‫خلفای راشدین‬

‫در قلمرو‬
‫نظم و نثر فارسی‬

‫تألیف‪:‬‬
‫فریدون سپری‬ 

‫فهرست مندرجات‬
‫روزنه‪.......................................................................................‬‬
‫پیشگفتار‪19............................................................................‬‬
‫‪.................................................................................. 33‬فصل اول‬
‫مد بن جریر طبری )‪ 310- 225،224‬هـ ق(‪34......................‬‬
‫الف‪ :‬مح ّ‬
‫‪..........................................34‬سفر پیامبرص در کودکی به شام ‪1-‬‬
‫دیقس ‪2-‬‬
‫‪........................................................34‬اسلم ابوبکر ص ّ‬
‫‪..............................................................35‬آوردن اسیران بدر‪3-‬‬
‫‪.............36‬اقامه نماز به امامت ابوبکر هنگام مرض الموت پیامبرص‪4-‬‬
‫‪...............................................37‬خطبۀ ابوبکر به هنگام خلفت ‪5-‬‬
‫‪.........................................37‬خطبۀ ابوبکر در برابر جیش ُاسامه ‪6-‬‬
‫‪................................................38‬وصّیت ابوبکر به هنگام مرگ ‪7-‬‬
‫مر ‪8-‬‬
‫‪................................38‬تقسیم غنائم و اخماس در خلفت عُ َ‬
‫‪..........................................38‬خبر پیروزی سپاه ساریه در ایران ‪9-‬‬
‫‪.........................39‬رفتن عمربن خطاب همراه با غلمش به شام ‪10-‬‬
‫‪..........................................................40‬ذکر سیرت عمر ‪11-‬‬
‫‪...........................................40‬عثمان بن عفان و ابو ذرغفاری ‪12-‬‬
‫‪................................................41‬سیره علی بن ابی طالبس ‪13-‬‬
‫‪....................................................................41‬اسلم علی ‪14-‬‬
‫‪ُ ......................................................42‬‬
‫کنیۀ بوتراب برای علی ‪15-‬‬
‫ب‪ :‬حکیم ابوالقاسم فردوس )‪ 411-329‬هـ ق(‪43............................‬‬
‫‪............................................45‬نسبت دادن اعتزال به فردوسی ‪1-‬‬
‫‪.............................................................. 45‬اهل تسنن و علی ‪2-‬‬
‫‪...........46‬بعضی از اشعاری که بر شیعه بودن فردوسی دللت دارند ‪3-‬‬
‫‪........46‬فردوسی چه شیعه باشد و چه سّنی‪ ،‬سرایندۀ شاهنامه است ‪4-‬‬
‫ج‪ :‬شیخ ابو اسحق کازرونی )‪ 426-352‬هـ ق(‪48..............................‬‬
‫‪................................................48‬کرامات امیر المؤمنین ابوبکر‬
‫مر‬
‫‪...................................................49‬کرامات امیرالمؤمنین عُ َ‬
‫‪ ................................................50‬کرامات امیرالمومنین عثمان‬
‫‪...................................................50‬کرامات امیرالمومنین علی‬
‫د‪ -‬ابوسعید ابوالخیر )‪ 440-357‬هـ(‪53...........................................‬‬
‫‪....................................................53‬شریعت‪ ،‬طریقت‪ ،‬حقیقت‪1-‬‬
‫‪.....................................54‬سوال عمر بن خطاب از کعب الحبار ‪2-‬‬
‫‪.......................................54‬جریان سفیر روم و عمر بن خطابس‪3-‬‬
‫‪........................55‬مسئولیت مسلمان در برابر اوامر و نواهی الهی ‪4-‬‬
‫‪.........................................................55‬دانش و بصیرت علی ‪5-‬‬
‫‪................56‬توجه نکردن عمر بن خطاب به شوکت ظاهری خلفت ‪6-‬‬ 

‫هـ ابوالقاسم قُ َ‬
‫شیری )‪57...................................(465 - 376 ،386‬‬
‫دیقس‪58....................................................................‬‬
‫ابوبکر ص ّ‬
‫‪......................................................58‬ورع از دیدگاه ابوبکرس ‪1-‬‬
‫‪.....................................58‬استقامت و پایداری از نظر ابوبکرس ‪2-‬‬
‫‪................................58‬آمدن عثمان بن عفان به خدمت پیامبرص ‪3-‬‬
‫دیق‪ ،‬یار غار ‪4-‬‬
‫‪.........................................................59‬ابوبکر ص ّ‬
‫مر بن خ ّ‬
‫طاب‪59.................................................................‬‬
‫عُ َ‬
‫‪..............................................................59‬راه رفتن عمرس ‪1-‬‬
‫‪................................................................59‬فروتنی عمرس ‪2-‬‬
‫‪....................................................................59‬صبر عمرس ‪3-‬‬
‫‪......................................60‬کلید بهشت؛ دوستی با بینوایان است ‪4-‬‬
‫‪...........................60‬بانگ برآوردن عمر به هنگام خطبه نماز جمعه ‪5-‬‬
‫فان‪60.................................................................‬‬
‫عثمان بن ع ّ‬
‫‪...................................60‬روایت أنس بن مالک در شأن عثمانس ‪1-‬‬
‫‪...............................................61‬دیدن مالک بن انس در خواب ‪2-‬‬
‫‪......................................61‬احترام عثمان بن عفان نزد پیامبرص ‪3-‬‬
‫علی بن ابی طالب‪61.............................................................‬‬
‫‪......................................61‬سادات مردمان اندر دنیا جوانمردانند ‪1-‬‬
‫‪..............................................................61‬شکر و صبر علی ‪2-‬‬
‫‪...................................................61‬بخشش و جوانمردی علی ‪3-‬‬
‫‪............................................................. 62‬جود و سخای علی ‪4-‬‬
‫‪...................................................62‬بهشت‪ ،‬مشتاق علی است ‪5-‬‬
‫‪..................................................62‬ادراک و بینش معنوی علی ‪6-‬‬
‫‪..............................62‬پند دادن علی در خواب به بشر بن الحارث ‪7-‬‬
‫و‪ -‬ابوالحسن علی بن عثمان بن ابی علی الجلبی الهجویری الغزنوی)‬
‫‪63................................................................................(465‬‬
‫دیق‪63.......................................................................‬‬
‫ابوبکر ص ّ‬
‫‪............................................63‬ابوبکر صدیق امام اهل طریقت ‪1-‬‬
‫‪..................................64‬ستایدامام هجویری‪ ،‬ابوبکر را چنین می ‪2-‬‬
‫‪..............................................................64‬مناجات ابوبکرس ‪3-‬‬
‫‪..............................64‬گویددر زمینۀ خطبۀ خلفت صدیق چنین می ‪4-‬‬
‫‪.........................................................65‬خواب نوفل بن حّیان ‪5-‬‬
‫‪.................................................................65‬بخشش ابوبکر ‪6-‬‬
‫‪...................................................65‬آهسته نماز خواندن ابوبکر ‪7-‬‬
‫عمر بن خ ّ‬
‫طاب‪66.................................................................‬‬
‫‪.............................................66‬ساده زیستن و دادگری عمرس ‪1-‬‬
‫‪...........................................66‬حق بر زبان عمر جاری می شود ‪2-‬‬
‫‪...............................................66‬خلوت گزیدن عمر بن خطاب ‪3-‬‬ 

‫‪............................................................67‬امام حسین و عمر ‪4-‬‬
‫‪.....................................................67‬شیطان اسیر عمر است ‪5-‬‬
‫م کلثوم« دختر »علی بن ابی طالب« ‪6-‬‬
‫مر با »أ ّ‬
‫‪...............67‬ازدواج عُ َ‬
‫‪................................68‬چگونگی مسلمان شدن عمر بن خ ّ‬
‫طابس ‪7-‬‬
‫‪........................................................68‬عمر و وفات پیامبرص ‪8-‬‬
‫فان‪69.................................................................‬‬
‫عثمان بن ع ّ‬
‫‪....................................................... 69‬منقبت عثمان بن عفان ‪1-‬‬
‫‪........................................69‬رودنزد خلیفه می ‪‬حسن بن علی ‪2-‬‬
‫علی بن ابی طالب‪70.............................................................‬‬
‫‪...............................70‬علی‪ ،‬اسدالله‪ ،‬حیدر کّرار و اسوه فضیلت ‪1-‬‬
‫‪...........................................70‬توصیه علی به یکی از مسلمانان ‪2-‬‬
‫حد کامل ‪3-‬‬
‫مو ّ‬
‫‪.............................................70‬علی‪ ،‬دل شناس و ُ‬
‫‪..................................................................... 71‬عرفان علی ‪4-‬‬
‫‪........................................................................71‬نماز علی ‪5-‬‬
‫مت و کریم تاریخ عمل است ‪6-‬‬
‫‪................................71‬علی‪ ،‬جواد ا ّ‬
‫ز‪ :‬امام محمد غزالی )‪72.............................................(505-450‬‬
‫‪..........................................72‬کیمیای سعادت و خلفای راشدین ‪1-‬‬
‫‪........................................................77‬هیبت و صولت عمر ‪2-‬‬
‫‪.....................................................77‬عید مؤمن از نظر علیس‪3-‬‬
‫‪..............................................78‬جامۀ ساده و قلب روشن علی ‪4-‬‬
‫‪................................78‬فایده خاموشی و سکوت ابوبکر صدیقس ‪5-‬‬
‫‪.....................78‬مدح و ستایش و مسؤولیت انسان از نظر عمرس ‪6-‬‬
‫‪...............................................79‬غلبه بر خشم ابوبکر صدیقس ‪7-‬‬
‫‪........................................80‬کراهّیت مال دوستی از نظر علیس ‪8-‬‬
‫‪.............................................80‬تنبیه مذمت فقر و گوشه گیری ‪9-‬‬
‫‪............................................................................80‬بخل ‪10-‬‬
‫‪..........................................................81‬ایثار جان و یار غار ‪11-‬‬
‫‪...............82‬پندار ناصواب‪ ،‬تجمل گرایی و ردای پینه بسته عمرس ‪12-‬‬
‫‪...........................................82‬ریا از نظر معاذ بن جبل و عمر ‪14-‬‬
‫‪.................................................83‬ساده زیستن عمر و علیب ‪15-‬‬
‫‪........................................................84‬تنبیه‪ -‬رد سوء تفاهم ‪16-‬‬
‫‪...........................................................85‬اسرار زکات دادن ‪17-‬‬
‫‪.......................85‬راز اول) طبقه صدیقان‪ ،‬نیک مردان و سره مردان(‬
‫‪..............................85‬راز دوم )تطهیر دل از آلیش و نجاست بخل(‬
‫‪.....................................................86‬راز سوم )شکر نعمت مال(‬
‫‪..............................86‬تنبیه‪) :‬زیان افراط و تفریط و اسراف و تبذیر(‬
‫‪................................................................................87‬اتراف‬
‫‪.................................................................................93‬فصل دوم‬ 

‫الف‪ :‬مسعود سعد سلمان )‪94..............................(515 -440 -438‬‬
‫‪................94‬ستایش )منصور بن سعید( به صدق ابوبکر و علم علی ‪1-‬‬
‫‪.........94‬ستایش )امیر محمود غزنوی( به شجاعت علی و سیره عمر ‪2-‬‬
‫‪..........................95‬شعر زیبای حکیم سنائی و قرآن گزیده عثمان ‪3-‬‬
‫‪......................95‬صولت ممدوح‪ ،‬حیدری و خنجرش ذوالفقار است ‪4-‬‬
‫‪............................96‬علی قهرمان فتح‪ ،‬خیبر گیر و علمدار نصرت ‪5-‬‬
‫دین ابوالقاسم احمد سمعانی )‪ -534 -487‬هـ ق(‪97..........‬‬
‫ب‪ :‬شهاب ال ّ‬
‫‪.......97‬نگهداری عنکبوت در غار از رسول اکرمص و ابوبکر صدیقس ‪1-‬‬
‫‪..............97‬کندسنگریزه در دست پیامبر و ابوبکر و عمر تسبیح می ‪2-‬‬
‫‪.....................................................98‬حدیث نبوی در باره عمر ‪3-‬‬
‫‪...........................98‬یابدچشم حقیقت بین‪ ،‬حقایق معنوی را درمی ‪4-‬‬
‫‪...................99‬توانگران باید نسبت به فقیران مهر و شفقت ورزند ‪5-‬‬
‫‪.................................................99‬خلوص نیت ابوبکر صدیقس ‪6-‬‬
‫‪........................................99‬دوری بزرگان وادی معرفت از تکبر ‪7-‬‬
‫‪..........................................................99‬شب زنده داری علی ‪8-‬‬
‫‪........................................100‬سینۀ صدیق خزانۀ اسرار الهی بود ‪9-‬‬
‫‪..................................................... 100‬حیای عثمان بن عفان ‪10-‬‬
‫‪.......................................................100‬شریح قاضی و علی ‪11-‬‬
‫سنایی غزنوی )‪101...........................................(535- 473 ،463‬‬
‫‪..................................101‬الف‪ -‬نعت خواجه لولک و اصحاب پاک او‬
‫‪........................................................... 104‬ب‪ -‬در ستایش ابوبکر‬
‫مرس‬
‫‪..........................................................106‬ج‪ -‬در ستایش عُ َ‬
‫فان‬
‫‪................................................109‬د‪ -‬در ستایش عثمان بن ع ّ‬
‫‪............................................110‬طالبهـ‪ -‬در ستایش علی بن ابی‬
‫شیخ السلم احمد جام )‪115.........................................(536-440‬‬
‫‪..................................................................115‬صدق ابوبکر ‪1-‬‬
‫‪..........................................116‬قاعده سوم در دوستی اصحاب ‪2-‬‬
‫‪.....................................................116‬کلم علی در باره بخیل ‪3-‬‬
‫‪........................................116‬عمل‪ ،‬شرط اساسی ایمان است ‪4-‬‬
‫‪.............................................117‬سوال رسول اکرمص از علی ‪5-‬‬
‫‪..................................................117‬کوشش انسانهای وارسته ‪6-‬‬
‫ادیب صابر )وفات بین ‪ 538‬و ‪ 542‬هـ ق(‪118.................................‬‬
‫‪......................................118‬ای در وصف خلفای راشدینقصیده ‪1-‬‬
‫‪.......................................119‬ذوالفقار علی و دل و زهرۀ حیدری ‪2-‬‬
‫مل یار غار)ابوبکر( ‪3-‬‬
‫‪.......................................119‬کمال حلم و تح ّ‬
‫عثمان مختاری )تولد بین سالهای ‪ 469‬و ‪ – 458‬وفات بین سالهای ‪512‬‬
‫‪...........................................................................122‬و ‪.(548‬‬
‫‪...........122‬الدین محمد بن علی به»ثانی اثنین« ابوبکرستودن قطب ‪1-‬‬ 

‫‪......................................................122‬عدل عمر و علم علی ‪2-‬‬
‫‪...................................................122‬صدق ابوبکر و علم علی ‪3-‬‬
‫‪.....................................122‬ذوالفقار حیدر و تازیانه عدالت عمر ‪4-‬‬
‫‪............................................123‬تجلی صفتهای خلفا در ممدوح ‪5-‬‬
‫‪..................................123‬علی شمشیرش را به دشمن می دهد ‪6-‬‬
‫رشید الدین وطواط )‪ 573-476‬هـ‪ .‬ق(‪124.....................................‬‬
‫دیق من کلم امیرالمؤمنین ابی بکر الصدیق ‪1-‬‬
‫‪...............124‬تحفة الص ّ‬
‫‪..............125‬فصل الخطاب من کلم امیرالمؤمنین عمربن الخطاب ‪2-‬‬
‫‪................125‬أنس اللهفان من کلم امیرالمؤمنین عثمان بن عفان ‪3-‬‬
‫‪......125‬طالبمطلوب ک ُ ّ‬
‫ب من کلم امیرالمؤمنین علی بن ابی ‪4-‬‬
‫ل طال ٍ‬
‫‪............................126‬ستودن ممدوحان به صفات خلفای راشدین ‪5-‬‬
‫فر ) قرن ششم(‪129.......................................‬‬
‫قطب الدین ابوالمظ ّ‬
‫‪...................................................................129‬گلیم ابوبکر ‪1-‬‬
‫‪.................................................................... 129‬ایثار ابوبکر ‪2-‬‬
‫‪............................129‬های ضد استکبار و اترافعمر و علی نمونه ‪3-‬‬
‫فه ‪4-‬‬
‫‪.......................................................130‬پیامبر و اصحاب ص ّ‬
‫‪..........................................130‬راضی شدن به قضا و قدر عمر ‪5-‬‬
‫‪...........................................................130‬صدق از نظر علی ‪6-‬‬
‫‪.....................................130‬ادراک و فراست مؤمن از نظر عمر ‪7-‬‬
‫‪..............................................................................134‬فصل سوم‬
‫الف‪ :‬انوری ابیوردی )وفات ‪135...........................................(583‬‬
‫‪..................................135‬تشبیه خواجه سعد الدین اسعد به خلفا‪1-‬‬
‫‪...................135‬ستودن قطب الدین مودود »شاه« به صفات خلفا ‪2-‬‬
‫‪......................................................136‬در مناجات باری تعالی ‪3-‬‬
‫‪...........................................136‬هیبت و صولت عمر بن خطاب ‪4-‬‬
‫‪.......................................................... 137‬ذوالفقار حیدر کرار ‪5-‬‬
‫ب‪ :‬افضل الدین خاقانی شروانی )‪138............................(595-500‬‬
‫‪...............................................................138‬مدح پیامبر و خلفا‬
‫‪...........................................139‬تشبیه پدر به عمر و خود به عثمان‬
‫‪.............................................................140‬چهار یار چهار رکنند‬
‫‪..............................140‬تشبیه پسر عمویش به عثمان و خود به علی‬
‫‪...........................................................140‬تشبیه ممدوح به علی‬
‫‪.....................................................141‬تشبیه خلفا به چهار ارکان‬
‫‪........................................141‬نامیدن ممدوح به »فاروق دین افزا«‬
‫های )وفات ‪142...............................(614-602‬‬
‫ج‪ :‬حکیم نظامی گنج ‌‬
‫‪.............................142‬ستایش پیامبرص و خلفا در لیلی و مجنون ‪1-‬‬
‫‪..........................................143‬ستایش چهار یار در شرف نامه ‪2-‬‬
‫‪..................................143‬ستایش عمر و علی در مخزن السرار ‪3-‬‬ 

‫‪...............................................144‬ستایش خلفا در شرف نامه ‪4-‬‬
‫د‪ :‬شیخ فرید الدین ع ّ‬
‫طار نیشابوری )‪146.................(628- 627-537‬‬
‫‪......................................................................146‬دیوان اشعار‬
‫‪...........................................................................146‬چهار یار‬
‫‪..............................................................................148‬ابوبکر‬
‫مر‬
‫‪.............................................................................149‬عُ َ‬
‫‪ .......................................................................... 150‬عثمان‬
‫‪................................................................................151‬علی‬
‫‪...................................................................... 153‬منطق الطیر‬
‫دیق ‪1-‬‬
‫‪.......................................................153‬فضیلت ابوبکر ص ّ‬
‫مر‪ ،‬فاروق اعظم ‪2-‬‬
‫‪..........................................................154‬عُ َ‬
‫‪......................................156‬عثمان بن عفان؛ مظهر شرم و حیا ‪3-‬‬
‫‪.........................................157‬علی‪ ،‬اسطورۀ مقاومت‪ ،‬شیرخدا ‪4-‬‬
‫‪.....................................................................158‬تذکرة الولیاء‬
‫دیقان خود را ستایش نکنند ‪1-‬‬
‫‪.............................................158‬ص ّ‬
‫‪.................................................158‬در نامگذاری حسن بصری ‪2-‬‬
‫‪.........................................158‬تعصب نکردن با نزدیکان پادشاه ‪3-‬‬
‫‪...............................158‬خواب دیدن امام شافعی رسول اکرم را ‪4-‬‬
‫‪.......................................159‬طالبسخنان توحیدی علی بن ابی ‪5-‬‬
‫‪................................................................159‬صحبت صدیق ‪6-‬‬
‫مر سهروردی )‪160...........(632-539‬‬
‫هـ‪ :‬شیخ شهاب الدین ابوحفص عُ َ‬
‫‪..............................................160‬نقل حدیث نبوی از ابوهریره ‪1-‬‬
‫‪............................160‬مسؤلیت انسان در برابر اعمال و رفتارش ‪2-‬‬
‫‪............................................161‬ای از قرآنعثمان و تفسیر آیه ‪3-‬‬
‫‪...............................162‬زدودن ننگ تکدّی گری از جامعه اسلمی ‪4-‬‬
‫‪.............................................................162‬امام علی و فقر ‪5-‬‬
‫‪....................................162‬ثروت همفکر در پیشبرد برنامه الهی ‪6-‬‬
‫‪..................................................162‬ساده زیستن عمر و علی ‪7-‬‬
‫‪.............................................. 163‬سخنی از علی بن ابی طالب ‪8-‬‬
‫‪......................................163‬اندیشیدن مؤمن به خداوند در نماز ‪9-‬‬
‫‪....................................163‬کندمؤمن به رضایت الهی فکر می ‪10-‬‬
‫‪.....................163‬سفارش پیامبرص به علی در باره نمک خوردن ‪11-‬‬
‫‪.....................................164‬کندانسان وارع از شبهه دوری می ‪12-‬‬
‫‪......................164‬زمامدار مسلمان باید از انتقاد دیگران نهراسد ‪13-‬‬
‫عوفی )‪ 635 -572‬هـ ق(‪165..........................................‬‬
‫مد َ‬
‫و‪ :‬مح ّ‬
‫‪...................................165‬ستایش ابوبکر صدیق و علی مرتضی ‪1-‬‬
‫‪..............166‬ستایش مجدالدین بن الرشید به علم علی و عدل عمر ‪2-‬‬
‫‪......................................166‬حلم عثمان در ذکر فضلء خراسان ‪3-‬‬ 

‫‪............166‬ستایش ممدوح به حیدر در لطایف اشعار وزراء و صدور ‪4-‬‬
‫دین مولوی )‪672 -604‬هـ(‪168.......................................‬‬
‫ز‪ :‬جلل ال ّ‬
‫‪....................................................168‬الف – دیوان کبیر) شمس(‬
‫‪.....................................168‬هاروح تلشگر مولنا از ورای تعصب ‪1-‬‬
‫مر جلوه کند‪ ،‬شیطان ذلیل است ‪2-‬‬
‫‪...............................169‬هرجا عُ َ‬
‫‪..........................................169‬شرم عثمان با م ّ‬
‫شاطه گر غیب ‪3-‬‬
‫‪.......................................169‬ای انسان! دروادی طلب سیر کن ‪4-‬‬
‫‪.....................170‬انجامددر عالم عشق‪» ،‬کثرت« به »وحدت« می ‪5-‬‬
‫یشود ‪6-‬‬
‫‪1‬اگر خداوند بخواهد امری انجام بپذیرد‪ ،‬سلسلۀ علّیت گسسته م ‌‬
‫‪70‬‬
‫‪.......................170‬گذشتن صولت عمر و فرا رسیدن شرم عثمان ‪7-‬‬
‫‪.............................170‬در مسیر زندگی باید با قاطعّیت رفتار کرد ‪8-‬‬
‫‪....................................171‬آزاد کردن روح از قید خورد و خواب ‪9-‬‬
‫مر جلوه ‪10-‬‬
‫‪....................................171‬ای از یک حقیقتندعلی و عُ َ‬
‫‪.......................171‬آبداری سوسن در بهار به مانند تیزی ذوالفقار ‪11-‬‬
‫‪.......................................................172‬های باغگلها و سبزه ‪12-‬‬
‫‪...............................172‬مرگ شایسته چون مرگ ابوبکر و عمر ‪13-‬‬
‫‪..........................172‬برندگی ذوالفقار بازتابی از انتظار پیامبرص ‪14-‬‬
‫‪................................................172‬سوگند به مصحف عثمان ‪15-‬‬
‫‪..........................173‬سخنان بیهوده‪ ،‬اختلف انگیز و جنگ سازند ‪16-‬‬
‫‪......................173‬با گوهر عقل تاج حکومتی را گوهر معنا ببخش ‪17-‬‬
‫‪................173‬کندعاشق همه هستیش را در راه معشوق فدا می ‪18-‬‬
‫یانجامد ‪19-‬‬
‫‪......................173‬وحدت در راه و هدف به اتحاد دلها م ‌‬
‫مر محتسب و عادل ‪20-‬‬
‫‪.............................173‬عثمان سرمست و عُ َ‬
‫‪...................174‬واربه بند کشیدن عارف‪ ،‬بولهب وسوسه را علی ‪21-‬‬
‫‪.........................................174‬پیوند قلب ابوبکر با مصطفیص ‪22-‬‬
‫‪..........174‬سخن گفتن از یار یار )ابوبکر(‪ ،‬فاروق )عمر( و ذوالفقار ‪23-‬‬
‫‪...............................175‬قهرمانی علی‪ ،‬نیروی وهبی الهی است ‪24-‬‬
‫‪..................................................................... 176‬ب‪ -‬فیه مافیه‬
‫ییابند ‪1-‬‬
‫‪..........................................176‬ارزشها با سختیها جلوه م ‌‬
‫‪...................................176‬برتری ابوبکر به عّلت عشق و محبت ‪2-‬‬
‫‪...................................................176‬نحوه اسلم آوردن عمر ‪3-‬‬
‫‪.......................................177‬بر منبر رفتن عثمان هنگام خلفت ‪4-‬‬
‫‪....................................................178‬دل بستن علی به معبود ‪5-‬‬
‫‪.........................................178‬جریان دختری در خلفت عمرس ‪6-‬‬
‫‪................................................................. 178‬ج‪ -‬مثنوی معنوی‬
‫‪ 179‬جاذبه مغناطیسی نگاه محبت آمیز پیامبرص در ایجاد صدق ابوبکر ‪1-‬‬
‫‪.................179‬تشبیه طبیب غیبی به مصطفی و خود مولنا به عمر ‪2-‬‬ 

‫مر به رسالت‪4- .‬‬
‫‪.........................185‬آمدن رسول قیصر روم بنزد عُ َ‬
‫‪.....................................................192‬سخن پیامبرص با علی ‪5-‬‬
‫‪.......................................................194‬گناهان و عدم انفاقها ‪6-‬‬
‫‪....................................195‬داستان خدو انداختن به صورت علی ‪7-‬‬
‫‪..........208‬مردان وارسته و نیکوکاران راه معرفت ) بخشش ابوبکر( ‪8-‬‬
‫‪......................................208‬ستایش خلفا به صفتهای مخصوص ‪9-‬‬
‫‪2‬هر قید و بند و جزیی از اجزاء زندگی مانعی است برای درک حقیقت ‪10-‬‬
‫‪09‬‬
‫‪................210‬معجزه خواستن ابوجهل و تصدیق ابوبکر‪ ،‬پیامبر را ‪11-‬‬
‫‪......................................210‬پایبند بودن علی به قوانین هستی ‪12-‬‬
‫‪.....................................211‬پاداش و کیفر آدمی در دنیای دیگر ‪13-‬‬
‫‪........................212‬قصه آغاز خلفت عثمان و خطبه وی بر منبر ‪14-‬‬
‫دیقی« امیرالصادقین شد ‪15-‬‬
‫‪...............................213‬ابوبکر از »ص ّ‬
‫ح‪ :‬سعدی شیرازی )وفات ‪214...................................(695 ، 691-‬‬
‫‪..........................214‬ابیاتی در وصف پیامبرص و خلفای راشدینش ‪1-‬‬
‫‪......................................215‬عجز ابوبکر صدیق از معرفت الهی ‪2-‬‬
‫‪.................................................215‬ستایش سالر عادل‪ ،‬عمر ‪3-‬‬
‫‪................................................... 216‬ستایش شاه مردان علی ‪4-‬‬
‫‪........................................216‬ای غّرا و بلیغ در مدح خلفاقصیده ‪5-‬‬
‫‪...218‬تشبیه علءالدین عطا ملک جوینی به مسیح و عمر بدعت شکن ‪6-‬‬
‫‪............................................218‬علی زاهد شب و پیکارگر روز ‪7-‬‬
‫‪.................................................219‬ای در ناپایداری دنیاقصیده ‪8-‬‬
‫‪............................219‬ذوالفقار علی در نیام و زبان سعدی در کام ‪9-‬‬
‫‪............................................................................221‬فصل چهارم‬
‫الف‪ :‬احمد بن عبدالله بن محمد بن أبی المکارم مشکانی )قرن هشتم‬
‫هجری(‪222.............................................................................‬‬
‫‪.............................................................222‬امامت ابوبکرس ‪1-‬‬
‫‪.........................................................222‬سخن پیامبر با علی ‪2-‬‬
‫‪..................................................................223‬فضیلت خلفا ‪3-‬‬
‫‪.....................................224‬ترس مؤمن از سرانجام کار خویش ‪4-‬‬
‫‪...............................................................224‬سخنی از علی ‪5-‬‬
‫‪................................................224‬ابوبکر‪ ،‬با ایمان صدیق شد ‪6-‬‬
‫‪.....................................................224‬شیفتگی عمر به اسلم ‪7-‬‬
‫‪...............................................................................225‬نکته‪:‬‬
‫ب‪ :‬حمدالله مستوفی )متوفی ‪ 750‬هـ ق(‪226.................................‬‬
‫‪...........................................................226‬تعریف شهر مدینه ‪1-‬‬
‫‪................................226‬عمر بیت المقدس را تابع کعبه قرار داد ‪2-‬‬
‫‪...................................227‬شهر بصره را عمر بن خطاب ساخت ‪3-‬‬ 

‫‪.......................227‬عمربن خطاب عراق را بر مسلمانان وقف کرد ‪4-‬‬
‫‪.............................................................. 227‬کعبه یا بیت الله ‪5-‬‬
‫‪2‬پرداخت حقوق دیوانی سرزمینها به بیت المال در عهد خلفای راشدین ‪6-‬‬
‫‪27‬‬
‫ج‪ :‬ضیاء الدین نخشبی )وفات‪751 -‬هـ(‪229.....................................‬‬
‫‪.....................................229‬جهل آدمی نسبت به سرنوشت خود ‪1-‬‬
‫‪........................230‬فرهیختگان سنگر معنویت و سرزنش خویشتن ‪2-‬‬
‫‪............................230‬فرازی از حسن بن علی در عشق و محبت ‪3-‬‬
‫‪. 23‬دل کندن ابوبکر از تعلقات و بخشش چهل هزار درهم به پیامبرص ‪4-‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.......................231‬واکنش عمر به هنگام دیدن قصری در راه شام ‪5-‬‬
‫‪..........................231‬التماس آدمی به میزان همت و اراده اوست ‪6-‬‬
‫دیق ‪7-‬‬
‫‪.......................232‬با پیامبرص ‪،‬با یاران چنان باید بود که ص ّ‬
‫‪..............................................232‬علی شیر میدانهای شجاعت ‪8-‬‬
‫د – شاه نعمت الله ولی )‪233.......................(827،834 -731 ،730‬‬
‫‪........................................234‬اشعاری در وصف خلفای راشدین ‪1-‬‬
‫‪...........................................234‬چهار یار‪ ،‬چهار اسم یک مسمی ‪2-‬‬
‫‪...................................235‬یار غار« بازتابی از تقّرب به خداوند« ‪3-‬‬
‫‪.............236‬نور مصطفی و سّر مرتضی دو سرچشمه بزرگ عرفان ‪4-‬‬
‫‪...........................................237‬یار غار‪ ،‬شهسوار پادشاه عشق ‪5-‬‬
‫‪.............................238‬چهاریار‪ ،‬امام و پیشوای انس و جن هستند ‪6-‬‬
‫‪.................238‬بنده خادم علی باش تا به مقام والی معنوی برسی ‪7-‬‬
‫هـ‪ :‬تاج الدین حسین بن حسن خوارزمی )سدۀ هشتم و نهم هجری(‪239. .‬‬
‫‪......................239‬عجز انبیای الهی و وارستگان از شناخت خداوند ‪1-‬‬
‫‪..............239‬مشورت رسول اکرمص با صحابه در باره اسیران بدر ‪2-‬‬
‫‪..............................................240‬چون و مانندخداوند‪ ،‬ذات بی ‪3-‬‬
‫‪.......................241‬عالم و انسان دو موجود شگفت انگیز آفرینش ‪4-‬‬
‫ور و معانی ‪5-‬‬
‫‪.............242‬علم تعبیرخواب‪ ،‬آگاهی از مناسبات میان ُ‬
‫ص َ‬
‫‪.............243‬رؤیای صادقانه‪ ،‬انعکاسی واقعی یا تمثیلی از آئینه قلب ‪6-‬‬
‫‪...................................243‬قرآن مجید و تسبیح کردن همه اشیاء ‪7-‬‬
‫و‪ :‬عبدالرحمن جامی )‪ 898-817‬هـ ق(‪244....................................‬‬
‫‪.....................244‬وصف خلفا در سلسلة الذهب کتاب هفت اورنگ ‪1-‬‬
‫‪...................245‬ستایش ابوبکر صدیق در دفتر دوم سلسلة الذهب ‪2-‬‬
‫‪..........246‬الذهبخواب دیدن عبد الله بن عمر در دفتر سوم سلسلة ‪3-‬‬
‫‪.............................247‬عظمت علی در اورنگ سوم تحفة الحرار ‪4-‬‬
‫‪........................248‬ستایش خلفا در قصیده رشح بال به شرح بال ‪5-‬‬
‫‪...................................249‬مسجد عالی ترین پایگاه وصال علی ‪6-‬‬
‫‪............................................249‬سوال علی از پیامبر در خلوت ‪7-‬‬ 

‫‪....................................249‬تظّلم یهودی از حاکم بصره نزد عمر ‪8-‬‬
‫‪....................................250‬پاسخ یک نفر سنی به یک نفر شیعی ‪9-‬‬
‫‪................................................................ 251‬ستایش علی ‪10-‬‬
‫ز‪ :‬علی بن حسین واعظ کاشفی )‪253............................(939- 867‬‬
‫به هنگام بیماری‪ ،‬به دستور حضرت رسول اکرمص همه درهای مسجد ‪1-‬‬
‫‪....................253‬شود بجز دری که به خانه ابوبکر راه داشتبسته می‬
‫‪.............................254‬ابوبکر ما دیگر است و ابوبکر ایشان دیگر ‪2-‬‬
‫‪........................................254‬زنجیر ارتباط نقشبندیان با ابوبکر ‪3-‬‬
‫حضرت رسول اکرم به علی فرمود‪ » :‬راه را چون خط مستقیم ‪4-‬‬
‫‪..................................................................254‬فرض باید کرد«‬
‫فهرست منابع ‪2.......................................................................‬‬ 

‫روزنه‬
‫در سال ‪ 1380‬بود که در کلسهای نثر و شعر کلسیک فارسی مرتب بــا‬
‫پرسشی گنگ در اذهان دانشجویان مواجه میشدم کــه آیــا همهی دانشــمندان و‬
‫ادیبان و صاحب قلمــان ایــران زمیــن از اهــل ســنت بودهانــد؟ و چــرا بــا آمــدن‬
‫صفویت در ایران خشکسالی فرهنگی صورت گرفته؟!‬
‫البته بنا به روش تدریسی که برای خود اختیار کرده بودم دانشجویان را مکلــف‬
‫مینمـودم تـا خـود پـس از بحـث و بررسـی جـواب را دریابنـد‪ .‬ایـن پژوهشـهای‬
‫دانشجویان باعث شد پرده از خیانتهـای بسـیار ننگـی برداشـته شـود؛ چـه بسـا‬
‫برخی در پاورقیهای تحقیقاتشان بر کتابهای قدیم سعی کرده بودند بســیاری از‬
‫شاعران و ادیبان و علما و دانشوران فارسی زبان را شیعه جلــوه دهنــد‪ .‬و چــه‬
‫بسا برخی ابیاتی و یا متونی از کتابها را که با طبع آنها سازگاری نداشته از باب‬
‫تعصب و تنگ نظری حذف نموده بودند‪ .‬و چه بسا برخی ابیاتی رکیــک و زشــت‬
‫و یا جملتی در نهایت فقر و افلس بلغت به کتابهــایی کــه آیــت ادب و بلغتنــد‬
‫افزوده بودند تا نشان دهند کــه ایــن شــاعر‪ ،‬یــا آن نویســنده و دانشــمند شــیعه‬
‫مذهب بوده است!!‪ ..‬و چه بسا محققانی که کلمه "رافضــی" ـ ـ شــیعه ــ را در‬
‫پاورقی به زیدیان یمن )!( شرح دادهاند‪.‬‬
‫از آن روز جمع آوری کتابی در این باب ذهن مرا بخود مشغول داشته بود‪ .‬ولی‬
‫از آنجا که میدانستم چنین مولودی اگــر چـه بـدنیا آیــد نمیتوانــد در سـایه نظـام‬
‫چاپ و نشر کتاب در کشور عزیزمان چهرهی تابان خورشید را ببیند ایــن شــور‬
‫و حماس من گل نمیانداخت!‬
‫تا اینکه نام کتاب "خلفای راشدین در نظم و نثر فارسی" گوشــهایم را نــوازش‬
‫داد‪ .‬و هنگامی که فهمیدم کتــاب در یــک جلــد متوســط اســت دهــانم از حیــرت‬
‫واماند که چگونه گردآورندهی کتاب توانســته بحـری بـی سـاحل را در کـوزهای‬
‫ناچیز جای دهد؟!‬
‫کتاب در حقیقت زحمتی است قابل ارج ولی نه برای همیشه‪ .‬بلکه تنها پلــه یــا‬
‫پیکانی است که اول راه را نشانه میرود‪.‬‬
‫امیدوارم دانش پژوهان وعاشــقان علــم و ادب بــام ایــن ســاختمانی کــه اســتاد‬
‫"فریدون سپر" زیر بنایش را نهاده‪ ،‬به سقف آسمان برسانند‪.‬‬
‫البته شایسته است پژوهشگران عزیز به اســباب و علــل ایــن خیانتهــای علمــی‬
‫اشاره کرده بر فقر و فلکت فرهنگی تشیع صفوی نیز انگشت گذارند‪.‬‬
‫تشیع صفوی مذهبی تنگ نظر و تکفیری و خونین بود که چــون قــارچ ســمی در‬
‫قرن دهم ایران زمین را بلعید‪ ،‬و کمر شکوه و عظمت ایران را از عــرش ثریــا‬
‫به فرش خاک زد‪ .‬و نام نامین ایران را از تاریخ جهان حذف نمود‪ .‬و فارســی و‬
‫ادبیات آنرا زنده بگور کرد‪ .‬و در سایه فقر و تنگدستی مجبور شــد بــا تقلــب در‬
‫همه چیز سعی کند نام و نشان دیگران را بر شانهی خالی خود بچسپاند!‪..‬‬
‫حقد و کینه‪ ،‬مکر و دروغ‪ ،‬نیرنــگ و تکفیــر‪ ،‬دشــنام و ناســزا گفتــن از صــفات و‬
‫ویژگیهای این مذهب خرافاتی است‪.‬‬ 

‫لحظاتی پیش از نگاشتن این سطور در ترجمهی عربی کتاب "مثنــوی معنــوی"‬
‫مولنای روم به عنوان‪" :‬جواهر الثار فی ترجمة مثنوی خداوندگار " اثـر شـاعر‬
‫عراقی عبدالعزیز صاحب الجواهر ورق میزدم کـه بناگـاه چشـمم بـه ایـن بیـت‬
‫سرشار از حقد و کینه افتاد‪:‬‬
‫من هو الکافر حقا و الیقین!!‬
‫فی الحدیث جاء خال المؤمنین‬
‫دســت دراز کــرده مثنــوی را از کتابخــانهام برگرفتــم تــا بیــت مولنــا را توتیــای‬
‫چشمانم کنم‪ .‬مولنا میفرمایند‪:‬‬
‫بود اندر قصر خود خفته شبان‬
‫در خبر آمد که خال مؤمنان‬
‫و این شاعر صفوی کینهتوز تکفیری دایی و خال مؤمنان در تعــبیر مولنــا را بــه‬
‫"کافر حقا و یقینا" تفسیر کرده است!!‪..‬‬
‫متأسفانه اینگونه تحریفات و تجاوزها پس از قرن دهم در کتابهــای فارســی بــه‬
‫کثرت صورت گرفته است‪.‬‬
‫چون کتاب استاد سپری جایگاه خود را در کتابخانهی فارسی نــوین آنچنــان کــه‬
‫شایسته آن است نیافته‪ ،‬خواستم با عرضهی مجدد کتاب در زنــده نگــه داشــتن‬
‫کتاب و پیام آن سهیم باشم‪ .‬احیانا در ثنایای کتــاب اشــتباهاتی املئی یــا تــایپی‬
‫مشاهده شد که آنها را تصحیح نمودم‪ .‬شاید برخی از روایــات و احــادیث وارده‬
‫در کتاب از نظر معیارهای علم حدیث ضعیف و یا احیانــا نادرســت هــم باشــند‪،‬‬
‫ولی در حقیقت آنها بیانگر محبت و عشق و علقهی نویسندگان به بزرگان دین‬
‫و تربیت یافتگــان مدرســهی خــاتم المرســلین و رســول هدایتانــد‪ ،‬و وجــود آنهــا‬
‫نمادی است از رواج این روایات در جامعهی آنروز ایران زمین کــه چــون ســایر‬
‫جهان اسلم بر مذهب اهل سنت بوده است‪ ،‬و همانطور که می دانید احــادیثی‬
‫که صحیح نیست و ضعیف می باشد نسبت آن به رسول الله صلی الله علیــه و‬
‫آله و سلم جایز نمی باشد و استدلل بــه آن اعتبـاری نــدارد و مـا تـا جـایی کـه‬
‫امکان داشت احکام آن احادیث را بیان کرده ایم‪.‬‬
‫در مواردی که احیانــا بــا گرداورنــدهی کتــاب اختلف ســلیقهای پیــش آمــده‪ ،‬یــا‬
‫دیدهام که نقطهای را روشنتر کنم در پاورقی بدان اشاره کرده با )ب( که رمز‬
‫"بازخوان" باشد بدان اشاره کردهام‪.‬‬
‫این گوهر کمیاب و این » بحر در کــوزه« را از جــانب گرداورنــدهی آن بــه اهــل‬
‫علم و ادب تقدیم میدارم تا شــاید عقلهــا را بــه اندیشــیدن وادارد‪ ،‬و عظمــت و‬
‫شکوه نیاکان موحد و خداپرستمان را بار دگر در ایران زمیــن پــاک از بــدعت و‬
‫خرافات و مردهپرستی شاهد گردیم‪.‬‬
‫د‪ .‬علیرضا حسنزاده‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪19‬‬

‫پیشگفتار‬
‫ن الّرحیم‬
‫ِبسم ِ اللهِ الّرحم ِ‬
‫یگویم که به این بندۀ ناچیز توانی بخشید تا‬
‫خداوند تبارک و تعالی را سپاس م ‌‬
‫در قلمرو نظم و نثر فارسی به کنکاش و جستجو بپردازد و از گنجهای پــر د ُّر و‬
‫مروارید فرهنگ ایران زمین‪ ،‬گوهرهای فروزانی را برگزیند‪ ،‬و به مشتاقان ادب‬
‫و هنر تقدیم نماید‪.‬‬
‫یکردنــد و‬
‫عقدهایی)‪ (1‬گرانبها که قرنها و زمانها بر گردن میهــن جلــوه گــری م ‌‬
‫ِ‬
‫ینگریسـتند و از درخشـندگیهای‬
‫رهگذران اعصار و قرون گـاه گـاهی بـه آنهـا م ‌‬
‫ُ‬
‫َ‬
‫خیره کنندهشان تاب خیره شدن را نداشتند و زمانی بدون توجه به آنهمه ت َللــؤ‬
‫یگرفتند‪ ،‬و قصۀ گنجینه ارزشمند ما چنین بود!‬
‫راه خویش را م ‌‬
‫گاه گاه نیز سخن شناسان سره یاب‪ ،‬در گلستان نظم و نــثر‪ ،‬گلهــا و ریــاحین‬
‫یکردند‪.‬‬
‫یچیدند و مشامشان را عطر آگین م ‌‬
‫خوشبو را م ‌‬
‫این گوهرهای تابان و گلها و شکوفهها و ریــاحین‪ ،‬نوشــتهها و اشــعاری هســتند‬
‫که در بوستان ادب و فرهنگ ایرانی‪ ،‬در دواوین شعرا‪ ،‬در تذکرهها‪ ،‬در تواریخ و‬
‫در کتابها و آثار ادبی و عرفانی منظوم و منثور در بیان شخصّیت والی خلفای‬
‫راشدین‪ ‬نوشته یا سروده شدهاند‪.‬‬
‫های خواســته اســت کــه‬
‫دی است که هرگاه شاعر یا نویســند ‌‬
‫عظمت کار در ح ّ‬
‫ممــدوحش را بســتاید و یــا او را بــه صــفات نیکــو ترغیــب کنــد‪ ،‬او را بــه صــدق‬
‫مر‪ ،‬حلم و شرم عثمان‪ ،‬علــم و پرهیزگــاری علی یس ســتوده‬
‫ابوبکر‪ ،‬عدل ُ‬
‫ع َ‬
‫است‪ .‬و آنگاه که از ناهنجاریها و بی عدالتیها خسته شده است با دعــا و نــاله و‬
‫یآورد که خدایا‪:‬‬
‫زاری بانگ بر م ‌‬
‫)‪(2‬‬
‫مری در ره شیطان فرست‬
‫یا علیی در صف مردان فرست‬
‫یا عُ َ‬
‫یهــا بــه میــان‬
‫روح متلطم و حقیقت جو‪ ،‬در لبلی نفع طلبیها و افــزون خواه ‌‬
‫میآید و برای دسترسی بــه هــدف خــود‪ ،‬در قــالب مــدح‪ ،‬ممــدوح را چنیــن مــی‬
‫ستاید‪:‬‬
‫مانند علی سرخ غضنفر توئی ارچــه‬
‫عبایی‬
‫چون حیدر ذوالفقار برکش‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫از نســل فریــدونی نــه از آل‬
‫)‪(3‬‬

‫تا چرخ جهود سان نجنبد ‪.‬‬

‫ عقد‪ :‬گردنبند‪.‬‬‫ دیوان نظامی گنجهای‪ .‬چون علی رمزی است از مردانگی و شجاعت‪ .‬و عمر شخصیتی است که در‬‫احادیث متعدد پیامبر از او به فاروق ـ جدا سازنده حق از باطل ـ نامبرده است‪ .‬و در گفتار پیامبر اکرم‬
‫)ص( است که شیطان را جرأت قدم نهادن در راهی که عمر میپیماید نیست! و نظامی بانگ بر میآورد که‬
‫عمری در ره شیطان فرست تا آنها را تار و مار کند‪) .‬ب(‬
‫‪ -‬دیوان خاقانی شروانی‪.‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪20‬‬

‫ممدوح گرچه فریدون نژاد و از تبار شاهان است اما نیرو و شجاعت علی را‬
‫دارد‪ ،‬و باید حیدروار با شمشیری بــه ُبرنــدگی ذوالفقــار بــر دشــمن بتــازد تــا از‬
‫تقدیر شّر چرخ آسمان جلوگیری کند‪.‬‬
‫غور در آثار منظوم و منثور‪ ،‬ما را به این حقیقت می رساند که حــق هــر چنــد‬
‫تلخ باشد‪ ،‬در وجدان آدمی نفوذ فراوانــی را داراســت‪ ،‬و بیــداری ذهــن آگــاه در‬
‫یکشــاند‪ ،‬و حقــایق‬
‫توجیه مبانی فکری ما را به نحوی ژرف اندیشی ماورایی م ‌‬
‫را در پشت دیوار حس ملموس می سازد‪.‬‬
‫شد ز صدیقی امیر المحشرین‬
‫مرا بوبکرتقی را گو ببین‬
‫)‪(1‬‬
‫تا به حشر افزون کنی تصدیق را‬
‫اندر این نشأت نگر صدیق را‬
‫ییابــد تــا در نشــأت آخــرت‬
‫آنگونه که مولوی از نشــأت دنیــا‪ ،‬صــدیق را در م ‌‬
‫تصدیق ماورایی کند‪ ،‬و از هم و غم ناداوریها‪ ،‬و اغماضها آزاد گردد‪.‬‬
‫کلم شــاعر و نویســنده‪ ،‬در ایــن نــوع آثــار‪ ،‬معــاملهای نیســت‪ ،‬هرچنــد در راه‬
‫معامله دنیا‪ ،‬و کش و قوسهای مقام طلبیها‪ ،‬و مدایحی برای ارضای حاکمان به‬
‫یخواهد‪ ،‬سخن را به فلن مقام تقدیم کند‪ ،‬تــا بــه هــدفی‬
‫وجود آمده باشد او م ‌‬
‫یکشد که محمود است و پسندیده و تــذکاری‬
‫برسد و ستودن مفاخر را پیش م ‌‬
‫اســت از وارســتگان نمــونه چنــانکه رشیدالدین وطییواط وقــتی فتوحــات و‬
‫مر گونه مــی شــمارد‪ ،‬و‬
‫جنگهای علءالدین اتسز را م ‌‬
‫یستاید تسلط او را ُ‬
‫ع َ‬
‫شکی نیست که این جنگها و خونریزیها‪ ،‬همه برای خاموش کردن آتش افــزون‬
‫طلبی و قدرت مداری است اما‪ ،‬شاعر در بــاطن‪ ،‬ایــن هجــوم نــاجوانمردانه را‬
‫یکنــد گرچــه در‬
‫نمی پذیرد و با زیرکی ویژهای ممدوح را به عــدالت تشــویق م ‌‬
‫بیشتر موارد شاهان و حاکمان‪ ،‬سخن شنو نبودهاند‪:‬‬
‫)‪(2‬‬
‫مرست‬
‫در فتوح بلد بد کیشان‬
‫ملک او چون خلفت عُ َ‬
‫همین شاعر‪ ،‬شهابالدین صابر ممدوحش را به داشتن علــم علی و شــرم‬
‫یکند‪ ،‬گرچه مشّبه به اجلی از مشّبه است و فاصــله ایــن دو‬
‫عثمان توصیف م ‌‬
‫رکن تشبیه از زمین تا به ُثریا است‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫زهی‪ ،‬در طینت تو شرم عثمان‪.‬‬
‫زهی در فطرت تو علم حیدر‬
‫روح آدمی از معرفــت و معنــویت ســیراب میشــود‪ ،‬زرق و برقهــا‪ ،‬تکاثرهــا‪ ،‬و‬
‫لذت طلبیها‪ ،‬مانعی برای رسیدن او به مدارج معنوی اســت‪ ،‬گریزهــای ادبــاء و‬
‫شاعران به هنگام سـتایش ممـدوح نمـونهای از بیـدار بـاش روح و روان آدمـی‬
‫یدهند‪ ،‬و بر زخــم خطرنــاک ســرطانی‬
‫های دیگر تسکین م ‌‬
‫است که درد را بگون ‌‬
‫ینهند‪ ،‬و قصۀ تاریخ ادب و فرهنگ مــا چنیــن‬
‫ستایش شدگان‪ ،‬مرهمی موقتی م ‌‬
‫است که‪ ،‬اگر ستمگران مدح شدند‪ ،‬با این مدحها مردنــد‪ ،‬ولــی تاریــخ‪ ،‬صــفات‬
‫ممدوحان حقیقی را هیچ وقت فراموش نکرده است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ مثنوی معنوی‪ -‬دفتر ششم‪.‬‬‫ دیوان رشید الدین وطواط‪.‬‬‫‪ -‬دیوان رشید الدین وطواط‪.‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪21‬‬

‫یشود و خود در ناز و نعمت و تکاثر و ریخــت و‬
‫مر تشبیه م ‌‬
‫اگر زورگویی به عُ َ‬
‫یزند که چهارده پینــه بــر‬
‫مر از پس قرنها فریاد م ‌‬
‫پاشها م ‌‬
‫یزید‪ ،‬تاریخ زندگی عُ َ‬
‫مر شدن آسان نیست‪.‬‬
‫ردای خلیفه مسلمین بوده است و عُ َ‬
‫مر‬
‫تا به روز عدل دار الحکمة از تأثیر عدل‬
‫همچو دارالملک انصاف عُ َ‬
‫)‪(1‬‬
‫معمور باد ‪.‬‬
‫در چنین حالتی‪ ،‬عشق نیز محکــی دارد‪ ،‬و دکانــداران مســند نشــین و داعیــان‬
‫صدر طلب شایستگی رسیدن به مدارج عالیه آن را نخواهند داشت‪.‬‬
‫بپرسند که آن کیست؟ علی‬
‫جامی از قافله سالر ره عشق ترا‬
‫گوی‪ ،‬علی‬
‫عشق‪ ،‬برازندۀ وسوسهگران سود طلــب‪ ،‬بالنشــینان فرصــت جــو‪ ،‬و قاطعــان‬
‫طریق و منهج معرفت نیست‪ ،‬هرکه باشی تا از خود نبری و به معبود نپیونــدی‪،‬‬
‫پیوندی اتصال بــه مثبتهــا و اعــراض سیســتماتیکی از منفیهــا‪ ،‬در خــور ورود بــه‬
‫خلوتخانه عشق نیستی و قافله سالر این حرکت و اتصال علی است‪.‬‬
‫مدار سیر و صیرورت‪ ،‬دل است‪ ،‬دلی که طور وجود و غــار ثــور قلــب عــارف‬
‫یپــذیرد‪ ،‬و انعکــاس آن قطــره‬
‫یباشد اگر ابوبکر در غار‪ ،‬درد نیش مــار را م ‌‬
‫م ‌‬
‫یکند‪ .‬دل‬
‫یچکد و از خواب بیدارش م ‌‬
‫اشکی است که بر گونۀ مظهر رسالت م ‌‬
‫یجویــد‪ ،‬صــدیق صــفت بــاش تــا در غــار دل ســکونت‬
‫نیز غاری است که یــار م ‌‬
‫گزینی آنچنانکه پیر خردمند شاه نعمت الله می گوید‪:‬‬
‫به غار دل روم و یار غار‬
‫به گرد کوه و بیابان دگر نخواهم گشت‬
‫)‪(2‬‬
‫خود باشم ‪.‬‬
‫یار غار‪ ،‬در قلمرو اندیشه سید ما‪ ،‬شهسوار پادشاه عشق و آیینه دار آینه معنا‬
‫است‪.‬‬
‫آینه آیینه داری بایدش‬
‫ود آیینه‪ ،‬او آیینه دار‬
‫دل ب ُ َ‬
‫گــر چــو ســید یــار غــاری‬
‫یــار یــاران تــرک اغیــاران کنــد‬
‫بایدش)‪.(3‬‬
‫آنگاه که دل را از غیر حق پاک کنی خلوتگاه یار غار خواهد شد‪.‬‬
‫خلوت یار غار می بینم‬
‫خانه دل که ُرفتهایم از غیر‬
‫در فرازی دیگر بادهــای خشــم و آز و شــهوت‪ ،‬درخــت وجــود بنــد بــازان ســود‬
‫یشکند و از بیخ میکند‪.‬‬
‫طلب و معماران کاخ نفسانی را درهم م ‌‬
‫)‪(4‬‬
‫برد او را که نبود اهل نماز ‪.‬‬
‫باد خشم و باد شهوت‪ ،‬باد آز‬
‫این طوفانها و تندبادها نمیتوانند کوه معنویت علی را کوچکترین حرکتی دهند‬
‫و این همان اتصال ذره به صحرا است‪.‬‬
‫ور شوم چون کاه‪ ،‬بادم یاد‬
‫کوهم و هستی من‪ ،‬بنیاد اوست‬
‫اوست‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫دیوان سنایی غزنوی‪.‬‬
‫دیوان شاه نعمت الله ولی‬
‫دیوان شاه نعمت الله ولی‪.‬‬
‫مثنوی معنوی‪.‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪22‬‬

‫ی عشق ریا سوز درآورده و بــر درگــاه حضــرت‬
‫آنانکه عقل سودجو را به غلم ِ‬
‫محبوب و معبود دل دادهاند‪ ،‬از هرچه و هرکه آنها را از این مرکز دور کند روی‬
‫گردانند‪ ،‬محوری باید تادل از آن انرژی و نیرو بگیرد و با شتابی فراوان به گــرد‬
‫معبد دوست طواف نماید‪.‬‬
‫گرچه خود بوبکر بخشد چل‬
‫چیست مزد کار من؟ دیدار یار‬
‫)‪(1‬‬
‫هزار ‪.‬‬
‫بخشش ابوبکر‪ ،‬پلی است برای رسیدن به فیض دیدار یار که نیــروی محــرک‬
‫هگر نمیتواند در مقام رویــارویی بــا عشــق‬
‫آن عشق است عقل بازاری و معامل ‌‬
‫مصلحت شکن‪ ،‬در آید زیرا از طرفــی خــرد آمیختــه بــا تعلقــات دنیــوی‪ ،‬نیــروی‬
‫پیکار را به بهای محافظه کاری از دست داده است و از جهــتی نیــروی شــرکت‬
‫دراین مصاف‪ ،‬باید خیلی کاراتر و مؤثرتر باشد که فاقد آنست چنانکه مولییوی‬
‫می گوید‪:‬‬
‫عقل کل مغز است و عقل‬
‫آن خطا دیدن ز ضعف عقل اوست‬
‫جزو‪ ،‬پوست‪.‬‬
‫اگر دل را از قید و بندهای مادی و وسوسههای نفسـانی پـاک کنیــم‪ ،‬صــلحیت‬
‫حرکــت در مســیر معرفــت را خــواهیم داشــت‪ ،‬اخلقیــات و ارزشــهای معنــوی‬
‫زمــانی در خــدمت دل قــرار گیرنــد‪ ،‬قراردادهــای بــادکنکی و توخــالی و بنــد و‬
‫یکننــد و‬
‫بستهای سودزای عاقبت سوز‪ ،‬یکی پس از دیگری کعبــه دل را رهــا م ‌‬
‫بتهای هوی و هوس و خشم و حسد و کینه و غرور‪ ...‬مانند لت و منات و عزی‬
‫حرم قلب برای جذب انوار الهی آماده میگردد‪.‬‬
‫و هبل سرنگون م ‌‬
‫یشوند و َ‬
‫یبنــدد و انســان صــاحبدل و‬
‫در این حرکت روحی‪ ،‬غیر خدا از دل رخــت بــر م ‌‬
‫یدهد بــرای رضــایت خداونــد اســت و علی در‬
‫وارسته هر کاری را که انجام م ‌‬
‫ینگــرد کــه‬
‫مرحله ضبط نفس و توجه به عوالم معنوی چنــان بــه عــالم معنــا م ‌‬
‫یانــدازد‪ ،‬میبخشــد و در آن‬
‫پهلوانی را کــه بــه صــورت آن بزرگــوار آب دهــان م ‌‬
‫فضای ملکوتی‪ ،‬دفاع از شخصیت خود را کنار میزند‪:‬‬
‫کـرد او انـدر غزالـش‬
‫در زمان انـداخت شمشــیر آن علـی‬
‫کاهلی‬
‫وز نمودن عفو و رحمت بی محل‬
‫گشت حیران آن مبارز زین عمل‬
‫)‪(2‬‬
‫از چه افگندی؟ مرا بگذاشتی؟ ‪.‬‬
‫گفت‪ :‬بر من تیغ تیز افراشتی‬
‫بزرگان و پیکــارگران حقیقــی هرگــز از داوریهــا و اندیشــههای دیگــران دربــاره‬
‫خود‪ ،‬هراسی ندارند‪ ،‬زیرا حقیقت در بحث و انتقــاد آشــکار میشــود و در تبــادل‬
‫افکار و نظرات مختلف است که چهره حق و حقیقت از پشت پردههــای ابهــام‬
‫ینماید‪.‬‬
‫روی م ‌‬
‫داستان حیات معقول چنین اســت کــه در ایــن نــوع بینــش‪ ،‬فضــای معنــوی در‬
‫سیطره ارزشهای کاذبانه و ساختگی و نفع زا نیست‪ ،‬و آدمی ســبکبار و آزاد در‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ مثنوی معنوی‪ -‬دفتر دوم‪.‬‬‫‪ -‬مثنوی معنوی – دفتر اول‪.‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪23‬‬

‫فضــایی دور از تشخصــهای اســارت آفریــن بــه انســان و ارزشــهای وال و ضــد‬
‫یاندیشــد و تــابلوی معنـویت زنـدگی پارسـا‬
‫خویشــتن پرسـتی و خـود فریـبی م ‌‬
‫یکند و از حیات شفاف و عشق به حرکت‬
‫سم م ‌‬
‫گرایانه را در افکار خویش م َ‬
‫ج ّ‬
‫ییابد‪.‬‬
‫به سوی کمال مطلوب راه درم ‌‬
‫روی را صاف و بی غبار کند‬
‫آهنی کانتظار صیقل کرد‬
‫در غزا خویش ذوالفقار کند‬
‫ز انتظار رسول‪ :‬تیغ علی‬
‫)‪(1‬‬
‫نطفه را شاه خوش عذار کند ‪.‬‬
‫انتظار جنین درون رحم‬
‫تبدیل شدن آهن به ذوالفقار و نطفه به جنین و جنیــن بــه انســان زیبــا چهــره‪،‬‬
‫استعارهای از نوعی حرکت از قوت به فعــل و نقصــان بــه کمــال اســت کــه در‬
‫ســلوک معرفــت‪ ،‬گذشــتن از وادیهــا و بیابانهــای خطرنــاک نفســانی را تضــمین‬
‫یباشـند و پایانشـان آغـازی اسـت بــر‬
‫یکنـد بگــونهای کـه معیارهـا تکــاملی م ‌‬
‫م ‌‬
‫استمرار وجود‪.‬‬
‫یرونــد و تعــدد و کثرتهــا بــه اتحــاد‬
‫در این نگرش فاصــلهها در هــدف از بیــن م ‌‬
‫یدمــد و اختلفهــا و تضــادها بــه وحــدت آهنــگ‬
‫یگرایند و نایزن در یکی نــی م ‌‬
‫م ‌‬
‫یانجامد‪.‬‬
‫لبهای نیزن م ‌‬
‫اما چو بگفت آییم یاری من و‬
‫در وحدت مشتاقی ما جمله یکی باشیم‬
‫یاری تو‪.‬‬
‫دوی باشد غاری‬
‫چون احمد و بوبکریم در کنج یکی غاری‬
‫زیرا که ّ‬
‫)‪(2‬‬
‫من و غاری تو ‪.‬‬
‫معیار صاحبدل‪ ،‬کوکبه دنیا و تجمل و زرق و برق امارت و فرمانروایی نیست‪،‬‬
‫یعنـی وظـایف‪ ،‬نقطههـای روشـن بــر خـط اتصـالی حیاتنـد کــه در چهـار چـوب‬
‫هجو و ریاکاران قــدرت طلــب نمیگنجــد آنچنــانکه‬
‫شخصیت منفی بندبازان سلط ‌‬
‫یپرسد که‪ :‬اگر در بعضی امور رخصتی جایز شمرم با من‬
‫مر‪ ‬از گروهی م ‌‬
‫ُ‬
‫ع َ‬
‫چگونه رفتـار میکنیــد؟ یکـی از حاضــرین میگویـد‪ :‬ماننـد تیـر کــج تــو را راسـت‬
‫میکنیم)‪.(3‬‬
‫یاندیشد و هــر نغم ـۀ آزادیخــواهی را‬
‫حاکمیت و نظام سلطه تنها به قدرتش م ‌‬
‫یکند و بــه احــدی اجــازۀ انتقــاد و اظهــار نظــر‬
‫که از حلقوم برآید در گلو خفه م ‌‬
‫یدهد و خود را برتر از هر چیز و هرکسی و به اصطلح پاسدار نظام قــانون‬
‫نم ‌‬
‫یســازد و‬
‫و ارزش میشمارد در حالیکه با اسارت افکار انسانها جامعه تسلیم م ‌‬
‫یکند و کیفر میدهد اما نفسها بــه‬
‫مر گرچه تازیانه به دست میگیرد و تعزیر م ‌‬
‫عُ َ‬
‫یآیند و مردم در فضای باز استنشاق میکننــد‪ .‬طییبری نقــل‬
‫راحتی از نای در م ‌‬
‫میکند که‪» :‬و چنین روایت کنند که وی گفتند‪ :‬اگر شبانی را بر لب رود [ دجله]‬
‫و فرات گوسپندی هلک شود من بترسم که خــدای عــز وجــل از مــن بپرســد و‬
‫مر فاتح و کشور گشــا وقــتی وارد‬
‫گوید چرا [ او را نگاه نداشتی] «‪ .‬و همین ُ‬
‫ع َ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ دیوان کبیر – غزلیات شمس‪.‬‬‫ دیوان کبیر – غزلیات شمس مولوی‪.‬‬‫‪ -‬عوارف المعارف شیخ شهاب الدین سهروردی‪ -‬ترجمه ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی‪.‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪24‬‬

‫شهر ایله؛ دروازه شام‪ ،‬میشود بزرگترین فرمان تاریخ عــدالت را صــادر میکنــد‬
‫که‪» :‬هرکس که درم دارد زاد و علفه از بازار بخرد‪ .‬و هرکس که درم نــدارد از‬
‫بیت المال بستاند و بخرد و هیچ زحمت مردم ندهند تا خدای عز وجل مرا بدین‬
‫عقوبت نکند که از شما به مردم رنجی رسد و گوید تو خواستی که بزرگی کنی‬
‫و ‪.«!!...‬‬
‫یآورد کــه هــدفش آزادی و حریــت‬
‫اســلم اینچنیــن فرمانــده و خلیفهای بــار م ‌‬
‫انسان از زنجیرهای اســارتآفرین بیخــدایی و سـتمگری اســت و اغلــب مــدعیان‬
‫یآورنــد و آزادگــی‬
‫سلطه گر نظامهای بشری آدمیان را به زیر سلطه خود در م ‌‬
‫یفروشند‪.‬‬
‫را به بهای ارزان م ‌‬
‫مر و‬
‫سنایی غزنوی عارف سوخته دل و سالک بلند آوازه‪ ،‬دره و تازیـــانه ُ‬
‫ع َ‬
‫ذوالفقار و شمشیر علی را در ایجاد جامعه توحیدی آزاد یکسان می داند‪:‬‬
‫یا چون علی به تیغ فراوان‬
‫مر به د ُّره جهان قرار ده‬
‫یا چون عُ َ‬
‫)‪(1‬‬
‫حصارگیر ‪.‬‬
‫مییر را‪ ،‬دولــت‬
‫در قصــیدۀ »نکــوهش اصــحاب قــال« تازیــانه و دوال کیفــر ُ‬
‫ع َ‬
‫مرها فراوانند ولی سخت کوشان ستم ستیز نایابند‪:‬‬
‫ینامد و م ‌‬
‫م ‌‬
‫یگوید‪ُ :‬‬
‫ع َ‬
‫مر هست بسیاری‬
‫مر در کف گرفت‬
‫ورنه عُ َ‬
‫دولتی بود آن دوالی کش عُ َ‬
‫)‪(2‬‬
‫نمی بینم دوال ‪.‬‬
‫یکند که‬
‫مر بدعت شکن و پیکارگر ضد ارزش است و در هوایی استنشاق م ‌‬
‫عُ َ‬
‫نای معنایش تاب تحمل آلودگیها را ندارد‪ .‬و فضای شریعت را با حد و تعزیــر از‬
‫یکند اگر چه مخاطب او پسرش باشد‪.‬‬
‫هر نوع آلیش پاک م ‌‬
‫نخل دین در بوستان علم زو‬
‫آن امامی کو ز حجت بیخ بدعت را بکند‬
‫آمد به بار‬
‫تا قیامت داد علمش کار‬
‫آنک در پیش صحابان فضل او گفتی رسول‬
‫خلقان را قرار‬
‫بو حنیفه را چراغ امتان‬
‫مر را نبی یک بار و بس‬
‫شمع جنـت خواند عُ َ‬
‫)‪(3‬‬
‫گفت او سه بار ‪.‬‬
‫آوازۀ شــرم و حیــای عثمــان‪ ‬در فضــای تاریــخ اســلم طنیــن انــداز اســت و‬
‫پارسائیش به او اجازه نداد که در برابر آشوبگران از خود دفاع کند‪.‬‬
‫تا زغوغا سوزش شمشیر‬
‫پارسایی کو که در محراب و مصحف بیگناه‬
‫)‪(4‬‬
‫چون عثمان کشد ‪.‬‬
‫به فرمان این خلیفه بود که قرآن مجیــد بــه صــورت کنــونی درآمــد و از تعــدد‬
‫قرائتها و کثرت لهجهها چشم پوشی شد و به یک قرائت اکتفا گردید‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-‬‬

‫‪2‬‬

‫‪-‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬‬

‫‪4‬‬

‫‪-‬‬

‫دیوان‬
‫دیوان‬
‫دیوان‬
‫دیوان‬

‫سنایی غزنوی‪.‬‬
‫سنایی غزنوی‪ .‬دوال‪ :‬تازیانه از چرم حیوانات‪) .‬ب(‬
‫شیخ فریدالدین عطار‪ -‬قصاید‪.‬‬
‫شیخ فرید الدین عطار‪ -‬قصاید‪.‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪25‬‬

‫تو زین چون خواجگی جوئی‬
‫بدین جمعی که عثمان کرد بهر بندگی حق را‬
‫)‪(1‬‬
‫بگو کو شرم عثمانی ‪.‬‬
‫یجوینــد و دل بــه آیــات‬
‫کســانیکه از پرتــو قــرآن خــواجگی و فرمــانروایی م ‌‬
‫یتوانند داعیان و قرآن خوانان حقیقی باشند‪.‬‬
‫یسپارند‪ ،‬نم ‌‬
‫جانبخش آن نم ‌‬
‫دیده روشن ز دین و سینه‬
‫ور در عثمان گرفتی شرم کو و حلم کو؟‬
‫)‪(2‬‬
‫بیدار کو؟ ‪.‬‬
‫یخواهد که جـامعه مســلمانان را از تکــاثر و تـوجه بـه قیـد و بنـدهای‬
‫اسلم م ‌‬
‫اسارتبار آزاد کند و از اشاعه فرهنگ جاهلیت و افــراط و تفریــط نجــات دهــد و‬
‫حاکمیت نظام بردگی تقلید و پیــروی کورکــورانه مــادی گرایــانه را بــه تعــاون و‬
‫تشریک مساعی و احسان و خدمتگذاری نسبت به دیگران تبدیل نمایـد‪ ،‬غزالـی‬
‫درباره ساده پوشی چنین میگوید‪:‬‬
‫»علی‪ ‬گفت‪ :‬خدای تعالی عهد فرو گرفت بر أئم ـۀ هــدی کــه جــامه ایشــان‬
‫ود تا توانگر بدو اقتدا کند و درویش دلشکسته نشود«)‪.(3‬‬
‫کمترین مردمان ب ُ َ‬
‫در چنین مکتبی بلل حبشی سیاه رنگ و برده‪ ،‬از ننگ بردگی آزاد میشود و‬
‫یگـــردد و ثـــروت ابییوبکر و عثمییان و‬
‫یـــار و یـــاور پیییامبر و یـــارانش م ‌‬
‫عبدالرحمن بن عوف‪ ‬در خدمت اسلم قرار میگیرد و نظام ارزشی تقوی‬
‫ملک برتری میشــود و کاخهــای اشــرافیت و سیســتم طبقــاتی نــاموزون درهــم‬
‫مر بن خطاب‪ ‬چنان ساده و بی پیرایــه‬
‫م ‌‬
‫یریزد بگونهای خلیفه مسلمانان ُ‬
‫ع َ‬
‫یزَید که چهارده پینه و رقعه بر جامه دارد! و تمام رسوم ظــاهری تشــریفات‬
‫م ‌‬
‫یکنــد و در عمــل از حــداقل معشــیت اســتفاده‬
‫و دور شو کور شــوها را رهــا م ‌‬
‫یدهــد کــه اســلم مــاورای‬
‫ینمایــد و بــه نیازمنــدان و کــم دســتان نشــان م ‌‬
‫م ‌‬
‫قراردادهای اشرافی ضد اصالت روحــی انســان اســت‪ .‬هنگــامیکه در راه شــام‬
‫یگوید‪:‬‬
‫یزند و م ‌‬
‫یبیند که با گچ و آجر ساخته شده است تکبیری م ‌‬
‫قصری را م ‌‬
‫گمان نمـی کـردم کـه شخصـی در میـان ایـن امـت زنـدگی کنـد کـه بـه شـیوه‬
‫اشرافیت هامان و فرعون خانه بسازد)‪.(4‬‬
‫این ساده زیستن به معنــی گسســتن قیــد و بنــدهای دســت و پــا گیــر و مســخ‬
‫مر‬
‫ارتباطات و اخلق و رفتار اشرافیت‪ ،‬چنان شخصیتی انقلبی و انسانی به ُ‬
‫ع َ‬
‫یزنــد و‬
‫یبخشد که سفیر روم در برابر بیپیرایگی و عظمت روحــی او زانــو م ‌‬
‫م ‌‬
‫آنچنان تحت تأثیر آزاد منشی و ساده زیستن خلیفه مسلمانان قرار میگیرد کــه‬
‫مل ِــک مــا‬
‫میگوید‪» :‬حکم کردی و داد دادی لجــرم ایمــن و خــوش نشســتهای و َ‬
‫حکم کرد و داد نکرد و پاسبان بر بام کرد و ایمن نخفت«)‪.(5‬‬
‫تاریخ هرگز این عظمت را فراموش نمی کند که سفیر به دنبال قصر خلفــت‬
‫مر در درختستانی در ســایۀ‬
‫عمر م ‌‬
‫یگردد و قصری نمی یابد و به او میگویند‪ُ :‬‬
‫ع َ‬
‫‪1‬‬

‫‪-‬‬

‫‪2‬‬

‫‪-‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬‬

‫‪4‬‬

‫‪-‬‬

‫‪5‬‬

‫‪-‬‬

‫دیوان شیخ فرید الدین عطار‪ -‬قصاید‪.‬‬
‫کیمیای سعادت امام محمد غزالی‪.‬‬
‫کیمیای سعادت امام محمد غزالی‪ .‬یعنی‪ :‬چون کمترین مردمان بود‪) .‬ب(‬
‫سلک السلوک ضیاء الدین نخشبی‪.‬‬
‫اسرار التوحید محمد منور در شرح کرامات شیخ ابوسعید ابو الخیر‪.‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪26‬‬

‫درخت خرمایی خوابیده است‪ .‬مولنای بلییخ ماننــد نقــاش مــاهری جریــان را‬
‫یآراید‪:‬‬
‫چنین م ‌‬
‫زیر سایه خفته بین‪ ،‬سایۀ خدا‬
‫زیر خرما بن ز خلقان او جدا‬
‫مر را دید و در لرز او فتاد‬
‫آمد او آنجا و از دور ایستاد‬
‫مر عُ َ‬
‫)‪(1‬‬
‫حالتی خوش کرد بر جانش نزول ‪.‬‬
‫هیبتی ز آن خفته آمد بر رسول‬
‫و سفیر با خود چنین سخن می گوید‪:‬‬
‫روی من زیشان نگردانید‪ ،‬رنگ‬
‫رفتهام در بیشۀ شیر و پلنگ‬
‫همچــو شــیر آن دم کــه باشــد‬
‫بس شدستم در مصاف و کارزار‬
‫کار‪ ،‬زار‬
‫بس که خوردم بس زدم زخم ِ گران دل قویتر بودهام از دیگران‬
‫من به هفت اندام لرزان‪،‬‬
‫بی سلح این مرد خفته بر زمین‬
‫چیست این؟)‪.(2‬‬
‫در این موضوع ارتباط نماینده امپراطوری روم شرقی با خلیفه مســلمانان از‬
‫نوع رابطــه دیپلماســی و سیاســی نیســت بلکــه تلقــی و برخــورد دو نــوع فکــر‬
‫سلطه گر و ضد سلطه است که مبانی حقوقی و قــوانین بســیاری از تمــدنهای‬
‫به ظاهر طلیی و درخشان را زیر سؤال میبرد‪.‬‬
‫در ادبیات‪ ،‬همۀ اشیا‪ ،‬ارزش ویژهای دارند و ســنگ‪ ،‬کــوه‪ ،‬درخــت‪ ،‬گیــاه‪ ،‬گــل‪،‬‬
‫آهن و هرچه که در حوزه اندیشه شاعر یا نویســنده قــرار میگیــرد بــا تــوجه بــه‬
‫یگردد و هویت و موقعیت مخصوصی‬
‫سودی که برای آدمی داراست ارزیابی م ‌‬
‫ییابد‪» :‬ذوالفقار« یکی از بهترین سوژههاست که سنبلی است بــرای قــدرت‬
‫م ‌‬
‫یها‪.‬‬
‫برتر منهای نیرنگها و ناجوانمرد ‌‬
‫همند اسلمی بــا تمــام وسـعتی کــه دارد‪ ،‬فضــایی‬
‫آنجا که سراسر ادبیات شکو ‌‬
‫است برای جولن ضربههای مردانۀ صاحب ذوالفقار‪ ،‬اگر شمشــیر پادشــاهان و‬
‫زورگویان قــدرت مــدار‪ ،‬وســیلهای اســت بــرای قلــع و قمــع دشــمنان و بریــدن‬
‫گلوهای آزاد مردان ستم ستیز و بــه زیــر ســلطه در آوردن تــوده محــروم و بــه‬
‫سیاهچال انداختن صاحبدلن رنجــبر و مبــارزان عــدالت طلــب‪ ،‬شمشــیر علی‬
‫پاســدار حرمــت آزادگــی و شــرف و عــدالت انســانی اســت‪ ،‬و شــاعران و‬
‫نویسندگان به ناچار ممدوحشان را به ذوالفقار تشبیه کردهاند‪ ،‬مسعود سییعد‬
‫سلمان شاعر نامدار این چنین‪ ،‬میسراید‪:‬‬
‫تو حیدری نبردی و در صف کارزار‬

‫اندر کف تو خنجر تو ذوالفقار باد‬

‫کان به خیبر قبضۀ حیدر کشید‬

‫دست او تیغی کشید اندر مصاف‬

‫بر کشید او تیغ تیز دین فزای‬

‫از برای دین پیغمبر کشید)‪.(3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-‬‬

‫‪2‬‬

‫‪-‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬‬

‫مثنوی معنوی – دفتر اول‪.‬‬
‫مثنوی معنوی – دفتر اول‪.‬‬
‫دیوان مسعود سعد سلمان‪.‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪27‬‬

‫سعدی شاعر و نویسنده نا آرام‪ ،‬در قصیدهای رسا و بلیغ شجاعت‪ ،‬بخشش‪،‬‬
‫جوانمردی‪ ،‬جود‪ ،‬نماز و عظمت روحی علی را چنین میستاید‪:‬‬
‫زور آزمای قلعه خیبر که بند او‬

‫در یکدیگر شکست به بازوی ل َفتی‬

‫مردی که در مصاف‪ ،‬زره پیش بسته بود‬
‫بر غزا‬
‫شیر خدای و صفدر میدان و بحر جود‬
‫َوغا‬
‫دیباچه مروت و سلطان معرفت‬
‫)‪(1‬‬
‫اتقیا ‪.‬‬

‫تا پیش دشمنان ندهد پشت‬
‫جانبخش در نماز و جهان سوز در‬
‫لشکرکش فتوت و سردار‬

‫یکشــند و بــه‬
‫قاعدۀ تاجداران و زورمداران فرهنگ سلطه بر این است کــه‪ ،‬م ‌‬
‫یکشند تا در سایه قدرت حکومت‪ ،‬چنــد صــباحی در نــاز و نعمــت زنــدگی‬
‫بند م ‌‬
‫یگرایند و‬
‫کنند و از ارزشها و فضائل اخلقی به ضد ارزش و هواهای نفسانی م ‌‬
‫این قصه درد و رنج انســان اســت‪ .‬علی چنــان از بنــد نفســانیات و خــزعبلت‬
‫حیات مادی رسته است که شمشیر و نمازش دو ستون خانه وجودنــد‪ ،‬وجــودی‬
‫که یک ســر آن بــه شمشــیر آزادگــی و ســر دیگـر بـه زهــد و عبــادت و کمـالت‬
‫معنوی‪ ،‬پیوند دارد‪.‬‬
‫نهــا‪،‬‬
‫یاندوزنــد‪ ،‬و ای ‌‬
‫یکننــد و ثــروت م ‌‬
‫پادشــاهان و فرمانروایــان حکــومت م ‌‬
‫ینامنـد و‬
‫حلقههای اتصالی زنجیر زورمداری است کـه تـوده مـردم را رعیـت م ‌‬
‫یحساب و ریخت و پاشــها!!‬
‫خود را وارثان گنجهای پیشینیان و چه بخششهای ب ‌‬
‫ینماید که هرچه از من بماند به بیــت المــال‬
‫و ابوبکر به هنگام مرگ وصیت م ‌‬
‫باز برید‪.‬‬
‫یگوید‪» :‬چون بمرد‪ ،‬همه به بیت المال باز بردند تـا چـادر کـه بـر او‬
‫طبری م ‌‬
‫)‪(2‬‬
‫یکند کــه‬
‫افگنده بود« ‪ .‬و کفنش را از ردای کهنهاش تهیه کردند‪ .‬و سفارش م ‌‬
‫»مرا یکی ازار و یکی ردای کهنه کفن کنید از بهرآنکه جامـۀ نــو زنــدگان را بایــد‬
‫که اندر او عبادت کنند‪ ،‬و کفن مردم از بهر خاک باید‪ ،‬اگر کهنه باشد شاید«)‪.(3‬‬
‫آنچه که ما را به حقیقت نزدیک می‌کند‪ ،‬ارتباط زندگی انسانها و سخنهایشــان‬
‫ی در توجیه مبادی اعتقــادی و تــبیین و تعلیــل فلســفه وجــودی جهــان‬
‫است آدم ‌‬
‫یشود که در میدان‬
‫بینی و ایده ئولوژی به یک سلسله مباحث نظری متوسل م ‌‬
‫یگردد‪ ،‬و هــویت کاذبــانه‬
‫عمل و جلوه دادن شخصیت حقیقی‪ ،‬از ارزشها دور م ‌‬
‫مییر ‪ ‬مــردی را‬
‫و شخصیت نامتعادل نفع گرای مصلحت اندیش پیدا میکنــد‪ُ .‬‬
‫ع َ‬
‫دید که سر در پیش افگنده یعنی که؛ من پارسایم‪ ،‬گفت‪ :‬ای خداوند! گردن کــژ‬
‫ود نه اندر گردن«)‪.(4‬‬
‫راست باز کن خشوع اندر دل ب ُ َ‬
‫‪1‬‬

‫‪-‬‬

‫‪2‬‬

‫‪-‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬‬

‫‪4‬‬

‫‪-‬‬

‫کلیات شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی – قصاید‪.‬‬
‫تاریخ نامه طبری‪ :‬محمد بن جریر طبری به تصحیح محمد روشن‪.‬‬
‫تاریخ نامه طبری‪ :‬محمد بن جریر طبری به تصحیح محمد روشن‪.‬‬
‫کیمیای سعادت امام محمد غزالی‪.‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪28‬‬

‫تا درون آدمی از قیــد و بنــدهای ســودجوی دنیــوی پــاک نشــود‪ ،‬قلــب آمــادگی‬
‫پذیرش انوار معرفت الهی را پیدا نمیکند‪ .‬معاذ بن جبل ‪ ‬صــحابی معــروف‬
‫یکند که پیامبرص فرموده است که‪ :‬اندک ریا شرک است‪.‬‬
‫نقل م ‌‬
‫اصول ً‪ ،‬لب با ذکر خدا و دل با یاد غیر حق‪ ،‬بر خلف توحیــد ابراهیمــی اســت‪.‬‬
‫وارستگان دریای یکتا پرستی کوشیدهاند که خود را از هر شائبهای کــه آنــان را‬
‫یسازد دور نمایند تا بتوانند به کشتی نجــات دســت‬
‫از مسیر معنویت منحرف م ‌‬
‫یابند و به ساحل معرفت و سلوک برسند‪ .‬غزالی در کیمیای ســعادت‪ ،‬عبــادت‬
‫عاشقانه علی ابن ابی طالب را چنین توصیف میکند‪.‬‬
‫»علی‪ ‬چون در نمــاز خواســتی شــد‪ ،‬لــرزه بــر وی افتــادی‪ ،‬و گــونه بــر وی‬
‫بگشتی‪ ،‬و گفتی آمد وقت امانتیکه بــر هفــت آســمان و زمیــن عرضــه کردنــد و‬
‫ایشان طاقت آن نداشتند«)‪.(1‬‬
‫اینچنین عبادت‪ ،‬اتصال به انوار فیض الهی و قرار گرفتــن در مــدار عبــودیت و‬
‫گسستن زنجیرهای شرک و پرستش غیر توحیدی است‪.‬‬
‫امروزه آنچه جوامع اسلمی را به نوعی انحطاط اخلقــی و رفتــاری کشــانده‪،‬‬
‫فرهنگ ریاکاری است که قرآن مجیـد بـه شـدت بــا آن مبــارزه میکنـد‪ .‬ســجاده‬
‫یدانــد و در درون‪،‬‬
‫نشینی که زهد ظاهری را وســیلهای بــرای معــروف شــدن م ‌‬
‫بیمار شهوت خود پرستی و در آشکار‪ ،‬مدعی ســلوک و معرفــت اســت چگــونه‬
‫میتواند به عالم معنوی آشنا شود و دل را از گرد و غبار تزویرها و خود فریبیهــا‬
‫پاک نماید‪ .‬مؤمن در برابر خداوند و اجرای احکام الهی تسلیم اســت و هیچگــاه‬
‫خود را بازیچه امیــال و آرزوهــای شــیطانی قــرار نمیدهــد و در صــورت ســهو و‬
‫ینمایــد و پــل گناهــان و‬
‫اشتباه و خطا از کجرویها‪ ،‬سهوها و خطاهــایش تــوبه م ‌‬
‫نافرمانیها را خراب میکند‪ .‬و در چنین حرکتی روح و قلــب از کینــه و حقــد و ‪...‬‬
‫یشود‪ .‬انتقامها و پیکارهای عقیدتی هــم بایــد خالصــانه و دور از هــر نــوع‬
‫دور م ‌‬
‫شرک و ریا و خود محوری و کینه توزی باشند چنانکه سنایی غزنوی تـــابلوی‬
‫ینماید‪:‬‬
‫نبرد معنوی و مبارزه در راه خداوند را چنین نقاشی م ‌‬
‫یین پرد‬
‫جعفر طیّار باید تا به علّ ّ‬

‫)‪(2‬‬

‫کشد ‪.‬‬

‫حیدر کّرار باید تا ز دشمن کین‬

‫شــعرا و عرفــای مــا ملک برتــری انســانها و فلســفه حیــات بشــری را در‬
‫پرهیزگاری و اتصال قلب به منبع محبت و لطف الهی میداننــد و اگــر عبــادت و‬
‫پرسـتش سـالک را از خـود پرسـتی و خویشـتن نگـری نرهانـد و تـابلوی حیـات‬
‫سو‬
‫برزخی و ناتوانی هنگام مرگ را برایش نیارایــد و حقــایق پشــت دیــوار ح ـ ّ‬
‫ســم نکنــد‪ ،‬رهــرو معرفــت بــه بیراهــه‬
‫عالم ما وراء را به گونهای هنرمندانه مج ّ‬
‫خواهد رفت و نقطههای اتصــالی زمــان را در پیونــد حیــات مــرگ درک نخواهــد‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ کیمیای سعاد امام محمد عزالی‪.‬‬‫‪ -‬دیوان سنایی غزنوی – قصاید‪.‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪29‬‬

‫کرد‪ .‬سعدی خورشید فروزان ادب و فرهنگ فارسی در این زمینــه چنیــن نــور‬
‫افشانی مینماید‪:‬‬
‫ای که پنجاه رفت و در خوابی‬
‫تا کی این باد کبر و آتش خشم‬

‫مگر این پنج روز دریابی‬
‫شرم بادت که قطرۀ آبی‬

‫کهل گشتی و همچنان طفلی‬

‫شیخ بودی و همچنان شابی‬
‫ور به نیروی ابن خ ّ‬
‫طابی‬

‫ور به نعمت شریک قارونی‬

‫وت عدیل سهرابی‬
‫ور به ق ّ‬
‫ّزر صامت کنی به قُّلبی‬

‫ور به تمکین ابن عفانی‬
‫سر شود که سنگ سیاه‬
‫ور می ّ‬
‫ملک الموت را به حیله و فن‬

‫نتوانی که دست برتابی)‪.(1‬‬

‫یکنــد و بـا‬
‫سعدی ماهرانه نقطههای حیات تاریک و روشـن را رنـگ آمیـزی م ‌‬
‫فصاحت و بلغتی شگفت انگیز پردههای اوهام و تخیلت را بال میزند و حقــایق‬
‫را در تجسم شخصیت عثمان و نیروی عدالت عمر و ثروت قارون و قــدرت‬
‫ینماید و سرانجام همه را اسارت در برابر مرگ‬
‫و توان سهراب یل‪ ،‬آشکار م ‌‬
‫میشمارد‪ ،‬مرگـی کــه گروهـی در کـامش نــاتوان و ذلیلنــد و جمـاعتی بــر فـراز‬
‫یکننــد و از زنجیرهــای تعلقــات دنیــا‬
‫جهانهای مادی به سوی عالم معنا پــرواز م ‌‬
‫یگردند‪.‬‬
‫آزاد م ‌‬
‫عطار نیشاوری‪ ،‬پیکــار بــا نفــس و رســیدن بــه مــدارج معنــوی را وهــبی و‬
‫فیضی میداند نه طلبی و کسبی گرچه کسب در افاضۀ معنا‪ ،‬بی اثر نیست و در‬
‫دیق را اینگونه می ستاید‪:‬‬
‫منطق الطیر‪ ،‬ابوبکر ص ّ‬
‫هرِچ حق از بارگاه کبریا‬
‫آن همه در سینه صدیق ریخت‬

‫ریخت در صدر شریف مصطفی‬
‫ل جرم تا بود ازو تحقیق ریخت‬

‫‪2‬‬

‫آنچــه کــه در صــفحات قبــل آمــده‪ ،‬نــتیجه عــاقلنه و میــل شــدیدی اســت کــه‬
‫نویســنده بــا خلــوص نیــت و تمایــل قلــبی بــه مطالعـۀ آثــار و کتابهــا و دیوانهــای‬
‫شاعران‪ ،‬نویسندگان‪ ،‬مؤّرخان‪ ،‬عارفان و دانشمندان مسلمان دارد و کوشــیده‬
‫است که در این منابع و مآخذ گرانبها مطالب و اشعاری را کــه دربــارۀ خلفای‬
‫راشدین‪ ‬آمده اســت گــردآوری و بــا شــرح و توضــیح در اختیــار مشــتاقان و‬
‫فرهیختگان قرار دهد‪ .‬البته پیدا کردن منابع و آثار دســت اول کــار آســانی نبــود‬
‫ولی با عنایت الهی این خواسته انجام شد و اینک نظر خوانندگان گرامی را بــه‬
‫نکات زیر معطوف میدارد‪:‬‬
‫‪ -1‬هدف نویسنده از انتخاب موضوع کتاب علقۀ شدیدی است کــه نســبت بــه‬
‫بسط عدالت و نصفت و بیان خصلتهای ویژۀ اخلقــی و ملکــات فاضــلۀ انســانی‬
‫‪ - 1‬کلیات – بوستان‪.‬‬
‫‪.‬منطق الطیر‪- 24 -23/‬‬

‫‪2‬‬ 

‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬
‫‪30‬‬

‫وارستگان جهان معرفت و پیش کسوتان تاریخ اسلم و بشریت دارد‪ ،‬و در نقل‬
‫اشعار و عبــارات هیچگــونه دخــل و تصــرفی صــورت نگرفتــه اســت تــا تعهــد و‬
‫رسالت نویسندگی محفوظ گردد‪.‬‬
‫‪ -2‬سخن دربارۀ خلفــاء و توضــیح خصــلتهای آنهــا‪ ،‬ســبب برتــری هیچکــدام بــر‬
‫دیگری نیست زیــرا نویســنده در ایــن اثــر خواســته اســت کــه آثــار مربــوطه را‬
‫گردآوری کند و مطالب در خور توجه و دقت نظــر را توضــیح دهــد‪ ،‬و تعصــب و‬
‫جانبداری را نسبت به شخصیت خاصی رها کند و خلفــاء را چهــار نــور در چهــار‬
‫یداند‪.‬‬
‫جهت و چهار گوهر در یک دریا م ‌‬
‫‪ -3‬نویســنده بــا تمــام وجــود بــه وحــدت اســلمی و رفــع اختلف گروههــا و‬
‫ههای مختلف مذهبی اعتقــاد دارد و تشـّتت و چنـد دســتگی و تفرقــه را بــر‬
‫دست ‌‬
‫یشمارد و قلــم و بیــان هــر اندیشــمندی را‬
‫خلف مسیر دینی و معرفت الهی م ‌‬
‫یدارد‪.‬‬
‫که از یکپارچگی امت اسلمی دفاع کند عزیز و گرامی م ‌‬
‫‪ -4‬آنچه در کتاب آمده است نقل و گلچینی از آثار و مآخذ زبان فارسی ادبــاء‪،‬‬
‫شعراء‪ ،‬نویسندگان و عارفان ایرانــی و اســلم اســت‪ .‬و اگــر از منــابع عربــی و‬
‫یگردید‪ .‬و در میان آثار‬
‫یشد مثنوی هفتاد من کاغذ م ‌‬
‫زبانهای دیگری استفاده م ‌‬
‫فارسی نیز به منظورجلوگیری از اطالۀ کلم و خسته نکردن خواننــدگان مقــدار‬
‫اندکی از ابیات و نوشتهها انتخاب گردیده است‪.‬‬
‫‪ -5‬در انتخاب کتابها سعی شده اســت کــه آثــاری از مؤرخــان و نویســندگان و‬
‫شاعران و عارفان طــراز اول و صــاحب نظــر ماننــد‪ :‬تاریخ طیبری‪ ،‬کشیف‬
‫المحجییوب هجییویری‪ ،‬کیمیییای سییعادت غزالییی‪ ،‬رسییاله قشیییریه‪،‬‬
‫اسرارالتوحید فیی مقامیات الشیییخ ابییی سییعید‪ ،‬عییوارف المعیارف‬
‫ترجمه ابو منصور عبدالمؤمن اصفهانی‪ ،‬مناقب الصیوفیة‪ ،‬فییه میا‬
‫فیه‪ ،‬منطق الطیر‪ ،‬تذکرة الولیاء‪ ،‬مفتییاح النجییاة‪ ،‬انيییس التییائبین‪،‬‬
‫ح الرواح و کلیــات و دواویــن شــاعرانی ماننــد‪ ،‬فردوسییی طوسییی‪،‬‬
‫َرو ُ‬
‫سنایی غزنوی‪ ،‬عطار نیشابوری‪ ،‬خاقیانی شییروانی‪ ،‬مسیعود سیعد‬
‫سلمان‪ ،‬جلل الدین مولوی‪ ،‬رشید الدین وطواط‪ ،‬شاه نعمییت اللییه‬
‫ولی و عبدالرحمن جامی و غیره‪ ،‬استفاده شود‪.‬‬
‫در خاتمه از عنایتها و محبتهــای بــی دریــغ دوســتان فاضــل و ارجمنــدم آقایــان‬
‫هادی طبیبی و غلم رضا ابکایی که صادقانه کتابخانه شخصی خــود را در‬
‫اختیار اینجــانب گذاشــتند تــا از کتابهــای کمیــاب و مآخــذ اســتفاده نمــایم کمــال‬
‫سپاسگذاری و امتنان را دارم‪.‬‬
‫ب العالمین‪.‬‬
‫و آخر دعوانا أن الحمد ُ لله ر ّ‬
‫‪1376 /10/ 26‬‬
‫فریدون سپری‬ 

‫فصل اول‬
‫الف‪ -‬محمد بن جریر طبری‬
‫ب‪ -‬حکیم ابوالقاسم فردوسی‬
‫ج‪ -‬شیخ ابواسحاق کازرونی‬
‫د‪ -‬ابوسعید ابوالخیر‬
‫هی‪ -‬ابوالقاسم قشیری‬
‫و‪ -‬الهجویری الغزنوی‬
‫ز‪ -‬امام محمد غزالی‬ 

‫‪34‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مد بن جریر طبری )‪ 310- 225،224‬هی ق(‬
‫الف‪ :‬مح ّ‬
‫سر و فقیه‬
‫مد بن جریر بن کثیر بن غالب‪ ،‬تاریخ نگار و مف ّ‬
‫ابوجعفر مح ّ‬
‫دث ایرانی قرن سوم هجری یکی از نوابغ روزگار و جهان اسلم است که‬
‫و مح ّ‬
‫به عّلت وسعت نظر و دانــش و آگــاهی زیــاد مرتب ـۀ والیــی دارد‪ .‬طــبری دارای‬
‫ب تفسیییر القییرآن‬
‫تألیفاتی است مانند‪» :‬کتاب الذیل والمییذیل«‪» ،‬کتییا ُ‬
‫ومعانیه« و »کتاب التاریخ«‪.‬‬
‫مد بن جریر طبری در میان آثار او اعتبــار و ارزشــی‬
‫دو اثر از تألیفهای مح ُ‬
‫به تمام دارد‪ :‬تفسیر قرآن او‪ ،‬و تاریخ او‪.‬‬
‫تاریخ طبری از معتبرترین و نامدارترین تاریخهــای عمــومی جهــان و اســلم‬
‫است که از جهت جــامعّیت و درســتی و اتقــان همــواره مــورد نقــل و اســتناد و‬
‫استفاده و اقتباس تاریخ نگاران و دانشمندان بوده است)‪.(1‬‬
‫ُ‬
‫مم ِ والملییوک« بــوده کــه ابییوعلی‬
‫اصل تاریخ طبری به نــام »تاریخ ال َ‬
‫مد بلعمی به دستور امیر منصور بن نییوح سییامانی آن را‬
‫مد بن مح ّ‬
‫مح ّ‬
‫از عربی به زبان فارسی برگردانده است‪.‬‬
‫در این کتاب به تفصیل در باره خلفای راشدین سخن گفتــه شــده اســت و‬
‫نوشتهها و مطالب آن از قدیمیترین و مستندترین اسناد تاریخ اسلم میباشد‪:‬‬
‫‪ -1‬سفر پیامبرص در کودکی به شام‬

‫هنگــامیکه پیییامبرص در کــودکی بــا عمــویش ابوطییالب بــه شــام رفــت و‬
‫حیرای راهب به ابوطالب گفت‪ :‬آگاه باش یا اباطالب که این بهترین همــه‬
‫بُ َ‬
‫)‪(2‬‬
‫خلق است به روی زمین‪ ،‬برو او پیامبر خدای اســت« ‪ .‬در آن هنگــام ابوبکر‬
‫دیق بــا‬
‫دیق نیز همراه آنان بود‪» .‬و نخستین سفر او آن بود‪ ،‬و ابییوبکر ص ی ّ‬
‫ص ّ‬
‫)‪(3‬‬
‫ایشان ببود اندر آن راه« ‪.‬‬
‫یرسد که ابوبکر از جریان ُبحیرا آگــاه شــده باشــد و همیــن‬
‫بعید به نظر نم ‌‬
‫آگاهی‪ ،‬در ایمان آوردنش به پیامبر سهم بسزائی دارد‪.‬‬
‫دیقس‬
‫‪ -2‬اسلم ابوبکر ص ّ‬

‫طبری در بارۀ اسلم آوردن ابوبکر ‪ ‬شــرح کــاملی داده اســت کــه پیــش از‬
‫رســالت‪ ،‬پیامبر بــا ابوبکر دوســت بــود و هنگــامیکه ابییوبکر در خــانه کعبــه‬
‫یخواســتند‬
‫یآمدنــد و از او م ‌‬
‫مدص و گروهی از مردم پیش او م ‌‬
‫مینشست مح ّ‬
‫یگویــد‪ :‬چــرا بتهــا را پرســتش‬
‫مدص م ‌‬
‫که آنان را راهنمایی کند‪ .‬روزی بــه مح ّ‬
‫یســازیم‬
‫یکنی؟ آن انسان وال پاسخ میدهد که؛ بتهایی را که با دست خود م ‌‬
‫نم ‌‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ تاریخ نامه طبری از کهن ترین متون فارسی )بخش چاپ ناشده( گردانیده منسوب به بلعمی به تصحیح‬‫مد روشن مجلد اول‪ ،‬چاپ اول چاپ سوم نشر البرز‪ -‬ص ‪.10‬‬
‫و تحشیه مح ّ‬
‫ منبع مذکور‪.21،20/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.21،20/‬‬ 

