UNIVERZITET POSLOVNIH STUDIJA

FAKULTET PRAVNIH NAUKA

HARTIJE OD VRIJEDNOSTI
Predmet

BERZA I BERZANSKO POSLOVANJE

Seminarski rad

Student :

Profesor :

Vladimir Panti

Doc.dr Zorica Drljaa

VII-189/13
Banja Luka, 2014

SADRAJ :

TA JE BERZA?...................................................................................................3
POECI, NASTANAK I RAZVOJ BERZE........................................................4
PREDMET TRGOVANJA NA BERZAMA........................................................6
HARTIJE OD VRIJEDNOSTI.............................................................................6
AKCIONARSTVO...............................................................................................7
Karakteristike akcija...............................................................................................8
Akcijski kapital.....................................................................................................10
Vrste i klase akcija................................................................................................11
Vrijednost akcija...................................................................................................12
OSNOVNE KARAKTERISTIKE OBVEZNICA...............................................13
Vrste obveznica.....................................................................................................14
Prinos i rizik...........................................................................................................15
O cijeni obveznice.................................................................................................17
FINANSIJSKI DERIVATI..................................................................................17
Forward.................................................................................................................17
Fjuers...................................................................................................................18
Opcije....................................................................................................................19
Varanti i prava.......................................................................................................20
Svopovi i investicione polise osiguranja...............................................................21
VRSTE BERZI.....................................................................................................22
Devizne berze (devizno trite).............................................................................23
Robne berze...........................................................................................................24
Novane berze (novano trite)...........................................................................24
LANOVI BERZE..............................................................................................25
Brokersko dilerska drutva....................................................................................25
Organizacija brokersko dilerskog drutva.............................................................26
Usluge brokersko dilerskog drutva..........28
DUNOSTI BERZE.28
ETIKA I ODGOVORNOST.29
ZNAAJ BERZE..........30
IZVORI I LITERATURA.31

TA JE BERZA?
2

Berza je fiziki i poslovno organizovan prostor, na kome se po strogo utvrenim pravilima

trguje hartijama od vrijednosti, novcem i stranim sredstvima plaanja.
Berza je institucija finansijskog trita, ali je i sama po sebi finansijsko trite. Berze kao
institucije organizovanog finansijskog trita kapitala, predstavljaju samostalne organizacije
koje posjeduju sopstveni poslovni prostor (zgradu), lanstvo i poslovna pravila.
Iako berze u promet ne unose svoje hartije od vrednosti, niti same kupuju i prodaju hartije od
vrednosti, one spadaju u finansijske institucije, ali nisu intermedijarne finansijske institucije.
Uloga berze, izmedju ostalog, je i obezbjeenje uslova i naina utvrivanja objektivne cijene
akcija - dionica, to ne znai da cijene akcija utvruju zaposleni na berzi, ve da se na berzi
obezbjeuju ravnopravni uslovi za susretanje ponude i tranje za odreenom akcijomdionicom, po unaprijed propisanim pravilima i nainima vaeim za sve subjekte.

POECI, NASTANAK I RAZVOJ BERZE

U literaturi i praksi nailazi se na veliki broj razliitih definicija, miljenja i stavova po pitanju
ta je to berza?.
Berza, najprostijim rjenikom, predstavlja mjesto gde se sastaju ponuda i tranja za tano
odreenom robom, u tano odreeno vrijeme, na tano odreenom mjestu. Moglo bi se rei
da, kada je berza u pitanju, postoji mnogo toga tanog, to je istina jer to predstavlja njenu
glavnu osobinu koja je razlikuje od svih drugih neformalnih, susretanja ponude i tranje.
U poecima berzanskog poslovanja ona se nalazila na mjestima gde su se skupljali trgovci i
poslovni ljudi jednoga grada i regiona. Poeci organizovane trgovine koja je liila na
berzansku, vezani su za Flandriju i grad Bri, gde su se ljudi jo u XVI vijeku, okupljali u kui
trgovca Van der Bursa radi trgovanja lukovicama lala i pretpostavlja se da je po njegovom
prezimenu svaka slina institucija i dobila ime.
Berza danas predstavlja mjesto gde se susreu ponuda i tranja za tano definisanim
predmetima trgovine, pri emu taj predmet trgovine mora biti podloan tipizaciji i
standardizaciji.
Procesom standardizacije postie se da predmet trgovine po svojim osobinama bude poptuno
identian u malim i u velikim koliinama. To je lako uiniti sa robama niskog stepena obrade,
dok je sa finalnim proizvodima, zbog raznolikosti, to veoma teko.
Standardizacija i tipizacija su neophodni jer se na berzi trguje na rije, odnosno na povjerenje.
Razvitkom trgovine ovo povjerenje se institucionalizuje i biva zamjenjeno mreom pravila
po kojima se trguje.
Mesto susretanja ponude i tranje se u mnogome promijenilo tokom vremena i kretalo se od
trgova gradova, preko gostionica i specijalizovanih zgrada, pa sve do globalnog trita,
meusobno povezanog putem savremenih tehnologija. Sve to danas omoguava da se
trgovanje obavlja 24 asa dnevno, jer kada se jedna berza zatvori, na drugom kraju sveta,
druga berza tek poinje sa radom.
S obzirom na to koji je predmet trgovanja na berzi one se dele na berze HoV i robne berze.
Ako priamo o poecima berzanske trgovine HoV, lako se moe zamisliti da je prva
transkacija, koja bi se mogla nazvati berzanskom, bila transakcija vezana za hartiju
najvjerovatnije neku vrstu pismene obaveze o buduoj naplati, koja je promjenila vlasnika
prije roka dospijea. Za razliku od berzi HoV, preteom robnih berzi mogu se smatrati veliki
sajmovi i vaari, na kojima se, izmeu ostalih stvari, prodavala i roba. Kljuna razlika izmeu
sajmova i berzi lei u tome to se na njima trgovalo na osnovu uzorka, odnosno robe na licu
mjesta,dok se na berzi trguje na re.
Na kraju dolazimo do odgovora na pitanje ta je berza. Iz svega navedenog moemo zakljuiti
da berza predstavlja organizovano mjesto, gde u tano odreenom vremenu, dolazi do
susretanja ponude i tranje standardizovanog berzanskog materijala, po tano odreenim
pravilima od strane tano odreenih lica. Na pitanje koji su osnovni postulati berze moe se
rei da su to povjerenje i sigurnost koji i proizilaze iz same njene definicije. Kad berza ne bi
bila toliko precizna ne bi bilo ni njenih osnovnih postulata, a ni nje same.
Razvoj berzi i trgovanja na njima posljedica je razvoja konkretnog trita. Berza je nastala
spontano, iz samog trita, odnosno iz njegovih potreba. Iz tog se razloga nastanak, irenje i
4

razvoj berzi i poslovanja na njima poklapa sa irenjem i osvajanjem novih trita, kako
prostorno, tako i tehnoloki.
Kao to smo ve naveli, korijeni prve trgovine iz koje je berza dobila ime, vezuju se za
Flandriju, grad Bri i XVI vijek. Meutim, dananje velike berze nastale su neto kasnije.
Poeci Njujorke berze vezuju se za 1792. godinu, kada se 24 brokera okupilo i potpisalo
Batonvudski sporazum, koji predstavlja osnivaki akt najvee svjetske berze.
Nekoliko godina kasnije, tanije 1801, osnovana je jo jedna velika berza Londonska.
Pored ovog formiranja berzi u institucionalnom smislu, paralelno su tekli tokovi kreiranja
predmeta trgovanja. Tako su prve emisije akcija nastale polovinom XVI veka, kada su se
prikupljala sredstva za trgovake ekspedicije. Firme su umesto uzimanja kredita, emitovale
potvrde (pretee akcija) i tako prikupljale novac za sprovoenje skupih putovanja. Time su
kupci potvrda postali i vlasnici robe koja treba da bude predmet trgovanja, a sa njom i svih
rizika i benefita koje putovanje i trgovina donosi. Vlasnicima akcija je ostalo da se nadaju
oekujui dobar poslovni rezultat i tako ostvaren lini dobitak.
Razlozi nastanka institucije berze najbolje se mogu sagledati ako se isprati razvoj elemenata
berzanskog poslovanja. Jedan od osnovnih jeste prikupljanje manjih suma kapitala koje su se
nalazile u vie ruku, kako bi se ta sredstva koncentrisala radi finansiranja skupih projekata.
Drugi bitan element jeste premoavanje vremenskog perioda od ulaganja do profitiranja, to
se esto u literaturi oznaava kao kapitalizacija oekivanja. Odnosno, mogunost prodaje Hov
prije nego ona dospe na realizaciju.
Terminske transakcije su zabileene jo na glinenim ploicama, odnosno obaveza jedne strane
da svoje dugovanje namiri odreenom robom u nekom buduem periodu. U trenutku kada je
povjerilac posjednik dokumenta o buduoj isporuci robe, preprodao taj dokument da bi
zaradio na razlici u ceni, dobili smo i prvi posao koji bi se mogao nazvati berzanskom
pekulacijom.
Kao ni elementi berzanskog poslovanja, tako ni sama pravila ponaanja u trgovini, kao
krucijalan uslov berze, nisu morala ekati flamanske trgovce da bi bila izmiljena. U vidu
obiajnog prava postojala su otkada i sama trgovina, ali su se prvi pisani dokazi pojavili u
starom Rimu. Ustaljena praksa sastajanja na jednom mestu dozvolila je i da se formiraju prva
pravila trgovanja, ali i prvi standardi robe. Pravila koja su nastala iz obiajnog trgovinskog
prava, naslonjena i na pravila kojih su se pridravali antiki trgovci, a pre svega rimski, unose
u organizovano trgovanje dva principa, koja su i danas nerazdvojna od razvoja institucije
berze poverenje i sigurnost. Ova dva principa postaju neophodni uslovi berzanskog naina
trgovanja, neto bez ega je ono nezamislivo.
Dok su se svi elementi berzanskog poslovanja sklopili u jednu cjelinu i formirali berzu koju
mi poznajemo, prolo je dosta vremena, a pria o berzi, kao nainu organizovanja i unoenja
reda i pravila u trgovanje, mnogo je starija.
Pojavom industrijske revolucije berza dobija sadanje konture: zgradu, pravila poslovanja,
organe upravljanja, arbitrau itd. Drava se (1929-1933) umijeala u ono to je do tada bilo
autonomno berzansko pravo nastojei da povea sigurnost poslovanja a da pri tom ne ugrozi
osjetljivi berzanski mehanizam. Sedamdesetih godina XX veka dolazi do snanog razvoja
berzi finansijskih derivata (fjuersa i opcija). Naglom kompjuterizacijom berzanskog
poslovanja, mjesto kao sastavni dio definicije berze gubi na znaaju. Sada se moe trgovati
sa bilo kog mesta elektronskim putem gotovo kontinualno u vremenu. I pored ovih promjena
berza je zadrala svoje osnovne funkcije.
5

