You are on page 1of 24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

ScriptaNova.
RevistaElectrnicadeGeografayCienciasSociales.
UniversidaddeBarcelona[ISSN11389788]
N3,1demayode1997.
LOSINMIGRANTESENLACIUDAD.CRECIMIENTOECONMICO,INNOVACINY
CONFLICTOSOCIAL
HoracioCapel
UniversidaddeBarcelona

Lainmigracinhasidounacaractersticapermanentedelasciudadesdesdeelcomienzodelahistoria.La
inmigracinesconsustancialalaciudadyhasignificadounaaportacindegranvalor,factorde
crecimientoeconmicoydeinnovacin.Ylosiguesiendohoyapesardequeloscambiosenlas
sociedadesdesarrolladasexigenenlaactualidadunamenordemandademanodeobray,por
consiguiente,unmenornmerodeinmigrantesparaelmercadodetrabajo.Enestaexposicinhablar
sucesivamentede:1)losinmigrantesenlaciudad2)losefectopositivosdelainmigracinparalas
ciudades3)lasegregacinyelconflictosocial4)migracinycualificacinenlacrisisdelEstadodel
Bienestary5)lasrelacionesentreinmigracinyelmercadodetrabajo,ascomolosproblemasde
localizacinenlaciudad.Laexposicinsecierraconunasreflexionesfinales(1).
I.LOSINMIGRANTESENLACIUDAD
Deunamanerageneral,puedeafirmarsequeelcrecimientourbanosehaproducidoporlainmigraciny
sloenpartehasidogeneradointernamenteporelincrementonaturaldesupoblacin.Esciertoqueen
algunasocasioneslallegadadelosinmigrantesy,enlapocacontempornea,ladisminucindela
mortalidadhamejoradoelcrecimientovegetativourbano.Perosonlosinmigrantesquieneshanseguido
asegurando,enlofundamental,laexpansindelasciudades.
DesdehacetressiglosesdecirdesdeelfamosoestudiodeJohnGraunt,en1667,ydesdelosanlisisde
loseconomistasyaritmticospolticoseuropeosdelXVIIyXVIIIsesabequelasciudadestenanun
excesocrnicodemuertesenrelacinconelnmerodenacimientos,ascomocifrasmsbajasde
natalidadquelasreasrurales.Esdecirquelapoblacinurbananopodareemplazarseporel
crecimientonatural.Enbuenaparte,esoeradebidoalasterriblesepidemiasqueseabatansobrelas
ciudadesyelevabanbrscamentesumortalidad.DesdeelsigloXVIIIsesabetambinqueesoeradebido
alainsalubridaddelasciudades,motivadaporlasfuertescifrasdedensidadypodemosaadirhoypor
lafacilidaddelcontagioenesasconcentracioneshumanas.
Losinmigrantesencontrabanenlaciudadnuevasoportunidadesdeempleo.Yseintegrabantambin
rpidamentedesdeelpuntodevistademogrfico,contrayendoprontomatrimonioconlosnativos.
Conocemos,enefecto,quedesdelabajaedadmediaydurantetodalaedadmodernalasciudades
europeassecaracterizaronporunndicebajodemasculinidad,esdecirunexcesodemujeres,loquese
traduce,asuvez,encifrasmselevadasdecelibatofemeninoyenunamenorfertilidad.Esodaba
oportunidadesalosinmigrantesvarones.Poresarazn,dichosinmigrantespodanencontrardeforma
relativamenterpidaunaesposa,loquedesdeluegoeramsdifcilparalasmujeres.Entodocaso,los
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

1/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

matrimoniosentrepersonasdediferentesprocedenciasgeogrficaseranunfenmenogeneralizado(2).
Lasmigracionesfueron,sinduda,elfactorclaveenlaregulacindelaspoblacionesurbanasenla
sociedadpreindustrial.Laciudadnecesitabadelainmigracinparamantenersupoblacinestableyms
anparaaumentarla.Yenmuchasocasionesdichainmigracineraverdaderamenteesencial.
Enprimerlugar,cuandoseproducanepisodiosdefuertemortalidadporepidemiaslocualgeneraba
elevadosaflujosdepoblacinquerpidamentereemplazabaalafuerzadetrabajoquemora,yquepoda
suponerlaprdidadel20al40por100desupoblacin.Ytambincuandoaumentabaeldinamismode
sueconomaporlarealizacindenuevasinversiones(3).
LasituacindemogrficadelasciudadesempezaexperimentarcambiossignificativosenelsigloXIX,
antetodoenlospasesquemstempranamenterealizaronlaRevolucinindustrialydemogrfica.En
efecto,apartirdefinesdelXVIIIlasciudadesinglesas,primero,yotras,mstarde,dejaronde
experimentartasasnegativasdecrecimientovegetativo(4),graciasalareduccindelamortalidad.Pero
noporellolosmovimientosinmigratoriosdesaparecieron.Dehechosemantuvieronoaumentaron,lo
que,comoessabido,acelerconsiderablementeelcrecimientodelapoblacinurbana.
Loshistoriadoresdelapoblacinmundialhanmostradoelritmoylasdiferenciasregionalesdeese
proceso(5).Yhanestudiadoesas"gigantescasmigraciones"desdelasareasruraleshacialosnuevos
ncleosmineros,lasreasportuariasylasfbricastextilesymetalrgicasdelasciudadesbritnicas,
francesas,holandesasoalemanasduranteelXIX.En1850de3,3millonesdehabitantesqueresidanen
Londresyenlas60ciudadesmsimportantesdeInglaterra,slo1,3milloneshabannacidoenlas
ciudadesenqueresidanoloqueeslomismo,el60porcientodelapoblacinurbanaeraninmigrantes
yenLondres,de1.395.000habitantesen1850slolamitadhabannacidoenlacapital(6).Enel
crecimientodelapoblacindeParsduranteelsigloXIXhubovariosdeceniosenqueel80einclusoel
90porcientodelcrecimientodelapoblacinsedebialsaldomigratorio,ycomolosinmigranteseran
predominantementejvenes,contribuyeron,adems,aincrementarlastasasdefertilidadglobal(7)Las
cifrasrelativasdelapoblacinurbanatuvieronunrpidoprocesoascendentehastaalcanzarya
porcentajeselevadosacomienzosdelXX:enGranBretaa,el75%deltotalnacionalen1911.Algo
semejanteocurrienEspaa,auqueconlosconocidosdesfasescronolgicos(8).
Enprcticamentetodosloscasoseuropeospodradecirsequesetratadeuncrecimientourbano
relacionadodirectamenteconlamigracininteriordecadapas.Perolasmigracionesinternacionalese
intercontinentalesadquirierontambinapartirdeestemomentounadimensinmasivaydieronlugar
asimismoaunfuertecrecimientodelasciudadesenlasreasreceptoras.
Entre1800y1930unos40millonesdeeuropeosabandonaronelViejocontinenteparairavivirotros
pases(9).Entre1846y1932llegaronaEstadosUnidos34,2millonesdeinmigrantesaArgentinay
Uruguay7,1aCanad5,2aBrasil4,4aAustraliayNuevaZelanda3,4aCuba0,9yaunquealgunos
retornaranmstardeasuspasesdeorigen,lainmensamayorapermanecieronenellugarde
destino(10).
Casitodoslospasesamericanos,msAustralia,NuevaZelandayalgunasregionesdeAfrcacolonizada
porloseuropeosseconvirtieronenreasdefuerteinmigracinenelXIX,yrecibieronamasasde
inmigrantesdemltimplesnacionalidades.
EnEstadosUnidoslallegadadeinmigrantes(hasta1861unos5millonesyluegootros4millonesentre
1865y1880,delosquealmenoslastrescuartaspartessequedaronenelpas)supusolaarribadade
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

2/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

contingentesdeorigenyculturasmuydiversas.Apartirde1880lainmigracinseintensific.El
desarrolloeconmicoerayaimportanteyatraaanumerososinmigrantes.Llegaronasmsde17
millonesnuevos,delosquesequedaron15millones(11).Esosinmigrantesbuscaronempleoenlas
ciudades,dondehabademandaporlaindustrializacin,llegandoaconstituirmsdeunterciodelos
efectivosenlasciudadesdemsde100.000habitantesyel66%delapoblacinurbanatotal.
LomismosucedienlospasesiberoamericanosduranteelsigloXIX,aunqueconunciertoretraso
cronolgicorespectoaloocurridoenlosEstadosUnidos(12).
LosfuertesritmosdecrecimientodemogrficoquetuvieronlasciudadesmsdinmicasdeEuropay
Amricasonlosqueencontramosalolargodenuestrosigloenlasdemuchospasesdeotros
continentes.
Enlospasesconsideradossubdesarrolladoslaevolucinhasidosemejante,aunqueconproporcionese
intensidadmuysuperiorduranteelsigloXX(13).Duranteampliosperodossepuedendetectar
crecimientosdehasta7,8y10porciento,yellotantoenciudadespequeascomograndes.
Lasrazonesdeesoscrecimientostienenquever,porunlado,conelmovimientonatural,quesehahecho
fuerteconlarpidadisminucindelamortalidad,manteniendoaltalafertilidadyporotro,conlas
elevadascifrasdeinmigracin.
Elcrecimientoporinmigracinhaalcanzadounafuerteintensidad,comoresultadodelxodoruralagran
escala"quevacaliteralmenteelcampo,especialmenteenAmricaLatinayenAfrica,desuselementos
msjvenesymsemprendedores"(14).Enloqueserefierealconjuntodelospasesiberoamericanos,
algunosclculossomerosestimanqueentre1940y1970elxodoruralsupusoeldficitdeunos51
millonesdepersonasqueenigualcifranhabranpasadoalasciudades,representandoel63porcientodel
incrementototaldelsectorurbanoenesastresdcadas(15).Laproporcindenacidosfueraenmuchas
ciudadessehaelevadoashastacifrasconsiderables:enladcadade1960podaserde33%de
inmigrantesenSantiagodeChile,58%enBuenosAiresy74%envariasciudadesbrasileas,entrelas
cualesSoPaulo,RiodeJaneiroyBeloHorizonte(16).
IILOSEFECTOSPOSITIVOSDELAINMIGRACION
Lasociedad,engeneral,ylasciudades,enparticular,obtienengrandesbeneficiosconlainmigracin.
Lamigracinesunprocesodemovilidadespacialysocialquehapermitidolaocupacindetodoel
espacioterrestreylamejoradelascondicionesdevidadelahumanidad.Alasciudadesleshapermitido,
comohemosvisto,elmantenimientodesupoblacinyeldesarrollodesuactividadeconmica.
Enlassociedadestradicionales,inclusoenlasmsestticas,lamovilidadespacialsehace,engeneral,
necesariaconelaumentodelafamilia.Lasestructurasfamiliaresdominantesenmuchassociedades,por
ejemplo,enlaeuropea,implicanqueunapartedeloshijosdebanabandonarlacasapaternapara
establecerseporseparado.Esopuederealizarsecercadelhogarfamiliaro,conmuchafrecuencia,auna
distanciamayor,loqueincluyetambinlamovilidadespacialhacialugaresendondeexistan
posibilidadesdesubsistencia.
Enalgunassociedades,comoenlaEuropapreindustrial,laemigracinalasciudadesformapartedeun
procesomsgeneraldeestratificacinsocialyderedistribucinocupacional.

