9

EVRENSEL

Cegerxwn

H ayat
H ikyem

JNENGARIYA
M IN
*^SiyC*

eviren
G azi F in can

D o a B a sn Y a y n
D a tm T ic a r e t L im ited irk eti
T a r la b a B ulvar
K a m e r H a tu n M a h .
A lh a tu n Sk . N o : 2 7
B ey o lu / sta n b u l
T e l: 0 2 1 2 3 6 1 OD 0 7 (p b x )
F a k s: 0 2 1 2 3 6 1 0 9 0 4
w eb : w vvw .ev ren selbasim .co m
e .p o sta : b ilg i@ e v re n se lb a sim .c o m
E v ren sel B asm Y a y n - 2 3 1
K rt T a r ih i ve K lt r D izisi - 3
H

ayat

ik yem

C eg erx w in
eviren
G a z i F in ca n
R ed a k siy o n
F eh im Ik
K a p a k T a sa rm
Sav a ek i
B irin ci B asm
H a z ira n 2 0 0 3
IS B N 9 7 5 - 6 5 2 5 - 4 7 - 9
B ask
A y h an M a tb a a s

H ayat
HKYEM

H ayat hikyem, zerine kara bir perde ekilmi Krt tarihinin

ve yirminci yzyln ilk yars boyunca yaanan ayaklanmalarn
bir parasdr. Dorudan iinde yer aldm, tank olduum, has
belkader iinde bulunduum olaylar veya o dnemin yaanm,
dilden dile aktarlm olaylarn kapsar.
Krt aydn, yurtseveri ve dnr yaadklarm, tecrbesini
ve dneminin aktel meselelerini ayrntlaryla yazsayd eer, ken
disinden sonraki kuaklara ok deerli, paha biilmez bir miras
brakm olacakt. Ne yazk ki bugne kadar erefxane Bidlisi d
nda bu yolu tutan olmad.
imdiye kadar sadece byk ve nl insanlarn hayat yazld.
Oysa benim dnceme gre, bu byk i, tarihlerini yazma ii,
aydma, dnre, yurtsevere ve insansevere dmektedir. Bylece
biz hem halkmza hem de insanla kutsal ve yerinde bir hizmet
te bulunmu olacaz.
Bizler; tarihin akna etkide bulunmu, deitirmi o byk ve
gl insanlardan olm asak da, yazdklarmzla, karanlkta kal
m, tozlu raflarda sakl, bilinmeyen baz eyleri renip gn
na karabilir, onlar millete sunabiliriz.
Olaylar aktarrken tarih, gn ve ay belirtemediim iin orta
ya kan rne tarih kitab diyemeyiz. Onun iin kitaba hayat hi
kyem ve anlarm demem daha yerinde olur.
Elimden geldiince bu sayfalarda, yanla, asl olmayan olayla
ra ve dncelere yer vermemeye altm . Grdm ve duydu
um biimiyle yazmaya zen gsterdim. Bizim dnemimizde ya
anan, gelien olaylar doru aktarm aya altm . Olay bir baka
sndan duymusam eer, kaynak zikrettim . Kaynaklarm vermedi
im anlatm lar bana aittir.
Btn bunlara ramen yanllklara, hatalara dm olabili
rim. Ama beni yarglarken, yaadm dnemi ve koullar gz
nnde bulundurmanz diliyorum.
7

y a a d i im

d n e m i n

z e t i

Krelerin durumu: O dnem de Krtlerin byk ounluu

okur yazar deildi. O kuryazarlarn oram yzde onu bile bul
muyordu; bunlar da ya yabanc bir dille veya Soran lehesiyle
okuyup yazabilenlerdi. So ra i, pek az Krdn kulland, Kurm anciye gre nispeten zayf bir ivedir. En yaygn ive olan
K urm anci ise, ne yazk ki sadece E rm enistandaki birka ky
de serbesttir. ran, T rkiye ve Suriyede bu ive ile deil o k u
yup yazm ak, konum ak bile yasak tr. K rtler birbirinden yaltk, bask altnda ve kendilerini ifade aralarnd an yoksundur
lar. Bugn bile Biz K rd z demek cesaret istiyor; bir insann
evinde K rte bir yaznn bulunm as bile, byk cezalar alm a
sna yetiyor, insanlar bu nedenle hapsediliyor ve gzaltnda i
kence gryor.
Krtler iinde ok sayda hareket, parti ve dergi evresi olu
mu ancak bunlar bireycilik, kariyerizm ve teki nedenlerden do
lay halkn gvenini kazanam am tr.
Krtlerin dm anlar, bu eksiklik ve zaaflarmz kullanarak
bize istedii biimde bask yapabilm ekte, gz atrm am aktadr.
K orku ve gvensizlik Krdn iine ilemi, iinden geeni dile
getirmekten korkar hale gelm itir. Herkes birbirine saldryor,
herkes bir dierinin kuyusunu kazyordu. Yapc insan says ise
ok azd.
Alk, sefalet ve yoksulluk; vahi bir hayvan gibi boynuzunu
yurdumuzun barna saplam , ayaklaryla da bedenini iniyor
du. Birou oluk ocuunun karnn doyurabilmek iin dma
na hizmet ediyordu. Onurlu ve direngen insanlar ise, karnlarn
doyuramyordu, su ile ekm ekten bile yoksundu, bir para et evle
rine ylda iki kez bile girmezdi. ou insanlar, hatta yakn arka
dalarmz bile bize selam vermekten, bizimle kahvehanede ay i
mekten korkarlard. Bizimle oturm aktan korkan kimileri, d
m anla iip sarho olm aktan, halkn smrmekten korkm uyorlar
d. O nlar milletini kandrm akta, soymaktaydlar; yurtsever hare
kete ve yurtseverlere kar durmaktan ekinmiyorlard.
8

Seydaye X a n i ne gzel yazm:

G a v a k o m e d zenan e ev reng
B lcu m le li ser dirave bf c e n g .
G rd k ki a rtk rengid ir zam an n
B ilc m le sav a lar, eserid ir p a r a n n .

Grlyor ki, Seydaye X an iden bu yana bir ey deimemi.

Krt gerici ve derebeylerinin kavgas, btn dnyada olduu gibi,
kar ve iktidar atmasdr. Onlar, para ymann, milleti soymann
telandadrlar. Varsn Kiirtler, yz bin yl kle kalsn, ne gam! Byleleri, yurtseverlere byk altndan glp aka yle sylyorlard:
Sizin uranz mide derdine. Daha ocuklarnz bile doyura
myorsunuz, ocuklarn doyuramayan nasl bir milleti doyurabilir?
Bylesi insanlar iin l, mal ve parayd; alman iinin ve
kylnn alnteriydi. Ulusun, insann, ii ve kylnn zgrl
iin mcadele etmek ise aptallk, cahillik ve delilikti.
D i n : Dorusunu sylemek gerekirse, dini temsil eden cahil
eyh ve meleler (molla) milletimizin dmanydlar. Ulusal hareke
te kar bir mzrak ilevi gryorlard ve bu mzra krmak zor kul
lanmay gerektiriyordu. zcesi din, biz Kiirtlere ok zarar verdi.
Dini bir dman olarak hedefe koymak gibi bir gayem yok.
Ancak dinin nasl ortaya ktn bilmek zorundayz. Nasl do
du, ne ilev gryor? Din, neden Krdn karnn demek iin bir
haner olarak kullanlyor? Neden milleti geri braktryor, sm
r arac oluyor, insann dncesini kirletiyor, insanlar arasnda
ki dmanl krklyor?
* E km ede Xani: nl Krt klasii M an Zin ile Nbthara Bikan (ocuklarn
Bahar) ve Eqida Imanc (nan Yolu) adl eserlerin yazardr. Bunun yan sra Xaninin gnmze ulamayan birok eseri olduu sanlm aktadr. rnein }i Asare
Keun (Eski Eserlerden) adl bilinmeyen bir iiri 1 9 1 9 yluda ]in dergisinde yayn
lanm tr. X a n inin hangi ayda doduu belli olm am akla birlikte, eserlerinden
karlan ebced hesabyla Hicri 1061 ylnda doduu anlalmaktadr. Hicri takvim
miladi takvim e evrildiinde ise doduu ay belli olm ad iin X an inin doum ta
rihi 1 6 5 0 yl olabilecei gibi 1651 yl da olabilir. Ancak aratrm aclar Hicri 1061
ylnn 1 6 5 0 ylna rastlayan tek aynn olduunu, dier aylarnn ise 1651 ylna
rastladn belirterek, X a n iin doum tarihini 1651 yl olarak kabul ederler.

Ktle, soyguna, hrszla, haydutlua kar ruhsal arnma

salasn diye gelen bu din; imdi haydutluk, hrszlk, ikilik arac
olmu, ulusumuza dman olarak kullanlyor.
Airet

Dzeni

ve K a n

D a v a l a r : Feodal sistemden

yava yava kyoruz ama henz etkileri krlm deil. Bugn de,
insanlarn, okuyann dncelerinde Mehmdki, Dekri, Heverki, sa Begi ve Xelil Begi, nemli bir yere sahip ve yzyllarn tor
tusu hl beyinleri zehirliyor. Bu gibi eylerin bu ada hl var
ln srdrmesi ve ulusal harekete ayak ba olmas ok ac. in
en yce yan udur: Biz yle yksek okullardan, niversitelerden
gelmediimiz iindir ki, baka halklarn dnrleri gibi her eyi
dosdoru gelecein genliine devredelim. Bugn, bu zor ve ka
ranlk gnlerde, her eyin birbirine kart bu sisli ortam da m a
alesef, braktmz mirasta gnlnze gre fazla bir ey yok.
Ama ne gelir elden? Seydaye Xani ne demi:
i b ikim k o qew i kesad e b azar
N in in ji q u m ae ra x e r id a r .
N e yap aym iler iyi d eil, p azard a,
A lcs y o k tu r iyi k u m an , bu d iy a rd a .

Elbet, iyi kuma, dier bir deyimle iyi bir rn kim alr ki?
yi rnler hrszlklarn stn de rtmez. Buna ramen alanlar
yok mu? Bazen alanlar var. Bunlar ise ou kez bedelini demez
ler. Bedelini deyerek alanlar ise onu anlam aktan yoksundurlar,
ou kez... Bazen de rnlerimizi, yani bize ait iyi eyleri, dilimi
zi, kltrmz bizden alp alanlar var. Bunlar da bize ait olan
bu rnleri kendileri pazarlarlar. zcesi, bu dilimiz bata olmak
zere kimse bu riskli m allar evinde tutmak istemiyor. yle ya!
iyi kuma, cahilin evinde kara ylan gibidir; onu korkutur.
Hi kukusuz, binlerce yldr yazlamayan ve okunamayan di
limizin nemini ve deerini halka birka ylda benimsetmemiz
epeyce zordur. Bu bir anda gerekleemez. Bir Krt sz, Her
ey ferah bir gnlle olur, dnya acelesiz kurulmutur, sabr ac
dr ama tatl bir haz verir, der.
10

Okuyucunun tarihimiz boyunca nmze dikilen engelleri iyi

tanm as ve bilmesi gerekir ki bize sitem etmesinler. Diyebilirler
ki: M adem bu zor ve uzun iin erbab deildiniz, baka halkla
rn aydnlar gibi gzel eyler yaratam adnz; bari evinizde oturup
gnlk gailelerinizle megul olsaydnz, o ileri de altndan kalka
bilecek insanlara braksaydnz.
Bu kar ka dorudur demem gerek. Ama ben yine Sey
daye X a n iye bavuraym:
X a n ji k e m a l b e k em al, m eydane k e m ale d n x a l
Y a n ne ji qabilT x e b iri, b e lk ji te-esib e ir .
X a n i ki alim lerin en ilim sizi, fa rk etti ilim m eydannn bo
[olduunu,
Y a n i b ild iind en deil, belk i de g elen e in d en , hissetti m ecbu r
[o ld u u n u .

Evet, btn yetmezliimize ramen meydan bo bulduk ve

doldurmaya altk, bizden daha iyisi, daha bileni olsa bile... Her
eye ramen lkemin sorunlarna ve iinde bulunduu duruma
kaytsz kalamazdm. lkemin tarihinde kk de olsa yerimiz ol
sun istedim; dnemimizin, sessiz sedasz, iz brakmadan, bakala
rnn tarih sayfalarnda mazi olarak kalmasn istemedim.
H ata ve zaaflarm bulup dzeltmenizi ve dncelerinizi yaz
manz diliyorum.
Seydaye C iziri der ki:
T a li-e k o bet firset, m h let li nik h eram e
M in um re N o h i n in e, saq i w ere bi lez, x w e .
E er sonu gelm ise, frsa t ya da z am an neye y arar,
N u h un m r y o k ki bend e, s a k i, acele et zam an d a r.

C e g e r x w n
2 8 M ay s 1 9 6 5
* Melaye Cizri: Kimi aratrm aclara gre 12. yzylda, kimi aratrm aclara gre
ise 15 veya 16. yzylda yaayan Krt edebiyatlarn en sekinlerindendir. M e
laye C izrnin D ivan ilk olarak 1 9 0 4 ylnda, Berlinde Vo Hartman adl Al
m an aratrm ac tarafndan basld. Cizri'nin iirleri suflii yanstmakla birlik
te, ak zerine de birok eseri vardr. Uzun yllar Cizrede yaayan M elaye Czrnin halen ayakta duran medresesi de bu ilededir. Kendisi de bu medresede
ders veren Cizr. medreselerde kitaplar en ok okunan K rt edebiyatsdr.

NSZE SONSZ
Hatralarm yaynlayacam. nk imdiye kadar hayatm
hakknda yanl eyler sylendi ve yazld. ok sayda yazar ve
okuyucu hayatm bilmek, renmek istiyor ki, bir gn hakkmda
bir eyler yazabilsin, basabilsin ve yaynlayabilsinler. Biliyorum ki
onlar da yanla dmek istemezler. Halkmz artk uyanmtr,
hakikate ve dorulara daha bir balanmtr, yalana ve temelsiz
bilgiye itibar etmez.
Bu sebeple yanl ve temelsiz bilgileri kitabma almamaya dik
kat ettim. Her eyi cesaretle ve olduu gibi yazdm, ie yalan kat
madan.
Buna ramen her eyin berrak ve kusursuz olduunu iddia et
miyorum. Ne kadar zen gstersem de kanamadm yanllar,
eksikler olacaktr. Dileim odur ki, benden sonra yazacak genler
daha doru ve daha iyi eyler retsinler.
Cegerxwn
S to k h o h n , 1983

KYM
Kymn ad Hesardr*. Hesar, aslnda kymn de iinde
yer ald on sekiz kyn ortak addr. Sorulduunda hepimiz
H esarlym deriz. Bu ad, ayn zamanda bir aireti de temsil eder.
Kymzde yz kadar hane vard. Ama bunlardan birou
sonradan kyden gm, baka diyarlara gitmiler. Kymz,
otuz-krk kilometrelik bir ovaya kurulmutur. Hesar ovasnn do
usunda Kercevvs {Gerc)** kasabas bulunur ve ovann drt bir
yan dalktr.
Dalarn etei ba baheydi, tepeye kadar da ekilip biilirdi.
Biz orada olduumuz zaman Keyxweler dnda kimse kasr (ko
nak) ina etmemiti. imdi ok gzel binalarn yapldn syler
ler. Bizim zamanmzda sadece Keyxwelerin kasr ban gklere
dikmiti. Uzaktan bir kaleyi andran kasr, zorun ve zulmn abi
desi gibiydi.
Kadnl erkekli ky halk, evce birlikte alrd. Darnn ile
rini de birlikte yaparlard. Kadnlarn yz akt, alrken kol
larn eteklerini toplar, elerine yardm ederlerdi.
Kyn Ge l i r i
Kyller, pekmezlerini ve kuru zmlerini M ardin ve Diyar
bakrda, daha ok da Mardin ve D iyarbakrn ova kylerinde sa
tarlard. Dalarnda ve ovalarnda buday, arpa, nohut, merci
mek, dar, pamuk ekilirdi. Davar ve sr beslenirdi. Balarda ba
dem, incir, arm ut ve ayva dikerlerdi. Ceviz, dut, st olurdu, su
lu arazide. M ezrone, kerk, gewre, zeyti, romi, direjik, dayii, taifi, koxer, amobengi, etfi, re, sorik, hesei gibi birok zm ei
di yetitirilirdi.
* Hesar. D aha nceleri M ard ine bal iken, son yllarda yaplan dzenlemeyle
B atm an n G erc (Kercevvs) ilesine baland. M ard in in M idyat ilesi ile Batm ann H asan k ey f ilelerinin arasnda ve G erc n batsnda geni bir ovaya
yaylan H esar, ayn zam anda bu blgenin o rta k addr. Dicle nehrinin hemen
yanndaki bu ovada yer alan kylerin biro u , H esar olarak anlm aktadr.
* * Kercetvs (G erc): n ce le ri M ard in e bal bir ile iken son yllarda yaplan
dzenlem eyle Batm an iline baland.

'3

Bunlarn en nls mezrone ve zeyti idi. M ezronenin ok g

zel pekmezi olur, zeyti ise kurutulurdu. Gewre ile heseni iri ve et
li zmlerdi. Hesar ve bal kylerin, zellikle Babnirin zm
ve pekmezi ok nl ve kymetliydi. H esarn pekmezi znara,
M ardinden sonra en iyisiydi. Hesar ovasnda ok sayda pnar
kaynard. Ky emesinin suyuyla bahe, pamuk, sebze sulanrd
ve sulama sra ile idi.

K y K a d n l a r
Ky kadnlar kras , xeftan , hevalkras ve peta
m al * giyerlerdi. Kocas olm ayanlar balarna kum la ktan
ya da endik 4* balarlard. Zenginler kum larm gm ve
ya altn paralarla sslerlerdi, altn veya gm bir tas yerletirir
lerdi, kum lannm stne. Almlarnda bir tutam sala altn salnrd. Kzlar ise epri yle boi *** giyerdi, alnlarna temezi *** * balar, sa rglerini bellerine kadar salarlard. Kzlarn
belik saysnn krka kadar kt da olurdu. Gelin olan kzlar
dan balk paras alnrd. En yksek balk, yedi yz veya bin g
m mecidiyeydi. Bu yzden hali vakti yerinde, aileler kzlarna
1 Kras: Kadnlarn daha o k ie giydikleri gm lek turi beyaz am ar.

Xeftan: K adnlarn,' tm giysilerinin stne giydikleri, deiik renklerde o la b i

len n ak giysi.

Hevalkras: K adnlar tarafnd an ie giyilen beyaz am arlarn farkl p aralar

dan olum as durumunda her b ir parasna verilen ad.
Petamal: K adnlarn ev veya tarla ii yaparken elbiselerinin kirlenm em esi iin
nlerine tak tk lar, ancak krsal blgelerde yaayan K urt kadnlarnn ayrlm az
bir aksesuar olan nln ad.
* * Kum: Kadnlarn balarna tak tk lar takke.

Ktan: K adnlarn baz yrelerde kum la, bazlarnda ise kum olm adan Taktkla
r uzun tlbentten rt.
emhk: Beyaz tlbent yerine renkli ipek kum alardan yaplan ba rtsnn ad.
Epri: D aha o k gen K rt kzlarnn tak tk lar renkli ba rts.
Boi: Baz yrelerde poi ad da verilen, renklileri kadnlar tarafnd an sade
olan lar ise erkekler tarafnd an kullanlan ba rts.
* * Temez: K rt kadnlarn n, baa tak tk lar kum larnn etrafn sardklar
birden ok ve farkl renklerdeki ipek tr rt.

14

yedi yzlk, binlik diye seslenir, taklrlard. enliklerde ka

dn erkek el ele govend ekerlerdi, def ve zurna alnrd. Gnl
ileri ok gizli yrtlrd ve bunlarn lm le sonuland da
olurdu. Ama ak olanlarla baa klam azd. Tm riskine ra
men ailesi tarafndan rza ile verilmeyen kz karlr, sonra aile
ler anlap barrlard.
steme ve nikaha gelince; biz ayn kyl ve i ie olduumuz
dan birbirimizi iyi tanrdk. nce kz tarafna haber gnderilir,
hsm olm a istei iletilirdi. Olumlu cevap verilirse, olann a k
rabalar saygn baz adamlarla birlikte kz istemeye giderdi. O
gn kza bir arm aan verilir, o gnden itibaren kz szl saylrd
ve baka biri artk o kza talip olamazd. Birka gn sonra bir at
yk kuru yiyecekle kzn evine gidilir, davetlilere datlr, nian
taklrd. O gnden itibaren kz, gelin saylrd.
Dn tef ve zurnayla balar, ortalam a bir hafta srerdi. G e
lin almaya gidilirdi. Gelin bir ata bindirilir, etrafnda berblar la (nedime) olan evine gelinirdi. D am at evinin nnde, gelin
eve girmeden nce bahi alnr, bazen berblara giysi sz veri
lirdi. Bir kadn, gelin sandna oturur para isterdi ve day hedi
yesi istenirdi. Day hediyesi, ounlukla tabanca veya tfekti.
Dn alay yola ktnda ok silah sklrd. Kadnlar ti li
li * eker, stranlarla gelinin etrafnda dnerlerdi. Gelin kapdan
ieri girmez, hediyesini isterdi. Hediye olarak tarla, ba, bahe ve
ya koyun, kei sz verilir, attan inmeden nce gelinin eline ku
ruyemi ve para dolu bir tas verilir, gel onu yere saar, ayann
altnda inedikten sonra ieri girerdi. Bu arada damat da dam
dan gelinin bana para ve eker dker, dklen yiyecek ve para
lar ocuklarca kaplrd. O gece dam at, adeta bir paa idi.
Verdii emirlere harfiyen uyulmak zorundayd. Uymayanlar, fa
lakaya yatrrlard. D am at o gece gelinle ilikiye giremezse, inti
kam sras dayak yiyenlere geerdi. Damadn bana toplanr, su
dker, toprak dker, falakaya yatrrlard. Ama erkekliini ispat
ederse, havaya bir el ate alr, bir gece nce ceza alanlar inti
kam alamazlard.
* Ti li li: K irt kadnlarnn dn ve enlikler ile henz evlenm em i gen kz ve
erkeklerin cenazeleri kaldrlrken ek tik leri zlgta verilen ad.

IS

Keyxwelerin kadnlar, krmzya boyanm kume heskifi ',

srmal boiyi zarife takarlard. Havalar kyl kadnlardan
ok farklyd. Bellerinde altn veya gm bir kemer gze arpar
d. Aann hanm (X atn ), Aa kyde olmad zaman aalk
yetkisini kullanrd.
Keyxwelerin kyller ve bizim zerimizde ok ar basks var
d. Bizi iliimize kadar smrdkleri gibi srekli tehdit ederlerdi.
nsanlar ldrmek, zindana atm ak, bir diree balayp dvmek,
aza alnmaz kfrler etmek sk sk cereyan eden olaylard.
Keyxwe szcnn kkeni, Arapa muhtar anlamna gelen
keye szcne dayanr. Ama eski Krt dilinde keyxwe, stn
st anlamndadr. K esra szc key ve serden gelir, bu
da stn st anlamndadr. Keye serekan da yle. Eski Krt
kltrnde kesrann iki meclisi (cemaat) vard: stnler meclisi;
avam meclisi. Kesra sereklerin meclisi idi, cumhuriyetin mecli
si ise bizircemhur idi.
H esara Nereden

Gelmiiz?

Herkesin inand bir anlatma gre Pekend mirlerinden olan

atalarmz Mhemed ile Eli, bir kan davas yznden M ihelm i
mirlerine snmlar. Mhelmi Miri de onlara H esar vermi ve
ya onlar H esara keyxwe (muhtar) olarak atam. Byk karde
Eli yal ve dkn olduundan aal M uhammede vermi. O
gnden sonra bizim de iinde olduumuz Elinin soyunu srd
renler kyl, M ham m edin soyunu srdrenler ise Keyxwe Aile
si, yani aa olarak anlmlar. Elinin ailesine, yani bizim slaleye
Sofi Eligiller (M ala Sofi Eli) denir.
Anlatldna gre M hammed ok gzpek ve yaman biriy
mi. H esara yerletikten sonra srekli gelimi, aalk sevdasna
dm ve Mhelmi mirlerini dinlemez olmu. Mhelmi M iri, Mhemedin niyetini anlaynca uygun bir frsatta onu ortadan kaldr
* Kume Heskifi: H asan k ey f (H eskif) yresine zg bir balk.
05 Mihelmi: M ihelm i olarak adlandrlan kesim ler orijin olarak Arap olan ancak
Krtleen airetleri ifade etm ektedir. K rtler arasnda, zellikle Boran ve G ar
zan blgelerinde M ihelm i olarak adlandrlan ok sayda airet veya aile vardr.

16

maya karar vermi. Mhemed ise kurnaz ve sezgisi gl biriymi.

Bu yzden bir trl tongaya dmyormu. M helmiler, en so
nunda M hem edi evlerine arp ldrmeye karar vermiler.
Mhelm i M iri evinde bir len hazrlam , tm airet bykle
rini ve Keyxw eleri arm. Mhemed bu tuza fark etmemi
ama M helm i M irinin hizmetkr M hem edin iyi dostuymu.
Henz yemein balarnda M hem edin stne turu dkm,
sonra da nezaketle:
Ltfen kusurumu balayn efendim !., deyip suyla leen
getirmi, M lem edi o bahane ile dar karm .
Bu yemek sana bir tuzaktr, demi gizlice, turuyu sana bu
uyary yapabilmek iin bilerek dktm.
M hemed, st ba turu bula, hzla atna atlayp drtna
la H esara srm ve bylece atnn ayaklaryla lmn kucan
dan kurtulmu. Keyxwe, byk Mhelmi Miri ile baa kam aya
can bildiinden baka diyarlara gitmi ve M irin dmanln
dan saknm ak iin kr olduu, gznn niie akt sylentisini
yaym. Bu ekilde yedi yl saklanm.
Bu srada Hesar yeniden M irin olmu. Yazlar kalmak iin
H esara ba evleri yaptrm. Gelip H esara yerlemi. Kyde h
l M irin adyla anlan yerler vardr.
Derken yllar sonra Mhemed, adam larn akrabalarn topla
yp H esar basm, M iri ldrp aaln ilan etmi, bylece ye
niden H esarn sahibi olmu. M hem edin torunu Ebdrehman,
kendi dneminde; Ganika, Gulika ve Kasika kylerinden o sekiz-on dokuz tanesini kendine balam ve airet alanm genilet
mi. O gnden sonra Keyxweler Hesar airetine aa olmular. Ba
zlar, H esara Qeza ole, Qeza Hesare derdi.
H esar civarnda birka airet daha vardr: Dekri ve Reman
douya, H ebizbini* batya, M helm i ise H esarn aasna der.
imdilerde Rem anlarn arlkta olduu Bieri {Siirtin Beiri ile
si) ise H esar blgesinin yukarsna der. Bu airetlerin arasnda
zaman zaman ok kanl ve zorlu atm alar olurdu; kan dklr,
* G arzan blgesinde (Siirt, rnak ve M ard in arasndaki gen) etkin olan Deknri, Raman ve Hebzbini airetleri, halen B atm an ilinde, geni topraklara ve
kylere sahiptirler.

>7

ralanlar yaplrd. Bu blmlerde benim dnemimde ve benden

nce olan olaylardan birounu yazacam.
Miladi takvimle on dokuzuncu yzyln sonunda kyde bir kav
ga km. Bu kavgada iki amcam ldrlm, babam da Midyat
cezaevine atlm. Geriye kalanlar da kanllarndan kaarak, M ar
din ovasnda Qesra Qelederaya, Huseyne Sadoya snmlar.
Bir yl sonra babam cezaevinin duvarn delerek Qesra Qelenderaya> amcamlarn yanna gelmi. Ben orada m, yoksa Hesarda m domuum, bilmiyorum.
Yedi yl sonra bizimkiler intikamlarn alp kye geri dnmler.
Kyde dmanlk hi bitmezdi. Dmanlarmz da bizim gibi
erkeklik gsterisinde bulunurlard. Aa ise srekli ortam kz
trr, bylece vergisini ve salmasn kolaylkla alr, bizi ynetirdi.
Birlik olmayalm diye birimizi tekine ldrtr, kavgay krkler
di. Biz ise hibir zaman yan yana gelip aaya kar duramazdk.
Kavga sabahn krnde balam, ok gemeden dmanla aa
nn kasrnda kar karya gelmiiz. Onlar kasrn drt yannda sipe
re yatm, kar koyuyormu. Kavgada adamlarmzdan.biri Kurmanci tfeinin mermisiyle vurulup lm. Onun kardei O sano,
kardeinin vurulduunu grnce, ban ekip dmann stne
yrm, tek bana onlarn siperlerine dalp ban birinin kafa
sna saplam. Adamn banda kee bir fes olduundan lmemi.
Dmanlardan Heseno, O sm anoya ba saplayp ldrm.
ki kardein lm zerine dmanlar kap kasra snmlar.
Bizimkiler de dmanlarn evlerini yakmlar ve o srada evde
olan bir kadn yanm. Aa dierlerinden yana olduu iin, kyn
yaklmas ve kadnn lmn babamn stne ykp cezaevine at
trm. ki adammzn lm yetmiyormu gibi babam da ieri t
klm; dierleri ise Qesra Qelenderaya kam. Bir ksm akraba
mz ise korkudan aadan yana grnmler ve olay grmezden
gelmiler.

NTKAM

Bir gn amcam X elilo, Qesra Qelenderada buday uvallar

n yklemi, rmek iin Qurdis deirmenine gidiyormu. Y o l
18

da, sabahn afak vakti dar bir boazda bir Hesar kervanna rast
lam. Korkm adan naray basm:
Ulan, hi bizim burada olduumuzu dnmediniz mi?
Hangi cesaretle buradan geersiniz?
Aralarndan biri X eliloyu uyarm:
t, dikkat et kendine, Heseno da aramzda.
X elilo, Heseno adm duyunca kendinden gemi:
Ulan H eseno davran! Bugn yiitlerin alma gndr! de
mi ve Kurmanci tfeini kapp ileriye atlm. Bunu gren Hese
no da ondan geri kalmam:
Kim geri kalrm greceiz!.. Ben evimi barkm drm
gelmiim buraya. Babam a bile minnetim yoktur! Allahn izniyle
seni de O sm anonun yanna gndereceim. Haydi davran!..
Amcam H esenoya yaklanca tfeini gsne dorultmu ve
tetie basm:
Bu yiitlerin cdr!
Gel gr ki tfek patlamam. Bunun zerine Heseno, Ben er
kek babasym ! Davran bakalm ... deyip tfei dorultmu, am
camn gsne dayayp tetii ekmi. ans bu ya, o da patlama
m. Bunun zerine tfekleri atp baklar ekmiler. O darack
yerde birbirlerinin yakasna yapp kavgaya girimiler. Yam a
tan yuvarlanp dereye kadar gelmiler. Suyun iinde amcam den
gine getirip H esenoyu alta alm, on drt bak sallam. Ama bir
tuhaflk hissetmi:
Vurm asna vuruyordum am a, diyordu, adam bir trl d
mez. Birde ne greyim! ilk darbede bak ona sapl kalm, elim
de kupkuru sap. Kaptm onun ban, gsnn stne saplayp
cesedinin zerinden kalktm.
H esariler veya kervan diyelim bunun zerine ikiye blnm.
X elilo gzmzn nnde H esenoyu ldrsn ama biz se
simizi karm ayalm . Niye? Biz Yahudi miyiz? demi bir ksm.
tekiler kar km:
Dv teke tek olmutur ve Xelilo kardelerinin intikamn
alm tr. Bize karmak dmez.
Amcam uvallar atp yaralym gibi eeine binmi, evinin
yolunu tutmu. Nereden duymularsa duymular, babamlar silah
19

larn kapp olay yerine komular ama X eliloya yolda rastlam

lar. Babam:
Doru syle, eer lmediyse gidip birka bak da biz vuralm.
Xelilo yemin billal etmi ama dinletememi. Hasda Jo r iye gi
dip kadn feryatlar ve atlar duyunca inanmlar, mermilerini ha
vaya boaltp geri dnmler. Bylece intikam alnm olmu.
Ksa bir sre sonra her eyi gze alarak Hesara yerlemiler. ok
gemeden de barmlar, birbirlerine kz verip akraba olmular.
Ama aalarn kylnn bar iinde ve yan yana yaamasn
onaylad nerde grlmtr? Kyl iinde dmanlk biter de
birlik olurlarsa aann hali nice olurdu? Gel gr ki, kyl cahildi
ve henz ilka yayordu, aadan, eyhten tesini gremiyordu.
Pek ok byk dman vard. En byk dman, igalcilerdi,
dier dmanlar ise cehalet ve airet dzeni idi; aalar ve beylerdi,
eyhler ve paalard...
Aalar, daha kolay ynetip smry srdrebilmek iin ky
lnn arasna fitne fesat sokuyordu, kavgay dmanl krkl
yordu. Bylece egemenlerle birlikte vergi topluyor, angarya uygu
luyor, rvet alyorlard.
Aann kasrnn karsnda bizim Teyar dediimiz bir para
toprak vard. Kavga orada cereyan etmiti. Bu nedenle o kavga ara
mzda Teyar O lay diye anlyordu. Bu olay bana Amcam Xelile Osman anlatt.
A vi Kavgas
Bu kavgada lm olmad. Aalar ikiye blnd. Ebdrehmanlarn ailesi, yani airetin esas aalan dmandan yana oldular. K
k karde brahim ise bizden yana tavr ald. Ehmed H eseno, Ebdrehmann glgesideydi, biz ise brahim Aay setik. Ky ikiye
blnd. Baka aremiz olmadndan zayf aadan yanaydk. Biz
sayca az olmamza karn dierlerine direniyorduk. Ayrca karya
daha gl grnmek iin kendimizi Keyxwelerin amcazadesi ola
rak tantyorduk.
Tm kozlar bizim elimizdeydi. Buna ramen birka defa talana
uradk. Bu talanlarn en nls Hesar Talandr ve dn gibi hat-

rmdadr. O zam anlar annemin eteine tutunup arkasndan ko

an bir ocuktum .
Hesar Talan
H esar evresinde drt be airetin daha olduunu sylemi
tim. Bunlar arasnda da srekli dmanlk vard. Midyat evre
sindeki birka airet ise kaymakamla hareket ediyordu. Orada
bir Trk kaym akam , veya Trklere hizmet eden atanm bir yer
li kaymakam vard ve ii gc airetleri vuruturmak, rvet al
m ak, ileri gelen aalar ldrmek, insanlar zindana atmakt.
Krtler henz ehirli olamadndan, yeterince ilerleyemediinden, ya da Tiirklerin ifadesiyle dal vahiler olduklarndan,
Krtleri Trk kltrleri iinde eritmek istiyorlard. stiyorlard ki
Krt, hibir zaman kimlik kazanmasn, birbirini vursun, birbiriyle
urasn.
Krt aa ve beyleri, Krt nderleri ve aydnlar bunu alayamyordu. O nlarda ulus olm ak, devlet olm ak, onurlu olmak diye
bir dnce yoktu henz. ocuklarn okutup yksek makamla
ra oturtm ak diye bir dertleri yoktu. Bayrak, ordu, ta ve devlet
olm ak nedir bilmiyorlard. Cahil, soyguncu, apulcu, hrszdlar;
dmana uak, kendi milletlerine dmandlar.
Krdn by, ileri geleni byle olursa sradan kyl ne
yapsn? Kyl dil bilmez, yol bilmezdi ve hi itirazsz aasnn be
yinin peinden giderdi. Kaytsz ve artsz millet dmanlarnn
uaydlar. Yllarca alp vergi ve hara verirlerdi.
Yirm inci yzyln drdnc ylnda Kiirdistanda byk kar
klklar oldu ve her aa kendi padiahln ilan etti. Her yanda
iddet, bask, talan, lm, yangn vard; alk kol geziyordu, yok
sulluk diz boyuydu; kin, fesat, ikilik her kapy alyordu. Btn
bu ahvalden M idyat ve evresi de nasibini ald.
evre airetler nasl yan yana gelmi, neden toplanmt bilmi
yorum. nk bizim kyde, bizim airette her zaman dmanlk
ve ikilik vard, yan yana geldiimiz grlmemiti.
Ebdrehman lmt, olu Mhemed de yaamyordu artk.
M hem edin iki olu Huseyn ve Selim aa olmutu. Bizim tarafn

aas brahim yal ve hastayd, yerine Zerar bakyordu. Selim,

D iyarbakrda zindandayd.
Bu olayda bizim tarafn aas Zerar dmandan yanayd. Biz
ve Z erar, Huseyne m uhaliftik, onun aalktan alaa edilip yeri
ne Z erarm geirilmesini istiyorduk. Ama hayallerimizin koca bir
yanlg olduunu ok ge anladk.
Binlerce insan ky kuatm t. evrede eli silah tutan ne ka
dar Mhelmi, Remi, Hebizbini varsa H esara dklmt. Biz ise
Zerara inanyorduk:
O nlar bizim iin deil, HuseynIe adamlar iin geldi, diyor
ve bununla avunuyorduk.
Huseynle adamlar kasra snm atyor, direnmeye devam
ediyorlard. Bizim Zerar aamz gece gidip dmanla anlama
yapm: Zerar airete aa olacak, sonuna kadar dost olacak, Hseyn ve adamlarnn m allarna ve silahna el konacak, Z erara ve
adamlarna dokunulm ayacak.
Bu anlamayla Zerar kandrld; onlarn yanndan gelip doru
Huseynin yanna gitti:
Aalk ekimesi yznden ky talan ettirmeye demez, de
di, gel kyden k, sonra bir yolunu bulur, onlar kyden karrm.
Huseyn Aa hayr demedi. M erte ve onurluca oluk ocuu
nu toplayp kyden kt. Ky amcasnn oluna brakt.
Huseyn kye arkasn dner dnmez kuatmaclar kye kml gi
bi dalp talana balad. Zerar kim takar!.. apula baladlar, hat
ta taslara, sepetlere varncaya kadar ne var ne yok alp gittiler ve k
y tamtakr Zerara braktlar. Hepimiz Zerar Aann yannda top
landk. Babas hastayd ve yataktayd. Onun zerinde yatt yata
bile almlard. brahim Aa oluna kfrediyordu yatt yerden:
Keke oullarm yerine kzlarm olayd, diyordu. Keke tm
oullarm kz olsaydlar, onlar kadn diye yeenlerime verseydim.
Talan ordusu birka gn daha kyde kald. Hatta D ibolar bi
le Elikadan kalkp talana gelmiti.
O gn, Mhelmi M iri* smail Beyi, Huseyn Aann kasrn y
* M ir: K rtler arasnd aki giilii airet reisleri ile byk toprak sah ibi olan beyle
re verilen ad.

karken grdm. Gn gelecek, yklan o byk kasr aga iin ye

niden yapmak zorunda kalacaktk.
Talanclar kyden kp gidince Z erar aalktan atld. Huseyn kye dnd ama nasl bir kye? A ve perian insanlar,
bom bo evler, ahrlar ve ykk viran bir kasr...
Htseyn Aa kasrn bize zorla yeniden yaptrd. Bu iin so
rumlusu bizdik ve her eye katlanm alydk. O olayda dolayl ola
rak suluyduk ve susmak zorundaydk. Eer biz Huseyle birlik
te kar koysaydk bamza bunlar gelmeyecekti. Kasr savunabi
lir, onlar byk kayba uratabilir, belki de ky talandan kur
tarabilirdik. Ama Z erara kandk. yle ya, Kurm ancn dedii gi
bi; M adem kar olacaksn, hi deilse iyi adam se.
O gn bugndr kymz dirlik yz grmedi, ekmeimizi
daima darlarda arar olduk, iki yakamz bir araya gelmedi. Ba
bam altm-yetmi yandayd ve aiam yordu. On bir para
topramz vard; ba, bir sulak tarla, geri kalannda ise sade
ce arpa-buday ekilebiliyord. Biz araziyi srmesi iin, mahsuln
onda biri karlnda, bakasna kiraya veriyor, bu parayla gei
niyorduk.
Annem iyi bir kilim dokuyucu, iyi bir a, iyi bir iplik eiricisiydi. Elinden pek ok ey gelirdi. Bizi bytp beslemenin btn
yk onun omuzundayd. Cana yakn ve temiz kalpliydi; yetime,
aa yrei dayanmazd. Darda grd gariban eve getirir,
gnlerce bakard. Dkne, yetime gzya dker, hayflanrd.
Btn bunlar babamn istei dnda yapard, ancak babam sesi
ni karam azd.
Babam akrabalarn en yals, dolaysyla aile by idi. Ak
szl ve erefli bir insand. eyhlere ve aalara dmand, idde
ti ve zorbal sevmez, haramdan kanrd.
ok defa doruluk iin aalara kar koymu, korkmadan
doruyu sylemitir. Tabii ki biz aann dengi deildik ve her za
man bize baskn gelirdi. Onun koskoca bir aireti vard, bizim ise
sadece altm yetmi civarnda akrabam z.
Aaya kar koymak iin yine onlardan birini kendimize aa se
er, zerlerine ancak yle yrrdk. Eer onlar bize baskn kar
salar, bizi soyar soana evirirdiler; ou kez omuzlarmzdan sila
*3

hmz bile alrlard ama yine geri verirlerdi. nk kendileriyle

dmanln daha ileriye gitmesini istemezdiler, ne de olsa ayn
kyde yayorduk ve birlikte yaamak zorundaydk. Aalar bizi se
verdi ama varlk sahibi veya makam sahibi olmamz, uyanmamz
istemezdiler. Hatta doyasya ekmek yememizi bile istemezdiler.

B RKA OLAY DAHA

Hesar olayndan sonra Mhelmi Miri smail Bey ok glendi
ve devlete kar birka defa ayakland. ok gemeden de jandar
ma kurunuyla ld.
Bu arada Renan aas Ehmede Heci Ebdlah ldrld ve bir
ok Rem an ky talan edildi. Aay kimin vurduunu bilm iyo
rum. Yalnz Ehmede Heci Ebdlah stne yaklm Bave Em in
atn Meryem Xan hl sylemekte.
O dnemde XerzSde de ok kanl olaylar oldu ve Hesene O s
man, Baximze kynde Bare etoya kar ayakland. Elikan yi
ite direndi.
Sindler ve Rem olar, Elikan airetinin iki.koluydu ve Bare e
to ya kar koydular. Peninar lideri Biare eto onlar ne olursa
olsun ezmek istiyordu ve kalabalk bir grupla Baximze K asrn
sard. atm a balad, amanszca savald.
Elden ne gelir? O nlar birbirini ldryor, birbirine kar sava
yor, kendilerini dmana kar zayf dryordular; bunun ne
ye mal olacan ise bilmiyorlard.
Hesene O sm an, Baxm zeden kp gitmek zorunda kald ve
atmada bir olu ldrld. Kejikanlarn by Mhemede
Dervvi de atmada lenlerdendi. Mhem ed'in kzkardei Seyre,
abisi zerine ok dokunakl ve vg dolu bir at yakmtr. (Bu
ad Folklora Kurdi kitabmda okuyabilirsiniz.)
Rem anlarn by brahime Heci Ebdlah, babasnn yerine
aa oldu. ok gemeden asker kurunuyla ldrld. Hesari ve
Dekri airetleri hem dost ve yanda, hem de day yeendiler.
Dekri aas Ysfe Axe, Hesen emdini oluydu. Ysf, dev
letle aras iyi olan aalardan biriydi. brahime Ehm edi vurmas
iin jandarma avuu N adire ok rvet ve hediye vermiti. O-

dan dolay, kendisi de Liceli bir Krt olan N adir avu, ke bu

cak lbrahim e Ehm edi aryordu, onu yakalam ak istiyordu.
Bir gn brahim , adamlaryla epe Rem andan geiyormu.
Arkasndan N adir avula bir manga asker belirmi. Ses vermi:
Nereye gidiyorsun aa? Ka gndr senin peindeyim. K a
m ak erkee yakr m?
brahim arkasna dnp bakm ve dmann tanm:
H er kim ki korkup kaarsa, karsnn yazmasn bana tak
sn, demi.
kisi de teke tek dvmeye yemin etmiler. Kamalarn ekerek
at stnde birbirlerine saldrmlar ve Diyarbakrn kanl rma
Diclenin azgn sularna yuvarlanmlar. O nlar kaplanlar gibi bou
urken, ikisinin de arkadalar suyun iki yakasnda kavgay seyret
miler. Atlar kineyip aha kalkm. Kamalarn akrtsna Dicle
dalgalanm. Solumalarndan gs kafesleri yrtlacak gibiymi ve
onlar vahi, yrtc aslanlar gibi birbirlerinin zerine atlyorm.
N adir avu da Liceli bir K rtt. Uzun, ince boylu ve yakk
lyd. Siyah byklar vard, siyah giysiler iinde dolard. Siyah
parlak tyl bir ata binmiti. Siyah dar bir izmesi vard ayakla
rnda ve lmden korkmuyordu. Banda kara bir kalpak, kaytan
srmadan avu rtbesi omuzunda parlyordu. Gz kara ve kor
kusuz biri olarak nam salmt.
Rem an aas brahim , banda kume kolos \ srmal al
apik giyinmi, gm kamasn yana salmt. Kvrak bir ata
binmiti. Jandarm adan korkmazd ve N adir avu onun gznde
rakip bile deildi. nk o, onlarn dzeninin dman, Trklerin askeri idi.
Kurm anclar, Trklere Romiken cjunbclk** derlerdi. Bizim
gzmzde onlar seviyesiz ve tembel idiler. Onlardan hi kork
mazdk.
* Kume kolos: E rkeklerin , daha o k atm a veya sava zam anlarnda giydikleri,
zrhl balk . al-aph Bir cins kum a pantolon ile stne giyilen gm lee ve
rilen ad.
* * Ronttken qunbclk: K rtlere eziyet veren T rk le r iin "kk kl Tiirkler
an lam n d a, kullanlm tr. A ncak K rtler, dier T tirk leri, batidakiler ya da b a
tdan gelen anlam nda ve hakaret ierm eyen Rom szc ile adlandrrlar.

*5

Devletin gznde ise Krtler, daha dorusu onlara isyan eden

aalar, ekya ve hrszd. Sulu ve sank idiler, kan dkc bar
bardlar. Vahi, dal ve katildiler.
Bu kavgada taraflarn ikisi de K rtt. Krttler ama, kendi
ni Krt saymyor, milliyetilik bilmiyorlard. M illete dmanlk
yapyorlard, dmana altklarnn bilincinde deillerdi. Birbir
lerini ldrerek dmana hizmet ettiklerini bilmiyorlard. lkele
rini dman atlarna inetiyorlard. Kendilerini dman nnde
kk drdklerinin farknda bile deillerdi.
Bu bouma ne kadar srm bilinmez. Dediklerine gre, b
rahim N adiri baklayp akntya brakm, askerler de brahim i
kurunlayp ldrmler. Bylece iki Krt yiidi D iclenin sula
rnda yitip gitmi.
kisinin lmnden sonra byk atm alar yaand. Kem an
lar epey jandarma ldrdler. Ama len de ldren de K rtt;
cahil Krt. Okum am , geri kalm tlar ve dmann esiri idiler.
Krtleri fazla deitii de sylenemez. Bu zavalllarn ii gc
kavga dvt, karakollarda dolarlar, mallarn bakasna yedirirlerdi. imdi de dmann bir aferin i iin milletlerine ihanet
ediyorlard. ocuklarnn ekmek paras iin dmana ajanlk ya
pyorlard. Ne zaman bu pis huydan vazgeecek, ne zaman gzle
rini aacaklard? Kendilerini ne zaman tanyacaklard?
NE Z A M A N

DOMUUM?

Nfus kadna gre doum tarihim miladi 1900. Benim Birin

ci Divanmda I 9 0 3 te doduum yazldr. Ne zaman doduumu
kesin olarak ben de bilmiyorum. Babam okur yazar deildi ve be
nim doduum yllar yokluk ve seferberlik yllaryd. Hatrladm
ilk ey Berfa G iran veya dier adyla Berfa So r dediimiz,
* Berfa Giran ya da Berfa Sor: T ak vim kavram nn tam olarak yerlem edii d
nemlerde, Kl tler tarafnd an eitli tarihleri ifade etm ek iin kullanlan deyim
lerdendir. Birinin doum unu, lm n veya nem li bir tarihi ifade etm ek iin,
ilgin doa olaylarnn yaand yllar ifade eden bu deyim ler esas olarak a l
nr. Berfa Sor, kzl renkli olarak yaan kar ifade eder. Bu iklim olay tm co
rafyalarda olduu gibi Krt corafyasnda da zam an zam an yaan m tr. T o z
bulutuna karan k ar, kzl renkli olarak yam tr. Berfa G iran ise k ar ya
nn youn olduu bir yl an latr.

z6

unutamadm ar k gnleriydi. Babam darda yakalad veya

ldrd kular bize getirirdi. Dar kamyordum onun iin de
o k ark giymeye gerek duymadan ierde geirmitim.
B e r f a G i r a n : Berfa Giran (Berfa Sor), bazlarnn dediine
gre 1 9 1 0 knda yaanm. Bazlarna gre ise 1911 ylnda... O yl
on-on bir yalarnda bile deildim. nk dar kamayacak kadar
kktm. Babam darda avlad kular ve av hayvanlarn, ba
na getirirdi. Be alt yanda ve latta daha kk olabilirdim.
Evimizin hepten kar altnda kaldn hatrlyorum. Babam evin
merteklerini skyor, annem de onlarla ate yakp karlan atete
eritiyordu; o sudan iiriyordu, o suyla yemek yapyordu. Damn
zerimize keceinden korkuyorduk. Bir gn komumuz Seyidin
seslendiini hatrlyorum:
Keke Hesen! (Haan Amca) Keke H esen!.. Korkmayn, biz
geldik.
Kreklerle her yanmz saran karlar krediler ve stleri bala
r kar iinde ieri girdiler. Artk rahat bir nefes almtk.
Bu arada yiyeceimiz bitmiti. Davara verecek bir ey kalma
mt. Yazya yabana gidip geven getirir, yumuatp paralar,
hayvanlara verirlerdi. Sokaklar ve ev aralar silme kar dolmutu.
nsanlar evlerinin yolunu bulmakta bile zorluk ekiyordu. mrm
boyunca bir daha yle bir k grmedim.
Bugn yetmi yandaym. Belki de daha fazla. Ama ben kesin
yam hl bilmiyorum.
N U S A Y B N DE
Elde avuta bir ey yoktu. Kimsesiz, yoksul ve periandk. Ba
mzdan bela eksik olmazd. On bir para araziye ramen bir gn
oturup gnlmiizce karnmz doyuram yorduk. alabilecek
kimsemiz yoktu. Babam ok yalyd. Aabeyim Xelil ise kh fkh
okullarnda, kh askerdeydi. Bense henz ocuktum .
Daha arpalar oraa gelmeden birka aile birleir Nusaybine gi
derdik. O t bier, ehirde satardk. Arpa zamannda kendi ilerimiz
iin kye dnerdik. N usaybinde alp denkletirdiimiz parayla
aann ve devletin vergisini derdik ve bylecc onlarn basksn
dan ve zulmnden bir nebze olsun kurtulurduk. Ne bizim dn
17

mz ne de verdiimiz onca vergi, o zalimlerin zulmnden bizi koryamyordu. Annem ve babam bitikleri otlar yklenir, sokak
sokak dolaarak g bela satarlard.
Bir defasnda birka arkadala Qudr Beyin evinin bahesine
girdik. Bey, balkonundan bize bozuk kurular att ve biz ocuk
lar kaptk. Ben o tozun topran iinde birkam ele geirdim.
Anneme gtrdm, ok sevindi.
Bir defasnda da ehrin by Heci Necim Efendi, frnlardan
ekmek alarak yoksullara ve ocuklara datt. Birkan da ben al
dm. Ekmekle eve gelince annem kzd:
Ulan yoksa bunlar aldn m? diye endieyle sordu.
ok korktum ve alelacele cevap verdim:
Bunlar bana Heci Necim verdi.
Ona olan biteni anlattm . Babam yine de ikircikliydi:
Gtr aldn adama geri ver.
E canm , ben nereden bulaym sahibini?
JA N D A R M A

AVUU

Hesar, bir ara blgenin ynetim merkezi yaplm, kye bir ka

rakol kurulmutu. Karakol avuu Mardinliydi. Sarho, kadn d
kn ve serseriydi. Hrsz, rveti ve asalak biriydi. M dr, aa ve
avu gaspederek veya alp rparak bizim srtmzdan geinirlerdi.
H ara ve vergi vermediimiz hafta yoktu. Her gn bir angar
ya vard. Tehdidin, dayan haddi hesab yoktu. Bir gn iip sar
ho olmu avu, jandarm aya emir verdi:
Kadn erkek herkesi toplayp getirin!
nsanlar ne maksatla topladn belki kendisi de bilmiyordu.
Herkes toplandktan sonra Evde avu sordu:
Sizi neden buraya topladm biliyor musunuz?
Hep bir azdan cevap verdik:
H ayr, neden toplandmz bilmiyoruz.
avu:
Haydi kalkn govend* kurun bakalm, beni biraz elendirin.
* C o v en d : Krt lalk oyunlarnn tmne verilen ad olmakla birlikte, zel olarak
da halay anlamnda kullanlr.

28

Kim kar koyabilir? Hayr demek; sopa, kam, su, toprak, t

krme, hakaret demekti, herkes bunu biliyordu. avu Efendi sar
hotu, gz kanl, ba akt. Salar yzne dm, kanl gzle
ri fldr fldr dnyordu. Kyller kendi kendilerine sevindiler:
yi ki baka bir ey istemiyor.
Kadn erkek el ele tutuup govend ektiler. avu da oyuna
girdi am a oynamasn bilmiyordu. Kavala ayak uydurup oynar
larken, kylnn biri cesaret edip, Beyim sen oyun bilmiyor
sun, dedi.
Bu sze ok bozuldu:
Ben biliyorum, oyunun hasn oynarm ama kaval uymuyor,
deyip kaval ald, almaya alt, frd, beceremeyince krp ye
re ald.
H alay durdu, sesler kesildi. avu balad trk sylemeye:
haydi haydi haydi! Kendi tempo vurup kendi oynad, biz ses
sizce izliyorduk. Yalnz akac bir kyl ona katlr gibi yapt,
Ba Efendi kaval krdn, halay kavalsz olur m u? diye sordu.
Aklna yatmt Evde avuun. Cebinden iki altn karp ka
valcnn eline tututurdu:
abuk M idyata git, bir kaval al getir, biz daha dalmadan
yetitir.
Kavalc ard:
Beyim M idyat ok uzak, dedi, orsbhde kaval alan biri
var. Jandarm a gnder onu getirt.
avu iki altn daha karp bir jandarm aya uzatt:
G it abuk getir. K o!..
Jandarm a iki altn ald, halaydan kt, gya orsbhe gide
cekti. Jandarm ann ayrlnn zerinden ok gemeden avu ye
re yuvarland. Askerler onu yerden kaldrp ieri gtrdler. Ky
ller yava yava dalp evlerinin yolunu tuttu. Bu avu bazen sa
lncaa girer, uyuyuncaya kadar kendini kylye sallatr, uykuya
dalnca da bol bol osururdu! Eh, kim cesaret edip glebilirdi ki?..
Aa da onlarn orta, arkadayd. Birka gnde bir jandarma
bir listeyle gelirdi. Listede ounlukla genlerin ad olurdu. Ya as
kere arlrd, ya da bir su yklenirdi, genlere. Kimi yakalasa g
trrdler. Bulamad genlerin yerine ana babalarn gtrr; so

2-9

pa, falaka, su, rrl eziyetler edip kelepe takar gezdirirlerdi. Ya pa

ra vereceklerdi veya eziyetlere raz olacaklard. Dayak fasl bitince
kurtarc aa devreye girerdi. Ya da kyl bu resmilerin iti olan
aaya gider yardm isterdi. Aa durumu bilir ama sylemezdi:
Hele birka mecidiye verelim de, belki avuu raz ederiz.
Kylden bylece para koparrd. Aa, jandarmaya gider, her
kesin duyaca ekilde rol keserdi:
Bu adamlar gariban, bo ver, vazge...
avu da uygun bir dille:
Haydi, Aann hatr iin, derdi.
Ana babalar, aa ile avuun ayana kapanp per, onlara
dua ederlerdi. Sonra elleri koynunda eve dner, onlarn yapt
iyilik iin minnettarlklarm bildirirlerdi.
A A BEYM

A SKERE

G D Y O R

Aabeyim Xelil, dier adyla M ele X elil, benden on be ya b

ykt, ama onu pek gremiyordum. Feqilikten eve geldikten bir
ka gn sonra, ar geldi, askere gitti. O zamanlar askerlik yl
d. Askerliini Rus arl snrnda yapt ve zor bir askerlikten
kurtuldu. Xelil yoksulluumuzun bilincindeydi. Askerde yeme
inden ksp satar, toplad paralar biriktirip bize gnderirdi.
Yedi Osmanl altn, n altn dmeli kadife bir yelek, krmz
bir fes gnderdiini hatrlyorum . Bama o tuhaf fesi, stme o
kocaman yelei giydirir, Abin sana gnderm i, derlerdi. Beni
bylece bir gzel kandrr, gnlm alrlard. Oysa X elil, terhis
ten sonra sivilde giymek iin gndermiti o kyafetleri.
O

Z A M A N L A R

K Y N

AASI

H U S E Y N D

Hi phesiz bunlardan haberi olsa, Aa, bize yle kolay ko

lay yedirmezdi. Karnmz kasavetsiz doyurduumuz anlalrsa
muhakkak bamza bir orap rerdi. Gzlerimizde yalar kuru
sun istemezdi.
smaile E lo, Aann kahyas ve ua idi. N ankr, gvenilmez
biriydi, bize dmand. Neyse ki, Aann bizden yana honutsuz
luu yoktu. Seydaye X a n inin dedii gibi, Her garisek harisek
3

divetin / H er dartya bir ku lazm , lsm aile E lo, Seydaye X an inin

dedii gibi Aann, yani garisin, haris iydi. Her eyi kafas
nn estii gibi yapard. Onun bizden birinin evine gelmesi hayra
alam et deildi, kt bir gelimenin habercisiydi. smaile Elo bir
gn kzgn bir sesle babam ard:
Hesene Hemed, Hesene H em ed... Hseyn seni konana a
ryor!
ars tekin deildi. Bu arda hara, iddet, tehdit seziliyor
du. O sesi, o kt sesi duyduumuzda, donup kaldk. imizden
kimse buna karlk veremedi. Babam bastonunu alp yola dt.
Annemin yznden endie ve korku okunuyordu, biliyordu ki bir
uursuzluk kapdayd. Allah hayrlsn etsindi! Kimse ne olduu
nu bilmiyordu. Ama lsmaile E lo nun ars, babamn gidiinin
hayra yorulamayacann iaretiydi, bunu annem biliyordu. sm a
il bizi hi sevmezdi ve XeliPin para gnderdiini biliyordu. Belli
ki aa bize bunu yedirmeyecekti.
Annem kendi kendine homurdanp duruyordu, homurtularda
sadece zalim kelimesini ayrt edebiliyordum. O korku ve ikir
cikle, akrabalara, komuya gidip gidip geldi. O nlara ne anlatyor,
ne istiyordu bilmiyordum.
Az sonra babam dnd, ama nasl? O raya bastonla gitmi,
omzunda aynal bir tfek, belinde iki sra fiekle dnmt.
P AD AH LE
TRK AYDINLARININ MCADELES
Bu arada Trk aydnlar ile padiah arasnda bir mcadele s
ryordu. Aydnlar diktatrle kar, zgrlk iin mcadele ve
riyorlard. H er iki tarafn da blgede taraftar vard. Her iki taraf
da kendi propagandasn yapyordu. Padiah srtn aa, eyh, me
le ve beylere dayam, her yanda rgtleniyordu. Emin Eli Bedirxan, Seyid Ebdlqadire Nehri gibi nl alim ler de bu rgtlenme
lerde yer alm t. Haydaranl K r Huseyn Paa, M ili brahim Pa
a, Zirikli Seyfidin Paa, M ustafa Paaye M iri gibi cahil haydut
lar da general olmutu.
Hamidiye Alaylar ad verilen kan dkc yenieriler gibi bir
ordu da K rt blgesinde kurulmutu. Bununla J n Trkleri kor
31

kutmay am alyorlard. Padiah tahtn tacn korumak iin, bu

etelerden faydalanyordu. Bir de tannm din adamlarn rgt
leyip kullanyordu.
Seyfidin Paay yenilikiler vurdu, dierlerini daha sonra teker
teker anlatacam. Gerekten o dnemde bilinli bir Krt varl
olsayd kolaylkla kimliine sahip kabilir, Krdn kara talihini
deitirebilirdi. Ama ne yazk ki, elinde g olanlar, ulusal bilin
ce sahip olmayan birtakm derebeyleriydi.
Bu tartmalarda Kirdistanda etkili ve birbirine kar olan iki
byk mele vard:
M ele Said Nursi (Bedizzeaman) ve Mele Selime Hizani (H a
life Selim). M ele Said, ittihatlardan; Halife Selim ise padiahtan
yanayd, eski dnceliydi. Her ikisi de Arapa birer kitap yaz
mt ve ikisi de saygn alimlerdi. Mele Said zgrlkleri vyor,
Mele Selim ise kar kyordu. Her iki kitabn balangc da hl
aklmda.
Mele Said Efendi diyordu ki:
H u riy etu n etiy eru reh m an i
z eneha textes b ilim a n i
O h rriyet ki R a h m a n n bize sunduu
O im anm za m ah su s o lu n u r

Mele Selim ise:

H u riy etu n h eriy etn binari
z en eh a textesi b ilk u fa ri
A te ile y ak an o h rriy et
O k fr m ze m ah su s o lu n u r

Bu iki kitap ve bu iki dnce, Kiirdistann drt yannda etki

yaratm, propaganda arac olmutu. Aydnlar, meleler, eyhler
ikiye blnmt; kimi eyh Saidin, kimi Mele Selimin taraftar
haline gelmiti.
Mele Selim, ok sayda Krte iir yazmt. Bunlardan
olduka uzun olan birinin ilk ktas hl ezberimdedir:

31

 H e la ra b in gele K urd an
J i b a ja ra n h eta gundan
Bi yek m im e m e din berd an
W e h a nine m u su lm an i.
U y an n ey ciim le K rtle r,
K y lerd en ta eh irlere k a d a r
B ir te k iaretli dini b ra k tk
B y le deil m sl m an lk .

K urm anclar arasnda ok byk bir ne sahipti bu iir. Mele

Selim o evrede ok nlenmi ve ok sayda taraftar kazanm,
bal bana bir g haline gelmiti. D aha sonra halkla beraber
ayaklanarak Bitlis ehrini kuatt. H er ne kadar eyh Selim nlen
mi idiyse de, hareketi asl yneten adam eyh ehabedindi. eh
rin yann alnca ehrin valisi K uran srklarn ucuna geirip
bar istedi.
eyh Selim bar tarafls olm asa da, eyh ehabedin onlarla
bart. Vali onlara yardm edeceine ve onlardan yana olacana
dair yemin etti. eriatn, K uranm yasa saylmas gerektiini art
kotular. Vali:
Dediklerinizde haklsnz ve bunlar yerine getirilecektir, di
ye sz verdi.
Ancak her iki taraf da oturduklar yerde tedirgin, stanbulun
tepkisini bekliyorlard. stanbuldan bekledikleri, anlama ile ilgi
li grt, ama onlar asker gnderdiler. Diyarbakr, M ardin ve
V anda ne kadar asker varsa Bitlise ydlar. Bir sabah uyandk
larnda ehrin drt yandan sarldm ve toplarn evreye konu
landrldn grdler. ehirden kam aya altlar ama nafile.
Nereye kaabilirlerdi ki?
eyh ehabedin ile Seyid E liyi yakalayp idam ettiler. Mele Se
lim ise Rus konsolosluuna snd. 1 9 1 4 te byk sava patlayn
ca, O sm anllar eyhi konsolosluktan karp kuruna dizdiler.
Bu olay zerine yaklm ok sayda at ve destan vardr ama
ben hatrlam yorum . Yine eyh ehabedini astklarnda birka
defa ipin koptuu ve o gn gnein tutulduu sylenir. Btn
bunlar, bana gre akla izana sacak eyler deil. Eer olmusa,
gne tutulmas sadece bir tesadftr.
33

Ayaklanmann nderlii aydn ve ulusal bir z tasayd baar

mmknd. Kurana olan kr krne inan ve dmann szne
kanlmas yenilgi getirdi. Olaya geni bir ufukla baklmad ve
ayaklanmada taktik bilinmedii iin kalc baar salanamad.
Blgedeki btn ayaklanmalarda da bu aa yukar byle ol
mutur ve her zaman halk bu ayaklanmalardan ok zarar gr
mtr.
B R A H M PAAYfi M L A Y A K L A N M A L A R I
Daha nce sylediim gibi, Padiah Abdlhamid, Krdistana
drt paa tayin etmiti. Bana anlatlanlara gre Haydaranl Kr
Huseyn Paann on iki alay askeri vard. brahim Paa ise bin si
lahl Krt ve Arap svarisine sahipti. Bin kadar K rt svarisi de
M ustafa Paann emrindeydi. Seyfidin Paann gc hakknda
herhangi bir bilgim yok.
D iyarbakrdan Abdulaziz (Elaz) dalarna, N usaybinden
Barzana kadar uzanan blgeler brahim Paanmd ve byk bir
derebeylik kurmutu. Arap emer kabilesiyle ok kanl atm ala
r oldu. Ben bunlardan ikisini anlataym.
Birinci

atma

emer halk g katarlaryla M ilin merkezi Viranehire do

ru gidiyordu. Kik, Deqor, Xelecan gibi Krt airetleri de bunlarla
idi. O nlar M il Airetinin onlara kar koyamayacan sanyor
lard. Oysa brahim Paa taktik ve sava bilen biriydi. stelik on
larn iinde kendisine haber ulatran ok sayda adam vard.
Paann askerleri mavzer tfekli, kar tarafn askerlerinin o
u ise kl ve mzraklyd, geri kalanlar ise eski silahlara sahipti.
Daha da kts, emerler henz yklerini develerin srtndan indirmemilerdi.
Paa hcum emri verdi ve kurun yamuru balad. Bunun
zerine Araplar dald ve mallarn byk blm Krtlerin eline
geti. Bir daha toparlanp kar koyamadlar. il yavrusu gibi da
ldlar ve can telana dtler. Ama atllardan kaam adlar. An
34

neler bile ocuklarn brakt. Bir daha el kaldramadlar ve bala

r nde gerisin geri dndler.
Bu atmada D eqor Aas Mhemed esir dt. Ama Paa onu
serbest brakt ve, Siz Krtlerin zorla savaa itildiinizi biliyo
rum , dedi.
Geri onunla baz konularda bir anlam a yaptn sylerler
ama bu konularn neler olduunu bilmiyorum.
Bu olay Birinci Dnya Savandan ncedir. Hikyeyi Deqor
yallarndan duydum ve buraya yazdm. Detaylar bilmiyorum.
ikinci

Olay

Aadaki anlatm lar Hac Evde M ereye aittir:

Paan adr H ilkoda kurulmutu. emer, Tey, Cibr ise
Z endann dousunda adrn kurmutu. Biz yetmi svari M us
tafa A ann olu brahim Aaye K oer ve emer eyhi Hadi ile
brahim Paaya kar savamaya gitm itik.
atm a Nusaybinin gneyinde cereyan etti, yani imdinin
Kam lsmdan daha gneyde. H ilko ile Zenda kyleri kar kar
yayd ve Ceqceq Suyu (eski adyla Himas Suyu) iki ky birbi
rinden ayryordu.
H adinin amcazadesi Evdlkerim, Paann taraftaryd ve bir
ok insan sorunun iyilikle zmnden yanayd. brahim Paa
art kotu:
Eer toplant benim adrmda olmazsa ve son sz ben
sylemeyeceksem hi olmasn daha iyi.
Bylece kavgaya yol vermemek iin Paann adrnda toplan
dlar.
Tey eyhi, Nusaybin airetimin otladr, diyordu. Cibr
eyhi ise, H abur ve evresi benim airetim indir, iddiasndayd.
emerler de bunlardan aa kalm yor, Cizre Ovas eskiden beri
benimdir. yle de kalacaktr, diyordu.
Sonunda Tey eyhi Paaya sordu:
Ee Paa, sen syle, senin kararn nedir?
brahim Paa dizlerinin stne doruldu:
Tey eyhi doru syler, o Cizrenin sahibidir. Bu gece adr
35

larn gtrp Nusaybine kurabilir. Habur ise C ibrundur, gt

rn bu gece adrnz T ab an a kurun. Mhemede Evdlkerim, biz
Milanilerin bir huyu var, hemen adrn gtr M ilann altna
kur, dedikten sonra sesini kesti. Hadinin babas eyh Asi sordu:
Ya biz? Paam biz ne olacaz?
Paa cevap verdi:
Siz Emanllar raklsnz. Sizin adrlarnz toplayp Iraka
gitmeniz lazm. Y ok eer gtrmezseniz olacaklara hazr olun.
Oradakiler sylendi:
Vallahi doru!.. Hem de ok doru.
eyh Asi karlk verdi:
Hayr Paa, hayr. Biz Irakl deiliz, H ilkoda tapularmz
var.
Paa kzd:
Eh, tapularnz var m yok mu, yarn size gsteririm.
Yani anlayacan Paa resmen tehdit etti.
Hemen o gece herkes Hadiden ayrlp Paann gsterdii yer
lere gitmek iin yola koyuldu. Biz birka Krt svari H ad inin ya
nnda kaldk. Byk adra gidince eyh Asi bize hikyeyi anlat
t. Bunun zerine Hadi:
Aslnda arkadalarm z bize yanl yapmlar. Hadi kalkn
adrlarnz toplayn, buradan gidelim. Allah vekil, Paa yarn
kalkar da bizi burada grrse yandk.
Biz tam hazrlanm giderken Paann adamlar kurun ya
drd. Birden neye uradmz ardk, atlarmz bizi nereye g
trd ise o yana katk. Paann adamlar peimize dt. M hemed Evdlkerimin yannda olan Araplar da onlarla idi.
Biz Krt svariler var gcmzle kap kurtulmaya alyorduk.
Hadi, bazen tek bana geri dnyor, nara atp kar koymaya al
yordu. O dnnce Paann askerleri bir su dalgas gibi geri vuru
yordu ama, ayn anda da toparlanp yeniden hcum ediyorlard.
Hadi bize seslendi:
Ulan kerata Krtler, eer develeri kurtarrsanz, bir ey
kaybetmi saylmayz.
Ama biz o develeri kurtaramadk. Develer o karm aada Paamn tarafna kouup onlarn eline geti. Hadi:
36

 Vazgein, dedi, bugn her ey ondan yana. Kendinizi kur

tarn bari.
emerler yiite kar koyuyorlard ama baarl olam yorlar
d. H ad inin yiitlii tm Cizrede, D erazorda bilinirdi. Korkusuz
ve atlgand, kimse ona kar duramazd. Ama emerler iindeki
ikilik, dmann say stnl onu malup etmiti.
eyh Mhemed klcn ekip, bir kadn grubuna hcum etti.
Paa birden ararak:
Niye kadnlara saldryor? diye sorunca, Araplardan biri ce
vap verdi:
Paa, kadnlarn arasnda M hem edin bacs var. Abisine
beddua ediyor, sitem ediyor. Mhemed onu yle kt halde gre
ceine lsn istiyor.
Bunun zerine Paa derhal emir verip sava durdurdu:
M hem edin hatras iin, deyip, bizzat M hem ede gitti ve
geri evirdi.
Paa adrnda Ebdlkerim e:
Yeenim , demi, bu adam lar kendileri iin benimle sava
yorlar. Peki sen amcandan ne istiyorsun? Burnunu kessem,
Araba kzd, Kurm ancn burnunu kesti, diyecekler. Seni M usta
fa Paaya balyorum.
Kimine gre Evdilkerim e deil, M ustafa Paanm olu bra
hime demi, bunlar. Ama O olduunu tahm in etmiyorum. n
k Ebdlkerim , brahim den kkt. brahim , O nu Hadiye yar
dm olarak gndermiti.
nc

Olay

nc atm a devlete kar yapld. Zaten brahim Paa bu

savata hastalanarak ld.
Paann A bdlham it yanls olduu bilinir. Abdhamit zor
duruma dnce K rdistandaki paalar, onu ve askerlerini ge
miyle stanbula padiaha yardm olarak gndermek istediler.
am valisi buna karyd. nk vali, Abdlhamit kart bir it
tihat idi. Bir em irle brahim Paay yakalatp hapse attrm ak ve
ldrtm ek istiyordu.
37

Krt Ebdrrehman Paa, brahim Paay gizlice kahvaltya da

vet edip:
Vali seni yakalayp ldrmek istiyor, diye uyard. Padiah
Abdlhamiti tahttan indirip zindana atmlar ama sana sylemi
yorlar. enle askerlerini gafil avlamak istiyorlar.
Bunun zerine Paa askerlerini alp ehrin dna bir yere g
trd. Bir gecede her eyini toplayp amdan uzaklatlar. Devle
tin askerleri ise onlarn peine dp yakalamaya alt. Paann
ordusu yol boyunca nne kan ok sayda ky talan ediyordu.
Bu arada Frat at srtnda geerlerken bir svarisi bouldu.
G bela M ilann merkezi Viranehire vardlar. Ama dman
askerleri, onlarn toparlanmasna frsat vermedi, kan kk ap
l atmalarda Paa stnlk salayamaynca, varn younu top
layarak engal dana ekilmek istedi. Orada da nlerine emerler
kt. Orada hastalanarak ld ve bedenini souk topraa brakt.
lmeden nce geride kalanlara, En iyisi Nusaybine gidin,
devlete teslim olun. O nlara teslim olm ak, emerlere yenilmekten
evladr, dedii sylenir.
SEYFDN

PAANIN LM

Haco Aa'dan* aktaryorum :

Seyfettin Paay kolorduya getirdikleri zaman ben D iyarba
krdaydm. Kolordunun merdivenlerinden yukar karken, g
sne tekmeyi yiyince bir top yumak gibi merdivenlerin altna ka
dar yuvarland. Elini ayan balayp cipe attlar, stanbula gn
derdiler. Yolda souktan ldn sylerler.
Seyfettin Paa, yal, ufak telekti ve bir gz krd.
Bundan baka bir bilgi sahibi deilim. Daha fazla detay iin
baka kaynaklara sormam gerekiyor.
* H aco Aa; Suriye denetim indeki K rt blgesinin ileri gelenlcrindendir. Halen
de Suriyedeki K rtler arasnd a en geni aile olarak bilinirler. H aco Aa, 1 9 2 5
K rt isyanndan sonra Su riyeye geerek etkinliini orada gelitirdi. Z am an za
m an K rt rgtlenm elerinde etkin yer alm akla birlikte, Fransz, Suriye ve T rk
hkm eti bata olm ak zere birok kesim le de farkl dzeylerde ilikiler geli
tirm ekten ekinm eyen H aco Aann ailesi, Suriyede Mala H aco ya da Hacolar olarak bilinir.

38

Daha sonra K r Huseyn Paa ile M ustafa Paay anlatrken

buna da deineceim.
ARETLER, KABtLELER
evremizde birka airet ve kabile vard. Om eranda M ahmdki ve Etm anki airetleri vard. M helm ide, sa Begle Xelil
Beg airetleri vard. Dekri, Heverki de nemli kabilelerdi. Dekri devlet yanlsyd, Heverki ise devlete dmand.
Heverki

Bykleri

Eskiden H everkilerin by Eliye Rem olar idi. Xelile Silem anlar ise seyitlik yapan maneviyat bir aileydi.
Son birka yzyldr, H acolar veya O sm anlar olarak bilinen
aile onlar ynetiyordu. Bunlar hakknda farkl sylentiler var.
Kimi B a t kynden gelmi diyor, kimi de T eyden gelme Arap
olduklarm iddia ediyorlar. M ardinli T rk Kasm Paann soyun
dan olduunu syleyenler de vardr. Dorusu nereden geldikleri
pek nemli deil. H everkinin ba olm ular ve kendilerine Heverka Sultanlar diyorlard.
ki ayr koldular: H acolar Heverkede; elebiler ise Dekrda
kalyordu.
Kk

Haco

Olay

Aadaki yky Hesen Aa (Kk H aco Aann olu) an

latt:
H aco, yirmi babanm ynetimindeki Heverkeyi ele geirip,
Ait sancana gz dikti. Aite reislik yapan Usive Hesenler, onla
rn bu niyetine engel oldu. Usive Hesenler, Aznavurda kalyordu,
etraftan da birka ky kendine balamlard. Xelef Aann san
ca olarak bilinen Ait Sanca, M helm i, Kasik, Dorik ve Heci Silemanan olarak bilinen drt kola sahipd. Kuresa ile apisni; Ait ile
Nusaybin arasnda kalan birka kylk airetlerdi.
Bir gn H aco Aa kalabalk bir gurupla, Tilm inarn etrafn
sarm. Her ne kadar Usivler kararl bir ekilde direnmise de,
kar ta ra f ok kalabalk olduundan hcumu durduramam. iki
39

taraf da epeyce kayp verdi. H aconun askerleri Tilm inar talan

edip, Usivi birka yerinden yaraladlar. Ama O , atyla D iyarba
kra kamay baard. Usiv, H acoyu ihbar ederek hakknda ya
kalatma emri kartm ay baard.
H aco, btn kyleri talan ettikten sonra, Dekriye yneldi.
Onlarn da birka kyn zorla ele geirip talan etti. D ekr si
lahlanp toparlanrken, devlet de onlarn yardmna geldi. Birlik
te Heverkiye kar savamaya baladlar. Heverki Krt kylerini
yakt, talan etti, ok sayda insan ldrp esir ald. En sonunda
Heverki ezildi. Birka ay sonra, H aconun etrafnda kimse kalm a
d. Bir iki yakn adamyla daa ekilip sakland.
Bir gn dman askerlerinin ortasnda at srtnda bir kadn
grd, M idyata gtryorlard. Onu kars Eyan sand. O anda
arkadalaryla helalleti:
Bir namusum kalm t, o da dman elinde. Kendim teslim
olup, onu kurtaracam , dedikten sonra, tfeini arkadalarna
verdi, yola inerek askerlere seslendi:
Heyy! Ben H acoyum, devlete teslim olm ak istiyorum.
O arada kadnn Eyan olmadn fark etti. Ama artk ok
geti. Y akaladlar, idam emrini yerine getirdiler. H aconun kelle
sini Torabani aas Cino, kesti.
Derler ki, Cimo haneri H aconun grtlana dayad zaman
Haco:
Olum, demi, kurban edilen kolarn boaz kesilir. Erkek
adamn kellesi senin gibi koparlmaz.
Derler ki, Cimo onu kesmeden nce, fesini alp, ipini zm,
izleyenleri gldrmek iin yeniden bana takm. Bunun zerine,
Dekr aas smail, kendi fesini, mendilini H aconun bana r
tp, H aco gibisi, alaya layk deildir, demi.
O gnden beri, H acolar, Hesen emdinlere, yani smail
Aann akrabalarna minnettardrlar; o gnden beri aralarnda
dostluk vardr.
O talanda, o savata iki airet de ok ey kaybetti. Kime yara
r oldu bunun? Sadece dmana, sadece kan dkc barbarlara.
40

Alk, plaklk, yangn, talan; Krt milletinin payna den bu

oldu. Namus, dman ayaklarnca inendi.
H aco ld am a, Heverki bunu unutmad. nk bir Heverki,
Torabanl Cim o tarafndan ldrlmt. Bu intikam alnmaly
d. Cim o gibi birisi, nasl olur da Aay ldrrd?
H aco nun ldrld gn, kars Eyan gebeydi. Aa ldk
ten birka ay sonra doum yapt. ocuunun adn H aco koydu.
Kk Haco byd, akrabas Serhan Aanm kzn karp
dalara kt. Saklanacak yer kalmad. Onun iin babasnn kanls
Cimoya snd. Cimo dmanna iyi davrand, kasrn ona brakt.
Bir gn Cim o, H aconun karsna dil uzatt, deyip kardei M hemedi ldrd. H aco kendi kendine, Eski dman dost olmaz.
Kardeini ldren, beni de bir gn ldrr, deyip oradan ayrld.
Dekr aas Usive Hesen, emdine snd. Usiv ona ok de
er verdi. Kasrndan bir oda ayrd. Heverkan iinde giderek se
vildi. Onu alp Heverkann merkezi M izizexte aa yaptlar.
Bir gn Usivin evinde iiyorduk. Kahvaltda Aa, H aconun
odasn gsterdi:
Bu odaya hl H aconun odas deriz, dedi.
O odada birlikte yemek yedik. Usiv Aa epey bilgili, grm ge
irmi bir adamd. Sigaray bana o braktrd. O gnden beri i
mem.
Cim o, H aconun namusu iin kardeini ldrmt ama, H e
verki intikamdan vazgememiti. Bir gn H aconun amcazadele
rinden biri olan Elike Bete, C im onun yolunu kesti. Cimo ile olu
Hseyini ldrp intikam ald. D erler ki Eli, C im onun banda,
Ben ko erkeim C im o, H aconun intikam iin, senin canna k
yacam , diye haykrm.
Cim o, Ben, intikam alnam ayacak kadar yalym, demi.
Eer Huseyni ldrdiiysen intikamn zaten alm sn.
Gzn a bak, olunun cesedini gr de iin yansn.
C im o gzn yummu:
Doru, am cann intikamn aldn, ama aslnda ko deil
kuzusun. Baban ko olamad ki sen de olasn.
Eli, baba-oulun kafasn kesmek istemi. O radan bir seyit km, yeilini stne atm:
41

 Eli, demi, ikisini de ldrp cn aldn. Daha fazlas Al

laha reva deildir. A llahtan kork.
Bunun zerine Eli vazgemi. Olay tm evrede ksa srede ya
yld. Elike Betenin n her yan sard. Elike Beteden ilerde tek
rar sz edeceim.
O m eri

Bykleri

O sm anlar, Heverka Sultanlar diye anlrd. M hemede Ciziriye alenin Sahibi derlerdi. ale, airetin merkezi idi, Nusay
binin yukar tarafna derdi.
Omeriler ok sayda atma yaad. Eliye Ehmede smail bir
defasnda Tiirklere kar ayakland. Sadece bu ayaklanm ada
yz sava kaybetti. Bu konuya sonra deineceim.
Omerilerin gemii Atman Aaya dayanr. Ondan geriye
oul kald: Mhemede Ciziri, Mustafa H aco, brahim ...
I - M h e m e d C i z i r i : Derler ki Atman Aann on iki o
lu vard. Bir gn Botan Miri ona misafirlie gelmi. On iki olu,
Botann hakimi M irin divanna gelmi. Botan hkmdar
Aaya, Bir ocuunu bana zekat ver, demi.
Aa cevap vermi:
Tabii M irim, hepsi klen olur. Hangisinin elini tutarsan e
nindir.
Bylece Mhemed, M irin ocuu olmu. M ir onu kendi ocu k
laryla konakta bytm. Babas ldkten sonra O m eriye Aa
yapm. Ondan dolay ad Mhemede Ciziri olarak kalm.
I I - E t m a n A a n n O l u b r a h i m : Bildiim kadary
la Etman Aann olu brahim'den geriye ocuk kalmam. K al
mlarsa bile bunlarn ad sam pek duyulmam.
I I I - M e l e M s t e f a : Bilindii gibi Heci Hesen Aa, Mele
M stefann oludur. Heci Hesen Aadan geriye T ah ir, Bekir, Eli,
smail ve Osman adlarnda alt oul kalm.
Omeriler de dier Krt airetleri gibi, yaanan sorunlar nede
niyle birka kez blnd. atm alar nedeniyle nceki yllarda bu
airetten ilk olarak Mehmudki ve Atmanki adnda iki yeni airet
tremi. Mele M stefa Mehmudkilerin aaln srdrm. M 41

hemed Ciziriler ise Atm ankilerin aaln stlenmiler. Bu bln

me son yllarda artt. Bu kez O sm anlar, Suleymanlar ve Ehmede
Ism ailler olm ak zere kola ayrldlar. A ncak Aalar olarak bi
linen bu kollarn herbirinin bir iki ky vard ve tm geimleri
ni O m eriler zerinden srdrrlerdi. nceki dnemlerde kendi
kollarnn aaln srdren Osm an, Sleyman ve Ehmede sm a
ilin ocuklar, son yllarda aalk, airetilik yapmadlar. Her bi
ri kendi iine bakt.
Tnat

atmas

H everkann iinde Elike Bete kadar, Hebizbini aas izedin de

D ekride nam salmt. Ehmede Sleyman ise Omeri lideriydi.
M ele Osm an, Ehmedden kaarak Elike Beteye snmt.
Elik, O sm an bahane ederek O m eriler zerinde bask kurmak is
tiyordu. Bu da Ehmede Sleyman tedirgin ediyordu. Bundan do
lay T n at olay patlak verdi. Heverkiler, Omeri ileri gelenlerinden
birinin ky olan T n a ta girdiler. Byk bir atma oldu ve iki
taraf da ok kayp verdi. Uzun ve etin geen bir dmanlk dne
minden sonra Izedin le Elik nihayet yan yana geldi, izedin:
Eliko, dedi, gel mz el ele verip baralm ve kendi dev
letimizi kuralm . Belki daha hayrl olur. Bak, tngilizler burnumu
zun dibinde, M usulda. O nlardan da yardm isteyelim ve kendi
K rt devletimizi kuralm.
Elik:
Gzel sylersin, ho sylersin. Ama bilirsin biz O sm anlar,
kendimizin stne kimseyi istemeyiz, ikiniz de bana kurulacak
devletin ba olacam a dair imzal mhrl kt verirseniz bu i
te varm.
Bunun zerine izedin, Ehmede Sleymann safn seti. Hebiz
bini, H esari, Kosi, Drveri, bir ksm M helm i ve O meride onlar
la bir olup hep beraber Heverkiye saldrd. Bunlara Trk ordusu
da katlnca Elik, T n at brakm ak zorunda kald ve atmada l
drld. ok sayda Omeri ve Heverka ky yaklp ykld.
Elike Beteden geriye iki olu kald: Y usf ve Nezir. Kardei K e
lde Bete de atmada ld. Onun ocuklar hakknda bilgim yok.

43

M E H M E T

REAT

VE

TT H A T IL A R

Birinci Dnya Sava balamadan nce Trk yenilikiler Abdlhamiti tahttan indirip yerine Mehm et R eat getirdiler. O sm anlnm ynetim biimi deiti; merutiyet ilan edildi ve parla
mento kuruldu. Artk padiahlarn yetkileri kstlyd. zgrlk
lerin slogan hrriyet, adalet, msavat ve kardelikti.
Jn Trkler bu ilkelerle devlet snrlar iindeki Arap, Krt ve
teki ulus ve milliyetleri ho tutmak istiyordu. Buna ramen ulus
lar hzla ve daha kararlca bamszlk ilan ediyordu. Herkes ken
di ulusal kaderini kendi belirlemek istiyor, Trkler ise buna kar
koyuyor, bu uluslar kendi iinde eritip yok etmek istiyordu. Ege
menlik altndaki Krt, Arap ve Ermeniler siyasi ve politik faaliyet
lerini gizli yrtyordu. Dnya savandan sonra kurulan
Cemiyeti Akvamn amac kk uluslarn bamszlklarn ver
mekti.
Ne yazk ki bu kurum Amerika, ngiltere, Fransa ve Rusya gi
bi birka byk devletten kuruluydu ve bu lkeler Cemiyeti
Akvam zayf ve kk uluslar kendi aralarnda pay etmek iin
kullandlar. Kk veya zayf uluslar k ey beklediler, bu ku
rumdan; Lenin dahi bu kurumu destekledi.
Krt ve Ermeniler de bamszlk isteklerini bu kuruma sundu
lar. Ermenilerin Hristiyan oluu, dinsel balarla Avrupayla ortak
ynlerinin varl ve Sovyetlerle komu olular, onlar Krtlerden
daha avantajl bir konuma getirmiti. Ama buna ramen hem E r
menistann snrlar hem de Ermenilerin siyasi istekleri belirsizdi.
Bamsz bir lke istekleri va d ama danktlar. H er ehirde
ve her kyde vardlar ama hemen hibirinde ounluk deillerdi.
Krt airetleri iinde kaybolup gitmilerdi. Byk ounluk ise
Avrupa ya da Am erikaya gitmi veya stanbul gibi ehirlere yer
lemiti.
Byk Erm enistan iddialar vard ve bu Erm enistann bir
ucu Azerbaycana, br ucu Kilikyaya kadar uzanyordu. Oysa
bu topraklarda on milyon Mslman vard ve bu on milyonluk
nfusu yok sayyorlard. Krdistandaki Ermenilerin byk o
unluu, Krt aalarn ve airetlerin himayesindeydi. Krt airet
44

leri iinde ve Krdistanda g sahibi deildiler ve ayaklanma de

recesinde gleri yoktu. Tarihsel olarak bakldnda bugn dahi
yaadklar topraklarn Sobar, N ayri, M it, Hevvr ve Karduk Krtlerinin eski meknlar olduu anlalr. H icri drdnc yzylda
Van Glnn kuzeyinde kurduklar Erm eni Derebeylii ise bazen
Krtlerin, bazen Parslarn, bazen de Bizansllarn himayesini ka
bul etm itir.
Sason ve evresinde bulunan Ermeni topluluklar ise, M envane Krdn olu Ehmede X n inin, yani D iyarbakr, Silvan, Ah
lat, Cizre ve Urfa hkmdarnn himayesinde idi. Sason ve evre
si Seluklu hkmdar M elikah tarafndan ele geirilince, Ermeniler K rt kylerine daldlar. Birinci Dnya Savana kadar da
o yaylalarda yaayan Ermeniler Krtlerle birlikte yaamlarn sr
drmtr. H icri 5 . yzylda K ilikyada, Aksu (Ava Sipi) evresin
de bir Ermeni Devleti vard ve o dnemde Krt hkmdar Selahaddine Eyybi ve Krt Devleti ile dostane ilikiler iindeydiler.
Bu devlet, Seluklu Trkleri (Konya Seluklular) tarafndan ykl
d ve tarihten silindi. O gn bugndr, yani bin yldr Ermeni kar
delerimiz Krt airetleri arasna Krdistana daldlar. Bugne
kadar da herhangi bir devlet ve toprak talebinde bulunmadlar.
u var ki Ermeni, kendi topraklarndan uzakt.
T arih te, K rt padiah Deysem dneminde Ermenistanda, bu
gnk Erivanda kurulan bir Ermeni derebeyliinden sz edilir.
Hkmdarnn ad Haciqe Derani idi. M erziban Salar adndaki
Krt hkmdar Huseyn olu Deysem i yenip Azerbaycan igal
edince Deysem, Ermenilere snd. H aciqe Derani, Merziban Salarn dmanlndan korkarak Deysem i ona teslim etti. Bu ta
rihte grlmemi bir eydir; bununla da Ermeniierin o dnemden
beri zayf olduu anlalyor.
Bunlar sylerken Ermeni kardelerimi karalam ak istemiyo
rum. Ben her zaman Ermenileri, ezilen kk ulus ve milliyetleri
karde ve dost bildim, onlarn bamszlk ve zgrlk mcadele
sinin yannda oldum. Onlarn kendi lkelerinin sahibi, toprakla
rnda zgr olmalar en byk dileimdir.
Bunu yazmamdaki kast o dnemdeki Ermeniierin durumunun
bilinmesidir. Bamszlk istiyorlard fakat zayf ve danktlar,
45

siyasi istekleri belirsizdi. O topraklarda on iki milyon Mslman

vard ve Ermeniler o topraklarda bir Byk Ermenistan kuracak
lard. nsan Ermeni kardelerimizin bu byk ve geni lke istek
lerini duyunca ap kalyor. nk Kilikyadan Azerbaycana ka
dar bir lke mantn alamayaca bir eydi.
O dnemde sorm ak gerekiyordu: Peki her kye ka Ermeni
derdi? Peki milyonlarca Krt nereye gidecekti? Ya da on iki
milyon Mslman milyon Erm eninin emrinde kle gibi mi ya
ayacakt? Yoksa kardee mi yaayacakt? Yoksa kurulacak dev
lete ounluk olan ulus ad verilip, Ermenilere federasyon neril
se daha iyi olmaz myd?
Benim dnceme gre Ermeniler Erivanda toplanm al, g
neyde bir ulusal devlet kurulduunda ise Ermenilere ksmi bir
toprak hakk verilebilir. O nlar da Kilikyay brakr. ki ulus eski
den olduu gibi yan yana, kardee yaar.
Konumuza, K rt ve Ermenilerin mcadelesine dnelim. Krt
ve Ermenilerin birlikte hareket ettiini ve bir lke kurma istekle
rini fark eden Jntrkler, iki ulusun din farkn kullanarak, iki
halk kar karya getirdi ve birbirine dman etti. Ermenileri s
lam dininin dman ilan edip Krtlerle onlar birbirlerine sald
lar. Ermeniler Krdistanl igal edecek. Hamile K rt kadnlarn
ldrp karnlarn demiler, maarada bir Krt aileyi ldrp
gsne ha izmiler ve Mslmanlarn sonu budur diye yaz
mlar. Mslman bir kadn ldrp memelerini kesmiler ve te
cavz etm iler, gibi sylentiler, o dnem Jntrkler tarafndan
yayld.
Gerekten de Ermeni eteler Krt, M slm an, kadn, erkek
demeden insan ldryorlard. Krtlerle Ermeniler arasnda ok
kanl olaylar oluyor, iki taraf da byk kayplar veriyordu. Ama
her nedense Trklerin doru veya yanl propagandas hep olay
lardan nde gidiyor, insanlarn iine bir ate topu gibi dyordu:
ocuklar ldrmler, kadnlarn karnn demiler, M slmann boynuna ha asmlar, kadnlar M oskoflara peke ek
miler, vs...
Olayn yanll doruluu bir yana, ama iki halk kar kar
ya getirmekti. Bylece Krt ve Ermeni uluslarn ulusal haklan
46

unutulacak, bu kargaada kaybolacakt. O nlar imparatorluu

kurtarma ve yaatma derdindeydi.
Erm eniler Mslman olm adklar iin, bir gn ayrlma talebin
de bulunacaklar biliniyordu. Bu yzden de nlem alnyordu.
Ama K rt cahilleri, Mslmanla kr krne sadakat gsteren
Krt feodalleri Trkler iin son derece gvenilir mttefiktiler.
Onlarn am ac Krrleri yok edip, snr ine Trkistana dayanan
bir Turan lkesi kurm akt. Bu gerici dnceler Araplar ba
mszla yneltti ve Krtlerin de uyanmasna neden oldu. Bugn
dahi, bu rk dnceler mevcuttur. Bugn bile milyonlarca K r
d yok sayan, asimile edip tarihten silmek isteyen dnceler var.
Tabii ki o dnemde Krt ve Ermeni halk bu sorunu zebilecek
ve birlik olabilecek bilinte deildiler. Dmanlarnn oyunlarm ve
politikasn anlayacak tecrbeden yoksundular. Sonuta birlikte ya
amann ve ortak hareket etmenin gereini anlayamadlar.
Sonradan O sm anllar, Ermeniler hakknda lm emri kard.
in asl her iki ulus hakknda da ayn anda lm ferman karl
mt, ne ki Erm eniler ilk sradayd. ok gemeden kadn erkek,
ocuk bebek demeden ldrleceklerdi, ie ehirlerden baland.
ehirlerden kylere kaan Erm eniler, K rt cahilleri tarafndan
acmaszca katledildi. Propaganda o k basitti:
Ermeni kanna giren cennetlik olur!...
Ermeni birini ldren Allah yolunda Mslmanla hizmet
etmi olur!..
Yakalanan bir Erm eninin zerinde on bin altn bulun
mu!..
Falancas, Ermenilerden dnya gzeli bir kz (veya olan)
alm !..
eyh Erm eninin katli vaciptir dedi!..
Aalarn ve eyhlerin tam da arad ortamd bu. lenlerin
mallar onlara kalacakt. Bylece hem devlete yaranacak, hem de
eli yeile brnecek, cennete gidecektiler.
Ama dorusunu sylemek gerekirse, insanca bir tutum sergile
yen aa, bey, eyh ve meleler de vard. Kylerinde, yan balarn
da yaayan komularn ldrmediler ve lm de tasvip etmedi
ler. Birou onlar korudu veya gvenli yerlere gtrd. Bazlar
47

da onlar evine ald, akraba sayd ve onlar lmden kurtarmak

iin yaknlar veya ocuklaryla evlendirdiler. Bazs da katliam
dan korunabilm ek iin Mslman oldu ve M slm anla evlendi.
Kimisi de Krtleri yardmyla veya para karlnda H alepe,
Avrupaya gitti.
GARABET,

HESAR MDR

Ermeni krm balamadan nce, Diyarbaktrl bir Ermeni Hesar

blgesi mdrlne getirildi. Zalim , katil ve zorbayd. Hesar,
Garabet Efendinin jandarmasnn postallar altnda eziliyordu.
Beylerin, aalarn adamyd Garabet. Ermeniye ve Krde dman
d. Devletin uayd. Namussuz, rveti, zr deli ve serseriydi.
O dnemde Krt genleri milis olarak H asankaleye, K arsa,
Ardahana gnderiliyordu. O nlara Trk dilinde gnll denili
yordu. Rem an aas Mhemede Heci Ebdulahn olu Sebri, Hebizbini aas zedine Heci Eli, Hesar aas smaile Mhemede Ebdrehman ile el ele veren G arabet, bizim akrabalara kafay tak
mt, H esar bize dar etmiti.
Bir defada, srf Hesardan tam yz adam toplayp sevk edil
mek zere M idyata gnderdiler. ehire varncaya kadar bizim krk
be adammz dndakileri para karlnda serbest braktlar. Aa
beyim Mele Xelil yl askerlik yapt iin Trke biliyordu. Kay
makamla gidince, Garabet ve aay ikyet etmi. Bylece kay
makamla direk iliki kurmak, ii aalara brakmamak istiyormu:
Beyim, demi, biz gelirken yz kiiydik. Yolda hepsini
rvetle serbest braktlar, bizi brakm adlar. nk bize dman
lklar var ve yolda bizi ldrmek istiyorlar.
Bunun zerine kaymakam M ele X elilin yanma jandarma
katm, G it, demi, orada ne kadar adamn varsa al getir.
Mele Xelilin jandarmayla klaya geldiini gren bizimkiler,
onun tutuklandm ve cezaevine gtrleceini sanp kamlar; e
hire dalp daha sonra kye dnmler. Kaymakam bu olayda Garabete ok kzm, kfr etmi, hatta onu tokatlam. Ama Mele Xelil askere gitmekten kurtulmam. Garabet onu da bir asker kaa grubuna katp Rus cephesine sevk edilmek zere Siirte gndermi.
48

Onlar gtren jandarmalardan biri Ebdrehmane Keyxweni

olu Sdqiymi, ki Sdqi hem Hesarlmn hem de babamn iyi bir
dostuydu. Dier jandarma ise Dekr aalarndan Necmedindi.
Necmedin, Mhemed Emin Hesene emdinin oluydu ve o da bizim
aile dostumuzdu. Kercevvste birbirlerine danp, Yahu Hesene Hemedn olunu bile bile lme gnderiyoruz. Ne kadar gnah ve
ayp, deyip Kercevvste serbest brakmaya karar vermiler. Ama jan
darmann esas sorumlusu Ezizke Mhemedin olu Midyatl Nuri
Efendi raz olmam. Bunun zerine Sdqi ile Necmedin silahlarm e
kip birka el ate edip barmlar: Haydi, herkes kendi evine!
Bylece Xelil de kam. Kam kam asna da nereye gidecek?
G arabet mdr, smail de aa. kisi de korkun, ikisi de dman.
Ellerine geirseler sopalayarak ldrecekler.
Bu korku ve endie, annem ve babam a rahat vermiyordu. Ben
korkuyu hissediyordum. Yzlerinden byk bir tela ve aresizlik
okunuyordu. Ama neden bu kadar endie duyduklarn pek anlayamyordum.
Oullarnn cepheye gitmeyerek lmden dnm olmasna sevinemiyorlard. Yarn Garabet duyarsa eer, kyamet kopacakt. O
zorbadan kurtulmak mmkn deildi. Ya da aa onlarn mallarn
elinden alr, bana gelmedik brakmazd. Xelil bir lmden kam,
bir baka lmn kucana gelmiti. G arabet'ie Aann errinden
kimse kurtulamazd. Yarn X elili ihtiyar babamdan isterlerdi. O
lunu vermezse, sonu pek iyi olmazd; olunu verse hi olmazd.
Ya babam ldreceklerdi veya X elili verecektik, bylece Xelil
ldrlecekti. Teslim olsa kime olacakt? Dayak, lm, talan; a
bir vahi hayvan gibi azn am bizi bekliyordu. Bir lokmada
yutacak, bir penede paralayacak gibi. aresizlik zinciri boaz
mz sktka skyor, sesimizi soluumuzu kesiyordu.
Devrin stne kara bir perde dm gibiydi ve yoksulluk, a
resizlik, zulm ve alk dalgalaryla yutmak istiyordu bizi. Dalar,
bizi derinliklerinde saklayamyordu; toprak ayaklarmzn altn
dan kayyor gibiydi. Scack gzyalar anamn yanaklarndan
usulca szlyordu. Korku ve endie bizi bouyor, bunalyoruz.
O nlara bakyor, syleyecek bir ey bulamyordum. Bizi neler bek
liyor, ne olacak kestiremiyordum.
49

Neden sonra Xelii:

Kalkn buralardan gidelim! dedi. aremiz yok, kaalm.
Eer leceksek adam gibi lelim.
Babam:
Nereye? Kime gidelim? Kim kendini bize feda eder, kim bizi
o zorbalardan koruyabilir?
Annem araya girdi:
Hesen, are yok! Durduumuz hata. Daha zamanmz var.
Gece bitmeden Hebizbini Kasrna, Osm ane Hesene Tem o Gewrenin evine yetiebiliriz. Osman iyi arkadandr. Bizi birka ay
saklar.
Annemin nerisi akllarna yatt. Her biri bir yatak srtland.
Ben de ellerim bo arkalarndan yrdm, evimizi yurdumuzu terk
ettik. Mal mlk, davar sr geride braktk. Yalnz Xelil bir da
nann boynuzundan tutup nne katt. Babam itiraz etti:
Madem braktk hepsini brak, brak o da kalsn.
Ama X elil dinlemedi. O sm ann evine gelince dana aniden ka
maya balad ve O sm ann olu ile Xelil de peine dtler. Babam
seslendi arkalarndan:
Yakalayam azsanz ate edip ldrn.
Az sonra yakalayp getirdiler ve orackta kesip kazana koydular.
Geride brakp geldiimiz .onca ba bahe, mal mlkten sonra
danaya acmyorduk artk. Biz o danay takip ederek bizi bulacak
larndan da korkmutuk. Artk gn aydnlkt, danay her gren
Kasrdan geldiini anlayacak ve bylece izimizi bulabileceklerdi.
O zaman bizim de Osman H esenin de ekecei vard. Bizim kaak
olduumuzu ve Kasrda olduumuzu kimse fark etmfcdi. Bizi bir
ay boyunca evde konuk ettiler, gizlediler.
Garabet, her yerde bizi aryordu, her yana adam salmt; anla
lan canmza okuyacakt. Babam daha gvenli olmas iin bir gece
te beriyi srtlanp bir solukta Bedermemo kyne gtrd bizi.
Orada teyzemin ocuklar vard. Kyn sahibiydiler ve ky bir ak
raba kyyd. Yabanc yok, ikilik yoktu. Oraya varncaya kadar da
babam nereye gideceimizi sylemedi. yle ya yerin kula vard.
Bedermemodaki akrabalar bizim iin, ellerinden gelen her eyi
yaptlar. Annemin teyzesi Erebin ocuklar keyalk yapyordu,
5

nk kyde tm akrabayd ve aralarnda herhangi bir husmet

yoktu. Dmansz ve dedikodusuz ky tam da bizim gibi kaaklarn
yeriydi.
Bedermemoda akrabalarn arasndayz. Bir dediimiz iki olmu
yor. Tek korkumuz Garabetin hm. Hatta bir gn Garabet yetmi
seksen jandarmayla Bedermemoyu sarm; bizi, zellikle Mele Xelili
aryoriarm. O sra keya Saidoydu. Byk fedakrlklarla bizi sakla
may baard. Bizi dmann eline, devletin, zorba Hesar mdr Ga
rabetin eline teslim etmedi. Babamla Xelil sakland, annem kadnla
rn arasna kart, ben Mele Saidin evinde ocuklarla kaldm.
Garip bir tesadf, kyn melesinin ad da Saiddi. Bu iki ada
n karlar da adat ve her ikisinin kzlarnn ad da aynyd: Sekina. M ele, Hldihe kyndendi ve Mhelmi idi.
M ele, Keyayla olan bu benzerlie glerdi:
Ben Said sen Said, benim karm Eye seninki Eye, benim k
zm Sekina seninki de Sekina. Eer Allah izin verirse ok iyi dost
olacaz.
eyda bana ok iyi davranyordu. Hep onun yannda kaldm.
Bana zorla ders verir, beni eitmeye alrd. Sorard:
Neden okum ak istemiyorsun?
eyda, babam diyor ki Biz firarz. Sevda sana ders verirse
bedelini vermeye altnmz m var?
M ele, cevabm zerine elimden tutup babam a gtrd:
Keke H esen, bu ocuu bana ver.
Babam gleryzl:
eyda biz de istiyoruz am a elde avuta bir ey yok ki, dedi.
Sana kar mahcup olm ak istemiyorum.
Y ok yok, senden bir ey istemiyorum. Yemesi imesi benden
olsun. Bunun gibi bir ocuk okum asa yazk olur.
Beni alp evine gtrd ve okuttu.
G arabet birka gn Bedermemo kylerinde kald. Kylye dile
gelmez ikenceler etti. Hele Keyaya... Boynuna bir aa, koluna
bir aa balarm. yle balarm ki adam bu halde kapdan ie
ri giremezmi ama o arkasndan dve dve ieri sokmaya alr
m. nne karpuzla hayvan pislii koyup emretmiler:
Haydi ye bakalm!
51

Adam aresiz karpuzla birlike boku da yemi.

Bu kadar snrsz ikenceye ramen hibir kyl, onursuz bir
davran gstermedi. Keya biitn bu zulme sessizce katlanp kimse
ye zarar vermemi. Birka gn sonra ekip gittiler, biz de lmden
kurtulduk.
BRNC

DNYA

SAVAI

1 9 1 4 te byk bir dnya sava balad. Bu korkun savan ilk

kvlcmlar Srbistanda akt. Avusturya kralnn olu Aridk Sr
bistanda ldrld. Bunun zerine Avusturya Srbistana sava at
ve Almanlar da onlar destekledi. Bu arada Ingilizler ve Rusiar ise
Srbistana yardm ettiler. Jntrklerin Almanyada olmas, Trkleri Rusyaya kar Azerbaycan ve Kafkasya zerinde hak iddialar ve
Turan emelleri onlar Almanlarn saflarnda yer almaya itti. Bu sava
bizim lkemizi de sard. Krtler bu savatan ok zarar grd.
Sava balaynca Ermeni eteler silahlanp dalara kt. Ermeniler hakknda vur emri kt. Anadolu ve batdaki Ermeniler do
uya kayor, kendini bilmez Krt cahiller tarafndan katlediliyor
lard. M idyat T o r H ristiyanlar Eynvverd kynde ayaklannca,
evrede ne kadar Krt aa ve eyhi varsa toplanp slam adna Yaqubi Hristiyan Krt kardelerini krmaya baladlar. Kadn ocuk
demeden katletmeye, yakp ykmaya, mallarn gaspetmeye bala
dlar. Bu arada kendileri de vuruluyordu. Ermeniler, devletin ve
Krt airetlerinin kuatmasna ramen yiite direnmesini bildiler.
Bu arada Heverkan da onlara yardm etti; yiyecek ve silah gnder
di. Die di bir mcadeleyle kendilerini lmden kurtardlar. Y er
lerinde kaldlar ve ok sayda dman da ldrdler.
O sra biz Bedermemo kylerindeydik. G arabeti de yakalayp
gtrmler. G arabet yolda, Sileben kynde Hesarl biri tarafn
dan vurulup ldrlm. Artk G arabetten kurtulmutuk. Onun
lmn duyunca kye dndk. ok ektik, daldk ama nihayet
kendi kymzde, kendi evimizdeydik.
ok gemeden X elili bir daha yakaladlar. Hemen zmire, Bat
cephesine gnderdiler. Rusiar kuzeyden lkemizi igal eni. Ermeni
eteleri nde, Rus ordusu arkasndan zaten perian olan Krt blge
se

sine girdiler. Kyler yanyor, insanlar lyordu. Krtler yerlerini

terk ederek gneye indiler. Yamur, kar, souk demeden dman
dan kamaya altlar. Ordu ise kar koyamyordu. Kars, Arda
han ve H asankalede ok kanl savalar oldu. O zamanlar derviler
H asankale zerine atlar syler, kadnlar alatrlard. Bu olaylar
Krt halknn yreine ok byk bir Rus ve Ermeni dmanl
yerletirdi. O nlara kar lmek; slam dini iin lmek, namus iin
lmek olarak grlyordu. Herkes her eyini feda etmeye hazrd.
Seferberlik balad. Alk kol geziyordu. eyhler ve aalar g
nll askerler topluyor, kendileri de banda savaa, slam dini
iin arpm aya ve lmeye gidiyorlard. ok sayda Krt soukta,
kta, karda yitip gitti. Saysz ocuk babasz, saysz kadn koca
sz ve sahipsiz kald. Bir yandan sava, bir yandan alk lkeyi ve
ulusu kasp kavuruyordu. Bizim kyde de birok ocak snd.
M ilyonlarca kadn, ocuk, erkek; duvar diplerinde koleradan, ti
fodan yaamlarn yitirdiler. Yz binler sava meydanlarnda can
verdi veya esir dt. Yine yz binler K rt dman Trkler tara
fndan da balarnda ve yollarda kaybedildi.
Devlet, muayene ad altnda bizden varmz youmuzu al
yor, a ve sefil brakyordu. Dayak ve kam , Krt insannn sr
tnda, yal ve ocuun bedeninde kapkara yaralar ayordu. H e
pimiz hasta, a, yalnayak, yersiz ve yurtsuz; kara soua kar
koymaya alyorduk. Kuzeydeki halk dmandan, slam dininin
dmanlarndan cann kurtarm ak iin bize gelmiti. Biz a, onlar
a srgn, sersefil, yol bilmez, iz bilmezdik.
O nlarn tek bildikleri din dm anlarndan katklaryd; baka
bir bildikleri yoktu. Bir tek am alar vard: lmden kurtulmak...
Oysa lme daha ok yaklam aktaydlar. bal bir devin; so
uk, hastalk ve aln kucana dmlerdi. Byk sava lke
yi m ikroba ve hastala bomutu. Souk, koca bir dev gibi Krdistan ezmiti. Gidecek, snacak bir yer yoktu. lm ke bu
cak onlar aryordu. oluk ocuu dmandan kurtarsalar da, sa
vatan kurrulsalar da, hastalktan, souktan ve alktan kurtulu
yoktu. Gerekte onlarn yapt yamurdan kap doluya tutul
makt. Kan dkcden kap kan emiciye snyorlard. Duvar
diplerinde can verip gidiyorlard. Kefensiz ve sabunsuz kara top
53

raklara giriyorlard. Dileniyorlard. Dmandan katklar do

ruydu ama Krt ve Trk kardeleri dman hi aratmyordu.
lke tarifi zor bir barbarln ve sefaletin iinde yzyordu.
Her ke lm, her yer viran, her toprak igal demekti. Evine bi
rini alamazdn. K arstan, Ardahandan Bitlise kadar olan yerler
terk edildi. Kyler alev alev yanyordu ve yiyecek ekmek yoktu.
Ruslar ne yapacaklard bombo topraklar?
Bu yzden baz Krt ileri gelenlerine arda bulundular: Sizi
ldrmeye, talana gelmedik; size devlet kurmaya geldik, zgrle
tirmeye geldik. Topraklarnza dnn, lkenizi kurun. Bu bir i
birlii neriiydi.
Bunu mektupla K rt aydnlarna ve aalarna bildirdiler. Bu
nerilerini, Bedirxan Paann oullar Kamil Bey ve Ebdirezak
Bey kanalyla nde gelen aalara ve beylere bildirdiler. M ektubu
alanlarsa unlard: K r Huseyn Paaye Heyderi, Cemile etoye
Xerzi, Mthemede Eli Sasoni.
K r Huseyn Paa Heyderi daha sonra, Hac M usa Bege X w eti ve aileleriyle Trkiyeden kap Amuda geldiler. Birka defa
birlikte oturup sohbet etme frsat buldum. Her eyi ak ak an
latt. Baz syledikleri gerekten beni etkiledi:
eyda, ok adam ldrdm, ok soygun yaptm , diye anla
tyordu. Ama br dnyada Allah katnda kendimi gnahkr say
myorum. Ama Kamil Beyin mektubuna verdiim cevab, ona
kar kullandm dili hi unutamyorum. Kendimi ok gnahkr
hissediyorum ona kar.
Byle diyor ve san ban yoluyordu. Sonra yumruuyla ka
fasna vurup:
Ulan Huseyn, ulan kr!., diye hayflanyordu. br dnya
da ne cevap vereceim Kamil Beye?
Bazen i ekiyordu:
Keke daha saken Haydaran bir grebilsem.
Haydaranl Kr Huseyn Paa daha sonra Hac Musa Beyin o
lu Medeni tarafndan ldrld. Bunun zerine M ele Mustafaye
Berzani, ceza olarak Musa Beyin kardei Nuh Beyi ldrd. M e
deni ise ok sonra Huseyn Paann adamlar tarafndan ldrld.
ikinci ve nc mektuplar Evdrehman Eliye Yuns anlatyor:
54

 M ektup, kardeim M hem edin eline gemiti. Birlikte Cemi

le etonun yanna gittik. M ektubu okuduk. Gld, Yahu bunun
ayns bana da geldi ama ne cevap vereceimi bilemiyorum, dedi.
Babam n ba zerine yemin ederim ki, eyh Mehmde Zoqeyde
evet demezse bu i olmaz.
mz binip eyhe gittik ve durumu anlattk:
Biraz yalnz brakn da dneyim, dedi eyh.
Yarm saat sonra cevap verdi:
V alla Cem il, ben yetmi yandaym. Bu yatan sonra M s
lmanlarn namusunu Ruslarn ayaklar altna atamam. Ama eer
bir lke kuracaksanz varn kurun, beni kartrmayn.
eyhin evinden ktktan sonra Cemil:
Eer eyh Mehmud olur demezse karlarmz bile yatana
almaz bizi.
Bunun zerine olay unutup evlerimize gittik.
Bu olaylar hatrladmz zaman elimize birok frsatn gelip
getiini grrz. Ama btn bunlar eyh ve aalarn eline ge
mitir. nk onlarn dnda m uhatap yoktu Krdistanda. Ha
yr da er de onlardan sorulurdu. Bu onlarn gnah deildi sade
ce, okuyam am olmann ve aydnlanm am olmann da rol var
d bunda. Din ve airet dzeni bamzdaki en byk dmanlar
dand. Kiirtler geriydi. zgrlk, uzak bir deryann grnmeyen
dalgalar gibiydi.
Airet tresi kskacndan kam am tk. Din istismar insanla
rn iliine ilemiti. Buna are bulacak, milleti ileriye gtrebile
cek bir babayiit ise ufukta grnmyordu.
A N N E M LE BABAM
Annem ksa boylu ve imand. ok sempatik ve iyi kalpli bi
riydi. Yum uak mizalyd, dknn ve yetimin dostuydu. Deli
leri, kimsesizleri, alar korurdu. H astalar, kelleri etrafna toplar,
stlerini balarn ykar, karnlarn doyururdu. Herkesin vgs
n, sevgisini zerinde toplamt. ok iyi pamuk ve yn eirirdi,
iyi bir ayd. ok lezzetli eriteler yapard. Trk ve hikye de
bilirdi. O kum as yazmas yoktu ama grgs vard. Annesi X eco,
55

Keyxwelerden Huseynin kzyd. Ondan dolay aa yeeni say

lrdk. Tahm inim e gre ellisinden az deildi.
Babam ince, uzun boyluydu. Altmndan fazla gsteriyordu.
Vicdan sahibi ve dobra bir insand. Kyde kan anlam azlklar
da, karar babamn vicdanna brakrlard. Aaya, ailesine hep
kar kard. O nlara dman deildik. Zaten kendimize hep on
lardan birini aa seerdik.
Hibir gleri olmazd aalara kar. Ne yapsnlar? H er zaman
yoksul, her zaman zayftlar. Kendileri aalk yapamazlard ama
aalarn yaptklarn ise kabullenemezlerdi. Babam , annemin bu
kadar mfik ve eliak olmasndan honut deildi ama yaptkla
rna da pek ses karam azd.
Evimizde Medina adnda kr bir kz vard. Ona annem bak
yordu. Biz onunla hi geinemez, daima kavga ederdik. Diyelim o
gn yemekte et var, hemen anneme krd:
Olunun eti niye benimkinden fazla?
Annemin onun elini tutup etlerin zerinde gezdirmesi, eit ol
duuna ikna etmesi gerekiyordu. Babam bir yl M idyat cezaevin
de tutuklu kalm , yllarca da Qesra Qe'lenderde kaak olarak ya
am. O dnemi hatrlamyorum. Hatrladm ilk ey, annemin
ve babamn apak salaryd.
Babam batan ayaa ak kyafetler iindeydi. zgvene sahip
bir insand. Yal haliyle aaya kar kard. Bu kavgalarda ok
defa Aa evine gelip ziir dilemitir. Bir defa bizim evde Aa gen
lerin zerine sigara kl dkt. O gittikten sonra babam genlere:
Bo verin, bahane aryor, dedi, sizi ldrtmek iin bahane
aryor.
Babam 1 9 1 8 de, Amudda vefat etti. Annemse bir yl sonra Bedermemoda vefat edince perian olduk.
Annem, babam a on bir ocuk dourmu. Sadece ocuk ha
yatta kalm: Ablam Asya, abim Xelil ve ben. Bizi terk edip souk
topraklara gt annemle babam.
Babam salnda ablam Asyay bacsnn olu X elil!e evlen
dirmi. Xelil H esarlyd ve Amudda meleydi.
amcam vard, tbrahim gen yata ldnden grmedim.
Ezizi hatrlarm ama o da gen yata Adanada ld. Bir kz ba

bamn amcazadelerinden Feto ile evli. M ahm uddan iki erkek ve bir
kz kald: exmuz, smail, Fatim . Ben n de grdm. Onlarn da
ailesi Adanada kald. Bizim aileden on bir gen insan, kimi kan da
vasndan, bir ksm da Kars-Ardahan cephesinde vurulup ldler.
Byk savataki halimizi anlatm tm . te o sra ablam As
yann kocas hastalanarak ld. Ablam drt ocuuyla dul kald.
Babam beni ve annemi H esarda brakarak ablama gitti. Ablam
gen ve gzeldi, yalnz kalmas doru olmazd.
Babam Amuda, Xelil askere gitti. Annemle yalnz kaldk. O s
ralar X do ve Emine adnda iki muhacir bizde kalyordu. O nlara ba
kyorduk. X d o ksa boylu, iko, iri kafal bir ocuktu. Emine ise
ince, kumral ve ok gzel bir kzd. Bitten ba kel olmutu ve an
nem bitlere kar bana derman alard. Annem bana taklrd:
Em ineyi sana alacaz olum.
Bense ok kzar Emineyi dverdim. O ise beni kzdrarak inti
kamn alrd:
T ab ii ben senin sevgilinim; tabii, tabii...
Bizim kr Medira artk bym, oktandr uramyordu. Bu
arada kendine de koca aryordu. K r, huysuz M ediay kim kar
diye alrd ki?..
Emine ise gzeller gzeliydi. mrm boyunca yle gzel bir kz
grmedim. Yoksul ve yetim olduu iin sevemiyordum. Onu bu
gn grsem elinden tutar bir daha brakmazdm. ocuktum o za
manlar, aklm pek ermiyordu, belki de o beni sevememiti.
TEYZEMN

OLU XELlI.

Babaannemin ad Tem o imi. Annemin Hesen adnda bir kardei

varm ve gen yata lm. Dedemin maln annemle teyzem Emine
paylam. Teyzemin olunun ad Xelil, kznn ad ise Fatimdi.
Xelil akac biriydi. Her defasnda bizim kapy alar:

Anne, anne; kapy a, ben olun Xelil, diye annemi kandrrd.

Daha sonra annem kanmaz oldu:
Haydi ordan kandrk, gene numara yapma! diye azarlard.
Abim Xe!il bu defa gerekten zm irde askerden firar edip eve
gelmi, kapy alm:
57

 Anne anne, kapy a, ben olun X elil.