PREDMET TRGOVANJA NA BERZAMA

Kao to je ve reeno, na berzi se najee trguje hartijama od vrijednosti, novcem i stranim
sredstvima plaanja, kao i raznim tipovima robe.
Trgovina se odvija po posebnim pravilima berze, obino potvrenim od strane dravne vlasti.
Na berzi se samo zakljuuju poslovi, dok se isporuke i plaanja odvijaju van berze.
Pravila trgovanja na berzi izrasla su iz obiajnog trgovinskog prava i uobliavala su se zajedno
sa postepenim nastankom berze tokom razvoja trita i trinih odnosa. Ova pravila imaju
dvostruku funkciju:
da obezbijede standardizaciju predmeta trgovine i samih pravila trgovanja, i
da prue zatitu uesnicima u trgovanju.
Pravila ureuju nain rada berzanskih slubi. Ona su kodifikovana u zbornike pod razliitim
nazivima.
HARTIJE OD VRIJEDNOSTI
Hartije od vrijednosti predstavljaju dokumente kojima se obeava isplata novca, kamate,
zarade ili dividende.
Hartije od vrijednosti u uem smislu su investicioni instrumenti, odnosno one hartije od
vrijednosti kod kojih postoji rizik ulaganja koji se kompenzuje potencijalnom zaradom. U
ovoj grupi hartija nalaze se akcije, obveznice, opcije, derivati i tako dalje. Ove hartije su izraz
ili vlasnikog (akcije) ili indirektno vlasnikog (opcije) ili kreditnog (obveznice) aranmana.
One se prodaju i kupuju na specijalizovanom finansijskom tritu tj. tritu kapitala i
predstavljaju najznaajniju grupu finansijskih instrumenata kojima se trguje na finansijskim
tritima.
U irem smislu, hartijama od vrednosti pripadaju i instrumenti kredita i plaanja, kao to su
ekovi, mjenice, skladinice, konosmani i slino.
Hartije od vrijednosti moe emitovati savezna drava, republika lanica, pokrajina, grad,
optina, i drugo pravno lice.
Svaka hartija od vrijednosti mora da poseduje odreena svojstva, odnosno mora da ispuni tri
uslova :
da je u pisanoj formi
da je u toj ispravi sadrano neko graansko (najee imovinsko) pravo
da je postojanje i ostvarenje imovinskog prava povezano sa postojanjem hartija od
vrednosti

Hartije od vrijednosti u savremenom prometu mogu da igraju razne uloge i da se pojave kao
sredstva plaanja, kredita, obezbjeenja potraivanja, robnog prometa i slino.
Svaka hartija od vrijednosti mora da sadri 5 elemenata:
Oznaka vrste hartije od vrednosti
Naziv i sjedite izdavaoca hartije od vrijednosti
Tano utvrenu obavezu izdavaa hartije od vrijednosti
Mjesto, datum i serijski broj izdavanja hartije od vrijednosti
Potpis izdavaoca hartije od vrijednosti
Prema nainu odreivanja korisnika hartije razlikuju se :
1. Hartija na ime je vrsta hartije od vrijednosti kod kojih je korisnik isprave izriito naveden
po imenu, s tim to je iskljueno prenoenje takve hartije putem indosamenta.
2. Hartija od vrijednosti po naredbi je vrsta hartije od vrijednosti kod kojih se kao imalac
prava pojavljuje neko lice izriito oznaeno u samoj ispravi, ali je tom licu istovremeno data
mogunost da svojom naredbom odredi neko tree lice kao korisnika isprave.
3. Hartija od vrijednosti na donosioca je onaj tip hartije od vrijednosti kod kojih imalac
prava tj. korisnik nije imenovan izriito, tako da se svaki imalac takve isprave smatra
korisnikom hartije. Hartije na donosioca prenose se najlake od svih hartija od vrijednosti.
Dakle hartije od vrijednosti mogu glasiti na neko od graanskih prava ukljuujui i imovinsko
dok akcije glase samo na imovinsko pravo i to direktnog vlasnika.
AKCIONARSTVO
Razvoj akcionarstva poeo je veoma spontano, razvojem trita, tako da su prve emisije
akcija nastale polovinom XVI vijeka. Do tada su skupe trgovake ekspedicije bile
rezervisane samo za one imune. Oni koji nisu imali dovoljno novca, umesto uzimanja
kredita, emitovali su potvrde (pretee akcija) i tako prikupljali sredstva za sprovoenje skupih
putovanja. Tako su kupci potvrda, pretee dananjih akcionara, postali i vlasnici robe koja
treba da bude predmet trgovanja. Vlasnicima akcija je ostalo da se nadaju oekujui dobar
poslovni rezultat i tako ostvaren lini dobitak.
Smatra se da je prva firma koja je na ovaj nain finsirala svoja putovanja, firma londonskog
trgovaca Sebastijana Kaboa Muscovy Company davne 1553 godine. Zbog rizinosti
poduhvata, Kabo je, umesto kreditnog zaduenja, odluio da emituje akcije pojedinane
vrijednosti od 25 funti i na taj nain sakupi 6000 funti koje su bile potrebne za realizaciju
ekspedicije kojom je elio da pronae sjeverni morski put za Kinu. Srea za akcionare, koji su
na samom poetku bili osueni na gubitak jer ne postoji sjeverni morski put za Kinu, jeste to
je Kebo nekako doao u kontakt sa Rusima i umjesto trgovakog sporazuma sa Kinom,
potpisao sa ruskim carom Ivanom Groznim.
Druga trgovaka firma, mnogo vea i poznatija, koja je na ovaj nain finansirala svoje
pomorske ekspedicije bila je The East Indian Company. Ona je za 17 godina poslovanja
emitovala akcije u vrijednosti od 1.6 miliona funti.

Prekookeanska trgovina se toliko razvila da su vlasnici akcija ostvarivali profit i do 40%

godinje. Karakteristino za obe firme je to to su vlasnici njihovih akcija bili u mogunosti da
ih prodaju mnogo prije povratka ekspedicije.
Do irenja akcionarstva dolazi u drugoj polovini XVIII vijeka, posredstvom industrijske
revolucije, kada su posredstvom akcija prikupljena neophodna sredstva za osnivanje prvih
preduzea u industriji, to je bila inicijalna kapsula i za druge grane saobraaj, rudarstvo,
finansije.
Jedan od osnovnih razloga zaetka akcionarstva, odnosno emitovanja akcija, jeste prikupljanje
manjih suma kapitala koje su se nalazile u vie ruku, kako bi se ta sredstva koncentrisala radi
finansiranja skupih projekata. Drugi razlog je to se akcijama premoava vremenski period
od ulaganja do profitiranja, odnosno, mogunost dalje prodaje akcija. Glavna karakteristika
akcija je u tome to kupovinom kupujemo i udio u vlasnitvu firme sa svim rizicima i
benefitima ali bez nae direktne odgovornosti. Takoe akcionari nikako ne mogu izgubiti vie
od onoga to su uloili, za razliku od duga gde je dunik odgovoran cijelom svojom
imovinom.
Danas je ovaj vid organizovanja i prikupljnja sredstava iroko rasprostranjen, a akcionarska
drutva se dele na dve vrste, zatvorena ili privatne korporacije i otvorena ili javne korporacije.
Zatvorena akcionarska drutva se nerijetko sastoje od manjeg broja akcionara i postoje
ogranienja u prometu akcija, a akcijama se ne trguje na berzi. Na drugoj strani se nalaze
otvorena akcionarska drutva gde ne postoji ogranienje u prometu i njihovim akcijama se
slobodno trguje na berzanskom i vanberzanskom tritu.
Jedan od razloga dominacije akcionarstva je i to to ivotni vijek organizacije nije povezan sa
ivotnim vijekom vlasnika, to je sluaj kod nekih drugih oblika vlasnikih preduzea. Takoe
i laki pristup finasnijskom tritu i vee mogunosti sakupljanja kapitala su odgovorne za
njegovo odravanje i rast.
Karakteristike akcija
Akcije predstavljaju vlasniku hartiju od vrijednosti, poto predstavljaju udio akcionara u
vlasnitvu akcionarskog drutva. Naime, kao to je poznato, ukupan kapital preduzea,
podijeljen je na odreeni broj akcija i svaki vlasnik koji ih posjeduje, vlasnik je srazmjernog
dela datog preduzea. Nekada su se akcije i fiziki tampale, meutim danas je to veoma
rijedak sluaj. Najvei broj akcija sada se nalazi u elektronskom obliku, a vlasnik posjeduje
jednostavnu potvrdu na kojoj se nalaze podaci o datoj akciji kao i o samom akcionaru. Proces
dematerijalizacije akcija zahvatio je gotovo sva trita kapitala, to u mnogome smanjuje
trokove emisije, ali i samog rada sa akcijama.
Jedna od najznaajnijih karakteristika akcija, koja je donijela veliku prednost korporativnog
vlasnikog oblika u odnosu na druge, jeste ograniena odgovornost vlasnika.
Naime, vlasnik udjela u akcionarskom drutvu u sluaju gubitka ili poslovnog neuspjeha
kompanije, ne moe izgubiti vie od onoga to je uloio u kupovinu datih akcija. Pored ove
veoma znaajne karakteristike, akcije svojim imaocima donose jo veliki broj prava, to ih
bitno razlikuje od drugih finansijskih instrumenata.
8

Sama sutina posjedovanja akcije lei u injenici da je njen vlasnik ujedno i vlasnik
srazmjernog dijela preduzea ije akcije posjeduje. Ova injenica mu daje pravo kontrole koje
se sastoji u pravu glasa na skuptini akcionara, odnosno vlasniku akcija omoguuje da
uestvuje u izboru menadera koji ulaze u rukovodee organe akcionarskog drutva.
Samim tim, akcionar posredno rukovodi preduzeem i tako utie na budue poslovanje
kompanije, to moe donijeti rast cijena akcija, ali i veu dobit. Dio dobiti koja nastane u
preduzeu dijeli se meu akcionarima, a srazmjerno njegovom udjelu. Ovo pravo na dio dobiti
akcionarskog drutva nije nita drugo do pravo na dividendu.
Ipak, ovo pravo se ne mora uvijek ostvariti, jer ponekad preduzee moe odluiti da ne isplati
dividendu, ve da taj iznos dobitka reinvestira u preduzee, u elji da u buduem periodu
ostvari jo veu dobit.
Akcionarska drutva svoj kapital mogu uveavati i putem emisije novih akcija. U tom sluaju
postojeim akcionarima se nudi da ostvare svoje pravo pree kupovine novoemitovanih
akcija.
Kako bi sauvali svoj vlasniki udio, potrebno je da dokupe srazmeran udio u novoj emisiji
akcija, pa im se omoguava da taj proces urade prije ostalih zainteresovanih lica, i esto po
nioj ceni. Da bi akcionar zadrao isti vlasniki udio kao i pre emisije, on mora da dokupi
onoliki broj akcija koliko iznosi njegov udio u postojeoj vlasnikoj strukturi, pa tako, ukoliko
je on do sada imao 1% vlasnitva, prilikom emisije novih 10.000 akcija, da bi sauvao isti
udio, akcionar mora da dokupi 100 akcija (1% od 10.000). Akcionar moe i da ne iskoristi ovo
pravo, ali e se tada njegov vlasniki udio smanjiti.
Prilikom steaja ili likvidacije preduzea, vlasnik akcija ostvaruje pravo na srazmjeran dio
steajne ili likvidacione mase. Meutim, prije vlasnika obinih akcija, na ovu masu pravo
ostvaruju vlasnici obveznica i preferencijalnih akcija, pa se tako moe desiti da vlasnik
obinih akcija ne ostvari ovo pravo, ali bi on trebalo unaprijed da bude svjestan ovog rizika.
Takoe, akcionar ima pravo uvida u osnovne poslovne rezultate akcionarskog drutva, ali ovo
pravo ipak nije neogranieno, kako bi se preduzee sauvalo konkurentsku pozicija preduzea,
koja moe biti ugorena objavljivanjem svih svojih poslovnih rezultata.
Karakteristika koja je akcijama dala, moda, primat na finansijskim tritima jeste pravo na
njihov transfer, odnosno slobodnu prodaju. Akcionari, najee, svoje akcije mogu prodavati
bez ikakvih ogranienja, bilo kad i bilo kome. Ovo pravo ini akcije vrlo likvidnim
finansijskim ulaganjem, omoguavajui brz ulazak i brz izlaza iz odreenih vlasnikih
pozicija. Postoje, meutim, i zatvorena akcionarska drutva, kod kojih ovo pravo moe biti
malo sloeniije, poto je za prodaju svojih akcija potrebno dobiti odbrenje menadera ili pak
skuptine akcionara.