http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

3/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

Noerasimplementeelcrecimientovegetativoruralnilasnecesidadesdelasupervivenciaenelsector
agrarioloqueconducaalaemigracinhacialasciudades.Lamismaagriculturaylaartesanarural
podanabsorberunapartedelcrecimientopoblacional.EnlossiglosXVIIyXVIIIla
protoindustrializacinenelmedioruralseconvirtiigualmenteenunaposibilidadqueseofrecaalos
migrantespotenciales.
Perolasciudadesatraantambindeformaintensaporqueofrecanmayoresoportunidadesparala
supervivenciayeltrabajo.Yademspermitanacrecentarlasposibilidadesnupciales,mejorarla
educacin,ydarmayorseguridadfsica,ylibertadjurdicaoreligiosa.
Ashasucedidoentodaslaspocas.Yassiguesucediendohoy.Losestudiosexistentessobreelproceso
deurbanizacindeAfricadurantenuestrosiglohanpuestodemanifiestolaimportanciaquepara
desencadenarelexodoruraltieneneldeseodelosjvenesdeescapardelpoderydelaspresionesdelos
jefesydelosviejosdelastribus,elhuirdelospenososydesagradablestrabajosdelcampo,delas
enemistadeslocalesydeloschismesdelaaldea(17).Porellonoextraaquemuchosprefieranla
suciedaddelossuburbiosdelagranciudadalavidadelaaldea.
Inmigracin,metizaje,heterogeneidadsocialeinnovacin
Laciudadsehacaracterizadotambindesdesunacimientoporotrorasgoimportante,laheterogeneidad
socialtanimportantequehaentradoennumerosasdefinicionesdelourbano(18).Dichaheterogeneidad
tienequeverconlacomplejidadsocialyeconmicaascomoconlallegadadepoblacindemltiples
procedencias.Loquehahechoalmediourbanoparticularmentedinmico,desdelaantigedadhasta
nuestrosdas.
Lasciudadesseconviertenenlugarderelaciones,decontactos,decreatividadydeinnovacin.Son
tambinellugarprivilegiadodondeseforjanpreferentementeciertosvaloresfavorablesalcrecimiento
econmico(19).
Laciudadhasidosiempreellugardelalibertad,unlugarderefugioparalospobresydesarraigados.Y
paraminorasdetodotipo,quehanencontradoproteccinenlaciudadhastaqueunestallidosociallas
hapuesto,eventualmente,amerceddelamayora.
Ladiversidaddeorgenesesunaconstantedelapoblacindelasciudades.Laciudadhasidocon
frecuenciaelespaciodelacoexistenciaydelmestizaje.Loquenosehaproducidosindolory
dificultades.Perohatenidosiempreconsecuenciaspositivasparalasreasurbanasyparaeldesarrollode
laculturaengeneral.
Siempreenlasciudadesesadiversidadhasidomayorqueenlasreasrurales,ymayorenlasgrandes
ciudadesqueenlaspequeas.Yesoentodaslaspocas,pasesyculturas(20).
Enlaciudadamericanahispanocolonial,lasciudadeseranellugardecoexistencia,convivenciay
conflictodegruposracialesnumerosos.AfinesdelXVIIIenunamuestrade95ciudadesqueentotal
reunan1millndehabitantes,lascifrasrelativaseran:indios58,5%,espaoles:26,8%mestizos7,2
%,mulatos7,0%ynegros0,4%Enlasciudadesmineraslaproporcindeespaoleserasuperior:enun
totalde38villasminerascon222.000habitantes,elporcentajedeespaoleserade45,2,demestizosde
34,9,mientrasquelosindioseransloel10%,losmulatosen9,4%ylosnegrosel0,9%(21).Los
negrosesclavostrabajabansobretodoenelcampoyslounaminorapasabaaresidirenlaciudadcomo
sirvientesolibres,peroencontrabanallsiempremayoresoportunidadesqueenlasareasrurales.
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

4/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

EnEstadosUnidoslallegadadeinmigrantesduranteelsigloXIXsupuso,lohemosdicho,laarribadade
contingentesdeorigenyculturasmuydiversas.SobretododeInglaterra,IrlandayAlemania,pero
tambindeorigenescandinavo,belga,holands,suizo,francsyruso.Tambinllegaronitalianos,turcos,
sirios,canadiensesychinos.Hacia1880"laheterogeneidadcomenzabaallamarlaatencin,perosus
proporcionesnoamenazabantodavaconalterarlascaractersticasconstitutivasdelapoblacin"(22).
Cuandoapartirde1880lainmigracinseintensificaumentaronlosmediterrneos,sobretodoitalianos
yorientales.Lapoblacinurbanaseconvierteasenunconjuntoextraordinariamenteheterogneo,
porqueaesosinmigrantes,yalosanglosajonesnativos,habaqueaadirlosnegros,quedesdeelfinde
laGuerradeSecesinvanacudiendocrecientementealasciudadesdelNoreste(23).
Esainmigracinylaheterogeneidadsocialgeneranconflictosyproblemas,perotambinsuponen
ventajasconsiderablesparalaciudad.
Laconvivencia,elintercambio,elconocimientomutuoavanza.Yfinalmentelassolidaridadestnicaso
culturalesdanpasoalassolidaridadessocialesoprofesionales.Laciudadtransformaalosllegados,pero
seenriqueceytransformaalmismotiempoconellos.Esascomosecreannuevasformasculturalesy
socialesenloqueyaestpicodenominar"elcrisolurbano"
Laciudadylamovilidadsocial
Laciudadestambinellugardelamovilidadsocial,delascensosocial.Respectoaestolosdatosson
igualmenteconcluyentes.Lasposibilidadesqueofrecelaciudadenesesentidosonsiempreinfinitamente
mayoresquelasquesedanenelcampo.Lostestimoniossobreellosonabrumadoresenciudadesde
diferentespocashistricasydediferentespases.
Lamovilidadsocialenlaciudadsehaproducidoinclusoensociedadesquemantenanlaesclavitudy
fuertesdiferenciassocialesduranteelsigloXIX.As,porejemplo,conreferenciaalBrasildelaprimera
mitaddelsigloXIXsehapodidoescribirque
"noobstanteelcarcterlimitadodelosncleosurbanosyelescasodesarrollodelartesanadoydelcomerciointerior,stos
crearonoportunidadesdeemancipacinparaelesclavourbanoyunarelativamovilidaddelascapasinferioresdela
sociedad.Elartesanado,elpequeocomercio,losservicios,constituiranlosvehculosdelaascensinsocialdeesosgrupos.
Enlaciudadelesclavodeambulabaporlascalles,unindoseacompaerosdelamismacondicin,entrabanelcontactocon
negrosymulatoslibres,seasociabaacofradasohermandadesquefuncionabancomosociedadesdemutuoauxilio.Enlas
ciudadesconseguanmsfcilmentequeenlaszonasruralesacumularalgnpeculio"(24) .

LosdatosreunidosporlossocilogosdelaescueladeChicagonoshanmostradorepetidamentela
extensindeeseprocesoenlasciudadesnorteamericanasdurantelapocaindustrialaunquetambinlo
quetieneavecesdemito(25).
Demanerasemejante,elpapeldelosinmigranteseneldesarrollodelaciudadhasidoreconocido
multituddeveces.
Sesabebienqueladecisindeabandonarunlugarparairabuscartrabajoenotronoesfcilyrequiere
iniciativayvalor.Engeneral,esadecisinsetomaporgentesjvenes,conempuje,decisinyganasde
trabajaryprosperar.Enigualdaddecondiciones,sonlosmscapaceslosqueabandonanelmediorural
parairalaciudad.
RefirindoseaesosmillonesdeemigranteseuropeosqueduranteelsigloXIXsalierondelcontinente
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

5/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

paradirigirsealosterritoriosdeUltramarsehaescritoquedichosemigrantesllevabanconsigo,desde
luego,lalenguaylacivilizacineuropeas,peroque,adems,"generalmenteeranhombresjvenesy
emprendedores,quehabanemigradoyqueencontrabanunascondicionesadecuadasparadespertarsu
energaymultiplicarsusiniciativas.Ascrearonalgonuevoynounasimitacionesdesupasdeorigen"
(26).
Lallegadadeesosinmigrantesposeeefectoseconmicosindudablesymltiplessobrelaciudad,yaque
aumentalacifradeproductoresydeconsumidores.Lademandaaglomeradalocaltieneconsecuencias
sobreeldesarrolloeconmicolocalyregional.Almismotiempo,coneltamaocreceysediversificael
mercadodetrabajo,loquetambinfavorecelaactividad.
Perolainmigracintieneasimismoinfluenciasobrelacapacidaddeiniciativaydecreatividadenla
ciudad.Esciertoqueunapartedeesosinmigrantesprocedendeunmedioruralyposeendestrezasque
nosondeutilidadenelsistemaproductivourbano,yqueinclusodebenserolvidadas,aunqueello
supongaundolorosoprocesodedesorganizacinsocial"comopreliminardelareorganizacinde
actitudesyconductas",talcomoteorizabaBurgessallporlosaos1920,convirtindoseenportavozde
losinteresesurbanoseindustrialesnorteamericanos(27).
Peroadems,losinmigrantesquelleganalasciudadesnosonslocampesinos.Unaconocidaleydela
inmigracinformuladaapartirdelosprocesosmigratoriosdelsiglopasado,laleydeRavenstein(1885),
afirmaquelamigracinserealizaenunprocesoescalonado,quellevaalmigranteruralapequeas
aldeasyciudadespequeasprximasantesdedarelsaltoalaciudad(28).Poresaraznunapartedeesos
inmigrantespuedeposeerhabilidadesenriquecedorasparalasactividadeseconmicasdelaciudad.
EnlaEuropapreindustrialdurantelossiglosXVIIyXVIIIesepasointermedioserealizfrecuentemente
atravsdeunprimertrabajoenlaprotoindustrializacinrural(29).Porellomuchasveceslosinmigrantes
queacudanalaciudadtenancapacitacionesartesanas,deactividadesdeserviciosodealgnotrotipo.
Enesecaminoalgunosautoressehanatrevidoaatribuiralainmigracinunpapeldecisivoenelproceso
deindustrializacinydedesarrolloeconmicodelasciudadesdelsigloXIX.Conrespectoalasciudades
norteamericanasdelsigloXIX,AllanPredhapuestonfasisenestoltimovalorandolaaportacinque
losinmigranteseuropeosrealizaronalainnovacintcnicaenelsistemaproductivonorteamericano(30).
Predconsideraquelamultiplicacinenelnmerodecontactospersonalesylahabilidadaportadaporlos
nolocalesfueronfundamentalesenelcrecimientodelasciudadesnorteamericanasycitacasosde
inmigranteseuropeosqueintrodujeronnuevasindustrias(vidrioocerveza,porejemplo)enlasciudades
dedichopas.
Ademslosimmigrantespodantambinavecesaportaractitudesfavorablesaltrabajomanualen
sociedadestradicionales.Esloquesehasealado,porejemplo,conreferenciaalainmigracineuropeaa
BrasilduranteelsigloXIX,dondelosinmigrantesinstaladosenlasciudadesdesarrollaronelcomercio,
laartesanaylapequeaindustriaenRiodeJaneiro,SoPauloyotrasciudades(31)
Numerosostrabajossobreciudadesmuydiversashanmostrandolaimportanciadelainmigracinenel
desarrolloeconmicodelasciudades.Sobretododelasciudadesnorteamericanasengeneral(32),y
respectoaalgunasenparticular,comoNuevaYork.Enunrecienteestudiosobrelainmigracinaesta
ciudadyEstadosedestacaelrpidoaccesodelosinmigrantesarentasmsaltasysemuestrala
importantecontribucionrealizadaporlosinmigrantesanumerosasespecialidadesprofesionales,alsector
deserviciosyaldesarrollodetrabajosartesanosdecalidad(33).
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