Annem kapy amad:
Haydi oradan kandrk, gene numara yapma! deyip yeni
den uykuya dalm. Btn srarl kap alm alarna ramen annem
yatandan kp kapy amam. aresiz X elil, kapy krp ie
riye szlm.
Abim XeliPin zm irdeki askerlii srasnda baarsz bir firar
giriimi de olmu. Bir grup arkadayla on bir gn dalarda y
rdkten sonra bir kyde yakalanm . Her birine elli sopa vurul
duktan sonra yeniden silah altna alnm lar. ansa bak ki onun
bln Badat cephesine, ngilizlere kar gnderm iler.
Amuda gelince iki amcazadesiyle firar etmi. Ablamn evinde
karnlarn doyurduktan sonra ikier ekmek de yanlarna alp
Omeri dalarna vurup H esara varmlar. Alk zamanyd o
gnler... Yolda nlerine eteler km, ekmeklerini alm lar elle
rinden. Acknca da stlerindeki elbiseleri kuru zmle takas et
miler. N nbede yakalanm lar ama kyn keyas jandarm ann
elinden kurtarm . Sabaha kar doup byd, ocukluunu
geirdii m ekna gelmi. Bu defa da anas amaz kapy, teki
Xelil sanyor.
Kapy krp ieriye girmi. Biz uyuduumuzdan nasl ieri gir
diini fark etmedik. Bulduklaryla karnini doyurduktan sonra ba-ucumuza gelip dikilmi. Eliyle yzmz okam . Annem ani
den l bast:
Aaa! Sen de kimsin?
Xelil sakin sakin cevap verdi:
Benim ben, anne, olun Xelil!
Annem sesini tand ve yatandan frlad. Ben de annemin se
sine uyandm ve kucaklap ptk.
Am, karnm a.
Annem sepete doru gidince Xelil:
Sepettekini bitirdim. Baka yok mu?
Pilav yapt annem ve Xelil hepsini mideye indirdi. O gece vak
ti amarn stn ban ykadktan sonra uykuya dald. Ertesi
gn uyannca yeniden yemeye balad. Gnlerdir bir ey yememi
ti. Sonra vcudunu at. Bit yeniklerinden her taraf yara iindey
di. Kanmaktan vcudunda kl kalmamt.

58

Kyde mdr ve aga vard, onu nasl saklayabilirdik? Xelil ky

brakp Amuda gitti. Alk kol geziyordu. H er gn iimizden birka
duvar diplerinde lp gidiyordu. ocuunu bir uval arpaya sa
tanlar vard. Artk kyde kalamazdk. Bir sz vardr hani; birinin
inei lr, tekinin kpei semirir... Bu savata nice ko yiidin ine
i ld ve nice sahtekrn, zalimin kpei iip semirdi. Her eye ra
men insanlklarn unutmayp ekmeini alarla bliienler vard.
galden, alktan ve hastalktan kaanlara kucak aanlar vard. Yeti
mi ve dulu evinde barndrp her eyi onlarla paylaanlar vard. D
arda a kalmasn, nefislerini sada solda kreltmesinler diye be ka
dn nikahna geirenler vard, ama o da ala ve hastala bir are
deildi. Btn bu sorunlarn muhatab devletti, ama devlet sadece
vergi sz konusu olunca vard ve derde dert katyordu; hrszd, soy
guncuydu, millete dmand. Milleti soyuyor, rvet yiyordu, ksaca
dmandan daha dmand. Ama halk bilinsizdi. Dua ediyorlard:
Allah sizi bamzdan eksik etmesin, diyorlard: Hepimiz
Mslmanz, hepimiz din kardeiyiz.
O nlara gre devlet ne yapsa vacipti. Ama d dmann yap
tklar karsnda gayet hassastlar.
O nlar gvurdu, kadnlarn karnn deiyorlard... ocuklar l
dryorlard...
Ve onlar, padiahn koca bir deniz suyunun zerinde namaz
kldndan phe duymuyorlard.
OKUMAYA BALIYORUM
Anlattm gibi bir ara Bedermemo kylerindeydik. Bu kyler,
Oneri ve M helm i airetleri arasndayd. O birka para kye X rbehen Omeri derlerdi. Bazen M helm i, bazen de Omeriler ile bir
likteydiler.
Szn etm itim , Bedermemo melesi Said, beni ok sevmiti ve
evinde bana bakyordu. Hanm Eye stm bam ykar, bak
mm yapard. ou zaman onlarda yatar, onlarda yer ierdim.
Gerekten annem gibi bakyordu. olu bir de kz vard: Salih,
N am o, Huseyn ve kz Sekina.
M ele Said kyl ocuklarna Kuran dersi verir, ocuklar da
ona ev ilerinde yardm eder, dadan odun getirirlerdi.
59

M ele Saidin yannda baladm Kurana, H esara dnnce

kadn bir mele olan X o c e nin yannda devam ettim ve bitirdim.
X oce de beni ok severdi ve ben derslerde her zaman, herkesten
baarlydm. Kurann yarsn kendi kendime ezberlemitim.
X oce, mele bir aileden gelmeydi. Babas, dedesi, dedesinin ba
bas da meleydi. ki kz kardei, drt de erkek kardei vard. X o cenin esas ad Zeyneb idi. Hep bana derdi:
Allah balasn... N e kadar zeki. Ne kadar yetenekli. Ne
kadar iyi ocuk.
Dervilerden ok sayda iir ve stran (trk) ezberlemitim.
Ben bunlar kadnlara okur ve sylerdim, kadnlar alar, Allah
seni balasn olum , derlerdi.
Mele Saidin yani X ocein ailesi kimsesizdi, Mele Said oktan
lmt ve aileye X oce bakyordu. ller iin dua okur, eline geen
lerle ocuklara bakard. Her yaz zekat ve fitrelerini onlara verirler
di. Yine de durumlar iyi deildi. X oce ailemizin candan dostuydu.
O zamanlar ba ak yalnayaktm. Belime bir sapan balam
lard ve ben yatlarm la oyunlar oynardm. O oyunlar hl ak
lmda: Xezale, texbeo, tavukla horoz, uzun eek kerke kerajoti,
atl ile yaya.
Bir arkadam kafam krmt, o krn izi hl duruyor. Ad
exmze saw oydu. Bir gnde Smike Helo emenin banda
eek sudan gelinceye kadar dvmt onu. Ama tek bana deil,
arkadalaryla.
Kkken kavgac biri deildim. Musaye Seyid Eli hepimizi
dverdi. Aann ocuklar zaten aaydlar. O nlara kimse el kal
dramazd. Aaydlar, aalara her ey m ubaht. Balara bahelere
girerler, kimse neden girdin diyemezdi.
K E Y X W E L E R

Keyxweler bavkt*: Mhem ed, Hesen ve Huseyn. de

Keyxwe Ehmedin oluydu. M hem edin Ebdrehma ve brahim
adl iki olu oldu.
* Bavk: K rt airetlerinde farkl kollara ayrlan atalarn her birini ifade eden de
yim.

60

Ebdrehm ann oullar; M hem ed, Ehmed, Salih, Sebri, Sdqi

ve Ebdla idi. Mhem ed, babasnn yerine aa oldu. M themedin
drt olu oldu, drd de srayla aalk yapt: Selim, Huseyn, s
mail ve Sleyman.
Selim, D iyarbakr zindanlarnda ld. Huseyn, Amudda* ab
lamn evinde jandarm a kurunuyla vuruldu. Selimden geriye o
cuk kalmad. Huseynin Celal ve evvket adnda iki olu vard.
Huseynden sonra, smail ile Sleyman aa oldular. Bazen ara
larnda anlamazlk kard. u sralar ocuklar iyi geiniyormu
ve onlar hl airetin aas. Dorusu aalk hep Mhemedin ta
kmnda kald.
A M U D DA
Daha nce anlattm gibi, kyde annemle yalnz kalmtm.
X elilden bir sre sonra biz de Amuda gittik. Annem evdeki tm
varlmz olan bir lek buday iki torbaya koyup sam anlk
ta saklad ve biz Amud yollarna koyulduk.
Bira Kevrdede muhacir bir kadn anneme sordu:
N ene, bu senin olun mu? M aallah, ne gzel ocuk...
H e kzm, benim olum. Alt-yedi ocuktan bana bu kald.
Kadn gittikten sonra, annem belinden bir iplik karp onun
ayak izinin lsne gre kesti ve yakt. Bir eyler mrldand,
okudu ve yzme frd:
Allah seni kem gzlerden korusun olum.
O zam anlar ne olduunu anlayam am tm . Beni nazardan ko
rumak istiyormu meer. Demek annem nazara inanyordu. Bu
tslamm Krtlere verdii bir kltrd.
Hesenike Nure bizim kylyd ve kem gzleriyle nam sal
mt.
Bugn H eseniko, H em onun duvarna b a k m , v, ne ka
dar da yksek demi, o anda duvar yklm. Geenlerde bir s
variye bakm , vay be, demi, ne kadar semiz at, der demez at
da yere yklp boynu krlm , diye anlatlrd.
* Amud: Suriye denetim inde o lan , K im lerin youn olarak bulunduu, T rkiye
snrna yakn b ir ildir.

Bu, bizim insanmzn inancyd. Bu yzden annemle ablam da

nazara inanyordu. Ben inanmam.
Ela Feqi Hesende bir blk muhacire rastladk. Fazla konu
madk. Yolda bir soyguncu grubu kt karmza. Balar, M hemed Cizirinin adamlarndan biriydi. Alt yedi kiiydiler. Nene
sen yoluna git, biz muhacirleri bekliyoruz, dediler.
Biraz ileriye gidip gzetledik. O srada Feqi H esenin adam la
r anszn ortaya kp etenin etrafn sard. Tfeklerini ellerin
den aldlar.
Amuda vardk, korkun bir ktlk vard. Bir lek buday
Osmanl altnyd. Biz dokuz boaz olmutuk. Bu sene nasl gee
cekti? Bu korkun sava biter miydi?
Biz ocuklar yabana, M ila krlarna gider, yiyecek ne bulur
sak toplayp ekmee katk ederdik. Gunkavirk * getirip orb a
ya katardk, kenger getirir kaynatr yerdik. Bir sre sonra
Amudda demiryolu inaat balad ve biz drt kii orada al
maya gittik: Ben, X elil, Eli ve Ubeydullah.
Bize gnde drt somun ekmek, drt tas sar stanbul dans,
drt tas zeytinya veriyorlard. ki somunu yiyor, ikisini eve ge
tiriyorduk. Annem dary zeytinyanda kavurur pay ederdi.
Bylece o yl geirdik, stelik biraz buday da sattk. naat
efimiz smail isminde bizim tarafl bir K rtt. smail Efendi be
ni ok severdi ve. beni ray makass yapmt. Tren geldii zaman
kalkar kolu evirirdim, gidince oturup keyfime bakardm . Aylk
lar gelip datlaca zaman bana:
Adamn biri ay altktan sonra ortadan kayboldu, de
di, onun ismi okununca benim de, yanma gel. O paray sana
vereyim.
Ne kadar olduunu bilmiyorum ama o parann sahibi olmu
tum. smail Efendi, Ese kyiindendi, kyleri Kercewsenin yuka
rsna derdi. ok gzel bir kyd. Bizim i Cirnik ve Hasde
kprlerinin yapmyd. O inaat sayesinde ok sayda insan a
lktan lmekten kurtuldu. ok insan o inaattan zengin oldu.
Trenlerle Badat cephesine askerler tanyordu. Babozuk,
dzensiz, alktan beti benzi atm blk blk asker akp gidi
* Gunkark: Bir m antar trnn Krte addr.

6z

yordu, Badata doru. Bir para ekmee tfeini ve fiekliini sa

yordu zavalllar. Ben de iki ekmee bir tfek ve fieklik aldm.
Ama kaa sattm hatrlamyorum.
Benle Said Aa arkadatk. Bir ocuk etemiz vardrve ara sra
bostanlardan yolumuzu buluyorduk. Bir gn rlplak bir Ingi
liz grdk. Jandarm a noktasna kadar tala sopayla kovaladk. As
kerler onu grnce byk bir saygyla esas durua getiler. Musuldan Amuda bir esir grubu getirilirken onu niformalar iinde
bir arabaya binerken grdm. Neydi, kimdi bu adam, bir trl
zemedim.
N e kadar zaman geti bilmiyorum ama bolluk ve bereket do
lu bir yl balad. Ekinler bol ve verimliydi. Ktlk ve sava bitmi
ti. Herkes yeni bir hayatn, yeni bir gelecein umudunu tayordu.
O umut dolu bahar gnlerinin birinde yetmi seksen yalarndaki
babam, hayata veda etti, gn ykleyip kara topraa kart.
Aydnlk ve yaanas bir dnyadan, karanlk ve sonsuz bir diyara
gitti. Onu bir daha grmek kabil deildi ve o bizi gremeyecekti
artk. Kara topraa karacakt, gerisi yalan.
Yal babam n sevgili yrei durduu zaman ben hastaydm.
Kzamk karm tm . Benden baka herkes alyordu. Ablam ba
na kzd:
Babas lm, umurunda deil adamn.
Niye alayacakm m ? dedim iimden.
Babam beni ok severdi. Evde bir ben olduum iin biricik
muamelesi grrdm. Balara gittii zaman beni de gtrrd.
Dnte beni eein srtna koyduktan sonra, gne arpmasn di
ye kestii dallar bama siper ederdi.
Bir defasnda kavga etmi, ona bir ta savurmutum, kafas ya
rlmt. Beni kovalamaya balad. Katm ve gece yarsna kadar
eve gelmedim. Anamn sesini duydum:
Korkutmusun ocuu. Kim bilir nerelere gitmitir.
Babam bastonunu alp ocuklarn iinde aramaya kt. O ara
da yerimi sylememeleri iin tembih ettikten sonra eve gittim. An
nemin yatana girip saklandm. Babam ieriye girdi:
Hayduru bulamadm.
Annem:
63

 Karmazsan yerini sylerim, deyince evde olduumu anla

d, yzm gzm pt:
Olum seni dvmem, ama sakn bir daha yapma. Adam baba
sn dver mi? dedi, Bak bakalm, kimse babasn dvyor mu, eek!
Babam yoktu artk, baba yurduna dnmemiz gerekiyordu, Hesara, dost ve akrabaya, topram za... Ama Bederm em oda yolu
muzu kesti kyller:
Balarmza beki olun. Biraz para biriktirip H esara gidin.
Belki o zaman devletin, aann vergisini haracn verebilirsiniz.
Doruydu. Gze doru balara beki olduk XeliPle. O arada
yal anamzn lm haberini aldk. Bedermemoya defnetmiler.
Annemin lm, babamn lmnden daha ar geldi bana. ok
byk ac duydum, hayatmn rengi deiti. Alamadm, ama h
l yreim iin iin yanyor, annemin lmne.
Biz iki karde ba bekisiydik ve iimizden hi memnun deil
dik. Ama baka arem iz de yoktu. Akam yal annemizin haberi
ni duyunca, ikimiz de konumay, ii unuttuk. kimiz de susup bir
umut vaat etmeyen geleceimizi dndk^ O lm bir trl
hayalimden gitmek bilmiyordu ve. hayata isyan ediyordum, sm
r ve bask dzenine isyan ediyordum.
Annemin mezar kyn batsndayd ve iki aala belirlenmi
ti. Biri baucna dikilmi, tekisi boylu boyunca uzatlmt. Ky
l basalna geldi, iimize gcmze bakmamz syledi ve biz
de iimize gcmze baktk.
Bedermemo ve M esken kylleri geinem ezdi.-0 yzden ba
larna kendileri bekilik etm iyor, bize bekilik yaptryorlard.
Birinde Meskenliler zm almaya geldi ve biz iki karde on la
r kovaladk. Bizim elimiz botu, sadece benim sapanm vard.
Ama kardakiler on-on be kiiymi, balarn arkasnda saklanp
pusu kurmular. zerlerine gidince bizi taladlar, biz kanca da
kovalamaya baladlar. O arada Xelil ayan tutup barmaya
balad:
Vay anam bacam krld, bacam !..
Yanm a gidip doru olmadn anlaynca yaygaray bastm:
Ulan kardeimi ldrdnz, kardeimi ldrdnz! diyor,
sapanm doldurup ta atyordum. Bu hengmede kap kaybol
64

dular. M ele X elil onlar kandrm t ve biz sa salim kye dn

mtk.
Bir sre sonra ablam Asya bizi ziyarete geldi. X elili beraber
H esara gtrd. Ona daymzn kzn istedi, evlendirdi. Beni de
beraberine Amuda gtrd.
Ablamn hizmetisi olmutum. H er iine beni koturuyordu.
Y apacak bir i kalmaynca kzar haziro derdi. Yani alm a
yan, sadece yiyen , hazr yiyici diye beni azarlard. ocukla
rna ise, bana yaptklarndan daha fazlasn yapard. ocuklarn
ok dverdi. ok aptal ve basit bir kadnd. Ben okum ak istiyor
dum, am a o beni obanla ve ie kouyordu.
Beni keiye koyuna gnderir, oban yapar, ya da ev ii grdrrd. arklarm da benim kesemdendi. Bazen de olu Elinin es
kilerini giydirirdi. Yetimdim ve gidecek yerim yoktu. Kz kar
mak dersen, ablam ekm ekten daha zordu. Ama ne de olsa ablamd, kahrn ekmek zorundaydm.
DNYA

SAVAINDAN SONRA

Byk sava bitti. Tm lke, tm devlet kurumlan byk sava

n ar artlarnda felkete uram, mahvolmutu. Byk impara
torluk, khne bir duvar gibi yklmt. Rus ordusu Bidise kadar in
miti. Ingilizler; Filistin, Irak, M sr, Hicaz, Tunus ve Fas Osmanllarn elinden almt. stanbul tahtnn dostlar, bu sahipsiz lkeyi
paylamak istiyordu. Padiah teslim olmutu. Suriye, Lbnan ve
Cezayir Franszlarn; Irak ve Filistin Ingilizlerin eline gemiti.
Krdistan bir zam anlar ran ve Osm anl ikiye blmt. im
di ise para parayd. Bu srada Krtler ve Ermeniler bamszlk
mcadelesi veriyorlard. ki ulus da bu yerlerin kendilerinin oldu
u iddiasndaydlar. Erm eniler, Buras anavatanm zdr, diyor
lard. Krtler ise, Buras binlerce yllk K rt yurdudur, ad da
Krdistand r, diyordu.
Sonunda ne o, ne teki baar elde edebildi. Tarihte Ermenis
tan ve K rdistan isim leri sadece b irk a yllna Usbet-l
Umumun raflarnda kald, o kadar. Anlamaya gre Bitlisin ku
zeyi Erm enistan, gneyi ise Krdistan olacakt. Ama olm ad. Ka65

buJ etmek lazm ki, Krtler ve Ermeniler bamsz olacak bir g

ce ve birikime sahip deillerdi. Birleip bamszlk ilan edecekle
rine, kendi aralarnda byk bir dalaa girdiler. Byk savata l
ke kan glne dnmt. Boz bulank bir ortam da kr krne
birbirlerini boazladlar. Vahi hayvan srleri gibi birbirlerini
yiyip bitirdiler. Perperian Osmanl devleti, her iki halk da tek
tek boazlad veya birbirine saldrtt.
Btn bu utan dolu yllar kara bir sayfa olarak knyemize ya
zld. Bunlar yazmaya bile elim varmyor. Ama yazlmas ve bilin
mesi lazmd. Bunu, bundan sonraki kuaklara k tutsun diye
koydum satr aralarna.
EKM

DEVRM

1 9 1 7 de arlk Ordusu Krdistandan ekilip gitti. Yerinden

yurdundan olan Krtler, birka yl dman igalinde kalan yurtla
rna geri dnd. Lenin nderliindeki Rus Bolevikleri iktidara gel
di. lke proletaryann ynetimine geti. Komnistler, km dev
letle anlap Krdistandan ekildi. Erivan Ermeni-milliyetileri da
tld ve ou ldrld. Ama Ingiliz'lerin kkrtmasyla Byk
Ermenistan idealleri hibir zaman bitmedi. Birlemi Millerlerde
Krtlere ok tatl szler verildi ama hibiri yerine getirilmedi, ismet
nn toplantda sz alm, Eer Krtler bamszlk isterse veri
riz, demi, Ama Krtler bamszlk istemiyor. Bamszlk iste
yen Krtler bizim Krtler deildir, onlar dardan gelmitir.
lkedeki Krtler, Trklerin igalindeki Krtler, yani M sl
man Krtler bir yazl belge imzalayp gnderdiler:
Biz sadece Mslmanz ve Mslman Trk kardelerimiz
den ayrlmak istemiyoruz. Bamszlk isteyenler Krt deildir ve
biz onlara inanmyoruz.
Bu belgeyi tm tannm Krt aa ve eyhlerine imzalatp m
hrlettiler. Mhrleyenlere birer anahtarl tabir edilen tfek, bir
ksmna da para verdiler ve o sayfa bylece kapand. Dardan ba
msz Kiirdistan etkinlii yrten kii Suleymaniyeli erif Paayd. Avrupada resmi olarak Ermenileri N ubar, Krtleri ise e
rif Paa temsil ediyordu. erif Paa, Krt aa ve beylerinin Trklerden yana tavr almasna zlerek bir daha Krdistan toprakla66

rma ayak basmamaya yemin etti. Derler ki, birinde Badata gel
mi. Krt genleri onu Sleymaniyeye davet etmiler. Reddetmi:
Gelmemeye yemin ettim , yeminimi bozamam.
Trklerin bildiriyi dolatrdklarna ve aalara imzalattklarna
ben de ahit oldum. Ama anlam n, nedenini bilmiyordum. O d
nemde hemen hemen btn eyhler padiahtan yanayd ve T rk
lerle Krtlerin ayrlmasn istemiyorlard.
Beylerle aalar durup dururken igalciye hizmet ediyordu. Birbirleriyle savayor, kylerini yakyor, igalci karsnda kendileri
ni zayf dryorlard.
Dmana bundan daha daha byk hizmet olur mu? Onlar za
ten Krdn vahi, yaban, cahil ve dank kalnasm, aralarndaki
dmanln daha da bymesini istemiyor muydu? Krt dili bir ai
ret, bir ky dili olarak kalmalyd. Kimliksiz, tarihsiz ve kksz kal
malyd. Bylece asimile olup kaybolacakt egemen kltr iinde.
Oysa yanlyorlard. Yz bin yl gese de Krt gelenei, dili, kl
tr kaybolamazd. Bir halk zorla, zulmle, baskyla eritmek
mmkn deildir, aksine o ulusu daha ok uyandrr ve araya iter.
Bin yldr her trl felkete gs gerebilmi Krtleri, bundan son
ra hibir g yok edemez. Bir gn mutlaka amacna ulaacak, z
gr topraklarnn efendisi olacaktr. Zenginlikleri kendisinin ola
cak, insanlk ve uluslar tarihinde hak ettii yeri alacaktr.
Hain aalarn hizmetinin bedeli bir an ah tarl tfekti ve t
fein kabzasna gmle bir yaz kaznm t: Trk Ordusu Y a
digr.
t bununla da kalmad. M usul, Ingiliz igalinde iken eyh
Mahmd Berzenciyi* onlara kar kendi adna ayaklandrdlar.
Bylece Krtlerin M slman T rk kardelerinden yana olduu,
bamszlk istemedii grnts yaratm aya altlar.
t e yandan Irak Araplar Ingilizleri ho tutup, lkelerinde ku
rulacak bir K rt lkesi dncesinin nne gemek, bu konuda
* eyh M ahmut Berzenci: 1. Dnya Sava d nem inde G ney K rdistanda etkin
olan K rt iiderlerindendir. T a rih aratrm acs Lazarev'itt belirttiine gre B er
zenci, 1 9 1 3 ylnda federal b ir K rt devleti kurm ak iin o k urat. Bu am a
la bata lngilizler ve arlk Rusyas yetkilileri olm ak zere, birok kesim le ili
kiye girdi.

67

ngilizlerle anlamak istiyorlard. Bylece Musul ve evresi Arap

topra olacakt.
Ingilizler ise Krtleri kendi karlar iin kullanmak istiyordu. O
dnemde bamsz bir Krt lkesi kurma abas iinde olan aydn
larn karsna yine cahil ve yobaz Krtler dikiliyordu. ok sayda
ayaklanma ve devrim yine Krtler tarafndan yenilgiye uratld.
nk Krt cah ili, aydnlanm olanndan ok daha fazlayd.
Ulusalc dnceler, az saydaki aydnn dna taam am t. Ay
dnlarn ne kard k lar talepler, bir btn olarak K rt halk
iinde hayat bulm am t, nk bilinmiyordu. Ingiliz ve Franszlar ok glydii ve kendilerini dnyann hakim i olarak gr
yorlard. Sovyetler kk ve zayf uluslarn haklar konusunda
pek bir ey yapm yordu. Amerika dnyadaki siyasi ve toplum sal
hareketlere ilgisizdi ve Almanya ile m ttefikleri savatan ezilerek
km lard. Iran, Irak, Suriye igal altndayd ve hibir varlk
gsterem iyorlard. lngilizler ve Franszlarn, halklarn ulusal
haklarna herhangi bir sayglar yoktu. K rtler gibi ezilen ulus
lar ise, ulusal birlik ve btnlk salayarak lkelerine sahip k
mann ortam n oluturam adlar.
Btn bu nedenler ve kapal bir kylii-airet dzeni, ayaklanma
lar baarsz klyordu. Ama yine de, halk, ar bedellere mal olan
bu baarsz mcadelelerden dersler karyor, deney kazanyordu.
Ben ahsen o sralarda her eyden habersizdim; kendi halimde kar
nm doyurmann ve camilerde eitim grmenin tesini bilmiyor
dum. Krt nedir, neler olup bitiyor bihaberdim. Bu uykudan 1923
veya 1 9 2 4 te Karacadada Erganili ewqi Bey tarafndan uyand
rldm.
eyh Sait isyanndan sonra, 1 9 2 5 te Krt olma bilincine var
dm; o zaman aalar, beylerle altm, yani yurtsever ve ulusalc
aa ve beylerle. Igalcilerce ldrlen herkes lkemin ehidiydi.
ok defa aalan beyleri ver, arkadalk ederdim. 1 9 3 7 de
Amudda bir J n k rt okuiu atm, genler Krt dili ve yurtsever
lii rensin diye. Ama Flristiyanlarn da nayak olmasyla Krt
aas Newafe Hesen tarafndan kapatld.

68

B K E

BETE

VE

N USA YBN

Daha nce Elikin Osman Aay bahane ederek O m erilere

bask yapmaya kalktn, bu nedenden dolay tzedinle devlet
kurma konusunda anlaamadn, aralarnda olaylar yaandn
anlatmtm . Sonra Elik ile Ehmede Sleyman, Nusaybini bast,
cezaevine saldrarak tutuklular salverdi. Ertesi gn Trk askeri
ehri sard. Elik btn ehir yneticilerini rehin alarak kt gitti.
Ama H everkanda Om eri, Dekri, H esari, Kosi ve Hebizbini g
lerince sarld. Buna Trk ordusu da eklenince yenildi, Elik ld
rld. Sleyman yaraland.
Emere etolar, Binyatan airetinin bykleri idiler ki bunlar
da Omeri kkenliydiler. Bu olaylar srasnda ok ac ektiler. H e
sene Emere eto glenmi, Omeri reislerine bakaldryordu.
Ama M hemede Ehmed birka defa onu yenince kyn terk edip
Arnuda, Ferhan Aaya snd.
Yine o sralarda Hesene Em erin olu Sleyman, Xcrabebaba
kynde ayakland. Mhemede Ehmed ok sayda adamyla ky
sard. Kanl atmalardan sonra Sleym an, ailesi ve birka ada
myla bir eve kstrp yaktlar. K y ortadan kaldrld.
Sleym an, yakkl, zeki ve cesur biriydi. O sralar biz
Amudda oturuyorduk. Yangn kardan seyrettik. Hesene Emere
eto uzaktan olup biteni seyrediyor, alyor, ama olunun imda
dna koamyordu.
Mhem ede Ehmed, Sleymann karsna ocuklaryla birlikte
dar km a izni verdi. Ama kadnn cevab kesindi:
Benim ve ocuklarm n kan, Sleymanla arkadalarnn ka
nndan daha m krmz? O lrse biz de lelim , deyip dar k
may reddetti.
Mhemed X erabebabay alnca, byk aa Ehmede Sleyman
adamlaryla gelip ky zorla geri ald. Mhemed de adamlarn top
layp yeniden bakaldrd. Ehmedin kardei Huseyn ldrld.
Derler ki Mhem ed, Ehmede, Am ca, ata ata O m eriyi
bitirdik, demi. Meseleye aireti katm ayalm , teke tek vurua
lm. Airet, sa kalann olsun.
Ehmed itiraz etmi:
69

 Ben senin dengin deilim, ama seninle kapacak birini yol

larm.
O sra Sadada olan kardei Huseyni arm , Ehmede sma
ilin olu bize meydan okuyor, demi, Gster kendini.
Huseyn atna atlayp haykrm:
Kendi dengini mi aradn emm olu!.. Haydi davran baka
lm!
Huseyn, M hem edin siperinin yan banda vuruldu. Huseyn
vurulunca Mhemed ky terk edip gitti. Ky Ehmede kald. M hemed; bilumum Omeri, K oeki, Tem iki, M ersini, Bulbili, Qelender ve T a t airetlerini kendine balad ve ynetti. O sra alede
olan Amcazadesi Ehmed yeniden kafa tutmaya balad. Mhemed
eli olarak Herbe ky melesi Ebdrelimi gndermi.
Bir keresinde Ebdrehim olay bana yle anlatt:
Sabahleyin eeime binip aleye gittim. Ehmed harmanda
abdest alyordu. Beni grnce gld:
eyda, gryorum ki birileri seni gndermi.
Doru bildin Ehmed dedim, beni Mhemed gnderdi. M hemed; Amcama selam syle, de ki-..bunca yldr O m eriye aalk
yaparsn, ocan yklmasn, ben de Mhemede Cizirinin olu
yum, aal biraz da yeenine braksa kyamet mi kopar.
Mhem edi brak imdi, dedi Ehmed. Peki sen olsan ne y1
pardn? Syle bakalm , koskoca airetin yularn yle ver demey
le Ehmede smailin eline vermem doru olur mu? Yoksa kar
kp bu yolda adam gibi lmek mi daha onurlu?
Valla Ehmed, erkek adam zor gnnde belli olur. Sen de
Mhemede kar km az aal verirsen banda kar yazmasyla
dola...
Git ona de ki; eer aleye gelmezsen karndan daha aa
sn, teressin! Yok ben ondan kaarsam ben teresim.
Mhemede gidip aynen anlattm:
Eer sende de erkeklik varsa gider evini bana ykarsn, de
dim. Adamn azndan kin pskryor. Git, o tilkiyi aleden
kar.
Mhemed adamlarn toplayp aleyi kuatt. Ehmed tedbirini
almt, her yana ukurlar kazm, iyi savalar her yana yerletir
70

miti. Kasr cephanelik gibiydi, silah ve yiyecekle doluydu. Aylarca

idare ederdi. Nitekim kuatma ay srd ve ale dmedi. Der
ken k bastrd. O souklara, yamura, am ura dayanamayan M hemed ve adamlar geri dnp gittiler. Ehmed yine aa kald.
Ehmed ii burda brakm ad. M hem edden her an bir saldr
bekledii iin ii kurnazla ve yalana vurdu. Yakn evresini eit
li vaatlerle ayartarak M hem edi vurdurdu.
Mhemedin kardei Eli, Omeri aalndan vazgemedi. Ehmede
kar durdu ve Etmanki yeniden iki dman karde oldu. Birbirleri
ni ihbar edince M ardin valisi onlar m akamna ard. kisini yaka
layp bir arabaya bindirdiler, Sitevvrde (M ardinin Savur ilesi) ha
pis kalacaklard. Ehmed yolda bir kurnazlk dnd; alayp szla
d, Mhemede Cizirilerin soyu tkendi, diye hayfland.
Yeeni Eli, am casnn alamasn ona yaktramad. akn bir
vaziyette sordu:
Yahu Ehmed Am ca, ben de seni kllar kesmez sanrdm.
Bakyorum yakalanm aktan, lmden korkup alyorsun.
Yeenim , ben senin am canm . Bugne kadar hi alamadm
ve hi korkm adm . Sana acyorum! Keke sen yakalanmasaydm.
Bari yerime Omeri aaln yapacak biri olurdu. kimiz lrsek,
Mhemede Cizirilerin soyundan kim kalr? Kendim iin deil, ai
retim iin, senin iin alyorum.
Eer istersen kaarm amca.
Kaabilirsen ka. abuk yerine yurduna dn, iine bak. Y o l
da kendini iyi koru.
Uygun bir dar geitte Eli arabadan atlayp kat. Jandarm a bir
iki ate ettiyse de skalad, Srgi dalarnda Eliyi koyduysan bul.
Ehmed muradna ermiti. Sitevvre gelince kaym akama:
Ben size Ehmede sm ailin olu devlet dmandr demitim
ama bana inanmadnz. O m eriyi kkrtyor size kar. Ben imdi
sizin elinizdeyim. Eliyse adamlarn toplam dalardadr.
Kaym akam bir telgrafla durumu valiye bildirdikten sonra ok
sayda askeri O m eri stne gnderdi. Bu arada Ehmede:
Sen de adamlarn topla, Eliyi yakalam ada bize yardm et,
diye em retti: Eli lrse airet sana kalr.
yle ya, o lrse airet kendisine kalacakt. Keyfinden bykla71

nn svazlayp burdu. O m eriyi toplayp gneye, snrn tesine gi

den yollar kesti. Dman askeri Eli Aa ile on drt adamn l
drerek ky ky dolatrd ve nihayet Sitilil kynde gmdler.
Sonra Ehmedle kardei Ebdlah da cezaevine atp ar ikence
lerden geirdiler, iki karde, grdkleri ar ikence sonucunda
hapisten ktktan sonra fazla yaamadlar.
Gerekten Ehmed Aann yaptklar saymakla bitmez, anlat
maya kitaplar bile yetmez.
HESAR BASKINI
Hepimiz uykunun en tatl yerindeyken silah sesleriyle sradk
yataklarmzdan. K urt ku, brt bcek ininden km amt he
nz. Gzlerimizin apan bile silmeye zamanmz olmad. Panik
iinde soruyorduk:
Ne oluyor? Gelen jandarm a m?.. Yoksa dmanlar m?
Daha biz o merak ve telatayken kyn aas Huseyn bir dam
dan avaz avaz bard:
Kalkn kuann! Allah adna sz veriyorum ki, bu canm
malnza ve ocuklarnza siper edeceim..Sizin namusunuz iin
kendimi kurban edeceim.
Byle bir atmadan yana deildi kyl, ama yapacak bir ey
de yoktu. Koskoca devlete kar koyamayz. Bu doru deil, on
lar bizim deil senin iin gelmiler. Bizi karlarn iin kullanyor
sun, diyemezdik aaya. Silahn kapan, aann peinden yrd,
siperlere yatt. Huseyni aal uruna lme gidiyorlard. o
luk ocuunu kurun yamuruna hedef yapard, kyl; bu, aire
tin tresiydi.
Huseyn ihbar edilmi. M idyat kaymakam gece yetmi-seksen
jandarmayla ky sarm. Bir manga asker Aann bahesine gir
mi:
Kalk giyin, kaym akam a gideceksin.
Aa tutuklanacan biliyormu. Tutuklanrsa aal elden gi
derdi. Giyinecei yerde tfeine davranm ve atm a balam.
Jandarm a kap siperlere yatm ve balam yaylm ateine. Bu
atmada Huseynin amcas Ebdlah vuruldu. Ebde Delale adn
71

da Estileli bir avula iki er de ld. Birka jandarma rehin aln

d, bir at vuruldu. Kaymakam atlar mahmuzlayp nefesi M id
yatta ald. Artk Huseyn kyde kalamazd. Kyde kalrsa devlet
ikide bir ky basard. Yakn adamlaryla daa kt. Kyde ka
lanlar M hem ed Salihi aa kabul etti. Kercevvsten gelip bize aa
olacakt.
M hemed Salih, Huseynin amcas Ebdrelm ann oluydu.
Huseynin errinden ky terk edip Kercevvse gitmiti. Devlet ka
tnda etkili biri olan Dekr Aas Y u sfa snmt. Mhemed
Salihin kars Y usf Aann abisinin kzyd. Huseyni Yusf ihbar
etmi. Amac enite Mhemed Salihi aa yapmakm, H esara.
ok gemeden devlet, topu tfeiyle kye geldi, igalcilerin ua
, milletinin dman Mhemed de beraberlerindeydi.
Biz de M hem edin tarafydk ve Huseyne karydk. M hemedin askerlerle geldiini gren kadnlar ti-li-li ekmeye ba
lad. Silahn kapan erkeklerse Huseynle birlikte dalara kt.
Birhk danda ok zorlu atm alar oldu. Sonunda Huseyn, ora
lar brakp O m eriye ekildi. Binyat Aas Hesene Emere etoya
snd. oluunu ocuunu orada brakp snrn tesine geti ve
Hasda Jo r iye gitti. Oradan Amuda gemi, ablam Asyann evin
de kalmaya balam. O sra abim Xelil orada okula gidiyordu.
Meer Koza kynden birisinin kardei Huseyn tarafndan vurul
mumu. Adam Huseynin yerini renince, gizlice devlete ihbar
etmi.
ihbar M ardine ulanca Nuri Efendi yetmi-seksen jandar
mayla Hasda Jo r iyi kuatm. O nlar da Amudda, ablamlarda ol
duunu syleyince M ele X elilin evini sarm lar. M ele X elili ken
dilerine siper etmiler:
iimizden biri vurulursa, evini barkn ocuklarnla yakarz,
ilk atete bir jandarm a yaralanm. Huseyn, sonra Nuri Efendiyle
anlap dmanna teslim olmu. Adamlarndan biri Huseyn san
lp hemen kapnn nnde vurulmu. Huseyn dar knca daha
nce H esarda ldrlen avu Evde D elalenin kardei Huseyne
ate edip ldrm. Geri kalanlarn yakalayp cezaevine tkm
lar. Ailesine dokunmamlar. Daha sonra af kt ve tutuklananlar kylerine dndler.
73

ARF

PAANIN

GEL

Byk sava bitmiti. K rt milleti soluk alm al, yaralarn sar

malyd. Kasavetsiz bir para ekmek yemeliydi. M illet savan y
k altnda perian olmutu. Sava bitmiti ama bu kez de aalar
ve airetler arasnda kar sava balamt. O nlar kan dkm ek
ten, yangn karm aktan, dmanlktan baka bir ey bilmezlerdi.
Elike Bete, Ehmede Sleyman, Yusfe O sm an, M hemede Ehmed ve Eliye Ehmedin hikyelerini okudunuz. imdi H esarda,
kendi kymde olan biteni anlatm am gerekiyor.
Huseyn ldrld. O ullan smail ve Sleyman kye dnd
ler. Keyxwe Ebdrehm ann iki olu Mhemed Salih ve Sdqi kye
aa oldu.
Yusfe Hesen emdin, Suleymane Hesene Tem oye Gewre ve
Mhemed Salih gibi aalar gayet iyi anlayorlar, her biri aireti
nin rakipsiz aas. smail ve Sleyman kyden kp Rem ana git
ti. Rem an Aas X elil, sm ailin enitesi idi ve H esar aaln M hemedden alp sm aile vermek, bylece H esara sz geirmek is
tiyordu. Onun iin H esarn birka kyn zorla ele geirdi. s
m aili o kylere aa yapp Mhemed Salihe rakip ettiler. Bunun
zerine Mhemed Salihin has adam Yusfe Hesen emdin ihbar
lara balayp devleti yardma ard. hbarlardan sonra Arif Pa
a komutasndaki Trk ordusu H esara girdi. Mhemed Salihle
birlikte smailin ky Silebini kuattk. Top atei balaynca
katlar, drt be ky yaklp ykld, birka adamlar ld. Deraver by Isaye Hem, Mhelmi miri X elef Bey, M idyat H risti
yanlarnn lideri Isaye Z ate, Rem an aas Mhemede H ac Ebdlah, Ebdlkerime Eliye Rem o idam edildiler. Yzlerce gnahsz in
san ld, kyler yerle bir edildi.
Dmanlarmz yenilmiti; onlara, snacak bir yer bile kal
mamt. smail ile Sleyman, baka bir yol bulamadklarndan
gelip H esarda saklandlar. Babam la adamlar onlar komutanla
ihbar ederek yakalatt. Mhemed Salihin kars ve kz kardeleri
ihbardan vazgemesi, yeenlerinin cezaevine atlm amas iin ba
bama yakardlar. Bylece benim aam iki yeenini serbest brak
trp kye getirdi, kendine ve bize bela etti.
74

Askerler gidince smail, am casna bakaldrd; onlar lmden

kurtaran, kye getirip yerletiren am calarna. Ksa sre sonra ba
bam evini barkn alp kyden km ak zorunda kald:
X elilin babasym ben, bilirim , diyordu Mhemed Salih
Aaya, babam . Bir gn yeenlerin sm aille Sleyman kelleni ko
parp top gibi oynayacaklar.
yle de oldu...
ok gemeden sm ailin olu brahim , Kercevvse aa oldu. Di
er aa takm yla szbirlii edip Mhemed Salih ile mttefikleri
Sleyman ve Y usf ortadan kaldrm aya karar verdiler, ie Hebizbini aas Sleymandan baladlar. Onu yemek yerken vurmay
planladlar. Sofradayken ate ettiler ama isabet etmedi, atma
balad. Hebizbini ve Rem anllar kye girdi. Bizim yardmmza
kimse gelmedi. Bizimkiler, Mhemed Salihin adamlaryla Sley
mann kasrnda direnmeye balad.
Direni srerken M idyat kaym akam , Sleymann yardmna
geldi. Sleyman onu rehin ald. lrsem seninle lrm deyip
ierde tuttu. Kaymakam:
Eer beni brakrsanz, yardmnza asker gnderirim, diyerek
kandrd. Bir daha ne kaymakam gren oldu ne de yardm geldi.
Araya Eynkaf eyhi Feculah girdi ve anlatlar. Ama dman s
znde durmad, Sleyman eyhin cipinde vurdular. Aann kasr
talan edildi. smail, Hesarllara dokunmad, silahlarn bile almad.
H ebizbini, Sleyman am calarnn cesedini gtrp treye uy
gun defnettiler ve kendi aralarnda yle konutular:
Biz amcamz ldrdk... Ama Mhemed Salihle Yusfe Hesen emdin sa kald. Bu treye uymaz. Biz ldrdk, onlar da ldrmeli.
Birka gn sonra Izedin, sm aile geldi:
sm ail, biz amcamz Sleyman ldrdk, dedi. imdi siz
amcanz Mhemed Salihi, Kercevvsi de am calar Yusf ldrmeli- nk bu ii mttefikti ve bize dmand. Biri lr de dieri
hayatta kalrsa adil olmaz.
Mhemed Salihi harm anlara gtrdler. smail amcasnn ze
rine bir arjr mermi boaltarak ldrd ve treye uygun olarak
gmdler.
75

O sra Amuda gmtk. M hem edin lmn duyunca:

Aalk sm aile helal olsun, dedi babam , M hem ede ok
syledim ama dinletemedim.
smail, bizim adamlar pm, evine davet etmi, silahlarn al
mayp hrmet etmi:
Bir gn aalm kabul edersiniz nasl olsa, demi.
Mhemed Salih gitmiti. Sra Y u sf tayd. zedin her eyin, her
szn ba olmutu. Kercevvsi ve Rem ana haber yollad. Hebizbini, Hesar kasrnda topland. Xelil Aa, brahime sm aile sylendi:
brahim Aa, dier adam lar amcalarn ldrd. smail,
amcasn ldrd. imdi hepimiz sizin de amcanz ldrmenizi
bekliyoruz. Sizin am canz bize daha ok dmand.
brahim:
Onlarn amcas aalk iin kan dkt, dedi, oysa bizim am
camz kan dkmeden aal bize brakt. htiyar amcamz vur
maya elimiz varmaz.
zedin birden kprd:
Ya ldrrsnz, ya da kan dklr, bizi karnzda bulur
sunuz. M hem edle Sleyman lmken Y u sfn yaamasna raz
olamayz. de dmand.
brahim alttan ald:
Amcamz da ldrmeyiz, size dman da olmayz.
yle alttan alm a, imdi son szn syle!..
O zaman bir danalm.
sm aili dar ardlar:
Bunlar sana amcan zorla ldrtt. imdi de dayn ldrt
mek iin bize bask yapyorlar. Bu bahanedir. Kendini ve aireti
ni onlarn gdmne verme. Kercevvslileri size dman yapmak
istiyorlar. Bu oyuna gelme.
smail gerekten de lzedinin basklarndan ve her istediimi
yaparm tavrndan tedirgindi. Yeni bahaneler ne srp bask
yapmasndan korkuyordu:
Erkeke kar koyun! dedi daylarna, eer size dokunurlar
sa onlar kendi evimde vururum.
brahim:
Biz amcamz ldrmeyiz. Size de dmanlk yapmayz.
76

Ama dm anlk istiyorsanz Allah byktr. Bilin ki, elimizi ko

lumuzu balayp oturm ayz, deyip, adamlaryla H esardan dar
srd atn . H ebizbini, Rem an, H esar kylleri toplanarak Kercevvse yrdler. brahim ile Tacedin, adamlaryla Q erqatta yol
larn kesri. Sabaha kar atm a balad. Tacedin siperinde vuru
larak ld. Cesedini H esara getirip ykadlar, treye uygun ola
rak Kercevvse gnderdiler.
sm ail, X elile Mhemede Heci Ebdulann, Xelil ise smailin
kzkardeiyle evliydi. Bu yzden aralar ok iyiydi. Xelil bu sayede
H esarda pay sahibiydi. Bun da Izedin istemiyordu. Hesarm Renanlarla hareket etmesi iine gelmiyordu. smailin iki kardeinin
kars R em an lardand. kisi de duldu, birini nikahna almt.
sm ail de H esen em dinler zayf dsn istemiyordu. Hem
onun daylaryd lar, hem de dierleri onlara dmanlk gdyor
du. D ay lar tm su balarn tutm ulard, devlet katnda da iti
barlyd lar. C esurdular ve evredeki btn aalardan daha akll
idiler.
ok gem eden H esarllarla R em anlarn aras ald. Hesarllar Kercevvslilerle bir oldu. Q erm tta atm a balad. smail,
Q erm utu X e lile vermi, byk bir kasr yaptrm t; yaananlara
tarafsz kalm ayp atm aya katld.
X e lilin kardei C em il, rm an kar yakasndaki kyleri X elilden alm t. Bunun zerine X elil, kardeini terk edip smailin
yannda yer ald. sm ail de onu Q erm uta yerletirdi.
Kercevvslilerle H esarllar bir olup Rem an kylerini bastlar.
Yine kan a k t, birka ky talan oldu. Q erm utta dokuz kii ld,
iddetli atm a la r oldu.
X e lili kynden k arp kasrn yaktlar. H ebizbini, Rem an a yardm etm edi. D ekri de dier yandan saldrnca R e
m an d ald .
sm ail durum a hakim olunca, tiim airetini toparlad. Yeniden
evreyi tehd it eder durum a geldi.
D e n g b e jMer T aced in le Q erq ar atm as zerine epey at
yakm lardr. Bu konuya H ozan Torevanen Kurd kitabmda
yer verdim .

77

SMAL A A NIN KASRINI

YAPIYORUZ

Amcas Mhem ed Salihi kendi elleriyle ldrdkten sonra s

mail aamz oldu. Devir sm ailin devriydi. Sdqi, H arput zinda
nnda ld. K eyxw elerin sesi kesildi. Rem an dald. Hibizbini
ise korkudan sesini karam yor. Dekri dersen sm aile dost.
Kim ona bakald rabilir, kim keyfine dokunabilir sm ailin?
sm ailin zorbalnn, zulmnn snr yok. Amcazadesinin
karsn zorla boatp nikahna ald. Kyde gz dikip de elde et
medii kadn yoktu. H er hafta kye salma salyordu. Silebinli
Mele eyhmuzu ldrtm , karsyla kzyla istedii zaman ya
tyordu. K orkudan kimse sesini karam yordu. H erkes onun
gazabndan kendini korum ak derdindeydi. Kyde tam bir esaret
havas vard. Kimse doruyu yanl sylemeye cesaret edemi
yordu.
sm ailin kasr H esar talannda viran olm utu. imdi yenisini
yaptrm ak istiyordu. anna yakan, katl muazzam bir ko
nak olmalyd bu.
Btn airet, btn kyl angaryaya kouldu. Hem bize d
m an, hem yapmad zulm yok, hen de tp tp gidip kasrn
yapacaktk! Biz teden beri onun am casyla dost, ona karydk.
Dededen beri o tarafn karsnda olm utuk, yan yana hi olm a
dk.
Ne var ki, bizim taraftar olduumuz aa, her zaman zayf
olurdu. Aaln stesinden gelemezdi, kabak bize patlard.
Biz Sofi E lilere, M hem ede Salihe, Sdcjiye, daha nceleri
ise K eyxw eye taraftk. O nlar aaln gereklerini yapam asa da
biz hep onlar aa yapardk. O nlara taht kurup otu rtu r, kyl
y etrafna toplardk. Ama sonu hep aleyhimize biterdi.
Biz neden aa olm adk? Neden aireti ele geirm edik? Evet,
o ar sorumluluu stlenem iyorduk. nsanlar cebir ve iddet
grm eden i yapm yordu. Biz ise zor ve iddeti uygulayacak bir
zihniyetten yoksunduk. T alan , lm , zulm ; bizim yapm ad
mz bir eydi. Dorusu o ortam da biz o makama layk deildik.
T a eskiden beri aaya dmandk. Peki biz kim dik ki, aaya
kar duralm? B irka hane... Aann ise koca aireti vard.

78

H E S A R A DN
Annemle babamn dnyadan gn, aabeyim X elilin da
ysnn kzyla evliliini, Amudda ablam Asyada kalm anlat
mtm. Bedermemo kynde kalm dan, X elilin Hesara gidiin
den de bahsetmitim.
Bir gn H esara, X elilin evine geldim. H er yandan adam top
layp kasrda altryorlar. Daha ben arklarm karmadan
aann adam Ismaile Elonun pis, uursuz sesi kulaklarm trm a
lad. Ykseke bir sesle ard:
Hesene Hem edin olu, Hesene Hemedin olu!
Dondum kaldm. Korku ve pheyle irkildim. Kim geldiimi
sylemi, kim gstermi beni? O adi sesi kim kulama kadar ge
tirmiti? N e yapabilirim? mrm boyunca duymak istemediim
bir sesti. Birileri benimle mi urayordu? Beni istemeyen biri, ba
m belaya sokm ak, onurumu krm ak m istiyordu? Geldiime
bin pimandm. Ama artk ok ge. Aann iddeti ve hkm al
tndaydm. Onun ferman bamda demoklesin klc gibi duru
yordu. Ellerim arm n banda kala kalmt.
X e lilin kars dar kt:
Ne var, ne var Ism ailko? Bizden ne istiyorsun? Daha exmz, H esarn suyunu bile imeden ne bana dikildin, ne zaman
sras geldi? N e yapmak istiyorsun, derdin ne?
Abim X elilin kars M ence, Keyxwelerin soyundand. Sz
nn ayarn bilirdi. Korkmazd.
Ism ailko kzgn bir ses tonuyla bard:
Onu bunu bilmem! Yarn gelip kasrda alacak.
Yiitsen hayr de, ne haddime hayr demek? Sopa, dayak,
kfr, ikence, her ey var. Eer arr da hayr dersem, hepsi
ni gze almalym.
Sabahleyin aresiz, kasrn angaryasna kotum . stelik aa ba
na kzgnd, lsm ailko aaya beni anlatyordu:
Kulun olam , Hesene Hem edin olu baya bym. Baba
s dedesi gibi aa ksmna dmandr. Bak kasra gelip almaya
bile gnlsz.
Aa, ya da Aa Dayn, bana doru yrd:
Teres, sen hangi dikenin glsn bakalm ? Nasl angaryaya
gelmem dersin?
79

 Doru deil, Ismailko yalan sylyor, yle ey demedim. Ben sa

dece yeni geldim dedim. Daha Hesarda su bile imemitim.
Ismailko oradan bir krek kapt. Eski bir Krt ataszn, St sa
maya giden, amuruna alr, anlamnda kullanlan E ko di beriye,
dielim heriye!.. diyerek, bana doru sesini ykseltti, tehdit etti:
Akama kadar am urda, tata al da akln bana gelsin. An
lalan epeydir almamsn. O gnlerin acsn senden karacam.
Ism ailko, doyasya tehdit savurdu durdu, kfr etti. Ben sesimi
karmadm. Ses karm am ak ve susmak, kinin, fkenin, dmanln
pasif ifadesidir.
Kyller bana glyordu:
Aynen babas gibi inat. Kimseye eyvallah yok. Kendini hal
eski devirde sanyor. Ulan niye gelirsin bu memlekete? Kim dedi Hesara gel diye? Herhalde yemiini zmn zledi zavall. Hesar eski
Hesar m sanki?
Yar aka yar ciddi, yar dost yar dman konuup duruyorlar
d. O nlara hi cevap vermiyor, susuyordum. Aa daym onlar dinli
yordu. Ola ki biraz bana merhamet gsterirdi. Belki basks azalr,
belki susmam onu yumuatrd.
Biraz glmseyerek, biraz yumuaka seslendi:
Yeen! Dayna neden alm ak istemiyorsun? Utanypr musun
yani? N olur alrsan, kyam et mi kopar?
Cevap verdim:
Hayr day, senin iinden utanmyorum. Ama bana kar yanln
var. Sen bize aalk yapmyorsun, Ismailko yapyor. imdi Ismailko ba
na kfr eder, hakaret ederse sana da dokunur. Sen koca Mhemede
Ebdrehmann olusun. Sen bizi altrabilirsin. Hepimiz senin aireti
niz. Peki Ismailko kim oluyor ki bana aalk yapsn?
Sylediklerim ilgisini ekmi olacak ki, bir sre dnd. Bunu
benden beklemiyor olm alyd. Neden sonra cevap verdi:
Kalbm basarm ki bu ocuk byk adam olacak. Yaa, afe
rin yeenim! dedikten sonra yukar kt. Kyller yine akaya ba
lad, ama bu kez biraz ekingen, utanga bir ekilde:
Gzn sevdiim. Biz sandk ki Hesene Hemed krocak git
ti. Allah balasn, vallahi babasnn yerini alm. Kk yata b
yk akl... Ya bir de byrse? Vallahi byk adam olacak. Dinime
imanma bizden akll.
80

Her biri bir ey sylyordu, bense ne cevap veriyor, ne de muha

tap oluyordum . Ama iimden hep hesap kitap yapyordum; ne yap
malym?..
le yemei geldi. Ya ile ekmekti. Angaryaclar giriip sildi spr
dler. Ya ben? Ben yiyemedirn. Boazmda dmlendi kald. imden,
Neden Hesara geldim? Neden gelip aaya kul oldum? Angaryaya ko
ulmak, Ismailkoya boyun emek iin m i?" diye dnyordum.
Byle kara kara dnrken Aa, st kattan aa indi, kukulu
gzlerle sordu:
Niye yemiyorsun? Tenezzl etm iyor musun? Dayna yardm
etmekten utanyor musun?
Senin ekmeini yiyemiyorum. Aha sana yeminle Day, artk
Hesarn ekmeini yemeyeceim, uykusunu uyumayacan. Hesardan gideceim, ama insan gibi dneceim. Bu kyn, bu airetin
topra zerinde bu halimle yaamam hi erefli deil.
Aa Daym beni tokatlam ad. Elimden tutup yukarya, odasna
gtrd. Kars Sekineye, Yeenime kahvalt getirin, dedi.
Kahvalt geldi. Birlikte yedik. Sonra geldi gzmden pt:
Yeenim , bize tsmailko gibi insanlar da gerek. Bunun gibiler
benim iin lyor, gnahm stne alyor. H esar insan terestir. O n
lara gvenmiyorum. O nlar gibi salaklar olm asa ben aalk yapa
mam. Senin dediklerin doru, biliyorum ki bask, zulm iyi deil.
Baka yolu var m peki? Aalk onlarsz olmaz yeenim. O nlar hak
ettiini buluyor. Eer airet, kyl kendini ynetebilse brakrdm.
Ama gryorsun ki bensiz olm uyor, baka bir are de yok, diyerek
iini ekti:
Ltfen darlm a. Biz day yeeniz.
Aann ikinci kars Salihe, araya girdi:
Hesene Hemedin olu eskiden beri bize kar. Ona gz atrma.
Yeniden lm geldi gzlerimin nne. O nlar beni en umulmadk
bir anda ortadan kaldrabilirdi ve kimsenin ruhu duymazd. Aslnda
lazla ileri gidiyordum. Dier yandan, kar kovutan, bu yzden adam
yerine konulmaktan da haz duydum. Rahatlyordum hi deilse. Ben
kimin oluydum da, Mhemede Ebdrehmann oluyla oturup kahval
t yapyordum? O neyimden korkuyordu? Bana yle geldi ki beni baz
yanlarmla sevmiti, harcanmam istemiyordu. Ama ben yetim, yeri
yurdu olmayan bir garibandm.
8

Aa indiim zaman, kyller yana ekilerek yol verdiler,

kendi aralarnda:
Allah canmz alsn ki, biz hepimiz exo kadar olam adk.
Hesene Hemedin olu yukar kata kp smail Aayla yemek yi
yor. O ocuk kadar bile olam adk, diyorlard.
Gn bart. Biz kazmay krei brakp evlere yneldik. Herkes
alttan alttan bana bakp syleniyordu:
Babasn bile gemi bu, yle angarya mangarya adam de
il. Tpk babasnn yry, vallahi onun duruu!
smail hepsini tamamlad:
Aha babamn bana yemin, bu hepinizden namuslu! Huseyn diyor, bundan yle adam olur ki, mrnzde grmediniz.
Aferin sana yeen, aferin.
OKULA

B A L IY O R U M

O gnlerde Mele Saidin renim gren iki olu, Ebdlah ile

Hesib izine gelmiti. Her ikisiyle de ocukluk arkadaydk. Ken
di aralarnda okul hayatn konuuyorlard; anlarm anlatp ne
kadar para biriktirdiklerinden sz.ediyorlard.
O nlarn konumalar ok ilgimi ekiyordu. O kum a tutkum
iyice alevlendi. O gne kadar sadece Kuran okumutum. Biraz
da dervilerin anlatt tarihi ezberlemitim. Bunlar renim sayl
mazd. Ben feqi olm ak, mele olm ak, halife olm ak, en sonunda da
eyh* olm ak istiyordum.
* Feqi: K rt m edreselerinde eitim e yeni balayan renciler.

Mele: M edreselerde eitim ini gelitiren ve cam ilerde im am lk yapabilecek d

zeye gelenler iin kullanlan A rapa kkenli szck.

Halife: eyhlikten nceki m ertebe iin kullanlr. M edrese aan ve kendi yre
lerinde etkin olan m eleler, eyh olm ann gereklerini yerine getirm eden nce
H alife olarak ad landrlrlar. Ayrca Peygam berden sonra gelen tem silcileri
ifade ederken de H alife deyimi kullanlr. Ancak burada kastedilen, eyhin h a
lifesi anlam ndadr.

eyh: eyhlik, Islam i bir derece olm akia birlikte, maddi ve askeri gle de elde
edilebilen bir konum dur. Islami derece olarak ileri dzeydeki m edrese eitim i
ni tam am layan m eleler, siluk" ad verilen hcrede 4 0 gn boyunca gnde bir
zeytin yiyip bir bardak su ierek gnlerce ibadet ettikten sonra eyh olu rlar.
A ncak eyh ailesinden gelenlerin bu silsilelerden gemesi gerekm iyor. eyhlik
m ertebesi elde edildikten sonra babadan oula geebiliyor.

8z

O gece ryamda, Amudda oturan M ele Ubeydullahe K olatiyi

grdm. Bana Xayetilenw erden (Medreselerde okutulan seri ki
taplardan birinin ad) ders veriyordu. Bugn rya ve fala inan
mam ama o zam anlar inanyordum. Grdm rya iimdeki
okuma ve renme isteini krkledi. O kum a akm ve arzumu
alevlendirdi.
M ele Ubeydullah Amuda geldii zam an ben obandm . Onun
birka keisini de benim srme katm lard. Onu tandm gn
den beri sayg duyar,.ok severdim.
M ele Ubeydullah, Koletli Sofi Cangirin oluydu. Hesenan airetindendi. Seferberlik, m uhacirlik srasnda kuzey illerinden gel
miti. 1 9 2 0 de Amuda geldi. O zamandan beri onun talebesi ol
mak istiyordum. Fethillah adnda bir kardei, Eli adnda bir yee
ni vard. Oullar Piran, Yehya, brahim di; Fatime, Xedice ve
Hebibe isimli de kz vard. Dorusu ocuklar yle zeki ve ye
tenekli ocuklar deildi.
O kum ak istiyordum ama aabeyim M ele Xelil rza gstermi
yordu:
Bakasna i gveysi git de, malm mlkm dava et, yle
mi? diyordu.
O kum a meselesi aramzda kavgaya sebep oldu, ayrldk. T a
lara sopalara davrandk. Sonra da talar sopalar attk, oturup
birbirimize sarlarak aladk. Tekrarladm :
H i aresi yok, gideceim buradan ve okuyacam.
O halde gitmeden nce nemiz var nemiz yok paylap ayr
lalm.
Bir iki aksakall yal bulup getirdim . M allar paylatk. Bir
eekle bir inek bana, bir kzle bir inek de M ele X elile kald. Y a
tak dei ona braktm . H atta inei de geri verdim:
N e yapacam inei, dedim, okula giden inei ne yapsn?

Tarlalarla balardan bir iki para bana kald, balk paras

tn. Eeimi Basyatta krk alt gm mecidiyeye sattm. YirmiSlni X elile em anet braktm , yirmi altsn da cebime koydum.
Ben, Ebdlah ve Hesib birlikte Estile gittik. Yeni elbiseler aldm.
O sralar ablam H esara gelmiti. Kolunda yara kmt. Ancak
bana ikiyzllk yapt. Bize haber vermeden D iyarbakra giden
8?

kervanla yola kt. Biz ise ancak akama doru Hesar kervanna
karp D iyarbakr ovasna doru yola ktk. mz Sinan k
yne gittik. O kula yeniden baladm. Yazn, Dicle kysndaki Se
let* kynde iftilik yaptm. Otuz lek budayla arpa elde et
tim. Amacm onlar satp harlk yapmakt. Sinana gidip eek ki
raladm, baka yere gtrp satacaktm . Dndm zaman bana:
Aabeyin Xelil geldi, uvallarn at, hepsini gtrd satt,
dediklerinde bamdan aa kaynar sular dkld.
Utancmdan ne yapacam ardm, eeklerin kirasn nasl ve
recektim? Kr piman dndk. Kiray vermeyince Sinanllarla
kavgaya tututuk. Mecburen kap D iyarbakrn batsndaki Elipar kyne yerletik.
OVAYA GD
Daha nce anlattm gibi, Mele Ubeydulah 1920de Amuda gel
di. O srada biz Qezanbuka tanmtk. O yln baharnda bir ekir
ge salgn bagsterdi, yeryznde yeil namna bir ey komad. n
sanlarn rzk, tahl berhava oldu, tnanlar alk korkusundan, hay
vanlarn alp Diyarbakra gittiler. Orada alp karnlarn doyura
caklar, kendilerini ve hayvanlar sa salim bahara karacaklard.
Biz Q ezabukta ekim iin iki tarla kiraladk. Evin cotkar.
(ifti) da bendim. M ele Elinin kzlerini ifte altranadm,
nk iyi bir ifti deildim. Saban M ele X elilin ayana vurup
yaralam ak, iftiliimin de sonu oldu. T arlalar bo kald. ekirge
ler de ky basnca, birka Hesarl aileyle birlikte ge katlp Farqine (D iyarbakrn Silvan ilesi) gittik. Benle X elil, Eynsinc k
ynde bir Yezidinin yannda almaya baladk. Fakat yannda
altmz kiinin Yezidi olduunu anlaynca korkup kyden k
tk, Selet kyne gittik. Ovaya doru giderken, Sultan exmz de
resinde bamza bir bela geldi.
Yolumuz bir ete tarafndan kesildi. H er srden bir kei veya
koyunu gasp ediyorlard. Oraya gelince bizden de bir koyun ald
lar. O hengamede inekler daa doru kam aya balad. Bizden ba
* Selet (Salat): D iy arb ak rn Bismil ilesine bal, D icle nehrinin kenarnda bulu
nan ve im dilerde nahiye olan yerleim yerinin addr.

84

zlar birka el ate etti, haydutlarn ba vuruldu. Olay duyulun

ca evrede ne kadar ky varsa, elinde silah etrafmz sard. Ker
vana daldlar, birini ldrp yamaya baladlar. Davar, sr,
gtrlebilir ne varsa alp gtrdler. Kimse kar koyamad.
Biz, biraz ansmzn yaver gitmesi sayesinde mal kurtardk
ama birka inei kaybetm itik. Sonra onlar da yolda bulduk. Bin
bir glkle ovaya vardk. O nlar ikyet ettik. Ewina aas Ehmed Aaye Surgici araya girdi. Talan edilen mallar geri ald, ya
da gelmeyen maln yerine para kesti, onlardan ceza ald. len
adamn kan bedeli olarak da yaknlarna para verip bartlar.
Hl harrmdadr; ben yapraklardan bir balk yapp bama
geirmitim. Kik airetinden gen kzlar bana glmt.
Selet kynde birinin tarlalarn kiralayp iiliini yapmaya ba
ladk. Aabeyim iftilii beceremedi, ekip Hesara gitti. Hanmn
ald, yeniden Hesara yerleti. O yl kz Eyan dodu. Bense adamn
ii bitinceye kadar kaldm. Daha sonra ben de Hesara dndm.
Bir gn, Selette aamn budayn Pezre deirmenine gtr
mtm. Yol kenarndaki bir bahede eftali grnce canm ek
ti. Baheye daldm, torbam doldurup ktm . Yolda yiye yiye bi
tirmiim. ok yediimden mi, ham olduundan m bilmiyorum;
fena dokundu, hastalandm.
H esara dndmde hl hastaydm. Btn yaz almtm.
Eve gelince hastalm artt. Yatacak bir yatam yoktu. T ek ya
tamzda X elille hanm yatyordu. Bense Teyrede yatyor
dum. Teyre (ku), bizim tek yorganmzn adyd. ok hafif ve in
ce olduundan bu ad koymutuk, iinde yatarken souktan ve
hastalktan dilerim birbirine vurur, titrerdim . M ecburen X elilin
deine uzanr, Teyreyi stme rterdik. H anm itiraz ederdi:
H i iki erkek bir yatakta olur mu?
Doruydu am a baka are de yoktu. O yzden yengem ok da
yak yedi. Ama halimizi bir trl anlatam azdk. Allah adam yen
gelere drmesin.

Eliparda iken, caminin havuzunda iri, gzel balklar vard.

Kyller, havuza gzellik katmak iin balklar havuza brakm.
Bunu biz nereden bilelim? Bir gn aldk sac soan, havuza git
tik. Btn balklar yakalayp kzartmaya baladk. st ste yl
85

m kzarm balklar dnebiliyor musunuz? Doyuncaya kadar

yedik, yiyemediimizi acrk. Kyn melesi bizi grnce, gzleri falta gibi ald, kzp barmaya balad:
Ulan ne eek kafalsnz! insan hi o gzel balklara kyar m?
Kyller grrse en byk paranz kulanz kalr!
D iyarbakra kendimizi zor attk. Eynzeli camisine gittik. Bir s
re orda kaldk. mz arda gezip dolayor, Dere R o m ede
Lehd arsna geliyorduk. M ele Ebdlahla ehirli bir kadn nasl
olduysa arptlar. Kadn bard:
Kr msn be?!. nne baksana!
Mele de ona:
Sen bak nne, kr sensin!
Kadna baktm , bir gz gerekten de krd. Kadna, M erak
etme hanm, ikiniz de krsnz! dedim.
M elenin de bir gz krd gerekten. Hep birlikte doyasya
gldk.
Biri de zmle karpuz satyordu. Adam baryordu:
zm zm, iki gzm.
Sonra laf eviriyordu:
O f, karpuza gel karpuza, karpuzun hali baka.
Karpuzlar ikiye blm, yarmar satyordu. ok iri karpuzlar
d. Yars adama yeterdi. Arkadama dndm:
Yahu biz de alalm , bakalm tad naslm.
mz yarm karpuz alp yedik. Gerekten de tad gzeldi.
SULEYMANfe D O G E
FTLK YAPIYORUM
Feqi olmadan nce, Qezanbuk kyndeydim. Daha nce yazd
m gibi, ekirge salgn ky mahvetmiti. Biz de alm ak iin
N avkura gittik. Hac Suleymane Dogi hesabna alyorduk.
ler bitince, oramz elimizden ald ve ok uzak bir akrabam z
olan Yusfe H ecinin katrn alp parasn vermediini syleyerek,
paramza el koydu:
Yusfe Heci katrm ald, param vermedi. Bu altklarn
z ona sayn, paranz vermiyorum.
Al bana belay... Kyn melesine gittik, derdimizi dinledikten
sonra:
86

 Vallahi her zamanki hali, dedi. H er yl adam altrr, son

ra bir bahane bulur paralarna el koyar. Birisinin eeini alar, ba
zlarna adam gnderir soydurur. Kimse de ondan hesap soramaz.
Birka gn sonra intikam iin onun atn alm aya gittik. D olu
nayd, apaydnlkt ortalk, baaram adk. Arkadalara nerdim:
Gelin harm ann yakalm.
Kabul etmediler:
Allahtan kork yahu. Ya dier harm anlar da yanarsa?
Cevap verdim:
Peki hrszla gelmedik mi? Hrszlk yaparken Allahtan
korkmuyoruz da, harman yakarken niye korkuyoruz?
H ibir icraat yapam adan dndk. Acemilik deil mi? Hi
hrszlk yapmamtk hayatmzda. Bir defa yapacaktk, onda da
dolunay kt karmza.
D E R K E* ( E B E X T A N )

GD

D iyarbakrdan D erike gitmeye karar verdik. Ebdla yolda su

koyverdi:
Bence Farqine gidelim.
Ben, D iyarbakrdan, D erike diye yola ktk. yleyse D e
rike gideceiz, diye direttim.
Tartm a uzad, kavgaya dnt. Kardei Hesib bana katld,
nat edince tutup yere yatrdk, gsne bindik. Kendini kurtarn
ca bize doyuncaya kadar kfr edip gerisin geri Farqin yoluna
sapt. Arkasndan bardm:
G it git! G it de Yezidiler seni yolda ldrsn.
Yezidi szn duyunca yavalad. Yarm saat sonra arkam z
dan kageldi. Hzl hzl yryerek bizi geti gitti. Fena halde ks
mt. leride, A rif Paantn deirmenine gelince, jandarma nok
tasndaki asker:
Arkadanz, Syle onlara abuk gelsinler. Yaknda bir ker
van Derike gidiyor, ona yetielim. Belki torbamz eeklerine yk
leriz, dedi.
* Derik: M ardin ilinin batsnd a, topraklar V iran eh ir ovasna kadar uzanan,
an cak m erkezi dalk olan bir iledir.

87

Gokso aynda yetitik. Ama kervan gitmiti. Bartk. Birlik

te D erike gittik.
D Y A R B A K I R DA NE G R D M ?
ok yksek ve grkemli surlar vard. Yer yer delinmi, delinen
yerlerden ocuklar girip kyordu. Surlarn iinde askeri bir depo
vard. Trkler M ardin K apy ykp geniletmek istemiler ama
becerememilerdi.
Ulu Cami dardan ok asil bir grnme sahipti. Yannda y
klm eski medreseler vard. Daha yklmam, kullanlanlar da
vard. Caminin kendisi yenilenmiti. Dicle zerinde byke bir
kpr vard. Ka aya olduunu saymadm. Elipardan ehre su
getirmilerdi.
D iyarbakrn karpuzlar ok nlyd, iriydi. Bir katr iki ta
nesini zor tar derlerdi. Kavunlarnn da karpuzlarndan eksik
kalr yan yoktu. Kel ve gzleri trahomlu bir ocuk ekmek sat
yordu:
Scak, taze Ekm ek! Ben piirmedim bunlar', babam piirdi,
vallahi babam ...
DERK
D erik kaym akam lkt. Grnts am and rrd. yan
da, alt yan dzlkt. Kuleb ve X a b suyyla ba bostan sula
nrd. O zam anlar im e suyu ehrin iindeki kaynaklardan a l
nrd. D ediklerine gre imdi K ulebden su getirm iler. ok b
ym ehir. nl K rt airi H eririnin* ky H eram i, a ala
* Eli Herin: ilk klasik Krt airi olarak bilinir. Alex$atder Ja b a tarafndan verilen bil
gilere gre Heriri, H akkariye bal emdinan ilesinin Hcrir kynde, Hicri 4 0 0
(Miladi 1 0 0 9 -1 0 1 0 ) ylnda dnyaya gelmi, H icn 4 7 8 (Miladi 1078) ylnda ise yi
ne Harir kynde yaamn yitirmitir. Eii Heririnin yazd divan ya da divanlar
dan gnmze ulaan eser bulunmamakla birlikte, Albert Socin tarafndan 1 8 8 7 y
lnda yazlan bir derlemede Heririnin bir iirine yer verildi. M. B. Rudenko ise 1972
ylnda yaynlad Kiirt Ozanlarnn Baslmam iirleri adl makalesinde edrin
ktphanesinde bulunan Krte el yazmalar arasnda Heririnin birka iirinin bu
lunduunu sylyor, t e yandan Sadk Behadin Antedi de ! 9 8 0 ylnda Badat'ta
yaynlad Krt Ozanlar adl eserinde Heririnin birka iirine yer verdi.

88

rn yeilliinde kaybolm utu. Bir stran d a* H erani iin yle

denir:
Dcrika xopan ne tu war e
Bi roje germ e, bi eve sar e
Were em hev din birevnin
Xwe bavejin Heramiya xopan
Ci u meskene dost yar e
Yklas Derik, yaanlacak yer deil
Gndz scak, gecesi k ayazdr
Haydi gel beraber kaalm
Gidelim yklas Herami'ye
Baba dede diyar, dost evine
Gerekten de Herami dostun ve yarin meknyd. Kendim hi
gitmedim. Sadece uzaktan grdm. Grnts gerekten gzeldi.
Bismilin de kyleri D erike yakndr. ki ehrin ba bostan bir
birine karr, birlikte nefis bir grnt olutururdu. ehir hep g
zel yaplardan, kasrlardan oluurdu. Dalarn yamalarndan yu
karya doru yarm bilezik gibi kondurulmutu evler. Byk a
yn kayna Heci Osmane R eonun olu Heci Reitin kasrndan
kaynard.
ehrin bykleri Heci Osmane Reolard. Sonralar Heci Ne
cim ailesi (M ala Ruta-Zrtler) daha baskn kmaya balad.
Gl biriydi Heci Necim. eyh Said ayaklanmasnda devletten ya
na oldu, ayaklanmann ezilmesi iin alt. Heci Osmanlarn reisi
Uyas Efendi, eyh Saitten yana oldu ve bu, aralarnda dmanlk
yaratt, ehirden km ak zorunda kald. Amudda vefat etti.
Derik Krd gzn budaktan saknmazd. ar ortasnda
birbirlerini tabancayla vurduklar ok olurdu. Yabanclara yakla
mlar scakt. ehrin melesi, Mele skenderdi ve Krdistann en
byk alimlerinden biriydi.
O dnem Bat Krdistanda drt naml mele vard: Amuddan
Mele Ubeydullah, Derik'ten Mele skender, Farqinden Mele Huseyne K ik, E rbilden M ele Kik Efendi. Koysencaqtan Mele
Mihed Cilizadede onlardan aa kalmazd. O kur yazar takm,
* Strati-. T rk .

89

Mele Ubeydullah hepsinden daha stn sayard. Bana gre Kik Efendi hepsinden daha iyiydi. Ben Mele Ubeydullah ve Mele
skenderden ders aldm. Mele Kik Efendi ve Cilizadeyi tanma
frsat buldum am a ders almadm. M ele Huseyne K ikle
Amudda bir misafirlikte beraber olduk. Ben ahsen Kik Efendiyi hepsinden daha aydn ve bilgili buldum.
Dier tannm neleler ise Mele Frdo, M ele Bezo, Mele Eli,
Mele Ehmed ve M ele Yunst. Mele Ehmede Heci T ah ir icazetini
yeni almt, ancak tm tekilerden daha iyi bir konumdayd. Ba
langta ondan ders aldm. Dier meleler icazetsizdi.
Bazlar elerinin adyla anlrd. nk eleri daha tannmt
evrede. M ele Firdonun esas ad M ele brahim di ve aslen ebe
kyndedi. Mele Bezonun adysa M ele Eliydi. M ele Ehmedle
Mele Yuns, M helm iydi ve kardetiler.
Remedan Aa da hatr saylr biriydi. G verdii taraf ar
basard. Orada olduum zaman, Heci Osm ane R eolardan ya
nayd ve o sralar llyas Efendimin kzyla szlyd.
Q etaro ky ehrin altnda, ba bahenin kenarndayd. Bir
oru ay boyunca o kyde namaz kldrdm. Fitre olarak bana ya
verdiler. Birka tulum tutan yam satp kendime st ba aldm.
Orada olduum srece bazen llyas Efediden, bazen Heci Reidden, bazen de Heci Erm andan yiyip iiyordum. Heci Etm anla
okul arkadaydm, birlikte ders alyorduk.
Bir ara Ebdlha ile kardei evvai yaylalarna gidip fitre istedi.
Oras bolluk yeriydi ve sylenen saysz stranlar karlard insan.
ok para kard oradan. Ebdlha ile kardei ok para canlsyd.
Bense para kazanmaya deil okumaya gelmitim. O yl iinde
Evvamil, Z irf ve T erkib i, yani teme! balang kitabn bitir
dim. Ama stm bam dklyordu ve sefalet iindeydim. Bir
gn hocam M ele Ehmede Heci T ah irin kardei M ele exmz s
nfma geldi. Bana yle bir bakt:
Feqi exmz yarn dkknma gel, dedi.
Kendisi ticaret yapard ve dkkn vard. Neden zellikle beni
dkkna istemiti? M eraklanm tm dorusu. Dkkna gittim:
Gryorum ki kyafetin dklyor, halin perian, dedi, sa
na st ba vereceim ama borcuna. Eer dersen Allah raz olsun.
9o

yok eer deyemezsen anann ak sr gibi helal olsun. Haydi se

bakalm! Hangisini istersen sana diktireyim. Biliyorum diki pa
ran da yoktur.
Bylece yeni ve gzel bir giysi sahibi oldum. zardai yapl bir
don, yine izar bir gmlek, kadife q u tik ve kadife elel aldm.
yz mecidiye bor yazld adma.
Ebdrehman adnda candan bir arkadam vard. Onunla birlikte
okuyorduk ve yazlar onlarn banda, Derikin cennetinde yatardk.
Bir kays aacnda atlm bir eyvanda yatardk. Bir gn Ebdirehman iini yapamaz oldu. Onu ben kurrardm. Ilk suyun ii
ne koydum ve kndrdm. Bir sre sonra iini yapt ve rahatlad.
Bu olaydan sonra annesi babas beni evden biri sayd ve bana
masraf yaptrmad.
R Y A Z M A Y A

BALIYORUM

D erikte iir yazmaya baladm. O rann gzelliklerini iire

dkmeye baladm. Bu arada Derik kadnnn gzelliini ve duru
munu anlatm ak istiyorum.
Su ve bereketin olduu yerde ister istemez insanlar da gzellik
ten nasibini alrd. Onun iin Derik kadnnn gzelliini ve zara
fetini anlatm aya ve vmeye kelime bulunamaz.
Kzlarn giyimi: ki knal rglerini omuzlarna brakrlard.
ounun altn sars, knal salar vard. Kumral tenli, yeil gz
lydler. Bazs alnlarna epri balard.
Kadnlar: Balarnda beyaz bir yazma vard ve stne kesrewan karas yamak balarlard. Kylnn gzellii de ehrin te
mizlii de, yansmt onlara, ince, narin yaplydlar.
Derike gelenin ak olm amasna im kan yoktu. Yalnzca De
rikin gzelliine arplmazdnz, gzelleri en dindar adam bile
dinden imandan ederdi.
brahim Paa, H eci Etman Aann koyunlarna el koymutu.
Feqiler ona xetm ake dewri okudular, nasl olduysa mal geri
geldi. Heci Etm an Aa, daha nce mal geri gelirse bir koyun sz
vermiti. K esecek, X a b enin kenarnda ziyafet verecekti.
* X etm ake Det'ri: K ay bolan eyalarn bulunm as iin oku nan A rapa sre.

91

M al dnnce Heci bize koyunu verdi. Biz de yala pirin alp

X abe suyuna indik. Koyunu keser kesmez, M ele Yuis azar azar
yemeye balad ve geriye kalann ounu melelerin nne koydu.
Biz feqilere pek bir ey kalmad. Olan o sra orada olan H risti
yan obanlarn ve bizim nmze koydular. Ben de yememeleri
iin feqileri uyarnca, kimse yemedi. Ksmtk. O olay iirleti
rip M ele skendere verdim. Byk eyda:
Olum, kim yazd bu iiri?
Ben efendim.
Mele Yuns size gzel davranmam ama senin iirin ok g
zel olmu. Devam et yazmaya, byk air olacaksn, ok byk.
Mele Ebdlhadi o iiri ezberlemi, beni grd zaman hatrla
tr bana:
E h m ed e Q esim eh e bekev iy e,
Li bin siya d are ten e r nitiye.
M e le E l z gazi H a rs, H e m o kir
G o ti: E ni n w in w erin teb ih e g u r.
E hm ed e Q a sm , ta ra k sz g a rib a n d r, kakszd r,
A acn g lgesin d e, tek b an ad r.
M e le E li, H a ris le H e m o ya- seslendi:

Biz b itird ik , gelin k a la n k u rt pay siz in d ir.

Haris ile H em o Mele E linin oullaryd ve babalaryla gelmi

lerdi. Ehmede Qesim ise zavall bir oband. M elelerle yiyordu
ama ka yoktu. Byk Mft srtma vurdu:
iirin ok gzel olmu.
Derik ok gzel ve irin bir yerdi. Gezme ve seyran yeriydi.
ehrin ii deil am a, ba ve baheler belki aklarn buluma ye
riydi. Gndzler scak, geceler souktu. am daki Krt mahallesi
gibi dan gney yamacmdayd. Daha sabahn ilk gneini grr
d ve bu yzden ok scakt. Scaktan korunmak iin gndzleri
bahelere inilirdi.
O BA N LIK

Y A PIY O R U M

Bunu daha nce yazmam gerekiyordu. nk imdi okuma

dnemimi yazyorum. Ancak renime balaym yazdktan
sonra obanlm yazmadm fark ettim.
91

Annemi babam kaybettikten sonra bakmm ablam ve yen

gem stlendi. Ama daha ok ablam lardaydm . Gya okumaya
gelmitim.
Ablam bana obanlk ettirirdi. stelik kendi davarnn yannda
komularn hayvanlarn da nme katard. Ablamn krk kadar
hayvan vard. Komularnki de srye katlnca gtmesi zordu.
arklarm da kendi kesemden alm ak zorundaydm. Ablam bazen
olu Elinin eskilerini verirdi giymem iin. Bo kaldm zaman kur
duum ocuk etesiyle Amudlularn tarlalarndan karpuz alardk.
Hrszlktan geldiim bir gn, beni damlarn stnde akrep sok
tu. Gelsin yardm etsin diye ablam ardm. Bedduaya balad:
Seni kr ylanlar soksun, geberesice! dedi. Ne aryorsun d
arlarda?
Bir defasnda srye kurtlar tebelle oldu. Ben sapanla kurtla
r srden uzak tutmaya alyordum . Kurtlar bizi kye kadar iz
lediler. Yerler kar kaplyd ve ben sapana ta bulamyordum.
Bir defa da dada alt yedi keim birden dourdu. Elim ayam
birbirine dolat, ne yapacam bilemedim. O nlarla urarken
koyunlar keiler hurra Pevanllarn tarlasna girdi. Biri uzaktan
bana en olm adk kfrleri sayp dkt. Yakna gelip tanynca:
Allah cann alsn! Niye mal tarlaya saldn?
Aladm:
Baedemedim!.. Doan kuzularla olaklarla uratm.
Adam olaklar paltoma sard:
Haydi srtlan bakalm , dedi akayla, sen daha obanlk
renememisin. Yeni doan olak da, kuzu da bir yere gitmez. Berivanlar gelinceye kadar davar onlarn yannda tutacaktn.
Amudiular babam tanmazlard, kfredeceklerse enite X elile
kfredcrlerdi. Ablam itiraz ederdi:
Yahu onun babasna kfr edin! X elilin ne suu var?
Bazen ders alm ak iin camiye giderdim. Sralarn arkasna sak
lanrdm:
Falann babas cennete gidecek, diye baryordum, filann
babas cehennem lik.
Kimi kzar kimi de glerdi.

93

FERHAN

A A NIN LD R L

Ferhan Aa, babasnn lmnden sonra D eqor aas oldu.

Omeri aas Mhemede Ehm edin basklarna kar durdu. Boyun
emedi.
Ferhann takm ile Mirsini aas Ebdinin aras akt. Ebdi,
gizlice Dare jandarma komutan Nuri Efendive rvet verip Ferhan ihbar etti. Sabah erkenden yetmi seksen jandarm a Ferhann
adrm sard. Aa yayladan geliyordu ve yolda byk bir adr
kurmutu. adr kurduu yer arpa tarlasyd. Sahibi arpay topla
yp yn yapmt ve adr ynn kenarndayd. Jandarm alar:
Tutuklusun, bizimle D ar karakoluna geleceksin, deyince
Aa silahna davrand.
Ynn arkasna geip atacakt. Annesi Fesla olunun elini
tuttu:
Hayr Ferhan hayr! diye engelledi, Devlete kar kamayz.
Olay duyan pek kimse olmad iin almak am acyla jan
darmann arkasna dmediler. Yalnz Ferhan Aann kambur
amcazadesi Taha bir sre pelerine dt. Eskilerin deyimiyle,
tek elin sesi gsz kald. Bir mddet sonra o da bir ey yapama
dan geri dnd.
Q ezanbuktan olay yerine geldiimde insanlar D eqor A_asmn cenazesinin bana toplanm t. Gelinin giysileri adeta kan
dan bir atlasa dnmt; kaynanasyla birlikte at yakyordu:
Gittin, hatununun eli koynunda kald ou l!..
Ferhan Aa, yle kolay ele geip rakiplerini sevindirmek iste
miyordu. Bir gn airetini silahlandrp Omerilerin aas Mhemede Ehmede sm ailin stne yrd. Bu arada Ferhan Aaya
Om erilerin Amudu basaca haberi geldi. Omeriler tren yoluna
doru gelince, Mhemed, Daha ok erken, biraz bekleyelim.
Bende biraz uyurum; uyannca ky sararz, dedi. Mhemed uy
kuya dalnca, D eqorilerin stne yrmekten rken Bulblan
aas Ytsfe K aso, Kek aas Mhemed akir, D ar aas Xelil ve
dierleri toplanarak, Amudu basmamz mmkn deil. Eer ba
sarsak bir tekimizi bile sa brakmazlar. D eqorilerin tm
Amudda; lme gideriz vallahi. Bu nedenle M hem edi uyandr
m ayalm , kararma vardlar:
94

M hem ed uykudan uyannca gn oktan mt. Mlemed

uyandrlmadndan Amudu basam am lard. Aalara dnerek,
kzgnlkla, Sizi hanerlemem lazm. imdi elalem ne der? M hemed Aa Amuda gidemedi, korktu demezler mi? Anlalyor ki
siz de Mhemed Aann olu Ferhann tarafndasnz, dedi.
Dier aalar gerekten Ferhana dosttular ve Amudda kan
dkmek istemiyorlard. te yandan Mhemed Aann Amudu
basmamak iin uyuyor numaras yaptn, iddia edenler de vardr.
nceden de belirtildii gibi H aiile Hseyinin olu vard:
brahim, Iso olarak da bilinen H ac sa ve M hemed. brahim
Aa, kardeler arasnda en tannanyd. Kam bur T ah ann da ba
bas olan ehmus adnda bir olu vard. sadan geriye ise kr
ve Ebdi kardeler kaldlar. Ebdi, Sait Aa ile yaanan atmada
ldrld. krden geriye ise Salihin kaldn biliyorum. An
cak Salihin ka olu olduuna ynelik bir bilgim yok. Mhemed
Aamn ise, Ferhan, Said, H adi, Bedir, Ebdurahman ve Halil ol
mak zere alt olu vard. Ferhan ve Ebdurahm an, Dari aasnn
kz Fesladan doan ocuklaryd. Said, Hadi ve Halil ise beyin
kz Hilvvadan doan ocuklard. Bedirin annesinin kim olduu
nu ise renemedim. Ferhan dnda kardelerin tm sadr ve
birok ocuklar da var. Ferhan ldrldkten sonra aal Said
devrald. Ancak Hac sann olu kr birka kez amcasna ba
kaldrarak att. Bu atm alardan birinde krniin olu Ebdi
ldrlrken, Said Aann tarafndan da T ah ann olu ehmus
ldrld. Ebdi, gen ve yiit biri olarak tannyordu.
Ferhan Aa ldrldkten sonra dul ei Eynlheyat Kek aa
syla evlendi. Eynlheyatn Kek aasndan birok ocuu oldu
unu duydum. Bunlarn hibirini tanm am . nk onlar snrn
te yakasnda, kuzeyde kaldlar.
Said Aa, bu atm alarda kr Aay altetmeyi, etkisini ar
trmay baard. krnn kardei ldrldnde, o da hemen
Said Agann daylarndan olan, ayn zamanda kr Aann ar
kada H ac Ebdullann ailesinden birini, adrnn iinde alak
a ldrd. O gnden sonra D eqoriler etkisizletiler ve geri eki
lerek Erebkendi blgesine yerletiler. H er frsatn bulduka da
amcazadelerinin dmanln yapm aktan geri kalmadlar. Ancak
95

1937 ylnda Amudun yaklmasndan hemen sonra Said Aa kz

kardei em say kr Aaya vererek onun dostluunu kazand
ve birlikte Irakn engal yresine yerletiler. Bu olaydan sonra
kr bir daha amcas Said Aaya kar koymad. kr Aann
ne zaman ldn bilmiyorum. Ancak o ldkten sonra olu
Salih, Biriva kyne yerleerek Baas Partisine katld. Salih,
Araplarla ibirlii yapmaya halen de devam ediyor.
Eynilheyat gzel ve scak kanl bir kadnd. Daha yeni gelinken
ldrlen kocasnn cenazesine gelenler, Ferhan Aaya deil de
gelinin kara kaderine alyorlard.
FR A N SIZ L A R

C Z R E YE*

GELD

Franszlar 19 2 0 ylnda Cizreye gelerek ana kararghlarn

Qregero kynde kurdular. Yerleir yerlemez de yre halkna
kar iddete bavurdular. Birok Krt ileri gelenine hakaret edip,
yerlerde srndryorlard. Bu zulm dalgasnda, ilk olarak Dorka kynden E basn lmne neden oldular. Btn bu eziyet
lerden dolay Krtlerin nefretini kazandlar. Kiirtler ise onlardan
intikam alacaklar gn bekliyorlard.
Snr blgesindeki sorumlu vali smail FTakk Bey, Krtler ile
Franszlar arasnda laf tayarak Krtlere eziyetin artmas iin o r
tal kztryordu. Krtlere, Bu Franszlar gavurdur, onlarn
himayesini kabul etmek daha gavurluktur, derken Franszlara
da, Krtler acmasz, yabani, kan dkc insanlardr. Eer id
det kullanmazsanz onlarla baa kam azsnz, diyor, bylece iki
taraf da birbirine kar kkrtyordu.
Aslnda haksz da saylmazd. Krtler o dnemde hem cahil hem
de acmaszdlar. Sadece Franszlara deil, herkese, hatta birbirleri
ne bile dmandlar. Birbirlerini bile ldryor, talanclktan geri
kalmyor, talan edemediklerini ise yakmaktan ekinmiyorlard.
Ancak ne Krtler, ne de Franszlar smail H akknn kendileri
ni kandrdn, arada laf tadn bir trl anlamadlar.
4 Cizre: T rkiyede rnak iline bal Cizre ilesinin yan sra, Suriye topraklan iin
de kalan ve Krtlerin youn olarak yaad blge de Cizre olarak adlandrlrSuriyedeki Cizre iin C'izra Bin X eteSm nn te yanndaki Cizre" de denir.

96

Bu arada birka Arap aireti de Franszlarn Cizre blgesine

yerlemesini engellemek iin Krtlere yardm ediyordu. Tiirkler
de kendi taraftarlar olan Krt airetlerinden faydalanyor, onlar
kkrtarak Franszlarn stne yollyorlard. Aslnda o dnemi,
nl Fransz komutan H otzencerin deerli kitab Z ehebi 'den
alnt yaparak anlatm ak daha uygundur.
1923

B EY A N D U R

OLAYI

Altn kitap olarak da bilinen Zehebi, 1918 ile 1923 yllar ara
snda Dou Ordusu komutan olan H otzencerin anlarn ier
mektedir. Kitap 1938 ylnda yaynlanm tr. Bu kitapta anlan
dnem yle anlatlyor:
1921 ile 1923 yllar arasnda ordumuz Cizre blgesini igal
etti. 1 9 2 2 ylnn M aysndan 1 9 2 3 ylna kadar Hesek blgesi
denetimimiz altndayd. Albay Bigo ve G rantn askerlerini Y u ka
r Cizreye (Nuklebete) dattk. Bu igal, Beyandur O laynn da
balangc oldu.
Beyandur Kaym akam , iyi bir Fransz dostu idi ve bu neden
le haziran aynda Beyandurda ldrld. Kaym akam n ldrl
mesi zerine Beyandurda bir karargh ina ettik ve askerlerim i
zi oraya yerletirdik. O gnden sonra Krtler kararghmza sal
drmaya balad. Temm uz aynda Yzba R obert ile Yzba
K aririn askerini korumak iin, M lazm M o rreli gnderdik.
Yzba R obert onlar Beyundurda brakp Cizreye yneldi.
Kendi mfrezesinin yan sra Yzba K aririn mfrezesini de be
raberine ald. Regar ile G ohonda toplaryla birlikte onlara katl
mt. Beyandurda yalnzca Yzba M orel ve Liyandrinin topu
bl, yani yaklak yetmi-seksen asker kald.
Ayn 2 8 inde bine yakn keskin nianc silahl Krt, Beyandurdaki ordughmza saldrdlar. Orduyu tamamen kuatp, gn
boyu attlar. Bu atmada Liyandrinin askerlerinden biri ld,
drd de yaraland. Bu arada dman su yollarn kesince, gs
gse arpp baz su yollarn amay baardlar. atmalarda
Krtlerden de drt kii ld.
atm alardan sonra askerimizin orada kalmas grleti. Ro-

97

bertten umut kesilmiti. Yzba M orel ise emberden kurtulup

sekiz mil gneydeki Tilnasra ulamak istiyordu. Bylece hem su
ya ulaacak, hem de dost airetlerden yardm almay baaracakt.
M orel, Krtlerin kurun yamuruna ve dmann okluuna ra
men am acna ulat.
Bu atm alarda Krtlerde dokuzu ld, on drd yaralan
d, biri ise kayboldu. Kuatma krldktan sonra Robert de, sorun
suz ve atmasz bir ekilde Cizreye ulat. Beyandur Olay he
nz duyulmamt. Dnte, ayn 2 9 unda Rim elana ulatlar.
Geceyi orda geirdiler. Ertesi gn Beyandura doru yola ktlar.
Bulebas ayna ulatklarnda, saat 1 9 .3 0 a doru, birka Krt s
varisi mfrezeye arkadan saldrd. Ama ksa srede kam ak zo
runda kaldlar. Glerimiz Beyandura doru yoluna devam etti.
Cerahi rmana ulanca byk bir atma balad. Roberto,
bir tepeden atee balad. Amac K aririn glerini korumak ve
dmandan nce vadiyi tutmakt. Mfreze ilerlerken toplar iki
yandan onlar koruyordu. Develer ve toplar D ram ann birliindeydi. K aririn mfrezesi vadiye sekiz yz metre uzaktayd. Yzba
Adem makinalyla, Roger ise dier-silahlarla onlara yardm edi
yordu. Ancak vadiye elli metre kala dmann kurun saanana
dayanamayarak dalp katlar. Atllar onlar her yandan em be
re almt
Yzba Karir, Yzba Regar ve Yzba Adem dalan ve
kaan askerlerini toplamaya, onlara moral vermeye altlar. Bu
arada Mthemed Salih vuruldu. Onun lmyle askeri korku ve
panik sard. Karir silahlarn kuanarak R obertoya yardma ko
tu. Dmanla atarak birka tanesini vurdu, ancak kendisi de
vuruldu. Roger ise esir dtkten sonra baklanarak ldrld.
Yzba Ademin de akbeti ayn oldu. R oberto, makinalyla tepe
yi tutmu direnmeye devam ediyordu. Bu arada K arirle mfreze
si toptan imha edildi. H atta yarallar da ldrld. K aririn mf
rezesinden bir kii bile sa kalm ad.
Franszlarn gc aa yukar bin kii kadard. Krtlerin
btn gc ise doksan kiiydi. Krtlerin komutan Heverkan aa
s H acoydu. Tiirklerin snr blgesindeki sorumlu valisi olan s
mail H akknn emri ile Franszlara kar savamas iin Krtlerin

98

bana getirilm iti. Arap aireti Cevvalada H aco Aaya yardm

ediyordu.
H aco Aa Cizrede, hem Franszlara hem de dier Krt airet
lerine kar T rkler adna savat. Araplarn Cevvala aireti de H a
co Aayla birlikteydi. H aco Cizrede, bir defasnda Arap olan Tey
airetine kar, birka defada Franszlara kar olm ak zere bir
ok atm aya girdi. Bu dnemde bir defa Amuda da geldi, ancak
savamadan dnd. Elbet H aco btn bunlar Trklerin karn
dnerek yapyordu. Onun Krtlk hakknda hibir fikri yoktu.
H aco, Amuda geldii zaman yaklak iki bin askeri vard.
Ama bugn bile Saide Seyid gibi adam lar Krtler Cizreye dar
dan geldi diyebiliyorlar. yle ya; Cizre Said Efendinin ayrdr(!), istediini der. Oysa Krtler Cizrenin yerli halkdr. O nlar
Cizrede sadece Franszlara kar savamadlar. Halepten, H am aya kadar birok blgede Franszlara kar koydular. H otzenger kitabnda bu atm alar yle anlatyor:
1 9 2 0 ylnn Aralk aynda Kuzey Suriyede bulunan ordumu
zun durumu ktyd. Trkler ise babozukluun artmas iin
kar propaganda yapyordu. Bu igalde herkesin dmanln
kazanmtk, insanlar bize kar koym ak iin her tarafta eteler
oluturmutu. Bize kar herkes birlemi, durmadan kararghla
rmza saldryorlard.
Asi dalarnda Trklerin Yzba Bedri Bey komutasndaki
bir askeri ktas ile brahim H enano komutasndaki ete kuvvetle
ri kalmt. brahim Bey Csrisixur taburunu ele geirmiti. Biz ise
Afrika Alay olarak bilinen 2 2 . Topu Alayna gveniyorduk.
Ancak halkn dmanl bizim iin nemli bir dezavantajd. e
teler H alebi de almak istiyordu. Bir gn nceden Yzba De Bov
gnderdii haberde, Bulunduumuz yerde durumumuz ok kt.
Halk ve eteler yolumuzu kesmiler. Bizden ok stn drmda
lar, haberini gnderdi.
Gerekten de Bedri Beyin emrinde olan beinci frkann as
keri gc ok yksekti. Bir ar makinal alaylar, bir svari b
lkleri, de topu bataryalar vard. brahim Henanonun em
rinde ise yedi alaya yakn ete gc, bir de svari alay vard, ki
brahim Bey de bizzat svari alaynn bandayd. brahimin em
99

rinde ayrca Seyhan dalarnda iki alay, Krt dalarnda bir alay,
Kurm anclarda iki alay vard. Bir alay da Zoye dalarndayd.
Bir svari bl ile on iki alaya yakn ete Csrisixuru ele ge
irdi. Halk direnmeden beyaz bayraklarla teslim olup onlara boyun
edi. Seyhan Da ile Krt Da yresinde yaayanlar birlemiti.
Bedri Bey bunlarla yetinmiyor, Alevi Dalar ile Seyhan Dana gidip eteler oluturuyordu. Bylece bize kar daha kanl di
renilere hazrlanyordu.
10. ayn 14nde dman yeniden C srisixura saldrd. Bu kez
daha kalabalktlar ve toplar da vard. Aramzda mthi bir sava
balad. Siperlerimize, otuz metreye kadar yaklatlar. Ama byk
kayplar verip geri ekildiler. Ayn 2 5 inde st ste saldr daha
dzenlediler. Yine baarl olam adlar. Ayn 2 6 snda yeniden de
nediler. Ama geri dnp gitmek zorunda kaldlar.
brahim Beyin komutasndaki bir alay Kevrtixarm Krtlerinden, bir alay Kurmanc dalarndaki Krtlerden, geri kalanlar
ise civar evrenin Krtlerinden oluuyordu.
Suriye resmi tarihi Krtlerin Franszlara kar olan direniini
anlatm az; Krtleri kendi dman sayar. Beyandur olaynda g
rld gibi, Franszlar tamamen Krtler tarafndan durdurul
mu ve yenilgiye uratlmlar. Arap olan Beyandur Kaymakam
ise Fransz ibirlikisi olduu iin ldrlm. Beyandur laynda, Fransz gcn krp kom utanlarn ldrenler Krtlerdir.
Oysa Arap ovenistleri hl bile, Krtler baka yerden gelmi
tir, diyerek, Franszlara kar savaanlarn yalnz Araplar oldu
unu iddia ederler.
Ancak tarih, yalan ve arptmay kabul etmez. Bugn Fransz
ibirlikileri lke sahibi iken vatansever Krtler vatansz kalmaya
devam ediyorlar. te yandan igalci Fransz komutann yazd
birka sayfa bile gerekte yalanclarn kim olduunu aa kar
yor. Krtler igalcilere kar savamtr. O nlarn aln aktr.
H aco Aa binlerce askeriyle Franszlara kar savat. Beyandtru yakt; ibirliki Arap Kaym akam ve Fransz kom utanlar ile
yze yakn askeri ldrd; Franszlar Cizreden srd. Bu neden
ledir ki Cizre birka yl Krtlerin egemenliinde kald. Ancak Krt
insan aydn deildi, emsallerinden geriydi; bu nedenle ulusal i'
IOO

karlarn korum aktan uzakt. Krtlerin birliini salayp koruya

m amalar, ulusallaam am alar da bu yzdendir.
Franszlarn blgeden ayrlmasndan sonra Trkler Qudr Be
yi Cizreden sorumlu ilan ettiler. Bir yandan da Deqor!u Said Aa
ya; Ebdulkadir Bey Amuda gelirse, vurun. Biz sizi destekleyece
iz, diyorlard. Sait Aaya ayrca baka vaatleri de olabilirdi;
belki de onu satn almlard.
Ebdulkadir Bey Amuda geldii zaman Amudlular onu kur
unla karladlar ve bir adamn yaraladlar. Byk komutan Eb
dulkadir, bu atm a sonrasnda aresiz geri dnd, ismi cismi de
bir daha duyulmad.
Btn bu olaylar tarihin karanlk dehlizlerinde kayptr. yle
ce srp gitti ka yllar boyunca; halen de bilinmez. Krt K iirte
dman oldu. Araya kan davas, lm , bask ve zorbalk girdi.
Cizre ikiye blnd. Heme Heso ve aireti Franszlar ve Araplar
la ibirliine girdi. Said Aa Trklerle ibirlii yapt. emerler de
Franszlarla birlikte hareket ettiler. Franszlarla birlikte Gabardan gelip H aco Aaya kar savayorlard. H aco Aa da bir
dnem Said Aaya yardma geldi, ama savamak yerine iki taraf
bartrp geri dnmeyi tercih etti.
Eer H aco Aa aydn biri olsayd Kiirtleri birletirip ynetebi
lirdi. Ama o Trklerin dediini yapyordu. H aco Aa bir keresin
de bana, Trklerin gizli belgeleri hl yanmdadr. O belgelerle
Fransz dmanlndan kurtuldum , demiti. Bir keresinde de
birka arkadam , M ele Yusfe Kertm ninin ricasyla H aco Aa
ya hat yazsyla bir mektup gndermi ve amcazadesi Saruhanla
barmas dileinde bulunmular. H aco cevap gndererek, M ek
tubunuzu kimse okuyam yor, birini gnderin, okusun, demi.
Bunun zerine Mele Yusf, H aco Aaya gitmi. H aco, Mele Yusf, yazd mektupla birlikte N usaybinde Trk ordu komutan
na teslim etmi. M ele Yusf tutuklandktan sonra ok ikence gr
d. M ardine gtrld, oradan D iyarbakra ve sonra da Harputa (Elaz) gnderildi. H arputta idam edilecekti. Ancak HarPutta ayn cezaevinde olan Hizanl Seyid E linin olu idam mah
kmu Selehaddin M ele Y usfa:
Yaznn sana ait olduunu syleme. Sylersen seni idam
o

ederler. De ki, H aco Aa kardelerimi ldrtt, kym-malm

almak iin imdi de beni ldrtmek istiyor, diye akl vermi.
Mele Yusf:
Ama N usaybinde, M ard inde, D iyarbakrda yazy yaza
nn ben olduunu syledim, diye yantlam eyh Selehaddini.
eyh Selehaddin ise, Olsun. Diyeceksin ki oralarda H aconun
dedii oluyor, beni ldreceklerinden korktum. imdi burda
korkmuyorum, doruyu sylyorum. O yaz benim deildir, di
ye yantlam, Mele Y sf.
Bylece M ele Y usf ipten kurtulup evine dnm.
Peki, milletinin karlarm korumayan ve Krtln gzard
eden bir tek Haco Aa myd? Tam aksine; dier Krt aalar da Hacodan iyi saylmazd. ok az sayda bilinli aa veya bey vard. O n
lar da baz aydnlarn etkisiyle Krtlklerinin farkna varmlard.
Hangi yl olduu konusunda bilgi sahibi deilim. 1 9 2 2 ya da
23 yllar olabilir. Franszlar bir kez daha Amuda gelmiler. Fran
sz Generali, aalar bir harmana toplayp sormu:
Bizden isteiniz nedir? isteyin, verelim... Bu byk ve g!(!) aalar isteklerini iletmiler:
Bizden silahlarmz almayn.
Birka sene vergi almayn.
Otlaklardan kira almayn.
Fransz komutan glerek:
Tam am , Franszlar sizden hibirini alm ayacak, yantn ve
rip gidiyor.
Bu toplantda nedense hibir Krt aasnn aklna milli kimlii
gelmiyor. yle ki, aalardan biri Cizrenin ynetimini bile talep
etse Franszlar dnden raz. Ama Kiirtler bunu dahi idrak edeme
yecek kadar cahiller...
Bir defasnda Amud jandarma komutanna sordum:
Allahn seversen doru syle, neden Cizrelileri jandarma
yapmyorsunuz?
Kom utan, Bizim bir tek krmz kalncaya kadar Cizreden
kimseyi jandarm a yapm ayz, demiti bana.
Yani anlayacanz Krt insan, jandarma olacak dzeyi bile tut
turamamt. Nerde, Ben Krdm diyecek kiilikte olmalar...
o

yle geriye, tarihin arklarna baktmzda, Krtlerin ne ka

dar byk frsatlar kardn grrz. Krtlerin her kimlik sava
nda, bilinli veya bilinsiz, nderlik her zaman aalar, beyler ve
ya eyhlerde olmu. O nlar da feodal bir ynetim anlaynn d
na km am lar. Bir Krt atasz der ki:
Eger rebcre me EIo b,

We xwarina me ilo b.
Eer ki Elodur nderimiz,
lodur her gn yemeimiz.
ilo Krtler arasnda hayvanlara verilen, yeil otlardan ya
plan kspe trnden bir yemin addr. Ne yapalm ki, biz yetim
perian, yoksul bir ekilde; zalimin zulm altnda kaldk, ilo ya
mecbur edildik. Peki ne yapabilirdik? imdiye kadar da nder hep
E lo oldu. Bilmem ki E lo ne zaman lecek? Krtler ne zaman
balarnn aresine bakacak?

Y N E D E R K T E Y M
D erike sevgim nedendir, bilmiyorum. Gzelliinden mi, yoksa
okuma isteimden mi? Belki de uruna lmlere gidebileceim bi
ri var!..
Nedeni ne olursa olsun bir kez daha Amuddan Derike gittim.
Bu kez yanmda gen daha var; Feqi M hemede Seyro, ablamn
olu Ubeydullah ve Mhemed Eli Kafasenori. de srekli bera
ber olduumuz feqilerim idi. nce Baravana, oradan da Yevvanixe gittik. Bir sre Yew anixdeki medresede okuduk. Ama bu
rada korkun skldm. Bir an nce D erike gitmek istiyordum.
Yew anixden Gzeleyhe* (Gozelex) getik.
eyh Huneytillahm yedi olu vard. eyhlii, kardelerin en b
y Mhemed srdryordu. Kutbedin, Sadk ve dier kardeler
>se rak sofralarndan eksik olmayan, rz dman soytarlard. Yap
madklar pislik yoktu. Srekli sarho gezer, kyl kadnlarn pele
* G o ze!ex (Giizeleyh): D iyarbakr ile n ar arasnda bulunan, to p rak lan geni
bir ova ky.

103

rine derlerdi. Yemedikleri halt yoktu. Bu pisliklerine ramen ey

hin olu olduklar iin kyller ellerini pyor, tm mal-mlklerini
nlerine sermekten ekinmiyorlard. Sadk, onca pisliinin yan sra
kendi elleriyle hazrlad bir Kuran da durmadan kyllere oku
yordu. Onun mal, mlk ve zenginliinin tm yoksul, a ve plak
Krt kylsnn aln teriydi. Kyller, Sadkn elini per, mallar
n da o serseri hrsza verirlerdi. eyhin sarho kardeleri, kylnn
gznde kutsald. Kyller, tm saflklar ile eyhin ocuklarn ko
rur, onlara sahip karlard; Bunlar eyh ocuudur, ocakzadedir.
Bunlara her ey helaldir. Allah onlar bamzdan eksik etmesin. O n
lar ne yapsa sevaptr, gnahlar affedilir, diyorlard.
Gzeleyhte, eyhin evinde kalyorduk. eyh, bize deer de ve
riyordu; ancak bir yandan da bizi kendisi gibi gavur yapmak is
tiyordu. Ama biz nasl onlar gibi olabilirdik ki?! O nlar kemale er
m itiler, birok ey biliyorlard! Biz ise henz yeni yetmelerdik.
Belki biraz daha okuduktan sonra halk kandrabilmenin daha uy
gun yollarn bulabilirdik
O zamanlar eyhin evinde bir drbn vard, ki Gzeleyhten
baktmzda Hebzbin dalarn sayabiliyorduk. Ayakl bir dr
bnd ve yarm kol kadar uzundu. eyhin kasr, iki veya kat
lyd, gzellii hl aklmdadr. Dicle nehrinden su dolab ile kye
su getirmilerdi. M azdandaki mritlerinden onlara odun, kuru
yemi ve zm de gelirdi.
Her gece sarhotular; sazlar szleri eksik olmazd. Kyllerin
yoksulluundan, aresizliinden, dertlerinden habersizdiler. Tek
yaptklar kylnn karsna kzna gz koymak, onlarla gnl e
lendirmekti. O nlar kylnn namusuna el uzatrken kyller de o
hrszlarn ellerini per, onlardan efaat beklerlerdi.
Kutbedin bir defasnda bana, aabeyi eyh Mhemede olan hay
ranln anlatrken, Her eyimizi onun eyhliine borluyuz. O ka
zanyor biz yiyoruz. O olmazsa raky nerden bulacaz? diyordu.
eyh Mhemed yle bir tezgh kurmutu ki, cahil insanlar ona
korkun derecede inanyor ve bir o kadar da gveniyordu. O ise
bu tezgahla kardelerini elendiriyor, varlklarna varlk katyor
du. Ne fedakrlk, deil mi?!
Kutbedin, kendi evinde kalmamz istiyordu. Bu isteinin nede
104

ni bizim okum am z falan deildi. T ek istei onlarla rak muhab

beti yapmamzd. O nlarla elenip sarho olm amz, bylece onla
rn ekmeine ya srmemizi istiyorlard. Elbet, Kutbedinin bu is
teini reddettik.
Gzeleyhte kaldmz birka gnde ok ey rendik. Elen
celi, elenceli olduu kadar da retici gnlerdi. Gzeleyhte fe
lekten birka gn aldk. yle gnler her meleye, her feqiye nasip
olmaz. Ancak Kutbedinin btn ricasna, zorlamasna ramen de
orada kalp gnlerimizin boa akp gitmesini istemiyorduk.
O kuyalm , fqh* eitimimizi srdrelim, zekat alalm, fakirin
el emei, aln terini yiyelim istiyorduk. Biz de aalara ortak ol
mak, soygunda, talanda garibann srtna binebilmek iin diploma
ve kariyer peindeydik.
nk millet cahildi, millet zulm altnda inim inim inliyordu.
Baka bir dnyaya, baka bir dzene akllar ermiyordu. Aalar
beylerse, yoksul malnn, yoksul lkesinin, Krt dilinin, Krt m il
letinin parazitleriydiler. Bunlar, dzen bylece srsn, Krtler
komu milletlerin iinde zayf kalsn istiyorlard.
Bu beylerin en byk sorunlar kendilerinin de Krt olmasy
d. Bunun iindir ki oru, nam az, ezan, l ykama, buday du
as, nikah, cenaze namaz dualarn hatta mevld bile igalcilerin
diliyle sylerlerdi. Buralarda aldmz eitimde de bize sadece di
nin dili olan A rapay retirlerdi.
Oysa K rte yazlan kitaplarn yan sra onlarca Krte m aka
le de vard. Krte iirler, masal ve halk hikyeleri, mevlt yazan
lar da Krt mele ve eyhleriydiler. K rt ayaklanm alarna nderlik
edip dalarda kahram anca lm kucaklayanlar da Krt eyh ve
melelerdi. Biz, bu eyh ve melelerin ansna hrmetle eiliyor, on
larn milletin bir yadigr olduunu unutmuyoruz. Elbet onlar ge
lecekte Krt halknn onur abidesi olacaklardr.
Benim divanm bu eyh ve meleler iin yazlmtr. Bu di
vanlarda ktler yerilmi, ulusuna ve halkna rnek olanlar ise
vlmtr
Ne yazk ki iyiler, ktlerden olduka azdr. Krt beylerinin,
* Ftqhx M edreselerde srdrlen Islam i eitim .

105

aalarnn, zengininin yzde sekseni stne deni yapmamtr.

Bunlar smrc, kan dkc, kendi halknn dman olmaktan
ekinmemi, hatta dmann ua olmulardr. Halkmzda onla
ra deer vermemi, hi de dosta anmamtr. Elbet bu uursuzla
rn etkilerinin krlmasnda Krt dengbej ve stran b ejMerinin1
emeini unutmam ak gerekir. Dengbej ve stranbejler, sanatlaryla
Krt dilinin eriyip yok olmasnn nne gemilerdir. O nlar Krt
dilinin em ekisidirler; yaptklaryla Krtenin ve K rt kltrnn
yaatlmasnda byk pay sahibidirler. Ancak K rt halk cehalet
ve yoksulluu nedeniyle btn bunlarn deerini bilemedi.
M illet, airlerin, ozanlarn dost; aalarn, melelerin byk o
unluunun ise dman olduunu anlayacak durumda deildi.
O nlar, aalarn, eyhlerin dilin kaybolmas; airlerin, ozanlarn ise
yaatlmas iin abaladnn bilincinde deildi.
te yandan, aa ve beylerin haner ve tfeinin gcn de
unutmamak gerekir. Bu baylar ellerindeki gc Krt halknn
aleyhine kullanyor, bir yandan dmanla ibirliini gelitirirken,
dier yandan da kendi himayelerindeki glerin K rt olarak
kalmalarn istiyorlard. O nlar, Krtlerin baka diller renmeleri
ni, dnyay anlam alarn, yobazlktan kurtulm alarm engelliyor
lard. Yani bir yandan dmanla ibirlii yaparken, Krtlerin ii
ne kapank yaamalarn da salyorlard. Bylece Krtlerin g
cnden yararlanarak saltanatlarn daha rahat srdrebilirlerdi.
Bu nedenledir ki onlar, Krtlerin bir btn olarak egemen kltr
iinde yitmesini istemiyorlard.
Gzeleyhten, eyhin sofilerinin yardmyla D erike doru yo
la ktk. Gzeleyhten ayrlacamz gece Kutbedin bizi sofilerin
yanna gtrerek, onlara, Bunlar eyhin feqileri, D erike gitmek
istiyorlar. O nlara sahip kn , dedi.
Byk kasrn duvarnn dibinde kimi uzanm, kimi de uyukla
yan sofiler ve mritler Kutbedini grnce ayaa kalkp ellerini g
slerine ilitirdiler, balar nlerinde eik olarak onu yantladlar:
Ba stne kurban. Bu akam bize gelsinler. Yarn sabah er
kenden kacaz.
* D engbej ve Stranbej: K rt ozanlarna verilen ad.

106

Kutbedin:
Onlar D erike kadar gtrmenizi istiyorum, dedi.
Sofiler, byk bir saygyla eyhin emrini yerine getirecekleri
ni syleyerek, daldlar. Biz de heybemizi, eyamz bamzn al
tna koyup sofilerin yannda uyumaya gittik. Sabah erkenden bi
zi uyandrdlar, yola koyulduk.
Allah iin kervandan hi kimse, Heybenizi, eyanz hayvan
lara ykleyin, demedi. T orbalar dolusu kitab, elbiseyi srtmz
da tayorduk. Epey gittikten sonra arkadalarm kzarak, Yahu
eyh bizi size emanet etti. Ama tek eyamz bile eeklere ykle
mediniz, dediler.
Bu arada ben, elimi kulama gtrp sesime kuvvet Meleye
Ciziriden birka ilahi syledim. Kervan durdu. Birbirlerinin eli
ni tutup, gece vakti dada zikre* durdular. Semaha ve Allah
heye baladlar. Arkadalarma, Brakn, dnceye kadar zik
retsinler. O nlar dnce srtlarna yumrukla vurup kulaklarna bir
eyler syleyin ki yrekleri serinlesin, dedim. Sofiler, yerlere d
nceye kadar zikrettiler. Feqiler srtlarna vurup kulaklarna bir
eyler syledike onlar talarn arasnda kendilerini yuvarlayp ka
falarn salladlar. Bir mddet sonra kendilerinden geip uyudular.
Sofileri sabaha doru uyandrdk. Birine, Yahu sofi, eyh bi
zi size emanet etti ama biz eyann arlndan ldk. Allaha re
va m? Siz eek srtnda biz yaya. Hi deilse eyalar eeklere yklesek, dedim. Sofi, Gel eeime b in , dedi.
Y a arkadalarm ?
Sofi, dierlerine dnerek:
- Herkes u feqileri srayla eeine bindirsin, dedi.
Deyim yerindeyse hepimiz eeklerin eeklerine bindik. Y o l
da benden bir kez daha ilahi sylememi istediler, tlahi syleyince
yine durdular, zikre baladlar. H ay haydan, huy huydan
dalar inledi. El ele veya ellerini birbirlerinin omuzlarna koyarak
yerlere serildiler. Yorgunluktan uyuya kaldlar. Bir mddet sonra
srtlarna, omuzlarna vurarak onlar uyandrdk.
* Zikir: D in i surelerin okunm asndan sonra sofilerin yapt gsteri. Allah
Hey o la ra k da adlandrlan bu gsterid e, sofilerin kendilerini kaybettikleri ve
trans haline getikleri iddia edilir.

