You are on page 1of 395

Terzani Tiziano

Nic nie zdarza si przypadkiem


Z woskiego przeoya
Anna Osmlska-Mtrak
wiat Ksiki
Tytu oryginau UN ALTRO GIRO DI GIOSTRA
Konsultacja Joanna Popioek
Redaktor prowadzcy Tomasz Jendryczko
Redakcja Jerzy Lewiski
Redakcja techniczna Lidia Lamparska
Korekta Boenna Burzyska
Wszystkie prawa zastrzeone Longanesi 1 C. 2004 - Milano Copyright for the Polish dition by
Bertelsmann Media sp. z o.o., Warszawa 2008
wiat Ksiki Warszawa 2011
Weltbild Polska Sp. z o.o. 02-103 Warszawa, ul. Hankiewicza 2
Ksigarnia internetowa: Weltbild.pl Skad i amanie
wagIk.
Druk i oprawa Finidr, Sowacja
ISBN 978-83-7799-566-2 Nr 90086489
WYJAZD
Droga bez skrtw
Wiadomo, zdarza si to wielu ludziom, ale nigdy si nie myli, e moe si to przytrafi wanie nam.
Taka te bya zawsze moja postawa. Tak wic gdy mnie to dotkno, byem jak wszyscy
nieprzygotowany. W pierwszej chwili zdawao mi si, i rzeczywicie dotyczy to kogo innego.

- Panie Terzani, ma pan raka - powiedzia lekarz, ale miaem wraenie, e nie zwraca si do mnie.
Prawd mwic - spostrzegem to od razu z niejakim zdumieniem - nie rozpaczaem ani si nie
przejem, jakby w gruncie rzeczy ta sprawa mnie nie dotyczya.
By moe ta pocztkowa obojtno bya tylko instynktown form obrony, sposobem zachowania
powcigliwego dystansu, ale pomoga. Umiejtno spojrzenia na siebie z zewntrz jest zawsze
poyteczna. I mona si tego nauczy.
Spdziem w szpitalu jeszcze jedn samotn noc. Rozmylaem. Wyobraaem sobie tych wszystkich,
ktrzy przede mn, w tych samych pokojach, dostali podobne wiadomoci, i towarzystwo to w jaki
sposb dodao mi otuchy. Byem w Bolonii. Dotarem tam po pokonaniu kolejnych etapw, z ktrych
kady sam w sobie wydawa si bez znaczenia. Zoyy si one jednak, jak wiele rzeczy w yciu, w
pewn logiczn cao: uporczywa biegunka, ktra zacza si w Kalkucie, rne badania w Instytucie
Chorb Tropikalnych w Paryu, inne badania majce wykry przyczyn niewytumaczalnej anemii. A
wreszcie pewien przezorny woski lekarz, nie zadowalajc si najbardziej oczywistymi wyjanieniami,
postanowi - za pomoc dziwnego przyrzdu, gumowego wyka ze wieccym oczkiem - zajrze do
najbardziej ukrytych zakamarkw mojego ciaa i, w oparciu o wieloletnie dowiadczenie, natychmiast
rozpozna to, co stanowio dla niego chleb powszedni.
Byem mu wdziczny za fachowo i szczero. Dziki temu mogem ze spokojem, a teraz take
naprawd rozsdnie, dokona obrachunkw, ustali priorytety i podj konieczne decyzje. Zbliay si
moje pidziesite dziewite urodziny i nadszed czas, eby spojrze za siebie, jak to si robi na
szczycie gry, kiedy z satysfakcj oceniamy tras naszej wspinaczki. Jakie byo moje ycie do tej pory?
Wspaniae! Jedna przygoda za drug, wielka mio, nic, czego trzeba by aowa, i nic wanego, co
pozostaoby jeszcze do zrobienia. Gdybym jako chopak postawi sobie za cel to, do czego dy tak
wielu, czyli posadzi drzewo, spodzi syna i napisa wiersz", to mniej wicej go osignem. I to
niemal mimochodem, bez wysiku, a jeszcze po drodze niele si przy tym bawic.
W ciszy, zakcanej tylko szumem k samochodw przejedajcych po mokrym asfalcie i odgosem
krokw sistr suncych po linoleum korytarza, stan mi przed oczami obraz, ktry od tamtej pory mi
towarzyszy. Wydawao mi si, e cale moje ycie przebiego jakby na karuzeli: od samego pocztku
przypad mi w udziale biay ko; to na nim si obracaem i bujaem do woli, i nikt nigdy - wtedy po raz
pierwszy zdaem sobie z tego spraw - nawet nie przyszed zapyta, czy mam bilet. A tak naprawd
go nie miaem. Cae ycie jedziem na gap! Teraz jednak przechodzi kontroler, paciem naleno i
- jeli wszystko poszoby dobrze - moe udaoby mi si zrobi... jeszcze jeden obrt na karuzeli.
Nastpny dzie zacz si jak kady inny. Nic wok mnie si nie zmienio i nic nie odzwierciedlao
wielkiej burzy myli w mojej gowie. W Porretta Terme, gdzie miaem przesiadk na pocig do
Pracchi, a stamtd do Orsigni, przypomniaem sobie nawet, eby odebra z pralni bielizn, ktr
zostawiem tam kilka dni wczeniej. Kiedy dotarem do domu, zaproponowaem czekajcej tam na
mnie Angeli spacer do lasu. Po prawie czterdziestu latach wsplnego ycia zarwno rozmowa, jak i
milczenie byy dla nas proste. Obiecaem jej, e bd si stara z tego wyj, i by to - jak sdz jedyny moment, kiedy si wzruszyem.
Chodzio o to, eby jak najszybciej zdecydowa, co robi. Pierwszym instynktownym odruchem bya
reakcja zranionego zwierzcia: schroni si w jamie. Nagle mi si wydao, e mam mao si i e
powinienem je maksymalnie zebra w sobie. Postanowiem nic nikomu nie mwi - poza dziemi i

tymi przyjacimi, ktrzy uznaliby za niezrozumiae moje nage zniknicie. Chciaem wyostrzy swj
umys, eby nikt i nic mnie nie rozpraszao.
Przede wszystkim musiaem postanowi, gdzie, a szczeglnie -jak si leczy. Chemioterapia,
radioterapia, chirurgia, ze wszystkimi swoimi szkodliwymi - jak si mwi - konsekwencjami, przestay
by jedyn moliwoci. Dzisiaj, kiedy wszystko podawane jest w wtpliwo, kiedy patrzy si
podejrzliwie na to, co oficjalne, kiedy wszelkie autorytety straciy presti, a kady czuje si
uprawniony, bez adnych zahamowa, ocenia wszystko i wszystkich, wrcz coraz modniejsze staje
si krytykowanie medycyny klasycznej i wychwalanie metod alternatywnych".
Ju same nazwy wydaj si bardziej pocigajce: ajurweda, energoterapia, akupunktura, joga,
homeopatia, chiskie zioa, reiki i - czemu nie - uzdrawiacze, czy to filipiscy, czy inni. S zawsze jakie
pogoski, jest jaka osoba, o ktrej kto opowiada, jaka historia, ktra wydaje si wprost idealna, by
w ni uwierzy i by dawaa nadziej na pomylny efekt jednej z tych coraz liczniejszych kuracji".
Nawet przez chwil nie braem ich na powanie.
A przecie wiele z tych praktyk pochodzi z Azji, gdzie spdziem trzydzieci lat; niektre maj swoje
korzenie w Indiach, gdzie mam dom! Sam w przeszoci nie miaem adnych zahamowa, eby si do
nich ucieka: w Chinach oddaem mojego syna Folca, wwczas jedenastoletniego, w rce
uzdrowiciela stosujcego akupunktur, ktry wyleczy go z astmy, a zaledwie rok przed podjciem
decyzji we wasnej sprawie zaprowadziem mojego francuskiego przyjaciela Leopolda do osobistego
lekarza dalajlamy, do Instytutu Medyczno-Astrologicznego (tak, to wanie takie zestawienie) w
Dharamsali, eby zmierzy jego siedemnacie pulsw i przepisa mu na zapalenie wtroby - bardzo
skuteczne, jak si zdaje - czarne piguki, przypominajce owcze bobki. Poza tym sam mwiem i
pisaem, e czowiek Zachodu, wkraczajc na autostrad nauki, zbyt atwo zapomnia o ciekach swej
dawnej mdroci i teraz, podbijajc ze swoim modelem nowoczesnoci Azj, ryzykuje, e rwnie tam
doprowadzi do zniknicia ogromnej czci wiedzy zwizanej z miejscowymi tradycjami!
Nie zmieniem pogldw, ale kiedy chodzio o moje przeycie, nie zawahaem si nawet przez chwil;
musiaem zawierzy temu, co byo mi blisze: nauce, zachodniemu rozumowi. Nie bya to tylko
kwestia czasu, a w tych przypadkach nie ma go zbyt wiele do stracenia, biorc pod uwag fakt, e
wszystkie tak zwane metody alternatywne, jeli ju dziaaj, to dugoterminowo. Chodzio o to, e w
gruncie rzeczy im nie ufaem. A mie zaufanie do leczenia i do osoby, ktra je zaleca, jest w procesie
zdrowienia czynnikiem niezwykle wanym, wrcz podstawowym.
Szczcie w yciu pomaga, a ja go miaem zazwyczaj wrcz w nadmiarze. Rwnie tym razem fortuna
mi sprzyjaa, a przynajmniej tak to czuem, co w sumie na jedno wychodzi. Wrd moich kolegw
dziennikarzy, weteranw z Azji, by korespondent New York Timesa", dwukrotny laureat Nagrody
Pulitzera. czya nas przyja zrodzona ze wsplnych dowiadcze: obydwaj zostalimy aresztowani i
wydaleni z Chin; obydwaj, wbrew wszelkiej logice robienia kariery, po pobycie na duo
waniejszych" placwkach jako miejsce pracy wybralimy Indie. Teraz pojawia si jeszcze jedna
zbieno losw: kilka lat wczeniej mj przyjaciel cierpia na takie samo schorzenie i przey.
Odwiedziem go wic w Delhi i poprosiem o rad.
Ci, ktrzy wyprowadzili go na prost - nazywa ich fixers - byli jego zdaniem najlepsi na rynku.
Zaufaem mu. Kilka rozmw telefonicznych, jeden faks i po kilku dniach byem w Nowym Jorku, w
Memorial Sloan-Kettering Cancer Center, albo raczej w MSKCC, jak si zaleca wpisywa t nazw na

czekach, aby swj pobyt w tej instytucji zachowa w dyskrecji rwnie wobec wasnego banku. W
kadym razie orodek ten zajmowa osiemnaste miejsce na licie instytutw stosujcych najnowsz,
eksperymentaln metod leczenia, a zatem by w czubie prawdopodobnie najbardziej
zaawansowanych bada w dziedzinie nowoczesnej, zachodniej medycyny.
Po ukazaniu si ksiki Un indovino mi disse (Powiedzia mi jasnowidz) pytano, mnie, o czym bdzie
nastpna. Odpowiadaem, e ksiki s jak dzieci i e trzeba by przynajmniej brzemiennym, aby
myle o wydaniu ich na wiat. Mwiem te, e jeli nadarzyaby si taka okazja, to po wielu latach
spdzonych na Dalekim Wschodzie chtnie odbybym wielk podr po najdalszych rubieach
Zachodu, eby na nowo odkry Stany Zjednoczone. Pod pretekstem, e wyjechaem do Ameryki, aby
sprbowa si zapodni", zdoaem odwrci od siebie uwag.
W rubryce ogosze New York Timesa" znalazem informacj o kawalerce do wynajcia przy Central
Parku, poszedem j obejrze i natychmiast wziem. Tych niewiele metrw kwadratowych szarej
wykadziny, oywionej czym prdzej kilkoma indonezyjskimi tkaninami i maym chiskim Budd z
brzu, postawionym na parapecie duego, niskiego okna, stao si na kilka miesicy moj kryjwk.
Poza Angel i ludmi z MSKCC nikt nie wiedzia, gdzie jestem. Telefon milcza, nikt nie dzwoni do
drzwi; jedyn otwart drog komunikowania si ze wiatem pozostaa poczta elektroniczna ze
swoimi listami w butelce, wyrzucanymi od czasu do czasu na cybernetyczn pla mojego komputera,
ktra moga znajdowa si wszdzie. Wedug mnie jest to w tej chwili najbardziej dyskretny, najmniej
natrtny, najlepszy sposb kontaktowania si, jeli uywa si go wtedy, kiedy naprawd ma si co
do powiedzenia, jeli nie popada si w niechlujstwo jzykowe wywoane popiechem i jeli si
drukuje, eby mc potem jeszcze raz przeczyta wszystkie dobre rzeczy, ktre do nas przychodz.
Sytuacja bya doskonaa, taka, o jakiej od dawna marzyem: cae dnie miaem wolne, adnych zaj,
adnych obowizkw i niesamowite uczucie swobodnego biegu myli, bez adnych przerw, bez
nieustannego wraenia - ktre kiedy byo wrcz obsesj - e musz co zrobi. Po tak dugim okresie
zgieku cieszyem si w kocu wielk cisz. Przez wiele lat, zajty wojnami, rewolucjami, powodziami,
trzsieniami ziemi, wielkimi przemianami w Azji, staem si namitnym obserwatorem zagroonych,
unicestwionych lub - czciej - zmarnowanych wielu cudzych istnie. Teraz przygldaem si po
prostu temu, ktre dotyczyo mnie najbardziej: wasnemu.
A byo co obserwowa. Po kolejnych badaniach i zwyczajowej sekwencji zda: Jest jaki cie, ktry
budzi nasze wtpliwoci", Potrzebne bdzie jeszcze jedno badanie", Prosz przyj w przyszym
tygodniu", Przykro mi, ale mam dla pana z nowin...", odkryto, e chodzi nie o jedno, ale o trzy
schorzenia o rnych cechach, z ktrych kade naleao podda innemu rodzajowi terapii. Tak wic,
nie wtpic ani przez chwil w ich skuteczno, a wrcz dodajc jeszcze za kadym razem moje
psychologiczne przekonanie, e wszystko jest waciwe i najlepsze z tego, czego mog sprbowa,
poddaem si dowiadczeniu chemioterapii, chirurgii i radioterapii.
Nigdy wczeniej w takim stopniu nie czuem, e zbudowany jestem z materii; nigdy nie musiaam z
tak bliska obserwowa wasnego ciaa, a przede wszystkim nauczy si zachowa nad nim kontrol,
pozosta jego panem, nie pozwoli zdominowa si przez jego dania, ble, koatania i ataki torsji.
Zdaem sobie spraw, e dopki pracowaem dla tygodnika, mj rytm biologiczny i stan ducha
uzalenione byy od terminu - i zwizanego z tym czsto niepokoju - napisania kolejnego artykuu:

wielka rado sobt i niedziel, kiedy wiat mg si wali, ale gazeta bya ju gotowa i nie miaem nic
do dodania; poniedziakowa obojtno, kiedy planowano nastpny numer; napicie we wtorki i w
rody, kiedy musiaem myle nad nowym tematem i zaczynaem robi notatki; post i koncentracja w
czwartki, dzie skadania artykuu; w pitki czujna ulga na wypadek koniecznoci wprowadzenia
poprawek; i potem wszystko od nowa, tydzie po tygodniu, z wojennego frontu, ze stolicy, w ktrej
mia miejsce zamach stanu, z podry przez kolejny kraj w poszukiwaniu jego duszy albo zagubionego
wtku jakiej historii. Teraz wszystkie dni tygodnia byy jednakowe, bez wzlotw i upadkw; po
prostu, cudownie paskie. I nikt niczego ode mnie nie chcia.
Tak jak kada pora roku rodzi swoje owoce, tak samo mj etap dziennikarski wyda swoje. Coraz
czciej zdarzay mi si sytuacje, w jakich ju si kiedy znalazem, problemy, z jakimi ju wczeniej
miaem do czynienia. A co gorsza, piszc, syszaem echo historii i sw zapisanych ju przed
dwudziestoma laty. Poza tym fakty, za ktrymi podaem kiedy z pasj psa myliwskiego, ju mnie
tak nie zajmoway. Z biegiem lat zaczynaem rozumie, e nie stanowi one nigdy caej prawdy i e
poza nimi kryje si co jeszcze - jaki inny poziom rzeczywistoci - co, czego nie potrafiem uchwyci,
wiedziaem jednak, i nie ley to w obszarze zainteresowa dziennikarstwa, szczeglnie
wspczesnego. Gdybym kontynuowa karier w tym zawodzie, co najwyej mgbym sprbowa
pozosta taki, jaki ju byem. Rak stworzy dobr okazj, eby si nie powtarza.
Ale nie tylko to. Stopniowo zauwaaem, e rak sta si te rodzajem tarczy, za ktr mogem si
schroni, obron przeciwko temu wszystkiemu, co wczeniej mnie atakowao, czym na ksztat
bastionu, w ktrym mogem si ukry przed banaem codziennoci, obowizkami ycia
towarzyskiego, koniecznoci prowadzenia rozmw. Da mi prawo, ebym nie czu si ju do niczego
zobowizany i nie mia adnego poczucia winy. Wreszcie byem wolny. Cakowicie. Moe si to wyda
dziwne - i czasami sam te tak to odbieraem - ale byem szczliwy.
Czy to moliwe, e trzeba zapa na raka, by si cieszy yciem?" - napisa mj stary angielski
przyjaciel. Dowiedzia si, e zniknem, wic przysa mi maila z pytaniem o nowiny.
Odpowiedziaem, e ta nowina" jest moj sensacj dziennikarsk i e przeywam jeli nie
najpikniejszy, to na pewno najbardziej interesujcy okres w yciu. Podrowanie byo dla mnie
zawsze sposobem ycia i teraz potraktowaem chorob jako kolejn podr: niedobrowoln,
nieprzewidzian, bez map, do ktrej w aden sposb si nie przygotowaem, ale ktra ze wszystkich
dotychczasowych wymagaa najwikszego zaangaowania i dostarczaa najbardziej intensywnych
przey. Wszystko, co si wydarzao, dotyczyo mnie bezporednio. Napisaem mu, aby si cieszy, e
nie ma raka, ale gdyby chcia przeprowadzi ciekawe dowiadczenie, niech przez jeden dzie sobie
wyobrazi, e jest inaczej, i zastanowi si nad tym, jak nie tylko ycie, ale wszystkie osoby i rzeczy
wyleczy. Miaem te jednak co wanego do powiedzenia: przecie jestem take umysem, moe
rwnie dusz, a ju na pewno zbiorem nagromadzonych historii, dowiadcze, uczu, myli i emocji,
ktre z moj chorob miay prawdopodobnie wiele wsplnego! Nikt nie zdawa si chcie - czy te
mc - wzi tego pod uwag. Nawet podczas terapii. Zwalczano raka, chorob dobrze opisan w
podrcznikach, ze swoimi statystykami wystpowania i procentami wyleczonych przypadkw, ktra
moe dotkn kadego. Ale nie mnie!
Naukowe i racjonalne podejcie do choroby powodowao, e mj problem zdrowotny mona byo
przyrwna do zepsutego samochodu, ktry zupenie obojtny wobec perspektywy czy to

zomowania, czy naprawy, powierzony zostaje mechanikowi, a nie do strapienia osoby, ktra
wiadomie, si caej swojej woli, zamierza zosta przywrcona do sprawnoci.
Ode mnie jako osoby znakomici lekarze-naprawiacze wymagali niewiele albo zgoa nic. Wystarczyo,
eby moje ciao stawiao si na spotkania, ktre oni mu wyznaczali, aby podda je rnym
zabiegom".
Czy przynajmniej wiadomo, co powoduje, e komrka w ciele zaczyna wariowa? Co kae jej porzuci
funkcj yciow i przeobrazi si w zagroenie dla ycia?
Poszedem zapyta o to modziutkiego szefa pionu badawczego MSKCC, o ktrym przeczytaem, e
nie do, i zna odpowied na moje pytania, to jeszcze znajdowa si u progu wanego odkrycia:
klucza do kodu, ktry niczym przecznik powoduje, e zdrowa komrka staje si chor i na odwrt.
- Jestemy na dobrej drodze, ale osignicie celu wydaje si operacj bardziej skomplikowan ni
wysanie czowieka na Ksiyc - wyjani mi.
To, co zdoaem poj, byo fascynujce. Czystym zbiegiem okolicznoci w mody czowiek
specjalizowa si w moim typie schorzenia. Im duej go suchaem, tym wyraniej jednak zdawaem
sobie spraw, e eksploracja tajemniczego wiata ycia oddalaa szefa pionu badawczego MSKCC nie
tylko ode mnie jako integralnej osoby, ale te ode mnie jako ciaa.
Drc i analizujc najdrobniejsze szczegy, dotar do wntrza jednego z milionw kodw zawartych
w DNA jednej z miliardw komrek ciaa. Ale gdzie w tym wszystkim byem ja? Chyba miaem jaki
udzia w tym, e ten mj przecznik le zadziaa?
- Nie. Nie byo w tym adnego paskiego udziau. Wszystko zostao ju zawarte w paskim kodzie i
wkrtce bdziemy w stanie na nowo zaprogramowa t cz, ktra u pana szwankuje - odpar.
Wniosek by pocieszajcy, cho odchodzc, pomylaem, e on i jego koledzy udzili si: gdyby ju
znaleli klucz do tych drzwi, wnet spostrzegliby, e za nimi znajduj si kolejne drzwi, a jeszcze dalej
nastpne i jeszcze jedne - kade z wasnym kluczem. Bo w gruncie rzeczy tym, do czego starali si
dotrze moi drodzy uczeni, by klucz wszystkich kluczy, kombinacja kombinacji: kod Boga". Jak zatem
mogli si spodziewa, e go odkryj?
Nigdy nie straciem zaufania do lekarzy, ktrym powierzyem swoje zdrowie. Wrcz przeciwnie. Ale
im lepiej ich poznawaem, tym wyraniej czuem, e s niczym skrzypce. ktrym brakuje struny. Sami
wpadli w puapk mechanicyzmu w postrzeganiu problemu, a zatem take sposobu ;ego
rozwizywania. Niektrzy dostrzegali moj niepewno i niektre moje uwagi ich bawiy. Na przykad:
Dlaczego nie przyjrze si na nowo stosowanemu sownictwu? Mogoby to by poyteczne mwiem. Jzyk, ktrym obudowana jest ta choroba, to jzyk wojny i ja sam pocztkowo te go
uywaem. Rak jest wrogiem", ktrego naley pokona"; terapia to bro", a kada faza leczenia to
bitwa". ..Choroba" postrzegana jest zawsze jako co obcego, co wdziera si do naszego wntrza,
eby narobi tam kopotw, powinna by zatem zniszczona, wyeliminowana, usunita. Ju po kilku
tygodniach obcowania z rakiem wizja ta przestaa mi si podoba, przestaa mi odpowiada.
Ze wzgldu na konieczno wspistnienia czuem, e ten wewntrzny go sta si czci mnie
samego, tak jak rce, nogi i gowa, na ktrej w wyniku chemioterapii nie miaem ju nawet jednego

wosa. Bardziej ni rzuci si na tego raka w jego rnych wcieleniach, wolaem z nim porozmawia,
zaprzyjani si; gwnie dlatego, e zrozumiaem, i tak czy owak on ju tam zostanie, by moe w
upieniu, eby towarzyszy mi przez ca reszt drogi.
- Kiedy rano wstajecie, umiechnijcie si do waszego serca, do waszego odka, do waszych puc, do
waszej wtroby. Tak naprawd wiele od nich zaley - usyszaem od Thich Nhat Hanha, synnego
wietnamskiego mnicha buddyjskiego, ktry przyjecha kiedy do Delhi, aby mwi
medytacji. Nie wiedziaem jeszcze wtedy, jak bardzo ta rada mi si przyda. A teraz kady dzie
zaczynaem od umiechu do gocia, ktrego miaem w rodku.
Im duej pozostawaem po stronie nauki i rozsdku, tym silniej rozbudzaa si we mnie ciekawo
wobec magii
szalestwa metod alternatywnych", ktre na samym pocztku odrzuciem. Na pewno nie dlatego, e
uznaem, i pomyliem drog (podpowiedziabym wszystkim, eby wzili j pod uwag jako pierwsz),
ale poniewa czuem, e cho prawdopodobnie jest najlepsza, ma swoje ograniczenia. Gdzie indziej,
podajc innymi szlakami, mgbym znale co innego: zapewne nie alternatywnego", ale by
moe uzupeniajcego.
Tak wic kiedy tylko lekarze-naprawiacze z Nowego Jorku powiedzieli mi, e zakoczyli swoje
reperacje" i e przez kolejne trzy miesice nie chc mnie widzie - trzy miesice! zdaway mi si
wiecznoci - podyem w nowym kierunku.
Po tych wszystkich ciosach, jakie zadaem mojemu ciau, musiaem pozwoli mu troch odetchn oczyci je ze wszystkich trucizn, jakie mu zaaplikowaem w ramach kuracji, a przede wszystkim
przygotowa mj umys, przywyky ju do samotnoci, na ponowny kontakt ze wiatem. Najbardziej
oczywistym sposobem urzeczywistnienia tego celu wydao mi si podrowanie. Ruszyem wic w
drog z zamiarem przyjrzenia si wszystkim innym odmianom medycyny, kuracji i cudw, ktre
ewentualnie mgbym wykorzysta.
Postanowiem najpierw wrci do Indii, gdzie ycie jest zawsze bardziej naturalne, gdzie
spoeczestwo pozostaje wci niezwykle zrnicowane, gdzie czas si wydua, gdzie stare egzystuje
obok nowego, gdzie ycie i umieranie wydaj si bardziej ni gdziekolwiek indziej na wiecie
pierwotnym dowiadczeniem.
Nie byo mnie w Delhi prawie rok. Kiedy wszedem do sklepu starego jubilera z Sundar Nagaru,
ktrego zastaem przy nawlekaniu na naszyjnik niezwykle pachncych kwiatw jaminu, aby
udekorowa nim obraz Kryszny, ten zapyta, co si ze mn dziao.
Kryem po szpitalach. Mam raka - powiedziaem sam z siebie, jak nie uczynibym wobec nikogo
innego.
Musia to by najbardziej boski okres w paskim yciu - odpar cakowicie naturalnie.
Istotnie tak byo. Ale skd on mg o tym wiedzie?
Nie zna pan historii muzumanina, ktry wyrzucony z meczetu, stacza si po schodach?
Nie, nie znam.

Na kadym stopniu, w ktry uderza, czu bl; cierpia i myla o Bogu. A kiedy w kocu znalaz si na
samym dole, aowa, e nie ma wicej schodkw. Wyobraam sobie, e z panem byo tak samo.
Czy istnia lepszy sposb, aby odkupi proste trzymado do banknotw, jakie zgubiem w Nowym
Jorku? I czy mogem dosta lepszy wiatyk na podr, ktr podjem w poszukiwaniu czego, czego
istoty sam dokadnie nie znaem?
Przemieszczajc si z miejsca na miejsce, z przerwami co trzy miesice na wizyty kontrolne w Nowym
Jorku, byem w nieustannym ruchu, cay czas ledzc jaki wtek, zaspokajajc ciekawo lub
prbujc sprawdzi jak zasyszan opowie.
Tak wic spdziem tydzie na samym kracu Indii, w starym i prymitywnym orodku
ajurwedycznym, kierowanym przez modego lekarza, ktry zna na pami wszystkie wite pisma
tradycyjnej medycyny, jako e nauczy si ich od dziadka, a temu z kolei przekaza je jego ojciec, i tak
dalej. Miejsce byo przepikne, pord pl ryowych, obok bardzo starej, dzisiaj zrujnowanej
wityni. Wedug legendy zostaa ona wzniesiona przez Ram, kiedy przejeda tamtdy w drodze
do Lanki, aby z pomoc map odzyska porwan on.
Rwnie w Indiach zrobiem kurs reiki, z ktrego uzyskaem dyplom. Natomiast w Tajlandii pociem
przez siedem dni w orodku specjalizujcym si w bardzo dzi modnej metodzie leczenia:
oczyszczaniu jelita grubego.
Na pnocy Filipin, w przeddzie otwarcia orodka, byem pierwszym pacjentem Piramidy Azji,
zbudowanej jako wiatowe Centrum Zdrowia przez najsynniejszego uzdrowiciela, ktry
poprzedniego wieczora mnie operowa".
Wiele dni spdziem w maej wiosce w rodkowych Indiach u lekarza-maga", ktry przygotowywa
dla mnie z wizek zi i gazi specjalne, cuchnce, zielone mikstury. Duo czasu przebywaem te w
najsynniejszym tradycyjnym szpitalu w Kerali, gdzie - jak wszyscy pozostali pacjenci - nie mogem
zmruy oka, bo na dziedzicu rycza so i rozbrzmieway bardzo dziwne trby orkiestry, ktra
przybya tam z trup aktorsk, eby od zmroku do witu celebrowa uroczystoci ku czci
opiekuczego bstwa ajurwedy.
Za modym, byym chirurgiem woskim dotarem a do Bostonu, gdzie prowadzi kurs dotyczcy
lekarstw morskich". Odkd zosta homeopat, w starej, wyremontowanej zagrodzie, zagubionej
pord nizinnych terenw Emilii. prbuje potwierdzi naukow wiarygodno swojej praktyki, w
ktrej - jak sam przyznaje - zawiera si element magii. A ja odczuem jej pozytywne rezultaty na
wasnej skrze!
Wybraem si do Hongkongu na spotkanie ze starym Chiczykiem, miliarderem i filantropem, ktry,
chcc przed mierci pozostawi w darze ludzkoci lek na raka, zainwestowa cz swojego majtku
w badania, a teraz w produkcj ekstraktu z grzyba, od zawsze uznawanego przez tradycj chisk za
cudotwrczy".
W Chiang Mai, na pnocy Tajlandii, odnalazem starego przyjaciela Dana Reida, znawc taoizmu i
qigong, i kadego ranka, aby zgromadzi energi kosmiczn", wykonywaem pod jego kierunkiem
stare chiskie wiczenia,

ktrych Dan wanie skoczy pisa swoj now ksik.


W odizolowanym i wietrznym kompleksie starych budynkw, zawieszonym nad skalistym wybrzeem
Kalifornii, z widokiem na ocean, ktry wypenia dusz poczuciem bezmiaru, uczestniczyem w
seminarium majcym na celu wsparcie chorych na raka. Byo nas dziewicioro
o kadej z tych osb mam wzruszajce i zabawne wspomnienia. Zaraz po tym przyczyem si do
wielkiego mistrza jogi i do pewnego muzyka - obydwaj byli Hindusami - ktrzy zorganizowali bardzo
specjalny kurs. Jego zasadnicza idea polegaa na tym, e po przyjciu rnych pozycji jogi oraz
otwarciu kanaw" muzyka miaa zosta przefiltrowana do tkanek i komrek ciaa, stymulujc ich
funkcje yciowe. Na pewno zrobia mi dobrze... jeli tam dotara! W kadym razie naleaa do tych,
ktre trafiaj bezporednio do serca.
W Indiach prbowaem si te zobaczy z Sai Bab, jednym ze witych, ktremu przypisuje si
bardzo wiele cudw, ale kiedy dotarem do aramu guru, akurat go nie zastaem, uznaem wic to za
znak, e nasze spotkanie nie byo konieczne.
Po drodze odwiedzaem wite miejsca buddyzmu. Wiele dni spdziem w Benares, gdzie Hindusi
jad umrze, eby unikn koniecznoci ponownych narodzin.
Ale jak to zawsze bywa, szukajc jednej rzeczy, znajdujesz inn. I tak do bogatej ju kolekcji lekarzy,
specjalistw i uzdrowicieli doczali stopniowo rni wici ebracy, stary jezuita - psycholog i
hipnotyzer, mnich od dziecistwa zakochany w pewnym posgu oraz inne dziwne i pikne postaci.
Wszdzie, czasami wyprbowujc rwnie niektre z lekarstw", ktre mi proponowano, zbieraem
przypadki cudownych" uzdrowie, wylecze za spraw jakiej mikstury albo innej dziwnej metody,
ale take wiele historii ludzi, ktrzy po odrzuceniu normalnych terapii, oferowanych przez klasyczn
medycyn zachodni, poddali si jakiej alternatywnej kuracji i umarli.
Jeli mylaem, e aby wyleczy si z choroby spowodowanej - moim zdaniem - stylem ycia, jakie
prowadziem wczeniej, powinienem zerwa z przeszoci i rozpocz wszystko cakiem od nowa, to
byem na dobrej drodze: stykaem si z zupenie innymi ludmi, mierzyem si z innymi problemami,
miaem inne myli. Sam si staem, nie tylko fizycznie, inny. W tym momencie nie pozostawao mi nic
innego, jak zrobi nastpny krok, przekroczy kolejny prg: rwnie ten ju wycznie indyjski.
Tak wic postanowiem spdzi trzy miesice w asramie, studiujc troch sanskryt i rozmylajc nad
jedynym, wielkim pytaniem, jakie czowiek zawsze sobie stawia i ktre stanowi samo serce wedanty,
kocowej czci Wed, sedno filozoficzne witych pism Indii: Kim jestem? Poniewa odpowiedzi na
pewno nie byo: Jestem dziennikarzem takiej to a takiej gazety, autorem jakiej ksiki czy te
chorym na tak to a tak chorob", sprbowaem, rwnie formalnie, przesta by tym, kim byem
wczeniej, nie nazywa si duej tak jak dotychczas, nie mie adnej przeszoci i sta si po prostu
Anamem", Bezimiennym. To imi wydao mi si najwaciwsze, aby zakoczy ycie strawione w
caoci na prbach wyrobienia sobie renomy!
To dziwny eksperyment: przesta by tym, do kogo przywyklimy, nie mc odwoa si do tego, kim
bylimy, czego dokonalimy, do miejsca, gdzie si urodzilimy, albo do osb, ktre znamy, aby
dokona identyfikacji, samo- okrelenia i ustanowi nowe stosunki, nawet najbardziej podstawowe, z

osobami, ktre spotykamy na naszej drodze. Jest to wiczenie, ktrego warto sprbowa, choby na
wakacjach!
I tak, krok po kroku, powoli, za kadym razem miejc si z samego siebie i umiechajc do tego, co
mi si przytrafiao, przeszedem od leczenia mnie jako ciaa chorego na raka w jednym z najlepszych
szpitali wiata do leczenia mnie jako ciaa plus tego wszystkiego, co - jak mi si zdawao - za tym si
kryo, w spartaskich warunkach asramu, studiowania klasykw hinduizmu, piewania hymnw
wedyjskich i jedzenia rkami z metalowej miski. Nie stosowaem adnej z diet, ktre tak starannie
dobrano mi w Nowym Jorku, ale spoywaem to, co akurat byo, przewanie gotowan ciecierzyc.
A wic rozmawiae z Bogiem? - zapyta mnie stary przyjaciel, kiedy odwiedziem go, przejedajc
przez Pary.
eby z nim porozmawia, musiabym go spotka - odparem... aby unikn odpowiedzi.
Prawdopodobnie rwnie on myla, e ze wzgldu na pobyt w Indiach w jaki sposb si zagubiem.
Nic z tych rzeczy. Nie staem si ani hinduist, ani buddyst, nie jestem wyznawc adnego guru ani
nie powrciem do mojej rodzimej religii, cho na nowo odkryem przyjemno przesiadywania w
ciszy w piknym kociele, wypenionym dawn wiar, jak na przykad we florenckim San Miniato al
Monte.
Nale do tych, ktrzy bez specjalnych uprzedze, bez strachu przed nowym czy miesznym,
poszukuj. Moe wic, poszukujc, znalazem doskonae remedium na mojego raka? Na pewno nie,
ale teraz przynajmniej jestem pewny, e takie lekarstwo nie istnieje, poniewa donikd nie ma drogi
na skrty: ani do zdrowia, ani do szczcia, ani do mdroci. adna z tych rzeczy nie moe by
natychmiastowa. Kady musi ich szuka na swj sposb, przej wasn drog, gdy to samo miejsce
moe znaczy co innego, zalenie od tego, kto tam przybywa. To, co moe by dla jednego
lekarstwem, dla drugiego niczym albo wrcz trucizn - szczeglnie, jeli porzuca si na swj sposb
sprawdzone pole nauki i zapuszcza na gsto ju zaludnione tereny metod" alternatywnych, pene
kombinatorw, szarlatanw i sprzedawcw wszelkich komunaw.
Czy po tak dugiej podry wrciem do punktu wyjcia? Do wycznej wiary w nauk i rozum? Do
pogldu, e zachodni sposb mierzenia si z problemami jest najlepszy? Nic z tych rzeczy. Dzisiaj
bardziej ni kiedykolwiek wierz, e niczego nie naley wyklucza z gry i e zawsze mona znale
kogo albo co cennego w najbardziej nieprzewidzianych miejscach i okolicznociach. Cuda?
Oczywicie, e istniej, ale uwaam, i kady powinien by sprawc swojego wasnego cudu. Przede
wszystkim jestem przewiadczony, e nasza znajomo wiata i nas samych pozostaje wci mocno
ograniczona i e za pozorami, za faktami, ukrywa si prawda, ktra nam umyka, poniewa jest
nieuchwytna dla sieci naszych zmysw, dla kryteriw naszej wiedzy i naszego tak zwanego rozumu.
Bez wtpienia Zachd dokona wielkiego postpu w dziedzinie poznawania ludzkiego ciaa, cho
wci wprawia mnie w zakopotanie fakt, e u rde naszej medycyny jest anatomia, nauka
opierajca si na sekcji zwok, i zastanawiam si, jak mona zrozumie tajemnic ycia, wychodzc od
badania zmarych. Jednak Zachd nie zrobi adnego kroku naprzd, a wrcz by moe si cofn, jeli
chodzi o znajomo tego wszystkiego, co niewidzialne, niewymierne, nieuchwytne, a co si kryje w
ciele i poza nim, co je podtrzymuje i czy ze wszystkimi innymi formami ycia, czynic je czci
przyrody. Psychoanaliza i psychologia wci si poruszaj tylko po powierzchni tego niewidzialnego,

jakby czuy si zawstydzone w obliczu wielkiej tajemnicy, ktrej adna nauka, wanie ze wzgldu na
swj charakter, nigdy nie bdzie moga stawi czoa.
Dlatego wanie badania medyczne nie maj innego wyboru - musz si zajmowa coraz bardziej
szczegowymi zagadnieniami. Czy jednak jakie inne studia, niekoniecznie naukowe, nie powinny
pj w odwrotnym kierunku: od szczegu do spraw oglnych?
By moe dlatego, e podwiadomie chciaem ujrze mj problem rwnie w innym wymiarze - nie
tylko jako oszala komrk - i znale inne wyjanienie ni zepsuty przecznik w kodzie mojego
DNA, trafiem do pooonego w Himalajach maego domu z kamienia i bota. I tam, z sercem lejszym
ni kiedykolwiek, bez pragnie, bez de, przepeniony wielkim spokojem, ujrzaem pierwszy
wschd soca nowego tysiclecia, jakby to by pocztek Stworzenia, podczas gdy niektre z
najwyszych szczytw wiata wyaniay si z kosmicznej ciemnoci, rozpalajc si rowym wiatem,
jakby miay przywrci nadziej na wieczno w narodzinach i umieraniu. Nigdy wczeniej nie czuem
tak bliskiej obecnoci bogw.
Przez wiele tygodni - raz w promieniach wiosennego soca, kiedy indziej wrd wysokiego na metr
niegu, w otoczeniu dbw i rododendronw przypominajcych nieruchome, lodowe olbrzymy byem gociem ponad- osiemdziesicioletniego, bardzo wyksztaconego Hindusa. W swoim yciu nie
robi on nic innego poza rozmylaniem nad sensem egzystencji, a spotkawszy w przeszoci
wszystkich wielkich mistrzw swoich czasw, mieszka teraz sam, przekonany, e jedynym,
prawdziwym Mistrzem jest ten, ktrego kady z nas ma w sobie. Nocami, kiedy cisza zdaje si a
hucze w uszach, wstaje, zapala wiec i siedzi przed ni przez par godzin. Po co?
- eby sprbowa by sob - odpar. - eby usysze melodi.
Czasami, po popoudniowym spacerze po lesie ladami lamparta, ktry ktrej nocy poar mu psa
obronnego, wchodzi do mnie po drewnianych schodach, a ja na maej maszynce gazowej
podgrzewaem wod z pobliskiego rda, eby przygotowa dwie filianki chiskiej herbaty, ktr
zawsze ze sob wo.
Wszystkie moce, te widzialne i niewidzialne, te namacalne i nienamacalne, mskie i eskie,
negatywne i pozytywne, wszystkie moce wiata zjednoczyy si, abymy mogli obaj teraz siedzie przy
tym ogniu i pi herbat - mawia, wybuchajc miechem, ktry sam w sobie by radoci. A potem,
cytujc Plotyna i Boecjusza, upaniszady, jaki wers z Bhagawadgity, z Williama Blake'a albo jakiego
mistyka sufi, snu bardzo osobiste teorie na temat sztuki i muzyki albo spowiada si ze swojego
grzechu pierworodnego": tego, e zawsze uwaa by" za co o wiele waniejszego ni robi".
A melodia? - zapytaem ktrego dnia.
To nieatwe. Trzeba si przygotowa i czasami j sycha: jest to melodia ycia wewntrznego, ktre
podtrzymuje wszystkie inne, gdzie wszystko ma swoje miejsce i wszystko jest zczone: dobro i zo,
zdrowie i choroba - ycie wewntrzne, w ktrym nie ma ani narodzin, ani mierci.
Wraz z upywem dni, kontemplujc w samotnoci majestat gr, wci tam pozostajcych,
nieruchomych, symbolizujcych najwiksz stao, a przecie take nieustannie si zmieniajcych i
nietrwaych, jak wszystko na tym wiecie, czujc gdzie w tle obecno tej piknej, starej duszy

napotkanej przypadkiem, poczuem, e moja duga i krta podr, zapocztkowana w szpitalu w


Bolonii, dobiega koca.
Postanowiem to wszystko opowiedzie, przede wszystkim dlatego, e wiem, jak bardzo krzepice
jest dowiadczenie osoby, ktra pokonaa ju kawaek drogi, dla kogo, kto ma j dopiero przed sob.
A take ze wzgldu na to, e jeli dobrze si zastanowi, po pewnym czasie ta podr w poszukiwaniu
lekarstwa na mojego raka przeksztacia si w poszukiwanie leku na chorob nas
wszystkich:
nieuchronno mierci.
Ale czy to naprawd choroba"? Czy to co, czego naley si obawia, zo", od ktrego trzeba
trzyma si z daleka? Chyba nie.
- Pomyl, jak zatoczony byby wiat, gdybymy byli niemiertelni i musieli wci po nim kry, a wraz
z nami wszyscy nasi poprzednicy na przestrzeni wszystkich wiekw! - powiedzia kiedy mj stary
kompan podczas wsplnego spaceru po lesie. - Chodzi o to, by zrozumie, e ycie i mier to dwa
aspekty tej samej rzeczy.
Dojcie do tego wniosku to by moe jedyny prawdziwy cel podry, ktr wszyscy podejmujemy,
przychodzc na wiat. Sam o niej niewiele wiem, poza tym, e - jestem teraz o tym przekonany prowadzi ona od zewntrz do wntrza i od tego, co mae, coraz bardziej ku temu, co wielkie.
Kolejne stronice s opowieci o moich niepewnych krokach na tej drodze.

NOWY JORK
Czyje odbicie w lustrze
Sytuacja wygldaa tak jak w akwarium. A ja byem ryb. Z wybauszonymi oczami, oddychajc przez
otwarte usta, w ciszy, odgrodzony od niepogody, nafaszerowany antybiotykami, zaszczepiony nawet
przeciw ewentualnemu przezibieniu, ktre w moim przypadku mogo by wedug lekarzy grone,
pozostawaem sam w bezpiecznym miejscu - w moim zbiorniku - czasami przez wiele godzin bez
ruchu i obserwowaem wiat, ktry kbi si tu za szklan cian: Nowy Jork.
Mieszkanie znajdowao si na pitym pitrze: wystarczajco nisko, aby wci mie widok na ulic z jej
nieprzerwanym teatrem ycia, i na tyle wysoko, eby w obramowaniu wielkiego okna w caoci
wychodzcego na pnoc pojawiy si drzewa Central Parku, a w ich tle sylwetki drapaczy chmur.
Podobnie jak musi si jawi rybie ten dziwny wiat po drugiej stronie szyby, ze swoimi haasami,
ktre docieraj przytumione i wyciszone, mnie rwnie wydawa si odlegy i absurdalny. Czuem
pustk w gowie; byem niezdolny do precyzyjnego mylenia; miaem zdrtwiae koci i pozbawione
siy koczyny, a owo przebieranie nogami ludzi za oknem, ktrzy spotykali si, potrcali, witali i biegli
dalej, zdawao mi si tak bardzo nie przystawa do mojego rytmu, e czasami wybuchaem
miechem, jakbym by widzem starego, niemego filmu Charliego Chaplina.
Nawet naturalna cykliczno soca, ktre wstawao i zachodzio z pokrzepiajc punktualnoci po
dwch przeciwnych stronach tego akwarium, zdawaa si nie pokrywa z rytmem mojego ciaa.

Czsto zdarzao mi si spa w rodku dnia i czuwa w nocy, kiedy wycie syren samochodw
policyjnych, straackich i ambulansw stawao si coraz bardziej obsesyjne, przyoblekajc ciemno
caunem trwogi.
Przez wiele miesicy owo okno byo moim towarzystwem: przez nie widziaem biegncych
maratoczykw i nieg pokrywajcy sw biel miasto; obserwowaem wiewirki, ganiajce si
najpierw po ogooconych drzewach, a potem znikajce w zielonym, wiosennym listowiu. Stamtd
ledziem losy kilku sympatycznych wczgw, ktrzy - siedzc na awkach wrd tobokw i
plastikowych toreb - rozkoszowali si socem jak aden z wielu mijajcych ich w popiechu i
roztargnieniu ludzi interesu. Patrzc z tamtego okna, wyobraaem sobie los pewnej dziewczyny,
ktra przyjechaa autobusem z prowincji z kilkoma ciuchami w wielkiej, czarnej torbie, przewieszonej
przez rami, i z mas planw. Stamtd przygldaem si dziwnym relacjom, panujcym midzy psami
a ich wacicielami, a take - czasami nawet dziwniejszym - wzajemnym stosunkom midzy
wacicielami psw. To zdumiewajce, jak wiele mona si nauczy, wygldajc przez okno, i ile
fantazji na temat cudzego ycia da si snu, wychodzc od obserwacji jakiego szczegu czy gestu.
Nawet takie zwyke, anonimowe miejsce moe sta si domem". Wielokrotnie, wracajc ze spaceru i
czujc spywajce mi po plecach krople zimnego potu, liczyem kroki, ktre mi jeszcze pozostay, jak
gdybym z gry si cieszy, e za chwil otworz metalowe drzwi do mieszkania 5/C i poczuj w
zapach wynajmowanego pokoju, ktry daremnie prbowaem usun, zapalajc kadzideka z drzewa
sandaowego.
Kiedy tylko si wprowadziem, zasoniem kolorowymi, indonezyjskimi batikami wszystkie lustra,
ktre jaki dekorator kaza zainstalowa na cianach, aby stworzy iluzj, e pokj jest wikszy ni w
rzeczywistoci. Pozostawiem tylko jedno nad umywalk i za kadym razem, kiedy wchodziem do
azienki, widziaem w nim jakiego opuchnitego, tego i ysego osobnika, ktry patrzy na mnie i
robi miny, jakbym go zna. Ja za naprawd nigdy wczeniej nie spotkaem tego typa. A przecie
kiedy tylko otwieraem drzwi, wci by w tym lustrze. Czasami posya mi nawet umieszki, ktre
czyniy go jeszcze bardziej odpychajcym. Ale on si nie zniechca i na swj sposb wci ze mn
rozmawia. Mwi, e znamy si od prawie szedziesiciu lat, e ten tam w lustrze to ja. Tak wic do
tego nowego mnie - grubego, bladego i bez jednego wosa - zaczem powoli przywyka.
Chiczycy sztuk piknego starzenia si doskonalili przez cae wieki i ja, ktry przeyem wrd nich
wiele lat, udziem si, e j troch przyswoiem i odoyem na bok, aby poczekaa, a nadejdzie mj
czas. Podobaa mi si myl, e zestarzej si z siwymi wosami i moe z gstymi, piknymi brwiami,
podobnymi do brwi Zhou Enlaia, ktre wykwintny premier Mao Zedonga zapewne bardzo pracowicie
hodowa. Postanowiem nie mierzy si z chemioterapi. Ale ona te mnie nie dopada! eby unikn
recydywy wypadajcych garciami wosw, kilka dni przed rozpoczciem pierwszego cyklu poszedem
do Angela, majcego zakad fryzjerski na rogu, i pod pretekstem zmiany wizerunku poprosiem, eby
ogoli na zero wosy, ktre w owym czasie opaday mi ju niemal na ramiona.
- Wanie zamykam. Niech pan si zastanowi przez noc i przyjdzie jutro - powiedzia Angelo. - Nie
chciabym, eby potem podpali mi pan zakad!
Nazajutrz Angelo wykona swoje zadanie, ale co do wsw pozosta niewzruszony i musiaem obci
je sobie sam. Nosiem je od 1968 roku, kiedy Richard Nixon wygra w wyborach prezydenckich, a ja,
wwczas student Columbia University, przegraem zakad. Przez prawie trzydzieci lat stay si one

czci mnie, tego, jakim si widziaem, wic zdumiaem si, e w cigu jednej chwili zdoaem si ich
pozby.
Mj stary szkolny kolega Alberto Baroni, ktry zosta potem znanym florenckim gerontologiem,
powiedzia kiedy:
Starzy ludzie, ktrzy przez cae ycie przywizywali wielk wag do swojego wizerunku, najbardziej
cierpi i najtrudniej im doj do siebie, kiedy zawa serca, parali albo jaka inna choroba zmieniaj
ich wygld.
Ja chciaem, eby mi si udao. Warto wic byo pochowa tego dawnego mnie - z jego wosami i
wsami.
Ostatni dzie by szczeglny. Jeszcze z moj zwyk twarz - eby urzdnicy mogli mnie rozpozna i
nie mieli problemw z przyjciem czeku - udaem si do Woskiego Banku Handlowego przy Wall
Street podj may plik pienidzy, ktre bd trzyma w domu. Drog powrotn postanowiem odby
pieszo: bardzo dugi spacer. wiecio soce, wia wiatr, a ja - wci jeszcze ja - ubrany na biao, cigle
jeszcze peen energii, z dugimi wosami i wsami, szedem przez Manhattan wzdu Pitej Ulicy,
przegldajc si w witrynach. Po kilku godzinach miaem ju nie by taki sam. Myl o tym, e stan si
kim innym, nawet mnie bawia. Przez lata poznaem rne osoby, o ktrych wiedziaem, e
prowadz podwjne, a czasem nawet potrjne ycie. Te miabym na to ochot, ale nigdy nie byem
do tego zdolny. Teraz mogem przynajmniej myle, e mam dwa rne ycia: to drugie miao
nastpi po pierwszym. By moe.
Ej Tiziano, co robisz w Nowym Jorku? - Na wysokoci sklepu Walta Disneya stary francuski kolega z
Libration, z on u boku, stan przede mn z otwartymi na powitanie ramionami. - Co za
niespodzianka widzie ci tutaj. Zawsze na biao. Poznalimy ci z daleka. Zjemy dzi wieczorem
razem kolacj? - Ostatnim razem spotkalimy si w Uan Bator i powiedzia mi wtedy, e pisze
powie historyczn, ktrej akcja toczy si wanie tam, w Mongolii.
Skoczye ksik? - zapytaem.
Ale skd. Napisaem ju ponad tysic stron, ale wci si rozrasta. To gorsze od raka! Ronie, ronie,
wic cigle pisz.
Zaczem si mia, ale ani on, ani ona, drobna, pena wdziku Laotanka, nie zrozumieli, dlaczego.
Czy to ja niewiadomie podsunem mu to skojarzenie? Wybkaem jak wymwk, eby nie i z
nimi na kolacj, i uciekem.
Przed spotkaniem z Angelem musiaem jeszcze odwiey moj garderob lub raczej zdecydowa, jak
ubra tego nowego mnie. W tej kwestii nie miaem wtpliwoci: Jeli chciaem poradzi sobie z
chorob, nie powinienem niczego opakiwa, nie powinienem tskni za przeszoci, a przede
wszystkim nie powinienem si udzi, czy te ywi nadziei, e - nawet jeli mi si uda - kiedykolwiek
bd taki jak przedtem. Tak wic naleao skoczy z tamtym mn: ekstrawertycznym, pragncym
zawsze budzi sympati, lekko aroganckim, towarzyskim i ubranym na biao. W sumie by to obraz
tego, ktrego komrki zwarioway. A dlaczego zwarioway? Moe wanie z powodu tamtej
tosamoci! Naleao j zatem zmieni, zerwa z dawnym sposobem ycia, przyzwyczajeniami,

ulubionymi przez tamtego mnie kolorami. Nie chodzi o to, e wierzyem dokadnie w to, co mylaa
moja gowa, ale obserwujc j, pozwalaem jej myle.
W Nowym Jorku jest zawsze czas wyprzeday". Ostatnim wynalazkiem, majcym zachci ludzi do
coraz wikszej konsumpcji i kupowania tego, czego absolutnie nie potrzebuj, jest oferta Dwa w
cenie jednego". Przy jednej z ulic, ktrymi przechodziem, prbujc codziennie zmienia tras z domu
do szpitala, odkryem wielki sklep, ktrego nazwa zdawaa si stworzona specjalnie dla zaspokojenia
moich gustw: Duffy's cheap clothes for millionaires. Nigdy nie byem milionerem, ale zawsze si nim
czuem. Jeli chodzi o ubrania, kupowaem je po niskiej cenie, bo pjcie do eleganckiego sklepu i
nabycie drogiej odziey nie wydawao mi si niczym wielkim. Natomiast tam, wrd odrzutw z
wielkich firm i rzeczy, ktre wyszy z mody, mona byo dokona wielkich odkry. W krtkim czasie, za
niewielk sum, zdoaem zgromadzi wszystkie elementy mojego nowego umundurowania: dwie
pary sportowych dresw, jedne granatowe, jedne czarne; teniswki, skarpety, rkawiczki i dwa
pikne, weniane berety, jeden czarny i jeden fioletowy, eby zakry bilardow kul, ktr wkrtce
miaa si sta moja gowa.

Idea chemioterapii jest prosta: komrki rakowe maj swoj zoliw cech, polegajc na tym, e si
podwajaj i mno. Chemioterapia jest mieszank - nazywan eufemistycznie koktajlem" - bardzo
silnych skadnikw chemicznych, ktre - po wprowadzeniu do krwiobiegu - kr po organizmie i
niszcz wszystkie tego typu komrki. Problem polega na tym, e komrki rakowe nie s jedynymi,
ktre maj t cech. Komrki wosw, podniebienia, jzyka i innych powierzchni luzowych, jak te
wewntrz jelita, s tego samego typu i dlatego rwnie one, cho potrzebne i zdrowe, atakowane s
w taki sam sposb jak te chore.
- W sumie to tak, jakby bombardowa napalmem dungl i niszczy tysice drzew, prbujc zabi
map przycupnit na jednej z palm - powiedziaem do pielgniarki, szykujcej si pieczoowicie do
przyrzdzenia pierwszego koktajlu, ktrym miaa mnie zbombardowa.
Powiedziaem: mapa, ale w rzeczywistoci pomylaem o Vietcongu i o tym, jak podczas wojny w
Wietnamie Amerykanie ogaacali z lici cae lasy i niszczyli rozlege tereny zieleni tylko po to, aby
uniemoliwi partyzantom znalezienie bezpiecznej kryjwki. Logika bya taka sama. W Wietnamie jej
nienawidziem, ale teraz poddawaem si jej, szukajc ocalenia. Ju od pierwszych pomiennie
czerwonych kropli, ktre obserwowaem, jak jedna po drugiej kapi z przezroczystej torebki,
przepywaj przez plastikow rurk i przedostaj si do moich y za porednictwem igy wbitej w
grzbiet lewej doni, wydawao mi si, e to dziaa.
Efekt by natychmiastowy i wstrzsajcy: usta wypeni mi bardzo silny smak elaza, gowa si
rozpalia, jakby ogarnita powiewem napalmu, i poczuem, jak pomie ten dociera do wszystkich
zakamarkw ciaa, do koniuszka kadego palca. Siedziaem w wygodnym fotelu, ktry przypomina
wyposaenie statku kosmicznego, na parapecie okna staa doniczka z kwiatami, skromnymi, ale
ywymi, a ja suchaem kochanej, modej pielgniarki, ktra opowiadaa mi o swoim marzeniu, eby
pojecha do Kalifornii i zamieszka w domu nad oceanem. Byem spokojny, czuem, e jestem w
dobrych rkach; podoba mi si ten mocny, prawie fosforyzujcy kolor pynu, ktry przenika do
mojego ciaa - wydawa mi si znakiem jego skutecznoci. Poczuem si gorzej, kiedy po oprnieniu
pierwszej torebki dziewczyna podczya do urzdzenia nastpn, zawierajc ostatni skadnik

koktajlu, jak bezbarwn jak woda ciecz, ktra - jak sobie wyobraaem - w aden sposb nie moga
mi pomc. Zasugerowaem, eby zabarwili ten nijaki pyn na pikn, szmaragdow ziele albo na
fioletowo, aby do jego dziaania chemicznego doda moc psychologiczn. Dziewczyna si zamiaa:
Dobry pomys! - stwierdzia.
Bya spostrzegawcza. Obserwowaa pacjentw i zauwaya, e kady z nich ma wasny sposb
podejcia do chemioterapii. Jedni poddaj si jej, medytujc, inni przynosz ze sob walkmana, eby
w tym czasie sucha ulubionej muzyki, jeszcze inni s niespokojni, cierpi jak na torturach, poniewa
nie postrzegaj jej psychicznie jako kuracji, a przede wszystkim nie akceptuj jej negatywnych
konsekwencji, skutkw ubocznych, ktre - jak wiadomo - musz si pojawi.
Pan robi wraenie, jakby si bawi - powiedziaa.
Nie miaem wyboru i robienie dobrej miny do zej gry"
wydawao mi si naturalne.
Dla mnie chemia stanowia pierwsz faz strategii", ktr - po tygodniach analiz, bada kontrolnych,
konsultacji ze specjalistami na rnych pitrach tej ogromnej instytucji, jak jest MSKCC - uznaem za
najlepsz, eby przey. Jako taka przedstawiona mi zostaa przez stanowcz i zasadnicz lekark,
ktra miaa zajmowa si moim przypadkiem: pidziesit lat, ylasta, prosta jak wieca, twarda i
maomwna, cho czasem z cieniem lekkiego umiechu na ustach. Ju przy pierwszym spotkaniu
poczuem, e mog jej zaufa, i bez namysu zaufaem. Po chemii - koktajl odpowiedni dla mojego
przypadku, powiedziaa, zosta przygotowany przez grup mediolaskich lekarzy, dla ktrych miaa
wielki szacunek - czekaa mnie operacja. Po zagojeniu si rany miaem zosta poddany radioterapii,
przeprowadzanej wedug systemu pozostajcego jeszcze w fazie eksperymentu, a opracowanego
przez lekarza z Izraela, ktry zosta szefem oddziau radiologii tutejszego szpitala.
Niski, krpy radiolog, z brdk jak Freud, ciekaw rwnie tego wszystkiego, co si dziao poza
medycyn, zdawa si promieniowa nadziej wyleczenia nawet bez swoich urzdze. Przynajmniej
takie byo moje pierwsze wraenie, wic bezzwocznie postanowiem zosta elementem jego
eksperymentu". Byem osiemnastym pacjentem.
A pozostaych siedemnastu? - zapytaem.
Wszyscy przeyli.
Jak dugo?
Dwa lata... Ale dopiero od dwch lat stosujemy nasz terapi.
Od tamtej pory zawsze nazywaem go Irradiatorem.
Chirurg pojawi si przede mn w spodniach w kolorze khaki i dinsowej koszuli. By niskim, grubym
blondynem o brzuchu niemieckiego piwosza. Takie zreszt musiao by jego pochodzenie. Jego
nazwisko znaczyo Pan". Od razu uderzyy mnie jego bkitne, nieruchome oczy i malekie donie o
cienkich i ostrych palcach. Pomylaem sobie, e gdybym mia by Ludwikiem XVI i musia pj na
gilotyn, lepiej, aby gow mi cina kto precyzyjny. On robi takie wraenie: by absolutnie pewny
swojego zadania, tego, co ma usun, a co zostawi w rodku po wykonaniu cicia, ktre poprowadzi

znad ppka a do plecw. Nie powiedzia mi tylko, e w czasie swojej pracy pozbawi mnie take
jednego ebra.
Szansa na przeycie? - zapytaem.
Znakomita, pod warunkiem e przeyje pan drugiego raka.
C, lepsze to, ni nic. Poza tym powiedzia to on, Pan, The Lord - jak ju go w duchu ochrzciem!
Kada z tych faz miaa zosta poprzedzona zabiegiem Speleologa", bardzo modego eksperta
endoskopii, zdolnego dotrze ze swoj minikamer tam, gdzie trzeba, eby pobra tkanki do analizy.
Staem si obiektem jego zej do jam mojego ciaa przynajmniej dziesiciokrotnie i nikt - jak sdz nie moe twierdzi, e zna mnie lepiej od rodka ni on.
W przyblieniu caa praca naprawiaczy" miaa zaj sze do siedmiu miesicy. Z lekark
koordynujc ca reperacj" prbowaem si targowa, pewne rzeczy skrci w czasie, inne fazy
odwlec.
Czy nie mgbym poczeka rok na przeprowadzenie operacji? - zapytaem. Ale ona, patrzc mi prosto
w oczy, odcia wszelkie drogi ucieczki:
Mister Terzani, you wait - you die.
Jeli czekanie byoby rwnoznaczne z kocem na tym wiecie, nie miaem wyboru i zaprzestaem
wszelkich dyskusji.
Dlatego chemia mi si podobaa i przywizywaem si do niej jak do liny, ktr kto rzuci, eby ocali
mnie przed tygrysem prcym si nade mn i urwiskiem, ktre miaem pod sob. Zamierzaem wic
si jej poddawa, majc wiadomo kadej wpywajcej we mnie kropli, obserwujc efekty,
uczestniczc w jej dziaaniu z pen koncentracj. Chemioterapia bya pocztkiem jeszcze jednego,
moliwego fragmentu ycia, jeszcze jednego obrotu na karuzeli. Podobao mi si te, e w szpitalnym
slangu dzie wstrzyknicia nazywano Day One, i e poczynajc od niego, ustalano terminy rnych
bada oraz innych koniecznych zabiegw. Rwnie dla mnie by to pierwszy dzie"... nowej ery,
mojego drugiego ycia.
Kiedy po paru godzinach dziewczyna pomoga mi wsta, poczuem si bardzo zmczony, koci mnie
bolay jak po okadaniu kijem, ale zostaem o tym uprzedzony, wic zdobyem si na wysiek, eby
wrci do domu pieszo przez Central Park. Zazwyczaj jest to pgodzinny spacer. Tym razem zaj mi
godzin. Miaem wraenie, e szybuj, jakbym by pod wpywem narkotykw, ale odczuwaem
satysfakcj, e daj rad. Lekarka zachcaa mnie, ebym nie przerywa, jeli to moliwe, codziennej
rutyny owej gimnastyki i jazdy motocyklem. Pord wielu innych rzeczy, ktre powinienem robi lub
nie, poprosia te, bym jak najwicej pi - nawet trzy, cztery litry wody dziennie - eby wydala
komrki zabite przez chemi. Pilnie stosowaem si do wszystkich zalece.
W tej wierze w lekarzy, w stosowaniu si do ich wskazwek, byo co pocieszajcego. Miaem
wraenie, e jest mi to bardzo pomocne. Bez wtpienia jak modlitwa. Tego jednak nie potrafiem
robi, a w kadym razie wydawaoby mi si mieszne fatygowa Pana Boga czy kogo tam w jego
imieniu, eby zajmowa si moj chorob i pord tylu rzeczy na wiecie, o ktre musia si troszczy,
spowodowa take moje wyzdrowienie.

Midzy jednym koktajlem a drugim nastpoway dwa tygodnie przerwy, podczas ktrych miaem
zaywa o cisych porach rne leki. Musiaem take robi sobie sam, wbijajc ig maej strzykawki
w tuszcz brzucha, zastrzyki ze steroidw. Miay mi one pomc w odbudowie biaych, krwinek,
wywoyway jednak bl w kociach, szczeglnie
miednicy i mostka. Dwutygodniowa przerwa miaa przede wszystkim zagodzi skutki
bombardowania i przywrci organizm do jakiej takiej normalnoci, eby mc mu powtrnie
przyoy.
Ciao. Ciao. Ciao. To ciekawe, jak na co dzie, kiedy jestemy zdrowi, prawie nie zdajemy sobie
sprawy, e je mamy, a jego funkcje uznajemy za oczywiste. Wystarczy jednak zachorowa i caa nasza
uwaga zaczyna si na nim skupia; zwyke oddychanie, oddawanie moczu czy wyprnianie staj si
najwaniejszymi czynnociami, ktre determinuj rado lub cierpienie, wywouj ulg lub niepokj.
Zgodnie ze wskazwkami, jakie otrzymaem, ledziem kad funkcj mojego ciaa i korygowaem
stopniowo wszystkie nieregularnoci, jednak czynic tak, z kadym dniem coraz wyraniej zdawaem
sobie spraw, jak bardzo jestem od niego zaleny, jak silnie jego nastrj wpywa na mj i jak wielki
wysiek musz wkada (mj umys, moja wiadomo, sowem ten drugi ja), eby nie sta si jego
niewolnikiem.
Zawsze uwaaem za przekonujc ide, e dziki silnej woli mona czu si wolnym nawet w
wizieniu. Jednym z najpikniejszych przykadw jest ten niedawny, dotyczcy Paldena Gyatso,
tybetaskiego mnicha, ktry zdoa przey trzydzieci trzy lata tortur i odosobnienia w chiskich
wizieniach, pozostajc wolny duchem. Ale w jakim stopniu mona by wolnym, bdc winiem
wasnego ciaa? I czyme jest ta bogosawiona wolno, o ktrej wszyscy tak wiele prawimy? W Azji
odpowied na te pytania mona znale w znanej od wiekw historii:
Pewien czowiek udaje si do syncego z wielkiej mdroci krla i pyta:
Panie, powiedz, prosz, czy w yciu istnieje wolno?
Oczywicie - odpowiada tamten. - Ile masz ng?
Czowiek patrzy na niego, zdziwiony pytaniem.
Dwie, mj Panie.
A zdolny jeste sta na jednej?
Oczywicie.
Sprbuj wic. Zdecyduj, na ktrej.
Czowiek zastanawia si przez chwil, po czym podnosi do gry lew nog, opierajc cay ciar ciaa
na prawej.
Dobrze - rzecze krl. - A teraz podnie rwnie t drug.
Jake to? To niemoliwe, mj Panie!

Widzisz? To jest wolno. Jeste wolny, ale tylko wtedy, gdy podejmujesz pierwsz decyzj. Potem ju
nie.
A jaki ja miaem wybr? Do jakiego miejsca byem te moim ciaem? Jaki by midzy nami stosunek? I
czy naprawd byo nas dwoje? Czy te moe mj umys, z ktrym jako ja wolaem si identyfikowa,
to tylko jedna z wielu funkcji owego ciaa, a zatem cakowicie jest z nim zwizany? Zadawanie sobie
tych pyta, w obliczu mierci coraz bardziej obecnej jako realna moliwo, w obliczu blu,
przeraenia, melancholii, ktrym naleao stawi czoo, miao wielki sens, cho oczywicie nie
znajdowaem odpowiedzi.
Podobaa mi si myl, e moje ciao jest kostiumem, ktry rodzc si, poyczyem, i prdzej czy
pniej bd musia zwrci - bez obawy, e pozostan nagi. Ale czy rzeczywicie tak si miao sta?
Jedno byo pewne: Ja jako umys byem wiadomy swojego ciaa, ale czy ono byo wiadome mnie?
No wic, oby byo, oby uznao moje istnienie i to, e nie moe robi cigle tego, na co ma ochot!
Chemia natychmiast dziaaa na odek, ktry pozbawiony autokontroli, na swj sposb prbowa
pozby si tego, co susznie wydawao mu si trucizn. Aby tego unikn, w szpitalu dano mi fiolk z
bardzo drogimi pastylkami na wypadek, gdybym nie zdoa wytrzyma. Udao mi si nie zay nawet
jednej. Kiedy tylko czuem, e odek zamierza narzuci mi swoje obrzydliwe reakcje, siadaem na
ziemi ze skrzyowanymi nogami naprzeciw maego Buddy z brzu, ktry sta na parapecie okna.
Zamykaem oczy i koncentrowaem si cakowicie na odku. Wyobraaem sobie, e go gaszcz,
przemawiaem do niego i si uspokaja. Przynajmniej takie odnosiem wraenie. By moe miaem po
prostu szczcie i oczywicie nie okamywaem sam siebie, mylc, e to, czego si nauczyem kilka lat
wczeniej od Johna Colemana na kursie medytacji vippasana w Tajlandii, mogoby zastpi moich
lekarzy, ich pastylki, a tym bardziej w jednoczenie szkodliwy i dobroczynny, czerwony,
fosforyzujcy pyn. Jednak sama koncentracja bardzo mi pomoga.

Mimo moich aspiracji, eby by czym wicej ni tylko ciaem, czym moe mniej materialnym, mniej
podatnym na zmiany i rozkad, ciaem byem i ciaem pozostawaem. Naleao zatem bardziej uwaa
na to, co podtrzymywao funkcje tego ciaa, od ktrego wszystko zdawao si teraz zalee.
Dziewidziesit siedem procent tego, czym jestemy, stanowi to, co zjadamy - oznajmia mi tytuem
wstpu moda dietetyczka z MSKCC, do ktrej mnie wysano, aby podpowiedziaa mi diet pomocn
w atwiejszym znoszeniu chemioterapii. - Uprzemysowienie w produkcji poywienia spowodowao
ogromne zachwianie rwnowagi w naszym organizmie i powanie zagraa naszemu zdrowiu. Dlatego
prosz odywia si w sposb jak najbardziej naturalny.
Jeli chciaem pomc mojemu ciau, miaem pi wiele naparw zioowych, unika mleka krowiego, bo
zbyt tuste, i zadowala si sojowym. Mogem je chudy jogurt i duo owocw. Jeli upieraem si,
by pozosta wegetarianinem, jakim staem si na zasadzie osmozy, mieszkajc w Indiach,
powinienem je duo rnych orzechw, migdaw i ziaren - najlepiej pestek dyni i sonecznika - byle
nie byy zbyt sone.
Prosz si stara, eby na paskim talerzu byo bardzo kolorowo, ka obok siebie warzywa
czerwone, te, zielone, czarne. Prosz je duo brokuw, porw i do woli czosnku. Dwa lub trzy
razy dziennie prosz sobie robi koktajle i wkada do nich wszystko: marchewk, jabka, szpinak i

wszelkie owoce lene, szczeglnie jagody. Z pomaraczy i grejpfrutw prosz zjada take bia cz.
Wszystko, co zawiera bonnik, jest dobre w paskim przypadku i pozwala regulowa prac jelit powiedziaa, a ja, jakbym by wci jeszcze mn dziennikarzem, robiem notatki.
Ja, ktry nigdy w yciu nie zwracaem zbytniej uwagi na to, co przeykaem, i nie przejmowaem si
tym, czy potrawa stojca przede mn bya posolona, czy nie, czy zostaa ugotowana, czy usmaona,
szybko staem si niezwykle wiadomy wszystkiego, co wkadaem do ust. Zaczem gorliwie
odwiedza sklepy z produktami ekologicznymi i uwanie czyta wszystko, co napisane byo na
opakowaniach. Nauczyem si nie wierzy etykietom z rysunkami jezior i gr, ktrych jedynym
zamysem byo nabranie kupujcego, natomiast skrupulatnie studiowaem to, co zgodnie z prawem
wytwrcy powinni podawa jako skadniki swoich produktw. Nie dotykaem niczego, co zawierao
konserwanty, sztuczne barwniki czy dodatki smakowe lub zapachowe. Ogarna mnie naga obsesja
groby zjedzenia czego skaonego. Pozbyem si wszystkich teflonowych garnkw i patelni, jakie
znalazem w mieszkaniu, kupiem naczynia ze stali i wkadaem wiele troski w to, by kady posiek
przyrzdza w sposb moliwie prosty i naturalny.
Tym, co instynktownie najbardziej mnie odrzucao, byo poywienie zmodyfikowane genetycznie. Czy
szefostwa wielkich, szkodliwych zakadw przetwrczych, ktre rzuciy si na olep na ten rodzaj
manipulowania natur, by czerpa z tego ogromne zyski, zastanawiay si, jakie skutki dla organizmu
ludzkiego i dla rodowiska moe mie ta ich zabawa w Boga? Tymczasem te produkty s w sprzeday,
ludzie je jedz i nikt nie wie, jakie diabelstwa mog z tego wynikn. Pewnego dnia zdamy sobie z
tego spraw i dla wielu bdzie ju za pno.
Jeli to prawda, e ciao jest w duym stopniu tym, co zjada, by moe rwnie rak, ktry sta si
czci mojego organizmu, spowodowany zosta tym, co zjadem. Cae rozumowanie byo bez zarzutu
i z przeraeniem przypominaem sobie lata spoywania cudownych chiskich potraw, pochodzcych z
niechlujnych i cuchncych kuchni, zup zjadanych na ulicy w Indochinach, tysicy rzeczy, ktre z godu,
z nudw albo dla towarzystwa pochonem przez cae ycie. A te niedomyte miski i talerze, z ktrych
si jado? Albo z kolei te lnice naczynia w wielkich hotelach, myte i polerowane nie bardzo
zdrowym popioem, jak za czasw naszych babek, ale przy uyciu najrniejszych detergentw
szkodliwych dla zdrowia?
W Indiach s grupy osb - na przykad najbardziej ortodoksyjni bramini - ktre jedz tylko to, co same
ugotoway, w naczyniach, ktre same umyy; inni uwaaj wybr kucharza za kwesti duchow, a nie
praktyczn. Bramini myl, e ten, kto przygotowuje posiek, nawet niewiadomie wywiera na niego
swj wpyw. Jeli kucharz jest osob niskiego ducha, wprowadzi do swoich da negatywn energi,
ktra nieuchronnie przeniesie si na osob jedzc. Z naukowego punktu widzenia to absurd,
poniewa adna nauka nie jest w stanie zweryfikowa istnienia takiej negatywnej energii, jak rwnie
zmierzy jej nasilenia, ale to nie z tego powodu pewne osoby mniej w ni wierz. Nie z tego powodu
ta energia nie istnieje.
Lekarze byli rozbawieni, suchajc tych moich rozwaa midzy jednym a drugim badaniem, ale
aden z nich nie zastanowi si, e by moe take w tym odmiennym sposobie postrzegania wiata
kryje si jaka prawda. Co, co wymyka si nauce. Poza tym rwnie ta ich - nasza - jake wychwalana
nauka pozostawia wiele do yczenia, szczeglnie w takich dziedzinach, jak ywienie czy zdrowie.

Przez cae lata wszystkie badania naukowe potwierdzay wielk warto witamin w leczeniu wielu
chorb. Teraz jednak podawane s do wiadomoci wyniki nowych analiz, ktre wykazuj ich
niewielk albo wrcz adn przydatno. Przez prawie dwadziecia lat bylimy przekonani, e sl jest
szkodliwa w diecie chorych na serce. Teraz okazuje si, e nie jest to taka oczywista prawda. Przez
wiele lat lekarze wmawiali nam, e dieta bogata w bonnik znakomicie przeciwdziaa rakowi
okrnicy. Teraz wychodzi na jaw, e wcale tak nie jest.
Niemal codziennie ukazywa si w prasie amerykaskiej jaki artyku, ktry - cytujc badania
przeprowadzone przez taki czy inny uniwersytet - udowadnia, dlaczego to czy inne warzywo jest
skuteczniejsze od innych w zwalczaniu raka: raz bya to cebula, innym razem brukselka, jeszcze innym
marchewka, pomidory czy te kieki brokuw, ale nie starsze ni... trzydniowe. Takich samych odkry
dokonywano w stosunku do owocw (bardzo wane liwki i jagody) i przypraw (przede wszystkim
kurkuma i kmin). Jeli spojrze z perspektywy lat, wszystkie te badania nie wytrzymuj prby czasu i
staj si po prostu mieszne, jak to, o ktrym przeczytaem ktrego dnia w New York Timesie":
osoby zestresowane s duo bardziej podatne na... przezibienie ni niezestresowane.
A zatem? Czy fakt, e nauka nie potrafi - przynajmniej na razie - wykaza dobrego czy te zego
wpywu, jaki moe mie kucharz na przyrzdzane jedzenie, jest wystarczajcy, aby wykluczy, e on
istnieje? Dlaczego nie mona myle, e rdem choroby wciekych krw jest to, i przez cae lata
zmuszalimy najbardziej wegetariaskie ze wszystkich stworze, z natury niegwatowne i dlatego
najwitsze w oczach Hindusw, do codziennego ywienia si pasz, skadajc si midzy innymi z
misa i koci innych zwierzt? Z naukowego punktu widzenia moe to by argument bez wartoci, ale
wedug mnie jest bardzo przekonujcy: przeuwanie przetworzonych zwok innych zabitych istot
doprowadzio krow do szalestwa. To proste. A czy my, ludzie, nie ryzykowalibymy tym samym,
gdybymy pewnego dnia odkryli, e poranna kawa przygotowana zostaa z palonych szkieletw
naszych krewnych albo e befsztyk na talerzu pochodzi z uda zamordowanego syna naszego ssiada?
Jak krowy si zorientoway? C, to rwnie pytanie, na ktre nauka nie potrafi oczywicie przynajmniej chwilowo - odpowiedzie, co nie znaczy, e nie naley go sobie stawia. Czy moe
zrozumielimy naukowo, dlaczego psy s tak bardzo przywizane do czowieka albo dlaczego ososie
po latach spdzonych na penym oceanie potrafi odnale ujcie rzeki, gdzie si urodziy, dopyn
tam, aby zoy ikr i umrze? A jak to si dziao, e krlice, trzymane w klatce na statku, wiedziay, e
w zanurzonej odzi podwodnej ich dzieci, krliczki, byy zabijane zawsze w nierwnych odstpach
czasu. Eksperyment ten przeprowadzano jeszcze w czasach Zwizku Radzieckiego wanie po to, by
wykaza, e mier kadego krliczka wywouje reakcj matki.
Te moje swobodne przemylenia najbardziej bawiy pani doktor-naprawiaczk. Ale oczywicie nie
dawaa si zapa w puapk. Zreszt nie byo to moim celem; na pewno nie chciaem, eby przyznaa,
i rwnie jej nauka jest wzgldna, a caa historia wiedzy to wiele prawd, ktre w krtkim czasie
okazuj si bdami w wietle nowych faktw i nowych prawd. Nie, nie! Bawio mnie po prostu
snucie domysw, ale w gbi duszy chciaem ufa tej nauce, bo wanie j obstawiem; tym numerem
chciaem wygra.
- Panie Terzani, syszaam, e nada pan przezwiska wszystkim swoim lekarzom. Jak mnie pan nazwa?
- zapytaa mnie ktrego dnia moja lekarka. Na szczcie nie musiaem kama. Bawic si jej
nazwiskiem i zmieniajc jedn samogosk, nazwaem j Bringluck - Przynoszc Szczcie.

Jeli ciao skada si w duym stopniu z tego, co do niego wkadamy, przede wszystkim musiaem si
zajmowa jedzeniem, drug wan kwesti byo na pewno powietrze. Bez jedzenia ciao moe
wytrzyma wiele dni - i od czasu do czasu robi mu to nawet dobrze - ale bez dopywu powietrza nie
przetrwa wicej ni kilka minut. Poniewa nie mogem wybra jakoci powietrza, ktrym
oddychaem, postanowiem przynajmniej si nauczy, jak oddycha lepiej.
Pomys przyszed mi do gowy po przeczytaniu ogoszenia reklamowego w gazecie: pewien chiski
mistrz" mia poprowadzi w weekend seminarium dotyczce qigong (dosownie praca powietrza").
Mogy w nim uczestniczy osoby w kadym wieku, niezalenie od stanu fizycznego". Zapisaem si,
zapaciem i w sobot o dziewitej znalazem si w obszernym pomieszczeniu z drewnian podog
oraz metalowymi kolumnami w jednym z wielkich, postindustrialnych budynkw Bowery sympatycznej i modnej dzi dzielnicy Nowego Jorku. Stare fabryki wkiennicze i magazyny o
piknych fasadach, pochodzce z pierwszej poowy dwudziestego wieku, mieszcz teraz wielkie
sklepy z mod, gwnie modzieow, galerie sztuki i centra kultury alternatywnej", stanowic scen
najrniejszych dziaa i interesw zwizanych z New Age.
Seminarium prowadzone przez Mastera Hu byo znakomitym przykadem tego nowego typu
konsumizmu. Miejsce setek wieo przybyych imigrantek - posadzonych przy tylu maszynach do
szycia - ktre niegdy w tych fabrykach potu" stworzyy potg amerykaskiego przemysu
konfekcyjnego, zajmowao tu teraz okoo pidziesiciu kobiet, modych i w rednim wieku - ja i
jeszcze jeden facet stanowilimy wyjtek. Gotowe one byy sucha Mastera Hu, ktry bardzo prost
angielszczyzn tumaczy Jedn z najstarszych tajemnic Chin", wspomagany uzupeniajcymi
komentarzami swojego asystenta i piewcy. Po akcencie rozpoznaem, e asystent jest Wochem;
koreaska dziewczyna w kasie bya jego partnerk.
Qigong, podobnie jak praktykowana w Indiach pranajama, to sztuka kontrolowania wasnego
oddechu i kierowania jego siy witalnej do rnych czci ciaa - oczywicie poza pucami. Jako e
przez wiele lat yem wrd Chiczykw, widywaem o wicie w ogrodach publicznych wiele osb,
szczeglnie starszych, ktre wykonyway w wielkim skupieniu te powolne ruchy i syszaem o ich
wielkich zaletach terapeutycznych. W Pekinie jedna z przyjaciek Angeli po przebyciu operacji na
raka zostaa wysana przez swj zakad pracy na kurs igong i opowiadaa, e przynioso jej to
ogromn korzy.
Tu przed moim aresztowaniem, a nastpnie wydaleniem z Chin zaczem bra lekcje tej pradawnej
gimnastyki ciaa i duszy. Kurs prowadzi stary robotnik, ktry praktykowa t sztuk przez cae ycie, i
aowaem, e nie mogem zosta do koca jego uczniem. Teraz, w samym rodku Nowego Jorku,
musiaem wysuchiwa banaw wypowiadanych przez Mastera Hu, ktry perorowa:
Jeli qigong, ktrego was ucz, wykonywany jest we waciwy sposb, zmieni wasz charakter, uczyni
was milszymi, a w przypadku kobiet zdecydowanie uatwi im znalezienie ma.
Biedny Master Hu: by w Ameryce od niedawna i nie zorientowa si jeszcze, e tam takie
rozumowanie si nie sprawdza, a wrcz jest politycznie niepoprawne".
Cay dzie uczyem si rnych wicze: jedne miay nam uwiadomi, e si oddycha, poniewa
rozszerzaj si piersi, a nie odwrotnie; inne - nauczy nas, jak oddycha, nie tylko otwierajc klatk

piersiow, ale take brzuch i podbrzusze. Jedno szczeglne wiczenie polegao na tym, eby sta z
lekko ugitymi kolanami, na stopach rozczonych tak, aby tworzyy jedn lini z ramionami, i
trzyma wyimaginowan kul energii w nieruchomych rkach na wysokoci ppka. Gdzie po
dziesiciu minutach naleao sobie wyobrazi, e kula przekrca si najpierw w jedn, a potem w
drug stron.
Teraz sprbujcie rozdzieli donie i zobaczycie, jakie to trudne - powiedzia Master Hu.
Niektre kobiety przyznay entuzjastycznie, i rzeczywicie tak jest. Ich rce zostay unieruchomione
w polu magnetycznym". Moje nie.
Wykonujc ostatnie wiczenie, trzeba byo zamkn oczy i - wci na lekko ugitych kolanach wyobrazi sobie, e stoimy nogami na ziemi, natomiast gow mamy wysoko w powietrzu. Bardzo mi
si to podobao, by to bowiem mj idea spenionego czowieka: stojcego twardo na ziemi, a
jednoczenie marzyciela.
Na zakoczenie pierwszego dnia przedstawiem si Mistrzowi, poprosiem, by opowiedzia mi swoj
histori, i wkrtce staem si czci jego wity - obok woskiego piewcy i Koreanki - w
wegetariaskiej restauracji. Po drodze asystent opowiedzia mi, e przyjecha do Stanw zaraz po
zakoczeniu suby wojskowej szuka pracy jako zotnik. Bez powodzenia, przy okazji jednak odkry,
jak sam powiedzia, e zawd uzdrowiciela jest o wiele ciekawszy". By oczywicie rwnie atwiejszy
i bardziej dochodowy. Uczszcza na rne kursy sztuk walki, od kung fu po judo, od aikido po
taijiquan. Pniej spotka Mastera Hu, stworzyli spk i wzajemnie si wspierali. Nastpnie doczya
do nich Koreanka. Wanie zostaa zwolniona z firmy farmaceutycznej i teraz rwnie ona zamierzaa
zosta uzdrowicielk.
Asystent duo rozprawia o cudach" Mistrza. Powiedzia mi, e potrafi porusza przedmioty na
odlego, unosi kartki papieru i inne rzeczy wycznie za pomoc swojej energii.
- Ja nauczyem si zaledwie leczy bl gowy, ale on umie wszystko - zakoczy.
Leczenie raka byo oczywicie jedn z najbardziej chlubnych specjalnoci Mistrza i jego asystent
przysig, e sam widzia, jak ju przy pierwszej wizycie objto pewnych guzw poddanych dziaaniu
energii" Mastera Hu zmniejszaa si o poow. Mistrz - cigle wedug opinii asystenta - byby w
stanie wyleczy chorob Parkinsona, na ktr cierpia papie. Problem polega na tym, jak
zawiadomi Watykan. Master Hu by take przekonany, e moe pomc Giovanniemu Agnellemu,
ktry wanie w owym czasie przebywa w nowojorskim MSKCC, nie wiedzia jednak, jak si z nim
skontaktowa. Ugryzem si w jzyk i nie powiedziaem, e ja te jestem klientem tej instytucji i e
jaki bardzo dziwny przypadek zrzdzi, i znalazem si z modym Agnellim - po naszym przemiym
spotkaniu-wywiadzie w Indiach i po caej serii trudnych do wyjanienia zbiegw okolicznoci - pod
tym samym dachem, z podobn dolegliwoci, w rkach tych samych naprawiaczy.
Mistrz i jego wita szukali najwyraniej okazji, eby zdoby saw; potrzebny by im cud" albo te
chcieli cudownie" uzdrowi kogo znanego, dziki komu zyskaliby presti. Czy mogem mie im to za
ze? W zasadzie cay wiat funkcjonuje ju w ten sposb: jedyne, co si liczy, to rynek, jedyn
moralnoci jest zysk i kady zmaga si, jak moe, eby przey w tej dungli. Na razie niemoliwa
zdaje si zmiana czegokolwiek. Mog tylko powiedzie, e to mi si nie podoba.

W gruncie rzeczy historia Mastera Hu bya pikna i patetyczna. Urodzony w prowincji Gansu, jednym
z najbardziej peryferyjnych i ubogich regionw Chin, wyrs w wiosce, gdzie jego rodzina od wiekw
jako wizaa koniec z kocem dziki swojej tajemnicy": lekarstwu na oparzenia. Sekret by prosty:
obierali skr z melonw i wkadali j do glinianych naczy. Szczelnie zamknite naczynia wdroway
trzy metry pod ziemi i miesicami tam leakoway. Wytworzony w ten sposb pyn mia
cudotwrcz moc. Wystarczyo posmarowa nim poparzon skr i ta si goia.
Wyobraam sobie drog w starej, typowej chiskiej wiosce: niskie domy z upkowymi dachami i
klepiska z ubitej ziemi, przechodzcy chopi; ci z poparzeniami przybywaj z daleka, eby si wyleczy.
Wszystko to miao sens, wszystko byo na miar czowieka i na swj sposb magiczne. A teraz
globalizacja, wolny rynek, swobodny przepyw myli i pragnie uczyniy z modego Hu Mastera Hu" i
pchny go na wiatowe targowisko, by sprzedawa na nim najbardziej podany towar: nadziej.
Nadziej na wyleczenie poparze? Oczywicie nie. Na te s ju maci w kadej aptece. Nadziej na
wyleczenie raka, przeciwko ktremu nie wynaleziono jeszcze adnego w peni skutecznego rodka.
- Czy zauway pan t kobiet w gbi sali, tu obok pana? - zapyta mnie asystent. - Nie chce, eby o
tym wiedziano, ale mog panu powiedzie: ona ma raka piersi. Postanowia nie poddawa si
operacji ani chemioterapii i zda si na leczenie Mastera Hu.
Oczywicie, e j widziaem: blada, wystraszona. W porze obiadu usiada na ziemi oparta o cian,
sama. Wyja z torby miseczk z jak zielonkaw zupk, prawdopodobnie wytworem jakiej innej
chiskiej albo makrobiotycznej mdroci, i w milczeniu, bez przyjemnoci, zacza j sczy. Co za
wiat!
Mody woski asystent by moe byby dobrym jubilerem w swoim kraju, mody Hu mgby
kontynuowa tradycj rodzinn, koreaska dziewczyna urzdziaby si moe szczliwie w swojej
Korei. Tymczasem straszny wiatr historii wyrzuci ich tutaj jak rozbitkw na dalekiej play i poczy na
chwil. Usiowali przey, obiecujc zote gry w jakim nowojorskim lofcie i stwarzajc biednej,
samotnej kobiecie iluzj, e ich szarlataneria jest lepsza od chemii i od tego wszystkiego, co
zachodnia nauka - nawet przy swoich ograniczeniach - moga jej zaoferowa.
Drugiego dnia powtarzalimy wiczenia z pierwszego, a potem obserwowalimy niektre z cudw"
Mistrza, zapowiedzianych przez jego woskiego asystenta. Master Hu sadza ktr z osb na krzele i
mierzy jej cinienie. Nastpnie stawa za ni, wykonywa swoje wiczenia, przekazywa jej swoj
energi i znw mierzy cinienie, aby pokaza, e si obniyo.
Nie mogem oderwa oczu od niskiej, chudej i bladej kobiety w rogu sali, niezbyt oddalonej ode mnie,
ledzcej jak w transie kady gest Mistrza, w ktrego rce zoya swoje ycie. To byo jej ycie i miaa
prawo wybra, jak przez nie przej lub je zakoczy, ale czy bya wolna? Gdyby nie miaa tej
moliwoci, tej alternatywy", na pewno poszaby do chirurga, poddaaby si chemioterapii i by
moe teraz znw biegaaby po parku.
Czy to wina qigong? Oczywicie nie. Qigong jest mdre. Widz co zdrowego, prawdziwego,
pradawnego w tym zapanowaniu nad wasnym oddechem, w wiczeniu z kul", w wyobraaniu
sobie, e ma si gow w chmurach, a by moe nawet w tej prbie niesienia komu pomocy poprzez
przekazanie mu wasnej energii czy te po prostu uspokojenie go. Nieznone, przynajmniej dla mnie,
byo to, i to wszystko odbywao si nie na swoim miejscu, zostao przeszczepione z jednego wiata

do innego, pozbawione kontekstu, e stao si towarem na sprzeda, opatrzonym hasem


reklamowym i pen list chorb ostrych i przewlekych", ktre Master Hu obiecywa za pomoc
swojego qigong z powodzeniem wyleczy.
W Pekinie, w Parku na Tarasie Nieba, owe gesty, wykonywane o wschodzie soca przez starych
Chiczykw w kapciach z filcu, przy piewie ich sowikw w piknych klatkach zawieszonych na
wierzbach paczcych, miay sens; w nowojorskim lofcie - adnego. Tam nawet Master Hu wyglda,
jakby czu si nieswojo.
Wszystkie staroytne cywilizacje baday moc oddechu" i dostrzegy zwizek midzy oddechem a
umysem, a moe nawet dusz. Niektre z nich, jak hinduska, uwaay, e w ten sposb mona
uwiadomi sobie istnienie owej siy, ktra podtrzymuje cay wiat, a jej najprostszym przejawem jest
wanie oddech. Kiedy jogowie zauwayli, e niektre zwierzta potrafice oddycha powoli, jak so
czy w, yj o wiele duej od oddychajcych szybko, jak pies czy mapa, powicili cae lata na
obmylenie specjalnych wicze, majcych na celu spowolnienie rytmu ich wasnego oddychania.
Dziki temu mieli nadziej przeduy swoje ycie do stu pidziesiciu, dwustu lat.
Wedug innego pogldu, rwnie bardzo hinduskiego, czasu wyznaczonego nam przez los nie mierzy
si w latach, dniach i godzinach - s to nasze wymysy - ale w oddechach. Innymi sowy, mielibymy
si rodzi nie z policzonymi dniami, ale oddechami. A poniewa czowiek oddycha normalnie
dwadziecia jeden tysicy razy dziennie, szeset trzydzieci tysicy razy miesicznie i okoo siedmiu i
p miliona razy w cigu roku, zwolnienie tego rytmu oznaczaoby przeduenie ycia. Wystarczyoby
to wywiczy.
Sedno jednak w tym, e praktyki te, jeli maj jak warto, to tylko wtedy, gdy s trudne,
ezoteryczne, nieosigalne dla zwykych miertelnikw, a rezultat uzyskuje si kosztem wielkich
powice i cakowitego oddania. Kiedy tylko staj si dostpne dla wszystkich, trac swoje
znaczenie, a wraz z nim ca skuteczno. eby zachowa moc, tajemnica musi pozosta tajemnic, a
sekret sekretem.
Niemniej qigong podoba mi si.
Gdy wychodziem, usyszaem entuzjastyczne gosy kilku dziewczt:
- Uprawiaam jog i reiki, ale dopiero teraz, po raz pierwszy, naprawd co odczuwam - owiadczya
jedna z nich.
Za lad obok drzwi sta asystent z Koreank i sprzedawali koszulki z symbolem jin i jang, kasety wideo
z nagranymi lekcjami i fiolki z solami Mistrza, ktre po wsypaniu do wanny leczyy przezibienie i
stres. Natomiast gratis byy cae sterty ulotek, ktre zapowiaday otwarcie gabinetu Mastera Hu w
SoHo na Manhattanie. Konsultacja - sto pidziesit dolarw.
Cieszyem si, e mam okoo szedziesiciu ulic do przejcia na piechot (rednio jeden blok na
minut) i e nazajutrz znw oddam si w rce moich lekarzy, ktrzy nie twierdzili, e cokolwiek
wylecz, a tylko sprbuj.

Konieczno poddania si przeze mnie chemioterapii wynikaa z tego, e pierwotne schorzenie,


ktrego komrki reprodukoway si powoli i ktrego natura nie bya szczeglnie agresywna, przeszo
nag mutacj" i w swojej nowej wersji stao si bardzo szybkie i agresywne. Chemia miaa
powstrzyma t mutacj. Problem polega na tym, e jednoczenie chemia mutowaa" mnie.
Po kilku tygodniach leczenia moje ciao przestao by tym, ktre znaem, i kadego dnia zauwaaem
co, co si zmieniao - najpierw niepostrzeenie, pniej coraz wyraniej. Stawaem si mutantem jak
bohater jakiego banalnego filmu science fiction. Moje zmysy straciy swoje waciwoci:
upoledzeniu ulego czucie w palcach, podobnie jak zdolno odczuwania smaku i zapachu. Donie
wydaway mi si kruche i nietrwae - jak ze szka. Paznokcie nie byy ju w stanie przebi skrki
pomaraczy. Wkrtce zbrzowiay jak paznokcie fotografw z dawnych lat. Zby poky, a dzisa
stay si tak wraliwe, e nawet najbardziej mikka szczoteczka wywoywaa efekt tarki. Palce stp
czsto cierpy, a czasami traciy czucie. Jeden zacz si dziwnie wygina. Paznokcie duych palcw
poczerniay, a nastpnie odpady. Twarz miaem wci opuchnit; podobnie wyglda brzuch.
Najgorzej byo z gow; odnosiem wraenie, e ju nie funkcjonuje, e nie jest w stanie myle. Nigdy
nie uwaaem si za szczeglnie inteligentnego i zawsze podziwiaem osoby, ktre wok jednego
tematu albo myli potrafiy zrobi cztery-pi przewrotek, podczas gdy ja mogem wykona gra
dwie. Jednak teraz moja gowa nie bya zdolna do najprostszych czynnoci: pamitaniu o wyjciu
klucza z zamka, niezostawianiu zapalonego ognia pod pustym garnkiem czy wypiciu ciepego
rumianku, ktry zaparzyem przed pjciem do ka, a nastpnego ranka znajdowaem zimny w
nietknitej szklance.
Czasem miaem wraenie, e znajduj si w jakim transie; sdziem, e co mocno ciskam,
tymczasem wypadao mi to z rk. Ucierpiao na tym wiele talerzy i misek. Mylaem, e odlego
midzy kanap a kuchni to trzy kroki, tymczasem eby je zrobi, potrzebowaem trzech minut.
Cae moje ciao stao si wolniejsze i jakby utracio poczucie rwnowagi. Czsto czuem, jakbym
unosi si na wodzie, nie za sta twardo na ziemi. Mieszkaem na niewiele ponad czterdziestu
metrach, a nieustannie gubiem dugopis i okulary.
Okulary: cieszyem si, e mam par, w ktrej mog czyta, lec na tapczanie. Myl, e mgbym je
utraci, staa si prawdziw obsesj. Ze wszystkich rzeczy, ktre zgromadziem przez cae ycie dywanw, mebli, posgw, chiskich kaligrafii, obrazw - jedyn, na ktrej zaleao mi teraz bardziej
ni na czymkolwiek innym, stay si okulary. Czsto zdarzao mi si myle - nie wiedzie czemu - o
starym, wychudzonym pustelniku, wyznawcy dalajlamy, ktrego odwiedzilimy kiedy z Folkiem w
grach pnocnych Indii. Spdza czas samotnie i pogodnie w malekiej, kamiennej chatce, czytajc
wite pisma, wycignity w drewnianej skrzyni, ktra suya mu za ko, a potem miaa si sta
jego trumn. A gdyby zabrako mu okularw? By moe ktrego dnia jaki mody mnich zszedby do
Dharamsali, eby wzi dla niego drug par. Ale stary pustelnik musiaby czeka tygodniami, moe
miesicami - niewykluczone, e nawet do koca zimy, kiedy spod zwaw niegu znw ukazuj si
cieki - nie ulegajc pragnieniu, nie trapic si, akceptujc fakt, e wszystko jest nietrwae i
przejciowe. Miesice oczekiwania, eby znw mie okulary i mc z radoci czyta swoje ksigi
poke od upywu czasu i dymu.
Patrzyem na moje okulary i wydaway mi si skarbem. Duo czytaem, ale nie przetrawiajc lektury,
bez zapamitywania. Wycznie dla przyjemnoci chwili. Czytaem zbiory poezji i - jak wtedy, kiedy

majc osiemnacie lat, spdzaem czas w sanatorium w towarzystwie Czarodziejskiej gry - tak teraz
czytaem opowieci o chorobach: William Styron i jego depresja, Norman Cousins i jego
zesztywnienie staww, ktre leczy za pomoc wasnej terapii, opartej na miechu i duych dawkach
witaminy C.
Soce. Przez cae ycie kochaem przebywanie na socu, na szczytach gr, nad morzem, w tropikach
czy nad brzegami Mekongu. W tej chwili, idc ulic, automatycznie wybieraem chodnik po
zacienionej stronie. Unikaem soca jak dumy. Moja naprawiaczka, doktor Przynoszca Szczcie,
tumaczc, e chemioterapia nieodwracalnie zniszczy system pigmentacji mojej skry, nie zostawiaa
w tym wzgldzie miejsca na adne wtpliwoci:
- Ju nigdy w yciu nie bdzie pan si mg opala. - Umiechnem si, a ona, mylc, e chc przez
to powiedzie: - Dobrze. Zobaczymy, jak bdzie - dodaa w ten swj pozornie sadystyczny, ale w
gruncie rzeczy troskliwy sposb: - Panie Terzani, niech pan pobdzie na socu, a paski mzg si
usmay.
Najdziwniejsze, e wydawao mi si, i rwnie mj charakter si zmienia. Staem si chwiejny w
podejmowaniu decyzji, czuem si kruchy, naraony na zranienie. Te wszystkie aplikowane mi pyny
miay moc wpywania na stan mojego ducha. Przez cae ycie - na przekr Angeli, ktra ich
nienawidzia - zawsze wietnie si bawiem, ogldajc horrory, z ich trzeszczcymi drzwiami i
mordercami czyhajcymi w zamkach zamieszkanych przez duchy. Wraz z chemioterapi ta
przyjemno si skoczya: teraz budziy we mnie strach. Nie byem w stanie oglda adnego nawet
przez kilka minut.
Mj umys stawa si coraz bardziej otpiay, ale te - co mnie cieszyo - spokojniejszy. Na pocztku
terapii byem bardzo rozstrojony psychicznie: negatywna myl, ktra przychodzia mi do gowy,
przeradzaa si szybko w burz, kady gos zdawa mi si krzykiem, pokonanie schodka jawio si
rwnie trudne jak wspinaczka na szczyt gry. Zwyka rozmowa bywaa dla mnie wstrzsem - nie z
powodu tego, co zostao powiedziane, ale poniewa miaem wraenie, jakbym by beczk wypenion
do poowy: po jednym dotkniciu cigle co si we mnie przelewao i przelewao.
Dziki medytacji nauczyem si, e dla uspokojenia umysu najwaniejsze nie jest opieranie si
napywajcym mylom, ale uwiadomienie ich sobie, zaakceptowanie ich istnienia: atwiej nas wtedy
opuszczaj, ni kiedy prbujemy je odepchn. Pragnem uczyni to samo z moim pocztkowym
stanem ducha i powoli - by moe rwnie za spraw opadnicia z si fizycznych - zdoaem odnale
dziwn, tymczasow, ale bardzo przyjemn rwnowag. Nawet moje sny stay si lekkie i spokojne podobnie zreszt jak ja sam.
Czasami, budzc si rano, czuem przyczajony cie depresji. Ale bya to tylko ciemna smuga, ktra
szybko znikaa, a nie ta straszna czarna dziura, w jak zdawao mi si wpada kadego dnia w Japonii,
ani ten ciar caego wiata dwiganego na grzbiecie, owa obsesja bezuytecznoci. Teraz zmienio si
to raczej w poczucie dystansu, ktre czynio wiat niewanym, nie na tyle interesujcym, by chcie w
nim przebywa. Dziki temu nawet rak przesta by dramatem. Pewnego dnia w jakim filmie
telewizyjnym usyszaem zdanie, na ktre poprzednio wcale nie zwrcibym uwagi:
Wiem, e umr, ale nie mam pojcia kiedy, i to mnie zabija.
Umiechnem si. Bya to inna wersja synnej kwestii Woody'ego Allena:

Umrze? Nie przejmuj si tym. Chciabym tylko, eby mnie tam nie byo, kiedy to si stanie.
Innym ciekawym aspektem tego nowego stanu by mj odmienny zwizek z czasem. Zawsze
zafascynowany pewnoci przeszoci z caym jej bogactwem i zagubiony w obliczu niepewnej
przyszoci z jej zbyt wieloma moliwociami, traktowaem teraniejszo wycznie jako materia,
ktrym bd mg si cieszy, gdy tylko stanie si przeszoci. W ten sposb teraniejszo zawsze
mi umykaa. Teraz ju nie. Cieszyem si teraniejszoci, godzina po godzinie, dzie po dniu, bez
nadmiernych oczekiwa, bez planw.
Jeli byem zmczony, spaem, czytaem albo po prostu wygldaem przez okno. Cieszyem si t
moj zminiaturyzowan egzystencj, jak gdyby wszystko, co si dziao na zewntrz tych czterech
cian, nie miao smaku, zapachu, jakby caa reszta stracia wszelkie znaczenie. Czytaem New York
Timesa", ktrego co dzie wsuwano pod moje drzwi, z tak sam obojtnoci, z jak robiaby to
mrwka albo pszczoa. wiat, o ktrym mwia gazeta, by ode mnie bardzo daleko.
W kadym kraju miaem wasny sposb czytania gazet. W Chinach zaczynaem od artykuu
wstpnego, poniewa zorientowaem si, e s tam najwiesze wiadomoci. W Japonii, gdzie
zaczem gra na giedzie, czytywaem przede wszystkim artykuy ekonomiczne. W Nowym Jorku
spostrzegem, e przegldam z zainteresowaniem strony nieistniejce ju w gazetach europejskich:
nekrologi i artykuy. Kadego dnia wsplnota przeprowadza w nich rozrachunek z osobami - od ich
dobrej i zej strony - ktre opuciy ten wiat. By to sposb na to, bym zda sobie spraw, e rnica
midzy mn, pidziesiciodziewicioletnim mczyzn, a owymi zmarymi po dugiej chorobie", z
powodu zawau serca" lub po przegranej bitwie z rakiem" nie bya znowu tak dua. Czasami wrcz adna.
Zaciekawia mnie nacisk, jaki kadziono na przypisanie kadej mierci jakiej konkretnej przyczyny. O
nikim nie pisano: Zmar, bo si urodzi".
Rwnie w dni wielkiego zmczenia - dziesity po bombardowaniu by najgorszy - robiem wszystko,
aby utrzyma rutyn, ktr narzuciem sobie jako znak mojego hartu ducha. S chorzy, ktrzy
przestaj my zby, czesa si, jak gdyby ju nie byo warto albo jakby ich ciao - przyczyna wszystkich
nieszcz - nie mogo by ju kochane i stao si obiektem pogardy i nienawici. Nie chciaem by
jednym z nich i dlatego: spacer po Central Parku, p godziny odpoczynku pod drzewem, troch
gimnastyki, zastrzyk w brzuch. A potem jak najduszy marsz, nawet przez pidziesit ulic: naprzd i
z powrotem szybkim krokiem, dopki dawaem rad. Cho czasem z trudem je rozpoznawaem,
miaem jednak tylko to jedno ciao i utrzymanie go w sprawnoci uwaaem za najlepsz rzecz, jak
mogem zrobi.
Niekiedy po powrocie do domu czuem tak wielkie zmczenie, e nie byem nawet w stanie wczy
komputera, aby wysa do Angeli codzienny komunikat - jeden z moich najbardziej autentycznych
kontaktw ze wiatem. Jedyny, na ktrym naprawd mi jeszcze zaleao. Instynktowna decyzja, aby
spdzi ten czas w samotnoci, z dala od rodziny, bez adnej osoby u boku, ktr mgbym si
cieszy, ale z ktr musiabym si te liczy, okazaa si mdra. Nie musiaem martwi si niepokojem
innych i mogem lepiej skoncentrowa ca swoj energi i uwag.
Niczym stary aglowiec, ktry ratujc si przed pjciem na dno w czasie sztormu, wyrzuca do morza
cay balast - skrzynie z prochem, baryki rumu i wszystko to, co wczeniej wydawao si niezbdne -

ograniczaem do minimum zwizki midzyludzkie, zrywajc wszystkie te, ktre byy niepotrzebne,
utrzymywane z przyzwyczajenia, oportunizmu albo ze zwykej grzecznoci.
Mj wiat wypeni si cisz, pustymi godzinami, drobnymi gestami, niepotrzebn krztanin,
niepewnym spokojem, ktry dawao si utrzyma, pilnujc kadego podmuchu tych wielu wiatrw,
szalejcych za piknymi oknami mieszkania. Przez cae godziny obserwowaem, jak zmienia si
drapacz chmur na East Side: czarny o wicie, niczym pionek na tle pomaraczowego, czystego nieba,
potem szary wrd wielkiej jasnoci dnia, byszczcy niczym zapalona wieca wieczorem, kiedy, zaraz
po zmroku, rozwietlay si wysze pitra, jakby chcia si sta pochodni, ktra rozjani moje czasem
bezsenne noce.
Zdarzay si dni, kiedy nie wypowiedziaem i nie usyszaem ani jednego sowa, i nie byem nawet w
stanie pozdrowi dominikaskiego portiera, gdy wychodziem na spacer albo po zakupy.
Cieszyem si moj coraz bardziej pust gow, coraz mniej konfliktowym sercem i czasem, ktry
mija szybciej ni kiedykolwiek przedtem - w dodatku nie obarczajc mnie udrk nieprzydatnoci i
poczuciem obowizku. Nie miaem nic do roboty, adnych marze ani pragnie, poza tym, eby by
tam, gdzie byem: w ciszy. Zachwycao mnie, e nie musz nic mwi, nie musz z nikim i na obiad
czy na kolacj, nie musz odgrywa roli, ktr graem cae ycie. Jakie to szczcie nie musie
wystpowa w tym samym repertuarze! Ile to pogawdek miaem za sob! Ile osb po powrocie z
kolejnej podry zabawiaem przy stole opowieciami i wraeniami, ktre odstawiaem potem na bok
niczym butelki wypitego wina! Miaem na pieku z zawodem dziennikarza, z ow nieustann
koniecznoci wkradania si w aski jakiego ministra czy prezydenta, eby uzyska od niego wywiad,
albo jakiego ambasadora, aby dosta wiz do jego niegocinnego kraju. Miaem wraenie, e mj
zawd mnie skrzywi: to cige przytrzymywanie drzwi nog, zjednywanie sobie przychylnoci,
przypominanie si, szukanie akceptacji, to zbieranie informacji, anegdot czy po prostu cytatw,
ktrymi mona by zastpi artyku! Wszystko to byo na szczcie za mn. w Tiziano Terzani (tamten
ja) ju nie istnia, wypalony wreszcie piknym, czerwonym, fosforyzujcym pynem.
Nie musiaem ju nigdzie telefonowa, nie musiaem ju chodzi na adne robocze niadania"! C
to za absurdalny zwyczaj, eby nawizywa kontakty, poznawa ludzi czy te pracowa... jedzc!
Dlaczego, jeli chcemy si z kim zobaczy albo pozna jak now osob, musimy to robi, mamlc
co i przeuwajc? Czemu nie moe si to odbywa podczas spaceru wzdu rzeki albo gry w kule?
Ksik Powiedzia mi wrbita zaczem od sw: Dobra okazja w yciu zawsze si zdarza. Problem
w tym, eby umie j rozpozna". W 1993 roku rozpoznaem j w przepowiedni, wedug ktrej
miaem zgin w katastrofie lotniczej - i nie poleciaem. Zdawao mi si, e rak jest kolejn dobr
okazj. artowaem czsto, e moim marzeniem jest zamknicie dziennikarskiego kramiku,
zacignicie aluzji i wywieszenie kartki: Wyszedem na obiad". Wreszcie mi si to udao. Ju
definitywnie wyszedem na obiad". Ten rak pojawi si jakby na yczenie.
Wkrtce zaczem przypomina fizycznie Marlona Brando z Czasu Apokalipsy i zupenie jak on czuem
si niczym limak, ktry zelizguje si po ostrzu brzytwy". Obiektywnie byem odraajcy, ale
uporczywie wmawiaem sobie, e nie jest znowu tak le, e jestem w formie. Zrobio mi to - jestem o
tym przekonany - naprawd dobrze. Wchodziem do szpitala z umiechem i trzymajc si moliwie
prosto. Kademu, kto pyta, jak si czuj, odpowiadaem nieodmiennie: Cudownie". Umiechy
rozbawionych osb, ktre nie byy zmuszone mi wspczu i mogy oszczdzi sobie zwyczajowych,

niby to pocieszajcych banaw, poprawiay moje samopoczucie. Z drugiej strony, czy miaem jakie
inne wyjcie - oczywicie poza zgrywaniem ofiary? Instynktownie wolaem tego nie robi.
Jeli ju spotkao mnie to dowiadczenie, warto byo dobrze je wykorzysta. eby o tym pamita,
przykleiem do stou, na ktrym codziennie prbowaem prowadzi dziennik, kartk, na ktrej
zapisane byy wersy koreaskiego mnicha zen z ubiegego wieku:
Nie pro o to by mie doskonale zdrowie
Byaby to zachanno
Uczy z cierpienia lekarstwo
I nie oczekuj drogi bez przeszkd
Bez tego ognia twoje wiato by zgaso
Skorzystaj z burzy by si wyzwoli.
Zaczem traktowa t chorob jak przeszkod ustawion na mojej drodze, ebym nauczy si skaka.
Problem polega na tym, czy byem zdolny skaka do gry, czy tylko w bok albo - co gorsza - w d.
By moe w tej chorobie ukryty by jaki tajny przekaz: przysza do mnie, abym si czego nauczy!
Zaczem myle, e sam, niewiadomie, chciaem tego raka. Od wielu lat prbowaem wyj z
rutyny, zwolni rytm moich dni, odkry inny sposb spojrzenia na rne rzeczy; sowem - y inaczej.
Teraz wszystko si
zgadzao. Rwnie fizycznie staem si kim innym.