Akcijski kapital
Za bolje sagledavanje sutine akcionarstva, potrebno je pojasniti osnovne elemetne koji ine
akcijski kapital preduzea. Ono to se u anglosaksonskoj praksi naziva equity, kod nas zove
9

akcijski kapital i ini ga nominalna vrijednost akcija, kapitalni viak, odnosno emisiona
premija i nerasporeena dobit, odnosno akumulacija.
Kada se vri emisija akcija, obavezno se navodi i nominalna vrijednost akcije, to predstavlja
vrijednost po kojoj se emitovane akcije knjie u raunovodstvu akcionarskog drutva.
Meutim, treba razlikovati nominalnu od knjigovodstvene vrijednost akcija. Ona nije ista, s
obzirom na to da je knjigovodstvena vrijednost raunska kategorija i mijenja se tokom
vremena.
Akcijski kapital predstavlja proizvod nominalne cijene pojedinane akcije i ukupan broj
emitovanih akcija. Ukoliko je, na primjer, preduzee emitovalo 100.000 akcija, nominalne
cijene 100 dinara, ukupna nominalna vrednost akcijskog kapitala iznosi 10.000.000 dinara.
Postoje pak sluajevi kada se akcije emituju bez nominalne vrijednosti, kako bi sprijeile
vlasnike da se isuvie veu za tu vrijedsnot i kako bi dobile mogunost da prikupe vee iznose
kapitala, poto se akcije najee prodaju po vioj cijeni od nominalne.
U tom sluaju, cijena po kojoj su akcije prodate uzima se kao nominalna i po njoj se
evidentiraju u raunovodstvu preduzea.
U praksi se veoma rijetko akcije prodaju po nominalnoj vrednosti. To e se raditi u ranim
fazama razvoja akcionarskog drutva, kada je neophodno skupiti to vie i to bre kapitala.
Meutim, kako se preduzee razvija i ostvaruje odreene pozitivne rezultate, ono e nastojati
da svoje akcije proda po cijeni koja je iznad nominalne cijene. Razlika koja tom prilikom
nastane, tj. razlika izmeu nominalne i prodajne cijene akcija predstavlja drugi element
akcijskog kapitala, koji se naziva kapitalni viak odnosno emisiona premija ili aio. Aio ne
moe biti negativna veliina, poto preduzee nee nikad dozvoliti prodaju akcija ispod
nominalne vrednosti.
Konano, trei element akcijskog kapitala predstavlja zadrani profit odnosno nerasporeenu
dobit. Ovaj element je internog karaktera, odnosno nastaje zaslugama preduzea, dok su
prethodna dva eksternog tipa i akcionarsko drutvo teko moe na njih direktno uticati.
Nerasporeena dobit nastaje kao rezultat uspjenog poslovanja preduzea i rije je o dijelu
ukupne dobiti korporacije koju ona ne isplauje vlasnicima akcija u obliku dividendi.
S obzirom na to da je zadrana dobit internog karktera, bez spoljneg angaovanja, to
omogaava njihovo korienje uz relativno niske trokove. Zadravanje dobiti podrazumijeva
smanjivanje sredstava za isplatu dividendi u sadanjosti, ali stvara mogunosti da doe do
poveanja njihovih isplata u budunosti, poto e preduzee doi do finansijskih sredstava za
ekspanziju svog poslovanja pod relativno povoljnim uslovima. Takoe, zbog korienja
zadrane dobiti u finansiranju preduzea vlasnici akcija moda proputaju pravo na dividendu,
ali ne gube kontrolna prava koja bi bila ugroena u sluaju emitovanja novih akcija radi
sakupljanja kapitala.
Vrste i klase akcija
Postoji vie vrsta akcija, pri emu je najpoznatija ona podjela na obine i prioritetne.

10

Ne postoji jedinstvena i univerzalno prihvaena definicija obinih akcija. Jedan od pristupa

njihovom objanjavanju ih definie kao elemenat akcijskog kapitala koji odraava vlasniku
poziciju u preduzeu. Sa druge strane se obine akcije tako nazivaju poto vlasnici nemaju
posebnih preferencija u pogledu na dividendu ili bankrotstvo.
Emisija obinih akcija za preduzee predstavlja jedan od moguih naina za sticanje
dugoronih izvora sredstava, to jest kapitala. Pri tome, preduzee se odluuje na prodaju
jednog dijela svog vlasnitva, dok novi vlasnici akcija stiu odreeni procenat vlasnitva nad
njim. Na taj nain akcije predstavljaju prava vlasnika na dio imovine preduzea.
Isplata dividende vlasnicima obinih akcija se vri poslije izmirenja obaveza prema
vlasnicima obveznica i prioritetnih akcija. Slino je i u sluaju bankrotstva ili likvidacije
preduzea.
Drugu veliku grupu akcija predstavljaju prioritetne, povlaene ili preferencijalne akcije. One
takoe odraavaju dio vlasnitva nad vlasnikim oblikom preduzea s tom razlikom to
njihovi vlasnici obino ne uivaju pravo glasa. Zauzvrat se vlasnicima garantuje fiksna
dividenda i povlaen tretman u pogledu njene isplate.
U poreenju sa obinim akcijama, to konkretnije znai da nijedan dinar dividende ne smije
biti isplaen vlasnicima obinih akcija, dok se ne isplati dividenda vlasnicima preferencijalnih
akcija. Upravo, usljed navedene prednosti prioritetne akcije su i dobile ime.
Meutim postoji jo jedna specifinost ovih akcija. Rije je o prioritetu u pogledu izvrenja
obaveza u sluaju bankrotstva ili likvidacije akcionarskog drutva.
Tada su prava njihovih vlasnika starija u odnosu na vlasnike obinih akcija. Usljed svega
toga one nude veu sigurnost, odnosno manji rizik svojim vlasnicima u odnosu na vlasnike
obinih akcija.
Preferencijalne akcije mogu biti i zamjenljive ili konvertibilne, gdje svojim vlasnicima daju
mogunost da pod fiksnim i relativno povoljnim uslovima budu konvertovane u obine akcije.
U pogledu plaanja dividende mogue je razlikovati dvije vrste prioritetnih akcija, a to su
kumulativne i nekumulativne. Razlika se ogleda u tome da li se sve neisplaene dividende iz
ranijih godina kumuliraju ili ne. Pri tome one uvek moraju biti isplaene pre nego to se
isplate dividende vlasnicima obinih akcija.
Po vaeem Zakonu o hartijama od vrijednosti predviaju se vrste akcija prema redosljedu
emitovanja i to, osnivake i akcije sledeih emisija. Prema pravu glasa razlikuju se akcije bez i
sa pravom glasa. Postoje i garantovane akcije, ija je specifinost da su garantovane od strane
akcionarskog drutva ili neke od finansijskih institucija.
Pored dvije osnovne vrste akcija, mogue je u okviru svakog instrumenta razlikovati vei broj
varijanti. Tako je u okviru obinih akcija mogue razlikovati vie klasa akcija (A,B, itd.) koje
svojim vlasnicima daju razliita prava glasa, samim tim i kontrole, ali i razliite prihode i
rizike. Kreiranje vie klasa akcija predstavlja jedan od naina kako akcionarska drutva mogu
akcije da koriste kao instrumente kontrole vlasnike strukture. Ne postoje univerzalana pravila
u pogledu definisanja vie klasa akcija, ve se one kreiraju od sluaja do sluaja.
Pojam klasa akcija moe kod laika stvoriti odreene zabune. Da bi to sprijeili neophodno je
istai kako ovaj mehanizam ne podrazumijeva emitovanje razliitih vrsta akcija.
Istovremeno postojanje preferencijalnih i obinih akcija ne podrazumijeva da automatski
postojii mehanizam vie klasa akcija.
11

Klase akcija se odnose na egzistenciju vie razliitih grupa u okviru iste vrste, najee
obinih akcija. One se meusobno mogu razlikovati u pogledu uea u vlasnitvu, prava
glasa i slino. Meutim, sve one imaju iste zajednike karakteristike vezane za njihovu vrstu
Vrijednost akcija
Analiza vrijednosti akcija predstavlja jedan od najosjetljivijih aspekata vezanih za izuavanje
akcija. Odmah treba istai da kod obinih akcija mogu postojati tri vrste vrijednosti, a to su
nominalna, knjigovodstvena i trina.
Nominalna vrijednost akcija se odnosi na vrijednost po kojoj akcionarsko drutvo odlui da
emituje svoje akcije i ona se uglavno odreuje odlukama upravnog odbora. Nominalna
vrijednost jedne akcije pomnoena brojem emitovanih akcija daje prvi element akcijskog
kapitala njegovu nominalnu vrijednost. Meutim, ona ima relativno mali praktian znaaj.
Za razliku od obveznica i preferencijalnih akcija kod kojih je nominalna vrijednost jednaka
njihovoj knjigovodstvenoj vrijednosti, kod obinih akcija to nije sluaj. Otuda je i druga
vrijednost koja po pravilu sa izuzetkom momenta emisije, razliita od nominalne vrijednosti,
knjigovodstvena vrijednost obinih akcija. Ona je raunska kategorija i mijenja se tokom
vremena u zavisnosti od promjena osnovnih bilansnih kategorija. Dobija se prostim
dijeljenjem ukupne knjigovodstvene vrijednosti akcijskog kapitala i broja emitovanih akcija.
Trgovanje svakom akcijom na berzi zapoinje od njene knjigovodstvene odnosno obraunske
vrijednosti koja se dobija iz finansijskih bilansa kompanije. Ona moe, ali i ne mora da ima
velike veze sa trinom vriednou to se u svakom sluaju verifikuje odnosom ponude i
tranje kada otpone trgovanje.
Trea i ujedno najvanija vrsta vrijednosti akcija je njihova trina vrijednost ili cijena.
Trina cijena je ona cijena koja se formira na sekundarnim tritima akcija kroz odnose
ponude i tranje. Trina cijena je cijena po kojoj se obavljaju kupoprodajne transakcije
izmeu kupaca i prodavaca akcija. Ona je podlona estim fluktuacijama i mijenja se ne samo
iz dana u dan, ve esto i iz asa u as.
Na visoko efikasnim finansijskim tritima cijene akcija reaguju na sve promjene iz
poslovnog okruenja, promjene u poslovnoj politici i slino. Neki od najvanijih faktora koji
mogu uticati na kretanje cijena akcija su: poslovni rezultati preduzea, kretanje tranje,
kretanje u grani djelatnosti i ukupnoj privredi, opti ekonomski faktori, politiki dogaaji i
itav niz drugih.
Jedno od osnovnih pitanja vezanih za analizu vrijednosti akcija je kako odrediti njihovu
fundamentalnu ili pravu vrijednost. Ta prava, odnosno realna vrijednost je izuzetno bitna za
investitore u akcije, finansijske analitiare, portfolio menadere, finansijske menadere u
preduzeima i sve druge zainteresovane subjekte, poto na bazi njenog poznavanja mogu
zasnivati donoenje svojih investicionih odluka.
Tako, na primer, investitor koji zna da je realna vrijednost akcije nia od njene tekue trine
cijene donijee odluku da ih kupi. U suprotnom, ukoliko je cijena vea od realne
najverovatnije e donijeti odluku da ih proda.
12