6/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

Demanerasimilarsehareconocidolaaportacinalasciudadesiberoamericanas,talescomoBuenos
Airesyotras.Enespecial,larealizadaporlosinmigrantesalaindustrializacindeSaoPaulohasido
explcitamentereconocida,desdelaclsicaobradeDeanWarren(34).Enotrostrabajosmsrecientes(35)
sevaloralaaportacinquerepresentlallegadadeunostresmillonesdeinmigrantesalEstadodeSo
Paulo,muchosdeloscualesenriquecieronensentidometafricoyreallametrpolipaulistaconsus
destrezas,sushabilidades,suscapitalesenelcasodeinmigrantesitalianosqueprocedanavecesde
mediosurbanoseinclusosucapacidadparaorganizarelmovimientoobreroyponersealfrentedelas
reivindicacionessocialesylaborales.
Enelcasoespaolresultadifciltodavarealizarvaloracionescuantitativassobreestehecho,peroparece
indudablequelainmigracinsupusounenriquecimientodelasciudadesyque,enalgunoscasos,deellos
procedencontribucionessignificativas.Conreferenciaalosempresarios,polticosotcnicosqueactan
enlasciudadesespaolasduranteelsigloXIXessignificativoqueunapartedeellosnacieranfueradela
ciudaddondedesarrollaronloesencialdesuactividadyalaqueenriquecieronconsuaportacin.El
hechoesvlidoespecialmenteparaMadrid,porrazonesdelacapitalidadperotambinloes
probablementeparaotrasciudadesespecialmentedinmicas.
Eselcaso,porejemplo,deBarcelona.Apartirdeunainvestigacinqueestoyrealizandosobrela
innovacintcnicayeldesarrolloeconmicoenlasciudadesespaolas,puedodaralgunosdatosque
mostrarnlaimportanciadelainmigracinentrelosintelectuales,artistasycientficosdeBarcelona,
utilizandodiversosrepertoriosbiogrficos.Deuntotalde380escritoresbarcelonesesdelossiglosXVI
alXIX(36),losporcentajesdenacidosfueradeBarcelonahasidolossiguientes:sigloXVI,34,5%
XVII,46,2%XVIII,34,7%yXIX,48,3%.De938escritores,tcnicosyartistasconejercicioenla
ciudaddeBarcelonaduranteelsigloXIX(37),puedeconcluirseque600,esdecirel63,9%habannacido
enBarcelona,y338,el36,0%eraninmigrantesvalelapenadestacarqueelnmerodeinmigrantesera
mayorentrelosescritoresdetemastcnicos,polticosysociales,un41,8%.
Laimportanciadelainmigracinparaeldesarrollodelossaberestcnicosenunaciudadcomo
Barcelonanopuedeignorarse.
EnloqueserefierealosmdicosenejercicioenlaciudaddeBarcelonadurantelossiglosXIXyXX(38),
apartirdeuninventariode784mdicosimportantes,slo365,esdecirun46,5%habannacidoenla
ciudad,yotros15(1,9)enlosmunicipiosdelLlano,mientrasqueelresto,esdecir404(el51,3%)eran
inmigrantes.Encuantoalasprofesionesartsticasyartesanas(39),valelapenasealarquedeuntotalde
2513queactuaronenBarcelonadurantelossiglosXIXXX,si1541(61,3%)erannacidosenestaciudad
972(38,6%)habannacidofueradeella.
Lasteorasmsrecientessobreeldesarrolloeconmicolocaldestacantambinlaimportanciadelas
condicionessocialesquefavorecenlamovilidadsocial.Enestesentido,nocabedudadequeel
dinamismoeconmico,lainmigracinyelcrecimientodemogrficosonfactoresqueactan
positivamentesobrelasposibilidadesdemovilidadsocialysobrelaaceptacindelamisma.
III.SEGREGACINSOCIALYCONFLICTO
Perotodoello,esdecir,laincorporacineintegracindelimmigrantealavidaurbana,nosehacesin
conflictos.Setratadeotrarealidad,elconflictosocial,queestambinunacaractersticapermanentede
laciudad,comodelasociedadengeneral.
Lasprofundasdiferenciassociales,lasegregacinylosghetossonigualmenteunaconstantedelas
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

7/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

ciudadesdesdelaantigedad.Losgruposmarginalesovencidossesituabannormalmenteenlugares
aparte:barriosdeparias,judos,moreras,barriosindgenasenlasciudadescoloniales.
Laexistenciadeenclavestnicosenlaciudadpreindustrialaparecereconocidaporlosdatosdisponibles,
yseintegraenlosmodelossobreesetipodeciudad,comoeldeG.Sjoberg(40).
Lapercepcindela"otramitad"
Lasegregacinsocialenlaciudadtienegeneralmenteunabasesocial.Perotambinserealiza
frecuentementeenrelacinconlasnocionesderazaydeetnia.Lossocilogosnoshanenseadoque
"etniayrazasonrtulosquelaspersonascreenyseaplican",quetantounacomootrasonconstrucciones
sociales.Laprimeratieneencuentarasgosfsicosdiferencialesy,sobretodo,lapercepcinquetienela
sociedaddeestosrasgosqueseestimanhereditarios.Sesupone"queestosrasgosasuvezserelacionan
conatributosmorales,intelectualesyotrosnofsicos".Comoresultadodeello,losmiembrosdeunaraza
tiendenapensarquesondiferentesdeotrosgruposdepersonas,ylosotrosgrupospuedentratarloscomo
sirealmentelofueran.Portanto,"unarazaexisteenlapercepcinyenlascreenciasdesus
observadores".
Encuantoalconceptodeetniasebasaenlapercepcindelasdiferenciasculturales.Ungrupotnicoes
"ungrupodepersonasquesepercibenasmismasyquesonpercibidasporlosdemscomoindividuos
quecompartenrasgosculturalestalescomolalengua,lareligin,lafamilia,lascostumbresfamiliaresy
laspreferenciasenelalimento"(41).
Conviene,detodasformas,tenerpresentequeloscambiosenlapercepcinsocialdelasdiferencias
culturalespuedensergrandes,einclusoimpresionantes.Sielgabachooeltedescoste,adems,
protestanteeranvistosenEspaanohacemuchocomomiembrosdeotragalaxiacultural,hoypodemos
percibirloscasicomocompatriotaseuropeosymsprximosqueelcercanomarroquoelsudacaque,
sinembargo,puedenllevarnuestramismasangreycompartirtantosrasgosdenuestracultura.
Elsentimientodeidentidadracialytnicapuedesermuyimportanteparaelinmigrantedaideade
pertenencia,detenerrasgoscomunesconotros,proporcionaseguridadalosindividuos.Enesesentido
puedeserunsentimientobeneficioso.Ybeneficiosoespecialmenteensituacionesdeamenaza,de
aislamiento,deminora,comosedansindudaparalosinmigrantesquelleganaunaciudad,yque
encuentranenesossentimientosdeautoidentificacinunagarraderodesolidaridad,apoyoyconfianza.
Valelapenarecordarquelosproblemasdelainmigracin,delaasimilacindeinmigrantes,dela
segregacinydelosghetos,delapobrezaydelamarginacinnosonespecficosdelaciudadactual,
sinounacaractersticapermanentedesdelasprimerascivilizacionesurbanas.
Inclusopuededecirsequeennuestrosiglosonmenores,especialmenteenlaciudadindustrial,debidoal
establecimientodelEstadodeBienestar.Aunque,naturalmente,puedenaumentarconel
desmantelamientodelmismo,siseproduce.
EnelcasodeBarcelonalosproblemasnosonespecialmentegraves,sicomparamosconotrasciudades
europeasoamericanas.Osilocomparamosconlasituacinduranteperodosdefuerteinmigracin:
entre1940y1970recibidecenasdemilesdeinmigrantes,loquesindudaplanteproblemasgravesde
alojamientoyadaptacin.
Siensituacioneseconmicamenteexpansivaslapoblacininmigrantepuedeacomodarseenlaciudadsin
gravestensiones,aunquedesdeluegoenpeorescondicionesquelosnativosolosquellegaronantes,en
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

8/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

situacionesdecrisislosconflictosseagudizan.Esloqueocurrienlacrisisdelosaos1930,cuando
autorescomoVandellsllamabanlaatencinsobrelospeligrosamenazasquepara"lascualidades
raciales"deloscatalanesrepresentabaunainmigracintanpoderosacomoladelosmurcianos(42).
Conviene,pues,recordar,pararelativizarlosproblemasquelaactitudantelosinmigrantesyantelos
pobresnoeshoydistintaalaqueexistienelpasado.
Paranodarunejemplodeaqu,quedejaremosparaotromomento,melimitaracitaruntestimoniodela
actitudderechazoqueprovocabalainmigracin.
Enladcadade1890losnorteamericanosbienpensantesenartculosaparecidosenelNewYorkTimes
sequejabandelainvasin"delosdespojosfsicos,moralesymentalesdeEuropa"yconsiderabanque
era"untipodegentedelquemuybienpodramosprescindir",yunautorescribienunaprestigiosa
revistaqueNuevaYorkera"unherviderodegentetanignorante,tanviciosaydepravadaquenoparece
quepertenezcananuestraespecie",porlocualeracasideagradecerquelatasademortalidaddelos
habitantesdeesasviviendasestuvieraporencimadel57porciento.Paraunperiodistanorteamericano
quepublicen1890unlibrosobre"Cmovivelaotramitad",losnuevosinmigrantesquellegabana
EstadosUnidosdesdeelsuryelestedeEuropaeran"hombresvencidosderazasvencidas"(43).El
problemaprincipalesquesetratabadeinmigrantes,pobres,judos,delincuentes,latinos(italianos),
catlicos,socialistas,esdecirderepresentantesdegrupossocialesquereunantodaslaslacrassociales
paraunnorteamericanoblanco,anglosajnyprotestante.
IV.MIGRACION,MERCADODETRABAJOYCUALIFICACIONENLOSPASES
DESARROLADOS
Quelasituacinenelpasadofueramalanodebellevarnosamirarconindiferencialaactual.Ystatiene
rasgospreocupantes,queserelacionanconloscambiosrecientesenelmercadodetrabajoenlospases
desarrollados.Centraremoslaatencinenelcasoeuropeo.
Cambiosenelmercadodetrabajo
Lacrisisdemediadosdelosaos1970afectalospasesdesarrolladosaumentandoeldesempleoy
reduciendolosmovimientosmigratoriosgeneradosenlosdeceniosanterioresdefuerteexpansin.La
crisisde1973provocinmediatamentepolticasdecontencininmigratoria.EnAlemaniaelmismomes
denoviembredeeseaoseparalizlapolticadereclutamientodepoblacininmigranteyse
introdujeronfuertesrestricciones,alASquemstardeseguiranmedidasdeestmuloparaelregresode
losinigrantesasuspasesdeorigenylomismoocurrienotrospaseseuropeosdefuerte
inmigracin(44).
Lanuevafasededesarrolloeconmicodelosaos80seprodujoyaenuncontextodiferentealdelos
aos1960,comoconsecuenciadeprofundastransformacioneseconmicasysocialesqueafectaronala
poblacinlaboralyalademandademanodeobraenlasmismas.
Elprocesodeinternacionalizacinyglobalizacindelaeconomahaidounidoaunacreciente
concentracindelaactividadeconmicaenempresasysociedadesmsreducidasydemayorcapacidad
dedecisin.Eldesarrollodelaelectrnicaylastelecomunicacionespermitenconvertiralasgrandes
ciudadesencentrosmundialesdelacomunicacinylagestinalargadistancia.Almismotiempo,la
automatizacin,ylarobotizacinhanhechodisminuirlanecesidaddeobrerosindustriales,yaumentado
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