Ubrany w sportowy dres, teniswki, weniany beret i rkawiczki, wdrowaem po miecie,


wyobraajc sobie z rozbawieniem wszystkich kolegw, ktrych mgbym spotka, a ktrzy nie byliby
w stanie mnie rozpozna. Mgbym spokojnie zatrzyma si na rogu ulicy, wycign rk i
powtarza jeden z refrenw, ktre syszaem kadego dnia: Hej bracie, masz jakie drobne?",
Jestem weteranem z Wietnamu. Zechcesz mi pomc?". Jestem pewny, e gdybym tak zrobi,
redaktor naczelny Der Spiegel", dokonujcy w Nowym Jorku witecznych zakupw, daby mi w
rozkojarzeniu dwudziestopiciocentow monet, nie zdajc sobie sprawy, e to ja.
Ja? Jaki ja? Na pewno nie ten, ktrego jeden z moich najstarszych przyjaci - jeden z niewielu, ktrzy
wiedzieli, dlaczego jestem w Nowym Jorku - zna i widywa regularnie od trzydziestu lat. Wanie
przyjecha z Hongkongu i zatrzyma si w Essex House, hotelu pooonym dwa kroki od mojego
mieszkania.
- Wyjd ci naprzeciw. Id w stron Columbus Circus - powiedziaem mu przez telefon.
Ju z daleka natychmiast go zobaczyem, on nie. Przeszed obok, nawet si o mnie otar i wci patrzy
przed siebie, prbujc rozpozna starego przyjaciela pord nadchodzcych z naprzeciwka ludzi.

Podwjne wiato miasta


W Indiach si mwi, e najpikniejsza pora to wit, kiedy noc unosi si jeszcze w powietrzu, a dzie w
peni nie nasta, kiedy rozrnienie midzy mrokiem a wiatem nie jest jeszcze wyrane. Jeli
czowiek chce, jeli skupi uwag, to przez kilka chwil moe wyczu, e wszystko, co wydaje mu si w
yciu kontrastem: ciemno i wiato, fasz i prawda, s tylko dwoma aspektami tej samej rzeczy.
Rni si, ale nieatwo je rozdzieli, s odmienne, ale nie dwa". Jak mczyzna i kobieta - tak
cudownie rni - ktrzy w czasie miosnego aktu staj si Jednym.
Jest to pora, kiedy w Indiach - jak si mwi - rysziowie, ci, ktrzy widz", rozmylaj samotnie w
swoich oddalonych, lodowych jaskiniach w Himalajach, wprowadzajc do powietrza adunek
pozytywnej energii i pozwalajc w ten sposb pocztkujcym zajrze, wanie o tej godzinie, do
swego wntrza w poszukiwaniu wyjanienia wszystkiego.
Nie wiem, gdzie rozmylali amerykascy rysziowie, ale wit rwnie w Nowym Jorku by dla mnie
najpikniejsz por, kiedy powietrze naprawd wydawao mi si bardziej naadowane nadziej i
czym dobrym. Oczywicie dziao si tak dlatego, e pierwsze, dodajce otuchy promienie nowego
soca rozpraszay, szczeglnie w przypadku osoby chorej, nocne niepokoje. Poza tym pogrone
jeszcze we wzgldnej ciszy miasto, bez tumu mieszkacw, przeywao swj poetycki moment: z
papierami unoszcymi si niczym mewy nad szerokimi, prostymi i opustoszaymi ulicami,
pojedynczymi takswkami, przejedajcymi powoli w poszukiwaniu pierwszego klienta, i
wczgami, skulonymi jeszcze na swoich posaniach, rozoonych na instalacjach wentylacyjnych
metra. Tajemnicze otwory rozproszone tu i tam na asfalcie wypuszczay w powietrze dziwne supy
biaej pary, jakby to byy nozdrza smokw upionych jeszcze w gorcych trzewiach tego
nadzwyczajnego serca Nowego Jorku, jakim jest Manhattan.
W podwjnym wietle owej godziny samo miasto wydawao si zadumane, skupione na sobie,
skoncentrowane na swoim bycie, zanim stanie si polem bitwy niezliczonych, zachannych wojen o
przeycie i wadz, toczonych na biurkach i w kach domw, na stoach restauracji, na ulicach i w
parkach.
Bardzo lubiem Nowy Jork. Kiedy miaem si, uwielbiaem przemierza miasto pieszo wzdu i wszerz,
czasami przez kilka godzin z rzdu. Niekiedy nie mogem jednak nie czu brzemienia pracy, blu i
cierpienia, kryjcego si w kadym z jego drapaczy chmur. Patrzyem na siedzib Narodw
Zjednoczonych i mylaem o tych wszystkich sowach i kamstwach, o tym, ile spermy i ez wylewano
w daremnych prbach zapanowania nad ludzkoci, czego nie da si zrobi, poniewa jedyn
rzdzc ni zasad jest chciwo i kada jednostka, rodzina, miasteczko czy nard myli tylko o
swoim, nigdy o naszym. Przechodziem obok Paza Hotel, mijaem Waldorf Astoria, wielkie, synne
nowojorskie hotele, w ktrych zatrzymywali si i wci zatrzymuj dyktatorzy, gowy pastw i
szefowie rzdw, szpiedzy i szacowni zabjcy z poowy wiata. Mylaem wwczas o podjtych tam
decyzjach i zawizanych w hotelowych pokojach spiskach, ktre odmieniy losy wielu krajw, obalajc
ich reimy, mordujc opozycjonistw albo powodujc zniknicie uwizionych dysydentw.
Patrzyem na szyldy bankw, na flagi trzepoczce na budynkach wielkich wielonarodowych spek
majcych rne intencje, jednak wszystkich, bez wyjtku, zakorzenionych tutaj, i wyobraaem sobie,
jak jaki facet w krawacie - kto, na kogo nikt nie gosowa, ktrego nazwisko mao kto sysza, kto
wymyka si kontroli wszystkich parlamentw i wszystkich sdziw wiata - postanowi w cigu kilku

godzin, w imi przenajwitszej zasady zysku, wycofa miliardy dolarw zainwestowanych w jednym
kraju, eby przenie je do innego, skazujc w ten sposb cae rzesze ludnoci na ndz.
Cae racjonalne szalestwo wspczesnego wiata byo skupione wanie tam, na tych niewielu
cudownych, witalnych kilometrach kwadratowych cementu, rozcigajcych si midzy East River a
Hudsonem, pod przejrzystym niebem, zawsze gotowym odbija pomarszczony blask wody. Byo to
kamienne serce rozprzestrzeniajcego si, beznadziejnego materializmu, ktry zmienia ca ludzko
- stolica tego nowego, okrutnego imperium, w ktrego stron wszyscy jestemy popychani, ktrego
wszyscy stajemy si poddanymi, a wobec ktrego czuem zawsze jaki instynktowny opr: imperium
globalizacji.
I znalazem si wanie tam, w ideologicznym centrum tego wszystkiego, co mi si nie podoba, eby
prosi o pomoc, szuka ratunku! Zdarzyo mi si to zreszt nie po raz pierwszy. Gdy miaem
trzydzieci lat, przyjechaem tu, sfrustrowany picioletni prac w przemyle, eby rozpocz nowe
ycie, zgodne z moimi pragnieniami. Teraz wrciem, aby zyska na czasie, kiedy to ycie dobiegao
koca. Rwnie za pierwszym razem silnie odczuwaem gbok sprzeczno midzy naturaln
wdzicznoci za to, co Ameryka mi dawaa - dwa lata opacanej wolnoci, ebym mg studiowa
jzyk i sprawy chiskie na Columbia University, przygotowujc si do pracy dziennikarskiej w Azji - i
pogard, niechci, czasami wrcz nienawici do tego, co poza tym sob reprezentowaa.
Kiedy w 1967 roku, peni entuzjazmu, zeszlimy z Angel na ld w Nowym Jorku ze statku Leonardo
da Vinci, ktry tydzie wczeniej wzi nas na pokad w Genui, Ameryka prbowaa, w brudnej i
nierwnej wojnie, narzuci swoj wol biednemu azjatyckiemu narodowi, uzbrojonemu tylko we
wasny upr: Wietnamowi. Teraz z kolei, na drodze duo bardziej wyszukanej, mniej widocznej i przez
to trudniejszej do odparcia agresji, usiowaa narzuci wiatu - wraz ze swymi towarami - swoje
wartoci, prawdy, definicje dobra i sprawiedliwoci, postpu i... terroryzmu.
Czasami na widok eleganckich panw z ich maymi walizeczkami z piknej skry, wchodzcych do
wielkich, synnych budynkw przy Pitej Ulicy czy Wall Street, nachodzio mnie podejrzenie, e s to
ludzie, ktrych naley si wystrzega. W ich torbach, pod paszczykiem planw rozwoju", kryy si
projekty czasem zupenie tam zbdnych, trujcych fabryk, gronych elektrowni jdrowych, nowych,
szkodliwych stacji telewizyjnych, ktre raz wprowadzone do kraju przeznaczenia, mogy wyrzdzi
wicej krzywd i spowodowa wicej ofiar ni niejedna bomba. Czyby to oni byli prawdziwymi
terrorystami"?
Wraz z zapeniajcymi si zaraz po wicie ulicami Nowy Jork traci w moich oczach swj czarujcy
wygld i czasami jawi mi si jako potworna zgraja zdesperowanych ludzi, z ktrych kady goni za
jakim marzeniem o smutnym bogactwie albo o ndznym szczciu.
O smej Pita Ulica, na poudnie od Central Parku, krok od mojego domu, bya ju pena ludzi.
Powiew zapachu kupowanych zazwyczaj na lotniskach perfum wypenia mi nozdrza za kadym
razem, gdy jaka kobieta, biegnc z charakterystycznym pudekiem niadaniowym w rku, mijaa
mnie, eby wej do ktrego z okolicznych drapaczy chmur. Co za sposb rozpoczynania dnia!
Mylaem o florentyczykach, ktrzy wchodzc do baru Petrarca przy Porta Romana, nie zamawiali
po prostu kawy, ale kaw wysok", albo macchiato", w szklance" albo w filiance", kremowe
cappuccino bez pianki" albo mocny napar w szkle", i o modym Francescu, ktry zwraca uwag na
upodobania wszystkich klientw. Dla wikszoci ludzi w Nowym Jorku kawa to kwana lura w

papierowym kubeczku z plastikow pokrywk w ksztacie smoczka, eby mona j byo sczy, jeszcze
parzc, w drodze do pracy.
Tum o tej porze skada si gwnie z ludzi modych, piknych i twardych: nowa rasa wyrosa w
siowniach i ywiona w Vitaminshopach. Jeli chodzi o niektrych starszych mczyzn, miaem
wraenie, jakbym ju ich widzia w Wietnamie: wtedy jako oficerw marines, a teraz - nadal
wyprostowanych i szczupych w mundurach biznesmenw, wci oficerw" tego samego imperium zajtych zmienianiem reszty wiata w cz ich globalnej wioski.
Kiedy przebywaem w Nowym Jorku, miasto nie zostao jeszcze zranione straszliwym atakiem z 11
wrzenia i dwie wiee, smuke i potne, rysoway si na tle panoramy Downtown. Nie znaczy to
wcale, e Ameryka bya wtedy krajem pozostajcym w zgodzie z samym sob i z reszt wiata. Cho
Amerykanie nigdy nie musieli walczy na swoim terenie, od z gr p wieku nie przestali czu, e s a czsto i byli - w stanie wojny: najpierw z komunizmem, z Mao, z partyzantami w Azji i
rewolucjonistami w Ameryce aciskiej; potem z Saddamem Husajnem, a teraz z Osam bin Ladenem
i islamskim fundamentalizmem. Nigdy w stanie pokoju, zawsze gotowi do ataku. Bogaci i potni, ale
wci niespokojni i niezadowoleni.
Ktrego dnia, podczas lektury New York Timesa", uderzya mnie informacja dotyczca bada
przeprowadzonych przez London School of Economics na temat szczcia na wiecie. Wyniki byy
zaskakujce: najszczliwszy okaza si jeden z najbiedniejszych krajw, Bangladesz. Indie znajdoway
si na pitym miejscu. Stany Zjednoczone na czterdziestym szstym!
Czasami odnosiem wraenie, e piknem Nowego Jorku cieszy si naprawd niewielu. Poza mn,
ktrego jedynym zajciem byy przechadzki, i jakimi ebrakami podejmujcymi dyskusj z wiatrem,
wszyscy, ktrych widywaem, robili wraenie, jakby ich wycznym celem byo przeycie i
niedopuszczenie, aby cokolwiek ich przygnioto. Wci na polu walki, toczc jak wojn.
Konfliktem, ktry mnie zadziwi, gdy przez ponad dwadziecia pi lat mieszkaem w Azji, okazaa si
wojna pci, zreszt jednostronna: kobiet przeciwko mczyznom. Siedzc pod wielkim drzewem w
Central Parku, obserwowaem te kobiety: zdrowe, twarde, pewne siebie, przypominajce roboty.
Najpierw mijay mnie spocone podczas codziennego joggingu, w bardzo obcisych, prowokacyjnych
strojach, z wosami zwizanymi w koski ogon; potem pojawiay si w swoich biurowych mundurkach
- czarnym kostiumie, czarnych butach, z czarn torb na laptop - z rozpuszczonymi wosami,
wilgotnymi jeszcze po prysznicu.. Pikne i lodowate, rwnie fizycznie aroganckie i pogardliwe.
Wszystko to, co moje pokolenie uznawao za kobiece", zniko, celowe wyparte przez t now,
perwersyjn ide eliminowania wszelkich rnic, czynienia wszystkich jednakowymi, natomiast
kobiet brzydkimi kopiami mczyzn.
Mj syn Folco, take wychowany w Azji, opowiedzia mi kiedy, e kilka dni po przybyciu na studia w
New York University Film School, prbowa otworzy drzwi sali, eby przepuci koleank, a ta
zmrozia go sowami:
- Ej ty, mylisz, e nie jestem w stanie sama otworzy tych pieprzonych drzwi?
Mylaem, e to wyjtek. Nie, okazao si, e regua. A im bardziej kobiety rozwijaj minie i
arogancj, tym bardziej mczyni staj si wystraszeni i niezdecydowani. Jeli s konieczni do
spodzenia dziecka, zdarza si, e wzywa si ich w potrzebie, a potem, po uyciu, odsya do domu.

Efekt? Jak mi si zdawao, dojmujce poczucie nieszczcia, szczeglnie jeli to - co zdarzao mi si


obserwowa w milczeniu spod drzewa albo z okna - byo drugim aktem tej samej historii: bardzo
wiele samotnych kobiet, czterdziesto-, pidziesicioletnich, czsto z papierosem w ustach,
wyprowadzao na spacer psa, ktry nosi by moe imi jakiego mczyzny z przeszoci.
- Bill, chod tu do mnie. Nie, Bill, nie przechod sam przez ulic. No, Bill, chod ju, wracamy do
domu.
Byy to te same kobiety, ktre przed laty biegay, eby wyrzebi sobie pikne ciao, teraz ju troch
podstarzae; te same, ktrych modo mina na marzeniach o rzekomej wojowniczej wolnoci,
zakoczonej teraz samotnie. Zostay im tylko drobne, nerwowe tiki, zmarszczki i - przynajmniej w
odczuciu mnie jako obserwatora - gboka melancholia.
Czsto przypominaem sobie kobiety hinduskie, wci bardzo kobiece, pewne siebie w jake
odmienny sposb, zyskujce jeszcze na atrakcyjnoci w wieku czterdziestu czy pidziesiciu lat. Nie
atletyczne, ale w naturalny sposb pikne. Naprawd inna strona ksiyca. Poza tym - podobnie jak
kobiety europejskie z pokolenia mojej matki - zawsze stanowice cz rodziny, grupy, nigdy
niepozostawione sobie samym.
Z okna mojego mieszkania czsto byem wiadkiem prawdziwej przeprowadzki". Widywaem
dziewczyny, ktre przybyway do Nowego Jorku z drugiego kraca Ameryki z caym yciem
zamknitym w jednej torbie. Wyobraaem sobie kad z nich, jak czyta ogoszenia w prasie, znajduje
pokj do wynajcia, sal gimnastyczn, gdzie moe uprawia aerobik, i zajcie przed ekranem
komputera. Widziaem w mylach, jak w czasie przerwy obiadowej idzie do baru saatkowego, gdzie
zjada na stojco plastikowym widelczykiem ekologiczne warzywa na wag naoone szczypczykami do
pojemnika z przykrywk. A wieczorem? Kurs - jogi kundalini, ktry obiecuje rozbudzi ca energi
seksualn do tego potencjalnie boskiego aktu, ktry dzisiaj zosta sprowadzony w najlepszym razie
do... punktowanych osigni sportowych: John bije Boba cztery do dwch.
W kocu rwnie ta dziewczyna, zwabiona niczym ma wiatami Nowego Jorku, skoczy w wielkim
ognisku ludzkoci, ktra nieustannie doadowuje swoj energi yciow to jake szczeglne miasto.
Za dziesi, dwadziecia lat moe si zdarzy, e bdzie jedn z tych zasmuconych, milczcych i
wystraszonych kobiet, bez adnego przyjaciela czy krewnego, ktre widywaem siedzce na fotelach
w MSKCC w oczekiwaniu na operacj czy te wynik jakiego budzcego niepokj badania.

By moe, yjc w samotnoci, traci si poczucie miary. Ale w zamian, milczc, stajemy si bardziej
wraliwi na odbir. Zdarzao mi si wic podczas spacerw wychwytywa fragmenty dyskusji, jakie
wypowiedziane kwestie, ktre jeszcze dugo potem brzmiay mi w uszach. Odnosiem wraenie, e
ludzie mwi przede wszystkim o pienidzach, problemach i konfliktach. Wikszo rozmw zdawaa
mi si ktniami, natomiast sowa - naadowane napiciem i agresywnoci.
Jest odraajcy, po prostu odraajcy. Jak dziecko - mwi jaka kobieta.
By moe ma na myli ma. W kadym razie nie wiedziaem, e dzieci s odraajce. Pewnego dnia
wrciem do domu ze sowem okrutny" w gowie: usyszaem je w trzech rnych wypowiedziach.
Najprzyjemniejsza rzecz zdarzya si pewnego ranka, kiedy usyszaem sowa jednego z ogrodnikw z

Central Parku. Koczc pogawdk z kim, kogo nie widziaem, bo by schowany za ywopotem,
powiedzia:
...i bardzo prosz opiekowa si malcem.
Malec", ktrym tamten mia si zajmowa, okaza si trzymanym przez niego na smyczy pieskiem.

Na pierwszy rzut oka jest w Amerykanach co ujmujcego, ciepego. Urzdnik imigracyjny, ktry
kontrolowa mj paszport i papiery wjazdowe na lotnisku, zapyta, w jakim celu przyjechaem do
Stanw Zjednoczonych.
eby si leczy na raka - odparem.
Spojrza na mnie z sympati.
Powodzenia - powiedzia i uprzejmie wbi mi zwyk, trzymiesiczn wiz, dodajc do niej
wspczujcy umiech.
Szybko jednak zdajemy sobie spraw, e ta gotowo, ten przyjacielski, niemal rodzinny sposb
wchodzenia w relacje to tylko technika, rodzaj sztuczki, ktr opanowa kady Amerykanin i ktrej
nikt ju si nie dziwi. W rzeczywistoci kady kontakt midzyludzki traktuje si podejrzliwie, a ycie to
nieustanna obrona przed kim albo przed czym. W wielkich sklepach kada wystawiona na sprzeda
chusteczka zaopatrzona jest w elektroniczny czujnik, ktry - jeli nie zostanie odczony przy kasie uruchamia system alarmowy przy drzwiach wyjciowych. Ksigarnie, sklepy z pytami i z ubraniami
znajduj si pod nieustann obserwacj stranikw w cywilnych strojach, ktrzy kr ze
suchawkami w uszach, jakby byli tajnymi agentami wyznaczonymi do ochrony prezydenta. Wszystkie
transakcje poddawane s szczegowej kontroli, poniewa istnieje podejrzenie, e kady klient moe
by oszustem, a karta kredytowa, ktr paci, zostaa skradziona. Z niektrych sklepw musiaem
natychmiast wyj, proszono mnie bowiem, abym zostawi przy kasie moj skromn indyjsk torb z
materiau. Najwyraniej przypuszczano, e zamierzam napeni j skradzionym towarem.
Spoeczestwo, ktrego czonkowie wyraaj gbok, wzajemn nieufno i w ktrym nie istnieje
wiadomo wsplnych dla wszystkich wartoci - odczuwanych, zanim jeszcze stan si zapisanym
systemem - wci musi si odwoywa do prawa i sdziw, eby regulowa rne powstajce w jego
onie powizania. Taka jest Ameryka: wszystkie stosunki spoeczne, nawet te najbardziej intymne,
obcione s cig obaw przed moliw ingerencj prawn. Zagroenie jest trwae, a adwokaci stali
si straszakami kadego zwizku opartego na przyjani, mioci, wsppracy czy zaufaniu. Nowym,
typowo amerykaskim sposobem zarabiania pienidzy, jest oskarenie jakiego wielkiego
przedsibiorstwa o dyskryminacj rasow, wasnego szefa o molestowanie seksualne, kochanka o
gwat, a lekarza o zaniedbanie.
W szpitalu przed kadym badaniem musiaem podpisywa papiery, ktre zwalniay instytucj z
wszelkiej odpowiedzialnoci w razie jakiego wypadku. Na przykad przed endoskopi musiaem
obejrze film, w ktrym tumaczono midzy innymi, jakie jest procentowe ryzyko, e nie obudz si z
narkozy.

- Zrozumia pan, prawda? Prosz tu podpisa - mwia, wiadoma absurdalnoci tej sytuacji,
pielgniarka woskiego pochodzenia. Potem, dla dodania otuchy, piewaa mi Volare, podczas gdy
pierwsze krople owej magicznej mieszanki rodkw usypiay mnie, szczliwego, e le na idealnie
czystym ku, w otoczeniu fachowych, skutecznych i znakomicie wyszkolonych ludzi. Rwnie oni
byli wytworem owego spoeczestwa, na ktre czasami w duchu tak bardzo si zociem, a ktremu
teraz powierzyem si z ufnoci, aby przey.

Nie byem jedynym, ktry przyby do Ameryki w poszukiwaniu jakiego ratunku. Gdziekolwiek si
obrciem, znajdowaem jakiego towarzysza tej drogi nadziei. Wszyscy portierzy w mojej kamienicy
byli imigrantami: starzy pochodzili z Haiti, najmodszy z Kosowa. Kioskarz na rogu by
Pakistaczykiem, waciciel sklepu z owocami Koreaczykiem, chopak, stojcy na zimnie przed
sklepem i sprzedajcy kwiaty, przyjecha z Ekwadoru. Takswki, ktrymi jedziem do szpitala, kiedy
moje ciao spniao si na wyznaczone wizyty albo kiedy lao jak z cebra, a ono mogo ryzykowa
przezibienia podczas spaceru przez Central Park, niemal wszystkie bez wyjtku byy prowadzone
przez nowych imigrantw. Wystarczyo spojrze na tabliczk ze zdjciem i nazwiskiem, jak kady
kierowca jest zobowizany umieci wewntrz samochodu. Wielu byo Haitaczykami - bardzo
szczliwymi, jeli si ich natychmiast rozpoznawao i zwracao do nich po francusku - inni pochodzili
z Bangladeszu, niektrzy z Afryki - bardzo wane, eby nie bra ich za czarnoskrych Amerykanw jeszcze inni okazywali si rosyjskimi ydami. Ci ostatni byli, przynajmniej dla mnie, najbardziej
interesujcy. W pewien sposb si do nich przywizaem. Ich pobratymcw poznaem w Azji
rodkowej, kiedy imperium sowieckie rozpadao si, poszczeglne republiki uzyskiway
niepodlego, a oni, traktowani jak obywatele drugiej kategorii - zarwno przedtem, jak i potem mieli tylko jedno denie: wyemigrowa do Izraela albo do Stanw Zjednoczonych.
Kiedy przyjecha pan z Rosji? - pytam jednego z nich.
Nie z Rosji, tylko z byego Zwizku Radzieckiego... pochodz z Modawii, jestemy Europejczykami.
Jak si pan tutaj czuje? Podoba si panu Ameryka?
Patrzy na mnie w lusterku wstecznym, eby si upewni, czy nie popeni gafy:
Ameryka? Ameryka to guag, obz pracy z dobrym jedzeniem. Kiedy mwi to gono, niektrzy si
obraaj, ale co mog zrobi: oni s Amerykanami, ale teraz ja te jestem Amerykaninem.
Prbowa wyemigrowa ju w 1979 roku, ale udao mu si wyjecha dopiero w 1991. Mieszka w
Brighton Beach w Brooklynie. Kiedy bya to czarna dzielnica, gdzie nawet McDonald's musia
zamkn swj lokal; teraz to cz miasta, ktra przeywa wielki rozwj, zamieszkana niemal
wycznie przez ydw rosyjskiego pochodzenia, z ich sklepami, restauracjami i synagogami.
W dawnym Zwizku Radzieckim - jak upiera si nazywa kraj swojego pochodzenia - by
biznesmenem.
- Kupowaem meble za dwadziecia tysicy rubli i odsprzedawaem je za pidziesit, par butw za
osiemdziesit rubli sprzedawaem za sto dwadziecia. I to wszystko bez podatku od sprzeday i bez
podatku dochodowego. Za najpikniejsze w dawnym Zwizku Radzieckim uwaam brak podatkw.

To, co robiem, byo niebezpieczne, wci ryzykowaem wizieniem, ale udao mi si go unikn. Tam
byem wolny. Tutaj wmawiaj mi, e jestem wolny, ale nikt nie jest wolny w Ameryce, nawet
prezydent. Mwi, e jestem wolny finansowo. To nieprawda. Ta takswka jest rzekomo moja, ale
naprawd naley do bankw. Wszyscy jestemy niewolnikami jakich menederw, ktrzy z kolei s
niewolnikami kogo innego.
Kiedy w byym Zwizku Radzieckim kobieta rodzia dziecko - kontynuowa - zostawaa w domu na
wiele miesicy. Tutaj dwa tygodnie po porodzie moja ona zostaa wezwana przez swojego szefa i
musiaa wrci do pracy: po dwch tygodniach! Jestem wdziczny Stanom Zjednoczonym za to, e
day mi obywatelstw. Dziki temu uniknem wojny domowej w 1994 roku, mierci i zabijania, ale
tutaj nie ma ycia. Wczoraj wyszedem z domu o szstej rano, wrciem o wp do dziesitej
wieczorem, eby znw wyj dzisiaj o szstej. Lepiej bym zrobi, gdybym spa w samochodzie.
I nie dotyczy to tylko mnie - mwi dalej. - Tutaj wszyscy tak yj, take bogacze, ktrzy mieszkaj
tam, gdzie pan, albo przy Park Avenue. Wiem, bo wo ich do biur. Wzywaj takswk, a kiedy
wsiadaj, nie s nawet w stanie zatrzasn drzwiczek, bo w jednej rce trzymaj papierowy kubek z
kaw, a w drugiej bajgla lub kanapk. Kiedy mwi, dokd mam ich zawie, nie rozumiem, bo maj
pene usta.
Kiedy wysiadaj, wci maj obydwie rce zajte i znw nie mog zamkn drzwi. W byym Zwizku
Radzieckim mielimy czas dla rodziny, na dugie spacery i rozmowy z przyjacimi. Tutaj jestem w
stanie wzi gra dziesi dni urlopu rocznie, a i tak nie wypoczywam, bo wiem, e kiedy mnie nie
ma, skrzynka pocztowa wci zapenia si rachunkami do zapacenia.
Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego w 1991 roku ponad p miliona ydw przyjechao do Stanw
Zjednoczonych, bardzo wielu do Nowego Jorku. W dodatku s to osoby wykwalifikowane. W tym
wanie kryje si sekret wielkiej witalnoci Ameryki, a szczeglnie Nowego Jorku: wci nowe fale
imigrantw, gotowych na najwiksze powicenia, eby im si powiodo. W latach trzydziestych i
czterdziestych przyjechali ydzi z Niemiec i innych krajw europejskich, potem Chiczycy,
Koreaczycy i Wietnamczycy; teraz znowu Chiczycy i Hindusi, i jeszcze ydzi, tym razem z byego
Zwizku Radzieckiego.
Dla ogromnego kraju, ktrego pierwotni mieszkacy - Indianie - zostali metodycznie ograbieni i
wymordowani, imigracja staa si przyrodzon koniecznoci, a wieloetniczno jej oczywist
konsekwencj. To ciekawe, e te fakty, wynikajce czciowo z prawdziwego ludobjstwa, s dzisiaj
przedstawiane jako wzorcowe, jako zaleta. W oparciu o to ich bardzo szczeglne dowiadczenie Stany
Zjednoczone propaguj mit przyszego spoeczestwa: globalnego, wielorasowego,
wielokulturowego, przypominajcego wiatowy potpourri, ktry - odnawiajc si nieustannie gwarantowaby ywotno i rozwj.
Prawda jest taka, e nie ma globalnych recept na problemy wszystkich narodw, a najlepsze s
zawsze te, ktre licz si z lokalnymi uwarunkowaniami. To, co sprawdza si w Ameryce,
niekoniecznie zadziaa gdzie indziej, a to, co jest szkodliwe w jednym miejscu, nie musi by takie
samo w drugim.
Dotyczy to nawet medycyny. Jeli mieszkaniec Nowego Jorku odywiaby si tak samo jak kto z
Ladakhu, szybko zmarby na zawa serca ze wzgldu na typowe dla pnocnych Indii ogromne iloci

masa oraz cakowity brak owocw i warzyw. A przecie choroby serca s tam prawie nieznane,
poniewa ludzie yj na otwartym powietrzu, jedz produkty ekologiczne i nie potrzebuj siowni,
eby zachowa form. Mieszkacy Ladakhu duo chodz i pracuj, nie wiedz, czym jest stres, i yj
w wielkim spokoju ducha. Maj rwnie swj sposb na zwalczanie chorb! Na przykad kobiecie
cierpicej na zapalenie wtroby, amchi, lokalny lekarz-szaman przepisuje kuracj polegajc na
silach i intensywnych stosunkach seksualnych". Rezultat zaskakuje nawet angielsk antropolog
Helen Norberg Hodge, ktra przywouje t histori w swojej piknej ksice Archaiczna przyszo
(Ancient Futures): Po paru dniach stan zdrowia kobiety znacznie si poprawi".

Nigdzie bardziej ni w Ameryce nie czuem si Europejczykiem, uzbrojonym w europejskie korzenie i


europejskie nadzieje. Przyjechaem tu, eby znale remedium na moje perypetie zdrowotne, ale
czuem, e metody proponowane przez ten kraj nie zawsze s waciwe dla rozwizywania cudzych
problemw. Typowym przykadem wydawaa mi si imigracja. Nie ma wtpliwoci, e bdzie
stanowi jeden z podstawowych dylematw przyszoci zachodniego wiata, jednak Europa, ze swoj
histori i uwarunkowaniami spoecznymi, cakowicie odmiennymi od panujcych w Stanach
Zjednoczonych, popeniaby wielki bd, przyjmujc amerykaskie rozwizania.
Pomylaem o sowach Luciana, starego przyjaciela, ktrego florenckie korzenie sigaj wielu wiekw
wstecz: - Troch Marokaczykw, Senegalczykw, Tunezyjczykw i Albaczykw nie zaszkodzi, ale w
pewnym momencie trzeba powiedzie basta". Bo inaczej jeli pewnego dnia bdzie referendum,
majce zdecydowa, czy zburzy katedr i w jej miejsce zbudowa parking, oni zagosuj za
zburzeniem.
Rasizm to przede wszystkim kwestia liczb i taka reakcja bya typowa.
Mimo caej retoryki dotyczcej globalnego spoeczestwa w samej Ameryce problem bynajmniej nie
jest rozwizany. Co si stao z czarnoskrymi Amerykanami, ktrzy w czasach mojego pierwszego
pobytu - z gr trzydzieci lat temu - jak si wydawao, zdoali si wyzwoli i znale wasn drog
wczenia si w nurt spoeczestwa? S coraz bardziej spychani na margines, do wasnych gett, coraz
bardziej odurzeni narkotykami. Kada nowa fala emigracji potguje regres czarnoskrej ludnoci.
Imigranci s przepenieni nadziej, gotowi do powice i pracy. Ameryka sprawia wraenie, e moe
im si uda: jeli nie w pierwszym pokoleniu, to w drugim albo w trzecim. W przypadku
czarnoskrych jest inaczej. Przeminy kolejne pokolenia i tak naprawd nic si nie zmienio. Czuj si
ofiarami. Nie maj ju nadziei i jak chorzy, ktrzy przestali wierzy w moliwo wyzdrowienia,
odpuszczaj. S wykoczeni. W przeciwiestwie do imigrantw chiskich, hinduskich czy rosyjskich,
ktrzy mierz si z drabin spoeczn i ekonomiczn, mogc liczy na pomoc swojej solidnej,
tradycyjnej rodziny, stojcej zawsze za swoimi murem, Afroamerykanie nie maj ju nawet takiego
wsparcia. Dla nich rodzina przestaa istnie: siedemdziesit pi procent czarnoskrych noworodkw
jest owocem zwizkw pozamaeskich.
Wystarczyo rozejrze si wok, aby zda sobie spraw, e mimo wszystkich pretensji do demokracji
amerykaskie spoeczestwo jest jeszcze bardzo podzielone i nierwne. Niektre obrazki
przypominay mi czasy apartheidu w Johannesburgu, gdzie mieszkaem na pocztku lat
szedziesitych. W cigu dnia cae miasto byo biae: biali ludzie na ulicach, biali w biurach i

sklepach. Dopiero wieczorem, kiedy zamykano wszystkie instytucje i ycie w centrum zamierao, jak
spod ziemi wypywaa rzeka rdzennych Afrykanw, ktrzy utrzymywali cay ten system przy yciu,
zamiatali, czycili i wsiadali do swoich autobusw tylko dla czarnych", eby wrci do townships. W
Nowym Jorku byo podobnie:
niektre dzielnice, cae odcinki i przystanki metra zdaway si zarezerwowane dla tej czy innej rasy,
natomiast przez metalowe drzwi prowadzce do podziemi restauracji i supermarketw wychodzili
tylko czarni i Latynosi, niosc pojemniki ze mieciami. Nawet pejza ludzki w moim ukochanym
Central Parku, cudownie utrzymanym przez prywatne stowarzyszenie zamonych pa, ktre przejy
zarzdzanie nad tym terenem, zmienia kolor w zalenoci od pory dnia: ranek nalea niemal
wycznie do biaych biegaczy, rowerzystw, wacicieli psw, obserwatorw ptakw i
spacerowiczw, po czym robio si stopniowo coraz ciemniej wraz z pojawieniem si czarnoskrych
nianiek, ktre po dziewitej wyprowadzay na spacer dzieci biaych rodzicw, uwizionych ju w
swoich biurach.
Jedn z najwspanialszych umiejtnoci Ameryki jest zdolno tworzenia swojego skrajnie korzystnego
wizerunku, wiary w ten obraz i powodowania, eby rwnie inni w niego uwierzyli. Zasadnicz rol w
tym wzgldzie odgrywa przemys filmowy. Zarwno dla Amerykanw, jak i dla duej czci opinii
publicznej poowy wiata znajomo amerykaskiej historii ksztatuj nie ksiki, ale filmy.
Amerykanie to zawsze nasi", ktrzy przybywaj we waciwym momencie, aby przeciwstawi si w
susznej sprawie dzikim czerwonoskrym"; to zawsze ci dobrzy" - w walce z nazistami,
komunistami, partyzantami, terrorystami czy obcymi".
Hollywood nie ucieka przed konfrontacj z licznymi problemami amerykaskiego spoeczestwa, ale
ma sobie tylko waciwy sposb przedstawiania ich i rozwizywania za pomoc happy endu, ktry
jest zarwno z ideologicznego, jak i komercyjnego punktu widzenia obowizkowy dla kadej historii.
Demokracja, rwno, sprawiedliwo to wartoci, ktre ewidentnie przegrywaj w rzeczywistoci,
natomiast w jej przedstawianiu znajdujemy nieustannie ich potwierdzenie. Fikcja zajmuje miejsce
informacji, a propaganda - prawdy.
niektre dzielnice, cae odcinki i przystanki metra zdaway si zarezerwowane dla tej czy innej rasy,
natomiast przez metalowe drzwi prowadzce do podziemi restauracji i supermarketw wychodzili
tylko czarni i Latynosi, niosc pojemniki ze mieciami. Nawet pejza ludzki w moim ukochanym
Central Parku, cudownie utrzymanym przez prywatne stowarzyszenie zamonych pa, ktre przejy
zarzdzanie nad tym terenem, zmienia kolor w zalenoci od pory dnia: ranek nalea niemal
wycznie do biaych biegaczy, rowerzystw, wacicieli psw, obserwatorw ptakw i
spacerowiczw, po czym robio si stopniowo coraz ciemniej wraz z pojawieniem si czarnoskrych
nianiek, ktre po dziewitej wyprowadzay na spacer dzieci biaych rodzicw, uwizionych ju w
swoich biurach.
Jedn z najwspanialszych umiejtnoci Ameryki jest zdolno tworzenia swojego skrajnie korzystnego
wizerunku, wiary w ten obraz i powodowania, eby rwnie inni w niego uwierzyli. Zasadnicz rol w
tym wzgldzie odgrywa przemys filmowy. Zarwno dla Amerykanw, jak i dla duej czci opinii
publicznej poowy wiata znajomo amerykaskiej historii ksztatuj nie ksiki, ale filmy.
Amerykanie to zawsze nasi", ktrzy przybywaj we waciwym momencie, aby przeciwstawi si w
susznej sprawie dzikim czerwonoskrym"; to zawsze ci dobrzy" - w walce z nazistami,
komunistami, partyzantami, terrorystami czy obcymi".

Hollywood nie ucieka przed konfrontacj z licznymi problemami amerykaskiego spoeczestwa, ale
ma sobie tylko waciwy sposb przedstawiania ich i rozwizywania za pomoc happy endu, ktry
jest zarwno z ideologicznego, jak i komercyjnego punktu widzenia obowizkowy dla kadej historii.
Demokracja, rwno, sprawiedliwo to wartoci, ktre ewidentnie przegrywaj w rzeczywistoci,
natomiast w jej przedstawianiu znajdujemy nieustannie ich potwierdzenie. Fikcja zajmuje miejsce
informacji, a propaganda - prawdy.
W Ameryce przemys reklamowy i public relations stay si ju dwoma niezwykle wyszukanymi
systemami manipulacji umysem ludzkim i nie istnieje ju nic - poczwszy od Boga, po produkty
elektroniczne czy wojn - co nie jest zrcznie zapakowane w jakie poyskujce i kolorowe pudeko
oraz zaprezentowane za pomoc stosownej iluzjonistycznej formuy sownej, a nastpnie
wypuszczone na rynek. W ten sposb prawda pozostaje zawsze przesonita, czasem wrcz
zaniechana i zapomniana - jak fakt, e to Stany Zjednoczone byy pierwszym i jak dotd jedynym
krajem, ktry uy bomby atomowej. Tak samo kady odpychajcy epizod niesprawiedliwoci,
wykorzystywania i przemocy przybiera zawsze w kocu pozr happy endu - wanie tak, jak si dzieje
w filmach. Jaki biedny imigrant haitaski zostaje schwytany pewnego wieczora przez policjantw z
Nowego Jorku, pobity, torturowany i zgwacony za pomoc kija od szczotki? Synny adwokat z Los
Angeles przybdzie mu z odsiecz, eby jego cierpienie nie byo daremne", eby co takiego nigdy
wicej nikogo nie spotkao". Duo bardziej prawdopodobn przyczyn jest to, e gra toczy si o
miliony dolarw, ktre wadze Nowego Jorku bd musiay wypaci temu nieszcznikowi... i jego
adwokatowi.
Kady kraj, do ktrego przybywa cudzoziemiec, wyrnia si jak charakterystyczn cech czy
waciwoci, ktrej odbicie dostrzega si natychmiast w czym albo w kim. W Indiach bya to
absurdalno. Pamitam, jak uderzya mnie pewna historia przeczytana w gazecie, dostarczonej mi
wraz ze niadaniem pierwszego ranka w Delhi. Dopiero przybyem do tego miasta, eby si osiedli.
Bya to historia mczyzny, ktry w modoci zdoby saw i znalaz si w Ksidze rekordw Guinnessa
- to zaszczyt, do ktrego Hindusi przywizuj wielk wag - poniewa zjad wicej gwodzi,
potuczonego szka i kamieni ni ktokolwiek inny na wiecie, a teraz, stary ju i zapomniany, umiera z
godu w wiosce w stanie Bihar i prosi rzd o zapomog, by przey.
W Ameryce najbardziej uderzajce byy dla mnie tym razem historie przemocy: czternastoletni
chopiec z dobrego domu, wzorowy ucze, zafascynowany komputerem i grami elektronicznymi,
nawizuje przez Internet przyja z czterdziestoletnim mczyzn. Ten, po wielu pogawdkach w
sieci, pewnego dnia zaprasza chopca na spacer, po czym gwaci go - najpierw sam, a potem razem z
band przyjaci. Chopiec wyznaje wszystko rodzicom, trafia pod opiek psychoterapeuty, ale
pewnego dnia, kiedy jest sam w domu, do jego drzwi puka jedenastolatek, zbierajcy pienidze na
targi szkolne. A ten go apie, gwaci, dusi, wkada do walizki i noc porzuca w lesie.
W stanie Kentucky rwnie czternastoletni chopiec, blady i wychudzony, przychodzi do szkoy i
zaczyna strzela na olep z dwch pistoletw, zabijajc trzy dziewczyny. Naladowa innego
nastolatka, ktry niewiele wczeniej zrobi to samo w Missisipi.
W jednej z peryferyjnych dzielnic Nowego Jorku pewien chopak zostaje aresztowany, poniewa
wiadomie zarazi AIDS dziesitki" (tak pisz gazety) swoich koleanek, niektre z nich byy bardzo
mode. I tak go kocham" - owiadcza jedna z ofiar. Ma trzynacie lat. Wielkie gazety zastanawiaj
si, co te si dzieje z Ameryk. Komentatorzy telewizyjni maj twarze naznaczone alem, ale

wystarczy spojrze na to, co rne kanay pokazuj, eby zrozumie oczywisto: wcza si telewizor,
naciska si guzik pilota zmieniajcy programy i niezawodnie trafia si na scen, w ktrej kto rzuca
kim o cian, bije, morduje, podpala, dusi lub gwaci. O kadej porze dnia i nocy! Jedno z wielu
prowadzonych aktualnie bada ujawnia, e amerykaskie dziecko w cigu roku widzi w telewizji
ponad dwa tysice zamordowanych osb.
Jednak wszystko to jest czci postpu, cen, jak trzeba zapaci w imi oglnego rozwoju. Ale w
jakim kierunku? O tym ju nikt nie wspomina. Czasem zdawao mi si, yj w wiecie bdcym na
krawdzi katastrofy, w samym sercu coraz dziwniejszego spoeczestwa, zoonego z ludzi bardziej
zmutowanych" ni ja, ktrzy popadali stopniowo w szalestwo. Ktrego dnia przeczytaem, e w
celu zneutralizowania bakterii znajdujcych si w misie, ktre Amerykanie spoywaj w
zastraszajcych ilociach, byo ono poddawane promieniowaniu. Ale czy nie to wanie mogo uczyni
je bardziej rakotwrczym? Takiego pytania nikt nie postawi.
Innym razem przeczytaem, e w jakim miasteczku w stanie Nowy Jork wymylono system kamer
telewizyjnych, zainstalowanych w przedszkolach, aby matki na monitorze komputera w biurze mogy
widzie, co robi ich pociechy, i spokojniej pracowa. Czy lepszym rozwizaniem nie byoby jednak
zostawienie tych matek w domu z dziemi? To ma by ten postp?
Rwnie Freud pod koniec ycia zastanawia si, czy rne zdobycze, ktrymi chlubi si czowiek, s
naprawd znakiem postpu. Jeden z ostatnich esejw, Kultura jako rdo cierpie, stary
psychoanalityk rozpoczyna od pochway rozwoju technologicznego, ktry przynosi mu, na przykad,
rado z moliwoci usyszenia gosu syna oddalonego o tysice kilometrw. Po tym jednak dodaje: Z
drugiej strony, gdyby nie byo wynalazku kolei, ktra zabraa mojego syna tak daleko, nie
potrzebowabym telefonu, eby usysze jego gos; gdyby nie zbudowano statku, nie
potrzebowabym telegrafu, eby otrzyma wiadomoci od przyjaciela z drugiego koca wiata.
Patrzyem na supy dymu wydobywajcego si z olbrzymich kominw elektrowni, znajdujcej si na
mojej trasie do szpitala, i mylaem o tych nieskoczonych zastpach ludzi, ktrzy z pokolenia na
pokolenie, poprzez kolejne fale imigracji, dorzucaj wgiel do pieca tej nadzwyczajnej lokomotywy
postpu, nowoczesnoci... i nowotworw. Amerykanie s najwikszymi ekspertami w dziedzinie raka
- to oczywiste - ale dlatego, e za spraw swojego przemysu, poywienia, nawozw, uzbrojenia,
caego stylu ycia najbardziej si te przyczyniaj do jego powstawania. Wicej chorych, wicej
lekarzy, wiksze dowiadczenie. Wanie dlatego tu przyjechaem.
Byy takie dni, kiedy zdawao mi si, e gdziekolwiek si obrc, mwi si tylko o raku. Ulotka
doczona do porannej gazety ostrzegaa mnie, e jeden ze zwykych skadnikw chemicznych prania
na sucho zosta uznany za rakotwrczy i tylko jeden, nowy rodzaj pralni dawa pod tym wzgldem
gwarancje. Spacerowaem po Central Parku i natrafiaem na wielk manifestacj tysicy kobiet,
zaangaowanych w Marsz na rzecz leczenia raka piersi". Wczaem radio i syszaem dyskusj
dotyczc czynnikw rakotwrczych obecnych w powietrzu i wodzie, a take polis
ubezpieczeniowych na wypadek choroby. Szedem do szpitala, w ktrym mj kolega, znany
amerykaski dziennikarz, o rok modszy ode mnie, rwnie pacjent tego instytutu, wanie zmar.
Czekaa tam na mnie wiadomo od jego ony, ktra chciaa si ze mn spotka. Wydawao jej si, e
odkrya co, co czyo pewn grup korespondentw, ktrzy w krtkim odstpie czasu zapadli na t
sam chorob: wszyscy bylimy w Wietnamie podczas wojny i prawdopodobnie - wedug niej zostalimy wystawieni na dziaanie Agent Orange, stosowanej przez Amerykanw mieszanki

powodujcej opadanie lici. Przypisywane jej s deformacje, z jakimi mimo upywu trzydziestu lat
wci si rodz setki dzieci w Indochinach.(Oblicza si, e Amerykanie wylali na lasy oraz pola ryowe
Wietnamu i Laosu okoo stu milionw litrw tej mieszanki. Po raz pierwszy w historii ludzkoci
zastosowano w czasie tej wojny bro chemiczn masowego raenia. Rwnie bro atomowa zostaa
uyta po raz pierwszy przez Amerykanw: w 1945 roku w Japonii. Jeszcze wczeniej uyli oni broni
bakteriologicznej, rozdajc Indianom koce nasczone wirusem ospy).
Nie sdz, eby to by mj przypadek, nie ma jednak wtpliwoci, i istnieje straszne powizanie
midzy uzbrojeniem a rakiem, tak samo jak midzy pewnymi produktami elektronicznymi,
chemicznymi i ywnociowymi a tym schorzeniem. Przemys spoywczy uzaleni ludzkie ciao od
diety skrajnie nienaturalnej, ktrej konsekwencje s absolutnie nieprzewidywalne. Ale kto ma ochot
tego wszystkiego dochodzi? Badania medyczne, jak zreszt wszystkie inne, finansowane s i
kierowane przez wielkie koncerny przemysowe, a one na pewno nie kwapi si do odkrycia
prawdziwych przyczyn raka. Co wicej, mawia si, e znalezienie lekarstwa na raka jest atwiejsze ni
znalezienie jego przyczyny". A ju na pewno mniej kompromitujce. I na dusz met nieporwnanie
bardziej dochodowe: lekarstwa to korzyci. Wielkie korzyci. Poza tym poszukiwanie ich zwrcone
jest ku przyszoci, zbudowane z nadziei, wspierane optymizmem, ktry stanowi wielki katalizator
ekonomii.
Tak wic wci jemy, oddychamy, pracujemy i yjemy w warunkach, ktre bez wtpienia powoduj
raka, i nie robi si nic, aby zmieni t sytuacj. W zamian podsyca si nieustannie nadziej, e kto,
gdzie wynajdzie wkrtce lekarstwo pozwalajce go zwalczy. Rzecz jasna, wieci z tego frontu s
zawsze dobre". Tytuy gazet regularnie zapowiadaj wany przeom" i wielki krok naprzd". Jak
mawia rwnie mody badacz z MSKCC, wydaje si, e wci jestemy w przeddzie" wielkiego
odkrycia, wci o krok od rozwizania. Ja sam czasami, czytajc nieuwanie, dawaem si zapa w
puapk. Jakie badanie wykazywao, e dieta oparta na produktach niegotowanych zmniejszaa o
ponad osiemdziesit procent przypadki wystpowania raka. Szkoda, e badanie to dotyczyo tylko
kotw! Jaki instytut farmaceutyczny zapowiada zakoczenie prac nad nowym preparatem
przeciwnowotworowym. Liczby byy imponujce, ale musiabym by mysz, eby mc z niego
skorzysta. Wszystkie eksperymenty przeprowadzono wycznie na gryzoniach, a dobrze ju
wiadomo, e to, co dziaa w przypadku tego typu krlikw dowiadczalnych, niekoniecznie sprawdza
si na ludziach.
Prawda jest taka, e trzydzieci lat po wypowiedzeniu z gonymi fanfarami przez prezydenta Nixona
wojny rakowi" - by moe rwnie po to, by zapomniano na chwil o wojnie wietnamskiej, ktra
zabijaa dziesitki tysicy modych Amerykanw - choroba ta, oglnie rzecz biorc, daleka jest od
pokonania. Mimo postpu, jaki dokona si w przypadku niektrych typw raka, cakowita liczba
osb, ktre umieraj dzisiaj na niego w Stanach Zjednoczonych, wcale si od tamtej pory nie
zmniejszya.
Ale rwnie tej prawdy" do siebie nie dopuszczaem. Wskaniki procentowe zachorowalnoci,
przeycia czy nawrotw zupenie mnie nie interesoway. W statystykach byo co podejrzanego, bo jak mawia de Gaulle: Jeli ty zjesz dwa kurczaki, a ja adnego, to statystycznie wychodzi, e obaj
zjedlimy po jednym".
Wolaem traktowa siebie jak bardzo subiektywny przypadek, a nie jak teoretyczn moliwo
matematyczn.

Podczas tych samotnych miesicy w Nowym Jorku Angela odwiedzia mnie dwa razy. Jak w przypadku
wszystkich wielkich radoci towarzyszy te temu wielki niepokj, poniewa - przy tym wszystkim, co
nas czyo - naleelimy teraz do dwch zupenie innych wiatw. Ja - do wiata chorych, z ich logik,
priorytetami, cierpieniem, rytmem i, przede wszystkim, bardzo szczeglnym postrzeganiem czasu.
Ona - do wiata wszystkich innych, ludzi zdrowych, z ich planami, pragnieniami, terminami
dotyczcymi przyszoci.
Czym innym bya codzienna wymiana wiadomoci za porednictwem maili, a czym innym znalezienie
si twarz w twarz na przestrzeni niewielu metrw kwadratowych. Zapowied jej przyjazdu mnie
zatrwoya. Zrezygnowalimy z telefonu z powodu jego agresywnoci, a take dlatego, e stwarza
wraenie zbyt iluzorycznej bliskoci, co - po odoeniu suchawki - czynio otaczajc pustk jeszcze
bardziej dojmujc. Wiadomoci mailowe okazay si idealne. Te od Angeli, zawierajce
sprawozdania z jej florenckich dni, byy dla mnie niczym dziennik pokadowy okrtu, ktry zagin na
morzu wiele wiekw temu. Mwiy o rzeczach i ludziach, ktrzy zdawali mi si cieniami, zjawami,
stanowicymi w mojej pamici ledwie zarysy. Ale stanowiy te dla mnie swoiste koo ratunkowe. To
znowu co, czego nauka nie potrafi zrozumie: ju myl o osobie, ktrej istnienie uzasadnia nasze
wasne, jest sama w sobie lekarstwem przeduajcym ycie. Co do tego nie mam wtpliwoci.
Angela bya cudowna, rozumiejc powody, dla ktrych chciaem by sam. Wiedzielimy oboje, e
dzielca nas odlego jest tylko fizyczna. Odnalazem rwnowag i obawiaem si kadego
podmuchu, ktry mgby jej zagrozi. Wiedziaem, e Angela istnieje, e mog na ni liczy.
Prawdziwe bogosawiestwo!
Spord wielu historii chorb, ktre czytaem w tamtych czasach, jedna gboko mnie poruszya. Bya
to autobiografia Paula Zweiga, wydana wkrtce po jego mierci. Pisarz zapada na zdrowiu. Pewnego
dnia, po wielu tygodniach bada i niepokoju, lekarz oznajmia mu: rak. Wraca do domu, mwi o tym
onie, a ona w odpowiedzi pokazuje dokumenty rozwodowe. Ona potraktowaa t diagnoz jak
gwd do swojej trumny i postanowia odej, eby kontynuowa swoje ycie" - pisze Zweig. To jest
mio? Zaangaowanie? Lojalno? Kolejna nowoczesna" historia. Kolejna historia amerykaska.
Dystans, jaki powstaje midzy zdrowymi a chorymi, wystawia na prb zwizki midzyludzkie.
Choroba zakca pewien porzdek, ale stwarza wasny, i z tym paszportem chory wkracza do innego
wiata, gdzie logika zdrowych, wiata zewntrznego, staje si nieistotna, absurdalna, czasami nawet
obraliwa.
Zrozumiaem to pewnego dnia, kiedy czekajc na swoj kolej przed jakim badaniem, zobaczyem, jak
pomidzy nami, chorymi, le wygldajcymi, pobladymi, w naszych dresach i czapkach, z naszymi
plastikowymi opaskami na rku z imieniem, nazwiskiem i numerem na licie, pojawi si elegancki,
dobrze ubrany, opalony mczyzna w okularach przeciwsonecznych, ktry przyszed
prawdopodobnie kogo odebra. Byo to jak ukucie w oko, jak nielojalne wyzwanie. Wynocha,
wynocha, precz std! - mylaem w duchu.
Jedn z konsekwencji bycia chorym jest zrezygnowanie z pragnie, owo nieuwiadomione
przekonanie, e naprawd nie warto kupowa sobie jeszcze jednej pary butw czy te i na aukcj
dywanw. Osoby zdrowe nie s w stanie zrozumie chorych, i tak powinno by. Jest w nich,

niezalenie od postawy wobec choroby, pewne odrtwienie wywoane saboci, ale take spokj,
ktrego - z ca sympati - osoba zdrowa nie zdoa osign. Mona powiedzie, e wrcz zdrowy
przyjmuje tak postaw za rezygnacj i sdzi, e jego obowizkiem jest pomc choremu w jej
zwalczeniu. Jednak choroba ma swoj logik, by moe rwnie t, aby przygotowa psychicznie
kogo, kogo dotkna, na moliwy koniec.
Angela przybywaa z zewntrz i wchodzia w wiat, w ktrym, nic nie byo jej znajome, nic nie byo
rozpoznawalne, poczwszy ode mnie. Zostawia mnie ubranego na biao, z dugimi wosami i wsami,
a na lotnisku czekaem na ni ubrany na czarno, bez zarostu, w czapeczce na ysej i siwej gowie.
Naleaem ju do innego plemienia.

Wrd chorych rodzi si natychmiastowe braterstwo. Ja", ktre wszdzie indziej ma nieustann
potrzeb potwierdzenia i obrony, w szpitalu czuje si spokojnie. Kiedy raz przekroczy si jego prg i
owionie nas fala ciepego powietrza, ktre nie dopuszcza chodu zewntrznego wiata, nie trzeba ju
mwi, kim si jest, a raczej byo, czym si czowiek zajmuje, a raczej zajmowa. Choroba ma wielk
moc zrwnywania. Kiedy Folco mi powiedzia:
- Kiedy czego mi brakuje, myl o Indiach. Tam wszystkim czego brakuje: jednemu jedzenia,
drugiemu rki, jeszcze innemu nosa. To, czego moe brakowa mnie, nigdy nie jest takie straszne.
Czuem to samo, wchodzc do MSKCC. Kade z piter szpitala przeznaczone byo dla innego typu
raka. Najbardziej poruszao mnie to, gdzie leay dzieci. Ja miaem szczcie: przeyem ju kawa
ycia, one nie. Ale by moe rwnie to nie byo cise. Moe to, co widziaem, byo owocem innych
istnie, efektem skumulowanej w nich karmy. Majc przed oczami wychudzone, niemal
przezroczyste, czasem prawie ju nieludzkie ciaa dzieci, wydawao mi si, e spord wszystkich
religii hinduizm daje najbardziej pocieszajce wyjanienie tej pozornie potwornej niesprawiedliwoci.
W poczekalniach rnych oddziaw przygldaem si innym pacjentom, prbujc odgadn ich
histori: rozpoznawaem tych, ktrzy przychodzili po raz pierwszy, przywizani jeszcze do
zewntrznego wiata i zachowujcy si, jakby znaleli si tu przez pomyk; tych przestraszonych,
ktrzy rozpoczynali dopiero chemi, i tych przywykych ju do mutacji; tych, ktrzy ju si poddali, i
tych, u ktrych wyczuwao si, e sobie poradz.
Ale co takiego przyprowadzio nas wszystkich, cho rnymi drogami, w to samo miejsce i z takim
samym schorzeniem? Czy mielimy ze sob co wsplnego?
Pewnego dnia siedziaem obok okoo pidziesicioletniego mczyzny, wysokiego, bardzo chudego,
tego na twarzy i zupenie ysego. Przyglda mi si i czuem, e ma ochot porozmawia. W kocu,
niepewn angielszczyzn o silnym rosyjskim akcencie, wskazujc na zegarek na moim nadgarstku,
powiedzia:
Zosta zrobiony w Rosji. Pan te jest uciekinierem?
W pewnym sensie tak... a zegarek rzeczywicie zosta wyprodukowany przez Sowietw w 1991 roku.
Bya to jedna z ostatnich rzeczy, jak zrobili, eby podarowa je Buriatom, ktrzy w owym roku
obchodzili dwiecie pidziesit rocznic przejcia na buddyzm. Kupiem ten zegarek za pi

dolarw od jakiego Mongoa na posterunku granicznym z Chinami - odparem, odpinajc pasek, eby
pokaza mu napis cyrylic.
Zegarek jest bardzo prosty, nieautomatyczny, z tych, ktre trzeba nakrca kadego ranka albo przed
pjciem spa. Przyciga uwag tym, e nigdy nie pokazywano go w adnej reklamie, nie jest jednym
z tych, ktre kosztuj wiele tysicy i s noszone przez badaczy bieguna pnocnego albo Jamesa
Bonda w ostatnim filmie. Porodku biaej tarczy znajduje si wizerunek medytujcego Buddy,
owinitego w pomaraczow tunik. Nawet dalajlama podczas naszego spotkania w Dharamsali nie
odrywa od niego wzroku. Wiedzc, e jego ulubion rozrywk jest naprawianie zegarkw,
powiedziaem:
Prosz Waszej witobliwoci, ten chodzi znakomicie!
Wywoaem tym jeden z jego cudownych, niepowtarzalnych wybuchw miechu.
Zona mojego ssiada, zdrowa, wcibska i wyzywajca, wcina si w nasz rozmow i swoj duo
pynniejsz ni mowska angielszczyzn prbuje ni zawadn.
Jestecie ydami? - pytam.
Ja tak - odpowiada z wielk dum. - On nie, jest Rosjaninem, ale w Uzbekistanie powiedzieli, e
Rosjanie nie mog tam duej zosta, e to nie ich kraj i w ten sposb, dziki mojemu ydostwu, udao
si nam obojgu przyjecha do Ameryki jako uchodcy - rwnie jemu.
On" ma pikne, ujmujce i agodne spojrzenie, ale cierpi i jest zakopotany, podczas gdy ona penym
gosem, tak eby wszyscy j syszeli, opowiada ich histori. W Uzbekistanie by inynierem, pracowa
w kopalniach zota, ale po przybyciu do Nowego Jorku znalaz jedynie posad stra nocnego w
magazynie.
To nic, to nic - mwi on.
Ale tak musi by - cignie ona. - Kiedy przyjeda si jako uchodca, nie mona niczego wymaga.
Trzeba zaczyna od pocztku jako kierowca, portier albo nocny str.
On umiecha si i powtarza:
To nic, to nic. Nocny str.
Robi to przez osiem miesicy i natychmiast zachorowa. Rak puc.
To ze stresu - mwi ona.
To nic, to nic. Stres - powtarza m.
Oczywicie, stres! Stres, e ma tak on, e jest Rosjaninem w kraju, ktrego jzykiem swobodnie si
nie posuguje, ktrego obyczajw nie zna, gdzie wszystko to, czego wczeniej si z trudem nauczy,
tutaj niczemu nie suy.
Stres, stres - powtarza, jakby chcia nas rozmieszy.
Wycili mu ju jedno puco, a teraz nastpi przerzut do

drugiego. S przekonani, e ja te jestem uchodc, ale nie pytaj, skd uciekem i z jakiego powodu.
Tutaj, w Ameryce, wszyscy jestemy tacy sami - mwi kobieta. - Jestemy uchodcami.
Nie mylia si. Pord ludzi w poczekalni byo bardzo wielu nowych imigrantw: Chiczykw,
Wietnamczykw i innych Rosjan z byego Zwizku Radzieckiego. By moe rak ma rwnie co
wsplnego ze stresem, ze zmian miejsca pobytu, z poczuciem utraconego spokoju. W przypadku
tego czowieka na pewno tak byo. Czu si samotny, Ameryka nie miaa mu wiele do zaoferowania.
Jedynymi sowami, jakie powtarza, podczas gdy ona cigna swoje opowieci, byo:
To nic. Str nocny. Stres.
Wychodziem ze szpitala i mnie rwnie przepeniaa strachem pustka, ktr zdawao mi si
wyczuwa wszdzie dookoa. Wsiadaem do takswki i wraz z wczeniem taksometru rozbrzmiewao
nagranie okropnego gosu pewnej sawnej aktorki:
Miau... Koty maj siedem y, ale ty, niestety, tylko jedno...
Nie potrzebowaem, eby ona mi o tym przypominaa!
...dlatego bd grzeczny i zapnij pas bezpieczestwa!
Mniej ni kiedykolwiek miao si ochot to zrobi.

Nowy Jork by niczym", ale byo w nim take wszystko, Kadego dnia co przykuwao nasz uwag,
dziao si co interesujcego. Przypadkowo przeczytaem, e Robert Thurman, profesor religii
azjatyckich na Columbia University, stary bywalec Indii i ojciec synnej hollywoodzkiej aktorki - ktra
nie przypadkiem nosi imi Uma, nalece do kobiety iwy, zanim zostaa jego on - bdzie mia
odczyt w jednym z alternatywnych" orodkw w Bowery.
Sala bya wypeniona - przede wszystkim kobietami. To zawsze kobiety, ze swoimi naturalnymi
antenami, gotowe s odbiera pokusy nowoci, z caym ryzykiem, jakie ze sob niesie, ale take s
bardziej zdolne, bardziej gotowe ni mczyni wyczu to, co prawdziwe i autentyczne. Jako pierwsze
zdaj sobie spraw, e co zwyczajnie po ludzku nie gra. Tematem prelekcji mia by buddyzm
tybetaski, ale Thurman mwi gwnie o Ameryce.
Zachd jest w tej chwili najlepszym punktem wyjcia, aby osign iluminacj. Nigdy, w adnej czci
wiata, czowiek nie by tak blisko nirwany, jak w tej chwili w Ameryce. Tutaj dobrze si rozumie
znaczenie pustki, nicoci, poniewa yjemy ju w nicoci: jestemy nicoci, nasze ludzkie relacje s
nicoci i kadego innego mamy za nic. Hello Jim, hej John!". Tak, oczywicie, jestemy bardzo ciepli
w powitaniach, ale tak naprawd inni zupenie nas nie obchodz. To tak, jakbymy mieli si widzie
ten jeden raz i potem nigdy wicej. Ale gdybymy tylko wiedzieli, e zawsze bylimy razem i e
naszym przeznaczeniem jest pozostawanie razem przez wieczno!
Podobaa mi si jego ironia.
Kto z was wie co o buddyzmie? - zwrci si do widowni. Wielu podnioso rce.

Kto z was przey dowiadczenie opuszczenia wasnego ciaa, pjcia gdzie indziej, zapomnienia si, a
potem szok powrotu?
Przystojny chopak, towarzyszcy starszej od siebie kobiecie o miedzianych wosach, wyranie jej
kochanek, wsta i opowiedzia nieprawdopodobn histori. Jego opowie spowodowaa, e
towarzyszca mu pani jeszcze mocniej si do niego przytulia, kiedy na powrt usiad. By jednym z
tych, ktrzy odbyli gwiezdn podr".
Nie, nie - powiedzia Thurman. - To, o czym mwi, nie jest niczym wyjtkowym. Wszyscy
przeywacie to dowiadczenie opuszczania waszego ciaa. Dzieje si tak kadego wieczora, kiedy
zasypiacie.
Zasugerowa, e by moe czym takim jest rwnie mier. To forma zanicia, a nie koniec
wiadomoci, jak zwyko si uwaa na Zachodzie:
Jama, demon z gow byka, przybywa, eby zdzieli nas kijem i zabra ze sob nasze ciao. Ale my nie
jestemy ciaem, cho tak bardzo si z nim identyfikujemy i powicamy mas czasu, eby utrzyma
je w formie, wygadza i naprawia. Na ciao wydajemy dosownie fortun, cho wiemy, e i tak
ktrego dnia zgnije i stanie si nawozem...
Publiczno suchaa z wyton uwag.
...ale jestemy Amerykanami - kontynuowa Thurman - a pogo za szczciem jest nie tylko prawem
zagwarantowanym przez Konstytucj, ale take naszym najwaniejszym narodowym hobby. I
wietnie, poniewa rwnie szczcie moe wspomc refleksj: Ci, ktrzy wygrywaj milion dolarw
na loterii, spostrzegaj nagle, e stracili wszystkich przyjaci. Dlaczego?
Sens caej tej pogawdki zamyka si w tym, e ycie stanowi okazj do poznania samych siebie, e
spoeczestwo, w ktrym yjemy, trzeba uzna za szalone, poniewa sama jego istota, zbudowana z
czystego materializmu, dokadnie zaprzecza temu, kim jestemy: pozostaociami wielu istnie.
Spjrzcie na moj szczk: rwnie ona jest rezultatem wielu poprzednich istnie, powstaych w
wyniku tolerancji, wspczucia i samokontroli, ktre zmieniy mj pierwotny wygld. Kiedy miaem
szczk z wielkimi kami, ktrymi mogem si broni i atakowa, teraz ju nie...
Suchacze umiechali si i wydaje mi si, e jakie ziarenko nowoci zostao zasiane. Dobrze byo
usysze gos jake odmienny od tych, ktre codziennie grzmi dookoa.
Wyszedem ze spotkania z Thurmanem z przyjemnym poczuciem lekkoci. Wanie w tamtych dniach
mj bardzo serdeczny przyjaciel, przeywajcy fataln porak zawodow i rodzinn, napisa mi, e
po raz pierwszy w yciu pomyla o samobjstwie. Po powrocie do domu, znalazem wreszcie sowa,
eby mu odpowiedzie: wagi i miary, wartoci, od ktrych - jak mylimy - zaley nasze ycie, s tylko
czystymi konwencjami. Sposobem, w jaki kierujemy naszym yciem, ale te je obciamy. Jeli dobrze
si przyjrze, to ycie wcale od nich nie zaley. Sukces, poraka - to kryteria absolutnie wzgldne,
pozwalajce oceni jakie wydarzenie czy okres ycia, ktry sam w sobie jest przejciowy, nietrway.
To, co dzisiaj wydaje si nam nie do zniesienia, za dziesi lat uznamy za nieistotne. Prawdopodobnie
niemal o tym zapomnimy. Dlaczego nie sprbowa spojrze na dzisiejsz potworno oczami, ktre

bdziemy mieli za dziesi lat? Poczuem ulg, cho nie wydawao mi si, bym mg samemu sobie
suy podobn rad. Dziesi lat...?
Prelekcja Thurmana stanowia wspaniay powiew mylenia pod prd i inteligentnych prowokacji. To
rwnie by Nowy Jork: nico i przeciwiestwo nicoci. Wewntrz tego spoeczestwa, caego
nastawionego na szczcie, ktre Thurman omieszy za to, e nie moe by absolutne", jak bymy
tego chcieli (to, czego doznaj, nie moe by nigdy absolutne, a to, co nawet jawi mi si jako
absolutne, moe by tylko wzgldne"), ya caa grupa osb, ktre nie akceptoway banalnej
materialnoci codziennej egzystencji, ktre dyy do czego innego i czsto, rwnie w sposb
niedorzeczny, szukay innych drg. Byli to ludzie, ktrzy na swj sposb si opierali".
Nie potrzebowaem duo czasu, eby odkry jeden z gwnych orodkw tego oporu". Zaprowadzi
mnie tam wch. Pewnego ranka szedem wzdu Spring Street. elazna brama, ktr mijaem,
otworzya si, pchnita przez wychodzc dziewczyn, i owion mnie powiew znajomego zapachu
kadzida. Spojrzaem, zaciekawiony, i zanim brama na powrt si zamkna, wlizgnem si do
rodka. Znalazem tam New York Open Center, mieszank uniwersytetu powszechnego, orodka
spoecznego i supermarketu, ze wszystkim, co alternatywne. Na tablicach umieszczone byy
szczegowe opisy rnych prowadzonych tam kursw, od zielarstwa po dietetyk, od refleksologii
po wszelkie odmiany jogi, a poza tym najrniejsze kuracje i terapie medycyny niekonwencjonalnej.
Sklep-ksigarnia, skd wydobywa si zapach kadzida i nieprzerwane dwiki medytacyjnej muzyki",
by znakomicie zaopatrzony w literatur New Age, CD, kasety i wszelkie inne alternatywne"
materiay. Pomidzy salami przemieszcza si tum innych" - znowu przede wszystkim kobiet:
grubych, ale pogodnych dziewczt i pa w rednim wieku, wyranie zamonych, ale
uduchowionych". Panowaa tam swobodna, mia atmosfera.
Podszedem do stou, przy ktrym prowadzono zapisy, aby zasign informacji, ale zanim zdyem
otworzy usta, siedzca tam dziewczyna spojrzaa na mnie i z szerokim umiechem wykrzykna:
La...!
O co chodzi? - zapytaem, nie rozumiejc.
Masz wspania aur.
Naprawd?
Tak. Czy wiesz, e masz aureol wok caego ciaa? Jeste szczliwym czowiekiem!
Chudy i szarawy chopak, ktry siedzia obok niej i ledzi ca scen, doda:
Tak, tak, twj umiech jest cudowny, naprawd masz aureol.
Bya to prawdopodobnie ich technika sprzeday; mwi to pewnie wszystkim, ktrzy przychodz si
zapisa na jaki kurs, ale w owej chwili naprawd wydawao mi si, e mam t aureol. Zapisaem si
w kocu na kurs tarota. Chodziem tam dwa razy w tygodniu przez dwa miesice. Nauczycielk bya
uzdolniona Amerykanka woskiego pochodzenia. Grono uczniw" stanowiy przede wszystkim
kobiety, ale take pewien dziwny pan, ktry przychodzi ubrany jak normalny urzdnik bankowy albo
adwokat, a pod mundurem biznesmena nosi - jak drug skr - biay kostium gimnastyczny. Przed
kad lekcj odchodzi w kt, zdejmowa spodnie, marynark, koszul i krawat, jak kto, kto

kamuflujc si, eby przey, w kocu moe cign mask. Na to dziwne plemi, na swj sposb
podziemne, ktrego czonkowie potrzebowali kontaktu z drugim czowiekiem, nie skadali si
wycznie ludzie modzi, ktrzy kiedy byliby hipisami, wyzwolone dziewczyny czy te rozwodnicy
poszukujcy nowej przystani. Byli tam rwnie ludzie, ktrych nikt by nawet o to nie podejrzewa.

Przed operacj musiaem si spotka z lekarzem, ktry mia by odpowiedzialny za znieczulenie. W


trakcie wizyty, podczas ktrej zadawa mi standardowe pytania dotyczce wczeniejszych operacji i
ewentualnych alergii na leki, zobaczyem, e jego wzrok zatrzymuje si na moim zegarku.
Jest pan buddyst? - zapyta.
Nie. A pan?
Nie - odpowiedzia. I po krtkiej pauzie, zwiastujcej jak rewelacj, doda: - Jestem sufim, sufim z
Kaszmiru.
Mj Boe, Kaszmir! Spdziem tam cae tygodnie, ledzc brudn wojn, ktra niszczy jeden z
najpikniejszych regionw wiata, obiekt sporu midzy Indiami a Pakistanem. Stpaem po
dymicych jeszcze zgliszczach przecudownego meczetu, zbudowanego w caoci z drewna. Kiedy
przychodzili do niego sufiowie, mistyczni muzumanie, znajdujcy si pod wpywem hinduizmu i
buddyzmu, ale tam, w Kaszmirze, nie spotkaem ani jednego. By moe jeli nawet jeszcze jacy
istniej, nie maj ju odwagi si z tym ujawnia ze wzgldu na przeladowania ze strony
ortodoksyjnych muzumanw, ktrzy uwaali ich za heretykw. I oto tutaj, w Nowym Jorku, mj
anestezjolog jest sufim i wydaje si z tego powodu szczliwy.
Miaem go przed oczami, w biaym fartuchu, niewzbudzajcego adnych podejrze, wygldajcego
zupenie normalnie, tak jak wedug naszych oczekiwa powinien prezentowa si lekarz. A przecie
musiaem go sobie wyobrazi ubranego w dug, wenian tunik (suf po arabsku znaczy wena), z
rkami wzniesionymi ku grze, wirujcego wok wasnej osi w jednym z tacw derwiszw, ktre za spraw zawrotw gowy wywoanych przez nieustanny ruch - miayby wprowadza czowieka w
stan ekstazy i bezporedni kontakt z boskoci. Rozumiaem go: osamotniony, w tym spoeczestwie
caym zbudowanym z materii, w ktrym y bez poczucia, e do niego przynaley, szuka czego
wyszego, jakiego celu, niezamykajce- go si wycznie w woli przeycia, i odnajdowa w sposobie,
w jaki sufiowie byli w wiecie, ale nie jako cz wiata", wasn odpowied.
Istnieje tysic sposobw klkania i caowania ziemi" - pisze najwikszy poeta sufi Dalaluddin Rumi,
urodzony na terenach dzisiejszego Afganistanu w 1207 roku. - Z dala od idei, z dala od tego, co
suszne i niesuszne, jest miejsce. Spotkajmy si tam".
On, mj anestezjolog z MSKCC, odnalaz to idealne miejsce w punkcie, ktry jako taki ju nie istnieje,
w Kaszmirze: egzotyczna nazwa, nieprzystpny kraj. Stamtd, w formie taca, przysza do niego
nadzieja na owo wicej", bez ktrego ycie staje si nieznone. Tak wic w kady weekend, w
towarzystwie innych nas przyjaci" - jak mawiaj o sobie sufiowie - spotykali si w jakim
nowojorskim lofcie albo w wiejskim domu, aby czyta poezj i - w rytm muzyki, ktrej crescendo
towarzyszy unoszeniu si" - wirowa godzinami w mistycznym rytuale, bdcym symbolem ycia.
Obracanie si stanowi bowiem podstawowy warunek egzystencji: w atomie kr elektrony i

neutrony, w kosmosie kr ciaa niebieskie, planety, gwiazdy; i my sami krymy po ziemi, powstajc
z niej i powracajc do niej jako proch. w taniec - powiedzia mi - wytwarza w nim prni, w ktrej
czu si naprawd wolny. Owa prnia odrywaa go od zwykego ycia i przybliaa do boskoci.
No wanie, bosko. Brakowao jej rwnie mnie, cho do tamtej pory nie odczuwaem jakiej
specjalnej potrzeby takiego kontaktu. Chodziem ulicami i nigdy nie zdarzao mi si zobaczy czy
poczu jakiego nawizania do boskoci: adnej procesji, wita, jakiego wizerunku Boga niesionego
na ramionach wiernych. Nigdy adnej aluzji do czego, co byoby ponad pozorami.
Gdziekolwiek mieszkaem w Azji, poza komunistycznymi Chinami, odwoywanie si do boskoci jest
nieustanne: w jzyku, w gestach ludzi, w ceremoniach i rytuaach. Sprzedawca ryb w Japonii otwiera
rano swj sklep, rozsypujc na chodniku ma gar soli; w wityniach Singapuru, Tajlandii, Malezji
bez przerwy palone jest kadzido ofiarowane przez kogo, kto pragnie zjedna sobie ask jakiego
boga. W Indiach bosko jest stale obecna. Sam sposb pozdrawiania si, polegajcy na skadaniu
doni na wysokoci piersi, lekkim pochylaniu czoa i wypowiadaniu sowa Namaste, oznacza:
Pozdrawiam bosko, ktr rozpoznaj w tobie".
Czsto mylaem o Indiach, o mieszkaniu w Delhi, pod ktrego oknami widziaem przechodzce rzdy
wielbdw albo sonia, przytrzymujcego trb swoj dzienn porcj trawy. Zdarzao si, e w nocy
budziy nas dzwonki przechodzcej procesji sikhw albo muzumanw. Dostrzegaem czasem w
nowojorskim tumie twarz Hindusa i zdawao mi si wtedy, e rozpoznaj prawie krewnego. By mi on
duo bliszy od Amerykanina.
Pewnego dnia, kiedy lao jak z cebra i byem spniony na wizyt mojego ciaa u jego naprawiaczy,
wziem takswk Kierowca by sikhem z wielk, czarn brod, w bkitnym turbanie na gowie.
Zechce mnie pan zawie do Memorial Sloan-Kettering, Sardar-ji.
Fakt, e nazwaem go sardar" - szef - z dodatkiem penego szacunku Ji", wystarcza do nawizania
bliskiego kontaktu. Pochodzi z wioski nieopodal Amritsaru, siedziby Zotej wityni, Watykanu
sikhw. W Nowym Jorku jest od trzech lat, zarabia okoo trzech tysicy dolarw miesicznie. Poow
udaje mu si wysya do domu. Ma czterdzieci siedem lat i Jeszcze trzynacie do przeycia".
Trzynacie? A skd pan to wie?
Powiedzia mi to mj bg. Stao si to, kiedy byem jeszcze w moim domu w Indiach, dwadziecia lat
temu. Jestem zadowolony, poniewa czowiek w wieku szedziesiciu lat nie powinien si martwi,
e umiera. Oczywicie nikt tego nie chce, ale jest nas tak wielu na Ziemi, e musimy ustpi miejsca
innym... szedziesit lat wydaje mi si dobrym wiekiem, aby to uczyni.
Ale, Sardar-ji, ja mam pidziesit dziewi lat, raka, i dlatego wanie jad do szpitala. Sdzi pan, e
naprawd musz umrze, kiedy bd mia szedziesit?
O nie, prosz pana, pan ma cakowicie zdrowy wygld. Ale co mwi o tym pana bg?
Nie wiem, nie mam jakiego szczeglnego boga, ale kilku wrbitw powiedziao mi, e doyj
staroci.
Oczywicie, oczywicie. Ma pan taki zdrowy wygld!

Dojechalimy. Sardar zatrzymuje samochd, odwraca si, skada donie na wysokoci nosa i kaniajc
si mnie oraz swojemu bogowi, ktrego we mnie widzi, mwi na poegnanie:
?amaste. Powodzenia. Powodzenia.
?amaste, Sardar-ji.
I ju po chwili jestem w biaym wiecie szpitala, gotowy
na spotkanie z czerwonym, fosforyzujcym pynem.

Drog powrotn odbyem pieszo. Powoli. Po dotarciu do mojej kryjwki poczuem si bardzo
zmczony i usiadem przy oknie. Powietrze, obmyte deszczem, byo czyste, krystaliczne. Przede mn
rozciga si przepikny widok, z drapaczami chmur, ozoconymi zachodzcym socem po jednej
stronie okna, po drugiej za, w cieniu - zimnymi, stalowymi. Ulica pode mn wypeniona bya ludmi
wszystkich kolorw i ras, przyodzianych w najdziwniejsze stroje. Nagle na niebie, dokadnie nad moj
kamienic, na linii dachw, pojawiy si dwa wojskowe helikoptery. Atak? Inwazja? Marsjanie? Gdyby
nawet tak byo, nikt by si nie zdziwi. Amerykanie yj ju w rzeczywistoci przypominajcej ich filmy
science fiction, w ktrych wszystko jest moliwe. Kosmici? Ju tu byli. Przyszo nie moe si rni
od przeszoci wymylonej przez scenarzystw z Hollywood. Gdyby w telewizji ogoszono, e
prezydent zosta porwany, to rwnie wydaoby si normalne: stao si ju tak w paru filmach, ktre
wszyscy widzieli.
Helikoptery nadal kryy. Zbiorowo ludzka, w ktrej teraz yem, naleaa ju do dnia
nastpnego". A ja, zagubiony w mojej samotnoci, pogodnie zawieszony midzy yciem a mierci,
bez pragnie, bez planw, byem jak oczekujca rozmowa telefoniczna - z absurdaln muzyczk w tle.

Czasami czuem si w Ameryce naprawd obcy. Nie znosiem banalnoci okolicznociowych


pogaduszek, stereotypowej uprzejmoci ludzi i skomputeryzowanych gosw nagranych w
telefonach. Nie cierpiaem dwch kilogramw ulotek reklamowych, ktre musiaem wyrzuca z
niedzielnego wydania New York Timesa", jak rwnie standardowego zaproszenia wszystkich
kelnerw ze wszystkich restauracji i kawiarni: Enjoy it - bym si cieszy - czymkolwiek miao by owo
it. W okolicach Boego Narodzenia do normalnej kakofonii miasta doczy dwik banalnej
pioseneczki Jingle Bells: na ulicach, w i klepach, w windach.
Po dugim spacerze wszedem do ksigarni, ale udao mi si tam spdzi zaledwie kilka minut. Jingle
Bells przeladowao mnie. Take tam dyszao, spywao z kadego sufitu yang, unosio si w kadym
kcie. Jingle Bells... Jingle Bells. Nieznone, obsesyjne. Wybiegem na ulic, a tam, na chodniku, sta
zmarznity mczyzna, ktry ledwie osonity kawakiem plastikowej firanki zawieszonej na wzku,
sprzedawa hot dogi.
Gdzie jest najblisza stacja metra? - zapytaem.
Na kocu tego bloku, po lewej stronie.

Po akcencie poznaem, e jest jednym z tych zamonych, rosyjskich ydw, z ktrymi przed laty,
piszc Buonanotte, signor Lenin (Dobranoc, panie Lenin), tak wiele dyskutowaem, miaem si i
piem herbat w Azji rodkowej.
Spasiba - odpowiedziaem.
Spojrza na mnie, jakbym by zjaw. Z ciepem, jakiego nie czuem przez cay dzie, odpar niepewnie:
Paasta.
I - jakby to wzajemne rozpoznanie dodao nam otuchy - z umiechem na ustach kontynuowalimy
nasze rwnie dziwne ywoty w tym obozie dla uchodcw, w tym ludzkim tyglu, w tym porcie
ocalenia, w tym guagu ze znakomitym jedzeniem, jakim dla nas obu by Nowy Jork.

Ja" w kawakach
Wrd wielu wicze, majcych przynajmniej dwa tysice lat, ktrym poddawani s modzi
Tybetaczycy pragncy zosta mnichami w Szkole Dialektyki Buddyjskiej w Dharamsali, jest jedno,
ktre wszyscy powinnimy od czasu do czasu wykonywa: ustali, gdzie znajduje si ta rzecz, na
ktrej tak bardzo nam zaley, nasze Ja".
W imieniu? - sugeruje stary lama, siedzcy przed dwoma dugimi rzdami stolikw, za ktrymi
przycupnli na ziemi studenci. Nie, poniewa imi moe si zmieni bez zmiany Ja". A przecie ile
osb identyfikuje si ze swoim imieniem! Ale ile z nich identyfikuje si jeszcze bardziej z tytuami,
ktre je poprzedzaj! Jasne jednak, e Ja" nie moe zawiera si w imieniu.
W ciele? - pyta wic stary mnich. Oczywicie, Ja" ma wiele wsplnego z ciaem, do tego stopnia, i
mona by powiedzie, e bez niego Ja" nie istnieje.
Ale gdzie w ciele znajduje si Ja"? - nalega lama i zaczyna naladowa z rozbawieniem najrozmaitsze
sposoby, jakimi rne ludy, mwic Ja", wskazuj na poszczeglne czci ciaa. Chiczycy mwi Ja" i
przykadaj palec wskazujcy prawej doni do czubka nosa. Ale czy Ja" moe znajdowa si w nosie?
Czy moe by w sercu, na ktrym zazwyczaj kad rk Amerykanie? A moe na czole albo w gowie,
ktra wskazywana jest jako siedziba , ja" przez tych, ktrzy zdaj si pewnie uwaa intelekt za
waniejszy od uczu?
Studenci suchaj, niektrzy zabieraj gos. Dyskusja trwa jaki czas. Po tym stary lama zza stolika,
przy ktrym siedzi na drewnianym podwyszeniu, wyciga r i trzyma j przed sob tak, eby
wszyscy skupili na niej uwag.
To jest kwiat, wszyscy si z tym zgadzamy, prawda? - Mwic tak, obrywa jeden patek. - A to, czy to
te kwiat? Nie! To patek... a to? - pyta retorycznie, ponownie pokazujc r. - To jest kwiat. Obrywa kolejny patek, potem jeszcze jeden i nastpny, wci pytajc: - A to, co to jest?

W kocu na stoliku ley stosik patkw, a w doni mnicha pozostaa sama odyga. Stary lama pokazuje
j wszystkim i pyta:
A czy to jest kwiat? Nie. To ju nie jest kwiat... To samo dotyczy doni - mwi, podnoszc do gry lew
rk. - Gdybym zacz odrywa sobie po kolei palce, aden z nich nie byby moj doni, a sama do
szybko przestaaby ni by. A zatem? Dokadnie tak samo rzecz si ma z caym naszym ciaem. Czy my
te nie jestemy zoeni z wielu kawakw, z ktrych aden nie jest naprawd nami...?
Kiedy pewna droga, starsza pani, jedna z tych, ktre dla dobra blinich pracuj jako wolontariuszki w
szpitalach, przysza bardzo wczenie rano zapyta, czy chc si pomodli razem z ni, eby rka
operujcego mnie chirurga trafia za godzin pewnie i prosto do celu, i wycia to, co ma do wycicia,
mj umys odgrzeba w pamici wspomnienie wizyty w Dharamsali na pnocy Indii, gdzie dalajlama
yje na wygnaniu, i zacz, bez mojej kontroli, wykonywa ten eksperyment. Gdzie tak naprawd
byem ja? A chirurg, ktrego przezwaem The Lord, ile kawakw mg wyci z mojego ciaa, ebym
ja sam przy tym nie znikn?
Mj umys nie mia wiele czasu na t zabaw. Pielgniarka przysza zapyta, czy w przypadku
przeduajcej si piczki mam zamiar upowani moj on do zdecydowania, kiedy odczy
aparatur (Wie pan, takie jest prawo w stanie Nowy Jork, musi pan zrozumie..."), a sufi z Kaszmiru
zrobi mi pierwszy zastrzyk ze rodkiem znieczulajcym, po ktrym umys najpierw si wyciszy, a
potem cakowicie straci wiadomo.
Jak mi potem powiedziano, operacja trwaa sze godzin. Gdzie przez cay ten czas przebywao moje
Ja", naprawd nie wiem. Czy byo ju poza ciaem? A moe wci pozostawao w rodku, rwnie w
upieniu, tak jak si zdarza podczas snu?... Albo mierci? Kiedy si obudziem, brakowao mi pewnych
kawakw, ale wiksza cz mnie, cho z podczonymi tu i tam rnymi rurkami, wci istniaa, a
wraz z ni istniaem te ja.
Problem ze mn i z tymi kawakami zacz si ju w szpitalu w Bolonii. Odniosem tam wraenie, e
medycyna, z ktr od wielu lat nie miaem do czynienia, znacznie si zmienia w stosunku do tego, co
miaem w pamici. Teraz obiektem jej zainteresowania nie tyle jestem ja jako osoba, ile moja
choroba. W Nowym Jorku problem ten objawi si jeszcze wyraniej.

Podrowaem z pitra na pitro, czsto w wzku na kkach. Znajdowaem si pod wpywem


rodkw, ktre po ustpieniu ich podstawowego dziaania, majcego na celu upienie mnie na kilka
godzin, teraz powodoway, e przez cay dzie byem przytomny i uwaaem na wszystko, co si
wok dzieje, tyle e potem nic z tego nie pamitaem. Jakie kartki w rku, plastikowy kartonik z
wszystkimi moimi danymi, ktry miaem pokazywa na kadym przystanku" i dawa do
podstemplowania; na jego podstawie kolejne kartki - moja karta kredytowa na ycie", jak go
nazywaem; fiolki z kolorowymi pynami do wypicia, zastrzyki wywoujce fale gorca w ustach, rurki,
przewody, czekanie... Ustawiano mnie przed jakimi urzdzeniami - telewizorami, ultrasonografami albo wsuwano do wielkiej rury o fosforyzujcych wiatach, w ktrej, przy odgosach szalejcej burzy,
popychano mnie do przodu i do tyu na wskim eczku z zaleceniem, ebym jak najduej wstrzyma
oddech. Wszystko to, aby odkry, co tam u mnie w rodku jest nie tak. Na kadej stacji badano
fragment mojego ciaa: wtrob, nerki, odek, puca, serce. Jednak aden z kolejnych specjalistw

nie dotyka mnie ani nie osuchiwa. Caa ich uwaga skoncentrowana bya na tych kawakach, a nawet
nie tyle na nich samych, ile na ich przedstawieniu, obrazie, jaki pojawia si na ekranie komputera, a
jeszcze bardziej na przetworzeniu danych, ktre drukarka wyrzucaa po zakoczeniu badania.
Ja sam, na przykad, postrzegaem moj wtrob w postaci drcej, zielono-czerwonej plamy na
monitorze; widziaem j wyrwan, obc, poza moim brzuchem, w ktrym spdzia szedziesit lat,
przyjmujc wszystkie ciosy niepomnego konsekwencji ycia w nadmiarze. Ale ja" jako cao, Ja"
jako choby zbir tych wszystkich kawakw, nie istniaem. Nikt si nawet ze mn nie konsultowa.
Wiem, e lekarz, ktry podczas jednego z bada odkry trzeciego raka, i ktrego bystroci
zawdziczam na pewno przeduenie ycia, by rudowos kobiet (prbowaem j rozpozna pord
wielu innych w szpitalnej kawiarni), ale nie mogem mojej wybawicielce ani podzikowa, ani nada
przydomka, bo nigdy jej nie widziaem. Tej kobiecie natomiast wystarczyo przestudiowanie
intensywnoci jakiej plamy, ktra zmienia si w krtkim czasie na ekranie jednego z urzdze,
wystarczyo zwrcenie uwagi, e istnieje niewyjaniona, ale statystycznie potwierdzona
wspzaleno midzy moj gwn chorob a t now, eby wycign wnioski. Nie miaa potrzeby
mnie dotkn, porozmawia, zapyta, jak si czuj.
Mao tego, gdybymy si spotkali, powiedziaaby by moe to, co twierdzi dzi wielu lekarzy: e
odczucia pacjenta nie na wiele si przydaj, a obrazy, liczby, wykresy wyprodukowane przez maszyny
podczas rnych bada s duo bardziej wiarygodne. Dla wspczesnej medycyny jedyn
rzeczywistoci badawcz jest obiektywno tych danych, nie za subiektywno dozna chorego.
Mj przypadek na pewno potwierdza te koncepcje, poniewa schorzenie, ktre odkrya owa lekarka,
w aden sposb mi nie dokuczao, nie dawao adnych objaww, i gdybym to ja, subiektywnie,
dostrzeg jego istnienie, by moe byoby zbyt pno. Maszyna wiedziaa o wiele wczeniej i znacznie
lepiej ode mnie, jak si czuj.
W tym podejciu oderwanym od pacjenta i od jego reakcji kryo si bez wtpienia co bardzo
pozytywnego i skutecznego, ale fakt, e byem traktowany coraz bardziej jako zbir kawakw, nie za
jako cao, wywoywa u mnie pewien dyskomfort. Zastanawiaem si, czy nauka, ktrej zaufaem,
nie jest w gruncie rzeczy tak samo lepa jak piciu bohaterw pewnej starej, hinduskiej opowieci,
poproszonych, by opisali sonia. Pierwszy lepiec zblia si do zwierzcia i dotyka jego ng:
So jest jak witynia, a to s jego kolumny - mwi. Drugi maca trb i orzeka, e so jest jak w.
Trzeci lepiec przykada rk do grubej skry na brzuchu i stwierdza, e so jest jak gra. Czwarty
wodzi doni po uchu i mwi, e so jest jak wachlarz. Ostatni lepiec, macajc po omacku, ujmuje w
rk ogon i owiadcza:
So jest jak bat!
W kadym z tych okrele jest co susznego, ale adne nie przedstawia rzeczywistego sonia. A czy ci
moi wietni lekarze przypominali moe owych lepcw? Oczywicie, e tak Byli przecie uczonymi, a
nauka ma swoje ograniczenia. Naukowy opis sonia - autorstwa fizyka, chemika, biologa czy nawet
zoologa - jest w swej istocie podobnie mieszny i niepeny jak w przypadku owych lepcw.
To problem caej nauki: cisej, dokadnej, wolnej i gotowej take zmienia zdanie, zastpujc jedn
teori inn, star prawd now. Pozostaje ona jednak - wanie dlatego, e jest nauk - nieuchronnie
ograniczona w swoim pojmowaniu rzeczywistoci.

Patrze na rzeczywisto wycznie poprzez szko nauki to postpowa jak pijak Muy Nasruddina,
mistycznego i mitycznego bohatera wielu piknych, ironicznych historii, pierwotnie
rodkowowschodnich, ale teraz stanowicych ju cz ludowej kultury azjatyckiej. Mczyzna,
spdziwszy wieczr na piciu z przyjacimi, w drodze do domu spostrzega, e zgubi klucze, i zaczyna
ich szuka w snopie wiata rzucanym przez jedyn latarni na ulicy.
Dlaczego wanie tutaj ? - pyta przechodzie.
Poniewa to jedyne miejsce, gdzie jestem w stanie co zobaczy - odpowiada pijak.
Uczeni zachowuj si tak samo. To, co opisuj za pomoc swoich przyrzdw, nie jest wiatem
rzeczywistym, lecz jego czciowym przedstawieniem, abstrakcj, ktra w rzeczywistoci nie istnieje.
Tak samo jest w przypadku liczb: niezwykle przydatne w nauce, w naturze nie istniej.
wiat, w ktrym czowiek budzi si rano, skada si z gr, ze spienionych fal rozbijajcych si o skay, z
porosych zielon traw k, z nawoujcych si okrzykami ptakw oraz zwierzt i z wielu, wielu ludzi z
ich rnymi losami. A co robi biedni uczeni w obliczu tego wszystkiego? Mierz, wa, odkrywaj
prawa, analizuj rne aspekty, poprzez ktre objawia si wiat, objaniajc kady z nich, aby na
koniec nic nie wytumaczy. W kadym razie bior pod uwag tylko to, co oczywiste, proste, co jest
postrzegane zmysami. Nie mog zaj si emocjami, uczuciami, tym, co niepostrzeenie zmienia
ycie kadego z nas z osobna, jak mio, albo tym, co zmienia wiat wszystkich, jak zachanno.
Co na przykad robi uczeni ekonomici? Badaj wiatowy popyt na jaki produkt, przewiduj
notowania giedy w Hongkongu i obliczaj, przy jakiej stopie procentowej banki mog dawa
gwarancje na swoje poyczki. Ale co mog nam powiedzie na temat chciwoci, ktra niszczy wiat w
imi tego, co by moe oni sami nazywaj postpem"? Takie sowa, jak zachanno", chciwo",
egoizm", nie pojawiaj si w ksikach ekonomicznych, a sami ekonomici wci tak podchodz do
swojej dziedziny, jakby nie miaa ona nic wsplnego z przeznaczeniem ludzkoci.
Stary kolega z uniwersytetu, ktrego przed chemioterapi odwiedziem w Chicago, gdzie kieruje
laboratorium badawczym medycyny jdrowej na Northwestern University, dobrze streci mi
frustracje inteligentnego uczonego. Przykadajc palec wskazujcy do czoa, powiedzia:
Wiem wszystko o tym, jak funkcjonuje kady typ komrki tu, w rodku, ale nie mam pojcia, jak
funkcjonuje mzg.
Enrico Mugnaini zaczyna w Pizie, a pniej przez ponad trzydzieci lat nie robi nic innego, tylko
bada - najpierw jako fizjolog, potem biolog molekularny - ten fragment ciaa. Jednak ze wzgldu na
to, e do kadego kawaka wchodz inne kawaki, ktre razem tworz fragment zwany mzgiem, w
kocu znalaz si na straconej pozycji.
Medycyna jest zwizana z biologi, nie z matematyk - mawia.
Majc do czynienia z moimi lekarzami z MSKCC, wyspecjalizowanymi, znakomitymi, ktrzy dotarli
tam po przejciu ostrej selekcji, przeprowadzanej na caym wiecie wrd najlepszych w danej
dziedzinie, czsto mylaem o doktorze Macchionim. To on, kiedy byem dzieckiem i zachorowaem,
przychodzi do domu mnie zbada: lekarz rodzinny.

Matka, czekajc na niego, stawiaa na krzele misk z wod, nowe mydeko na talerzyku, a na oparciu
wieszaa wiey, pachncy rcznik. On przychodzi, elegancki, w okularach w zotych oprawkach, kad
na ku swoj skrzan torb, wysuchiwa najwieszych nowin, przykada mi drewniany stetoskop
do piersi i do plecw, kaza gboko oddycha, powiedzie trzydzieci trzy", zaglda mi do oczu,
poleci pokaza jzyk, mierzy puls, my rce, a potem, wycierajc je starannie, palec za palcem,
stawia diagnoz. Dla mnie, dziecka, byo co magicznego w jego pewnym siebie i spokojnym
sposobie poruszania si i mwienia. On sam mg uchodzi za lekarstwo. By przy moim porodzie,
przy mierci dwch moich ciotek, ktre bardzo modo zmary na tyfus, i mojej babki, ktr zabraa
staro. Wiedzia wszystko o wszystkich i ja czuem si od razu lepiej, kiedy matka odprowadzaa go
do drzwi i czekaa, a zejdzie po schodach. Powtarzaa przy tym:
- Dzikuj, doktorze, dzikuj.
W moim yciu wielokrotnie miaem do czynienia z lekarzami i - na szczcie - najczciej trafiaem na
osoby tego pokroju. Kiedy jako osiemnastolatek znalazem si w szpitalu z zakaonym pucem i po
miesicach bezskutecznego leczenia jedynym wyjciem zdawao si jego wycicie, zostaem za wosy
wycignity z opresji przez starego florenckiego ordynatora, ktry - korzystajc z caego swego
dowiadczenia i nowego leku, ktry dopiero pojawi si na rynku - uratowa moje puco, a wraz z nim
moje dalsze yciowe plany.
Wiele lat potem inny lekarz, tym razem szwajcarski, ocali Angel przed negatywnymi skutkami
kuracji, ktra z naukowego punktu widzenia zdawaa si nieunikniona. ona miaa trzydzieci trzy
lata, zachorowaa na raka piersi, przesza operacj, a nastpnie leczenie kobaltem, w owych czasach
jeszcze bardzo prymitywne, w dodatku przeprowadzone w Singapurze! Naleao zdecydowa, czy ma
zacz - a potem kontynuowa przez cae ycie - zaywanie caej serii diabelstw, ktre przestay by
produkowane w sposb naturalny przez chirurgiczne usunicie czci jej ciaa. Wszyscy lekarze, z
jakimi si konsultowalimy, byli zdania, e ta kuracja uzupeniajca jest niezbdna, cho nie ulegao
wtpliwoci, e wywoa skutki uboczne. Jeden z nich powiedzia mi, e u Angeli pojawi si wkrtce
zarost na twarzy i najprawdopodobniej wsy!
Ju sam pomys, eby zaywa jaki lek przez cae ycie, instynktownie mi si nie podoba. Trafilimy
wic do szwajcarskiej kliniki i tam - po kilkudniowych badaniach stary, osiemdziesicioletni
endokrynolog zada Angeli dziwne pytanie:
- Czy ma pani szczliwe ycie? Czuje si pani kochana? Nie wiem dokadnie, co moja ona mu
odpowiedziaa, poniewa poprosi, ebym zaczeka na zewntrz. Kiedy jednak znw tam wszedem,
powiedzia, e jego zdaniem Angela nie musi nic bra i e my dwoje oraz nasi synowie, wwczas
jeszcze bardzo mali, moemy y dalej bez specjalnych obaw. Geniusz! Kto, kto najwyraniej nie
sprowadza wszystkiego tylko do chemii, przyznajc take umysowi i psychice istotn rol - by moe
nawet bardzo wan - w utrzymaniu zdrowego ciaa. Z czysto naukowego punktu widzenia
powinnimy powierzy wszystko chemicznej terapii zastpczej, ale on zaoy, e powrt do
normalnego ycia uczuciowego i do spokoju ducha odniesie podobny skutek jak lekarstwa, jednak
bez skutkw ubocznych. Mino trzydzieci lat... i w naszej rodzinie, jak dotd, wsy mam tylko ja!
Niestety, taki typ lekarza, ktry nie tylko dobrze zna swoj dziedzin, ale take ycie, solidnie
przygotowany namowo, ale wci pojmujcy medycyn jako sztuk, na Zachodzie ju nie istnieje i nie
jest ksztacony. Lekarze, opuszczajcy dzi mury naszych uniwersytetw, skupiaj si niemal

wycznie na schorzeniach, a nie na chorych. Pacjent jest nosicielem" choroby, a nie osob
zintegrowan albo nie ze swoim wiatem i rodzin, zadowolon albo niezadowolon ze swojej pracy.
aden lekarz nie chodzi ju do domu chorego, nie zna otoczenia, w jakim yje, nie rozumie jego
zwizkw uczuciowych. Nie ma na to czasu. Nie ma ju w nim tej ciekawoci, tej postawy.
Dlatego te chory - czy to w Europie, czy w Ameryce - czuje si coraz mniej rozumiany przez lekarzaurzdnika, ktry zadaje pytania przede wszystkim po to, eby wypeni formularze, albo przez
lekarza-specjalist, ktry jest ekspertem tylko od kawaka jego ciaa i zajmuje si nim, jakby nie by on
niczyj czci.
W zwizku z tym coraz wicej osb zwraca si ku takiej czy innej medycynie alternatywnej". Na
przykad w Stanach Zjednoczonych, gdzie specjalizacja jest najbardziej posunita, roczna liczba wizyt
alternatywnych" przewysza ju t u normalnych lekarzy.
Medycyna niekonwencjonalna obiecuje pacjentowi indywidualne podejcie, pozwala odczu, e
traktuje go jako cao, szuka na przykad przyczyn blu gowy na podeszwie stopy. Przywraca w ten
sposb do zwizku midzy lekarzem a chorym element tajemnicy i magii, ktry ju sam w sobie zdaje
si mie dziaanie terapeutyczne. Jest to
w sumie duo przyjemniejsze.