107

Yolda zm balarnn yanna gelince, sofilerden biri ban sa

hibini ard, ona, eyhin feqileri de bizimle. Bize biraz zm
getirin yiyelim, dedi.
Kyller, her eit zm getirip nmze serdiler. Beraberce
yedik.
Gn doarken Kevriine vardk. Orada kahvalt yaptk. Bizi
alp yz krk yanda olduunu syledikleri birinin yanna gtr
dler. htiyarn ad Bozan Aa idi. Kevriinliler bize eeklerini ver
diler. Yanmza birini katp D erike kadar gtrdler. D erikten
eekleri geri gnderdik.
Birka gn sonra Kevriine geri dnerek yz krk yandaki
ihtiyar ziyarete gittik. Kevriine dnmzde M etinan Dalarnda birok tarihi esere rastladk. Bunlarn ne olduunu bilmi
yorduk. Bize, gavurlardan kaldn sylediler.
Bozan Aa belki yz krkn bile gemiti ve hl pipo iiyor
du. Yatana oturmutu. Bembeyaz giysileri, bembeyaz elleri ve
ayaklar vard.
Bu gezide yaadklarmz hocam M ele skeuder Efendiye an
lattmda, glerek, Vay uyank vay! Nasl kandrmsn adamla
r. Vallahi ok akllsn. Z ayf yanlarn iyi yakalam sn, demiti.
Bir kez daha D erike geldim. Ama bu defaki geliim bir ba
kayd. D erikin ta topra bana cennet bahesi gibi geliyordu.
Her ey gzme gzel ve ho grnyordu. Belliki delikanllk a
mn etkisiydi beni bu hale getiren. Ben de akn bysne kapl
mtm. Ne de olsa insandm; aatan, tatan deildim. Gnlm
sevgiyi, ak aryordu. Genliimin dam arlar beni ekiyor, ak
tatm ak istiyordum.
Genliin doruundaym. Yirmi iki yana yeni girmiim. Yir
mi iki yoksul, perian ve gebe yl geride brakmm. Neden
imdi bir para mutluluk tatmayaym? Byle gen ve enerji dolu
hayat heba etmek olur mu?
Bir yandan da hangi Derik gzelini sesem, diye dnrm.
Kim beni sevebilir bilmiyorum. Etrafa daha dikkatli bakyorum,
gen kzlar alc gzlerle szyorum. Birini beenip istetmeyi d
nyorum. Ama her ey gnlmn isteiyle olur mu? Benim be
endiim, beni beenir mi? Bilemiyorum.
1.08

Peki benim gibi kimsesizi alan olur muydu? Feqiydim, ger

dim, dilenciydim, gezgindim. N e kadar akll olsam , ne kadar ya
kkl olsam , kr etmez. Yeri yurdu olmayan birine kzlar kolay
varmazd. Diyelim ki feqiliime heves etti. Ya balk paras? Ba
balar balksz kz verir mi? Alr kaarsan ban daha byk bela
ya girerdi. Kimin yanna gidebilirdim, kim bana kucak aard?
Adam ldrr, kz da geri alrlard.
Btn bunlar beynimin iinde dolanp duruyordu. Bunlar be
nim iin cevb zor sorulard; zmszlkt. Ama yine de din
yasalarn deil, akn ve gnlmn yasalarnn egemen olmasn
istiyordum. Akn yasalar zgrd, sonsuz gzellikleri vard. O
zgrl yaam ak istiyordum.
Ancak her iki yasa yreimde ve beynimde savayor, atp du
ruyordu. K orku; tanr yasalar korkusu, igalci yasalar korkusu,
din korkusu, lm korkusu... Ak; benliimin ak, gnlmn ak,
akn yasalar... Her ikisi de korkun bir atmadalar, iimde.
Biri zgrlk diyordu, gzellik aryordu. Ak olm a, sevda
lanma, yemek imek kadar doaldr, diyordu. teki ise baka
yana ekiyordu, beni.
Balanp durmak, bir ksr dngye kaplmak istemiyordum.
Deyim yerindeyse, zor gnler beni bekliyordu. lm, namus
suzluk, baboluk...
Belki gnlm yanlyor. Y oksa neden biri kp, benim gibi bal
dr plaa ak olsun? Belki bana ak olan orta maldr. yle ya,
ben kim, sevilmek kim?
Derikin suyu, bahar ve topra adeta beni aka ve tutkuya s
ryordu. Bylece bir kzl sal, altn gibi parldayan dilbere gnl
verdim. Uzaktan uzaa gnlm o seneme, o periye szlp gidi
yordu. Genlik kannn btn ateiyle, o tatl endama, kzl sal
mn krpe hayatna iirler yazp syledim. Ama ona ulaamyordum; ya da ulamaktan korkuyordum. kszlk, yoksulluk aka
giden yollar kesm iti...
iirlerimin ilk ilham buydu. D erikteki o dayanlmaz duygu
dnyam ile gerek hayatm arasndaki o byk tezatt, bana iir
Yazdran. H asretlerim , genliim, aresizliim iirlerimin kayna
109

oldu. Bu duygular beni dinin yasak dnya anlayndan alp, z

gr ve gereki hayata doru gtrd. O gnlerim beni karanlk
bir dehlizden karp insan sevgisiyle tantrd.
Toplumsal dnceyi de o zaman kutsadm. Alalmann, zaval
lln karanlk perdesini o gnlerde araladm. Anladm ki o k
ck dnyalarn tesinde kocam an zgr bir dnya var.
Ancak kendimi adadm ideallerime ulaamayacam, o ar
grevi baaramayacam biliyorum. nk bu davaya beyin ve
kalem yetmiyor.
B R

KEZ DAHA H E S A R A G E L D M

Ayrldktan yaklak bir yl sonra ata yurdu H esara geri dn

dm. Ayrlmadan nce H esarda aaya angarya komu, iliine
kadar soyulmutum. Jandarm a dipii altnda inim inim inlemem
de cabas. Ancak her eye ramen H esarda ocukluum, genli
im vard.
Bu dnm dierlerine benzemiyordu. Kimse angaryaya ar
mad, halime glmedi. Tam aksine, beni gren'ayaa kalkp sayg
gsteriyordu. Bydmden, benden, korktuklarndan deil;
okuyup ilim grdmden saygl davranyorlard. Giyimim bile
deimiti. Pahal, gzel bir elbisem, bir de kunduram Vard.
apkam , cebimdeki mendilim kyiniinkinden farklyd. Kylnnkine benzeyen yank, bakmsz yzm gitmi, yerine byklar
n buran gen bir delikanlnn yz gelmiti. Tam bir efendi gi
biyim artk.
Bu halime herkes sayg gsteriyordu. Elbet bazlar H esara d
nmden memnun deildi. Bunlar arasnda eski dman olup d
nmden memnun olmayanlarn yan sra kskananlar da vard.
Dostlarn ve kyllerin arkam dan, Allah balasn, kibar
adam. Bu bir Allah vergisi. Allah herkese verir m i? dedikleri ku
lama geliyordu.
Aann kasr hl inaattayd. Kasrn alt kat yeni bitmi, st
kata balamlard. Aay ziyaret etmeliydim. Yoksa kzar, alimal
lah bama bir i aard. Aadan gerekten korkuyordum. nk
yapamayaca ey yoktu.
1 10

Ziyarete gittiimde, smail Aa kasrnda oturuyordu. Huzuru

na kp elini pm ek istedim. Elini vermedi. Ben feqi olduumdan
elini ptrm esi caiz deildi. Scak bir ho geldinle karlayp g
lmsedi:
Babam n bana yemin ederim ki senden alim bir adam ola
can biliyordum , diyerek, oturmam iin yer gsterdi.
Hizmetiye dnerek:
Sakineye syle, yeenimle bana biraz kuru zmle badem
gndersin, dedi.
Aayla, kylnn grebilecei biraz ykseke bir yere oturup
badem krmaya baladk. Elonun olu artk beni angaryaya ara
mazd. Alk ve sefalet gnlerim bitmiti. Kylnn gznde benden
by yoktu. yle ya! Kim benden byk olabilirdi? H i kimse!..
Kyller kendi aralarnda gizli gizli syleniyorlard:
Geen yl bu zam anlar angaryaya kouluyordu. imdi eyva
na oturmu aayla badem kryor.
Okumu adam, benim babam ; okumu adam aadan da b
yktr.
Biz pis insanlarz vallahi! Adam geen geldiinde yemin et
ti, bir dahaki H esara geliim deiik olacak dedi, dediini de
yapt. Allah onu korusun. Bakmaya kyamazsn.
Badem, kuru zm faslndan sonra, arka odaya, kadnlarn ol
duu blme ardlar. Gittim , hanm larn, hatunlarn arasna
oturdum. Kadnlarla gayet olgun ve dikkatli konuuyorum. Adet
olduu zere saygl bir biimde, yere diz ktm . Kadnlar hay
retle beni szyorlard. Mhemed Selim in kz Sti, bir tepside ar
mut getirdi. ki armudu yedikten sonra tepsiyi yana ittim. H erke
sin hayretler iinde bana bakarak, Allah Allah, bir tepsi armut
var. O ise sadece ikisini yedi. O lacak i mi? H esarlnn nne bir
repsi gelsin de o bitirmeden geri gndersin. Vallahi bu Hesarh del'l> dediklerini hissediyordum.
Birka gnde bir, ayn zamanda daym olan Aann konana
gidiyordum. Birinde Sti bir tas yourt getirip nme koydu. Ben
b'r 'ki kak alp gerisini braktm . Grenler, Allah balasn. Ne
kadar prensipli insan, diyorlard.
Saliha H anm akayla kark:

 Ee! Artk ye ocuk. Hl dmanl kalbinden atamadn

m? Ne zaman yemeimizi yiyeceksin? dedi.
Saliha Hanm der demesine, ama kz Sti de annesinin szleri
ne iten ie kzard. Sti, utancndan dudaklarn srarak bana ba
kyor, alnmamam iin zel aba harcyordu. Sakina ise bir ky
lnn Aann tepsisindeki yiyecekleri silip sprnceye kadar ye
memesini hl anlayabilmi deildi.
Bazen de Kuran hocamn ziyaretine gidiyordum. Onun karde
leriyle ok yakn arkadatk. lie de H asiple birbirimizi ok sever
dik. Kydeki akrabalarm benim halimden memnundular. Onlar
iin bir gurur kaynaydm. Aa camide namaz klar, sohbet
ederdik. Kyller bana dinsel konularda soru sorarlar, ben de
elimden geldiince aklardm.
Byk emenin suyu aa caminin avlusundan geerdi. K
yn erkekleri cam inin avlusunda bir havuz yapm, ykanma ihti
yalarn bu havuzda gideriyorlard.
Kadnlarn emesi daha aadayd. Kadnlar amarlarn y
kadktan sonra kendileri de bu emede ykanrlard. Kyller ka
dnlarn ykand emenin suyyLa bahelerini, pam uk, susam ve
darlarn sularlard. H esarda ba, bahe, yeillik oktu. Ama
meyve aalarn biemiyorlard. Keyx\vonun ailesi meyve aa
larndan rn toplanm asna izin vermiyordu.
Caminin avlusunda bir byk dut aac vard, dieri de avlu
nun dndayd. H er iki aacn evirmesi de tatand, tri talar dardaki aacn etrafna evirmilerdi. Avludakini ise kk yass
talar yan yana dizerek evirmilerdi. Avludaki talarn zerinde
namaz klyorlard. Caminin iine ise kilim seriliydi.
Yukar cami epeyce bykt. Bu nedenle ona Byk Cami (Mzgefta Gevvre) adn vermilerdi. Kyller cuma gnleri bu camide na
maz klard. evresinde feqilerin okumas iin hcreler yaplmtHalen Mele Yusfm yannda ka renci var, bilmiyorum. Bu cami
de bazen ky toplantlar da olurdu. Kavgalar, sorunlar burada ko
nuulur, eer zm bulunmazsa aaya havale edilirdi. Kyller, ba
zen de aann kasrnda dayak yer, cezalarn ekerlerdi.
Aa caminin suyunun akt bize ait iki sulu tarlam z vardBirini pamuk yapar tekine de sebze ekerdik.

I 12

NC

K E Z D E R K T E Y M

Bir kez daha D erike gitmek istiyorum. Artk canm la, ruhum
la Derikliyim. D eriksiz yapamyorum. Onsuz duramyorum. Derikin yaam biimi yreimde yer etm i. Nedenini tam olarak bil
miyorum. Ama nereye gitsem D eriki zlyorum.
Bu defa yeni birka arkada var yanmda. Ablamn olu M ele
Eli de Q erkata gelmi, benimle grmek istiyor. Mele Eli, yarm
kalan medrese eitimini benimle beraber srdrmek niyerindedir.
0 , H esara gelmek istemedii iin kalktm Q erkata gittim. Anne
si H esardan H aceyi ona istemiti. Ama bu durum Mele Elinin
isteiyle olmad iin H esara gelmek istemiyordu.
Q erkata gittim, oradan da M ele Eli ile birlikte Basyata gittik.
Ebdulah ve H esibde bizimle beraber geldi. Drdmz birlikte
Mele Z ah irin yannda uzunca bir sre okuduk.
D erike tekrar girmeden nce bir mddet Sinanda* kaldk. Bu
rada bir keresinde Xelefe uvi ile Hamid Aann kavgasn feqilerle birlikte canlandrdk. Ben, X elefe uvi oldum. Kuzeyli bir
gmen olan M ele Asm ise Hamide Sertinin roln stlendi. X elefe uvinin yapt gibi, byk bir torba soan dkknn hemen
yanna indirdim. ehrin ileri geleni Hamid Aa, yani M ele Asm
ise bunu grnce bana kzd:
Niye soanlar oraya indirdin? dedi.
Ben de, Neden? N e oldu ki? Beni tanm yor musun? yant
n verince, Tanm am m? Sen X elefe uvisin, ee in
sn , de
yip, var gcyle yzme bir tokat ald ki, gzlerimden ate sal
d. Tokad , oyun gerei deil de gerekm i gibi vurdu.
Mele Asm yani H am it Aa atna binip kye gidecekti. Ben ve
birka feqi arkadam da rol gerei yolunu kesip onu dvecektik.
Feqilere, Haydi, gnlnzn istedii gibi vurun, dedim. Atn
stmze srnce ver Allahm ver, baladk dvmeye. Acdan ba
rd ve kaarak, eydaya snd:
eyda, imdat! Bu Cegerxwn beni gerekten dvyor. l
dm, bittim , dedi.
Oradakiler glerek, Onu tokat atarken dnecektin, dediler.
Sinan: D iy arb ak r n Bism il ilesine bal b ir nahiyedir.

113

akayla balayan bu kavgamz nam yapmt.

Bir keresinde de kymze iki mele geldi. eydamzla bir
mddet tarttktan sonra az dalama girdiler. Bunlardan biri
M ele kriydi. Bu az dalandan sonra biz bu meleleri dverek
kyden kovduk. ki mele de gayet bilgiliydiler. Ama onlarn ey
damza stn gelmelerini kabullenemiyorduk.
Bir defasnda Bari aynda yzyorduk. Bizden grnmeyen
bir blmde de gen kzlar, kadnlar suya girmi hem amar y
kyor, hem de kendileri ykanyorlard. Birden uzaktan seslendiler:
Hey! Feqiler, gznz yumun biz geldik.
Gen kzlar, kadnlar gerekten de rlplak stmze doru
geliyorlard. Biz de gzmz sk sk yumup onlardan kamaya
baladk. O nlar ise, ekingenliimize glp ylece stmze gel
meyi srdryorlard.
D E R K E

D N M E K

ST Y O R U M

Bu kez bir ncekinden farklym. Bir nceki kez D erikte oldu

um zaman paraszdm. Bu nedenle medreseden dar kamyordum. Tm iim gcm okum akt. Eski psk elbiselerim vard.
Elbisemin dirsekleri, diz kapaklar delinmiti.
Daha nce de anlattm gibi, Hac ehmusdan elbise alrm,
ancak parasn henz vermemitim. imdi param var. Ele gne
kar mahcup olm amak iin H acnn parasn da vermek istiyo
rum. Ama gerekten H acnn borcunu vermek mi, yoksa beni Derike eken baka bir ey mi var, orasn bilemiyordum. Ancak be
ni D erike gtren baka bir duygu olduu akt. imde, sonu
yokluk ve lmle de sonulansa yle bir ate yanyordu ki, tanm
layamam.
Ben ile M ele Eli, Sinandan kp A ltnakara* (A ltoxere) git
tik. Geen yl Y ew anixde ders aldm hocam M ele Evdlmecid,
imdi Altnakara gelmiti. Altnakarda ok eski ve sayg duyulan
bir medrese vard. Orada Revvdineim kitabnn yazar Axtepeli
* Altoxer (A ltakar): D iy arb ak rn n ar ilesine bal, ro p rak lar geni bir ova
ky.

114

eyh Evdrehm ann* ocuklar da vard. eyh Evdrehmann o

cuklar, ate gibiydi, onlara katlanm ak imkanszd. ok m ark
tlar. Zevklerine dkndler.
Daha nceleri de duymutum. eyh Evdirehmann kitaplnda
ok deerli ve paha biilmez kitaplar vard. Baka yerde ei benze
ri bulunmayan binlerce eser eyh Evdrehmann kitaplnda bu
lunurdu. Ama faydalanan yoktu, sahipsizdi. Sadece eyhin olu
Eskeri bir eyler yapmak iin abalyordu. Ama babasnn brakt
saygn gelenei srdrmekte zorlanyordu. By eyh Hesip
ise ky brakm D iyarbakrda yayordu. Ara sra kye uruyor
du. Kye gelilerinden birinde eydamla birlikte ziyaretine gittik.
Ama o ziyaretimizde, neyden ve meyden baka bir ey konu
mad. Dinden uzaklat kansna kapldk. O zamanki l
mz buydu. Eer biri iki iiyorsa ktyd ve dinden uzaklam
t. Din eitimi gryorduk, dinin dndaki kltr haram ve
gnah idi. Hesipin alim biri olduunu ok sonra rendim.
Bir mddet Hesipin yannda kaldk. Benim derlemem olan
W eso strann o zaman eyh H asipin k olan eyh Beh
etten renerek ezberlemitim. Bu trky ok sonralar derle
dim. Kk kardeleri Behet W esoyu dnlerde sylerdi. Bir
gz krd. Dnlerde kadnlarn koluna girer, trky onlarla
beraber sylerdi. Bu dnlerin birine bizi de gtrd. Bizi kzla
rn dn alaynn iine srd, bard:
Vur davulu, yaamak dediin bartr, birbirini sevmektir.
Orada anladm ki eyhlik ve din kurumu eskisi gibi deildi. G i
derek dalyordu. eyhlik hiyerarisi yok oluyordu. Yallar sa
* eyh E vdrekm ane A xtepi : D iy arb ak rn n ar ilesine bal A ktepe (A xtep)
kynde H icri 1 2 7 0 (1 8 5 0 ) ylnda doan eyh Evdirehm ane A xtepi, 2 9 M art
1 9 1 0 ylnda yaam n yitirm itir. A ncak 12 Eyllden n ce yaynlanan Dev
rimci D em okrat G enlik dergisinin 5 ve 6 . saylarnda yaynlanan b ir m akale
de, eyhin lm tarihinin 5 u bat 1 9 0 5 olduu yazldr. eyh Evdirehm an,
Rcu'dneim ve Ditvana Ruhi adl iki K rte eserinin yan sra Kitah Kefizzek m ile Kitab-l Ebriz adl iki A rapa eser de yazm tr. eyh Evdirehm ann
mezar halen A ktepe kynde, babas eyh h a sa n i Nttraninin trbesindedir.
D aha nceleri y asak lanan , an cak son b irk a yldr yeniden yaplm aya bala
nan ve her yln 2 0 M aysnda dzenli o la ra k yaplan trenlerde, bazen o n bin
leri bulan sayda K rt, eyhin ve babasn n m ezarn ziyaret eder.

i5

hipsiz kalmt. Krdistann eyhleri, atalarnn yaptklarn yapa

maz duruma gelmilerdi.
KAMILI* EYH OLAYI
eyh emsedin ile eyh Nuredin kardetiler. emsedin Kamlda, Nuredin ise Z ek o da oturuyordu. ki ky birbirine yaknd.
Ksa srede bir sz yayld civara. Gnah syleyenin boynuna;
denilene gre, emsedin vey anasn nikahna alm ! .
Nuredinle ailenin dostlar toplanarak, Bu dedikodular, sana
ve ailemize yakmaz. nsanlar bu saygdeer ailenin dedikodusu
nu yapyor, derler emsedine. emsedin ise, vey anas olmadan
yapamadn syleyerek, onu nikahladn dorular.
Gelimeler zerine Nuredin D iyarbakra giderek, kardeini
devlete ikyet eder. M ahkem e emsedini D iyarbakra ararak
ifdesini alr. emsedin, hakim karsnda da iddialar reddetmez.
H akim in tm srarlarna, yle deme eyh Efendi. Bu sizin aile
nin raconuna yakm az, demesine ramen, emsedin sylediin
de direnir. Bunun zerine H akim , Y a bunun'eriatta yerinin ol
duunu ispatlarsn, ya da seni idam ederiz, kararna varr.
eyh Efendi, Ben babamn z olu deilim, ondan olmadm.
Bu nedenle onun eini nikahma almam caizdir, diyerek, hem .ka
rsndan vazgemez, hem de idamdan kurtulur.
Kardei Nuredin de bilgili biriydi. O da yant olarak, Eer bi
zim babamzdan deilse, baka bir babadandr. O zaman bizim ai
leden saylmaz. Alsn karsn eksin gitsin. Babamzn miras ona
dmez, der.
Hakim bunun zerine:
Peki sen o babadan olmadn ispatlayabilir misin? ahitle
rin var m? diye sorar.
eyh emsedin, iki ahidini H akim in huzuruna arr. ahitler,
mahkeme nnde yemin ederek, hakimin sorularn yantlarlar:
Annesi bize anlatt, dedi ki; ocuklarm n babas evde yok
* Kaml (Q am iIo): N usaybin ilesine kom u olan , an cak Suriye denetimimle
bulunan, Krt ilesinin addr. Nfusu 150 binin stndedir. Cegerx\vnin me
zar halen bu ilede bulunan evinin bahesindedir.

116

tu. Evimizde ok yakkl bir hizmeti vard, onunla yattm. em

sedin bu hizmetiyle yattktan sonra old u, dediler.
ahitlerin ikrarndan sonra H akim karar verdi:
Sana aile miras dmez ancak bu kadnla nikah kyman ca
izdir.
emsedin idamdan kurtularak evine dnd. Mritlerini topla
yp kardeine gitti:
Ben kendimi lmden kurtarm ak iin yle syledim. Asln
da yalan syledim. ahitler de yalancyd, dedi.
ahitler de, yalan sylediklerini anlattlar. ki karde barp
anlatlar, herkes yerinde kald. Kaml eyhinin bu olay dilden
dile dolat. Birok insan, M slm anlk kalmad. Bir eyh bunu
yaparsa, mritleri ne yapar? Aalar, zppeler, sarholar ne ya
par? diyorlard.
Cahil sofiler, mritler ise olay kendilerine gre yorumluyor
lard:
A llahn dedii olur. Demek kaderi yleymi. Alna yazlan
bozulmaz. eyhin yapt gnah deil. Allah onun duasn st
mzden eksik etmesin.
Bu olay M ele Yusfe Kenani bir iirinde anlatyor. iirin sade
ce ilk msralar ezberimde:
Ne ems e, zulam e, kewi tari ye
Ji b me helal kir kuta d iva...............
ems deil, adamdr, ama tam isli karadr
S.... anamz, anay insana helal sayandr
Yalan ve iftiraysa, gnah vebali anlatanlarn boynuna. Ama
Mele Y u sfn iirinin yalan olduuna da inanmyorum. Kimse
evrenin en etkili eyhi hakknda iftira retme cesaretinde buluna
maz. Ben bu olay emsedinden yana veya kar olduum iin
yazmadm. Ben bu olay yazarak o zam anki insan ilikilerini,
olaylar en doru biimde anlatm a abasm daym . Benden sonra
ki kuak Kiirtlerin sosyolojisini daha iyi tansn, daha iyi bilsin di
ye, bu olaylar anlatyorum.
Benim ilk divanmda eyh emsedin, Krdistan ehidi olarak
117

geer. O , eyh Said isyannda idam edilenlerden biriydi. Bu ne

denle ona deer verdim. Nerden bilebilirdim ki o da evresindeki
yalanclardan biridir. H atta evresindeki hrsz ve dzenbazlar
ona benzemi. Onun idam edilmesi de demekki dnemin bir ge
rekliliiymi.
ZLANLI EYH

HAL D ALES

eyh Halide inananlar ve tanyanlar ona eyh X alk, eyh

R zk diyorlard. Ben de mftnn olu Mele Sleymandan
duydum, o da, eyh, Xalk ve Rzktr diyordu.
Kardei Mele Sleyman yantlad:
Hay evin ocan yklmasn. Peki eyhin R zksa, sen neden
dilencisin?
M ele Sleyman kardeine kzd:
eyh senin imansz olduunu, zaten sylem iti!.. O , senin
dnya maln ok sevdiini biliyor. Onun iin sana zenginlik, ba
na da iman veriyor.
Necmedin bunun zerine, Eh! Eer gerekten yle bir yetene
i varsa, bana zenginlik vermeye devam etsin, im an senin gibi
eeklere lazm , diyerek kardeini yantlad.
eyh H alidin mritleri arasnda kolar ve koyunlar var
d. Kolar buu buu, koyunlar ise mee m ee diye barrlard.
Bu mritler de birbirleri ile sevitiklerinde koun koyunla iftle
mesini taklit eder, ayn sesi karrlard.
Denilene gre bir keresinde Ebedin ko olmu, G uloda koyun.
Ebedin bu ekilde G ulonun kndan ayrlmazm. Ayrca kadn
mritlerin balarn eyhin gsne koyarak kucana oturduu,
eyhin de kulaklarna gizlice baz szler fsldad anlatlrd. Bu
Kadn mritler bylece ge ererlermi. Ayrca bu mritler ara
snda mum snd olarak bilinen oyun da oynanrm.
eyh .Sait Isyannda Trkler Quba K alikoyu (Rekota Trbe
si) top ateine tuttuklarnda, Belekallar da bir T rk alayn oldu
u gibi yok ettiler. Rekota Trbesi, mridler iin kutsal bir yer
di. Bu trden Krtler eyhin trbesine saldrlnca kzyor ve ya
ntn ksa zamanda kahram anca!!) veriyorlard.

Bylesi insanlardan, bylesi eyhten ne beklenebilirdi? Oysa

artk yirminci yzyla girm itik; bakalar aya gitmek istiyordu;
demirler gklerde uuyordu; teller sesimizi Londradan Kiirdistana ulatryordu; elektrik denen nesne dnyay l l tmt.
Biz, Krt insann amza tayalm , ilkel ve a d kalm
insanmz deitirelim istiyorduk. Arzumuz onlarn doru ve ken
dine yakr bir yola girmesiydi. O nlar aydnlansnlar diye kendi
mizi yakp k ettik, lkemize k olduk.
EYH EHMEDfi X1ZNA
Bir gn eyh Ehmede X zn ann mritlerinden olan serseriler,
Dayr-ul Zahferan* (Derazaferan) kyn basarak, Patriki tehdit
etmiler. Parrike, Y a kelimeyi ahadet getirirsin, ya da lr
sn! demiler.
Patrik alim bir adamm; M adem kelimeyi ahadet getirece
im, brakn ykanaym. Abdestsiz kelimeyi ahadet olur m u?
demi.
Serseri takm Patrike inanm. Patrik telefonun olduu odaya
giderek, M ardinden asker istemi. Bir sre sonra askerler gelerek
Dayrul Z ahferann etrafn evirmiler. Patriki tehdit eden serse
rilerin tm yakalanarak M ardin cezaevine konulmu. Onlardan
biri durmadan ayakkab ekeceini kulaklarna gtrp eyhine
telefon ediyormu:
Alo alo, eyh Ehmed; hepimiz ierdeyiz, gel bizi kurtar.
Ne eyh, ne de bakas gitti onlarn yardmna. Bilmem ka yl
da cezaevinde yattlar.
Bir defasnda T ilfaristen dnerken sofiler kyn glne gir
milerdi. Gl ok kirliydi ve drt etraf kirden yosun balamt.
Bana, Bu suda nur vardr, ykanana nur yaar, dediler. nk
$eyh Ehmed onlara yle demiti.
eyhin lmnden sonra eyh Ehmed lm em i, diye ortada
dolaan bir ksm mrit vard. O nlara gre eyh, geceleri karsDayr-l Z ahferan (D era Z aferan ): M ard in ilinin 8 km dousunda, geni bir
alan iinde kurulu, tannm b ir Sryani kilisesidir.
119

nn yatana gelip yatmaya devam ediyormu. Ama akl banda

olanlar bu sylemlere inanm yorlar, Yalan sylyorlar. eyh Ehmed byle eyleri sevmezdi, diyorlard.
Daha eyh hayattayken bir defa evine gittim. eyhin yardm
clar, Kendini yka, bana da bir bez kapat. Kalbinde de bir yer
a ki, eyhin nuru bir imek gibi iine aksn. O zaman keramet
sahibi olur, hatim indirirsin, dediler. Ben dediklerini yapmadm.
Herhangi bir kerametimin olmamas da belki bundandr! Oysa
bana yaptrmak istediklerini yapanlar oktu. Herkes umutla g
zn kapatarak eyhten keramet diliyordu. Gzleri kapal bu in
sanlar bylece eyhin ne yaptn gremiyorlard. Ben, bu seans
lardan birinde denileni yapyormu gibi davranarak gzlerimi er
ken atm . eyh azna bir eyler koyup iniyordu. Benim yan
ma geldii zaman yzme frd. Nefesi karanfil kokuyordu.
eyhin kerametlerinin yalan olduunu daha o zaman anladm.
Bir defasnda da iki kadna muska yazmt. M uskalardan biri Ebdulah Mevazninin bir yazs, dieri ise bir gazete kupryd.
Bir keresinde ise eyh Ehmedin kars, H anm dan ok deer
li bir yazmasn dn almt. H anm , annesiyle birlikte emanet
verdii yazmay geri alm ak iin eyhin evine geldi. eyh Ehmedvin ei, H anm a, oktan beridir byle bir yazmam olsun is
tedim. Ama bir trl elime gemedi, demi. Bunun zerine H a
nm da yazmay alarak Y ad enin bana koymu.
Bu krlk deil de nedir? Bu krlk, bu cehalet, bu ilkellik ne
zaman milletimizin yakasn brakp gidecek? Bu soruya en doru
yant tarih verebilir kansndaym. Elbet tarihin bu yant verebil
mesi iin de, gelimi ve ekonom ik zgrln kazanm bir top
lum gereklidir.
EYH BRAHM

HEQ

eyh Huseye Basretin ailesi, Botandan Aitaa kadar say

lan bir aileydi. Kendileri, ecerelerinin Seyid Elwane Hemevviiere
dayandn sylerlerdi. Oysa kkenlerinin Kiirt olan Zebari ai
retinden geldii yaygn bir kanyd. Yurtsever dnceler Krt
halknn arasnda yaygnlat bir dnemde, eyh brahim olu

nun adn Elvvan koydu. Bu bir Arap ismiydi. eyh brahim bylece Krt olmadn, Arap olduunu aikr ediyordu. Yani o,
ayak takm olan Kiirtlerden(!) deildi. O , seyid kkenliydi ve
Arap erafmdand! yle ya, neden olmasn?
Bir defasnda arkadalarm z beni eyh Ibrahim e H eqiye, M e
le Eliyi de eyh Ehm ede gnderdiler. Amacmz zerimizde yo
unlaan olumsuz propaganday gidermekti. O nlar admz gavur a karm lard. Biz ise onlar partiye kazanp yurtsever saf
lara katmay dnyorduk.
eyh brahim in evine gidince, beni hemen yanndakilere tantt:
Bu adam tanyor musunuz? Bu adam o gavur denen ki
idir. Ad da Cegerxw ndir. Adn duymadnz m? dedi.
Yanndakiler:
T a b ii, tabi duyduk, diyerek balarn salladlar.
eyh brahim devamla:
ite Cegerxwn burada. Bu ocak en sonunda onu da imana
getirdi. Bakn, o bile geldi eyh Huseynin kapsna snd.
Bunun zerine arkadalara haber gndererek, eyh kendinden
baka bir ey grm yor, bunun partiye faydas olm az, dedim.
Bir mddet sonra D o k to r Nafiz Beyi gndererek beni geri a
rdlar. aresiz, hibir ey yapamadan geri dndm.
eyh brahim in evindeyken bana bir ryasn anlatmt:
M ele eyhmus, o okuduun K urana yemin ederim ki, bu
gece ryamda babam grdm. Bana, H eqim, bir seslen de m
ritlerin toplanp gelsinler, beraber M ahere gidelim, dedi. Bir
arma herkes geldi, topland.
Szn tam am lam adan araya girdim:
Allah ede de en arkadaki ben olm ayaym .
Gld:
Ulan szm kestin gene, dedi. eyh brahim sznn so
nunu getiremedi.
Bir ara brahim Bekri ile birlikte Suriye Parlamentosuna mil
letvekili aday olm utuk. Onun iin Cizre halknn arasnda pro
paganda gezileri dzenliyorduk. Bu arada brahim Heqinin k
yne de uradk. eyh kylleri camiye toplam sohbet ediyordu.
Bize eneref yksn anlatt:
Z

 Okuduun K urana yemin ederim Cegerxwn, keramet var

dr. Byle bir gnde bizim sofiler emerefe gitmiler. Derede abdest alrlarken, suyun stnde bir akrep grmler. Derenin te
yanndan bu yanna bir kurbaann srtnda geiyormu.
Akrep, kurbaann srtnda derenin bu yanna gemi. Kyl
ler sofiye seslenmi, 'G elin, bakn bir akrep. Sofi onlara seslen
mi, Durun, ldrmeyin, onda bir hikmet-i ilahi var. Akrep ora
dan kye geerek uyuyan bir adamn yatana girmi. Bir mddet
sonra tekrar derenin kenarna gelip yine kurbaann srtnda kar
ya gemi.
Sofi kylye dnerek, imdi benimle gelin, Hikmet-i lahiyi
grn, demi.
Birlikte kye gidip adamn yorgann kaldrmlar ki, ne gr
snler? Adamn yatanda kara bir ylan yok muymu? Meer y
lan tam adam sokacakken, Allah- Teala akrebi gndermi. Sofi
kylye bu kerameti gsterdikten sonra, Demek Hikmet-i ilahi
bu im i, demi.
Bu uyduruk hikyeyi eski bir kitapta okumutum. eyh bra
him hikyeyi, kendi sofilerinin bana gelmi gibi anlatyordu.
Kalkp gittiimizde brahim Bekri hl kzyordu:
Bir de ad eyh olacak. Utanmadan yalan atyor. Peki bupun
verecei bilgiler, yetitirdii sofiler mi bu memleketi aydnlatacak?
Bir keresinde eyh Ehmedin evinde, zedin, bize hangi artlar
da oy verebileceini sylyordu:
Kardeime aldrma. Eer yanmda namaz klarsan, oyumu
sana veririm. Ama gazetelere yaz yazar, Ben komnistim deme
ye devam edersen, bin namaz klsan da sana oy vermem. Kom
nizm sadece din dman deil; tarlalarm zn, mal-miilkmzn
de dmandr. Bu ekilde size oyumuzu vermeyiz.
Komnist olmadma ne kadar yemin ettiysem de Izedini
inandramadm. En sonunda, Madem yle, gazetelere komnist
olmadn yaz, dedi. Ben ise, Vallahi bunu cezaevlerinde de da
yattlar ama yapmadm. imdi de yapm ayacam , dedim.
Bir defasnda da ben, D oktor Nafiz Bey, Arif Bey ve birka ar
kada birlikte eyh brahim H eqiiyle bayramlamaya gittik. Bize
cin hikyeleri anlatm aya balad:

 M ele eyhmus, okuduun K urana yemin ederim, cinlerin

varl dorudur.
N e diyebilirdim?
Pek tabii eyhim, cinler vardr.
eyh devam etti:
Geen gece odamn kapsn kapatm , ierde Delail-il
X eyrat okuyordum. Usulca kap ald, birka adam ieri szl
d. Onlardan biri beni yanndakine iaret ederek, te bu eyh b
rahim Heqi Efendidir. G it elini p, tvbe e t, dedi.
Adam geldi nmde diz kp boyun edi:
Kurban olduum, sana tvbeye geldik. Bize ne istersen em ret,
dedi.
Ben de cevap verdim:
Siz kimsiniz, buraya neden geldiniz?
Biz Gresiw erin cinleriyiz, eyhimize tvbe etmeye geldik.
Ne emrin varsa syle, dediler.
Birden aklm a geldi ki, Gresivverliler geceleri cinlerden uyuyamyor, her gece cinler ky talyormu. O nlara emrettim:
Tvbenizi kabul ederim. Ancak bir daha Giresiweri talamayn,
dedim. Szm dinlediler. Bir daha da Giresivveri talamadlar.
eyh tbrahim, hikyesini tamamladktan sonra gzlerime bakt:
nanmyorsun deil mi? Vallahi ve billahi gzlerimle gr
dm ve anlattm dorudur.
Krtler, Yemin pazarln zdr, derler. eyh, inanmayaca
mz bildii halde epey yeminler etti. Hikyenin yalan olduunu
bile bile insanlara yutturmaya, onlar kandrmaya alyordu. Bu
gibi hikyelerle kyly daha ok egemenliine alm ak, daha ok
smrmek, beyinlerini daha ok ykayarak, onlar kolaylkla y
netmek istiyordu. Bu kadar yemini bu yzdendi.
Kalktmzda A rif Bey kfr etti:
Bizi ynetenlere bu kadar byk yalanlar yakr m? Bizim
gibi insanlara da byle kaba yalan atlr m yahu? Bizim inanmyacamz bile bile hem de. Bizi de cahil kylden sanyor. Bu ka
dar cahillik olur mu?
Arif Bey at azn, yumdu gziinii. Biz de dinledik. Sonra ba
na dnerek:
Yahu neden yalanlarn yzne vurmazsn? dedi.

113

Ben, Biz ne sylesek bo. Ne yapabiliriz k i? dedim.

Bir defa kardei eyh Mhemed efike syledim:
eyh, dedim, artk Krdistan uyand. Sizin yeriniz buralar
da kalmad.
Bana cevap verdi:
O kadar sevinme Cegerxwn. Biz olduka bize inanan eek
Kiirder de olacak. Bizden sonra da dzenimiz devam edecek. Biz
zengin insanlarz. ocuklarmzn gelecei sizin ocuklardan daha
parlak. Bizim ocuklarm z okuyacak, sizinkiler okuyam ayacak.
Sizin ocuklarnz yine bizimkilerin eline su dkecek. Bizim o
cuklarmz eyh, sizinkiler mrit kalmaya devam edecek.
eyhin syledikleri doruydu. nsanlar onlara kul kle idi ve
varn younu gnll olarak onlara veriyorlard. ocuklar ky
llerin ocuklarndan daha tahsilli idiler. Yoksul kylnn ne
halde olduu eyhin umrunda deildi.
Bir gn brahim H eqinin adamlar Tileiri bastlar. Orada
byk bir okul oluturmutuk. Kz-erkek, tm kyl ocuklarn
okutuyorduk. eyhe gre Tileir gavur olmutu. Sofileri baskn
dan sonra baryordu:
Gelin gelin bakn, Filistini aldk.
Onlara gre Tileir Filistindi. nk okulda seviyeli eirim
yaplyordu. stelik Tileirde M ele Nami vard ve benim iyi bir
arkadamd. Birlikte aydn insanlar yetitirmek istiyorduk. Onun
iindir ki bize gavur diyorlard.
Okulu M ele Nami kendi elleriyle svamt. ok defa defter
kalem alp ocuklara datyorduk. Birka okulun temelini de ben
atmtm.
Kyl ocuklar okumak iin can atyorlard. Kzlarla erkekler
ayn snftayd. eyhe gre ise brn bunlar gavurluktu. Biliyor
lard ki byle giderse Zalolu Rstem in grz balarna alna
cak, onlarn ve ocuklarnn yenTleri azalacakt.
EYH H A MID
eyh Ham idin ailesine, ahe M ardine (M ardinin ah) derler
di. M ardinin byk blm dinsel olarak eyh Hamidin ailesi
4

ne balyd. M ardin, D ara, T n a t, Eynkal, Ehmedi, Sulan ile N u

saybinin dou kesimi bu ailenin elindeydi.
Yrede eyh Hamid olarak tannan M ele Hamid, daha nce
leri Siirtte eek palan yapyormu. Medreselerde okuyup mele
olduktan sonra da kendini eyh ilan etm i. M ardinin ah olmas
ise eyhlik dneminin rndr. eyh H am it, Biz Krt deil, se
yit soyundamz, A rabz derdi. Bu yzden eyh H am itle aramz
da ok sert tartm alar olurdu. H atta bazen bu tartmalar kfr
lemeye kadar giderdi. Bu tartm alara ramen eyh bana kzmaz,
aramzdaki diyalogun srmesini isterdi.
eyh H am idin olu eyh Beir, daha nceleri Dar kynde
otururdu. Bu kyde deirmeni, sulak tarlalar, arazisi vard. Ba
bas kylden epey alm , ocuklarna da iyice bir miras brak
mt. Beirin Heybetilah adnda bir kardei daha vard. Beir bil
gili ve giriken biriydi. A ncak nedendir bilmem, Krtlere byk
garezi vard; Krtleri hi sevmezdi.
Beir zaman iinde btn maln satt. Paralarn cahil chela
ya, melelere, fcqilere, dervilere yedirdi. 1925 eyh Sait ayaklan
masndan sonra da birok Krt zengini ve politikacs Anadoluya
srlnce, Beiri dc srgne gnderdiler. Beir, bu srgn dne
minde sakaln kesmi; ayrca, aanl M ukri Beyin kzndan (ay
n zamanda eyh M asum un da annesidir) olan kars Kafiyeyi de
boayarak, onun bir T rk le evlenmesine raz olmutu. Beir, da
ha Kafiyeyle evliyken onun stne kuma olarak birka kadn ge
tirmiti. Ama bu kumalarn hibiri Beire yar olmad.
Beir, srgnl bitip D ara, oradan da Amuda geldiinde
sakalszd. M illet grmesin diye azna mendil kapamt. Bir
mddet sonra sakaln tekrar uzatt. Dorusu sakal Beire ok ya
kyordu. Buday tenli, ince uzun biriydi. Kardei Heybetilah ise
pek irin saylmazd. Kardeinin aksine iman, gbekli biriydi,
berinden zor kalkabiliyordu. H eybetillahn ei, ayn zamanda
amcasnn kz olan Peyruzxan ise gzel ve alml bir kadnd. An
cak eyh onunla pek geinemez, uann kars H anifenin peine
taklr dururdu. Hanife, ksa boylu, irin bir kadnd.
eyh Beir Amuda tanmadan nce onunla birka kez kar

latm. Bir defasnda beni hanmlarna alg almam iin ard.

Sekiz-on feqi ile konana gidip birlikte elendik. Elenceye kat
lan gzel hanm lar bizi gzaltndan szp duruyorlard. Amuda
gelilerinden birinde ona ttn sarp kutusuna koydum. Beir, ba
na dnerek, Eer yanma gelirsen sana dolgun bir cret veri
rim , demiti. Ben ise, Okumaya geldim eyhim, yoksa eyhle
re hizmet iin deil, diyerek teklifini reddettim. eyh Beir, her
eye ramen beni takdir ederdi.
Konuyu burada kesip, Derike dnm olayna yeniden gele
lim...
Geceye doru A ltnakardan yola ktk. Kn ortasyd. Her
yan kar kaplamt. Tipi vard. Yolculuumuz esnasnda kimsele
re grnmek istemiyorduk. O dnem yol kesmeler yaygnd. s
tne dayak da diyebilirdik. Bu nedenle geceyi semitik. Neden
dayak yiyelim ki?
unu da belirtmekte yarar var. A ltnakarllar bizden ok mem
nundular. Israrla yanlarnda kalmamz istiyorlard. Dorusu biz
de kalm ak istiyorduk. A ltnakardaki rahat baka yerde bulama
yabilirdik. Ancak burada okum ak'm mkn deildi. rencilerin
birou mark ve zppe idi. Okumak onlar pek ilgilendirmiyor
du. Biz ise onlar gibi olm ak istemiyorduk.
Dn yolunda karda koar gibi yryorduk. Btn gece ve
gn boyunca yryp X a n k a , oradan da K d u r*4 kyne ula
tk. Kyn melesinin evine konuk olduk. Mele bizi ok iyi kar
lad. st bamz ykamamz iin scak su hazrlad. Akam M elenin evinde uyuduk.
Ertesi gn hava am t, gnlk gnelikti. Karlar erimi, su
lar, yukardan aaya yetim analarnn atlar gibi, adeta elm as
masna parldayarak szlmeye balamt. Biz yola kmadan
herkes ynn gnee dnerek Allahn bereket ve hikmetine dua
etti, umut diledi.
* X am k (K onak): X a n k nahiyesi M ardin iline baldr. n ar ile M ardin arasn
daki anacadde zerinde, 2 0 . km dedir. N ahiye gnm zde, X am ka Je r (Aa
K onak) ve X am ka Jo r (Y ukar K onak) olarak ikiye ayrlm tr.
* * Xdur: X a n k a bal, gem ite tannm medreseleri olan kyn addr.

Dalarn doruu adeta bulutlara dokunuyor, vatanmzn y

celiini tm dosta dmana gsteriyordu. Derin vadiler, bal
dev gibi azn am t. Kyler ise uzaktan nisbeten souk bir g
rnt veriyordu. Davarlar, srlar henz kyden km amt. Sa
dece birka bacadan kara dumanlar ykseliyordu. O nlarda, gk
yznn sonsuz boluunda bir anda kayboluyordu. Kyl, sahi
bi olduu bu Krt topraklarn cehennem souundan korumak
istiyordu. yle ya! Onlarn en byk dman souktu. Z er
dtn torunlar, hep onun ateiyle yurtlarn savunmulard.
Kylden hatr istedikten sonra arkadam la yola ktk. Ne
kadar yrdk hatrlamyorum. Bir mddet sonra evraiye var
dk. O ewai ki Qadi Sadun orada can vermiti; o evvai ki M e
le Ebdulahn nefis stran larn syledii yerdi.
Ertesi gn Hac Osmane Reonun olu tlyas Efendinin ewaide olduunu duydum, llyas Efendi, dost akrabay ziyarete gelmi
ti. Onunla ok iyi dosttuk. Bir nceki yl geimime o yardmc ol
mutu. Ei Seyre bana ok deer veriyordu. Yannda olduumuz
dnemde bize ok iyi bakyorlard. Bazen de lyas Efendinin renberi X orin, yank sesiyle Hesene M usay sylerdi, bize. Eer llyas
Efendiyi bulamazsak, Derike gitmemiz zorlard. Mazdan
aamazdk. Yol haramileri, ekiyalar bizi soyar soana evirirdi.
Biraz aradktan sonra llyas Efendiyi X a ro k kynde bulduk.
Bizi grnce ok sevindi, bir o kadar da gzel karlad. O gece
kalmamz iin bizi kyllerden birinin evine gnderdi. Akam
Aann odasnda toplannca, Qadi Sadun stne yaklm bir at
sylemesi iin Hesene Bezikeyi ardlar. Hesen pek istekli deil
di. llyas Efendi:
Yahu Q adi Sadun stne sylemeye, onu anmaya demez
mi? dedi.
Hesen, biraz nazland. Aaya dnerek:
Artk sylememeye yemin etmitim. Yine de syleyeyim.
Qadi Saduna bir iki sz dizdim. Ama iyi mi ettim , kt m et
tim? Bilmiyorum, dedi.
Hesen, elini kulana gtrp sylemeye balad. Hesenin
hem sesi hem de sz geekten gzeldi. Bir o kadar da dokunak
lyd. Q adi Sadun At ; ona methiyeler diziyor, Sadunun yiitz 7

ligini anlatyordu. Tam bir yrek yangn idi. Bu konu benim Hozan u Torevanen Kurd kitabmda daha detayl yazlmtr.
O gece X aro k kynde kaldk. Ertesi gn Aayla baka bir k
ye gittik. Bu kyn ad sanrm Xerabre idi. X erabrete Hemo
Reik ile iki adam Aann huzuruna silahl olarak ktktan son
ra, silahlarn Aan nne koydular:
Aam, biz sana kar deiliz. Sen, Hac Osmane R eonun
olusun. Sana snyoruz. Bizi balar msn, ldrr msn se
nin vicdanna kalm , dediler.
lyas Efendi, tfeklerini almalarn emrederek, Senin gibi yiit
ler vurulmaz, deyip Hemoyu alnndan pt. Bir mddet H am oyla
oturduktan sonra yemek yiyip beraber yola ktk. Derike doru gi
diyorduk. Mele Eli ile rahat konuabilmek iin, grubun biraz nn
de yryorduk. Anszn iki silahl adamla burun buruna geldik:
Kprdamayn! Kaarsanz vururuz!
Biz feqiyiz. Eeqileri soymak olur m u?
Feqi-meqi anlamam. Ya cannz, ya malnz...
Onlarn bir ey yapamayacan biliyorduk. nk arkam z
dan bir sr silahl adam geliyordu. Peimizden gelen silahl adam
lar grnce kendilerini telala bir kayann arkasna atp silahlar
n yola dorulttular.
lyas Aa bard:
Ulan kimsiniz? Neyin nesisiniz? Hele bir buraya gelin.
Y ok yok, gelmeyiz, ekin yolunuza gidin. Bizimle iiniz yok,
dediler.
lyas Aa srarla, Gelin gelin. Size yemin... Kimse size dokun
m ayacak, diyordu. eteler ise, Y o Aa; biz senin dengin deiliz.
Sana kim ne yapabilir? Heso Tarini bize sz versin. Koskoca lyas
Efendi ile konumak ne haddimize, diyerek Aay yantladlar.
Heso Tarini grubun iinden karak, Gelin, ortaya kn. Kim
se size dokunm ayacak, dedi.
ki harami ortaya kp Aann yanna geldiler. Elini ptler.
Aa sordu:
Hangi kydensiniz?
Heso Tarini onlarn yerine cevap verdi:
O nlar bizim civardandr, dallardandrlar.
12.8

 Bizim feqileri mi soyacaktnz? Hay dinine yandm, feqi

de soyulur mu?
Haram iler, Vallahi yetimesen feqilerde don klot bile brak
m azdk, dediler. Hepimiz onlarn bu ak szllne katla ka
tla gldk.
D erike doru yola koyulduk. Nedendir bilmiyorum. D erike
yaklatka yreimin cokusu olaanst artyor. Braksam alev
alev yanacak gibi. Diyarbakrh biri de atm a binmi, bizimle De
rike doru geliyordu. Hatrladm kadaryla srs alnm, bu
nedenle tlyas Efendiden yardm istiyordu. Hava alabildiine so
uktu. Yam ur yayordu, yollar kar kaplamt. Hepimiz slan
mtk. Souktan nefes bile alp veremiyorduk. Byklarmzdan
sular szlyordu. Diyarbakrh souktan sarsla sarsla titriyor
du. Aa, D iyarbakrlya dnerek:
At srtnda rsn. n aa biraz yr de, sn, dedi.
lyas Efendi bana dnerek, Haydi feqi, ata binme sras sen
de. ansn varm , dedi.
Yorgunluktan lyordum. Hemen ata atladm. Derike yakla
nca Aa at durdurdu:
Yahu yetmez mi? Brak da adam bari ehir iinde atma bin
sin, dedi.
D erikin yaknnda ikiye blndk. Bir ksm Aayla D erike
doru yola koyulurken, Heso Tarini ile dierleri ise yukar yoldan
gittiler. Belli ki Heso T arin inin jandarm ayla sorunu vard.
Yine D erikteydim. Bizi tanyan eyh, mele ve feqilerin phe
leri gzlerinden okunuyordu:
Bu souk k gnnde bunlarn Derikte ii ne? Bu soukta ne
den yerlerini brakp gelsinler? Cegerxwn Derike niye geldi, acaba?
Yoksa buradan birilerini mi karacak, dediklerini hissediyordum.
Bahar bir kez daha gelmiti. Hrmz, bir kez daha cihana pa
diah olmutu. Herkes bir kez daha cenneti yayordu. Bu gzel
bahar gnnde olaanst iyimserdim. H er ey bana gllk-giistanlkt. Bunlar dnrken, elime bir not tututurdular. ehr>n mfts M ele skender, hemen kendisini grmemizi istiyordu,
dorusu ok m eraklanm tk. Byk H oca, bizi grmek iin ne
den bu kadar acele ediyordu?
1Z9

Mele skenderin notu, ki saygdeer mele szleriyle bal

yor, hemen gizlice yanma gelin, iiniz var, szlerinden sonra
ise Mele skenderin imzasyla bitiyordu.
kircikli de olsa M elenin yanna giderek karsna oturduk.
Azn, tm hareketlerini dikkatle izliyor, bir eyler anlamaya a
lyorduk. Neden sonra, bizi armasnn gerekesini anlatt:
Biliyor musunuz, yllardr Deriklilerle aram bozuktur. M e
le Yuns kz kardndan bu yana Deriklilere kar mahcubum.
Ayn eyi sizin de yapacanz duydum. Deriklilere kar bir kez
daha mahcup olm ak istemiyorum. imdiden tezi yok kn gidin
buradan.
Biz telala M eleyi kararndan caydrmaya alyorduk:
Bu ne demek eyda? Bu da nereden kt? Allah hayr yaz
sn. Ne gnah iledik?
skender H oca, devamla:
H a?! Ne demek istediimi anlamadnz, diye kzd. Duydu
uma gre talann kzn karacakmsnz. O lmaz yle ey, kn
gidin D erikten.
Donduk kaldk. N e diyeceimizi ardk. Anlald ki ehirde
bizi istemeyenler vard. Mele de ikyete kanm t. M ele skender
M helm iydi. Onu ikaetm ek zordu.
Sylenenlerin hibir doruluk pay yoktu. Besbelli baz melelerbizim orada kalmamz istemiyorlard. Dncelerimizin D erikte
yaylmasndan rahatszdlar. Oysa yalnz okulda deil, tm ehir
de bilgimiz takdir ediliyordu. Bu durumda varlmz baz meleleri glgeleyecekti. Deyim yerindeyse, biz D erikte olduumuz sre
ce onlara ekmek yoktu. nk D erikte, M ft M ele Ehmede
Hac T a h irden baka kendini gelitirmi, halkn beenisini ka
zanm bir mele yoktu. O yzden bu gibi yalanlar yayarak bizi
Derikten srmek istiyorlard. Ellerine geen her frsat kullan
yorlard. Mele skenderin bu konularda hassas olduunu, D erik
lilerle arasn bozacak eyleri sevmediini biliyorlard.
aresiz, Anuda gitmeye karar verdik. Biz gittikten sonra M e
le brahim e ebi veya halk arasndaki adyla M ele Frdo, skender
H ocaya Arapa bir not gndererek, bizimle ilgili, ona, Cezakelah xeyren kesiren, diyor.
130

M ele skender bu notla gerei anlyor. Ancak bizi geri evir

mek mmkn deilmi. Daha sonra duyduumuza gre, M ele s
kender bu bilgiyi aldnda D erikten epey uzaklamz.
M ele Frdo Hristiyan bir babadand. Karsnn ad Frdo idi ve
onun adyla anlrd. Yremizde karsnn adyla anlan Melaye
Emine, M elaye Bezo gibi bakalar da vard. Melaye Emine Mele
Ehm etti, M eleye Bezo ise M ele Eli olarak tannyordu.
ehirden ktk. Amuda ulancaya kadar yolumuz birka kez
kesildi. Kimi zaman gizlenerek, kimi zaman ise tabana kuvvet ka
arak bir kye ulatk. Daha sonra Amuda ulatk. Amudda
uzun bir zaman kaldk.
D R D N C DEFA D E R K ' T E Y M
D erike bir kez daha gitmeye karar verdiimde, orada kalabi
leceimi hi tahmin etmiyordum. D aha nce Derikten kovuldu
um iin, beni barndrm ayacaklarn dnyordum.
D erike varnca M ele skender, bu kez gnlden ve gler bir
yzle beni karlad:
Allah seni korusun, inanyorum ki artk iyi bir melesin; ol
gunlamsn da... Allah da bilir ya, daha nce hakknda syle
nenler de yalanm, iftira olduunu ge anladm am a, oldu bir
kez. istersen yanmda kalp eitimini srdrebilirsin.
M ele skenderin szleri ile olduka gururlandrdm.
Artk M ele skenderin rencisiydim. Dier rencilerden da
ha bilgili ve daha aydndm. Bu durumumdan eyda da ok mem
nundu. te yandan eydann beni onurlandrmas ile daha da
glenmitim. Beni ekemeyen dier meleler ise karmda daha
gszdler. Bazlar utanlarndan, bazlar ise mahubiyetlerinden yzme bile bakam yorlard.
eyda okutm am iin bana birka feqi vermiti. Onlarn melesi
bendim. Dier melelere ise okutm alar iin feqi kalmamt.
Feqilerimden biri uo Aanm olu, dieri ise Mhelmi aa
larndan birinin oluydu. uo Aa, Karacada blgesinde ad
rn kurm u, olunun melesi olduum iin beni de konuk etmek
istiyordu. Bir keresinde olu bana, Babam , Bu bahar eydanla

birlikte gel. eydan da birka gn misafirimiz olur, buralarda ge

zersiniz, beraber gl glistan seyran eylersiniz, dedi, diyerek,
kendisiyle birlikte K aracadaa gitmemi istedi. Aann olu ve Feqi Mhemed ile beraber Karacadaa gittik, uo Aaya misafir
olduk. Her ikimiz de mele klahlarnn yan sra al-apik ba
lamtk.
Karacada yaylas gerekten gzeldi. Simsiyah kayalklar g
nein altnda l l parlyordu. D rt bir yan sulakt. Tam anla
myla gezilecek bir yerdi. Aynen eyh Evdirehmann bir iirinde
anlatt gibiydi:
Penre Q e re jd a x e n an e genim
ebeen li ber em , benm d r, b enm , (ye m in in ve m in)
K a ra c a d a m peyniri, buday ekm ei
rm a nn y an n d ak i karp u zu , benim d ir b e n im .

eyhin dediinden de anlalyor ki Karacadan peyniri de

pirinci kadar mehurdur. Bilindii gibi bu blgenin pirinci pek
namldr. Bu gezide anladm ki, peyniri de pirincinden geri kalm
yor. Biz ordayken sabahlar genelde peynir, tereya ve yourt
kayma ile kahvalt yaptk. le yemeklerinde et ve pirin pilav
yedik. Akam yemeklerimiz ise hep bol etli yemeklerdi. Daha bir-.
ka gn gemeden bir akam zeri iki atl gelip Aann kapsna
dayand. nsanlar heyecanla kouurken atllar indiler. Atllara
kaln dekler serip onlar oturttular. Gelen atllar ewqi Bey ve
Evdla Bey adl iki kardetiler. Erganiliydiler. Askerlerle atm,
bu nedenle kaarak Karacadaa snmlard. Her ikisi de elbi
selerinin stne srmal aba giyinmilerdi. Atlar da ayn renk, ay
n boydu. Durularndan, hal ve hareketlerinden ar ve muteber
insanlar olduu anlalyordu. Bey ad onlara gerekten yak
yordu. Usulnce bir merhaba ile yanlarna gittim:
Ho geldiniz Beyler. Nereden gelirsiniz; ne ararsnz?..
stmdeki giysiler srmal idi. Odaya gelince arkadalarm
ayaa kalktndan, beni de isyanc bir aaya benzetmilerdi. O
yzden bana bir eyler anlatyor, ama ben anlam akta zorlanyor
dum.
D2-

Beylerden biri sabahleyin elimi sktktan sonra, Zam ann var

sa biraz dar kalm . Seninle konum ak istiyorum , dedi. kimiz
kyden biraz uzaklaarak bir pnar banda kilimlerin zerine
oturduk. ewqi Bey anlatm aya balad:
Allah sizin evinizi de, aklnz da viran etmi. Neden biliyor
musunuz? nk birbirinizi krm aktan baka bir ey yapmyor
sunuz. Bilmiyorsunuz ki en byk dman igalcidir. Allah bilir
ya onlar Erm enilere yaptklarndan beterini Krtiere yapacaklar,
bizi bitirecekler, admz bu topraklardan silecekler. Yeter! Gz
nz an, birlein, kurtulu kavganz verin.
Neden Beyim?
Neden mi? Elbet lkemizi dmann elinden kurtarmak
iin. Bunun iin nce lkemizin bamszln istemeliyiz. ln
ceye kadar bu boyunduruu mu tayacaz?
Dman kim ki ewqi Bey?
Dman igalcilerdir. Ka yz yldr ki bakasnn egemen
liindeyiz. Peki kendi topraklarm zn sahibi olm ak bizim de hak
kmz deil mi? Bu topraklar iin lm ek zaman deil m i?
Ben her ne kadar aa olmadm sylediysem de anlatam a
dm. Kendini saklama ve inkr etme. Ben de senin gibi kaam
ve dalardaym , diyordu.
Vallahi ben aa deilim. Ancak Allahn adna yemin ede
rim ki lkemin kurtulmasn senden ok istiyorum. Bunun iin
senden daha ok alacam . Elimden geleni ardma koym ayaca
m; korkm ak ve kam ak bana haram olsun.
1 9 2 4 ylnda yaadm bu olay ile Erganili ewqi Bey sayesin
de uyandm, Krtlk bilincimin olgunlatn hatrlyorum. Bi
lincim giderek perinleti, yurtsever dncelerle tantm. ewqi
Bey ile tanmamdan sonra artk Arapa iir yazmadm. Tm iir
lerimi Krte yazmaya baladm. Ama bu konuda derin bir bilgim
olduu da sylenemezdi.
D erikten Amuda dndmde, bende oluan deiimleri seydam M ele Ubeydlaha anlattm . Ban sallayarak balad dn
celerini anlatm aya:
Biliyorum!.. Baz Krt aydnlar, sekinleri, ileri gelenleri ara
i 33

snda byle bir eilim var. Bu bahar Serhedana gittim. Hesenanl

Halit Beye Artk evimi Serhedana getirmek istiyorum, dedim. Halit Bey, eyda bekle, ksa srede ya siz buraya geleceksiniz, ya da biz
oraya geleceiz, dedi. Nedenini sorduumda, H alit Bey, Syleme
meye yemin ettim, sylemeyeceim de. Ama senin anlaman gerek,
dedi. imdi daha iyi anlyorum ki Krtler bir eyler yapmak istiyor.
Daha da tesi, Tiirklerden kurtulmak istiyorlar. Bizde bunu dne
rek elimizden geleni yapalm ki, o gn geldiinde hazr olalm.
H ocam n anlattklarna ok sevindim, yreim alabildiine ra
hatlad, dncelerime k sald. Benim amdan karanlk olan,
bilmediim birok ey su yzne kt. phelerim ve karam sarl
m dald. imdi, am acm , ne istediimi daha iyi biliyorum. N e
den lhaklarn egemenliinden kurtulmamz gerektiini daha iyi
anlyorum. Bu dncelerin dnda kalmadm, bilinli, seviyeli
insanlarla birlikte olduum, Cizreli yurtseverlerin yannda yer ald
m iin gururluyum. Ben artk onlardan biriydim. Bu erevede
stme deni yapmak istiyordum.
K E R C E W S TE
- Mele Eli, M ele exmse Q erqati, M ele Ehmed Nami, Mele Nu
riye eyh Hamid ve M ele Ebdlahe M uhacirle beraber Kercevvsteyiz. Seydamz ise M ele Necm edindi. Sevda da, Aa da beni sever
sayarlard. Hepimiz karde gibiydik.
Kercevvs ky dan kuzeyinde, Dekurilerin ileri gelenlerinin
oturduu yerdi. Bu ky imdi kaymakamlk olmu, Dekurilerin
yerinde ise devletin ileri gelenleri oturuyorlar. Kyde iki kaynak
vard. Birinin ad Tela idi, dierini ise hatrlamyorum. Kercoslular
ihtiyalarn bu iki emeden karlard. Kaynaklarn yan sra bah
eler ve yeillikler uzanrd. Sebze bostanlar, sulaklar boldu. G
zel emeler ve yksek kasrlar ina edilmiti. Kasrlardan en by
Yusfe Hesen emdinindi. Bu aile iki blme ayrlmt: Yusf
Aa ve tbrahime smail.
Bu ailelerin kkeni skenderde birleirdi. smail, Usif, Mhemed
Emin, H ac Osman ve M ustefa, Yusfe Hesen emdinin ocukla
ryd. Belki baka ocuklar da olabilir, ama ben tanmyorum. D i
134

er ailenin ban eken brahim ise babas sm ailin lmnden

sonra onun yerini almt. Ama Y u sf ondan daha naml ve saygn
biri idi. O da kardeinin yerini alarak ailenin bana gemiti. Yusf ailenin bandan alnd zaman yeeni Bedirdin amcasnn ye
rine geti. Bedirdinin ocuklar hl Kercevvsin ileri gelenlerindendirler. Elbet imdiki aalk eskisi gibi deil. Yeni nesil, artk
aalk yapmyor.
Daha nce de anlattm gibi, Tacid in, Q erqat atmasnda
H ebizbiniler ve Hesariler tarafndan ldrld. M ala Hesen emdinde intikam iin lzedini hedef ald. Ama bir trl frsat bulup
intikam alam yorlard. Bir gn Hac O sm ann olu Hesen, bir
grup atlyla lzedine pusu kurdu. zedin pusuya yaklanca yaylm
ateine tutup, yaz atyla beraber Izedini yere drdler. He
sen, bayla yere den zedini stne yrd. Ama izedin lmemiti. Tabancasn ekerek bir arjr Hesene boaltt. Hesen
de yaraland, ancak o da am acna ulaamadan geri dnmek zo
runda kald, izedin ise g bela kendini atn leinden kurtararak
yola kt. Bir mddet sonra da arkadalarna kavutu. Estilildekiler yardmna gelince, Hesen, Izedine hibir ey yapamad. O
olaydan beri H esenin bir aya aksaktr.
Y u sf Aa, bir ara yeenim M ele E liyle beni kahvaltya davet
etti. Bize H aco yu ve Krtlerle ilgili birok tarihsel olay anlatt.
H aconun hikyesini daha nce anlatm tm .
Y u sfm olu Celal iki sigara sararak bize uzatt. Sigaralarm
z yaktktan sonra Aa, Belli ki sigara imiyorsunuz. Bana ve
rin, dedi. Sigaralar Aaya verdik. O nlar kl tablasnda ezdi.
Bize dnerek:
Siz feqisiniz. Hesen emdin ailesi de feqileri sever. sterseniz
kat, kutu, akm ak verelim size. Hediyemiz olsun. Ancak ttne
bir alrsanz, brakamazsnz. Peki baka yerde nasl bulacaks
nz? Bu mereti bulmak iin, vallahi kutunuzu bile satarsnz. Ce
lal size sigara verince ok kzdm. Dorusu siz iemeyince de se
vindim. Gelin bana sz verin, bu mereti bir daha imeyin, dedi.
O gn M ele Eli ile birlikte bir daha sigara imemeye yemin et
tik. Babam da lmeden nce bana t vermiti: Sigara ime
yin, aalara yardak olmayn, okum ay brakm ayn...
135

O gnden bu yana sigara imem. Ama Mele Eli lmeden nce

yannda sigara bulundurur, ierdi. te yandan Hesen emdinle
olsun, M hemede M ustefayla olsun her zaman dost olduk. O n
larla bol akal, ho sohbetlerimiz olurdu. ok insansever ve ho
insanlard.
T L E l R E GDM
Daha nce de anlattm gibi, D erikten Amuda dnm ve
bamdan geenleri eydaya anlatmtm. eyda, kararlca bana
dnerek, Kendine silah a l, demiti.
Kendimize silah aldk. Zorlu bir kavgaya hazrlanyorduk.
Ulusalc dncelere inanm, Krt yurtseverlii ve bamsz bir
Krdistan dncesi varlmzn teminat olmutu. O dnem
Franszlar, Said Aann dmanlarnn dostu idiler ve Amuda
henz gelmemilerdi. Fransz yanls olan emer Araplar ile Deqori K rt olan G abarllar, Amudhlarla savayorlard. Tilhebe
tepelerinden Amudu top ateine tutuyorlard. Said Aaya dost
olan yalnzca Trkler kalmt. Bu bizim istediimiz bir ey deil
di. Said Aa, bunun zerine eydamza haber gnderdi:
Biliyorsunuz ki T rk ten baka dost kalmad. O nlarda m
bize dman olsun? Eer . eyda bunu istiyorsa beklemesin,
Amuddan ksn, nereye giderse gitsin.
Said Aann bu tavr zerine silahlarmz satp Amuddan k
tk. Her birimiz bir yana daldk.
O gnlerde Trklerle Franszlar Cizrenin Krtlere verilmesi
konusunda anlatlar. Q dur Bey (Ebdlqadir) var olan glerini
toplayp N usaybinden Cizreye geti ve Cizreyi ynetmeye ba
lad. Amuda Said Aann yanma geldi. Birlikte anlaacaklar ve
anlamaya bal kalacaklarna yemin edeceklerdi. Ama Trkler
Said Aaya, Eer Q dur Aa Amuda gelirse pusuya drp ya
kalayn, demi.
Ebdlqadirin svarileri Amuda yaklanca, Said Aa saldr
emri verdi. Qdur Beyle snr komutan smail H akk, Said Aann saldrs zerine geri dnmek zorunda kaldlar.
Bu elbet Said Aanm suu deildi, insanlarmzn yzde dok
136

san, Krt olduklarn bildikleri halde Krt dmanl yaptklar

nn farknda deillerdi. Eziklik duygusu iinde bir devletin yan
daln yapmak zorunda hissediyorlard, kendilerini. Bir ksm
Trk ibirlikiliini severek yapyordu. nk Trkler de Mslmand. Bu da gsteriyor ki Krtler henz olgunlamam, medeni
olam amlard. Y abanilik, lm e, ldrme, talan, yakp ykma
Ktirtlerin gnlk yaamnn bir paras idi. O nlar, henz millet
olacak kadar gelikin deillerdi.
Said Aa, Amudda ok ileri gitm iti. Araplardan bile vergi
topluyordu. H atta halktan tilki vergisi ad altnda vergiler toplu
yordu. H er ey ondan sorulurdu. Kimse ona aksi bir ey syleye
mezdi. A ncak vakur bir kiilii vard. Kimseye minneti yoktu.
Trklerin snr valisi smail H akk ise daha nce anlattm gi
bi ikili oynuyordu. Bir yandan, Krtleri zor kullanmadan yola ge
tiremezsiniz, deyip Franszlara t veriyor, Krtlere ise, Biz
Krt dostlarmz Fransz gavuruna boduracak kadar eek miyiz?
Trkiye her zaman sizden yana, diyordu. Bu yzden Franszlar
Cizreye ilk gelilerinde Krtlere ok ektirdi. 1 9 2 2 lerde Aitlilerden A bas Agaya kar kullandlar. Krtlere ok zulm ettiler.
smail Hakk Bey, H aco Aay airetlerin stne srd. Beyandur
yakld. Franszlardan ok sayda asker ve komutan ldrld.
Franszlar, Cizreyi Krtlere brakt. Ama Krtler bamszlklarn
koruyamad; koullardan yararlanp devlet ilan edemediler. Krt
milletinin dmanlar, Krtlere oyun oynuyorlard. Onlar kendi
amalar iin kullanyorlard. Trkler, Krtlerin ulusal bilin edin
mesini istemiyor, onlarn ulusallama eilimlerinin nne geiyor
lard. Eer orana vurulursa, Krtlerin yzde gibi bir ksm an
cak durumun farknda idi. Ama bu da yetmiyordu.
Said Aann bu cahillii karsnda hepimiz daldk. Ben, H o
camn olu ile Tileire gitmek zorunda kaldm.
Kyiin melesi Hocam n damadyd. H o cann olu Mhemed
Piran okumaya devam edecekti. Ama Mhemed okuyacak bir tip
deildi, deli dolu, aptal biriydi. Kyn melesi brahim , kye gel
diim ilk gnlerde benimle yalnz konum ak istedi, Senin, ya
nmda kalmam istemiyorum , dedi.
Neden? Suum ne?
137

 Senin iin ok zppe, kzlara kadnlara taklyor diyorlar.

Bama bela alm ak istemiyorum. T ileirde byle bir ey olmas
beni zor durumda brakr.
srarlarm zerine, son sz olarak:
Bana yemin et, sz ver byle bir ey yapmayacana. O za
man H ocann olunun hatr iin kalabilirsin, dedi.
Hocam bu i sz vermeyle, yeminle olmaz. Ben burada ka
laym, kendin gr, ondan sonra karar ver, dedim.
Darya km ayacaksn.
O benim elimde deil ki Hocam . Eer feqiler dar km a
m isterse, ne yapabilirim?
O zaman ne yapacam, ben bilirim.
H ocann koyduu artlarla kyde kalmaya devam ettim. Bir
ka gn sonra feqiler bana dnerek, M isafirlik gndr mele.
Kendi yiyeceini kendin getirm elisin, dediler. Ben ise, Kyn
iine gidemem, dedim. Feqiler ararak, Neden kye gidemi
yorsun? Sen hepimizden daha glsn, iri yaplsn. Biz babann
klesi miyiz? Yum uak, uygun bir dille olan biteni anlatmaya
altm , H ayr, ben sizden iyi deilim. Siz de babamn klesi de
ilsiniz. Ama Hoca kye gitmemi istem iyor, dedim.
Feqiler kalkp eydann yanna gittiler. Cegerxwn kye ne
den gitmiyor? Sen mi syledin? dediler. eyda, Ben syledim ,
dedi. Bunun zerine feqiler, Ya, o da kye gidecek kendi iini g
recek, ya da biz buradan gideriz, dediler. eyda onlara dorusu
nu sylemedi. Beni ard, G it bana C am inin kitaplarn getir,
artk Cam iyi okuma zamann geldi, dedi.
Medreselerde C am inin kitaplarn okuyanlarn angaryaya git
memeleri gibi bir gelenek vard. Bu kitaplar okuyanlarn btn
ilerini dier feqiler yapard. C am iyi okuyanlar mele saylrd.
Byle bir olay sonrasnda da olsa, artk meleydim. G ariban, yok
sul, baldrplak oban Cegerxwn, artk resmen M ele exmus ol
mutu. Neden gurur duymayaym? stelik C am inin kitabn da
okumaya baladm. Kim bana i yaptrabilirdi? Ben meleydim;
btn ilerimi dier feqiler yapmak zorundayd!..
Artk Tileir M edresesinin by bendim. Halk arasnda ba
na Mele exmuz veya Seydaye Cegerxwn, diyorlard. Feqiler ise
138

bana dmanca bakyorlar ve nasl mele olabildiimi anlayam

yorlard. Daha Sadini okumadan nasl Cam iye geiyor? diye
soruyorlard. C am iyi okumaya balam am tm feqilerin kafasn
da soru iareti olmutu. Ancak ben onlar dinlemedim. Kitab
okudum ve epey ileri gittim.
H ocam n derdi ise beni kzlardan uzak tutm akt. Bunun iin
kye gitmeme izin vermiyor; bylece kzlarn bana ak olm aya
can sanyordu. Ama ak, rzgar ve su gibidir. Zindanlarn pen
ceresinden bile ieri dalar. Bunun nn kimse alamaz. H ocam
bunu bilmez mi? Bir dilbere, bir gzele vurulmam nasl engelle
yebilirdi? Yeryznde kadnla erkei, kzla delikanly ayr tuta
cak bir ey henz icad edilmemiti. ki gnl arasna kim duvar
rebilirdi? Hangi engel aka baskn gelebilirdi? Ak scakla so
uk, yemekle imek, uyku ile hareket, varlk ile yaam gibidir.
Tpk bunlar gibi, varolmann sebebidir, ak. Ak rzgar gibidir,
iple zincirle balanamaz. Duygulu bir fantezidir ki, demir duvar
deler, ieriye szlr. Duvar ve snr tanm az; yasa, izin ve kural
ak balamaz. O , hayay da, eskiyi yeniyi de bilmez. O dam arlar
da dolaan kan gibidir; var olmann sebebidir.
T ileir, N usaybinin dousuna derdi. Y an banda ykseke
bir tepe vard. Hac Sleyman ailesi Tileirde kalyordu. Hac
Hemze kyn byyd. Amcazadesi Hac Yusf, ara sra kar
kard; am a kyn mlkiyeti ikisinindi. Hac Hemze, sz geen
biriydi. Kyde ayrca Saruxan ailesinden Serhen de vard. Serhene Saruxan ince-uzun, gl ve otoriter biriydi; Hac Hemzenin
taraftaryd. ok akacyd, beni de severdi. ou zaman onda
yatar, ihtiyalarm onun evinde giderirdim.
Bir gece kars Sryani diliyle, Bu gece komuda yatabilir misi
niz? dedi. Saruxan bana dnerek, Kalk komuya gidelim, dedi.
Komuya gitmek niin gerekmiti, nceleri anlayamamtm.
Ancak daha komudayken mjde geldi; Serheni bir olu olm u
tu. Kulama eilip, Bu senin uurundur. Olumun adn sen
koy, dedi. Olunun adn Mhemed Eli koydum.
Tileir halk yabancya ok iyi davranrd. Feqileri ok sever
lerdi. Sk sk bizi evlerine davet eder, yemek verirlerdi. Kyller,
feqileri kendilerinden saydklar iin kimse bizden kam yor, sak139

lanmyordu. Kyde bir tek eydann kars peeliydi. O bile bir

ka feqiden kamyordu. Kyl kadnlar, hatta eydann kars
bile, Krt kadnlarnn byk ounluunun giydii delng deni
len dondan giymez, eilip kalktklarnda baldrlarna kadar gr
nrlerdi. Gzellik ve hogr Tileire zgyd.
Bir defasnda Tileir ile Xezne kynn eyhi Ehmedin feqiler
arasnda kavga kt. Kavgalarn hepsi zekat yzndendi. Tileir ile
Xezne seydalar arasnda kkl bir rekabet vard, ikisi birbirine d
mand. ki kyn feqileri, halktan topladmz zekat iin birbirimi
ze dmtk. Biz kendi eyhimizin pazarn, onlar da kendi eyhle
rinin pazarn koruma kavgas veriyordu. Kendilerinden zekat ald
mz insanlarn bakalarna zekat vermesini istemiyorduk. Aslnda
her kyn, zekatn kendi feqilerine verme gibi bir adeti vard.
eyh Ebasn olu eyh Mhemed, Erbet kynde otururdu.
eyh Mhemedin olu benimle ayn medresede okurdu. Bazen Erbete gider Mhemedin kzkardei Behiyeye Kuran dersi verirdim.
Bir gn Erbete giderken, eyh Ehmedin feqileriyle boaz boaza,
kavgaya tututum. Bende irice bir bak olduu iin onlardan
korkmadm. Feqilerin hepsi beraber stme yrynce bam
ektim, en ndekini arkadan kavrayp, ba grtlana dayadm.
Tehdidim etkili oldu; hepsi kamak zorunda kald. Sonradan om-,
larla barp karde olduk. Barn erefine birlikte yemek yedik.
A X A VE H E B L E R E G D M
Hakkmda baz dedikodular knca, Tileirden bir sre uzak
kalmaya karar verdim. Birka arkadala eyh eydann ky Serdehle gittik. evredekiler eyh eyday ok bilgili diye verlerdi.
Serdehle gittiimizde, eyh eyda yoktu; Hebler kyne gitmiti.
Hebler ve ax kyleri, Cudi D ann eteinde, gzellii ile bili
nen iki irin kydr. Dini kitaplarn yazdna gre N uhun Gem i
si, Cudideymi. Seydaye Ciziri de (Melaye Ciziri) bu kylerin g
zelliine divannda yer vermi, axe umr bi xwe ber je / ji Qeyser meke bas, dizeleriyle axn gzelliini anlatmtr. Gerekten
de ax, alabildiine gzel bir kydr. eyda da iirinde bu gzelli
i verek, zetle unlar diyor: Hayatm sana feda, axn ba bos140

tan gibi ey Akn Padiah... axn meyvelerini ye, Qeyserden hi

sz etm e, onunla ilgilenme. Ne istersin ondan?.. Ciziri dizelerinde,
Akn Padiahnn Qeyser?den byk olduunu, kendi yaamnn
ise a x n meyvelerinden deerli olduunu belirtiyordu. Sonu ola
rak nasl ki axn meyvelerini Qeysere sunuyorlarsa, o da yaa
mn Akn Padiahna sunduunu ifade ediyordu.
Dediklerine gre Qeyserin Duas, a x n yukar ksmlarn
da, byk bir lahitin zerine kazlm tr. Bu lahiti bizzat grdm.
Ama yaznn ne anlama geldiini bilmiyorum. Yaz okunamayacak kadar silikti, stelik farkl bir alfabeyle yazlmt. Kyller
bu lahitin zerindeki yazya Q eyserin D uas diyordu.
Seydaye Ciziri, bir mddet hem H eblerde hem de eyh Y ah
yann ky axta yaamt. O , dnyada cenneti semiti. Arka
dalar, eyh Yahyann Seydaye C iziriden aa olmadn sy
lerlerdi. Onun iin eyh Yahyay ziyarete gittik. Yani axn mey
vesinden biz de yedik.
eyh Yahya sevgi dolu bir insand. Ama isim yapm bir mele
deildi. O, sofiliin, ruh ve beden temizliinin felsefesini yapyor
du. eyda, kendisini ziyaret etmemizden ok honut olmutu. Be
ni de ok beendi. Beni cem aate takdim ederken syledikleri ise
dorusu takdire ayand: H er kim cennetteki insann suretini
grm ek istiyorsa Cegerxwne baksn.
Birka gn sonra eyh eyda, a x a geldi. Hepimiz eyh ey
day karlamaya gittik. Irman merdivenlerini karken, ayam
kayd, sa ayam bileinden kt. Ayamn acsndan aylarca
yryemedim. Ayamn iyilemeye balad gnlerde de kt bir
hastala yakalandm. N asl hastalanm tm ? Hastalma neden
olan neydi? Bugnde bilmiyorum. Ancak hastalm ok uzun
srd. imdi durup dnyorum da, hastalm stmaya benze
tiyorum. Hastalm sresince eyh Yahya bana ok iyi bakt. Her
gn bana kendi eliyle a x n meyvelerinden getirir ve Melaye Cizirinin dizelerini okurdu:
a x e um r bi xw e ber je
ji Q e y se r m eke b a s .
a x m eyveleri gibi m r m feda
H i ilim e, sz etm e Q e y se rd e n

141

eyh eyda, bazen saatlerce bana masaj yapar, endeki sevda

ateidir. Tileire gitmeden iyilemezsin, derdi. Sanrm arkadala
rm ona baz eyler anlatm t. eyhin bu szleri bana huzur veri
yordu. Tileiri hatrlam ak gerekten gzeldi. Hastalm ilerleyin
ce, beni eein srtna ykledii gibi SerdehPe gnderdi. Yolda ok
zorlandm, ac ektim . SerdehPe yetimeden, Bergeli kynde m o
la verdik. M elenin evinde bir dee yatrdlar. M ele evde deildi.
M elenin ei, M ele Evdrehmane H oserinin kzyd. Hatrladm
kadaryla ad Vesile idi. Vesile, benim iin byk fedakrlklar yap
t. yilemem iin elinden geleni ardna koymad. Bartsn yr
tp slatt, ateimin dmesi iin gsme ve alnma yerletirdi. Ba
ucumda Kuran ve hadisler okudu. Ara sra bana dnerek, Sen de
okumadn m? K uranda M en mate xeriben, mate sehiden dizele
ri vardr. Feqiler cesur olm al. Sen daha gensin, direnlisin. Her
hastala kar koyabilirsin, diyor, cesaretimi artryordu. Bazen
de kalbimi dinliyor, ateime bakyordu. M oralim in dzelmesi iin
tatl szleri pe pee diziyordu. Bergeli melesinin deerli einin yap
tklarn mrmce unutamadm, unutmayacam da...
Vesile gzel deildi. Bir kadna gre fazla iri yaplyd. ocuk
ken geirdii iek hastal, yz gzelliinden ok ey alp gtr
mt. Ama btn bunlara ramen, yznden asalet okunuyordu.
Sevgi dolu, kltrl ve okumu bir kadnd. Babas yrenin tann
m bir melesiydi. K tan i denilen uzun bir elbise giyerdi. Vesileye can borlu olduumu, mrmce unutmayacam.
Vesilenin bakm beni biraz kendime getirmiti. Bergeli kyn
den, bir kolumda eyh Evdirezaq, dier kolumda baka arkada
varken ktk. O halde Serdehl yaknlarna vardk. Yolda byke
bir aaca rastladk. eyh Evdirezaq arkadalara dnerek endieyle,
Brakmayn, Cegerxwn o aac grm em eli, dedi.
Bunu duyunca bam kaldrarak, Brakn beni. Burada biraz din
leneyim. Artk yryemiyorum. lmemi mi istiyorsunuz? dedim.
Beni aresiz bir ekilde aacn dibine braktlar. O nlar kye git
tiler. Bana bir at gndereceklerdi. Az sonra bir svari, elinde bir
marapa suyla geldi. Beni tanmad iin yanmdan geip gitti, ile
ride kimseye rastlamaynca geri dnd, yanmda durup sordu:
eyda Cegerxwn sen misin?
I 4

 T abi benim. Burada benden baka kimse var m?

ok kzmtm. Ateim aklm bamdan almt. Adama epeyce
naho eyler syledim. Marapay alp suyu kafama diktim, geri ka
lann ise bamdan aa dktm. Ata binip kye gittim. Halimi
gren herkes zlyordu. En ok zlen ise eyh Yehyann karde
i eyh M uham eddi. Feqi, eyh, mele, tm kyller, Serdehlde ne
kadar insan varsa bama toplanp cesaret vermeye alyorlard.
eyh M uhamed, Hi merak etme, seni iyiletireceim, dedi.
eyh M uham ed, ilalarn yararna inanyordu. la hazrlama
konusunda epeyce bilgisi vard. Y obaz ve kaderci biri deildi. Ba
na ilk gece iki paket Ingiliz tuzu verdi. Bir iki kez de vcudumu
ykaynca arlarm ve ateim azalmaya balad, iyileme belirtile
rinin sevincinden btn gece uyuyamadm. Birka gn sonra ar
tk dar kabiliyor, emeye gidip gelebiliyordum.
Kyde kaldm srede, eyh bana baa bostana istediim za
man girme izni verdi. Ama senden baka kimse giremez, dedi.
Ancak bir gz kr olan Seyid M ucahid, eyhe H astaym, yal
nz bama gidemem, yanmda bir arkada daha olsun, de ki,
ben de seninle geleyim , dedi. eyhle konuunca ikimize de izin
verdi. H er gn Serdehln gzelim bahelerine gidip meyve yiyor
duk. Seyid M ucahid; bir gz kr, ksa boylu, akac biriydi.
Onunla yirmi gn bahelere gidip geldik. Bir gn, Allahn se
versen C egerxw n... Bana birka stran syle de birlikte oynaya
lm. Sen bo adam deilsin, dedi. Elimden tutarak, szlerini sr
drd: nkr etme, haydi. Sen oyun ustasymm Birka adm
beraber atalm . Seyid M ucahidin srarn krmayp, bir iki stran
syledim, biraz da oynadk. Akam eve gelince M ucahid, eyhe,
Kurban olam eyhim. CegerxwnIe btn gn bahede oynayp
syledik. Artk baheye gitm esin, dedi. akayla da olsa sylen
mi bu szlerden sonra eyh artk bahesine brakr m?
T ileire dnmenin zamanyd artk. Ynmz Cizreye dn
dk, snr geerek gzelim Tileire vardk. Tileir bana ok yara
d. Ksa srede hastalm unuttum. O rada Ehmede X an i, Ciziri
ve Anterin* divanlarn okudum. Bu kitaplar her zaman yan ba* Anter: M edreselerde okutulan ve iinde dini ilahilerin bulunduu seri k itaplar
dan birinin ad.

143

mda idiler. Yksek sesle onlardan beyitler syler, gzel sesimin

ahengiyle dinleyenleri alatrdm. Yaral yreklerin, alayan g
nllerin, dertlilerin sesiydim.
Tileirde, henz rstk ve tanzim * derslerinde iyi deildik.
Bunlara yeni balam tk. Ama yazdklarmz dier melelerle bir
birimize gsterir, kendi aramzda okurduk. Tileirde eitim ve
yazma dilimiz Krteydi.

SHA K Y N E

GDM

eydamz ile kardei benim yzmden kavga ettiler. Hatta bir

birlerini kracak szler sylediler. Bunun zerine Mele Elmed Nami ve Mele Hesib ile birlikte Siha kyne gittik. Ky henz yayla
da adrlarda idi. Mele brahimden ders almaya baladk. Ama biz
ondan daha ileride olduumuzdan, Mele brahimin dersi pek ie
yaramad.
eyh Ehmede Bavekal ile eyh Mhamede M oza, Sihaya geldi
ler. Cahil kyller eyhin el ayaklarna kapanp tvbe ye bala
dlar. O gece Ehm edin ol Yusf bize geldi. O canza dtm
feqiler, dedi. abuk bana su getirin, abdest alaym. Daha eyh
kyden gitmeden, ben de tvbeye gideyim.
Biz, Yusf, o sahtekrn tekidir. Ondan eyh olamaz, herhan-,
gi bir kerameti de yoktur, dedike, Y usf kerametlerini saymaya
balad:
Allahma yemin ederim, geen gece namaz kldnda gz
lerimle grdm. Parm aklarndaki nurun avk duvara vuruyordu.
Grmesem inanr, tvbe eder miydim?
Sabahleyin eyh M hem ede giderek, D ay, ne yapyorsu
nuz? dedim. Byle eyhlik, byle alimlik mi olur? Allahtan
korkmaz msn ki, o yalancnn yalanlarna ortak olursun.
eyh Mhemed, Dorudur yeenim! Ben de o Allah tanm a
zn gnahlarna ortak oluyorum. Ne yapacam bilemiyorum.
Parm aklarna fosfor sryor, karanlkta avk saa sola vurunca
da cahiller nur sanyor, kanyor. Bu numarayla boyuna milletten
yiyor. Nereden bulmu bu numaray anlam adm , dedi.
* Rstk ve Tanzim-, M edreselerde okurulan seri kitaplard an bir ksm nn ad.

r 44

Ehm ede Y u sf ikide bir beni arr, Bana Anter oku , derdi.
Ona Anter okuyunca duygulanr, zikre dururdu. Seydam M ele b
rahim, burnundan konuurdu. Seydalma ramen cahil biriydi.
Ama bana ok iyi davranrd. N am inin enitesiydi. Bir gn Nami
ile adrlardan kye giderken, yolumuza bir Arap kt. Arap, ak
lnca bizi soyacakt. Ben tabancay ekince gzden kayboldu. H a
len bile bu A rapn, neden tek bana ve silahsz bir vaziyette iki
kiiyi soymaya kalktn, anlayabilm i deilim.
X E 7. N A Y A G D M
Xezna kynde birka gn eyh Ehm edten ders aldm. Biz or
da iken H aco, snrn te yanna geti. T rk askerleri de Heverkay yakp talan etti.
Ehmed N am inin orada srleri vard. Gidip onlar karmak
gerekiyordu. Bende tfek, onda tabanca yola koyulduk, snr ge
tik. Bir iki gece dada obanlarla kaldktan sonra uygun bir yer
den srleri snrn te yanna geirdik, gneye indik.
Xeznada, eyh Ehmedin evinde kalyor, onlarda yiyip iiyor
dum. eyh, daha mele iken ok yoksuldu. Taba bile yoktu, bana ta
vada yemek verirlerdi. eyh olduktan sonra ise ykn tuttu, zengin
oldu. Dokuz kyn sahibiydi. ehirde ok gsterili evler yaptrd.
Traktr ve patoz sahibi oldu. Yoksul Krtlerin mal eyhe yarad.
eyh Ehmed ile olan hikyemi daha sonraki blmlerde anlatacam.

xyusif

k y

exyusf ky, Barav blgesindedir. H ebizbini ve Dereverilere

yakndr. Ebdlvvehabla Ebdlsemed, kyn seydasnn kardele
riydiler. Ebdlsemed, evli barklyd. Ebdtlvvehab ise henz bekr
d. Kitaplar bir kere hatmetmi, bana yeniden tekrarlyordu. Ben
erhlm uxni % o ise C am i okuyordu. Sonradan ikimiz, eyh
Ubeydullahn okulunda birlikte M u xtesar okuduk. Ebdlvvehab, ok zeki ve bilgili biriydi. Ama Ebdlsemed tam tersiydi. Da
nk biriydi; cahildi.
* erhtlmuxni ve Camr. M edreselerde okutulan seri kitaplardan b ir ksm nn ad.

>45

Bir gn Ebdlsenedle emeye gidiyorduk. eme kyden bi

raz uzakt. Biraz uzaktan baknca, emenin banda bir kadnn
olduunu fark ettik. Ebdlsemed, u kary gryor musun, u
kary? dedi anlaml anlaml. Yanna yetitiimizde sana kafa
sn tutarm. Sen d e ... deyince, ben de akayla kark baladm
belden aa konumaya. emenin banda ne grelim; hakkn
da konutuumuz kadn Ebdlsemedin ei deil mi? kimiz de ne
ye uradmz ardk, kzardk, bozardk. Uzun sre birbirimi
zin suratna bakam adk. Bir sre sonra unutmaya altk ve ok
sonra konumaya baladk.
Bir defasnda kye geldiimde biri sormutu: Feqi, sen ok bi
liyorsan syle bakalm , eei kim snnet etm i?
Gerekten cevabm bilmediim, ilk defa duyduum bir soruy
du. Soru karsnda arp terlemeye baladm. Bunun zerine
zorda kalmamak iin, adama kzdm, azarladm:
Serseri herif! Sylediklerin yana bana yakr m? Gzle
rini oyarm. O ne biim soru?
Adam cevap veremeyeceimi bildiinden gld. Feqi dedi,
kzma. iddet ve hiddet cahilin silahdr. Oysa sen alimsin. Bili
yorum, ben soruyu sorunca aklna eein eyini getirdin. Bunun
iin-cevap veremedin. Ama sorunun cevab dndn gibi .de
il. Hazreti Mu.hammed (SAV) eee binmitir. Onun iin eee
binmek M slm anlar iin snnettir.
Bir keresinde de medreseye biri girdi. Ben bir arkada trala
meguldm. Feqiler, yeni gelene, arn kar da gir. eri kirle
nir, dediler. Adam, Benim arm sizin gibi feqilerin ayandan
temizdir, der demez suratna amar patlattm. Elimdeki ustura
yzn kesti, adam deli divane oldu. Koup silahna sarld. Be
ldrmeye yemin etmiti. Kyller adam zor bela yattrdlar.
EWENA"KYNDE
Ehmed Aa, Surgii airetinin lideridir; F.wenada otururdu.
Zalim ve otoriter biriydi. Ewena, eyhler aynn yanna kurul
* Eweta: M ardin iline bal, Srgticii o larak adlandrlan geni bir blge iinde
kalan nahiyenin ad.

146

mutu. eyhler ay, alabildiine gzel bir vadideydi. Evvenann,

aalk, balk, baheliklerle dolu yemyeil manzaras vard.
Ehmed Aa, rengi kzla alan, iman ve gbekli biriydi. Tam
bir eyh ve mele dmanyd. Hristiyan bir hizmetisi vard. Kz
d zam an, onu iaret eder, Bu Hristiyan bin eyhle meleye de
im em ! derdi. Hizmetisi, gerekten de olaanst yetenekli ve
alkand.
Bir sre nce Suleymane H esari, Ehmed Aann kardei Eziz
Aann kzn karm t. M ele Hesib ile beraber, Eziz Aann
gazabna uramamak iin Hesarl olduumuzu sakladk. Kyde
feqilerin hibiri evlere giremiyordu. Kamil Bey kadnlarn bulun
duu yerlere girmemizi yasaklam t. Biz kapnn nnde bekler,
kadnlar isteklerimizi kap nnden karlarlard.
Medresede bizden baka kimse yoktu. Feqiler korktuklar iin
Evvena medresesine gelmezlerdi. Biz de ok uzun kalmadk. Bir
gn gvendiim bir dostum, Eer sa kalm ak istiyorsanz bu ge
ce k an , diyerek bizi uyard. O gece alelacele katk. Bu dostu
mun niin byle dediini, kyden kamamz niin istediini ha
len de bilmiyorum.
Kaldm evin kk bir olu vard. Benim kucama uzanma
dan uyuyamazd. Evin hizmetisi ocuu kucama verir, uyuyun
ca yatana gtrrd. ocuk kucamda uyuyuncaya kadar ona
Krte ninniler sylerdim.
Birka yl nce Suleymane Hesari, Eziz Aann kzn karm
ve birka yerde konakladktan sonra, Hese Beketin airetine s
nm. Hese Beketin olu smail ise kadn Sleymandan alp elkoymutu. Sleyman, smailin kahvecisiymi. Daha sonra duydu
uma gre, Eziz Aann kz ile Sleymann iki ocuklar olmu.
Bir dier deyimle, bu ocuklar ayn zamanda Ehmed Aanm ye
enleriymiler.
Biz Sleymann akbetinden ders alm tk. O yzden zenginle
rin kzlarna yaklamyorduk. Biliyorduk ki, zengin kzlar bize
gre deildi. Zengin kzlarna gz koyarsak, ldrleceimizi ve
ya kzn sopa zoruyla bizden geri alnacan biliyorduk. Zaten
kzlarn da, zengin ve rahat hayatlarn brakp zrt bir fcqiye
kaacaklarn hi sanmyorduk.
i 47

KISA B R H A T I R L A T M A
Buraya kadar yazdklarm yaadklarmn bir ksmdr. imdi
ye kadar anlattklarm belli bir kronolojik sralamaya tabi tutma
dm. Bu blmden sonra yazacaklarm elimden geldiince belli
bir sraya koymaya alacam.
Yazdklarm dan da anlalaca gibi daha anlarm n tmn
anlatm deilim. Yaam m n nemli bir blm sonu belli olm a
yan bir korkuyla geti. Kimsesizlik, kszlk, hastalk, yoksulluk
ve baboluk yaammn nemli bir blm boyunca tm arl
yla omuzlarma binmiti. Bu ar artlar boynumu bkm, be
ni aresiz koymutu. evremi saran bu zorluklar, elbet ulusal bi
lince ulamam da engelliyordu.
Daha nce de sylediim gibi, anlattklarm tarih deil; olsa
olsa hayat hikyemdir. Bu nedenle anlattklarm da eksiklik veya
fazlalk olabilir. nk yazdklarm, zaman iinde bazen birka
gn st ste, bazen de bir yl aradan sonra yazlmtr.
Yaammn bu son gnlerinde, 6 5 inci yamda, hayatmn
korku ve zulmle gemi dnemlerini yazmamdaki am a, Krt
aratrm ac, yazar ve aydnlarna bir Belge brakm aktr, insanla
rn lmmden sonra beni yazarken, anlatrken hayat hikyeme
bavurmalar daha dorudur. Beni bakalarndan okuyacaklarna-duyacaklarna, kitabm dan alnt yapabilir, konum alarna,
eyda Cegerxwn diyor k i... diye balayabilirler...

148

H a y a t
k n c

H k y e m i n
B l m

H ayat hikyemin ikinci blm, Krelerin yaad, benim ve

ya arkadalarm n iinde olduu olaylar ve politik alm alar ile
ulusumu ve insanl ilgilendiren sosyal ve toplumsal anlarm
kapsar. Yazmaya altklarm 1 9 2 5 ile 1 9 6 5 yllar arasnda ol
mutur. Bu yllarda yaananlar aklm da kaldnca anlatarak sizleri aydnlatmaya alacam . Ama baz konularda ne yazk ki si
ze kesin tarih ve gn belirtemeyeceim. nk hafzam o tarihle
ri tam olarak hatrlamama engel. Olaylarn tarih ve gnlerini ha
trlamaya almam ise epey zamanm alr. O kadar zamanmn
kaldna da inanmyorum. Onun iin, tarih ve gn konusunda
yanlglarm olabilir.
Son gnlerimi yaadm, ok uzun olm ayan bir zamanda bu
dnyadan gp gideceimi bildiimden, yaadm dnemi en
ksa zamanda yazarak ebediletirmek tek amacmdr. Bu konuda
iimi tesadflere brakm ak istemiyorum. Bu nedenle alabildiine
hzl yazp hatrladka tarihlerde dzeltmeler yapmay dnyo
rum. Geri mrmn buna yeteceini de sanmyorum ama ne ka
dar yapabilirsem o kadar iyi olur.
phesiz anlarn yazanlarn nemli bir blm, yaad d
nemin olaylarn biraz da kendini gzeterek yazar ve yorumlar.
Bu nedenle tarihlerde, alntlarda ve hatta belgelerde tahrifat bile
yaptklar grlr. nk isteklerine ulamak iin bundan baka
areleri yoktur.
Ben kesinlikle bu yntemlerden kanacam . Bu nedenle eer
yazdklarmda bir yanla rastlarsanz, bilin ki bu bilerek yaptm
bir ey deil. Bu yanllarm elimde olmadan yaptm bir hata
olarak kabul edin. nk benim hibir insana ve milletimin hi
bir ferdine bir kastm veya garezim yoktur. u da bir gerek ki,
okuduunuz anlarm gn gnne yazlm gnlklerin toplam
deil, yaammn belli bir blmnden sonra hatrlayabildikle
rimden yazdklarmdr.
149

BRlNCl

D N Y A SAVAI

Sava, Almanlarn ve yandalarnn yenilgisiyle bitti. Alman

lar, Trkler ve mttefikleri teslim oldular. slam dnyasnn H ali
fesi olan m paratorluk, ar bir yenilgiden sonra kar tarafn ege
menliini kabul etti. Hasta devlet, nne konan her arta boyun
edi. Rus ordusu, Kevre BquPa kadar indi. Ayn yl Ingilizler,
Gney Krdistann Musul ve Kerkk ehirlerini Irak topraklar
na katt. Franszlar da Cizre ile Krt dalarn Suriyeye dahil edip
igal etti. Geriye kalan blmleri ise Trkler ile Acemlerin ege
menliinde kald.
Ama Trklerin bir ksm askeri komutanlar lkenin blnp
paralanmasna raz olm adlar. Trk kom utanlar, her taraf igal
edilmi, blnm, 'hasta adam 'n ynetimindeki bir lkede yaa
mak istemiyorlard. Bunlar, Padiahln sresini doldurduunu
dnyorlard.
O dnemde, bata Erm eniler olmak zere Krtler ve dier
halklar kendi lkelerinin bamszl iin kamuoyu oluturma abasndayd. Dorusu Krtlerin isteklerinde belirgin bir talep yok
tu. Birka aydn dnda, Krt ulusal taleplerinin ne olduunu, ne
olmas gerektiini kimse bilmiyordu. Krtler baz haklar talep
ediyorlard. Ama znde ne istediklerini bilmiyorlard. Bazen z
gr ve bamsz Kiirdistan, bazen federasyon, bazen de konfe
derasyon diyorlard. te yandan Krtlerin yzde doksan geli
melerin farknda bile deildi. Birou Elhamdlillah Mslmanz diyordu, gerisini getiremiyordu...
Dnyada sz geen Hristiyan lkeler Krtlerin iindeki Hristiyanlar korum ak istiyorlard. Biz ise kendi iimizdeki Hristiyanlara hi de dost deildik, davranlarmzla onlar kendimize
dman etmitik.
M ttefikler, tranllar ve Trkleri tamamen kaybetmek veya
karlarna alm ak istemiyorlard. O nlarla gryor, ama bu g
rme ve anlam alarda Krtlerin talepleri yer almyordu. Blgede
yaplan birok toplant sonrasnda miitefikler, Krt sorunu konu
sunda fikir birliine varam adlar ve dolaysyla bu soruna herhan
gi bir zm de getiremediler. Gya Krtler hakknda karar ver
1 5

mek iin l bir komite kurmulard. Bu Kom ite, Krtler hak

knda karar verecekti, ama onlar, hibir sonuca varamadlar. K o
mite tarafndan kaleme alman yazlardan birinde yle deniyordu:
Erm enistann gneyinde, Araplarn kuzeyinde, Trklerin ege
menlii altnda bir Krdistan kurulmal. M ttefikler bunu destek
leyecektir. Krdistan kurulduktan bir yl sonra bamszln ilan
edecek ve T rkler, bu yeni devleti tanyacaklardr.
Bu yaklam ortaya karan ykye derinlemesine bakldn
da, talebin Krtler asndan gereki olmad grlr. nk
bu talebin arkasnda mtefiklerin, M usulu Trkiyeden ayrp
lraka dahil etme planlar vard.
M tefikler arasnda bu grmelerin yapld srada Rusyada
bir iktidar deiiklii oldu. ktidar ele geiren kom nistler, aslan
paynn Ingilizlere kalmasn istem iyorlard. Ruslar, Krtlerin bir
atasznde denildii gibi, Bize yar olm ayan bakasna da yar ol
m asn, dncesindeydiler.
Krt ulusal hareketini feodal ve gerici bir hareket olarak de
erlendiren Lenin ve dier kom nistler, kendilerinin ele geiremeyeceini grdkleri yerlerin Ingilizlerin denetimine gemesini de
istemiyorlard. Amerika ise d politika konusunda henz dnya
egemenliine oynamyordu ve bu nedenle m tefiklerin iine kar
mak istemiyordu.
O dnemde Fransa da gl devlet saylrd, ama Ingilizler ka
dar sz sahibi deildiler. Yine de hasta adam dan Suriye, Cezayir
ve Lbnan gibi nemli yerleri almt. Fransa, igal altnda tuttuu
topraklarda Hristiyan halka zel bir nem veriyordu. Fransann
bu tutumundan faydalanmak isteyen Asuri, Sryani ve Ermeniler
ise Krdistan kendi aralarnda paylamak istiyorlard. Hac Q adre Koyi, daha o zamanlarda yazd bir iirinde yle diyordu:
Xake Cizr Botan, Yan welate Kurdan, Sed heyf sed mexabin
Dcyken bi Ermenistan.
Cizre ve Botan topran, Yani Krdn vatann, Yzlerce kez
[yazklar olsun
lan ediyorlar, Ermenistan.
Asuriler, birka kez kendi bamszlklarn ilan etmek istediler.
Ama baaram adlar. Sryaniler, sadece Cizreye deil btn Suri

151

yeye egemen olm ak, byk bir devlet kurmak istiyorlard. Ama
onlar da amalarna ulaamadlar. Hakeza Ermeniler Byk Er
m enistan peindeydiler ve Krdistan da kendilerine bal bir
blge olarak kalmasn istiyorlard. Baz Krt aydnlarnn Krdistann bamszl talebi ise mttefiklerin engeliyle karlat. Mtefikler Krtleri, Trklerin egemenliine brakmay tercih ettiler.
O dnem Krtler, bamsz bir varolu idealinden uzaktlar.
Krtlerin yzde doksan bamszlk nedir bilmiyordu. Mslmanz diyorlard, daha tesine gitmiyorlard. Hatrlyorum; Trkler,
Krt aalarna ve ileri gelenlerine anahtar tabir edilen tfekler
den hediye vermi, kabzalarna da Osmanl harfleriyle Trke,
Trk Ordusu Yadigr diye yazmlard. Trkler, bu hediyelerle
birlikte bir bildiri yazm, Krt aalarna imzalatyorlard: Biz ba
msz bir Krdistan istemiyoruz ve Mslman Trk kardelerimiz
den ayrlmak istemiyoruz. Bazlar, bu bildirinin Krtler tarafn
dan imzalanmas iin Trk komutanlarn ok para dattn, Krt
nderlerin bir ksmnn satn alndn ve bunlarn bamszlk iste
yen Krtlere kar kullanldn, iddia ediyorlar.
Trkler ve Acemler, Krt sorunu konusunda mttefiklerle anla
mak iin her yola bavurdular. Krtlerin bamszla layk olmad
na dair onlar ikna etmeye altlar. Bu baylara gre Krtler, vah
i, cahil ve kan dkc idiler. Mslman olduklar iin de Trk v t
Acemlerin egemenliinden kmak istemiyorlard. Trklere ve
Acemlere gre Krtler, byklar azlarn kapatan, azlarna lok
ma dahi koymasn bilmeyen insanlard ve tngilizlerin nlerine ata
ca kemii bekliyorlard. Dorusu o dnemde Krt halk, ekyal
n, i dmanln, feodalizmin, talan, lm ve ykmn cenderesin
de kvranyordu. Krtler, eyhlik kuruntunun yan sra kr krne
inancn, dinin ve baboluun emberinde skp kalmt. Krtle
rin bir yanlarnda tespih ve misvak, dier yanlarnda ise bak ve si
lah vard. Herkes Krtlerin srtna yklenmiti. Krtler korku, ya
lan ve ikiyzllkle kandrlm, beyinleri ykanm, ulusal bir grup
yerine dini bir kme olmay kabullenmiti. Krtler, adeta ne yapa
caklarn bilemez konuma dmlerdi. Bunun yan sra, Krdistann dnda olup Krt ulusalcl yapan zengin birtakm Krtler
de vard. Ancak onlar da Krt realitesinden habersizdiler.

Krt halknn gelecei Krt burjuvazisinin elindeydi. Derebey

leri, zenginler, ky sahibi aalar ve gericiler, K rt halknn karla
rn koruyorlard! Oysa bunlar boazlarna kadar bencillik bata
na batmlard. Dmann szlerine inanyorlard. Krtler uyansn
istemiyorlard. i, tespih, erbane ve tef bizim topumuz tankmzd. Yalan ve hurafe beyinlerde yer etmiti. Fizik ve kimya gibi po
zitif bilimlerin yerini, eyhlerin akl d kerametleri almt.
Cibranl H alit Bey, o dnemki Krt hareketinin nderi ve y
neticilerinden biriydi. Ama iyi incelendiinde onun da yobaz ve
cahil biri olduu grlr. Derler ki Kemal Paa ve ei, lkenin
iinde bulunduu durumu konum ak iin Cibranl Halit Beyi zi
yaret etmiler. Latife Hanm , tokalam ak iin elini H alit Beye
uzatm. O ise elini geri ekerek, Kusura bakm a, demi, abdestim bozulur.
Bu olayn doru olup olmadn bilmiyorum; ama bu doruy
sa, byle bir ahsiyetin Krt ulusuna nasl nderlik yapacana a
arm, dorusu. Abdesti bozulsa bile, memlekette abdest yenile
mek iin su mu tkenmiti? Peki kadn eli skm ak gibi bir sorun,
ulusal sorun karsnda bu kadar nemli miydi?
Latife H anm n H alit Beyin yanndan ktktan sonra Kemal
Paaya, Byle gerici bir adamdan memlekete hayr gelmez. Bu
yobaz kendi lkesini kuram az, dedii sylenir.
Latife Hanm ile C ibranl H alit Beyin yaad bu olay doru
ise bizim o dnemdeki aa, eyh ve beylerimizin Trklerin kadn
lar kadar bile ilerici bir manta ve dnya grne sahip olm a
dn syleyebiliriz. Bunlar, ne yazk ki bir kadnn elini skacak
kadar bile ileri grl deillermi. Bunlar, bir kadnn elini sk
maya bile korkuyorlarn. Ama Krt aa ve beyleri kendi mille
tinin kadnlarn istedikleri gibi kullanyorlar, onlar mal gibi s
mrmekten ekinm iyorlard. Bunlar Allah korkusunu gereke
ederek kadnlarn yzlerine bakm azlard. Ancak yzlerce ocuu
duvar diplerinde yetim ve ksz brakabilirlerdi. Kadn eli sk
may gnah sayarlard. Oysa bu aa, bey ve eyhlerin yanl po
litikalar yznden, bugn lkemizde binlerce genelev, batakha
ne ve fahie tremi, meyhaneler ise lkemizin drt bir yanm
kaplam.
I 53

Bunlar sylememdeki am acm , Krt halknn ideallerinin ger

eklemesi yolunda idam edilen Cibranl H alit Beyi ve arkadala
rn karalam ak deildir. O nlar, Krt halknn eref listesinin ban
da yer etmilerdir. Cibranl H alit de Krt nderlerinin banda ge
lir ve ben, bu nderlerimiz iin birok methiyeler yazdm. Ancak o
dnemde Krtlerin iinde bulunduu gerei belirtmek iin de
bunlarn bilinmesi gerektiine inanyorum. Yurtseverlik ve ulusal
kurtulu iddiasn yrten nder konumundaki insanlarmzn, ha
reket liderlerimizin o dnem hangi anlaytan yola ktklarnn bi
linmesinde yarar vardr.
Birinci Dnya Sava sonrasnda, Ingilizler oyunu gnllerine g
re oynuyor, Komnistler ise Krt hareketini feodal ve gerici ilan
ederek, dlyorlard. Franszlarn tek derdi ise brn inisiyatifin ngilizlere gemesini engellemekti. Tiirkler, Acemler ve Araplar ise her
yenilgiyi kabulleniyor, yeter ki Krrler bir hak elde etmesin istiyor
lard. Daha nce de dediim gibi, Amerika ise henz Ortadouya el
atmamt ve bu nedenle mttefiklerin iine karmak istemiyordu.
Krtlere gelince; onlarn bamszlk idealini kavrayp admlarn bu
ideale gre attklarn sylemek ne yazk ki mmkn deil
Ortadounun deiik lkelerce paylald bu dnemde, eyh
Mahmud Berzenci ve eyh Said isyanlar olmak zere iki byk
Krt isyan yaand. eyh M ahm udun liderliindeki isyan iyi bil
miyorum. Ben isyann yaand blgeden uzakta idim. Bu isyan
hakknda yazlanlar da ne yazk ki iyi okumu deilim. Ama eyh
Said isyann iyi takip ettim . Olay isyandan kaarak Suriyeye ge
len savalardan detaylaryla renme frsat buldum. O nlarla bir
ok kez tarttm ve sohbet ettim. O nlarn yanllarn ve dorula
rn bu tartm alarda daha iyi rendim.
Suriyeye gelerek uzun dnem aramzda yaayan bu isyanc arka
dalar, Krt ileri gelenlerinin kurduu bir rgtn varlndan sz ederlerdi. Cibranl H alit Bey bunlarn lideriymi. eyh Said de rg
tn yeleri arasndaym. Ben, o dnem bu rgtn kuruluu ve a
lmalar ile ilgili bir bilgi sahibi deildim. Anlarmn birinci bl
mnde de deindiim gibi, Hesenanl Halit Beyin seydama anlattk
lar ile Erganili ewqi Beyin bana anlattklarndan sonra eyh Said,
benim iin ilgi oda olmutu. Belirtmekte yarar var ki, ben bu ismi
*54

ni saydklarmn hibirinin seviyesinde deildim. Onlarn toplant

larna veya konumalarna tank olabilecek koul ve olanaklarm
yoktu. Ben o dnem kimsesiz, isirnsz ve derbeder bir feqiydim. Be
nim gibi bir adam kim muhatap alrd? Benim gibi insanlarn o d
nem Krt liderlerinin huzuruna kmas bile imknszd.
syandan sonra Cibranl H alit Beyin kardei Abdullah Bey ile
eyh Saidin kardeleri ve oullar ya gneye indiler ya da yurt d
na ktlar. Bu insanlar bizlere isyanla ilgili ok deerli eyler an
lattlar; deyim yerindeyse isyandan nce gizli olan birok bilgiyi
detaylandrdlar.
Abdullah Beyin anlatm na gre isyanda yaananlar yleymi: Bir gn H alit Beye bir telgraf geldi. Telgrafta baz gereke
ler bildirilerek H alit Bey Bitlise arlyordu. O zaman H alit
Beyin Bitliste tutuklanacan anladk. Hepimiz toplanp H alit
Beyi B itlise gndermemeye karar verdik. Gitmesi onun sonu de
mekti. Ama H alit Bey bizim kararm z dinlemedi. Ben yalnz gi
dip gerekirse tutuklanacam , dedi. H alit Bey, Ama benden ba
kas onlara teslim olmasn. Bahar bekleyelim. nmzdeki ba
har ayaklanm a ve isyan zamandr. imdi ayaklanrsak, dierleri
ne ulamamz gleir. Baarm ak iin birlikte ayaklanmalyz,
dncesindeydi. H alit Bey Bitlise gittikten sonra hepimiz dala
ra ktk. Ancak H alit Bey Bitlise varnca, Yusuf Ziya Beyle be
raber asld. Trkler bizim amacmz anlam t.
eyh Abdurrahim in anlattklarna gre ise isyanda u gelime
ler yaanm t: H alit Beyin tavsiyesi ve alnan karar zerine,
eyh Efendi Piran tarafna gitti. Etrafndaki mritleri ve arkada
lar gn getike oalyordu. K rt beyleri, aalar, eyhleri, meleleri ky ky dolayordu. eyh Efendi de ok sayda tannm in
sanla gizli gizli grp, kararlar alyordu. Bir kyde iken -eyh
Abdurrahim kyn adn da syledi; ancak bu kyn adn hatr
layam ad m -T rk ordusundan firar eden birka asker eyh Saide
snd. T rk yetkililer kye kadar gelerek askerlerin kendilerine
teslim edilmesini istediler. O nlar almadan kyden gitmeyiz, di
yorlard. eyh Efendi askerleri Trk yetkililere teslim etti. Ama bu
benim ok arma gitti. Bize sman bu askerleri gtrp ldre
cekler veya zindana atacaklard. Yanm a birka adam alp yollai 55

rm kestim. Askerleri ellerinden kurtardm ve onlardan birkan

ldrdm. Bunun zerine Trk ordusu zerimize gelmeye balad.
eyh Sait yaptmza nce ok kzd ve atm ak istemedi. Ama
sonradan kar koyma emri vermek zorunda kald. Bylece sava
balad. Krtlerin ilk hcumu karsnda Trk ordusu geri ekil
mek zorunda kald. Emere Faro gibi kom utanlar eyh Efendiyi
dinlemiyor, ayr hareket ediyordu.
eyh Abdurrahim in bu dedikleri doruydu. Birok komutan
sz birlii iinde deildi, eyh Saidten avr idiler. Buna ramen,
Hnstan Sivereke, G arzandan H arputa kadar uzanan birok
yerleim yeri Krtlerin eline gemiti. D iyarbakr zerine ok zor
lu hcumlar gerekletiriliyordu. Krt isyanclar, D iyarbakr on
drt gn kuatma altnda tuttular. Rekotta ok kanl atm alar
oldu. Herkes zafer gnn bekliyordu. Ama unutmamak gerekir
ki baz insanlar ikili oynuyordu. Bunlar kendi halknn dman,
igalcilerin ise dostu idiler. Heverkanl H aco Aa, Surgili Kmil
Aa, Derikli Elac N ecim , Remanl Emine Ehmed, Diyarbakrl
Cemil Paann olu M hemed, Trklerle birlikte eyh Saide kar
savayorlard. Yine Cemile eto. ve Resule M hem e, Trkler
adna Siirt ve G arzan koruyordu. Bitliste Hezret ailesinden -H izanl Xelife Selim -, Botan ve M ardin eyhlerine kadar birok
Krt, eyh Saide karydlar.
Mhemede Cemil Paa gibi birka, Biz Trklerle beraberdik,
ama gnlmz eyhten yanayd, diyebiliyordu. Bilirsiniz, Kurm anclar, H e li ser du singan bilz, xw e yek nav dile w kev.
(ki kazk stnde oynamaya kalkarsan biri kalbine batabilir,)
derler. H aco Aa, Resul Aa iki kazn stnde oynayan ama iin
iine girmeyen insanlard. Resul Aa, Krtler beni sorgusuz sual
siz ldrm eli, diyerek pimanln belirtiyordu. Haydaranl Kr
Hseyin Paa da, ayn ekilde, Krtler beni ldrm eli, diyenler
dendi.
Sevgili okuyucular; gelecekte aalarnzn, eyhlerinizin, beyle
rinizin hangi konumda olduunu bilesiniz diye, aklmda kalan bu
bilgileri yazma gerei duydum. O dnemde ikili oynayanlar, hi
olmazsa evlerinde oturup isyan seyretselerdi, ayaklanmaya kar
savamasaiard, bugn durum ok daha farkl olabilirdi. Onlar,
156

babalarnn katiline dier kardeleriyle birlikte rastlayan kk

kardein yksne bile benzemiyorlard. Biliyorsunuz, babalar
nn katillerini gren kardelerden k yerinde durarak, Ba
kalm , grelim. Eer kardelerim babam zn katilini yenerlerse so
run yok yenenler kardeimdir; eer yenilirlerse hi deilse kavga
ya katlm adm der, ldrlmekten kurtulurum , diyordu. Bizim
baylarmz bunu bile demekten ekiniyorlard; diyemiyorlard.
Evet, Krtlerin bir ksm bu isyanda tarafsz kalmay bile be
ceremediler. Karde kanna girdiler. Bu, telafisi mmkn olm a
yan bir yanlt. Bu ihanetler henz aka yazlmamtr. imdi
bile ihanetten ve kiisel kardan baka bir ey dnemevenler
var. Bunlar halktan ve tarihten korkm uyor. Oysa tarih hibir e
yi gizli brakm az ve unutmaz. Krtler de bu ihanetleri unutmaya
cak, er ge bu hanetilerle hesaplaacaktr. O gnler pek uzak
deildir.
E Y H SAD A Y A K L A N M A S I
NEDEN BAARILI OLAMADI?
Deerli okurlar, aada anlatacam bir ksm nedenlerden
dolay eyh Sait syan, bir dier adyla 1 9 2 5 Ayaklanmas baa
rl olam ad. Ben ayaklanmann iinde deildim. Bu nedenle bu
byk ve kanl ayaklanmay szlere her ynyle anlatam ayaca
n. Ancak bu isyann vgye deer kimi noktalarnn yan sra
yerilecek noktalarn da tek tek belirteceim. Benim gnlmde bu
isyann ok deerli ve nemli bir yeri vardr. Ancak her eyden
nemlisi, hareketin baarl ve baarsz ynlerinin bilinmesidir.
Aada bu noktalar irdelemeye altm :
I- Silahl ayaklanmadan nce, yurtseverlik ve bamszlk
bilinci gl bir biimde halkn gnlnde yer etmelidir.
Herkes niin savatn bilmeli, savan amacn iyi kavramal ve bu bilinle lme koarak gidebilmelidir.
II- H areketin liderinin tannm biri olmasnda byk yarar
vardr. Bunun yan sra lider, bilgili, aydn, sava biri
olm al ki yanl yapma olasl olm asn.
i57

HI- Savan srdrlmesi, dmann ekilmesi gereken alan

lar, ulalmas g yksek yerler olmaldr. Buralardaki
kk ve yetenekli gruplar hem kendilerini koruyabilme
li, hem de kolayca saldr dzenleyip geri ekiiebilmelidir.
Dmanlar bu kesimlere girmenin kendileri iin tehlikeli
olduunu bilerek onlar takip edemeyeceklerdir.
IV- D rt yan dmanlarca tutulmu isyanclarn baarl ol
mas iin, bu yanlardan birini kendine dost etmesinde b
yk yarar vardr. yle ki zor zamanlarnda bu dostlarna
snabilmek, onlardan lojistik destek alabilmelidirler.
V - Savan en nemli unsurlarndan biri de propagandadr.
erde veya darda gl bir ekilde hareketin propa
gandas yaplmal, isyann amac en cra kedeki halk
lara, dost ve zgrlklere ulatrlmaldr.
VI- isyanclar, her zaman zulm ve hakszln karsnda
yer almal ki halk kendilerine sevgiyle yanasn. Halk is
yanclara yle bir inanmal ki, baarnn bedelinin z
grlk ve mutluluk olacan, kavramal.
Yukarda saydm bu birka ilkeyi esas alarak 1925 ayaklan
masn deerlendirelim. Bylece isyann niin baarl olmadn
daha iyi anlarz. Tabii bu arada Krtlerin isyanlar dnemindeki
sosyal ve toplumsal konumu da nemlidir.
Krtler, 1 9 2 5 isyannda henz ulusal bir bilince sahip deildi
ler. Hatta Krt olduklarn inkr edenler bile vard. Krtlerin
nemli bir blmii iin M slm anlk ndeydi. Bunun yan sra
Krtleri olumsuz etkileyen, onlarn bilinlenmesini arzulamayan
lar da vard ki, bunlarn propagandalar da etkili oluyordu. te
yandan kanaatim ce eyh Said de, bu iin erbab deildi ve bu ar
yk kaldracak zellikleri yoktu. eyh Said ve arkadalar, sava
larna askeri taktikleri kavratm aktan yoksundular. Bu nedenle
stratejik yerleri ele geirememi, ele geirdiklerini de koruyamamlard.
Eger eyh Sait ve arkadalar askeri anlamda baarl stratejise
ler olsalard, Suriye snrnda bulunan Cerablus kprsn uu
rur, bylece savalarn Suriye'ye geiini engellemelerini nler158

ferdi. Bu durumda Franszlarn yardmlarn da alrlard. nk o

dnem Franszlar isyana destek veriyor ve olanaklarn buldukla
rnda daha fazla yardm etmekten de ekinmezlerdi. Birtek kp
rnn bile uurulmas, Trklerin yolunun kapanmasna, isyann
gelimesine katk salayacakt. Bu propaganda asndan da
nemliydi. K rt isyannn glenmesi askeri baary da salaya
cak, Krtler daha gl olacakt.
Ancak eyh Said ve arkadalar bunlar hesap edemiyorlard.
Bir dier ifadeyle onlar, M slman olmayan kesimlerle ibirliine
girmeyi doru bulmuyorlard.
te yandan isyan, dini arlklyd ve isyana nderlik edenler
de gericiydi. Bu durum halk asndan bir yenilik getirmedii iin
de, halk isyana ilgi gstermedi.
syana nderlik edenlerin anlatm larn gzlediimizde, isyana
katlan veya destek veren Krtleri ulusal mcadele zerine ok
ciddi eyler sylemekten yoksun olduklarn da grrz. syandan
sonra Suriyeye geen birok nderle yz yze grtkten son
ra, bunlarn birounun bir isyana nclk edecek kapasitede ol
madklarn aka grdk. Grdklerimden bir ksm, inanl
devrimciler olm ak bir yana, daha ok kendi zenginliklerini d
nen kiilerdi. stelik bunlardan bazlar hi de Krt dostu deildi.
Rejim le iyi ilikilere sahip olm adklar iin rejimin Krtlere yne
lik genel saldrsndan korkup kam ak zorunda kalmlard. yle
ki, bir ksm isyana aktif destek veren bu Krtler, Suriyeye bile
kaarken talanclktan geri kalm am , geri ekilirken bile fakir
Krt kylsn soyup soana evirmilerdi. Hi kukusuz, Krtlerin isyana destek vermemesinin bir nemli nedeni de budur.
Krtler, jandarm a zulmn kendini kurtarm aya gelen bu insan
lara yelemiti. Bunda haksz da saylmazlard. Dnn ki, Haconun ailesi ile Cemil Paanm ailesinden bir kesim, Krtlerin b
ykleri olarak anlyorlard. Oysa bunlar, egemenler tarafndan
silahszlandrlan Krtlerin bu konumunu frsat bilerek kylerini
hasyor, onlar soymaktan ekinm iyorlard. Soygun ve talanlarn
ise rak masalarndaki elence ile kutluyor, en sarho zam anlarn
da da Yaasn Krtler ve K rdistan slogann atyorlard.
159

Trk ordusunun baz yerlerde Krelerden destek bulmasnn

bir nedeni de, isyanc Krtler iindeki bu ikiyzllerdi. Trkler,
zellikle kendilerine destek veren Krt kyllerini halkn malna
ve namusuna el atan bu isyanclardan koruyor, saldrlarna en
gel oluyorlard. Tam bir apulcu gibi davranan bu kesimin elle
tutulur tek yan vard. O da, propagandalarnda Krtlk lks
n kullanm alaryd.
Suriyeye geen inanl ve devrimci Krtlerin de dikkat ekti
i bu durum, Kiirt halknn nemli bir kesiminin isyana destek
vermesine engel oldu. Deyim yerindeyse Krtler, yine kendi elle
riyle zgrlklerini bakalarna hediye ettiler. Bu olumsuz davra
nlar yznden de asl destek alm alar gereken yerden, yani
halktan destek alam adlar.
Bu davranlar bile Krtler arasndaki feodalite ile gericiliin
kurumsal yaygnl hakknda fikir veriyor. Bu yazdklarmn an
lalmas iin hem isyandan nce ve isyan srasnda, hem de is
yandan sonra yaanan olaylardan bir ksmn anlatm akta yarar
var.
1- H a r e k e t i n

inde

Hareketin iinde askeri taktik ve stratejileri bilen kii yoktu.

syana nderlik edenlerin tm aa, bey veya eyhti. Siyaset ve
taktik bilgilerinden yoksundular, Emere Faro, Cibranl Kasm
Bey, Hanili Salih Bey, Liceli H akk Bey, Y ad o, Sadun, Cemile
eyda, eyh Abdurrahim , Harputlu eyh erif ve an eyhleri gi
bi Krdistan hanedanlarnn isyana katldklar ve kendi blgele
rinde isyana nderlik ettikleri dorudur. Ama bunlar, siyasi ve
askeri stratejiler ile taktiklerden habersizdiler. H atta bunlarn bir
ksm Krt olduklarn akllarna getiremiyorlard.
smini saydklarm n bazlaryla ahsen karlatm . N e yazk
ki bunlarn bir ksm sradan ve cahil insanlard. H atta aptal, ya
bani ve yobaz olanlar bile vard. Ben ve baz arkadalarm bun
larla grtkten sonra, deyim yerindeyse bu byk isyana n
derlik etmelerinden utandk. rnein isyanda H arputu ele gei
160

rip vali olan eyh erif, dini bilginin dnda bir eyden anlam az
d. Farqin (Silvan) kaym akam olan M ele Huseyne Kk da, ay
n ekilde Krtlk nedir, bilmiyordu.
syanc Kreler Diyarbakr kuatmas srasnda, Trk ordusun
dan birka top ele geirmilerdi. Ama ne yazk ki toplar ateleye
cek tek bir kii bile bulamadlar. T op lar ele geiren Z azalar topu
eken katrlar mecburen saldlar. T o p lar ylece ovann ortasnda
kald. atm alar esnasnda eyh Saidin adamlarnn bir ksm
ehrin baz noktalarna girmeyi baardlar. Ancak ehre girenler,
bir halkn zgrlk savasndan o k yamacya benziyorlard.
Bu nedenle de ilk olarak Krtlerin dkknlarn yamalamaya
baladlar.
Dost sohbetlerinden birinde anlatldna gre, Tepa Barava
kynn melesi Trk kom utanlardan birini esir aldktan sonra
srtna binerek aadaki dizeleri sylemi:
H a t d ew ra Ehm ed, dew ra w e ,
L at Ezzadc bikin be ab r .
G eti sizin devriniz, im di A hm ette sra,
L at ve Ezzadlar hasret k a la c a k la r, o n u ra ve su y a .

eyh Abdurrahim, eyh Saidin kardei idi. Ama o bile aabe

yinin liderliini hie sayp Trk askerlerine pusu kurdu ve onlar
ldrd. Emere Faro da eyhi dinlemedi ve Diyarbakr kuatm a
sndan vazgemedi. Emere Faro, D iyarbakr almadan gitm em ,
diyerek, slam kom utanlarndan m er H atabn D iyarbakr krk
gnde ele geirdiini, oysa kendisinin on drt gnde alacak kud
rette olduunu iddia ediyordu.
Beiri isyannda, isyanclarn safnda yer alan Emine Ehmed
kar tarafa geti ve Trk askeriyle beraber Rekotan zerine y
rd. Ancak isyan bastrlnca ibirliki Emine Ehmed de yeniden
isyanclarn safna katld.
te yandan eyh Efendi de yakalandktan sonra verdii ifade
de K rt ve Krdistan terimlerini kullanmamaya zen gsterir,
kendini korum ak iin sadece dini inanlar gerei ayaklandn
syler...