‫‪35‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫چگونه بپرستیم‪ ،‬ایــن ســخن در ابوبکر بســیار تــأثیر گذاشــت و او را بــه فکــر‬
‫کردن وادار نمــود و زمــانیکه جبرئیــل امیــن در غــار حــراء آیــات مبــارک ســوره‬
‫)‪(1‬‬
‫مدص وحی کرد و خدیجه و علی بــه اســلم گرویدنــد‪،‬‬
‫عََلق را بر حضرت مح ّ‬
‫پیغمبر تصمیم گرفت که ابوبکر را به اسلم دعوت کند‪:‬‬
‫»پس پیغمبرص از خانه بیرون آمد که به خانــۀ ابوبکر رود‪ ،‬و ابییوبکر از در‬
‫بیرون آمد که به خانه پیامبر آید‪ .‬و هردو به راه اندر هم رســیدند و یکــدیگر را‬
‫یآمدم به سگالشی)‪.(2‬‬
‫بپرسیدند‪ .‬پیغامبرص گفت‪ :‬من به خانۀ تو م ‌‬
‫ابوبکر گفت‪ :‬من نیز بر این عزم بیرون آمــدم کــه بــه خــانه تــو آیــم‪ .‬پیغمــبر‬
‫گفت‪ :‬تو به چه کار همی آمدی؟ ابوبکر آن حال بگفــت‪ .‬پیغیامبر گفــت‪ :‬یــک‬
‫فریشته ِدی)‪ (3‬به نزدیک من آمد و مرا از خــدای عـّز وجـ ّ‬
‫ل پیغــام آورد و گفــت‪:‬‬
‫مردمان را به خدای خوان تا بگروند و مرا به خدایی پرستند و بــه پیغمــبری تــو‬
‫قر آیند‪ .‬و این بت پرستیدن دست باز دارند و من آمدم تا با تو مشــورت کنــم‬
‫م ّ‬
‫ُ‬
‫تا که را خوانم و این سخن با که گویم؟ ابوبکر گفت‪ :‬نخســت مــرا خــوان کــه‬
‫من دوش بدین تدبیر اندر بودم‪ ،‬و امروز پیش تو بدین کار همی آمدم‪ ،‬و مرا با‬
‫تو جز این سخن نیست‪ ،‬پیغمبر شاد شد و هم آنجا دین بــر او عرضــه کــرد‪ ،‬و‬
‫ابوبکر بگرویــد‪ .‬و پیامبرص بــه مســلمانی هیچکــس آن شــادی نکــرد کــه بــه‬
‫مسلمانی ابوبکر‪.‬‬
‫عَبیده در کتاب »غریب الحدیث« از پیامبرص روایت کـرده اسـت کـه‬
‫ابو ُ‬
‫گفت‪ :‬هیچکس را اسلم بر وی عرضه نکردم إل که در آن اندیشهای کــرد مگــر‬
‫ابوبکر که وی بی اندیشه مسلمان شد به رغبت«)‪.(4‬‬
‫به گفته طبری‪ ،‬عثمان بن ع ّ‬
‫وام‪،‬‬
‫فان‪ ،‬عبدالرحمن بن عوف‪ ،‬زَیبر َ‬
‫ع ّ‬
‫عبیدالله و سعد بن ابی و ّ‬
‫قاص ‪ ‬به دعوت ابوبکر مســلمان‬
‫طلحة بن ُ‬
‫شدند)‪.(5‬‬
‫‪-3‬آوردن اسیران بدر‬

‫در غزوه بدر ال ُ‬
‫کبری که اسیران مشرکان را بــه حضــور پیامبرص آوردنــد‬
‫پیامبر‪ ،‬در باره آنان و غنائم جنگی با اصحاب مشورت کــرد‪ .‬عمربنخطّییاب ‪‬‬
‫گفت‪ :‬یا رسولالله! نظر من ایناست که‪ ،‬اسیرها را بکشیم؛ حمزه‪ ،‬عّباس‪،‬‬
‫و علی عقیل را بکشد تا دیگران آنان را نکشند و کینه و اختلف پیــش نیایــد‪.‬‬
‫مییر! َ‬
‫ت‬
‫عّباس )عموی پیامبر( که اســیر بــود بــه عمر گفــت‪» :‬یییا ُ‬
‫قطَ ْ‬
‫عی َ‬
‫ع َ‬
‫م َ‬
‫م َ‬
‫ک« ای عمر‪ ،‬قطع رحم کردی خداوند ترا قطع رحــم‬
‫ه َر ِ‬
‫ال َّر ِ‬
‫قطَ َ‬
‫ح َ‬
‫ع الل ُ‬
‫ح َ‬
‫کند‪ ،‬و پیامبرص‪ ،‬آن تــدبیر را نپســندید‪ .‬و عبییدالله بیین رواحییه از مبــارزان‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫ ﴿ ‪         ‬‬‫‪﴾...           ‬‬
‫ چاره جویی‪،‬اندیشه کردن‪ ،‬مشورت‪.‬‬‫ روز گذشته‪ ،‬دیروز‪.‬‬‫مد بن جریر طبری‪. 39-38/‬‬
‫ تاریخ نامه طبری‪ /‬مح ّ‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.39/‬‬ 

‫‪36‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫انصار گفت‪» :‬یا رسولالله‪ ،‬غنائم و اســیران را در آتــش بســوزانید تــا از آنهــا‬
‫اثری نماند«‪ .‬پیامبرص این نظر را نپــذیرفت‪ .‬و گفــت‪» :‬چـه تــدبیر میکنیــد؟«‬
‫ابوبکر گفت‪» :‬یا رسول َالله‪ ،‬اینان عموها و عموزادگــان و خویشــان تــو و مــا‬
‫هستند و خداوند ما را بر ایشان پیروز کرد؛ باید به آنان رحم کنیــم و چــون دارا‬
‫و ثروتمند هستند آنها را مـال و نقـدینهای عـوض کنیـم هـم آزاد میشـوند و هـم‬
‫مشکل مالی ما مسلمانان ح ّ‬
‫ل خواهد شد«‪ ،‬پیامبرص این تــدبیر را پســندید و‬
‫سم کرد و گفت‪:‬‬
‫تب ّ‬
‫ود‬
‫مَثل ُ‬
‫ع َ‬
‫»یا ابوبکر‪َ ،‬‬
‫مر چنان است که مثل جبرئیل ‪ ،‬هرکجا عقوبت و بل ب ُ َ‬
‫از خدای تعالی حق تعالی او را فرستد‪ ،‬چنانکه قوم لوط و قــوم فرعییون‪ ،‬و‬
‫مَثل تو از فرشــتگان چــون میکائیل اســت کــه هرکجــا خــدای تعــالی رحمــت‬
‫َ‬
‫خواهد‪ ،‬او را فرستد‪ .‬باران او آورد‪ ،‬و رحمت بر قــوم یونس او آورد و عــذاب‬
‫بگردانید و یونس را از شکم ماهی بیرون آورد‪. ...‬‬
‫پس پیامبرص گفت‪ :‬هر دو نیک گفتند‪ .‬اکنون صبر کنیم تا خــدای تعــالی چــه‬
‫ه تعــالی ﴿ ‪‬‬
‫فرماید‪ :‬پس خدای تعالی هــم در آن مجلــس آیــت فرســتاد‪ .‬قــول ُ‬

‫‪       ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪) ﴾  ‬النفال‪.(1)(67 :‬‬

‫»هيچ پيامبرى را نرسد كه اسيرانى داشته باشد تا آنكه در زمين كشتار بسيار‬
‫كند‪] ،‬شما[ متاع دنيا را مىخواهيد‪ .‬و خداونــد ]مصــلحت[ آخــرت را مىخواهــد‪ .‬و‬
‫خداوند پيروزمند فرزانه است«‪.‬‬
‫‪-4‬اقامه نماز به امامت ابوبکر هنگام مرض الموت پیامبرص‬

‫یگوید که‪ :‬بــه‬
‫پیامبر بزرگوار به هنگام بیماری )مرض الموت( به ابوبکر م ‌‬
‫مسجد رود و برای مسلمانان نمــاز بخوانــد و بــه نیــابت او امــامت کنــد »چــون‬
‫هنگام نماز بود عایشهل را گفت‪ :‬مردمان گرد آمدند و مرا همی چشم دارنــد‬
‫که نماز کنم‪ ،‬و من نتوانم همی شــدن‪ .‬بوبکر را بفرمــای تــا مردمــان را نمــاز‬
‫کند‪ .‬عایشهل گفت‪ :‬ای پیغمبر خدای‪ ،‬بوبکر مردی تنگ دل اســت و چــون‬
‫بر جای تــو بیســتد خویشــتن نتوانــد داشــتن‪ ،‬و گریســتن آیــدش‪ ،‬کــس دیگــر را‬
‫فرمای‪ .‬پیغمبرص سه بار این بگفت که‪ :‬بوبکر را بفرمای تا مردمان را نماز‬
‫کند‪ .‬و عایشهل هر باری همچنین بگفتی تا آنگــه کــه پیغمبرص چنیــن گفــت‬
‫که‪ :‬شما بودید که برادرم را؛ یوسف‪ ،‬از راه بخواستید بــردن‪ .‬بفرمــای تــا نمــاز‬
‫کند‪ .‬بوبکر را بفرمود‪ ،‬و هر پنج نماز بوبکر کردی«)‪.(2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ تاریخ نامه طبری ‪.137 /‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.323/‬‬ 

‫‪37‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -5‬خطب ۀ ابوبکر به هنگام خلفت‬

‫»مــن ایــن کــار بــدان پــذیرفتم خواســتم کــه خلف و داوری و خــون ریختــن و‬
‫شمشیر زخم ن َُبود‪ .‬و من امروز یکی از شما ام‪ ،‬و از من گاه صواب آیــد و گــاه‬
‫خطا‪ ،‬چون صواب آید؛ خدای را شکر کنید‪ ،‬و چون خطا کنم؛ مــرا راه نماییــد و‬
‫دست گیرید و از آن خطا آگاه کنید‪ .‬و تــا مــن بــه طــاعت خــدای در باشــم مــرا‬
‫طاعت دارید‪ .‬و چون از او روی بتابم مرا طاعت مدارید‪ .‬و شــما از بیعــت مــن‬
‫بحل اید‪ .‬و اکنــون برویــد و کــار پیغمبر گیریــد کــه او مــرده اســت تــا ح ـقّ او‬
‫بگزاریم به شستن و نماز کردن و به گور کردن‪ .‬و بوبکر از منبر فــرود آمــد و‬
‫به خانه پیغمبر شد تا او را بشوید و به گور کند با جمعی از یاران«)‪.(1‬‬
‫‪ -6‬خطب ۀ ابوبکر در برابر جیش ُاسامه‬

‫خطبۀ ابوبکر در برابر جیش ُاسامه بن زید برای نبرد با روم نمایــانگر روح‬
‫آزاد منشی و عدالت و بلند نظری و سعۀ صدر ابوبکر و مســلمانان صــدر اّول‬
‫اسلم است‪.‬‬
‫»ای مردمان‪ ،‬نخستین چیزی که شما را وصّیت میکنـم آن اسـت کـه‪ ،‬فرمــان‬
‫برید آن را که بر شما امیر است و خیـانت مکنیــد و از غنیمـت مدزدیــد و چـون‬
‫ظفر بیابید زن و کودک خرد را مکشید و ویرانی مکنید و درخت برومند مبریــد‪،‬‬
‫و چهارپایان را مکشید مگر آنکه بخرید‪ .‬و به شام اندر راهبانانانــد ترســا)‪ (2‬آنکــه‬
‫ایشان به صومعه اندراند و آنجا اندر همــی ترســایی کننــد از خلــق بریــده‪ ،‬و بــا‬
‫خلق حرب نکننــد و کــس را نیازارنــد‪ ،‬ایشــان را میازاریــد و کــس را از ایشــان‬
‫مکشید«‪ .‬چــون بوبکر وص ـّیت تمــام کــرد ُاســامه گفــت‪» :‬ای خلیف ـۀ رسیول‬
‫خدای‪ ،‬عمر بن الخ ّ‬
‫ود‪.‬‬
‫طاب را بفرمای تا بــا مــا بــرود تــا مــرا از او یــاری ب ُـ َ‬
‫بوبکر بفرمودش تا زیر عََلم او برفت و با به لشکر شد«)‪.(3‬‬
‫در جریان اسامه چند نکتۀ مهــم جلــوهگر اســت کــه بــرای همـۀ زمامــداران و‬
‫یباشد؛‬
‫فرمانروایان درس بزرگی م ‌‬
‫مر حاضــر میشــود‬
‫اّول‪ :‬با وجود اینکه اسامه جوان کم سن و سالی است ُ‬
‫ع َ‬
‫که در رکاب او بجنگد و فرماندهیش را بپذیرد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬در خطبۀ خلیفه‪ ،‬آزادی نسبت به عقاید دینی و احــترام رهبانــان مســیحی‬
‫کامل ً نمایان است‪ .‬و روح متعالی خلیفه‪ ،‬ســربازان مســلمان را از کشــتن غیــر‬
‫نظامیان و خردسالن حتی حیوانات باز می دارد‪.‬‬
‫سوم‪ :‬اسلم از غارت و پایمال کردن حقوق مردم و بریدن و سوختن درختان‬
‫و مزارع بیزار است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ منبع مذکور‪.345/‬‬‫ زاهدان مسیحی‪.‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.351 /‬‬ 

‫‪38‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -7‬وصّیت ابوبکر به هنگام مرگ‬

‫دت خلیفتی هشت هزار درهم هزینه کــرده بــود از بیــت المــال‪.‬‬
‫»و اندر این م ّ‬
‫چون بمرد‪ ،‬وصّیت کرد که هرچه از من بماند همه بــه بیــت المــال بــاز بریــد تــا‬
‫بستر که بر آن خفتهام‪ ،‬چون بمرد‪ ،‬همه به بیت المال باز بردند تا چادر کــه بــر‬
‫او افگنده بود‪ .‬چون بمرد از او سه پسر و سه زن و ســه دخــتر بمانــد‪ .‬و چــون‬
‫عمر‪ ‬بنشست هیچکس را از ایشان چیز نداد«)‪.(1‬‬
‫میییس(‪ ،‬و‬
‫و بوبکر وصّیت کرده بود که مرا زن من بشوید )اسماء بنییت ُ‬
‫ع َ‬
‫پسرم عبدالرحمن آب بر من بریزد‪ ،‬بجز این دو تن نخواهم که مرا کس بیند‪،‬‬
‫و فرمود که‪ :‬مرا یکی ازار و یکی ردای کهنه کفن کنید از بهر جامه نــو زنــدگان‬
‫را باید که اندر او عبادت کنند‪ .‬و کفن مرده را از بهر خاک باید‪ ،‬اگر کهنه باشــد‬
‫شاید‪.«...‬‬
‫مر ‪‬‬
‫‪ -8‬تقسیم غنائم و اخماس در خلفت ُ‬
‫ع َ‬

‫عمر خطاب ‪ ‬پس از فتح بیت المقدس و مصر تصمیم گرفت کــه غنــائم و‬
‫اخماس را بگونه عادلنهای میان مسلمانان تقسیم کند‪ ،‬گروهی به او گفتند‪:‬‬
‫»نیکو گفتی و لیکن نخستین خویشتن را ده‪ .‬عمر گفت‪ :‬ندهم کــه نخســت آن‬
‫جل او را فضل کرده است‪ ،‬یعنی اهل بیت پیغمبر‬
‫کس را دهم که خدای عّزو ّ‬
‫را)‪ .(2‬عمر دیوان محاسبات تشکیل داد و به ترتیب اولویت به شــیوه زیــر عمــل‬
‫نمود‪:‬‬
‫‪ -1‬گروه بنی هاشم‪.‬‬
‫‪ -2‬رزمندگان غزوۀ بدر‪.‬‬
‫‪ -3‬هرکس کــه بعــد از بــدریان مســلمان شــده اســت از زمــان پیامبرص تــا‬
‫خلفت ابوبکر‪.‬‬
‫‪ -4‬همه سواران و پیادگانی که از مدینه به شام رفته بودند‪.‬‬
‫هریک را به اندازه جهد و کار سهمی داد از دو هزار درم تا پانصد درم و بــرای‬
‫هر زنی که از بیت رسول خدا مانده بود پانصد درم مقّرر کرد و سهم خود را‬
‫داقل‪ ،‬معین نمود‪ .‬و هر سال به جامۀ زمستانی و تابسـتانی و‬
‫به اندازۀ نیاز در ح ّ‬
‫)‪(3‬‬
‫یکرد و اسبی که بر آن مینشست بسنده کردی ‪.‬‬
‫یک شتر که با آن حج م ‌‬
‫‪ -9‬خبر پیروزی سپاه ساریه در ایران‬

‫زمانیکه فرستاده »ساریة« سردار اسلم خبر پیروزی مســلمانان را در ایــران‬
‫مر ‪ ‬آورد‪ ،‬خلیفه او را نشناخت و فرشــی بــافته از لیــف را کــه بــر آن‬
‫برای ُ‬
‫ع َ‬
‫مینشست در زیر او نهاد و خود بر زمین نشست و ام کلثوم؛ زنش کــه دخــتر‬
‫علی بن ابی طالب ‪ ‬بود کمی نان جوین با قدری روغــن زیتــون و نمــک را‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ منبع مذکور‪.421/‬‬‫ منبع مذکور‪.462/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪463/‬‬ 

‫‪39‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مر به او گفت‪» :‬چیزی نپختی؟ گفتا چه پزم که مرا جــامه نیســت کــه‬
‫آورد و ُ‬
‫ع َ‬
‫اندر پوشم‪ .‬و جامۀ ام کلثوم دریده بود‪ .‬عمر‪ ‬با او مزاح کــرد و گفــت‪ :‬تــرا‬
‫جامه چه باید‪ .‬ترا آن بس که دختر علی بن ابییی طییالب باشــی و زن عمییر‬
‫بن الخ ّ‬
‫ود‪ .‬پس رسول‬
‫ود و ج ّ‬
‫دت پیغمبر خدای ب ُ َ‬
‫طاب و فاطمه ترا مادر ب ُ َ‬
‫را گفت که بسم الله‪ .‬بخور که اگر ام کلثوم از ما خشنود بودی کار طعام مــا‬
‫مر‪ ‬او‬
‫بهتر از ایــن بــودی‪ .‬پــس چــون نــان بخوردنــد‪ .‬آن مــرد دانســت کــه ُ‬
‫ع َ‬
‫نشناسد‪ .‬گفتا‪ :‬یا امیرالمؤمنین‪ .‬من رسول ســاریهام بــه خــبر فتــح و غنیمــت و‬
‫خمس‪ .‬عمر‪ ‬گفتا‪ :‬الحمد لله‪ ،‬و روی نهاد و از هر چیزی او را همــی پرســید‪.‬‬
‫آن سفط)‪ (1‬او را بنمود با گوهر‪ .‬عمر‪ ‬گفتا‪ :‬ایــن را هــم بــا ســاریه بــرو او را‬
‫بگوی این همه به میان مسلمانان قسمت کن که با تو حرب کردنــد کــه ایشــان‬
‫حق ترند بدین از من«)‪.(2‬‬
‫‪ -10‬رفتن عمربن خطاب همراه با غلمش به شام‬

‫عمر بن خطاب خود و غلم و شترش به سوی شام میرود‪ ،‬به ایــن صــورت‬
‫که در شهر َایله مردم منتظر آمدن او بودند در حالیکه خلیفه بــر شــتری ســوار‬
‫ن عمر درســت بــود‬
‫بود و غلمش از پی شتر‪ ،‬و پالن اشتر غلم دریده بود و آ ِ‬
‫»بــه در َایلــه برســید دانســت کــه همــی مردمــان پیــش او آینــد‪ ،‬خواســت او را‬
‫نشناسند بر اشتر غلم بر نشست و اشتر خویش غلم را داد‪ .‬و خــود بــر اشــتر‬
‫غلم تنها برفت بشتاب از پیش چــون بــر درِ شــهر رســید مردمــان شــهر پیــش‬
‫آمدند و او را از عمر خبر پرسیدند و گفتند‪ :‬امیر المؤمنین کجا اســت؟ »گفتــا‪:‬‬
‫م ُ‬
‫کم او گفتی اینک رسید«)‪.(3‬‬
‫هُوَ أما َ‬
‫مقصود خلیفه از این کار‪ ،‬درسی است که در طــول تاریــخ پــر نشــیب و فــراز‬
‫اسلم به زمامداران فرصت طلب و مقام دوست میدهد‪.‬‬
‫آری عمییر ‪ ‬بــدون نگهبــان و محــافظ و ناشــناخته چــون غلمــی وارد شــهر‬
‫ینمایــد‪ .‬و‬
‫یشود و از تشریفات و همه شــیوههای اســتکبار و اتــراف دوری م ‌‬
‫م ‌‬
‫بالخره مردم فهمیدند که امیرالمومنین و اصحاب و لشکر رسیدند‪ .‬عمر ‪ ‬از‬
‫خانه بیرون آمد و نگذاشت که مردم به شهر اندر فرود آیند تا زحمــت شــهریان‬
‫ود و گفت‪» :‬هرکس که درم دارد زاد و علفه از بازار بخرد‪ .‬و هرکس که درم‬
‫ن َب ُ َ‬
‫جــل‬
‫ندارد از بیت المال بستاند و بخرد و هیچ زحمت مردم ندهند تا خدای عّز و ّ‬
‫مرا بدان عقوبت نکند که از شما بر مردم رنجی رسد و گوید‪ :‬تو خواســتی کــه‬
‫بزرگی کنی و ‪ ...‬کردی تا مردم را زیان و زحمت رسد‪ ،‬و از آنجا به شام شد و‬
‫به هر شهری که برسید همچنان کرد و به هر جای از عدل خویش پیدا کرد«)‪.(4‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫فط‪ :‬سید‪ ،‬صندوقچه‪ ،‬جعبه – یعنی یک صندوق گوهر را به خلیفه داد‪.‬‬
‫س َ‬
‫َ‬
‫منبع مذکور‪.545/‬‬
‫منبع مذکور‪.483/‬‬
‫منبع مذکور‪.483/‬‬ 

‫‪40‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -11‬ذکر سیرت عمر ‪‬‬

‫عمر ‪ ‬از زمانیکه به اسلم گروید با تمـام وجـود بـه ایـن دیـن الهـی خــدمت‬
‫کرد‪ .‬و تاریخ عدل و نصفت)‪ (1‬برتر از عدالت و نصفت او نمی شناسد‪:‬‬
‫و چنین روایت کنند که وی گفتی‪» :‬اگر شــبانی را بــر لــب رود دجلــه و فــرات‬
‫جل از من بپرسد و گویــد‪ :‬چــرا‬
‫گوسپندی هلک شود من بترسم که خدای عّز و ّ‬
‫)‪(2‬‬
‫او را نگاه نداشتی؟« و روایت کنند از او که‪ :‬دیدیم به گرمای گــرم ِازاری بــر‬
‫میان بسته و بر دشــت‪ ،‬اشــتران صــدقات را قطــران)‪ (3‬همــی مالیــد بــه دســت‬
‫جل نگاهبان این مرا کــرده اســت و فــردا‬
‫خویش کنی‪ ،‬گفتا‪ :‬زیرا که خدای عّزو ّ‬
‫آنجا از من بپرسند‪ .‬آن مرد گفت‪ :‬روزی چنین گرم؟ گفتــا‪ :‬گرمـای روز قیـامت‬
‫از این سخت تر خواهد بود‪ ،‬چون اینجا گرمای ریاضت و مجاهدت بکشــند آنجــا‬
‫بدان گرما گرفتار نشوند)‪ .(4‬ذکر سیرت و رفتار عمر ‪ ‬در ایــن مختصــر نمــی‬
‫گنجد و ما به این حد ّ بسنده می کنیم‪.‬‬
‫‪ -12‬عثمان بن عفان و ابو ذرغفاری‬

‫در دورۀ خلفت عثمان بن ع ّ‬
‫فان‪ ،‬ابوذر غفاری از صحابۀ رسول خدا را‬
‫با معاویه‪ ‬اختلف افتاد و معاویه نامهای به خلیفه نوشــت و از ابوذر گلــه‬
‫کرد و گفت‪» :‬اگر با وی صحبت تـوانی کـردن وا ِّل او را اشـتری ده و دسـتوری‬
‫ده تا او را بکشم‪ .‬عثمان جواب داد که ترســم کــه تــو از آن کســها باشــی کــه‬
‫مت برانگیزی‪ ،‬ترا با ابوذر کاری نیست نفقه ده تــا بــه مــدینه بــاز‬
‫فتنه بر این ا ّ‬
‫آید‪ .‬معاویه‪ ،‬بوذر را گفت‪ :‬امیر المؤمنین ترا همی خواند‪ .‬او را شــتر و نفقــه‬
‫داد نستد )‪ (5‬و پیاده برفت و از شام و به مدینه آمد«‪.‬‬
‫بوذر در مدینه به خدمت خلیفــه آمــد و کعب الحبییار هــم در مجلــس بــود‪،‬‬
‫عثمان ‪ ‬به بوذر گفت‪ ،‬من نمیتوانم که مســلمانان را وادار کنــم کــه صــدقه‬
‫بدهند‪ ،‬بوذر گفت‪ :‬این بر تو واجب است زیرا از پیامبرص شنیدم که فرمود‪:‬‬
‫یدســتان و‬
‫ق« و این مکارم اخلقی توجه کردن بــه ته ‌‬
‫»ا ُ ِ‬
‫مر ُ‬
‫ت بِ َ‬
‫مکارم ِ الخل ِ‬
‫نها آمــده اســت کــه‬
‫صدقه دادن به آنها است‪ .‬کعب گفت‪ :‬در تمام کتابها و دی ‌‬
‫هرکــس فریض ـۀ خــدا را انجــام دهــد چیــز دیگــری بــر او واجــب نیســت‪ .‬بوذر‬
‫خشمگین شد با عصایش ضربهای بر سر کعب زد و سرش را شکست‪ .‬کعب‬
‫برخاست و از خلیفه تقاضای قصاص کرد‪ ،‬عثمان ‪ ‬از او خواست کـــه ابوذر‬
‫را ببخشد و کعب او را بخشید‪.‬‬
‫عثمان ‪ ،‬بوذر را پند داد و گفت‪ :‬لختی این زبــان کوتــاه کـن و بـا مردمــان‬
‫احتمال کن‪ .‬بوذر گفت‪ :‬مرا دستوری ده تا از میان مردمــان بیــرون شــوم کــه‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫ نصفت‪ :‬داد‪ .‬انصاف ‪ .‬عدل ‪.‬‬‫ ِازار‪ُ :‬لنگ – فوطه – شلوار‪.‬‬‫ قطران‪ :‬مادۀ روغنی شکل و سیاه رنگ که از برخی درختان مانند صنوبر و عرعر می چکد‪ ،‬قطران زغال‬‫سنگ در معالجه داء الصدف و اگزما بکار می رود‪.‬‬
‫ منبع مذکور‪.564/‬‬‫‪ -‬نستد‪ :‬نگرفت‪.‬‬ 

‫‪41‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫من با مردمان این زمانه زندگانی نتوانم کردن‪ .‬عثمان ‪ ‬گفت‪ :‬کجا خــواهی؟‬
‫گفت‪ :‬به َرَبذه شوم که پیغمبرص مرا گفت‪ :‬بوذر تنها زیــد و تنهــا میــرد‪ ،‬و او‬
‫روز قیامت تنها از گور برخیزد‪ .‬بوذر برفت و به َرَبذه شــد‪ ،‬و عثمییان ‪ ‬او را‬
‫لختی اشتر داد و گوسفند داد‪ .‬او به َرب َــذه انــدر همــی بــود‪ ،‬منزلــی اســت انــدر‬
‫بادیه«)‪.(1‬‬
‫‪ -13‬سیره علی بن ابی طالبس‬

‫در سیرت علی بن ابی طالبس‪ ،‬امیرالمؤمنین آمده است که آن بزرگــوار‬
‫هیچگاه در برابر بت سجده نکرد و این عظمت مختص بــه اوســت‪» ،‬صــبور بــر‬
‫رنجها‪ ،‬سخی‪ ،‬مبارز‪ ،‬هرگز هزیمت نرفت‪ ،‬عالم و زاهد‪ ،‬و هرگز با خدای تعالی‬
‫شرک نیاورد و بــت نپرســتید و خمــر نخــورد و دروغ بــر زبــان وی نرفــت و جــز‬
‫راست نگفتی«)‪.(2‬‬
‫خطبهها و فرمانها و دستورهایش نموداری از عــالیترین هــدیههای الهــی اســت‬
‫که بر قلب مبارکش الهام شده است‪.‬‬
‫‪ -14‬اسلم علی‬

‫علی در کودکی و هفت سالگی به پیامبر ایمان آورد و دریچۀ فیض و محبــت‬
‫الهی را در قلبش باز کرد‪:‬‬
‫»پس علی بن ابی طالب‪ ‬درآمد‪ ،‬و هفت ساله بود‪ ،‬و پیغمییبر را دیــد و‬
‫خدیجه که سجود همی کردند و پیش ایشان اندر چیزی نبــود‪ .‬علی گفــت‪ :‬یــا‬
‫مد؛ این سجود که را همی کنی و چیست که این همی کنــی؟ گفــت‪ :‬خــدای‬
‫مح ّ‬
‫یپرستم و من پیغامبر اویم‪ .‬جبرئیل مرا فرمود که‪ :‬خــدای‬
‫آسمان و زمین را م ‌‬
‫را پرستم و مردمان را بدو خوانم‪ .‬و اگر تو به من بگــروی‪ ،‬از کــافری برهــی و‬
‫از بت پرستیدن‪ .‬علی گفت‪ :‬بروم از بوطالب پدرم باز پرسم که بــی فرمــان‬
‫او من کاری نتوانم کردن‪ .‬و بیرون شد‪ .‬پیغامبر گفت‪ :‬یا علی! این سجود ما‬
‫پنهان دار و جز بوطالب را کس آگاه مکن‪ .‬علی چون به در سرای رسید بــاز‬
‫مد! خــدای تعــالی مــرا بیافریــد و بــا بوطالب ســگالش‬
‫گشت و گفت‪ :‬یا مح ّ‬
‫نکرد‪ ،‬مرا نیز به دین خدای و پرستش او سگالش به بوطالب هم نبایــد کــردن‪.‬‬
‫این دین که ترا فرمودند بر من عرضه کن‪ .‬پیغمبرص دین بر او عرضه کرد‪ .‬و‬
‫علی بن ابی طالب قبول کرد و نماز پیشــین)‪ (3‬پیغــامبر بکــرد‪ .‬و آن ســخنان‬
‫پنهان داشتند و جبرئیل بازگشت«)‪.(4‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع‬
‫منبع‬
‫نماز‬
‫منبع‬

‫مذکور ‪.587 /‬‬
‫مذکور‪.676 /‬‬
‫پیشین‪ :‬نماز ظهر‪.‬‬
‫مذکور‪.36 -35/‬‬ 

‫‪42‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ُ -15‬‬
‫کنی ۀ بوتراب برای علی‬

‫ُ‬
‫کنیۀ بوتراب‪ ،‬افتخاری است برای علی و همۀ علی صفتان تاریخ‪» :‬و اندر ایــن‬
‫)‪(1‬‬
‫ت الُعشیره بود که پیامبرص طلــب علی بیین ابییی طییالب کــرد و‬
‫غزو ذا ُ‬
‫نیافت‪ .‬و او از دیه بیرون شده بود و به زیر خرماُبنان خفــت‪ .‬پیغمییبرص خــود‬
‫به طلب او شد و او را یافت به زیر خرماُبنان خفته و جــامه از وی بــاز شــده و‬
‫تن او به خاک اندر رفته‪ .‬پیغامبرص آواز کرد و گفت‪ُ :‬قم یا أبا ُتراب)‪ .(2‬و ایــن‬
‫بوتراب بر علی بماند‪ ،‬و او بدین فخر کردی و دوســت داشــتی کــه کســی او را‬
‫مار یاسر گفت‪ :‬با علی من خفته بودم هم اندر آن‬
‫بدین کنیت خواندی‪ .‬پس ع ّ‬
‫یکرد‪.‬‬
‫خاک‪ ،‬آواز پیامبر را شنیدم‪ ،‬بیدار شدم پیامبر را دیدم که علی را بیدار م ‌‬
‫و علی برخاست و پیش او بیستاد‪ .‬و پیغمبر بـه ردای خـویش ســر و روی علـی‬
‫یگفت‪ :‬یا علی‪ ،‬انـدر دو جهـان بـدبخت تـر از آن‬
‫یسترد و م ‌‬
‫پاک همی کرد و م ‌‬
‫کس نیست که ترا دشمن دارد و ترا کشد و بر سرت زخم زند تا این ریــش تــو‬
‫از خون سرت خشک شود«)‪.(3‬‬
‫سیرۀ پیامبراسلم و خلفای راشدین در تاریخ طبری‪ ،‬نموداری از زنــدگانی ابــر‬
‫یکوشــند انســان را از‬
‫مردهای نظام الهی است که با تمــام نیــرو و امکانــات م ‌‬
‫خود محوری نجات دهند و او را بــه ملکــات فاضــله اخلقــی و دســتورات الهــی‬
‫آشنا سازند‪.‬‬
‫علی‪ ،‬به هنگام ضربت عبدالرحمن بن ملجم‪ ،‬به فرزندان و یارانش دستور‬
‫میدهد که از همان شیری که به او میدهند به قاتلش نیز بنوشانند‪ ،‬سبحانالله از‬
‫این همه عبقریت و شکوه و آزادگی!‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ منزلی نزدیک مدینه بوده است‪.‬‬‫ ای بوتراب )پدر خاک( برخیز‪.‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.97/‬‬ 

‫‪43‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ب‪ :‬حکیم ابوالقاسم فردوس )‪ 411-329‬هی ق(‬
‫حکیم ابوالقاسم منصور بــن حسـن فردوســی طوســی‪ ،‬یکــی از درخشـانترین‬
‫شاعران حماسه سرای ایران در قرن چهارم هجری است کــه بــه حــق میتــوان‬
‫گفت‪ :‬در تمام تاریخ پر نشیب و فراز این سرزمین شــاعر آزادۀ میهــن دوســتی‬
‫چون او ظهور نکرده است‪.‬‬
‫حکیم طوس در »ستایش پیغمبر و یارانش« اینچنین از خلفای راشدین سـخن‬
‫به میان میآورد‪:‬‬
‫ترا دین و دانش رهاند درست‬
‫بیاَیدت جست‬
‫اگر دل نخواهی که باشد نژند‬
‫ُبوی مستمند‬
‫ر پیغمبرت راه جوی‬
‫به گفتا ِ‬
‫آب شوی‬
‫چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی‬

‫ره رستگاری‬
‫نخواهی که دائم‬
‫دل از تیرگیها بدین‬
‫خداوند امر و خداوند‬

‫نهی‬
‫بوبکر به‬
‫باغ بهار‬

‫مه‬
‫که خورشید بعد از رسولن ِ‬
‫عمر کرد اسلم را آشکار‬
‫ُ‬

‫نتابید بر کس ز‬
‫بیاراست گیتی چو‬

‫پس از هر دوان بود عثمان‪ ،‬گزین‬
‫خداوند دین‬

‫خداوند شرم و‬

‫چهارم علی بود جفت بتول‬
‫ستاید رسول‬

‫که او را به خوبی‬

‫که من شهر علمم علّیم در است‬
‫قول پیغمبر است)‪.(1‬‬

‫درست این سخن‬

‫یگوید‪:‬‬
‫استاد دکتر ذبیح الله صفا دربارۀ مذهب و عقیدۀ فردوسی م ‌‬

‫‪ - 1‬شاهنامه فردوسی از روی چاپ و وّلرسن پس از مقابله چاپ تور نرماکان و ژول مول و ضبط نسخه‬
‫سط سعید نفیسی – کتابخانه و مطبعه بروخیم – طهران ‪ -1314‬جلد اول‪.‬‬
‫بدلها در حواشی – به تو ّ‬
‫اما این حدیث‪» :‬أنا مدينة العلم وعلي بابها‬ 

‫‪44‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫»چنانکه از ابیات منقول و نیز از آنچه فردوسی در آغاز شاهنامه آورده است‪،‬‬
‫بر میآید شاعر ما مردی شــیعی مــذهب‪ ،‬و در اصــول عقایــد نزدیــک بــه طریقـۀ‬
‫)‪(2‬‬
‫معتزله )‪ .(1‬بوده است‪.‬‬
‫بنابر آنچه نظامی عروضی نیز گفته بیت ذیل بر اعتزال او دللت می کند‪:‬‬
‫را نبینی مرجان دو بیننده را‬

‫به بینندگان آفریننده‬

‫و با آنکه شاعر در ابیات ذیل نام خلفای ثلث را پیش از علی‪ ‬ذکر کرده‪:‬‬
‫مه‬
‫که خورشید بعد از رسولن ِ‬
‫به‬

‫نتابید بر کس ز بوبکر‬

‫)‪(3‬‬

‫عمر کرد اسلم را آشکار‬
‫ُ‬

‫بیاراست گیتی چو باغ‬
‫بهار‬

‫پس از هر دوان بود عثمان‪ ،‬گزین‬
‫دین‬

‫خداوند شرم و خداوند‬

‫‪ - 1‬معتزله – پیروان واصل بن عطا که در برابر محدثین و اشاعره ایستادند و از زمان بنی امیه به بعد قرنها‬
‫بر افکار مردم غالب بودند از جمله به عدل و صفات الهی عین ذات است‪ ،‬و منزلة بین منزلتین‪ ،‬اعتقاد‬
‫داشتند‪.‬‬
‫‪ - 2‬با کمال تأسف باید اعتراف کنم که تاریخ بسیاری از شخصیتهای برجسته ی کتابخانه ی فارسی و‬
‫بخصوص ادیبان ایران زمین مورد تحریف قرار گرفته است‪ .‬و در حقیقت زبان و ادبیات فارسی همزمان‬
‫با روی کار آمدن دولت صفویه شیعه و تنگ نظری و مذهب پرستیشان زنده بگور شد! برخی از کوته‬
‫آستینان متعصب نیز برای پر کردن این جای خالی با بیرحمی دست به تاریخ دراز کرده‪ ،‬بسیاری از‬
‫شخصیتهای طراز اول کتابخانه ی فارسی را شیعه قلمداد نمودند‪ .‬که فردوسی طوسی ) فردی که سنی‬
‫مذهب بودن او واضحتر از آن است که بتوان او را به دیگر مذهبی نسبت داد( از جمله ی آنان است‪.‬‬
‫هاي از‬
‫البته آنچه دست این افتراگویان را باز نگه داشته این است که احوال زندگي فردوسي همواره در هال ‌‬
‫يباشد‪ .‬بقول استاد‬
‫ابهام بوده است و هر آنچه در مورد زندگي او بيان شده زائيده اوهام و خيالت م ‌‬
‫مجتبي مينوي‪ :‬حقيقت مطلب اين است که از احوال و سرگذشت شخصي او )فردوسي( مطلب حقيقي‬
‫معتبر بسيار کمي بدست ما رسيده‪ ،‬ولي در باب او مقدار زيادي قصه و افسانه در کتب مندرج است که‬
‫آنها را بکلي )يا تقريبا بکلي( نديده بايد گرفت… )فردوسي و شعر او(‪.‬‬
‫هاند چنانکه‪:‬‬
‫و باید گفت که بسیاری از محققین با انصاف شیعه نیز شيعي بودن فردوسي را صراحتا ً رد کرد ‌‬
‫دکتر جعفري لنگرودي در کتاب )راز بقاي ايران در سخن فردوسي( معتقد است که فردوسي شيعه‬
‫مذهب نيست اما اعتقاد مفرط به اهل بيت دارد‪ ) .‬روزنامه اعتماد ‪(۲۶/۲/۸۵‬‬
‫ينويسد‪ :‬درباره مذهب‬
‫و نيز محمد علي اسلمي ندوش در کتاب “چهار سخنگوي وجدان ايران” م ‌‬
‫فردوسي بحث زيادي صورت گرفته است او را منسوب به شيعه دوازده امامي‪ ،‬زيدي و سرانجام هفت‬
‫هاند که هيچ يک دليل متقني به همراه ندارد‪ .‬اين بحث نشأت گرفته از ابيات آغازين شاهنامه‬
‫امامي دانست ‌‬
‫يآيد‬
‫يرسد که در آنها دست برد زيادي راه يافته است از مجموعه شاهنامه چنين برم ‌‬
‫است که به نظر م ‌‬
‫يکرده‪) .‬چهار سخنگوي وجدان ايران – محمد علي اسلم ندوش(‬
‫هها حرکت م ‌‬
‫که فردوسي برفراز فرق ‌‬
‫اما در مورد اشعاري که فردوسي در وصف سيدنا علي کرم الله وجهه سروده است بايد گفت‪ :‬سرودن‬
‫لسنت و الجماعة محبت آل رسول‬
‫اين اشعار هم دليلي ديگر برسني مذهب بودن فردوسي است‪ .‬زيرا اه ‌‬
‫يشمارند و تا به حال هيچ سني مذهبي ديده به جهان نگشوده مگر اينکه محبت آل و‬
‫را از واجبات م ‌‬
‫اصحاب رسول گرامي اسلم در خون و گوشت او عجين بوده است‪) .‬ب(‬
‫هعنه بهترين و بافضيلت ترين‬
‫يالل ‌‬
‫‪ - 3‬فردوسي در اين شعر معتقد است بعد از پيامبران؛ ابوبکر صديق رض ‌‬
‫لسنت موافق‬
‫هيي )حتي زيديه که در بسياري از عقايد و احکام با اه ‌‬
‫انسانها است‪ ،‬حال آنکه هيچ شيع ‌‬
‫است( چنين اعتقادي ندارند‪ .‬و این دلیلی است بر سنی بودن او‪) .‬ب(‬ 

‫‪45‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ولی چون در مدح و نعت علی بن ابی طالب بیش از دیگــران مبــالغه کــرده و‬
‫نیز در دو بیت ذیل به صراحت به تشّیع خود اعتراف نموده است‪:‬‬
‫اگر چشم داری به دیگر سرای‬
‫جای‬
‫گرت زین بد آید گناه منست‬
‫منست‬

‫صی و نبی گیر‬
‫به نزد و ّ‬
‫چنین است و آیین و راه‬

‫و این اعترافات او را ابیات متعددی از هجو نامه نیز کامل ً تأیید نمــوده اســت‪،‬‬
‫دمات حکــم اّولــی مــا در اینکــه فردوســی شــیعی و نزدیــک بــه‬
‫پس بنابراین مق ّ‬
‫)‪(1‬‬
‫طریقۀ معتزله بود ثابت میشود« ‪.‬‬
‫گرچه پاسخ به نظر استاد در این جا موردی ندارد ولی نظر خوانندگان گرامی‬
‫ینماید‪.‬‬
‫را به چند نکته زیر معطوف م ‌‬
‫‪ -1‬نسبت دادن اعتزال به فردوسی‬

‫در بیتی که نظامی عروضی به استناد آن به اعتزال فردوسی اشاره میکند‪ ،‬با‬
‫کمی دّقت متوجه میشــویم کــه معنــای آن چیــز دیگــر اســت و صــد در صــد بــر‬
‫معتزله بودن او دللت نــدارد گــو اینکــه ایـن مــذهب کلمــی سـّنی اســت ماننــد‬
‫ماتریدی و اشعری‪.‬‬
‫به بینندگان آفریننده را‬

‫نبینی مرنجان دو بیننده را‬

‫س و سیســتم دریــافت ظــاهری و حــواس مــادی نمــی تــوانی‬
‫یعنی با چشم ح ّ‬
‫آفریننده هستی را بشناســی‪ ،‬چنــانکه مولنای روم در داســتان فیــل مثنــوی‬
‫سی و عقلنی را ناقص میشمارد و میگوید‪:‬‬
‫آگاهی ح ّ‬
‫س همچون کف دست است و بس‬
‫چشم ح ّ‬
‫بر هم ۀ آن دسترس‬
‫در کف هر یک اگر شمعی ُبدی‬
‫گفتشان بیرون شدی‬

‫نیست کس را‬
‫اختلف از‬

‫‪ -2‬اهل تسنن و علی‬

‫اهل تسّنن‪ ،‬علی را داماد پیامبر‪ ،‬اسدالله‪ ،‬ابوتراب‪ ،‬خیبرگیر‪ ،‬سر حلقۀ‬
‫یدانند و‬
‫فقیران دریا دل‪ ،‬نمونه تقوی و مرد میدان شجاع و آزادگی و عدالت م ‌‬
‫جز خوارج که گروه اندکی بودند کسی پیدا نمیشود‪ ،‬که محبــت علــی در دلــش‬
‫نقش نشده باشد و اصول ً در اسلم هرجا سخن از علم و آزادی است نام علی‬
‫هم هست‪ .‬ستودن علی بن ابی طالب به صفات حمیده بر تشّیع کســی دللــت‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬تاریخ ادبیات در ایران جلد اول – دکتر ذبیح الله صفا – مؤسسه انتشارات امیر کبیر ‪.487/‬‬ 

‫‪46‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫یکند چنانکه همه شاعران و ادیبان گذشــتۀ ایــران‪ ،‬علــی را نیــز ســتودهاند و‬
‫نم ‌‬
‫)‪(1‬‬
‫گروه اندکی از آنان شیعی بودهاند ‪.‬‬
‫‪ -3‬بعضی از اشعاری که بر شیعه بودن فردوسی دللت دارند‬

‫بعضی از اشعاری که بر شیعه بودن فردوسی دللت دارند الحــاقی‬
‫هســتند و در بعضــی از نســخههای موجــود ضــبط نشــدهاند چنــانچه در پــاورقی‬
‫شاهنام ۀ چاپ ووّلرس آمده است که دو بیت زیر‪:‬‬
‫ستایند ۀ خاک پای وصی‬

‫منم بنده اهل بیت نبی‬
‫ابا دیگران مر مرا کار نیست‬
‫گفتار نیست‬

‫جییز اییین مییر مییرا راه‬

‫در نسخه ‪ c‬محذوفاند و همچنین به ابیات دیگری نیز اشاره شده است‪.‬‬
‫‪ -4‬فردوسی چه شیعه باشد و چه سّنی‪ ،‬سرایند ۀ شاهنامه است‬

‫فردوسی چه شیعه باشد و چه سّنی‪ ،‬سییرایند ۀ شییاهنامه اسییت‪ ،‬و‬
‫شاهنامه منظومه عشق‪ ،‬شــور‪ ،‬رنــج‪ ،‬درد‪ ،‬آزادگــی‪ ،‬میهــن دوســتی‪ ،‬حماســه‬
‫سرایی و غلیانهای روحی ایرانیان در طول تاریخ حیات ملی ما است‪.‬‬
‫)‪(2‬‬
‫در نسخه مثنوی یوسف و زلیخا که بسیاری از محققان ایرانــی و خــارجی‬
‫یدانند خلفاء چنین ستایش شدهاند‪:‬‬
‫آن را از فردوسی م ‌‬
‫همه هر یکی همچو اختر‬

‫صحابان او جمله اخیر بدند‬
‫بودند‬

‫که در دین حق پایدار‬

‫ولیکن از ایشان چهار آمدند‬
‫آمدند‬
‫دیق شیخ عتیق‬
‫ابوبکر ص ّ‬

‫که به روز و شب مصطفی‬
‫را رفیق‬

‫‪ - 1‬در تذکره دولتشاه سمرقندی می خوانیم‪ … ":‬فردوسي را فرمود تا به نظم شاهنامه قيام نمايد‪ .‬گويند‬
‫هاي مسکن دادند و مشاهره و وجه معاش مقرر کردند‬
‫که او را در سرا بوستان خاص خود فرمود تا حجر ‌‬
‫و مدت چهار سال درخطه غزنين به نظم شاهنامه مشغول بود…‬
‫يکرد‬
‫يفرمود و التفات به اياز که از جمله خاصان سلطان بود نم ‌‬
‫و سلطان گاه گاه او را نوازش وتفقد م ‌‬
‫اياز از اين تافته شد و از روي معادات در مجلس خاص بعرض سلطان رساند که فردوسي رافضي است‬
‫نتر از رفضه‬
‫هاي دشم ‌‬
‫و سلطان محمود در دين و مذهب بغايت صلب بوده و در نظر او هيچ طائف ‌‬
‫هاند‪.‬‬
‫نبود ‌‬
‫خاطر سلطان از اين سبب بر فردوسي متغير شد‪ .‬روزي او را طلب فرموده از روي عتاب به او گفت‪:‬‬
‫هاي؟ بفرمايم تا تو را در زير پاي فيلن هلک کنند تا جمع قرامطه را عبرت باشد‪.‬‬
‫که تو قرمطي بود ‌‬
‫لسنت و جماعتم و بر من افترا‬
‫فردوسي في الحال درپاي سلطان افتاد که من قرمطي نيستم بلکه اه ‌‬
‫کرده اند"‪) .‬تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندي چاپ محمد عبادي(‪) .‬ت(‬
‫‪ - 2‬دکتر ِانه ونولد و ادوارد براون‪ ،‬ضمنا ً نسخه ای که ابیات مورد نظر را در آن می یابیم به کتابخانه موزۀ‬
‫بریتانیا تعلق دارد‪.‬‬
‫آقای دکتر صفا مثنوی یوسف و زلیخا را از فردوسی نمی داند ) تاریخ ادبیات ایران‪ ،‬جلد اول‪.(490-489 /‬‬ 

‫‪47‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مر ُبد که قیصر به روم‬
‫پس از وی ُ‬
‫ع َ‬
‫خفتن به بوم‬
‫سیم‪ ،‬میر عثمان دین دار بود‬
‫ُ‬
‫پدیدار بود‬
‫عم رسول‬
‫چهارم علی ابن ّ‬
‫جفت بتول‬
‫از آزار این چار‪ ،‬دل را بتاب‬

‫)‪(1‬‬

‫ز سهمش نیارست‬
‫که شرم و حیا زو‬
‫سر شیر مردان و‬
‫که آزارشان دوزخ آرد به‬

‫تاب‬

‫صــب و جانبــداری یــک‬
‫ما در این نوشتار‪ ،‬نمیخواهیم خود را با تنگ نظــری و تع ّ‬
‫طرفه رنگ آمیزی کنیم و آزادگانی اندیشــمند و دانشــمند و فاضــل را بــا عینــک‬
‫مذهبی خویش ببینیم بلکه سعی ما در این است که ننگ تهمت ترس و باری به‬
‫هــر جهــت بــودن و نــان بــه نــرخ روز خــوردن را از دامــن مــرد آزادهای چــون‬
‫فردوسی پاک کنیم‪ ،‬از این نظر است که نویسنده نمی پذیرد که مدح خلفاء به‬
‫صب بوده باشد‪ .‬و الله أعلم‪.‬‬
‫علت جلب نظر محمود سبکتکین متع ّ‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬تاریخ ادبیات در ایران‪ -‬جلد اول‪ -‬ذبیح الله صفا‪.491/‬‬ 

‫‪48‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ج‪ :‬شیخ ابو اسحق کازرونی )‪ 426-352‬هی ق(‬
‫ابراهیم بن زادان فرخ بیین خورشییید‪ ،‬معــروف بــه شیییخ ابواسییحاق‬
‫کییازرونی‪ ،‬شیییخ و مرشیید و عــارف چهــارم و اوائل قــرن پنجــم‪ ،‬در قری ـۀ‬
‫»نورد« کازرون به دنیا آمد و پدرش شهریار زردشتی بود و مسلمان شــد و‬
‫مادرش یانویه نام داشت‪ ،‬این عارف بزرگ یکــی از چهرههــای شــگفت انگیــز‬
‫تاریخ عرفان اسلم است‪ .‬کتاب فردوس المرشدیة فی أسرار الصمدیة‪،‬‬
‫که سیرت نامۀ شیخ ابواسحاق است اقتباس از کتابی به زبان عربی اســت کــه‬
‫امام ابوبکر محمد بن عبدالکریم بن علی سعد آن را حدود ‪ 500‬تــألیف‬
‫کرده و شیخ فرید الییدین عطییار در تییذکرة الولیییاء خــود از مطــالب آن‬
‫استفاده نموده است‪ .‬تألیف خطیب امام ابوبکر به طور قطــع از میــان رفتــه‬
‫است‪.‬‬
‫محمود بن عثمان کتاب مذکور را در سال ‪ 728‬هجری به فارسی ترجمه کرده‬
‫و در برگردانــــدن آن تغییراتــــی را انجــــام داده و بخشــــی از آن را »أنیییوار‬
‫المرشدیة في أسرار الصمدیة« نامیده است‪ .‬این کتاب در سال ‪ 1943‬به‬
‫اهتمام فریتز مایر استاد و رئیس شعبه اسلم شناسی دانشگاه بال )سوئیس(‪،‬‬
‫به چاپ رسید و برای بار دوم در سال ‪ 1333‬به کوشش ایــرج افشــار بــه زیــور‬
‫طبع آراسته شد‪.‬‬
‫اکنون نظر خواننــدگان گرامــی را بــه آنچــه کــه در کتــاب فــردوس المرشــدیة‬
‫یکنیم‪:‬‬
‫درباره خلفای راشدین آمده است جلب م ‌‬
‫‪ -1‬فصل‪ -‬در ذکر کرامات خلفاء راشدین)‪.(1‬‬

‫کرامات امیر المؤمنین ابوبکر‪‬‬
‫هشام بن عروه روایت کند از عایشهل که گفت‪ :‬چــون پــدرم رنجــور شــد‬
‫که در آن رنجوری وفات یافت‪ ،‬یک روز مرا گفت‪ :‬یــا عایشه! رسییولاللهص‬
‫در کدام روز وفات یافت؟ گفتم‪ :‬در روز دوشنبه‪ .‬گفت‪ :‬امید میدارم که من نیز‬
‫در روز دوشنبه وفات کنم‪ ،‬پس در روز دوشــنبه وفــات کــرد‪ .‬عایشهل گفــت‪:‬‬
‫چون سکرات مرگ بر پدرم پدید آمد دیدم که پدرم دلتنگ شد و به یکبارگی دل‬
‫ازین جهان برگرفت و به وقت خود مشغول شد‪ ،‬گفتم‪:‬‬
‫َ‬
‫غِني الّثراءُ عن ال َ‬
‫ح ْ‬
‫ق‬
‫فَتى‬
‫ي ما ي ُ ْ‬
‫وما ً وضا َ‬
‫شَر َ‬
‫إذا َ‬
‫ج ْ‬
‫و ّ‬
‫ت يَ ْ‬
‫أما ِ‬
‫صدُْر‬
‫ِبها ال ّ‬
‫خص آن موسوم به أنوار المرشدّیة فی‬
‫‪ - 1‬فردوس المرشدّیة فی أسرار الصمدّیة به انضمام روایت مل ّ‬
‫أسرار الصمدّیة تألیف محمد بن‬
‫عثمان به کوشش ایرج افشار‪ ،‬انتشارات انجمن آثار ملی شماره ‪ -148‬صفحات ‪.74-73-72‬‬ 

‫‪49‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫فریاد که مال هیچ سودی نکند‬
‫روزی تنگ‬

‫مرد دل و سینه شود‬
‫چون ُ‬

‫ابوبکر دیده باز کرد و گفت‪ :‬یا دختر من چنین مگوی؟ لیکن بگوی‪:‬‬
‫﴿ ‪) ﴾    ‬ق‪(19 :‬‬
‫پس گفت‪ :‬چون من درگذرم مرا شوی و هم بدین جــامه کــه پوشــیدهام دفــن‬
‫کن و جامۀ نو به من مکن‪ ،‬یعنی به کفن من مکن کــه جام ـۀ نــو بزنــدگان اولــی‬
‫ترست از مردگان‪ ،‬و چون مرا بشوئید در کفن نهید و نماز کنید بر من پس مرا‬
‫بر تخت نهید و گوشه تخت برگیرید و بر روضۀ م ّ‬
‫طهر خواجه انبیییاص بریــد و‬
‫مد! یا رسو َ‬
‫ه اینک یار غار تــو بــر‬
‫ل الل ِ‬
‫سه بار بگوئید‪ :‬یا ابا القاسم‪ ،‬یا مح ّ‬
‫در است اگر قفل گشوده شود و هر یک بجایی افتد‪ ،‬مرا در اندرون بریــد دفــن‬
‫َ‬
‫کنید در پهلوی پیامبرص و اگر قفل گشوده نشود مــرا بگورســتان بقیــع بریــد و‬
‫دفن کنید‪ .‬عایشهل گفت‪ :‬چون پدرم وفــات کــرد او را بشســتیم و بــوی خــوش‬
‫کردیم و کفن کردیم هم بدان جامه که پوشیده بود و نماز کردیــم بــر وی‪ .‬پــس‬
‫او را برداشتیم و بر تخت مردگان و بر در روض ـۀ مقــدس پیغــامبرص آوردیــم و‬
‫در‬
‫مد‪ ،‬یا رسول َالل ِ‬
‫ه! اینک صاحب تو بر َ‬
‫سه بار گفتیم‪ :‬یا اباالقاسم‪ ،‬یا مح ّ‬
‫است در حال قفل گشوده شد و از همدیگر بیفتاد و آوازی شــنیدیم از انــدرون‬
‫ب إلییی حییبیِبه‬
‫روضه که میگفت‪» :‬أد ِ‬
‫ب إلی حبیِبه فإ ّ‬
‫ن الحبی َ‬
‫خُلوا الحبی َ‬
‫ق«)‪ .(2‬یعنی؛ درآورید دوست به بر دوست که دوست بدوسـت مشــتاق‬
‫مشتقا ٌ‬
‫است‪.‬‬
‫)‪(1‬‬

‫مر‪‬‬
‫کرامات امیرالمؤمنین ُ‬
‫ع َ‬

‫مر‪ ‬بر منبر بود و خطبــه میکــرد و‬
‫ا ََنس بن مالک‪ ‬گفت‪ :‬یک روز آدینه ُ‬
‫ع َ‬
‫ل یییا‬
‫ما حاضر بودیم‪ .‬در میان خطبه آواز داد و گفت‪» :‬یا ساری ُ‬
‫ة ِإلییی ال َ‬
‫جب َ ی ِ‬
‫ل«)‪ .(3‬یعنی یا ساریه بکــوه رو‪ .‬دو بــاره ایــن کلمــه بگفــت‪.‬‬
‫ساری ُ‬
‫ة إلی ال َ‬
‫جب َ ِ‬
‫م‬
‫بعد از نماز مردمان پیــش امیــر المــؤمنین علــی‪ ‬شــدند و گفتنــد‪ :‬یابن َ‬
‫عی ّ‬
‫مر در میان خطبــه چنیــن ســخن بگفــت‪ .‬امیــر المــؤمنین‬
‫رسول ِالل ِ‬
‫ه بدان که عُ َ‬
‫مر نگوید إل ّ حق بدرســتی کــه مــن شــنیدم از رسولاللهص کــه‬
‫علی گفت‪ :‬عُ َ‬
‫ه« یعنــی؛‬
‫ن ُ‬
‫ق َ‬
‫ه تعالی َ‬
‫د ِ‬
‫مییر‪ ،‬وی َ ی ِ‬
‫ضَر َ‬
‫ع َ‬
‫ب الح ّ‬
‫گفت که‪» :‬إن الل َ‬
‫علی ِلسا ِ‬
‫یکنــد‪ .‬بعــد از آن برخاســت و پیــش‬
‫مر حـق پدیــد م ‌‬
‫حق تعالی بدست و زبان عُ َ‬
‫مر رفت و گفت‪ :‬یا امیرالمومنین مردم میگویند که‪ :‬تو در میان خطبه ســخن‬
‫عُ َ‬
‫مر‪ ‬گفت‪ :‬نه‪ ،‬و لیکن حجاب از پیش من برداشــتند از پیــش منــبر تــا‬
‫گفتی‪ .‬عُ َ‬
‫نهاوند و حوالی آن و بدیدم چهار فرسنگ‪ .‬چنان دیدم که مشرکان کمیــن کــرده‬
‫بودند از پس کوه بر مسلمانان و مسلمانان دیدم که هزیمت بـر ایشـان افتـاده‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫ ترجمه‪ :‬هنگام بیهوشی و سختی مرگ ـ سکرات مرگ ـ به حقیقت فرا رسید‪.‬‬‫ أخرجه ابن عساكر )‪ (30/436‬وقال‪ :‬منكر‪ ،‬وأبو الطاهر كذاب‪ ،‬وعبد الجليل مجهول( ]كنز العمال )‬‫مصحح‪.‬‬
‫‪ُ .[(35729‬‬
‫ل«‪.‬‬
‫جَب َ‬
‫ل‪ -‬ال َ‬
‫جَب ِ‬
‫‪ -‬طبری و شیخ شهاب الدین عمر سهروردی و دیگران به این صورت نقل کرده اند‪» :‬یا ساریُة ال َ‬ 

‫‪50‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫بود و مشرکان در پس کوه کمین کرده بودند تا مسلمانان هلک کنند پــس آواز‬
‫دادم بمهتر لشکر اسلم که ساریه بود و گفتم‪ :‬یا ساریه بکــوه رو و سییاریه‬
‫آواز من بشنید و بکوه شد و کمین بگشاد و ایشــان بکشــت و بــر ایشــان ظفــر‬
‫مــر‬
‫یافت‪ .‬پس امیرالمومنین علی ‪ ‬خطی نبشت که این خط امیرالمــومنین عُ َ‬
‫مر خ ّ‬
‫طاب‪ ‬که شنیدی که گفــت‪:‬‬
‫ست بساریه‪ ،‬باید که خبر باز نماید از آواز عُ َ‬
‫یا ساریه بکوه رو‪ .‬ساریه جواب باز کرد که این نامه در جواب امیرالمــومنین‬
‫ما بعد بدان یا امیرالمومنین که آواز تــو شــنیدم در وقــت‬
‫از ساریه انصاری‪ ،‬ا ّ‬
‫ل« و‬
‫ل یییا سییاری ُ‬
‫نماز جمعه که گفتی‪» :‬یا ساری ُ‬
‫ة إلییی ال َ‬
‫ة إلییی ال َ‬
‫جب َی ِ‬
‫جب َی ِ‬
‫)‪.(1‬‬
‫گویی چنان بود که میان من و تو نبود إل ّ یک باع و این نامه بعد از دو ماه بــه‬
‫مدینه آوردند‪.‬‬
‫کرامات امیرالمومنین عثمان ‪‬‬

‫أ ََنس بن مالک‪ ‬گفت‪ :‬من به مجلس امیر المؤمنین عثمــان‪ ‬میرفتــم‪ ،‬در‬
‫راه زنی دیدم جــوان و او را نیــک بنگریســتم و محاســن وی تأمــل کــردم‪ .‬پــس‬
‫نزدیک امیر المؤمنین عثمان در شدم‪ .‬چون مرا بدید گفت‪ :‬یکی از شما در آمد‬
‫و اثر زنا در هر دو چشم وی ظاهرست‪ .‬من عجب بماندم‪ .‬گفت‪ :‬تــو ندانســتی‬
‫که زناء چشم‪ ،‬نگریستن است‪ .‬اگر توبه کنی نیک و إل ّ ترا تأدیب کنم‪ .‬من تــوبه‬
‫کردم‪ .‬بعد از آن به هیچ نامحرم ننگریستم‪ .‬پس گفتم‪ :‬یـا امیرالمـومنین بعـد از‬
‫پیغامبرص وحی آمد بدیگری؟ گفت‪ :‬نه‪ .‬و ليکن من بــه بصــیرت دل و برهــان و‬
‫فراست صادق بدانستم)‪.(2‬‬
‫کرامات امیرالمومنین علی ‪‬‬

‫مر بن ذی مرب الهمدانی گفت‪ :‬آن هنگام بر سر امیرالمـومین علـی‪‬‬
‫ُ‬
‫ع َ‬
‫)‪(3‬‬
‫عصابه بر سر بســته‬
‫زده بودند من به نزدیک وی شدم‪ .‬امیرالمومنین علی‪ِ ‬‬
‫بود‪ ،‬گفتم‪ :‬یا امیرالمومنین زخم خود بر من بنمای تا ببینم‪ .‬عصابه از ســر خــود‬
‫بگشاد تا بدیدم‪ .‬گفتم‪ :‬هیچ رنجی نباشد ایــن خارشــی اســت‪ .‬امیرالمــومنین دو‬
‫م کلثوم دخــتر‬
‫بار گفت‪ :‬بدرستی که من مفارقت خواهم کرد از شما‪ .‬ا ّ‬
‫وی از پس پرده بگریست‪ .‬امیرالمومنین گفت‪ :‬خاموش باش ای دختر من‪ ،‬اگر‬
‫مــر گفــت‪ :‬مــن گفتــم‪ :‬یــا‬
‫تــرا مــی دیــدی آنچــه مــن م ‌‬
‫یبینــم نگریســتی تــرا‪ .‬عُ َ‬
‫میید‬
‫امیرالمومنین ترا چه می بینی؟ گفت‪ :‬اینک ملیک و پیغامبران و اینک مح ّ‬
‫رسولاللهص و میگوید‪ :‬یا علی بشــارت بــاد تــرا کــه بــه جــایی خــواهی آمــدن‬
‫نیکوتر و خوشتر از آنجا که تو در آنی‪ .‬و حال همچنان بود که وی فرموده بود«‪.‬‬
‫‪ -2‬اولیای خدا کسانی هستند که همیشه در راز و نیاز بیا خداونیید‪،‬‬
‫شب بیدار و همواره در روزهاند و چشمهایشان از خوف خداوند گریانست‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ باع‪ :‬اندازه ای از سر انگشت دست راست تا سر انگشت دست چپ وقتی که دستها را افقی به طرفین‬‫باز کنند‪.‬‬
‫ در همین کتاب در بحث رسالۀ قشیریه به نقل از صفحات ‪ 381-380‬به موضوع اشاره شده است‪.‬‬‫مامه‪.‬‬
‫‪ -‬عصابة‪ :‬دستمال‪ ،‬سربند‪ ،‬ع ّ‬ 

‫‪51‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫و امیرالمــومنین ابــوبکر‪ ‬در صــفت ایشــان گفــت‪» :‬اولیــای خــدای تعــالی‬
‫یهای ایشان زرد باشد از بی خوابی شب‪ ،‬و چشمهای ایشــان آشــفته باشــد‬
‫رو ‌‬
‫از گریستن‪ ،‬و شکم های ایشان به پشت باز خفته باشــد از گرســنگی‪ ،‬و لبهــای‬
‫ایشان خشک باشد از تشنگی«)‪.(1‬‬
‫‪ -3‬انسان مؤمن به ویژه فرمانروای مسلمانان نمی تواند هم ـۀ مــردم‬
‫را راضی و خشنود کنــد زیــرا ســتمگر از قاضــی دادگــر متنفــر اســت و تــوانگر‬
‫درویش را به حقارت مینگرد‪:‬‬
‫مر‪ ‬در زمان خلفت گفت‪» :‬هیچ شب نمی گذرد بــر مــن إ ِل ّ‬
‫امیرالمومنین عُ َ‬
‫که مردمان نیمۀ از من خشنودند و نیم ـۀ منکــر و ناخشــنودند‪ .‬آنکــس کــه داد او‬
‫یدهم خشنودست‪ ،‬آنکس که داد از وی میستانم ناخشنود است‪ .‬حق تعالی و‬
‫م ‌‬
‫تقدس همه را چشم اعتبار و گوش اختیار و زبان اســتغفار و دل بیــدار کرامــت‬
‫کناد«)‪ .(2‬آنکس که به رضایت خداوند میاندیشد‪ ،‬در اجرای وظایف و حرکت بــه‬
‫سوی هدف به داوری خلق خدا‪ ،‬کاری ندارد و آنچه برایش مهم است خشنودی‬
‫خالق میباشد‪.‬‬
‫یها و ناز و نعمتهای دنیا‪ ،‬روح آدمی را به‬
‫‪ -4‬زرق و برقها و دلبستگ ‌‬
‫اسارت میکشند و دل سالم را از او میگیرند‪:‬‬
‫مــر‪ ‬بــر اســبی نشــاندند و آن اســب تبخــتر‬
‫روایت است که امیرالمــومنین عُ َ‬
‫مر‪ ‬گفت‪» :‬مرا بر اسبی نشاندند که چون بر آن‬
‫میکرد و وی را م ‌‬
‫یجنبانید‪ ،‬عُ َ‬
‫)‪(3‬‬
‫نشستم دل خود را باز ندیدم« ‪.‬‬
‫‪ -5‬کتاب وسّنت با آیات و احـادیث فـراوان‪ ،‬ریـا و نفـاق را بـه شـدت محکـوم‬
‫نمــوده و آثــار شــوم آنهــا را بگونههــای مختلــف بیــان کردهانــد‪ .‬صــحابۀ کــرام و‬
‫صــلحای امــت نیـز بـا عبــارات و جملت گونـاگونی در بـارۀ ریاکــاری و اوصـاف‬
‫ذمیمه سخن گفتهاند‪:‬‬
‫ه فرموده است‪» :‬المرآةُ فی الّدین‬
‫در وصّیت امیرالمومنین علی‪ ‬و ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫ل علی الصفاء فی اللیلممِة الظلممماء«‪ ،‬یعنی ریا در دیــن بــر امتــان‬
‫ب النم ِ‬
‫علی ُأّمتی ِمن َدبی ِ‬
‫َأخفی َ‬
‫)‪(4‬‬
‫چنان پوشیده تر است از رفتن مورچه بر سنگ ساده در شب تاریک« ‪.‬‬
‫)‪(6‬‬
‫)‪(5‬‬
‫حــه العزی ـَز‬
‫ه رو َ‬
‫‪ -6‬خطیــب امــام ابــوبکر ‪ /‬گفــت‪ :‬شیخ مرشیید قَد ّ َ‬
‫س ـالل ُ‬
‫فرمود‪» :‬که چون مسجد جامع سه صف تمام کرده بــودم‪ ،‬شــبی مصطفیص‬
‫دیق‪ ‬با وی بود و پارهای سفال در‬
‫را به خواب دیدم و امیرالمومنین ابوبکر ص ّ‬
‫دست داشت و خاکستر در آن بود و مصطفیص آن خاکستر به دســت مبــارک‬
‫یگرفت و طرح مسجد بیشتر از آنکه بود میانداخت‪ .‬چون بیدار شدم‬
‫خود بر م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫ فردوس المرشیدّیه فی اسرار الصمدّیة ‪.77/‬‬‫ منبع مذکور‪.311 /‬‬‫ منبع مذکور‪.340/‬‬‫ منبع مذکور‪.697/‬‬‫ ابوبکر محمد بن عبدالکریم بن علی بن سعد سومین جانشین شیخ ابواسحاق و مؤلف متن عربی‬‫فردوس المرشدّیة می باشد‪.‬‬
‫‪ -‬شیخ ابواسحاق کازرونی است‪.‬‬ 

‫‪52‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫روز دیگر بیامدم و آن موضوع که رسولص خاک انداخته بود و نگاه کــردم و آن‬
‫خاکستر بدیدم و بنای مسجد بدان نشانه نهادم و چهار صف بساختم«)‪.(1‬‬
‫‪ -7‬و اعتقاد کنیم که امیرالمومنین ابوبکر‪ ‬بعد از رسولص خلیفه بود‬
‫مـر‪ ‬بــود و بعـد از‬
‫بحق و فاضلترین همۀ صحابه بود و بعـد از امیرالمـومنین عُ َ‬
‫وی امیرالمومنین عثمان‪ ‬بود‪ ،‬و بعد از وی امیرالمومنین علی بن ابی طــالب‬
‫َ‬
‫ن«)‪.(2‬‬
‫‪ ‬بود‪ ،‬و ایشان هر چهار خلفای راشدین بودند ِرضوا ُ‬
‫ن اللهِ عََلیِهم أج َ‬
‫مِعی َ‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ فردوس المرشدّیه‪.498/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪. 362-361/‬‬ 

‫‪53‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫د‪ -‬ابوسعید ابوالخیر )‪ 440-357‬هی(‬
‫ابوسییعید ابییوالخیر عــارف جانگــداز و ســالک ســلوک معرفــت‪ ،‬یکــی از‬
‫چهرههای تابناک عالم عرفان و معنــای جهــان اســلم در اواخــر قــرن چهــارم و‬
‫اوائل قرن پنجم هجری است‪.‬‬
‫سخنانش به روانی آب زلل و لطافت نسیم بهاری‪ ،‬تشنگان وادی معرفــت را‬
‫سیراب و مشامشان را عطر آگین می کند‪:‬‬
‫»درویشی از شیخ ما )‪ (1‬سؤال کرد‪:‬‬
‫»او« را کجا طلب کنیم؟‬
‫)‪(2‬‬
‫جستی که نیافتی؟« ‪.‬‬
‫گفت‪ :‬کجاش ُ‬
‫درباره »حیرت« که سرگشتگی عارف از آن همه فیض و رحمت الهی اســت‬
‫سالک به مرحلهای میرسد که سر از پا نمیشناسد‪ ،‬و غــرق در تعجــب و حیــرت‬
‫خر و رام‬
‫به دنیا و ما فیها م ‌‬
‫ینگرد و انوار ربایندۀ فیوضات و الهامات‪ ،‬او را مس ّ‬
‫خود میسازند‪.‬‬
‫‪-1‬شریعت‪ ،‬طریقت‪ ،‬حقیقت‬

‫شیخ را پرسیدند از شریعت و طریقت و حقیقت)‪ ،(3‬شــیخ مــا گفــت‪:‬‬
‫وذ)‪ .(4‬شــریعت‪ ،‬همــه‪ ،‬نفــی و‬
‫این اسامی منازلست و این منــازل بشــرّیت را ب ُـ َ‬
‫ّ‬
‫وذ بر قالب و هیکل‪ ،‬و طریقت‪ ،‬همه محــور کلــی باشــد و حقیقــت همــه‬
‫اثبات ب ُ َ‬
‫حیرتست‪.‬‬
‫)‪(5‬‬
‫ت« ‪ .‬از‬
‫ی الطریق َ‬
‫بوبکر ص ّ‬
‫حر ُ‬
‫دیق‪ ‬از دنیا میرفت و میگفت‪» :‬یا هاد َ‬
‫)‪(6‬‬
‫حیرت حقیقت آواز میداد‪ :‬این گفتها نشانست و نشان از بی نشان کفرست ‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬

‫‪ - 1‬ابوسعید ابوالخیر است‪.‬‬
‫‪ - 2‬یکسو نگریستن و یکسان نگریستن صد ماجرا از شیخ ابوسعید ابوالخیر‪ ،‬انتخاب و تلخیص از فریدون‬
‫مشیری ‪.19/‬‬
‫‪ - 3‬به نظر نویسنده شریعت و طریقت و حقیقت هر سه یکی است‪ :‬سه نگردد بریشم ار او را = پرنیان‬
‫خوانی و حریر و پرند‪) .‬هاتف اصفهانی(‪.‬‬
‫‪ - 4‬در رسم الخ ّ‬
‫یخواندند‪ :‬آنانکه به فارسی سخن می رانند =‬
‫ط قرون اولیه بود را »بوذ« می نوشتند و م ‌‬
‫در معرفی دال‪ ،‬ذال را نشناسند‬
‫ود = دال است و گرنه ذال معجم خوانند‪.‬‬
‫ما قبل وی ار ساکن و جز »وای« ب ُ َ‬
‫‪ - 5‬ای هدایت کننده راه حیران شدم‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫ور بن ابی سعید بن ابی طاهر بن ابی‬
‫ أسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابن سعید ‪ /‬تأ لیف محمد بن من ّ‬‫میهنی ‪ /‬به اهتمام دکتر ذبیح الله صفا‪ .‬چاپ چهارم‪.326 /‬‬
‫سعید َ‬ 

‫‪54‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪   ‬‬
‫)‪(1‬‬
‫‪.﴾    ‬‬

‫‪ -2‬سوال عمر بن خطاب از کعب الحبار‬

‫شیخ ما گفت که‪ :‬عمر خطاب‪ ‬پرسید‪ :‬مر کعب الحبار را که کــدام‬
‫ق‬
‫آیت یافتی در توریة )توراة( مختصرتر‪ ،‬گفت‪ :‬اندر توریة ایــدون یــافتم کــه ح ـ ّ‬
‫ب َ‬
‫ری لییم‬
‫من طَل َ َ‬
‫ج َ‬
‫و َ‬
‫دنی و َ‬
‫سبحانه و تعالی میگوید‪» :‬أل َ‬
‫من طَل ََبنی َ‬
‫غی ی ِ‬
‫جست هرگز مرا نیافت‪ .‬و‬
‫جست مرا یافت و هر ِ‬
‫جدنی« هر ِ‬
‫ک جز مرا ُ‬
‫ک مرا ُ‬
‫یَ ِ‬
‫در برابر این نبشته بود‪:‬‬
‫َ‬
‫َ‬
‫ل َ‬
‫قد طا َ‬
‫ق‪.‬‬
‫و ُ‬
‫هم أش َ‬
‫ر إلی ِلقائی َ‬
‫شوقُ البرا ِ‬
‫وأنا إلی لقائ ِ‬
‫)‪(2‬‬
‫دراز گشت آرزومندی ایشان بمن و من بدیدار ایشان آرزومندترم ‪.‬‬
‫‪-3‬جریان سفیر روم و عمر بن خطابس‬

‫شیخ ابوسعید‪ ،‬جریان سفیر روم و عمر بن خطییاب را چنیــن عارفــانه‬
‫رنــگ آمیــزی میکنــد شــیخ گفــت کــه‪» :‬کلــب الــروم)‪ (3‬رســولی فرســتاد بــا‬
‫مر‪ ،‬چون در آمد ســرای او طلــب کــرد نشــانش دادنــد‪ ،‬او بــا‬
‫امیرالمومنین عُ َ‬
‫یگفت که‪ :‬این چگونه خلیفه است که مرا نزدیک او فرســتادند چــون د َِر‬
‫خود م ‌‬
‫‪-1‬‬

‫)سوره فتح‪ » (29/‬محمد فرستاده خدا است ‪ ،‬و كساني كه با او هستند در برابر كافران تند و سرسخت ‪،‬‬

‫يبيني ‪ .‬آنان همواره فضل خــداي را‬
‫و نسبت به يكديگر مهربان و دلسوزند‪ .‬ايشان را در حال ركوع و سجود م ‌‬
‫يطلبند ‪ .‬نشانه ايشان بر اثر سجده در پيشانيهايشــان نمايــان اســت‪ .‬ايــن ‪ ،‬توصـيف‬
‫يجويند و رضاي او را م ‌‬
‫م ‌‬
‫ههــاي‬
‫آنان در تورات است ‪ ،‬و اما توصيف ايشان در انجيل چنين است كــه هماننــد كشــتزاري هســتند كــه جوان ‌‬
‫ههاي خــويش راســت ايســتاده‬
‫ههاي ( خود را بيرون زده ‪ ،‬و آنها را نيرو داده و سخت نموده و بــر ســاق ‌‬
‫) خوش ‌‬
‫يايستند‬
‫هاند ‪ .‬آني از حركت بازنم ‌‬
‫يآورد ‪ ) .‬مؤمنان نيز همين گون ‌‬
‫هاي كه برزگران را به شگفت م ‌‬
‫باشد ‪ ،‬بگون ‌‬
‫ن بشــريت را بشــگفت‬
‫ييابنــد و بــارور م ‌‬
‫ههــا پــرورش م ‌‬
‫يزننــد ‪ ،‬و جوان ‌‬
‫‪ ،‬و همواره جوانه م ‌‬
‫يشــوند ‪ ،‬و باغبانــا ِ‬
‫يكند ( تا كافران را به ســبب آنــان خشــمگين‬
‫وت و قدرت را خدا نصيب مؤمنان م ‌‬
‫م ‌‬
‫يآورند ‪ .‬اين پيشرفت و ق ّ‬
‫كند ‪ .‬خداوند به كساني از ايشان كه ايمان بياورند و كارهاي شايسته بكنند آمرزش و پــاداش بزرگــي را وعــده‬
‫يدهد«‪.‬‬
‫م ‌‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ أسرار التوحید – فصل دوم ‪.255/‬‬‫ مقصود امپراطور روم است که سفیری را نزد عمر بن خ ّ‬‫طاب فرستاد‪.‬‬ 

‫‪55‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ی او بیافت او را عجب آمد‪ ،‬پرسیدند از حاضران‪ ،‬گفتند‪ :‬بگورســتان رفتــه‬
‫سرا ِ‬
‫است‪ .‬بر اثر او برفت‪ .‬او را دیــد درگورســتان بـه میـان ریـگ فــرو شــده و بـی‬
‫خویشتن افتاده‪ .‬پس رسول گفت‪ :‬حکم کردی و داد دادی لجرم ایمن و خوش‬
‫نشستۀ‪ ،‬و ملک ما حکم کرد و داد نکرد و پاسبان بر بام کرد و ایمن نخفت«)‪.(1‬‬
‫شیخ بزرگوار در نقل این داستان که به افسانه شبیه است به موارد زیر توجه‬
‫داشته است‪.‬‬
‫الــف – زمامــدار بایــد بــه رفــاه و عــدل بیندیشــد و در فکــر تجملت و ظــواهر‬
‫نباشد‪.‬‬
‫ب – سفیر روم که از سوی امپراطوری قدرتمند جهان آن روز نزد عمر میآید‬
‫اقتــدار و شــوکت افســانهای امپراطــوران رومــی را در برابــر خــاک نشــینی و‬
‫سادگی خلیفه مسلمانان بی ارزش میشمارد‪.‬‬
‫یکنــد و میفهمــد کــه آن همــه‪ ،‬زرق و‬
‫ج‪ -‬رسول روم به عدالت خلیفه اقرار م ‌‬
‫برق و دور شو‪ ،‬کور شو رومیان جز تظاهر و نیروی پوشالی نبوده است‪.‬‬
‫د‪ -‬باید مسلمانان از خواب غفلت به خود آیند و خود و جامعه شــان را از ننــگ‬
‫بردگی نفس و خیانتکاران ضد اسلم نجات دهند‪.‬‬
‫‪ -4‬مسئولیت مسلمان در برابر اوامر و نواهی الهی‬

‫مسلمانان در برابییر اوامییر و نییواهی الهییی مســؤولاند و فریض ـۀ نمــاز‬
‫ارتباط مخلوق با خالق و اتصال روح به مبدأ اعلی است‪.‬‬
‫سئ ِ َ‬
‫معَنی‬
‫ب ‪َ ‬‬
‫یب ُ‬
‫شیخ ما گفت‪ُ » :‬‬
‫عن َ‬
‫ن أبی طال ٍ‬
‫ل أمیرالمومنین عل ُ‬
‫َ‬
‫ل بِ َ‬
‫ع وی َ ُ‬
‫ع َ‬
‫قو ُ‬
‫فقا َ‬
‫دع‬
‫ب ُ‬
‫عن ُ ِ‬
‫ه‪َ :‬لو ُ‬
‫قلب ِ ِ‬
‫قییی ل َییم أ َ‬
‫ر َ‬
‫م َیرک َ ُ‬
‫مسل ِ ُ‬
‫ل‪ :‬ال ُ‬
‫ض ِ‬
‫الّرکو ِ‬
‫)‪(2‬‬
‫دینی و عبادةَ َرّبی« ‪.‬‬
‫‪ -5‬دانش و بصیرت علی‬

‫دانش و بصیرت و منطق معرفتی علی بهترین و عالیترین مبل ّــغ اســلم‬
‫و منطقی ترین جهاد در راه حق و ترویج این دین مبین است‪.‬‬
‫شیخ گفت‪» :‬مردی از جهودان به نزدیک امیرالمومنین علی‪ ‬آمد‪ ،‬و گفت‪ :‬یا‬
‫ود؟ گونۀ روی علی بگشت و گفت‪:‬‬
‫ود و چگونه ب ُ َ‬
‫امیرالمومنین‪ ،‬خدای ما‪ ‬کی ب ُ َ‬
‫ود‪ ،‬او را پیـش‬
‫ود‪ ،‬چنــانکه بــود همیشـه ب ُـ َ‬
‫ود و بی چگونه ُبـ َ‬
‫خدای ما بی صفت ب ُ َ‬
‫ن او‬
‫نیست و از پیش همۀ پیشهاســت‪ ،‬بــی غــایت و منتهاســت و همـۀ غایتهــا دو ِ‬
‫منقطع زیرا که او غایت غایتهاست‪ .‬یهودی گفت‪ :‬گواهی دهم که در روی زمین‬
‫مییدا ً‬
‫هدُ أن ّل إل ی ِ‬
‫ه وأ ّ‬
‫هرکه جز چنین بگوید باطلست وأنا أش َ‬
‫ن مح ّ‬
‫ه إل ّ الل ی ُ‬
‫سو ُ‬
‫ه«)‪.(3‬‬
‫ل الل ِ‬
‫ّر ُ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫ اسرار التوحید‪.‬فصل دوم ‪.272 /‬‬‫ ترجمه‪ :‬از امیر المؤمنین علی ‪ ‬درباره رکوع پرسیده شد‪ ،‬گفت‪ :‬مسلمان به رکوع می رود و با قلبش‬‫می گوید‪ :‬اگر گردنم را برنند دین و عبادت پروردگارم را رها نمی کنم‪.‬‬
‫ اسرار التوحید‪ .‬فصل دوم‪ .261/‬یعنی؛ و من گواهی میدهم که هیچ خدایی نیست مگر الله؛ معبود بر‬‫حق‪ ،‬و اینکه محمد رسول و فرستادهی اوست‪.‬‬ 

‫‪56‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫آنچه کــه امیرالمــومنین علــی دربــارۀ خداونــد گفتــه اســت خلصــه و چکیــده و‬
‫عصارۀ قرنها تلش و کوشــش متکّلمــان اسـلمی اســت کــه کوشــیدهاند حیــات‬
‫مسلمانان را از کفر و شرک نسبت به خداوند نجــات دهنــد‪ ،‬هرچنــد در پــارهای‬
‫اوقات نتوانسته باشند حقّ مطلب را ادا کنند‪.‬‬
‫‪ -6‬توجه نکردن عمر بن خطاب به شوکت ظاهری خلفت‬

‫مر به مقییام و شیوکت ظییاهری خییود هیــچ تــوجهی‬
‫خلیف ۀ مسلمین ُ‬
‫ع َ‬
‫ندارد و در بازار قسمتی از سر آستینش را کــه جــدا شــده بــود بــا کــارد ببریــد‪:‬‬
‫مر خ ّ‬
‫طاب‪ ‬در بازار فضله)‪ (1‬سر آستین بکارد ببرید«)‪.(2‬‬
‫»امیر المؤمنین عُ َ‬
‫ماجراهای ابوسعید‪ ،‬قلنــدر وادی عشــق و گفتارهــای آرام بخــش او در ایــن‬
‫ختام باز هم با کلمش به وجد آییم‪:‬‬
‫مختصر نم ‌‬
‫یگنجد‪ ،‬و بجاست برای حسن ِ‬
‫مردی از شیخ پرسید‪» :‬از خلق به حق چند راه است؟ شیخ ما گفت‪ :‬به عــدد‬
‫هر ذراتی از موجودات راهی است به حق‪ .‬اما هیچ راه نزدیکتر و بهتر و سبکتر‬
‫از آن نیست که راحتی به کسی رسد‪ .‬ما بدین راه رفتیم و همه را بدین وصّیت‬
‫میکنیم«)‪.(3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ باقیمانده – بازمانده‪.‬‬‫ اسرار التوحید‪ .‬فصل سوم‪.320/‬‬‫‪ -‬یکسو نگریستن و یکسان نگریستن‪.168/‬‬ 

‫‪57‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫هی ابوالقاسم ُ‬
‫ق َ‬
‫شیری )‪(465 - 376 ،386‬‬
‫ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن از بزرگان‪ ،‬دانشمندان و صوفیان قــرن‬
‫ددی به جا مانده کــه زینــت بخــش‬
‫پنجم هجری است‪ .‬از این عارف کتابهای متع ّ‬
‫تاریــخ زّریــن اســلم شــده اســت‪ .‬از جملــه »نحییو القلییوب«‪» ،‬لطییائف‬
‫الشارات«‪» ،‬ترتیب السییلوک«‪» ،‬رسییالهی ُ‬
‫ق َ‬
‫شیییرّیة« را میتــوان نــام‬
‫برد‪.‬‬
‫از رسالهی ُ‬
‫ق َ‬
‫شیرّیه دو ترجمه فارسی در دست اســت کــه مرحــوم اســتاد‬
‫بزرگوار بدیع الزمان فروزانفر ترجمۀ دوم را انتخاب کرده و موارد اختلف‬
‫با ترجمۀ اول را در حواشی آورده است‪.‬‬
‫اینک در دریای پر امواج رسالۀ قشیرّیه صدفهای د ُّر و گوهر را می چینیم‪:‬‬ 

‫‪58‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫دیقس‬
‫ابوبکر ص ّ‬
‫‪ -1‬ورع از دیدگاه ابوبکرس‬

‫بزرگان دین و صلحا کوشیدهاند که از ُ‬
‫شبهات خـود را دور نماینـد تـا در حـرام‬
‫نیفتند و این دوری از شبهه را »َورع« گویند‪.‬‬
‫دیق‪ ‬گفت‪» :‬ما هفتاد گونه حلل دست بداشتهایم از بیم آنــک در‬
‫ابوبکر ص ّ‬
‫)‪(1‬‬
‫حرام افتیم« ‪.‬‬
‫‪ -2‬استقامت و پایداری از نظر ابوبکرس‬

‫استقامت و پایداری یکی از ویژگیهــای انســان بــا ایمــان اســت‪ ،‬خداونــد‬
‫یفرماید‪:‬‬
‫متعال در قرآن کریم م ‌‬
‫﴿ ‪        ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪) ﴾     ‬فصلت‪.(30 :‬‬

‫»كسانى كه گفتند‪ :‬پروردگارمان خداست‪ ،‬آن گاه اســتوار ماندنــد‪ .‬فرشــتگان‬
‫]با اين پيام[ بر آنان فرو مىآيند كه نترسيد و اندوهگين نباشيد و به بهشــتى كــه‬
‫وعده داده مىشديد خوش باشيد«‪.‬‬
‫جــل کــه گفــت‪﴿ :‬‬
‫دیق‪ ‬گویــد‪ :‬انــدر معنــی خــدای ع ـّز و ّ‬
‫ابوبکر ص ّ‬
‫)‪(2‬‬
‫‪ ﴾‬اینکه شرک نیارند« ‪.‬‬
‫یداند‪ ،‬زیرا اگــر شــرک بــا توحیــد‬
‫ابوبکر صدیق استقامت را شرک نورزیدن م ‌‬
‫آمیخته شود همه ارزشها را از آدمی میگیرد‪.‬‬
‫)‪(3‬‬
‫عمر‪ ‬گوید‪ ﴾﴿ :‬یعنی که روباه بازی نکنند« ‪.‬‬
‫‪ -3‬آمدن عثمان بن عفان به خدمت پیامبرص‬

‫در ادب‪ ،‬سخن فراوان گفته شده است و شیخ قشیری در باب چهل و سیم‬
‫در آداب به روایت زیر اشاره میکند‪:‬‬
‫مرب نزدیک او بودنــد‪ ،‬پــای دراز کــرده‬
‫روایت کنند از پیغمبرص که ابوبکر و عُ َ‬
‫بود‪ ،‬عثمان در آمد پای بر کشید و بپوشــید و گفــت‪» :‬شــرم دارم از مــردی کـه‬
‫فرشتگان آسمان از وی شرم دارند و این تنبیهی بود بدین حــدیث کــه حشــمت‬
‫مــرب بــود‬
‫عثمان اگر چه بزرگ بود نزدیک او حــالتی کــه میــان او و ابــوبکر و عُ َ‬
‫صافی تر بود«)‪.(4‬‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫ ترجمۀ رساله قشیرّیه‪ .‬با تصحیحات و استدراکات بدیع الزمان فروزانفر‪ .‬مرکز انتشارات علمی و‬‫فرهنگی‪.166-1361 .‬‬
‫ رساله قشیرُیه ‪.318/‬‬‫ منبع مذکور‪.319/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.483/‬‬ 

‫‪59‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫دیق‪ ،‬یار غار‬
‫‪ -4‬ابوبکر ص ّ‬

‫دیق‪ ،‬یار غار و صاحب و همراه رسول گرامی بوده اســت جــاذبه‬
‫ابوبکر ص ّ‬
‫و معنویت پیامبرص چنان میدان مغناطیسی قوی داشت که همۀ یــارانش را بــه‬
‫یگرفتند و ابوبکر که یکی از اکــابر‬
‫فرا خور اخلص و ایمانی که داشتند در بر م ‌‬
‫یگردید‪:‬‬
‫اصحاب آن حضرت بود از امواج دایره معنوی بسیار زیادی مستفید م ‌‬
‫دیق را‪ ‬صــحبت اثبــات کــرد کــه رسولص بــر وی‬
‫»چون خداوند تعــالی ص ّ‬
‫شــــفقت چنــــانکه خــــبر داد ﴿‪   ‬‬
‫‪) ﴾   ‬توبه‪ (1)(40 :‬و آزاد مرد‪ ،‬مشــفق باشــد‬
‫بر آنکس که با وی صحبت دارد«)‪.(2‬‬

‫مر بن خ ّ‬
‫طاب ‪‬‬
‫ُ‬
‫ع َ‬
‫‪ -1‬راه رفتن عمرس‬

‫یرفت تا نیــازش را زودتــر بــر‬
‫مر‪ ،‬مرد میدان عمل و عدالت با شتاب راه م ‌‬
‫عُ َ‬
‫آورد و از کبر و خودپسندی دورتر شود‪:‬‬
‫»عمر خ ّ‬
‫طاب‪ ‬بشتاب رفتی براه‪ ،‬گفتی چنین رفتن بــه راه حــاجت زودتــر‬
‫)‪(3‬‬
‫ود« ‪.‬‬
‫برآید و از کبر دورتر ب ُ َ‬
‫‪ -2‬فروتنی عمرس‬

‫مسلمانان به ویژه زمامدار و حاکم اسلمی باید با خضوع و خشوع در عبــادت‬
‫و کار‪ ،‬نفس سرکش و نیروی منفی تکّبر را رام نماید‪.‬‬
‫عروة بن ُزبیر گوید‪» :‬عمر بن الخ ّ‬
‫مشکی آب بر گــردن‪.‬‬
‫ُ‬
‫طاب را‪ ‬دیدم َ‬
‫)‪(4‬‬
‫گفتم‪ :‬یا امیرالمؤمنین چرا کردی این؟ گفت‪ :‬زیرا که َوفد بسیار آمــده بودنــد‬
‫از هرجای‪ ،‬به سمع و طاعت من‪ ،‬تکبر انــدر مــن آمــد مــن خواســتم کــه آن بــر‬
‫خویشتن بشکنم‪ ،‬و برفــت و همچنــان آن مشــک بــه خــانه زنــی انصــاری بــرد و‬
‫خنبهای)‪ (5‬وی پر کرد«)‪.(6‬‬
‫‪ -3‬صبر عمرس‬

‫صبر گرچه تلخ و سخت است اما میوۀ شیرین دارد‪ .‬شکیبایان‪ ،‬فاتحان قّلههای‬
‫سختیها و مصاعب روزگارند چنانکه خداوند نیز با صابران است‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫آنگاه که به همراهش )ابوبکر( می گوید‪ :‬اندوه مخور که خدا با ماست‪.‬‬
‫رسالۀ قشیرّیه‪.501/‬‬
‫منبع مذکور‪.219/‬‬
‫جمع وافد گروه و هیئت اعزامی به نزد پادشاه و فرمانروا‪.‬‬
‫ظرف سفالی بزرگی که در آن آب یا سرکه یا چیز دیگر بریزند‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.221/‬‬ 

‫‪60‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫عمر خطاب‪ ‬گوید‪» :‬اگر صبر و شکر دو مرکــب بودنــدی‬
‫نشستمی باک نداشتمی«)‪.(2‬‬

‫)‪(1‬‬

‫بــر هرکــدام کــه‬

‫‪ -4‬کلید بهشت؛ دوستی با بینوایان است‬

‫عمربنخطاب‪ ‬گوید که‪» :‬پیامبرص گفت‪ :‬هر چیزی را کلیدی است و کلیــد‬
‫بهشت‪ ،‬دوستی درویشان)‪ (3‬اســت و درویشــان صــابر همنشــینان خــدای تعــالی‬
‫باشند روز قیامت«)‪.(4‬‬
‫هرکس که به بینوایان و مستمندان توجه نکنـد از شخصـّیت والیـی برخـوردار‬
‫نخواهد بود‪.‬‬
‫‪ -5‬بانگ برآوردن عمر به هنگام خطبه نماز جمعه‬

‫ة الجب َ‬
‫ل« یعنــی ای‬
‫عمر در میان خطبۀ روز جمعه بانگ بر میآورد‪» :‬یا ساری ُ‬
‫جه میشود‬
‫جه کن و ساریه متو ّ‬
‫ساریه )فرمانده سپاه اسلم در ایران( به کوه تو ّ‬
‫که سپاه ایران میخواهد از پشت کوه به آنان حمله کند و نقشــه دشــمن خنــثی‬
‫ة‬
‫م ‌‬
‫یگــردد‪» .‬از امیرالمــومنین عمــر‪ ‬درســت اســت کــه او گفــت‪ :‬یا سییاری ُ‬
‫الجبل در میان خطبه روز جمعه و رسیدن آواز عمر به ســاریه در آن وقــت تــا‬
‫از عدو پرهیز کرد و بر کوه شد در آن ساعت«)‪.(5‬‬
‫عثمان بن ع ّ‬
‫فان ‪‬‬
‫‪ -1‬روایت أنس بن مالک در شأن عثمانس‬

‫وۀ فراست و تیــز هوشــی اســت و در لبلی قضــایا و رخــدادها‬
‫مؤمن‪ ،‬دارای ق ّ‬
‫ییابد‪:‬‬
‫حقایق را در م ‌‬
‫از أ ََنس بن مالک‪ ‬روایت کنند که گفت‪ :‬اندر نزدیک عثمــان بــن ع ّ‬
‫فان‪‬‬
‫شدم‪ ،6 ‬و اندر راه زنی دیده بــودم‪ ،‬انــدر وی نگریســتم‪ .‬عثمــان‪ ‬گفــت‪ :‬از‬
‫ود که درآید و آثار زنا بر وی پیدا باشد؟ من گفتم‪ :‬وحی به تو آمد از‬
‫شما کس ب ُ َ‬
‫‪7‬‬
‫س پیغامبرص؟گفت‪ :‬نه و لیکن بدانند به برهان و فراست راست ‪.‬‬
‫پ ِ‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫ )ی( در بودندی نشانه ماضی استمراری است یعنی می بودند‪.‬‬‫ منبع مذکور‪.285/‬‬‫ بی نوایان و تهیدستان‪.‬‬‫ منبع مذکور‪.453/‬‬‫ منبع مذکور‪.629-628/‬‬‫ رفتم‪.‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.381-380/‬‬ 

‫‪61‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -2‬دیدن مالک بن انس در خواب‬

‫مالک بن َأنس را به خواب دیدند گفتند‪ :‬خدای با تو چه کــرد؟ گفــت‪ :‬خــدای‬
‫ن بین ع ّ‬
‫فیان‪ ‬گفــتی چــون جنــازۀ دیــدی‪،‬‬
‫مرا بیامرزید به آن کلمه که عثما ِ‬
‫)‪(1‬‬
‫حي ال ّ‬
‫ت« ‪.‬‬
‫سبحا َ‬
‫ن ال َ‬
‫ذی ل یمو ُ‬
‫‪ -3‬احترام عثمان بن عفان نزد پیامبرص‬

‫روایت کنند از پیغمبرص که ابوبکر و عمرب نزدیــک او بودنــد پــای دراز کــرده‬
‫بود عثمان در آمد پــای بــر کشــید بپوشــید و گفــت‪ :‬شــرم نــداری از مــردی کــه‬
‫فرشتگان آسمان از وی شرم دارند«)‪.(2‬‬
‫علی بن ابی طالب ‪‬‬
‫‪ -1‬سادات مردمان اندر دنیا جوانمردانند‬

‫امیرالمــؤمنین علــی َ‬
‫ه گویــد‪» :‬ســادات مردمــان انــدر دنیــا‬
‫کــّر َ‬
‫ه َوجَهــ ُ‬
‫م اللــ ُ‬
‫جوانمرداننــد‪ ،‬و ســادات مردمــان انــدر آخــرت پرهیزگاراننــد«‪ .3‬آری تنهــا ملک‬
‫رستگاری در قیامت پرهیزگاری و تقوا است‪.‬‬
‫‪ -2‬شکر و صبر علی‬

‫آدمی باید در تمام لحظات زندگی سپاسگذار نعمتهای الهــی باشــد و در برابــر‬
‫ناملیمات و سختیهای روزگار صبر پیش گیرد‪:‬‬
‫ه گفت‪» :‬الهی مرا نعمــت دادی شــکر تــو‬
‫ی مرتضی ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫گویند عل ّ‬
‫نکردم و بل بر من نهادی صبر نکــردم‪ ،‬بل دائم نکــردی‪ ،‬الهــی از کریــم چــه آیــد‬
‫مگر کرم«‪.4‬‬
‫علی بن ابی طالب‪ ‬گفت‪» :‬صبر از ایمان به جای سرشت از تن«‪.5‬‬
‫‪ -3‬بخشش و جوانمردی علی‬

‫ه غلمی را بخواند نیامد‪ ،‬دیگر‬
‫روایت کنند که امیرالمومنین علی ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫بار بخواند‪ ،‬هم نیامد دیگر را بخواند‪ ،‬نیامد‪ ،‬علی بر پای خاســت آمــد او را دیــد‪،‬‬
‫پشت باز گذاشته گفت‪» :‬ای غلم آواز من نشنیدی که چندین بار تــرا خوانــدم؟‬
‫گفت‪ :‬شنیدم‪ ،‬گفت‪ :‬پس چرا نیامدی؟ گفت‪ :‬کریمی تو دانستم‪ ،‬ایمن بــودم از‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫ منبع مذکور‪.708/‬‬‫ منبع مذکور‪.483/‬‬‫ منبع مذکور‪.164/‬‬‫ منبع مذکور‪. 266/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.279/‬‬ 

‫‪62‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫عقوبت تو‪ ،‬کاهلی کردم نیامدم‪ ،‬گفت‪ :‬برو که ترا آزاد کردم از بهرِ خدای عــّزو‬
‫ج ّ‬
‫ل«‪.1‬‬
‫‪ -4‬جود و سخای علی‬