- Prosz mi powiedzie, czy w toalecie pani fekalia pywaj na powierzchni, czy spadaj na dno? Co
pani woli je, czekoladk czy cytryn? Gdyby znalaza si pani w lesie naprzeciw dzikiego zwierzcia,
jaka byaby pani reakcja? Prbowaaby pani uciec czy wdrapa si na drzewo? - Angela bya
rozbawiona i odpowiadaa najlepiej jak umiaa.
Mieszkalimy ju w Indiach od paru lat. Skaleczya si w palec u nogi i adne maci, antybiotyki i
okady, przepisane przez lekarza wyksztaconego na Zachodzie, ktrego polecay ambasady, na nic si
zday. Rana wygldaa wrcz coraz gorzej. Jeden z hinduskich przyjaci podpowiedzia, eby pj do
lekarza specjalizujcego si w ajurwedzie. Zadzwoniem do prezesa ich stowarzyszenia, a on,
niezwykle uprzejmy, przyj nas w swoim domu w centrum Delhi. Miejsce byo skromne, a atmosfera
bardzo swobodna. Lekarz zainteresowa si snami Angeli, zapyta o jej tryb ycia, kim chciaa zosta,
kiedy bya dzieckiem. Poprosi, eby narysowaa dom i dk, po czym zmierzy jej puls w obu
nadgarstkach. Stopy prawie nie oglda. Na koniec tej trwajcej niemal godzin konsultacji wrczy
nam recept. Poszlimy do starej ajurwedyckiej apteki przy Connaught Place i tam, na naszych
oczach, przygotowano wiele zawinitek z biaego papieru - podobnych do tych, do jakich
przywyklimy w Chinach - wypenionych proszkiem, ktry naleao zaywa po rozpuszczeniu w
wodzie.
Angela wypia wszystko w przepisowych odstpach, ale stan palca si nie poprawi. Pierwsze
dowiadczenie z ajurwed nie byo zatem zbyt zachcajce. Zona chodzia ze swoj brzydk ran
jeszcze przez kilka tygodni... a pewnego wieczora stary znajomy z Newsweeka" przyprowadzi na
kolacj bardzo dziwn kobiet: okoo czterdziestki, wysoka, ylasta, pikna, ale szorstka, jakby
zaprawiona cikim yciem, ktre zniszczyo jej te wikszo zbw. Bya Australijk. Dziesi lat
wczeniej pracowaa jako dziennikarka w Hongkongu. Tam poznaa modego Indonezyjczyka, wysza
za niego i pojechaa za mem do maej wioski, pooonej przy jednej z rzek na Borneo, skd

pochodzi. Zostaa muzumank. Nauczya si jzyka i przystosowaa si do dziwnego ycia owego


miejsca zdominowanego, jak zreszt caa Indonezja, przez magi.
Historie, ktre opowiadaa Nur - wiato", jak brzmiao teraz jej nowe imi po arabsku - naleay
naprawd do innego wiata. Bya jedyn bia kobiet, jaka kiedykolwiek si znalaza w wiosce ma.
Wkrtce po przyjedzie pewnego dnia sprzedawca warzyw na targu, gdzie si zaopatrywaa, odezwa
si do niej w te sowa: Dzisiaj wieczorem przyjd do ciebie. Jeli zobaczysz srebrnego chrzszcza, nie
zabijaj go. To bd ja. Owego wieczora Nur zobaczya wpadajcego przez okno owada, ktry kry
przez jaki czas po domu, po czym wylecia. Pomylaa, e to zbieg okolicznoci. Jednak po tygodniu
sprzedawca warzyw na targu opisa dokadnie wszystkie pomieszczenia w domu biaej kobiety i
ostrzeg j: Uwaaj, w twoim domu s ze duchy.
Mczyzna mia racj: wkrtce maestwo Nur zaczo si psu i bomoh, miejscowy czarownik, a
take rodzina ma rozpoczli z ni wojn, prbujc nakoni kobiet do wyjazdu. Kury Nur,
dotknite czarn magi bomoha, przestay znosi jaja, kwiaty w jej ogrodzie widy, ledwie rozwiny
si z pczkw, niektre przedmioty w domu nagle znikay, podczas gdy w szufladach pojawiay si
zardzewiae gwodzie.
Nie dajc za wygran, Nur, z potajemn pomoc sprzedawcy-chrzszcza, zacza studiowa bia
magi. Nauczya si odpowiada, wet za wet, na czarne praktyki bomoha. Nie opucia wioski rwnie
po wyjedzie ma i staa si, dziki zdobytej mocy, uzdrowicielk. Niedawno przeniosa si do
Dakarty, gdzie znana ju bya jej umiejtno leczenia rnych chorb.
Rwnie ran na nodze? Oczywicie. Nur przychodzia codziennie, kazaa ka si Angeli na kanapie w
salonie, zacigaa zasony, wczaa indonezyjsk muzyk, palia kadzido i gadzia stop, opowiadajc
mojej onie o yciu na Borneo i pytajc o jej wasne. Po tygodniu rana si zagoia.

Ja te poddabym si z przyjemnoci takiemu leczeniu, lec wygodnie w pmroku piknego pokoju


pachncego kadzidem, suchajc muzyki gamelan i opowieci Nur, a czasem samemu snujc swoje.
Jednak mj problem by troch inny ni gnijcy palec i nie miaem czasu na eksperymenty.
- Sprbuj. Medycyna alternatywna nie ma skutkw ubocznych. Co najwyej nie zadziaa - syszymy.
Moe si to okaza mierteln puapk. Ile osb, chcc unikn chirurgicznego okaleczenia,
spustoszenia wywoanego chemi i zagroe zwizanych z nawietlaniami, wybiera rozwizania
pozornie atwiejsze i bardziej obiecujce! Pidziesicioletnia matka jednego z przyjaci, chora na
raka piersi, oddaa si w rce uzdrowiciela". Ten kaza jej pi wielkie iloci naparw z zi i mierzy
postpy leczenia" za pomoc wahadeka. Kiedy po kilku miesicach kobieta postanowia wrci do
chirurga, ktry proponowa jej wczeniej usunicie piersi z du szans na przeycie, byo ju za
pno. Stracia cenny czas. Umara.
W ostatnich czasach stao si to problemem szczeglnie istotnym, poniewa pewne praktyki, ktre w
przeszoci ograniczay si do wskiej grupy ludnoci, wystawionej na kalifornijskie powiewy New Age
czy te mody na orientaln egzotyk, s w tej chwili w zasigu wszystkich i pieni si jak chwasty w
kadym miecie i niemal w kadym rejonie Europy. We Florencji prosty rzemielnik, tapicer, ktry
przyszed do domu zmieni obicie na kanapie, zacz opowiada mi o czakrach i o strumieniach
energii", za pomoc ktrych - jak kaza mu wierzy jaki energoterapeuta" - mg wyleczy raka jelita

grubego, unikajc interwencji chirurga. Nawet w Orsigni, liczcej stu mieszkacw wiosce w
toskasko-emiliaskich Apeninach, gdzie spdzam okres letni, zaprzyjaniony pasterz opowiada mi
ostatnio, e co tydzie pokonuje kilkaset kilometrw samochodem, jedc do jakiej tybetaskiej
czarodziejki". W jego przypadku chodzio na szczcie tylko o utrudniajcy chodzenie bl nogi. Co
najwyej ryzykowa, e ta kobieta go... wyleczy.
Problem polega na tym, e nie ma ju adnej kontroli. Wszyscy sdz, e wszystko wiedz, czuj si
upowanieni do oceniania. Przepisy s niedostosowane do ycia, a chaotyczna i bezadna lawina
informacji produkowanych przez Internet stworzya t bardzo ju rozpowszechnion poowiczn
wiedz, ktra jest najgorsz i najgroniejsz form ignorancji. W tej prni, w ktrej nie ma
prawdziwej i uczciwej znajomoci rzeczy, zaczyna brakowa nawet zdrowego rozsdku i kady
szarlatan moe ludzi omami.
Kiedy lekarz, adwokat, architekt czy inynier przedstawia jako gwarancj swoich usug dyplom
magisterski podpisany przez rektora uczelni, ktra przyznaa dany tytu. Dzisiaj nie stanowi on ju sam
w sobie wielkiej rkojmi, a w kadym razie nikt nie zwraca ju na to uwagi, Przypadek jakiego
wyleczenia, jaka zasyszana historia, a czasem zwyky dwik egzotycznego sowa zastpuj
tradycyjne certyfikaty. Ani sdziowie, ani stowarzyszenia zawodowe nie s ju w stanie chroni
obywatela. A on sam, czujc si wyzwolony", nie chce ju by chroniony. Poza tym rwnie w tej
kwestii, jak we wszystkich dziedzinach nowoczesnego" ycia, decyduje rynek, a nadzieja jest
towarem, ktrego - jak si zdaje - nigdy nie ma w nadmiarze. Kady sprzedawca nadziei znajdzie
klientw. A jeli potem stan si oni ofiarami, to ju ich sprawa. Wicej, ich wina!
Jednym z najbardziej pocigajcych aspektw terapii alternatywnych jest to, e pacjent musi
uczestniczy w procesie zdrowienia, e wiele od niego i od jego woli zaley. Oznacza to jednak
rwnie, e jeli co nie dziaa, nie mona przypisywa winy samej kuracji: to pacjent nie zaangaowa
si wystarczajco. Szarlatani w ten sposb znakomicie usprawiedliwiaj swoj nieskuteczno.
Czsto rada, aby zwrci si ku medycynie niekonwencjonalnej - ju samo uywanie terminu
medycyna" to w wikszoci przypadkw naduycie - dawana jest w absolutnie dobrej wierze. Na
pewno tak byo w przypadku Dana Reida, starego kumpla z czasw moich chiskich studiw w
Ameryce, ktry sta si ekspertem od taoizmu, buddyzmu, qigong, medycyny wschodniej i wielu
innych aspektw wiedzy tajemnej, ktr praktykuje i na ktrej temat napisa liczne ksiki przeoone
na wiele jzykw.
W poowie mojej chemioterapii wysaem do niego z Nowego Jorku maila, w ktrym zawiadamiaem,
co si ze mn dzieje, i prosiem o pomoc w kwestii, co mgbym potem zrobi dla przywrcenia
rwnowagi, wzmocnienia mojego systemu odpornociowego i odnalezienia tych maych skarbw,
ktre - jak wiedziaem - kryy si w uprawianych przez niego praktykach. le na tym wyszedem. Po
kilku godzinach odpowied palia dosownie ekran mojego komputera: oszalaem, oddajc si w rce
tych mordercw w biaych fartuchach"! Oni bd prbowali zabi mojego raka, trujc go, ale
jednoczenie otruj rwnie mnie. Oczywicie to kwestia ycia i mierci, ale take pniejszej jakoci
ycia! Ostatni rzecz, jak powinienem robi, jest chemioterapia. Mam natychmiast przesta
niszczy mj organizm, poniewa szkody, jakie przyniesie ta kuracja, gwnie dla wtroby i krwi,
spowoduj, e nie bd ju pniej mg zrobi nic innego. Jak omieliem si podda temu
wszystkiemu, wczeniej si z nim nie konsultujc? Jak mogem, po yciu spdzonym w Azji, zawierzy
temu gwnu, jakim jest tak zwana zachodnia nauka medyczna"?

Co sugerowa mi Dan? Miaem natychmiast zadzwoni pod podany numer w San Francisco, aby
umwi si na telefoniczn wizyt" u jasnowidzki, wielkiej uzdrowicielki, bdcej w stanie
zobaczy" wszystko rwnie na odlego. Przez trzydzieci lat wdrwek po Azji, od Indii po Chiny i
Tybet, w poszukiwaniu mistrzw duchowych i wielkich uzdrowicieli nie spotkaem nigdy nikogo, kto
choby minimalnie zblia si do mocy i wizji tej kobiety - pisa Dan. - Sam si przekonasz... a jeli
chcesz wiedzie co wicej na temat tego, co robi twoi przyjaciele z MSKCC z pacjentami chorymi na
raka, przeczytaj...", i tu nastpowaa maa bibliografia, ktr po czci ju znaem, a take kilka
adresw stron internetowych, gdzie miaem znale inne historie wycelowane przeciwko mojemu - w
tej chwili jake ju kochanemu - szpitalowi.
Wiadomo od Dana nie zrobia na mnie wraenia. Byem na bieco z teoriami, wedug ktrych
MSKCC wsplnie z wielkim przemysem farmaceutycznym negowao jakiekolwiek wartoci kuracji
alternatywnych, z ktrych ten ostatni nie czerpa adnych korzyci. Czytaem, e w przeszoci z
niewytumaczalnych powodw szpitalem leczcym raka kierowa osobnik zwizany z przemysem
tytoniowym, ktry - jak wiadomo - w znacznym stopniu przyczynia si do powstawania tej choroby.
Nie zmieniao to jednak mojego przekonania, e by to najlepszy wybr, jakiego mogem dokona.
Jestem pewny, e gdybym skontaktowa si z ow kobiet, byoby to bardzo ciekawe dowiadczenie.
Ona zobaczyaby" moje wewntrzne Ja" z jego siedmioma warstwami i wielobarwn aureol wok
ciaa; kazaaby mi myle pozytywnie" i uczestniczy w mojej kuracji". O tych rzeczach w
nowojorskim MSKCC nikt nie chcia nawet sysze.
Gdybym mia szkarlatyn albo na przykad katar sienny, zadzwonibym do niej - choby dlatego, e jak
na jasnowidzk przystao, nazywaa si Santa Chiarezza. (wita Jasno)

Byem przekonany o susznoci swojej decyzji, ale jednoczenie coraz wyraniej zdawaem sobie
spraw, e medycyna, ktrej powierzyem zdrowie - wanie dlatego, e jest nauk, a nie magi, e
opiera si na rozumie i na dowiadczeniu, nie za na intuicji - nie moe wyj poza pozory, poza fakty,
poza to, co zmysowo postrzegalne. Takie podejcie wywoywao we mnie pewn pustk poznawcz,
poniewa byem coraz bardziej przekonany o istnieniu czego wewntrz rzeczy, czego nauka, ze
wzgldu na to, jak dziaaj jej sieci, nie jest w stanie wyowi z morza rzeczywistoci. Czego wanego.
By moe waniejszego od caej reszty.
Fakt ten moe wiadczy tylko o tym, e sieci s niewaciwe. Nauka prbuje zrozumie i objani
wiat, rozkadajc go na czynniki pierwsze, mierzc, obserwujc i - o ile to moliwe - odtwarzajc. W
jaki zatem sposb moe wychwyci ogie ukryty w kawaku drewna, drzewo drzemice w nasieniu,
rado lub smutek, ktre kady z nas w sobie nosi?
Jednak nie tego wymagaem od moich lekarzy. Rozumiaem, e nie mog mi naukowo wyjani,
dlaczego dachwka spada na gow komu, kto w tym wanie momencie przechodzi pod domem;
dlaczego kula trafia mojego ssiada, a nie mnie. Ale jak mog nie bra pod uwag moliwoci
istnienia zwizku przy czyn owo-skutkowego midzy moim yciem, tym wszystkim, co zrobiem, co
zobaczyem, moimi frustracjami, depresj, a tym, e moje komrki oszalay?
Jeli to prawda, e twarz danej osoby jest zwierciadem jej ycia, e mona z niej odczyta
rozczarowania i radoci, to dlaczego ycie, jakie kto prowadzi, nie miaoby pozostawi jakiego ladu

w gbi wasnej materii: w komrkach? Chciaem udowodni, przede wszystkim samemu sobie, e
rak, na ktrego zapadem, by moim rakiem. Oczywicie nie po to, aby siebie za to obwinia, ale
raczej dlatego, e jeli odegraem jak rol w wywoaniu choroby, to teraz chciaem mie j take w
jej kontrolowaniu. By moe bya to tylko kwestia postawy, ale dla mnie okazao si to istotne.
Wielki dziewitnastowieczny hinduski mistyk Ramakryszna, ktrego opowiadania i przypowieci s
wci na ustach wielu ludzi, mwi, e istniej dwa sposoby ocalenia: sposb maego kociaka, ktry
nie musi nic robi, bo brany jest przez koci mam za kark i wyprowadzany na spacer, i sposb mapy,
ktra zaraz po urodzeniu musi si nauczy przytrzymywa z caych si maminej sierci. Zawsze jest
jaka mama" - los - ktra czuwa nad naszym bezpieczestwem. Ja mojemu losowi chciaem ze
wszystkich si jako pomc.

- Przesadza pan, sdzc, e to pan sam przyczyni si do powstania swojej choroby - powiedzia mi
Lucio Luzzatto, szedziesicioletni, niski, bardzo szczupy Genueczyk, ktry spdzi wiele lat w
Afryce, zanim stan na czele zespou bada genetycznych w MSKCC. Poszedem do niego wanie po
to, by mi wyjani, jak si rodzi rak.
Tak jak to potrafi tylko prawdziwi intelektualici, ktrzy nie potrzebuj dla dodania sobie powagi
komplikowa tego, co proste, Luzzatto uproci dla mnie to, co byo skomplikowane. Jeli dobrze
zrozumiaem, sprawy maj si tak: rak jest chorob genetyczn komrek somatycznych. Oznacza to,
e u jej podstaw le geny. Stanowi one baz DNA, naszego kodu tosamoci. Kady z nas ma swj
wasny. Kade DNA skada si z okoo stu tysicy genw. Determinuj one, jacy jestemy i jacy
bdziemy. W genach zapisany jest kolor naszych wosw w modoci i na staro, dugo nosa i
naszego ycia. Na swj sposb s one naszym przeznaczeniem". Geny te reprodukuj si poprzez
powtrzenie, czyli wytwarzajc dokadne kopie samych siebie. I tu zaczyna si problem, tu moe
narodzi si rak, poniewa jest praktycznie niemoliwe, eby reprodukoway si one w
nieskoczono dokadnie w taki sam sposb. Moliwo pomyki - nawet tylko jednej kopii na milion
- jest naturalna, tak samo jak normalne jest, e skryba, przepisujc ca Bibli, popeni bd w
transkrypcji. Pomyka moe by minimalna, ale jako dziedziczna stanowi mutacj, ktra odtworzy si
przy nastpnym powtrzeniu i tak dalej.
Cz z tych mutacji nie niesie ze sob adnych konsekwencji; inne zatrzymuj funkcjonowanie
komrki, ktra traci przez to moliwo reprodukcji, i na tym koniec. Jeszcze inne powoduj zmian w
komrce, i te s niebezpieczne.
Mutacja - powtrzy Luzzatto z naciskiem - jest bdem przypadkowym, a nie zoliwym". Przeciwnie,
to fakt cakowicie naturalny. Bez mutacji nie byoby ewolucji - doda.
Mutacja sama w sobie nie wywouje raka. Dopiero kiedy po jednej nastpuje kolejna i jeszcze jedna,
problem staje si powany.
Na przykad u pana potrzeba byo co najmniej piciu kolejnych mutacji, i prosz pamita: wszystkie
byy przypadkowe! Przypadkowe! - powtrzy z naciskiem.

Podobnie jak mody szef zespou badawczego, ktry uwaa, e jest o krok od odkrycia tajemniczej
budowy komrki, rwnie Luzzatto by przekonany, e nauka medyczna bdzie wkrtce w stanie
pomc unikn tych mutacji.
A wic nie mg pan wpyn na te mutacje - zakoczy. - Jeli jednak rzeczywicie chce si pan czu
za co odpowiedzialny, prosz si zaj swoim systemem odpornociowym. Ten jest bardzo
zindywidualizowany: nawet dwoje identycznych blinit ma zupenie rne systemy odpornociowe.
Ten, jeli pan chce, jest paski! Ma pan na swj sposb wpyw na odpowied odpornociow, a
zatem na to, co si stanie z paskim rakiem i oglnie z panem.
Wreszcie! Nie musiaem ju by zwykym obserwatorem swojej choroby i tego, co miaa ze mn
zrobi. Byo co, co zaleao ode mnie! Miaem jak rol, odpowiedzialno. Moja przyszo znalaza
si take w moich rkach.
Chtnie spdzibym cae godziny jako ucze z takim jak on nauczycielem. Luzzatto by uczonym, przy
ktrym nie tskniem za adnym szamanem! egnajc si, zadaem mu jeszcze pytanie, ktre w
tamtych dniach nie dawao mi spokoju: Czym dokadnie jest choroba?
Spojrza na mnie tak, jak moe spojrze tylko kto, kto jest dziedzicem starej kultury, ktra przez
wieki wywracaa wszystko do gry nogami za pomoc swoich najwikszych umysw, i z
rozbrajajcym umiechem odpowiedzia:
To fascynujcy temat, ale atwiej mi mwi o raku. O tym mam przynajmniej jakie jasne
wyobraenie.
Rozmowa z Luzzatto daa mi do mylenia. Piszc Un indovino mi disse (Powiedzia mi wrbita),
prbowaem - musz przyzna, ze znaczn dawk sceptycyzmu - zrozumie, czy to moliwe, aby los
czowieka zosta zapisany na przykad w liniach jego doni i aby kto by w stanie go odczyta. Ale po
co tu sceptycyzm! Jeli - jak twierdzi Luzzatto - przeznaczenie jest ostatecznie zapisane w genach
kadej jednostki i jeli tacy jak on s ju w stanie je odczyta, jak zatem nie myle, e moe by
rwnie zapisane na doni. Jedyna rnica polega na tym, e lektura genw jest bardziej nowoczesna,
mniej spowita tajemnic. A take naukowa. I z tego powodu o wiele bardziej niepokojca. Fakt, e
mona dosownie odczyta przyszo" danej osoby w jej genach, otwiera niesychane perspektywy
manipulacji, nie wszystkie podane tak, jak moliwo odcicia przecznika wywoujcego raka. Ju
wkrtce, kiedy mapa ludzkiego genomu bdzie kompletna, naukowcy, a raczej nieliczne spki, ktre
zawaszczyy te badania i odpowiednie patenty, zyskaj wyczno na genetyczne planowanie
naszego gatunku oraz posid rne rodki umoliwiajce ingerencj i klonowanie. Niektre zakady
specjalizuj si w produkcji embrionw zdolnych zaspokoi popyt na ostatni wynalazek
konsumpcyjny: dzieci na zamwienie (chopiec, dugowieczny, niebieskooki blondyn); inne bd
mogy zaoferowa swoje usugi pracodawcom, ktrzy zechc dokona selekcji midzy kandydatami,
aby zatrudni tych, ktrzy na podstawie odczytania ich przyszoci z kodu genetycznego oka si
najmniej podatni na raka prostaty czy piersi.
Wyobraalne i niewyobraalne konsekwencje poczenia tej nowej nauki genetycznej z coraz bardziej
zaawansowanym uyciem potnych komputerw napawaj mnie strachem. To tak, jakby czowiek
naprawd doszed do wniosku, e moe wej w rol Boga i wprowadzi za chwil na scen swoje
wasne ministworzenie. Ale czy Bg mu na to pozwoli?

Nie pamitam, w jakim jzyku rozmawialimy, ale by moe po angielsku, poniewa w jaki sposb
Luzzatto, cho studiowa medycyn we Woszech, nie by ju woskim lekarzem. Ci, kiedy osign
swoj pozycj, nie zapinaj fartucha - co jest symbolem duchowym, jak dla szamanw czaszki i koci
zwierzt zawieszone na szyi. Wrcz przeciwnie, celowo pozwalaj, eby jego poy fruway, kiedy
krocz szpitalnymi korytarzami z caym orszakiem asystentw, i wszystkich, cznie z chorymi,
traktuj z gry. Nazywa si ich baronami", ale oni sami poczytuj si przede wszystkim za panw
ycia i mierci.
W przypadku lekarzy amerykaskich byo odwrotnie: uwaali si co najwyej za wyspecjalizowanych
mechanikw. W wielkim bufecie na parterze MSKCC, gdzie w porze niadania albo obiadu wszyscy
stali w kolejce z tac przy samoobsugowej ladzie, nie mona byo odrni, kto jest lekarzem, a kto
pielgniarzem albo kim z obsugi technicznej.
yjc w wiecie ludzi chorych, zdaem sobie spraw, e jeszcze jedn z przyczyn, ktre skaniaj
niektre osoby do rezygnacji z medycyny klasycznej na rzecz alternatywnej, jest wanie postawa
lekarzy: lekcewaenie przez nich wraliwoci pacjenta, ich - wynikajca czasem z popiechu, a czasem
wrcz z wymogw prawnych - zwyczajna brutalno.
Szczeglnie znamienna jest tu historia Ludovica. Poza tym ma ona reperkusje, ktre jeszcze dzi
wprowadzaj mnie w gbokie zakopotanie.
Ludovico nie by typowym przyjacielem przyjaci, ktry dzwoni, eby zaprosi go na kolacj i
poradzi mu, gdzie ma pj i co kupi w Indiach. Przeczyta jedn z moich ksiek, by przejazdem w
Delhi i sprbowa wybra numer, o ktry poprosi w ambasadzie woskiej... a ja miaem szczcie, bo
zamiast wczy moj sta pyt i powiedzie: ..Dzikuj. Wanie wyjedam. Jaka szkoda. Spotkamy
si nastpnym razem", co kazao mi spyta:
Przepraszam, ale czym si pan zajmuje w yciu?
Ja? Jestem ekspertem w chorowaniu.
Bya to nietypowa odpowied, nietypowy czowiek i nietypowe od tamtej pory nastpstwo
wypadkw, ktre - jeli spojrze na nie przez pryzmat pniejszej wiedzy - ka myle, e by moe
naprawd jest w naszym yciu co, czego nie da si poj za pomoc wiedzy, co, co kryje si poza
oczywistoci i wymyka rozumowi.
Kiedy Ludovico do mnie zadzwoni, mia czterdzieci siedem lat. Wczeniej wykonywa wiele
zawodw, a ekspertem w chorowaniu" sta si po tym, jak woscy lekarze zaaplikowali mu
chemioterapi, zdiagnozowawszy uprzednio raka. Dowiadczenie to byo dla niego prawdziwym
dramatem. Przez cay okres terapii czu si jak numer, a lekarze nie dawali mu prawie nic, eby
zagodzi negatywne efekty koktajlu. Kiedy na zakoczenie rnych cykli kuracji poszed do lekarza
prowadzcego zapyta, czy moe uwaa si za wyleczonego, ten najpierw unika odpowiedzi, po
czym oznajmi sucho:
- Z raka nie mona si wyleczy. Prosz to sobie wbi do gowy raz na zawsze!

Dla Ludovica taki wyrok by nie do przyjcia. Od tamtej pory zacz szuka czego lub kogo, kto nie
odbieraby mu tak brutalnie wszelkiej nadziei. Pewna kanadyjska przyjacika podpowiedziaa, eby
wyprbowa caisse formua, zioow mikstur, stosowan przez jedno z plemion Indian
amerykaskich w leczeniu rnych chorb, w tym raka. Ludovico sta si jej zagorzaym, codziennym
konsumentem, a z czasem rwnie propagatorem. Za porednictwem owego niezniszczalnego
acuszka witego Antoniego, jakim jest nadzieja, najpierw kilka, a potem dziesitki osb - od
pocztku sceptycznych wobec medycyny konwencjonalnej albo zawiedzionych jej dziaaniem zwracay si do niego po rad, jak zdoby ow cudown" mikstur. Przyjecha do Indii, eby
postudiowa troch miejscow medycyn i pozna lekarzy praktykujcych ajurwed, ktrych mona
by sprowadzi ewentualnie do Woch.
Angela i ja suchalimy go przez par godzin. Podobay mi si jasne oczy Ludovica, jego ciepo i
szczero. Ale w owym momencie nie byem osobicie zainteresowany tym, co mwi - czy to jako
chory, czy te znawca terapii alternatywnych. Czuem si znakomicie, rak dotyczy innych" i nie
miaem najmniejszego zamiaru pisa o medycynie indyjskiej, biorc pod uwag, e staa si ju
modnym tematem, ktrym si zajmowao wielu dziennikarzy. Po wyjciu Ludovica wycznie z
ciekawoci poszukaem w Internecie informacji na temat owej mikstury, o ktrej nigdy wczeniej nie
syszaem. Znalazem setki stron, kilka z nich przeczytaem i caa historia na tym si dla mnie
zakoczya, a do chwili... kiedy kilka miesicy po naszym spotkaniu rwnie u mnie zdiagnozowano
raka, i to tego samego typu, co u Ludovica. Zbieg okolicznoci, jak to si mwi. By moe, zgadzam
si, bo chwilowo nie znajduj adnego innego wyjanienia. A przecie, jake dziwny!
Od tamtej pory nasze losy si sploty. Jego dowiadczenie i obecno byy mi bardzo pomocne. Kiedy
ja przebywaem jeszcze w Nowym Jorku, Ludovico - mimo cudownej" mikstury, ktrej zawierzy mia nawrt starej choroby. Po miesicach waha, czy nadal trzyma si tego,
do czego przekona rwnie wielu innych, czy te przyzna si do poraki i znw odda si w rce
medycyny klasycznej, wrci w kocu do chemioterapii i zdecydowa si na przeszczep szpiku.
Jednoczenie nauczy si nie pyta wicej, czy wyzdrowia, i czuje si dobrze. eby wspomc swoj
wiar", cigle przyjmuje te dawn mikstur.
Ja natomiast wci si zastanawiam, co tak naprawd doprowadzio do naszego spotkania w Delhi, i
nie mog uwierzy, e by to tylko przypadek".

Pewnego dnia pod drzwiami swojej nowojorskiej kryjwki znalazem paczuszk zostawion przez
listonosza. W rodku, zawinity w t bibuk, by kata, dugi i wski szalik z biaego jedwabiu.
Jeden z tych, ktre po dotkniciu - czyli pobogosawieniu - przez ktrego z wanych amw
Tybetaczycy nosz jako amulet albo zawieszaj w domu na tance, witym malowidle, lub te wok
wizerunku Buddy. Ten przysa mi sam dalajlama.
Mj przyjaciel i kolega z redakcji Der Spiegel" pojecha z Hamburga do Dharamsali przeprowadzi z
nim wywiad. Na zakoczenie spotkania rozmawiali o mnie, o tym, e nie jestem tam z nimi, tylko
przebywam teraz w Memoria Sloan-Kettering Cancer Center. Dalajlama, trzymajc w kata w obu
doniach, podnis go ceremonialnie do czoa, przez kilka sekund si koncentrowa, po czym przekaza
szal przyjacielowi z prob, by mi go dostarczy..., dodajc przy tym:

- Gdyby moje bogosawiestwa nie wystarczyy, prosz mu powiedzie, eby bra te wszystkie
lekarstwa, ktre mu daj.
Wci ten sam: wielki w swej prostocie, ironiczny take w odniesieniu do wasnej osoby i obdarzony
tym przymiotem, ktry - cho wcale nie powszechny - przez Anglikw nazywany jest common sense,
a przez Wochw buon senso. (Zdrowy rozsdek. Istnieje rwnie w jzyku woskim okrelenie senso
comune, majce podobne znaczenie: zdrowy (chopski) rozum).
Kiedy spotkaem go ostatnim razem, dalajlama, Ocean Mdroci", by mocno przezibiony i od
tygodni mia uporczyw chrypk, ktra bardzo niepokoia brata, u ktrego mieszkaem.
Czy Wasza witobliwo wykorzystuje w leczeniu medycyn tybetask, czy zachodni? - zapytaem
dalajlam.
To przypomniao mu, e jest spniony.
Stosuj obydwie - odpowiedzia, wybuchajc swoim piknym, zaraliwym miechem.
Po tym szybko pokn jak najbardziej zachodni antybiotyk. Popi go gorcym tybetaskim naparem,
postawionym chwil wczeniej przez jednego z asystentw na stoliku, przy ktrym siedzielimy w
jego pracowni w Dharamsali.
Szal (kata) otuli maego Budd, stojcego na parapecie mojego okna wychodzcego na Central Park. I
tak kadego dnia, zaywajc lekarstwa, mylaem o jake podanych bogosawiestwach dalajlamy,
ktrymi by moe przesiknity by w pas biaego jedwabiu.

W 1993 roku schroniem si na dziesi dni na pnocy Tajlandii, gdzie braem udzia w kursie
medytacji vippasana, prowadzonym przez Johna Colemana, wspaniaego Amerykanina, byego
agenta CIA, ktry zosta buddyst. W owym czasie medytowanie" byo jeszcze rzadko uywanym
okreleniem. Ja sam, cho mieszkaem w Azji, ledwie o nim syszaem jako o zajciu dla ludzi, ktrzy
maj duo czasu do stracenia, lub ostatecznie jako o czym w rodzaju odskoczni, duchowego
eksperymentu dla hipisw na wakacjach.
Od tamtej pory sytuacja znacznie si zmienia: szczeglnie na Zachodzie. Medytacja" jest dzisiaj
sowem, ktre weszo do potocznego jzyka, i wiele osb twierdzi, e j praktykuje - lub przynajmniej
tak im si wydaje. Fryzjerka z zakadu na rogu medytuje; medytuje kierowca autobusu, medytuj
sekretarki w przedsibiorstwach i urzdnicy bankowi; medytuj kobiety w rednim wieku,
sfrustrowane pustk swojej egzystencji, i medytuj modzi ludzie pracujcy na giedzie po to, aby ich
umys - maj tak nadziej - by zdolny do wikszej koncentracji i bardziej nastawiony na sukces.
Z powodu tego potwornego i zniechcajcego procesu trywializacji, ktry z kadego maego odkrycia
czyni obiekt mody, a z kadej maej tajemnicy produkt do wystawienia na sprzeda, medytacja trafia
ju do supermarketw. Ogoszenia o nowych kursach medytacji wisz obok dotyczcych adopcji psa
albo pary syjamskich kotw. W ksigarniach tomy dotyczce tego zagadnienia wystawione s obok
tych na temat jogi, reiki, okultyzmu, tarota, buddyzmu tybetaskiego, qigong, taoizmu, i Ching,

medycyny Indian oraz podry midzygwiezdnych. W amerykaskiej sieci ksigar Barnes & Noble,
po salach powiconych historii, literaturze, nauce i biografiom, s pomieszczenia z poradnikami i
ksikami dotyczcymi New Age, astrologii i zdrowia. Kto nie ma ochoty czyta, moe si nauczy
medytowa, suchajc ksiek nagranych na kasetach - na przykad podczas jazdy samochodem.
Wszystko znajduje si ju w zasigu wszystkich i - co za tym idzie - stracio ow rzeczywist warto,
ktra - szczeglnie w przypadku pewnych praktyk duchowych - zwizana bya z trudnoci
odkrywania, z tajemnym" sensem nauki.
Ucze musia przez lata suy swojemu mistrzowi, przynosi mu wod, rba drzewo, sprzta chat,
a ten dawa mu wreszcie jak wskazwk, czego go uczy, czyni czci czci tajemnicy". Dzisiaj
wszystko stao si jak kawa w proszku: byskawiczne. Tym samym nic ju nie jest naprawd
szczeglne czy cenne.
Czasami odnosz wraenie, e nawet jzyk, ktrym mwimy, zosta zainfekowany jakim wirusem,
odbierajcym mu jego si. Pewne sowa, uywane wci na okrgo, w dodatku czsto bez sensu,
zatraciy du cz swojego znaczenia. Coraz czciej wypowiadamy si za pomoc kalek,
powtarzamy banay i mwimy przede wszystkim nieuwanie - ot tak, dla podtrzymania konwersacji.
Na przykad kocha" to pikne wyraenie, potne sowo. Ale przecie nie mona kadego dnia
kogo albo czego kocha, nie da si w taki sam sposb kocha osob albo rzecz. Dlatego kto, kto
naprawd medytuje, nie mwi o tym.
Po odbyciu kursu medytacji u Johna Colemana sprbowaem wprowadzi t praktyk do mojej
codziennej rutyny, ale nie zawsze z powodzeniem. Jeli brakuje zaangaowania w aspekt duchowy
medytacji, szybko przestaje by ona koniecznoci i w kocu wypada si z rytmu. Narzucenie jej sobie
jako codziennego obowizku niczemu nie suy. Dla mnie kurs ten by czym podobnym do nauki
jazdy na rowerze. Wyczuem moliwo uycia umysu do kontrolowania ciaa i wydao mi si to
sztuk, ktr warto przyswoi. W istocie okazaa si bardzo pomocna.
Ju w Bolonii, podczas rnych bada - czasem bolesnych - uciekaem si do tego, czego nauczy mnie
John: koncentracji na oddechu, doprowadzaniu umysu do blu, wyobraaniu sobie cierpienia jako
wza do rozsupania, prbie dostrzeenia jego koloru, ksztatu (jest okrgy czy kwadratowy?),
wielkoci, policzeniu zadawanych przez niego ciosw. Wszystko po to, aby oddzieli mnie jako ciao
od jego cierpienia, a przede wszystkim, eby nieustannie pamita, i wszystko, ale to wszystko jest
nietrwae, przychodzi i odchodzi - rwnie w bl.
Kiedy pewna siostra zakonna, gdy zobaczya mnie siedzcego na pitach z zamknitymi oczami,
podesza i zapytaa, co robi. Mniej wicej to, czego przez wieki uczono rwnie osoby takie jak ona nazywao si to kontemplacj -jednak tradycja ta w zakonach gdzie si zagubia. Mamy umys i nie
uywamy go, mamy inteligencj i nie czerpiemy z niej owocw. Co wicej, robimy teraz wszystko,
eby wyprodukowa sztuczn. Co za potworno!
Umys naley do najbardziej wyszukanych narzdzi, jakimi dysponujemy, ale nie bierzemy tego pod
uwag. Przyjmujc postaw typow dla naszych nowoczesnych" czasw, powierzamy dziaaniu
chemii to, co tymczasem -przynajmniej czciowo - moglibymy poruczy umysowi. Chemia w coraz
wikszym stopniu staje si rodkiem na cae zo. Jestemy w depresji, zmczeni, bezpodni, chudzi,
grubi? Zawsze istnieje jaka wymylona piguka, ktra wanie pojawia si w sprzeday, eby
rozwiza nasz problem. Dziecko jest nadpobudliwe? Po co szuka przyczyny? Prozac go uspokoi,

niezalenie od tego, czy u rde zdenerwowania s rozwiedzeni rodzice, ktrzy traktuj go jak paczk
pocztow, wci odsyan do nadawcy, czy te szkoa prbuje uczyni z niego kogo, kim nie jest.
Prozac jest dzi produkowany w opakowaniach dla dzieci. W Stanach Zjednoczonych dziesitki tysicy
najmodszych musz ju codziennie przyjmowa ten rodek uspokajajcy, eby mc funkcjonowa
normalnie".
To samo dzieje si z blem. Jego pokonanie uwaane jest dzisiaj za jedno z wielkich zwycistw
wspczesnego czowieka. A przecie nawet to nie jest tak do koca pozytywne. Przede wszystkim bl
spenia wan funkcj naturaln: alarmow. Sygnalizuje, e co jest nie w porzdku. W pewnych
sytuacjach nieodczuwanie go moe by jeszcze bardziej uciliwe ni jego dowiadczanie. Jednym ze
straszliwych przejaww trdu jest fakt, e niszczy on naczynka woskowa- te chorego, ktry nie
odczuwa adnego blu. Nie zauwaa wic, kiedy jego palce uderzaj i roztrzaskuj si o co. Jeszcze
gorsza rzecz dziaa si z trdowatymi w najbiedniejszych krajach: ich palce noc, podczas snu, zjaday
szczury.
Eliminujc cierpienie w jego pierwszym objawie, wspczesny czowiek odmawia sobie zyskania
wiadomoci blu, jak rwnie nadzwyczajnego pikna jego przeciwiestwa: braku blu. Dlaczego we
wszystkich wielkich tradycjach religijnych postrzegany on jest jako rzecz naturalna, jako cz ycia?
Moe w blu kryje si jakie znaczenie, ktre nam umyka, o ktrym zapomnielimy? Nawet gdyby tak
byo, nie chcemy o tym wiedzie. Jestemy uwarunkowani myleniem, e dobro musi eliminowa zo,
e wiatem musi rzdzi element pozytywny i e egzystencja nie stanowi harmonii przeciwiestw.
W takiej wizji nie ma miejsca dla mierci, a tym bardziej dla blu. mier negujemy, nie mylc o niej,
wyrzucajc j z naszej codziennoci, spychajc, rwnie fizycznie, tam, gdzie jest mniej widoczna. Z
blem poradzilimy sobie jeszcze lepiej: pokonalimy go. Znalelimy lekarstwa na kad dolegliwo
i wyeliminowalimy z ludzkiego dowiadczenia nawet najbardziej naturalny, najstarszy bl: bl
porodu, na ktrym, jak wiat wiatem, opieraa si duma macierzystwa oraz niepowtarzalno
zwizku midzy matk a dzieckiem, umocnionego by moe wanie przez cierpienie. Ale taka jest
nasza cywilizacja. Coraz bardziej przywykamy do rozwizywania naszych problemw za pomoc
rodkw zewntrznych, a co za tym idzie - stopniowo tracimy nasz naturaln moc. Odwoujemy si
do pamici komputera i zatracamy nasz. Pochaniamy coraz wicej lekarstw syntetycznych i tym
samym redukujemy zdolno ciaa do produkowania wasnych.
Ale czy naprawd mona kontrolowa bl si umysu? Kiedy mieszka si w Indiach, syszy si wiele
historii - czy te legend - wedug ktrych mona to osign. Logika takiego procesu byaby
nastpujca: Wszystkie nasze odczucia zwizane s z nasz wiadomoci; kiedy mwimy, e widzimy
albo syszymy, nie chodzi dokadnie o to, e to nasze oczy widz, a uszy sysz, ale o to, e nasza
wiadomo przyjmuje fakt, i oczy widz, a uszy sysz. Dlatego te wystarczyoby odci sil umysu
wiadomo od wrae, eby nie odczuwa blu. Prawd mwic, wanie to robimy, kiedy
zasypiamy: wiadomo odpywa, a my przestajemy odczuwa jakikolwiek bl. Ale jak to osign na
jawie?
Tradycja jogi obiecuje t moc i wspomina o jeszcze innej, znacznie ciekawszej: zdolnoci przeniesienia
blu poza siebie, ewentualnie na jaki przedmiot. Jedna z najbardziej popularnych historii
dotyczcych tej zdolnoci liczy prawie tysic lat. Jej bohaterem jest Milarepa, Tybetaczyk, ktry by
postaci historyczn, ale potem przeszed do legendy jako jeden z najwikszych joginw. Milarepa

jeszcze dzi jest czsto przedstawiany na tankach z otwart doni za prawym uchem, co ma
obrazowa wsuchiwanie si w cierpienie wiata.
Urodzony w Tybecie w poowie jedenastego wieku, w rodzinie bogatych handlarzy wen, zuboaych
po mierci ojca, aby pomci matk, ktr krewni pozbawili wszelkiej wasnoci, Milarepa studiuje
czarn magi. Dziki niej udaje mu si spowodowa ich mier i zasia zniszczenie. Nastpnie, pod
wpywem skruchy, Milarepa zostaje uczniem wielkiego mistrza swoich czasw Marpy Tumacza. yje
przez cae lata jako asceta w lesie, ywic si wycznie gotowanymi w glinianym garnku pokrzywami.
Stopniowo staje si sawny i jest niezwykle szanowany przez ludzi za wielk mdro, ktra nie
pochodzi ze witych tekstw wyuczonych na pami, ale z dowiadczenia.
Jeden z mnichw, zadufanych w sobie i czerpicych wiedz wycznie z ksiek, zaczyna mu
zazdroci reputacji i postanawia go zabi. Posya do niego jedn ze swoich konkubin z poleceniem,
aby poczstowaa ascet szklank zatrutego jogurtu. Jednak Milarepa pord wielu innych
umiejtnoci uzyskanych dziki praktykowaniu jogi posiad rwnie zdolno czytania w mylach.
Widzc nadchodzc kobiet, natychmiast wic pojmuje, o co chodzi, ale poniewa jest ju stary i
wie, e prdzej czy pniej bdzie musia umrze, bierze od niej jogurt i wypija.
Kiedy jednak Milarepa jest ju w agonii, jego wrg odczuwa skruch, biegnie do starego jogina i - dla
okupienia winy - baga, aby ten przela na niego cay odczuwany przez siebie bl.
- Gdybym to uczyni, nie wytrzymaby nawet minuty - odpowiada asceta, ktry zdaje si doskonale
kontrolowa swoje cierpienie.
Mnich nalega. Milarepa, eby pomc mu zrozumie, jak bardzo nieznony byby to bl, mwi, e
przeniesie tylko cz swojego cierpienia na drzwi pokoju. Te natychmiast zaczynaj skrzypie i si
skrca; drewno pka. Zemu mnichowi nie pozostaje nic innego, jak rzuci si do stp Mila- repy,
baga go o przebaczenie i o to, aby zosta in extremis - jego uczniem, zanim stary jogin opuci
swoje ciao".

Kiedy po operacji zaczyna si odzyskiwa przytomno, jedn z pierwszych konstatacji, jednym z


pierwszych, uspokajajcych znakw, e wci jeszcze pozostajemy na tym wiecie, jest bl. Ja
odczuwaem tak wielkie cierpienie w brzuchu, jakby by on przebity tysicem halabard, ale szybko
nauczyem si trzyma je pod kontrol. Za pomoc medytacji? Przenoszc je na drzwi? Nic z tych
rzeczy. Po prostu naciskaem guzik, ktry woono mi do rki. Ten otwiera zawr jednego z wielu
urzdze otaczajcych moje ko, skd wypywao co cudownego, co dostawao si bezporednio
do moich y przez wbit gdzie w ciao ig. Bl przechodzi, a ja byem spokojny. Kiedy tylko
powraca, znw naciskaem guzik. Elektroniczny przyrzd kontrolowa ilo wstrzykiwanej substancji,
aby uniemoliwi mi przekroczenie ustalonego limitu. Kiedy przesadzaem, odcina na jaki czas bez
mojej wiedzy dostarczanie substancji. A ja naciskaem guzik... i wci miaem wraenie, e czuj si
lepiej. To wanie lekarze nazywaj efektem placebo": zadziwiajco leczniczym efektem czego, co
tak naprawd nie daje adnego rezultatu, tak jak wypicie szklanki wody zamiast lekarstwa albo
poknicie piguki zrobionej z mki, a nie ze zwizku chemicznego.
Za urzdzenie z przyciskiem odpowiadali dwaj modzi lekarze z Jednostki kontroli blu", ktrzy
codziennie skadali mi wizyt. Nie wiem, czym wypenione byy kroplwki, ale pomagay mi nie

odczuwa blu. By moe byo w nich to samo, co organizm produkuje sam, automatycznie, kiedy
istnieje absolutna konieczno. Ciao wie, co robi. W chwili potwornego blu, ktry by je zabi,
wprowadza do krwiobiegu swj rodek znieczulajcy, pozwalajcy mu go znie. Tak dzieje si z
onierzem, ktremu odamek urwa rk, a on biegnie jeszcze przez chwil, jakby nic si nie stao.
By moe w taki wanie sposb mona wyjani pikn histori Sarmada, siedemnastowiecznego
mistyka, ktr przewodnicy jeszcze dzi opowiadaj turystom, przybywajcym do jego grobu w
pobliu Damma Maszid, wielkiego meczetu naprzeciw Czerwonego Fortu w Delhi. Sarmad -yd, a
moe chrzecijanin - pochodzcy z Armenii, przyjedajc do Indii, przeszed na islam i sta si sawny
za spraw swej mdroci, pisanych po persku wierszy, a take dlatego, e upojony mioci Boga",
taczy publicznie nago, oswobodzony w kocu ze wszystkich ciarw, nawet ciaru ubrania". By
sufim - podobnie jak mj anestezjolog - i bardzo ortodoksyjni, dworscy muowie oskaryli go o
herezj. Cesarz Aurangzeb rozkaza, aby cito mu gow.
- O, wielki Przyjacielu, przybywasz tu dzi pod postaci kata, ale ja ci rozpoznaj. Witaj! - powiedzia
Sarmad, zwracajc si do Boga, kiedy ujrza zbliajcego si z poyskujc w doni szabl mczyzn,
majcego wykona egzekucj. Z umiechem nadstawi szyj. Kat wypeni rozkaz, a Sarmad, trzymajc
ucit gow w doniach, zrobi jeszcze dwa taneczne kroki w obliczu przeraonego tumu. By rok
1659.
Podobna jest historia al-Hallaja, rwnie mistyka, ale z dziewitego wieku, utrzymujcego, e Bg i
Prawda to jedno i to samo, a czowiek jest czci owej prawdy. Zostaje postawiony przed oblicze
Sutana, ktry rozkazuje mu zmieni zdanie. Hallaj odmawia. Sutan kae obci mu do, ale ten
powtarza swoje blunierstwo:
Ja jestem Prawd.
Sutan rozkazuje uci mu rami, jednak Hallaj wci powtarza to samo. Kae obci nog, a mistyk
mwi jeszcze:
Ja jestem Prawd.
Wwczas Sutan rozkazuje, aby cito mu gow, a ta, toczc si po ziemi, nadal porusza wargami:
Ana 'l-haqq (ja jestem prawd).
Unieruchomiony w ku, zabijaem czas, przypominajc sobie te historie, ktre towarzyszyy mi w
grze, jak toczyem sam z sob, aby nie naciska guzika. Prbujc kontrolowa bl, medytowaem,
zmuszaem umys do wyobraania sobie czego przyjemnego, jak na przykad unoszenie si na
powierzchni spokojnego i ciepego morza. Mwiem sobie, e ow rado, odczuwan tak wiele razy,
rwnoway teraz ten bl, i e jest w tej rwnowadze jaka sprawiedliwo.
Zastanawiaem si, dlaczego jestemy tak skonstruowani, e nie potrafimy przypomnie sobie nawet
najstraszliwszego blu, kiedy ten minie. Wiemy, e by, ale nie jestemy w stanie poczu jego
intensywnoci ani nawet natury. Rozwaaem, dlaczego w rnych jzykach, podobnie jak we
woskim, sowo bl" uywane jest bez rnicy, zarwno w przypadku cierpienia fizycznego, jak i
kadego innego. Mylaem o psychoanalizie jako o Jednostce kontrolujcej ten inny bl i o tym, jak

bardzo jestem uprzywilejowany, majc zawsze pod rk mj guzik. I czasami, poddajc si...
naciskaem go.

W drodze powrotnej ze szpitala do mojej kryjwki przynajmniej raz w tygodniu zatrzymywaem si na


rogu Szedziesitej Sidmej Ulicy i Madison Avenue. Star, trzeszczc wind wjedaem na
dwunaste pitro i wchodziem bez pukania, bo drzwi byy zawsze otwarte, do maego, sonecznego
mieszkania.
Od kilku dziesicioleci mieszka tu stary, podziwiany przeze mnie przyjaciel i pisarz, nalecy do wielu
wiatw i kultur; jeden z tych, ktrzy powinni by trzymani pod kloszem, choby po to, aby da
nadchodzcym generacjom wyobraenie, jakim czowiekiem mona byo kiedy by. Jego czas
dobiega koca. Od miesicy dziewidziesicioletni ju Niccol Tucci przykuty by do ka. Lea w
nim bez sowa skargi, elegancki, z pikn siw brod i dugimi wosami, ktre nadaway mu wygld
szlachetnego dziewitnastowiecznego buntownika.
P Rosjanin, p florentczyk, Nica przyby do Nowego Jorku pod koniec lat trzydziestych. Tutaj, wraz
z innymi Wiochami, zacz dziaa na rzecz walki z faszyzmem i tutaj te zosta po zakoczeniu wojny.
Pisarz, pamflecista, literacki Don Kiszot wielu spraw, mia zawsze wietne, gotowe riposty albo
zupenie nieprawowierne interpretacje starych i nowych ludzkich przypadkw. Znalimy si od ponad
trzydziestu lat.
Pord wielu piknych rzeczy, jakie mu zawdziczaem, bya te umiejtno czytania Dantego z
akcentem toskaskim, prosto, bez retoryki, jakby chodzio o nieprawdopodobn opowie, ktr kto
snuje w jakiej florenckiej tawernie. Z rzeczy zabawnych zawdziczaem mu rad, aby dawa napiwek
hotelowym portierom w chwili przyjazdu, a nie wyjazdu, a take kwesti wypowiedzian przez Gaetana Salveminiego, ktr pocieszaem si za kadym razem, kiedy prbowaem - z upywem czasu z
rosncym trudem - nauczy si nowego jzyka. Salvemini przebywa od niedawna w Stanach
Zjednoczonych i z przymusu uczy si angielskiego.
Jak idzie? - spytano go.
C, zaczynam rozumie to, co... sam mwi!
Nicoli zawdziczaem te wielk zacht:
Dlaczego nie przestaniesz wreszcie uprawia tego dzie...nikarstwa i nie sprbujesz zaj si troch
wieczn.. .nikarstwem?
Dobrze wiedzia, e nic nie jest wieczne, ale chcia mnie ustrzec przed kontynuowaniem ycia z dnia
na dzie - czy z tygodnia na tydzie - i zmobilizowa mnie, ebym niektre ze swoich dowiadcze
zamkn w ksikach. On sam napisa pikne rzeczy, niektre po angielsku, inne po wosku, ale - jak
sam mwi -, jeli ju raz przepyne Atlantyk, zawsze jeste na niewaciwym brzegu", wic jego
literacka sawa te tak si skoczya, midzy dwoma stokami".
Rwnie umierajc, znajdowa si na niewaciwym brzegu. Mieszkanie miao wszystko, czego taki
czowiek jak on mg zapragn: dwa mae pokoje, duo wiata, pikny st, wiele ksiek, stary
telefon, fotel. Byo tam take powikszone czarno-biae zdjcie jego rodzicw na play w Forte dei

Marmi oraz kilka kolorowych obrazkw z Toskanii, przymocowanych do ciany tam samoprzylepn
obok wycinka z piknym artykuem, jaki napisa dla New Yorkera" z okazji mierci Gaetana
Salveminiego. Wiedzia, e z tych czterech cian nie wyjdzie ju o wasnych siach.
Wiesz, gdybym dzisiaj umar, bybym naprawd zadowolony - powiedzia mi pewnego dnia.
- Ale jak mgby by zadowolony, skoro by umar?
- Nie wiem, poniewa nie mam pojcia, czym jest mier.
- A boisz si jej? - zapytaem.
Wytrzeszczy swoje filuterne oczy pod piknymi, gstymi, wci jeszcze czarnymi brwiami:
- Mamma mia, tak!
- Daj spokj, Nica. Miliardom miliardw ludzi przed nami si udao. My te damy rad!
- Tak, ale gdybym chocia mg umrze w innym miejscu! Widzisz, na przykad Florencja jest
bardziej... - Nie mg znale sowa.
- Bardziej cywilizowana? - podpowiedziaem ot tak, eby wyprbowa jakie okrelenie.
- Tak, bardziej cywilizowana. A poza tym... - Jakby kontynuujc inny wtek rozmowy, ktry prowadzi
sam ze sob, zacz mwi o chlebie z rozmarynem, ktry w czasach jego dziecistwa jadao si we
Florencji w Wielki Pitek.
- Dzisiaj mona go kupi na co dzie - powiedziaem. -Czy to nie absurd? I myl, e nawet zapach
rozmarynu rozprowadzaj sprayem! Czy wiesz, e teraz we Florencji istnieje sie piekar, do ktrych
wchodzisz i po zapachu wydaje ci si, e piec stoi tu za kas. Nic z tych rzeczy! Wszystko jest
sztuczne! Chleb wypiekaj zupenie gdzie indziej, w jakiej fabryce, a zapach nadaj mu na miejscu,
rozpryskujc jaki preparat.
Opowiedziaem mu o inynierze zapachw", ktrego poznaem rok wczeniej w Kalkucie. By
Francuzem i prbowa sprzeda indyjskiemu przemysowi samochodowemu ow charakterystyczn
wo - mieszank plastiku, gumy i zapachu macho - jak charakteryzuj si nowe samochody.
Ale Nica chcia rozmawia o Florencji. Nie wiedzie czemu, przyszo mi do gowy, eby opisa mu
spacer, na jaki moglibymy si wybra. Wyruszalimy z Ponte Yecchio, potem w gr przez Erta
Canina, dalej przez via San Leonardo, zatrzymywalimy si przed domem, w ktrym mieszka i
malowa Ottone Rosai, a koczylimy na viale dei Colli. Ja opowiadaem, mwiem, gdzie skrcamy,
co znajduje si przed nami, a on mia przymknite oczy i si umiecha. Ta zabawa, rozpoczta
przypadkowo, staa si naszym rytuaem.
- Dokd dzisiaj idziemy? - pyta, kiedy tylko pojawiaem si w domu. I po chwili znw spacerowalimy
po Florencji. Kiedy poszlimy tak z piazza Toruato Tasso do Torre di Bellosguardo, gdzie si
zatrzymalimy, eby podziwia jeden z najpikniejszych widokw na wiecie. Innym razem z Torrione
di Ponte alle Grazie wspilimy si przez Le Ramp a do piazzale Michelangelo. Ale tam zastalimy
mnstwo autokarw penych turystw, poszlimy wic do baru Colonne czego si napi.

- Co wemiesz, Nica?
- Jedno z tych... no wiesz?
- Campari? Wermut?
Nie. Chcia tylko troch biaego wina, ale w jednym z tych niskich i pkatych kieliszkw z dawnych
czasw, ktre winiarz napenia a po brzegi.
Cudownie spdzaem z nim czas. Wystarczy go troch wygospodarowa, a nawet kocwka ycia, ju
zamglona, moe przynie rado.
W sprawie mojej chemioterapii nie mia nic do zarzucenia, ale kiedy ktrego dnia powiedziaem, e
id na operacj, rozgniewa si.
- Nie ufaj lekarzom. To same gupki, A poza tym, jak moesz pozwoli, eby wyjli z ciebie jakie
kawaki? Co to, to nie! - Zada papieru i pira, eby napisa list protestacyjny do szpitala.
- Nica, jeste gorszy od Japoczyka z Agencji Cesarskiej ! - owiadczyem i rozmieszyem go,
opowiadajc, jak to wysocy funkcjonariusze dworscy musieli si upewnia, czy narzeczona nastpcy
tronu, a wic przysza cesarzowa, ma jeszcze wszystkie kawaki na swoim miejscu i czy jej ciao jest
absolutnie nienaruszone. Podczas ostatniej selekcji, ktra odbya si w okresie naszej bytnoci w
Tokio, pewna dziewczyna zostaa odrzucona tylko dlatego, e zrobia sobie dziurki w uszach na
kolczyki!
Nica by szczciarzem. Przez cae ycie nigdy go nie otworzono i teraz odchodzi, majc wszystkie
czci ciaa w komplecie. Ale umiera leczony i pielgnowany na ku z wodnym materacem, eby
nie zrobiy mu si odleyny, w miecie, ktrego nie uwaa za cywilizowane". Nica, znajcy
znakomicie wiele jzykw i potraficy rozmieszy tyle osb, naladujc rne akcenty, na sam koniec
zdawa si rozumie tylko woski.
A czyja chciabym tam umrze?
Nie. W gruncie rzeczy nie miaem z tym krajem nic wsplnego. Wszystko to, co moje, naleao do
innych miejsc... moe w Azji, a moe - tak naprawd - w Europie.
Mylc o tym, opowiedziaem mu, e Chiczycy kazali si dawniej chowa tam, gdzie potem kobiety
rodziy, aby rwnie symbolicznie ustanowi cigo midzy pokoleniami. Std zrodzi si kult
przodkw. W gruncie rzeczy dla Chiczykw ciao nie naleao do nich, ale do Chin. Z tamtej ziemi
pochodzio i do niej miao powrci. I nie tylko ciao, ale te wszystko to, co byo przez nie
produkowane! I by znw go rozmieszy, opowiedziaem, jak to pierwsza misja dyplomatyczna
Niebiaskiego Cesarstwa przybya do Stanw Zjednoczonych i kady wchodzcy w jej skad mandaryn
przywiz ze sob specjalne pudeka na fekalia, eby zabra je z powrotem do domu. Nawet kupki
Chiczyka nie mogy pozosta w tej barbarzyskiej ziemi! Nica si umiecha.
Owe spacery po Florencji byy te jego ostatnimi w yciu.

Pami wody

Czsto zapominamy, e pami robi nam dziwne kaway. Zapamituje i zapomina to, co chce. A robi
to pozornie bez adnego powodu. Przynajmniej my tak uwaamy, sdzc czsto, e sami jestemy
pamici albo e ona do nas naley, lub e przynajmniej mamy nad ni kontrol.
Starzy ludzie zoszcz si, a czasem martwi, kiedy nie mog sobie przypomnie imienia jakiej osoby
albo waciwej nazwy przedmiotu. Bior to za znak wasnego upadku, czego, co nagle przestaje
funkcjonowa. Ale - jeli dobrze si zastanowi - zawsze tak jest: Ju od dziecistwa pami poda
wasnymi drogami, odkadajc co na bok wedug wasnego uznania, a potem wycigajc, by moe
wykrzywione i zafaszowane, kiedy z jakiego powodu zaczynamy szpera w jej zakamarkach.
Po szedziesiciu latach intensywnej pracy moja pami w przegrdce homeopatia" pozostawia
niewiele albo nic: podstawowe pojcie, zgodnie z ktrym przezibienie leczy si zimnem, i jakie dwie
dziwne historie, zmagazynowane nie wiadomo gdzie ani kiedy.
Oto pierwsza z nich: Pewna dziewczyna cierpi na depresj i mwi, e le si czuje midzy ludmi; chce
przebywa sama i na wysokoci. Czsto ucieka na dach domu i marzy, e odfruwa". Lekarze nie
wiedz, co z tym robi. Rodzina idzie z ni do homeopaty, a ten, po nakonieniu jej do mwienia,
odnajduje w owym odfruwaniu" przejaw niepotraficej si uzewntrzni natury orla. Kae sobie
dostarczy z miejskiego ogrodu zoologicznego kropl orlej krwi. Rozciecza j w litrze wody, po czym
wielokrotnie potrzsa butelk. Kropl tej mikstury rozrzedza w nastpnym litrze wody i znw
potrzsa. Po tym rozciecza jedn kropl w wodzie, potrzsa, a w kocu zaleca dziewczynie, aby
wypijaa codziennie kilka kropel tej cieczy, ktra z krwi ora nie ma ju praktycznie nic wsplnego,
poza by moe... pamici o tym fakcie. Po kilku tygodniach dziewczyna czuje si dobrze.
Druga historia - przynajmniej tak, jak j zapamitaem -dotyczya chopca z maej wioski, udlonego
przez pszczo. Twarz puchnie mu straszliwie i malec le si czuje. Rodzice dzwoni do homeopaty, a
ten mwi, eby natychmiast kupili mikstur o nazwie Apis 200. Niech rozpuszcz j w butelce wody,
potrzsn i podadz chopcu kilka kropli tego pynu. To niemoliwe. Apteka jest daleko, a czas nagli:
chopiec czuje si coraz gorzej. Lekarz sugeruje zatem telefonicznie, eby wzili kawaek kartki,
napisali na niej Apis 200, woyli kartk do butelki z wod, dobrze potrzsnli i dali chopcu napj do
wypicia. Obrzk powoli ustpuje i malec dochodzi do siebie.
Kiedy przyjaciel Ludovico oznajmi mi, e znalaz znakomitego lekarza, ktry mgby nam pomc w
chorobie, o homeopatii nie wiedziaem prawie nic. Przypomniaem sobie jednak owe dwie historie po to zapewne pami odoya je na bok - i wpadem na pomys, aby po tych wszystkich miesicach
spdzonych w Nowym Jorku uda si do homeopaty. Naprawiacze po chemioterapii i operacji dali mi
dwa tygodnie urlopu, a ja, z torb na kkach, eby nic nie dwiga, i brzuchem caym jeszcze w
fastrygach, poruszajc si bardzo uwanie z obawy, eby nikt mnie nawet nie musn, wsiadem do
samolotu i poleciaem do Florencji.
Lekarz mieszka daleko, w okolicy Modeny. Przyjmowa tylko umwionych pacjentw, a jego
kalendarz wypeniony by na najblisze dwa miesice. Zadzwoniem do niego i ju na odlego mi si
spodoba. Czy mog przyjecha pnym popoudniem w wigili Boego Narodzenia? Oczywicie.
Wyruszyem wic w podr.
Po opuszczeniu autostrady dalej jechaem drog regionaln, potem lokaln, a wreszcie poln, ktra
zdawaa si gin gdzie w otchani. Nad rwnin opada bardzo gsta mga, ale wskazwki, ktre

lekarz przesa mi faksem, byy tak precyzyjne, e si nie zgubilimy. Jeszcze przed naszym
spotkaniem, przekrcajc troch jego nazwisko, ktre po wosku brzmiao dziwnie, Mangialavori,
ochrzciem go mianem: Mangiafuoco1.
By tego przeciwiestwem - przynajmniej fizycznie: niski, jasnowosy i zielonooki. Mieszka w starej,
wyremontowanej chacie, pord innych nieduych domw bez stylu, ale te bez pretensji,
rozrzuconych po paskim, opustoszaym terenie. Wszystko zdawao si pogrone w letargu: ziemia,
roliny, drzewa owocowe. Take ludzie, po drodze bowiem nikogo nie zauwaylimy.
Mangiafuoco przyj mnie w maym gabinecie. Byo tam - zapewne z jego wyboru - bardzo mao
wiata, ale w powietrzu unosi si miy zapach. Na cianie dostrzegem tybetask tank marnej
jakoci, a na stole lea pikny li miorzbu, ot tak, jak ozdoba. On sam by bardzo serdeczny i
skrupulatny. Poprosi, abym mu o sobie opowiedzia: kim jestem, czym si zajmowaem, co jeszcze
chciabym zrobi, jak sam siebie widz, o czym marz. Czuem si swobodnie i mwiem bez
zahamowa. Dopiero po jakim czasie si zorientowaem, e cho cay czas na mnie patrzy,
wystukiwa palcami notatki na klawiaturze komputera, dyskretnie ukrytego za stoem. O mojej
ostatniej chorobie chcia wiedzie niewiele. Schorzenia, ktre go interesoway, dotyczyy
wczeniejszego okresu, dziecistwa... najbardziej za zaciekawiy go moje hemoroidy. Chcia, ebym
opowiedzia mu o nich wszystko, co pamitam.
Bardzo go te zainteresowao, e podczas miesicy spdzonych w Nowym Jorku trzymaem przy ku
kartk i owek, aby zaraz po przebudzeniu zapisywa sny. Obok zwykego dziennika prowadziem te
sennik, i na nim wanie Mangiafuoco skoncentrowa swoj uwag.
Potem kaza mi si rozebra, pooy na kozetce i zbada mnie od stp do gw, jak to robili starzy
lekarze. Przy kadym miejscu, ktre dotyka, pyta, czy boli. Oszczdzi jedynie mj brzuch.
Kiedy znw usiedlimy przy biurku, zada pytanie, ktre wydao mi si bardzo subtelne:
- Czego pan oczekiwa, przyjedajc tutaj?
Szczero przysza mi bez trudu. Nie udziem si, e wyleczy mnie z raka. Byem przekonany, e te
dwa sowa: rak" i leczenie", nie s stworzone po to, eby sta obok siebie. W kadym razie, eby
uczyni wszystko, co moliwe, wybraem ju naprawiaczy ze Sloan-Kettering. Od niego natomiast
oczekiwaem, e pomoe mi uporzdkowa co, co rwnie mocno leao mi na sercu: emocje. wiat
zewntrzny nadmiernie wpywa na moje samopoczucie. Byem draliwy, zmienny, poddany zbyt
duym wahaniom nastroju. Powiedziaem, e mam wraenie, jakbym oglda wiat w kalejdoskopie:
may ruch i wszystko stawao si zielone; kolejne lekkie dotknicie i wszystko byo czerwone, potem
znowu czarne albo zote. Chciaem zatrzyma ten kalejdoskop, tak by wszystko pozostao w jednym
kolorze. Pragnem pooy kres wahaniom nastroju, tak by wszystko si wyrwnao. Powiedziaem,
e chciabym wysucha Jingle Bells, nie muszc ucieka ze sklepu.
Rozmawialimy ponad godzin i czowiek ten wywar na mnie bardzo dobre wraenie. By otwarty,
prostolinijny, a take wyksztacony, inteligentny i okaza si pasjonatem tego, co robi. W
najmniejszym nawet stopniu nie pretendowa do tego, by leczy raka". W moim przypadku chodzio,
jego zdaniem, o jaki brak rwnowagi w systemie odpornociowym. Mgby wspomc si witaln,
ktr kady z nas nosi w sobie - a ja, w jego opinii, miaem jej bardzo duo - aby odzyskaa ow
rwnowag. Zauwayem, e mwic o raku i nie tylko, niechtnie uywa sowa choroba".

Oczywicie. Choroba kae myle o czym zym, a to nie jest suszne; angielskie sowo disease wydaje
si duo waciwsze - powiedzia. - Ciao ma jaki kopot, objawy sygnalizuj nam, e organizm
prbuje sobie z nim poradzi. Naszym zadaniem: moim i pana - podkreli z naciskiem - jest
wspieranie organizmu w tym wysiku.
ledziem jego wywd. Rozumielimy si. A ja, jak zawsze troch ciekawski, poprosiem, eby
opowiedzia o sobie.
W modoci duo zajmowa si muzyk. Potem, kontynuujc tradycj rodzinn, podj studia
medyczne z myl o chirurgii dziecicej. Jednak jego prawdziw pasj bya antropologia. Podczas
podry do Ameryki aciskiej zgubi si, a raczej odnalaz. Przebywajc wrd peruwiaskich Indian,
spotka szamana, zobaczy, jak ten leczy ludzi i - , jak to si zdarza witym", zauwayem - poczu
powoanie".
To, co miao by krtkimi wakacjami, przerodzio si w dugi pobyt. Szaman zabra go ze sob i
wprowadzi w tajniki swojej sztuki. Po powrocie do Europy nie by ju w stanie praktykowa jako
normalny lekarz. Wybra homeopati.
To wielka medycyna - powiedzia - cho dominujca kultura za tak jej nie uwaa. Jednak metody
dominujcej kultury nie musz by wcale najlepsze, szczeglnie jeli chodzi o czowieka, ktry - dziki
Bogu - nie podlega adnym cisym prawom... pod warunkiem e takie w ogle istniej.
Zgadzaem si z nim. Jego punkt widzenia interesowa mnie i on to czu.
- Nasi krytycy twierdz, e homeopatia to magia. I co z tego? - kontynuowa. - Magia jest bardzo
powan spraw. Czsto nazywamy ni co, czego jeszcze nie rozumiemy, ale jest ona czym wicej:
czym, co znajduje si na tej samej krzywej co religia i nauka.
Ktrego razu Mangiafuoco zapyta swojego indiaskiego szamana, czym jest dla niego magia.
- Postaw umysu - odpowiedzia tamten.
- Dla mnie - mwi dalej Mangiafuoco - magia jest odmiennym sposobem interpretowania zjawisk; o
wiele ciekawszym i bardziej twrczym od tych typowych, poniewa czy sztuk z przyjemnoci
zabawy z materi. To co, co nas zmienia, co daje nam zdolno pomagania innym, aby oni te si
zmienili. - Zatrzyma si na chwil, po czym doda: - Pan robi to samo, piszc. By moe jednym
zdaniem z paskich ksiek pomg pan komu poprawi cho troch jego ycie. Czy to nie magia?
Jednym jedynym zdaniem! Wystarczy robi to waciwie, pozwalajc, aby energia natury przepywaa
swobodnie...
Po miesicach spdzonych w Nowym Jorku, gdzie traktowano mnie jako maszyn do zreperowania,
jego sowa stanowiy muzyk dla moich uszu. Byy gosem dochodzcym z innego wiata. A ich dwik
poszerza mi serce, zmniejsza ciar mojej materii.
- My, homeopaci, uywamy kropelek do leczenia ludzi -cign. - Tak, jest to kwestia niewielu
kropelek. Ale jeli mdrzec mwi, co jest nam potrzebne, to take kwestia niewielu sw. A poza tym

prosz pomyle: kropelka spermy stwarza ycie, jakie by ono byo, pikne czy brzydkie, ale jednak
ycie!
Problem - wyjani mi - ley w tym, aby pomc osobie, ktra uwaa si za chor, odnale
rwnowag.
- Jej rwnowag - podkreli z naciskiem - a nie t, ktr dominujca kultura za tak uznaje. Czsto
chodzi o to, aby wyeliminowa cierpienie pacjenta, a niekoniecznie wyleczy wszystko za wszelk
cen. Gdybymy zawsze wszystko leczyli, nie mielibymy sztuki - powiedzia.
Homeopatia prbuje wyodrbni w kadej jednostce bodziec, czynnik, ktry uruchomi naturalny
powrt do rwnowagi. Taka jest funkcja kropelek. Dlatego nie s nazywane lekarstwem", tylko
remedium".
Podczas naszej dugiej pogawdki Mangiafuoco ani razu nie wypowiedzia si przeciwko medycynie
oficjalnej, alopatycznej, (Alopatyczny jest przeciwiestwem homeopatycznego: oznacza zastosowanie
wobec choroby intensywnej kuracji, ktra wywoa skutki odwrotne do tych spowodowanych
chorob) nie skrytykowa te mojej decyzji o wyjedzie do Nowego Jorku. Przeciwnie, uzna, e skoro
zaczem si tam leczy, powinienem zrobi to gruntownie. On mgby sprbowa mi pomc w
ograniczeniu szkd, jakie ten typ terapii w trakcie leczenia" wyrzdza mojemu organizmowi.
Wypisujc recept, wyjani, e odpowiednim remedium" bdzie w moim przypadku Calcarea
phosphoca, mineralny ekstrakt pochodzcy od fosforanu wapniowego. Miaem zaywa roztwr
pierwszego stopnia, Q1 - jedna kropla ekstraktu na pidziesit tysicy kropel wody. Poda
nastpujce wskazwki: dobrze potrzsn fiolk, wla dwadziecia pi kropel do p szklanki wody,
wymiesza i pi przed snem. Wana uwaga: nie trzyma kropli w pobliu perfum i wypija po
przepukaniu ust.
Miaem je zaywa, dopki nie zauwa pojawienia si jakiego objawu z przeszoci albo czego, co
wzbudzi moje podejrzenia. Bdzie to znak, e mj system" zosta wystarczajco pobudzony. Od tej
pory wejd w faz wstpujc, lecznicz. Jeli po czterdziestu dniach nie zauwa adnej zmiany,
powinienem kontynuowa terapi, stosujc ten sam preparat, ale w silniejszej formie, to znaczy
rozcieczony w wikszej iloci wody: roztwr trzeciego stopnia - Q3.
Poza tym remedium" Mangiafuoco przepisa mi koncentrat witamin A i E oraz zasugerowa, ebym
zaraz po powrocie do Nowego Jorku zaopatrzy si w pynny chlorofil (w Europie trudno byo go
znale) i zaywa dwadziecia pi kropli trzy razy dziennie. Co do reszty, jeli chc, mog
kontynuowa wszystkie moje wiczenia duchowe i powinienem te duo oddycha na wieym
powietrzu. Bardzo jest mi potrzebne dotlenienie,
Wszystko, co powiedzia, spodobao mi si, a on sam wyda mi si piknym dodatkiem do ludzkiej
panoramy, jak kady z nas kompletuje podczas caego ycia. Przyszli mi do gowy rni przyjaciele i
znajomi, ktrym on swoj magi" mgby pomc.
Przy poegnaniu powiedziaem, e uwaam si za szczciarza: jako pacjentowi zdawao mi si, e
znalazem waciwego lekarza, A on, rozbawiony, zacytowa sawnego koleg z przeszoci:
- Rwnie lekarz ma szczcie, kiedy znajduje waciwego pacjenta.

Rozmawialimy jeszcze przez chwil o niezwykle wanym zwizku midzy chorym a lekarzem. Bylimy
zgodni, e nie powinien on mie charakteru paternali stycznego - typu wybawiony i wybawca - lecz
opiera si na wsppracy.
Mangiafuoco zorientowa si, e nie mam uprzedze do jego magii" i e jego profesja mnie
interesuje, wic powiedzia, e wkrtce wybiera si do Bostonu. Ma tam poprowadzi seminarium na
temat rodkw leczniczych pochodzcych z morza, w czym si specjalizowa. Gdybym mia ochot,
mog w nim uczestniczy.
Zrobio si pno. Na dworze byo ciemno, a mga nasilaa moje poczucie dezorientacji i wraenie, e
znalazem si - oczywicie za spraw magii - poza rzeczywistym wiatem. Na szczcie Mangiafuoco
zadzwoni do miejscowego aptekarza, eby na mnie zaczeka i przygotowa remedium". Ju sama
jazda niemal po omacku w poszukiwaniu wieccego neonu z krzyem, eby odebra brzow fiolk z
kroplomierzem, bya przygod.
Potrzsajc flakonikiem i odliczajc z naboestwem krople, zayem przepisan mi dzienn dawk.
Zwrciem baczn uwag na stan ducha, eby sprawdzi, czy objawy" si nasilaj, czy te nie. Trudne
zadanie: Jak tu obiektywnie stwierdzi, czy bl si nasila, czy maleje? Czy jestemy mniej lub bardziej
gwatowni? Mniej lub bardziej wraliwi na jak pioseneczk albo gupot ogoszenia reklamowego?
Ale by moe ju samo wsuchiwanie si w siebie i zwracanie uwagi na kade wahnicie nastroju
przyczynio si do zmiany. Mino kilka dni i zaczem czciej ni zazwyczaj miewa sny. Wiele z nich
dotyczyo mojego dziecistwa: znak - jak powiedzia Mangiafuoco - e stosowany rodek jest
waciwy. Potem powoli, ale wyranie zauwaaem, e wracam do rwnowagi": czuem si
znakomicie, staem si bardziej opanowany i odkryem, e miej si coraz czciej i z coraz wiksz
radoci. Tego wanie chciaem. Mangiafuoco spisa si znakomicie. A ja wraz z nim.
Jego odwoywanie si do magii, do siy witalnej", odzywao si u mnie echem myli, ktre byy mi
bliskie. Pomys, e to ja sam mam siebie kurowa, a nie czeka, a kto mnie wyleczy, bardzo mi
odpowiada. Czuem wyranie, e w takim spojrzeniu na spraw krya si prawda, ktrej logiki
naprawiacze z Nowego Jorku nie brali pod uwag. A przecie nie naleao jej ignorowa.
Historia tego, jak Norman Cousins, stary amerykaski dziennikarz, dyrektor Saturday Review",
wyrwa si ze szponw mierci, zwizana jest z prawd, ktr Rzymianie dobrze znali i nazywali vis
medicatrix naturae, lecznicz si natury. U Cousinsa zostaa zdiagnozowana choroba, na ktr
medycyna alopatyczna nie znalaza adnej terapii, a on, odwanie, z uporem, a przede wszystkim z
pozytywnym i radosnym podejciem, zmobilizowa wasne zasoby energii, odkry terapeutyczny
walor miechu i stymulowa w popd do ycia, jaki jest w kadym z nas.
Pomys podsun mu wiele lat wczeniej stary Albert Schweitzer. Cousins pojecha do Gabonu w
Afryce, eby spotka si ze sawnym niemieckim filozofem, muzykiem i lekarzem, o ktrym zamierza
napisa. Pewnego wieczora, przy kolacji, by moe chcc wyrazi uznanie owemu nadzwyczajnemu
Europejczykowi, ktry wprowadzi swoj wiedz do dungli, Cousins powiedzia:
Tubylcy s szczciarzami, e maj tu takiego lekarza jak pan i nie musz ucieka si do czarownikw.
Schweitzer nie przyj dobrze tej uwagi.
- Co pan wie o czarownikach? - spyta.

Cousins musia przyzna, e niezbyt wiele. Nazajutrz wielki lekarz zabra go na len polan,
nieopodal swojego szpitala, i przedstawi mu starego czarownika, ktrego okreli mianem kolegi.
Schweitzer zmusi Amerykanina, eby przez dwie godziny obserwowa prac starca. Niektrym
pacjentom, po osuchaniu ich, dawa zawinitko z zioami; na innych po prostu dmucha, wygaszajc
magiczne formuy; jeszcze innym wskazywa doktora Schweitzera, ktry sta w pobliu.
Schweitzer wyjani Cousinsowi, e pacjenci pierwszego typu cierpieli na choroby, ktre czarownik jak myla -mg wyleczy zioami; ci drudzy mieli zaburzenia, ktre wedug jego rozpoznania byy
pochodzenia psychicznego, stosowa wic wobec nich swoj form psychoterapii. Natomiast
pacjentw z problemami zdecydowanie fizycznymi, takimi jak przepuklina, cia pozamaciczna, guz
albo zamanie koci, odsya do szpitala doktora Schweitzera.
Cousins jednak nie ustpowa:
- Jak mona pomyle, e zostao si uzdrowionym przez czarownika?
- da pan, abym wyjawi tajemnic, ktr wszyscy lekarze, poczynajc od Hipokratesa, zawsze
zachowywali dla siebie.

Jak tajemnic?
Czarownicy lecz w taki sam sposb jak my. Pacjent tego nie wie, ale prawdziwego lekarza nosi w
sobie. A my odnosimy sukces, kiedy stwarzamy temu doktorowi moliwo dokonania swego dziea.
Kilka lat pniej Erich Fromm mwi to samo jednemu z uczniw, ktry przyszed porozmawia z nim
o jakim trudnym przypadku.
Nie przejmuj si zbytnio. W gruncie rzeczy to nie my leczymy pacjentw. Po prostu jestemy blisko i
kibicujemy, kiedy oni lecz samych siebie.
Jeli si dobrze zastanowi, tak wanie jest: to nie lekarstwa lecz ciao, ale ciao si leczy,
korzystajc z lekarstw. Ortopeda nastawia zaman ko i wkada j w gips, ale ju zdrowienie to
dzieo samego ciaa... albo jego siy witalnej", aby doda odrobin magii. Faktem natomiast
pozostaje, e dzisiejsi lekarze przypisuj sobie wszystkie zasugi i wykazuj duo mniej respektu dla
czarownikw, ni to czyni stary Schweitzer.

Wrciem do Nowego Jorku zdecydowanie spokojniejszy i w pogodniejszym nastroju. Kalejdoskop nie


zatrzyma si co prawda na stae na zotym kolorze, ale czsto tam goci. Kropelki okazay si
magiczne; moje zainteresowanie homeopati wzroso. Wszystko, co miao co wsplnego z tym
rodzajem medycyny, zdawao si przeczy rozumowi i zdrowemu rozsdkowi, jednak coraz bardziej
mnie fascynowao. A przede wszystkim nie byo agresywne.
Zaczynay si te pojawia pytania: Czy remedium", ktre tak dobrze zadziaao na mj humor, moe
te co zrobi dla raka? Czy kropelki mog stymulowa moj si witaln i przywrci rwnowag
oraz mdro oszalaemu systemowi odpornociowemu? Wszystkie terapie zalecone przez

naprawiaczy miay wyniszczajce i grone skutki uboczne. Metody homeopatyczne byy cakowicie
nieszkodliwe.
Wiedziaem, e nie mam czasu na eksperymenty z magi, ale wtpliwoci dotyczce radioterapii,
ktr powinienem wanie zacz, jednak si pojawiy. Zastanawiaem si, czy za dwiecie lat rwnie
naprawiacze z MSKCC nie bd postrzegani jako prymitywni, a ich metody jako mczarnie, ktre na
dusz met przynosz wrd pacjentw wicej ofiar ni wyzdrowie. Zaczem czyta na temat
homeopatii i uwiadomiem sobie, e narodzia si na przeomie osiemnastego i dziewitnastego
wieku z poczucia odrazy do sposobu, w jaki traktowano chorych: przetrzymywanych w kach i
poddawanych prawdziwym torturom, polegajcym gwnie na upuszczaniu krwi i stosowaniu
rodkw przeczyszczajcych.
Przez prawie pitnacie wiekw medycyna opieraa si na przekonaniu, e choroba wywoywana jest
przez trucizny, opisywane czsto jako humory", ktre miay by usunite z organizmu za pomoc
wszelkich moliwych rodkw: nie tylko poprzez naturalne narzdy wydalania, ale rwnie metodami
sztucznymi. Do najczciej stosowanych naleao upuszczanie krwi, powierzane przykadanym do
rnych czci ciaa pijawkom. Kiedy mylimy o tym dzisiaj, przechodzi nas dreszcz, ale tak wygldaa
nauka medyczna jeszcze dwiecie lat temu. Jerzemu Waszyngtonowi podczas ostatniej nocy ycia
upuszczano krew siedmiokrotnie. To niewiele w porwnaniu z biednym krlem Ludwikiem XIII,
ktrego poddano temu zabiegowi czterdzieci siedem razy. W jednym tylko roku 1827 Francja
importowaa trzydzieci trzy miliony pijawek, poniewa w wyniku wypijania krwi pacjentom rezerwa
krajowa zostaa wyczerpana.
- Mia tak z krew, i mimo jej upuszczenia zmar - powiedzieli lekarze o krlu Austrii Leopoldzie II, u
ktrego rozpoznali gorczk reumatyczn.
To wanie wwczas Samuel Hahnemann, niemiecki lekarz o wyksztaceniu take chemicznym,
urodzony w Mini w Saksonii w 1755 roku, wzburzony sposobem, w jaki przedstawiciele jego profesji
traktuj pacjentw, pomyla, eby odwrci cae podejcie do choroby i rozwin terapi, ktra... nie
zabijaaby chorych. Hamujc zabjcze praktyki starej medycyny, Hahnemann ocali bardzo wielu ludzi
i to miaoby by - w opinii jego krytykw - jedyn zasug homeopatii. Chodzio oczywicie o wiele
wicej.
Hahnemann by uwanym obserwatorem natury, prawdziwym uczonym. Zauway na przykad, e
pojawienie si u pacjenta jakiej nowej choroby leczyo go czasami ze starej. Powrci zatem do
badania zasady znanej wielu ludom w przeszoci: leczenia jednego czym innym, podobnym. Zna j
ju Hipokrates w Grecji w czwartym wieku przed Chrystusem, powrci do niej Paracelsus w okresie
odrodzenia, stosowali j Chiczycy, Majowie i Indianie. W Indiach wci stanowi cz tradycji
ajurwedycznej, a wszyscy Hindusi znaj histori Bhimy, jednego z bohaterw Mahabharaty, ktry
ratuje si przed otruciem, pozwalajc si uksi jadowitemu wowi.
Pierwszy eksperyment Hahnemann przeprowadzi na samym sobie. Odkry, e wycig z kory drzewa
chinowego wywouje u czowieka takie same objawy jak malaria. Zauway, e podanie niewielkich
dawek tego ekstraktu osobie zaraonej malari prowadzi do jej wyzdrowienia. Wniosek by
oczywisty: aplikujc ma ilo choroby", wywouje si jej objawy, a tym samym stymuluje si
organizm do obrony i zdrowienia. Nie jest to wcale bezsensowne: szczepionki, ktre uwaamy dzi za
co oczywistego, dziaaj dokadnie w ten sposb. By moe tak wanie funkcjonuje dziwny system,

za pomoc ktrego ludno plemienna w Gudaracie w Indiach leczy wodowstrt: ludzie wyjmuj
kleszcze z sierci psa, ktry ich pogryz, i wypijaj je z odrobin wody.
W przypadku Hahnemanna chodzio o zbadanie - przy wykorzystaniu nieograniczonej farmakopei,
bdcej w dyspozycji natury - jakie objawy" jest w stanie wywoa element zwierzcy, rolinny lub
mineralny. Odkrycie, jaki skadnik wywouje dane objawy, oznacza mogo znalezienie nowego
remedium.
W przedsiwziciu tym pomogli Hahnemannowi najpierw krewni, a potem rwnie wolontariusze.
Kady z nich, po zayciu minimalnej dawki jakiego ekstraktu, mia prowadzi szczegowe zapiski
dotyczce swoich reakcji - nie tylko fizycznych, ale take emocjonalnych. Z zebranego materiau
Hahnemann wysnu wan konstatacj, e kada osoba inaczej reaguje na to wszystko, co si jej
przydarza, cznie z chorob: zarwno pojawiajc si samoistnie, jak i wywoan jak substancj.
Co prawda kada choroba powoduje pewne objawy wsplne dla wszystkich, ale nie wszystkie
symptomy tej samej choroby s jednakowe u kadej osoby. Dzieje si tak, poniewa kady z nas ma
swj wasny, jedyny i niepowtarzalny sposb reagowania.
Kady chory cierpi na chorob, ktra nie ma nazwy i nie objawia si nigdy wczeniej ani nie objawi
nigdy pniej w taki sam sposb i w takich samych okolicznociach" - pisa Hahnemann. Std rodzi si
podstawowa zasada homeopatii: zajmowa si chorym, jego objawami, jego odczuwaniem choroby,
a nie chorob sam w sobie. Wiele osb moe bole gowa, jednak kad z nich z innego powodu.
Aspiryna moe usun ten objaw u wszystkich, ale kady zostanie ze swoim powodem, ktry wywoa
bl. I powd ten, prdzej czy pniej, znajdzie inne sposoby, aby si ujawni.
Dla lekarza homeopaty bardzo wane jest zrozumienie pacjenta. Dlatego musi go uwanie
obserwowa i sucha. Sowa, jakich pacjent uywa, opisujc swj stan, swoje objawy - szczeglnie te
nietypowe - s duo waniejsze od obiektywnych oznak pozostawianych przez chorob. Wygld
osoby, jej nawyki, upodobania ywieniowe czy nastroje maj zasadnicze znaczenie dla
homeopatycznego okrelenia samej osoby.
To wanie czytajc o Hahnemannie i jego badaniach, zrozumiaem rozumowanie Mangiafuoco w
przypadku mojej osoby. Uznajc za szczeglnie znaczcy fakt, e ogldam wiat jakby przez
kalejdoskop, oceni mnie jako osob chwiejn, ktrej emocje rwnie atwo si rozpalaj, co stygn,
gotow zapon jak fosfor i zaraz potem zgasn. Przyj jednak rwnie z powag moje pragnienie,
aby ten kalejdoskop kontrolowa. Byem zatem dla niego osobowoci fosforow", ale take osob
stpajc twardo po ziemi, czyli - zgodnie z terminologi homeopatyczn - wapienn". Std
remedium, ktre mi przepisa. Idc za systemem Hahnemanna, ktry okrela kadego pacjenta
nazw najbardziej dla wskazanego remedium", ja w karcie klinicznej Mangiafuoco byem Calcarea
phosphorica.
Jest to wana cecha homeopatii: Pacjent nie jest klasyfikowany na podstawie choroby, ale w oparciu
o jej objawy i stosowany rodek zaradczy. Na przykad pacjent, ktry ma objawy zarwno fizyczne, jak
i umysowe wywoywane u zdrowej osoby powiedzmy przez remedium Belladonna. nazwany zostaje
pacjentem Belladonna". Na og jeli raz zostanie rozpoznany rodek waciwy dla danej osoby,
pozostaje on jej remedium na zawsze, bez wzgldu na to, na jakie choroby osoba ta zapadnie.

A zatem: dla kadego pacjenta jego remedium. Owa zasada jednego remedium bya jeszcze jednym
znaczcym wkadem homeopatii. Tradycyjna medycyna uywaa zwizkw skadajcych si z
dziesitek, a czasem nawet z setek elementw, z ktrych kady mia jak swoj uyteczno. Nie
wiedziaa jednak, czy elementy owe nie kciy si ze sob, a w kadym razie nie bya wiadoma, jakie
konsekwencje moe wywoa ich kombinacja. Zdarza si tak jeszcze dzisiaj: zaywa si kombinacj
rnych lekarstw - z ktrych kade samo w sobie jest ju kombinacj - nie wiedzc dobrze, jakie
reakcje moe spowodowa ich poczenie.
Hahnemann pooy temu wszystkiemu kres, wprowadzajc zasad stosowania tylko jednego rodka
na raz. Jeli ten nie dziaa, wyprbowuje si nastpny, a potem jeszcze kolejny. Ale zawsze tylko
jeden na raz, tak eby mona byo zaobserwowa efekty, to znaczy objawy, jakie wywouje u
pacjenta.
Suma tej wiedzy, owoc eksperymentw przeprowadzonych na osobach zdrowych, nie chorych, z
zastosowaniem najrniejszych substancji, stanowi Materia Medica, bibli kadego homeopaty.
Inn wielk zalet remediw jest fakt, e nie trzeba si przejmowa skutkami ubocznymi. Po prostu
ich nie maj. Roztwory s absolutnie nieszkodliwe. W przeciwiestwie do lekw alopatycznych, z ich
ostrzeeniem zrzucajcym odpowiedzialno na pacjenta, aby przechowywa je w miejscu
niedostpnym dla dzieci, rodki homeopatyczne nie stanowi adnego zagroenia. Dziecko, ktre
wypioby nawet ca fiolk, nie potrzebowaoby pukania odka.
Spojrzenie Hahnemanna na czowieka i jego egzystencj na wiecie byo niegdysiejsze, a w tym sensie
utrzymane rwnie w duchu New Ag. Czowiek by dla niego istot zoon, bytem
wielowymiarowym, skadajcym si nie tylko z materii, ale take ze wiadomoci i inteligencji. Umys
jest centralnym punktem czowieka" - pisa. Dlatego rwnie na chorob, jako fenomen biologiczny
zmienionego ycia, naley spojrze w kontekcie caej osoby. To pacjent jest chory, nie jego
narzdy". To samo mwi Hipokrates; to samo utrzymuj dzisiaj przedstawiciele tak zwanej medycyny
alternatywnej, holici.
W dodatku, wedug Hahnemanna, przed lekarzem sta cel duo waniejszy ni zwyke przywrcenie
zdrowia fizycznego. U czowieka w normalnym stanie - pisa w 1810 roku - sia witalno-duchowa
oywia ciao materialne. Sia ta rzdzi caym organizmem i utrzymuje rne jego czci w cudownej
harmonii, tak aby umys, ktry w nim zamieszkuje, mg swobodnie korzysta z tego zdrowego i
ywotnego narzdzia dla wyszego celu naszej egzystencji". Reasumujc, ciao byo dla niego czym o
wiele wicej ni tylko maszyn.
Innym wanym aspektem homeopatii jest - ju od czasw Hahnemanna - stosowanie w bardzo
maych ilociach albo w bardzo duym stopniu rozcieczenia - okrelanych mianem tak zwanych
potencji - substancji, ktre stanowi podstaw remediw.
Pocztkowo istniaa konieczno przeprowadzania eksperymentw z prawdziwymi truciznami, takimi
jak cyjanek czy arszenik, podawanymi w minimalnych ilociach. Jednak dziki eksperymentom,
robieniu coraz bardziej rozwodnionych preparatw, Hahnemann si przekona, e rwnie w
roztworze wykorzystywane substancje wywieraj na organizm dziaanie stymulujce. A wrcz
zauway, e moc roztworu wzrasta za kadym razem, kiedy zostaje on dodatkowo rozcieczony i
wstrznity sto razy - zdynamizowany", jak to okrela - a potem znw rozcieczony i jeszcze raz

wstrznity. Std wniosek, do jakiego Hahnemann doszed w ostatnich latach ycia: Remedium jest
tym skuteczniejsze, im bardziej zostao rozcieczone, nawet do takiego stopnia, kiedy w wodzie nie
mona ju znale ladu pierwotnej substancji.
Moe wic pozostaje po niej wspomnienie?
Krytycy homeopatii czsto uywali tego argumentu, eby powiedzie, i remedia to tylko czysta woda
i e tak zwane sukcesy tej praktyki medycznej naley przypisa efektowi placebo.
Jednak rwnie ta argumentacja nie jest przekonujca. Niedawne badanie, ktrego wyniki
opublikowao czasopismo medyczne Lancet", wykazao, e w czasie eksperymentu
przeprowadzonego na dwch rnych grupach pacjentw (bez ich wiedzy) - gdzie jednym podawano
produkty homeopatyczne, a drugim substancje neutralne -w pierwszej grupie byo wicej
przypadkw wyzdrowienia (mniej wicej dwa i pl razy) ni w grupie, ktrej nie leczono niczym.
A jednak klasyczni lekarze uporczywie ignoruj wszystko, co si dzieje poza cisym podwrkiem ich
nauki, obstajc przy twierdzeniu, e chodzi o efekt placebo, I uywaj tego okrelenia z pogard,
jakby zjawisko to nie byo nadzwyczajne: czowiek, wierzc w to, e jest leczony, leczy si sam! Poyka
zupenie obojtn substancj i - mylc, e to bardzo skuteczne lekarstwo - zdrowieje! Ale to
bezsporny dowd na wadz, jak ma umys nad materi! Uczeni nie s oczywicie gotowi go
zaakceptowa, gdy tym samym pod ich aktualn koncepcj wiata, czowieka i jego ciaa
otworzyaby si przepa.
Poza tym jak mona mwi o efekcie placebo w przypadku noworodkw albo wrcz zwierzt
leczonych homeopa-ti? Tak, poniewa s rwnie weterynarze homeopaci! Sam Mangiafuoco
opowiada mi o weterynarzach, ktrzy w jego regionie wsppracowali z producentami sera: eby
powsta dobry parmezan, krowy powinny mie zapalenie sutka. Aby wic nie usun owych bakterii z
mleka, lepiej nie leczy ich ewentualnych chorb za pomoc antybiotykw.

Losy homeopatii po mierci Hahnemanna w 1843 roku bardzo przypominaj miejsce medycyny
alternatywnej w wiecie dzisiejszym.
Ludzie czuli si zawiedzeni tradycyjnymi lekarzami, uznawali ich metody za barbarzyskie, a sposb
traktowania przez nich pacjenta - jakby by przedmiotem, ktry mona ci, upuszcza mu krew i
faszerowa bardzo skomplikowanymi miksturami - za mao odkrywczy. Homeopatia, jak wiele
praktyk, ktre staj si dzisiaj modne (a wrd nich na nowo rwnie i ona), jawia si jako prawdziwa
alternatywa. Praktykujcy j lekarze zwracali wielk uwag na pacjenta; stosowane przez nich rodki
nie byy ani agresywne, ani niszczce. Epidemia cholery, ktra dotkna Europ w pierwszej poowie
dziewitnastego wieku, pochaniajc wiele ofiar, przyczynia si do dobrej reputacji homeopatii.
Zauwaono bowiem, e zwolennicy Hahnemanna zdoali uratowa osiemdziesit procent swoich
pacjentw, natomiast lekarze konwencjonalni tylko pidziesit.
Kiedy Hahnemann umar, by sawny, mia bardzo wielu nastpcw i mg chlubi si tym, e stworzy
now praktyk medyczn. Opieraa si ona nie na rozpoznaniu choroby, ale na duo trudniejszej i
bardziej zoonej diagnozie dotyczcej chorego. System ten zajmowa si nie tylko niektrymi

objawami, ale wszystkimi. Hahnemann stworzy w ten sposb podwaliny pod medycyn, ktra w
swoim najlepszym wydaniu bya potencjalnie w stanie wyleczy choroby wwczas jeszcze nieznane,
jak AIDS.
Terenem najbardziej yznym dla homeopatii bya pocztkowo Ameryka. Tamtejsza medycyna zostaa
zdominowana przez takie postaci jak Benjamin Rush, czowiek, ktry nie wierzy zupenie w lecznicz
moc natury i by zatwardziaym zwolennikiem interwencji chirurgicznych, podawania koskich dawek
rodkw przeczyszczajcych, a przede wszystkim upuszczania krwi. Mawiano o nim, e przela wicej
krwi ni jakikolwiek genera w caej historii". Homeopatia, ktra cakowicie podwaaa ow
dominujc wwczas postaw, staa si niezwykle popularna. Ju na pocztku dwudziestego wieku
wykadano j na dwudziestu dwch uniwersytetach, praktykowano w setkach szpitali, ponad tysic
aptek sprzedawao stosowane przez ni remedia, a powicio jej si okoo dwudziestu procent
amerykaskich lekarzy.
W Stanach Zjednoczonych homeopatia bya ju tak rozpowszechniona i cieszya si takim
powodzeniem, e towarzystwa ubezpieczeniowe oferoway dziesi procent zniki dla osb
korzystajcych z tej formy leczenia. Ale to wanie ten sukces homeopatii przyczyni si do jej upadku.
Tradycyjne stowarzyszenia lekarskie zauwayy, e ich czonkowie trac klientw, przemys
farmaceutyczny zanotowa spadek zyskw - rodki homeopatyczne byy tanie i czsto
przygotowywane przez samych lekarzy - dostrzeono wic w nowej metodzie leczenia gronego
rywala, ktrego trzeba jak najszybciej wyeliminowa. Runa lawina atakw i w krtkim czasie
homeopati uznano za metod nienaukow. Uniwersyteckie kursy homeopatii zostay rozwizane, a
homeopaci odsunici. W Europie zdarzyo si mniej wicej to samo, cho wiele wanych osobistoci,
poczynajc od Marka Twaina po Piusa X, od Dickensa po Goethego, Williama Jamesa i Nathaniela
Hawthorne'a, stosowao homeopati. Rwnie sama angielska rodzina krlewska od 1830 roku
korzystaa z usug lekarzy homeopatw.
Innym powodem upadku homeopatii na Zachodzie byy postpy poczynione przez medycyn
tradycyjn. Wynalazek mikroskopu i odkrycie bakterii pozwoliy na badanie przyczyn kadej
pojedynczej choroby, a tym samym jeszcze silniejsze pooenie akcentu na szczegy, na pewne czci
ciaa, a nie organizm jako cao.
Tylko w Indiach, gdzie dotara ju w czasach Hahnemanna, przywieziona przez niemieckich
misjonarzy, doczekaa si swojej historii i niemal autonomicznego rozwoju. Gandhi okreli j jako
najbardziej przemylny, najtaszy i najmniej gwatowny system traktowania pacjentw".
Zasugerowa te rzdowi, aby j wspiera i upowszechnia. Tak te si stao. W 1973 roku homeopatia
zostaa uznana za jeden z oficjalnych systemw medycznych. Sto szedziesit dwa indyjskie
uniwersytety oferuj dzi kursy homeopatii, a ponad sto pidziesit tysicy lekarzy praktykuje j w
kadym zaktku kraju: nie dla zaspokojenia kaprysu zamonych czy te zwolennikw metod
alternatywnych, ale jako najbardziej dostpne i najmniej kosztowne rozwizanie problemw
zdrowotnych biedakw.
Na Zachodzie, gdzie nauka staa si czym w rodzaju nowej religii, homeopatia nie moga naukowo
wykaza swojej skutecznoci. aden chemik czy biolog nie jest w stanie znale zwizku przyczynowoskutkowego midzy iloci substancji obecnej - a czsto ju w ogle nieobecnej - w jakim remedium
a jego dziaaniem leczniczym. Ale to wanie t mechanicy styczn i molekularn interpretacj

rzeczywistoci biologicznej homeopatia podaje w wtpliwo! Nauka i homeopatia mwi dwoma


rnymi jzykami. Jak wic mog si porozumie?
W okresie powojennym ten dialog midzy guchymi dodatkowo si skomplikowa. W badaniach
naukowych nastpi ogromny postp i praktyka medyczna przyja za bezdyskusyjn prawd pogld,
e choroba wywoana jest zmian w mechanizmie molekularnym. Terapia polega wic na
zmodyfikowaniu lub zastpieniu danej molekuy za pomoc lekarstw wprowadzonych do organizmu
pacjenta, niezalenie od tego, kim jest, co odczuwa, myli, w co wierzy, albo... o czym ni. Dokadna
odwrotno koncepcji homeopatycznej!
Homeopata nie myli kategoriami choroby, tylko pacjenta, i nie pojmuje swojej terapii jako
interwencji pochodzcej z zewntrz. Przeciwnie. Dziaanie remedium ma tylko stymulowa organizm,
aby leczy si sam, od rodka. W koncepcji homeopatycznej terapia dziaa wanie od rodka na
zewntrz, z gry do dou, od najwaniejszych narzdw w kierunku pomniejszych, postpujc w
kierunku odwrotnym do tego, w jakim wystpuj objawy. Waciwy rodek zaczyna zatem swe
dziaanie od eliminowania przede wszystkim ostatnich objaww wywoanych przez chorob, potem
nastpnych, podajc jakby wstecz. Dlatego te pojawienie si u pacjenta starych symptomw
uznawane jest za dobry znak: oznacza, e leczenie dziaa i e proces zdrowienia znalaz si w
decydujcej fazie.
Wszystko to jest dziwne i ciekawe, ale te nie do zaakceptowania przez naukowy umys. Klasyczny
lekarz, przyzwyczajony do swojej procedury, uzna za absurdaln opowie homeopaty o wyleczeniu
dziki potraktowaniu pacjenta jako caoci, a nie wycznie w kontekcie jego choroby.
Siedemdziesicioletnia kobieta przykuta jest do wzka inwalidzkiego z powodu powanej
osteoporozy. Podczas rozmowy z homeopata, pani ta wyznaje, e niemal kadej nocy ma taki sam
sen; widzi, jak spada z duej wysokoci. Homeopata skupia si na powtarzalnoci tego snu i
postanawia da jej remedium, ktre ma co wsplnego z tym objawem", a nie z jej stanem
fizycznym. Po pewnym czasie kobieta zostawia wzek i znw zaczyna chodzi o wasnych siach.
Wyleczenie, ktre naley zawdzicza zayciu przed zaniciem kilku kropel roztworu jakiej
nieadekwatnej substancji? To niemoliwe - mwi lekarze-naukowcy, wrzucajc - niesusznie homeopati do tego samego garnka, co pseudoterapeutyczne szalestwa, takie jak piramidologia,
automasa czy psychogimnastyka.
Bez wtpienia homeopatia cierpi z powodu swojej reputacji, przedstawiajcej j jako magi albo - co
gorsza - czary. W najlepszym razie praktykowanie jej zostaje odrzucone i wymiane, poniewa w
gruncie rzeczy, ze swoimi roztworami, miaaby by niczym innym jak tylko czyst wod.
Ale co my wiemy o wodzie? Odkd stalimy si realista-mi, wydaje si nam absurdalne, eby moga
ona zawiera informacje dotyczce pierwiastkw lub substancji, ktre kiedy w niej byy. Czy wiemy
moe co na temat tego, co jakie wydarzenie zostawia w miejscu, w ktrym zaistniao? Co rzeczy,
substancje czy czsteczki owych substancji mog komunikowa?
Mimo naszych pretensji do rozumienia i naszej wyniosej pogardy w stosunku do wszystkiego, co
nienaukowe, wci korzystamy z tego, co jest nam przydatne, cho nie rozumiemy, jak dziaa. Na
przykad lekarze-naukowcy wrcili do stosowania elektrowstrzsw w leczeniu pewnych chorb
psychicznych, cigle nie majc pojcia, co tak naprawd wywouje podane efekty. A jednak robi to

z tak sam ufnoci, z jak gospodynie domowe rozkadaj przecierada na kach przy peni
ksiyca, przekonane, e wybiel si lepiej ni przy uyciu detergentw. Podobnie Hindusi nadal
wypijaj rano szklank wody, ktra w nocy staa w miedzianym naczyniu, z ktrego miaaby pobra
dobroczynn energi". Zaczli tak robi przed wiekami, kiedy by moe lepiej znali powd takiego
postpowania.
Twrcy kadej wielkiej koncepcji naukowej przede wszystkim sobie uwiadamiaj, e nic nie wiedz.
Czyni tak na swj sposb reprezentanci najnowoczeniejszych i najbardziej wolnych od przesdw
gazi wiedzy, akceptujc na przykad teori chaosu, wedug ktrej nic niezna- czce wydarzenie w
jednej czci wiata moe wywoa katastrofalne i niewyobraalne skutki w innej. Nauka uznaje
take, w opozycji do tego, co mylano do tej pory, brak istnienia obiektywnej obserwacji, jako e
nawet najbardziej nieoywione przedmioty nie pozostaj obojtne na naukow obserwacj: reaguj!
To, co wiemy o naszym wiecie, jest minimalnym uamkiem w stosunku do tego, czego nie wiemy.
Jeli si dobrze zastanowi, mimo wielkich postpw poczynionych przez rne nauki yjemy wrd
zjawisk, ktrych nie rozumiemy i o ktrych w najmniejszym stopniu nie mamy pojcia, co mog
znaczy albo ukrywa.