16

2 - Yurt D n a K a a n

Krtler

Emine Ehmed isyan srasnda taraf deitirerek Trklerin saf

na geti. Ancak o da Suriyeye geince Xoybn* Cemiyetinin des
tekilerinden biri oldu. Keza Haco Aa da, ibirliki olm asna kar
n Suriyede Xoybna katld. Diyarbaktl Cemil Paa da yle.
te yandan H aco Aa, Cemil Paann olu M hem ed, Emine
Ehmedin ocuklar ve Kuzeyden kap gneye gelen baz tann
m Krtler, burada bile rahat durmuyor, snrn tesine geip
yoksul Krt insann talan ediyorlard. H atta bunlardan bazlar
Krt kadnlarn da karp kendileriyle birlikte gneye getiriyor
lard. Ayrca bu aalarn eteleri, Krt kadn ve kzlarnn boy
nundaki ziynete de el koyarak aalarna getirirlerdi.
Rahatsz olsak da hepimiz bilmeliyiz ki Krtler, isyan dne
minde ulusalclk denen o ar sorumluluu kavramam, henz
millileememiti. Ayaklanmalarn ulusal kapsamn da bilmiyor
lard. Ulusailamann, bilinlenmenin ve deiimin rzgar Krdistanda henz esmemiri. ada bir dnceden yoksundular.
H areketin nderleri bilinli, a anlayan insanlar deildiler ve
Trkler tarafndan rahatlkla kullanlyorlard. Bireyciydiler. T ec
rbeleri yoktu. Krtlk dncesi ve ynetim anlayndan yok
sundular. Ya da bu anlay henz Krtler arasnda oturm am jt.
Bilinmesi gereken bir ey de cahil ve gerici insanlarn yazdkla
r zerinedir. O dnem baz cahil ve gericiler birtakm makaleler
yazp datyorlard. Bu kitaplardan birinde Bedirhan Beyin silah
ve barut yapm iin Cizira B otanda bir fabrika yaptrdn, Van
Gl zerinde de bir gemi ina ettirdiini yazyordu.
X oybun (H oybun): 1 9 2 5 K rt isyannn bastrlm asndan sonra Suriyeye k a
an veya dier blgelere srgn edilen Krtlerden Su riyeye geen Krtleri
nclnde kurulan K rt rgtdr. X o y bu n , 1 9 2 7 ylnda yaplan kon gre
sinde, askeri glerin k om utanlna Ar ayaklanm as lideri Ihsan Nuri Pa
a' y getirm itir. C eladet ve Kamuran Bedirxan kardelerin yan sra baz Krt
aydnlarnn da kurulu alm alarn a katld X o y b u n , esasl bir program dan
yoksun olm as nedeniyle, daha ok K rt aristok ratlarnn denetim inde bir r
gt olm aktan teye gitm edi. X o y b n un tek ubesi, o dnem Suriye to p rak la
rnda olan H atay da baz K rt retm enlerin giriim iyle ald . X o y b u n un A
r ayaklanm asnda etkin olm ak iin abalad , bu nedenle hsan N uri Paa'y
ayaklanm ann nderliine getirdii, ancak Erm enilerle ibirliine girm esi nede
niyle dald, baz k aynaklarca belirtiliyor.

6 z

eyh Said ayaklanm asnda H ro Beyin ozan M io, Berazl

M ustafa Bey zerine bir trk yakm t. Trkde zetle yle de
niyordu: Krt kzlan rglerini kesip gneydeki Krt bykleri
ne gndermiler ve im dat ey Krt nderleri, ahin Beyin, Bedirxan Beyin oullar, neredesiniz?
Kawis Aa ise, eyh M ahm ud zerine syledii bir trkde,
T rkler imdada gelm iyor, K rt ise bize hain der, diyordu.
Dorusu bu yazlanlara ve ozanlarn syledii trklere ancak
glmek gerekirdi. Yoksa Bedirhan Beyin herhangi bir silah fabri
kas veya gemisinin olm ad; Krt kzlarnn, Bedirhan ve ahin
Beyin oullarna rglerini kesip gndermedikleri; Sleymaniye
Krtlerinin Trkleri imdada arm ad gibi hain ilan edilme
dikleri de ok aktr. Elbet eyh M ahm udun eksikleri vard.
eyh M ahm ud, bir ulusu temsil ediyordu. Buna ramen kendisiy
le grmeye gelen ngiliz generalin elini, M slman olmad
iin skm am tr. Ayrca kendisini dinlemedi diye vezirinin dileri
ni ektiren de eyh M ahm uddur.
Bu dediklerimden ltfen kimse alnmasn. Bana deni yapt
ma inanyorum. Gerei bilmek Krtlerin yararnadr. Doru bul
madklarmz eletirmekten de ekinmemeliyiz. Ayrca benim tm
yaamm gerici ve yobazlara kar mcadele etmekle gemitir. Bu
kesimlerin olumsuzluklar nedeniyle Krtlerin ada uluslar sevi
yesine ulaamadklarna inanyorum. adalk, sabrl ve zor bir
alma gerektiriyor. Okum adan, kendini gelitirmeden bir mille
tin ulus olmas, tarihte yerini alm as, am acna ulamas mmkn
deildir. Krtlerin derebeylikle bir yere varamayaca aktr.
I- K rt insanna yurtseverlii, siyaseti ve adal ret
memiz gerekiyor.
II- lke iin korkusuzca lme gidilmesi gerekiyor. Bunun
iin partizanlam al, partiye kaytsz artsz uyulmal.
III- rgtlenme ve paylama ile ilgili kitaplar okunup haya
ta geirilmeli; Krt insannn i ve d dmanlar tann
m al; zellikle egemenlerin boyunduruundan yana
olanlar ve feodaller tehir edilmeli.
163

Her yl binlercemiz kaaklktan lyoruz. Neden lke ve ulu

sun onuru iin de binlercemiz lmesin? Her yl binlerce, yzbinlerce liramz masa balarnda ve sokaklarda dmana yarayan i
lerde kullanyoruz. Neden bu paralar Krt dilinin gelimesi ve
Krt halknn adalamas iin kullanmaktan esirgiyoruz?
1925 AYAKLANMASI NELER GETRD ?
Dnyadaki tm ayaklanma ve devrimlerin, ulusal kurtulu ha
reketlerinin, yurtsever bakaldrlarn olumlu ve olumsuz yanlar
vardr. Bu zellikler 1925 tsya iin de geerlidir. imdiye kadar
eksiklerini saydmz bu isyann Krtlere bir ey kazandrm ad
n syleyemeyiz.
igalcilerin kendi gazetelerinde ve resmi toplantlarnda bunun
bir Krt ayaklanmas olduunu kabul etmeleri, bu ayaklanmann
balca yarardr. Bir dier yarar da uluslararas etkileridir. yle ki,
Nehru gibi yazarlar kitaplarna, makalelerine Krtleri konu ediyor
lard. Nehro bir makalesinde u dncelere yer vermiti:
Krtler kurtulu ve zgrlk mcadelesi veriyor. Ayn ekil
de zgrlkleri iin mcadele veren Trkler de onlar katlediyor
lar. Daraalarnda bile ulusunu, vatann savunan bir ulus, er ve
ya ge baarya ulaacaktr.
Ayaklanmann bir dier yarar da, Krt ulusal hareketlerinin
bu olayla ivme kazanmas ve Krt ulusalclnn alevlenmesidir.
Bu olaydan sonra birok yeni rgtlenmeler olutu. Bu rgtlen
meler da ald. Krtler hakknda dnya kamuoyunda az da olsa
bir saygnlk olutu ve Krtler ksmen de olsa gndeme geldi. H at
ta belli bir uluslararas destek olutu. Bylece Krt ulusunun var
l ve istekleri kamuoyuna maloldu. Aydnlar ve ozanlar Krt so
rununu ulusal sorun olarak deerlendirdiler ve geni bir tartma
ortam buldular, daha da tesi zm arayna girdiler.
Bu ayaklanm alardan nce Ehmede X ani ve Hac Qadire Koyi
dnda kimse Krt adndan sz etmezken, eyh Said ve eyh
Mahmud isyanlarndan sonra btn iirler, m akaleler Krte ya
zld. Halay trklerinde bile Krtlerin ulusal sylenceleri dile ge
tirildi. Krtler zerine yazlan ok sayda kitap ve m akale dnya
nn her tarafna yayld. syandan sonra kendi eksiklerini gren
164

ayaklanm aclar Trkiye, Suriye, ran ve Irakta ok nemli top

lantlar yaptlar. Birok toplantda ok nitelikli konumalar oldu.
K r t le r in u lu s a l k im lik le r in i b u k a d a r n p la n a k a r m a la r
K r t ta r ih in d e ilk d e fa o lu y o r d u .

eyh

S a i d ve A r k a d a l a r n n

idam

Szkonusu eksikler ve yanl uygulamalar nedeniyle baarl

olamayan eyh Sait, yenildi ve kamaya balad. Ancak kendi ko
mutanlarndan Cibranl Kasm Beyin dmanla ibirliine girme
si sonucu esir dt. Ram azan bayram nn arifesinde ise krk se
kiz silah arkadayla beraber D iyarbakrda idam edildi. Bana g
re eyh Efendinin idam edilmesi kalmasndan iyi oldu. Ayn e
kilde, tarihsel ve kiisel adan deerlendirdiimizde, eyhin idam
edilmesinin bir atmada ldrlmesinden daha iyi olduunu
syleyebiliriz. Bylece tarih yapraklarnda eyh Efendinin de bir
ka sayfas oldu. Bu sayede gelecek kuaa, Krt isyan ve nder
leri hakknda sylenecek eyler olduu grld. te yandan han
gi milletten olursa olsun bu tarihi okuyan insanlara Krt ayaklan
ma ve direnilerinin kanla suland anlatlr ve bu kahramanlarn
tarihteki yeri daha da belirginleir.
imdi eyh Said Efendinin dncelerini ve amacn onu tan
yanlarn azndan daha yakndan anlatm ak istiyorum.
H aco Aa anlatyor:
Ben ve Ali hsan Paa sorgulamay adliyenin balkonundan iz
liyorduk. eyhe nce doruyu syleyeceine dair yemin ettirildi.
Bakan sordu: Doru syle, kimdi su ortaklarn, kimler sana ko
mutanlk etti? eyh, Btiin M slm anlar arkadam dr. dedi.
Sorgucu birka isim sordu. eyh, Doru, onlar arkadam dr.
dedi. Sra benim adma gelince, Onu tanmyorum. Ama Ezidi
H aconun bize kar Karacadada savatn duydum, dedi.
eyhe sorulan bu soru zerine Trklerin sadece isyanclar deil
btn Krt ileri gelenlerini hedef aldn anladm .
H aco Aa konumasn yle srdrd:
M ahkem e bakan Ali Saib sordu: Peki eyh Efendi; bu is
yanda ok M slman ld, gnah deil mi sence? eyhin ceva
b yleydi:
165

 Siz nereden Mslman oluyorsunuz? Kadnlarn yzlerini,

dizlerini atnz, salarn kestiniz. Kuran ve hadisler benim size
kar koymam ve savamam emrediyor.
M ahkem e bakan Ali Saib, eyhe, Getiimiz yllarda sana
misafir olduumu hatrladn m? diye sordu. eyh Efendi, Evet,
hatrlyorum , dedi.
Bunun zerine Bakan, Gzel yzl bir kz ellerine su dk
yordu ve sen abdest alyordun. O kz senin kapatman myd? di
yerek hakaretvari bir soru sordu. eyh Efendi sinirlenerek, Kes,
terbiyesiz! Beni ldrebilirsiniz, ama onursuz sorular soram azs
nz, diyerek, Ali Saibin yantn verdi.
eyh Efendi, ifadelerinde Krt ve Kiirdistan szcklerini kul
lanm aktan zenle kand. zellikle isyann dinsel yann ne
karyordu. Sorgucular, baz belgeler, isimler zerinde durup isya
nn Krdistan kurma am al olduunda srar ettiler.
H aco Aa byle diyordu. Ama Mele Hesen H yarn bana an
lattna gre, sorgulamalarda eyh Efendide pek olmasa da di
er isyanclarn ifadelerinde birok defa Krt ve Krdistan keli
meleri gemektedir. X oyb n yaynlarnda okuduum bir ma
kaleye gre, isyanclardan Fuat Bey, amacnn Krdistan kur
mak olduunu inkr etmemitir.
Bunlarn pek nemi yok. Ama gnl isterdi ki eyh Sait ve ar
kadalar, korkmadan ve yksek sesle, yiite ve aka am alar
n haykrsalard.
eyhin sonunun lm olduu zaten belliydi. O , sadece bu ne
denle de olsa daraacnda dmana Krdn adn haykrmaiyd.
Bu sylediklerim, o onurlu isyan aalayc ama tamaz. O n
lar divanlarmda hep vdm. Burada belirtmek istediim isyana
nderlik edenlerin eksik ve zaaflardr. Ne yazk ki isyanda ulusal
eler, bilerek veya bilmeyerek geri plana atlmtr. Oysa isyann
gerek talep ve amac dmana aka sylenmeliydi. Sonu lm
olsa bile Krt hareketinin gc mahkemelerde de ispatlanmalyd.
Bu sylediklerim ayn zamanda yeni Krt direniilerine me
sajdr. Dmandan saklanacak hibir ey olm am al, ulusal istem
ler aka anlatlm al. Ancak kuvvetlice bir ta vurursan, suyu
yararsn. Ayn ekilde dadan bir kaya yuvarland zaman suda
16 6

derin izler brakr. te yandan arabaya ne kadar fazla gaz verir

sen o kadar hzl gider ve tozu dumana karar, uzaklardan bile du
yulur ve grlr. ste bizim yiitler m ahkemelerde bunu yapama
dlar.
Birok aydnmz 1 9 2 5 syan hakknda kitaplar yazm. An
cak bu eksikler hakknda eletiri getirdiklerini grmedim. Ben,
dorunun her eyin stnde olduuna inanyorum. Bir eyi deer
lendirirken erisi ve dorusu mutlaka ortaya konmal. O bjek tif
deerlendirmeler gelecekte olaylara k tutacak, daha az hatalara
dlmesini salayacaktr. Daha nce yaananlardan karlacak
derslerle hata ve yanllardan, kanlacaktr.
1 9 2 5 T E N S O N R A K A Y A K L A N M A L A R
H i phesiz 1 9 2 5 ten sonraki ayaklanm alar, 1 9 2 5 in etkileri
ni tar. Bir frtna dindii zaman ara sra ksa ve etkisiz rzgarlar
olur, h afif otlar ve aalar bir an nne katar. Dersim, Sason,
A, H everka, Heveda frtnadan sonraki rzgarlardr. Bunlarn
hibiri 1 9 2 5 kadar etkili olam ad. Bunlar hakknda syleyebilece
im eyler var. Ancak Dersim hakknda uzun uzadya bir ey sy
leyecek durumda deilim. Dersim lilerin, Krt tarihinde Dersim
ad etrafnda da olsa, Trk katliam larnn etkisiyle ortaya kan
onurlu bir yeri vardr. Bu arada hibir yerde ad anlmayan ayak
lanmalar anlatp gn yzne karm ak istiyorum.
eyh ve arkadalar idam edilmeden nce de birok insan ha
yatn bu uurda kaybetti, dalarda can verdi, kadn ve erkek bir
ok insan yanan ve-yklan evlerinin altnda kaldlar. Elimden gel
diince henz tarih sayfalarna yazlmam bu isimsiz kahram an
lar ve ayaklanm alarn aydnlatm ak ve yazmak istiyorum.
Eleqeme Ayaklanmas
192 5 ve 2 6 yllarnda birok Krt nderi ve savas Suriyeye
getiler. Aralarnda her kesimden insan vard. Beyler, aalar,
eyhler, meleler, sradan savalar... Gneye geenler arasnda
okumu ve aydn insanlar olduu gibi, cahiller de bulunuyordu.
syan sonrasnda kaan katiller, soyguncular ve ekyalar da gel
16 7

miti. Kurm anclarn bir sz vardr; Dnya orm andr, iinde as

lan da yatar, tilki d e ... Gneye geenlerin arasnda arkadalarn
dmana teslim etmi, dman hesabna arkadalarn ldrm
Krtler de vard.
K r Huseyn Paa, Xw etli H ac Musa Bey, Xerza m irleri, Palu
mirleri, Darahn mirleri, eyh Saidin akrabalar, an eyhleri,
H arput eyhleri, Silvan eyhleri, But eyhleri ile aalardan H aco,
Saroxan, Emin Ahmed, Hac Elinin olu Bedirxan, smail M hemed, eto, Eli Yuns, Tew fo, Ehmed Sleyman, Y u sf O sm an ve
daha yzlercesi gneye gemilerdi. Sonradan Cemil Paa ile Be
dirxan Paa ailesinden bazlar ile D oktor Ahm et Nafiz Bey, ewket Zulfi, Osman Sebri ve Reit Kurd gibi sim alar da gneye ge
mek zorunda kaldlar.
Gneye geenlerin hepsini sayarsak kitaplar yetmez. Ancak
bunlarn nemli bir ksm 1 9 2 5 te gelmilerdi. H aco Aa henz
Kuzeyde idi. Saroxan Aa onun amcasnn oluydu ve aralarnda
kavga knca Saroxan Aa Suriyeye kam ak zorunda kalmt.
Saroxan Aa arkadamd. O na, Neden amca olunla barp
dmana kar bir olm uyorsun? diye Sorduumda, Siz bu soru
yu nce H aco A aya sorun. Onu raz edin. Ben sizin dediiniz
den km am , dedi.
Bunun zerine. Qertminii M ele Y u s f-k i yazs fevkalade g
zeld i- H aco Aaya bir mektup yazd ve gnderdi. H aco Aa
mektubu alnca geri gnderdi ve M ektubu okuyam adk, diye
rek, yazann kendisini istedi. Mele Y u sf gidince ise onu yakalayp
Krt dmanlarna teslim etti. M eleyi N usaybin, M ardin, D iyar
bakr ve H arputta askeri hapishane kalmad dolatrdlar. Neyse
ki ans vard, M elenin. Harput cezaevinde Xew s ailesinden Seleheddinle tant. Seleheddin Mele Yunsa akl vererek, M ele, sa
kn mektubu yazdn syleme. Diyeceksin ki H aconun kendisi
yazp kuama soktu. Aramzda dmanlk var, maksad beni de
ldrtm ektir. Bylece kym elimden alm ak istiyor, d e, dedi.
M ele bu minval zere aylar sonra, bin bir zorlukla hapisten kur
tulup kyne dnd.
Gneye geen H aan Aa ise bandan geenleri bize yle an
latt:
l8

Bir gn jandarm a kumandanndan babam a bir not geldi. Ko

mutan babam n, acele olarak N usaybine gelmesini istiyordu. Ba
bam niyetini anlam t. Yerine beni gnderdi. Babam hastadr,
ama ille de grmek istiyorsa kendi buraya gelsin, dedi.
Yanna varnca, H aco Aga niye gelmedi? diye sordu.
Babam ok hasta, ata bile binemiyor. Emrin varsa bana
syle, dedim
Kumandan H akk Gndz, dost grnp, Ben sizin dostunu
zum. Size bir srrm syleyeceim ama kimseye syleme, dedi.
T ab ii efendim. Biz dost olduunu biliyoruz ve sonunda
lm de olsa kimseye sylemeyiz, dedim.
Haan Aa, babana syle, evini Anadoluya gtrsn. Sizin
gibi aydn ve akll insanlarn bu dalarda, bu vahilerin arasnda
mr tketmesi doru deildir.
Kom utann bu szleri zerine, Erkek sz veriyorum, baba
m bu konuda ikna ermeye alacam . Ama sen iyiliimiz iin mi
istiyorsun, gerekten dost musun bilm iyorum , dedim.
H aan eve gelip durumu anlatnca, Franszlarn igalindeki g
ney Krdistana gemeye karar verdiler. Gneye gemeden nce
de, yemee davet etme gerekesiyle evlerine ardklar karakol
kom utan Hseyin Efendiyi ve emrindeki askerleri esir aldlar.
Btn snr karakollarn basknla ele geirdiler. Heverkilere,
Daha karakollar elimizdeyken, evlerinizi, malnz mlknz
aln, gneye k an , diye ar yaptlar.
H aco daha gneye inmeden olu H asanla Ahmet Sleyman,
Saroxan , Emine Ehmed gibi aalara haber gnderdi. Amac bir
likte kuzeye dnp yeni bir ayaklanm a balatm akt. Deyim yerin
deyse H aco, yamurdan sonra slanmasn diye kzn srtn r
tyordu. Saroxan ise baka hesabn peindeydi. O da arkadala
rn toplayarak, u Heseni yakalayp Trklere teslim edelim,
onlardan bir aferin alalm ve evlerimize dnmek iin anlaalm ,
dncesindeymi.
Hesen Aga ise, Saroxann bu niyetini sezmitim. Y apar m
yapard. Bunun zerine Bulblan aas Yusfe Q asodan yardm is
tedim. Q asonun yardmyla bu plandan kurtuldum ve daha son
ralar yeniden gneye getim , diyordu.
169

Aradan gnler geti. Sarohan Aa, Nusaybine dnmeye karar

verdi. Gitmemesi iin yalvardk ama sz dinletemedik. O , Siz o
cuksunuz. nderlik ve aalk nedir bilmiyorsunuz. Heverki aal
elime gesin o zaman grn, diyordu.
Aa, ucuz kahram anla soyunmutu. Yal ve dul lkesini ye
niden nikhna alm ak istiyordu. Saroxan, deli doluydu ve olm a
yacak eyler dlyordu. Kendini dev aynasnda gryordu. Bir
sarhoun, bir delinin cesaretiyle hareket ediyordu. Bu tutumu ne
deniyle tek bana alp, tek bana oynayan biri oldu. Zam an ve
ortam kavrayamyordu. Sylediklerimizi duymuyordu bile. Biz
kimdik, Heverka Sultan Saroxan (!) kimdi? Biz onun dengi de
ildik. Bizim birikimimiz, bir Heverka Sultann ikna etmeye yet
mezdi.
Saroxan, yakndan tantm bir dostumdu. Ama sinek ve
cam kadar uzaktk birbirimize. O aa, ben ise basit bir feqi, bir
kylydm. O okum am , ben okumutum. O halk dman, ben
halkydm. Birbirimizi anlamamz ve yanyana olmamz mmkn
myd? O zam anlar ok gentim, aalan tam olarak tanyam a
mtm. O dnem henz M arksist dnceyle tanmadmdan,
aalar ve snf kavramn bilmiyordum.
H aco Aa, akrabalar ve airetiyle snrdan gneye geti. Arap:
lar ve Kurm anclar, onlar daha yoldayken soyup soana evirdi
ler, hatta kadnlarn boynundaki taklar kadar ne varsa aldlar.
Byk ounluu areyi Saroxan Aaya snmakta buldu. Tileire, Saroxan Aaya geldiler. Hac Sleyman da onlarn arasn
dayd. H atta Hac Sleymann bir adam, H aco Aann airetin
den yedi tfek ald. Dalardan gelen bu adam lar, bir defa olsun
kendilerini soyan bu insanlara direnemediler. Saroxa Aa, bu
duruma dayanamad ve airet adrlarna gitti. Ehmede Yusfn
adrnda toplandlar. Orada airetini cesurca savundu:
Dorudur, H aco Aa hepimizin dman. Ama Heverki
kimsenin dman deildir. Heverki artk H aco Aann aireti de
deildir. O sm ann ailesinden kim aa olursa, Heverkan onundur.
imdi Heverki aas benim. Dostlarm n ve arkadalarmn Heverkilerin malna el uzatmasn istemiyorum. Airetimin bu hale
gelmesine raz olam am.
170

Kasik aas Yusf, Be adam, sen de mi H acoya e oldun? N e

den H everkiye acyorsun? Yllardr biz seni onlarn errinden ko
rumadk m? imdi tutmu bizim dmanlarmza sahip kyor
sun. Eer sen benim adrmda olm ayaydn, ayandan tavana
asardm , diyerek tepki gsterdi. Heverka Sultan Saroxan, teh
ditten ekinm edi. imdi herkes kyne dnsn, dedi. Ancak
yoluna hangi ky karsa talan edeceini, syledi.
Toplant dald ve herkes kyne gitti. Hac Suleymanilerin
aas H ac Hemzeye Hesen, Saroxan dan yanayd. Ama Hemzeye
Hesenin amcasnn olu H ac Y usf Saroxan a dmand. Hac
Yusf, olu ve adamlarn Tileir yoluna gnderdi. Saroxan kye
sokm ayacaklar, gelirse ldreceklerdi. Saroxan Aann adamlar
hazrlklydlar. Hac Suleymanlar kye girdiler, tepeye baktklar
zaman Sa ro x a n n orada byke bir siper hazrladn grdler.
Heverki H ac Suleymanilere teslim olm ad, kuatmaya kar di
rendi. Saroxan ve adamlar kyn altna gelince zerlerine ate
ald. Saroxan n en iyi adam larndan olan bir Hristiyan, ilk
atete vurulup ldrld. Bunun zerine siperdeki Heverkiler
kar ate at ve H ac Yusfm olunu ldrdler. Heverkiler n
ce davranp H ac Hemzenin kyn ksa srede ele geirdiler ve
talan ettiler.
Kynn ele geirilmesi zerine Hac Hemze, beni ve Ahmet
N am iyi eydamzla birlikte Saroxan Aaya gnderdi. Saroxan
Aadan kylye iyi davranmasn rica ettik. Heverki Aas bu kez
szmz dinleyip kyden kt ve adam laryla Tileirin komu
ky olan X w etlaya gitti. Ancak o tm airetlere meydan oku
maya devam etti. H aco Aa ise, Arap olan T ey eyhlerine sna
rak lmden kurtuldu. H aco Aa bir sre sonra Franszlarla an
lat. Onu uakla Beyruta gtrerek, Franszlarn devlet tem silci
leriyle grtrdler. Franszlar H aco Aann geliini ve kendile
rine snmasn kutladlar; H aco Aay maaa baladlar.
H aco Aa Franszlarla grmesini yle anlatyor:
Franszlara, Trk snr kom utanlarnn bana Suriyedeki
Franszlara kar savamam iin gnderdikleri mektubu gster
dim. O yazlan beraberime almtm. Onlar bakomutana gster
dim ve eer imdi Trklere kar savamam istersen, sana ceva
171

bm hayr' olu r, dedim. Bunun zerine beni serbest braktlar ve

maaa baladlar.
atmalardan sonra Saroxan Aa Kuzeye geti ve Suriyeye
kaan Krtlere dmanla koyuldu. Saroxan, ulusuna ok kt
lk yapt. H aco Aay ldrtmek iin de elinden geleni ardna
koymad.
Hesen Aa, H aco Aa ile Saroxan Aa arasndaki ilikiyi y
le anlatyordu:
Kuzeye gitmeden nce babam, ayn zamanda analm olan
Saroxann ablas Peyruze Hanm ve Saroxan n yeeni olan vey
kardeimi Saroxan a gnderdi. Kardeime, Dayna git de ki, H a
co artk Heverkiye aalk yapmak istemiyor, yeter ki yakam b
raksn, dedi.
Kardeim ve annesi gittiler. Saroxa, kardeime, Yeenim.
Trkler babann bana yz bin lira dl koymular. Gel sen ba
ban ldr, paray paylaalm , demi.
Kardeim oradan dnnce, H aco Aa daym ldiiremezse bi
le ben mutlaka daym ldreceim, dedi bizlere. Birka defa yo
lunu kestik ama amcamz ldrmeye kyam adk.
Saroxan snrn kuzeyinde epey hkm srd. Sonunda Ezidi
emdin tarafndan kallee ldrld.
H aco, emdine daha nce haber gndermiti. O na, emdino, eer Saroxan vurursan benle ocuklarm , Osm anlarn aire
ti adna sz veriyorum ki dmanln yapmayz, demiti. em
din nceleri ldrmeye cesaret edemiyordu. Ama H aco ona sz
verince Saroxan ldrmeye karar vermi.
emdinin Saroxan ldrmesi iin plan hazrlayan H aco dur.
H aconun anlattna gre emdinle hazrladklar plan yleymi:
Odamda sana baracam . Sen de bana karlk ver ve oda
y dmanca terket. Saroxan bunu duyunca seni benim dmanm
sayar, sana gvenir, senden faydalanmak iin yanna gelir. Ondan
yana grn. Uygun bir zamanda ise icabna b ak .
Bylece Saroxan ldrdler. Ama O sm anlarm aireti byle
bir olaya seyirci kalmaz ve akrabalarnn Ezidi bir kyl tarafn
dan ldrlmesini kabullenemezlerdi. Her ne kadar H aco ona g
171

vence vermise de, Osm anlar airetinin dier ileri gelenleri bu ili
kiyi ho karlamadlar.
Daym ben ldreceim , diyen N ayif, bir gece daysnn ka
tili em dini, kendi babasnn evinde uyurken ldrp^ snrn ku
zeyine geti, orada ldrld. H aco Aa, olunun bu hareketini
affetmedi, barmad ve cenazesine de gitmedi.
Btn bunlar Eleqeme olayyla ilgili olduu iin anlattm.
Amacm ayrntlarn bilinmesidir.
H aco Aa amacna ulat. Hem n ve sz sahibi, hem de maa
sahibi oldu. Ama Heverkiler her taraftan gelen dmanlk ve bas
klarla darmadan oldular. Heverkiler H aco Aann adam ol
mann bedelini ar dediler.
Heverkililer gneye inince, Trk snr komutanlar geride ka
lanlara haber gnderdi ve Her kim kyne dnerse, dokunulma
yacak, dediler.
Birok insan snr kom utannn bu szne kanarak kyne
dnd. Katiller geri dnenleri ikiye ayrd. Erkekleri muhtarn
evresine toplayp birbirine baladlar. Sonra makineli tfeklerle
hepsini kuruna dizdiler, cesetleri yaktlar. ocuklar ve kadnla
r ise damlara tktlar, odun ve kuru otlarla onlar tututurdular.
Kadnlar, ocuklar ve bebeler yanan ve ken evlerinde kl oldu
lar, H aco Aaya kurban gittiler.
H aco Aa gneye geince Turanc T rk nn ok sayda ua
pei sta geldi ve airet kylerini bom balad. Ama bom balam a
da len olm ad. Yalnzca patlam am bir bombayla oynayan biri
pimi ekince bomba elinde patlam ve lmt.
O sra biz feqiydik ve ykseke bir yerde oynuyorduk. Uakla
rn zerimizden utuunu grdk. O nlar da bizi grdler. Uzun
sren ve sar edici bir yaylm atei ald. Bardm, Daln!..
Yere yatn , dedim.
Kimse vurulmad. Sonra arkadalarla oturup konutuk, karar
aldk. O ralarda okumamza imkan kalm am t. Buralarda oku
ma ortam kalmad. Katiller ve ovenistler okumamza bile bir yer
brakm ad. Neden M usula gitm iyoruz? diyerek, on drt ren
ci okumak iin Musul yoluna dtk ve bir mddet sonra M u
sula gittik.
t 73

Dugir ky karsnda, rm ak kenarnda namaz klyorduk.

Aniden silahl iki Arap kageldi. Namazm bitirdim. Bu gelen
ler haydut, diyerek arkadalarm uyardm. O nlara, Sakn bir
eyinizi vermeyin, dedim.
ki Arap yanmza geldi ve bizden sigara istediler.
Defolun buradan, bizde sigara migara bulunmaz, dedim.
Araplar birden tfeklere davrandlar, abuk soyunun! Y o k
sa lrsnz, dediler. Araplardan biri bize doru gelince talara
sarldk ve yola doru kotuk. Bo bir harabeye sndk. T avan
dan birer sopa ekip kar koymak iin yeniden geri dndk. Bes
belli onlar da bizim gibi feqileri ldrmekte pek ciddi deildiler.
Herhalde bizi soyup elbiselerimizi ocuklarna armaan etmek is
tiyorlard. Yani evlerine eli bo dnmek istemiyorlard.
Hese Bereket ailesi, M aoq kynden arazi almt. O gece
orada yattk. Ertesi gn Aliyan kyne gittik. O rada kadn-erkek,
yal-gen bir kalabaln, kadnn birinin etrafna tn
grdk. Kadnn omuzundan aa atlas krmzs kanlar akyor
du. Pira T o reye bunun nedenini sorduum zam an, bandan ge
enleri uzun uzun ve yreinde bin bir -korku ile anlatt:
Kurbanm -size. Biz bir kyde bin drt yz otuz kiiydik.
Geride bir ben kaldm. Ky baslnca yataklarn yanndaydm. Ev
yklnca yataklar stme ykld. Tm evleri yaktlar, her eyi,
herkesi yakarak, sngleyerek ldrdler. l m sa m diye bir
kez daha herkesi snglediler. Ben de omuzumdan, srtmdan
snglendim. l taklidi yaparak kendimi kurtardm.
Nenenin derdi yaras, bir deildi, bindi. Y a sta r, diyordu,
Y a star olum, ok zor, ok zor! Can tatl, ama ben de lmeliy
dim, ben de lm eliydim ... diye gzya dkyordu. Daha sonra
yazdm Pira T o re iirim o gn anlatr.
Pira Tore, bir dokun bin ah iit misali anlatm aya devam edi
yor:
Kurban olduum, buras da Mslman ky deil mi? Z a
limlere aman dilendik, yalvardk, kr etmedi. Bir Allahmz var
d yardm edecek, o da gelmedi amanmza. Alev alev yandk o
lum, alev alev!.. Allah onlarn yanna komaz inallah, komaz in
allah. Sonra asileti birden:
*74

 Zalim e Allahn da gc yetmez. Katiller. Kan dkcler.

Allahn seversen nine, hi mi kimse kurtulmad?
H ayr yavrum, benden baka kimse yaamyor artk. Al
lahm seversen, buras Trkiye ky m? Onlarn sngsnden
ok korkarm yavrum .
N ine, sen nasl kurtuldun?
Dedim ya, yataklar, stme yataklar dt.
Bu minval zere faist katiller, ellerini savunmasz ve zavall
Krtlerin kanna buladlar. Ki Lenin bu dem okrat(l) kandkcleri ilerici, devrimci sayyor, Krt hareketlerine ise gericidir di
yordu. te bu dem okrat ve ilericilerf.) acmadan ky yakyor, sa
dece Eleqem eyi deil, her taraf zulmle kirletiyorlard.
Eleqem enin ismi durduka, tarih beddua ve lanetini Turanist
barbarlardan, zalimlerden esirgemeyecektir. Tarih, bu katliam la
r kalbinin en unutulmaz yerine yazmtr, yazmaldr. Gn gele
cek Trkler ve Krtler dost ve karde olacak, oturup bu vahetin
ve zulmn muhasebesini yapacak ve Turanistleri tarih nnde
mahkm edeceklerdir.
Biraz nce anlattm gibi bu olay Pira T o re iiriyle anlat
tm. Ama kafiyeli bir iirle bir olay detaylandrmak ve istenildii
biimde anlatm ak mmkn deildir. iir ok gzel de olsa byle
bir olay anlatm akta eksik kalyor.
1 9 2 7 den sonra H asdajor kyne mele olunca, kyde henz
mele olm am bir feqiyi tandm. Bana, Bu mele Eleqemelidir
ve ailesinden yedi kiiyi kaybetm i, dediler.
Bu mele de olay Pira T o re gibi anlatyordu: Kydeki devlet
sorumlusu, bana bir kt vererek, git telefon direklerini dzelt
dedi. Giderken, top tfek sesleri duyunca, Suriye snrn getim
ve k atm .
O gece kyden birine, bizi Abas adrlarna gtrmesi iin on
drt mecidiye verdik. eyh Mhemed N urinin olu eyh Abdullah
orada idi. Adam bizi doruca Mstefavvi kyne gtrd, ki bir
jandarm a karakolu oradayd. Adama dnp bir amar indirdim,
Bunu dnnceye kadar brakm ayn, dedim. Adam szland.
Canm kardeim, insanlk hali... Yolu kaybetm iim, diyerek bi
zi inandrmaya alt. Az ileriye gidince, ekili bir tarlaya rastladk.
T75

Mahpushanenin nnde birka karaltnn gidip geldiini grdm.

Dndm zaman rehberimiz, Yolu imdi hatrladm. Arkamdan
gelin, dedi. Btn gece dolatk ama adrlar bulamadk. aresiz,
o slak elbiselerle darda yattk. i Allah'a braktk. afakla bera
ber, adam bize seslendi, Bakn adrlar burada... dedi.
Sonunda bulmutuk. Alelacele adrlara gittik. N amaz kldk,
eyhle kyller bizi dosta karlad, yemek verdiler.
Birka gn sonra, eyhin de evini eyasn alp, iftik kyne
gittik. Orada Hasina by oturuyordu ve kyn aasyd. Yolda
Araplar bizi soyar diye ok korkuyorduk. eyh bize birka tfek ve
silah datt. ok gitmeden, atlarn ayak sesleri ve svarilerin yk
sek sesle konumalarn duyduk. Silahl olanlarmz hemen silahla
rna davrand. Ben mdahale ettim. Bakn, bizim onlardan nce
u yksek tepelere gitmemiz lazm. Oraya varrsak stmze gele
mezler. Araplar ovalarda iyi savar, dedim.
eyhle arkadalar bana inandlar. Araplar, oraya gidip sipere
yattm z gr nce, uzaklap gittiler. Byk bir rm an
kysndaki iftike vardk. eyh orada kald ve biz M usula geri
dndk.
Yolda Gergerli* Sleyman Aann obasna vardk. O zamanlar
ktlkt. Gergerliler yokluk iindeydi. Bize pilav yaptlar. ay itik.
Akam yemei tasa doranm arpa ekmei idi ve yannda ayran
vard. Yoklua rarrien bize iyi davrandlar. Doyuncaya kadar ye
dik. O akam Gergerlilerin adrlarnda yattk. Akam, yedi kii bir
yatakta yattk. Ertesi gn M usula gittik ve eyh tbralim Heq
Efendiye misafir olduk.
eyhin ky ok gzeldi. Damad Ehmed e\vqi, M usuldayd.
eyhin yannda Tiirklerden kaan birka Botan aas da vard.
O nlara kendi bandan geenleri vnerek anlatyordu. Ben o ya
lanlar duymak istemiyordum, ama korkudan itiraz da edem iyor
dum. Onun yannda herkes diz kp oturmak zorundayd ama
ben oturmadm.
eyh, bizi Trk ve ngiliz ajanlara kar uyard. Gerekten de ok
tular ve bize sorulan hibir soruyu doru cevaplandrmyorduk.
* Gerger: Adyam an iline bal bir ile.

17 6

Bir gn camiye bir mele geldi. Paltosunun eteklerini toplayp,

aramzda oturdu. Kendini tantt nce. Adnn mele Mhemed ol
duunu syledi ve soru stne soru sormaya balad: Siz nereden
geldiniz? Cizrede H aco Aanm durumu nasl? Trkler hl zu
lm ve bask yapyor m u?
pheleniyorduk, cevap vermedik. Sonunda biri konuyu dei
tirmek iin sordu: M adem ki melesin. Bana anlat bakalm , islanqa nedir? M ele M hem ed, Islanqan da, seni de ulan. Ben Krt
aryorum , K rt... diyerek, sert bir tepki gsterdi. Kalkp elini
tuttum , Aradn adam benim , dedim.
Birlikte dar ktk. Benim adm C egerxw n, dedim, Peki
sen kim sin? diye sordum. M ele M uhamm ed beni evine gtrd.
Yemek getirdi, yedik. ay yapt, ierken, Ben Mhemed M ehdi,
dedi, eyh Said Efendinin kardeiyim. Yeniden pp sarldk
ve aladk. Ben eyhin bir yaknn grdm zam an, kendi ya
knm grm gibi duygulanrm, o kadar deerli, o kadar kutsal
dlar bana.
Mhanm ed M ehdi, Cizreye, H aco Aann yanna gitmek
im bir pasaport yaptrdm. Sana da bir pasaport uydursam, bir
likte H aco Aann yanna gidebilir miyiz? Belki ayaklanmay ye
niden alevlendirebiliriz. H aco Aann oralarda gc varm, de
di. Dorudur, H aco Aa sz ve kudret sahibiydi. Ama bugn
Franszlarn himayesinde. Yiyecek ekmei zor buluyor. Cizreye
gitmen Krtlere bir fayda getirmez. Burada kalp, almay geli
tirmek en iyisi, yantn verdim.
M ele Muhammed derin bir i ekti. Buralarda da hayat yok
Cegerxwnim. Bizim gcmz olm asa bakasnn gcyle bir ye
te varlmaz eydam. Hazrlan Cizreye gidelim , dedi.
Cizrede temiz bir adam bulamazsn. Hepsi katil hrsz sr
s. Ben oradan yeni geldim. Burada, Irak Krdistannda Seyid
Faha gibi sz geen insanlar var, onlarla alm ak daha doru
dur, diyerek srarlarm srdrdm.
M ele Muhammed glmseyerek, Belli ki gelmek istemiyor
sun, ama ne olursa olsun ben gideceim, dedi. O Cizreye gitti,
ben M usulda kaldm. Paraszdk. M ecburen altn kapl Ku
177

ranm pazara gnderip sattrdm . Ama drt rupi on drt kiiyi

ka gn besleyebilirdi?
O ara iimizden biri arkadalara harcamam iin bir altn ver
di. Bir bakas heybesini satt. stm bam satmaya altm
ama alan olmad. Ben de st bam, olmayanlara dattm.
Baka yol bulamaynca ilgili devlet dairesine gittim. Orada M e
lik Faysala bir dileke yazp ilgili yerlere emir Vererek bizi maaa
balamalar talebini ilettim. Bu dilekeyi kendi admla Badata
gndermek istedim. Daha sonra bu daire beni iki polisle, belki yar
dm eder diye belediyeye gnderdi. Beni polislerle birlikte gren ar
kadalar kap gitmiler. Yakalandm haberini yaymlar. Bir
mddet sonra geri gelince, Sen yakalanmam miydin? diye sor
dular. Gldm, Onun iin arkadalarm yakalanmama baarsn
gsterdiler, katlar, deyince arkadalarn yz kzard.
M usulda a kalnca ayrlmaya karar verdik. Erbile gidecektik.
kiye ayrldk. Yedi kiiden M ele Abdirezaq , dier yedimizden de
ben sorumlu oldum. Ayr ayr yollardan Erbile doru yola ktk.
Bir akam zeri kyn birine rastladk. Sakinler yaylaya km
lard. Yallardan baka kimse yoktu kyde. O n laraa olduumu
zu anlatacak dil bulamadk. El-ayakla iaret edip a olduumuzu
anlatmaya altk. Az sonra taze arpa taneleri ve bir helke ayranla
geldi. Ben o arpalar kolumun altnda ezip arkadalarma birer avu
dattm. Sonra adamn biriyle zor bela anlaabildik. Yaknlarda
bir ky varm ve bu kyllerin bizim karnmz doyurabileceklerini sylediler. Sevinerek o kye yneldik. Orada bir eyh bulduk.
Adam biraz Arapa biliyordu. Sonra anladk ki eyh o kyl deil
mi, bizi arlayamayaca iin evlere datmak istiyordu. Alt arka
dam evlere gnderdim. Bana yer kalmad. Ben, klavuzumun be
ni eyhe geri gtreceini sanyordum. Ama yanlmtm. O rta yer
de kaldm. Gitti bana bir ekmek getirdi. Gya orada, duvar dibin
de yiyecek ve yatacaktm. Birdenbire sinirlendim. Neden darlar,
duvar dipleri bana derdi? Biraz sonra kendime geldim, gururumu
ve sinirimi yendim. Bu yaz gn, duvar dibinde yatsam ne olur,
kyamet mi kopar? diye dnmeye baladm.
Feqilerimden Mhemed Harbi halimi dnp alam. Seyda178

snn darda kalm asna gnl raz olm am. Ev sahibi sormu,
Neden alyorsun deerli m isafirim ? Feqi M hemed, ev sahibi
ne doruyu sylemi. Adam yanma geldi. Haydi kalk gidelim.
Allah ksmetimize ne yazmsa, birlikte yiyeriz, dedi. O anda
gzyalarn boazmda dmlendi. Gzyam gstermemek
iin btn gcm koydum. Biraz krgn, adamn arkasndan y
ryerek evine gittim. Feqimle ben, gizli gizli aladk. Sonra otu
rup ev ahalisiyle havadan sudan konutuk.
Akam yemei geldi, un helvasyd. yi ki ev sahibi bizimle deil,
ocuklaryla yedi. lk ka azma koyunca, dilimin stne koca
bir ate topu dt sanki. Azm, dilim, boazm cayr cayr yand.
O acyla gzlerimden yalar boald. Arkadam uyardm, Yava,
azn yakma... Ben yandm, sen yanm a, dedim. O halimize, bu
defa katla katla glmeye baladk. Artk bir lokma daha almaya
gcm kalmad glmekten. Artk lokmalar iyice souttuktan son
ra inemeden boazmdan aaya salyordum. Azm yanmt
ya... Ertesi gn kalkp yola koyulduk. ok gitmeden, ykseke bir
yere kp oturduk. Burada biraz oturup bekleyelim, dedim arka
dalarma, imdi Mele Abdrezaq bize bir adam gnderir, biliyo
rum. Benim sizi baka yerlere gtreceimden korkuyor.
Dememe kalm adan, feqinin biri bard: Aha M ele Abbas ar
kamzdan geliyor! Yahu nereden bildin? Kerametin mi var? An
lattm: M ele Abdirezaq beni ok sever. Benim izimi kaybetmek
istemez. Keram et de neymi, inanmam yle eylere.
M ele Abbas benim tahmin ettiim eyleri tekrarlad. Hepimiz
eyh M uhyedine gideceiz, dedi. Ama istediimiz gibi olmad.
Biz eyh T a h ire misafir olduk, Abdirezaqla feqileri eyh M uhye
dine gittiler. D rt feqi vard bir odada. Biz de gidince on iki kii
olduk. Yem ekler on iki kiiye yetmedi. O geceyi ylece yar a ge
irdik. Tam hatrlamyorum am a, sabahleyin kalkp K alebanda
Mele K kn okuluna gittik veya gnderildik. Mele K k, eyh
Said Efendinin olu Seleheddine ders veriyordu. Seleheddin bizi
arlayp yemek verdi. ptk, alatk. M ele Selehedin Efendiyle tanmam byle oldu. Az sonra dier arkadalar da yanmza
geldiler. Bir feqimi Seleheddinin yannda brakp, biz on kii
dalara, X onav lara doru gittik. Yolda arkadalarm deiik
179

kylere yerletirdikten sonra, bir feqiyle Birej kyne gittik. Erbilden ktmz zaman, arkadalarma yolda harcamalar iin
para vermitim. M ele Abdirezaq, Yanmzda hazr para varken
Cegerxwne bir ayakkab alalm , dedi. ki feqime iki rupi verip,
ayakkab almalar iin ehire gnderdiler. O nlarda kendi ayakla
rna gre yamal ve eski iki ayakkab alp dndler; nme koy
dular. Ayana hangisi uyarsa al, dierini bize ver, dediler. O n
larn niyetini anlamtm. kisi de sizin olsun. Kendi ayaklarn
za gre almsnz. Haydi size hayrl olsun. imdi giydiklerim her
ikisinden de iyi, dedim.
Mele Ebdirezaq kzgnlkla, Ulan hakknz ne biliyorum.
Ama Mele exmsa kurban olun ki sizi ho gryor, dedi. M e
le Ebdirezaqa, Ne yapabilirim ? dedim, Alm getirmiler. Kz
mam neye yarar. Zaten ayaklarna gre almlar. Atamayz ya...
Bari onlar giysinler.
Hatrladm kadaryla o gece, yol boyunda bir eve misafir
olup yattk. Bir ceviz erisi geldi, ondan ceviz aldk. Ertesi gn
dalara doru yrmeye devam ettik.
Ajigde okuma ortam yoktu. Ama biraz kendimize gelmitik.
Birejin melesine kzdk ve braktk. Benim feqilerden biri Ajigliydi, onun iin gelmitik. Mecid Aaye K orinin olu Kerim Aa,
daha kendisi ocuk yatayken amcasnn kz Fatm exan karm,
Ajige yerlemiti. Ajigi aac, meyvesi oktu; suyu sula boldu.
Birejden kp dier arkadalarmn yanna gitmek istiyorduk.
Giderken yolda arkadalara rastladk. Oturup halimize aladk.
Ebdirezaqn yeil kaftannn stnde kpkrmz bir yama vard.
Hepimiz, halimize ok zldk. Gurbetin, aresizliin arln
daha ar hissediyorduk. Snacak bir yerimiz, yuvamz yoktu.
Arkadalarmla daha sonra eqlewada yeniden bulutuk. Y i
ne ayrlmak zorunda kaldk. Ben T o tm eye gittim. eqlewa miri
Eli Beg bu kyde oturuyordu. Olduka dindar, gerici ve yalyd.
Ama sevecen bir yaps vard ve beni ok severdi. ok sk dama
oynardk. Eli Beg, eyh Taha Babilisaninin mridi idi. Biri bana,
eyh T ah ann geldiini syledi. eyh T a h a nn yanna gidince,
bana sorular sordu:
Trkler nasl bir millet? Trklerin Mslmanl nasl?
180

Ak ak Trkleri karaladm . O nlarn yapt kanl olaylar,

mesela Eleqeme olayn detaylaryla anlattm .
eyh kzarak cevap verdi. Siz Ingiliz uaklarsnz. Gvur
olan sizsiniz. Sizin katliniz vaciptir. U tanm adan M slman
Trklere kara alyorsunuz. Eer T rkler olm asa Mslmanlk
kalmazd buralarda. O nlardan baka kimimiz v ar? dedi. eyh,
dediklerini K uranla ispata alt. Benim gavur ve dinsiz olduu
mu K uran dan rnekler vererek anlatm aya balad. Kar koy
dum. O nun sylediklerini, ben de hadislere dayanarak rtm e
ye altm . eyhin dncelerini cem aatin nnde rttm,
Hepiniz ahit olun ki ben elhemdlillah M slm anm . Hadis
der ki, bir M slm ana gvur damgas vurann kendisi gavur
dur, dedim.
Benim eyhe kar koyduumu ve daha bilgin olduumu g
ren eyhin adam lar, beni orada vurmaya hatta ldrmeye niyet
li grnyorlard. Bu gerilimi gren Eli Beg, ban kaldrarak,
Siz bu lkenin alimleri ve ozanlarsnz, dedi. Szlerini, Kitap
lar esas alarak tartm ayla kalrsanz bir diyeceim yok. Ama be
nim evimde feqilerden birine el kaldrrsanz ben de durup bak
mam, bunu bilesiniz, diyerek srdrd. Bunun zerine eyhin
meleleri bir iki kitap karp, M adem ki melesin, bu kitaplar al
oku bize tercme et, anlamlarn ak la , dediler. Ben kendimle
elikiye dmek istemiyorum. Siz okuyun, ben de size aklam a
sn yapaym , dedim.
Okum aya altlar ama hep yanl ve eksik okudular. Ben on
larn bu zayf yann yakalaynca, yakalarna sarldm, bir daha da
brakmadm. Rezil oldular. Yenilgilerini kabul edip seslerini kes
tiler. Eli Beg benimle gurur duydu, gnl ferahlad. Bu olaydan
sonra nm evreye yayld. M ardinden bir mele gelmi, eyh
T ah adan ok biliyorm u, diyorlard.
O olaydan bir sre sonra Koysencaqa, Meleye Gewrenin ya
nma gitmitim. Onun melelerinde biri, Kurann tesfirlerinden
birini bana gstererek, eyh T ah adan daha ok bildiin doru
mu? O zam an bana tesfirin urasn ak la, dedi.
Ben o blm feqilerimle ett etmitim ve iinde yanl bir tef
sirin olduunu onlara anlatm ve birlikte dzeltmitik. Bunun
r8

zerine, Bana gerek yok. Feqiierimden biri sana aklasn, de

dim. Feqim ona gereken aklamay yapt. Ben bile senden ok
biliyorum. Seydam senin m uhatabn deil, dedi.
Mele Mhemed bana, eyda burada, benim yanmda k a l,
dedi. Ama artk muhtasara bala. nk muhtasardan aa
okumuyoruz biz.
nerisini kabul ermedim. Siktana gittim. Bir sre sonra Qelasence geri dndmde, eqlewal M ir Kadir Beyin kardei Xurit Beyin kyde olduunu grdm. Zaholu Mele Ehmed kyn
rrielesiydi. Mele Ehmed, iyi bir meleydi. Flem Bey hem de Mele be
ni severlerdi. Xurit Bey, yemeini hep benimle yerdi. ou zaman
kendi yemeini yannda getirir, okulda birlikte yerdik. Xurit Bey
ve kardelerinde mirliin, asaletin ve hanedanln izleri kolaylkla
grlyordu. Onun halsna sadece ben oturabiliyordum. ri yar
ve yakklyd. Xonav kyafeti giyerdi. Ama gvdesine gre ba
caklar ksa grnyordu. O ile kardei halya oturdular m, n
c kiiye yer kalmyordu. ok iriydiler. Halya oturmak iin sade
ce benim iznim vard. Bir gn odasnda bir mele oturmu,-kendini
vp duruyordu. Tartm aya girdik ve ben ondan bilgili olduumu
grlerimle kantladm. Bu defa mele kfrlerle beni tehdit etme
ye balad. Kyllerle Bey araya girdi. Bey, meleye dnerek, O l
maz yle mele... Senin gibi alim bir adamn, benim evimde misafi
rime kfretmesi doru deil, dedi. Bunun zerine rakibim meyda
n terk etti ve bu mcadeleden de yz ak ktm. Bu olaydan son
ra M ele Hasib ile kynde buluarak Rewanduza gittik. Rewanduzda Seyid Taha emziniye konuk olduk. Seyid, evrede tan
nan, sevilip saylan biriydi. Eitim retimle ok ilgiliydi. Eer
muhtarlardan biri gnah ilerse, hemen onun kyne okul yaptr
yordu. Revvanduzda Rojnam a Zare Kurmanci * diye bir gazete
karyorlard. Seyid Huseyn Husni Mukriyani gazetenin ynetici
si idi. Mukriyani ksa boylu, ciddi yzl ve boynu hafif eri biriy
di. ok deerli bir Krtt. Seyid Taha, u bizim M ukriyani, di
yordu, dalara kayalara kar, orada bin yln tarihini yazar. Sor
duum zaman, Asri tarihileri de byle yazm diyor.
4 Rojnama Zare Krmanci-, K urm anci Lehesi gazetesi

182

eyh Said Efendinin ogl eyh Eli Rza ile Liceli Pehmi Efendi,
Seyid T ah ann misafiriydiler. Ama Fehmi, Seyid T ah adan pek
memnun deildi ve Neden hep mercimek veriyorsun? diye ik
yet ederdi. te yandan Fehmi ile Eli Rza, hep kavga ederlerdi. Ali
Rza, Yllardr buradayz. Her gn bizi misafir gibi arlayam az, diye azarlard Fehm iyi. Fehmi ise Zaten enle babann so
filii bizi bu hale koydu. zerimizde uaklar dolarken baban,
Haydi kalkn namazmz cemaatle klalm , derdi. O , hep Emere
Faronun dediini yapard, diyerek, eyh Saidin oluna tepki
gsterirdi.
Seyid Ta h a

ve S m k o

Olay

Seyid Tah a kendisiyle grmemizde, bize Smko ile yaadk

larn anlatt. Anlatmlar yleydi:
Ben ve Sm ko (smail Xane kaki), birlikte karar alp bir dev
let kurduk. O , devletin bakan, ben ise ordu kumandanydm. Ne
su ilemilerdi hatrlam yorum . Ancak Sm konun birka adam
n tutuklayp hapisaneye attrdm. Sm ko Paa bana bir yaz gn
dererek, Bizden bir yetim kalncaya kadar, kimse bizden birini
zindana atam az, dedi. Sm koyu ikna etmek iin ok uratm
ama nafile. M ecburen memleketi ona brakp Iraka geldim. .
Biz daha orada iken, Stm konun bir adam geldi. Seyjt T ahaya, Sm ko Aa Balekana gelmi. Eer iznin varsa buraya, evi
ne gelmek istiyor, dedi. Seyid Taha, imdi gelmesin. Yerinde
kalsn. Ben onun iini ayarlaynca haber gnderirim, o zaman gel
sin, diye yant verdi. Sm konun adam ise, Bin bir glkle onu
ve oluk ocuunu kurtardk. Trklerle lranllar beraber saldr
yorlar, diyordu.
H asananlarn aalarndan biri Sleyman A hm etin olu Ferzende idi. Ferzende, Seyid T a h a nn emrindeydi. Bir defa Seyidin
evine geldiini duydum ama gremedim. Bir defasnda Seyid Tahann jandarm alar beni yakalad ve benimle Trke konumaya
ve soru sorm aya baladlar. Ben, Sizin cevabnz veremem, n
k ben^Trk deilim. Trke bilm em , dedim. D aha ben ierde
iken Seyid Huseyn Mukriyani geldi. Yahu bu Seyid T a h a nn mi
183

safiri, neden tutukluyorsunuz? diye sordu. Yok efendim dedi

ler, Seyidin misafiriyim dem edi.
O zaman, Ehmede X ani zerine bir divan yazmtm. eyh Eli
Rza onu benden ald; Badatta bastracam , dedi. O divan
mn akibeti ne oldu, bugn de bilmiyorum. Soranlar, Seyit Taha
ve Seyid Huseyn M ukriyaniye kar, byk mcadele veriyorlar
d. O nlar Kurmanci dilinin geliip yaygnlamasn istemiyorlard.
Soranlarn dncesine gre kurulacak bir Krdistann dili So ra
n olmalyd. Sorani dilinin eksiklerini ve zayf ynlerini gizleye
rek mkemmel bir dil olduunu kantlamaya alyorlard. Bir
yandan da Soraninin daha politik ve yurtsever bir dil olduunu
iddia ediyorlard. Oysa Sorani, Kurmanci kadar ileri ve zengin bir
dil deildir. Krtlerin en az yzde sekseni Kurmanci konum akta
dr. Sorani dili de kendi arasnda ayr ve farkl diyalekte ayr
lr: Sori, Gori ve Kelxori. Kurmanci lehesinin iinde de Zaza leh
esi vardr ama ou Zaza, Kurmanci anlar ve konuurlar. Zaza
dili de, Sorani ve dier leheler gibi zayf ve kullanszdr.
Birka gnlne Geliye Zinvviye, eyh Elaaddinin yanna
gittik. eyh Elaaddin, N ehrinin soyundand..e-yh Said Efendinin
olu Xiyesidi orada kalyordu. Bizimle ok iyi ilikileri vard.
Oradan Pesvveye, rana getik.
Akam olup soba yaklnca, sobay ilk kez grmz gibi ya
parak ne olduunu bilmiyormuuz gibi davrandk. Bu ne yahu,
bu ate nasl yanyor? dedim. Feqiler glerek, Dama kyoruz,
bacadan ieriye odun atyoruz, yuvarlanp bunun iine giriyor,
yanmaya balyor, dediler. Feqiler daha sonra kendi syledikle
rine katla katla gldler.
Gece bir ara uyandm, altm slarmm. O lur ey deildi.
Mecburen rmaa inip donumu ykadm. Sobay yeniden yakp
kurulandm. Islattm yata da sobann ateinde kuruttum. S a
bah olduunda soba hl yanyordu. Feqiler uyandnda ard
lar. Biri, Ulan u ie b a k ! dedi, Dn akam bunlarla kafa bul
duumuzu sanmtm. Meer onlar bizimle kafa bulmu. O n lar
dan biri, Yahu yle ya... Bu soba denen meret M ardinde yapl
yor, eh bu adam da M ardinli!?.. M eer biz kendimizi kandrm
z, deyip, kendi haline hayfland.
184

Islattm araflar grmesinler diye, katlayp yataklarn en al

tna koydum. Kyden ktk, sonra da Qereni Aann kyne git
tik. Trklerin anti propagandasn yaptm iin Aann damad ile
kaptk. M ukriyaninin Krte gazetesi vard yanmda. Gazetede,
apkal Trk askerlerinin resmi vard. Bu apkal Trk askerlerini
kyllere gsteriyordum. nk o dnemde M slmanlar apka
ya gavur giysisi diyorlard. Trklerin aleyhinde propaganda ya
pnca, aann damad silahn ekip beni vurmak istedi. Misafiri ol
duumuz adam araya girdi, Evimde misafirimi mi ldreceksin be
adam? Allahtan kork, dedi. Bir kez daha kurtulmutum. Bu olay
sonrasnda gerisin geri eyh Elaaddinin yanna dndk. Bir ay
eyh Elaaddinin yannda kaldk. eyh Elaaddin bana bir ift ms
tesna orap verdi. Buradan ayrlarak Gelale kyne gittik.
O zam anlar Gelale Rew andza balyd. Kyn muhtar Soriydi ve Revvandz Kurm anc olduundan daha ok Erbille hare
ket ediyor, Seyid T a h a y dinlemiyor, kar koyuyordu. Seyid Taha da muhtar zor ve tehditle yola getirdi, adam sonunda pes edip
aman diledi.
Gelale kynn nde gelenleri ve aas bize ok iyi davran
yor, deer veriyorlard. Bir keresinde onlardan salma aldk. Bize
yirmi rupi ve drt kilo civarnda eker verdiler. Kyllere dier feqilerle birlikte Iran ah oyununu oynadk. Kyller oyunu sev
diler. Hemen herkes para verdi. Yalnz kyn Yahudileri para
vermedi. O nlara da para vermedikleri iin tek ayak cezas verdi
ler. Yahudiler, cezaya ramen para vermediler.
Birinde de bir arkadam z l gibi kefene sardk. Yabandan
alp kyn iine getirdik ve cam inin avlusuna koyduk. Yalandan
alamaya baladk. Bizi gren kyller de bizimle alamaya ba
lad. Cem aate dnerek, Eer yz rupi verirseniz cenazeyi kald
rrm, dedim. Kyller, Tam am , vereceiz, dediler. Yalandan
dua okuyup kefenlediim arkadam ykamaya baladm. Bu a
kamz sonrasnda kyllerden epey para aldm.
Kyde birlikte olduumuz Soran feqileri bize, je feqileri di
yordu. nk j sesi onlarn ivesinde yoktu. Biz de onlara birobiro derdik.
Sonra G elaleden Cizreye, Tileir kyne doru yola koyul
185

duk. Yolda gerlerin adrna misafir olduk. Gece, davul ile zur
na sesi duydum; dediler ki dn var. Ger dn nasl olur,
bilmiyordum. M erak ediyordum. te yandan dn izleyip izle
nimlerimi de yazmak istiyordum.
Musulda yeni bir kaftan diktirmitim. Dnde yeni giyilir,
diyerek kaftanm giydim. adrdan kar km az, gerlerin k
pekleri kaftanm daha ok sevdiler ve saldrp her biri bir yanm
dan ekitirmeye baladlar. Kaftann her paras bir yana dal
d. Birka kadn yetiip beni kpeklerden kurtard. Bylece dn
ziyaretim daha yoldayken bitti, mecburen adra geri dndm.
Arkadalarma yaadklarm syleyip elbiselerimi deitim. Erte
si gn kaftanmn paralarn da toplayp T ileire yola koyulduk.
Orada kaftann paralarn yeniden birbirine ekledik am a, hibir
zaman eskisi gibi olamad.
Bizden

Sonra

C i z r e de N e l e r

Olmu?

1. emerler, D eqorlardan on iki adam ldrm.

2. Saroxan Aa, Haco Agann adam tarafndan ldrlm.
3. Hesar aas smail Mhem ed, daym Hac M stefa ile o
lu Heseni ldrm. Kyn muhtar ve devletin tahsil
dar da onlarla beraber ldrlm.
4. Xoybn Cemiyeti kurulmu.
1 9 2 6 da biz M usulda iken, eyh Ahmede Keskin azndan
emer Araplarnn, Amud adrlarn basp on iki adam ldrd
n duyduk. T abi gerisini bilmiyorduk.
Daha nce biz Cizredeyken emerler, Amudu talana gelmi
lerdi. Ama D eqorlar, emerlerden Miel Paann kardei eyh
M usliti ldrp talan ettikleri m allan geri almlard. ok sonra
lar ldrme olaynn doru olmadn rendik. eyh M uslit l
memi ama ar yaralanmt. O gnden beri iki taraf arasnda s
rekli bir dmanlk vardr. Bu olaydan sonra M irsinilerin aas
Ebdi liderliindeki emerlerin, Amudlularn adrlarm kuatp
onlara epey zarar verdiklerini duyduk.
Daha nce atmann yaand blgeden ayrlp G abar da
na yerleen Bilalo ailesinin fertleri, kavgay ve silah seslerini du
186

yunca silahlanp yiite atmaya katlm lar. Ama anslar yaver

gitmemi ve emer savalarnn arasna dmler. emerler onla
r yakalayp dokuzunu ldrmler. Bunun zerine Amudiularda
kalabalk bir grupla emerlerin zerine saldrp birkan ldrm,
bir ksmn da esir alm lar. Bu atm alar sonrasnda Araplar
Iraka doru ekilip geri gitmiler.
Araplarla sava gerekten zordu. Eer zorda kalrlarsa ortadan
kaybolur, nereye gittiklerini kimse bilemezdi. T abi Cizre Krtleri
hepsinden beterdi. O nlar da gerdiler ve hibir zaman sabit bir
yerleri olm ad.
Eer bir K rt Araplardan birini ldrrse, Araplar gelir Krt
kylerini basar, birini ldrp intikam almayncaya kadar da geri
dnmezlerdi. K rt airetleri ile Araplar hibir zaman dost olmad
lar. Ancak Krtlerin birbirlerine dmanlk yapm alar, dolayl ola
rak Arap em erlerinin iine yarard.
brahim Paa hari, btn Krt ve Arap airetleri emerlerden
korkard. Dier Krtler de emerlere kar kendi aralarnda anla
ma yaparlard. Bu anlamaya Em am a derlerdi. Yani bunlar bir
birlerini amca ocuu sayar, ayn bal veya ayn kyafetleri giyer
lerdi. Ancak emerler yaman savaydlar. yle ki Cizre Krtleri
nin odalarndan kilimlerini bile gtrrd, bir Allahn ferdi sesini
karam azd. brahim Paa dndaki Krtler, emerlerden bu ka
dar ekiniyorlard.
Daymn

ldrlmesi

Daym Keyxwelerdendi. Selime Huseynin oluydu. Daym Hac

Mustefa, Gulikaniarn ileri gelenlerinden Saroxan Hem konun kzy
la evliydi. Ama o, amcas Ebdrehmann kz Bedrixana akt.
byle olduu halde byk daym Bedrixan oluna istememiti. Di
er kardeleri Bedrixan evlerinde istemiyorlard.
Bedrixan, daymn am casnn kzyd. Daym, ne edip Bedrixan
kandrm ve hamile brakm t. Bedrixan, bir gn hamileliini da
yma aarak, Ykm ar, artk tayamyorum. Neden beni istetniyorsun? kimizin de lmn m istiyorsun? diyor. Daym H a
c M ustefa ise, Seni istem iyor deilim, ama kardelerim engel olu
187

yorlar. Senin evimize gelin gelmeni istem iyorlar, diyerek, Bedrixan ikna etmeye alyordu. Bedrixan, hamileliinin sorun o la
can syleyerek, dayma, Zam an yaklayor. Artk utancm a
a kacak. Ben ne diyeceim o zaman? Kardelerim ikimizi de l
drr. Daha imdiden karnm n iliinden phelenir oldular,
der. Bunun zerine daym ile Bedrixan birlikte kamaya karar ve
rirler. Konutuklarnn akam kam ak iin buluacaklarm. An
cak daym buluma yerine ge gitmi. O ge kalnca Bedirxan da
kzp randevu yerinden ayrlm. Hac M ustefa randevu yerine ge
lip Bedrixan bulamaynca aramaya balam.
Bedrixan atlym ve buluma yerine yaveri ile birlikte gelmi.
Yaverine, Beni Eli Ebdrehm ana gt r, demi. Eli Ebdrehm an,
H acnn arkadayd ve Balan ailesinin en byyd.
Eli ile Bedrixann babas arasnda dmanlk olduu iin, Bedrixann evinde kalmasn istememi ve onu, Bedrixann days Hesen
emdinin yanna gndermi. Bedrixan, Hesen emdinin yannda
iken ocuu drtm. .Ancak bir mddet sonra daylar, Bedrixan kardelerine teslim etmiler. Kardeleri hemen orackta Bedrixan baklayarak ldrmler. Olayn duyulmasndan sonra Hac
kam. Ancak Bedrixann kardeleri, dier iki daymi yakalayp ev
lerini talan etmiler. Konaklarn ykp viran etmiler. Bylece da
ymlar zorunlu olarak yaadklar ky terk edip llere dmler.
Diyorlar ki; Hac birka defa Bedrixan karmak istemi ama
baaram am . Ben bunun doru olduunu sanmyorum. Byk
olaslkla dier daylarm Hac M ustefaya engel olmular.
Bedrixann lmnden sonra Aa, Kzm Bedrixa ld.
H acnm de lmesi gerek. Goya amcaolumuz, yeenimiz olacak,
ama bizi elalemin iinde lekelemekten ekinmeyecek. Bu ona kal
m am al! kararn vermi:
Aa, Bedrixann lmnden sonra odada dnp dnp syleniyormu:
Srf Bedrixania bu ayp kalkmaz. Bu lekeyi kanla temizle
yeceim. M illetin"iinde bam dik gezemiyorum. Namussuzluu
bana reva grdler. kisini de ldrp, amcamn ocan sndre
ceim. Onlardan yeryznde iz brakmayacam. Bunu bana n a
sl yaparlar?
1 88

Bedrixan ld. Daylarm dan Selim in neredeyse tm ailesi ta

lan edildi. Viran ve derbeder oldular. H ac hibir k yolu bula
myordu. G nahkrd, ama ne yapmalyd? Babo, yalnz ve a
resizdi. Bu arada eyh Sultan isyannda H acnm kardei Ehmed
ld, kendisi de yaraland. atm alar sonrasnda Aann olu
Sdqi onlara esir dt. H ac, kardelerine, Sdqiyi ldrmeyin,
dedi. Bir su iledik dmanlk oldu; bari suumuz iki olm asn.
Sdqinin yarasn sarp iyiletirdiler ve evine gnderdiler. Bylece
i iten getikten sonra, dostluk aradlar.
Selimin be olu vard: H ac M ustafa, Cem il, Ehmed, Ebdlhemit ve M ahm ud. Ehmed ldrld. Ebdlhemid, H arput hapisha
nesinde ld. Sa kalan kardei ise Aa, airetin topraklarna
bile yaklatrmyordu. Ama, en azndan o dnemde onlar ldr
me am ac da yoktu. Bedrixanm babas Mhem edin lmnden
sonra, Selim aa oldu. Selim de onlar airete yaklatrmyordu. Se
lim Aa, H arputta lnce onun yerine Huseyn geti. Huseyn, Ce
mille M ahm udun H esara dnmesine izin verdi ama H acy b
rakmad. H ac ise gidip Elaadinin kyne, Keleha yerleti. Bu ky
D iclenin kysnda Hesar ve Rem anlarm arasnda idi.
Cemil, Hesara yerletikten sonra srekli Aaya dmanlk gt
t. O , daha ok Huseyn Aaya tarafndayd. Huseynin lmnden
sonra, aalk smaile geti. smail, Olan olmutur, diyerek, Hacnn kye dnmesine izin verdi. Ona deer verdi, yardm da etti.
eyh Said isyanndan sonra smail de Suriyeye gemek zorunda kal
d. smail Suriyeye geince, Hac kendi aaln ilan edip onu din
lememeye balad. Bir defasnda smail bana, Bak yeenim, bu ka
dar iyilik ettim. Deer verdim. Her eye ramen kye getirdim. im
di bunun yaptna bakn. Eer onu vurursam kimse darlmasn,
diyordu.
smail geri dnnce aabeyime haber gndererek, daym Hactnn evini sm ailden uzak bir yerlere tamasn sylemelerini,
istedim. Aabeyim X elil, ksa srede haberi H acya ulatrd.
Ama Hac bizi dinlemedi. Bir gn smail adamlaryla beraber k
ye giderek, H acy olu H asanla beraber ldrd. Kyde bulu
nan m uhtar ve devletin tahsildar da ldrld.

189

Xoybn
Gemite de anlattm gibi, 1925 ayaklanmasndan sonra ok
sayda Krt aa, bey, eyl ve ileri geleni Suriye ve Cizre Krtlerinin yanna getiler. Ancak gneye geenler, kuzeyde, Trkiye s
nrlar iinde kalanlar talan etmeye, soygun ve cinayete balad
lar. Kendileri srgn olanlar, kuzeyde kalanlara anlatlam ayacak
kadar ok bask ve zulm ettiler.
Gneye geenler arasnda, Bedir.van gibi Krt aydnlar da var
d. 1925 syanndan sonra gneye geenler Ermeni Tanak Cemiyetinin yardmlaryla Xoybn Cem iyetini kurdular. Ne yazk ki
gneye geen ok sayda zulmkr aa da bu cemiyete katld. Bu
arada eyh Saidin oullar ve Liceli Fehmi Efendi gibileri de Irak
Krtdistamnda Xoybnu oluturmak istediler ama nderlik ko
nusunda anlaamaynca bu giriimleri sonusuz kald. Bir mddet
sonra Trkler af karnca gneye geen aa, bey ve eyhlerin bir
ou geri dnd. Cemiyet tmyle Bedirxanlara ve arkadalarna
kald. H aco Aa, Emin Ehmed, Yado Aa, Sadun Aa gibileri ge
ri dnmeyerek X oyb n da yer almaya devam ettiler. Bunlarn her
birinin bir kams vard ve kamlarnda Trke Xoybn Y ad i
gr yazlyd. Bu arada Tanaklar bir yandan Krt rgtlenm e
lerine yardm ediyor te yandan resmi haritalarnda Krdistan
Ermeni topra olarak gsteriyorlard. Ermeni halkna ise, D o
rudur, paralar sizden alp Krtlere veriyoruz. Ama unu bilin ki
amacmz iti ite krdrm aktr, diyorlard.
te yandan eyh Saidin ocuklarnn aftan yararlanarak ge
ri dnmesi Kiirtler arasnda byk bir boluk ve m oral bozuklu
u yaratt. O nlarn geri dnm esi, bir anlam da Krtlerin henz
bamsz olmaya ve millilemeye hazr olm adklarnn kantyd.
Ne yazk ki doruydu; Krtler henz ulusallam aktan uzak, ya
bani ve zavallyd. eyh Saidin ocuklarnn geri dnmemeleri
iin ok konutuk. Ama onlar her eye ramen dmann m erha
metine sndlar. deal ve inanlarn terk ettiler. Israrlarm k a r
snda bir keresinde Fehmi Efendi bana, Sen daha ocuksun.
Bedirxanlarn gemiini bilm iyorsun. O nlarla yola k lm az,
demiti.
190

eyh Saidin ocuklar ne yazk ki geri dndler. Bedirxanlara

dost olan H aco Aa, Emin Ehmed, Yado ve Sadun Aa gibileri de
sanlann aksine Suriyede ok nemli rgtlenmeler yarattlar.
Krte ve T rke dergiler kardlar. Bir mddet sonra Xoybn,
Yado ile Sadunu siyasi alm a iin Trkiyeye gnderdi. Ancak
hem Y ado hem de Sadun Trkiyede ldrldler.
X oyb n un kurulduu dnemde Iraktan T ileire yeni dn
mtm. H aco Aa ile Emin Ehmed, Dugir kyndeydiler. eyh
Saidin kardei eyh Ebdirehim de gneye yeni gelmi ve beni gr
mek istiyor. Sabah erkenden kye biri geldi, H aco Aa, Dugirde
seni bekliyor, dedi. Yola koyuldum. Daha Dugire varmadan
yolda bir otom obile rastladm . inde H aco Aa ve eyh Evdirehim vard. Feqi, senin adn nedir? diye sordular. Benim adm
Cegerxwndir Aa. Seni grmeye geldim , diye cevapladm. eyh
Evdirehim, H aco nun yannda oturuyordu, alayarak atld, Se
nin kardelerimi ve yeenlerimi sa grdn doru m u? diye
sordu. H aco ve Em inde otom obilden inip beni ptler; arabayla
Dugire geri dndk. Konaa gittik. eyh Evdirehim sormaya ba
lad. Bildiim, anlatabileceim kadaryla, kardelerini ona anlat
tm. karp drt mecidiye verdi. Param kalmad ki daha fazla
vereyim, diye ekledi. Gldm, eyh Efendi, senin paran almak
istem iyorum , dedim. eyhin srar karsnda drt mecidiyeyi
kuamn arasna koydum. Beni arabalaryla yeniden Tileire
gnderdiler.
eyh Evdirrehim, esmer biriydi. Geni ve sert bir yz vard.
Alnnn krklarndan insann iirkmemesi, mmkn deildi.
Yznde ve alnnda yiitliin ve savaln izleri vard. eyh Ev
direhim, Mhemed M ehdi, Tahir; eyh Saidin kardeleriydiler.
Palulu eyh E linin ocuklarydlar. Ali Rza, Xiyasedin ve Selehedin ise eyhin ocuklaryd. Benim tandklarm bunlardr. Belki
baka kardeleri ve oullar da olabilir ama ben tanmyorum.
X oyb n un kurulmasndan bir mddet sonra, Cemil Paalar
ile Ehmed N afiz Bey, Zulfi Bey, Arif Ebas, Osman Sebri, Qedri
Can, Reid Kurd gibi aydnlar X oyb n dan ayrldlar. Bylece
Krtler bir kez daha blnd.
191

A m u d da
Ne kadar zaman geti bilmiyorum; ama artk Amudda, Mele
Ubeydullahn yannda okuyorum. Melelikte epey ilerdeyim. Qerqatl Mele exmz, M ele Ehmed Kertevveni, Mele Ebdrezaq Heleli, Mele Ebdlvvehabe Cewzi, Mele Ebdulhelime Xatuni ile birlikte
muhtasar renimi gryorduk. M uhtasar okuyan birinin her
eyden haberdar olmas ve hzl renmesi gerekiyordu. Ama be
nim amdan durum pek yle deildi. Feqiler, olur olmaz sorular
la eyday ok yoruyor ve zyorlard. eyda yalyd; onun kal
bini kryorlard. Bir keresinde eyda ile karlkl tartyorduk.
Bana sra gelince eydaya, haklsn, dedim. Bunun zerine arka
dalarm kzdlar, Sen bizim renmemizi istemiyorsun, dediler.
Siz de eydann ne demek istediini bilmiyorsunuz, diyerek arka
dalarma ktm. Bunun zerine ertesi gn arkadalarm, ey
daya, Ya Cegerxwn bizden ilerde olsun veya biz, dediler. ey
da, Bu onun bilecei i, gnlnn isrediini yapsn, dedi. Do
rusu muhtasar bitirip onlardan daha ilerde olmak istiyordum. Bu
durum bir frsat oldu ve erhleqaide baladm. Dierlerinden
nce tm kitaplar hatmettim. Ancak eydamz hasta olduu iin,
arkadalar dalmak zorunda kaldlar. Her biri bir yana gitti. Ben
de birka feqiyle beraber Sencaqa Emin kyne gittim. Orada ey
dann kardei Fetulahtan ders almaya baladk. O gnlerde Mir
Celadet Bedirxan, eydaya misafir oldu. eydaya, Duydum bir
Cegerx\vn varm, gzel iirler yazyormu. Onunla grebilir
miyim? demi. eyda, Cegerxwn benim feqimdir, deyince, ale
lacele beni ardlar. Botan M iri seni grmek istiyor, dediler.
Sevinle yanma kotum. Bana sanat ve edebiyatla ilgili baz so
rular sorduktan sonra, Senin iirlerini grmek istiyorum , dedi.
Baz iirlerimi okudum, bazlarn ise yazdklarmdan gsterdim.
M ir Celadet, iirlerin ok gzel olmu. Bu tarzda yazmaya de
vam et ve bana, am a gnder. Hevvarda yaynlayacam. Ama
beni dinlersen, Ehmede X a n iyi, Mem Z in i brak. O nlar m a
sal, dedi. Celadet Bedirxann dediklerini iyice aklma koydum.
Sencaqa Eminde rencilerin lideri ya da feqiier arasnda sy
lendii gibi medresenin m ir iydim. Byk emeklerle okula su
192

getirdim. Suyu havuza biriktiriyor, kirlenince boaltyor, yeniden

temiz suyla dolduruyordum. Kirli suyla da, kurduum baheyi suluyordum. Feqiler beni eydaya ikyet edince, bir daha uraa
madm.
Sencaqa Em inden sonra yeniden Amuda dndm. ok ge
meden H asd ajora mele oldum. Kyden, ok sk ehire gelirdim.
Amuda gelmeden nce daym Hac M ustefann kz Kehla ile ev
lenmitim. Bir anda nemli eyim oldu: Evlendim, mele oldum,
rez i hatm ettim . Bir amacm daha vard, icazet almak istiyor
dum. Bu arada seydam hastalanp H alebe gitti. Yolda vefat edin
ce her birimiz yeniden bir yana dalmak zorunda kaldk. Ancak
seydann vefatndan sonra, Qerqatl Mele exmz ile birlikte seydann kardeinden icazet aldk.
tcazet

(diploma)

Gn

O gn benim iin nemli ve tarihi bir gnd. Tm feqilik ya

amm boyunca tek amacm okum akta ulaabileceim en yksek
noktaya ulam akt. Artk o am aca yakndm. Birok feqiyle bera
ber ben de diplom a alacaktm . Y ani resmen seyda oluyordum.
Feqilere ders, meleleri diploma verebilirdim. Kylerde ve ehirler
de medrese aabilirdim .
Seyda yksek dzeyde ders veren mele demekti. Arapa zer
ve zber le ders vermek ok zordu. Bunu her mele yapamazd.
Bunu da hatrlatm akta yarar var. Bazlar mele kelimesinin molladan geldiini, yani saygnlk ve zekilik ifade ettiini sylerler.
Bazlar ise mele kelimesinin, gerilii ve cehaleti simgelediini
ifade ederler. Aslnda kastedilen udur: Eer m ola veya mevla kelimesi m elenin kkeni ise bu Tiirkleri artryor; yani
akl ve saygnl... Ancak kken mele ise bu da Araplar a
rtryor. Bunlarn yan sra kkenin m el olduunu syleyenler
de vardr. Bu da dolu olm ak anlamnda kullanlan bir deyim
dir. Ama m ele nin etim olojik kkeni ne olursa olsun, seydalk,
melelikten daha yksek bir seviyedir, icazet ile bu mertebe alnr.
O gn lkenin birok yerinde binlerce eyh, mele, seyda, feqi,
hac, kyl ve asker toplanm t. Herkeste bir sevin ve heyecan
193

vard. Halay, elence ve enlik gnyd. eitli yiyecek ve iecek

ler datlyordu. Bu bylece bir hafta devam edecekti.
Seydamz bize drt para giysi yaptrmt. Klah, cbbe, ayak
kab ve baa konulan ak. Kyl kadnlar cbbemi pp kutlu
yorlard. Bu kutlamalardan sonra trene katlan topluluk icazetle
rimizi okumamz ve eitimimizin derecesini grmeyi istiyordu.
M ele exmz biraz ekingen ve heyecanlyd, diplomasn okuyamaynca alad. Diplomasn elinden alp ben okudum. Herkes
benim bu hareketimi takdirle karlad. Bravo, gerekten de seydayrn, dediler; beni vmeye baladlar. Trenden sonra tek tek
gelip elimizi sktlar ve bizi kutladlar.
Siti Neden

ldrld?

Siti, Keyxwelerden Selimin kzyd. Babas Diyarbakr ceza

evinde lnce Siti ondan geriye tek yadigr olarak kald. Ondan
dolay Siti, hem kyde ve airette hem de toplumun gnlnde zel
bir yere sahipti. Sitinin annesi Salihe X atun, Hebizbini aireti re
isinin kzyd. Saliha Hatun, kocas ldkten sonra airetine nder
lik etmekte kocasn aratmyordu. smail Aa, kardeinin kars Se
kine Hanm nikahna almt. Ama Salihe Xatun, bir daha evlen
meyi hi dnmedi. Btn airet onun ve kz Sitinin elinde idi.
Kkken Sitiyi amcas smailin olu Ceiallc szlemilerdi.
Ama Siti, Celali hibir zaman sevemedi. Onu grmek bile istemi
yordu. Onun iin kendine uygun, sevebilecei birini aryor, by
lece daha henz bebekken knyesine kazlm bir evliliin nne
gemek istiyordu. Ama kim Sitiye evlenilecek kz gzyle baka
bilirdi? Sitiye o gzle bakann smail Aadan gelecek btn be
lalar gzne almas gerekiyordu. Oysa bu durum, Sitinin umu
runda deildi. O , birlikte bir mr geirebilecei, hayalindeki er
kei aryordu. Bu kii ayn zamanda airetini ynetebilecek yiit,
gl, atlgan biri olmalyd. Ancak yle biri smail Aaya kar
koyabilir, belalar gsleyebilirdi.
Aann bir hizmetlisi vard, ad brahim di. Y akkl, gi ve
atlgand. Siti ona vurgundu. brahim le babas, ayn zamanda
Aann korum alarydlar; Aann jandarmaln yapyordular.
194

Daym Hac M ustefann olu H esenin kanna da bunlar girmi

lerdi. Kimseye minnetleri yoktu. Zaten katil, talanc ve zalim ol
m ayanlar, Aamn korumaln yapamazlard.
Sitinin brahim de gz vard ve onunla evlenmek istiyordu.
Ancak brahim , Sitiyi Aanm bask ve zincirlerinden kurtarabi
lirdi. Ama iki an bana neler geleceini kimse bilemezdi. Bel
ki de tarih onlara da sayfalarnda bir yer ayrm t. Yaanacakla
r kimse tahmin edemezdi.
eyh Saidin yenildii yllard. Aalar ve beyler gruplar halin
de Trkiyeyi terk edip Suriyeye snyordu. sm ail Aa da gne
ye gemi, Babilxeyre, M irsinilerin iine yerlemiti. O da zaman
zaman kuzeye geip silahsz, savunmasz Krt kyllerini talan
ediyordu. Bu soygunlarda elde ettikleriyle yanndaki silahllar ve
airetini besliyordu. smail Aa, yoksula, garibana ve yetime ac
myordu. Elbet sadece smail Aa deil, gneye gemi aalarn
birounun ii gc buydu. Bu yaplanlar yznden sadece sma
il Aaya sitem etmek hakszlk olur.
Babilxeyr halk sk sk Dmdm harabelerine gider, beri ya
pard. Siti ile brahim de beriye gidiyor, Dm dm da tenhalar
aryor, gnl atelerini sndryorlard. Ama onlar yerin kula
nn olduunu ve her eyin gn yzne kacan tahmin edemi
yorlard. A klar, onlar lme srecek ve kefenini onlara kendi
elleriyle dikecekti.
Siti ile brahim harabede epey kalmlard. Kimse ne yaptklar
n bilmiyordu. B arada Celal Sitiyi bulamaynca aramaya bala
d. O na, H arabede a ra , dediler. Celal, Sitinin kendisini sevme
diini biliyordu. Aklna her olaslk geliyordu. Sitinin yreindeki
boluu dolduracak birini bulduundan korkuyordu. Bu pheler
le hzla harabelere yneldi. Grdkleri onu yanltmamt. Ama si
lah yannda deildi. Koarak eve geri dnd. Hem silahn almak,
hem de grdklerini anlatmak istiyordu. Btn kinini kusmak ve
onlar penesinde ldrmek istiyordu. Byk bir kaya olup onla
rn stne dmek ve onlar altnda ezmek istiyordu.
ki ak yerlerinden silkinip gafletten uyandlar ama ne yapa
caklarn bilemiyorlard. Neden sonra kamaya karar verip Mozan
kyne gittiler. Bir eve snp kapy stlerine kapadlar. brahim,
195

dnyann ordusu gelse Sitiyi onlara vermeyeceini sylyordu.

smail Aa Siti ile brahim in katn rendi. Ancak Ehm e
de Sleyman ile Ebdi X elo, dman olm alarna ramen araya gi
rince brahim aman dileyip teslim oldu. Ehmede Sleyman, bra
himi yanna ald, Sitiyi ise am casna teslim etti. Ehmede Sley
man, brahim i sonradan serbest brakt, ama Siti zalim ellerde
kald. Dar kamyordu. Karanlk damn arkasnda kaderine ra
z olm ak zorunda kald. brahim her defasnda kendini lme ata
rak birka kez Sitiyi karm aya yeltendi. Ancak baaramad. s
mail Aa, Sitiyi ldrmeyeceine dair Ehmede sz vermiti. Bir
sre sznde durdu. Ancak kuzeye dnme karar verdiklerinde
olu C elale dnerek, Bu kahpeyi hangi yzle H esara gtrece
iz? dedi. Sitiyi baka bir yne gndermeye karar verdiler. Sitiye Rem ana gtrleceini sylediler. Sitiyi gtren adam de
renin birinde Sitiyi attan indirdi ve Celal gelinceye kadar biraz
dinlenelim , dedi. Siti, C elalin adn duyunca lm dnmeye
balad. Ama ne yapabilirdi? Celal geldii zaman, Sitinin gzel
bedenini kurunla doldurdu. Gen, gzel Siti orackta can verdi.
Sitinin cansz bedeni, geriliin, yozluun ve vahetin kurban ola
rak topraa dt. tinayla bytlen bu susuz, gnahsz ve g
zel insan, bir ukura atlp st rtld. Sitinin son sz, lm e
ye razym. Yeter ki senin yzn grmeyeyim, olmu. Sitinin
gzel yrei C elalin kurunlaryla durdu. Gkyznden bir yldz
daha nazl ve sessiz bir ekilde yere dt. Sevdals brahim bir
ka kez Rem ana, gneye gidip geldi. H erdefasnda brahim i de
ldrmek istediler. Ama kader henz brahim in mrn bitirm e
miti; o bir mddet daha yaad.
Bir gn Sitinin amcas Sleyman, jandarma avuu ve asker
lerle Hemidi kyne gidiyorlarm. brahim le babasnn birlikte
vurduu Hac M ustafa ile olu H asann days Saroxan ve adam
lar, jandarmalarn getii yol zerinde saklanyorlarm. Saroxan
jandarma avuu ile Sleyman grnce dalara geri ekilmi.
Adamna, G it biraz aa kes, yer yapalm, bizi grm esinler, de
mi. Ancak adamn gitmesiyle dnmesi bir olmu. Heyecanla,
Saroxan o, demi, brahim denen adam kayalarn altnda uyu
yor. kisi koarak gidince, brahim in aaya doru katm
1 96

grmler. brahim i yaylm ateine tutmular. brahim yaralan

m, artk kaam am . Yakndaki bir kayann ardna snan bra
him atarak lmek istemi. Saroxan brahim e yanaamaynca
kyn tepesine km ve Sleymana barm: brahim i vur
dum, u aada yatyor, aln kye gtrn. Ben sizin yannza ge
lemem, siz gelin a ln .
Sleyman Aa ve jandarm alar brahim in bana gittikleri za
man brahim in silahn krdn ve ban taa koymu bir halde
ldn grmler. Biz ldrdk diyebilmek iin o halde bile
birka el ate ettikten sonra, lsn yerlerde sryerek kye g
trmler.
brahim in cesedini Sleyman atnn arkasna balayp H esara
getirdi. Kyde cesedini paraladlar, kpeklere attlar. Kpekler
etini yedi. Kemikleri ise uzun dnem yaz gnei altnda parldad.
brahim in babas ve yeenleri intikam yemini ettiler. O nlar,
Saroxan, enitesinin ve yeeninin intikamn ald; Sleyman na
musu iin brahim i ldrd, dediler, Peki Saide Mhemed ni
in iin iine kart? Onun ne alp veremedii vard, brahim le?
Benim bildiim kadaryla brahim in babas ve yeenlerinin Saroxan ile Sleym ana gleri yetmeyince Saide Mhemed gibi sra
dan bir kyly gereke ederek hnlarn ondan aldlar ve ldr
dler. Saidi ldrl ise yle oldu:
Bir gn X elilko ve iki yeeni asker elbisesi giyip Saidin harm a
nna gitmiler. Said yalnz bana imi. Gelenlerin asker olduunu
sanp tfeini harm anda sakladktan sonra korkudan kamaya
balam. Ancak asker elbisesi giyen X elilko ile iki yeeni Saide
kurun yadrmlar, Bu kolar kou brahim in intikam dr!
diye de barmlar. Bu arada Saidin kars olay grp feryada
balam. Kyller arkalarna dmler. Ama onlar Dicleye
doru kap gzden kaybolm ular. Akam karanlnda ise D ic
leden karya gemiler.

Evl i l i i m
icazetimi almadan nce evlenmem ve bylece bir kyn meleHini haketmem lazmd. Aabeyim, yengem ve dier akrabalarm
t97

M ustefa daymn kz K ehlayla evlenmemi istiyorlard. Bu arada

Amudda benimle evlenmek isteyen Hesine ve Cemile adnda iki
kz daha vard. Cemile ile evlenmeme az kalmt. Ama eyh Heybetullahn hizmetisi olduu iin onunla evlenmekten son anda
vazgetim. Hesine ise duldu, eydamn olu Mhemede Pirandan
ayrlmt. Dul biriyle evlenmek benim de iime gelmiyordu. Be
nim gnlm de daha ok daymn kzndan yanayd. Bir gn ba
na, Aabeyin daynn kzn snra getirmi, bir at gnder de gel
sin, dediler. Snra bir at ve berbu * gnderip daymn kzn
Amuda getirttim. Kydeki birka para tarlam balk paras ola
rak vermiler. Daymn kz Amuda geldikten sonra dnle der
nekle gelin gvey olduk. Ama ne yatacak yerimiz, ne yiyecek a
mz vard. Aabeyim ok yoksuldu, yllk nafakasn bile karamyordu. Birka para eski yatamz vard. Bunlar da yeni gelin
ve damada yakan yataklar deildi. kimiz de ablamn evinde ka
lyoruz. Ablamlar Topz kyne gitmiler, yeenim orada melelik
yapyordu. Ablamn evinde de biz kalyoruz. Evlendiim yl ala
bildiine kr ve kurak bir yld. Ne yapacamz arm tk.
M ecburen Amudun zenginlerinden, olal kirvem Hac Yusfe
K eronun yanna gittim. Ondan ya biraz bor para veya bir m ik
tar buday vermesini rica enim . Hac biraz utanarak, Bende pa
ra bulunmaz, dedi, ama buday var. Budaylar am barda, ba
har gelmeden karam ayz. Baharda gelin aln , Sonra glerek ek
ledi: lme eeim, bahar gelsin. Oradan Topize gittim. Yee
nim Mele Eliye, Budaysz eve gidemem. Nereden bulursan bul,
biraz buday, dedim. Yeenim, Hac Ehmed Q eratan bir yk
buday ald. Deirmene gtrp ttm, Amuda getirdim. Ama
ne undu! En kt budaydan vermilerdi. Hem sacn stne k o
yunca darmadan oluyor, yapmyordu. Hem de kf kokuyor
du, kapkara idi.
ok gemeden Hesdajor kyne mele oldum ve oraya tandm.
Kyller bize bol miktarda buday, un, kelek ve ya verdiler.
Bylece seneyi kurtardk. Daha sonra da her ilkbahar olunca birka
kei, yazlar ise buday verdiler. Bylece zenginlie ve varla do
* Berbu (Berbk): Gelinle birlikte olan ve ona nasl davranacan anlatan nedime.

198

ru ilk adm lan attk. lk olarak evin altn serdik. Ablam bana ema
net olarak bir yorgan vermiti. Adn teyra koymutum; nk
ku gibi hafifti. Emanetini de ablama geri verdim. Hesdajora mele
olduum yl yokluun, yoksulluun, aln belini drt yerden kr
dm; drt feqi besledim. Artk tannan bir seydaydm.
Olum Cemidi yanda, Xuridi ise bir yanda kaybettik.
Dorusu onlarn lmne alamadm. Annelerini de zlmemesi
iin ikna etmeye altm . Ama ana yreini susturmak mmkn
myd? Daha genciz, istersek ok ocuk yaparz. lm dersen,
herkesin son dura, dncesindeydim.
Krtlerde gelenektir. Eer varlkl olursan, yaknlarna da ba
kacaksn. Deil mele, ne olursam olaym yaknlarm a kar so
rumluydum. Onun iin aabeyim X elili de yanma aldm. Ama
aabeyimi yanma almam umduum gibi olmad. Ayn zamanda
karde olan eimle yengem anlaam adlar. X elil bizden ayrlmak
td arda kzam ktan ld. Sonraki yl bir olunu daha kaybetti. Biz
iki karde alt ocuumuzu art arda kzam ktan topraa verdik.
X elilin bir olu Zubeyr ile iki kz; Eyan ve Enise; benim ise
oullarm Keyo ve Azad ile kzlarm Sinem, Gulperi, R ojin, Benisuada ve H ati kald.
Mhemed

Mehdi

ile i k i n c i G r m e m

Evlenmeden nce Amudda kalyordum. Evlendikten sonra da

sk sk Amuda gidiyordum. Amacm bir yandan renimimi ge
litirmek, bir yandan da Krt fikirlerin mcadelesini vermekti.
Daha nce eyh Mhemed M ehdiyi anlatm tm . Amuda gidi
imde hep eyh ile birlikte gezip dolayorduk. Bir defasnda eyh
ile Amud harm anlarnda oturup bir mddet dinlendik. eyh, her
birimize bir portakal verdi, birini de kendi ald. Ben portakaln ne
olduunu nereden bileyim? inann nasl yendiini dahi bilmiyor
dum. Daha kkken, yolun kysnda portakal kabuklarn bul
mutum. Hepsini toplayp anneme gtrmtm. Annem, Bu
kabuklar elbiselerinin arasna koyalm da gzel koksun, demi
ti. Bugne kadar da, bir portakal elime alm deildim. Nasl k
racam bilmiyordum. eyhe baktm . O nun soyduu gibi soy
19 9

dum, yedii gibi de yedim. Yaban olduumdan, ya da bilmemek

ten utandm iin deildi; ama ne olur ne olmaz yanl yaparm,
diye eyhi izledim.
eyh, beni gerici dncelerden kurtaran, uykudan uyandran
d. O , kafamdaki btn korku ve pheleri kovdu. Dinin tabular
n kafamdan atmama sebep olan da, eyhtir. Birok kiiye syle
yemedii eyleri bana sylerdi. zetle eyh, beni her konuda ve
her alanda aydnlatt. Bu dncelerimi ve hayat biimimi eyh
Mlemed M ehdiye borluyum.
eyh Mhemed M ehdi, tabular ykm biriydi. Bazen yanmda
eyda'ya kzar ve onunla tartrd. Bir gn eydaya, Hz. Aye,
Bir gn M uham m edin belini balarken, menileri elimle geldi, de
mitir. M uham m edin etten ve kemikten olmad doru olabilir
mi? Yoksa Aye yalan m sylyor? Oysa Muhammed, K randa
der ki; Ben de sizin gibi Beni Ademim , dedi. eyda bu szlere
ok kzyor, Sen eyh E liye -eyh Saitin ve M ehdinin b ab askurban olasn! Yazk ki o babann olusun!.. derdi. Mehdi ise
eydann cahilliini kastederek, Sana ok acyorum , diyordu.
Ben Amudda M ehdinin amcas eyh Ebdirehim le kalyor
dum. O , Mehdi gibi ateist deildi, ama her yanndan yiitlik ak
yordu. Ona Nakibendi eyhlerinin kasidelerini yazmtm. O nla
ra ne oldu, bilmiyorum.
Ebdl.qedir T e l o
Ebdlqedir T elo, veya nam dier Evde X erat, daha ben onu ta
nmadan nce K rtlkle tanmt. Ben H asdajordan Amda
Krtlk fikirlerimi ilerletmek iin gidiyordum. Her gidiimde de
mutlaka eyh Beire konuk oluyordum. eyh Beirin odasnda
her zaman iddetli tartm alara girerdik. Bir keresinde bana, Tam
sana gre bir arkada buldum. Bu arkada ok seveceksin, dedi.
Cuma gnyd. Beir, Aha, ite geliyor, diye iaret etti. lk
bakta gzm pek tutmamt. Karga gibi burn vard. Belinde ta
bancas, banda sarya alan bir klah vard. Ayn renkte mendi
li de kk cebindeydi. Dizine kadar gelen izmeler vard, ayan
da. Kendini ok beenmi bir grnts vard. Byklarn, akrep

OO

kuyruu gibi karga burnuna doru burmutu. Bu gibi insanlar bi

linsiz ve kendini bilmez insanlardr diye dnyordum. Gelip
eyhin elini skt ama pmedi. Bu houma gitti. eyh beni tantt,
Bu eyda Cegerxw nd ir, dedi. Elimi skp oturdu. eyhle tart
tm farkedince memnun oldu ve bana, Haydi biraz gezelim,
dedi. Birlikte, onun dkknna gittik. Kapnn nne oturmam
iin bir krs koydu. Koynumdan bir kat kararak, sana iir
okuyaym m? dedim. Evde Aa gld, Oku bakalm ne yazm
sn? dedi. iirimi okumaya baladm:
D e ste e x m ai m ekin
Ev ex ne q u tb e razi ye
T a c ew k et tev x e b a ta
D este sa r ta z iy e .
eyhin elini pm eyin
M u k a d d e s deil elleri
B ilin ki ta c da ku d ret de
E m e id ir p la k e lin

Evde iirimi duyunca, geldi yanaklarmdan pt. Kalk eve gidip

kahvalt yapalm, dedi. Evine gidince eini ard, Bak Zeko! iki
kardeim var, ama onlar evimin varisi deiller. Bir gn lrsem, tek
kardeim budur, deyip beni iaret etti. Eine devamla, Evimi mi
ras edinebilir. ocuklarm ona teslim. Ben evdeyim veya deilim, bu
kardeim gelip yesin, yatsn, dedi eine. Teekkrlerimi ileterek,
Ben de zaten senin gibi bir arkada aryordum, dedim.
Evde ile arkadalm z yllarca ayn gnl holuuyla devam
etti. H er zaman birlikte geziyorduk. Bir yere gittiimiz zaman sila
hn yanna alr nmden giderdi. Eer biri lecekse ben leyim ,
derdi, Sen bu perian ve mazlum halka lazmsn. Benim gibiler
ok vardr. Ama senin gibiler bir daha gelm ez.
Evde, ok temiz kalpliydi. Bensiz olamyordu. Bir defasnda
Amuda geldiimde, birlikte mezarla giderek ykseke bir yere
oturduk. Ram azan ayyd, ikimiz de oru deiliz, ama birbirimize
syleyemiyoruz. M ecburen Evdeye am ak zorunda kaldm:
Biz kardeiz deil mi Evde Aa?
Ne demek?!
2 .0 1

 Kardeler arasnda gizli olmaz.

Tabii! O ne demek? Adam ldrmek bile aramzda gizli ol
mamal.
Bunun zerine, Ben orulu deilim, dedim ve koynumdan
pestil karp yemeye baladm. Eer istiyorsan, sen de ye, diye
rek pestili ona da uzattm. Evde arm bir vaziyette, Vay ga
vur vay! dedi, Kalle... Yalanc. Seni Allahtan korkm az, Peygamberden utanmaz. Sen nasl orucunu yersin?
Evdenin tepkisine ok kzdm. Tabii ardm da. Kendi kendi
me, aylardr bu adamla geziyorum, bu kadarck srrm bile gnl
rahatlyla syleyemiyorum, diye dndm. Neden sonra, Evde
gld, Ulan evi yklasca! dedi, Ka gndr bana yemek yedir
miyorsun. Alktan ldrdn beni. O da koynundan ekmeini
karp nme koydu, birlikte yemeye baladk.
Bu, benim iin yeni bir olayd. Benimle ayn eyleri dnen bi
rinin olmas beni ok rahatlatm t. imdiye kadar dini eletire
cek, kar kacak bir ortam bulamamtm. imdiden sonra yal
nz deildim, benim gibi dnen bir arkadam vard.'O nunla
her eyi konuabilir, dncelerimi aabilir, zgrce tartabilir
dim. Ona bu konuda ok ey borluyum.
Ama nedense Evde ile aramz sonradan bozuldu. Kardeliin
yerini phe, yoldaln yerini dmanlk ald. kimizin de hatas
olabilir, ikimiz de kendi amzdan hakl olabiliriz. Ama unu ka
bul etmek gerekiyor ki, o uzun arkadalk dnemimizde birok
konuda birbirimizden ok ey rendik. Ancak bencillik, birok
dostluu bozduu gibi, bizim de dostluumuza halel getirdi. D a
ha da tesi, kendi olanaklarm la okuttuum, beslediim, yurtse
verlii retip elinden tuttuum insanlar bile bazen beni beenmi
yor, bana byklk taslayarak nm sra kouyorlard. Belki bu
durumun ortaya kmasnda yalnzca o arkadalar sulu deildir;
benim de suum vardr. Ama u alardan gnlm rahattr:
I- Ben, hibir zaman byklk taslamadm.
II- Ben, hi kimseyi politik karlarm a alet etmedim.
III- Ben, zaman, yerimi demeden inandklarm her zaman
akladm.
202

IV- Ama buna ramen, aramzn bozulduu baz arkada

larmn da kendine gre bildiklerinin olduu inancnda
ym.
V- M uhakkak ki onlar da belli bir mddet sonra kendileri
ni gelitirdiler ve belki ben onlara engel oluyordum.
VI- Ayrca ben, parti nderlii yapamyordum, bunu hibir
zaman istemedim. Parti liderlii benim yapma gre de
ildi. Bunun iin de her zaman bir bakasn nerdim.
Bunu, kiisel karn dnyor, kariyer dkn de
mesinler diye de yaptm.
Bu saydklarm dnda bilmediim, farknda olamadm dier
baka sebepler de olabilir. ok sonradan, eski arkadalarmdan
bazlarnn Syleyin bakalm , Cegerxwn bizden fazla ne yapt,
bizden fazla nesi var? Biz alyoruz, ama ona mal oluyor, de
diklerini duydum. Bazlar da, Cegerxwn airdir. Politika baka
larnn ii. Bize sadece iir yazsn, diyorlard. Bir ksm arkada
m da, airlii sana verdik am a, politikay vermeyiz, diyordu.
unu iyi bilmeliyiz ki, bu tr yaklamlar ayn zamanda bilin ile
bilinsizliin atmasdr. Bu da dmann oyunlarna zemin hazr
lar. Biz de bu rzgarlara kaplrsak, dmann oyunlarn altedemez,
onlar kurnazlklarm aamayz. Yurtseverlik, milliyetilik, insan
lk kelimelerini, bizi yanla srklemek iin birok kesim kullana
bilir. Bu kadar saflk, bu kadar gnl temizlii de, politik yanllk
tr. u da bir gerek ki, Krtler gibi geri kalm, ilkel bir millete n
derlik etmek iin de olaanst bilgili ve uyank olmak gerekir. n
k kar durduunuz dman daha usta ve daha rgtldr.
Y a da en azndan Kiirtlerin konumu onlara gre geridedir.
Dmanlarmz, bizi nasl birbirimize dreceklerini ok iyi bil
mektedirler.
E 1o A i l e s i

ile i l i k i l e r i m

EIosebax, Amudun zengin H ristiyanlarndand. Bilgili ve uya

nk ocuklar vard. Ama kendisi hl eski kafa bir Hristiyan yo
baz ve cahildi. Sonradan slam dinine inanmadm, namaz ve
orucu takm adm , meelik cbbesini attm , deli dolu gezdiim
203

ve gavur olduum yaylnca, filo beni Hristiyan yapp, saya bir

inanan daha kazandrmak istedi. Kendisiyle grtmzde ye
meimizi yedikten sonra, Incili karp okumaya balyor, Incilin
stnln anlatarak Isa yolunun hak yol olduuna dair beni ik
na etmeye alyordu. Bu arada da slam dinini eletiriyor, yanl
olduuna dair aklam alar yapyordu.
Bir gn, filo Kirve, dedim, sanma ki slam gibi temiz, fazilet
li ve geni bir dini brakp, daha eski ve dar olan Hristiyan dinine
geeceim. Bak, M slmanlar drt kadn alabilirler. H atta zengin
isek para bastrp istediimiz kadar kadn alabiliriz. slam dininin
cennetinde her ey var; kadn, rak... Mslman inanna gre cen
netten kp yine insan olunuyor. Ama siz Hristiyanlarda ikinci ka
dn yasak. Karn kr topal da olsa, kincisi diinizce yasak. Sizin
cennette insanlar ku oluyor ve Allah size hibir ey vermiyor. Peki
niye lslam brakp Hristiyan olaym? Ben dinimden memnunum
sevgili Kirvem, filo Kirve, iin asl ben hibir dinin bugnk hayat
biimine cevap verdiine inanmyorum. Her din eskir ve geerlilii
ni kaybeder, yitip gider. Ben Krt yurtseverlii ve hmanisfliin d
nda bir eye inanmyorum. Nasl ki airetilik ve feodalite Krtleri ve tm insanlar geri braktysa;. din ve mezhepler de geri brakt,
bu ayrmclk da insann geri kalmasna neden oldu, ite bu ikisine
kar mcadele edersek Krtlerin arasndaki bu ikilii yenebilir, bel
ki bir para ileriye gtrebiliriz. Byle bana ikide bir Incili ap
okuman ok yersiz. Hep byle yaparsan bir daha evine gelmem .
ocuklar da bana hak verdiler. B ab a, dediler, Cegerxwn,
Hristiyan ve Mslman yan yana getirmek istiyor. Aramzdaki
bu derin uurumu ortadan kaldrp doldurmak istiyor. Ktirtleri hr
szlardan, katlardan kurtarmak istiyor, insanlar arasndaki
feodal dmanlklar ve ikilii kaldrmak istiyor. Kan dklmesine
son vermek, kardee bu dnyada yaamak ura veriyor. te o
zaman zengin ve onurlu bir millet olabiliriz.
Sofi

X e l i l in D k k n n d a

Bir gn benle Salihe eyh Hac Selef, Sofi Xelil, veya imdiki ady
la eyh Kelilin dkknnda oturuyorduk. Aklmda kald kadaryla.
204

dkknda perdenin arkasnda yemek yiyorduk. O dnemde dkkn

da, darda yemek yemek gnah saylyordu. Bilmeyen sorabilir,
Dkknda, pazarda, ehirde yemek neden gnah olsun? Bir defa
snda Hac Yusfe Kero, beni birka arkadamla birlikte lokantada
yemek yerken grd. ok fena kzd, bize etmedii kfr ve sz kal
mad. Neden? diyordu, Amud viran m ki gidersiniz bir Hristi
yan kadnn lokantasnda yemek yersiniz? Gnah gnah!
Her neyse... Ben ve Salih perdenin arkasnda yemek yiyorduk.
D kknn nne yabanc olduu belli, yarm mele, sar sakal,
perian biri geldi. Nerede o bok sakall herif? Gelsin de sopalyaym , deyip beni meydana davet etmesin mi? Salih yerinden irkilip
kalkt, belli ki birka tok at atacakt. Brakm adm , Yahu brak
imdi. Biz o serseri, geri zekalnn dengi miyiz? imdi gren
Cegerxwn delilerle kavga ediyor der. Ayp deil m i? dedim. Bu
nun zerine Salih, Sofi X elili ard, Gnder onu bir tarafa da
biz burdan svalm , dedi. eyh X elil, yumuak ve ikna edici bir
dille, Y ahu kardeim git iine, iinden o lm a , dedi, Sen
Cegerxwn gibi aptaln, cahilin dengi misin aslanm? Kim demi
burda diye? Bana onu bul, araym polisi, ieri tksn. H erif ne
zanan gitti bilm iyorum , dar ktmzda kim secikler yoktu.
Mele Hesen

Hiyar

M ele H esen'le ilk defa Amudda, Z efin kahvesinde karlatm.

Cemil Paanm olu Mhemed Bey ile birlikteydim. Mhemed Bey
kar masada oturan birini iaret ederek, Bu adam tanyor mu
sun? dedi. Karda gsterdii kii kara papakl, burma bykl, si
lahl, tehizatlyd ve tek bana bir masada oturuyordu. Tfeini
yere indirmiti. Mhemed Beyin korumas olduunu sonradan an
ladm. Mhemed Bey, Bu, Mele Hesen Serdidir. Trkiyeden ka
t, imdi yanmda duruyor, dedi. Mele olduunu syleyince ar
dm. G el dedim, gel yle yanmzda otur. Niye yle uzaklarda
duruyorsun? M ele Haan gelmedi. Mhemed Bey, Benim oturdu
um masada oturm az, dedi. Syledii aslnda houma gitmedi
ama, hatrladmki aalarn ve beylerin korum alar, onlarn oturdu
u masaya ve sofraya oturamazd. Bu korumalarn tresiydi. Uzak
2.05

ta otururlar, bylece hem gelecek tehlikeyi grebilir, hem de top

lum iinde aasna nezaket gsteriyor saylrlard.
O zaman ben M ele H esenIe konuma frsat bulamadm. T r
kiyeden ktn, Mhemed Beyin korumas olduunu, onun k
ynde kaldn ve onun adam olduunu bylece anladm. Son
radan birbirimizi yakndan tanma frsat bulduk. Biz Amudda
Civankurd Cem iyetini kurduumuzda Sencaqtayd. Ama al
malar ve meguliyeti hakknda fazla bir ey bilmiyordum, sadece
bir dkknnn olduunu duymutum. Bizden Sencaqta Civan
kurd ubesi amamz istedi. Biz Amud Civankurd unu ayakta
tutamyorduk, onun iin Senceqte amaya gerek grmedik.
Hangi tarihti bilmiyorum, M ele bu kez Amuda gelip bir dk
kn at. Sk sk dkknna gider incir yerdik. Bir gn dkknda
genler bir iir sylememi istediler. Dkknn iinde Em guhderz
in iirini sylemeye baladm. Yaz gnyd. Ksa kol giyinmi,
gsm amtm, yanl deilsem stmde ort tr bir panto
lon vard. apkam karp ykseke bir sesle sylemeye baladm.
evreden duyanlarn hepsi topland, dkknn kapsna tler.
X erab Babanilerden, iri yapl, uzun boylu,.da kylerinden gel
dii anlalan biri, kalabal yarp dkkna girdi. Beni grnce i
ekip hayfland, Vah vah! dedi, ocuklar deliren analara ba
balara ne yazk! Biraz okuyunca delirmi zavall.
Cevap vermedim ve iirimi sylemeye devam ettim. Durumun
farknda olanlar gld. Benim iirimden de, benden de bir ey anla
yamad belli oluyordu. Krt insannn uyanmasn istediimi bile
mezdi. Zulmn ve zorun korkun arlndan onlar da kurtar
mak istediimi bilemezdi. Onu ve onun gibi milyonlar kandan, sa
vatan, ilkellikten, soygundan ve yangndan kendi deliliimle kurtar
mak istediimi anlayamazd. Kendi inancm ve yeteneimle, sesimle,
iirimle onlar zgrle ve aa tamak istediimi bilemezdi.
Daha sonralar Amud gezilerimden birinde M ele Hese bana
bir iirini gsterdi:
C izr xeza k ab a ye
Reza nave ez to
D e q bi deste n ey ar e
Z o z o d iin ez c o .