‫ه بگریست گفتند‪ :‬چراســت‬
‫روزی امیرالمؤمنین علی مرتضی ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫این گریستن؟ گفت‪ :‬هفت روز است تا هیچ مهمان به خــانه مــن نیامــده اســت‬
‫ترسم که خدای عّز وج ّ‬
‫ل مرا خوار بکردست«‪.2‬‬
‫‪ -5‬بهشت‪ ،‬مشتاق علی است‬

‫مار و‬
‫واندر خبر همی آید که بهشت مشتاق است به سه کس‪ :‬بــه علــی و ع ّ‬
‫سلمان رضی الله عنهم اجمعین‪.3‬‬
‫‪ -6‬ادراک و بینش معنوی علی‬

‫از ُرَویــم حکــایت کننــد کــه گفــت‪» :‬از امیرالمــؤمنین علــی بــن ابــی طــالب‪‬‬
‫حکایت کنند که آواز ناقوس‪ 4‬به گوش وی آمــد‪ ،‬یــاران را گفــت‪ :‬دانیــد کــه ایــن‬
‫ن‬
‫ح ّ‬
‫یگویــد؟ گفتنــد‪ :‬نــدانیم‪ ،‬گفــت‪ :‬م ‌‬
‫نــاقوس چــه م ‌‬
‫ق ـا ً أ ّ‬
‫ن اللـهِ َ‬
‫یگویــد‪ :‬ســبحا َ‬
‫‪5‬‬
‫مد ٌ َیبقی« ‪.‬‬
‫ص َ‬
‫ال َ‬
‫مولی َ‬
‫‪ -7‬پند دادن علی در خواب به بشر بن الحارث‬

‫ِبشر بن الحارث گوید کــه‪ :‬امیرالمــؤمنین علــی بن ابییی طییالب‪ ‬را بــه‬
‫خواب دیدم گفتم‪ :‬یا امیرالمؤمنین مرا پندی ده‪ ،‬گفت‪ :‬چه بود شــفقت نمــودن‬
‫توانگران بر درویشان برای خدای و نیکوتر از آن تکّبر درویشان بر توانگران به‬
‫ایمنی به خدای‪ ،‬گفتم‪ :‬یا امیرالمؤمنین زیادت کن‪ ،‬این بیتها بگفت‪:‬‬
‫ب تصیُر میتا ً‬
‫ن َ‬
‫مْیتا ً َ‬
‫َ‬
‫ت حّیا‬
‫و َ‬
‫ف ِ‬
‫صْر َ‬
‫قدْ ک ُن ْ َ‬
‫ع ْ‬
‫ت َ‬
‫ری ْ ٍ‬
‫ق ِ‬
‫ت‬
‫َ‬
‫ر الفناء َبی ٌ‬
‫عّز بدا ِ‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫ء ب َْیتا ً‬
‫َ‬
‫ر البقا ِ‬
‫ن ِبدا ِ‬
‫فاب ِ‬

‫)‪(6‬‬

‫ منبع مذکور‪.394/‬‬‫ منبع مذکور‪.414/‬‬‫ منبع مذکور‪.582/‬‬‫ زنگ بزرگ کلیسا‪ ،‬نواقیس جمع آن است‪.‬‬‫ در حقیقت خداوند پاک است ومولی بی نیازی است جاویدان‪ .‬منبع مذکور‪.616/‬‬‫ منبع مذکور‪ .706/‬مرده ای بودی و زنده شدی و بزودی می میری‪ .‬در جهانی فانی خانه ای ارجمند شد‬‫پس خانه ای را در دار آخرت بساز‪.‬‬ 

‫‪63‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫و‪ -‬ابوالحسن علی بن عثمان بن ابی علی الجلبی الهجویری‬
‫الغزنوی)‪(465‬‬
‫ابوالحسن هجویری عارف سوخته دل و گــوهر شــناس دریــای معرفــت در‬
‫اواخر قرن چهارم )معاصر ابوسعید ابو الخیر – ‪ 440-357‬هـ( به دنیا آمد و‬
‫به احتمال قوی در سال ‪ 465‬یا کمی بعد از آن وفات یافت‪:‬‬
‫ّ‬
‫جلبییی« یــا‬
‫گروهــی او را »پیر هجییویر«‪» ،‬سییید هجییویر« و جمــاعتی » ُ‬
‫»هجویری« یا »غزنوی« خواندهاند‪.‬‬
‫وف از جنییید بغــدادی‬
‫هجویری از امام ابوحنیفه تقلیــد م ‌‬
‫یکــرد و در تص ـ ّ‬
‫پیروی مینمود‪.‬‬
‫کتاب ارزشمند »کشف المحجوب« که اثر گرانبهای اوست‪ ،‬گویا در سال )‬
‫‪ 435‬هـ( در لهور نوشـته شـده و در حـدود سـال )‪ 442‬هــ( بـه پایـان رسـیده‬
‫است‪ .‬این کتاب از قدیمیترین کتابهایی است کــه در تصــوف اســلمی بــه زبـان‬
‫فارسی به رشته تحریر درآمده است‪.‬‬
‫آنچه که در سطرهای بعد میآید‪ ،‬نقل یا اقتباسی از کتاب مذکور است‪:‬‬

‫دیق‬
‫ابوبکر ص ّ‬
‫‪ -1‬ابوبکر صدیق امام اهل طریقت‬

‫وف و عرفان به زندگی اکابر صحابۀ رسول‬
‫هجویری برای اثبات مشرب تص ّ‬
‫یجوید؛ از جمله در بیتی می گوید‪:‬‬
‫سل م ‌‬
‫خداص تو ّ‬
‫َ‬
‫ت صوفی ّا ً علی التحقیق‪.1‬‬
‫دیق‬
‫ن الصفا صف ُ‬
‫إِ ْ‬
‫إ ّ‬
‫ة الص ّ‬
‫ن أَرد ّ‬
‫از آنچ صفا را اصلی و فرعی است؛ اصلش انقطاع دلست از اغیار و فرعــش‬
‫دار و این هر دو صفت صدیق اکبرست‪ ،‬ابوبکر عبدالله‬
‫خلوّ دست از دنیاي غ ّ‬
‫‪2‬‬
‫بن ابی ُ‬
‫ود« ‪.‬‬
‫قحافه‪ ‬از آنچ امام اهل این طریقت وی ب ُ َ‬
‫وف‬
‫به اعتقاد شیخ هجویری ابوبکر صدیق سر سلسله ص ّ‬
‫دیقان مسلک تص ّ‬
‫است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ در حقیقت‪ ،‬صفا صفت صدیق )ابوبکر( است‪ ،‬اگر می خواهی صوفی حقیقی باشی‪.‬‬‫جلبی الهجویری الغزنوی‪ /‬تصحیح استاد محقق زنده یاد‪،‬‬
‫ کشف المحجوب‪ /‬ابوالحسن علی بن عثمان ال ُ‬‫و– ژوکوفسکی به اهتمام قاسم انصاری ‪ /‬کتابخانه ظهوری ‪ /1358‬صفحه ‪.35‬‬ 

‫‪64‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -2‬امام هجویری‪ ،‬ابوبکر را چنین میستاید‬

‫»امام و سّید اهل تجرید‪ ،1‬و پیشوای اربــاب تفریــد و از آفــات نفســانی بعیــد‪،‬‬
‫دیق‪ ‬کي‪ 2‬ویرا کرامات مشهورست و‬
‫ابوبکر بن عبدالله بن عثمان الص ّ‬
‫‪3‬‬
‫آیات و دلئل ظاهر اندر معاملت و حقایق‪. «..‬‬
‫‪ -3‬مناجات ابوبکرس‬

‫هییدنی فیهییا«‬
‫دنیا و َز ّ‬
‫سط لی الی ّ‬
‫م أب ُ‬
‫ابوبکر در مناجاتش میگفت‪» :‬الل ّ ُ‬
‫ه َ‬
‫»گفت‪ :‬دنیا بر من فراخ گردان آنگاه مــرا از آفــت آن نگــاه دار« و انــدر تحــت‬
‫این‪ ،‬رمزیست یعنی نخست دنیا بده تا شکر کنم آنگاه توفیق آن ده تا از بــرای‬
‫تو دست از آن بردارم و روی از آن بگردانم تــا هــم درجـۀ شــکر و انفــاق یــافته‬
‫باشم و هم مقام صبر و تا انــدر فقــر مضـ ّ‬
‫طر نباشــم کــی فقــر مــرا بــه اختیــار‬
‫باشد‪.4‬‬
‫ییابیم که حلق ـۀ اتصــالی اســت بیــن فقــر و‬
‫دیق به رازی دست م ‌‬
‫در دعای ص ّ‬
‫غنا‪ ،‬و فقر اختیاری و اجباری‪ ،‬و دیباچهای است بر کتاب حیات!‬
‫یآورد و نتواند او را در اســارت خــویش بــه‬
‫آری آنگاه که مال به آدمی روی م ‌‬
‫یشود که بلل حبشی برده هم فکر را به بهــای گزافــی‬
‫زنجیر کشد‪ ،‬حاضر م ‌‬
‫بخرد و او را اذّیت و آزار نجات دهد و خود را به بلندترین مرتبه انفاق برساند‪.‬‬
‫تاریخ اسلم از گذشتها و بخششهای ابوبکر سخن ها دارد‪.‬‬
‫‪ -4‬در زمین ۀ خطب ۀ خلفت صدیق چنین میگوید‬

‫هری از وی )ابوبکر( روایت کرد که چــون وی را بــه خلفــت بیعــت کردنــد‬
‫ُز َ‬
‫‪5‬‬
‫ُ‬
‫ت‬
‫وی‪ ‬بر منبر شد ‪ ،‬و خطبه کرد و اندر میان خطبــه گفــت‪» :‬والل ِ‬
‫ه مییا کن ی ُ‬
‫ً‬
‫قی ّ‬
‫ة َ‬
‫ول‬
‫ول ل َی ْل َی ً‬
‫ت فیهییا را ِ‬
‫حریصیا ً علییی المییار ِ‬
‫ط ول ک ُن ْی ُ‬
‫غبیا َ‬
‫ة َیومیا ً َ‬
‫َ‬
‫‪6‬‬
‫ط فی ِ ً‬
‫ق ّ‬
‫ه َ‬
‫ة« ‪.‬‬
‫ح ٍ‬
‫ة ِ‬
‫ة ول ِلی فی الماَر ِ‬
‫ول علن ِی َ ٍ‬
‫من را َ‬
‫َ‬
‫سأل ُْتها الل َ‬
‫سّر َ‬
‫»به خدا سوگند که هرگز روز و شبی آزمند فرمان روایی نبودم و به آن تمایل‬
‫نداشتم و هیچگاه در پنهان و آشکار آن را از خدا نخواســتهام و در فرمــانروایی‬
‫آسایشی ندارم«‪ .‬سپس هجویری ادامه میدهد‪» :‬و چون بنده را از خدای عــّز‬
‫‪7‬‬
‫ل به کمال صدق برساند و به مح ّ‬
‫وج ّ‬
‫ق‬
‫مکـّرم گردانــد منتظــر وارد حـ ّ‬
‫ل تمکین ُ‬
‫یگذرد‪ ،‬اگر فرمان آیــد فقیــر باشــد و اگــر‬
‫باشد تا بر چه صفت آید وی بر آن م ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫جه به عالم غیر ماده‪.‬‬
‫تزکیه نفس و تو ّ‬
‫که‪ ،‬رسم الخط آن زمان است‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.78/‬‬
‫منبع مذکور‪.80/‬‬
‫رفت‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.81/‬‬
‫الهام‪.‬‬ 

‫‪65‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫دیق‪ ‬اندر ابتدا‬
‫فرمان باشد امیر باشد‪ ،‬اندرین تصّرف و اختیار نکند چنانک ص ّ‬
‫کرد«‪.1‬‬
‫وف تسـلیم شـدن در برابـر اراده و فرمـان مشـیت‬
‫رضا‪ ،‬هم در عرفان و تصـ ّ‬
‫حقّ است تسلیم شدن به معنی عدم کارایی نیست چنــانکه صــدیق هیچگــاه در‬
‫انجــام دســتورات الهـی و اوامــر پیــامبرص و امــر بــه معــروف و نهـی از منکــر‬
‫کوتاهی نکرد‪.‬‬
‫‪ -5‬خواب نوفل بن حّیان‬
‫‪2‬‬

‫نوفل بن حّیان وفات آمد‪ ،‬من به خواب دیدم که قیامتســتی و جمل ـۀ خلــق‬
‫مر‪ 3‬ایستاده بر حوض خود و بــر راســت‬
‫متش ّ‬
‫اندر حسابگاهندی‪ ،‬پیغمبر را دیدم ُ‬
‫و چپ وی مشایخ دیدم ایستاده‪ ،‬پیری را دیدم نیکو روی و بر سر‪ ،‬مــوی ســفید‬
‫و خد ّ‪ 4‬بر خد ّ پیغمبر نهاده و اندر برابر وی نوفل را دیــدم ایســتاده‪ ،‬چــون مــرا‬
‫بدید بســوی مــن آمــد و ســلم گفــت‪ .‬وی را گفتــم‪ :‬مــرا آب بــده‪ .‬گفــت‪ :‬تــا از‬
‫پیغمبرص دستوری خواهم‪ ،‬پیغمبرص به انگشــت اشــارت کــرد تــا مــرا آب داد‪.‬‬
‫من از آن آب بخــوردم و مــر اصــحاب خــود را بــدادم کی‪ 5‬از آن جــام هیــچ کــم‬
‫نگشته بود‪ .‬گفتم‪ :‬یا نوفل بر راست پیغمبر آن پیر کیست؟‬
‫دیق«‪.6‬‬
‫گفت‪ :‬ابراهیم خلیل الرحمن و دیگر ابوبکر ص ّ‬
‫‪ -6‬بخشش ابوبکر‬

‫در احادیث نبوی از صدق و بخشش و پرهیزگاری ابوبکر‪ ،‬سخنها رفتــه اســت‪،‬‬
‫از جمله که تمام دارایی خود را بخشید و چیزی برای عیال و فرزنــدانش بــاقی‬
‫نگذاشت و هنگامیکه رسول خدا از او پرسید‪ :‬برای عیالت چه گذاشتی؟ گفت‪:‬‬
‫خدا و رسول خدا‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫دیق‪ ‬صـاحب صــحو بــود‪ ،‬آفـت قبــض دنیــا بدیــد و ثــواب تـرک آن‬
‫ابوبکر ص ّ‬
‫معلوم کرد‪ ،‬دست از آن بداشت تا پیغمبرص گفت‪ :‬عیال را چه ماندی؟ گفــت‪:‬‬
‫خدای و رسول وی«‪.8‬‬
‫‪ -7‬آهسته نماز خواندن ابوبکر‬

‫مر‪ ‬نمــاز را‬
‫دیق به هنگام نماز شب آیات و اوراد را آهسته م ‌‬
‫ص ّ‬
‫یخواند و عُ َ‬
‫ّ‬
‫با صدای بلند انجام میداد‪ ،‬پیــامبرص علــت را از هــر دو پرســید‪ ،‬ابــوبکر گفــت‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع مذکور‪.81/‬‬
‫هجویری‪.‬‬
‫آماده‪.‬‬
‫رخسار‪ ،‬گونه‪.‬‬
‫که‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.116-115/‬‬
‫وف است‪.‬‬
‫بیداری بعد از محو و یکی از اصطلحات تص ّ‬
‫منبع مذکور‪.289/‬‬ 

‫‪66‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫یشنود‪ .‬و عمر گفــت‪ :‬خفتگــان را‬
‫یکنم صدایم را م ‌‬
‫»آنکس که با او مناجات م ‌‬
‫یکنم و شیطان را میرانم‪.‬‬
‫بیدار م ‌‬
‫مر را گفــت‪ :‬تــو‬
‫رسولاللهص گفت‪ :‬بر تو باد یا ابوبکر که بلندتر خوانی‪ .‬و عُ َ‬
‫نرم تر خوان مر ترک عادت را«‪.1‬‬
‫عمر بن خ ّ‬
‫طاب ‪‬‬
‫‪ -1‬ساده زیستن و دادگری عمرس‬

‫عمر‪ ‬از ساده پوشان و دادگران تاریــخ سیاســی و اجتمــاعی اســلم اســت‪،‬‬
‫وه ادراک‪ ،‬تیز هوشی‪ ،‬مدیریت‪ ،‬صلبت‪ ،‬ژرف اندیشــی و عــدالت‬
‫بگونهای که ق ّ‬
‫یباشد‪ .‬در همان زمانی کــه بــر منطقـۀ وســیعی از جهــان‬
‫خواهی او کم نظیر م ‌‬
‫ینمــود و چنــدین‬
‫حکومت میکرد‪ ،‬به اندازه کفافش از بیــت المــال اســتفاده نم ‌‬
‫رقعه و پینه بر جامهاش بود‪ :‬و از عمر خ ّ‬
‫طاب‪ ‬میآید که‪» :‬وی مرّقعه داشــت‬
‫ود‬
‫سی پیوند برآن گذاشته و هم از عُ َ‬
‫مر میآید‪ ‬که گفــت‪ :‬بهــترین جامهــا آن ب ُـ َ‬
‫‪2‬‬
‫ود«‪.3‬‬
‫که مؤنت آن کمتر ب ُ َ‬
‫‪ -2‬حق بر زبان عمر جاری می شود‬

‫ن‬
‫ق َینطِ ُ‬
‫در روایت آمده اســت کــه‪ :‬پیــامبرص فرمــود‪» :‬الح ّ‬
‫ق علییی لسییا ِ‬
‫ُ‬
‫َ‬
‫عمَر« حقّ بر زبان عمر سخن میگوید‪ .‬و نیــز گفــت‪» :‬قد کییا َ‬
‫ن فییی ال َ‬
‫م یم ِ‬
‫ُ‬
‫فإن ی َ ُ‬
‫متی َ‬
‫ن َ‬
‫مُر«‪.‬‬
‫دثو َ‬
‫ف ُ‬
‫ح ّ‬
‫م َ‬
‫ع َ‬
‫ک فی أ ّ‬
‫ُ‬
‫مــت باشــد‪ ،‬عمــر اســت«‪ .‬از‬
‫متان پیشین »مح ّ‬
‫دثان« بودند و اگر درین ا ّ‬
‫اندر ا ّ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫ود‬
‫من ُ‬
‫ح ٌ‬
‫عزْل ُ‬
‫ة ِ‬
‫ة را َ‬
‫وی میآید کی گفت‪» :‬ال ُ‬
‫خلطاء ال ُ‬
‫سوء« »عزلت راحــت ب ُـ َ‬
‫از همنشینان بد«‪.4‬‬
‫دثان کسانی هستند که استعداد ویژهای برابر امور معنوی دارند و قلبشان‬
‫مح ّ‬
‫ُ‬
‫یدهند‪.‬‬
‫س خبر م ‌‬
‫ح‬
‫ماوراء‬
‫نهای‬
‫‌‬
‫جها‬
‫از‬
‫و‬
‫است‬
‫معنوی‬
‫واردات‬
‫و‬
‫الهامات‬
‫مرکز‬
‫ّ‬
‫‪ -3‬خلوت گزیدن عمر بن خطاب‬

‫هجویری دربارۀ خلوت گزیدن عمر بن خ ّ‬
‫طاب میگوید‪:‬‬
‫ود و همّتش ازیشان‬
‫ود‪ ،‬از خلق وحید ب ُ َ‬
‫»آنگاه این کس اگر چه در میان خلق ب ُ َ‬
‫‪5‬‬
‫ود و راست این صفت عمر بــود‪ .‬کی‬
‫ود و این مقامی بس عالی و بعید ب ُ َ‬
‫فرید ب ُ َ‬
‫از راحت عزلت نشان داد و وی به ظاهر اندر میان ولیت امارت و خلفت بود‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع مذکور‪.392/‬‬
‫مؤنت‪ ،‬مؤونة‪ ،‬خواربار‪ ،‬بار و گرانی‪ ،‬بها‪ ،‬نفقه عیال‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.50/‬‬
‫منبع مذکور‪.81/‬‬
‫منبع مذکور‪.82/‬‬ 

‫‪67‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫و این دلیل واضح است کی اهل باطن اگرچه به ظـاهر بـا خلـق آمیختـه باشـند‬
‫دلشان به حق آویخته باشد و اندر جملۀ حال بدو راجع باشند«‪.1‬‬
‫آنچه که در زمینۀ خلوت و عزلت قابل ذکر اســت ایــن اســت کــه‪ ،‬انســان وال‬
‫کسی است که در میان جامعه زیست نماید و با مردم روبرو شود و خود را بــا‬
‫گناهان و معاصی الهی آلوده نکند و دل را به خالق بسپارد و از دامهای شیطان‬
‫و نفس نهراسد و پیکار میدان نبرد با عوامل منفی وجود گردد‪.‬‬
‫روش عمر این بود‪ ،‬و روش همه معرفت شناسان خ ّ‬
‫طه تاریخ نیز چنیــن بــوده‬
‫است و خواهد بود‪.‬‬
‫‪ -4‬امام حسین و عمر‬

‫یکند که خ ّ‬
‫ط السیر معرفتی و تربیــتی مربی ّــان و‬
‫هجویری داستانی را بیان م ‌‬
‫پدران و مادران مسلمان و غیر مسلمان است به ایــن صــورت کــه روزی عمــر‬
‫یبیند که امام حسین ‪ ‬بر پشت پیامبرص سوار شده است و ریسمانی در‬
‫م ‌‬
‫ُ‬
‫ْ‬
‫م ُ‬
‫ملییک ییا أبییا‬
‫ل َ‬
‫م الیی َ‬
‫دهــان رســول اکــرم میباشــد‪ .‬عمــر میگویــد‪» :‬ن ِ ْ‬
‫ج َ‬
‫ج َ‬
‫ع َ‬
‫‪2‬‬
‫مر« ‪.‬‬
‫هو یا ُ‬
‫ب ُ‬
‫عبدالله« پیغمبر گفت‪ِ» :‬نعم الراک ِ ُ‬
‫ع َ‬
‫آری! چنین کنند بزرگان چو کرد باید کار‪.‬‬
‫‪ -5‬شیطان اسیر عمر است‬

‫یکنــد کــه همیشــه در‬
‫پیر هجویر به موضوع غلبۀ شیطان بر انســان اشــاره م ‌‬
‫یگیرد و جز بندگان صالح خدا کسی توانایی رهــایی‬
‫حوزۀ سیطرۀ ابلیس قرار م ‌‬
‫ینماید‪:‬‬
‫از این اسارت را ندارد و به حدیث نبوی زیر استناد م ‌‬
‫َ‬
‫َ‬
‫ّ‬
‫ه َ‬
‫قد َ‬
‫مر َ‬
‫و َ‬
‫ب‬
‫ه إل ُ‬
‫ح ٍ‬
‫پیغمبرص گفت‪» :‬ما ِ‬
‫غل َ‬
‫من أ َ‬
‫فإن ّ ُ‬
‫ع َ‬
‫ه شیطان ُ ُ‬
‫غل َب َ ُ‬
‫د إ ِل ّ َ‬
‫ه« »هیچکس نیست کی نه شیطان وی را غلبه کردست‪) ،‬یعنی هــوای‬
‫شیطان َ ُ‬
‫ّ‬
‫مر‪ ‬که وی مر هوای خــود را غلبــه‬
‫هر کسی مر ایشان را غلبه کردست( إل عُ َ‬
‫کردســت«‪.3‬یعنــی هم ـۀ انســانها در تیــر رس شــیطان قــرار میگیرنــد و )اکــثرا(ً‬
‫یکشد‪.‬‬
‫مر شیطان و هوای نفسانیش را به بند م ‌‬
‫مغلوب م ‌‬
‫یشوند و عُ َ‬
‫م کلثوم« دختر »علی بن ابی طالب«‬
‫‪ -6‬ازدواج ُ‬
‫مر با »أ ّ‬
‫ع َ‬

‫در کشف المحجوب چنین آمده است‪:‬‬
‫»و اندر خبرست کی عمربن خ ّ‬
‫طاب‪ ‬مر ام کلثوم را دختر فاطمییة بنییت‬
‫مد مصطفیص خطبه کرد از پدرش علی‪ ،‬علی گفت‪ :‬او پــس خردســت‬
‫مح ّ‬
‫‪4‬‬
‫و تو مردی پیری و مرا نّیت است که به برادر زاده خودش دهم )عبدالله بن‬
‫جعفر( عمر پیغام فرستاد یا اباالحسن! انــدر جهــان زنــان بســیارند بــزرگ و‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫ منبع مذکور‪.82/‬‬‫ منبع مذکور‪» ،88/‬یا اباعبدالله! بهترین شتر‪ ،‬شتر توست! « پیامبر فرمود‪» :‬ای عمر! بهترین سوارکار‬‫اوست!«‪» .‬ابا اباعبدالله« ممکن است حسین ‪ ‬بوده باشد‪.‬‬
‫ منبع مذکور‪.262/‬‬‫‪ -‬خودش به معنی خودم‪.‬‬ 

‫‪68‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مراد من از أم کلثوم اثبات نسل است نه دفع شهوت ِلقوِلهص »ک ُ ّ‬
‫ب‬
‫ل َ‬
‫سییب َ ٍ‬
‫ب َین َ‬
‫سبی«‪ .1‬کنون مرا سبب هست بایدم تا نســب‬
‫قطِ ُ‬
‫ي ون َ َ‬
‫ع إل ّ َ‬
‫ون َ َ‬
‫س ٍ‬
‫سب َب ِ ْ‬
‫نیز با آن یار باشد با هر دو طرف به متابعت وی محکم گردانیده باشم‪ .‬علی‪‬‬
‫مر‪ ‬از وی بیامد«‪.2‬‬
‫وی را بدو داد و زید بن ُ‬
‫ع َ‬
‫‪ -7‬چگونگی مسلمان شدن عمر بن خ ّ‬
‫طابس‬

‫عمر بن الخ ّ‬
‫طاب‪ ‬بشــنید کــی خــواهر و دامــادش مســلمان شــدند‪ ،‬قصــد‬
‫ایشان کرد با شمشیر آخته و مــر قتــل ایشــان را ســاخته و دل از مهــر ایشــان‬
‫پرداخته‪ ،‬تا حق تعالی لشکری را از لطف انــدر زوایــاء ســوره )طــه( بــه کمیــن‬
‫نشانده تا به در سرای آمد‪ .‬و خواهرش میخواند‪:‬‬
‫﴿ ‪     ‬‬
‫‪﴾         ‬‬
‫)طه‪.3(3 -1 :‬‬
‫جانش صید دقایق آن شد و دلش بسته لطف آن گشت طریق صلح جســت و‬
‫جامه جنگ برکشید و از مخالفت به موافقت آمد«‪.4‬‬
‫مــر تــأثیر‬
‫آیــات شــیوا و بلیــغ ودل انگیــز ســورۀ مبــارکه )طــه( چنــان در دل عُ َ‬
‫یشــود‬
‫یگذارد که ناگهان آن همه دشمنی به علقه و ایمان تبــدیل م ‌‬
‫شگرفی م ‌‬
‫و به حضور رسول گرامی میرود و ایمان میآورد‪.‬‬
‫‪ -8‬عمر و وفات پیامبرص‬

‫هنگام وفات پیامبر اسلمص همه اصحاب‪ ،‬بسـیار نـاراحت و غمگیـن بودنـد‬
‫بگونهای که سر از پا نمیشناختند‪ .‬و عمر‪ ‬شمشیر برکشـید کـی هرکـه گویـد‪:‬‬
‫دیق اکبر بیرون آمد و آواز بلند برداشت و گفــت‪:‬‬
‫مد بمرد سرش ببرم‪ ،‬ص ّ‬
‫مح ّ‬
‫َ‬
‫د َ‬
‫مدا ً َ‬
‫مدا ً َ‬
‫ه‬
‫میین َ‬
‫من َ‬
‫می ٍ‬
‫فإ ّ‬
‫عب َیدَ َر ّ‬
‫قد ما َ‬
‫فییإن ّ ُ‬
‫ب مح ّ‬
‫تو َ‬
‫ن مح ّ‬
‫عَبد مح ّ‬
‫»أل َ‬
‫ت«‪ .5‬و آنگــــه برخوانــــد‪  ﴿ :‬‬
‫َ‬
‫مییییو ُ‬
‫ی ل یَ ُ‬
‫حیییی ّ‬
‫‪       ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫‪‬‬
‫‪    ‬‬

‫)آل عمران‪.6(144 :‬‬
‫مر ساکت شد و دیگر چیزی نگفت‪.‬‬
‫عُ َ‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫ هر سبب و نسبی قطع می شود جز سبب و نسب من‪.‬‬‫ منبع مذکور‪.471/‬‬‫ »طه! قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را در رنج افگنی مگر اینکه تذکری است برای کسی که از‬‫خدا می ترسد«‪.‬‬
‫ منبع مذکور‪.511-512/‬‬‫مد را می پرستد او زنده است و‬
‫مد مرد و هر کس پروردگار مح ّ‬
‫ هر کس محمد را عبادت می کند مح ّ‬‫نمی میرد‪.‬‬
‫مد جز پیامبری نیست که پیامبران پیشین قبل از او در گذشتند آیا اگر بمیرد یا کشته شود به‬
‫ »و مح ّ‬‫پیش از اسلم بر می گردید؟!«‬ 

‫‪69‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫عثمان بن ع ّ‬
‫فان ‪‬‬
‫‪ -1‬منقبت عثمان بن عفان‬

‫هجویری در ســتایش و منقبــت عثمــان بــن عفــان‪ ‬ضــمن آوردن القــاب و‬
‫یکند که بسیاری از شک ّها و تردیــدها‬
‫عناوین معنوی به جریانی تاریخی اشاره م ‌‬
‫را بر میدارد‪ ،‬که چرا خلیفــه بــرای دفــاع از خـود‪ ،‬از نیــروی حکومــتی اســتفاده‬
‫نکــرد؟ و چگــونه بنیی هاشیم کــه مــدافع خلیفــه بودنــد‪ ،‬بــر ض ـد ّ شورشــیان‬
‫برنخاستند و با آنان نجنگیدند؟!‬
‫ّ‬
‫ّ‬
‫ّ‬
‫متولی و متمکن بر‬
‫و نیز گوهر گنج حیا و أعبد اهل صفا و متعلق درگاه رضا و ُ‬
‫طریق مصــطفیص و‪ ‬ابوعمرو عثمییان بیین ع ّ‬
‫فییان‪ ‬کــی وی را فضــائل‬
‫هویداست و مناقب ظاهراند ُ‬
‫کل معانی و عبدالله بیین ربییاح و ابوقتییادهب‬
‫روایت آرند کی‪ :‬روز حرب الدار ما به نزدیک عثمان‪ ‬چون غوغا در درگاه وی‬
‫جمع شدند‪ ،‬غلمان وی سلح برداشتند‪ .‬عثمان گفت‪ :‬هرکه ســلح بــر نگیــرد از‬
‫مال من آزادست و ما از ترس خود بیرون آمدیم«‪.1‬‬
‫‪ -2‬حسن بن علی ‪ ‬نزد خلیفه میرود‬

‫یخواهــد کــه اجــازه دهــد تــا بـا‬
‫حسن بن علی ‪ ‬نزد خلیفه میرود و از او م ‌‬
‫جع واجِلییس فییی‬
‫شورشیان بجنگد‪ ،‬و خلیفه به او میگوید‪» :‬یا اب َ‬
‫ن أخی ار ِ‬
‫ی الل ُُ‬
‫بیت ِ َ‬
‫دماء«‪.‬‬
‫ه فلحاج َ‬
‫ر ِ‬
‫ق ال ّ‬
‫ک حّتی َیأت ِ َ‬
‫ة َلنا فی إهرا ِ‬
‫ه بأم ِ‬
‫»ای برادرزاده باز گرد و اندر خانه خود بنشین تــا فرمــان خداونــد و تقــدیر او‬
‫چه باشد کی ما را به خــون ریختــن مســلمانان حــاجت نیســت« و ایــن علمــت‬
‫تسلیم است اندر حال ورود بل اندر درجۀ خّلت‪ ،2‬چنانکه نمرود آتش برافروخت‬
‫هییل ل َ ی َ‬
‫ک‬
‫و ابراهیم را ‪ ‬اندر پّله منجنیق نهاد‪ .‬جبرئیل‪ ‬آمــده و گفــت‪َ » :‬‬
‫من حاج ‪َ 3‬‬
‫ما إلی َ‬
‫ک َ‬
‫حسبی‬
‫َ ٍ‬
‫ِ‬
‫فل«‪ ،4‬گفــت‪ :‬پــس از خــدای بخــواه گفــت‪َ » :‬‬
‫ة؟أ ّ‬
‫ه بحالی«‪.‬‬
‫من سؤالی ِ‬
‫ِ‬
‫م ُ‬
‫عل ُ‬
‫یرسد و او به من داناتر از من به‬
‫یداند کی به من چه م ‌‬
‫مرا آن بس کی او م ‌‬
‫من‪ ،‬او داند کی صلح من در چیست‪ .‬پس عثمــان بــه جــای خلیل و غوغــا بــه‬
‫جای آتش و حسن به جای جبرئیل اما ابراهیم را ‪ ‬از بل نجــات و عثمــان‬
‫را ‪ ‬اندر بل هلک و نجات را تعل ّــق بــه بقــا بــود و هلک را بــه فنــا«‪ .5‬مرحــوم‬
‫یگویــد کــه‪ :‬عثمــان از‬
‫استاد ابوالعلی مودودی در »خلفــت و ملــوکّیت« م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع مذکور‪. 82-83/‬‬
‫دوستی‪.‬‬
‫احتیاجی داری؟‬
‫اما به تو احتیاجی ندارم‬
‫منبع مذکور‪.83-84/‬‬ 

‫‪70‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫نیروی دفاعی دارالخلفة استفاده نکرد تا به زمامداران بعد از خود نشــان دهــد‬
‫که خلیفه برای حفاظت از خود به قوّۀ قهرّیه متوســل نشــود‪ ،‬و حــاکم اســلمی‬
‫نباید نیروی سرکوبگر و ضد ّ مردمی را به کار برد‪.‬‬
‫علی بن ابی طالب ‪‬‬
‫‪ -1‬علی‪ ،‬اسدالله‪ ،‬حیدر کّرار و اسوه فضیلت‬

‫علی‪ ،‬اسدالله‪ ،‬حیدر کّرار‪ ،‬ابوتراب و ابوالحسن شیر میادین شجاعت‬
‫م‬
‫و أسوه فضیلت و پرهیزگاری و مرد تاریخ گذشت و نصفت است »وَ ِ‬
‫منهم عــ ّ‬
‫زادۀ مصــطفی و غریــق بحــر بل و حریــق نــار ول‪ 1‬و مقتــدای اولیــا و اصــفیا‬
‫ه‪ 2‬و او را انــدرین طریقــت‬
‫ابوالحسن علی بن ابی طیالب ک َـّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ـ ُ‬
‫شأنی عظیم و درجتی رفیع است‪ .‬و اندر دّقت عبارت از اصــول حقـایق ح ّ‬
‫ظـی‬
‫ی‬
‫دی کی جنید‪ /‬گفت‪» :‬شی ُ‬
‫ل والبلء ُ‬
‫تمام داشت تا ح ّ‬
‫خنا فییی الصییو ِ‬
‫عل ِی ّ‬
‫‪3‬‬
‫مرَتضی« شیخ ما اندر اصول و اندر بل کشیدن‪ ،‬علی مرتضي‪ ‬است« ‪.‬‬
‫ال ُ‬
‫در تصــوف‪ ،‬هم ـۀ خرقــه پوشــان و پاکبــازان ســلوک خــود را بــه علــی نســبت‬
‫دیق پیروی مینمایند‪.‬‬
‫م ‌‬
‫یدهند و گروهی نیز مانند نقشبندیه از ابوبکر ص ّ‬
‫‪ -2‬توصیه علی به یکی از مسلمانان‬

‫یکی به نزدیک وی )علی( آمد‪ ،‬کی ای امیرالمؤمنین مــرا وص ـّیتی بکــن‪ ،‬و وی‬
‫ن أكثر شغلك بأهلك وولدك ‪ ،‬فإن يكن أهلك وولدك أولياء اللییه ‪،‬‬
‫گفت‪» :‬ل تجعل ّ‬
‫َ‬
‫ُ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫م ـک و ُ‬
‫شــغلک ِلعــداء‬
‫فإ ّ‬
‫ن الله ل يضيع أولياءه ‪ ،‬وإن يكونــوا أعداء اللییه‪َ ،‬فمــا هَ ّ‬
‫ه«‪.‬‬
‫الل ِ‬
‫»نگر تا شغل زن و فرزند را مهمترین اشغال خود نگردانی کی اگر ایشان از‬
‫دوستان خدایند‪ ‬وی دوستان خود را ضایع نگرداند و اگر دشمنان خدایند عّز‬
‫ج ّ‬
‫ل اندوه دشمنان خدای چه میداری«‪.4‬‬
‫وَ َ‬
‫حد کامل‬
‫مو ّ‬
‫‪ -3‬علی‪ ،‬دل شناس و ُ‬

‫یداند نه‬
‫حد کاملی است و بی نیازی را در غنای قلب م ‌‬
‫مو ّ‬
‫علی‪ ،‬دل شناس و ُ‬
‫تجملت و زرق و برق و کاخ و امارات دنیوی‪:‬‬
‫ه مر سائلی را کــی ‪ 5‬از وی پرســیده بــود‪ ،‬کــه پــاکیزهترین‬
‫علی گفت ک َّر َ‬
‫م الل ُ‬
‫ه« و هــر دل کــه بــه خــدای تعــالی‬
‫ب بــالل ِ‬
‫کســبها چیســت؟ گفــت‪» :‬غنــاُء القل ـ ِ‬
‫‪6‬‬
‫توانگرباشد‪ ،‬نیستی دنیا وی را درویش نگرداند و هستی آن شادی نیاردش« ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫ولیت و دوستی با خدا‬
‫خداوند رخسارش را گرامی داشت ) زیرا هیچگاه در برابر بت سجده نکرد(‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.84/‬‬
‫منبع مذکور‪.84/‬‬
‫که‬
‫منبع مذکور‪.85/‬‬ 

‫‪71‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -4‬عرفان علی‬

‫عرفان علی‪ ،‬عرفان اّتصالی اســت آن چنــانکه میفرمایــد‪» :‬ل َأعب ُدُ َرّبیا ل َییم‬
‫َ‬
‫ه« و خدایی را که نبیند پرستش نمی کند و خدا را به خــدا میشناســد‪ ،‬چــون‬
‫أَر ُ‬
‫ه‬
‫امیرالمــؤمنین علــی‪ ‬را پرســیدند از معرفــت گفــت‪َ » :‬‬
‫ه بییالل ِ‬
‫عَرف ی ُ‬
‫ت الل ی َ‬
‫ر الله«‪.‬‬
‫و َ‬
‫ن الل ِ‬
‫ت مادو َ‬
‫عَرف ُ‬
‫َ‬
‫ه بنو ِ‬
‫‪1‬‬
‫خداوند را عّز وج ّ‬
‫ل بدو شناختم و جز خداوند را به نور او شناختم ‪.‬‬
‫‪ -5‬نماز علی‬

‫ور‬
‫علی در نماز آن چنان خضوع و خشوع داشت که برای امثــال مــا قابــل تصـ ّ‬
‫نیست‪ ،‬نمازی با راز و نیاز و اّتصال وجود به دریا‪ ،‬نه اّتصال ذاتی بلکه کســب و‬
‫ارادت و الهامات معنوی و فیوضات رّبانی‪.‬‬
‫ه( قصــد نمــاز کــردی مویهــای وی از‬
‫و چون امیرالمومنین علي )ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫جامۀ وی بیرون کــردی و لــرزه بــر وی افتــادی و گفــتی‪ :‬آمــد وقــت امـانتی کـه‬
‫آسمانها و زمینها از حمل آن عاجز آمدند«‪.2‬‬
‫مت و کریم تاریخ عمل است‬
‫‪ -6‬علی‪ ،‬جواد ا ّ‬

‫مت و کریم تاریــخ عمــل اســت‪ ،‬هرگـز بــه دنیــا و ارزشـهایش دل‬
‫علی‪ ،‬جواد ا ّ‬
‫نمیبست و آســان میبخشــید‪ .‬آری آن أســوه نیکــو‪ ،‬بخشــنده اســت و زکــات بــر‬
‫بخشنده جایز نیست زیرا هرچه دارد در طبـق اخلق نهـاده اســت چنـانکه خـود‬
‫میفرماید‪:‬‬
‫َ‬
‫ة علی جواد‬
‫ة مال‬
‫ب الّزکو ُ‬
‫ی زکو ُ‬
‫جَبت َ‬
‫و َ‬
‫ج ُ‬
‫و َ‬
‫ف َ‬
‫هل ی َ ِ‬
‫ما َ‬
‫عل َ ّ‬
‫»پس مال کریمان مبذول باشد و خونشان هدر‪ ،‬نه به مال بخیلی کنند و نه بر‬
‫خون«‪.3‬‬
‫آنچه در باره امیرالمؤمنین علی گفته شود مانند داستان قطــره و دریاســت و‬
‫ما قطراتی بر ساحل وجود او‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫ منبع مذکور‪.344/‬‬‫ اشاره به آیه ‪ /72‬احزاب‪     ﴿ :‬‬‫‪    ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪ ﴾     ‬ما بر آسمانها و زمین و کوها امانت را عرضه کردیم‪ .‬همه از‬
‫مل آن امتناع ورزیده ترسیدند تا انسان بپذیرفت و انسان بسیار ستمکار و نادان بود‪ .‬منبع مذکور‪.387/‬‬
‫تح ّ‬
‫‪ -‬منبع مذکور‪.406/‬‬ 

‫‪72‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ز‪ :‬امام محمد غزالی )‪(505-450‬‬
‫امام ابوحامد محمد غزالی عارف و دانشمند و نویسندۀ توانای قرن پنجم‬
‫هجری یکی از درخشانترین چهرههای معرفتی جهان اسلم است‪.‬‬
‫این دانشمند آثار فراوانی به زبان عربی دارد که از آنهاســت‪» :‬إحیاء علییوم‬
‫ن الضییلل«‪ ...‬و »کیمیییای‬
‫من ِ‬
‫قییذ ِ‬
‫میی َ‬
‫الییدین«‪» ،‬المستصییفی«‪» ،‬ال ُ‬
‫سعادت«‪.‬‬
‫‪ -1‬کیمیای سعادت و خلفای راشدین‬

‫غزالی مختصری از کتاب إحیاء را به فارسی ترجمه کــرد و آن را »کیمیییای‬
‫سییعادت« نامیــد‪ ،‬ایــن عــارف بــزرگ در کیمیییای سییعادت در بــاره خلفــای‬
‫راشدین چنین میگوید‪:‬‬
‫»علــی‪ ‬چــون در نمــاز خواســتی شــد‪ ،‬لــرزه بــر وی افتــادی و گــونه بــر وی‬
‫بگشتی‪ ،‬و گفتی‪ :‬آمد وقت امانتیکه بر هفــت آســمان و زمیــن عرضــه کردنــد و‬
‫ایشان طاقت آن را نداشتند«‪.1‬‬
‫نماز علیی اتصیال بیه انیوار فیییض الهییی‪ ،‬و قرارگرفتین در دایییر ۀ‬
‫عبودیت و فراموش نمودن خویشتن است‪ .‬در عبارتی زندگی بی پیرایه‬
‫مر‪ ‬و جامه پینه بستهاش را چنین توصیف میکند‪:‬‬
‫عُ َ‬
‫‪2‬‬
‫»اول مرّقع دار عمر بود‪ ‬که بر جامۀ وی چهارده پاره بر دوخته بود« ‪.‬‬
‫دعیان مســند‬
‫غزالی م ‌‬
‫یخواهــد بــه زمامــداران مســلمانان و حکومتیــان و م ـ ّ‬
‫‌نشین بگوید که‪ :‬اّول شرط زمامداری و حکومت‪ ،‬استفاده از حد ّ اقل امکانــات‬
‫یکنــد کــه‪» :‬و‬
‫اســت‪ .‬در آداب تلوت قــرآن بــه دو موضــوع زیــر اشــاره م ‌‬
‫رسولاللهص بــر ابــوبکر بــر گذشــت‪ ،‬نمــاز میکــرد بــه شــب و قــرآن آهســته‬
‫یگویم میشــنود؛ و‬
‫یخواند‪ ،‬گفت‪» :‬چرا آهسته میخوانی؟ گفت‪ :‬آنکه با وی م ‌‬
‫م ‌‬
‫عمر را دید به آواز میخواند‪ ،‬گفــت‪ :‬چــرا آواز میخــوانی؟ گفــت‪ :‬خفتــه را بیــدار‬
‫یکنم و شیطان را دور کنم‪ ،‬گفت‪ :‬هر دو نیکو کردید«‪.3‬‬
‫م ‌‬
‫در این دوگانگی قرآن خوانــدن و انجـام نمـاز‪ ،‬نّیـت آدمــی نقــش اصــلی دارد‪.‬‬
‫شقیق بلخی عارف مشــهور نــزد هارون الرشییید خلیفــه عباســی رفــت و‬
‫هارون به او گفت‪» :‬توئی شقیق زاهد؟ گفت‪ :‬شقیق منــم امــا زاهــد نــه!‬
‫گفت‪ :‬مرا پند ده‪ ،‬گفت‪ :‬خدای تعالی ترا به جای صدیق‪ 4‬نشانده است‪ ،‬و از تو‬
‫صدق در خواهد چنانکه از وی‪ ،‬و به جای فاروق‪ 5‬نشانده است‪ ،‬و از تــو فــرق‬
‫در خواهد میان حــق و باطــل چنــانکه از وی‪ ،‬و بــه جــای ذوالّنوَرین‪ 6‬نشــانده‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫کیمیای سعادت‪ -‬امام محمد غزالی – به تصحیح احمد آرام‪ -‬چاپ دوازدهم ‪ -1361‬صفحه ‪.161‬‬
‫مأخذ مذکور‪/‬جلد دوم‪.640/‬‬
‫مأخذ مذکور‪/‬جلد اول‪.200/‬‬
‫ابوبکر ‪.‬‬
‫عمر ‪.‬‬
‫عثمان ‪.‬‬ 

‫‪73‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫است‪ ،‬و از تو شرم و کرم در خواهــد چنــانکه از وی‪ ،‬و بــه جــای امیرالمــؤمنین‬
‫علی مرتضی‪ ‬بنشانده است و از تو علم وجــود و عــدل در خواهــد چنــانکه از‬
‫وی ‪.1«...‬‬
‫غزالی علوه بر بیان شاخصهای خلفــا‪ ،‬تصــویری را از عــارفی از بنــد اوهــام‬
‫یدهد که شکوه و هیبت هارون او را از گفتــن حقــایق و‬
‫نفس رسته نشان م ‌‬
‫پند دادن به خلیفه باز نمی دارد‪.‬‬
‫علی مرز بین زاهد وغیر زاهد را‪ ،‬در انجام کار برای خداوند میداند‪.‬‬
‫»و برای این گفت علی مرتضی‪» :‬اگر کسی هرچه روی زمین مالســت بــه‬
‫دست آوردی زاهدست اگرچه توانگرترین خلقست‪ ،‬و اگر به ترک همــه بگویــد‪-‬‬
‫و نه برای حق تعالی است – وی زاهد نیست«‪.2‬‬
‫در کلم علــی‪ ،‬پیــام ارزشــمند اقتصــادی نهفتــه اســت؛ کــه مســلمان وارســته‬
‫کوشش کند که خود و جامعه مسلمانان را از فقر اقتصادی و ســختی معیشــت‬
‫نجات دهد‪ ،‬تا از زنجیر اسارتبار بیگانگان آزاد شوند‪.‬‬
‫بزرگان هیچگاه خودبین نبوده و چنان تحت تأثیر آیات قــرآن و مظــاهر خلقــت‬
‫قرار گرفته که چه شبها و روزها با اندوه و غم سرنوشت ساز زیستهاند‪:‬‬
‫»بدانکه چون صدیق‪ 3‬با بزرگی وی مرغی را دیدی گفــتی‪ :‬کاشــکی مـن تــو‬
‫بودمی‪ ...‬و عمر‪ ‬گاه بودی که آیت قرآن بشنیدی بیفتادی و از هوش بشــدی‬
‫و چند روز مردمان به عیادت وی رفتندی‪ ،‬و بر روی او دو خــط ســیاه بــودی از‬
‫گریستن‪ ،‬و گفتی‪ :‬کاشکی هرگز عمر را مادر نزادی‪ ،‬و یــک راه بــه در ســرایی‬
‫‪ ‬‬
‫یخواند در نماز اینجــا رســیده بــود‪﴿ :‬‬
‫بگذشت‪ ،‬یکی قرآن هم ‌‬
‫‪4‬‬
‫‪) ﴾    ‬طور‪ ، (7 :‬از ستور خویشتن در افگند از بی‬
‫طاقتی و وی را به خانه بردند‪ ،‬یک ماه بیمار بــود کــه کســی ســبب بیمــاری وی‬
‫ندانست«‪.5‬‬
‫یآفریند که مــرز میـان اعتقـاد و عمـل را بـه هـم نزدیکـتر‬
‫غزالی تصویری م ‌‬
‫ســک‬
‫م ‌‬
‫یکند‪ ،‬و با آوردن این رنگ آمیزیهای زیبا‪ ،‬شکستن بت »خــودبینی« و تم ّ‬
‫به قرآن را دو عامل مهم و حرکــت آفریــن حیــات مــؤمن بــه شــمار میآورد‪ .‬در‬
‫مت دنیا و لذت گرائی میگوید‪» :‬زید بن ارقم همــی گویــد‪ :‬بــا ابییوبکر‪‬‬
‫مذ ّ‬
‫بودم‪ ،‬وی را آب آوردند‪ ،‬با انگبین شیرین کرده‪ ،‬چون به دهــان نزدیــک بــرد بــاز‬
‫گرفت و بگریست بســیار چنــانکه همــه بگریســتیم‪ ،‬چــون خــاموش شــد دلیــری‬
‫نیافت کسیکه پرسیدی‪ ،‬چون چشم بسترد گفتند‪ :‬یا خلیفۀ رسول الله چه بــود؟‬
‫گفت‪ :‬یک روز با رسول اللهص نشسته بودیم‪ ،‬دیدم کــه بــه دســت چیــزی را از‬
‫خود دور همی کرد‪ -‬و هیچ چیز ندیدم – گفتم‪ :‬یا رسول الله آن چیست؟ گفــت‪:‬‬
‫دنیاست که خویشتن را بر من عرضه همی کند‪ ،‬باز آمد و گفت‪ :‬اگر تو جســتی‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫مأخذ مذکور‪/‬جلد اول‪.416/‬‬
‫منبع مذکور‪/‬جلد دوم‪.556/‬‬
‫ابوبکر ‪.‬‬
‫هر آینه عذاب پروردگارت شدنی است‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.716/‬‬ 

‫‪74‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫از من‪ ،‬کسانی که پس از تو باشند نجهند‪ ،‬اکنون ترســیدم کــه دنیــا مــرا یــافت‪،‬‬
‫ترک کردم و بگریستم«‪.1‬‬
‫گرچه غزالی در این موارد‪ ،‬سندی را ارائه نداده است ولی ما حصل پیــام او‬
‫یکشیید و نمیگییذارد‪،‬‬
‫این است که‪ :‬دل بستن به دنیا آدمی را به بند م ‌‬
‫شخصّیت و هویت اصلی انسان بر وجود مادیش فرمانروایی کند و‬
‫یگردد‬
‫گاهی چنان دستخوش امیال شهوانی و آرزوهای نفسانی م ‌‬
‫کییه از حیییوان پسییتتر میشییود‪ .‬توک ّییل‪ ،‬عامییل ارزشییمندی در پیکییار‬
‫سرنوشت آفرین انسانی است و دوری از اسباب ظییاهر و شییرایط‬
‫و عوامل نامناسب مخالف تو ّ‬
‫کل نیست‪.‬‬
‫یرفت‪ ،‬خبر رسید که آنجا طاعون عظیــم اســت‪ ،‬گروهــی‬
‫»عمر‪ ‬به شام م ‌‬
‫ح َ‬
‫در خــدای بــه‬
‫ذر نکنیم‪ ،‬عمــر گفــت‪ :‬از قَـ َ‬
‫در َ‬
‫گفتند‪ :‬نرویم‪ ،‬گروهی گفتند‪ :‬از قَ َ‬
‫‪2‬‬
‫ود یکــی پــر گیــاه و‬
‫قدر خدای گریزیم ‪ ،‬و گفت‪ :‬اگر یکی را از شــما دو وادی ب ُـ َ‬
‫یکی خشک‪ ،‬به هرکدام که گوسفند ب ََرد به قدر برده باشــد‪ ،‬پــس عبدالرحمن‬
‫بن عوف ‪ ‬را طلــب کــرد تــا وی چــه گویــد‪ ،‬وی گفــت کــه‪ :‬مــن از رســولص‬
‫شنیدم که‪ :‬چون بشنوید که جایی وبا است آنجا مروید‪ ،‬و چییون آنجییا‬
‫باشید هم مقام کنید و بمگریزید‪ ،‬پییس عمییر شییکر کییرد کییه رأی او‬
‫موافق خبر بود«‪.3‬‬
‫غزالی بــا نقــل روایــت بــال بــه یــک موضــوع اساســی و اصــولی بهداشــت و‬
‫یکند و این حقیقتی است که در لبلی کتابها و روایــات تــا بــه‬
‫پزشکی اشاره م ‌‬
‫امروز مانده و بشریت را به حیرت انداخته است‪.‬‬
‫در اسلم هرکاری که انجام میشود باید برای رضایت خداونــد باشــد‪ ،‬و شــرک‬
‫در عبادت گاهی به معنی عبادت دوگانه است‪ .‬یعنی‪ ،‬یک وجــه آن بــرای خــدا و‬
‫وجــه دیگــر بــه منظــور دیگــری اســت‪ ،‬چنــانکه آمــده اســت‪» :‬و ازیــن بــود کــه‬
‫امیرالمــؤمنین علــی‪ ‬کــافری بیفگنــد تــا بکشــد‪ ،‬وی آب دهــان در وی پاشــید‪،‬‬
‫بازگشت و نکشت و گفت‪ :‬خشــمگین شــدم‪ ،‬ترســیدم کــه بــرای خــدای تعــالی‬
‫نکشــته باشــم‪ .‬و عمــر‪ ‬یکــی را دّره‪ 4‬بــزد‪ ،‬آنکــس دشــنام داد‪ ،‬دیگــرش نــزد‪،‬‬
‫گفتند‪ :‬چرا تقصیر کردی؟ گفت‪ :‬تا این زمــان او را بــه حــق زدم‪ ،‬اکنــون کــه او‬
‫دشنام داد اگر بزنم به قهر زده باشم«‪.5‬‬
‫علوه بر وجه توحید افعالی که خالی از هر نوع شرک آشکار و پنهان است در‬
‫هر دو نوع روایت‪ ،‬ارزش و اهمیت جلوگیری از خشم به خوبی نمایــان اســت و‬
‫انسان با ایمان و حکومتیان و دستگاه عدالت و ضــابطین آنهــا بایــد بــه گــونهای‬
‫عمل کند که خود را از زنجیر خشم و کینه و انتقام جویی نابخردانه نجات دهند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫ منبع مذکور‪.522/‬‬‫ استاد مرتضی مطهری در کتاب انسان و سرنوشت همین موضوع را با جریانی از علی بن ابی طالب‬‫نقل می کند‪.‬‬
‫ منبع مذکور‪.828/‬‬‫ تازیانه‪.‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪/‬جلد اول‪403/‬‬ 

‫‪75‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫عالم دوستی باید بر یکرنگیی و یکیدلی اسیتوار باشید و تکّلفهیا و‬
‫تشریفات ظاهری و قید و بندهای بادکنکی عرفی‪ ،‬بییر خلف آیییین‬
‫دوستی و معاشرت صادقانه است‪ :‬علی میگوید ‪ :‬بدترین دوستان‬
‫ود بییه عییذر خواسییتن از وی و تکلیییف کییردن‬
‫ود که ترا حاجت ب ُ َ‬
‫آن ب ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫برای وی« ‪.‬‬
‫انسان باید در مسیر داوری و قضاء‪ ،‬رازداری و سرپوشی را برگزیند و در هــر‬
‫یگوید‪» :‬هــر کــه را‬
‫حال نسبت به مردم پاک طینت و پاکدل باشد‪ :‬صدیق‪ 2‬م ‌‬
‫‪3‬‬
‫ود‪ ،‬آن خواهم که خدای تعــالی آن فاحشــه‬
‫ود و اگر میخواره ب ُ َ‬
‫بگیرم‪ ،‬اگر دزد ب ُ َ‬
‫بر وی بپوشد«‪ .4‬بــر قاضــی و حــاکم شــرع واجــب اســت کــه خــود را در برابــر‬
‫خداوند مسؤول بداند و در حکمی که صادر میکنــد از هیــچ قــدرتی غیــر از خــدا‬
‫نترسد‪:‬‬
‫عمر‪ ‬گفت‪» :‬وای بر داور زمین از داور آسمان – روزی که او را بینــد‪ ،‬مگــر‬
‫آنکه داد بدهد و حق بگزارد و به هوی حکم نکنــد و جــانب خویشــان خــود نگــاه‬
‫ندارد و به بیم و امید حکم نکند‪ ،‬لیکن از کتاب خدای آینه ســازد و پیــش چشــم‬
‫خود بنهد و بدان حکم میکند«‪.5‬‬
‫عمر بن خطاب‪ ‬زمانی که خلیفۀ مسلمانان بود‪ ،‬پارهای از شبها به پاسداری‬
‫از شهر میپرداخت تا به کسی ستم نشود و ستمگری از تیررس حکــم او خــارج‬
‫نگردد‪ :‬عمر خ ّ‬
‫یگردید‪ ،‬تا هر کجــا خللــی‬
‫طاب‪ ‬به جای عسس‪ 6‬خود شب م ‌‬
‫ببیند به تدارک آن مشغول شود‪ ،‬و گفت‪ :‬اگر گوسفندی گرکن‪ 7‬بر کناره فــرات‬
‫بگذرانند و روغن در نمالند‪ ،‬ترسم که روز قیامت که روز حسابســت مــرا از آن‬
‫باز پرسند! و باز آنکه احتیاط و عدل او چنین بــود کــه هیــچ آدمــی بــدان نتوانــد‬
‫رسید«‪.8‬‬
‫فیض الهی را که در غار تلوت قــرآن مجیــد بــر دل میتابــد از دســت داد زیــرا‬
‫دتی متوقف‬
‫ممکن است آن تابش نور حقّ بر قلب دیگر تکرار نشود‪ ،‬یا برای م ّ‬
‫گردد‪:‬‬
‫یشـنیدند و‬
‫»و چـون عـرب میآمدنـد در روزگـار رسـولاللهص و قـرآن تـازه م ‌‬
‫م‬
‫یگریستند و احوال‪ 9‬بریشان پدید م ‌‬
‫م ‌‬
‫مییا ک ُن ْت ُی ْ‬
‫یآمد‪ ،‬ابوبکر گفــت‪» ‬ک ُن ّییا ک َ َ‬
‫ُ‬
‫ُ‬
‫َ‬
‫ت قلوب َُنا« گفت‪ :‬ما نیز چون شما بودیم‪ ،‬اکنون دل مــا ســخت شــد‪،‬‬
‫س ْ‬
‫مق َ‬
‫ثُ ّ‬
‫ود‪.‬‬
‫ود اثر آن بیش ب ُ َ‬
‫که با قرآن قرار گرفت و خو کرد‪ ،‬پس هرچه تازه ب ُ َ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع مذکور‪ /‬جلد اول ‪.324/‬‬
‫ابوبکر‬
‫کار زشت‬
‫منبع مذکور‪/‬جلد اول‪.329/‬‬
‫منبع مذکور‪/‬جلد اول‪. 416/‬‬
‫پاسبان شب‪ ،‬شبگرد‪ ،‬حارس‪ ،‬نگهبان شب‪) .‬ب(‬
‫گر‪.‬‬
‫مبنع مذکور‪/‬جلد اول‪.415/‬‬
‫احوال جمع مکسرحال و حال تابش فیض الهی در قلب است‪.‬‬ 

‫‪76‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫و برای این بود که عمر‪ ‬حاج را فرمودی تا زودتر به شهرهای خویش رونــد‪،‬‬
‫گفت‪ :‬ترسم که چون خو کنند با کعبه‪ ،‬آنگاه حرمت آن از دل ایشان برخیزد«‪.‬‬
‫غزالی در نقل دو روایت فوق به دو موضوع مّهم و اساسی تکیه میکند‪:‬‬
‫یکییی اینکییه بزرگییان هیچگییاه خویشییتن بییین نبییوده و همییواره‬
‫خواستهاند که حقیقییت را بیازگو کننیید و بیه نفییس سییرکش اجیازه‬
‫دخالت در کارها ندادهاند‪ ،‬و دیگییر اینکییه وارد شییدن در یییک فضییای‬
‫روحی تحولی انقلب آفرین است و باید لحظات اولیه دگرگییونی و‬
‫بازتاب تابش فیض را عزیز دانست زیرا خو گرفتنهای بعدی ممکیین‬
‫است از درج ۀ درک معنی بکاهد‪.‬‬
‫زهد‪:‬‬
‫داقل معیشــت‬
‫زهد‪ ،‬دوری از دنیا و تعلقات زنجیر آسای آن و قانع بودن به ح ّ‬
‫حلل است‪.‬‬
‫ه به ســلمت بیــاورد بــه‬
‫رسول اللهص خطبه م ‌‬
‫ه إ ِل ّ الل ُ‬
‫یکرد‪ ،‬گفت‪ :‬هرکه ل ِإل َ‬
‫چیــزی دیگــر نــا آمیختــه‪ .‬بهشــت‪ ،‬وی راســت‪ ،‬علــی‪ ‬برخاســت و گفــت‪ :‬یــا‬
‫رسولالله! تفسیر کن تا آن چیست که به وی نمیبایــد آمیخــت؟ گفــت‪ :‬دوســتی‬
‫ود و کــردار‬
‫دنیا و جستن آن که قومی باشند که سخن ایشان سخن پیغمبران ب ُـ َ‬
‫ود جــای وی در‬
‫ه إ ِل ّ الل ُ‬
‫ایشان کردار جّباران‪ ،‬هر که ل ِإل َ‬
‫ه بیاموزد و این دروی ن َب ُ َ‬
‫بهشتست«‪.1‬‬
‫یرهانـد‬
‫دوری از زرق و برق دنیا آدمی را از ننگ بردگی و عبودّیت غیر خدا‪ ،‬م ‌‬
‫و انسان وارسته و دانای حقیقی‪ ،‬کسی است که مــرزی میــان فکــر و عمــل او‬
‫نیست‪ .‬در تاریخ فرهنگ و ادب فارسی خوی تظاهر و دوگانه بودن بسیار مورد‬
‫مت و انتقاد قرار گرفته است‪ .‬حافظ شیرازی شاعر غزل سرای مشهور‬
‫مذ ّ‬
‫ایران میگوید‪:‬‬
‫یکنند =‬
‫واعظان کاین جلوه در محراب و منبر م ‌‬
‫یکنند‬
‫یروند آن کار دیگر م ‌‬
‫م ‌‬
‫مشکلی دارم ز دانشمند مجلس باز پرس‬
‫یکنیند‬
‫چرا خود توبه کمتر م ‌‬

‫=‬

‫چون به خلوت‬
‫توبه فرمایان‬

‫حفصهل‪2‬پدر خویش عمر‪ ‬را گفت‪» :‬چون مال غنیمت از شهرها در رسد‪،‬‬
‫جامهای نرمتر از این درپوش و طعامی خوشتر از این ساز‪ ،‬تا این کسان که بــا‬
‫تواند بخورند‪ ،‬گفت‪ :‬یا حفصه! حال شوهر هیچ کس بهتر از زن نداند‪ ،‬تو حال‬
‫رسول بهتر از همه دانی‪ ،‬به خدای بر تو که رسولص چند سال در نبوت بود که‬
‫وی و اهل وی چون بامداد سیر بودندی شبانگاه گرسنه بودندی؛ به خدای بر تو‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ منبع مذکور ‪/‬جلد دوم‪.733 /‬‬‫‪ -‬زوجه پیامبر و دختر عمر است‪.‬‬ 

‫‪77‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫که چند سال بر وی بــر گذشــت و خرمــا ســیر نیــافت‪ ،‬تــا آنگــاه کــه فتــح خیــبر‬
‫افتاد«‪.1‬‬
‫در نقل حکایت‪ ،‬عظمتی نهفته است که پشت زمامداران دیکتاتور و زورگو را‬
‫یآورد و به انسان کرامت و شکوه خاصی میبخشد‪ ،‬به گونهای که‬
‫به لرزه در م ‌‬
‫عمر با جامۀ پینه بسته و زهد خاص خود‪ ،‬توانسته‪ ،‬دو قیدرت بییزرگ زمییان‪،‬‬
‫یعنی حکییومت ساسییانیان و امپراطییوری روم را بییه زیییر سییلطه و‬
‫اقتدار خویش در آورد و خواب راحت و آسایش را از آنها بگیرد‪.‬‬
‫م المــومنین میگویــد‪» :‬دو یــار از پیــش رفتهانــد‪ :‬محمد و‬
‫عمر بــه حفصه ا ّ‬
‫یرفتند‪ ،‬اگر به راه ایشان روم بــه ایشــان رســم‪ ،‬و‬
‫ابوبکر و ایشان به راهی م ‌‬
‫‪2‬‬
‫اگر نه مرا از راهی دیگر ببرند« ‪.‬‬
‫قدرت و سلطه حکومت چنان است کییه در اکییثر مییوارد‪ ،‬عییدالت و‬
‫یگیرد و او را به یک موجود سلطهگر‪ ،‬زورگییو‬
‫آزادگی را از حاکم م ‌‬
‫و ستمگر تبدیل میکند و انسییان هرچییه بییارش کمییتر‪ ،‬و سییبکبالیش‬
‫یتواند‪ ،‬در فضای حرّیت و آزاد زیستن‪ ،‬زنییدگی‬
‫بیشتر شود‪ ،‬بهتر م ‌‬
‫نماید‪.‬‬
‫‪ -2‬هیبت و صولت عمر ‪‬‬

‫غزالی در بارۀ هیبت عمر بن خطاب به روایت زیر اشاره میکند‪:‬‬
‫خلق رسول اللهص را بود که یک روز زنـان انـدر پیـش وی بانـگ‬
‫»و نیکوترین ُ‬
‫یکردند و غلبه همی داشتند‪ ،‬عمر‪ ‬اندر شد‪ ،‬بگریختند‪ ،‬گفت‪ :‬ای دشــمنان‬
‫هم ‌‬
‫‪3‬‬
‫خویش ز من حشمت دارید و از رسول خدا حشمت ندارید؟!‪ ،‬گفتند‪ :‬تو از وی‬
‫تندتری و درشت تر‪ .‬و رسولص گفت‪» :‬یا ابن خط ّــاب‪ ،‬بــدان خــدای کــه نفــس‬
‫من به حکم وی است‪ ،‬که هرگــز تــرا شــیطان انــدر راهــی نبینــد کــه نــه آن راه‬
‫بگذارد و به راهی دیگر شود از هیبت تو«‪.4‬‬
‫‪-3‬عید مؤمن از نظر علیس‬

‫عید مؤمن روزی است که گناهی در آن انجام نپذیرد و مسلمان باید کوشــش‬
‫کند که همواره زندگی خویش را از اسارت آرزوهای نفســانی و معصـّیت الهــی‬
‫آزاد نماید‪:‬‬
‫»امیرالمــؤمنین علــی بــن ابــی طــالب‪ ‬قــومی را دیــد آراســته‪ ،‬گفــت‪ :‬ایــن‬
‫چیست؟ گفتند‪ :‬روز عید ایشانست‪ ،‬گفت‪ :‬آن روز کــه معصــیت نکنــم روز عیــد‬
‫من است«‪.5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع مذکور‪/‬جلد دوم‪734/‬‬
‫منبع مذکور‪/‬جلد دوم‪.734/‬‬
‫یعنی ملحظه مرا میکنید‪.‬‬
‫منبع مذکور‪ /‬جلد دوم‪.428 /‬‬
‫منبع مذکور‪ /‬جلد دوم‪. 826/‬‬ 

‫‪78‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -4‬جام ۀ ساده و قلب روشن علی‬

‫جام ۀ ساده و قلب روشن علی‪ ،‬نشانهای از بــی پیرایگــی و همســویی بــا‬
‫فقر است‪» :‬و امیرالمؤمنین علی‪ ‬جامۀ مختصر داشت‪ ،‬بـا وی عتـاب کردنــد‪،‬‬
‫گفت‪ :‬دل بدین خاشع شود و دیگران اقتــدا کننـد و درویشـان را فـرا دلخوشـی‬
‫بود«‪.1‬‬
‫‪ -5‬فایده خاموشی و سکوت ابوبکر صدیقس‬

‫صمت و خاموشی یکی از وسائل و مراحل پیکار بییا نفییس اسییت‬
‫ُ‬
‫که تخلیه وجود از رذایل و تحلیه به فضائل بدون آن بسییار مشیکل‬
‫یرسد‪ .‬و نییاگفته نمانیید کییه زیانهییای پییر حرفییی در امیور‬
‫به نظر م ‌‬
‫خییانوادگی و اجتمییاعی و فرهنگییی و سیاسییی و دینییی بییر کسییی‬
‫پوشیده نیست‪ .‬در کیمیای سعادت آمده اسییت‪» :‬و رسییول اللهییص‬
‫س َ‬
‫ود‪ ،‬و هرکییه بسیییار‬
‫گفت‪» :‬هرکه بسیار سخن باشد بسیار َ‬
‫قط ب ُی َ‬
‫س َ‬
‫ود آتییش بییه وی‬
‫َ‬
‫ود‪ ،‬و هرکییه بسیییار گنییاه ب ُی َ‬
‫ود بسیار گناه ب ُی َ‬
‫قط ب ُ َ‬
‫دیق ‪ ‬سیینگی در دهییان نهییاده‬
‫ی‬
‫ص‬
‫یوبکر‬
‫ی‬
‫اب‬
‫یه‬
‫ی‬
‫ک‬
‫یود‬
‫ی‬
‫ب‬
‫این‬
‫از‬
‫و‬
‫«‬
‫اولیتر‬
‫ّ‬
‫بودی تا سخن نتوانستی گفتن«‪.2‬‬
‫یگوید‪:‬‬
‫مد مولوی در مثنوی م ‌‬
‫مولنا جلل ال ّ‬
‫دین مح ّ‬
‫هرکه داد او حسن خود را در مزاد‬
‫نهاد‬
‫دشمنان او را ز غیرت میدرند‬
‫میبرند‬

‫صد قضای بد سوی او رو‬
‫دوستان هم روزگارش‬

‫سخن زیبا گفتن بــدون محاســبه و بررســی پیامــدهای آن؛ بــه زیبــایی صــورت‬
‫یماند که در معرض دیــد همگــان قــرار گیــرد‪ ،‬علوه بــر اینکــه فرصــت وقــت‬
‫م ‌‬
‫گرانبها را از آدمـی میگیـرد رشـکها و حسـادتهای دیگـران را نیـز بـه طغیـان وا‬
‫میدارد‪.‬‬
‫‪ -6‬مدح و ستایش و مسؤولیت انسان از نظر عمرس‬

‫انسان در برابر سخنهایش‪ ،‬مسؤولّیت تام دارد‪ ،‬ستودن دیگران در صورتی که‬
‫منطبق با واقعیت نباشد درست نیست‪:‬‬
‫اما ممدوح را از دو وجه زیان دارد‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫عجبی و تکبری در وی پدید آید‪ :‬عمر‪ ‬نشسته بود با دّره ‪ ،‬جارود‬
‫یکی اینکه ُ‬
‫‪5‬‬
‫مردی بود آنجا فرود آمد‪ ،‬یکی گفــت‪ :‬ایــن مهــتر ربیعه اســت‪ ،‬چــون بنشســت‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع مذکور‪ /‬جلد دوم‪.614 /‬‬
‫منبع مذکور‪ /‬جلد دوم‪.473 /‬‬
‫تازیانه‪.‬‬
‫مرد شوم‪ ،‬بد اختر‪.‬‬
‫بزرگ قبیله ربیعه‬ 

‫‪79‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫عمر‪ ‬وی را دّره بزد گفت‪ :‬یا امیرالمؤمنین این چیست؟ گفــت‪ :‬نشــنیدی کــه‬
‫عجــب‬
‫این مرد چه گفت؟ عمر گفت‪ :‬ترسیدم که چیــزی انــدر دل تــو افتــد‪ ،‬آن ُ‬
‫خواستم که در تو بشکنم‪ .‬و دیگر اینکه چون به علم و صلح بــر وی ثنــا گوینــد‪،‬‬
‫کامل شود اندر مستقبل و گوید‪ :‬من خود به کمال رسیدم‪ ،‬و ازیــن بــود کــه در‬
‫پیش رسولص مدح کردند‪ ،‬گفت‪ :‬گردن وی بزدی‪ ،‬و رســولص بــر صییحابه ثنــا‬
‫گفته است‪ ،‬گفت‪» :‬یا عمر‪ ،‬اگر مــرا بــه خلــق نفرســتادی تــرا فرســتادندی« و‬
‫گفت‪» :‬اگر ایمان جملۀ عالم با ایمان ابوبکر مقابله کنند‪ ،‬ایمان وی زیادت آید«‬
‫و امثال این که دانست که ایشان را زیانی ندارد«‪.1‬‬
‫یخواهد با نقل این روایتها‪ ،‬آدمی را به انــواع مــدح آشــنا کنــد‪،‬‬
‫امام غزالی م ‌‬
‫زیـرا‪ ،‬چـه بسـیاری از شـاعران و ادیبــان‪ ،‬کسـانی از حکومتیــان را بـه صـفاتی‬
‫ممدوح ستودهاند که هیچ عقل سالمی آن را نمیپذیرد و علوه بر آن وجــدانهای‬
‫دیت با آنان برخاستهاند‪.‬‬
‫بیدار به ض ّ‬
‫ناصر خسرو قبادیانی به شاعران دربار محمود غزنییوی حملــه میکنــد و‬
‫میگوید‪:‬‬
‫من آنم که در پای خوکان نریزم‬
‫دری را‬

‫مر این قیمتی دّر لفظ‬

‫هیچ شاعر آزادهای حاضر نیست که سخنان زیبا و آراستۀ خود را نثار پادشــان‬
‫خوک صفت و شهوت ران نماید! و اگر گاهی شاعر و نویسندهای توانا‪ ،‬صــفتی‬
‫عالی به ممدوح خود داده‪ ،‬برای تشویق او به کســب فضــائل و انجــام کارهــای‬
‫نیک و پسندیده بوده است‪.‬‬
‫‪ -7‬غلبه بر خشم ابوبکر صدیقس‬

‫دیق را دشــنام داد‪ ،‬گفــت‪ :‬آنچــه از مــا بــر تــو پوشــیده اســت‬
‫»یکی ابوبکر ص ّ‬
‫یگفــت و‬
‫دیق را در پیش رســول اللهـص جفــا م ‌‬
‫بیشتر است«‪» ،‬یکی ابوبکر ص ّ‬
‫‪2‬‬
‫وی خاموش میبود‪ ،‬و چون در جــواب آمــد رســولص برخاســت‪ ،‬گفت ‪ :‬تــاکنون‬
‫مینشستی چون جواب گفتن گرفتم برخاستی‪ ،‬گفت‪ 3:‬تا خاموش بــودی جــواب‬
‫یداد چون تو گفتن گرفتی شــیطان آمــد نخواســتم کــه بــا شــیطان‬
‫تو فرشته م ‌‬
‫بنشینم«‪.4‬‬
‫مــل‬
‫آنچه که ما را به حقیقت موضوع راهنمایی م ‌‬
‫یکند اینســت کــه‪ :‬بــدانیم تح ّ‬
‫سخن نادرست دیگری در باروری منــش آدمــی نقــش بســزائی دارد چنــانکه در‬
‫تاریخ حیات پیامبر بزرگوار اسلم آمــده اســت کــه‪ :‬مشــرکان و دشــمنان انــواع‬
‫تهمتها را به آن حضرت میزدند در حالی که رسول اکرمص با شکیبایی ویژهای‬
‫به آنان پاسخ میداد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع مذکور‪ /‬جلد دوم‪.501-502 /‬‬
‫یعنی ابوبکر گفت‪.‬‬
‫رسول گفت‬
‫منبع مذکور‪ /‬جلد دوم‪.511/‬‬ 

‫‪80‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -8‬کراهّیت مال دوستی از نظر علیس‬

‫مردان سترگ تاریــخ معرفــت هرگــز بــه دنیــا و مــا فیهــا دل نبســته و همــواره‬
‫کوشیدهاند که خود و دیگران را از دام زرق و برق دنیــا و مــال دوســتی نجــات‬
‫دهند‪ .‬علی‪ ‬درمی بر کف دست نهاد و گفت‪» :‬تــو آنــی کــه تــا از دســت مــن‬
‫نروی مرا هیچ سود نکنی«‪.1‬‬
‫یشــوند‬
‫مال دوستی به معنی مال داشتن نیست زیرا چه بســا افــرادی پیــدا م ‌‬
‫که با وجود داشتن مکانت و ثروت به آن دل نبســتهاند و در مواقــع ضــروری از‬
‫ن علیی‬
‫مال خود انفــاق م ‌‬
‫عیو ُ‬
‫یکننــد چنــانکه رســول خــداص گفــت‪ِ» :‬نعم ال َ‬
‫‪2‬‬
‫ه الما ُ‬
‫ل« ‪.‬‬
‫تقوی الل ِ‬
‫‪3‬‬
‫عمر‪ ‬گفت‪» :‬چه جمع کنیم از مال دنیا؟ گفت ‪ :‬زبان ذاکر و دل شاکر و زن‬
‫مؤمنه«‪.4‬‬
‫‪ -9‬تنبیه مذمت فقر و گوشه گیری‬

‫یکننیید چنییین‬
‫مت م ‌‬
‫نباید از احادیث و روایاتی که مییال دنیییا را مییذ ّ‬
‫استنباط شود که اسلم به فقر و گوشییه گیییری و زنییدگی بخییور و‬
‫یخواهیید بییه مسییلمانان‬
‫یدهد بلکه شییریعت نبییوی م ‌‬
‫نمیر دستور م ‌‬
‫بفهماند که برای رفع تبعیضات و ایجاد قسط و عدالت اجتماعی و‬
‫جامعه مرفه و آزاد اسلمی لزم است که مسییلمانان از اسییراف و‬
‫تبذیر و ریخت و پاش دوری نمایند و به موقییع نیییز گذشییت و ایثییار‬
‫کنند مانند عملکرد ابوبکر در خریدن بلل حبشی سیاه پوست‪.‬‬
‫علی ‪ ‬گوید‪» :‬چون دنیا بر تو اقبال کند خرج کیین کییه از خییرج کییم‬
‫نشود‪ ،‬و چون از تو بگریزد خرج کن که بنماند«‪.5‬‬
‫‪ -10‬بخل‬

‫بخل بلی کشندۀ جامعه اسلمی است‪ -‬ابوسعید خدری ‪ ‬که یکــی از اکــابر‬
‫صحابه رسول خداست میگوید‪» :‬دو مرد اندر نزدیــک رســولص شــدند و بهــای‬
‫شتری بخواستند‪ ،‬بداد‪ ،‬چون بیرون شدند پیش عمر شکر کردند‪ ،‬عمــر حکــایت‬
‫کرد با رسولص‪ ،‬پس رسول گفت‪ :‬فلن بیش ازیــن بســتد و شــکر نکــرد‪ ،‬پــس‬
‫گفت‪ :‬هرکه از شما بیاید و به الحاح‪ 6‬از من چیزی فــرا ســتاند و بــبرد آن آتــش‬
‫است‪ ،‬عمر گفت‪ :‬و چون آتش است چرا میدهی؟ گفت زیرا کــه الحــاح کنــد و‬
‫حقّ تعالی نپسندد که بخیل باشم و نـدهم‪ ،‬گفــت‪ :‬شـما همــی گوییــد کـه بخیـل‬
‫ود‪ ،‬چـه ظلـم اسـت نزدیـک حـق تعـالی عظیمتـر از بخـل‪،‬‬
‫معذورتر از ظـالم ُبـ َ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع مذکور‪.534/‬‬
‫منبع مذکور‪ -689 /‬مال بهترین یاوری بر پرهیزگاری است‪.‬‬
‫یعنی خود پاسخ داد‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.689/‬‬
‫منبع مذکور‪545/‬‬
‫اصرار و پافشاری کردن‬ 

‫‪81‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫سوگند یاد کردست حق تعالی به عّزت و عظمت خویش که هیچ بخیــل را انــدر‬
‫بهشت نگذارد«‪.1‬‬
‫مت بخیــل‬
‫حافظ در غزلی شیوا و بلیغ که چند بیــت آن نقــل میشــود‪ ،‬در مــذ ّ‬
‫چنین میگوید‪:‬‬
‫نوشتهاند بر ایوان جّنت المأوی‬
‫دنیا خرید وای به وی‬

‫که هرکه عشو ۀ‬

‫سخا نماند سخن طی کنم شراب کجاست‬
‫روان حاتم طی‬

‫بده بشادی روح و‬

‫شکوه سلطنت و حکم‪ ،‬کی ثباتی داشت‬
‫مانده است و افسرکی‬

‫ز تخت جم سخنی‬

‫بخیل بوی خدا نشنود بیا حافظ‬
‫ی‪.2‬‬
‫ن َ‬
‫ورز وال ّ‬
‫ضما ُ‬
‫عل َ ّ‬

‫پیاله گیر و کرم‬

‫‪ -11‬ایثار جان و یار غار‬

‫تاریخ اسلم از واقعه هجــرت چنیــن خــبر میدهــد کــه پیامبر بزرگوارص بــا‬
‫ابوبکر صدیق؛ یار غار‪ ،‬از م ّ‬
‫که بــه مــدینه )یــثرب( هجــرت فرمــود و علــی‪ ‬در‬
‫بستر پیغمبر خوابید تا مشرکان گمان کنند که رسول اکرم از شهر م ّ‬
‫که بیــرون‬
‫یخواستند در همــان‬
‫نرفته و در رختخواب خویش خوابیده است‪ ،‬زیرا کافران م ‌‬
‫شب پیامبر را بکشند‪:‬‬
‫یگریخــت‪ ،‬علــی‪ ‬برجــای وی بخفــت تــا اگــر‬
‫»رســولص از قصــد کــافران م ‌‬
‫کافران قصد کنند خویشتن را فدا کـرده باشـد‪ ،‬حـقّ جـ ّ‬
‫ل جللـه وحـی کـرد بـه‬
‫جبرئیل و میکائیل که میان شما برادری افگندم و عمر یکــی درازتــر کــردم‪،‬‬
‫یخواســت‬
‫کیست از شما که ایثار کند؟ هر یکی از ایشان آن عمــر درازتریــن م ‌‬
‫مــد‬
‫از بهر خود‪ ،‬حق تعالی گفت‪ :‬چرا چنین نکنیــد کــه علــی کــرد‪ ،‬وی را بــا مح ّ‬
‫برادری دادم جان خویشتن فدا کـرد و وی را ایثـار کـرد و بـر جـای وی بخفـت‪،‬‬
‫هردو به زمین شوید و وی را از دشمن نگــاه داریــد‪ ،‬بیامدنــد‪ ،‬جبرئیل نزدیــک‬
‫سر وی بایستاد و میکائیل نزدیک پای وی گفت‪ :‬بخ بخ‪ 3‬یا پسر ابوطالب کــه‬
‫حق تعالی با فرشتگان خویش بر تو مباهات میکند‪ ،‬و این آیت فرود آمــد کــه‪﴿ :‬‬
‫‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪) ﴾‬بقره‪.4(207 :‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫ منبع مذکور‪548 /‬‬‫ دیوان خواجه حافظ شیرازی به اهتمام سّید ابوالقاسم انجوی شیرازی ‪.243-244/‬‬‫ بخ بخ‪ :‬خوشا به حال‪.‬‬‫ »و از مردمان کسانی هستند که نفس خود را برای به دست آوردن خشنودی خدای تعالی فروشند«‪.‬‬‫منبع مذکور‪.550 /‬‬ 

‫‪82‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -12‬پندار ناصواب‪ ،‬تجمل گرایی و ردای پینه بسته عمرس‬

‫ول اسلم در منتهییای سییادگی و‬
‫زندگی پیامبر و مسلمانان صدر ا ّ‬
‫بی پیرایگی بود‪ ،‬در همان عصری که امپراطوریهای ایییران و ُرم از‬
‫هیبت عمر بن الخطاب‪ ،‬خواب راحتی نداشتند چهارده پینه بر ردای‬
‫خلیفه مسلمین بود و هیچگاه در تاریخ اییین سییاده زیسییتن عیییب و‬
‫نقصی برای خلیفه و جامعه اسلمی به حساب نیامییده اسییت‪ ،‬و از‬
‫مییل گرایییی و زرق و بییرق دنیییا روی‬
‫زمییانی کییه مسییلمانان بییه تج ّ‬
‫آوردند شکوه و عظمت خود را از دست دادند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫مل سازند‪ .‬گوینــد‪ :‬ایــن نــه‬
‫»اگر جامۀ نیکو اندر پوشند و اسب و ساخت و تج ّ‬
‫رعونت است‪ ،‬که این کوری دشمنان اهل دین اســت‪ ،‬کــه مبتــدعان بــدین کــور‬
‫مل باشند؛ و سیرت رسولص و ابوبکر و عمــر و عثمــان و‬
‫شوند که علماء با تج ّ‬
‫خَلق‪ 2‬ایشان فراموش کنند‪ ،‬و پندارند که آنچه ایشان همی‌کردند‬
‫علی‪ ‬و جامۀ َ‬
‫‪3‬‬
‫مل وی عزیز خواهد شد؟« ‪.‬‬
‫خوار داشتن اسلم بود و اکنون اسلم به تج ّ‬
‫آنچه که از سیرت پیامبرص و خلفای راشدین‪ ‬فهمیده میشــود اینســت کــه‪:‬‬
‫باید زندگی علمای دینــی و فرمانروایـان اســلمی نیــز در نهـایت ســادگی و بـی‬
‫یدستان و مستمندان‪ ،‬زندگی بهتری را دارا‬
‫پیرایگی باشد و کوشش کنند که ته ‌‬
‫شوند‪.‬‬
‫‪ -13‬صبر‬
‫اهمیت و ارزش صبر بر کسی پوشیده نیست‪ ،‬و همه دانشــمندان و انســانهای‬
‫وارسته معتقدند که هیــچ انســان‪ ،‬مکتــب و دینــی بــدون داشــتن نیــروی صــبر و‬
‫شکیبایی‪ ،‬پیروز نمیشود‪.‬‬
‫علی‪ ‬گفت‪ :‬صبر از ایمان همچنانست که سر از تن‪ ،‬هرکه را سییر‬
‫نیست تن نیست‪ ،‬و هرکه را صبر نیست ایمان نیست«‪.4‬‬
‫‪ -14‬ریا از نظر معاذ بن جبل و عمر‬

‫یکشــد‪ ،‬و دارنــده آن‬
‫ریا از مهلکاتی است که بر صفحه اعمــال خــط بطلن م ‌‬
‫م کشندهای است کــه همــه از او میگریزنــد؛ ریاکــار بــا روش منافقــانه‬
‫مانند س ّ‬
‫یدهــد و زنــدگیش لــبریز از مکــر و‬
‫خــویش‪ ،‬آنچــه را کــه در دل دارد‪ ،‬انجــام نم ‌‬
‫فریب است‪.‬‬
‫یگریست‪ ،‬عمر‪ ‬گفت‪ :‬چرا همی گریــی؟ گفــت‪ :‬از رســولص‬
‫»معاذ ‪ 5‬هم ‌‬
‫شنیدم که اندک ریا شرک است و گفت‪ :‬مرایی‪ 6‬را روز قیامت نــدا کننــد و آواز‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫ساخت‪ :‬ابزار و یراق‪.‬‬
‫خَلق‪ :‬کهنه‪.‬‬
‫َ‬
‫منبع مذکور‪.634/‬‬
‫منبع مذکور‪.664/‬‬
‫جَبل از صحابه رسول خداست‪.‬‬
‫معاذ بن َ‬
‫مرایی‪ :‬ریاکار‪.‬‬ 

‫‪83‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫دار‪ ،‬کردارت ضایع شد و مزدت باطــل شــد‪ ،‬بــرو و‬
‫دهند‪ :‬یا مرایی یا نابکار یا غ ّ‬
‫‪1‬‬
‫مزد آنکس طلب کن که کار برای وی کردۀ« ‪.‬‬
‫خداوند متعال در قرآن مجید چهرۀ ریاکاران را به خــوبی ترســیم کــرده اســت‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬
‫کــــــــــــــــه‪﴿ :‬‬
‫‪) ﴾‬بقره‪» .(10 :‬دلهایشان بیمــار اســت و خداونــد بیماریشــان را‬
‫زیاد میکند«‪.‬‬
‫امروزه آثار این بیماری روحی خطرناک بر کســی پوشــیده نیســت‪ ،‬و آشــکارا‬
‫یبینیم که انسان ریاکار برای رسیدن بــه هــدف چگــونه چهــرۀ خــود را عــوض‬
‫م ‌‬
‫یگردد که بـه اصـطلح‬
‫یکند و گاهی چنان مدافع دین و اصول عالیۀ اخلقی م ‌‬
‫م ‌‬
‫»از پاپ کاتولیک تر« میشود‪.‬‬
‫عمر‪ ‬مردی را دید سر در پیش افگنده یعنی کــه مــن پارســاام‪ ،‬گفــت‪» :‬ای‬
‫‪2‬‬
‫ود نه اندر گردن«‪.3‬‬
‫ن کژ راست باز کن خشوع اندر دل ب ُ َ‬
‫خداوند ! گرد ِ‬
‫‪ -15‬ساده زیستن عمر و علیب‬
‫داکثر اســتفاده کننــد و‬
‫داّقل امکانــات حـ ّ‬
‫بزرگــان اســلم کوشــیدهاند کــه از حـ ّ‬
‫هیچگــاه شخصــّیت آدمــی را بــا جــاه و جلل و زرق و بــرق و صــورت ظــاهر‪،‬‬
‫نسنجیدهاند‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫»عمر‪ ‬اندر بازار همی شد‪ ،‬گوشت اندر دســت چــپ در آویختــه بــود و دِّره‬
‫اندر دست راست‪ ...‬عمــر را‪ ‬دیدنــد انــدر بــازار و چهــارده پــاره بــر ِازار‪ 5‬وی‬
‫دوخته بعضی از ادیم‪ ... 6‬و علی‪ ‬جامه مختصر داشــت‪ ،‬بــا وی عتــاب کردنــد‪،‬‬
‫گفت‪ :‬دل‪ ،‬بدین خاشع شود و دیگـران اقتـدا کننـد و درویشـان را فرادلخوشـی‬
‫ود«‪.7‬‬
‫بُ َ‬
‫در ساده زیستن خلفییا و مسییلمانان آغییازین‪ ،‬درسییی اسییت بییرای‬
‫همه جویندگان معرفییت و پوینییدگان کمییال از اییین جهییت کییه آنییان‬
‫سییبکبال و سییبکبار بودنیید و در دریییای زنییدگی بییه راحییتی شیینا‬
‫یکردند و از میان امواج متلطییم و طوفییانی حییوادث بییه سییاحل‬
‫م ‌‬
‫نجات میرسییدند صیدق ابیوبکر‪ ،‬عیدالت عمیر و زهید علیی و شیرم‬
‫عثمان به جویندگان راه مستقیم درس سییبکباری و بییی آلیشییی و‬
‫یآموزنید کیه‬
‫یدهنید بیه گیونهای کییه عمل ً بیه میا م ‌‬
‫ساده زیستن م ‌‬
‫میتوان با ایمان و اخلص و اعتقاد راسخ اسییلم را گسییترش داد و‬
‫مجاهدان حقیقی یعنی پیکارگران در روز و زاهدان شب باشیم‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع مذکور‪572/‬‬
‫خداوند‪ :‬امروزه به معنی آقا‪ ،‬صاحب است‪.‬‬
‫منبع مذکور‪573/‬‬
‫تازیانه‬
‫مامه‬
‫ازار‪ :‬زیر جامه‪ -‬فوطه‪ -‬شلوار –ع ّ‬
‫ادیم‪ :‬چرم‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.614/‬‬ 

‫‪84‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫علی ‪ ‬از رسول خداص روایت میکند‪» :‬هرگاه که خلق روی به جمــع دنیــا و‬
‫عمارات آن روند و درویشان‪ 1‬را دشمن دارند‪ ،‬خدای تعالی ایشــان را بــه چهــار‬
‫خصــلت مبتل کنــد‪ :‬قحییط زمییان و جییور سییلطان و خیییانت قاضیییان و‬
‫وت کافران و دشمنان«‪.2‬‬
‫شوکت و ق ّ‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫مد به قدر کفایت کن« ‪.‬‬
‫»و از این گفت رسولص‪» :‬یا رب«‪ ،‬قوت آل مح ّ‬
‫یدســتان و درمانــدگان‬
‫حــدیث نبــوی فــوق وظیفــه ثروتمنــدان را در برابــر ته ‌‬
‫یکند که آنان با انفاق و بخشش و دادن زکــات خلء اقتصــادی جــامعه‬
‫روشن م ‌‬
‫اسلمی را پر کنند و درویشان و فقیران نیز نبایــد از کــار و کوشــش خــودداری‬
‫نمایند بلکه واجب است که با سعی و تلش زندگی خود را از تیرگی فقر نجات‬
‫دهند‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫ود‪ ،‬و نشییان آن‬
‫علی‪ ‬م ‌‬
‫یگوید که‪» :‬درویشی باشیید کییه عقییوبت ب ُی َ‬
‫ود‪ ،‬و باشد که سییعادت‬
‫بدخویی و شکایت و خشم بر قضای خدای ب ُ َ‬
‫‪6‬‬
‫ود« ‪.‬‬
‫ود‪ ،‬و نشان آن نیکوخویی و گله ناکردن و شکر گزاردن ب ُ َ‬
‫بُ َ‬
‫و وظیف ی ۀ بزرگییان دییین و فرمانروایییان اسییلمی اینسییت کییه‪ ،‬بییا‬
‫مل و احقاق حقییوق درمانییدگان‬
‫پوشیدن لباس ساده و دوری از تج ّ‬
‫و بی نوایان‪ ،‬اسلم را از تکاثر و افزون خواهی نجات دهنیید یعنییی‬
‫خود کم بخورند و کم بنوشند و به زرق و برق دنیا روی نیاورنیید تییا‬
‫بتوانند با سخنانی گیرا و دلنشین در قلوب رنجدیدگان تأثیر کنند‪.‬‬
‫علی ‪ ‬گفت‪» :‬خدای تعالی عهد فرو گرفت بر ایشان جامۀ کمترین مردمــان‬
‫ود تا توانگر بدو اقتدا کند و درویش دل شکسته نشود‪ ...‬عمر‪ ‬چهــارده پــاره‬
‫بُ َ‬
‫‪7‬‬
‫بر دوخته بود« ‪.‬‬
‫‪ -16‬تنبیه‪ -‬رد سوء تفاهم‬

‫ممکن است برای عدهای سوء تفاهم پیش آید که پوشیییدن لبییاس‬
‫پینه بسته و کهنه‪ ،‬مخالف اصول بهداشت و پیشرفت علمی است!‬
‫با اندک د ّ‬
‫ییابیم که استفاده کردن از لباس کهنییه‪،‬‬
‫مل در م ‌‬
‫قت و تأ ّ‬
‫در صورتیکه تمیز و نظیف باشیید هیییچ اشییکالی نییدارد! و از طییرف‬
‫دیگر با نگاهی سطحی به کاخها و کوشکها و ماشینهای گرانبهییا و‬
‫تجملت و دکوراسیییییون خانههییییا و ادارات و ریخییییت و پاشییییهای‬
‫عروسیها و مجالس شادی و عزاداریها و صدها حیف و میلها ‪ ...‬به‬
‫یرسیم کییه اگییر بخییش نییاچیزی از اینهییا در راه بییی‬
‫این حقیقت م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫یدستان‪.‬‬
‫ درویشان‪ :‬فقیران و ته ‌‬‫ منبع مذکور‪.722/‬‬‫ خوراک – روزی‪.‬‬‫ منبع مذکور‪.724/‬‬‫ عقوبت‪ :‬شکنجه و عذاب و بدبختی‪.‬‬‫ منبع مذکور‪.726 /‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪738 /‬‬ 

‫‪85‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫نوایان و رفاه آنان خرج کنند آیییا بییی نییوائی خییواهیم داشییت! آری‬
‫علی چنین بود و ما چنین هستیم!!‪..‬‬
‫‪ -17‬اسرار زکات دادن‬

‫همچنانکه نماز صورتی حقیقی دارد که آن روح صورت است‪ ،‬زکات نیز چنیــن‬
‫است و چون کسی راز و صورت حقیقی آن را نداند‪ ،‬زکات صورتی اســت بــی‬
‫روح‪ ،‬و راز آن سه چیز است‪:‬‬
‫راز اول) طبقه صدیقان‪ ،‬نیک مردان و سره مردان(‬

‫یکی اینکه خلق مأمورند به محّبت و دوستی حقّ تعالی‪ ،‬بگونهای کــه انســان‬
‫مؤمن واجب است که خداوند را از مال و جاه و حشمت و زنــان و فرزنــدان و‬
‫عشیره و تجارت و هرچه که دارد بیشتر دوست داشته باشــد‪ ،‬و خداونــد تعــالی‬
‫در قرآن مجید ســوره تــوبه ‪ 17/‬بــه آن دســتور میدهــد‪ .‬و کســانی کــه از مــدار‬
‫یکنند سه طبقه و دستهاند‪:‬‬
‫یگذرند و به روح زکات عمل م ‌‬
‫تعلقات دنیوی م ‌‬
‫دیقان بودند‪ ،‬هرچه که داشتند فدا کردند و گفتند‪ :‬از دویســت‬
‫ول‪ :‬ص ّ‬
‫طبقه ا ّ‬
‫ود که به همــه بــدهیم در‬
‫درم‪ ،‬پنج درم دادن کار بخیلن باشد‪ ،‬بر ما واجب آن ب ُ َ‬
‫دوستی دوست‪ ،‬چنانکه ابوبکر جملۀ مال بداد‪ ،‬رسول گفت‪» :‬عیــال را چــه بــاز‬
‫نهادی؟« گفت‪» :‬خدای و رسول خدای‪ ،‬و عمر یک نیمه بیاورد«‪ .‬گفت‪» :‬عیــال‬
‫مَتی ُ‬
‫را چه گذاشتی؟ گفت‪» :‬نیمی« رسولص گفت‪َ» :‬بین َ ُ‬
‫کمییا«‬
‫کما ما َبی َ‬
‫ن ک َل ِ َ‬
‫چن تفاوت سخن شماست«‪.1‬‬
‫تفاوت درجۀ شما هم ُ‬
‫وت‬
‫طبقه دوم‪ :‬نیک مردان بودند‪ ،‬که ایشان مال بر یک بار خرج نکردند و قـ ّ‬
‫آن نداشتند‪ ،‬لیکن نگاه همی داشــتند و منتظــر حــاجت فقــراء و وجــوه خیــرات‬
‫یداشتند و بر قدر زکات اقتصار نکردند‪ ،2‬و‬
‫بودند‪ ،‬و خود را با درویشان برابر م ‌‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫چون درویشان رسیدند ایشان را همچون عیال خود دانستند ‪.‬‬
‫طبقه سوم‪ :‬سره مردان‪ 5‬بودند‪ ،‬که ایشان بیش از آن طــاقت نداشــتند کــه‬
‫از دویست درم پنج درم بدهند‪ ،‬بر فریضه اقتصار کردند‪ 6‬و فرمان به دل خوش‬
‫به زودی به جای آوردند‪ ،‬و هیچ مّنت بر درویشان ننهادند‪.7‬‬
‫راز دوم )تطهیر دل از آلیش و نجاست بخل(‬

‫»س ـّر دوم تطهیــر دلســت از آلیــش و نجاســت بخــل‪ :‬کــه بخــل در دل چــون‬
‫نجاستی اســت کــه ســبب ناشایســتگی اوســت‪ ،‬قــرب حضــرت حـق را چنــانکه‬
‫نجاست ظاهر سبب بعد اوست از نماز‪ ،‬و آن نجاســت بخــل پــاک نشــود إل ّ بــه‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع مذکور‪ /‬جلد اول‪162 /‬‬
‫یعنی از مقدار زکوة بیشتر می دادند‪.‬‬
‫زن و فرزند و کسی که مخارج زندگیش به عهدۀ شخص است‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.162/‬‬
‫مردان پاک و خالص‪.‬‬
‫به زکوة اکتفا می کردند‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.163 /‬‬ 

‫‪86‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫خرج کردن مال‪ :‬و بدین سبب زکات که نجاست بخل را ببرد‪ ،‬چون آبــی اســت‬
‫که بدو نجاست شسته آید‪ .‬و برای اینست که زکات و صدقه بر رســول و اهــل‬
‫‪2‬‬
‫بیــت او حرامســت کــه منصــب وی را از اوســاخ‪ 1‬امــوال مردمــان صــیانت‬
‫کردهاند«‪.3‬‬
‫راز سوم )شکر نعمت مال(‬