9/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

ladetcnicosygestores.Todoellohaafectadoalaestructuradelempleo,disminuyendoelnmerode
empleosindustriales,loquellevaahablardeunprocesodedesindustrializacinydecreciente
terciarizacin.
Lacrisisde1973pusodemanifiestolavulnerabilidaddelospasesindustriales,ydesdeentoncesseha
venidoproduciendounareestructuracindelaindustriaaescalamundial,conlaemergenciadenuevos
pasesindustriales(SEasitico,Corea,Mxico...)conrpidaincorporacintecnolgicaybajossalarios.
Estospasesrealizanunacrecientecompetenciaalosantiguamenteindustrializados.
Parahacerfrentealacompetenciacrecienteaescalainternacionalseproduceunafuertetendenciaala
desregulacinyflexibilizacindelmercadolaboral.Locualimplicaprecarizacindelempleo,extensin
deltrabajoinformal,subterrneoyadomicilio(principalmentedemujeres)yaumentodeltrabajopoco
calificado(inmigrantes,jvenes,contratosatiempoparcial).
Sehaproducidoasunprocesosimultneoderecalificacinydescalificacindelafuerzadetrabajo.La
importanciacrecientedelconocimientoenestasociedadhacequeadquieraunpapeldecisivolamanode
obracalificada.Cadavezmslosquenoestnencondicionesdeincorporarsealosgruposcualificados
seconviertenenunejrcitodeproletariosdedicadosaunagranvariedaddeservicios,alareconversino
aldesempleo.Enesteltimogruposeencuentranunapartedelaantiguaclaseindustrialtrabajadora,la
menoscualificada,ytambinlosinmigrantesylasminorastnicas.
ApartirdelostrabajosdeSassen(45)existeundebatesobresihaypolarizacincrecienteenelmercado
detrabajodelospasesdesarrollados,concrecimientoenlapartealtayenlabajadelaestratificacin
socialydisminucindelosgruposmedios.LosestudiossobreNuevaYorkyLosAngeles,ciudadescon
grandinamismoeconmicoyaltosnivelesdeinmigracin,parecenmostraresehecho,concrecimiento
delosgruposdemayorcalificacinyalavezaumentodelosempleospococalificadosymalpagados,lo
queconduceahablardelaexistenciadeuna"ciudadfracturada"(46).Otrosautoressinembargo,conel
ejemplodeaglomeracioneseuropeas,comoelRandstadtholands,prefierenhablardeprocesosde
profesionalizacin,condiversasmodalidades(47).
Entodocaso,unabuenapartedelosestudiosdisponiblesponennfasisenlaexistenciadeesa
polarizacinhaciaarribayhaciaabajo,vlidasobretodoparalas"ciudadesglobales".Haciaarriba,en
relacinconservicioscuaternariosengeneral,queatraenindividuoscalificadosenfinanzasyotras
actividades,enunaatraccinqueseveafectadaporlajerarquaurbana,esdecir,tantomscalificados
cuantomsimportanteeslaciudad,talcomosehadichoconrespectoaLondres(48).Haciaabajo,en
relacinconesasoleadasdeinmigrantespococualificadosqueexigelanuevaeconomapostindustrial.
Demandademanodeobraeinmigracin
Lareestructuracindelaeconomaeuropeadurantelosaos1980afecttambinalademandadeflujos
migratorios,queseproducenahoraenunasituacindecrecienteintegracindelmercadodetrabajo.En
esencia,hemosdedistinguirentredostiposdemigraciones.
Porunlado,lasmigracionesdelosnacionalesdelaUninEuropea.Setrata,degruposdemigrantes
protegidosporlalegislacincomunitariaenloqueserefierealaproteccinsocialyaccesoaltrabajo.Se
incluyenaqutodaunaseriedegruposcrecientementemvilestalescomo:directores,gerentes,y
tcnicossuperioresdelasempresasmultinacionalesotransnacionalestcnicosmediosyadministrativos
delasmismasempresasprofesionalesliberales,quenonecesitanhomologaroconvalidarsusttulos
estudiantesygraduadosjvenescuyamovilidadestsiendoestimuladaporlosprogramasErasmusy
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

10/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

otrosjubiladosquesedirigenhaciaelsurbuscandolugaresdeclimaagradable.Handesparecido,en
cambio,oreducidosensiblemente,losmigrantesdelpropiopas,portratarsedepasesyaaltamente
urbanizados,enlosque,entodocaso,seproducenfenmenoslimitadosdeexurbanizacinyhan
desaparecidoasimismolostrabajadoreseuropeosdepasesmediterrneosquetradicionalmenteacudana
trabajarenotrospasesmsdesarrollados.
Setrata,enconjunto,deextranjerosdepasesricosydealtacalificacinquepertenecenalasclases
medias,tienenculturaeuropeaysonblancos,porloquepuedenhacerse"invisibles"(49)enpasesdel
mismombitoculturalonoselesveyacomoconflictivos,enelcasodepasesquehaningresado
desdelos80enlaUninEuropea.
Ensegundolugar,losinmigrantesdeorigenextranjero.Conelrelanzamientoeconmicodelosaos
1980losflujosmigratoriossediversificaron:enlospasesmsricoslamanodeobratradicionaldelos
paseseuropeosmediterrneosfuesiendocrecientementesustituidaporotrostrabajadores(turcos,por
ejemplo,enAlemania),alosqueconlacadadelmurodeBerlnyelfindelaguerrafrasehanunido
losprocedentesdelEstedeEuropaAlmismotiemposehanintensificadolosflujosdesdeelMagreby
AfricaSubsaharianahaciaEuropaydepasesiberoamericanoshaciaEspaa.
LospasesdelsurdeEuropa,tradicionalmenteemigratoriossehanconvertidoenareasdeinmigracin,
situndoseinclusoenlosprimeroslugares,juntoaAlemania.Elcambiodetendenciasehaproducido
desde1972enItalia,1975enGreciayEspaay1981enPortugal(50).
EnelcasodeEspaa,lascifrasglobalesdeextranjeroshanidoaumentandodesdeladcadade1980.En
elcensode1981losinscritosenelcensoeran234.000extrajeros(0,5%sobrelapoblacintotal).En
1991eranya353.000(0,9%delapoblacintotal),aunqueenesafechapuedencalcularseunos130.000
ms(51).En1994lacifradeoficialmenteinscritoserade462.000(52),aunquelacifrarealrebasaba
ampliamente,sinduda,elmediomilln,loquerepresentarael1,5delapoblacintotalespaola(53).
Esunacifrayasignificativaperotodavareducidaencomparacinconotrospasescomunitarios,tanto
entrminosabsolutos(Alemaniaen1991,6millonesdeextrajerosFrancia,3,6GranBretaa,1,8
millonesoSuiza,1,2),comoentrminosrelativos(Luxemburgo28,4%Suiza17,1Blgica9,2
Austria6,6Alemania6,3Suecia5,7Holanda4,8).
Setrata,enbuenaparte,deunainmigracinmenoscualificada,enlaquehayaltascifrasdeeventualesy
parados,analfabetaosinestudios,peonesytrabajadoresnoespecializados.Abocadosporelloa
emplearseensectoresdeactividadintensivosenmanodeobra,yconpocasexigenciasencuantoa
cualificacin.
Lasmedidasdecontrolrespectoalaentradadeesapoblacinsehanidomultiplicando,incrementandoel
controldelasfronteras,inclusoenrelacinconlosrefugiadospolticos,alosquelospaseseuropeoshan
dadotradicionalementeacogida.Haaumentadolaluchacontralainmigracinilegal,ysehanestablecido
cuotasdeentrada(54).
LahomogeneizacindelalegislacinhaafectadotambinaEspaa,dondeen1985serealizuna
primeraregularizacindeinmigrantes,en1986sepromulglaLeydeExtranjerayenlosaos90han
idoestablecindoseotrasmedidasdepolticainmigratoriaconexigenciadevisadosadiversospases
(Marruecos,Argelia,Tnez,Per,RepblicaDominicanayotros),regularizacindetrabajadores
ilegalesydesusfamilias,reforzamientodelafronterasur(conMarruecos),establecimientode
contingentesanualesdetrabajadoresextranjeros:20.600en1993y1994yun"Planparalaintegracin
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

11/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

socialdelosinmigrantes"endiciembrede1994.
Laparadojaesque,porunladoesostrabajadoresextranjerossesiguennecesitando:pero,porotro,
surgensentimientosdexenofobiaydetemoranteellos.
Sesiguennecesitando.Porquelospaseseuropeoshanvistodescenderlanatalidadhastaextremosque
noaseguranelmantenimientodesupoblacin.
Enefecto,durantelasltimasdcadassehanidoproduciendoenlospasesindustrializadosimportantes
transformacionesdemogrficas.Existehoyunfuertecrecimientodelapoblacinenlospasesmenos
desarrollados(debidoareduccindelamortalidadymantenimientonatalidad),unidoaunestancamiento
odisminucindelapoblacinenlospasesindustrializados.Enellosseproduceloqueseha
denominadounaSegundaRevolucinDemogrficaoposttransicin(55).Algunosautoreshan
consideradoquesetratadeunanuevafaseenlahistoriadelademografa,queseiniciaenlospases
desarrolladoshaciamediadosdeladcadade1960conladisminucindelafertilidadaunnivelinferior
aldereemplazamiento(inferiora2,1hijospormujer),yqueserelacionaconladifusindenuevos
"estilosdevida",yenconcretodenormasyactitudesquedanprioridadalarealizacindelosdeseos
individuales,alaconsecucindelapropiafelicidadylibertadindividual,yque,asuvez,serelacionan
conladifusindenuevasformasdevidafamiliar,elcosteelevadodelaformacindeloshijosyotros
hechos(56).
Comoconsecuencia,lapoblacindelospasesdesarrolladossecaracterizahoypor:unafuerte
disminucindelafertilidad,unaumentodelaesperanzadevida,unatendenciahacialadisminucino
estancamientodelapoblacintotal,yunfuerteenvejecimientocomoresultadodelacadadelastasasde
natalidad(57).Losproblemassonyagravesenalgunospaseseuropeos,comoAlemania,yempiezana
serloenEspaa,contasasdenatalidaddelasmsbajasdelmundohoy(9pormil),loquehadadolugar
acontroversiasyalarmas(58).Peroque,entodocaso,conviertealainmigracinexteriorenunacorriente
indispensableparalamismaconservacineuropea.
Almismotiemposenecesitamanodeobraparadeterminadosempleospocoapetecidosporlosnativos,
peroqueporlosbajossalariosqueselespaganylaflexibilidadydesregulacionsiguensiendo
indispensablesparaelfuncionamientodelaeconomaenelcampodelaindustriainformalodelos
serviciosdepocacualificacin.
Engeneralsevalorala"flexibilidad"quelosinmigrantesintroducenenlaeconoma.Lasituacin
precariadeestosinmigrantesdesdeelpuntodevistalegalsuponequetendrnunagrandisponibilidad,es
decir,queestarndispuestosaaceptarsalariosbajos(enlaindustrialinformal,enlaconstruccin,enlos
servicios(limpieza,hostelera,restauracin,serviciodomsticosoenlaagricultura,loqueimplicaun
mecanismoqueevitalapresinobrerahacialaelevacindelossalarios.Lostestimoniosson
concluyentesymuestransiemprequelosinmigrantesproporcionanagilidadalaeconoma,debidoasu
mayordisponiblidadparacambiardeocupacin,odelocalizacin.Oparaprescindirdeellossiresulta
necesario.Queesprecisamenteloquehaocurridoconlosinmigrantes:sehanconvertidoenparados,a
vecesindmemnizadosyotrasno,yaqueconfrecuencialoscontratosquerecibenlosdejanalmargende
lossistemasdeproteccinestatal.
Endefinitiva,lapoblacinnativa,conaltosnivelesdeproteccin,rechazalospuestosdetrabajo
existentesporquesonpocovaloradososuponennecesidaddetraslados,ylosinmigrantessemuestran
dispuestosaaceptarlos.ElresultadoesqueentodoslospasesdelaUninEuropeapuedencoexistir
inmigracinydesempleo,segnreconocenlosmismosorganismosgubernamentales(59).
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