206

C iz re sn rla rn o rtasn d aclr

O rta h a tta ben ve sen varz
T m o y u n la r d m an a aittir
Z o z o la r g id er, k alan yine b iziz

iirin X eza K abandan esinlendii anlalyordu. Gzel yazm

t. M ele Hesen daha sonralar, Rewen Bedirxan, D oktor Beytar
Nuri ve arkadalaryla R eo l aydn gurubunda yer ald. Bunlar
politikayla da urayor, Trk ovenizmine kar mcadele edi
yorlard. M ele Hesen sonradan anlatt, Bu oluumda Yunanllar
dan para alyorduk. Yunan E o k a rgt yardm ediyor, konso
losluktan para alyorduk. Bunun zerine ayrldm , dedi. Mele
Hesen anlatm adan nce de biz onlarn emperyalistlerle ve batyla
ibirlii yaptn, dier tannm Krt politikaclarna kar ol
duklarn biliyorduk. M ele H esenle son grtmde, eyh Said ayaklanm asnda bir etenin baydm. X oyb n a katldm ve
ok hizmet ettim . Bugnlerde 1 9 2 5 i yazyorum. Btn detaylar,
ayrntlar yazacam , diyordu.
Cemil

Paa

Ailesiyle ilikilerim

Daha nce T rkiyeden kam Krtlerin Xoybn iinde r

gtlendiini yazmtm. Bir sre sonra Eli Riza ve arkadalar
Trkiyeye dndler. Tam bilmiyorum, belki de teslim oldular.
Bu arada bazlar da Trkiyeden yeni geldiler ve X oyb n a katl
dlar.
Yeni gelenler arasnda Cemil Paa ailesinin fertleri de vard.
Cemil Paazadelerden gelenler unlard: Qedri Bey, Ekrem Bey,
Miqdad Bey. Ayrca D oktor Ahmet Nafiz Bey, evvket Bey, O s
man Sebri Bey, R eit Kurd ve Qedri Can da X oyb n u yeniden
canlandrma giriimlerine balamlard. M ele Hesen ve Evdrehman Aa gibilerini de yanlarna almlard. Ancak bir kez daha
aralar bozuldu, birbirlerine laf sayp sylenmeye baladlar.
Bir keresinde Qedri Bey bana, Qedri Can Cemiyetin 30 bin
lirasn yedi. Yememise bile bu 3 0 bin lirann kaybndan o so
rumludur, demiti. Ancak ben bu olayn doruluunu Kamuran
Beyden hi sorm adm . Krt nderleri hakknda sylenen her e
0 7

yin tek kaynaktan yorumlanmas yanl olur. M utlaka iyi arat

rlmas gerekir.
Bir gn Mele Ebdulhadi Hasde kyne gelerek, Qedri Beyin
beni grmek istediini syledi. Dorusu ben de onu grmek isti
yordum. Birlikte Hesekaya gittik. Qedri Beyin sohbetine doyum
olmuyordu. Gler yzl, milliyeti ve vatansever biriydi. Kendisi
ni ziyaret etmeme ok sevindi. Ancak kendisiyle birlikte yaptm
kahvaltda ok zor durumda kaldm. mrm boyunca masada e
hir usul kahvalt yapmamtm. Durumu aktrmamaya altm.
Kak, atal, bak, tabak ve peeteyi masaya koydular. lk de
fa, ehir usul donanm bir masaya oturuyordum. Ama masada
yemek nasl yenirdi, bilmiyordum. Bekledim. nce onlar bala
malyd. yice seyrettim; atal ka tutularna, yemek allarna,
azlarna gtrlerine... Bilirsiniz Krtlerin adetidir, nezaket ge
rei nce misafir yemee balar. Ama ben cesaret edip balayam a
dm. Onlar yemee g bela balattm . Sofrada dolma vard.
Qedri Bey birini alp tabana koydu, bakla bld, azna g
trd. Peeteyi de dizine koymutu. Onun yaptklarn yapam aya
cak kadar yaban deildim tabii. Onun gibi yiyebilir, durumu
kurtarabilirdim . Bu durumun sulusu ben deildim elbette.
Qedri Beyin dostluk ak daima yreimin bir kesindedir.
Bildiim kadaryla Qedri, Bedri ve Memduh kardetiler; Fuad B e
yin oullarydlar. Fuad Bey, Cemil Paann oludur. Ekrem ve
Miqdad beyler Qasm Beyin oludur. Qasm Bey de Cemi! Paann oludur. Cemil Paann iincii olu ise M ustefa Beydir.
Mhemed Bey, Esat Bey, Ehmed Bey onun oullardr. Bakalar
da var m, bilmiyorum. Cemil Paazadelerden tandklarm bun
lardr. Bunlardan Qedri ve Ekrem beyler politik ve aydn simalar
olarak tannanlardr.
Bu aile Cizreye gelir gelmez Kika civarnda ok gzel kyler
ina ettiler. Qedri Bey, Xoyhn iinde etkili oldu ve onun etki
siyle rgt iki ayr kanada ayrld. Cvata Xeyri (Hayr Cemiye
ti) ksa srede dald. Qedri Beyin talep ve grleri gayet do
ru ve netti. Ama taraftar azd. ahsen ben de ondan yana tavr
almyordum. Bana gre H aco Aann yldz parlamt, gl
ve kudretli birisiydi. Kiirtler pekala onun etrafnda toplanabilir
208

dik. Bu grlerimiz nedeniyle Qedri Bey bize kzyordu: O ku

mam cahil insanlarsnz. Krsnz. Dmannzn, ulusunuzun
dmanlarnn kuyruuna taklmsnz. Doruyu ve gerei bil
m iyorsunuz, diyordu.
O dnemki dncelerime gre herkes yurtseverlii kendine
ekiyordu. Bunlar aydn ve iyi niyetli giriimler olarak grmyor
dum. nderlik edenlerin biri tekini kabullenemiyor, sayg duy
muyordu. Yrede etkin olanlar Bedirxanlar ile H aco'nun etrafn
da toplananlard. Bu nedenle ben de, herkesin onlarn etrafnda
toplanm asn istiyor; ancak bu yolla bir yerlere varabileceimize,
Krt ulusuna bir eyler yapabileceimize inanyordum. Qedri
Beyle arkadalarnn dnemin realitesini kavrayamadklar kansndaydm.
Cizre Hristiyanlarnn tm H acodan yanayd; Franszlar
H acoya yardm ediyordu; Suriye Krtleri H acoyu ok severdi;
Kuzey Krdistanda en byk airete sahipti, bir aryla on bin
leri toplayabiliyordu.
O sralar Arap eyhlerinden Dehame Hadi byk bir Krt d
manyd ve biz Cizreye gelmeden nce K rt adn Cizreden sil
mek iin uygun bir zaman kolluyordu. Franszlarn igalinde olan
Suriye Araplar, Franszlar kovmak iin alyor, gn getike de
gleniyorlard. Ancak Franszlara kar verilen mcadelede Krt
leri kendilerine ortak etmek istemiyorlard. Bizler ise paralanm
ve igal altnda olan lkemizin kurtulaca, zgr olacamz za
man bekliyorduk. Btn bunlardan dolay hep dedim ve halen de
diyorum: Birbirinizle uramayn. Byklk taslamaktan vazge
in. Birbirinize sayg duyun. Dmana kar bir olun ve yzne
patlayn. Z ora kar da zorla karlk verin.
O zam anlar aram zda yle katmerli bir gr fark ve dman
lk yoktu. ou kez Qedri Beyle H aco Aay bir araya getirebi
liyor ve iyi ilikiler gelitirmelerini salayabiliyorduk. Ancak bun
lar yine de bazen dmanla varan tavrlara giriyorlard. Bu kav
galardan bazlarn size yazacam:
Cemil Paa, ne Hamidiye Alaylarn paasyd ne de Krdistan miriydi. Vali olduundan paa nvan alm tr. Valilik d
neminde devletin gcyle ok gzel kyler edinmiler ve variyet

lerini gelitirmilerdi. Mhemed Bey, Biz Keleh aastyz ve asl

mz seyittir, diye anlatyordu, ailesini. Bu konuda dierlerinden
herhangi bir ey duymadm. Nereden D iyarbakra geldiklerini de
bilmem.
Firar gnlerinde Ekrem Beyin Ebdlkerim e Eliye R em onun
yannda sakland, ancak Ebdlkerime Eliye Rem onun onu ele
verdii sylenir. Ama M arabotalarn aas Resule M hem a, Ek
rem Beyi kendisinin ele verdiini syler. Ekrem Beyi yakalatan
Resule Mhema, daha sonra bu olay Ebdlkerime Eliye R e
m onun stne ykar. Bir keresinde Ebdlkerim in evinde, Ekrem
Beyin nne kahvalt getirmiler. Ebdlkerim , Buyur Beyim ,
demi, buyur kahvaltya. Ekrem Bey ise kzarak, Yemeini
bilmem ne yaparm !.. Kalle adamn yemei yenmez, demi.
Kallelik ve ele verme Krtlerin arasnda kesinlikle treye ay
kr idi. Belli ki Ekrem Beyi direk ele vermese de, Ebdlkerim iyi
bir insan deildi. Resulun yapt da yle yabana atlacak bir du
rum deildi. Resul bazen, Krdistan kurulursa beni idam etme
leri gerek. Ben halkma ok byk ktlkler yaptm. Ber olm a
sam Cemile eto Siirti ve bilumum evresini eyh Said Efendiye
verecekti, derdi. Bu olay ne o zaman ne de sonrasnda Ekrem
Beye sormuumdur.
Osma n Sebri

Bey

Osman, Sebri Beyin veya Sebri Aann oludur. Amcas Skri Bey stiklal M ahkemelerinde idam edilince, O sm ann idam
iin de ferman yaynlanm; o da ekip gneye gelmiti. Onunla
ilk olarak Qedri Beyin evinde karlatm . Ama bu ilk grme
mizde kendisiyle tanam adk. Osman Sebri ile daha sonra Berazan M iri M ustafa ahinin evinde tantm . Olu W elato ve kz
Hore ile izbe bir evde kalyordu. Flallerine ok zldm. Daha
sonralar Osman Sebri ile sk dost olduk. W elato kck bir o
cuktu ve M irin ocuklaryla eee biniyordu. Yaryorlard.
Mustafa Bey, kazanana bir ddk veriyordu. W elato geride kaln
ca M ir M ustafa Bey baryordu, Drt, W elato drt (Te kte
W elato, te kte) M ustafa Beyin szlerine glnce, Neden gl
210

dn eyda? diye sordu. D rt (Te kute) Cizre ivesinde,

...m ek anlamndayd. Onu akladm . M ir M ustafa da birka
rnek verdi: Peki neden anama eek arpt anlam nda ker li diya min qelib diyorsunuz. Bizim ivede bu ne anlama gelir, bili
yor m usun? Bende Berazanda ive farkndan kaynaklanan te
rimleri anlattm .
Arda ayaklanm a bastrlnca Suriyeye kaan Krtler, dnp
yeniden direnmek iin hazrlk yapyordu. Yanlarnda Celadet Bedirxan ve H aco Aa olduu halde Heverka zerinden kuzeye ge
tiler. Cemil Paazadeler ve teki Krtler de Xurs zerinden geti
ler. ahin beyler ve Osman Sebri ise Berazandan gei yapacakt
lar. Ama sadece Osman gei yapabildi. Osman adamlaryla be
raber, Berazan blgesinde bulunan bir karakolu basarak silahlara
el koydu. Ancak birka saldrya ramen baarl olam adlar. Bu
nun zerine Trkiyenin giriimleriyle Suriyedeki Krt ileri gelen
leri snrlardan uzak yerlere srldler. Osm an da srgnden na
sibini ald; M adagaskar Adasna srld ve uzun sre orada kal
d. Bu olaydan sonra Bedirxanlar, Cemil Paalar ve Osman Sebrinin arasna soukluk girdi. O sm anla Qedri Bey arasndaki so
run, sanrm X oy b n un am ubesiyle ilgiliydi. O sm an bakan
yaptk, diye anlatt Qedri Bey, Ancak o m ard. Osman ise,
Qedri Beyle Qedrican rgtte ikilik yarattlar diyor, baz gen
lerin kendisine kar kkrtldndan sz ediyordu. Yani anlaya
canz, her biri ta tekine yuvarlyordu. Benim bildiim Osman
dostluuna, arkadalna ok balyd. Ama bir kzmaya grsn,
alim Allah her eyi yapard. yle ki, kendi arkadalaryla ilgili bil
gileri ieren bir dosyay Drbesiyede ileri Bakan Ekrem H oraniye verdiini sylemi ve bu dosyay bana da gstermiti. Dos
yay elinden alp yaktm . ok ayp ediyorsun, dedim, Eer
dosyay verdiin duyulursa, dile dersin, diye de ekledim. O s
manla sonradan yolda olduk. Divanlarm n baslmasnda ok
yardmlar oldu. Cizre Bar H areketinde her zaman yanmda ol
du. Ama Cizre komnistleri O sm anla ok uratlar. Srekli ola
rak Osm an Sebrinin tehiri iin abaladlar.
Osman Sebri ile ayn dncede deildim ama ayn durum be
nim de bama geldi, Komnistler, bu kez beni karlarna aldlar.
211

Ama en byk derdim, iki taraftan da bana saldrlmasyd. Bir

yandan O sm anla arkadalar, dier yandan komnistler beni d
lamak istiyordu. Sitem etmek dnda bir ey yapmadm onlara
kar. Bu yaptklarnz yalnzca size zarar verir, diyordum iki
tarafa da. O nlara, yaptklarnn sadece Krt dm anlarna, insan
lk dmanlarna hizmet ettiini anlatyordum.
ki taraf da, yaptklaryla uurumdan aaya doru param
para oluncaya kadar yuvarlanan kayaya benzediklerinin farkn
da deillerdi. imdilerde bazlar farkna varm gibi grnyor.
Yanl yaptk, bilm iyorduk, diyorlar. Ama cesaret edip, De
diklerin doruydu, diyemiyorlar. Sadece, Sana kar suluyuz,
diyebiliyorlar.
Elbet, ben de hatasz ve yanlsz deildim. Ama unu diyebili
rim ki, dmana hizmet eden hareket ve davranlardan srekli
kandm, dmann benden yararlanmasna hibir zaman frsat
vermedim. Kimsenin aleyhine yazmadm, kimseye dmanca dav
ranmadm. Divanlarmda hep K rt dmanlarna, insanlk d
manlarna, i ve d dmana kar yazdm. H ibir kiinin'ism ini
vererek, onu ktlemedim.
Kanaatim odur ki, imdiden sonra yaplacaklar, yaplanlardan
daha nemlidir. Tm yurtseverlerin, hmanistlerin birbirine kar
dmanl bitmeli, Tm yurtseverlere armdr: El ele verip
yola koyulun. Aranzdaki ayrlklar ltfen artk kaldrn.
Reid Kurd

ve Q e d r i c a n

Bu iki gen yksek okuldan kap gelmilerdi. Qedrican Beyi

Hesk kynden tanrm . Arkadalar bana Q edricana yanmda
bir sre dinsel eitim vermemi, sonra da koerlerin arasnda pro
paganda alm alarna katlm asn istediler. Q edrican bir mddet
yanmda kald. Ama i yapmay sevmiyordu. Tek dnd ay
lak aylak dolam akt. Yanm da bir sre eitim grdkten sonra
ayrld.
Daha sonra X oyb n un Ermeniler araclyla salad paray
la maaa baland ve rgtsel alm alar yapmaya balad. Reid,
M ele Hesen ve Ebdirehman Aa, Sim onyana bal olarak al

yorlard. Ama ben onlarn yaplarnda olmadm iin almalar

hakknda herhangi bir bilgim yok.
Bir gn D iyarbakrdan Reide bir mektup gelmiti, bana gs
terdi, Bu belge Umum M fettilikten alnm , dedi. Mektup,
gerekten nemli eyler ieriyordu. Bari bunlar Ermenilere ver
meyin, dedim, Y a da oaltp saklayn. Ancak Reit, belgeyi Simonyana verdiini syledi. Umum M fettilikten alnan belge
daha sonra Arapa yaynlanan Huriye adl gazetede yaynland.
Xoybn dalnca Reid bizim de iinde olduumuz, SuriyeKDPye katld. Birlikte Krt burjuvazisine kar savatk. Hszeimin iktidar dneminde Trk Konsolosluuna giderek anla
maya alan K rt ileri gelenlerini birlikte tehir ederek, onlar
gzden drmek iin abaladk. Bunlar, Trklerle anlarlarken
Krtlkten de vazgeiyorlard.
Reidin kaleme ald bir bildiriyi Y u sf H ac Ersan Halepte
bastrd. Reid, W elato, Osman ve Y u sf H ac Ersan bu bildiri
nedeniyle tutuklayp M ez cezaevine attlar. Y u sf serbest brakl
d, dier uzun sre cezaevinde kald. Begim b ku? (Be
yim nerde?) iiri bu konuyla ilgilidir. Bu iirime Krt aa ve bey
leri epeyce kzdlar. Ama ben bununla ulusal bir i yaptma ina
nyor, onlarn darlm alarna aldrmyordum.
Reid benim le beraber, belki benden nce komnistlere katl
d, lnceye kadar da yle kald. O nlarla olduu zaman bile Krt
ulusalcln dlamad, hatta bu konuda onlara sitem bile ediyor
du. Reid aslnda ruhen komnist deildi. Ama ulusunu ve lke
sini kom nist dncenin kurtaracana inanyordu. Bu kitap b
tn bunlar anlatm ak iin yazlmamtr, onun iin bu konuda da
ha fazla yazmak istemiyorum. Ancak u bir gerek ki, tarihin giz
li sakls olm az. Elbet bir gn dorusu nasl olsa anlalacaktr.
Sonradan Q edrican M ustafa ahinin yannda, Kaniyaerebanda grdm. Bir iki kez de am da grtk ve dosta oturup
konutuk. Q edrican, aalara, beylere ynelik yazdklarm serte
eletiriyordu. Neden yapyorsun bunu? diyerek, Krt yurtse
verliini brakp komnistlere taklmann doru olmadn syl
yordu. Ama sonradan Qedrican da kom nist oldu ve bu yzden
birka defa hapishaneye de girdi. Birka kez Iraka gitti. Ama M e
zt3

le M stefa Barzani Q edrican hi sevmedi. Ama Irakl gen kom

nistler onu ok sever ve verlerdi.
Qedrican birok gzel iir yazmt, ama ben tmn grem e
dim. Yalnz onun Barzani, Barzani iiri ok sevildi ve kasetlere
alnd. Eitim B akanlnd a baya nemli bir grevi vard. Bu
konuda Reid ve O sm andan daha anslyd. Reid de bir gramer
yazm ve iirle urayordu. Ayrca Osman da alfabe yazm, iir
uras vard. Ama Qedrican onlardan daha ilerde ve poplerdi.
Q edricann iirleri henz divan olarak yaynlanm deil. Ancak
Osman Sebri iirlerini Bahoz adyla bir araya getirip birka
sayfa biiminde yaynlad, O sm an, Bahozdan arta kalanlar ne
yapt bilmiyorum. Bazlar kaybolmu olabilir. Bugn Krt yazar
larndan rica ediyorum. Ltfen, yaynlamasalar bile yazdklarn
kaybetmesinler. Gn gelir baslr; belki kendilerine faydalar o l
maz ama Krtler faydalanr, okur hi deilse.
Doktor

Nuredin

Zaza

D oktor kk yalarndan itibaren Krtyd. Bu nedenle o

u kez ona yardm ettik, gr ve inanlarn takdirle karladk.
Ancak bazen ok gereksiz olarak arkadalarna kfr eder, on la
r krar ve aalard. Ona gre biz kylydk, D oktorun ise ok
farkl bir yaam tarz vard. O na gre bizler, hatta btn Krtler,
cahildi. Onun derdi, bizi bir gnde deitirip dntrmekti. Bizi
hemencik svireli yapacakt: Yemei byle yiyin, yle oturun,
su yle iilmez, ok uyuyun, vs...
ok birikimli bir insand ama dindard. Kendisi bir mele o
luydu, dindarl bundand. Ancak sonradan deimitir, sanrm.
D oktor olduktan sonra partiye girdi, politikaya atld. Tu tuna
maynca ticarete balad. Kandrlp paras elinden alnnca, tica
retten ayrld. Gerek hayatta hibir tecrbesi yoktu, dolaysyla
birok yerde kaybediyordu. Bir ii becerinceye kadar birka defa
dp kalkmas gerekiyordu. Tm bunlara ramen D oktor, temiz
ve onurlu bir insand. Onu severdim; onda asil bir insann duru
u vard. T ek zaaf kendini sradan insanlardan farkl grmesiydi,
onlara ayak uyduramyor, onlarla yryemiyordu.
2.14

Nuredin Z aza; Ereb emo ve M em Alan gibi ok deerli eser

ler yaynlad. Bunlarn nsznde ok gzel eyler yazmt. De
erli insanlarn kitaplarla ilgili grlerini nsze yerletirmiti.
Dilerim Krt D o kto ru da dier uluslarn doktorlarnn seviyesine
ular, ulusuna yn verir, ulusal davada yer ve pay sahibi olur.
Bedirxan

Paa

Ail esi

Bedirxan Paa ailesi, Krdistan hanedanlarndandr. Onlara

M irekn Ezizan da (Ezizlerin Miri) denir. Krt tarihisi erefxan,
Bedirxaniarin, slam tarihinde de geen H alit Bin Velitin soyun
dan geldiklerini syler. Krt air ve yazar Ehmed Xani de bunu
dorular. Baz tarihilere gre ise H alit Bin V elitin soyundan ge
lenler kalm am tr. O soydanm diyenlere beddua edilmitir. Hicri
IV. veya V . yzyldan sonra soy tkenmitir. Bu tarihlerden sonra
bu soy Cizrede, bir daha anlmaz. H alit Bin V eiirten sonra M ir
lzedin Dasini Yezidi, Zengi hanedannn himayesinde hkm sr
mtr. Ne yazk ki bunun dnda, Mir zidi (Zengi) soyunun
Cizrede veya baka yerde hkm srd hakknda herhangi bir
bilgi yok.
M ir erefxan Beye gre, bu soyun bilinen en eski kk M ir S
leymana dayanr. Biz bundan yola karak Ehmedah M erwaninin olu M ir Sleyman Eblherbin; Silvan, Diyarbakr, Cizre
ve Cizira Botanda hkm srdn grrz. M ir Sleyman da
ha sonralar H eskif hkmdar Becnewi tarafndan ldrlr. Eh
medah, yerine dier olu N esiri gnderir. Bu konu hakknda da
ha geni bilgiler iin Eski Krdistan adl tarih kitabmn Ciz
re balna baknz.
erefxana gre Becn ve Bext iki karde imi. Biri Finike kale
sinde, dieri Cizrede otururmu. Krtler bu iki kardein torunla
rdr. Eer biz bunu doru kabul edersek, H alit Bin Velitten uzak
larz.
Ancak uras ok ak ki, Bedirxan ailesi uzun sre Krdistan
ynetmitir. M ir Bedirxan Paa, Krdistanla ilgili nemli kararlar
alm ve uzun yllar hkm sahibi olmutur. Ama M ir Bedirxan,
bir istilada Eruh K alesinde sekiz ay direnmesine ramen teslim ol
21 s

mak zorunda kalm ve egemenlerce Krdistann dna srl

mtr. M ir Bedirxan srgnde iken am da yaamn yitirmitir.
Bedirxann ocuklar ve torunlar da onun siyasetini izlemi, bu
uurda ok ehit vermi, aileden birok insan idam edilmitir. Ne
yazk ki Bedirxanlar, am alarna hibir zaman ulaamadlar.
1 9 2 5 ayaklanmasnda Xelil Rem i Bedirxan, M alatya valisi idi.
tsyann bastrlmasndan sonra kap Suriyeye geldi. Ayn ekilde
Bedirxann torunlar Celadet Emin Ali ve Kamuran Emin Ali de
kap Suriyeye geldiler. Bunlar, Kiirdisrann zgrl iin
nemli rgtler kurdular: ama ulusal kurtuluunu gerekletiremediler. Kamuran Emin Ali halen Fransadadr ve bo durma
m akta, Krt halk iin alm alarn srdrmektedir. Bedirxanlar
her ne kadar mcadeleyi zafere ulatram adlar ama, hayatlar bo
yunca Krt insan ve lkesi iin ellerinden ne geliyorsa yaptlar.
Celadet, am da Ronahi ve Havvar gazetelerini karyordu.
O sralar Kam uran da Beyrutta Siter ve R o ja N gazetele
rini yaynlyordu. Her iki karde birok Krte kitap yaynlad,
ilk K rte la tin alfabesini yine Bedirxan kardeler hazrlad.
Arapa, Trke ve Krte yazdklar birok kitap ve m akalenin
gzelliini de inkr edemeyiz. Bedirxanlar, K rt kltrne de
ok byk hizmetler ettiler. Ben ahsen, yazar ve airliimi o n
lara borluyum . Ama farkl politik dncelerimizin olmas ayr
bir konudur.
M cadelenin her alanda yrtlmesi gerektiine inanyorum .
Kimi m alyla, kimi canyla, kim i kalemiyle, kimi diliyle, kimi
haneriyle, kimi tfeiyle... H er ne ekilde olursa olsun m cade
leye katk sunan herkes yurtseverdir; dncesi ayr olsa da du
rum deimez.
Ben uzun yllar K rdistanda, eitliin ve kardeliin m cade
lesini yaptm. Bu uurda bana elini uzatann elini tutm ak zorun
daym. lkemi blnmlkten ve katliam lardan kurtarm ak is
tiyorum . Ama K ltlerin yeniden bir diktatrn ve gericinin eli
ne dmesini istemem. Krt insan kurtulutan sonra kendini z
grce ynetmeli.

Zl 6

H a s d a j o r da
H asdajor kynde melelie baladm. Ama ne namaz klar ne
de oru tutardm . O ru tutuyor gibi yapar ama gizliden gizliden
yerdim. Kylnn nnde abdestsiz namaz klardm. Benim bu
durumumu sadece kyl ve elerimiz biliyor.
Ram azan aylarndan birinde eknek-helva yerken ocuun bi
ri grd. Kimseye sylememesi iin ocua bardk, ardk;
onu korkutarak bakalarna sylemesini engelledik.

ukri Neden

Geri Dnd?

Emin Aa Suriyeden Trkiyeye geri dnnce, devletin deste

iyle Suriyedeki K rt kylerini basmaya balad. Aa, ele geirdi
i m allan kuzeye gtryordu. Trklerin am ac Aay sulu du
ruma drp onun bir daha Kiirtlerin veya Franszlarn yanma,
Cizreye gitmesini engellemekti.
Emin Aa, Trklere birok iyilikler yapt. rnein aranan
Hoybuncular ihbar edip isimlerini Trklere veriyordu; Cizreyi
talan ediyor, Krtlere zarar v eriy ord u ;, devlet glerine milis ola
rak katlp R ekotan da eyh Saide kar savat; hatta kardei
Ebdulah bile ldrtt.
Ancak Emin Aann btn bu hizmetleri bir ie yaramad. Bir
gn evine askerler gelerek, Haydi kalk, Qubin jandarm a kuman
dan seni grm ek istiyor, dediler.
Jandarm alar Emin Aay nlerine katp gtrdler. Irman
yanna gelince, Em in Aa sudan gemek iin ayakkablarn kar
mak istedi. Jand arm alar, Aa, zahmet etm e, dediler, suya
ayakkablarm la gir. N asl olsa kunduralarn ie yaram ayacak, bi
raz sonra X erab b ajarda vurulacaksn.
Emin Aa T iirkler iin yaptklarna piman olmutu. Ama ok
geti. lm gelip onu da yakalam t. Artk felein dedii olacak
t. Em in Aa askerlerle rma getikten sonra, harabelerin iinde
zerine bir arj r boaltlarak ldrld. Tutulan tutanakta ise,
Olu ukri ile kiisel husumeti vard. Olu ukri tarafndan vu
ruldu, yazlyordu.
117

Dmann oyunlar ve Krt aalarnn cahillii iyi bilinsin di

ye bunlar yazdm. yi bilinsin ki bir daha dmann oyununa gel
meyelim. Em inin akbetini grdnz. ldrlmesini de oluna
yktlar. M illet olabilm ek iin akll ve kurnaz olmak lazm.

Hayr

Cemiyeti

(Cvata

Xeyri)

Hasde kynde kalyorum. Ama gnlerimin ou Amudda

geiyor. nceleri renim iin gidiyordum, imdi ise milletime
kar sorumluluklarm ve toplumsal dncelerimizin yaygnla
mas iin Amuddaym. Dncelerimi yaymaya, insanlar Krt
ideali etrafnda toplamaya alyorum . Bir grup oluturmak am a
cyla alm alara hz vermiim. Her zaman olduu gibi Ebdlqedir
T elonn misafiriyim. Birlikte Omeri ve Beritana gidiyoruz. G it
tiimiz her yerde propaganda yapyor, inanl insanlarn saysn
artrm ak istiyoruz. Krt ve Krdistan sorununun zm iin d
ncelerimizi gayet ak ve net bir ekilde, tartyoruz. Bu arada
birok insan ikna olup saflarm za katlyor.
Tm bu almalarn akabinde bir hayr cemiyeti kurmak iin
almalar hzlandrdk. Hayr Cemiyeti (Cvata Xeyri) kurulduk
tan sonra gnlllerden ayda bir kurula bir mecidiye arasnda
ba almaya karar verdik. Bu parayla, yoksullara, yetimlere, has
talara, yolda kalmlara ve cezaevindeki insanlara yardm edecek
tik. Yardm sand Evdenin diikknndayd. M ali sorumlu Evdeydi. Cem iyetin bakan da bendim.
Birka ay sonra Ehmedi kynden eyh Kemal, oluyla birlik
te Cizreye, eyh Beirin evine geldi. Buradan da hacca gidecek
mi. eyh Kemal, eyh Beirin amcazadesiydi ve o evrede tan
nan ve saylan biriydi.
Bir sre eyh Kem alin rencisi olmutum, ama uzun srme
miti. rencisi olduum gnlerde gne tutulmutu. Yani ay, g
nele dnya arasna girmi, gnein bir ksm glgelenmiti. Bu
nedenle eyh Kemal, cem aatin nnde kisuf namaz klyordu.
Namaz uzun srmt. Ben ve onun ocuklar en arka sradaydk.
Namaz uzun srdnden skldk ve namaz brakp katk, oku
8

la gittik ve yaptmza doyasya gldk. Sonra da eyhin nama

zyla dalga getik.
eyh Kemal imdi hac yolunda. Olu Ahmetle beraber hac
olacak. Ahmet eski arkadam olduundan ho geidine gittim.
eyh Beirin divannda oturup Krt ve Krdistan meselesini tar
ttk. Bu konum alar Ahmeti ok etkilemiti. Bizimle dkkna
gelip drt mecidiye ba verdi. Yardm sandn grnce gzleri
doldu, alad. krler olsun ki lmeden nce sizin gibi milleti
ve toplumu iin alanlar olduunu grdiim. Belki u drt meci
diye fazla bir ey deil, ama yine de katkm olsun, dedi.
O zam ann d rt mecidiyesi elbet deerliydi. ok sevindik.
O ndan Cem iyete ye olmasn rica ettik. Can gnlden kabul
etti. Adnn bizim adlarm zla ayn deftere yazlmasn bir eref
olarak kabul etti. O gnden sonra da, her zaman stne deni
yapt ve olaanst fedakrlklarla her ie kotu. Bir sre sonra
eyh Kem alin bu dnyadan gtn duyduk. ok gemeden
Ahmet ya da dier adyla eyh Ahmet de gen yata hayata veda
etti. eyh K em alin vefatndan sonra, eyh Ahmete basal
iin, bir iir gnderdim. O da teekkrn Farsa ve Krte yaz
d bir iirle bildirdi. N e yazk ki onlar saklayam adm . alnd
ya da kayboldular.
Bir mddet sonra ba sandmz ald. Ancak on bir meci
diyenin eksik ktn grdk. Evde, Sam iden pheleniyordu.
Tabii ki zavall Evde a cebinden demek zorunda kald.
Byk Hayr Cemiyeti
( C i v a t a X e y r i ya M e z i n )
Amudda kurduumuz kk apl gayriresmi cemiyet dn
cesi giderek geliti. Daha byk bir cemiyet kurma dncemizi
H aco Aaya atmzda, aklna yatt. Resm i izinli olarak Ciz
rede aacaktk. Bu iin gerekleeceine ok sevinmitik. Kk
abamz daha byk bir yaplanmaya dnyordu. Arkadalara
mjdeyi verdik. Ama Cemiyet bizim elimizden kt. Bakan H a
co Aann olu Hesen oldu. ewket Zulfi Bey de sayman oldu.
Qedri Bey, H aco Aa ve A rif Bey cemiyetin ynetimini stlendi
219

ler. Amud daki cemiyet ube oldu. Burada biriktirdiimiz parala

r da H eseke gnderiyorduk.
ok gemeden anlam azlk kt. Ynetim in byk ve etki
li!!) adamlar hem birbirlerine hem de cem iyete dman oldular.
Arif Abas, llyas Aa ve Mhem ed Cemil Paa ile M irsin ilerden
ve dier airetlerden buday ve para toplam tk. O nlar cem i
yetten sorumlu ky aalarna ve keyalara teslim etm itik. Sonra
Qedri Beyle beraber D eqor, M il ve K iklerin kylerini dolatk.
Birka uval buday ile bir m iktar para daha topladk. A ncak o
paralar ve buday yendi veya kayboldu. Bu olaylar Qedri Beyle
H aco Aann yznden yaanyordu. kisi arasnda anlam az
lk olunca, herkes toplananlar kendi adam larna veriyordu. Pa
ralar ve uvallar kimin yannda kalyorsa, onun oluyordu. H i
bir ey Cem iyete gelm iyordu. Cemiyet bu nedenle bir sre son
ra dald.
Cemiyetin kapanm asndan bir mddet sonra Celadet Bedirxan, cemiyeti yeniden kurmak iin bizi H aco Aann evinde top
lad. Bana, eyda, cemiyeti yeniden kurmak istiyorum , dedi,
H aco Aay ve Qedri Beyi bartrp bir araya getirelim. Y apa
camz toplantda yle eyler sylenmeli ki sorunlar yeniden
gndeme gelmesin ki yeniden balayabilelim .
Toplantda kalkp sz aldm; eski yanllarmz biraz eletir
dikten sonra, yeni giriimimizde birbirimize darlp kavga etme
mizin ok ayp olacan syledim. Eskiyi kapatmak ve yeniden
balamak dileimi syleyince, Qedri Bey itiraz etti:
Neden gemii kartrm ayalm ? Yanllarn sorumlusu
kim? O paralar kim yedi?
Syledikleri doruydu. Ama biz eski kavgalarn yeniden alev
leneceini bildiimizden, sorunlarn tartlmasn istemiyorduk.
Paralar, budaylar zaten kaybolmutu. H i olmazsa yeni olutur
maya altmz birlik bozulmasn istiyorduk. Ancak ounluk
karar alarak defterlerin incelenmesini ve paralarn kimde olduu
nu aratrmaya karar verdik. Aratrmamzda paralarn bir ksm
nn evvket Beyde, bir ksmnn Nafiz Beyde, kalannn ise A rif
A bbasta olduu anlald. Btn bu paralardan sadece be lirann
Osman X elositiye yardm olarak verildii anlald. Geri kalan
220

n ise aalar ve beyler yemiti. O arada korktuumuz ey gnde

me geldi; paralan kim geri verecekti?
H aco Aa ayaa kalkarak, Qedri Bey, eyda eskiyi kartr
m ayalm , dedi. Sen kalkm paralarn nerede olduunun hesab
n soruyorsun, dedi. Qedri Bey ise, Paralar kimin imzasyla
verilmise ondan geri alnsn, nerisini getirdi. H aco Aa, o
lunun imzasyla verilen paralar geri demeyi kabul etti. Ancak
alt ayr deme belgesinde H asann imzas yoktu. Qedri Bey bu
defa baka bir konuyu at: Aa, o paralar parann teslim edil
dii kiilerdedir. Bir ksm m aa olarak bir ksm da yardm ola
rak verilm i, dedi.
H aco Aa eline geen bu kozu kullanmaya balad: Peki on
lardan baka yardma ihtiyac olan yok muydu ki hepsini bunlar
alsn? diyordu. Qedri Bey ise srarla, paray alanlarn yardma
ihtiyac olduunu savunuyordu. H aco Aa da, Yzlerce sefil ve
hasta Heverki vard. Ama hibiri bu yardmlar alam ad, diye
rek, Qedri Beyi yantlyordu.
Qedri Bey, Heverki szn duyunca yksek ve sert bir sesle
Aa ya, Eek hrsz H everkiyle evvket ve A rif beyleri bir tut
maya utanm yor m usun? dedi.
H everkilere eek hrsz denmesi Aaya dokunmutu. Haco
Aa da Heverkiydi; onlarn aasyd. Qedri Bey, Arifle evvketi
onlardan ayr tutarak kendine ekmeyi dnmt. Olay bir
anda Diyarbakrl-H everkili kavgasna dnt. Ben ve dierleri
tartmann dna kverdik. Anladk ki sorunun esas derindi.
Qedri Beyin sulam asna, H aco Aa da yksek ve sinirli bir ses
le, H everkilerin eek hrszlar senin
dedi.
ki Krt by(!) ayaa kalkp silahlarn ektiler. Celadet
Bedirxan Bey, H aco yu kucaklayarak itti ve evin kapsna doru
gtrd. Geri kalanlar kp gittiler. Sonradan ok naho eyler
duyduk. Ancak bu tartmalardan sonra dalp gittik. Paralar
unuttuk. Qedri Bey ile H aco Aa arasndaki dmanlk hep de
vam edip gitti.
Bir mddet sonra H aco Aa cemiyeti yeniden kurdu. Bu defa
Paralar baka aalara ve beylere gitmedi; kendisine ve Heverki
lere gitti. H aco Aa bakan oldu. Yeenim M ele Eli, Resul Aa,
m

Sadq Mardini ve Tew fiq Cemil M ardini ile birlikte H aco Aamn
ynetiminde ben de grev aldm. Tewfiq Cemil, cemiyetin sekre
teri olmutu. Ancak H aco Aann ne yaptn tam olarak bilmi
yorduk.
Bir kampanya balattk. Ksa srede 1270 Suriye liras topla
dk. Aa kendine yeni bir kasr yaptrd, kaynbiraderi Faysal Ebeniye Tirbesipide bir dkkn at. Paralar bir kez daha gitti. Bu
gelimelerden sonra biz cemiyetten ayrlmak zorunda kaldk.
Qedri Bey ve arkadalar, paralarn Heverkilere ve H aco A aya gideceini biliyordu, bu nedenle bizi ok eletirdiler; cemiyeti
datmaya altlar. Bize ise bu cemiyetten tek ey kald. Cemiyet
parasyla Celadet Beyin Latin harfli ilk Krt alfabesini bastk ve
Mire Botann dier yayn alm alarna maddi destek sunduk.
Elican

ile S e y i d x a n O l a y

imdiye kadar, 1 9 2 5 ayaklanm asnn bastrlm asndan sonra

eyhle beraber krk sekiz arkadann, Ram azan Bayram arife
sinde idam edilerek Turanizm ideolojisine kurban edildiklerini
anlatm tm . Elbet bunlarn dnda da yzlerce insan yaklan-yklan evlerinin altnda, T u ran clarn sng ularnda ldler.
Binlerce insan Anadolunun srgn ehirlerinde alktan ve sefa
letten can verdiler. Tm bu zulme ramen Krt insannn direni
i bitmedi. Bu param para lkede daha pek ok kanl direni des
tanlar yazld. Bunlardan biri de Elican ile Seyidxan isyandr.
Elican, Hesenan halkna komu olan Berazan halknn nde
riydi. Seyidxan ise Seyidan halkndand ve H esenan airetinden
saylrd. Bu iki kahram an, yz svari ile yllarca savatlar ve
onlarca dman subay ve askerini ldrdler. Ama atm alarn
birinde Elican bir kurunla irin cann souk topraklara verdi.
O yiit ve korkusuz yrek bir daha arpm am ak zere sustu.
Elican ehit olunca, Seyidxan yz svarinin kom utasn eli
ne ald ve direnii kald yerden srdrd. N e yazk ki yine biz
zat Kiirtlerin kendisi, dm ann klavuzluunu yapyor, onlar
ayaklanm ann olduu yerlere gtrerek isyanclarn dmann
eline gemesini salyordu. Seyidxan ve askerleri bu yzden ok
zora dtler. Bir mddet sonra isyanc Krtlerin bir ounun

Fransz igalindeki Suriyede olduunu bildiklerinden, lmden

ve katliam dan korunm ak iin gneye inmeye karar verdiler.
Svarilerle, Erzurumdan M ardine doru yola ktlar. Bu ka
dar uzun yolu, dmann pusu ve emberinden kurtularak geme
leri mmkn deildi. atm a ve sava kanlmazd. Batan aya
a silahl Krt svari kollar, at stnde ilerleyerek ar ve stn
silahl dman kuatm asna ramen atarak yollarna devam et
tiler. Yolda ok iddetli ve kanl atm alar yaadlar. Ama her de
fasnda ate emberinden kurtulmay ve dmana kayp vermeyi
baardlar.
Y ol uzadka dman emberi daralyordu. Dman onlar ya
kalamak iin her trl plan ve taktikleri kullanyordu. Mardinin
cuzey dousundaki Surgii blgesine vardklarnda Diyarbakr, Sa
vur, Mardin ve M idyatta ne kadar asker varsa yollarn kesti. B
yk bir sava balad. Mardin Ovasna varmalarna az kalmt.
nlerinde durmak mmkn deildi. Bu atmada dman gleri
ni kolaylkla pskrttler. Ama Seyitxan bir dman kurunuyla
vurulup yaamm yitirdi. Seyidxan vurulunca Elicann kardei Ebdulhemid svarilerin bana geti. Bu korku bilmeyen kahramanlar
uzun bir yolculuktan sonra nihayet snr geerek Gneye indiler.
Bu atm alarda Seyidxann abisinin olu Sleyman yaralan
d. Yaral haliyle bir buday tarlasnda gizlendi. Daha sonra bir
baheye giderek bahe sahibine kendini aka tantt. Adam onu
evinde saklad. Gvenli bir zamanda ise Dayiiyan airetine teslim
etti. Uzun sre onu m aaralarda, snaklarda sakladlar. Y arala
r biraz dzelince Gneye gnderdiler. Ancak Gneyde yaralar
yine azd. X oybn ona yardm elini uzatt. Beyruta, am a, H a
lebe gnderip iyiletirdiler. Ancak aradan geen yllar Sleyman
Aay yorgun drd. Yaralar Sleyman Aann hayat gnei
ni sndrd. O da ufuklarn arkasnda kayboldu.
Ebdlhemid, Ebdlmecid ve Selehedin, Elicantn kardeleriydi
ler. Cizrede onlarla tantm . D ost olduk. Birka defa da Suleyntan Aa ile sohbet etme imkan buldum ve yaadklarn onun
azndan dinledim.
Ebdlhemid, ngilizlerin Suriyede olduu yl Hezex Hristiyanlar tarafndan ldrld. eyh Fexrinin dul kars Dla ile evliy
di. Ondan bir olu vard. Onun lmnden sonra olu da vefat
22 3

etti. Dla babasnn evine gitti, Ebdlmecidle Selehedin ise yurt

larna dndler.
Bildiim kadaryla Seyidxann Selehedin adnda bir olu var
d. O da bir mddet sonra yurduna geri dnd. Onlardan birinin
engal yresinde ldrldn duydum. Seyidxan zerine sy
lenmi nemli bir at hl Krt dengbejMerinin dilindedir. Krt
dengbeji halen de yank yank Seyitxan syler.
eyh

F e x r i nin H i k y e s i

Fexri ve Feyzi, Kaml eyhlerinden olan amcazadeydiler. Fey

zi, eyh Saidle idam edilen eyh emsedinin olu idi. Fexri ise
emsedinin abisinin oluydu. Fexrinin yiitliini, yakklln
bu satrlarda anlatm am mmkn deildir. Ak buday tenli, gz
leri yay gibi kalarnn altnda gece karas gibi uzanan biriydi. Bu
run, az, dudak; tm bu uzuvlar bir ressamn kalemiyle izilmi
tir, sanrdn. Kara burma byklar gzelliine gzellik karyordu.Banda kara bir papak ve stnde srma ilemeli giysileri vard.
Onu ahsen grenler benim sylediklerimi eksik bulacaklar ve
belki bana kzacaklardr. eyh Efendi, birka-yl Gneyde, Cevveri kynde firar kald. Ne yazk ki eyh, daha sonra cahiller ker
van iinde Trklerin a f yasasna kand. Bylece Trkiyenin bo
yunduruu altndaki topraklara geti.
Nedenini bilmiyorum, ancak sonradan yetmi seksen adamy
la dalara kc ve savat. T ek bildiim, Hevedan dalarnda, Govend yresinde, sava meydannda erefiyle lddr.
Dla ve Nefya, onun eleriydi. Bu iki hanmn azndan, onun
iin bir at yaklmtr ki, yurtseverim diyen insann yrei da
yanmaz, dert ve kederle dolar. Bu at halen de Krt dengbej lerince her yanda sylenir.
Krt ozanlarn trklerinin bir zellii de; anlatlan olayn ye
rini, zamann, gnn, ve iinde bulunulan artlar belirtmesidir.
Ne yazk ki ou kez yl veya aylar belirsiz kalr. Bu yzden de ba
z atlarmz tarihi anlamn kaybeder.
Krt milleti, ne yazk ki tarihlerini kendi dilleriyle yazp, son
raki kuaa aktaram am tr. Bu yzden, Krt tarihini renmek
isteyen biri egemen uluslarn tarihini okumak zorunda kalyor.
2 Z4

Ancak Krt stranlar ile destanlarnn szleri arasnda da belli

olaylar ve tarihlerini renmek mmkndr. Her ne kadar
dengbejler konuyu eksik veya fazla yazsalar da, olayn z pek
deimiyor. Stranlarda yl ve ay kavram olm asa da, gn ve zel
likler saylm aktadr. Sabahn seheri, gece yars, lenin orta ye
ri... gibi vurgular ska geer. Ancak dediim gibi, gnn zel
liklerinin gemesine ramen ay ve yl adlar ne yazk ki gemez.
Ar

(Ararat)

Ayaklanmas

1 9 2 5 te eyh Said ve arkadalar D iyarbakrda asld. 1 9 2 6 da

H aco Aann Gneye gemesinden sonra Eleqeme katliam ol
du. 1 9 2 7 de Iraktan Cizreye dndm. 1 9 2 8 de seydalk diplo
mam aldm. Ar ayaklanmas ise 1 9 3 0 ylnda oldu.
hsan Nuri, Rasim, Xurid, Edhen ve Tewfiq Trk ordusunun
komutan idiler. Emirlerinde birka tane tabur bulunuyordu. Baz
airet aalarnn desteiyle, yeni bir ayaklanma gerekletirmek is
tiyorlard. Ama bu ayaklanma da baarl olmad ve ayaklanmann
nderleri eyh Ebdrehman Garisinin yardm ile o dnem Ingilizlerin igalinde olan Iraka katlar. hsan, buradan rana geti ve
Ar Ayaklanmasm ynetti. Ferzende ve Haydaran airetleri de bu
ayaklanmada yer aldlar. O dnemde ben Hasde kynde oturu
yordum. Bir komum, Sadune Biro Gele yanma gelerek, eyda,
ok ar bir rya grdm, dedi. Geri ben ryalara inanmam ama,
yinede, Hayrdr inallah, dedim. Sadun, ryasn anlatt:
Ryam da Bedirxan Paann olunu grdm, sana geldi;
Sevda m jde! dedi Krdistan kurtuldu. Sen de ona cevap ola
rak, Beyim Hasdeyi kaymakamlk yapmak istiyorum , dedin. O
da sana; Vay bam stne Byk Seydam, dedi.
Sanrm tesadftr. Ertesi gn Celadet Beyle H aco Aa arka
dalaryla bana m isafir oldular. Sadunun ryasn Botan M irine
anlattm . Celadet Bey gld, Arkadann ryasnn yars do
ru, diyerek, yz bin Trk askerinin A rarat sardn, Xoybn
nderlerinin daa karak A rarata giden dman askerini zeri
ne ekip, Ardaki ayaklanm aya yardm etmek istediini anlatt.
Byle bir eylem dman zor durumda brakr ve Arya destek
olur, diyordu.
2 Z5

Bedirxanlar ile H aco Aa ve arkadalar Heverkan dalarna

ktlar. Cemil Paalar ve llyas Aa ise Xurs blgesine gittiler. O s
man Sebri Bey ise Berazana gitti. Burada bir karakolu igal ede
rek, askeri malzemeye el koydu. Bu olay yznden Osman Sebri,
daha sonralar M adagaskara srgn edildi.
Trk askeri Ary drt yandan sard. Doudan tranllar, ba
tdan ise Tiirkler, isyanclara ate yadrd. ki tarafl bask altn
da kalan Krtlerin isyan atei kolayca sndrld. O dnem A
r dann stne konulan bir tabutu resimleyerek, stne M u
hayyel Krdistan burada medfundur diye yazdlar.
Ferzende Aa bu savata yaraland ve hayatn kaybetti. Ama
bu isyan ile ilgili kimsenin bilmedii bir ey vardr. Ayaklanma k
rlnca Krt savalar Sovyetlere snmak istediler. Ama Leninin byk ve nl Kzl O rdusu onlara yol vermedi. Kiirtler de
Acemlerin iine giderek silahlarn dmana teslim ettiler. Ferzen
de orada ld, Ihsan ise belki hl oradadr.
Bu olayda da grlyor ki Sovyetler, Kemalist hareketi padi
ahla kar destekliyor ve ilerici gryordu. Krt hareketleri ise
emperyalistlerin ua, zellikle lngilizlerin ibirlikisi gerici hare
ketler olarak grlmekten kurtulmamlar.
T abii bundan sitem etmemiz gerektiine inanmyorum. Ulusal
kurtulu mcadelelerinde en dorusu, bir hareketin kendi zgciine dayanmasdr. Ayrca o dnemde Lenin ve arkadalar ya da
Kzl Ordu, kendi i sorunlaryla meguldler ve daha Ekim Devrim inin ilk yllaryd. Belli ki dier halklara destek verme gcn
den yoksundular. Sovyetleri o dnemini az ok bilenler bu du
rumu daha iyi kavrayacaklardr.
Amerika ve Sovyetler Birlii, kendi problemleriyle ilgiliydiler. Bu
nedenledir ki o dnemde igalci olarak Ingilizler ve Franszlar n
plana kt. Krt milleti ise destekten yoksundu. Krtler bugn bile
kendini kurtaracak bir gce ve seviyeye ulaamamtr. Zavall
Krtler o zaman nereye gidebilir, kime ellerini uzatabilirlerdi?
Krt ozanlarnn dedii gibi; Krk yedi bin Krt ocuu Geliye Z ilan da bak altndadr kardeler. Evet, Ar syannda
tam krk yedi bin insan bir anda ldrlmt. Kemalin ordusu
z6

ilericilik oynuyordu. Sovyetlerin o dnemdeki dostu, yal gen,

kadn, erkek, ocuk demeden krk yedi bin insan katletmiti. D e
diklerine gre bu isyanda krk gen kz, ele gememek, bedenleri
ne onlarn ellerinin dokunmasn engellemek iin kendilerini Van
G lne atmlar. Eer bu olay doruysa, o krk gen kzn ansna
bronz bir ant yaplmal ve olay tarihe mal edilmeli.
X em o, o atlar bana sylerken gzlerinden yanaklarna do
ru gzyalar szlrd. X em o benim ok iyi arkadamd. iirle
rimin ounu ezberlemi, lkenin drt bir yannda sylerdi.
k i K y Sat n

Aldm

1936 ylna kadar H asdajorda kaldm. Szm ona kyn me

lesiydim. H er yl benden ders alan birka feqim de olurdu. Ama
daha sonra bu ii tamamen braktm ve kendimi Hayr Cemiyeti
iine verdim. N am az, niyaz, orucu da brakarak melelik iine ta
mamen son verdim. Bama apka taktm , takm elbise giydim.
H aco Aann yardmyla M irsiniye yakn iki ky satn aldm.
Kyllerimin yardmyla kyde yeni evler ina ettim. Yewanhedaya adnda bir Hristiyan, baz kyllerimin yardmyla iki k
yn yarsn satn almt. Bir hakimle beraber H aco ve Resul aa
lar getirerek kyleri Yewnanhedayadan aldm. Daha sonra bu
kyleri arkadalarm adna kylye dattm.
H aco Aayla Resul Aa, Gel iki kyn yarsn sana tapulayalm. Eer bir gn zorluk karrlarsa kyn birini onlara verir
sin, dieri sana k alr, dediler. Namazm niyazm yoktur ama
vicdanm vardr, yle bir vicdanszlk yapm am , diyerek H aco ile
Resulu teklifine kar ktm . H aco, Vicdann nediyim senin!
Bir gn seni fena edecekler, piman olacaksn ama i iten gemi
olacak. Ulan bu yabanilere vicdan ne gerek? dedi.
H akim le birlikte kylere gittiimizde, hakim Yevvnanhedayaya sordu:
Peki bu kylerin yarsn sana verirsem, yirmi hane kyl
nereye gidecek?
Yevvnan, Cehenneme gitsinler! dedi. Kyler benim olunca,
bakim bana, resmiyette kyn adnn ne olmasn istediimi, sordu.
217

 Cehennem olsun dedim, yle de kald.

Serbest azad va m Cihenem (zgr ve bamsz, cehen
neme giderim) iirimi dindarlar kzmasn, bana gavur demesin
ler diye bu kyn adn anarak yazdm. Aslnda iirimde cehen
nem den m aksat bu ky de olabilirdi, gerek cehennem de.
ki ky kyllere verdikten sonra ok zldm olaylar ya
adm. Ben iki aay dinlemedim ve kyleri zerime taplamadm.
Cezasn da ektim. Kafam yardlar, bir adamm ldrdler, bir
mddet sonra da beni kyden kardlar.
Benim yetitirip adam ettiim Elifato, kendi bacaklarna silah
skp benim zerime ykt. Bunun zerine beni ve birka kyly
Hesek zindanna attlar. Ben de savunmalarmda Elifatonun ken
di kendini vurduunu ve bu olayn altnda baka amacn olduu
nu anlattm . Uzun bir sorgulamadan sonra gerek anlald. Bu
kez Elifatoyu tutukladlar. Elifato ve dier kyller tutuklandk
tan sonra kye dnmedim. H esekte kalp tutuklananlarn serbest
kalmalarn saladm. Kye hep birlikte gittik. Elifato ve dierle
ri yaptklarna piman oldular. Elimi perek af dilediler.
Her eye ramen yaptklarma piman deildim. Ama yine de
kyleri kylye brakp ehire g etmek istiyordum. Bu dnemde
en zldm olay, kendi elimle beslediim, kucamda bytt
m, mal-mlk sahibi ettiim bir arkadamn olunun, Hemed
M entein, toprak yznden kafam krmasyd. Bu olay nedeniyle
ikyeti olmadm. Ancak kyller Hemede birka sopa attlar.
Kylerin tad kalmamt. Ucuza kylye satp ayrldm. K y
ller benden sonra birbirlerinden adam ldrdler. T ah a, Yasin,
Semo ve elonun olu ile yeeni kyllerin birbirine dmesi so
nucu ldrldler. O sralar Gneye kam olan Omeri aas S
leyman Hac Hesenin kamyonuyla onun ky H erem eexoya ta
ndk. Bizzat kendisinin gelip kamyonuyla bizi kyne tad ve
kye yerlememizi salad iin halen de ona mteekkirim.
Amcazadelerimden Ebdo, G rsorda gmld, Hso ise elekte. Divanlarm yaynlamak iin am da olduum bir srada,
rencberlerimden biri Sleymann kardeiyle Kuzeye gitmi. D
nte snr boyunda ldrlm. Bugne kadar niin ldrld
n, nasl ldrldn renem edim . te yandan ben

am dayken evimi, M irsinilerin aas E bdinin yanna, Topize

gtrmler. Kyn melesi, yeenim Eliydi. am dan dnnce
Keyonun annesinin sraryla Kamlya tandm. Kzm Benisiade o yl T op izde dodu. elek olayn daha sonra anlatacam.
Eliye Yuns

Olay

M ala Eli veya M ala eref olarak bilinen aile, Sason dalarnn
altnda birka kyn sahibiydiler. M elefa airetinden saylyorlar
d. 1925 ayaklanm asnda yetmi-seksen kiiyle dalara ktlar.
Onlarn korkusuzluu ve saval evrede n yapmt. Ozan
lar, Baxem ze olayn anlatrken, Bi Eliye Yuns qeme iye ve...
bi Qeym aqam e Zew qe ve... (Eliye Yunsla dalarda olm ak... Ya
da Kaym akam la zevkte...) derler. O zanlar burada Biare etonun insanlar sel gibi Hesene O sm ann stne srdn an
latr. Dier bir deyimle tm airet ve devletlerin Hesene O sm ana
kar bir araya geldiini belirtirler.
Mhem ede Eliye Yuns, kardelerin en by idi. Airete n
derlik ediyordu. Hkmdarlk peindeydi. Uzun yllar devlet g
lerine kar savam, her defasnda kazanm ay bilmiti. Devlet
dalarda onunla baa kam aynca, oyun ve hilelere bavurdu.
Eliye Yunsa bir mektup gndererek, Evinizde oturun. Devletin
efkatine snn. Size asla dokunulm ayacaktr, teminatn verdi
ler. Bunun zerine kylerine dnerek, uzun sre oturdular.
Sylediklerine gre bir mddet sonra Yuns, bir ar zerine ka
rakola gitmi. Karakol komutan, imdi telefon edeceksin ve kar
delerinin de buraya gelmesini salayacaksn, deyip silah srtna
dayam. aresiz kalan Yuns kardelerine telefon ederek, gelmeleri
ni istemi. Ancak Mhemed, eyh Abdulselama yemin ederim ki
sen ciddi deilsin. Biliyorum ki kumandann silah zerine dorulmutur, diyerek, karakola gitmeyi reddediyor. Bunun zerine bir
daha dalara kp, Krt dmanlarna kar sava yeniden balat
yorlar. Mhemed Eli bu olaylar anlattnda, Biz Krt airetlerin
den korkuyorduk. Trkler umurumuzda bile deildi, diyordu.
K rt dm anlan, Krd Krde nasl krdracam biliyordu. O
evrenin Krtlerini bir anda Eliye Yunsn ailesine, erefilere
X%<)

dman ettiler. ok kanl atm alar oldu. Birka defa gs gse atp dman ezdiler.
Bir atmada Muhyedin yaraland. M ecburen onu ocuklar ve
kadnlarla birlikte maarann birinde braktlar. Oradan ayrlp
baka dalara gittiler. Dmann bilmedii yerlere sndlar. An
cak hain Krtler, askerleri M uhyedinin bulunduu maaraya ge
tirdiler. Amalar Muhyedin M hem edi ele geirmekti. Muhyedie, silahn brakp teslim olmas durumunda dokunulmayaca
na dair sz verdiler. Ama devlet ne zaman sznde durmutu
ki? N e zaman gven vermi, adaletini kim duymu, kim grm
t ki? Bu yzden Muhyedin sa yakalanmak istemedi ve atm a
ya balad. Kurunu kalmaynca silahn brakt, imdi gelip ya
kalayabilirsiniz, dedi. Askerler onu yakalar yakalamaz kafasn
kestiler. Geriye kalan kadn ve ocuklar nlerine katarak gtr
dler. Yolda bir rmaa gelince M uhyedinin annesi Yerdixan ve
birka kadn kendilerini rman derin sularna braktlar. D
man ellerinin kendilerine demesini kabullenemiyorlard.
erefileri adlar gibi erefli ocuklar ve kadnlar, erefsizler
tarafndan Anadoluya srldler. Yollarda yaadklar zulm,
alk, lm ve sefaleti yazmaya destanlar yetmez.
Bu yaananlar sadece erefi ailesinin kaderi deildi. Onurlu
btn Krtler bu hayat szgecinden getiler. Kelepeler, zincirler
ok sayda onurlu insana takld. Krdn binlerce yldr rd
hayat biimi zorla ve zulmle ykld. Binlerce nazl endam, yiit
insan, dman izmeleri altnda ezildi. Kendi topraklarnda, ken
di ayaklarnn zerinde bir dzen kuramayan insanlar, bakalar
nn top ve tanklarnn altnda ezildiler.
erefi ailesi, Franszlarn yardmn salamak iin zorunlu o la
rak Cizre Krtlerine sndlar. Ama umduklarn bulamadlar.
Kimse onlara yardm etmedi. O dnem birka kez Mhemed Elinin yanna gitmi, ona aka, kimsenin yardmna gvenmeyin,
kimse size yardm etmez, demitim. Mhemed Eli bunun zerine
cebinden bir kat karp, Taw fiq Cemil bana ne gnderdi bili
yor musun? diyerek bana gsterdi. Yazy okumamdan sonra da,
Kadna ssnlar onun, diyerek, elimden alp yrtt. Mhemed
Eli, Tewfiq bana sava taktik ve planlarm yapm, gndermi.

Yahu yemeye ekmeimiz, savamak iin cephanemiz yok, sen bi

ze plan gnderiyorsun. Geri dnp eve gitmem en iyisi. Bu ka
d ne yapaym ben? Biz ekmek, silah ve para istiyoruz, taktik ve
plan deil, diyerek yaananlara tepkisini gsterdi.
Bir sonraki grmemizde Mhemed Eli bana Franszlarla olan
grmelerinin detaylarn anlatt. Mhemed Elinin dediine g
re, Franszlar onlara lazm olacak her eyi uaklarla bulundukla
r dalara atacaklarm . Mhemed Eli, Ben onlara yardm ata
caklar btn blge haritalarn verdim. Ama hibiri olmad, kan
drldk, dedi. Bir defasnda da Dervvile M iste, Suriye Krtleri
nin yanna geldiler. Ancak dnte M avan D anda vurulup l
drldler.
Bir gn D oktor N afiz Beyin evindeyken adamn biri iki ocuk
la ieri girdi. ocuklarla Krte konum ak istediimizde, cevap
veremediler. Yalnzca Trke biliyorlard. ocuklar, srgne
gnderilen erefilerin ocuklaryd. erefi ailesinden olan Ebdrehim, iki ocuu srgne gittikleri ellerden gizlice karp getirmi
ti. Bu olay beni ok etkiledi. Yerimde yapp kaldm. Syleyecek
bir sz bulamadm.
Bylece erefi ailesi binlerce yllk ata yurdunu terk edip dal
mak zorunda kald. Bugn de ok sayda erefi, Cizrede yaa
m aktadr. Ebdrehim Aa, tannm bir sima idi. Suriyedeki Krt
hareketinde olduka etkiliydi. ok iyi arkadam d. Ancak o B a
t hayran, ben ise Dou Rzgarmn taraftarydm.
Bir defasnda Nusaybin treninde yakaland. zerindeki dok
man ve silahlara el kondu. Onu hapse atacaklard. Ancak bir yo
lunu bulup kat ve bylece lmden kurtuldu.
A m ud Olay
Amud halknn byk bir talan ve igal yaad olay 1 9 3 7
ylnda yaand. Bilindii gibi, C izrenin Suriye blmnde
Araplar ile K rtler arasnda byk bir ikilik olum utu. Bir ta
rafta K rt m illiyetilii, dier tarafta ise Arap milliyetilii ar
basyordu. H er iki kesim de tekine baskn olm a abasndayd.
Krtlerin nde geleni H aco Aa, Araplarn ise emere, A rapla
rn airet reisi eyh Deham e Hadi idi. A ncak baz Araplar Krt231

lerden yana, baz Kreler ise Araplardan yana tavr alyorlard.

te yandan H ristiyanlar ve Franszlar Krtlerden yana tutum
alyor, Suriye devleti ise A raplara yardm ediyordu. M helm i,
X atuni ve T ati airetleri gsz olduklarndan olsa gerek taraf
sz kalrlarken, aanlar tam am en Krt kart bir politika g
dyorlard.
Araplar Krtlere kar Islam kalkan olarak kullanrken, Krtler ise yurtseverlii ama edinmilerdi. H atta bir keresinde Huseyn Esed ile birbirimize girdiimizde, Huseyn Esed klahl mendilli, Dehame Hadi efi egalli, siz nasl yan yana gelirsiniz? de
mitim.
Topluluk bu szlerimi tuttu, Huseyn Esede dediklerim dilden
dile dolat:
H useyn, bi ku m desm al
D eh am , bi e f egal
W in di kure bn e h e v a l?
H seyin k lah l m edilli
D eham da efi-egalli
Siz nerden d o st o ldu nuz k i?

Anud olaynda Krt tarafnn tam olarak ne istedii dorusu

tartma konusuydu. Araplar ise Kreleri suluyordu. Araplardan
bir kesim Krtleri Fransz ua olarak sularken, bir kesim
Krtler Hristiyan olm u diyor, kimileri ise daha ileri giderek,
H aco, Franszlarn maa iin, Arap Mslmanlarna kar sava
yor, diyorlard.
Krtlerin Suriyedeki asl istemi gerekte ulusal ve insani talep
leriydi. Franszlar ekip gittikten sonra, Suriyede yaayan Krtler
zgr olmal, kendi dillerini konuabilmeliydi. Aksi durumda Su
riye Krtlerinin, Trkiye ve Iran Krtlerinin bana gelecekleri ya
ayabilecei kukusu vard. Ama baz cahil ve bilinsiz Krtler bu
talepleri anlamyor, kar kyorlard. Kar kanlar ulusal bi
linte olmadklar gibi, bu bilinci edinmi bizlere de engel olmaya
alyorlard. Bunun iin her trlii yalan ve iftiray bizlere reva
gryorlard. Ama biz inancmzda kararlydk. Bize kara alan
larn szlerine aldrmyorduk.
* 3*

Araplar, Franszlarn gidiinden sonraki dnemi deerlendirir

ken, nemli olan Franszlarn buradan kovulmas. Kiirtler ve
Araplar iki M slm an halktr. Krtler gelsinler Arap kardeleriy
le birleip bir millet olsunlar. Flepimiz Mslmanz. K rt veya
Arap ne fark eder? propagandasn yapyorlard. T ab ii ki biz
Araplarn bu szlerine gvenemiyorduk. Am alarnn Krtleri
avularna alm ak olduu akt. Biz de onlarn bu propagandala
rna kar, Biz Krdz. Atacamz her adm, yapacamz her
ey Krtlerin karna olm al. Salt dini nedeniyle Araplarla birlik
olmak cahilliktir; daha da tesi Krt dmanldr, Krt yurtse
verliinden bihaber olm aktr, diyorduk.
Krtlerin tezlerine kar Araplar, Biz M slm anz, dinimiz
den vazgemeyiz ve her eyi dinimiz iin yaparz. Dinsiz gavurlar
aramzdan giderse, Araplar Krtlere hibir ey yapmaz. Ancak
H aco Aann takm M slman deil. O nlar gavurlarla alp
M slmanlarn dmanln yapyor, tezini gelitiriyordu.
Bu iki gr durmadan atyordu. Bu durum, Cizre Krtleri
arasnda ok derin ve farkl grlerin gelimesine neden oldu.
Gven ve kom uluk gitgide bozuluyordu.
Bu tartm alar dneminde Suriye Arap milliyetilii giderek
geliti. Franszlara kar taciz hareketleri balad. Cizrede artk i
rndan km , silahlar konumaya balam t. Her gn atma
ve kavga vard. Bir gnn sakin gemesi, ertesi gn bar olaca
anlamna gelmiyordu. Her an atma bekliyorduk.
Amud Hristiyanlar Krtlerden yanayd. M irsini airetinin ba
z fertleri ile M ilan lardan Nevvaf Hesen dnda dostumuz yoktu.
Ancak Evdi Aa nasl ki Mirsini airetini zor kullanarak kendi
egemenliine alm t, N ew af da ayn yntemlerle M ilana egemen
olmak istiyordu. M ilan n aas Isaye Evdlkerim idi. Onunla bir
likte D eqori, M illi ve M irsinilerin byk ounluu Deham yan
lydlar. Kik airetinden sadece Dervve bizden yana idi. Ne ya
zk ki Cizre Krtlerinin byk ounluu Mslmanl tercih
edip kendi soydalarna dman olmutu.
Bir gn ahine K or ve birka adam Evdi Aaya gelerek, Ar
tk bu kahr ekilmez. atma karsa bizi yalnz brakmayaca
na Bire X elo sz ver. Artk Amudda silahlar konusun, dediler.
2-33

Evdi Aa, Ben de sizinleyim, diyerek sz verdi. Gerekten de bir

ka gn sonra silahlar patlad. Evdi ile Nevvaf birka adamyla
Amud Hristiyanlarndan da destek alarak atmay balattlar.
Hristiyanlar, M slm anlardan korkuyorlard. Birka defa
Franszlara giderek yardim talep ettiler. H ristiyanlar Franszlara,
Eer araya girmezseniz, M iislm anlar soykrm yapar, diyor
lard. Ancak Franszlar rahattlar. Her defasnda Yapam azlar...
yle bir eye yeltenirlerse onlar yokederiz, diyorlard.
Bu arada yzlerce haydut, hrsz, katil ve soyguncu ehirde yu
valanm, silah pazarlyor, bo yere havaya ate ediyorlard. Kiirr
milli hareketine kar tslam kavgas verdiini sanan zavall Kiirtler
ise, Hristiyanlarn ev ve dkknlarna saldrp talana ve yamaya
baladlar. Bu talanclar Evdi X elo ile Nevvaf Hesenin ehirde ol
duunu ve Hristiyanlara yardm ettiini duyunca da hrslarndan
kudurdular. Sokak sokak dolap evleri yakmaya baladlar.
Her ne kadar ehirdeki iyi niyetli, bar isteyen eyh, mele, ha
clar araya girip durdurmak istedilerse de katiller, apulcular ve
hrszlar olaylar iyice kztrmak iin ellerinden geleni yaptlar.
Mhemed Bey ile elqe ailesinin baz fertleri gibi asaletsiz insan
lar, ehrin altn stne getirdiler. Soymadk Hristiyan dkkn
ve evi brakm adlar. yi niyetli insanlarn olaylar durdurma aba
s sonusuz kald. Krt apulcular bir an nce ganimeti kapp e
hirden km ak istiyorlard. Onun iin ellerine ne geiyorsa alyor.
Hristiyan dkknlarna saldryorlard.
Amud halk bu yamay tasvip etmiyordu. Yamann kendile
ri asndan kt olduunu biliyorlard. Bu yama ve talann uzun
vadede Anud halkna bir kr getirmeyecei akt. Hristiyanlar
sahipsiz deildiler; ama o dnemde kar koyacak gleri yoktu,
ellerinden bir ey gelmiyordu. Hrszlar ve soyguncular ise Hris
tiyan kanna girerek cennete gideceklerini sanyorlard. Oysa
onlar bu tutumlaryla yzyllardr boyunduruk altnda olan bir
halk daha kt bir maceraya sryorlard. Ne yazk ki bu eylem
leriyle dmana hizmet ettiklerinin farknda deildiler. O nlar ken
di kuyularn kendi elleriyle kazyorlard. Zehirli haneri adeta
kendi halknn gsne saplyorlard.
ki taraftan birka kii yaamn yitirdi. Hristiyan halka id
2-34

detli saldrlar oldu. Yangnlar byd. Ancak Evdi ve Newaf,

Hristiyanlarn byk blmn gvenli bir alana geirmeyi ba
ardlar. N e yazk ki ehir boalnca apulcular tek tek btn dk
knlar yamaya baladlar. Birok apulcu om uzladklar gani
metlerle kylerinin yolunu tuttular.
Bu hrszlk birka gn srd. Mirsini aas Huseyn ile Evdi
Aann yeeni brahim de Hristiyanlarn yardmna gelerek n
celikle ocu k ve kadnlar ate altndan kurtarp H asdajor ky
ne gtrdler. Bir ksm Hristiyan da Topize snd. Evdi ve New af byk bir i baarp Hristiyanlar gvenli alanlara geirdiler
ve onlar lmden kurtardlar.
Amud olaynn yaand dnemde elekte oturuyordum.
Aabeyim Xelil ise H asd ajorda benim evimde kalyordu. elek
halk talanclarla birlikteydi. Bu yzden baz M irsinilerin misille
mesinden korkuyorlard.
elek halknn ou talanctlardan yana olduu iin, bana pek
gvenmiyorlard. Kyde bana kar dmanlk giderek geliti. Gabar ve Tem ik arasnda skp kaldk. H atta bir ksm M irsini bi
zi ldrmek, eyalarmz talan etmek niyetindeydi. Bu riske ra
men hi korkm adk. Bizlerin birliine diyecek yoktu ve hepimiz
silahl idik. O yzden kolay kolay bize saldramazlard.
M irsiniler kyde bir iki kez gizlice toplanm lar. Tm Deqor
aas Saide ta ra f olacaklarna ve frsat bulurlarsa Evde X e lo yu
vuracaklarna yemin etm iler. Evde X e lo ya kar aka d
manlk yapyorlard. Evde X e lo ya sylenenlerin dolayl olarak
bana sylendiini biliyordum. Onun iin M irsinileri uygun bir
dille ikna etmeye altm . Biraz sabredin, dedim, ileri gitme
yin. Evde X elo sizin dmanmzdr, doru. Ama dmana kar
onu ktlem ek gerekmez. Evde X e lo yu yalnz brakm ak yine
M irsinilere zarar verir. Hele Franszlar bir bekleyin. Eer X elonun olu kaarsa iyi... Zaten siz ona dmansnz. Ama Franszlar, H ristiyanlar ile X e !o nun oluna yardm ederse Evdide
bylece evine dner. Evdi dndnde de hepimiz onun arkada
ve akrabasyz.
Bylece ikna edebileceim kyleri dolatm ve M irsinilerin
olaylara uzak kalmasn saladm. Esasnda daha ok Hac Nayif,
13 S

M irsinilerin olaylara karm asna engel oldu. M irsiniler evlerin

de oturup sonucu beklediler. Franszlar ise dnen dolaplar bili
yor, oyunu kuralna gre oynuyorlard. Uzun vadede Franszlarn
Amudu ayaklar altnda ezeceini biliyordum. Onun iin M irsinileri olaylara srmek aptallk olurdu.
Topize giderken uak, tank ve top sesleri duydum. Zaten du
var diplerinde perian yaayan insanlar, birbirlerinin stnden at
layarak kayorlard. Grdm manzara iler acsyd; bu m an
zaraya insan yrei dayanamazd. Kaanlarn tm dost akraba
ve tandkt. Bunlar en azndan insand ve birka gn ncesine k a
dar kasavetsiz yayorlard. Dkkn ve varlk sahibiydiler. Bugn
ise duvar diplerinde srnen a ve sefil insanlar haline gelmitiler.
Ellerini o gzel yzlerine kapatm , scak yaz gneinde yanm
evlerinin enkazna bakyor, top ve tfek sesleri arasnda korku ve
tela yayorlard. nsan yrei buna nasl dayanr? Gzler nasl
slanmasn, ya nasl akm asn, insan neden zlmesin?
M irsiniler, oluk ocuuyla Hristiyanlara klavuzluk etmi,
onlar gvenli yerlere gtrm ve lmden kurtulmalarn sala
mt. Cahil ve vahi insanlar, kaan Hristiyanlarn evleri ile ge
ride neleri varsa tmn atee vermilerdi. Hrszlar ve apulcular
ise ie yarayan her eyi yklenmi, ehir dna kmt.
imdi de Franszlar, Amudlulardan Hristiyanlarn cnj al
yordu. evreye Hristiyanlarn sahipsiz olmadn gstermek is
tiyor, dnya kamuoyuna Suriye milletinin henz devlet olam ad
n; dzeni ve gvenlii salayamadn, cahil, yabani, H risti
yan dman, ekya, kan dkc ve katil olduunu ispatlamaya
alyordu. Bu gerekelerini de Suriyeyi terk etmemenin nedeni
olarak gsteriyordu.
Uak, tank ve toplardan Amuda mermi yayordu. H er yanda
lm, yangn, soygun ve kemeke egemendi. Btn bunlar kimin
suuydu? Ben birka cahil ile kendini bilmez aalarn sulu oldu
una inanyorum.
Amud halk yanan ve yklan ehri terk etti, bir ksm ldrl
d. Kadn ve ocuklar yetim, dul kald. Byk bir g balad.
iddet ve anari had safhadayd. ehir savan, iddetin ve korku
nun kara rgsyle rlmt. O gzel Amud ehri imdi viran
z36

ve harapt. Kapkara sava bulutlan, cahil ve kan dkcye bas

kn km t.
Amuddan talan edilen mallar, M usuldan Erzuruma kadar
dald. Y ollara dklen ehir halk aresiz kalarak, Krt d
manlarna sndlar. lmden korunmak iin lm yollarna
dtler. Krtleri yok etmek iin abalayan Trklere sndlar. O
Trkler ki binlerce Krd yetim ve perian koymutu, binlerce yi
idin canna kymt.
Hemdin kynden M elek, Sait Aann adamlar tarafndan
ldrld. Yine ok deerli arkadam M ele Fexri, ehre yaan
Fransz toplarndan biriyle bu yaanas dnyaya veda etti. Bir ay
boyunca insanlar yanan evlerinin altndan eyalarn karabilmek
iin altlar. Bu kemeketen evre kyler de payn ald. Hatta
Mirsini kadnlar erkeklerle Deqor ve M il kylerine gidiyor, eek
lerine atlarna mallar yklyor, kendi mallarym gibi alp geti
riyorlard. Kimse sesini karam yordu. D ost dman birlikte, ar
kadalarn soyuyorlard. Anari ve kaos kol geziyordu, insanlar
deer yarglarndan ve trelerinden uzaklamt. Biz ne yapabilir
dik? N e yapabilirdik?
Biz Krdn insani ve milli haklarnn elde edilmesi ve var olan
dzenin yklmas iin alyorduk. Ama ne yazk ki imdi bir ba
ka atmosferi ve olay yayorduk. Bu kemekein daha fazla devam
etmemesi ve son bulmas arzusundaydk. Kylnn daha fazla sa
vaa ve dmanla srklenmemesi iin abalyorduk. Bu gidia
ta seyirci kalnm am al, millet daha fazla zarar grmemeliydi.
H aco Aaya haber gnderdim, M ozana geldi. Orada bir top
lant yaptk. Toplantda yksek sesle bir mar syledikten sonra,
zetle u grleri dile getirdim:
Eer biz apulcu, katil ve kan dkc isek, bugnden geci
yok bu eksiklerimizden kurtulalm .Krt milletine iddet, zulm ve
talan reva gryorsanz bizim yollarmz burada ayrlr, artk biz
yolda deiliz. Biz hrsza, yobaza, apulcuya arkada olamayz.
Evin sahibi Heme M iste kalkp gzmden pt:
Vay iki gzm benim! Allah senden raz olsun. Elalem tr
l iftira etti Cegerxwn gavurdur, dinsizdir diye. Anlyorum ki sen
vicdan ve inan sahibisin.
2.37

H aco Aa da kalkp sz ald ve bana hak verdi:

eydann sylediklerinin rm doru. Ben de bu onursuz,
amasz ve faydasz bir vaziyeti tasvip etmiyorum. Krt insanna
zarar verenler hi kukunuz olmasn hayvandan farkszdr. Abdiikerim ve Mhemed aalarn ocuklarna bile dman olsanz, yine
de Krdn Krd ezmesine, perian olmasna gnlm raz olmaz.
Bunun zerine toplantdakiler Nevvef Hesenle Huseyn bra
himi bu talana son vermesi iin grevlendirdi. Bunlar bir otom o
bille kyleri dolaacak, talana son verdirecek, yolda rastladklar
nn ise aldklar eyay sahiplerine geri gtrmesi iin ikna edecek
lerdi. kisi bu neriyi kabul etti. Ama baarl olamadlar. M ecbu
ren Mele Eli ve H aco Aayla birlikte Amudta bulunan Fransz
kumandanna gittik. Durumu anlattk. Kumandan yol boylarna
asker gnderdi, rastladklarndan mallan zorla alp sahiplerine ia
de etti. Bylece cahil Krtlerin iledii gnahlar Franszlar hafif
letti. Daha sonra Franszlar, Amud halkna evlerine geri dnmele
rini ve sakin olm alarn, onlara herhangi bir cezai ilem yaplma
yacan syledi. Amudlular yeniden ehire dndler, ama-nasl bir
ehir? Yklm, viran, bom bo... H er yer tahrip edilmi. M irsinilere snanlar evlerine sa salim dndler. Ancak Amudlulardan
bir ksm dnmedi. Onlarn nereye gittii hibir zaman bilinemedi.
te yandan Said Aa ve birka adam Amud yaknndaki Kemali
ye kyne yerletiler ve ky yeniden kurdular. Ama Said Aann
adamlarndan bir ksm da babo orta yerde kaldlar.
M ilan aas tsaye Ebdtlkerim , X elo ailesinden aman dileyerek
onlara snd ve bylece lmden kurtuldu. Ama Hristiyanlar ve
amcazadesi N evaf H asandan iitmedii laf kalmad. Mirsiniler
ise lsaye Ebdlkerim i hibir zaman affetmedi, onu her zaman ai
retten uzak tuttular; sonra gtrp Franszlara teslim ettiler.
B ir A k l a m a
Hem Araplar hem de Franszlar Amudun yklmasna, yakl
masna neden raz oldular? Araplarn amac Franszlar zorluk ve
karklklarla yldrarak Suriye ve Cizreyi terk etmelerini sala
mak; dier yandan da Krtlerin henz millet olm a, kendini ynet
2.38

me becerisine sahip olmadna onlar inandrm akt. Araplara g

re Krtler ekya, katil ve soyguncu idi. M illi bir istekleri yoktu.
Tek nemsedikleri M slman olmalaryd. Bunun iin M sl
manlarla birlik istiyorlard. Dolaysyla T rk, Acem ve Araplarla
birlikte yaam alar krtleri rahatsz etmezdi. Krtler bamszlk
istemiyorlard. Henz bir halk haline gelememi, airetler halinde
blnm ve dalm tlar.
Franszlar ise Amuddaki H ristiyanlarn katlini bahane ederek
eline bir koz geirmek ve bunu kendi lehine kullanmak istiyordu.
Dnyaya ve kam uoyuna bylece Suriyenin bamsz olmas ha
linde blgede otorite boluu meydana geleceini gstermek isti
yor ve bunu gereke gstererek blgeden km ak istemiyordu.
Franszlar, Eer biz buradan karsak, H ristiyanlarn gidecek
yeri kalm az, bir katliam olur, diyorlard.
Biz birka Krdn istei ise daha Fransz buradan gitmeden
Araplarla anlamak ve Krdn haklarnn kazanlmasn salamak
t. Bylece iki ulustan kurulu bir Suriyenin temeli atlabilirdi.
H ristiyanlarn istei ise Franszlarn blgede kalmas ve her
eye egemen olmasyd. Bylece onlar da Yahudiler gibi, bamsz
bir blgede toprak sahibi olabilmeyi planlyorlard. H atta Franszlar blgede iken adm adm bir Siiryanistan devleti kurmak is
teyenleri de vard.
Gerekten de Suriye ve Cizrede ynetim ve devlet organlar
Hristiyanlarn ve Fransz tercm anlarn ynetimine girdi. H er ey
Hristiyanlarn isteine brakld. Jandarm alar, onlarn kom utan
lar ve yneticiler H ristiyandlar. T icaret, ekonom i, aralar, re
tim tamamen H ristiyanlara balyd. Bu arada baz Hristiyan ca
hilleri de lslam kk drc naho eyler yapyorlard.
Tabii btn bunlar bize hi ho gelmiyordu. Krt ve Krt dili
nin yaamas iin balang olarak okullar ve birlikler oluturmak
iin byk ideallerimiz vard. Ama Krt dman Krtler her de
fasnda nmze dikiliyor, M slm anlktan baka bir kltre
izin verilmemesi gerektiini savunarak kendi milletinin kltrne
ye diline de kar kyorlard. Kk bir frsat yakaladmzda
hile engelliyorlard. H aco Aaya dmanlk, maddi karclk ve
bedavaclk bu Krtlerin tek iiydi.
Z 39

Hristiyanlar ve ehirli Araplar bizden daha ileri ve gelikindi

ler. Ticaret, ekonom i, modernitede bizden yzyl daha ilerdeydi
ler, denebilir. Krtlerin bir ksmn belki Arap gerlerle karla
trmak mmknd.
Amud talannda ben ve M ele Fdinin payna bir ey dmedi.
Belki bakalarnn talan ettiklerinden birka deersiz para pa
ymza dm olabilir. A ncak talan balar balam az, hemen
eyh Beirin evine gittim . Am acn oradaki deerli ve pahal ki
taplar kurtarm akt. Ama eve gittiimde her ey oktan yamalanmtt, ev tam takrd. Ben sadece onun sakalsz bir fotorafn
bulabildim. Daha sonralar eyh Beirin bastonunu alan Mele
Ebdlhadi, bu bastonu bana verdi. Ancak ikisini de koruyamadm, kaybettim . eyhin fotoraf ok gzeldi; ba ak ve tral
yz vard, bir sandalyeye oturm u, ayak ayak stne atmt.
Bastonu da elindeydi. O fotoraf saklamay ok istedim. Ancak
baaramadm.
Ksa

Bir A k l a m a

Daha

Bu olayda kimler kazand, kimler kaybetti?

Bu olayda kaybedenler elbet Krtler oldu. Her ne kadar bu
olayda ok sayda Hristiyan evi yand, ok sayda dkknlar h a
rap oldu ise de; sonradan Franszlarn para ve maddi desteiyle
Hristiyanlar ksa srede evlerini yeniden yaptlar, dkknlarn
yeniden atlar. Ama zavall Krtleri ne arayan ne soran oldu.
Mslman Arap kardeleri Krtlere tek kuru koklatmad. K rt
ler, ancak aylar-yllar sonra her eylerini kendi olanaklaryla ye
niden yapmak zorunda kaldlar. Amud olaylarndan en krl
kan Franszlar oldu. Bu olay zerine Suriyedeki igallerini birka
yl daha uzattlar. Eer ikinci Dnya Sava kmasa daha uzun
sre Suriyede kalacaklard. Dier bir krl kan ise Araplar ol
du. nk Krtlerle Hristiyanlar birbirini krm, gszlemiler, ayn zamanda da Franszlara Krtlerin ne kadar gvenilmez
olduunu ispatlamlard. Bu iten Krtler ok kt etkilendiler,
zarardan baka da bir kazanmlar! olmad.

Z40

B en

ve S e l f i

Aa

Selfi veya dier adyla Selfi Aa, T a tla rn byklerinden bi

riydi, M ardine yakn on-onbe kyn sahibiydi ve Amudda otu
rurdu. Cemil Paann olu Mhemed Bey ile aras ok iyiydi. O
yzden bana da ara sra selam gelirdi. Kendini pek beenir,
Amudun ileri geleni sayard.
Amud olayndan sonra birka silahl adamla ykk ehri dola
yordum. O gnlerde ehir halk yeni dnm, ykntlar kald
rp onarm aya alyordu. Bir caddenin banda Selfi Aaya
rastladk. Candan bir merhaba dedim. O , gayet sert ve dman
ca, Defol g it, dedi. Yanm dakiler mdahale edip Selfii dve
ceklerdi, ama brakm adm . O na gre Amudu ben yakmtm. Bu
nedenle Selfie, Pek ala Selfi Aa, sen benim Amudu yakt
m sanyorsun? ok yanl dnyorsun, dndklerin sama.
Ancak imdilik sana uurlar olsun, dedim.
Bir sre sonra Mhemed Bey ile beraber otom obille evime ge
lerek, Gnahlarm affetmen iin geldim , dedi, Sana kar ger
ekten gnahkrm . imdi senin ne kadar yurtsever ve insansever
olduunu daha iyi anlyorum. O zaman benim kafam gzm
yarabilir, beni vurdurabilirdin. Ama yapmadn, iyilikle bandan
savdn. imdi beni affetmeni rica ediyorum . Selfi ve Mhemed
Bey, bende kahvalt yapp gittiler.
Bu ziyarette rendim ki, dmanlarm Amud camisini benim
yaktm yaymlar. Bu tamamen yaland. Ben mrm boyunca
belki birka kez alamm. Bunlardan biri Amud yakldndayd. Bir de eyh Said ve arkadalarnn idam zerine yaklm bir
at sylediimde alamtm. Ata balar balamaz, gzlerim
den akan yalar sonuna kadar okumam engellemi, at syleye
memitim. Bu ikisinin dnda belki hastayken veya lmm d
ndm zaman alamm. H atta iki olumu kk yata top
raa verdiim zaman bile bir damla gzya dkmemitim.
Krt

Genlik

Dernei-Civankurd

1 9 3 7 de Amud yakldktan bir yl sonra, 1938 ylnda biz Krt

Genlik Dernei-Civankurdu, br adyla Jnk rt derneini kur
241

duk. O zamanlar evim elek kynde idi. Hristiyan da Mslman

da Amud olayndan byk bir pimanlk duyuyordu ve herkes yeni
den ina abasndayd. ehir plann yeniden yapm, uzun ve geni
cadde ve sokaklarla, yeni inaatlar konmutu. Mirsinilerden talana
katlanlar pimanlklarndan kardklar derslerle kendilerini affet
tirmeye alyorlard. Btn bunlardan sonra ben ne yapabilirdim?
leriye nasl bir adm atabilirdim? diye dnyordum.
O dnemde Amudda okumu yazm birka gen vard ve be
nim dncelerime sempatiyle bakyorlard. O nlar her gn ve her
saat yanlarnda olm am, dncelerimi, hayat tecrbelerimi anlat
mam istiyorlard. Birlikte toplantlar yapyor, geziyorduk. Bir
mddet sonra ilikilerimiz geliince, bu insanlar rgtl bir m ca
deleye ekme zamannn geldiine inandm. Bu, ayn zamanda
Amud olayn unutturacak ve yeni ac olaylar yaanmamasn sa
layacak admlar olmalyd.
Birka toplantdan sonra, Amudda Jnkrt-C ivankurdu a
maya karar verdik.
Bu giriimimize Franszlar sessiz kaldlar; hatta taraftar grn
dler. Araplar kar kyorlard ama seslerini karam yorlard.
M slmanlar ise sonucu grerek adm atm ak istiyorlard. stelik
ses karam ayacak kadar aznlktaydlar. 1938 yaznda buday bi
iyoruz. Brakp Amuda gittim. Biliyorum tarla ilerim epey aksa
yacak ama yapacam i tarla ilerinden daha nemliydi.
Cizrede ilk defa Krte ders yaplyordu. Krrlerin tarih, ede
biyat ve yaps retiliyordu, ilk defa Krt kimliiyle caddelerde
dolayorduk. Kadnlarmz ilk defa rengarenk giysileriyle Cizre ve
Amud caddelerinde dolayordu. Yeil ve krmznn ortasndaki
beyaz eritte yer alan ve Krdistan dalarna bakan sar gneiyle
Krt bayra, ilk defa Amuddaki bir evin atsnda anla dalgala
nyordu. tik defa Krt marlar yksek sesle syleniyordu. Kadn
lar tilili, erkekler ise silah sesleriyle bizi selam lyorlard.
Cegerxwn ilk defa drt taraftan gelen Krt aydnlaryla Amudun
sokak ve caddelerinde yryordu. Bu kadar gzelliin arasnda Li
be teneke budaym laf m olur?
Derneimiz ksa srede sesini duyurdu ve yeni yelerle geliti.
yelerin ve sempatizanlarn tm Kiirttii. Dernein bakanln ben
142

yapyordum. B yzden baz eski arkadalarm menfi propaganda

yapmaya, saa sola sitem etmeye, bu birlii ykmaya altlar. Bu
onurlu meydandan uzak durdular. Bunun onurlu ve kutsal bir m
cadele olduunu ve ileriye tanmas gerektiini anlayamadlar.
Bunlardan biri, benim ok sevdiim Evdlqedr T elo ydu. Evdlqedr, bu oluumu iddetli bir ekilde eletiriyor, olur olmaz her
yerde benim ahsma saldryordu. Bu arkadalar, Bu giriimi tec
rbeli ve bilgili insanlar ynetmeli. Cegerxwn Amudu yakt, im
di de tutmu evini yakt insanlarn ocuklarn okutuyor. Onla
ra okul ayor, diyorlard.
Dernein dmanlar aradan geen bir yl sonra Franszlar kana
lyla dernei kapattrdlar. Bylece muratlarna erdiler. Okulun ile
yiini, hatta amacn bile bilmeyen insanlar bile bizimle urayordu.
Bir ksm eski arkadam, yelerimizden Merdini ile Xatuninin isti
fa etmesini saladlar. Bunlar istifa ettikten sonra, Eer Krt der
nei ise biz neden yokuz? diyorlard. Bunun zerine arkadalarm
ikna etmesi veya hi deilse dernein almasn engellememeleri
iin Cemile H acoyu Amuda ardm. Yine de arkadalarm ikna
edemedim. Dorusu ben onlar kazanmann yollarn hep aradm.
Onun iin kendimi sulu hissetmiyorum. Bu olaydan sonra bile pek
ou ile dost kalmaya devam ettim. O nlar siyasi hayatmda olmasa
bile zel hayatmda her zaman yanmda oldular.
Eski yoldalarmdan biri de M ele Hesen Serdi idi ve Sencaqa
Sadoda oturuyordu. Benden orada bir ube amam istedi ama
biz bunu yapam adk. Bunu neden istedi halen de bilmiyorum, an
cak tek bildiim bizim bu rgtllmze kar olmad idi.
Derneimiz 1 9 3 9 ylnda Hristiyanlarn giriimi ile Nevvaf Aa
tarafndan kapatld. Bunun zerine H eseke, H aco Aann yan
na gittim . O na sorunu detaylaryla anlattm . Dernein kapatlma
s giriiminin H ristiyanlarn dncesi ve oyunu olduunu bili
yorduk. H aco Aa, M etranhabda toplant yaplmasn istedi. Cvankurdun kapatlm as olayn uzun uzadya tarttk. H aco Aa
dernein kapatlm as giriimine destek verenlere ar hakaretlerde
bulundu. Bunun zerine Evdiehad Q ry, Aa, neden o kadar
hakaret ediyorsun? Doruyu niin sylemeyelim? Hepimiz biliyo
ruz ki dernei Nevvaf Aa kapattrd, dedi.

Nevvaf Aa da toplantdayd. Onun adn duyunca hepimiz ha

yal krklna uradk. Bunun zerine N evaf Aa kendine sonsuz
bir gvenle, Yahu sanki Cegerxwn, Amudun bize dman oldu
unu bilmiyor mu? Cegerxwn dmanlarn ocuklarn okula g
trp okutuyor. Bizim bu ie raz olmayacamz bilmesi lazm .
Mele Eli karlk verdi:
Dmanlarla kimi kastediyorsun bilmiyorum.
Aa sylendi:
Nasl bilmezsin?! Dman Amudlulardr. O nlar H ristiyan
larn dmanlardr. Evlerini yaktlar; mallarn talan ettiler. Amud
yangnnn ve tozunun etkisiyle sesim hl bile ksk. Doru, der
nei ben kapattm.
Mele Eliye dnerek:
Sen de bana biz Hristiyanlar byle kabul edemeyiz, ayak
larn ok uzattlar dememi miydin?
M ele Eli:
Valla Nevvaf sen Hristiyan! benim kadar sevemezsin ve on
lar benim kadar sayamazsn. Sen Kre X e lo ya gelerek, Kure
Elonun bana sylemedii kalm ad dedin, ben bunun zerine H ristiyanlar ayan baya uzatt dedim.
Bu tartmayla Hristiyan temize kt, btn gnahlar Nevvafa
ve bilinsiz Krde biildi. Toplant sonrasnda unu kesinlikle anla
dm ki, Hristiyanlar dernei Nevvaf a kapattrp aradan ekilmiler.
Tartm alar geliince, H aco Aa Nevvafa dnerek, imdi sa
na ne demeli Nevvaf! dedi. Ardndan hepimiz aresiz ve bamz
nmzde brodan ayrldk. Toplant sonrasnda dernein yeni
den almas iin, H aco Aayla birlikte dernek ilerine bakan
Fransz askeri yetkiliye ktk. H aco Aa, askeri yetkiliye dnerek,
Cizrede onlarca Hristiyan okulu var. Cegerxwn Amudda tek
bir Krt okulu ayor, siz raz olmuyorsunuz. Yani gya Fransz
dmanlarna dernek atrm yorsunuz, dedi.
Fransz komutan glmsedi ve tatl bir dille, Cegerxvvn oku
lun yeniden almas iin bana yaz yazsn, dedi.
Zaten dileke yanmdayd. karp verdim. Yaznn altna
Franszca bir eyler yazp, Bunu Kam ldaki yetkiliye ver, imza
lasn, dedi.
M4

Kam ldaki Fransz dernek ynetmeliinin bir iki maddesini

kalemiyle izdi, Bu maddeler dernek yasasna uymaz, bunlar de
itir, dedi. Deitirilmesini istedii maddelerden biri rencile
rin krmz kyafet giyme zorunluluuydu. Dier madde ise ren
cilerin her cuma gn retim grevlileri eliinde camiye giderek
namaz klmasn zorunlu klyordu. retim grevlileri namaz
klm asalar bile, rencilerin namaz bitinceye kadar onlar bekle
mek zorundayd. Bu maddeleri Amudun eyh ve melelerinin yo
un talebi zerine ynetmelie koymutuk.
Fransz yetkili kzl gmleime elini koyarak, Kzl, kom
nistlerin rengidir, camiyse slamn sem bol, dedi, Bu elikili
maddeler ayn dernein ynetmeliine uyar m ? Ben, Kzl, dev
rimciliin nianesidir, diyerek, N am az klnmas ise Mslman
halkn youn talebi zerine konulmutur. Benim Islamla ilgim
yok, oktan beri apkam bamda, bunu herkes biliyor, cevabn
verdim. Fransz kom utan bunun zerine, H ristiyanlar yeni bir
atmadan ve katliamdan korkuyorlar, dedi.
Kam ldaki Fransz kom utann konum alarndan, Hristiyan
larn dernei kapattrd aka anlalyordu. Ben komutann yanndayken, birka Fransz daha odaya girdi. Bunun zerine, onlar
gidinceye kadar darda beklememi rica etti, ikinci defa odasna
girdiim zaman ise, Cegerxw n, bugn Fransa Alm anyaya sava
ilan etti. Artk dernek veya okul aam azsnz. imdi seferberlik
var, dedi.
H eseke, H aco Aaya gidip durumu anlattm . Aa beni yan
na ald, H esekteki kom utana bir kez daha gittik. H aco Aa Fran
sz kom utana, M adem Fransa savaa girdi, biz de on bin silahl
mz ile size yardm edelim. Bize sadece uzman ve silah verin. Bu
hem bizim lkemize, hem de size o k yararl olu r, dedi.
Fransz, Aann sylediklerini not ederek, Teklifinizi ilgili
yerlere bildireceim. Dilerim kabul edilir, dedi.
Dar ktmzda H aco Aa, G it, teklifimin aynsn Kamldakine de syle, dedi, O da ilgili yerlere yazsn. Derik ve Serekanideki Fransz kom utanlarn da acele haberdar edelim. Bel
ki Franszlar bize yardm ederler, dedi.
Bunu syledikten sonra bana dikkatli szlerle:
M 5

 Hadi bakalm i gbek, dedi, dediin gn galiba geldi. C e

saretli ol ve gerekeni yap.
Kam lya gittiim zam an, Fransz kom utan Deladiye yerinde
deildi. Yerine Serekani komutan inedir bakyordu. O na teklifi
mizi sylediim zaman, Bana aklkla sylediklerine ben de ay
n ak szlerle cevap vermek istiyorum , dedi. Biz bu ie girme
den nce sana bir soru sorm ak isterim: Eer sen Fransa cumhur
bakan olsan ve on bin silahsz Krd silahlandrrsan Trkiye,
Iran ve Irak ne der? Onlarn dmanln kazanmaz myz?
Beklemediim bu cevap karsnda donakaldm, bam deir
men ta gibi dnd. Cevap verdim:
Ben de drt silahl orduyu dman edip, on bin silahsz Kr
d dost etm em .
Fransz kom utan inedir, usulnce ve nazik bir ekilde dn
celerini aktard:
Milletinin bamszl ve kurtuluu iin savaan insann
ok akll ve yaratc olmas gerek. Bir komutann sylediiyle ne
den bu kadar umutlandnz? Sen bilmiyor musun, Franszlar ba
msz bir Krdistana eskiden beri kardr ve hatta size kar sa
vatlar. nemli olan Fransann blgedeki karlardr. Sovyetlerden baka size yardm edebilecek bir lke yok. Ben sizi bo
szlerle kandramam, dedi.
Yeniden H aco Aaya dndm ve olan biteni anlattm. H aco
hrsndan dudaklarn srd, kalarn att, Vay ben onlarn ge
miini geleceini... dedi. Derin bir i ekti, Yapacak baka bir
ey var m Cegerxw n? dedi.
Bu giriimlerimizden sonra okulumuz elimizden gitti, eyalar
talan edildi. Tarih, umutlarmza bir kara perde daha ekti.
B ir D e e r l e n d i r m e
Bu okulu am akta krmz ve zararmz neydi?
Her eyden nce bu okulla biz Krtlere kendi diliyle de eitimi
ni yapabilecei dncesini yerletirdik. Krt ocuklar da pekala
dier uluslarn ocuklar gibi kendi dilinde okuma yazmay re
nebilirlerdi. te yandan ksa srede Krt ocuklarna kendi dille
246

riyle iir ve arklar okumay, kendi dilleriyle yazmay rettik. En

byk krmz ise kendi potansiyelimizi tanmamz oldu, bylece
dostu dman birbirinden ayrdk; kim dost, kim dman anladk.
Bir dier krm z da, cahil Krtlere Krt dilinin de dier diller gi
bi kurall ve kullanlabilir bir dil olduunu ispatladk. Bu dil bili
min yolunda ilerleyebilir, daha da geliebilirdi.
Zararm z ise, birok eski dostu ve arkada kaybetmemiz veya
onlardan uzak kalmamz oldu. Dmanlarmz daha da oald.
Egemenler bizi daha ok tand ve ister istemez de olsa deifre ol
duk. Okulun mal talan edildi; genlerin binbir umutla katld
birlikleri bozuldu. Bir araya gelmemizin yaratt ballk dald.
phesiz krm z zararmzdan fazla idi. Ayrca Cizre genlii
yepyeni bir dnceyi, yeni bir hayat tand. Birok Krt genci
nin gz ald. H aklarnn farkna vard ve gelien artlarda ulu
sal toplumcu dnceye yneldi, brakn burunlarnn dibini gr
meyi, daha uza da grmeyi rendi.
te yandan bu giriimimiz biroklarna rnek oldu. Haco
Aann olu Hesen, kendi ky H esekte dernek ats altnda bir
okul at ve o Krt ocuklarna Latin alfabesi retti.
Ayn zam anlarda Osman Sebri de, am daki bir okulda, Krt
ocuklarn Krte eitiyordu. Ama ksa srede ikisi de kapand.
Osman Sebrinin dediine gre am daki okulu, Qedri Bey, Cemil
Paa ve Q edrican, birlikte kapattrm lar.
Suriye Krdii hem bu giriimlerin etkisiyle hem de birok ay
dn insann abalaryla ok gzel admlar attlar. rnein Haw ar * ve R on ah i ** am da, M ir Celadet Bedirxan Paa tarafn
dan; Ster *** ile R oja N u **** ise Lbnanda M ir Kamuran
Bey Bedirxan tarafndan karlyordu, iki karde bir iki Krte
kitapk da yaynlad. Benim Birinci Divanm (Divvana Yekan)
yaynlayan da Celadet Beydir. Bedirxan kardeler Krte, T rk
e ve Arapa pek ok yayn daha yaptlar.
* Hauar: ar
** R onahi : Aydnlk
*** Ster: Yldz
R oja N: Yeni Gn

*47

O dnem Franszlar bize o k cazip szler verdiler. Bunlardan

biri Krtlerin bamszln uluslararas dzeyde gndeme getire
rek tarttrm akt. Cizrede otonom bir Krt devleti kurmak da
buna dahildi. Bunun iin C izrede H aco Aann nclnde,
dolaysyla Fransz d ostlan , Cizrede otonom bir Krt ynetimi
oluturma talebini ieren dileke iin imza toplayarak Franszlar
araclyla Birlemi M ilietlere gnderdiler. Cevap ksa srede
geldi: stekleriniz elimize ulam bulunuyor. imdilik deerlen
dirme aamasndadr. Yakn bir zamanda talebinizin yerine geti
rileceini umut ediyoruz.
ok gemeden H aco Aa vefat etti. Franszlar ise savata yenil
di. Dolaysyla sz geen lkeler arasnda yerini alamad. Birle
mi Milletler tank ve toplarn arl altnda ezildi, bir daha da to
parlanamad. Franszlar, ngilizlerin Araplara yardmyla Suri
yeden karld. Kararghlar Suriye askerine kald. Araplar bylece amalarna ulat. Biz Krtler, Franszlarn gidiinden sonra
Araplarn bizi bask altna alacandan ekiniyorduk. Ama Suri
yenin yeni cumhurbakan kr Kuvvetli bize eski dmanlkla
rn unutulmasn ve yeniye bakmamz gerektiini syledi. Biz k
r Kuvvetli dneminde Krtlerin belli haklara sahip olabileceini
dnmtk ama bu umutlar Krt ve Arap kar gruplar arasn
da kaynayp gitti. Krt gericileri ulusal karlar hibir zaman d
nemedi. Tarih onlarn yzn kapkara bir perde ile kapatmt.
M e l e k in K r k n d a

Y'aptm

Konuma

Daha nce Elosebexin olu M elekin, Hemdnde, Sait Aa ve

adamlar tarafndan ldrldn anlatm tm . lmnn kr
knc gn Hristiyanlar yemek verdi ve bizleri de ardlar. Ciz
re Krtleri ile Hristiyanlar yemekte bir araya geldiler; eitli k o
numalar yapld, marlar sylendi. Konumalar genellikle lm
hakkndayd ve ak ak lslamiyete ve M iislm anlara saldrlyor
du. Krt ve Arap basmlarmza gerekten aza alnm ayacak s z
ler sylyorlard. am dan Cizreye kadar herkes bundan payn
alyordu. Her ne kadar konumaclarn iinde olmasam da ama
onlardan konuma izni aldm. Herhangi bir yaz olm adan, irtica
len konumama baladm. Konumam zetle yleydi:
248

Saygdeer arkadalarm ve yoldalarm ,

imdiye kadar yaplan bunca olumsuz konumalar Cizre H risriyanlarma hibir yarar getirmez. Gn gelir, bu konumalarn
za tepki byr M slm anlar yeniden karnza dikilir. O zaman
sizi korum am z ok zor olur. Gnl ister ki bir daha talan ve
lmle karlam ayasnz. Ama bu ekilde Mslmanlar karn
za alrsanz, pekala Krtler de sizlere ynelebilirler. Krtlerin bir
araya gelip sorunlarn zmeleri iin birlik oluturmalar ok
uzun bir zam an alm ayacaktr. Sizlerle dost olmay arzulayan
Krtler, o zaman dier Krtlerin yzne bakm akta, sizinle olan
dostluklarn ifade etm ekte zorlanrlar. uras aktr ki, hem biz
kendi kendimize yaptk, hem de sizler bizlere yaptnz. Biz ve sizler, birok Krt ve Mslman ldrdk, evlerini yaktk. Bu bile
yanmza kr kalrsa kredelim. imdi sizinle dosta ve arkada
a oturuyoruz ama bize gvenmeyin. Biz sizin dostunuz ve yoldamzz, doru. Ama eer dmanlk byr de yeni bir atma
karsa sizi koruyacak gte deiliz. Bir dostunuz olarak, byle olur
olmaz slam dmanl yapmanz tasvip etm iyorum .
Bana iki defa alk ve mzikle karlk verdiler. Hristiyanlardan Evdlehad Q iryo yzm pp kutlad, Sylediklerin dost
a ve dorudur, dedi.
kmzda eyh Zahir ve meleler gelip ptler, Bizim gibi
bin tanesi bir Cegerxwn etmez. Bizim yapmamz gerekeni sen
yaptn. Yoksa biz yle akl banda cesur M slm anlar deiliz.
Bugn de grdk ki sen hepimizden daha alim , daha byksn.
e Ie k O l a y
1 9 4 5 te hastalanp Kam lya gittim. Kam lya gittikten son
ra; Gneye geerek Elo ailesine snan bir H esarl, yine Gneye
geen ve birlikte hareket ettiimiz adamlardan birinin einin yata
na girmi. O k yaydan km , olay drt bir yanda duyulmutu.
elekte birka hane Hesarl idik. Bir ksm benim akrabala
rm, bir ksm da eski hasmlarmzd. Alktan, sefaletten kap
Gneye snmlard. Ayn kyl olduumuz iin adamlarm, do
al yarclarm , doal taraftarm dlar. Bizim eski hasmlar ise Elo
249

ailesinin taraftarydlar. Yasini kye keya yapmlard. ki tarafa

da, ben ve Yasin bakyorduk. Y asinin adam M ustafa Hesene
H em onun olu Huseyn, benim adamlarmdan Xalide Sadoun
olu Ehm onun karsnn yatana girmiti. Yaklak 6 -7 baba
teden akraba olduumuz iin kimse sesini karm am , beni bek
lemilerdi. Gecikince birini gnderip, kye gelmemi istediler. B a
na haberi getiren adamm iin zmnn bana brakldn sy
ledi. i sen z , dedi, Seni bunun iin bekledik. Sen arada olnasan imdiye kadar birbirimizden on adam vurmutuk. Yant
olarak, Bu ii bana brakm am alydnz, dedim. Siz geveklik
yapmsnz. Madem yle bekleyin, iyiletikten sonra dnerim ,
dedim.
Ben dnnceye kadar kimse bir ey yapmad. Kye dnnce
Elo ailesi yanma geldi. Bu namus meselesi, dediler. Biz de
aramzda pislik olsun istemeyiz. M adem seni bekledik, sen ne der
sen yle olsun.
Hiso kyden ksn gitsin, diye art kotum. Karar sonra
vermenin yararl olacan biliyordum. Eer bir dmanlk yapla
caksa bile bunun sonular kylerimizi etkilememeliydi.
H isonu adamlarna gidip kyden kmas gerektiini syledi
ler. Ancak onlar, kyden ayrlm ayacaklarn syleyerek, Eer
Hiso onlardan birinin yatana gitmise, onlar da gelip bizim ka
dnlardan birinin yatana girsinler, dediler.
Aslnda i grnd gibi deildi. Hiso, kadnn koynuna gir
miti. Ancak o, Elo ailesinin dmanlarndan Ebdrehman Eli Nam oyu da vurup ldrmt. Dolaysyla Elolara iyilii vard.
Elolar ise bu i karlnda H isoya bir kadn ve para sz ver
miler. Yasinin kardei T ah a, bunun iin H isoyu ldrtmek ni
yetindeydi. Bize vurdurtarak bir tala iki ku vurmay dnyor
du. Hisoyu biz vuracaktk; bylece Taha hem H isoya verdii pa
ra ve kadn sznden kurtulacakt, hem de bu olay nedeniyle ce
zaevine girecek olan biz olacamz iin ky onlara kalacakt.
O yzden Hiso gitmedi, kyde elini kolunu sallaya sallaya do
lamaya devam etti. Penceremin altnda dolanyor, cem aatte hi
bir ey yokmu gibi gevezelik ediyordu. Onun hareketlerine ben
bile korkun kin baladm. Katil olmaya hazrdm. Bazen ise Elo150

lar bir gecede yok etmeyi bile aklmdan geiriyordum. Kardeim

ve akrabalarm ise kar kyor, sabretmemi istiyorlar, Hele
bekle, onun da gn gelir, diyorlard.
Ebdirehman

El i

N a m o nun

ldrlmesi

Elolar daha H asd ajorda iken; Evdirehman Eli N am o, Elolardan N ahitonun kzna gz dikmi. Bir gn N ahito kzyla ot
bimeye giderken, kz zorla karp N ahitoyu ise yaralam. Bir
sre sonra N ahito o yaralar nedeniyle ld. Bu grlmemi olay
Elolara byk bir darbe oldu, intikam alm ak iin yollar aradlar.
Evdirehman, deli, zorba, zppe, byklk havalarnda ve g
zn budaktan saknm ayan biriydi. Emrinde birok adam vard.
Ky snrda olduu iin kervanlardan hara alyor, bu harac
Trk jandarm asyla paylayordu. Ancak yeenim Eyania evli
olduu iin H esar kervanlarndan genellikle hara almyordu. Hiso da Hesarl olduu iin Elo ailesi ne etmise Evdirehmana kal
lelik etmesi iin H isoyu kandrmlar. Hazrladklar plana gre
Hiso, Evdirehm ana gidecek ve bir H esar kervannn Gneye ge
mek istediini syleyecekmi.
yle de yapm:
Evdirehman Day! H esarn bir kervan var, gemek istiyor...
Evdirehman ona kanp kapya knca Hiso tabancay boalt
m. Az geride gizlenen Elolar da kp kurun yadrmlar.
Evdirehm ann lm eleklileri sevindirdi. Ertesi gece elekte enlik yaptlar. G ram afon, sabaha kadar mzik ald. Al
dklar intikamn keyfini yayorlard. Yanmda olan birka ta
plak da ben gnderdim.
Evdike X elo, Elolar ile N am olarn birbirini vurmasn ve k
yn onlara kalm asn istiyordu. N ahito ve Evdirehm ann l
myle Evdike X e io nun istedii oldu. Hasde Ky ona kald.
imdi ayn oyunu Elolar bize oynamak istiyorlard. Biz Hi
soyu ldrecek, ky onlara kalacakt. H iso br dnyada, biz ise
zindanda olacaktk.
te yandan N am olar da H isoyu bize ldrtmek iin ura
yordu. Aabeyim ile amcazadem Evdo, H isoyu vurmaya karar

151

vermilerdi. len Evdirehm an adam lar, Evdoya bir tabanca

ve bin lira da para sz vermiler. Tabancay ve belki paray da
aabeyim X elile emanet etmiler; Evdo, H isoy vurursa paralar
Evdoya verilecekmi. Ben btiin bunlardan habersizim. Nedendi
bilmiyorum, Evdo bana darld, evimden kp yeenim Ubeydilahn evine tand.
Bir gn H iso, benim odamn tam karsnda, T ah ann duva
rnn dibinde dinlenirken, Evdo arkadan gizlice yaklaarak sila
hn arkasna dayam ve kurunu skm. Hiso yzst yere d
erken Evdo yaklap kafasna da kincisini skm. H iso o rack
ta lm.
O sra Tah a, H isonun karsnda oturuyormu. Evdo ona do
kunmam, hzla koup uzaklamak istemi. Taha onun katn
grnce arkasndan ate etmeye balam. Kurunlardan biri sr
tna saplanm. Evdo kaam ayacan anlaynca, dnp benim
evime snd.
O sra masamda oturmu iir yazyordum. Silah seslerini du
yunca ayaa kalktm. Pencereden dar baktmda yzst d
m H isoyu grdm. O anda durumu anladm ve geri dnerek si
lahm aradm. Yataklarn iinden tfei ektim ama ktklm
adamlarmdan birindeydi ve Kesrann anasyla katrlar sulam a
ya gitmiti. Kesra ve Giilperi kcktler ve evdeydiler.
Silahln Ezize Z orede olduunu anlaynca korkuya ve deh
ete kapldm. Kendi kendime; Herhalde Evdo, H isoyu vurup
kat. Bu olay bana ykacaklar. Byle eli bo kendimi nasl koru
yacam ? dedim.
Daha o telata iken Evdo ieriye girdi, Amcaol, o hayvan
vurdum, dedi, kendine dikkat e t!
st ba kan iindeydi:
Vay evi yklas, seni de vurmular?
Taha vurdu, tabanca skt.
Yere bir yatak koyup stne uzattm. O sra amcam Eli Resul
girdi ieri:
Haberin var m, Evdo H isoyu vurmu.
Taha da Evdoyu vurmu.
Yok yahu!

 V allahi, orada bak, yatakta uzanm.