‫»سّر سوم‪ ،‬شکر نعمت است‪ ،‬که مــال‪ ،‬نعمــتی اســت‪ ،‬چــون در حــق مــؤمن‬
‫سبب راحت و دنیا و آخرت باشد‪ ،‬پس چنانکه نماز و حــج و روزه شــکر نعمــت‬
‫تن است‪ ،‬زکات شکر نعمت مـال اســت‪ ،‬تـا چـون خـود را بـی نیـاز بینــد بــدین‬
‫نعمت‪ ،‬و مسلمانی دیگر را همچون خود درمانده بیند‪ ،‬با خود گوید‪» :‬او نیز بندۀ‬
‫خدایست همچون من‪ ،‬شکر آن را که مرا از وی بی نیاز کرد و او را محتاج من‬
‫کرد‪ .‬با او رفقی‪ 4‬کنم‪ ،‬که نباید که این از من به شبی برود‪ -‬اگر تقصیر کنم – و‬
‫مرا به صفت او گرداننده و او را به صفت من‪ .‬پس هرکسی باید که این اسرار‬
‫بداند تا عبادت او صورت بی معنی نباشد«‪.5‬‬
‫تنبیه‪) :‬زیان افراط و تفریط و اسراف و تبذیر(‬

‫مشکل اساسی مییا مسییلمانان در طییول اعصییار و قییرون )منهییای‬
‫عصر سعادت نبوی و صدر اول اسلم( به ویژه قرن معاصر اینست‬
‫که‪ :‬وجود افراط و تفریییط و اسیراف و تبییذیر از یییک طیرف و بیی‬
‫برنییامگی و دخیییالت بیگانگیییان و اسیییتعمارگران از طیییرف دیگیییر‪،‬‬
‫نمیگذارند که کشورهای اسلمی در امور اقتصادی و فرهنگی و ‪...‬‬
‫خود را از اسارت ننگ آفرین سلطه پذیری نجات دهند و مسلمانان‬
‫ماره و تکاثر طلب‪ ،‬به جای پیکار با دشمن درونییی و‬
‫وابست ۀ نفس ا ّ‬
‫یگیییرد و بییه علییت‬
‫بیرونییی خییود‪ ،‬روش خویشییتن بینییی را پیییش م ‌‬
‫ینوایان و درماندگان سر‬
‫پیروزی از فلسفه لذت گرایی از خدمت ب ‌‬
‫یزند و حکومتها نیییز بییه علتهییای گونییاگون از جملییه نداشییتن‬
‫باز م ‌‬
‫برنامههای دقیق و منظم اقتصادی و غیره و سلطه گری اهرمهای‬
‫یتوانند آنگونه که قرآن دستور میدهیید فقیییران و‬
‫فشار خارجی نم ‌‬
‫دربندیان اقتصادی را از زیر فشار تنگدستی و محرومّیت برهانند‪.‬‬
‫ههای معامله سلف صالح امـت ایـن اسـت کـه‪ ،‬بـه سـود انـدک و‬
‫یکی از شیو ‌‬
‫معامله بسیار قانع بودند تا محرومان نیز از قدرت خرید بهرهمند شـــوند‪ :‬علی‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫کثافتها و چرکها‪.‬‬
‫نگهداری‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.163/‬‬
‫مدارا و مهربانی‪.‬‬
‫منبع مذکور‪ /‬جلد اول‪..163/‬‬ 

‫‪87‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫یگردید و میگفت‪» :‬ای مردمییان سییود انییدک را‬
‫‪ ‬در بازار کوفه م ‌‬
‫‪1‬‬
‫یکنید که از بسیار بیفتید« ‪.‬‬
‫رد م ‌‬
‫‪2‬‬
‫عمر ‪ ‬گفت‪» :‬بازرگانان‪ ،‬اول روز آخرت را بگذارد و پس از آن دنیا را« ‪.‬‬
‫عبدالرحمن بن عوف‪ 3‬را پرسیدند‪» :‬توانگری تو از چیســت؟ گفــت‪ :‬ســود‬
‫اندک را رد نکنم«‪.4‬‬
‫باید در سیستم اقتصاد خانواده‪ ،‬از دو صفت خطرناک دوری کییرد‪،‬‬
‫یکند که خود را از همه‬
‫استکبار و اتراف‪ :‬استکبار آدمی را وادار م ‌‬
‫بالتر و بهتر ببیند و بالنشینی و غرور‪ ،‬خصلت همیشگی مسییتکبر‬
‫است و کلّیه نشست و برخاستها و اعمال روزانه او نشان آشکاری‬
‫یباشد چنانچه اشیاء نیکو و ارزان قیمت را نمیخییرد و‬
‫از استکبار م ‌‬
‫یخواهد جایگاهش بالتر از دیگران باشد‪.‬‬
‫همیشه م ‌‬
‫اتراف‬

‫میــزۀ اتــراف هســتند قــرآن‬
‫خوشگذرانی و عیاشی و ریخت و پاشها‪ ،‬صــفات م ّ‬
‫مجید در این باره میفرماید‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪) ﴾ ﴾  ‬الســراء‪:‬‬
‫‪   ‬‬

‫مــترف‬
‫‪» .(16‬هرگــاه بخــواهیم ســرزمینی آبــاد را نــابود کنیــم‪ ،‬بــه گــروه ُ‬
‫یدهیم )که خود را اصلح کنند( )متأســفانه(‬
‫)خوشگذران و سردمدار( فرمان م ‌‬
‫ییابد و بخــوبی نابودشــان‬
‫قق م ‌‬
‫یپردازند و کلمه عذاب تح ّ‬
‫به فسق و بدکاری م ‌‬
‫یگردانیم«‪ ،‬خانواده و جامعهای که اقتصادشان بر مبنای اتراف قرار میگیــرد‪،‬‬
‫م ‌‬
‫دخلها و خرجها با هم مطابقت نمیکنند و در ازدواجها‪ ،‬دعوتها‪ ،‬جشنها‪ ،‬خریــدها‪،‬‬
‫یگــردد‪،‬‬
‫یآورند و ظاهر سازیها بر آنان چیــره م ‌‬
‫مل گرایی روی م ‌‬
‫فروشها به تج ّ‬
‫یشــوند و راه افــراط و تفریــط و اســراف و تبــذیر را‬
‫و از حد ّ اعتــدال خــارج م ‌‬
‫پیش میگیرند!‪...‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫از سود بسیار محروم شوید‬
‫منبع مذکور‪.280 /‬‬
‫از صحابه رسول خداست ‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.280/‬‬ 

‫فصل دوم‬
‫الف‪ -‬مسعود سعد سلمان‬
‫ب‪ -‬شهاب الدین ابوالقاسم احمد سمعانی‬
‫ج‪ -‬سنایی غزنوی‬
‫د‪ -‬شیخ السلم احمد جام‬
‫هی‪ -‬ادیب صابر‬
‫و‪ -‬عثمانی مختاری‬
‫ز‪ -‬رشیدالدین وطواط‬ 

‫‪94‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫الف‪ :‬مسعود سعد سلمان )‪(515 -440 -438‬‬
‫مسعود سعد سلمان شاعر قصیده سرای بلند آوازه نیمه دوم قرن پنجم و‬
‫اوائل قرن ششم هجری است که قصائد »حبســیات« او بــه علــت احساسـها و‬
‫مــل زجــر و فشــار در‬
‫عواطف زیاد و کششــهای روحــی و روانــی منبعــث از تح ّ‬
‫زنــدانهای مخــوف ســه قلعــه دهــک‪ ،‬ســور و نــای از جاذبههــای مخصوصــی‬
‫برخوردارنـد‪ ،‬خلفـای راشـدین را پیشـتازان عـدالت و سـنگر سـازان میـدانهای‬
‫معرفت میداند‪:‬‬
‫‪ -1‬ستایش )منصور بن سعید( به صدق ابوبکر و علم علی‬

‫یآراید‪:‬‬
‫در مدح )منصور بن سعید( چهره ممدوح را این چنین م ‌‬
‫که بی شک جهان را تویی‬

‫بزرگا سزد گر کنی افتخار‬
‫خر‬
‫مفت َ‬
‫ُ‬

‫ترا فضل عثمان و عدل‬

‫ترا صدق بوبکر و علم علی‬
‫عمر‬
‫تویی در تن سرفرازان روان‬
‫صر‬
‫بَ َ‬

‫‪1‬‬

‫تویی در سر کامکاری‬
‫)قصائد‪(201/‬‬

‫‪ -2‬ستایش )امیر محمود غزنوی( به شجاعت علی و سیره عمر‬

‫در ستایش »امیر محمود غزنوی« کــه بــه سلطان غییازی مشــهور بــود‬
‫یکند و الحــق در‬
‫شجاعت او را به علی‪ ،‬و سیره و روش او را به عمر تشبیه م ‌‬
‫بیان سخن و بکار گیری مفاهیم و معانی چیره دست و استاد است‪:‬‬
‫مطلع قصیده‪:‬‬
‫هوای دوست مرا در جهان سمر دارد‬
‫صه دگر دارد‬
‫دیار ز من ق ّ‬
‫بتا نگارا برهجر دستیار مباش‬
‫سر شور و رای شر دارد‬

‫‪1‬‬

‫به هر‬
‫از آنکه هجر‬

‫امیر غازی محمود سیف دولت کو‬
‫علی و سیرت عمر دارد‬

‫شجاعت‬

‫خجسته دولت او را یکی درخت شناس‬
‫هنر‪ ،‬برگ وجود‪ ،‬بردارد‬

‫که عدل‪ ،‬شاخ و‬

‫‪ -‬دیوان مسعود سعد سلمان به کوشش رشید یاسمی )‪ (201‬اشاره به شماره صفحه است‪.‬‬ 

‫‪95‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫قصيده‪(88) :‬‬
‫در مدح »علء الدولة سلطان مسعود« مسعود را تمــثیلی گویــای خــردی‬
‫مر میداند‪:‬‬
‫از قدرت حیدر و عدل ُ‬
‫ع َ‬
‫مسعود خسروی که سعادت به پیش او‬
‫کند راهبر شود‬

‫هر گه که قصد عزم‬

‫شاهی که گر بیان دهد اخلق او خرد‬
‫عدل عمر شود‬

‫فهرست بأس حیدر و‬

‫قصيده‪.(126) :‬‬
‫مسعود که سالها‪ ،‬تازیانۀ بی عدالتی و حبس و نفی بلــد را آزمـوده اسـت بــه‬
‫یورزد و آزاد شــدن خــود را از زنــدان‪ ،‬تــازه‬
‫آزادگان و انســان دوســتان مهــر م ‌‬
‫شدن »عدل عمر« به حساب میآورد‪:‬‬
‫بریده نیست امید خلصی و راحت من‬
‫مر‬
‫شدهست عدل ُ‬
‫ع َ‬

‫در این زمانه که تازه‬
‫قصيده‪.(158) :‬‬

‫‪ -3‬شعر زیبای حکیم سنائی و قرآن گزیده عثمان‬

‫در قصیدۀ بــا شــکوه و زیبــایی بـه روانـی آب زلل و بـه درخشــندگی مرواریــد‬
‫صدف که در ستایش حکیم »سنائی غزنوی« سروده است شعر زیبا و بلیــغ‬
‫او را در خط السیر راهنمایی و ارشاد‪ ،‬چون قرآن )ُنبی( گزیده عثمان میداند‪:‬‬
‫آنچه در طبع خلق‪ ،‬طبع تو کرد‬
‫و آنچه در راه گوش شعر تو راند‬
‫کرد‬
‫چون بدید این رهی‪ 1‬که گفت ۀ تو‬
‫کرد شعر جمیل تو جمله‬

‫در چمن ابرهای نیسان کرد‬
‫در صدف قطرههای باران‬
‫کافران را همی مسلمان کرد‬
‫چون ُنبی‪ 2‬را گزیده عثمان کرد‬
‫)قصيده‪.(732 :‬‬

‫‪ -4‬صولت ممدوح‪ ،‬حیدری و خنجرش ذوالفقار است‬

‫در قصیدۀ دل انگیزی صولت ممدوح را حیــدری و شــیوۀ شــکافتن خنجــرش را‬
‫یشمارد‪:‬‬
‫عادت و رسم ذوالفقار م ‌‬
‫ای بزرگی که باغ را دی را‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ بنده و غلم‪.‬‬‫ قرآن‪.‬‬‫‪ -‬قدرت‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫ورد‬
‫شاخ بأس تو فتح بار آ َ‬ 

‫‪96‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫تیغ تیز تو در مصاف عدو‬

‫شرک را تا به حشر کار آورد‬

‫حیدری صولتی و خنجرتو‬

‫عادت و رسم ذوالفقار آورد‬

‫)قصيده‪.(589 :‬‬
‫در ادبیات فارسی هرجا اسمی از رستم است‪ ،‬رخش تداعی میشود و هرجا‬
‫نــام علــی اســت‪ ،‬ذوالفقــار بــه یــاد میآیــد و بــالعکس! در قصــیدهای در مــدح‬
‫سلطان مسعود در بیتی‪ ،‬صنعت مراعات نظیر‪ 1‬زیبا به کار برده شده است‪:‬‬
‫وی حیدر زمانه بر‬

‫ای رستم نبرد بران سوی رزم رخش‬
‫آهنج‪2‬ذوالفقار‬
‫باز گوید‪:‬‬

‫اندر کف تو خنجر تو‬

‫تو حیدری نبردی و در صف کارزار‬
‫ذوالفقار باد‬

‫)قصيده‪.(87 :‬‬
‫‪ -5‬علی قهرمان فتح‪ ،‬خیبر گیر و علمدار نصرت‬

‫علی قهرمان فتح خیبر و علمدار نصرت وپیــروزی اســت‪ ،‬مسییعود سیعد در‬
‫ابیات زیادی ممدوح خود را به فاتح خیبر تشبیه میکند‪.‬‬
‫دست او تیغی کشید اندر مصاف‬
‫کشید‬

‫کان به خیبر قبض ۀ حیدر‬

‫بر کشید او تیغ تیز دین فزای‬
‫کشید‬

‫از برای دین پیغمبر‬

‫)قصيده‪.(115 :‬‬
‫در قصیدهای در مدح »بهرام شاه« این چنین ممدوحش را میستاید‪:‬‬
‫ف نبرد‬
‫شاه را مانست روز رزم ت ّ‬
‫قلعه خیبر گرفت‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫اندر آن ساعت که حیدر‬

‫ به کار بردن کلماتی که با هم ارتباط دارند صنعت مراعات نظیر گویند مانند رستم‪ ،‬رزم‪ ،‬رخش‪ ،‬حیدر‬‫و ذوالفقار‪.‬‬
‫‪ -‬آهنگ‪.‬‬ 

‫‪97‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫دین ابوالقاسم احمد سمعانی )‪ -534 -487‬هی ق(‬
‫ب‪ :‬شهاب ال ّ‬
‫شهاب الدین ابوالقاسم احمد بن ابییی المظ ّ‬
‫فییر منصورالسییمعانی‬
‫سُبکی« در »طبقات الشافعیة« از فقهاء و مفتیــان و واعظــان‬
‫به گفتۀ علمۀ » ُ‬
‫ح الرواح‬
‫و شاعران قرن چهارم و اوائل قرن پنجم هجری است و کتاب »َرو ُ‬
‫شر َ‬
‫ح«‪ .1‬اثــر جاویــدان ایــن فقیــه و دانشــمند‬
‫ح أسییماء اَلمل ِی ِ‬
‫فی َ ِ‬
‫ک الفت ّییا ِ‬
‫شافعی مذهب است که مــا خلصــهای از آن را دربــارۀ خلفــای راشــدین‪ ‬نقــل‬
‫میکنیم‪:‬‬
‫‪ -1‬نگهداری عنکبوت در غار از رسول اکرمص و ابوبکر صدیقس‬

‫خداوند اگر بخواهد از کســی محــافظت کنــد‪ ،‬وســائل نجــات و حراســت او را‬
‫دیق نگهــداری‬
‫فراهم م ‌‬
‫یکند چنانکه عنکبوتی در غار از رسول اکرم و ابوبکر ص ّ‬
‫کرد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ی وی‬
‫»و دوست ما با ص ّ‬
‫دیق در غار غیرت رفته‪ ،‬مــا عنکبــوتی را بــه شــحنگ ِ‬
‫ل شما فرو بندد و سیاست قهر رّبانی بر سر‬
‫فرستادیم تا دس ِ‬
‫ت دعاوی و اباطی ِ‬
‫شما براند«‪.3‬‬
‫‪ -2‬سنگریزه در دست پیامبر و ابوبکر و عمر تسبیح میکند‬

‫»و آن سنگریزه که رسولص برگرفت و بر دست خود نهاد‪ ،‬چون آن سنگریزه‬
‫خود را آن خلعت و رفعت بدیــد‪ ،‬بــرق ســکوت از چهــرۀ عهــد فــرو گشــاد و بــه‬
‫ه‪ ،‬مــا در حجــاب گنگــی بــودیم لیکــن بــر‬
‫ن‪ 4‬شکر پیش آمد‪ ،‬گفت‪ :‬سبحان َالل ِ‬
‫َزفا ِ‬
‫مر نهادند همچنان گویــا بــود‪،‬‬
‫دس ِ‬
‫ت مهتر گویا شدیم‪ .‬چون در دست ابوبکر و عُ َ‬
‫‪5‬‬
‫سر متواری گشت« ‪.‬‬
‫چون بر دس ِ‬
‫ت دیگران نهادندگنگ شد به حال خود‪ ،‬و آن ّ‬
‫تسبیح و ذکــر ســنگریزه‪ ،‬معجــزه حضــرت رســالت اســت‪ .‬ذرهای کــه خــدا را‬
‫یکند در کف دست آن حضرت نیز ستایشگر ذات اقــدس الهــی اســت‬
‫نیایش م ‌‬
‫ولی حضرت رسول با گوش معنا آن تسبیح را شنیده است‪.‬‬
‫امروزه دانشمندان بــزرگ توانســتهاند بســیاری از رازهــای تلــه پــاتی )ارتبــاط‬
‫فکری( و روشن بینی را کشف کنند و راههایی را بیابند که برای پسی کوکی نه‬
‫سیس یعنی تأثیر فکر در ماده‪pk‬تحلیل و تعلیــل علمــی نماینــد گرچــه تــاکنون‬
‫مــوفقیت چنــدانی بدســت نیاوردهانــد‪ 6‬بــا تــوجه بــه تحقیقــات روحــی ویلییام‬
‫کروکس‪ ،‬پل ژیبیه‪ ،‬آلفرد روسل والس‪ ،‬دکتر اوژن اوستی و دکتر‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫ تالیف شهاب الدین ابوالقاسم احمد بن ابی المظفر منصور السمعانی – به تصحیح و توضیح نجیب مایل‬‫هروی – شرکت انتشارات علمی و فرهنگی – چاپ اول ‪.1368‬‬
‫ پاسبانی‪) .‬ب(‬‫ روح الرواح‪.95/‬‬‫ زبان‪.‬‬‫ روح الرواح ‪.261-260/‬‬‫‪ -‬پژوهشی درباره روح و شبح اثر نویسنده‪ .‬نشر احسان‪ .‬چاپ اول ‪.1377/508‬‬ 

‫‪98‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫راین قبول کردن شنیدن صدای تسبیح سنگریزه بــه صــورت معجــزه و نیــروی‬
‫گیرنده باطن استبعادی ندارد«‪.1‬‬
‫‪ -3‬حدیث نبوی در باره عمر‬

‫یآمد و تیغ حمایل کرده‪ ،‬و از غیب ندا میآمد که‪» :‬طَّر ُ‬
‫ب‬
‫مر م ‌‬
‫عبیی ِ‬
‫د َر ّ‬
‫قوا ل ِ َ‬
‫عُ َ‬
‫ن« برای بنده پروردگار جهانیان راه باز کنید‪.‬‬
‫العاَلمی َ‬
‫ای بیییر آب زنیییدگانی آتشیییی و اندران‪ ،‬ایمان و کفر عاشقان‬
‫را سوخته‬
‫افروخته‬
‫‪2‬‬

‫صّرهها‬
‫ای کمالت کم زنان را ُ‬
‫پرداخته‬

‫گییه بیه قهیر از جییزع‪ 3‬مشیکین‬
‫تیغها افروخته‬

‫وی جمالت مفلسان را کیسهها‬
‫بر دوخته‬
‫گه به لطف از لعل نوشین‬
‫شمعها افروخته‬

‫ای کف عشقت به یییک سییاعت هرچه درصد سال عقل ما ز جاه‬
‫اندوخته‬
‫به چاه انداخته‬
‫‪ -4‬چشم حقیقت بین‪ ،‬حقایق معنوی را درمییابد‬

‫ییابــد چنــانکه خلفــای راشــدین و‬
‫چشم حقیقــت بیــن‪ ،‬حقــایق معنــوی را در م ‌‬
‫ینگریســتند‪ ،‬ولــی مشــرکان از پــذیرفتن حــق و دیــدن‬
‫مشرکان هر دو طرف م ‌‬
‫یکردند‪ .‬در نحوه نگاه کــردن اســت کــه‬
‫شخصیت حقیقی پیامبرص خودداری م ‌‬
‫ارزشها و ضد ارزشها به میان میآیند‪:‬‬
‫مر و عثمــان و علــی‪ ‬مینگریســتند بوجهل و‬
‫»به همان دیده که ابوبکر و عُ َ‬
‫ینگریستند لیکن دیده بوجهل خیره شدۀ انکار بــود‪.‬‬
‫عتبه و شیبه و عقبه م ‌‬
‫ُ‬
‫‪4‬‬
‫و دیده صدیق زدودۀ استغفار بود‪ .‬دیده عقبه حجاب افگنده شب رِد ّ ازل بود‪،‬‬
‫مــر روشــن کــرده صــبح قبــول ازل بــود‪ .‬دیــده شییبه عصــابه بســتۀ‬
‫و دیــده عُ َ‬
‫ناخواست غیب بود‪ ،‬دیده عثمان باز کردۀ اقبال غیب بود‪ .‬دیده عقبه بن ابییی‬
‫محبط کور کرده علم حق بود‪ ،‬دیده علی سرمه کشیده حکم حق بود«‪.5‬‬
‫ُ‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫رک به منبع فوق در بحثهای مربوطه‪.‬‬
‫صّره‪ :‬کیسه زر‪.‬‬
‫ُ‬
‫جزع‪ :‬تنه‪ ،‬شاخه درخت‪.‬‬
‫مردود‪ ،‬هلکت‪.‬‬
‫روح الرواح‪.523/‬‬ 

‫‪99‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -5‬توانگران باید نسبت به فقیران مهر و شفقت ورزند‬

‫توانگران باید نســبت بــه فقیــران مهــر و شــفقت ورزنــد و بــالتر از آن‪ ،‬تکب ّــر‬
‫یدستان بر ثروتمندان و اغنیاست‪:‬‬
‫ته ‌‬
‫‪1‬‬
‫ه‪ -‬کــه او گفــت‪ :‬امیرالمــؤمنین‬
‫ه رو َ‬
‫حـ ُ‬
‫س الل ُ‬
‫ر حافی ‪-‬قَد ّ َ‬
‫»و آوردهاند از ِبش ِ‬
‫علی بن ابــی طــالب را ‪ ‬بــه خــواب دیــدم گفتــم‪ :‬مــرا پنــدی ده‪َ ،‬‬
‫فقا َ‬
‫ل‪ :‬میا‬
‫َ‬
‫ف َ‬
‫ی ال ُ‬
‫میین‬
‫ف الغنیاء َ‬
‫ن َ‬
‫عط َ‬
‫ن ِ‬
‫ب الل ی ِ‬
‫سی ُ‬
‫ه‪ ،‬وأح َ‬
‫س َ‬
‫أح َ‬
‫قراء طََلبا ً ل َِثوا ِ‬
‫عل َ‬
‫ذل ِ َ‬
‫ء ثِ َ‬
‫ف َ‬
‫ه ال ُ‬
‫ه چون نیکوست شفقت توانگران‬
‫عَلی الغنیا ِ‬
‫قراء َ‬
‫ق ً‬
‫ة بالل ِ‬
‫ک ِتی ُ‬
‫بر درویشان برای طلب ثواب را‪ ،‬و از آن نیکوتر تکّبر درویشان بر تــوانگران از‬
‫ق‪.2«‬‬
‫غایب اعتماد بر کرم ح ّ‬
‫یدانــد‬
‫آدمی آنگاه که دل بــه خداونــد بنــدد‪ ،‬شــکوه و قــدرت خلــق را نــاچیز م ‌‬
‫ن«‬
‫ب فی ال َ‬
‫صغَُر ال َ‬
‫م الّر ُ‬
‫چنانکه علی‪ ‬گفته است‪» :‬إذا عَظ ُ َ‬
‫ب َ‬
‫قل ِ‬
‫خلقُ فی الَعی ـ ِ‬
‫ود که قــدر خلــق‬
‫چون جلل و عظمت حق در سینهای رخت افگند نشانش آن ب ُ َ‬
‫‪3‬‬
‫از آنجا برگیرد‪.‬‬
‫‪ -6‬خلوص نیت ابوبکر صدیقس‬

‫خلوص نّیت به معنی تخلیه وجود از منّیتها و ادراک عجز و ناتوانی آدمی است‬
‫چنانکه ابوبکر صدیق در اخلص مرکز صدق شد‪:‬‬
‫َ‬
‫ک‬
‫»پس چون عجز پیدا آمد همه کارها خود روی به تو نهد‪» .‬العج یُز َ‬
‫در ِ‬
‫عیین َ‬
‫الدراک إدرا ٌ‬
‫دیق همه در میان نهاد تـا بـدان نقطـه دایـره رسـید کـه‬
‫ک«‪ .‬ص ّ‬
‫چشمۀ صدق بود تا چنان گشت که صد هزار و بیســت و انــدر نقطــه عصــمت و‬
‫ملیکه ملکوت گواهی دادند که منبع صدق ابوبکر است«‪.4‬‬
‫‪ -7‬دوری بزرگان وادی معرفت از تکبر‬

‫بزرگان وادی معرفت و سالکان طریق معدلت با تمــام وجــود از تکب ّــر و‬
‫مر خ ّ‬
‫طاب بــا‬
‫خودپسندی دوری کرده و خود را بی ارزش و ناچیز شمردهاند‪ :‬عُ َ‬
‫مر«‪ -5‬در راهی میرفــت‪،‬‬
‫ن ُ‬
‫این خلعت رفعت – که »َلو کان َبع ِ‬
‫دی َنبی ّا ً َلکا َ‬
‫ع َ‬
‫دست دراز کرد و کاه برگی برداشت و گفت‪َ» :‬لیَتنی ُ‬
‫ه التبنییة« ای‬
‫ذ ِ‬
‫ته ِ‬
‫کن ُ‬
‫کاش این کاه بودم‪.‬‬
‫‪ -8‬شب زنده داری علی‬

‫بهترین شب امیرالمؤمنین علی شبی اسییت کــه در آن بیــدار باشــد و‬
‫خداوند را عبادت کند و بدترین شب او‪ ،‬گذراندن عمر در خواب و غفلت اســت‬
‫»آوردهاند که‪ :‬شبی مهمانی آمد به خانه امیرالمؤمنین علی‪ ‬او را بـه نـواخت‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫یکی از عرفای اسلمی است‪.‬‬
‫َروح الرواح ‪.100/‬‬
‫منبع مذکور‪.100-101/‬‬
‫منبع مذکور‪.493 /‬‬
‫مر است‪.‬‬
‫اگر پس از من پیامبری باشد هر آینه ع ُ َ‬ 

‫‪100‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫و طعامی بداد و جامۀ خواب فــرو کــرد‪ ،‬و آن مــرد غــافلوار تــاروز بــر آن جــامه‬
‫ل َلیْل َت ِی َ‬
‫مثی َ‬
‫ک فییی‬
‫ببود‪ ،‬آن مرد گفت‪» :‬ما کییاَنت لییی فییی ُ‬
‫عمییری َلیل َی ٌ‬
‫ة ِ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫ة‪َ .‬‬
‫الت ّی َ ّ‬
‫مثی َ‬
‫فقا َ‬
‫ل‬
‫ل َ‬
‫وما کاَنت لییی فییی عمییری لیلی ٌ‬
‫ة ِ‬
‫ظ والعباد ِ‬
‫ق ِ‬
‫ی‪َ :‬‬
‫عل ِ ّ‬
‫َلیل َت ِ َ‬
‫ة«‪ .‬گفت‪ :‬مــرا هرگــز شــبی چــون شــب تــو نبــوده‬
‫ک فی الّنوم ِ وال َ‬
‫غفل َ ِ‬
‫است در طاعت و عبادت‪ .‬علی گفت‪ :‬و مرا هرگز شـبی چـون شـب تـو نبـوده‬
‫است در غفلت«‪.1‬‬
‫‪ -9‬سین ۀ صدیق خزان ۀ اسرار الهی بود‬

‫مر‪ ‬میگوید‪ :‬چون خزانه د ُّر در سینه ابوبکر نهادند کاشکی مــا را پاســبانی‬
‫عُ َ‬
‫یزنیم‪ .‬امروز صدیق را غــار‬
‫کوی صدیق دهند تا بر سطح سینه او چوبچۀ درد م ‌‬
‫ة ولبییی‬
‫می ً‬
‫غیرت بود فردا یار خلوت‪» .‬إ ِ ّ‬
‫ه َتعالی ی ََتجل ّییی ِللن ّییاس عا ّ‬
‫ن الل َ‬
‫ّ‬
‫یفرمایــد‬
‫ة«‪» .2‬خداوند متعال به صورت عمومی برای مردم تجلی م ‌‬
‫ص ً‬
‫ر خا ّ‬
‫ِبک ٍ‬
‫و برای ابوبکر به صورت خصوصی«‪.‬‬
‫‪ -10‬حیای عثمان بن عفان‬

‫عثمان چنان حیایی داشت که فرشییتگان از او شییرم داشییتند‪َ» :‬أل‬
‫َ‬
‫ة« مــردی کــه معصــومان عــالم‬
‫ملئک َی ُ‬
‫حِیی ِ‬
‫أسَتحِیی ِ‬
‫ست َ ْ‬
‫من َر ُ‬
‫ل یَ ْ‬
‫ه الْ َ‬
‫من ُ‬
‫ج ٍ‬
‫علوی از حیای او سر در می کشیدند من از او شرم ندارم؟‪.3‬‬
‫ِ‬
‫‪ -11‬شریح قاضی و علی‬

‫آوردهانــد کــه ُ‬
‫شییریح قاضییی‪ /‬خــانهای خریــد بــه کــوفه‪ ،‬چــون خــبر بــه‬
‫امیرالمؤمنین علی رسید‪ُ ‬‬
‫شریح را گفــت‪ :‬شــنیدم کــه خــانهای خریــدهای‪ ،‬و‬
‫عدول را گواه کردهای؟ ُ‬
‫ه‬
‫شریح گفت‪ :‬بلی خریدهام‪.‬‬
‫ق الل ی َ‬
‫علــی گفــت‪» :‬ات ّ ِ‬
‫َ‬
‫عیین ب َی ّن َت ِی َ‬
‫کتاب ِی َ‬
‫سَیأتی َ‬
‫َ‬
‫ول ُیسیأ ُ‬
‫ک«‪» .‬یــا‬
‫ل َ‬
‫م ل ُینظَیُر فییی ِ‬
‫ک َیو ٌ‬
‫ه َ‬
‫فإن ّ ُ‬
‫ک َ‬
‫ُ‬
‫شریح از خدای بترس و بپرهیز که زود خواهد بود که به تو آید که در قبــاله تــو‬
‫‪4‬‬
‫ننگرند و از گواهان تو نپرسند‪. «..‬‬
‫داستان ُ‬
‫شریح درسی است برای همۀ قاضیان و حاکمان مسلمان‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع‬
‫منبع‬
‫منبع‬
‫منبع‬

‫مذکور‪.197 -196/‬‬
‫مذکور‪.618-617/‬‬
‫مذکور‪.618/‬‬
‫مذکور‪.438/‬‬ 

‫‪101‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫سنایی غزنوی )‪(535- 473 ،463‬‬
‫ابوالمجیید مجییدود بیین آدم سیینایی غزنییوی عــارف مشــهور و شــاعر و‬
‫نویسنده توانای قرن پنجم و اوائل قرن ششم سال تولد و وفاتش کامل ً معلوم‬
‫نيست و با تحقیقاتی که فضل و دانشمندان دربارۀ این شخصیت معروف انجــام‬
‫دادهاند سال تولدش در حدود سالهای ‪ 473 -463‬و سال وفاتش ‪ 535‬است‪.‬‬
‫یستایند از قبیــل جلل الییدین محمیید‬
‫بسیاری از شاعران و عارفان او را م ‌‬
‫مولوی و غیره این عارف بزرگوار در قصائدش خلفای راشدین را با فصــاحت‬
‫یکند‪.‬‬
‫یستاید و ممدوحان خود را در صفات حمیده به آنها تشبیه م ‌‬
‫و بلغت م ‌‬
‫الف‪ -‬نعت خواجه لولک و اصحاب پاک او‬

‫یفرماید‪:‬‬
‫در قصیدهای در )نعت خواجه لولک و اصحاب پاک او( م ‌‬
‫‪ -1‬گفتم‪ :‬ای بوبکر با احمد چییرا‬
‫یکتا شدی‬
‫مر تو دیدی‬
‫گفتم‪ :‬ای ُ‬
‫ع َ‬
‫بوالحکم‪ 1‬بس چون برید‬

‫گفت‪ :‬هر حرفی که ضعفی‬
‫مد َ‬
‫ود‬
‫یافت آن ُ‬
‫غم ب َ‬
‫گفییییت‪ُ :‬زمُردکی سزای دید ۀ‬
‫‪2‬‬
‫ود‬
‫ارقم ب ُ َ‬

‫گفتییییم‪ :‬ای عثمان بناگه کشت ۀ‬
‫غوغا شدی‬

‫گیفت‪ :‬خلخال عروس عاشقان‬
‫ود‬
‫زان دم ب ُ َ‬

‫گفتیییم‪ :‬ای حیدر میی از ساغر‬
‫شیران بخور‬

‫گفییت‪ :‬فتیح ما ز فتح زاد ۀ‬
‫ود‪.3‬‬
‫مل َ‬
‫ُ‬
‫جم ب ُ َ‬
‫)قصائد‪.(167/‬‬

‫‪ -2‬در قصیدۀ بلندی در )حکمت و موعظه و نصــیحت( کــه بــا مطلــع بیــت زیــر‬
‫آغاز می شود‪:‬‬
‫ای خدا خوانان قال‪ ،‬العتذار‬
‫ای خداوندان مال‪ ،‬العتبار العتبار‬
‫العتذار‬
‫این چنین خلفا را ستایش میکند‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ بوالحکم‪ :‬ابوجهل‪.‬‬‫ َارَقم‪ :‬مار سیاه و سفید و زهر دارد‪.‬‬‫ دیوان حکیم ابوالمجد مجدودین آدم سنائی غزنوی با مقدمه و حواشی و فهرست به سعی واهتمام‬‫مدرس رضوی‪ /‬انتشارات کتابخانه سنائی‪ 167.‬شماره صفحه کتاب است که شماره های بعدی نیز چنین‬
‫است‪.‬‬ 

‫‪102‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ی »قال َالله« یا »قال َالّرسول«‬
‫جز به دستور ّ‬

‫‪1‬‬

‫ره مرو‬

‫جت میار‬
‫فرمان مده‪ ،‬حاجت مگو‪ ،‬ح ّ‬

‫چار گوهر‪ ،‬چارپای ۀ عرش و شرع مصطفی است‬
‫شرم و مردی کار این هر چار یار‬
‫مقتیدا دار و بدان‬
‫چار یار مصطفی را ُ‬
‫نوبت پنج‪ ،‬نوبت زن چهار‬

‫صدق و علم و‬
‫ملک او را هست‬

‫) قصائد‪(191/‬‬
‫جد ابوالمعالی احمد بن یوسییف‬
‫‪ -3‬در قصیدهای در ستایش )عارف مم ّ‬
‫بن احمد( ممدوحش را به »چار یار« تشبیه میکند‪:‬‬
‫لله و کوهی به لون و حلم با بوئی و رنگ‬
‫قدر و لطف بی دود و بخار‬
‫هی همچون بدن را پنج حس‬
‫کان دین را مای ‌‬
‫ملک عّز را چون نبی را چار یار‬

‫آتش و آبی به‬
‫لشکری مر‬

‫) قصائد‪(220/‬‬
‫ه یَروی« ایــن‬
‫‪ -4‬در قصیدهای در ستایش »سرهنگ عمید محمد خطیب ِ‬
‫چنین از چهار یار سخن میگوید‪:‬‬
‫ای چو عثمان و چو حیدر شرم روی و زورمنیید‬
‫چو عمر راست گوی و دادگر‬

‫وی چییو بییوبکر و‬

‫)قصائد‪.(279/‬‬
‫ف و نشـر مرّتـب بـه گونـۀ زیبـایی بـه کـار‬
‫در هر دو مصراع بیت بال‪ ،‬صنعت ل ّ‬
‫رفته است‪:‬‬
‫شرم روی برای عثمان و زورمند برای حیــدر و راســت گــویی بــرای ابــوبکر و‬
‫دادگری برای عمر و هر چهار صفت‪ ،‬چهار ویژگی برای خلفاست‪.‬‬
‫‪ -5‬در قصیدهای در )حال خود و نکوهش اصــحاب صــورت در بــارۀ معرفــت و‬
‫یشــمارد و راه نجــات و رهــایی را پیــروی از‬
‫وف( چهار یار را راهــبر خــود م ‌‬
‫تص ّ‬
‫خلفای راشدین میداند‪:‬‬
‫سپر ندارم درکف به دفع تیغ فلک‬
‫یسپرم‬
‫سداد م ‌‬
‫ز چار سوی سلمت به شاهراه نجات‬
‫سند راهبرم‬
‫بَ َ‬

‫چو ایمنم از طریق‬
‫چهار یار پیمبر‬
‫)قصائد‪.(370/‬‬

‫‪1‬‬

‫ل الرسو ُ‬
‫ه« ‪ -‬قا َ‬
‫ سکون به عّلت وزن شعر است و دراصل »قا َ‬‫ل « بوده است‪ .‬صدق برای ابوبکر‪،‬‬
‫ل الل ُ‬
‫علم برای علی‪ ،‬شرم برای عثمان‪ ،‬و مردی برای عمر به کار رفته است‪.‬‬ 

‫‪103‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -6‬در قصیدهای در )ستایش و نعت خواج ی ۀ دو سییرا‪ ،‬س یّید انبیییاء؛‬
‫مــد مصــطفی( خلفـاء را بـه چـار صــفت صـدق‪ ،‬قنـوت‪ ،1‬انفـاق و اسـتغفار‬
‫مح ّ‬
‫میستاید‪.‬‬
‫مر‬
‫صادقین بوبکر بود و قانتین فّرخ ُ‬
‫ع َ‬
‫عثمان‪ ،‬علی مستغفرین آمد بهم‬

‫مِنفقین‬
‫ُ‬

‫مل نیــش‬
‫‪ -7‬در غزلی زیبا این چنین نغمه سرایی م ‌‬
‫یکند و صدق ابوبکر در تح ّ‬
‫مار در غـار حـرا‪ ،‬و جنگجـویی و دلوری عمـر در گسـترش اسـلم‪ ،‬و پارسـایی‬
‫فین اینگــونه‬
‫عثمان در شورش مخالفان‪ ،‬و شجاعت و فرماندهی علی را در صـ ّ‬
‫رنگ آمیزی مینماید‪:‬‬
‫خلیق پیغیمبر کجا تا از بزرگان‬
‫ُ‬
‫عیرب‬

‫جور و رنج ناسزایان از پی‬
‫یزدان کشد‬

‫صادقی باید که چون بوبکر در‬
‫صدق و صواب‬

‫زخم مار و بیم دشمن از بن‬
‫دندان کشد‬

‫یا نه چون عمر که در اسلم‬
‫بعد از مصطیفی‬

‫از عرب لشکر ز جیحون سوی‬
‫ترکستان کشد‬

‫پارسایی کو که در محراب و‬
‫مصحف بیگناه‬

‫تا ز غوغا سوزش شمشیر‬
‫چون عثمان کشد‬

‫حییدر کّرار کو کاندر مصاف از‬
‫بهر دین‬

‫در صف ص ّ‬
‫فین ستم از لشکر‬
‫مروان کشد‬

‫)قصائد‪.(859 :‬‬
‫ه(‬
‫هو َ‬
‫جّلت َ‬
‫‪ -8‬در قصیدهای که در )تمجید و توحید باری َ‬
‫مت ی ُ‬
‫عل َییت ک َل ِ َ‬
‫مت ُ ُ‬
‫عظَ َ‬
‫سروده اینگونه از خلفاء سخن به میان آورده است‪:‬‬
‫مطلع قصیده‪:‬‬
‫)قصائد‪.(542/‬‬
‫آیا از چنبر اسلم دایم برده‬
‫سر بیرون‬
‫هوی همواره شیطانی شده‬
‫بر نفس تو سلطان‬

‫‪1‬‬

‫ور از اصحاب پیغمبر عییتیق و‬
‫مر و عثمان‬
‫ع ّ‬

‫ز سّنت کرده دل خالی ز بدعت‬
‫کرده سر مشحون‬
‫تنت را جهل پیرایه دلت را‬
‫کفر‪ ،‬پیرامون‬
‫علی و سعد و سلمان و صهیب و‬
‫خالد و مظنون‪.‬‬

‫‪ -‬قنوت‪ :‬دعا و نیایش و وقانت به معنی نیایشگر و دعا خوان است‪.‬‬

‫تعیالی صانعی این جمله از آب او‬
‫پدید آورد‬

‫پس آنگه جمله را هم وی به خاک‬
‫اندر کند مدفون‬ 

‫‪104‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -9‬در قصیدهای غّرا چهار یار نبی را چنین میستاید‪:‬‬
‫پای بردندان مار و دست بر‬
‫ور پی بوبکر خواهی رفت بعد‬
‫دینار کو؟‬
‫از مصطفی‬
‫مری کو داد‪ 1‬و کو‬
‫ور بکوی ع ّ‬
‫مهار‬
‫مشک و َ‬
‫َ‬

‫یک دراعه هفده من ده سال‬
‫یک دستار کو؟‬

‫ر عثمان گرفتی شرم کو و‬
‫ور د ِ‬
‫حلم کو؟‬

‫دید ۀ روشن ز دین و سین ۀ بیدار‬
‫کو؟‬

‫ور همی گویی که هستیم چاکر‬
‫‪2‬‬
‫شیر خدای‬

‫تن فدای تیغ و جان در خدمت‬
‫دادار کو؟‬

‫)قصائد‪.(573 /‬‬
‫در قصیدۀ دیگری با همین قافیه و ردیف از عمر و علیب چنین میگوید‪:‬‬
‫سراسر جمله عالم پر ز شیراست‬
‫سخا کو؟)‪(571‬‬
‫سراسر جمله عالم پر ز پیک است‬
‫بادپا کو؟)‪(572‬‬

‫ولی شیری چو حیدر با‬
‫مر‬
‫ولی پیکی چو ع ّ‬

‫در این ابیات‪ ،‬سخاوت علی و سرعت نبرد و جهانگشــایی عمــر نیــک توصــیف‬
‫شده است‪.‬‬
‫ب‪ -‬در ستایش ابوبکر‬

‫دیقان و رنج‬
‫‪ -1‬در قصیدهای در )نكوهش اصحاب قال( صدیق را سر حلقه ص ّ‬
‫کشان و هم سنگر »نوح کمال یافته« میداند‪:‬‬
‫در جهان آزاده کو؟ تا که با وی دم زنیم‬
‫شایسته و اهل و مرید و بی ملل‬
‫دیقان به دیده رفت باید نزقدم‬
‫کوی ص ّ‬
‫به طاعت رفت باید نه به بال‬
‫عقبی دیده داری کوت زاد آخرت؟‬
‫گر به ُ‬
‫تکیه داری؟ هست دنیا را زوال‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ داد‪ :‬عدل‪.‬‬‫‪ -‬شیرخدا‪ :‬اسدالله‪ ،‬علی است‪.‬‬

‫محرم و‬
‫راه تحقیقان‬
‫ور به دنیا‬ 

‫‪105‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫صد هزاران رنج بوبکر از یکی این حرف بود‬
‫سال نوحه کرد تاشد همچو نال‬

‫‪1‬‬

‫گردم بوبکر خواهی بخشش یک نانت کو؟‬
‫جویی نوحهات کو نیم سال؟‬

‫نوح نهصد‬
‫ور کمال نوح‬

‫)قصائد‪(347/‬‬
‫سیینائی رنــج و بخشــش بــوبکر و کمــال انســانی نییوح نییبی را‪ ،‬حرکتهــای‬
‫سرنوشت ساز در خط توحیدی پروردگار به حســاب میآورد‪ .‬در قصــیدۀ دیگــری‬
‫صداقت بوبکر و حذاقت علی را در برابر کفر و عناد فرعون و هامان قــرار‬
‫میدهد‪.‬‬
‫صدق بوبکری و حذق حیدری کردن رها‬
‫زمر ۀ فرعون و هامان داشتن‬

‫پس دل اندر‬

‫)قصائد‪.(461/‬‬
‫‪ -2‬درتاریخ هجرت‪ ،‬عظمتی نهفته است که پیامبرص در غار ثور سر در دامــن‬
‫ابوبکر نهاد و به خــواب رفــت و ناگهــان مــاری از ســوراخی ســر بیــرون آورد و‬
‫ابوبکر برای اینکه از حضرت رسولص محافظت کند پایش را بر سوراخ نهــاد و‬
‫دیق شدت درد را تحمــل کــرد و‬
‫مار که نتوانست بیرون آید پای او را گزید و ص ّ‬
‫اشک درد از چشمش بر گونۀ رسول اکرم غلطید و حضرت بیــدار شــد‪» .‬نیــش‬
‫مار« حماسه مقاومت و جان بازی و اخلص در طول تاریــخ پــر نشــیب و فــراز‬
‫اسلم است‪:‬‬
‫وت شرع از فقیهان میشناسم نز فقیر‬
‫ق ّ‬
‫یشناسم نه ز غار‬
‫مد م ‌‬
‫مح ّ‬

‫لف بوبکر از‬
‫)قصائد‪.(219/‬‬

‫آری به زخم ماری ابوبکر صبر کرد‬
‫نبی گشت و یار غار‬

‫تا ل جرم وزیر‬
‫)قصائد‪.(235/‬‬

‫مصطفی را یار بوبکر است اندر غار و بس‬
‫بوجهل است یار و همنشین‬

‫بولهب را باز‬

‫)قصائد‪.(552/‬‬
‫به کار بردن )مصطفی – بوبکر – بولهب – بوجهل( از باب صنعت تضاد‬
‫است‪.‬‬
‫گیرمت بوبکر نامت چون نداری صدق او‬
‫مار و زخم آن در غار کو؟‬
‫‪1‬‬

‫‪ -‬نال‪ :‬نی باریک‪.‬‬

‫باری آن دندان‬ 

‫‪106‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫)قصائد‪.(576/‬‬
‫دیقان تاریخ هیچگــاه‬
‫رمز موفقیت ابوبکر در »صدق« و یک رنگی اوست‪ ،‬و ص ّ‬
‫سنگر صدق و تعهد را رها نکردهاند‪.‬‬
‫خویشتن یار غار‬

‫کی بترسد ز زخم مار آنکو‬
‫خواهد کرد‬

‫)قصائد‪.(133/‬‬
‫مرس‬
‫ج‪ -‬در ستایش ُ‬
‫ع َ‬

‫عمر‪ ‬در تاریخ اسلم مظهر عدل و نمونۀ بارز اندیشه و درایت و تیز هوشــی‬
‫وکاردانی است‪:‬‬
‫‪ -1‬هرجا عــدالت وجــود دارد عمر نیــز همــراز عــدل و نصــفت اســت و عمــر‬
‫صفتان تاریخ زیادند‪:‬‬
‫یک کوی ندانم که در‬

‫نام عمر از عدل بلند است و گر نی‬
‫آنجا عمری نیست‬

‫) قصائد‪.(100/‬‬
‫گر عدل عمر خواهی آنک در او بنشین‬
‫جوئی اینک کف او ِاشَرب ‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫ور جود علی‬

‫)قصائد‪.(67/‬‬
‫قب به حسن زشت( میگوید‪:‬‬
‫در قصیدهای در پند به )حسن عجائبی مل ّ‬
‫پاکی از جور همچو عدل‬

‫دوری از جهل همچو علم علی‬
‫عمر‬

‫)قصائد‪.(254/‬‬
‫در قصیدهای در اندرز نصیحت )طاهر بن علی( چنین میسراید‪:‬‬
‫مِلک را ز نکو رائی و داد‬
‫ملک َ‬
‫آنکه مر ُ‬
‫مر‬
‫عمر خود از عدل ُ‬
‫ع َ‬

‫دست بنهاد چه در‬

‫)قصائد‪.(270/‬‬
‫در قصیدهای در مدح )بهرامشاه بیین مسییعود غزنییوی( عــدالت او را بــه‬
‫عمر تشبیه میکند‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫امروز درین دور دریغی نخورد هیش‬
‫مر بر‬
‫سوخته بر عدل ُ‬
‫ع َ‬

‫از عدل تو یک‬
‫)قصائد‪.(252/‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ ِاشَرب‪ :‬بنوش‬‫‪ -‬هیش‪ :‬هیچ‪.‬‬ 

‫‪107‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫یدهــد‬
‫وه سر م ‌‬
‫دور زمان« ِ‬
‫در قصیدهای در »انقلب حال مردمان و تغییر َ‬
‫شک َ‬
‫یگشاید که‪ :‬کار دین و کشورداری به جایی رسیده است کــه‬
‫و زبان اعتراض م ‌‬
‫ستمگر را چون عمر عادل میشمارند!‬
‫مل‬
‫صافی برای وقف و ادرار‪ 2‬و َ‬
‫ع َ‬
‫گاه و ّ‬
‫ظالم را برابر کردهاند‬

‫مر در عدل‬
‫با ُ‬
‫ع َ‬

‫)قصائد‪.(148/‬‬
‫در قصــیدهای در »معرفــت انســان کامــل و ترجیــح آن بــر مردمــان جاهــل«‬
‫میگوید که‪ :‬در روز رستاخیز ضمن حشــر ســتمگران عــادلن را نــزد عمــر بــن‬
‫‌‬
‫ّ‬
‫یبرند‪:‬‬
‫خطاب م ‌‬
‫ظالمان را حشر با آب نیاز‬
‫امیرالمؤمنین عمر برند‬

‫‪3‬‬

‫عادلن را زی‬

‫)قصائد‪.(156/‬‬
‫مر درســی اســت بــرای مســلمانان‬
‫‪ -2‬لباس پینه بسته و ردای ساده و کهنه عُ َ‬
‫روشنگر و فرمانروایان آزاده‪:‬‬
‫ور دیو)‪ (4‬ز ل حول تو خواهی که گریزد‬
‫ق‪ 5‬عمر باش‬
‫و با َ‬
‫دل ِ‬

‫از زرق تّبرا کن‬

‫)قصائد‪.(313/‬‬
‫‪ -3‬دربــارۀ همــاهنگی و مــوازنه نیروهــا‪ ،‬و همســنگی کــارگزاران نظــام عملــی‬
‫حکومتی چنین پیام میدهد‪:‬‬
‫آهوی خود پیش افتد مرد باید چون عمر‬
‫نشیند بوالحسن باید سوار‬

‫مر در زین‬
‫چون ُ‬
‫ع َ‬
‫)قصائد‪.(225/‬‬

‫مِلک بهتر وزیر‬
‫لیک بهر مشورت را با َ‬
‫مر‬
‫مصلحت را با علی بهتر ُ‬
‫ع َ‬

‫وز برای‬

‫مــر‬
‫مر سوار م ‌‬
‫یشود باید هم رکابش علی باشد و زمــانیکه عُ َ‬
‫آری‪ ،‬آنگاه که عُ َ‬
‫در باره مصالح مسلمانان مشورت میکند بهتر است که با علی مشورت نماید‪.‬‬
‫‪ -4‬در ترکیب بندی بلند و مشهوری که در ســتایش ابوالمفاخر محمیید بیین‬
‫منصور قاضــی القضــاة خراســان ســروده اســت‪ ،‬او را بــه پیــروی از »عــدل‬
‫ینماید‪:‬‬
‫مر تشویق م ‌‬
‫دارالحکمة« »دار الملک انصاف« عُ َ‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫ ادرار‪ :‬مقرّری‪ ،‬ماهانه‪.‬‬‫ زی‪ :‬بسوی‪.‬‬‫ دیو‪ :‬شیطان دهر‪ -‬نیروی اهریمنی‪.‬‬‫‪ -‬دلق‪ :‬جامه ژنده و مرّقع‪.‬‬ 

‫‪108‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫تا به روز عدل دارالحکمه از تأثیر عدل‬
‫مر معمور باد‬
‫انصاف ُ‬
‫ع َ‬
‫مجلس حکمت ز ناپاکان عالم پاک باد‬
‫مهجوران دین مهجور باد‬

‫همچو دار الملک‬
‫منبر علمت ز‬

‫)قصائد‪.(731/‬‬
‫جت دهریان و برهان بــر اثبــات ذات خداونــد‬
‫‪ -5‬در قصیدهای که »در بطلن ح ّ‬
‫مر را از زبان پیامبر بزرگوارص »شمع‬
‫سبحان« به رشتۀ نظم درآورده است‪ ،‬عُ َ‬
‫جّنت« مینامد و او را چنین نیکو میستاید‪:‬‬
‫حد‪ ،‬پاک دین‬
‫ای خردمند میو ّ‬
‫هیوشیار‬

‫جت از‬
‫ق یک ح ّ‬
‫از امام دین ح ّ‬
‫من‪ ،‬گوش دار‬

‫جت بیخ‬
‫آن امامی‪ ،‬کو ز ح ّ‬
‫عدالت را بکند‬

‫نخل دین در بیوستان علم زو‬
‫آمد به بار‬

‫آنک در پیش صحابان فضل او‬
‫گفتی رسول‬

‫تا قیامت داد علمش کار خلقان‬
‫را قرار‬

‫مر را نبی‬
‫شمع جّنت خواند ُ‬
‫ع َ‬
‫یک بار و بس‬

‫بو حنیفه‪ 1‬را چراغ امتان گفت‬
‫او سه بار‬

‫)قصائد‪.(239 -238/‬‬
‫‪ -6‬در قصیدهای در »نصــیحت و ترغیــب بــه طــی طریــق حقیقــت« از ســخت‬
‫مــر در اجــرای عــدالت اجتمــاعی و در دســت گرفتــن‬
‫کوشــی و پاســداری عُ َ‬
‫یگوید‪.‬‬
‫»تازیانه« برای احقاق حقوق و جلوگیری از ستم و تجاوز چنین سخن م ‌‬
‫مر به دّره جهان را قرار ده‬
‫یا چون ُ‬
‫ع َ‬
‫فراوان حصار گیر‬

‫‪1‬‬

‫یا چون علی به تیغ‬

‫ ابوحنیفه نعمان بن ثابت م ّ‬‫قب به امام اعظم یکی از ائمه و پیشوایان چهارگانه اهل سّنت است‬
‫کی مل ّ‬
‫)متولد ‪ 80‬وفات ‪ 150‬هجری(‪ .‬البته باید مختصرا اشاره نمود که امام در نزد اهل سنت عبارت است از‬
‫یک فقیه و عالم و دانشمند و پیشوای مذهبی‪ ،‬و انسانی چون سایر بشر جایز الخطأ‪ ،‬و این همان باور‬
‫اولیه شیعه در مورد امام است‪ .‬ولی متأسفانه بر این تصور در طول زمان شاخ و برگهایی افزوده شده تا‬
‫امام در نزد شیعه به موجودی فرابشری تبدیل گشته و معصوم از هر گناه‪ ،‬و صاحب وحی تلقی شده! و‬
‫در واقع بگونه ای ادامه نبوت را در کالبد او ترسیم کردهاند‪ ،‬و این اندیشه تماما با روح اسلم و ختم نبوت‬
‫رسول اکرم )ص( در تضاد است‪ .‬و تشیع علوی با آن بکلی بیگانه‪ .‬و همچنین امامت را میراث فرزندان‬
‫پیامبر اکرم دانسته اند که با روح شورا که قرآن بصراحت بر آن تکیه گذاشته مخالفت دارد‪ ،‬و اثری است‬
‫از رسوبات نظام کسروی و پادشاهی در ایران زمین! اینها از جمله ساختارهای افراطی است که توسط‬
‫برخی مصلحت جویان به مذهب تشیع افزوده شده است‪ ،‬و حضرت علی و امامان و شیعه های آنان از‬
‫آن بکلی بیزارند!‪) ..‬ب(‬ 

‫‪109‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫به کار بردن حرف ربط مزدوج »یا« برای تسویه است و حرف مــزدوج »یــا«‬
‫که دو بار تکرار شده است این حقیقت را در بر دارد که تازیانه عمر و تیغ علی‬
‫یکسانند‪.‬‬
‫در قصیدۀ »نکوهش اصحاب قال« دوال و تازیانه چرمی عمر را دولت عدالت‬
‫مرها وجود دارند ولی سخت کوشان ستم ستیز نیستند‪:‬‬
‫مینامد و میگوید عُ َ‬
‫مر در کف گرفت‬
‫دولتی بود آن دوالی‪ 1‬کش ُ‬
‫ع َ‬
‫عمر هست بسیاری نمی بینم دوال‬

‫ورنه‬

‫)قصائد‪.(347/‬‬
‫‪ -7‬در قصیدۀ مدیحهای که فقیه ابویعقوب بیین احمیید لجییامی را ســروده‪،‬‬
‫عمر و علی را چنین ستایش کرده است‪:‬‬
‫مر خ ّ‬
‫چون حیدر کّرار در‬
‫طاب سر سّنت و دینی‬
‫چون ُ‬
‫ع َ‬
‫علم و سخائی‬
‫مر در دفاع از دیــن خــدا و سـّنت نبــوی‪ ،‬و دانــش و ســخای علــی‬
‫سختگیری عُ َ‬
‫زبانزد خاص و عام است‪.‬‬
‫د‪ -‬در ستایش عثمان بن ع ّ‬
‫فان‬

‫‪ -1‬در تاریــخ اســلم‪ ،‬شــرم و حیــای عثمــان ذوالنــوُرین‪ 2‬خلیفــه ســوم ارزش‬
‫ویژهای دارد و از خدمات شایسته این خلیفه‪ ،‬جمع کردن قرآن مجید است‪ .‬که‬
‫دد قرائتها و لهجهها صرف نظر کرد و به یک قرائت اکتفا نمود‪:‬‬
‫از تع ّ‬
‫مقری‪ 3‬مگر خود را نگویی کییه از گییوهر نهای آگییه کییه مییرد‬
‫تو ای ُ‬
‫کاهل قرآنم‬
‫صوت و الحانی‬
‫ود عمییری نگییویم‬
‫برهنه تا نشد قرآن ز پرد ۀ حرف ترا گییر جییان ب ُی َ‬
‫کاهل قرآنی‬
‫پیش تو‬
‫به اخماس و به اعشار و به‬
‫ادغام و امالت‪ 4‬کی؟‬

‫ود قییرآن بسییوی سییّر‬
‫ترا رهبر ب ُ َ‬
‫یزدانی‬

‫رسن دادت ز قرآن تا ز چاه تیین کییه فرمییودت رسیین بییازی ز راه‬
‫دیو نفسانی؟!‬
‫برون آئی‬
‫بدین جمعییی کییه عثمییان کییرد بهییر تو زین چون خواجگی جوئی بگو کو‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫دوال‪ :‬تسمه – تازیانه ای که از چرم ساخته شده باشد‪.‬‬
‫ذوالنورین‪ :‬صاحب دو نور یعنی ازدواج با دو دختر پیامبر ص یکی پس از دیگری‪.‬‬
‫مقری‪ :‬قرآن خوان‪.‬‬
‫اصطلحات علم تجوید قرآن هستند‪.‬‬ 

‫‪110‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫بندگی حق را‬

‫شرم عثمانی‬

‫)قصائد‪.(685/‬‬
‫عثمان‪ ،‬قرآن را برای بندگی حق جمع کرد ولی تو از قرآن خــواجگی‪ ،‬امــارت‬
‫دنیا جویی‪ ،‬پس شرم و حیای عثمانی کجاست؟!‬
‫‪ -2‬از ویژگیهای زندگی عثمان عبادت و شب بیداری اوست‪:‬‬
‫پارسایی کو که در محراب و مصییحف‪ 1‬بییی گنییاه‬
‫سوزش شمشیر چون عثمان کشد‬

‫تییا ز غوغییا‬

‫)قصائد‪.(859/‬‬
‫بالخره در این راه جان داد و بگفته استاد ابوالعلی مودودی بــرای دفــاع‬
‫ز خود‪ ،‬از لشکریان اسلم استفاده نکرد‪.2‬‬
‫‪ -3‬عثمان اهل حلم و شرم و دارای چشم و دل بیدار است‪:‬‬
‫ر عثمان گرفتی شرم کو و حلم کو؟‬
‫ور دَ ِ‬
‫دین و سینه بیدار کو؟‬

‫دید ۀ روشن ز‬
‫)قصائد‪.(573/‬‬

‫یک جهان بوبکر و عثمان و علی بینم همی‬
‫و عدل و صدق آن هر چار کو؟‬

‫آن حیا و حلم‬
‫)قصائد‪.(573/‬‬

‫هی‪ -‬در ستایش علی بن ابیطالب‬

‫علی اسدالله و مــرد میــدانهای شــجاعت و عــدالت و ســخاوت اســت‪ .‬تاریــخ‬
‫اسلم این آزاد مرد را از زبدهترین مردان تاریــخ انســانیت و نصــفت بــه شــمار‬
‫میآورد‪.‬‬
‫‪ -1‬علی شیر خداست و همواره در راه دین پیکار کرده است‪:‬‬
‫چون در خیبر به جز حیدر نکند از بعد آن‬
‫داند کرد جز حیدر دری‬

‫خان ۀ دین را که‬
‫)قصائد‪.(656/‬‬

‫هیچ رونق بود اندر دین و ملت تا نبود‬
‫حیدری را یار‪ ،‬دست حیدری‬

‫ذوالفقار‬

‫)قصائد‪.(662/‬‬
‫ذوالفقار علی شمشیر همیشه کشیده ضد ستمگر و سرکش راه خداست‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ مصحف‪ :‬قرآن ‪.‬‬‫‪ -‬خلفت و ملوکّیت ‪ /‬ابوالعلی مودودی‪.‬‬ 

‫‪111‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫هیچ کاری ناید‬

‫کار کردار علی دارد و گرنه روز جنگ‬
‫از نقش علی و ذوالفقار‬

‫)قصائد‪.(214/‬‬
‫ولی شیری چو‬

‫سراسر جمله عالم پر ز شیر است‬
‫حیدر با سخا کو؟‬

‫)قصائد‪.(571/‬‬
‫عالمی پر ذوالخمار‪ 1‬است از خمار خواجگی‬
‫جهان یک حیدر کرار کو؟‬

‫ای دریغا در‬
‫)قصائد‪.(574/‬‬

‫جعفر طّیار‪ 2‬باید تا به عل ّّیین پرد‬
‫دشمن کین کشد‬

‫حیدر کّرار باید تا ز‬
‫)قصائد‪.(138/‬‬

‫‪ -2‬علی دریای علم و د ُّر تابناک پیکره هستی است‪:‬‬
‫پاکی از جور همچو عدل‬
‫دوری از جهل همچو علم علی‬
‫مر‬
‫ُ‬
‫ع َ‬
‫)قصائد‪.(254/‬‬
‫چون عمر خ ّ‬
‫طاب سر سّنت و دینی‬
‫‪3‬‬
‫ر علم و سخائی‬
‫دَ ِ‬

‫چون حیدر کّرار‬
‫)قصائد‪.(606/‬‬

‫شو مدینه علم را در جوی و پس در وی خرام‬
‫خویشتن چون حلقه بر داشتن ‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫تا کی آخر‬
‫)قصائد‪.(468/‬‬

‫‪1‬‬

‫ ذوالخمار‪ :‬عوف بن ربیع بن ذی الرمحین در جنگ جمل مقنعه زن خود را روپوش خود قرار می دهد و‬‫از آن پس به ذوالخمار یعنی مقنعه پوش مشهور می گردد‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ جعفر طّیار‪ :‬جعفر بن ابی طالب و برادر علی است که شهید شد و پیغمبر فرمود‪ :‬جعفر را می بینم که‬‫در بهشت با دو بال پرواز می کند‪ .‬و از آن پس او را جعفر طّیار نامیدند‪.‬‬
‫ی باُبها« است‪ .‬البته این روایت از جمله روایاتی است که دوستان نادان‬
‫ اشاره به »أنا مدینة العلم وعل ّ‬‫در حق حضرت علی بافتهاند‪ .‬واگر مکانت و جایگاه واقعی آن حضرت را می دانستند نیازی به ساختن‬
‫چنین روایتهایی نداشتند‪) .‬ب(‬
‫ در ابیات بعدی مطالبی است که می رساند الحاقی است و با اشعار قبلی و خط فکری سنایی مطابقت‬‫ندارد‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬ 

‫‪112‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -3‬فتح خیـبر‪ ،‬شکســت یهـود و طلـوع شــکوه و عظمـت اســلم بـود‪ ،‬و علـی‬
‫پهلوان ربانی و کننده در خیــبر اســت؛ بایــد کوشــش کنیــم کــه یکــدل و یکرنــگ‬
‫باشیم و از وسواس نفس خود را آزاد سازیم‪:‬‬
‫ر کفر و جهودی را از اول چون علی برکن‬
‫دَ ِ‬
‫چنو یابی ز دین تشریف رّبانی‬

‫که تا آخر‬
‫)قصائد‪.(680/‬‬

‫دعوی ایمان کنی و نفس را فرمان بری‬
‫بیعت کنی و زهر پاشی بر حسن!‬

‫با علی‬

‫)قصائد‪.(530/‬‬
‫‪ -4‬سنائی که از جان و دل علی را دوست دارد در قصیده زیبــایی او را چنیــن‬
‫میستاید‪:‬‬
‫ای امیرالمؤمنین ای شمع دین ای بوالحسن‬
‫ضربت ربوده جان دشمن از بدن‬
‫ای به تیغ تیز رستاخیر کرده روز جنگ‬
‫نیزه کرده شمع فرعونان لگن‬

‫ای به یک‬
‫وی به نوک‬
‫کردی از نوک‬

‫از برای دین حق آباد کرده شرق و غرب‬
‫سَنن‬
‫سنانت عالمی را پر ُ‬
‫هرکه ل می‬
‫تیغ إ ِل ّ الله زدی بر فرق ل گویان دین‬
‫‪1‬‬
‫گفت وی را می زدی برجان و تن‬
‫تا جهان خالی نکردی از بتان و بت پرست‬
‫حَزن‬
‫را شهمات و عّزی‪ 2‬را َ‬

‫تا نکردی لت‬

‫تیغ ننهادی‪ ،‬ز دست و درع ننهادی ز پشت‬
‫شاه دین پرور‪ ،‬چراغ انجمن‬

‫شاد باش ای‬

‫گر نبودی زخم تیغ و تیرت اندر راه دین‬
‫نپوشیدی لباس ایمنی بر خویشتن‬
‫ل جرم اکنون چنان کردی که در هر ساعتی‬
‫جور دین بر خود بدّرد پیرهن‬
‫مرحبا ای مهتری کز بیم تیغت در جهان‬
‫َ‬
‫دشمنانت خون همی آید لَبن‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ لگویان‪ :‬کسانی هستند که خدا را نفی می کنند‪.‬‬‫ لت و ع ُّزی دو بت جاهلیت هستند‪.‬‬‫‪ -‬لبن ‪ :‬شیر‬

‫‪3‬‬

‫دین‬
‫کافری از‬
‫پیش چشم‬ 

‫‪113‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ناصر‬

‫فرش کفر از روی عالم در نوشتی سر بسر‬
‫َ‬
‫هدی و قاهر کفر و وثن‬
‫دین ُ‬

‫‪2‬‬

‫ای امیر‬

‫کمترانت را سزد گر مهتری دعوی کنند‬
‫نام گستر وی سوار نیزه زن‬

‫کو به میدان‬

‫هیچکس را در جهان این مای ۀ مردی نبود‬
‫خطر سازد برای دین وطن‬
‫راه دین بود است مخوف از ابتدا لیکن به جهد‬
‫را همی موقوف کردی در زمن‬
‫از برای نصرت دین ساختی هر روز و شب‬
‫و طراده‪ 4‬نیزه و خود‪ 5‬و مجن‬

‫آن مخالف‬
‫طبل و منجوق‬

‫‪6‬‬

‫پای این مردان نداری جامه ایشان مپوش‬
‫برگی نداری لف درویشی مزن‬

‫برگ بی‬

‫روز حرب از هیبت بلرزیدی زمین‬
‫خصمی تند‪ ،‬مردی ممتحن‬

‫همچنان کز بیم‬

‫ذوالفقارت گر بدیدی کرگدن در روز جنگ‬
‫زمان گر کوه بودی کرگدن‬

‫کاه گشتی در‬

‫سرکشان را سر به سر نابود کردی در جهان‬
‫تخته کردی‪ ،‬حّلههاشان‪ 7‬را کفن‬
‫این جلل و این کمال و این جمال و منزلت‬
‫جهان جز مر تو را ای بوالحسن‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬

‫‪3‬‬

‫تختهاشان‬
‫نیست کس را در‬

‫هر دلی کو مهرت اندر دل ندارد همچو جان‬
‫کو عشقت اندر جان ندارد مقترن‬

‫هر دلی‬

‫علی هرگز نبیند بی خلف‬
‫روی جنات ال ُ‬
‫ُُ‬
‫‪9‬‬
‫‪8‬‬
‫حَزن‬
‫ماند اندر نار با گرم و َ‬
‫گر نبودی روی و مویت هم نبودی روز و شب‬
‫رنگ و بویت گل نبودی در چمن‬

‫ل یزالی‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫وََثن‪ُ :‬بت‬
‫منجوق ‪ :‬آنچه بر سر درفش و ع ََلم نصب کنند‪ -‬چتر‬
‫طراده‪ :‬نیزه کوتاه‪ -‬زورق‬
‫خود‪ :‬کله جنگی‬
‫مجن ‪ :‬سپر‬
‫حّله ‪ :‬جامه‬
‫ُ‬
‫نار ‪ :‬آتش‬
‫ُ‬
‫گرم ‪ :‬اندوه ‪ ،‬غم ‪ ،‬به معنی زخم و جراحت آمده است‪.‬‬

‫گر نبودی‬ 

‫‪114‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫چون تو صاحب دولتی هرگز نبودی در جهان‬
‫بود هرگز چون توئی در هیچ فن‬

‫هم نخواهد‬
‫)قصائد‪.(492/‬‬ 

‫‪115‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫شیخ الإسلم احمد جام )‪(536-440‬‬
‫شیخ السلم ابونصر احمد ابوالحسن جام نامقی معروف بــه »ژنــده‬
‫پیل« از عرفا و صوفیان مشهور اواخر قرن پنجم و اوایل قــرن ششــم هجــری‬
‫قمری است که در دودمانی محترم که سلسلۀ نسبشان به جریر بن عبییدالله‬
‫یرســید‪ ،‬و در ســن بیســت و دو‬
‫بجلی یکی از اصحاب معروف رســول خــدا م ‌‬
‫سالگی بر اثر خوابی که دید‪ ،‬آنچنان انقلب شگرفی در روحیۀ او به وجــود آمــد‬
‫که حیاتی تــازه یــافت و بــه ســلک عرفــا درآمــد‪ .‬عبدالرحمن جییامی شــاعر‬
‫معروف و عارف قرن نهم هجری خود را از وابستگان معنوی این عارف بزرگ‬
‫میداند‪:‬‬
‫جرعه جام شیخ السلمی‬

‫مولدم جام و رشح ۀ قلمم‬
‫است‬
‫جَرم در جرید ۀ اشعار‬
‫ل َ‬

‫به دو معنی تخّلصم جامی‬
‫است‬

‫شیخ جام علوه بر ارشاد و تبلیغ‪ ،‬کتابهای سودمندی را تألیف کرده است که‬
‫با توجه به روانـی عبـارت و تناسـب بیـن الفـاظ و معـانی آنهـا‪ ،‬از بهـترین آثـار‬
‫عرفانی به حساب میآیند از آن جملهاند‪:‬‬
‫مفتاح النجاة‪ ،‬انیییس التییائبین‪ ،‬رسییال ۀ سییمرقندیه‪ ،‬کنییوز الحکمییة‪،‬‬
‫روضة المذنبین وجّنة المشتاقین‪ ،‬و بحاُر الحقیقة‪ .‬دیوان اشـعاری بـه‬
‫نام شیخ جام در هندوستان به چاپ رسیده است کــه بــه احتمــال قــوی از آن‬
‫عارف نیست ولی نسخهای شعر احمد جام در کتابخانه نافذپاشا در اسـتانبول‬
‫حح »مفتاح النجاة« میتوان اظهار داشت که اگر تمام‬
‫وجود دارد که به گفتۀ مص ّ‬
‫اشعار دیوان موصوف را از احمد جام نــدانیم‪ ،‬لاقــل قســمت اعظــم آنهــا را‬
‫فعل ً میتـوانیم جـزو اشـعار مسـّلم الصــدور او بشناســیم‪ ،‬مگـر اینکــه بعـدها بـا‬
‫پیدایش اسناد و نسخه جدید و معتبرتری از دیــوان احمــد ژنــده پیــل خلف ایــن‬
‫فرض به ثبوت برسد‪.1‬‬
‫خلصه آنچه را که شیخ نامقی در باره خلفای راشدین نوشته و نقــل کــرده‬
‫است به استحضار خوانندگان گرامی میرساند‪:‬‬
‫‪ -1‬صدق ابوبکر‬

‫دل و زبان بایــد بــه یــک موضــوع بیندیشــند‪ ،‬و آدمــی بــا صــدق‪ ،‬شخصــیت وال‬
‫ییابد‪:‬‬
‫م ‌‬

‫‪1‬‬

‫ مفتاح النجات – تصنیف شیخ السلم احمد جام » ژنده پیل «‪ -‬بامقابلۀ پنج نسخه و مقدمه و تصحیح و‬‫تحشیه دکتر علی فاضل – انتشارات بنیاد فرهنگ ایران‪24/‬‬ 

‫‪116‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ه محمد ّ َرسول اللهِ بگفت‪ ،‬چون به صــدق گفــت‬
‫ه إ ِل ّ الل ُ‬
‫»ابوبکر صدیق‪ ‬ل إل َ‬
‫درجۀ اعلی یافت«‪.2‬‬
‫‪ -2‬قاعده سوم در دوستی اصحاب‬

‫شیخ جام در قاعدۀ ســوم از قواعــد دهگــانهاش مســلمانان را بــه دوســتی و‬
‫یکند‪:‬‬
‫نیکی نسبت به خلفای راشدین توصیه م ‌‬
‫»قاعده سوم‪ :‬آن است که جمله یاران رسولص را جمع داری در دوســتی و‬
‫جل در کتاب‬
‫نیک گفتن‪ ،‬و هیچ کس را از ایشان بد نگویی‪ ،‬چنان که خدای عّز و ّ‬
‫عزیز خویش فرمود‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬

‫‪    ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪) ﴾ ‬الحشر‪.(10 :‬‬

‫»و ]نيز[ آنان راست كه پس از اينان آمدند‪] .‬انصار[ مىگويند‪ :‬پروردگارا‪ ،‬ما را‬
‫و آن برادرانمان را كه در ايمان آوردن از ما پيشى گرفتند‪ ،‬بيامرز‪ .‬و در دلهــاى‬
‫ما هيچ كينهاى در حق كسانى كه ايمان آوردهاند‪ ،‬قرار مده‪ .‬پروردگارا تويى كه‬
‫بخشنده مهربانى«‪ .‬حق سبحانه و تعالی ما را بدان بستود که‪ ،‬ما ایشان را دعا‬
‫کنیم‪ ،‬و نیک گوییم‪ ،‬پس شاید ایشان را بد گفــت‪ :‬و از جملــه ایشــان ابــوبکر را‬
‫مر را‪ ،‬پس عثمان را‪ ،‬پس علی را ‪ ،‬رضــوان اللــه علیهــم‬
‫فاضلتر گوییم‪ ،‬پس عُ َ‬
‫اجمعین‪ .‬زیرا که ایشان نشستند به مقام رسول الله به اتفــاق جملــه یــاران‪ ،‬و‬
‫جل‪ .‬و ایشان بر جای بداشتند قواعد‬
‫ایشان نصرت کردند مر دین خدای را عّزو ّ‬
‫دین و شریعت را‪ ،‬و ایشان بگسترانیدند بساط دیــن در آفــاق جهــان بــه توفیــق‬
‫ایزد تعالی«‪.2‬‬
‫‪ -3‬کلم علی در باره بخیل‬

‫یفرماید که‪ :‬بخیل سر انجامش چنین است که در دنیا چون فقیــران‬
‫علی‪ ‬م ‌‬
‫ن‬
‫زندگی م ‌‬
‫یکند و در آخرت مانند ثروتمندان محاسبه میشــود »قال َ‬
‫ی بی ُ‬
‫عل ی ّ‬
‫َ‬
‫ْ‬
‫َ‬
‫ج ُ‬
‫ه‪ :‬البخی ی ُ‬
‫ش فییی‬
‫ب کّر َ‬
‫وج َ‬
‫ل ُ‬
‫هی ُ‬
‫م الل ُ‬
‫أبی طال ٍ‬
‫ر‪َ :‬یعی ی ُ‬
‫مس یَتع ِ‬
‫ه َ‬
‫ل الفق ی ِ‬
‫‪3‬‬
‫ف َ‬
‫ش ال ُ‬
‫ب الغنیاء« ‪.‬‬
‫دنیا َ‬
‫عقبی ِ‬
‫حسا َ‬
‫ب فی ال ُ‬
‫س ُ‬
‫ال ّ‬
‫قراء وُیحا َ‬
‫عی َ‬
‫‪ -4‬عمل‪ ،‬شرط اساسی ایمان است‬

‫یگویند و عمل نمیکنند! مانند عبدالله بن ا َُبی سر کــردۀ منافقــان‬
‫دعیان م ‌‬
‫م ّ‬
‫یداد و در اندیشــه پیــروزی و‬
‫و ابــوبکر هرچــه را کــه بــر زبــان میآورد‪ ،‬انجــام م ‌‬
‫‪2‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ أنيس التائبین وصراط الله المبین جلد اول‪ -‬تصنیف احمد جام نامقی معروف به »ژنده پیل« در اوائل‬‫قرن ششم هجری – با مقابله پنج نسخه و تصحیح و تشحثه علی فاضل – انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ‪/‬‬
‫‪.222‬‬
‫ أنيس التائبین ‪.44،45/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.114/‬‬ 

‫‪117‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫موفقیت بیشتر اسلم بود‪.‬‬
‫یگــوئی‪ ،‬بــر‬
‫یکنــی‪ ،‬و م ‌‬
‫»این همه از بهر آن گفته آمد که تــا هــر چیــزی کــه م ‌‬
‫یجوئی از معــدن آن جــوئی تــا بیــابی‪ .‬ابــوبکر‬
‫اصل کنی و گوئی‪ ،‬و چیزی که م ‌‬
‫صدیق‪ ‬که درجۀ صدق یافت باّول قدم یافت؛ زیــرا کــه در دل کــرده بــود‪ ،‬کــه‬
‫دیقی‬
‫هرچه شرط مسلمانی است بجــای آرد تـا لجــرم بـاّول قــدم در کـوی صـ ّ‬
‫یگفت قدم راست مینهــم‪،‬‬
‫ی‪ ،‬چند سال در راه اسلم م ‌‬
‫نهاد‪ ،‬و عبدالله بن ا ُب َ ّ‬
‫چون نه راست بود‪ ،‬نی باّول‪ ،‬و نی بآخر‪ ،‬همه بر هیچ بود‪ .‬اکنون بدانســتی کــه‬
‫یباید کــرد‪ ،‬بــر ســر کــار اول قــدم راســت بایــد نهــاد‪ ،‬تــا مقصــود حاصــل‬
‫چه م ‌‬
‫شود«‪.1‬‬
‫‪ -5‬سوال رسول اکرمص از علی‬

‫رسول اکرمص از امیر المؤمنین علی سوال کرد‪ :‬ای علی! شــش صــد هــزار‬
‫یخواهی‪ ،‬یا شش هزار دینار‪ ،‬یــا شــش هــزار ســخن؟ امیرالمــؤمنین‬
‫گوسفند م ‌‬
‫یخــواهم‪ .‬رســولص گفــت‪:‬‬
‫علی‪ ‬گفت‪ :‬یا رسول الله ششصد هزار ســخن م ‌‬
‫ششصد هزار سخن را در شش سخن جمع کردم‪ ،‬این را نگاه دار‪» :‬اول گفــت‬
‫یا علی‪ :‬چون مردمان را ببینی که بفضائل مشغول باشــند‪ ،‬تــو بــه تمــام کــردن‬
‫فریضهها مشغول باش‪ .‬دوم‪ :‬چون مردمان را ببینی که به شــغل دنیــا مشــغول‬
‫باشند‪ ،‬تو به شغل آخرت مشغول باش‪ .‬سوم‪ :‬چــون مردمــان را بــبینی کــه بــه‬
‫عیب جستن یکدیگر مشغول گردند‪ ،‬تو به عیب تن خود مشغول بــاش‪ .‬چهــارم‪:‬‬
‫چون مردمان را بینی که بــه آرایــش دنیــا مشــغول باشــند‪ ،‬تــو بــه آرایــش دیــن‬
‫مشغول باش‪ .‬پنجم‪ :‬چون مردمان را بینی که بوســیلت جســتن خلــق مشــغول‬
‫باشند‪ ،‬تو بوسیلت حق مشـغول بـاش‪ .‬ششــم‪ :‬چـون مردمـان را بینـی کـه بـه‬
‫بسیاری عمل مشغول شوند‪ ،‬تا باخلص و صفت عمل مشغول باش«‪.2‬‬
‫‪ -6‬کوشش انسانهای وارسته‬

‫یکوشند که بدکاران و فاســدان را بــه‬
‫انسانهای وارسته و مصلحان راستین م ‌‬
‫اسلم دعوت کنند و آنان را از شقاوت و بدبختی نجات دهند‪» :‬امــا ولــی باشــد‬
‫که صدهزار مرد بر دست وی مسلمان شــوند یــا از فســاد بــه اصــلح آینــد و از‬
‫مــر‪‬؛ بنگــر کــه چنــد‬
‫گناه کاری به اطاعت آینــد‪ ،‬همچنــان کـه امیرالمــؤمنین عُ َ‬
‫‪3‬‬
‫شهرها بر دست وی گشاده شد و چند هزار خلق به اسلم در آمدند« ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ مفتاح النجاة‪.130/‬‬‫ مفتاح النجاة ‪.125 -124/‬‬‫‪ -‬انيس التائبین ‪.289/‬‬ 

‫‪118‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ادیب صابر )وفات بین ‪ 538‬و ‪ 542‬هی ق(‬
‫ادیب صابر‪ ،‬شهاب الدین شرف الدباء بن اسماعیل ترمذی‪ ،‬شــاعر‬
‫مشهور ایرانی نیمه اول قرن ششم‪ ،‬اصل وی از ترمذ بود و شاعری او هم در‬
‫آن شهر شروع شــد ولـی بعـدها در نـواحی دیگــر ماننــد مـرو و بلـخ و خــوارزم‬
‫داحی سنجر اختصاص یافت‪.‬‬
‫روزگار گذرانید‪ ،‬و به م ّ‬
‫وقتی سنجر او را به رسالت نزد اتسز خوارزمشییاه فرســتاد‪ ،‬او چنــدی در‬
‫خوارزم بماند و اتسز را مــدح گفــت‪ .‬اتسییز تــوطئهای را بــرای قتــل سیینجر‬
‫ترتیب داده بود و صابر از آن آگاه شد و به وسیلهای سنجر را مطلــع کــرد‪ ،‬و‬
‫نقشه اتسز باطل گردید‪ ،‬و او ادیب صابر را در جیحون انــداخت‪ .‬از دیــوان او‬
‫صات شعر او سادگی و روانی است و غزلها و‬
‫نسخی در دست است‪ ،‬و از مخت ّ‬
‫تغّزلهای لطیف دارد‪.‬‬
‫از دیوان ادیب صابر گوهرهــای گرانبهــای اشــعار را دربــاره خلفــای راشــدین‬
‫میچینیم‪:‬‬
‫‪ -1‬قصیدهای در وصف خلفای راشدین‬

‫در قصیدهای روان و ساده ممدوحش را به صفات برجستۀ خلفا میستاید‪.1‬‬
‫چون ترا دیدند صدق و عدل بوبکر و عمر‬
‫و حلم عثمان آمدند‬
‫فزوذه‪ 2‬حرمت عدل عمر بدین درست‬
‫مصیب‬
‫علم علی زرای ُ‬
‫خصه ممدوحند‪.‬‬
‫عدالت عمر و علم علی دو صفت مش ّ‬
‫همت عالیش‬
‫سّید مشرق علی که ّ‬
‫زمین شرق پرا کند‬
‫ای پسران نبی کی‪ 4‬بوذ مرو را‬
‫صی و فاطمه‪ ،‬فرزند‬
‫و ّ‬
‫فعل و رسم تو ز میراث حسین و حسنند‬
‫ی و عمرند‬
‫آثار عل ّ‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫مونست علم علی‬
‫نموذه‪ 3‬حجت‬

‫عدل عمر در‬
‫صاحب دلدل‬
‫علم و عدل تو ز‬

‫ دیوان ادیب صابر ترمذی‪ -‬به تصحیح و اهتمام دانشمند گرامی آقای محمد علی ناصح شامل شرح حال‬‫و حواشی و تعلیقات مؤسسه مطبوعاتی علمی آستان قدس‪ .81-43 -‬شماره های بعد اشاره به صفحات‬
‫است‪.‬‬
‫ فزوذه‪ :‬فزوده‪.‬‬‫ نموذه‪ :‬نموده‪.‬‬‫‪ -‬کی‪ :‬که‪.‬‬ 

‫‪119‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -2‬ذوالفقار علی و دل و زهر ۀ حیدری‬

‫ذوالفقار علی و دل و زهرۀ حیدری دو جلوه درخشان در قصائد ادیب هستند‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫ر عنتری‬
‫نبینی سری بی س ِ‬
‫ببایذ‪ 2‬دل و زهر ۀ حیدری‬

‫کجا ذوالفقاری کند کلک او‬
‫کرا عنتر و خیبر آید بدست‬

‫در این قصیده هر انگشت دست ممدوح در عدالت عمری است‬
‫‪3‬‬

‫عمر کاندر احکام عدل آمذست‬
‫مری‬
‫ع ّ‬

‫هر انگشت از دست او‬

‫و و تاج معالی علی کی یافت‬
‫قطب عل ّ‬
‫ز علی ماند یادگار‬

‫علمی که در جهان‬

‫علی چنان نیرومند است که از ترس او عوف بن ربیع بیین ذی الرمحییین‬
‫یدهــد و از آن پــس بــه‬
‫مل مقنعه زن خود را روپوش خویش قــرار م ‌‬
‫در جنگ َ‬
‫ج َ‬
‫ذوالخمار یعنی مقنعه پوش مشهور میگردد‪.‬‬
‫گویی در آن زمانش علی داشت زیر ران‬
‫ذوالفقار در آمذ‪ 4‬بذوالخمار‬

‫ب‬
‫کاسی ِ‬

‫مل یار غار)ابوبکر(‬
‫‪ -3‬کمال حلم و تح ّ‬

‫مل در یار غار )ابوبکر( متجّلی است‪:‬‬
‫کمال حلم و تح ّ‬
‫ضل درو نهاذ‪ 5‬خدای‬
‫جمال فضل و تف ّ‬
‫بیار غار اندر‬

‫کمال حلم و تحمل‬
‫)‪(175‬‬

‫هر کس صلحیت یار غار شدن را ندارد‪ ،‬دوست دیگر است و یار غار دیگر!‬
‫اگر با یار خوذ‪ 6‬وقتی بغار اندر شوذ‪ 7‬مردی‬
‫هرگز چو یار غار کی باشد؟‬

‫بقدر و منزلت‬
‫)‪(187‬‬

‫هر آدمی نمیتواند با قدر و منزلت و جاه و جلل‪ ،‬علی و جعفر طّیار گردد‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫عنتر‪ :‬قهرمانی نیرومند که مغلوب علی شد‪.‬‬
‫ببایذ‪ :‬بباید‪.‬‬
‫آمذست‪ :‬آمدست‪.‬‬
‫درآمذ‪ :‬درآمد‬
‫نهاذ‪ :‬نهاد‬
‫خوذ‪ :‬خود‬
‫شوذ‪ :‬شود‬ 

‫‪120‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫بقدر و مرتبت هر حیدری کّرار کی گردد‬
‫هر جعفری طّیار کی باشد؟‬

‫بجاه و مرتبت‬
‫)‪(187‬‬

‫در ترکیب بنــدی برنــدگی شمشــیر علی مرتضییی را بــرای ممــدوحش آرزو‬
‫میکند‪:‬‬
‫‪1‬‬

‫عرق مصطفا به سخاوت چنو نخاست‬
‫از ِ‬
‫سیاست شمشیر مرتضاش‬

‫یا رب بده‬
‫)‪(110‬‬

‫در قصیدهای ممدوح را به کرامت مصطفی و دلوری علی میستاید‪:‬‬
‫ای حیدری نسب کی بذاتت نسب کند‬
‫مصطفایی و افعال حیدری‬
‫در صدر نیکنامی و در صف پر دلی‬
‫کریم و جو‪ 2‬حیدر دلوری‬

‫اخلق‬
‫چون مصطفا‬
‫)‪(113‬‬

‫یکند‪:‬‬
‫در ابیات فراوانی ممدوحانش را به صفات گوناگون علی ستایش م ‌‬
‫علی دل است و همان معجز است در قلمش‬
‫بوذ علی را بذوالفقار اندر‬
‫ز نعمتش بنیاز اندر آن بدید‪ 3‬آمد‬
‫حیدر بذوالخمار اندر‬

‫که بوذه‬
‫کی از شجاعت‬
‫)‪(174‬‬

‫جمال عترت و فخر شرف علی کی بعلم‬
‫عدیل علی خوانمش سزا باشد‬

‫اگر‬

‫توئی بعلم و سخاوت جو‪ 4‬مصطفی معروف‬
‫صواب جو نسبت بمرتضا باشد‬

‫همین‬
‫)‪.(184‬‬

‫او را به روز خشم و رضا جون نگه کنی‬
‫راست علی مرتضاستی‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫چنو‪ :‬چون او‬
‫جو‪ :‬چو‬
‫بدید‪ :‬پدید‬
‫چو‪ :‬چو‪ -‬جون‪ :‬چون‪.‬‬

‫گویی درست و‬ 

‫‪121‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫)‪.(315‬‬
‫آن خداوند کی حیدر دل و زهرا نسبست‬
‫و زهرا همه خدمتگر او‬

‫شیعت حیدر‬
‫)‪.(147‬‬

‫قَبل که مرا زور حیدری دادند‬
‫از آن ِ‬
‫نصرت بذوالفقار منست‬

‫کشان ز خیبر‬
‫)‪(20‬‬

‫جو مصطفی بهمه فخر و فضل موصوفی‬
‫بهمه علم و جود مّتصلی‬

‫جو مرتضا‬
‫)‪(294‬‬

‫کعبه آل نبی شد قبل ۀ آل علی‬
‫قبله ست هرکو عاقلست‬
‫چون علی ذات شریفش صدر و بدر عالمست‬
‫رفیعش صدر و بدر محفلست‬

‫دوستدار کعبه و‬
‫چون نبی قدر‬
‫)‪.(198‬‬

‫فرزند حیدری ز عدو ذوالخمار ساز‬
‫قلم ذوالفقار کن‬

‫و اندر هلک او ز‬
‫)‪.(205‬‬ 

‫‪122‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫عثمان مختاری )تولد بین سالهای ‪ 469‬و ‪ – 458‬وفات بین سالهای‬
‫‪ 512‬و ‪.(548‬‬

‫عثمان مختاری شاعر قصیده سرای مشهور قرنهای پنجم و ششــم هجــری‬
‫است‪ .‬و بسیاری از پادشاهان غزنوی و دیگران را مدح کرده است‪.‬‬
‫اشعار این شاعر ادیب و دانشمند را دربارۀ خلفای راشدین با هم میخوانیم‪:‬‬
‫‪ -1‬ستودن قطبالدین محمد بن علی به»ثانی اثنین« ابوبکر‬

‫در قصیدهای زیبا میر قطب الدین محمد بین علیی را بــه »ثــانی إثنیــن«‬
‫ابوبکر میستاید‪.1‬‬
‫کار دشمن ز سافلین‪،‬‬

‫باد قدر تو از سپهر اعلی‬
‫اسفل‬
‫ای خداوند صد هزار هنر‬
‫هما فی الغار‬
‫ثانی ِاثنین ِاذ ُ‬

‫اَ َ‬
‫ق ّ‬
‫ل‬
‫وج ّ‬
‫ل‬

‫باش از این پس هزار سال‬
‫با أمان خدای عّز‬
‫)قصائد‪(309 :‬‬

‫‪ -2‬عدل عمر و علم علی‬

‫در قصیدهای به نام لغز قلم در مدح ابوشجاع بن ابوغالب دبیر‪ ،‬ممـــدوح‬
‫مر و علم علی ستایش میکند‪:‬‬
‫را به عدل عُ َ‬
‫مر خ ّ‬
‫وت علم‬
‫طاب‬
‫روانت با شرف عدل ُ‬
‫ع ّ‬
‫دلت به ق ّ‬
‫ی بوطالب‬
‫عل ّ‬
‫)‪.(30‬‬
‫‪ -3‬صدق ابوبکر و علم علی‬

‫مــر‬
‫در قصیدهای در مدح سلطان ارسلن غزنوی‪ ،‬صدق ابوبکر و عــدل عُ َ‬
‫صفتهای ارزنده ممدوحند‪.‬‬
‫که صدق و عدل‬
‫خدایگان سلطین و صدر ملک خدای‬
‫مر دارد‬
‫چو بوبکر و چون ُ‬
‫ع َ‬
‫)‪.(55‬‬
‫‪ -4‬ذوالفقار حیدر و تازیانه عدالت عمر‬

‫مر با هم بکار رفته است‪:‬‬
‫در قصیدهای ذوالفقار حیدر و تازیانه عُ َ‬
‫‪1‬‬

‫ دیوان اشعار عثمان مختاری‪ -‬به اهتمام جلل الدین همائی استاد دانشگاه تهران – بنگاه و نشر کتاب‬‫تهران ‪ 1341‬صفحه ‪ -309‬شماره های پایین ابیات شماره های صفحات کتاب است‪.‬‬ 

‫‪123‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫سیاست را‬

‫کفایت را زبانش ذوالفقار حیدری گشته‬
‫مر‬
‫نهادش باز همچون دّر ۀ ُ‬
‫ع َ‬

‫)‪.(124‬‬
‫نوکیش‬

‫شقیش حصن دولت‪ ،‬چو خنجر علی است‬
‫مر‬
‫یار مّلت‪ ،‬چون دّر ۀ ُ‬
‫ع َ‬

‫)‪.(178‬‬
‫‪ -5‬تجلی صفتهای خلفا در ممدوح‬

‫در ممدوح صفتهای ویژۀ خلفای راشدین نهفته است‪:‬‬
‫مر‪ ،‬فرمان‬
‫وز داد ُ‬
‫ع َ‬
‫بوبکر شد از ایمان َ‬
‫عثمان آن چون علی اندر دین‬

‫وز زهد و حیا‬
‫)‪.(432‬‬

‫‪ -6‬علی شمشیرش را به دشمن می دهد‬

‫علی آنچنان آزاده است که در نبرد‪ ،‬شمشیرش را به دشمن میدهد و ممــدوح‬
‫نیز چنین است‪:‬‬
‫شاهی که از دلیری و آزادگی دهد‬
‫بکف خصم‪ ،‬ذوالفقار‬

‫در جنگ چون علی‬
‫)‪.(102‬‬

‫مد ص دارد‪.‬‬
‫ممدوح چنان امیری است که اخلق علی و آیین مح ّ‬
‫اخلق علی دارد‬
‫میری که حسام او در دین محمد‬
‫مد‬
‫و آیین مح ّ‬
‫)‪.(648‬‬ 

‫‪124‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫رشید الدین وطواط )‪ 573-476‬هی‪ .‬ق(‬
‫مییری بلخییی شــاعر‬
‫مد بن عبییدالجلیل ُ‬
‫ع َ‬
‫سعد الملک رشید الدین مح ّ‬
‫مییوی در معجــم الدبــاء‪» :‬از‬
‫قرن ششم هجری است که بــه گفتــه یاقوت َ‬
‫ح َ‬
‫نــوادر و شــگفتیهای روزگــار و یگــانه دهــر و غــرائب آن بــود‪ ،‬در نظــم و نــثر‬
‫فاضلترین روزگار خود و داناترین مردم بــه دقــایق زبــان تــازی و اســرار نحــو و‬
‫ادب‪ ،‬آوازه وی در آفــاق پیچیــد و در اقلیمهــا نــام بــردار شــد« رشــید کتابهــای‬
‫متعددی به زبان فارسی و عربی نوشته است که قــدرت او را در نویســندگی و‬
‫شاعری نشان میدهد و از آن جمله است‪:‬‬
‫»حدائق السحر فی دقایق الشعر« بــه زبــان فارســی‪» ،‬دیییوان شییعر‬
‫عربی«‪» ،‬دیوان رسائل عربییی«‪» ،‬دیییوان شییعر فارسییی«‪ ،1‬و چهــار‬
‫من کلم ِ أبییی‬
‫کتاب مهم درباره خلفای راشدین به نامهای »تحف ُ‬
‫ق ِ‬
‫ة الصدی ِ‬
‫ق«‪َ » ،‬‬
‫فص ُ‬
‫س‬
‫من کلم ِ ُ‬
‫ب ِ‬
‫ر الص ّ‬
‫ع َ‬
‫ن الخطّییا ِ‬
‫ل الخطا ِ‬
‫ب«‪» ،‬أن ی ُ‬
‫بک ٍ‬
‫مَرب ی ِ‬
‫دی ِ‬
‫نع ّ‬
‫ب کُ ّ‬
‫ب ِ‬
‫ن ِ‬
‫من کلم ِ عثما َ‬
‫فان« و »مطلو ُ‬
‫ل طال ٍ‬
‫اللهفا ِ‬
‫من کلم ِ‬
‫نب ِ‬
‫ب«‬
‫ن أبی طال ٍ‬
‫علی ب ِ‬
‫اینک بطور مختصر درباره هر یک از کتابهای خلفاء توضیح مختصری خــواهیم‬
‫داد‪:‬‬
‫دیق من کلم امیرالمؤمنین ابی بکر الصدیق‬
‫‪ -1‬تحفة الص ّ‬

‫رشید الدین در باره این کتاب چنین میگوید‪:‬‬
‫میین کلم امیرالمییؤمنین عمییر بیین‬
‫»چــون کتــاب »فصییل الخطییاب ِ‬
‫ُ‬
‫الخطاب ‪ «‬بساختم و کتاب »مطلوب ک ّ‬
‫میین کلم ِ علییی بیین‬
‫ب ِ‬
‫ل طییال ٍ‬
‫م‬
‫أبی طالب« بپرداختم‪ ،‬ارکــان دیــن و دولــت و اعیــان ملــک و ملــت‪ ،‬صان َ ُ‬
‫ه ُ‬
‫ت‪ 2‬این هر دو کتاب بدیدند‬
‫ن المخافا ِ‬
‫هم ِ‬
‫ه تعالی ِ‬
‫م َ‬
‫م ُ‬
‫م َ‬
‫ص َ‬
‫الل ُ‬
‫ن الفات وع َ‬
‫دیق اکیبر ابیین‬
‫و از شجرات فراید آن ثمرات فواید بچیدند فرمودنــد کــه‪ :‬صی ّ‬
‫أبی قحافه ‪ ‬پیغمبر راص در حال حیات صاحب غار بــود و در حـال ممــات‬
‫نایب کار ‪ ...‬کلمــات آن نامــدار مهمــل گذاشــتن و الفــاظ آن بزرگــوار معط ّــل‪،‬‬
‫بدرستی مصلحت نباشد‪ ..‬من به حکم نصیحت شریفشان صد کلمــه از کلمــات‬
‫دیق اکبر ابن أبی قحافه‪ ‬فراهم آوردم و در این کتاب آنرا بــه پارســی‬
‫ص ّ‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫ دیوان رشید الدین وطواط‪ -‬با مقدمه و مقابله و تصحیح سعید نفیسی‪ -‬ناشر کتابفروشی بارانی شاه‬‫آباد ‪.1339‬‬
‫‪ -‬خداوند متعال آنان را از آفتها نگهدارد و از مخافتها حفظ کند‪.‬‬ 

‫‪125‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫دیق ِ‬
‫بــر ســبیل ایجــاز شــرح کــردم و کتــاب را »تحفییة الصیی ّ‬
‫میین کلم ِ‬
‫دیق« نام نهادم«‪.1‬‬
‫امیرالمؤمنین ابی بکر الص ّ‬
‫‪ -2‬فصل الخطاب من کلم امیرالمؤمنین عمربن الخطاب‬