Odnos knjigovodstvene i trine vrijednosti mjeri se pokazateljem odnosno raciom koji se

naziva odnos trine i knjigovodstvene vrijednosti (P/B racio). On pokazuje koliko je trina
vrijednost akcije kompanije vea od njene knjigovodstvene vrijednosti iskazane u bilansu
stanja. Ukoliko je odnos trine i knjigovodstvene vrijednosti manji od jedan to pokazuje
jednu od sljedee dvije stvari: ili investitori vjeruju da je vrijednost imovine precjenjena ili
kompanija ima lou sposobnost ostvarivanja profita. U prvom sluaju investicija je vie nego
rizina jer se moe uskoro oekivati korekcija trine vrijednosti na dolje usljed manje
vrijedne aktive dok loa profitabilnost, u drugom sluaju, moe biti poboljana jedino novim
menadmentom ili reorganizacijom poslovanja i time dovesti do rasta trine vrijednosti.
S druge strane kompanija sa visokim P/B raciom bi trebala da ostvaruje veoma visok prinos na
sopstvenu aktivu. Ukoliko se eventualno kasnije objave dobri rezultati poslovanja ove
kompanije, veoma je vjerovatno da su oni ve ukalkulisani u trinu vrijednost ove akcije.
OSNOVNE KARAKTERISTIKE OBVEZNICA
Obveznice su dunike hartije od vrijednosti koje obavezuju izdavaoca (zajmoprimca) da
investitoru (zajmodavacu) ili donosiocu, isplati iznos naveden na njoj sa odreenom kamatom
na dan dospijea obveznice za naplatu.
Obveznice, za razliku od akcija, jer ne daju pravo na uestvovanje u vlasnitvu poduzea i
dobiti, ali daju pravo na povrat uloene glavnice uveane za ugovorenu kamatu u ugovorenom
roku.
Materijalizovana obveznica se sastoji od plata i kamatnih kupona. Plat sadri osnovne
podatke o obveznici kao to su oznaka da je ta hartija od vrijednosti obveznica i koja je vrsta
obveznice, naziv i sjedite emitenta, naziv i sjedite kupca ili oznaku da glasi na donosioca.
Na platu se obavezno nalazi iznos na koji glasi obveznica (nominalna vrijednost obveznice) i
visina kamatne stope. Datum i mjesto plaanja kamate i glavnice (nominalne vrijednosti),
mjesto i datum izdavanja, oznaku serije i kontrolni broj obveznice, faksimil potpisa
ovlaenog lica i peat emitenta, takoe su sadrane u platu.
U zemljama razvijenog trita obveznica, isplata kamata se vri dva puta godinje (mogue i
jednom godinje ili o toku dospijea). U tom sluaju pored plata obvezice sadre i kamatne
kupone. Kamatni kuponi nose osnovne podatke o samoj isplati kamate. U te podatke spadaju
oznake serije i broj kupona, visina kamate, datum dospijea, mjesto, datum i nain plaanja
kamata kao i potpis ovlaenog lica i peat emitenta. Kada doe vrijeme za naplatu kamate,
vlasnik odnosno imalac obveznice, mora pokazati kamatni kupon emitentu, zajedno sa
platom.
U skladu sa postojeom regulativom, emitent moe, umesto tampanja obveznice, da izda
potvrdu koja bi sadrala iste elemente kao i plat obveznice s tim to ona onda mora biti
ovjerena od strane banke kod koje emitent ima otvoren depo raun.
Da bi se shvatila sutina obveznica uporediemo ih sa akcijama. Osnovna razlika je u tome to
su akcije vlasnike a obveznice dunike hartije od vrijednosti, odnosno zakoniti imaoci
obveznica su kreditori emitenta, a imaoci akcija njegovi vlasnici i mogu uestvovati u
donoenju odluka. Takoe, obveznice kao hartije od vrijednosti dospijevaju poslije odreenog
vremena i tada ih emitent mora otkupiti od njihovog imaoca po njihovoj nominalnoj
vrijednosti, dok akcije nemaju rok dospijea i mogu ostati neisplaene sve dok postoji
preduzee emitent. Postoje i bitne razlike izmeu prinosa na obveznice i akcije, tako kamata
13

kod obveznica predstavlja ugovornu obavezu emitenta, dok dividenda ne predstavlja pravnu
obavezu sve dok je upravni odbor akcionarskog drutva zvanino i ne objavi.
Bitna karakteristika kamate je i ta to je ona unaprijed ugovorena, dok iznos dividende koji e
biti isplaen zavisi od ostvarenog poslovnog uspeha. Prednosti vlasnika obveznica su u tome
to ukoliko doe do likvidacije ili bankrotstva akcionarskog drutva, vlasnici obveznica imaju
prioritet u odnosu na vlasnike akcija u naplati svojih potraivanja iz likvidacione odnosno
steajne mase.
Vrste obveznica
Na finansijskim tritima postoji iroka lepeza dunikih hartija od vrijednosti. U zavisnosti
od emitenta mogu se podijeliti na: obveznice dravnog trezora, organa uprave i korporacijske
obveznice. To je ujedno i najaktuelnija podjela.
Obveznice dravnog trezora su najsigurnije hartije od vrijednosti. Njih emituje drava,
odnosno ovlaeni dravni organ, radi obezbjeenja sredstava iz realnih izvora radi
usklaivanja priliva i odliva bueta, odnosno za pokrie trenutnih budetskih deficita kao i
anticipativne budetske potronje. Vlada svake drave garantuje da e investitorima
blagovremeno biti izmirivane obaveze. Stoga, ove hartije od vrijednosti nose mali prinos s
obzirom na nizak rizik koji je sadran u njima.
Obveznice organa uprave (municipalne obveznice) emituju dravni, regionalni i lokalni organi
radi prikupljanja sredstava za finansiranje raznovrsnih projekata od javnog interesa. Njih
emituju gradovi, regioni, kole, univerziteti i sl.
Radi obezbeenja potrebnih sredstava za finansiranje budetskog deficita lokalnih organa
vlasti, za izgradnju kole, bolnice, ulinog osvjetljenja, sportskih objekata.
Ovaj tip obveznica je obino izuzet od poreza kako bi bio to privlaniji investitorima.
Ukoliko dio prihoda koji se dobije stavljanjem realizovanih projekata u funkciju slui za
isplatu duga, ove obveznice se nazivaju prihodovne. Obveznice sa generalnom obavezom,
pak, emituju upravni organi koji imaju ovlaenja za naplatu poreza i tako generiu prihod za
izmirenje duga.
Trea vrsta su korporativne obveznice i njih emituju preduzea, bilo da su to javna preduzea,
transportna i industrijska preduzea, banke ili druge finansijske kompanije.
Korporativne obveznice obino plaaju vee kamate od prethodnih tipova obveznica, ali i
nose vei rizik. S druge strane, one su manje rizine od akcija jer ukoliko korporacija
bankrotira povjerioci (vlasnici obveznica) se prije isplauju iz likvidacione mase od vlasnika
(akcionara). Korporativne obveznice mogu biti osigurane kada korporacija kao sredstvo
obezbjeenja koristi imovinu (opremu, nekretnine i sl.) ili kolateral (finansijsku aktivu) iz koje
e se naplatiti povjerioci ako ne ispuni ugovorene obaveze. Neosigurane obveznice su
garantovane ugledom emitenta i iako izgledaju rizinije ponekad mogu imati i bolji rejting od
osiguranih obveznica.
Pored ove podjele postoje i jo dosta drugih, tako da razlikujemo podjelu prema roku
dospijea, prema nainu oznaavanja vlasnitva, prema nainu na koji se ostvaruje pravo na
kamatu, prema nainu obrauna kamate, prema vremenu u kome se isplauje glavnica, prema
nainu obezbjeivanja otplate, prema mogunosti otkupa prije roka dospijea, prema tome ko
se javlja kao emitent obveznica i sl.
14

Prinos i rizik
Pri ulaganju u obveznice moramo se suoiti sa odreenim rizicima sa jedne strane i prinosima
sa druge strane. Ulaganje u obveznice motivisano je oekivanjem investitora da ostvari
odreeni prinos. Prinos, meutim, moe ali i ne mora da bude ostvaren ili moe biti vii ili
nii od oekivanog.
Iako su po definiciji najmanje rizine, hartije od vrijednosti su optereene nekim vrstama
rizika. Jedna vrsta rizika je kreditni rizik koji se definie kao vjerovatnoa da emitent ne izvri
svoje obaveze. to je vei kreditni rizik, to je i vea kamatna stopa obveznice i nia cijena.
Kod dravnih obveznica ovaj rizik je, po konvenciji, jednak nuli.
Druga vrsta rizika je kamatni rizik koji predstavlja vjerovatnou promjene trine kamatne
stope koja determinie cijenu obveznica u sekundarnom prometu. Promjena trinih kamatnih
stopa inverzno utie na promjenu trine cijene obveznica.
Ova relacija trine kamatne stope/trine cijene obveznice izazvae i promjene u zavisnosti
da li trina kamatna stopa pada ili raste. Za investitora koji planira da obveznicu dri do roka
dospijea, promjene kamatnih stopa u okviru perioda ne izazivaju gubitke.
Problem nastaje kada se obveznica mora prodati prije roka dospijea. Poveanje kamatne
stope nakon prodaje znailo bi kapitalni gubitak.
Izvedeni rizik je rizik reinvestiranja koji se registruje samo kod dugoronih obveznica i u
sluaju znaajnog varijabiliteta kamatnih stopa.
Sljedei rizik s kojim se moemo suoiti je rizik inflacije koji predstavlja vjerovatnou da e
doi do neoekivane inflacije koja nije uzeta u obzir prilikom formiranja nominalne kamatne
stope.
Postoji i rizik likvidnosti koji se odnosi na vjerovatnou da se ne ostvari sekundarni promet
obveznice. I opet, za investitora koji dru obveznicu do roka dospijea ovaj rizik ne postoji.
Postoji i rizik promjene deviznog kursa koji se javlja u situaciji kada investitor, koji uloi
novac u obveznicu iji se emitent obavezuje da e vriti plaanja u jednoj valuti, ne moe sa
sigurnou znati kakav e biti novani tok izraen u drugoj valuti.
Sa druge strane, obveznice donose prinos koji motivie investitore da ulau u njih. Nominalni
prinos jednak je nominalnoj kamatnoj stopi na obveznicu i on se ne mijenja tokom ivotnog
vijeka obveznice, jer se ne mijenjaju ni kamatna stopa ni nominalna vrijednost. Nominalni
prinos nije osjetljiv na trine faktore i zbog toga nominalni prinos ima relativno malu
analitiku i praktinu vrijednost za investitore. Investitora dominantno zanima stvarni prinos.
Prva mjera stvarnog prinosa je tekui prinos. Stopa tekueg prinosa se izraunava kao
koeficijent kamatnog prihoda, odnosno kupona , koja se kod standardne obveznice ne mijenja,
i cijene po kojoj je investitor kupio obveznicu, koja se u sekundarnom prometu mijenja,
teorijski beskonano mnogo puta.
Tekui prinos je vei od nominalnog ili kuponskog, ako je cijena obveznica manja od
nominalne vrijednosti, odnosno ako je obveznica kupljena uz diskont. Konsekventno, tekui
prinos je manji od nominalnog ako je obveznica kupljena sa premijom. Stoga, tekui prinosa
je veoma osjetljiv na trinu cijenu. Zbog toga je ovaj koeficijent pouzdan indikator trenutne
rentabilnosti ulaganja u obveznicu. Mana je to se ne uzima u obzir vremenska vrijednost
novca. Ta mana je eliminisana mjerenjem prinosa mjerenjem prinosa do dospijea. To je stopa
15