Ksiki. Ksiki. Rwnie pod tym wzgldem Nowy Jork jest cudowny. Mona tu znale wszystko,
cokolwiek chciaoby si przeczyta, a czsto odkrywa si co, o czego istnieniu nie miao si zielonego
pojcia. Moim terenem owieckim byy kilometry wypenionych ksikami pek w Strand Bookstore,
na roku Dwunastej Ulicy i Broadwayu. Mona tam znale za poow ceny egzemplarze dopiero co
wydanych ksiek, prosto spod prasy, przeznaczone dla recenzentw i przez nich odsprzedane, jak
rwnie stare woluminy, ktrych nakad zosta wyczerpany.
Pewnego dnia, w pobliu tomw dotyczcych medycyny alternatywnej, rzucia mi si w oczy dziwna
ksika angielskiego biologa. Przeczytaem na skrzydeku okadki, e autor, Rupert Sheldrake, po
studiach w Cambridge trafi do Indii, do aramu Bd Griffithsa, benedyktyna, ucznia C. S, Lewisa,
autora kilku piknych dzie dotyczcych pogrania si wspczesnego czowieka w materializmie
oraz moliwoci odkupienia poprzez ycie duchowe. W owym aramie, w Shantivanam w okrgu
Tamilnadu, mody Sheldrake napisa interesujcy esej A New Science of Life, czc swoje
dowiadczenia i pewno uczonego z dowiadczeniami i niepewnoci kogo, kto wszed na drog
duchow.
Teza Sheldrake'a jest nastpujca: Wszystkie yjce istoty, a najprawdopodobniej rwnie mineray,
potrafi w jaki sposb wprowadzi do swojej pamici fakty, ktre przytrafiy si wczeniej im
podobnym, mimo e nie istniaa midzy nimi adna moliwo komunikacji... przynajmniej tego typu,
jaki my znamy. Innymi sowy, kiedy przedstawiciel jakiego gatunku przejawia nowe zachowanie albo
sposb reagowania na pewne dowiadczenia, owo nowe zachowanie, jeli zostaje powtrzone wiele
razy, wpywa na cay gatunek. Sheldrake sugerowa tym samym, e wiele z tak zwanych niezmiennych
praw przyrody nie jest niczym innym, jak bardzo zmiennymi nawykami, ktre miayby zalee od
tego, co i jak czsto wydarzao si wczeniej.
Sheldrake opowiada na przykad o eksperymencie przeprowadzanym na przestrzeni wielu lat w
Londynie: Myszy z rnych pokole, wkadane do napeniajcej si powoli wod wanny, z ktrej

istnieje tylko jedna droga ucieczki, ucz si stopniowo, jak si uratowa. To znaczy, jeli ponad
poowa myszy z pierwszego pokolenia tonie, o wiele mniej ich ginie w pokoleniach nastpnych, a
wreszcie wszystkie si ratuj.
Natomiast absolutnie zadziwiajce jest to, e w trakcie powtarzania tego samego eksperymentu w
Australii niemal wszystkie myszy z pierwszego pokolenia znajduj drog wyjcia, tak jakby
dowiadczenie ich krewniaczek z Londynu w jaki sposb przenioso si rwnie na nie. To samo
dzieje si - wedug Sheldrake'a - w przypadku reakcji mineraw i metali poddanych pewnym
procesom. Na przykad pewne mineray, ktre krystalizuj si w Londynie po pewnej liczbie prb,
krystalizuj si natychmiast, kiedy eksperyment jest przeprowadzany pniej w innej czci wiata.
Sheldrake wysnuwa z tego wniosek, e istnieje pewien rodzaj akumulacji dowiadczenia na odlego:
zarwno w sensie czasu, jak i przestrzeni. Nazywa to zjawisko rezonansem morficznym.
Czyby z wod dziao si co podobnego? Czyby zapamitywaa kontakt, informacje pozostawione
przez co, co przez ni przeszo? Chciaoby si powiedzie, e to jakie szalestwo. A jednak w
najbardziej bezstronnej wizji rzeczywistoci biologicznej, wedug ktrej czsteczki nie s jedynymi
czynnikami determinujcymi funkcjonowanie ywego organizmu, natomiast inne czynniki, takie jak
energia oraz informacje natury bioelektromagnetycznej, odgrywaj rol rwnie istotn, szalestwo
to byoby moliwe do przyjcia.
Ostatnie eksperymenty pokazuj, e oddziaywanie na wod falami elektromagnetycznymi dostarcza
jej waciwoci fizyczno-chemicznych, ktre mog by potem przeniesione na inne systemy
biologiczne. Innymi sowy, co mogoby zosta zapisane w wodzie jak na kartce papieru. To znaczy, e
woda mogaby zapamitywa. Miaaby pami.

Homeopatyczna wizja medycyny fascynowaa mnie. Stanowia przynajmniej jak alternatyw dla
mechanicyzmu podejcia moich naprawiaczy z Nowego Jorku. Tym samym nasiliy si te moje
wtpliwoci.
Kryem midzy domem a szpitalem, poddawaem si kolejnym badaniom, kolejnym operacjom,
kolejnym znieczuleniom oglnym i mylaem... o pamici wody, o remedium, ktre dostaem od
Mangiafuoco, o moliwoci rezygnacji z nawietla i terapeutycznych spustosze, jakie poczyni w
moim organizmie.
Sprzeczno, jak silnie odczuwaem ju podczas chemioterapii, odnoszca si do Ameryki, ktrej
wartoci nie byem w stanie podziela, i faktu, e jednak tu przyjechaem w poszukiwaniu ratunku,
znw staa si dla mnie wyzwaniem - szczeglnie teraz, kiedy w pewnym sensie dostrzegem
alternatyw: nieamerykask.
To oczywiste, e cywilizacja znajduje odzwierciedlenie w kadym swoim aspekcie, a medycyna
amerykaska, bez wtpienia najbardziej rozwinita na wiecie, odzwierciedlaa ow imperialistyczn
agresywno, wobec ktrej coraz bardziej nasilaa si moja wrogo. Wraz z upadkiem muru
berliskiego i swoim triumfem w zimnej wojnie Ameryka nie miaa ju adnych oporw, eby objawi
poczucie swojej wartoci jako kraju potraficego w najwyszym stopniu zrealizowa denia i
pragnienia czowieka, najwikszej potgi kiedykolwiek istniejcej na Ziemi. Owo spitrzenie arogancji

wytwarzao cywilizacj nieznajc ogranicze, ktra przyjmuje jako naturalne prawo panowanie nad
innymi i nie obawia si niszczy, eby ocala" -jak mia powiedzie w amerykaski genera w
Wietnamie, gdy zrwnano z ziemi ca wiosk, aby uwolni j od Yietcongu.
Amerykaska medycyna, ktrej powierzyem swoje zdrowie, rwnie taka bya: interwencjonistyczna,
agresywna, niszczca. Staa si taka od czasw rewolucji. Wizja pozornie nieograniczonych obszarw
do zdobycia przy stopniowym posuwaniu si w kierunku Dzikiego Zachodu leaa u podstaw myli, e
rwnie choroba jest jak ziemia do zdobycia, bez wzgldu na ewentualne masakry, do jakich moe
doj po drodze: Indian i pacjentw. Ktrego dnia przeczytaem, e czterdzieci procent operacji
przeprowadzanych kadego roku w Stanach Zjednoczonych jest zbdne i e pod skalpelem umiera
wicej Amerykanw, ni gino ich rocznie podczas wojny w Korei czy w Wietnamie.
Z drugiej strony mwiem sobie, e to medycyna amerykaska, zawsze gotowa do eksperymentw,
do poddawania prbie nowych narzdzi, nowych technik, nowych lekw, pokonaa stare choroby i
przeduya przecitn dugo ycia ludzi. To fakt, ale osigna to dziki olbrzymim rodkom
zgromadzonym na drodze systematycznego wyzysku reszty wiata oraz cudzych zasobw, z czego, w
gruncie rzeczy, ja rwnie korzystaem.
Takie wanie myli chodziy mi po gowie, kiedy przygotowywaem si do radioterapii. Zrobiem
wszystkie analizy i prby symulacyjne. Pozostawa mi ostatni wolny weekend. Wanie ten, podczas
ktrego Mangiafuoco prowadzi swoje seminarium homeopatyczne w Bostonie.

Przeywaem kryzys zwizany z Ameryk. Rwnie stary Boston, ktry pamitaem z czasw, kiedy
braem tam udzia w marszu protestacyjnym przeciwko wojnie w Wietnamie, mnie rozczarowa.
Miasto byo adne, kulturalne, dostojne, ale bez wielkoci, bez czego pocigajcego czy
wzruszajcego. Przyleciaem tam jednym z tych maych samolotw, ktre kursuj co godzina midzy
Nowym Jorkiem a Bostonem, podobnie jak autobusy jedce we Florencji midzy Porta Romana a
Duomo. Wyldowalimy, przelatujc nad szeregami jednakowych domkw, pokrytych na szczcie
niegiem. Wszystko funkcjonowao wietnie, wedug rozkadu, jak naoliwiona maszyna. Dopiero przy
baczniejszym spojrzeniu mona byo dostrzec, e wielka skuteczno amerykaskiego stylu ycia
opiera si na wspczesnej wersji systemu kastowego. Czarni, Portorykaczycy i Latynosi zajmuj si
w Stanach Zjednoczonych, jak niegdy w Indiach niedotykalni, tym, co dotyka ziemi, co jest brudne",
poczynajc od mieci, po bagae czy toalety. Wszyscy s marnie opacani rednio zarabiaj co
okoo siedmiu dolarw na godzin - ale sekret tkwi w tym, e wszyscy te uwaaj si za wolnych
obywateli najlepszego ze wiatw.
Tu nad niedotykalnymi sytuuje si kasta typowo amerykaska: nieudacznicy. S to z reguy biali z
przyzwoitym wyksztaceniem. Z jakiego powodu im si nie powiodo, a bezlitosny system
nieustannej rywalizacji, premiujcy agresywno i sprzeniewierzanie si zasadom, spycha ich na
margines. Staj si sfrustrowanymi, aosnymi ofiarami. Trzej takswkarze, z ktrymi zetknem si
pierwszego dnia pobytu w Bostonie, naleeli wanie do tej kasty. Kady z nich chwil po tym, jak
usiad za kierownic, oznajmi mi, e tak naprawd nie jest kierowc, ale scenarzyst. C, Ameryka!
Seminarium odbywao si okoo szedziesiciu kilometrw od miasta, w jednym z tych hoteli z
syntetyczn wykadzin, meblami ze sztucznego drewna i wielkim basenem. Pooony na uboczu,

zosta tam postawiony tylko ze wzgldu na nisk cen ziemi. Mona tam byo organizowa rne
konferencje, na przykad w obronie wielorybw, kursy doskonalenia zawodowego dla kosmetyczek i
seminaria homeopatyczne.
Seminarium Mangiafuoco mnie zachwycio. Czuem si tak, jakbym wyldowa na Marsie i odkry, e
Marsjanie s przemili, inteligentni i serdeczniejsi od wielu ludzi. Czym innym byo czyta o homeopatii
w ksikach, w ktre si zaopatrzyem, a czym innym siedzie w grupie okoo pidziesiciu uczniw
Mangiafuoco, ktrzy midzy jedn a drug prelekcj dyskutowali o swoim zawodzie, o pacjentach i o
bardzo tajemniczych remediach.
Szybko zdaem sobie spraw, e rwnie Marsjanie" nale do pewnej kasty, tak zwanych drop outs,
jak w Ameryce okrela si tych, ktrzy wyskoczyli w biegu z pocigu pdzcego ku nowoczesnoci,
ludzi z wtpliwociami, aspirujcych do czego wyszego ni tylko zwyke, materialistyczne cele
spoeczestwa konsumpcyjnego.
Wrd pidziesiciorga uczestnikw seminarium byo wiele kobiet. Wszystkie osoby uciekay przed
przeszoci, mimo e czsto osigny sukces - niektre w medycynie, inne w psychologii. Byli te
artyci i hipisi. Wielu mczyzn nosio brody, jakby chcc zasoni swoje poprzednie" twarze.
Odnosiem wraenie, e dla wikszoci homeopatia nie stanowia po prostu alternatywy zawodowej,
ale bya alternatywnym stylem ycia.
eby pomc pacjentom, musz ich zrozumie, a eby ich zrozumie, musz przede wszystkim
zrozumie sam siebie - oznajmia mi pewna czterdziestolatka, ktra wczeniej pracowaa jako
bibliotekarka na uniwersytecie. Z kolei bya malarka wyjania mi, e homeopatia jest najbardziej
artystycznym" rodkiem wyrazu, jaki udao jej si znale. Wielu dostrzegao w rosncej
popularnoci homeopatii zwiastun moliwego, wielkiego zwrotu w historii ludzkoci. Wszyscy zdawali
si maksymalnie umotywowani. Kady podj jakie szczeglne zobowizanie.
W przypadku Mangiafuoco wybrzmiao ono wyranie w tym, co powiedzia: pragn przywrci
homeopatii wiarygodno naukow, a swojej profesji godno.
Jestemy lekarzami, ale jeli chcemy, eby traktowano nas powanie, musimy wzi si do roboty powtrzy kilkakrotnie. - Nie moemy oczywicie rezygnowa z naszego podejcia, ktre pomogo
ludzkoci przetrwa przez tysice lat; powinnimy jednak take zaakceptowa, e podejcie naukowe,
cho duo modsze, niekoniecznie trzeba odrzuci. Musimy sprbowa poczy wszystkie siy.
Nie robi tajemnicy z faktu, e homeopatia jest w przeomowym okresie. Wanie dlatego, e staje si
coraz bardziej popularna i modna, jej reputacja cierpi z powodu wielu szarlatanw, ktrzy utrzymuj,
i potrafi j praktykowa. Inne niebezpieczestwo - zaznaczy - pochodzi z wielkich koncernw
farmaceutycznych. W przeszoci byy wrogie homeopatii, ale teraz, widzc jej powodzenie, prbuj
wej na ten rozrastajcy si rynek i produkuj rodki na tak czy inn dolegliwo, dziaajc przeciw
podstawowej zasadzie tej metody: leczy pacjenta, a nie chorob.
Mangiafuoco zakada cakowit rewizj praktyki homeopatycznej; szkolenie nowych medykw,
pochodzcych by moe z szeregw niezadowolonych lekarzy alopatycznych, oraz badanie nowych
remediw w celu zwikszenia liczby rodkw terapeutycznych bdcych w dyspozycji homeopatw.

Mwi, e Materia Medica, kompendium rodkw homeopatycznych, opublikowane jeszcze za ycia


Hahnemanna, powinno zosta przejrzane, poszerzone i opracowane wedug nowoczesnych
kryteriw; powinno te zosta skomputeryzowane. Absurdem jest stosowanie wycznie starych
rodkw, jeli dzi tak atwo mona wyprbowa nowe. Na przykad prawdziw kopalni produktw
jest morze, ale homeopatia korzystaa do tej pory z niewielu. Celem seminarium byo wanie
wprowadzenie kilku remediw pochodzenia morskiego, ktre on sam zbada i z powodzeniem
stosowa.
I tak przez trzy dni, za pomoc wykresw, slajdw i maych karteczek, na ktrych mia swoje notatki,
Mangiafuoco mwi o atramencie z mtwy, o skorupie Homarus gammarus (homara), o yciu
seksualnym meduz, o ich trucinie i bardzo duo o rozgwiazdach. Ju sama nazwa wiele znaczy!
Staroytni myleli, e s to te same gwiazdy, co na niebie, i wysyali epileptykw, aby je owili,
poniewa wedug nich mieli oni w sobie co niebiaskiego, boskiego.
O kadym zwierzciu czy rolinie Mangiafuoco zna mity, w ktrych si pojawiay, literatur, ktra o
nich mwia. Wiedza ta wzbogacaa jego prezentacj o ow magiczn aur, majc, rwnie zdaniem
prelegenta, wielk warto. Powtarza wielokrotnie, e badajc efekty wywoywane przez okrelone
remedium, naley take obserwowa zachowanie zwierzcia, od ktrego dany rodek zosta
pozyskany. Kada istota - mawia - ma swj sposb na przetrwanie w przyrodzie; znajduje on swoje
odzwierciedlenie w reakcji pacjenta na konkretne remedium.
Opowiada o homarze (Homarus gammarus), ktry nie ma zwizkw z innymi zwierztami. W jego
gowie znajduje si narzd przypominajcy nasze ucho, a w jego wntrzu co w rodzaju kamyka, ktry
daje mu poczucie rwnowagi. Kiedy homar ronie i jego pancerz staje si zbyt ciasny, zrzuca go. Czyni
go to jednak sabym i bezbronnym, chowa si wic w piachu, dopki nie wyronie mu nowa skorupa.
Homarus gammarus ma w odku pyn, ktry cina mleko. To wanie z tego pynu uzyskuje si
remedium skuteczne u osb z alergi na nabia.
Mangiafuoco opowiedzia o jednym ze swoich przypadkw Homarus gammarus. Matka, kobieta o
dominujcym charakterze, nauczycielka gimnastyki i maniaczka fitness, przyprowadzia swojego
dziewicioletniego syna. Chopiec by gruby i zupenie niezainteresowany sportem. Mia uczulenie na
mleko i wszystkie jego pochodne. Coraz czciej nawiedzay go ataki astmy. Matka odwoaa si do
homeopatii, poniewa po wizytach u kilku lekarzy alopatw chopiec nie moe ju waciwie y bez
rodka rozszerzajcego oskrzela. Po operacji migdakw nadmiernie urs oraz uty i ma bardzo silne
ble koci. Uwielbia krewetki. Jada je nawet z owocami. Jego ulubionym bohaterem jest Piotru Pan,
ale kiedy zobaczy film, bardzo poruszy go epizod, w ktrym ten traci swj cie i trzeba mu go na
nowo przyszy. Dziecko boi si te ciemnoci.
Podczas wizyty mwi tylko matka. Z zeszytu, w ktrym robia notatki, czyta wszystko to, co chce
opowiedzie lekarzowi. Syn jest wystraszony, a za kadym razem, kiedy chce co powiedzie, matka
mu przerywa. Lekarzowi udaje si jednak wydoby z niego co, o czym matka nie wie: jego sny, i w
nich odnajduje klucz. Chopiec opowiada, e czsto ni mu si, e jest w towarzystwie wielkiego
cienia. Nie boi si go, przeciwnie, daje mu on poczucie bezpieczestwa. Mangiafuoco przepisuje
Homarus gammarus. Dlaczego?
- Na paszczynie fizycznej - wyjani lekarz - chopiec ma ewidentne problemy z alergi na mleko.
Matka nie jest dla niego adnym wsparciem. eby zmierzy si ze wiatem, prbuje sta si coraz

grubszy, jakby stanowio to gwarancj wikszej stabilnoci. Jada krewetki, poniewa instynktownie
szuka w tym zwierzciu czego, co mogoby mu pomc. W historii Piotrusia Pana ciekawe jest to, e
eska posta, ktra przyszywa mu cie, to nie matka, ale dziewczynka, Wendy. A zatem, z punktu
widzenia chopczyka, to nie mama go chroni przed ciemnoci, ale jego wasny cie. Std analogia z
krewetkami, ktrych dziecko tak bardzo pragnie; std analogia z homarem i osaniajcym go
pancerzem.
Mangiafuoco przepisa dziecku wycig z homara. Chopiec zaywa go i po kilku tygodniach alergia na
nabia ustpia, zacz traci kilogramy i przestay mu dokucza ataki astmy.
Czy to medycyna? A dlaczego nie? Lekarzem jest ten, kto pomaga wyzdrowie, a nie ten, kto ma po
prostu dyplom. Nie miaem adnego powodu, eby wtpi w histori tego chopca i sposobu, w jaki
zosta wyleczony. Sugestia? Efekt placebo? I co z tego? Niech tak bdzie, jeli uzdrawia ludzi!
Jeeli sprawdzian chleba polega na jego zjedzeniu, sprawdzian remediw polega na ich stosowaniu.
Przez trzy dni Mangiafuoco opowiada historie pacjentw: meduz", mtw", Homarus gammarus i
innych, leczonych 'odpowiednimi preparatami morskimi. Jego opisy rnych osobowoci
homeopatycznych, wraz z ich nawykami, zachowaniami spoecznymi, preferencjami ywieniowymi,
rodowiskowymi czy... muzycznymi, byy stymulujce. Ludzko jako gatunek stawaa si niezwyke
interesujca w wietle najdziwniejszych powiza, jakie Mangiafuoco ustala midzy osobami,
zwierztami i rolinami; midzy chorobami i remediami.
Zgromadzona publiczno - w tym i ja - pia mu z ust.
Nie byem w stanie ledzi wszystkiego, co mwi; czsto nie rozumiaem logicznego powizania
midzy rzeczami (by moe nie istniao), nie dostrzegaem zwizku przyczynowo-skutkowego (a on
przestrzega przed jego szukaniem), byem jednak zafascynowany. Tak jakby otworzyo si przede
mn okienko na nieznan planet. Miaem wraenie, jakbym zaoy specjalne okulary, dziki ktrym
w dziecistwie zobaczyem kiedy trjwymiarowy wiat na kinowym ekranie.
Pozostawaem jednak racjonalnym florentczykiem i wiele z jego cudownych historii sprawiao, e
czuem si zagubiony. Wydawao mi si, e rozumiem, ale nie rozumiaem. To jasne, e na tak
niepewnym terenie, przy odwoaniach do ezoteryzmu i mistycyzmu, bardziej ni przesanie pociga
ci za sob sam posaniec. A w tym Mangiafuoco by doskonay: inteligentny, wyksztacony, dowcipny
i charyzmatyczny. Przekonujcy, a czasami po prostu byskotliwy.
Wielki uwodziciel z czarodziejskim fletem?

Naprawd podobay mi si te trzy dni spdzone na Marsie. Inni ludzie, inne rozmowy, inna logika.
Pomylaem o tym, jak dziwne byo to, co si ze mn dziao. A moe to, co sam na siebie
sprowadzaem? W 1993 roku, przyjmujc przepowiedni jasnowidza, zwolniem rytm ycia, zaczem
patrze na wiat innymi oczami. Teraz z kolei rak sprowadza mnie na to seminarium i kaza
przebywa z tymi dziwnymi ludmi. Oczywicie, w mj kopot" - jak go nazywa Mangiafuoco - mia
swoje ciemne, grone oblicze; mia jednak rwnie jasn stron, niosc ze sob nowe moliwoci.
w kopot" spowodowa, e odkryem homeopati, ktrej w innym przypadku nie powicibym

najmniejszej uwagi. By moe co wewntrz mnie chciao urosn, i oto ronie mi rak... abym ja mg
dorosn. Mj Boe, mylaem ju jak homeopata!
Fakt, owa nie-logika homeopatw wesza mi pod skr, owo rozumowanie na opak, nie w maej, ale
w wielkiej skali, pocigao mnie. Troch tego wanie szukaem, cho czasem zdawao mi si, e w
acuchu ich rozumowania brakuje jakiego ogniwa. Miaem wraenie, e przygldam si
fantastycznym skokom akrobaty, ktry fruwa w powietrzu midzy jednym trapezem a drugim... a do
chwili, gdy gubi gdzie jeden z drkw. Tak samo wydawao mi si, e mj umys spada w prni.
Zdaem sobie spraw, e mimo caego entuzjazmu, jakie wywoywaa we mnie homeopatia, nie mog
bra serio pod uwag hipotezy zrezygnowania z radioterapii i zaufania wycznie magii mojego
remedium. By moe padem ofiar naukowych uprzedze, ale to byem cay ja: ciekawy, ale
racjonalny; poszukiwacz, ale nie cakiem nieustraszony. Nie miaem wtpliwoci, e Calcarea
phosphorica przyczynia si do przywrcenia mi spokoju ducha, ale nie byem w stanie si przekona,
e pooy rwnie kres produkcji oszalaych komrek. A sam fakt mojego braku przekonania
zwiksza ryzyko, e remedium na nic si nie zda.
Takim samym samolotem-autobusem, do ktrego wsiadem w ostatniej chwili, kiedy zamykano ju
drzwi, wrciem do Nowego Jorku i zaszyem si, zadowolony, w swojej kryjwce.
- Czterech Amerykanw na dziesiciu zapadnie na raka - ogoszono w wiadomociach wieczornych
jednego z wielkich kanaw telewizyjnych. Informowano, e wiele osb w Stanach Zjednoczonych
niepotrzebnie umiera na t chorob, poniewa towarzystwa ubezpieczeniowe odmawiaj opacania
najnowszych, drogich kuracji pod pretekstem, i s one jeszcze w fazie eksperymentalnej".
Do nich naleaa rwnie radioterapia, ktr miaem rozpocz nazajutrz. Chodzio o eksperyment, o
ktrym wiedziaem, e sam w sobie jest rakotwrczy.
A jednak wybraem.
W nocy miaem dwa sny. W pierwszym leciaem wysoko nad wiatem, ktry by tak oddalony, e ju
mnie nie interesowa. Natomiast w drugim spacerowaem brzegiem morza, a porzucone na play,
nieruchome przedmioty oyway, kiedy je mijaem, wypuszczay iskr, mae wiateko, a ono
zamieniao si w ptaka, ktry odlatywa wolny w przestworza.
Przyjem cae to latanie za dobr wrb.

W objciach Pajczycy
- Panie Terzani, jest pan gotowy?
- Tak - odpowiadaem, a wszyscy uciekali, kryjc si za opancerzonymi drzwiami. Leaem nieruchomo
porodku pogronego w pmroku pokoju, z nagim torsem, uwaajc, aby nie zrobi ani jednego
gbszego ni zwykle oddechu. Musiaem pozostawa dokadnie w takiej pozycji, w jakiej zostaem
uoony: czarne punkty, ktre zostay mi wytatuowane na klatce piersiowej, musiay pokrywa si z
punkcikami czerwonego wiata, wydobywajcymi si z ognistych oczu ustawionej nade mn

piekielnej maszyny. Przezwaem j Pajczyc, poniewa ja sam nie byem niczym innym, jak ma
muszk, zapltan w tajemnicz sie, ktr ona wok mnie tkaa.
Pajczyc miaa wielk, okrg gow, ktra najpierw patrzya na mnie z gry, potem powoli si
obracaa, zatrzymywaa, wci w tej samej odlegoci, przy jednym z moich bokw, umieszczaa pode
mn, eby potem na powrt obserwowa mnie z gry, wydajc przy kadym ruchu niepokojcy syk,
niekiedy prawie woanie, a czasem jk, westchnienie. Uwiziony w rodku magicznej pajczyny,
czuem si niczym obiekt uwodzenia, ktremu nie miaem najmniejszego zamiaru si opiera.
Postanowiem, e to zblienie ma mnie ocali.
Przyjem zakad, podobnie jak czyniem to wiele razy w kasynach Makau, gdzie po przegranym
wieczorze przy stole do black jacka stawiaem w kocu wszystko, co mi zostao - poza biletem
powrotnym na wodolot do Hongkongu - na czerwone albo czarne w ruletce i obserwowaem z
kontrolowanym dreniem toczenie si pieczki.
Za szklanym ekranem wielkiego iluminatora widziaem pielgniarzy i technikw ledzcych ruchy
Pajczycy, ktra z centrum swojej gowy bombardowaa mnie przez niekoczce si minuty bardzo
celnymi i zabjczymi promieniami. Koncentrowaem si na regularnoci oddechu - krtkie wdechy,
krtkie wydechy - tak, eby klatka piersiowa si nie unosia, nie rozszerzaa, a promienie trafiay w
cel. Nie miaem blw. Tak naprawd nic nie czuem, poza tym, e jestem we wadzy jakiej siy,
prawdziwej obecnoci, z jak nigdy wczeniej si nie zetknem.
Wiadomo ju powszechnie, e zbyt wiele nawietla szkodzi zdrowiu, e kobieta w ciy powinna si
do nich uciec tylko w przypadku absolutnej koniecznoci i e rwnie dentysta musi by oszczdny z
tym swoim atwym systemem znajdowania prchnicy. Ryzyko polega na tym, e owo
promieniowanie, nawet ograniczone, moe aktywowa jaki nowotwr. No dobrze: jeli
przewietlenie, powiedzmy, klatki piersiowej wysya trzy jednostki owej miary, jak okrela si
promieniowanie - i ju te trzy uznawane s za potencjalnie niebezpieczne - Pajczyca w trakcie
naszych spotka (piciu tygodniowo przez ptora miesica) wadowaa we mnie ponad trzy tysice
tych jednostek.
Promieniodawca", nauczyciel i treser Pajczycy, wiedzia, co robi. Zarwno w moim, jak i w
siedemnastu poprzednich przypadkach dobrze wyway za i przeciw tych bombardowa. Liczy take
na dziaanie bardzo szczeglnego ekranu, ktry - aby zminimalizowa szkody - dokadnie kontrolowa
zarwno obszar, jak i gboko, do jakiej powinny dotrze wyadowania. Komputer wyznacza
trjwymiarow map narzdu, w ktry naleao uderzy; inny komputer wytwarza model ekranu,
ktry - po serii prb -wykonywany by ze specjalnego, bardzo cikiego stopu metalu i mocowany na
gowie Pajeczycy; jeszcze inny, jakby by komputerem myliwca, ledzcym na mapie tor lotu swoich
pociskw, kontrolowa bombardowanie. Dla mnie natomiast wykonano na miar jakby pzbroj z
gipsu, w ktrej byem ukadany i unieruchamiany.
Eksperymentalna terapia, na ktr si zgodziem, polegaa na niszczeniu silnym promieniowaniem
skupisk oszalaych komrek w konkretnej czci ciaa, tak by nie wystpiy szkody uboczne", jak
nazywa si w argonie wojskowym zburzenie jakiej szkoy albo zabicie ludnoci cywilnej podczas
nalotu powietrznego. W moim przypadku chodzio o zbombardowanie chorego narzdu tak, aby nie
zapaciy za to wszystkie znajdujce si wok niego.

Moja love affair z Pajczyc bya najtrudniejszym okresem w caym leczeniu. By moe dlatego, e
przez dwa tygodnie nie odwiedzaem szpitala, teraz nie chodziem tam ju z niegdysiejsz obojtn
ciekawoci. A moe dlatego, e od moich jake barwnych homeopatw syszaem tyle o naturze i jej
remediach, i teraz biay, jednobarwny wiat lekarzy oraz ich lekarstw wydawa mi si zupenie
nienaturalny, A szczeglnie nawietlania.
Cho Pajczyc mnie nie dotykaa, jednak cakowicie wyczerpywaa - do tego stopnia, e czasem nie
miaem nawet siy duej utrzyma si na nogach. Kilka godzin po spotkaniu z ni jaki dziwny ogie
pali mi wszystkie wntrznoci. Kiedy gboko oddychaem, wydawao mi si, e wcigam do rodka
pomie. Byo to uczucie, jakiego nigdy wczeniej nie doznaem, ale w adnym wypadku nie mogem
go uzna za nieznone. Uwiadamiaem je sobie, zastanawiaem si nad nim i pomie znajdowa si
szybko pod kontrol. Czsto sam fakt, e nazwiemy co albo kogo nieznonym, naprawd takim to
czyni.
Broszura informacyjna zapewniaa mnie, e nawietlania nie uczyni mnie radioaktywnym", ale na
swj sposb Pajczyca zadawaa mi wikszy gwat ni chemia i bardziej ni ona ograniczaa mj
entuzjazm do ycia. Nie tak czsto wychodziem, mniej si rozgldaem wok siebie, byem bardziej
skoncentrowany na sobie i tym samym coraz rzadziej trafiaem tam, gdzie chciaem by: pitro wyej.
Wiedziaem, e to kwestia przyjtej perspektywy. Za kadym razem, kiedy wizja wiata si zmniejsza,
nasze problemy albo nasze dolegliwoci wydaj si nam niezwykle wane, nasza mier jawi si jako
straszna i nie do pomylenia. Jeli wizja si poszerza i udaje si zobaczy wiat w jego caoksztacie
oraz wspaniaoci, nasz stan, cho bolesny, staje si czci tego bezkresu, tej wiecznoci, naturaln
udrk czowieka.
Dostrzegaem to, wczajc telewizor albo idc do kina: jeli ogldaem jaki gupi film, upadaem na
duchu; ble brzucha czy odka wydaway mi si straszliwe. Natomiast kiedy widziaem pikny film,
jak na przykad odrestaurowan wersj Nocy Cabirii Felliniego, wszystko, co si ze mn dziao,
zdawao mi si wyrazem tego wielkiego i strasznego" wiata, o ktrym stary mnich tybetaski
opowiada modemu Kimowi Kiplinga: epizodem piknej historii. Ja za byem kim mao wanym.
Dlatego te sztuka, ta prawdziwa, pochodzca z duszy, jest tak wana w naszym yciu. Sztuka nas
pociesza, przynosi ulg, wskazuje kierunek. Leczy nas. Nie jestemy tylko tym, co jemy, i powietrzem,
ktrym oddychamy. Jestemy take usyszanymi opowieciami, bajkami, ktre usypiay nas w
dziecistwie, przeczytanymi ksikami muzyk, ktrej suchalimy, a take emocjami, jakich
dostarczyy nam obrazy, rzeby, wiersze.
Ktrego dnia, kiedy Pajczyca bardziej ni zwykle daa mi si we znaki, w nadziei, e poprawi sobie
humor, wybraem si do Metropolitan Museum. Zorientowaem si jednak natychmiast, e przy
wszystkich mutacjach, jakim zostaem poddany, jedna cecha mi pozostaa: nienawi do muzew.
Szczeglnie do tych ogromnych, bezkresnych, jak Metropotan. Wszystkiego byo tam w nadmiarze:
zbyt wiele obrazw, ludzi, posgw, za duy chaos, zbyt duo sklepw, stranikw, za duo wiate,
pocztwek, dugopisw i koszulek. Metropolitan tak si miao do sztuki, jak sklep Balducciego w
Downtown do jedzenia. Tu i tam znajdowao si to, co najlepsze ze wszystkich zaktkw wiata:
malowida renesansowe, jak i rne rodzaje makaronu; rzeby greckie i miniatury Mogow, jak i
rne gatunki sera, oliwek i ososia. Czuem dusznoci, niestrawno i uciekem stamtd.

Jedynymi muzeami, jakie mog zaakceptowa, s te mae, na miar czowieka, jak Mauritshuis w
Hadze, gdzie w modoci zatrzymywaem si niemal codziennie w drodze do pracy, ktrej nie lubiem,
eby nacieszy wzrok widokiem Saskii, ony Rembrandta, piknej i krzepkiej, z kieliszkiem wina w
doni; albo muzeum w Lahore, ktre wci wydaje si prowadzone przez ojca Kiplinga; czy te mae
muzeum w Peszawarze, gdzie jeden jedyny Budda z Gandhary, znaleziony w pobliskich grach i
ustawiony na byle jakim piedestale, wystarcza, by wypeni radoci cay dzie.
Umieciem Metropolitan na licie miejsc, ktre wpdzay mnie w depresj. Na szczcie w kinie
Paris, w pobliu mojego domu, zaczyna si przegld filmw wyprodukowanych przez par MerchantIvory, cznie z tymi rozgrywajcymi si w Indiach. Niektre przepikne. Byy moim wybawieniem.
Ogldaem je wielokrotnie z przyjemnoci i ulg. Mj nastrj si poprawi i pozosta na tym
poziomie. Pajczyca robia na mnie coraz mniejsze wraenie i zaczem myle, jak odtru si po
dziaaniu jej promieni.
Przez wiele lat na starym kartonowym pudle, do ktrego wrzucaem wszystko, co moim zdaniem
mogo mi si kiedy przyda w odbyciu pewnej podry, widnia napis:
Uzdrowienie pochodzi od rolin
I od noa
Od prawej i witej osoby
I od piewanych mantr.
Byo to zdanie pochodzce z szstego wieku przed Chrystusem, kiedy na ziemiach dzisiejszego Iranu
y czowiek, ktrym wiadomo mao albo nic. Nazywa si Zaratusztra by twrc - a moe tylko
odnowicielem - religii, w centrum ktrej znajdowa si ogie: ogie, ktry oczyszcza, pozostajc wci
czystym; ogie, ktry jest sprawiedliwy, poniewa ogrzewa tak samo mdrca i gupca; ogie, ktry
daje wiato i ycie; ogie, ktry obracajc wszystko w proch, przypomina czowiekowi o nietrwaoci
wszelkiego stworzenia. I to w rzeczywistoci wanie ogie zniszczy wiksz cz tego, co
Zaratusztra napisa, zrobi i powiedzia.
Oryginay tych witych pism znikny w 330 roku przed Chrystusem, kiedy Aleksander Macedoski ktrego my, ludzie Zachodu, mimo jego zbrodni upieramy si nazywa Wielkim - spali bibliotek w
Persepolis wraz ze wszystkimi jej zbiorami. Reszta znika w sidmym wieku po Chrystusie. Wtedy to
Arabowie, od niedawna nawrceni na islam przez Mahometa, napadli zbrojnie na Persj, zrwnali z
ziemi jej witynie, zmusili wszystkich ludzi, aby stali si muzumanami, i systematycznie zatarli
wszelkie lady po tolerancyjnej religii ognia.
Po Zaratusztrze i zaratusztrianizmie pozostao tylko to, czego nieliczni wierni, ktrzy przeyli masakry,
nauczyli si na pami, i to, czego obrazoburcza furia islamu nie zdoaa zniszczy - jak wanie owa
maksyma wyryta w skale niedostpnych gr. To jednak wystarczyo, aby za- ratusztrianizm ze swoimi
wityniami ognia i wieami ciszy, na ktrych szczycie zmarli po rytuaach pogrzebowych
przeznaczani byli na pokarm dla spw, wci pozostawa religi kilkudziesiciu tysicy osb: parsw.
Najwicej ich jest w Bombaju w Indiach. W kraju tym przeladowani wyznawcy wszystkich religii ostatnio tybetascy buddyci - zawsze znajdowali schronienie.

Wkrtce po przeprowadzce z Bangkoku do Delhi zainteresowaem si parsami i odnalazem ich. Owo


zdanie: Uzdrowienie pochodzi od rolin i od noa, od prawej i witej osoby, i od piewanych
mantr", znalazo si, niczym wiatyk, na moim kartonowym pudle.
Wwczas nie mogem sobie oczywicie wyobraa, e pewnego dnia to ja bd szuka w kadym z
tych sposobw mojego uzdrowienia. W owym czasie byem po prostu zainteresowany rolinami, a
raczej ich krlow: mityczn rolin, z ktrej - wedug legend wielu ludw - pozyskuje si eliksir ycia.
We wszystkich epokach czowiek zawsze myla, e przyroda jest czym w rodzaju kasy pancernej
penej ukrytych skarbw, i wyrusza, aby w lenych gstwinach i na grskich urwiskach szuka kwiatu,
korzenia, magicznej trawy, ktra pomoe ocali: przed chorob, staroci, mierci. Mj plan polega
zatem na tym, aby zgodnie ze wspczesnymi kryteriami na nowo odby tak podr i napisa ksik
o poszukiwaniu czego, co najprawdopodobniej nie istnieje - a moe istnieje: ocalenia przed
narkotykami.
Pomys podsuna mi lektura bardzo dziwnej ksiki, wydanej w Anglii w 1935 roku. Napisa j niejaki
James S. Lee, prawdopodobnie pod pseudonimem. The Underworid of the East jest histori
osiemnastu bardzo burzliwych lat spdzonych przez autora na przeomie dziewitnastego i
dwudziestego wieku w Chinach, Indiach i na Malajach, gdzie jako inynier pracowa dla Anglikw w
kopalniach wgla. Interesujcy jest fakt, e po przeyciu najbardziej niewiarygodnych dowiadcze z
kadym rodzajem narkotyku - od morfiny po kokain, od opium po haszysz - autor, cakowicie ju
uzaleniony od naogu i podupady na zdrowiu, opowiada o tym, e znalaz drog ocalenia. Pewnego
wieczora w maej osadzie pooonej u brzegw jednej z rzek w dungli Sumatry do jego drewnianej
werandy podpyn sampan z kilkoma Malajami. Mczyni przybyli z gbi wyspy i zaproponowali mu
wymian opium na wizk trawy i korzeni. Mczyzna zgodzi si, bo w pku bya rolina, ktrej nigdy
wczeniej nie widzia: krzewina z maymi pczkami penymi nasion.
Nasz bohater zebra te nasiona, zagotowa w wodzie i odparowa. W rezultacie otrzyma biay
proszek, ktry wyprbowa na domowych myszach, dosypujc im do jedzenia. Kiedy przeyy,
przeprowadzi prb na samym sobie. Efekt by zadziwiajcy. Biay proszek uzyskany z nasion
wyeliminowa dziaanie wszystkich narkotykw i wyzwoli wielk witalno - zarwno umysow, jak i
fizyczn. Dziki temu proszkowi mczyzna wyszed z naogu. Pniej zniszczy strzykawki, maszynki,
fajki i wszystko to, bez czego przez cae lata nie mg si obej. Odkry co cudownego. Nazwa to
eliksirem ycia.
Czy to prawda? Trudno powiedzie. Jednak prosta hipoteza, e mogo tak by, fascynowaa mnie. Jak
wielu modych ludzi mogoby zosta wycignitych z mrocznej studni narkotykw, gdyby naprawd
gdzie na Sumatrze istniaa owa rolina! Postanowiem jej poszuka, podajc ladami opowiadania
Jamesa Lee i jego opisw miejsc. Ciekawe, dokd doprowadziby mnie ten wtek!
Autor sam w sobie stanowi tajemnic: angielskie wydawnictwo, ktre opublikowao The Underworld
ofthe East, nie odpowiedziao na liczne proby o informacje, jakby nie chciao mie ju do czynienia z
ca t histori. Druga ksika, ktr anonsowa James Lee, opisujca inne przygody jego ycia, bya
nieosigalna, a by moe wcale nie wysza.
A przecie czowiek ten nie mg by czystym wymysem. Jego opowie o tym, jak po zachorowaniu
na malari w odludnym zaktku indyjskiego Asamu dostaje pierwszy zastrzyk z morfiny, a jak potem,

uzaleniwszy si od niej, przechodzi na kokain i ca reszt, brzmi autentycznie. Tak samo


autentycznie wydaje si rozczarowany czasami, w ktrych przyszo mu y. Ze wzgldu na swj zawd
musi zagbia si w trzewia ziemi, gdzie widzi mier niektrych towarzyszy w wyniku wybuchu gazu
albo zawau korytarzy. Wyrabia sobie wizj wiata, ktr dzi nazwalibymy New Ag. Ziemia jest dla
niego -i w tym zdaje si wyprzedza o kilka dziesicioleci hipotez Gai - wielk, skomplikowan istot
yjc, dla ktrej czowiek w swojej pazernoci nie ma adnego respektu. Przeciwnie, swoim
dziaaniem zadaje jej straszliwe ciosy. A ziemia - pisze Lee - broni si przed tym pasoytem,
wywoujc choroby, trzsienia ziemi, susze, powodzie, klski nieurodzaju, eksplozje, tajfuny i poary.
Czowiek poczyni wielkie postpy w nauce - uwaa Lee. Wynajdzie syntetyczne poywienie,
zamieszka w podziemnych miastach, sztucznie ogrzewanych i wentylowanych, wykopie coraz gbsze
dziury w poszukiwaniu rodkw do produkcji ciepa i zastpienia Soca, ktre powoli wygasa. Bdzie
prbowa wszelkimi sposobami przeduy swoje ycie, ale w kocu przegra bitw. W caym tym
niepokoju autora jako ekologa ante litteram pobrzmiewa co szczerego. Czy to moliwe, e skama
na temat cudownej" roliny?
Jeszcze bardziej zaciekawia mnie reakcja eksperta. Wysaem kserokopi ksiki do woskiego
chemika, o ktrym wiedziaem, e dugo zajmowa si rolinami, pytajc, co myli o tej caej sprawie i
czy wie o istnieniu takiej roliny. Odpowied bya zaskakujca: tak, mogo chodzi o mitragyn. S to
niskie drzewa o niezbyt cenionym drewnie. Wydaj owoce podobne do maych melonw,
wypenione ciemnymi nasionami. Znanych jest dwanacie rnych gatunkw tej roliny. Pewien
Amerykanin nazwiskiem Shellard dugo je bada w latach siedemdziesitych i odkry, e zawieraj
dziwne alkaloidy, zdolne wywoa dokadnie takie efekty, jakie opisa James Lee. Dziwi mnie koczy swoj odpowied mj chemik - e adna firma farmaceutyczna nie wykorzystaa rezultatw
tych bada. Nie rozumiem, dlaczego". Do licha! Owo dlaczego" mogo stanowi znakomity pocztek
historii, pierwszy krok podry, ktr zamierzaem odby.

Z chemikiem wymienilimy jeszcze kilka maili, po czym wszystko wyldowao w kartonowym pudle
razem z innymi notatkami, wycinkami z gazet i starymi mapami Sumatry. Postanowiem dociec, w
jakim stopniu Zaratusztra, a dwa tysice szeset lat po nim James Lee mieli racj w kwestii
leczniczych waciwoci rolin, i jak to si stao, e ta niezwykle istotna informacja zostaa
zapomniana, a moe celowo ukrywana.
Okazja, aby wyruszy ladami Jamesa Lee i jego cudownego krzewu, nigdy si nie pojawia, ale w
oczywisty sposb przede wszystkim pomylaem o zioach, kiedy zaczem szuka, jeli nie dokadnie
rodka na wyzdrowienie", to przynajmniej naturalnego sposobu oczyszczenia si ze wszystkich
toksyn, jakimi zatruy mnie skrajnie nienaturalne kuracje naukowe.
Pewnego wieczora, gdy udawaem si na jedn z ostatnich lekcji tarota, w gablocie Open Center
zobaczyem ogoszenie o kursie prowadzonym przez znan zielark. Wanie tego byo mi trzeba.
Zadzwoniem do niej, nawietliem moj sytuacj i poprosiem o porad. Wyznaczya mi wizyt i
pewnego poranka wyruszyem w podr: nie na Sumatr, ale do New Jersey.

Pada deszcz, a Nowy Jork by ponury, jak to si zdarza przy takiej pogodzie tylko w miastach. Bez
zapachu wody na wysuszonej ziemi; z ludmi, szczeglnie tymi bez parasola, ktrzy kul si, eby
mniej zmokn, bez owej radoci towarzyszcej w przyrodzie kadej pierwszej ulewie. Doskonay
dzie, abym zda sobie spraw, jak bardzo stronnicze byo moje wraenie dotyczce nowojorskiego
ycia, gdy przebywaem w swoim uprzywilejowanym i osonitym obserwatorium w zamonym
centrum Manhattanu.
Ju sam dworzec autobusowy, ogromny i czysty, by przygnbiajcy z tumem samotnych podrnych,
z ktrych kady mia swj plecak, torb albo plastikowy pojemnik wypeniony sztucznym jedzeniem.
Tak wiele osb, a jednak wielka cisza, nie liczc informacji podawanych przez megafony.
Przejazd w ciemnoci przez Lincoln Tunnel przypomina przekroczenie granicy. Kiedy tylko
powrcilimy na powierzchni, bylimy ju w innej Ameryce: jeden parking za drugim, mae domki,
restauracyjki, hoteliki - wszystko prowizoryczne, postawione na jeden sezon. Gdziekolwiek
spojrzaem, widziaem amerykaskie flagi: ogromne przed stacjami benzynowymi, urzdami
pocztowymi, posterunkami stray poarnej; due w oknach i przydomowych ogrdkach; mae na
kadym z uywanych samochodw, setkami wystawionych na sprzeda wzdu drogi.
Rwnie kierowca autobusu, uprzejmy i bardzo gruby, mia ma flag przyszyt do rkawa biaej,
starannie wyprasowanej koszuli. Przysypiaem, wic poprosiem, eby mnie obudzi, kiedy bd na
miejscu.
Usnem, miejc si w duchu z sytuacji, w jakiej si znalazem, mylc o zioach i o tym, e moi
pochodzcy z chopskich rodzin dziadkowie dobrze wiedzieli, ktre owoce natury su zdrowiu. Bola
ci brzuch, bye przezibiony albo miae biegunk? Kto szed na pole i wraca z jakim zioem,
mwic:
- Zaparz to i wypij wieczorem.
Natura bya pierwszym lekarzem, do ktrego wszyscy si odwoywali. Wystarczyo umie
rozpoznawa licie, kwiaty, nasiona bd upin danej roliny. Caa ta wiedza znika na moich oczach.
Ju matka nie pozwalaa, eby babcia robia mi okady na piersi, kiedy miaem kaszel. Wolaa i do
apteki po co bardziej nowoczesnego, chemicznego. Byo drosze, musiao zatem mie te wiksz
si.
Wszystkie dawne cywilizacje byy na swj sposb przekonane, e poza tym, co natura dawaa
wszystkim do dyspozycji, musiao istnie jeszcze co specjalnego, rzadkiego, cudotwrczego, ukrytego
w lenych kniejach albo grskich jarach. Zanim esze zaczto uprawia sztucznie i na
skal przemysow, dla Chiczykw by istot o ludzkich ksztatach, pochodzc z ziemi, wrk - mia
zreszt wszystkie jej cechy - rosnc tylko na duych wysokociach, a potem sta si panaceum na
wszelkie dolegliwoci. Przede wszystkim zaczto go uwaa za cudowny rodek przeciw starzeniu si.
Dla Hindusw soma, zioo niemiertelnoci, o ktrym mwi si nawet w Wedach, a jogini twierdz, e
dziki jego stosowaniu yje si dwiecie lat, bya pnczem rosncym wycznie w Himalajach powyej
czterech tysicy metrw. Dzisiaj nikt go ju nie znajduje, tak jakby rwnie ta wiedza, jeli
kiedykolwiek istniaa, przepada.

A czy wiemy dzisiaj, dlaczego jemioa uznawana jest od wiekw za rolin stanowic dobr wrb?
Dlaczego staroytni druidzi cinali j wycznie zotym noykiem? Dlaczego wesza do folkloru rnych
ludw jako co przepenionego tajemnic, jako rolina wita i stanowica panaceum na wiele
dolegliwoci, szczeglnie dotyczcych ducha? Nie wiemy. A jednak wci, szczeglnie w Boe
Narodzenie, zawieszamy nad drzwiami domu jako talizman gazk tego dziwnego pasoyta, ktry
przyczepia si do wierzchokw takich drzew jak db czy brzoza, i pozostaje zielony, podczas gdy ich
ywiciel, ktrego soki spija, traci licie i zapada w letarg.
Jako rolina jemioa do niczego nie suy. Zarwno drewno, jak i licie s bezuyteczne. Z naukowego
punktu widzenia jej jagody nie maj adnej specjalnej waciwoci. A jednak zim utrzymuj one przy
yciu lene gobie, a w Niemczech otworzono ostatnio klinik, w ktrej niektre formy raka leczone
s ekstraktem z jagd jemioy.
By moe racj maj ludzie pokroju Ericha von Dnikena, snujcy przypuszczenia, e dawno, dawno
temu ludzko zostaa skolonizowana przez cywilizacj bogw-astronautw. Po pobycie na Ziemi,
rozczarowani nasz nieumiejtnoci wykorzystania ich szerokiej wiedzy i mdroci, powrcili na
swoj odleg planet. Zapomnielimy o nich, A przecie tylko nadzwyczajna wiedza niezwykle
inteligentnej i technologicznie zaawansowanej rasy pozaziemskiej mogaby wyjani istnienie na
Ziemi takich tajemniczych konstrukcji, jak piramidy, gazy ze Stonehenge czy te obecno pord
ludzi pewnych dziwnych postaci na paskorzebach Majw i innych zabytkach Ameryki rodkowej.

Kierowca nie zapomnia o mojej probie, wic byem jeszcze z gow na planecie bogw-a stron
autw, kiedy - wysiadszy z autobusu - znalazem si na gwnej ulicy miasteczka, ktre wygldao jak
zmontowana poprzedniego wieczora dekoracja, majca suy jako to dla jakiego horroru. Zdjcia
byy by moe krcone wanie w owym momencie z udziaem przechadzajcych si chodnikami le
ubranych, bladych kobiet- Dochodzia dziesita rano, ale niektre z nich wyglday ju na wyranie
pijane. Wszystkie domy byy mae, drewniane, parterowe, w wikszoci niezamieszkane, wiele z nich
z wywieszon na drzwiach tabliczk: Na sprzeda". A jednak na przestrzeni dwustu metrw, ktre
musiaem pokona od przystanku autobusowego do domu zielarki, dostrzegem holistyczny orodek
zdrowia, orodek medytacji i jogi oraz gabinet masaysty-krgarza.
Moja zielarka przyjmowaa w starym budynku z gnijcego drewna, pomalowanego uszczc si,
bkitn farb. Przyjechaem troch za wczenie, zatrzymaem si wic przed drzwiami, przysiadajc
na plastikowym krzele i obserwujc deszcz, ktry kapa spokojnie z sufitu na wykadzin przy
wejciu. Zza zamknitych drzwi dochodzi mnie gos zielarki, ktra koczc seans z poprzedzajc
mnie pacjentk, wyjaniaa jej znaczenie wizw karmicznych". Informowaa take, w jaki sposb
rwnie jej ycie ulego dziki nim zmianie. Pewna kobieta zasugerowaa kiedy, eby pchna
naprzd swoj karier. Posuchaa i teraz bya w kocu osob spenion": uczya w Open Center w
Nowym Jorku!
A co z moimi wizami karmicznymi? Od lat planowaem wypraw w poszukiwaniu eliksiru ycia, a
teraz, zamiast w dungli Sumatry, siedziaem pod dziurawym dachem w poczekalni jakiej nieznanej
zielarki w robotniczym miasteczku New Jersey!

Spotkanie z ni byo przemie i zbyteczne. Zielarka okazaa si pikn kobiet pod czterdziestk, bez
ladu makijau, ubran w prosty sposb, w dug, szerok spdnic, osaniajc pocztki otyoci.
Miaa blond wosy zwizane w sigajcy a do pasa koski ogon. Przyja mnie bardzo serdecznie.
Kazaa mi usadowi si na pododze, sama usiada na macie w pozycji lotosu i zapalia - jak
powiedziaa, specjalnie dla mnie - kadzideko przed skromnym, drewnianym Budd, ustawionym na
maym otarzyku. Jej gabinet pomalowany by na biao i udekorowany rnymi rupieciami ze
sklepikw niby-orientalnych i New Age. Siedzenie na pododze byo dla mnie czym naturalnym - ju
od lat pisz i czytam w takiej pozycji - ale zastanawiaem si, jak radzili sobie z tym inni jej pacjenci.
Zacza w tonie feministycznym: ktokolwiek w przeszoci mia jak wiedz dotyczc natury,
traktowany by z podejrzliwoci, a wiele kobiet, zielarek, posdzano z tego powodu o czary i palono
na stosie. Nastpnie przesza na ton antymodernistyczny: ortodoksja religijna oraz nauka zniszczyy
wszystkie wierzenia animistyczne, na przykad pierwotnych mieszkacw Ameryki, Indian, oraz
przeciy wszelkie nasze zwizki z otaczajcym nas wiatem.
- Tym samym zagubilimy t nasz cz, ktra bya intuicyjna i porozumiewaa si z natur oraz jej
siami. Ja chc j odszuka i przywrci do ycia - powiedziaa, jakby chciaa wyjani mi swoje
powoanie. - Roliny s sposobem na odzyskanie kontaktu z boskoci.
Uwaaem, e jest urocza, bardzo mi si podobaa. To, co mwia, byo mi bliskie; w duej mierze
podzielaem jej opinie. Nie ulegao jednak wtpliwoci, e moja wyprawa na nic si zdaa. Tego, czego
szukaem, nie mogem znale w susznych opiniach czy jej szczerej postawie. Ona te o tym
wiedziaa, ale kontynuowalimy nasze spotkanie. Rozmawialimy o raku, o systemie
odpornociowym i o tym, jak moga mi pomc. Zapisaa mi codzienne dawki chlorofilu, podobnie jak
uczyni to Mangiafuoco, dwa wycigi z zi chiskich oraz algi morskie, ktre miaem zamwi u
jakiego czowieka w New Hampshire. Poradzia, bym pi duo soku z marchwi oraz czsto jada
grzyby, szczeglnie shiitake. Pniej, bardziej ni ja zakopotana absurdalnoci sytuacji, powiedziaa,
e najwaniejsza cz jej kuracji miaa polega na wysyaniu mi pozytywnej energii", kiedy bd
daleko. Musiaem powstrzyma si od miechu i eby zielarki nie obrazi, daem jej w kocu za
konsultacj wicej, ni si naleao.
W drodze powrotnej autobus prowadzia pikna, czarna dziewczyna, rwnie z ma, amerykask
flag na rkawie koszuli. Pasaerami byli milczcy zombi, a wrd nich ja.

Droga z dworca autobusowego do mojej kryjwki nie naley do tych, ktre powinien przemierzy
kto, kto chce pojedna si z Ameryk: wiedzie przez brzydk dzielnic ze sklepikami odzieowymi dla
ubogich, kawiarniami dla samotnych i wieloma sex snopami tylko dla dorosych". eby otrzsn si
ze smutku, zboczyem na wschd w stron Pitej Ulicy, gdzie wszystko si zmienia: eleganckie butiki,
ksigarnie, wytworne restauracje, apteki. Jednak moje oczy, jak mawiaj Hindusi, zdaway si
dostrzega tylko cie pod kad latarni.
Kiedy na wiatach czekaem na zielone, uderzya mnie scena rozgrywajca si na ppitrze budynku
naprzeciwko: Dziesitki spoconych mczyzn i kobiet widocznych za szybami wielkich okien biego i
biego, pozostajc jednak w tym samym miejscu z purpurowymi twarzami zwrconymi w stron ulicy.
Nie po raz pierwszy widziaem siowni, ale obraz tych wszystkich modych ludzi, ktrzy po wyjciu z

pracy biegali, eby zrzuci z siebie frustracj i tuszcz, wydawa mi si kwintesencj owej cywilizacji:
biec, eby biec, i, eby nigdzie nie dotrze.
Wydawao mi si, e jestem jednym z Tybetaczykw z historii, ktr opowiedzia mi kiedy brat
dalajlamy. W 1950 roku delegacja mnichw i dostojnikw, ktrzy nigdy nie opuszczali Tybetu, zostaa
zaproszona do Londynu, eby omwi kwestie pomocy Wielkiej Brytanii dla ich kraju. Przybywali ze
wiata biednego, prymitywnego, ale przepiknego. Przyzwyczajeni byli do wielkich, pustych
przestrzeni, do barwnej przyrody; zreszt oni sami wygldali bardzo kolorowo w swoich tunikach,
paszczach i czapkach. W Londynie przyjto ich niezwykle uprzejmie i zaprowadzono na spacer po
miecie. Pewnego dnia Tybetaczycy, wraz ze swoimi przewodnikami, znaleli si w metrze. Byli
przeraeni: wszyscy ludzie pod ziemi! Ubrani na czarno mczyni w melonikach czytali gazety na
ruchomych schodach, tum depta sobie po pitach w korytarzach, biegnc do odjedajcych
pocigw; nikt z nikim nie rozmawia, nikt si nie umiecha! Przewodniczcy tybetaskiej delegacji
zwrci si peen wspczucia do angielskiego opiekuna, pytajc:
- Co moemy dla was zrobi?
Wiem: tamci Tybetaczycy ju nie istniej. Take i oni marz dzi, aby y jak w Londynie i biec, nie
ruszajc si z miejsca. Pozostaje jednak zasadnicze pytanie: Kto jest bardziej prymitywny?
Miaem w kieszeni recept od zielarki, wszedem wic do Vitamin Shop w nadziei, e znajd tam co z
tego, co mi zalecia. Jednak pierwsz rzecz, jak zobaczyem midzy ogromnymi plastikowymi
pojemnikami, zawierajcymi wszystkie moliwe kombinacje witamin w pastylkach, ekstraktw z
czosnku, cebuli i miorzbu, by Homeopathic Kit: przycigajce wzrok pudeko z trzema rzdami
fiolek, z ktrych kada opatrzona bya kolorow etykietk z nazw remedium. Znalazem tam rwnie
moje! Opady mi rce. Moje remedium miao warto i dziaao, poniewa dotarem do niego za
porednictwem wielu osb, poniewa jechaem przez owe pogrone we mgle tereny, poniewa
nabyem je w tamtej aptece rodem z filmw Felliniego, ktra pozostaa duej otwarta specjalnie dla
mnie. A tu, w tym opakowaniu ze sposobem uycia", sprzedawane w pierwszym lepszym sklepie z
witaminami w centrum Manhattanu, nie miao adnej wartoci. Podobnie jak, tak mi si zdawao,
caa reszta: qigong Mastera Hu, joga kundalini w Open Center, medytacja w tamtym miasteczku w
New Jersey i zioa piknej czarownicy.
Wszystko, co widziaem, wydao mi si wypaczone: spoeczestwo, w ktrym nie szanuje si nic ani
nikogo, ale gdzie wszyscy s przekonani o swojej wolnoci i prawie do wszystkiego, eby potem
skoczy w smutnym osamotnieniu.
Na wysokoci Pidziesitej Ulicy zobaczyem mczyzn niewiele modszego ode mnie, ale
zaniedbanego i schorowanego. Prawdopodobnie by to jaki prowincjusz z wizyt w Nowym Jorku,
ktry pozowa onie do fotografii przed szyldem jakiej wietnamskiej restauracji. Wyobraziem go
sobie, jak stawia to zdjcie obok innego, starszego, z czasw, kiedy by onierzem w Wietnamie.
Miaem ochot go ucisn. Z nim miaem co wsplnego: tsknot za Sajgonem, za zapachem
zgniych warzyw, za owym czasem, kiedy w naszym yciu wszystko byo waniejsze.

Mijay tygodnie i miesice, a nadszed ten moment, ktrego z powodu jednej z dziwnych, yciowych
sprzecznoci chorzy na raka obawiaj si najbardziej: ostatni dzie w charakterze pacjenta. Dla wielu

wie si to z obaw przed nawrotem choroby. Dla mnie by to strach przed powrotem do
wczeniejszego ycia.
Zrobilimy wszystko. Teraz prosz by spokojnym. Niech pan prowadzi normalny tryb ycia i wrci tu
za trzy miesice - powiedziaa mi moja cudowna doktor Przynoszca Szczcie, z zadowolonym
umiechem mechanika, ktry wrcza wacicielowi kluczyki do naprawionego samochodu.
Normalny tryb ycia"? Bya to ostatnia rzecz, jakiej chciaem. Wrci do poprzedniego ycia? Znw
popa w rutyn? Gazety, wywiady, kolacje z dyplomatami, artykuy do napisania, nic nieznaczce
pogaduszki, jak te w windzie wjedajcej na trzydzieste pitro, kiedy wolaoby si wej po
schodach? Rozmowy? Nigdy, przenigdy.
Po to zostaem naprawiony"? Bez sensu. Poza tym uwaaem, e mj rak by w jaki sposb zwizany
z trybem ycia, jaki wczeniej prowadziem, i dlatego teraz postanowiem to zmieni. Zmienio si te
ju moje ciao: miaem du przepuklin, ktra rozdymaa mj brzuch niezbyt dobrze zszyty przez
asystenta chirurga, wosy odrastay z trudem, a wszystkie gesty byy spowolnione. Ja sam te byem
inny: bardziej ni kiedykolwiek wiadomy swojej miertelnoci. Inaczej mylaem, inaczej czuem.
Zmieni si mj stosunek do reszty wiata.
Wszystko to byo dla mnie oczywiste. Ale nie dla innych. Musiaem stoczy walk o zrealizowanie
mojego pragnienia, eby y inaczej. Nie bya to walka" z chemi czy radioterapi. Wok chorego
tworzy si co w rodzaju yczliwego spisku tych, ktrzy chc przedstawi mu chorob jako stan
przejciowy, miniony, natomiast powrt do przedtem" jako rzecz najbardziej podan.
Spiskowcami za s lekarze, rodzina, najlepsi przyjaciele. Wszyscy w dobrej wierze. Wszyscy
zatroskani, e nie chcesz znw by normalny", wszyscy w ten czy inny sposb mwicy:
miao, odwagi, zobaczysz, e wszystko bdzie jak dawniej.
Tego samego wieczora, kiedy poegnaem si ze szpitalem, znalazem si w gocinie u Kofiego
Annana i jego maonki. Stary przyjaciel, ktry pisa o nim ksik, przyjecha do Nowego Jorku,
powiedzia mu o mnie i - eby zrobi mi niespodziank - sprawi, e zaprosili mnie na kolacj dla
uczczenia mojego powrotu do normalnoci".
Nie mogem odmwi. Wieczr by przemiy, a para gospodarzy niezwykle bezporednia i serdeczna.
Dopiero wychodzc z ich mieszkania na East Side, zdaem sobie spraw, e naprawd nie jestem ju
dziennikarzem. Zamiast zadawa pytania, zamiast dowiadywa si, co sekretarz generalny Organizacji
Narodw Zjednoczonych myli o tym czy owym - by moe rwnie dlatego, e wczeniej tak dugo
milczaem - teraz przez cay wieczr nie dopuszczaem innych do gosu i powtarzaem si, przyjmujc
wszelkie moliwe punkty widzenia.
Powiedziaem, e powinien postawi moralno przed polityk i ekonomi; e musi wykorzysta t
platform wystawion na oczy caego wiata, aby znw zabrzmia gos, na ktry wszyscy czekaj: gos
serca, a nie tylko rozumu. wiat nie powinien by dalej rzdzony przez zachanno lub interesy tej
czy innej wadzy. Kto musi powiedzie o odpowiedzialnoci wobec wasnej rodziny, przedsibiorstwa
czy kraju. Mia idealn moliwo, aby to uczyni. Wszystko przemawiao na jego korzy:
pochodzenie, wychowanie, kolor skry, fakt, e nie mia by ponownie wybrany. Stanowio to
wyjtkow kombinacj. Dla wiata bya to szczliwa okoliczno. Ludzko potrzebowaa kogo
wielkiego". Teraz jego kolej.

Odkrylimy, e obydwaj urodzilimy si pod znakiem Tygrysa i e wkrtce skoczymy szedziesit lat.
Zgodzilimy si, e to taki moment w yciu, kiedy mona wycofa si z tumu i spojrze na rne
rzeczy z pewnego dystansu. Jest to czas, kiedy niezalenie od spenianej roli czowiek powinien robi
to, co suszne, a nie to, co mu odpowiada. Rozmawialimy take o mierci. Zapytaem go, czy
potem" chcielibymy by wspominani jako ci, ktrzy wykazali si przezornoci. Zamia si,
rozbawiony i - jakby wyznawa sekret - doda, e wanie przezorno nieustannie podpowiadaj mu
jego doradcy.
- Prosz ich wszystkich zwolni - powiedziaem.
Nie sdz, aby wzi mnie za wariata. Przeciwnie, odniosem wraenie, e si zrozumielimy.
Wrciem do domu piechot. Sipi deszcz, ale czuem si dobrze w mojej nowej skrze.

INDIE
Powrt do rde
Kto kocha Indie, ten wie, e nie wiadomo dokadnie, dlaczego traci si dla nich gow. S brudne,
biedne, zakaone: czasami zodziejskie i kamliwe, czsto cuchnce, zepsute, bezlitosne i obojtne. A
jednak jeli raz si z nimi spotkasz, nie moesz si bez nich oby. Jeeli wyjedziesz daleko, cierpisz. Ale
taka jest wanie mio: instynktowna, niewytumaczalna, bezinteresowna.
Kto zakochany nie kieruje si rozumem, nie czuje przed niczym strachu, jest gotowy na wszystko.
Odczuwa upojenie wolnoci, ma wraenie, e mona obj ramionami cay wiat i e cay wiat nas
obejmuje. Indie - chyba e si je znienawidzi przy pierwszym zetkniciu - szybko wywouj to
uniesienie: tam kady czuje si czci stworzenia. W Indiach nigdy nie czujemy si samotnie, nigdy
cakowicie odsunici od reszty. Na tym polega ich urok.
Kilka tysicy lat temu indyjscy mdrcy, ryszi, ci, ktrzy widz", przeczuwali, e ycie jest jednoci, i
dowiadczenie to, odnawiane pobonie z pokolenia na pokolenie, stanowi sedno wielkiego wkadu
Indii w ucywilizowanie czowieka i rozwj jego wiadomoci. Kade ycie, moje i drzewa, pozostaje
czci caoci o tysicu ksztatw, jakim jest ycie.
W Indiach nie ma ju potrzeby tak myle. Idea ta jest ju czci wsplnego odczuwania wszystkich
ludzi. Wystpuje w powietrzu, ktrym si oddycha. Samo istnienie wprowadza pewn niewiadom
zgodno z t star ju wizj. Bez trudu odnajduje si harmoni z nowymi dwikami, nowymi
wymiarami. W Indiach jest si innym ni gdziekolwiek indziej. Odczuwa si inne emocje. Ma si inne
myli.
By moe dlatego, e w Indiach czas nie jest postrzegany jako linia prosta, tylko kolista, przeszo,
teraniejszo i przyszo nie maj takiej samej wartoci jak u nas. Tutaj postp nie stanowi celu
ludzkich dziaa, jako e wszystko si powtarza, a posuwanie si do przodu uznaje si za czyst iluzj.
Tutaj rzeczywisto postrzegana przez zmysy nie jest na og brana za prawdziw - to nie
rzeczywisto ostateczna". Indie wprowadzaj wic - nawet kogo, kto w to wszystko nie wierzy - w

pewien stan oderwania. To czyni ten kraj tak szczeglnym, a jego rzeczywisto, czasami naprawd
straszn, w gruncie rzeczy do przyjcia. Takie jest bowiem ycie: jest wszystkim, a zarazem
przeciwiestwem wszystkiego, jest wspaniae i okrutne. Poniewa ycie to rwnie mier i nie
istnieje przyjemno bez blu, nie ma szczcia bez cierpienia.
W adnym innym miejscu na wiecie przeciwstawienie opozycji - pikna i potwornoci, bogactwa i
biedy - nie jest tak dramatyczne, tak zuchwae, jak w Indiach. Ale to wanie ta wizja nieuchronnej
podwjnoci istnienia popchna ryszich do poszukiwania jej ukrytego znaczenia, ktre jeszcze dzi
wydaje si dziaa jak duchowy katalizator na kadego, kto omieli si podj ten trop.
Wystarczy postawi nog w Indiach, eby poczu t zmian. Przede wszystkim czowiek jest tu
bardziej pogodzony: z samym sob i ze wiatem. Ja sam nie potrzebowaem ju tu remediw, eby
poczu rwnowag, by mj zazwyczaj chwiejny kalejdoskop zatrzyma si trwale na przyjemnym
kolorze. Wszystko dookoa stanowio remedium. Nie w czym konkretnym, ale w kadym szczegle.
- Indie s dowiadczeniem, ktre skraca ycie - powiedzia mi Dieter Ludwig, kiedy wiele lat temu
przybyem do Delhi, eby definitywnie rozbi tam namiot. Po czym doda: - Ale to take
dowiadczenie nadajce yciu sens.
Dieter, stary, serdeczny przyjaciel, z zawodu fotograf, zorganizowa wwczas dla mnie powitalne
przyjcie. Przedstawi mi na nim kilku kolegw, ktrzy ju tam mieszkali. Na swj sposb chcia mnie
przestrzec, ale take pogratulowa mi dokonanego wyboru, aby zakoczy karier dziennikarsk w
miejscu takim jak Indie, gdzie zazwyczaj inni j zaczynaj. Z jego barsati, mieszkania pooonego na
dachu, z tarasem penym rolin i pnczy, ktre Dieter pielgnowa i o ktrych mwi, jakby naleay
do rodziny, kopua starego grobowca Mogow, odcinajca si na tle turkusowego zachodu soca,
wygldaa tak piknie, e zdawao si, i umieszczono j tam celowo, aby niosa pocieszenie biedocie
mrowicej si u jej stp. Z Dieterem poznalimy si podczas wojny w Indochinach i on duo wczeniej
ni ja postanowi wyruszy na poszukiwanie sensu ycia, nawet kosztem jego skrcenia.
Kiedy po wielu miesicach spdzonych w higienicznym bezpieczestwie Nowego Jorku wrciem do
Delhi i pierwsze kroki skierowaem do domu Dietera, by powita przyjaciela w otoczeniu jego rolin,
przypomniaem mu owo zdanie, ktre wwczas tak bardzo mnie uderzyo. Teraz zdawao mi si
prawdziwsze ni kiedykolwiek.
Po przebytej chemioterapii, operacji i nawietlaniach musiaem jeszcze bardziej ni kiedy uwaa,
eby nie zachorowa, a zatem przestrzega wszystkich starych zasad ostronego podrnika
przebywajcego w Indiach: nigdy nie pi nieprzegotowanej wody (a wic nigdy nie pi tej, ktr ci
czstuj); nigdy nie je surowych warzyw, a take niczego smaonego i odsmaanego w tuszczu
niepewnego pochodzenia. Byem saby, podatny na urazy. Jednak jeli ciao musiao uwaa na to, co
pije i je, duch albo ta cz naszej istoty, ktra si tym nie przejmuje - moe dlatego, e ywi si
czym innym - rozwina skrzyda.
Powrt do Delhi po caym tym czasie spdzonym w Ameryce by naprawd dojmujc radoci, jak
spotkanie obiektu mioci. Przybywaem ze wiata bogosawionego rozumu, ktry wszystko wyjania,
ze wiata skutecznoci i doskonaej organizacji, a odnajdywaem si w wiecie, gdzie rozum szybko si
zatrzymuje, eby ustpi miejsca absurdowi, a zaraz potem szalestwu; w wiecie, w ktrym
wszystko okazuje si nietrwae, a jedyn pewnoci jest jej brak.

W Indiach niczego nie mona przewidzie: linia telefoniczna jest niemal zawsze gucha (dlatego, jeli
to moliwe, ma si przynajmniej dwa telefony); godzinami brakuje elektrycznoci; faks psuje si bez
przerwy z powodu spadkw napicia, a woda moe wyla si w publicznej toalecie przed domem, bo
kto zabra sobie plastikowy kran, i potem brakuje jej przez wiele dni we wszystkich mieszkaniach.
Jednak w Indiach czowiek si przystosowuje, akceptuje i szybko przyswaja sobie ow logik, wedug
ktrej nic nie jest naprawd dramatyczne, nic nie jest bardzo wane. W rzeczywistoci podobne
rzeczy wydarzyy si ju wiele razy wczeniej i wiadomo, e dojdzie do nich nieskoczon liczb razy
rwnie pniej. Indie pozostaj sob, i na swj sposb jest to uspokajajce. Powoduj, e czujesz si
po prostu czowiekiem, w naturalny sposb miertelnym. Ka ci zrozumie, e jeste jednym z wielu
statystw w ogromnym, absurdalnym spektaklu, o ktrym tylko my, ludzie Zachodu, mylimy, e
moemy go reyserowa i decydowa o tym, jak si skoczy.
Przybyem tu z luksusowego budynku w centrum Manhattanu, gdzie by portier w liberii,
automatyczna pralka i zota rczka" na kade skinienie, gdyby trzeba byo co naprawi. Trafiem
natomiast do starego, odrapanego mieszkania w centrum Delhi, ktrego przedpokj wybraa sobie na
obor jedna z wielu krw pascych si spokojnie w ulicznym ruchu.
Rwnie tutaj, podobnie jak w Nowym Jorku, byy psy; ale nie te rasowe, dobrze utrzymane, jakie
widywaem w Central Parku prowadzone na smyczy przez wacicieli -kady ze swoim medalikiem,
niektre z imieniem, nazwiskiem i numerem telefonu wygrawerowanymi na obroy. Tutaj biegay
sfory bezpaskich, wychudzonych kundli. Zajmowa si nimi mj ssiad Bhim Dewarma, mczyzna w
moim wieku, niski, serdeczny, wnuk maharady z Kuchleharu. Jako dziecko mieszka w paacu z
setkami komnat i setkami soni. Teraz wychodzi codziennie rano ze swojego maego mieszkania w
towarzystwie sucego-kucharza, eby nakarmi kilkaset psw bkajcych si po naszej dzielnicy.
Kadego ranka, punktualnie, nie zwaajc na wiatr czy deszcz, wyrusza swoim starym samochodem,
do ktrego czasem adowa i zabiera do domu jakie ranne albo umierajce zwierz zgarnite z ulicy.
Roberto Rossellini w mistrzowskim dokumencie o Indiach nakrconym wiele lat temu pokazywa, jak
na wsiach ludzie i zwierzta yj obok siebie w nieustajcej symbiozie. Nic si nie zmienio, nawet w
centrum stolicy: pozostaa naturalna pami o tym, e ludzie, zwierzta i roliny to wszystko przejawy
tej samej rzeczy, rne fazy tej samej egzystencji.
Mimo rnicy strefy czasowej, automatyczny budzik, ktry mam w rodku, kaza mi wsta o wicie.
Tak wic ju pierwszego poranka wrciem do Lodhi Gardens, jednego z najpikniejszych parkw w
Delhi, zaledwie kilometr od mojego domu. Caymi latami wylewaem tam sidme poty podczas
dugich biegw, teraz mogem tylko spacerowa, ale byo rwnie piknie. Wszystko pozostao jak
dawniej: spy przycupnite na kopuach maego, opuszczonego meczetu; osoby uprawiajce jog ze
swoimi matami rozoonymi na trawie; inne, ktre stojc w krgu, miay si do rozpuku (mwi si, e
to wietne wiczenie terapeutyczne", a na pewno znakomity sposb na rozpoczcie dnia!). Setki
krukw, gobi, papug i wiewirek konkurowao jak zwykle o skrki chleba, pozostawione specjalnie
dla nich przez przechodniw na szcztkach grobowcw. I wci by tam chudy starzec z bia brod,
ktry kry po trawnikach, wysypujc z pciennego woreczka do pewnych otworw w ziemi
mieszank mki i cukru. Podobnie jak przed moim wyjazdem, codziennie karmi mrwki! To si
zdarza tylko w Indiach.
W kadej innej czci wiata ludzie reaguj na mrwki, niszczc je. Najczciej stosowane metody to
ogie, DDT czy wrzca woda. Za kadym razem hekatomba. Natomiast w Indiach postpuj z

mrwkami tak jak Lakszmana, jeden z bohaterw Ramajany, ze swoj szwagierk Sit, prbujc j
ochroni, kiedy pewnego dnia musia wyjecha. Przed drzwiami chaty narysowa na ziemi czubkiem
uku lini i powiedzia:
- Masz jej nigdy nie przekracza.
Zamiast uku Hindusi uywaj dzi kredy z domieszk zi, ktr zaznaczaj prg domu, a take
obrysowuj na biao nogi ek i kredensw. Mrwki strasznie boj si tej kredy i nigdy nie
przekraczaj wyznaczonego przez ni ladu. Kreda ta nazywa si kresk Lakszmany".
Kada rzecz w Indiach wydaje si odnosi do innej. Zazwyczaj s to odwoania do jakiego mitu,
legendy, do jednej z bardzo wielu starych historii ze wiata fantazji, w ktrym Hindusi zdaj si czu
duo bardziej swojsko ni w codziennym yciu. Czasami odwouj si po prostu do zdrowego
rozsdku. Jeli mrwki istniej, to po co je zabija? Nie trzeba myle, e s reinkarnacj dziadka albo
wuja. Wystarczy zda sobie spraw, e stanowi - tak jak i my - cz stworzenia. Po co wic je tpi?
To rwnie wany wymiar Indii.
Pogld, e czowiek to istota wysza ni zwierzta i dlatego ma prawo wykorzystywa je i umierca
do woli, w Indiach jest po prostu nie do wyobraenia. Przyroda nie istnieje po to, eby czowiek mg
z ni robi, co chce. Nic do niego nie naley. A jeeli czowiek korzysta z tego, co istnieje, musi dawa
co w zamian: przynajmniej podzikowa bogom, ktrzy go stworzyli. Poza tym sam czowiek jest
czci przyrody. To od niej zaley jego istnienie, a Hindus wie, e aba nie pije wody ze stawu, w
ktrym yje".
W pewnym stopniu rwnie my, na Zachodzie, zaczynamy zdawa sobie spraw, e co jest nie tak w
naszym sposobie traktowania przyrody. Czasami mamy wrcz wraenie, e nasza chepliwa
cywilizacja, oparta na rozumie, nauce i panowaniu nad tym, co nas otacza, zaprowadzia nas w lepy
zauek. Jednak koniec kocw wci mylimy, e ten sam rozum i nauka pomog nam si z niego
wydosta. Wci wic niewzruszenie.trzebimy lasy, zanieczyszczamy rzeki, osuszamy jeziora,
ogaacamy oceany, hodujemy i umiercamy wszelkie gatunki zwierzt, bo to - jak przekonuj uczeni
ekonomici - tworzy dobrobyt. udzc si, e wikszy dobrobyt oznacza wiksze szczcie,
angaujemy ca nasz energi w konsumowanie, tak jakby ycie byo niekoczcym si, rzymskim
bankietem, na ktrym si je i wymiotuje, eby znw mc je.
Najbardziej zadziwia fakt, e czynimy to wszystko z wielk naturalnoci, w przekonaniu, e mamy do
tego prawo. W ogle nie czujemy si czci caoci. Przeciwnie. Kady postrzega siebie jako
jednostk; kady czuje si silny swoim umysem, swoimi zdolnociami, a przede wszystkim swoj
wolnoci. Ale wanie to przekonanie o wolnoci i oderwanie od reszty wiata powoduje wielkie
poczucie osamotnienia i smutku. Przyjmujemy za pewnik tylko ten may wycinek, ktry mamy wok
siebie, i przy tym ograniczonym punkcie widzenia nie jestemy w stanie poczu wielkoci caej reszty,
cho przecie stanowimy jej cz. Ryszi powiedzieliby, e zagubilimy nasze poczenie kosmiczne" i
przypominamy kup manduk, ab ze studni, bohaterk starej indyjskiej opowieci.
Pewnego dnia do maej studzienki, w ktrej pewna aba mieszkaa cae ycie, wskakuje inna aba,
ktra mwi, e przybywa z oceanu.
- Z oceanu? A co to takiego? - pyta aba ze studni.

- Due, ogromne miejsce - odpowiada nowo przybya.


Jak due?
Bardzo, bardzo due.
aba ze studni rysuje apk mae kko na powierzchni wody.
Takie due?
Nie. Duo wiksze.
aba rysuje wiksze kko.
Takie due?
Nie. Wiksze.
aba rysuje wic kko tak due jak studnia, w ktrej yje i ktra jest caym wiatem, jaki zna.
Takie?
Nie. Duo, duo wiksze - mwi aba przybya z oceanu.
Kamczucha! - wrzeszczy kup manduk, aba ze studni, do drugiej aby. I wicej z ni nie rozmawia.

Rwnie Hindusi czuj si wolni. Co prawda zamotani - tak jak wszyscy - w pajczyn kosmicznej
egzystencji, ale wolni w myleniu. Po latach spdzonych w Chinach, gdzie zdawao si, e kady boi
si jeszcze kary tysica cigw za wyraenie wasnej opinii, swoboda myli, jak cieszyli si Hindusi,
stanowia prawdziw ulg. W ich przypadku niemal zawsze tak byo. W caej ich historii nigdy nikogo
me spalono na stosie za pogldy. Nikomu nie zabraniano si zastanawia, nad czym chcia. U
Hindusw nigdy nie istniay tabu, nie mieli adnych ogranicze w poszukiwaniu wiedzy. A to dlatego,
e ju od czasw staroytnych za prawdziwych wadcw uznawano nie krlw czy wojownikw, ale
mdrcw. adna inna kultura nie obfituje w tyle historii o uczonych i pustelnikach, ktrych krlowie
odwiedzaj pokornie w lasach, aby odda im hod albo prosi o rade. Krlowie mogli by bogaci i
potni, ale mdrcy widzieli (std sowo ryszi") ponad pozorami, i ta ich wiedza uznawana bya za
waniejsz od wszelkiego bogactwa i wadzy.
Ryszi, postaci mityczne, ale te historyczne - znane s imiona niektrych z nich - interesowali si nie
tyle otaczajcym wiatem, ile bytem. A ten badali na samych sobie -nie w wymiarze ciaa, ale umysu.
To umys by ich laboratorium badawczym, miejscem wszystkich eksperymentw. Starali si
zrozumie jego funkcjonowanie i waciwoci, a dziki temu znale sposb kontrolowania go.
Rozmylali o rnych stanach umysu, w zalenoci od tego, czy Ja" jest obudzone, czy te pi albo ni.
Zastanawiali si na przykad, jaka jest rnica midzy tygrysem napotkanym w puszczy, a tym, ktry
si ni, zwaywszy e oba budz strach i mocniejsze bicie serca.
Ramakryszna, wielki indyjski mistyk, sam uwaany za wspczesnego rysziego, opowiada histori
drwala, ktremu si ni, e jest krlem. Kiedy zostaje obudzony przez przyjaciela, zoci si.

- Siedziaem na tronie. Zajmowaem si sprawami pastwa; moich siedmiu synw, ekspertw w


sprawach wojny i sztuki, siedziao u mego boku; a ty przychodzisz mi tu przeszkadza!
- Ale to by tylko sen - mwi przyjaciel.
- Nic nie rozumiesz - odpar drwal. - Bycie krlem we nie jest tak samo prawdziwe jak drwalem na
jawie.
W Chinach t sam myl zawieraa stara historia mnicha, ktry ujrzawszy si we nie jako motyl, po
przebudzeniu nie wie ju, czy jest mnichem, ktry ni, e jest motylem, czy te motylem, ktremu si
ni, e jest mnichem.
Od badania umysu ryszi przeszli do refleksji, co si za nim kryje, co go wspiera, a potem dalej, do
poszukiwania czego, co czy i podtrzymuje wszystko, nadajc yciu sens i znaczenie.
Inne ludy stawiay sobie za cel podboje, bogacenie si, eglowanie, odkrywanie. Dla Hindusw, ktrzy
w ostatnich dwch tysicach lat nie napadli na aden kraj ani nie podbili cudzych ziem, celem byo
zawsze poznanie. I to nie poznanie wiata, ale samego siebie. Pozna siebie to znaczy pozna
wszystko, gdy na samym dnie owego siebie mieci si to, co ich zdaniem pozostaje niezmienne w
wiecznej przemianie wszystkiego.
Dlatego historia nigdy ich nie interesowaa. Nigdy jej nie napisali; nigdy si specjalnie nad ni nie
zastanawiali. Dla nich owo nastpowanie po sobie faktw jest niczym piasek unoszony powiewami
wiatru: zmienne i nieistotne. Wanie dlatego, e uwaaj wiat, ktry my nazywamy realnym, za
bardzo podobny do wiata snu, nigdy si szczeglnie nie troszczyli, aby go zmienia albo poprawia.
w wiat jest rzeczywistoci czciow, dlatego rwnie jego znajomo nie moe by pena. Ich
natomiast interesuje poznanie caoci. Ona jest najwyszym dobrem. Nad ni zastanawiali si w
nieskoczono.
Czy z tego powodu stali si wielkimi filozofami? Nie w naszym rozumieniu. W caej bardzo dugiej
historii indyjskiej myli nie ma adnego Arystotelesa, Platona, Kanta czy Hegla. A to dlatego, e
filozofia, czyli ukochanie wiedzy", nigdy w Indiach nie miaa na celu konstruowanie abstrakcyjnych
systemw wartoci, ale raczej wspieranie i nadawanie yciu kierunku.
Myl o moim dowiadczeniu z filozofi. Uczyem si jej przez trzy lata w liceum. Byem dobrym
uczniem, dostawaem wietne stopnie, ale dopiero teraz zdaj sobie spraw, jak kompletnie nic nie
rozumiaem. Byo to wiczenie intelektualne, przedmiot", jak fizyka czy biologia, co, czego naleao
si nauczy, eby popisa si przy odpytywaniu czy zda egzaminy - cel sam w sobie. aden z moich
nauczycieli, ktrzy prowadzili lekcje filozofii, jakby to bya seria nastpujcych po sobie idei - z
ktrych jedna przeczya drugiej - nie zdoa spowodowa, bym zrozumia, e wszystko to ma co
wsplnego z moim yciem.
W Indiach wszyscy zdaj si o tym wiedzie. Filozofia nie jest tu form gimnastyki, nie jest
monopolem wyksztaconych, nie jest zarezerwowana dla akademii, szk czy filozofw". Stanowi
ona w Indiach cz ycia, ni Ariadny, za pomoc ktrej mona wydosta si z labiryntu niewiedzy.
Jest religi, dziki ktrej Hindusi licz na osignicie zbawienia, ktrym w ich przypadku jest wiedza.
Nie wiedza uyteczna", ktr mona manipulowa, posi, zmieni, zdominowa wiat (nauka nigdy

nie bya ich mocn stron), ale - jak mwi wite teksty - owa wiedza, ktra raz poznana nie
pozostawia nic wicej do poznania": znajomo samego siebie.
Dla ludzi Zachodu wszystko to brzmi dziwnie. Dla nas jedyn wiedz, ktra si liczy i ktr si szanuje,
jest wanie ta uyteczna", stosowana, suca znalezieniu pracy albo dostarczajca przyjemnoci.
Nie zastanawiamy si ju, kim jestemy, traktujemy siebie i innych czysto uytkowo.
Na pocztku lat trzydziestych angielski awanturnik Paul Brunton odby dug podr po Indiach
ladami wiedzy, ktra zdawaa mu si zagroona niepowstrzyman ofensyw mentalnoci zachodniej.
Jedn z piknych postaci spotkanych przez Bruntona by stary jogin, ktry w trakcie rozmowy
powiedzia mu:
- Dopiero kiedy zachodni mdrcy zrezygnuj z wymylania samochodw, ktre jed szybciej od
tych, ktre ju macie, a zaczn zaglda do swego wntrza, wasza rasa odkryje troch prawdziwego
szczcia. Pan chyba nie uwaa, e moliwo coraz szybszej jazdy czyni waszych ludzi szczliwszymi.
Mino ponad siedemdziesit lat. Wielu Hindusw jeszcze dzi moe zada nam to samo pytanie. Ale
czy my sami kiedykolwiek je sobie zadalimy?
Wydaje si, e coraz szybsza jazda staa si naszym sposobem bycia. Wszystko jest ju waciwie
biegiem. yjemy, nie zwaajc na samo ycie. pimy, nie zwracajc uwagi na to, co si nam ni.
Patrzymy tylko na budzik. Interesuje nas wycznie mijajcy czas, posuwamy si do przodu,
odkadajc na potem to, czego naprawd bymy pragnli. Nasza uwaga koncentruje si na potem",
nie na teraz". Szczeglnie w miastach ycie przemija bez chwili refleksji, bez chwili spokoju, ktra
zrwnowayaby ten cigy bieg. Nikt nie ma ju na nic czasu. Nawet na to, eby si zdziwi, przerazi,
wzruszy, zakocha, poby z samym sob. S tysice wymwek, eby si nie zatrzyma i nie
zastanowi nad tym, czy ten bieg czyni nas szczliwszymi, a jeli ich nie ma, jestemy wietni w ich
wymylaniu.
Jako dziecko znaem ludzi, ktrzy mieli czas. Byli to pasterze z Orsigni w Apeninach ToskaskoEmiliaskich, gdzie jedziem na wakacje. Spdzali cae godziny ze dbem trawy w ustach,
wycignici na ce na zboczu gry, patrzc z daleka na swoje stado, rozmylajc, marzc i ukadajc
strofy. Czasem zapisywali je rylcem na kamieniach w pobliu rde albo piewali w niedziel podczas
zawodw poetyckich, siedzc wok gsiora z winem. W Indiach wszyscy maj czas i czsto te jakie
proste przemylenie, ktrym dziel si z przechodniami - jak ten czowiek parzcy herbat w
skromnym baraczku przy wiejskiej drodze. Podaje ci j w glinianej miseczce i uczy, jak cisn potem
naczyniem o podoe. W ten sposb staje si ono na powrt czci ziemi... z ktrej zrobi si
nastpne miseczki. Podobnie jak si dzieje z nami.
Gdy staroytni Grecy spotykali Hindusw na bazarach Azji Mniejszej, byli poruszeni t ich skonnoci
do refleksji i mawiali:
- To nie kupcy. To filozofowie.
Mdrcem w dzisiejszych Indiach, podobnie jak wieki temu, nie musi by koniecznie bramin kierujcy
wityni albo pandit znajcy na pami Wedy. Moe nim by kady.

Niektrzy z najwikszych mdrcw - czy te witych" albo ryszich - w ostatnich stu pidziesiciu
latach byli samoukami o bardzo skromnym pochodzeniu. Niedawno zmary Nisargadatta Maharaj,
niezwykle szanowany, by sprzedawc papierosw, jednym z tych, ktrzy na drewnianym szecianie
ustawionym na chodniku zawijaj tyto w specjalne licie, robic cygaretki nazywane przez Hindusw
bidi-bidi. Ramakryszna, dziewitnastowieczny wielki ryszi, o ktrym pisali Max Miiller i Romain
Rolland, urodzi si jako wieniak, podobnie jak wiek pniej Ramana Maharyszi, czowiek uznajcy
milczenie za jeden z najbardziej skutecznych sposobw komunikacji. Tym swoim milczeniem Ramana
zmieni ycie tysicy osb. A jego wpyw jest wci odczuwalny.
Innym wielkim prostym" mdrcem byt Kabir, jeden z najbardziej kochanych poetw Indii, take
ryszi, yjcy w szesnastym wieku w Benares, gdzie pracowa jako tkacz. Do grona jego uczniw
naleay bogate i potne osobistoci tych czasw. Niektrzy proponowali mu, eby przesta
pracowa i nie chodzi ju na targ sprzedawa swoich tkanin, jednak Kabir odmwi.
- Tkanie jest moim sposobem modlenia si - mawia.
Kiedy umar, hinduici i muzumanie rywalizowali
0 prawo pochowania go zgodnie z wasn tradycj. Ale on pozostawi zalecenie: Zakryjcie mnie
woalem, tam zapadnie decyzja". Tak te uczynili. A kiedy unieli woal, ciaa ju tam nie byo. Na
miejscu Kabira lea stos kwiatw
1 dwm spoecznociom nie pozostao nic innego, jak podzieli si nimi.
Ja take miaem w Delhi swojego osobistego mdrca -rwnie czowieka z bazaru. Nazywa si Sundar
Nagar i by jubilerem. Siedzia zawsze w pcieniu w swoim sklepiku w dawnym stylu - w otoczeniu
zawieszonych na cianach portretw przodkw i bogw - w ktrym zawsze unosi si zapach bardzo
wonnego kadzida. w starzec okaza si jedyn osob, z ktr mogem rozmawia o tym, jak si
czuj i co mi chodzi po gowie, bez wzbudzania wspczucia. Zareagowa bardzo delikatnie, kiedy po
raz pierwszy wspomniaem mu o swojej chorobie, a historia muzumanina, ktry wyrzucony z
meczetu stacza si po schodach, ale przy kadym uderzeniu myli o Bogu, a w kocu auje, e
znalaz si ju na dole, bardzo mnie poruszya.
Od czasu do czasu do niego wstpowaem. Pewnego ranka przybyem w chwili, kiedy z jego sklepu
wychodzia z pomp ona jednego z europejskich ambasadorw. Czeka na ni samochd z
rejestracj 01", a w nim szofer w liberii z emblematami w narodowych barwach kraju ich
pochodzenia. Wygosiem jeden z moich typowych zoliwych komentarzy na temat nieukrywanej
arogancji niektrych funkcjonariuszy pastwowych i ich maonek, ktrzy zamiast samym sob
reprezentowa swoje kraje, wykorzystuj je, aby to one reprezentoway ich osoby.
Jubiler nie skomentowa moich sw. Zapyta tylko, czy znam histori boga Indry, i tonem kogo, kto
opowiada bajk, zacz...
Indra na polecenie innych bogw zabi olbrzymiego smoka, ktry w swoim brzuchu wizi wody
caego wiata. W ten sposb przywrci ziemi ycie, a ludziom szczcie. Dumny ze swojego
osignicia, popad w prno i zada od architekta, boga sztuk, aby zbudowa mu wielki paac,
odpowiedni dla bohatera. Ten postawi przepikny paac, ale Indra chcia wicej komnat i ogrodw.
Architekt poszed poskary si Brahmie. Ten porozmawia o tym z Wisznu, ktry postanowi

interweniowa. W przebraniu dziecka stan u bram miasta Indry i poprosi o audiencj. Indra przyj
najpierw miechem impertynencj tego maego ebraka, ale w kocu kaza go przyprowadzi i z
wysokoci swego tronu zapyta, czego chce. Chopiec, zbliajc si, parskn miechem, poniewa
dostrzeg, e za jego plecami pojawia si armia mrwek, ktra zalewaa sal tronow.
Kim one s? - zapyta zaniepokojony Indra.
One? - odpar chopiec. - Wszystkie byy Indr w poprzednim yciu.
Indra zrozumia.
Ja te zrozumiaem: to on, jubiler, by prawdziwym dyplomat.
Innym razem zaczlimy rozmawia o dzieciach. On te mia ich dwoje. Zapytaem, co jeszcze
moemy im da.
- Da? Niech im pan da wszystko, co ma. Potrzebuj tego bardziej ni pan. W naszym wieku musimy
kultywowa tylko to, co nie umiera. Caia reszta, won! Zna pan histori Guru Nanaka?
Wiedziaem, e Guru Nanak jest wielkim witym sikhw. Ale o jak histori chodzio?
- Guru Nanak zawsze podrowa... - zacz jubiler. Pewnego dnia przybywa do jakiej wioski. Widzi
pikny
dom z wieloma kolorowymi chorgwiami, trzepoczcymi przy wejciu. Mwi mu, e mieszka tam
najbogatszy czowiek w okolicy, ktry udziela poyczek. Za kadym razem, kiedy odstawia na bok
kolejn skrzyni pen monet, wywiesza nastpn flag i wydaje przyjcie. Guru Nanak idzie do jego
domu i pyta, czy rwnie jemu mog da co do jedzenia. Gospodarz, rozpoznajc w nim witego
czowieka, kae mu przynie jedzenie i picie.
Posiliwszy si, Guru Nanak pyta lichwiarza, czy moe mu odda przysug.
- Oczywicie - mwi tamten, szczliwy, e zrobi dobry uczynek i w ten sposb uzyska zasugi dla
swojej karmy. -Uczyni, co zechcecie.
Guru Nanak wyciga ze swojego worka zardzewia metalow spink.
- Zatrzymaj to dla mnie w depozycie. Oddasz mi, kiedy si spotkamy w nastpnym yciu.
- Obiecuj - mwi lichwiarz. - I nie ka wam nawet paci.
Guru Nanak wyrusza w dalsz drog, a mczyzna idzie do ony, eby powiedzie, co si stao.
- Gupcze - mwi kobieta. - Jak zamierzasz dotrzyma obietnicy? Kiedy umrzesz, nie bdziesz mg
nic ze sob zabra, rwnie tej spinki!
Mczyzna pojmuje. Biegnie za witym czowiekiem, rzuca mu si do stp i baga, eby mg za nim
pody jako jego ucze.
Jubiler, tak samo jak ja, cieszy si swoimi opowieciami, a na zakoczenie tej, jakby mwic sam do
siebie, doda:

mier zabiera nam wszystko. Gdybymy zdoali pozby si wczeniej ciaru, poczulibymy si
bardziej wolni.
Wanie! Dlaczego czeka do ostatniej chwili, eby si troch ograniczy, wyrzuci do morza balast
rzeczy i emocji, ktre cigniemy za sob? Lepiej uczyni to teraz, wiadomie, kiedy s jeszcze siy. To
byoby prawdziwe uwolnienie!
Oczywicie - powiedzia jubiler. - mier nadejdzie. Po co da si zaskoczy? Jeli nie jest na targu, to
w Samar- kandzie. Zna pan t histori?
T akurat znaem. Przeczytaem j niedawno ponownie u Roberta Musila. Jest to stara legenda z Azji
rodkowej, ale udaem, e jej nie syszaem, eby mi j opowiedzia.
Pewnego dnia Kalif wysya swojego Wezyra, eby posucha, co mwi ludzie na bazarze. Ten idzie i w
tumie spostrzega chud i wysok kobiet, owinit w wielki, czarny paszcz, ktra bacznie mu si
przypatruje. Przeraony Wezyr ucieka. Biegnie do Kalifa i baga go:
Panie, pom mi! Zobaczyem na bazarze mier. Przysza po mnie. Pozwl mi odjecha, prosz. Daj
mi swojego najlepszego konia. Dziki niemu, przy odrobinie szczcia, wieczorem bd ju
bezpieczny w Samarkandzie.
Kalif si zgadza i kae przyprowadzi najszybszego rumaka. Wezyr wskakuje na siodo i rusza z kopyta.
Zaciekawiony Kalif sam si udaje na bazar. W tumie dostrzega kobiet w wielkim, czarnym paszczu i
podchodzi do niej.
Dlaczego przestraszya Wezyra? - pyta.
Nawet z nim nie rozmawiaam - odpowiada mier. - Byam tylko zdziwiona, e go tu widz, bo
mielimy si spotka dzi wieczorem w Samarkandzie.
Takie byy moje pogawdki z jubilerem - z indyjskim jubilerem.
A gdzie, jeli nie w Indiach, znajdzie si takiego dentyst, jak doktor Siddhartha (imi Buddy) Mehta z
Khan Market? Przy usuwaniu zba da mi lekkie znieczulenie, wzi cgi, uprzedzi, e usysz
trzeszczenie, skoncentrowa si, silnie pocign i zb gadko wyszed. Odkadajc cgi na stolik,
podnis wzrok ku niebu.
- Dzikuj - powiedzia do swojego boga. Po czym, zwracajc si do mnie, doda: - Zawsze mi
pomaga...

wiato w rkach
Sowo reiki", wraz z jego dwoma ideogramami, zobaczyem po raz pierwszy w gablocie w Open
Center w Nowym Jorku. Plakat zaprasza do zapisania si na pierwszy poziom" kursu reiki, ktry mia
si odby w weekend.
Moj uwag przycigny owe dwa znaki. Po chisku oznaczay energi uniwersaln", ale
zapowiadano, e kurs dotyczy terapeutycznych waciwoci energii duchowej". To wzbudzio ju

moje podejrzenia. Potem przeczytaem, e praktyk t, za pomoc ktrej mona leczy siebie i
innych, wymyli przed stu pidziesiciu laty pewien Japoczyk, wic zrezygnowaem z pjcia tam
nawet dla zaspokojenia ciekawoci. Dugo mieszkaem w Japonii i dobrze znaem zdolno synw
Kraju Wschodzcego Soca do przywaszczania sobie cudzych rzeczy i pomysw, eby pniej
wprowadzi je z powrotem na rynek jako produkty japoskie. Na Hokkaido zwiedzaem pierwsz
piramid na wiecie" - oczywicie japosk! - grobowiec Chrystusa" oraz dom witego Mikoaja".
Nie miaem zatem ochoty oglda w Nowym Jorku, co jaki japoski pan, yjcy w epoce Meiji, kiedy
jego kraj kopiowa wszystko, eby sta si nowoczesny", zdoa wykombinowa ze starym i bardzo
chiskim terminem qi (pisanym rwnie ki), dotyczcym energii yciowej. Byem u Mastera Hu i to mi
wystarczao.
Ale w Delhi? Kurs reiki prowadzony przez dwch mistrzw" indyjskich? To zbyt nietypowa
kombinacja, ebym mg si jej oprze. Zadzwoniem, zapisaem si i zaraz potem przysano mi
faksem instrukcje: Miaem si stawi w wygodnym stroju z czystej baweny albo weny i nie uywa
wczeniej adnych zapachw, bo mog wpyn na swobodny przepyw energii".
Kurs odbywa si w szkole tu za Delhi, w pobliu Qutab Minar, bardzo wysokiego minaretu z
czerwonego kamienia, wzniesionego dziewiset lat temu przez najedcw afgaskich jako symbol
muzumaskiego panowania nad Indiami. Miejsce byo czyste i przyjemne. Due, puste sale otwieray
si na pikny, skpany w socu ogrd. W pomieszczeniu, w ktrym si zebralimy, leaa pleciona
mata przykryta biaymi przecieradami. My, uczniowie, czy te raczej klienci", jako e zapacilimy
znaczn sum za trzy dni, siedzielimy w rzdzie na pododze. Dwoje mistrzw", mczyzna i kobieta
okoo pidziesitki, majcy za sob nie wiadomo jakie dowiadczenie - by moe nauczycielskie zajo miejsca na nieduym, drewnianym podwyszeniu. Siedzieli w pozycji lotosu lub -jak niegdy
mawiao si w Europie - krawca". Jest to uoenie ciaa naturalne i eleganckie... jeli kto potrafi je
przyj. Jest to rwnie pozycja zdrowa. Ja, dziki temu, e siadywaem tak rwnie przy czytaniu i
pisaniu, wyleczyem si z blu krgosupa.
Byo nas okoo trzydziestu osb, w wikszoci kobiet, i kady musia si przedstawi. Powiedziaem,
e jestem emerytem, i powstrzymaem si od dodania czegokolwiek. Podczas tych prezentacji
uderzyo mnie, e grupa - poza mn w caoci indyjska - zoona bya z ludzi bardzo podobnych do
tych, ktre w Nowym Jorku uczszczay do Open Center. Byy to osoby szczeglne, ale przechodzce
kryzys; wyksztacone, ale niezadowolone. Kada z nich szukaa czego innego", pocieszenia, jakiej
drogi wyjcia. Byy tam kobiety w rednim wieku, majce problemy maeskie, a take mode i
wolne", ale samotne. Mczyzn reprezentowali radiolog, pracownik reklamy i fotograf.
Byy to ofiary tego samego spoeczestwa konsumpcyjnego, ktre w Ameryce i Europie wysya ludzi,
aby szukali pocieszenia na kursach medytacji, jogi, tarota, czy qi gong, i ktre skonio mojego
anestezjologa z Nowego Jorku do zostania sufim z Kaszmiru". Byli Hindusami, ale z nowych" Indii zurbanizowanych i zamonych, ktre od lat marz o zachodniej nowoczesnoci, a teraz zaczynaj
cierpie na takie same dolegliwoci duszy jak Zachd.
Te nowe Indie" to mniej wicej ten sam kraj, ktry w przeszoci zosta skolonizowany i zraniony" jak pisze V. S. Naipaul - przez traktujcych ich z pogard Brytyjczykw, a ktry teraz, znw
wprowadzony na nieindyjsk drog, prbuje dotrzyma kroku dominacji nowej, wielkiej potgi
imperialnej, Stanw Zjednoczonych Ameryki. To Indie rodzcego si mieszczastwa Delhi, Bombaju i
Kalkuty; Indie, ktre odwracaj si plecami do milionw wiosek, gdzie yje przytaczajca, nigdy

nieskolonizowana wikszo indyjskiej ludnoci. To Indie, ktre nie s ju wegetariaskie, pij


alkohol, ubieraj si w dinsy, wysyaj dzieci na zagraniczne studia i obnosz si ze swoj
zachodnioci. To Indie, ktre chciay bomb atomow. Byo to naturalnie ich prawem, ale te
rezygnacj z tradycyjnego poszukiwania siy, ktra nie miaaby nic wsplnego z banaln potg ora.
To Indie, ktre odrzuciy Gandhiego.
Para mistrzw" wiedziaa, do jakiego typu osb si zwraca, wic ich wstp, w ktrym zaprezentowali
reiki, mgby zabrzmie dokadnie tak samo w Nowym Jorku: Cay wiat ma te same problemy;
zwizki midzyludzkie s coraz rzadsze; yjemy w izolacji i osamotnieniu; Ziemi zagraa postpujce
zanieczyszczenie; rasie ludzkiej grozi wymarcie, a nawet gdyby miaa przey, w przecigu
najbliszych dwudziestu lat spoeczestwo ulegnie zmianie. Zatem uczeni i wici musz teraz zczy
siy dla ocalenia wiata.
Dla olbrzymiej wikszoci Hindusw sowa te byyby cakowicie bez znaczenia. Problemy te nie
dotyczyy milionw mieszkacw wsi czy te wybrzey Gangesu, gdzie nikt -jak si zdaje - nie
zorientowa si jeszcze, e czowiek polecia na Ksiyc.
- Jak moecie wci czci Soce i Ksiyc, jakby to byli bogowie? - pyta zachodni podrnik starego
bramina. -Soce, jak wiadomo, jest tylko ciaem gazowym. Jeli chodzi o Ksiyc, Amerykanie ju tam
dotarli i wetknli swoj flag.
- O... nie - odpowiada bramin, szczliwy i spokojny w swojej maej wityni pord pl. - Soce i
Ksiyc, ktrym my oddajemy cze, s inne. Znajduj si duo dalej, po drugiej stronie. Soce i
Ksiyc, ktre widzimy, s uczniami Soca i Ksiyca, ktre czcimy.
Moi towarzysze niewiele ju mieli wsplnego z owymi starymi Indiami, mdrymi i zaskakujcymi.
Naleeli do Indii, ktre zmieniy si na moich oczach.
Kiedy przyjechalimy z Angel do Delhi wiosn 1994 roku, miasto oblepione byo plakatami: Oto ja,
wrciam!". Chodzio o coca-col, ktra obwieszczaa swoje ponowne pojawienie si na rynku
indyjskim po uprzednim wyrugowaniu jej z niego na siedemnacie lat. Ogromne, kartonowe butelki
przymocowane do wszystkich supw elektrycznych szpeciy miasto, a tylko kilka setek Hindusw
protestowao przed hotelem, gdzie witowano ten wielki powrt".
Indie postanowiy zrezygnowa z prby samowystarczalnoci i samodzielnoci, ustpujc przed
pokusami rynku. Opr przed naporem globalizacji sta si niemoliwy bez odczuwanej i przeywanej
ideologii. Ideologia Gandhiego umara mniej wicej rwnoczenie z uzyskaniem niepodlegoci, a
wraz z postpujc modernizacj rozpoczo si stopniowe wprowadzanie wzorcw zachodnich.
Gdzieniegdzie pojawiay si jeszcze prby stawiania oporu, ale w kocu, szczeglnie po dojciu do
wadzy Rajiva Gandhiego, syna Indiry i wnuka Nehru, nastpia niemal cakowita kapitulacja. Wraz z
coca-col dotary telefony komrkowe, sie restauracji McDonalda, smaony kurczak pukownika
Sandersa, opakowania junk food, elektrownia jdrowa Emron, telewizja kablowa i amerykaskie
programy telewizyjne, przetumaczone na rne miejscowe jzyki. Miasta wchony te nowoci z
rozkosz. Wkrtce dotara tu caa reszta: wiksza swoboda seksualna, mniej tradycyjnych maestw
(organizowanych przy porozumieniu rodzin), wicej rozwodw, pragnie, niepokoju, niepewnoci.