‫به گفتۀ رشید الدین پس از نوشتن صد کلمه دربارۀ امیرالمــؤمنین علــی بــن‬
‫ابی طالب‪ ‬عدهای از اکابر مملکت و اعاظم دین به او میگویند که »در شرح‬
‫کلمات امیرالمؤمنین عمر بن الخط ّــاب‪ ‬کــه بــر افرازنــدۀ اســلم و بــر آورنــدۀ‬
‫اصنامست نیز چیزی بباید پرداخت تــا ذکــر جمیــل‪ ،‬مــترادف تــر و أجــر جزیــل‪،‬‬
‫متضاعف تر شود و هیچ بد گوینده عیب جوینده را مجال مقال نباشــد‪ ،‬مــن بــر‬
‫مر بــن الخط ّــاب‪ ‬کــه غُـَرِر‬
‫موجب فرمان ایشان صد کلمه از امیرالمؤمنین عُ َ‬
‫اقوال و د َُررِ امثالست‪ 2‬معین کردم و در شرح آن صد کلمــه ایـن کتـاب فراهــم‬
‫ن الخطییاب« نــام‬
‫میین کلم ِ ُ‬
‫آوردم و کتــاب را »فصییل الخطییاب ِ‬
‫ع َ‬
‫مییر بی ِ‬
‫نهادم«‪.3‬‬
‫‪ -3‬أنس اللهفان من کلم امیرالمؤمنین عثمان بن عفان‬

‫‪4‬‬

‫رشید در مقدمۀ کتاب میگوید‪» :‬چون از شرح کلمات آن سه امام‪ ،‬که امنــای‬
‫دین و خلفای راشدینند رضوان الله علیهم اجمعین فارغ شدم‪ ،‬بزرگان دیــن‬
‫خواستند تا صد کلمۀ دیگر از کلمات ذی النورین‪ ‬نیز حاصل آورم و خــاطر بــر‬
‫شرح آن گمارم‪ ،‬هر چند کلمات او‪ ‬عزیز الوجود‪ 5‬بــود بــه حکــم اشــارتی کــه‬
‫فرموده بودست چه در حال حیـات و چــه در حـال ممــات‪ 6‬او بـا ایـن هــم جهـد‬
‫کـردم و صـد کلمـه از کلمـات ذی النـورین‪ ‬بـه دسـت آوردم‪ .‬و شـرح آن بـه‬
‫پارسی بر سبیل اختصار نوشتم و این کتــاب را »أنس اللهفییان ِ‬
‫میین امییام ِ‬
‫المؤمنین عثمان بن ع ّ‬
‫فان ‪ «‬نهادم«‪.7‬‬
‫‪ -4‬مطلوب ک ُ ّ‬
‫ب من کلم امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب‬
‫ل طال ٍ‬

‫یگوید‪:‬‬
‫اولین کتاب از این سلسله است و در مقدمه م ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫ دیوان رشید الدین وطواط ‪.31،30/‬‬‫ غَُرر جمع غ ُّره‪ :‬پسندیده‪ -‬برگزیده‪ .‬غَُرر اقوال‪ :‬سخنان نیکو و پسندیده‪ ،‬د َُرر جمع د ُّرة‪ :‬مروارید درشت‪.‬‬‫د ُّره امثال مثلهای نیکو و مروارید گونه‬
‫ دیوان رشید الدین وطواط‪.31،32/‬‬‫ اللُهفان‪ :‬ستمدیده درمانده‪.‬‬‫ نایاب و کم یاب‪.‬‬‫ شاید از راه خواب بوده باشد‪.‬‬‫‪ -‬دیوان رشید الدین وطواط ‪.32،33/‬‬ 

‫‪126‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫»امیرالمومنین و امام المّتقین علی بن ابی طالب‪ ‬با آنکه امام اخیار و ُقدوۀ‬
‫دم شجعان بود‪ ،‬فصاحتی داشت کــه عقــود جــواهر از‬
‫ابرار‪ 1‬و سّید فتیان‪ 2‬و مق ّ‬
‫انفاس او در غیرتند و نجوم زواهر‪ 3‬از الفــاظ او در حیــرت و عمرو بیین بحییر‬
‫عت‪ 4‬و وفور بلغت نادرۀ این امت و اعجوبۀ ایــن مّلــت‬
‫جاحظ‪ ،‬که در کمال برا َ‬
‫بود‪ ،‬از مجموع کلم امیر المؤمنین علی – سلم الله علیه و علی آله‪ ،‬کــه جمــع‬
‫بدایع غَُرر و روایع‪ 5‬د َُررست‪ ،‬صد کلمه اختیار کرده است و هر کلمه از آن برابر‬
‫هزار داشته و به خط خود نبشته و خلق را یادگار گذاشــته‪ .‬واجــب دیــد آن صــد‬
‫کلمه را به دو عبارت نظم و نثر پارسی تفسیر کردن و در تفسیر هــر کلمــه دو‬
‫بیت شعر از منشآت خود که مناسب آن کلمه بود آوردن‪ ،‬تا فایــدۀ آن عــالم تــر‬
‫ود و منفعت آن تمام تر و هر دو فریق‪ ،‬هم ارباب نظم و هم اصــحاب نــثر‪ ،‬در‬
‫بُ َ‬
‫‪6‬‬
‫مطالعۀ آن رغبت نمایند« ‪.‬‬
‫‪ -5‬ستودن ممدوحان به صفات خلفای راشدین‬

‫رشید الدین ممدوحانش را به صفات خلفای راشدین میستاید‪:7‬‬
‫ملک او چون خلفت‬

‫در فتوح بلد بد کیشان‬
‫عمرست‬
‫ُ‬

‫)‪.(94‬‬
‫‪ -2‬شهاب الدین صابر‪ ،‬از نظر علم به حیدر و از جهت شرم بــه عثمان‬
‫تشبیه شده است‪.‬‬
‫زهی در فطرت تو علم حیدر‬
‫شرم عثمان‬

‫زهی! در طینت تو‬

‫)‪.(600‬‬
‫‪ -3‬سّید تاج الدین ابوالغنائم رافعی شیبانی‪ ،‬هنر علی گونه دارد‪.‬‬
‫فرع علی‪ ،‬خلیف ۀ‬
‫مثل علی خلیفه یزدانی از هنر‬
‫سلطانی از نسب‬
‫)‪.(37‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫ ابرار جمع ب ُّر‪ :‬نیکوکاران‪ .‬قدوۀ ابرار‪ :‬پیشوای نیکوکاران‪.‬‬‫ ِفتیان جمع فتی‪ :‬جوانان – جوانمردان‪.‬‬‫ زواهر جمع زاهره‪ :‬درخشانها‪.‬‬‫ براعت‪ :‬برتری‪ ،‬تفوق و بزرگواری‪.‬‬‫ روایع جمع رایعه‪ ،‬رایعه مونث رایع است‪ :‬کسی که مردم را به واسطه زیبایی و خوبی خود به شگفتی‬‫بیاورد‪.‬‬
‫ دیوان رشید الدین وطواط‪. 33/‬‬‫ کلیه اشعار از دیوان رشید الدین وطواط مورد استفاده قرار گرفته است و شماره های پایین ابیات‬‫شماره های صفحه های کتاب است‪.‬‬ 

‫‪127‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -4‬در قصیدۀ ذوبحرین‪ 1‬در مدح علء الدولة اتسز تقارنی میان علم علــی و‬
‫عدل عمر را در ممدوح میبیند‪.‬‬
‫مر‬
‫در دل تو مایه علم علی‬
‫بر در تو سای ۀ عدل ُ‬
‫ع َ‬
‫)‪.(174‬‬
‫‪2‬‬
‫مر است‪.‬‬
‫‪ -5‬در قصیدهای ذوقافیتین باز سخن از علم علی وعدل عُ َ‬
‫در علم او ز مایه علم علی اثر‬
‫عدل عمر نشان‬

‫در عدل او ز سایه‬
‫)‪.(378‬‬

‫و باز هم‪ ،‬علم علی و عدل عمر دو ارزش ویژه ممدوحند‪.‬‬
‫در علم‪ ،‬خاطر تو نهاد علی نهاد‬
‫مر گرفت‬
‫طریق ُ‬
‫ع َ‬

‫در عدل‪ ،‬سیرت تو‬
‫)‪(524‬‬

‫مر وار مجری عدالت و دشمن و نابود کننده ستمگر است‪.‬‬
‫ممدوح عُ َ‬
‫ایام را قرینه‬
‫در بسط عدل و رفع ستم عهد ملک او‬
‫مر شده‬
‫عدل ُ‬
‫ع َ‬
‫)‪(436‬‬
‫یکند‪.‬‬
‫‪ -6‬تیر ممدوح مانند صلبت فاروق کافران را متفرق م ‌‬
‫سهم تو چون صلبت فاروق‬
‫تفریق‬

‫جمع ک ّ‬
‫فار را کند‬
‫)‪(301‬‬

‫‪ -7‬صدق ابوبکر صدیق و زهد فاروق‪ ،‬وقف وارثی برای ممدوح است‪.‬‬
‫هم ارث‬

‫دیق صدق و زهد‬
‫هم وقف گشته بر تو ز ص ّ‬
‫مانده ز فاروق زهد و نام‬

‫)‪(333‬‬
‫‪ -8‬ذوالفقار و علی دو نام وابسته به هم حتی در مدح ممدوح‪.‬‬
‫تو به حرب اندر خرامیده‪ ،‬بکردار علی‬
‫تو تیغی بسان ذوالفقار‬

‫در کف میمون‬
‫)‪.(216‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ ذوبحرین شعری است که در دو وزن عروضی خوانده می شود‪.‬‬‫‪ -‬شعری است که مصراع بیت ها دو قافیه دارند‪.‬‬ 

‫‪128‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫فرزند حیدری تو و در نوک کلک تو‬
‫معجزه‪ 1‬صد چو ذوالفقار‬

‫یزدان نهاده‬
‫)‪.(240‬‬

‫تو حیدر رزمی و خنجر تو‬
‫ذوالفقار کرده‬

‫در دین عمل‬
‫)‪.(431‬‬

‫شاهی‪ ،‬که وقف کرد بر اشخاص مشرکان‬
‫ذوالفقار ز بازوی حیدری‬

‫تیغ چو‬

‫)‪.(456‬‬
‫مــر و علــم و قــدرت علــی ســایه گســتر‬
‫در تمام دیوان اشعار رشید‪ ،‬عــدل عُ َ‬
‫است‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ متأسفانه در مدایح‪ ،‬اغراقها و مبالغه گوئیها فراوان است چنانکه در این بیت نوک قلم ممدوح از صد‬‫ذوالفقار معجزه گر تر است‪.‬‬ 

‫‪129‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫قطب الدین ابوالمظ ّ‬
‫فر ) قرن ششم(‬
‫قطب الدین ابوالمظ ّ‬
‫فر منصور بن اردشیر سنجی عبادی مروزی‪،‬‬
‫عارف قرن ششم هجری در کتاب »مناقب الصوفّیة« در بــارۀ خلفــای راشــدین‬
‫چنین میگوید‪:‬‬
‫‪ -1‬گلیم ابوبکر‬

‫»و ابوبکر‪ ‬را دیدم که گلیمی داشت پاره بر آنجا میدوخت«‪ .1‬ممکــن اســت‬
‫بعضی مردم ساده اندیش این نوع زندگی را بر خلف پیشرفت و تمــدن بداننــد‬
‫در حالیکه لزم است که حیات پیشوایان دینی و رهبران جامعه های عقب مانده‬
‫یا در حال رشد سبکبالتر و بی آلیشتر و دور از اسراف و تبذیر باشد‪ .‬در عصر‬
‫حاضر نیز مهاتما گاندی رهبر فقید هندوستان با به کار گیری روش مقــاومت‬
‫مل گرایی نجات داد‪.‬‬
‫منفی خود و جامعهاش را از تج ّ‬
‫‪ -2‬ایثار ابوبکر‬

‫دوست باید در سختیها و هنگام بروز مصـائب‪ ،‬وجـود خـود را در طبـق اخلص‬
‫بگذارد و در راه دوستش فداکاری و ایثار کند چنانکه ابوبکر چنین کرد‪.‬‬
‫»و این بود که رسولص هجرت کرد‪ .‬از همه صحابه جز ابوبکر صدیق‪ ‬کــس‬
‫با وی نرفت‪ .‬از آنکه بـه همــه وجهـی شایسـته وی بـود و حـق تعــالی او را یــار‬
‫خوانــــــــــد‪   ﴿ ،‬‬
‫‪) ﴾  ‬توبه‪ .(40 :‬در غار رفت خود را فدای او کــرد‪ .‬جــامه‬
‫پاره کرد و در سوراخها نهاد‪ ،‬و پاشنه در یک سوراخ نهاد که جامه نمانــده بــود‪.‬‬
‫مار پاشنه او را زخم کرد و نجنبید و ننالید‪ .‬از آنکــه سّیدص ســر بــر زانــوی او‬
‫نهاده بود‪ .‬گفت‪ :‬نباید که بیدار شود و این طریق محبت بود که میسپرد«‪.2‬‬
‫‪ -3‬عمر و علی نمونههای ضد استکبار و اتراف‬

‫مــر و علیــب نمونههــای ضــد اســتکبار و اتــراف و خوشــگذرانی بودنــد‪.‬‬
‫عُ َ‬
‫»امیرالمؤمنین علــی‪ ‬جــامهای کــه پوشــیدی پارههــای بســیار بــر آن دوخــتی‪.‬‬
‫مت‬
‫گفتند‪ :‬یا امیرالمؤمنین این چیست؟ گفت‪ :‬مرّقع پوشیدن‪ ،‬خشوع دل و مــذ ّ‬
‫نفس ثمره دهد‪ ،‬برای آن میپوشم«‪.3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ مناقب الصوفیة‪ -‬قطب الدین ابوالمظفر منصور بن اردشیر سنجی عبادی مروزی‪ -‬از نوشته های قرن‬‫ششم هجری – به کوشش محمد تقی دانش پژوه و ایرج افشار‪ -‬ناشر کتابخانه منوچهری ‪/‬ص ‪.72‬‬
‫ منبع مذکور‪.90/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.73/‬‬ 

‫‪130‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مر‪ ‬جبۀ خود را پاره بر دوخته است‪ .‬روایت است که وی‬
‫»و امیرالمومنین عُ َ‬
‫را دیدند در وقت خلفت جامهای پوشیده و پارههای بسیار بر آن دوختــه‪ ،‬از آن‬
‫جمله سه پاره نمد بود بر میان کتف و جامه بر یکدیگر دوخته«‪.4‬‬
‫‪ -4‬پیامبر و اصحاب ص ّ‬
‫فه‬

‫پیامبرص با آن همه محبتی که به فاطمه زهرا داشــت‪ ،‬نیازمنــدان اصــحاب‬
‫فه‪ 2‬را بر آن بزرگوار ترجیح داد‪.‬‬
‫ص ّ‬
‫»امیرالمؤمنین علی‪ ‬روایت کرد که رســولص وقــتی چیــزی در حجــره آورد‪.‬‬
‫فه بیـرون گرسـنه‬
‫فاطمهل گفت‪ :‬مرا بده‪ .‬گفـت بـه تـو نـدهم و اصـحاب صـ ّ‬
‫‪3‬‬
‫میباشند‪ .‬نخست آنجا برم‪ .‬آنچه زیادت باشد پیش تو باز آرم« ‪.‬‬
‫‪ -5‬راضی شدن به قضا و قدر عمر‬

‫درات الهی‪ ،‬آدمی را از اتکــا بــه غیــر‬
‫راضی شدن به قضا و قدر و پذیرفتن مق ّ‬
‫خدا باز میدارد‪ ،‬و رضا به معنی تسلیم بودن در برابر اراده پروردگار است و بــا‬
‫کوشش و تلش مغایرتی ندارد‪.‬‬
‫مر‪ ‬نامهای نوشت با ابوموسی اشعری کــه همــه چیزهــا در رضاســت‪،‬‬
‫عُ َ‬
‫‪4‬‬
‫اگر توانی راضی باش و إل صبر کن« ‪.‬‬
‫‪ -6‬صدق از نظر علی‬

‫هیچ نعمتی برای انسان بالتر از صدق نیست و صدق در سه چیز پدید آید‪ :‬در‬
‫قول و در حال و در عمل‪.‬‬
‫»امیرالمؤمنین علی‪ ‬چنین گفته است که‪ :‬برکت صدق‪ ،‬مرد را بهتر از مــال‬
‫بسیار است که مال‪ ،‬خرج راست و به خرج نیست شود‪ .‬اما زبان راست گــوی‬
‫یگوید درجۀ او در دین زیادت میشود«‪.5‬‬
‫هر چند راست م ‌‬
‫‪ -7‬ادراک و فراست مؤمن از نظر عمر‬

‫ادراک و فراست و نیروی تفکر و بینش مؤمن رابطه قلب و زبانش را آشــکار‬
‫میکند‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫مــر‪ ‬گفــت‪ :‬رســولص بــه ابتــدا در آن متوقّــف بــود ‪ .‬پــس‬
‫»امیرالمــؤمنین عُ َ‬
‫جبرئیل‪ ‬بیامد و گفت‪:‬‬
‫ن‬
‫مر م ‌‬
‫ق َ‬
‫ق َینطِی ُ‬
‫یگوید بشنو کــه مــا میگــوییم‪ » :‬الح ّ‬
‫هر چه عُ َ‬
‫علییی لسییا ِ‬
‫مر«‪.7‬‬
‫ُ‬
‫ع َ‬
‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫ منبع مذکور‪.73/‬‬‫ اصحاب صفه کسانی بودند از اصحاب که بر روی سکوی مسجد می خوابیدند‪.‬‬‫ منبع مذکور‪.84/‬‬‫ منبع مذکور‪.116/‬‬‫ منبع مذکور‪.102/‬‬‫مر ساکت بود و چیزی نمی گفت‪.‬‬
‫ یعنی درباره الهامات قلبی ع ُ َ‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.128/‬‬ 

‫‪131‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫آدمی اگر دل را از وسوسـهها و آرزوهـای نفسـانی پـاک کنـد‪ ،‬دلـش آینـه سـا‬
‫یشود‪.‬‬
‫م ‌‬ 

‫فصل سوم‬
‫الف‪ -‬انوری ابیوردی‬
‫ب‪ -‬خاقانی شروانی‬
‫ج‪ -‬حکیم نظامی گنجه ای‬
‫د‪ -‬شیخ فریدالدین عطار‬
‫مر سهرودی‬
‫هی‪ -‬شیخ شهاب الدین ابوحفص ُ‬
‫ع َ‬
‫و‪ -‬محمد عوفی‬
‫ز‪ -‬جلل الدین مولوی‬
‫ح‪ -‬سعدی شیرازی‬ 

‫‪135‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫الف‪ :‬انوری ابیوردی )وفات ‪(583‬‬
‫اوحد الدین علی بن محمد بن اسحاق ابیوردی شــاعر قصــیده ســرای‬
‫مشهور قرن ششم‪ ،‬خلفای راشدین را با ویژگی هایشان این چنین میستاید‪:‬‬
‫‪-1‬تشبیه خواجه سعد الدین اسعد به خلفا‬

‫در قصیدهای در مدح »خواجه سعد الدین اسعد« میگوید‪:‬‬
‫به سر مصطفی شریف‬
‫قریش‬

‫سل عزیز تر‬
‫که ز جمع ُر ُ‬
‫ست‬

‫به صفا و وفا و صدق‬
‫‪1‬‬
‫عتیق‬

‫که ز دل‪ ،‬جان فروش و‬
‫شرع خرست‬

‫مری‬
‫به دلیری و هیبت ُ‬
‫ع َ‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫به حیا و حیات ذوالنورین‬
‫به کف و ذوالفقار‬
‫مرتضوی‬

‫مر‬
‫که ظهور شریعت از ُ‬
‫ع َ‬
‫ست‬
‫که حقیقت مؤلف‬
‫‪4‬‬
‫ورست‬
‫ُ‬
‫س َ‬
‫که به حرب اندرون شیر‬
‫‪5‬‬
‫نرست‬
‫)قصائد‪(65/‬‬

‫در این قصیده‪ ،‬صفا‪ ،‬صدق‪ ،‬وفای به عهــد و اخلص ابــوبکر صــدیق و دلیــری‪،‬‬
‫فــان و شــجاعت‬
‫هیبت و صلبت عمر بن الخطاب و حیــا و حیــات عثمــان بــن ع ّ‬
‫علی بن ابی طالب و ارزش ذوالفقار وصف شده است‪.‬‬
‫‪ -2‬ستودن قطب الدین مودود »شاه« به صفات خلفا‬

‫در قصیدهای در صفت بغداد و مــدح قطب الییدین مییودود »شــاه« اعتقــاد‬
‫یآیــد و ممــدوح را بــه‬
‫ابوبکر‪ ،‬صولت عمر‪ ،‬خشوع عثمان‪ ،‬حکمت علی چنین م ‌‬
‫یکند‪:‬‬
‫آن صفات متصف م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫ ابوبکر صدیق‪.‬‬‫ ‪ -‬ی نسبی است‪.‬‬‫فان است‪.‬‬
‫ لقب عثمان بن ع ّ‬‫ور جمع مکسر سورة است یعنی عثمان سوره های قرآن را جمع کرده است‪.‬‬
‫ ُ‬‫س َ‬
‫ دیوان انوری جلد اول قصائد به اهتمام محمد تقی مدرس رضوی‪ /‬بنگاه ترجمه و نشر کتاب‪ /‬چاپ دوم‬‫‪.1347‬‬ 

‫‪136‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫به ترسکاری‬

‫ت فاروق‬
‫به اعتقاِد ابوبکر و صول ِ‬
‫عثمان و حکمت حیدر‬

‫)قصائد‪.(217/‬‬
‫‪ -3‬در مناجات باری تعالی‬

‫در »مناجات باری تعالی« کـه بـا تسـلط و رنـگ آمیـزی شـاعرانه پردههـای‬
‫ینماید و اشعاری بــه صــولت رعــد و تنــدر و‬
‫قش م ‌‬
‫گوناگون و بدیع خلقت را من ّ‬
‫غرش صاعقه و بلندای کوههای سر به فلک کشیده و امــواج توفنــده دریــا و ‪...‬‬
‫یسراید از خداوند پوزش میطلبد و خود را از تهمتهای زیر و معتقدات خلف‪،‬‬
‫م ‌‬
‫بری میداند‪:‬‬
‫نه در امامت‬

‫نه در خلفت بوبکر دم زنم به خلف‬
‫َ‬
‫فاروق‪ 1‬در مجال ن ُطق‬
‫نه در نشستن عثمان چو رافضی بد گوی‬
‫حیدر چو خارجی‪ 2‬احمق‬
‫سر خوارج خواهم شکافته چو انار‬
‫خواهم کفیده چون جوزق‬

‫نه در شجاعت‬
‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫یکی جرید ۀ اعمال خود نکردم کشف‬
‫کردم به مدح‪ ،‬مستغرق‬
‫کنون که عذر گناهان خویشتن خواهم‬
‫بچکد بر بدن به جای عرق‬

‫دل روافض‬

‫هزار کس را‬
‫ز دیده خون‬
‫)قصائد‪.(274/‬‬

‫‪ -4‬هیبت و صولت عمر بن خطاب‬

‫در قصیده با شکوهی که در مدح »عماد الدین پیروز شاه« سروده اســت‬
‫یگویــد کــه؛ شــیطان از‬
‫اینگونه از هیبت و صولت عمر بین خطییاب ســخن م ‌‬
‫یترسد و هر جا که قــدرت دشــمن شــکن او جلــوه کنــد‪ ،‬اثــری از‬
‫سایه عمر م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫ عمر بن الخ ّ‬‫طاب‪.‬‬
‫ دشمن علی بن ابی طالب‪.‬‬‫ روافض نامی است که به تشیع تحریف شده صفوی اطلق داده میشود‪ .‬رافضیان آن عده از شیعیان‬‫افراطی و تکفیری هستند که همهی صحابه ویاران رسول خدا ص جز تعداد بسیار اندکی را مورد لعن و‬
‫نفرین قرار میدهند‪ .‬و بر این باورند که پیامبر خدا ص حضرت علی را به عنوان خلیفه پس از خود انتخاب‬
‫نمود ولی یاران رسول اکرم دستور پیامبر خویش را زیر پا نهادند و ابوبکر را به خلفت برگزیدند‪ .‬همچنین‬
‫رافضیان چون نظام پادشاهی خلفت پس از پیامبر اکرم ص را میراث خاندان آن حضرت دانسته و‬
‫دوازده امام معصوم پس از پیامبر تراشیدهاند‪ .‬غافل از اینکه ایمان به عصمت آن امامان در حقیقت طعنه‬
‫ای است کشنده بر پیکر عقیدهی ختم نبوت رسول اکرم ص‪ .‬متأسفانه امروزه بسیاری از شیعیان جهان و‬
‫بخصوص کشور ما بدام این تندروان تکفیری افتاده اند و عقاید باطله و ضد قرآنی آنها که مخالف‬
‫دستورات حضرت امیر المؤمنین است را نادانسته تکرار می کنند! )ب(‬
‫‪ -‬جوزق‪ :‬غوزه و غلف پنبه که هنوز پنبه آن را در نیاورده باشند‪.‬‬ 

‫‪137‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مل ضربتهای مهلک عمــر در نــبرد بــا دشــمنان‬
‫نیروی اهریمنی نخواهد بود و مک ّ‬
‫دین‪ ،‬شمشیر برنده حیدر است‪:‬‬
‫چرخ که ن ّ‬
‫معرک ۀ مکر دیو‪ ،‬ظ ّ‬
‫ظاره بود‬
‫ل عمر بشکند‬
‫دید که منکر شکست‬
‫مر شد قوی گرچه پس از عهد او‬
‫دین به ُ‬
‫ع َ‬
‫ناموس کفر خنجر حیدر شکست‬
‫م ّ‬
‫که در سایه تدبیر و عدالت عمر آرامش دارد‪:‬‬
‫عَلم زند که ن َّبی‬
‫دیو چندان َ‬
‫مر دارد‬
‫ُ‬
‫ع َ‬

‫باقی‬
‫)قصائد‪.(92/‬‬
‫م ّ‬
‫که بی سایه‬

‫)قصائد‪.(126/‬‬
‫در قصیدهای که در مدح »احمد بن مخلص« آمده اســت ممــدوح را مــروج‬
‫نام عمر و عدل او را عدالت عمری مینامد‪:‬‬
‫مر داد‬
‫نام تو بسی تربیت نام ُ‬
‫ع َ‬
‫عدل تو چو عدل عمر آمد‬

‫زان روی که‬

‫)قصائد‪.(140/‬‬
‫یگوید‪:‬‬
‫مد میراب مرو« چنین م ‌‬
‫در قصیدۀ مدحّیه »صدر الدین مح ّ‬
‫چنانکه دین‬
‫مد آنکه وزارت بدو نظام گرفت‬
‫مح ّ‬
‫مد به داد و عدل عمر‬
‫مح ّ‬
‫)قصائد‪.(196/‬‬
‫‪ -5‬ذوالفقار حیدر کرار‬

‫در قصــیدهای کــه در مــدح »سییلطان خنجییر« گفتــه اســت‪ :‬خنجــر دســت‬
‫سلطان سلجوقی را به ذوالفقار حیدر کرار تشبیه میکند‪:‬‬
‫در دست تو گویی که خنجر تو‬
‫ذوالفقار باشد‬

‫در دست علی‪،‬‬

‫)قصائد‪.(132/‬‬
‫در مــدحّیه »امیییر تییاج الملییوک ابوالفییوارس« ممــدوح را در نــبرد بــا‬
‫دشمنان‪ ،‬چون علی میشمارد‪:‬‬
‫ای در نبرد‪ ،‬حیدر کرار روزگار‬
‫خنجر تو کار روزگار‬

‫وی راست کرده‬
‫)قصائد‪.(172/‬‬ 

‫‪138‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫در ابیات دیگری از ممدوح خود چنین یاد مینماید‪:‬‬
‫به پیش‬

‫به روز جنگ‪ ،‬با دستان رستم‬
‫خصم‪ ،‬با پیکار حیدر‬

‫)قصائد‪.(224/‬‬
‫که ز گردون‪ ،‬سریرست وز‬
‫ع احمد نام‬
‫شاه حیدر هاشم ت َب َ ِ‬
‫خورشید‪ ،‬کله‬
‫)قصائد‪.(418/‬‬
‫تو بر پشت رخشی چو رستم خرامان‬
‫ذوالفقاری چو حیدر گرفته‬

‫به کف‬
‫)قصائد‪.(435/‬‬
‫کوس تو کوس‬

‫تیغ تو تیغ حیدر عربی‬
‫حیدر رازی‬

‫)قصائد‪.(477/‬‬
‫علی ‪ ‬قهرمان پیکار درون و بیرون است هر جا سخن از زهد و عرفــان بــه‬
‫یکند و هرجــا نــبرد بــا کفــار و مشــرکین رنــگ آمیــزی‬
‫یآید علی جلوه م ‌‬
‫میان م ‌‬
‫یدرخشد‪.‬‬
‫میشود ذوالفقار م ‌‬
‫ب‪ :‬افضل الدین خاقانی شروانی )‪(595-500‬‬
‫مدح پیامبر و خلفا‬

‫شاعر قصیده سرا و چیره دست قرن ‪ 6‬هجری در قصیدهای کــه پیــامبرص را‬
‫ستوده از خلفاء چنین سخن گفته است‪:‬‬
‫آورده روزنامه دولت در آستین‬
‫النجم إذا هوی‬

‫‪1‬‬

‫داده قرار‪ ،‬هفت زمین را ببازگشت‬
‫امین را ز ماجرا‬

‫‪2‬‬

‫هر چار‪ ،‬چار حدّ بنای پیمبری‬
‫ارواح اولیا‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ اشاره به سوره مبارکه نجم است‪.‬‬‫‪ -‬چهار امین بمعنی چهار خلیفه است‪.‬‬

‫مهرش نهاده سوره و‬
‫کرده خبر‪ ،‬چهار‬
‫هر چار‪ ،‬چار عنصر‬ 

‫‪139‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫بی مهر یار در این پنج روزه عمر‬
‫این ششدر فنا‬

‫نتوان خلص یافت از‬

‫‪1‬‬

‫و در قصــیده دیگــری اینگــونه عظمــت روحــی و شخصــیت معنــوی آنــان را‬
‫میستاید‪:‬‬
‫د دین‪،‬‬
‫نداشت ساع ِ‬

‫چهار یارش تا تاج اصفیا نشدند‬
‫یاره داشتن‪ ،‬یارا‬
‫خاقانی در این ابیات رهایی از زندان تعّلقات دنیای زودگذر را در گرو مهر و‬
‫محّبت نسبت به چهار یار میداند‪.‬‬
‫در قصیده و شکوائیه و مدحیه دیگری اینچنین مقام خلفاء را ستایش میکند‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫دستان کاهنان‬

‫مدست‬
‫هر داستان که آن نه ثنای مح ّ‬
‫شمر آنرا نه داستان‬

‫تعلیم کن از چار‬

‫صابرین زنی‬
‫خواهی که پنج نوبت ال ّ‬
‫خلیفه طریق آن‬

‫از مّتقین‪ ،‬حیا‬

‫از صادقین‪ ،‬وفا طلب از قانتین‪ ،‬ادب‬
‫وز مستغفرین‪ ،‬بیان‬

‫‪3‬‬

‫مقصود از پنج نوبت‪ ،‬اذان نماز و اقامه آن است که باید بر مبنــای تبعی ّــت از‬
‫خلفاء انجام پذیرد‪.‬‬
‫تشبیه پدر به عمر و خود به عثمان‬

‫جار پدرش را به عمــر‪ ‬و‬
‫خاقانی در قصیده دیگری در مدح پدرش علی ن ّ‬
‫خود را به عثمان‪ ‬تشبیه میکند‪:‬‬
‫مقیم‬
‫هم به ثنای پدر ختم کنم چون ُ‬
‫خوان اوست‪ ،‬جامگی از خان او‬
‫دعا‬
‫باد دعاهای خیر در پی او تا ُ‬
‫یاربست و آمین پایان او‬

‫ول او‬
‫ا ّ‬

‫در عقب پنج فرض اوست دعا خوان من‬
‫کارواح قدس‪ ،‬باد دعا خوان او‬
‫مر در گذشت‬
‫گر ز قضای اول عهد ُ‬
‫ع َ‬
‫ن او‬
‫ابد مگذارد نوبت عثما ِ‬

‫‪4‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫نان من از‬

‫ دیوان خاقانی شروانی‪ /‬بکوشش دکتر ضیاء الدین سجادی‪ / 9-6/‬کتابفروشی زّوار‪.‬‬‫ دیوان خاقانی شروانی‪ /‬بکوشش دکتر ضیاء الدین سجادی‪ / 9-6/‬کتابفروشی زّوار‪.‬‬‫ دیوان خاقانی شروانی‪ /‬بکوشش دکتر ضیاء الدین سجادی‪ /9-6/‬کتابفروشی زّوار‪.‬‬‫‪ -‬مأخذ مذکور‪.366/‬‬

‫یا رب‬
‫تا‬ 

‫‪140‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫چهار یار چهار رکنند‬

‫قلین« که‬
‫در مطلع دوم‪) :‬تجدید مطلع( قصیده »تحفة الحرمین وُتفاحة الث َ َ‬
‫در کعبه مع ّ‬
‫ظمه در مدح حضرت رسول سروده اســت اینگــونه از »چهــار رکــن‬
‫یعنی چهار یار« یاد میکند‪:‬‬
‫هر کف از بهر‬

‫مهر کتف او سنگ سیاه‬
‫مصطفی کعبه است و ُ‬
‫ف او زمزم احسان آمده‬
‫ک ِ‬
‫گرد چهار ارکان او بین هفت طوق و شش جهت‬
‫ز یاران‪ ،‬چار اقران آمده‬

‫چهار ارکانش‬

‫در این ابیات‪ ،‬مصطفیص به کعبه و کتفش به حجرالسود‪ 1‬و کــف دســتش‬
‫به آب زمزم و چهار رکن وجود مبارکش به چهار خلیفه تشبیه شده است‪.‬‬
‫تشبیه پسر عمویش به عثمان و خود به علی‬

‫خاقانی‪ ،‬در تب و تاب مرگ پسر عمویش‪ ،‬او را »عثمان« و خود را »علی«‬
‫که ماتمدار خلیفه مقتول است معّرفی میکند‪:‬‬
‫که هیمهاش عرق‬

‫دلم مرگ پسر عم سوخت و در جانم زد آن آتش‬
‫شریان گشت و دودش روح حیوان‬

‫در گفتن‬

‫ول‬
‫سخن در ماتم است اکنون که من چون مریم از ا ّ‬
‫ی ثانی‬
‫فرو بستم به مرگ عیس ِ‬

‫علی وار از‬

‫علی را گو که غوغای حوادث کشت عثمان را‬
‫ر عثمانی‬
‫جهان بگسل که ماتم دا ِ‬

‫‪2‬‬

‫تشبیه ممدوح به علی‬

‫در قصیدهای در تهنئت عید و مدح اتابک اعظم مظ ّ‬
‫فر قزل ارسلن بیین‬
‫ایلدگز ممدوح را به »علی« تشبیه مینماید‪:‬‬
‫‪3‬‬

‫در بیش ۀ صولت‬

‫در کشور دولت چون نبی شهر علومی‬
‫وغایی‬
‫چو علی شیر َ‬

‫از نسل‬

‫مانند علی سرخ غضنفر توئی ار چه‬
‫فریدونی نه از آل عبایی‬
‫گر تیغ علی فرق سری یک سره بشکافت‬
‫شکافی تو اگر گرز گرایی‬

‫‪4‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫ مأخذ مذکور‪.372/‬‬‫ مأخذ مذکور‪415/‬‬‫ی باُبها« است )من شهر علمم وعلی درِ آن است(‪.‬‬
‫ اشاره به »أنا مدین ُ‬‫ة العلم ِ وعل ّ‬
‫‪ -‬مأخذ مذکور‪437/‬‬

‫البرز‬ 

‫‪141‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫تشبیه خلفا به چهار ارکان‬

‫این شاعر قصیده سرا و سخنور که سخت ترین قوافی و اوزان عروضــی رام‬
‫خر اوست در ترکیب بندی کــه در مــدح رسول اکرم یص ســروده و بــه‬
‫و مس ّ‬
‫یگوید‪:‬‬
‫مدح ناصرالدین ابراهیم به پایان رسانیده است م ‌‬
‫‪1‬‬
‫که هریک‬
‫مهّیا کرد پنج ارکان مّلت را به چار ارکان‬
‫جدولی بودست کز دریای او آمد‬
‫دین کیست؟ کز بهر نیابت را‬
‫کنون جز ناصرال ّ‬
‫‪2‬‬
‫چارتن در چار بالشهای او آمد‬

‫‪3‬‬

‫ز بعد‬

‫شاعر بلند پایه شروان‪ ،‬علی را ستم شکن و بدعت شکاف معّرفی میکند‪:‬‬
‫چون علی خیبر ستم‬
‫ای چراغ یزیدیان که دلت‬
‫بشکافت‬
‫‪4‬‬

‫ذوالفقار تو لجرم بشکافت‬

‫ک ذوالخمار بدعت را‬
‫تار ِ‬

‫در دو بیت زیر شمشیر ممدوح را به ذوالفقار برنده علی تشبیه مینماید‪:‬‬
‫‪5‬‬

‫او البرز از سنان شکافد‬

‫گر تیغ علی شکافت فرقی‬

‫تا چرخ جهود سان نجنبد‬

‫چون حیدر ذوالفقار برکش‬

‫‪6‬‬

‫نامیدن ممدوح به »فاروق دین افزا«‬

‫ینامــد و فییاروق‪ ،‬لقــب‬
‫خاقانی‪ ،‬ممدوح خود را »فاروق دییین افییزا« م ‌‬
‫مر بن خ ّ‬
‫طاب‪ ‬خلیفه دوم است‪.‬‬
‫عُ َ‬
‫از در افریقیه تا حدّ چین‬

‫باد‬

‫‪7‬‬

‫نام او فاروق دین افزای‬

‫یدانــد و‬
‫خاقییانی‪ ،‬در یــک بیــت‪ ،‬ممــدوحش را »حیییدر فییاروق عییدل« م ‌‬
‫مر بن خطاب نمونه کــم نظیــر مجــری عــدالت و برابــری‬
‫»فاروق« یعنی ُ‬
‫ع َ‬
‫است‪.‬‬
‫حیدر فاروق عدل‪ ،‬جعفر فرقان پناه‬
‫ُرمح سپاهش سزد‬

‫‪8‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫چار ارکان‪ ،‬چهار خلیفه است‪.‬‬
‫چارتن همان چهار یار و چهار خلیفه است‪.‬‬
‫مأخذ مذکور‪.449-448/‬‬
‫مأخذ مذکور‪.470/‬‬
‫مأخذ مذکور‪.512/‬‬
‫مأخذ مذکور‪.513/‬‬
‫مأخذ مذکور‪.518/‬‬
‫مأخذ مذکور‪.520/‬‬

‫کز شرف او سماک‪،‬‬ 

‫‪142‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫در بیت دیگری مظفرالدین قزل ارسلن را به »فاروق عجییم سیتان«‬
‫یکند‪.‬‬
‫که نقاب را از چهره بی بی شهربانو گشاده است تشبیه م ‌‬
‫دست شه کامران گشاید‬

‫هر عقده که روزگار بندد‬
‫وز گرد مصاف روی نصرت‬

‫شاهنشه شه نشان گشاید‬
‫‪1‬‬

‫فاروق عجم ستان گشاید‬

‫یعنی که نقاب شهربانو‬

‫های )وفات ‪.(614-602‬‬
‫ج‪ :‬حکیم نظامی گنج ‌‬
‫مد الیاس بن یوسف بن زکی ابن مؤّید نظامی‪ ،‬شاعر‬
‫حکیم ابو مح ّ‬
‫و داستان پرداز مشهور ایران در قرن ششم هجری است‪ .‬در باره تاریــخ توّلــد‬
‫او اختلف روایــت وجــود دارد و بــه احتمــال قــوی بیــن ســالهای ‪ 530‬تــا ‪540‬‬
‫میباشد‪.‬‬
‫آوازه داســتانهای لیلییی و مجنییون‪ ،‬خسییرو و شیییرین و اشــعار توحیــد‬
‫نظامی نه تنها در ایران زمین قرنها طنین انداز است بلکه کشــورهای آســیای‬
‫میانه )شوروی سابق( را نیز فرا گرفته است‪ .‬نظامی تنها شاعری اســت کــه‬
‫در اشعارش تعّهد اخلقی به کار رفته است‪.‬‬
‫اینک صفحات کتاب را بــه اشــعار شــیوایش در بــاره خلفــای راشــدین آراســته‬
‫یگردانیم‪:‬‬
‫م ‌‬
‫‪ -1‬ستایش پیامبرص و خلفا در لیلی و مجنون‬

‫در مثنــوی لیلییی و مجنییون در نعــت »پیغمییبر اکرم یص خلفــاء را چنیــن‬
‫یستاید‪:‬‬
‫م ‌‬
‫بر چار خلیفه وقف کرده‬

‫وین خانه هفت سقف کرده‬

‫فاروق‪ ،‬ز فرق هم جدا بود‬

‫دیق‪ ،‬به صدق پیشوا بود‬
‫ص ّ‬
‫ی‪ 2‬خدا ترس‬
‫و آن پیر حیائ ِ‬

‫با شیر خدای بود همدرس‬
‫ریحان یک آبخورد بودند‬

‫هر چار ز یک نور بودند‬
‫زین چار خلیفه ملک شد راست‬
‫ز آمیییییزش این چهارگانه‬
‫خانه‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ مأخذ مذکور‪.512/‬‬‫فان‬
‫‪ -‬پیر حیائی‪ :‬عثمان بن ع ّ‬

‫خانه به چهار حدّ مهّیاست‬
‫شد خوش نمک این چهار‬ 

‫‪143‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫دین را که چیهار سییاق دادی‬
‫دادی‬

‫زیییینگونه چیهار طیاق‬

‫چون ابروی خوب تو در آفاق‬
‫هم طاق‬

‫هم جفت شد این چهار و‬

‫از حلق ۀ دست بند این فرش‬

‫‪1‬‬

‫یک رقص تو تا کجاست تا‬

‫عرش‬

‫)‪(432-433‬‬
‫‪ -2‬ستایش چهار یار در شرف نامه‬

‫ه« که با بیت زیر‪:‬‬
‫م ُ‬
‫درشرف نامه در »مناجات بدرگاه باری عّز اس ُ‬
‫توئی یاوری بخش و یاری‬
‫بزرگا بزرگی دها بی کسم‬
‫رسم‬
‫یراند‪:‬‬
‫یشود اسب بلغت را چنین در میدان م ‌‬
‫شروع م ‌‬
‫نویسم خطی زین نیایشگری‬
‫پیغمبری‬
‫گواهی درو از که؟ چاریار‬

‫جل به امضای‬
‫مس ّ‬
‫که صد آفرین باد بر هر‬

‫چهار‬
‫چو تعویذ بر بازوی خود‪،‬‬

‫نگهدارم آن خط خونی رهان‬
‫نهان‬

‫)‪.(843‬‬
‫‪ -3‬ستایش عمر و علی در مخزن السرار‬

‫در مثنوی مخزن السرار در نعت رسول اکرمص با سلست و شــیوایی‬
‫چنین میسراید‪:‬‬
‫ما همه جسمیم بیا جان تو باش‬
‫تو باش‬
‫یکنند‬
‫از طرفی رخن ۀ دین م ‌‬

‫ما همه موریم سلیمان‬
‫وز دگر اطراف کمین‬

‫میکنند‬
‫‪1‬‬

‫ کلیات خمسه حکیم نظامی گنجه ای‪ -‬با مقابله و تصحیح از روی صحیح ترین ُنسخ معتبر چاپی و خ ّ‬‫طی‬
‫چاپ چهارم‪ -‬انتشارات امیر کبیر‪ -‬تهران ‪.433-1366/432‬‬ 

‫‪144‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫شحنه‪ ،‬توئی قافله تنها چراست؟‬
‫چراست؟‬
‫یا علیی در صف مردان فرست‬
‫فرست‬
‫شب به سر ماه یمانی در آر‬

‫عَلم آنجا‬
‫قلب تو داری؟ َ‬
‫ه شیطان‬
‫یا ُ‬
‫مری در ر ِ‬
‫ع َ‬
‫سر چو مه از برد یمانی‬

‫بر آر‪.‬‬
‫کم زن این کم زد ۀ چند‬

‫با دو سه در بند کمربند باش‬
‫باش‬

‫‪ -4‬ستایش خلفا در شرف نامه‬

‫در مثنوی شرف نامه در معراج »پیغمبر اکرم یص اینگــونه از چهــار یــار‬
‫سخن به میان میآورد‪:‬‬
‫ندانم که شب را چه احوال‬
‫بود‬

‫شبی بود یا خود یکی سال‬
‫بود‬

‫چو شاید جانهای ما در دمی‬

‫بر آید به پیراهن عالمی‬

‫تن او صافی تر از جان‬
‫ماست‬

‫اگر شد به یک لحظه و آمد‬
‫رواست‬

‫به از گوهر جان نثارش کنم‬

‫ثنا خوانی چار یارش کنم‬

‫گهر خر چهارند‪ ،‬گوهر‪،‬‬
‫چهار‬

‫فروشنده را با فضولی‬
‫چکار‬

‫به مهر علی گرچه محکم‬
‫پیم‬

‫ز عشق عمر نیز خالی نیم‬

‫همیدون درین چشم روشن‬
‫دماغ‬

‫ابوبکر‪ ،‬شمعست و عثمان‪،‬‬
‫چراغ‬

‫بدان چار سلطان درویش‬
‫نام‬

‫شده چار تکبیر دولت تمام‬
‫)‪.(849 -848‬‬ 

‫‪145‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬ 

‫‪146‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫د‪ :‬شیخ فرید الدین ع ّ‬
‫طار نیشابوری )‪(628- 627-537‬‬
‫مد عطار نیشابوری از صــوفیان مشــهور قــرن ششــم و‬
‫فرید الدین مح ّ‬
‫اوائل قرن هفتم هجری است‪.‬‬
‫شخصــیت وال‪ ،‬متــانت‪ ،‬وارســتگی و قــدرت شــاعری‪ ،‬او را در عــالم عرفــان‬
‫شاخص و ممتاز نمــوده اســت بطــوریکه شــاعران و صــوفیان قرنهــای بعــد بــه‬
‫استادی و پرهیزگاریش اعتراف میکنند‪.‬‬
‫دیوان اشعار‬

‫از ع ّ‬
‫طار آثار گرانبهایی بیادگار مانده است از قبیل‪ :‬اسرار نییامه‪ ،‬خسییرو‬
‫نامه‪ ،‬مصیبت نامه‪ ،‬منطق الطیر‪ ،‬الهی نامه‪ ،‬تذکرة الولیاء‪ ،‬دیوان‬
‫قصاید و غزلیات‪.‬‬
‫اکنون خوانندگان گرامی را به چیــدن گلهــا و شــکوفههای معنــوی ایــن عــارف‬
‫یخوانم‪:‬‬
‫بزرگ فرا م ‌‬
‫چهار یار‬

‫ق‬
‫ص ّ‬
‫س مصطفی به ح ّ‬
‫دیق مطلق‪ ،‬آنکه پ ِ‬
‫او نبود هیچ پیشوا‬
‫در باخت مال و دختر در پیش یار غار‬
‫ر بی دغا‬
‫به او یا ِ‬

‫‪1‬‬

‫دیدند جان خواجه‪ ،‬صحابه سزای او‬
‫صحابه به ناسزا؟‬
‫ینکنی در خلفتش‬
‫گر تو قبول م ‌‬
‫تو تکذیب اولیاء‬

‫شایسته از‬
‫جان هم بباختست‬
‫کاری کجا کنند‬
‫واجب کند ز منع‬

‫***‬
‫فاروق اکبر‪ ،2‬آنکه چو طاها و هو شنید‬
‫آمد و شد صید طاوها‬

‫درهای و هوی‬

‫آهوی طاوها چو بر آوردی های و هوی‬
‫آهوی هو نافه در هوا‬

‫پر مشک شد ز‬

‫چون نوش کرد از کف ساقی شراب خاص‬
‫‪3‬‬
‫صل‬
‫عام برآورد کال ّ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ دغا‪ :‬به فتح اول به معنی نادرست و د َ َ‬‫غل‪.‬‬
‫ فاروق اکبر‪ :‬عمر بن خطاب‪.‬‬‫صل‪ ،‬به فتح صاد بانگ برآوردن برای طلب کسی‪.‬‬
‫‪ -‬ال ّ‬

‫حالی خروش‬ 

‫‪147‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫هرگز ندید ار چه بسی دیده بر گماشت‬
‫عل‬
‫فروخته تر جّنت ال ّ‬

‫شمعی ازو‬

‫میر سوم‪ ،‬خلص ۀ دین‪ ،‬آنکه در کشید‬
‫معرفت از کوثر حیا‬
‫آن ذات پاک او ز کف سّید دو َ‬
‫کون‬
‫دیده و هم ُ‬
‫قلُزم‪ 2‬سخا‬

‫آب حیات‬

‫‪1‬‬

‫در بحر بی نهایت قرآن چو غوطه خورد‬
‫کرد در آن بحر سر‪ ،‬فدا‬

‫هم کوه حلم‬
‫شد غرق بحر و‬

‫‪3‬‬

‫بر خون‬

‫دانی بر آسیای فلک چیست این شفق؟‬
‫بگشت از غم خون وی‪ ،‬آسیا‬
‫***‬
‫‪4‬‬
‫ود‬
‫صدری که ُبود از پس و ُ‬
‫وی ز پس ب ُ َ‬
‫عل ِ‬
‫هر دو جهان ُبود‪ ،‬مرتضا‬

‫آن صدر‪ ،‬صدر‬

‫عم نبی‪ ،‬آنکه باز یافت‬
‫شیر خدا و ابن ّ‬
‫َ‬
‫‪5‬‬
‫هل أتي‬
‫خواجه و تاجی چو َ‬

‫‪6‬‬

‫تختی چو دوش‬

‫چون مصطفاش در اسدالله مثال داد‬
‫‪7‬‬
‫طغرای آن مثال کشیدند ل فتا‬
‫جست تا بیافت‬
‫این حلق ۀ دری که دری ُ‬
‫ر مدین ۀ علمست و باُبها‬
‫د ِ‬

‫‪8‬‬

‫گر عشق چار یار نداری میان جان‬
‫‪9‬‬
‫ود روا‬
‫مکن که پنج نمازت ب ُ َ‬
‫گر چار رکن کعب ۀ دل‪ ،‬چار یار نیست‬
‫‪10‬‬
‫چار کرد گزین و کلیسیا‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪10‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫فان است‪.‬‬
‫مقصود عثمان بن ع ّ‬
‫قلزم‪ :‬دریا‪.‬‬
‫اشاره به کشته شدن خلیفه‪ ،‬عثمان در حال قرآن خواندن است‪.‬‬
‫ضم عین به معنی بلند‪.‬‬
‫علوی به ّ‬
‫خواجه‪ ،‬حضرت رسول گرامی‪.‬‬
‫)سوره النسان‪.(1/‬‬
‫ف إ ِل ّ ذوالفقار«‬
‫اشاره است به حدیث »ل فتی إل علی‪ ،‬ل سی َ‬
‫ی باُبها«‪.‬‬
‫اشاره است به حدیث »أنا مدین ُ‬
‫ة العلم َوعل ٌ‬
‫گمان مکن‪.‬‬
‫دیوان فرید الدین عطار نیشابوری با تصحیح و مقابله سعید نفیسی چاپ سوم‪.5-4/‬‬

‫وان در‬
‫صورت‬
‫زّنار‬ 

‫‪148‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مسلک ع ّ‬
‫صــب و یکســو نگــری دور اســت و بــا دیــد بــاز عارفــانه‪،‬‬
‫طار‪ ،‬از تع ّ‬
‫یشــمارد در‬
‫تضادها و تناقضات مکاتب و نحلههــای مختلــف را مــادون توحیــد م ‌‬
‫یگوید‪:‬‬
‫»اسرار نامه« این چنین از خلفای راشدین سخن م ‌‬
‫ابوبکر‬

‫نخستین قدو ۀ دارالخلفه‬

‫جهان صدق و پور بو‬

‫ُ‬
‫قحافه‬

‫نیابت دار شاه شرع‪،‬‬

‫اساس دین حق‪ ،‬بنیاد تحقیق‬
‫صدیق‬

‫دیق ابوبکر‬
‫چراغ اولیا ص ّ‬
‫رفیق مصطفا و ثانی‬

‫سپهر صدق را خورشید انور‬
‫‪1‬‬

‫شریعت را نخستین قّرة العین‬
‫إثَنین‬

‫‪2‬‬

‫شراب شرع چون جوشی بجوشید‬
‫بنوشید‬
‫نخستین جام حکمت نوش او کرد‬
‫ورد‬
‫خ َ‬
‫نبی را در امامت پیش رفته‬
‫رفته‬

‫دقنا‬
‫ص ّ‬
‫به آ َ‬
‫مّنا و َ‬

‫ز دست مصطفا سر جوش او‬
‫توانگر آمده‪ ،‬درویش‬
‫هرآنچش بود با دختر فدا‬

‫چو حق در گوش جان او ندا کرد‬
‫کرد‬
‫چ بودش زّر و سیمی‬
‫چو در باخت آن ِ‬
‫گلیمی‬
‫ی و پاکبازی‬
‫زهی بینندگ ّ‬

‫بساخت از مال دنیا با‬
‫دیق‬
‫و لیکن نیست ص ّ‬

‫ببازی‬

‫مخالف گو بیا برخوان و بشناس‬
‫أولی بأس‬

‫‪3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫ن إلی َ‬
‫سُتد َ‬
‫عو َ‬
‫َ‬
‫قوم ٍ‬

‫ نور چشم‪.‬‬‫ التوبه‪      ﴿ -40 /‬‬‫‪        ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪» .﴾       ‬اگر شما او‬
‫را )پیامبر( یاری نمی کنید البته هنگامی که کافران پیغمبر را از مکه بیرون کردند خدا یاریش کرد آنگاه‬
‫یکی از آن دو تن )رسول اکرم( به رفیق و همسفر خود )ابوبکر( گفت‪ :‬اندوه مخورخدا با ما است«‪.‬‬
‫‪ -‬سوره الفتح‪.16/‬‬ 

‫‪149‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ول تا روز قیامت‬
‫زا ّ‬

‫کرامت‬

‫ق او کرده‬
‫نبی در ح ّ‬

‫چه در شهر و چه در غار و چه‬
‫ول هم دم او در هر اندوه‬
‫در ا ّ‬
‫در کوه‬
‫پیمبر را نیابت کرده در‬

‫در اوسط نایب خاص نخستین‬
‫دین‬
‫ر او خفته در خاک‬
‫در آخر در ب ِ‬
‫چالک‬

‫‪1‬‬

‫زهی پیر و مرید و چست و‬
‫)‪.(25 -24‬‬

‫مر‪‬‬
‫ُ‬
‫ع َ‬

‫ع ّ‬
‫دیق و یار غار سخن گفته اســت‪ ،‬فاروق اعظییم را‬
‫طار‪ ،‬که آنگونه از ص ّ‬
‫مر‪:‬‬
‫چنین م ‌‬
‫یستاید‪ ،‬ستایشی فراخور و شایسته عُ َ‬
‫مر‪ ،‬خورشید خ ّ‬
‫چراغ هشت جّنت شمع‬
‫طاب‬
‫سپهر دین ُ‬
‫ع َ‬
‫اصحاب‬
‫طواف او کند پروانه‬

‫چه شمعی کافتاب نامبردار‬
‫کردار‬
‫ازین پرتو که بود آن شمع دین را‬
‫را‬
‫اگر او قطب دین حق نبودی‬
‫نبودی‬

‫کمال شرع را رونق‬

‫ز بهر سر بریدن سر بداد او‬
‫نهاد او‬

‫بدان شد تا سر آرد‬

‫هدی کرد‬
‫چو آهنگ سر شمع ُ‬

‫به پیش طای طاها سر فدا‬
‫کرد‬

‫چو چشم جان او اسرار بین شد‬
‫یقین شد‬
‫ول‬
‫شریعت را کمال افزود ا ّ‬

‫‪1‬‬

‫نمی شایست جز خلد برین‬

‫شکش برخاست مشکلها‬
‫ز چل مردان یکی او بود‬

‫ول‬
‫ا ّ‬

‫ اسرار نامه شیخ فرید الدین عطار نیشابوری با تصحیح و تعلیقات و حواشی دکتر سید صادق گوهرین‪-‬‬‫انتشارات صفی علیشاه‪.25-24/‬‬ 

‫‪150‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫رسولش گفت گر بودی دگر کس‬
‫کس‬
‫خداوند جهان از نور جانش‬
‫زفانش‬

‫مر‪،‬‬
‫نبی جز من نبودی جز ُ‬
‫ع َ‬
‫سخنها گفته بی او بر‬

‫‪1‬‬

‫بنامش زهر قاتل نوش‬

‫چو حق را حلق ۀ در گوش کرد او‬
‫کرد او‬

‫که صد تریاق فاروقیش‬

‫از آن بر خویشتن زهر آزمودی‬
‫بودی‬
‫چنان شد ظلم در اّیام او گم‬
‫ُ‬
‫قلزم‬

‫که اشکی در میان بحر‬

‫جهان از عدل او آسوده گشته‬
‫گشته‬

‫ستم از بیم او نابوده‬

‫عجیم را تا قییامت در گیشاده‬
‫نهاده‬

‫هزار و شصت و شش منبر‬
‫)اسرار نامه‪.(25،26 -‬‬

‫عثمان ‪‬‬

‫عثمان بن عفان در تاریــخ اســلم و ادب و فرهنــگ فارســی و عربــی ســه‬
‫ویژگی دارد؛‬
‫جامع قرآن‪ ،‬ذوالنورین و دارای شرم و حیا‪.‬‬
‫امیر اهل دین استاد قرآن‬
‫ن خواج ۀ َ‬
‫کوَنین بوده‬
‫گزی ِ‬

‫ع ّ‬
‫فان‬

‫بدامادیش ذوالنورین‬
‫بوده‬

‫ور‬
‫اگر حلم و حیا گشتی مص ّ‬

‫ور‬
‫من ّ‬
‫حیا ایمانست یا جز وی ز ایمانست‬
‫نور عثمانست‬
‫نگین حلق ۀ حلم و حیا اوست‬
‫اوست‬
‫‪1‬‬

‫‪ -‬زبان‪.‬‬

‫ن‬
‫امیرالمؤمنین‪ ،‬عثما ِ‬

‫ز ذوالنورین بودندی‬
‫بهر وجهی که هست از‬
‫سر أحرار و تاج اسخیا‬ 

‫‪151‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫چو دیوان الهی با هم انداخت‬
‫انداخت‬
‫همه در جمع او مهمان اوییم‬

‫م ۀ در عالم‬
‫ز قدمت ش ّ‬
‫همه اجر خور دیوان‬

‫اوییم‬
‫ول عمر در قرآن حق کرد‬
‫در ا ّ‬
‫حق کرد‬
‫ز بس کو خون قرآن خورد از آغاز‬
‫او باز‬
‫رسیده بود پیش صبغةالله‬
‫گشت‪ ،‬ناگاه‬
‫دار‬
‫که کرد آن را ز پی دنیای غ ّ‬
‫روا دار‬
‫دار کردند‬
‫نه میل دنیای غ ّ‬

‫در آخر خویشتن قربان‬
‫مگر زان خورد قرآن خون‬
‫که خونش صبغة الله‬
‫ندانم تا که بود آن را‬
‫که با مردان دین این کار‬

‫کردند‬
‫یکی را در نماز آسان‬

‫یکی را بر سر قرآن بکشته‬
‫بکشته‬

‫یکی در کربل بی سر‬

‫یکی را ز هر دل از بر فکنده‬
‫فگنده‬
‫ازین بگذر خدا را باش کاصل اوست‬
‫ای دوست‬

‫دگر سر برنه و در سرکش‬
‫)اسرار نامه‪.(27-26-‬‬

‫علی‬

‫علی‪ ،‬شیر میادین شجاعت و نور مصابیح هدایت است‪ ،‬علــم علــی و انفــاق و‬
‫فضیلتش در تمام اعصــار‪ ،‬ضــرب المثــل آزادگــان و دلــدادگان و دلــداران وادی‬
‫عشق و معرف الهی میباشد‪.‬‬
‫شجاع صدر صاحب حوض‬

‫سوار دین پسر عم پیمبر‬
‫کوثر‬
‫بتن رستم‪ ،‬سوار رخش دلدل‬

‫تو ّ‬
‫کل‬

‫واص دریای‬
‫بدل‪ ،‬غ ّ‬ 

‫‪152‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ة‬
‫ق حج ُ‬
‫علی الح ّ‬

‫علی القطع افضل اّیام او بود‬
‫السلم او بود‬
‫بیک رمز از دو عالم صد‬
‫سُلونی‪ 1‬در جهان داد‬
‫منادی َ‬
‫ُ‬
‫نشان داد‬
‫که تا باشد نماز تو‬

‫چنین باید نماز از اهل رازی‬
‫نمازی‬
‫چنان شد در نماز از نور حق جانش‬
‫پیکانش‬
‫نمازش چون چنین باشد گزیده‬
‫گردد بریده‬
‫ز جودش ابر دریا پرتوی بود‬
‫جوی بود‬
‫تو ای زر زرد گرد از نا امیدی‬
‫سپیدی‬
‫که چون این سرخ رو سر سبز ره شد‬
‫چشمش سیه شد‬

‫بالحمدش چنان‬
‫بچشمش عالم پر زر‬
‫تو نیز ای سیم می َ‬
‫کن این‬
‫سپید و زرد بر‬

‫زهی صدری که تا بنیاد دین بود‬
‫راه بین بود‬

‫دلش اسرار دان و‬

‫ز طفلی تا که خود را پیر کردی‬
‫تکبیر کردی‬

‫برین دنیای دون‬

‫چو دنیا آتش و تو شیر بودی‬
‫سیر بودی‬

‫از آن معنی ز دنیا‬

‫اگر چه کم نشیند گرسنه‪ ،‬شیر‬
‫شکم سیر‬

‫نخوردی نان دنیا یک‬

‫از آن جستی بدنیا فقر و فاقه‬
‫پیشت سه طلقه‬

‫‪1‬‬

‫که از پائی برون کردند‬

‫که دنیا بود‬

‫ال یا در تعصب جانت رفته‬
‫دیوانت رفته‬

‫گناه خلق با‬

‫ز نادانی دلی پر زرق و پر مکر‬
‫گشتی و بوبکر‬

‫گرفتار علی‬

‫سُلونی قبل أن َتفقدونی« پیش از اینکه مرا از دست دهید از من سوأل کیند‪ :‬از امام علی ‪.‬‬
‫‪َ »-‬‬ 

‫‪153‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ود نزد تو مقبول‬
‫گهی این یک ب ُ َ‬
‫از کار معزول‬
‫گرین یک‪ ،‬به گر آن دیگر ترا چه؟‬
‫بر در ترا چه؟‬
‫همه عمرت در ین محنت نشستی‬
‫کی پرستی؟‬
‫ترا چند از هوا راه خدا گیر‬
‫پرسد مرا گیر‬
‫یقین دارم که فردا پیش حلقه‬
‫هفتاد و دو فرقه‬
‫چه گویم جمله گر زشت ار نکویند‬
‫جویان اویند‬

‫گهی آن یک شود‬
‫چو تو چون حلقه‬
‫ندانم تا خدا را‬
‫خدایت گر ازین‬
‫یکی گردند‬
‫چو نیکو بنگری‬

‫خدایا نفس سرکش را زبون کن‬
‫دماغ ما برون کن‬

‫فضولی از‬

‫دل ما را به خود مشغول گردان‬
‫را معزول گردان‬

‫صب جوی‬
‫تع ّ‬
‫)اسرار نامه‪.(27،28 -‬‬

‫منطق الطیر‬

‫ع ّ‬
‫مــاره‬
‫طار در مثنوی منطق الطیر که تمثیلی عرفانی از پیکار با نفس ا ّ‬
‫است خلفاء را چنین نیکو میستاید‪:‬‬
‫‪1‬‬

‫دیق‬
‫‪ -1‬فضیلت ابوبکر ص ّ‬

‫یگویــد کــه هــر‬
‫دیق بــا چنــان جــاذبهای ســخن م ‌‬
‫در فضیییلت ابییوبکر ص ی ّ‬
‫خوانندهای را تحت تأثیر قرار میدهد‪.‬‬
‫ول یار‪ ،‬اوست‬
‫ول که ا ّ‬
‫خواجه ا ّ‬
‫الغار ‪ ،‬اوست‬
‫‪2‬‬

‫دیق اکبر‪ ،‬قطب حق‬
‫صدر دین‪ ،‬ص ّ‬
‫همه برده سبق‬
‫ق از بارگاه کبریا‬
‫چح ّ‬
‫هر ِ‬
‫شریف مصطفی‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫ثانی اثنین إذ هما فی‬
‫در همه چیز از‬
‫ریخت در صدر‬

‫ منطق الطیر )مقامات الطیور( شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری به اهتمام دکتر سید صادق‬‫گوهرین بنگاه ترجمه و نشر کتاب ‪.1348‬‬
‫‪ -‬التوبة ‪ 40/‬دربارة آیه در صفحات قبل توضیح داده شده است‬ 

‫‪154‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫دیق ریخت‬
‫آن همه در سین ۀ ص ّ‬
‫تحقیق ریخت‬

‫ل جرم تا بود ازو‬

‫)منطق الطیر‪.(24-23 ،‬‬
‫سپس آنچنان از صدیق تعریف میکند کییه بییه وجیید میآییید و انسییان‬
‫کییاملی را کییه جهییان و مافیهییا را طلق داده باشیید در او میبینیید و‬
‫بلندای روح را در سکوت و شب زنده داری بوبکر تجسم مینماید‪.‬‬
‫لب ببست از سنگ‪ 1‬و‬
‫چون دو عالم را به یک دم در‬
‫خوش دم درکشید‬
‫کشید‬
‫نیم شب هویی بییر آوردی‬
‫سر فرو بردی همه شب تا‬
‫بسوز‬
‫بروز‬
‫مشک کییردی خییون آهییوی‬
‫هییوی او تییا چییین برفییتی‬
‫تتار‬
‫مشک بار‬
‫علم باید جست ازینجییا تییا‬
‫زین سبب گفییت آفتیاب‬
‫‪2‬‬
‫بچین‬
‫شرع و دین‬
‫تا بسنگ و هنگ هییو گوییید‬
‫سنگ زان بودی به حکمت در‬
‫زبانش‬
‫دهانش‬
‫تا نگوید هیچ نامی جز إله‬
‫نییی کییه سیینگش بییر زفییان‬
‫بگرفت راه‬
‫مردم بییی سیینگ کییی آییید‬
‫سنگ باید تا پدید آرد وقار‬
‫بکار‬
‫گفت کاش آن میویمی بیر‬
‫چییون عمییر مییویی بدییید از‬
‫صدر او‬
‫قدر او‬
‫ود بعیییید‬
‫چون تو کییردی ثییانیاثنینش‬
‫ثییییانیاثنین او بیییی َ‬
‫رسول‬
‫قبول‬
‫)منطق الطیر‪(24-‬‬
‫ع ّ‬
‫طار در پایان ابیات‪ ،‬خطاب به خداوند متعال میگوید‪ :‬خدایا چون تــو ابــوبکر‬
‫را در قرآن »ثانی اثنیــن« یعنــی نفــر دوم دو نفــر نامیــدی‪ ،‬لــذا پــس از رحلــت‬
‫رسول خداص نیز ثانی اثنینی و جانشین پیامبر بود‪.‬‬
‫مر‪ ،‬فاروق اعظم‬
‫‪ُ -2‬‬
‫ع َ‬

‫مر‪ ،‬فاروق اعظم و معیار حق و باطــل اســت و اســلم او‬
‫در تاریخ اسلم عُ َ‬
‫یعنی نابودی کـافران و مشـرکان و شکسـتن کمـر امپراطـوری روم و اکاسـره‬
‫ایران!‬
‫‪.‬گویند سنگی در دهان گذاشته بود که سخن بیهوده نگوید ‪-‬‬
‫‪2‬‬
‫»اطلبو العلم و لو بالصین« ‪-‬‬

‫‪1‬‬ 

‫‪155‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ظ ّ‬
‫ل حق فاروق اعظم‬

‫خواج ۀ شرع آفتاب جمع دین‬
‫شمع دین‬
‫ختم کرده عدل و انصافش بحق‬
‫وحیش سبق‬

‫در فراست بوده بر‬

‫‪1‬‬

‫هر شد ز‬
‫تا مط ّ‬

‫ق طاها برو خواند از نخست‬
‫آنک ح ّ‬
‫طاها و درست‬
‫های طاها در دل او های و هوست‬
‫در های هوست‬

‫فّرخ انک از های و هو‬

‫)منطق الطیر‪.(24-‬‬
‫ســم صــحنهها و‬
‫ذوق هنــری و بینــش عرفــانی‪ ،‬قــدرت شــگفت انگیــزی در تج ّ‬
‫رویدادها به ع ّ‬
‫یکنــد اشــعار بــر‬
‫طار بخشیده است‪ ،‬با آنکه در اوصاف مبالغه م ‌‬
‫یســپارد و توصــیف عــدالت و ثبــات‬
‫دلها مینشیند و خواننده فکرش را به آنها م ‌‬
‫مر‪ ،‬راه انتقاد و انکار را بر او میبندد‪.‬‬
‫شخصیت ممدوحی چون عُ َ‬
‫ول گذر‬
‫آنک دارد بر صراط‪ ،‬ا ّ‬
‫سلم‬
‫ول حلقه دار ال ّ‬
‫آنک ا ّ‬

‫هست او از قول پیغمبر‪:‬‬
‫مر‬
‫ُ‬
‫ع َ‬
‫او بدست آرد زهی عالی‬
‫مقام‬

‫چو نخستش حق نهد در دست‪ ،‬دست‬
‫که هست‬
‫کار دین از عدل او انجام یافت‬
‫یافت‬

‫نیل‪ ،‬جنبش‪ ،‬زلزله‪ ،‬آرام‬

‫شمع جّنت بود و اندر هیچ جمع‬
‫شمع‬
‫شمع را چون سای ۀ َنبود ز نور‬

‫ود ز‬
‫هیچ کس را سای ۀ َنب َ‬
‫چون گریخت از سای ۀ او‪ ،‬دیو‪،‬‬

‫دور‬

‫چون سخن گفتی حقیقت بر زفانش‬
‫گشتی عیانش‬
‫گه ز درد عشق جان میسوختش‬
‫میسوختش‬
‫چون نبی دیدش که او میسوخت زار‬
‫این نامدار‬
‫‪1‬‬

‫مٌر‪.‬‬
‫دثوُ َ‬
‫مح ّ‬
‫متی فَعُ َ‬
‫ن َفإن َیک فی ا ُ ّ‬
‫مم ِ ُ‬
‫‪ -‬فی ال ّ َ‬

‫آخرش با خود برد آنجا‬

‫از رای قلبی خدا‬
‫ق زفان‬
‫گه ز نطق ح ّ‬
‫گفت شمع جّنت است‬ 

‫‪156‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫)منطق الطیر‪(25،24-‬‬
‫‪ -3‬عثمان بن عفان؛ مظهر شرم و حیا‬

‫در تاریخ اسلم عثمان بن عفان مظهــر شــرم و حیاســت و در تمــام اوراق‬
‫خص اوست‪.‬‬
‫ادب و فرهنگ مسلمانان‪ ،‬شرم عثمان وجه مش ّ‬
‫خواج ۀ سّنت که نور مطلق است‬
‫بر حق است‬
‫آنک غرق قدس و عرفان آمدست‬
‫ع ّ‬
‫فان آمدست‬

‫بل خداوند دو نور‬
‫ن‬
‫صدر دین عثم ِ‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫رفعتی کان رایت ایمان گرفت‬
‫گرفت‬

‫از امیرالمؤمنین‪ ،‬عثمان‬

‫رونقی کان عرص ۀ کونین یافت‬
‫یافت‬

‫از دل پر نور ذی النورین‬
‫بحر تقوی و حیا کان‬

‫یوسف ثانی بقول مصطفا‬
‫وفا‬
‫کار ذی القربی بجان پرداخته‬
‫باخته‬
‫سر بریدندش که تا بنشست ۀ‬
‫پیوسته‬
‫هم هدایت در جهان و هم هنر‬
‫بیشتر‬

‫‪2‬‬

‫از چه پیوسته رحم‬
‫امتش در عهد او شد‬

‫هم بعهد او شد ایمان منتشر‬
‫منتشر‬

‫هم ز حکمش گشت قرآن‬

‫سّید سادات گفتی بر فلک‬
‫َ‬
‫ملک‬
‫َ‬
‫هم پیامبر گفت در کشف و حجاب‬
‫عتاب‬
‫ِ‬

‫شرم دارد دایم از عثمان‪،‬‬

‫چون نبود او تا کند بیعت قبول‬
‫دست رسول‬

‫‪1‬‬

‫جان خود در کار ایشان‬

‫ق نخواهد کرد با عثمان‪،‬‬
‫ح ّ‬
‫بد بجای دست او‬

‫ دو نور‪ ،‬دو دختر رسول اکرم ص )رقّیه و ام کلثوم( که به ترتیب به عقد نکاح عثمان در آمدند‪.‬‬‫‪ -‬عثمن‪ ،‬به همان شکل کتاب ـ یا رسم الخط عثمانی ـ نوشته شده است‪.‬‬ 

‫‪157‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫گر چو ذوالنورین‬

‫حاضران گفتند ما بر سودمی‬
‫غایب بودمی‬

‫)منطق الطیر‪.(26،25-‬‬
‫‪ -4‬علی‪ ،‬اسطور ۀ مقاومت‪ ،‬شیرخدا‬

‫علی‪ ،‬اسطورۀ مقاومت‪ ،‬شیرخدا‪ ،‬پیشوای راستین‪ ،‬باب علــم رســول‪ ،‬شــوهر‬
‫م مصطفاست‪.‬‬
‫فاطمه‪ ،‬فرزند کعبه‪ ،‬صاحب اسرار‪ ،‬اقضی القضاة و ابن ع ّ‬
‫ق‪ ،‬پیشوای راستین‬
‫خواجه ح ّ‬

‫کوه حلم و باب علم و قطب‬
‫دین‬

‫ساقی کوثر‪ ،‬امام رهنمای‬
‫مرتضای مجتبا‪ ،‬جفت بتول‬
‫در بیان رهنمونی آمده‬

‫م مصطفا‪ ،1‬شیر خدای‬
‫ابن ع ّ‬
‫خواج ۀ معصوم‪ ،‬داماد رسول‬
‫سُلونی آمده‬
‫ر َ‬
‫صاحب اسرا ِ‬
‫مفتی مطلق‪ ،‬علی‬

‫مقتدا بی شک باستحقاق‪ ،‬اوست‬
‫ُ‬
‫الطلق اوست‬

‫عقل را در بینش او کی‬

‫ق یکیست‬
‫چون علی از غیبهای ح ّ‬
‫شکیست؟‬
‫هم ز َأقضی ُ‬
‫کم علی جان آگه است‬
‫ت الله است‬
‫ذا ِ‬

‫هم علی ممسوس فی‬
‫او بدم دست بریده‬

‫از دم عیسی کسی گر زنده خاست‬
‫کرد راست‬
‫گشته اندر کعبه آن صاحب قبول‬
‫رسول‬

‫بت شکن بر پشتی دوش‬

‫در ضمیرش بود مکنونات غیب‬
‫جیب‬
‫َ‬
‫گر ید بیضا نبودیش آشکار‬
‫قرار‬

‫زان برآوردی ید بیضا ز‬
‫کی گرفتی ذوالفقار آنجا‬

‫گاه در جوش آمدی از کار خویش‬
‫خویش‬
‫ینیافت‬
‫در همه آفاق هم دم م ‌‬
‫ینیافت‬
‫محرم م ‌‬
‫‪1‬‬

‫ رسم الخ ّ‬‫ط کتاب منطق الطیر رعایت نشده است‪.‬‬

‫گه فرو گفتی بچه اسرار‬
‫یگشت و‬
‫در درون م ‌‬ 

‫‪158‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫)منطق الطیر‪.(26-‬‬

‫تذکرة‬

‫الولیاء‬

‫ع ّ‬
‫یکند که مــا بــه همیــن‬
‫طار در اشعار فراوانی خلفای راشدین را ستایش م ‌‬
‫‪1‬‬
‫یکنیم و برای اســتفاده بیشــتر بــه کتــاب تذکرة الولیییاء ایــن‬
‫اندازه اکتفا م ‌‬
‫یآوریم‪.‬‬
‫شاعر و نویسنده عارف روی م ‌‬
‫دیقان خود را ستایش نکنند‬
‫‪ -1‬ص ّ‬

‫خیرِ ُ‬
‫کم«‬
‫ت بِ َ‬
‫چنان که‪ 2‬ص ّ‬
‫دیق اکبر گفت‪َ :‬لس ُ‬

‫‪3‬‬

‫‪ -2‬در نامگذاری حسن بصری‬

‫در باره نامگذاری حسن بصری؛ از بزرگان تابعین‪ ،‬چنین آمده است‪:‬‬
‫»نقل است که چون او‪ 4‬در وجود آمد‪ ،‬پیش عمربن خط ّــاب‪ ‬بردنــد‪ .‬فرمــود‬
‫ن الــوجه« او را حسن نــام کنیــد کــه نیکــو روی‬
‫ه َ‬
‫موهُ َ‬
‫ح َ‬
‫ح َ‬
‫که‪َ » :‬‬
‫سنًا‪ ،‬فَ ـإ ِن ّ ُ‬
‫س ّ‬
‫سـ ُ‬
‫‪5‬‬
‫است« ‪.‬‬
‫‪ -3‬تعصب نکردن با نزدیکان پادشاه‬

‫ق‪ ،‬چنــان کــه از امام‬
‫صب نکنی إل ّ به ح ّ‬
‫»و با هیچ کس از نزدیکان پادشاه تع ّ‬
‫لتر؟« گفــت‪» :‬از‬
‫ابوحنیفه‪ /‬سؤال کردند‪» :‬از پیوستگان پیغمبرص کدام فاض ‌‬
‫دیق و فاروق و از جوانان عثمان و علی و از دخــتران فــاطمه‪ ،‬و از‬
‫پیران ص ّ‬
‫‪6‬‬
‫زنان عایشه‪ ‬اجمعین« ‪.‬‬
‫‪ -4‬خواب دیدن امام شافعی رسول اکرم را‬

‫»شافعی‪ 7‬گوید که رســولص را بــه خــواب دیــدم‪ .‬مــرا گفــت‪» :‬ای پســر تــو‬
‫مت تو‪ ،‬گفت‪ :‬نزدیک آی‪ .‬نزدیـک شـدم‪.‬‬
‫کیستی؟ گفتم‪ :‬یا رسول الله! یکی از ا ّ‬
‫آب دهن به خود بگرفت تا به دهن من کند‪ .‬و من دهن باز گشادم‪ .‬چنان که بــه‬
‫لب و دهان و زبان من برسید‪ .‬پس گفت‪ :‬اکنون برو‪ ،‬که برکات خدای‪ ‬بر تــو‬
‫باد«‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫ تذکرة الولیاء شیخ فریدالدین عطار نیشابوری‪ -‬بررسی‪ ،‬تصحیح متن‪ ،‬توضیحات از دکتر محمد‬‫استعلمی‪ -‬انتشارات کتابفروشی زوار‪ -‬چاپ سوم ‪.1360‬‬
‫ رسم الخ ّ‬‫ط کتاب رعایت شده است‪.‬‬
‫ »از شما بهتر نیستم« قسمتی از خطبۀ خلفت است )منبع مذکور‪.(151/‬‬‫جاج و عمر بن‬
‫ حسن بصری‪ ،‬ابوسعید حسن بن یسار بصری )‪ 110-21‬هـ ق( از فقها و زهاد عصر ح ّ‬‫عبدالعزیز‪.‬‬
‫ منبع مذکور‪.31-30/‬‬‫ منبع مذکور‪.13/‬‬‫ امام محمد بن ادریس بن عباس بن عثمان ابن شافع یکی از ائمه چهار گانه اهل سنت است )‪-150‬‬‫‪ 204‬هـ ق(‪.‬‬ 

‫‪159‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫و هم در آن ساعت امیرالمؤمنین علی ‪‬را به خواب دیدم که انگشتری خــود‬
‫بیرون کرد و در انگشت من کرد‪ .‬تا علم نبی و ولی در من سرایت کرد«‪.1‬‬
‫‪ -5‬سخنان توحیدی علی بن ابیطالب‬

‫ع ّ‬
‫طار با نقل ســخنانی توحیــدی از علــی بــن ابــی طــالب کــام جــان را چنیــن‬
‫شیرین میکند‪» :‬و این سخن آن است که از مرتضی سؤال کردند کــه‪ :‬خــدای‬
‫جل را به چه شناختی؟ گفت‪» :‬بدان که شناسا گردانید مــرا بــه او‪ ،‬کــه او‬
‫عّز و ّ‬
‫خداوندی است که او را شبه نیست و او را در نتوان یافت بــه هیــچ وجهـی و او‬
‫را قیاس نتوان کرد به هیچ خلقی‪ ،‬کــه او نزدیــک اســت در دوری خــویش و دور‬
‫در نزدیکـی خـویش‪ ،‬بـالی همـۀ چیزهاسـت و نتـوان گفـت کـه تحـت او چیـزی‬
‫هست‪ .‬و او نیست از چیزی و نیست چون چیزی و نیست در چیزی و نیست به‬
‫چیزی‪ .‬سبحان آن خدایی که او چنین اســت‪ ،‬و چنیــن نیســت هیــچ چیــز از غیــر‬
‫او«‪.2‬‬
‫‪ -6‬صحبت صدیق‬

‫دیق‪‬‬
‫»اگر خواهی که اهل صحبت باشی‪ ،‬صحبت با یاران چنان کــن کــه ص ی ّ‬
‫کرد با پیغمبرص که در دین و دنیا مخالف او نشد‪ .‬لجرم حــق تعــالی صــاحبش‬
‫خواند«‪.3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ منبع مذکور‪ . 250/‬متأسفانه شیخ ع ّ‬‫طار برای احادیث و روایات منابع و مآخذی ذکر نمی کند‪.‬‬
‫ منبع مذکور‪.420/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.149/‬‬ 

‫‪160‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مر سهروردی )‪(632-539‬‬
‫هی‪ :‬شیخ شهاب الدین ابوحفص ُ‬
‫ع َ‬
‫شیخ شهابالدین سهروردی عارف مشهور قرن ششم و اوائل قرن هفتم‬
‫س ـُبکی در »طبقات الشییافعیة« بــه پــانزده واســطه و بــه‬
‫هجری به روایت ُ‬
‫ت العیان« بــه چهــارده واســطه بــه خلیفـۀ اول‬
‫وفیا ُ‬
‫نوشتۀ ابن خلکان در » َ‬
‫یرسد‪ .‬در فقه و حــدیث از محضــر عمــویش شیخ ضیییاء‬
‫دیق‪ (‬م ‌‬
‫)ابوبکر ص ّ‬
‫الدین ابوالنجیب سهروردی و ابوالقاسم بن فضییلن و ابییوالمظفر‬
‫دثان نیمه دوم قــرن‬
‫جللالدین هبةالله شبلی و عدهای دیگر از فقهاء و مح ّ‬
‫ششم هجری استفاده کرده و در تصوف از محضر عمویش شیخ ابییوالنجیب‬
‫و شیخ عبدالقادر گیلنی و شیخ ابوالسعود و شیخ ابومحمد عبدالله‬
‫مذ‪ 1‬و استفاده نموده است‪.‬‬
‫بصری تل ّ‬
‫اثر مشهور شیخ سهرورد »عوارف المعــارف« از آثــار درخشــان عرفــان و‬
‫تصــوف اســلمی اســت کــه بــه زبــان عربــی نوشــته شــده و اسیماعیل بین‬
‫سلم کاموی داشته‪ ،‬در ســال ‪665‬‬
‫عبدالمؤمن ابی منصورماشاد عبدال ّ‬
‫‪2‬‬
‫به فارسی برگردانده است اکنون از نوشتههای این کتاب به چند مــورد کــه در‬
‫بارۀ خلفای راشدین آمده است اشاره میکنیم‪:‬‬
‫‪ -1‬نقل حدیث نبوی از ابوهریره‬

‫یکند که سرمشقی بــرای‬
‫ابوهریره حدیثی را از رسول گرامیص روایت م ‌‬
‫تمام صلحا و کسانی است که اهل روزه هســتند و خــود را از اســارت غــذاهای‬
‫لذیذ و افراط و تفریط آزاد میکنند‪.‬‬
‫مــرب را‬
‫»رسولاللهص در سفری بود‪ ،‬طعامی نزدیک وی آوردنــد‪ ،‬ابــوبکر و عُ َ‬
‫گفت بیائید بخورید‪ .‬ایشان گفتند‪ :‬ما بروزهایم‪ .3‬گفت‪ :‬بخورید که چــون بــروزه‬
‫باشید ضعیف شوید‪ ،‬و از خدمت کردن باز مانید و محتــاج آن شــوید کــه کســی‬
‫خدمت شما کند«‪.4‬‬
‫‪ -2‬مسؤلیت انسان در برابر اعمال و رفتارش‬

‫انسان در برابر اعمال و رفتار و گفتارش مسؤول اسـت و مسـلمان نبایـد بـه‬
‫شیوهای عمل کند که دیگران را وادار به غیبت نمایــد و صــفت زشــت تهمــت و‬
‫مر‬
‫بدگمانی را در خود و دیگری تقویت کند‪» .‬و منقول است از امیرالمؤمنین عُ َ‬
‫‪ ‬که گفت‪ :‬هرکس که خود را در مقام تهمت باز دارد‪ ،‬اگر خلق‪ ،‬گمان بــد در‬
‫حق او جایز دارند‪ ،‬باید که ملمت ایشان نکند که زمام این ملمــت‪ ،‬بــه کــف او‬
‫بوده است‪ ،‬اگر خود را در آن مقام باز ننمودی‪ ،‬هیچکس سنگ ملمت بر سوی‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫ شاگردی‪).‬ب(‬‫ عوارف المعارف – تألیف شیخ شهاب الدین سهروردی – ترجمه ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی )قرن‬‫هفتم(‪ -‬به اهتمام قاسم انصاری – شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ‪.1364-‬‬
‫ روزه مستحب و سنت بوده است‪.‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.39/‬‬ 

‫‪161‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫وجود او نزدی‪ ،‬پس فرمود که‪ :‬هرکس که از مناهی شرع احتراز نکند و اوقات‬
‫نمازهای پنجگانه ضایع کند‪ ،‬و محّرمات شــرع‪ ،‬مبــاح دارد‪ ،‬مــا او را رد کنیــم‪ ،‬و‬
‫اگر دعوی کند که‪ :‬مرا اندرونی به سامان اســت و ســر و کــاری و روز بــازاری‬
‫ود‪ ،‬و ما او را قبول نکنیم«‪.1‬‬
‫دارم با حضرت عّزت‪ ،‬آن دعوی بروی تاوان ب ُ َ‬
‫یشود ایــن اســت کــه‪ ،‬عبــادت آدمــی‬
‫مر فاروق فهمیده م ‌‬
‫آنچه از سخنان ُ‬
‫ع َ‬
‫تنها یک جهت دارد‪ ،‬و آن‪ ،‬جهت خدایی است و اگر مسیر پرستش عوض گردد‪،‬‬
‫هــواجس و آرزوهـای نفسـانی در دفـاع از شخصـّیت خـود ِ شــخص و ارزشـهای‬
‫یکشــند‪.‬‬
‫یآورند و آدمی را از درون بــه بنــد م ‌‬
‫بادکنکی پذیرش جامعه سر در م ‌‬
‫یگوید‪:‬‬
‫مولنای بلخ در دفتر اول مثنوی م ‌‬
‫‪2‬‬

‫هرکه داد او حسن خود را مزاد‬
‫سوی او رو نهاد‬
‫دشمنان او را ز غیرت میدرند‬
‫روزگارش میبرند‬
‫در پناه لطف حق باید گریخت‬
‫ارواح ریخت‬
‫تا پناهی یابی آنگه چون پناه‬
‫مر ترا گردد سپاه‬

‫صد قضای بد‬
‫دوستان هم‬
‫کاو هزاران لطف بر‬
‫آب و آتش‬

‫اگر انسان ارزشها و خوبیها و زیبائیهایش را در معرض نمــایش دیگــران قــرار‬
‫دهد‪ ،‬در دام کینۀ دشمن و محبت دوســت گرفتــار میشــود و نغمههــای وسوســه‬
‫انگیز تعریف دوستان و آوای حســادت و حقــد دشــمنان او را از حرکــت بســوی‬
‫یدارند‪ ،‬باید به خداوند پناه برد تا زنجیرهای بندگی غیــر خــدا بریــده‬
‫معبود باز م ‌‬
‫شود و آدمی از درون آزاد گردد‪.‬‬
‫‪ -3‬عثمان و تفسیر آیهای از قرآن‬
‫»و در خــبر آمــده اســت کــه امیرالمــؤمنین عثمــان‪ ‬از تفســیر آیــۀ ﴿ ‪‬‬

‫‪) ﴾   ‬زمــر‪ .3(63 :‬از رســولاللهص‬
‫پرسید‪ :‬وی گفت‪ :‬سؤالی عظیم کردهای غیر تو از مــن ســؤال نکــرده‪ ،‬بــدانکه‬
‫ن‬
‫سییبحا َ‬
‫ه أکب َُر ُ‬
‫ه والل ُ‬
‫ه إل ّ الل ُ‬
‫کلید آسمانها و زمینها این تسبیح است‪» .‬ل إل َ‬
‫ل ول ُ‬
‫ج ّ‬
‫حو َ‬
‫ه‬
‫ه) َ‬
‫ل(‪ِ ،‬اسَتغ ِ‬
‫وةَ ِإلّ بالل ِ‬
‫حمدُِلل ِ‬
‫الل ِ‬
‫و َ‬
‫ول َ‬
‫ه وال َ‬
‫فرو الل ی َ‬
‫عّز َ‬
‫ق ّ‬
‫ه َ‬
‫َ‬
‫مل ُ‬
‫و َ‬
‫و‬
‫ه ال َ‬
‫و ُ‬
‫ل ال ِ‬
‫د ِ‬
‫حم یدُ ب ِی َی ِ‬
‫خَر الظا ِ‬
‫ه ال َ‬
‫هَر الباطِ َ‬
‫ک ول ی ُ‬
‫ه ال ُ‬
‫نل ُ‬
‫هی َ‬
‫خی یُر َ‬
‫ال ّ‬
‫‪4‬‬
‫ل َ‬
‫علی ک ُ ّ‬
‫ء قدیٌر« ‪.‬‬
‫شی ٍ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫ منبع مذکور‪.32-31/‬‬‫ هر کس زیبائیش را در معرض نمایش و افزون طلبی قرار دهد صدها قضای بد به او روی می آورد‪.‬‬‫ کلید های آسمانها و زمین نزد اوست‪.‬‬‫ن خداست و‬
‫ منبع مذکور‪ .163-‬هیچ خدایی جز الله نیست و خداوند بزرگتر است پاکی و ستایش از آ ِ‬‫هیچ نیرویی جزء نیروی خداوند متقدر وشکوهمند نیست از خداوند که اول و آخر و ظاهر و باطن است‬ 

‫‪162‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -4‬زدودن ننگ تکدّی گری از جامعه اسلمی‬

‫دی و گدائی پاک شود و فقیر‪ ،‬زندگی بهتر داشته‬
‫جامعۀ اسلمی باید از ننگ تک ّ‬
‫یکــرد‪ ،‬و حاضــران او را‬
‫مر‪ ‬ســائلی ســؤال م ‌‬
‫باشد‪» :‬روزگار امیرالمؤمنین عُ َ‬
‫یدادند‪ ،‬ایشان را گفت‪ :‬چرا به این سائل باز نمیدادید؟‪ ،‬گفتند‪ :‬وی را‬
‫چیزی نم ‌‬
‫طعام دادیم‪ ،‬زیادت میخواهد‪ .‬عمر‪ ‬نظــر کــرد‪ .‬در زیــر بغــل ســایل تــوبرهای‬
‫آویخته بود پر از نان‪ ،‬او را گفت‪ :‬تو نه سایلی که تو بازرگانی‪ ،‬پس آن توبره از‬
‫وی بستد و پیش شتر بریخت و او را چند دّره‪ 1‬بزد«‪.2‬‬
‫‪ -5‬امام علی و فقر‬

‫فقیر ضمن اینکه لزم است کوشش کنــد کــه خــود را از دام تنگدســتی رهانــد‬
‫باید اهل صبر باشد و از فقر شکایت نکند‪ ،‬البته وظیفــه ثروتمنــدان و حکومتهــا‬
‫نیز در امحای فقر بســیار ســنگین اســت‪» ،‬امــام المتقیــن و س ـّید اولیــاء علی‬
‫ه – گفته است که‪ :‬فقر یا سبب مثوبت و ســعادت‪ ،‬یــا‬
‫مرتضی –ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫سبب عقوبت و شقاوت است‪ .‬نشان آنکه واسطه نیــل نجــات و اعلی درجــات‬
‫حل ّــی باشــد‪ .‬و در‬
‫مت َ َ‬
‫باشــد آنســت کــه‪ :‬فقیــر بــه حیلــت و زینــت اخلق حمیــده ُ‬
‫طاعات باری سبحانه و تعالی مسارعت نماید و از فقر شــکایت نکنــد‪ .‬بلکــه در‬
‫کل احوال شاکر حضرت عّزت باشد«‪.3‬‬
‫‪ -6‬ثروت همفکر در پیشبرد برنامه الهی‬

‫یکنــد‪،‬‬
‫ثروتمند همفکر در پیشبرد برنامۀ الهی از بخشش مال خود کوتــاهی نم ‌‬
‫ابوبکر‪ ‬با بهای گزافی بلل حبشی را میخرد و آزاد مینماید و در راه اســلم‬
‫از بذل مال و ایثار جان دریغ ندارد‪.‬‬
‫»رسول خداص گفت‪ :‬هیچکس را از آن مّنت نیست بر من که ابوبکر بیین‬
‫ابی قحافه‪ . ‬و در روایتی دیگر گفت‪ :‬از هیچ مال چندان نفع به من نرســید‬
‫که از مال ابوبکر‪.4«‬‬
‫‪ -7‬ساده زیستن عمر و علی‬

‫داق ّ‬
‫ل امکانـات رفـاهی و ضــرورّیات‬
‫صـحابۀ کــرام کوشـش میکردنـد کـه از حـ ّ‬
‫زندگی بهرهمند شوند و از هر نوع افراط و تفریط دوری گزینند‪.‬‬
‫»آوردهاند که امیرالمؤمنین علی‪ ‬جــامهای بــه ســه درم بخریــد و آســتین آن‬
‫مر‪ ‬گفت‪ :‬اگر میخــواهی کــه‬
‫دراز بود‪ ،‬پارهای از وی ببرید‪ .‬و امیرالمؤمنین عُ َ‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫آمرزش بخواهید ملک هستی و حمد مال اوست و نیکی در دست اوست و او بر هر چیزی توانا است‪.‬‬
‫ تازیانه‪.‬‬‫ منبع مذکور‪.84/‬‬‫ منبع مذکور‪.84/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.119/‬‬ 

‫‪163‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫صاحب و رفیق رسولص باشی‪ ،‬جامه را ُرقعه کن‪ 1‬و نعلین‪ 2‬کهنه را اصلح کــن‬
‫یکن‪ ،‬و اومید را کوتاه کن و سیر مخور«‪.3‬‬
‫و در پای م ‌‬
‫‪ -8‬سخنی از علی بن ابی طالب‬

‫ه – گفتــه اســت‪:‬‬
‫دم مح ّ‬
‫امیرمؤمنان و مق ّ‬
‫ققان مرتضی علی –ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫‪4‬‬
‫»قناعت شمشیری است که هرگز کند نشود« ‪.‬‬
‫یدارد و بســوی خودکفــائی و‬
‫قناعت‪ ،‬آدمی را از نیاز و اّتکا بــه دیگــران بــاز م ‌‬
‫یکند‪.‬‬
‫استقلل شخصّیت‪ ،‬راهنمایی م ‌‬
‫‪ -9‬اندیشیدن مؤمن به خداوند در نماز‬

‫باید در نماز به خداوند اندیشید‪ ،‬و این اندیشه همراه با افعال و اقوالی اســت‬
‫که ارتباط مخلوق را با خـالق برقـرار مینمایـد‪ ،‬تسـامح در نحـوۀ تمرکـز فکـر و‬
‫گسستن بندهای عبودیت خداوند‪ ،‬انحراف از دستور الهی است‪.‬‬
‫م رومییان مــادر عایشییهل‬
‫»و حرکــت و ارتعــاش در نمــاز روا نیســت کــه ا ُ ّ‬
‫میگوید که‪ :‬در حضور ابوبکر‪ ‬نماز میکردم و میجنبیدم‪ ،‬بانکی به هیبت بر من‬
‫زد و گفت‪ :‬از تمامی نماز‪ ،‬سکون اطراف است‪ ،‬و نماز گزاردن‪ ،‬ادای عبودّیت‬
‫حت بندگی ظاهر کردن است«‪.5‬‬
‫وص ّ‬
‫‪ -10‬مؤمن به رضایت الهی فکر میکند‬

‫یکند‪ ،‬نماز و روزهای که آدمی را به‬
‫مؤمن در هرکاری به رضایت الهی فکر م ‌‬
‫ایــن تف ّ‬
‫کــر وادار ننمایــد حرکــتی در خلف مســیر توحیــد اســت‪ .‬و دوســتیها و‬
‫لها و هواجس نفسانی خواهند بود‪.‬‬
‫دشمنیها هم بازتابی از می ‌‬
‫مر خ ّ‬
‫طاب‪ ‬گفت‪ :‬اگر کسی نماز بسیار کند و روزۀ بسیار بــدارد‪ .‬و چــون‬
‫»ع ُ َ‬
‫با قومی دوستی کند که نه از بهر رضــای حــق تعــالی باشــد او را هیــچ منفعــت‬
‫نباشد از آن کثرت نماز و روزه«‪.6‬‬
‫‪ -11‬سفارش پیامبرص به علی در باره نمک خوردن‬

‫یفرماید که‪ :‬پیش از غذا خوردن و پس از آن اندکی نمــک‬
‫پیامبرص به علی م ‌‬
‫بخورد‪ .‬اهمیت این دستور‪ ،‬امروزه بر کسی پوشیده نیست‪.‬‬
‫»رسولص به علی‪ ‬گفت که‪ :‬ای علی! چون طعـام خـواهی خـورد‪ ،‬مبـدأ بـه‬
‫نمک کن‪ ،‬و چــون خــوردن بــه آخــر رســد‪ ،‬ختــم بــه نمــک کــن کــه نمــک شــفای‬
‫دردهاست و هفتاد درد و عّلت از اندرون زایل کند«‪.7‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫پینه کن‪.‬‬
‫کفش ها‪.‬‬
‫منبع مذکور‪.145/‬‬
‫منبع مذکور ‪) .117/‬شرح ابن ابی الحدید ج ‪ /4‬ص ‪.(531‬‬
‫منبع مذکور‪.130/‬‬
‫منبع مذکور‪.169/‬‬
‫ف العقول‪ .‬ص ‪.17‬‬
‫ح ُ‬
‫مک بالملح« ت ُ َ‬
‫ی اب َ‬
‫دأ طعا َ‬
‫منبع مذکور‪ ،143 /‬اشاره به »یا عل ّ‬ 

‫‪164‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -12‬انسان وارع از شبهه دوری میکند‬

‫یکند و عبادتش یقینی است نه ظّنی‪.‬‬
‫انسان وارع‪ 1‬از شبهه دوری م ‌‬
‫»رسولص گفته است‪ :‬اساس دین بر وََرع است«‪.2‬‬
‫مر خ ّ‬
‫طاب ‪ ‬گفت‪ :‬صاحب وََرع آن باشد که خود را حقیــر نکنــد نــزد اهــل‬
‫و عُ َ‬
‫‪3‬‬
‫دنیا‪ .‬یعنی از ایشان سؤال نکند« ‪.‬‬
‫‪ -13‬زمامدار مسلمان باید از انتقاد دیگران نهراسد‬