12/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

Inmigrantesenparoypolticasdeproteccin
Lascifrasdeparoenlosdiferentespaseseuropeosascendieronfuertementedurantelacrisisdelosaos
70,conlosprocesosdereestructuracindelaeconomaydelaindustriaeuropeayvolvieronaaumentar
otravezconlanuevacrisiseconmicaposteriora1992.Esosincrementoshangeneradoimportantes
problemasdeexclusinsocialyespacial,queafectandeformaimportantealosinmigrantes.
Dadoquelainmigracinseacumulapredominantementeenlasciudades,esenellasdondeesos
problemasseplantean(60)(loquenosignificaqueestnausentesenlasreasrurales,yespecialmenteen
lospequeosncleosdepoblacindondeelconflictosocialintertnicopuedesermayor).
Losproblemasafectantantoainmigrantesdeantiguodesplazamientocomoalosmsrecientes.
Losinmigrantesmsantiguos,instaladosdesdehaceaosenlasciudadesyqueconocenelidiomadel
passevenmuyafectados.Tienenfamilias,ylaprdidadelempleopuedesuponerungraveproblema
paraellos.Susituacindependerdelossistemasdeseguridadydeproteccindelosdiferentespases,y
deloscambiosendichaspolticas(61).
Losinmigrantesmsrecientesdepasesextraeuropeosenespecial,losmsdistintosracialy
culturalmente,quetienentambinmayoresproblemaslingsticosyculturalesparalaintegracin
deberanser,enprincipio,losmsafectadosporeldesempleoylamarginalizacin.Loquenoesseguro
quesucedaas,yaquetienenmenoresexigenciasyestndispuestosaaceptarsalariosinferiores.
Demanerageneral,hayquedecirquelasdiferenciassonimportantesentrelosdiversospasesy
ciudades,ysevenafectadaspor:laorganizacindelmercadodetrabajoylaexistenciaonodesectores
informales,lasdistribucinsectorialdelempleo,lalegislacinlaboralsobreaccesoaltrabajo,contratosy
salarios,ascomolaspolticasdeproteccin.
Lasoportunidadesdeempleodelosinmigrantes,suestatutodeempleadosodesempleadosysusituacin
social(marginacinointegracin)sevenfuertementeafectadosporellas.
LosmigrantessevenespecialmenteafectadosporlacrisisdelEstadodelBienestar,quetiene
caractersticasdiferencialesdeunospasesaotros,peroqueengeneralrepercutemsenlosmsdbiles.
LacrisisdelEstadodelBienestarysusefectossobrelainmigracin
Comoessabido,losproblemasfinancierosdelosgobiernoshanpuestoencuestinenlasltimasdos
dcadaselllamadoEstadodelBienestaresdecirlasreformassocialesconlasque,traslacrisis
econmicade1930ylaSegundaGuerramundial,seintentgarantizarlapazsocialreduciendolas
contradicionessocialesyeconmicasparadarestabilidadsocial.
Elaumentodelosgastosgubernamentales,ladisminucindelapoblacinactivaydelascotizaciones,el
incrementodelasprestacionessociales(sanidad,educacin,segurodedesempleo...)sehaproducidoen
unmomentoenquelasclasesmsdesfavorecidas,queestnbieninformadassobrelosnivelesde
consumodelapoblacinrica(atravsdelaradioylatelevisin),exigenaccederaesosnivelesde
consumo.
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

13/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

Entodoslospasesdesarrolladoslapoblacintienehoyampliasydesmesuradasespectativasde
consumo,superiorasusposibilidades.Esosuponeunafuertepresinsobreunosgobiernoscuya
legitimidadseafirma,enciertamanera,asegurandoelaccesoalconsumodebienes,pblicosyprivados.
Todolocualintroducemotivosdefrustracinsocial,especialmentecuandoseparalizanlosprocesosde
ascensosocialylapoblacinsientequedisminuyensusexpectativas.Loque,asuvez,puedegenerar
conflictos,quenohandejadodepresentarseenlasmismasmetrpolismsdinmicasdelospases
desarrollados(comoporejemplo,enLosAngeles).
Losinmigrantes,ydentrodeelloslasminorastnicas,songruposespecialmenteafectadosportodos
esosprocesos.
Perolasdiferenciasson,otravez,importantesentrelosdiferentespases.Enaquellosenqueexisteuna
economafuerteybienorganizada,conescasodesarrollodelaeconomiainformalyaltosnivelesde
proteccin,elaccesoaltrabajopuedesermsdifcilparaelinmigranteirregular,peroencambioste
puedetenermsfacilidadespararecibirlasprestacionessocialesencasodeparo,siemprequeestnen
situacinlegalregular.
Porelcontrario,enlospasesconampliodesarrollodelasactividadesinformales(casodeItaliao
Espaa)laentradaaltrabajopuedesermsfcilperolaproteccinmsreducida.Naturalmente,la
adopcindepolticasestrictamenteneoliberalescongobiernosconservadores(Thatcher,Chirac,Aznar)
puedetransferirunpasdeungrupoalotro.
Algunosautoresqueestudianlosproblemasplanteadosporlainmigracinenlasciudadeseuropeashan
puestonfasisenlaimportanciadelasinstitucionesydelosmecanismosdeproteccin.Lasdiferencias
enestesentidoentrelosdistintospaseseuropeos,yalolargodeltiempotienenpapeldecisivo,creen
algunosenlasdiferentesconfiguracionesconcretasqueadoptalasociedadpostindustrialenlosdistintos
paseseuropeos(62).
Sevanproduciendoassociedadesurbanasquesecalificancomocrecientementesegregadas,duales,o
fragmentadas.Aunquelasegregacinsocialesunfenmenomuyantiguoenlaciudad,ycrecienla
ciudadindustrialdelsigloXIX,sehamantenidoenelsigloXX,avecessutilmente,apesardelEstado
delBienestarmediantefenmenosdeexclusinysehareforzadoconlacrisisdeste.
Segregacinylocalizacin
Existen,sinduda,diferentesformasdesegregacin,quehansidoestudiadasporsocilogosygegrafos.
Losllamadosgegrafoshumanistashanestudiadoconespecialatencinalgunasdeellas:segnla
situacinenelciclovital(jvenes,viejos),losnivelessocioculturales,lasdiferenciastnicas,las
diferenciasreligiosas,einclusolosestilosdevida(63).Peropareceindudablequeelmecanismo
fundamentaldelasegregacineseldelasdiferenciasderenta.Cuandolosgruposdeviejos,
desempleados,inmigrantes,pobrestienenlocalizacionessegregadasesosedebeenbuenapartealas
rentaslimitadasquelesimpidenelegirotraslocalizaciones.
EnlaEuropaactual,engeneral,nohayactitudderechazofrentealosinmigrantesdelospasesricos,
quesonnormalmenteaceptados,aunqueenalgunoscasosvivanenautnticosghetos(comolosingleses,
norteamericanosoalemanesennumerosasciudades)
Diferenteeslasituacindelosinmigrantespobresquevivenenviviendasdeterioradasodebajocostey
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

14/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

quetienendificultadesdeintegracinenlasociedaddominante.Estosinmigrantes,desempleadosocon
trabajoirregular,selocalizanenlasreascentralesytambinenbarriosperifricos.Porejemplo,en
polgonosdeviviendapblicaconstrudosenlosaos1960yhabitadosahoraporjubiladosenvejecidos
ypordesempleados.Aestosgrupospertenecentambinconfrecuencialosinmigrantesrecientesde
origenextraeuropeo,quecompartenconlosnativoslaprimeralocalizacin(enreascentrales
fsicamentedeterioradas)yllenan,adems,lasviviendasmarginalesmsperifricasdebajocoste.
Enlasituacinactuallosinmigrantesurbanosvanatenerqueenfrentarsecondificultadescrecientes.
Aunqueesciertoqueenalgunoscasoslosinmigrantespuedentenerventajascomparativassobrelos
nativosenelaccesoatrabajospococualificadosypocoestimados,esonuncalesdarsalarioselevados.
Porellotendrndificultadesparaalojarse,ysevernobligadosaalojarseenbarriosviejosobarracas.Es
decir,nogozarndeesa"justiciaambiental"quehoyseconsideraindispensableparaunavidadigna(64).
Losinmigrantesseestnviendo,yseverncrecientementeafectadosenelfuturo,porlosprocesosde
renovacinurbana.Esosprocesossignificanaveceslaexclusindelapoblacinatravsdela
redefinicindeusosdelsuelo,yfuerzanalosinmigrantesasalirdelaciudad,reemplazandolas
viviendasexistentesporotrasmscarasymenosaccesibles.Essindudadifcildistinguirentremotivos
racialesydeclaseendichaspolticas,yaquelosinmigrantespococualificadossontambinpobres.Pero
elexamendealgunaspolticasderenovacinurbanaendeterminadasciudadeseuropeasmuestranque
losprocesosdemodernizacinqueseacometenaveces,comoelemprendidoporChiracenPars,tratan
delimpiarlaciudaddepobres,claseobreraydeinmigrantesyreemplazarlosporblancosricosy
conservadores(65).
Laexclusindelosindividuosdelmercadolaboralsuponedificultadesparaaccederalosserviciosde
bienestarsocialyalavivienda,porloqueesprecisodisearpolticasdiferentes(66).
Especialmenteimportantespuedenserlosconflictosentreviejosynuevosinmigrantes.Enprimerlugar
entrelosviejosinmigrantesnacionales,yaintegradosenlaciudad,peroafectadosporproblemasde
desempleo,ylosnuevosinmigrantes,nacionalesoextranjeros.Peroadems,entreinmigrantes
extranjerosantiguosyrecientes,yentreinmigrantesextranjerospertenecientesagruposracialeso
culturalesdistintos.Losantiguoshanpodidoencontrartrabajos,ypuedensersolidariosconlos
connacionalesrecientes,peroseencuentranentensinrespectoalosdeotrospasesyculturas.Cabe
preverasenlasciudadesespaolasconflictosentresudamericanosymagrebes,entrestosylos
inmigrantesdelAfricasubsahariana,oentreunosyotroseinmigrantesasiticos.Cualesseanlas
identidadesyalianzasqueseanudenseralgodegranimportanciaenelfuturodelastensiones
generadasporlainmigracinalasgrandesciudadeseuropeas.
CONCLUSIONES
Lainmigracinenlasciudadesconstituyealgoestructuralypermanente,nocoyuntural,comoavecesse
pretende.Lasventajasdelainmigracinparalasciudadessonmuchasyhansidorepetidamente
valoradasporloseconomistas:flexibilidad,disponibilidad,bajossalarios.
Elmantenimientoactualdelainmigracintienequeverconlosdesequilibrios:internosydelaeconoma
mundial,conlaacumulacinderiquezasenalgunasreas,yespecialmenteenlasciudadesgrandes,yel
mantenimientodeestructurasatrasadasypobresenotras.Queexistan"puebloshambrientosytierras
despobladas"prximasaellos(67)indicalatrascendenciadeesosdesequilibriosdemogrficos.
Enprincipio,lamigracinesunderechohumanobsico,quehasidoreconocidoporlaDeclaracin
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