koja izjednaava dve vrijednosti: sadanju vrijednost novanih tokova i cijenu obveznice.
Dakle, prinos do dospijea je interna stopa prinosa obveznice. Pri njihovom izraunavanju
uzimaju se u obzir cijene obveznice, godinje kamate i rok dospijea.
Zbog toga je upotreba ovog pokazatelja daleko pouzdanija. Jo jedna stvar koju treba
napomenuti je da za istoprocentnu promjenu trine kamatne stope, dugorone obveznice e
reagovati sa varijabilitetom cijena od kratkoronih.
O cijeni obveznice
Kao i bilo kojom drugom hartijom od vrijednosti, i obveznicama se trguje u sekundarnom
prometu, odnosno na berzi. Obveznica ima svoju nominalnu vrijednost, to predstavlja
vrijednost na koju obveznica glasi, odnosno onaj iznos sredstava koji e vlasniku obveznice
biti isplaen o roku dospijea. Meutim, ova nominalna vrijednost se po pravilu razlikuje od
trine cijene po kojoj se ostvaruju kupoprodajne transakcije na berzi. to je rok dospijea
blii to je cijena blia nominalnoj vrijednosti, na berzi se ona iskazuje u procentu koji se u tom
trenutku dobija u odnosu na nominalnu vrijednost.
Naravno, kao i bilo koja druga hartija od vrijednosti, trina cijena obveznice zavisi od
ponude i tranje koja se u datom trenutku nalazi na tritu kapitala. Obveznice su hartije od
vrijednosti sa veoma raznolikim rokovima dospijea, koji se kreu od nekoliko dana, pa ak
do nekoliko decenija. S obzirom na ovu injenicu, odreivanje cijene obveznice veoma je
sloen i komplikovan proces, koji pre svega ima za cilj odreivanje sadanje vrijednosti
budue vrijednosti.
Cijena obveznice zavisi i od vrste obveznice, odnosno da li je ona kuponska ili beskuponska.
Cijena kuponskih obveznica formirae se na osnovu dva osnovna elementa procjena
oekivanog cash flowa i procjena stope oekivanog prinosa.
Cash flow obveznice sastoji se od periodinih godinjih isplata kupona do dana dospijea, kao
i od nominalne vrijednosti na dan dospijea.
Stopa oekivanog prinosa utvruje se, najjednostavnije kao prinos koji ostvaruju sline
obveznice na tritu. Ova stopa se esto definie kao godinja kamatna stopa.
S obzirom na to da je cijena obveznice sadanja vrijednost cash flowa, ona se odreuje
zbirom sljedee dvije vrijednosti sadanje vrijednosti polugodinjih ili godinjih isplata
kupona i sadanje vrijednosti glavnice na dan dospijea.
Kod beskupnoske obveznice ne postoji periodina isplata kupona.
Investitor e realizovati prios od ulaganja kao razliku izmeu kupovne i prodajne cijene,
odnosno izmeu nabavne cijene nominalne vrijednosti koja se isplauje po dospijeu.
S obzirom na spomenutu injenicu da ove obveznice nemaju kupon, cijena se odreuje na isti
nain kao i kod kuponskih obveznica, s tim to se za vrijednost kupona uzima vrijednost nula.
Cijena beskuponske obveznice, predstavlja, dakle, sadanju vrijednost sume koja se dobija o
roku dospijea obveznice.
U sekundarnom prometu cijena obveznice je promjenljiva veliina, a osim ponude i tranje, na
nju utie i promjena trinih kamatnih stopa. Kako kuponska stopa ostaje nepromjenjena, a
trini uslovi se mijenjaju, jedina veliina koja se moe promjeniti, kako bi ostvarila novi
traeni prinos, jeste cijena obveznice. Sutina promjene cijene obveznice jeste izjednaavanje
16

prinosa na obveznice sa trinom kamatnom stopom, pa se tako pored kuponskog prinosa

formira i drugi prinos investitora kapitalni dobitak, odnosno gubitak.
Ukoliko doe do toga da je kuponska kamatna stopa obveznice vea od trine kamatne stope,
cijena obveznice e biti vea od nominalne vrijednosti, jer ona generie vei prinos od
trinog. Tada se obveznice ove vrste prodaju sa premijom. I naravno, vai i suprotno, da ako
je kuponska kamatna stopa nia od trine, oborie se trina cijena obveznice i one e se
prodavati sa diskontom.
Na kraju treba napomenuti da je jedna od osnovnih karakteristika obveznice inverzna veza
cijene i prinosa, odnosno da se cijena obveznice mijenja u suprotnom pravcu od trinog
prinosa.
Ova pojava se deava jer cijena obveznice predstavlja sadanju vrijednost budueg novanog
toka. Pa tako, sa rastom traenog prinosa, dolazi do pada sadanje vrijednosti budueg
novanog toka, odnosno cijene, i obrnuto, kada trini prinos pada, sadanje vrijednosti
budueg novanog toka raste.

FINANSIJSKI DERIVATI
Finansijske inovacije su donijele mnogo novih finansijskih instrumenata, meu kojima su:
Forvardi
Fjuersi
Opcije
Varanti i prava
Svopovi.
Forward
Forvard ili terminski ugovor je prosta izvedena hartija od vrijednosti, odnosno ugovor o
kupoprodaji odreene finansijske aktive po unaprijed definisanoj cijeni, gdje e se isporuka
aktive i konano plaanje izvriti odreenog dana u budunosti.
Ovi ugovori uglavnom nisu standardizovani, tj. uslovi realizacije transakcije se individualno
ugovaraju izmeu kupca i prodavca, bez posrednika (ili klirinke kue), to ih razlikuje od
fjuersa.
Ugovor se uglavnom sklapa izmeu dve finansijske institucije ili izmeu finansijske institucije
i jednog od njenih klijenata preduzea. Ovim ugovorom obino se ne trguje na berzi.
Terminski ugovor je OTC instrument i oni se uglavnom izvravaju.
Jedna od ugovornih strana u terminskom ugovoru prihvata dugu poziciju i saglasna je da
kupi predmetnu aktivu na poznat i budui datum za poznatu i specificiranu buduu cijenu.
Druga strana prihvata kratku poziciju i saglasna je da proda aktivu istog dana po istoj cijeni.
Cijena u terminskom ugovoru se naziva cijena isporuke.

17

Cijena isporuke u vrijeme sklapanja ugovora je izabrana tako da je vrijednost terminskog

ugovora za obe strane jednaka nuli. To znai da nema trokova za stupanje u dugu ili kratku
poziciju.
Kasnije ta vrijednost postaje pozitivna ili negativna u zavisnosti od kretanja cijene osnovne
aktive. Na primjer, ako cijena aktive naglo poraste nakon sklapanja ugovora, vrijednost duge
pozicije u terminskom ugovoru postaje pozitivna dok vrijednost kratke pozicije postaje
negativna. Dralac kratke pozicije u vrijeme dospjelosti ugovora isporuuje aktivu draocu
duge pozicije u zamjenu za novani iznos ekvivalentan cijeni isporuke.
Kljuna varijabla koja odreuje vrijednost terminskog ugovora jednaka je nuli u momentu
njegovog sklapanja. Terminska cijena predstavlja cijenu isporuke, koja ini da ugovor ima
nultu vrijednost.
Tokom vremena, terminska cijena se mijenja, dok cijena isporuke ostaje ista. Generalno
posmatrano, terminska cijena varira sa dospjelou posmatranog ugovora.
Fjuers
Fjuers predstavlja obavezu da se kupi ili proda odreena roba ili finansijska aktiva kao to su
npr. ito, zlato ili hartije od vrijednosti odreenog dana, po unaprijed odreenoj cijeni.
Fjuers ugovor, kao i terminski ugovor, predstavlja sporazum izmeu dvije strane o kupovini
ili prodaji aktive u poznato budue vrijeme za poznatu cijenu.
Za razliku od terminskog ugovora, fjuers ugovorom se normalno trguje ne berzi. Da bi se
omoguila trgovina, berza postavlja izvjesne standarde za fjuers ugovore.
Poto dvije strane u ugovoru ne moraju da se meusobno poznaju, berza utvruje i garantne
mehanizme za izvrenje ugovora.
Kod fjuersa obino nije specificiran taan datum isporuke. U ugovoru se poziva na mjesec
isporuke, a dotina berza utvruje period unutar mjeseca kada se mora izvriti isporuka.
Vrijeme isporuke za berzanske proizvode je esto cijeli mjesec.
Kod fjuers ugovora postoje dve pozicije.
Kratka pozicija je pozicija prodavca koja ga obavezuje da o dospijeu isporui osnovni
instrument iz ugovora.
Duga pozicija je pozicija kupca fjuers ugovora, koja ga obavezuje da preuzme (kupi)
osnovnu aktivu o dospijeu.
Dralac kratke pozicije ima pravo da izabere vrijeme tokom trajanja perioda isporuke kada e
izvriti isporuku. Obino ugovor ima nekoliko razliitih mjeseci isporuke sa kojima se trguje u
isto vreme.
Berza utvruje taan iznos aktive koji mora biti isporuen po jednom ugovoru, kako e se
kotirati budua cijena i ogranienje iznosa do kojeg se moe kretati fjuers cijena (u ugovoru)
u toku jednog dana. Na primer, u momentu prodaje, ogranienje dnevnog kretanja cijena za
fjuers ugovor je 1 dolar. Ukoliko cijene padaju za navedeni iznos, za ugovor se kae da je na
donjem ogranienju. Ukoliko cijena poraste za navedeni iznos, kae se da je na gornjoj
granici. Kretanje cijena u navedenim okvirima se oznaava kao kretanje u granicama. Cilj
utvrivanja dnevnih ogranienja za kretanje cijena je da se sprijee velike oscilacije zbog
potencijalno pekulativnih ponaanja.
18

Shodno vrsti proizvoda kojim se trguje, fjuersi se dijele na robne i finansijske.