‫زمامدار مسلمان باید از انتقاد دیگران نهراسد و به پنــدها و نصــایح و نظــرات‬
‫جه کند‪.‬‬
‫مردم تو ّ‬
‫‪4‬‬
‫مر از گروهی از صحابه پرسید‪» :‬اگــر مــن در بعضــی امــور رخصــتی جــایز‬
‫عُ َ‬
‫‪5‬‬
‫دارم و طریق عزایم نسپرم شما با من چگــونه باشــید؟ قــوم جملــه خــاموش‬
‫مر‪ ‬هیچ سخن نگفتند‪ .‬سه نوبت ایـن سـخن مکـّرر کـرد‪.‬‬
‫بودند‪ .‬و در جواب عُ َ‬
‫قوّمنییا َ‬
‫م ال َ‬
‫در آن میان پسر سعد‪ ‬حاضر بود گفت‪َ » :‬‬
‫قییدح«‪ .‬ای‬
‫ک تقییوی َ‬
‫مر‪ ،‬اگر از جادۀ شرع و احکام عزائم میلی کنی در امور شــریعت و انحرافــی‬
‫عُ َ‬
‫نمایی‪ ،‬ترا چنان با طریقۀ واضح و راه صواب آیم که تیری که کژ شده باشــد‪ ،‬و‬
‫مــر‪ ‬ایــن‬
‫وت و شمول مکنت آنرا راست کنند‪ .‬عُ َ‬
‫اندازندگان صائب‪ ،‬به وفور ق ّ‬
‫‪6‬‬
‫سخن از وی بپسندید و تحسین کرد« ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ پرهیزگار‪) .‬ب(‬‫‪2‬‬
‫م الوََرعُ« ترک الطناب شماره ‪.488‬‬
‫ ترجمه حدیث‪» :‬ملکُ دین ِک ُ ُ‬‫‪3‬‬
‫ عوارف المعارف ‪.184-‬‬‫‪4‬‬
‫ تغییر حکم شرعی از سخت به آسان با بقای حکم اصلی را رخصت گویند مانند خوردن گوشت مردار‬‫برای شخص‬
‫مض ّ‬
‫طر و گرسنه‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫ تغییر حکم شرعی از سهولت و آسانی به صعوبت و سختی عزیمت گویند‪ ،‬مانند شکار حیوانات در حج‬‫که با آنکه حکم اصلی آن إباحت است حرام می باشد‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬منبع مذکور‪.54-53 /‬‬ 

‫‪165‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫عوفی )‪ 635 -572‬هی ق(‬
‫مد َ‬
‫و‪ :‬مح ّ‬
‫سدیدالدین محمد بن محمد بخاری‪ ،‬نویسنده و دانشمند معروف ایرانــی‬
‫در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری و از اعقاب عبییدالرحمن بیین‬
‫عوف صحابی معروف است‪ .‬جد ّ عوفی امام ابوطاهر یحیییی بیین طییاهر‬
‫ابن عثمان از علمای حدیث و معرفت أنساب عرب بود‪.‬‬
‫عوفی در بخارا بــه دنیــا آمــد و تحصــیلت خــود را در همــان شــهر بــه انجــام‬
‫رسانید‪ .‬پس از آن مدتها در بلد ماوراءالنهر و سیســتان و خراســان بــه ســیر و‬
‫سیاحت و دیدار فضل پرداخت‪ ،‬مدتی هم صاحب دیوان قلج ارسلن خاقییان‬
‫نصرة الدین عثمان بن ابراهیم بود‪ .‬مقارن حملۀ مغول به سند گریخــت و‬
‫ب اللبییاب را‬
‫به خدمت ملک ناصرالدین قباجه غوری در آمد و کتاب ُلبا ُ‬
‫به نام عینالملک وزیر این پادشاه تألیف کرد و سپس تألیف جامع الحکایات‬
‫را به نام ناصرالدین قباجه آغاز نمــود‪ .‬ناصرالدین درســال ‪ 625‬هـــ ق‪ .‬از‬
‫شمسالدینالتتمش شکست خورد و خود را به رود سند انداخت و غرق شد‪.‬‬
‫جمیع خدم و حشم وی به التتمش پیوستند‪ ،‬از آن جملــه عوفی بــود کــه بــه‬
‫خدمت وزیر التتمش ابوسعد جنیدی مخصوص گردید و جوامع الحکایییات‬
‫یخواست به نام ناصرالدین قباجه تــألیف کنــد‪ ،‬بــه نــام ایــن‬
‫را که نخست م ‌‬
‫وزیر به رشته تحریر درآورد‪.‬‬
‫عوفی »فرج بعد از شدت« تــألیف تنــوخی را هــم از عربــی بــه فارســی‬
‫ترجمه کرده است‪ .1‬این دانشمند بزرگ و نویسنده توانا در »لبییاب اللبییاب«‬
‫در باره خلفای راشدین چنین مینویسد‪:‬‬
‫‪ -1‬ستایش ابوبکر صدیق و علی مرتضی‬

‫در باب دهم‪ ،‬شعراء آل سلجوق )غزنه و لوهور( قصیدهای را با مطلع زیــر‬
‫یکنــد کــه در دو بیــت آن بــه ابــوبکر صــدیق و علــی‬
‫سنائی غزنییوی نقــل م ‌‬
‫مرتضی اشاره میکند‪.2‬‬
‫‪3‬‬

‫ای سنائی گر همی از لطف حق جوئی سنا‬
‫قربان کن اندر بارگاه مصطفی‬
‫در شریعت ذوق دین یابی نه اندر عقل ز آنک‬
‫عقل داد‪ ،‬مغز‪ ،‬روح انبیا‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫عقل را‬
‫قشر عالم‬

‫مر‪.1221-‬‬
‫ فرهنگ فارسی – دکتر محمد معین ‪ 5‬اعلم آ‪ -‬ع ُ َ‬‫مد عوفی‪ -‬از روی چاپ پرفسور براون با مقدمه و تعلیقات علمه محمد‬
‫ تذکرة لباب اللباب‪ -‬مح ّ‬‫قزوینی و نخبۀ تحقیقات استاد سعید نفیسی و ترجمه دیباچه انگلیسی به فارسی به قلم محمد عباسی‪.‬‬
‫کتابفروشی فخر رازی‪ -‬چاپ اول – بهار ‪ -61‬نیمۀ دوم‪.254،253/‬‬
‫‪ -‬سنا‪ :‬سناء – روشنی‪ ،‬فروغ – رفعت‪.‬‬ 

‫‪166‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫و احمد مرسل‬

‫در خدا آباد یابی امر و نهی و دین و کفر‬
‫خدای آباد را بس پادشا‬
‫چون نباشی خاک درگاه سرای او که هست‬
‫روح القدس و دربان مرتضا‬
‫در حریم مصطفی بوبکر وار اندر خرام‬
‫گردی و خوش روی وفا‬
‫عَلم بر کرده در میدان صدق‬
‫عشق را بینی َ‬
‫قلم بشکسته در صدر رضا‬

‫پاسبان بام‪،‬‬
‫تاسیه روی جفا‬
‫عقل را بینی‬

‫‪ -2‬ستایش مجدالدین بن الرشید به علم علی و عدل عمر‬

‫در باب ششم در قصیدهای از مجدالدین بن الرشید العزیییزی در وصــف‬
‫علء الملک بییوبکر بیین احمیید‪ ،‬ممــدوحش را بــه علــم علــی و عــدل عمــر‬
‫میستاید‪.1‬‬
‫از ین پیشم دلی بودی کنون با خود نمیبینم‬
‫بدرگاه وزیر دادگر دارد‬
‫ن احمد آن‬
‫ضیاء الدین علء الملک بوبکر ب ِ‬
‫خواندست و هم عدل عمر دارد‬

‫مگر‬

‫منزل‬

‫کییه هییم علییم علییی‬

‫‪ -3‬حلم عثمان در ذکر فضلء خراسان‬

‫در فصل دوم شمس الدین محمود البلخیی‪ ،‬حلــم عثمــان چنیــن توصــیف‬
‫یشود‪.2‬‬
‫م ‌‬
‫کس مبادا کش زنی بیند بچشم‬
‫یکشد‬
‫م ‌‬
‫چرخ رعنا تا تو عاشق میشوی‬
‫گر حکیمی ظلم این و آن بکش‬
‫یکشد‬
‫م ‌‬

‫آنچه یوسف از زلیخا‬
‫یکشد‬
‫غالیه بر روی زیبا م ‌‬
‫حلم عثمان ظلم غوغا‬

‫‪ -4‬ستایش ممدوح به حیدر در لطایف اشعار وزراء و صدور‬

‫در باب ششم‪ ،‬در لطایف اشعار وزرا و صدور‪ ،‬در قصیدهای از رشید الدین‬
‫وطواط ممدوح را در میدان نبرد به حیدر تشبیه میکند‪:3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ لباب اللباب – نیمه اول‪.162،161/‬‬‫ لباب اللباب – نیمه اول‪.201/‬‬‫‪ -‬لباب اللباب – نیمه اول‪.85/‬‬ 

‫‪167‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫در هنر وقت مجارات‪ 1‬چو صاحب‪ 2‬بوده‬
‫ملقات چو حیدر گشته‬

‫در وغا روز‬

‫یستاید‪:‬‬
‫در اشعار دیگری علی‪ ‬را چنین م ‌‬
‫خورشید خسروان ملک اتسز که ذات او‬
‫شد و در عقل چون عقیل‬

‫‪3‬‬

‫زهی بسان نبی پیشوای دولت و دین‬
‫علی کامکار تیغ و قلم ‪.‬‬

‫در علم چون علی‬
‫زهی بسان‬

‫‪4‬‬

‫تازیانه عدالت عمر ناموس کفر را در هم شکست‪ ،‬در قصیده ای بلند از عماد‬
‫الدین غزنوی ممدوحش را چنین به عدالت ستایش میکند‪:5‬‬
‫‪6‬‬

‫ناموس کفر دّره‬

‫مد آلت دعوی تمام داشت‬
‫گرچه مح ّ‬
‫‪7‬‬
‫مر شکست‬
‫سهم ُ‬
‫ع َ‬

‫در قصیدهای از لطف الدین زکی مراغه‪ ،‬ممدوح به عدل عمر و شجاعت‬
‫حیدر ستایش میشود‪:8‬‬
‫ای خداوندی کاندرگه انصاف و مصاف‬
‫دلی حیدر خاست‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫مر و پر‬
‫از تو عدل ُ‬
‫ع َ‬

‫با یکدیگر برابری کردن‪ -‬همقدم شدن‪ .‬هنرنمایی کرد‪.‬‬
‫صاحب بن عباد‪ .‬وزیر دانشمند ایرانی )‪ 385-326‬هـ ق(‪.‬‬
‫لباب اللباب – نیمه دوم‪ -118/‬عقیل برادر علی بن ابی طالب است‪.‬‬
‫لباب اللباب – نیمه دوم‪.313/‬‬
‫لباب اللباب – نیمه دوم‪.267/‬‬
‫تازیانه‪.‬‬
‫ترس‪.‬‬
‫لباب اللباب – نیمه دوم ‪.376/‬‬ 

‫‪168‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫دین مولوی )‪672 -604‬هی(‬
‫ز‪ :‬جلل ال ّ‬
‫مد مولوی ییا م ّ‬
‫لی رومیی‪ ،‬عــارف جانگــداز و شــوریده‬
‫جلل الدین مح ّ‬
‫حال قرن هفتم هجری قمری‪ ،‬از چهرههای تابناک حیات معنوی جهان و اســلم‬
‫اســت کــه در کــودکی و عنفــوان جــوانی در خــدمت پــدرش سییلطانالعلماء‬
‫دین مح ّ‬
‫قق ترمذی‪ ،‬علوم متــداول زمــان و‬
‫وَلد و سّید برهانال ّ‬
‫بهاءالدین َ‬
‫حکمت و معرفت را آموخت‪ .‬و در سال ‪ 642‬بــر اثــر ملقـات بـا پیــری روشـن‬
‫مد بن علییی بیین ملییک داد مشــهور بــه »شییمس‬
‫ضمیر و نیکدل به نام مح ّ‬
‫ول درونی شگفت انگیزی در او بــه وجــود‬
‫تبریزی« آنچنان انقلب روحی و تح ّ‬
‫آمد که در تمام اعصار تاریخ معنوی جهان شاخص و ممتاز است‪.‬‬
‫سه اثر جاویدان مولوی؛ دیوان کبیر )شمس(‪ ،‬مثنوی معنییوی‪ ،‬وفیییه‬
‫ول معنوی است‪.1‬‬
‫مافیه‪ ،‬بازتاب این تح ّ‬
‫اکنون گوهرهای درخشان نثری و شعری را از صدفهای دریای اندیشه مولنا‬
‫یچینم و دیدگانمان را از تماشای آنها بهرهمند میسازیم‪:‬‬
‫بر م ‌‬
‫الف – دیوان کبیر) شمس(‬

‫‪2‬‬

‫غزلیات شمس‪ ،‬بازتاب روح آینه آسا و قلب شور انگیز مولنا است‪ ،‬چنانکه‬
‫خواننده با ترّنم و موسیقی خــاص ابیــات‪ ،‬ذوق و وجــدی متناســب بــا شــفافّیت‬
‫واج معنــای آن‪ ،‬ســر از پــا‬
‫دلش پیدا میکند که در بعضــی از مواقــع در دایــره مـ ّ‬
‫نمیشناسد‪.‬‬
‫‪ -1‬روح تلشگر مولنا از ورای تعصبها‬

‫صبها و قراردادهای زیر بنــای‬
‫روح تلشگر و حقیقت جوی مولنا از ماورای تع ّ‬
‫ینمایــد و راز حیــات را در پیونــد قلبهــا‬
‫قشریگرایانه‪ ،‬بــه دیــن و انســان نگــاه م ‌‬
‫یداند‪:‬‬
‫م ‌‬
‫ی مرتضا را‬
‫مر به جان گزیدند‬
‫بوبکر و ُ‬
‫ع َ‬
‫عثمان و عل ّ‬
‫)‪.3(114‬‬
‫در غزلی شور آفرین و دل انگیز »شمس« را »یار غار« میبیند و بییال و‬
‫بالتر میرود‪:‬‬
‫یار مرا‪ ،‬غار مرا عشق جگر خوار مرا‬
‫خواجه! نگهدار مرا‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫وی‪ ،‬غارُتوی‪،‬‬
‫یار ت ُ ِ‬

‫ مجالس سبعة و مکتوبات دو اثر دیگر مولناست‪.‬‬‫مد مشهور به مولوی – با تصحیحات و‬
‫ کلیات شمس یا دیوان کبیر جزو اول‪ -‬مولنا جلل الدین مح ّ‬‫حواشی بدیع الزمان فروزانفر‪ -‬موسسه انتشارات امیر کبیر‪.‬‬
‫‪ 114 -‬اشاره به شماره غزل است و در پایان ابیات شماره هر غزل می آید‪.‬‬ 

‫‪169‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫نوح ُتوی‪ ،‬روح ُتوی‪ ،‬فاتح و مفتوح ُتوی‬
‫بر در اسرار مرا‬
‫نور توی‪ ،‬سور توی‪ ،‬دولت منصور توی‬
‫خسته به منقار مرا‬

‫سین ۀ مشروح توی‪،‬‬
‫مرغ ُ‬
‫وی‪،‬‬
‫کوه طور ت ُ ِ‬
‫)‪.(37‬‬

‫مر جلوه کند‪ ،‬شیطان ذلیل است‬
‫‪ -2‬هرجا ُ‬
‫ع َ‬

‫مر جلوه کند‪ ،‬شیطان ذلیــل اســت‪ ،‬همچنــانکه بهــار‪ ،‬اســیران طــبیعت‬
‫هرجا عُ َ‬
‫مر نیز در بندیان نفــس را‬
‫زمستان را از اسارت زمین و سرما آزاد م ‌‬
‫ینماید‪ ،‬عُ َ‬
‫یرهاند‪.‬‬
‫از دام شیطان م ‌‬
‫برات آمد‪ ،‬برات آمد بنه شمع براتی را‬
‫آمد بیار آب حیاتی را‬

‫خضر‬
‫خضر آمد‪ِ ،‬‬
‫ِ‬

‫مر آمد ببین سر زیر شیطان را‬
‫مر آمد‪ُ ،‬‬
‫ُ‬
‫ع َ‬
‫ع َ‬
‫سباتی را‬
‫آمد‪ ،‬بهل خواب ُ‬

‫سحر آمد‪ ،‬سحر‬

‫‪ -3‬شرم عثمان با م ّ‬
‫شاطه گر غیب‬

‫شرم عثمان با م ّ‬
‫مــر‬
‫شاطهگر غیب از چهره زعفرانی به صورت عّناب گونه عُ َ‬
‫ّ‬
‫مر شرم شکن و خطاب تاریخ اسلم شده است‪:‬‬
‫تغییر یافته و عُ َ‬
‫این چه م ّ‬
‫شاطه و گلگونه غیبست کز و‬
‫عشاق چو عّناب شدست؟‬
‫چند عثمان پر از شرم که از مستی او‬
‫شکن گشته و خ ّ‬
‫طاب شدست‬

‫زعفرانی رخ‬
‫مر شرم‬
‫چون ُ‬
‫ع َ‬
‫)‪.(425‬‬

‫‪ -4‬ای انسان! دروادی طلب سیر کن‬

‫ای انسان! در وادی طلــب ســیر کــن کــه طلــب‪ ،‬کیمیــای مــس وجــود تســت‪،‬‬
‫هرچند نی آسا خالی به نظر میآیی خــود را فرامــوش مکــن کــه در شــجاعت و‬
‫نبرد با نفس »علی مرتضی« هستی‪:‬‬
‫جان بنه برکف طلب که طلب هست کیمیا‬
‫شدن مشو از جان جان جدا‬

‫تا تن از جان جدا‬

‫گر چه نی را تهی کنند نگذارند بی نوا‬
‫ی و مرتضی‬
‫شیر گیر که علی ّ‬

‫رو پی شیر و‬
‫)‪.(243‬‬ 

‫‪170‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -5‬در عالم عشق‪» ،‬کثرت« به »وحدت« میانجامد‬

‫در عالم عشق‪ ،‬کثرت بــه وحــدت میانجامــد و وجــود عاشــق و معشــوق یکــی‬
‫است و احمد و ابوبکر یک جان در دو بدن و دو یار غار‪ ،‬یک یارند‪.1:‬‬
‫چو احمدست و ابوبکر یار غار‪ ،‬دل و عشق‬
‫یکی جان دو یار غار چه باشد؟‬

‫دو نام بود و‬

‫انار شیرین گر خود هزار باشد و گر یک‬
‫بفشردن دگر شمار چه باشد؟‬

‫چو شد یکی‬
‫)‪.2(901‬‬

‫‪ -6‬اگر خداوند بخواهد امری انجام بپذیرد‪ ،‬سلسل ۀ علّیت گسسته‬
‫یشود‬
‫م ‌‬

‫یشود چنــانکه‬
‫اگر خداوند بخواهد امری انجام بپذیرد‪ ،‬سلسلۀ علّیت گسسته م ‌‬
‫مر که ضد پیامبر بزرگوارص بـود مشـّیت الهـی آن را حـامی رسـول‬
‫شمشیر عُ َ‬
‫اکرم کرد‪:‬‬
‫مر‪ ،‬در قصد رسول آید‬
‫شمشیر به کف ُ‬
‫ع َ‬
‫ز بخت‪ ،‬نظر یابد‬

‫در دام خدا افتد و‬
‫)‪.(598‬‬

‫‪ -7‬گذشتن صولت عمر و فرا رسیدن شرم عثمان‬

‫اگر صولت و شوکت عمر گذشت‪ ،‬شرم و آزرم عثمان فرا رسید‪:‬‬
‫اگر دی رفت باقی باد امروز‬
‫آمد‬

‫مر بشد عثمان در‬
‫و گر ُ‬
‫ع َ‬
‫)‪.(668‬‬

‫‪ -8‬در مسیر زندگی باید با قاطعّیت رفتار کرد‬

‫در مسیر زندگی باید با قــاطعّیت رفتــار کــرد و ارزشــها بــه ضــد ارزش تبــدیل‬
‫مر گریخت‪:‬‬
‫نشود تا شیطان از آدمی بگریزد‪ ،‬همچنانکه دیو از عُ َ‬
‫مری باید تا دیو ازو بگریزد‬
‫ُ‬
‫ع َ‬

‫‪3‬‬

‫احمدی باید تا راه چلیپا‪ 4‬بزند‬
‫)‪.(786‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫ کلیات شمس یا دیوان کبیر جزو دوم‪ -‬مولنا جلل الدین محمد مشهور به مولوی – با تصحیحات و‬‫حواشی بدیع الزمان فروزانفر‪ -‬موسسه انتشارات امیرکبیر‪.‬‬
‫ ‪ 901‬شماره غزل است‪.‬‬‫مُر )جامع الصغیر‪ ،‬طبع مصر‪ .‬ج ‪.(82 /1‬‬
‫ن الشیطان ل ََیفرقُ ِ‬
‫إ ّ‬‫منکَ یا ع ُ َ‬
‫‪ -‬صلیب‪ ،‬خاج‪ ،‬داری که حضرت عیسی را به آن آویختند‪.‬‬ 

‫‪171‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫خیز که روز میرود‪ ،‬فصل تموز میرود‬
‫مر‬
‫دیو ز سای ۀ ُ‬
‫ع َ‬

‫رفت و هنوز میرود‪،‬‬
‫)‪.(1021‬‬

‫‪ -9‬آزاد کردن روح از قید خورد و خواب‬

‫عارف سلوک باید روحش را از قید و بند خورد و خواب آزاد کنــد تــا علــی وار‬
‫مردانه در صف نبرد بجنگد‪:‬‬
‫تا سنانت‪ 1‬چو‬

‫ر سه نان دعوت جان را مگذار‬
‫عارفا! به ِ‬
‫‪2‬‬
‫علی در صف هیجا بزند‬

‫)‪.(786‬‬
‫مر جلوهای از یک حقیقتند‬
‫‪ -10‬علی و ُ‬
‫ع َ‬

‫مر جلوهای از یک حقیقتند و انکارشان حسرت به دنبال دارد‪:‬‬
‫علی و عُ َ‬
‫رافضی‪ 3‬انگشت در دندان گرفت‬
‫آمیختند‬
‫بر یکی تختند این دم هر دو شاه‬
‫آمیختند‬
‫هم شب قدر آشکارا شد چو عید‬
‫آمیختند‬

‫مر‬
‫ی و هم ُ‬
‫ع َ‬
‫هم عل ّ‬
‫ک خود در یک کمر‬
‫بل ِ‬
‫هم فرشته با بشر‬
‫)‪.(810‬‬

‫‪ -11‬آبداری سوسن در بهار به مانند تیزی ذوالفقار‬

‫سوسن در بهار خّرم مانند ذوالفقار علی تیز و آبدار شده است‪:‬‬
‫سوسن چو ذوالفقار علی‬
‫آمد بهار خّرم و رحمت نثار شد‬
‫آبدار شد‬
‫اجزای خاک حامله بودند از آسمان‬
‫بیقرار شد‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫نه ماه گشت حامله زان‬

‫ نیزه‪.‬‬‫ هیجاء‪ ،‬جنگ‪ ،‬کارزار‪.‬‬‫ رافضیان یا شیعیان افراطی صفوی که تشیع علوی را تحریف کرده اند‪ ،‬همواره چون نهال بیگانه ای در‬‫بین مسلمانان بوده اند‪ .‬و با تحریف تاریخ‪ ،‬و قبرپرستی و شخصیت پرستی عواطف و احساسات مردم را‬
‫برانگیخته می کنند‪ .‬و دیدنشان لعن و نفرین عمر و بر پایی برنامه های عمرکشان‪ ،‬و دههی فاطمه و‪...‬‬
‫است‪ .‬در حالیکه به تواتر از روایات شیعه ثابت شده که عمر همسر ام کلثوم دختر علی از فاطمه دخت‬
‫رسول خدا است‪ .‬و علی وزیر و مستشار اول خلفت عمر بود‪ .‬مولنا این تلحم و دوستی و محبت علی و‬
‫عمر ـ و بطور کلی محبت و عشق و علقه صحابه و اهل بیت پیامبر بهمدیگر ـ را مایه غم و اندوه‬
‫رافضیان حیلهگر می داند‪) .‬ب(‬ 

‫‪172‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫صحرا پر از بنفشه و ُ‬
‫که‬

‫گلنار پر گره شد و جوبار پر زره‬
‫لله زار شد‬

‫)‪.(871‬‬
‫‪ -12‬گلها و سبزههای باغ‬

‫گلها و سبزههای باغ که بسان اصحاب کهف در خواب بودند از آن حالت بیدار‬
‫شدند همچنانکه لطف الهی یار غار شد‪:‬‬
‫اصحاب کهف باغ ز خواب اندر آمدند‬
‫بخش خدا یار غار شد‬

‫چون لطف روح‬
‫)‪.(871‬‬

‫‪ -13‬مرگ شایسته چون مرگ ابوبکر و عمر‬

‫یکند‪ ،‬مرگش چـون مــرگ ابـوبکر و‬
‫آنکس که خود را به اخلق نبوی آراسته م ‌‬
‫مر خواهد بود همچنانکه آن دو مرد بزرگ پس از حیات دنیوی در گــور نیــز در‬
‫عُ َ‬
‫کنار رسول گرامیند‪:‬‬
‫شاهشان بر کنار لطف نهد‬

‫نی چنین خوار و مختصر میرند‬

‫وانک اخلق مصطفی جویند‬

‫مر میرند‬
‫چون ابوبکر و چون ُ‬
‫ع َ‬
‫)‪.(972‬‬

‫‪ -14‬برندگی ذوالفقار بازتابی از انتظار پیامبرص‬

‫برندگی شمشیر ذوالفقار‪ ،‬جلوه و بازتابی از انتظار رسول اکرمص است‪:‬‬
‫آهنی کانتظار صیقل کرد‬

‫روی را صاف و بی غبار کند‬

‫ز انتظار رسول‪ ،‬تیغ علی‬

‫در غزا خویش ذوالفقار کند‬

‫انتظار جنین درون رحم‬

‫نطفه را شاه خوش عذار کند‬
‫)‪.(985‬‬

‫‪ -15‬سوگند به مصحف عثمان‬

‫مولنییا پــس از دوری شییمس بــه مصــحف عثمــان )قــران کریــم( ســوگند‬
‫یخورد که لل و خدمتکار دمشق است‪:‬‬
‫م ‌‬
‫بر مصحف عثمان بنهم دست بسوگند‬
‫للی بهشتیم‬

‫‪1‬‬

‫‪1‬‬

‫کز لولوی آن دلبر‬

‫ کلیات شمس یا دیوان کبیر جزو سوم‪ -‬مولنا جلل الدین محمد مشهور به مولوی – با تصحیحات و‬‫حواشی بدیع الزمان فروزانفر‪ -‬موسسه انتشارات امیرکبیر‪ 1493 -‬شماره غزل در جزو سوم است‪.‬‬ 

‫‪173‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫)‪.(1493‬‬
‫‪ -16‬سخنان بیهوده‪ ،‬اختلف انگیز و جنگ سازند‬

‫ســخنهای بیهــوده‪ ،‬اختلف انگیــز و جنــگ ســازند و حقــایق را وارونــه جلــوه‬
‫یدهند‪:‬‬
‫م ‌‬
‫چییون رافضییی‬

‫گفتن همه جنییگ آورد‪ ،‬در بییوی و در رنییگ آورد‬
‫مر‬
‫جنگ افکند هر دم علی را با ُ‬
‫ع َ‬

‫)‪.(1172‬‬
‫‪ -17‬با گوهر عقل تاج حکومتی را گوهر معنا ببخش‬

‫علی‪ ‬فرمود‪ :‬با گوهر عقل وجود خویش تاج حکومتی را گوهر معنا ببخش‪:‬‬
‫تاج را گوهر نو‬

‫عقل تاجست‪ ،‬چنین گفت به تمثیل‪ ،‬علی‬
‫بخش تو از گوهرخویش‬

‫)‪.(1254‬‬
‫‪ -18‬عاشق همه هستیش را در راه معشوق فدا میکند‬

‫یکند و خلفای رسییول چنیــن‬
‫عاشق همه هستیش را در راه معشوق فدا م ‌‬
‫بودند‪:‬‬
‫مر پسر کرده گرو‬
‫بوبکر سر کرده گرو‪ُ ،‬‬
‫ع َ‬
‫هریره انبان گرو‬
‫گرو‪ ،‬وان بو ُ‬

‫عثمان جگر کرده‬
‫)‪.1(2136‬‬

‫یانجامد‬
‫‪ -19‬وحدت در راه و هدف به اتحاد دلها م ‌‬

‫یانجامد و دوئی نشانه جدائی است‪:‬‬
‫وحدت در راه و هدف به اتحاد دلها م ‌‬
‫در وحدت مشتاقی ما جمله یکی باشیم‬
‫یاری من و یاری تو‬
‫چون احمد و بوبکریم در کنج یکی غاری‬
‫غاری من و غاری تو‬

‫اما چو بگفت آییم‬
‫دوی باشد‬
‫زیرا که ُ‬
‫)‪.(2173‬‬

‫مر محتسب و عادل‬
‫‪ -20‬عثمان سرمست و ُ‬
‫ع َ‬

‫مر محتسب و عادل اسلم است‪:‬‬
‫عثمان سرمست و عُ َ‬
‫‪1‬‬

‫ کلیات شمس یا دیوان کبیر جزو پنجم – مولنا جلل الدین محمد مشهور به مولوی – با تصحیحات و‬‫حواشی بدیع الزمان فروزانفر‪ 2136.‬شماره غزل در جزو پنجم است‪.‬‬ 

‫‪174‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫سر عثمان تو مستست برو ریز کدو‬
‫محتسبی داد کنی اینجا کو؟‬
‫مرم مست ترست‬
‫چه حدیثست‪ ،‬ز عثمان ُ‬
‫ع َ‬
‫رییس است نگویم‪ ،‬تو بگو‬

‫مر‬
‫چون ُ‬
‫ع َ‬
‫وان دگر را که‬
‫)‪.(2222‬‬

‫‪ -21‬به بند کشیدن عارف‪ ،‬بولهب وسوسه را علیوار‬

‫عارف‪ ،‬کسی است که علیوار بولهب وسوسه را ببند کشد و از ســخن‪ ،‬لــب‬
‫بندد‪:‬‬
‫عارف گوینده! اگر تا به سحر صبر کنی‬
‫دلن‪ ،‬جان و نگهبان منی‬
‫همچو علی در صف خود سر نبری از کف‬
‫وسوسه را تا نکنی راه زنی‬

‫از جهت خسته‬
‫خود بولهب‬
‫)‪.(2459‬‬

‫‪ -22‬پیوند قلب ابوبکر با مصطفیص‬

‫صوفی‪ ،‬ابوبکر است که قلبش با مصیطفیص پیونــد خــورده و آویختــه شــده‬
‫است‪ .‬تو نیز اگر میخواهی اهل صفای معنوی باشی در غار ایثار سکوت گزین‪:‬‬
‫باشد سخی چون خایفی در غار ایثاری شده‬
‫ود در مصطفی آویخته‬
‫بوبکری ب ُ َ‬

‫صوفی چو‬
‫)‪.(2275‬‬

‫با صدق ابوبکری‪ ،‬چون جمله همه مکری؟‬
‫بشمارم این کرده و آن کرده‬

‫کو زهره که‬

‫)‪.(2326‬‬
‫دعی صدق ابوبکر داشتن و دل در گرو حیله بستن بر خلف معنــویت‬
‫آری م ّ‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -23‬سخن گفتن از یار یار )ابوبکر(‪ ،‬فاروق )عمر( و ذوالفقار‬

‫مولوی در جزء ششم در غزلی شیوا اینچنیــن از یــار یــار )ابوبکر(‪ ،‬فــاروق‬
‫یگوید‪:‬‬
‫)عمر( و ذوالفقار سخن م ‌‬
‫گفتی شکار گیرم رفتی شکار گشتی‬
‫یابم خود بی قرار گشتی‬

‫گفتی قرار‬ 

‫‪175‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫خضرت چرا نخوانم کاب حیات خوردی؟‬
‫چون یار یار گشتی؟‬

‫پیشت چرا نمیرم‬

‫گردت چرا نگردم چون خان ۀ خدایی؟‬
‫ِ‬
‫چون پایدار گشتی؟‬

‫پایت چرا نبوسم‪،‬‬

‫جامت چرا ننوشم‪ ،‬چون ساقی وجودی؟‬
‫نچینم‪ ،‬چون قند بار گشتی؟‬
‫فاروق چون نباشی‪ ،‬چون از فراق رستی؟‬
‫نباشی‪ ،‬چون یار غار گشتی؟‬
‫اکنون تو شهر یاری کو را غلم گشتی‬
‫زفتی‪ ،‬کز غم نزار گشتی‬
‫هم گلشنش بدیدی‪ ،‬صد گونه گل بچیدی‬
‫بسودی‪ ،‬هم لله زار گشتی‬

‫نقلت چرا‬
‫دیق چون‬
‫ص ّ‬
‫اکنون شگرف و‬
‫هم سنبلش‬

‫ای چشمش الله الله‪،‬خود خفته میزدی ره‬
‫نعو ُ‬
‫ذبالله چون پر خمار گشتی‬

‫اکنون‬

‫آنگه فقیر بودی‪ ،‬بس خرقها ربودی‬
‫فقیران‪ ،‬چون ذوالفقار گشتی‬

‫پس وای بر‬
‫)‪.1(2934‬‬

‫‪ -24‬قهرمانی علی‪ ،‬نیروی وهبی الهی است‬

‫قهرمانی علی‪ ،‬نیروی وهبی الهی است که نقطــه اوج آن در فتــح قلعــه خیــبر‬
‫است‪.‬‬
‫بشکن سبوی خوبان‪ ،‬که تو یوسیف جمیالی‬
‫روان کن‪ ،‬که تو نیز از آن هوایی‬

‫چیو مسییح‪ ،‬دم‬

‫به صف اندر آی تنها‪ ،‬که سفندیار وقتی‬
‫ی مرتضایی‬
‫برکن‪ ،‬که عل ّ‬

‫در خیبر اسییت‪،‬‬
‫)‪.(2830‬‬

‫وضو ز اشک بساز و نماز کن به نیاز‬
‫شو ای جان ز باد ۀ ازلی‬

‫‪1‬‬

‫خراب و مست‬

‫ کلیات شمس یا دیوان کبیر جزو ششم‪ -‬مولنا جلل الدین محمد مشهور به مولوی – با تصحیحات و‬‫حواشی بدیع الزمان فروزانفر‪ 2934 .‬شماره غزل است‪.‬‬ 

‫‪176‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫بر آر نعر ۀ »أرنی«‪ 1‬به طور‪ ،‬موسی وار‬
‫کافر‪ ،‬غزا بکن چو علی‬

‫بزن تو گردن‬

‫)‪.(3091‬‬
‫آری‪ ،‬نبرد علی تییوام بییا راز و نیییاز در شییب و پیکییار در روز بییوده‬
‫است‪.‬‬
‫ب‪ -‬فیه مافیه‬

‫‪2‬‬

‫فیهمافیه اثری منثور از مولنا است کــه نکتههــای ظریــف و ســخنان بــدیع‬
‫من میباشــد‪ .‬در ایــن نوشــته ارزشــمند خلفــای راشــدین چنیــن‬
‫عرفانی را متضـ ّ‬
‫ستوده شدهاند‪.‬‬
‫ییابند‬
‫‪ -1‬ارزشها با سختیها جلوه م ‌‬

‫ییابند و آنکه آسان بدســت آورد‪ ،‬زود هــم از دســت‬
‫ارزشها با سختیها جلوه م ‌‬
‫ش َ‬
‫میدهد‪» :‬ابوبکر صدیق ‪َ ‬‬
‫می نهــاده بــود یعنــی شــیرین مــادرزاد‪،‬‬
‫کر را نام‪ ،‬ا ّ‬
‫یکنند ما چندین تلخــی کشــیدهایم تــا بــه‬
‫اکنون میوههای دیگر بر شکر نخوت م ‌‬
‫منزلــت شــیرینی رســیدیم‪ ،‬تــو ل ـ ّ‬
‫قت تلخــی‬
‫ذت شــیرینی چــه دانــی چــون مش ـ ّ‬
‫نکشیدهای«‪.3‬‬
‫یگوید‪:‬‬
‫مولوی در مثنوی م ‌‬
‫هرکه او ارزان خرد ارزان دهد‬
‫قرصی نان دهد‬

‫گوهری طفلی به‬
‫)دفتر اول(‪.‬‬

‫‪ -2‬برتری ابوبکر به عّلت عشق و محبت‬

‫برتری ابــوبکر بــه عل ّــت عشــق و محبــت اوســت نــه فراوانــی نمــاز و روزه و‬
‫ر بِ َ‬
‫و ّ‬
‫صد َ َ‬
‫صدقه‪» ،‬ما ُ‬
‫ض َ‬
‫قَر بما فی‬
‫ف ّ‬
‫ق ٍ‬
‫صلو ٍ‬
‫کثَر ِ‬
‫و َ‬
‫و َ‬
‫ة َ‬
‫ة َبل ُ‬
‫صوم ٍ َ‬
‫ة َ‬
‫ل أبوبک ٍ‬
‫َ‬
‫ه«‪ .4‬قلب آدمی‪ ،‬آنگه از محبت خدا و رسولش پر شود‪ ،‬تمــام موجـودات و‬
‫قلب ِ ِ‬
‫ذرات هستی را نیز دوست میدارد‪.‬‬
‫‪ -3‬نحوه اسلم آوردن عمر‬

‫مـر‪ ‬پیـش از اسـلم‬
‫مر را توضیح میدهد که‪» :‬عُ َ‬
‫مولنا نحوۀ اسلم آوردن عُ َ‬
‫یخوانــد‪       ﴿ :‬‬
‫به خانه خواهر خویشتن در آمــد‪ ،‬خــواهرش قــرآن م ‌‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫ اشاره است به آیه ‪ -143‬العراف‪﴾    ﴿ :‬‬‫»گفت‪ :‬پروردگارا خود را به من بنمایان که به تو نگاه کنم«‪.‬‬
‫ فیه مافیه‪ -‬ازگفتار مولنا جلل الدین محمد مشهور به مولوی – با تصحیحات و حواشی بدیع الزمان‬‫فروزانفر‪ -‬موسسه انتشارات امیر کبیر‪.‬‬
‫ منبع مذکور‪.192/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.215 /‬‬ 

‫‪177‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مر‬
‫‪ ﴾...‬به آواز بلند‪ ،‬چون برادر دید پنهان کرد و خاموش شد‪ .‬عُ َ‬
‫یخوانــدی و چــرا پنهــان کــردی؟‬
‫شمشیر برهنه کرد و گفت‪ :‬البته بگو که چه م ‌‬
‫وإل گردنت را همین لحظه به شمشیر ببرم هیچ امان نیست‪ ،‬خواهرش عظیــم‬
‫مقّر شد گفــت‪ :‬ازیــن کلم‬
‫ترسید و خشم و مهابت او را میدانست از بیم جان ُ‬
‫یخواندم که حق تعالی درین زمــان بــه محمــدص فرســتاد‪ .‬گفــت‪ :‬بخــوان تــا‬
‫م ‌‬
‫مــر عظیــم خشــمگین شــد و غضــبش صــد‬
‫بشنوم‪ ،‬سورت طه را فرو خواند‪ ،‬عُ َ‬
‫چندان شد‪ ،‬گفت‪ :‬اکنون اگر ترا بکشم این ساعت زبون کشی باشد اول بروم‬
‫سر او را ببرم آنگاه به کار تــو بپــردازم‪ ،‬همچنــان از غــایت غضــب بــا شمشــیر‬
‫برهنه روی به مسجد مصطفی نهاد‪ ،‬در راه چــون صــنادید‪ 1‬قریــش او را دیدنــد‬
‫مد دارد و البّته اگر کــاری خواهــد آمــدن از یــن ببایــد‪.‬‬
‫مر قصد مح ّ‬
‫گفتند‪ :‬هان عُ َ‬
‫وت و رجولّیت بــود و بهــر لشــکری کــه روی نهــادی البت ّــه‬
‫زیرا عُ َ‬
‫مر‪ ،‬عظیم با ق ّ‬
‫دی کــه‬
‫غــالب گشــتی و ایشــان را ســرهای بریــده نشــان آوردی تــا بــه حــ ّ‬
‫مــر نصــرت ده یــا بــه‬
‫مصطفیص میفرمود همیشه که؛ خداوندا دین مــرا بــه عُ َ‬
‫وت و مردانگی و رجولّیت مشهور بودند‬
‫ابوجهل‪ ،‬زیرا آن دو در عهد خود به ق ّ‬
‫یگفــتی‪ :‬یــا‬
‫یگریســتی و م ‌‬
‫مــر م ‌‬
‫و آخــر چــون مســلمان گشــت همیشــه عُ َ‬
‫یداشــتی و میگفــتی کــه‪:‬‬
‫دم م ‌‬
‫رسییولالله‪ :‬وای بــر مــن اگــر بوجهییل را مق ـ ّ‬
‫مــر‪ ،‬حــال مــن چــه بــودی و در‬
‫خداوندا دین مرا با بوجهل نصــرت ده یــا بــه عُ َ‬
‫یماندی‪ ،‬فیالجمله در راه شمشیر برهنه روی به مســجد رســولص ‪...‬‬
‫ضللت م ‌‬
‫یآید تا روی به اسلم آورد در کنارش گیــر‪ .‬همیــن‬
‫مر م ‌‬
‫که اینک یا رسولالله! عُ َ‬
‫مر از در مسجد در آمد معّین دید که تیری از نور بپریـــد از مصطفیص و‬
‫که عُ َ‬
‫در دلش نشست نعرۀ زد بیهوش افتاد‪ ،‬مهری و عشـقی در جـانش پدیــد آمــد و‬
‫میخواست که در مصطفیص گداخته شود از غایت محّبت و محو گردد‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫اکنون یا نبی الله ایمان عرض فرما و آن کلمه مبــارک بگــوی تــا بشــنوم‪ .‬چــون‬
‫مسلمان شد گفت‪ :‬اکنون در شکرانه آنک به شمشیر برهنه به قصد تو آمدم و‬
‫فارت آن‪ ،‬بعد ازین از هرکه نقصانی در حق تو بشنوم فی الحال امانش ندهم‬
‫ک ّ‬
‫‪2‬‬
‫و بدین شمشیر سرش را از تن جدا گردانم« ‪.‬‬
‫مر در قصد رسول آید‬
‫شمشیر به کف ُ‬
‫ع َ‬
‫افتد وز بخت‪ ،‬نظر یابد‬

‫در دام خدا‬

‫‪ -4‬بر منبر رفتن عثمان هنگام خلفت‬

‫عثمان‪ ‬چون خلیفه شد بر منبر رفت‪ ،‬خلق منتظر بودند که تــا چــه فرمایــد‪،‬‬
‫خمش کرد و هیچ نگفت و در خلق نظر میکرد و بر خلق حالتی و وجــدی نــزول‬
‫کرد که ایشان را پروای آن نبود که بیرون روند و از همــدیگر خــبر نداشــتند کــه‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ سران‪ ،‬بزرگان جمع صندید‪.‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.163-162/‬‬ 

‫‪178‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫کجا نشستهاند که به صد تذکیر و وعظ و خطبــه ایشـان را آنچنــان حــالت نیکــو‬
‫نشده بود‪ ،‬فایدههایی ایشان را حاصل شد و سّرهایی کشف شد که بــه چنــدین‬
‫یکرد و چیزی نمیفرمــود‪،‬‬
‫عمل و وعظ نشده بود تا آخر مجلس همچنین نظر م ‌‬
‫ً‬
‫ُ‬
‫ً‬
‫من‬
‫م ِ‬
‫چون خواست فرمود آمدن فرمود که‪» :‬إ ّ‬
‫م إماما ف ّ‬
‫عال خیٌر إلیک ْ‬
‫ن ل َک ُ ْ‬
‫إمام ٍ َ‬
‫ل«‪.1‬‬
‫وا ٍ‬
‫ق ّ‬
‫‪ -5‬دل بستن علی به معبود‬

‫علی‪ ،‬چنان دل به معبود بسته و با حضرت دوست رابطه برقرار کــرده اســت‬
‫ت َیقینا ً« یعنی چون قالب را برگیرند و‬
‫ش َ‬
‫که میفرماید‪َ» :‬لو ک ُ ِ‬
‫ف الِغطاُء ما از َ‬
‫دد ُ‬
‫قیامت ظاهر شود یقین من زیادت نگردد؛ نظیــرش چنــان باشــد کــه قــومی در‬
‫شب تاریک در خانه‪ ،‬روی بهر جانبی کردهاند و نماز میکننــد‪ ،‬چــون روزه شــود‪،‬‬
‫همه از آن باز گرداند‪ .‬اما آن را که رو به قبله بوده است‪ ،‬در شب‪ ،‬چه بازگردد‬
‫یگردند‪ ،‬پس آن بندگان هم در شب‪ ،‬روی بــه وی دارنــد و‬
‫چون همه سوی او م ‌‬
‫‪2‬‬
‫از غیر‪ ،‬روی گردانیدهاند پس در حق ایشان قیامت ظاهرست و حاضر ‪.‬‬
‫‪ -6‬جریان دختری در خلفت عمرس‬

‫مــر بــا تمــام وجــود از پــدر پیــر و زمیــن گیــرش‬
‫دخــتری‪ ،‬در زمــان خلفــت عُ َ‬
‫قــی نــدارد‪.‬‬
‫پرستاری میکرد‪ ،‬عمر او را گفت‪ :‬هیچ فرزندی مانند تو بر پدرش ح ّ‬
‫دختر گفت‪ :‬یا عمر چنین نیست‪ ،‬زیرا وقتی من کودکی بودم پدرم میلرزیــد کــه‬
‫یخــواهم اگرچــه در‬
‫مبادا به من آسیبی برسد و اکنون من مردنش را از خــدا م ‌‬
‫‪3‬‬
‫مــر‬
‫مــر گفــت‪» :‬هــذه َأف َ‬
‫خدمت کوتاهی نم ‌‬
‫ه ِ‬
‫مــر« ‪ .‬ایــن از عُ َ‬
‫مــن عُ َ‬
‫قـ ُ‬
‫یکنــم‪ .‬عُ َ‬
‫فقیهتر است‪.‬‬
‫ج‪ -‬مثنوی معنوی‬

‫مثنوی‪ ،‬آرامش دریای طوفانی و فروکش نمودن امواج متلطم روح مولوی‬
‫است‪.‬‬
‫یغــرد و طبیعــتی تنــد و‬
‫مولنا در دیوان کبیر‪ ،‬جوانی است که رعــد آســا م ‌‬
‫عاشقانه دارد و سراسر وجودش‪ ،‬شور‪ ،‬نشاط‪ ،‬گله و شــکایت و ‪ ...‬عشــق بــه‬
‫شمس میباشد!‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ن می باشد منصوب و )فعا ً‬
‫م فََعا ٌ‬
‫ل( نیز صفت و‬
‫ل ضبط شده است که چون )امامًا( اسم إ ّ‬
‫ در متن اما ٌ‬‫منصوب به تبعّیت است‪ .‬در صفحه ‪ 316‬فیه مافیه در بارۀ این عبارت توضیح کافی داده شده است چنانکه‬
‫من ُ‬
‫ب« ابن قَُتیبه جملۀ‬
‫ج ِ‬
‫ل أحو ُ‬
‫کم إلی إمام ٍ خطی ٍ‬
‫جاحظ در البیان و التبیین می گوید‪»...:‬وأنتم إلی إمام ِ عاد ٍ‬
‫»إنکم إلی إمام ٍ الخ« را به دیگر نسبت میدهد مؤلف اللؤلؤ المرسوع آن »را از موضوعات شمرده است‬
‫من ُ‬
‫کم إلی أمیر‬
‫ج ِ‬
‫ل أحو ُ‬
‫فروزانفر در حاشیه صفحه ‪ .129‬عبارت را مخلوط می داند و »إنکم إلی أمیرٍ فعا ٍ‬
‫ل« را که در محاضرات الدباء از راغب اصفهانی نقل گردیده است درست می شمارد‪. ...‬‬
‫وا ٍ‬
‫ق ّ‬
‫ منبع مذکور‪.29/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.219/‬‬ 

‫‪179‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫اما در مثنوی استاد پختهای است که احساسات و عواطف دیییوان شییمس‬
‫را به بند کشیده اســت و وجـودش شمسـی اسـت کــه بــرای همیشـه و در هــر‬
‫یکند‪.‬‬
‫مکان و موقعّیتی نور افشانی م ‌‬
‫در اثر جاویدان مثنوی خلفاء چنین ستایش شدهاند‪:‬‬
‫‪ -1‬جاذبه مغناطیسی نگاه محبت آمیز پیامبرص در ایجاد صدق ابوبکر‬

‫جاذبه مغناطیسی نگاه محبت آمیز پیامبرص چنان انقلبی در ابوبکر پدید آورد‬
‫مت« گردانید‪:1‬‬
‫که او را »ص ّ‬
‫دیق ا ّ‬
‫مقبلن چون کیمیاست‬
‫ی ُ‬
‫دوست ّ‬
‫کیمیائی خود کجاست‬
‫چشم احمد بر ابوبکری زده‬
‫دیق آمده‬
‫ص ّ‬

‫چون نظرشان‬
‫او ز یک تصدیق‪،‬‬
‫)دفتر اول‪.(155 -‬‬

‫‪ -2‬تشبیه طبیب غیبی به مصطفی و خود مولنا به عمر‬

‫مــر تشــبیه‬
‫در معالجه کنیزک‪ ،‬طــبیب غیــبی را بــه مصطفی و خــود را بــه عُ َ‬
‫یکند‪:‬‬
‫م ‌‬
‫هر دو بحری آشنا‪ 2‬آموخته‬

‫هردو جان بی دوختن‬
‫بردوخته‬

‫آن یکی چون تشنه وان دیگر چو آب‬
‫دیگر شراب‬
‫گفت معشوقم تو بودستی نه آن‬
‫خیزد در جهان‬
‫مر‬
‫ای مرا تو مصطفی من چون ُ‬
‫ع َ‬
‫خدمتت بستم‪ ،‬کمر‬

‫آن یکی مخمور و آن‬
‫لیک کار از کار‬
‫از برای‬

‫)دفتر اول – ‪.(10‬‬
‫‪ -3‬مولوی‪ ،‬معانی بکــر و ارزشــهای معنــوی و ملکــات فاضــلۀ اخلقــی را در‬
‫یکند و در نقش آفرینی تمثیلها و حکایات چنان مهــارت‬
‫سم م ‌‬
‫قالب داستان مج ّ‬
‫یدارد‪ ،‬از آنجملــه داســتان پیــر چنگــی‬
‫دارد که هر خواننــدهای را بشــگفتی وا م ‌‬
‫است‪:‬‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫کلیات مثنوی مولنا جلل الدین محمد بن شیخ بهاء الدین محمد بن حسین بلخی مشهور به مولوی –‬‫مقدمه و شرح از‪ :‬استاد بدیع الزمان فروزانفر‪ -‬فهرستها و حواشی از ‪ :‬م‪ -‬درویش – انتشارات جاویدان‬
‫‪.1342‬‬
‫‪ -‬آشنا‪ :‬شنا‪.‬‬ 

‫‪180‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫پیر مردی که جوانیش را در گــرم کــردن مجــالس شــادی و عروســی جوانــان‬
‫ســپری کــرده بــود و بــا آهنــگ چنــگ و نغمههــای رنگارنــگ آن‪ ،‬دل مشــتاقان را‬
‫یربود‪ .‬اکنون پیـر و نـاتوان شــده اســت و کسـی او را بــرای نــواختن دعـوت‬
‫م ‌‬
‫یدارد و بــه‬
‫یکند‪ ،‬پیر چنگی در کمال دلشکستگی و نومیدی چنگش را بــر م ‌‬
‫نم ‌‬
‫عمــری را در لهــو و لعــب و شــاد‬
‫گورستان میرود و مینشیند و م ‌‬
‫یگوید‪ :‬خــدایا ُ‬
‫کردن مردمان گذراندم و چون فرتوت و درمانده شدم مرا رهــا کردنــد‪ ،‬اکنــون‬
‫یآورم و برای تو آهنگ مینوازم‪.‬‬
‫از گذشتهام پشیمانم و به تو روی م ‌‬
‫تا بدانی اعتقاد‬

‫در بیان این شنو یکداستان‬
‫راستان‬
‫مر‬
‫آن شنیدستی که در عهد ُ‬
‫ع َ‬
‫و ّ‬
‫فر‬
‫بلبل از آواز او بیخود شدی‬

‫مطربی با کّر‬
‫بود چنگی ُ‬
‫یک طرف ز آواز خوبش صد‬

‫شدی‬
‫)دفتر اول – ‪(113‬‬
‫از نوایش مرغ دل پران شدی‬
‫حیران شدی‪.‬‬

‫وز صدایش هوش جان‬
‫باز جانش از عجز پ ّ‬
‫شه‬

‫چون برآمد روزگار و پیر شد‬
‫گیر شد‬

‫پ ّ‬
‫شهاش سازد ضعیف و‬

‫باز چه گر پیل باشد بیگمان‬
‫ناتوان‬
‫پشت او خم گشت همچون پشت خم‬
‫همچون پاردم‬

‫‪1‬‬

‫گشت آواز لطیف جانفزاش‬
‫و دلخراش‬
‫آن نوا که رشگ زهره آمده‬
‫پیری شده‬
‫خود کدامین خوش که آن ناخوش نشد‬
‫مفرش نشد‬
‫غیر آواز عزیزان در صدور‬

‫‪1‬‬

‫نا خوش و مکروه و زشت‬
‫همچو آواز خر‬
‫یا کدامین سقف کان‬
‫که بود از عکس و دمشان‬

‫نفخ صور‬

‫‪ -‬چرمیکه در بس چار پایان می دوزند‪.‬‬

‫ابروان بر چشم‬ 

‫‪181‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫آن درونی کاین درونها مست ازوست‬
‫هستهامان هست ازوست‬

‫نیستی کاین‬
‫ل ّ‬
‫ذت الهام و وحی‬

‫کهربای فکر و هر آواز ازو‬
‫و راز ازو‬

‫)دفتر اول‪.(122-‬‬
‫مولوی‪ ،‬در لبلی توضــیح حــالت پیــر‪ ،‬بــه گــذرایی نعمتهــای جهــان مــادی و‬
‫جاودانی بودن الطاف و فیضهای الهی و اتصال قلبهای وارسته به منبع معنویت‬
‫یپردازد‪.‬‬
‫یکند و هنرمندانه به نقاشی و تصویرگری و راز و نیاز م ‌‬
‫عالم اشاره م ‌‬
‫چونکه مطرب پیرتر گشت و ضعیف‬
‫یک رغیف‬

‫شد ز بی کسبی رهین‬

‫‪1‬‬

‫گفت عمر و مهلتم دادی بسی‬
‫با خسی‬
‫معصیت ورزیدهام هفتاد سال‬
‫روزی نوال‬

‫لطفها کردی خدایا‬
‫باز نگرفتی ز من‬

‫‪2‬‬

‫چنگ بهر تو زنم‬

‫نیست کسب امروز مهمان توام‬
‫کآن توام‬

‫سوی گورستان یثرب‬

‫چنگ را برداشت شد الله جو‬
‫آه گو‬
‫گفت‪ :‬خواهم از حق ابریشم بها‬
‫قلبها‬
‫چنگ زد بسیار گریان سر نهاد‬

‫کو بنیکوئی پذیرد‬
‫چنگ بالین کرد بر گوری‬

‫فتاد‬
‫خواب بردش مرغ جانش از حبس رست‬
‫کرد و بجست‬

‫چنگ و چنگی را رها‬

‫)دفتر اول‪.(122 -‬‬
‫چنگی‪ ،‬در نهایت اندوه و پشیمانی به خواب رفت و روحش از قید و بند نفس‬
‫شریر آزاد شد‪.‬‬
‫مر نیــز در خــواب میرود و در رؤیــایی صــادقانه بــه او فرمــان داده‬
‫آن زمان عُ َ‬
‫یشود که به گورستان رود و نیاز پیرمرد را برآورد‪.‬‬
‫م ‌‬
‫مر خوابی گماشت‬
‫آن زمان حق بر ُ‬
‫ع َ‬
‫خواب نتوانست داشت‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ گرده نان‪.‬‬‫‪ -‬بخشش‪.‬‬

‫تا که خویش از‬ 

‫‪182‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫در عجب افتاد کاین معهود نیست‬
‫بی مقصود نیست‬
‫سر نهاد و خواب بردش خواب دید‬
‫جانش شنید‬
‫آن ندا که اصل هر بانگ و نواست‬
‫باقی صداست‬
‫ترک و ُ‬
‫کرد و پارسی گوی و عرب‬
‫بی گوش و لب‬
‫خود چه جای ترک و تاجیکست و زنگ‬
‫را چوب و سنگ‬

‫این ز غیب افتاد‬
‫کامدش از حق ندا‬
‫خود ندا آنست و این‬
‫فهم کرده آن ندا‬
‫فهم کرده این ندا‬
‫)دفتر اول ‪.(123-‬‬

‫مر‬
‫مر را کای ُ‬
‫بانگ آمد مر ُ‬
‫ع َ‬
‫ع َ‬
‫حاجت باز خر‬

‫بنده ما را ز‬

‫بندهای داریم خاص و محتیییرم‬
‫رنجه کن قدم‬

‫سوی گورستان‪ ،‬تو‬

‫مر برجییه ز بیت المال عام‬
‫ای ُ‬
‫ع َ‬
‫کف نه تمام‬
‫پیش او بر کای تو ما را اختیار‬
‫کنون معذور دار‬
‫اینقدر از بهر ابییییریشم بها‬
‫شد اینجا بیا‬

‫هفتصد دیییینار در‬
‫اینقدر بستان‬
‫خرج کن چون خرج‬
‫)دفتر اول‪.(127 -‬‬

‫مر از خواب برخاست و دینارهــا را از بیــت المــال برگرفــت و بــه گورســتان‬
‫عُ َ‬
‫رفت و ناگهان با پیر چنگی روبرو شد‪ ،‬با خود گفــت‪ :‬مطــرب چنــگ زن چگــونه‬
‫بنده خاص خداست؟!‬
‫مــر‪ ،‬در گورســتان بجســتجو پرداخــت و غیــر از پیــر چنگــی کســی را ندیــد و‬
‫عُ َ‬
‫بسوی او رفت و عطسهای زد‪ .‬و پیرمرد از خواب بیدار شــد‪ ،‬تــا خلیفــه را دیــد‬
‫مــر بــه او گفــت‪ :‬از مــن‬
‫بلرزه افتاد و ترس سراسر وجودش را فرا گرفــت‪ .‬عُ َ‬
‫مترس که به فرمان الهی برای دلجویی از تو بــه گورســتان آمــدم و پیــام عفــو‬
‫لطف خداوند را برایت آوردهام‪.‬‬ 

‫‪183‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫همچو آن شیر شکاری‬

‫بار دیگر گرد گورستان بگشت‬
‫گرد دشت‬
‫چون یقین گشتش که غیر پیر نیست‬
‫روشن بسی است‬
‫آمد و با صدا دب آنجا نشست‬
‫جست‬
‫مر را دید و ماند اندر شگفت‬
‫مر ُ‬
‫ع َ‬
‫گرفت‬
‫گفت در باطن خدایا از تو داد‬

‫گفت در ظلمت دل‬

‫مر عطسه فتاد و پیر‬
‫بر ُ‬
‫ع َ‬
‫عزم رفتن کرد و لرزیدن‬
‫محتسب بر پیرک چنگی‬

‫فتاد‬
‫چون نظر اندر رخ آن پیر کرد‬
‫روی زرد‬
‫مر گفتش مترس از من مرم‬
‫پس ُ‬
‫ع َ‬
‫آوردهام‬
‫چند یزدان مدحت خوی تو کرد‬
‫کرد‬
‫پیش من بنشین و مهجوری مساز‬
‫اقبال راز‬
‫حق سلمت میکند میپرسدت‬
‫بیحدت‬
‫نک قراض ۀ چند ابریشم بها‬

‫دید او را شرمسار و‬
‫کت بشارتها ز حق‬
‫مر را عاشق روی تو‬
‫تا ُ‬
‫ع َ‬
‫تا بگوشت گویم از‬
‫چونی از رنج و غمان‬
‫خرج کن این را و باز‬

‫اینجا بیا‬
‫پیر لرزان گشت چون این را شنید‬
‫خود میتپید‬
‫بانگ میزد کای خدای بینظیر‬
‫بیچاره پیر‬
‫چون بسی بگریست و ز حد رفت‪ ،‬درد‬
‫و خرد کرد‬

‫دست میخائید‪ 1‬و بر‬
‫بس که از شرم آب شد‬
‫چنگ را زد بر زمین‬
‫)دفتر اول ‪.(128-127-‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬می جوید‪.‬‬ 

‫‪184‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫پیر‪ ،‬که از بخشش و عنایت پروردگار نسبت به خود آگاه شد چنان تحت تــأثیر‬
‫قرار گرفت که چنگ را شکست و به راز و نیاز پرداخــت و از گذشــتهاش تــوبه‬
‫کرد‪.‬‬
‫ای مرا تو راهزن از‬

‫گفت ای بوده حجابم از اله‬
‫شاهراه‬

‫ای ز تو رویم سیه پیش‬

‫ای بخورده خون من هفتاد سال‬
‫کمال‬

‫رحم کن بر عمر رفته بر‬

‫ای خدای با عطای با وفا‬
‫جفا‬

‫کس نداند قیمت آن در‬

‫داد حق‪ ،‬عمری که هر روزی از آن‬
‫جهان‬

‫در دمیدم جمله را در زیر و‬

‫خرج کردم عمر خود را دمبدم‬
‫بم‬
‫آه کز یاد ره‪ 1‬و پرده عراق‬

‫رفت از یادم دم تلخ‬
‫فراق‬

‫وای کز تّری زیر افکند خرد‬
‫دل بمرد‬
‫وای کز آواز این بیست و چهار‬
‫شد‪ ،‬نهار‬

‫‪2‬‬

‫ای خدا فریاد از ین فریاد خواه‬
‫دادخواه‬

‫داد خواهم نی ز کس زین‬

‫داد کس چو من ندادم در جهان‬
‫من‪ ،‬جهان‬
‫داد خود از کس نیابم جز مگر‬
‫من‪ ،‬نزدیکتر‬

‫زان که هست از من به‬

‫همچو آن کو با تو باشد زر شمر‬
‫خود نظر‬

‫‪2‬‬

‫کاروان بگذشت و بیگه‬

‫عمر شد هفتاد سال از‬

‫کاین منی از وی رسد دم دم مرا‬
‫شد کم مرا‬

‫‪1‬‬

‫خشک شد کشت دل من‪،‬‬

‫ ‪ -2-3‬سه مقام و آواز در موسیقی‪.‬‬‫‪ -‬روز‪.‬‬

‫پس و را بینم چو این‬
‫سوی او داری نه سوی‬ 

‫‪185‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫می شمردی جرم چندین‬

‫همچنین در گریه و در ناله او‬
‫ساله‪ ،‬او‬

‫هست هم اثار‬

‫ی تو‬
‫پس ُ‬
‫ع َ‬
‫مر گفتش که این زار ّ‬
‫ی تو‬
‫هشیار ّ‬
‫بعد از آن او را از آن حالت براند‬
‫استغراق راند‬

‫ز اعتذارش سوی‬
‫)دفتر اول‪.(128 -‬‬

‫سرانجام پیر در جذبه و وجدی جانش از تــن بیــرون میرود و وجــودش تســلیم‬
‫یگردد‪.‬‬
‫حق م ‌‬
‫جان پیر از اندرون‬

‫چونکه فاروق آئینه اسرار شد‬
‫بیدار شد‬

‫جانش رفت و جان دیگر‬

‫همچو جان بی گریه و بی خنده شد‬
‫زنده شد‬

‫)دفتر اول‪.(129 -‬‬
‫مر به رسالت‪.‬‬
‫‪ -4‬آمدن رسول قیصر روم بنزد ُ‬
‫ع َ‬

‫مر آمد ز قیصر یک رسول‬
‫تا‪ُ 1‬‬
‫ع َ‬
‫‪2‬‬
‫از بیابان ُنعول‬
‫ح َ‬
‫شم‬
‫گفت کو قصر خلیفه ای َ‬
‫را آنجا کشم‬
‫قوم گفتندش که او را قصر نیست‬
‫جان روشنیست‬
‫گرچه از میری و را آوازهایست‬
‫کازه ایست‬

‫‪3‬‬

‫ای برادر چون ببینی قصر او‬
‫ُرستست مو‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫در مدینه‬
‫تا من اسب و رخت‬
‫مر را قصر‪،‬‬
‫مر ُ‬
‫ع َ‬
‫همچو درویشان مر او را‬
‫چونک در چشم دلت‬

‫ در نسخه شرح مثنوی شریف‪ -‬جزء دوم از دفتر اول تالیف استاد بدیع الزمان فروزانفر »تا« و در‬‫نسخه مثنوی م درویش »بر« ضبط شده است‪.‬‬
‫ دور و دراز‪.‬‬‫قر‪.‬‬
‫‪ -‬خانه کوچک و مح ّ‬ 

‫‪186‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫چشم دل از مو و عّلت پاک آر‬
‫چشم دار‬
‫هرکه را هست از هوسها جان پاک‬
‫ایوان پاک‬
‫مد پاک شد زین نار و دود‬
‫چون مح ّ‬
‫الله بود‬
‫چون رفیقی وسوس ۀ بد خواه را‬
‫ه الله را‬
‫وج ُ‬
‫َ َ‬
‫‪1‬‬

‫وانگه آن دیدار قصرش‬
‫زود بیند حضرت و‬
‫ه‬
‫وج ُ‬
‫هر کجا رو کرد َ‬
‫م‬
‫کی بدانی ث َ ّ‬

‫عمر واقدی )‪ (130 -207‬در‬
‫داستان آمدن سفیر قیصر روم را‪ ،‬محمد بن ُ‬
‫فتوح الشام نقل کرده و به گونهای شبیه آن را شیخ ابوسعید ابی الخیییر‬
‫در اسرار التوحید آورده است‪ ،‬و ابوالحسن علی بن عثمییان هجییویری‬
‫نیز در کشف المحجوب آن را با شیوایی و بلغت خاصی ذکرنموده است‪.2‬‬
‫اکنون به شرح ابیات فوق میپردازیم‪:‬‬
‫مر به مــدینه آمــد‪،‬‬
‫از طرف قیصر روم‪ ،‬فرستادهای از بیابان دور و دراز نزد عُ َ‬
‫مــر قصــر و‬
‫فرستاده رومی پرسید‪ :‬قصر خلیفه کجاست‪ .‬مردم به او گفتنــد‪ :‬عُ َ‬
‫کاخ ندارد و با وجود اینکه شهرت و صولت و فرمانروایی او جهان را فراگرفتــه‬
‫قر و ناچیزی زندگی میکند‪ .‬او به زرق و برق و تجملت دنیوی‬
‫است در خانه مح ّ‬
‫جهی نمینماید و قصر او‪ ،‬روح با عظمــت و روشــنی اســت کــه در آن زنــدگی‬
‫تو ّ‬
‫مــر را کســی کــه ناپــاک و غــرض آلــود اســت‬
‫میکند‪ .‬قصــر نــورانی و معنــوی عُ َ‬
‫نمیبیند‪ ،‬دلت را از شک و تردید و غرض پاک کن تا قصــر معرفــتی او را بــبینی‪.‬‬
‫هرکس که قلب خود را از هوی و هوس بزدایـد شایسـتگی رسـیدن بـه محضـر‬
‫یکنــد همچنــانکه پیــامبرص بــه هرچــه روی میآورد وجهاللــه را‬
‫جانــان را پیــدا م ‌‬
‫یدید ولی با غرضهای نفسانی رسیدن به این حد ّ کمال امکــان نــدارد و تــا در‬
‫م ‌‬
‫اسارت وسوسۀ نفس باشی نمیتوانی از رازهای عالم معنی و فیض الهــی آگــاه‬
‫شوی‪.‬‬
‫هرکه را باشد ز سینه فتح باب‬
‫ببیند‪ ،‬آفتاب‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫او زهر شهری‬

‫‪3‬‬

‫ البقرة‪     ﴿ -115/‬‬‫‪» ﴾   ‬مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر جا روی‬
‫آورید خدا آنجاست«‪.‬‬
‫مد بن جریر طبری نیز در تاریخ‬
‫ در صفحات قبل اصل داستان در بحث هجویری نقل شده است‪ .‬و مح ّ‬‫خود به آن اشاره کرده است‪.‬‬
‫ در نسخه م درویش »ذره« و در مثنوی شریف مرحوم استاد بدیع الزمان فروزانفر »شهری« ضبط‬‫شده است‪.‬‬ 

‫‪187‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ن‬
‫همچو ماه اندر میا ِ‬

‫حق پدیدست از میان دیگران‬
‫اختران‬
‫دو سر انگشت بر دو چشم نه‬
‫انصاف ده‬
‫گر نبینی‪ ،‬این جهان معدوم نیست‬
‫شوم نیست‬

‫هیچ بینی از جهان‬

‫‪1‬‬

‫س‬
‫عیب جز ز انگشت نف ِ‬
‫و آنگهانی هرچه‬

‫تو ز چشم انگشت را بردار هین‬
‫میخواهی ببین‬
‫گفت او زان سوی‬
‫نوح را گفتند ُامت کو ثواب‬
‫‪2‬‬
‫واسَتغ َ‬
‫شوا ثیاب‬
‫َ‬
‫سر در جامها‪ 3‬پیچیدهاید‬
‫رو و َ‬
‫نادیدهاید‬

‫جرم با دیده و‬
‫ل َ‬

‫آدمی دیدست و باقی پوستست‬
‫دوستست‬

‫د‬
‫دیدآنست آنکه دی ِ‬

‫د دوست َنبود‪ ،‬کور به‬
‫ک دی ِ‬
‫چون ِ‬
‫دور به‬

‫دوست کو باقی نباشد‪،‬‬

‫)دفتر اول‪.(87 -‬‬
‫سینه هرکس برای درک معرفــت بــاز شــود‪ ،‬در هــر جــایی آفتــاب معنــویت را‬
‫یبینــد‪ ،‬همچنــانکه مــاه در میــان ســتارگان پیداســت ح ـقّ نیــز در پهنــه جهــان‬
‫م ‌‬
‫هویداست‪ ،‬ولی تو با انگشت وسوسه و نافرمانی‪ ،‬چشم حقیقت بیــن قلبــت را‬
‫بستهای‪ .‬از آزها و نیرنگهای نفسانی دست بردار تا صلحیت دیدن عالم معنــای‬
‫یکـرد ولـی آنهـا بـه‬
‫الهی را پیدا کنی‪ .‬نوح پیامبر امتش را بـه توحیـد هـدایت م ‌‬
‫یپوشــانیدند تــا او را نبیننــد و‬
‫سخنان او گوش نمیدادنــد و ســر و رویشــان را م ‌‬
‫یدیدنــد‪ ،‬ارزش آدمــی بــه چشــم‬
‫کلمش را نشــنوند‪ ،‬اینــان چشــم داشــتند و نم ‌‬
‫معنویتبین او وابسته است نه به ایــن گوشــت و پوســت مــادی و چشــم بــاطن‪،‬‬
‫مشتاق دیدار حضرت محبوب است‪ ،‬چشمی که عاشق دیــدن معشــوق نباشــد‪،‬‬
‫کور باشد بهتر است‪ ،‬و دوست‪ ،‬خداوند بخشنده است که جاودان و فنــا ناپــذیر‬
‫یباشد‪.‬‬
‫م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫ ابیات مورد اختلف‪ ،‬از مثنوی شریف انتخاب شده است و تا انتهای داستان عمل به همین منوال است‪.‬‬‫ وٌَاسَتغ َ‬‫شوا ثیاب‪ :‬اشاره به آیه شریفه‪  ﴿ :‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪) ﴾‬نوح‪)» .(7/‬نوح پیامبر‬
‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬
‫گفت‪ :‬خدایا( من هر وقت این کافران را دعوت کردم تا آنان را بیامرزی انگشتانشان را در گوش فرو‬
‫بردند که سخن مرا نشنوند و سر در جامه کشیدند تا روی مرا نبینند و آواز من به گوششان نرسد«‪.‬‬
‫‪ -‬جامها‪ :‬جامه ها‪.‬‬ 

‫‪188‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫چون رسول روم این الفاظ تر‬
‫شد مشتاق تر‬
‫مر گماشت‬
‫ن ُ‬
‫دیده را بر ُ‬
‫ع َ‬
‫جست ِ‬
‫گذاشت‬
‫ی آن مرِد کار‬
‫هر طرف اندر پ ِ‬
‫دیوانهوار‬
‫ود اندر جهان‬
‫کین چنین مردی ب ُ َ‬
‫باشد‪ ،‬نهان‬
‫ود‬
‫َ‬
‫جست او را تاش چون بنده ب ُ َ‬
‫ود‬
‫ب‬
‫یابنده‬
‫ُ َ‬
‫دخیل‬
‫دید اعرابی زنی او را َ‬
‫آن نخیل‬

‫در سماع آورد‬
‫رخت را و اسپ را ضایع‬
‫ن او‬
‫میشدی ُپرسا ِ‬
‫وز جهان مانند جان‬
‫جَرم جوینده‬
‫ل َ‬
‫مر نک بزیر‬
‫گفت‪ :‬ع ّ‬

‫جدا‬
‫زیر خرما ُبن ز خلقان او ُ‬
‫سایه خدا‬

‫زیرسایه خفته بین‪،‬‬

‫آمد او آنجا و از دور ایستاد‬
‫لرز اوفتاد‬

‫مر را دید و در‬
‫مر ُ‬
‫ع َ‬

‫هیبتی زان خفته آمد بر رسول‬
‫جانش ُنزول‬
‫مهر و هیبت هست ضدّ همدگر‬
‫اندر جگر‬

‫حالتی خوش کرد بر‬
‫این دو ضدّ را دید جمع‬

‫)دفتر اول‪.(88 -87 -‬‬
‫مــر را‬
‫رسول روم از شنیدن این سخنهای لطیف و مطلوب مشتاقتر شد که عُ َ‬
‫مر را پیدا کند و اسب و وســائل خــود را رهــا‬
‫ببیند‪ .‬به هر طرف نگریست که عُ َ‬
‫مر مرد عمل را بیابــد‪) .‬و‬
‫کرد‪ .‬دیوانهوار به هر سویی میرفت و میپرسید که‪ :‬عُ َ‬
‫یگفت(‪ :‬آیا در جهان چنین مرد بزرگی وجود دارد که مانند روح‪ ،‬پنهان‬
‫با خود م ‌‬
‫و ناپیــدا باشــد‪ .‬او را جســتجو میکــرد کــه غلمــش شــود‪ .‬و عــاقبت جوینــده‪،‬‬
‫ییابد‪.‬‬
‫دلخواهش را م ‌‬
‫مــر زیــر آن درختســتان‬
‫یک زن بادیه نشین عرب را دیــد و زن بــه او گفــت‪ :‬عُ َ‬
‫مر( از میان خلق و مردم به زیر درخت خرما آمده و سایه خــدا‬
‫خرما است‪) .‬عُ َ‬
‫را ببین که در سایۀ آن درخت خوابیده است‪.‬‬
‫مر را دید از صلبت او ترسید‬
‫رسول به آنجا آمد و از دور ایستاد و هنگامیکه عُ َ‬
‫مــر( رســول را فــرا گرفــت و روحــش‬
‫و بلرزه افتاد‪ .‬شکوه آن مرد خوابیده )عُ َ‬
‫شاد شد‪.‬‬ 

‫‪189‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مر را در دل دید و هم ترس از عظمــت او در حــالیکه مهــر و تــرس‬
‫هم مهر عُ َ‬
‫ضد ّ یکدیگرند‪.‬‬
‫گفت با خود من شهان را دیدهام‬
‫و بگزیدهام‬
‫از شهانم هیبت و ترسی نبود‬
‫هوشم را ربود‬

‫هیبت این مرد‬

‫رفتهام در بیشه شیر و پلنگ‬
‫نگردانید‪ ،‬رنگ‬

‫ی من زیشان‬
‫رو ِ‬

‫بس شدستم در مصاف و کارزار‬
‫کار زار‬
‫بس که خوردم بس زدم زخم گران‬
‫از دیگران‬
‫یسلح‪ ،‬این مرد خفته بر زمین‬
‫ب ‌‬
‫چیست این‬
‫هیبت ح ّ‬
‫قست این از خلق نیست‬
‫دلق نیست‬
‫هرکه ترسید از حق و َتقوی گزید‬
‫هرکه دید‬
‫اندرین فکرت بحرمت دست بست‬
‫خواب جست‬
‫مر را و سلم‬
‫کرد خدمت مر ُ‬
‫ع َ‬
‫آنگه کلم‬
‫پس علیکش گفت و او را پیش خواند‬
‫خود نشاند‬
‫لتخافوا‪ 2‬هست نزل‪ 3‬خایفان‬
‫خایف‪ ،‬آن‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫مه‬
‫پیش سلطانان ِ‬

‫همچو شیر آن دم که باشد‬
‫دل قوی تر بودهام‬
‫من به هفت اندام لرزان‪،‬‬
‫هیبت این مرِد صاحب‬
‫ترسد از وی جن و انس و‬
‫مر از‬
‫د یک ساعت ُ‬
‫بع ِ‬
‫ع َ‬
‫گفت پیغامبر‪ 1‬سلم‬
‫ایمنش کرد و بپیش‬
‫هست در خور از برای‬

‫ در نسخه م درویش »پیغمبر« و در نسخه استاد فروزانفر‪ -‬شرح مثنوی شریف »پیغامبر« آمده است‪.‬‬‫صلت است‪      ﴿ :‬‬
‫ اشاره به آیه ‪ 30‬سوره ف ّ‬‫‪    ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪» ﴾   ‬کسانی که می گویند‪ :‬پروردگار ما خدای یکتاست و بر این عقیده‬
‫یآیند که مترسید و غم مخورید و مژده باد شما را‬
‫پایدار مانند و استقامت ورزند فرشتگان بر آنها فرود م ‌‬
‫بدان بهشت که نوید آن یافته اید«‪.‬‬
‫‪ُ -‬نزل‪ :‬ضیافت و آنچه برای مهمان آماده کنند‪.‬‬ 

‫‪190‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫هرکه ترسد مر او را ایمن کنند‬
‫ساکن کنند‬
‫آنک خوفش نیست چون گویی مترس‬
‫او محتاج درس‬
‫آن دل از جا رفته را دلشاد کرد‬
‫آباد کرد‬
‫بعد از آن گفتش سخنهای دقیق‬
‫الّرفیق‬

‫مر دل ترسنده را‬
‫درس چه ذهی نیست‬
‫ر ویرانش را‬
‫خاط ِ‬
‫م‬
‫ت پا ِ‬
‫وز صفا ِ‬
‫ک حق‪ِ ،‬نع َ‬

‫)دفتر اول‪.(89 -‬‬
‫با خـود گفـت‪ :‬مـن پادشـاهان بسـیاری را دیـده و نزدشـان بـزرگ و برگزیـده‬
‫بودهام‪ .‬از پادشاهان و شکوهشان رعب و ترسی نداشتم در حالی که هیبــت و‬
‫شکوه این مرد دلم را ربوده است‪ .‬به بیشه شیر و پلنگ رفتــه و هرگــز از آنهــا‬
‫نترسیده و رنگ نباختهام‪.‬‬
‫به هنگام سختی‪ ،‬شیر آسا در میدانهای نــبرد و کــارزار شــرکت نمــودهام‪ .‬چــه‬
‫یدلــتر‬
‫ضــربتها کــه خــوردهام و چــه ضــربتها کــه زدم و همیشــه از دیگــران قو ‌‬
‫بودهام‪ .‬این چه سّری است که من از این مرد بی سلحی که بر زمین خوابیده‬
‫یترسم و تــرس‬
‫دت میلرزم‪ .‬این هیبت و شکوه حقّ است که از آن م ‌‬
‫است بش ّ‬
‫از خلق و این مرد ژنده پوش نیست‪.‬‬
‫هرکس کــه پرهیزگــار باشــد و از حــق بترســد جــن و انــس و هــر بیننــده از او‬
‫مر دست بر سینه ایســتاد و پــس از‬
‫میترسند‪ .‬رسول با این اندیشه به احترام عُ َ‬
‫مر از خواب بیــدار شــد‪ .‬نسـبت بــه او عــرض ادب را بـه جـا آورد و‬
‫یکساعت عُ َ‬
‫سلم کرد‪ ،‬زیرا پیامبر فرمــوده اســت‪ :‬اول ســلم کــردن ســپس ســخن گفتـن‪.‬‬
‫خلیفه سلم او را پاسخ داد و او را پیش خــود فــرا خوانــد و در نهــایت امنیــت و‬
‫آرامش در کنار خویش نشانید‪ .‬آیـۀ )ل تخــافوا( )نترســید( ضــیافتی اســت بــرای‬
‫کسانیکه از عظمت خداوند میترسند و شایستۀ مقام خایف بارگاه خدا است‪.‬‬
‫هرکس که از هیبت الهی بترسد به او آرامش میبخشد و انسان خــایف بارگــاه‬
‫یگــویی‪:‬‬
‫حق را با ثبات میسازند‪ .‬چرا به کسی که از هیبت خداونــد نمیترســد م ‌‬
‫ل دل‬
‫بترس‪ ،‬چه درسی به او میدهی؟ او نیازمند درس تو نیست عُ َ‬
‫مر آن رســو ِ‬
‫از دست داده را خوشحال و خاطر ویرانش را آباد کرد‪ .‬سپس از عالم معنی و‬
‫نکات دقیق معنوی برایش سخن گفت و از صفات پاک خداوند که بهترین رفیق‬
‫است برایش توضیح داد‪ .‬خلیفه‪ ،‬از فیضــها و عنایــات پروردگــار و منــازل ارواح‬
‫پیش از دخول در ابدان و مقـام قـدس و اجللـی و مراتـب کمـالت آنچنـان بـه‬
‫شیوایی سخن به میان آورد که رسول روم را به شدت تحــت تــأثیر قــرار داد و‬
‫او را از خلیفه چنین پرسید‪:‬‬ 

‫‪191‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫جان ز بال چون‬

‫مرد گفتش کای امیرالمؤمنین‬
‫در آمد در زمین‬
‫ق َ‬
‫مرغ بی اندازه چون شد در َ‬
‫فص‬
‫فسون خواند و قصص‬

‫گفت حق بر جان‬

‫بر عدمها کان ندارد چشم و گوش‬
‫همی آید بجوش‬

‫چون فسون خواند‬

‫از فسون او عدمها زود زود‬
‫سوی وجود‬

‫خوش معّلق میزند‬

‫باز بر موجود افسونی چو خواند‬
‫عدم موجود راند‬

‫زود دو اسبه در‬

‫ش گل و خندانش کرد‬
‫گفت در گو ِ‬
‫عقیق کانش کرد‬

‫گفت با سنگ و‬

‫گفت با جسم آیتی تا جان شد او‬
‫تا رخشان شد او‬
‫باز در گوشش دمد نکته مخوف‬
‫صد کسوف‬
‫تا بگوش ابر آن گویا چه خواند‬
‫خود اشک راند‬
‫ق چه خوانده است‬
‫ش خاک ح ّ‬
‫تا بگو ِ‬
‫مش مانده است‬
‫خا ُ‬

‫گفت با خورشید‬
‫خ خورشید افتد‬
‫در ر ِ‬
‫مشک از دیده‬
‫کو چو َ‬
‫کو مراقب گشت و‬

‫)دفتر اول‪ 89 -‬و ‪.(90‬‬
‫رسول روم از خلیفه می‌پرسد که‪ :‬این روح نامحدود چگونه در قفــص محــدود‬
‫یگیرد؟‬
‫تن جای م ‌‬
‫مـر جـواب میدهـد کـه‪ :‬پروردگـار بـر روح‪ ،‬فسـون و قصـص خوانـده اسـت‬
‫عُ َ‬
‫صه پروردگــار رقــص کنــان و معل ّــق زنــان بــه‬
‫)دمیده است( عدم با افسون و ق ّ‬
‫عــالم وجــود میآیــد‪ ،‬و بـاز بــا افســونی دیگــر‪ ،‬دو اســبه )شــتابان( بــه عــدم بــاز‬
‫یسازد و جســم‬
‫دل م ‌‬
‫م ‌‬
‫یگردد‪ .‬گل را خندان میکند و سنگ را به عقیق یمنی مب ّ‬
‫خاکی را با آیتی از آیات حق چنان به کمال میرساند که تبدیل به جان میشود و‬
‫ییابــد‪ .‬در گــوش چشــم نکتــه ترســناکی را دمیــد کــه صــد‬
‫رازهای غیب را در م ‌‬
‫کسوف )خورشید گرفتگی( در خورشید ایجاد شد‪ .‬زبان تقــدیر الهــی در گــوش‬
‫ابر چه خوانده است که از چشمش مانند مشک اشک جاری کرد‪ .‬و به خاک چه‬ 

‫‪192‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫گفته که مراقب و خاموش مانده است‪ .‬پس از آن‪ ،‬رسول قیصــر بــاز اینچنیــن‬
‫در باره روح از خلیفه سؤال کرد‪:1‬‬
‫سّر‬
‫گفت یا ُ‬
‫مر چه حکمت بود و ِ‬
‫ع َ‬
‫در‬
‫جای ک َ ِ‬

‫حبس آن صافی درین‬

‫‪2‬‬

‫جان صافی بسته‬

‫گلی پنهان شده‬
‫آب صافی در ِ‬
‫ابدان شده‬
‫یکنی‬
‫گفت تو بحثی شگرفی م ‌‬
‫یکنی‬
‫حرفی م ‌‬
‫َ‬
‫حبس کردی معنی آزاد را‬
‫تو باد را‬

‫د‬
‫معنیی را بن ِ‬
‫بند حرفی کرده‬

‫رسول گفت‪ :‬ای عمر چه راز و حکمــتی در حبــس روح صــاف در جســم تیــره‬
‫گل وجود پنهان و جان پاکیزه اســیر بــدنها گردیــده‬
‫است و چرا آب پاک روح در ِ‬
‫یدهــد کــه بحــث غریــب و شــگفت‬
‫مر‪ ‬بــه فرســتاده قیصــر پاســخ م ‌‬
‫است؟ عُ َ‬
‫یکنی همچنانکه‬
‫انگیزی را پیش کشیدی و عالم معنا را به حرف و کلمه مقّید م ‌‬
‫باد را نمیتوان به بند حرف کشید‪ ،‬تعریف روح نیز امکان ندارد‪.‬‬
‫‪ -5‬سخن پیامبرص با علی‬

‫پیامبر بزرگوارص بــه علــی شــیر میــدانهای کــارزار و زاهــد خلوتهــای شــب‬
‫یفرماید‪» :‬هرکسی برای تقرب به خداوند طاعتی میجوید‪ ،‬تو به همنشینی با‬
‫م ‌‬
‫عاقل و بنده خاص تقّرب جوی«‪.‬‬
‫گفت پیغامبر علی را کای علی‬
‫دلی‬
‫‪3‬‬

‫لیک بر شیری مکن هم ِاعتماد‬
‫اندر آ در سای ۀ آن عاقلی‬

‫شیر ح ّ‬
‫قی پهلوان پر‬
‫اندر آ در سایه نخل امید‬
‫کش نداند برد از ره‬

‫قلی‬
‫نا ِ‬
‫ظل او اندر زمین چون کوه قاف‬
‫طواف‬

‫روح او سیمرغ بس عالی‬

‫گر بگویم تا قیامت نعت او‬

‫هیچ آن را مقطع و غایت‬
‫مجو‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ شرح مثنوی شریف‪ -‬جزء دوم از دفتر اول ‪.573/‬‬‫ این بیت در نسخۀ م‪ .‬درویش نیست‪.‬‬‫ استاد فروزانفر در شرح مثنوی شریف در باره اعتماد نوشته است که‪ :‬اعِتمد‪ ،‬بخوانید که إماله شده‬‫ممالة بدن گونه نوشته می شود‪.‬‬
‫ِاعتماد است و در نسخه موزه قونیه و چاپ لیدن ُ‬ 

‫‪193‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫در بشر روپوش کردست آفتاب‬
‫صواب‬
‫بال ّ‬
‫ت راه‬
‫یا علی از جمل ۀ طاعا ِ‬

‫بر گزین تو سای ۀ خاص إله‬
‫مخَلصی انگیختند‬
‫خویشتن را َ‬

‫هرکسی در طاعتی بگریختند‬
‫تو برو در سای ۀ عاقل گریز‬

‫ه أعلم‬
‫فهم کن والل ُ‬

‫تا زهی زان دشمن پنهان ستیز‬

‫از همه طاعات اینت بهترست‬
‫هست‬

‫سبق یابی بر هر آن سابق که‬
‫‪1‬‬

‫شیر حق‪ ،‬علی در میدان جهاد با نفس و نبرد با دشمن اسلم یکه تاز و ممتاز‬
‫است و اجتماع هر دو صفت در انسان شجاع‪ ،‬کمــتر پیــش میآیــد‪ .‬از ایــن نظــر‬
‫رسول گرامی‪ ،‬علی را به مصاحبت و همنشینی با خردمنــد تشــویق میفرمایــد‪،‬‬
‫مرحوم استاد فروزانفر در باره این موضوع چنین میگوید‪:‬‬
‫»در نظر مولنا )شیر حق( کسی است که در میدان مجاهدت و خلف نفس‬
‫و هوای نفسانی جان باز و دلیر باشد و از اظهار حقیقت بیم نکنــد و در اجــرای‬
‫احکام‪ ،‬هراس بدل راه ندهد و شــجاعت او از قــدرت حـق منبعـث باشـد نـه از‬
‫س کـه ناشـی از قـوّۀ‬
‫نیروی غضـب و خشـم‪ ،‬ماننـد دلوری و یلـی پهلوانـان حـ ّ‬
‫س انتقام و غلبه خصــمان و همــاوردان اســت‪ ...‬راســتی‬
‫غضبی و محّرک آن‪ ،‬ح ّ‬
‫که علی در همه احوال چنین بود و چنین زیست و سیره او در حیــات رســولص‬
‫و پس از رحلت وی و هم بوقت خلفت ظاهر هم بدین سان بود«‪.‬‬
‫این ابیات‪ ،‬تفسیر حدیث ذیل است‪:‬‬
‫َ‬
‫فت َ َ‬
‫ب الب ِّر َ‬
‫ی إذا ت َ َ‬
‫ه‬
‫ق ّ ْ‬
‫»یا َ‬
‫رب إَلیی ِ‬
‫قّر َ‬
‫هم فی أبوا ِ‬
‫ب الّنا ُ‬
‫عل ِ ّ‬
‫س إلی خاِلق ِ‬
‫فییی‬
‫ت َ ّ‬
‫ب َِأنوا‬
‫ه ِ‬
‫و ِ‬
‫والزلفی ِ‬
‫دالل ِ‬
‫درجا ِ‬
‫عن ی َ‬
‫عن َ‬
‫هم بال ّ‬
‫ع ال َ‬
‫ل َتسِبق ُ‬
‫س َ‬
‫عق ِ‬
‫دالنا ِ‬
‫ِ‬
‫ة«‪.2‬‬
‫ال ِ‬
‫خَر ِ‬
‫»ای علی‪ ،‬چون مردم به آفریدگار خود از راههای نیکوکاری تقّرب جوینــد‪ ،‬تــو‬
‫از راههای گوناگون عقل و دانایی نزدیک جوی تا از ایشان بپایه و نزدیکی پیش‬
‫تر آیی در نزد مردم بدین جهان و در پیشگاه خدای تعالی بدان جهان«‪.‬‬
‫یبینید مولنا عقل را بمعنی مظهر عقــل ک ـ ّ‬
‫ی کامــل اســت‬
‫چنانکه م ‌‬
‫ل کــه ول ـ ّ‬
‫گرفته و از آن دلیلی بر فوائد صحبت‪ .‬و همنشینی پیران انگیختــه اســت‪ .‬مفــاد‬
‫سّر و باطنی بـر اعمـال و حرکـات بـدنی و ظـاهری ولـی‬
‫حدیث‪ ،‬ترجیح اعمال ِ‬
‫‪3‬‬
‫حت آن اعمال‪ ،‬نیز در نظر صوفیان اجازه پیر است« ‪.‬‬
‫شرط ص ّ‬
‫انسان هر قــدر قــوی و نیرومنــد باشــد از حیلــه ســازی و دســتان آوری هــوای‬
‫سـل بصـحبت‬
‫نفسانی در امان نیست راه حـق‪ ،‬باریــک و خطــر آمیــز اسـت‪ ،‬تو ّ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ احادیث مثنوی‪ -‬استاد بدیع الزمان فروزانفر‪-‬انتشارات دانشگاه طهران‪.31-‬‬‫ احادیث مثنوی – استاد بدیع الزمان فروزانفر‪-‬انتشارات دانشگاه طهران ‪.31-‬‬‫جه اسنان به عقل و همنشینی با راهنمای خردمند است ولی نباید هر کسی را‬
‫ گر چه موضوع حدیث تو ّ‬‫دعی صلحیت و عرفان است راهنمای معرفتی دانست شدیدترین ضربه بر پیکر معنویت در همین‬
‫که م ّ‬
‫زمینه است‪.‬‬ 

‫‪194‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫پیران شرط احتیاط و دورنگری است‪ ،‬از آن جهت که پیر از هوی و هوس پــاک‬
‫یگــذرد‪ ،‬کســی کــه در‬
‫یکنــد و اندیشـۀ نــا صــواب بــر دلــش نم ‌‬
‫است‪ ،‬کار بد نم ‌‬
‫یگذارد بالطبع و بـر اثـر همنشـینی و شــهود احــوال وی چنـان‬
‫صحبت او روز م ‌‬
‫‪1‬‬
‫یگراید ‪.‬‬
‫یشود که بکار کرد و یا خاطر نفسانی دیرتر و کمتر م ‌‬
‫م ‌‬
‫همنشینی با خاصان و خردمندان وارسته‪ ،‬جاذبه مغناطیسی معنــوی در آدمــی‬
‫یکند بگونهای که ماننــد آهــن ربــا‪ ،‬طــرف را در میــدان جــاذبه مجــذوب‬
‫ایجاد م ‌‬
‫ینمایــد و انقلب تــأثیر افکــار و نیــروی‬
‫شخصــیت و عظمــت آن انســان وال م ‌‬
‫اندیشه‪ ،‬مدیون این مصاحبت است‪.‬‬
‫‪ -6‬گناهان و عدم انفاقها‬

‫گناهان و عدم انفاقها و بخششها و بخلها و ناجوانمردیها‪ ،‬خانمانها و سرزمینها‬
‫یسازند‪:‬‬
‫و مّلتها را نابود م ‌‬
‫مر‬
‫آتشی افتاد در عهد ُ‬
‫ع َ‬
‫در فتاد اندر بنا و خانهها‬

‫همچو چوب خشک‪ ،‬می خورد‬
‫جر‬
‫ح َ‬
‫او‪َ ،‬‬
‫تازد اندر پّر مرغ و‬
‫لنهها‬

‫نیم شهر از شعلهها آتش گرفت‬
‫میشگفت‬

‫آب میترسید از آن و‬

‫سرکه میزدند‬
‫مشکهای آب و ِ‬
‫َ‬
‫هوشمند‬

‫بر سر آتش کسان‬

‫آتش از استیزه افزون میشدی‬
‫بی حدی‬

‫میرسید او را مدد از‬

‫مر‪ ،‬شتاب‬
‫ب ُ‬
‫ع ّ‬
‫خلق‪ ،‬آمد جان ِ‬

‫کاتش ما مینمیرد هیچ‬
‫از آب‬

‫گفت‪ :‬آن آتش ز آیات خداست‬
‫شماست‬
‫سرکه چیست؟ نان قسمت کنید‬
‫آب و ِ‬
‫مناید‬
‫خلق گفتندش که‪ :‬در بگشودهایم‬
‫ُ‬
‫وت بودهایم‬
‫فت ّ‬
‫گفت‪ :‬نان در رسم و عادت دادهاید‬
‫نگشادهاید‬
‫‪1‬‬

‫‪ -‬شرح مثنوی شریف‪ -‬جزء سوم از دفتراول‪. 1224-1223-‬‬

‫ش بخل‬
‫شعلهیی از آت ِ‬
‫ل‬
‫بخل بگذارید اگر آ ِ‬
‫ل‬
‫ما سخی و َاه ِ‬
‫دست از بهر خدا‬ 

‫‪195‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ر ناز‬
‫ر َبوش‪ 1‬و به‬
‫ِ‬
‫ر فخر و به ِ‬
‫به ِ‬
‫‪2‬‬
‫تقوی و نیاز‬

‫نز برای ترس و‬

‫مِنه‬
‫مال‪ ،‬تخم است و به هر شوره َ‬
‫رهزن مده‬

‫تیغ را در دست هر‬

‫اهل دین را بازدان از اهل کین‬
‫با او نشین‬

‫همنشین حق بجو‪،‬‬

‫هرکسی بر قوم خود ایثار کرد‬
‫کار کرد‬

‫‪4‬‬

‫کاغه‪ 3‬پندارد که او خود‬

‫همچنــانکه انفاقهــا و گذشــتها و محّبتهــا و مردمیهــا‪ ،‬جــامعه را بــه آســایش و‬
‫یکشاند نامردیها و کینهها و دشمنیها‪ ،‬اضمحلل اجتماعات و انحطــاط‬
‫آرامش م ‌‬
‫دنها را در بــر دارد‪ .‬راســتی نــان دادن و کمــک عــادتی غیــر دســتگیری و‬
‫تمــ ّ‬
‫مساعدت عبادتی است‪.‬‬
‫‪ -7‬داستان خدو انداختن به صورت علی‬

‫مولنای بلخ‪ ،‬در یــک تصــویرگری‪ ،‬چنــان مــاهرانه از دام ریــا و شــرک پــرده‬
‫یگشاید که هر شنونده و خوانندهای را به فراز توحیدی ضد ّ خویشتن پرستی‬
‫م ‌‬
‫یخواند‪ ،‬و آن داستان خدو و انداختن به صورت پاک علی است‪.‬‬
‫فرا م ‌‬
‫مل‬
‫ص َ‬
‫ع َ‬
‫از علی آموز اخل ِ‬
‫َ‬
‫از دَغل‬
‫در غزا بر پهلوانی دست یافت‬
‫شتافت‬
‫او خدو‪ 5‬انداخت در روی علی‬
‫ولی‬
‫آن خدو زد بر رخی که روی ماه‬
‫سجدهگاه‬
‫در زمان‪ ،‬انداخت شمشیر آن علی‬
‫کاهلی‬
‫گشت حیران آن مبارز زین عمل‬
‫بی محل‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫هر‬
‫مط ّ‬
‫شیر حق را دان ُ‬
‫زود شمشیری بر آورد و‬
‫ی و هر‬
‫افتخار هر نب ّ‬
‫سجده آرد پیش او در‬
‫کرد او اندر غزااش‬
‫وز نمودن عفو و رحمت‬

‫َبوش‪ :‬خود نمایی‪.‬‬
‫نیاز‪ :‬نیاز به درگاه خدا‪ ،‬نذر و نیاز‪.‬‬
‫کاغه‪ :‬تنبل‪ ،‬در اینجا به معنی تنبل وار آمده است‪.‬‬
‫مثنوی جلل الدین محمد بلخی – دفتراول‪ -‬دکتر محمد استعلمی ‪.175-‬‬
‫ضم یا فتح خ‪ُ ،‬تف یا آب دهان‪.‬‬
‫خدو‪ :‬به ّ‬ 

‫‪196‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫گفت‪ :‬بر من تیغ تیز افراشتی‬
‫بگذاشتی؟‬
‫آن چه دیدی بهتر از پیکار من؟‬
‫اشکار من‬
‫آن چه دیدی که چنین خشمت نشست؟‬
‫جست‬
‫باز َ‬
‫آن چه دیدی؟ بر تو از کون و مکان‬
‫بخشیدیم جان‬

‫از چه افگندی؟ مرا‬
‫تا شدی تو سست در‬
‫تا چنان برقی نمود و‬
‫که به از جان بود و‬

‫یشــود و او را بـه‬
‫داستان چنین است کـه‪ ،‬علـی در نـبرد بـا پهلـوانی پیــروز م ‌‬
‫یکشــد کــه او را بکشــد ناگهــان آن قهرمــان شکســت‬
‫زمین میزند و شمشیر م ‌‬
‫یکنــد‬
‫دت ناراحتی آب دهانش را به روی آن انسان بزرگ پرتاب م ‌‬
‫خورده از ش ّ‬
‫و علی به جای اینکه بیشتر در کشتن او عجله نماید شمشـیرش را غلف کـرده‬
‫یخیــزد و چنـان حیـرت بـر او چیـره‬
‫یشــود پهلـوان بـر م ‌‬
‫از قتلــش منصــرف م ‌‬
‫یپرسد‪ :‬چرا علیه من شمشــیر‬
‫میگردد که با پریشان حالی و درماندگی از او م ‌‬
‫کشیدی و علت انصراف تو چیست؟ ای علی که در عظمــت بــر کــون و مکــان‬
‫برتری داری چه پیش آمد و چه دیدی که خشمت فرو نشست و جانم را به من‬
‫بخشیدی؟‬
‫در شجاعت شیر رّبانیستی‬

‫کیستی‬
‫‪1‬‬

‫وت ابر موسی ای به تیه‬
‫در مر ّ‬
‫بی شبیه‬
‫ابرها گندم دهد کان را به جهد‬
‫چو شهد‬
‫ابر موسی پّر رحمت بر گشاد‬
‫زحمت بداد‬
‫ن کرم‬
‫از برای پخته خوارا ِ‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫عَلم‬
‫عاَلم َ‬

‫وت خود که داند‬
‫در مر ّ‬
‫کامد از وی خوان و نان‬
‫پخته و شیرین کند مردم‪،‬‬
‫پخته و شیرین بی‬
‫رحمتش افروخت در‬

‫تا چهل سال آن وظیفه و آن عطا‬
‫اهل رجا‬

‫کم نشد یک روز زان‬

‫تا هم ایشان از خسیسی خاستند‬
‫خواستند‬

‫‪2‬‬
‫س‬
‫گندنا و ت َّره و خ ّ‬

‫ تیه‪ :‬اشاره به داستان موسی و بنی اسرائیل در بیابان است‪.‬‬‫‪ -‬گندنا‪ :‬نوعی سبزی خوردنی‪ ،‬تره‪.‬‬ 