Niepotrzebna jest globalizacja, eby nauczy kraj Kama- sutry, radoci seksu", jednak nowa,
indywidualistyczna kultura Zachodu oderwaa ow rado" od jej funkcji spoecznej podtrzymywania maestwa - i dostarczya rnego typu usprawiedliwie dla zerwania z tradycj.
Indyjskie pisma kobiece zaczy mwi o prawie do orgazmu", o niewiernoci, o zwizkach
homoseksualnych midzy kobietami i o nowej modzie - oczywicie cakowicie miejskiej - na przyjcia,
podczas ktrych mowie wymieniaj si onami, wycigajc na chybi trafi z wazy, gdzie zostay
umieszczone po przyjedzie, kluczyki do samochodu, ktrym wrc do domu.
Filozoficzn podstaw Indii byo przez tysiclecia pojcie, e wszystko stanowi jedno. Teraz
wydawane tam s czasopisma holistyczne", w ktrych ta wanie idea, przetworzona zgodnie z
zaoeniami New Age, wykorzystywana jest do sprzedawania kursw dobrego samopoczucia
psychofizycznego" i innych bujd.
Jakie dziwne postaci z Zachodu przybywaj ju regularnie do Indii, przywoc staroytn wiedz
Majw" albo Egipcjan. Jaki Amerykanin prowadzi kursy na temat nauczania Lemurii", zaginionego
kontynentu, ktrego tajemnic rzekomo on miaby posi. Dziki niej mona by rozpowszechnia i
oywia siy psychiczne, pozwalajce na pozostawanie w zwizku z boskim wymiarem".
Z kolei jaki Australijczyk uczy metody Melchizedeka (Wiecznego Pana wiata), za pomoc ktrej
mona dopasowa si do bicia serca wszechwiata i stworzy w ten sposb rwnowag midzy
ciaem a umysem". Metoda ta - czytamy w ulotce reklamowej - praktykowana bya na ziemi w
czasach Atlantydy, kiedy czowiek uczy si jej od delfinw i wielorybw. Od dawna zapomniana,
zostaa ostatnio na nowo objawiona" rzeczonemu Australijczykowi, wyznawcy Sai Baby, przez
wstpujcego" mistrza Totha. Kursy - oczywicie odpatne - obejmuj pobudzanie holografii
orbitalnych, merkab mio-lekkie ciao, now platyn, magiczne energie hermetyczne,
ukierunkowanie poszczeglnych elementw w taki sposb, aby dostosowa je do kadego uczestnika
i poprawi jego rzeczywisto". Stosujc metod Melchizedeka - i tu tkwi puapka -jaka kobieta
miaa rzekomo w cigu dwch dni wyleczy si z raka piersi. Rwnie chorzy na AIDS mogliby
pokada w niej wielkie nadzieje.
Indie, gdzie szczeglnie w ubiegym wieku dotaro tak wielu mieszkacw Zachodu w nadziei na
odnalezienie tu tajemnic" leczenia duszy, ktre mogyby okaza si niezbdne dla przeycia
zachodniego wiata, same teraz importuj owe tajemnice", zamienione w towar i zapakowane przez
ten sam Zachd. Wiadomo, e to, co przybywa z daleka i jest tajemnicze, przyciga o wiele bardziej
ni co, co si ma pod rk.

- Reiki to duchowe lekarstwo na wiele chorb - oznajmi mistrz pierwszego dnia kursu. - W naszym
yciu jest zbyt wiele stresu, zbyt wiele zmczenia i napicia. Reiki pragnie przywrci rwnowag
midzy rnymi sferami ludzkiej egzystencji: fizyczn, umysow, emocjonaln i duchow. Kady z nas
ma si o boskim pochodzeniu. Chodzi o to, eby nauczy si j gromadzi i przekazywa za
porednictwem naszych rk. Reiki jest sekretn metoda bya wiarygodna i skuteczna", musi mie
swoj histori, zaoyciela, ni, ktra poprowadziaby rwnie t praktyk ku tajemniczemu rdu
sekretw. Towarzystwo Teozoficzne musiao wymyli sobie mistrzw" o egzotycznych imionach,
ktrzy gdzie z Tybetu dawali wskazwki jego czonkom.

Gurdijew - niezwykle oryginalna posta - ktry zaoy Instytut Harmonijnego Rozwoju Czowieka i
mia wrd swoich adeptw takich pisarzy, jak Katherine Mansfield i Ren Daumal, a wrd
admiratorw wielkiego architekta Franka Lloyda Wrighta, niejasno dawa do zrozumienia, e nauczy
si pewnych wanych rzeczy w trakcie podry najpierw po Azji rodkowej, a potem take po
Tybecie. W kocu znalaz odpowied na nurtujce go kwestie w pewnych bardzo tajemniczych
ormiaskich manuskryptach, na ktre natrafi w klasztorze Sarmung, pooonym midzy Urmi a
Kurdystanem.
Rwnie reiki ma swj rodowd. Ten opowiedziany przez mistrzyni" z mojego kursu, rozgaszany
jest za porednictwem mniej wicej takich samych sw na setkach kursw, prowadzonych ju
waciwie na caym wiecie. Reiki stao si bowiem bardzo modne i spord wszystkich praktyk New
Age najbardziej si rozprzestrzenia. Istnieje ju reiki tczy, reiki yin i yang, a take reiki
transcendentalne.
Oto zatem historia reiki. W 1865 roku w starej japoskiej rodzinie samurajskiej przychodzi na wiat
Mikao Usui. Po odbyciu studiw Usui zaczyna uczy w maym chrzecijaskim uniwersytecie. Tam
jego uczniowie domagaj si, aby im wyjani cuda Chrystusa, jego umiejtno leczenia chorych i
wskrzeszania zmarych. Usui nie zna odpowiedzi i postanawia wyruszy na jej poszukiwanie.
Podruje do Chin, Indii i Tybetu. Pniej trafia do Stanw Zjednoczonych, gdzie mieszka przez kilka
lat i robi dyplom z medycyny na Uniwersytecie Chicagowskim.
Po powrocie do Japonii Usui udaje si w odosobnienie na gr Kurama, na pnoc od Kioto. Zamierza
zosta tam przez trzy tygodnie, poszczc i medytujc. eby nie straci rachuby mijajcych dni, kadzie
przed sob dwadziecia jeden kamieni i codziennie o wschodzie soca zrzuca jeden z nich z gry.
Kiedy dochodzi do ostatniego, widzi, jak kamie, ktry wanie rzuci, powraca do niego w postaci
wielkiej kuli wiata i energii. Usui prbuje si gdzie schroni, ale nie zda. Kula leci z ogromn
prdkoci i uderza go w gow. Kiedy odzyskuje przytomno, czuje, e znalaz odpowied, ktrej
szuka: to owa wietlista i boska sia, owa uniwersalna energia jest rdem wszystkich uzdrowie,
wszystkich cudw, i powinna by przekazywana poprzez przykadanie rk. Metod t jest reiki.
Doktor Mikao Usui, wci zgodnie z rozpowszechnian wersj, pocztkowo wyprbowuje swoj
metod wrd ebrakw i bezdomnych w Kioto; potem, odnisszy wielkie sukcesy, przenosi si do
Tokio, gdzie otwiera ma klinik. Podczas katastrofalnego trzsienia ziemi w 1923 roku Usui
uczestniczy w akcjach ratunkowych i za pomoc reiki leczy bardzo wielu rannych. W 1926 roku
umiera, a jego uczniowie wznosz na jego cze sup kamienny w wityni Saihoji w okolicach Tokio.
I to byby koniec caej historii, gdyby nie pani Hawayo Takata, Japonka z Hawajw. Okoo 1970 roku,
nauczywszy si tej metody od Chujiro Hayashiego, ucznia Usuiego, zaczynaj propagowa w Stanach
Zjednoczonych. Za porednictwem dwudziestu jeden uczniw pani Takata (tylu, ile byo kamieni!)
reiki rozprzestrzenia si na cay wiat. Uczniowie tamtych uczniw zostaj nauczycielami, ktrzy
przygotowuj nastpnych uczniw i tak dalej. We wszystkich jzykach wydawane s dziesitki ksiek
na temat reiki. W kadej z nich figuruje pikna, stara fotografia charyzmatycznego Japoczyka w
rednim wieku, o szpakowatych wosach i brodzie, dobrodusznym umiechu, gbokim spojrzeniu,
gstych brwiach nad okrgymi okularkami, z refleksyjnym i kojcym wyrazem twarzy: doskonay
wizerunek tajemniczej, orientalnej mdroci.

Przed wyprbowaniem na nas samych metody, ktrej si uczylimy, musielimy wykona kilka
wicze, majcych nam pomc - jak tumaczyli mistrzowie" kursu - w skoncentrowaniu uwagi i
spojrzeniu poza". Jedno z wicze polegao na tym, e mielimy siedzie z zamknitymi oczami i
wyobraa sobie, czego dowiadczy Usui na grze Kurama dwudziestego pierwszego dnia postu;
wykonujc inne, trzeba byo patrze w niebo i prbowa dostrzec krce w powietrzu kulki
energii".
Mnie to mieszyo, ale dla moich kolegw sprawa bya powana. Niektrzy mwili, e widz wiato,
inni energi. Pewna kobieta, jakby optana, owiadczya, e poczua, jak spowija j wielki blask.
Dobrze, wyrobilicie sobie pojcie na temat niewidzialnego wiata - podsumowa mistrz".
Std od cudw dzieli nas ju tylko krok i mistrz" opowiedzia o jednym, dokonanym przez pani
Takata. Zostaa wezwana do wezgowia przyjaciki, ale kiedy przybya, ta ju nie ya od p godziny.
Pani Takata si nie poddaa: zrobia jej reiki w okolicy serca i kobieta w chwili, gdy wkadano j ju do
trumny, podniosa si i ya jeszcze pi lat.
Chodzi zatem o to, aby nauczy si korzysta z tej siy, ktra - jak tumaczyli mistrzowie" - jest we
wszechwiecie i w kadym z nas. Metoda jest prosta: rozchyla si lekko donie i trzyma w odlegoci
dziesiciu - pitnastu centymetrw od ciaa, ktre trzeba wyleczy.
eby opanowa t sztuk, kady mia leczy" swojego ssiada, a potem podda si jego terapii. Nie
byo atwo trzyma nieruchomo doni i napitych ramion przez mniej wicej dziesi minut... a
przepynie nurt energii. Dla oczyszczenia" ciaa rce musiay dziaa kolejno na rne jego narzdy.
Jeden seans trwa od godziny do dwch.
Nie naley nigdy robi reiki na gowie, gdzie mieci si Czakra Korony. I nigdy na ppek - wyjani
mistrz". Chorym na raka nigdy, ale to nigdy nie robi reiki na Korze, u podstawy krgosupa. Nastawiem uszu.
- Wszystkie choroby - kontynuowa - rodz si z zachwiania rwnowagi fizycznej i emocjonalnej.
Pewien wielki onkolog doszed do wniosku, e rak spowodowany jest brakiem mioci, i dlatego
sugeruje jako kuracj du dawk uciskw, przynajmniej trzy razy dziennie. Stan pacjentw, ktrzy
wyprbowali t terapi, znacznie si poprawi.
Mgbym wsta, da mu dwa razy w gb i pj sobie, tymczasem zamiast przypywu energii nasza
mnie wielka ochota, aby si rozemia, i musiaem si opanowa, eby nie wprowadzi wszystkich w
zakopotanie. Problem sta si jeszcze powaniejszy, kiedy przysza moja kolej, aby pj ze zoonymi
domi na ceremoni zestrojenia". Jest to rytua, podczas ktrego mistrz" zestraja si, jak kady
ma w sobie, z si uniwersaln.
Wszedem do maego pokoju pogronego w pmroku. Mistrz" sta przed otarzykiem, na ktrym
palia si lampka oliwna. Wypowiedzia sowa, ktrych nie zrozumiaem i uderzy drewienkiem w
misk z brzu. Dwik ten, jak mi wyjani, mia obudzi moj wewntrzn si i dostosowa j do
czstotliwoci reiki. On, mistrz", ustanowi owo mistyczne poczenie i znajdowaem si w
bezporednim kontakcie z energi wszechwiata, ktrej mogem uywa do leczenia innych.

Stalimy tam naprzeciw siebie, nie byo adnej moliwoci ucieczki, a ja baem si tylko, eby nie
wybuchn gromkim miechem. A byo si z czego mia! Po powrocie do sali mistrz", mwic o
waciwociach reiki, owiadczy, e mona wykona je z powodzeniem nawet... wasnemu
komputerowi!
- Narzdzia, z ktrych korzystamy, s rozwiniciem naszego ciaa - wyjani. - Czy zauwaylicie? Zrobi pauz, a my czekalimy z zapartym tchem. - Czy zauwaylicie, jak maszyny, ktrych uywamy i
od ktrych zaleymy, maj tendencj do odmawiania posuszestwa, kiedy nasz stan ducha jest
negatywny i wszystko zdaje si i nie tak? - Bya to jego zdaniem wana kwestia: - Kiedy nie jestemy
mentalnie zestrojeni ze wszechwiatem, wszystko wok nas na tym cierpi: rwnie nasze ciao.
Nastpnie mistrz" wytumaczy, e reiki mona te robi rolinom i zwierztom. I - jakby zwracajc
si do mnie - doda:
- Roliny i zwierzta nie s sceptyczne. Roliny i zwierzta s mentalnie duo bardziej otwarte od
wielu ludzi.
Wytrzymaem i na koniec trzeciego dnia dostaem dyplom pierwszego poziomu. Teraz, po dwudziestu
jeden dniach reiki wykonywanego na sobie samym, eby si oczyci", mogem si zapisa na
poziom drugi. Nauczybym si na nim wykonywa reiki na odlego, to znaczy leczy osoby
przebywajce daleko, i dostosowabym si do wyraniejszej i potniejszej czstotliwoci siy
uniwersalnej". Wtedy te mgbym wstpi na poziom trzeci, na ktrym opanowabym zestrajanie
innych, czyli sam stabym si mistrzem".
Nie miaem tego jednak w swoich planach.

Kurs pozostawi we mnie jak pezajc irytacj. Szerzenie si takiego powierzchownego podejcia,
ze wszystkimi powizanymi z tym zagroeniami dla kogo, kto mgby uzna to za metod leczenia
powanej choroby, wydawao mi si obraz inteligencji. A przecie wiatowy sukces reiki by
niezaprzeczalny. W samym tylko Delhi byo ponad dwa tysice mistrzw". Fakt, e wszystko
narodzio si w Japonii, ciekawi mnie, poniewa byem ju tam kiedy zamieszany w bardzo dziwn
histori, ktra miaa co wsplnego z nakadaniem rk.
W poowie lat osiemdziesitych podrowaem na pnoc Honsiu, gwnej japoskiej wyspy, z
przemiym koleg z Tokio, ktrego nazwisko rodowe, o naprawd samurajskich korzeniach, oznacza
Wielki Przyjaciel. Pn noc dotarlimy do miasteczka Takajama i ledwie rozlokowalimy si na
tatami w starym ryokanie, tradycyjnym japoskim zajedzie, kiedy z zewntrz doszy mnie glosy
przechodzcych osb, ktre mwiy po... wosku. Nastawiem uszu. Rozmawiay wrcz po toskasku!
Wstaem, otworzyem okno i zawoaem. Byli to modzi ludzie z Pistoi, ktrzy przyjechali do tego
zagubionego zaktka Japonii na wielkie obchody nowej religii". Ja sam nigdy o niej nie syszaem, a
oni - w Pistoi! - byli jej adeptami.
Zmieniem plany i nastpnego ranka nie wrciem do Tokio, lecz poszedem ich ladem do wspaniaej,
penej przepychu wityni o ogromnych dachach, ktre wyglday jak zote grzbiety fal na
poyskujcym morzu. W gbi witynnej sali, caej pokrytej czerwieni, staa scena, umieszczona na
gigantycznym akwarium iluminowanym bkitnym wiatem, w ktrym pyway powoli wielkie biae i

czerwone karpie. Kiedy podniosa si kurtyna, pord krajobrazu, zoonego ze sztucznych gr i


prawdziwych wodospadw, pojawia si, spowita w biae woale, kapanka sekty, aby przywita
delegacje przybye z caej Japonii i reszty wiata. W ten sposb odkryem sekt mahikari.
Zaoy j w latach trzydziestych japoski oficer. Zosta natchniony, jak to si zdarza, przy upadku z
konia, kiedy stacjonowa w Wietnamie. Uderzenie wywoao iluminacj, a wezwanie byo jasne: ma
zaoy religi powicon wycznie agodzeniu blu i leczeniu chorb ludzkoci. Dotkn waciwej
struny i w krtkim czasie liczba adeptw si pomnoya. Gdy umar, zastpia go crka i mahikari staa
si jedn z najbogatszych i najbardziej trwaych sekt spord wielu, jakie kadego roku rozkwitaj - a
czasem przekwitaj - w Japonii.
Uczniw byo ju kilkadziesit tysicy i mogem ich z atwoci potem rozpozna, szczeglnie na
stacjach metra, gdzie ustawiali si, eby zatrzymywa ludzi w tumie, ka im rk na czole i
proponowa uleczenie ich dolegliwoci.
Bo w tym wanie ley tajemnica powodzenia mahikari: kto staje si czonkiem sekty, uzyskuje moc
leczenia innych przez zwyke pooenie rki. Wykorzystuje przy tym pochodzc z nieba energi
wszechwiata. Sekta suy za stacj rozdzielcz. Jest tu jednak pewien podstp: aby utrzyma t
moc", kady czonek musi paci sekcie miesiczn kwot, rodzaj rachunku, ktry pozwala pozosta
podczonym do wiata".
Reiki dziaa w bardzo podobny sposb, tyle e opata jest jednorazowa. Poza tym jeli kto raz
zostanie zestrojony".
nie musi si obawia, e kable bd odcite.

Chciaem dowiedzie si o tym czego wicej. Napisaem do Wielkiego Przyjaciela w Tokio i


poprosiem, by znalaz mi wszystko, co moliwe na temat Usui i jego systemu uzdrawiania.
Odpowied nadesza po paru tygodniach i bya interesujca. W Japonii reiki nie ma wyznawcw
(rynek nakadania rk zosta ju zajty przez mahikari), a Usui jest praktycznie nieznany. Sup
kamienny w wityni Saihoji istnieje, ale na temat samego twrcy tej metody mojemu przyjacielowi
nie udao si nic wicej znale. Jego nazwisko nie figurowao na licie lekarzy z pocztkw ubiegego
wieku, a przy tym byo bardzo mao prawdopodobne, eby uzyska dyplom w Chicago, poniewa w
czasach, kiedy Usui rzekomo miaby tam przebywa, na tamtejszym uniwersytecie nie istnia jeszcze
wydzia medyczny. Japoski przyjaciel sugerowa, e by moe doktor Mikao Usui" nigdy nie istnia,
a jego historia, wraz ze star fotografi, szczegami dotyczcymi ycia i cudw, jest tylko bardzo
zrczn inscenizacj, aby sprzeda" now technik uzdrawiania.
Niezalenie od tego, jak si sprawy miay, cae przedsiwzicie odnioso ogromny sukces. Reiki
zyskiwao adeptw na caym wiecie; niektrzy mistrzowie" bogacili si na swoich stronach
internetowych, ksikach, a przede wszystkim na monopolu boskiego pochodzenia", to znaczy ich
bezporedniego zwizku z zaoycielem. Tak, reiki uksztatowao si bowiem na podobiestwo
acuszka witego Antoniego, gdzie tylko kto, kto uczy si u ucznia albo ucznia ucznia, albo ucznia
ucznia ucznia Usui, zostaje mistrzem". Jedynie to bezporednie pochodzenie gwarantuje
autentyczno nauczania oraz zestrojenie z sil".

Nastpnie odkryem, e istnieje rwnie inna wersja, w jaki sposb reiki, wci za porednictwem
Usui, rozprzestrzenio si w wiecie: wersja bardziej burzliwa i... amerykaska.
Wedug niej Usui, ktry od dziecistwa interesowa si pismami buddyjskimi, w 1899 roku w sklepie z
uywanymi ksikami w Kioto kupuje plik starych manuskryptw. Jest wrd nich tekst, ktrego
poszukiwa od lat, Tantra pioruna, ktry leczy ciao i rozwietla umyl, dotyczcy przekazywania
energii w celach terapeutycznych. Tekst ten, pierwotnie tybetaski, pochodzi z sidmego wieku po
Chrystusie i miaby dotrze do Japonii przez Chiny za porednictwem zaoyciela buddyjskiej sekty
shingon.
Z tego to tekstu Usui uczy si reiki i zaczyna je praktykowa. Po wielkim trzsieniu ziemi w Tokio,
czujc, e podupada na zdrowiu, umieszcza wszystko, co dotyczy reiki, cznie z wasnymi notatkami i
dziennikami, w pudeku z laki. Na krtko przed mierci, w 1926 roku, powierza je ulubionemu
uczniowi. Od tego momentu historia pudeka z laki zaczyna przypomina scenariusz filmu
sensacyjnego. Ucze, powoany do wojska podczas drugiej wojny wiatowej, oddaje pudeko na
przechowanie w pewnej wityni. W 1942 roku on sam ginie w Manili. Wkrtce potem witynia
zostaje zbombardowana, a pudeko, ocalone przez grup mnichw, podruje po Japonii. Pewnego
dnia kupuje je zainteresowany buddyzmem amerykaski oficer si okupacyjnych. Po jakim czasie
zostaje on generaem, zabiera pudeko do Ameryki i zapomina o nim. W 1994 roku odnajduje je na
strychu syn, ktry - c za zrzdzenie losu! - odkrywa, e jest reinkarnacj wanego tybetaskiego
lamy.
Wedug dokumentw znajdujcych si w pudeku reiki miaoby pochodzi bezporednio od Buddy w
jego terapeutycznej formie Pana wiata Lapis-Lazuli. Innymi sowy, reiki, ktrego dzi ucz w jeden
weekend, miaoby histori nie stupidziesicioletni, ale liczc ponad dwa i p tysica lat. Wanie
to przyciga ludzi.

A zatem: czy reiki jest tylko oszustwem? Czy naley go unika? Ale skd. Wszystko moe by
poyteczne przy uruchamianiu procesu zdrowienia: medytacja, wiara w jakiego witego, joga,
modlitwy i oczywicie rwnie reiki. Wystarczy wierzy w jego skuteczno. Kadzenie rk jest star
praktyk religijn i nie ma wtpliwoci, e przyjazne zblienie si do innej osoby, ciepy dotyk s
pocieszajce, podnoszce na duchu... terapeutyczne". Nie wiem, w jakim stopniu moe to leczy
chorych na raka albo wskrzesza zmarych, ale na pewno zmniejsza napicie, uspokaja umys,
wywouje pozytywne myli, ktre same w sobie, podobnie jak miech - jestem tego pewien - bardzo
pomagaj i wzmacniaj system odpornociowy.
Faktem pozostaje jednak, e we wszystkich tradycjach, cznie z chrzecijask, skuteczno
przykadania rk bya zawsze zwizana z walorami osoby wykonujcej ten gest. a nie z samym
gestem. Tylko czowiek o wielkiej i czyste; duszy mg mie magiczny dotyk".
Reiki wypaczyo t prawd, zamieniajc magiczn moc uzdrawiania w metod", ktrej wszyscy mog
si nauczy w kilka dni i ktra wcale nie zaley od tego, kto j praktykuje, ani od jego psychicznych czy
moralnych przymiotw To, co byo darem boym", stao si zwykym produktem do kupienia.
Czy zatem nadal dziaa?

Wedug taoistw, nie.


- Jeli niewaciwy czowiek stosuje waciwe rodki, waciwe rodki dziaaj w niewaciwy sposb mawiali owi mdrcy. Ale kto jeszcze sucha starych Chiczykw?
Koniec kocw, niezalenie od przymiotw moich mistrzw", rwnie ten kurs nie wyda mi si
cakowicie bezuyteczny. Na pewno by to weekend spdzony lepiej ni na zakupach albo przed
telewizorem. Przynajmniej miaem okazj do wyjcia poza rutyn, do spojrzenia na siebie w
odmienny sposb, a moe nawet wrciem do domu z czym nowym.
Nauczyem si na przykad, e jeli przeuwa si jeden ks trzydzieci dwa razy, zjada si o jedn
trzeci mniej, a odywia zdecydowanie lepiej. Przynajmniej tak twierdzili moi mistrzowie".
Pewnego wieczora, w domu indyjskich przyjaci, opowiedziaem o moim dowiadczeniu z reiki i o
mojej frustracji. Przybyem do Indii przekonany, i odnajd tu siln, pewn siebie kultur, zdoln
oprze si ujednolicajcemu gwatowi globalizacji. Tymczasem, gdy mieszkaem w Delhi, zdawao mi
si, e rwnie Indie nie robi nic innego, tylko goni za produktami, mylami i mod pochodzcymi z
Zachodu.
Gospodarz domu, brodacz, wyksztacony producent filmowy o nowoczesnym sposobie mylenia, ale
wci jeszcze dobrze zakorzeniony w tradycji, nie podziela mojego pesymizmu.
- Nie obawiaj si - powiedzia. - Indie podaj za wszystkim, ale bardzo, bardzo powoli. Zobaczysz, e
w kocu spni si nawet na pogrzeb kultury zachodniej.
Wedug niego Indie przetrawi obecny proces zachodniej inwazji, tak jak przetrawiy wszystkie inne
najazdy z przeszoci, poczwszy od muzumaskich po angielski.
Przez tysiclecia kraj ten, jak wiksza cz Azji, cznie z Chinami, kierowa si aspiracjami gwnie
duchowymi.
Skonno ta na swj sposb przetrwa i bdzie si rozwija. Nic tutaj nie zostaje cakowicie
zapomniane i pogrzebane; nic nie jest niszczone i zastpowane czym nowym. Indie s Ark Noego,
na ktrej przeywa to, co gdzie indziej jest ju od dawna martwe. Tutaj przechowane s najlepsze
ziarna tego wszystkiego, co czowiek kiedykolwiek pomyla. Rwnie w dziedzinie medycyny, co
sobie uwiadomiem, gdy tylko rozpoczem moje bardzo osobiste poszukiwania moliwej kuracji.
Indie s jedynym krajem na wiecie, gdzie praktykuje si jeszcze unani, staroytn medycyn greck,
wprowadzon przez Hipokratesa, ktra dotara tu ladem Aleksandra Wielkiego w czwartym wieku
przed Chrystusem. (Unani - w jzyku urdu znaczy wanie Grecja" - leczy przede wszystkim choroby
nerwowe, jak rwnie bezsenno i nadcinienie. Podstawow zasad tej medycyny jest utrzymanie
rwnowagi midzy rnymi elementami organizmu w celu pobudzenia zdolnoci samokonserwacji.
Terapia opiera si przede wszystkim na diecie wycznie wegetariaskiej. Lekarze nazywaj si akim.
Dzisiaj jest ich w Indiach okoo pidziesiciu tysicy)
W Indiach wspistniej najrniejsze systemy lecznicze. Obok medycyny zachodniej jest ajurweda,
stara medycyna lokalna, jest homeopatia, jest medycyna naturalna, medycyna chiska i - przede
wszystkim - tybetaska.

Za moich czasw dziennikarskich utworzyem dossier Medycyna, w ktrym umieszczaem wszystko,


co prasa indyjska publikowaa na ten temat. Na przestrzeni lat zgromadziem bardzo wiele historii.
Niektre z nich tak dziwne, jak ta. Raz do roku w miecie Hajdarabad tysice osb stoi w kolejce, eby
pokn picio- lub szeciocentymetrowe sardynki, ktrym woono do pyszczkw tajemnicz
mieszank zi. Jest to cudowna kuracja przeciwko astmie. Receptura stanowi od 1845 roku wasno
rodziny Goud. Wtedy to jeden z jej przodkw dosta w darze sekretn formu od pewnego witego
czowieka, ktry utrzymywa, e pochodzi od mitycznego zaoyciela ajurwedy.
Dzi t kuracj stosuje ponad pl miliona pacjentw. Podobno jest ona skuteczna tylko w pierwszych
dniach czerwca, kiedy na niebie pojawia si pewien gwiazdozbir, nadajcy moc" kombinacji
sardynek i mikstury. Napyw astmatykw jest tak wielki, e czsto brakuje ryb. Rzd musi
interweniowa, aby zapewni ich zapasy. Za ten sardynkowy cud rodzina nie kae sobie paci.
Darowizny s jednak mile widziane.
Wrd moich wycinkw znalazem przykady innych kuracji, rwnie dziwacznych -jedna opierajca si
na muzyce -przeciw cukrzycy i nadcinieniu. Natomiast do najstarszych naley tak zwana kuracja
wodna. Jest to dziennikarski eufemizm, aby opisa nawyk picia codziennie rano na czczo szklanki
wasnego moczu, ktry miaby pokona wszelkiego rodzaju choroby. Wrd najznakomitszych
adeptw tej terapii by rwnie jeden z byych premierw.
W moim dossier znalazem bardzo duo metod leczenia raka. W Kalkucie ocalenie obiecywali
homeopaci. Na peryferiach Delhi mieszka lekarz, ktry twierdzi, e wynalaz szczepionk na raka w
oparciu o... cyjanek potasu.
- Trzy krople tej szczepionki podane trzyletniemu dziecku s najlepszym ubezpieczeniem na ycie.
Kiedy ten czowiek doronie, bdzie mg pali i je, ile zechce; nigdy nie zachoruje na raka - orzek,
ogaszajc, e zamierza opatentowa swj wynalazek.
W poszukiwaniu czego, co byoby odpowiednie dla mnie, mogem podj tysic tropw, pj w
tysice kierunkw. W mojej kartotece byy nazwiska, adresy, numery telefonu. Postanowiem jednak
zacz od kogo, o kim nikt nigdy nie napisa, kto nie zosta jeszcze odkryty", kto nie robi sobie
reklamy, ale za to dobrze wypowiadali si o nim moi indyjscy przyjaciele.
By to mody lekarz praktykujcy ajurwed, ktry mieszka na drugim kracu Indii.

Osobowo zi
Za kadym razem, kiedy samolot wpada w turbulencje, nieuchronnie myl o tym, e latanie nie jest
najbardziej naturalnym stanem czowieka. Lepiej bym zrobi, zostajc na ldzie i wybierajc pocig.
Indyjskie samoloty szczeglnie skaniaj do tego rodzaju refleksji, jako e zdaj si mie jak
specjaln, wiksz od innych skonno do wstrzsw i skrzypienia. Ten, ktrym leciaem, na przykad
mia wyldowa w Wiakhapatnamie, wanym miecie portowym w Andhra Prade nad Zatok
Bengalsk, ale chmury byy tak gste i niskie, e pilot nie widzia pasa. Zamiast czeka na
przejanienie nad burz, on wola przebywa w samym jej rodku, stwarzajc tym samym wszystkim
pasaerom znakomit okazj do refleksji nad wasnym losem. W moim przypadku, patrzc z tej
wysokoci, mona byo wrcz mwi o ironii losu. W poszukiwaniu odpowiedniej kuracji" udawaem

si w niemal nieznane miejsce, ktrego nazwa nie figurowaa w adnym przewodniku turystycznym,
pooone okoo dwustu kilometrw od lotniska. Tymczasem zanim jeszcze wyldowaem, miaem by
moe znale lekarstwo nad lekarstwami".
Na szczcie zostao mi to oszczdzone. Po serii wstrzsw i podskokw oraz kolejnym upadku w
pustk, samolot w kocu przysiad na ziemi. Na powitanie rzuciy si nam te same co zawsze,
rozpaczliwe, cudowne Indie: bosi takswkarze, hotelowi naganiacze i bardzo duo bezczynnych ludzi,
zasiadajcych - z braku innych widowisk - przed scen wystawiajc spektakl ycia. Wybraem
kierowc, ktry na pierwszy rzut oka wydawa si najbardziej godny zaufania: najstarszego i
jedynego, ktry by obuty.
Wiakhapatnam jest czwartym co do wielkoci portem w kraju i jednym z biegunw rozwoju".
Innymi sowy, zalicza si do miast najbardziej zaangaowanych w aktualny wycig ku modernizacji".
Z lotniska wyprowadza teraz nowa, imponujca autostrada, skazujc na zatracenie dziesitki maych
sklepikw, budek, szynkw i straganw z owocami, stoczonych poprzednio wzdu starej drogi. eby
dotrze do jednego z tych tych chlewikw, ktre su za budki telefoniczne, musiaem pokona
gry piachu, resztki jakich konstrukcji oraz gruzu. Stamtd zadzwoniem do lekarza", eby umwi
si na spotkanie. Przyjaciele z Delhi ju go uprzedzili i czeka na mnie.
Droga prowadzia midzy dziwnymi wzgrzami. Kierowca powiedzia, e jeszcze przed kilkoma laty
poronite byy wysokimi drzewami. Teraz wyglday jak yse gowy. Historia si powtarza: lasy s
wycinane, ziemia ulega erozji, zapada si, klimat si zmienia, okresy wielkiej suszy nastpuj na
przemian z katastrofalnymi powodziami. Rwnowaga zostaa zakcona. Ale nowoczesno
postpuje, pochaniajc na swej drodze kolejne ofiary. Ta pikna autostrada, jeszcze bez pasw ruchu
i bez adnych barier ochronnych po bokach, bya jednym z frontw ofensywy. Co jaki czas, na
przestrzeni niewielu kilometrw, widziao si kolejne wywrcone ciarwki z rozsypanym po asfalcie
adunkiem albo pltanin samochodw. Z trudem mona byo sobie wyobrazi, by kto z takiego
karambolu wyszed ywy.
- Tak jest kadego dnia - oznajmi kierowca. - Prawdziwa hekatomba.
W wioskach, ktre mijalimy, sceneria bya typowa dla Indii: grupki przycupnitych bezczynnie
mczyzn, palcych, gawdzcych, obserwujcych drog i zdarzajce si na niej katastrofy. Samochd
musia si zatrzyma na przejedzie kolejowym i mj wzrok pad na pracujcych mczyzn: niektrzy
adowali goymi rkami bryy ziemi na wz, inni bardzo prymitywnymi narzdziami majstrowali co
wok wykopanych dow. Jaki starzec prbowa ci ma siekierk gruby pie drzewa. Z daleka
daem mu znak, eby uy piy. wietnie zrozumia. Umiechn si i zamacha rkami. Gest ten w
Indiach znaczy: Nie mam". Na straganach wzdu drogi sprzedawcy rozbijali toporkami orzechy
kokosowe albo maymi noykami kroili mango.
Jeli spojrze na indyjsk wie oczami czowieka z Zachodu, mona si zaama. adne pole nie jest
waciwie utrzymane. Ziemia i roliny wydaj si pozostawione samym sobie. Gwnym zajciem
ludzi zdaje si czekanie: e ziemia co urodzi, e drzewa dadz owoce, ktre bdzie mona sprzeda
na straganach. W Indiach czowiek czsto si zastanawia, czy panujca w kraju ndza nie wynika
take z tej gnunoci, z tego poczucia, e nie warto nic robi, e nic si nie zmieni, e wszystko zostao
ju zrobione, zobaczone, doznane, i e angaowanie si niczemu nie suy. wiat to majak, zudzenie.

Naley zrobi wszystko co moliwe dla uniknicia ponownych narodzin, nie za dla poprawienia
jakoci ycia na tym wiecie.
By to sezon mango i wszdzie widziao si tylko te owoce. Stosy mango na poboczach drogi, stosy
mango na wzkach. Mango, tylko mango. adnej kapusty, jabka, jakiej zieleniny.
Kierowca si zatrzyma, eby wypi sok z trzciny cukrowej. Wok straganu latay chmary much, ale
nikt si nie przejmowa, e rwnie one mog skoczy zgniecione przez zardzewiae tryby dwch
k, ktre wyciskay orzewiajcy napj. May chopiec krci w roztargnieniu korbk. Potem z
plastikowego pojemnika wyjmowa kawaki tawego lodu, wrzuca je do czarnej torby wycitej z samochodowej plandeki, uderza w ni kijem i dodawa gar tej zimnej papki do szklanek.
Przejechalimy przez miasteczko, w ktrym bardzo wielu mczyzn, a take dzieci, ogolonych byo na
zero. Pomylaem, e musiaa tu by epidemia wszy. Kierowca da mi lepsze wyjanienie. Miejscowa
witynia powicona bya bogini, ktra wymaga, aby kady odwiedzajcy przynis powk orzecha
kokosowego i mia cakowicie cite wosy. Jest to na pewno dobre dla fryzur miejscowej ludnoci... a
by moe take skuteczna metoda na wszy.
W miar oddalania si od bieguna rozwoju", portowego miasta, wszystko stawao si na powrt
takimi Indiami, jakie znaem: przerwane w poowie budowy, jaki opuszczony dom, inny z kolei bez
dachu. Tu i tam jake krzepicy widok: stare wioski z chatami z bambusa, dachami z lici palmowych
sigajcych ziemi i tylko maym otworem sucym jako drzwi. W oddali sylwetki starych wozw
cignitych przez wielkie woy.
Mnie, przekonanemu jak zawsze, e wystarczy poda za nici, eby do czego dotrze, pomys, aby
odwiedzi lekarza" tam, gdzie aden obcy nie ma najmniejszego powodu si znale, bardzo si
podoba. Jednak przyjazd do Kakinady nie by wesoy. Mimo swojej dziwnej nazwy byo to jedno z
typowych, brudnych indyjskich miasteczek. W dodatku groway nad nim kominy dwch wielkich
fabryk nawozw sztucznych, ktre wypluway w powietrze cuchnce, szarawe opary. Dopiero co
padao i ulice, przy braku kanalizacji, zamieniy si w bagno, po ktrym podskakiway wzki
wypenione mango. W bocie grzzy zawsze wspaniae kobiety w kolorowych sari, ndzni mczyni
w brudnych dhoti i jeszcze ndzniejsi - w syntetycznych spodniach i koszulach w stylu zachodnim. W
moim kurta pijama (Wielka koszula zapinana na trzy guziki, sigajca kolan, z bardzo prostymi
spodniami, zwizanymi w pasie sznurkiem ), z tkanej rcznie baweny, jaki mona znale we
wszystkich sklepach Gandhiego", wydawaem si jedynym Hindusem krcym po miecie.
Lekarz", niski i drobny mody czowiek okoo trzydziestki, czeka na mnie przed domem. Uderzyy
mnie jego ponce, pene ciepa oczy. Bya to na pewno osoba szczeglna, silnie oddziaujca.
Dom by nowiutki, nowoczesny", cay z szarego cementu, nawet niepobielony. Rodzina mieszkaa tu
zaledwie od dwch miesicy i pierwsz rzecz, jaka przypada mi w udziale, byo przejrzenie albumu z
jego otwarcia. Zgodnie z rytuaem wedyjskim do kadego pokoju weszy najpierw krowa i jawka. Na
dachu-tarasie lekarz" zbudowa sobie zadaszenie z drewna kokosowego, pod ktrym medytowa.
Tam - mwi - byy znakomite wibracje, jako e odbijay si od starego, dziwnego drzewa, ktre
growao nad ogrodem. Miao lnicy pie w kolorze butelkowej zieleni i wielkie, gste oraz
sojowate licie, byszczce od deszczu.

W rogu ogrodu chwiaa si jeszcze bardzo stara palma kokosowa, ktrej korzenie byy w duej czci
odsonite. Wydawao si, e w kadej chwili moe si przewrci. Nie. nie bya niebezpieczna powiedzia lekarz"; przeciwnie - bardzo poyteczna. Wzi kawaek korzenia i z radosnym
umiechem oznajmi, e to najlepsze lekarstwo na files... siles. Nie rozumiaem. Wtedy lekarz" bez
skrpowania pooy rk na moim siedzeniu.
Ach tak, na hemoroidy... zrozumiaem!
Yes, piles, hemoroidy - powtrzy lekarz", odrywajc kolejny korze spod stp drzewa. - Sieka si go
bardzo drobno, uciera w modzierzu i przykada tutaj - wyjani, tym razem kadc rk, na szczcie,
na swoim tutaj", a nie na moim.

Lekarz" mieszka w domu z cementu z matk i dwoma modszymi brami. Ojciec, urzdnik w
miejscowym szpitalu, zmar przed kilku laty w modym jeszcze wieku.
- Nagle zacz wymiotowa krwi: bya to reakcja na angielskie produkty chemiczne... szczeglnie na
aspiryn! - wyjani. Jak na lekarza by to dziwny sposb opisywania choroby, ale nie potrzebowaem
wiele, aby zrozumie, e w tym przypadku chodzio o dziwnego lekarza", i ju si zastanawiaem, pod
jakim pretekstem uda mi si jak najszybciej wyjecha, nie wprowadzajc nikogo w zakopotanie.
Zgodnie z ustaleniami, jakie poczynili przez telefon przyjaciele z Delhi, ktrzy mi go polecili (mwili, e
wyleczy ich chor na biaaczk krewn), miaem zosta w Kaki-nadzie przynajmniej przez tydzie,
eby przede wszystkim oczyci organizm. W tym czasie on bdzie przygotowywa prawdziwe
lekarstwo, ktre zaczn przyjmowa pniej.
Gdybym si od razu wycofa, byby to wielki nietakt. Pojechaem a tam wiedziony ciekawoci i by
moe rwnie odrobin nadziei, e znajd jakie cudowne lekarstwo. Zaraz po przyjedzie pojem
jednak, i tam to ja jestem kuracj. Ja byem wytsknionym cudem: zagraniczny dziennikarz z
rakiem" (na pewno tak mnie przedstawili), ktry przyjecha z Woch leczy si w Kakinadzie! Ssiedzi
ju stawali w oknach; dzieci wlizgiway si bez zahamowa do domu, eby i za mn w orszaku
podczas oprowadzania z przewodnikiem, jakie przygotowa mi gospodarz.
- To wszystko zioa, tylko zioa - powiedzia, wskazujc na dwie bele konopi w pokoju, ktry on
nazywa laboratorium", a mnie zdawa si raczej zakurzonym schowkiem. Spod zlewu lekarz"
wycign wielki, kamienny modzierz i erd, rwnie z kamienia, ktrymi zioa, sprowadzone ju
specjalnie dla mnie, zostan obrobione. Gabinet", inny zakurzony pokj, mia swoj bibliotek": na
murowanych pkach stay stosy starych szpargaw i kilka ksiek.
Matka chciaa poczstowa mnie kaw, herbat albo wod, tymczasem lekarz" - aby przywita mnie
w salonie, z ktrego byli bardzo dumni - podbieg i wczy ogromny, kolorowy telewizor. Pokazywali
wanie amerykaski film wojenny, ktrego akcja toczya si w Wietnamie.

Angielszczyzna lekarza" bya bardzo elementarna. Czsto si nie rozumielimy, ale i na to byli
przygotowani, a rozwizanie problemu ju wkrtce przybyo na siodeku vespy. Mczyzna
przedstawi si jako wuj", cho by tylko kilka lat starszy od lekarza". Kiedy uczy angielskiego w

szkole redniej; potem - polubiwszy dziewczyn z kasty troch niszej od swojej, ale z duo bogatszej
rodziny - musia zosta sprzedawc ubezpiecze na ycie.
Mnie chcia sprzeda" przede wszystkim lekarza", swojego siostrzeca. Wycign z torby
zafoliowane listy niektrych wyleczonych pacjentw i zamwienia na leki z rnych indyjskich miast.
W kocu poda mi list wszystkich chorb, ktre lekarz" mg wyleczy: od otyoci po astm, od
artretyzmu po uszczyc. W przypadku zamy stosowa okady w oparciu o opium i mid, ktre w trzy
dni rozwizyway problem bez koniecznoci operacji. Jeli chodzi o cukrzyc, w cigu dwch tygodni
by w stanie zredukowa do zera uywanie insuliny. Inn jego specjalnoci byo leczenie
niepodnoci.
- Oto list pierwszej kobiety, wyleczonej ju w 1989 roku! Po kuracji urodzia troje dzieci. Wszystko
kosztowao j tylko trzy tysice rupii. Oczywicie leczenie raka i biaaczki trwa duo duej, dlatego
rwnie koszt jest wyszy - wyjani wuj". Byo to pierwsze nawizanie do pienidzy.
Lekarz" czu si wyranie nieswojo w obliczu tej reklamowej tyrady, ale nic nie mg zrobi. Wuj"
by w pewnym sensie jego szefem i kontrolerem. Musia pozwoli, aby odegra swoj rol.
Tamten opowiedzia wic, e wywodzi si ze starego rodu ortodoksyjnych" braminw, waciwie
zepchnitych ju na bok przez braminw nowoczesnych - sfaszowanych", jak ich nazywa. Zaliczy
do nich swoich teciw, ktrzy wzbogacili si na handlu. Jeli chodzi o niego, zerwa z tradycj.
Skomplikowane relacje spoeczne narzucone przez religi s dla niego absurdalne i nieznone. Tym,
co si liczy, nie jest kasta, ale osobiste powodzenie kadej jednostki. Uwaa si za zdeklarowanego
ateist i pogardza wszystkim, co naley do przeszoci.
- Rytuay? Ceremonie? Czyste szalestwo - orzek. eby da mi przykad, opowiedzia, jak to kadego
roku podczas wita Wa chopi z okolicznych wsi wci jeszcze usypuj mae kopce z otworami.
Wlewaj do nich pniej cae wiadra mleka, wabic we, aby je wypiy, w nadziei, e potem, kiedy
spotkaj je na polach, te z wdzicznoci ich nie uksz.
- C to za postawa? - pyta. - Na polach boj si wa i prbuj zabi. Natomiast w wityni czcz go,
jakby by bogiem, klkaj przed nim i ofiarowuj mu mleko. Czy nie lepiej byoby da je dzieciom na
ulicy? Bramini s strasznymi egoistami.
Opowiedzia, e kiedy zmar ojciec lekarza", aden bramin z dzielnicy nie poszed na pogrzeb,
poniewa istnieje przesd, e w drodze powrotnej z miejsca kremacji czowiek moe by ledzony
przez pewne duchy, ktre potem zamieszkaj w jego domu. Ojciec pomg wielu z tych ludzi, kiedy
pracowa jeszcze w szpitalu, ale w jego ostatniej drodze aden z nich mu nie towarzyszy - kady
myla tylko o sobie.
Lekarz" by zakopotany dugimi wywodami wuja". Dopiero, kiedy tamten sobie poszed, a my
ruszylimy w stron starego centrum Kakinady, eby obejrze dom jego dziadkw, zdoa mi troch
opowiedzie o swoim yciu.
Dom, w ktrym si urodzi, wychowa i mieszka jeszcze dwa miesice temu, stanowi cz
opowiadania. May, ciemny, walcy si, postawiony zosta w niewybrukowanym zauku ponad
dwiecie lat temu i wygldao na to, e nigdy nie by naprawiany ani odnawiany. Pyty dachowe si
rozchodziy, belki byy przegnie. eby zapobiec przeciekaniu w gwnym pomieszczeniu, w ktrym

mieszkali dziadkowie, pod sufitem podwieszono bkitn pacht. Wszdzie panowa wielki baagan.
Tu sterta desek, tam rower bez k, motor, rozklekotany fotel, na ktrym odpoczywa dziadek. A
przecie wystarczyo, eby babcia otworzya puja room, pokj modw z posgiem Hanumana, boga mapy, z portretami innych bogw, stert orzechw kokosowych, lampami oliwnymi oraz
trociczkami, za pomoc ktrych trzy razy dziennie skadali ofiary, aby poczu, e to inny wiat,
niepoddajcy si dyktatowi skutecznoci. To wiat starych braminw, pobonych i ortodoksyjnych",
ktrych jedyn prawdziw aktywnoci jest regularne i cise celebrowanie niezmiennych rytuaw.
Sodka woda - powiedzia lekarz", wskazujc star studni na podwrku, z ktrej rodzina od wielu
pokole czerpaa wod do picia. Oczy mu pojaniay. - Bardzo sodka woda - powtrzy, nabierajc jej
w donie. Rwnie tutaj. w rogu podwrza, wyrastaa majestatyczna palma kokosowa, przynajmniej
trzykrotnie wysza od domu, ze swoimi na poy odsonitymi leczniczymi korzeniami. Tam
zapuszczone te byy wszystkie korzenie mojego lekarza".
Powiedzia mi, e jest najstarszy z trzech synw. Rodzina obawiaa si, e nie bdzie normalny, bo
ojciec polubi bratanic. Kiedy lekarz" by may, niemal bez przerwy chorowa i spdzi du cz
dziecistwa oraz okresu dorastania w ku. Rne alergie, astma, ktra dosownie odbieraa oddech,
i nieustanny bronchit uniemoliwiay mu zabawy z dziemi. Nigdy nie mia przyjaciela. Czciej ni w
szkole przebywa w szpitalu, gdzie - dziki pracujcemu tam ojcu - szpikowano go za darmo
zachodnimi lekarstwami.
Rwnie du iloci hormonw i steroidw - sprecyzowa.
Nikt, nawet brat dziadka, ktry by synnym lekarzem specjalizujcym si w ajurwedzie, nie zdoa go
wyleczy. I tak dors, marzc, e pewnego dnia sam znajdzie odpowiednie dla siebie lekarstwo. By
zachannym czytelnikiem i pochania wszystkie ksiki, jakie wpady mu w rce. Cokolwiek przeczyta,
pamita nawet po upywie wielu lat. Pewien swami, przybyy z Riike, a potem nastpny,
powracajcy z Benaresu, pomogli mu w lekturze witych tekstw. Od dziecistwa zbiera kady li
palmowy z tekstem dotyczcym ajurwedy, astrologii czy zi. Jak uwaa, byy to wszystkie aspekty
nauki medycznej. Szpargay, ktre zauwayem w bibliotece w nowym domu, to bya jego kolekcja.
Ju w wieku piciu lat zacz rozpoznawa rne zioa, rozmawia z nimi" - jak mwi - i
przygotowywa, zgodnie ze wskazwkami brata dziadka, swoje pierwsze napary. Zioa byy jego
zabawkami, przyjacimi. Traktowa je jak osoby: z ich wasnym charakterem, cechami, reakcjami. W
wieku szesnastu lat zdoa wyodrbni spord nich osiem, przydatnych w jego stanie i - mieszajc je
we waciwych proporcjach - wyleczy si z wszystkich dolegliwoci.
W tym momencie historii zachodni lekarz powiedziaby, e wyleczyo go dojrzewanie. Gdy jednak
obserwowaem, z jak pasj lekarz" mwi o zioach i sposobie ich czenia, nie miaem adnej
wtpliwoci, i najbardziej racjonalne wyjanienie - jak czsto si zdarza - wszystkiego nie tumaczyo.
Jego problemy skoczyy si by moe rwnie dlatego, e si przekona, i wzi ycie we wasne
rce. Zda sobie spraw, e znalaz swoj drog, i z chorego przemieni si w uzdrowiciela.
Po samowyleczeniu chopiec wyruszy w podr, odwiedzajc rnych uzdrowicieli i lekarzy" z
regionu, uczc si czego od kadego z nich i zawsze przywoc do domu zioa. Wkrtce mia swoich
pierwszych pacjentw i zacz odnosi sukcesy. Pewnego dnia, po zasabniciu, wezwa go do
piciogwiazdkowego hotelu" minister stanu Andhra Prade. Od tamtej pory nazwisko lekarza" stao

si znane poza Kakinad. Za porednictwem oywianej nadziej skutecznej metody z ust do ust"
dotaro a do Delhi i w ten sposb rwnie do mnie.
Wuj" doczy do nas i razem odprowadzili mnie do Hotel Jaya de luxe, ktry zapowiaday ju wielkie
tablice ustawione wzdu autostrady jako najelegantszy w miecie. Trudno sobie wyobrazi, jak
wyglday te mniej eleganckie! W moim indyjskim stroju musiaem si jednak postara, eby dosta
pokj i nie zosta wyrzuconym za drzwi niczym jaki niewypacalny hipis albo podrnik z plecakiem,
ktry pomyli adres. Przecierada byy szare i wygniecione, ale przykryem je sarongiem, ktry
zawsze ze sob wo.
Lec na ku, z oczami utkwionymi w sufit wykonany z azbestowych pyt - materiau uwaanego
dzi za jeden z najbardziej rakotwrczych - dostaem ataku miechu. Wyobraziem sobie miny moich
naprawiaczy z Nowego Jorku, gdyby za spraw czarw mogli mnie zobaczy w hotelu de luxe w
Kakinadzie, w przeddzie kuracji, jak przygotowa dla mnie ich kolega".

Obudzi mnie wpadajcy przez okno fetor smaonej cebuli. Hotelowa kuchnia przygotowywaa swoje
potrawy de luxe na niadanie. Nie mogem z nich skorzysta, poniewa o smej powinienem si
stawi na czczo u lekarza" na badanie kliniczno-astrologiczne, po ktrym mia zdecydowa o
szczegach dotyczcych terapii.
W holu modzi ludzie przecigali brudnymi, mokrymi cierkami szare posadzki. Tu za drzwiami
hotelu sterta mieci, ktr zauwayem poprzedniego wieczora, jeszcze urosa, a psy, winie, kozy,
krowy i kruki - wielcy indyjscy sprztacze - ju si zabray do pracy.
Postanowiem pj na spotkanie pieszo. Droga bya krtka, ale te niezbyt waciwa, eby
przygotowa mnie psychicznie do kuracji, bym zyska zaufanie do lekarza", niezbdne dla jej
skutecznoci. Szarawe cieki w rynsztokach pod goym niebem gotoway si i oddychay, jakby yy
jakim trujcym yciem. Jaka krowa zatrzymaa si leniwie, napia si spokojnie tej brei i ruszya
dalej, wlokc pysk po ziemi. Tak w Indiach zdaj si czyni prawie wszystkie zwierzta: by moe,
eby nie straci nigdy okazji na jaki ks. Pomylaem o mleku, ktre mogaby da, i o kim, kto by je
wypi. Przypomniaem sobie, e rednia dugo ycia w Indiach wynosi tylko pidziesit dwa lata.
Przyszy mi na myl historie opowiedziane przez ,7wuja": nikt w ich rodzinie nie doy szedziesitki.
Nawet synny lekarz specjalizujcy si w ajurwedzie, brat dziadka, nauczyciel mojego uzdrowiciela,
zmar nagle na zawa w wieku pidziesiciu omiu lat. Wspomina si jednak, e sobie to
przepowiedzia.
Lekarz" ju na mnie czeka, rozpromieniony, umiechnity, z oczami bardziej byszczcymi ni
kiedykolwiek. Posadzi mnie na stoku, stan przede mn i - trzymajc moje ramiona w grze domi,
ktre ciskay nadgarstki -z zamknitymi oczami zacz sucha pulsowania krwi w moich yach.
Powiedzia, e co nie jest w porzdku po lewej stronie mojego ciaa.
- Jaka infekcja - stwierdzi.
Kazai mi si rozebra i pooy na macie. Po lewej stronie miaem du przepuklin, pamitk po
operacji, ale on nie zwrci na to uwagi. Zainteresowao go natomiast dugie cicie, ktre przebiegao

przez brzuch i skrcao w kierunku plecw. Wyjaniem, e miaem trzy rnego rodzaju dolegliwoci i
e to cicie zostao wykonane, eby usun chorob nerki.
- Czy operacja bya robiona w Indiach?
- Nie, w Ameryce. - odparem. By zdziwiony. - W Indiach dociera si do nerki od tyu, nie od przodu powiedzia.
Bardzo dokadnie zbada mi nogi, kolana, okolice wtroby, a nastpnie oczy. Ogldajc mj jzyk,
rozpromieni si. Jakby dokona odkrycia, wykrzykn:
Prosz bardzo, oto infekcja! - po czym zada dwa ciekawe pytania:
Czy kiedykolwiek miaem hemoroidy?
Tak, od dwudziestu lat.
Czy kiedykolwiek bolay mnie plecy?
Tak, czsto, szczeglnie ostatnimi czasy, zanim zachorowaem.
By szczliwy, jakby znalaz klucz do tajemnicy. rdem wszystkich moich kopotw s - wedug
niego - hemoroidy.
Wy, z Zachodu, nie przywizujecie do tego wagi, a to wana choroba, sygna, ktry trzeba bra na
serio - powiedzia.
Rwnie Mangiafuoco si nimi zainteresowa. To one, zdaniem lekarza", wywoay infekcj w rodku
ciaa, wok odka. Stamtd przesza ona na nerk. Nerka - wyjani - ma w rodku spryn. Jest
tak duga, e mogaby okry wiat. Ta spryna si zepsua. Ale nie musz si martwi: on moe j
na powrt uruchomi waciwym leczeniem. Przede wszystkim w cigu tygodnia mam oczyci
odek.
W tej chwili jest peen robakw i w tych warunkach lekarstwo nie daoby adnych efektw zawyrokowa.
Robaki? W moim odku? Nie, nie ma tam adnych robakw!
A skd pan to wie? - zapyta jakby wyzywajco.
Lekarze z Nowego Jorku zagldali tam wiele razy.
Umiechn si, jakbym powiedzia kamstwo, i przeszed do drugiej czci badania: astrologicznej.
Przez szko powikszajce przyglda si dugo moim liniom, ale nie tym na doni, tylko na kciukach.
Nastpnie bardzo starannie zbada skr na moim ciele w poszukiwaniu znamion, pieprzykw,
czarnych lub czerwonych plamek. Na koniec dokona wielkich oblicze w oparciu o dat i godzin
moich urodzin, odj, pomnoy i doszed do liczby: 2526. To byo dla mnie wane. Miaem j
zapamita i nigdy nikomu nie zdradzi.
Wedug niego rne gwiazdozbiory byy dla mnie sprzyjajce. Tylko Mars mia na mnie zy wpyw,
dlatego powinienem bardzo uwaa na promienie tej planety. Zna roliny i zioa, ktre wchaniaj

promienie zdolne zwalcza promieniowanie Marsa. Zioa te miay si znale w miksturze, ktr mia
dla mnie przygotowa. Moja choroba miecia si przede wszystkim we krwi, ale zdoam j pokona.
W jakim czasie?
Gdybym bra zioa w poczeniu z metalami - sugerowa zoto - sze miesicy kuracji powinno
wystarczy. Bez metali potrwaoby to co najmniej rok.
Zoto?
Nie. Nie powinienem si niepokoi -wyjani. Zanim by mi je poda, sproszkowaby je metod na
gorco. W kadym razie chodzio tylko o kilka miligramw. Dodayby one jednak mocy jego formule.
Wuj", ktry podczas caej wizyty suy za tumacza, w tym momencie wycign kartk i piro, eby
dokona oblicze. Jednostk miary kadej kuracji jest mandal, to znaczy ilo lekarstw
wystarczajcych na czterdzieci jeden dni. eby mocj prowadzi przez p roku, potrzebuj cztery i
p mandala. W kombinacji ze zotem caa terapia - poza oczyszczaniem odka, ktre miaem
rozpocz po poudniu - kosztowaaby mnie dwanacie tysicy rupii, mniej wicej dwiecie
pidziesit euro. W Kakinadzie bya to adna sumka, ale nie szalestwo.
Lekarz" powiedzia, e podczas kuracji bd musia zwraca wielk uwag na to, co jem. Poza cebul
i czosnkiem, skadnikami dla mnie dobroczynnymi, poniewa ochadzaj zapalenie", powinienem
absolutnie unika wszystkiego, co ronie w ciemnoci, pod ziemi, jak marchew, ziemniaki czy buraki.
Rwnie bakaany, ogrki i dynie nie byy dla mnie dobre. Zaleca natomiast spoywanie wszelkiego
gatunku zb i ryu, szczeglnie jeli maj p roku albo wicej, najrniejszych saat, kapusty, fasoli,
ciecierzycy i wszystkich owocw.
Gorco doradza zoto. Przy tej kombinacji gwarantowa mi dobre zdrowie do koca ycia. Natomiast
bez zota jego gwarancja byaby tylko na dwadziecia lat".
- Dwadziecia? To ju za duo - powiedziaem, a on chcia jeszcze raz spojrze na moje rce. Kaza mi
je zoy i obserwowa sposb, w jaki cz si opuszki maych palcw i kciukw. Powiedzia co, co
wuj" przetumaczy jako radiacje". Nie zrozumiaem, czy odnosi si to do promieniowania Marsa,
ktre mi szkodzio, czy do nawietla z Nowego Jorku, o ktrych nie wiedzia, ale by moe dostrzeg
jaki lad. Przecie one rwnie musiay zostawi gdzie jaki znak, moe nawet bardziej konkretny i
szkodliwy ni Mars.
Uzgodnilimy, e zaczn od jednego mandala i wrc po poudniu, aby przyjrze si przygotowywaniu
lekarstw i zay pierwsz porcj mikstury oczyszczajcej odek. Postanowiem przestrzega regu
gry lub raczej zmieni punkt widzenia. Zamiast odczuwa zawd z powodu nie- znalezienia lekarstwa,
ktrego szukaem, chciaem wykorzysta nietypow sytuacj i przyjrze si wiatu, na ktry w innym
przypadku nigdy bym nie spojrza. Nie mylaem ju, e trac czas. Wszystko stao si duo
pikniejsze i ciekawsze.
W drodze powrotnej do hotelu czuem wielki gd, ale restauracja z zacignitymi zasonami,
zamknitymi oknami, lepicymi si jeszcze stoami i z resztkami po gociach, ktrzy wczeniej tam
jedli, skutecznie odstrczya mnie od jedzenia. Postpujc zgodnie ze star zasad kadego
podrnika, eby ywi si tylko jajkami na twardo i bananami (po oderwaniu dwch kocwek),

zapytaem, czy nie mgbym dosta czego w tym rodzaju. Jajka? Zabrzmiao to tak, jakbym chcia
zje rk kelnera. To bya restauracja wegetariaska, wegaska, a jajka to ycie". Jeli si jednak
upieram, mog... zje je w pokoju.

Po poudniu w cementowym domu lekarza" wrzao. Jeden z pacjentw, leczcy si na cukrzyc i


zobowizany do znalezienia niektrych skadnikw do mojej mikstury, przyszed z workiem penym
zi, ktre wyrzuci na zakurzon podog laboratorium" i teraz segregowa. Poza tym z
Wiakhapatnamu przybya z matk gruba, zdeformowana czternastolatka. Co tydzie jechay pi
godzin autobusem, eby wyleczy dziewczyn z otyoci i brzydkiej uszczycy. Teraz - jak powiedziaa
matka - dostaa jeszcze wszy!
Podobnie jak inni pacjenci przybywajcy z daleka, obie kobiety miay zatrzyma si tu na noc. eby
odpaci za gocinno, zabray si - kada z duym, drewnianym tuczkiem - do ucierania caych
garci korzeni i zi wrzucanych do kamiennego modzierza.
Robiy to na podwrzu, ktre nie zostao wczeniej zamiecione. Podczas rytmicznej pracy tuczkw
czasem zioa i korzenie wypaday z modzierza. Byy wtedy zbierane w do i wrzucane z powrotem,
razem z kurzem. W pewnej chwili zobaczyem, jak matka wyjmuje z rzadkich wosw otyej crki co,
co musiao by wsz, i wciera to paznokciem w ziemi, po czym wraca do pracy, wkadajc rce do
mojej mieszanki. Pod wieczr zielona pasta zostaa podzielona na mae porcje, a potem na wiele
kuleczek, ktre miay nastpnie wyschn na socu.
Jedynymi osobami, ktre przeszy obojtnie wobec tego wielkiego zamieszania, byli dwaj modsi
bracia lekarza". Najpierw ogldali w telewizji jaki haaliwy film, potem co majstrowali przy grze
elektronicznej. Jeden z nich wrci wanie z Hajdarabadu, stolicy stanu, gdzie przystpi do konkursu
o posad w banku. Gdyby mu si nie powiodo, zamierza prbowa tak dugo, dopki nie wygra.
Powiedzia, e chce za wszelk cen dosta prac jako biay konierzyk".
Kiedy zamierzaem wraca do hotelu, pojawi si umiechnity lekarz" ze szklank wypenion
zielon mikstur, ktr przygotowa osobicie. Chcia, bym j wypi tam, w obecnoci wszystkich. Byo
to lekarstwo, ktre miao oczyci mnie z robakw. Na szczcie miaem ze sob butelk z wod.
Oprniem j, wlaem do rodka mikstur i powiedziaem, e wypij przed snem.
Wuj" zrozumia:
- Nie powinno si nigdy oglda, jak przygotowywane s lekarstwa - powiedzia.
Zapytaem, jaki jest skad mojego preparatu na raka. By wykonany z dwudziestu dziewiciu rnych
substancji rolinnych. Z pomoc dwch sownikw lekarz" zacz mi mwi, e wrd zi byy
Anacyclus pyrethrum i Celosia cristata. Nagle, zaniepokojony, zatrzyma si. Dlaczego chciaem
pozna formu? Miaem moe zamiar przekaza j uczonym", jak ich nazywa? Przysigem, e nie
chc tego zrobi, ale to nie wystarczyo. Zamiast kontynuowa, podajc reszt skadnikw,
powiedzia, e do produkcji preparatu starczajcego na czterdzieci jeden dni, czyli mandala,
potrzeba dwanacie kilo zi i korzeni, zredukowanych pod koniec obrbki do pidziesiciu gramw
piguek.

Odprowadzajc mnie na ulic, lekarz" poprosi, ebym zrozumia jego powcigliwo. Nie chcia
wcale trzyma w tajemnicy swojej przeciwrakowej formuy, przeciwnie, mia plan, w ktrym
powinienem mu pomc. Chcia przekaza t formu do dyspozycji wiatowej Organizacji Zdrowia,
eby wszyscy mogli z niej skorzysta. Miabym napisa do dyrektora generalnego, opowiedzie mu o
swojej wizycie i sprbowa uzyska fundusze, dziki ktrym on mgby kontynuowa swoje badania.
To by jego plan i nie musielimy - jak powiedzia - rozmawia o tym w obecnoci wuja".

Gdy w hotelu siedziaem naprzeciw butelki z jaskrawozielonym pynem, pomylaem, e mgbym go


nawet wypi. Przynajmniej sprbowa, jeden raz! Wydawao mi si, e nie robic tego, zdradzam
dobr wiar i entuzjazm lekarza". Natomiast w przeciwnym razie postpibym wbrew wasnemu
instynktowi. W kocu wszystko... wyldowao, gulgoczc, w umywalce. Nawet gdyby to by
znakomity i skuteczny rodek, niewiele by mi da, poniewa w gruncie rzeczy nie wierzyem w to
wszystko. Nazajutrz rano oczywicie nakamaem lekarzowi".
Pozostaem jeszcze w Kakinadzie przez kilka dni w oczekiwaniu na wyschnicie piguek. Skorzystaem
z okazji, eby odwiedzi kilka starych wity w regionie, zobaczy, co zostao z portu, gdzie przed
dwoma wiekami rozlokowali si jako kolonialici Francuzi, prbujcy konkurowa z Anglikami. Par
razy porozmawiaem te jeszcze na osobnoci z lekarzem".
Bya to niezwyka posta, dogbnie i rozbrajajco szczera. Powiedzia mi, e niedawno zosta
brahmachari - zoy luby czystoci i nie zamierza si eni. Czu powoanie do medycyny. By
przekonany, e w astrach, starych, witych pismach, zawarto interpretacj wszystkich zjawisk
wiata. Chodzio o to, eby umie odczyta je sercem.
Jego wizja wiata bya mieszanin nauki, astrologii, religii i filozofii. Jest to co, co oburza umysowo
zachodni, przywyk nie tylko rozdziela nauk od caej reszty, ale take jedn nauk od drugiej. Dla
tradycyjnego Hindusa jest to natomiast postawa jak najbardziej normalna, poniewa w jego oczach
wszystko jest wzajemnie zalene, wszystko stanowi cz niewidzialnej caoci. Czowiek, nie bdc
wycznie ciaem, ale take umysem i dusz, nie moe w razie choroby by leczony wycznie w
swoim jednym przejawie. W dodatku w tym najbardziej trywialnym, jakim jest wanie ciao.
Fizyka i metafizyka nie s w wiecie indyjskim przeciwstawne, lecz si dopeniaj. Astrologia, jako
pierwsza i najstarsza ze wszystkich nauk, wchodzi w skad nauki medycznej, natomiast religia i
filozofia, speniajc rol regulujc ycie codzienne poprzez kombinacj zasad etycznych i wicze
fizycznych - wystarczy pomyle o jodze - nie mog by pomijane w trakcie diagnozowania i leczenia.
Lekarz" mia swoje korzenie w tej tradycji i mwi mi o osobowoci zi, promieni wysyanych przez
planety, sprynie w nerce, o terapeutycznej roli dwikw oraz boga z gow wini, do ktrego siy
naley si odwoywa, aby utrzyma ciao w czystoci.
- winia zjada wszelk magm, jaka wydostaje si przez otwory czowieka: rop z oczu, luz z nosa,
lin, ekskrementy - stwierdzi, po czym doda: - Czysto ciaa, zarwno zewntrzna, jak i
wewntrzna, jest bardzo wana dla zdrowia. Ale jeszcze waniejsze jest utrzymywanie w czystoci
duszy, a umysu w spokoju.

Dla nas, nowoczesnych ludzi Zachodu, wszystko to jest trudne do przyjcia, ale sedno indyjskiej myli
tkwi w tym. e zdrowie ciaa nie jest celem samym w sobie, a tylko rodkiem pozwalajcym uzyska
zdrowie duszy. Dla Hindusw ycie nie moe zosta po prostu przeyte, ale zrozumiane. Innymi
sowy, nie yje si, by y, ale eby odkry sens ycia. Zdrowie ciaa jest warunkiem sprzyjajcym
osigniciu tego celu, ale nie jedynym. Przeciwiestwo zdrowia, to znaczy choroba, moe by rwnie
znakomit okazj do duchowego uniesienia. Tak wic niemoliwe jest w tej perspektywie
przeprowadzenie rozumowania naukowego, do jakiego my, ludzie Zachodu, jestemy przyzwyczajeni.
Na tym jednak polega spojrzenie tradycji ajurwedy.
Ayuh w sanskrycie oznacza okres midzy narodzinami a mierci, natomiast veda - wiedz. Ajurweda
jest zatem w szerszym znaczeniu nauk o yciu", tym, co trzeba wiedzie na temat jedzenia,
oddychania, ruchu i lekarstw, pozwalajcych utrzyma w zdrowiu - albo raczej w rwnowadze z
samym sob i wiatem - ciao fizyczne, aby inne nasze ciaa" - ciao duszy i ciao umysu - mogy jak
najlepiej rozwija swoje moliwoci. Cel ostateczny? Nie to, co my nazywamy zdrowiem, ale moksza,
uwolnienie cyklu ycia i mierci.
A propos zdrowia" i pozdrawiania si": Lekarz" wyjani, e indyjski sposb skadania rk przy
piersiach oznacza rwnie yczenie drugiej osobie dobrego samopoczucia fizycznego, poniewa przy
wykonywaniu tego gestu dochodzi do zczenia wasnych punktw przekazywania energii. Natomiast
pozdrawianie osoby starszej, bardziej wyksztaconej lub szacownej poprzez dotknicie jej stp suy
naadowaniu si jej energi. Taki gest odbiera tej osobie siy, a zatem, jeli na niego pozwoli, uznane
to zostaje za przejaw hojnoci.
- Ciao utrzymuje si w pionie dziki stopom - powiedzia. - W nich mieci si caa moc. Im mocniejszy
jest ten, ktrego stp dotykamy, tym wikszy jest adunek energii, jak otrzymujemy.
Suchaem lekarza", ktry, podekscytowany, opisywa zwizek midzy witymi dwikami, jak OM,
a zdrowiem, midzy rolinami a planetami. Te, dla nas bezsensowne, zestawienia mnie fascynoway.
Czuem, e na swj sposb lekarz" z Kakinady mia szersz wizj czowieka, bardziej zoon, a take
bardziej magiczn ni moi znakomici naprawiacze z Nowego Jorku. Dla niego byo oczywiste, e ciao
nie jest tylko maszyn, e choroba nie jest wycznie faktem fizycznym i e z tego powodu rwnie
terapia nie moe by jedynie kwesti chemii. Przepisana dla mnie kuracja w istocie braa rwnie pod
uwag wpyw planet!
Podobay mi si jego opisy zi, rolin, zwierzt, tak jakby chodzio o osoby. Ale tak naprawd
najbardziej podoba mi si on sam: czysty, wcinity midzy kowado tradycji a mot nowoczesnoci,
midzy aspiracj zrozumienia tajemnicy ycia a pokus, aby ze wszystkiego zrobi interes. Bez
przyjaci, bez wsparcia, z dwoma banalnymi brami, rozdarty midzy dziadkw braminw,
pobonych i ortodoksyjnych", a wuja bramina, faszywego" i bezbonego, czu si samotny i
niezrozumiany. Myla, e znalaz we mnie, suchajcego go i robicego notatki, spjni ze wiatem
zewntrznym.
Kiedy wyjedaem, wrczy mi z nabonoci, obiema rkami, jakby chodzio o relikwie, lekarstwa,
ktre przygotowa. Przez chwil pomylaem, e bd je zaywa. Na znak solidarnoci, sympatii. Ale
te wypenione brzowymi kulkami plastikowe pojemniczki z odzysku po jakim poprzednim uyciu
szybko si zgubiy pord wielu rzeczy, ktre po powrocie z podry gdzie kadziemy, a potem

nich zapominamy.
Nie zapomniaem natomiast o nim, lekarzu" o poncych oczach, yjcym w owym oddalonym od
wszystkiego miasteczku, w cieniu dwch fabryk nawozw sztucznych,
pozostaj z lekkim poczuciem winy. Nie zrobiem nic, eby mu pomc. Nie napisaem nawet listu do
wiatowej Organizacji Zdrowia!

Ten, ktry tdy przeszed


Podrowanie. Przyjemno caego ycia. Pragnienie dorastajcego chopca, ktre stao si zawodem,
sposobem bycia. Zawsze tym samym, a przecie zawsze innym: przygotowania do wyjazdu, podr,
pisanie o niej. Ale jaki jest sens tego wszystkiego? Szczerze mwic, nigdy si nad tym nie
zastanawiaem.
Teraz, kiedy siedziaem na tarasie Ganges View Hotel w Benares, patrzc na wieczny przepyw
najwitszej rzeki wiata, a take - tutaj rwnie nieuchwytn - parad najstarszej ludzkoci wiata,
pojem w sens. Powd tego mojego caego ruchu, nieustannego wyjedania w poszukiwaniu
czego na zewntrz, okaza si prosty: nie miaem nic w rodku. Byem pusty. Pusty, tak jak pusta jest
gbka, gotowa jednak nasikn tym, w czym jest zanurzona. Wkadasz j do wody, wypija wod,
zamoczysz j w occie i staje si kwana. Gdybym nie podrowa, nie miabym nigdy nic do
powiedzenia, do opisania; nic, nad czym mgbym si zastanowi.
Podrowanie mnie podniecao, adowao, dawao do mylenia, pozwalao y. Przyjazd do nowego
kraju, do jakiego odlegego miejsca, to by za kadym razem pomie, zakochanie; czuem si
przepeniony emocjami. Pamitam, jakby to byo wczoraj, kiedy w wieku pitnastu lat po raz
pierwszy w yciu przekraczaem granic. Pojechaem wtedy do Szwajcarii popracowa jako
pomywacz. A potem, po latach, samotny przejazd samochodem przez Afryk Poudniow. Dalej:
pierwszy dzie w Sajgonie, widok Angkor Wat, przyjazd do Samarkandy, do Kaszgaru, a konno do Lo
Mantang, stolicy krlestwa Mustang. Za kadym razem towarzyszyo mi uczucie odkrywania.
Czy trwao to nadal? Pod tym wzgldem chemia i radioterapia mnie nie zmieniy". Przeciwnie,
skaniay do powracania na ju przebyte szlaki. Przedtem jedziem w poszukiwaniu przygd i myli,
teraz szukaem lekarza, zioa, magicznej formuy, cudu, rozwizania moich zdrowotnych problemw.
Ale w taki sam jak zawsze sposb: na zewntrz, gdzie w wiecie. Wanie tak czowiek cay czas
postpowa - tumaczyem sobie. Mia nadziej, e gdzie daleko, w jakim innym miejscu albo innym
czasie, znajduje si klucz otwierajcy drzwi do wszystkich tajemnic. Chodzio tylko o to, eby go
odnale, ukrytego moe w jakiej jaskini, w sarkofagu jakiego faraona, zasypanego piaskiem pustyni
albo pord ruin Atlantydy w najgbszych otchaniach oceanu.
Od czasu do czasu kto - podejmujc wielkie ryzyko - wyrusza w drog na poszukiwanie. Dlatego w
kadej cywilizacji istnieje mit podrnika-bohatera: marnotrawny syn bogw, ktry gubi si i powraca
po dugim pielgrzymowaniu; Gilgamesz, krl sumeryjski, ktry wci podruje, eby nie umrze;

Ulisses, ktry z determinacj postanawia wypyn poza supy Heraklesa, ostatni granic znanego
wiata.
Poza tym podr bya zawsze uwaana za rodek do duchowego dojrzewania, tak jakby poruszanie
ciaem przyczyniao si do unoszenia duszy. W Indiach mwi si o sadhu, witych ebrakach, ktrzy
mieliby by jak woda - nieustannie si porusza, bo inaczej zastygaj.
Ja rwnie, gdybym si zatrzyma, na pewno bym zastyg.
Ale teraz? Ju w Kakinadzie si zastanawiaem, czy kontynuujc podr, nie bd odkrywa coraz
mniej. Czasami miaem wrcz wraenie, e dawna emocja zwizana z drog zaczyna pobrzmiewa
sabiej, jak potuczona, a potem sklejona waza chiska. A poza tym dokd miaem dotrze? Kady
zaktek wiata co obiecywa. Czy miaem si cofn w czasie do moich poprzednich wciele, jak
sugerowaa terapia regresywna" doktora Briana Weissa? Wedug niego moja dzisiejsza choroba ma
swoje korzenie w jakim urazie doznanym przed wiekami. A moe miaem wyruszy w podr
astraln", podobn do tych, jakie odbywaem eksperymentalnie z Nic? W tym przypadku chodzioby
o dotarcie do miejsca, o ktrym czytaem w jakiej innej ksice New Ag. Za porednictwem
brazylijskich uzdrowicieli ustala si spotkanie ze Szpitalem Astralnym, stref psychiatryczn. cz si
w niej wielcy lekarze i uzdrowiciele wszystkich tradycji i wszystkich epok, aby wsplnie opracowa
dostosowan do osobniczych potrzeb terapi, opart na kolorach, zapachach, dwikach i
promieniach laserowych", ktra byaby w stanie wyleczy choroby kadego pacjenta.
By moe byem tylko zmczony, ale myl, e rwnie dla mnie przysza chwila, aby si zatrzyma, nie
okazaa si a tak bardzo odpychajca. Przyjechaem do Ganges View Hotel, eby odpocz po
kolejnej podry i powierzy si opiece troskliwego waciciela Shashaka. Ten, po oddaniu kadego
ranka o wicie w malutkiej wityni u stp tarasu nalenej czci swojemu bogowi Hanumanowi,
Krlowi Map, ca reszt dnia powica z takim samym oddaniem swoim gociom. Oferowa im
uczon rozmow, bardzo proste, ale czyste potrawy wegetariaskie, porady oraz wieczorne koncerty
na sitarze.
Potrzebowaem tego. Tym razem przybywaem ze stanu Bihar, jednego z najpikniejszych, ale te
jednego z najbardziej brudnych i przygnbiajcych w caych Indiach, Ziemia, gdzie niegdy kwity
bogate republiki i wielkie imperia rzdzone przez mdrcw, naleaa dzi do najbiedniejszych, a
jednoczenie najbardziej bandyckich i zalanych przemoc regionw kraju. Bihar by take kolebk
buddyzmu i dlatego tam pojechaem.
Zwiedziem Rajgir, gdzie - na Wzgrzu Spw - s jeszcze jaskinie, w ktrych Budda i Ananda, jego
ulubiony ucze i kuzyn, oddawali si medytacji. Byem w ruinach Nalandy, wielkiego, sawnego
uniwersytetu buddyjskiego, sanktuarium ycia wewntrznego caej epoki. Midzy czwartym a
trzynastym wiekiem przewijay si przez niego najwiksze umysy filozoficzne Azji, dopki
muzumascy najedcy nie zrwnali go z ziemi, mordujc dziesi tysicy nauczycieli i studentw
oraz spychajc buddyzm za acuch Himalajw, eby poszuka schronienia w Tybecie. Chinach i
Japonii.
Potem byem w Bodh Gai, gdzie pod witym figowcem, drzewem, ktre wci istnieje, po
odrodzeniu si dwukrotnie z pierwotnej roliny Budda dozna owiecenia. Stamtd pokonaem drog

do Benaresu. Kierowca odmwi jednak jazdy przed witem ze strachu przed bandytami, ktrzy - jak
twierdzi - po ciemku zatrzymywali i okradali samochody.
Chciaem odwiedzi wite miejsca buddyzmu, eby poczu ich spiritus loci, eby zobaczy na wasne
oczy ow malek cz wiata - praktycznie tylko rwnin otoczon siedmioma wzgrzami - gdzie
dwa i p tysica lat temu narodzia si legenda, ktra, podobnie jak legenda Mojesza wczeniej, a
Jezusa i Mahometa potem, zdeterminowaa histori ludzkoci.
Chciaem przeledzi po kolei etapy wdrwki Buddy, poniewa - jawio mi si to coraz wyraniej rwnie jego mit jest zasadniczo mitem podry. Wychodzi ona od tego, co w czowieku jest
najbardziej fizyczne i materialne, to znaczy ciaa, aby dotrze do sfer najbardziej duchowych. W
przypadku Buddy jest to prnia umysu, nico" nirwany. A poniewa mit przekazuje to, co wszyscy
niewiadomie mi odczuwamy w sobie jako prawdziwe, wic wci nie traci na sile.
Gautama Siddhartha by modym, bogatym i szczliwym ksiciem. Polubi pikn kobiet, a ta
wydaa na wiat chopca. Ojcem Gautamy by wadca maego krlestwa Sakjw, a on mia zosta jego
nastpc. Jednak pewnego dnia, wychodzc przez bramy miasta, w ktrym dotd dorasta, chroniony
przed wszystkim, natkn si na chorego, na starca i na zmarego. Zda sobie wwczas spraw, e
ciao ludzkie - rwnie jego - jest nie tylko rdem radoci, lecz take blu.
Myl ta nigdy go ju nie opucia. Wicej, skonia do opuszczenia ony, syna i krlestwa. Postanowi
cakowicie zmieni ycie, szukajc - nie tylko dla siebie, ale dla caej ludzkoci - drogi wyjcia z
cierpienia. Pocztkowo myla, e wszystko uzalenione jest od ciaa. Sprbowa wic oderwa si od
niego, nie speniajc jego wymaga dotyczcych poywienia, wody i okrycia. Przez sze lat y jako
pustelnik w lesie, jedzc dziennie tylko ziarnko ryu albo sezamu. Ale kiedy zmieni si w w
makabryczny i szokujcy szkielet, przedstawiany przez niektre z najpikniejszych posgw
Gandhary, niezdolny do utrzymania si na nogach i zachowania przytomnoci, poj, e brak dbaoci
o ciao oznacza brak dbaoci o umys, co uniemoliwia medytacj. Wtedy postanowi odzyska
zdrowie.
yjc tym, co dostawa od ludzi, wci w milczeniu kontynuowa swoje poszukiwania, a pewnego
dnia usiad pod drzewem, ktre stao si potem drzewem bodhi, owiecenia, z postanowieniem, e
nie wstanie, dopki nie znajdzie odpowiedzi. Byo wiele pokus, ktrym musia si oprze, ale
przezwyciy wszystkie, cznie z ostatni, kiedy ukazay mu si trzy przepikne tancerki, ktre
prboway go uwie.
(Poza tymi oczywistymi, dotyczcymi zmysw, dozna te pokusy, ktr lubi nazywa polityczn.
Wrg Buddy, Mara, dla jasnoci diabe, przyj posta posaca, ktry przybywa w imieniu jego
rodziny baga, by wrci do domu. Tron zosta zawaszczony, ojciec wtrcony do wiezienia, ona i syn
stali si wasnoci uzurpatorw. Tylko on. Budda, moe interweniowa, aby przywrci
sprawiedliwo i pokj.)
O wicie zwyciy.
- Teraz wiem wszystko, co mona wiedzie, mam wszystko, co mona mie. Nic wicej mi nie trzeba powiedzia. By sam i musia wzi ziemi na wiadka swojego owiecenia.

Przez siedem tygodni ksi, ktry sta si teraz Budd - Owieconym albo Przebudzonym - pozosta
obok drzewa, ktremu tak wiele zawdzicza, po czym przenis si do Sarnath, na peryferiach
Benaresu, i tam po raz pierwszy, w obliczu piciu uczniw, wprawi w ruch koo nauczania. Zacz
gosi, e midzy lep pogoni za przyjemnociami zmysowymi a ascetycznym odrzucaniem ciaa i
caej reszty istnieje droga porednia, ktra prowadzi do oderwania si od namitnoci, do
wewntrznego spokoju, a co za tym idzie - usunicia cierpienia. Jest to droga dharmy: waciwego
sposobu widzenia, mwienia, zachowania, ycia, medytowania, kierowania wysikiem, deniami i
wiadomoci.
To, czym dokadnie byo dla Buddy owiecenie, pozostao tajemnic. Nigdy nie mwi o tym
szczegowo. Sowa nie zawsze pomagaj zrozumie - twierdzi. Kady musi sam tego dowiadczy.
On wskaza drog. Inni powinni ni pody.
Ze wszystkich opowieci o jego yciu Budda wyania si jako czowiek rozsdny, przeciwnik mylenia
fideistyczne- go, okultyzmu i dogmatw. Pewien ucze zarzuca go intelektualnymi pytaniami i znw
przypuci atak, chcc si dowiedzie, czy dusza istnieje jeszcze przed narodzeniem. Budda w
odpowiedzi przytoczy histori onierza przeszytego strzaami, ktry niezwocznie udaje si do
chirurga, eby ten wyj mu groty i uratowa ycie. Jednak medyk chce przedtem wiedzie, kto go
zrani i z jakim zamiarem. Opowiadajc t anegdot, Budda chcia wyjani uczniowi, e jego pytanie
jest nieistotne, poniewa bez wzgldu na odpowied tak naprawd wane jest, aby zrozumie
znaczenie narodzin, starzenia si, mierci i cierpienia. Budda nie lubi definicji. Wiedzia, e mog to
by puapki, podobnie jak sowa. Pewnego razu uczniowie zapytali go, czy gdyby umar, wci by
jeszcze by. Odpowiedzia nastpujco:
- Jeli powiem tak, wywoam zamt, jeli powiem nie, wywoam inny zamt. Po mierci Tathagata
bdzie bez granic, jak ocean.
Tathagata byo to okrelenie, jakiego uywa w stosunku do siebie, i imi, jakim chcia, by go
nazywano. Oznacza ono: Ten, ktry tdy przeszed". Pragn w ten sposb podkreli, e nie jest
nikim szczeglnym, e nie jest ani pierwszym, ani ostatnim Owieconym, e nie jest bogiem, ale tylko
czowiekiem jak inni, kim, kto przeszed tdy, ktrdy mog przej wszyscy inni, ktrzy podaj za
nim drog.
Umar w wieku osiemdziesiciu lat, otruty jedzeniem, ktre ofiarowa mu ze szczerym oddaniem
pewien niedotykalny. Wedug jednej z wersji mia by to talerz grzybw, wedug innej miso wini.
Jego ostatnie sowa, skierowane do uczniw, brzmiay:
- Wszystko, co istnieje, upada i gnije. Teraz pracujcie pilnie na wasze zbawienie.
W nastpnych wiekach doktryna Owieconego rozprzestrzenia si po caych Indiach. Rni krlowie
nawrcili si na ni ze wszystkimi swoimi poddanymi, w tym wielki cesarz Aoka, ktry zanis
doktryn dharmy a na Cejlon, skd potem rozprzestrzenia si na ca Azj Poudniowo-Wschodni.
Buddyzm, ze swoim negowaniem rytuaw, odrzuceniem kast oraz wprowadzeniem obcego
hinduizmowi pojcia wspczucia, stanowi dla Indii prawdziw rewolucj, by moe jedyn w caej
dugiej historii tego kraju. Ale jako rewolucja, cho o charakterze duchowym, w praktyce bya
skierowana przeciwko wadzy religijnej, a tym samym dominacji politycznej braminw, najwyszej
kasty w spoeczestwie indyjskim. Ich reakcja bya powolna. Dopiero w smym wieku po Chrystusie

bramini, dziki ankarze, wielkiemu filozofowi hinduistycznemu, komentatorowi Wed, ktry mieszka
wanie w Benares, zdoali wyprowadzi kontrofensyw ideologiczn i osabi wpyw buddyzmu na
ludno niszych kast. Reszty dokonali muzumanie. Pod koniec trzynastego wieku doktryna
Owieconego bya praktycznie martwa w kraju, w ktrym si zrodzia. I tak pozostao po dzi dzie.
Budda sta si czci ogromnego hinduistycznego panteonu, buddyzm jest oficjalnie uznawany,
pojcia buddyjskie, takie jak dharma, ktre miay skdind pochodzenie hinduistyczne, zakorzenione
s w powszechnym wiatopogldzie mieszkacw. Hindusi praktycznie jednak zapomnieli, e
Gautama Siddhartha by jednym z nich, wic z rozbawieniem pytaem wielu sprzedawcw pamitek
w Bodh Gai, dlaczego Budda na ich poskach dla turystw ma skone oczy.
Budda jest ju Chiczykiem, Japoczykiem, Tybetaczykiem, Mongoem, mieszkacem Indochin albo
Tajlandii, ale nigdy Indii. Szczeglnie w Indiach.

Z wysokoci tarasu Ganges View patrzyem codziennie rano na wschd soca na drugim brzegu rzeki,
natomiast na moim brzegu na tum wiernych, ktrzy pochylali si nad wod, czerpali j w donie,
podnosili rce do nieba i ofiarowali pierwszym promieniom krople, ktre opaday, poyskujc.
Przedziwne widowisko: na tym nabrzeu, na odcinku kilku kilometrw, dziesitki tysicy osb
zwrconych ku wodzie, stojcych u stp schodw, wity, domw, paacw, pord pieww,
modw, dwiku dzwonkw; na drugim nabrzeu nikogo, nic, tylko opary tajemniczej mgy nad
zupenie opustosza ziemi. Penia i pustka, wiato i cie, dwik i cisza: inna wielka metafora
dwch przeciwiestw, ktre tworz jedno, Prawdy, stanowicej harmoni kontrastw. Benares jest
bowiem miastem witym, ale tylko po zachodniej stronie. I tylko ten, kto umiera na zachodnim
brzegu Gangesu, zatoczonym, haaliwym i sonecznym, gdzie dniem i noc pon zachanne
pomienie stosw, moe ocali si przed ponownym narodzeniem. Na drugim brzegu nie dzieje si
nigdy nic, chyba e dopyn tam jakie zwoki dziecka albo sadhu, ktre prd wyrzuca na piasek. Tam
nic nie istnieje ani si nie staje. Tam mier nie jest wyzwoleniem. (Noworodki i sadhu nie s
kremowani, tylko powierzani wodzie).
Jak daleko siga pami ludzka, tak si wanie dzieje. Benares jest najstarszym istniejcym miastem i
od czterech tysicy lat miliony Hindusw przybyway tu, eby umrze. Niektrzy za po to, by nie
powrci znw do ycia, poniewa ten zachodni brzeg Gangesu jest jedynym miejscem na ziemi,
gdzie bogowie na to pozwalaj. Dlatego Benares, wite miasto, miasto mierci, pozostaje poza
wiatem, naley do innej rzeczywistoci, yje w innym wymiarze.
Czasami naprawd potrzebowaem ochronnej odlegoci tarasu, eby nie zagubi si i prbowa
zrozumie. Dla nas, ludzi Zachodu, trudno jest utosamia wito z ndz, brudem, zgnilizn.
Jednak musiaem pamita, e cywilizacja indyjska ma take za idea ycie ebrakw, wic ja rwnie
zostaem wcignity przez ow wit gorczk mierci, ktra nie miaa w sobie nic ze smutku.
Zdarza si, e przy obserwowaniu jakiego detalu, uderza nas cao, w ktrej ten szczeg jest bez
znaczenia. Pewnego ranka, niemal bezwiednie, ledziem wzrokiem kobiet, ktra troskliwie i
starannie podlewaa i ukadaa acuch z pomaraczowych kwiatw na szyi maej, kamiennej bogini
nad brzegiem Gangesu, pod moim tarasem. Podesza czarna koza i oderwaa kawaek wieca.
Zabieraa si do drugiego, kiedy zostaa odpdzona przez krow. To wite zwierz za jednym

zamachem pochono cae pikno kwiatw i modw, ktre kobieta ofiarowywaa jeszcze swojej
bogini. Nikt si nie zbuntowa i wkrtce kobieta, koza i krowa odeszy kada w swoj stron,
odegrawszy przypisan sobie rol w wielkiej komedii iluzji. Wystpuj w niej miliardy ludzi i zwierzt,
istot widzialnych i niewidzialnych, ktre w tym samym momencie na miliardach rnych planet w
wiecznym czasie nieskoczonego wszechwiata obracaj si nieustannie po kole istnienia.
Kiedy przed laty Angela stana na tym samym tarasie, powiedziaa:
- Std wida wiat w taki sposb, w jaki musi go widzie Bg... i tu si rozumie, e nie moe zajmowa
si tym wszystkim, co si dzieje.
Czy to moliwe, e cz niepokoju ludzi Zachodu wynika z faktu, i chcielibymy wanie zajmowa
si tym, co si dzieje na wiecie, a czsto nawet go zmienia? Czy naprawd w myli wschodniej nie
kryje si wielka mdro, wedug ktrej to, co jest poza nami, pozostaje niezmienne, a jedyn
nadziej jest zmiana w nas samych?
Takie byo rwnie przesanie Owieconego, dla ktrego jednak zmiana samego siebie musiaa by
owocem wysiku, sumiennej pracy". Ocalenie, wedug niego, nie przychodzio po prostu wraz ze
mierci w Benares. I nie przypadkiem uda si do Sarnath, aby to obwieci.
Idc od Ganges View Hotel na pnoc, wzdu schodw prowadzcych do rzeki, natykamy si na dwa
pola kremacyjne, gdzie trwa nieprzerwana praca, polegajca na ukadaniu cia - publicznie, na oczach
wszystkich. Godzinami obserwowaem nieustanny przepyw ywych i martwych, cig krztanin
wok ognia zatrudnionych tam ludzi oraz krewnych nieboszczykw. Uderzyo mnie, e nikt nigdy nie
paka. mier bya faktem, przeciwko ktremu nikt nie zdawa si buntowa. A my, ludzie Zachodu,
akceptujemy j z takim trudem! Dla nas jest zawsze porak, czym, przeciwko czemu musimy
walczy wszelkimi rodkami, a in extremis mie choby nadziej na cud", ktry -koni natur, aby
przynajmniej ten jeden raz zmienia swoje ustalone prawa.
Pewnego razu jaka kobieta stana przed Owieconym z dopiero co zmarym dzieckiem na rku i
poprosia o cud, aby ten zwrci mu ycie. Budda powiedzia, e uczyni to, ale pod jednym
warunkiem: e kobieta przyniesie mu gar ryu od rodziny, ktrej nigdy nie odwiedzia mier.
Kobieta pobiega, chodzia od domu do domu, od wsi do wsi, ale do kogokolwiek si nie zwrcia, by
tam kiedy jaki zmary. Kobieta wrcia do Buddy, zrezygnowana. Ale zrozumiaa, a Ten, ktry tdy
przeszed", pocieszy j. Teraz obydwoje s na tej samej drodze.
A ciao? Patrzc na tych, ktrzy pospiesznie puszczani byli z dymem na stosach, mylaem o tym, jak
bardzo identyfikujemy si z naszym ciaem i jak bardzo nie potrafimy si od niego odczy. Nawet
nasze nadzieje zwizane z niemiertelnoci i zmartwychwstaniem dotycz ciaa. Nie jestemy w
stanie, jak Hindusi albo Owiecony, dostrzec w nim narzdzia, ktre raz uyte, mona bez alu
wyrzuci.
Na ulicach Benares spotyka si bezustannie procesje Kierujce si na pola kremacji. Zwoki, owinite
w ptno, .oone s na bambusowych noszach, niesionych na ramionach przez czterech mczyzn.
Orszak nie ma w sobie nic aobnego, smtnego, nie wlecze si. Przeciwnie. Posuwa si krokiem
marszowym, niemal biegnc, nie zwaajc specjalnie na zmarego, ktry podskakuje na noszach i
uderza o nie gow. Nie towarzyszy mu aobna muzyka, tylko szybkie, pulsujce okrzyki niektrych
ludzi:

Ram nama satya hey (tylko imi Ramy jest prawd).


I odpowied tumu:
Satya hey, satya hey (prawda, prawda).
I naprzd, szybko do stosu, pod ktry pierworodny zmarego, ktry wanie ogoli gow, podkada
ogie. Potem przyglda si pomieniom trawicym polana i ciao, a w kocu chlusta na popioy z
miski napenionej wit wod z Gangesu. Nastpnie, nie odwracajc si, idzie dokona
oczyszczajcych ablucji i powraca do koa wiata.
To nie jest pogrzeb jego ojca, tylko jego ciaa, niepotrzebnej ju materii, niemajcej adnej wartoci,
ktrej trzeba i mona z atwoci si pozby.
My, ludzie Zachodu, za naturalne natomiast uwaamy widzenie zmarego poprzez jego ciao i
czynienie z tego ciaa obiektu naszego blu. Kiedy za chodzi o nasze wasne ciao, identyfikacja jest
jeszcze silniejsza. Dlatego owo pjcie z dymem zatrwaa nas i nie wystarcza nam wizja sufi mojego
ukochanego Rumiego, ktry pisze:
Umarem ju jako minera i staem si rolin
Umarem jako rolina i wzniosem si do zwierzcia
Umarem jako zwierz i teraz oto jestem czowiekiem.
Dlaczego si ba?
Kiedy to staem si czym mniej
Umierajc?
Ktrego dnia Shashnak przysiad si do mnie na tarasie. Przynis mi ksik o Benares, ktr - jak
powiedzia - musiaem koniecznie przeczyta. Mia racj. Pord wielu piknych historii dotyczcych
tego miasta poza wiatem znalazem tam take fragment Brahman, czci starych, witych tekstw
Indii. S to wersy, w ktrych Indra, bg opiekuczy podrnikw, zachca modzieca imieniem
Rohita, by podj ycie na drodze:
Nie ma szczcia dla kogo, kto nie podruje, Rohito!
Od przebywania w spoeczestwie ludzi
Nawet najlepszy z nich si gubi.
Wyruszaj w podr.
Stopy wdrowca staj si silne,
Jego dusza dojrzewa i wydaje owoce,
A jego przywary zmywane s trudami podry. Los kogo, kto stoi w miejscu, nie porusza si, pi
razem z nim I wstaje, kiedy ten si budzi. A wic id, podruj, Rohito!

Oczywicie Indra znalaz waciwy sposb, eby przemwi rwnie do mnie. Kilka dni pniej
wrciem do Delhi, a stamtd ruszyem dalej. Nie mogem jeszcze si zatrzyma, tym bardziej pod
drzewem. W gruncie rzeczy byem zawsze tylko gbk, a moje stopy wci jeszcze mylay, e mog
si sta... kwiatami.

Sia modw
Dworzec kolejowy w starym Delhi noc jest jednym z tych miejsc, gdzie podrny z Zachodu, ktry
nie przywyk jeszcze do Indii, moe wpa w panik i mie ochot tylko na ucieczk. Kiedy w dodatku
dociera tam po opuszczeniu pachncego luksusem jednego z hoteli trompe l'oeil, gdzie z reguy
zatrzymuj si zagraniczni turyci, obsugiwani przez kelnerw przebranych za maharadw, moe
pomyle, e pomyli wiek lub planet. Niewykluczone, i przyjdzie mu do gowy, e wpad w czelu
piekieln albo w ruchom reprodukcj naszego wyobraenia o mrocznych czasach redniowiecza.
Nic w adnej innej czci wiata nie wyglda tak, jak ta nieprzerwana, wezbrana rzeka ludzi, biedny i
kolorowy tum, ktry wspina si i schodzi po wiaduktach, zbite w grudy ciaa pice pod daszkami,
policjanci ze swoimi gronymi, bambusowymi pakami, chopi sikhowie w bkitnych tunikach, z
poyskujcymi mieczami u boku, sadhu ubrani na pomaraczowo i uzbrojeni w trjzby, tragarze w
czerwonych prochowcach, ze stosem chwiejcych si bagay na gowie, perony zasypane mieciami,
po ktrych uganiaj si szczury, zbieracze plastiku z torbami, grzebicy w nich swoimi szpikulcami,
oraz bandy chopcw, ktrzy yj z odpadkw i drobnych kradziey tam, gdzie jest ich dom: na
dworcu.
Z tego dworca odjedaj wszystkie due pocigi w kraju: te, ktre przez noc haaliwego stukotu
dowo do stp Himalajw albo na pustyni Radasthanu, nad brzegi Gangesu albo na rwniny
rodkowych Indii. Pocigi, ktre si wykolejaj, ktre si zderzaj, ktre s wysadzane w powietrze,
za kadym razem pochaniajc dziesitki ofiar miertelnych, co na kilka godzin czyni z nich gorcy
news. Pniej wszystko zaczyna si od pocztku: odjazdy, wykolejenia, zderzenia, eksplozje,
redniowieczny tum santonw, policjantw, chopw i ubranych na czerwono tragarzy.
Mj pocig kierowa si na pnoc i o szstej rano mia dotrze do Pathankot. To stacja, skd najbliej
do Dharamsali, miejsca wygnania dalajlamy, duchowego i politycznego centrum tybetaskiej
diaspory, celu podry wielu modych ludzi z Zachodu, jak tej Angielki, ktrej przydzielono kuszetk
pode mn.
- Dlaczego jedziesz do Dharamsali?
- Jak wszyscy. Bo jestem nieszczliwa - odpara.
To nie by mj przypadek. Ja jechaem tam szuka lekarstwa na moj chorob. Jednak, mimo rnych
intencji, przycigaa nas do Dharamsali ta sama sia: sil mitu Tybetu jako ostoi spokoju, miejsca
tajemnic i cudownych mocy.
Mit jest stary. Pocztkowo ywi si tym, e ze wszystkich krajw wiata Tybet, osonity acuchem
Himalajw, by jedynym niedostpnym; e wadajca tu teokracja, na czele z dalajlam, uznawanym
za boga i krla, nie dopuszczaa tam adnego obcego; e nieliczni, ktrzy zdoali si tam przedosta,

ryzykujc wasnym yciem, powrcili z niesychanymi opowieciami o wielkich bogactwach i o


mnichach obdarzonych magicznymi mocami, jak na przykad umiejtnoci biegania z prdkoci
wiatru albo zdolnoci do przeycia nago na niegu.
Czowiek ma wrodzon potrzeb, aby myle, e istnieje gdzie jakie Eldorado, raj, w ktrym istoty
ludzkie yj w zgodzie z sob i gdzie - niepoddane ju prawom natury - s wolne od wszystkiego.
Moe te od mierci. Tybet, ogromny paskowy o niezrwnanym piknie, z soczycie zielonymi
pastwiskami pord imponujcych gr, z tajemniczymi klasztorami przyczepionymi do ska i
krystalicznymi jeziorami, z ktrych powierzchni pewni lamowie - jak si mawiao - potrafili odczyta
przyszo, by idealnym miejscem, gdzie owo marzenie mogo si zici. To tam znajdowaa si
Sambhala, mityczne krlestwo czystoci, przedproe nirwany, ostatecznego celu buddystw; to tam
bya Dolina Ksiyca z Shangri-La, gdzie - jeli kto tam przybywa i postanawia nie wraca - mona
byo dy do niemiertelnoci. Tam, w Tybecie, wszystko byo magiczne i nikt nie potrafi oprze si
jego urokowi. Nawet oficer kolonialnego imperium Korony Brytyjskiej!
W 1903 roku, kiedy pierwsza obca kolumna wojskowa wkracza do kraju i dociera do stolicy, dowdca
ekspedycji, mody pukownik Francis Younghusband, zsiada z konia, wspina si na wzgrze wznoszce
si nad rwnin Lhasa i doznaje wstrzsajcego dowiadczenia duchowego. Z radoci wyszedem
poza siebie, cay wiat zdawa mi si pon tak sam, nieuchwytn mioci, jaka pona we mnie.
Wbrew wszelkiej logice poczuem wielk dobro wszystkich ludzi i przekonaem si, e kady czowiek
w swoim sercu jest boski" - napisa potem. Od tamtej pory jego ycie cakowicie si odmienio, a mit
zatacza coraz szersze krgi.
W 1959 roku chiscy komunici na rozkaz Mao najechali Tybet, spalili klasztory, zamordowali tysice
mnichw i zmusili dalajlam do ucieczki do Indii. Ten tajemniczy i niepodlegy kraj by teraz
kolonizowany, niszczony i przerabiany na mod chisk. Jednak mit przetrwa. A wrcz sta si
symbolem cywilizacji ducha drczonej przez komunistyczny materializm.
Kiedy dalajlama, jeden z niewielu wielkich" naszych czasw, otrzymuje w 1989 roku Pokojow
Nagrod Nobla, Tybet jest u szczytu popularnoci. Wystpuj w jego obronie wszyscy idealici, a
Dharamsala - lub raczej McLeod Ganj, pooone wyej miasteczko, w ktrym rezyduje Jego
witobliwo - staje si celem wszystkich poszukujcych... szczcia.
Przybywaj tu tysice modych Europejczykw i Amerykanw, a dziesitki z nich zostaj mnichami.
Przyjedaj sawni hollywoodzcy aktorzy, pisarze, artyci. Przybywa nawet wielu modych
Izraelczykw, ktrzy - po odbyciu brutalnej suby wojskowej - maj nadziej, e tam, na grze, zrzuc
z siebie nienawi, ktr przesikli. Niemal jednoczenie powstaj dwie superprodukcje na temat
dziejw Tybetu i ycia dalajlamy. Wszystko to, co tybetaskie, poczynajc od sztuki, po buddyzm i
medycyn, zyskuje na wartoci i wiarygodnoci.
Mnie rwnie Dharamsala zawsze si podobaa. Byem tam kilka razy: przeprowadzaem wywiady z
dalajlam, pisaem o Tybetaczykach i ich beznadziejnej ju sprawie. Zatrzymywaem si zazwyczaj w
Kashmir Cottage. To bungalow, ktry dalajlama po przybyciu do Indii kupi swojej matce i gdzie ona
zmara. Przeszed on na wasno najmodszego z braci, Tenzina Cheogyala, znanego wszystkim jako
T. C., ktry urzdzi tam swoj rezydencj i may, spokojny pensjonat.