15/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

UniversaldeDerechosHumanosyporlosAcuerdosdeHelsinki.Adems,lamovilidaddecapitaly
trabajoquepropugnanlosdefensoresdelaspolticaseconmicasultraliberalesdeberaconducir,
consecuentemente,alaaceptacindelaredistribucindepoblacin,conmigracionesmasivasylibres
haciadondesenecesitamanodeobra.Perolarealidaddelasfronterasestatalesylasobligacionesdelos
estadoshaciasuspropiosciudadanosconducenalimitacionesefectivasdedichosderechos.Loqueno
dejadeplanteargravesdilemasmorales(68)queestnsiendohoyobjetodecrecienteatencinyque
incidenenlosdebatessobrelaspolticasmigratorias,yenespecial,sobrelasqueserefierenala
legislacinacercadelosrefugiadosyalderechoalestablecimientodecuposynormasselectivas.
Esevidentequeelfuturoesimpredecible,yloquehasucedidoenlosltimosaosnoslorecuerda
insistentemente.EnloqueserefiereaEuropa,lastendenciasproteccionistasdesuspropiosmercados,
queaunmantienenlosgobiernosdelosdistintospaseseuropeos,puedenponerencuestinlamisma
U.E.Tambinpuedenmodificarselasestrategiasdelocalizacinydedesagregacinverticalyhorizontal
delasempresasmultinacionales,enrelacinconlaevolucindelascomunicacionesadistanciay,ligado
aello,delastendenciasalteletrabajoyladeslocalizacindelosdirectivos,conlosfenmenosdedobleo
inclusotripleresidencia(yahaydirectivosinglesesviviendohabitualmenteenlaCostadelSolespaola)
Dichoesto,parececlaroquesitodosigueigual,lastendenciasexistentessemantendrneintensificarn,
especialmentesisellegaalauninmonetariayalasprevisionesdeMaastricht.
Loquehoysepreveslaconstitucindeflujosmultidireccionales,deunospasesaotrosyqueafectarn
asegmentosdiferentesdelapoblacindelospaseseuropeos:directivosytcnicosmovindoseconlas
inversionesdelascompaastransnacionalesybuscandolugaresconmejorcalidaddevidajubilados
haciaelsoldelsurestudianteshacialasbuenasuniversidadesyobrerosendistintasdirecciones.
AlgunosautoresconsideranqueenelfuturolastensionesintertnicasvanaaumentarenEuropa,
aproximandolasciudadesdeestecontinentealasdeEstadosUnidos,dondelasegregacindelos
inmigranteshasidotradicionalydondelaexclusinsehamantenidooaumentado(negros,hispanos),
dandolugaraunaespeciede"balcanizacin"(69).
Enesesentidoserndecisivaslaspolticasestatalesymunicipalesrespectoalaintegracinde
inmigrantes,desarrollourbano,desarrolloeconmico,ygestindelosconflictos.
Laasimilacinpuedesermsomenosfcil.Lasposibilidadesdeintegracinenlasociedaddeacogida
dependendevariosfactores.
Enprimerlugardelasduracintemporal.EnEstadosUnidos,dondecomosabemos,lasciudadesse
convirtieronenelverdaderomeltingpot,laasimilacinnosecomplethastalatercerageneracin(70).
Peroeltiempopuedenobastar.LapoblacinnegrallevaviviendomuchotiempoenEstadosUnidosy
estansegregada.Loquetienequeverconeletnocentrismodelosblancosdeorigenanglosajn(71).
Perolomismoocurreenciudadesasiticasconlasminoraschinas,oenAlemaniadondeelius
sanguinisprevalecesobreeliussoli,yendondeun60porcientodelapoblacinextranjeraviveenese
pasdurantemsde10aosydondecercadel68porcientodeunmillndeniosyjveneshaban
nacidoenAlemaniaperosiguensiendoconsideradosextranjeros(72).
Ensegundolugardeldeseodeasimilarse.Haygruposculturalesquerehuyendichaasimilacin.Loque
ocurrecuandoseesminoritarioenunlugarperosetieneconcienciadelasuperioridad.Porejemplo,las
minorascolonizadorasenciudadesdepasescolonizados,olosinglesesyalemanesendiversasciudades
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

16/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

iberoamericanas.Lomismosedicedelosjudos,aunquelarealidaddelapoblacinjudaeuropealo
desmienta.
Puedehabertambiengruposdeinmigrantesquenoaceptanciertasformasdelgrupodeacogida.Por
ejemplo,losinmigrantesmusulmanesquepracticanlapoligamiaoquerechazanciertasformasculturales
europeas(yquedeseanqueserespetenciertaspeculiaridadesdesuculturaoreliginenlavidasocial,
porejemploenlaescuelapblica).Algunosvaloranlaconservacindesulengua,religinycostumbres
propias.Ydeseanconservarunapartedeesaculturapropia,aceptando,sinembargo,lasnormassociales
generalesdelasociedadenqueseintegran.
Laasimilacindependetambin,entercerlugar,delvolumendelainmigracin.Engeneral,cuantoms
numerosaydiferenciadaeslapoblacindelgrupoinmigrantemsamenazadosesentirelgrupode
acogidaymsdifcilserlaasimilacin.
UnabuenapartedelaselaboracionestericasdelaescueladeChicagoestndirectamenteestimuladas
porestapreocupacinrespectoalastasasapropiadasdeinmigracinotasademovilidad,comolallam
Burgessquepermitalaintegracindelosllegados.Aunqueesosehicieradesdeperspectivas
nacionalistasyconunlenguajebiologicistaquetratabadepresentarlosproblemasysolucionescomo
inscritosenelordendelanaturaleza.
Yfinalmente,laasimilacindependeasimismodelaactituddelgruporeceptor.Desdelaperspectivade
losindividuosdelgrupodeacogida(losbarceloneses,porejemplo)lareaccinderechazopuede
producirse:porsentirseamenazadoensutrabajo,portemerciertasconsecuenciasdelainmigracin,tales
comoelencarecimientodelaviviendaolosalimentosporlaamenazaasuprestigio,asupoder,asu
riqueza,alasoportunidadesparaloparasushijosporelmiedoaverseafectadoensusvalores,ensu
lenguaoreliginporunamasacrecientedellegadosqueposeenvaloresdistintos.Hoysabemosbienque
"lacompetenciaporlosrecursos,alactivarseelprejuicioyladiscriminacin,empiezaatomaruntono
racista"yque"elconflictoeconmicoysocialconducealprejuicioyaladiscriminacin"ysonmedios
eficacesparageneraromantenerelconflicto(73).
Encasodeconflictolosqueseveanmsamenazadossernlosquereacionenmscontralosrecien
llegados,endondevernlafuentedesuamenaza.Silacrisiseconmicacontinuarayeltrabajo
disminuyeramsanenlasciudadeseuropeas,patronesyempresarios,rentistas,comercianteso
intelectualesconcontratosestables(porejemplo,profesoresdeuniversidad)podran,talvez,mantener
unbenvolosentimientoantiracistayantisegregacionista,almismotiempoquelosgrupospopularesque
sintieranlaamenazadesusempleospodranconvertirseenracistasydiscriminadores.
Debemosacabar.
Hayquepreverquelasmigracionesseguirnincrementndose.Ydebemosafirmarquedesdeelpuntode
vistadelequilibromundialesoesconveniente.Europapudorealizarlarevolucinindustrialexportando
almismotiempopoblacin,loquealivisupresindemogrficaydisminuylosconflictossocialesen
elcontinente(74)yconocemosigualmentequeesaexportacintuvoconsecuenciasdemogrficas
positivasparaEuropa,atenuandolapresindemogrfica,haciendoalapoblacinms"econmica"y
eficiente(75).
Deberamosesperarqueunasituacinsemejantesedieraenotrospases,ayudandodeestaformaa
realizarlamodernizacineconmicaysocial.Hoysabemosqueesconvenientedisminuirlapresinen
algunasreas.Porejemplo,enelcercanoMagreb,dondevivenyaalgomsde50millonesdehabitantes
yvivirnunos90haciadentrodesolamenteunos15aos(76).Lasfuertestasasdecrecimientodela
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

17/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

poblacinmagrebinaylaimposibilidaddequelapoblacinactivaseaabsorbidalocalmentehacen
inevitablelaemigracin,lacualsedirigiraEuropadebidoalasenormesdiferenciasdelosniveles
salarialesentreesospasesyloseuropeos.
Anteestoyanteelaumentodelamigracinhacianuestrasciudades(yhaciaBarcelona)talvez
deberamosadoptarunaactitudfavorablehacialamulticulturalidad,hacialaintegracinylaformacin
deunasociedadplural.
Hacialaintegracin,porquedeotramaneraseformarnghetosdegrupossocialesmarginaleso
excluidosytendremosunpotencialdefragmentacinsocialydeconflicto.Hacialaaceptacindeuna
sociedadplural,porqueenriquecerculturalmenteanuestromedioporejemplo,alasociedad
barcelonesacadavezmsenvejecida,conservadorayautocomplaciente.Perounayotracosason
difciles,ymuygrandeslosretosquetenemosantenosotros.
HemosderecordarquelacifradeinmigrantesextranjerosenBarcelonayenCataluaestodava
relativamentebaja,yaquenosuperaenmuchoel1porcientodelapoblacintotal(77).Quesucederasi
lapoblacinimigranteextranjerapasaraarepresentarmsdel10o,incluso,msdel20porcientodela
poblacintotalcomosucedenenalgunasciudadeseuropeas(78)?.Cualseralareaccindelapoblacin
silosinmigrantesafricanosenCataluasemultiplicaranpordiezoporveinte?,sillegaranaBarcelona
decenasocentenaresdemilesdeinmigrantesdeesasprocedenciasenpocosaos,comosucedienlos
aos1920,1950y1960?.Porotraparte,qusignifica,aceptarunasociedadpluricultural,aceptarlas
formasdevidadelosinmigrantesointegrarlos?.comopuedenconvivirnumerosasydiversasformasde
vidaenelsenodeunasociedad?
Hacenfalta,desdeluego,normassocialescomunes,yaceptadasportodos.Yprincipiosticos
socialmenteaceptados,preceptosmoraleslaicos,consensuadossocialmente,loqueestlejosdela
intencindelosintegrismosreligiososhoydominantes(cristianosymusulmanes).Asimismo,hayque
superarlasaccionesdetipocaritativoyasistencialodesimplecontrolsocialparadisearpolticasms
ampliasyambiciosas.Loquesignificainvertireneducacindelosinmigrantes,nosoloprimariasino
conaccesoalosnivelessuperioresdelaenseanza.Yasegurarquenoestarnenprecariedadlaboral,
quetendrnempleoestable,ynoeventualysalariossemejantesalosdelosnativos,asegurarlas
prestacionessocialesbsicasylosrecursospblicosyprivadosnecesarios.
Aceptarlosensucultura,yevitarelsentimientodequesonrechazados,excluidos,marginadoso
subvaloradosensuscostumbresycultura.Asegurarelreagrupamientofamiliardeloscasadosycasadas
ascomodelasmadresconhijos(porejemplo,lasdominicanasofilipinas,ennuestrocaso).Asegurarel
accesoalavivienda,procurandoquesedistribuyanportodoeltejidourbano.
Yasegurarquelosinmigrantesaceptanelmarcolegalyconstitucionaldelpasdeacogida,queeso
debeser,aunquealgunosnativosnoparezcancompartiresepuntodevistaunmarcoconseparacin
estrictadelaiglesiayelEstado,yendondelascreenciasreligiosasquedenreservadasalaconciencia
personaldecadacual.Loquenosiempreesposiblesilosinmigrantesaligualquealgunosnativos
deseanponerporencimadetodosuscreenciasreligiosas,comosucedeenalgunosintegrismosynosha
recordadoladisputadelchador.
Sindudahaygrandesdificultades,perohabrquehaceralgoenesesentido.Encasocontrariolos
"escenarios"posiblessontres
1)Detenerlainmigracinextranjera,esdecir,enelcasodeEspaa,lainmigracinprocedentedelsur,de
Africa,ydeloeste,deIberoamrica.Paraellohayquedisponerdeunejrcitopoderosocapazdehacerlo,
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

18/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

queimpidaelpasodelaspateras,yqueprobablementenecesitardegrandescifrasdesoldados,esdecir,
elserviciomilitarobligatorio.Seguramentedeesaformalograremosdeteneralosinmigrantes,aunqueel
preciodeelloser,probablemente,ladecadenciaeconmicaydemogrfica.
2)Aceptarlayghetizarla.Laexclusinylafragmentacinsocialesotradelasalternativasposibles.No
setratadenadanuevo,porqueyaexistaenelpasado:enlaciudadpreindustrial,conlosparias,judos,
moriscos,marginados...enlaciudadindustrial,dondelapobrezaeramuygrandeylosproletarios
segregadosyexcluidos.Peroquizssilosfenmenosdepolarizacin,marginacinyexclusin
aumentaran,enrelacinconlaevolucindelaeconomaeuropea,esoconduiciraalaghetizacindeuna
parteimportantedelasciudades.Yexigirasegurartambinelcontroldelapoblacinexcluidamediante
lapolicayelejrcitoparahacerfrentealaumentodelaviolencia.
3)Evitarlacausadelamigracin,esdecirlapobrezadelasareasdeprocedencia.Oloqueeslomismo,
contribuiraldesarrollodelospasespobres,prximos(Marruecos,Argelia)olejanos(losdeAsiao
Iberoamrica).LocualnopuedehacerseatravsdelospaoscalientesdelasONG,sinoconunriguroso
aumentodelapresinfiscalquedisminuyanuestroselevadosnivelesdevidaydediquerecursos
cuantiososaldesarrollodeotrospases.
Elfuturodelamigracin(ydelasminorastnicas)yelfuturodelasciudadesestnestrechamente
asociados.LosproblemasdeintegracindemigrantesyminorasenEstadosUnidossonhoymuy
graves,yafectanalfuturodelamismanacinydelasciudades.SeguirEuropaelcaminodeEstados
Unidos?.Seharnlosproblemassocialesdenuestrasciudadesingobernables?.
Necesitamossabermssobrelosprocesosdeexclusinsocialyespacialennuestrasciudades.Yesoen
elpasadoyenlaactualidad.Elpasadopuedemostrarnossituacionesqueyasehandado,ypermite
relativizarlasituacinactual.Elpresenteporqueaquradicalaclavedelfuturo.Dequeseamoscapaces
dehacerlodependerelfuturodenuestrasciudadesylaconvivenciapacficadelasociedad.
Notas
1.TextodelaconferenciapronunciadaenlasJornadassobre"CiudadeInmigracin"organizadasenelCentrodeCultura
ContemporneadeBarcelonalosdas8y9denoviembrede1997.