‫‪197‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫کرام‬
‫مت احمد! که هستید از ِ‬
‫ا ّ‬
‫باقی آن طعام‬
‫عندَ َرّبی فاش شد‬
‫ت ِ‬
‫چون أبی ُ‬
‫ز آش شد‬
‫هیچ‪ ،‬بی تأویل این را در پذیر‬
‫شهد و شیر‬

‫تا قیامت هست‬
‫قی‪ 1‬کنایت‬
‫عم و ُیس ِ‬
‫ُیط ِ‬
‫تا در آید در گلو چون‬

‫زآن که تأویل است واداِد‪ 2‬عطا‬
‫حقیقت را خطا‬
‫ل اوست‬
‫آن خطا دیدن ز ضعف عق ِ‬
‫ل جزو‪ ،‬پوست‬
‫عق ِ‬
‫خویش را تاویل کن‪ ،‬نه َاخبار را‬
‫بدگوی‪ ،‬نه گلزار را‬

‫چون که بیند آن‬
‫ل کل‪ ،‬مغز است و‬
‫عق ِ‬

‫ای علی که جمله عقل و دیدهای‬
‫از آنچه دیدهای‬
‫حلمت‪ ،‬جان ما را چاک کرد‬
‫تیغ ِ‬
‫ما را پاک کرد‬
‫ر هوست‬
‫بازگو‪ ،‬دانم که این اسرا ِ‬
‫ر اوست‬
‫شمشیر کشتن کا ِ‬
‫ع بی آلت و بی جارحه‬
‫صان ِ‬
‫هدیه های راِبحه‬

‫ب علمت‪ ،‬خاک‬
‫آ ِ‬
‫زان که بی‬
‫ب این‬
‫واه ِ‬

‫یچشاند هوش را‬
‫صد هزاران م ‌‬
‫چشم و گوش را‬
‫ش خوش شکار‬
‫باز گو ای باز عر ِ‬
‫زمان از کردگار؟‬

‫تا چه دیدی این‬

‫آن یکی ماهی همی بیند عیان‬
‫میبیند جهان‬

‫‪2‬‬

‫مه یی واگو‬
‫ش ّ‬

‫ود دو‬
‫که خبر نب َ‬

‫چشم تو ادراک غیب آموخته‬
‫حاضران بر دوخته‬

‫‪1‬‬

‫مغز را‬

‫چشم های‬
‫و آن یکی تاریک‬

‫قی باشد زیرا خود متعدی است و ضمنا اشاره به آیه ‪ 79‬سوره الشعرا است ﴿‪‬‬
‫قی‪ :‬باید َیس ِ‬
‫ ُیس ِ‬‫‪      ‬‬
‫‪‬‬
‫‪» ﴾     ‬و کسی که مرا غذا و آب می دهد و‬
‫هرگاه بیمار شوم مرا بهبودی می بخشد«‪.‬‬
‫‪ -‬وادادن‪ :‬پس دادن – باز دادن‪ -‬ول کردن‪ ،‬واداد‪ :‬بازتاب‪ ،‬انعکاس‪.‬‬ 

‫‪198‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫یبیند به هم‬
‫و آن یکی سه ماه م ‌‬
‫عم‬
‫بنشسته یک موضع‪ ،‬ن َ َ‬
‫چشم هر سه باز و گوش هر سه تیز‬
‫و از من در گریز‬

‫در تو آویزان‪،‬‬

‫سحر عین است این‪ ،‬عجب لطف خفی است‬
‫و بر من یوسفی است‬
‫عالم ار هجده هزار است و فزون‬
‫نیست این هجده زبون‬
‫مرَتضی‬
‫ی ُ‬
‫راز بگشا ای عل ِ‬
‫ن ال َ‬
‫ال َ‬
‫قضا‬
‫قضا ُ‬
‫حس ُ‬
‫یا تو واگو آنچه عقلت یافته ست‬
‫من تافته است‬
‫از تو برمن تافت‪ ،‬چون داری نهان؟‬
‫مه بی زبان‬
‫چون َ‬
‫لیک اگر در گفت آید قرص ماه‬
‫زودتر آرد به راه‬
‫از غلط ایمن شوند و از ُ‬
‫ذهول‬
‫گ غول‬
‫شود بر بان ِ‬
‫‪1‬‬

‫مه بی گفتن چو باشد رهنما‬
‫اندر ضیا‬
‫چون تو بابی آن مدین ۀ علم ‪2‬را‬
‫حلم را‬
‫آفتاب ِ‬
‫باز باش ای باب بر جویای باب‬
‫ُ‬
‫اندر لباب‬
‫باز باش ای باب رحمت تا ابد‬
‫ُ‬
‫حد«‬
‫کفوا ً ا َ َ‬
‫هر هوا و ذّرهیی خود منظری است‬
‫کانجا دری است‬
‫تا بنگشاید دری را دیذبان‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ فراموشی و در اینجا به معنی گم‪.‬‬‫ی باُبها«‪.‬‬
‫ »َأنا مدین ُ‬‫ة العلم ِ َ‬
‫وعل ِ ّ‬

‫این ُ‬
‫گمان‬

‫این‪ ،‬سه کس‬

‫بر تو نقش گرگ‬
‫هر نظر را‬
‫س سوءُ‬
‫ای پ ِ‬
‫یا بگویم آنچه بر‬
‫میفشانی نور‬
‫شب روان را‬
‫مه غالب‬
‫بانگ َ‬
‫چون بگوید‪ ،‬شد ضیا‬
‫چون شعاعی‬
‫تا رسد از تو ُ‬
‫قشور‬
‫ه‬
‫بارگاه »ما ل َ ُ‬
‫ود‬
‫نا گشاده کی گ ُ َ‬

‫در درون هرگز نجنبد‬ 

‫‪199‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫چون گشاده شد دری‪ ،‬حیران شود‬
‫طمع پّران شود‬
‫غافلی ناگه به ویران گنج یافت‬
‫یشتافت‬
‫پس م ‌‬
‫هر‬
‫تا ز درویشی نیابی تو گ ُ َ‬
‫درویشی دگر؟‬
‫ن دود با پای خویش‬
‫سالها گر ظ ّ‬
‫بینیهای خویش‬
‫تا به بینی نایدت از غیب بو‬
‫میبینی؟ بگو‬

‫مرغ اومید و‬
‫سوی هر ویران از آن‬
‫َ‬
‫کی گهر جویی ز‬
‫ز اشکاف‬
‫نگذرد ِ‬
‫ر بینی هیچ‬
‫غی ِ‬

‫ای علی! جوانمردی تو چنان است که کسی را نمی توان با آن مقایسه کــرد‪،‬‬
‫در مردانگی و بخشش مانند ابری هستی که در بیابان بــر بنــی اســرائیل مــائدۀ‬
‫سلوی« بارید‪.‬‬
‫نو َ‬
‫آسمانی » َ‬
‫م ّ‬
‫یدهــد و بــه جریــان موسی و بنــی‬
‫مولنا سپس به داستان‪ ،‬شاخ و بــرگ م ‌‬
‫مــت اســلم در‬
‫اسرائیل در بیابان اشاره م ‌‬
‫ینماید و با مقایســهای بیــن آنــان و ا ّ‬
‫قینی« طعــام و نوشــیدنی‬
‫منی وَیس ِ‬
‫عندَ َرّبی ُیط ِ‬
‫ت ِ‬
‫بارۀ حدیث نبوی »أبی ُ‬
‫ع ُ‬
‫را خــوراک معنــوی روح انســانی میشــمارد و آدمــی را در زمینــه خطــا و عــدم‬
‫تشخیص عقل جزئی به تبعیت از عقل ّ‬
‫کلــی کــه مغــز در برابــر پوســت اســت‪،‬‬
‫تشویق مینماید‪.‬‬
‫میگوید‪ :‬ای انسان خود را تاویل کن نه اخبار و احادیث را‪ .‬اگر مشکلی وجــود‬
‫مه توست نه از بوی گلهای گلزار‪.‬‬
‫دارد در دستگاه گیرنده و شا ّ‬
‫یگشــاید و‬
‫دین خــود‪ ،‬زبــان ســتایش نســبت بــه علــی م ‌‬
‫ســپس جلل الیی ّ‬
‫س است از آنچــه از‬
‫م ‌‬
‫یفرماید‪ :‬ای علی! که وجود تو از جهان ماوراء ما ّ‬
‫ده و ح ّ‬
‫آن عالم دریافتی اندکی ما را هم بهرهمند سازد‪ .‬شکیبایی تــو‪ ،‬جــان فــدایی تــو‬
‫یکند و دانش آبی است که پیکر خاکی ما را شستشو میدهد‪ .‬اینکه دشمن را‬
‫م ‌‬
‫نکشتی‪ ،‬دست قدرتی با توست که با یاریت آمد زیــرا نکشــتن تــو عیــن کشــتن‬
‫شد‪ ،‬و این کار حقّ است که بدون اسباب و آلت صــورت میپــذیرد‪ .‬ایــن هــوش‬
‫که عقل ک ّ‬
‫ییابد که چشم‬
‫ل و روح معرفت یاب است‪ ،‬نکتهها و حقایقی را در م ‌‬
‫ظاهر و حواس آدمی توانایی درک آنها را ندارند و چشم تو قادر به دیـدن امــور‬
‫یتواند کنه آن را‬
‫یکنی که چشم عادی نم ‌‬
‫غیبی است و از این جهت کارهایی م ‌‬
‫بنگرد‪ .‬ادراک حقایق مراتبی دارد‪ ،‬یکــی در آســمان یــک مـاه را میبینــد‪ ،‬دیگــری‬
‫یگوید‪ :‬جهان تاریک و ماهی نیست‪ ،‬سومی‪ ،‬سه ماه را میبینــد‪ ،‬در حــالی کــه‬
‫م ‌‬
‫هر سه نفر در یکجا نشسته‪ ،‬به یک چیــز نگــاه میکننــد‪ ،‬اگــر چشــم بــاطن کــور‬
‫باشد‪ ،‬حقایق را نمیبیند‪ ،‬گــویی چشــم را جــادو کردهانــد و هــم‪ ،‬عــوالم معنــوی‬ 

‫‪200‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫خداوند چنینند‪ .‬علی در نبرد با آن پهلوان سوء القضا بود که بــه عنــایت الهــی و‬
‫دیدن حقایق معنوی حسن القضا شد‪.‬‬
‫مولنا در یک توجیه معنوی به شرح و بسط قضیه میپردازد و زمام اختیــار از‬
‫یرود و در موقعیتی خاص قرار میگیرد و چنین میگوید‪:‬‬
‫دستش بیرون م ‌‬
‫از سر مستی و ل ّ‬
‫ذت با‬

‫پس بگفت آن نو مسلمان ولی‬
‫علی‬

‫تا بجنبد جان به تن در‪ ،‬چون‬

‫که‪ :‬بفرما یا امیر المؤمنین‬
‫جنین‬
‫دتی‬
‫هفت اختر هر جنین را م ّ‬
‫خدمتی‬

‫میکنند ای جان به نوبت‬
‫آفتابش آن زمان‬

‫چون که وقت آید که جان گیرد جنین‬
‫معین‬
‫گردد ُ‬
‫کافتابش جان همی بخشد‬
‫این جنین در جنبش آید ز آفتاب‬
‫شتاب‬
‫جم بجز نقشی نیافت‬
‫از دگر أن ُ‬
‫برنتافت‬
‫از کدامین ره تعّلق یافت او‬
‫رو؟‬
‫س ماست‬
‫از ره پنهان که دور از ح ّ‬
‫راههاست‬

‫حم با آفتاب خوب‬
‫در َر ِ‬
‫آفتاب چرخ را بس‬

‫آن رهی که زر بیابد ُ‬
‫قوت از او‬
‫یاقوت از او‬

‫وان رهی که سنگ‪ ،‬شد‬

‫آن رهی که سرخ سازد لعل را‬
‫بخشد نعل را‬

‫وان رهی که برق‬

‫آن رهی که پخته سازد میوه را‬
‫کالیوه را‬
‫‪1‬‬

‫ز پّر افروخته‬
‫بازگو ای با ِ‬
‫ر شاه‬
‫ز عنقا گی ِ‬
‫بازگو ای با ِ‬

‫‪1‬‬

‫این جنین‪ ،‬تا آفتابش‬

‫‪ -‬کالیوه‪ :‬افسرده و بیمناک‬

‫وآن رهی که دل دهد‬
‫با شه و با ساعدش‬

‫آموخته‬
‫ای سپاه اشکن به خود‪،‬‬
‫نه با سپاه‬ 

‫‪201‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫وحدی‪ ،‬یکی و صد هزار‬
‫اُ ّ‬
‫مت َ‬

‫بازگو‪ ،‬ای بنده‪ ،‬بازت را‬
‫شکار‬

‫مح ّ‬
‫ل قهر‪ ،‬این رحمت ز چیست؟‬
‫در َ‬
‫کیست؟‬

‫اژدها را دست دادن راه‬

‫قهرمان که از عمل علی منقلب و مسلمان و دوست شــده بــود‪ .‬بــا احســاس‬
‫ل ّ‬
‫ذت و شــادی گفــت‪ :‬ای امیرالمــؤمنین ســخن بگــو تـا ماننــد روح کــه جنیــن را‬
‫زندگی میبخشد‪ ،‬مرا زنده گرداند‪ .‬مولنا در ابیات دیگــر روح آدمــی را جنینــی‬
‫یدهــد ایــن جــان دمیــدن‪ ،‬دور از‬
‫یکند که آفتاب نور حــق او را جــان م ‌‬
‫تشبیه م ‌‬
‫حواس ظــاهری و فیضــی از انــوار درخشــان خورشــید الهــی اســت و ارشــاد و‬
‫آموزش بدون عنایت مانند تابش سّیارات دیگر تأثیری ندارد‪ .‬و بــازهم الفــاظ و‬
‫یتوانند معانی و مفــاهیم معنــوی را نشــان دهنــد‪ .‬آری تــابش نــور حــق‬
‫کلم نم ‌‬
‫یدواند که‬
‫یآفریند چنانکه مرکب را چنان به سرعت م ‌‬
‫قدرت شگفت انگیزی م ‌‬
‫یکند و افسرده و بیمنــاک را جــرأت و امیــد‬
‫نعلش از سنگ خاره جرقه ایجاد م ‌‬
‫یبخشد‪.‬‬
‫م ‌‬
‫علی دراین استعاره بازی است که پرهایش از نور حــق افروختــه و درخشــان‬
‫شده و جایگاهش در پیشگاه پادشاه حقیقی جهان است‪ .‬ای علی! که خود تنها‬
‫متی و وجودت به صد هزار مرد جنگی میارزد‪ ،‬آن راه پنهان را به من بگــو‬
‫یک ا ّ‬
‫تا ارشاد و آموزشت مرا دگرگون کند‪ .‬اکنون مح ّ‬
‫ل قهر و انتقام اسـت کـه بایـد‬
‫یدهد و به او لطف مینماید؟‬
‫مرا بکشی‪ .‬چه کسی مانند تو به دشمن فرصت م ‌‬
‫ق میزنم‬
‫گفت‪ :‬من تیغ از پی ح ّ‬
‫تنم‬
‫شیر ح ّ‬
‫قم‪ ،‬نیستم شیر هوا‬
‫باشد گوا‬
‫حراب‬
‫ت‪ 1‬ام در ِ‬
‫می َ‬
‫می َ‬
‫ت إذ َر َ‬
‫ما َر َ‬
‫آفتاب‬
‫ت خود را من ز َره برداشتم‬
‫رخ ِ‬
‫انگاشتم‬
‫سایهییام‪ ،‬کد خدایم آفتاب‬

‫بند ۀ ح ّ‬
‫قم‪ ،‬نه مأمور‬
‫فعل من بر دین من‬
‫من چو تیغم و آن زننده‬
‫ر حق را من عدم‬
‫غی ِ‬
‫حاجبم من‪ ،‬نیستم او را‬

‫حجاب‬
‫من چو تیغم ُپر گهرهای وصال‬
‫در قتال‬
‫‪1‬‬

‫زنده گردانم نه کشته‪،‬‬

‫‪ -1‬النفال‪     ﴿ -17-‬‬
‫‪» ﴾‬و آنگاه که انداختی‪ ،‬تو تیر نینداختی بلکه خداوند تیر را پرتاب کرد«‪.‬‬ 

‫‪202‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫غ مرا‬
‫خون نپوشد گوه ِ‬
‫ر تی ِ‬

‫مرا؟‬

‫که ن َِیم کوهم ز حلم و صبر و داد‬
‫باد؟‬
‫ود از جا‪ ،‬خسی است‬
‫آن که از بادی َر َ‬
‫خود بسی است‬
‫باد خشم و باد شهوت‪ ،‬باِد آز‬
‫نبود اهل نماز‬
‫ی من‪ ،‬بنیاد اوست‬
‫کوهم و هست ّ‬
‫بادم یاِد اوست‬
‫جز به باد او نجنبد میل من‬
‫ل من‬
‫اَ َ‬
‫حد سر خی ِ‬
‫خشم بر شاهان شه و ما را غلم‬
‫بستهام زیر لگام‬
‫تیغ حلمم گردن خشمم زدهست‬
‫رحمت آمده ست‬
‫غرق نورم گرچه سقفم شد خراب‬
‫هستم بوتراب‬
‫چون در آمد عّلتی اندر غزا‬
‫نهان کردن سزا‬
‫ب ل ِّله آید نام من‬
‫ح ّ‬
‫تا أ َ‬
‫آید کام من‬
‫تا که إعطا ل ِّله آید جود من‬
‫ل ِّله آید بود من‬
‫ُبغض من ل ِّله‪ ،‬عطا ل ِّله و بس‬
‫ن کس‬
‫ن َِیم من آ ِ‬
‫و آنچه ل ِّله میکنم‪ ،‬تقلید نیست‬
‫گمان‪ ،‬جز دید نیست‬
‫ز اجتهاد و از تحّری رستهام‬
‫ن حق بستهام‬
‫دام ِ‬

‫غ‬
‫باد از جا کی برد می ِ‬
‫کوه را کی در ُرباید تند‬
‫ز آن که باد ناموافق‬
‫برد او را که‬
‫ور شوم چون کاه‪،‬‬
‫نیست جز عشق‬
‫خشم را هم‬
‫خشم حق‪ ،‬بر من چو‬
‫روضه گشتم‪ ،‬گرچه‬
‫تیغ را دیدم‬
‫تا که أبغض ل ِّله‬
‫سک‬
‫تاکه َام َ‬
‫جمله ل ِّلهام‪،‬‬
‫نیست تخییل و‬
‫آستین بر‬ 

‫‪203‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫گر همی پرم‪ ،‬همی بینم مطار‬
‫مدار‬
‫گردم‪ ،‬همی بینم َ‬
‫ور َ‬
‫کشم باری‪ ،‬بدانم تا کجا‬
‫پیشم پیشوا‬

‫ماهم و خورشید‬

‫بیش از این با خلق گفتن روی نیست‬
‫اندر جوی نیست‬

‫بحر را گنجایی‬

‫عقول‬
‫پست میگویم به اندازه ُ‬
‫ود کار رسول‬
‫بُ َ‬

‫ود‪ ،‬این‬
‫عیب نب َ‬

‫حّرم‪ ،‬گواهی حّر شنو‬
‫از غرض ُ‬
‫نرَزد دو جو‬
‫در شریعت مر گواهی بنده را‬
‫دعوی و قضا‬
‫گر هزاران بنده با شندت گواه‬
‫ایشان را به کاه‬
‫بند ۀ شهوت ب ََتر نزدیک حق‬

‫‪1‬‬

‫که گواهی بندگان‬
‫ت‬
‫نیست قدری وق ِ‬
‫بر نسنجد شرع‬
‫از غلم و بندگان‬

‫مسَترق ‪.‬‬
‫ُ‬

‫حر‬
‫کین به یک لفظی شود از خواجه ّ‬
‫مّر‬
‫میرد سخت ُ‬

‫زَید شیرین و‬
‫و آن ِ‬

‫بند ۀ شهوت ندارد خود خلص‬
‫إنعام خاص‬

‫جز به فضل ایزد و‬

‫در چهی افتاد کان را غور نیست‬
‫و جور نیست‬

‫و آن گناه اوست‪ ،‬جبر‬

‫در چهی انداخت او خود را که من‬
‫سن‬
‫نمی یابم َر َ‬
‫بس کنم‪ ،‬گر این سخن افزون شود‬
‫خارا خون شود‬
‫این جگرها خون نشد‪ ،‬نز سختی است‬
‫و بدبختی است‬
‫چون گواهی بندگان مقبول نیست‬
‫خون مردود نیست‬
‫‪1‬‬

‫ور همی‬

‫قرق‪ :‬ربوده و دزدیده شده و‪. ..‬‬
‫مست َ َ‬
‫‪ُ -‬‬

‫در خور قعرش‬
‫ود؟ که‬
‫خود جگر چه ب َ‬
‫غفلت و مشغولی‬
‫خون شو‪ ،‬آن وقتی که‬ 

‫‪204‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫عدل او باشد‬

‫چون گواهی بندگان مقبول نیست‬
‫که بنده غول نیست‬
‫سلنا َ‬
‫هد‪ 1‬در ن ُ ُ‬
‫ذر‬
‫ک شا ِ‬
‫گشت َار َ‬
‫َ‬
‫حّر‬
‫حرین ُ‬
‫کون او ُ‬
‫حّرم‪ ،2‬خشم کی بندد مرا؟‬
‫چون که ُ‬
‫صفات حق‪ ،‬در آ‬

‫ز آن که بود از‬
‫نیست اینجا جز‬
‫زان که رحمت داشت‬

‫اندر آ‪ ،‬کآزاد کردت‪ ،‬فضل حق‬
‫سَبق‬
‫بر خشمش َ‬
‫اندر آ‪ ،‬اکنون که َرستی از خطر‬
‫کیمیا کردت گهر‬

‫‪3‬‬

‫سنگ بودی‪،‬‬

‫رستهای از کفر و خارستان او‬
‫بش ُ‬
‫هو‬
‫کف به سروستان ُ‬
‫وم ای محتشم!‬
‫تو منی و من ت ُ َ‬
‫علی را چون ُ‬
‫کشم؟‬

‫تو علی بودی‪،‬‬

‫معصیت کردی به از هر طاعتی‬
‫پیمودهای در ساعتی‬
‫بس خجسته معصیت کآن کرد‪ ،‬مرد‬
‫ق ورد ؟‬
‫دمد اورا ِ‬
‫عمر و قصد رسول‬
‫نه گناه ُ‬
‫درگاه قبول؟‬
‫‪4‬‬

‫سحر ساحران‪ ،‬فرعونشان‬
‫نه به ِ‬
‫عونشان؟‬
‫جحود‬
‫گر نبودی ِ‬
‫سحرشان و آن ُ‬
‫عُنود ؟‬
‫فرعون َ‬
‫کی بدیدندی عصا و معجزات؟‬
‫عصاة !‬
‫قوم ُ‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫آسمان‬
‫نه ز خاری بر‬
‫میکشیدش تا به‬

‫میکشید‪ ،‬و گشت دولت‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫چون ُ‬
‫گلی‪،‬‬

‫کی کشیدیشان به‬
‫معصیت طاعت شد ای‬

‫ اشاره به آیه ‪ 45‬سوره احزاب است که ﴿‪   ‬‬‫‪‬‬
‫‪» ﴾   ‬ای پیامبر‬
‫ما ترا به عنوان گواه و مژده رسان و هشدار دهنده فرستادیم«‪.‬‬
‫حّر‪ :‬آزاد‪.‬‬
‫ ُ‬‫ج ّ‬
‫ حدیث قدسی‪» :‬قا َ‬‫ضبی« خداوند فرمود‪ :‬رحمتم بر خشمم پیشی‬
‫سب َ َ‬
‫متی غ َ َ‬
‫ه عّز وَ َ‬
‫ل‪َ :‬‬
‫قت َرح َ‬
‫ل الل ُ‬
‫گرفته است«‪.‬‬
‫ َورد‪ :‬گل سرخ‪.‬‬‫عنود‪ :‬دشمن‪.‬‬
‫ َ‬‫‪ -‬عصاة‪ :‬جمع عاصی‪ ،‬سرکش و نافرمان‪.‬‬ 

‫‪205‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫نا امیدی را خدا گردن زده ست‬
‫طاعت آمده ست‬
‫سّیآت‬
‫مب َ ّ‬
‫دل میکند او َ‬
‫چون ُ‬

‫چون گنه مانند‬
‫طاعتیاش میکند رغم ِ‬

‫‪1‬‬

‫وشاة‬
‫ُ‬
‫زین شود مرجوم شیطان رجیم‬
‫گردد دو نیم‬

‫وز حسد او ِبطَرقد‪،‬‬
‫زان گنه ما را به‬

‫وَرد‬
‫او بکوشد تاگناهی پر َ‬

‫ورد‬
‫چاهی آ َ‬
‫چون ببیند کآن گنه شد طاعتی‬
‫مبارک ساعتی‬

‫گرد او را نا‬

‫اندر آ‪ ،‬من در گشادم مر تو را‬
‫دادم مر تو را‬

‫ُتف زدی و تحفه‬

‫مر جفاگر را چنینها میدهم‬
‫سر می نهم؟‬

‫ی چپ چه سان‬
‫پیش پا ِ‬

‫پس وفاگر را چه بخشم؟ تو بدان‪:‬‬
‫ملکهای جاودان‬
‫ُ‬
‫یدهــد‪ :‬مــن بنــده خداونــدم و از خواســته های نفســانی پیــروی‬
‫علــی پاســخ م ‌‬
‫قم و زور و قدرت را در راه آرزوهای شخصی بکــار نمیبــرم و‬
‫یکنم و شیر ح ّ‬
‫نم ‌‬
‫شمشیر در راه حق میزنم‪ .‬قدرت من‪ ،‬از خورشید حق است و در نبرد جهادی‪،‬‬
‫شمشیر و نیرویم در اختیــار حــق قــرار گرفتــه اســت و غیــر ذات او را معــدوم‬
‫میپنــدارم‪ .‬مــن در برابــر خورشــید فــروزان الهــی ســایهام‪ ،‬صــاحب هســتی و‬
‫کدخدای وجود من آفتاب حق است و مانند دربانی هر که را که شایسته بدانم‪،‬‬
‫یگشــایم‪ .‬مــن شمشــیری هســتم کــه‬
‫راه شناسایی و معرفــت حــق را بــر او م ‌‬
‫گوهرهای ذاتی معنوی در بر دارد و در نـبرد هـم اگـر کسـی را بکشـم او را بـه‬
‫وصال حقیقت میرسانم‪ .‬کشتن و خون ریختــن مــن در راه خداســت و منــافع و‬
‫اغراض شخصی نمیتوانند گوهر پرارزش معنــویت شمشــیر مــرا برباینــد‪ .‬ماننــد‬
‫کوه در مسیر معرفت مستحکم و صابرم و تند بادهای مادی توانایی جنبانــدن و‬
‫گرفتن قدرت مرا ندارند‪ .‬انسان ضعیف و ناتوان در برابر هــر جریــانی از پــا در‬
‫یآید و ناملیمات در زندگی این خس و نــاچیز زیــاد اســت‪ .‬بادهــای شــهوانی؛‬
‫م ‌‬
‫خشم و آز کسی را از راه بدر میکنند که اهل نماز و اتصال روحی نباشــد‪ .‬مــن‬
‫یتواند مانند بادی ایــن کــوه را‬
‫در برابر حوادث ناگوار مانند کوهم اما یاد حق م ‌‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫گنجها و‬

‫ ُوشاة‪ :‬جمع واشی‪ ،‬دروغگو و منکر‪.‬‬‫ مثنوی معنوی‪ -‬جلل الدین محمد بلخی – دفتر اول – به اهتمام دکتر محمد استعلمی – کتابفروشی‬‫زوار‪ 175-‬تا ‪.180‬‬ 

‫‪206‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫چون کاهی بهر سویی ببرد‪ .‬میل من تابع اراده خداوند است و جــز عشــق احــد‬
‫یکند درحالی که غلم و اسیر‬
‫فرماندهی ندارم‪ .‬خشم بر شاهان‪ ،‬فرمانروایی م ‌‬
‫من است و او را زیر لگام به بنــد کشــیدهام‪ .‬شمشــیر حلــم و بردبــاریم گــردن‬
‫خشمم را زده است و خشم حق برایم نشانه عنایت و رحمت اوست‪ .‬مــن کــه‬
‫خود چیزی ندارم و زندگی ظاهریم جلوهای ندارد غرق نور الهیم و وجود مادیم‬
‫باغ و گلستان است‪ .‬چون میل به انتقام در جهاد من رخنه کرد مصــلحت دیــدم‬
‫که شمشیر را در غلف کنم‪ .‬دشمن را نکشــتم تــا محبــت و بغــض و کینهام بــه‬
‫خاطر خدا باشد‪ ،‬و همه اعمال و حرکاتم؛ بخشش و نبخشیدنم و بخل و عطایم‬
‫از آن او‪ ،‬و همه وجودم ‪ ،‬متعلق به خداوند اســت و بــه دیگــری وابســته نیســت‬
‫یدهــم از روی تقلیــد و قــرائن نیســت بلکــه بــه پروردگــارم‬
‫آنچه را که انجــام م ‌‬
‫مّتصلم و وجودم سراسر دید و بینش شده است و گــویی کــه دســتم بــه دامــن‬
‫حق دوختهاند‪ .‬من اسیر پنجه قدرت خداوندم و هرچــه دارم از اوســت‪ ،‬اگــر در‬
‫عالم معنا پرواز میکنم هدف و مقصود را میبینم‪ .‬من ماهم و پیشوایم خورشید‬
‫یگیرم‪ .‬من بیشــتر از آنچــه گفتــم بــرای مــردم‬
‫فروزان حق است و از او نور م ‌‬
‫یدهم زیرا آنها مانند جــویی هســتند کــه گنجــایش بحــر را ندارنــد‪ .‬بــه‬
‫توضیح نم ‌‬
‫یگــویم و ایــن عیــب نیســت و اقتــدا بــه رسول‬
‫اندازه عقــول مــردم ســخن م ‌‬
‫َ‬
‫اکرمص اســت‪ .‬مــن از قیــد و بنــد غـَرض و هواهــای نفســانی آزادم و گــواهی‬
‫یدهم زیرا گواهی مملوک و بنده زر خرید پذیرفتنی نیست‪ .‬و در شــریعت بــه‬
‫م ‌‬
‫هنگام قضاوت‪ ،‬گواهی بنده مقبول نمیباشد‪ .‬و اگر هزاران بنده شــهادت دهنــد‪،‬‬
‫گواهی آنان به اندازه کاهی ارزش ندارد‪ .‬بنــدۀ شــهوت و خواســتۀ نفســانی نــزد‬
‫خداوند از هر غلم و بندۀ ربوده شده بدتر است‪ .‬زیرا بنده با یک سخن و اجازه‬
‫یکند و بسیار تلخ و‬
‫مالکش آزاد میشود در حالیکه بنده نفس‪ ،‬شیرین زندگی م ‌‬
‫سخت میمیرد‪ .‬بنده شهوت جز به فضـل و بخشـش خـاص الهـی از قیـد نفـس‬
‫آزاد نمیشود‪ ،‬و در چنان چاه عمیق و بی انتهایی افتاده است که خلصی نــدارد‬
‫و این بر او ستم و جبر نیست بلکه سرنوشتی است که از گناه برای خود رقــم‬
‫زده اســت‪ .‬او خــود را در چنـان چـاه عمیقــی انـداخته اســت کـه طنـابی بـرای‬
‫یکنم زیــرا اگــر بیشــتر آن را‬
‫رسیدن به عمق آن وجود ندارد‪ .‬سخن را کوتاه م ‌‬
‫ادامه دهم نه تنها جگر آدمی خون میشود بلکه سنگ خـارا نیــز بـه خـون تبـدیل‬
‫یکند و اگر چنیــن نشــد از‬
‫یگردد‪ .‬ادامۀ این سخن جگرها را پاره و پر خون م ‌‬
‫م ‌‬
‫سختی جگرها نیست‪ ،‬از این است که غفلت و بدبختی و سرگرمی دنیــا بــر مــا‬
‫چیره شده است‪ .‬روزی جگر تافته و پر خون میشود کــه دیگــر ارزشــی نــدارد‪،‬‬
‫آن زمان جگر را پاره و پر خون کن که ایــن کــار ســودمند باشــد چــون گــواهی‬
‫یشود‪ ،‬عـادل کسـی اسـت کـه بنـده غـول شـیطان و نفـس‬
‫بندگان پذیرفته نم ‌‬
‫نیست‪ .‬حضرت محمدص مخاطب این کلم خداوند‪ ،‬و گواه حق و مأمور هدایت‬
‫خلق شد زیرا از نظر خلقت‪ ،‬آزاد فرزند آزاد بــود‪ .‬مــن چــون آزاد و بنــدۀ حقــم‬
‫یشود‪ ،‬بیا و جلوۀ صفات خداونــد را در بشــر بــبین‪.‬‬
‫چگونه خشم بر من چیره م ‌‬
‫بیا که فضل و عنایت حق ترا آزاد کرد زیرا رحمتش بر خشمش ســبقت گرفتــه‬ 

‫‪207‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫است‪ .‬اکنون که از خطر کفر رها شدی‪ ،‬بیا که سنگ بی ارزشــی بــودی کــه بــا‬
‫کیمیای بخشش الهی به گوهر تبدیل گردیدی‪ .‬از کفر و خارستانش رها شدی و‬
‫چون گلی درسروستان »هو« شکوفا شو‪ .‬مـن و تــو یکـی هســتیم زیـرا هـر دو‬
‫رهرو یک راهیم‪ .‬و چگونه میتوانم خود را بکشم )کشتن تو یعنــی کشــتن علــی(‬
‫گناه و آب دهان تو‪ ،‬از هر عبادتی بیشتر تو را نجات داد آنچنانکه در ساعتی بــه‬
‫آسمان معنویت اسلم رسیدی و راه حق را پیمودی‪ .‬این گناه و آن توبه به بوته‬
‫خاری شبیه است که گل سرخی از آن بشکفد‪.‬‬
‫آیا گناه و قصد عمر بـن خطـابس بـرای کشــتن پیـامبرص نبـود کـه بــه ایمــان‬
‫دیق او شد‪ .‬آیا عناد و دشــمنی بــا حــق ســاحران‬
‫آوردنش انجامید و از یاران ص ّ‬
‫نبود که آنان را گرد فرعون جمع کــرد تــا اینکــه مــورد پــذیرش و لطــف الهــی‬
‫قرارگرفتند‪ .‬و اگر عناد و سحرشان نبــود بــه بارگــاه فرعون راه نمییافتنــد‪ .‬و‬
‫هرگز عصا و معجزات موسی را نمیدیدنـد تـا نافرمانیشـان بـه طـاعت تبـدیل‬
‫گردد‪ ،‬و ای گروه سرکشان ساحر‪ ،‬شما چنین بودید و خدا با شما چنین کرد!‬
‫یتواند عامل‬
‫یزند زیرا گاه هم م ‌‬
‫خداوند ناامیدی را نسبت به بخشش گردن م ‌‬
‫هدایت به راه حق باشد‪ .‬وقتی کــه خداونــد بخواهــد بــر خلف میــل مخالفــان و‬
‫یشــود و از‬
‫منکران گناه را به طاعت تبدیل کند شیطان سنگباران و مطــرود م ‌‬
‫یکند که گناهی در دل طــرف بپرورانــد و‬
‫حسد میترکد‪ .‬او )شیطان( کوشش م ‌‬
‫ما را در چاه نافرمانی اندازد‪ .‬و هنگامیکه بفهمد که گنــاه بــه عبــادت انجامیــده‬
‫در مهــر و‬
‫است بسیار ناراحت م ‌‬
‫یشود‪ .‬ای قهرمان بیــا! کــه تــو را بخشــیدم و َ‬
‫محبت را به رویت باز کردم و تو به رویم تف انداختی در حالی که من بخشش‬
‫اسلم را به تو هــدیه دادم‪ .‬بــبین کــه در برابــر بــدکاران چگــونه خــود گذشــتگی‬
‫میکنم؟ و مــن بــه کســی کــه اهــل وفــا و معرفــت اســت گنــج و ملــک جــاودان‬
‫میبخشم‪.‬‬ 

‫‪208‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -8‬مردان وارسته و نیکوکاران راه معرفت ) بخشش ابوبکر(‬

‫مردان وارسته و نیکوکاران راه معرفت بــا مــال و جــان بــه پیامبر و اســلم‬
‫یهای دنیوی هیچگــاه آنــان را از مســیر حرکــت‬
‫کمک کردند و تعّلقات و وابستگ ‌‬
‫باز نداشته است‪ ،‬چنانکه ابوبکر چهل هزار دینار را در راه اسلم صرف کرد و‬
‫این همه گذشت و انفاق در برابر رسیدن به فیض حق ماننــد ســنگ بــی ارزش‬
‫» َ‬
‫شَبه« در مقایسه با مروارید عدن است‪.‬‬
‫هر نبّیی گفت با قوم از صفا‪:‬‬
‫از شما‬
‫مشتری‬
‫من دلیلم‪ ،‬حق شما را ُ‬
‫سری‬

‫داد حق دَ ّ‬
‫للَیم هر دو‬

‫‪1‬‬

‫چیست مزِد کار من؟ دیدار یار‬
‫هزار‬
‫چهل هزار او نباشد مزد من‬

‫من نخواهم مزِد پیغام‬

‫گرچه خود بوبکر بخشد چل‬

‫‪2‬‬

‫عدن‬

‫ه َ‬
‫شَبه دُّر‬
‫شب ِ‬
‫ود ِ‬
‫کی ب ُ َ‬

‫‪ -9‬ستایش خلفا به صفتهای مخصوص‬

‫مولنا در ابیاتی شــیوا هــر یــک از خلفــای راشــدین را بــه صــفت مخصوصــی‬
‫یستاید‪:‬‬
‫م ‌‬
‫مد یافت آن ملک و نعیم‬
‫چون مح ّ‬
‫او در دم دو نیم‬
‫چون ابوبکر آیت توفیق شد‬
‫دیق شد‬
‫صاحب و ص ّ‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫مه را کرد‬
‫قرص َ‬
‫با چنان شه‬

‫مر شیدای آن معشوق شد‬
‫چون ُ‬
‫ع َ‬
‫چو دل‪ ،‬فاروق شد‬

‫ق و باطل را‬
‫ح ّ‬

‫چون که عثمان آن عیان را عین گشت‬
‫ذی الّنوَرین‪ 3‬گشت‬

‫نور فایض بود و‬

‫ دنیا و آخرت‪.‬‬‫ صفحه ‪ 33‬مثنوی معنوی به اهتمام دکتر استعلمی – دفتر دوم‪ -‬و در صفحات بعد فقط »دفتر‪ ...‬و‬‫شماره« نوشته می شود‪.‬‬
‫‪ -‬ذی النوّرین‪ :‬صاحب دو نور یعنی دو دختر پیامبر ص‪.‬‬ 

‫‪209‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫درفشان‬
‫چون ز رویش مرتضی شد ُ‬
‫‪1‬‬
‫مرج جان‬
‫خدا در َ‬

‫گشت او شیر‬
‫)دفتر دوم ‪.(47-‬‬

‫‪ -10‬هر قید و بند و جزیی از اجزاء زندگی مانعی است برای درک‬
‫حقیقت‬

‫یتوانــد‬
‫یگوید که‪ :‬هر قید و بند و جزیی از اجزاء زندگی این جهان م ‌‬
‫مولنا م ‌‬
‫‪2‬‬
‫مــانعی بــرای درک و مشـاهده حقیقــت باشــد و بــه اســتناد »صــحیح مســلم« ‪،‬‬
‫ه مــاه روزه فــرا‬
‫مر بن خطاب‪ ‬روایت میکند‪ ،‬ک َّر َ‬
‫ه َوجهَـ ُ‬
‫م الل ـ ُ‬
‫داستانی را از عُ َ‬
‫‪3‬‬
‫رسید و مردم آماده دیدن ماه شدند و یکی از آنان نزد خلیفه آمد و گفت‪ :‬من‬
‫مر به آسمان نگاه کرد و ماه را ندید و بــه آن شــخص گفــت‪:‬‬
‫ماه را دیدهام ! عُ َ‬
‫این ماه زاییدۀ خیال تست‪.‬‬
‫مر‬
‫ماه روزه گشت در عهد ُ‬
‫ع َ‬
‫آن ن َ َ‬
‫فر‬

‫‪4‬‬

‫هلل روزه را گیرند فال‬
‫تا ِ‬
‫اینک هلل‬
‫عمر بر آسمان مه را ندید‬
‫چون ُ‬
‫تو دمید‬
‫ورنه من بیناترم افلک را‬
‫پاک را؟‬
‫گفت‪َ :‬تر ُ‬
‫کن دست و بر ابرو بمال‬
‫سوی هلل‬
‫چون که تر کرد ابرو‪ ،‬مه ندید‬
‫شد ناپدید‬
‫گفت‪ :‬آری‪ ،‬موی ابرو شد کمان‬
‫ُ‬
‫تیری از گمان‬
‫چون یکی مو کژ شد او را راه زد‬
‫د ماه زد‬
‫دی ِ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫بر سر کوهی دویدند‬
‫مر!‬
‫آن یکی گفت‪ :‬ای ُ‬
‫ع َ‬
‫مه از خیال‬
‫گفت‪ :‬کین َ‬
‫هلل‬
‫چون نمی بینم ِ‬
‫آن گهان تو در نگر‬
‫گفت‪ :‬ای شه! نیست مه‪،‬‬
‫سوی تو افگند‬
‫ف‬
‫تا به دعوی ل ِ‬

‫ چراگاه‪.‬‬‫جاج بن مسلم نیشابوری در قرن سوم هجری آن را‬
‫ یکی از شش کتاب حدیث است که مسلم بن ح ّ‬‫تألیف کرده است‪.‬‬
‫ در حدیث مسلم ‪ ،‬أنس بن مالک است‪.‬‬‫‪ -‬گروه‪.‬‬ 

‫‪210‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ود‬
‫موی کژ‪ ،‬چون پرده گردون ب ُ َ‬
‫ود؟‬
‫چون ب ُ َ‬
‫راست کن اجزات را از راستان‬
‫َرو زان آستان‬

‫چون همه اجزات کژ شد‪،‬‬
‫م َ‬
‫کش ای راست‬
‫سر َ‬

‫)دفتر دوم‪.(13،14 -‬‬
‫یدارنــد و چــه‬
‫گاهی خیالها و گمانها ما را از درک حقایق و فهم حقیقت بــاز م ‌‬
‫یها و اعتقادات نادرست که زاییده ظنها و گمانها است‪.‬‬
‫بسا آگاه ‌‬
‫‪ -11‬معجزه خواستن ابوجهل و تصدیق ابوبکر‪ ،‬پیامبر را‬

‫ابوجهل از رسول اکرمص معجزه خواست در حالی که ابوبکر گفت‪ :‬پیــامبر‬
‫جز سخن راست نمیگوید‪ .1‬دشمنان دین و آزادگی معجــزه را هــم ببیننــد ایمــان‬
‫یآوردند‪.‬‬
‫نم ‌‬
‫خواست همچون‬

‫معجزی‬
‫آن ابوجهل از پیمبر ُ‬
‫کینه ور ترکی ُ‬
‫زی‬
‫غ ِ‬
‫گفت‪ :‬این روز خود‬
‫دیق حق معجز نخواست‬
‫لیک آن ص ّ‬
‫نگوید جز که راست‬
‫کی رسد همچون تویی را کز منی‬
‫همچو من یاری کنی؟‬

‫ن‬
‫امتحا ِ‬
‫)دفتر چهارم – ‪.(25‬‬

‫‪ -12‬پایبند بودن علی به قوانین هستی‬

‫عل ّــی و معلــولی جهــان پایبنــد‬
‫انسان وارسته و خردمند بــه قــوانین فیزیکــی و ِ‬
‫یگیــرد‪ ،‬و‬
‫است و برای تبلیغ و کشف مسائل حیــات از عقــل خــدادادی بهــره م ‌‬
‫یکند برای تعلیل و تحلیل نظــام آفرینــش میباشــد‪ .‬چنــانکه‬
‫سؤالی که از حق م ‌‬
‫یخواهد کــه از بــام‬
‫مولوی میگوید‪ :‬که یک نفر یهودی از علی بن ابی طالب م ‌‬
‫قصر بلندی خود را به پایین پرتاب کند و از خدا بخواهد که او را حفظ کند تــا او‬
‫یگویــد‪ :‬امتحــان کــردن‬
‫به خداوند یقین پیدا کند و ایمان آورد و علی در پاسخ م ‌‬
‫خداوند خطاست‪.‬‬
‫عنود‪:‬‬
‫مرتضی را گفت روزی یک َ‬
‫آگه نبود‬
‫بر سر بامی و قصری بس بلند‬
‫هوشمند؟‬
‫‪1‬‬

‫کو ز تعظیم خدا‬
‫حفظ حق را واقفی ای‬

‫ب این شخص نمی تواند چهرۀ دروغگویی باشد ‪ 207‬شرح دفتر چهارم از دکتر‬
‫ه کاذ ِ ٌ‬
‫س َوج ٌ‬
‫ هذا َلی َ‬‫استعلمی‪.‬‬ 

‫‪211‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫گفت‪ :‬آری‪ ،‬او حفیظ است و غنی‬
‫طفلی و منی‬
‫گفت‪ :‬خود را اندر افگن هین ز بام‬
‫حق تمام‬
‫ن تو‬
‫تا یقین گردد مرا ایقا ِ‬

‫برهان تو‬

‫پس امیرش گفت‪ :‬خامض کن‪ ،‬برو‬
‫جرأت گرو‬
‫کی رسد مر بنده را که با خدا‬
‫ز ابتل؟‬

‫هستی ما را ز‬
‫اعتمادی کن به حفظ‬
‫ب با‬
‫و اعتقاِد خو ِ‬
‫تا نگردد جانت زین‬
‫آزمایش پیش آرد‬

‫بنده را کی َزهره باشد کز ُ‬
‫فضول‬
‫گیج گول!‬

‫ن حق کند ای‬
‫امتحا ِ‬

‫آن‪ ،‬خدا را می رسد کو امتحان‬
‫با بندگان‬

‫پیش آرد هر دمی‬
‫که چه داریم از عقیده‬

‫تا به ما‪ ،‬ما را نماید آشکار‬
‫سرار‬
‫در ِ‬
‫هیچ آدم گفت حق را که‪ :‬تو را‬
‫جرم و خطا‬

‫امتحان کردم در این‬

‫حلمت شها!‬
‫ت ِ‬
‫تا ببینم غای ِ‬
‫این؟ که را؟‬

‫ل‬
‫آه‪ ،‬که را باشد َ‬
‫مجا ِ‬

‫عقل تو از بس که آمد خیره سر‬
‫گناه تو ب ََتر‬
‫آنکه او افراشت سقف آسمان‬
‫او را امتحان؟‬

‫هست عذرت از‬
‫تو چه دانی کردن‬

‫)دفتر چهارم – ‪.(26-25‬‬
‫آری بنده‪ ،‬حق ندارد که خداوند را امتحان کند و خداوند است که برای تکمیــل‬
‫شخصّیت و مبانی فکری و عملی‪ ،‬آدمی را آزمایش مینماید‪.‬‬
‫‪ -13‬پاداش و کیفر آدمی در دنیای دیگر‬

‫یبینــد‬
‫آدمی هرچه دراین دنیا انجام دهد پاداش یا کیفرش را در دنیای دیگــر م ‌‬
‫ولی خداوند‪ ،‬سّتار العیوب است و گناهکار را در دنیا برای اّولین گناه‪ ،‬مجــازات‬
‫نمینماید‪.‬‬ 

‫‪212‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫من مباش‬
‫چون که بد کردی بترس آ ِ‬
‫برویاند خداش‬
‫چند گاهی او بپوشاند که تا‬

‫زان که تخم است و‬
‫آیدت ز آن بد‪ ،‬پشیمان‬

‫و حیا‬
‫مر‪ ،‬آن امیر مؤمنان‬
‫عهد ُ‬
‫ع ّ‬

‫عوان‬
‫َ‬

‫‪1‬‬

‫ر دیار‬
‫بانگ زد آن دزد کای می ِ‬
‫زینهار‬
‫مر‪ :‬حاش ل ِّله که خدا‬
‫گفت ُ‬
‫ع ّ‬
‫جزا‬

‫داد دزدی را به جلد و‬
‫جرمم‪،‬‬
‫ولین بار است ُ‬
‫ا ّ‬

‫ر فضل‬
‫بارها پوشد پس اظها ِ‬
‫اظهار عدل‬
‫تا که این هر دو صفت ظاهرشود‬
‫ذر شود‬
‫من ِ‬
‫ُ‬

‫ول قهر بارد در‬
‫بار ا ّ‬
‫بازگیرد از پی‬
‫مب َ ّ‬
‫شر گردد‪ ،‬این‬
‫آن ُ‬

‫)دفتر چهارم – ‪.(16‬‬
‫یگوید که‪ ،‬عنایت و لطف پرودگــار بــه بنــده‬
‫مر با دزد از این مقوله سخن م ‌‬
‫عُ َ‬
‫امکان توبه از گناه و اصلح گذشته میدهد‪.‬‬
‫‪ -14‬قصه آغاز خلفت عثمان و خطبه وی بر منبر‬

‫صــه خلفــت عثمــان و خطب ـۀ وی اشــاره‬
‫مولنا در دفتر چهارم مثنوی بــه ق ّ‬
‫یکند که خلیفه بــر پــایه اول )جــای پیــامبر( نشســت‪ ،‬یکــی از حاضــران از او‬
‫م ‌‬
‫مــر بــه احــترام پیــامبر بــه ترتیــب در پلههــای دوم و ســوم‬
‫پرســید‪ :‬ابــوبکر و عُ َ‬
‫نشستند چرا تــو چنیــن کــردی؟ خلیفــه پاســخ داد کــه‪ :‬مــن اگــر در جــای آن دو‬
‫یدانم و‬
‫ینشستم امکان داشت گمان میکردید خود را با آنان برابر م ‌‬
‫بزرگوار م ‌‬
‫اکنون که در جای پیامبر نشستهام این وسوسه کسی را فرا نمیگیرد‪.‬‬
‫منَبر برفت‬
‫صه عثمان که بر ِ‬
‫ق ّ‬
‫بشتابید تفت‬

‫چون خلفت یافت‪،‬‬

‫ده ست‬
‫ِ‬
‫منَبر مهتر که سه پایه ب ُ َ‬
‫پایه نشست‬

‫رفت بوبکر و دوم‬

‫ر خویش‬
‫بر سوم پایه ُ‬
‫مر در َ‬
‫ع َ‬
‫دو ِ‬
‫اسلم و کیش‬
‫‪1‬‬

‫‪ -‬عسس‪ :‬پاسبان و و مأمور اجرای حکم‪.‬‬

‫ت‬
‫از برای حرم ِ‬ 

‫‪213‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ر عثمان آمد‪ ،‬او بالی تخت‬
‫َ‬
‫دو ِ‬
‫محمود بخت‬
‫پس سؤالش کرد شخصی ُبو الفضول‬
‫جای رسول‬
‫جستی از ایشان برتری؟‬
‫پس تو چون ُ‬
‫ایشان کمتری‬
‫گفت‪ :‬اگر پایه سوم را بسپ ََرم‬
‫مرم‬
‫مثال ُ‬
‫ِ‬
‫ع ّ‬
‫بر دوم پایه َ‬
‫وم من جای جو‬
‫ش َ‬
‫هم مثل او‬
‫هست این پایه مقام ِ مصطفی‬
‫با آن شه مرا‬

‫بر ُ‬
‫شد و بنشست آن‬
‫کآن دو ننشستند بر‬
‫چون به رتبت تو از‬
‫وهم آید که‪:‬‬
‫َ‬
‫گویی‪ :‬بوبکر است این‬
‫مثلی نیست‬
‫وهم ِ ِ‬
‫َ‬

‫)دفتر چهارم – ‪.(31‬‬
‫سپس مولنا به سکوت عثمان بر منبر و سخنش‪» :‬ناصح فّعال به فعل به از‬
‫ینماید که در صفحات قبل دربارۀ آن توضیح داده‬
‫وال به قول« اشاره م ‌‬
‫نا ِ‬
‫صح ق ّ‬
‫شده است‪.‬‬
‫دیقی« امیرالصادقین شد‬
‫‪ -15‬ابوبکر از »ص ّ‬

‫دیقی« امیرالصادقین شد‪ ،‬تو نیز در این دنیا صــادقان بــه اســلم‬
‫ابوبکر از »ص ّ‬
‫بیندیش تا اصول و مبانی آن را تصدیقی کنی و به حشر ایمان آوری‪.‬‬
‫مرا بوبکر تقی را گو ببین‬
‫مح َ‬
‫شرین‬
‫ال ُ‬

‫دیق امیر‬
‫شد ز ص ّ‬

‫دیق را‬
‫اندر این نشأت نگر ص ّ‬
‫تصدیق را‬

‫تا به حشر افزون کنی‬

‫)دفتر ششم‪.(42 -‬‬
‫سخن مولنا راجع به خلفای راشدین فــراوان اســت‪ 1‬و مــا بــه همیــن مقــدار‬
‫اکتفا میکنیم‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ تنها در مثنوی مولنا نام حضرت ابوبکر ‪ 42‬مرتبه‪ ،‬و نام حضرت عمر ‪ 55‬مرتبه‪ ،‬و نام حضرت علی ‪26‬‬‫مرتبه تکرار شده است‪ .‬و همچنین نامهای سایر یاران رسول اکرم ص به کرات تکرار شده‪ ،‬که این خود‬
‫نشانگر محبت بیدریغ و عشق و علقهی مولنا به حضرت رسول اکرمص و تربیت یافتگان مدرسه آن‬
‫حضرت می باشد‪) .‬ب(‬ 

‫‪214‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ح‪ :‬سعدی شیرازی )وفات ‪(695 ، 691-‬‬
‫شیخ مشرفالدین مصلحبنعبدالله شیییرازی‪ ،‬شــاعر و نویســنده نامــدار‬
‫قرن هفتم هجری یکی از بزرگترین متفکران و شاعران و ادیبــان ایــران اســت‬
‫که در تمام خطه ایران زمین ی ّ‬
‫که تـاز میـدانهای فصـاحت و بلغـت و سـخنوری‬
‫جع‬
‫م ‌‬
‫ل ســبک عراقــی و نــثر مس ـ ّ‬
‫یباشد‪ .‬این شاعر بلند پایه‪ ،‬استاد مس ـّلم غــز ِ‬
‫یعنی نوشــته آهنگــدار و مــوزون اســت‪ .‬و غزلیــات‪ ،‬قصــائد‪ ،‬قطعــات و ترکیــب‬
‫بندهایش به روانی آب زللند دو اثر جاویدانش گلستان و بوستان قرنهــا بــر‬
‫یکنند‪.‬‬
‫عقول و قلوب ایرانیان حکومت م ‌‬
‫جع آمیختــه بــا شــعر‪ ،‬و بوستان شــعری اســت در‬
‫گلستان دارای نثری مس ّ‬
‫‪1‬‬
‫قــالب مثنــوی در بحــر متقــارب )هــم وزن بــا شــاهنامه فردوسییی( کــه در‬
‫زمینههای اجتماعی‪ ،‬اخلقی‪ ،‬عرفانی‪ ،‬دینی و‪ ...‬سروده شده است‪.‬‬
‫سعدی در نظامیه بغداد از محضر جمال الییدین عبییدالرحمن ابییوالفرج‬
‫درس مدرسه مستنصرّیه‪ ،‬و عارف‬
‫بن جوزی دوم )درگذشته به سال ‪ (636‬م ّ‬
‫مد سییهروردی صــاحب‬
‫معروف شیخ شهابالدین ابوحفص عمر بن مح ّ‬
‫‪2‬‬
‫»عوارف المعارف« )درگذشته به سال ‪ (632‬تلمذ نمود ‪ .‬و از علم و دانش‬
‫و عرفان هر دو نهایت استفاده کرده است‪.‬‬
‫اینک در باغ کلیات‪ 3‬سعدی که شامل دیوان اشعار‪ ،‬بوسییتان و گلسییتان‬
‫است به گشت و گذار میپردازیم‪:‬‬
‫‪ -1‬ابیاتی در وصف پیامبرص و خلفای راشدینش‬

‫یستاید‪.‬‬
‫در ابیاتی در وصف پیامبرص خلفای راشدین را چنین نیکو م ‌‬
‫چه نعت پسندیده گویم ترا؟‬
‫الورا‬
‫مَلک بر روان تو باد‬
‫درود َ‬
‫مرید‬
‫نخستین ابوبکر پیر ُ‬

‫مرید‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫خردمند‪ ،‬عثمان شب زنده دار‬
‫سوار‬
‫ق بنی فاطمه‬
‫خدایا به ح ّ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫ی‬
‫علیک ال ّ‬
‫سلم ای نب ّ‬
‫بر اصحاب و بر پیروان تو باد‬
‫مر پنجه بر پیچ دیو‬
‫ُ‬
‫ع َ‬
‫چهارم علی شاه دلدل‬
‫که بر قولم ایمان کنم خاتمه‬

‫ بحر متقارب‪ :‬فعولن‪ ،‬فعولن فعولن فعول )محذوف(‪.‬‬‫ گلستان سعدی‪ -‬به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر استاد دانشگاه تهران‪ -‬ناشر بنگاه مطبوعاتی صفی‬‫علیشاه – ب‪.‬‬
‫ کلیات سعدی – از روی نسخه تصحیح شده مرحوم محمد علی فروغی – انتشارات ققنوس ‪.1374‬‬‫ نبی الورا‪ :‬پیامبر بر مردم‪.‬‬‫‪ -‬در نوشته ها و ابیات زیادی به این موضوع اشاره شده است‪.‬‬ 

‫‪215‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫من و دست و دامان آل رسول‬

‫اگر دعوتم رد کنی ور قبول‬

‫)بوستان‪.(209 -‬‬
‫سعدی عارفی است که از قید و بند قشری گری گذشته و در سایۀ ســلوک و‬
‫مصاحبت با عارف آزاد مردی چــون شهاب الییدین سییهروردی بــه کمــالت‬
‫معنوی رسیده است‪.‬‬
‫‪ -2‬عجز ابوبکر صدیق از معرفت الهی‬

‫سعدی‪ ،‬ادیب نکته پرور و قافیه پرداز دفتر معانی در »رسیاله در عقییل و‬
‫دیقان را در شناخت کمال الهی ناتوان میداند‪:‬‬
‫عشق« کمال معرفت ص ّ‬
‫عیین‬
‫جیَز َ‬
‫من َ‬
‫ع َ‬
‫»امیرالمــؤمنین ابــوبکر صــدیق‪ ‬نکــو گفتــه اســت کــه »یا َ‬
‫ر َ‬
‫ر َ‬
‫ه کما ُ‬
‫ن«‪ ،‬معلوم شد که غــایت معرفــت هرکــس‬
‫ف ِ‬
‫فت ِ ِ‬
‫ة الص ّ‬
‫دیقی َ‬
‫ل َ‬
‫َ‬
‫مع ِ‬
‫مع ِ‬
‫‪1‬‬
‫مقام انقطاع اوست به وجد از ترقی« ‪.‬‬
‫‪ -3‬ستایش سالر عادل‪ ،‬عمر‬

‫قطعــات دلنشــین بوسییتان بــه انســان درس آزادگــی و فضــیلت و شــرف‬
‫یدهند‪ ،‬و رنگ آمیزی صحنهها چنان است که بهتر از آن نمیتــوان ســرود‪ .‬ایــن‬
‫م ‌‬
‫مر را اینگونه میستاید‪:‬‬
‫معمار کاخ رفیِع اخلق و کرامت انسانی سالر عادل عُ َ‬
‫گدائی شنیدم که در تنکجای‬
‫ت پای‬
‫پش ِ‬
‫ندانست درویش بیچاره کوست‬
‫دوست‬

‫مر پای بر‬
‫نهادش ُ‬
‫ع َ‬
‫که رنجیده‪ ،‬دشمن نداند ز‬
‫بدو گفت سالر‬

‫بر آشفت بر وی که کوری مگر؟‬
‫مر‬
‫عادل‪ُ ،‬‬
‫ع َ‬

‫ندانستم از من گنه‬

‫نه کورم و لیکن خطا رفت کار‬
‫در گذار‬

‫که با زیر دستان چنین‬

‫منصف بزرگان دین بودهاند‬
‫چه ُ‬
‫بودهاند‬

‫نگون از تواضع سر‬

‫بنازند فردا تواضع کنان‬
‫گرِد نان‬
‫اگر می بترسی ز روز شمار‬
‫در گذار‬

‫از آن کز تو ترسد خطا‬

‫مکن خیره بر زیر دستان ستم‬
‫دست تو هم‬
‫‪1‬‬

‫‪ -‬کلیات سعدی‪ -‬محمد علی فروغی رساله در عقل و جان ‪.1141/‬‬

‫که دستیست بالی‬ 

‫‪216‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫)بوستان – ‪.(339 ،338‬‬
‫‪ -4‬ستایش شاه مردان علی‬

‫شاه مردان‪ ،‬علی مرتضی نمونه و فصل الخطاب جوانمردی و کــرم اســت‪.‬‬
‫در حکایتی پند آموز‪ ،‬راه آزادگی و گرفتن دست افتاده چنین ترسیم میشود‪.‬‬
‫که دیگر مخر نان‪ ،‬ز‬

‫بزارید وقتی زنی پیش شوی‬
‫ب ّ‬
‫قال کوی‬
‫به بازار گندم فروشان گرای‬
‫فروشیست‪،‬گندم نمای‬
‫نه از مشتری کز زحام‪ 1‬مگس‬
‫ندیدست‪ ،‬کس‬

‫که این‪ ،‬جو‬
‫به یک هفته رویش‬
‫به زن گفت‪ :‬کای‬

‫به دلداری‪ ،‬آن مرد صاحب نیاز‬
‫روشنایی! بساز‬

‫ود نفع‬
‫نه مردی ب ُ َ‬

‫به امّید ما کلبه اینجا گرفت‬
‫ازو‪ ،‬واگرفت‬

‫چو استادهای دست‬

‫ره نیکمردان آزاده گیر‬
‫افتاده گیر‬

‫خریدار د ّ‬
‫کان بی‬

‫ببخشای کانان که مرد حقند‬
‫رونقند‬

‫کرم پیش ۀ شاه مردان‬

‫جوانمرد اگر راست خواهی ولیست‬
‫یست‬
‫عل ‌‬

‫)بوستان – ‪.(272‬‬
‫‪ -5‬قصیدهای غّرا و بلیغ در مدح خلفا‬

‫در قصیدهای غّرا و بلیــغ در ســتایش خداونــد و پیــامبرص و یــارانش چنــان بــه‬
‫در افشانی میکند کــه بلنــدای قصــیده را بــا لطــافت و نرمــی‬
‫سلست و روانی ُ‬
‫یآراید‪:‬‬
‫حریر گونۀ غََزل م ‌‬
‫تسبیح گفت در‬

‫یا رب به دست او که قمر زان دو نیم شد‬
‫‪2‬‬
‫کف میمون او حصا‬
‫کافتادگان شهوت نفسم دست گیر‬
‫عصا‬
‫من َ‬
‫وز و اغ ِ‬
‫فر ل ِ َ‬
‫َتجا َ‬

‫‪3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫إر َ‬
‫من‬
‫فق ب ِ َ‬

‫ زحام‪ :‬انبوهی و فشار آوردن و جا تنگ کردن‪.‬‬‫ حصا‪ :‬سنگریزه‪.‬‬‫‪ -‬به کسی که در گناه زیاده روی کرده ست رفق و عنایت بفرما و گناهکار را ببخش‪.‬‬ 

‫‪217‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫تریاق‪ 1‬دردهان رسول آفریده‪ ،‬حق‬
‫ود از زهر جانگزا؟‬
‫بُ َ‬

‫صدیق را چه غم‬

‫دیق‪ 2‬نامور‬
‫ای یار غار‪ ،‬سّید و ص ّ‬
‫و گنجین ۀ صفا‬

‫مجموع ۀ فضائل‬

‫مردان‪ ،‬قدم به صحبت یاران نهادهاند‬
‫تو در کام اژدها‬

‫لیکن نه همچنانکه‬

‫یار آن بود که مال و تن و جان فدا کند‬
‫به پایان برد وفا‬

‫تا در سبیل دوست‬
‫سل‬
‫گر خواج ۀ ُر ُ‬

‫مر که لیق پیغمبری ُبدی‬
‫دیگر ُ‬
‫ع َ‬
‫نبدی ختم انبیاء‬

‫سر دفتر خدای‬

‫سالر خیل خان ۀ دین صاحب رسول‬
‫پرستان بیریا‬

‫عاجز در آنکه چون‬

‫دیوی که خلق عالمش از دست‪ ،‬عاجزند‬
‫شود از دست او رها‬

‫در پیش روی‬

‫دیگرجمال سیرت عثمان که بر نکرد‬
‫دشمن قاتل‪ ،‬سر از حیا‬
‫یست‬
‫آن‪ ،‬شرط مهربانی و تحقیق دوست ‌‬
‫دوستان بری از دشمنان جفا‬
‫ق همیشه بلّیت کشیدهاند‬
‫خاصان ح ّ‬
‫عنا‬
‫عنایت و هم بیشتر‪َ ،‬‬

‫هم بیشتر‬

‫‪3‬‬

‫کس را چه زور و زهره که وصف علی کند‬
‫‪4‬‬
‫هل َأتی‬
‫مناقب او گفته‪َ :‬‬

‫جّبار در‬
‫در یکدگر‬

‫زور آزمای قلعه خیبر که بند او‬
‫شکست به بازوی ل َ‬
‫فتی‬

‫‪5‬‬

‫مردی که در مصاف‪ ،‬زره پیش بسته بود‬
‫دشمنان ندهد پشت بر غزا‬

‫‪6‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫کز بهر‬

‫تا پیش‬

‫ تریاق‪ :‬ماده ضد زهر‪ ،‬پادزهر‬‫دیق‪ :‬ابوبکر‪.‬‬
‫ص ّ‬‫عناء – رنج کشیدن – سختی دیدن‪.‬‬
‫عنا‪ :‬مخفف َ‬
‫ َ‬‫‪ ‬‬
‫ النسان ‪        ﴿ 1/‬‬‫‪﴾   ‬‬
‫ف ا ِل ّ ذوالفقار‪.‬‬
‫سی َ‬
‫ لَفتی إ ِل ّ علی‪ ،‬و ل َ‬‫‪ -‬غزا‪ :‬نبرد در راه خدا و دین اسلم )کشتن کافران(‪.‬‬ 

‫‪218‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫جان بخش در نماز‬

‫شیر خدای و صفدر میدان و بحر جود‬
‫وغا‬
‫و جهانسوز در َ‬

‫‪1‬‬

‫وت و سلطان معرفت‬
‫دیباچ ۀ مر ّ‬
‫وت و سردار أتقیاء‬
‫فت ّ‬
‫فردا که هرکسی به شفیعی زنند دست‬
‫و دامن معصوم مرتضی‬
‫پیغمبر‪ ،‬آفتاب منیرست در جهان‬
‫ستارگان بزرگند و مقتدا‬

‫لشکرکش‬
‫ماییم و دست‬
‫وینان‬

‫)قصائد فارسی – ‪.(883-882‬‬
‫‪ -6‬تشبیه علءالدین عطا ملک جوینی به مسیح و عمر بدعت شکن‬

‫در قصیدهای در ستایش علء الدین عطا ملک جوینی‪ ،‬او را بــه مســیح و‬
‫یکند‪:‬‬
‫مر بدعت شکن تشبیه م ‌‬
‫عُ َ‬
‫چنان رمند و دوند اهل بدعت از نظرش‬
‫مر‪ ،‬شیطان‬
‫جال و از ُ‬
‫د ّ‬
‫ع َ‬

‫که از مسیحا‬
‫)قصائد فارسی – ‪.(932‬‬

‫‪ -7‬علی زاهد شب و پیکارگر روز‬

‫ر‬
‫علـی زاهـد شـب و پیکـارگر روز‪ ،‬در نهـایت فروتنـی و عظمـت روحـی‪ ،‬نظـ ِ‬
‫مخالف عقیده خود را در مجلس میپذیرد‪:‬‬
‫کسی مشکلی برد پیش علی‬
‫منجلی‬
‫امیر عدو بند کشور گشای‬

‫مگر مشکلش را کند‬
‫جوابش بگفت از سر علم و‬

‫رای‬
‫شنیدم که شخصی در آن انجمن‬
‫أبالحسن‬
‫نرنجید از و حیدر نامجوی‬

‫بگفتا‪ :‬چنین نیست یا‬
‫بگفت‪ :‬ار تو دانی ازین به‬

‫بگوی‬
‫بگفت‪ :‬آنچه دانست و بایسته گفت‬
‫نهفت‬
‫‪1‬‬

‫‪ -‬وغا‪ :‬جنگ‪.‬‬

‫به گل چشم ۀ خور نشاید‬ 

‫‪219‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫پسندید از او شاه مردان‪ ،‬جواب‬
‫صواب‬

‫که من بر خطا بودم او بر‬

‫به از ما سخنگوی دانا یکیست‬
‫نیست‬

‫که بالتر از علم او علم‪،‬‬
‫)بوستان ‪.(338 ،337-‬‬

‫‪ -8‬قصیدهای در ناپایداری دنیا‬

‫یگوید بی ارزشی و ناپایداری دنیــا را‬
‫سعدی در قصیدهای که با خود سخن م ‌‬
‫یکنــد و آدمــی را در رویــاروئی بــا مــرگ‪،‬‬
‫با بلغــت شــگفت انگیــزی توصــیف م ‌‬
‫ضعیف و ناتوان میشمارد‪:‬‬
‫ای که پنجاه رفت و در خوابی‬
‫دریابی‬

‫مگر این پنج روزه‬

‫تا کی این باد کبر و آتش خشم‬
‫آبی‬

‫شرم بادت که قطر ۀ‬

‫کهل گشتی و همچنان طفلی‬
‫شابی‬

‫شیخ بودی و همچنان‬

‫ور به تمکین ابن ع ّ‬
‫فانی‬

‫خ ّ‬
‫طابی‬

‫ور به نعمت شریک قارونی‬
‫سهرابی‬
‫سر شود که سنگ سیاه‬
‫ور می ّ‬
‫ق ّ‬
‫لبی‬
‫ملک الموت را به حیله و زور‬
‫تابی‬

‫ور به نیروی ابن‬
‫وت عدیل‬
‫ور به ق ّ‬
‫زّر صامت کنی به‬
‫نتوانی که دست بر‬
‫)بوستان – ‪.(945‬‬

‫‪ -9‬ذوالفقار علی در نیام و زبان سعدی در کام‬

‫سعدی‪ ،‬درحکایتی میگوید‪ :‬تصــمیم گرفتــم کــه گوشــه نشــینی کنــم و لــب از‬
‫سخن بر بندم‪ ،‬دوستی بر من وارد شد‪ .‬و با من چنین گفت‪:‬‬
‫گفتا‪ :‬به عزت عظیم و صحبت قدیم که دم بر نیارم و قدم برندارم مگر آنگــه‬
‫که سخن گفته شــود بــه عــادت مــألوف و طریــق معــروف کــه آزردن دوســتان‬ 

‫‪220‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫فارت یمین سهل و خلف راه صوابست و نقــض رأی أولواللبــاب‪،‬‬
‫جهلست و ک ّ‬
‫‪1‬‬
‫ذوالفقار علی در نیام و زبان سعدی در کام ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬کلیات سعدی‪ -‬دیباچه گلستان – ‪.18‬‬ 

‫فصل چهارم‬
‫الف‪ -‬احمد بن عبدالله محمد بن ابیالمکارم‬
‫ب‪ -‬حمدالله مستوفی‬
‫ج‪ -‬ضیاءالدین نخشبی‬
‫د‪ -‬شاه نعمتالله ولی‬
‫هی‪-‬تاج الدین حسین بن حسن خوارزمی‬
‫و‪ -‬عبدالرحمان جامی‬
‫ز‪ -‬علی بن حسین واعظ کاشفی‬ 

‫‪222‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫الف‪ :‬احمد بن عبدالله بن محمد بن أبی المکارم مشکانی )قرن‬
‫هشتم هجری(‬
‫صــل »شرح تع یّرف« تــألیف ابییو‬
‫این دانشمند و نویسنده گمنــام‪ ،‬کتــاب مف ّ‬
‫ّ‬
‫متــوفی )‪434‬‬
‫مد بن عبدالله مستملی بخاری ُ‬
‫ابراهیم اسمعیل بن مح ّ‬
‫ل‬
‫مییذ َ‬
‫هـــ ق( را کــه ترجمــه فارســی و شــرح کتــاب »التعییّر ُ‬
‫ف لِ َ‬
‫ه ِ‬
‫ب أهیی ِ‬
‫میید بیین ابراهیییم بیین یعقییوب‬
‫و ِ‬
‫ف« ابوبکر بیین ابییی اسییحق مح ّ‬
‫التص ّ‬
‫کلباذی )متوفی ‪ 380‬هـ ق( است در یک کتــاب خلصــه کــرده و در دســترس‬
‫سالکان معرفت و رهروان وادی سلوک قرار داده است‪.‬‬
‫یگوید‪:‬‬
‫مرحوم استاد احمد علی رجایی بخارایی در باره شرح تعّرف م ‌‬
‫شرح تعّرف عبارات فارسی استوار دارد و از کتــب معتــبر صــوفیان اســت تــا‬
‫یشده است‪.‬‬
‫آنجا که همپایه »إحیاء علوم الدین« غزالی از آن یاد م ‌‬
‫تا چند همی خوانی منهاج به معراج‬
‫شرح تعّرف‬
‫اکنون نظر خواننـدگان گرامـی را بـه درهـای گرانبهـای سـخن دربـاره خلفـای‬
‫راشدین معطوف میداریم‪:‬‬
‫‪1‬‬

‫احیای علوم دین با‬

‫‪ -1‬امامت ابوبکرس‬

‫مر‪ ‬به استخلف ابوبکر‬
‫»امامت ابوبکر‪ ‬به اجماع صحابه است و امامت عُ َ‬
‫مــر و بــاز‬
‫است‪ ،‬و امامت عثمــان‪ ‬بــه شــورای صــحابه اســت و بــه فرمــان عُ َ‬
‫امامت علی‪ ‬هم حق است‪ ،‬از بهر آن که وقت شوری اتفاق بــر هــر دو افتــاد‬
‫بر عثمان و علی‪ ،‬چون عثمان را پیش کردند وی معین گشت امــامت را‪ ،‬چــون‬
‫عثمان شهید شد علی معّین گشت به همــان شــورای اول رضــوان اللــه علیهــم‬
‫اجمعین«‪.2‬‬
‫‪ -2‬سخن پیامبر با علی‬

‫سییّیدا ُ‬
‫ل‬
‫ی ص لِ َ‬
‫ی‪ :‬هذان َ‬
‫کهییو ِ‬
‫عل ِ ّ‬
‫پیامبرص به علی‪ ‬گفت‪» :‬قال النب ّ‬
‫َ‬
‫ن« )یعنی ابابکر‬
‫وال ِ‬
‫ة ِ‬
‫جن ّ ِ‬
‫ل ال َ‬
‫سلی َ‬
‫مر َ‬
‫ن إ ِل ّ الّنبی َ‬
‫خری َ‬
‫ولی َ‬
‫م َ‬
‫ن وال ُ‬
‫ن َ‬
‫ن ال ّ‬
‫أه ِ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫مر ب( » َ‬
‫س َبع یدَ الن ّییبّیین«‪ .‬و ایــن خــبر حجــتی‬
‫هما َ‬
‫فأخب ََر أن ّ ُ‬
‫و عُ َ‬
‫خیُر الن ّییا ِ‬
‫مر سـّیدان اهــل بهشــتند از اولیــن و آخریــن مگــر‬
‫قاطع است‪ ،‬چون ابوبکر و عُ َ‬
‫نبّیان و مرسلن‪ ،‬و آن ولی یا از اولین باشـد یــا از آخریـن و ل محـاله ابــوبکر و‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫ خلصۀ شرح تعرف – بر اساس نسخه منحصر به فرد موّرخ ‪ 713‬هجری – به تصحیح دکتر احمد علی‬‫رجایی – انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ‪ -85‬صفحه ‪.7‬‬
‫‪ -‬خلصه شرح تعّرف – ‪.139‬‬ 

‫‪223‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مرب سّید وی باشند و محل این سیدان کمتر از انبیاء است‪ ،‬محال باشــد کــه‬
‫عُ َ‬
‫‪1‬‬
‫محل آن ولی برتر از انبیاء باشد« ‪.‬‬
‫‪ -3‬فضیلت خلفا‬

‫در باب سیزدهم فضیلت هر یک از خلفاء چنین آمده است‪:‬‬
‫»گفتیم که صحابه مصطفیص را بد مگویید که ایشــان اعــوان دیننــد و ناصــر‬
‫دیق‪ ‬کــه صــاحب غــار اســت و‬
‫مصطفی خصوص ـا ً امیرالمــؤمنین أبیبکرالص ّ‬
‫رفیق سفر و حضر است و تن و مال و فرزند خویش فدای مصــطفی صـکرد و‬
‫ت‬
‫عی ِ‬
‫ضجیع‪ 2‬او است اندر گور‪ ،‬و آن کس است که مصطفیص فرمــود‪ :‬میا طَل َ َ‬
‫س ول َ‬
‫ن أفض َ‬
‫ال ّ‬
‫ر«‪.3‬‬
‫ل ِ‬
‫غرَبت علی ذی لهج ٍ‬
‫ة َبعدَ النبّیی َ‬
‫شم ُ‬
‫من أبی َبک ٍ‬
‫جـ َ‬
‫ل اســلم‬
‫مر‪ ‬طعن مکنید که هم بر پیغمبر صاست‪ ،‬و خدای عّز و ّ‬
‫و اندر عُ َ‬
‫َ‬
‫ق‬
‫را بــه وی عزیــز کــرد و عــادل اســت و فییاروق اســت‪ ،‬ف یّرقَ بی ی َ‬
‫ن الح ی ّ‬
‫‪4‬‬
‫مل َی ٌ‬
‫و ّ‬
‫قُر‬
‫سییما ِ‬
‫ک إل ّ و ُ‬
‫ل‪ .‬و مصطفیص فرمود‪» :‬ما فییی ال ّ‬
‫ء َ‬
‫و ی ُی َ‬
‫هی َ‬
‫والباطِ ِ‬
‫‪5‬‬
‫ّ‬
‫ّ‬
‫ض َ‬
‫مَر« ‪.‬‬
‫من ُ‬
‫ُ‬
‫و یَ ِ‬
‫شیطان إل و ُ‬
‫فّر ِ‬
‫مَر ب َ‬
‫ع َ‬
‫ع َ‬
‫ن الخطا ِ‬
‫ه َ‬
‫ب وما فی الر ِ‬
‫و گفتیم‪ :‬اندر عثمان‪ ‬طعن مکنید که داماد مصطفیص است بــه دو دخــتر‪ ،‬و‬
‫ن‬
‫صاحب بئر رومه است صاحب جیش ُ‬
‫عسَرة است و مصطفی فرمود کــه‪» :‬إ ّ‬
‫ن« پــس مــا را گفتنــد‪ :‬شــما‬
‫سییما ِ‬
‫میین ُ‬
‫الملئک َ َ‬
‫ء َتسیَتحیی ِ‬
‫عثمییا َ‬
‫ة فیی ال ّ‬
‫ناصبیاید و دشمن اهل بیتید و ما از این بیزار و دشمن اهل بیت نزدیک ما کافر‪.‬‬
‫باز روی به ناصبیان آوردیم و گفتیم‪ :‬اهل بیت را بد مگوییــد خاصــه علــی‪ ‬را‬
‫َ‬
‫موسییی‬
‫ن ِ‬
‫مْنزل ِ‬
‫ت ِ‬
‫ة هییارو َ‬
‫که پیغمبرص فرمود مر علی را‪» :‬أن ْ َ‬
‫میین ُ‬
‫مّنی ب َ‬
‫َ‬
‫دی«‪.6‬‬
‫ع ِ‬
‫ی بَ ْ‬
‫إ ِل ّ أن ّ ُ‬
‫ه ل ن َب ِ ّ‬
‫مییوله َ‬
‫مییوله«‪ .7‬صــاحب ذوالفقــار و‬
‫ف َ‬
‫ن ک ُن ْی ُ‬
‫می ْ‬
‫ی َ‬
‫ت َ‬
‫و نیــز فرمــود‪َ » :‬‬
‫عل ِی ّ‬
‫‪8‬‬
‫شمشیر دیــن بــود و زوج البتــول بــود و پــدر شــپیر و شــپر بــود‪ ،‬و آن بــود کــه‬
‫ک إل ّ‬
‫ضی َ‬
‫حب ّی َ‬
‫مصطفیص‬
‫فرمود‪» :‬یا َ‬
‫ی ول ُیب ِ‬
‫ن تُ ِ‬
‫ی ل یُ ِ‬
‫غ ُ‬
‫مییؤ ِ‬
‫م ٌ‬
‫ک إ ِل ّ ُ‬
‫قی ّ‬
‫عل ِی ّ‬
‫ُ‬
‫‪10‬‬
‫ُ ‪9‬‬
‫ق َ‬
‫مّنی« ‪ .‬و مر حسن‬
‫ی بضع ٌ‬
‫ش ِ‬
‫منا ِ‬
‫ة ِ‬
‫ی« ‪ .‬و مر فاطمه را گفت‪ِ » :‬‬
‫ف ٌ‬
‫ُ‬
‫ه َ‬
‫ق ّ‬
‫ة‬
‫جن ّ ی ِ‬
‫ل ال َ‬
‫ن َ‬
‫ن والحسییی ُ‬
‫و حسییینب را گفــت‪» :‬الحس ی ُ‬
‫س یّیدا شییبا ِ‬
‫ب أه ی ِ‬
‫هما«‪.11‬‬
‫و ُ‬
‫هما خیٌر ِ‬
‫من ُ‬
‫وأب ُ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪10‬‬
‫‪11‬‬

‫ خلصه شرح تعّرف ‪.180،181‬‬‫ ضجیع‪ :‬همخوابه‪ ،‬هم گور‪.‬‬‫ خورشید پس از پیامبران بر سخنگویی بهتر از ابوبکر طلوع و غروب نکرد‪.‬‬‫ حق و باطل را از هم جدا کرد‪.‬‬‫مر را بزرگ می دارد و در زمین شيطانی نیست جز اینکه از‬
‫ »در آسمان فرشته ای نیست جز اینکه ع ُ َ‬‫من ظ ِ ّ‬
‫مر یعنی از سایه عمر می گریزد«‪.‬‬
‫فّر ِ‬
‫مر می گریزد یا ی َ ِ‬
‫ل عُ َ‬
‫عُ َ‬
‫شيخ آلباني گفته است‪ :‬این حدیث موضوع و ساختگی است‪) .‬نگا‪ :‬حديث‪ ،5118 :‬ضعيف الجامع«‪.‬‬
‫مصحح(‬
‫) ُ‬
‫ تو برای من بمنزله هرون برای موسي هستی جز اینکه بعد از من هیچ پیامبری نمی آید‪.‬‬‫ من دوست هر کس باشم علی هم دوست اوست‪ .‬شیعه مولی را به ولی امر معنی کرده است‪.‬‬‫ شبیر و شبر‪.‬‬‫ ای علی! جز مؤمن پرهیزگار ترا دوست ندارد و غیر از منافق بدکار دشمن تو نیست‪.‬‬‫ او پاره ای از تن من است‪.‬‬‫‪ -‬حسن و حسین‪ ،‬سروران جوانان بهشتی هستند و پدرشان از آنان بهتر است‪.‬‬ 

‫‪224‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫و چون با ایشان این مناظره کردیم ما را رافضی خواندند‪.1‬‬
‫‪ -4‬ترس مؤمن از سرانجام کار خویش‬

‫یترســد کــه آیــا از صــالحان اســت یــا از‬
‫مــؤمن از ســرانجام کــار خــویش م ‌‬
‫مشرکان‪...‬؟!‬
‫مب َ ّ‬
‫مرب که از عَ َ‬
‫شــره بودنــد و بــه آنــان وعــده بهشــت‬
‫شَرة ُ‬
‫چنانکه ابوبکر و عُ َ‬
‫داده شده بود باز از پایان کار خود هراس داشتند‪.‬‬
‫من َ‬
‫مب َ ّ‬
‫ر ‪:‬‬
‫ءت فی َ‬
‫»والروایات اّلتی جا َ‬
‫ن ِ‬
‫خو ِ‬
‫ری َ‬
‫ف ال ُ‬
‫قو ِ‬
‫ل أبی َبکیی ٍ‬
‫ش ِ‬
‫‪2‬‬
‫قُرها ال َ‬
‫ی ُ‬
‫طیُر‪ .‬و َ‬
‫ت َتمَرةً َین ُ‬
‫قو ُ‬
‫ن‪،‬‬
‫ل ُ‬
‫کن ُ‬
‫مر ‪ :‬یا َلیَتنی هذا التب ُ‬
‫ع َ‬
‫َلیَتن ِ‬
‫ً ‪3‬‬
‫َلیَتنی َلم أک شیئا « ‪.‬‬
‫‪ -5‬سخنی از علی‬

‫فیی ُ َ‬
‫میی َ‬
‫علــی فرمــوده اســت‪» :‬العمر َ‬
‫ه‬
‫ن مییا َتصییوَر ِ‬
‫وه ِ‬
‫ة‪ ،‬أ ّ‬
‫ک فییالل ُ‬
‫فییی َ‬
‫ه«‪ .‬گفـت‪ :‬هرچیــزی کـه در ســر تـو صــورت بنـدد حـق تعـالی خلف آن‬
‫خل ِ‬
‫بِ ِ‬
‫ف ِ‬
‫‪4‬‬
‫است« ‪.‬‬
‫در حقیقت آنچه به فکر و اندیشـۀ آدمــی برســد‪ ،‬تعریفــی بــرای خــدا نیســت و‬
‫خداوند بالتر از تعریف و توضیح انسانی است‪.‬‬
‫‪ -6‬ابوبکر‪ ،‬با ایمان صدیق شد‬

‫مت است با ایمان و یقین قلبش بر دیگران برتری یــافت و‬
‫ابوبکر که برترین ا ّ‬
‫دیق امت شد‪.‬‬
‫ص ّ‬
‫ضییل ُ‬
‫ه ل َییم ی ُ َ‬
‫ف َ‬
‫» َ‬
‫کم‬
‫وَردَ الخبُر َ‬
‫ف ّ‬
‫ر ‪‬؛ أن ّی ُ‬
‫قد َ‬
‫ن الّنبی ص فی أبییی َبک ی ٍ‬
‫ع ِ‬
‫‪5‬‬
‫بِ َ‬
‫ره‪ .‬ای فی َ‬
‫و َ‬
‫کن ب ِ َ‬
‫ه« ‪.‬‬
‫شی ٍ‬
‫قلب ِ ِ‬
‫ول ِ‬
‫صلو ٍ‬
‫ر ِ‬
‫قَر فی َ‬
‫صوم ٍ أو َ‬
‫ة َ‬
‫ء َ‬
‫ة َ‬
‫صد ِ‬
‫کث ِ‬
‫»از پیامبرص در بارۀ ابوبکر روایت شده است که‪ :‬او با روزه و نمــاز زیــاد بــر‬
‫شما برتری نیافت بلکه )این برتری( با چیزی اســت کــه در ســینه یعنــی قلبــش‬
‫جای گرفته است«‪.‬‬
‫‪ -7‬شیفتگی عمر به اسلم‬

‫مر آنچنان شیفته اسلم است که به هیــچ وجــه کمــترین زیــان مســلمانان را‬
‫عُ َ‬
‫حــدیبّیه زبـان بــه اعـتراض‬
‫نمی پذیرد و از این نظر اسـت کــه در جریــان صـلح ُ‬
‫میگشاید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ خلصه شرح تعّرف – ‪.115-114‬‬‫‪ - 2‬کاش خرمایی بودم که پرنده آن را بر می داشت‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ کاش من این کاه بودم‪ ،‬کاش من چیزی نبودم‪ .‬در متن عربی یا لیتنی ُ‬‫ة و در شرح تعّرف‬
‫ت هذه النبت َ‬
‫کن ُ‬
‫ة آمده است‪.‬‬
‫لیتنی هذهِ النبت ُ‬
‫خلصه شرح تعرف‪.23/‬‬
‫‪4‬‬
‫ خلصه شرح تعرف‪.155/‬‬‫‪5‬‬
‫‪ -‬خلصه شرح تعرف‪.209/‬‬ 

‫‪225‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مر‪ ‬را حمی ّــت مســلمانی غلبــه کــرد و چــون‬
‫»باز گفت چون امیرالمؤمنین عُ َ‬
‫مصطفیص به حدیبیه آمد تا به مکه اندر آید‪ .‬و حدیبیه موضعی اســت بــه کنــارۀ‬
‫حَرم‪ ،‬کافران حرم مکه او را باز داشتند از انــدر آمــدن بــه مکــه و بــا وی صــلح‬
‫َ‬
‫کردند که دیگر سال باز آید و عمره را قضا کند و سه روز مکه را خالی کنند تــا‬
‫وی اندر آید و عمرۀ خویش را قضا کند و مرادهای خــویش بــه تمــامی بــه جــای‬
‫مــر بدانســت کــه صــلح‬
‫آرد و باز گردد‪ .‬مصطفیص به صلح اجابت کرد‪ .‬چــون عُ َ‬
‫دیق آمــد و‬
‫خواهد کرد حمّیت و صلبت اسلم بر وی غلبه کرد پیــش ابــوبکر ص ـ ّ‬
‫گفــت‪ :‬یــا أبییابکر نــه وی پیغمــبر خــدای اســت؟ گفــت‪ :‬بلــی‪ .‬گفــت‪ :‬نــه مــا‬
‫مسلمانیم؟ گفت‪ :‬بلی‪ .‬گفت‪ :‬نــه حــق تعــالی وعــده خــویش را راســت خواهــد‬
‫کـــــردن کـــــه فرمـــــوده اســـــت‪ ﴿ :‬‬
‫‪﴾    ‬؟ )فتــح‪ .(27 :‬ابــوبکر گفــت‪:‬‬
‫بلی‪ .‬گفت‪ :‬پس این )ذل( صلح کـردن چراسـت؟ ابـوبکر‪ ‬مـر او را گفـت‪ :‬یـا‬
‫مر آنجا رو که علمت است و هم آنجا بایست‪ .‬یعنی تو و ما کهترانیم‪ ،1‬ترا بــا‬
‫عُ َ‬
‫مــر‬
‫اعتراض کردن کار نیست‪ ،‬ما را طاعت باید داشتن و خاموش بودن‪ .‬پس عُ َ‬
‫‪‬را صبر نمود‪ .‬بیامد به خدمت مصطفیص و همان سخنها که بــا ابــوبکر گفتــه‬
‫جـ ّ‬
‫ل‬
‫بود با مصطفی بگفت‪ .‬پس مصطفیص فرمود که‪ :‬من بنده خداوندم عــّز وَ َ‬
‫یکنم و‬
‫و رسول َویم و امر او خلف نکنم‪ .‬یعنی این صلح به امر خدای تعالی م ‌‬
‫خدای عّز وج ّ‬
‫ل مرا ضایع نگذارد‪ .‬پس ترا اعتراض نرسد کــه اعــتراض بــر حــق‬
‫تعالی باشد‪.‬‬
‫مر‪ ‬مغلوب بود اندر حمّیت دین پای از حد ّ ادب بیرون نهــاد‬
‫باز گفت‪ :‬چون عُ َ‬
‫مــر‬
‫و حق تعالی مر او را معذور داشت‪ .‬نبینی که عذاب و ملمت نیامد‪ .‬پــس عُ َ‬
‫گفت‪ :‬از پس آن همواره روزه همی داشتم و صدقه همی دادم و بنده )را( آزاد‬
‫همی کردم از آنچه آن روز حدیبیه کرده بودم اومید داشتم که جز خیر نباشد از‬
‫فارت که کرده بودم«‪.2‬‬
‫بسیاری ک ّ‬
‫نکته‪:‬‬

‫یآمــوزد کــه بایــد‬
‫مــر ایــن نکتــه را بــه مــا م ‌‬
‫اعــتراض بــر انگیختــه از ایمــان عُ َ‬
‫فرمانروایان اسلمی به مخالفان و منتقدان اجازه دهند که نظراتشــان را بیــان‬
‫کنند زیرا در برخورد آراء و عقاید است که حقایق روشن میشوند و تســامح در‬
‫یانجامد‪.‬‬
‫این راه‪ ،‬به دیکتاتوری و استبداد م ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ کهترانیم‪ :‬کوچکترانیم‪.‬‬‫‪ -‬خلصه شرح تعرف‪.382-381-380-‬‬ 

‫‪226‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ب‪ :‬حمدالله مستوفی )متوفی ‪ 750‬هی ق(‬
‫حمدالله مستوفی قزوینی‪ ،‬یکــی از موّرخــان و جغرافــی دانــان مشــهور‬
‫ایران در قرن هشتم هجری است که دارای آثــار گرانبهــایی اســت بــه نامهــای‪:‬‬
‫تاریخ گزیده – ظَ َ‬
‫ة القلوب‪.‬‬
‫فرنامه‪ُ -‬نزه ُ‬
‫اکنون در باغ ُنزهة القلوب به گشت و گذار میپردازیم‪:‬‬
‫‪ -1‬تعریف شهر مدینه‬

‫یکند به نثر ساده و روشــنی‬
‫وره م ‌‬
‫مستوفی در تعریفی که از شهر مدینه من ّ‬
‫چنین مینگارد‪» :‬روضۀ شریفه که خوابگاه مصطفیص اســت در آن شــهر اســت‬
‫در خانۀ عایشهل همانجا کــه وفــاتش رســید و اکنــون آن مقــام داخــل مســجد‬
‫است و در جانب یسار قبله که کنج ما بین مشرق و شمالی بــود و قبلــه مــدینه‬
‫مر فییاروق‬
‫دیق و ُ‬
‫کنج مابین مشرق و جنوب است‪ ،‬امیرالمؤمنین ابوبکر ص ّ‬
‫ع َ‬
‫)رضعهما(‪ 1‬هم در آنجا مدفونند و بوقت آنکه رسولص مدینه هجرت فرمــود آن‬
‫موضع زمین ساده بود رسولص آنرا بخرید و مسجد و خانه ساخت بخشت خام‬
‫فـان )رضـع( بــر آن‬
‫مر )رضع( بر آن زیـادتی نمـود و عثمـان ع ّ‬
‫و چوب نخل و عُ َ‬
‫قــش بــر آورد و ســقف از چــوب ســاج‬
‫افزونی بسیار کرد و دیــوارش بســنگ من ّ‬
‫ساخت«‪.2‬‬
‫در متن مذکور به چند نکته مهم اشاره شده است‪:‬‬
‫مر در جوار رسول اکرم است‪.‬‬
‫الف– قبر ابوبکر و عُ َ‬
‫ب‪ -‬پیامبرص اراضــی مســجد و خــانه خــود را خریــده اســت و ســپس خــانه و‬
‫مسجد ساخت‪.‬‬
‫جه نمود‪.‬‬
‫مر نیز به گسترش مسجد افزود و بیشتر به آن تو ّ‬
‫ج‪ -‬عُ َ‬
‫قف‬
‫قــش بــرآورد و بــا چــوب ســاج آن را مسـ ّ‬
‫د‪ -‬عثمان دیوارش را با سنگ من ّ‬
‫کرد‪.‬‬
‫‪ -2‬عمر بیت المقدس را تابع کعبه قرار داد‬

‫مر عبادتگاه بیت المقدس را از نظر قبله تــابع کعبــه قــرار داد‬
‫امیرالمؤمنین عُ َ‬
‫یافزودنــد در عهــد اســلم‬
‫»و ایشان در رواج دین و تزئین عمارت آن مسجد م ‌‬
‫مر خ ّ‬
‫طاب )رضـع(‪ 3‬آن مســجد را در قبلـه تـابع مکــه گردانیـد و‬
‫امیرالمؤمنین عُ َ‬
‫‪4‬‬
‫محراب بر سمت کعبه راست کرد« ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫عنُهما‪.‬‬
‫ه َ‬
‫ رضعهما‪ :‬مخفف َر ِ‬‫ی الل ُ‬
‫ض َ‬
‫ نزهة القلوب – حمد الله مستوفی – به اهتمام و تصحیح گای لیسترانج – دنیای کتاب ‪. 13-1362‬‬‫شماره های بعدی‪ ،‬شماره های صفحات همین کتاب است‪.‬‬
‫ه‪.‬‬
‫ه َ‬
‫ رضع‪ :‬مخفف َر ِ‬‫عن ُ‬
‫ی الل ُ‬
‫ض َ‬
‫‪ -‬منبع مذکور‪.17/‬‬ 

‫‪227‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -3‬شهر بصره را عمر بن خطاب ساخت‬

‫مر بن خ ّ‬
‫طاب‪ ‬در سال ‪ 15‬هجری با معمــاری عتبة ابیین‬
‫»شهر بصره را عُ َ‬
‫غزوان بنا نهاد و مسجد جامع آن را عبدالله بن عامر از خشت خام ساخت‬
‫و امیرالمؤمنین علی مرتضی‪ ‬آن را بزرگ گردانید«‪.1‬‬
‫مرویست که جهت تحقیق سمت قبله بنا را بدست مبارک خود بر بــال داشــت‬
‫تا بنور کرامت او ولیت کعبه را در نظر آورد و قبله بر سمت آن راست کرد‪.2‬‬
‫‪ -4‬عمربن خطاب عراق را بر مسلمانان وقف کرد‬

‫بر اثر فتوحات سریع مســلمانان از یــک طــرف‪ ،‬و ضــرورت رهــبری دقیــق در‬
‫مر بن خطــاب‪ ‬عــراق را کــه در‬
‫اداره سرزمینهای فتح شده از طرف دیگر‪ ،‬عُ َ‬
‫یگفتند بر مسلمانان وقف نمود‪ ،‬و علی بن ابــی طــالب‬
‫اصطلح عراق عََرب م ‌‬
‫مقّر خلفت را به کوفه آورد‪ .‬چــون عــراق عــرب در قبلــه ایــران زمیــن افتــاده‬
‫دم داشتن‪ ،‬اولی تر است و به حقیقت چون امیرالمؤمنین علــی‬
‫است آن را مق ّ‬
‫مر خطاب ‪‬‬
‫ملک بوده و آنجا آسوده ‪ ...‬و در عهد خلفت عُ َ‬
‫مرتضی‪ ‬را دارال ُ‬
‫که عراق را بر مسلمانان وقف نمود بــه مســاحت جریــان اشــارت کــرد بعــد از‬
‫احتیاط بسی و شش بار هزار هزار جریب بر آوردند و بدین حساب که ده هزار‬
‫فرسنگ مساحت دارد‪.3«...‬‬
‫مسلمانان تا توانستند از کشت و کشتار و نهب و غارت جلوگیری کردند‪.‬‬
‫‪ -5‬کعبه یا بیت الله‬

‫جه پیــامبر‬
‫کعبه‪ ،‬یا بیت الله‪ ،‬معبــد مســلمانان و قبلــه گــاه مؤمنــان‪ ،‬مــورد تــو ّ‬
‫مر بن خطاب چند سرای خــالی را در‬
‫اکرمص و خلفای راشدین بوده است و عُ َ‬
‫فان آنها را به مسجد اضــافه کــرد تــا مســجد‬
‫حوالی مسجد خرید و عثمان بن ع ّ‬
‫بزرگ شد‪» .‬و امیرالمؤمنین عثمان به عفــان‪ ‬ســرای چنــد کــه امیرالمــؤمنین‬
‫مر بن الخطاب‪ ‬در حوالی مسجد خریده بود اضافت مسجد کــرد تــا بــزرگ‬
‫عُ َ‬
‫‪4‬‬
‫شد« ‪.‬‬
‫حمَییری‬
‫ضمنا ً اول کسی که کعبه را جامه پوشانید تبع بن اسعد ابو کرب ِ‬
‫بود که معاصر بهرام گور ساسانی و ُ‬
‫صی جد پنجم حضییرت رسییولص‬
‫ق ّ‬
‫بوده است‪.‬‬
‫‪ -6‬پرداخت حقوق دیوانی سرزمینها به بیت المال در عهد خلفای‬
‫راشدین‬

‫در عهد خلفت خلفای راشدین به موجب عهدنامهها‪ ،‬حقوق دیوانی ســرزمینها‬
‫و متصّرفات مملکت فارس‪ ،‬به بیت المال پرداخت میگردید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫منبع‬
‫منبع‬
‫منبع‬
‫منبع‬

‫مذکور‪.37،38/‬‬
‫مذکور‪.37،38/‬‬
‫مذکور‪.28/‬‬
‫مذکور‪.6/‬‬ 

‫‪228‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ینویســم‪ ،‬حقــوق‬
‫ملک فارس هم ب َّر است و هم بحر‪ ،‬هر یک را علیحــده م ‌‬
‫»و ُ‬
‫مر خطاب و علی مرتضــیب و‬
‫دیوانیش بموجب عهود و شروط امیرالمؤمنین عُ َ‬
‫دیگر خلفا بمقاسمه معّین بوده است و بعضی نصف و برخی ثلث و بهــری ُربــع‬
‫عشر بقدر حاصل میدادهاند«‪.1‬‬
‫خمس و چندی ُ‬
‫و بخشی ُ‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬منبع مذکور‪.6/‬‬ 