Ostatnio byem tam w styczniu 1996 roku z Angel i Leopoldem, starym przyjacielem i towarzyszem
wielu przygd. Pojechalimy do Dharamsali specjalnie dla niego. Leopold nie czu si dobrze. Sprzeda
wytwrni biuterii w Bangkoku, poniewa nie chcia ju - jak mwi - spdza ycia na
produkowaniu zbdnych rzeczy". Zaoy czasopismo, zacz pisa, ale czsto brakowao mu si. Czu
si sabo.
Paryscy lekarze znaleli mu co w wtrobie, by moe taczk. Ale przed postawieniem ostatecznej
diagnozy chcieli jeszcze zrobi dla pewnoci dodatkowe badania, natomiast Leopold wola odsun to
wszystko, eby uda si w podr. Przyjecha do nas do Delhi, rozmawialimy o taczce i ja
opowiedziaem mu o dwch cudownych" metodach leczniczych, o ktrych syszaem w moich
stronach. Jedna z nich bya praktykowana w Peszawarze, pakistaskim miecie w pobliu granicy z
Afganistanem. Opisa mi j stary muzumanin, kupiec dywanw, ktry przysiga, e w ten sposb si
wyleczy: Bierze si koz, odziera ze skry, okrywa si nagie ciao jej zakrwawion skr i pi w niej
przez kilka nocy.
Po tygodniu wtroba jest cakowicie zdrowa - zapewnia.
Druga kuracja bya tybetaska i przeprowadza j osobisty lekarz dalajlamy. Specjalizowa si w
chorobach wtroby. Tej wanie metody postanowilimy sprbowa. I tak to, po zakwaterowaniu si
w Kashmir Cottage, rekomendowani przez T. C., Leopold, Angela i ja zostalimy przyjci w Men-TseeKhang, dosownie Instytucie Medyczno-Astrologicznym, gdzie spotkalimy si z jego sawnym
dyrektorem, doktorem Tenzinem Choedrakiem. Mia ponad siedemdziesit lat, by chudy, twarz mia
troch wykrzywion, a oczy lekko zezowate z powodu licznych ciosw, jakie otrzyma od Chiczykw
przez prawie dwadziecia lat spdzonych w wizieniu.
Z ramionami opartymi o okno, owinity w czerwon narzut, doktor Choedrak siedzia z nogami
skrzyowanymi na drewnianym podecie, ktry w dzie suy mu jako ambulatorium, a w nocy jako
ko. My take, w towarzystwie modej Tybetanki, ktra asystowaa nam jako tumaczka, tam
usiedlimy. Wszystko byo proste i skromne, czowiek ten za serdeczny i pogodny.
W poprzednich yciach my, Tybetaczycy, musielimy zrobi Chiczykom wielk krzywd. Dlatego
teraz oni traktuj nas tak samo - powiedzia.
Jego ycie obroso ju legend. Urodzony w wiosce trzy dni drogi od Lhasy, wstpi jako dziecko do
jednego z wielkich klasztorw w okolicy, a gdy mia trzynacie lat, zosta wybrany do uczszczania na
kursy w Szkole Medycyny w stolicy. W wieku trzydziestu lat, uznany za jednego z najbyskotliwszych
lekarzy w kraju, zosta przydzielony do Potali, rezydencji dalajlamy, eby zajmowa si zdrowiem
jedenacie lat od siebie modszego boga-krla Tybetu.
Kiedy w 1959 roku dalajlama w przebraniu prostego onierza uciek do Indii, wiele osb z jego
otoczenia, eby nie wzbudza podejrze, pozostao na swoim miejscu w Lhasie. By wrd nich Tenzin
Choedrak, ktrego wkrtce, wraz z tysicami innych zwolennikw dalajlamy, aresztowano, wtrcono
do wizienia i poddano wszelkiego rodzaju torturom.
Fakt, e lekarz ten zna tajemne formuy pewnych specjalnych lekarstw, zupenie Chiczykw nie
interesowa. Gardzili wszystkim, co tybetaskie, a wszelkie aspekty ycia zwizane z religi uwaali za
przeszkod na drodze do modernizacji i zwalczali. Skazali Tenzina Choedraka na cikie roboty, a po
zajciu Potali wyrzucili mas starych rzeczy, ktre ich zdaniem zawalay paac. Byo wrd nich

dwiecie kilo dziwnego czarnego proszku, pozornie nieuytecznego, ktrego jednak Tybetaczycy
zazdronie strzegli przez ponad trzy stulecia.
Z upywem lat Chiczycy zorientowali si, e pracujcy w kamienioomach Tenzin Choedrak jest
postaci szczegln. Przede wszystkim - w przeciwiestwie do wielu innych winiw - wci y. Zna
wic by moe jaki sekret, ktry mg by poyteczny rwnie dla nich. Poza tym po jakim czasie do
Chiczykw dotaro, e czarny proszek, ktry wyldowa w potoku, by bardzo cenn mieszank zota
i srebra, oczyszczon w drodze bardzo skomplikowanego procesu. Przy uyciu owego proszku tacy
lekarze jak Tenzin Choedrak wytworzyli cenn piguk dugowiecznoci".
Chiczycy zaoferowali mu wolno, jeli zdradzi, jak zrobi czarny proszek, a przy jego uyciu - synne
piguki. Pocztkowo Choedrak odmwi. Nastpiy dugie i potajemne pertraktacje, w ktrych brali
rwnie udzia wysannicy dalajlamy. W 1980 roku wadze w Pekinie pozwoliy Choedrakowi opuci
Chiny i uda si na zesanie do Dharamsali.
Od tamtej pory Tenzin Choedrak znw jest osobistym lekarzem Jego witobliwoci" - widuje go
dwa razy w tygodniu. Obj dyrekcj Instytutu Medyczno-Astrologiczne- go, uruchomi produkcj
trzech rnych typw cennych piguek" i wprowadzi w arkana swej sztuki setk modych
tybetaskich lekarzy.
Tego oto czowieka mielimy teraz przed sob. Chcia pozna objawy zego samopoczucia Leopolda,
zajrza mu w oczy, do ust. Pniej uj jego nadgarstki i przymykajc oczy, skoncentrowa si.
Konsultacja trwaa krtko. Przypadek Leopolda by wedug doktora Choedraka prosty: mia co prawda
problemy z wtrob, ale jego piguki go wylecz. I zabra si do wypisywania recepty, z ktr mielimy
pj do apteki. My jednak nie kwapilimy si, eby ju wychodzi. Chcielimy go jeszcze zapyta o
tyle rzeczy!
Zaczem ja. Jak mu si udao przey cikie roboty?
- Wytwarzajc ogie w moim odku - odpar. - Dziki niemu byem w stanie strawi niejadalne
poywienie, ktre innych zabijao.
Nauczy si tego jeszcze w dziecistwie w pierwszym klasztorze od pewnego lamy. Nie mg
powiedzie nic wicej, poniewa bya to tajemnica, ktra przechodzia tylko z mistrza na ucznia".
Zapytalimy, jakie jeszcze choroby jest w stanie wyleczy. Niczym si nie chwali. Powiedzia, e wielu
ludzi z Zachodu, szczeglnie Amerykanw, przyjeda do niego w poszukiwaniu lekarstwa na AIDS,
ale on takiego nie ma. Co najwyej potrafi poprawi jako ich ycia.
Wwczas nie interesowaem si rakiem; bya to choroba, ktra przytrafiaa si tylko innym.
Zapytaem go natomiast, czy potrafi wyleczy depresj. To z pozoru niewinne pytanie doprowadzio
do dziwnego wydarzenia, ktrego jeszcze dzi nie potrafi sobie wytumaczy. Choedrak powiedzia,
e depresja jest chorob przede wszystkim ludzi Zachodu.
- Powd jest taki - doda - e zbyt si przywizujecie do rzeczy. Macie bzika na tym punkcie. Kto gubi,
na przy- ad, piro, i od tej pory nie myli o niczym innym, tylko :i tym. Nie zastanawia si, e nie ma
ono adnej wartoci, ze mona te pisa owkiem. Na Zachodzie nadmiernie przejmujecie si
sprawami materialnymi.

Suchaem go i automatycznie robiem notatki swoim starym, czarnym pirem Montblanc.


Rozmawialimy jeszcze o jego niewoli, o cennych pigukach, o mantrach, o formuach magicznych,
ktre naley wypowiada w trakcie ich przygotowywania, a ja wci notowaem moim pirem. Na
koniec podzikowalimy, poszlimy do apteki odebra piguki, wrcilimy do Kashmir Cottage i tam
si zorientowaem, e... mj Montblanc znikn!
Natychmiast posaem tumaczk do lekarza, poprosiem brata dalajlamy, eby zadzwoni do
Instytutu. Wszystko na nic. Piro przepado. A ja wci o nim mylaem. Nie dlatego, e byem do
niego przywizany. Zaczem podejrzewa, e stary lekarz, syszc w moich pytaniach nut
sceptycyzmu, chcia zademonstrowa swoj moc" i da mi lekcj. Czy to moliwe?
Tego samego wieczora Leopold zacz zaywa swoje piguki. Wyglday rzeczywicie jak owcze
bobki, a jednak wszyscy bylimy przekonani, e maj jakie szczeglne waciwoci. I miay. Byy
wypenione": histori, ktra nas do nich doprowadzia, mantrami, ktre towarzyszyy ich
wytwarzaniu, cisymi zaleceniami, jakich musia si trzyma pacjent przy zaywaniu: rozgryza jedn
po drugiej i poyka, popijajc maymi ykami letniej wody. Byy wypenione ca moc, jak
przypisywa im umys pacjenta.
Umys, wci umys! Tam mieci si magia. Stamtd rwnie pochodzi ogie w odku", o ktrym
mwi nam Choedrak. wiczenie, zwane tummo, mistyczny ogie, stanowio cz starej praktyki jogi,
ktr Tybetaczycy dostosowali do swoich warunkw klimatycznych. eby mnisi mogli przetrwa w
wielkim zimnie, uczono ich, aby si ogrzewali, koncentrujc umys na wyobraonym we wntrzu
brzucha ogniu, ktrego pomienie, z pomoc umysu i oddychania, kryy po caym ciele. W trakcie
szkolenia ucze musia siedzie nago na ziemi i osoni si bawenianym ptnem, repa, zamoczonym
w wodzie. Za pomoc ciepa wytwarzanego przez adepta w krtkim czasie ptno to miao cakowicie
wyschn. Wielki wity, poeta i pustelnik tybetaski, Milarepa, zosta tak wanie nazwany,
czowiek ubrany w ptno", poniewa zda ten egzamin, osuszajc - jedno po drugim - trzy
przecierada nasczone wod.
Przy kolacji rozmawialimy o tym wszystkim z T. C., ktry opowiedzia, e w 1981 roku jego brat Jego witobliwo", jak rwnie on z szacunkiem go nazywa - pozwoli niektrym swoim mnichom
wykona tummo w obecnoci grupy uczonych i lekarzy z Harvardu, ktrzy szukali naukowego dowodu
na wadz umysu nad ciaem. I zadziaao. W cigu kilku minut wszystkim mnichom udao si
podnie o kilka stopni temperatur ciaa.
Na koniec wrcilimy do sprawy pira. Zapytaem T. C., czy wierzy w moc" starego lekarza, ktra
doprowadzia do jego zniknicia. Nie potwierdzi ani nie zaprzeczy, wyranie rozbawiony faktem, e
ja, sceptyczny dziennikarz, bior w ogle pod uwag tak hipotez. Po czym, by moe jako
odpowied, przytoczy nam histori wasnych narodzin.
Matka miaa ju czternacioro dzieci - dalajlama by czwartym - kiedy zasza w ci po raz pitnasty.
To dziecko jednak szybko umaro i kobieta bya tym bardzo zasmucona. Przyszed do niej lama i
powiedzia:
- Nie rozpaczaj. To dziecko si odrodzi.

Zanim zabrali je na pochwek, lama zrobi masem znak na poladku zmarego malestwa. Wkrtce
matka znw bya w ciy i kiedy dziecko si urodzio, miao na poladku w znak. To by T. C., ostatni
z braci.
Leopold bra regularnie swoje owcze bobki i po upywie kilku tygodni poczu si dobrze. Czy to za
spraw piguek, czy te z jego wtrob nigdy nie byo tak le i wrcia do zdrowia sama? Nie
wiadomo. Mnie jednak pozostao po spotkaniu ze starym lekarzem dobre wspomnienie. Teraz do
niego wracaem - tym razem, eby zapyta, czy nie ma jakiej sugestii w przypadku mojej choroby.

Pocig wjecha o wicie na stacj w Pathankot. Do Dharamsali mielimy jeszcze cztery godziny jazdy
samochodem. Razem z angielsk dziewczyn i dwoma innymi modymi osobami wynajem
takswk. Odbywali t podr po raz pierwszy, ale wiedzieli ju, e w tych dniach dalajlama daje seri
specjalnych nauk". Ja, nie zasignwszy wczeniej informacji, nigdzie nic nie zarezerwowaem.
Ledwie wic postawiem nog w McLeod Ganj, wszystko szo mi jak po grudzie. Doktor Choedrak by
chory i przez kilka dni nie mg si ze mn spotka; w Kashmir Cottage, jak zreszt we wszystkich
innych hotelach, by komplet ze wzgldu na wielu cudzoziemcw, ktrzy przyjechali posucha
nauk".
Szykowaem si ju do drogi powrotnej, kiedy dziki typowemu, szczliwemu acuchowi znajomoci
i zbiegw okolicznoci spotkaem ksicia Rupendr. By to mody potomek bardzo starego rodu z tej
okolicy, ktry zaprosi mnie jako swojego pierwszego gocia do bungalowu Hari Kothi. Odziedziczy go
po swojej babce i wanie ukoczy remont, eby otworzy w nim pensjonat. Jego przodkowie,
radowie z Chamby, ponad tysic lat temu zaoyli uniwersytet buddyjski w Biharze, podobny do tego
w Nalandzie, przeznaczony dla Tybetaczykw, ktrzy przybywali na studia do Indii.
Rupendra przydzieli mi Pokj krlw", ktry nalea io jego babki. Przed stu laty nocowa w nim
Vivekananda, synny mistyk, ucze Ramakryszny. Rezydencja Hari Kothi. ze cianami pokrytymi
fotografiami przodkw, ze sucymi w liberiach i ze sztandarem radw, wciganym na maszt wraz
ze wschodem soca, nie przypominaa Dharamsai, do ktrej byem przyzwyczajony. Jednak ksi
zrobi wszystko, bym czu si jak w domu. Pewnego wieczora, wiedzc, e interesuj si medycyn
tybetask, przygotowa kolacj, na ktr zaprosi holendersk lekark.
J te do Dharamsali przycign mit. Chciaa w jaki sposb wesprze spraw Tybetaczykw, a take
dowiedzie si czego na temat ich sposobu postrzegania chorb i leczenia. Przez ponad rok
pracowaa w miejscowym szpitalu tybetaskim i teraz przygotowywaa si do powrotu rozczarowana i rozgoryczona. Tybetaczycy - mwia - byli ju rozpieszczeni zbyt wielk uwag, jak
okazywali im cudzoziemcy.
A ich medycyna?
Jeeli cokolwiek jest w niej dobrego, pochodzi z ajurwedy. Jeli ju kto szuka medycyny
alternatywnej, powinien si zwrci wanie w tym kierunku - powiedziaa. To przede wszystkim sami
lekarze tybetascy nie wierz w tybetaskie metody. Ledwie tylko ktry z nich dostawa kaszlu albo
ktre z jego dzieci gorczki, natychmiast przybiegali do niej po antybiotyki i witaminy. Tak,
Tybetaczycy twierdz, e za pomoc swoich cennych piguek" potrafi wyleczy zapalenie wtroby,
a dokadniej zamieni taczk typu B - pozytywn, t, ktra moe zapocztkowa raka i mie fatalne

skutki - w taczk negatywn. Ona nie zdoaa jednak znale adnego naukowego materiau, ktry
dokumentowaby to zjawisko.
Czy zaobserwowaa kiedykolwiek przypadki wyzdrowienia, bdce wynikiem leczenia tybetaskiego?
Tak, pewien mody czowiek z Zachodu odmwi przyjmowania lekw alopatycznych. Ale jego
taczka miaa by moe pochodzenie wirusowe, wic tak czy owak by wyzdrowia. Natomiast bya
wiadkiem mierci wielu osb tylko z tego powodu, e jaki lama po ceremonii przepowiadania
przyszoci powiedzia im, eby nie szy do szpitala i nie pozwoliy si operowa zachodnim lekarzom takim jak ona.
- A moce"? - zapytaem. Czy naprawd nie istniej? Nawet takie, ktre powoduj zniknicie pira?
- Jeli byli w posiadaniu tych magicznych mocy, dlaczego nie uyli ich do obrony przed Chiczykami? odpowiedziaa pytaniem.
Owe moce stay si puapk, w ktr wpadli sami Tybetaczycy. W czasie ekspedycji angielskiej w
1903 roku byli przekonani, e kule nie mog im zrobi krzywdy, i dlatego zostali wykoszeni przez
karabiny maszynowe pukownika Younghusbanda.
Wraenia holenderskiej lekarki day mi wiele do mylenia. W gruncie rzeczy nie rniy si od impresji
podrnikw z przeszoci. W 1900 roku tajemniczy mnich japoski, Kawaguchi Ekai, zdoa w
przebraniu pielgrzyma dosta si do Tybetu. Przebywa tam trzy lata. W ksice, ktr napisa ju po
powrocie do Japonii, przedstawi aosne warunki higieniczne w kraju i absolutny brak wiarygodnej
praktyki medycznej. Wspomina take, e sam by niezwykle mile widziany ze wzgldu na kilka
podstawowych umiejtnoci, jakie przyswoi sobie w dziecistwie, przegldajc ksiki swojego
dziadka - lekarza. Kiedy w klasztorze, w ktrym przebywa Kawaguchi, doszo do bjki midzy dwoma
mnichami tybetaskimi, mimo obecnoci tysica amw tylko on jeden potrafi nastawi zwichnite
rami jednego ze skconych rywali.
Jak to moliwe, e medycyna tybetaska jest dzi uznawana przez wiele osb za jedn z
wartociowych praktyk alternatywnych, jeli jeszcze zaledwie sto lat temu nie bya brana na serio
przez samych Tybetaczykw? Ich powiedzenie, przytoczone przez Kawaguchiego, brzmiao w istocie:
W Tybecie kady Mongo jest lekarzem".
Rwnie Austriak Heinrich Harrer, autor Siedmiu lat w Tybecie, jeden z niewielu cudzoziemcw,
ktrzy przebywali w Lhasie podczas drugiej wojny wiatowej, nie ma do powiedzenia nawet jednego
dobrego sowa na temat medycyny tybetaskiej. Opowiada, e jeli za jego czasw kto
zachorowa, wola zwrci si do wrbitw albo znachorw leczcych przez nakadanie rk ni do
amw ze Szkoy Medycyny.
Take i ja podczas mojej wizyty w Lhasie w 1979 roku nie wyrobiem sobie na temat tej szkoy zbyt
pozytywnego zdania. Pewnego ranka, jeszcze przed witem, zamieniem mj polaroid na rower i po
upieniu czujnoci chiskiego prze- wodnika-szpiega zdoaem dotrze na szczyt Wzgrza Medycyny.
Stamtd, majc u stp rwnin Lhasy, a przed sob front Potali, ujrzaem wschd soca i
zorientowaem si, e stoj wrd ruin: pozostaoci starego budynku szkoy. Chiczycy ostrzelali j i
zrwnali z ziemi, twierdzc, e jest gniazdem oporu. Dla Tybetaczykw byo to jednak wci

miejsce wite. W pierwszych promieniach wiata zobaczyem dziesitki wspinajcych si tam osb,
ktre zeskrobyway py z kamieni. Nie rozumiaem. Mwicy po chisku starzec pomg mi. Py ten
potem rozpuszczano w wodzie i wypijano jako lekarstwo na kad chorob.
By moe holenderska lekarka si nie mylia, mylc, e medycyna tybetaska, jeli kiedykolwiek
miaa swoj tradycj, w ostatnim wieku sprowadzona zostaa do niewiele wicej ni zwykego
przesdu.
Jeli pacjent wchodzi do pokoju lekarza lew nog, a nie praw, kuracja si powiedzie. Jeli pacjent
wyciga do lekarza lewy, a nie prawy nadgarstek, jego wyzdrowienie nastpi szybciej" - przeczytaem
w jednej z ksiek powiconych medycynie tybetaskiej, ktr kupiem sobie wanie w Dharamsali.
Z tej samej ksiki dowiedziaem si, e na kadej rce jest sze pulsw do osuchania; kady puls
odpowiada jednemu z narzdw. Poza tym jest kilka pulsw specjalnych". Jeden z nich
odzwierciedla na przykad stan rodziny. Inny, to tak zwany puls gocia: sucha si pulsu osoby
uczuciowo najbliszej komu, kogo si oczekuje, a lekarz jest w stanie powiedzie, czy jest on jeszcze
w swoim domu, ju w drodze albo si za chwil pojawi.
Czy mona ufa takiej logice"? Sam dalajlama zdawa si mie wtpliwoci. Czy sam nie widziaem,
e leczy bl garda jak najbardziej zachodnimi antybiotykami, cho popija je mikstur sporzdzon
przez doktora Choedraka?
Wszystko miaoby zatem by mitem?
Czciowo tak. Nie ma bowiem wtpliwoci, e zainteresowanie medycyn tybetask, jako
alternatyw dla alopa-tycznej, wzroso na Zachodzie na rwni z sympati dla kwestii tybetaskiej i
samego dalajlamy. W Ameryce s ju rne orodki terapii tybetaskich, a w kadym kraju
europejskim nie brak uzdrowicieli, masaystw i amw, ktrzy oferuj swoje usugi i bardzo drogie
lekarstwa.
Rne systemy uzdrawiania" oraz programy zdrowia" sprzedaj si dzisiaj po prostu dlatego, e
nosz tybetaski znak firmowy. Jeden z nich, przedstawiany jako kombinacja nauk filozoficznych,
medycznych, astrologicznych i tantrycznych", obiecuje leczenie chorb, odmodzenie czowieka,
wewntrzny spokj oraz pokj na wiecie1'. Inny system, zwany samoleczeniem, polega na
kwestionowaniu samej choroby. Zbiera si chorych na raka i kae si im powtarza, jakby to bya
mantra: Nie jestem chory, nie jestem chory...". Dziesitki, setki, tysice razy, I w niektrych
przypadkach to dziaa, poniewa - jestem o tym przekonany - wszystko, dosownie wszystko w
niektrych przypadkach" dziaa.
Popyt na medycyn tybetask wzrs do tego stopnia, e ostatnio Instytut Medyczno-Astrologiczny
w Dharamsali musia otworzy specjalne biuro zajmujce si eksportem. Wrd caej gamy
produktw - oprcz synnych piguek - s teraz rwnie: herbata na stres, kremy upikszajce,
kadzido do medytacji - znakomite rwnie na rozstroje wywoane frustracjami seksualnymi, na
wysuszony jzyk, szumy w uszach, wzdcia brzucha i zawroty gowy" - oraz tonik zdrowia", ktry
podnosi krzep fizyczn, poprawia funkcj nerek, wspomaga energi i stosunek pciowy,
powstrzymujc przedwczesny wytrysk i przeduajc czas kopulacji" - jak mona przeczyta na
pudeku.

Gdyby dalajlama zobaczy, w jaki sposb prezentowane s te cudowne rodki, ktrych wiarygodno
zwizana jest w duym stopniu z jego saw, na pewno rozemiaby si w ten swj niepowtarzalny
sposb. W gruncie rzeczy on sam najlepiej wie, e sprawa Wolnego Tybetu nie jest ju kwesti zasad,
sprawiedliwoci czy te midzynarodowej moralnoci, ale po prostu rynku - czyli reklamy. To, co
tybetaskie, sprzedaje si, ale eby si sprzeda, musi by takie, jak tego chc konsumenci: mityczne.
- Najpierw bylimy ofiarami imperializmu chiskiego. Teraz jestemy ofiarami neokolonializmu
kalifornijskiego, New Age, ktry chce, abymy wszyscy, przesiknici religi i pacyfizmem, dosiadali
jakw i medytowali na onieonych szczytach - mwi mi pewien laicki pisarz tybetaski, mieszkajcy
w Dharamsali. - Zachd gotw jest finansowa wszystko, co dotyczy jego Tybetu - mnichw,
artystw, tancerzy, mistykw - nie za pomaga nam, Tybetaczy- kom, w odzyskaniu naszego kraju.
Dharamsala jest przykadem takiej transformacji. Pocztkowo bya centrum wygnacw,
zdecydowanych zachowa wasn tosamo i wrci do kraju. Z upywem lat - z gr czterdziestu nikt ju nie wierzy w moliwo powrotu. Tybetaczycy przywykli do swojej roli ludzi
przeszczepionych, a Dharamsala przetrwaa, poniewa staa si maym Disneylandem, parkiem
rozrywki, gdzie tematami" s buddyzm, duchowo, magia, medytacja, astrologia i medycyna.
McLeod Ganj sta si ju centrum handlowym, penym rupieci New Age, poczynajc od torebek
ozdobionych wizerunkiem Buddy, po acuszki, CD z relaksacyjn muzyk i ksiki o tantryzmie.
Rynek suy podsycaniu mitu Tybetu, ktry ma niewiele wsplnego z prawdziwym Tybetem z
przeszoci i coraz mniej ze wspczesnym Tybetem, wchonitym ju przez Chiczykw.

Jednak mit trwa.


Gdy pewnego wieczora spotkaem grupk cudzoziemcw mieszkajcych w Dharamsali, ktrzy
przybyli tu przed laty, aby wesprze spraw", zauwayem, jak bardzo potrzeba wiary w magiczny
Tybet jest silniejsza od jakiejkolwiek logiki. Jeden Amerykanin opowiedzia, e by z dalajlam w Delhi
na jakiej uroczystoci w parku powiconej Gandhiemu i widzia, jak chmara os zaatakowaa
wszystkich zgromadzonych. Tymczasem Jego witobliwo kontynuowa przemwienie,
niezaczepiony nawet przez jednego owada. Pewna ekscentryczna Angielka, Jane Perkins, mieszkajca
w Dharamsali od niemal pitnastu lat, powiedziaa, e le pi, poniewa w klasztorze ssiadujcym z
jej domem mnisi ucz si lewitowa. Kiedy nie s ju duej w stanie utrzyma si w powietrzu,
spadaj na podog z wielkim hukiem, ktry nie pozwala jej zasn.
To wanie Jane mnie zawiadomia, e nazajutrz dziesi kilometrw od Dharamsali odbdzie si
wyjtkowa ceremonia. Mamy wielkie szczcie! Karmapa, szesnastoletni modzieniec, przypuszczalny
nastpca dalajlamy, ktry niedawno zbieg z Chin, gdzie przebywa jako zakadnik, po raz pierwszy
pojawi si publicznie i pobogosawi wszystkich zgromadzonych, udzielajc im mocy dugiego ycia".
Tego wanie potrzebuj!
I tak nastpnego ranka znalazem si w jednej z tych sytuacji, do jakich moe doprowadzi tylko
niezaspokojona ciekawo podrnika. witynia przydzielona Karmapie bya jeszcze w budowie, na
uboczu, w kamienistej dolinie. Hindusi, z obawy przed akcj Chiczykw - wciekych, e wypucili z
rk tego witego" chopca - zorganizowali imponujcy kordon bezpieczestwa. Dziesitki
uzbrojonych policjantw i agentw kontrwywiadu rewidowao wszystkich przybywajcych,

sprawdzao tosamo, rekwirowao aparaty fotograficzne i magnetofony. Poczenie buddyzmu ze


stanem oblenia, starych amw i wycelowanych karabinw maszynowych, byo absurdalne.
W kocu, po godzinach oczekiwania i kontroli, zostalimy wpuszczeni do wielkiej sali wityni. W
pierwszych rzdach zasiedli mnisi, wrd nich okoo dwudziestu z Zachodu, nastpnie grupa
buddystw przybyych specjalnie z Tajwanu. Za nimi wymieszany tum Tybetaczykw, zagranicznych
rezydentw i podrnikw. Bya wrd nich angielska dziewczyna z pocigu.
Karmapa wszed w otoczeniu starych amw i indyjskich ochroniarzy. Chopak mia wygld wieniaka,
by zdrowy i silny - sam zdziwiony tak wielkim zainteresowaniem. Zainteresowaniem bardziej ni
uzasadnionym, ale z punktu widzenia Tybetaczykw. Dla nich ten chopak by trzydziest
reinkarnacj wielkiego mistrza, duo starsz, a zatem duchowo bardziej zaawansowan od samego
dalajlamy, ktry jest zaledwie czternast.
- Ja sam mog nie mie daru dugiego ycia, ale jestem w stanie, zgodnie z tradycj, nada wam t
moc, wraz z moc, ktra sprawi, e wszystkie wasze pragnienia si speni, a kady z was zyska
spokj, harmoni i szczcie - powiedzia Karmapa w krtkim przemwieniu, przeoonym na
angielski przez kogo z jego orszaku. Mia wspania prezencj i fakt, e starzy mnisi paszczyli si
przed nim, zgici dosownie wp, w postawie absolutnego poddania, jeszcze bardziej eksponowa
jego posta. Chopiec ten bdzie mg stan pewnego dnia na czele tybetaskiej diaspory, kiedy po
mierci dalajlamy trzeba bdzie poczeka, a dziecko, w ktre si wcieli, doronie.
Reinkarnacja! Zawsze uwaaem za genialny sposb, w jaki Tybetaczycy potrafili przystosowa do
swojej kultury i z wasn korzyci t bardzo star ide, zgodnie z ktr nie wszystko umiera wraz z
naszym ciaem. Co, nazywane dusz albo czym innym, przechodzi do kogo nowego. Uniknli w ten
sposb degeneracji wpisanej we wszystkie dziedziczne monarchie. Kolejne pokolenia dzieci nie
zawsze mog osign poziom wielkiego przodka, wic najpewniejszym sposobem na zachowanie
jakoci dynastii jest kadorazowe poszukiwanie jako nastpcy zmarego byskotliwego dziecka, w
ktrym kto rozpozna wanie reinkarnacj.
Wszystko polega na umiejtnoci tego rozpoznania. W przypadku Karmapy i aktualnego dalajlamy
starzy mnisi mieli - jak si zdaje - wietnego nosa.
Bogosawiestwo Karmapy nie byo, jak si spodziewaem, urbi et orbi, ale miao charakter osobisty.
Kady dosta je osobno i cale spotkanie trwao w zwizku z tym bardzo dugo. Staem cierpliwie w
kolejce. W kocu dotarem przed jego oblicze, umiechnem si, on odwzajemni umiech. Podaem
mu biay szal kata, ktry dostaem od Jane. Woy mi go na szyj, oczywicie naadowany".
Nastpnie uderzy lekko w moj pochylon czaszk ma, zot stup, ktra musiaa zawiera jak
wit relikwi. Jeden z amw poda mi szar kulk tsampy, mki z jczmienia, ktr Tybetaczycy
wrzucaj do herbaty razem z masem z jaka. Powinienem j zje. Inny wrczy mi czerwon tasiemk
z supekiem, rwnie naadowan bogosawiestwami, ktra miaa mnie ochrania.
Wyszedem na zewntrz i usiadem na schodach w socu. Obserwowaem innych wychodzcych. Byli
podekscytowani, uszczliwieni. Kady z nich gboko wierzy - tak jak Jane - e los si do niego
umiechn i otrzyma od Karmapy wielki dar. Natomiast ja, jak zwykle sceptyczny, racjonalny i w
gruncie rzeczy arogancki, ju mylaem, eby wyrzuci szar kulk, ktr trzymaem w doni. Na razie
jednak jej si przygldaem. A jeli wanie byaby dobrym lekarstwem? Inni nie mieli co do tego

wtpliwoci - uwaali j za rkojmi dugiego ycia. Dlaczego wic tylko ja si waham? Woyem j
do ust i zjadem. Pniej przywizaem starannie czerwon tasiemk do plecaka.
Czasami warto zmieni punkt widzenia. Nagle zdaem sobie spraw, e nic z medycyny tybetaskiej
nie zrozumiaem i e ca t wizyt w Dharamsali zaczem od zej nogi... prawej! Sposb mojego
rozumowania przypomina ten, ktry ja sam w Nowym Jorku chciaem przezwyciy. By to sposb
rozumowania holenderskiej lekarki, typowa metoda oparta na logice, na naukowej wizji mnie jako
ciaa, a choroby jako faktu czysto fizycznego.
Jeli przyjechaem szuka u lekarza dalajlamy lekarstwa takiego typu, jakie dawali mi naprawiacze z
MSKCC, dziaajcego chemicznie na mj organizm, to na pewno pomyliem adres. Wyprbowaem ju
wszystkie specyfiki tego rodzaju. I to najlepsze na wiecie.
Tutaj natura lekarstw bya odmienna. Nie suyy temu, aby wywoa w organizmie jak reakcj, a
tym bardziej chemiczn. Byy to lekarstwa na umys, na dusz. Gdy widziaem w Lhasie
Tybetaczykw oskrobujcych wite kamienie, eby pi rozpuszczony py, traktowaem ich ze
wzgard, zachowujc si, jakbym sam by chiskim komisarzem politycznym. A naprawd to oni,
Tybetaczycy, wiedzieli, co robi: wzywali moc, ktra nie bya si chemii, ale modlitw i
bogosawiestw.
Wanie to - uznaem w fakt za oczywisty - byo jedyn si kuracji dostpnych w Dharamsali.
Mogem odrzuci t si, mogem z niej nie skorzysta, ale nie mogem wypomina medycynie
tybetaskiej, e nie jest taka sama jak medycyna praktykowana przez naprawiaczy z Nowego Jorku.
Jej warto - jeli w ogle tak miaa - polegaa wanie na tej odmiennoci. A jej odmienno opieraa
si na bardzo silnej podstawie religijnej.
Pocztkowo medycyna tybetaska nie bya niczym innym, jak indyjsk ajurwed, Tybetaczycy uczyli
si ze zwykych przekadw klasycznych astr w sanskrycie. Ale ajurweda dotara do Tybetu z tymi
samymi mnichami, ktrzy midzy sidmym a smym wiekiem po Chrystusie sprowadzili tu buddyzm.
Podobnie te jak ten ostatni, przystosowujc si do lokalnych warunkw, nabraa wkrtce gboko
tybetaskiego charakteru. Buddyzm, ktry zanika i by zapominany w Indiach, gdzie si narodzi, w
Tybecie sta si niemal odrbn religi, przejmujc gwne cechy bon, starej, miejscowej
animistycznej wiary. Natomiast ajurweda, mieszajc si stopniowo z buddyzmem, oderwaa si od
swoich korzeni indyjsko-naukowych i stawaa si coraz bardziej tybetasko-religijn.
Historyczny Budda nie y ju od ponad tysica lat, kiedy Tybetaczycy nawrcili si na jego religi,
ale ich konwersja bya cakowita, wstrzsajca. Buddyzm uzyska wpyw na kady aspekt ycia
spoecznego i zdeterminowa charakter kadego dziaania.
Rwnie w Indiach ajurweda miaa w sobie od samego pocztku element duchowy, ale by on
zwizany z filozofi, a nie z religi, natomiast praktyka medyczna nie stanowia nigdy monopolu
kapanw. Natomiast w Tybecie, gdzie buddyzm zawadn wszystkim, cznie z wadz polityczn,
lekarzami zostawali wycznie lamowie.
Zapominajc o tym, e ajurweda miaa bardzo odlege korzenie historyczne i tradycj sigajc
ryszich, Tybetaczycy woleli myle o swojej praktyce lekarskiej jako o czym, co przyszo do nich w
czasach duo pniejszych, ale z nieba.

Nasza nauka medyczna siga Buddy" - byo napisane we wszystkich zakupionych przeze mnie
ksikach, mylaem jednak, e to tylko takie powiedzenie. Tymczasem byo to stwierdzenie, ktre
naleao bra dosownie. Ponownie przeczytaem te ksiki i wszystko to, co przedtem wydawao mi
si absurdem, przy przyjciu wycznie buddyjskiego spojrzenia na kade zjawisko stawao si
logiczne.
Z tego buddyjskiego punktu widzenia wszelkie choroby - zarwno psychiczne, jak i fizyczne - maj to
samo rdo: ignorancj. Ignorancja naszego ja" powoduje cierpienie, ktre dotyka czowieka od
narodzin do mierci. Ta sama ignorancja rodzi trzy wielkie trucizny umysu" - pragnienie, gniew i
otpienie - ktre wywouj choroby ciaa. Tylko nieustanne przestrzeganie zasad moralnych i
praktykowanie medytacji moe doprowadzi do uwolnienia si od wszelkiego blu. W tym sensie to
prawda, e Budda jest twrc medycyny. Po rozpoznaniu gwnego powodu ludzkiego cierpienia i
odkryciu antidotum na wszelki bl sta si Wielkim Lekarzem". Pjcie jego drog (dharma) jest
jedynym prawdziwym lekarstwem na wszystkie choroby.
W wizji tybetaskiej nie istnieje rnica midzy religi a medycyn, a czowiek - poczenie ciaa,
umysu i duszy - eby by zdrowy, ma by wycznie pobony. Choroba jest zakceniem, ktre si
rodzi w umyle duo wczeniej ni w ciele. Dlatego dla Tybetaczykw terapia jest przede wszystkim
duchowa, a powtarzanie mantry lub wykonywanie pewnej liczby wyczerpujcych wicze waniejsze od popijanej wod piguki.
Byo te dla mnie interesujce, w jaki sposb - przystosowujc ajurwed do swojego stylu ycia, a
przede wszystkim do religii - Tybetaczycy przenieli do siebie wraz z buddyzmem gwne pojcia
indyjskiej tradycji medycznej. A po dzi dzie medycyna tybetaska podzielona jest mniej wicej na
tych samych osiem sekcji co ajurweda: choroby ciaa, choroby dzieci, choroby kobiet, choroby
wywoane przez duchy, rany spowodowane przez bro, otrucia, odmadzanie, podno i afrodyzjaki.
Stosuje te same zioa lecznicze co ajurweda, z pooeniem rzecz jasna nacisku na roliny wystpujce
w Himalajach. Na sposb buddyjski przekada na trzy trucizny umysu" ajurwedyczn teori trzech
rnych typw indywidualnej budowy (vata, pitta i kafa), ktrych zachwianie jest dla Hindusw
rdem kadej choroby. W kocu utosamia te cztery fazy praktyki ajurwedy (diagnoza, przyczyna,
rokowanie i leczenie) z czterema szlachetnymi prawdami buddyzmu: wszystko jest cierpieniem;
przyczyna cierpienia ley w pragnieniach; mona pooy kres cierpieniu; aby pozby si cierpienia
trzeba wej na szlachetn ciek.
Aby uzupeni proces nadawania ajurwedzie tybetaskiego charakteru, wyznawcy dalajlamy dodali
przed wiekami do rnych postaci Buddy Sangye Menla, Budd Medycyny. Przypisuj mu powstanie
witych tekstw Gyu Shi, czterech tantr (ktre s natomiast, jak wiadomo, przekadami sanskryckich
tekstw indyjskich), oraz moc uzdrawiania.
Z ciaem pomalowanym na niebiesko - i dlatego nazywany te Panem wiata Lapis-Lazuli" osonity czciowo zot tunik, Budda Medycyny przedstawiany jest w pozycji lotosu. Przed sob
ma waz pen owocw, wrd ktrych jest arura, owoc doskonaego zdrowia - niemoliwy do
znalezienia w naszych upadych czasach, ktry jednak znw zacznie rosn, kiedy na ziemi zstpi
nowy Budda.
W jednej z ksiek przeczytaem, e jeli medytuje si przed tank tego Buddy, z jego obrazu wytryska
nektar zdrowia". Promienie wiata wychodz z serca Sangye Menla. Pod wpywem tych promieni

czowiek czuje si wyzwolony od wszelkich negatywnych myli i oczyszczony z wszelakiej ignorancji.


Choroby znikaj, a trzy trucizny umysu si uspokajaj".
Dokadnie tego byo mi trzeba. Podczas mojego ycia wszedem w posiadanie wielu tank, ale nigdy
nie miaem wizerunku Buddy Medycyny.
Wybraem si zatem z Jane zapyta pewnego starego malarza, ktry w Dharamsali pracowa niemal
wycznie dla dalajlamy, czy nie namalowaby mi Sangye Menla. On sam nie, bo musia wykona
wszystkie tanki dla bdcego jeszcze w budowie klasztoru Karmapy. Ale mg to zrobi jeden z jego
uczniw. Karma Sichoe, mody, dwudziesto-siedmioletni malarz, sierota, bojownik o Wolny Tybet godowa przez czterdzieci osiem dni przed ambasad chisk w Delhi - obieca, e wykona to dla
mnie w cigu dwch miesicy. Zapyta tylko, czy przed zamontowaniem tanki na tle z niebieskiego
brokatu ma otworzy z tyu Buddy trzy orodki: serca, sowa i umysu.
Wiedzc, e promienie, ktrych potrzebowaem, maj wytrysn wanie stamtd, odpowiedziaem
twierdzco.

Zadzwoniem jeszcze raz do instytutu Choedraka, ale powiedziano mi, e lekarz jeszcze choruje. W tej
sytuacji uznaem, e spotkanie z nim nie jest ju dla mnie tak wane. Dharamsala daa mi
wystarczajco duo. Zostaem pobogosawiony przez Karmap, miaem jego czerwon tasiemk
naadowan moc dugiego ycia, zamwiem Budd Medycyny, ktrego malarz mia mi dostarczy za
porednictwem Jane, a take zakupiem duy zapas najlepszego kadzida, ktre - poza
niewiarygodnymi waciwociami opisanymi na opakowaniu - miao pono zdolno wywoywania
swoim zapachem wspomnie spokoju i pogody ducha, ju samych w sobie mocnych", a by moe
te terapeutycznych.
Zjechaem samochodem do Pathankot, a tam wsiadem w nocny pocig. O wicie wjechalimy w
meandry torw poprzedzajcych Delhi. Pocig zwolni i zacz rozpaczliwie gwizda, eby uprzedzi
na czas dziesitki ludzi, ktrzy zaatwiali si, przykucnici na szynach.
Nastpnie minlimy wielkie peryferyjne barakowisko, duszc przestrze brudu, fetoru i ndzy.
Dzieci, kozy, winie i kruki grzebay w stertach plastiku i rozkadajcych si mieci. Z wntrza pocigu,
chodnego i czystego, sceneria na zewntrz zdawaa si nierealna. Okno przypominao telewizyjny
ekran, na ktrym wywietlano jaki horror. Tak przynajmniej musiao si zdawa dobrze sytuowanym
Hindusom, ktrzy podrowali ze mn i zbierali si do wysiania. Ich pozorna obojtno uderzya
mnie, przypominajc o tym, co zawsze wydawao mi si czarn dziur hinduizmu: braku wspczucia.
Rozumiaem, dlaczego wielu Hindusw rwnie z niskich kast przeszo w przeszoci na buddyzm; i
dlaczego potem jeszcze znacznie wicej zostao muzumanami.

TAJLANDIA
Wyspa zdrowia

Nie naley nigdy wraca do wasnej przeszoci ani -jak mawiaj mdrzy Hindusi - prbowa
powtrzy dzisiaj ow chwil radoci, ktr mielimy ju szczcie przey wczoraj.
Ale przeszo bya dla mnie zawsze wielk uwodzicielk i pokusa, aby wrci na Ko Sarnui, wysp u
wschodniego wybrzea Tajlandii, gdzie spdziem pikne dni, zanim zostaa odkryta przez turystyk i
skaona postpem, okazaa si nieodparta. Mogem oczyci trzewia ze wszystkich lekarstw, trucizn i
mniej lub bardziej radioaktywnych diabelstw, ktre wchonem, eby si wyleczy. Chodzio
dosownie o to, eby porzdnie przepuka wntrznoci. Leopold, ktrego nie widziaem od czasw
naszej wsplnej wizyty u lekarza dalajlamy, chcia uczci ze wszystkimi honorami mj powrt do
wiata i zarezerwowa dwa bungalowy w orodku zdrowia specjalizujcym si w czynnoci, ktra staa
si bardzo modna w spoeczestwie New Ag - pukaniu jelita grubego.
Ile to razy byem wiadkiem, jak osoby, ktre przeszy to dowiadczenie, opowiadaj w uniesieniu o
widocznych" rezultatach - wszyscy kadli nacisk na przymiotnik - tego pukania! Sugestywne opisy,
jak to podczas tygodnia postu i codziennych lewatyw dany osobnik widzi wychodzce z jego
wntrznoci dugie pasma czego czarnego, pozostaoci gromadzonych latami trucizn i toksyn",
zawsze mnie mieszyy. Doroli ludzie mwicy o wasnej kupie z uyciem terminw naukowych",
ale zasadniczo z tak sam pasj jak dzieci, ktre w niej grzebi - to byo dla mnie co najmniej dziwne.
A jednak efekty odtrucia, odmodzenia i utraty wagi", jakie w opinii wszystkich wtajemniczonych
uzyskuje si dziki tej metodzie, wydaway si stworzone dla mnie.
W dodatku wanie przeczytaem, e rwnie Hipokrates - dzisiaj odkrywany jako wielki prekursor
medycyny alternatywnej - leczy swoich pacjentw w czym w rodzaju miejsca termalnego ante
litteram, rwnie na wyspie. Ten zbieg okolicznoci" zachci mnie do przyjcia nietypowego
prezentu Leopolda.
Hipokrates by geniuszem. Sprowadza chorych na wysp Kos i tam, daleko od ich codziennego ycia,
poddawa leczeniu, dzi mona powiedzie holistycznemu". Skadaa si na nie dieta oparta na
zioach, wiczenia fizyczne, medytacja, studiowanie wasnych snw - uwaanych wwczas za
komunikaty pochodzce od bogw - oraz inicjacyjna ceremonia zdrowienia, bez ktrej nikt nie mg
wrci na kontynent. Innym obowizkiem, jaki Hipokrates narzuca swoim pacjentom podczas pobytu
na wyspie, byo obejrzenie co najmniej dwch tragedii i jednej komedii spord sztuk, jakie
wystawiano specjalnie dla nich. Stanowio to cz kuracji". C za mdro ju w czwartym wieku
przed Chrystusem!
Dokumenty z epoki nie wspominaj, czy na wyspie Kos wykonywano pukanie jelita grubego, ale
wcale by mnie to nie zdziwio. Wiele z rzeczy, ktre wydaj si nam dzisiaj odkrywcze, ludzko znaa
ju od dawna. Zapomnielimy tylko o nich, gdy kade nowe pokolenie odrzuca dowiadczenie
poprzednich generacji. Odkrywamy zatem z wysikiem na nowo, e koo si krci, e ogie ponie, e
kto przemawia do nas poprzez sny, a eby czu si lepiej, trzeba si mniej zoci, wicej mia i...
dba o jelita.
Wedug mnie Hipokrates wiedzia wszystko o pukaniu jelita grubego. Za jego czasw Grecy
pozostawali w dobrych stosunkach z Hindusami, a w Indiach oczyszczanie wntrznoci, zwane basti,
byo ju star praktyk wrd jo-ginw. Ktokolwiek zamierza mie kontrol nad wasnym ciaem,
musia przede wszystkim oczyci przewd trawienny. Wskazwki, przestrzegane jeszcze dzi przez
osoby ortodoksyjnie praktykujce hatha-jog, byy precyzyjne: adept musia wej do rzeki a do

pasa, nastpnie powoli, dziki codziennym wiczeniom, nauczy si uywa wasnego zwieracza,
jakby to bya pompa, dopki nie by w stanie wcign do rodka wody i napeni ni jelit. Po jakim
czasie najlepsi potrafili - jak si mwi - zrobi to samo z cewk moczow i w ten sposb oczyci sobie
rwnie pcherz.
Wyspa Ko Samui, ze swoim lasem tropikalnym, wodospadami, morzem w kolorze nefrytu i palmami
kokosowymi opadajcymi a na pla, jawia si w moich wspomnieniach jako miejsce idealne do
odzyskania formy. Mogem sobie wyobraa, e Kos Hipokratesa bya wanie taka. Nie mogem sobie
natomiast wyobrazi, e na Ko Samui odbd ca kuracj z wyspy Kos - cznie z tragediami i
komedi.
Pierwsz tragedi - przynajmniej dla mnie - by przyjazd. Ju nie powolnym nocnym promem,
pyncym z poudnia Tajlandii, ale samolotem. W dodatku wypchanym now ras ludzi Zachodu,
zupenie odmienn od hipisw, ktrzy jako pierwsi odkryli wysp i trzymali ten sekret tylko dla siebie.
Nowymi podrnymi byli przede wszystkim modzi ludzie z ekskomunistycznej Europy Wschodniej kobiety o zwiotczaej, bladej skrze i palcy, wytatuowani mczyni - oraz starzy, emerytowani
Australijczycy, pijani ju o sidmej rano. Wszyscy zapakowani przez jakie dalekie biuro podry,
wszyscy ju teraz niezbyt szczliwi, zmczeni lotem w kierunku ostatniego ziemskiego raju, aby
wyegzekwowa swoje wite prawo do wakacji.
Droga, ktra z lotniska prowadzia wzdu Chaweng Beach, kiedy jednej z najpikniejszych pla, staa
si teraz gwn ulic jakiego miasteczka rodem z Japonii, z domkami jeden przy drugim, sklepikami,
restauracjami, kantorami wymiany walut, wypoyczalniami jeepw i motorw oraz typowymi
atrakcjami turystycznymi Tajlandii, jakimi s salony masau i sauny z ich domylnym zaproszeniem:
wypoycz on na cay pobyt". Morze byo prawie niewidoczne, nieosigalne za rnymi placami
budowy, na ktrych haaliwie staway nowe hotele, domki, sklepiki, kantory, wypoyczalnie i caa
reszta.
Na szczcie The Spa, orodek zdrowia zarezerwowany przez Leopolda, wychodzi na morze, a chata,
ktr dla mnie zamwi, znajdowaa si nieco na uboczu, najbliej wody. By to orodek
niewyszukany, ale wygodny, prowadzony przez Amerykanina Sama, pochodzcego z San Francisco,
ktry zagubi si z jakiego powodu na Wschodzie, oraz przez niezwykle energiczn i sympatyczn
kobiet, p Chink, p Laotank. Miaa liczn gromadk dzieci, nie wszystkie z Samem, ale wszystkie
ubrane jak ksita, obok Sama odzianego niczym krl na wielkim, rodzinnym zdjciu wystawionym
na ladzie recepcji.
Leopold by ju w tym orodku po raz trzeci i jego przybycie spotkao si z niezwykle wylewnym
przyjciem ze strony Sama, jego ony i caego zastpu masaystek. Rzuciy si one na nas, ebymy
umwili si z nimi na przynajmniej dwa spotkania dziennie. Masae wykonywane byy na sala,
bambusowych pomostach zawieszonych nad ziemi i wystawionych na wiatr od morza, w cieniu palm
kokosowych. Medytacyjna muzyka" z gonikw ukrytych w listowiu unosia si nad caym naszym
miasteczkiem.
Ani Leopold, ani ja od poprzedniego wieczora nic nie jedlimy i nie pilimy, tak wic moglimy wej
bezporednio w program". Godzina dziesita: napj odtruwajcy. Do duej szklanki z uszkiem
wlewano sok owocowy i wsypywano do niego trzy yki biaawej mki, pochodzcej ze soja bez
adnej etykiety. Wydawao mi si, e rozpoznaj, co to jest, ale nie miaem czasu na zastanawianie.

- Szybko, szybko! Pij, bo inaczej zgstnieje - powiedziaa, mieszajc yk, dziewczyna zajmujca si
przygotowywaniem napoju.
Potem nastpowaa szklanka wody, ktr popijao si integratory": okoo dziesiciu szarozielonych,
plastikowych kapsuek, zawierajcych proszek o mniej wicej tej samej barwie. One te nie miay
nazwy, ale wydawao mi si, e s zrobione z tego koncentratu rolinnego, Green Plus, ktry w
Ameryce widziaem w kadym sklepie z witaminami. Wszystkie polecenia wykonaem pilnie, zgodnie
z instrukcjami.
Idea postu - rwnie stara co ludzko - podobaa mi si. Nie ma sensu robi kursw medytacji, eby
kontrolowa umys, jeli nie nauczymy si kontrolowa rwnie ciaa! Post wydawa mi si sposobem
poddania si prbie. Czowiek pierwotny poci, eby wzruszy przodkw" widokiem swojej siy woli.
Dopiero pniej, kiedy zosta przejty przez rne religie, post przybra moralistyczn szat
samooczyszczenia i samobiczowania. Podobnie byo z powstrzymywaniem si od innych przyjemnoci
zmysowych.
Tak samo znano od czasw staroytnych warto terapeutyczn postu. Pewien chiski mnich, ktry w
sidmym wieku po Chrystusie odwiedzi wielki uniwersytet buddyjski w Nalandzie w Indiach,
opowiada, e kiedy jaki student zaczyna chorowa, przed podaniem mu jakiegokolwiek lekarstwa
polecano, aby przez tydzie cakowicie poci. Mnich dodaje: Zazwyczaj przez ten czas pacjent
zdrowia".
Dzisiaj wszystkie te znaczenia zostay utracone, a post -podobnie jak joga i wiele innych dziaa, ktre
zrodziy si w celu przede wszystkim duchowym - sta si aktem czysto fizycznym, skupionym na ciele
i podejmowanym wycznie po to, eby schudn" i si oczyci".
O pocie si mwi, e jest najtrudniejszy przez pierwsze trzy dni, poniewa organizm prbuje
rozpaczliwie robi to, do czego przywyk. Czwartego dnia zaczyna rozumie, zmienia rytm i wszystko
staje si atwiejsze. Byem bardzo ciekaw, jak zareaguj, i postanowiem prowadzi dziennik tamtych
dni. Oto on.

Pierwszy dzie postu


Chata, w ktrej mieszkam, ma ksztat wielkiej litery A. Dach jest z gazi palmy kokosowej, ko to
deska ze sklejki, na ktrej ley somiana mata. Z przodu s drzwi wejciowe, maa galeryjka i schody
prowadzce na pla, z tyu - drugie drzwi, dwa stopnie i miejsce osonite blach: moja azienka z
ustpem w stylu tureckim. To centrum operacyjne tego wszystkiego, co si tu robi i o czym tak wiele
dyskutuje. Odkd przyjechalimy, sysz wycznie historie o lewatywach.
Jest tutaj okoo dwudziestu goci, wszyscy cudzoziemcy, wszyscy w taki czy inny sposb on the road,
w drodze, jak mawia Kerouac, albo on the path, na ciece, jak mawiaj ci, ktrzy czuj si...
uduchowieni". Kady jest tu klasyfikowany w zalenoci od dnia postu. Na tych, ktrzy dotarli do
sidmego dnia, patrzy si z szacunkiem. Ci, ktrzy pozostaj duej ni trzeba, tylko po to, eby
opowiada o swoich dowiadczeniach nowicjuszom, s antypatyczni jak wszyscy zarozumialcy.

Bawi mnie pobyt tutaj. Jedyny moment przeraenia przeyem dzi rano. Wskoczyem z wielkim
entuzjazmem do wody - po raz pierwszy po miesicach spdzonych w Nowym Jorku. Spojrzaem z
morza na rzdy chat nalecych do Spa i zaczem si zastanawia, gdzie uchodz rury odpywowe
wszystkich ustpw, ktre si tam znajduj. Odpowied bya oczywista: dookoa mnie! Wyskoczyem
z wody. Jeli bd chcia popywa, musz pj duo dalej.
Po napoju oczyszczajcym o dziesitej, identyczny dostaem o trzeciej po poudniu. Kleista
substancja, ktr wsypuj do rodka, co mi przypomina, ale nie wiem, co. O czwartej program"
przewidywa niespodziank. Dziewczyna z obsugi zaprowadzia nas na projekcj wideo, na ktrej
Chuck, amerykaski blondyn z kucykiem, wyjania przebieg lewatywy. Leopold i ja pkalimy ze
miechu od pierwszej do ostatniej chwili. Nie sposb si powstrzyma, widzc innych, strasznie
powanych delikwentw, przyklejonych do telewizora i wpatrzonych w Chucka. Instruowa on z
ekranu zebranych, ile wazeliny naoy na may palec i jak gboko wsun rurk do odbytnicy.
Tumaczy, e nie trzeba si zbytnio wysila, aby przytrzyma wod w brzuchu.
- Kiedy pewien Niemiec zdoa nie wypuci jej przez trzy godziny. Pobi rekord, ale to niczemu nie
suy - skomentowa Chuck.
Nastpnie wyjani zastosowanie pochyego blatu, jaki kady mia w swojej azience - to na nim naley
uoy si do pukania - a take znaczenie, rwnie psychologiczne", plastikowego sitka, ktre naley
umocowa w muszli klozetowej, aby dobrze kontrolowa (zanim zniknie w morzu przed moj chat!)
wszystko, co wydostaje si z kiszek.
Chuck istnieje rwnie w rzeczywistoci. Po zakoczeniu projekcji pojawi si we wasnej osobie,
oddajc si do dyspozycji w razie potrzeby. Kademu wrczy dawk integratorw", biaych pastylek,
ktre miay przywrci flor bakteryjn. Naleao je zay wieczorem przed snem. Wszyscy dostali
take jednorazowe dzibki do robienia lewatywy oraz pikn broszur z rozkadem rnych zaj i
opisem programu Wsta i Rozbynij!", na ktry jestemy zapisani. Ju sama nazwa - co za pomys!
Zdaje si jakim boskim nakazem. A wszystko po to, aby zyska wicej energii i zdrowia, poprawi
trawienie, ustabilizowa wag, ale take uwolni si od negatywnych myli i poczu si
szczliwszymi". I kt chciaby sobie odmwi tych wszystkich piknych rzeczy?
Pukanie jelita grubego - wyjania broszura - pomylane jest specjalnie dla ciebie, ktry poddany
bye typowej diecie amerykaskiej, jade miso, poywienie przetwarzane przemysowo, uywae
soli stoowej, gotowanej oliwy albo brae antybiotyki". W sumie ja - nawet bez udziau owej
amerykaskiej diety - mam wszelkie powody, aby tu by.
O zachodzie soca, po lewatywach, masaach i saunie, spoeczno poszczcych zbiera si na play
wok stow, na ktrych ustawione s naczynka z kolorow wod i pywajcymi w nich wieczkami.
Wrd kolegw" zawieram znajomo z pani w rednim wieku, by piknoci i by sekretark w
Narodach Zjednoczonych w Genewie, z modym Japoczykiem, ktry nie mwi ani sowa po
angielsku, z amerykask studentk o ogromnym biucie, pokazywanym ze suszn dum, oraz z
pewn dziwn par: on jest Holendrem w moim wieku, przystojnym mczyzn i kulturyst,
opalonym i medytujcym, wacicielem odzi, na ktrej opywa wiat; ona przechodzc kryzys
tosamoci adn Belgijk, na tyle mod, e mogaby by jego crk.

Wszyscy mwi o modej Australijce, ktra w czwartym dniu postu miaa silne ble brzucha i
krwotok. Chuck poradzi jej, aby przerwaa godwk i posza do szpitala, ale ona odmawia. Wydaje
si jej to zdrad i chwilowo pozostaje w swojej chacie.
O sidmej podaj kolacj": cienk lur o niewyranym zapachu warzyw, bez adnego tuszczu i bez
soli. Niemal jakby dla pocieszenia wszyscy mwi o sobie, opowiadaj o wasnym yciu i tumacz, jak
si tu znaleli. Mam wraenie, e rwnie to spowiadanie si nieznajomym, przy miym wietrze
wiejcym od morza, stanowi cz oczyszczania, obmycia.
We wszystkich opowieciach pobrzmiewa przekonanie, uznane ju za pewnik, e wspczesne ycie
nas zatruwa, e wszystko, co robimy i jemy, pozostawia w naszym organizmie szkodliwe resztki. Tylko
to radykalne mycie usunie z niedostpnych innymi sposobami zakamarkw jelit; wszystkie
nagromadzone przez lata trucizny i toksyny" Dowd? Sitko. Zagldajc do niego, odkrywamy, co
many w rodku i bez tego pukania wci bymy tam nosili.
Sam puszcza w obieg midzy stoami ciki album z foliowanymi kartkami. Jest to Zota ksiga Spa, z
grupowymi zdjciami poszczcych tu w przeszoci i ich komentarzami. Wszyscy s zachwyceni
wyczyszczeniem". Wielu Twierdzi, e czuj si wyzwoleni". Niektrzy opisuj rado z powodu
zapachu i widoku tego, co wyszo haaliwie i ich trzewi jeszcze szstego i sidmego dnia. Inni,
zamiast opisywa swoje wraenia, woleli wklei zdjcia tego, co zobaczyli w sitku! Wszyscy
praktycznie to samo.
Mj pierwszy dzie" upyn bez cierpienia. Jzyk mam troch oboony, lekk gow, nogi troch
mikkie, ale nie czuj adnej rozpaczy ani wielkiej ochoty na jedzenie.

Drugi dzie postu


pi znakomicie, bez moskitiery. Sny mam chaotyczne, ale spokojne, o miejscach, w ktrych
urzdzam si tak samo, jak uczyniem to tutaj: z dzbankiem na herbat, komputerem, ksikami,
lampk do czytania.
Wstaj wczenie i wychodz na dugi spacer po play. Obserwuj nowe bungalowy z zamontowanymi
na stae oknami, tak e nie mona ich otworzy, a w pokojach mona przebywa tylko przy wczonej
klimatyzacji. Postanowiem jednak si tym nie zadrcza. Zrozumiaem: wszystko si zmienia. A poza
tym, czyja sam si nie zmieniem? Kiedy pierwszy raz wyldowaem na tej wyspie, byem piknym,
szczupym, opalonym modziecem, ze wspaniaymi czarnymi wsami, kruczymi wosami, penym
energii i pewnoci siebie. Przybywaem z Sajgonu, eby pooddycha wieym powietrzem, z dala od
wojny. A teraz? Jestem stary, blady, jeszcze spuchnity z powodu zastrzykw ze steroidw i wyysiay
wskutek Themioterapii. Musz zasania brzuch, eby nie wprawia innych w zakopotanie moimi
szwami i wielk przepuklin. Co powiedziaoby Ko Samui, widzc mnie tak zmienionym?
O jedenastej, po napoju odtruwajcym, przychodzi pora na lewatyw. Dziewczta przycupnite na
ziemi wok wielkiego podgrzewacza wody i uzbrojone w yki wazowe, przygotowuj wiadra. Czeka
si w kolejce; mona wybiera midzy mieszank z dodatkiem kawy, octu jabkowego lub czosnku. Ta
ostatnia zalecana w przypadku podejrze o obecno pasoytw. Pniej si zaczyna. Kady rusza do

swojej chaty z plastikowym wiadrem do zawieszenia na haczyku pod sufitem azienki i caymi litrami
letniej wody, ktr naley wprowadzi do brzucha trzy- lub czterokrotnie.
Przystaj zafascynowany, przygldajc si tym wszystkim ludziom Zachodu, ktrzy maszeruj zgici
pod ciarem swoich lewatyw. Wszyscy przyjechali tu, marzc, e wydal nadmiar ycia, w nadziei, e
zobacz w sitku cay ten przesyt", ktrym jestemy dotknici.
Kiedy byem dzieckiem, regua w moim domu bya nastpujca: nie wicej ni jedno jajko
tygodniowo, miso tylko w niedziel i - jeli moglimy sobie na to pozwoli - codziennie jeden owoc
sezonowy. Bylimy biedni, ale jedlimy pokarm prosty i naturalny. Dzisiaj mona je wszystko, ale do
niczego nie naley mie zaufania. Nawet w moich biednych i ukochanych Indiach trzeba uwaa na
pomaracze i mandarynki, bo handlarze, eby podnie wag, wstrzykuj do nich brudn wod. Ale
czy lepsze s w naszych supermarketach czyciutkie, wypenione hormonami truskawki, ktre
wygldaj jak pomalowane na czerwono kartofle? Albo jabka, wszystkie jednakowe, wszystkie
nabyszczane olejem, ktre nie maj ju nic wsplnego z jabkiem ze starego powiedzenia: Jedno
jabko dziennie i zapomnisz o lekarzu".
Instynktownie wyczuwamy, e si trujemy. Kiedy jednak zagldam do mojego sitka, nie widz tam ani
trucizn, ani toksyn. Dostrzegam tylko pozostaoci po trzydziestu plastikowych kapsukach, ktre
program" kae mi codziennie poyka. A jeli Wsta i Rozbynij!" - to jedno wielkie oszustwo?
Zaczynam podejrzewa, e tak wanie jest.
Na razie nie mwi o tym Leopoldowi, a kiedy on proponuje wypoyczenie motoroweru i objechanie
wyspy, zanim zacznie brakowa nam si, przystaj z przyjemnoci.
Po drodze zatrzymujemy si przy starej, odrestaurowanej wityni. Na dopiero co zbudowanym
parkingu z autobusw i takswek wysiadaj chmary ludzi, ktrzy przyjechali zobaczy Mumi". Jest
to mumia starego mnicha, ktry spdzi ycie na medytacji, a po ukoczeniu osiemdziesiciu lat
ogosi publicznie dat i godzin swojej mierci. Kiedy nadszed w dzie, usiad w pozycji lotosu i w
obliczu setki piewajcych psalmy wyznawcw odszed, pozostawiajc tam swoje ciao
wyprostowane w medytacji, z uniesion gow, z lekko rozchylonymi w umiechu ustami,
odsaniajcymi komplet zbw. Skra mumii jest jak z kartonu. Tylko w miejscu oczu - wyjaniaj
przewodnicy -ma dwa puste otwory. Ale ich nie wida. Zaoyli mu na nos pikne okulary
przeciwsoneczne, a on siedzi tam, niewzruszony, w szklanej gablocie i pozwala si fotografowa.
Jeszcze jedna atrakcja turystyczna, jak wodospady w dungli, burdele na Lamai Beach i mapy, ktre
na komend wdrapuj si na palmy, eby zerwa orzechy kokosowe.
Dobrze znosz post. Jestem godny, ale nie za bardzo. Czasami jednak - jeli wystawi gow poza Spa
- wydaje mi si, e wszyscy jedz. Widz tylko usta, ktre wgryzaj si w udka kurczaka w sosie z
zielonej papai oraz w soczyste plastry surowego mango, obtoczone w mieszance soli, cukru i
czerwonej papryczki. Pokusa jest wielka.
Spdzam trzy godziny w rkach jedynego masaysty mczyzny w caym Spa. Jest urzdnikiem
rzdowym, przysanym tutaj na kilka tygodni w celu kontrolowania jakoci pracy kobiet. Twierdzi, e
w trakcie masowania wyczuwa choroby, o ktrych jego klienci jeszcze nie wiedz. Bez wtpienia jest
dobry, ale na pewno nie zdoa spowodowa, abym zmieni moj star opini: nie lubi by
masowany.

W porze kolacji - ktrej nie ma - wszyscy znw rozmawiaj o tym, co zobaczyli w sitku. Zastanawiam
si, o czym rozmawiali w dziewitnastym wieku wielcy panowie z Europy i rosyjskie hrabiny,
spdzajcy czas u wd w Baden-Baden.

Trzeci dzie postu


pi pytkim snem i nie pamitam, co mi si nio. Budz si wczenie. Siedz na pustej play i
prbuj skupi myli na starym indyjskim powiedzeniu, ktre wbio mi si do gowy w pnie i ju
mnie nie opuszcza: Czowiek mwi, e czas przemija. Czas mwi, e czowiek przemija".
Potem zaczyna pada i biegn schroni si pod dachem recepcji. To dobra okazja, eby przejrze w
spokoju Zot ksig, ktr Sam trzyma na ladzie. Moje podejrzenie si wzmaga. Na wszystkich
zdjciach pozostawionych przez poszczcych zawarto rnych sitek jest taka sama: galeretowata,
czarnozielonkawa masa. Toksyny i trucizny wspczesnego ycia"? Gdzie tam! To resztki
plastikowych kapsuek po integratorach", ktre wszyscy poykamy. I... nagle przypominam sobie,
czym jest kleista i biaawa mka, wsypywana przez dziewczta ykami do odtruwajcego napoju,
ktry trzeba natychmiast wypi, bo inaczej steje. To jeden z najlepszych rodkw indyjskiej
farmakopei: isabgol, upina pewnego zboa, rzecz jak najbardziej naturalna, stosowana przez
wszystkich jako regulator jelitowy. W Indiach jest bardziej znany od aspiryny, kosztuje niewiele, a
najpopularniejszy lek wyprodukowany w oparciu o ten skadnik - ze znakiem telefonu - sprzedawany
jest w oryginalnym, zielonym opakowaniu z rysuneczkiem starego aparatu na korbk. Wypija si go
po rozpuszczeniu w wodzie, zarwno w przypadkach biegunki, jak i zaparcia. Rzeczywicie, trzeba to
zrobi szybko, bo inaczej grudki powstaj w ustach, zamiast w kiszkach.
A zatem? Poci si, to prawda, ale tym, co si produkuje, nie s pozostaoci zych diet, a kapsuki
green plus i isabgol poknite kilka godzin wczeniej. Nie ma wtpliwoci, e nastpuje oczyszczenie,
ale nie w sposb, w jaki kae nam wierzy Wsta i Rozblynij!".
Wzywam Leopolda do swojej chaty na pilne posiedzenie gabinetowe" i wyluszczam mu te domysy.
Jest rozbawiony, ale jednoczenie poirytowany, bo ju dwa razy przeszed przez cay program, nigdy
nie majc adnych wtpliwoci. eby zweryfikowa moj hipotez, postanawia kontynuowa
godwk, ale bez kapsuek i odtruwajcego napoju. Od tej chwili bdzie pi tylko wod.
Ja id normalnym trybem. Zrezygnowaem z masay, za to spdzani duo czasu w saunie. Siedzc w
prymitywnym, cementowym bunkrze, na gorcych kafelkach, wdycha si bardzo wonne wyziewy z
mieszanki zi pochodzcych z pobliskiego lasu, posiekanych i wrzucanych stopniowo do wrzcej
wody. Mam nadziej, e pomog mi zwalczy stare zapalenie zatok, ktre znw zaczo dawa zna o
sobie.
Para w saunie jest czasem tak gsta, e nie wida siedzcej obok osoby. Wytwarza to sytuacj jak w
konfesjonale. I tak bya sekretarka Organizacji Narodw Zjednoczonych w Genewie opowiada mi
dzisiaj by moe najbardziej wiarygodn wersj swojego ycia, spdzanego ostatnio wzorem
mistrzw i guru". Zacza od Osho Rajnisha i wolnej mioci w aramie w Punie, potem przyczaa si
do innych grup i sekt, ktrych nazw nigdy nie syszaem. Teraz jest tybetask buddystk. Ale...
ostatnio, podrujc po Europie, wesza do kocioa i na widok posgu witego Franciszka niemal
zemdlaa, poczua, e ogromna energia tej postaci j porywa". Teraz mieszka na Hawajach, gdzie

pracuje jako opiekunka spoeczna z modymi ludmi, majcymi problemy z narkotykami. Opowiada,
e niektrzy z nich maj zaledwie po pitnacie lat i ju j odwiedzaj, przynoszc zdjcia swoich
dzieci.
Na zewntrz sauny kilka masaystek obmywa licie dziwnej, tustej roliny, rosncej midzy naszymi
chatami. Ich wntrze stanowi galaretowata masa, przypominajca ciao meduzy. To aloes. Niektrzy
na Zachodzie uwaaj, e ma doskonae waciwoci przeciwrakowe. Tutaj miksuj j i nakadaj na
twarz osb, ktre poza programem" ycz sobie jeszcze zabiegw kosmetycznych.
Dostrzegam afisz z cytatem przypisywanym Bernardowi Shaw: Kady kretyn jest w stanie rozpocz
fast (post), ale tylko mdry wie, jak break thefast (przerwa go)". Std pochodzi angielskie sowo
breakfast, oznaczajce niadanie, przerwanie postu". Leopold, ktry teraz ju we wszystko wtpi,
zastanawia si, czy to na pewno cytat z Shawa.
Po poudniu robi prawie dwugodzinny spacer wzdu play. Niebo pokryte jest ogromnymi, czarnymi
chmurami. Nadciga tajfun. To okres, w ktrym hotele powinny by zamknite albo na poy
opustoszae, ale dziki nowym turystom ze Wschodu, zachconym pozasezonowymi obnikami,
prawie wszystkie maj komplet.
Wieczorem znw zasiadamy wok stow z piknymi wiatekami. Wszyscy tumacz wszystkim
wielkie zalety pukania jelita. Belgijska dziewczyna, towarzyszka medytujcego kulturysty, objania je
Leopoldowi, ktry udaje ignoranta. Tybetaska buddystka przyblia je nowo przybyym, natomiast
Sam, stojc za lad recepcji, tumaczy je, z pomoc Zotej ksigi, dwm przedstawicielom biur
podry, ktrzy - ma tak nadziej - zapewni mu regularny przypyw klientw i gotwki.
Dobrze znosz post. Troch gorzej powtarzanie si tych pogaduszek o rnych przepywach".

Czwarty dzie postu


Wstaj na trzscych si nogach. Postanawiam nie odbywa porannego spaceru, nie wykonywa
wicze ani tej odrobiny koniecznej koncentracji umysu. Grzej wod na herbat i zapraszam
Leopolda. Przychodzi z egzemplarzem Maego ksicia, ktry kto zostawi w recepcji. Cytuje mi jedno
zdanie: To, co wane, nie moe by dostrzeone przez oczy". Odwzajemniam si histori z czytanej
wanie ksiki, napisanej przez amerykask dziennikark, ktra zostaa sannjasinem w Indiach.
W 1897 roku pewna dziewczynka napisaa do New York Sun", e dowiedziaa si od przyjaci, i
wity Mikoaj jest wymysem. Nie istnieje. Chce, eby gazeta powiedziaa jej prawd. I Sun" w
artykule wstpnym, jakiego dzi ju aden dziennikarz nie miaby odwagi napisa, odpowiedzia:
Droga Virginio, twoi przyjaciele si myl. S ofiarami sceptycyzmu naszych sceptycznych czasw.
Wierz tylko w rzeczy, ktre widz. A jednak, Virginio, wity Mikoaj istnieje. Istnieje w taki sam
sposb, w jaki istniej mio, hojno, oddanie. Ty wiesz, e te rzeczy istniej w wielkiej obfitoci i
daj twojemu yciu pikno i rado. Rzeczy najbardziej realne to te, ktrych ani dzieci, ani doroli nie
s w stanie zobaczy".
Jedn z przyjemnoci podrowania z Leopoldem jest to spojrzenie na wiat w cztery oczy,
uprzytomnienie sobie, w jakim jest stanie, i wyywanie si w przetwarzaniu go na nasz mod. W

tych dniach gowi si on nad ide, e to, co czowiek produkuje, powinno pozostawa na jego
terytorium, poniewa przenoszenie produktw, zmiana miejsca ich pobytu, odbiera im ich
rzeczywist warto, zostawiajc im walor wycznie handlowy. Tak wanie dzieje si c Budd
zabranym z birmaskiej wityni, eby ozdobi zachodni salon. Wedug Leopolda globalizacja,
rozprowadzane wszdzie wszelkie przedmioty, stwarza wielki chaos, zwiastujcy katastrof. Z kolei
wedug mnie dokada si do tego masowa turystyka, dziki ktrej wszyscy wszdzie mog dotrze.
..Posiedzenie gabinetowe" koczy si postanowieniem cakowitego zniesienia paszportw. Od tej
pory podrowa si bdzie wycznie z listem polecajcym, jak to miao miejsce jeszcze na pocztku
ubiegego stulecia.
Okoo poudnia z mojego balkoniku dostrzegam siedzcego nieruchomo na play, tyem do mnie, w
pozycji lotosu, przystojnego modzieca z Zachodu, z dugimi kosmykami posplatanych wosw, ktre
opadaj mu na plecy. Wzrok utkwi przed siebie. Pogrony w medytacji? Ale skd! Patrzy na ekran
komputera, na ktrym, przy uyciu telefonu komrkowego, sprawdza poczt elektroniczn. Jest
nowym poszczcym, ktry przyjecha z mod, eleganck blondynk, typow dziewczyn z dobrego
domu ze Wschodniego Wybrzea Stanw. Wzbudzaj moj ciekawo. Po poudniu id z nimi
porozmawia. Przez jaki czas by sadhu w Indiach. Pi lat temu spotkali si na kursie medytacji
joga". Od tamtej pory s razem i zaoyli przedsibiorstwo, produkujce w Chinach ubrania,
wykonane wycznie z konopi. Ich kolekcja robi furor. On projektuje, ona zajmuje si sprawami
handlowymi. Mwi, e osignli sukces, poniewa zanim zajli si interesami, rozwinli w sobie dziki medytacji - konieczny dystans wobec wszystkiego, co materialne". Dlaczego pukanie jelita?
Sysza o tym w Pekinie od innych obieywiatw. Idc na pierwsz lewatyw, daj mi eleganck
wizytwk ze swoim adresem www.
Leopold jest ju przekonany, e moje podejrzenia s uzasadnione. Odkd nie wypija dwch
codziennych napojw ani nie bierze adnych suplementw, jego jelito jest puste.
Teraz chce tylko zrozumie, czy Sam jest wiadomy puapki i cynicznie sprzedaje za du cen mit
programu", ktry obmywa z trucizn wiata. Oczywicie, e wie! Wedug mnie Sam to znakomity
biznesmen. Ma najgorsze miejsce na play, z morzem o dnie najeonym ostrymi kamieniami, a zdoa
zamieni je w kopalni zota, gdzie paci si za to, eby nie je. Tymczasem dla niego kuchnia
przyrzdza niezwykle apetyczne, bogate potrawy tajskie. Wieczorem, kiedy rozkada si na wielkim,
mikkim, okrgym fotelu i oglda filmy na ogromnym ekranie, dziewczta przynosz mu - z caym
szacunkiem nalenym wacicielowi - jedn butelk piwa za drug. A co z odtruwaniem, Sam?
Wydaje mi si, e po poudniu miaem pierwsze halucynacje wywoane godwk. Siedz przy tym
samym co zwykle stole i patrz na morze, kiedy widz, jak zblia si do mnie jaki may czowieczek.
Wyciga do mnie rk, rwnie malutk. To Bill, Australijczyk, odpowiedzialny za duchow cz"
Spa. Na sowo duchowa" wstaj i czuj si bardzo duy, z gow wysoko, wysoko w niebie, jak w
wiczeniu qigong, ktrego nauczy mnie Master Hu. Bill staje si jeszcze mniejszy. Sysz, jak mwi, e
jeli jestem zainteresowany, prowadzi on kursy jogi i reiki. Jest take ekspertem drogi do zdrowia
atzuki. Nie. Nie jestem zainteresowany. Ale kiedy na powrt siadam, zadaj pytanie:
Bill, pracujesz tu, powiedz mi, co to za substancja, ktr wsypuj do napoju odtruwajcego?
Glinka megalityczna.

Co takiego?
Glinka, ktra po znalezieniu si w jelicie, pracuje na megakosmicznym poziomie organizmu...
Chciabym dowiedzie si czego wicej na temat tego poziomu, ale Bill musi ucieka. Ma udzieli
lekcji atzuki australijskiej dziewczynie, ktra bya chora, ale pozostaje w Spa, poniewa tutaj - jak
mwi - czuje si wrd przyjaci.
W gablocie obok lady recepcji wystawiona jest maa kolekcja ksiek, niektre dotycz pukania jelita
grubego i jego zalet. Wyoy je tam Sam, eby doda naukowego" blichtru dziaalnoci Spa. Inne
pozostawili prawdopodobnie wczeniejsi kuracjusze, aby przyczyni si do postpu duchowego
przyszych poszczcych. Uderza mnie jeden tytu: Klucz do natychmiastowego owiecenia. Ksik
napisaa Wietnamka, ktra wyemigrowaa do Niemiec. Kobieta, ktra pracowaa dla Czerwonego
Krzya i wysza za m za chrzecijaskiego lekarza, zrozumiaa, e aby uly cierpieniom ludzkoci,
trzeba przede wszystkim doprowadzi do cakowitego spenienia samego siebie. I tak po latach
udrk, dziki stosowaniu metody Quang Yin" (diabli wiedz, co to jest) i pomocy wielkiego mistrza z
Himalajw" zawsze si taki znajdzie!), osigna Wielkie Przebudzenie, sama staa si Najwikszym
Mistrzem" i teraz jedzi po wiecie, odziana w biel i zot , aby naucza, jak dozna owiecenia.
Mj Boe, c za potpourri: Wietnam, Niemcy, Czerwony Krzy, buddyzm, chrzecijastwo,
Himalaje... zbyt wiele! To niestrawne! Wiadomo, e istnieje coraz wiksza potrzeba oczyszczenia
si". Odkryem, e nasze lewatywy maj osiemnacie litrw kada. Nieza kpiel!
Myl, e to prawda, i czwartego dnia godwki organizm si przyzwyczaja. Ju prawie nie
odczuwam braku jedzenia. Brakuje mi raczej smakw. Dzi wieczorem zauwayem z du
przyjemnoci, e lura na kolacj" - poza ledwo wyczuwalnym smakiem marchewki i selera - miaa
te duo wyraniejszy posmak trawy cytrynowej.
Dwie sauny odebray mi duo energii. Dopiero sma, a ju zamierzam uda si do ka. Ja te mam
wielki zamt w gowie. Czy te jestem czci potpourri? Co tu robi, z tymi wszystkimi ludmi
krcymi po wiecie? Biedni Europejczycy ze Wschodu, wepchnici do myna konsumpcji; japoska
dziewczyna, crka sprzedawcy owocw z Osaki, ktra podruje, nie wiedzc nawet dobrze, gdzie
jest; Belgijka, towarzyszka holenderskiego przystojniaka, ktra mwi, e nie wie, dokd zmierza, ale
utrzymuje si na powierzchni i poddaje nurtowi.
Nikt z nich nie wydaje mi si rozpalony prawdziw namitnoci, wielk mioci - ani te wielkim
gniewem. Najzdrowsza wydaje mi si para Amerykanw, produkujcych w Chinach ubrania z konopi.
Przynajmniej maj jaki cel w yciu: obudzi wiadomo ludzi na produkty przyrody. Ubrania, ktre
maj na sobie, proste i wygodne, s na pewno duo przyjemniejsze od tych celowo poszarpanych i
umartwiajcych, jakie nosz inni modzi ludzie na play.

Pity dzie postu


Lewatywa: mam lekkie mdoci i nic nie wychodzi z moich kiszek. W saunie czuj si saby, ale
przyjemnie zrelaksowany. Wa si: straciem pi kilogramw, jeden dziennie.

W jednej z ksiek z biblioteczki Spa, dotyczcej pukania jelita grubego, znajduj typow teori,
mwic o tym, e choroba spowodowana jest naszym nienaturalnym trybem ycia - i do tego
miejsca mog si zgodzi. Ale potem autor, Amerykanin, pisze: Tak jak nigdy nie zobaczysz much w
czystych odpadkach, tak samo nigdy nie ujrzysz choroby u cakowicie czystego czowieka".
Gupiec. Idea ta, czciowo religijna, e choroba jest kar bosk, naoon z powodu jakiego grzechu,
jest stara, ale take niebezpieczna, poniewa obwinia chorych i odbiera im ch do ycia. A teraz
poczona zostaa jeszcze z lewatywami!
A poza tym czy rwnie wici" nie umieraj na jakie choroby? Na przykad w Indiach umarli na
raka Ramakryszna, Ramana Maharyszi i Nisargadatta Maharaj.
Chciabym zrozumie, jak daleko moe sign szalestwo. Zapisuj si na kurs Billa drog do zdrowia
atzuki: 1500 bath, 30 euro za pierwsz godzin. Docieram do sedna. Najpierw nakaniam Billa, eby
opowiedzia o sobie.
Bili Sandenberg, pidziesit lat, jest w Azji od 1976 roku. Przycignity saw aramu Oso Rajnia w
Punie, przyby tam z Londynu wraz z grup przyjaci. Spdzi w aramie kilka lat, nauczy si troch
gra, po czym rozpocz wczg, nigdy nie zatrzymujc si duej w jednym miejscu. Rwnie na Ko
Samui jest tymczasowo. Jego marzeniem byoby gra muzyk brazylijsk. Wanie zoy mu
propozycj zesp Filipiczykw, grajcy w Phuket. Kolejny potpourri! Rozmawiamy o tym i radz mu,
eby si zgodzi. Potem uwiadamiam sobie, e to ja pac mu za konsultacj, i wracam do
waciwego podziau rl: on jest doradc, ja szukam porad i wyjanie.
- Co to znaczy atzuki? - pytam.
- Atzuki znaczy: jak si maj rzeczy, jaki jest wiat. Akceptacja ycia.
Chodzc od jednego guru do drugiego, Bill sysza o rnych terapiach duszy", ale adna tak
naprawd mu si nie podobaa. Tak wic wymyli wasn, cakowicie swoj, dziki ktrej teraz
egzystuje. Z walizeczki lekarskiej wyciga broszur: The Atzuki Way to Health: Spiritual Body
Psychology for the Next Millennium. Pytam, czy ta jego droga do zdrowia na przysze tysiclecie
oznacza psychologi ciaa duchowego, czy te duchow psychologi ciaa. Cakiem serio odpowiada,
e chodzi o psychologi ducha i ciaa. Dobra, przynajmniej si zrozumielimy!
Widzisz - tumaczy mi z wystudiowan impulsywnoci - wszyscy pragniemy czego dozna, co
poczu. Rwnie spokj ducha, ktrego szukasz, jest uczuciem. To tak, jakby powiedzia, e chcesz
by bogaty. To, czego szukasz, to uczucie bycia bogatym, a nie bogactwo samo w sobie.
Bill ujmuje moje nadgarstki, eby usysze bicie nerki, wtroby oraz piciu pozycji yin i yang
(czymkolwiek to jest!). Zamyka oczy, koncentruje si.
Znakomicie. Doskonaa rwnowaga. Jeste w wymienitym zdrowiu - mwi. Wszystko zrozumia! Po
czym dodaje: - Tylko bicie nerki jest troch ciasne, ale wiesz, s to uderzenia zwizane z uczuciami
spokoju i pogody ducha. Jako terapi zalecam ci akupunktur, lecz nie t chisk. Raczej typu
japoskiego, ale z podejciem homeopatycznym.
To kompletny szaleniec, ale wci go sucham.

Proponuje mi jeszcze co, co jego zdaniem bardzo by mi pomogo:


Rebirthing.
Co takiego?
Przedstawimy we dwch twoje powtrne narodziny. Jest to technika suca rozadowaniu emocji.
Ale robi si to w odosobnieniu, bez osb postronnych, bo by moe bdziesz chcia uwolni wszystkie
swoje uczucia. A to moe by dramatyczne.
Doradza mi poza tym wiele masay - wykonywanych oczywicie przez szefow masay stek, ktra jest
jego kochank - oraz kontynuowanie kpieli parowych w saunie.
Wilgo jest znakomita na nerki - stwierdza.
Jeli chodzi o diet, powinienem zaywa duo eszenia; moe mi dostarczy produkt znakomitej
jakoci. Musz te zarzuci wegetarianizm; ma specjalny chiski bulion z kurczaka, ktry moe mi
sprzeda. W kadym razie, aby unikn moliwego niedoboru protein, powinienem je duo
orzechw i bobu.
Bb ma ksztat nerek i dlatego, zgodnie z zasadami yin i yang, dobrze na nie robi.
Radzi mi take, abym pi duo wody.
On do tej pory zawsze leczy si sam dziki poczeniu medytacji, czyli yin, i muzyki brazylijskiej, czyli
yang". Bill wkada to yin i yang, gdzie si da, a kiedy mwi o jedzeniu yin i yang, udaj gupka i pytam:
Jedzenie yin i yang?
We marchewk. Mona j pokroi pionowo albo poziomo. Wszystko w yciu mona pojmowa
pionowo lub poziomo, jako yin albo jako yang.
Godzina mina. Bill ma wielk nadziej, e jeszcze do niego przyjd. Moe mi pomc. Patrzc mi
znw gboko w oczy, wyjania:
W tym wieku trzeba wiczy przebywanie z Bogiem, bo zbliamy si do chwili, kiedy bdziemy musieli
pozosta z Nim na zawsze.
Wanie wrciem do mojej chaty, eby zapisa te uwagi. Potem pjd do Leopolda, aby opowiedzie
mu o tym spotkaniu. Niele si umiejemy. Jak inaczej zareagowa na to szalestwo?
Ameryka zatruwa nas swoj globaln kultur supermaterializmu. Rwnie Ameryka proponuje nam
jako antidotum swoj duchow kontr kultur New Age. My mamy konsumowa: albo jedno, albo
drugie. Jeszcze lepiej: jedno i drugie. Irracjonalno jako rodek na wszechwadz rozumu eliminuje
ostatnie lady zdrowego rozsdku. Natomiast koniec zdrowego rozsdku to koniec wolnoci.
By moe cae tutejsze gadanie o oczyszczeniu si" wyraa nieuwiadomione pragnienie czystoci",
ktra niekoniecznie dotyczy trzewi.

Szsty dzie postu


Budz si o p do drugiej w nocy, bo deszcz uderza mocno w dach mojej chaty. Nadcign tajfun.
nio mi si, e mam raka jelit i w szpitalu we Florencji powierzony zostaem opiece maej lekarki,
ktrej nie ufam i przed ktr uciekam. Najwyraniej przetworzyem spotkanie z maym" Billem i
wszystkie spostrzeenia dotyczce jego terapii".
Przez cay ranek niebo przesaniaj wielkie, czarne chmury, wypenione deszczem. Temperatura jest
idealna, eby zosta w chacie i drzema albo czyta w oknie, przypominajcym okno maego
wizienia. Wrd wierszy Rumiego, ktre zabraem ze sob jako milczcego towarzysza podry,
znajduj jeden doskonale pasujcy do spdzanych tu dni:
Pikny posiek
Wydaje si pocigajcy
Potem w nocy
Przechodzi przez ciao
I staje si odraajcy.
ywmy si mioci!
(Rumi, tumaczy Marek Osiewicz)
Jestem osabiony, nie mam halucynacji, ale take si, aby pj na dugi spacer. Nie bior ju
integratorw, a dzi rano poprosiem, eby do mojego wiadra nalano tylko letniej wody.
- Bez kawy, prosz.
W sitku nic nie ma - u Leopolda ju od dwch dni. Jest jeszcze sabszy ode mnie, poniewa odkd
podzieliem si z nim moimi podejrzeniami, nic wicej nie woy do ust, poza wod i wieczornym
bulionem". Nie ulega dla nas wtpliwoci, e moje przypuszczenie jest suszne: do sitka trafiaj
resztki trzydziestu plastikowych kapsuek oraz isabgolu, ktre podaj nam kadego dnia, a nie jakie
trucizny i toksyny".
Kolejna posta wzbogaca panoram Spa: Ute, Niemka z Berlina, okoo trzydziestu piciu lat, z tymi
i rowymi kakami na gowie. Par lat temu przyjechaa tu na wakacje, a po powrocie do Niemiec nie
zdoaa si ju na powrt zaadaptowa. Zrobia pierwszy stopie reiki. Zostaa - jak mwi wtajemniczona" i teraz jedzi po wiecie, praktykujc t star, japosk sztuk terapeutyczn". Jej
pierwsz ofiar - rzecz jasna, za opat - jest australijska dziewczyna, ktra wci tu przebywa, mimo
zakoczonego postu. Ute oddziauje na ni energi wszechwiata". Gdyby sowo energia" zniko ze
sownika, caa masa osb pozostaaby bez pracy!
Leopold i ja jestemy bez si. Siedzimy wic spokojnie przy jednym ze stolikw naprzeciwko recepcji.
Obserwujemy pary z plecakami na ramionach, ktre - zwabione afiszem wywieszonym przy drodze:
Relaksacja - Medytacja -Orodek Zdrowia", wchodz zaczerpn wicej informacji. To zawsze ona
idzie przodem, oglda menu i pyta o ceny programu". On, zawsze troch oniemielony, stoi z boku.
Sam pozwala, eby na pierwsze pytania odpowiedzia kto z personelu. Potem podchodzi, pokazuje

Zot ksig, zwraca uwag na fotografie z tajemniczymi toksynami, ktre zostay wyeliminowane...
Para patrzy na siebie. Ona podejmuje decyzj. Program sprzedany.
Gdyby paszporty zostay ju zniesione, ocalilibymy tych dwoje!

Sidmy dzie postu


Ostatnie wiadro. Po nim biaa ciecz, ktra przywrci flor jelitow". Holenderski przystojniak
przychodzi mi powiedzie, e podziela nasze wtpliwoci. Moja teoria zaczyna kry wrd
spoecznoci poszczcych. Gdyby dotara do Sama, ten mgby mnie otru lewatyw.
Bill, faszywy prorok", urabia dwie mode ofiary.
Dzisiejsze posiedzenie gabinetowe" z Leopoldem dotyczy w caoci ekonomii. Mj przyjaciel
twierdzi, e tak jak pocztek ubiegego wieku zdominowaa psychoanaliza, przedstawiajc si jako
system pozwalajcy zinterpretowa cae ycie, podobnie czyni dzi ekonomia. Ze swoj rzekom
naukowoci poera nasz cywilizacj, tworzc wok nas pustyni, z ktrej nikt nie potrafi wyj. A
najmniej sami ekonomici.
Mwi, e jest na to pewien sposb. I aby pozosta przy temacie ostatnich dni, powracam do mojej
starej myli: po upadku wszystkich rewolucji jedynym sposobem na uniknicie pochonicia przez
konsumpcj jest poszczenie, powstrzymywanie si od wszystkiego, co nie jest absolutnie potrzebne,
niekupowanie tego, co zbdne. Gdyby mnie posuchano, byby to koniec ekonomii. Ale jeli bdzie
ona dalej tak szale, nastpi koniec wiata. Wystarczy spojrze na t ma wysp, gdzie w ostatnich
latach wy karczowano lasy i zalano cementem plae w imi postpu i rozwoju gospodarczego!
Dla ekonomii to dobra wiadomo", e ludzie wicej kupuj, wicej buduj, wicej konsumuj. Ale
pogld ekonomistw, e tylko poprzez konsumpcj dokonuje si postp, to czyste szalestwo. W ten
sposb niszczy si wiat, poniewa koniec kocw konsumowanie jest rwnoznaczne z
wyczerpywaniem zasobw Ziemi. Ju dzi zuywamy sto dwadziecia procent tego, co nasz glob
produkuje. Poeramy kapita. Co zostanie dla naszych wnukw?
Gandhi, yjcy w swoim prostym, ale precyzyjnym i moralnym wiecie, rozumia to. Mwi: Ziemia
ma wystarczajco duo, eby zaspokoi potrzeby wszystkich, ale nie ich zachanno".
Wielkim ekonomist byby dzi ten, ktry przemylaby na nowo cay system, biorc pod uwag to,
czego ludzko naprawd potrzebuje - i to nie tylko z materialnego punktu widzenia.
Poniewa system nie zmieni si sam z siebie, kady moe przyczyni si do jego zmiany... poszczc.
Wystarczy zrezygnowa z jednej rzeczy dzisiaj, z innej jutro. Wystarczy zredukowa tak zwane
potrzeby, o ktrych szybko si przekonamy, e wcale nie byy potrzebami. To sposb na ocalenie. To
prawdziwa wolno: nie wyboru, ale bycia. Dobrze zna j Diogenes, ktry kry po targu w Atenach,
mamroczc: Popatrz, popatrz, ile tu rzeczy, ktrych nie potrzebuj!".
Dzisiaj wszyscy potrzebujemy wyobrani, aby na nowo przemyle nasze ycie, wyj ze schematw i
nie powtarza tego, co jest bdne.

Dlaczego wci szuka rozwiza spoecznych i politycznych w formuach, ktre okazay si fatalne?
Dlaczego szkoy maj by takie, jakie s? Dlaczego chorzy maj by leczeni wycznie w miejscach
zwanych szpitalami? Dlaczego problem osb w podeszym wieku ma by rozwizywany poprzez
domy starcw? Ju sam fakt, e kwestia ludzi starszych postrzegana jest jako problem", stanowi
prawdziwy problem.
A wizienia? Jak to moliwe, e we wszystkich zaktkach wiata, od Azji po Europ, od Ziemi Ognistej
po Laponi, rozwizaniem dla kryminalistw jest zamykanie ich na okrelon liczb lat w bardziej lub
mniej wygodnych klatkach? Czy to moliwe, e nikt nie ma miaoci wymyli czego nowego, co nie
byoby wstawieniem telewizora do celi albo dodaniem odwiedzin ony raz w miesicu?
Posiedzenie gabinetowe" zakoczone zostao moj propozycj, aby ogosi wiatowy konkurs dla
dzieci poniej dziesiciu lat, w ktrym zapytano by, co robi ze zodziejami i mordercami.
W Indiach, w pidziesit rocznic mierci Gandhiego, wymylono co w tym stylu. Dzieciom ze szk
podstawowych zadano pytanie: Co by zrobi, gdyby mia absolutn wadz w kraju?". Najczstsze
odpowiedzi brzmiay: Dabym dom biednym, kazabym posprzta ulice, wyrzucibym
skorumpowanych politykw, zasadzibym wicej drzew, zmniejszybym liczb ludnoci.
A zatem - wadza dla dzieci!

smy dzie postu


Dramat w Spa. W rodku nocy budz mnie rozpaczliwe krzyki kobiety. Sysz odgosy szarpaniny,
potem jakie szybko oddalajce si kroki. Wstaj. Leje jak z cebra. Nie mona zapali wiata. Cae
miasteczko pogrone jest w ciemnoci. W blasku byskawic dostrzegam Leopolda i kogo jeszcze.
- Chod tutaj, we latark! - krzyczy.
Amerykaska dziewczyna, uwieszona u jego szyi, dry jak li i szlocha. Leopold prbuje j uspokoi.
Jaki mczyzna z pistoletem wszed do jej chaty, chcia j okra i zgwaci. Leopold usysza,
wyszed, a napastnik uciek przez pla. Dziewczyna jest przeraona, nie chce zosta sama. Leopold
zostaje na stray i pi na pododze na jej werandzie.
Nadchodzi szary wit. Niebo wci jest cikie od czarnych chmur monsunowych, ktre od czasu do
czasu eksploduj ulewami. Mj program" dobieg koca. Dzisiaj mam prawo do jedzenia. Czuj si
jednak tak, jakbym mia straci dziewictwo, i nie wydaje mi si, eby byo warto. Myl, e na tym
etapie mgbym kontynuowa post przez kolejne dni. I chciabym to robi. Jednym z rezultatw
godwki jest to, e czowiek nie ma ochoty si opycha, a ju na pewno je sztucznego poywienia.
W odku czuj przyjemn lekko i nie chciabym jej straci.
Czuj si znakomicie, gow mam jasn i dziwnie odzyskaem siy. W jaki sposb, nie wiem. Mam
ochot nawet przebiec si po deszczu. Siadam jednak w zaomie skalnym i z zamknitymi oczami
prbuj skoncentrowa umys na orzechu kokosowym, ktry potoczy si pod moje nogi, i na
wspaniaej tajemnicy ycia. Orzech kokosowy, ktry spad nie wiadomo gdzie, zagarnity przez
morze, koysany, by moe caymi miesicami, przez fale, przybi teraz tutaj do brzegu i - wyrzucony

na pla - bdzie rs, a si stanie drzewem! Zawsze ta sama sia, ta energia wewntrz materii! To
jest prawdziwa magia wiata.
Cae Spa roztrzsa i komentuje nocne wydarzenia. Zdaje si, e co podobnego wydarza si nie po raz
pierwszy. Prbuj nie da si w to wcign. Spaceruj, wasam si, czytam i odkadam na pniej
czekajce na mnie niadanie: kawaki papai, jogurt z koziego mleka, mid i pyek pszczeli.
O dziesitej postanawiam wreszcie zje. Siedz samotnie przy stoliku, majc przed sob morze,
jakby chodzio o akt religijny, do ktrego si przygotowaem, biorc prysznic i wkadajc czyst kurta
pijama. Pierwszy smak w ustach, co piknego!

Nazajutrz
Ostatni spacer, walizki, poegnania. W penej pary saunie, przypominajcej konfesjona, tybetaska
buddystka proponuje mi w zamknitej hermetycznie plastikowej torebeczce dwanacie pastylek LSD.
Teraz, kiedy wraca do Ameryki, a w dodatku kazaa sobie zrobi fryzur z warkoczykw
poprzetykanych kolorowymi koralikami, na pewno zatrzymaj j, jak mwi, na cle, wic nie chce
ryzykowa. Sugeruj, eby zaproponowaa je holenderskiemu przystojniakowi.
Machiko-san, japoska dziewczynka, daje mnie i Leopoldowi w podarunku monet o wartoci piciu
jenw. Go hen znaczy pi jenw, ale take powodzenia. Ma ich cay zapas, eby dzikowa po
drodze wszystkim, ktrzy jej pomagaj
Drogi na Ko Samui s cakowicie zalane, poniewa zbudowano je bez odpyww kanalizacyjnych.
Lotnisko jest zatoczone. Samoloty s spnione, ale mimo niskich i gronych chmur monsunowych
przywo i odwo pasaerw. W turystyce panuje rytm tamy montaowej i nie moe by
przestojw. Wrd oczekujcych dostrzegam mczyzn w moim wieku, z bia brdk, ktry
uporczywie ponawia prby, aby przydzielono mu miejsce, ktrego nie zarezerwowa. W kocu widz,
jak wsiada do naszego samolotu. Ma wygld profesora, moe psychoanalityka.
Gdy w Bangkoku czekam, a moja zielona torba - ta jeszcze z Chin - pojawi si na tamie, nawizuj z
nim rozmow. On te wraca z centrum zdrowia. Te zrobi sobie pukanie jelita grubego. W jego
orodku - mwi - s wietni specjalici, poniewa lecz przede wszystkim wewntrzne dziecko".
Wewntrzne dziecko? - powtarzam, nie okazujc wikszego zdziwienia.
Tak. Dziecko, ktre jest w kadym z nas - mwi, kadc sobie rk na sercu i patrzc na mnie z
agodnym, porozumiewawczym umiechem. - Stosuj tam techniki medytacji odpowiednie do
rozmw z tym dzieckiem - wyjania. - A poza tym, to wszystko, co wyszo mi z brzucha. W sitku
widziaem niewiarygodne rzeczy: toksyny, trucizny i bardzo dugiego solitera. Niedugo tam wrc.
Jed tam, zobaczysz. Kierownikiem jest Grek, ma on Taj- k. Jest tam wielka energia. Wybierz si
tam nastpnym razem. Do widzenia.
Do widzenia.