2.Vries,Jande:Europeanurbanization15001800,London,Methuen,1984Trad.castellana,LaurbanizacindeEuropa,
15001800,Barcelona,EditorialCrtica,1987estatendenciahapodidomantenerseidnticaenmuchasciudadeshasta
nuestrosiglo,comomuestranlosdatosdelosmatrimoniosenSoPauloenlosaos1930(enSnchezAlbornoz,1973,cit.
infraennota11,pg.186).Elexcesodemujeresrespectoaloshombressedabatambinenlasgrandesciudadesdelosreinos
americanosdelimperioespaol,comoMxico,lacapitaldelaNuevaEspaa(HerbertKlein:"Laestructurademogrficade
laciudaddeMxicoen1811",EntornoUrbano.RevistaeHistoria,Mexico,vol.1,n1,enerojunio1995,pgs.128)y
siguesiendohoyunacaractersticadelapoblacinurbanaencasitodoslospasesdeEuropayAmricaencambio,enlas
ciudadesdelamayorpartedelospasesafricanosydemuchosasiticoselporcentajedehombresesmayorqueeldemujeres,
comopuedecomprobarseenONU:DemographicYearbook,1994,tabla6,pgs.156yss.

3.Vries,1987,op.cit.ennota2,pg.284.
4.Vries,1987,pgs.303307yCarter,Harold,&Lewis,C.Roy:AnUrbanGeographyofEnglandandWalesinthe
NineteenthCentury.London,EdawardArnold,1990(cap.3"Urbanpopulationgrowth:naturalincreaseandmigration",
pgs.38ss.).

5.ComoMarcelReinhardyAndrArmengaudensuHistoriadelapoblacinmundial,Barcelona,Ariel,1966lascitasms
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

19/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

significativaspuedenverseenlaspginas159,247,27,256,271y274.

6.DatosdeJ.HyM.H.Clapham,citadoporLavedan,Histoiredel'urbanisme,Paris,HenriLaurnetEditeur,vol.II,1941.
7.Chevalier,L.:LaformationdelapopulationparisienneauXIXesicle,Paris,PUF(Cahiersdel'INED,n10),1950,pgs.
4952.

8.Nadal,Jordi:Lapoblacinespaola(siglosXVIaXX),Barcelona,Ariel,Edicincorregidayaumentada,1986
9.ReinhardyArmengaud,1966,op.cit.ennota5,pg.296.
10.LiviBacci,Massimo:Historiamnimadelapoblacinmundial,Barcelona,Ariel,1990,pg.128.
11.ReinhardyArmengaud,1966,op.cit.ennota5,pg.312.
12.SnchezAlbornoz,Nicols:LapoblacindeAmricalatina.Desdelostiemposprecolombinosalao2000,Madrid,
AlianzaEditorial,1973,(cap.5"Gobernarespoblar").

13.Porejemplo,"lapoblacinurbanadeAsiasehamultiplicadoporcincoenlaprimeramitaddelsigloXX,mientrasquela
deEuropayEstadosUnidosnollegabanitansiquieraadoblar",Santos,Milton:Geografayeconomaurbanaenlospases
subdesarrollados,Barcelona,OikosTau,1973,pgs.5556.

14.Santos,1973,op.cit.ennota13,pg.58.
15.SnchezAlbornoz,1973,pg.272elmismoautoradviertedelcarctersomerodelclculo,perolosestudiosrealizados
sobrelaparticipacindelcrecimientonaturaleneldesarrollourbanoproporcionacifrastambienimpresionantes:algomenos
delamitaddelcrecimientodemogrficodelasciudadesdeMxico,VenezuelayChilesedeberaalainmigracin(pg.
273).

16.Santos,1973,op.cit.ennota13,pg.58.
17.Little,Kenneth:WestAfricanUrbanization.AStudyofVoluntaryAsociations,CambridgeUniversityPress,1965trad.
cast.Lamigracinurbanaenfricaoccidental,Barcelona,NuevaColeccinLabor,1970,pgs.1718.

18.Capel,Horacio:"Ladefinicindelourbano",EstudiosGeogrficos,Madrid,CSIC,n138139,febreromayo1975,pgs.
265302.

19.VerRemy,Jean:Laville,phnomeneconomique,Bruxelles,EditionsVieOuvrire,1966.
20.DatossobreelloenBeaujeuGarnier,JacquelineyChabot,Georges:TratadodeGeografaurbana,Barcelona,Vicens
Vives,1970,pgs.414yss.

21.EstevaFabregat,Claudio:"PoblacinymestizajeenlasciudadesdeIberoamrica:sigloXVIII",enSolano,Fco(Coord.):
Estudiossobrelaciudadhispanoamericana,Madrid,C.S.I.C,1975,pgs.551604,yenespecialpgs.578yss.parael
conjuntodelapoblacinurbanatotaldelcontinenteylasAntillaslasproporcioneseranstas:indios36,8%,blancos35,5,
mestizos14,1,mulatos8,9,negros4,5(pg.596).SobrelaciudaddeMxicoen1811vaseelestudiodeKlein,1995,0p.cit.
ennota2.

22.ReinhardyArmengaud,1966,op.cit.ennota5,pg.309.
23.Morrill,R.L.yDonaldson,O.F.:"GeographicalperspectivesonthehistoryofblackAmerica",EconomicGeography,
48,1,1972,pgs.123reimpresoenEmyrisJones:ReadinsinSocialGeography,OxfordUniversityPress,1975,pgs.15
38.

http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

20/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

24.ViottidaCosta,Emilia:"UrbanizacinenelBrasildelSigloXX",enSolano,F.de(Coord.),1975,pgs.399432,(pg.
410).

25.Bettin,Gianfranco:Lossocilogosdelaciudad,Barcelona,GustavoGili,1982(cap.VI"Clasessocialesypoderenuna
ciudadmedia:lasinvestigacionesdelosLynd").

26.ReinhardyArmengaud,1966,op.cit.ennota5,pg.303.
27.Burgess,:"Elcrecimientodelaciudad:introduccinaunproyectodeinvestigacin"(1925),enTheodorson,G.A.:
EstudiosdeEcologaHumana,Barcelona,Labor,1974,vol.I,pgs.6981.Lacitacompletadeeseimpresionantetextoesla
siguiente:"Enlamedidaenqueladesorganizacinorientealareorganizacinycontribuyaaunajustemspositivo,la
desorganizacinhabrdeconcebirsenocomopatolgicasinocomonormal.Ladesorganizacinencuantopreliminarquees
delareorganizacindeactitudesyconductasconstituyecasiinvariablementelasuertedelrecienllegadoparal,
desprendersedeloqueleerahabitual,yconfrecuenciainclusomoral,iracompaadoconnopocafrecuenciadeagudos
conflictosmentalesydeunasensacindedesorientacinpersonal.Quizsaunmsfrecuentemente,elcambiotraerconsigo,
msprontoomstarde,unsentimientodeemancipacinyunanecesidadsentidayperentoriadenuevasmetas".

28.Grigg,D.B.:"E.G.Ravensteinandthe'lawsofmigration'",JournalofHistoricalGeography,3,1977,pgs.4154.
29.Vries,1987,op.cit.ennota2,pgs.283322.
30.Pred,Allan:"Industrialization,initialadvantadgeandamericaneconomicgrowth",TheGeographicalReview,abril
1965,pgs.15885Pred,Allan:TheSpatialDynamicsofUSUrbanIndustrialGrowth18001914,Cambridge,Mass.,1966
yPred,Allan:UrbanGrowthandtheCirculationofInformation:theUniitedStatesSystemofCities,18901840,Cambridge,
Mass.,1973.

31.ViottidaCosta,1975,op.cit.ennota24.
32.Algunasobrasrecientessobreeltemasonstas:Borjas,GeorgeJ.:TheImpactofImmigrantsontheU.S.Economy,new
York,BasicBooks,1990Borjas,GeorgeJ.Freeman,RichardB.(Eds.):ImmigrationandtheWorkForce:Economic
ConsequencesfortheUnitedStatesandSourceAreas,UniversiyofChicagoPress,1992Muller,Thomas:Immigrantsand
theAmericanCity,NewYork,NewYorkUnivesityPress,1993,IX+372pgs.(RecensindeDouglasMasseyenAmerican
JournalofSociology,March1994,99:5)Portes,Alejandro(Ed.):TheEconomicSociologyofImmigration:Essayson
Networks,EthnicityandEnterpreneurship,RusellSageFoundation,1994.

33.Youssef,NadiaH.:TheDemographicsosInmigration.ASocioDemographicProfileoftheForeignBornPopulationin
NewYorkState,CentreforMigrationStudies,StatenIsland,NewYork,1992(cap.6"Thecontributionofforeignborn
workerstotheeconomyofNewYork").

34.Dean,Warren.TheindustrializationofSoPaulo:18801945,Austin,1969.
35.GonzlezMartnez,EldayMorenoCebrin,Alfredo:"SoPaulo,metrpoliseconmica.Elaportedelosinmigrantes",
enPeset,J.L.(Coord.):Ciencia,vidayespacioenIberoamrca.TrabajosdelProgramaMovilizadordelCSIC"Relaciones
cientficasyculturalesentreEspaayAmrica,Madrid,C.S.I.C,1989,vol.II,pgs.615634.

36.AmatTorres,Flix:MemoriasparaayudaraformarunDiccionarioCrticodelosEscritoresCatalanesydaralguna
ideadelaliteraturadeCatalua,Barcelona,ImprentaJ.Verdaguer,1836,720pgs.yCorominas,Juan:Suplementoalas
MemoriasparaayudaraformarunDiccionarioCrticodelosEscritoresCatalanesdedonFlixAmatTorres,Burgos,
ImprentaArniz,1849,372pgs.AgradezcoaAntonioAlgabasuayudapararealizarestosclculos.

37.Molins,Elias:DiccionarioBiogrficoyBibliogrficodeescritoresyartistascatalanesdelsigloXIX,Barcelona,Ed.
FidelGir,1889,2vols.,687+790pgs.SehantenidoencuentalosartistasavecindosenlaciudaddeBarcelona,los
escritoresconejercicioenellaylosautoresdeensayostcnicos,polticososocialesvecinosdeBarcelona.