U osnovi finansijskih fjuersa nalazi se neki finansijski instrument (kratkoroni i dugoroni),
kretanje nivoa berzanskih indeksa i devizni kursevi.
Cijene fjuers ugovora se utvruju na berzi, mada jo uvek nisu identifikovane vrste veze
izmeu fundamentalnih ekonomskih kretanja i cijena valutnih i indeksnih fjuersa.
Kada je aktiva za fjuers ugovor berzanski proizvod mogue su varijacije u kvalitetu. Zbog
toga je nakon izbora aktive vano da berza tano odredi stepen kvaliteta robe koji je
prihvatljiv. Veliina ugovora utvruje iznos aktive koji se mora isporuiti u okviru datog
ugovora. Ovo je vana odluka za berzu. Ako je ugovor isuvie veliki, mnogi investitori koji bi
eleli da pokriju relativno malu izloenost ili koji bi eleli da steknu relativno malu
pekulativnu poziciju, bili bi onemogueni da koriste berzu. Na drugoj strani, ako je ugovor
isuvie mali, trgovina moe biti skupa, jer svaki ugovor podrazumijeva odreene trokove.
Opcije
Postoje hartije od vrijednosti koje su po svojoj sutini posebne u odnosu na druge finansijske
instrumente. One spadaju u grupu finansijskih derivata, odnosno izvedenih hartija od
vrijednosti, koje su na specifian nain povezane sa finansijskim instrumentima.
Opcije predstavlju poseban tip finansijskih derivata. Organizovana trgovina opcijama poela
je 1973 godine u ikagu i od tada trgovanje opcijama doivljava veliki bum. Korijeni se
vezuju za zaetke terminskog trgovanja koji su postojali jo 30- ih godina XVII vijeka u
Holandiji i Japanu.
Opcija podrazumijeva pravo, ali ne i obavezu, da se kupi odnosno proda odreena aktiva, po
unapred ugovorenoj cijeni u okviru odreenog vremenskog prerioda. Ova specifinost opcije,
koja kupcu ostavlja mogunost ne realizovanja opcionog ugovora, svrstava je u kategoriju
koja se oznaava pojmom uslovna prava. Cijena opcije, koja se plaa da bi se ovo pravo
steklo, naziva se premija.
Odnosi prilikom emisije opcija se reguliu specifinim sporazumom (opcionim sporazumom),
u kome se kupcu opcije daje pravo da zahtijeva od prodavca (emitenta) opcije, da na utvreni
datum, proda ili kupi predmet opcije po ugovorenoj cijeni opcije.
Takoe, u zavisnosti od trine situacije, kupac ima pravo da na utvreni datum trai isplatu
razlike izmeu trine cijene predmeta opcije i ugovorene cijene opcije.
Treba napomenuti da je ugovorna cijena opcije ugovorena cijena aktive, odnosno cijena po
kojoj kupac kupuje ili prodaje odreenu aktivu (HoV, robu...) i ne treba je mijeati sa cijenom
opcije koja se naziv premija.
Cijena obveznice predstavlja odreenu premiju prodavca opcije za preuzeti rizik i isplauje se
bez obzira da li e kupac realizovati pravo iz opcije. Rizik, koji u ovom sluaju snosi prodavac
opcije, odnosno emitent, vezan je za bezuslovnu obavezu da uradi ono to kupac od njega
trai, bez obzira na nepovoljnu trinu situaciju u tom momentu.
19

Kupac kupovne opcije ima pravo da kupi, odreenu koliinu aktive po fiksnoj cijeni u toku
odreenog preioda vremena. Da li e on to pravo izvriti ili ne, zavisi od razlike izmeu tine
cijene i ugovorene cijene aktive, odnosno HoV, na koju se opcioni ugovor i odnosi.
Ako pretpostavi da e cijena HoV navedene u opciji padati, on moe da proda opciju pre roka
dospijea ili ako je cijena navedene HoV na tritu nia od ugovorene cijene, odustati od
kupovine od emitenta i kupovinu izvriti na tritu, ali u tom sluaju plaa dogovorenu
premiju. U sluaju da je trina cijena, navedene HoV, via od ugovorene, kupac e se odluiti
da realizuje opciju, odnosno da HoV kupi od emitenta opcije, a ne na tritu. U ovoj situaciji,
kupac opcije ostvaruje dobit u razlici izmeu trine i ugovorene cijene HoV.
Kupac prodajne opcije isto e, rukovoen ineresima uveanja dobiti, reagovati u sluajevima
razlikovanja trine cijene od ugovorene i prodati ako je ugovorena cijena via odnosno
odustati od prodaje ugovorene koliine HoV ako je ugovorena cijena nia, odnosno ako
prodajom na tritu moe da dobije vie. Takoe, opciju, moe u svakom trenutku prodati na
sekundarnom tritu i time prenijeti prava iz opcije.
Pored kupovne i prodajne opcije postoje i drugi kriterijumi za njihovo razlikovanje.
Tako imamo opcije razliite po nainu njihovog iskorienja, odnosno evropski, ameriki i
egzotini tip.
Evropski podrazumeva da vlasnik opcije, pravo iz opcije, moe iskoristiti samo na dan
dospijea, ameriki predstavlja opciju, ije se pravo, moe iskoristiti bilo kada od momenta
kupovine pa do roka dospijea, a egzotini predstavlja grupu opcija koje su novijeg datuma i
koje su po svojoj strukturi kompleksnije i od evropskih i amerikih, i kupovnih i prodajnih.
Najea je podjela opcija na osnovu tipa aktive na koje se odnose, odnosno na finansijske,
robne i realne.
Opcije predstavljaju najznaajniji instrument hedinga, pomou koga se investitori tite od
razliitih vrsta rizika. Pomou opcija je mogue smanjiti, nekada i eliminisati rizik promjena
cijena, trinih indeksa, kamatnih stopa, deviznih kurseva i time poveati sigurnost investitora
na tritu.

Varanti i prava
Varanti (warrants) i prava (rights), kao i opcije, daju neka opciona prava investitorima.
Varanti se najee emituju zajedno sa obveznicama i preferencijalnim akcijama i omoguuju
njihovom imaocu da u odreenom periodu vremena kupi odreeni iznos akcija, po odreenoj
cijeni koja je, gotovo bez izuzetka, via od trenutne trine cijene akcije.
Oni mogu biti vezani za ove hartije, ali su ee odvojivi, sa mogunou nesmetanog
slobodnog prometa. Iako su varanti veoma slini call opcijama, osnovna razlika lei u
injenici da varante emituju korporacije, koje ujedno i garantuju za njih, dok kod opcija to nije
sluaj. Takoe, rok dospijea varanta najee se mjeri godinama, dok se kod opcija on mjeri
u mjesecima, a po izvrenju varanta, korporacija ga povlai iz opticaja i emituje novu akciju.
20

Dakle, ona dobija novac, smanjuje broj varanta u opticaju i poveava broj svojih akcija, to
utie na njenu strukturu kapitala.
O emitovanju dodatnih varanta odluuje samo korporacija, pa tako moe doi u situaciju da se
izvrenjem svih varanta njihov broj svede na nulu.
Opcije se, pak, praktino mogu neogranieno ispisivati i mnogo ih je lake emitovati pa je
krajnje teoretski sluaj da se njihov broj u prometu svede na nulu. Ako se to, pak, i desi, to
nije rezultat odluke kompanije ija se akcija nalazi u osnovi opcije. Meutim, iako je varant
finansijski instrument koji emituje korporacija i u funkciji je njenog prikupljanja kapitala, i
promet njime utie na prihode korporacije, kao i na njenu sturkturu kapitala, sa aspekta
investitora on ima karaktiristike kao call opcija.
Varanti se u prometu nalaze kako na berzama, tako i na vanberzanskom tritu i njihove
kotacije se nalaze meu kotacijama akcija na finansijskim stranicama dnevnih novina.
Slino varantima, prava se, takoe, odnose na mogunost kupovine odreenih akcija po
odreenim cijenama u odreenom roku, ali su te cijene, po pravilu, nie od trenutnih trinih
cijena, a rok je najee ogranien na dvije ili etiri nedjelje.
Prava se, po pravilu, daju postojeim akcionarima, u proporciji sa njihovim dosadanjim
vlasnitvom nad akcionarskim kapitalom, prilikom dodatne emisije akcija kompanije.
Svopovi i investicione polise osiguranja
Svop (swap) je finansijski ugovor koji obavezuje jednu stranu da zamijeni (svopuje) skup
isplata koje posjeduje za drugi skup isplata koje posjeduje druga strana.
Svopovi se esto koriste kod hedinga, kako bi se umanjio odreeni rizik, na primer, kamatni
rizik, a koriste se i u pekulativnim radnjama.
Veinom svopova trguje se na vanberzanskom tritu, mada se odreeni tipovi svopova mogu
nai i na trgovanju na tritima fjuersa.
Postoje dve osnovne vrste svopova: valutni i kamatni svopovi.
Dok se valutni svop svodi na zamenu skupa isplata u jednoj valuti za skup isplata u drugoj
valuti, kamatni svopovi podrazumjevaju zamjenu jednog skupa kamatnih isplata za drugi skup
kamatnih isplata. Kamatni svopovi javili su se poetkom 80 - ih godina u vrijeme rasta tranje
za heding finansijskim instrumentima.
Svopovi mogu da smanje troak upravljanja rizikom s obzirom na to da su jeftiniji od
preureenja portfolio strukture.
Sa druge strane, svopovi, kao ugovori, mogu trajati dugo vremena, na primjer 10 i vie
godina, to im daje izrazitu prednost u odnosu na kamatni heding sa drugim derivativnim
hartijama od vrijednosti.
Trite kamatnih svopova, najee je organizovano i kontrolisano od strane velikih
komercijalnih i investicionih banaka.
Valutni svop podrazumijeva razmenu prediodinog skupa isplata u jednoj valuti, za periodini
skup isplata u drugoj valuti.
Osnovna varijanta ovog svopa podrazumijeva razmenu glavnica u razliitim valutama i
ponovnu zamjenu glavnica po unaprijed odreenom deviznom kursu o dospijeu posla.
21

Mogu se koristiti kao mehanizam relaksiranja ogranienja u prometanju devizama.

Investicioni finansijski instrumenti osiguranja su polise osiguravajuih kompanija koje imaju
investicioni karakter.
Najpoznatiji od ovih insturmenata je garantovani investicioni ugovor (GIC), kreiran u praksi
amerikih kompanija. Kod ovog instrumenta, investiciona kompanija je saglasna da plati
odreeni dolarski iznos o roku dospijea u zamenu za jednokratno uplaenu premiju. Iznos
koji se isplauje jednak je premiji plus akumulisana kamata po ugovorom utvrenoj stopi. Po
svojim karakteristikama, garantovani investicioni ugovor je, u stvari, dugorona obveznica
bez kupona. On se emituje na rok dospijea od 1 do 20 godina, a garantovana kamatna stopa
zavisie o trinih uslova i rejtinga osiguravajue kompanije.
Investitori su, uglavnom, penzijski fondovI.