Do utraty tchu
Wschd i Zachd. Co my, Europejczycy, robimy tu, w Azji? Czego si tu nauczylimy? Czy nie czas std
odej? Od jakiego czasu Leopold podnosi te kwestie, a wieczory w Bangkoku, w jego starym,
drewnianym domu pord ostatnich drzew, jakie si ostay, byy znakomit okazj, by do nich
powrci. W gbi serca ju postanowi wyjecha. Od wier wieku mieszka w Tajlandii i wszystko to,
co skonio jego i wielu innych modych ludzi z Zachodu do przyjazdu tutaj, ulego zmianie. Wschd
stawa si coraz bardziej kopi naszego domu i w skarb odmiennoci, ktry nas tu przycign,
szybko znika, tumiony postpem.
Nie mogem nie przyzna mu racji. Z Tajlandi skoczyem ju duo wczeniej. Gdybym nie zamieszka
w Indiach, gdzie siy ducha zdaj si jeszcze sprzymierza przeciwko siom materii, te doszedbym do
wniosku, e w Azji nie ma ju nic, czego mona by si nauczy, czym mona by si ywi.
Bangkok zewntrznie bardzo si zmieni i w rezultacie zmieni si te jego duch - gdzie przepad
urok. Ze sonecznego miasta, poprzecinanego kanaami, sta si cementow aglomeracj, zacienion
przez mas wysoko wyniesionych ulic, zbudowanych nad drogami wodnymi.
Nowoczesno osabia tradycyjn pogod ducha tutejszych ludzi i przyspieszya ich - kiedy senny rytm ycia.
Zaraz po powrocie z Ko Samui poszedem odwiedzi starego tajskiego przyjaciela, buddyjskiego
filozofa. Mieszka wci w swoim maym i skromnym domu, ale nie mia tam ju nawet promienia
soca, eby mogy rosn kwiaty. Wszystko z powodu drapaczy chmur, ktre go otoczyy. Kiedy
wspomniaem mu o swojej chorobie, powiedzia mi o pewnym bonzie, ktry mgby mi pomc. To
wielki uzdrowiciel - stwierdzi. Przyjedaj do niego z caego wiata. Moglibymy natychmiast do
niego zadzwoni i si umwi. Ma komrk. Nie, dzikuj.
Wschd i Zachd. Kiedy - bardziej ni o rnej tosamoci geograficznej - mona byo mwi o
dwch rnych wizjach ycia. Pierwsza opieraa si na eksploracji wiata wewntrznego, z niewielk
albo adn dbaoci o zewntrzny, druga w caoci nastawia si na dominacj wiata na zewntrz,
cakowicie ignorujc ten w rodku. Od koca dziewitnastego wieku nadziej wielu ludzi Zachodu
bya moliwo uzupenienia jednej wizji drug, ocalajc obie z nich i pozwalajc tym samym caej
rasie ludzkiej na powany skok jakociowy. Zudna nadzieja. Materialna sia wizji zachodniej pokonaa
wizj wschodni i Azja, ktrej zawdziczamy bogw i idee, stracia swj spokj, gonic za takim
samym typem szczcia, ktre nas ju unieszczliwio.
Gdy ktrego dnia zadzwonilimy do Dana Reida, starego przyjaciela, znawcy Chin i taoizmu,
usyszelimy, e on te skoczy ze Wschodem. Postanowi opuci Cziang Maj i wyemigrowa do
Australii. Dla mnie by to dobry pretekst do odwiedzin. Po wymianie maili dotyczcej mordercw w
biaych fartuchach" - jak nazywa moich naprawiaczy z Nowego Jorku - i po jego radzie, eby skoczy
z chemioterapi i skonsultowa si, choby tylko telefonicznie, z kalifornijsk jasnowidzk, wicej si
nie syszelimy. Chciaem si z nim pojedna, a take dowiedzie si czego wicej o qigong, ktrego
by wielkim znawc.
Wizyta u niego bya przyjemnoci: furtka, ogrd, przejcie po kamieniach przez may staw z
piknymi kwiatami lotosu i tradycyjna, niska budowla na wzniesieniu terenu, ktre nadawao mu

nazw: Szczliwe Wzgrze. Dom nie by tak okazay, jak ten nad rzek, w ktrym Dan i jego ona
Yuki mieszkali wczeniej, ale panowaa w nim taka sama atmosfera spokoju.
Nad drzwiami wejciowymi wisia oprawiony w ramki szeciowiersz Kiplinga, jakby dla przypomnienia
tym, ktrzy tamtdy przechodzili w czasach, kiedy Wschd by jeszcze tajemnic, a walka o jego
zdobycie zdawaa si nierwna:
Zakoczeniem kadej wojny
Jest biay kamie nagrobny
Z imieniem biednego zmarego
I epitafium dla pokonanego:
Tu ley szaleniec z Zachodu
Co prbowa dotkn Wschodu.
Tak naprawd przybyy z Zachodu szaleniec przey, a nawet wygra. Biay kamie nagrobny spocz
raczej na tajemnicy Wschodu.
Pocztkowo Dan boczy si, troch obraony, bo nie poszedem za jego rad. Szybko jednak udao mi
si uzyska przebaczenie", gdy zaczem opowiada o niedawnym pukaniu jelita, ktrego on od lat
by wielkim piewc, i o tym, e waciwie codziennie powicam troch czasu jego ukochanemu
qigong. Nauczyem si kilku wicze od Mastera Hu w Nowym Jorku i teraz chciabym, eby mi je
pomg udoskonali. Zadziaao.
O wicie, gdy ju kady wyciszy swj umys, spotykalimy si w ogrodzie i Dan udziela mi lekcji. By
znakomity. Ju samo obserwowanie nauczyciela, jego szczupego, uminionego ciaa,
kontrolowanego w kadym gecie, byo nauk. Poprawi niektre moje pozycje i poleci, bym przed
kad sekwencj robi specjalne wiczenie, polegajce na obracaniu tuowia na lekko ugitych
kolanach i z opuszczonymi ramionami, aby otworzy kanay" i pozwoli kry energii".
Uprawianie qigong z Danem utwierdzio mnie w przekonaniu, e niezalenie od wszystkich dyskusji
na ten temat, jest co niezmiernie zdrowego w tej starej chiskiej praktyce, polegajcej na powolnym
poruszaniu koczynami, przy jednoczesnym kontrolowaniu oddechu. Przy naszym trybie ycia
naprawd zupenie nie zwracamy uwagi na sposb, w jaki oddychamy - nie zdajemy sobie nawet
sprawy, e to robimy! - wic jasne jest, e prdzej czy pniej za to zapacimy.
Wedug Dana qigong to znakomity sposb zapobiegania bardzo wielu chorobom - szczeglnie rakowi.
Jego terapeutyczna moc ma polega na dotlenieniu organizmu spowodowanym wiczeniami.
Ju w 1931 roku - mwi - niemiecki lekarz Otto Warburg otrzyma Nagrod Nobla za odkrycie, e we
wszystkich formach raka chore komrki byy jednoczenie powanie niedotlenione, podczas gdy te,
ktre otrzymyway dostatecznie duo tlenu, nie zostay zaatakowane przez chorob. Dan dostrzega
jaki spisek w tym, e odkrycie Warburga zostao zignorowane przez nauk i od tamtej pory nikt do
niego nie wraca. Rozwj wypadkw bez wtpienia potwierdzi - jego zdaniem - donioso tamtego
odkrycia: zachorowalno na raka zwikszya si rwnolegle ze spadkiem poziomu tlenu. Rwnie
dzisiaj choroba ta rozprzestrzenia si duo szybciej w uprzemysowionych rejonach wiata, gdzie

wanie procentowa zawarto tego pierwiastka w powietrzu coraz bardziej si obnia z powodu
zanieczyszczenia.
Nie wiem, na ile mj przyjaciel mia racj, ale podoba' mi si myl, e wiczenia, za pomoc ktrych
dostarczaem w jego ogrodzie czyste powietrze do rnych czci organizmu, dobrze mi robi. Dan
bardzo nalega na harmoni, na powolno kadego gestu, na niewkadanie w to adnego wysiku i na
uwiadomienie sobie, e rne zewntrzne ruchy ciaa su rwnie masowaniu narzdw
wewntrznych. Owa powolno - mwi - bya te najlepszym sposobem kontrolowania emocji, ktre,
wedug niego, byy przyczyn wielu przewlekych chorb.
To mnie przekonywao i mi wystarczao. Nie miaem ju potrzeby wierzy w jego opowieci o
mistrzach qigong, zdolnych usun ogromne guzy wycznie poprzez przekazanie swojej energii, albo
w twierdzenia - potencjalnie nawet niebezpieczne - wedug ktrych chorzy na raka, leczcy si
jedynie za pomoc tej metody, yj duej od tych, ktrzy poddaj si chemioterapii i nawietlaniom.
Po moim dowiadczeniu z reiki miaem pewne uprzedzenie dotyczce moliwoci energii" i jej
przekazywania. Chciao mi si mia, kiedy Dan na zakoczenie naszych wicze nalega, ebym
strzsn z siebie rkami od gowy po stopy negatywn energi", ktra zostaa na powierzchni.
miaem si, ale wszystko pilnie wykonywaem.
Ksika, ktr Dan napisa na temat qigong, wanie si ukazaa. Poprzednie publikacje, dotyczce
chiskich zi i tao seksu, zdrowia i dugowiecznoci, uczyniy go sawnym. Jego dom codziennie
odwiedzali rni ludzie, ktrzy przychodzili pobiera lekcje, prosi o rady lub po prostu przebywa z
nim. Dla wielu sta si guru New Age. Pord wielu osb, wszystkich z Zachodu, ktre przewiny si
przez Szczliwe Wzgrze w cigu spdzonych tam przeze mnie paru dni, znaleli si: Afroamerykanin
z Michigan, ktry uczy gry w golfa tajskich onierzy; Niemiec, byy pracownik Bayera, ktry zosta
mistrzem ceremonii herbacianej; dziewczyna wychowana na angielskim przedmieciu, ktra
jedenacie lat temu zoya luby czystoci i teraz uczya jogi; kierownik z jakiej agencji reklamowej z
Hongkongu, ktry chcia si powici naukom okultystycznym, oraz nieprawdopodobnie patetyczny,
trzydziestopicioletni Kalifornijczyk, syn nauczycieli akademickich, ktry przed dziewicioma laty
zosta mnichem buddyjskim. Cho przebywa w tropikach, nieustannie byo mu zimno. Powiedzia, e
bardzo chciaby si skonsultowa z lekarzem albo nawet z psychoanalitykiem, ale jego mistrzowie"
odradzali mu to. Twierdzili, e najlepszym lekarstwem jest medytacja.
Dan, siedzc na werandzie, przygotowywa dobr chisk herbat, czstowa wszystkich dookoa i
animowa dziwne rozmowy, ktre czasem cigny si godzinami. Z biegiem dni nasuchaem si
wszystkiego: zwizek przy- czynowo-skutkowy midzy HIV i AIDS nie zosta udowodniony, a caa
historia jest wymysem koncernw farmaceutycznych; rodki nasenne s niezwykle grone, bo eby
ci upi, paraliuj pewne czci mzgu i w ten sposb uniemoliwiaj komrkom regeneracj, jak
to si dzieje w czasie normalnego snu; niektre nowe, nieuchronne choroby, jak ebola, s wywoane
wirusami stworzonymi przez Amerykanw w trakcie eksperymentw nad broni bakteriologiczn,
ktre potem wymkny si spod ich kontroli; hormony wzrostu podawane krowom, eby wytwarzay
wicej mleka, przechodz na dzieci, ktre to mleko pij, co powoduje nieprzewidywalne
konsekwencje dotyczce ich rozwoju fizycznego. I tak dalej.
Nie wszystkie z tych historii byy bezpodstawne. Jedna z nich, o ktrej, mieszkajc w Indiach,
wiedziaem, e jest autentyczna, odnosia si do spki Monsanto. Wkrtce po tym, jak eksplozja
chemiczna, spowodowana przez inne wielkie zakady amerykaskie, Union Carbide, spowodowaa

olepnicie i mier tysicy osb, przedstawiciele Monsanto pojechali do uratowanych z prezentem:


nasionami soi. Dzikujemy. Dzikujemy. Dopiero po jakim czasie biedni chopi odkryli, e owe ziarna
byy genetycznie zmodyfikowane i e roliny, ktre z nich wyrosy, nie rodziy ju kolejnych nasion.
Tak wic jedynym sposobem kontynuowania uprawy soi byo udanie si do przedstawicieli
Monsanto, eby kupowa co roku ich sterylne i drogie nasiona.
Amerykanie, ktrzy przewijali si przez werand Dana, byli w wikszoci obraeni na swj kraj.
Uwaali go za niebezpieczny i wielu z nich nie chciao nigdy wicej tam wraca. Da by tego samego
zdania. Twierdzi, e Stany Zjednoczone przygotowuj wasn zagad za spraw produkcji coraz
bardziej skomplikowanej broni chemicznej i bakteriologicznej, ktra w kocu obrci si przeciwko
nim samym. Dlatego si cieszy, e zamieszka bardzo daleko od Ameryki - w Australii.
Leopold nazywa t kongregacj psw spuszczonych z acucha Akademi Szalecw. Ale mnie ci
szalecy interesowali. Byli papierkiem lakmusowym niepokoju pezajcego w zachodnim
spoeczestwie, rozpaczliwym wyrazem kryzysu, ktry wiele osb, szczeglnie modych, odczuwa i
ktrego nie da si ju ignorowa.
Interesowaa mnie na przykad ich podejrzliwo w stosunku do nauki. Szczerze mwic, ja te si jej
nabawiem -szczeglnie po Nowym Jorku. Jak mogem si sprzeciwi Danowi, kiedy twierdzi, e cho
nauka obiecywaa nam wiksz niezaleno od potrzeb, wikszy dobrobyt i szczcie, tak naprawd
zanieczycia wiat, czynic go coraz mniej nadajcym si do ycia? Czy mogem nie przyzna mu te
racji w kwestiach osobistych, kiedy - wracajc do tematu mordercw w biaych fartuchach" - mwi,
e za pomoc swojej nauki usunli by moe objawy mojej choroby, ale na pewno nie chorob sam
w sobie? Tak byo. Wiedziaem o tym.
Zgadzaem si z przesankami wielu ich rozwaa. To prawda, e badania naukowe s ju cakowicie
zdominowane przez interesy praktyczne, handlowe czy te wojskowe. To prawda, e caa nauka
zorientowana jest na materi, e opisuje wiat wycznie za pomoc terminw matematycznych i e
nie jest w stanie zrozumie ludzkiego ycia i emocji. Natomiast zupenie nie zgadzaem si z ich
wnioskami. Nauka nie jest zbdna" - jak mwili niektrzy z nich - a tym bardziej nie jest wrogiem
numer jeden ludzkoci" - jak twierdzili inni.
Nauka jest wanym narzdziem poznania. Za bdn naley natomiast uzna opini, e jedynym.
Gdyby Zachd by mniej optany tym, co uwaa za obiektywne", i bardziej zaj si wiatem
zewntrznym, tak jak Wschd zaj si wiatem wewntrznym, jako punktem spotkania tego, co
obiektywne, z tym, co subiektywne, by moe wszyscy zrozumielibymy w kocu z tego wszystkiego
troch wicej.
Prba naukowego udowodnienia pewnych zjawisk - choby pozazmyslowych - jest po prostu
niemoliwa. Poprzez samo denie do naukowoci", to znaczy obiektywizmu, odrzuca si bowiem
aspekt emocjonalny i duchowy, bdcy gwn przyczyn tych zjawisk. To nie przypadek, e gwnym
ograniczeniem wielkiego odkrycia Freuda byo wanie niewzicie pod uwag duchowego aspektu
czowieka, jak gdyby naprawd potrzeba boga" bya biochemiczn funkcj naszego mzgu. Teza ta
podtrzymywana jest dzisiaj przez niektrych uczonych amerykaskich. Nie byo te przypadkiem, e
cho Jung czu tak potrzeb, bardzo si niepokoi, e robi to wraenie, jakby przeskoczy przez rw i
opuci ju krlestwo nauki, a tym samym nikt te nie traktuje go powanie.

Sprawy maj si bowiem tak: uczeni myl, e narzdzie, jakim si posuguj, daje im autorytet, a
moe wrcz nawet moralno, ktrych nikt nie zdoa zakwestionowa. A przecie nauka sama w sobie
nie jest ani jednym, ani drugim; nie jest ani negatywna, ani pozytywna. Wszystko zaley od tego, jaki
si z niej robi uytek. Na Wschodzie Chiczycy jako pierwsi odkryli waciwoci prochu strzelniczego,
ale uywali go do wytwarzania sztucznych ogni albo do rozwietlania ciemnoci nocy
fantasmagorycznymi. kolorowo wieccymi kwiatami. Na Zachodzie poznalimy proch znacznie
pniej ni Chiczycy, ale natychmiast uczynilimy z niego narzdzie wojny, sposb zabijania - na
odlego i bez brudzenia sobie rk - jak najwikszej liczby ludzi.
Nauka zachodnia to wiedza ignorancka" - napisa ponad sto lat temu pewien Tamil z Dafny na Sri
Lance. By moe rzeczywicie mia racj.
Na pewno za nie maj jej wyznawcy New Ag, ktrzy myl, e z tego powodu mona zrezygnowa z
nauki i rozumu oraz bezkarnie uciec w okultyzm i irracjonalizm, bezkrytycznie przyjmujc kade
gupstwo albo szalestwo. Taka reakcja jest grona.
Odrzucenie rozumu i rezygnacja z mylenia oznaczaj wystawienie si na form intelektualnej
anarchii, ktra zamiast uwolni czowieka, uczyni go w kocu niewolnikiem jakiej nowej tyranii.
Ale to rwnie jest reakcja - rozpowszechniona w Akademii Szalecw - ktr naley zrozumie, jeli
chce si j ukierunkowa w sensie pozytywnym. Wynika ona z niedosytu duchowego, jakim wiat
wewntrzny dotknity jest od co najmniej trzech pokole.
Ostatnich osiemdziesit lat zdominowanych zostao przez rywalizacj dwch ideologii: marksizmu i
kapitalizmu. Mimo ich pozornej sprzecznoci i miertelnej walki, w jak si zaangaoway, obydwie
opieray si na tej samej ufnoci w nauk i rozum. Obydwie byy pochonite wiatem zewntrznym,
bez adnej dbaoci o wewntrzne ycie ludzi i bez adnego odniesienia do porzdku metafizycznego.
Zarwno marksizm, jak i kapitalizm opieraj si na podstawowym pojciu naukowym", e istnieje
wiat materialny, oddzielony od umysu i wiadomoci. Ten wiat moe by zdobywany i
wykorzystywany w celu poprawienia warunkw ycia czowieka. System zbudowany na marksizmie
upad. Ten drugi, cho zwyciski, wykazuje oznaki kryzysu.
Dla zilustrowania sytuacji Leopold posuy si wietnym obrazem. Marksizm to Titanic. Zderzy si z
gr lodow i bardzo szybko zaton. Ci, ktrzy ocaleli z katastrofy, w ciemnoci nocy dostrzegli w
oddali poyskujce wiata innego przepywajcego transatlantyku. Popynli rozpaczliwie w jego
kierunku, wdrapali si na pokad i przeyli. Teraz wszyscy tacz w sali balowej w rytm tej samej
orkiestry. Ale rwnie ten drugi transatlantyk, kapitalizm, to Titanic, ktry pywajc po tym samym
morzu, wkrtce zderzy si z gr lodow.
Zdaniem Leopolda byo to nieuniknione. Ja miaem jeszcze nadziej, e gr lodow mona opyn,
rozbudzajc moe jak now wiadomo wrd rozbitkw i pozostaych pasaerw, a take
przywracajc i czc ze sob - szczeglnie midzy Zachodem a Wschodem - resztki utraconej
mdroci jednej i drugiej strony.
Czy tak trudno wyobrazi sobie wiat, w ktrym nauka suyaby czowiekowi? Ktra nie
wykorzystywaaby natury, a pomagaa nam y w harmonii z ni? Czy naprawd utopi jest
cywilizacja, w ktrej relacje midzyludzkie waniejsze s od skutecznoci i postpu materialnego?

Wedug mnie wielkim zagroeniem jest w tej chwili odrzucenie nadziei, przekonanie, e karty zostay
rozdane, e wiat jest ju w rkach innych" i nic wicej nie da si zrobi. To jeszcze jeden z
niepokojcych aspektw New Age. jakie objawiay si w Akademii Szalecw.
- Zobaczmy, co zrobili dzisiaj wiatu, gdy my spalimy? - pyta rano Dan, otwierajc gazet, ktr kto
wrzuci do ogrodu.
Choroba, na ktr cierpi teraz dua cz ludzkoci, jest nieuchwytna, nieokrelona. Wszyscy czuj si
mniej lub bardziej wykorzystywani, smutni, przygnbieni, ale nie maj obiektu, na ktrym mogliby
wyadowa zo albo ku ktremu zwrci nadziej. Kiedy wadza, ktra ludzi gnbia, miaa swoje
siedziby i symbole. Bunt kierowa si przeciwko nim. Strzelao si do krla, burzyo Bastyli, oblegao
Paac Zimowy. Ale dzisiaj? Gdzie znajduje si orodek wadzy, ktry zubaa nasze ycie?
By moe trzeba zaakceptowa raz na zawsze, e orodek ten znajduje si w nas samych, i e tylko
wielka wewntrzna rewolucja moe zmieni ten stan rzeczy, zwaywszy e wszystkie rewolucje
zewntrzne zdziaay niewiele. Aby to osign, naley wykona tytaniczn prac, a nie zawsze
jestemy gotowi podj ten wysiek. Dlatego New Ag cieszy si takim powodzeniem. Cho problem
zosta na swj sposb rozpoznany, to ruch ten podsuwa duo atwiejsze, szybkie rozwizania,
wskazuje rne skrty i obiecuje ocalenie poprzez tak czy inn formu, ktrej mona si nauczy w
jeden weekend.
Spotkaem si z tym rwnie u Dana: poprzez jego on. Kiedy widziaem j po raz ostatni, wci
medytujca Yuki staa si kanaem". Tak New Ag nazywa dzi tych, o ktrych kiedy mwiono
medium. Kanay" to osoby, ktre wchodzc w kontakt z duchami, przekazuj ich wiadomoci, opinie
i rady, i same staj si w ten sposb nauczycielami mdroci".
Yuki bya kanaem" do Kuan Yin, chiskiej bogini wspczucia. Odkrya t swoj waciwo
niedawno. Poczua, e dzieje si z ni co niezwykego, nie moga je, a jej ciao byo wci gorce.
Nie wiedziaa, co robi, poniewa w gruncie rzeczy nie czua si chora. Zwrcia si do Khuna
Anusorna, mieszkajcego nieopodal Taj. Cieszy si on saw uzdrowiciela i te by kanaem",
indyjskiego boga Siwy. W transie Khun Anusorn, czyli Siwa, powiedzia Yuki, eby przez czterdzieci
osiem dni jada tylko owoce i pia jedynie wod. Tak zrobia. Czterdziestego dziewitego dnia wrcia i
Siwa, czyli Khun Anusorn, powiedzia:
Teraz jeste czysta i Kuan Yin wybraa ci, by przemawiaa do wiata.
Od tamtej pory w kad rod po poudniu Yuki, odziana w biae woale, w pogronym w pmroku
pokoju na Szczliwym Wzgrzu, przy przyjemnej woni kadzida, wchodzia w trans. Posugujc si
klasyczn chiszczyzn, ktr tumaczy Dan, udzielaa rad ludziom, wrd ktrych znajdowao si
rwnie kilku czonkw Akademii.
Dan i Yuki nalegali, ebym i ja poszed do Khuna Anusorna. Przybywam z Indii, Siwa jest bogiem
indyjskim, wic moe mgby podpowiedzie mi co poytecznego. Nie oparem si ciekawoci.
Wyprawa bya zabawna. Khun Anusorn mieszka, jak nam wyjani, w dopiero co zbudowanym
sanktuarium ekumenicznym". Wszystkie budynki pomalowane byy w jaskrawych odcieniach
czerwieni, zieleni i bkitu. Natomiast sale dla wielu przychodzcych tam ludzi byy cae fioletowe.
Ekumenizm polega na tym, e w rnych wityniach i witynkach obok posgw Siwy stay te

rne posgi Buddy, omiu chiskich niemiertelnych, jedna figura Lao Zi na byku i liczne apsary,
niebiaskie tancerki Khmerw.
Khun Anusorn, niski i krpy, z czarnymi wosami i brod, cay ubrany na czerwono, przyjmowa w
pokoju, ktrego ciany wytapetowane byy jego zdjciami w towarzystwie sawnych ludzi. Mia
pikny gos, mocny i gboki. Jego angielski by dobry, moglimy wic porozumiewa si bez
porednikw. Zamiast opowiada mu o sobie, udao mi si nakoni go do osobistych zwierze.
Biedaczysko - te mia swoje problemy. Jedna z jego crek cierpiaa od lat na brzydk egzem, ktrej
nikt nie potrafi usun.
To karma poprzednich wciele - powiedzia. - Nie da si z tym nic zrobi.
Umieci crk w pokoju z klimatyzacj, z ktrego prawie nigdy nie wychodzia. Powiedzia, e jej
skra strasznie baa si soca, ale ja odniosem wraenie, e to on obawia si tego, co ludzie mogliby
powiedzie na temat zdolnoci tego wielkiego uzdrowiciela.
Wci pozostajesz dziennikarzem, gotowym zaglda do cudzych szuflad - skomentowa Dan po
naszym wyjciu.
Mg mi mwi, co chcia i -jako guru New Ag - szale, ile chcia. I tak byem do niego przywizany, a
take wdziczny za zaangaowanie w nauczenie mnie qigong.
Rankiem w dniu mojego wyjazdu, po odbyciu wicze, usiedlimy sami na werandzie przy jego
wietnej herbacie. Wiedzielimy, e prawdopodobnie wicej si nie zobaczymy i Da, mwic o
qigong, ktre nas poczyo, pozostawi mi co na ksztat wiatyku:
- Prosz. Rb to codziennie. Rb to skrupulatnie. Rb to a do ostatniego tchnienia.
Bya to rada, ktr chtnie przyjmowaem.
Potem rozmawialimy o naszej pierwszej mioci, ktra przed wieloma laty nas zetkna: o Chinach. Z
krajem tym mielimy cakowicie odmienne zwizki. Ja w nim yem, potem porniem si z nim,
rozczarowaem. On, cho spdzi wiele lat na Tajwanie, od prawdziwych Chin trzyma si celowo z
daleka.
- Tylko w taki sposb zdoaem przey - wyjani. -Dzisiejsze Chiny s przeraajce. Koszmar
Konfucjusza si sprawdzi: u wadzy s handlarze i nie ma ju adnego szacunku dla mdrcw czy
kapanw. Ale Chiny to rwnie wielka cywilizacja. Czerpie si stamtd penymi garciami i
przeszczepia w miejscu zamieszkania. Ja mieszkam w tych Chinach, z ktrych wziem, ile si dao:
sztuk parzenia herbaty, qigong, medycyn, zielarstwo, taoizm, a take on. W gruncie rzeczy
zawsze tak byo: Chiny, o ktrych mwi, to kraj nielicznych wybracw, podczas gdy chopi
pracowali, karmili wszystkich, a odpacano im yciem penym festynw, wity i legend.
Te wirtualne Chiny byy jego schronieniem i teraz chcia je zabra ze sob do Australii - niczym limak,
ktry nosi ze sob ochronn muszl.
Nie byo to rozwizanie dla mnie. Ja te szukaem schronienia, ale czuem, e nie znajd go w
ksikach, w kraju czy w fikcyjnym czasie. Musiao to by co we mnie, co, co nie byo ani wschodnie,
ani zachodnie, a naleao do wszystkich.

Wieczno trzech miesicy dobiegaa koca. Mina szybko i wkrtce znw miaem stawi si w
Nowym Jorku na procedury", jak naprawiacze nazywali seri bada, majcych potwierdzi stan
dokonanych reperacji. Im chodzio o to, czy mog mi przeduy, czy te nie, wiz pobytow w
wiecie normalnych, mnie o kolejny bilet na karuzel.
Badania te wymagay dziwnej narkozy, z ktrej budziem si, nie pamitajc nic z tego, co si ze mn
dzieje, przez co najmniej dwanacie godzin. Dlatego musia mi kto towarzyszy. Znw pado na
Angel.
Spotkalimy si w Bangkoku i postanowilimy stamtd wyruszy do Ameryki, wybierajc kurs przez
Pacyfik. Ona chciaa odwiedzi kuzynk, ktra mieszkaa na wyspie naprzeciw Zachodniego Wybrzea
Stanw Zjednoczonych, a ja przed wyjazdem do Nowego Jorku mgbym wzi udzia w seminarium
dla chorych na raka w Kalifornii. I tak, niczym kurczaki na farmie, stoczeni na maej przestrzeni,
napychani bez przerwy plastikowym jedzeniem odgrzewanym w mikrofalwkach, znalelimy si na
trasie jednego z tych potwornie nudnych, transoceanicznych lotw, ktre zdaj si nie mie koca.
Lummi nie byo zbyt pikn wysp, ale grupa modych ekologw zdoaa ocali jej wielkie, stuletnie
lasy cedrowe i nie dopuci, aby ziemia podzielona zostaa na dziaki. Dziki temu krajobraz mg
zachowa swoj surow naturalno. Tym, czego nie udao si uratowa, by pejza ludzki - i tu znowu
Ameryka mnie uderzya.
Pierwotni mieszkacy wyspy, Indianie, ju nie istnieli. Ci, ktrzy przybyli po nich, niemal w komplecie
wyjechali. Dzisiejsza ludno bya przygnbiajc kolekcj nowych imigrantw: samotne kobiety i
mczyni, rozpoczynajcy drugie, trzecie albo czwarte ycie; pary po raz kolejny szukajce szczcia;
rozwiedzeni homoseksualici; stare, kalifornijskie milionerki yjce z modszymi od siebie o
dziesiciolecia rybakami; brodaci ekolodzy z Los Angeles, udajcy lenikw, oraz rni artyci"; kady
ze swoim pikapem tureckim, ktrym przywiz pozostaoci jakiego ycia gdzie indziej i ktrym by
te gotw wyjecha, wrzucajc do rodka to - niewiele - co pozostaoby po ich yciu tutaj.
Ta furgonetka z otwartym tylnym baganikiem, ktr widywaem przed kadym domem, staa si dla
mnie symbolem Ameryki, gdzie nikt nie mieszka w miejscu urodzenia ani nie umiera tam, gdzie
mieszka. Tam wszyscy s niezaleni i nieznani pord innych niezalenych i nieznanych, z ktrymi
przez krtki czas udaj wielk zayo. Cige, niespokojne przemieszczanie si Amerykanw, ich
poczucie nieograniczonoci w ogromnym kraju stwarza oczywicie owo wraenie wolnoci,
stanowice podstaw amerykaskiego mitu. Ale take, jak mi si zdawao, rodzi wiele nieszcz.
Czsto przed jakim domem dostrzegaem dwie furgonetki: jedn dla niego, drug dla niej.
Tumaczyem sobie, e obydwoje gotowi s w kadej chwili ruszy w swoj stron. M, ona,
kochanek przestaj odpowiada? Miejsce staje si zbyt ciasne? Wrzucamy wszystko do furgonetki:
pozostaoci po porace, skrzynk z narzdziami, troch ubra, i ruszamy w jakie inne miejsce, na
inn wysp, do innego miasta, gdzie wszystko zaczynamy od pocztku -pracujemy, kochamy si,
mwimy, e mamy przyjaci.
Furgonetkowe spoeczestwo niczego nie gwarantuje, poza moliwoci ucieczki. C za rnica w
stosunku do wiata mojego dziecistwa, kiedy - cho biedni - wszyscy mieli jeszcze rodzin, zajcie,
przyjanie, na ktre mona byo liczy i w ktre warto si byo angaowa! Ludzie yli i pracowali w

kontekcie spoecznym, majcym swoj histori. Florenccy rzemielnicy czerpali dum i pewno z
faktu, e s zakorzenieni, czsto od pokole, w tym samym warsztacie, w tej samej dzielnicy. Rwnie
to si zmienio podczas mojego ycia. Dzisiaj, take we Woszech, takie sowa, jak mobilno" czy
elastyczno" uywane s dla zamaskowania nowej sytuacji ekonomicznej, w ktrej coraz mniej
modych ludzi ma sta prac albo moliwo wybrania sztuki lub zawodu, do jakiego czuj si
powoani.
Rwnie u nas przedstawia si ju niepewno jako form wolnoci. Faszywej wolnoci. Nie
doszlimy jeszcze do logiki furgonetki, ale si ku temu skaniamy, poniewa take i u nas poczucie
niepewnoci wzrasta we wszystkich dziedzinach, a zwizki midzyludzkie - od zawodowych po
uczuciowe - staj si coraz mniej trwae i zobowizujce. Jakie jest wyjcie? Niektrzy oczekuj, e
spadnie z nieba.
Na Lummi wychodzilimy codziennie z Angel na dugie, czasem wielogodzinne spacery. Ktrego
ranka o wicie na jednej z tych pustych drg, wijcych si a po horyzont, mina nas furgonetka,
ktra po chwili zatrzymaa si na poboczu jakie dziesi metrw przed nami. Wysiedli z niej
mczyzna i kobieta. Ruszyli w nasz stron.
Jeste osob uduchowion, prawda? - spytaa mnie kobieta.
Czy wszyscy nie stajemy si troch tacy w pewnym wieku? - odparem.
O nie, przyjacielu. Mog ci poda dug list osb na tej wyspie, ktre wcale takie nie s powiedziaa.
Mj indyjski strj, kurta pijama i szal z Kaszmiru na ramionach obudzi w nich nadziej, e spotkali
mistrza", ktrego ich zdaniem wyspa potrzebowaa. Musiaem ich rozczarowa.
Po kilku dniach przenielimy si do Seattle, stolicy Microsoftu. Mimo widoku na morze i
zacumowanych w porcie jachtw bogaczy, pierwsze wraenie podpowiadao, e to kolejne smutne
miejsce. Na kadym rogu ulicy spotykao si kogo, kto si opala albo ebra. Wida byo bardzo
wielu brudnych i zaronitych modych ludzi, czasem ze zrozpaczonym albo szalonym wyrazem
twarzy. Wyobraaem sobie ich wszystkich jako odrzuty z tamy montaowej Billa Gatesa. Byli to
nieudacznicy, ktrzy nie zdoali uoy jakiego programu dla wiatowego komputera.
W nocy nie spaem i suchaem gosw ludzi, ktrych domem byo kartonowe pudo w zaomie
midzy dwoma sklepami. Nie czuem dookoa adnego spokoju, adnego poczucia wsplnoty,
solidarnoci, tylko ow amerykask atmosfer konfliktu. Rano chciaem kupi znaczki, eby wysa
list. Urzd pocztowy by zatoczony, ale ludzie nie rozmawiali ze sob. A nagle ta cika cisza zostaa
przerwana. Jaki wczga podszed do okienka i czego zada, a urzdniczka powiedziaa, e nie
moe tego zrobi.
Mczyzna si wciek i chcia pozna jej nazwisko. Ta wezwaa dyrektork urzdu, ktra prbowaa
uspokoi natrta. On jednak nie dawa za wygran.
- Jestem agentem FBI - powiedzia, biorc z lady kartk papieru i zapisujc nazwiska, ktre obie
kobiety mu tymczasem poday. - To jedzie prosto do Biaego Domu! -wrzeszcza.
Z tyu oczekujcej i zniecierpliwionej ju kolejki usyszaem gos:

- Ej przyjacielu, daj mi t kartk. Jestem prezydentem Stanw Zjednoczonych. Oszczdzisz na


znaczku.
Angela i ja wybuchnlimy miechem, ale nikt nam nie zawtrowa. Pozostali w kolejce udawali, e
nic si nie stao, i sprawa si zakoczya.
Po godzinie w oknie strasznie cuchncej restauracji zobaczylimy prezydenta Stanw
Zjednoczonych" jedzcego samotnie ry z czerwon fasol, podczas gdy nieopodal agent FBI"
powtarza swoj scen w sklepie papierniczym.
Angela zostaa w Seattle u przyjaciki. Mielimy si spotka w Nowym Jorku. Ja poleciaem do San
Francisco na moje seminarium. Znw dzielnice pene biedakw, ebrakw i stracecw. Znw obrazy
niesprawiedliwoci, nierwnoci i ludzkiej ndzy. Inna twarz Ameryki, przez ktr wioda droga
mojego ocalenia; twarz, na ktr coraz czciej patrzyem z niepokojem.

STANY ZJEDNOCZONE
Terra incognita
Wszystko odbyo si przez telefon i za porednictwem maila, dlatego nie wiedziaem, czego si
spodziewa. Umowa bya taka, e niejaki Jerry przyjedzie o dziewitej czerwonym jeepem pod mj
hotel w San Francisco i zabierze mnie na miejsce. Ju sam widok Jerry'ego - czterdzieci lat, duga
broda i koski ogon - kaza mi nie oczekiwa zbyt wiele. Ledwie usiadem obok niego, zacz mi
opowiada o swoim yciu. Owszem, jedzi jako kierowca, ale tak naprawd to nie jego zawd. Jest
aktorem. Ale poniewa w Hollywood robi si ju wycznie filmy komercyjne i zatrudnia tylko wielkie
gwiazdy", on jest poza tym i grywa tylko od czasu do czasu z trup teatraln zoon z przyjaci.
Ostatni raz? Hm... jaki czas temu.
Jerry ma trzeci on, ktra prowadzi sklep spoywczy niedaleko miejsca, gdzie jedziemy, ale to te
nie jest jej prawdziwy zawd. Robi to, eby si utrzyma. W rzeczywistoci jest a visual artist. Nie
zapytaem, co to znaczy by artystk wizyjn. Zdawao mi si, e ju znam t subteln
niegron form szalestwa, jak dotknitych jest wielu Amerykanw: rozszczepienie osobowoci.
Nikt nigdy nie czuje si dobrze we wasnej skrze, nikt nie jest zadowolony z tego, kim jest, ani
usatysfakcjonowany tym, co robi. Nigdy nikt nie jest szczliwy, e jest tam, gdzie jest.

Jerry wci do mnie mwi, ale nie zwracaem na to uwagi. Duo ciekawszy by krajobraz. Po
przejechaniu Golden Gate Bridge ruszylimy drog cignc si wzdu coraz bardziej opustoszaego
wybrzea. Poranek by ciepy, przez opuszczone szyby wpada przyjemny wiatr, daleka mgieka
rozmywaa lini horyzontu, morze i niebo jawiy si jako jedna nieskoczono, ja byem szczliwy,
e jestem, kim jestem, tam, gdzie jestem.

Jerry wiz mnie do Commonweal, orodka, gdzie miaem spdzi tydzie w specjalnym ustroniu dla
chorych na raka. Wiedziaem, e Commonweal (Wsplne Dobro) to miejsce odizolowane i e
najblisz miejscowoci jest Bolinas, ale nazwa ta nigdzie si nie pojawiaa. Wzdu drogi nie byo
tablic ani drogowskazw.
- Jest to batalia, ktr my, mieszkacy, wygralimy - powiedzia Jerry. - Sygnalizacja szpeci krajobraz.
A poza tym - doda - kto mieszka w tych stronach, wie, jak tam dojecha. Inni... niech nie przyjedaj.
Pejza stawa si coraz bardziej jaowy i dziki. Okolica bya szczeglnie pikna. Mimo ssiedztwa tak
wielkiego miasta jak San Francisco pozostaa prawie nietknita. Ocalia j katastrofa. W 1971 roku
zepsuty tankowiec zrzuci do morza swj adunek i miercionona, czarna ma bya ju bliska
zniszczenia wszelkiej formy ycia wzdu wybrzea. Towarzystwo eglugowe odpowiedzialne za
szkody zaoferowao pidziesit dolarw dziennie kademu, kto pomoe w oczyszczaniu play i
ratowaniu fauny, w szczeglnoci wielu morskich ptakw, ktre majc skrzyda unurzane w ropie, nie
byy ju w stanie lata. Setki hipisw i surferw odpowiedziao na apel, przyjedajc z caej Kalifornii.
Wielu z nich, przywizawszy si do miejsca, zostao tu. eby si utrzyma, niektrzy zaczli hodowa
krowy i winie, inni zajli si uprawami ekologicznymi. wiadomi tego, e wielka warto tego terenu
polega wanie na jego dziewiczoci, zdoali go ochroni, wchodzc do wadz lokalnej administracji.
Byli hipisi stali si wikszoci: wraz z ich przyjazdem ludno Bolinas wzrosa z szeciuset do dwch
tysicy.
Droga wia si pord wielkich wydm poronitych soczycie zielon traw, a jeep czasami prbowa
udawa lotni. W pewnej chwili Jerry zwolni, skrci w prawo na ubit drog i po kilku minutach
mielimy przed oczami imponujcy cypel zawieszony nad oceanem. Wygldao to tak, jakby przez
miliardy lat fale wgryzay si w kady moliwy ks ziemi, pozostawiajc tylko szkielet gr. Wysoko,
odizolowane na grzbietach ska, w ktre na dole wci uderzao wciekle spienione morze, wyrastay
dziwne, masywne, cementowe budynki, przypominajce bunkry. Wok byy metalowe supy i
wielkie, zardzewiae anteny. Z daleka miejsce wygldao na opuszczone. Przypominao star baz, z
ktrej Marsjanie, po krtkim pobycie na Ziemi, postanowili powrci na swoj planet, zdegustowani
tym, co zobaczyli.
- Kto wie! Mogliby nawet wrci - powiedzia Jerry, rozbawiony moj hipotez.
Ale nie. Jerry mi opowiedzia, e ten dziwny kompleks zawieszony nad oceanem nie nalea do
Marsjan, niemniej mia rwnie ciekaw histori. By siedzib Marconi Corporation of America.
Stamtd na pocztku ubiegego wieku wysane zostay pierwsze sygnay radiowe przez Pacyfik i tam,
podczas drugiej wojny wiatowej, przechwytywano transmisje nadawane z Japonii. Przy nowych
metodach komunikacji ten historyczny kompleks zajmujcy trzydzieci hektarw sta si zbdny i w
1975 roku zosta wystawiony na rynek. Jaki mody czowiek, wwczas dwudziestodziewicioletni,
wydzierawi go na pidziesit lat.
- Trafio mi si to we waciwym momencie. Wanie si rozwiodem, zdech mi pies, a ojciec mia
raka - powiedzia mi kilka dni pniej Michael Lerner, Wraz z grup przyjaci, ktrzy zamieszkali
wzdu wybrzea, powoli doprowadzi do porzdku kilka budynkw i urzdzi w nich orodek tudi refleksji i spokoju. To byo Commonweal, cel mojej podry.

Syszaem o nim od kilku pacjentw w MSKCC, przeczytaem te Choices in Healing, ksik, ktr
Michael napisa na temat rnych moliwoci - rwnie leczniczych - jakie ma do dyspozycji chory na
raka. Ju podczas chemioterapii skontaktowaem si z orodkiem, aby zapisa si na jeden z
tutejszych warsztatw. Rozmawiajc przez telefon, umiaem si z niejakim Wazem,
odpowiedzialnym za program, i miaem szczcie zosta przyjtym na osiemdziesity trzeci cykl
programu odosobnienia.
Przyjazd tam by jak wejcie do zaczarowanego wiata. Absurdalny, asyryjsko-babiloski budynek,
ktry mieci niegdy generatory elektryczne, a teraz goci biura i bibliotek centrum, schowany by
w lasku, zoonym ze starych drzew, powykrzywianych od nieustannie wiejcego od morza wiatru.
Troch dalej stay trzy mae wille z azienkami, kuchni, salami seminaryjnymi i pokojami dla goci.
Pierwsze wraenie byo bardzo przyjemne. Wszyscy pracujcy w Commonweal przypominali
chochliki, ktre wyszy prosto z bajki: mczyni w rednim wieku z sumiastymi wsami i czuym
spojrzeniem, kobiety bez ladu makijau, z bardzo krtkimi wosami. Jedna z nich, ogolona na zero,
bya kuchark: mniszka buddyjska, ktra przygotowywaa wycznie dania cile wegetariaskie,
wegaskie, a zatem bez jajek i nabiau.
Waz - do tej pory znaem tylko jego ochrypy gos - by wysokim, szczupym i niezdarnym
Afroamerykaninem. o twarzy dobrego pirata, z blond brdk, duymi, srebrnymi kolczykami i
jasnozielonymi oczami, iskrzcymi si na oliwkowym obliczu. Przez cae lata uprawia jog i napisa
setki wierszy. Niektre z nich naprawd pikne.
A ty skd jeste? - zapytaem pomocnic kucharki o twarzy jak ksiyc w peni, ktrej nie dao si
nigdzie umiejscowi: moe Koreanka, a moe Indianka.
Ja? W tym yciu pochodz z Ohio - odpara - ale w poprzednich z Indii.
Och. A skd to wiesz?
- Teraz nie mog ci tego wyjani - powiedziaa i ucieka do kuchni.
Nie wszyscy uczestnicy seminarium przybyli i obiad da nam okazj, eby pozna czonkw zaoycieli
Commonweal. Niemal wszyscy mieli za sob histori choroby, wyzdrowienia, oczekiwania. Niektrzy nawrotu. Sam Michael, ktremu zmarli na raka ojciec i siostra, dowiadczy nieprzyjemnej
dolegliwoci miniowej, z ktrej si powoli wyleczy. Dwie animatorki moich warsztatw miay
bardzo dramatyczne dowiadczenia z rakiem. Czy nie takie jest pochodzenie szamana, uzdrowiciela,
ktry sta si nim, bo sam zosta zraniony? Kto przeszed prb wielkiej traumy, powanej choroby i
przey, z pewnoci atwiej moe pomc innym w pokonaniu tej samej drogi. Blizny szamana s
dowodem jego autentycznoci. Tak samo byo tutaj. Wszyscy bylimy zranieni", i to bardzo uatwiao
rozmow.
Czonkowie zespou zaczli opowiada o poprzednich warsztatach, o przyjaniach, jakie si tam
zrodziy, o pogrzebach, na ktrych byli. Kto wycign stare grupowe zdjcia, pokazujc, kto jeszcze
yje, a kto ju nie. Uderzya mnie naturalno, z jak wszyscy odnosili si do mierci.
Po poudniu Michael zaprezentowa program kursu: Proces majcy na celu powolne wprowadzenie
w ruch organizmu oraz pobudzenie gboko ukrytych i zapomnianych aspektw osobowoci".

Wykorzystywane rodki: dyskusje w grupie, masae, medytacja, waza z piaskiem, gry obrazkowe,
niektre wiczenia jogi i oddychania. Cel: zredukowanie przygnbienia wywoanego chorob,
prezentacja rnych moliwoci terapeutycznych oraz zapoznanie nas z tym wszystkim, co kady
bdzie mg potem robi samodzielnie, eby poprawi swoj kondycj zarwno fizyczn, jak i
psychiczn, a przede wszystkim, aby patrze na ten stan bezstronnie.
- Biada temu, kto uzna si za odpowiedzialnego za swojego raka - przestrzeg Michael. - Wszyscy
pywamy w morzu produktw chemicznych, ktre sto lat temu nie istniay. Nie ma adnej
wtpliwoci, e nasze zdrowie jest cile zwizane ze zdrowiem ziemi, na ktrej yjemy.
By to temat, ktry szczeglnie lea mu na sercu. Opiera na nim znaczn cz pracy Commonweal.
W odniesieniu do naszego pobytu w orodku Michael z naciskiem podkrela rnic midzy sowem
leczenie" a sowem zdrowienie". Pierwsze ma wiele wsplnego z lekarzami, z lekarstwami, z ich
stosowaniem i ewentualnym powodzeniem w zwalczeniu choroby. Leczenie jest kwesti przede
wszystkim fizyczn, pochodzi od czynnikw zewntrznych. Natomiast zdrowienie stanowi proces, za
pomoc ktrego przywraca si ogln rwnowag chorej osoby. Pochodzi przede wszystkich z
zasobw wewntrznych, z tych najbardziej osobistych pokadw, jakie kady wnosi do spotkania z
chorob. Commonweal nie proponowa adnego leczenia" raka, ale mg pomc w zdrowieniu".
Takie byo prawdziwe znaczenie tego programu.
Po kolacji - oczywicie cile wegetariaskiej - przysza kolej na nas. Mielimy si przedstawi,
opowiadajc historie, ktre nas tam przywiody. Byo nas dziewicioro - sze kobiet i trzech
mczyzn. Wszyscy z tawymi twarzami, wystraszonymi oczami i wosami dopiero co kiekujcymi
po ostatnich chemioterapiach. Byem jedynym cudzoziemcem. Z mojego punktu widzenia wszystko,
co nastpio potem, stanowio jeszcze jedno spojrzenie do wntrza tej Ameryki, ktra w Nowym
Jorku przyprawia mnie o nieznone przygnbienie.
Niewiele ode mnie modszego ortoped ona opucia zaraz po wykryciu u niego raka. Najbardziej
ciyo mu to, e na odchodnym oprnia cay dom z mebli. Drobna, bardzo ywa, mniej wicej
trzydziestopicioletnia kobieta, projektantka mody, take wkrtce po diagnozie dostaa od ma
papiery rozwodowe. Najbardziej drczy j fakt, e w stanie, w jakim bya po chemioterapii, nie moga
si opiekowa malekim jeszcze synkiem i m zabiera go ze sob.
Poza kobiet z San Francisco, ktra miaa normaln rodzin: ma i dwjk dzieci, a zatem wielkie
wsparcie uczuciowe, sytuacja pozostaych bya niestabilna, naznaczona rozczarowaniami i
konfliktami.
Wielu czuo si opuszczonych przez rodzin i lepiej rozumianych przez przyjaci albo kolegw z
pracy. Adwokatka z Denver, take rozwiedziona, wzruszya si, opowiadajc, e le si czua z gow
wyysiaa od chemioterapii, wic pewnego dnia, aby doda szefowej otuchy, jej sekretarka i
asystentka pojawiy si w biurze z gowami ogolonymi na zero.
Siedzielimy w kku na ziemi, nasza dziewitka oraz osoba odpowiedzialna za prowadzenie
rozmowy. Osoba ta zarzdzaa te pudekiem papierowych chusteczek, ktre byy za kadym razem
podsuwane osobie majcej mwi, aby moga otrze zy, ktre na pewno towarzyszy bd kadej
opowieci. Szybko dostrzeglimy to dziwne, ale waciwe krenie pudeka i wybuchnlimy wszyscy
gromkim miechem. miaa si te moda projektantka mody, ktra opowiedziaa o pewnym badaniu,

przeprowadzonym przez jaki uniwersytet. Wykazao ono, e zy wywoane krojeniem cebuli maj
skad chemiczny zupenie rny od naszych ez: ez smutku i gniewu" jak je nazwaa.
Smutek i gniew, jaki syszaem w opowieciach moich towarzyszy, miay o wiele wicej wsplnego z
trybem ich ycia, z ich relacjami z innymi ludmi ni z chorob sam w sobie. Oto jakie s kryteria,
ktre naley bra pod uwag przy ocenie poziomu rozwoju" spoeczestwa! Nie jaki tam dochd
narodowy brutto czy dochd na gow mieszkaca! Jak mierzy bogactwo" posiadania w swoim
yciu osoby, na ktr mona liczy, z ktr mona patrze wstecz i przed siebie, dzieli radoci i
smutki danej chwili? Moe czym (kim) najwaniejszym w yciu jest osoba, ktr spotkao si w
modoci, z ktr si wzrastao i z ktr piknie byoby si zestarze. Jakie znaczenie w procesie
zdrowienia chorego ma zwyke istnienie wanie kogo takiego?
Wedug mnie - ogromne. To samo dotyczy oczywicie take dobrego, zbudowanego na zaufaniu
kontaktu ze swoim lekarzem. Moi towarzysze si z tym zgadzali.
Adwokatka z Denver wybuchna paczem: Zmienia onkologa, ktry owiadczy, e ju nic wicej nie
moe dla niej zrobi. Natomiast sdzina z Minnesoty powiedziaa, e jej lekarz jest idealny. Nigdy nie
mwi o wskanikach wyzdrowie, o latach czy miesicach przewidywalnego przeycia. Przekazywa
jej tylko rzeczy pozytywne, a ona bya zdeterminowana, eby nie sta si czci statystyki.
Wszyscy byli wciekli na towarzystwa ubezpieczeniowe, ktre uciekay si do wszelkich kruczkw,
byle tylko nie paci rachunkw za szpital. Ortopeda odkry, e polisa na ycie podpisana przed
wieloma laty zawieraa klauzul, zgodnie z ktr ubezpieczenie nie wypacioby adnego
odszkodowania, gdyby popeni samobjstwo. Sdzina potwierdzia, e tak wanie by si stao.

Wielkim obecnym" w Commonweal by ocean. Czuo si jego bezmiar, nawet nie widzc go. Sycha
byo jego oddech, nawet nie wsuchujc si wiadomie. Ponad wszystkie inne odgosy przebijao si
to gbokie tchnienie niesione wiatrem, ktry wia nieustannie - dniem i noc. noc i dniem. Ocean
istnia zawsze i by moe to on by wielkim mistrzem w Commonweal. Lekarstwem, ktrego wszyscy
przyjechalimy tu szuka.
Spaem znakomicie. Wstaem jak zwykle bardzo wczenie. O pierwszym brzasku, przy wietle, ktre
starczao ledwie do zorientowania si, gdzie stawiam stopy, wkroczyem na wsk ciek,
prowadzc najpierw przez las zoony z pokrzywionych drzew, a potem przez wydmy po ronite
brzemienn od rosy traw. W kocu drka opadaa - czasem prawie niebezpiecznie - w d, przez
urwisko i skay, a do niego: ogromnego, wspaniaego oceanu, ktry przetacza si po play, obmywa
gazy, bawi si starymi kawakami drewna, zabierajc je ze sob, eby potem znowu wyrzuci na
brzeg. Tak samo jak od miliardw lat, w jednej chwili zmywa lad, ktry co albo kto zostawi na
piasku: odbicie moich stp, lady maego krabika wychodzcego ze swojej miniaturowej jamy, znaki
odcinite przez kawaki drewna.
Spacerowaem po play, podnoszc tu i tam mae, dziwne kamyki, ktre zwracay moj uwag. Byy
rowe, paskie i gadkie. Porodku miay czarne keczko, jakby skamieniae oko jakiej pradawnej
istoty. Rozkoszowaem si staroytnoci wiata. Byem sam i czuem si wstrznity, poruszony
wspaniaoci przyrody.

Pienice si wody utrzymyway w powietrzu wilgotn mgiek, ktra przesaniaa mi soce, ale owa
rozlana biel bez konturw jeszcze bardziej daa mi odczu bezkres oceanu i kazaa myle o
wiecznoci nie jako o czasie bez koca, ale o chwili bez czasu. Jak wanie owa chwila: chwila, w
ktrej rwnie mnie wydao si, e jestem wieczny, poniewa odniosem wraenie, e wielko, jak
czuem si ogarnity, wielko bdc poza mn, mam rwnie w sobie.
W drodze powrotnej zauwayem, e tam, gdzie cieka bya znowu paska, biegnc wysoko i
spokojnie wzdu wybrzea, pord trawy schowana jest rozpadajca si chaupina, wykonana ze
starych desek poszarzaych od niepogody. Metalowy haczyk przytrzymywa drzwi. Otworzyem je.
Wntrze byo malekie, ale przepenione. Na maym, niskim stoliku, niczym na otarzu, leay suche
kwiaty, muszle oraz pozostaoci wieczki, pozostawionej przez innych odwiedzajcych. Dooyem
tam kamyk ze starym okiem, ktry wanie przyniosem z play. Przysiadem na maej, somianej
macie i pozostaem tam przez jaki czas w ciszy, suchajc oddechu wszechwiata i wasnego.
Spotkanie z oceanem stao si moim codziennym rytuaem. Bardzo wczesnym rankiem, kiedy
pozostali pogreni jeszcze byli we nie, szedem na spacer po play. Wieczorem, przed kolacj,
siadaem w jakim osonitym od wiatru miejscu na wielkiej ce rozcigajcej si nad wybrzeem i
stamtd patrzyem, jak woda przybiera barwy zachodu soca.
Pewnego wieczora, kiedy wia bardzo silny wiatr, a fale w dole rozbijay si z wielkim impetem o pla
- rytmicznie, stale, jakby byy oddechem jakiej olbrzymiej istoty - zatrzymaem si, by spojrze na
stary pie drzewa, ktry ocean zabiera i wyrzuca, raz unoszc go na falach, to znw toczc po play.
Porwnaem siebie do tej karpy. w pie to byo moje ciao, a ja z wysokoci spokojnie patrzyem, jak
taczy i gubi si w ramionach tego dobrotliwego giganta. Na niebie pojawiy si dwa przepikne
pelikany. Wielkie i milczce, z rozpostartymi skrzydami, leciay wzdu brzegu, dajc si nie
wiatrowi: moja dusza? Wspomnienie o mnie? Ogarn mnie wielki spokj. Zastanawiaem si. jak
wielu wczeniejszych uczestnikw tutejszych warsztatw pomylao, eby polecie jak te pelikany,
szybujc w d midzy tymi cudownymi urwiskami, w stron morza. Byoby piknie da si nie
przez wiatr. Poczuem si cudownie sam - bez zobowiza, bez obcie, bez niczyich ez.
Wkrtce potem, przy kolacji, odkryem, e jakoby urozmaicone i smaczne jedzenie wegetariaskie
jest tak naprawd niesychanie monotonne. Zmieniay si barwy, ale wszystko pozostawao niesione i
bez smaku. Byo jednak bardzo zdrowe - mwia mniszka-kucharka, rzdzca kuchni, z ktrej nie
wychodzia ani jedna filianka kawy czy herbaty. Tylko zika.

Poranki zaczynay si od medytacji i wicze relaksacyjnych, prowadzonych przez Waza. By wietny


w wytwarzaniu przyjemnej atmosfery i podwijaniu przecierade, pod ktrymi kady mia si
wycign, eby zapomnie o gowie, rkach, nogach i odnale w ciszy ow wewntrzn przestrze
spokoju", w ktrej zawsze bdziemy mogli si schroni. Waz mwi te o witym miejscu, gdzie
spotykaj si skoczono i nieskoczono". Wszystkie te sowa mnie irytoway, ale wiczenia
okazay si znakomite i na pewno warto je byo wprowadzi do codziennej rutyny dla podtrzymania
ciaa... i by moe troch take caej reszty.
Po niadaniu - rwnie bardzo zdrowym" - przychodzia kolej na rne zajcia i dyskusje w grupie.
Spodobaa mi si imogery, zabawa z obrazami. Siedzc na pododze i majc przed sob duy arkusz

papieru oraz farby, mielimy przedstawi w jak najbardziej naturalny sposb nasze ycie dzi" i to,
czego spodziewalimy si potem". Pniej kady z nas pokazywa swoj wizj pozostaym i opisywa
sowami to, co chcia przekaza poprzez swj rysunek. Uznaem za ciekawe, e wszyscy moi
towarzysze wyraali nadziej, e potem" bdzie lepiej".
Podzieliem kartk na cztery rwne czci. Porodku umieciem pikne, czerwone soce, ktre
wschodzio -a moe zachodzio? - za rodkow lini, bdc horyzontem morza o niebieskich falach.
Przedstawiajc sytuacj dzi", na tle morza narysowaem wrak odzi, a na jej bocznej burcie chiski
ideogram ycia". awice ryb pyway pord alg, zarwno po jednej, jak i po drugiej stronie kartki tej przedstawiajcej dzi" i tej przedstawiajcej potem".
Kiedy przysza moja kolej, wyjaniem - troch na powanie, a troch w celu rozbawienia pozostaych
uczestnikw - e na skali wszechwiata moja choroba specjalnie nie ciya. Jakiekolwiek by miao by
potem" mojej historii, soce bdzie nadal wschodzio i zachodzio, a ryby wci bd pywa po
dnie kosmicznej wiadomoci.
Najbardziej przygnbiajcy by rysunek mczyzny z Waszyngtonu. Narysowa samego siebie
naprzeciw czego w rodzaju grafiku ze wszystkimi swoimi obowizkami: biuro, dzieci z dwch
maestw, szpital, zielarz, akupunktura, masaystka. Wyjani, e aby przenie si z jednego
spotkania na drugie, musia czasem jecha nawet godzin. Zastanawia si wtedy, czy ta caa
medycyna alternatywna" jest naprawd tego warta. Potem" przedstawiao go naprzeciw drabiny
prowadzcej w gr: bez adnych zobowiza.

Przez cae ycie miaem zawsze problem z my", z t naturaln prb, jak czowiek ma zwyczaj
podejmowa, eby si poczu czci spoecznoci. Owo my" zawsze sprawiao mi kopot. Spord
najbardziej dokuczliwych momentw z piciu lat, ktre - z godu - przepracowaem w firmie Olivetti,
pamitam te, kiedy kto, szef albo kolega, idc obok mnie korytarzem, kad mi rk na ramieniu i
mwi:
- My z Olivetti...
Ani troch si nie czuem czci owego my". Przez trzydzieci lat byem bardzo szczliwy, e
jestem dziennikarzem, ale nigdy nie zdoaem utosami si z tym, jake czsto uywanym,
okreleniem: my, dziennikarze".
Na swj sposb odczuwaem to samo tutaj w stosunku do innych uczestnikw warsztatw. Nie
wynikao to jednak z arogancji, ale niemal z czego wrcz przeciwnego. Nie byem w stanie spojrze
na siebie jak na innych, nie potrafiem poczu si czci owej wsplnoty ludzi naznaczonych
cierpieniem", jak nazywa j Albert Schweitzer. Szczerze mwic: inni byli naznaczeni. Ja nie. Nie
mogem porwnywa si z ortoped, ktry zosta bez ony i mebli, a teraz y z jak maszynk
wbudowan w brzuch, umoliwiajc funkcjonowanie wtroby - sam i opuszczony przez wszystkich.
Nie mogem porwnywa si z kobiet z San Francisco, ktra jeszcze przed czterdziestk, majc
dwoje malekich dzieci, musiaa zdecydowa: podda si czy nie drugiej chemioterapii, cho i tak
moliwo duszego przeycia bya niewielka. Takie cierpienie naznaczao, zostawiao lad.
Prawdopodobna mier tej kobiety bya niesprawiedliwa". Moja nie.

Mogem umrze tyle razy wczeniej: w Wietnamie czy w Kambody, kiedy zostaem pojmany przez
Czerwonych Khmerw, czy na Filipinach, gdy uparem si przy wspinaczce na wulkan Pinatubo, ktry
wypluwa duszce chmury popiou. Mogem take zgin w jakiej katastrofie lotniczej: tej
przepowiedzianej mi przez jasnowidza albo w wypadku jednej z tych latajcych trumien, jakimi byy
antonowy Aeroflotu w ostatnich miesicach istnienia Zwizku Radzieckiego. To szczcie, e jeszcze
yem! A e teraz oszalae komrki reprodukoway si w niewaciwy sposb w moim organizmie? Nie
byo w tym nic straszliwie nienaturalnego, nic, czego nie mona byoby zaakceptowa.
Z moimi towarzyszami czyo mnie jednak co gbszego. Podobnie jak oni wszyscy, ja te nie
mylaem nigdy powanie o swojej mierci. Fakt, w czasie miesicy spdzonych w Nowym Jorku
czuem, e jest moliwa, bliska. Jednak tak naprawd nigdy si z ni wiadomie nie skonfrontowaem.
Nie byo w tym adnej mojej winy. Czowiek zawsze tak si zachowywa.
W Mahabharacie jest epizod, ktry dobrze streszcza dziwny zwizek, jaki rasa ludzka ma ze mierci.
Piciu braci Pandava, ksit wypdzonych ze swojego krlestwa, yje przez kilka lat w lesie.
Pewnego dnia, w czasie polowania na jelenia, ktry si wymyka, caa pitka si zatrzymuje,
wyczerpana i spragniona, na polanie. Najmodszy wdrapuje si na drzewo, widzi w oddali staw i mwi
do braci, e pjdzie zaczerpn wody. Czas upywa, ale modzieniec nie wraca. Drugi brat idzie go
szuka i te znika. To samo dzieje si z trzecim i czwartym. Pity, ktry pozosta sam, idzie w stron
stawu i staje jak wryty: jego czterej bracia le martwi przy brzegu stawu wypenionego chodn,
krystaliczn wod. Nie ma adnych ladw walki; poza odciskami ich stp, nie wida nic wicej. Jest
zrozpaczony, ale drczony pragnieniem, wkada rk do wody, eby si napi.
- Stj! - syszy gos. - To mj staw. Bdziesz mg si napi tylko wtedy, jeli odpowiesz na moje
pytania. Jeeli napijesz si, nie udzieliwszy odpowiedzi, umrzesz jak twoi bracia.
Sowa te wypowiada bocian, ktry powtarza swoje danie:
Odpowiedz na moje pytania, a bdziesz mg si napi.
Mody Pandava si zgadza. Pierwsze pytania s atwe i nie ma trudnoci z odpowiedzi. Potem syszy
kluczow zagadk:
Powiedz, jaki jest najbardziej zadziwiajcy aspekt ycia? - pyta bocian.
To, e czowiek widzi, jak mier zbiera wok swoje niwo, ale nigdy nie myli, e przyjdzie take po
niego - odpowiada modzieniec, dotykajc zwok braci.
Odpowied jest waciwa. Czary zostay zdjte i czterej bracia, z ktrych aden nie pomyla, e mier
dotyczy
rwnie jego, wracaj do ycia.

W takim sensie ja rwnie byem naznaczony", tak jak i moi towarzysze. mier, do ktrej kady z
nas si odnosi, nie bya abstrakcyjna, teoretyczna; nie dotyczya tylko innych. Bya nasz mierci.
Moj. Potrzeba uwiadomienia sobie tego czya mnie z tymi omioma osobami, ktrych nigdy
wczeniej nie spotkaem i najprawdopodobniej nigdy wicej nie zobacz, ale wraz z upywem dni

znalazem si z nimi w niezwykej zayoci. Szybko spostrzegem, e prawdziwym powodem mojego


pobytu w orodku bya wanie ta rozmowa o mierci.
No wic jak chcielibymy umrze? - zagaia animatorka grupy. By to temat kolejnego poranka.
Swobodnie, bez obawy, e si kogo obrazi albo e bdzie to komu ciy, kady wygosi swoj
opini - czasem z towarzyszeniem pudeka chusteczek, ktre trzeba byo komu szybko podsun pod
nos, a czasem przy wtrze miechu, jak wtedy, gdy gos zabra ortopeda. Po dyskusji, ktra odbya si
pierwszego wieczora na temat problemu ubezpiecze i faktu, e jego towarzystwo nie zamierzao
wypaci dzieciom odszkodowania, gdyby popeni samobjstwo, dugo zastanawia si nad t
spraw. Postanowi nie uywa pistoletu, ktry wczeniej kupi, ale wykorzysta d. Udaby
wypadek na morzu, w ktrego wyniku nigdy nie odnaleziono by ciaa... a ubezpieczenie musiaoby
zapaci! Bardziej od piknej mierci interesowao go wyprowadzenie w pole ubezpieczyciela i ju to zdaniem animatorki - byo pozytywnym znakiem jego woli ycia".
Mnie zdziwio, e samobjstwo - niezalenie od reperkusji ubezpieczeniowych - byo hipotez bran
pod uwag przez niemal wszystkich uczestnikw. Ci bez rodzin liczyli na to, e pjd umrze do
amerykaskiej instytucji, o ktrej istnieniu nawet nie wiedziaem - hospicjw. S to szpitale dla
chorych terminalnie, gdzie, z tego co mwili moi towarzysze, mona znale pomoc przy
samobjstwie.
- Chodzi o to, eby zaczeka na dobr fal i przeskoczy j - powiedziaa animatorka, ktra przed
spotkaniem z chorob bya prawdopodobnie surferk na kalifornijskim wybrzeu.
Ja mwiem o mierci tak, jak widziaem j w swoim dziecistwie: nie jako o czym niezwykym, ale
witym i tajemniczym; czym, co wzbudzao szacunek, wobec czego naleao chodzi na palcach,
mwi szeptem. Dobrze pamitaem chorego w ku, krewnych szepczcych midzy sob w salonie,
a potem czuwanie przy zmarym. Trup lea, a wszyscy patrzyli na niego ze zdziwieniem i akceptacj.
mier istniaa.
Gdy w tamtych czasach kto trafia do szpitala w nadziei na wyleczenie, a lekarze mwili, e nic ju si
nie da zrobi, zabierany by z powrotem przez rodzin, eby mg umrze w domu. W ten sposb jego
ostatnie doznania z tego wiata byy takie, do ktrych przywyk: grubo materaca, zapach pocieli i
czerwonego ugru, ktrym pokrywano ceglan posadzk, skrzypienie drzwi. Dzisiaj postpuje si
dokadnie odwrotnie. mier jest czym wstydliwym, co trzeba ukry. Nieuleczalnie chory odsyany
jest do szpitala, eby umar za zason, unieruchomiony przez rurki
i inne urzdzenia, w otoczeniu agresywnych dwikw i zapachw oraz obcych twarzy: ju tam, kiedy
jest jeszcze tu. Gdybym mg wybiera, uczynibym wszystko, eby unikn szpitala i umrze tak, jak
caa czwrka moich dziadkw: we wasnym ku.
Adwokatka z Denver kazaa podsun sobie pudeko z chusteczkami i podzikowaa. Moja opowie
przekonaa j, eby nie i do hospicjum.
Temat mierci - owej terra incognita, o ktrej aden podrnik nigdy nam nie opowiedzia - by w
centrum wielu innych dyskusji. Nie wiem dokadnie, co robilimy, rozmawiajc o niej. Odpdzalimy
j? Jestem pewien, e psycholog potrafiby to wyjani, ale nie pomogoby mi to tak. jak owe
nieustanne rozmowy z ludmi, ktrzy z wasnego dowiadczenia wiedzieli, o czym mwimy.

A takie rozmowy byy moliwe tylko tam. Dobrze to uj ortopeda: Jednym z powodw jego rozwodu
byo to, e on chcia rozmawia o swojej mierci, gdy tymczasem ona unikaa tego tematu,
nieustannie cytujc wskaniki przecitnego przeycia wrd osb w jego wieku i z jego typem raka.
Chciaa, ebym dziki statystykom poczu si lepiej - powiedzia.
Kobieta z dwojgiem maych dzieci zauwaya, e jej choroba ju sama w sobie bya ogromnym
ciarem dla ma. wic nie chciaa obcia go dodatkowo potrzeb - mimo e silnie j odczuwaa rozmawiania o swojej mierci. Miaem taki sam problem z Angel, dlatego z przyjemnoci
przebywaem tam, z innymi chorymi, ktrych mogem obarczy tym ciarem.
Zgoda: akceptuj fakt, e musz umrze, by moe wkrtce. Ale czy jest to sprzeczne z walk o ycie?
- zapytaa adwokatka z Denver.
Byem wieo po lekturach zen i uznaem, e mog wnie co do dyskusji opowieci, ktra udzielaa
odpowiedzi. Stary mnich jest u progu mierci. Kadzie si do ka i zapowiada, e przed wieczorem
odejdzie. Wszyscy uczniowie zbieraj si u jego wezgowia. Tylko jeden, najbardziej oddany, zamiast
i do mistrza, biegnie na targ. Szuka ciastka, ktre mnich bardzo lubi. Ciastka nie ma, wic nowicjusz
powica cay dzie na to, eby je zrobiono. Majc nadziej, e zdy, biegiem wraca do celi mistrza.
Kiedy tylko staje w drzwiach, ten otwiera oczy i mwi:
- Wreszcie! A gdzie ciastko? - Odrywa kawaeczek i zaczyna je z wielkim smakiem.
Uczniowie s zaszokowani. Jeden z nich pyta:
- Mistrzu, jaka jest twoja ostatnia nauka? Powiedz co, dziki czemu bdziemy mogli ci zapamita.
Mistrz si umiecha.
- To ciastko jest pyszne - mwi powoli, wac sowa. Jego ostatnia lekcja jest prosta: yjcie teraz,
yjcie chwil. Przyszo nie istnieje. Bdcie tego wiadomi. Teraz, w tej chwili, to ciastko jest
wyborne. Nawet mier si nie liczy... jeszcze.
Gdy opowiadaem t histori, zdawao mi si, e pretenduj w tej chwili do roli filozofa. W gruncie
rzeczy mwia to samo, co powiedzia te jubiler z Delhi i co wtedy uznaem za takie mdre. Jednak
sympatyczna matka dwojga dzieci zgosia wtpliwo:
- Nie wydaje si wam, e te wszystkie historie, masae, alternatywne lekarstwa, joga, rysuneczki i
cae to gadanie o zdrowieniu" zamiast o leczeniu" to wszystko bzdury?
Zamialimy si, ale ona wybuchna paczem:
- Ja chciaabym tylko znale lekarstwo, ktre zwalczyoby mojego raka. Pragn wyzdrowie i
zobaczy, jak rosn moje dzieci.
Powiedziaa, e jej ojciec jest strasznym cholerykiem. Kiedy bya maa, czsto j bi. Teraz w jednym
ze swoich synw dostrzegaa tak sam gwatowno i chciaaby dalej y, eby mu pomc w
unikniciu autodestrukcji. Do tej pory wydawao mi si, e jako jedyna ma normalne" ycie rodzinne.
Ale ona te nie. Ameryka!

Animatorka zakoczya nasze spotkanie, proszc, bymy dalej siedzieli w krgu na pododze, ale z
zamknitymi oczami i trzymajc si za rce. W ten sposb przekaemy sobie energi". Uznaem to
wszystko za troch mieszne, kalifornijskie, ale poczuem, e to puszy si jak zwykle moje europejskie
i wywyszajce si ja". Czy miao co lepszego do zaproponowania?

Tamtego wieczora, podczas spotkania po kolacji, jak zawsze wykwintnej, ale wci bez smaku,
Michael powiedzia, e porozmawiamy o dowiadczeniach prawie mierci" i o tym, czego naley si
spodziewa po umieraniu wedug tych, ktrzy twierdz, e znaleli si na progu tamtego wiata i
stamtd wrcili.
Nie by to temat, ktry mgbym bra zbyt serio. Podczas miesicy spdzonych w Nowym Jorku
interesowaem si tymi historiami, poniewa - podobnie jak opowieci
UFO, latajcych talerzach i innych dziwach - zdaway mi si czci amerykaskiej kultury. Zwraca si
na to ma uwag, ale wedug mnie odgrywaj wan rol w psychice narodu. Kolejne tomy
zapisywane s na temat tych cudw niewidw. Na dziesitkach konferencji gromadz si kadego
roku tysice osb, ktre opowiadaj sobie o swoich niecodziennych dowiadczeniach, eby
powtarza w kocu te same rzeczy z takimi samymi szczegami. Jednolito tych opowieci
wykorzystywana jest potem jako dowd na ich wiarygodno. Przeczytaem wiele ksiek na ten
temat i - dziwnie" - przywiozem do Commonweal jedn z nich, ktrej jeszcze nie skoczyem. Nosia
tytu: Why People Believe Weird Things (Dlaczego ludzie wierz w dziwaczne rzeczy).
Kiedy Michael opowiedzia o literaturze dotyczcej zjawisk niemal mierci" i przytoczy wiadectwo
pewnego pana, ktry odby podr tam i z powrotem w zawiaty, jakby to bya najoczywistsza rzecz
na wiecie, nie wytrzymaem.
- ...mia straszny wypadek samochodowy. Praktycznie by martwy - mwi Michael. - Znalaz si w
ciemnym tunelu, po czym zobaczy wiato, ktre stawao si coraz wiksze, przycigao go do siebie.
Usysza gos, ktry mwi do niego...
- ...po angielsku, jak myl - wybuchnem. Wszyscy parsknli miechem. Nawet Michael.
Moda projektantka, z pochodzenia Niemka, powiedziaa, e rwnie Goethe mia przy mierci
podobne dowiadczenie. Dlatego sawne si stay jego ostatnie sowa: Mehr Licht! (Wicej wiata!).
- Ale gdzie tam - powiedziaem. - Chcia tylko, eby szerzej otworzono okno. Nie chcia umiera w
ciemnym pokoju.
Wieczr kontynuowalimy w lekkim tonie. Mwilimy o duo bardziej realnych dowiadczeniach
osb, ktre byy bardzo bliskie mierci, ale si uratoway. Michael przywoa badania ydowskiego
psychoanalityka, ktry przeywszy Auschwitz, zastanawia si, jak mu si to udao. Jaki typ
reprezentowali ci, ktrzy, tak jak on, wyszli ywi z obozw zagady? Czy byli silniejsi fizycznie? Nic
podobnego. Mieli bardziej wyrane poczucie wasnego ycia i mierci. To mnie interesowao.
Na koniec Michael znw mwi o wewntrznej przestrzeni spokoju", ktr kady z nas posiada i
zawsze moe si tam skry. eby j odnale, wypowiedzia trzy OM", przeprowadzajc potem rytua
przekazywania wspczucia". On mwi OM", ten kto siedzia po jego lewej stronie wypowiada

swoje imi i przygotowywa si do otrzymania metty (wspczucia, dobrych myli), ktre wszyscy
pozostali do niego kierowali; kolejne OM" i nastpny z lewej strony mwi swoje imi, dostawa
wspczucie... i tak dalej.
Na koniec wszyscy byli zadowoleni, mwili, e poczuli ciepo, wiato, energi. Ja poczuem tylko, jak
wzbiera we mnie gniew. Byem zmczony rozsdkiem, ale te jego przeciwiestwo przyprawiao mnie
o gsi skrk. Na tym polega mj dylemat: to, co sam odkryem, co, jak mi si zdawao, zdobyem
dla siebie, wzbudzao moje zainteresowanie i miao warto, natomiast to, co znajdowaem na
pkach w supermarkecie, mnie odrzucao. Powiedzia mi wrbita byo ksik kogo, kto wierzy" w
ponowne odkrycie magicznych aspektw ycia, ale teraz, kiedy znalazem si wrd wierzcych",
znw stawaem si zapamitaym sceptykiem.

Gdy pewnego popoudnia szwendaem si po starym budynku, dotarem po drewnianych schodkach


do duego, pustego pokoju. Podoga pokryta bya ptnem, na ktrym namalowany by biaofioletowy labirynt. Wykonano go wyranie po to, eby po nim chodzi. Zdjem sanday i boso, krok
po kroku, mylc si, cofajc i znw ruszajc naprzd, zdoaem powoli dotrze do rodka. Byem sam.
Panowaa cisza i poczuem co bardzo przyjemnego. Wracaem tam par razy. Podobao mi si. Byo
co magicznego w tym bdzeniu i odnajdywaniu si, gdy zawsze cel stanowi rodek.
Jedna ze wsppracownic Commonweal, ktrej wczeniej nie spotkaem, zauwaya mnie podczas
takiego spaceru w pustym pokoju i przysza porozmawia. Labirynt interesowa j jako rodek
rozbudzajcy duchowo. To ona go wykonaa, eby wykorzysta podczas jednego z najbliszych
seminariw.
Labirynt - wyjania - symbolizuje wit drog, jak czowiek musi przemierzy, aby zbliy si do
wasnego rodka. Moga tam pomc uczestnikom w odnalezieniu w sobie czego, co zostao
odsunite na bok, co pozostawao w ukryciu, ale prbowao znale swj wyraz: co, co pomogoby
nam znale sens w tym, co si nam przytrafiao.
Mnie - na przykad - na kalifornijskim cyplu, w miejscu odosobnienia dla chorych na raka, zdarzyo si
odkry labirynt! Czy ycie nie jest nadzwyczajne? W ksice o historii labiryntw, ktr owa kobieta z
Commonweal mi polecia, znalazem informacj, e pierwsze z nich powstay ponad cztery i pl
tysica lat temu; e labirynt z 2500 roku przed Chrystusem, wykuty w skale, znajduje si... na
Sardynii; e jeden z pierwszych labiryntw ciennych jest w... Lukce, na fasadzie katedry! Znalaz si
tam, eby wierni przed przekroczeniem progu kocioa przemierzyli palcem ow tras wykut w
cianie obok drzwi wejciowych, uspokajajc w ten sposb swoje umysy, zostawiajc za sob troski
codziennoci i przygotowujc si do wkroczenia do witego miejsca, gdzie miao si odby ich
spotkanie z Bogiem,
Przez wieki marzeniem wielu chrzecijan byo wyruszenie w pielgrzymk do Jerozolimy, ale
poczwszy od koca XI wieku, wraz z wyprawami krzyowymi, podr do Ziemi witej stawaa si
coraz bardziej niebezpieczna. Niektre nowe katedry, pomylane tak, jakby byy Jerozolim, stay si
w ten sposb celem zastpczej pielgrzymki. Przejcie przez labirynt intarsjowany w posadzce tych
katedr byo dla wiernego zwieczeniem symbolicznej drogi, ktrej nie mg przemierzy w
rzeczywistoci. W centrum tych labiryntw czsto umieszczona bya ra, zachodni odpowiednik

kwiatu lotosu, symbol ducha, owiecenia. Najbardziej znany i najpikniejszy z tych labiryntw
znajduje si w katedrze w Chartres.

Inny wieczr po kolacji, wci pod kierunkiem Michaela, powicony by ukadaniu wierszy. Kady z
nas mia napisa wersy, ktre odzwierciedlayby jego stan ducha w danym momencie. Nastpnego
ranka dostaby kserokopie wierszy pozostaych uczestnikw i wszystkie byyby tematem dyskusji w
grupie. Michael zachca nas, ebymy si czuli cakowicie swobodnie, wyrzucajc z siebie sowa tak,
jak przychodziy nam do gowy. Na koniec jednak przestrzeg:
Nic nie zdarza si przypadkiem
- Nie zadawajcie sobie trudu: nie ma adnego sowa, ktre rymuje si z rakiem.
Kiedy byem dzieckiem, malowaem. Majc szesnacie lat, sprbowaem napisa powie, raz
usiowaem nawet wyrzebi co z kawaka drewna, ale wiersz - jeli tak mona to nazwa - ktry
pooyem na stole Commonweal, by, jak sdz, pierwszy w moim yciu:
Nobody ever told me
I could fly.
Nobody ever promised
I won't die.
Yet without wings
I flew
And now without regret
For promises unkept
For things undone
Now without much pain
I feel like flying yet... again.
Nikt mi nigdy nie powiedzia
Polecisz".
Nikt nie obieca
Nie umrzesz".
A przecie bez skrzyde
ju tak wicie lataem

a teraz bez adnego alu


za niedotrzymane obietnice
za niedokoczone sprawy
bez wikszego blu
szykuj si do kolejnego lotu.
Michael by pikn postaci. Studiowa psychologi dziecic. Potem - zakadajc Commonweal zainteresowa si medycyn, chemi i ekologi, ale nie wiedziaem, czy w gbi duszy naprawd jest
uczonym. Podczas dyskusji grupowych zawsze okazywa wielki szacunek dla wszystkich opinii, wic
trudno byo okreli jego stanowisko. Nie wiedziaem, po ktrej stronie jest Michael. On jednak
sdzi, e wie, po ktrej stronie ja si znajduj. Widzia setki osb przewijajcych si przez te
warsztaty, wypracowa wic ogln klasyfikacj uczestnikw: mistycy i realici.
- Na pewno nie naleysz do tych pierwszych - powiedzia ktrego dnia, kiedy usiadem obok niego
przy obiedzie. - Nie jest tak, e perspektywa mistyczna przewysza realistyczn... - Zrobi krtk pauz
i doda: - Poza tym to wszystko tylko sowa. - Da przykad swojej nowej ony, ktra nigdy nie mwia
o duchowoci, ale kiedy tylko zaczynao pada, wychodzia na ulic zbiera limaki, eby nie
rozjechay ich samochody. - Ona nie musi szuka duchowoci. Natomiast ja musz nad tym sporo
pracowa.
A ja? Czy naprawd byem tylko realist i tyle? A moe staem w rozkroku: z jednej strony
przekonany, e realizm rozumu ju mi nie wystarcza, z drugiej w obawie, e to, co Michael nazywa
mistycyzmem i duchowoci, to niejasne pojcia, pozbawione kryteriw odpowiednich dla wszystkich
wsplnych odniesie, std subiektywne i stronnicze. Wydawao mi si, e spaceruj po grzskim
gruncie. Czasem na sam dwik takich sw, jak energia" czy wibracje", dostawaem skrtu kiszek.
A przecie ja te zaczynaem czu, e co jeszcze jest, e wystarczy spojrze na sprawy z innego
punktu widzenia i wszystko si zgadza: ta choroba przysza, eby mnie czego nauczy, ja sam
potrzebowaem przej przez labirynt, eby si zbliy do swojego rodka, powici rzeczom, ktre
nigdy wczeniej nie przyszyby mi do gowy. Czy w gruncie rzeczy nie wyczuwaem instynktownie, e
wanie to powinienem zrobi, eby si zmierzy, wspistnie ze swoj chorob?
Przede wszystkim musiaem przezwyciy swoj arogancj, swoje opory intelektualne, owo
poczucie, e to nie dla mnie". Musiaem spojrze na wiat przez inne okulary. Te, ktrych uywaem
do tej pory, niekoniecznie byy najlepsze ani najmniej deformujce.
Jeli chodzi o rne terapie, Commonweal zasadniczo sprzyjao medycynie klasycznej, alopatycznej,
pozostawiao jednak miejsce na ca reszt, niczego nie wykluczajc. Michael kad wielki nacisk na
moliwo wyboru, na znaczenie jakoci ycia, szczeglnie kiedy chodzio o uniknicie terapeutycznej
uporczywoci, na jak lekarze - a czsto take rodzina - wystawiaj pacjentw, a czsto wrcz ich do
niej zmuszaj. Cho dostrzega pozytywne aspekty rwnie pewnych praktyk uzupeniajcych, by
bardzo sceptyczny w stosunku do rnych klinik, powstaych na pograniczu ze Stanami
Zjednoczonymi, szczeglnie w Meksyku, ktre obiecyway kuracje" dla zdesperowanych.

Michael twierdzi, e zaangaowanie - rwnie psychologiczne - chorego w proces zdrowienia" jest


niezwykle wane. Odrzuca jednak ide New Age oraz medycyny alternatywnej, wedug ktrej chory
jest odpowiedzialny za swoj chorob lub -'co gorsza - winny.
Takie mylenie trzeba uzna za absurdalne i grone - mwi. - Rak to choroba gwnie epidemiczna i
ogromna wikszo przyczyn jej powstawania nie jest w nas, ale poza nami.
Michael i jego ludzie bardzo interesowali si zwizkiem midzy rakiem a rodowiskiem. Wychodzc
od oczywistych wspzalenoci, doszli do pewnych niepokojcych wnioskw. Ich ostatnie badania
wykazuj, e mleko, ktrym matka karmi noworodka, stao si dzi jednym z najbardziej toksycznych
pokarmw. Jako ostatnie ogniwo acucha pokarmowego ludzie s miejscem spotkania wszystkich
czynnikw zanieczyszczajcych, ktre przy kadym przejciu biokumuluj si", zwikszajc od
dwudziestu do stu razy, w zalenoci od poywienia, ich trujcy balast. Poniewa matczyne mleko
stanowi kolejne zcze w acuchu, oseski s ostatnimi odbiorcami toksyn, ktre matki zgromadziy w
cigu ycia.
Karmienie piersi, jedna z najbardziej naturalnych funkcji kadego ssaka, zamienia si zatem coraz
bardziej w subteln form poredniego zatruwania.
Od dwudziestu piciu lat - mwi Michael - dziesitki milionw Amerykanw w setkach orodkw
miejskich pij z kranw wod, ktra w rnym stopniu zanieczyszczona jest insektycydami oraz
sztucznymi nawozami. Nie tylko j pij; myj si ni, kpi si w niej, wdychajc i wchaniajc,
rwnie poprzez pory skry, mat iloci skadnikw chemicznych, przeznaczonych pierwotnie dla pl
uprawnych.
Wedug bada Commonweal karmienie piersi pozostaje nadal najlepszym wyjciem. Matki
pozbywaj si w ten sposb duej czci swojego chemicznego balastu, a dzieci, cho go przyjmuj,
zdaj si mimo wszystko rosn lepiej ni niemowlta karmione butelk.
Zwizek midzy zdrowiem Ziemi a stanem ludzi (i zwierzt) by jednym z tematw znajdujcych si w
centrum innych dziaa Commonweal. Std ich zaangaowanie w rne projekty - od
biornorodnoci po ochron morza wzdu wybrzey Kalifornii. Owa grupa hipisw, ktra
przyjechaa ratowa mewy i pelikany, cudownie si odtworzya: jeden z pozytywnych aspektw
Ameryki.
Michael kontynuuje swoj prac, ale jego ostatnie listy wskazuj na rosnce zaniepokojenie stanem
Ziemi. Dowiadczenie z chorymi na raka pokazao mu, e stan psychiczny, wiadomo choroby, ktra
wystawia na niebezpieczestwo dalsze ycie, moe doprowadzi rwnie do zmiany w sensie
pozytywnym. Zastanawia si, czy taka przemiana nie moe si te dokona w caym spoeczestwie
lub w caej ludzkoci.
- My, ludzie - mwi Michael - przypucilimy straszliwy atak przeciwko wszelkiej formie ycia na Ziemi
i masakra ta zagraa teraz nam samym. Nadszed moment, aby to przyzna i sign po rodki
zaradcze.
Nie mgbym bardziej si z nim zgadza. Czowiek musi rozwin w sobie now wiadomo
dotyczc swojego przebywania na wiecie, stosunkw z innymi ludmi i pozostaymi istotami
yjcymi. Ta nowa wiadomo musi odnale element duchowy, aby zrwnoway obsesyjny

materializm naszych czasw. Tylko wtedy bdzie mona mie nadziej na now i znon globaln
cywilizacj. Obecna jest ju w fazie zdziczenia i wpdzia nas w lepy zauek. Musimy si z niego
wydosta.
Michael sugeruje zatem, aby od leczenia jednostek przej do leczenia planety. Ziemia - mwi - jest
ju dotknita chorob, ktra zagraa jej istnieniu, podobnie jak rak zagraa yciu uczestnikw
warsztatw Commonweal. Musimy stworzy ruch, ktry wszelkimi moliwymi sposobami podniesie
poziom ludzkiej wiadomoci w kierunku tego, co Michael nazywa interbeing consciousness
(wiadomo wspzalenoci wszystkich ywych istot).

Ktrego ranka godzina wyobrani" wykorzystana zostaje w nieoczekiwany sposb. Ca grup


ruszylimy przez zielone ki w kierunku najwikszego baraku, wychodzcego na morze. Nie zosta
wyremontowany i mia widmowy wygld. Przez dach przewiecay promienie soca, a wielkie
wntrze pene jeszcze byo rzeczy sprzed pidziesiciu lat: szkieletowych pozostaoci generatorw,
anten, przewodw elektrycznych, urzdze radiowych. W rogu, jeszcze nieruszony, sta stary,
czerwony wz straacki. Miejsce wydawao si odpowiednie do nakrcenia filmu wojennego,
wygldao jak plan przygotowany do egzekucji. Tak te byo. Na jednej z ogromnych cian,
pozieleniaych od wilgoci, wisia wielki, biay karton ze sowem rak" porodku. Przed nim sta stolik z
flamastrami; na ziemi leay stosy starych, szklanych butelek. Wszystko to suyo do strzelania do
tarczy. Celem bya nasza choroba, ale kady mg doda jakiekolwiek inne sowo, na ktrym
wyadowaby swoj zo, rzucajc w nie butelkami.
Kto napisa: bl", kto inny: biurokracja", niewraliwi lekarze". Ortopeda napisa:
ubezpieczenie". Huk rozbijajcych si o cian butelek by wyzwalajcy. Wszyscy si miali,
gratulowali sobie wzajemnie celnych trafie i ciskali z impetem kolejne butelki. Wszystkich ogarna
wielka rado. Ja nie czuem w sobie adnej agresji, podarowaem wic mj przydzia butelek
adwokatce z Denver. Potem, wychodzc, wziem czarny flamaster i w rodku tarczy, tam gdzie sowo
rak" byo ju niemal nieczytelne, narysowaem wsy, oczy i miejce si usta. W drodze powrotnej
wszyscy byli szczliwi, rozbawieni. Zabawa si spodobaa. Kto powiedzia, e bya to najpikniejsza
rzecz, jak do tej pory zrobilimy. Nie ma wtpliwoci, e ta kontrolowana agresja, wyadowywana
poprzez roztrzaskiwanie butelek, rozbia wiele gruzw gniewu, jakie kady w sobie nosi.
Podczas popoudniowej dyskusji adwokatka z Denver opowiedziaa kolejny fragment swojej historii.
Bya matk, ale m odszed, kiedy ich syn mia zaledwie cztery lata. Toczyy si straszne ktnie o
to, kto, gdzie i z kim bdzie mieszka, a wreszcie chopczyk wrzasn:
- Idcie sobie oboje! Ja tu zostan sam!
Poszed sobie m. W wieku jedenastu lat syn zacz sprawia kopoty, sta si bardzo agresywny. W
szkole bil kolegw i ublia nauczycielom. By nieznony i czsto wykrzykiwa straszne rzeczy pod
adresem matki. Psycholog poradzi kobiecie, eby kupia worek z piaskiem, taki, jakiego bokserzy
uywaj do treningu. Zawiesia go na haku w pokoju chopca i powiedziaa, e moe robi z nim, co
zechce. Za kadym razem, kiedy chopak mia z kim na pieku, pisa imi tej osoby na worku i okada
go z caej siy kijem baseballowym. Na worku pojawiy si imiona kolegw ze szkoy, nauczycieli, ojca,
a take jej.

- Ten worek ocali nam obojgu ycie - zakoczya kobieta.


Kiedy syn mia ju dwadziecia trzy lata, musieli si przeprowadzi. Zdejmowanie worka byo
prawdziw ceremoni. Na koniec pochowali go w ogrodzie, jakby chodzio o krewnego.

Kiedy ju zaakceptuje si myl, i mier jest czci naszego ycia, czujemy si silniejsi, mamy
wraenie, e nikt nie moe mie nad nami wadzy. Taki jest sens starej japoskiej historii.
Mody stranik przyboczny cesarza chce nauczy si walczy katan, mieczem samurajw. Idzie do
wielkiego mistrza tej sztuki i prosi, aby przyj go na ucznia. Ten chce wiedzie, co modzieniec ju
umie, wymieniaj wic kilka uderze.
W jakiej szkole bye? - pyta zachwycony mistrz.
W adnej - odpowiada modzieniec.
To niemoliwe. Ju si u kogo uczye. Na pewno bye w jakiej szkole.
Nie, nie - upiera si modzieniec. - Sam si nauczyem. Od kiedy jestem na subie u cesarza, sam
wiczyem, eby nie ba si mierci.
Ach, to wanie bya twoja szkoa! - woa stary mistrz.
Przezwycienie strachu przed mierci jest dla czowieka wielkim krokiem ku wolnoci. Pomaga mu
lepiej y. tak samo jak pomaga sta si dobrym szermierzem.
Dziwna rzecz, e wspczesny czowiek studiuje, uczy si, wprawia si w rnych rzeczach, ale nie
dowiaduje si nic na temat umierania. A wrcz unika na wszelkie sposoby rozmowy o tym (uznawane
jest to za niestosowne, jak kiedy rozmowy o seksie). Unika te mylenia o mierci i kiedy ten
przewidywalny, najzupeniej naturalny moment nadchodzi, jest nieprzygotowany, straszliwie cierpi,
czepia si ycia, a czynic tak, cierpi jeszcze bardziej.
Eknath Easwaran, indyjski mistyk zmary w 1999 roku. ktry przez czterdzieci lat wykada literatur
angielsk, a potem uczy medytacji na Uniwersytecie w Berkeley, opowiada o swojej babce, ktra
bya te jego przewodniczk duchow. Pewnego razu daa mu prost, ale wan lekcj. Kiedy jeszcze
w dziecistwie przeywa mier czonka rodziny, babcia posadzia go na duym, drewnianym krzele
i powiedziaa, eby trzyma si go ze wszystkich si. Uchwyci si porczy, ale ona i tak zdoaa go
oderwa. Stawiajc opr, poczu bl. Potem babcia poprosia, by
znw usiad, ale eby tym razem si nie opiera. Zdja go wtedy z krzesa delikatnie, biorc na rce.
- Tak samo dzieje si ze mierci. Od ciebie zaley, jak odejdziesz. Pamitaj o tym.
Takie babcie s coraz wiksz rzadkoci. A ju na pewno w Ameryce, gdzie dobrobyt, denie do
wyduenia ycia i mit wiecznej modoci zaburzaj wszystkie tradycyjne role. Wkrtce to samo
dotrze do Europy. Babcie coraz czciej bd miay swoje ycie", bd jedziy na wakacje i chtniej
zajmoway swoimi narzeczonymi" ni wnukami. Taka jest tendencja, do tego zostaa sprowadzona
nasza cywilizacja! Dorastamy, coraz bardziej napchani wiedz praktyczn, pojciami, ktre su, eby

przey, odnie sukces, ale nie moemy ju liczy na w system przekazywania mdroci,
dowiadczenia ycia i mierci, reprezentowany kiedy przez rodzin i starszych. Dziadkw. Naprawd,
dziwny jest ten nasz wiat: mamy akuszerki, ktre pomagaj si nam urodzi, ale nie mamy ju
nikogo, kto by nam pomg, nauczy, jak umiera!
Nie zawsze tak byo. Prawie wszystkie staroytne cywilizacje widziay w mierci podstawowy aspekt
ycia i dlatego rozwiny kultur mierci, wasny sposb zmierzenia si z t tajemnic.
Na przykad Tybetaczycy przez ponad tysic lat korzystali ze swojej witej ksigi Bardo Thodol,
napisanej - jak si mwi - przez Padmasambhaw, eby zmierzy si z momentem przejcia na drug
stron. (Dosownie Wyzwolenie poprzez suchanie", przetumaczona zostaa jako Tybetaska ksiga
zmarych. W istocie jest to traktat o sztuce umierania). Kiedy w domu kto zblia si do kresu swej
ziemskiej drogi, lama, ktry przychodzi, eby mu towarzyszy, wyrzuca wszystkich paczcych. Potem,
zwracajc si do umierajcego, prosi go, by si nie opiera, eby si uspokoi i odczy od spraw tego
wiata, od osb, z ktrymi by zwizany. Kady zwizek
przecie si skoczy, wszystko stanie si puste jak bezchmurne niebo". Po co si wic opiera?
Uspokj si, o szlachetnie urodzony - mwi lama. - Pierwotne wiato wychodzi ci naprzeciw,
zjednocz si z nim. Id. Podaj swoj drog, szlachetnie urodzony, nie opieraj si.
To s sowa, ktre lama wci szepce na ucho umierajcemu.
Coraz bardziej zdawaem sobie spraw z tego, e odosobnienie miao tym wanie by: treningiem
oswajajcym ze stanem czowieka chorego. Powiedzia to pewnego wieczora Michael: wielu bdzie
musiao zmierzy si z nowotworem, ale nikt nie jest na to przygotowany. Kiedy mwi ci. e masz
raka, to tak, jakby zrzucali ci z helikoptera nad dungl, a ty nie masz najmniejszego pojcia, jak tam
przey. Gdyby by wywiczony, poradziby sobie lepiej.
Michael kad te nacisk na znaczenie grup wsparcia. Pewien lekarz z Uniwersytetu Stanforda, ktry
zajmowa si du liczb kobiet z przerzutowym rakiem piersi, dokona zaskakujcego odkrycia: te,
ktre poza normaln terapi uczestniczyy regularnie w spotkaniach z innymi chorymi kobietami, yy
duo duej od tych, ktre nie bray w nich udziau. Podobne badanie, przeprowadzone w Los Angeles
na innej grupie pacjentw chorych na raka, doprowadzio do takich samych wnioskw.
Wiadomoci te - mwi Michael - nie znalazy si jednak na pierwszych stronach gazet, jak to si
dzieje z informacjami o nowym lekarstwie na raka. To kwestia pienidzy; w grupach wsparcia ich nie
ma. By moe minie kolejnych dwadziecia lat, ale pewnego dnia stanie si jasne dla wszystkich, e
wsparcie psychiczne jest niezwykle
wanym elementem kadej terapii przeciwrakowej.

A system dziaa. Wraz z upywem dni, cakowicie odcita od wiata, bez gazet, radia i telewizji, grupa
stawaa si bardziej zwarta; dyskusje byy coraz swobodniejsze. Mogem uwaa za banalne
mwienie o wewntrznej przestrzeni spokoju" czy o witym miejscu", a jednak tydzie spdzony
w tym odosobnieniu nad morzem, z dala od obowizkw dnia codziennego i od rodzin lub - dla wielu
- od tych szcztkw, jakie z nich pozostay, by dobroczynny, przywrci by moe rwnowag.

Zdawao mi si, e kady na tym skorzysta i e wiadomo naszej sytuacji na swj sposb...
podniosa si o jeden stopie. Poza tym byo to wite miejsce", tak samo jak bya nim chata na
urwisku (ktra nazywaa si, jak odkryem, kapliczk Jenipher). Uczestnicy zaczynali myle, e
wewntrzna przestrze spokoju", w ktrej mona si skry, istnieje naprawd. Strach przed mierci
nie zosta na pewno przezwyciony, ale sta si normalnym tematem naszych rozmw. Przesta by
tabu.
Jednego wieczora zasiedzielimy si po kolacji we wsplnej sali, rozmawiajc o pogrzebach, o
ostatnich sowach, ktre chciaoby si powiedzie, o rzeczach, ktre chciaoby si po sobie zostawi.
W tej kwestii ortopeda znw by najbardziej precyzyjny. Stworzy ju stron internetow i
kompletowa multimedialne CD, na ktrym gromadzi zdjcia i fragmenty tam wideo ze swojego
ycia, historie tego, czego dokona. Jego dzieci nie miay pojcia, kim by, ale kiedy umrze, bd
mogy cign bez problemu z komputera wspomnienie o ojcu.
Rozmowa przeniosa si potem na sowa wypowiadane w chwili mierci. Przypomniaem sobie
Giuseppe Verdiego, ktry majstrujc przy le zapitej marynarce, powiedzia:
- Guzik wicej, guzik mniej...
Kiedy przysza kolej na mnie, ebym napisa, co chciabym powiedzie, przyszo mi do gowy tylko
jedno:
- Dzikuj wszystkim, ktrzy podali mi rk. I Angeli, ktra podaa mi dwie.

Jeli poza ciaem jestemy czym jeszcze, to co nie jest dobrze odywiane, nie jest podlewane.
Podczas gdy nasze zmysy s nieustannie napychane wszystkim, czego tylko mog zapragn dwikami, zapachami, widokami - dusza, jeli istnieje, pozostaje godna i spragniona.
A przecie - kady z nas to wie z wasnego dowiadczenia - s takie chwile, jaka niezwykle pikna
scena, sowo, symbol, w ktrym syszymy echo czego, co jest nam znajome, ale czego nie
pamitamy. Dochodzi nas jaki szept, ktrego chcielibymy wysucha, ale szybko co odwraca nasz
uwag. Prawda? Ociera si o nas, ale wolimy nie zwraca na niego uwagi.
W cytowanej ju Mahabharacie jest pikny obraz tych spotka. Mczyzna idzie przez las i czuje
municie pajczyny na twarzy. Ma do wyboru dwie moliwoci: moe wykona rk prosty ruch,
odgarn j i i dalej, lub te si zatrzyma i spojrze w rodek tej pajczyny, w centrum prawdy.
Wiele razy w yciu przytrafiaj si nam takie przypadki: wyczuwamy aluzj do czego, co jest ukryte
za pozorami, ale w popiechu wolimy wykona nieuwanie jaki gest i i dalej.
A ja, miabym teraz i dalej? Dalej, ale dokd? Lepiej, ebym si zatrzyma i popatrzy. Taka bya
zasadniczo moja postawa. Ale nigdy nie jawia mi si tak jasno i wyranie. Najtrudniejsze jest
wyzbycie si starych przyzwyczaje, typowych sposobw reagowania. Nieatwo uwolni si od tego,
co znamy, od tego, kim jestemy... lub przynajmniej sdzimy, e jestemy. Wci nie wyzbyem si
swoich zwykych, instynktownych reakcji, tej le ulokowanej pychy, czasami wrcz hardoci, tego
zarozumiaego przekonania, e mam pewno, co do ktrej naprawd nigdy nie jest si pewnym.

Bez wtpienia Stany Zjednoczone maj witalno, rnorodno, a take pikn naiwno, wieo,
spontaniczno, ktr ja, stary Europejczyk, utraciem. Tak przynajmniej czuem. w ocean
przywraca mnie jednak powoli temu, co proste i pierwotne.
Dobrze to widziaem. Cho uczestniczyem, szczeglnie w pierwszych dniach, w dyskusjach, cho
korzystaem z nich, jak z tej dotyczcej mierci, wci zachowywaem rezerw. Pozostawa gdzie we
mnie osad intelektualnej i europejskiej wyniosoci wobec czego, co wydawao mi si mao subtelne
i co -jak mylaem - mogo by dobre dla Amerykanw, ale nie dla mnie. Miaem wraenie, e w wielu
przypadkach to, co odkrywali Amerykanie, byo ju od dawna dobrze znane. Toczyem wewntrzn
walk: opieraem si, prbowaem nie opuszcza swoich pozycji.
Typowa bya moja reakcja na sand tray, misk z piaskiem. To znakomity sposb, aby pomc
czowiekowi uzewntrzni jaki aspekt jego wewntrznego wiata" - widniao na rozdanych nam
kartkach. Kade dziecko umie bawi si piaskiem. Wy te to zrbcie. Nie czycie tego z zamiarem
otrzymania albo udowodnienia czego. Po prostu si bawcie, pozwalajc prowadzi si waszej
podwiadomoci".
Zobaczyem dwie kobiety z mojej grupy rozentuzjazmowane po tym dowiadczeniu i ju to
wystarczyo, bym pomyla, e ta zabawa nie jest dla mnie. Myl, e pjd bawi si w piachu pod
okiem kobiety w moim wieku, ktra miaa mi pomc wejrze w dusz, szczerze mnie odrzucaa. Tak
naprawd nie byem w stanie wyzby si uprzedze intelektu, ktry osdza, interpretuje, wie, e
przekartkowa kilka ksiek. Wci ta autokontrola! Wydawao mi si absurdem przyjecha a tam,
aby podda si czemu, czego przez cae ycie nie braem na powanie.
Kiedy przestpiem prg pokoju, w ktrym miaem znw sta si dzieckiem i pozwoli prowadzi si
podwiadomoci", naprawd si zirytowaem.
Pokj by kwadratowy i may. Porodku sta st z du drewnian mis - niebiesk wewntrz, bia
na zewntrz. Jej dno wypenione byo warstw drobnego piasku. ciany pokoju cakowicie
przesonito pkami, na ktrych zgromadzono bezadnie najrniejsze i najdziwniejsze rzeczy:
plastikowe figurki, krysztaki, ptasie pira, kawaki metalu, druty, pozostaoci meblowych
nadstawek, kolorowe tasiemki, zasuszone kwiaty, kamienie, maski, papierowe wycinki, karty do gry,
stare, dziecice buciki i mas innych przedmiotw. Z sufitu zwisaa wielka lampa owietlajca mis z
piaskiem, jakby to bya scena, na ktrej zaraz si miao co rozegra.
Trudno mi sobie wyobrazi, co mog tutaj zrobi - powiedziaem prowokacyjnie do bardzo uprzejmej
pani, ktra na mnie czekaa. - Gdy tu przyszedem, pomylaem, e najlepsz rzecz bdzie zostawi
wszystko, jak jest... To te co znaczy, nie wydaje si pani?
Jeli czuje pan, e tak powinien zrobi, w porzdku. Pan ju skoczy - odpowiedziaa z umiechem:
nieobraona, niezirytowana. Zaciekawia mnie. Na pewno miaa ju do czynienia z takimi kogucikami
jak ja i nie musiaa si puszy, eby si ze mn zmierzy, nadmuchiwa swojego ego, aby si oprze
mojemu, ktre tak miesznie wystawiem na pokaz. To nie sytuacja bya aosna. aosny byem ja.
Usiadem i pozwoliem sobie wyjani, co mam robi. Kobieta potrafia znakomicie si zachowa.
Cho do mnie mwia, sprawiaa wraenie, jakby si wycofaa. Podziwiaem j. Potrafia znikn. Bya,
ale jej obecno mi nie ciya. Tak wic, jakbym naprawd sam pozosta na play, poszedem za jej
wskazwkami. Medytowaem z zamknitymi oczami i pozwalaem, eby moje rce same decydoway,

co robi. Poczuem" piasek, a potem z otwartymi oczami, ale wci pozostawiony swojemu sercu
dziecka", zaczem wybiera z pek rzeczy, ktre chciaem woy do koszyka: anioa z czerwonymi
skrzydami, kawaek bkitnego marmuru, piramid z kwarcu, star szyszk, bukiecik fioletowych
kwiatkw, ma pagod, tcz, kilka kartonikw ze znakami runicznymi. Spojrzaem na specjaln tali
kart do tarota i pocign mnie Stranik Pochodni. Ju miaem doczy go do innych rzeczy w
koszyku, kiedy kobieta powiedziaa:
- W tym przypadku lepiej by byo, eby rka wybraa po ciemku.
Poprosia, ebym potasowa tali. Z zamknitymi oczami wycignem kart. By to Stranik
Pochodni!
Kompozycja, jak w kocu uoyem, wykorzystujc mniej ni poow przedmiotw, ktre miaem w
koszyku, bya dosy prosta. Z piasku wykonaem grzysty pejza z dwoma jeziorami: jedno z nich
miao na dnie oko, drugie zrobiem z kawaka marmuru. Z jednej strony misy wyprowadziem tcz, z
drugiej fioletowe kwiatki. W krajobrazie wytyczyem ciek": najpierw jednym palcem (ja), potem
dwoma (ja i Angela). Na szczycie jednej z gr ustawiem piramid z kwarcu; na grzbiecie grskim,
oddzielajcym dwa jeziora, wetknem trzy runy ozdobione znakami, ktrych nie znaem. Z boku misy
umieciem - wyprostowanego tak, aby growa nad ca kompozycj - Stranika Pochodni. W trzecim
rogu misy wstawiem wieczk i oparem o drewnian ciank potwarte pudeko zapaek, z ktrych
jedna wystawaa.
Kobieta zapytaa mnie kilka razy, czy nie chc zapali wieczki. Za kadym razem odpowiadaem, e
nie.
- Kiedy ogie si zapala, musi rwnie zgasn. A tak pozostanie to czynnoci do wykonania i w ten
sposb wymknie si czasowi - wyjaniem.
- A jaki nada pan temu tytu?
- Wieczno. - Odpowied sama mi si nasuna.
- A te trzy runy na wzgrzu to totemy? - zapytaa.
- Nie. Kamienie nagrobne.
- Prosz wskaza ten, ktry pan preferuje.
- Ten w rodku.
Kobieta przygotowaa dwie kawy. Siedzielimy naprzeciw siebie, rozdzieleni mis z piaskiem.
Poprosia, ebym jeszcze co powiedzia, wyjani to czy tamto, przeczytaa mi z kilku ksiek
znaczenie Stranika Pochodni, a take znakw runicznych, ktre wybraem. Potem przez jakie
dziesi minut mwia o moim stosunku do raka, o moim stosunku do raka, o moim pragnieniu
duchowoci. Mogem to wszystko uzna za oczywiste, banalne i kalifornijskie. Ale jej sowa dotkny
jakiej struny, o ktrej istnieniu nie miaem pojcia, i ona wydaa dwik. Jeli chodzi o lektur"
znakw, jakie pozostawiem na piasku, poczuem, e ciska mi si gardo. Wstaem, podzikowaem i
poszedem na dugi spacer po skaach.