N e yaptn be olum , dedi, Evdoya dnerek. Evdo ise umur
samaz bir ekilde, Bo ver, dedi.
Bir arjr mermisi olan silahm am cam a verdim. D rt arjr
mermisi olan Evdonun silahn da kendim aldm. Am cama, Ape
E li, dedim, eer zerimize gelirlerse kar koyacaz. Haydi
davran!
Amcam Eli, eskiden ne yiit olduunu bbrlenerek anlatrd.
O na frsat km t. Evin her yan sarlmt. Aramzda ar bir a
tma balad. Ape Eliye, Evdo lmeden onlardan birini vurma
mz doru olm az. Sadece kendimizi koruyalm , dedim.
Rakipler de silahlanp evimi her yandan kuatmlard. atma
ya baladk. Ama arkadalarm saklanmtlar, ortalkta grnm
yorlard. Renberim , Kesra ile Sinemin annesiyle baka bir arkada
mn evine snmt. Bize doru hi gelmediler veya gelemediler.
Kuatm a sryordu. Dardan evi yakalm sesleri geliyordu.
Ben bir merdiven dayayp, duvar bir yerinden delmek istedim.
Ancak oradan dary iyice grebilir, gerekirse ate edebilirdim.
Dama ancak bir yanndan klabilirdi, dier duvar olduka
yksekti. Dou yannda kk bir dam kulbe yapm, Hesarl
birini koym utuk. Evi kuatanlar ancak oradan atya ulaabilir;
evi yakabilirlerdi.
Akam olup karanlk knce Ape Eli, Haydi gel kaalm ,
dedi.
Yahu yaralmz burada brakp nereye gidelim be adam?
Erkeke kar koysana, dedim.
Bir sre sonra yine geldi:
En iyisi gidip sana yardm getirmek.
Ape Eli, kam ann alemi yok, kimse de yardma gelmez. Ge
lecek olan imdiye gelirdi. Kendim iin deil, yaraln burada b
rakman senin iin de onur deildir. Brak bizi yaksnlar. Adam ol,
adam gibi l!
Az sonra Ape Eli:
exe, olum, T ilerb ite gitti, yarn gelecekti. Korkarm ha
beri olmadan kye gelsin; vallahi Elolar onu vurur.
M erak etme yahu, yalnz olun deil dnya alem duymu
2-53

tur, olun niye yle elini kolunu sallaya sallaya kye gelsin ki?
Dorusu, Ape Elinin beni bir yaralyla yalnz brakp gitme
sinden korkuyordum. Evim iki byk oda ve bir byk salondu.
Eer Ape Eli eker giderse her yandan haberim olmazd. Evdonn yatt odaya henz cam ereve koym am tk. Kap pen
cere akt. Ape Eli oradan atlayarak gider mi giderdi.
Onun iin ak olan odada Evdoyla kaldm, yksek oday da
amcama braktm . Kesra ile Glperi kktler ve ate ocann
yanna oturmulard. Korkudan seslerini kesmi bekliyorlard.
Korkuyla sorduklarnda:
Bir ey yok, korkm ayn, anneniz imdi gelir, diyordum.
Onlarsa birbirine sokulmu, sessiz ve iri gzleriyle heyecanla
bekliyorlard. Evdoya halini sorduumda:
Ben iyiyim, kendinizi koruyun. Y aral lmeyinceye kadar
iyidir, akl banda ve uyanktr, diyordu.
Gece biraz ilerleyince pencerenin dibine bir karart geldi:
Cegerxwn, dedi, naslsn?
Sesinden Y asinin kars Nure olduunu anladm. Nurenin
yalnz olmadndan, arkasndan gelip beni vuracaklarndan
korktum. Ama yanlmm, yalnzd. Korkuyla silahm pencereye
dayadm:
Syle Nure? Ne istiyorsun?
Yasin seni grmek istiyor.
Biraz dndm. yle ya, bana oyun oynayp vurabilirlerdi:
Kendi gelsin o zaman.
Nure bir daha geldi, Elimi tut, ek, bir yanna geleyim, dedi.
Yasin nerede?
Gelmedi. Senin onu vuracandan korkuyor. Konumak
iin beni sana gnderdi. Syle Cegerx\vne, artk bitsin, atm a
yalm, anlaalm, dedi.
Nureyi ekip ieri aldm. Evdovu grnce:
Hay evin yklsn, dedi, nedir bu yaptn? Baka yerde ya
pamaz miydin? Bir deirmende, bir ehirde vursaydn. Siz H esarllar bamza bela saldnz.
Nure geri dnd, pencereden atlayp kayboidu. Sonra N ureyi
ierde rehin tutmadma piman oldum. Nure gittikten sonra ku
z54

atma kalkt. Sanrm tfek sesleri de kesildi. Bu arada yeenim

Ubeydilahm kars H alim e, kucanda silahlmla geldi, Kesra ile
Gulperiyi kucana alp gitti. Kocasndan yiit km t. Birka de
fa armam a ramen ses seda km am , silahn bile getirmemi
ti. Oturduu yerde atmay seyretmiti. Daym ldryorlar, evi
yakyorlar, hi deilse silah yetitireyim diye bir derdi yoktu, bes
belli. Daymla beraber kar koyalm dememiti, Ubeydilah. Peki
day yeenlik ne gne duruyordu?
Yine akam karanlnda, elonun kars Eye gizlice pencere
ye geldi:
Sem o, sana yardm getirmeye gitti, dedi, Kre X elo gelir di
ye, E lolar imdiden korkmaya baladlar,
Her ne kadar Evdi X elonun kz kardei Nure, Yasinin kars ise
de, Evdi X elo onlar sevmezdi. Hasde kynn ona kalmas iin Ya
sini ortadan kaldrmak istiyordu. Birka defa Yasini benim adamla
rma vurdurtmak istemiti. Her defasnda da buna engel olmutum.
Evdi X elo nun niyetini ok iyi biliyordum. Yalnz Hasde deil,
elekte de gz vard, iki taraf birbirini vurup ky terk etmek zo
runda kalrlarsa, Evdi gelip kye konacakt. Onun etraf kylere
hkmetmesini, vergisini almasn, kyly smrmesini istemezdim.
Btn bunlar hem arkadam , hem de iyi bir dostum olan ky
lm Sem odan renmitim. Bir giin bana, Seninle yalnz gre
bilir m iyim ? diye sordu. Yalnz kalnca meseleyi anlatt:
Evdi bana gelin Y asini elekte vuralm, yle vuralm ki;
Cegerxwn bilm esin, dedi. Ama ben senin zor durumda kalman
istemiyorum. Bundan haberin olsun. Evdinin kafasnda elli cin
dolayor.
Ben ii kurnazla vurarak, keke Y asini vursaydnz, dedim.
Ama elekte deil. Burda vursanz, kpek sesinden sabaha kadar
uyuyamazdk, neden burada vuracakmsnz? Evdiyi grrsen,
Evdi Day, Y asin i Hasde kynde vuracam de, bakalm ne di
yecek? Dediini gel bana ilet, tamam m? Semo, T am am , diye
rek, ayrld.
Semo Evdiye syleyince, Yahu Sem o, demi, Ezonun o
cuklar daha kk, zindanlara dmesinden korkarm .
Sem o, benim sylediklerimi de hatrlayp, Evdinin niyetini ok

iyi anlam. yle y a! diye dnm, Eer sorun kk o

cuklarsa, bizim de ocuklarm z kk, duvar diplerinde mi lsn
bunlar?..
Semo evine giderken, yol st bana urad. Yz glyordu:
Yahu sen yaman adamsn, dedi, Evdi bana, Babam X elonun lsne yemin ederim ki bunu Cegerxwn sana retmi
tir, dedi.
Bunun zerine konuyu iyice atm:
O zamanlar Evdinin niyetini sana amaya korkmutum, se
ni kandryor diyememitim. Sana doruyu syleyeyim: Evdi, Yasini sen veya biz ldrelim, istiyor. Bylece E lolar bizi ikyet
edip hepimizin zindana atlm asn salayacaklar. Yasin de lecek.
Dolaysyla meydan onlara kalacak. O zaman yalnz eleke de
il, belki btn bu kylere hkmedecektir. Ama sen safsn, aa
nn niyetini, oyunlarn anlayamamsn. Seni lme nasl sr
yor, bilmiyorsun. Neredeyse, hepimizin ban yiyecektin.
Bylece oyun sona erdi. Benim zldm nokta, arkadala
rmla evredekiler, Cegerxwn, Krdistan idealini gaye edinmi
bir aydn olduunu sylyor, ama bir kyn insann bir arada tu
tam yor, diyeceklerdi. Bundan dolay, byle bir olayn olmasn
istemiyor, uygun bir ekilde olay kapatmak istiyordum.
Bu arada Evdonun kyde gz olduunu herkes anlamt.
O nlar da yerlerinden yurtlarndan olm aktan korkuyorlard. An
cak benim arkadalarm , birlikte hareket ettiim insanlar ve taraf
tarlarm onlardan daha oktu. Eskiye nazaran daha glydm.
Tekrar konuya dnelim. Yaral F.vdoyu bir an nce doktora
yetitirip iyiletirmek istiyorduk. H iso lmt. u anda biz on
lardan krlydk. ki taraf da, kayplarda eit olmak istiyordu.
Anl a man n artl ar
1. Her iki kesim de ifadelerinde bunlar birbirini vurdu
diyecekti.
2. Eer Evdo lrse bize iki bin lira verecekler.
3 . Evdo lmez de yaral kalrsa iki tfek vereceklerdi.
4. Jandarm a masraflarn onlar deyeceklerdi.
256

afakla beraber gne, penelerini topraa vurdu, kurtlar ku

lar, brt bcek yuvalardan ve inlerinden kt, yeni bir gn, yeni
bir hayat balam t. Biz tozlu damn altnda, korku ve heyecanla
olacaklar bekliyorduk. Bir yandan da arkadalarmzn bize yar
dm etmesini bekliyorduk.
Sem o arkadam ertesi gece belinde tabancas G rsora, Evdi
Aann yeeni Huseyn brahim e gitmi. Ama aa bu, hi acele
eder mi? Birka adam vurmamz bekliyor, bir iki l iin gelmez
di. Ancak fesat zam an gelirdi. yi bir arkadam olan H ac exmuz Grzini, ise yardm armaya gelmek yerine niin atmaya
katlmadn sorgulayarak, Semoyu ok kt azarlam.
Geen yl Y asin le keyal iin, Hasde kynde epeyce kap
tk, neredeyse birbirimizi vuracaktk. Ama imdi Elolarla birbiri
mizi vurduk ya, artk Evdo Aa keyfinden eline mendilini alp oy
nayabilirdi.
Benim taraftarlarm M ala ile adamlar ise, yana ekilmiler, ki
mi olaya karm am ak iin kyden kap km , kimi de evine
saklanp olacaklar beklemeye balam; bazlar ise byk altndan
bizeglyorlarm . X elolar ile adam lar, atmay duyduklar za
man, olaya karm ak istememiler. Evdo, daha jandarm alar ile
doktor gelmeden ruhunu teslim etti. Biz iki aile ise bir mddet
sonra araya girenlerce bartrldk.
Dediim gibi, ayn gn M ala X elo ile Tilerbe kylleri eleke
geldiler. M ala X elo hemen Yasine ve Huseyn G em oya gitmiler.
Kyllerle dardan gelen adamlar bizim eve geldiler. Gnler
sonra kapy atk, halime glp takldlar:
Silahlkta pek yakm.
lmeden nce Evdo onlara, Beni Tah a ile Yasin vurdu, de
di. D oktor X d r, am Krtlerindcndi ve iyi bir arkadamd. Bizi
hemen bir araya getirdi ve rapor olarak da, jandarm aya ikisinin
birbirini vurduunu syledi. Bylece iki taraf da cezaevine gir
mekten kurtuldu. Ama Elolar, yalnzca bin lira verdiler. Sz ver
dikleri gibi iki tfek ve bin liray vermediler. Ayn gn arkadala
rmn srar, dostlarn istei zerine evimi ykleyip, Heremeexo
kyne tandm. Trkiyeden kaarak Gneye gelen Omeri aa
s Ehmede Sleymann yeeni Suleymane Hac Hesen, Heremde

kalyordu. Kendisi bizzat kamyonunu getirip evimi ykledi ve ya

nna, H erem e gtrd. Bu yaptklarndan tr ona gerekten
borluyum.
Elolar, sz verdikleri nafakay karlamadlar. O yzden Evdonun adamlar onlara haber salarak, Sznzde durmazsanz
sizi vururuz, dediler, Bu i bizim aramzda. Cegerxwni ilgilen
dirm ez.
Bu arada ben de onlardan szlerinde durmalarn ve evimin
karl olan bin liray vermelerini istedim.
Biz kyden knca, Elolar ile elo ailesi arasnda kavga kt.
Kavga ok uzun srd. lk atmada elolardan Semo, Elo aile
sinden ise Taha ldrld. Daha sonra elolardan iki kii daha
ldrld. O nlar da birka defa Yasini ldrmeyi denediler ama
bir trl isteklerini gerekletiremediler. H atta bir gn Huseyn
Aa, zMhemede kendi tabancasn verip, Kamhda yolunu kes
tirmi. Ama M hem edin gidiiyle dn bir olmu. nk Y a
sin her zaman dikkatli ve silahl idi. Onun nam ok yaygnd ve
deme babayiit zerine gidemezdi.
Ayn Mhemed, sonradan Y asini iki g lled e ldrd ve ceza
evine girdi. imdilerde cezaevinden km. Yasin de Taha da l
mt. Onlarn ocuklar bir gn evime geldi: Onlar karladm,
bundan sonra benim iin, kendi ocuklarm kadar deerlisiniz,
dedim. Artk sizden ne para ne de kan isterim. Tek isteim insan
larn ldrlmemesi.
Daha sonralar N am olarn ihbarlaryla H isonun kardeini
yakalayp Trkiyeye teslim etmeye altlar. Ben epeyce urap
engelledim. H atta annesine bir m iktar para verdim. O paradan
Evdonun oluna da verdim ve bu olay kapand.
Birka ay sonra am a gittim , Birinci Divanm bastrdm. Ben
oradayken rencberim Eziz, Sleyman A ann adam laryla
Kuzeye, O m erilerin talanna gitmi. Dnte yolda vurulup ld
rlmler. Bunun zerine Mele Eli evimi Topiz kyne gtrm.
Kzm Benisuada orada dnyaya geldi. Eve dnnce evimi Kamlya tadm. Hatrladm kadaryla elek olay 1 9 4 5 te oldu,
1 9 4 6 da ise divanm basld ve ayn yl Kam lya tandm.
z58

Krt Adaylarnn
Suriye

Parlamentosuna

Seilmesi

Suriyede ilk defa parlam ento seimleri oluyordu. Seim iki

aamal idi. n seimde adaylar belli olacak, kincisinde ise par
lamenterler seilecekti.
Cizre iki gruptu: H aco Aa grubu, Krt grubuydu. eyh D e
ham grubu ise Arapyd. Gruplar, Fransz ve Arap taraftarlar
diye de adlandrabilirdik. Ama H ristiyanlarn byk bir kesimi
bizi destekledii iin ounlukta idik. Y ani g Franszlarn, do
laysyla H aco Aanmd. Bu yzden rakipler para harcyor ve
propaganda yapyor, Bunlar Islam brakm gavur Hristiyanlarla birlem i, diyorlard, Krtlerin kendilerini Hristiyanlara
sattklarn iddia ediyorlard.
Biz ise kar propaganda olarak, Biz K rt yurtseveriyiz. Siz
ise Krt dmanlaryla ibirlii yapyorsunuz, diyorduk.
D erikte D oktor N afiz, Mft Mele Ahmed Zivingi, Arif Abas
gibi tannm birka K iirt de oylarn Araplara vermeye sz ver
miler. O rada on iki delege oyu vard ve biz oylarn bize verilece
ini sanyorduk.
H esek te H aco Aann evinde toplant yaptk. H aco Aa aya
a kalkt:
Eer siz, dedi, Krdn an ve erefi olan bu klahm Arap
Deham H adinin ayana drrseniz; kendimi, oluk ocuumu
bu odada benzin dkp yakacam .
Szn bitirdikten sonra gzyalarna bouldu. Oradakiler
utand. Qedri Bey ayaa kalkarak, A a, dedi, gzn a! Her
ne kadar imdiye kadar aramzda ksknlk ve dargnlklar ol
duysa da, imdi namus gndr. Her kim ki bu seimde sana oyu
nu vermez ise katli helaldir, vuralm .
Ben de kalkp bir iir okudum. Sonunda D oktor Ehmed Nafiz
Bey sz ald:
Hepiniz szlerinizle biz Deriklileri kastediyorsunuz. Kim
Deriklilerden size oy vermeyeceiz* lafm duymu. Kim bizden
daha yurtsever olabilir ki? Biz neden oylarmz Krt dmanlar
na verelim?
159

O arada Arif Abas sz ald ve bana dnd:

Deerli eydam, dedi, neden bizi byle suluyorsun? Biz
imdiye kadar ne zaman dman saflarn setik? Dmana oy
verdiimiz zaman bizi rahatlkla Krt dman ilan edebilirsiniz!
Mft ise:
Gelin oylarmz sayalm. Eer oylarmz seilmeye yetiyor
sa o zaman size verelim. Y ok eer yetmiyorsa bouna ortaya kp
dman kazanmayalm.
Hepimiz bu dnceye katldk. Bu arada seilmek iin iki oya
daha gerek vard.
Haco Aa, Btn malm ve kym satar birka oy daha sa
tn alrm , dedi. D oktor Ehmed N afiz ise, Adaylarnzla yz y
ze konumadan ve baz eyler sylemeden oyumu size verm em ,
dedi. Bunun zerine H aco teki odaya gidip, aday olan Qidur
Bey, Xelil Bey ve Said lshaq getirdi. Getirirken, D oktor size ne
sylerse sesinizi karm ayn, diye de tembih etti.
yerlerine oturunca, D oktor sze halad:
Yani bu Xelil Bey, brahim Paanm olu mu? Keke bunun
yerine herhangi bir oban Cizrenin nderi olayd. Bu adam ken
dine bugne kadar ben Krdm bile diyememitir; Qidr Bey ki,
yllarca Kamlda beraber otururuz, bir gn bir tanr selam bile
etmemi, bir aym bile imemitir. Ama benden sonra Kamlya gelen bir Arap doktorla ok iyi dost olmutur. O zaman ben
Krt deildim, imdi mi Krt oldum? Ben bu H ristiyan beye si
tem etmiyorum, o hepinizden ok daha merttir. Eer onun hatra
s olmasa, oyumu size vereceime bir itin kna sokardm , daha
iyi!
Qidr Bey, H acoun tembihine uyarak, Dorudur, ben bu
konuda yanlm D oktor. Beni affetmeni, yanlm balaman
rica ediyorum, dedi.
Toplant bittikten sonra M irsinilerIe bir araya gelip Said
Aaya giderek, Aa, bu ehirde gnlmz senden yana, biz bu
ehirde sz Said shaktan alp sana verdik. Ayrca sana vermesi
iin Haco Aadan alt bin lira sz aldk. Bizi gnahkr karma
ve oylarn H aconun listesine ver. Biz Krtler dalmamak, bi
arada kalmak zorundayz.
2.60

Aa oylarn bize verdi. Bu arada H aco, H uriraelklerle birlik

te M elk H opoya gitti. Amac teden beri bozuk olan ilikilerini
dzeltmekti. O nlar da oy sz verince ounluk bize geti.
Bizim bir oyumuz da Mele exo idi. Hastayd ve doktora git
miti. Olu H eseni gndermi ama toplantya katmay baaram a
mt. Benim iyi bir dostum olduu iin H aco Aa, beni ona gn
derdi:
G it o kameri getir, dedi, sen gitmezsen gelmez.
Birka silahl adamla Kam lya gittim. M ele exoyr Seyid
Husni'nin otelinde bulduk. Kfr ve hakaretlere balad:
Bende seni akll bir adam sanrdm. M eer be paralk ak
im yokmu. Nasl bana gelip o .... adam lara oy istersin, dedi.
Ne ettimse M eley ikna edemedim, Allah ta gelse, Heseke
gelip o adam lara oy verm em , dedi.
Geri dndk, Amudla Hesek yol ayrmna gelince ofre,
Geri dn exoyu alalm , dedim.
ofrle arkadalarm bana gldler:
Yahu sen ne diyorsun, eyda? dediler ve e x o ya kfrettiler.
Ama ben dnm ekte srarlydm. Mele ikinci gidiimde beni grn
ce alamaya balad, yzm gzm pt:
itlik ettim Cegerxwn, dedi, pim anm ... Kurbann olaym
gnln krm a. Seni zgn gnderdiim iin zr dilerim. Giyin
meme yardm edin de gidelim, dedi.
Arkadalarm hem aknlktan glyordu, hem de syleniyor
lard:
Yahu bu adam ermi mi, dervi mi? Kararndan caydn,
bizimle geleceini nereden biliyordu?
Yolda bana taklyorlard:
Allahn seversen syle; piman olduunu nasl anladn?
Ben ermi deilim. Ama yaadklarm ve tecrbelerim onun
piman olacan sylyordu. Zaten birinden bir ey istedin de
vermedi mi, vermeyen adam sonradan gnl krdna zlr ve
piman olur. Bir daha gelirse kendini affettirmeye alr, ite ke
ramet bunda.

i6l

Amud S e i m l e r i n d e k i

Suumuz

Amudda parlamentoya on iki kii seilecekti. M irsinilerin d

nda btn airetler bize karyd. Biz bunu hesaba katarak hare
ket ettik. Anudun zenginlerinden olan Evdini enitesi H ac
exmuse H ac X elef araclyla, Deham taraftan olan airetlere
ulatk. O nlarla bir toplant yaptk. nisiyatifi Deqor aas Said ile
Milan aas saya braktk. Toplantda, Szbirlii yapmamz ge
reken bir nokta var, diyerek, her iki aaya, X elo nun olu Said
shaqn H aco Aa ve arkadalarnn lehine adaylktan ekildii
ni, bu fedakrla kar M irsinilerin istedii adaylar gsterm ele
rine izin verilmesini nerdim. Her iki aa da nerimi kabul ede
rek, T am am dediler, Mirsiniler nasl isterse yle olsun.
Orada adaylklar paylatk; sekiz aday M irsinilere, geriye ka
lan drt aday ise iki byk airete dyordu. Bu drt adaydan
biri iyi bir arkadam ve dostum olan Ermeni Emso Nevirci, die
ri Evdi Aann kirvesi olan Milanl bir Ezidi, teki adaylar ise Sa
id ve sa Aalar idi. Bu toplantdan sonra Heseke giderek H aco
Aa ile grtk. Said Aa, H aco Aann evine yakn bir yerde
bir ev kiralad. sa Aa ise Deham n yaknna gitti.'Biz oylarm
z Said Aaya verdik; oyunu Deham dan yana kullanan tek kii
Isa Agayd.
Amddaki n seimlerde H aco Aa, Said shakn evine gitti.
Benle Mele Eli de yanna gitmitik. H aco Aaya, n seimleri
kendimizce dzenledik, sonuna kadar giderse ne a la ! dedik. H a
co Aa ise kayglyd. yle a m a , dedi, sizi sonradan kandrmasalar? Aann kaygs zerine, Sen bize kar grn ki bizi
Deham dan yana sansnlar, cevabn verdik. H aco Aa, rol gere
ince bize sitem ederek, Ben dnya alemin bana kar olacan
tahmin ediyordum ama Cegerxw nle kirvem Evdi Aadan bunu
beklemezdim, dedi. Bizim ne gcmz var ki Aa? Niye bize si
tem ediyorsun? diyerek, oyunu srdrdk.
Anlayacanz, parlamentoya girmesini hedeflediimiz kiiler
iin elimizden gelen her eyi yaptk. Ama ne yazk ki, bunlardan
giderek Krtlkten uzaklat.
Bu alm alar sonrasnda ortaya kan olgulardan bir kez da
262

ha anladk ki Krt insan milli duygular asndan henz gerekli

olgunluu kazanam am tr. K rt ileri gelenleri ve zenginleri iin
alyor, onlarn tem silcilerim iz olm alar iin abalyorduk.
Ama her defasnda da kandrlyorduk. Bu insanlarn kendi kii
sel dnyalar vard ve ar basyordu. Bu nedenle milli duygular
gelimiyordu.
Bu insanlar bizi nasl kullanacaklar ve kandracaklar konu
sunda ok gelimilerdi. Bizim ise bunlar dnda beraber alaca
mz kiiler de ne yazk ki daha yoktu. Elbet daha sonralar bu
g oluunca; aalarn, derebeylerin, feodallerin arkasnda yr
mekten kurtuldum, onlarla ilikimi kestim. Ama yllarca harcad
m emek de boa gitti.
Yalnz parlam entoya girmesi iin abaladmz insan kas
tetmiyorum. Neredeyse Cizrede seilen btn adaylar ve kalbur
st btn Krtler ayn idi. Krt ulusu iin hibir ey istemediler,
Suriye Parlam entosnda Krt kimlii veya Krt dilinin zgrl
iin hibir ey yapmadlar. Kendilerinden baka hibir sese ku
lak vermediler. Krtlerle ilgili btn isteklerime bir tek cevaplar
vard: Onun zaman henz gelmedi, C egerxw n.
Amud seimlerinde aday olanlarn hibiri imdi yaamyor.
Ama dedikleri 'zam an da henz gelmi, deil! Bu aa ve beyler
iin vakit nakitti. Ama o naktin deeri deilse bile arl ve zah
meti bize dyordu.
Bu tutum doru deildi. Zam an, akll ve bilgili insann elinde
dir, bir bakm a. Akll ve bilgili insan isterse zaman kendine uydurabilir. H atta zamana bakm az, inand ve bildii dorularn
yaam a gemesi iin abalar. nandn eyleri yapacaksn; iin so
nunda kaybetm ekte olsa!.. Kurm anclarm bir atasznde denildi
i gibi, Ew e mirove ba, ko nener ne li pe ne li p a. (En iyi
insan, iin sonucunu grmese de yrmesini bilendir.)
kinci

Aama

Seimleri

Uzun sren ekime ve kavgalardan sonra Cizreye vilayet sta

ts verildi. Cizre, nihayetinde belediye oldu; ksa bir aradan son
ra da Belediye Meclisi seimleri iin karar alnd. Her iki tarafta
da seimlerde en iyi sonucu almak iin abalyordu.
263

ilk defa politikaya adm atyordum. Arkadalarm Cizre Bele

diye M eclisine aday olmam nerdiler. H aco Aa, bir not yaza
rak Kik airetinin oylar iin beni bu yazyla H ac Dervvee gn
derdi. Hac Dewreten seimler iin yardm isteyecektik. Hac
Dervve bana beklemediim bir cevap verdi:
Bak eyda, Kikli sa Aayla M illi sa Aa da bu seim ler
de adaydrlar. Kik ve M il kendi aalarna oy verir. Bunlar ayrca
Haco Aay da kendi listelerine koydular. Baka birine yer kal
mad.
H acnn syledikleri moralimi bozdu. Arkadalarm ve dier
tandklarm Amuddayd. Bu nedenle nce Amuda, oradan da
K am lya gittim. Bu arada okuma yazmas olmayan birka cahil
ve yabani Krt aas, bir toplant yaparak, Fransz yzba Danyeliye, kendilerinden bakasnn aday olmamasn istemiler. Bu
aalar, Bakalarnn aday olmasn istem iyoruz, diyerek, airet
lerinin bakalarna oy vermeyeceini iletmiler.
Bu dncelerin tercmanlarn ii olduunu biliyordum. n
k tercmanlar ve Hristiyanlar okumu yazm, bilinli Krtlerin
seilmesini ve inisiyatifi almasn istemiyorlard. Birtakm cahil,
ama nfuz sahibi Krt aalar onlarn iine geliyordu.
Fransz yzba Dayeli; deli dolu, inat, hrn biriydi. ok
sert ve otoriterdi, kimse kar km aya cesaret edemezdi. Aalarn
bu istemlerini gayet nazik karlam ve aalara yularn takarak,
steyen aday olabilir. Bu sizin iiniz, oysa siz Krtler okuma yaz
ma bilmezsiniz, demi.
Dorusu tercman M iel ve Davidin istei de byleydi. Bylece Krtlerin aras da alacakt, istedikleri oldu. Krtlerin aras
ald, scak ilikiler kurmay baaran Krler seim nedeniyle ye
niden blnd. Dier yandan tercman M ielin btn istei be
nim seilmememdi. O , beni iyi tanyordu. Daha ok, kolayca kul
lanabilecekleri aalarn seilmesini istiyorlard.
H aco Aa ve Resul Aa ile birlikte ayn listede yer aldk. Bizim
listemizden yalnz H aco Aa seilebildi. Airetler, H aco Aay
kzdrmak istememiler. H acoya, iki arkadandan birini syle,
seelim , demiler. H aco da Resul Aay nermi. Resul da sei
lince geriye ben kaldm.
164

O y saymnda Cizre Padiah olarak tannan tercman M iel,

exnuz H esen olarak adma verilen oylar exmu 2 Heso diye
okuyor, ad bana benzeyen exmuz H esonun hanesine yazyor
du. Bu seimde, yalnzca Cegerxwn adyla kullanlan oylar hane
me yazld. Benimle namaz klan M ele ehmo bile bana can d
man kesilmiti. Bir gn Kaml arsnda gezerken, onu bir
Arapm grtlana sarlm halde grdm. O bilmem nesini ne
yaptmn Cegerxw nine oyunu nasl verirsin, diye baryordu.
K afasna bir aplak indirdim:
Y ahu ne var, ne istiyorsun adamdan? dedim.
M ele ehm o, tekrarlad:
Cegerx\vnin bilmem nesini neresine sokaym , ona oy vere
nin de.
Arap sesini karm ad, ekip gitti.
Ben btn bunlarn M ielin marifeti olduunu gayet iyi bili
yordum.
Amud ve K am lda, H ac exmuze H eso ile X alibe Derwe
seildi. H aco Aa bakan, X alibe Dervve sekreter oldu. kisi, im
za atmasn dahi bilmezdi.
Grmelerimizden birinde, H aco Aann olu Cemile H aco,
anlatm t:
Bir gn X a lib Aa saati on ikiye kurmu, elbisesini kar
madan yataa girm i. M eer gndz on ikide meclise gel demi
ler, o ise gece on iki anlam tela ondanm . Y'ataa girince de
bizi, Beni on ikide uyandrn, diye uyard. O n iki olup saat a
lnca, kalkp meclisin yolunu tuttu. O arada ben babam n pence
resine gittim ; kalk M eclise git, dedim, saat on iki, sizin sekre
ter g itti. Babam ise, Sakn X alib Aa yanl anlam asn? diyerek,
gidip geri arm am z istedi. T a b i, Aa saraya gidince kimseyi
grm em i. U tancndan geri de gelmemi zavall, gitmi camide
sabahlam .
Bu yky anlatm am da bir kast yoktur. Bizim oylarmzla
seilen birinin, iinde bulunduumuz durumu az ok bilmesi, bu
ada m illetin meselelerini grebilm esi, daha da nemlisi an
gereklerini bilmesi gerekiyor. Benim neden seilmediimi zle
rek ve biraz da kzgn anlatyorum . Elbet bu dert yalnz benim
265

deildi, Qedri Cemil Bey, D o k to r Nuredin Zaza gibi aydn ve a

m bilen insanlar da o dertle, o zntyle bu dnyadan gp
gittiler.
Hem Araplar, hem H ristiyanlar hem de cahil Kiirtler, aydn ve
Krt kimliiyle parlam entolara girmemizi istemiyorlard. H atta
H aco Aa ve oullar bile benim gibilerin seilip etkin olmamz,
onlarn seviyesine ulamamz istemiyorlard. T ek suumuz, gna
hmz, yurtsever olmamz, inancmz her yerde savunmamz ve ta
viz vermememizdi. Bu tutumumuz herkesi bize dman etmiti.
Dorular dile getirene, zgrlk isteyene herkes dman deil mi?
Dnya bile byle kurulmam m?
ikinci

Dnya

Sava

Birinci byk savan kvlcmlar Srbistanda akld ve bunun

sonucu olarak komnist lkeler olutu. inin, kylnn ve ayd
nn devrimci Sovyetleri 17 Ekim J 9 1 7 de ilk defa eitlik temelin
de, ii kylnn iktidaryla kuruldu. Elleri nasrllar tarihte ilk
defa iktidar oluyordu. Y asalar, hukuk ve g onlarn elindeydi.
Byk Lenin; Kylye toprak, milletlere zgrlk, Sovyetlere
iktidar sloganyla ilk defa tarih sahnesine kyordu. Bylece Sov
yetlere bal btn uluslar eit ve zgr bir biimde kendi istekle
rine kavumu oluyordu. Btn uluslar, kendilerine vurulan ba
mllk zincirini krp zgrletiler. Diktatrlklerin onlara vur
duu zulm perdesi yrtld.
iftinin kol gcyle ileyen toprak iftinin oldu. O nlar ilk de
fa alnterlerini kendileri ve ocuklar iin dkyordu. Tarihte ilk
defa zerlerinden zulm ve zorbalk kalkyor, yaralan kabuk ba
lyordu. lk defa topraklar aann, derebeyi elinden alnp o top
raklarn gerek sahibi olan kylye veriliyordu. i ve emekiler
bylece lkelerinin ve retim aralarnn sahibi oldular. Ayn za
manda dnyann ezilen ve smrlen halklarna rnek oldular.
Hi phesiz byle eitliki ve zgr bir lkenin kurulmas yer
yznn btn gerici, feodal, smrc glerini rahatsz etmiti.
nsanlk tarihindeki bu yeni gelime onlar korkutmutu.
Sovyetlere ve Boleviklere kar ibirlikiler ataa gemi, her
z66

yerde ve her trde anti propagandalar gelitiriyorlard. Eitlik ve

zgrlk kavram na kar akla gelmeyecek karalar alnyordu.
Emperyalistler, Alm anyada da benzer bir devrimin yaanarak
Avrupaya hakim olmasndan korkuyorlard. Bu durum ise aleyhlerineydi. Bu yzden Ingilizler ve Franszlar, Sovyetleri engelle
mek iin alm aya baladlar. Sovyetlere kar kampanyada ba
arl olam adlar ama Alm anyada antikom nist dncelerin ge
limesinde baar saladlar.
Bu minval zere Almanyada Deli H itler (H itler avu), tal
yada ise Boyac M ussolini nderliinde faist partiler kuruldu.
Bu iki kan dkc, politik partileriyle komnizme sava atlar.
Naziler ve faistler kendi lkelerindeki kom nist ve demokrat
lar bitirince kendi evrelerindeki emperyalist lkelere sava at
lar. O nunla yetinmeyip, kendilerinden yana olm ayan zayf lkele
ri igale baladlar, bylece kendilerine lazm olan ucuz iilerle
daha byk krlar salayacaklard. Bu yoksul insanlarn emekle
riyle, kendi zenginliklerine zenginlik katacaklard.
Tab ii ki .o dnemde ngiltere ve Fransa dnyann byk bir
blmn elinde tutuyordu. Almanya ve talya, dnyann yeni
den paylamn istiyordu, Ingilizler ile Franszlarn yerlerinde
gzleri vard. Bunun iin M ussolini, H abeistana saldrd. Zorla
ve kan dkerek H abeistan igal etti. 1 9 3 9 da da Hitler, Polon
yay igal etti.
Fransa ve ngiltere, bu iki faist devletin amacnn Habeistan
ve Polonya ile snrl kalmayacan anladktan sonra, Almanya ve
talyaya sava ilan etti. ngiliz ordusu H ollandada ok byk ye
nilgi ald. Binlerce asker Duinkerkten byk zorluklarla ngilte
reye geri ekildiler. H ollanda, Belika, Lksemburg ve Fransa
kanl nazi askerlerinin eline geti. ngiltere ve Sovyetler dnda
btn Avrupa Almanlarn veya talyanlarn igali altndayd.
Ben o dnemde faistlere ve nazilere karydm. Dilberen
Cenge iirimi o dnemde yazdm. Ancak imdilerde komnist
olan baz arkadalarm , o dnem Hayl H itler diyerek birbirini
selamlayacak kadar Hitler sempatizan olmulard.
Bu savata talya ve Almanya yenildi. ngiltere ve Fransa ayn
cephede savatlar. Bu nedenle yzyllar boyu bu lkelerin ege
167

menliinde olan birok lke bamszln ilan erri. kinci Dnya

Savandan en krl kanlar ise Amerika ve Sovyetler Birlii ol
du. Sovyetler Birlii insan kayb en fazla lke olduu halde, sa
vatan kazanl kmay bildi.
Dkknda

Olay

Bir defasnda Amudda, Evde T e lo nun dkknnda oturur

ken, bir mteri geldi, boyunduruk alacakm . Mele olduum iin
cbbeli ve sarklydm. Beni grnce geldi, elimi pmek istedi ama
ben elimi geri ektim:
Y ok yok Allah raz olsun, elimi kimseye ptrmek istemem.
Btn srarlarna ramen elimi ptrmeyince adam karma
geip:
Dorusu sizin elinizi pmek istemem, dedi. Ama neylersin?
Neden amca olu? Ne duydun?
Nedeni var m? D iyorlar ki H asdajorda bir mele varm,
adn Cegerxwn koymu. Cegerxwn, melelerin, eyhlerin elini
pmeyin diyormu. Krtlerle Araplar eittir diyormu. eyhe ve
meleye zekat dmez diyormu. Ne bileyim, Allah bizi korusun,
yle eyler diyormu ki!?..
Ben onun meramn anlaynca konumay uzattm:
Yahu bir koyun bir srnn adm berbat eder derler. Be
nim ne gnahm var? Bir babayiit yok ki kp onu gebertsin,
Mslman ondan kurtarsn.
Cegerxwn konusunu uzattka uzattk, ne ana ne avrat koadk, beraberce kfr ettik. Sikafm , kfrn bini bir para. Evde
bana adama iyi bir sopa ekm ek istediini tavrlaryla belli edi
yordu. Ama ben, iftinin ve kylnn dmanln kazanmak
istemiyordum. Biraz glelim istiyordum, o anlatrken ben de k
ztryor, stne stne gidiyordum:
Vay ulan gavur Cegerxw n!.. Peki ne istiyormu, niyeti ne
bunun?
O ise duyduk syledik hepsini dkyor, arkasndan da kfr
basyordu. Ben de beraber. Bylece epey bir zaman elendik. So
nunda adam boyunduruunu srtlayp gitti. Evde, adam dvdr
168

mediim iin bana kzd. Evde Efendi, dedim, bu adam inan

d eylerin mcadelesini veriyor, aferin... Yarn Krtliik iin
de ayn kararllkla mcadele verebilir, inanc iin lebilir. Bu
onun suu deil ki, ona yle anlatlm , o da ylece inanm. G r
medin mi, beni tanmad halde elimi pmek istedi. Onun iin k
zamadm ve sylediklerine alnmadm. Krdn dedii gibi; hrsz
bo eve girmez. Sis ve duman byk dada olur.
Bir sre sonra Gresor kyne, ukri Em ine gittim. Huseyne
brahim X elo da o kyde otururdu. Odann kapsnda grnnce
aa ile kyller ayaa kalkp, bana olmadk byk isimler yak
trdlar: Allah, peygam ber... Hepsi elimi byk saygyla skt.
Bana dek serip yastk verdiler. Orada sohbetimiz balad, insan
lar beni saygyla ve can kulayla dinledi. O arada bir kede, ba
na dkknda kfr eden adam akn akn bzlm dinliyor
du. Ben onu tanynca kalkp geldi dizimin dibine oturdu:
Senin ve A llahn merhametine snyorum, dedi. N oltr
beni affet.
Ben kimsenin duyamayaca ekilde:
t... Sesini karm a, dedim. Senin yaptklarn duyarlarsa
seni dayaktan ldrrler.
ukri ile Huseyne brahim ok yaknda oturuyorlard. Aramz
da zel bir eylerin olduunu hissettiler ve merakla sordular:
Emine Ehm edin ba iin syle, bizden gizleme! Bu adam,
sana ne yapt?
Karm azsanz sylerim, dedim.
Onlardan sz aldktan sonra hikyeyi batan sona anlattm.
Ulan ah m ak, diye kzdlar. Cegerxwn senin gibi garip yoksul
lar iin bunlar yapyor. Gryorsun ki cbbeyle fesle dee
oturmu. Ama o, senin gibi yoksula, garibana yanyor, sizin iin
zlyor. Eziliyorsunuz, smrlyorsunuz. Cegerxwn ite bun
lara kar. Siz de uyanasnz, dnyay tanyasnz istiyor. stiyor ki
Krt de dier milletler gibi ileriye gitsin, devlet ve lke sahibi ol
sun, kendi lkesinin ve malnn sahibi olsun.
Byle eyler bamdan oka geti. Her zaman da ho gryle
ve arballkla karladm. Olgunluumu ve sabrm kullandm.
Bunu bilin ki siz benim milletimsiniz, bana bir kem sz syleseniz

269

ne kar, bir gn beni anlar piman olursunuz. Bana kzn ama ya

nmda durun. Eer kininiz varsa, dmana kar kullann, ulusu
nuzun dmanna kar kullann. Ben ulusumun dman deil
dostuyum, diyordum, bylelerine...
Tesadf
Bazlar kader, baht, talih, aln yazs der, ama ben hibirine
inanmam. Yalnz tesadflere inanrm, insan hayatnda bazen
inanmas g tesadfler vardr.
1 9 4 3 baharnda Hemedide elonun dkknndaydk. Keyonun annesi o gnlerde ocuk bekliyordu, dertlere ve glkle
re bir nfus daha katm ak istiyorduk. Ka gn sanclarla kvrand.
Yahu bu lecek, dediler. G it bir doktor getir, yazktr.
Mecburen Kam lya gittim , D oktor Nafiz Beye syledim.
Ama D oktor beni zd. Bu gece gidemeyiz, dedi. Yanmzda
ebe de gtrmek gerek. Sabah ola hayrola.
ok fena zldm ve ierledim. Yarn ge olabilirdi. ocuk
da, kadn da lebilirdi. En byk derdim, paramn olmayyd.
Ne arabaya, ne de ebeye verecek param vard. D oktor N afizin
benden para almayacan biliyordum. Ama ya ila lazm olursa?
Y'a araba ve ebe paras? Yz lira bana yeterdi ama nereden bula
caktm?
aresizdim. Eer kadn beraber getirsem yolda lrd. Birka
kadn yanma gelmi bd bd konuuyorlard. Zaten birka kadn
yan yana gelmeye grsn, su deirmenini susuz evirirlerdi, ali
mallah. Ne dedikodu varsa yaparlar ve yalnzca kendi bildikleri
ne inanrlard. Biri tekinden daha fazla konuabilmek iin yar
r, dieri tekinden daha baskn kmaya bakard. stlerindeki
yakasz bez gmlei hint ipeinden daha kymetli yapar, iin iin
den karlard. Ve o konumalarda utanmann ve aybn snrlar
hemen inenirdi. aresiz ve iimde bin bir kasavet kara kara dii
nyorum. Souk souk terler basm, bedenimi. O dncelerin
iinde ne yapacam, nereye gideceimi bilmiyorum.
O an o byk tesadf gelip beni buldu. Ekrem Cemil Paa,
D oktorda misafirdi. Tahln satm , parasn almt. Ekrem C e
2.70

mil halimden anlam , bir derdimin olduunu sezmiti. Benim pa

rasz olduumu ve bundan utandm anlam t. Elimi tuttu,
eyda, dedi, benimle dier odaya gel, seninle iim v ar.
Dar knca elini kuamn arasna soktu, Eer kabul et
mezsen darlrm , dedi. Senin neden bu kadar kederli ve zgn
olduunu anlyorum . Dostluk ve arkadalk byle gnler iindir.
Bundan gzel haber olur muydu? Sevincimi anlatam am . Ona
en iten teekkrlerimi sundum. Dar ktmda baktm , yz li
rayd ve bana yeterdi. Gerekten ok sevinmitim. Yeniden tesa
dflere inandm. Ala afakta otom obille doktoru adrlara gtr
dmde doum olmutu bile. Bir hayat daha artm tk. Byke
bir kuzu seip D o k to rla arkadalarna verdim, ehre dndk.
Cizre

Belediye

Bakan

Karld

O arada ok sayda karklk ve olay yaadk, Cizrede. Ama

en byk olay; Belediye Bakan ve korumas ile bir polisin karlmasyd. Hatrladm kadaryla yanlarnda kk bir de kz
vard.
Biz Cizre Krtleri, Cizre ynetiminin Cizre halkna verilmesin
den yanaydk. Araplar ve bir ksm Krt ise buna kesinlikle kar
yd, bu nedenle aramz almt. Cizre ayr aznlkt. Krtler,
H ristiyanlar ve Araplar. Krtlerle H ristiyanlar, Fransz deneti
minde bir otonom blge kurmak istiyorlard. Araplar ve onlarla
olan bir ksm Krt ise Suriyeye bal kalm aktan yanaydlar. D o
laysyla Arap egemenlii istiyorlard. O nlara gre her iki halk da
Mslmand ve gerisi onlar ilgilendirmezdi.
Krtlerin oran tahminen yzde atm beti. Ne yazk ki Krt
ler, cahil, Cizrenin en geri halkyd. Yln yarsn dalarda koyunlanyla geirir, dier yarsnda da evlerinde otururlard. O g
ebe hayatlarndan henz kam am , ehir hayat anlayndan
uzaktlar. Dahas yerleik olamamlard. ehre yerleenler ise
K rt olduklarn bile bilemiyorlard. Biz M ardinliyiz veya Biz
Arapz diyorlard, biz Krr z diyecek akldan yoksundular.
Genellikle dierlerinin boyacln ve hamalln yaparlard. G
ve mal sahipleri ise kylerdeydi. O nlar da genellikle okur yazar

171

olm ayan, cahil ve gerici takmyd. Tam am en tercmanlarn ve

teki Hristiyanlarn kulu ve klesiydiler.
Araplar ise hep adrlarda yaayan, ky hayatn bile tanmaz
bedevilerdi. ehir hayatm k atiyen grmemilerdi. ehir insann
dan rker; koyun, deve, inek, eek ve at beslerlerdi, ileri gleri
hrszlk, yol kesme, ldrme ve soygundu. Dorusu Kiirtlerden
daha geri ve cahil bir konumdaydlar. Z orbalk ve kin dnda bir
ey tanmazdlar. Bunlardan Deham H adi, M izer F.bdlmhsin,
Ebdirezaq Hesen ve teki birka sz ve g sahibiydiler. Bunlar
birok Krt ileri gelenlerini de kendilerine balamlar, kendile
rince ynetiyorlard.
H ristiyanlar birka blmd: Siiryaniler, Toxlerke, Ermeni,
Asuri, Keldani ve Rum. Bunlarn tm halkn ortalam a yzde on
be, yirmisi kadard. ehir, ticaret, zeaat, doktorluk ve eitim o
unlukla bunlarn elindeydi. Devlet ve ynetim ileri tamamen
bunlarla dnyordu. Zenginlik, memurluk, tercmanlk, jandar
ma ve ehir ynetimi bunlardayd. Franszlar bunlara gveniyor,
btn gvenlik birimlerini ve sivil ynetimi bunlara brakyordu.
Hristiyanlar Frat ve Dicle arasndaki topraklarn kendilerinin
olduunu iddia ediyorlard. Suriyede Asri ve Siiryaniler bir dev
let kurmak istiyorlard. Ama saysal olarak aznlk olduklar iin,
bunu ak ak syleyemiyorlard. Her zaman Krtlerle Araplar
attryor, bylece bulank suda balk avlamak istiyorlard. G e r
ekten de kltr arasndaki fark epeyce derindi.
Araplarn ve Hristiyanlarn arkasnda her zaman bir byk
g vard. Ama Krtler yalnzd ve dayandklar herhangi bir g
yoktu. Franszlar her zaman Hristiyanlardan yana, Suriye A rap
lar ise Araplardan yanayd. Peki Krdn elini kim tutacakt? Bir
yandan bamszlk isteyen H ristiyanlar, te yandan orada bir
g olmak isteyen Araplar, kendi amalar iin bu cahilleri ve yol
bilmezleri, yani Krtleri istedikleri gibi kullanyorlard.
Cizre Krtleri, Kuzeyden gelmi, birka aydnn, 1925in yazar
ve ozanlarnn yaynland Krt ulusalcl yapan bir iki Krte
yaynla az ok uyanmt. O nlar da am alarna ulamak iin Franszlar ve Hristiyanlarla ibirlii arayndaydlar. Araplar buna
karyd. Gerekten de Franszlar, kendilerinin ve Hristiyanlarn

kar iin, Cizrede Krt ve Hristiyanlardan kurulu bir devlet

kurma yanlsyd ve elinden gelen yardm yapyordu. Ama yne
timin tamamen Hristiyan olmas dileindeydiler.
Araplar, Krtler ve H ristiyanlar birbirlerine dman olsun is
tiyorlard. Ama Franszlar buna msaade etmiyordu. kinci Dn
ya Sava Araplarn iine yarad, Krtlerin ve Hristiyanlarn ise
aleyhine oldu. N itekim Ingilizlerin ve Araplarn basksyla Franszlar Suriyeden gitmek zorunda kaldlar. Daha Franszlar gitme
den, dm anlklar aa kt. Gszlmze ramen, birka
defa Suriyeye kar direndik, onlarn egemenliini tanmadk,
Cizreyi kendimiz ynettik. Birinde Suriye devleti Cizreye Hris
tiyan bir vali gnderdi. Tew fiq am iyeyi daha yoldayken kara
rak Krt kylerine getirdiler. Elifero kynde Tewfiq Beyi ken
dim de grdm. htiyar, kr sal, olgun, bilgili ve alim bir kiilii
vard. Ei, kz ve bir de polis vard yannda. Sonradan Semitik k
yne, N ew af H esenin yanna gnderdik. O rada uzun bir sre
kald. Ben de ordaydm. Ona ok iyi bakld ve deer verildi. Ser
best brakldktan sonra, Krtler iin her zaman vc szler kul
land ve her zaman Krtlere dost oldu.
uras bilinmeli ki Cizre uzun bir sre Krtlerin ve Hristiyan
larn elinde kald. Birbirimize her zaman saygl olduk. Ama ne
yazk ki K rt aalar ve beyleri bundan faydalanp, kendi lkesi
ni kuramad veya milli karlarn stn tutam ad. Fler evrede bir
ayr topluluk olumutu. Bu topluluklarn bana da nfuzlu cahil
aalar beyler getirilmiti. Cizreyi bunlar ynetiyordu. Bunlar her
ne kadar insanlarn iine kotursa, insanlar ho tutmak istese de,
ynetme yetenei ve bilgisi olmayan insanlard.
Dorusunu sylemek gerekirse, insanlara zulm ve bask yap
myorlard. Ama bir ulusu temsil etmek iin yeterli bilgi ve grg
den yoksundular. Bunlar etraflarndaki aydn ve bilgili insanlara
neden inisiyatifi vermezdi, hl anlam deilim. Grnd ka
daryla, H ristiyanlar Krt aydnlarnn sz sahibi olmasn istemi
yorlard. Bu olumsuzluu ancak byle izah edebiliriz. Krtlerin
iinde gizliden gizliye aydnlara kar bir olumsuz havann esmesi
iin alyorlard.
C izrede ok defa Suriye bayra indirilmi, yerine Fransz bay
^73

ra dikilmiti. H atta Hristiyanlar daha ileri gidiyor, Suriye bay

ran indirdikten sonra, zerine iiyor, yakyor veya ayaklarnn
altna alp iniyorlard. Suriye polisi ile jandarm as ise dar k
maktan bile acizdi. Fransa bu tacizle Suriyeye istedii anlam ala
r yaptrmak istiyordu. Ama Suriyeliler bunlara boyun emedi ve
en sonunda kendi isteklerini kabul ettirip, kendi lkelerinin sahi
bi oldular.
H a c o l a r ile C e mi l P a a l a r
Arasndaki Anlamazlklar
Krt aydnlar kendi szlerinin ve abalarnn bir deeri olm a
dn, tercmanlarn ve birtakm feodal aalarn sz sahibi oldu
unu bildiinden, ilerin iine pek girmiyorlard. Bir bakma kaz
ma olup kendi mezarlarn kazmak istemiyorlard. Daha da tesi
iin iine girip H aco Aa gibi okur yazar olm ayan, adn bile ya
zamayan birinin Franszlar eliyle kendilerine nderlik yapmasn
istemiyorlard.
Bu yzden H aco Aa iin; M aa.iin Franszlarla, Hristiyanlarla ibirlii yapyor, diyorlard. Baztlar ise Araplarla, yani
Mslmanlarla bir olm aktan yanaydlar. N e de olsa Mslman
gavurdan ve Hristiyanda iyidir, diyorlard. Bir yandan da,
Madem ki Franszlar szlerinde ciddidir, neden inisiyatifi aydn
lara deil de aalara brakyor? dncesindeydiler.
Aydnlarn bir ksm btn bu isteklerinde grnte haklyd
lar. Ama dndkleri gibi olmad, tersine Franszlarn Krtlere
tand btn demokratik haklar, Krtlerin Mslman kardeleri
tarafndan inendi. O dnemdeki yanl dncelerden tr bu
gn ok pimanz. Krtlerin yaptklar hatalardan dersler karm a
s lazmd. Biz T rke ve Aceme en zor dnemlerinde yardm ettik.
Kendimizi feda ettik, kendi ulusal karlarmz hesaplamadk, do
laysyla btn bu yaptklarmz boa gitti. O nlar ise verdikleri sz
leri atlarnn nallaryla inediler. Mslman kardelerimiz daha
ileri giderek kanmz dkt, evimizi yakt, bizi1yurdumuzdan etti.
te bu yzden Krtler, gemiten, tarihten dersler karm al, gele
ceini belirlemek iin buna gre adm atmaldr.
174

O gnlerde Cizreye bir Fransz generali gelmiti. H aco Aa,

Qedri Cemil Beye g it, dedi, bir iki arkadayla gelsin, gidelim,
Franszlarla konualm . Eer onlarla anlarsak, biz ve Hristiyanlar birlikte bir oluum iine girelim ve Franszlarla alalm. Yok
eer anlaam azsak, Franszlarla ilikimizi keselim .
O gn Qedri Bey, Ekrem Bey, A rif Bey ve evvket Bey birlikte
D oktor Nafiz Beyde toplanmlard. Ben ieri girince, Qedri Bey
yzn baka yere evirdi ve sustu. Ona adyla hitap etmeme ra
men dnp bana bakmamaya devam etti. Sonunda kzgn bir ses
le, Canm siz, cahil ve bilgisiz insanlarsnz, dedi, Melesiniz,
doruyu ve yanl bilemezsiniz. Kr krne Hristiyanlarn ar
kasndan gidiyorsunuz. Sonra bard, Ben okur yazar olmayan
birinin peinden gitmem, tercmanlara yem olm am , dedi.
Ben yumuak bir slupla ve saygyla cevap verdim:
Beyim; zaten biz senin gibi tahsilli olsak, Avrupalarda okusak yanna gelmez, akl sormazdk. Biz toz ve kir iinde, eski ps
klerle, sefalet ve yoksulluk iinde okum aya altk ama yine de
kznca barp arm azdk. Sizinle kavgaya gelmedim, size bir
ey anlatm aya geldim, eer uygun ve yerinde bulursanz birlikte
yapalm. Y ok eer iinize gelmezse, birlikte yapmayz.
Bu yumuak ve ikna edici konumamla hepsini kazandm. Ek
rem Cemil Bey, eydann dedii dorudur emmiolu, dedi, Gel
birlikte oturup konualm, lp bielim. Aramzdaki ayrlklar gi
derelim ve birlikte bir karar verelim. Adam diyor ki, Nasl uygun
grrseniz yle yapalm. Kyde myde okumu ama, senin gibi de
barp armyor. Kendini ok zyorsun... Bu doru deil.
Ben H aco Aann sylediklerini iletince birlikte dier odaya
getiler ve ok gemeden dndler. Bana, Seninle birlikte Ekrem
Beyi seninle gndermeye karar verdik, dediler, O ne syler, ne
yaparsa bizi balar. Onun syledikleri bizim kararm zdr.
Generalin yanma gidince, adam rtbelerini gsterdi, Fransz
larn erefi zerine yemin ederim ki sizi hibir zaman yalnz brak
mayz, dedi, Btn istek ve talepleriniz en ksa zamanda yerine
getirilecektir.
ktmz zaman ben Ekrem Cemil Beye bu grme hakkn
da kanaatini sordum:

2-75

 Beyim, nasl buldun?

Valla eyda, eer ben olsam ve milletimin erefi zerine ye
min etsem, sylediklerimin hepsini yerine getirirdim.
Grmeden dndkten sonra Krtlerle Hristiyanlar bir an
lama imzalad. Fotorafl ve imzal birka sayfalk anlamay du
yurdular ve bir nshasn da Ekrem Cemil Beye verdiler. Anla
mann ierii ve maddelerini hatrlayamyorum. Byk ihtimalle
bu anlamann dokmanlar bazlarnda bulunabilir.
Anlama metni Ekrem Beyin arkadalarna ulanca yeniden
anlamazlk dodu ve ilikilerimiz yeniden koptu. Nedenini bilm i
yorum. Szlerinden ve imzalarndan neden vazgetiler hl anla
m deilim. Anlama metni nasl kayboldu? Bilmiyorum.
Ben bu olay o insanlara nispet olsun diye yazmyorum. Daha
nce anlattm gibi, benden sonraki nesil, o dnemdeki K rt n
derler hakknda daha fazla bilgi sahibi olsunlar diye bunlar yaz
dm. Bylece dman karsnda daha az yanlp, el ele olabilir,
daha az yanlrlar...
Krt insannn talihsizlii sadece aa, eyh, bey ve melelerden
kaynaklanmyordu. Ayn zamanda aydnlarndan da kaynaklan
yordu. Onlar da birlik duvarn ykmak iin ellerinden geleni ardlarna koymuyorlard. Temiz ve saf kalpli kyller, kime inanaca
n, kiminle yryeceini, kime kar duracan armt, adeta...
Seydaye Ciziri dizelerinden birinde yle der:
T a l k o be f m h let li nik heram ,
M in um re N h nine sa q bi lez vere x o .
Sonu b ir gn g elecek , h aram zam an e lb e t b itece k ,
N u h un m rii yok ki b en d e, gelsin saki hem en , c o a r a k .

Ben bir frsat yakalayalm istiyordum ve onun burnumuzun

dibinden geip gitmesini istemiyordum. Ama ne gelir elden?
Bir sre sonra bir ksm Krt ve Hristiyan, isteklerini ieren
bir mektupla Birlemi M illetlere bavurdu. H aco Aa beni ar
d, mektubu tercme ettirdi, Bunu iyi oku, grn bana bil
dir, dedi. Okuduktan sonra Aaya, ok iyi. Yalnz eksik olan
bir yn var, dedim. Benim dnceme gre, bu eksikler m ek
tupta olmazsa byk eksiklik olur. Kuracanz devlerin dilini be
2.76

lirtmemisiniz. Devletin dili Krte olmal ve bunda srar etmeli

yiz, ki gelecekte ulusal kimlikte yanlmayalm. O zaman sen veya
M etranhibe cum hurbakan olsanz da kimlik K rttr. Eer dil
Krte olmazsa ilerde Sryaniler devleti kendi dinsel kimliine e
virebilirler. H erkes milletinin aasn ve byn tanmaz m ?
H aco Aa yeniden Franszca bir sayfa yazdrd ve mektuba ekle
di. H ristiyanlarn temsilcilerine yeniden im zalatp mektuba ekle
yip gnderdi. Cevap H aco Aann adna ksa srede geri geldi:
M ektubunuz elimize geti, istek ve talepleriniz ksa zaman
da yerine getirilecektir.
Ne yazk ki 1 9 4 0 ta H aco Aa vefat etti. 1 9 4 6 da Franszlar
yalnz Cizreden deil, brn Suriyeden ekildi. Fransa, Alman i
galine urad ve De Gaule, Cezayire kat. Fransa artk sz ge
en bir lke deildi. Sava, uluslararas kurulular artk unuttur
mutu. Alman ve Italyan sngs hukuka ve haklara baskn k
m, bizim isteklerimizin stne ise l topra serpilmiti.
Ksa Bir A kla m a
-I- Franszlar bizim iin deil ama kendi karlar iin Cizrede bir oluum istiyorlard.
II- H ristiyanlar, kendi karlar iin Franszlarn isteiyle
bizimle birlik olmutu.
IH- Krtler kendi ulusal kimliklerini henz tanmyordu ve
o yzden birlik olamyordu. N e yazk ki aydnlar bile,
okum am tan daha cahildi.
IV- Franszlarn savaa girmesi ve Suriyeden ekilmesi ise
bir tek Araplarn iine yarad.
Beyru ta Gidiim
H aco A ann erken lmyle, olu Hesen babasnn yerine
geti ve Cemil Paalarla ksa srede dostluk balan kurdu. Ciz
reden am a, am dan H aleb e, ne kadar kalbur st Krt varsa
yeniden birlik oluturuldu. Hesen hepsiyle anlat ve etrafna
toplamay baard. Bunlarn tm Suriye Cum hurbakan kr
Kuvvetli ile, dolaysyla Araplarla hareket etti. Cumhurbakan
177

kr Kuvvetli, Krt ileri gelenlerine son derece gveniyor ve on

lar sayyordu. Hesen, devlet ynetiminde ve parlamentoda onun
sa koluydu. Ama Krtlerin ulusal karlar, bu hanedanlar ara
snda kaybolup gitti. Bazen biz birka aydn Krtlkle ilgili ba
z faaliyetler yrtyorduk. Elbet bu faaliyetlerimiz gizliydi.
Biz birka kii Beyruta gitme karar aldk. Bu seyahatle ilgili
tm hazrlklar Kamuran Bedirxan Bey hazrlamt. Krtlerin ta
leplerini ieren 4 0 sayfalk bir yaz yazmt. Beyruta gidince;
D oktor Nuredin Zaza ile Ekrem ve Cemil Paalar araclyla, bu
mektubu San Fransiskoda temsilcisi bulunan lkelerin bykeli
lerine ulatrd. Hatrladm kadaryla, birka devletin bykel
isi bu bildiriyi almam, geri evirmiti.
ngilizlerin

Blgeye

Gelii

1 9 4 5 te Ingiliz askerleri Musul taraflarndan Cizreye girdi.

Alman ve talyan gleri, Cizre zerinden geri ekilip Iraktan ka
yorlard. Fiilerden kurulu Fransz ordusu, Suriyede gsz ve
etkisiz kalmt. O dnem Trkiyenin Alman mtefiki olduu
syleniyordu. Qedri Bey ile Cemil Paa, geri ekilme dneminde
am dan Kam lya gelerek, Ingilizlere bir Krt heyeti gndere
lim ve isteklerimizi bildirelim , dedi.
Cemile H aco Aa bakanlndaki, iinde benim de yer aldm
bir heyetle ngilizlerle grmeye gittik. Musul yolunda, lde, In
giliz generalle grtk. Acelesi vard. Giderayak ho szler syle
di, Geliinize ok sevindim. abalarnz iin sizi kutlarm , dedi.
General elimi iki defa sktktan sonra:
Bana kzmamanz rica ediyorum, ben bir askerim. Bir ba
kasnn emirleriyle hareket ederim. Gitmek zorundaym ve ne ya
zk ki sizin bu isteklerinizin m uhatab ben deilim. Bizim yetkili
lerimiz u anda Irak Krtleri ile megul. Umarm daha sonraki d
nemde sizinle de ilgilenilecektir.
General, cipine binip gitti. Bizim krtmamamz gerektiini
syledi:
Ben de sizin kadar bu konuda konuup anlamak isterim
ama ben yolcuyum, kusura bakmayn.
178

M ehabad
1 9 4 6 da Fransz askeri Suriyeden ekildi. ran Krdistannda,
M ehabad ehrinde bir Krdistan kuruldu. Qadi Mhemed cum
hurbakan, M ele M ustefa Barzani ise ordu komutan oldu. Bir
ka aa, bey ve eyhi bakan yaptlar. Azerbaycan ile ortak federe
bir devlet konusunda anlama yaptlar.
1 9 4 5 te M ele M ustefa Barzani, Irakta baarsz bir ayaklanma
giriiminde bulundu. Yenilgiyle beraber, M ele Mustefa birka bin
askeriyle, o dnemde Sovyet igalinde olan rana geti. M ahabadda Krt Devleti kurulunca Barzaiyi ordunun bana getirdi
ler. Birka tane Krt aydn da bu oluumda yerini ald. rnein
zzet Ebdleziz, M ustefa Xonav gibi Irak basksndan kaarak
Barzaninin yannda yer alanlar da bu yaplanmada yer aldlar.
Askeri konularda Barzani ve dierleri elikiye dtler. n
k yeni devlet orduyu modern temellerde yeniden yaplandrmak
istiyor, Barzani ise kar kyor, Ben Barzan askerini kimsenin
hkm altna koym am , diyordu. Bilindii kadaryla, Barzani ile
Krt hkmeti arasnda fikir farkllklar bulunuyordu.
O dnemde Fransz ve ngiliz askerleri Suriyede idi. Beraber
lerinde Drzi askerlerini de Cizreye getirmilerdi. Diirziler Krtlere ok bask ve hakaret ediyorlard. H atta Krtlerin srlerin
den zorla koyun alyorlard. Krtlerin rnlerini alyor, ingilizlere gnderiyorlard. Krtler a, sefil ve aresiz braklyordu.
Korkun bir yoksulluun penesine terk edilmitik.
O dnem evim elek kynde idi. Otuz uval budaym ier
de saklam tm . Yannda Drzi tercman bulunan bir Ingiliz su
bay kye gelip yalvard, Allahnz ve peygamberinizi severseniz,
bize tahlnz ununuzu gsterin. Sz veriyorum, sizin ihtiyacnz
olanna dokunm ayacam . Yok eer doru sylemezseniz biz arar
buluruz, o zaman da hepsine el koyarz, dedi.
Yalnz ben deil ama kylnn hepsi kand. rn uvallarn
gsterdik. Yirmi uvaldan beini bana brakp on beini aldlar.
Eer ben yalnz olsaydm doru, bana yeterdi. Bu arada yeenim
beydliah bana biraz buday sz vermi ama sznde durma
mt. Benim adamlarm a kalacana, .senin adamlarn kalsn,
diye haber gndermiti.
279

O zaman Dekori aas olan Izedine Hesen emdin bana geldi.

Allahma yemin ederim... oluk ocuun yiyecek bir lokma ek
mei y o k , dedi. Allaha bir de sana snyorum . Elleri bo
gndermek istemedim. Gnlm buna raz olmad. Getirdim, ne
yim var neyim yok ikiye bldm, adama verdim.
Misafirimi uurladm, ama benle adamlarm ne yapacaktk?
Ne yiyecektik? Aklma dostum ve arkadam olan Hac Evdo
Dazvvani geldi. Adam mert, zengin biriydi ve bol buday vard.
Yaylaya kmt. adrlar Cizrenin altnda kurmutu. Birka at
lyla adrlara gittik. Hikyemi dinledikten sonra hayr demedi.
Yarn kye gelip uvallar gstereyim , dedi, Size ne kadar la
zmsa aln .
Hac uvallar tarlaya gmm, stne de buday ekmiti. Ek
tii buday neredeyse baak veriyordu; uvallarn orada sakl o l
duunu kim bilebilirdi?.. Bor karl drt uval buday aldm,
hesabma iki yz lira yazd. Pahal olmasna ramen bana bedava
gibi geldi. Ama yaz gelip paray vermekte zorlannca yz lirasn
benden almad. Valla o zaman ne dersem kabul edecektin, de
di. Ama imdi vicdanm kabul etmiyor o kadar paray senden al
m ay.
H acnn buday da k karm am za yetmemiti. Ama bekle
mediimiz bir tesadf buday bulmamz salad. Drziler eleke
girmi buday aram lar, bizim bir yaknmzn gizledii buday
uvallarn bulmular. Bir uval buday ile bir uval arpay ken
dileriyle gtrmler, ertesi gn gelip kalann gtreceklermi.
Adamn kars hemen bana haber verdi. Gelin bari siz aln.
Siz almazsanz, yarn gelip gtrecekler, dedi. Bunun zerine ar
kadalarla hepsini kapp katk. K kararak arpa zamanna
ulamamz bylece mmkn oldu. Henz yeni sararmaya bala
yan arpalar ezip yiyerek durumu idare ettik. Adamdan bor ald
mz buday geri verdik.
1 9 4 6 da Ingilizler, Fransz askerini Suriyeden karp yerine
Arap askerlerini yerletirdi. ngilizlerle Franszlar, Suriye ile Lb
nan paylap yerlemek istiyorlard. Ama Sovyetlerin Birlemi
M illetlerde ve dier alanlarda gelitirdikleri bask zerine ekil
mek zorunda kaldlar.
280

Civata

Azad Yektiya

Kurd

Ayn yl Cizrede Civara Azad Yektiya Kurd-Kiirr zgr

lk ve Birlik rgtn kurduk. D oktor Ehmed Nafiz Bey, ba
kan, ben de sekreterlik grevini stlendim. M ali sekreter Arif
A bast. Evdrehman Aa, Mft M ele Ahmet, Hac Yusf ve ba
z dier aa ve beyler ise taraftar veya ye oldular.
Krtler, bundan byle ne Bedirxanlara ne de Cemil Paalara
alacakt, onlar dlayacaklard. Evdrehman Aay am a gn
derdik. O nlara yeni kurulan oluumu anlatacak, bu haliyle kabul
ederlerse birlikte allacak, eer ille de nderlik ve mevki isteye
ceklerse bunu vermeyecektik. Evdrehman Aanm dediine gre
iki taraf da buna raz olmutu. Ama tahminime gre onlar buna
raz deildi. Alttan alta bunun dalmasn veya onlarn eline ge
mesini istiyorlard.
Bu gelime zerine Evdrehman yanma gelip, benim de X oybnda yer almam istediinde, Sizin iinize gelirim ama bir art
la, dedim, X oyb n un adn deitirin. Bu nedenle bir toplan
t oldu ve X oyb n un ad Azadi Yekitiya K urd oldu. Bu ol
mak zorundayd. nk Suriye Krtleri X oy b n u Batnn ve
Tanaklarn ibirlikisi olarak gryor, onlardan para aldkla
r n sylyorlard.
Biz iki ailenin bu birlie katlmasn istemiyorduk. nk bun
larn gelmesi durumunda Krtler yeniden ikiye blnecekti. Ama
D oktor N afiz, Cemil Paalar ile H aco Aalar olmadan bir ey ya
plamayacan biliyordu. Biz o dnem bey ve aalara kar deil
dik. Arkadalar bu ailelerin Krdistan iin her eyi yaptna ina
nyorlard. Krtler, Dar ne kadar uzarsa baa o kadar eilir,
derler. Bunlar da birka defa kongreye katlm alarna ramen, ge
rekli yardm bizden esirgediler. Ancak bu rgt her eye ramen
birka gzel i yapt:
Krk maddeden oluan isteimizi San Fransiskoya gn
derdik.
Birka defa aydnlarmz ve yazarlarmz M ehabada in
celeme ve dayanma iin gnderdik.
Am erikallar ve ngilizlerle grmeler saland.
8 r

Amerikallar ve Ingilizler, Siz M ehabadn ve Sovyetlerin ta

raftarsnz diyorlard. Bir keresinde Amerikan sefiri, Nafiz Beyin
evine gelerek bizimle grmek istedi. Nafiz Beyin evinde toplan
dk. Amerikan sefiri, Krt politikasnn ynn merak ediyordu:
Kamuran bana; Krt politikas B atdan uzaklaarak Sovyetlere baland, dedi. Bunun doru olup olmadn sizden
renmek istiyorum.
Hepimiz bildiimiz biimde akladk. D oktor N afiz ise rgt
adna aklama yapt:
Biz Krt ulusu karanlk bir zindanda hapisiz, dedi. Bize bir
k grnmyor. Doudan bize bir k grnr gibi oldu. O yz
den biz bu kapkaranlk zindandan ynmz oraya evirdik.
Eer Bat bize bir sz verirse biz de ynmz oraya eviririz.
Sefir, birtakm notlar alp gitti. Bize, beylerimize ve aalarm
za bir kap alacana, olan kapy da kapattlar, kck Krt
yurdunu tank ve toplarla ezdiler.
Sonradan rgtmz Q adi M hem edin bakan olduu, Partiya Demokrate Kurdstann (Krdistan Dem okrat Partii-KDP)
bir ubesi durumuna geldi. Bir mddet sonra rak KDP kurulun
ca, ona balandk. ylece kaldk, onun grlerini savunduk.
Biz Mehabad Krt Cumhuriyetinden, kuzeyde bir isyan bala
tlmas talebinde bulunduk. Bize; Tam zam andr, diye cevap
vererek, Krt blgelerinin haritasn yapn ve gnderin. Dost ve
dmanlarnz bize bildirin, talebini ilettiler.
O arada rgtmzn izin vermesi zerine Qedri Cemil Bey,
am dan sahte bir pasaportla M ehabada gitti. Dnte M usula,
Ebawi Ismaile Bavvinin evine uram. Bu adam da tutup Qedri
Cemil Beyi Suriye snrndan geirmi.
Ebavvi bir Krt dman idi. Qedri Cem ilden ald ve onun
M ehabaddaki yneticilerle ektirdii fotoraflar gazetelere vere
rek bizi tehir etti. Kimse bunun sebebini sormad. D oktor Nafiz
Bey ve Arif Abas o sra am da idiler. Bize, izin versek de verme
sek de, o zaten gitmek iin btn hazrlklar yapmt. Bize gide
ceini syleyince, gitme dem edik.
Dorusu onlarn anlattklarn pek inandrc bulmadm. Kr
mz da olsa, beyaz da olsa, soan soandr. Ben bu hataya ortak
z&z

olamam. Anlald ki siz aalar, beyler, eyhler birbirinizi kayr

yorsunuz ve bizim iin bir ey yapm ayacaksnz, deyip rgtten
ayrldm. O dnemde komnistlerin Cizrede kurduklar bir rg
te katldm.
O zam anlar daha iyi anladm ki X oyb nun dalmasna ra
men, onlar hl X oyb n kafasyla bizi ynetmek istiyorlard. Bel
li ki onlar Bat ile ibirliinden vazgemiyorlard ve bizi kendi ka
falarnca ynlendirmek istiyorlard. Deyim yerindeyse koyun
postuna brnm kurt olm ak istiyorlard, benim gibilerini kan
drmak iin gerek yzlerini kimseye gstermiyorlard.
Amerikan sefirinin gelii, Qedri Beyin M ehabada gidii ve
M ehabad Krt Cum huriyetinin ykl, arka arkaya oldu. Hepsi
de 1 9 4 7 ylnda yaand. Okuyucu, btn bu olaylar bir arada
deerlendirmeli ve yorumunu ona gre yapmal.
Barzani

Ayaklanmas

(1945)

Sralam ada bunu 1 9 4 6 dan nce anlatmalydm ama imdi ha

trladm, iin yazyorum.
-1 9 4 5 te Barzaniler dalara karak isyana ve savaa balad.
eyh Ehmed Barzani nderliinde ok kanl ve etin savalar ol
du. Bu sava aylar srd. Z a x o dan biri bize gelerek, gelimeleri
aktard. rgt o zaman bizim de dolayl veya dolaysz, bu sava
ta yerimizi almamza karar verdi. Biz, engal ve Z a x o da ayr bir
sava cephesi aarak, Barzan yresine giden Irak glerini zeri
mize ekmeye alacak, Barzanilerin iini hafifletecektik. imiz
de savaa gidecekleri kura ile gndermek isteyenler oldu. Ama
Arif Abas buna kar kt. imdi bu kurada kp gitmeyenler
olacaktr. Beni dinlerseniz, bu ii gnll yapalm . Kin engala,
kim Z a x o ya gitmek ister elini kaldrsn, ona gre seelim , dedi.
Toplantda bulunanlar bu dnceye hak verdi. Doktor:
Kim Z a x o ya gitmek ister?
Evdrehman Aa el kaldrd:
Eer M ala H acodan biri benimle gelirse ben giderim.
Kim engale gitmek ister?
Ben el kaldrdm:
183

 Ben giderim ama M ala H acodan biri benimle gelsin.

Kimse elini kaldrmad. Yalnz yeenim M ele Eli elini kaldra
rak, Daymn yerine ben engala gideceim, dedi. Buna da ben
raz olmadm. D oktor kzd:
E cann, Cegerxwn gibi biri engalde savarken, biz evi
mizde oturursak ayp olmaz m? dedi. Bizden biri vurulsa, yzler
ce binlerce bizim gibisi var, yerimizi alr. Cegerxwn ldrlrse
hangi birimiz yerini doldururuz?
Toplant sessiz sedasz dald. Ev ilerini yoluna koyduktan
sonra, Tirbesipiye gittim . Emere X a liti engala gnderdim.
nce yakalanm ama fezidiler sonradan onu serbest brakm .
Bize, Birleme noktas Suriye ve rak snrdr, diye anlatt,
ama hangi kyn hangi devletin birleme noktas olduu belli
deil.
Emeri yeniden gnderdik, Bize toplanacak bir ky veya yer
gstersinler, dedik. Em er ksa srede dnd. Em er, Yezidilerin
dadaki btn savalarnn Irak hkmeti tarafndan yakalana
rak Musula gtrldn syledi. Emer, Yezidiler, Bize yar
dm edin, belki savalar kurtarabilir, karabiliriz. Kurtulurlar
sa gelip sizin iin savasnlar, dediklerini anlatt. Ama iler iste
diimiz gibi gelimedi. nk o arada Barzani savalar ve M e
le Mstefa oktan M ehabada gitmilerdi. Z a x o ya giden eli de
geri dnemedi ve bizim sava hikyemiz orada sona erdi.
Bu yaananlardan da anlalyor ki;
I- Krt beyleri ve aalar batdan medet umuyordu ve gr
nrde de herhangi bir medet yoktu. Bat, M ehabada
karyd.
II- Krt ileri gelenleri Bat destekli bir ayaklanmaya taraf
deildi, ancak masalarda iip, Yaasn Krt ve Krdistan diyebiliyorlard.
III- Beyler, rgte kzmlard ve bu nedenle kararlar din
lemiyorlard. Arif Abas, onlarn savamak istemedikleri
ni aa kard.
Doktor Nafiz Beye, ahsma yaptn vgler iin ok teek
kr ederim, dedim. Ama ben savaa gitsem de lmem. lsem
z84

bile divanlarmda Krtler iin dilediim kadar yazdm. O divan

larla ilelebet yaayacam , dedim.
M ehabad, B atnn giriimleriyle yklnca nderler idam edil
di. Barzani dmana teslim olm ad, dalara kt. Uzun yolculuk
lardan ve savalardan sonra Barzaniler ikiye ayrldlar. Kadnlar,
ocuklar ve yallar, eyh Ehmedle Iraka teslim oldu. M ele Mustefayla be yz sava ise Trkler ve Acemlerle savaarak Sovyet
snrnda Kzl O rduya teslim oldular. Sovyetler Birliinde her
biri uzak yerlerde iskn edildi. Baz savalar geri dnerek, bir
Krt aasna sndlar. Irak devleti ile geri dn pazarlklarna
giritiler. Ama ne yazk ki kandrldlar; dmana teslim olunca
Badatta idam edildiler.
Bir gn Barzaniye sordum, Efendim, Qadi ile ektirdiin
fotoraf ne zamana ait? ok gzeldi. Barzani, O sznde dur
mazla fotoraf ektirmem hayatmda yaptm tek yanltr, dedi.
Ben bu cevaba ok zldm ama ona kar ne gibi yanl yap
tn sorm adm . Ben ahsen divanmda Q adiyi ven iirler yaz
dm ve hl en deerli Krtlerden biri olarak gnlmde yaar.
Ksa

Bir A k l a m a

I- Anlald ki B at, Krtler Dou yardmyla bir lke kur

sun, hatta Boleviklerle yaknlasn bile istemiyordu.
O nlar Krtleri ellerinde bir koz olarak, karlar iin
kullanm ak, K rt petroln K rt kanyla renklendirmek
istiyordu.
II- Krt nderleri, zenginleri ve feodalleri Dounun Krtlere yardmn istemiyordu; Krtlerin eit bir ekilde,
kendi lkelerinin sahibi olm alarndan, hatta eitliki,
ilerici parti ve hareketlerin olumasndan bile yana de
ildiler. Bu kesim, Krtler uyansn istemiyorlard.
III- Qadi M hem ed, B atya ve Bat yanls Krtlere ok g
veniyordu. Kendileri de M ehabadm en zengini ve sahi
bi idiler. Bat hayran olmas buna da baldr. Belki o
dnem B atnn verdii baz szler olm utur. Kimin eliy
le bu szler verilmise tarih bir gn aa karacaktr.
2.85

rana erken teslim oldu ve erken idam edildi. Kardei

Sedir, o dnem ranla anlamaya oturan adamdr.
IV- Barzani ve Q adiyi kar karya getiren sorun neydi? Q adinin yanda olan K rt komutanlar neden Barzani ile
Sovyetlere kamayp Iraka teslim oldular? Bat m bun
lar kar karya getiriyordu, yoksa dnyadaki her feodal
gibi aralarnda kar atmas veya rekabet mi vard?
K a m l ya T a n d m
Daha nce sylediim gibi 1 9 4 6 da Kam lda kiralk bir eve
yerletim. Yedi yz liram vard, iki ay iinde tkendi, elde avuta
kuru kalmad. Kuamda sadece iki lira vard. Gnlm krk,
avare avare dolanp duruyorum. Eskiden kyden ehire geldiim
zaman cebimdeki paralan bitirmeden kye gitmezdim. H er kyl
gibi evimde birok ey bulunurdu. imdi ehir yerindeyim. Her
ey parayla. alma dersen hak getire ve ben kimseden para iste
yecek durumda deilim. Zaten bor veren de olmazd. N e yapma
l, nereye gitmeliydim? Bu kadar nfusu nasl.besleyecektim?
Bin bir kasavet ve dertle eve geldim. Korku ve-aresizlik iin
de, kark duygularn esiriydim. Hrsm, K eyonun anasndan
kardm. Bu hep senin suun. Senin szn dinleyip ehre geldim.
Dertsiz bama dert atn, syle ne yapalm? dedim.
Keyonun anas sinirle cevap verdi:
Yalnz olsan da yedi yz liray harcamaz miydin? H atrla
myor musun birinde iki yz lirayla ehre gelmi, tfeini de st
ne satm, eve be parasz dnmtn? Adam bir teneke helva da
ocuklara alr, ama nerde?.. Benim ne suum var? Madem ehir
desin, git al! in gcn Krtlk, peki karnn kim doyura
cak? Bizi perian ettin, viran ettin.
O arada bir tesadf daha gelip beni buldu. D oktor Nafiz
Beyin yazhanesine yakn bir yerde, Ehmedonun ayhanesinde
oturuyordum. D oktor beni ard:
Gel gel, gel de dergini gtr, dedi.
Yahu D oktor, para etmeyen dergiyi ben ne yapaym?
Belki para da var yahu, hele sen bir gel.
iS6

 Vaila para ediyorsa hemen gelirim.

D oktor dergileri elime verirken yz lira da para verdi:
Bunu sana Kam uran Bedirxan Bey gndermi. Sen bu ev
rede aboneleri ve paralar toplayacakmsn.
ok sevindim. M ektubu hemen atm , yanna ekli bir not var:
Abonelerin parasn toplaman ve bana gndermen iin sana
yz lira gnderiyorum . Bundan sonra her ay yz lira alacak
sn.
yz lira epey para, dedi duyan arkadalar. Yz lirasn
rgte ver, iki yz sana yeter. Ben gnll olarak her ay yz lira
rgte vermeye sz verdim ve Haco Aaya gittim. Mhemed erif
Aayla gidip aboneleri topladk ve topladmz birka bin liray
Kamuran Beye gndermesi iin D oktora verdik. Sanrm Doktor
gndermemi, veya gnderememi. Bir daha ne para geldi ne de ya
yn. Meer Kamuran Bey derginin yaynn durdurmu.
lngilizler

Bizi

Nasl

Kandrd?

Daha nce yazdm gibi, lngilizler Cizreye gelir gelmez, T a

m am dediler, isteklerinizi yerine getirmenin srasdr. Heyet de
gelmi, Filistinden size her ey gelecek, siz sadece bize evrenin
haritasn; yol, rm ak, kpr gibi geitleri ve gcnz belirtin.
Ayrca dmann toplarnn yerini, etkisini, saldr yollarn bildi
rin, demiler.
ukri Emin gelimeleri yle anlatyordu:
Bunun iin bize para teklif ettiler ama biz kabul etmedik,
Tmyle maddi bir karlk alm adan, isteklerini temin ettik.
Ebdirehm an Aa ise yle anlatyordu:
Bir defa Ingiliz uzmana; Siz diyorsunuz ki Biz Alnanlara
dmanz, Trkler bizim dostumuzdur. Oysa sizin Trklere gn
derdiiniz sava donanmn onlar, tahl vagonlarnda buday gi
bi gsterip Alnanlara gnderiyor.
Uzman kzd:
Size kim bu kadar detay anlatt? Bu gibi eyler devlet srr
dr. Bunun kaynan renmek istiyorum, dedi.
Ben kendi kaynamn hrsz durumuna dm, ne cevap ve
z8 7

receimi armtm. Sonunda, Biz de bir m illetiz, dedim, Biz

den hibir ey gizlenemez.
Uzman, Bir daha aznzdan bu laflar duyarsam, hepinizi k u r
una dizerim , dedi. nk bu gibi eyler ok gizlidir. Biz bunu
Almanlar, Boleviklere kar dirensin ve onlar zayflatsn, diye ya
pyoruz. Zayflayan Bolevik Alm anyay igal edemez. Ama biz i
gal edebiliriz.
Biz bu gelimelerden neyi anlyoruz:
I- Ingilizler bizim arkadalar klavuzluk iin kullanmlar.
Onlardan Trkler hakknda baz bilgileri alm ve bylece blgeyi tammlar.
II- Krtlere verdikleri hibir sz yerine getirmemiler. Krtleri ellerinde bir koz olarak Trklere kar kullanmlar.
III- Almanlarn, Boleviklere kar direnmesi iin Trkiye
zerinden cephane gnderiyor, yardm ediyorlard. Bun
dan am a, Bolevikten nce Almanyay igal edip k o
mnizmin Avrupaya yaylmasn nlemekti.
O evrede bulunan bir ngiliz kom utan, bir Kiirt aaya misafir
olmu. Krt aa, Ingilizlere dost olabilm ek ve kendinin nasl b
yk bir aa olduunu ispatlamak iin drt ba mamur bir sofra
hazrlam. Ama ngiliz sofraya konulanlar yememi. Bu sofray
kuran adamn ok zengin olmas gerekir, demi, ngiliz askeri
maaralarda, da balarnda ark kemirirken ben bu sofrada ye
mek yemem. Bana yz uval buday vereceksin. Bylece aadan
yz uval buday alm.
Vay benim Krt aam! ite yurtseverlik budur! M illiyeti
adam milleti iin alr. Bizim aalar ise, masada bin lira h arca
yp, i millet iin bir eyler yapmaya gelince metelik vermezlerdi.
Bir rgte, bir kitap basm aya, bir baka yurtsever faaliyete bun
larn paras yoktu. te yandan bu aalar kendi karnlar iin bin
lira harcar, kyls yemeye a bulamazd. Aa bilmeli ki bilinli
insan ne sofra, ne de para satn alabilir. Aa bir yemekle ona dost
olm ak ve halknn el emeini o komutana peke ekmeye hazr
d. Ama Ingiliz buna tenezzl ermemi ve elinin tersiyle itmitir.
z88

Tewfiq

Aa

(Tewfo)

T ew fo; lsaye H em onun olu, Dereveri airetinin aasdr. Ce

sarette, sahtekrlkta, dinsizlikte stne yoktu. Katil mi katil, kal
le mi kalleti. Ama yiitti.
Babas lsaye H em o, Arif Bey tarafndan, Hebizbini aireti reisi
Hesen Tem o Gevvrin de yardmyla atee atlp yaklmt. Az
na tuz doldurulmu, em ber ateinin iinde, bylece akrep gibi
dne dne yaklm , lsaye Hemo.
Tew fo ile kardei ukri, ok gemeden babalarnn intikamn
aldlar. Sleyman Aay H esar Kasrnda, eyh Fetilah Eynqafinin cipinde ldrdler. 1925 ayaklanmasndan sonra yetmi
seksen savas, bunlarn ocuklar ve mal mlkyle birlikte b
tn kuatm alar yararak Cizreye ulamlard.
C izrede Arap Cevval airetine snm, ancak airet reisi Selumi tarafndan soyulup silahlarna el konulmutu. Tew fo, Araplar
da Krtler gibi kendine snan gz gibi korur ve besler, uruna
lr sanrm . Ancak Tevvfo aldanmt.
Bu olay olduu zam an, Hac Suleymanilerin adrndaydm.
Cevvalinin biri Tevvfoyu srtnda, obaya getirerek Suleymani aa
s Hem zeye teslim etti. Bu adam, yani Tevvfo Aa, Ehmede Yusfn obasna gitmek istiyor, dedi.
Hemze, acyan bir tonla kyllerine seslendi, Bu beyi kim
hayrna Ehmede Yusfun obasna gtrm ek ister? Beraberinde
birka atl gitse iyi olu r, dedi.
Tevvfo:
Aa, ben hayr yaplacak adam deilim, dedi. Ben, banda
ki tyler kadar yetim kodum duvar diplerinde. Hayr istemiyo
rum senden, beni Ehm edin obasna yetitir, yeter.
Ehmede Y u sfn adamlarndan biri oradayd tesadf. Tew fonun bu cevab zerine kendi elbiselerini, klotu hari kard,
Tevvfoya uzatt, Belli ki sen bu hale gelecek insan deilsin, de
di. Kalk seni obaya yetitireyim .
Araplar onu soyduu zaman parmandaki yz almam
lard. Bu yzkten bile, zengin ve hanedan bir insan olduunu
kestirmek olasyd. Ama imdi giydii elbise, son derece partald.
189

Tew fo, kzl yzl, iri kafal ve mavi gzlyd. Alnnda yiitliin
izleri okunuyordu.
Bir sre sonra, Deraveri keyalarndan olan Selimo, beraberin
de T ew fonun kars Zubeyde ile Hemzenin obasna geldi. Elim
de silah, onlar Kasikan aireti obasna, Ehmed Yusfa gtrdm.
Yolda Zubeyde sordu, Belli ki buralardan deilsin?.. nk
bamda kum ve kolos vard. Doru, buralardan deilim,
ben H esarlytm , dedim. H esar adm duyunca daha da bir ey
sormad. Selimo benden korkuyor, geriden geliyordu. O anda Hesari ile Deraveri airetlerinin dmanlklarn hatrladm. Benim
onlara bir ey yapmamdan korkmulard. Buralar dmanlk ve
intikam yeri deildir, dedim, Siz K rtsnz ve ben bir baka
snn sizi gtrmesine raz olam azdm .
Zubeydenin ksrann ban tutup durdurdum. Selim o yan
ma gelince, tfeimin arjrn karp ona verdim. Eer ben
den korkuyorsanz, buyrun benim tfeimi siz tayn, dedim.
Zbeyde Hanm glerek, Vay Allah seni balasn, dedi.
Grnyor ki sen akll ve drst bir delikanlsn. Korkma Seli
mo korkm a, belli ki bu gen temiz b iri.
Her ne kadar Selimo benim tfeimi tam ak istemedi ise de
Zubeyde Hanm steledi. Yahu al tfei, hi deilse onun iin
tam olursun, dedi.
Tevvfonun hikyesi ok uzun ve ilginti. Sonradan ne zaman
ba Araplar gibi bal olan birini soysa, Bu da alman malmn
intikam dr, diyordu.
Birka kye konup gt. En sonunda biz Tevvfonun aireti
yiz diyen Biriva kyne yerleti. Orada da rahat durmad. Akla
gelebilecek her trl ekyal yapt. Birok kez Kuzeye gidip soy
gunlar yapt. ok talan getirdi. D eqor aas Saidle ise dmanl
hi bitmedi. Her Amuda gidiinde Sait Aaya meydan okur
du. Bir gn Amudun Hristiyan zenginlerinden X ao onun evine
gelerek, A a, demi, Said Aa ile ikide bir Amudda kapma
nza gnlm raz olmuyor. Gelin, sizi bartraym .
Vay, sen misin bunu diyen! Adama, M emlekette adam ktl
m var. Bu i senin gibi terese mi kald? diyerek, temiz bir sopa
ekm i. X a o nun eline ate basp, Hey teres, diyormu, bu
290

atee dayanam yorsan, anann kam ndaki atee nasl dayandn,

ha?.. Babann ba imdiden sa olsun, eer yz altn vermezsen,
yakacam seni, diyormu.
X a o yz altn verememi. Neyseki Hesen Aann olu arac
olmu da, X a o kurtulmu.
Franszlar ikinci defa Cizreye gelince Hristiyanlar ikyet etti.
Kimine gre Trkler Tew fonun snrdan uzak tutulmasn Franszlardan rica etmi. Kimi de bu ii Said Aann yaptn syler.
Fransz komutan ve tercman Miel Amuda gelerek yetmi
seksen askerle Tevvfoyu Amuda arm. Tevvfo bir ksm silah
l adamla Amuda gelmi. Kom utan ile Tevvfonun bulunduu
odaya kimse sokulmam . Kom utan, tercman Miel ve Tevvfo
yalnz kalnca Franszlar artlarn sylemi:
Trkler seni yakalayp kendilerine teslim etmemizi istiyor.
Ama biz raz olmadk. Seni Heseke gndereceiz. Sana ve adamla
rna her ay belli bir maa da vereceiz. Artk ekyalktan vazgein.
Tevvfo tutuklu olduunu anlaynca atlp Fransz komutann
kafasn koltuunun altna alm, sktrm, ban ekip tehdit
etmi. M iel yalvararak; Aa, devletin adamn durup dururken
ldrmek doru deildir. Adam sana dmanca bir ey sylemedi
ki! Rica ederim, seni gndermez. Brak adam bir nefes alsn, de
mi. Ancak Fransz komutan gizlice silahn ekerek Aann kula
nn arkasna skp ldrm. Bazlar M ielin arkadan kafasna
silah sktn syler. Tevvfonun adamlar silah sesini duyunca a
tmaya girmiler. Tevvfonun bir adam ldrlnce dierleri bir
binaya snp direnie gemiler. Her ne kadar kendilerine garan
ti verilmise de, direniten vazgememiler: Mele Ubeydllah ge
lip bize kefil oluncaya kadar teslim olm ayz, demiler. O gel
mezse bizi bina ile yaksamz bile teslim olmayz, direniriz.
M ele Ubeydllah grmeye gelince onu da rehin almlar:
Ya bizi sa salim eve gtrme sz verirsiniz, ya da bizim
le sen de yanarsn.
M ele Ubeydllah, Amudda ok saylan biriydi. Said Aadan
da onlara dokunulmayacana dair sz alnm. Herkes evine
dnm. Tevvfo Aann cesedini de hediye olarak Trkiyeye
gndermiler.
191

E b d l m e c i d le B i r l i k t e
Ben kavgac bir insan deilim ama bazen kendini bilmez insan
larla da kavga ettim. Prensip olarak kimseyle kavga etmemeye,
kimsenin kalbini krm am aya, dman kazanmamaya zen gste
rirdim.
Bir defasnda elek kynden Kam lya gidiyordum. Yolda
komu kyn keyas H acya urayp bir kahvesini ieyim, sohbet
edeyim dedim. Odaya girer girmez, H acnm kardei Ebdlmecid
ayaa kalkt:
Vay ne aleykmselam, ve ne rahmetllah, ve ne de bereket!
Ulan gavur, ulan Allah tanmaz kafir, deyip hakarete balad.
Cevap vermeye bile frsat vermedi. Ona yalnzca:
Tam am eyda, haklsn, bam gzm stne, diyebildim.
Tabii bana da, milletine de kzacan zamanlar olacaktr.
Adam stme stme geldi:
Okuduum K uran a yemin olsun ki senin okuduun ilml
enbiya deil, ilml him aridir.
iyice kzdm, silahma davrandm:
Bana bak, dedim. Tabancam da yedi mermi var, belimde de
iki yedek arjrm . Uzatrsan, eker hepinizi vururum. Bana iyi
bak, bir yumrukla seni darmadan ederim. Ulan benim meleliim
de, bilgim de senden daha yksektir. H atta seydan saylrm. T e r
biyesiz! Sana ne diyeyim ki senin u abin sana terbiye vermemi...
Hac kalkt, kfrle tehditle kardeini odadan kovdu:
Bu deliden bktm usandm, dedi. Bunun yznden gelip bir
kahvemizi iecek dost da kalmad. Cegerxwnden ne istiyorsun?
Vallahi senin sayende bu kyde ekmek yiyoruz, senin sayende k
yn yars bizim oldu.
Mele Evdlmecidi kovduktan sonra Hac kahvemi getirdi:
Allahn seversen o deliye bakma, inat, deli, serseri... Ba
mzn belas ite...
Kahvemi itim, atma atladm , gittim.
1 9 4 6 da yeni oluan Bar Dernei iin ye kaytlar yapyor
dum. smini yazan iki lira aidat veriyordu. Bir gn M ele Evdlmecid ieri szld:
Z92

 Vay, babaln barsn. Herkesi arr kaydedersin de beni

armazsn, dedi. Peki ben Krt deil miyim?
Gldm:
Artk ilml himari deil miyim?
Zaten beni balaman iin geldim. Cahillik ettim. Beni af
fetmeni rica ediyorum.
Adn kaydettim, iki lirasn aldm:
Bu senin suun deil mele, dedim. Bu Krt dmanlarnn,
cahilin, kendini bilmezin propagandasdr.
Daha sonra Bar Derneine onu da ye olarak yazdm. Bir s
re sonra kaybolup gitti, bir daha da gremedim. Galiba politika
dan korkmutu.
Ticaretim
1 9 4 6 ve 4 7 yllarnda kym sattm , buday ticaretine bala
dm. bin liraya kym, alt bin liraya da rn satmtm. lk
yl yedi bin lira kr ettim. On alt bin liram olmutu. Buday tica
reti iin bir kam yon satn aldm. kinci yl bin zarar ettim. Kam
yonu drt bin liraya aldm, dokuz bin liraya yeniledim. Geriye d
nte, Cizre yolunda yine bozuldu. Yedi bin lira vererek bir kez
daha tamir ettirdim. ortaktk: Ben, yeenim M ele Ubeydllah
ve ofr David. Kamyonun btn kazanc Davidin maana an
cak yetiyordu.
M ecburen sata koyduk. Sekiz bin liraya Hac Fade Filistiniye sattk. Ama H ac bizi iyi kandrd. On be gn iinde kullan
dktan sonra getirip geri verdi. Kamyonunu alm yorum , dedi.
Eer raz deilsen eriata gideriz.
Mftye gittik, kamyonu H ac Fada verdi:
Sen, dedi, kamyonu kendi rzanla ondan almsn ve ilerin
de kullanmsn. Kamyon sana der. Parasn da ver.
Hac eriatta kaybedince:
Ben eriatn dediini yapmam, dedi, istersen mahkemeye git.
Polisle aram n bozuk olduunu ve karakola gitmeyeceimi bi
liyordu kerata. Ayn karakollar onun arkadalar ve dostlaryd.
Velhasl kelam kamyonu bin sekiz yz liraya sattm.
Diyelim kamyon alacaksnz, kendiniz ofr deilseniz, aman
am an, sakn almayn.
193

ik i A r k a d a m
Bir ara bir ksm param olmutu. brahim H ac Isa adnda bir
gen arkadam vard. Onunla Krt sorunu ve dier toplumsal
konularda konuuyorduk. Bir gn evime alayarak geldi. Arif
Abas beni kandrd, bir dkkn amam iin bana sz vermiti.
imdi param yok, yle bir sz de vermemitim diyor.
Adama acdm dorusu:
Vazge, sana vermeyeceini biliyorsun, dedim. Ben sana iki
bin lira vereyim, dkknn a.
ok sevindi, parasn alp gitti. Ertesi gn Ezize D ari diye
bir arkadayla beraber geldi:
Rica ediyoruz bize iki bin lira daha ver, birlikte dkkn
aacaz. Tabii sen de ortaksn. Senin oluk ocuun var, senin de
kazanman lazm.
D rt bin liralarn alp gittiler. Bir iki yl sonra beni dkkna
ardlar. Paralar hesapladlar, bana bin lira kr dt. Onu
bana vermediler, ortaklm yedi bin liraya kardlar.
Bir yl sonra yeniden haber gnderdiler, gittim. Birka anak
mlek ve ocuk ekeri dnda bir ey kalmamt, dkknda. V e
resiye defterleri ve hesaplar getirdiler:
bin lira civarnda veresiye verdik, dediler. Onu da sen
topla senin olsun.
brahimin dediine gre paralar Aziz yemiti. Dkkndaki mal
lar eve gtrdm, drt bin liram gitti ve parasz kalan ben oldum.
1948de komnistlere katldm zaman bin liram vard.
Onu da komnistler her defasnda beni kandrp aldlar. En so
nunda Keyann anasnn kolundaki bilezikleri de sattm, yolda
lara harcadm.
Beni zaten herkes kandryordu. Herkes benden para arpyordu.
nk herkese inanyor, beni kandracaklar aklma gelmiyordu.
S u r i y e de H u s n i

Zaim

Dnemi

1948de Albay Hsni Zaim , cum hurbakan kr Kuvvetliyi

bir darbeyle devirip yerine geti. Askeri bir ynetim kuruldu.
Husni Zaim birka ay sonra kendisini mareal ilan etti. O dnem
294

de askeri ynetim insanlara korkun bir terr estirdi. Korku ve

phe herkesi sindirmiti.
M uhsin Berazi babakan, Husni Berazi Halep valisi oldu. O r
du iinde en etkili grevler Krtlere verildi. Yani isteseler Kiirt
devleti bile ilan edebilirlerdi, ama korkaktlar. K rt ismini hibir
zaman gndemde tutmadlar.
Krdn btn istemleri unutuldu. Verdikleri szleri tutmadlar.
Kom nistlerin dnda herkes, yeni ynetim in bir eyler getire
ceine inanm t. Birka gn sonra Husni Zairn, Kral Farukun
otom obiliyle Kahire sokaklarnda dolat. Anladk ki adam Arap
milliyetisiydi ve Krtlere bir hak vermesi sz konusu deildi.
Bir bakm a, Suriye bize mecburdu. Bu yzden isteklerimiz konu
sunda baskya devam ettik. Biz demokrat, eit bir sistemin gelmesi
ile baskc, smrc ve babo dzenin sona ereceini sanyor
duk. yle olmad. Halep valisi Husni Berazi, Krt ileri gelenlerini
ararak Trkiyeye ynelik isteklerden vazgeilmesini ve konso
losluklara giderek, artk Krt faaliyetlerde bulunmayacaklarna
dair teminat vermemizi istedi. Aksi halde Krtleri kendileri yaka
layp Trk devletine teslim edeceklerdi. Bu basklara dayanamayan
birok Krt, Trk konsolosluklarna giderek imza verdi.
Bu olay biz Krtlerin iine yldrm gibi dt. Kimlerin kon
soloslua gittiini bilmiyorduk. Bunun zerine bir ar yaptm ve
Amudda toplandk. ounluk kararyla Konsoloslua gidenle
rin bizi balayam ayacan ve Krt ismini ku llan am ayacan a
dair bir bildiri yazp datacaktk, tleri bir tarihte yeniden topla
np son karar alacaktk.
O srada H alepe gidecek olan Y usf Hac Ersan, Reid Kurda,
H alebe gitmiken yazdmz bildiriyi basp size gndereyim, siz
de datn, demi.
Reid, kararlar yazp vermi. Y usf da basp dnte beraber
getirmi. Bir ksmn datmas iin Osm an Sebrinin olu W elato ya vermi. W elato, Derbesiyede bildirileri datm, bir tane de
Qedri Beyin kapsna atm. O da bildiriyi polise vermi, Bildi
riyi datann O sm an Sebri ve olu W elato olduunu sanyorum ,
demi. Polis ikisini tutuklayp hapishaneye tkt.
Y u sf Hac Ersan ise bildirileri datmadan nce Mhemed
*95

Eliye gidip grn sorunca, Mhemed Eli kzarak, Peki bize

danmadan neden yaptnz? Bize gvenmiyor musunuz? Yeni bir
karar almadan, datlmasndan yana deilim , demi.
Mhemed Eli de D oktor N azife giderek durumu anlatm.
D oktor da kzarak, Bu yaptnz ocukluktur. Haberimiz olm a
dan neden bu ileri yapyorsunuz? Bunlarn datlmasn istemi
yorum , cevabn vermi.
Bunun zerine Yusf Hac Ersan postaneden Osm an Sebriye
bir yldrm telgraf ekerek, W elatoya verdiim paralar harca
m asn, haberini gndermi.
Osman Sebri, telgraf Qedri Beyin gnderdiini ve bildirilerin
basmn kendisinin stne ykm ak istediini sanarak, telgraf po
lis efine vermi. te, demi, Qedri Bey benle olumu tutuk
latmak iin bize telgraf gndermi. Bu bir kom plodur.
Polis efi W elatoya:
Peki Yusf Hac Ersann sende ne gibi paras var, diye sor
mu.
W elato ise, Bu Cemil Paalarn oyunudur, diye cevap ver
mi. Polis W elatoyu alp Amuda gtrm. Y usf Hac Ersan tu
tuklannca doruyu anlatm. Reit Kurd, Yusf, Osman Sebri ve
W elatoyu ikence ve dayaktan sonra Meze cezaevine attlar. O ra
da ok sayda yurtsever ve komnist tutuklu vard.
O srada ben, buday ticareti yapyordum ve T ilk oerdeydim.
Bu ite benim adm gemedi ve kurtuldum. Onlarn iinde deil
dim ama ilk toplanty ben yapmtm. Bildiriler datlmad ama
aramzda ikilik kmt bile. Sradan kyller ve yurtseverler biz
den yana tavr ald. Bunlarla K rt zengin ve ileri gelenlerine kar
koymaya baladk.
Tam o dnemde Beyim b ku iirimi yazdm ve dattm.
Sonradan divanmda da basld.
Trk konsolosluuna gitmek Krt ulusuna Krt aa ve beyle
rinin yapt onursuz bir davrant. O gnden sonra bu aa ve
beylerin insanlar arasndaki deeri azald. nk onlar binlerce
Krdn katili olan elleri skmlard. Ve bu, Krt feodallerinin so
nu oldu. Bir Krt atasznde denildii gibi, Bykler klc sal
laynca, kkler sopaya sarld.
2.96

D rt ay sonra Husni Zaim ve Muhsin Berazi darbe sonucu l

drld ve bunun gnah Ki'rtlerden soruldu. Hsni Berazi, T r
kiyeye kat. Henawi cum hurbakan oldu. H ibir ey deimedi
ve hatta durum giderek ktleti.
Bu darbeden sonra Suriye gazeteleri Krt Devleti ykld di
ye, balk atyorlard. Husni Zaim ve Muhsin Berazi, Krt deil
diler ama Krdistanlydlar. Gerekten de eer Krtler ilerini bil
seydi, Suriyede bir Krt devleti kurmak o kadar zor deildi.
ok gemeden Albay Edip iekli yeni bir darbeyle ibana
geldi. Henavvi Beyruta kat. Berazilerden biri, nceki darbede
ldrlen Hsn Zaim ve Muhsin Berazinin intikamm ald; Henawiyi ldrd. Edip iekli onu ksa srede cezaevinden kur
tard. ieklinin annesi de bir Krtt. O nlara Aalar derlerdi.
Bunlar kim olursa olsun, Suriye halk onlardan ok bask ve
zulm grd. lke iin kara gnlerdi o gnler. kence, falaka,
rvet ve hukuksuzluk her yan sarmt. lke tam anlamyla ka
busu yayordu.
Ama Suriye halk bu zulm ortamn ksa srede bertaraf et
mesini bildi. Kan dkc diktatrl benimsemedi ve yalnz b
rakt. Bu mcadelede en byk pay Suriye Kom nist Partisinindir. Kom nistler, iekli diktatrlne kar die di direndiler.
ok sayda kom nist can verdi. Zindanlar onlarla doldu tat.
Diktatrl ykm ak iin her trl faaliyeti yrttler. Feodaliz
me ve hakszla kar durdular.
Cezaevinde Krt yurtseverleri ve komnistler dost idi. Duvar
lara vurarak haberleiyorduk. eride politik tartm alar yapyor,
olaylar birbirimize anlatyorduk. Cezaevlerinde onlarca erkek ve
kadn sorgusuz sualsiz ldrldler. Ama Suriyenin yiit kom
nistleri, yine en nde mcadelelerine devam ediyor, iktidar gle
rini zor durumda brakyordu. Kom nistler, mcadele alann hi
bir zaman terk etmediler.
Tutuklanm
1 9 4 9 da kr Kuvvetli cum hurbakan idi, parlamentoda bir
ka tane de K rt milletvekili vard. O dnemde ilk kez tutuklan
*97

dm. Sami Sansul, Kaml emniyet amiriydi. Vali, Hamid Amiriydi. Amiri ile olduka iyi dosttum . nk kendisi edebiyat ve
iiri seven biriydi. Bir ksm Arapa iiri ezbere okurdu.
Bir gn Evdrehman Aa bana iki ocukla bir not gnderdi:
Senden, bir yolunu bulup, bu iki ocuu okula kaydetmeni
rica ediyorum, diye yazyordu.
Suriyede ok sayda Krt nfus ktne yazl deildi ve o
yzden okullara kaydedilmiyorlard. Okula kaydolabilmeleri iin
valiye gitmem, bir yaz almam gerekiyordu. Bylece iki ocuk
okula kaydolabileceklerdi. A m irinin yanna gidince, Bunlar e
kyann, soyguncunun ocu klar, dedi. O kullara bunlarn aln
masn istemiyorum.
ok kzdm. Onun anlad dilden cevap verdim:
Hamid Bey, senin baban atan da belki ekya veya hrszd.
Ama bugn sen vali olmusun. Haydi diyelim ki bunlarn babas
ekya veya hrsz, yarn bunlarn filozof veya air olm ayacaklar
ne malum?
ok alnd. Birka defa, Benim babam? Benim babam ? diye
sylendi.
Evet senin baban!..
ok sinirlendiini hissettim. Bunu bir gn bana deteceini bi
liyordum.
Birka gn sonra benle Ehned Nami, Nedim Baytarn evine
oturmaya gittik. Dnte iki uzun boylu gencin bizi takip ettiini
fark ettim. Tam benim kapnn nnde klar gzmze aktlar:
Kprdamayn! Polis!
Yolumuzu kestiler. Kimliklerini gsterdiler, bizim kimliklerimi
zi aldlar. Yarn gelir karakoldan kimliklerinizi alrsnz, dediler.
Ertesi gn karakola gittiimizde, Siz komnizm propagandas
yapyorsunuz, dediler. Ehmed Nami yeminle, inkrla zor bela kim
liklerimizi geri alabildi. Anladm ki bu i bununla bitmeyecek. Eve
gittim, kitaplar topladm ve saklamas iin askeri grevli birine ver
dim. ok gemeden ei geldi, Rica ederim, dedi, gelin kitaplarn
z gtrn. Bizden pheleniyorlar. Yakalanmasndan korkuyoruz.
Gece vakti nereye gtrebilirdim ki... Yaknda bizim ara sra
kullandmz bo bir eve koyduktan sonra geri dnp uyudum.
2.98

Sabaha kar kapnn sesi ile uyandm. Dardakiler baryordu:

Kapy an, polis!
Kapy anca ne grelim? Polis ve askerler panzerleri ve tfek
leri ile etraf sarm lar. Kapy anca ieriye dalp aramaya bala
dlar, ama bir ey bulamadlar. Ev sahibi:
Yandaki bu ev de onlarn. Anahtar da kadnlarda, dedi.
Kadnlar, Anahtar kaybettik, dediler. Sami Sensul bir pen
cereyi krp kapy at. Byk antay grnce hemen etrafna
toplandlar, kk anta gzden kat. O gnlerde bende misafir
olan yeenim Eyan hemen kk antann stne oturup etei
nin altnda saklad.
Kk antann yakalanacandan korkuyordum. Ancak onu
gremediler. Byk antada bulunan atm civarnda Krte kita
b alp gtrdler. Bu arada beni de beraberlerinde gtrdler,
ama yolun yarsnda kimliimi alp beni geri gnderdiler. Yarn
gel, kimliini a l, dediler.
Dndmde evdekiler kk antada ne var ne yok hepsini
yakm lard. antada M ehabadla olan yazm alar, Qadi ile Barzaninin fotoraflar ve dier rgtsel dokmanlarmz vard.
Tesadfen o dnem Krt milletvekili olan ve am dan gelen
Hesen H aco Aa ile H ac Evdlkerim, D oktor N afizde misafirdi
ler. D oktor, olay onlara anlatm. Sabah erkenden geldiler:
Ham id Beye gidelim, dediler, yoksa seni ieri atarlar.
Hamid Beye gidince, ok ciddi ve kesin konutular:
Cegerxw ne byle davranmanza raz olamayz. Sizin bin
lerce sanatnz, airiniz var. Bunlar istediini yazp iziyor. Bizim
var yok bir Cegerxwn. Onu da rahat brakmyorsunuz.
Vali hikyeyi onlara anlatt:
Cegerxwn, komnistlere ok yakn. Her yerde komnizm
propagandas yapyor. Kulama kanunlara aykr eyler yapt
na dair ikyetler geliyor. imdi bana komnist olmadn syle
sin, onu brakaym .
Cevap verdim:
imdiye kadar ka komnist yakaladn ki, beni de yakal
yorsun?
199

Sonra telefon etti:

Hesen Aa ile H ac Evdlkerim in hatr iin bu defa affedin.
Brakn evine gitsin.
Dar knca, polise gidip kimliimi aldm ama kitaplarm ala
madm.
Dorusu Cizre halk komiinistlemiti. H atta ok sayda insan
komnist partisine ye olmutu. Bana gelenlere komnistlere katl
malarn ve Krt sorununun zm iin komnistlerle alm ala
rn tlyordum.
Ayn yl M ixanian ile Beyruttan Kam lya gelen Ermeni Erakel
birka defa ziyaretime geldiler. Birlikte fotoraflar ektik. Bana
Stalinin bir fotorafn hediye ettiler. Komnistler, bana sayg du
yuyor, deer veriyorlard. Daha sonra Erakel, birok defa beni n
der konumundaki yoldalaryla gizlice grtrd.
Ama Hamid Beyin, benim ona verdiim sert ve kararl cevabm
ve babas lakkndaki grmn intikamn alacan biliyordum.
Hamid Bey bu niyetini aka sylemiyordu.
Hamid Bey, eskiden iyi dostumdu. Birinde bana bir iyilik yap
mak istedi. Bana, D oktor Nafiz, eydann birka bin liras var,
ev satn alm ak istiyor, dedi. stersen hkmet binasndan Amud
yoluna kadar metresini yarm liradan sana verelim. imdi valiyim,
kolaylk salarm, ucuz da veririm , dedi. Cevap olarak, H am it
Bey dedim, Ben Van G lnn stnde bir ev yeri ayarladm. Bu
ralarda ev alp ne yapacam .
Yahu Krdistan kurduun zaman halkna bedava verirsin.
Daha iyi ya!..
Arsay almak istemedim, dediklerine bo verdim. Ne kadar ca
hilce davrandm imdi daha iyi anlyorum. Hamid Bey benden
daha ileri ve daha akllyd. Bense inat, dar grl ve duygusal
dm. Onurum ve inandm dncelerim uruna her eyimi feda
ediyordum, kiisel karlarm ayaklar altna alyordum; benim ve
yaknlarmn karlarn hibir zaman dnmyordum.
Daha dorusu ben o dnemin reel artlarn kendi kiisel konu
mumla btnletiremiyordum. Aalar, feodaller ve eyhler kadar hal
kn dilinden anlamyordum. Biz alt kesim insan varln g demek
300

olduunu, henz kestirememitik. Sekin diye bildiimiz M arx bi

le hl anlayamamtk. Dman ve dostu birbirinden ayrmam,
gzmz kapal, zifiri bir karanln iinde dolanyorduk.
Suriye Barlar
1 9 5 0 de Avukat brahim Hemzavviden bir mektup aldm.
Sizden dnya barlar iin almanz rica ediyorum, diye
rek, mektubunu, Adn, Suriye bar hareketini destekleyenler
arasna yazmak istiyoruz, szleriyle bitiriyordu.
H i dnmeden cevap verdim:
Benim iin, barlarla ve senin gibi arkadalarla almak
onurdur.
Birka defa Suriye bar yanllarnn toplantlarna katldm.
Emperyalizme ve gericilie kar ok deerli kararlar alnd.
am da binlerce imza topland ve dnyadaki dier bar glere
gnderildi.
Dncelerimi yeniledim ve yeni bir mcadelenin iine girdim.
Eskiyi geride brakarak, yurtseverlik, zgrlk ve bar iin ileri
ye yeni adm lar attm . Yeniden cesaret ve ilham aldm. Artk dev
letle ve feodallerle ilikimi kestim.
Boleviklerle alm ak istemeyen arkadalar, bar hareketine
ekiyor, dolayl olarak Boleviklerle bir araya getiriyordum. Hac
exmuz Girzini, Ehmed N am i, M ele H esib, M ele Evdlmecid ve
Osman Sebri gibilerini bar hareketine ektim . Ayn zamanda
Trkiyeden Reid H em o, Ali H oca, evvket Henan, Xelil M hemed, H opkal M iflim brahim i de Ehmed M uhefelle tantrdm.
Bu arkadalar da partiye kazann, dedim. Bylece Krt da
larnda da etkili olursunuz. Ayn zamanda Rem o ve Osman b
rahim in de harekete katlmasn saladm. Ksa srede Cizrede
ok taraftar kazandk. Gelitik ve rgtlendik. Krdistann her
yanna sesimizi duyurduk. Boleviklik, Sovyet hayranl ve Krt
ulusalcl gnllerde yer etti. Bazen arkadalarm M ele exmuz
ve Mele Hesib beni uyaryor, Kom nistler Krt sorununu ze
mezler. O nlar, Krt ulusunun haklan konusunda tutarl deil,
hatta senin ahsna kar bile muhalefet ederler, diyorlard. Ben
301

ise, Onu bize kar olanlar uyduruyor, inanm ayn, deyip, g

rlerine kar kyordum.
Onlar bir defasnda am daki bir toplantya gtrdm. O ra
da Krt sorunu hakknda da konuuldu. Arkadalarm bu toplan
tdan olduka memnun ayrldlar. Benim aleyhime kan sylenti
lerin nedenini ise ok sonradan rendim.
ok defa pasaportsuz ve gizli olarak barlarn toplantlar
na, Beyruta gittim. ok zahmet ekiyordum, zor durumlarda ka
lyordum ama her defasnda Cizreye memnun dnyordum. Bey
ruta gidilerimden n hl ok iyi hatrlyorum.
Birinde arkadalar Beyruta gitmem iin bana krk lira verdiler.
Bir kamyona binip H alepe gittim. H alepteki arkadalar beni Bey
ruta gndereceklerdi. Sorumlu olan Anton arkada, Yoldalarn
hepsi gitti, artk sen gidemezsin, dedi. En iyisi geri dnm en.
Ben daha nce 2 5 lira karl anlatm bir ofrn beni Bey
ruta geireceini anlattm . Bu ofr hikyesini A ntona anlatnca,
yi o zaman birka arkada daha beraber gt r, dedi.
Hal ve hareketlerinden, A ntonun benim toplantya katlmam
istemediini kardm . Ama onu bu dnceye kim getirmiti bil
miyorum. Kendisinden on lira alp yola koyuldum. Snra geldii
mizde otobs ofr, Seni grmemeleri iin adrlarn iinde
saklayacam , dedi.
Belli ki rvet vermek yerine, paray kndisine almak istiyordu:
Yahu ben ocuk muyum, beni oraya buraya saklyorsun?
diye kzdm. Sana paray, beni serbest geiresin diye verdim.
O zaman kimliini bana ver. Eer sorarlarsa ben Beyrut Krdyim, kimliimi kaybettim , yeni kimlik karm ak iin gidiyo
rum, diyeceksin.
Askeri yetkili benden kimliimi sorunca, ofrn bana anlat
tklarn syledim.
Bir daha byle olm asn, dedi. Her zaman ansn olmaz.
Efendim, biz Krtler derbederiz; bazen am da, bazen M u
sulda, bazen Beyruttayz. Allah iin nerede kalacamz biz de
ardk.
Amuddan Evdlhelim Kufreyi tanyor musun? Orada epey
kaldm, ok adan ranrm, diye sordu.
301

Ben de birok M ardinli ailenin adn saydm. Onun tandkla

rn benim de tandm anlatmaya altm bylece.
Snr geip Beyruta gittim . Konferansn konusu, Ortadou
ve Uzakdou H alklar idi. Toplant Paris O telindeydi. M sr,
Sudan, rdn, Suriye, Filistin, Lbnan, ran ve dier birok lke
den insanlar vard. Ulusal kurtulu savalar ve ayaklanan halklar
konusunda uzun tartm alar oldu. rdn delegesi sz aldnda
beni ok zen eyler syledi:
Bugn Irakn kuzeyinde ikinci bir srail kurulmak isteniyor.
O anda kalkp ona gereken cevab vermek istedim ama Ehmed
Muhefel elini dizime koydu:
Bunun gibi adam lar, bu toplantnn sabote olmasn istiyor
lar, bunlar Baasdrlar. Bu toplant dalrsa sorumlu biz olm a
yalm, diyerek, beni engelledi.
Arkasndan Suriyeli M iinir Reis Bey konutu:
Biz halklarn zgr, bamsz ve eit olmasn istiyoruz. Bu
na Krtler de dahildir.
Ynn bana dnd:
Bu konuda byk airimiz Cegerxwn rahat olsun.
Baz konum alar ok houma gitti. Ama yine de rdn delege
sine sert bir cevap vermek isterdim. Bizimle Baaslar arasnda
ok derin ayrlklar vard. rnein Filistin kelimesi geerken,
Arap Filistin denilmesinde srar ediyorlard. Komnistler ise
Filistinin Arap kesim i tabirini kullanmay uygun buluyordu.
Toplantlarla ilgili haberlerde benimle ilgili yerler ve fotoraf
lar da birka defa basld. Bu toplantlarda tran ve M sr temsilci
leri ok etkili idiler. Onlarn ok ileri ve daha dzeyli olduklarn
kabul etmem gerek. Birinde M sr delegesi, Artk in tannmal,
an Kay ekin Form ozasn tanm am alyz, dedi.
Iran delegesi konumasnda Krt sorununa ska deindi ve
Krtlerin ulusal haklarn savundu. Konumas srasnda elimi kal
drp: Selam Iran halkna! dedim, lranl delegede selamm ald:
Selam Kiirdistan halkna!
Bu olay delegeleri ok etkiledi. Belli ki siz birbirinize yakns
nz dediler. Cevap verdim:
Dorudur, biz iki halk ayn kkteniz. Ama lranllar sizden
303

ilerde. Siz, bizim kendi dilimizde bar bile savunmamz istemi

yorsunuz. Dilimizin konuulmasna bile tahammlszsnz.
Krt sorununda komnistler Baaslardan ok ekiniyordu,
Krt varlnn bile gndeme gelmesini istemiyorlard. M nir Bey,
komnist olm am asna, belki de Arap milliyetisi olmasna ra
men, Krt sorununu gndeme getirdi. Ama Msrl ve Iranl dele
ge daha yrekliydi, bu konuda. Iranl aka syledi:
Biz ve Krtler kardeiz, Krt ulusu en yakn zamanda hak
larna kavusun isteriz. Krt de bir ulustur, hak ve lkesine sahip
olmal.
Bu toplantlarda, Krt ii ve kylsnn adn kullanam a
m aktan, haritalarda lkemin kendi adyla yerinin olmamasna
zlyordum. Devletsiz ve haritaszdk.
ikinci

Gidiim

Bu kez tanmadm bir genle snr gizli geip toplantya ka

tlacaktk. Snra yakn bir yerde otobsten inip bir kye gittik.
Bir adama bize yolu gstermesi iin para verdik. Kprye gelince
arkadam yukar trmand, beni de elimdei tutup yukar ekti.
Tren kprsnn stnden yryerek karya getik. Kpry
geince bir arabaya binip Beyruta gittik.
Kprye gelince Suriye askeri bizi grd, ilerinden biri atna
bindi ve bize yneldi. Ama daha yakna gelemeden otom obil ga
za bast, bizi uzaklatrd.
Yamur yayordu, korunm ak iin atkm bama rtmtm.
Islaklk boynuma kadar krmzya kesmiti. O halimle kom nist
lerin gazetesine gittim. Bu perian halinle toplantya katlman
doru olmaz yolda, dediler. Elbiseni dei, banyo yap, yeni
ayakkab al; ondan sonra toplantya git.
Arkadalar topu topu krk lira verdiler. Bununla ne yapabi
lirim?
Sen iin orasna karm a. Git satn al. Hangi otelde kalyor
sun?
Miluk.
Miluk adn duyunca arkadana, Bu arkada temiz bir otele
304

gt r, dedi. Beni Savvvaya gtrdler, ki gecelii sekiz lirayd.