‫‪229‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ج‪ :‬ضیاء الدین نخشبی )وفات‪751 -‬هی(‬
‫سید ضیاء الدین نخشبی یکی از چهرههای ارزشمند سلسلۀ چشتیه اســت‬
‫که در آن روزگار مهمترین طریق عرفانی هنــد بــوده و از محضــر شیخ فرییید‬
‫الدین ناگوری )متوّفی ‪ 752‬هـ(‪ .‬به سلک عارفان در آمده است‪.‬‬
‫به استناد نوشتهها و آثار محققان‪ ،‬عرفای مسلمان از قبیل امام هجییویری و‬
‫دین چشتی در اشاعه فرهنــگ اســلمی و تبلیــغ قــرآن مجیــد و‬
‫شیخ معین ال ّ‬
‫‪1‬‬
‫مسلمان کردن هندوها‪ ،‬نقش اساسی داشتهاند ‪.‬‬
‫ضیاء در نخشب یا نســف‪ ،‬یکــی از شــهرهای تــاریخی ایــران کهــن در مــاوراء‬
‫النهر دیده به جهان گشود‪ ،‬در جوانی رهسپار هندوستان شد و در شهر بــدایون‬
‫سی َُر الولیاء‪ 2‬کــه از مآخــذ معاصــر‬
‫)بداؤن( هند مقیم گردید‪ .‬در مأخذ معتبر ِ‬
‫نخشبی است‪ ،‬از این عارف بزرگ سخنی به میان نیامده است‪ .‬ولــی در منــابع‬
‫دیگر از قبیل ریحانة الدب و اخبار الخیار و تذکر ۀ حسینی از او ســخن‬
‫مب ّ‬
‫ع َ‬
‫شییَره«‪» ،‬کلیییات‬
‫گفته شده است‪ .‬کتابهای »سلک السلوک«‪َ » ،‬‬
‫شَر ۀ ُ‬
‫‪3‬‬
‫و جزئیات« و »طوطی نامه« از آثار اوست« ‪.‬‬
‫ضیاء نخشبی خلفاء را چنین معّرفی میکند‪:‬‬
‫‪ -1‬جهل آدمی نسبت به سرنوشت خود‬

‫یداند که آیا از بهشتیان اســت؟ یــا از دوزخیــان؟ و‬
‫آدمی سرنوشت خود را نم ‌‬
‫ینماید و رستگاری در عبودیت‬
‫بزرگان و وارستگان گاهی اینگونه خود شکنی م ‌‬
‫است نه در مقام‪.‬‬
‫دیق اکبر‪ ،‬با چندین جللتی کــه حضــرت جلل احــد او را داده بــود‪ ،‬بــه‬
‫»ص ّ‬
‫ت إذا‬
‫کّرات گفتی‪ :‬کاشکی من بر صورت آدمی نشدمی«‪ .‬قال ُ‬
‫عثمان‪» :‬وَ َ‬
‫دد ُ‬
‫ت َلم ُأبَعث« دوست داشتم هرگاه بمیرم در قیامت برانگیخته نشوم‪.‬‬
‫ِ‬
‫م ّ‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫هلل‪ ،‬غلمی بود که او را جز خواجه ثقَلین کــس نشــناخت و او از اینجــا‬
‫ِ‬
‫یخواستند کــه‬
‫چنان متواری رفت که از مردن او خواجه او را خبر نبود‪ ،‬چون م ‌‬
‫مر‪ ‬درین کــار میــان بســت و بلل چــون آن را‬
‫او را بشویند‪ ،‬امیرالمؤمنین عُ َ‬
‫‪6‬‬
‫َ‬
‫مر! تو همــه وقــت‬
‫مّنا« ‪ .‬ای ُ‬
‫ت ِ‬
‫ع َ‬
‫ت لس َ‬
‫مُر أن َ‬
‫بدید میان بر بست و گفت‪» :‬یا عُ َ‬
‫‪7‬‬
‫ذل بندگی چگونه باشد؟ هلل چــون در ذ ّ‬
‫خواجگی کردهای‪ ،‬تو چه دانی که ّ‬
‫ل‬
‫مــر افتــاد و حضــر‬
‫بندگی مرده است‪ ،‬شســتن او حــق بلل اســت‪ .‬گریــه در عُ َ‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬

‫ة الصفیا( – ) تذکره علمای هند( –‬
‫ رک‪) .‬کشف المحجوب به تصحیح استاد زنده یاد ژوکوفسکی‪ ) -‬خزین ُ‬‫سلک السلوک‪ -‬یا مقدمه دکتر غلم علی آریا(‪.‬‬
‫سی َُر الولیاء تألیف سّید محمد بن مبارک علوی کرمانی‪.‬‬
‫ ِ‬‫ سلک السلوک‪ ،6-‬شرح احوال‪) .‬چهل ناموس‪ -‬قصیدۀ ربوبّیه – داستان گلریز لذت النساء( نیز از آثار‬‫اوست‪.‬‬
‫ خواجه ثقلین‪ :‬سرور جن و انس‪ ،‬حضرت رسول اکرم ص‪.‬‬‫ این دنیا‪.‬‬‫ تو از ما در رنجدیدگان که قبل ً برده بوده ایم نیستی‪.‬‬‫ذ ّ‬‫ل‪ :‬خواری‪ ،‬ذلت‪.‬‬ 

‫‪230‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ه یا بل ُ‬
‫ی اللهِ تعــالی«‪ .1‬ای‬
‫مر بدید‪ ،‬گفت‪َ » :‬‬
‫ل ک ُّنا َ‬
‫دع ُ‬
‫رسالتص‪ ،‬چون درد عُ َ‬
‫موال ِ َ‬
‫بلل او را رها کن ما بندگان )بردگان( خداوند متعال هستیم‪.‬‬
‫‪ -2‬فرهیختگان سنگر معنویت و سرزنش خویشتن‬

‫فرهیختگان سنگر معنویت و وارستگان معدن سلوک همیشه خود را سرزنش‬
‫و مؤاخذه و محاسبه نمودهاند و جنگی که با نفس خــویش میکننــد »احتســاب«‬
‫نامند‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫مــر‪ ‬رفــت او را دیــد‪ ،‬زرد چــوبه بــر‬
‫»وقتی أعرابی بخدمت امیرالمؤمنین عُ َ‬
‫ینالیــد‪ ،‬او را آن محـ ّ‬
‫ل نبــود کــه ازو‬
‫اندام خود مالیده و چـون َلت‪ 3‬خوردگــان م ‌‬
‫مــر‬
‫تفتیش آن حال کند‪ ،‬بر پسر او رفت و از آن حـال‪ ،‬استفســار کــرد‪ ،‬پســر عُ َ‬
‫بگریست و گفت‪ :‬پدر مرا رسم است که در هفته‪ ،‬شش روز با خلق‪ ،‬احتســاب‬
‫کند و روز هفتم با خود‪ ،‬وی آن روز بوده باشد که در امری از امور دین‪ ،‬نفــس‬
‫خود را کاهل یافته باشد‪ ،‬هم به دست خود‪ ،‬خود را چندان تازیانه زده است که‬
‫خود را همه مجروح گردانیده است«‪.4‬‬
‫نبرد با نفس‪ ،‬کار آســانی نیســت و پیکــار گــران عــاَلم نفســانی چــه تلشــها و‬
‫زجرها کشیده تــا توانســتهاند دهنــه اســب ســرکش نفــس را در اختیــار گیرنــد‪.‬‬
‫امروز بسیاری از روشنفکران به عمق موضوع آگاهی ندارند و بر این کار انکار‬
‫یکنند در حالی که برای پیروزی در یک رشتۀ ورزش باید چه تمرینهای ســختی‬
‫م ‌‬
‫مل شود‪ .‬و همۀ معنویت گرایان رسته از بنــدهای‬
‫انجام پذیرد و چه زجرهایی تح ّ‬
‫ماره بــه معنــی‪ ،‬پیــش گرفتــن روش‬
‫آرزوهای نفسانی م ‌‬
‫یگویند‪ :‬پیکار با نفس ا ّ‬
‫افراط و تفریط و رهبانّیت و گوشه گیری نیست!‬
‫‪ -3‬فرازی از حسن بن علی در عشق و محبت‬

‫باید عشق و محبــت آدمــی از آن خداونــد و مهــر و شــفقتش نســبت بـه خلـق‬
‫ن علی‪ ،‬گفت و او هنوز خــرد بــود‪ ،‬روزی‬
‫باشد‪» :‬بشنو‪ ،‬بشنو‪ ،‬اندر آنچه حس ِ‬
‫‪5‬‬
‫ه او را بــر ســر زانــوی خــود شــانده بــود و از‬
‫امیرالمؤمنین علی ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫ه گفــت‪ :‬ای پــدر ایــن‬
‫غایت محبت سر او را م ‌‬
‫یبوسید‪ ،‬حسن ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ـ ُ‬
‫م الل ـ ُ‬
‫ساعت شرم نداری که خداوند در تو ناظر باشد و تو غیرِ او را دوســت بــداری‪:‬‬
‫َ‬
‫م قییا َ‬
‫ی؟‬
‫فَبکی َ‬
‫ل‪ :‬ومییا الحیل ی ُ‬
‫مقال َت ِ ِ‬
‫ی ُبکاءً شدیدا ً ِ‬
‫ه ث ُی ّ‬
‫من َ‬
‫ة یییا ب ُن َی ّ‬
‫عل ِ ٌ‬
‫‪6‬‬
‫ف َ‬
‫ه والش َ‬
‫ة علینا« ‪ .‬علی از سخن او بسیار گریست‪ .‬سپس‬
‫ق ُ‬
‫ب ِلل ِ‬
‫ح ّ‬
‫قال‪ :‬ال ُ‬
‫گفت‪ :‬پسرم چاره چیست؟ گفت‪ :‬دوست داشتن خداوند و مهربانی به ما‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫ سلک السلوک‪ -‬ضیاء نخشبی عارف قرن هشتم هجری – مقدمه و تصحیح و تعلیق و تحشیه دکتر غلم‬‫علی آریا‪ -‬کتابفروشی زوار‪ /‬زمستان ‪.56،57-1369‬‬
‫ زردچوبه‪ :‬زرد چوبه‪.‬‬‫ لت‪ :‬سیلی – لت خوردگان‪ :‬سیلی خوردگان‪.‬‬‫ منبع مذکور‪.108، 107/‬‬‫ شانده بود‪ :‬نشانده بود‪.‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.103/‬‬ 

‫‪231‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫عظمت مقام ِ روحی حسن بیین علییی در داســتان‪ ،‬مــا را بــه تــأثیر شــگرف‬
‫یکند‪.‬‬
‫تربیت و ارزش مرُبی آگاه‪ ،‬راهنمایی م ‌‬
‫‪ -4‬دل کندن ابوبکر از تعلقات و بخشش چهل هزار درهم به پیامبرص‬

‫دلکندن از تعّلقات دنیوی و بخشش و عطا‪ ،‬آدمــی را از اســارت نفــس نجــات‬
‫یدهد و کاخ رفیــع حیــات معنــوی او را اســتحکام میبخشــد چنــانکه ابــوبکر بــا‬
‫م ‌‬
‫دیق امت شد‪.‬‬
‫تقدیم چهل هزار دینار به پیامبر‪ ،‬ص ّ‬
‫‪1‬‬
‫دیق اکبر‪ ‬خــود را تجریــد کــرد‪ ،‬و چهــل هــزار‬
‫»بشنو بشنو‪ ،‬آن روز که ص ّ‬
‫دینار به حضرت رسالتص آورد‪ ،‬گلیمی پوشیده بود و سیخی درو زده هم در آن‬
‫حال جبرئیل‪ ‬نازل شد به همان لباس‪ ،‬پیامبرص پرسید این چه لباس است؟‬
‫ه! امروز همه ملیک را فرمان است تا موافقت ابوبکر گلیمی‬
‫گفت‪ :‬یا رسولالل ِ‬
‫‪2‬‬
‫پوشند و سیخی بدو زنند« ‪.‬‬
‫نخشبی! در سخاست سود همه‬
‫نکند‬
‫تا توانی بده به کس چیزی‬

‫کیست کو این سخن بیان‬
‫هیچ کس در سخا زیان‬

‫نکند‬
‫‪ -5‬واکنش عمر به هنگام دیدن قصری در راه شام‬

‫تمدن به معنی ساختن کاخهای بلند و ساختمانهای باشــکوه و ترویــج و اشــاعه‬
‫اشرافّیت و سرمایهداری بی بند و بار که حاصل خــون ســتمدیدگان و رنجــبران‬
‫دن و پیشرفته است که فاصــله طبقــاتی در‬
‫م ‌‬
‫یباشد‪ ،‬نیست بلکه جامعهای متم ّ‬
‫داقل برسد و مردم از حقوق طبیعی و الهی یکسـان برخـوردار باشـند‪،‬‬
‫آن به ح ّ‬
‫البّته کار و فعالّیت شرط لزم و کافی جامعه پیشرفته میباشد‪:‬‬
‫مُر ‪ ‬فی َ‬
‫ح َ‬
‫ق ال ّ‬
‫ر‬
‫صر‬
‫شا‬
‫طری‬
‫»ن َظََر ُ‬
‫وال ُ‬
‫ی بال َ‬
‫ع َ‬
‫ج ّ‬
‫م‪ ،‬إلی َ‬
‫ص َ‬
‫قد ب ُن ِ َ‬
‫جیی ِ‬
‫ٍ‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫ُ‬
‫ل‪ :‬ما ُ‬
‫َ‬
‫وقا َ‬
‫ن‬
‫می ِ‬
‫ن فی هییذ ِ‬
‫میین َبنییی ُبنیییا َ‬
‫ن أن یکو َ‬
‫کن ُ‬
‫ت أظ ُ ُ‬
‫ة َ‬
‫ه ال ّ‬
‫فک َب َّر َ‬
‫‪3‬‬
‫ن« ‪.‬‬
‫فر َ‬
‫و ِ‬
‫عو َ‬
‫هاما َ‬
‫ن َ‬
‫مر‪ ‬در راه شام قصری را دید که با گج و آجر ساخته شده بود‪ ،‬تکبیری زد‬
‫عُ َ‬
‫و گفت‪ :‬گمان نمیکــردم کــه شخصــی در میــان ایــن امــت باشــد کــه بــه شــیوه‬
‫اشرافیت‪ ،‬هامان و فرعون خانه بسازد!‪.‬‬
‫‪ -6‬التماس آدمی به میزان همت و اراده اوست‬

‫مت و ارادۀ اوست‪:‬‬
‫التماس و خواهش آدمی بیانگر میزان ه ّ‬
‫یگوید‪ :‬شبی در مسجد آمــدم‪ ،‬اعرابــی‬
‫ه‪ ،‬م ‌‬
‫»امیرالمؤمنین علی ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫یکرد‪» :‬خداوندا! من از تو هیچ نمیخــواهم مگــر‬
‫را دیدم در گوشهای مناجات م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ تجرید‪ :‬از تعلقات نفسانی پاک شدن‪.‬‬‫ منبع مذکور‪.76 /‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.130-129 /‬‬ 

‫‪232‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫یگفــت‪ :‬خداونــدا! مــن از تــو هیــچ‬
‫دیق اکییبر م ‌‬
‫بریانی«‪ 1‬و در گوشه دیگــر ص ّ‬
‫مت مرد باشد«‪.2‬‬
‫نمیخواهم مگر هم تو را‪ .‬آری التماس مرد به اندازه ه ّ‬
‫دیق‪ ،‬با پیامبرص‬
‫‪ -7‬با یاران چنان باید بود که ص ّ‬

‫دیق‪ ،‬با پیامبرص کرد یعنی هیچ در دین و دنیا‬
‫»با یاران چنان باید بود که ص ّ‬
‫مخالفت نکرد«‪.3‬‬
‫دوست آن است که در دوست ح ّ‬
‫ل شود و او را از دل و جان‪ ،‬مهر بورزد‪.‬‬
‫‪ -8‬علی شیر میدانهای شجاعت‬

‫علی شیر میــدانهای شــجاعت و نمونـۀ صــلحّیت امــت‪ ،‬اینچنیــن بــا فروتنــی و‬
‫یرفت‪:‬‬
‫یایستد و به مسجد م ‌‬
‫اخلص به نماز م ‌‬
‫ه‪ ،‬که شیر بیشۀ دین بــود‪ ،‬هــر وقــت کــه در‬
‫»امیرالمؤمنین علی ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫مسجد آمـدی‪ ،‬سـر فـرو افگنـده و پشـت دوتـا کـرده آمـدی‪ ،‬وقـتی یکـی او را‬
‫یآیــی؟ گفــت‪:‬‬
‫پرسید‪ ،‬تو که بر پشت هیچ بار نداری‪ ،‬پشــت دوتــا کــرده چــرا م ‌‬
‫‪4‬‬
‫کدام بار از آن گرانتر که از حمل آن آسمان و زمین و جبال ابا کردهاند ‪ ،‬و مــا‬
‫تحمـــل کـــرده‪ ،‬وقـــا َ‬
‫ه تعـــالی‪ ﴿ :‬‬
‫ل اللـــ ُ‬
‫‪ ﴾     ‬آری تبخــتر نشــان مخّنثــان‬
‫راه دین است‪ ،‬نه علمت مردان یقین«‪.5‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫ بریانی‪ :‬گوشت کباب وتفته شده‪.‬‬‫منبع مذکور ‪.106/‬‬‫ منبع مذکور‪.183/‬‬‫ ابی کرده اند‪ :‬خود داری کرده اند‪.‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.154/‬‬ 

‫‪233‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫د – شاه نعمت الله ولی )‪(827،834 -731 ،730‬‬
‫سّید نور الدین نعمت الله بن عبدالله از عرفای معروف قــرن هشــتم و‬
‫نهم هجری است که در ربیع الول ‪ 731-730‬هجری قمــری در شــهر حلــب بــه‬
‫دنیا آمد‪ ،‬و در بین سالهای ‪ 827‬تا ‪ 834‬در کرمان به سرای جاویــدان شــتافت‪.‬‬
‫دمات علوم را نزد شیخ رکن الدین شیرازی فــرا گرفــت و علــم‬
‫تحصیل مق ّ‬
‫ّ‬
‫دین مکییی و حکمــت را بــر سییّید جلل‬
‫بلغــت را بــر شیییخ شییمس الیی ّ‬
‫خوارزمی و اصول فقه را بر قاضی عضد الدین ایجی آمــوخت‪ .‬چنــد ســفر‬
‫به م ّ‬
‫که و مدینه مشّرف شد و مدتها به ریاضــت و تصــفیه بــاطن پرداخــت و در‬
‫آخر در م ّ‬
‫که از دست شیخ عبدالله )امام( یافعی‪ ،‬از مشاهیر نویسندگان و‬
‫مؤّرخین صوفّیه و عارف عصر‪ ،‬خرقه پوشید و به مراد خویش نائل آمد و بقیــه‬
‫عمر را در سمرقند‪ ،‬هرات و یزد بسر آورده و عاقبت در قصبه ماهــان کرمــان‬
‫اقامت گزیده و به تربیت و ارشاد پرداخت‪.1‬‬
‫ینامنــد و اکــثر سلســل صــوفیه ایــران‬
‫سلسلۀ طریقــت او را نعمــت اللهی ّــه م ‌‬
‫منشعب از آن جناب و وابسته به ایشان میباشند‪.‬‬
‫شاه نعمت الله در شاعری و نویسندگی دست توانایی دارد‪ ،‬اگرچه از شعر‬
‫و نثر برای بیان عقاید و مراحل و مقامات صوفّیه استفاده میکند‪ ،‬ولی به قالب‬
‫جه چندانی ندارد و به معانی و مفاهیم معنوی آنهــا میاندیشــد‪ .‬شاه‬
‫و الفاظ تو ّ‬
‫وف در آنهــا‬
‫نعمت الله دارای رسائل فراوانی اســت کــه رمــوز و مســائل تصـ ّ‬
‫شرح داده شده است‪.‬‬
‫یگذارد و در اشــعار خــود‬
‫این صوفی بزرگ به خلفای راشدین بسیار احترام م ‌‬
‫یستاید‪:‬‬
‫اینچنین یاران رسولص را م ‌‬

‫‪1‬‬

‫مد معین – مؤسسه انتشارات امیر کبیر‪-2136-1362-‬‬
‫فرهنگ فارسی جلد ‪ 6‬اعلم‪ -‬تألیف دکتر مح ّ‬‫‪.2137‬‬ 

‫‪234‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -1‬اشعاری در وصف خلفای راشدین‬

‫ی و بی‬
‫مؤمن کامل ّ‬

‫ب آل علی‬
‫مح ّ‬
‫ای که هستی ُ‬

‫دلی‬
‫بَ َ‬
‫ه سّنی گزین که مذهب ماست‬
‫ر ِ‬
‫خللی‬

‫ورنه گم گشتهای و در‬

‫رافضی‪ 1‬کیست؟ دشمن بوبکر‬
‫علی‬

‫خارجی کیست؟ دشمنان‬
‫مت پاک مذهب است و‬
‫ا ّ‬

‫هرکه او‪ ،‬هر چهار دارد دوست‬
‫ولی‬

‫یار سّنی و خصم‬

‫دوست دار صحابهام به تمام‬
‫معتزلی‬

‫‪2‬‬

‫مذهب جامع از خدا دارم‬
‫نعمت اللهم وز آل رسول‬

‫‪3‬‬

‫ود مرا ازلی‬
‫این هدایت ب ُ َ‬
‫چاکر خواجهام خ ّ‬
‫فی و‬

‫جلی‬

‫)‪.(1499‬‬
‫‪ -2‬چهار یار‪ ،‬چهار اسم یک مسمی‬

‫می و چهـار مرتبـه نزولـی یـک‬
‫در غزلی‪ ،‬چهار یـار نـبی‪ ،‬چهـار اسـم یـک مسـ ّ‬
‫یباشند‪.‬‬
‫حقیقت م ‌‬
‫می و جام و جسم و جان هر چار‬
‫به کام ما است َ‬
‫ما و آنچنان هر چار‬
‫حباب و قطره و دریا و موج را دریاب‬
‫است آن هر چار‬
‫چهار حرف بگیر و خوشی بگو الله‬
‫بخوان هر چار‬

‫ود‬
‫چه خوش بود که ب ُ َ‬

‫به عین ما نظری کن یکی‬
‫یگانه باش و یکی را روان‬

‫حریف سر خوش و ساقی مست و جام و شراب‬
‫باشند جاودان هر چار‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫امید هست که‬

‫ به گروهی از شیعه غالیه در اسلم گویند‪.‬‬‫ گروهی از اصولیان و فرقۀ کلمی اسلمی هستند‪.‬‬‫ کلّیات اشعار شاه نعمت الله ولی‪ -‬به سعی دکتر جواد نور بخش – انتشارات خانقاه نعمت اللهی سال‬‫‪ -67‬چاپ سوم –شماره غزل ‪ 1499‬صفحه ‪ 689 ، 688‬است‪.‬‬ 

‫‪235‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ببین موافقت این‬

‫چهار طبع مخالف موافقت کردند‬
‫مخالفان‪ ،‬هر چار‬
‫یکی است اول و آخر چو ظاهر و باطن‬
‫یکی بدان هر چار‬
‫عقبی و صورت و معنی‬
‫دنیی و ُ‬
‫تمام ُ‬
‫روان هر چار‬

‫ما‬
‫چهار اسم و مس ّ‬
‫یکنم‬
‫فدای عشق شما م ‌‬

‫چهار یار رسولند دوستان خدا‬
‫دوستدارشان هر چار‬
‫چهار مرتبه سّید تنّزلی فرمود‬
‫عاشقان هر چار‬

‫به دوستی یکی‬
‫تر ّ‬
‫قیی کن و می جو ز‬

‫‪1‬‬

‫)‪.(804‬‬
‫در ابیات فوق‪ ،‬تبیین تنّزل مراتب وجود‪ ،‬از مقولۀ وحدت وجودی نیســت بلکــه‬
‫توضیح سنخّیت چهار یار‪ ،‬با پیامبر اکرمص است‪.‬‬
‫‪» -3‬یار غار« بازتابی از تقّرب به خداوند‬

‫»یار غار« بازتابی از تقّرب بــه خداونــد اســت و یــار غــار چهــار جلــوه صــوری‬
‫دریای معنوی و چهار انعکاس‪ ،‬از انوار خورشید حقیقتند‪:‬‬
‫یک هویت در مراتب مینماید صد هزار‬
‫هر یکی خوش میشمار‬

‫عارفانه آن یکی در‬

‫نزد ما موج و حباب و قطره و دریا یکی است‬
‫ود هم صورتش ناچار‪ ،‬چار‬
‫معنی ب ُ َ‬
‫در شب تاریک امکان نور میبخشد به ماه‬
‫روز روشن آفتابی بیغبار‬

‫آب یکی‬
‫مینماید‬

‫یکنی باری خیال روی او‬
‫عشق بندی م ‌‬
‫صورتی بر نور دیده مینگار‬

‫آنچنان خوش‬

‫مجلس عشق است و رندان مست و ساقی درحضور‬
‫چنین وضعی که باشی در خمار‬

‫حییف باشید در‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫سین از خط محور نماید دایره‬
‫شکل قو َ‬
‫َ‬
‫‪2‬‬
‫أدنی« طلب کن تا بیابی یار غار‬

‫سّر »َأو‬
‫ِ‬

‫عقل و جان و سّید و بنده به هم آمیختند‬
‫گنجی که مخفی بود گشته آشکار‬

‫آنچنان‬

‫ ‪ 804‬شماره غزل است و بقیه شماره ها در پایان آخرین بیت نوشته می شود‪.‬‬‫ اشاره به آیه ‪ ﴾       ﴿ 9‬در‬‫سوره مبارکه النجم است‪.‬‬ 

‫‪236‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫)‪.(813‬‬
‫یکی بودن چهار یار‪ ،‬همان وحدت در کــثرت اســت‪ ،‬وحــدت از نظــر صــفات و‬
‫ارزشها نه به معنی اّتصال قطره به دریا )وحدت ذاتی(‪.‬‬
‫درغزلی شیوا‪ ،‬چهار یار‪ ،‬چهار حضرت در یک حضرتند‪:‬‬
‫چار حضرت در یکی حضرت نگر‬
‫نعمت نگر‬
‫ما می خمخانه را کردیم نوش‬
‫مت نگر‬
‫ه ّ‬
‫چشم بینا گر ترا داده خدا‬
‫عّزت نگر‬

‫نعمت الله بین و آن‬
‫همدم ما شو دمی‬
‫دیده بگشا حضرت‬

‫عالمی را نقش بسته در خیال‬
‫قدرت نگر‬

‫گر نظر داری در این‬

‫دنی و عقبی به همدیگر ببین‬
‫حکمت نگر‬

‫در وجود این و آن‬

‫رحمت او داده عالم را وجود‬
‫رحمت نگر‬

‫عالم باشد رحمتش‪،‬‬

‫در خرابات مغان در نه قدم‬
‫حضرت نگر‬

‫سّید مستان آن‬
‫)‪.(806‬‬

‫‪ -4‬نور مصطفی و سّر مرتضی دو سرچشمه بزرگ عرفان‬

‫نور مصــطفی و ســّر مرتضی )علی( دو سرچشــمه بــزرگ عرفــان شییاه‬
‫نعمت الله است‪:‬‬
‫ما مظهر نور مصطفائیم‬
‫ما فاتحةالکتاب عشقیم‬
‫سّر خلیفه زمینیم‬
‫ما ِ‬
‫ما کاشف معنی کلمیم‬

‫ما منبع سّر مرتضائیم‬
‫ما آیت کرسی خدائیم‬
‫ما نور صحیفه سمائیم‬
‫ما واصف صورت شمائیم‬

‫ما صدر نشین کوی عشقیم‬

‫ص ّ‬
‫ف ۀ صفائیم‬
‫ما صوفی ُ‬
‫ما مخزن گنج پادشاهیم‬

‫ما جامع جمله اسم هائیم‬

‫ما جام جم جهان نمائیم‬

‫ما گوهر بحر بی کرانیم‬
‫در شرع و طریقت و حقیقت‬

‫ما بلبل و هدهد و همائیم‬ 

‫‪237‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫سیمرغ حقیقت است سّید‬

‫ما باز قضای کبریائیم‬
‫)‪.(1209‬‬

‫‪ -5‬یار غار‪ ،‬شهسوار پادشاه عشق‬

‫یار غار‪ ،‬شهسوار پادشاه عشق و آیینه دار آیینه معنی است‪.‬‬
‫درد دردش درد خواری بایدش‬
‫گر بنالد بلبلی عیبش مکن‬
‫بایدش‬

‫دردمندی بردباری بایدش‬
‫عاشق است و گلعذاری‬

‫یدهد‬
‫دل به دلبر‪ ،‬جان به جانان م ‌‬
‫بایدش‬

‫هر که او وصل نگاری‬

‫در چنین میدان که ما گویی زدیم‬
‫بایدش‬

‫پادشاهی شهسواری‬

‫ود آئینه‪ ،‬او آئینه دار‬
‫دل ب ُ َ‬

‫آئینه آئینه داری‬
‫بایدش‬

‫یار یاران ترک اغیاران کند‬
‫بایدش‬

‫گر چو سّید یار غاری‬
‫)‪.(934‬‬

‫یگردد‪:‬‬
‫یرود و یار غار دل م ‌‬
‫سّید در غزلی به غار دل م ‌‬
‫به گرد کوه و بیابان دگر نخواهم گشت‬
‫روم و یار غار خود باشم‬
‫چرا جفا کشم از هر کسی در این غربت‬
‫روم و شهر یار خود باشم‬
‫به غیر عشق مرا نیست کار و بار ای یار‬
‫پی کار و بار خود باشم‬
‫از آنکه عاشق و معشوق نعمت اللهم‬
‫و کردگار خود باشم‬

‫به غار دل‬
‫به شهر خود‬
‫از آن مدام‬
‫به گرد کار خود‬
‫)‪.(1060‬‬

‫خانۀ دل که از غیر خدا خالی شده خلوتگاه یار غار گردیده است‪:‬‬
‫دولت وصل یار میبینم‬

‫کام دل در کنار میبینم‬ 

‫‪238‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫یبینم‬
‫گر یکی ور هزار م ‌‬

‫همه روشن به نور او نگرم‬

‫روشن و آشکار میبینم‬

‫آنکه از چشم مردم است نهان‬

‫نور روی نگار میبینم‬

‫یبندم‬
‫هر خیالی که نقش م ‌‬

‫خلوت یار غار میبینم‬

‫خانه دل که رفتهام از غیر‬

‫که یکی بی شمار‬

‫این عجایب که دید یا که شنید؟‬
‫یبینم‬
‫م ‌‬

‫از نبی یادگار میبینم‬

‫نعمت الله را چو مینگرم‬

‫)‪.(1098‬‬
‫یتوان به وحــدت ارزشــی مــردان صــالح تعــبیر کــرد‬
‫بیشمار دانستن یکی را م ‌‬
‫زیرا به گفته مولنای بلخ‪:‬‬
‫مردان هوی جمله دو‬
‫مردان خدا گرچه هزارند یکیاند‬
‫گانهست و سهگانه ست‬
‫)دیوان کبیر(‪.‬‬
‫‪ -6‬چهاریار‪ ،‬امام و پیشوای انس و جن هستند‬

‫خوش خراباتی و رندان در حضور‬
‫رندان‪ ،‬شمس الدین‬
‫چار یارانند امام انس و جان‬
‫شمس الدین‬

‫‪1‬‬

‫ساقی سرمست‬
‫رهنمای چار یاران‬
‫)‪.(1183‬‬

‫‪ -7‬بنده خادم علی باش تا به مقام والی معنوی برسی‬

‫بنده خادم علی باش تا به مقام والی معنوی برسی و ولیت از علی بجو‪.‬‬
‫ترک این خلوت خیالی کن‬
‫خانه دل ز غیر خالی کن‬
‫هم ولیت فدای والی کن‬
‫از علی ولی ولیت جو‬
‫منصب خویش نیک عالی کن‬
‫بنده خادم علی میباش‬
‫این یکی بالش آن نهالی کن‬
‫خاک آن را و آستان درش‬
‫فخر بر جمله موالی کن‬
‫باش مولی‪ 2‬حضرت مولی‬
‫)‪(1257‬‬

‫‪1‬‬
‫س دین از نظر وزن درست است‪.‬‬
‫ شم ِ‬‫‪.‬مولی از معانی اضداد است که هم به معنی غلم و برده و هم به معنی سرور و مالک آمده است ‪-‬‬

‫‪2‬‬ 

‫‪239‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫هی‪ :‬تاج الدین حسین بن حسن خوارزمی )سد ۀ هشتم و نهم‬
‫هجری(‬
‫تاج الدین حسین بن حسن خوارزمی ُ‬
‫کبَروی‪ 1‬یکــی از شــارحان کتــاب‬
‫حک َییم« محییی الییدین ابیین عربییی صــوفی و وحــدت وجــودی‬
‫»فصوص ال ِ‬
‫معروف قرن ششم و هفتم هجری است‪ .‬در این اثر عرفــانی کــه اصــل آن بــه‬
‫زبان عربی و ترجمه آن به زبان فارسی میباشــد‪ ،‬مقــام خلفــای راشــدین را از‬
‫برگردان فارسی‪ 2‬نقل میکنیم‪:‬‬
‫‪ -1‬عجز انبیای الهی و وارستگان از شناخت خداوند‬

‫همۀ انبیای الهی و وارستگان بارگاه قدس از شــناخت خداونــد عــاجز و نــاتوان‬
‫بودهاند‪:‬‬
‫ما ذات جمیع انبیا و اولیا در وی حیراناند‪ .‬چنانکه خیییر البشییرص فرمــود‪:‬‬
‫وا ّ‬
‫‪3‬‬
‫َ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫دیق‪‬‬
‫وما َ‬
‫»ما َ‬
‫ق ِ‬
‫عبادَت ِیک« ‪ .‬و ص ی ّ‬
‫عب َییدناک َ‬
‫عَرفناک َ‬
‫حی ّ‬
‫ق َ‬
‫حی ّ‬
‫رفت ِیک َ‬
‫مع ِ‬
‫‪4‬‬
‫ْ‬
‫َ‬
‫ٌ‬
‫دراک« ‪.‬‬
‫جُز َ‬
‫درا ِ‬
‫کإ ْ‬
‫ن ال ِ ْ‬
‫ع ْ‬
‫میفرماید‪» :‬ال َ‬
‫ع ِ‬
‫ناتوانی در ِادراک )خود( ادراک است‪.‬‬
‫‪ -2‬مشورت رسول اکرمص با صحابه در باره اسیران بدر‬

‫در جریان اسیران بــدر حضــرت رسول اکرمص بــا صــحابه مشــورت کــرد؛‬
‫دیق گفت‪ :‬صلح در این است که آنان را نکشــیم‪ ،‬چــون خویشــان مــا‬
‫ابوبکر ص ّ‬
‫مــر‪ ‬گفــت‪ :‬بایــد هــر یــک از مــا‬
‫هستند و بــا گرفتــن دِی َــه آزادشــان کنیــم‪ .‬و عُ َ‬
‫نزدیکش را گردن زند تا اختلف پیش نیاید و برای همه روشن شود کــه اســلم‬
‫از هر چیزی بر ما عزیزتــر اســت‪ ،‬رسول گرامییی نظــر ابــوبکر را پــذیرفت‪.‬‬
‫مر‪ ‬بــه قتــل‪ ،‬صــواب دیــد و گفــت‪:‬‬
‫»ص ّ‬
‫دیق‪ ‬با اخذ فدا اشارت فرمود‪ .‬و عُ َ‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫بفرمای تا هر یکی از ما به ضرب أعناق أقارب خویش قیام نمائیم‪ .‬خواجهص‬
‫میل به قول صدیق فرمود از برای امید داشتن ایمان از ایشان‪ ،‬و رجای زیادتی‬
‫دت و عدد اهل اسلم‪ .‬و هم از برای آنکه عّباس‪ 7‬در میــان ُاســاری‪ 8‬بــود‪.‬‬
‫ع ّ‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬

‫ح َ‬
‫کم حسین بن حسن خوارزمی که اینک در دست‬
‫ آقای نجیب مایل هروی می گوید‪ :‬شرح فصوص ال ِ‬‫َ‬
‫ه‬
‫ه‬
‫وج‬
‫ه‬
‫الل‬
‫م‬
‫ر‬
‫ک‬
‫همدانیه‬
‫حسینیه‬
‫سلسله‬
‫بانی‬
‫–‬
‫دارید‪ ،‬شوشتری به شیخ کمال الدین حسین خوارزمی‬
‫ّ َ‬
‫ُ َ َ ُ‬
‫نگارنده ارشاد المریدین نسبت داده است درست نیست‪ .‬شرح فصوص الحکم ‪ 15-‬یاد داشت مصحح‪.‬‬
‫ شرح فصوص الحکم‪ -‬محی الدین بن عربی‪ -‬نگاشته تاج الدین حسین بن حسن خوارزمی بین سالهای‬‫‪ 838- 835‬هجری – جلد اول و دوم – به اهتمام نجیب مایل هروی تهران ‪ – 1364‬انتشارات مولی‪.‬‬
‫ آنگونه که حق شناختن تو است تو را نشناختیم و آنگونه که حق پرستش تو است تو را عبادت نکردیم‪.‬‬‫ منبع مذکور‪.66/‬‬‫ جمع ع ُُنق‪ ،‬گردنها‪.‬‬‫ جمع أقرب‪ ،‬نزدیکتران‪ -‬خویشاوندان‬‫ عباس بن عبدالمطلب‪ ،‬عموی پیامبر و برادر حمزه سّید الشهداء است‪.‬‬‫‪ -‬جمع اسیر‪.‬‬ 

‫‪240‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫پس هر اسیری را به چهل َاوقیه‪ 1‬فروختند‪ ،‬و رسولص بر عّباس‪ ‬فــدای او و‬
‫فدای جعفر طّیار‪ 2‬الزام کرد‪ .‬عّباس‪ ‬ایمان آورد و حسن اســلم و توفیــق‬
‫دوام دریافت‪ .‬پس این آیه کریمه نازل شد‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪) ﴾    ‬انفال‪ .(67 :‬یعنی‪» :‬پیش از‬
‫تو هیچ پیغمبری را اسیر کردن یا فدا گرفتن نبود تا غالب شــود در زمیــن«‪﴿ .‬‬
‫‪) ﴾  ‬انفال‪)» .(67 :‬بیــع ُاســاری ــ‬
‫یخواهیـــد «‪﴿ .‬‬
‫فـــدیه گرفتـــن از اســـیران یـــا( مـــال و منـــال دنیـــا م ‌‬
‫یخواهد‬
‫ه و تعالی– آخرت را م ‌‬
‫ق‪ -‬سبحان َ ُ‬
‫‪» ﴾ ‬و ح ّ‬
‫فار(«‪.‬‬
‫وت اسلم را به قهر ک ّ‬
‫)یعنی ق ّ‬
‫مــر‪‬‬
‫چون این عتاب آمد‪ ،‬رسولص میگریست و اصحاب در گریه بودند کــه عُ َ‬
‫آمد و گفت‪ :‬سبب گریستن چیست؟ مرا نیز خبردار سازید تا به موافقت شــما‬
‫ب َلمییا َنجییى إل ّ‬
‫من نیز گریه کنم‪ .‬رسولص فرمود‪َ» :‬لو ن َیَز َ‬
‫ل فینییا العییذا ُ‬
‫ت«‪.3‬‬
‫أن ْ َ‬
‫مر را اثبـات کـرد‪ ،‬بـا آنکـه سـّید اّولیـن و‬
‫پس رسولص در این حکم فضیلت عُ َ‬
‫آخرین است«‪.4‬‬
‫‪ -3‬خداوند‪ ،‬ذات بیچون و مانند‬

‫خداوند‪ ،‬ذات بیچون و بیمانند و دارای تمــام صــفات جمـالّیه و جللی ّــه اســت و‬
‫انسان بر حسب مشّیت الهی و قوانین هستی به تناسب معّینی از ایــن صــفات‬
‫بهرهمند میشود‪» .‬هرچه تعّلق بــه لطــف و رحمــت دارد جمــالی اســت و آنچــه‬
‫تعّلق به قهر و ِنقمت‪ 5‬دارد جللی است و هر جمالی را جللــی و هــر جللــی را‬
‫یفرماید‪:‬‬
‫هم ‌‬
‫جمالی چنانکه امیرالمؤمنین علی ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫دت‬
‫شیدّ ِ‬
‫ه فیی ِ‬
‫ه لوِلییائ ِ‬
‫سبحا َ‬
‫مِتیه واشیت َ ّ‬
‫سی َ‬
‫من ات ّ َ‬
‫» ُ‬
‫ة ِنق َ‬
‫مُتی َ‬
‫عت َرح َ‬
‫ن َ‬
‫‪6‬‬
‫ه« ‪.‬‬
‫مت ِ ِ‬
‫ع ِ‬
‫ه فی ِ‬
‫ه ِلعدائ ِ‬
‫س َ‬
‫ة َرح َ‬
‫مت ُ ُ‬
‫ِنق َ‬
‫مثنوی‪:‬‬
‫گر بل را باز دانی‬

‫پاره کرد ۀ وسوسه باشی دل‬
‫از ول‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫ جزئی از رطل‪ ،‬یک دوازدهم رطل‪ ،‬قریب هفت مثقال جمع أواقی‪.‬‬‫ این نقطه گویا اشتباهی است از نویسنده‪ ،‬چون جعفر قبل از هجرت ایمان آورده‪ ،‬به حبشه هجرت‬‫نموده بود‪ .‬و پس از فتح خیبر بدستور پیامبر اکرم همراه با سایر مهاجران از حبشه بازگشت‪ .‬و در غزوه‬
‫بدر شرکت نداشت‪) .‬ب(‬
‫ اگر عذاب بر ما نازل میشد جز تو _ )کسی( نجات نمییافت‪.‬‬‫ شرح فصوص الحکم – تاج الدین حسین بن حسن خوارزمی جلد اول‪.132 -‬‬‫قم‪ ،‬نقمات جمع آن است‪.‬‬
‫ عذاب‪ ،‬عقوبت‪ ،‬رنج و سختی‪ ،‬پاداش بد‪ ،‬ن ِ َ‬‫ منبع مذکور‪) 22-‬منزه است کسی )خدایی( که رحمتش در شدت عذابش برای دوستانش گسترده و‬‫عذابش در رحمت وسیعش برای دشمنانش شدت می یابد(‪.‬‬ 

‫‪241‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫گر مرادت را مذاق ش ّ‬
‫کرست‬
‫دلبرست‬

‫نامرادی نی مراد‬

‫ود بر جان من‬
‫ناخوش او خوش ب ُ َ‬
‫رنجان من‬
‫عاشقم بر قهر و بر لطفش به جدّ‬
‫د‬
‫هر دو ض ّ‬

‫ر دل‬
‫جان فدای یا ِ‬
‫ای عجب من عاشق این‬
‫ر‬
‫بهر خشنودی یا ِ‬

‫عاشقم بر رنج خویش و درِد خویش‬
‫فرِد خویش‬
‫‪ -4‬عالم و انسان دو موجود شگفت انگیز آفرینش‬

‫عالم و انسـان دو موجـود شـگفت انگیـز آفرینـش خداوندنـد! انسـان از نظـر‬
‫خلقت و صورت‪ ،‬عاَلم صغیر و جهان‪ ،‬عالم کــبیر اســت؛ صــوفیان انســان را از‬
‫جهت مقام و معنویت‪ ،‬عـالم کـبیر و جهـان را بـا آن همـه وسـعت و گسـترش‪،‬‬
‫عالم صغیر میدانند‪:‬‬
‫مل است از روی صــورت‪ ،‬و عـاَلم‪ ،‬انســان کـبیر‬
‫مج َ‬
‫»پس انسان‪ ،‬عاَلم صغیر ُ‬
‫صــل از روی معنــی‪ .‬امــا از روی مرتبــه‪ ،‬انســان عــالم کــبیر اســت‪ ،‬از روی‬
‫مف ّ‬
‫درجه‪ ،‬عالم‪ ،‬انسان صـغیر‪ .‬از آنکـه خلیفـه را استعلسـت بـر مسـتخلف علیـه‪.‬‬
‫بیت‪:‬‬
‫ای آنکه تراست ملک اسکندر وجم‬
‫نیم ِدَرم‬
‫عالم همه در تست و لیکن از جهل‬
‫در عالم‬
‫قا َ‬
‫ه‪:‬‬
‫هور ِ‬
‫ل أمیُر المؤمنین ک َّر َ‬
‫ضی ََعن ُ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫ک فی َ‬
‫دواءُ َ‬
‫عُر‬
‫وما َتش ُ‬
‫ک َ‬
‫م أ َن ّ َ‬
‫صغیٌر‬
‫وَتز َ‬
‫جر ٌ‬
‫ع ُ‬
‫م َ‬
‫ک ِ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫ذی‬
‫ن ال ّ ِ‬
‫ت ِ‬
‫کتا ُ‬
‫وأ ن ْ َ‬
‫مبی ُ‬
‫ب ال ُ‬
‫َ‬

‫از حرص مباش در پی‬
‫پنداشته تو خویش را‬

‫من َ‬
‫وداءُ َ‬
‫صُر‬
‫وما ُتب ِ‬
‫ک ِ‬
‫ک َ‬
‫َ‬
‫‪2‬‬
‫َ‬
‫وفیک ان َ‬
‫م الکب َُر‬
‫طوی العال ُ‬
‫‪1‬‬

‫مُر‪.3‬‬
‫ِبأحُر ِ‬
‫ف ِ‬
‫ه َیظ َ‬
‫مض َ‬
‫هُر ال ُ‬
‫در اندیشه علی‪ ،‬جهان برتر و عاَلم معنی در قلب آدمی است‪ .‬این نــوع تفک ّــر‬
‫یرسد‪ ،‬چنانکه مولنای بلخ نیز میگوید‪:‬‬
‫در عرفا فراوان به نظر م ‌‬
‫عَرض‬
‫جوهر است انسان و چرخ او را َ‬
‫سایهاند و تو غَرض‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫جمله فرع و‬

‫ دوای تو در تو است و احساس نمی کنی و دردت از تو است و نمی بینی!‬‫جرم ِ کوچکی هستی در حالیکه جهان بزرگتر در تو پیچیده است‪.‬‬
‫ و گمان می کنی که ِ‬‫‪ -‬و تو کتاب آشکاری هستی که پوشیده با حرفهایش آشکار می شود‪ .‬منبع مذکور‪.116/‬‬ 

‫‪242‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫)مثنوی(‪.‬‬
‫حرکت قطره بسوی دریا‪ ،‬باز یــافتن هــوّیت اصــلی و اّتصــال بــه امــواج عــالم‬
‫معناست‪.‬‬
‫ور و معانی‬
‫‪ -5‬علم تعبیرخواب‪ ،‬آگاهی از مناسبات میان ُ‬
‫ص َ‬

‫ور و معــانی آنهــا‪ ،‬و تشــخیص‬
‫علم تعــبیرخواب‪ ،‬آگــاهی از مناســبات میــان ُ‬
‫صـ َ‬
‫وه خیال در رویا نقشــی‬
‫مراتب نفوس و صورتهای خیالی است‪ .‬و از این نظر ق ّ‬
‫اساسی دارد! و احکام صورت واحده در اشخاص مختلف یکسـان نیسـت بلکـه‬
‫مراتبی متناسب با حالت نفوس دارند و کشف آنهـا جـز بــه عنـایت و تفضــل و‬
‫تجلی الهی امکان نخواهد داشت‪.‬‬
‫سّنة از ابن عباسب نقل میکند که میگفت‪:‬‬
‫چنانکه‪» :‬صاحب شرح ال ُ‬
‫دث میکرد که مردی آمد و رسول صرا گفــت کــه‪ :‬مــن شــب‬
‫ابو ُ‬
‫هَریَره‪َ ‬تح ّ‬
‫‪2‬‬
‫ظّله‪ 1‬یعنی سحابهای دیدم که از او روغن و عســل میباریــد و خلــق را میدیــدم‬
‫که به کفها از او میستاندند‪ .‬بعضی بیش و بعضـی کـم‪ ،‬و ریســمانی را دیــدم از‬
‫آسمان تا زمین آویخته‪ ،‬و چنان مشاهده کردم یا رسولالله که تــو دســت در آن‬
‫ریسمان زدی و به سوی آسمان برآمدی‪ ،‬و بعد از تو دیگری بگرفت و برآمد‪ ،‬و‬
‫بعد از او دیگری بگرفت و بر آمد‪ ،‬و بعد از او دیگری بگرفت و ریسمان منقطع‬
‫شد و از برای او وصل کردند‪ ،‬پس نیز برآمد‪ ،‬ابوبکر‪ ‬گفت‪ :‬یا رســولالله پــدر‬
‫یدهی که تعبیر این رؤیا من بکنم؟ رســولص‬
‫و مادر من فدای تو باد‪ ،‬رخصت م ‌‬
‫ما آن ظ ُّله‪ ،‬ظ ُّله اسلم است و روغن و عسل‪ ،‬دین‪،‬‬
‫اجازت داد‪ ،‬ص ّ‬
‫دیق گفت‪ :‬ا ّ‬
‫و حلوت‪ ،‬قرآن و خلق در اخذ حقایق و عرفان دقایق آن متفاوت الدرجات‪ .‬اما‬
‫سبب واصل آسمان تا زمین حق است که بر آنی یا رسولالله‪ .‬لجــرم تــو آن را‬
‫برگیری و خدای ترا عالی گرداند و بعد از تو دیگری و دیگری و دیگری بگیــرد و‬
‫برآید و بر ثالث منقطع شود‪ .‬اما وصل کننــد و او نیــز برآیــد و گفــت‪ :‬بگــوی یــا‬
‫رسولالله که در این تعبیر صــواب را دریــافتم یــا خطــا کــردم‪ .‬رســولص گفــت‪:‬‬
‫َ‬
‫َ‬
‫ت َبعضا ًَ«‪.3‬‬
‫ت َبعضا ً وأخطأ َ‬
‫صب ْ َ‬
‫»أ َ‬
‫و ابوبکر سوگند داد که یا رسولالله مرا خــبردار ســاز کــه خطــای مــن در ایــن‬
‫سم‪ 4‬و اشتغال به بیان نکرد و بر صــحت‬
‫تعبیر کدام است‪ .‬رسولص گفت‪ :‬ل ُتق ِ‬
‫این حدیث اّتفاق هست‪.5‬‬
‫در زمینه رؤیا و اقسام آن از نظــر اســلم و روانشناســی‪ ،‬تحقیقــات مفصــلی‬
‫انجام گرفته که نگارنــده در کتـاب »پژوهشــی دربــارۀ روح و شــبح« در بـارۀ آن‬
‫توضیح کافی داده است‪.6‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫ة﴾ ‪ 171/‬العراف‪.‬‬
‫م الظ ّل ّ ِ‬
‫ ظ ُّله‪ :‬سایبان‪﴿ -‬ی َوْ َ‬‫ سحابة‪ :‬ابری‪ -‬ابرکوچکی‪.‬‬‫ پاره ای را درست گفتی و پاره ای را غلط‪.‬‬‫سم‪ :‬سوگند نده‪.‬‬
‫ لُتق ِ‬‫ منبع مذکور‪.271-270-‬‬‫ پژوهشی درباره روح و شبح از دیدگاه ادیان‪ ،‬علما‪ ،‬فلسفه‪ ،‬عرفا‪ ،‬شعرا و دانشمندان روحی تألیف‬‫فریدون سپهری‪ ،‬نشر احسان ‪1376/336،362،363‬‬ 

‫‪243‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫‪ -6‬رؤیای صادقانه‪ ،‬انعکاسی واقعی یا تمثیلی از آئینه قلب‬

‫رؤیای صادقانه‪ ،‬انعکاسی واقعی یا تمثیلی از آئینه قلب است و ظرف پیکر به‬
‫تناسب استعداد و شفافّیت روح‪ ،‬حقــایقی را در قــالب خــواب دریــافت میکنــد‪.‬‬
‫پیامبران الهی با توجه به شرایط خاص معنوی خویش بسیاری از وقایعی را که‬
‫بعدا ً اتفاق افتاده در رؤیا‪ ،‬دیدهاند چنــانکه‪ :‬رســولص را در خــواب قــدحی شــیر‬
‫مر‪ ‬دادم‪ .‬گفتند‪ :‬چه تأویل کردی‬
‫آوردند‪ ،‬گفت‪ :‬خوردم و آنچه باقی ماند به عُ َ‬
‫یا رسولالله؟ گفت‪ :‬علم‪ ،‬تأویل کردم«‪.1‬‬
‫‪ -7‬قرآن مجید و تسبیح کردن همه اشیاء‬
‫یگوید‪﴿ :‬‬
‫یداند‪ .‬و م ‌‬
‫قرآن مجید همه اشیاء جهان را تسبیح کننده ذات حق م ‌‬
‫‪   ‬‬
‫‪) ﴾   ‬إســــــراء‪:‬‬

‫‪ .(44‬و در پهنه جهان‪ ،‬هر شیئی‪ ،‬به نیایش الهی مشغول است و ما انســانها از‬
‫یکنــد و‬
‫چگونگی آن آگاهی نداریم‪ .‬همچنانکه در درون اتــم الکــترون حرکــت م ‌‬
‫ینماینــد‪ ،‬هــر ذّره نیــز زبــان مخصــوص‬
‫گلبولها در خون به وظایف خود عمــل م ‌‬
‫شر ُ‬
‫تکوینی دارد که با آن خالقش را میستاید و شاید خش خش برگها‪ُ ،‬‬
‫شر آبها‪،‬‬
‫صدای رعد و نغمۀ پرندگان‪ ،‬گونههایی از این ستایشند‪ .‬و حضرت امیرالمؤمنین‬
‫ه – میگوید‪» :‬با رسولص به بعضی نواحی مکه بیرون آمدیم‪ ،‬به‬
‫– ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫َ‬
‫م عَلیکَ یا رسو َ‬
‫ل اللهِ نگفته باشــد«‪.‬‬
‫ح َ‬
‫هیچ شجری و َ‬
‫سل ُ‬
‫جری پیش نیامد که‪ ،‬ال ّ‬
‫‪2‬‬
‫و امثال این در احادیث صحیحه بسیار است« ‪.‬‬
‫یگوید‪:‬‬
‫مولنای بلخ م ‌‬
‫اندکی جنبش بکن همچون جنین‬
‫بین‬
‫نشنود این نغمهها را گوش حس‬
‫نجس‬

‫تا ببخشندت حواس نور‬
‫کز سخنها گوشها گردد‬
‫)مثنوی(‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ شرح فصوص الحکم –جلد اول‪.273/‬‬‫حکم ‪.174-‬‬
‫‪ -‬شرح فصوص ال ِ‬ 

‫‪244‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫و‪ :‬عبدالرحمن جامی )‪ 898-817‬هی ق(‬
‫مولنا نورالدین عبدالرحمن بن نظامالدین احمیید بیین شمسییالدین‬
‫محمد حنفی جامی از شعراء و نویسندگان مهم قرن نهم هجری اســت کــه‬
‫میید شیییبانی کــه یکــی از شــاگردان امییام‬
‫سلســلۀ نســب او بــه امییام مح ّ‬
‫ابوحنیفه نعمان بن ثابت م ّ‬
‫یرسد‪.‬‬
‫کی بوده است‪ ،‬م ‌‬
‫یورزیــد و در خــدمت شیخ‬
‫وف بــه سلســلۀ نقشــبندی ارادت م ‌‬
‫جامی در تص ّ‬
‫سعدالدین کاشغری به سلک سلوک معرفــت در آمــد‪ .‬و از مشـایخ طریقــت‬
‫مذکور ماننــد خواجه عبییدالخالق ُ‬
‫غجییدوانی‪ ،‬خییواجه بهاءالییدین محمیید‬
‫بخییارایی معــروف بــه نقشــبند‪ ،‬خییواجه علءالییدین عطییار و خییواجه‬
‫عبیدالله احرار به نیکی نام برده و آنان را‬
‫سعدالدین کاشغری و خواجه ُ‬
‫ستوده است‪.‬‬
‫جامی در مذهب از ابوحنیفه تقلید کرده و حنفی مذهب میباشد‪ .‬این شاعر‬
‫عارف آثار فراوانی از نظم و نثر دارد که مورد ارزیابی و دقت نظر دانشمندان‬
‫ایرانی و خارجی قرار گرفته اســت و از آن جملــه کتابهــای‪ :‬شیواهد النّبیوة‪،‬‬
‫فحات ا ُ‬
‫لوایح‪ ،‬أشعة اللمعات‪ ،‬نقد النصوص‪ ،‬لوامع‪ ،‬تجنیس‪ ،‬ن َ َ‬
‫لنس‪،‬‬
‫ُ‬
‫بهارستان به تقلید از گلستان سعدی‪ ،‬هفت اورنگ بــه تقلیــد از خمس ۀ‬
‫یتوان نام برد‪.‬‬
‫نظامی‪ ،‬و دیوان کامل اشعار را م ‌‬
‫یســتاید کــه مــا‬
‫این شاعر بــزرگ در بســیاری از مــوارد خلفــای راشــدین را م ‌‬
‫مختصری از آنها را نقل میکنیم‪:‬‬
‫‪ -1‬وصف خلفا در سلسلة الذهب کتاب هفت اورنگ‬

‫یشوند‪:‬‬
‫هب کتاب هفت اورنگ‪ 1‬خلفاء چنین توصیف م ‌‬
‫در سلسلة الذ َ َ‬
‫باشد از جمله‪ ،‬افضل و اکرم‬

‫امت احمد از میان امم‬

‫پیرو شرع و سّنت اویند‬

‫اولیایی کز امت اویند‬

‫بهتر از غیر انبیاء باشند‬

‫هدی باشند‬
‫رهبران ره ُ‬

‫کز همه بهترند در هر باب‬

‫خاصه آل پیمبر و اصحاب‬

‫‪2‬‬

‫وز میان همه ن َُبود حقیق‬
‫وز پی او نبود از آن احرار‬
‫بعد فاروق‪ 3‬جز بذی النوَرین‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫دیق‬
‫بخلفت کسی به از ص ّ‬
‫کس چو فاروق‪ ،‬لیق آن کار‬
‫‪4‬‬

‫کار ملت نیافت زینت و َزین‬

‫ مثنوی هفت اورنگ جامی – تصحیح و مقدمه مرتضی مدّرس گیلنی – انتشارات کتابفروشی سعدی‪-‬‬‫ص ‪178‬‬
‫دیق‪ :‬ابوبکر صدیق‬
‫ص ّ‬‫مر فاروق‬
‫ فاروق ‪ :‬ع ُ َ‬‫فان‬
‫‪ -‬ذی النوَرین‪ :‬عثمان بن ع ّ‬ 

‫‪245‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫اسد الله خاتم‬

‫بود بعد از همه بعلم و وفا‬
‫الخلفاء‬

‫سلک دین نبی نیافت‬

‫عظام‬
‫جز بآل کرام و صحب ِ‬
‫نظام‬

‫جز به تعظیم سوی شان‬

‫نامشان جز به احترام مبر‬
‫منگر‬

‫دل ز انکارشان بیک سو کن‪.‬‬

‫همه را اعتقاد نیکو کن‬

‫‪ -2‬ستایش ابوبکر صدیق در دفتر دوم سلسلة الذهب‬
‫‪1‬‬

‫دیق چنین ستایش میشود ‪:‬‬
‫در دفتر دوم سلسلة الذهب ابوبکر ص ّ‬
‫رسته از کید زرق و‬
‫بود از ین گونه‪ ،‬مرد ۀ بوبکر‬
‫حیله و مکر‬
‫ز آن چو دیدش نبی که میپیمود‬
‫خاکدان‪ ،‬فرمود‬
‫هرکه خواهد ز خلق کهنه و نو‬
‫روان‪ ،‬گو رو‬
‫آهوی مشک نافه را بنگر‬
‫قحافه را بنگر‬

‫ره درین تیره‬
‫نگرد مرد ۀ‬
‫پسر بو‬

‫ه نفاق‬
‫او چنین مرده و گرو ِ‬
‫طعن نفاق‬

‫میزنندش ز جهل‪،‬‬

‫ن صدق و نفاق‪ ،‬یعنی چه؟‬
‫کا ِ‬
‫یعنی چه؟‬

‫غرق وصل و فراق‪،‬‬
‫عکس بینندگان درو‬

‫بود آیییییینه تمام صفا‬
‫پیدا‬
‫یدید‬
‫هرکه سویش ز نیک و بد م ‌‬
‫یدید‬
‫م ‌‬
‫طعنه بروی زجان پر کینه‬
‫بر آیینه‬
‫‪1‬‬

‫اندورن عکس روی خود‬
‫ود‬
‫طعن زشتان ب ُ َ‬

‫ هفت اورنگ ‪ -254-‬در آغاز ابیات آمده است‪ :‬إشارةٌ إلی َ‬‫علی‬
‫ی َ‬
‫ظَر إلی َمّیت َیمش ِ‬
‫ه ص‪َ :‬من أراَد أن َین ُ‬
‫قول ِ ِ‬
‫ن أبی ُقحافة ‪ .‬اشاره به سخن او )رسول گرامی( ص است‪» :‬هر کس بخواهد به مرده‬
‫ظر إلی اب ِ‬
‫ض َفلَین ُ‬
‫َوجِه الر ِ‬
‫ای که بر روی زمین راه می رود نگاه کند باید به پسر ابی قحافه و ابوبکر بنگرد«‪ .‬اشاره به پیکار با نفس‬
‫ابوبکر صدیق است‪.‬‬ 

‫‪246‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫زشت ننهد ز بد سرشتی خویش‬
‫زشتی خویش‬

‫جز بر آیینه‪ ،‬عیب‬

‫‪ -3‬خواب دیدن عبد الله بن عمر در دفتر سوم سلسلةالذهب‬

‫مربیین‬
‫جییامی در دفــتر ســوم سلسییلة الییذهب‪ 1‬خــواب عبییدالله بیین ُ‬
‫ع َ‬
‫خ ّ‬
‫یکنــد کــه بــه همـۀ زمامــداران و‬
‫طابب را چنان با سلســت و روانــی نقــل م ‌‬
‫حکمرانان مسلمان درس آزادگی و مسؤولّیت میدهد‪:‬‬
‫مر به چشم خیال‬
‫دید پور ُ‬
‫ع َ‬

‫مر را پس از دوازده‬
‫مر ُ‬
‫ع َ‬

‫سال‬

‫که ز حال منت نیامد‬

‫گفت‪ :‬بابا ترا چه حال افتاد‬
‫یاد‬
‫گفت‪ :‬از وقت مرگ تا امیییییروز‬
‫جانسوز‬
‫از سییؤال میییظالم میییردم‬

‫حالتی داشیییتم عجب‬
‫دست و پیا کیرده بود عقلم‬

‫گیم‬
‫پیای میشی شکست در بییغداد‬
‫بنیاد‬

‫در پییلی سخت و سست و بیی‬

‫هیچ وزری‪ 2‬نه از آن بگیردن مین‬
‫مین‬

‫صاحبش دست زد بیدامین‬

‫کیه چرا از عییمارت آن پیل‬

‫داشتیییی دست ای خییلیف ۀ‬

‫ک ّ‬
‫ل‬

‫رفت از دست بیییییی زبانی‪،‬‬

‫تا در آن تینگنای حیادثه زای‬
‫پییییای‬

‫مر‬
‫بود قیایم چینان بییعدل‪ُ ،‬‬
‫ع َ‬
‫مر‬
‫بعدل‪َ ،‬‬
‫س َ‬
‫عیدل او روی در نیهایت کیییرد‬
‫سرایت کرد‬

‫‪3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫ هفت اورنگ‪.274/‬‬‫ گناه‪ ،‬سنگینی‪.‬‬‫‪ -‬افسانه شب‪ ،‬مشهور‪.‬‬

‫که شد اندر جییهان‬
‫تا که در نام او‬ 

‫‪247‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مل شد‬
‫نامش از عییدل چون مک ّ‬
‫دل شد‬
‫مبییی ّ‬
‫لشکرش ز آن ز کسر پشت نداد‬
‫جمله بییلد‬
‫سب‪ 2‬گشت‬
‫محا َ‬
‫با چنین عدل چون ُ‬
‫‪3‬‬
‫معاَتب گشت‬
‫ُ‬
‫آنکه عدلش ز ظلم خالی نیست‬
‫عدل‪ ،‬عالی نیست‬
‫بیییلکه جز راه ظلم گم سییپرد‬
‫چسییان گذرد‬

‫کسر‪ 1‬در وی بفتح‬
‫شد مو ّ‬
‫فق بفتح‬
‫د‬
‫بیینگر تا چه ح ّ‬
‫نامش از نعت‬
‫حیییال فیییردای او‬

‫مر چه رؤیای صادقانه باشد یا حکایتی که از زبــان او نقــل شــده‬
‫خواب پسر عُ َ‬
‫عف رهبران مسلمانان راهنمایی میکند‪.‬‬
‫مضا َ‬
‫است ما را به مسؤولّیت ُ‬
‫‪ -4‬عظمت علی در اورنگ سوم تحفة الحرار‬
‫‪4‬‬
‫ســم‬
‫در اورنگ سوم‪ ،‬در تحفة الحرار آنچنــان عظمــت روحــی علــی را مج ّ‬
‫یکند که خواننده از ورای قرن و اعصار‪ ،‬شاه مردان را میبیند که با صلبت و‬
‫م ‌‬
‫یآورنـد و او همچنـان سـرگرم‬
‫شجاعت حیدری‪ ،‬تیری را در نماز از پـایش در م ‌‬
‫راز و نیاز با معبود است‪.‬‬

‫شیر خدا شاه ولیت‪ ،‬علیییی‬
‫خ ّ‬
‫فی و جلی‬
‫حد چیون صف هیجا گرفت‬
‫روز ا ُ ُ‬
‫گیرفت‬
‫غنچ ۀ پیکان بگل او نهفت‬

‫صیقلی شرک‬
‫تیر مخالف به تنش جیا‬
‫صد گل راحت ز گل او‬

‫شکفت‬
‫روی عبادت سوی محراب کرد‬
‫اصحاب کرد‬
‫خنجر الماس چییو بفراختند‬

‫پشت بدرد سر‬
‫چاک بر آن چون گلش‬

‫انداختند‬
‫غرقه بخون غنچه زنگارگون‬
‫احسان برون‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫شکست‪.‬‬
‫به حسابش رسیدگی شد‪.‬‬
‫سرزنش شد‪.‬‬
‫هفت اورنگ‪.403،404/‬‬

‫آمد از آن گلییبن‬ 

‫‪248‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مصل ّ چکید‬
‫گل گل خونش ب ُ‬

‫گفت‪ :‬چو فارق ز نماز‬
‫آن بدید‬
‫ساخته گلزار‪،‬‬

‫این همه گل چیست ته پای من‬
‫مص ّ‬
‫لی میین‬
‫صورت حالش چو نمودند باز‬
‫بدانای راز‬
‫کییز الم تیییغ ندارم خبر‬

‫گفت که‪ :‬سوگند‬
‫گرچه ز من نیست‬

‫خبردارتر‬
‫سدَره‪ 1‬نشین شد چه باک‬
‫طایر من ِ‬
‫چاک چاک‬

‫گر شودم تن چو قفص‬
‫در قدم پاک روان‬

‫جامی از آلیش تن پاک شو‬
‫خاک شو‬
‫باشد از آن خاک بگییردی رسی‬
‫بمردی رسی‬

‫گرد‪ ،‬شکافی و‬

‫‪ -5‬ستایش خلفا در قصیده رشح بال به شرح بال‬

‫در قصــیدۀ رشــح بــال بــه شــرح بــال‪ ،2‬پیــامبرص و خلفــای راشــدین را چنیــن‬
‫یستاید‪:‬‬
‫م ‌‬
‫به حق احمد مرسل که از مساعی اوست‬
‫هدی رسته از حضیض و بال‬
‫دیق آن شاه دین که باز آورد‬
‫به صدق ص ّ‬
‫‪3‬‬
‫ده را به قتال‬
‫معذرت‪ ،‬اصحاب ر ّ‬
‫به فّر طلعت فاروق و ظ ّ‬
‫ل او که از آن‬
‫محتال‬
‫فرار کردی شیطان مارد ُ‬
‫عسرت را‬
‫به شرمگینی عثمان که جیش ُ‬
‫ساخت به بذل ذخایر اموال‬
‫به ذوالفقار علی آن دلور عالی‬
‫َ‬
‫ف ابطال‬
‫دغا قامع ص ِ‬
‫روز َ‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫سعود اوج‬
‫به راه‬

‫جهاز‬
‫که بود‬

‫منتهی‪ :‬جایی که رسول اکرم در شب معراج در شبروی آسمانی به آنجا رسید‪ .‬آخرین مرز‬
‫ سدرةُ ال ُ‬‫عالم خلقت‪.‬‬
‫ دیوان کامل جامی‪ -‬ویراستۀ هاشم رضی‪-‬انتشارات پیروز‪ -‬صفحه ‪.62‬‬‫شي ْ َ‬
‫ اشاره است به حدیث »ال ّ‬‫مَر«‪.‬‬
‫ن ِ‬
‫فّر ِ‬
‫ن يَ ِ‬
‫طا َ‬
‫س عُ َ‬
‫ح ّ‬
‫م ْ‬ 

‫‪249‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫که جامی آنکه نهادی به پای و گردن او‬
‫َ‬
‫طبیعت سلسل و اغلل‬
‫از آن سلسل و َاغلل مطلقش گردان‬
‫ز بود خودش گرفت ملل‬

‫زوایهای‬
‫کزین قیود‬

‫‪ -6‬مسجد عالی ترین پایگاه وصال علی‬

‫در مرام و مسلک علی‪ ،‬مسجد عالیترین پایگاه وصال محبوب است‪:‬‬
‫»آنچه از سر ارباب ولیت امیرالمؤمنین علی‪ ‬منقول اســت کــه اگــر خــدای‬
‫تعالی مرا مخّیر گرداند میان مســجد و بهشــت‪ ،‬مــن مســجد را اختیــار کنــم نــه‬
‫بهشت را«‪.1‬‬
‫‪ -7‬سوال علی از پیامبر در خلوت‬

‫حضــرت امیرالمــؤمنین علــی‪ ‬هــر نــوبت کــه حضــرت رســول صـرا بخلــوت‬
‫دریافتی سؤال کردی که‪ ،‬یا رسولالله چه کار کنم و به چه کار مشغول باشم تا‬
‫عمر خود ضایع نکرده باشم‪ .‬حضرت رسولاللهص فرمودی که‪ :‬خود را بشــناس‬
‫تا عمر خود ضایع نکرده باشی که چون خــود را شــناختی‪ ،‬خــدای را شــناختی و‬
‫بخدای رسیدی و عروج را تمام کردی‪.2‬‬
‫یشود اینست که معبد و مسجد بایــد آدمــی را بــه‬
‫آنچه از دو مورد بال درک م ‌‬
‫خود شناسی و در نهـایت بـه خداشناسـی رهـبری کنـد‪ ،‬و مـادامی کـه معابـد و‬
‫مساجد‪ ،‬مطلوب روح نشوند و انسان را بــه ملکــات فاضــلۀ اخلقـی و شــناخت‬
‫استعدادها و ارزشها راهنمایی ننمایند عادتی است و عادت تکراری!!‬
‫‪ -8‬تظّلم یهودی از حاکم بصره نزد عمر‬

‫یکرد‪ ،‬یهودیئی پیش‬
‫گل م ‌‬
‫وره دیواری ِ‬
‫عُ َ‬
‫مر‪ ‬در وقت خلفت خود در مدینۀ من ّ‬
‫ّ ‪3‬‬
‫وی تظلم کرد که حاکم بصره به صد هزار درم )از من متاعی( خریده است و‬
‫یکنــد‪ .‬فرمــود کــه کاغــذ پــارهای داری؟ گفــت‪ :‬نــی‪،‬‬
‫من‪ 4‬آن تعّلل‪ 5‬م ‌‬
‫در ادای ث َ َ‬
‫یحسـابند و‬
‫ســفالی برداشــت و بـر آنجــا نوشــت کـه شـکایت کننـدگان از تـو ب ‌‬
‫شکرگزاران نایاب‪ .‬از موجبات شکایت بپرهیز یا از مسند حکومت برخیــز‪ .‬و در‬
‫‪6‬‬
‫ن الخ ّ‬
‫مهری زد و نه بر آن طغــرایی‬
‫ب‪ .‬نه بر آن ُ‬
‫ه عُ َ‬
‫آخر نوشت که‪ :‬ک َت َب َ ُ‬
‫طا ِ‬
‫مُر ب ُ‬
‫رقــم کــرد‪ ،‬امــا چنــدان صــولت عــدالت و هیبــت سیاســت‪ ،‬از وی در خاطرههــا‬
‫نشسته بود که چون یهودی آن سفال را با حاکم بصره داد و وی ســوار بــود‪ ،‬از‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫ة اللمعات جامی بانضمام سوانح غزالی و چند کتاب عرفانی دیگر‪ .‬به تصحیح و مقابلۀ حامد ربانی‪-‬‬
‫ أشعَ َ‬‫انتشارات علمیه حامدی‪/‬صفحه ‪.134-133‬‬
‫ منبع مذکور‪.255-254-‬‬‫ دادخواهی‪.‬‬‫ بهاء‪ ،‬قیمت‪.‬‬‫ کوتاهی‪.‬‬‫‪ -‬نشانۀ مخصوص خلیفه را نداشت‪.‬‬ 

‫‪250‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫اسب فرود آمــد و زمیــن بوســید و وجــه یهــودی را تمــام ادا کــرد‪ ،‬و وی ســوار‬
‫ایستاده بود‪.‬‬
‫قطعه‪:‬‬
‫ود شاه را عّز و سیاست‬
‫چو َنب َ‬
‫گستاخان‪ ،‬ذلیلی‬
‫چو ریزد شیر را دندان و ناخن‬
‫لنگ‪ ،‬سیلی‬

‫‪1‬‬

‫کشد از دست‬
‫ن‬
‫خورد از روبها ِ‬

‫‪ -9‬پاسخ یک نفر سنی به یک نفر شیعی‬

‫جامی در پایــان پاســخ ســؤال یــک نفــر شــیعی از یــک س ـّنی در اورنــگ یکــم‬
‫سلسلة الذهب‪ 2‬علی را چنین تعریف میکند‪.‬‬
‫و آن علی کش منم به جان بنده‬
‫شوم را کنده‬
‫بر صف اهل زیع‪ 3‬با دل صاف‬
‫مصاف‬
‫وت خویش‬
‫بوده از غایت فت ّ‬

‫خویش‬

‫سبلت نفس‬
‫بهر اعلی دین کشیده‬

‫وت‬
‫خالی از حول خویش و ق ّ‬

‫قدرت و فصل حق از و زده سر‬
‫در خیبر‬

‫کنده بی خویشتن‬

‫خود چه خیبر که چنبر گردون‬
‫بود‪ ،‬زبون‬

‫پیش آن دست و پنجه‬

‫دید ز آفات خود خلفت را‬

‫بی ضرورت نخواست‬
‫آفت را‬

‫هرچه بر دل نشیند از وی گرد‬
‫آفت مرد‬
‫چیست َ‬
‫گرد آنکه از ظهور وجود‬
‫صفای شهود‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫هست در چشم مرد‪،‬‬
‫در شود‬
‫زآن مک ّ‬

‫ بهارستان جامی‪ ،‬مولنا عبدالرحمان جامی‪ -‬به تصحیح دکتر اسماعیل حاکمی‪ ،‬انتشارات ا ّ‬‫طلعات‬
‫‪ -1367‬صفحه ‪.50‬‬
‫ هفت اورنگ‪.52،51/‬‬‫‪ -‬برگشتن از حق و میل به باطل‪.‬‬ 

‫‪251‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫تا کسی بود ز انحراف مصون‬
‫بیرون‬

‫کاید آن کار را از عهده‬
‫ر جنگ و مخالفت‬
‫د ِ‬

‫بود با او موافق و میینقاد‬
‫نگشاد‬

‫ذَّره سان محو آفتاب‬

‫چون همه روی در نقاب شدند‬
‫شدند‬

‫که تواند به آن‬

‫غیر از و کس‪ ،‬ز خاص و عام نبود‬
‫قیام نمود‬

‫متیییک ّ‬
‫فل شد آن‪ ،‬ودیعت‬

‫لجییرم نیییصرت شریعت را‬
‫را‬
‫بییود سّر کییمال مصطفوی‬

‫گشت خییتم خلفت‬
‫نبوی‬
‫شد علی خاتم خلفت‬

‫سل‪ ،‬نبی و ز پی‬
‫بود ختم ُر ُ‬

‫وی‬
‫و اندر آن سرکشی خطا‬

‫جمعی از بیعتش ابا کردند‬
‫کردند‬
‫سر کشیدن ز امر اهل کمییال‬
‫و وبال‬

‫هست ناشی ز سّر نقص‬

‫در جهان شاه و رهبری چو علی‬
‫دغلی‬

‫گر کسی سر کشد زهی‬

‫سَیر‬
‫این علی در کمال خلق و ِ‬

‫عین بوبکر و عین‬
‫مر‬
‫ُ‬
‫ع َ‬

‫‪ -10‬ستایش علی‬
‫‪1‬‬

‫جامی در قصیدهای علی را چنین میستاید‪.‬‬
‫زند ۀ عشق نمردست و نمیرد هرگز‬
‫این زندگی و لم ی ََزلی‬
‫در جهان نیست متاعی که ندارد بدلی‬
‫بود منقبت بی بدلی‬
‫دعوی عشق و توّل مکن ای سیرت تو‬
‫از بی خردی و دغلی‬
‫‪1‬‬

‫‪ -‬دیوان کامل جامی – ویراسته هاشم رضی ‪.92/‬‬

‫لیزالی بود‬
‫خاص ۀ عشق‬
‫بغض ارباب دل‬ 

‫‪252‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫مشک بر جامه زدن سود ندارد چندان‬
‫گرفتار به گند بغلی‬
‫چون ترا چاشنی شهد محبت نرسید‬
‫حاصل ز لباس عسلی‬
‫جامی از قافله سالر ره عشق ترا‬
‫کیست؟ علی گوی‪ :‬علی‬

‫چون تودر جامه‬
‫از شه نحل چه‬
‫گر بپرسند که آن‬

‫جامی در ایـن قصـیده قـافله سـالر طریـق عشـق را امیرالمـؤمنین علـی‪‬‬
‫میداند‪.‬‬
‫دعی طرفــداری از آن انســان بــزرگ هســتند‬
‫در این چند بیــت بــه کســانیکه مـ ّ‬
‫یگوید‪ :‬تا کینه در دل شما باشد نمیتوانید به دوست داشتن علی مباهات کنید‬
‫م ‌‬
‫زیرا علی نسبت به دشمنانش هم کینه نداشته است‪.‬‬
‫ص ـَلوات وأکم ـ ُ‬
‫علیــه أفض ـ ُ‬
‫ت( آرنــد‪ ،‬کــه‬
‫‪ -11‬حضرت رسالت ) َ‬
‫ل التحی ّــا ِ‬
‫ل ال َ‬
‫)فرموده است( که‪ :‬مؤمن‪ ،‬مزاح کن و شیرین سخن باشد و منافق‪ ،‬تــرش رو‬
‫ه گفتــه اســت کــه‪:‬‬
‫و گره بر ابرو‪ .‬و حضرت امیرالمؤمنین علی‪ -‬ک َّر َ‬
‫ه َوجهَ ـ ُ‬
‫م الل ُ‬
‫هیچ باک نیست )اگر کسی( چندان مزاح کند که از حد ّ بــدخویی و دایــره تــرش‬
‫رویی بیرون آید‪.1‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬بهارستان جامی‪ -‬به تصحیح دکتر اسماعیل حاکمی‪.75/‬‬ 

‫‪253‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫ز‪ :‬علی بن حسین واعظ کاشفی )‪(939- 867‬‬
‫مولنییا فخرالییدین علییی بیین حسییین واعییظ کاشییفی از علمــاء و‬
‫دانشــمندان و صــوفیان مشــهور قــرن نهــم هجــری اســت کــه در تصــوف پیــرو‬
‫مد نقشبند بوده است‪.‬‬
‫خواجه بهاء الدین مح ّ‬
‫این عارف بزرگ تألیفات و مصنفات فراوانی دارد کــه مهمــترین آنهــا‪ ،‬تفســیر‬
‫ة‬
‫عل ّّیه« یا »تفسیر حسییینی«‪» ،‬روض ی ُ‬
‫هب ِ‬
‫موا ِ‬
‫قرآن کریم است به نام » َ‬
‫الشهداء« در رثــاء اهــل بیــت‡‪» ،‬انییوار سییهیلی«‪» ،‬اخلق محسیینی«‪،‬‬
‫ن الحیات« کــه در شــرح‬
‫»مخزن النشاء« و کتاب ارزشمند »َرشحات عی ِ‬
‫احوال و ذکر اقوال مشایخ طریقۀ نقشبند تــا پایــان قــرن نهــم هجــری‪ ،‬نگاشــته‬
‫شده است‪ .‬اینکه گوهرهای گرانبهای کتاب رشحات عین الحیات را در بـــارۀ‬
‫خلفای راشدین تقدیم خوانندگان محترم مینمائیم‪:‬‬
‫‪ -1‬به هنگام بیماری‪ ،‬به دستور حضرت رسول اکرمص همه درهای‬
‫مسجد بسته میشود بجز دری که به خانه ابوبکر راه داشت‬

‫حضرت رسولص به هنگام بیماری مرگ دستور داد که همــه درهــای مســجد‬
‫را بجز دری که به خانه ابوبکر راه داشت بستند و تنها آن در بــاز بــود‪ .‬عرفــا از‬
‫یکننــد و بــاز‬
‫این موضوع کمال محّبت ابوبکر را نسبت به پیامبرص اســتنباط م ‌‬
‫شدن در را‪ ،‬به ارتباط معنوی ابوبکر تعبیر مینمایند‪:‬‬
‫ل َ‬
‫سد ّ ک ُ ّ‬
‫یفرمودند‪ :‬مسجدی‬
‫ة‪ ...‬الحدیث‪ ،‬م ‌‬
‫ج ٍ‬
‫فر َ‬
‫در معنی حدیث »َالَیو َ‬
‫م تُ َ‬
‫که حضرت رسولص در آن نماز میگزاردند چندین در داشت‪ ،‬آن حضـرتص در‬
‫دیق‬
‫مرض اخیر فرمودند تا اکثر آن فرجهها را بستند و آن در کــه بــر خــانه صی ّ‬
‫سـد ّ ُ‬
‫کـ ّ‬
‫ة أبـی‬
‫جـةٍ إ ِل ّ فرجـ َ‬
‫ل َفر َ‬
‫اکبر بود‪ ‬باز گذاشتند‪ ،‬پس فرمودند‪» :‬الیو َ‬
‫م تُ َ‬
‫ر« امروز بسته شد همۀ شکافها را ال ّ شکاف ابی بکر‪ ،‬ارباب تحقیق دریــن‬
‫َبک ٍ‬
‫دیق را‪ ‬کمــال نســبت حّبــی بــه‬
‫باب سخن دارند و آن آنست که‪ ،‬حضرت ص ّ‬
‫حضرت رسولص ثابت بود‪ ،‬آن حضــرتص در ایــن حــدیث اشــارت بــآن معنــی‬
‫هها در جنب نســبت حب ّــی مســدود اســت و آنچــه‬
‫کردند که همه نسبتها و طریق ‌‬
‫موصل به مقصود است جز این نسبت حّبی نیست و رابطــه عبــارت از نســبت‬
‫حب ّــی اســت بــه صــاحب دولــتی کــه اعتقــاد واســط َ‬
‫کی را لیــق باشــد و طریقـۀ‬
‫دیق اکــبر منســوب اســت از‬
‫حُهم به حضرت ص ّ‬
‫ه تعالی اروا َ‬
‫س الل ُ‬
‫خواجگان قَد ّ َ‬
‫حیــثیت ایــن نســبت حقیقــی حب ّــی اســت و طریقــه ایــن عزیــزان بــه حقیقــت‬
‫نگاهداشت این نسبت حقیقی است‪ ،‬وقتی دیگــر در بیــان تحصــیل ایــن نســبت‬
‫حّبی این ابیات خواندند که »مثنوی«‪:‬‬
‫هین دریچه‪ ،‬سوی یوسف باز کن‬
‫فرج ۀ آغاز کن‬

‫وز شکافش‬ 

‫‪254‬‬
‫خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی‬

‫عشق بازی آن دریچه کردن است‬
‫روشن است‬

‫‪1‬‬

‫کز جمال دوست دیده‬

‫‪ -2‬ابوبکر ما دیگر است و ابوبکر ایشان دیگر‬

‫ب ابییی‬
‫»جمعی از غلت و سفهای ایشان برکنار قافله شیخ آمده زبان به ســ ّ‬
‫دیق‪ ‬برگشادند و ناسزا گفتند‪ ،‬اصــحاب شــیخ در آن مقــام شــدند کــه‬
‫بکر ص ّ‬
‫ایشان را زجر و منع کنند‪ ،‬شیخ فرمودنــد کــه‪ :‬ایشــان را مرنجانیــد‪ ،‬ایشــان نــه‬
‫ابوبکر ما را دشنام میدهند‪ ،‬ابوبکر ما دیگر است و ابوبکر ایشان دیگر‪ ،‬ایشان‬
‫ابوبکر موهوم خود را که خلفت بی استحقاق گرفت و با حضــرت پیغمــبرص و‬
‫اهل بیت او‪ ‬نفاق داشت دشنام میدهند و ناسزا میگویند‪ ،‬آنچنان ابوبکر را ما‬
‫نیز دشنام و ناسزا میگوئیم«‪.2‬‬
‫‪ -3‬زنجیر ارتباط نقشبندیان با ابوبکر‬

‫دیق و‬
‫سلسلۀ نقشبندیه معتقد است که زنجیر ارتباط از پیامبر‪ ‬به ابوبکر ص ـ ّ‬
‫از ابوبکر به سلمان فارسی و از سلمان به قاسم بن محمیید بیین ابییی‬
‫ابکر که پدر و مادر امام جعفییر صییادق اســت و از قاسییم بــه آن حضــرت‬
‫میرسد تا اینکه به شــیخ علی فارمییدی و خییواجه یوسییف همییدانی و ‪...‬‬
‫میانجامد‪.‬‬
‫و گروهــی نیــز چنیــن اعتقــاد دارنــد کــه تصــوف نقشــبندی کــه همــان طریــق‬
‫خواجگان است به امیرالمؤمنین علی میرسد‪.‬‬
‫مشایخ نقشبندی نظر اول را قبول دارند‪ ،‬گو اینکه شیخ ابوطالب مک ّییی در‬
‫ت القلوب به هر دو نظر اشاره میکند‪.3‬‬
‫قو ُ‬
‫‪ -4‬حضرت رسول اکرم به علی فرمود‪ » :‬راه را چون خط مستقیم‬
‫فرض باید کرد«‬

‫حضرت رسالتص‪ ،‬امیرالمؤمنین علی‪ ‬را فرمودهاند که‪ :‬راه را چون خــط‬
‫مستقیم فرض باید کرد«‪.4‬‬
‫آری اگر همه گروهها و دسته های متصوفه فقط به اسلم بیندیشند و شاخص‬
‫اصلی را نیز در عمل و فکر قرآن و سنت بدانند‪ ،‬بر خط مستقیم نیستند؟!‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫ت عین الحیات‪ -‬تألیف مولنا فخرالدن علی بن حسین واعظ کاشفی ‪ 939-867‬هـ ‪ -‬با مقدمه و‬
‫ رشحا ُ‬‫تصحیحات و حواشی و تعلیقات دکتر علی اصغر معینیان جلد دوم‪. 442،441/‬‬
‫ منبع مذکور‪.490/‬‬‫ رشحات عین الحیات‪ -‬جلد اول ‪.12/‬‬‫‪ -‬منبع مذکور‪.288/‬‬ 

‫فهرست منابع‬
‫ور بن ابــی ســعد‬
‫‪ -1‬اسرار التوحید فی مقامات الشیخ أبی سعید – تألیف محمد من ّ‬
‫بن ابی طاهربن ابی سعید میهنی‪ -‬با مقــابله نســخ اســتانبول و لنیــن راد و کپنهــاک‪-‬‬
‫باهتمام دکتر ذبیح الله صفا استاد دانشگاه چاپ چهارم ‪.1360‬‬
‫‪ -2‬اسرار نامه‪ -‬فرید الدین ع ّ‬
‫طار نیشابوری‪ -‬با تصحیح و تعلیقات و حواشــی دکــتر‬
‫سّید صادق گوهرین– انتشارات صفی علیشاه‪.‬‬
‫‪ -3‬أشعة اللمعــات عبــدالرحمن جــامی‪ -‬بــه انضــمام ســوانح غزالــی و چنــد کتــاب‬
‫عرفانی دیگر به تصحیح و مقابله حامد روحانی – انتشارات كتابخانه علمیه حامدی‪.‬‬
‫‪ُ -4‬انس التائبین و صراط الله المبین جلد اول‪ -‬تصــنیف شــیخ الســلم احمــد جــام‬
‫»ژنده پیل« در اوائل قرن ششم هجری‪ -‬با مقابله پنج نسخه و مقــدمه و تصــحیح و‬
‫تحشیه دکتر علی فاضل – انتشارات بنیاد فرهنگ ایران‪«111» .‬‬
‫‪ -5‬بهارستان‪ -‬مولنــا عبــدالرحمن جــامی – بــه تصــحیح دکــتر اســماعیل حــاکمی –‬
‫انتشارات اطلعات ‪.1367‬‬
‫‪ -6‬تاریخ ادبیات در ایران جلــد اول – دکــتر ذبیــح اللــه صــفا – موسســه انتشــارات‬
‫امیرکبیر‪.‬‬
‫‪ -7‬تاریخ نامه طبری – تألیف محمد بن جریر طبری‪ -‬گرانیده منسوب بــه بلعمــی –‬
‫تصحیح و تحشیه محمد روشن )‪ 3‬مجلد( – چاپ دوم ‪.1348‬‬
‫‪ -8‬خلصله شرح تعّرف‪ -‬احمد بن عبدالله بن محمد بن أبی المکارم مشــکانی‪ -‬بــر‬
‫اساس نسخۀ منحصــر بــه فــرد مــؤرخ ‪ 713‬هجــری – بــه تصــحیح دکــتر احمــد علــی‬
‫رجایی‪ -‬انتشارات بنیاد فرهنگ ایران »‪«85‬‬ 

‫‪ -9‬دیوان اشعار ادیب صابر ترمذی – به تصحیح و اهتمام آقای محمد‬
‫علــی ناصــح شــامل شــرح حــال و حواشــی و تعلیقــات – مؤسســه‬
‫مطبوعاتی علمی آستان قدس‪.‬‬
‫‪ -10‬دیوان اشعار انور ابیوردی جلــد اول قصــائد – بــه اهتمــام محمــد‬
‫تقی مدرس رضوی – بنگاه ترجمه و نشر کتاب– چاپ دوم ‪.1347‬‬
‫‪ -11‬دیوان اشعار خاقانی شــروانی – بــه کوشــش دکــتر ضــیاء الــدین‬
‫سجادی – کتابفروشی زّوار‪.‬‬
‫‪ -12‬دیوان اشعار رشید الدین وطــواط – بــا مقــدمه و مقــابله ســعید‬
‫نفیسی – ناشر کتابفروشی بارانی شاه آباد ‪.1339‬‬
‫‪ -13‬دیوان اشعار سنایی غزنوی‪ -‬با مقدمه و حواشــی و فهرســت بــه‬
‫سعی و اهتمام مدرس رضوی – انتشارات کتابخانه سنایی‪.‬‬
‫‪ -14‬دیوان کامل عبــدالرحمن جــامی‪ -‬بــا مقــدمه ای وســیع در تاریــخ‬
‫ادبی– فلسفی و سیاسی قرن نهم و بحثی انتقادی در احــوال و آثــار و‬
‫نقد سروده های جامی‪ -‬ویراسته هاشم رضی– انتشارات پیروز‪.‬‬
‫‪ -15‬دیــوان عثمــانی مختـاری‪ -‬بـه اهتمــام جلل الـدین همـایی اســتاد‬
‫دانشگاه تهران – بنگاه ترجمه و نشر کتاب‪.1341-‬‬
‫‪ -16‬دیوان فریدالدین عطار نیشابوری‪ -‬با تصحیح و مقــابله و مقــدمه‬
‫سعید نفیسی چاپ سوم از انتشارات کتابخانه سنایی‪.‬‬
‫‪ -17‬دیوان مسعود سعد سلمان – به کوشش رشید یاسمی‪.‬‬
‫‪ -18‬رساله قشیریه‪ -‬تألیف ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن قشــیری‪-‬‬
‫با تصحیحات و اســتدراکات بــدیع الزمــان فروزانفــر‪ -‬مرکــز انتشــارات‬
‫علمی و فرهنگی ‪.1361‬‬
‫ت عین الحیات –تألیف مولنا فخر الدین علــی بــن حســین‬
‫‪ -19‬رشحا ُ‬
‫واعظ کاشفی – با مقدمه و تصحیحات و حواشی و تعلیقات دکتر علی‬
‫اصغر معینیان – جلد اول و دوم‪.‬‬
‫ک الفّتاح‪ -‬تألیف شــهاب الــدین‬
‫ح الرواح فی شرح أسماء المل ِ ِ‬
‫‪َ -20‬رو ُ‬
‫ابوالقاسم احمدبن أبی المظفر منصور الســمعانی‪ -‬بــه تصــحیح نجیــب‬
‫مایل هروی‪ -‬شرکت انتشارات علمی و فرهنگی چاپ اول ‪.1368‬‬
‫‪ -21‬سلک السلوک – تألیف ضیاء الدین نخشبی عارف قرن هفتم‪ -‬بــا‬
‫مقدمه و تصحیح و تعلیق و تحشیه دکــتر غلم علــی آریــا‪ -‬کتابفروشــی‬
‫زوار‪-‬چاپ اول ‪.1369‬‬
‫‪ -22‬شاهنامه فردوسی – از روی چاپ وولرس پــس از مقــابله چــاپ‬
‫تورنر ماکان و ژول مول و ضبط نسخه بدلها در حواشی توسط ســعید‬
‫نفیسی‪ -‬کتابخانه و مطبعه بر وخیم‪ -‬طهران ‪.1314‬‬
‫‪ -23‬شــرح عــوارف المعــارف‪ -‬تــألیف شــیخ شــهاب الــدین ابــوحفص‬
‫ن اصفهانی –به اهتمـام قاســم‬
‫سهروردی – ترجمه ابومنصور عبدالمؤم ‌‬
‫انصاری‪ -‬شرکت انتشارات علمی و فرهنگی‪.1364-‬‬
‫‪ -24‬شرح فصوص الحکم – تألیف محی الدین بن عربی‪ -‬نگاشته تــاج‬
‫الدین حسین بن حسن خوارزمی – جلد اول و دوم – به اهتمــام نجیــب‬
‫مایل هروی‪-‬انتشارات مولی‪ -‬تهران ‪.1364‬‬ 

‫‪ -25‬فردوس المرشدّیة فی أسرار الصمدّیة –تألیف شیخ ابواســحاق‬
‫کازرونی‪ -‬ترجمه محمود بن عثمان – بکوشش ایرج افشار‪ -‬انتشــارات‬
‫انجمن آثار ملی ‪.148-‬‬
‫‪ -26‬فرهنگ فارسی‪ -‬تألیف دکتر محمد معیــن – مؤسســه انتشــارات‬
‫امیرکبیر‪ -‬چاپ پنجم ‪.1362‬‬
‫‪ -27‬فرهنگ فارسی عمید‪ -‬تـألیف حسـن عمیـد‪ -‬مؤسسـه انتشـارات‬
‫امیرکبیر‪ -‬چاپ سوم ‪.1360‬‬
‫‪ -28‬فیه ما فیه‪ -‬مولنا جلل الدین مشهور به مولوی – بــا تصــحیحات‬
‫و حواشی بدیع الزمان فروزانفر‪ -‬مؤسسه انتشارات امیرکــبیر‪ -‬تهــران‬
‫‪.1362‬‬
‫‪ -29‬القرآن الکریم‬
‫فهَرس – محمد فؤاد عبــدالباقی‪ -‬دارالقــرآن الکریــم‪-‬‬
‫م َ‬
‫‪ -30‬المع َ‬
‫جم ال ُ‬
‫انتشارات اسماعیلیان‪.‬‬
‫منجد – الب لویس معلوف الیسوعی – المطبــة الکاتولیکیــة –‬
‫‪ -31‬ال ُ‬
‫بیروت‪.‬‬
‫‪ -32‬کشف المحجوب – تــألیف ابوالحســن علــی بــن عثمــان الجلبــی‬
‫الهجویری الغزنوی– تصحیح استاد زنده یاد و – ژوکوفسکی‪ -‬به اهتمام‬
‫قاسم انصاری‪ -‬کتابخانه طهوری ‪.1358-‬‬
‫‪ -33‬کلیات خمسه حکیم نظامی گنجهای – با مقابله و تصحیح از روی‬
‫صــحیح تریــن نســخ معتبرچــاپی و خ ّ‬
‫طــی چــاپ چهــارم – مؤسســه‬
‫انتشارات امیرکبیر‪ -‬تهران ‪.1366‬‬
‫‪ -34‬کلیات سـعدی شــیرازی – از روی نســخه تصــحیح شـده مرحـوم‬
‫محمد علی فروغیز انتشارات ققنوس ‪1374-‬‬
‫‪ -35‬کلیات شاه نعمت اللــه ولــی‪ -‬بــه ســعی دکــتر جــواد نــوربخش –‬
‫ناشر خانقاه نعمت اللهی‪.‬‬
‫‪ -36‬کلیات شمس )دیوان کبیر( از جــزء اول تــا ششــم‪ -‬مولنــا جلل‬
‫الدین محمد مشهور به مولوی بــا تصــحیحات و حواشــی بــدیع الزمــان‬
‫فروزانفر – مؤسسه انتشارات امیرکبیر‪-‬چاپ دوم‪.‬‬
‫‪ -37‬کلیات مثنوی معنوی – مولنا جلل الــدین محمــد بــن شــیخ بهــاء‬
‫مد بن حسین بلخی مشهور بــه مولــوی – مقــدمه و شــرح از‬
‫الدین مح ّ‬
‫اســتاد بــدیع الزمــان فروزانفــر – تصــحیح و حواشــی از م‪ -‬درویــش –‬
‫انتشارات جاویدان ‪.1342‬‬
‫مد غزالی – به تصــحیح‬
‫‪ -38‬کیمیای سعادت – تألیف امام ابوحامد مح ّ‬
‫احمد آرام – چاپ دوازدهم ‪.1361‬‬
‫‪ -39‬گلسـتان سـعدی‪ -‬بـه کوشـش دکـتر خلیـل خطیـب رهـبر اسـتاد‬
‫دانشگاه تهران – ناشر بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه ‪.‬‬
‫‪ -40‬لباب اللباب‪-‬تألیف محمد عوفی‪ -‬از روی چاپ پروفیسور براون‬
‫با مقدمه و تعلیقات علمه محمد قزوینی و نخبه تحقیقات استاد سعید‬
‫مــد عّباســی‬
‫نفیسی و ترجمه دیباچه انگلیسی بــه فارســی بــه قلــم مح ّ‬
‫کتابفروشی فخررازی چاپ اول بهار ‪.1361‬‬
‫‪ -41‬مثنوی معنــوی‪ -‬جلل الــدین محمــد بلخــی از دفــتر اول تــا دفــتر‬
‫ششم – به اهتمام دکتر محمد استعلمی – کتابفروشی زوار ‪.‬‬ 

‫‪ -42‬مثنوی هفت اورنگ‪ -‬عبــدالرحمن جــامی – بــه تصــحیح و مقــدمه‬
‫مرتضی مدرس گیلنی – انتشارات کتابفروشی سعدی – ناصر خسرو‪-‬‬
‫چاپ دوم‪.‬‬
‫‪ -43‬مفتاح النجات – تصنیف شیخ السلم احمد جام »ژنــده پیــل« بــا‬
‫مقابله پنـج نسـخه و مقـدمه و تصـحیح و تحشـیه دکـتر علـی فاضـل –‬
‫انتشارات فرهنگ ایران )‪.(40‬‬
‫‪ -44‬منـــاقب الصـــوفّیه‪ -‬قطـــب الـــدین ابـــوالمظفر منصـــور بـــن‬
‫اردشیرسنجی عبادی مروزی – از نوشته های قرن ششم هجری – بــه‬
‫کوشــش محمــد تقــی دانــش پــژوه و ایــرج افشــار – ناشــر کتابخــانه‬
‫منوچهری‪.‬‬
‫‪ -45‬منطق الطیر )مقامات طیور( – شیخ فریــد الــدین محمــد عطــار‬
‫نیشابوری – به اهتمام دکتر سید صادق گــوهرین بنگــاه ترجمــه و نشــر‬
‫کتاب‪.‬‬
‫ة القلوب – تألیف عالم فاضــل حمــدلله مســتوفی قزوینــی‪-‬‬
‫‪ -46‬نزه ُ‬
‫ة در وصف بلدان و ولیات و بقاع – به ســعی و اهتمــام و‬
‫ة الثال ِث َ ُ‬
‫المقال ُ‬
‫تصحیح گای لیسترانج – چاپ ارمغان دنیای کتاب ‪.1362‬‬
‫‪ -47‬یکســو نگریســتن و یکســان نگریســتن – صــد مــاجرا از شــیخ‬
‫ابوسعید أبی الخیر‪ -‬انتخاب و تلخیص از فریدون مشیری‪.‬‬