VRSTE BERZI
Prema predmetu trgovanja na berzama, berze mogu biti:
efektne (trziste kapitala)
devizne (devizno trziste)
novcane (novcano trziste)
robne
usluzne
Efektne berze (trite kapitala)
Prva efektna berza osnovana je u Amsterdamu 1678. godine. Na efektnim berzama se prodaju
i kupuju razne vrste vrijednosnih papira kao sto su akcije ackionarskog drutva i dravne
obligacije i drugi vrijednosni papiri.
Poslovi koji se zakljuuju na berzi mogu biti:
- promptni
- terminski
Promptni poslovi se zakljuuju sa ciljem da se izvre odmah, a terminski poslovi se zakljuuju
sa ciljem da se zavre nakon izvjesnog roka, termina.
Ako se oekuje skok kursa, tada se kupuje akcija na rok, s tim to se do roka moe postupiti
obratno, tj. prodaje se akcija i tako se cijeli posao pretvara u naplatu, tj. isplatu kursne razlike.
Najee se terminski poslovi i zavravaju isplatom tzv. kursne razlike i zato se ovi poslovi
zakljuuju iz spekulativnih razloga. Svako moe da prodaje efekte koje i ne posjeduje, ali da o
roku isplati ili naplati kursnu razliku.
Poslovi na efektivnim berzama se zakljuuju preko velikog broja berzanskih posrednika tzv.
brokera. Zainteresovani poslovni ljudi i drutva, za svega nekoliko minuta, mogu da npr.
putem telefona kupe ili prodaju vrijednosne papire koji kotiraju na berzama
22

Na kraju svakog berzanskog sastanka se, prema utvrenim pravilima berze, izdaju slubena
saoptenja o cijenama koje su rotirane u toku rada berze.
Te cijene, sreene prema posebnom postupku u vidu odreenih pregleda, nazivaju se
berzanska kotacija.
Najee se izdaju dnevne kotacije a podaci za dnevne kotacije se nalaze u berzanskim
dnevnicima u koje su upisani svi poslovi koji su zakljueni na berzama.
U dnevnim kotacijama se ne unose pojedinane cijene svakog artikla koji je predmet
kupoprodaje, vec se upisuje srednja vrijednost ili kursevi utvreni prema posebnom postupku.
U izvjetaju se pored tzv. zakljuenih kurseva, tj. kotacija naznauju najvie i najnie cijene
koje su notirane u toku sastanka.
Berzanska kotacija, preko berzanskog izvjetaja, omoguava uvid u najirem broju
interesanata u kretanju berzanskih cijena artikala koji su predmet trgovanja na berzi.
Devizne berze (devizno trite)
Devizno trite u pojedinim zemljama je razliito organizovano. Za Francusku, Italiju,
Njemaku, Austriju, devizno trite je obino smjeteno u berzi koja se nalazi u zgradi gdje se
nalazi berza vrijednosnih papira.
Devizno trite u Velikoj Britaniji, vajcarskoj, SAD, Kanadi organizovano je kao
meubankarsko trite i bez berzanskih posrednika.
Preko ovlatenih banaka obavlja se kupovina i prodaja deviza.
Ovlatene banke na meubankarskom deviznom tritu kontaktiraju putem sredstava za
prijenos vijesti, telefon, telefax, internet i neprestano su u vezi sa finansijskim centrima u
svijetu.
Na meubankarskom deviznom tritu, usljed djelovanja zakona ponude i potranje, utvruju
se kursevi deviza.
Na deviznom tritu uspostavljaju se odosi izmeu:
1. Onih koji kupuju i prodaju devize sa jedne strane i banke sa druge strane
2. Odnosi izmeu ovlatenih banaka koje uestvuju na deviznom tritu
3. Odnosi izmeu ovlatenih banaka i banaka u inostranstvu
Zakljuivanje deviznih poslova na deviznom tritu obavljaju brokeri kao posrednici.Oni ne
mogu poslove zakljuivati u svoje ime i za svoj raun.
U ovlatenim banakama, koje uestvuju na deviznom tritu, kupovinu i prodaju deviza
obavljaju posebni trgovci devizama tzv. dileri. Poslovi se zakljuuju kao promptni i kao
terminski.
Prompt je kod deviza dva dana od zakljuenja ugovora a terminski poslovi su oni koji su dui
od dva dana i obino kod njih je rok mjesec, dva, tri i est mjeseci.
Robne berze
Robne berze su stalna trita robom prema standardnoj oznaci.
23

Prodaja prema standardnoj oznaci karakteristina je za masovnu i standardizovanu robu

(sirovine i polupreraevine).
Ovdje je bitno naglasiti da je kvalitet robe u toj mjeri odreen da za tu prodaju te robe nije
bitan preduslov prethodnog podnoenja njenog uzorka.
Roba ovakvih svojstava naziva se berzanskom, jer su njene standardne oznake prihvaene od
veeg broja berzi.
Ta roba je npr. egipatski pamuk, kineski aj, brazilska kafa, amerika penica.
Novane berze (novano trite)
Razvoj novanog trita usko je povezan sa razvojem proizvodnje i robnog trita.
U poetku se novano trite javlja u bankama koje raspolau koncentrisanim novanim
sredstvima svojih komitenata, jer je osnovni uslov za njihovo postojanje tednja svih onih
privrednih subjekata koji ostvarenu dobit ne troe u cjelosti, ve jedan dio akumuliraju i
uvaju kod sebe ili kod banke za buduu potronju i promet. Tako dolazi do grupisanja na one
koji posjeduju novana sredstva iznad neophodno potrebnih i onih koji nemaju dovoljno
novanih sredstava a potrebna su im za realizovanje procesa proizvodnje ili krajnju potronju.
Nastaje prvi oblik novanog trita koji se ostvaruje kroz kratkorono kreditiranje.
No daljim razvojem procesa reprodukcije i irim, brojnijim i intezivnijim robno-novanim
transakcijama, kreditni odnos postaje nedovoljan za efikasno praenje potreba za novcem u
procesu reprodukcije.
Na novanom tritu razlikujemo dvije osnovne vrste transakcija:
transakcije koje se obavljaju izmeu banaka, to je ustvari zakljuivanje na berzama
kratkoronih kreditnih poslova.
Kreditni odnos poprima nove oblika surogata novca vrijednosne papire.
trgovinska transakcija vrijedosnim papirama. Vrijednosni papiri se razlikuju i dijele na
kratkorone i dugorone vrijednosne papire. Najei kratkoroni vrijednosni papiri
koji se pojavljuju na savremenom novanom tritu su zapisi, certifikati i trgovaki
papiri.
Nosioci ponude i potranje na novanom tritu su poslovne banke, razne inostrane banke,
osiguravajua drutva, vlade pojedinih drava, centralne banke, tedionice.

LANOVI BERZE
lanovi berze su brokersko-dilerska drutva i ovlaene banke. Prijem u lanstvo berze vri
se na osnovu podnesenog zahteva i dokumentacije propisane aktima berze.
Berza je duna da primi u lanstvo brokersko-dilersko drutvo, odnosno ovlaenu banku ako
ispunjavaju uslove za sticanje svojstva lana berze utvrene statutom berze.
Berza ne smije povrediti princip ravnopravnosti lanova berze. lan berze je posebno duan:
24

da se pridrava svih akata berze,

da savjesno obavlja poslove na berzi,
da ne zloupotrebljava informacije koje nisu dostupne svim uesnicima na berzi,
da o prispjelom nalogu klijenta ili o sopstvenom nalogu odmah obavesti berzu,
da izvrenje naloga odloi do isteka roka koji berza propisuje svojim pravilima
poslovanja,
da pismeno obavjetava berzu o svakoj promjeni svojih ovlaenja, prava, obaveza i
odgovornosti u pravnom prometu, a naroito o promjenama koje se odnose na uslove
na osnovu kojih je stekao lanstvo na berzi, i
da plaa lanarinu, proviziju od zakljuenih poslova trgovine hartijama od vrednosti na
berzi i druge naknade utvrene tarifnikom berze.

Brokersko dilerska drutva

Berzanski posrednici se dijele u dve grupe i to na:
1. brokere
2. dilere
S obzirom da veina berzanskih posrednika vri istovremeno obe vrste poslova, (brokerske i
dilerske) najee se nazivaju brokersko-dilerska drutva.
Usluge koje brokersko-dilerska drutva nude, ostalim uesnicima na berzi su:
1. pruanje usluga kupovine i prodaje svih finansijskih instrumenata na svim finansijskim
tritima
2. pruanje mogunosti kreditiranja
3. uvanje HOV u sefovima
4. pruanje konsultantskih i drugih usluga
Brokersko dilerska drutva predstavljaju pravna lica osnovana za poslove posredovanja u
trgovini hartijama od vrijednosti na berzi i, kao takve, jedne od kljunih aktera na
finansijskom tritu. Brokersko dilersko drutvo se, kao berzanski posrednik, u javnosti
najee identifikuje terminom brokerska kua, meutim postoje razlike izmeu brokera i
dilera. Dok su brokeri samo posrednici u trgovanju, odnosno u svoje ime, a za raun klijenta,
kupuju i prodaju hartije od vrijednosti, dileri trguju u svoje ime i za svoj raun. Za svoje
usluge broker naplauje proviziju, dok diler zaradu ostvaruje razlikom u cijeni hartije i tako
snosi odreeni rizik gubitka. Pored ove dve osnovne uloge brokersko dilerskih drutava, oni
jo mogu obavljati i poslove portfolio menadera, odnosno upravljanja portfoliom hartija od
vrijednosti svojih klijenata. Takoe, oni mogu biti i investicioni savjetnici i da klijentima
pruaju savjetodavne usluge za poslovanje sa hartijama od vrijednosti.
Da bi pravno lice dobilo dozvolu za rad, potrebno je da ispuni stroge uslove propisane
Zakonom o tritu hartijama od vrijednosti i drugih finansijskih instrumenata, ali i brojnim
drugim aktima. Licencu za rad brokersko dilerskog drutva izdaje Komisija za hartije od
vrijednosti, dok ona, takoe, izdaje i diplome kojima fiziko lice moe stei zvanje brokera.
Bez brokerske diplome pojedinac ne moe obavljati proces trgovanja na berzi, a bez
zaposlenog brokera brokersko dilersko drutvo se ne moe ni registrovati.
25