Eskilerimi karp yeni elbise ve yeni ayakkablar giydim. Eski
ayakkablarm yamalyd. amur ve yamurdan tr yamalar
yumuam, dmt. Dolaysyla delik deikti.
Sabah erkenden bir garson geldi:
Efendim kahvaltnz Arap m istiyorsunuz yoksa Fransz m?
Arap kahvaltsn ok yedim, bu defa Fransz olsun, dedim.
Kahvalt gelince piman oldum ama i iten gemiti. Bir par
a kuru sert ekm ek, reel ve biskvi vard. Karnn doymad. Bir
an nce kp baka yerde Arap kahvalts yapmak istedim. O
arada arkadam bana haber verdi. Ffazrlan. Suriyeye gidiyor
sun.
imdi hatrlam yorum neden gittiimi. Ama hemen yola ktk.
H umus-Baalbek yolundan Suriyeye gittik.
M iluk otelindeyken, sabah erkenden bir kz geldi. Gayet kibar
bir ekilde sordu:
Byk air Cegerxwn siz misiniz efendim?
Evet .benim, ama byk deilim, henz gencim.
Kz gld:
Benimle gelir misiniz?
Gzel kzn arkasndan yrdm. Epey sokak ve cadde getik
ten sonra:
Sokan bandaki genci gryor musunuz? dedi.
Evet gryorum.
Onun yanna gelince onunla gideceksiniz, o sizi istediiniz
yere gtrr.
Gencin yanma gelince kz yoluna devam etti. Adam nm sra
yrd. Bir eve girince arkadalarm n orada olduunu grdm.
nc

Gidiim

Ben, Reid Kurd ve Reid Hesari birlikte am a, Mustefa

Em ine gittik. Bize bir otom obil ayarlad, yanmza da bir klavuz
verdi. Gmre gelince bizi indirdi:
Bundan sonra yryerek Hilvva kyne gidin. Kyde ekib
Ersilann evine gideceksiniz. Oradan da Beyruta gidersiniz, artk.
305

Yol yokutu. Ar olduum iin yokuu karmyordum. ki ar

kadam rahat ve abuk yryorlard. Hep gerilerde kalyordum.
O nlara, Ulan eer yakalanrsam , sizi sylemez miyim? Hele bi
raz yava yryn!.. diyordum.
akayla kark da olsa tehdit edince beklediler. Birlikte ekibin evine gittik. Adam bizi hi dinlemeden telefona sarld, ba
lad saa sola telefon etmeye. Bizi firari Yahudi sanm. lle de
Lbnan polisine vermek istiyor.
Kardeim biz Yahudi deiliz, dedik. Biz Cizre Krdyz.
O zaman sizin H aco Aay tanmanz lazm. O aileden ki
mi tanyorsunuz?
Kk ocuklara kadar adlarn saydk.
Hesenin olu Osman ordu kom utandr, M eselunda otu
rur, dedim.
zr dilerim, sizi tanyamadm, dedikten sonra, telefonla
bir araba ayarlad. Z ehleye kadar bizi gtrecek bir araba iste
dik. Oradan da otobsle Beyruta gidecektik.
Hatrladm kadaryla Reid Kurdle beraber, bizim evre
deki komnistlerle olan sorunlarmz H alit BektaIa konumak
iin Beyruta gelmitik. Ama Cizre sorumlusu Erakel Torbendiyan, Halitle grmemizi istemedi. H alitle grmeniz iin Biz
Arabz demeniz lazm , dedi.
Erakel Yolda, H alit Bektan kendisi Krttr. Yani imdi
gidip Arap olduumuzu sylersek ayp olmaz m? Biz onunla
uzun sre Krtiilk yapm insanlarz.
Erakel bizim H alitle grmemizi engelledi. Bir Hristiyan ar
kada aryor gibi yapyor, ama aramyordu. Bulam adm , diyor
du, yarn bulursam grtrrm .
Bylece aradan gnler geti. Eve gideceimizi syleyince he
men yol paramz verdi.
Artk bizimle iiniz y ok, dedi.
Erakel bizi, Cizredeki durum nedeniyle H alitle grtrm
yordu. Aramzda baz olumsuzluklar vard. Bize kar, suluydu.
Onu eletireceimizi biliyordu. Biz on bin imza toplam, Reid
Kurd adna dnya bar kurultayna gndermitik. Sadece benim
bir kitabm ve Reidin fotorafm gazetede yaynlamlard. R e
306

it K rdn adn Reit T rk diye yazmlard. Biz bu olumsuz

luklarn Cizredeki ynetimden kaynaklandn sanyorduk. Son
radan yanln btn partide olduunu anladk.
O nlar yurtseverlie karyd, ama biz bunu anlamamtk. Ulu
sal kimliini inkr edenler partide ykseliyordu. Bizim gibiler ise
dlanyordu.
Ben

ve K o m n i s t l e r

Suriye Kom nist Partisi ile dostluum 1949 ylnda balad.

1 9 5 7 ylnda ise yollarm z ayrld. Ben onlardan uzaklatm; on
lar da benimle mesafeli olmaya baladlar. Bu konuda bilinmeyen
baz ynleri amam gerekiyor.
1 9 3 7 -3 8 yllarnda Amudda Civankurdu atm. Giysilerimi
zin stne krmz renkli nlk giyiyorduk. rencilere mor elbi
se giydiriyor, omuzlarna ise K rt bayrann renklerini takyor
duk. Kaml askeri yetkilisi bu nedenle okulu kapatt.
Siz kzl giyiyorsunuz, diye azarlad. Kzl, komnist rengidir.
itiraz ettim:
Krmz kan rengidir. Kan dklen Krtlerin simgesidir,
dedim.
Ama inanmad veya inanmak istemedi. Yine anlattm gibi
kinci Dnya Sava srasnda ben, yoldalarn sempatizanydm,
Hitleri hi sevmezdim. Bunu Dilbera Cenge iirinde de belirttim.
Birinci Divanmda her zaman aa, bey ve eyhlere kar olduumu
edebi olarak ortaya koydum. Ama o zamanlar komnistlik, eit
lik, ilericilik bilinmiyordu veya en azndan biz bilmiyorduk.
1 9 4 9 da komnistlere katldm, btn gcm ve yreimle on
lardan yana oldum. Onlarn baars iin, ideallerim iin, ilerici
dnceler iin propaganda yaptm. Krtler, Bolevik Partisine
girsin, bu partide lkesinin zgrl iin alsn istedim. Ama
cm, lkeme eit bir dzen gelmesiydi.
Beni aralarna alm am alarna ramen kom nistler, fotorafm
gazetelerinde basyor, iirlerimi yazyor, beni Byk Krt airi
diye vyorlard. Her toplant ve kararlarnda benim yerim en
ndeydi. O dnemde kendim iin de, onlar iin de vnlecek a
lmalar yaptm. Kom nist Partide sradan bir taraftardan farkm
37

yoktu. Ancak tam bir profesyonel gibi alyordum. Ynetim or

ganlar ve kararlarn sorumluluu onlara aitti. Ynetim organla
rnda hi grev almadm.
Komnistlerin bile yapamad ar ve zor ilere koardm. B a
z Arap emerlerden bile ba toplayacak kadar ileri gitmitim.
Yayn organlarn Kaml arsnda elime alr, byk zahmetler
le satardm. Bu dncelerim nedeniyle defalarca cezaevine girip
ktm , ikence grdm. O nlara verdiim yemek, yatma gibi feda
krlklar da saymyorum.
1954te brahim Bekirle birlikte, onlarn talebi zerine veya
kendi isteimizle, komnistlerin listesinden milletvekili aday ol
duk. Ben de dahil, hepimiz oylarn brahim Bekire kmas iin a
ltk. Ama benim oylarm ondan fazla kt. Bu seimde birok
yolda bana kar adeta savat. Parti sorumlusu Erakei bir kere
sinde arkadalara sormu, Krtlern arasnda kim daha etkili, biz
mi, Cegerxwtn m i? Arkadalar, Kendinizi Cegerxwnle kar
latrmanz ok ayp, demiler. Yine bir toplantda Ehmed M lefel ile brahim, baz arkadalardan sormular, Bu evrede biz mi
daha etkiliyiz, Cegerxwn m i? Toplantdakiler, Elbet Cegerxwn
bizden daha tannm biridir, ama o komnist deil,'milliyetidir,
demiler. Bunun zerine Ehmedle brahim, Onun partili olm ad
n biliyoruz, demiler, Oy getirsin diye aday yaptk.
Bu arkadalarn bana cephe almalarnn nedenini ksaca yle
aklayabilirim:
I- Partinin n saflarnda birka yeteneksiz insan vard, on
lar benim almama ayak uyduramyorlard.
II- Cizrede ve Suriyenin geni bir kesiminde ye ve sempati
zanlarn ounluu K rtt. O nlar partinin sonradan bir Krt
partisine dnmesinden korkuyorlard.
Bir keresinde Evdlkerim Teyare geldi, Cizredekiler komnist
deil Krttr, nk bir Arap yeleri bile yok, dedi. Bunun ze
rine, imdiye kadar parti Krtlerin elindeydi, biz ok sayda Krt
ye kazandk. imdi senin elinde, sen de Araplar kazan, dedim.
Krtlerin komnistlerin iinde rgtlenmesinin nedenleri de
unlardr:
308

I- Krtlere korkun bir miJli bask vard. Bu milli bask ko

mnistlere kar olanlar dahi incitmid.
II- Araplar bedevi idiler; aann, beyin, patronun zulm
nedir bilmiyorlard. Onlar ynetenlerle aralarnda derin
uurumlar yoktu ve belli bir bar vard.
III- Zam anla Krt aydnlar, Krt derebeylerinin tehirinde
ok etkili olmulard. K rt aydnlar ve airleri M arksist
olm asalar da, halk politize etmi, uyandrmtlar.
IV- O kum a yazma ve eitim bakmndan Araplardan ileriy
dik.
Daha birok sebepten dolay Krtler komnistlerin sempatiza
nydlar. rgtlenm e ve birlik ynnden K rtler, Araplardan epey
ilerde idi.
Birinde brahim le birlikte bir Arap tandn evinde oturuyor
duk. Biri seimle ilgili gelip, Haydi Kamlya gidelim, dedi. Val
lahi para verirseniz gelirim, dedi adam, Eer oy vermekse sorun,
zaten komnistler evimde oturuyor, tm oylarm onlara verece
im . Adam oylarn aka satt ve bize vermedi. Yolda brahim,
Erkele, Eer seilirsek, seimden sonra otom obil alp arkasna
Krt bayra asacam ve Krt Milletvekili diye yazacam, dedi.
Bu kzgnca sylenmi szlerden bile yalnzca Krtlerin bizlere
oy verdii anlalyordu. brahim de partinin sadece Krtlerin iin
de varolduunu ve Araplarn partide yer almadn ima etmek isti
yordu. Elbet bu etki de Cegerxwnin almasyla gereklemiti.
Bu nedenle partinin yredeki yneticileri Araplarn iinde al
ma yapacaklarna, bizimle ve Krtiilk dnceleriyle urayor
lard. Bu sadece Cizrede deil, her alanda byleydi. Partide ilerle
mek isteyen K rtler, ancak K rt dmanl yaparak ynetim ka
demelerine gelebilecektik. Krtlere, ovenist, Krt, aalarn,
emperyalizmin ibirlikisi yaktrm alarn yapyor, Cegerxwn
kendini H alit Bektatan daha byk gryor diyorlard. Sadece
beni deil, Krtiilk kokusu gelen herkesi partiden atyorlard.
Ayn zamanda parti iinde Krtlere yakn olan Arap, Ermeni ve
Sryani arkadalar da uzaklatrmlard.
Bize kar olan Krtler ise kariyer dkn ve kendi ulusunun
309

karn dnmeyen birtakm korkaklard. Bugn henz yeni

uyanan eski komnist Rem o, zeletirisini yle vermektedir:
Keke o zaman Krt olsaydm ve Filistine dokuz sava
gndereceime, Krt ulusal savana bir sava gnderseydim. O
zamanlar tm gcmle Cegerxwn ve arkadalarnn karsna di
kildim. Ben olm asam , Cizreli Krtler partide etkili olurlard.
Parti iinde Cegerxw ne veya onun gibilerine kar olm ak ko
mnistlere zarar m verdi, yarar m? Krt dmanl yapmak ve
ya kendi ulusunu inkr etmek M arksizm -Leninizm in neresinde
yazar? Krt yurtseverleriyle uramak yerine, feodallerle ve em
peryalistlerle uramak daha yerinde deil midir? Bu sorularn ce
vabn tarih elbet verecektir.
Benim dnceme gre, bu gibi korkular ve bilinsizlik, kom
nist dnceye yakmaz. Rero herkesten nce, Ben Krt deil
komnist olduum iin btn uluslarn zgr ve bamsz olm a
sndan yanaym. Elbet Krtler de bir ulustur ve benim ulusumdur;
ulusumun btn uluslardan nce zgr ve bamsz olmasn iste
mek en doal hakkm dr. Bu zgrlk, komnistlerin ncln
de ve orak ekili bayra ekerek olm al. Neden Krdm de
mekten korkaym? Krt de tpk dier uluslar gibi bamszln
kazanm al, deseydi, ona bir itirazm elbet olmazd.
Rem o, her ne kadar Ben Krt olam adm , hep onlara kar o l
dum , diyorsa da, arkadalar yine de, Siz Krtsnz, M ark
sist deilsiniz demekten vazgemediler. Bu hi mantkl bir ge
reke deil. Biz Krt deiliz desek de, Kiirdz. Kendimizi krk
suyla ykasak da, Ki'rdz. Elbet gn gelecek ve Krtlmz da
ha yiite syleyeceiz. H atta, Ben Krdm, Krt iin alrm.
sterse M arksizm hayr desin, diye haykrabileceiz.
Remo Krt halk iin alm asn da kim alsn?.. Biz Krt ay
dnlar Krt halknn zgrl iin almayp bu halk feodalle
re braksak, bundan kimin kr olur?
Oysa komnistler, daha ileri teoriler retip, daha fazla kitlesel
lemek iin alacaklarna, Krtleri partiden nasl uzaklatra
caz diye kafa yordular. Birok yanl ve hatalarla partiyi geriye
gtrdler. En azndan Krtlerin iinde daha fazla gelimesinin
nne getiler.
310

Onlar hata ve zaaflarn aka sylemekten korktular. Onlar,

almalarnn kitlelere hitap etmediini gremediler. Oysa hata ve
zaaflarn grerek zeletiri vermek, komnistlerin prensibidir. Bu
arkadalar bunu yapacaklarna, daha iyi alan arkadalarna sal
drdlar. Yalanlarla ve iftiralarla onlar tkettiler. Saldrdklar insan
lar ise, en iyi alan, onlara yol aan ve onlardan ileri olanlard.
Hatta Rem onun bir arkada bana, Sizin etkinizle arkadalarm
zn gzden dtn ve halk arasnda ezildiini biliyorum, dedi.
Kom nistler sonradan bana aka dmanla baladlar. G e
riciler bir yandan, komnistler bir yandan, beni eletirdiler. te
yandan devlet de ikide bir beni zindana atp ikence ediyordu.
O nlar bana kom nist deil diye saldrrken, devlette beni kom
nist diye yarglyordu. nk benim divanm, gericilie ve emper
yalizme kar yazlmt. te yandan Krt yurtseverleri bana si
tem ediyordu. Krtler, Sen, bizi dladn. Krt genlerini kom
nistlerin yanna ek tin , diyorlard.
Ksacas yandan bana eletiri ve sitem geliyordu. Beni futbol
topu gibi birbirine utluyorlard. En sonunda, Eer yoldanzsam,
neden beni halkn iinde bu kadar tehir ediyorsunuz? dedim.
Eer arkadanz deilsem, neden her iinize beni koturuyorsu
nuz? Ben ya yoldam, ya da deilim. Benimle uramayn. Ben si
zin emirlerinizi dinlemek zorunda deilim. Bu szlerim Remo, Os
man, Erakel gibi arkadalarn arna gitti, daha fazla zerime gel
meye baladlar. Yakn evremi kendilerinden uzaklatrdlar.
En sonunda oyunu ak oynamaya karar verdim:
Ya bizi olduumuz gibi kabul edin, ya da biz ayr bir rgt
kuracaz, dedim. Krt demokrat ve komnistlerinden yeni bir olu
um yaratacaz. Bu oluumda M arksist klasikleri Krte okutaca
z. Ayn zamanda Krt tarihini ve ulusal bilincini de ileyeceiz. Bu
nedenle sonradan birbirimize kt olmayalm. Krtlerin iinde
M arksist reti oka renildiinden, Sovyet sempatisi gelitirile
bilirdi. SKPnin iinde, Irakta olduu gibi bir Krdistan seksiyonu
oluturulmal, bu seksiyon komnistlere bal olarak almal.
Benim bu nerime ok sert tepkiler geldi. Benim almalardan
ayrldm, nderlie heveslendiimi yaydlar. Blgenin ynetici
leri yanma gelerek, Arkadalar senin partide ye olarak kalmak
311

istediine dair bir mektup yazman istediler, dediler. Eer by

le bir mektup yazarsan biz de senden yana olumlu karar veririz.
Ben de ksa ve z yazdm:
SKPye ye olm ak benim iin onur olacaktr. Canmla ve
ruhumla dmana kar savaacam.
Art niyetliler bu mektubu arptp yaydlar ve benim parti n
derliine kar olduum im ajn yarattlar. Bu pervasz iddialara
bir ksm partili inanm akla beraber, ounluk inanmad. nk
yllardr hizmet verdiim bir partiye dmanlk yapmayacam
biliyorlard.
Remo ve arkadalar; baz yoldalar, zellikle de benim partiye
kazandrdm Mele Ubeydllah ve Mele Reid gibi arkadalar ba
na gnderiyor, onlarn araclyla partiye dmanlk yapmamam
konusunda uyaryordu. Bu tamamen hakszlkt. Ama onlarn am a
c benden daha fazla lai toplayp, daha fazla yalan yaymakt.
Bir gn Huseyn Aay bana gnderdiler. Huseyn Aa sarho
lua verip bana en olmadk eyleri syledi. Rem onun bunlar ne
den yaptn biliyordum. Parti iinde benimle davranan-birka
arkada vard ve Rem o onlar benden soutmak istiyordu. Otele,
Huseyn Aann yanna gittiimde, bir ksm arkada benimle bir
likte geldi. Huseyn bana sadece, Neden ben H alit Bekta gibi
dnmyorum dedin? diye sordu.
Parti senin ve seni gnderenlerin olsun, diye cevap verdim.
imdi karma gemi yalan m sylyorsunuz? H aconun olu
komnist olur da Cegerxwn komnistlere kar olur mu? Huseyn
H aco gelsin bana en olmadk kfrler etsin, olacak ey mi? Ben
sadece sabredeceim, bakalm kim parti dman olacak.
Sonra da partiye kar faaliyetler yrtmem iin Nuri Saidden
on bin lira aldm yaydlar. Kimin sylediini aratrnca Nedim
Baytar gsterdiler. Onun yanna gidince; Xalidgulo kynn
seydasn gsterdiler. Hemen bir araba gnderip adam getirttim.
Xalidgulo kynn seydas, Aha ben, aha siz, dedi. N e zaman
byle bir ey syledim. Utann yahu.
Kim utanr ki?..
O sm anla Rem o, Sovyetierden dnte bana geldiler:
Sana yaptklarmzdan dolay zr dileriz, ltfen bizi bala,

dediler. Komnizmi yeniden camdk. Komnist olmak iin kendi

ulusunu, kendi airini ve aydnn dlamak gerekmez. Biz yanltk,
sen doruydun. Sana kar ok yanllar yaptk, ok gereksiz szler
syledik. Senin mektubunu yanl deerlendirdik. Yalan syledik.
Daha sonra bir yazsnda Rem o:
Daha nce Cegerxwn ve dier yurtsever arkadalarna kar
olumsuz eyler yaptm, diyordu. Eer btn bunlar olmasa
Krt hareketi Cizrede ok daha iyi bir seviyede olurdu. rak taki
Krt cephesine bir sava gndermedik ama Filistine dokuz sa
va gnderdik.
Bu yazsnda Rem o, parti iindeki yanllara kar koyamad
n, arkadalaryla elikiye dmek istemediini, sylyor. Remonun yaptklarnn Marksizmde yeri yoktur ve Leninizmden
uzaktr.
Birinde birka aa, keya ve yolda Havana ayevinden H alit
Bektan evine gtrdm . Amacm biraz sohbet ermekti. Hesen
Aa yar aka sordu, H alit Bey, bu Cegerxw nin elinden nerele
re gidelim, yakamz brakm yor. H alit Bey, aka olduunu an
layamad ve Cegerxwn komnist deildir, dedi.
Sonra szlerini at:
Komnist olduunu sylese de, syledikleri partiyi balamaz.
Bu adam ben H alit Beye gtrmtm ve o akann farknda
olmalyd. H alit Bekta, benim parti yznden ikide bir tutuklan
dm biliyordu. Benim hakkmda sylenen her olumsuz ey,
onun partisine zarar verirdi. Tutuklanm alarm , tehditler, ikence
ler partiye olan yaknltmdand. Parti benim iin zindana atlm
yor ama ben parti iin zindandaydm. Buna ramen H alit Bey,
Cegerxwn kom nist deiPden baka bir sz tanmyordu.
Aramz giderek ald. Aramza dman tarafndan kazlan u
kur giderek derinleti. Bunun zerine evimde oturdum. Arkada
larmla daha fazla kt olm ak istemedim.
Ama unu iyi bilmeliyiz: Biz Krdz, demokratz; klecinin d
man, iinin, kylnn dostuyuz. Biz Krdz; Krt dmanlanntn,
insanlk dmanlarnn dmanyz. Biz Krdz; zgrlk ve bar
tan yanayz. Suriye komnistlerinin iinde veya dnda olmamz bir
ey ifade etmez, biz; gnlmzle ii, kyl ve Krt yurtseverlerinin
3^3

yanndayz. Btn zgrlk ve bar isteyen insanlarn yanndayz.

Biz bu dnyada yayoruz ve baka seeneimiz de yok. Her ne ka
dar Suriye komnistlerinin iindeysek de, biz; yurtsever Krt hareke
tinin, zgrlk ve barn yolunda hepimiz bir ve btnz.
Ksa

Bir A k l a m a

Her eyden nce bizim, kavgasz grltsz bir ekilde, Krt in

sannn taleplerine, ulusuna, vatanna, ii ve kylsne el uzatma
mz gerekir. Krdn karlarn kollayan admlar atmalyz. Krtleri birletirmeyi ve ileri tamay bilmeliyiz. Admlarmz gnn
somur artlarna ve kitlelerin durumuna gre atmalyz. Biz her e
ye ramen, H alit Bey ve arkadalarn kaybetmek istemeyiz. Bize
darlsnlar veya darlm asnlar; btn zgrlk ve bar savalar
na elimizi uzatmak zorundayz.
Biz kozm opolit olm ak istemiyoruz. Biz ovenisr duygularla y
rmek, kleci ve gericiye uak olm ak istemiyoruz. Ama yurtsuz ve
ulussuz da kalm ak, bahar seli gibi aniden akp kaybolmak istemi
yoruz. Ben SKPnin dmanln yapmak yerine, dostluklarn b
ymesini istiyorum. Ve istiyorum ki dnyanm'tm komnist parti
leri ve zgrlk gleri, Krt sorununu iyi tansnlar ve mcadele
mize omuz versinler. Biz, Krtler emperyalizmin ve klecilerin ale
ti olsun istemiyoruz. .Doru yoldan amayalm ve birka kendini
bilmezin ateinde yanmayalm.
Yllara birlikte olduumuz arkadalarm z, ya da ayn dn
celerle yan yana olduumuz arkadalar bize, Mademki Krtlk
yapyorsunuz, Krdistanza gidin, bizden ne istiyorsunuz, diye
aka sylyorlard.
Dorusu Krdistannzda kastedilen neydi hl anlam dei
lim. Trkler, Iranl ve rakllar, bunu sylerse; peki biz nereye gide
ceiz? Suriye aydnlar, Trk, ran, Irak aydnlar, Kurd neto-Krt
yoktur derse, bize de M erihe gidip bir Kiirdistan kurmak m der?
inin, kylnn nderliini yapmaya soyunan bu arkadalar
mz, Krt ve Krdistan szcklerinin birer yalan olduunu var sa
yyordu. O nlara gre, yzyllardr var olan Krt sorununu biz uy
durmutuk.
3 14

Oysa bin yldr K rt var, bin yldr Kiirdistan var. Tarih ve ya

anan olaylar, Krt ve Kiirdistann hayal olmadn gsteriyordu
ve bu bir gereklikti; biz uydurmamtk.
Hepimizin dnya emekilerinin birlii iin alt dorudur.
A ncak, kendi ulusu iin alan, zgr ve bamsz bir lke iin g
zn krpmadan lm kucaklayanlarn, kendi ulusunu ve emek
isini bo verip baka bir ulusu kurtarmak iin feda edilmesi re ka
dar mantkldr? Eer komnist arkadalar, kendi dilimizi bile bo
vermemizi istiyorlarsa, nce onlarn kendi dillerinden vazgemele
ri gerekm iyor mu? yle ya! Onlarn anlayyla bakarsak, yeni bir
dil oluturup konumam z gerek.
Bana gre kom nist arkadalar Krt ulusunun, Krt feodalle
rinin sorunu bizim sorunumuz deil dememeliler. Bizim de ii
miz, kylmz yok mu, bu emeki ounluk iin almayalm m?
Krd igalcinin ve klecinin boyunduruundan kurtarmayalm
m? Krdn akl ve m antkla insanlk dman bu igalcileri lke
lerinden kovup kendi dilleriyle adil ve dem okratik bir lke kurma
ya haklan yok mu? Kiirt insannn SK Pni hatr iin kendi ulusa!
haklarndan vazgemesi doru olur mu? Biz ulusal kurtuluumuzu
bakasna em anet edebilir miyiz? Y a da lkemizin kurtuluu iin
Sovyetleri mi bekleyelim? leri bir Krt komnistinin kp Suri
yede K rt yoktur demesi ayp deil mi? Veya Eer Kiirdistan
iin savayorsanz, Krdistanmza gidin, demek ne kadar akll
ca bir szdr? Bunun kime yarar var?
Bunu sylerken, ne kendimi temize karmaya alyorum, ne de
kimseden ahsm iin bir isteim var. Eski yoldalarm da zmek ni
yetinde deilim. Ancak, yanl bir yolda yrmeye de devam etmek
istemiyorum. Z or bir gece yolculuunda, her yanmz uurum ve di
ken iken, gerekirse yriimemeyi bilmeliyiz. Dmann aleyhimize
kullanabilecei ayrlklar ve yanllar aramzda olmamal.
Her tarafta, tm itenliimizle unlar syleyebilmeliyiz:
Biz Krdz, eitlikiyiz, zgrlkyz; emperyalistlere d
man, dnya halklarna dostuz. Krdz, ama ilericiyiz. Krdn ka
deri, cahilin, aann, derebeyinin elinde olm asn. Kiirdistan para
para kalm asn. Dier milletlerin boyunduruunda olmasn. Biz
Krdz, dnyann btn komnist ve dier ilerici gleriyle birlik
3i5

olm ak istiyoruz. Birlikte alalm. Her birimiz; zamann artlar

na ve gereklerine gre adm atalm.
Biz Krtler, Dounun dostuyuz. Dnyadaki ve lkemizdeki
gericiliin dmanyz. Btn Krt ilericilerine elimizi uzatalm.
lkemizde kendi partimizi kuralm. Dnyann btn zgrlk
glerine dostluk elini uzatalm. Biz Krdiiz ve kendi ulusal ve in
sani haklarmz istiyoruz.
Denge Cotkar

( i f t i nin Se s i )

Cizre ve Krtda komnist Krtleri olarak Denge C o tk ar

adl bir dergiyi iki say yaynladk. Bu dergiyi Cizrede K rt dili ile
basp yaynladk. Ancak nc saynn datm, partili yoldalar
tarafndan engellendi. Bu engelleme, parti nderliinin karar de
ildi. Erakel bana, Eer bu dergi Krt dili ile yaynlanyorsa, onu
ayrca Ermenice ve Siiryanice de yaynlamamz gerek, dedi. Ama
bugne kadar da neden Kiirt dili ile bir yayn organn istemedik
lerini anlam deilim. Elbet baz tahminlerim var. ilki, onlar
Krte bilmediklerinden dolay dergi araclyla dncelerini
yayamayacak ve dolaysyla Krtlerin partide daha ok rgtlen
mesini, glenmesini engelleyemeyeceklerdi, ikinci olarak ise,
Krt milliyetiliinin bu dergi araclyla daha ileri gidecei, o
venizme kayaca endiesi vard. Belki Ermeni ve Sryani yol
dalarn da komnistlerden bir yayn organ istei vard. Ancak
bu istekleri varsa bile, Ermeniler ile Sryanilerin, Krtlerin kendi
dilinde illegal bir yayn organlarnn olmasn neden istem iyorlar
d, henz anlam deilim.
Krtdallar benden bir daktilo istemilerdi. O nlara gnder
dim. Bugne kadar da daktilo bana geri gelmi deil. Daktilonun
nerede olduunu bilmiyorum.
Osman Sebri, Krt dili ile bir takvim bastrd. Ama Erakel en
gelledi ve Krtlerin bir takvim sahibi olmasn nledi. Ayn E ra
kel, Ermeni takvimini kendi elleriyle basp datmt. te yandan
benim divanlarmn satlmasn engelliyorlard. Satlanlarn para
s ise kayboldu. Nereye gittiini ve kimin yediini bilmiyorum.
Bunu partinin Cizre sorumlusu Torbendiya kendi bana m ya Sl 6

pyordu, yoksa partinin merkezi karar m vard, hibir zaman

renemedim.
En sonunda partiden Krte bir yayn karlm as talebinde
bulundum. Bununla birlikte, baz M arksist klasiklerin Krteye
tercmesi, Kiirt sorunu ve tarihi ile ilgili aratrm a ve antolojinin
yazm iin bir kom ite kurulmas taleplerimi bildirdim. Cizreli ar
kadalar, beni kandrm ak iin talebimi am a havale ettiler.
am daki ynetim ise bu isteklerim karsnda aknlk iindeydi.
ay sonra grme kabul ettiler:
Bu istemlerin iin merkez komitesinden karar kmas la
zm, deyip, ii uzattka uzattlar.
Ama ben, nedenini tam olarak bilmesem bile, Cizredeki so
rumlularn beni oradan uzaklatrp, bana kar muhalefeti daha
kolay gelitirmek istediklerini biliyordum. inin ve kylnn
dman mydm? SKPnin dman mydm? M arksist dnceye
aykr ne yapmtm? Bilmiyorum.
Ama unu biliyorum ki, eer parti baarl olsayd, Krtler, Su
riyede sz ve karar sahibi olurlard. Ben komnist olmamama
ramen, feodallere ve gericilie kar mcadele ediyordum. Dere
beyliine, yobazla kar etkin alm alar yrtyordum. Bunu
ilk divanmda aka yaptm. Krt davas iin hayatn kaybeden
feodallere methiye yazdm zamanlarda bile, gericilii ve ibirlikilii mahkm ediyordum. yle grlyordu ki SKP Cizre yne
timi, K rt ii ve kyllerini benden uzaklatrm ak iin elinden
geleni yapyordu. nk ben, Biz Arap deiliz, Krdz ve ulusal
istemlerimiz iin savarz, diyordum. nk dier yoldalar gi
bi, Suriyede Krt yoktur, demiyordum.
nderliin yaknnda yer alanlar, Cizre'de onlardan daha etkili
olmamdan korkuyorlard ve onlar benim etkimi krarak, bunun
parsasn toplayacaklarn sanyorlard. Seimlerde baz yerlerde,
Halkn iinde bizim yerimiz Cegerxwnden daha ilerdedir. Eer
aday olursak ondan daha ok oy alrz, diyorlarmt. Aka beni
olumsuz bir ekilde tehir ediyorlard. Oysa Krt insan beni sever
di. Kylere gittiimizde beni dee, nderleri ise yerlere oturtu
yorlard. Cizre blgesinin sorumlular, halkn iinde benimle boy
liiemiyordu ve bunu kendi aramzdaki her toplantda aka be
3*7

yan ediyorlard. Bazen stlerine, Cegerxwn kendini Halit Bektatan bile stn gryor, diyorlard. H atta daha ileri giderek,
Ceger.\vvn partiye dayanarak kiisel olarak ykselmek istiyor.
Emperyalistler ve gericilerle uzlayor... sulamasn yneltiyorlar
d.
Bu tr yalanlar yalnz yakn evrede yaymyor, parti merkezin
de ve tm Suriyede sylyorlard. imdilerde ortaya kp, Sana
kar yanl yaptk demekle, sadece gnah karyorlar.
Bir toplantda ben, Erakel, Rem o, Aram ve Osman bir araya
gelmitik. Benimle ilgili sorunlar, hata ve zaaflarm konuacak
tk. nder Erakel, Rem oya, Rem o Y old a, dedi, sence ey
dann ne gibi hatalar var? diye sordu. Rem o, Vallahi ahsen
eydann zaaflarn gremiyorum. Ama onun iinde olduu top
lantlarda konumaya cesaret edem iyorum , diye, yantlad.
Osman Yolda, sen ne dnyorsun?
Valla ne diyeyim? Bir kye gitsek onu dee bizi yere otur
tuyorlar.
Ne suum var bunda, okuyucu karar versin. Rem o imdi g
nah karyor. Osman ise Suriye parlamentosunda milletvekili.
Ben ise yemeye ekmek bulamyorum. Onlarn parlamentoya git
mesine kar deilim ve onlara dmanlm da yok. Yalnz O s
manla Rem onun deil, btn ilerici Krtlerin ok yksek mevki
lere gelmesini, parlamentolara girmesini candan isterim.
Tarih, yalnz O sm an'la R em oyu deil, btn insanlar insan
lk dmanlarndan korusun. nancm a gre tek suum(!) vard.
Krt kimliinin yok olup gitmesini, Krt kimliinin egemen ulus
kltrnn iinde kaybolup gitmesini istemiyordum.
Drdnc

Tutuklanmam

Bundan nce hatrlayamayacam kadar ok tutuklandm

anlatmtm. Bir defasnda Osm an Sebri ile birlikte Kam lda tu
tuklandk, ki o zamanlar Adil Siedi polis efi idi. Ben cesaretle ona
kar koymutum. Bu kar kmdan iki gn sonra cezaevine
kondum. Ama hakim brahim brahim bizi serbest brakt.
Polis brosunun yanndan getiimiz zaman polislerden biri,
Adil Bey sizinle grmek istiyor, dedi. Yanna gittik, Sizi kim
3 rs

serbest brakt? diye karak, bizi yeniden tutuklad.

Yeniden hcreye, yani ikencehaneye, hrszlarn ve adli sulu
larn iine atldk. Kapy stmze kapayp gittiler. Ben oradaki
lerden biri kanalyla arkadalara poliste tutuklu olduum haberi
ni gnderdim. ok gemeden brahim brahim in emniyete geldi
ini ve bardn duyduk:
Bunlar kim tutuklad?
Amirimiz getirdi efendim.
D em okrat ve insansever biri olan hakim ok fena kzd:
Kimin emriyle tutukladnz, diye bard. Onlar ben serbest
brakmtm .
Polis sesini karm ad. ok gemeden Adil Bey niformasyla
ieri girdi:
Ben onu savcnn emriyle tutukladm.
O zaman yazl emrini gster.
Bana telefonla syledi, yazl emir daha gelmedi veya elime
henz gemedi.
Hakim sert kt:
Seni polis efi yapan devletin... Onlar imdi brakacaksn.
Brakm azsan durumu telgrafla am a bildireceim. Ya beni atsn
lar veya seni.
Adil Bey onu yattrm aya alt:
Biraz sakin ol, dedi. Kzacak ne var bunda?
Ksa srede jandarm a kom utan, kaymakam ve dier devlet
memurlar toplanp, brahim brahim in biraz sakin ve sabrl ol
masn rica ettiler nasl olsa braklacam z sylediler. Biraz da
ha bekleyecektik. Ama hakim raz olmad:
Eer imdi brakm azsanz, bu gece onlarla kalacam! N i
yetiniz onlar bu gece bekletip ikence etmek!
Hal byle olunca bizi poliste bekletmeyip, cezaevine gnderdiler.
Ertesi gn savc geldi, birka soru sorduktan sonra serbest brakt.
Beinci Tutuklanm
Emin Hefz, istihbarat ve polis efiydi. Gizlice Nedim Baytar
tutuklam, hcreye atmt. Nerede olduunu ve neden turukland3i 9

n gizliyor, kimseyle grtrmyordu. Bizi de ayn ekilde tutuk

lamasndan korkuyorduk. Bir araya gelip karar aldk, eer birimiz
tutuklanrsak barp aracak, etraftaki halk uyaracak, gzaltnda
olduumuzu, neden tutuklandmz bylece aikr edecektik.
Eskiden beri ansm yok ya, sokakta tutuklanayp beni karako
la istediler. Nasl ardklarn anlatm am gerekiyor:
Ebdirezaq Perenin evindeydim. Kahvaltya oturmutuk. Kap
vuruldu ve eyda evde m i? diye sordular.
Kapy atmda iri yar, elinde haziran sopas olan bir a
vula karlatm. Adamn yznden kin okunuyordu: Hayrdr
inallah?..
Hayrdr, hayrdr. ef seninle Kerbisin ayhanesinde gr
mek istiyor.
Ne istiyor?
Irakl biri tutuklanm , seni tandn sylyor. Gel bakalm
tanyor musun?
Yalan sylediini ok iyi biliyordum. Mecburen onlarn n s
ra yola koyuldum. Biraz yrynce birka tane iri yar daha ka
tld bize. Yolda ynm hemen Kerbisin kahvesine dndm, ama
avu sopasyla omuzuma dokundu:
Hayr... ef imdi karakoldadr, oraya yr.
Ben oraya gitmem, ne iim var orada?
Adam gizlice kulama eildi:
Korkm a, sana ikence etmeyiz.
Ben ne yapacaklarsa darda yapsnlar istiyordum. Bylece ba
rp arracak, onlar tehir edecektim:
Sizinle gelmeyeceim!..
Adam beni itip kakarken arkadalar sopalarn kaldrp hazr bek
lediler. Ama avu, ieri gidinceye kadar dvmeme konusunda uyar
d. Ben aldmz karar yerine getirmek iin barmaya baladm:
Nedir bu bask?! Nedir bu zulm?! Bu ne biim devlet! Ey in
sanlar, gelin bakn!.. Bunlar benden ne istiyor? Gelmem, gelmek is
temiyorum! N e suum var benim?
Hepsi bama t. Yumruklayp iterek gtrdler. Karakola
vardmzda Emin Hafz bizi izliyordu. Onun yanna gelince adam
bana iki tokat indirdi ve Tuvalete a tn ! dedi. Gerekten de tuva
lete kapayp stme kapy kilitlediler.
3zo

N e yapabilirdim ki? ki ayam tuvaletin azna kapayp

ayakta beklemeye koyuldum am a fena halde yorulmutum. Biraz
sonra iyice uyutum. Srtm duvara dayayp dinlenmek istedim
ama nafile. N e ayakta durabiliyordum ne de oturabiliyordum.
Dem e tam am en suydu. ok yorgundum ve bitmitim. Aradan
yedi saat geti. Biri kapy at.
Kom utan seni dvmem iin gnderdi. Ama ben seni dv
mek istemiyorum. imdi ben sopayla duvara vuracam sen ba
racaksn.
efin ne dediyse erkeke doru syle. yle bir ey de yap
mam, dedim.
Adam sopayla duvara bir iki vurdu, h h diye hlad ve e
kip gitti. Az sonra biri daha gelerek, K om utan seninle grmek
istiyor, dedi.
Beraber gittim , kom utann odasna girdim.
O tur, dedi, kahve syledi.
Beni balaman rica ediyorum.
Sen bir halkn tm haklarn ayaklar altna almsn, her
gn birini getirip zindana atyorsun. Seni nasl affedebilirim? Bu
millet varolduka seni affetm eyecektir. Ben ahsen seni affetm iyo
rum, dedim.
Emin H afz, sylediklerime sadece srtt.
M eer Hesen Aa, Reat Bey, Hseyin Esat ve birka daha
Ebu Evdoya bir yldrm telgraf ekerek, eer Emin H afz gre
vinden alnmazsa olay kacan bildirmiler. Yanlmyorsam
imdinin cum hurbakan Emin H afz, bana, Evine gidebilirsin,
dedi, Kusura bakm a, seni tanyam am m .
ayhaneye gidince bamdan geenleri anlattm . Ksa sre son
ra Emin Hafiz oradan alnd.
Otuz

G n Z i n d a n d a

Kaldm

Dediim gibi cezaevlerine girilerimin saysn bilmiyorum. Ba

zlarn hatrlam yorum , bazlarn ise yazmann bir yarar yok.
Yalnz, Edip iekli zamannda otuz gn tutuklu kaldm za
man yazmaya deer.
311

evek ta r re, p ir n ex w e , nexw e

C en d irm c h a tin , w ek diz k e le .
K t , alab ild i in e k t b ir k a ra n lk k m geceye,
Ja n d a rm a la r, h a ra m ile r gibi g eliy o rlar, st m e .

Bu iirim o gnler iin yazld. Kapkaranlk bir geceydi. Kular

bile yuvalarnda derin uykularndayd. Kader kimsenin ryasnda
deildi. Aniden alnd kap. Gr bir ses, Kapy a kapy! di
ye, baryordu.
Ses, asker, polis sesiydi. Katillerin, kana susamlarn sesiydi.
O sesin kulamza gelmesini istemezdim, ama elden ne gelir.
Kapy anca asker, polis ve ehrin keyas alelacele ieriye do
lutu. Neredeyse gecenin bitimi. eri girer girmez kitapla ynel
diler. Kitaplar, yazlar datmaya ve bir yandan da barp ar
maya baladlar:
Neyin var neyin yok syle! Komnist yazlar nereye sakla
dn? Syle abuk, yoksa bana gelecekleri biliyorsun.
Yanmda ne olabilirdi ki? Ne yakalayabilirdiler? Biz nceden
tedbirimizi alm tk. Evde su unsuru saylacak hibir ey bulun
durmuyordum. Onlar darda saklyordum. Bakalm baka ne
bahane bulacaklar?
Sonradan rendiime gre komnistler ehirde bildiri dat
mlar. Onlarn kanaatine gre bu iin arkasnda ben vardm. B l
gede komnist partinin sorumlusu olduumu sanyorlard.
Oysa oullarm Zubeyr ile Keyo bildirileri datmlar ama ba
na sylememiler.
Evde su unsuru olabilecek bir ey bulamadlar ama bir k
sm kitaplarm alarak emniyete gelmemi istediler. Dar k t
mda ne greyim? Birka tane ikenceci birini aralarna alm;
sopa, yumruk ha babam dvyorlard. Adam o srnn iinde
haykryordu:
Yklsn zulm! Yaasn zgrlk! Kahrolsun emperyalizm!
Yaasn bamsz Suriye! Yaasn Komnist Partisi! Yaasn zgr
Suriye!
ikenceciler ise Staline, komnistlere ve teki nderlere kfr
ediyorlard. Durmadan dvyor, Bektaa hakaret ediyorlard.
3z

Ben adam tanm ak iin dikkatle baktm . Kimdi bu haykran

adam? Biraz sonra Aram olduunu anladm. Aram Yolda nere
de yakalam lard? Neden yakalanmt? Tam bu dnce ve te
lata iken biri srtm a vurdu: Haydi b in .
Binmek istediimde arabada yer olmadn grdm. Beni ya
ya yrterek kom utan Mhemed Zravviye gtrmek zorunda
kaldlar:
Bunu siyasi polise, Ebu Elinin yanma gtrn, dedi, so
rumlular.
Ebu Eli, siyasi polisin efiydi ve eskiden beri bana kini vard:
O oo, getirilen Cegerxw nmi! Gtrn buna bir govend
kurun.
Bunun ne anlam a geldiini herkes biliyordu. O rtalk slakt.
Benden nce birok arkadaa ayn eyleri yapmlar, souk suyla
slatp hcreye atm lar. imdi sra bende. Beni dverek yere, su
ya drmek istiyorlar. Bylece govend tutacaklar. Ama beni bir
trl dremediler. Elbiselerimin slanmasn ve kirlenmesini is
temiyordum. Sonra birka bana yklenip yere yktlar. Falaka ge
tirip takm aya kalktlar. Ben hemen, Benim kalbim zayf, lr
sem sorumlu siz olursunuz, dedim.
Falaka takm aktan vazgeip, sopayla her tarafma vurdular. El
lerimi m orartp bir koua attlar. Ne greyim! erde krk kii
vard ve hepsi de acdan inliyordu. Bir ksm da kelepeliydi. K o
u ok dard. Bana kenarda bir yer atlar. Hepimiz ayaktaydk.
Darda bart ve ikence sesleri vard. imdi de Aram n evinde
yakalatt adam la oluna govend kurmulard. O nlarla dalga
geiyorlard. nk komnist deillerdi, nasl direnileceini bil
miyorlard. Polisin her dediini yapyorlard. Polis duvara bir iz
gi izmi, Aznla izgiye ula, diyordu. Zavall ihtiyar hopluyor zplyor ama izgiye ulaamyordu. Polis var gcyle sopal
yor, O izgiyi peceksin, diyordu.
htiyar pem iyor, polisse dvmeye devam ediyordu.
Sonra o ikisini de aramza getirdiler. Yerim iz iyice daralmt.
Bir para oturup dinlenecek yer yoktu. Hepimiz yara bere ve kor
kular iindeydik. Birbirimizden de korkuyorduk, nk aramza
ajan sokmu olabilirlerdi. En iyisi susmakt.

313

Bir ksm arkada bize yer am ak iin balkona kt. Ama yine
de ierisi dard. O turacak kadar yer yoktu. Gece ilerleyip uyku za
man gelince arkadalardan biri:
eydaya yer an , dedi, biraz gzn yumsun, belki uyku
su vardr. Bana duvar dibinde azck yer atlar, zar zor yanm
st uzandm; uyumuum. Ne kadar uyudum bilmiyorum, i k o
kusuna uyandm:
Yahu kim iedi?
Yal adam alad:
eyda, kurbann olam , iimi tutamadm. Allahm seversen
kusuruma bakma.
Hayr dede, hayr... Kusura bakmam. Senin iin bu zalim
lerin erbetinden daha m akbul. Bu yolda daha ok dp kalka
caz.
Arkadalarmn hepsi hl ayaktaydlar, oturamyorlard. Beni
bir byk olarak kabul ettiklerinden o ufack yeri amlard.
Yal Ermeni yetmiinde falan vard. kencenin zalimlii, onu
ok korkutmutu. Bu yzden iini bile tutamyordu. Ben ne ya
pabilirdim ki? Zaten o da ne yapacan, rie konuacan ar
m, durumda idi. Biraz sabr dileyerek, ona cesaret vermeye a
ltm:
zlme dede, zlme. Bouna korkma. Yaknda brakrlar.
Dayak bitti.
Ertesi gn kla kumandan bizi tek tek arp ifademizi ald.
Bildirileri kimin dattn renmek istiyorlard. Ama herhangi
bir ey renemedi. Bilmeyen zaten bilmiyor, bilen de sylemiyor
du. Bana sra gelince tehdit etti:
Polis karakoluna m gitmek istiyorsun?
X etar Bey, senin ve devletin erefine yemin ederim ki bu i
ten haberim yok, dedim.
Polise gtrn!
Polise gitmenin dayak olduunu biliyordum. Birka polis var
d ki bana di bileyip duruyorlard. Adam yle der demez polisler
beni kapt, yumruklamaya ve tekmelemeye baladlar. Biri bir
yumruk srtma vurunca kendimi sokaa attm . Az daha yzst
324

dp dilerimi kracaktm , ansm var ki ayaklarmn stne

dtm. Beni iti kak askeri karakola geri gtrdler.
Esas govend ordayd. Bizi tek tek ikence odasna ekip elekt
rik vermeye ve fasllara baladlar. Kabloyu kulaklarm a balayp
akm verdikleri zaman feleim ayordu. Yukarya doru gerili
yor, titreme nbeti gibi zangr zangr sarslyordum. Fazla ey ha
trlamyordum, bildiim tek ey kabloyu elimle ekip kopararak
yere attmd. Artk sopa deymedik, yumruk yemedik yerim kal
mad, kendimden gemiim.
Beni ne zaman koua, arkadalarmn yanna gtrdklerini
hatrlam yorum . Gzlerimi atm zaman koutakilerin benden
beter ikence grdklerini fark ettim. Kenara keye bzlmler,
korkularndan seslerini bile karm yorlard.
Polis, bizim neler konutuumuzu renmek iin tutuklularn
arasna ispiyoncu koymu. Daha nce Krt davas iin birka de
fa evime gelmi bir Krt genci imdi polisti ve bana ikence eden
lerden biriydi. Salarm kazd zam an, m akina kesmiyor numa
ras yaparak salarm ekiyor, bylece hem m oralimi bozuyor,
hem de canm actyordu. Neden tkenmediine dair bizim
inanlarmza kfrediyordu, bylece tepkimizi lyordu. Bana
uvveyir yani air diye hitap ediyordu.
Bir tutukluyu, Staline kfr e t, diye zorladlar. Adam, Al
laha da m kfr edeyim? diye sordu. Polis kendince tehire ba
lad: G elin... Gelin bakn, bu adam Allaha kfrederim ama Sta
line etmem diyor.
Hepsi bana topland; syle eeim sen ne yedin?.. Artk sopa,
tekme, tokat ne rastgelirse lesiye dvmeye baladlar. Adam ac
nacak hale soktular am a, elden ne gelir?
Adam yolda deildi. Esferlerin yannda alyordu. Suu
Erakelin enitesi olm akt. Esferler, onu ksa bir zaman sonra ser
best braktrdlar.
Polisler bize syleniyordu: Kpekler, siz Esferlerin toprakla
rn m halka datacaksnz?
Dilenci ve utanmaz klkl bu polisler, sanki Esferlerin koruyucusuydular. O nlardan bazen para, bazen de buday alyorlard.
Yani Esferlere gebeydiler.

315

Osman brahim , dayak srasnda kendini lme veriyor, bylece kendini az ok ikenceden saknyordu. Hasta grnml ol
duu iin onlarn abuk kanacan biliyordu.
Bunlar it srs, diyordu O sm an, yoksa onlarn elinden
kurtulam am .
lk gnden beri dayak, tkrk, su, i, kam ve cop, bamz
da dnp durdu. Bir gn bizi yine siyasi ubeye gtrdler. O gn
kzm Simensa poliste beni aramaya gelmi. Gelip tam da bana
sordu, Babam burada deil m i? diye.
Glmsedim kzma:
Baban tanyamadn m kzm?
Gzlerinden yalar szld, yzn elleriyle kapatt, gitti.
Baka bir gn yine polise gittik, yine ayn fasllardan getik. Bu
kez ekstradan bir ey olarak apkamn stn delip, katranlad
lar. Bylece bamn ekilsizlii ta uzaktan grlyordu. Kafama
Moskova-Pekin yolu izilmiti. Bizi sopalayarak itima ediyor,
aralarnda bana soruyorlard:
Ulan air!.. Esferlerin topraklarn kylye sen m i'datacaksn?
Ertesi gn, beni askeri klann bir odasna gtrdler. Buras
ok dar ve scakt. Betondan yaplan bu blm, klann batsna
dyordu. Scak dayanlr gibi deildi. Bizi bir donla, tek tek d
ar karyorlard. Askerin iinde demir sopalarla vuruyorlard.
Bize lm daha kolay geliyordu, ama lemiyorduk.
a t Dediin

Kemermi

Reqib Ehmed Eyubi ieri girince sordu:

Nerde senin iatn?
Yahu ben ne bilirim iat ne? Meer iat, kemermi.
Hepimiz bu beton hcrede yanyoruz. T er ayaklarmzdan ak
yor. Ama Ehmed Eyubinin motorunun sesini duyunca hepimiz
esas durua geip onun gelmesini bekliyoruz. Adam ilk ieri girin
ce, iddete balad, ayakkabmzn balarn bile zdrp ald.
at deyince iyice ardm ve ne anlama geldiini bilmediimden
utandm. aresiz taram karp verdim. Adam stme yrmez
3 16

mi? Kamsn eki, yanndaki biriyle iki yandan balad vurma

ya. Yere dmemek iin duvara yaslandm. Ka zaman vurmu
lar, ne zaman baylmm bilmiyorum.
Uyandm zaman bir ey hatrlam yordum , nerede olduumu
bile. Ar falan da duymuyordum. Tutuklu olduumu bile unut
mutum. Oturdum ve bamdan aa bir scakln yayldn
hissettim. Bir sre sonra, inanlr gibi deil ama geen ylda ayn
hcrede, birka arkadala tutuklu kaldm ve ayn hcrede i
kencede kaldm hatrladm. Durup arkadalara baktm ; sessiz
ve gnahsz karacalar gibi birbirlerine sokulmulard.
Bu an bilinli adamnn, zora ve zulme kar savaan in
sann hali budr. Korkm ayn! Bir gn kazanacaksnz, dedim.
Bizim arkadam z olm ayan, bizimle yakalanm ayan, sanrm
Derbesiyeli biri, M ahpus umurunda deil, dedi. Bana gelen
leri bile bilm iyor.
Alyordu. zlme emmolu zlm e... dedim, Biz ne gr
dk ki? Aslan, snglerle ldrlen insanlar dn. Biz henz o
yiitlik m ertebesine ulaam adk.
Evin ocan batmasn, yahu sen daha uslanmadn m? l
den beter oldun. Allah hakkn onlardan sorsun. Zalim ler!
Dier arkadalar korkudan duay bile unutmulard. Yine ada
ma dndm:
Bu grevimizdir. Bu ie ne zlmek gerek, ne de utanmak.
Brakn dman bildiini yapsn, biz de bildiimizi.
Batan ayaa slaktm. T er mi, yoksa beni slattlar m, orasn
bilmiyorum. Adam anlatt:
Baylm tn. Baygnken bir teneke su dktler.
Ertesi gn Ehmed Eyubinin m otor seslerini duyunca yine du
var dibinde sra olduk. Esas durua gememeye kim cesaret ede
bilirdi? Yine tek tek darya karldk, yine ayn fasl dayaktan
getik. Baylan, kovalarla su dkp ieri getiriyorlard.
Sra bana gelip, elbiselerimi karnca srtma okkal bir yumruk
vurup dar attlar. O srada Osman Sebrinin am dan tand ve
dost olduu hsan adndaki adam yolumuza kt, Bunu bana b
rakn, deyip beni ellerinden ald, dayaksz ieriye geri geldim.
Bu defalk kurtulmutum, ya sonra?
y -

Hesen H aco Aa ile Qedri Bey, ukri Emin, X ae ero, Ehmed

Nami ve Osman Sebriyi ziyarete gelmilerdi. Geerken uradlar:
Cegerxwn, sen ne haldesin?
Sitem ettim:
Hasa Aa, dedim, iki gn daha kalrsam bu deliler beni l
drecek.
Hesen Aa, benim iin torpil yapmadn sonradan syledi.
Ertesi gn, beni klann karsndaki odaya gtrdler. Dayak
bitmiti. Birlikte olduum arkadalarn tmn baka bir odaya
grrdler. Bu ok ktyd. Konuacak kimsem yoktu, hi kimse
yanma gelemiyordu. Yalnzca ocuklarmla gr izni vard. Y an
ma geliyor, bir eyler konuup gidiyorlard. Beni arkadalarmdan
neden ayrdklarn hl bilmiyorum. Bazen, Torpilim olduu iin
yalnz brakldm diye dnyordum, bazen de izole etmek ve da
ha ok moral knts yaratmak iin yaptlar diye dnyor
dum.
Arkadalarla sadece tuvalette karlayordum. Orada bir ara
ya geliyor, baz kararlar alyorduk. Kapya gvenilir arkadalar
koyup, tuvalete giriyorduk. Usul bir sesle konuup anlatktan
sonra kyorduk.
Hesen Aaya sylediim eyler, benim amdan byk bir za
aft. Eer bugn de kalrsam beni ldrrler, demem zayflkt.
nk ben kendim iin istekte bulunmu, bireyci davranm, ar
kadalarm unutmutum. imdi sylediklerimden utanyorum.
Ama sylemitim, ite.
Bu tutuklanmzda direnen baz arkadalarmz vard. Ermeni
iki karde, X ao ve Nian, btn ikencelere ramen bir ey anlat
mamlard. Kimin bildiri datt bunlara sorulmutu, tm iken
celere ramen, bilmediklerini sylemilerdi. Sonradan sordum, X ao, Allah akna bana syle, o bildirileri kim verdi? Arkadalarn
hepsi kat, kimseyi yakalayamazlar; kimdi sana bildiriyi verenler?
Day, olun Keyo verdi. Neden syleyim?
Ee! Keyo kam t, neden demedin onun verdiini? O za
man belki seni dvmezlerdi?!..
Y ok Day, yle ey olur mu? Peki syledikten sonra senin
yzne nasl bakacaktm . lmm zlmemden iyidir.
3 8

 Bravo X a o bravo! Keke brn yoldalar senin gibi olsa.

erdekilerden sadece M ardinli bir Hristiyan zlmt.
Sonradan yanma geldi, Day, bir defa oldu. Ne diyeceimi, na
sl anlatacam bilem iyorum , dedi.
Ona syleyecek bir ey bulamyordum. Daha dorusu ajan ol
masndan korktuum iin bir ey diyemedim.
Z u b e y r ile Si nemsa
Benim tutuklanmamdan sonra ocuklarm Zubeyr ve Sinemsay da polise getirmiler. Ebu Eli, erefsiz ve adi herif, ikisini de
falakaya yatrp kam yla, sopayla ayak altlarna vurdurmu. Sinem say dverken, Zubeyre seyrettirmi. Bylece ocuklar kor
kutup konuturm ak istemi.
Dorusu ocuklar ve kadnlar falakaya yatrp dvmek, ilk
defa oluyordu. Belki de kzm ilkiydi. Benim kzmn falakaya ya
trlmasnn sebebi bendim. Kom nist olm aktan te, ben Krt
yurtseveri olduum iin daha kt bir konumdaydm. nk
ben, kom nistlerle bir olup, komnist bir Krdistan kuracaktm ,
onun iin daha tehlikeliydim.
Arkadalarn rica ve yalvarmalaryla, braklmlar. Zubevri
A ram la birlikte bizden daha fazla beklettiler, ona daha fazla i
kence ettiler.
Zubeyrin anlattna gre Aram ok direngen ve dayankl k
mt mahpustan. Aram ok yiit ve direnliydi, diyordu, Zubeyr.
Bizim stmzdeki odaya kerhaneden bir Ermeni orospu getirdiler
ve onunla her ii yaptlar. Sanki Aramm kars M eyroymu gibi
oyun oynadlar Aramla. Arama kfrettirip, sanki onun yznden
bu kadar cefay ekiyormu gibi barttlar. Polis, kar lan klo
tunu, Aram gelsin de seni kurtarsn. O anda Aram zld; Zu
beyr dedi, artk bu i burda bitti. Bir polis arp, bildiklerimi
syleyeceim. Aram, polis efinin yanna gidip dnnce ikence bit
ti. Zubeyr, dedi, ben bildiklerimi syledim, sen de syle.
Aram la Zubeyr baz eyler syleyince, onlar da yanmza ge
tirdiler. Bu minval zere otuz gn klada tutuklu kaldk.
Ebu Eli ile inewi, cezaevinin sorumluluundan alndlar. Y e
3*9

rine gelen Refai bizi brakm ak niyetindeydi. Bize poliste banyo

yaptrd. Edip ieklinin durumu iyi deildi. H alk iinde bozu
lan imajn deitirmek ve iddeti azaltm ak istiyordu. Uygulad
yntemlerin kendisinin gelecei iin iyi sonular getirmedii d
ncesine kaplmt.
R efai, gazetelere kom nist olmadmza dair yazlar gn
dermemizi istedi. Bunu yapmayanlar, siyasi polise gitmekle teh
dit ediliyordu. Kabul ettik. Ben, Osman Sebri ve Aram dnda
herkes serbest brakld. En sonuna ben ve Aram kaldk. Eve git
meden nce gazetelere kendi imzamzla yazmamz isteniyordu.
Biz bunu yaparak kmay ve saklanmay am alyorduk. Ama
imdi anlyorum ki; yapmasak yine serbest braklacaktk. Ser
best olup eve dnnce, Adama sz verdik, dedim arkadalara,
Ya saklanacam , ya da verdiim sz yerine getireceim .
Sen bilirsin, iine nasl geliyorsa yle yap, dedi arkadalarm.
Ben gazetelere komnist olmadm yazmak istemiyorum.
Komnist de deilim. Ama ehirden kp, bir sre gzden kay
bolacam.
Bir faytonla Xrbetem o kyne gittim. D oktor N afiz'Bey ve
Hesene Berti orada oturuyorlard. Birka gn Mele H esenin
evinde kaldm. Bir gn, Hristiyan arkadam Hikmet Devvle, bi
sikletle geldi. Arkadalar karar ald; seni Q etraniye Hesene Haco Aanm evine gtreceim , dedi.
K arar gzel de, Huseyn bana araba gndermeliydi. Ama
sen bisiklet getirmisin. Ben bu bisiklete nasl binerim? Haydi
bindim diyelim, beni tayabilir mi? Haydi diyelim ki tad, ben
varken nasl srebilirsin? Ben bisikletlik adam mym?
Adam bilgi bilgi, biraz da inat:
Sen daha beni tanyamamsn, ben kimim biliyor musun?
Benim bisiklet srm bu diyarda mehurdur. Seni gtrmenin
laf bile olm az!..
Bindim. Irmak kenarna kadar kah nne kah arkasna otu
ruyordum.
Beni gtremeyeceini gzmn ii gibi biliyordum. nk
ardm, ne binince arka kalkyor, arkaya binince n tekerlek
havalanyordu. O rtaya binince de elleri direksiyona yetiemiyordu. nk gbeim ok kalnd. Irma geince teker patlad.
33

O can yklm asn senin, dedi H ikm et, Valla bir adm daha
atacak gcm kalm ad. Bari yaya gidelim .
Otuz kilom etre yolu yaya nasl gidebilirdim? Geri el mah
kmdu. Gitm ek zorundaydm. Ancak ok gemeden takatim ke
sildi, ayaklarm , ayak parmaklarm kanad, ayakkab arlma
dayanamayp intihar etti. Topuk, diki kalm ad. Tren yoluna ge
lince yere attm kendimi. Valla btn dnyay da verseler, polis
de gelse artk kimse beni yerimden kaldram az, dedim.
Kom nist yol arkadam, bana bir komnist Rusun, atmada
aya krlmasna ramen dmana yakalanmadan yoldalarna
ulatn anlatt. Bundan ilham alp ayaa kalktm . O yol ikence
si sonunda bitti, Grepireye vardk. Kyn hizasna gelince, Y o l
da, buraya gelmiken aan Ezizin bir ayn ielim , dedim.
Aziz bana sayg duyan biriydi. Benim iin yapmad fedakr
lk, sunmad cm ertlik yoktu. Bir mddet onun yannda kaldm.
Bir gn Hikm et de misafirdi. Onun yatan dama sermi, ben
ise divana oturmu kyllerle konuuyordum. Biri, Araba geli
y or! diye bard. Ben hemen eve doru kotum. Bir iki dakika ge
meden geri ardlar. Gelenler Cemil Aa, Ehmed Nami ile Evdlkerim elaldi. Seninle biraz grp konumak istedik, dediler.
Odaya kp oturduk. Ar misafirler emire ve tlere balad:
Biz seni polise vermek istiyoruz. Hesene H aco Aa seni ken
di elleriyle karacak ve bu olay kapanacak. Senin o zrtlerin
iine girmenden utanyoruz. O kahpe dlleri de bahane bulup sa
na ikence yapyorlar. ok zlyoruz. Ama sen bizi dinlemiyor
sun, oluk ocuu dinliyorsun.
ok kzdm:
T h , yazklar olsun ki sen H aco Aann olusun, dedim. Bu
adamlar da kendine alet edip buraya kadar geliyorsun ve beni
Hesen Aann dyle polise veriyorsun. Oysa bana, Yiit
olun, aln! Bu yolda lrseniz, oluk ocuunuza ben bakarm,
korkm ayn, demen gerekirdi. Hi deilse ayda birka kuru para
ocuklarm za verseydin. H aco Aann ismini tadna yazk.
Yahu sana yardm etsek de kzp fkeleniyorsun. Allah ce
zan versin. oluk ocuunu kurtaram yorsan, bu lkeyi nasl
kurtaracaksn?
Kavga grlt kalkp gittiler. Ertesi gn arabayla birini gn
33'

derdiler. Bana iki yz lira, ocuklara da drt uval buday gn

dermi, benim de darlmamam istemiler. Ben kendilerine haber
gndererek, H acolar, bu mcadeleye omuz vermelisiniz. Eer
bilfiil katlmazsanz bile, hi deilse yardm edin, dedim.
Bu arada Hesene H aco, daha nce bana verdii borlar da sil
di. Kaaklm dneminde H acolarn ahsma ok iyilikleri oldu.
Her ne kadar dnce olarak farkl da olsak o ailenin iyiliklerini
unutamam. ok sayda aa, eyh ve bey ailesi, onlarla atm a ha
linde de olsak, eskinin temsilcisi de olsalar, geleneklerinde tadk
lar ok gzel deerler de vard. Cemil Bey, benim zamanmda ok
mertlikler yapt. Belki babasndan daha fazla iyilii oldu bana.
Ama insanlara ok yukardan bakyordu. Hep kendi bildiini
okurdu. Onun iin bazen kavgalarmz bile oldu.
Birka gn gemeden, iekli Suriyeden kat, bir daha da
dnmedi.
B ir D a h a T u t u k l a n d m
Dedim ya, ok defa tutuklandm. Bunlar yazmam gerek'. D o
rusu baz tutuklanmalarm unuttum. Bazlari ise ksa srd
iin, yazmaya demez.
Yazd ve ok scakt. Evde oturuyordum, her an bir ey olabi
lirdi. nk siviller evimi kolaan ediyor, gelen gideni gzlyor
lard. Benim evime gelmek, cesaret isterdi. ocuklarm, artk po
lisin kap aln ve tipini tanm akta ustalamtlar.
Kap alnd. almndan hemen tandk; jandarmayd. K alk
tk. ocuklar hemen uyard: Baba, polisler, askerler!
Yine korku ve phe iindeydim. inevvi yine ne istiyordu? Y i
ne ikenceler kafamda dolanp durdu. Kapya ktm:
Buyrun, bir isteiniz mi var?
inewi seninle grmek istiyor.
Grm ek ne demek anlyordum. Yeni elbiseler giyip nleri
sra yrdm. Lamcim etmeden kom utanlar kom utan inew inin konagna gittim. Gider gitmez de hemen bir odaya ka
pattlar. ok gemeden huzura arldm.
inevvi ksa boyluydu. Mavi gzl, ask yzl, ekim trak bir
33 *

grnm vard. Cahil bir insand. Geip oturdum, bana ne sora

can merakla beklemeye baladm. Komutan inevvi bir kat
karp okur gibi yapt, bir iki kattan kafasn kaldrp bakt. So
nunda konutu:
Bu Cegerxwn ne anlama geliyor?
Yani kalbi yaral, dertten cieri kanayan demektir.
Cegerxwn, biz hepimiz Suriyeliyiz. Devletle uralsn iste
mem.
Beyim, tabii ki hepimiz Suriyeliyiz. Ben de yle bir ey iste
mem. Ama bununla ne istediinizi anlayamadm.
Dn neredeydiniz?
Evde.
Bana doruyu syle, yalan syleme.
Y alan sylemiyorum. Y alan bilmem.
Bubilananda toplant yapmsnz. Sen de devlet aleyhine
propaganda yapmsn.
Eer gerekten yapmsam suluyum, istediin cezay ver.
imdi ben yalan m sylyorum? Doru syle, eer yalan
sylersen cann fena halde actrm . Beni tanyorsun.
Bubilanana hi gitmedim. Dn, hi evden dar kmadm.
Zaten evin evresinde gzcleriniz var.
Seni dvmek istemiyorum. Bana doruyu syle.
Eer doruyu istiyorsan, sana syledim.
Bir daha uyaryorum, doru syle.
M asasndan kalkp stme yrd:
Yani ben yalan m sylyorum?
Gzleri fldr fldr dnyordu. Birden iri gzleri ald:
Doru syle!
Cevap vermeye kalm adan tekme tokat giriti, iki eliyle yanak
larm a tok at indirdi:
Eer doru sylemezsen seni duman ederim. Seni.....
N e syleyim! Oraya gitmemitim. Evden hi kmamtm ve
olaydan da haberim yoktu. yle bir ey duymamtm bile.
Mhemed Bey, ben dar bile km adm , dedim. Bu yapt
n zulmdr.
333

Kfre balad:
Ne acayip (M a ecebek!) bir adamsn!
Acayip deilim. (La, ma ecebni!) Bu yaptn doru deil.
Yine iki eliyle yanaklarm a vurdu, gitti masasna oturdu:
Ne acayip bir adamsn!
Acayip deilim. Bu yaptn baskdr, zulmdr, dedim. Daha
sonra Arapa bir sure okudum: El kufr yedm, vvezilm la yedm (Gavurluk bitmez ama zulm biter).
Yine kalkt, iki tokat att:
Ne acayip bir adamsn!
Acayip deilim. Bu yaptn zorbalktr.
Bu defa tokatlar uzatt, az daha dyordum. Sersemlemitim. Jandarm ay ard:
Bunu bir odaya kapatn. Sonra bakarz, dedi.
Omuzlarmdan tutup tekme tokat bir odaya kapattlar. K aryo
lann stne yzkoyun dtm. Bir sre sonra ayn hcrede Hesen Gem onun bir kenara bztildgn grdm. Beni grnce eli
ni azna gtrp susss! yapt. Bununla hakkmda bir ey sy
lemediini anlatm ak istiyordu.
Gerekten kyl ve ifti Hesen Gem , tavrlaryla yreime
cesaret ve vatanperverlik doldurdu. O an, Hayatmn sonuna ka
dar bu millet iin var olacam . Bu millet O rtadouda bir im pa
ratorluk kurmaya bile layktr, diye dndm.
Yeniden benim ve Bubilanllarn tutuklanma nedenini dn
dm. Bir eyler olmutu gerekten. Ama onlar m benim yzm
den tutuklanmt, ben mi onlarn yznden ikencedeyim, bilmek
istiyordum.
Kehribar, krba, dayak, tkrm e, potin ve elektrik, yeniden
yolumu gzlyordu. Ancak, Bu yolda lsem bile inanlarmdan
vazgemem, diye dndm. M illetim iin elimden ne gelirse
yapacam.
Gem onun olunun tavrlar bana byk bir cesaret verdi, bir
baka insan oldum. Dnce ve inanlarm k k gnlme sa
ld. Sonuna kadar direnecektim.
Bubilanandan on sekiz adam tutuklanm. Evdlehad nere
den getirmiler, bilmiyorum. A lt katta ikence var. Benim de o ra
334

da olduumu syletmek istiyorlar. Brn ikencelere ramen,

hakkmda herhangi bir ey sylememiler. Nasl sylesinler, ora
da deildim. Bubilanllar, millet dm anlarna, az bozuk, vahi
ve zorbalara, emein, aln terinin smrclerine bir ey verme
miler, boyun ememiler. O nlarsa, kendi insanlarna vahice i
kence yapm aktan ekinm iyorlard.
inevvi, orada olmadma inanmt. Ama beni ezmekten de
zevk alyordu. Yzden fazla tokat, binlerce kfrden sonra, be
nim toplantda olmadma inansa ne fark eder?
Ertesi gn klaya gtrldk. Daha nce defalarca kondu
um koua yeniden konuldum. Scak ve dar koua, yani yiit
lerin yerine. H cre, ok ktyd. Hepimiz plaktk, sadece don
la oturuyorduk. Bir sre sonra uykum geldi. Gzlerimi yumdum,
uyumuum. Uyandmda Hesen Gem o, bana serinlik olsun diye
gmleini yelpaze yapm, sallyordu.
Bu milletin bir gn am acna ulaacana imdi daha ok ina
nyorum , dedim. Bu millet, bir gn zgr ve bamsz olacak,
kendi efendisi o lacak tr, diye dndm. ok duygulanmtm
ve alyordum. Ama gzyalarm darya deil, iime, yreime
akittm . Byle olumsuz ortam larda her nedense gzyalarn da
rya akmazd. Bazen kadnlarn at yaklarna dayanamaz, alayasm gelir. Bazen dklen kana, haksz yere len insanlara ala
rm. Oysa ben, ne annemin, ne babam n, ne de ocuklarm n l
mne alamtm.
Bubilanllar bize yiyecek bir eyler getirdi. Yiyecekten kast,
karpuz ekm ekti. Ama bamz olmad iin gnlmzce kesip
dilimleyemiyorduk. Onun iin ylesine paralayp kylce yedik.
Bu haldeyken, kla kom utan, yannda D oktor Hiam ve bir
ka adam ile kapya dikildi. Elinde bir sopa vard, sert grn
yordu, hmndan korkulurdu. Hepimiz plaktk. Kir, ter ve ko
ku iindeydik, ayaa kalktk. Esas durua geerek ayaa kalktk.
Komutan M stefa ikide bir vahiler, aylar, hayvanlar diye ba
ryordu. A rkadalarm a, K orkm ayn, dedim yavaa. Bu,
adam dvmez. Kurm anc ne demi, akan sudan korkm a, durgu
nundan ko rk .
M eer bizim gardiyan Krtm. Arkadalarma syledikleri
335

mi anlam, hemen M stefa Beye sylemi. Birden geri dnd:

G bekli!.. Gel buraya!
Yanna gittim, elindeki sopasyla gbeime drtt:
Nerden biliyorsun iyi olduumu, sizi dvmeyeceimi?
Yznzden belli.
Peki bu Cegerxwn ne demek?
Cieri kanl, anlam nda, mecazdr efendim. Yani dertten,
kederden ii yaral demek.
D oktor Hiam, biraz daha at anlamn, biraz daha anlatt.
D oktor beni tanrd. M ustefa Bey, gardiyana:
Bu airin hatr iin kapy ak brakn. Ziyaret serbest, d
ar da kabilirsiniz, isterseniz firar edin. Firar edeceklere kolay
lk olsun, dedi.
Yeniden bana dnd:
Baka istein var m?
Bana Amerikan olm ayan bir iki kitap gnderin, okumak is
tiyorum.
Doru, siz komnistsiniz. yi, ben de sana komnist kitap
lar gndereyim.
Gerekten de biraz sonra Sovyet Ordusu yayn olan, iinde
top ve tanklar tantan birka kitapla geldi:
Al bakalm. Daha baka ne istiyorsunuz? Eer kerhane ha
nmlarndan istiyorsanz onu da gndereyim.
Bunu hi beklemiyordum.
Onlar siz seversiniz, dedim. Biz inancn ve emein insanla
ryz, istemeyiz.
Vallahi doru, deyip kt gitti. Kaplar akt, ikide bir iste
imiz olup olmadm soruyorlar, biz ise sadece teekkr ediyor
duk. Birka gn sonra mahkemeye ktk. Hakim sordu:
Neden tutukladlar sizi?
Klecilik kahrolsun, yklsn dedik, tutuklandk.
Klecilik kahrolsun, yklsn, lsn... Haydi evinize...
Hakimler hep yerinde kararlar alan olgun insanlard. Polisin
ve yerel karakollarn btn isteklerine ramen bizi cezaevine gn
dermiyor, serbest brakyorlard.

336

Aliyanl

Gen

Bir keresinde yine gzaltna alndm. Gece yanma, Aliyanl bir

gen getirdiler. Bu gen, gzaltnda ilk olarak beni yle bir szd.
Ense gbek yerinde, takm elbiseli olmam onda merak uyandrm
t. Suumu renmek istedi. yle ya! Gzaltlar, nezarethaneler hr
szlarn, rz dmanlarnn, sarholarn yeriydi; aydnlarn, sanatla
rn burada ne ii olabilirdi? Ama ne yazk ki insanlk dmanlar bi
zi bu saydklarmdan daha kt muameleye layk gryordu. Yeni
gelen gen adam, hl pheli gzlerle beni szyordu. En sonunda
dayanamad, Allahn seversen kirve, dedi, ne su iledin?
Sen syle bakalm , neden geldin?
Delikanl dorusunu syledi, Benimki hrszlk... Bana iftira
attlar. Peki sen neden hurdasn?
Benimki uzun hikye yeenim. yle ayakst, bir iki keli
meyle anlatam am .
Delikanl iyice m eraklanm t, anlatm am iin srar etti:
Allahn seversen syle. Seni daha dvyorlar m? Yahu sy
lesene, ne yaptn?
Yeenim, dedim ya, uzun hikye. Hem sylemeye de utan
yorum. Anlatam am .
Isa Mesihi seversen! Syle ne yaptn? Neden tkldn buraya?
Bam nme edim, sanki hi sylemek istemiyor bir havayla:
Yeenim , nasl anlataym , anlatlr gibi deil ki. Allah yz
m kara etti ite. Anlatamyorum.
Yahu anlatsana be! Seni yemezler ya!
Bam edim, kulamn arkasn kadm:
Nasl anlatsam ? eytan beni yoldan kard, gnaha soktu.
Bir olan kt yolum a... Kader ite, alnma yazlm...
Hcredam olan szn duyunca gzleri koca koca ald,
geri geri duvara doru gitti. Sonra at azn, yumdu gzn:
Vay evine top gllesi dsn senin. Olan ha? Ulan i g
bek, ocuk peine dtn ha?!! Kalbndan da m utanmadn? Evin
yansn inallah.
Kfriin bini bir para, adam azna geleni sylyor:
Kalbndan utan, kalbndan! Sbyandan ne istedin, domuz!
337

Sulu sulu, bam nmden kaldrmadan:

Kirvem, aln yazs. Alna yazlan bozulmaz. eytan girdi
kalbim e, uydum bir defa. Alnma yazlm...
Sabah gardiyan gelerek, Cegerxwn, kabilirsin, diye ba
rarak, nezarethaneden kmam istedi. Gardiyan barnca, Aliyal gen donakald. smimden tanmt. Birden ellerime sarld,
balamam istedi. Kendine bin lanet okudu; ki gzm kr o l
sun, seni tanyamadm. Lanet olsun bana!.. eyday nasl tanya
m adm ? szleriyle kendisini affetmemi istedi. Ben, Yeenim
zlme, utanlacak bir ey yapmadn. Zam an geti ite, yoksa bu
gece nasl biterdi? Ama bil ki hrszlar ve adliler bizden nce bra
klr burda. Su benim, sana doruyu sylemedim, diyerek, gn
ln almaya altm.
Aliyanl gen bir mddet sonra brakld, ben daha epey kal
dm. Ne demeli? Biz, btn dnya halklarnn, bu yaanas dn
yada savasz, kardee ve dosta yaamasndan yana olduumuz
iin ar suluyduk. Biz iddetin, aln, hastaln, cehaletin
ve barbarln yok olmasn istiyorduk. Hcrelere konulm am z,
Ebu Eli gibi rveti, barbar, onursuz insanlartarafndan en akla
gelmeyen yntemlerle ikencelere alnmamz, bu yzdendi.
Elbette o gzel gnler; eitlik, kardelik, zgrlk ve bar do
lu gnler gelecektir. O gnler, her eye ramen gelecek, eski yeri
ni yeniye brakacaktr. Bu kendiliinden gelmez. Bu yolda yrn
mesi daha kolay olsun diye, bazlarnn kanlarn asfalt, bazlar
nn ise balarn kpr etmesi gerekiyor. O gnn gelmesi iin hi
birimiz bu fedakrlktan kanmamalyz.
Benim

Gnahm

Neydi?

ok zor gnlerim oldu, ok cefalar ektim. Buna ramen k o

mnistler beni aralarndan uzaklatrdlar, ellerinden geldike
olumsuz propaganda yapp beni tehir etmeye altlar. H erhan
gi bir yanlm olmad halde, neden bana kar tavr aldlar? n
san yanln pekala bilir. nsanlar hata ve zaaflarn gizlese bile,
dardan insann hatas daha kolay grlr. Bazlar bu hatalar
ak ak syleyerek dzelmesini salayacana, kaar. H atta bu
338

hatalardan, kendisi iin medet umar. Eletirilerimin havada kal

mamas iin, kendimce eksik grdm yanlarm da yazmak is
tiyorum.
I- Benim dncelerimden etkilenen veya benim varlmla
politize olmu Krtler, SKP saflarnda olsalar bile, bana
inanyor ve gveniyorlard. Bu nedenle parti disiplini d
na karak bana her eyi anlatyor, grlerimi alyor
lard. Bu doru deildi ama ben onlarn morali bozul
masn diye eletirmiyordum.
II- ismim komniste km t, komnistlerin doal nderi
konumundaydm ve haksz olarak her eyden ben so
rumlu tutuluyordum.
III- Baz dedikoducu feodaller bizi birbirimize drmek is
tiyorlard. Bunlar, zaman zaman bana da syledikleri gi
bi, komnistlere de, Cegerxwn sizin saflarnzda olm a
sa, hepimiz gelir alrdk, diyorlarm.
IV- ou kez kylnn bana daha ok deer vermesini, ko
mnist arkadalarm ekemiyorlard. Aslnda, bir yan
dan blgedeki kariyerimden yararlanm ak isterken bir
yandan da halkn benim etkimden kmas iin abal
yorlard. Elbet bunu aka sylemekten ekiniyorlard.
V - Kom nistler, benim etkimle halk rgtlyorlar, ancak
en yakn evremi bile benden koparm ak istiyorlard.
V I- Benim komnistlere sempati duyan Krtleri bir Krt
hareketine kaydrmamdan, Suriye halkndan koparaca
mdan korkuyorlard.
VII- Divanlarmn Krte oluu ve Krdistan konu almas,
komnistleri korkutuyordu. O nlar Baaslarn koyduu
sansr kram yor, bu nedenle Krt sorununu gereki
bir temelde tartamyorlard. Bu nedenle Krt yurtsever
lerini acmaszca karlarna aldklar da oluyordu.
VIII- Kom nistler Suriyede duruma hakim olduklarna ve
ksa zamanda iktidar olacaklarna inanyorlard. Bu du
rumda benim gibilerine ihtiyalar yoktu.
339

IX - O nlar Baas ovenizminin etkisindeydiler. M arksist d

nceyi bile bu yzden revize ediyorlard. H atta Krt
yelerine, Biz Arap komnistiyiz, deyin diyorlard,
Eer Krt olduunuzda srar ederseniz, Baasla aramz
bozulur. Ama Krt gereini inkr edemiyorduk ve
ulusal duygularmz bizi Krt kimliine sahip kmaya
zorluyor, bu duygularmz Baaslarn ve komnistlerin
dostluundan daha ar basyordu. Bu nedenle yalnzca
Krtlere kar olan Krtler partide kariyer yapma ans
na sahipti. M oskovada bile Biz Krdz demeyin, di
ye emirler geliyordu. Baz Krtler ise Ben insanm , di
yor ve arkasndan ekliyordu, Ama in yanlym.
Bir keresinde Sudanl bir kom nist, Krt bir komniste soru
yor; Sen hangi ulustansn? Bizimki bir defa yle renmi ya;
Ben sadece kom nistim , diyerek, ulus falan tanm am , bii
minde bir cevap veriyor.
Sudanl gen bizimkinin bandaki Krtlere zg bal alp
bana koyduktan sonra, Ben Krdm , diyerek, bizimkiyle dal
gasn geiyor:
Bir sen mi insansn? Geri kalanlar hayvan m? Ben Sudanlym ve komnistim. Komnist de olsan ulusunu inkr edemezsin.
Bir keresinde M oskovada Kurdoyev (Qenate Kurdo*) bir yol
damza, Aranzda Krt olan var m ? diye sordu. Sorumlumuz
Aramzda, Krt y ok, diye, yantlad Q anate Kurdoyu. Bu ara
da baka bir Arap yolda araya girdi:
Tabii var efendim, soruyu ynelttiiniz arkadan kendisi
bile K rttr ve aramzda pek ok Krt vardr.
Anlattklarna gre Qenade Kurdo, bizim Krdn verdii ce
vaba ok kzm, kulandan tutup, yle demi:
Ben Krdm ve komnistim. Leningrad niversitesinde se
* P rof Dr. Qartate Kurdo: 1 9 1 7 Ekim devriminden sonra Sovyetlcr Birliinde ku
rulan Erivan Dou Bilimleri Akadem isini Krte blmnn bana getirildi.
Tarixa Edebiyata Krdi adl eseri T rkiyede de basld. K urdonun T rkiyede
farkl gazete ve dergilerde yaynlanm ok sayda makalesi de var. K rt edebiya
t zerine en iyi incelemeleri yapan Q anate Kurdo, Kurdoyev olacak da tannr.

340

nin gibilere ders veriyorum. Krt ulusu da dier uluslar gibi b

tn haklara sahip olm al, bu onlarn en doal hakkdr.
SK Pli Krdn yaptnn neresi M arksizm dir? Bir Rus bunu
diyor mu? inli, ben inli deilim diyor mu? Veya Arap, ben
Arap deil insanm diyor mu? Eer bu taktiktir diyorlarsa, bir
ulusu bir taktike kurban edemeyiz.
te yandan benim partiden uzaklatrlm am da, Baas ovenistlerin basks ar gelmitir.
Tm bu anlattklarm dan sonra, bir kez daha syleme gerei
duyuyorum:
Biz K rtler; kom nistler de dahil tmmz birlikte, ulusun
beklentilerini yerine getirmek iin, hangi yol gerekiyorsa onu kul
lanarak bugnk gidiat deitirmek zorundayz. Krt ulusal ha
reketini ileriye tamalyz. V ar olan Krt hareketlerini aratrp
onlar olanaklarm z elverdike M arksizm le btnletirelim. Elbet
bunlar yaparken, Suriye, ran, Irak ve Trkiyedeki demokrasi
gleriyle birlikte olacaz.
Ama kendi lkemizin kaderini elimize alalm, lkemizin kaderi
ni bu topraklarn gerek sahibine teslim edelim. lkemiz ve ulusu
muz hakkndaki kararlar bakas deil, biz verelim. Her lkedeki
Krt, igalci egemen snflara kar mcadele vermeli. Bunun iin
ulusumuzu, bu saldrgan gruha kar rgtleyelim. Bu mcadele
mizde btn dnya komnistleri bize yardm etmelidir. Komnist
partilerindeki Krtler, Krt iisinin ve kylsnn nderliini yap
sn. Bu onurlu kavgada en nde olmal ve dmana, igalciye hiz
metten kanlmaldr. Krt halkn nereye gtrecei belli olmayan
birtakm ovenistin peinden ise krii krne gidilmemelidir.
Para para blnm lkesi iin almayp, egemen ulusa a
lan kom nistler herhalde sadece Krtlerde vardr. K rt kom
nistlerinin ovenistlere kanp, onlarn verecei m akam lar iin,
Ben Krt deilim, sadece insanm , demesi ok vahimdir. Ben
komnistlii byle renmedim. Tarih bize unu retti: Dnya
komnistleri kendi lkelerinin ve kendi ulusunun nnde sa
vaarak M arksist dnce iin topraa dtler. Bizim rendii
miz M arksizm de, kariyer iin ulusunun ve lkesinin karlarm fe
da etmek yoktur.
34 1

Benim literatrmde, makam iin dmana yaclk yapanlar

komnist deil, hatta antikom nisttir. Krt komnistinin inand
ve uruna yllarn verdii milletlerin Krde ihtiyac yoktur.
Bunlar o kadar Krt dostu iseler, Birlemi M illetlerde, dier
uluslararas platform larda neden Krt sorununu gndeme getir
mezler? Peki K rt kom nistleri, in ve Sovyet komnistlerinden
daha gl m ki, onlar dier halklar veya Krtler iin savap
enternasyonalist olm azlar da, biz Kiirtlerin komnistleri bu ie
koarlar.
Bunu syledim, bir daha sylyorum: Biz drst ve doru ko
mnistleri kaybetmek istemiyoruz. Suriye, Iran, Irak ve Trkiye
komnistleriyle her zaman dost olm ak istiyoruz. Ama kendi lke
miz hakkndaki kararlar biz Krtler vermeliyiz.
te Polonya rnei ortada. Yani yzyllardr birlikte yaad
mz uluslarla, h a deyince kopamyoruz. Lenin bir yerde yle
diyor: Gen bir Rus yanma geldi ve beni ok vd. Ama Polon
yann bamszl konusunu gndeme getirdiim zaman yzn
buruturdu, bu hi houna gitm edi.
Ama Polonya halk, kendi gcyle igalciyi lkesinden kard.
M arx ayn konuyla ilgili, yle diyor: Ben daha on iki yl Po
lonya ulusunun bamsz olabileceine inanmyordum. nk ba
msz olabilm ek iin cesaretten baka bir eyleri yoktu, bunlarn.
Ama tahminlerimi yanltarak kendi uluslarn ve lkelerini yarat
tlar. Polonyallar, bamszla layk olduklarn ispatladlar.
Sovyet uluslarnn tem silcileri, kendi uluslar adna parlam en
toda oturmuyorlar m? Sovyet snrlar iinde hl otonom blge
ler yok mu? Sovyetler on be ulustan olumuyor mu? Bu uluslar
yaamlarn kendi dilleriyle ve kltrleriyle srdrmyor mu? Yu
goslavya alt ayr ulustan olumam m? H er ulusun kendi dille
rinde okulu, ayr parlamentosu yok mu? Bu saydklarmn hepsi
somuttur. Ama Krt komnistleri bunlar syleyemedi, savuna
mad, korktu. Bu yazdklarm incelemek, lkesine ve milletine sa
hip km ak yerine, makam peine dt. Bu saydklarm bilmeye
cek, aratrm ayacak kadar kr yaadlar. Deyim yerindeyse bun
lar basit gerekleri bile bilmeyen sefillerdir. imdi bu anlattkla
rm ovenizm mi acaba?
342.

Zam an ve tarih bir gn iki kesimi de yarglayacaktr. nk

tarih kimseden utanmaz ve onun gizli sakls yoktur. Ancak kor
karm ki o zamana kadar tarih bizi unutsun veya bizi yarglayamayacak kadar yalansn.
Benda

Azadi

(zgrlk

Yolu)

Parti aalar beni uzaklatrd, bununla da kalmayp arkada

larm benden koparm ak iin ellerinden geleni yaptlar. Beni par
ti dman, blc, karc ilan ederek, Said N uriden on bin di
nar alm , iftirasyla halktan izole etmeye altlar. Ama buna
kimseyi inandram adlar. Pek ou sadece bu nedenle onlardan
koptu. Bir ksm, Y alan sylyorsunuz, eydaya hakaret ediyor
sunuz, diyordu. Biliyoruz ki eyda oluk ocuunu doyurmak
tan aciz. ok defa biz kendisine teberi alyoruz.
Sonunda yanma toplanp bir Krt kom nist partisi kurma is
teklerini sylediler.
Doru olm az, dedim, Bir lkede iki kom nist parti olmaz.
Dem okratik bir parti kuralm ve onlarla ibirlii yapalm .
- yle de yaptk, Benda Azadi hareketini oluturduk. Aramzda
komnistlere kar kampanya balatm ak isteyen arkadalarmz
bile vard. Ama ou benim grlerimi benimsedi ve bunun do
ru olm ayacan savundu. Bu arada komnistlerden baz istekler
de bulunarak; eer yerine getirirlerse geri dneceimizi, aksi hal
de yeni oluumu rgtleyeceimizi syledik. A ncak baz arkada
lar benden cesaret alarak komnistlere sava am ak istedi. Ben bu
durumun farkna vardm. Bu nedenle Benda Azadi oluumunu
datp, ok gemeden Krdistan D em okrat Partisine katldm.
Kiirdistan

Demokrat

Partisi

(KDP)

Benda Azadiyi dattktan sonra KDPyi oluturduk. KDPde

ayr oluum birlemitik: Benda Azadi, KDP ve geleneksel Krt ay
dnlar. Halepte toplanp geici bir program yaptk, geici merkez
komitesi setik. Kaleme aldmz geici program tartlacak, ksa
srede yeni ekil verilecek, merkez komitesi ise yeniden seilecekti.
ay sonra Irak a gittim . Ali H ocann dediine gre Osman
343

ehri anlamay bozup iki kanad partiden uzaklatrm t. Eer

Ali H ocann yazdklar doruysa bana byk hakszlk yapl
m, demekti. nk bu anlam ay Reit H em onun eliyle yap
mtk.
ewket Henan bir gn Cizreye gelip sitem etti: Sen bizi K rt
yaptn, dedi. Bir para olalm dedin. imdi bizi ka para
yaptn? Ben partimi datp K D Pye katldm. ay sonra topla
nacaktk. imdi bize sizi kandrdk diyorlar.
Bu gelimeler zerine Badata giderek arkadalarm a, Artk
sizin iinize karm yorum , dedim, Cizreye dnp sylenenle
rin gerekten doru olup olmadn aratracam .
Cizreye dndkten sonra bir mddet hibir eye karmadm.
1 9 6 2 de bana grm belirten bir yaz yazmam istediler. Ben
de grlerimi yazdm. Birka ay sonra Ehmed Berzenci yanma
gelerek, Parti senin dost kalm an istiyor, dedi. Ben imdiye ka
dar da partiliyim, siz benim atlma kararn bildirmediniz k i, ce
vabn verdim.
1 9 6 7 de H alepte byk bir toplant yapld. Bu toplantya be
ni de ardlar. Benim merkez komiteye girmemi istediler. Ancak
uras ak ki, Cegerxwn adnn partiye ok yarar oldu. Bu satr
lar 1973 ylnda yazyorum ve ben hl milletim iin elimden ge
leni yapmaktaym.
Krt-Aydnlarnn

Grleri

Ben her eyden nce airdim ve sanatydm. iirler yazyor, ki

tap basyordum. Eskiden beri Mslman Krtler, aydnlarn, ya
zar izerlerin kendilerinin nnde olmalarn istemez. Zanneder
sem bu Mslmanln mantalitesinde var. Onlar, sanat ve air
leri, kitap yazp satan, politikacy yeren, yanl giden ileri anlatp
bununla yetinen; ama onlarn himayesinde olan, sahipsiz kaval gi
bi dileyenin alp fledii bir elence olarak alglarlar. Bu nedenle
makamlar ve ynetim; cahil eyhin, beyin, aann olmalyd.
Bu dnce ve nyarg btn Krt partilerinde yer etmiti. O n
lar benden sadece yazmam ve kaval olmam istiyorlard. K abul...
Ama bunlarn yanln ve hatasn grdm zaman kzyorum.
344

Bu nedenle de, Benim bu yanllar grp sessiz kalmam doru

mu acaba? Bu mcadelede acaba benim de bir katkm , bu yapda
bir tam olam az m ? diye dnyordum.
Sadece sanatla ve iirle ulusuma hizmet etmenin eksik ve yeter
siz olduuna inanyordum. Bu mcadele kervannda benim gibi
ler daha ar ve ileri alm a alanlarn seebilmelidirler. Biz bir
gn bile evde oturm am al, bu mcadeleyi daha ileriye tamalyz.
Ben sadece air ve aratrm ac deil, ayn zamanda politik dn
celeri olan bir insandm. lkemin gidiini ve halini daha iyi yo
rum layabilirdim . Bilinli ve toplumcu dnmesini bilen biri evin
de bo oturam azd. Gerekirse politika da yapacakt.
Ancak birok arkadam , sadece sanat yapmam, politika yap
may ise onlara brakmam istiyorlard. Herkes benden onlarn
yannda olm am , onlara yardm etmemi ama onlarn iine kar
mamam talep ediyordu. N e kadar doru, ne kadar yanl bilmi
yorum am a, ben lkemin geleceini bu yetersiz insanlara brak
mak istemiyordum. Aydn ve bilinli insanlarla, elimden geldii
kadaryla insanlarn yolunu aydnlatm ak istiyorum. Ben lkemin
kaderini bakarkr, ocuksu ve cahil insanlara terk edip, olaylar
uzaktan seyredemezdim. Kendimi sadece yazmak ve aratrmakla
snrl tutamazdm. Ulusumun dmanlarna kar yalnz olmak,
yalnz bama yazmakla yetinemezdim.
Ben bu yolda belli yere gelmenin zorluklarn ve risklerini bili
yordum. H i phesiz lkemizde ok deerli insanlar vard. Bun
lar lkenin haline, zlyorlard. Onlarn rgtlenmeye, kendile
rine yol gsterecek, onlar kararszlktan kurtaracak insanlara ih
tiyalar vard.
Krt insannn iyi niyetini, art niyetleri iin kullanp, karlar
n nemseyenler, bunun iin halk blenler vard. H alk ileri gitme
meli, deimemeliydi. Bu insanlar halktan gelen lokm ay ba
kalarna kaptrm ak istemiyorlard. Krt insannn zgrce dn
mesi, kendi kararn vermesi ilerine gelmezdi. Bir keresinde ey
hin birine, Artk Krt uyand, size ekmek kalm ad, demitim.
eyh, Yanlyorsun. Biz sa olduka bize inanan eekler olacak.
Biz lrsek bile, bu kez sizin ocuklarnz bizim ocuklarn eline
su dkecektir, yantn verdi.
345

Krt artk salacak inek olm am al, eek olarak grlmemeliy

di. Artk dmann ua, parazitlerin yemi olmamalydk. Krt
insannn ebediyen bu beyinsiz, insafsz ve cahil kesimin arkasn
dan yrmesini istemiyorum.
I r a k a Gidiim
Ortam n alabildiine kark olduu bu dnemde, yani 1956
ile 19 5 9 yllar arasnda yapayalnz, arkadasz ve kimsesizdim.
Dmann yan sra dostun da saldrsyla kar karya kalm , is
teimin dnda sa ile sol arasnda, bir o yana bir bu yana gidip
geliyordum. Ne yapacam bilemiyordum.
M sr ile Suriyenin birlemesiyle zorunlu olarak birka ay illegalitede kalm, birok zorluu gsledikten sonra da 14 N isan
1959 tarihinde Iraka gemitim. O arada 14 Temmuz 1958 tari
hinde Irakta byk bir deiim yaanmt. Yeni ynetimin Irak
Anayasasna ekledii maddelerle yeni bir dnem balamt.
Krtler bu deiimden memnundu. Ynetimin byk blm ko
mnistler ile Krtlerin elindeydi. Yeni hkmette birka tane
Krt bakan vard. Grne gre, bunlar o k etkiliydiler. Krtler
ve Araplar, siyaset alan bata olmak zere eitlik ve barta r
nek saylabilecek bir olay gerekletirmiti.
Ama aalar, beyler, gericiler, kar evreleri, emperyalistler,
Krt ve Arap ovenleri bu olumlu deiimin yaratt baary hi
isterler miydi? Ellerinden gelse yaplanlar hi ekinmeden ykar
lard. Krt ve Arap ovenistleri, beraberliin kardee devam et
mesini istemiyorlard. Emekilerin ynetimde sz ve karar sahibi
olmas, bu haramzadelerin iine gelmezdi. K rt ve Arap em ekile
rinin aln terlerini zgrce kullanm alar bu baylan rahatsz edi
yordu. Emperyalistlerin, Krt ve Arap emekilerine ait olan pet
rol smrmeleri, bir avu gericinin de karnayd. nk onlar
da bu smrden sus paylarn alyorlard. En nemlisi ise, bu ha
ramzadeler Krt ve Arap halklarnn Sovyetlere dost olmasn is
temiyorlard. Sovyetlere dost olm ak, smrcnn egemenliin
den kp bar iinde, insanca ilerleme anlamna geliyordu. Ama
egemenler bundan rahatszd. Dier bir deyimle, Suriyede var
346

olan her trl hilekrlk Irakta da mevcuttu. Krt ve Arap geri

cileri, feodaller, aralarnda baz makam dkn bakanlarn da
olduu kar evreleri, Irakta da bo durmuyor, yeni sistemi yk
mak iin ellerinden geleni yapyorlard.
I r a k a Nasl

Gittim ?

Birka ay sren firari dnemimde genellikle gvenilir insanla

rn yannda saklandm . Bu dnemimde bazen Cemile brahim de,
bazen de H acolarda kalyor, devletin zulm ve iddetinden ken
dimi korum ak iin saklanyordum. Bu zorlu dnemimde bana b
yk emei geen Demxiya kynn keyas Hristiyan M usaya da
ok m teekkirim. M usa, bir ay boyunca beni zenle saklayp
bakt. M ecit brahim in araclyla M usann evine gitmitim.
M u sann yan sra btn kyl beni ele vermemek iin, adeta se
ferber olmutu. Bu arada tm olan biteni bana haber veriyorlar,
ben de parti alm alarna oradan devam ediyordum.
H aco Aann kyne gidip bir sre kaldktan sonra parti, M hemed Ali H oca ile benim Iraka gememe karar verdi. H aco
Aann cipiyle bizi Xrbeqafk kyne gtrdler. Cip bizi brak
tktan sonra geri dnd. M ihyedin, Amcam Hesen burada kal
manz istedi, dedi. Buradan sonra arkadalar sizi at stnde s
nra kadar gtrecekler.
Ama ne yazk ki M u stafann dedii olm ad. Gen biri dnda
kimse gelmedi. Iraka geiim esnasnda adn hatrlayamadm o
gencin bana ok yardm oldu. Yol boyunca antam tad ve yol
gsterdi. zellikle yerleim yerlerine yakn yolda yrmek tehli
keli olduundan, zorunlu olarak traktrle srlm tarlalara giri
yorduk. Bu tarlalarda yrmek daha zordu, ayakkablarmza
toprak doluyordu. Y o l boyunca susuzluumuzu azmzda taze
budaylar ineyerek gidermeye alyorduk. Ali H oca sigara
tiryakisi olduu iin bazen topra eiyor, birlikte ukurda sigara
iiriyorduk.
Yoldan bir otom obil veya traktr gese, grnmemek iin he
men buday tarlalarna girip saklanyorduk. Klavuz olan gencin
ky G rziroya varncaya kadar fena halde yoruldum. Delikanl,
347

kyn melesinin evine gidip M ele M ehm du yanmza ard.

Gizlice, M elenin evine gittik. M ele, o gece karnmz doyurduk
tan sonra, sam anlkta uyuttu. M elenin evinde iki gn kaldk. Bir
akam Mele ile beraber Qulduman kyne gittik. Kyden ime
miz iin bir ibrik su da getiren M ele, bizi kyn arkasna kadar
gtrd. Orada karya nasl geeceimizi konutuktan sonra, g
venli bir biimde Iraka getik.
Snr geince iki koer obanna rastladk. obanlar,tfek a
krtlar arasnda, Kim siniz? diye bardlar. Yolcuyuz, kork
mayn, dostuz, diyerek, obanlara yaklatk. Beni takm elbiseli,
enseli ve gbekli grnce byk bir adam sandlar. obanlardan
biri keesini indirdi, oturmam iin yere serdi. Daha kim olduu
muzu sylemeden, obana dnerek, Yeenim , dedim, oban
nesiyle mehurdur? Ekmek ve style efendim , dedi. H em en,
eeine koturdu, ekmek getirdi. St tasn ald, bir iki koyundan
st sad, getirdi. Doyuncaya kadar yedik. obanlarla tantktan
sonra obanlardan birine not vererek, Bunu gtr Evdlhemide
ver, gel, dedim. K oer oban kad alp gsne koyda, Vay
bam gzm stne! dedi. O gidince uykuya- daldm, dier o
ban ise bamda bekledi.
ok gemeden uyandrdlar: Kalkn efendim, uyann. Artk
kyde uyursunuz. Gzlerimi anca birka silahlnn etrafm
sardn grdm. Biri eilerek yzm pt, Ben Evdlhemidim
efendim , dedi.
Evdlhemidle beraber Tavvis kyne doru yola ktk. Y ola
karken kyn yakn olduunu sylemilerdi. Ama yol bir trl
bitmek bilmiyordu, bana ok uzak geldi. Yorgunluktan bitm i
tim. X rbeqafktan Tavvise tam on bir saat yrmtk. Dedik
lerine gre daha drt saat yryecektik. ok imandm ve yryemiyordum. Uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra kye ula
tk. Evdlhemid bir kova su stt, banyo yapp yataklara girdik.
Uyumadan nce, Snr devriyelerine, snra sabah yedide geldii
mizi syle, dedim.
Uyandmzda ok sayda silahl snr devriyesi evin etrafna
toplanmt. Biz elimizi yzmz ykaymcaya kadar avu ieri
girdi, hrmetle elimizi skt.
34

 Biz imdi tutuklu muyuz avu Aa?

Ne ilgisi var? Tabii ki serbestsiniz. Ama banza bir ey ge
lirse sulu biz oluruz efendim.
Bir akam nce, kye gelir gelmez M ele Hemdiye haber gn
dermi, yanmza gelmesini rica etmitim. Onu bekliyorduk. D a
ha kahvalt yapmadan geldi. Sizi polisle gnderm em, dedi.
Form alite icab da olsa dolamadnz yer kalmaz, ok uzun s
rer. M ilis kuvvetleri kom utan hemen gelir. Onunla gitmeniz da
ha iyidir. Ben de sizinle gelirsem ok dolatrm azlar, sorgu sual de
sorm azlar.
Daha laf M ele Hem dinin azndayken milis komutan geldi.
avu biraz da kzarak, O nlar benim sorumluluk blgeme geldi,
misafirimdirler. M isafirlerim i M usula gtrm ek benim hakkm ,
dedi. M ilis kom utan ise, Bundan sonra ben sorumluyum, diye
rek, bizi kendisinin gtreceini aklad. ki komutan arasnda
gerginlik artnca, Araya girip durumu yumuatmaya altm:
ikinizin de gnl kalmasn, o zaman arkadam avula, ben
de Milis komutan ile gideyim. Birbirinize darlmanza gerek yok.
O vaziyette her ikisi ile birlikte snr blgesinden sorumlu ka
rakola, Sedaya gittik. Snr komutan ayakst sorgulamaya ba
lad. Ben btn ifadelerimi M usulda vermek istiyorum , dedim.
D aha snrdan uzak da deiliz. Burada kalm ak bizim iin riskli
dir. Snrdan uzaklamak istiyorum . K om utan bana hak verdi ve
grevlilerle birlikte M usula gittik. M ele Hemdi bizim fazla dola
trlmamz ve uzun uzadya sorgulanmamz engelledi. Ksa sre
de iimiz bittikten sonra bir otele gidip yerletik. Birka gn ora
da kaldk. M ele Sbxetilah ile Krt ii lideri M ele Tahire Omeri
ziyaretimize gelip bize on iki dinar verdikten sonra, Eer burada
kalrsanz bir ksm harlk daha veririz. Ayrca talebiniz olursa,
M usulda sizi grmek iin sabrszlanan ne kadar Krt varsa ote
lin nne toplarz, dediler.
Size ok ey borluyuz. Ama etrafm z kalabalk olsun iste
miyoruz. Hele bize para toplamanz hi istemeyiz. Getirdiiniz
paray ise srarlarnz zerine hatr iin alyoruz.
M usuldan ayrldktan iki gn sonra, sabah saat yedide Ba
data vardk. Badat Polis M erkezinden ktktan sonra, polis bi
349

zi Selahaddin O teline gtrd. Otelin gecesi dinard ve bedeli

ni devlet deyecekti. Ancak bizi otele gtren polis hem bizim ge
liimizden, hem bize yaplan muameleden memnun deildi. G r
nen o ki, bu polis sistemin deimesinden de memnun olmamt.
ok sayda sorumlu, yetkili, tannm insan bizi ziyarete geli
yordu. Ne yazk ki kendisi pek ileri olm ayan, hatta gericiliin ba
tanda olan Pekevtin-ileri dergisi sahibi Mhemed Birivkanini de bizi ziyaret edenler arasndayd. Her eye ramen Brifkaninin bize ok yardmlar oldu. Bizi eyh Xahd N eqibendinin
yanma gtrp onunla tantrd. eyh Xald Neqibendi, devle
tin en st dzey drt yneticisinden biriydi. Tantktan sonra ne
rede kaldmz sordu, kzarak:
Cegerxw gibi birisi dinarlk Selehadinde kalsn da, Ehmed Sleyman Ehmed elli dinarlk Badat otelinde kalsn, ayp
deil mi? Bu aymazlk karsnda sorumlular ne yapmal? Her
gn dierlerine enlik kurarsnz. O nlar Arap olduu iin mi? O y
sa Cegerxw ne bir lokma ekmei bile ok grrsnz, daha bir
selamn bile doru drst almadnz. Bu sade bize deil, btn
Krt milletine saygszlktr.
Xald Neqibendi hemen telefona sarfp polis ard:
Cegerxwnle arkadan hemen temiz bir otele gtrn.
Ertesi gn Samir O teline yerletirildik. Gnl, yeme ime
de dahil on be dinard. Biz Suriyeden Badata kam olan Refail Terzibay da yeni otele, yanmza aldk. Refail ok para har
cyordu. Bu kadar paray nereden getirirdi bilmiyorum. Kendisi
nin miydi yoksa devletten mi harcyordu, anlayamadk. Darda
harcamamz iin kimse bize harlk filan vermiyordu. Dardaki
hesaplarmz da ou kez Refail dyordu. lk gittiimizde bize,
Devletten harcrah m alm ak istersiniz, yoksa alm ak m ?
Biz kimseye yk olup bele geinmek istemeyiz. almak
istiyoruz, dedik.
Dnem yazd, okullar kapalyd. Bizi Basn Yayn Bakan Fuad Beye gnderdiler. Bana altm , arkadama da krk dinar m a
a baladlar. Ancak yapacak bir iimiz yoktu. Gnmzn ou
oturm akla geiyordu.
O dnem Basn Yayn Bakanlnn Krte sorumlusu Ehmed
3jo

Osmand. Bize baka dairede i vermek istiyordu. nceleri bizim

iyiliimiz iin, daha fazla maa almamz salamak iin bunu iste
diini sandk. Sonradan yle olmadn, bizi kendi yannda al
trmak istemediini anladk. Ehmed Osm an, bize verilen maa
baka kom nist arkadalarna vermek istiyormu. Ehmedi am
dan ok iyi tanyordum. Kendisi Kiirtlere dman, art niyetli ve
ayn zamanda ukala biriydi. Ancak Ehmed sorumluluktan alnn
ca, yerine W ehid Huseyn getirildi. Bu ahs, sorumlulua getirilii
nin hemen ertesi gn nmze yapmak iin i brakt. M aalar
mza da on ikier dinar zam yaptlar. Benim maam yetmi iki, arkadamnki ise elli iki dinar oldu. O zaman anladk ki, Ehmedin
bize i vermemesindeki asl niyet maalarmzn dk kalmasyd.
Badatta kaldmz srede st dzey yneticiler bizi birka
kez yemee davet ettiler. Barzani, X ald Neqibendi, Wehid Hu
seyn, Hafiz Q adi, Tehsin Bervari ile Mhemed Birivkani onurumu
za defalarca yemek verdiler. Bu yemeklerin tmnde de bana b
yk deer veriliyordu. Bir mddet sonra arkadamda kskanlk
belirtileri balad, Suriyede parti lideri bendim. Neden sana da
ha nde yer veriliyor? diyerek, beni ekemediini aa kard.
Beni tanyan veya bilen Krt nderler ve politikaclar beni nl bir
air ve politikac olarak tantyor, onu ise arkadam olarak tak
dim ediyorlard. Bu durum arkadamla aramz gn be gn at.
Arkadam, zellikle sarho olduu zamanlarda gerek niyetini or
taya koyuyor, irkin yzn gsteriyordu. H atta bu nedenle ka
defa Dicleye atlayp intihar etmek istedi ama ben engelledim.
Sonradan Kurm anc dalarndan X elil M hem ed adnda baka
bir arkada daha geldi, yanmza. Srekli bizden yiyip iiyordu.
Urap, ona Eitim Bakanlnda bir i ayarladk. Ama Xelil ar
kadamz Badatn yabancs olduu iin bizden ayr kalm ak is
temedi ve bu nedenle almad. Israrla, Sizden ayrlmak istemi
yorum , diyordu.
Ali H oca, X e lilin bu tavrna kzd:
Sen banka msn? X elili beslemeye paramz m var? Gitsin
bir i bulsun kendine.
Ali hocay ikna etmeye altm:
Bir arkadam z var ve sen Sana bakam ayz. Git al diyor
351

sun. Bu bize yakmaz. K urnanclarn dedii gibi salek e, carek

e. -Ayda ylda b ir. Bize misafir gelmi. stelik paramz da var, is
tesek on adam bile besleriz.
Ancak Ali hoca raz olm uyor, ikide bir plsm prtsn topla
yp bizden ayrlyordu. Birka gn sonra ise piman olup geri ge
liyordu:
Adam olan yalnz sen misin? Niye ben adam deil miyim?
Yine bize geliyor, birlikte yiyorduk. Ali, bylece birka kez
geldi ayrld. Ben yine bozuntuya vermiyor, hatta aka yollu azar
lyordum:
Arkadamz da Kurm anc dalarndandr. stelik sen de
Kurm anc dalarndansn. Bakmadn gibi bir de tutmu onu
kovmak istiyorsun.
Refail bizi sk sk davet edip yemek veriyordu. Arkadalarm
uyardm:
Refail bu kadar davet etti bizi. Biz de onu davet edip yemek
verelim.
H aklsn, iyi olur, dediler.
RefaiPi, yaz olduu iin bo olmas nedeniyle eitimin bala
masna kadar bize tahsis edilen ayn zamanda kz okulu olan evi
mize ardk. ok gzel yemekler hazrladk. Ama Ali H ocayla
Refail sarho oldular. Biraz tarttktan sonra, sarholuun da et
kisiyle Refail, Ali H ocaya bir tokat att:
Sen kimsin lan it, dedi. Kendini Cegerxwnle e komaya
utanmyor musun? Onun ls senden de babandan da iyidir.
Ali Hoca ise srahiyi kapt gibi Refaile savurdu. Ban ein
ce, srahi kar duvara gmledi, sular etrafa sald, stmz ba
mz, etraf olduu gibi su iinde kald. RefaiPi ite kaka okulun
bahesine gtrdm, bir arabaya koyup zorla evine gnderdim.
Ali H oca hl baryordu:
O var ya! aresi yok, onu ldreceim. Dmemi niye k o
pard benim? Dmemi kopard!..
Sakinletirmeye, ikna etmeye altk ama baaram adk. Du
vardan atlad, baheden dar koarak gitti, gzden kayboldu.
Ertesi gn Refail anlatt:
Yanm a gelince bana git bize rak getir, kafa bulalm dedi.
Gittim getirdim. Sabaha kadar itik.
35i

Birinde kaldmz otelin sahibi sylemiti:

H ayatm da Ali H oca gibi pis, cahil adam grmedim, byle
bir adamla daha nce karlamadm, demiti otelin sahibi.
Dorusunu sylemek gerekirse Ali H oca her ie koabilecein,
her eyi paylaabilecein bir insan deildi. Tem iz kalpli ve saft,
ama alabildiine de alngand. Belki de Alevi olduu iin bize kar
phe, gvensizlik ve korku iindeydi.
Sonralar Trkiye Krdistam ndan, kendine Qeya adn veren,
asl ad Evdrehman Z nar olan bir gen, Badata, yanmza gel
di. Ben Suriyede kendi evimdeyken, bu gen o zaman da yanma
gelmi, bana, ok sayda arkada adna senin yanma geldim.
H alkmz iin biz de alma yapmak istiyoruz, yalanyla, ben
den yardm talep etmiti. O zaman bu gence inanmamtm. n
k bu iler, onun dedii gibi, szle olmuyordu. Bu nedenle Qeyaya, O zaman geri dn git, arkadalarndan yazl, imzal mek
tup getir, demitim. zellikle politik konularda, kimseye inan
myordum. Bu gen daha sonra, Badata gitmek istiyorum, Barzaniyle alm ak istiyorum , dedi. Bu talebi zerine, Arkadala
rndan mektup almadan Badata da gitm e, dedim.
Bu genci zar zor Trkiyeye gitmeye ikna ettim. Biz Iraka gelin
ce Qeya arkadalarndan ald bir mektupla yanmza geldi. Ben
onun durumunu arkadalarma anlattm. Ancak bu gence hibir za
man inanmadm ve onun neye hizmet ettiini de renemedim.
B srada Xelil Berazi ile M ustafa Cemil Paa Suriyeden Ba
data geldiler. Bunlarn Suriye istihbaratnn adamlar olduun
dan korkuyordum . Suriyedeki partililerden, M ustafa Cemil Paa
lakkndaki phelerin yer ald ve ona kar dikkatli olmamz
yazan bir mektup geldi. M ektubu Eli Ebdulaya verdim. O da, Su
riyeden gelen Krtler hakknda gerekli bilgileri yazp Irak Kom
nist Partisine vermemi ve Suriyeden gelenler arasnda pheliler
varsa, partiyi bu konuda uyarmam istedi. Bir gn Beire Mele
Sebri bana anlatt. Beire Mele Sebri yle diyordu:
Ali H oca bize, Cegerxwn kendinden baka sicili temiz
adam brakm ad dedi.
Ali H ocan bu szleri Beire Mele Sebriye gerekten deyip
demediini bilmiyorum. Ama anladm kadaryla benim verdi
im istihbarata inanm yorlard. nk Xeiil ile Mustafa Cemil
353

Paaya ok deer veriyor, onlar gn getike daha st m akam la

ra getiriyorlard. Bir mddet sonra ikisi de Barzani tarafndan si
lahlandrldlar ve Barzaniye en yakn adamlar oldular. Barzani,
belli ki bu ikisine ok gveniyordu. Daha sonra ikisinin de benim
hakkmda Barzaniye ve dier rakl yetkililere olumsuz raporlar
verdiini rendim. Xelil kendisi de yllar sonra bana anlatt:
Ben ve M ustafa Cemil Paa senin hakknda birok olumsuz
rapor yazdk. Bu raporlar hem devlete hem de Barzaniye de ok
verdik.
Benden sonra Iraka gelen Beire Mele Sebri ve dierleri i bu
luncaya kadar hep benden geindiler. Xelil ile Beir, Xebar gazete
sinde alyorlard. Ben Kurmanci dilinin retmeni oldum. Suri
yede olan ailemi de yanma getirdim, bir ev kiralayp yerletim.
Barzani; Xelil ile Beiri tahsil iin Sovyetlere gnderdi. Ancak on
lar Sovyetlerde evlendiler ve bir daha da lkelerine dnmediler.
Qeya ise Partiden (KDP) Trkiyede rgtlenmek iin para al
d. Sonradan KDPliler, Qeya ajanm . O , artk elimizden kurtu
lam az, demeye baladlar. Ayn ekilde, Xelil ile M ustafa da
ajan, yalanc, sahtekr ve hrsz ktlar. M u stafann nasl bir
adam olduunu bildikleri halde, onu dlamadlar. O , bugn bile
M ustafa Barzanijin sa kolu olmaya devam ediyor.
Ben Badatta Kurmanci dili uzman olarak alyordum, Ali
H oca ise Bakanln Krt dilini gelitirme blmnde alyordu.
Benim maam yetmi be, Ali H ocan ise altm dinard. Daha
sonra Ali H ocay savaa gnderdiler, bana ise, Sen ihtiyarla
dn, dediler. Gbeklisin, seni kim tayacak! Gidersen on adam
da sana bakm ak iin lazm. Bo ver, gitme. Zaten burda yz elli
gence Krte dersi veriyorsun. Bu yaptn yeter. Bu da itir.
Ama sebebin bu olduuna inanmyordum. Bunun arkasnda
daha baka sebeplerin olduundan pheleniyordum.
Ali H oca bu savatan sonra ok nl bir komutan oldu. Bahdinanda kahraman oldu. Kod adn Mustafa Zeynedi koydu. Son
ra para alp nce Trkiyeye, oradan da Suriyeye katn duy
dum. Ben buna inanmyordum, nk Ali H oca y ok iyi tanyor
dum. Suriyeye dndm zaman Suriye Krtleri de ayn eyleri
sylediler. O nlar, sylentilerin doru olduuna da inanyorlard.
3 54

 e q l a w a da*
Eitimde alan retmenler, uzmanlar ve aydnlar elavvada
bir toplant yaptk. Konu Krt dilinin birliiydi. Ayn zamanda
Kiirt dilinin yazm, imlas ve gramerindeki baz belirsizlikler ze
rinde de alm a yaplacakt. Biz Suriye Krd olduumuz iin
ye saylmyorduk. Buna ramen bizi alma gruplarna datt
lar ve, Siz de bu konuda grlerinizi syleyebilir, tartmaya ka
tlabilirsiniz, dediler.
Ben dil uzm anlan grubundaydm. ok anlam azlklar kt
aram zda. Soranlar, eitim dilinin Sorani olmas gerektiini sy
lyordu. O nlara gre K rt alfabesi ve harfleri, Slaymeniyeli bir
Krt olan Tew fiq W ehbi Beyin kullandklarndan olmalyd.
Bahdinanllar ise, Kurm anci zerinde srar ettiler ama kabul ettiremediler. Toplantdakilere, Soran ivesi zerinde srar etmenin
doru olmadn anlatm aya altm . nk Kurm anci dili daha
geniti ve dokuz-on milyon Krt tarafndan konuuluyordu;
Kurmanci daha kibar ve daha zengindi; M ir Celadet Bedirxann
yazd Kurm anci Latin alfabesi, Tew fiq Beyin yazd alfabe
den, daha kullanllydi; Yedi sekiz milyon civarnda Trkiye
Krd Latin alfabesiyle okuyordu, stelik geri kalan lkelerdeki
K rtler de Latin alfabesine yabanc deildi; bir milyon Suriye
Krd de Latin alfabesini kullanyor, yazyor ve bu alfabede ki
tap yaynlyordu...
Btn bunlardan dolay Irak zelinde iki ivenin de okuma
yazma dili olmas gerekiyordu, benim dnceme gre. Bylece
Krdistanda iveler arasnda bir ba salanabilirdi. stelik bu
konuda sadece Irak Krd tek bana karar veremezdi.
Soranllar hem sayca daha ok, hem de daha gelikin ve poli
tik olarak daha uyanktlar. Bahdinan dnda Irak ta kimse Kur
manci bilmiyordu. H atta Soranlar bize Z aza diyorlard. Byle
ce bizi daha az, daha gsz gsterip kendi isteklerini geirmek is
tiyorlard. Oysa Bahdinan ivesi Soraniden daha zayf ve kulla
nsz deildi, hatta baz ynleriyle daha gzel ve edebi idi. Soran
* eqlawa : G ney K rd istanda Akre ile Selahadin kentleri arasnda bulunan ve
K rtlerin genellikle sayfiye olarak kulland bir iledir.