38.CalbetiCamarasa,JosepMaria,yCorbellaiCorbella,Jacint:DiccionariBigraficdeMetgesCatalans.IIICongrs
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

21/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

d'HistriadelaMedicinaCatalana.Lleida,1981,Barcelona,FundaciSalvadorVivesiCasajoana/SeminariPereMatadela
UniversidaddeBarcelona,vol.I,1981vol.II,1982,vol.III,1983,187+234+338pgs.

39.Rfols,J.F.:DiccionarioBiogrficodeArtistasdeCatalua(Desdelapocaromanahastanuestrosdas),Barcelona,
Ed.Milla,Vol.I,1951,547pgs.vol.II,1953,522pgs.vol.III,1954,622pgs.(incluyeprofesionalesyartesanosde
armera,arquitectura,artesgrficas,cermica,construccinnval,dibujo,escultura,esgrafiado,fundicinymetalistera
artstica,grabado,guadamacilera,hilara,instrumentariamusical,orfebrera,pesebrismo,puntura,silografayvidriera.

40.Sjoberg,G.:ThePreindustrialCity,NewYork,1960.
41.Light,Donald,Keler,SuzaneyCalhoun,Craig:Sociologa.QuintaEdicin,McGrawHillInteramericana,1991,pg.
354.

42.Vandells,JosepA.:Catalunya,pobledecadent,Barcelona,1935.
43.CitporPeterHall:Ciudadesdelmaana.HistoriadelUrbanismoenelsigloXX,Barcelona,EdicionesdelSerbal
(Coleccin"LaEstrellaPolar),1996,pg.43.

44.Favaro,Graziella,yBordogna,MaraTognetti:Politichesocialiedimmigratistranieri,Roma,NIS/LaNuovaItalia
Scientifica,1989(cap.7,"PolitichesocialiestranieriinEuropa").

45.Sassen,Saskia:TheMobilityofLaborandCapital:AStudyinInternationalInvestmentandlaborFlows,Cambridge,
CambridgeUniversityPress,1988Sassen,Saskia:TheGlobalcity:NewYork,Tokyo,Princeton,NJ.,PrincetonUniversity
Press,1991

46.Jacobs,BrianD.:FracturedCities.Capitalism,communityandempowermentinBritainandAmerica,LondonandNew
York,Routledge,1992(caps.2"UrbanAmerica:hightechnologyandpoverty",4"UrbanBritain:enterpriseandthe
underclass"y8"Minorities:empowermentanddissent").

47.Hamnett,C.:"Socialpolarisationinglobalcities:theoryandevidence",UrbanStudies,31,n3,1994,pgs.401424.
48.Beaverstock,Jonathan&Smith,Joanne:"LendingjobstoGlobalCities:skilledinternationalmigration,investment,
bankingandtheCityofLondon",UrbanStudies,33,n8,1996,pgs.13771394.

49.Salt,J.:"MigrationprocessesamongthehighlyskilledinEurope",InternationalMigrationReview,1992,2,pgs.484
505.

50.King,R.yRybaczuck,K.:"SouthernEuropeandtheInternationalDivisionofLabour:fromemigrationtoimmigration",
enKing,R.:ThenewGeographyofEuropeanmigrations,Londres,BelhavenPress,1993,pgs.175206yVenturini,
Alessandro:"Ilruolodelleimmigrazionenellesocietindustrializatte:complementariet,sostituzioneotransformazioni",en
Montabes,J.,Lopez,B.ydelPino,D.(Eds):Explosindemogrfica,empleoytrabajdadoresemigrantesenelMediterrneo
occidental,UniversidaddeGranada,1993,pgs.483502.

51.LoraTamayo,G.:"ValordelainmigracinextranjeraenEspaa",Espacio,TiempoyForma,SerieVI,Geografa,UNED,
Madrid,n7,1994,pgs.83134GozlvezPrez,Vicente:"L'ImmigrationtragreenEspagne",RevueEuropenedes
MigrationsInternationales,vol.12,n1,1996,pgs.1138.

52.INE:AnuarioEstadsticodeEspaa,1996,Madrid,pg.108.
53.Asloestima,porejemplo,LoraTamayo,1995,op.cit.ennota51.
54.Convey,Andrew&Kupiszewski:"KeepingupwithSchengen:migrationandpolicyintheEuropeanUnion",
InternationalMigrationReview,vol.XXIX,n4,1995,pgs.939962.

55.Laexpresin"segundatransicindemogrfica"fueutilizadoporLeshaegeyKaa(1987),vaseKaa,D.J.vander:
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

22/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

"EmergingissuesindemographicresearchforcontemporaryEurope",inMurphy,M.&Hobcraft(Eds.):PopulationResearch
inBritain,PopulationInvestigationCommitee,1991,pgs.189206.

56.CouncilofEurope(Ed.)Proceedings.SeminaronPresentDemographicTrendsandLifeStyle,Strasbourg,Councilof
Europe,1991.

57.Champion,A.G.:"Urbanandregionaldemographictrendinthedevelopedworld",UrbanStudies,vol.29,n34,1992,
pgs.461482.

58.Larealidaddelenvejecimientoenlospaseseuropeosylosdebatessobrelasperspectivasdelapoblacinendiversos
paseseuropeosenDay,LincolnH:Thefutureoflowbirthratepopulations,LondonandNewYork,Routledge,1992,
edicinencubiertaflexible,1993.

59.Veanse,porejemplo,lostestimonioscitadosporLoraTamayo,1995,op.cit.ennota51,pg.447.
60.SobreprocesosdeexclusinenlasciudadesactualesvaseHamnett,1992,op.cit.ennota47.
61.Cross,M.:"Migration,thecityandtheurbandispossessed",enCross,M.(Ed.):EthnicMinoritiesandIndustrialChange
inEuropeandNorthAmerica,Cambridge,CambridgeUniversityPress,1992,pgs.116.

62.MalcomCrossyR.C.KloostermanaceptanlaideacentraldeG.EspingAnderson(TheThreeWorldsofWelfare
Capitalism,1990,yG.EspingAndeersen(Ed.):ChangingClasses,StratificationandMobilityinPostindustrialSocieties,
1993)dequelosdiferentesEstadosdelBienestarpuedengenerardiferentespatronesdeestratificacinsocialy,deesaforma,
diferentesformasdeexclusinsocial.Esteautorhapropuestouna"teorainstitucionaldelaestratificacin",enlaque
distinguetrestiposdeeconomascondiferentesnivelesdeintervencindelEstadoenlaeconomaydeserviciospblicosde
carctersocial:1)laseconomasdelospasesescandinavos,enlosquelosserviciospublicososocialessoninstrumentopara
conseguiraltastasasdeparticipacineneltrabajo,2)lasociedadnorteamericana,caracterizadaporestructurasdelibre
mercadoybajoniveldeserviciosyconsumo,conunaausenciacasitotaldeintervencindelestadoquepermiteunaamplia
expansindelosempleosdebajossalariosenlosserviciospersonales(privados)3)eltipoalemn,dondelapolticade
mercadodetrabajosedirigeareducirelabastecimientodefuerzalaboral,dedosformas:porunlado,creandorutas
privilegiadasdesalidaparalosdesempleadoslostrabajadoresviejosynoaptosporotro,levantandobarrerasparalas
mujeresquequierenentrarenelmercadodetrabajo(porejemplobarrerasfiscalesyestmulosparacuidarpersonalmentealos
hijos).AgradezcoalprofesorM.CrosslaposibilidaddeconsultarelproyectodeinvestigacinpresentadoporERCOMERal
FourthFrameworkProgrammedelaU.E.(Cross,M.yR.C.Kloosterman:"MigrantsinEuropeancities:postindustrial
trajectoriesandthedynamicsofsocialandspatialexclusion.AcomparativestudyintwelveEuropeancities,19951998.An
outlineproposalforeventualsubmissintothetargetedsocioeconomicresearchoftheFourthFrameworkProgramm,
ERCOMER,Utrecht,1994,mecanografiado,13hojas).

63.Ley,David:ASocialGeographyoftheCity,NewYork,HarperandRow,1983,pgs.62yss.
64.Elconceptode"justiciaambiental,desarrolladoenEEUU,muestranquelosinmigrantesnogozanavecesdeella,yaque
nodisfrutandecondicionesexitstencialesadecuados,nodisponendeviviendasdecentes,nidevecindariosagradables,
accesoaltrabajoorecursossocialesyavecesnisiquieradeambientessaludables,yaquelosbarriosdeinmigrantesestn
asociadosaambientesespecialmentenocivosbienseaporqueseconstruyencercadeellos,obienporquelospoderes
pblicosdecidensituaresosdepsitosnocivosenlacercanadedichosbarriospuedeversesobreelloelnmeroespecialde
Antipodededicadoa"Race,Waste,andClass:NewPerspectivesonEnvironmentalJustice"(GuestEditor:MichaelK.
Heiman),vol.28,n2,April1996.

65.Pincetl,Stephanie:"ImmigrantsandredevelopmentplansinParis,France:urbanplanning,equityandenvironmental
justice",UrbanGeography,17,n5,1996,pgs.440455.

66.McGregor,Alan&McConnachie,Margaret:"Socialexclusion,urbanregenerationandeconomicreintegration",Urban
Studies,32,n10,1995,pgs.15871600.

67.Chandrasekhar,P.:Puebloshambrientosytierrasdespobladas,trad.cast.Madrid,Aguilar,1963.
http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

23/24

16/4/2015

Losinmigrantesenlaciudad

68.Weiner,Myron:"Ethics,nationalsovereigntyandthecontrolofinmmigration",InternationalMigrationReview,vol.
XXX,n1,1996,pgs.171197.

69.Frey,W.H.:"Immigrationandinternalmigration'flight'fromU.SMetropolitanAreas:towardanewdemographic
balkanistion",UrbanStudies,vol.32,n45,1995,pgs.733757.

70.ReinhardyArmengaud,1966,op.cit.ennota5,pg.318.
71.Light,KeleryCalhoun,1991,op.cit.ennota41,pg.365.
72.FavaroyBordogna,1989,op.cit.ennota44,pg.119losdatosserefierenafinalesdeladcadade1980.
73.Light,KeleryCalhoun,1991,op.cit.ennota41,pgs.360y368.
74.Bairoch,Paul:Revolucinindustrialysubdesarrollo,Mxico,SigloXXI,1967.
75.LiviBacci,1990,op.cit.ennota10,pgs128131.
76.Chevalier,Agns,etKessler,Veronique:"ContrastesdmographiquesetemploisenMditerraneoccidentale:des
formidablesdefis",enMontabes,J.,Lopez,B.ydelPino,D.(Eds):Explosindemogrfica,empleoytrabajdadores
emkgrantesenelMediterrneooccidental,UniversidaddeGranada,1993,pgs.4568.

77.SolanaSolana,AntonioMiguel,yPascualdeSans,ngels:"MercadodetrabajoeinmigracinextranjeraenCatalua:
situacinactualyprincipalestendencias",enHabitar,vivir,prever.ActasdelVCongresodelapoblacinespaola,
UniversitatAutnomadeBarcelona/Centred'EstudisDemogrficsyAsociacinEspaoladeGegrafos,1995,pgs.527538.

78.Enladcadadelos70losinmigrantesextranjerossuponanmsdel10%enlastresmayoresciudadesbelgas,en
Grenoble,ParisyLyon,enelGranStuttgartmsdel20%enlascuatromayoresaglomeracionesdeSuiza,yentreellas,ms
del30%enGinebraWhite,Paul:TheWestCity.ASocialGeography,LondonandNewYork,Longman,1984,pg.103en
ladcadade1970algunasciudadeseuropeasvieronaumentarlascifrasdepoblacinextranjeraen30(Amberes,+29,4%)en
casiun50(Viena+48,8%),60(Berlnoccidental,+63,3%)oinclusoun75porciento(Munich,+75,5%),ibidem,pg.105.

CopyrightHoracioCapel
CopyrightScriptaNova
VolveralndicedeScriptaNova

Menprincipal

http://www.ub.edu/geocrit/sn3.htm

24/24

You might also like