Da bi klijent prodao ili kupio hartije od vrijednosti, on mora da sklopi ugovor o posredovanju
u kupoprodaji sa brokerskom kuom. Potrebno je jo da potpie ugovor o otvaranju i voenju
vlasnikog rauna hartija od vrijednosti Takoe, klijent mora da ima otvoren namjenski raun
u banci, na koji e lei novac od prodaje, odnosno sa kog e se sredstva skinuti po obavljenoj
kupovini hartija. Jedino se preko brokera moe vriti prodaja ili kupovina hartija na berzi, pa
tako on mora da prui osnovne i opte poznate infomarcije klijentu. Broker ne smije klijentu
da sugerie cijenu koju e unijeti u nalog za prodaju ili kupovinu, ve ona mora biti slobodna
volja klijenta i on je donosi na bazi informacija koje posjeduje, bilo da ih je prikupio sam ili
dobio od brokera.
Organizacija brokersko dilerskog drutva
Organizacija brokersko dilerskih drutava zavisi od njihove veliine, kao i od broja i vrsta
usluga koje obavljaju. Kako je poznato da brokersko dilerska drutva mogu obavljati poslove
brokera, dilera, market mejkera, investicionog savetnika, portfolio menadera, agenta emisije i
pokrovitelja emisije, tako e i sama organizacija zavisiti od broja ovih funkcija koje obavlja
jedna kua.
Ukoliko se drutvo odlui da e im u njihovoj aktivnosti brokersko dilerski poslovi biti
dominantni, onda e svakako najbitnije i najrazvijenije biti odeljenje za trgovanje. U okviru
njega se nalaze brokeri, koji u svoje ime i za tui raun trguju na berzi, kao i dileri, trgujui u
svoje ime i za svoj raun.
Osnovni proces unutar ovog odjeljenje predstavlja primanje i izvrenje naloga klijenata.
Naime, klijent lino ili nekim sredstvom komunikacije (telefon, faks, elektronski...) izdaje
nalog svom brokeru, koji ga potom unosi u sistem berze. Na osnovu ralizacije naloga, broker
naplauje proviziju, koja se ogleda u odreenom procentu od vrednosti trgovanja, pri emu se
on najee kree od 0,5 do 2%.
Kako provizija predstavlja osnovni vid zarade brokera, zato je vie nego jasno da je ovo
odjeljenje, u kom se zarada stvara, jedno od najvanijih, ako ne i najvanije u brokersko
dilerskom drutvu.
Odjeljenje za trgovanje, najee prati i odjeljenje za istraivanje, odnosno analizu. Ono
posmatra i analizira trine trendove, istrauje budue investicione mogunosti i, kao rezultat
svega toga, daje izvjetaje koje koriste kako zaposleni u brokerskoj kui, tako i klijenti i
mediji.
Od kvaliteta informacija koje dolaze iz ovog odeljenja u najveoj meri zavisi poslovanje
brokerske kue, jer ukoliko klijent vidi da su analize i procene kvalitetne i da se na osnovu
njih moe zaraditi, vrlo je verovatno da e svoje poslovanje usmjeriti na tu kuu. Izvetaji
ovog odeljenja ukljuuju analizu lokalnih kompanija, privrednih sektora, kao i ekonomije u
cjelini.
26

Veina brokersko dilerskih drutava poseduju korporativno odjeljenje, manje ili vie
razvijeno, u zavisnoti od broja i obima usluga koje pruaju svojim klijentima.
U ovom sektoru dominiraju poslovi korporativne agenture, odnosno voenje administrativnih
poslova za emitenta, koji proizilaze iz zakonskih obaveza, a tiu se objavljivanja prospekta,
evidencije hartija u Centralnom registru, obavjetavanja javnosti o odravanju skuptina
akcionara, itd.
Pored toga, u korporativnom odjeljenju javljaju se i usluge investicionog, pravnog i
finansijskog konsaltinga, kojima strunjaci ovog odeljenja nastoje da klijentima ponude to
povoljnije alternative za uspjeno poslovanje.
Takoe, ukoliko se brokersko dilersko drutvo registruje za obavljanje poslova agenta i/ili
pokrovitelja emisije hartija od vrijednosti, tim aktivnostima bavie se zaposleni unutar
korporativnog odjeljenja.
Pored ovih, takorei, osnovnih sektora, u brokersko dilerskim drutvima javljaju se pratea
odjeljenja, koja ne doprinose direktno stvaranju dobitka, ve imaju za cilj siguran i kvalitetan
proces poslovanja, kao i ostvarivanje kontakata sa okruenjem. Naime, veina brokerskih
kua poseduje zasebno odjeljenje koje se bavi internom kontrolom, odnosno provjerom
ispravnosti poslovanja sa aspekta zakonskih propisa. Poseban akcenat se stavlja na kontrolu
insajderske trgovine, koja je u uslovima kada brokerska kua trguje i za svoj i za klijentov
raun, veoma mogua, i zato veoma strogo sankcionisana. Ovo odjeljenje slui upravo da se
sprijei pojava svih nepravilnosti koje bi mogle biti sankcionisane od strane Komisije za
hartije od vrijednosti. Takoe, istie se i odeljenje marketinga, zajedno sa odjeljenjem za
odnose sa javnou, koje, u skladu sa sve veim znaajem ovih funkcija u savremenim
poslovnim odnosima, i kod brokerskih kua ima bitnu ulogu. Ova odeljenja treba javnosti da
prikau brokersku kuu na takav nain da se to lake privue ciljna grupa klijenata.
Svaka od ovih cjelina obavlja odreen skup aktivnosti, koji zajedno doprinose kvalitetnom i
efikasnom radu cijelog brokersko dilerskog drutva. U zavisnosti kakve ciljeve ispred sebe
drutvo postavi, tako e organizovati svoje poslovanje i sektore.
Usluge brokersko dilerskog drutva
Osim rutinskih brokerskih poslova, koji sadre otvaranje i voenje vlasnikih rauna hartija
od vrijednosti kod Centralnog registra, otvaranje i voenje trgovakog, zalonog, repo rauna
hartija od vrijednosti, prijem i iznoenje na berzu naloga za prodaju/kupovinu akcija i
obveznica ili otvaranje rauna za deponovanje hartija od vrijednosti, na raspolaganju je i
potpuna pomo brokerskog tima u izboru strategije investiranja. Pomo se ogleda u izboru
trenutka kupovine i prodaje akcija uz kompletnu analizu finansijskih pokazatelja kompanije
ije se akcije kupuju kroz portfolio investiranje.
Unutar odeljenja analize odvijaju se procesi praenja i analiziranja trinih kretanja, na bazi
kojih e se donositi odluke o investiranju ili, pak, suzdravanju od njega. Takozvani, servis27

brokeri koji klijentima pruaju kompletan servis, imaju brojne istraivake timove, iji rad
omoguuje da se klijentima, koji to ele dobro da plate, obezbede najkvalitetnije informacije.
Od kvaliteta informacija koje dolaze iz ovog odjeljenja u najveoj mjeri zavisi poslovanje
brokerske kue.
Pri donoenju odluka o rejtingu pojedinih hartija i preporuke o daljem zadravanju tih hartija,
njihovoj kupovini ili prodaji, odeljenje analize koriste sve dostupne i manje dostupne izvore
informacija.

DUNOSTI BERZE
Berza je duna da u svom poslovanju obezbjedi:

zakonito obavljanje trgovine na berzi,

zatitu interesa uesnika na berzi,
potovanje pravila i standarda berze koji se odnose na ponaanje uesnika na berzi, i
informacije za javnost o svim injenicama znaajnim za rad berze.

ETIKA I ODGOVORNOST
Da bi jedna brokerska kua dobila dozvolu za rad na berzi i samim tim postala njen lan,
neophodno je da ima potpisan Etiki kodeks sa strukovnim udruenjem.
Etiki kodeks donijet je usljed potreba unapreenja profesionalizma i poslovnog ponaanja,
jaanja principa sigurnosti i odgovornosti, kao i pospjeivanja zdrave konkurencije zasnovane
na ekonomskim i trinim principima.
Takoe, imajui u vidu da su berzanski posrednici duni da svoj posao obavljaju
profesionalno, poteno, sa dunom panjom i ulivajui poverenje, pridravajui se naela
Etikog kodeksa, brokerske kue jaaju ugled struke kao i poverenje investitora i drutva u
cjelini u rad ovlaenih uesnika na tritu hartija od vrijednosti. Berzanski posrednici sami
meu sobom se moraju starati za ispunjenje tih naela i za potovanje discipline u svojim
redovima.
Etiki kodeks predstavlja skup osnovnih moralnih naela i pravila po kojima se upravljaju
posrednici na finansijskom tritu, njihovi organi i zaposleni prilikom obavljanja poslova sa
hartijama od vrijednosti, odnosno u poslovanju sa klijentima, drugim ovlaenim uesnicima
28

na tritu hartija od vrijednosti, te drugim institucijama na finansijskom tritu i u poslovnom

okruenju.
U osnovna naela profesionalne etike moglo bi se svrstati sljedee : zatita ugleda struke,
staranje o unapreenju struke.
Takoe, tu su jo i naela postupanja sa panjom dobrog strunjaka, jednakog tretmana svih
klijenata, osiguranja prava i interesa klijenata, obavjetavanja klijenata, kao i naelo
povjerenja.
Ovim kodeksom se regulie i ponaanje lanova na tritu HoV.
Neka od nedozvoljenih radnji su da lanovi ne smiju na tritu da nastupaju u suprotnosti sa
dobrim poslovnim obiajima i ne smiju da vre radnje koje prouzrokuju ili bi mogle da
prouzrokuju tetu drugim uesnicima na tritu. Ne smiju ni na koji nain da ire ili objavljuju
netane informacije koje bi mogle da prouzrokuju promjene cijena hartija od vrijednosti na
tritu. Ne smiju da obavljaju fiktivne poslove sa namjerom da kod investitora stvore pogrean
utisak u pogledu kretanja cijena hartija od vrijednosti. Ne smiju neposredno ili posredno da
obavljaju manipulacije cijenama. Ne smiju da formiraju, odnosno da podstiu formiranje
grupa u cilju vrenja uticaja na formiranje cijena hartija od vrijednosti, niti smiju da uestvuju
u takvim grupama, obezbeuju im sredstva ili od njih primaju naloge ili sredstva.
Svojim internim aktima ureuje na koji nain i pod kojim uslovima moe da zakljuuje posao
sa hartijama od vrijednosti za svoj raun i ne smije da ugrozi interese klijenta, ili drugog
ovlaenog uesnika.
Ko ima pristup privilegovanim, odnosno insajd, informacijama, ne smije da zakljuuje
poslove sa hartijama od vrijednosti na osnovu tih informacija

ZNAAJ BERZE
Kao to smo iz priloenog mogli vidjeti, postojanje berze, odnosno berzanske trgovine na
nekom tritu, ukazuje da je to trite sugurno i da nije pod uticajem netrinih rizika u
poslovanju. Jaanje berzanskog poslovanje ukazuje na porast sigurnosti u odreenoj privredi.
Vidjeli smo da se na berzi moe trgovati sa hartijama od vrijednosti, novcem, stranim
valutama, kao i irokom lepezom robe, za ije trgovanje je zaduena neka od vie vrsta berzi.
Kljuna funkcija berze je da obezbijedi kontinuelno trite hartija od vrijednosti po cijenama
koje ne odstupaju bitno od onih po kojima su prethodno prodate.
Danas su rijetka trita na kojima ne djeluje bar jedna berza.
Najvaniji berzanski centri su Njujork, London, Tokio, Frankfurt i ikago. Najvea je
Njujorka berza hartija od vrijednosti.
Na prostoru jugoistone Evrope rade Beogradska berza, Sarajevska, Banjaluka, Zagrebaka,
Varadinska, Ljubljanska, Budimpetanska, Atinska, Bugarska, Makedonska i Crnogorska
berza.

29

IZVORI I LITERATURA

http://www.bihfondovi.com/ta_je_berza-_burza.html

http://www.psinvest.rs/index.php?
option=com_content&view=article&id=34&Itemid=51&lang=sr

http://www.psinvest.rs/index.php?
option=com_content&view=article&id=40&Itemid=57&lang=sr

http://www.psinvest.rs/index.php?
option=com_content&view=article&id=44&Itemid=61&lang=sr

http://sr.wikipedia.org/sr-el/berza

http://sr.wikipedia.org/sr-el/hartije_od_vrednosti

http://sr.wikipedia.org/sr-el/finansijska_trzista

http://sr.wikipedia.org/sr-el/finansijske_institucije

30

31