355

lar da Kurmanci dili ile Latin alfabesini renmenin, bu iveyle

okuma ve yazmann daha kolay olduunu bildikleri halde kendi
dediklerinden vazgemediler. stelik, Soran ivesinin sadece
Irakta resmi dil deil, gelecekte kurulacak Birleik Krdistann
da devlet dili olmalyd.
Bu minval zere tartm alar uzadka uzad, dnceler gide
rek daha ayrlat. Kimse tekini dinlemez oldu. Bahdinan tart
may kesti, Soran ivesine boyun edi. Tm okullarda haftada biriki saat Kurmanci verilecekti ve Latin harfleri ok az renilecek
ti. Daha sonra bir komisyon kurulacak, bu komisyon retim di
li konusunda karar verecekti. Bu komisyon, ayr ivenin, Lori,
Sori ve Kurm ancinin ortak yanlarn bulacak, birletirecekti.
Kurmanci iin en ok aklam a getiren, eitimin hangi dille ol
mas gerektii konusunda en ok sz alp konuan bendim. Bir
ka tane Bahdinanl hoca da sz ald ama benim dediklerimin d
nda pek bir ey konumadlar. Nedenini bilmiyorum am a, bir
ey sylemekten veya aklam aktan ok korkuyorlard. Ancak
toplantdan sonra anladm ki Soranlar benim davranm
n plana kararak bunlardan faydalanmlar- ve Bahdinanllar
etkilemiler.
1- Tm toplant boyunca Kurmanciyi inatla savundum.
2- Parti (KDP) ile Krt kom nistlerinin kar karya gelme
lerinden ve aralarnn bozulmasndan ekiniyordum.
Ayrca Irak lideri Evdlkerim Qasm n isteinin de gznne alnmas gerektiine dikkat ekiyordum.
3- Toplantnn bitiminde Ey karker cotkar, bes e dem
hatiye rabin iirini okudum.
unu cesaretle syleyebilirim ki, onlarn yanl grd bu
tavrm da doruydu. Ancak bu nedenden dolay Suriye ve Irak
l Krt faistlerinden bile bana alabildiine kzanlar, hatta ldrt
mek isteyenler bile vard. Ama ben Suriye ve Irakl Krt faistlerin
den korkmuyor, onlardan ekinmiyordum. Daha da tesi, sol g
rlerim nedeniyle, paramla bakmlarn yaptm, sahip ktm
insanlar arasnda bile benden uzaklap cephe alanlar oldu. te
yandan bunlar KDPye ynelttiim eletirileri ve aramzda konutu

356

umuz grleri arptarak partiye ulatryor, bylece parti ile ara

mz ayorlard.
Toplantda Krt partileri ile Krt komnistleri arasnda ok sert
tartmalar oldu. Krt partileri veya Krt ovenistleri, Krt dilini
gelitirmeden sorumlu kii Krdistann nderi olm al, diyorlard.
Komnistler ise ayr dnyor, Bunun sorumlusu Krt Dilini
Aratrma Kurlu olm al, dncesini savunuyorlard.
Toplantda iki grup arasndaki ayrlk giderek derinleti. Uzla
malar iin ben devreye girdim. ki grup da, eyda ne derse onun
dediini yapalm , diyorlard. Tartm a ortam gerilince, Irakl ol
madm da gz nne getirerek, dncemi sylerek sonucu ba
lamak yerine, baz t ve tavsiyelerde bulunmakla yetindim:
Gnmzde, Krdistan liderlii bu gibi i sorunlardan te,
d sorunlarn, diplom atik sorunlarn zmnde daha ciddi g
revler stlenmelidir. Eskiden beri -Araplar; sadece Suleymaniye,
Erbil ve K erkke Krdistan demektedirler. Gn gelecek Krt di
lini ve Krdistan sadece bu ehirle snrl tutm ak isteyecekler
dir. te yandan eer Krt komnistlerine baklrsa, Kiirtlerin ol
duu her blgede, her yrede, hatta kk gruplar halinde olsa
lar bile Krtlerin eitimi Krte olm al, gerekirse Irakn daha i
kesimlerinde bile Krte eitim yaplmal, Krte toplantlar d
zenlenmeli. Bu iki dncenin kar karya gelmemesi iin kendi
aranzda bir komisyon kurup anlamanz daha yerinde olur.
Bunun zerine iki kesim bir araya geldiler. Komisyonda Krt
komnistlerinin nerisi kabul edildi. Alnan kararlar ertesi gn
X eb at gazetesinde yaynland. Bunun zerine onlar uyarma gere
i hissettim:
Kom nistler kendisini dinlemedikleri iin, Evdlkerim Qasm
onlar ezdi. Bu nedenle Evdlkerim Q asm a yle olur olmaz kar
km ayn, srarc olmayn. Bir bahane bulur, sizi de ezer. T o p
lantnn sonunda oy birliiyle, byk tezahrat altnda benim
okuyacam bir iirle toplantnn kapanm asna karar verdiler. Al
klar ve tezahrat arasnda aadaki iirimi okudum:
E y k a r k e r c o tk a r, bes e dem hatiye rab in !
T a kengi em e k a rk e re a x a B eg bin?
T a kengi em e hestiye ber linge sega b in ?

357

iiler, kyller, yeter artk, gn bizimdir,

Daha ne zamana kadar aa ve beylerin klesi kalacaz?
Daha ne kadar kpeklerin ayak altndaki kemikleri olacaz?
iirden sonra komnist Kiirtler ayaa kalkarak uzun sre beni
alkladlar. Krkl zenginlerle, bol paral Krt burjuvalar ise ses
siz sedasz toplant salonundan kp gittiler.
Yukarda saydm eylemlerim, toplantdan sonra benim gnah
haneme yazld ve uzun sre de yakam brakmad. Yukarda sayd
m davranmdan tr Suriye ve Irak ovenistleri her zaman
karmda oldu ve her zaman karma kt. Kew Mukriyani bana
syleyinceye kadar da arkamdan konuulanlardan haberim olmad.
Ama Kew, bir gn tm olan biteni Badatta bana syledi. Kew ile,
Badatta onun kald otelde bulutuk. Kew bana, Soranllar seni
ldrmek istiyor. Arkandan ok iddetli dedikodun yaplyor. Ya
Iraktan k git, ya da onlarla aray dzeltmenin yolunu bul, dedi.
Onlarla aramzda ne var ki dzelteyim?
Kew, aramz nasl dzelteceimizi bana sylemeden nce,
Tewfiq Wehbi ile kardei Seyid Huseyn M ukriyaninin hikyesini
anlatt:
Kardeim Huseyn, Kurmanci dilinin eitim dili olmasn sa
vunduu iin onu Irakn gney llerine gnderdiler. lnceye
kadar da orada kald. ld zaman bile cezas bitmemiti. K ar
deim ldkten sonra, bir gn siyah bir otom obil kapmzn nn
de durdu. nen adam, Tew fiq W elbi Bey seninle konumak isti
yor, dedi. M ecburen arabaya bindim, bakann huzuruna ktm .
Yanma gittiim zaman kalarn att, Sen de kardein gibi ller
de mi lmek istiyorsun? dedi. Korkuyla, hayr efendim, dedim.
Ama suumu bilmek, kendimi affettirm ek istiyorum. Nedir suum
efendim? diyerek, suumu aklam asn istedim.
Bakan bard:
Suunu bilmiyorsun, yle mi? Bilmiyor musun, ben sa ol
duka kimse Kurm anciyi savunamaz, Kurm anciyi karma ka
ramaz. Bana kar m kyorsun? Seni kardeine yollaym m?
Korkudan dm patlad. Boynumu bktm, yalvardm, elini
ptm. Bin bir rica minnet ile, beni uzak llere gndermemesini

istedim. O na, oluk ocuum daha kk, onlar yetim koma. Bir
daha ne Kurnanci, ne de Latin harflerini azma alacam ! Sz ve
riyorum ! dedim.
Bu olay anlattktan sonra, Beni dinlersen Cegerxwn, Barzaniye git, durumu anlat. Belki araya girebilir. Ama korkarm ki ge
kaldn. Seni ldrebilirler, diyerek beni uyard.
Eve geldiim zaman yeniden toplantda yaptm konumalar
dndm. Bir mddet sonra yanma Eziz M ustafay alp Barzaniye gittim . Krtler dedikodumu yapyor, beni ldrmek istiyor
la r, dedim.
Kimler? Bana isimlerini ver, kafalarn koparaym.
Partili olduunu sylyorlar efendim.
Kesin cevabn verdi:
Eer partiliyse korkma! Git rahat rahat iine bak, evinde de yat.
Birka defa brahim Ehmedle karlatm . Adam kesinlikle ar
kada gzyle bakmyordu. Ama ak ak sylemiyordu bana.
Btn bu dedikodular Suriyeyi de sarmt:
M ele M ustafa evinde Cegerxwni azarlam , seni ldrece
im demi.
Cegerxwn Irakta komnist saflardaym, Krtlere cephe al
m.
Para iin Krtleri brakm , Evdlkerim le alyor.
Sylenenlerin tm yaland. Mele M ustafann bana syledii ba
z olumsuz eyler olduu doru. Ama onunla her zaman dost, her za
man yan yana oldum. ok zaman beni olunun arabasyla eve bra
krd. Sk sk evinde onunla yemek yerdim. Haftada bir onun divan
na giderdim ve Barzani olmasa beni oktan Iraktan karmlard.
Kom nist deildim. Bu nedenle kom nistler KDPli olduum
yolunda sylenti yaymlard. Ancak halen de Sovyet yanlym,
dnya kom nistlerini severim ve sol grlym. Her iki tarafla da
u veya bu ekilde ilikilerim oldu. Ama onlarn iine karmyor,
Irakta politik ekimelerden uzak duruyordum. Bat yanls olm a
dmdan veya air olduumdandr, Suriye ve Irakl politikaclar da
politikann iinde olmam istemiyordu.
Suriyede nasl devlet, komnistler ve geleneksel politikaclar ara
359

snda skp kaldysam, her yandan bana saldrldysa, Irakta da

hakkmda birok olumlu veya olumsuz eyler syleniyordu. Ama ben
tm saldrlara kar kendimi elimden geldiince savundum. nand
m dorulardan taviz vermeden bildiim yolda yrdm. Bugne
kadar da kimseye boyun emedim. Tutuklandm zaman da dma
na her zaman verecek bir cevabm oldu. Sonuna kadar da byle ka
lp, bu dncelerim ve prensiplerimle lmek isterim. lnceye kadar
da yanln ve yalann dman olarak kalacam. Her zaman ulusu
mun ve dnya halklarnn zgrlk ve demokrasi mcadelesinin ya
nnda olacam. Bu dncelerimden asla taviz vermeyeceim.
Bu arada gzel insan, deerli Krt, doru ve sznn eri bir arka
dam olan Doktor Sediq Etruiyi anmak, ona en yrekten teekkr
lerimi sunmak isterim. Bana ve ulusuna ok deerli ve unutulmaz i
ler yapmtr. Sonuna kadar elimi brakmad. Etrui, benim aracl
mla Mele M ustafayla bart. Eskiden brahim Ehnedle de dosttu.
Bu sayfalarda tm arkadalarm ve bana yardmn esirgemeyen
insanlar sayamam. Ancak onlara burada minnetlerimi sunmak be
nim iin bortur. Evdlcebar Evdla, Mhemed Mehdi Mexzum i,
D oktor Sediq Etri mrmce unutamayacam insanlardr. Bu
dostu her zaman minnetle anacam. Bunlarn bana saysz maddi
ve manevi yardtmlar oldu.
Badat niversitesinde
Badat niversitesinde Kurmanci ivesiyle Krte dersi veren
ilk retmen olduum iin kendimle gurur duyuyorum. Ama ne ya
zk ki Soranllar buna raz olmad. Bir komnistle, KDPli biri, o
dnem de Eitim Bakan olan D o k to r Sediqe k arak ,
Cegerxwnin Irak Krdistannn adn kullanarak kendini besle
mesini istemiyoruz, dediler.
Yrekli bir insan olan D oktor, merte cevap verdi:
Sorununuz Cegerxwn deil, sorununuz Kurmanci ile ders ve
rilmesi. Komnistler KDPli diye saldryor, KDPli komnist diye
saldryor. Bunlar bahane... Aslnda iki taraf da Kurm anciye sald
ryor. Eer bu deilse, onun niin para aldndan kime ne? K ur
m an a dersinin verilip verilmemesi Kurmanclarn elindedir. Kurmanclar bunu istedikleri srece, kimi o dersin retmeni yapaca
360

mz ise biz biliriz. Biz Soranca eirime karyor muyuz? Kurmancinin hocas Cegerxwn olacak. ster kzn, ister sevinin.
Sorun, beni ikyete gidenlerin beni isteyip istememelerdi deil
di. Eer ben gidersem Bahdinanda bu dersi verecek baka hoca
yoktu, dolaysyla dersler bo kalacakt. O zaman tm eitimi So
ran ivesine evirip am alarna ulaacaklard. D oktor Sediq bunun
farkna erken vard.
Bahdinan, tarihinde hibir zaman kendi dilinde okuyup yazmamn. Bunun yan sra Soranlar, gerek politik yap, gerek dilde daha
hakim olduklarndan Kurmanciyi dil saymamtr. Irak eitim ba
kanlarnn ou Suleymaniyeli Soranlardan olmutur. te yandan
Soranlar, kendi ivelerini resmi dil olarak kabul ettirmek iin Irakta
ok kanl sreler yaamtr. Ama Bahdinanllar, her eye ramen
kendi ocuklarn Soran okullarna deil, Arap okullarna gnder
miler. Daha sonralar Soranlar, bu dili Bahdinana da yaymlardr.
D o kto r Sediq ve baz Kurm anclar, Soran basksnn Arap bask
sndan daha beter olduunu, hatta kltrel bask asndan Soranlarn daha hogrsz olduunu sylyorlard.
Bir defasnda Krt radyosunda, dil konusunda bir tartma vard.'Soran biri, Krt dilini iki paraya ayrmak doru olur m u? di
ye, soruyordu.
Cevabn W ehid Huseyn Bahdini verdi:
Doru, bu yanl olur, ama bunun gnah da sevab da siz So
ran larn d r. Krdn arlkl dili Kurm ancidir, Soran dili az say
da Krdn konutuu bir ivedir. Soran gibi birka tane daha ive
vardr. Eer siz Soran dilini boverirseniz, o zaman tek dilimiz olur.
Soran arkada bu yant zerine bir mddet sustu. Etraftakiler
glerek, Neden sustun? diye sordular. Bunun zerine, uras
ok aktr. Kim Krdistan kurtarrsa, egemen dil de onlarn dili
olur. N asl ki H icazllar Arap dilini igal ettii lkelerde halka zor
la dayartysa, biz de Soran dilini Krtlere gerekirse zorla kabul et
tireceiz, yantn verdi.
W ehid cevap verdi:
O zaman niye gocunuyorsunuz ki? ki iveden de eitimimi
zi srdrelim. Krdistan kurulduunda hangi ive baskn karsa o
dilimiz olsun.

361

SJeymaniyeli renciler de retmenlik yaptm fakltede ayn

tartmalarn iine giriyorlard. Bazen kara tahtaya, Her kim Krt
dilini iki paraya ayryorsa, o vatan hainidir, diye yazyorlard.
Yine bu konuda ileri Bakanlna st ste raporlar verip be
ni Iraktan srmek istediler, sonunda becerdiler de. Yine Suriyeli
Kiirt arkadalarm M ustafa Cemil Paa, Xelil Berazi, Ali H oca da
hakkmda gerek d ifadeler vererek, beni jrnallediler. Bu iin ar
kasnda da Soran parma olduunu sanyorum. Soranlar bu akl
veriyor olmalyd.
Birka

Kitabm

Basld

Krte ders verirken elimde fazla bir ara gere yoktu. Kurmanci dilinde yazlm Cizirinin Divan ve Mem Zin ile benim Birin
ci Divanm dnda kaynaklarmz yoktu. te yandan Krt ren
cilerin byk ounluu, M em Zin ile Cizirinin kitaplarn fazla
syla Fars veya Arap buluyorlard. Bunlarda oka Arapa ve Fars
a kelime var. Biz Krte istiyoruz, diye itiraz ediyorlard.
Aslnda kaynak olarak yararlanacam baka iirlerim ve yazla
rm da vard. Ancak okuldaki burjuva kkenli' renciler kzmasn
diye bunlar syleyemiyor, ders olarak veremiyordum. Daha ok
olum Keyonun Cizreden getirdii eski kitaplarmdan yararlan
yordum. szlm, tane de Krte kitabm vard.
Bir gn dekan yanma geldi:
Duyduuma gre baslmaya deer kitaplarn varm. D oktor
(Sediq Etri) bana ok vd. Getir grelim bakalm. Eer baslrsa
bundan kazancn da olacak.
niversite bana be yz dinar yardm verdi. Kitaplarm bir yl
iinde bastracaktm . Selahadi Yaynevine verdim. brahim Ehned sahibi, sa Zebihi ise yneticiydi. Peinen drt yz dinar ver
dim. Aa yukar yz dinarlk bir masrafla Destura Z im an bas
tlar ve yaynevi kapand. Tm para ise yitip gitti. Bunun zerine
baka bir yayneviyle alt yz dinara anlatm ve szln iki cildi
ni yaynladm. Ama szlkleri satamadan nce Badattan kovul
dum. Satamadm kitaplarm hl Badatta srnyor.
Daha sonralar birka kez Irak Krdistamna gittim. Parti (KDP)
362.

bana, Ne sana yardm ederiz, ne de kitaplarn satarz, dedi. Sa

na yardm etmek gnlmzden gem iyor. Partinin bu cevab zeri
ne, peki iki yz yetmi dinarm kimden alabilirim? Bu iten ok za
rar ettim, dedim. Bakanlksz bakan Salih Yusfi bana, Yalnzca sen
zarar etmedin. Herkesin mal gitti. Herkes zarar etti bu iten, dedi.
Birka Soran yazar daha vard. Kitap basm ileri iin bana ok
kzyor, Biz raklyz. Bugne kadar devlet bize be para yardm
etmedi, neden sana yardm ediyorlar? diyorlard.
Bu baylar, kitaplarmn devlet desteiyle basmn hi hazmede
mediler. H atta hep kar oldular, Bakanln kitaplarm satn al
masn bile engellediler.
Bir ara, Kurm anci, Sori ve Lori ivelerini birletirmek iin, ki
iden oluan bir kom ite oluturdular. Ben de komitenin yelerinden
biriydim. Kamil Beir Lori, Nri Eli Em in ise Slaymeniyeli bir Sorand. Komite olarak birka defa toplandk, ama hibir sonuca va
ram adk. En sonunda onlara, Birka tane esas belirleyelim ve bu
esaslar zerinde tartalm , dedim.
Esas olarak unlar belirledik:
I- Dil sade ve kibar olmal.
II- Sesler ve harfler az ve z olmal.
III- Dilim iz, Arapa, Trke ve Farsadan arndrlmal.
IV- Basit, sade ve yabanc olmayan sz ve terim dizinlerini
aratracak, anlalmayanlar baka biimleriyle yeniden
dzenleyecektik.
Bu alm alar yaparken yzde seksen Kurmanci kkenli kelime
ler kabul gryordu. Nri Eli en sonunda itiraf ederek, Biz Kurm ancinin arlkl olm asna tarafz ama Soranlar bunu engelliyor,
dedi.
Tartm alar zerine birka toplantdan sonra komiteden ekil
dim ve yetkimi Nri Eli Em ine braktm.
ocuklarm
Irakta ocuklarm okumaya balad. Kazancm yerinde olduu
iin onlarn alm asn, dolaysyla eitimsiz kalmalarn istemiyor

3^3

dum. Eitimde baya ilerlediler. Krt D ilinin ustas ve iinl bir

air olduum iin her yerde seviliyordum. Ayrca ocuklarm da
zeki ve yetenekliydi. ylda snf getiler. Ancak Keyo doku
zuncu snfta kald.
Ben kazancmn yz dokuz dinar olan bin doksan Suriye lira
sn ocuklarm n okul giderleri iin harcyordum. Bir o kadarn
da Krt dernek veya rgtlerine yardm olarak veriyordum.
rencilerimin yzde sekseni beni severdi. Yz elli rencimin on se
kizi kzd. Alt rencim Kurmanc, gerisi Sorand. Hepsi sekin
ocuklard ve bunlarn birou yurtdnda doktora yapt.
Eitimci ve retmen arkadalarm arasnda, Evdla Goran,
Eladin Secadi, D oktor Sediq Etri, D oktor Eziz emdini, D oktor
Mhemed Salih Mhemed, Pakize Refiq Hilmi, D oktor Evdrehman Qasim lo ile adn hatrlayamadm biroklar vard. Hepsi
de ok deerli insanlard, ama K rtede zayftlar. Krt D ilini
tam bilmiyorlard, onun iin K rteyi tam olarak anlayam yor,
aklamasnda eksik kalyorlard.
Xald Neqibendi vefat etti. Mele M ustafa Barzani dalara
kt, komnistler dald. D ost ve arkadalarmn birou da bu
karmaada saklanm ak zorunda kald.
Krt ve Araplar arasndaki dostluk ykld. Sokak ortasnda her
gn birka komnist ldrlyordu. Kerkk olay, Krt ve Arap
halk arasnda byk bir gvensizlik yaratt. El-Sebr gazetesi Krtlere aka saldrd. Xebat gazetesi ona ok sert cevaplar yazd ve
bildiriler datt. 1961 ylnda sava artk dalarda balamt.
Evdlkerim Q asm , bir keresinde Arap milliyetileri tarafndan
dzenlenen bir suikastte yaralanm t. Yaral haliyle kurtulduun
da, Olan oldu. Bu Allahn ii deil, dedii syleniyor. Ancak
M agrib Padiah Mhemed Pencemin kendisini ziyaret ederek bir
ka uak hediye etmesinden sonra, Evdlkerim Qasm birdenbire
komnist dman kesildi. Krt sorunu anszn yok oldu, Irak,
Arap lkesidir, Krtler Araptan ayrlam az, dedi ve Krt halk
na verdiklerini fazlasyla geri ald.
Herkes kapkaranlk bir gelecee adm att. Korku ve iddet
kent halknn gnlk yaamnn bir paras oldu. Birka defa giz
li polis evimi bast, artk ldrlmekten korkuyordum. Birka de
364

fa beni ocuklarm la birlikte polise gtrdler. Iraktan km am

z istiyorlard. Her defasnda gizlice gzaltna alnyordum.
Tam da anlam am n yenilenecei gn, ileri Bakanlndan
gelen gizli bir yazyla niversite dekanlna el kondu. almam
yasakland, Bunun alm a iznini yenilemeyin. Bu, komnistlerin
badr. Kendisi rgt lideridir. Krt ayaklanm asna para toplayp
gnderiyor, diyorlard.
Evdlcebar Evdla hakkmdaki yazy gstererek, Hakknda
sylenenlerin yalan olduunu biliyorum ama seni savunamazdm.
Dier yazarlar onlarn elinde. Benim gnlm seninle. Kendini
kurtar. Biz kendimizi bile kurtaramyoruz, durum kt grn
y or, dedi.
B irka gn sonra aniden bana, Bugn Irak terk et, nereye is
tersen seni oraya gnderelim , dediler. Bin bir ricayla ancak bir
ay iinde hazr olacam syledim. Daha bir ay gemeden, onla
ra Suriyeye gitmek istediimi bildirdim. O sra Suriyeye yeni bir
ynetim gelmi, Suriyeye gelecek insanlara herhangi bir sorutur
ma alm ayaca, Cizrede bir saym yaplaca, bulunamayann
yabanc saylaca aklanm t. Bu yzden Suriyeye dnmek isti
yordum. Yolda benden yz dinar gmrk paras aldlar. rak
llar, T ilk oerde beni Suriye polisine teslim ettiler.
Evdlhefz Cdi beni am a gnderdi, ocuklarm ise Kamlda brakt. Y ola km adan nce D oktor Elned N afize, saat on
birde T ilk oerde olacamz bildirmitim. Telgraf polisin eline
gemi. Bizi tutuklu gibi ehrin iine gtrdler. Beni am a gn
derdiler. ok deerli kitaplarma el koydular. Suriyeliler de, ben
den yz lira gmrk paras aldlar.
Cegerxwn
2 7 N is a n 1 9 6 S

36S

v r u p a

y a

i d i

i k y e m

H i phesiz yai, olgun ve dnmesini bilen bir insan iin,

evinden, yurdundan, arkada evresinden bir anda kopup gitme
si, insan korkulara boar, bolua dmesine neden olur, insan,
byk bir kararszln iine der, sonunun nasl bitecei kuku
suna kaplr. Bu kukular nedeniyle, keke nce gelseydim der.
Tersini de diyebilir; keke hi gelmeseydim.
Gurbetlik, yurdundan uzakta yaamak, srgnlk benim ba
ma oka gelmi bir olayd. ok defa evimi, dostlarm brakp ava
re avare dolammdr. O zorluklar, o dayanlmaz ayrlklarn an
lar hl taptaze yayor, iimde. Yaananlar uzun zaman unutul
mazd; hi unutulmamacasma insann yreine yer ederdi. nk
insan beyni, yrei ve hafzasnn besinidir bu yaananlar. Bugn,
gemi ve gelecek daha ok i iedir ve daha ok birbirine baldr.
Biz de onlarsz yapamayacak kadar iindeydik kavramlarn.
oktandr Avrupaya gitmek istiyordum. Bir yandan frsat o l
mad, arkadalar brakmad. Bir yandan da im kanlar yoktu. Av
rupaya gidecek kadar param hibir zaman olmad. ylece gnler
aylar geti, istediim halde gidemedim, kararsz kaldm hep. Elim
ayam iten gten soumutu. Hep aklmda Avrupa dncesi
vard. Ama Avrupaya gitmek de benim elimde olan bir ey deil
di. Ne yapabilirdim ki? 1 9 7 8 ylnda kltrl bir talyan bayan,
birka dost ve arkadamla ziyaretime geldi. Avrupaya hi gitm e
diimi rendikten sonra, beni knad, hatta kzd:
Senin gibi birinin bugne kadar Avrupaya gitmemi olm a
s inanlr gibi deil. Nasl olur? imdiye kadar oka gitmi, gez
mi olmalydn.
O sevgi dolu hanma dnerek:
yi gzel de can kardeim, sen gnlnn iinden geeni sy
lersin. Kim var beni gtrecek, hangi parti, hangi rgt beni yurtdna gtrmek ister?
36 6

Sanrm, o srada yanmzda olan arkadalar szlerime zld

ler, altnlarn krtrdlar, utandlar.
Eer yapabilirsek, Allah izin verirse ve sen istiyorsan gn
deririz, dediler.
Bir yandan da glyorlar, syleniyorlard:
Biz yemeye ekmek bulamyoruz, bilmiyor musun? Seni na
sl gndeririz? yle kolay m gndermek?

Gllerini, niyetlerini biliyordum ama onlar krmamak iin

sesimi karam adm .
Bir gn Beyruttan bana bir mektup geldi. Yannda bir sve
gazetesi vard. Trkiye Krdistanndan bir gen hakkmda yaz
yazm ve bu gazetede yaynlanmt. M ektubu yazan kii bu gen
ci ok vm, onunla ilikiye gememi, yazmam istemiti.
Hakkmda yaz yazan M ahm ut Baksiydi. O arada Avrupaya
gitme isteimi ve dileimi de bildiren birka mektup yazdm,
M ahm ut Baksiye. Onun kitaplarndan da istedim. M ahm ut Baksi, Avrupaya gitme isteimi memnuniyetle karlad, arkadala
ryla bana baz szler verdi ama yerine getirmediler. Neden yap
madlar bilmiyorum. Szlerini neden unutmulard, onu imdi
M ahm ut Baksiden soracam.
Tesadfen bir Krt kz evime geldi. Avrupaya gitme isteimi
bu gen kza da atm . eyda, dedi bana, Avrupaya gitmek o
kadar kolay deil. Seni kimse gnderemez. Sz vermeyeyim ama
elimden geleni yapacam .
Bu gen kza bir ataszmz hatrlattm , cevap olarak: er
er e, i jin e, i mer e. - A slann diisi de erkei de Aslandr.
Sonunda o aslan gibi kz sznn eri kt, beni kendisiyle Av
rupaya, svee gtrd.
Onunla gidiimin baz olumsuz yanlar vard ki ben onlarn ol
masn istemezdim. En bata, daha nce bana sz veren arkada
lar danlabilirlerdi. Belki Avrupaya gitmemi istemeyen arkadala
rm da vard. Bu hanmla gidiim yznden arkadalarm arasn
da dargnlk, ksknlk meydana gelebilirdi.
Arkadalar bana bir m iktar para vermilerdi, ama bu parann
Avrupada bir ay bile yetmeyeceini, bizi orada geindiremeyece
367

ini biliyordum. Bayan arkadan da bir ksm paras vard yann

da, ama o da yetmezdi.
imdi ne yapacaktk? Korku ve heyecan iinde ayr ayr Kamldan yola ktk, am a gittik. O bir otele, ben ise bir eve git
tim. Birlikte olduumuzu ve Avrupaya gideceimizi kimseler bil
memeliydi. Ben her zaman tedbirliydim ve bu tedbirim, korkum
bouna deildi. Bama gelmeyen kalmamt. ekmediim iken
ce, grmediim zorluk yoktu.
Suriyeden her zaman gizli km tm ve bin bir zahmetle gide
ceim yere ulamtm. Arkadam da korkuyordu. Beni srarla
uyaryordu:
eyda, seninle birlikte olduumuzu kimse bilmemeli. H a t
ta akraban a, arkadana da sylem e. Ben anneme babam a bile
bu konuyu sylemedim. ekemeyen olabilir, engel olm ak iste
yen olabilir, ilerim iz bozulur, sa salim yerimize gidemeyiz o
zaman.
Onun bu anlattklar aklm a her trl olumsuz ihtim ali ve
tahm inleri getirm iti. Kendime hep sordum : Kimdi bu art ni
yetli insanlar? Neden bunu yapsnlar? N eden.kt dnsnler,
bizim iin? Btn insanlar seviyordum, zgrl ve bar se
ven btn insanlarn yanndaydm. Dm an kimdi? A vrupaya
gitmeme, yurtseverlere, halkm n mcadelesine katkda bulun
mam kim ler istemeydi? Geri katkm ok kkt ama yine de
hi yoktan iyiydi. Yal ve gszdm, artk. H asta ve derm an
szdm. Sadece azmla syleyebiliyordum ve bununla halkm n
nnde bir kck yol da olsa am ak istiyordum. Bu da gzel
di, bu da bir abayd benim iin .
Ancak bayan arkadam bu sre iinde gremeyince, telalan
dm. Yoldan dnmem doru olmazd. Arkadalarma ne derdim o
zaman? Ben gitsem, arkadam kalsa yine olmazd. Sen geldin,
arkadan dman zindanlarnda braktn, derlerdi. stelik, bi
letim ve pasaportum da ondayd.
Btn bu dncelerden bunalmtm ama kendimi de kaybet
memitim. Bir yol, bir are olm al, arkadam bulmalym. O zin
dandaysa bile onu kurtarmalym. Birlikte gitmeliyiz. Onu orada
brakamam.
368

Bilet aldm yere gittim ; Bilet aldktan sonra bir daha gelme
di buraya. Hi uram ad, dedi, bileti.
Umutlarm giderek yitti, kzdm iyice, dar ktm . Keyoyu
yeniden otele gnderdim. K eyoya, O isimle kimse otelimize ka
yt yapm am , dediler.
Her yeri dolandm , hibir iz yoktu. O tele bir arkada daha
gnderdim: Ayn nde kt, bir daha uram ad, demiler,
ona da.
H l ehirde olmalyd, km olamazd. Bana, Cizreye dn
m olab ilir, diyorlard ama ben ihtimal vermiyordum. Belki ya
kalanm , konumutur, polise syler, yanna getirirler diyorlard,
buna da ihtimal vermiyordum.
Nereye gidebilir ki? Evlerden birine saklanmtr. kar gelir
bir gn.
nanm yordum . Umut kalmamt artk.
H er birimiz bir yana dald, aradk. Uak bir sonraki gn ha
valanacakt. Ah vah ederek K eyonun evine geri dndm, Avrup ava gideceimiz bayan orada oturuyordu!
Sevincimi anlatacak ne sz, ne kelime bulamyordum. Sanki
kardeim ok kanl bir savatan sa salim dnmt, sanki yllar
ca zindan ekmi bir kzm, en umulmadk bir zamanda salveril
miti. Sevincimden, ne diyeceimi bilmiyordum:
M irze Mhemed masalndaki gibi, imdi yz sopa hak ettin.
Ka gndr kahrmdan ldm ldm dirildim. Nerelerdeydin?
Burdaym ya? Kimseye grnme dedin, sana bile grnme
dim. Bir arkadan evindeydim.
Artk olmular brakp iimize baktk. Keyonun hanmn bir
likte alverie gnderdik. Belli ki arkadalar baz eyler smarlamt. Ancak onlar almalarn istemedim. Darlrlarsa, ben ne di
yeceimi biliyorum. Hele biz sa salim gidelim bir...
Ertesi gn bir araba tutup arkada N ovinin evine kadar gidip
onu da aldk, havaalanna gittik. Pasaport, kontrol, sorgu-sual
derken saat on ikide havaalanna girdik. 3 Austos Cuma gn
kontrolden getikten sonra, am topraklarndan havalandk.
Sorun km adan o berbat insanlarn elinden kurtulduumuza
ok sevinmitim. Ykseldike binalar, tarlalar, aalar altmzda
369

kld. Ksa sre sonra Beyruta indik. Yarm saat sonra yeni
den havalanp bulutlarn zerinden umaya baladk. Uamz
SA S , havada nazl nazl szlp gidiyordu; gidiyor mu, duru
yor mu hissetmiyorduk bile.
ok ykseklere ktk. imdi Akdeniz zerinden geiyorduk.
Denizin iinde tarla grnm veren adalar vard, kck nok
talar gibi grnyorlard. Bana en ilginci arada bir yakut gibi par
layan, bazen bir pamuk yn gibi gkyznde asl duran bulut
lar geldi. Bazen de benek benek karlar gibi, bir kervan ve yolcu
lar gibi arka arkaya dizili duruyorlard. Upuzun yollar dnyann
brne kara ylanlar gibi kvrlmt. Irm aklar, gkyz ile yer
yz arasnda, bir buluttan brne kpr gibiydi. ok derin v a
diler vard veya bize yle grnyordu.
ok zaman gemeden Yunanistann bakenti Atinaya ini
yaptk. ehir bana ok byk ve gzel grnd. Bir yannda
am daki gibi yksek olm ayan dalar, tepeler vard. Aasz ve
plakt dalar. Ama kentin evresi yemyeildi. Kentin birok ye
ri grnmyordu. Belki de ehirden uzak bir .yerlerdeydik. Ama
ehrin kurulduu yer ok aal ve irin bir yerdi.
Yarm saat sonra yeniden havalandk. Bembeyaz bir dev gibi
bulutlarn zerinden szlyorduk. Birok lkenin zerinden ge
tik: Yugoslavya, M acaristan, ekoslovakya ve sonunda K open
haga indik. D anim arkann baehri ok gzel grnyordu. Hi
bilmediim, grmediim eyleri birka saatte grmtm. U ak
tan hi inmedik, bir binadan ieri aldlar, ok geni ve byk bir
salona girmitik. Novin beni antalarn yannda brakp telefon
etti. Dnen merdivenlerle aa inip bir sve uana bindik, s
vee gittik.
Yol arkadam orada benden ayrld:
Ben artk seninle gelemem. Eer ngilizce bilip bilmediini
sorarlarsa bilmiyorum de.
Yeniden heyecanlandm. Gidip sraya girdik. Sra bana gelince
kadn, ngilizce biliyor musunuz? diye sordu. N o demesini
biliyordum tabii. Kadn elle kolla bana polis gelinceye kadar darda beklememi syledi. Bir polis beni alp bir odaya gtrp
370

oturttu. Dar kt, bir iki dakika gemeden orta boylu, esmer bir
genle dnd. Gen adam elimi skt:
Benim adm D ara efendim.
Dara kimdi bilmiyorum. Belki ocukken grmmdiir. Krt
e konutuu iin onun tercman olduunu anlam tm , buna ok
memnun olmutum. H i uzatmad polis, bir kat im zalatt, kart
n verdi ve biz dar ktk. Xandan Cemil, Husen, Reder Hirsan
ile arkadalar darda beni bekliyordu. G ittik, m erhabalatk, p
tk, ptk. Sonra Husenin arabasyla X an d an evine brakp
D ara, Sleyman, Rederin oturduu bakentten yetmi kilometre
uzaklktaki Uppsala kentine gittik. u anda D arann evindeyim.
Avrupa'da neler yaadm sonradan yazacam.
Cegerxwn
sve, 8 A ustos 1979

H um eyninin askerleri ran Kiirdistanna saldrdnda, erkek-kadn, gen-yal tm Krtler Stokholm de ortak bir miting
dzenlediler. Saldry protesto etmek iin hazrlanan bir metni,
miting sonrasnda sve Babakanna sunduk. Bu metni tsve
B abakanna bizzat verdim ve kendisine, Umut ederiz ki Di
leri Bakannz bu saldry resmen protesto eder ve ran askerleri
nin hemen Iran Krdistann terk etmesini ister, dedim. sve
Babakan, yumuak huylu biriydi. Bizi desteklediini ifade eden
birok gzel sz syledi. Babakan ile grmemizde onlarca ga
zeteci ve kam era vard. Ertesi gn, hem mitingten hem de sve
Babakan ile grmemizden sz eden haberler gazete ve radyo
larda yer ald.
Bir sonraki gn yeni bir gsteri daha dzenlendi. Bu kez birok
Iranl rejim muhalifi de gsteriye katlm t. Krtler ve Iranllar
birlikte ran Konsolosluunun nne giderek, protestomuzu sr
drdk. Konsolosluun kaplar kapal olduu iin saldry pro
testo eden bildirimizi konsolosluktan ieri brakarak ayrldk.
Tm m uhabirler, mitinge katlanlarla Iran Krdistannda yaa
371

nanlar zerine rportajlar yaptlar. Bana da Krtlerle ilgili birok

soru sordular. Konsolosluk nnde yaptmz protestoyla ilgili
haberler de gazetelerde yer ald. Gazetecilerin sorularna verdiim
yantlar, birok gazetede fotorafm la birlikte yer ald.
Elbet bu baar, daha nce svee gelerek yerlemi olan Krt
yurtseverleri ile dier hmanist evrelere aittir. Desteklerini ben
den esirgemeyen bu evreler, gcmze g katyorlard. H er gn
bunlarn birkana m isafir oluyordum. Baz geceler genlerin
evinde kalyordum. Beni davet eden bu genler, ekonom ik duru
mumun yetersizliini bildiklerinden bazen bana para bile veriyor
lard. Yaklak bir ay D ara, Reder ve Slemann yannda kaldm.
D arann odasnda yatyordum. Tm yemem ve imemi onlar kar
lyorlard. Bunlarn tmne teekkr etmeyi bir bor biliyorum.
Ayn ekilde, sve devletine ve onlarn yetkililerine de teekkr
etmeyi bir bor biliyorum. Bunlarn yan sra svee yerlememde
byk yardmlarm grdm M ahm ut Baksi ile M em oya da
minnettarm . Baksi ile M em onun, sve yazarlar tarafndan ta
nnmamda byk paylar vardr. sve Yazarlar Birliinin bunlar
araclyla bana verdii 12 bin sve Kronu,da sorunlarm z
meme nemli bir katk salad.
Ksacas, svete bulunan herkesin bana ok byk yarar ol
du. Bu destekleri hl da sryor. Bunlarn iyiliklerini hibir za
man unutamam. Ayrca bu insanlarn desteiyle birok yazar, ga
zeteci, politikac ve dier etkili insanlarla tantm. zellikle Novin ve X endann sunduu destekleri unutamam. Bunlar her za
man hatrlayacam.
svete yaayan Kiirtler her ne kadar farkl gruplara blnm
olsalar da, birok almay fedakrca yrtyorlard. alm ala
r her geen gn daha etkili oluyordu. almann bedeli ar ol
sa bile, etkili olm ak iin ellerinden geleni esirgemiyorlard. zel
likle Humeyni yanls ran hkmetinin Krtlere ynelik saldr
snda, Avrupadaki tm Krtler fedakrca altlar.
Grnen o ki, Marksist ve sosyalist hareketler Krdistan hal
knn zgrlk mcadelesini giderek gelitiriyordu. Yani bizim 40
yl nce dediklerimiz yalan deildi ve bata genler olmak zere
halk arasnda giderek daha fazla yer buluyordu.
371

sve

Devleti

ve A n a y a s a s

sve, gzel bir corafyaya sahiptir. D rt bir yan aalk ve

sulak olan svein ehir yerleimi de alabildiine moderndir. Krfezin durgun sular svein byk bir blmne yaylm, tarla
lar yrtarak onlarn aralarndan akyor. sve halk, yllarca al
arak bu modern yerleime kavumular. Y aklak 5 0 0 yl nce
sveliler Uppsala ehrinde byk bir niversite kurmular. Bu ge
limeye bakarak, svelilerin yaklak 5 0 0 yldr gericilikten uzak
latklarn syleyebiliriz.
sve Anayasas, sosyal devlet anlayn benimsemitir ve ala
bildiine dem okratiktir. Bu Anayasa, hem kendi halkna hem de
baka lkelerden kaarak gelen dier mltecilere ciddi haklar ta
nyor. Bu Anayasada her iyilik, insanlar iin dnlm.
sveliler, herkese yetecek kadar hastaneler, niversiteler,
okullar, byk kprler yapmlar; her ihtiyaca cevap veren al
veri merkezleri ile yeillikler iinde bir lke kurmular. Ayrca
yallar, akl hastalar ve kimsesizler iin de birok yer ina etmi
ler. yle ki, eer yal birine olu bile baksa, bu yalnn giderle
rini de devlet karlyor; onlara ev veriyor, giysilerini karlyor,
sve devleti, lkelerine mlteci olarak gelenlere de birok hak ta
nyor. Onlarn da tm sosyal ihtiyalarm karlyor. Bunlarn ev,
yemek ve giysi ihtiyalar bedelsiz karlanyor ve alm ak isteye
ne hemen i veriliyor. Kii eer alm ak yerine okumay tercih
ediyorsa, onun okul m asraflarn da karlyorlar. sve yasalar,
kadn ve erkeklere de geni zgrlkler tanyor; onlar eit fertler
olarak deerlendiriyor. Kadn her ii yapma zgrlne sahiptir.
svete erkeklerin kadnlara iddet uygulamas mmkn deil.
Kadn ve erkek, kendi iini kendi grr. H er eyin otom otik makinlerde yaplmasna ramen, biri dierine, rzas dnda yemek
ve am ar gibi ilerini grdremez. Anlayacanz svete para,
yemek, zgrlk, iyi niyet ve hmanizm boldur; herkese yetiyor.
Elbet bunlarn yannda svete yaayan serseriler de vardr. An
cak bunlarn ou gen insanlardr ve dier bat devletleri ile bi
zim lkelerimizdekilerine de benzemiyorlar. svete gen kzlar
isterlerse ailelerinden ayr yaayabilir, birlikte kalabilecei kiiyi
373

seebilir, hatta isterse onunla yatar ocuk sahibi bile olabilir. B ir

likte yaayanlardan olan ocuklar annelerine aittir. Bunlar kendi
istekleriyle bir arada yaayabildikleri gibi, isterlerse ayrlabilirler
de. Toplum bunlar ayplamaz.
svein de byk sermayedarlar vardr. Mal, mlk ve banka
lar bu sermayedarlara aittir. Ancak bunlarn kazanc iyi bir dene
tim altndadr ve kazanlar arttka devlete verdikleri vergiler de
artyor. Yani kazanc ok olandan daha fazla vergi toplanyor.
Farkl grleri savunan partiler svete de var. Bunlarn bir
ou da sosyalist partilerdir. Ancak bunlardan hangisi ibana
gelirse gelsin, sosyal devlet anlayn titizlikle koruyor ve bu sa
yede lkesini daha da ileri gtryor. Seimlerde halk oyunu z
grce kullanyor. Her parti, televizyon, radyo ve gazetelerde pro
pagandasn zgrce yapabiliyor. te yandan bu lkenin halk
yalana itibar etmiyor; bu nedenle politikaclar bata olm ak zere
kimse yalan sylemeye de cesaret edemiyor.
svelilerin

Fiziki

zellikleri

svelilerin byk ounluu uzun boylu, ak tenli, yeil veya

mavi gzldrler. ok nadir olarak ksa boylulara rastlarsnz.
Daha ok Germen rknn zelliklerine sahiptirler: Sarn, ak
tenli, ince belli, gen grnl ve tatl insanlardr. svee yerle
en mltecilerin byk ounluu sve kzlaryla evlenmi, bu ev
liliklerinden ocuklar olm utur. Bu trden evlilik yapan arkada
larla da tantm. Bu arkadalarn eleri de onlar kadar deerli in
sanlard. Bu kadnlardan Krtlerin zgrl iin abalayan onlarcas vard ve bu abalarn halen de srdryorlar. sveli ka
dnlarda dikkatimi eken bir dier ilgin yn ise gsleriyle ilgi
lidir. isveli kadnlar yalansalar bile, gsleri hibir zaman sar
kp irilemiyor, daha on drdndeki bir kzn memeleri gibi ba
larn dik tutuyorlar.
sve Seimleri

Yaknda

Yaplyor

Daha seim karar alnmadan her parti propagandasn yap

maya balamt. Gazete, radyo ve televizyonlar araclyla, k
374

k brorler ve kitapklarla partiler am alarn halka anlatyor;

te yandan olana olmayan kk partiler de devletin desteiyle
propagandalarn srdrebiliyorlard. svete parlamentoya sei
lebilmek iin oylarn yzde beini alm ak gereklidir. Partiler ara
sndaki mcadele alabildiine adatr. Kimse bir dierine hak
szlk etmez. Ancak hibiri de ayranm ekidir, demez. sve se
imlerinin en gzel yan ise yabanclarn da oy kullanabilmeleri
dir. yl srekli svete yaayan herkes seimlerde oy kullana
bilir; isterse yerel birimlere aday da olabilir. svete parlamento
dnda yerel birimlerde mltecilerin de aday olabildii birim
daha var. Bunlarn seimleri de aynen parlam ento gibi, demokra
tik bir ekilde yaplyor; adaylar, propagandalarn zgrce yapa
biliyor. svee yl nce gelen adaylar halk iinde propaganda
alm alarn yrtyorlar. yle grnyor ki, Krtler dnda di
er mlteciler iin de bu haklar geerlidir. Eer bunlar yeterli oy
lar alrlarsa, yerel birimlerdeki kk parlamentodan birine
seilebilirler. sveteki Krtlerin byk ounluu Sosyal De
m okrat Partiden yanadrlar. Bunun nedeni, belki de dier kk
partilerin hkmet olm ak iin yeterli oyu alam am alardr.
Yeni geldiim iin, svei henz tanmyorum. Bu benim iin
bir eksiklik de deil. Arkadalarm, beni birok yere gtrerek Isvei tanmam salyorlar. Eer svei yeterince tanrsam, bu yaz
dklarmda deiiklikler de olabilir. Bu nedenle svei iyi tanm a
dan yazdklarmn m akale olarak baslmasn da istemiyorum.
Eer yazdklarmla arkadalarm a kar eksikliim de olmu
ise, kusuruma bakm asnlar. Gnlleri kalmasn istiyorum. Bu ne
denle arkadalarm la ilgili her eye yeri geldike deineceim. An
cak bu ksa yazmda, daha ok svee geliimle ilgili anlarma ve
baz yaadklarm a yer vermeyi dndm iin, baz arkadala
rmdan sz etmeyebilirim.
sve seimleri yapld. Yerel seimlerde sermayedarlarn parti
si, Sosyal Dem okratlardan yalnzca bir oy fazla ald. Ne yapacak
larn imdilik bilemiyorum.
Seimin tamamland gnlerde Krdistan G ecesi yapld.
Geceye bine yakn Krt, isveli ve dier yabanclar katlmt.
Krt ozan van ile ei Glistan, gecemize renk kattlar. Gecede
375

ben de bir konuma yaptm. Konumam birok katlmcnn ho

una gitti. Ancak vann birka gen arkada konumamdan
honut olmadlar ve salonu terk ettiler.
Yine o gnlerde, byk bir salonda yaplan bir toplantya katl
dm. Toplant, sve Bar Komitesi tarafndan dzenleniyordu.
Toplantda devrimci ili mziinden rnekler sylendi. Vietnam
konsolosunun kz sahnede ylan dans yapt. Bu gsteri byk bir
alk ald. Toplantya katlacam daha nceden bildirmi ve dzen
leme komitesine bir kutlama mesaj yazmtm. Mesajm okundu
unda byk bir alk koptu. Birok katlmc beni perek kutlad.
Bundan nce de Uppsalada Sosyal Demokratlar tarafndan bir
toplant dzenlenmiti. Toplantya ben de davet edilmitim. Birka
Krt katlmc toplantda Krdisranla ilgili baz eyler sylediler.
Ancak bir trl szlerini toparlayamyorlard. Daha ncesinde de
kaldm evde Krdistan zerine bunlarla konumutum. Bu top
lantda da Krdistan zerine sorulan sorulara ben cevap verdim,
yaplan rportajlar gazete ve radyolarda yaynland. Ayn ekilde,
Kiirtlerin yaynlad gazetelerde makalelerim de yaynland.
Bu arada geen 10-15 gnlk sre boyunca-Stokholm de kal
dm. H enefinin ve K om karn misafiri olarak kalyordum. Henefi, zgrlk Y olu nun sorumlusydu ve bana byk yardmlar
oldu. ocuklarm gelinceye ya da bir ev buluncaya kadar Stok
holm de kalmam istiyordu. Ben Uppsaladayker gelen bir notta,
bana ev bulduklarn sylyorlard. Ancak evin uygun olup olm a
dn bilmiyordum; henz evi grmemitim. Bu arada ben evde
deilken, bana drt ayr mektup daha gelmiti. ki mektup, Sovvetlerden geliyordu. Kurdoev ve ehnaz gndermilerdi. Dier
ikisini ise Rojin ve Gulperi Cizreden gnderiyorlard. R o jin in
mektubu, dorusu beni krd. H er drt mektubu da yantladm.
Artk ailece Stokholm deyiz. Ailem, 15 Aralk 1979\da yanma
geldiler, ilk olarak yeenim Zber Xelil Hesen ile olum Keyo ev
in us Hesen yanma geldiler. Damadm Mhemed Silo da Keyo ile
Gulperinin geldii yolla yanmza geldiler. erkei otele yerletir
dik. Dier mz ise Henefinin yannda kaldk. erkek dil
renmek iin okula gitmek zorundaydlar. Keyonun annesi ise has
tayd. Tahlil iin kann doktora gtrmemiz gerekiyordu. Ben de
376

kendi hastalmn derdine dmtm. Biz svete bunlar yaar

ken ran Krdisran kara gnlerini yayordu. Ancak oralarda ne
yaandn tam olarak bilmiyoruz. sveteki Krtler bana alabildi
ince iyi davranyorlar. Her biri beni kendi yanna ekmek iin a
balyor. Gruplardaki bireylerin her birini seviyorum. Ancak bunla
rn nemli bir kesiminin ncleriyle uzlamam mmkn deil.
Bugnlerde oturm a iznimin km asn bekliyorum. Bu durum
da bir pasaport alabilir ve tm Avrupa lkelerini vizesiz gezebili
rim. Almanya, Fransa, talya, H ollanda, Belika, ve ngiltereyi
daha rahat gezebilirim. Sovyetler Birliine ve dier Dou Avrupa
lkelerine gitmeyi de arzuluyorum. iir kitaplarm da Federal Al
manyada basmay tasarlyorum .
Cegerxwn
2 0 A r a l k 1 9 7 9

F e d e r a l A l m a n y a da
z g r l k Y o l u nun K o n gr es i
1 9 8 0 yl balarnda Stokholm den Henefi ile birlikte Alman
yann Nrnberg ehrine doru yola ktk. B ir an nce kongreye
katlm ak istiyordum. Ancak 2 3 saat srecek olan zorlu bir yolcu
luk yapmamz gerekiyordu. H enefi, adeta olummu gibi her e
yimle ilgileniyordu. Her eyin en iyisini alyordu. En iyi yer, en iyi
yemek, ksacas her eyin en iyisini benim iin istiyordu. Hatta
kalk ve oturularmda bile yardmc oluyor, Sen ok ac ektin,
eyda, diyordu. Ben ise, Ac ekm eden amalarmz gerekle
tirmemiz mmkn deil, yantn veriyordum.
sveten D anim arkaya gem ek iin denizi amamz gerekiyor.
Ayn ekilde Alm anyaya gemek iin de bu gerekli. D anim ar
k adan Alm anyaya getiimizde, H itlerin Nazi Almanyast dne
mi ve Danim arkalIlarn esaret gnleri aklma geldi. Daha nce e
virisini yaptn, Yarn Kzl Gne U yanacaz yksnn ne
kadar doru olduunu bir kez daha anladm. Bu ykde, Dani
377

markal genlerin dmana kar yiite direnileri anlatlyordu.

N azilerin gnahsz halka eziyeti ve zulm, Krdistan'da yaanan
lar aklma getiriyordu.
Trenin ii alabildiine gzel ve kalabalkt. Hibir eksiklik gze
arpmyordu. Tren, eyh Hamidin eei gibi, yava gidiyordu. Sar
sntdan sz etmeye ise gerek yok. Biz bir an nce gideceimiz yere
yetimek istiyorduk. Bu seyahatimde grdm en gzel ey ise,
trenle birlikte vapura binerek denizi gememizdi. Trenin vagonlary
la vapura binerek, Danim arkaya getik. Bu deiimi nasl gerekle
tirdiklerini, bu byk ileri nasl tasarladklarn dnyordum.
Tabii kendi lkemizin ve Dounun geri kalmlnn nedenlerini de
sorguluyordum. Ancak hibirinin doru yantn bulamyordum.
ou kez yantsz kalyordum. Dncelerim, trenin kara duman ile
birlikte etraftaki gzelliklerin arasnda kaybolup gidiyordu. Bazen
de, trenin grlts dlerden uyanmama, etrafmz saran byk ve
giizel llerin arasnda kaybolmama neden oluyordu.
yle grnyor ki, D anim arka ve Almanyann gzellikleri de
tsveinkinden geri kalmyordu. Sanki tm tek bir ustann eliyle
ayn dnemde yaplm gibiydi. yle ki, sanki tm Avrupa, ehir
leme anlamnda tek bir paraym gibi geliyordu,, insana. Dani
marka ve Almanya, ayn zelliklere sahiptiler. Her iki lke de ye
illikler iinde ve sulakt. Tren seyahatimiz boyunca getiimiz
tm yerler, aalk ve sulakt. Ekinler etrafmz sarmt. Ancak
sve, bana daha gzel ve dem okratik geliyordu. Elbet, hl s
vete olduuma inanam yor, kendimi kandrdm sanyordum.
Bu grdklerimden sonra, tm sulak lkelerin daha demokrat
olduunu dnmeye baladm. Bildiiniz gibi ehirleme daha
ok sularn kenarnda balar ve dalarn eteinde durur. Dem ok
ratikleme de sularn kenarnda daha gelikin, dalarn eteinde
ise yaanmayan bir olgu gibi. Krdistann ova kyleri de da
kylerinden daha ileri deil mi? yle ki, da kylerimiz daha tu
tucu ve gerici.
Almanyann Hamburg ehrinde trenden indik. zgrlk Yolunun daha dorusu K om karn brosuna gittik. Kom karllar, b i
ze byk deer verdiler. lgileri nedeniyle bazen sklyor, utan
cmdan kzaryordum. Ayn gece, N rnberge getik. Gen iiler,
37

renciler, kadn ve erkekler bizi karlamaya geldiler. Ho geldin

seremonisinden sonra otom obillerle K om karn brosuna gittik.
Bu insanlarn, ii genlerin, rencilerin iyiliklerini anlata
mam. O nlar ne kadar anlatm aya alsam bile eksik kalrm. An
cak hepsine teekkr bir bor biliyorum.
Ayn 2 3 nde kongre balad. Dzenli bir ekilde herkes g
rlerini sylyor, kongre adn adm ilerliyordu. H arekete yeni
katlan bir ksm gen, daha o k korum a grevi stlenmiti. Bun
lar, kongrenin gven iinde gemesi iin abalyorlard. K ollarn
daki krm z bantlarla dierlerinden ayrydlar. Grevlerini laykyla yerine getiriyorlard. Salonun st ksmnda byk bezler
zerine yazl, K om kar , Yaasn zgrlk Y o lu ve Yaasn
K om k ar pankartlar dikkati ekiyordu. Byk bir tezahrat e
liinde, salonun en gzel yerine beni oturttular. Birka kiiyle
birlikte beni de divana setiler. Divan bakan olarak sahneye
ktm da, salon alktan inliyordu. Alklardan salon yklacak
t, neredeyse. En byk honutluum ise Gule adndaki gen ve
gzel bir kzn da benimle birlikte divanda yer alm asyd. Gule
D ersim liydi ve Brem ende ekonom i okuyordu. Onunla birlikte
kongreye gelen Zekiye D ersim i de Brem ende ekonom i okuyor
du. Daha sonra Z ekiye D ersim i ile gen bir renci olan Serta
evlendiler. H er iki gen kzm z da byk bir coku ile rgtl
mcadelenin iinde partizanca alyorlard. Aklmda kald
kadaryla kongreye 1 8 -1 9 kadn delege katlm t. lk defa kadn
larn bu kadar geni bir katlm la m cadelede erkeklerle ayn
haklara sahip olarak yer aldn gryordum . Bu benim iin b
yk bir sevin kaynayd. K adnlar da, erkekler gibi mcadele
nin bedelini demeye hazrdlar. E lbet bunun nedeni K om karn
anlayyla yakndan ilintilidir. K om karn siyasi anlay kadn
lara bu zgrl veriyordu.
Uzun zam andan beri inancm odur ki, ancak ii, kyl ve
renciler, kadn ya da erkek tm ilericiler, yurtseverlerin yolundaki
engelleri kaldrabilir, kanlaryla canlaryla mcadele ederek zgr
le giden yolu aabilir, halklarn zgiirletirebilirler. Bu dnce
lerimin K om karn kongresinde yaama getiini grmek, benim
iin tarif edilmez bir duyguydu.
379

Kongrenin mzikli blmnde 6 -7 yalarnda olan Gule adl bi

kz bizlere Krte trkler syledi. Gle, gzel ve narin sesiyle biz
leri adeta sarho etti. Kk Gule programn tam am ladktan son
ra yanma gelerek dizlerimin stne oturdu. Onu defalarca gzle
rinden ptm. Yanm da yer aarak kongre bitim ine kadar yanma
oturttum.
Kongre birka gn srd. Son gne kadar her ey gzeldi. Son gr
delegeler, yneticilerini setiler, ikisi kz biri erkek gen, kongrenir
bitiminden sonraki gn odama gelerek bana baz sorular sordular.
Tercman araclyla sorularn yantladm. Birka fotorafm eke
rek sesimi kasete kaydettiler. Gen kzlardan biri Franszd. Bu gzel
Fransz kz, kamerasyla birok fotorafm ekti. Sesimi teyplerine
kaydettiler ve birka irimi kendi sesimle onlarn teyplerine syledim.
Kom karn sorumlular, benim onuruma bir yemek verdiler. Daha
sonra benimle birlikte trene kadar gelerek svee uurladlar. Ertesi
gn svee ulatm. Bu seyahatimle ilgili syleyebileceim ey udur
ki, ilerici genlerin gzlerinin iinde dmann korkusunu grdm.
Bu gzler, zgr ve demokratik Krdistanm mjdecisiydi Umudum
odur ki, tm devrmciier, ilerici ii, kyl ve renciler mcadelede
birliklerini yaranr, birbirleriyle didimekten.vazgeer; bencillii bra
kr ve zgrl daha da yaknlatrrlar.
Cegerxwn
2 S ubat 1980

Henefinin yanndan 28 Nisan 1 9 8 0 de ayrlarak Tensta Allede

bize tahsis edilen eve getik. ki oda ve salondan oluan bu evi, ksa
srede oturulur hale getirdik. Yaklak 15 bm Kron harcadk. K ol
tuk, masa, sandalye ve Gulperi ile bizim iin yataklar aldk. Banyo,
mutfak, tuvalet gibi teferruatlar, ok gzeldi. Tren istasyonuna, al
veri merkezlerine ve sosyal yardmlama kuruntuna epey yaknd.
Yeni yerletiimiz yerde Fehmi, hsan ve Salih, bizlere epeyce
yardmc oluyorlard. sveeyi bilmediimiz iin srekli birilerinin
yadmma ihtiya duyuyorduk. Yazarlar kuruntunun bana verdii
para ihtiyacmz karlamyordu. htiyalarmz iin gerekli parann
380

eksik kalan ksmn hkmet, sosyal yardmlama kurumu arac

lyla tam am lyordu. Ben ve K eyonun annesinin ihtiyac iin
yaklak 2 0 0 0 K ron, Gulperi iin ise 1 1 8 0 Kron veriyorlard. Bu
parayla ancak zar zor geiniyorduk. svete yiyecek epeyce paha
lyd. Bunun yan sra klk ve yazlk giyeceklerimiz ile kiramz
da devletin karlamas gerekiyordu. Ancak telefon, su ve elektrik
giderlerimizi kendimiz karlyorduk.
Sol grl olduum iin birok Krt dostum bana kzyor ve
benden uzaklayorlard. Bunlarn bu tutumuna ok krlyordum.
Gya birlikte olduumuz baz arkadalar vard. Ancak bunlar be
nimle pek ilikiye girmiyor, kendilerini yamurdan kaarken dolu
ya tutulmu gibi, hissediyorlard. Bunlarn bana sorumluluk tasla
malarna ve benimle oynamalarna izin vermiyordum. En nefret et
tiim ey ikiyzllkt. Doru olmann, drst ve ak davranma
nn en nemli meziyetim olduuna inanyorum. Yalan ve kar ze
rine kurulu arkadalk ilikisinin, sonuta zararmza olaca ok
aktr. Bu ise benim kesinlikle istemediim bir durumdur. Arkada
larmn peinden gittiim dorudur. Ancak dnen dolaplar da bili
yorum. Hareketimin sorumlularnn benimle konumalarndan nele
rin doru, nelerin ise yanl olduunu ayrabiliyorum. Mtrp ilenin
inei gibi o kadar kandrldm ki, artk kimin iyi niyetli kimin kar
c olduunu anlamakta zorlanmyorum. Ancak arkadalarmn ek
siklerine de ou kez gzlerimi kapamaktan kendimi alamyorum.
C e g e r x w t
28 Tem m uz 1980

K a s m l o n u n * A v r u p a ya G e l i i
Ebdrehman K asm loyu daha nceden ranyordum. 1959 ile
1961 yllar arasnda iki ayr parann Krd olarak Badat iversitesinde birlikte almtk. Birbirimizi seviyorduk. Kasmlo,
* Dr. Abdurahmat Kasmlo: Iran Krdistan D em ok rat Partisi lideri. 13 Tem m uz
1 9 8 9 da A vusturyann Viyana ehrinde ran aja n la r tarafnd an ldrld.
D o k to rasn ek o slovak y ada yapan K asm lo, ek on om isttir.

38l

ilerici biriydi. D oktorasn kom nist lkelerde tamamlamt. D o

u lkelerinin iyi bir dostuydu. te yandan dinlemesini bilen, ay
dn biriydi. Ebdlkerim Kasm hkmeti beni Iraktan kovmadan
nce Ebdrehman Kasm loyu kovmutu. Bildiim kadaryla Kasmlo Iraktan ayrldktan sonra Dou Rloku lkelerine, ekoslo
vakyaya gitmiti. Ei de ekdi. Kasm lo, yle diyordu:
Biz ran devletine kar savamyoruz. Ancak ran askerleri
halkmza saldryor. ocuk, kadn, yal, hasta, kimsesiz ayrm
yapmadan insanlarmz katlediyor. Evlerimizi, iyerlerimizi, ky
ve ehirlerimizi yakp ykyor, talan ediyorlar. Biz ise daha bir kez
dahi kanllarn canlarna, m allarna kastetmi deiliz. Biz ran
dan ayrlarak bamsz bir devlet kurma yanls deiliz. Ama ken
di topraklarmz zerinde zgr olarak, Fars kardelerimizle ayn
haklara sahip bir ekilde yaamak istiyoruz. Bu nedenle Iran
Krtleri iin otonom i talep ediyoruz. Eger Iran hkmeti bugn
haklarmz tamsa, namlularmzn ucu ran devleti yerine Krtlerin ve kanllarn dmanlarna dnecektir.
Biz, lkesi iin emek harcayan, almalarn fedakrca srdren,
bedel deyen tm Kiirt partilerinin dostuyuz. Ancak 1961 Devrimi
liderlerinin yaptn yaparak aldatlmaya da niyetli deiliz. Bizim
zgrlmz elimizden alacak tm ibirliklerine karyz.
Katlmclardan biri K asm loya, Sizin k a k hkmetinden si
lah ve benzeri yardmlar aldnz doru m u? diye sordu. Kasmlo bunun zerine, Biz bir savan iindeyiz. Her kesimden ve her
devletten yardm almamz doaldr. Ancak hibir devletin artl
yardmn almayz. Biz elbette silah tccar deiliz. Yanmzda bu
lunan ya da ulaabileceimiz silahlar kimseden talep etmedik.
Yalnz, ihtiyacmz olanlar yani karmzdakilerin gl silahla
ryla baetmemiz iin gerekli olanlar almak zorundayz, yant
n verdi. Devamnda ise szlerini yle srdrd: Srdrd
mz sava ne benim ne de bir dierinin savadr. Bu sava tm
Krt halknn, kan halknn savadr. Tm k an Krtleri bu sava
birlikte srdryoruz. Bizi paralam ak, blmek isteyenler var.
Ancak biz paralanm ayacaz.
Elbet Kasmlo, onu tantmama ihtiya duymayacanz zellik
lere sahip biridir. Krdistan tm paralarnda, tm Krdisran
38i

emekileri arasnda Ebdrehman Kasmlo iyi tannan biridir. Tm

Krtler K asm loyu seviyor diyemem. Krtler arasnda onun birok
dostu olduu gibi, dman da vardr. Krtlerin bir atasznde,
hrsz bo ev girm ez, denir. Yani Kasm lonun dostu kadar d
man da olmasnn nedeni, onun yrekli bir aydn olmasdr. D
man olmayan kiinin kendinden korkm as lazm. nk o hibir
ey yapm am tr; yapamaz da. Kim ie yaram ayan birine dman
olur ki?
K asm loyu vmek benim iim deil. Ancak umut ederim ki tm
Krt liderleri, hareket ve parti nderleri, Kasm lo gibi iyi niyetli ve
politik kiilikler olurlar. yle ki, kardeleriyle atm aktan, onlara
saldrmaktan geri dururlar. Ellerinden geldiince yurtseverlerin bir
lik ve beraberlii iin emek harcarlar. Bu anlam da ellerinden gele
ni ardlarna koym azlar. Bunlar gerekleirse, yani bencillik ortadan
kalkarsa herkes grr ki, Krdistann zgrl tm dnya halk
larnn zgrlne hizmet edecektir.
exmus

Hesen

Cegerxwn

S t o k b o l m , 2 M a rt 1981

N o r v e e Gidiim
1981 ylnn on birinci aynn yirmisinde, birka arkada birlik
te N orvein bakenti O sloya gittik. Arkadamz Fehmi Farqini
aracmz sryordu.
Saat 4 gibi evden ktk. 12 saat sren bir yolculuktan sonra O s
loya vardk. Y ol uzun ve yorucuydu. Ama Fehmi Efendi aracmz
ok gzel sryordu. Dikkatli bir srcyd ve srat yapmyordu.
Ancak gece olduu iin biraz souk vard. Yam ur da yayordu.
Bir ara nmze aniden bir ara kt. Ara yolun kenarnda
devrilmiti ve Norveli bir bayan aracn kenarndayd. Eer Fehmi
iyi bir src olmasayd, biz de araca arpabilirdik. Ama Feh
m inin usta ve dikkatli bir src olmas bizi bu tehlikeden kurtar
d. Aracn yam da durarak, Norveli bayana isterse bizimle gelebi
leceini syledik. Israrlarmza ramen, bayan otom obilini terk et

383

mek istemedi. Biz oradan ayrlm ak zorunda kaldk. Bayann ne

yaptn bilmiyorum.
Yol stnde birok kk N orve ehrini grdk. N e kadar
gzel olsalar da hibiri Stokhoim kadar olam yorlard. Bu kk
yerleim birimlerinden bazlar sve, bazlar ise Norve kken
liydi.
N orvein bakenti O sloya vardmzda, ilk olarak Kemal ar
kadan evini aradk. Dorusu Kemal ve ei bizi ok iyi karlad
lar. O gece ben ve Fehmi arkada, Kemallerin evinde kaldk. ki
miz bir oday paylayorduk. Dier arkadalar ise O slodaki tan
dk evlerine daldlar. Ertesi gn Kemal beni O sloda bir sre
gezdirdi. Sonra birlikte toplant yapacamz Selman arkadan
evine gittik. Selman arkada ile ei ve Tirinc adndaki kz, bizi
ok iyi karladlar. Birlikte ay itik. Alevi olduklarn syle
yince ok sevindim. nk Alevilerin misafirperverliin yan sra
iyi yurtseverler olduklarn biliyordum. T irin cin okum as, aydn
biri olmas beni daha da sevindirdi. Dorusu Tirinc, tam adna
uygun biriydi. Deerli bir sanatyd.
Bu akam, yani 21 Kasm 1981 gn.Dernokrai Derneginin
dzenledii geceye katlmamz gerekiyor. Katlmclara bir konu
ma yaptktan sonra, geceyi dzenleyenlerin emeini vmek ve ge
ceyle ilgili izlenimlerimi yazmay dnyorum.
Mele Husenle birlikte geceye katlmak zere Almanyadan ge
lecek tannm sanaty karlamaya, Oslo havaalanna gittik. O s
lo havaalan, alabildiine gzel yaplmt. Selman arkadala bir
likte bir yerde oturup bir eyler imek istedik. ayevinde oturacak
yer bulmak zordu. Nasl bir yer bulup oturduk, hatrlamyorum.
Selman arkada bana bir gazoz, kendisine ise bir kahve istedi. Sel
man kahvesini abuk iti. Bana, Kemal arkada getirinceye ka
dar bir yere ayrlma, hemen gelirim , dedi. Bu arada beklediimiz
SAS ua havaalanna indi ve Selman gelinceye kadar, havaalaann seyretmeye baladm. M odernlie ben de almalym. Dorusu,
bu trden havaalanlarnda etraf seyretmek ok gzel. Ben dc
am dan 1979 ylnda SAS havayollarna ait bir uakla, skandi
navyadan svee umutum. ok gzel bir yolculuktu.
384

N o r v e in D u r u m u
N orvein durumunu, bu lkede yaayan canl yzlere bakarak
anlam ak mmkn. Snrdalar svelilere ok benziyorlar. N or
ve, svein hemen yannda. Bana yle geliyor ki, iki lkenin hal
knn tarihsel gemiinde de byk bir yaknlk var. Sanrm, her
iki lke gemite tek halk ve tek lkeymi. Ancak onlarla ok faz
la bir arada olmadm iin, gelenek ve greneklerini de ok iyi bil
miyorum. Ancak Norveli kadnlarn zgr davranlar ile svelilerinki hi farkl deildi.
Bir sonraki gece Ahmedin (H aco A ann aan adl olundan
olma Azizin olu) misafiri oldum. Ahmedin evinde Rustem ve
Egiti de grdm. Onlar grdme ok sevinmitim. Ahmed ve
Rustem , kken olarak H aco Aann ailesindendiler. Her ikisi de
birer Norveli ile evlenmiti. Eleri alabildiine misafirperverdi.
Ahmedin Salar adnda bir olu vard. Adn ok beenmitim.
Salar, deerli bir addr, dedim, anne ve babasna, Bu adn ky
metini bilin. Ne yazk ki Seid arkada gremedim. Hem N or
vete fazla kalamadmdan, hem de kendisi geceye gelemedii
iin gremedik. Ancak zldm nokta u ki, kendisini Seyit
R zann torunu olarak tantan Doan K ln gece boyunca bana
yaknlama giriimlerine ramen kendisine ilgi gstermediim iin
uzaklamak zorunda kalmasyd.
O slo da dzenlenen gece ok gzel geti. sveli mi, yoksa
N orveli mi olduunu anlayamadm gen bir kz, tm konu
m alar konuklara tercme etti. Krt biri de yabanc konuklarn
konum alarn K rteye eviriyordu. K rt tercmann dediine
gre, sveli bir tiyatrocu, X a b u r, X a b u r iirimin yksn s
veeye evirmi. X a b u r iirim evirmenin mizanseni eliinde
oku n u n ca, bir alk tufan kop tu . Tm salon Y aasn
C egerxw n sloganyla inliyordu. ok gzel bir mizansendi. Ben
bile byle yapamazdm. air, bir tiyatro mizanseni gibi okuyordu
iirimi. nsan adeta sarho ediyordu. M sralarn arasnda air,
yaam ykmden bahsediyordu. Bazen de kendini benim yerime
koyuyordu.
Bu gecenin benim yaammda ok nemli bir yerinin olaca
kesindir. Geceye partim adna bir mesaj verdim. Bu mesaj da dier
3S

mesajlarla birlikte okundu. Partimin adyla verdiim mesaj da

epeyce alk ald.
Dnte yolumuzu ardmz iin Uppsaladan gemek ve
yolu uzatmak zorunda kaldk. Ancak Fehmi Efendi bizi sa ve se
lamet bir ekilde gzel bakentimize, Stokholme ulatrd. Saat
12yi biraz geince evimize ulatk.
Cegerxwn
2 0 K a s m 19S /

Devrimci
Deerli
Sayn

Dostlar,

Yoldalar,

Katlmclar,

Hmanistler,

Yneticiler,

Bu fedakrane almanz iin sizleri kutluyor, yurtseverlerin

ve hmanistlerin yer ald bu deerli toplantya beni de davet et
tiiniz iin sizlere teekkr ediyor, tm devrimci yoldalarm y
rekten tebrik ediyorum. Bu toplantda bana da sz hakk verdii
niz iin ayrca teekkr ediyorum.
Devrimci dostlarm, arkadalarm ,
Bildiiniz gibi, Trkiyedeki askeri cunta emperyalistlerin,
zellikle de ABD emperyalizminin desteiyle zor kullanarak i ba
na geldi ve siyasi ve toplumsal idareyi ele ald. Ancak unu iyi
bilmeliyiz ki, Trkiyede askeri ynetimin ibana gelmesinin iki
nemli nedeni vardr:
Birincisi, hi kukusuz Krt ve Trk ilericilerinin zaaflardr.
Ki bu iki kesim kendi aralarnda bir birlik oluturmak iin gerek
li zveriyi ve inan birliini kuram adlar. Bu nedenle ynetimi bu
kesimlerin ele alm alar mmkn deildi.
ikinci neden ise, Krt ve Trk burjuvazisinin iki yzlldr.
Ki bu iki kesim de dnya emperyalizminin ve sermayedarlarn d
men suyunda yryorlar. Elbet tersi de olabilir; belki de emperya
listler Krt ve Trk burjuvazisini paralaryla satn almlardr.

38 6

Deerli dostlar,

yoldalar, genler,

Askeri cuntann Trkiye ve Krdistanda ilanihaye ibanda

kalamayacan bilmemiz gerekir. H i kukusuz o da bu idareyi
ok uzun dnem srdremeyeceini biliyor. Onlar ibana geti
renler ok ksa srede Trklerin ve Krtlerin ortak lkesinin eko
nomisini alt st etmekten ekinmeyeceklerdir. Daha imdiden
Trk parasnn deeri dier paralar karsnda pula dnm du
rumda. Bu bile askeri cuntann artk ynetemeyeceinin iaretidir.
Tm bunlara ramen, zerinde durulan tek ey Krt ve Trk hal
knn ilerici parti ve hareketleridir. Bu yaplarn nefes almalar bi
le engelleniyor. Eer bu ilerici yaplar bir araya gelme yeteneini
gsterebilirlerse, cuntann suratna en byk tokat vurulur.
H i phesiz, ksa zamanda lkenizin toplumsal ve siyasal y
netiminde etkin olacaksnz. Ancak bunun iin cuntann zulmne
kar durmanz, onlar ynetimden uzaklatrmanz gerekir. T r
kiye ve Krdistanda dem okratik bir anayasann yaplmas, iki
karde halk, T iirkler ve Krtlerin bir arada, eit ve zgrce yaa
yabilmesi iin bu gereklidir. Bu nedenle O rta ve Yakn Douda
ezilen halklarn mcadelesine destek vermeli, hep birlikte emper
yalizme kar durmal, gericilie kar savamalyz. Bunun yan
sra Trkiye ve Krdistandaki tm aznlklarn da haklarn sa
vunmal, onlarla ibirliini gelitirmeliyiz. Bar, demokrasi ve z
grlk hep birlikte olur. Birlik ve dayanma, tm ezilenlerin ii
ni kolaylatrr.
Umut ediyorum ki, Trk ve Krt ilericileri, dier aznlklarla
birlikte askeri cuntaya kar savar ve baarl olurlar. Cunta,
halklarmza hibir yarar getirmedi. O , zor, zulm ve ikenceyi ar
trm aktan baka bir ey yapmad. Alk ve perianlk nedeniyle
Trkiye ve Krdistandan kalar her geen gn artyor. Cunta
dan rahatsz olm ayan tek kesim yoktur.
Haydi! Gelin hep birlikte el ele verin, dostluun ve aydnln
elini birbirinize uzatn. lkenizi, Trkiye ve Krdistann dman
larnn elinden kurtarn; zgr ve dem okratik bir lke kurun.
Cegerxwn
S t o k h o l n , 12 E k i m 1981
387

F r a n s a ya G i d i i m
Fransa ve Belikadaki Krt arkadalarn Nevvroz enliine da
veti zerine, 18 M art 1 9 8 2 de Fransann bakenti Parise gittim.
Gidi ve dn uak biletimi kesmilerdi. Evden Mhemed Kamil
adl arkadamla havaalanna gitmek zere yola ktm . M hemede yolda, Ne yazk ki evden karken, Fransadaki arkada
larn adresini zerime almaya unuttum , dedim. Bunun zerine
Mhemed:
zlme, havaalanndan eve telefon aar, Keyodan Fran
sadaki arkadalarn adreslerini alrz, dedi.
Havaalannda eve telefon aarak, Keyodan adresleri almay
unuttuk. aresiz, zerimde hi adres olmadan Parise utum.
Charles De Gaulle havaalanna yetitikten sonra aklma geldi.
Ge olmutu, ancak evin telefonu zerimde olmad iin Keyoyu
arayamadm. U akta, Cecil isimli isveli bir bayan vard. Ben ken
disini tanmyordum. Ancak o beni tanmt. antam bile taya
mayacak kadar yorgun olduumu grmt. Bunun zerine an
tam elimden alarak, Ben tayaym , dedi. Arkadalarla szle
memize gre Evdo arkada havaalanna gelerek, beni karlaya
cakt. Ancak Evdo ile karlaam adk. Aslan gibi bir kadn olan
Cecil nmde, birlikte havaalanndan ktk. Cecil bana dnerek
sordu:
Evine gidecein, tandn biri var m?
Fransada epey tandm var. Ancak adreslerini bilmiyo
rum. Beni karlamaya geleceklerdi, dedim.
Kimse karlamaya gelmemiti. Bunun zerine kadn beni po
lislerin yanna gtrerek, bir are bulmalar iin beni onlara tes
lim etti.
Biraz yorgunluumu aldm. Evdo ve arkadalarnn beni kar
lamaya gelmediklerini dnyordum. Sonradan yle olmadn
grdm. Evdo, yeminle, havaalannda olduklarn ancak beni bu
lamadklarn sylyordu.
Cecil, beni polislere teslim ederek gitti. Ancak polisler Arapa
veya Krte, ben ise Franszca bilmiyorum. H abire bana, kendile
rinden ne istediimi soruyorlar. Ben ise, Krte veya Arapa bilen

388

bir tercman istediimi sylyordum. Telefonla birok yeri arad

lar. Ancak beni tanyan bir tek Krt ile iletiim kuramadlar. Y a
rm saat sonra bir baka polis gelerek,
Hadi benimle gel, dedi.
Ben kalknca adam antam alarak nme dt. D kapnn
nne indik. antam Cezayirli mi, M axripli mi olduunu anm
samadm bir Arapn eline vererek, bizden ayrld. Arap, bana
dnerek:
Peime d, seni tanyacak bir Krt bulabilirim , dedi.
Ancak ilgin olan, daha biz ayrlmadan polisin telefon ahizesi
ni uzatarak telefondaki kiiyle konumam istemesiydi. Ahizeyi
elime aldmda, Suriye Konsolosluundan birinin kendilerinden
ne istediimi sorduklarn iittim. Ben de Arapa:
Krte bir tercman istiyorum, dedim.
Konsolosluk grevlisi kzarak:
Buras Suriye Konsolosluu, sana nereden Krte tercman
bulalm, dedi.
abucak telefonu brakarak, polise dndm:
Siz beni ldrtmek veya yakalatm ak m istiyorsunuz?
' Daha sonra gen Arapla birlikte aa inerek, yrmeye ba
ladk. Gen Arap birka ayevi ve lokantaya beni gtrd. Ancak
bir tek K rt bulamadk. ok yorulmutum. Ayakta zorlukla du
rabiliyordum . Bunun zerine yol arkadam a dnerek:
Artk yryecek halim kalmad, dedim.
Yolda bir mddet oturduk. Oturduumuz yerin hemen hasta
ne kaps olduunu bilmiyordum. Arap zile basnca iki gen geldi
ve ksa bir Franszca konumadan sonra beni ieriye aldlar. Beni
kk bir odaya koyarak, kalbim i dinlemeye, kanm almaya ba
ladlar. Aralarnda Arap kkenli bir hemire de vard. Onun ara
clyla anlayorduk. Hemire bana dnerek:
Kann aldk. Eer bir hastalk ile karlarsak, iyileinceye
kadar seni brakm ayz, dedi.
Hemire bir mddet sonra geri dnerek,
stersen kabilirsin, herhangi bir hastaln yok, dedi.
Bu gece yars nereye gidebilirim?
Nereye istersen, seni oraya gtrebiliriz.
389

 Beni sve Konsoiosluuna gtrn.

Bir otom obil ararak, beni sve Konsolosluuna gtrd
ler. Evime gelmi veya Krdistan Konsolosluundanymm gibi
seviniyordum. im rahatlam t. Ancak Evdo ile arkadalarna
kfretmekten de geri kalmyordum. Hi olmad, evime dnerim.
Geceye katlm ak zorunda deilim , diyordum, iimden.
Tam olarak bilmiyorum. Ama beni, Konsolosun veya bir dier
Konsolosluk alannn yanna gtrdler. Yanna gtrld
m kii, bana alabildiine deer verdi. Bir yandan da beni teskin
etmeye, rahatlatmaya alyordu:
Hele ceplerini bir daha kartr, evinin adresi zerinde mi?
diye sordu.
Bunun zerine kendisine cevap vererek, zerimde, adres ben
zeri bir ey y ok, dedim. T ekrar, zerine iyice bak. Belki bulur
sun, diyerek beni yantlad.
Czdanm karr karm az, bana dnerek, u daktiloyla ya
zlm kad bana ver, dedi. Kad verir vemez:
ite evinin telefonu kadn zerinde yazl, dedi.
Daha bana bu szleri sylerken:
Buyur, evdekilerle konu, dedi.
Ahizeyi elime aldm. hsann sesi karmdayd. Ihsan, Evdo ile
arkadalarna bir sr laf saydktan sonra,
Aziz (Iran Krtlerinin sorumlusu) arkadaa telefon atm ,
kendisi gelip seni Kendaln kzkardei Nezhenin evine gtrecek,
dedi.
Evdoya kfretmeni istemiyorum. Kendisi mutlaka gelmi
tir. Ama biz karlaamadk herhalde, dedim.
Ihsan:
iyi, senin dediin gibi olsun.
ok gemeden Aziz geldi ve beni Nezhenin evine gtrd.
Herkes orada toplanmt. Benim kaybolmam konuuyorlard.
Kapdan girince bir yandan bana atlarak, elimi-yzm pmeye
baladlar. Bir yandan da Evdoya saldryorlard. Ancak Kendal,
Karmayn. Biz sonra Evdonun cezasn veririz, dedi.
Evdonun cezas zaten ardr. Biletim, bir miktar param ve
stmdeki katlarn tm kayboldu. Evdo bana yeni bir bilet a l
mak zorunda, dedim.
390

Daha laf azmzdayken, Evdo ieri girdi. Yeminle konuuyordu:

Daha uak inmeden iki saat nce alandaydm. st katta du
ruyordum. Bylece iki katida izler, eyday daha rahat grebilir
dim. Ancak bir trl onu gremedim.
Kaybolu ykm onlara anlattktan sonra, Evdo bana dne
rek,
Babo, zaten sveli kadn grnce bizi unutmusun. Grsen
de tanm azlktan gelirdin.
Evdekilerin tm gld. Kendal:
Evdo, vallahi cezan ardr. Kurtulamazsn.
Bam gzm stne. Cezam neyse ekerim.
Czdanm, param, biletim ve gecede okum ak iin hazrlad
m tm notlarm kayboldu. aresiz, dn biletimi karlamak
zorundasn.
Bam stne eyda.
Fransada kaybolu hikyemi burada bitirdik ve sohbete ba
ladk. A ncak Cecil ile ilgili olarak benimle akalamaya devam
ediyorlard:
yle gzel bir kzla birlikte olursan, her eyi arabilirsin.
N orm aldir.
Ancak ben C ecili savunuyor, onu vyordum:
Bu kadn benim yaammda nemli bir yeri haketmitir. Bu
nun zerine herkes, Aferin C ecile. Aslan gibi kadn, dediler.
Fransada dzenlenen Newroz gecelerinin birini Pariste, die
rini ise bir baka ehirde yaptk.
Belika

Gecesi

Fransadaki iki geceyi bitirdikten sonra, Evdonun otom obili

ne binerek, ben, ei Zino ve ocuklaryla birlikte Belikaya ge
tik. Evdo yollar iyi biliyordu. Evdo yolda bir ara durarak, Hele
biraz yorgunluunuzu aln. Yem ek de yersiniz, dedi. Durduu
muz yerde aatan bir masa ile etrafnda yine aatan yaplm
oturaklar vard. Fransa devleti sular iinde gzel bir dinlenme ye
ri yapmt. Yemeimizi yedikten sonra, meyvelerimizi de yedik ve
yola koyulduk. Yolda bu trden gzel dinlenme yerleri grdke
391

duruyor, biraz dinlendikten sonra yola devam ediyorduk. ok

gemeden Belika snrndan ieri girdik.
Belikadaki Nevvroz gecesi ok gzel geti. Ispanyol grubu
nun yan sra Asuri, Sryani ve Ermeni temsilcileri de geceye ka
tlmt. Bunlar da birer konuma yaptlar. Dernek bakan Pervin
Cemil Paa tm konumalarmz Franszcaya eviriyordu.
Akam, deerli Krt kadn Pervin Cem ilin evine konuk o l
dum. O da Belikal bir erkekle evlenmiti. 6 -7 yalarnda iki kz
vard. ocuklar, sabah anneleriyle birlikte yanma geldiler:
eyda, ocuklarm da seni tanmak istiyorlar.
Her ikisini ptkten sonra:
Anneleri gibi yurtsever ve hmanist olmalarn temenni ede
rim, dedim.
Gecenin ertesi gn, Evdo ile birlikte Fransaya geri dndk.
Birlikte havaalanna geldik. Biletimi para demeden yeniden ala
bildi. Ancak paran ve notlarm bulunamad. yle sanyorum ki
onlar hastanede kaybolmulard.
Evdo, bana verdii 2 5 0 Fransz Franknn yan sra, kzm
Gulperiye de hediye olarak bir saat ald. Gulperi ile annesine bir
m iktar parfm de ald. Nezhede Gulperi ile annesine bir m iktar
parfm almt.
Kendala, Kurdoev gibi nl bir Krdn Krte-Rusa szl
n yapt iin ok byk deer veriyordum.
Fransa ve Belikadaki arkadalara da ayrca ok teekkr ede
rim. Eer yanlmyorsam, imad adl Suriyeli gen bir Krt vard.
O da benimle ilgili gzel bir m akale yazmt. Kendisine ayrca te
ekkr ederim. Bu gezimdeki herkesten ok honut kaldm. Hep
sine ayr ayr teekkr ederim.
Eer bir eksiim de varsa kimse kusuruma baknasn. nk
bu yazm Stokholm e dndkten sonra yazdm.
C e g e r x vvn
S t o k h o i m , 3 0 M art 19 82

392 .

L en in g r ad a Gidiim
Finlandiya havayollarna ait bir uakla 1 7 Ekim 1 9 8 2 de Stokholmden yola ktk. Saat iki gibi Finlandiyann bakentf Helsin
kiye ulatk.
Saat ikibuukta H esinkiden ayrldk. Leningrad havaalanna
saat drtbuuk gibi yetimitik.
Sanki lkenin havaalanlar birbirinin aynym gibi geliyor
du bana. H er alan da gzel ve yeniydi. Moderndiler. Her l
kenin durumundan Avrupa lkelerinin ne kadar ileri olduunu
anlam ak mmknd. Ancak Helsinki, bunlarn tmnden de g
zeldi, sanki. Elbet Helsinki ile ilgili gzlemlerim, bir gezi sonrasn
da olum am t. nk Helsinkiyi gezemedim, sadece havaala
nndan izleyebildim.
Leningrad ehri, Rusyann tarihsel gzelliini de gzler nne
seriyordu. Eski ve yeni birlikte, adeta tarihe gzclk ediyorlard.
Her ikisinin, eskinin ve yeninin, bu gzellikte pay vard. Yksek bi
nalar, geni ve uzun caddeler, kzllara denmi semboller, nian
lar, byk resim ve heykeller... Yenisi ve eskisiyle ehre bir gzellik
katmtlar. Gezenlerin gzn dolduruyorlard. Bunlar yapan in
sanlarn ustalna hayret etmemek mmkn deildi. Ayn ekilde,
Sovyet halklarnn emeini de bunlarla grmek mmknd.
H avaalannda iner inmez, Prof. Q anate Kurdo (Kurdoev) ile
deerli arkadalarnn karlamaya geldiklerini grdm. ok ge
meden byk bir otobsle otellerden birine gittik. Byk bir otel
di. 16 kat zerine kurulmutu. Yaklak 2 0 yemek ve oturma sa
lonu vard. Belki de az sylyorum; yemek ve oturma salonlar
daha fazla olabilir. Eer bir mihmandar olm asa, otelde kaybol
mamak iten bile deil. Ben ve arkadam , on nc katta bir nolu odadaydk. ou kez odam bulmakta zorlanyordum.
Odamzda iki yatak ve iki sandalyenin yan sra, yaz masasnn
nnde de bir saldalye vard. Banyosunda gerekli her ey bulunu
yordu. Y er hallarla denmiti. Televizyon ve radyo da vard.
Leningradla ilgili ne kadar yazarsam yazaym, yetersizdir
inancndaym . En ok M arx ile Leninin Sovyet Komnist Partisi
tarafndan Devrim M eydana (Kzl M eydan) dikilen heykelle393

rinden etkilendim, diyebilirim. Meydan gezenler, bu kocaman

heykellerin nnde resim ektiriyorlard. Ayn ekilde nl Rus
airi Pukinin heykeli de bu meydanda azametli bir yere sahipti.
Bu heykellerin tm ehrin gzelliine gzellik katmt. Lening
radn birok yerini kzllarla sslemilerdi. Bu ise Lenin ad veri
len bu gzel ehri daha da gzelletiriyordu. B gzellikleri seyre
den her konuun az ak kalyordu ve diyecek sz bulam yorlar
d. M arx ile Leninin dnceleri eminim bir tek Leningrad ehri
ni deil, tm Sovyet lkesini batan baa gzelletirmiti. Bolevik
Partisi bu gzelliklere birok ey katmt. Sanrm Bat Avru
pann bu gzelliklere kavumas iin daha ok zaman gerek. Ba
t Avrupada her ne kadar dem okratiklem e ynnde ciddi adm
lar atlmsa da, bunlar Sovyetlere ulamalar iin yeterli deil.
nk B atnn admlar devrimci bir inanla atlmyor.
Niva rmann sular birka koldan Leningrad ehrini kesiyor
ve iinden geip gidiyordu. Bu rman zerinde birka gzel kp
r de var. Bu kprler ehrin yakalarn birbirine balyor. Niva r
mann Leningrad sakinlerine birok yarar salad iiphe gtr
mez. Daha yukarlarda su kanallar gryorduk. Bu kanallar Sovyetlerin her tarafnda vard. Tm tarlalar bunlarla sulanyordu.
Byk bir otobsle bizi Leningrad ehrinde gezdirdiler. Bir
baka yerce bize yemek verdiler. Yemek yediimiz her yerde al
anlar byk bir saygyla ve gler yzle hizmetimizi gryorlard.
Ancak masalardaki yemeklerin gzelliini fazla vmek istem iyo
rum. nk bunlar hemen tm Avrupa lkelerinde ayndr: T e
miz ve dzenli... Ayn 1 9 unda biz konuklan bir kez daha otobs
lerle ehrin iinde gezdirdiler. ehir, dier Bat Avrupa ehirleri gi
bi eski tarihi yaplarn gzellii ile donanmt. Bir kez daha sy
lemeliyim: Leningrad ehrinin gzellii, devletteki gelimeler, Sovyetlerdeki Bolevik Partisinin, Leninin rencilerinin yaratt
gzelliklerdi.
Birka ger ky ile dalardaki kyler dnda, tm Sovyefler
byk bir gelime katetmiti. Bu, devrimci ii, kyl ve emekile
rin nderi Lenin sayesindeydi. Leninin genleri onun brakt ese
ri daha da ileriye gtrmt. M ele Xelile Sertinin Msliimanlar
iin dediklerini oktan terk etmilerdi. Artk kimse bir dierinin sol
394

yanna oturm ak iin aba harcamyordu. atal, kak, bak ve ta

baklar masalarn zerindeydi. Herkes sandalyelerde oturarak ye
meini yiyordu. Kimse, M ele X elilin szn dinlemiyordu:
Li ser zad e r ne bi cerz ed eb!
P iye raste ra k e razene ep !
J i ser zad e ra b e tu d estan b io !
E g er k o bi k ev ik b ix u y , q c t m e o !
Usul ve ed eb iyle yem ee o tu ru n !
S a k olu n u zu k a ld rn , solu nu za y atrn !
Y e m e k te n k a lk n ca ellerinizi y k ay n !
K a k la yed iniz ise, gerek yo k y k a m a y n !

Dorusu, Mele Xelil Sertinin yazdklar, zamannda Mslm anlar iin byk bir ilerlemeydi. D oktorlarn dediklerinden pek
farkl deildi. Ancak bugn kimsenin onu dinleyeceini sanmyo
rum. nk yeni grenekler tredi. Bugn artk kakla bile yesek ellerimizi ykyoruz; dilerimizi fralyoruz.
Sovyetler Birlii

Operas

Bildiim kadaryla opera binas Rus ar dneminde yaplm.

nk binann birok yerinde altn ilemeler vard. Ancak mih
m andarlarm z, Ekim Devrim iden sonra Komnist yneticilerin
bu altnlar kararak yerine altn suyuna batrlm madenlerin
kullanldn sylediler. Dorusu, O perann geliiminde yakala
nan trend bir yana, bu binann gzelliini yazmaya bile kalemler
yetmez. Ka insann operay izlemeye geldiini net olarak bilm i
yorum. Ama izleyicilerin birka bin kiiden az olmad akt.
Sahnenin iki yannda da izleyiciler iin yer vard. Operetler iki y
ky sahnelenilerdi. Sevgiyi bir masal gibi ileyerek bize anlatt
lar. Sahnenin gerisinde yeillikler izilmiti. yle gzel ve canl
ba ve bostan resimleri vard ki, sanki hemen duvarn ardna ekil
miler gibiydi. Gerek gibi duruyorlard. Grmeyenlerin inanaca
n sanmyorum. Daha nce de dediim gibi, bu gzellii daha
fazla vemem. nk ne dersem az kalr.

395

K u r d o e v in E v i n d e
Bugn sabah kahvaltmz Kurdoev arkadan evinde yaptk.
Dorusu bizim iin ok gzel bir kahvalt hazrlanmt. Kordoev
ve deerli ei, bizleri ok iyi karladlar. M asaya hep birlikte
oturduk. Birok eit vard masada. Her tad masada grmek
mmknd. Hem ok eit ve hem de ok gzel... Ancak K urdo
evin evi ehirden ok uzakt. Gidi-geli iin Sovyet yneticileri
nin ona bir otom obil tahsis etmesi gerekiyordu. Bunu dillendirin
ce Kurdoevin yeni bir villa ina ettiini ve orada yaayacan
sylediler. Anlalan Kurdoevin maddi durumu o kadar kt de
ildi. Otom obil almay da kendi istemiyormu.
Dou Dilleri A ra t r m a Enst it s
K r t e B l m nde
Burada birka Kiirt ve dier Sovyet halklarndan olan kadn ve
erkee rastladk. Tm de Krt dili zerine alyorlard. A rala
rnda iki Sovyet kadn vard. Zere adl bir Krt kz ise M ukriyani lehesi zerine alyordu. te yandan Cemit Heyderi tie So
ranca lehesi zerine alyordu. Deerli insan- Kurdoev ve Ordixae elil ise Kurmanci lehesi zerine alyorlard.
Dorusu, Sovyetler Birlii Dou Dilleri Aratrma Enstitsiinde, Leninin bakentinde Krte ile ilgili bir blmn olmas
beni ok sevindirmiti. Bu rnekten de belli ki, yalnzca Sovyetler
Birlii devleti Krt halkn ve Kiirdistan unutmam.
Rus Mzesine

Gezi

Ayn gn otobslerle Rus Antik M zesine de gittik. Mzede

birok deerli resim ve tarihi eser vard. Bunlar Rus halk ile Sov
yet devletinin deerini gsteriyorlard. En nemlisi ise bunlarn
tm tarihiydi ve bunlar araclyla gemii renmek mmkn
d. Dorusu gzlerimle grme ansn yakaladm bu eyleri k a
lemimle yazarken ok zorlanyorum. Ancak dnya proleterlerinin
nderi Leninin asl olan byk posteri, grlmeye deerdi. Ken
di kendime hayflanyordum: Biz ne zaman bu olanaklar yaka
layabiliriz? Ne zaman bizim lkemiz bu olanaklara kavuur?
396

Umut ediyorum ki, Krt halk da ksa zamanda nemli baarlar

salar ve bu olanaklara kavuur. lkemizin yeralt ve yerst zen
ginlikleri bunlar gerekletirmemize m saittir. Demokrat ve ileri
ci bir Krdistan oluturmak iten bile deil. Petrol, gm, altn,
su lkemizin drt bir yanndaki zenginlii oluturuyor. Ancak
dmanlarmz bunlar kullanmamza frsat vermiyor, gelimemi
zi istemiyorlar.
Sovyet

Vatandalar

Sovyetlerde yaayanlar, kadn-erkek tm herkes hem sosyal

ve ekonom ik hem de insani bakmdan epeyce ilerlemilerdi. Sov
yet halklarnn birbirleriyle sorunlar yoktu. Her halk seviyor,
onlarn zgr olm alarn ve am alarna ulamalarn istiyorlard.
H er halkn zgrln savunuyor ve bir atom savan kesinlik
le istemiyorlard. Rehberimiz, hatta otobsn ofr bile otobse
binmek isteyen yallara yardm ediyor, ellerinden tutuyorlard.
Bizimle birlikte yemee oturuyor, alabildiine saygl davranyor
lard. Gleryzl ve sevimliydiler.
Sovyet halklarnn tarihinden de anlald gibi, tm yurtse
ver ve M arksistti. Dar gnlerinde canlarn feda etmekten ekin
meyen bu insanlar, yetenekli, birikimli ve inanlydlar. lm
gze alr ancak lkelerini dmana satm azlard. Bu insanlar, l
kelerine saldran dmanlar lmne ve fedakrca mcadele ede
rek lkeden kard. lkelerini lmne koruyan bu kahraman
lar, ayn zamanda Sovyet halklarn faist Almanlarn zulmnden
de korudu; N azilerin am alarna ulam alarn engellediler. Buna
ramen, sade, hmanist ve sevimlidirler. Bu nedenle zaman za
man ovenist ve gerici devletler tarafndan kandrlabiliyorlar. Bu
nedenle sadelikleri onlara zaman zaman zarar vermiyor deil. An
cak bu durumu onlar iin byk bir eksiklik olarak grmek ge
rekm iyor. nk iyi niyetli insanlar daima kandrlmaya mah
kmdur. yi niyetli olm ak tm Sovyet halklarnn ortak zellii
dir. Sovyetler epeyce gelimi; bunu kaldramayan emperyalistler
ise bir atom sava kararak bu gelimeyi yok etmek istiyorlar.
nk tersi durumda Sovyetlerin gelimesi nlenemez ve bu du
397

rum tm dnya burjuvazisini tehdit eder ve onlar artk hibir ye

re saldramaz. Eskilerin deyimiyle, Burjuvazi, Dmanm karn
ma yerletireyim ki onu yokedebileyim , diyor. Emperyalistler,
tm insanlar yok ederek dnyay da ay gibi yaamn olmad bir
le dntrmek istiyorlar.
Leningrad gezimizde, O rdixane elil de bizi evine misafir etti.
Kendisi, deerli ei ve ocuklar bize ok iyi davrandlar. O rdixane Celilin evinde verilen yemekler, Kurdoevinkinden eksik kal
myordu. O rdixan ile birlikte Krt genlerinin dzenledii bir
toplantya katlm ak zere ayrldk. Kurdoev, ei, dier tm arka
dalar ile Eyyubi, Heyderi ve Zere de toplantya katlmlard.
Toplantda birok ey konuuldu. Konumaclarn birou benim
seksen yllk mcadelemi katlm clara anlatyor, vyorlard.
Genler de konumalarnda beni vyorlard. Gen-yal, kadnerkek ok gzel bir gece geirdik. Daha sonra birlikte halay tut
tuk. Kurdoev, baarl rencilere dllerini verdi. O rdixan ise
genler adna deerli bir hediyeyi bana sundu. Bu hediyeleri nede
niyle toplantya katlan gen-yal, kadn-erkek tm katlm clara
teekkr ederim. Bu gecenin sonlarna doru ben de katlm clara
bir konuma yaptm:
Tm ilerici parti ve haraketierimizin programlarnda tek bir
ama n plana karlm tr: ilerici ve demokratik bir lkede z
grce yaamak istiyoruz. Krdistandaki tm aznlklarn haklar
tannm al, onlar da zgrce yaam aldrlar. te yandan Krt ka
dnlar zgr olmal ve her alanda erkeklerle eit haklara sahip o l
maldrlar. Kadnlar zgr olm adka toplumun zincirlerinden
kurtulmas mmkn deildir. Bir dier nokta ise udur ki, uzun
yllardan beri isteim budur, Krt genleri mutlaka okuyacak ve
baarl olacaklardr. Bu isteimin gerekletiini grmek beni se
vindiriyor. Bir dieri ise ayrln nne gemektir. Tm Krtler
ellerini birbirine uzatmal ve tm Krdistann zgrl iin a
lmaldr. Umut ederim ki, Krtler her zaman Sovyetler ile dost
luk ilikileri iinde olur; ayn zamanda Arap, Trk ve Acem k o
mnist partileri ile dostluunu gelitirir; hep birlikte dmann
yzne bir tokat gibi inerler. Hep birlikte bu komnist partilerle
Trkiye, Iran, Irak ve Suriyede bir cephe oluturmalyz. Her za
398

man ezilen halklarn dostu olm al, insanln dmanlarna kar

durmalyz. te yandan hep birlikte bir atom savana kar k
mal, sava engellemek iin elimizden geleni yapmalyz. Ayrca
baka lkelerin igal edilmesine de kar km al, sivil halkn bas
k altna alnm asn engellemeliyiz.
K s a B i r N o t : Dorusu tm Sovyetleri gezmeyi istiyor
dum. Bylece Sovyetierdeki tm deiimi grr ve onlarn yapt
tm gzellikleri yazabilirdim. Ancak bu frsat ne yazk ki elime
gemedi. Leningrad dna kam adm . aresiz, sadece bu blm
deki izlenimlerimi yazabileceim.
Havaalanna geldiimizde, tm dostlarmz bizi yolculamaya
gelmilerdi. Herkesle birer birer ptkten sonra Leninin baken
tinden ayrlarak gzel lkemiz svein bakenti Srokholme geldik.
Cegerxwn
L e n i n g r a d , 2 8 E k im 1 98 2

A l m a n y a ya B a z G i d i l e r i m d e n

zlenimler

(Ne yazk ki bu yazmn baz sayfalarn kaybetmiim ve not

larm nc sayfadan balyor.)
Ev sahibi iyi ve misafirperver biriydi. Birka gece boyunca onun
misafiri oldum. Birok arkada beni grmeye geliyordu. D oktor
Yusf ve birka arkada beni otom obil ile gezdirdiler. Daha sonra
gemi ile gezimize devam ettik. D oktor sevimli ve aydn biriydi.
u an H am burgtaym ve evi zlemiim. K eyonun annesi ay
rldmda hastayd. Korkarm ki onu am eliyat ederler ve ben ya
nnda olam am . Dediklerine gre, safra kesesinde talar olumu
ya da safra kesesi talam. Yannda olm ay ok istiyordum. An
cak H am burgtaki devrimci ii ve rencilerden de ayrlamyo
rum. O nlar brakp Stokholm e gitm ek de istemiyorum.
2 6 M art gn Ham burgtan Bremene getik. lk gece beni Zekiyenin evinde konuk ettiler. Ama sonraki gece arkadalar beni
Dersindi Nazmi Efendinin evine gtrdler. Nazmi, ei ve kzkardei N ebahat beni ok iyi arladlar. Birka gn sonra ise Mustefa
399

Bingolinin evine konuk oldum. M ustafa, ei ve kzkardei de, beni

ok iyi arlyorlard. Kk bir olu ve kz vard. Olunun isnu
H ejar, kznnki ise evin idi. Onlar ok sevmitim. Ne yazk ki ei
ile kzkardeinin adlarn unuttuum iin, yazamyorum.
5 Nisan gn M u stafann otom obili ile Duisburga getik.
Duisburg Krtlerinin Ncvvrozunu o gece kutladk. Duisburg, b
yk ve tarihi bir ehirdir. X a o ve Beko arkadalar geceye Frank
furttan gelmilerdi. Gecede baz karklklarn olmasndan eki
niyordum. Ancak hibir karklk olmad. Beko arkadan ab a
laryla gece olaysz son buldu. Gecemiz bar iinde tamamland.
Ertesi gn, X a o , Beko ve Serta ile birlikte Frankfurta getik.
u anda Evdlann evindeyim. Evdllalar, oluk-ocuk eski ve
yksek bir evde oturuyorlard. karde ayn evde, kavgasz g
rltsz geiniyorlar. Grnen o ki Evdla kardelerin by.
Bana da ok iyi davranyorlar. Sabah Nrnberge geeceimizi ve
oradaki Nevvroz enliine katlacamz sanyorum.
nl Ren Nehri N m berg ehrinin ortasndan geiyor. Bu ne
hir gzlerime Frat nehri kadar gzel grnd. N ehir, ehrin iin
de iki kola ayrlyordu. Bu rman etraf bahar ve yaz aylarnda
piknik yapanlarla doluyor. Gen-yal, kadn-erkek tm Alm an
lar, bu nehrin yannda eleniyorlar.
C e g e r x w n
F ra n k fu rt, S N isa n 1 9 8 0

Saat 2ye 2 0 kala Ham burg ehrine indim. Kom karl arkada
lar havaalannda beni karladlar. ner inmez beni Dernek bakannn evine gtrdler. Arkadalar nceden biletimi hazrlam
lard. Saat 6 ya doru Bat Berline gitmek zere yola ktm .
Sorumlu arkadatan tutun tmne kadar herkes beni karla
mak zere havaalanna gelmiti. Beni Hesen ahinin evine gtr
dler. Hesen ahin Dersimli bir Alevi Krdiiyd. Birka gn st s
te onun misafiri oldum. Hesen ve ei, iki kz ve iki olu ile Ehmed
isimli yeenleri beni ok iyi arlyorlard. Dorusu bu evi grnce
ok umudandm. Onlara nasl teekkr edeceimi bilemiyorum.

400

Ylba gecesini hep birlikte ok iyi geirdik. Birlikte halaylar

oynadk. Duygu ykl, yurtsever ierikli konum alar yapld. Al
man kzn biri Krte baz marlar ve trkler okudu. Ki bu kzn
yznden Germen rknn gzellii okunuyordu. Dorusu bu tab
lo beni ok sevindiriyordu. Tm Krt kadnlarnn bu zgrle
ulamalarn ve bu kadar serbest olm alarn istiyordum. Bu Al
man kz, bir Krt gencine danmanlk yapyordu.
t e adl bir baka Alman kz da Krt danmanyd. Her iki
si de Krt yurtsever hareketine destek veriyorlard. O tenin adn
deitirerek ona R ojin adn taktm . R ojin , yabanclara danman
lk yapan Alman kadnlarn gzleyen bir grubun yesiydi. Ben,
katldm gecenin onur konuuydum.
te yandan Bremende ekonom i okuyan Dersimli Alevilerden
Zekiye ve Gule de, K om karla alyorlard. Almanyadaki tm
K rtler arasnda tannyorlard. Her ikisi de bilinliydi ve yurtse
verliklerinin farkndaydlar. Diyebilirim ki Krt Alevileri ok
nemli gelimeler kaydetmiler ve kaydetmeye de devam ediyor
lar. O nlar arasnda kadnlarn zgr olduunu grmek, beni ok
sevindiriyordu. Birok gen, aydn ve yurtsever etrafmda toplan
yor, bana hizmet etmek istiyorlard. te yandan birka Suriyeli
Krt genci vard ki, onlar grnce daha da seviniyordum.
Bu gece boyunca birok gzel sz sylendi. Ama Bekonun
Kom kar adna yapt konuma, dorusu ok yerinde ve gzeldi.
Krt ilericilerinin, Trk, Arap ve Acem ilericilerinin birliini sa
vunuyor, birliin salanmas iin her trl fedakrl yapmaya
hazr olduklarn sylyordu. Tm admlarn birlii gelitirmek
iin atyorlard.
K om karn adnn her okunuunda, alklar yeri g inleti
yordu. Krtlerin birliini savunan bu konumaya hep birlikte se
vindik, alkladk.
Birka gn sonra Berlini hep birlikte gezdik. Birok tarihi ye
ri grdk. H itlerin ateler saan konumasnn yapld parla
m ento binas, imdi mze olmu. H itlerin dmanlarn att ve
etraf gemite su olan zindan da gezdik. Dorusu korkuntu.
Aydn ve ilericilerin asldklar yeri grm ek, bizleri zmt.
Berlin ehri epeyce bykt. Bu, eski Alm anyann bykl
hakknda da bize fikir veriyordu. Tm Avrupa yerleimi, bina ya
401

plar birbirine ok benziyordu. Bu da Avrupann ayn dnemler

de ehirlemeye baladnn kantyd. Ancak hl Almanya, D a
nim arka ve sve dnda dier Avrupa lkelerini grm deilim.
Bu nedenle bu konuyla ilgili son szm sylemem mmkn de
il. Ancak Germen rknn kendini beenmilii, tm Almanlarn
yznden okunuyor; dem okrasi, sosyalizm ve M arksist grler
ise daha ok kadnlarda gzleniyordu.
Mustafa arkada biletimi kesmiti. Akama doru havaalanna
gittik. Yaklak 4 5 dakika sonra Hamburg alanna indik. Bir kez
daha Mahmud arkadan misafiri oldum. Mahmut ve ei Elif, iyi ve
konuksever insanlard. Birka gn boyunca Hamburgda kaldm.
12 N isanda Serta arkadala birlikte Nrnberge geerek.
D oktor Cem alin misafiri olduk. D oktorun evi ehir dndayd.
D oktor ve ei ile, Leyla ve Berivan adl iki kz evde kalyorlard.
Cibril adl bir amca ocuklar da onlarla kalyordu. ocuklar ok
sevimliydi. Onlar ok sevmitim.
aram ba gn iinden Ren N ehrinin getii Nrnberge git
tik. nl Ren Nehri Nrnberg ehrinin ortasndan geiyordu. Bu
nehir, gzlerime Frat Nehri kadar gzel grnd. ehrin iinde
iki kola ayrlyordu. Bu rman etraf bahar ve yaz aylarnda pik
nik yapanlarla doluyor. Gen-yal, kadn-erkek tm Almanlar,
bu nehrin yannda eleniyorlar. Almanlarn bahar aylarnda din
lendii yerlerdi, Ren N ehrinin etraf-.
Gecemiz ok iyi geti. Yer yoktu ki katlmclar otursun. Birok
kadn, erkek, gen ve yal gelmiti. Misafir olarak kaldm eve bir
ka gen kz gelmiti. Onlarn yurtseverlii beni ok etkilemiti.
Nrnbergden eve dnmek istiyordum. Ancak uakta yer yoktu.
aresiz Frankfurta geerek, oradan ertesi gn eve geri dndm.
Frankfurtta gezdik. Beko ve X ao arkadalar, ou kez kolu
ma giriyorlar, bana yardmc oluyorlard. abuk yoruluyordum.
Dorusu Almanyadaki Krdistanl kadnlar epey alkandlar.
Her alanda onlar grmek mmknd. Nasl ki baz Alman kadnla
r Kiirtlere danmanlk yapyorlard, onlar da Krtlere her trl hiz
meti veriyorlard. Ertesi gn saat 2 ye doru Stokholme dndm.
C e g e r x w n
S t o k h o h n , 16 N isan 1 9 8 0

402

B a t A l m a n y a d a k i Nevvroz G e c e l e r i
B r e m e n G e c e s i : Saat yedi buua doru uakla Alman
yann nl ehri Hamburga vardm. Uaktan iner inmez Kazm
adl bir gencin alanda beni beklediini grdm. Kazm antalarm
alarak aracnn bagajna att ve Bremene doru yola koyulduk. Ne
kadar yol gittiimizi hatrlamyorum. Ama Dernek bakan Saliha
Hanmn evinin nnde otomobilden indik. Bata Saliha Hanm ol
mak zere Bremendeki tm arkadalara teekkr bor biliyorum.
Gece iki gn sonra balad. Brem en gecesi, ok gzel geti.
Birok ark, trk ve konum aya gecede yer verilmiti. Gecenin
dzenleyicilerinden Huseyn, gecede birok yenilie yer vermiti.
Gece alabildiine byk bir salonda dzenleniyordu. Buna ra
men ayakta kalanlar vard. Salon, alklar ve sloganlarla inliyor
du. Yaasn zgr K rdistan, Yaasn K om kar sloganlar
hi eksik olmuyordu. Kadnlarn geceye katt birok yenilik
vard. Bazlar Krt yemeklerini yapm sergiliyordu, bazlar da
el emekleriyle yaptklar Krt bayraklarn, Yaasn zgr Kr
distan , Yaasn N ew roz, Yaasn K om kar sloganlaryla i
lemilerdi. H er Kom kar ad okunduunda salon alktan inliyor
du. Ben de partim adna, yani Suriye Krtleri ilerici D em okrat
Partisi adna, gecede konuma yaptm. Konumam srasnda b
yk bir alk vard. Salon alktan inliyordu. Daha sonrasnda
halay ekildi, semah dnld, izleyiciler ok gzel bir gece gei
riyorlard.
Birka gn sonra arkadalar beni D anim arkann bakenti K o
penhaga yolculadlar. Kopenhag eski ve tarihi bir ehirdir. Bura
da M ahm ud arkada beni dernek binasna gtrd. Dernekten Eli
arkadan evine gittik. Akama doru ise N ecdet Mhem ed arka
dan evine misafir oldum.
Gecenin dzenleyicisi iki D anim arkalIyd ; sanrm her ikisi de
kom nistti. Kopenhag gecesi ok gzel dzenlenmiti. H ibir ek
sikleri yoktu.
M ahm ud arkada dernek adna konutu ve daha sonra kendi
lerine gelen mesajlar okudu. Gecede ayrca marlar okundu. Ben
de katlm clara bir konuma yaptm.
403

Gecenin yapld salon bykt. Buna ramen davetlilere yet

miyordu. Birou ayakta kalm t. Gecenin en gzel yn ise, aa
ve beylerin zulmnn salonda mahkfm edilmesiydi. Daha gece
bitmeden arkadalar beni N ecdet M hem edin evine gtrd. Bir
ka gn bu arkadan evinde misafir kaldm. Tm arkadalara te
ekkr bir bor biliyorum.
Birka gn sonra Alm anyann eski bakenti Bat Berline ge
tim. Geceyi dzenleyen arkadalardan bir ksm beni karlamaya
havaalanna gelmilerdi. Ehmed Eliye rnaxinin evine misafir o l
dum. Ehmed ve ei N afiyann konukseverliini unutamam.
Gecenin sorumlusu yine Huseyn arkadat.
B e r l i n G e c e s i : Gecenin eksik kalan bir yn yoktu. Bremen ve Kopenhag gecelerinden eksik kalmyordu. Ancak arkada
larn baz eksikleri nedeniyle van ve ei Glistan geceye geleme
milerdi. Gece afilerinde van ile ei Giilistann geceye katlaca
yazlyordu. Birok kii de onlar iin geceye katlm t. Ancak
van ve ei gelmeyince, katlm clarn says dmt. Salonda
bo yerler vard. Gece ne kadar gzel olsa da, baka sanatlar ne
kadar katlsa da, van yaratt boluk grlyordu. Geceden
sonra Hesen ahinin evine getim . Hesen in evi ne kadar yksek
te olsa da onlarla olm aktan memnundum. Daha sonra Abuzer ar
kadan konuu oldum. Ancak bir mddet sonra baz nedenler
den dolay tekrar Hesen arkadan evine dnmek zorunda kal
dm. Oradan ise Zeki arkadan konuu oldum. Epeyce bu arka
dan evinde kaldm. Zeki ve ei beni ok iyi arladlar. Bunlara
teekkr bir bor biliyorum. te yandan Komkarl arkadalara
ve zgrlk Yolu (Krdistan Sosyalist Partisi) hareketine teek
kr etmeyi de bir bor biliyorum, ki iki yl boyunca beni Nevvroz
gecelerine konuk ettiler. Bir keresinde de merkezi ynetimin sei
lecei kongrelerine beni davet ettiler. Ancak baz nedenlerden do
lay kongreye katlamadm ve Suriye Krtleri lerici D em okrat
Partisi adna onlara bir mesaj gndererek, kutladm.
e x m t s H e s e n

Cegerxwn

18 N i s a 1981

404

N o r v e e kinci

Gidiim

N o r v e te d zenlen en g e c e d e yaptm k o n u m a :
D e erli A rk a d a la r, Y u rts e v e rle r,
Sevg ili K o n u k la r,
Her eyden nce geceyi dzenleyen arkadalara teekkr
ederim. Bu gzel Nevvroz gecesine katlm aktan onur
duydum. Suriye Krtleri lerici D em okrat Partisi Avru
pa rgt adna Nevvrozunuzu kutluyorum.
Yurtseverlik ve ilericilik adna attnz admlarn baarya
ulamasn umut ediyorum. te yandan Krdistann
zgrl ve dnya bar iin yrttnz mcadele
nin baarya ulamasn ve Krt birliinin gereklemesi
iin yrttnz abann baaryla sonulanmasn da
umut ediyorum. Krt parti ve dem ekleri ile hmanist,
dem okrat ve ilerici T rk, Arap ve Acem rgtlerinin bir
likte gericilie ve zulme kar birlemesi; el ele vermesi
tek dileimizdir. Hepimizin kendi zgr ve bamsz l
kelerimizi kuracamz gn yakndr. Bu zgr lkeler
de, hep birlikte yaayacaz. Dier bir dileimiz ise Krt
kadnlar ile Kiirdistandaki dier aznlklarn haklarna
saygl olm anz, bunlarn mcadelelerini desteklemenizdir. Admlarnz hep ileriye atn; szlerin destekiniz ola
caz ve sizlerle birlikte olm aktan geri kalmayacaz.
Bir kez daha bu ylk Nevvrozunuzu kutluyor, hepinize
onurlu ve zgr bir yaam diliyorum.
Yaasn ilerici Krdistan Partileri ile rgtlerinin Birlii!
Yaasn Krtlerin Dier Dnya lericileri ve zgr Devlet
leri ile Dostluu!
Kahrolsun Smrgeciler ile Sava ve iddet Yanllar!
Suriye Krtleri lerici Dem okrat Partisi Avrupa rgt
Cegerxwn
O slo / N orv e, 1984

405

AYNA M N
Hey ayna m in, diim tu dim en,
Li v rupele jn e dixwenim.
Tu ayna m in ez ayna ke?
eveke ta r, re winda.
Ez tu herd remz in Cegerxwn!
Le nizanim , ka pae i diben.
Li rupele d ka tu i dixwen...
K me dien, k me h ilten ?
Di ve re de kes kes n aben ...
Hem yek in em i hik i en.

SURETM
Ey suretim , ben gidiciyim , kalan sen sin ,
Hayat sayfasndan okuyorum bunu.
Sen benim suretim sin, peki ben kim in?
Z ifiri karanlk ve yitik b ir gecedeyiz,
Oysa ikimiz de rumuzuyuz Cegerxwnin!
Bilm iyorum ne greceksin sonradan.
Ya da evirdiin b ir sonraki sayfadan
Hangimiz ekip, bieceiz hangimiz?
Oysa gremez burda kim seler b irb irin i
H erkes b ird ir, fark etmez l diri.

407