Po powrocie do pokoju znalazem kserokopie kartek wyjaniajcych znaczenie Stranika Pochodni i


znakw runicznych. Kobieta przysaa mi je, uzupeniajc bardzo serdecznym dopiskiem: Jeli
wycigne Stranika, jeste bogosawiony bosk obecnoci wyzdrowienia. Rozpoznaj moc, jak
masz w rkach, aby podsyci si w twojej rodzinie i wrd przyjaci..." - mwia jedna ze stronic
ksigi tarota. Natomiast ta o znakach runicznych podawaa: Wybrae znak koca i nowego pocztku
w cyklu twojej przemiany. Wybr ten oznacza, e ycie, jakie wiode do tej pory, jest na
wyczerpaniu. Pozwl mu umrze, tak aby jego energia witalna moga si uwolni i przej do nowych
narodzin... Przygotuj si na dobr okazj, ktra pojawi si pod pozorem utraty... Kiedy jeste w
gbokiej wodzie, sta si pywakiem".
Wszystko zdawao si pasowa. Znaem ju jednak ten rodzaj komunikatw, ktre kady interpretuje,
jak chce. Jestem pewny, e mgbym odczyta wedug wasnego klucza rwnie te strony i znaki,
ktrych nie wybraem. A jednak pewnej czci mojej osoby kobieta, misa z piaskiem i cae to gadanie
si spodobao. Czy si czego nauczyem? Przynajmniej tego, eby by mniej aroganckim i - by moe
- sucha owego gosu, dotyka tej struny, uwolni si. zamiast pozostawa w tych absurdalnych
granicach, ktre niewiadomie sobie narzucilimy, a ktre s prawdopodobnie u podstaw wielu
naszych cierpie. Otoczylimy nasze ycie krgiem, wmwilimy sobie, e jest zaklty, i robimy
wszystko, aby go nie opuci. Ale w rodku tego krgu czujemy si ograniczeni i cierpimy.
Dlaczego nie sta si na powrt dziemi? Bez ogranicze. bez strachu, z ciekawoci wszystkiego;
wolnymi, nic jeszcze niewiedzcymi, pozbawionymi pewnikw.

Ostatniego wieczora, owinici w wielkie, biae koce, poszlimy wszyscy na pikn k, wysoko nad
oceanem, eby oglda zachd soca. Wia bardzo silny wiatr, wic usiedlimy cinici jedno obok
drugiego. Tak wygldamy na grupowym zdjciu, ktre bdzie zapewne kryo wrd uczestnikw
kolejnych warsztatw.
Kiedy Jerry, kierowca-aktor, przyjecha, eby zabra mnie z powrotem do wiata, miaem ze sob te
pluszowe, fioletowe serduszko, za pomoc ktrego mogem czy si, gdybym mia ochot, z tym
miejscem i spotkanymi tam ludmi. I pomyle, e niewiele brakowao, a bym je tam zostawi! Wci
je mam i raz na jaki czas, widzc je na pce wrd ksiek, umiecham si.

Koncert dla komrek


Odpowiedni dla Ciebie nauczyciel jogi mieszka w San Francisco" - napisaa mi Amrit Stein, niemiecka
przyjacika Angeli, czsto bywajca w Indiach, tancerka kataku.
Nie mogem ju biega, a joga, poza wszelkimi innymi korzyciami, wydawaa si dobr namiastk
wicze fizycznych. Adres mailowy, wymiana postw, spotkanie umwione pod koniec mojego
pobytu w Commonweal i kolejny wtek zoony z ludzi, miejsc i przede wszystkim dowiadcze.
Zaprowadziy mnie one raczej daleko od pocztkowego celu, czyli jogi, ktre bez poszukiwania
nauczyciela na pewno by mi si nie przytrafiy.

Wystarczy zrobi pierwszy krok we waciwym kierunku, a reszta przyjdzie sama. Albo prawie. Joga
nie staa si czci mojego ycia, ale - mj Boe - ile to rzeczy nastpio po tym, jak pewnego ranka,
o dziesitej trzydzieci, pojawiem si w Avenues. To schludna dzielnica San Francisco, z ktrej - jak
si zdawao - ludzie zostali wyssani, a stojce tam domy, pomalowane na biao lub niebiesko,
wzbudzay niepokj na sam myl, e kto mgby zosta skazany, by tam mieszka.
Zadzwoniem. Drzwi si otworzyy.
- Tiziano - powiedzia ysy mczyzna, okoo szedziesitki, z siw brdk i w krtkich, czarnych
spodenkach. Spodoba mi si, cho natychmiast, mimo jego umiechu, wyczuem w nim wielki
smutek. Mia pikn, czyst twarz, szczupe ciao i szerokie ramiona. Tylko nogi wyday mi si zbyt
chude i niestabilne, wic pomylaem: Mocny dom, sabe fundamenty". Weszlimy po wskich
schodach. Dom by czym w rodzaju komuny". Na pierwszym i na drugim pitrze mieszkao kilkoro
jego uczniw. On zajmowa trzecie.
Usiedlimy na pododze. Wszystko byo uporzdkowane i uspokajajce... poza ma fotografi Sai
Baby, wsunit za ram lustra. wici, szczeglnie jeli s multimilionerami, wzbudzaj moje
podejrzenia; ich adepci w wikszoci zasmucaj mnie z uwagi na to ich zalepienie, ktrego nie
jestem w stanie podziela.
Nie chciaem wprowadza gospodarza w zakopotanie, pytajc - jakbym chcia wystawi na prb
jego wiarygodno - czy jest wyznawc witego z Puttaparthi, ktremu przypisuje si rnego
rodzaju cuda, cznie z umiejtnoci materializowania z niczego zotych roleksw. Poprosiem, eby
opowiedzia o sobie, a to wikszo moich rozmwcw robi bardzo chtnie.
Ramananda by Hindusem, ale urodzi si w Dar es-Salaam, w Afryce, gdzie jego ojciec, emigrant,
pracowa jako nauczyciel. On te udziela mu pierwszych lekcji jogi i od wczesnego dziecistwa wpaja
synowi w domu owe idee i wartoci, ktre od wiekw z kadego Hindusa robi hindusa. Robi to
bardzo zrcznie: recytowa mu z pamici Bhagawatgit, a Ramananda, z ksik w rku, musia
kontrolowa, czy ojciec nie robi bdw. (Bhagawatgita jest jakby dodatkiem do wielkiego
hinduskiego poematu epickiego Mahabharaia. Opisuje sytuacj bezporednio poprzedzajc bitw
pod Kuruketr. Bhagawatgita przypisywana jest midzy innymi mitycznemu Yyasie i lokuje si j,
przynajmniej w znanej nam wersji, okoio pitego wieku przed Chrystusem. Osiemnacie rozdziaw
Bhagawatgity stanowi nieustanny dialog midzy Ardun, wojownikiem, i Krysz-n, pozornie jego
wonic, a naprawd inkarnacj Boga). eby mc go poprawia, Ramananda musia by bardzo
uwany i na koniec sam si nauczy kadej linijki Boskiej Pieni.
W trakcie podry z ojcem, ktry przenoszony by do rnych siedlisk hinduskich w Afryce,
Ramananda dorasta w wiecie opisanym przez Vidiadhara Surajprasada Naipaula w Zakrcie rzeki.
Potem wyjecha do Anglii studiowa inynieri. Pewnego dnia na jego uniwersytecie pojawi si B. K.
S. Iyengar, sawny jogin, i Ramananda zosta jego uczniem. Podziwia swego mistrza, wyraa si o
nim jak o geniuszu. Kiedy jednak zapytaem, czy - zwaywszy, e mam dom w Indiach, a Iyengar
mieszka na poudniu kraju - nie radzi mi, bym pojecha do niego, spotkaem si z cit odpowiedzi:
Jeli chcesz przyswoi sobie tajniki jogi, ucz si od kogo, kto si umiecha - powiedzia.
Rozmawialimy o trudnym zwizku midzy mistrzem a uczniem. W dodatku stosunek ten jest w
Indiach skomplikowany przez fakt, e adept musi podda si", cakowicie podporzdkowa" guru.

Wydawao mi si to niebezpieczne, poniewa czasami mistrzowie - mylaem tu o Sai Babie poechtani cakowitym oddaniem uczniw, zaczynaj uwaa si za boskich, natomiast adepci staj
si ich poddanymi.
Zgadza si z tym. Powiedzia, e na pocztku guru powinien wspiera ucznia, eby wzbudzi w nim
ufno i pomc stawia pierwsze kroki, ale potem musi pozwoli, by poszed wasn drog.
Koniec kocw liczy si metoda, nie guru - powiedzia.
Uwaa metod Iyengara za najlepsz. Jego zwizek z mistrzem nie by jednak idealny i teraz, kiedy
sam zosta nauczycielem, przyjta rola go niepokoia. Odkd zacz uczy szczeglnie w Ameryce,
zauway, e adepci przybywali dc niego, peni oddania i powicenia, ale potem, w przecig- kilku
miesicy - zazwyczaj szeciu - rodziy si konflikt; i napicia: kady chcia zosta ulubionym uczniem.
- Joga - doda, jakby chcia pozbawi mnie wszelkich zudze - nie czyni ludzi lepszymi. Uwypukla
tylko charakter kadego z nich. Jeli jeste zodziejem, joga doskonali twoje zdolnoci zodziejskie;
jeli z natury jeste zawistny, joga jeszcze wyolbrzymia t cech.
Niczego nie mitologizowa. W tym momencie atwiej mi byo pokaza obrazek Sai Baby i zapyta, czy
jest jego wyznawc. Nic z tych rzeczy - zapewni rnnie. Zdjcie przywiz mu student, ktry ostatnio
by w Puttaparthi, Jeli mia ju jakiego guru, to by nim raczej Swami Dayananda Saraswati,
nauczyciel wedanty, starej, religijnej filozofii Indii. Mia swj aram rwnie w Stanach Zjednoczonych
i Ramananda jedzi tam co roku prowadzi kursy jogi.
Mj nauczyciel mi si podoba. Nie prbowa wmwi, e joga leczy choroby, e otwiera drzwi do
magicznych mocy, takich jak umiejtno lewitowania czy stawania si niewidzialnym. Jeszcze w
latach pidziesitych niektre osoby praktykujce hatha-jog uwaay to za moliwe. Ramananda
wierzy w wytrwao i si woli, a to mi odpowiadao. Wyjawiem mu, co mnie tutaj przywiodo.
- Rak. Boisz si? Powiedziaem, e nie.
- Wszyscy umieramy. Chodzi o to, ebymy zdoali cieszy si podr - skomentowa. - Joga moe
by bardzo pomocna w utrzymaniu w formie zarwno ciaa, jak i duszy podczas tej drogi.
Potem, jakby chcia zagodzi ton rozmowy, opowiedzia mi histori, ktr chtnie rozpoczyna swoje
kursy dla pocztkujcych.
Pewien czowiek idzie do dentysty. Ten uznaje jego zby za wspaniae, ale widzi, e pacjent je
czekolad.
- Jeli chce pan mie pikne zby przez nastpnych sto lat, musi pan skoczy z czekolad.
- Kocz natychmiast - mwi mczyzna. Wyjmuje z kieszeni kawaek czekolady i wyrzuca.
Brawo. Przez nastpnych sto lat bdzie pan mia doskonae zby - mwi dentysta.
Mczyzna wychodzi, ale zaraz za rogiem potrca go ciarwka. W ostatniej chwili ycia ma do
wyboru dwie postawy. Moe powiedzie sobie: Niech diabli porw tego dentyst, ktry nie pozwoli
mi cieszy si ostatnim kawakiem czekolady w yciu!". Albo: Cae szczcie, e przed mierci
zdoaem zrobi to, co zawsze chciaem - przesta je czekolad".

Potem Ramananda doda:


W yciu wiele rzeczy moe pj nie po naszej myli, i zazwyczaj tak si dzieje.
Miaem wraenie, e mwi o sobie.
Postanowilimy rozpocz lekcje nastpnego dnia. Tymczasem Ramananda zaprosi mnie na obiad,
potem na herbat, i w ten sposb poznaem innych czonkw komuny, a wrd nich starego Hindusa,
jego pacjenta. Zosta na p sparaliowany na skutek wypadku samochodowego, a Ramananda
zobowiza si, e przywrci mu zdolno chodzenia.
Czy to moliwe? - zapytaem, widzc, jak ten biedak ledwo powczy lew nog, podczas gdy lewa
rka zwisaa mu bezwadnie.
Oczywicie. Wszystko polega na tym, aby przekona umys, e to moliwe - powiedzia mj nauczyciel
i zaprosi mnie, bym si przyjrza wiczeniom, jakie zaaplikowa nieszcznikowi.
Ramananda by bardzo rygorystyczny, niemal okrutny. Bezlitonie zmusza tego cierpicego czowieka
do wykonywania maych kroczkw i nieustannego rwnowaenia swojego ciaa poprzez wysuwanie
naprzd prawej rki jednoczenie z lew stop, i na odwrt.
Na koniec opowiedzia mi, jak Iyengar zdoa przywrci zdolno chodzenia dwudziestodwuletniemu
graczowi w krykieta, synowi przyjaciela, ktry w chwili mierci kaza sobie obieca, e postawi
chopaka na nogi. On te by ofiar wypadku, ktry przyku go do wzka inwalidzkiego, lyengar,
korzystajc z pomocy Ramanandy, ktry pacjenta podtrzymywa, zmusi chopca do stanicia na nogi.
Potem ustawi si za nim, przyoy mu luf pistoletu do plecw i zacz go zniewaa. Wrzeszcza i
grozi tak zapamitale, e zarwno Ramananda, jak i inni uczniowie myleli, e zwariowa. Tak dugo
krzycza i popycha sw ofiar, e ta maymi kroczkami w kocu przesza przez cay pokj.
- Dotrzymaem obietnicy - powiedzia wielki mistrz i opuci domostwo przyjaciela.
- Wszystko polega na oswobodzeniu umysu z niewoli prawd naukowych, ktre go warunkuj wyjani Ramananda. On sam liczy, e w cigu dwch miesicy przywrci starszemu panu
przyjemno spacerowania bez laski.

Spdzony wsplnie dzie okaza si bardzo poyteczny. Ja wyrobiem sobie zdanie o Ramanandzie podoba mi si, cho ciy mi jego smutek - a on o mnie. Wydawao mi si, e moja opinia o nim jest
trafna, bo kiedy nastpnego dnia stawiem si na pierwsz lekcj, rozpocz od stwierdzenia, e
jestem bardzo spity, e za bardzo wszystko analizuj i mam nieustanny furkot w gowie. To
najgorsze podejcie do powicenia si jodze.
Brawo. Ale co z tym pocz?
Przede wszystkim musiaem nauczy si wiczenia relaksacyjnego na pocztek kadej sesji. Kaza rni
si pooy na plecach z zamknitymi oczami i z otwartymi domi odwrconymi ku grze.

- Bg zrzuca czasem z nieba mae grudki zota, wic nie chciabym, eby ci ucieky - powiedzia, i teraz
myl o owych zotych grudkach za kadym razem, kiedy kad si na ziemi, eby wykona to
wiczenie albo po prostu popatrze na chmury.
To, czego Ramananda nauczy mnie o relaksacji, miao wielki wpyw na moje dobre samopoczucie.
- Wycignij si, oprnij gow z tego wszystkiego, co j zajmuje, rozlunij minie, rozwi wszystkie
wzy. Gboko oddychaj. Poczuj swj oddech, podaj za nim, wewntrz twoich rk, doni, ng.
Poczuj, jak oczyszcza, zabiera, leczy. Wyobra sobie twj oddech, ktry wymiata wszystkie
nieczystoci. Pozwl, eby kada cz twojego ciaa zagbia si w podog, uwolnij wszystkie
narzdy, wyobra sobie, e nerki ukadaj si na pododze. Zrb tak. eby skra z bioder oderwaa si
od koci, i pozwl, by w wewntrznym kciku oka zrodzia si gboka rado. Rozlunij si. Leysz na
kolanach Matki Ziemi. Pozosta tam, w przestrzeni wiata, nic nie robic, o niczym nie mylc.
Rozwi ten wze, ktry masz w gardle z powodu czego, czego nie zdoae zrobi. Precz, precz,
niech zniknie. Jeste szczliwy, nawet jeli nikt ci nie rozumie. To ty ca swoj energi wyrzucasz to
wszystko, co zajo miejsce w twoim ciele, a co do niego nie naley. Precz, precz...
Po kwadransie tego spokojnego rozluniania si, gdy cz mojego umysu nie rezygnowaa mimo
wszystko z mylenia i osdzania, Ramananda zacz uczy mnie niektrych asan, pozycji jogi, ktre
mogy mi jakoby pomc, przede wszystkim na przepuklin. Najpierw zawisem w powietrzu z gow
do dou na umocowanej do sufitu szelce, potem robiem wiec przy cianie, w kocu siedziaem
zgity wp na krzele.
Natychmiast si zorientowaem, e metoda Iyengara. ktra tak si podobaa Ramanandzie, nie bya
dla mnie. Wielkim wynalazkiem jego mistrza - wyjani mi nauczyciel - byo wprowadzenie do wicze
jogi przyrzdw. Oznaczao to, e kada asana wymagaa uycia paskw, szelek, poduszek, krzese
albo drewnianych piekw, na ktrych mona si byo podeprze. Cakowite przeciwiestwo tego,
czego pragnem. Wyobraaem sobie, e uprawianie jogi zakada wycznie potrzeb wasnego ciaa
i kawaka paskiego terenu. Wszystkie te przyrzdy mnie odpychay!
Przez ponad trzydzieci lat codziennie rano przebiegaem kilka kilometrw, i to bya moja forma
medytacji. Gdy wyruszaem w podr, wrzucaem do torby par butw, koszulk, spodenki i mogem
biega wszdzie, gdzie byem. Czasem nawet ryzykowaem, jak w Phenianie, w Korei Pnocnej, gdzie
ledzcy mnie agenci musieli jedzi za mn po alejkach parku.
Z tymi wszystkimi przyrzdami nie mgbym uprawia jogi wszdzie tam, gdzie miabym na to ochot.
A zatem nie byo to dla mnie. Zobowizaem si jednak, e bd pobiera lekcje przez tydzie, wic
zostaem. Cae szczcie! Gdybym postanowi przerwa po pierwszej godzinie, stracibym to
wszystko, co spotkao mnie potem, a dalszy cig tej ksiki te byby zupenie inny.
Podczas owego tygodnia zauwayem znaczn popraw u na poy sparaliowanego starszego
mczyzny. To umocnio rnnie w przekonaniu, e umys - dla mnie rdo wielkiego niepokoju stanowi take skarbnic nadzwyczajnej siy, w ktr coraz bardziej wierzyem: siy oddziaywania na
materi.
Ramananda powiedzia mi rwnie o seminarium dotyczcym jogi i dwiku, ktre mia poprowadzi
wraz z muzykiem z Kalkuty w aramie swojego guru w Pensylwanii. Jak wyjani mi Ramananda,
chcieli zbada moliwe efekty terapeutyczne poczenia asany z klasyczn muzyk indyjsk. Ciekawio

mnie to tak samo jak spotkanie ze Swamim Dayanand, ekspertem od wedanty i tego wszystkiego, co
przez lata pobytu w Delhi mi umkno - indyjskiej myli.
Seminarium miao si odby za kilka tygodni. Nie zastanawiajc si dugo, poprosiem Ramanand,
eby mnie na nie zapisa.

Z San Francisco pojechaem do Nowego Jorku na spotkanie z naprawiaczami. Wyniki rnych bada
przyszy po tygodniu: przeduenie wiecznoci. Miaem si znw pokaza za trzy miesice, mniej
wicej po zakoczeniu semina rium Ramanandy w Pensylwanii. Daty si zgadzay.
Wykorzystaem ten czas, eby si zatrzyma, poby w spokoju i poczyta troch na temat jogi, a
przede wszystkim muzykoterapii. Jest to stara praktyka, ktra zostaa niedawno na nowo odkryta i
staa si modna - podobnie jak wiele innych - w ramach medycyny alternatywnej. W Sta nach
Zjednoczonych istnieje ju okoo pidziesiciu szk, ktre jej ucz, a take setki orodkw
utrzymujcych, e lecz za pomoc muzyki wiele zaburze, od migreny po otyo i obstrukcj.
Idea, e dwik ma w sobie ogromn i tajemnicz moc, jest stara jak czowiek. To nie przypadek, e w
rnych mitach dotyczcych stworzenia, poczynajc od Biblii, wanie dwik wskazywany jest jako
rdo wszystkiego. Na pocztku byo Sowo, a Sowo byo u Boga, i Bogiem byo Sowo" - tak
rozpoczyna si Ewangelia wedug witego Jana.
Dla Hindusw owym dwikiem byo magiczne OM. pierwszy ze wszystkich dwikw, skupiajcy w
sobie wszystkie inne; dwik, poprzez ktry Brahman, stwrca, objawia si, zanim si jeszcze ukae w
swej postaci. Rwnie wedug wspczesnej nauki wszechwiat zacz si od dwiku: Wielkiego
Wybuchu. (OM dla Hindusw skada si z A (pierwszy dwik wydawany przez kogo, kto otwiera
usta), U (dwik, kiedy usta si zamykaj), M (odgos zamknitych ust). Od tego A+U+M=OM miaoby
pochodzi amen z modlitw chrzecijaskich).
Domniemana boska natura dwiku sprawia, e w wielu cywilizacjach czowiek dostrzega w nim
zwizek z bogami, a dzwony, dzwonki i talerze, bbny i gongi s wci obecne w ceremoniach rnych
religii, natomiast szaman: na wszystkich kontynentach nadal uywaj muszli i rogw, aby wej w
kontakt z duchami.

W kulturach rnych ludw istniej legendy - bardzo do siebie podobne - wedug ktrych dwik
stosowany przez kogo, kto potrafi kontrolowa jego moc, moe zabi albo wskrzesi czowieka,
moe wywoa deszcz lub burz ognia, moe wytworzy obrazy z niczego lub te zniszczy materi tak jak si stao z murami Jerycha.
W staroytnych Chinach przypisywano muzyce moc czynienia ziemi urodzajn oraz zmieniania
charakteru czowieka. W staroytnym Egipcie stosowano muzyk dla zagodzenia blu rodzcych. W
Indiach istniej stare teksty sanskryckie, opisujce terapeutyczne walory muzyki. Podobne traktaty
zapisano take po arabsku. Jak wiadomo, sam Hipokrates ucieka si czasem do muzyki w trakcie
leczenia swoich pacjentw na wyspie Kos.

Teoria terapeutycznego efektu dwiku bya pocztkowo owocem intuicji mistycznych, ktre nauka
zdaje si dzi na swj sposb potwierdza. Wedug tych hipotez kada yjca istota i kady przedmiot,
bdc zbiorem czci pozostajcych w nieustannym ruchu (w nieustannym tacu" - jak mawiali
staroytni), wydaje dwik, ktry odzwierciedla natur tego stworzenia lub tej rzeczy. Kade
zakcenie, kada dysharmonia w tym dwiku staje si powodem choroby. Chory moe zosta
wyleczony, jeli przywrci si pierwotn harmoni czowieka poprzez interwencj waciwego"
dwiku, ktry wytworzy konieczne wspbrzmienie.
Szalestwo? Moe jednak nie. Jeli pomyle, jaki wpyw moe mie muzyka na nasz stan ducha, jak
marsze wojskowe pobudzaj onierzy na polu bitwy lub jak rozczulaj nas melodie miosne,
nietrudno sobie wyobrazi efekt wywoany przez muzyk, ktrej dwik wychodzi poza poziom
emocjonalny i naprawd przenika do naszego ciaa, powodujc, e komrki zaczynaj wibrowa we
waciwym rytmie.
Posikujc si tymi teoriami, niektrzy wspczeni muzycy indyjscy prbuj rozpozna, ktre ragi,
klasyczne struktury muzyczne, maj waciwy rytm dla leczenia ktrych chorb. Duga seria zalenoci
zostaa ju ustalona dla rnych patologii, poczynajc od anoreksji po gorczki reumatyczne. Rag
odpowiedni dla bezsennoci zna ju Omkarnath Thakur, o ktrym mwi si, e podczas wizyty w
Rzymie wywar wielkie wraenie na Mussolinim, poniewa zdoa za pomoc swojej muzyki upi
cierpicego zazwyczaj na bezsenno duce.
Od samego pocztku swego istnienia, w czasach ryszich, joga uznawaa wielkie znaczenie dwiku, a
jedn z dyscyplin pozwalajcych na wyjcie poza ciao i spowodowanie, e jednostka staje si
jednoci z absolutem, jest wanie nada- -joga, joga dwiku. Docierajc wiadomoci a do chwili,
kiedy myl boska staje si sowem - to znaczy dwikiem i stworzeniem - jogin jest w stanie usysze,
nie za pomoc fizycznego narzdu suchu, ale wewntrznymi uszami duszy, boski dwik i poczy
si z ow rzeczywistoci transcendentn, ktra jest ostatecznym celem jego praktyki.
Filozofia jogi bya na pewno bardziej interesujca od wyginania si, ktrego usiowa mnie nauczy
Ramananda. Byem ciekaw, jak seminarium w Pensylwanii poczy to wszystko ze sob i na ile ja z
tego skorzystam.

Miejsce od razu przywiodo mi na myl Leopolda i nasze pogawdki na temat oderwania od


waciwego terytorium. W jodowym lesie, na przeciciu dwch autostrad, pord bardzo
amerykaskiej rwniny Pensylwanii wyrastaa biaa i czysta hinduska witynia. Dookoa stay rzdy
bungaloww z prefabrykatw po jakim upadym motelu, ktry zosta przerobiony na aram. Tam
wanie, na ogrodzonym terenie, obok ktrego biwakowali wdrowni handlarze przyjedajcy na
cotygodniowy pchli targ, zaczynay si warsztaty jogi!
Joga: jedna z najstarszych i niezgbionych ezoterycznych doktryn Indii, jedna z wielkich tajemnic,
przekazywanych po odbyciu mudnych prb i rnorodnych rytuaw inicjacyjnych tylko temu, kto
naprawd na to zasugiwa. Jeszcze w latach trzydziestych europejski podrnik, ktry pojecha do
wielkiego jogina do Benaresu, eby przekona go do udzielenia mu kilku lekcji, sysza w odpowiedzi:
- Nauczy jogi was, ludzi z Zachodu? Nigdy! Zaraz zrobilibycie z tego interes.

W warsztatach uczestniczyo okoo pidziesiciu osb, w zdecydowanej wikszoci kobiet. Wszyscy


si znali. Byem jedynym obcym. Pozostali przed laty brali ju udzia w zajciach organizowanych
przez Ramanand. Teraz kady z nich zosta ju nauczycielem i mia gdzie w Ameryce swj interes";
szko jogi. Wszyscy byli znakomici w asanach i wietni w wykorzystywaniu rnych przyrzdw
typowych dla metody lyengara. Nigdy nie zdarzyo mi si znale wrd tak wielu i jednoczenie tak
bardzo dowiadczonych osb praktykujcych jog. Jednak to tylko mnie utwierdzio w moich
uprzedzeniach. Rozgldaem si dookoa i nie widziaem ani jednej pogodnej twarzy, ani jednej
umiechnitej osoby, kogo, od kogo emanowaoby uczucie spokoju. Kady z osobna bardzo si
angaowa w wykonywanie wicze i doskonalenie swoich pozycji, a ich rezultatem byo
osamotnienie i smutek malujce si na twarzach. Dostrzegaem wiele chudych i bladych kobiet z
podkronymi oczami. Co si nie zgadzao, cho nie rozumiaem dobrze, co.
Oczywicie, istnieje zasadnicza sprzeczno midzy kultur indyjsk, gdzie joga narodzia si przed
kilkoma tysicami lat, a naszym wspczesnym spoeczestwem, do ktrego zostaa niedawno
przeszczepiona. W pierwszym przypadku gwnym celem byo uzyskanie kontroli nad tym, co w
czowieku najbardziej niematerialne: umysem. Natomiast nas interesuje dokadnie co odwrotnego:
kontrolowanie materii poprzez nauk i technologi. Joga, co dosownie znaczy jedno, miaa uwolni
czowieka od iluzji, e jest indywidualnym bytem, oddzielonym od reszty wiata, i poczy go wanie
z bogiem. Ale w jaki sposb mona dy do takiego celu w naszym spoeczestwie, cakowicie
zdominowanym przez zasad indywidualno i odosobnienia? By moe ju same prby osignicia
tego stanu wywouj konflikty, schizofreni i w smutek, ktry wyczuwaem wok siebie.
Ale nic nie jest nigdy cakowicie negatywne. Rado przysza wieczorem, kiedy Ramananda wskaza
grupie zebranej w sali konferencyjnej maego i chudego Hindusa w biaej kurta pijama. To by jego
partner, muzyk Mukesh Desai. Siedzia na podwyszeniu przed pask harmoni. Po prawej stronie
mia modego czowieka, ktry towarzyszy mu na tablach, dwch maych bbenkach. Przedstawi si
i powiedzia, e dla nas suchanie muzyki powinno by jak picie z rzeki: moemy bra, co chcemy, i
zostawi, kiedy bdziemy mieli dosy.
- Ja sprzedaj wod nad brzegiem rzeki - doda ze miechem, gdy dostraja harmoni do tabli. A moe
ju gra, poniewa muzyka ta, ktra trwaa nieprzerwanie przez ponad dwie godziny, zdawaa si nie
mie ani pocztku, ani koca: po prostu pyna jak woda, jak ycie. Sowa, ktre wypiewywa
Mukesh Desai, nie miay sensu, czsto byy tylko odpowiednikiem naszego do, re, mi, fa, sol, ale jego
gos o tysicu modulacji i tysicu barw wypenia yciem ca sal i wnika do piersi kadego z nas. On,
Mukesh Desai, by narzdziem, a z jego ust wydobyway si magiczne dwiki, ktre mielimy
poczy z asanami. Wieczr te na swj sposb wszystkich nas uwznioli.
W kolejnych dniach Mukesh Desai przychodzi kadego popoudnia do sali wicze. Kiedy Ramananda
by zadowolony z pozycji, jak kady przyj - ja byem zwolniony z obowizku precyzji - on intonowa
swoje ragi. Ja za si przekonywaem, e dwiki wnikaj do mojego ciaa, docieraj do komrek i
wprowadzaj je w takie wibracje, eby nie reprodukoway si w swj szalony sposb. Moc dwiku czy te moc umysu?
Ramananda by dobry w tym, co robi. Nawet nie prbowa zracjonalizowa tego zwizku midzy
asanami a muzyk albo wyjani wedug klucza mistycznego, jak opisywano go w niektrych
ksikach. Traktowa wszystko bardziej intuicyjnie. Dowiadczenie pozwalao mu wyczuwa" nasze
ciaa, dziki czemu wiedzia, e muzyka ma na nas jaki wpyw. Zna rne dowiadczenia z przeszoci

i te, ktre stay si teraz modne, ale przeprowadza swj wasny eksperyment z grup pidziesiciu
wykwalifikowanych uczniw.
W moim przypadku zadziaao: w jednym z ostatnich dni pobytu, podczas sesji pranajamy - wiczenia
majcego na celu kontrolowanie oddechu, gdzie nie trzeba si wygina ani stosowa przyrzdw,
tylko lee nieruchomo - poczuem, jak sugestywne modulacje gosu Mukesha Desai przenikaj do
wszystkich moich porw. Cae ciao ogarna wielka rado, jakiej nie doznaem nigdy wczeniej
podczas adnego koncertu.
Czy muzyka, ktra - jak mi si zdawao - rozbudzaa drzemic we mnie si, moga by naprawd
terapeutyczna? A moe to umys kojarzy z tymi dwikami moc, ktra si aktywizowaa, dajc mi
wraenie oddziaywania na materi? Byo to bez rnicy. Ju sam fakt uwaaem za zdumiewajcy i
adne wytumaczenie nic by nie zmienio.

Drug niespodziank by Swami. Okoo siedemdziesitki, wysoki, szczupy, lekko zgarbiony, odziany w
pomaraczow tunik, przyby w poowie tygodnia, ale ju swoj pierwsz mow o zachodzie
soca" nada caemu seminarium nowy wymiar. Czowiek ten by wyksztacony, inteligentny, bardzo
bystry, ale czuo si, e nie ma adnej potrzeby tego okazywa. Emanowa pogod ducha.
- Poszukiwanie duchowe jest poszukiwaniem poznania, a jedynym poznaniem, za jakim warto
poda, jest poznanie samego siebie - zagai. - Sdzimy, e wiemy, ale wiemy tylko to, co widzimy,
co syszymy, czego doznajemy zmysami. Tak naprawd to wszystko, co jawi si nam jako
rzeczywisto, nie jest rzeczywiste. Materia nie istnieje, tylko jawi si nam, jakby istniaa...
Dobrze wiedzia, do kogo si zwraca, i szybko zmierzy si, ze spor doz ironii, z tematem, ktry nas
tam sprowadzi.
- Joga? Oczywicie, jest zdrowa dla ciaa - powiedzia -i przyjemnie jest mc si schyli, by podnie
kartk, nie muszc nikogo prosi o pomoc. Jednak celem jogi nie jest ciao. Oznacza ona
kontrolowanie umysu, jedno midzy ciaem a umysem; nie po to, eby zosta atlet, ale by
utrzyma ciao w zdrowiu. Ciao to rodek transportu, podobnie jak samochd. Powinno by dobrze
utrzymywane, eby dotrze do miejsca przeznaczenia. Nie naley jednak myli celu ze rodkiem.
Byo oczywiste, e nie ma wiele respektu dla tego, czym si staa joga, ani dla tych, ktrzy j dzisiaj
praktykuj. Wyrazi to jasno, mwic o zachodniej obsesji pojcia wasnoci, owej potrzeby
okrelania wszystkiego w kategoriach ,ja" i moje". Mia zabawny sposb wyjaniania rnych spraw.
- Wy mwicie: To mieszkanie jest moje". Ale jeli si dobrze przyjrzycie, jego podoga to sufit
mieszkania pitro niej, a cian dzielicie z ssiadem. Nic nie jest naprawd wasze. Absolutnie nic...
jeszcze mniej wasze ciao. Wiele osb moe si upomina o jego wasno: wasza matka, wasz ojciec,
wasz wspmaonek w oparciu o sakrament maestwa, pastwo, wobec ktrego wasze ciao ma
obowizki obywatelskie, sama ziemia, ogie, ktry utrzymuje was we waciwej temperaturze, woda i
warzywa, ktre jecie. Wszyscy oni mog powiedzie: To ciao jest moje"... Wy sami nic nie
posiadacie. Nie jest wasze nawet to, co wiecie. Dostalicie to z ksiek albo od nauczyciela. A jednak
wci powtarzacie: To jest moje ciao". Wydaje si wam ono tak bardzo wasze, e si z nim

identyfikujecie. Mwicie: ja" i mylicie o waszym ciele. Ale jeli ,ja" to ten, kto identyfikuje ciao, nie
moe wic by ciaem. Podmiot, ktry obserwuje przedmiot-ciao, nie moe by ciaem.
Mwi te:
- Joga oznacza by wiadomym samego siebie w kadym momencie, by wiadomym kadego gestu,
kadej myli.
A kto nie zwaa na kad chwil swojego ycia, ryzykuje, e skoczy jak czowiek z historyjki, ktr
opowiedzia z cudown mimik.
Pewien czowiek wie, e na wiecie istnieje kamie zdolny przemieni przez samo dotknicie elazo w
zoto. Postanawia go odnale. Przepasuje si w pasie acuchem i wyrusza w drog. Podnosi kady
napotkany kamie i uderza nim w acuch. elazo pozostaje elazem, a on wyrzuca kamie. Podnosi
nastpny, uderza i wyrzuca. I tak przez kolejne tygodnie, miesice - coraz mniej uwanie. A ktrego
dnia zatrzymuje go jakie dziecko.
- Ej stary, gdzie znalaze ten pikny, zoty acuch? Mczyzna patrzy na acuch. Naprawd sta si
zoty!
Ale ktry z tysicy podniesionych i odrzuconych kamieni okaza si tym waciwym?
Swami by bardzo krytyczny w stosunku do zachodnich wartoci, szczeglnie amerykaskich. Mwi,
e na Zachodzie wszystko musi by uyteczne, w przeciwnym wypadku nie ma adnej wartoci.
- To jest mentalno spa, ktry lata wysoko, ale oczy ma zawsze skierowane w d, w poszukiwaniu
czego, co moe zapa w szpony.
W gruncie rzeczy cay czas mwi o jodze i chcia, bymy zrozumieli, e praktyka ta kryje w sobie duo
wicej ni tylko asany i pranajam. Byy to tylko dwa z omiu aspektw dyscypliny jogina. Jakby
rzucajc wyzwanie powadze uczestnikw, zacz mwi o pozostaych szeciu: rezygnacji z przemocy,
oderwaniu si od spraw materialnych, rezygnacji z faszu, wyzwoleniu si z okw zmysw, a take o
koncentracji i medytacji. Tylko poczenie tych wszystkich elementw byo jog.
- Joga jest rodkiem, drog, poprzez ktr czowiek czy swoje ograniczone Ja" z Nieskoczonym
Bytem. To wewntrzna podr. Celem jest osignicie doskonaoci, jednak nie ma to nic wsplnego
ze stanem fizycznym. Joga nie ma leczy takiej czy innej patologii, takiej czy innej choroby, ale dziki
niej powinnimy wyzwoli si od wszelkich cierpie wiata materialnego, ktre rodz si za kadym
razem, kiedy odrywamy j od siebie, aby skupi si na zmysach i na przedmiotach zmysw. Dlatego
joga dy do jednoci Ja" z absolutem jako lekarstwem na wszystko, jako wyzwoleniem od
wszystkiego.
Praktykujcy jog, ktrzy przybyli na seminarium, nie wygldali na specjalnie zainteresowanych tak
wizj tego, co jest dla nich przede wszystkim zawodem. Byli tam, eby nauczy si czego nowego,
czym mogliby zareklamowa nowy kurs i przycign nowych uczniw. Taki jest wiat, w ktrym
yjemy. Seminarium traktowali jak inwestycj.
W moim przypadku wygldao to inaczej. Szukaem czego - sam dobrze nie wiedziaem, czego - i
byem bardzo ciekaw tego czowieka, ktry przybywa wyranie z inne; planety. Pewnego dnia,

podczas swojej pogadanki, opowiedzia, jak w dziecistwie matka wysyaa go na pola, eby
rozmawia z ryem, ktry dziki temu mia lepiej rosnc Przypomina sobie przyjemno, jak
odczuwa na widok rolin, ktre odpowiaday mu, pochylajc si lekko na wietrze. Swami mia spjn
wizj przyrody i wiata.
Interesowa mnie jego sposb mylenia i chciaem sit dowiedzie o nim wicej. Poprosiem o
spotkanie. Odpowied przysza na zapisanym odrcznie bileciku: Mam do niego przyj w sobot rano
po niadaniu.

Bungalow Swamiego by jak wszystkie inne zbudowany z prefabrykatw, ale jedyny pitrowy. Kiedy
przyszedem, zobaczyem u podna schodw stert butw, sandaw i pantofli osb, ktre ju
weszy na gr. W wikszoci byli to mieszkajcy w Ameryce Hindusi, ktrzy przybyli z prob o rad,
polecenie, bogosawiestwo albo po prostu po to, eby popatrze na niego w uniesieniu. On zasiad
w fotelu. Wrd siedzcych na pokrytej wykadzin pododze osb dostrzegem te kilku
przedstawicieli wiata Zachodu.
Usiadem z boku, obserwujc ten nieustanny przepyw ludzi, ktrzy podchodzili do Swamiego z
pobonoci, dotykali go, po czym podnosili do czoa albo do piersi do naadowan witoci"
guru. Kiedy przed nim stawali, wielu si odzywao. On uwanie sucha, odpowiada, umiecha si i z
koszyka, ktry mia obok siebie, dawa kademu co do zabrania: winogrono, cukierka, mandarynk.
W pewnej chwili wsta i da mi znak, abym za nim poszed, a innym, eby zaczekali. Weszlimy do
maego, prawie pustego pokoju, w ktrym stay tylko fotel i krzeso. Nie miaem wtpliwoci, ktre
miejsce przeznaczone jest dla mnie, ale i tak pocieszajce byo, e nie musz siada u jego stp.
Pomylaem, e nie ma duo czasu, powiedziaem wic w kilku sowach, kim jestem. Wyjawiem, e
zamieszkaem w Indiach w nadziei, i istnieje tam jeszcze cywilizacja zdolna si oprze zachodniemu
materializmowi, ale naszy mnie pewne wtpliwoci. Chciaem zrozumie, czy jego kraj jest naprawd
skarbnic staroytnej mdroci - jak wielu wierzyo - i czy na dusz met zdoa zachowa sw
odmienno.
By tym niezwykle zainteresowany. Rozmawialimy o micie Indii jako guru rnych narodw,
propagowanym na Zachodzie przed ponad wiekiem przez tak wybitn posta jak mistyk Vivekananda.
Mwilimy te o niedawnej prbie Delhi z bomb atomow. Powiedziaem mu, e po latach
zajmowania si polityk miaem ju jej serdecznie dosy. Teraz chciaem powici si poszukiwaniu
tego, co jeszcze moe istnie w Indiach, a z czego reszta wiata mogaby skorzysta.
Powiedzia, e postawi przed sob dokadnie takie samo zadanie. Dlatego te naucza wedanty,
rda wszelkiej mdroci, ktrej ja szukaem. Doda, e duchowo indyjska nie jest zwizana z
adnym narodem ani krajem. Miaa warto dla wszystkich, poniewa zachowaa swoj oryginalno,
a take - w przeciwiestwie do religii, takich jak chrzecijastwo czy islam - nie pozwolia si zdusi
teologii.
By zaskoczony i rozbawiony moj obecnoci w tym miejscu. Zapyta, jak si tu znalazem.
Wymieniem od koca poszczeglne etapy: Ramananda, joga, przepuklina, rak.

Przy tym sowie mnie zatrzyma. Chcia si dowiedzie wicej, ze szczegami: gdzie, kiedy, jakie
leczenie? Zauwayem, e w mylach co oblicza. Potem powiedzia, e co roku na wiosn w swoim
aramie na wzgrzach Anaikatti, w pobliu Kojambaturu na poudniu Indii, prowadzi przez trzy
miesice kurs wedanty. Jeli chc, mog przyjecha uczy si od niego.
W twoim wieku, z twoim yciowym dowiadczeniem, mgby na tym skorzysta - powiedzia. Potem skontaktuj ci z lekarzem specjalizujcym si w ajurwedzie, ktry mgby ci pomc. Przerwa, jakby co przyszo mu do gowy. Wzi kartk papieru i piro: - Podaj mi twoj dat
urodzenia, miejsce i dokadn godzin.
Zorientowa si natychmiast, e to pytanie mnie zaskoczyo, wic doda:
Nie jestem prawdziwym astrologiem, ale interesuje mnie astrologia duchowa.
A co to takiego? - zapytaem.
Nie byem zadowolony. Po podry opisanej w ksice Powiedzia mi wrbita skoczyem z tym
wiatem. Niczym zarazy unikaem wszelkiego rodzaju jasnowidzw oraz astrologw i nie miaem
najmniejszego zamiaru zaczyna od pocztku.
To sposb na zrozumienie duchowej predyspozycji czowieka - odpar Swami. - Wiesz, dobre intencje
nie wystarczaj. A zwaywszy, e wszede na drog poszukiwa, bdzie dobrze, jeli zerkn na twj
duchowy horoskop.
By to wyranie rodzaj egzaminu. Przypomniaem sobie, e rwnie Ramakryszna bardzo starannie
dobiera swoich uczniw i sam Vivekananda musia przej rne prby, zanim zosta przyjty. Taka
bya tradycja: ewentualny ucze powinien zosta dobrze sprawdzony. Trzeba byo si przyjrze jego
sposobowi chodzenia, jedzenia, a nawet trawienia. Naleao zbada ciao adepta, eby zobaczy, czy
ma boskie znaki duchowej predyspozycji.
Swami ucieka si do horoskopu, ale cel by ten sam: zorientowa si, czy warto zainwestowa we
mnie swoj energi. Myl, e zostaem wzity pod uwag jako ucze, bya zabawna. Jak to drog
ksztacenia przeszedem! Od Kolegium Prawniczego w Scuola Normale w Pizie, przez Uniwersytet w
Leeds w Anglii, po Uniwersytet Columbia w Nowym Jorku. A teraz byem kandydatem do aramu tym razem poddany astrologicznemu egzaminowi wstpnemu!
Swami wezwa asystenta i da mu kartk ze wszystkimi szczegami dotyczcymi moich urodzin. Kiedy
drzwi pokoju si otworzyy, usyszaem szmer ludzi, ktrzy czekali na niego, siedzc na pododze.
Podniosem si, eby odej. Nie, on nadal mia ochot rozmawia o Indiach, o polityce, chcia
wiedzie, co myl o Chinach, o Pakistanie, o konflikcie w Kaszmirze. Aleja czuem si nieswojo.
Byem pod presj jego rozczarowanych wyznawcw. Zapytaem, jak to robi, e jest zawsze taki
cierpliwy i otwarty na wszystkich. Przygldaem si, jak caymi godzinami przyjmowa ich i sucha.
Kady domaga si jego uwagi, czasu.
Swami odpowiedzia zdaniem, ktre byo dla mnie decydujce:
- Ja ju nie potrzebuj czasu - odpar. - Zrobiem ju wszystko, co chciaem zrobi. Czas, ktry mi
pozosta, jest czasem publicznym. Rwnie ty zbliasz si do wieku, kiedy moesz powici czas,
ktry ci pozosta, innym.

Mj Boe, jak bardzo by mi si to podobao! Ale byem od tego tak daleki...


Powiedzia jeszcze:
Zobaczysz, z tob te tak bdzie. To kwestia matematyczna. Kiedy odkryjesz, e jeste caoci, nic ju
nie bdzie mogo ci zosta odebrane.
Czy mg mnie tego nauczy? A wic naprawd znalazem swojego mistrza"!
Doda jeszcze co na temat spokoju, ktrego naley szuka w nas samych, a nie na zewntrz, i
zakoczy:
Dzi wieczorem. Zobaczymy si znw dzi wieczorem po lekcji muzyki.
Kiedy wychodziem, sala przyj wypeniona bya po brzegi. Jak zwykle w weekend wiele hinduskich
rodzin przyjechao z daleka, pokonujc setki kilometrw autostrad. Wszyscy odetchnli z ulg, e
sobie id, ale byli tez ciekawi, kim jest ten obcy, ktremu udao si tak dugo przebywa ze Swamim.
Wieczorem poczekaem, a wszyscy koledzy z kursu jogi wrc do swoich bungaloww, eby
wylizgn si i ruszy do siedziby Swamiego. Jodowy las rozbrzmiewa rechotem ab i piewem
wierszczy. Chciao mi si mia na myl, e w gruncie rzeczy id tam, by si dowiedzie, czy zostaem
oblany, czy przepuszczony.
U podna drewnianych schodw, gdzie zostawiem buty, nie byo nikogo innego. Swami siedzia w
swoim fotelu. Czyta z pliku kartek, ktre trzyma w rku.
Znakomicie. Znakomicie. To pikny horoskop - powiedzia na mj widok, wskazujc na wydruk z
komputera, gdzie rok po roku zestawione byo moje ycie w relacji do rnych planet. Umiecha si.
By zadowolony, e moe mi przekaza dobr wiadomo": - Urodzie si bez cieni, bez adnego
ciaru poprzednich egzystencji. Dziki temu nadajesz si bardzo do ycia duchowego. Moesz nawet
zosta przewodnikiem duchowym. Wszytko si zgadza. Nie zrobie nigdy nic w celach materialnych i
w ten sposb moesz teraz przej ostateczne wyzwolenie.
By podekscytowany. Przerzuca te kartki w t i z powrotem, przywoujc histori moich decyzji,
przeomw, jakie nastpoway w moim yciu, choroby. Ale ja nie chciaem przywizywa do tego
wagi, nie robiem notatek. Powiedzia, e do koca marca 2006 roku bd czu si dobrze i e rwnie
wtedy nie bdzie by moe chodzio o moj mier. Odrzuciem nawet myl, eby wzi pod uwag t
dat. Wolaem skupi si na spotkaniu, ktre czekao mnie za kilka miesicy w Indiach. Miaem
wwczas rozpocz kurs wedanty w jego aramie.
Kiedy wyszedem z bungalowu Swamiego, noc bya jasna i rzeka, wic przed snem udaem si jeszcze
na dugi spacer w lesie midzy dwiema autostradami.

HONGKONG
W krlestwie grzybw

Historia, przynajmniej z daleka, wygldaa na tak, ktrej nie mogem przepuci- Stary chiski
milioner z Hongkongu zobowiza si wykorzysta swoje bogactwo, eby przed mierci obdarzy
ludzko nadzwyczajnym prezentem: lekiem na raka.
Po latach bada i eksperymentw lekarstwo byo gotowe. Chodzio o wycig z grzyba, ktry
Chiczycy zawsze uwaali za cudotwrczy. Od czasw staroytnych pojawia si w chiskiej sztuce i
teatrze wraz z postaciami niektrych bogw, szczeglnie omiu niemiertelnych".
W licie zapytaem Mangiafuoco, co myli o grzybach. Jego odpowied bya pozytywna.
- Zajmij si tym. To fascynujcy temat - odpisa. - Bardzo wielu z nas uwaa grzyby za osobne
krlestwo, w tym sensie, e nie s prawdziwymi rolinami ani te oczywicie zwierztami. S wanie
grzybami", odrbnym wiatem, o znanej od wiekw, wielkiej mocy leczniczej. W dodatku kady
grzyb ma swoje odrbne cechy i waciwoci. Nie zapominaj, e pierwsza penicylina zostaa
pozyskana wanie z nich.
Hongkong by dla mnie drug ojczyzn. Mieszkaem tam przez osiem lat. Znam wiele osb, mam
mas przyjaci, ale po przyjedzie postanowiem skupi si na grzybie i unika caej reszty. Do nikogo
nie zadzwoniem, nie pokazaem si te w FCC - Klubie Korespondentw Zagranicznych. Zatrzymaem
si w pokoiku dla uczonych bdcych przejazdem na Hongkong University. Jest to cz miasta, ktra
w porwnaniu z reszt najmniej si zmienia i zachowuje jeszcze troch romantycznej atmosfery
starego Hongkongu, atmosfery z powieci i filmu Love is a Man-Splendored Thing.
Tu przed witem uliczki dzielnicy wspinajce si w stron Peak zapeniay si cudownymi starymi
Chiczykami, mczyznami i kobietami, ktrzy zdawali si znale w rnych formach taijiquan - walki
z cieniami - znakomit gimnastyk dla ciaa i duszy. Bya to najwiksza chwila spokoju w cigu dnia.
Bez problemu spotkaem si z milionerem. Kaza mi przyj do swojego biura w Central, handlowym
sercu wyspy, skd kierowa swoimi interesami. Miejsce byo ascetyczne niemal jak cela zakonna, bez
adnej oznaki bezgucia, ktremu milionerzy z reguy nie potrafi si oprze. On, osiemdziesicioletni
mczyzna, by wysoki i szczupy, o pospolitej twarzy, jednak z pewn doz szczeroci.
- Nie chcemy zarabia, tylko leczy ludzi - powiedzia, jakby chcia odeprze zarzut, ktrego wcale nie
wysunem. - Zycie to nieustanne dawanie i branie. Ja od spoeczestwa wziem bardzo duo. Teraz
moja kolej, ebym to zwrci, zanim odejd.
Poprosiem, eby opowiedzia mi o sobie. Szczegy dotyczce tego, co wzi od spoeczestwa i w
jaki sposb to si stao, sprawiy, e historia jego grzyba jeszcze wypikniaa w moich oczach.
Milioner urodzi si jako biedak w delcie Jangcy w czasach, kiedy Chiny wstrzsane byy walkami
wewntrznymi i wykrwawiane przez panw prowadzcych wojny. Dorasta w Szanghaju w okresie
okupacji japoskiej. Tam pracowa w czasie drugiej wojny wiatowej, a potem w czasie wojny
domowej. Cae jego ycie - podobnie jak milionw innych Chiczykw - byo nieustann walk o
przetrwanie.
Mia szczcie. Pierwsze pienidze zarobi, importujc z Niemiec igy do maszyn do szycia dla
przemysu wkienniczego, a potem same maszyny. W 1949 roku, w obliczu sukcesw
komunistycznych oddziaw Mao, uciek prawie bez niczego do Hongkongu i postawi wszystko na
dwa produkty, ktre zdaway mu si mie wielk przyszo: detergenty i gotowy makaron. Zbi

fortun przede wszystkim dziki temu drugiemu, o ktrym mwi, jakby mia przed sob wypenion
nim, dymic misk.
Stary milioner by kupcem, ale nie oszustem. Zaczlimy rozmawia o grzybie. Zapytaem, jak to
moliwe, e przy tylu typach raka, z ktrych kady poddaje si innemu leczeniu, jego wycig miaby
by lekarstwem na wszystkie. Jego odpowied bya jasna. Preparat ten nie jest prawdziwym
lekarstwem, tylko rodkiem wspomagajcym, czym, co wzmacnia system odpornociowy, niezwykle
poytecznym podczas radioterapii albo chemioterapii.
Sowem, rozdmuchana historia cudownego leku, kiedy tylko spojrzao si na ni z bliska, od razu
oklapa. Pozwoliem jednak, eby starzec opowiedzia mi j od nowa. W kocu wcale nie okazaa si
mao interesujca, tym bardziej e milioner mia do swojego grzybowego ekstraktu taki sam peen
pasji entuzjazm jak do makaronu. W gruncie rzeczy byy to dwa produkty, ktre sprzyjay dobremu
samopoczuciu ludzkoci.
Wycig by rezultatem dwch rwnolegych wydarze, ktre w pewnym momencie przypadkowo
zbiegy si ze sob. Jedno z nich dotyczyo go osobicie.
W poowie lat osiemdziesitych crka jego serdecznego przyjaciela, jednego z wielkich tycoonw
Hongkongu, zachorowaa. Wo j do rnych szpitali na caym wiecie, ale diagnoza pozostaje taka
sama: nieuleczalna biaaczka. Nasz milioner nie moe si z tym pogodzi i przyrzeka przyjacielowi, e
uczyni wszystko, by mu pomc. Jest przekonany, e w olbrzymiej farmakopei tysicletniej tradycji
chiskiej musi by - by moe zapomniane, zastpione przez zachodnie lekarstwa - jakie zioo,
bdce w stanie wyleczy takie choroby jak biaaczka. Wysya do Chin kilku swoich emisariuszy; on
sam jedzi tam kilkakrotnie w poszukiwaniu cudownego leku, ale nic nie znajduje.
Mniej wicej w tym samym czasie rozgrywa si w Szanghaju inna historia. Stary biolog, profesor
jakiego drugorzdnego uniwersytetu, z powodu kamieni nerkowych zostaje przyjty do szpitala
zarezerwowanego dla kadr partyjnych. Pokoje s dwuosobowe, umieszczaj go wic razem z bardzo
wanym komunistycznym dostojnikiem, operowanym na raka. Ten mwi mu, e jedynie Japoczycy
maj lekarstwo na jego chorob. Przy uyciu szczeglnego grzyba, ktry pierwotnie rs w Chinach,
przygotowali ju oni skuteczny rodek, jednak wyprodukowano go jeszcze niewiele, a formua
pozostaje tajemnic.
Chiski grzyb? Jaki?
Po opuszczeniu szpitala biolog zabiera si do pracy, prbujc go zidentyfikowa. W Chinach jest
ponad tysic trzysta gatunkw grzybw. eby dotrze do tego waciwego, potrzeba lat bada i
wielkich nakadw. Biolog pisze do swojego uniwersytetu, do wadz Szanghaju, do centralnego rzdu
w Pekinie, ale nikt go nie sucha, a tym bardziej nie daje pienidzy... a do chwili, gdy o jego projekcie
dowiaduje si milioner z Hongkongu, spotyka si z nim i oddaje mu do dyspozycji swoje bogactwo.
Efekty nie daj na siebie dugo czeka. Grzyb o najwikszej zawartoci substancji uznawanej za
przeciwrakow zostaje zidentyfikowany. Jest to yun zhi (Grzyb Chmur). Milioner, przekonany, e
znalaz cudowny lek, ponagla biologa do wykonania pierwszego wycigu. Daje go crce przyjaciela,
dla ktrej nie ma ju adnej innej nadziei, a ona cudownie wraca do zdrowia.

Milioner i biolog angauj si wtedy w dugoterminowy projekt, ktry daby ekstraktowi


wiarygodno naukow, tak aby mona go byo produkowa na szerok skal i odda do dyspozycji
ludzkoci.
W swojej opowieci milioner kad duy nacisk na filantropijny cel caego przedsiwzicia, ktre byo
ju realizowane od prawie pitnastu lat. Nie ulegao jednak dla mnie wtpliwoci, e w projekcie
Grzyb Chmur wan rol odgrywa te element nacjonalistyczny. Zarwno milioner, jak i biolog
wiedzieli, e tysicletnia chiska tradycja lecznicza bardzo ucierpiaa z powodu wpyww zachodnich,
a oni, za porednictwem swojego wycigu, mieli nadziej przywrci jej chwa i si.
Pod koniec dziewitnastego wieku przybyo do Chin wielu zagranicznych misjonarzy. Wielkie
amerykaskie fundacje, na przykad Rockefellera, zbudoway zarwno w Pekinie, jak i w innych
miastach wasne, administrowane przez siebie szpitale, bardzo szybko spychajc na margines
miejscowe lecznice, w ktrych praktykowano tradycyjn medycyn. Chiska elita coraz bardziej
uzaleniaa si od zachodnich lekarzy, a sam rzd Chiang Kaisheka praktycznie wyeliminowa lokaln
medycyn, uznawan za zbyt prymitywn. Odkryli j na nowo komunici, a sam Mao, uywajc
jednego ze swoich pamitnych, prostych okrele, powiedzia, e rwnie w tej dziedzinie Chiny
musz i na dwch nogach",
W Hongkongu, ktry pozostawa przez ponad pidziesit lat koloni, oficjalna medycyna od
pocztku bya w rkach lekarzy wywodzcych si z angielskich uniwersytetw, a projekt Grzyb Chmur
kry w sobie oczywicie take pragnienie przywrcenia prestiu badaniom i pracy nieskolonizowanych". Stary milioner silnie odczuwa t potrzeb i nieprzypadkowo opowiedzia mi o
innym swoim skromnym, ale znaczcym projekcie: opatrzeniem muzyk niektrych wierszy dynastii
Tang, tak eby modzi mieli co bardziej wartociowego i chiskiego na swoje wieczory karaoke.
Byo jasne, e starcowi nie podoba si kierunek, w jakim podaj zarwno Hongkong, jak i Chiny.
Rwnie bliski mu wiat biznesu wyzby si -jak powiedzia - skrupuw. Aby chroni swj wycig z
grzyba, musia utworzy Stowarzyszenie Zdrowia, ktremu przekaza formalnie monopol na produkt.
Obawia si przy tym, e spekulanci mog zakupi preparat, eby go rozcieczy, zwikszy jego ilo,
a potem sprzedawa po wygrowanych cenach. Na razie jedynym sposobem, aby go zdoby, byo
czonkostwo w Stowarzyszeniu - uczynio to ju dwadziecia tysicy osb.
Stowarzyszenie otworzyo take trzy orodki konsultacyjne dla przypadkw, ktre medycyna
zachodnia uwaaa za trudne lub nieuleczalne. Dla mniej zamonych porady byy bezpatne. Milioner
szuka w Pekinie dobrego, tradycyjnego lekarza, ktry pokierowaby tymi orodkami, ale znalezienie
odpowiedniej osoby nastrczao sporo trudnoci. Powiedzia, e rwnie w Chinach, przy oglnym
pdzie do pienidza bez liczenia si z czymkolwiek innym, nie mona byo ufa nikomu ani niczemu.
Byy osoby zajmujce si akupunktur zaledwie po dwch latach studiw, zamiast - jak to si dziao
niegdy - po przynajmniej dziesiciu latach praktykowania u wielkiego mistrza. Jeli chodzi
lekarzy, wielu z nich miao wtpliwe kwalifikacje, natomiast tylko nieliczni powicali si dugiemu
studiowaniu tekstw klasycznych, przyjwszy jedyn moliw w tym przypadku postaw - mnicha. W
kocu jednak mu si poszczcio. Znalaz kobiet, ktra wyksztacia si w Pekinie w dawnym stylu, i
sprowadzi j do Hongkongu na dwa lata. To ona przyjmowaa pacjentw i decydowaa o dawkach
grzyba potrzebnych w kadym pojedynczym przypadku.

Powiedziaem, e chtnie bym si z ni spotka, gdy moje zainteresowanie grzybem ma rwnie


charakter bardzo osobisty. Stary milioner zrozumia. Powiedzia, e sam przyjmowa codzienn
dawk. Mia mnie umwi na spotkanie z pani doktor na nastpny dzie.
Zanim si ze mn poegna, wezwa swojego sekretarza
uczyni mnie doywotnim czonkiem Stowarzyszenia. Z t legitymacj bd mia w kadej chwili
pierwszestwo przy zakupie wycigu i specjaln, dziesicioprocentow znik.

Sekretarz mi powiedzia, e gwna siedziba Stowarzyszenia Zdrowia mieci si kilka krokw od stacji
metra Tsimshatsui. Musiaem zatem uciec si do tego nowoczesnego i dla mnie mao inspirujcego
rodka transportu, ktry w kilka minut przemierza pod wod cienin midzy wysp Hongkong i
ldem, rezygnujc z odwieajcego rejsu promem Star Ferry.
Dla ludzi z mojego pokolenia - Chiczykw i obcokrajowcw - Star Ferry ze swoimi zielono-czarnymi
odziami, marynarzami w dawnym stylu w granatowych mundurach z biaymi konierzykami,
drewnianymi awkami o oparciach regulowanych w zalenoci od kierunku kursu, zapachem oceanu,
widokiem na zatok i na donki z aglami z ceraty, pozostan symbolem utraconego uroku starej,
angielskiej kolonii. Metro, ktre zastpio prom, jest duo szybsze i wydajniejsze, ale to wci tylko
metro: duszne, pozbawione zapachu i widoku przyrody, jeden z tysicy przykadw, jak czowiek
zubaa swoje ycie, mylc, e je poprawia.
Metro w Hongkongu jest tak doskonae, e nawet na odcinku, ktry pocig przemierza gboko pod
dnem morza, telefony komrkowe nie trac zasigu. Bardzo mnie mieszyo, kiedy wszdzie wok
mnie w zatoczonym wagonie nieustannie rozlegay si dzwonki. Miaem wraenie, e zamiast w
metrze o drugiej po poudniu, znalazem si raczej w gniedzie wierszczy w rodku nocy.
Sekretarz powiedzia mi, ebym wjecha schodami przy wyjciu B2, a znajd si naprzeciw budynku
kliniki. Poszedem za jego wskazwkami, ale pierwsz rzecz, jak przy wyjciu na powierzchni
zobaczyem przed sob, byy trzy wielkie wie, ktre ze zwizanymi apami dynday ywe nad
dymicym kotem sklepu z chiskimi lekarstwami.
Kiedy przeszedbym obojtnie, co najwyej uznabym taki widok za egzotyczny. yjc wrd
Chiczykw, nauczyem si, e mona je wszystko, co si rusza. Prbujc ich naladowa, przed
niczym si nie wzdragaem: czy to byo miso psa, wa, a raz, podczas podry do prowincji Yunnan, nawet piknego pangolina, ktrego obdarto ze skry na moich oczach. Jak si jednak mona w
yciu zmieni!
Po latach spdzonych w Indiach, gdzie choby przez osmoz zostaem wegetarianinem, teraz
uwaaem za nieprzyzwoite, eby te biedne stworzenia cierpiay tylko po to. eby reklamowa czarny
bulion z ju ugotowanych, ktrym napeniano szklanki stojce na ladzie sklepu. Ludzie podchodzili,
wypijali, pacili i oddalali si. Szklanka za rwnowarto jednego euro. Niezbyt wiele za rzadki
preparat wzmacniajcy, cudowny rodek przeciw hemoroidom, a zapewne te - jak kada inna
chiska mikstura - afrodyzjak.

Budynek, w ktrym miecia si klinika Stowarzyszenia, sta po drugiej stronie ulicy. Maleka winda
zawioza mnie na pite pitro. Sekretarz milionera ju czeka, eby przedstawi mnie doktor Li Ping.
Kobieta bya produktem starych, socjalistycznych Chin. Jednym z ostatnich. Skromna, bez makijau, o
krgej gowie, z lekko posiwiaymi wosami ostrzyonymi na chopaka, miaa na sobie sweter i czarne
spodnie pod nieskazitelnie biaym i wy krochmalonym fartuchem. Jako studentka na pewno nosia
granatowy mundurek Mao i warkoczyk: Daty i liczby mniej wicej si zgadzay. Miaa okoo
pidziesitki, a zatem musiaa by czerwonym diabekiem podczas rewolucji kulturalnej", a
wstpia do prestiowego Instytutu Tradycyjnej Medycyny Chiskiej w Pekinie, kiedy Wielki Sternik
jeszcze y. Do szkoy tej przyjmowano wycznie dzieln, wiern komunistycznym ideom modzie.
Co z tamtego wiata zostao w jej postawie i skromnoci wygldu. Na palcu serdecznym miaa zot
obrczk na przegubie zegarek, ale nie jako biuteri, a tylko przyrzd do kontrolowania czasu.
Przyja mnie w maym ambulatorium. Powietrze byo przyjemnie cikie od balsamicznego zapachu
zi i kory.
ktre trzej modzi ludzie w aptece oddzielonej szklan cian siekali i ucierali w modzierzach.
Usiedlimy na dwch stoikach, jedno naprzeciw drugiego. Bardzo blisko, jakby nasze ciaa miay si
komunikowa. Kobieta zapytaa, co jest nie w porzdku, jak si czuj. Notowaa wszystko, co
mwiem. Bardzo j interesowao, jak zareagowaem na chemi i radioterapi. Czy miaem gorczk,
swdzenie, torsje? Czy na skrze wystpiy plamy? Nastpnie uja moj praw rk, opara j
zwrcon ku grze na swoich kolanach i za pomoc szka powikszajcego zacza bardzo starannie
obserwowa kady szczeg.
- Nie. Nie czytam paskiego przeznaczenia - uspokoia mnie. - Patrz na stan paskiego zdrowia.
Kada zmiana w organizmie wywouje zmian na rkach.
Na rkach?
- Tak. Prosz spojrze tutaj - powiedziaa, wskazujc spinaczem do kartek wzniesienie midzy lini
ycia a kciukiem. - S tu ksztaty przypominajce malekie kostki to-fu. To oznacza, e paski odek
jest saby.
Szukaa dalej i zwrcia mi uwag, e linia ycia koczy si trjktem,
- Prosz, to znaczy, e mia pan problem z nerkami - powiedziaa.
- Gdzie? Po prawej czy po lewej stronie? - zapytaem, zaskoczony tym szczegem, o ktrym jej nie
wspomniaem.
- Tego nie mog powiedzie. Widz tylko, e jest problem z nerkami - odpara.
- Ale jak to moliwe? To s linie, z ktrymi si urodziem, a problem z nerkami miaem dopiero
niedawno - nalegaem.
- W liniach doni nastpuj zmiany, ktre pojawiaj si w cigu siedmiu dni; inne, wolniejsze,
ujawniaj si w cigu siedmiu miesicy.
ktre trzej modzi ludzie w aptece oddzielonej szklan cian siekali i ucierali w modzierzach.

Potem, wci patrzc przez szko i wymierzajc w moj do spinacz, powiedziaa:


- Gdyby linia ycia koczya si w tym punkcie, oznaczaoby to, e dobiego ju koca. Tymczasem
linia si cignie, a zatem ma pan jeszcze duo do przeycia. Tak, jeszcze duo.
Odwrcia moj do i patrzc na jej grzbiet, powiedziaa, e zaczynam mie problemy z ttnicami
wiecowymi.
- Chwilowo to nic powanego. Badania typu zachodniego by tego nie wykazay, ale naley si na to
przygotowa. Pana ttnice zaczynaj twardnie.
Na palcu wskazujcym dostrzega may por, ktrego ja nigdy nie widziaem.
- Za kadym razem, kiedy s problemy z zbami, nawet z jednym, pojawiaj si takie znaki.
Uja moje nadgarstki i dugo si koncentrowaa. Powiedziaa, e mj puls jest lekki, a moje qi sabe.
Obejrzaa jzyk i powiedziaa, e pod biaym nalotem s dwie rysy, jeszcze jedna oznaka braku
rwnowagi w odku". Dugo ogldaa moje uszy i tam te - nie wiem gdzie i w jaki sposb dostrzega zatrzymanie krwi w odku".
Zbadaa moj szyj, przejechaa po linii wzw chonnych, jak uczyniby to lekarz zachodni, i dosza
do diagnozy: mj oglny stan by dobry, ale miaem sabo w qi oraz zaburzenie rwnowagi,
ktremu naleao zaradzi.
Wedug niej to, co lekarze zachodni zrobili ze mn do tej pory, byo waciwe. Naleao teraz
uzupeni ich terapi chiskimi lekami. Powiedziaa, e wycig z grzyba jest idealny, eby podnie
moje qi. Mog bra trzy pastylki dziennie i kontynuowa ewentualnie t kuracj caymi latami,
poniewa nie istnieje adne niebezpieczestwo skutkw ubocznych.
Pikn, chisk kaligrafi wypisaa recept i przekazaa j do apteki. Caa wizyta trwaa p godziny.
Za ni i za pierwsz parti lekarstwa, wystarczajc na miesic, zapaciem rwnowarto stu
dwudziestu euro.

Z milionerem zobaczyem si jeszcze par razy, a on przedstawi mi dwch uczonych, ktrzy


wsppracowali z nim przy projekcie. Jak zwykle od kadego z nich czego si dowiedziaem, ale nic
nie zmienio mojego pierwszego wraenia, e historia grzyba jest bardzo pikna - szczeglnie, jeli
patrze na ni z daleka. Milioner pozna mnie te z modym synem biologa z Szanghaju, a on
opowiedzia mi na temat grzyba rzeczywicie co istotnego: star, ludow legend.
Kiedy, dawno temu, y sobie biay w, ktry chcia si sta pikn kobiet. eby to osign,
powinien by speniony jeden warunek. Kto musia si w nim zakocha, a to nie byo atwe. Jednak
ktrego dnia jaki modzieniec zobaczy wa, wzi go ze sob i powiedzia, e go kocha. Gad
natychmiast zamieni si w pikn kobiet, modzi wzili lub i yli razem szczliwie. Ale pewien
buddyjski mnich, zazdrosny o ten zwizek, postanowi rozdzieli par i zacz rozpowiada, e
kobieta-w tak naprawd jest diabem.
Kiedy mody maonek zosta powanie ranny w wypadku, mnich stwierdzi, e to ona chciaa go
zabi. Kobieta bya zrozpaczona, ale tylko ona moga go ocali. Wiedziaa, e w niebie ronie

cudotwrczy grzyb, zwany wanie Grzybem Chmur, zdolny wyleczy kad chorob. Jako kobieta nie
moga jednak i do nieba. Z mioci powrcia zatem do pierwotnego ksztatu i jako byskawica, w
nieba, przelizgujc si midzy chmurami, zdoaa zdoby jeden z tych cudownych grzybw, ktre
rosy tylko tam, w grze, i sprowadzi go na ziemi. Mody maonek natychmiast wyzdrowia, a
grzyb, dziki kobiecie-wowi, rozmnoy si, pozostajc do dyspozycji ludzi.
Mnich, bardziej zazdrosny ni kiedykolwiek, zastawi na kobiet puapk. Uwizi j, zamkn w
skrzynce na datki i zakopa w miecie Hangzhou. eby nikt nigdy nie mg jej uwolni, nad skrzynk
wybudowa pagod, ktra staa si potem sawna jako Pagoda Lei Feng.
Kiedy cesarz dowiedzia si o perfidii mnicha i o tym, e zajmowa si on sprawami, ktre go nie
dotycz, rozkaza go aresztowa. Wtedy mnich ukry si tam, gdzie nikt by go nigdy nie znalaz: w
brzuchu kraba yjcego na polach ryowych. I tam pozosta, znienawidzony przez wszystkich
Chiczykw. Jeszcze dzi, kiedy jedz jednego z tych skorupiakw, zagldaj do skorupki i pod bon,
ktra zostaje po wyjciu misa, widz go na maej wypukoci, wygldajcej rzeczywicie jak obraz
starego, wystraszonego mnicha.

W czasach, kiedy zajmowaem si wrbitami i jasnowidzami, spotkaem w Hongkongu Chiczyka,


agenta giedowego, ktry wyjani mi, jak odczytywa przeznaczenie ludzi na podstawie rysw ich
twarzy. Mj komputer pamita: numer jego telefonu, wic sprbowaem si z nim skontaktowa.
Zdziwio mnie, e go zastaem, a jeszcze bardziej, e podobnie jak ja nie zajmuje si ju fizjonomi, ale
tym, jak si wyleczy z raka.
A grzyb milionera? - zapytaem.
Tak, sysza o nim.
Jeden z wielu - doda.
Zaproponowa, bymy si spotkali i przeszli razem poi targu z zioami i kwiatami w dzielnicy Mongkok.
Byo to pouczajce dowiadczenie. Na kadym kroku kto mia do zaoferowania co specjalnego, co
zostao przywiezione z Chin i byo w stanie wyleczy t czy inn chorob. Jeder. taki, ktry sprzedawa
przede wszystkim re, wrd wielu rolin w plastikowych doniczkach mia te bardzo dziwn
obwieszon jakby maymi kolbami kukurydzy, z ktrych wyrastay bardzo zielone wkna. Z tego, co
mwi, bya znakomita na cukrzyc. Inny proponowa czarne i byszczce nasiona, przypominajce
mae by byka zwieczone rogami, znakomite na raka puc. Jeszcze inny mia rolink o okrgych
korzeniach w ksztacie ula, znakomitych -jak mwi - na raka piersi. Mczyzna powiedzia, e ronie
ona wycznie w pobliu wodospadw.
Ale najdziwniejsz rzecz, jak pokaza mi przyjaciel, by p robak, p grzyb, ktrego nazwa oznacza
po chisku zim insekt, latem trawa". Na grzystych terenach Chin yje robak, ktry podczas
zimnych miesicy hibernuje pod ziemi. Obok niego rodzi si grzyb, ktry wchodzi w insekta, ywi si
jego misem, a na wiosn kiekuje zielonymi limi, wpadajcymi w czer. T pasoytnicz
kombinacj -powiedzia mj przyjaciel - uwaano za magiczn, natomiast licie byy, wedug niego,
znakomitym lekarstwem na raka nerek. Jego wanie na to operowano; potem zacz studiowa stare
teksty chiskiej medycyny i odkry, e przed wiekami ow rolin uznawano za cudotwrczy rodek

na wszystkie choroby nerek. Problemem - powiedzia - by jej koszt: kilogram tych lici kosztowa
ponad tysic euro, naleao za je stosowa w duych ilociach. On doszed do pidziesiciu gramw
dziennie, ktre otrzymywao si z okoo trzydziestu rolinek, dugo gotowanych na parze w
zamknitym glinianym naczyniu. Trzeba byo nastpnie wypi odwar i zje to, co zostao. Powiedzia,
e pocztkowo mikstura wywoywaa u niego silny kaszel, ale tylko dlatego, e oczyszczaa puca".
Mia ju krg przyjaci, ktrzy stosowali t rolin i pomagali sobie wzajemnie w regularnym
sprowadzaniu jej z Chin. Sysza, e rolin t mona te znale w krlestwie Bhutanu i e stosuje j
sama rodzina krlewska. Kto planuje nawet, eby zacz j uprawia na skal przemysow.
Pewnego wieczora stary milioner chcia, ebym zjad z nim i jego rodzin kolacj. Zaprosi mnie do
jednej ze synnych restauracji przy Wellington Street, ktre zawieszaj przy wejciu ociekajce
tuszczem pieczone prosita, natomiast na ulic wystawiaj, jakby to byy akwaria, szklane wanny, w
ktrych pywaj najlepsze ryby, homary i langusty, w oczekiwaniu, a przechodzcy klient powie:
To!", i zwierz zostanie wyowione oraz przyrzdzone zgodnie z zamwieniem.
Nieprawd jest, jak twierdz niektrzy, e to Biblia poprzez swoj bosk zacht, eby czowiek si
rozmnaa w wiecie, nad ktrym on, tylko on, ma wadz", stworzya przemoc ludzkiej rasy wobec
innych stworze. Chiczycy doszli do tego samego bez Biblii. Przez tysiclecia gotowanie kadego
zwierzcia z zastosowaniem wyrafinowanych tortur byo czci ich kultury, ktrej zreszt adna
wadza ani ideologia nie odwaya si nigdy przeciwstawi.
Patrzyem na te pikne ryby w wodzie, na prosita zawieszone na hakach i mylaem o tym, jak to
czowiek, i to nawet niecierpicy ndzy i godu, zawsze znajdowa dziwne usprawiedliwienia dla
swojej przemocy w stosunku do innych yjcych istot. Dzi jeszcze dla uzasadnienia corocznej
masakry setek milionw kurczakw, jagnit, wi i krw wysuwa si na Zachodzie argument, e do
ycia potrzebne s proteiny. A sonie? Skd one bior proteiny?
Tego samego rodzaju by argument, za pomoc ktrego jeden z przyjaci prbowa przekona
Gandhiego, aby porzuci ortodoksyjnie wegetariask tradycj swojej rodziny. Powiedzia mu, e
niewielu Anglikw byo w stanie zdominowa miliony Hindusw wanie dlatego, e jedli miso. To
czynio ich silnymi. Jedynym sposobem, aby ich pokona, byo zosta jak oni misoercami. Tak wic
pewnej nocy dwaj przyjaciele id nad brzeg rzeki i po raz pierwszy Gandhi zjada ks koziego misa,
zdradzajc w ten sposb wiar swoich rodzicw i caej swojej kasty. Ale czuje si bardzo le. Nie trawi
i za kadym razem, kiedy prbuje zasn, wydaje mu si, e syszy w odku beczenie zjedzonej kozy.
Opowiada o tym w swojej autobiografii.
Przez cae dalsze ycie Gandhi nie tkn wicej kawaka misa, nawet w latach swoich studiw w
Anglii, gdzie wszyscy mwili mu, e bez tego nie bdzie w stanie znie zimna.
Ja - przez moje wychowanie - nigdy si nie zastanawiaem, czy jestem wegetarianinem, czy te nie.
Kiedy byem dzieckiem, w moim domu jedzenie misa byo czym normalnym, jeli moglimy sobie
na to pozwoli. Zdarzao si to zwykle w niedziel. Kiedy Angela i ja przyjechalimy w 1994 roku do
Indii, obydwoje bylimy misoerni i trwao to jeszcze przez jaki czas.
Raz w tygodniu pojawia si w drzwiach naszego domu muzumanin z nieskaziteln walizk, z ktrej
wyciga zakrwawione paczki z woowymi poldwicami i befsztykami. Pewnego dnia Dieter. nasz

niemiecki przyjaciel, fotograf, pokaza mi na ulicy stado krw otaczajcych mietnik z zamiarem
zjedzenia plastikowych toreb, kartonowych pudeek oraz gazet, i powiedzia:
- Oto, co jesz wraz z piknym misem, dostarczanym przez twojego muzumanina. I pomyl o oowiu
z caego tego zadrukowanego papieru!
Mia absolutn racj. Cho nasz muzumanin pozwala sobie na ubj krw, ktre wyznawcy
hinduizmu uznaj za wite, na pewno nie mia specjalnego pastwiska ze wie traw, na ktre
mgby posya swoje ofiary. To, co nam przynosi, byo kawakami sabowitych krw z ulicy,
odywiajcych si odpadkami.
To by bodziec, eby przesta je miso. Potem, z upywem czasu, zdaem sobie spraw, e nie
traktujc ju zwierzt jak poywienie, zaczem inaczej na nie patrze i postrzega je coraz bardziej
jako inne yjce istoty, jako na swj sposb cz tego samego ycia zaludniajcego i budujcego
wiat. W tej chwili odrzuca mnie ju sam widok befsztyka, zapach przyrzdzanego misa wywouje
mdoci, natomiast myl, e kto moe hodowa zwierzta tylko po to, eby je zabija i zjada,
sprawia mi bl.
Doskonale racjonalny" sposb, w jaki my, ludzie, hodujemy zwierzta po to, by je zabija - obcinajc
ogony winiom, tak eby te idce z tyu nie odgryzay ich tym z przodu, natomiast dzioby kurczakom,
aby, oszalae z niemonoci poruszenia si, nie atakoway innych - stanowi znakomity przykad
barbarzystwa rozumu.
Ale przecie rwnie warzywa to ycie! - sysz od zagorzaych misoercw, guchych na wszelkie
argumenty, jakby przy zrywaniu pomidora sprawiao si rolinie taki sam bl, jak przy duszeniu
kurczaka, albo jakby mona byo posadzi z powrotem udziec jagnicy tak, jak sadzi si kapust lub
saat. Warzywa s po to, eby je je. Zwierzta nie! Najbardziej naturalnym poywieniem dla
czowieka jest to wyprodukowane przez ziemi i soce.
Milioner nie nadchodzi. Patrzyem na prosita i pytaem w duchu tych, ktrzy mieli je zje: Czy
syszelicie kiedykolwiek krzyki dochodzce z rzeni?". Trzeba, eby wszyscy je usyszeli, zanim wbij
widelec w befsztyk. W kadej komrce tego misa jest potworno tej przemocy, trucizna tego
nagego, ostatniego strachu umierajcego zwierzcia. Moja babcia bya, jak wszyscy, misoerna, ale
pamitam, e mwia, aby nigdy nie je dopiero co ubitego misa. Trzeba byo zaczeka. Dlaczego?
By moe starzy ludzie wiedzieli, jaki to bl wkada sobie do brzucha czyj agoni. Przecie to, co
eufemistycznie nazywamy misem, to tak naprawd s kawaki zwok, czci nieyjcych,
zamordowanych zwierzt. Dlaczego robi z wasnego odka cmentarz?
Jeli nadarza si okazja, Angela wci jada miso. Dla mnie to niemoliwe. Ale nie jest to ju kwestia
zdrowia, pochaniania oowiu z gazet przeuwanych przez krowy na ulicy. To problem moralny. Oto
may, pikny sposb zrobienia czego przeciw przemocy: postanowi nie je wicej innych yjcych
istot.
W kocu pojawi si milioner ze swoimi dwiema crkami i innymi zaproszonymi osobami,
przerywajc moj samotn i bezskuteczn obron tych biednych ryb, ktre jeszcze przez chwil miay
pywa w chodnej wodzie.

Kierownik restauracji wyszed nam naprzeciw, prowadzc nas do prywatnej salki, w ktrej
przygotowano duy, okrgy st. Szepnem mu na ucho, e jestem wegetarianinem. Zna ten
przypadek: mam si nie martwi.
Kiedy siadalimy, modsza crka milionera, ktr posadzono obok mnie, zdawaa si niezadowolona z
przygotowanej zastawy, bo obok paeczek z koci soniowej i porcelanowej yki natychmiast pooya
dwa wczone telefony komrkowe, ktre od czasu do czasu uczestniczyy w naszej rozmowie.
Zauwayem, e starzec, podobnie jak ja, nie jest z tego zbyt zadowolony, ale nawet on, mimo caego
swojego bogactwa, nie mg zatrzyma niszczycielskiej fali nowoci.
Zawiadomi mnie, e nastpnego dnia w jednym z centrw handlowych komunistycznych Chin w
Hongkongu rozpoczynaj si wielkie targi medycyny tradycyjnej. Zasugerowa, ebym poszed rzuci
tam okiem, przestrzegajc mnie jednoczenie przed produktami nie zawsze naturalnymi czy te
przebadanymi, ktre mog znale si tam w sprzeday.
Poszedem. W ogromnej, jasno owietlonej sali stay ustawione w wielu rzdach dziesitki maych
kioskw, w ktrych przedstawiciele starych kadr partyjnych przeistoczyli si - niektrzy dosy
niezdarnie - w biznesmenw. Byli tam rwnie modzi yuppies z Szanghaju oraz oficerowie na subie,
ktrzy take prezentowali jakie nowe produkty farmaceutyczne si zbrojnych oraz ich najrniejszych
przedsibiorstw handlowych. Caa sala bya znakomitym przykadem tego wszystkiego, czym stay si
Chiny: interesowne, rutyniarskie i - jak podpowiedzia stary milioner - niezbyt godne zaufania.
W cigu godziny kieszenie wypeniem wizytwkami oraz prbkami caej masy rnych lekarstw,
wszystkich nastawionych jednak mniej wicej na rozwizywanie dwch problemw: leczenia raka i
podnoszenia mskiej potencji.
Mylaem, e jestem na sali jedynym cudzoziemcem, kiedy dostrzegem innego mczyzn,
zbierajcego wszystkie moliwe materiay. Powiedzia, e jest ekspertem medycyny chiskiej i e uczy
na jednym z angielskich uniwersytetw. Wedug mnie szpiegowa tam na rzecz jakiej wielkiej,
zachodniej spki farmaceutycznej, ktra nie chciaa przegapi moliwoci pooenia apy na
ewentualnym prawdziwym odkryciu.
Rozmawialimy przez chwil i na koniec zapytaem go, czy Chiczycy wymylili co lepszego do
wyleczenia raka od tego, co ma do dyspozycji medycyna zachodnia.
Nie - odpar. - Nie ma nic. Ale s znakomite integratory. Gdy opuszczaem targi, zobaczyem, jak z
pobliskiego budynku wylega grupa Chiczykw cakowicie rnych od tych, ktrych dopiero co
opuciem. Ci byli bladzi, chudzi i na swj sposb optani.
Kim jestecie? - wyrwao mi si spontaniczne pytanie.
Falun Gong. Falun Gong - odpowiedzieli chrem.
Zakoczyli wanie dwudniowy midzynarodowy zjazd, majcy na celu wymian dowiadcze".
Czytaem o Falun Gong, mistycznym ruchu, zaoonym w pnocno-wschodnich Chinach przez Li
Hongzhiego, dawnego komunistycznego urzdnika, zaledwie w 1992 roku, ale majcym ju kilka
milionw wyznawcw w caym kraju. Wiedziaem, e rzd w Pekinie wzi ich na cel i podda ostrym
represjom, e komunistyczne suby bezpieczestwa oskaray adeptw o przynaleno najpierw do

nielegalnej organizacji", a potem do diabolicznego kultu dotaro do mnie, e dziesitki tysicy z nich
zostao aresztowanych, e wielu poddano torturom, niektrych zamordowano, a innych umieszczono
w wiziennych zakadach dla obkanych, ale nigdy nie miaem z nimi bezporedniego kontaktu.
Poprosiem, aby kto ze mn porozmawia i wy a ni mi ich koncepcje.
Odpowiedzieli, ebym nazajutrz rano przyszed do ogrodu publicznego Kowloon powiczy" z nimi.
Opuciem mj uniwersytecki pokj o pitej trzydzieci rano. Panoway kompletne ciemnoci, ale w
ciszy dobiegay ju gosy i od czasu do czasu miech tych, ktrzy wspinali si na wzgrze, eby odby
swoje wiczenia: pikni ludzie brzasku, ktrzy potem mieli si rozpyn w anonimowym tumie
rozpoczynajcego si dnia.
Takswka zawioza mnie na stacj metra, ktre przemykajc pod ziemi i pod wod zatoki, w cigu
pitnastu minut wysadzio mnie przed wejciem do parku Kowloon. Wyznawcy Falun Gong spotykali
si na cementowym placu wok wielkich donic z kwiatami. Stanem z boku, eby ich obserwowa.
Przychodzili, zdejmowali buty, rozkadali na ziemi kawaek plastiku albo gazety, siadali na nim w
pozycji lotosu i koncentrowali si z zamknitymi oczami.
Jedna z kobiet, najwyraniej wyznaczona przez grup, ustawia na jednej z donic magnetofon i
wczya kaset z chisk muzyk oraz gosem, ktry powoli i sugestywnie kierowa ruchami
wiczcych. Kobieta dostrzega mnie, wprowadzia do grupy i zacza uczy rnych wicze, ktre
miaem wykonywa najpierw stojc, a potem siedzc. Byy bardzo podobne do wicze qigong: rce
nad gow, potem na wysokoci oczu, nastpnie przed brzuchem, aby podtrzymywa wyobraon
kul ziemsk.
wiczenia trway ponad p godziny, po czym okoo dwustu uczestnikw, wrd nich wiele kobiet i
kilku cudzoziemcw, podzielio si na grupy, eby czyta dziea Mistrza Li. Kada grupa w innym
jzyku: mandaryskim, kantoskim, angielskim. Maa grupka czytaa po szwedzku. Byo to dwunastu
delegatw przybyych ze Sztokholmu, eby ,,podzieli si dowiadczeniami". Na ich czele sta
mechanik z elektrowni jdrowej. Pierwszy raz usysza o Falun Gong od kobiety zajmujcej si
akupunktur; sta si wyznawc i da do tumaczenia wszystkie pisma Mistrza Li. Powiedzia, e w
Szwecji jest ju kilkuset jego wyznawcw.
Gdy poszczeglne grupy dyskutoway o tym, co przeczytay, kobieta, ktr najwyraniej zobowizano,
eby pomoga mi zrozumie Falun Gong, przysiada si do mnie. Bya - jak wszyscy pozostali prostolinijna, skromna, nierzucajca si w oczy. Pani Hui miaa okoo czterdziestu lat, jej m by
inynierem zatrudnionym przez rzd Hongkongu. Zacza od podarowania mi dwch ksiek mistrza.
Chciaem za nie zapaci, ale okazao si to niemoliwe.
Midzy nami nie moe by wymiany pienidzy - powiedziaa.
Pani Hui praktykowaa dopiero od dwch lat. Usyszaa o Falun Gong od przyjaciki. Zdobya ksik,
przeczytaa i jej ycie ulego zmianie. Nagle staa si bardziej witalna, uduchowiona. Wczeniej bya
chrzecijank, ale nigdy nie zdoaa y zgodnie z nakazami religii. Kochaj bliniego swego jak siebie
samego. To niewykonalne, jeli jest si chrzecijaninem. Teraz, gdy przystpia do Falun Gong, byo to
dla niej atwe.
Dlaczego?

Poniewa praktykowanie Falun Gong to przede wszystkim przyswojenie cech wiata, aby wej z nim
w harmoni - odpara. - Harmonia to prawo wszechwiata. Najprostsza rzecz jest najwiksza. Mwic to, zoya donie w ksztat piramidy i wskazaa na szczyt jako punkt docelowy, w ktrym
wszystko si skupia. - Nasz si jest prostota. Dlatego moemy rozwija si duo szybciej ni ci.
ktrzy krocz innymi drogami. Nie mamy organizacji ani listy czonkw. Nie mamy biur, urzdnikw
ani kapanw Informacje przekazujemy sobie ustnie; co najwyej przez telefon komrkowy. Kady
jest wolny. Wszystko robimy dobrowolnie. Rzd chiski twierdzi, e jest nas ju sto tysicy. Nie wiem,
czy to prawda, ale to te si dla nas nie liczy. Nie jestemy do niczego przywizani.
Zapytaem, dlaczego s represjonowani przez reim w Pekinie.
- Komunici nas przeladuj, poniewa zrozumieli, e nie zajmujemy si wycznie wiczeniami
fizycznymi. Pojli, e interesuje nas tajemnica wszechwiata, e chcemy wyj poza czas i przestrze.
Komunici wierz tylko w to, co widz, a nienawidz nas, bo zrozumieli, e my dostrzegamy nie tylko
rzeczy, e yjemy w innych wymiarach.
Pani Hui wyjania mi, e podczas wszystkich swoich demonstracji, czsto spontanicznych i
milczcych, ktre odbywaj si rwnie w centrum Pekinu, domagaj si tylko swobody publicznego
wykonywania swoich wicze oraz moliwoci drukowania dzie Mistrza Li. Ju musieli przenie
swoje wydawnictwo do Singapuru z Hongkongu, gdy ta kolonia angielska znw si znalaza pod
kontrol komunistycznych Chin. Ale nawet to -jak powiedziaa - ich nie zniechcio. Nic - zapewnia
mnie - nie mogo ich powstrzyma.
- Cywilizacja ludzka przechodzi wielki kryzys. Jedynym sposobem na wyjcie z niego jest
praktykowanie przez jak najwiksz liczb osb fa, prawa powszechnej harmonii. My, ktrzy ju to
robimy, zamierzamy osign owiecenie w tym yciu, aby nie musie si rodzi na nowo. Nie
mwimy o tym publicznie, bo ludzie wziliby nas za wariatw. Jednak nie ulega dla nas wtpliwoci,
e jeli jestemy tu dzisiaj, to dlatego, e w rnych poprzednich yciach prbowalimy, staralimy si
i w kocu stanlimy u celu. Nasz Mistrz Li bardzo nam w tym pomaga. To on da nam narzdzia i
wskaza rozwizanie.
Zwrciem pani Hui uwag, e Mistrz Li to byty urzdnik komunistyczny niskiej rangi, ktry - by moe
zaniepokojony tym, co rozpta w Chinach - w 1996 roku uciek do Ameryki. y tam teraz spokojnie z
on i crk z wpyww ze swoich ksiek, ktre byy zbieranin dawnych myli taoistycznych, starych
praktyk ezoterycznych, buddyzmu i wielkiej ignorancji. Nie pokazywa si, nie udziela wywiadw, nie
wysya wskazwek swoim wyznawcom. Wygldao to tak, jakby sam skoczy z Falun Gong.
- Pan Li interesuje nas nie jako czowiek, lecz jako nauczyciel - odpara, zupenie nieobraona. - Jeli
chodzi
ksiki, s punktem wyjcia. Liczy si regularna, codzienna praktyka. Celem jest oczyszczenie si ze
wszystkiego, co negatywne. - Mwic to, zrobia gest, jakby co brudnego wychodzio z jej skry i
ulatywao do nieba. - Dymy do podniesienia poziomu moralnego ludzkoci.
Byo co patetycznego, ale jednoczenie wzruszajcego w tej kobiecie. Pani Hui odzwierciedlaa
niepokj, ktry ju znaem, niepokj tych wszystkich, ktrzy - jak anestezjolog z Nowego Jorku, ktry
zosta sufim z Kaszmiru - pragn doda co wielkiego do swojej maej egzystencji, co, czego nie
mona kupi, a tylko zdoby, co, co nie naley do wiata materii, tylko ducha.

W dodatku w dzisiejszych nowoczesnych spoeczestwach, w ktrych kady yje coraz bardziej


odseparowany
oddzielony od bliniego, pocigajca staje si przynaleno do czego, zaangaowanie wraz z innymi
w jaki pro jekt o rozmiarach globalnych. W zjawisku Falun Gong naley te bra pod uwag to, co
moim zdaniem jest jedn z najwikszych tragedii naszych czasw: upadek chiskie; cywilizacji najpierw miertelnie zranionej przez marksistowski materializm, a potem zmiecionej przez jeszcze
bardziej niszczycielski rabunkowy kapitalizm.
Stare Chiny byy zoonym spoeczestwem, utrzymujcym spoisto dziki konfucjaskim
wartociom porzdku i hierarchii, od ktrych czowiek mg jednak zawsze uciec, wkraczajc na
mistyczne cieki taoizmu i buddyzmu. Nowe, obecne Chiny charakteryzuje pogo za pienidzem i
egoizm. Nawet owe nieliczne wartoci socjalistyczne, ktre usiowa zasia maoizm, uschy. Falun
Gong jest take reakcj na t sytuacj. To nie przypadek, e pani Hui, chcc da przykad, jak ona
sama staa si lepsza dziki praktykowaniu Falun Gong, opowiedziaa o czym, z czego Chiny nie
rezygnoway przez tysicleci aa z mioci synowskiej.
- W spoeczestwie chiskim - powiedziaa - starcy zawsze mieszkali z modymi. Aleja przyjam
wzorce zachodnie i chciaam mie swobod. Nie yczyam sobie, eby moja matka, gdy owdowiaa,
zamieszkaa ze mn. Mylaam, e moje ycie prywatne jest skarbem, ktrego naley broni. Jednak
pewnego dnia, kiedy zaczam praktykowa Falun Gong, zdaam sobie spraw, e ten skarb jest bez
wartoci, e nie powinnam si do niego przywizywa, i postanowiam zabra matk do siebie. To
mnie zmusza do analizowania kadego swojego postpowania.
Wrd wielu innych spraw interesowa mnie stosunek praktykujcych Falun Gong do swojego ciaa i
choroby, poniewa pierwotnie rwnie oni od tego wyszli.
Li Hongzhi zosta Mistrzem, prowadzc kursy qigong, eby utrzyma si w zdrowiu. Podczas
pierwszych lekcji w 1992 roku dotkn" wiele osb i uzdrowi" je z rnych chorb. Potem jednak
oznajmi, e nie bdzie tego wicej robi. Ch wyzdrowienia - powiedzia - bya bdnym sposobem
zblienia si do Falun Gong. Uwaa j za form przywizania", ktr naleao przezwyciy.
- Tak. Mistrz uczy nas, abymy nie przywizywali wagi do chorb - wyjania pani Hui. - Nawet jeli
mamy objawy, powinnimy je lekceway. U wszystkich chorych s one takie same. To nasza postawa
w stosunku do tych objaww jest odmienna. I to wanie si liczy.
Mistyczne sekty, takie jak Falun Gong, byy zawsze obecne w chiskim yciu, szczeglnie w czasach
przemian i kryzysu wartoci. Sekty te, zazwyczaj ezoteryczne i tajemne, odgryway czsto wan rol
polityczn, daway pocztek wielkim buntom, jak powstanie tajpingw w dziewitnastym wieku. I to
wanie z powodu tej siy, ktra nie zna rozsdku, rzdzcy zawsze si ich obawiali. Na przykad Sekta
Zotego Kwiatu staa si tak bardzo wpywowa, e rzd cesarski w Pekinie w 1891 roku dokona
masakry pitnastu tysicy jej adeptw. Byo to ostrzeenie dla innych, by nie mieszali si w sprawy
pastwa.

wity tekst owej sekty, ktry bardzo zainteresowa psychologa Carla Junga i z ktrego bez wtpienia
czerpa Mistrz Li, formuujc pewne swoje teorie, mia zosta pierwotnie przywieziony do Chin przez

pierwszych chrzecijan nestoriaskich. Nastpnie zosta wzbogacony o elementy konfucjaskie,


buddyjskie i przede wszystkim taoistyczne.
- Wszystko jest przejciowe - uczono adeptw - poza Zotym Kwiatem, ktry ronie na wewntrznym
gruncie oderwania od spraw wiata.
W kadym okresie wielkiego kryzysu Chiczycy pozwalali, eby rozkwito wrd nich co, co oywi
wiar w warto ducha. Falun Gong zdawao mi si mie taki wanie sens w aktualnej, penej chaosu
sytuacji kraju.
Patrzyem na osoby w parku Kowloon, jak skadaj swoje plastikowe maty i chowaj porzdnie do
plecaczkw; obserwowaem, jak wczaj komrki i wkraczaj w inny, normalny dzie ycia
dzisiejszego Hongkongu. Byli zwyczajni, moe troch zagubieni, ale zdeterminowani, gotowi nawet na
mczestwo i dlatego tak bardzo obawiali si ich komunici, ktrzy wierz tylko w si materii.

Pod koniec mojej wizyty w Hongkongu najbardziej utkwio w mojej wiadomoci to, czego nie
szukaem: ludzie z Falun Gong. Poruszya mnie ich determinacja graniczca z szalestwem. W sprawie
grzyba indagowaem zbyt wiele, zadaem za duo pyta i otrzymaem za duo odpowiedzi. Za bardzo
zbliyem si do milionera i jego ludzi. Z bliska cudotwrczy ekstrakt wyda mi si jedn z wielu czasem znakomitych - chiskich rzeczy, ktre mog dziaa dobrze na wszystko i na nic.
Jednak nie straciem czasu. Rwnie wycig z Grzyba Chmur nie by bezuyteczny. Po powrocie do
domu przekazaem trzymiesiczny zapas, ktry zakupiem ze znik dla czonka Stowarzyszenia
Zdrowia, przyjacielowi wanie w owej chwili potrzebujcemu nadziei.
W krlestwie grzybw
Opowiedziaem mu t histori, tak jak wygldaa ona z daleka. Dodaem do tego legend o kobieciewu i jej mioci. Jestem pewny, e czerwone kapsuki zamknite w dobrze opiecztowanych
fiolkach opatrzonych chiskimi napisami bardzo mu pomogy.
Jeli o mnie chodzi, miaem teraz naprawd do szukania nowych lekarstw. Byem zadowolony, e
musz pozosta przez trzy miesice w miejscu oddalonym od wszystkiego.
Czekao mnie teraz spotkanie ze Swamim w jego aramie w Kojambaturze.

INDIE
Bezimienny
Wiedziaem, e kiedy przyjdzie kolej na mnie, bym mwi, bdzie to okazja do zrzucenia z siebie
wielkiego ciaru.
Nie miaem nic strasznego do wyznania. Powinienem si tylko przedstawi, ale postanowiem uczyni
to, nie odwoujc si w aden sposb do ,ja", ktrym byem kiedy, i to wydao mi si wyzwoleniem.

Odnosiem wraenie, e moje nazwisko, moja praca, narodowo - te wszystkie informacje, ktre
wykorzystabym kiedy przy przedstawianiu si - nie odnosiy si ju do mnie". Nie rozpoznawaem
si w tych strzpach tosamoci. Czuem si w nich usidlony. Oczywicie, byy czci mojego ycia,
ktrym si cieszyem, ale stanowiy rwnie fragmenty ycia, ktre doprowadzio mnie najpierw do
depresji, a potem do caej reszty. Pozostawienie tego wszystkiego za sob, eby ruszy w stron
czego cakowicie nowego, byo wic ulg.
Nowe" ju si zaczo i - niech to licho! - jak si rnio od tego wszystkiego, co byo moje" do tej
pory!
Byem ija (kim, kto zasuguje, by studiowa) w aramie (pustelni) na poudniu Indii. Mieszkaem w
spartaskim pokoiku z prycz, stolikiem i metalowym stokiem. Siedzc na ziemi w wielkiej sali,
jadem rkami z talerza ze stali nierdzewnej, na ktry nakadano mi z wielkich kotw dwie chochle
jakiej cile wegetariaskiej papki. Studiowaem wite indyjskie teksty. Pobieraem lekcje
sanskrytu, oryginalnego jzyka, w ktrym od kilku tysicleci teksty te przekazywano. Cho byem
pozbawiony suchu, prbowaem si take nauczy piewa hymny wedyjskie i mantry - magiczne
formuy, za pomoc ktrych wzywa si pomoc bosk, eby pokona przeszkody na drodze Poznania.
Teraz chodzio o to, aby wyjani moim kolegom ija. jak si tam znalazem. Miaem ich przed sob
okoo setki: mczyzn i kobiet w rnym wieku, z ktrych wikszo ubrana bya cakowicie na biao,
znieruchomiaych w pozycji lotosu. Siedzieli na swoich matach w wielu rwnolegych rzdach i
patrzyli na mnie. Obok siebie miaem bardzo chudego starca, cakowicie owinitego w
pomaraczow tunik, ktra okrywaa mu rwnie gow, obramowujc jego ciemn twarz i dug,
bia brod. By to Swami, mistrz, ktrego spotkaem kilka miesicy wczeniej na kursie jogi i dwiku
w Pensylwanii. Siedzia skulony na fotelu i - zwrcony do zebranych - umiecha si, gadzc sobie
stopy. Przez okna i otwarte na ocie drzwi tej wielkiej sali-audytorium, w ktrej my, ija,
spdzalimy wiksz cz dnia, wpada jak zwykle przyjemny, ciepy, wieczorny wiatr. Aby niemal
metalowy szum palm nie zagusza sw osoby, ktr Swami prosi o przedstawienie si, do dyspozycji
mwicych by mikrofon.
Zastanawiaem si, co powiedzie. Byem wiadomy faktu, e nie da si zidentyfikowa dokadnie
powodw tego, co si nam zdarza - i tego, co robimy - poniewa istniej tysice nieodzownych,
niedajcych si wytropi zbiegw I okolicznoci, prowadzcych do danego wydarzenia. Oczywicie,
wrd bezporednich przyczyn mojego przyjazdu do aramu bya choroba, pragnienie lepszego
zrozumienia Indii, a take ch poddania si prbie; ale przede wszystkim przekonanie, e nasze ycie
jest nieustannym przymusem, e poruszamy si wci w cisych granicach tego. co jest oczywiste,
dozwolone, przyzwoite; i e w gruncie rzeczona scenie spoeczestwa odgrywamy tylko role, wierzc
w dodatku, i jestemy postaciami komedii, a nie aktorami. Chciaem dowiadczy czego
odmiennego.
Rwnie ja, cho moja egzystencja bya bardziej nietypowa i burzliwa ni przecitnego czowieka,
ytem -jak wszyscy - w narzuconych sobie samemu granicach tego, co przewidywalne. Przez
trzydzieci lat wcielaem si posusznie w rol syna, ma, ojca, przyjaciela, dziennikarza, podrnika i
kogo tam jeszcze. Byy to role, maski, ktre zreszt sprawiay mi te rado. Aleja? I waciwie ktry
ja? Tamten mody, niemiay, ktry si czerwieni i walczy ze zami i wzruszeniem? Czy ten
pniejszy, dojrzay midzynarodowy dziennikarz", zawsze troch zdumiony tym, e wiat wielkich,
do ktrego nigdy tak naprawd nie przynalea, bierze go na powanie? Tak wielu ja", z ktrych

zreszt wszyscy byli bardzo zmienni, nietrwali. I adnego Ja". Ju na pewno ani jednego, z ktrym
czubym si dobrze.
Teraz chciaem wyj z tych wszystkich rl, chciaem wyskoczy z zaczarowanego krgu tego, co
znane, zej z piedestau tradycyjnych pewnikw. Pragnem oddycha bez maski. To, co kiedy
zdawao mi si wane, teraz ju takie nie byo. a uganianie si za tym z tak determinacj wzbudzao
we mnie tylko umiech.
Jako aktor" odniosem sukces, ale instynktownie czuem, e nie mog na tym poprzesta. Musiaem
i do przodu, dalej... poszukiwa, jak to si mwi, cho nie wiadomo dokadnie, czego. Ale moe
wanie o to chodzi, bo gdyby byo wiadomo, czego szuka, pozostawaoby si zawsze w krgu
znanego i nigdy nie odkryoby si niczego nowego.
W owym czasie miaem tylko niejasn tego wiadomo, ale najgbsz przyczyn, ktra przywioda
mnie do aramu, byo denie do odbycia nowego typu podry: do rodka, nie na zewntrz. Jej
celem nie by jaki fizyczny punkt na mapie, ale miejsce w umyle, stan ducha, odnalezienie spokoju
wewntrznego i w stosunkach ze wiatem, ktrego pragnem bardziej ni czegokolwiek innego. W
tym wanie, w owym spokoju - czuem to instynktownie - kryo si rwnie prawdziwe lekarstwo na
trapic mnie chorob, a by moe rwnie na rne dolegliwoci - nie tylko fizyczne - dotykajce
dzisiaj tak wiele innych osb.
Wziem do rki mikrofon i w cigu kilku minut zdoaem wyjani, o co mi chodzi. Powiedziaem, e
jeli rzeka, dc ktrej wchodzi si jedn nog, nie jest ju t sam, do ktre, wkada si drug poniewa woda wci pynie - rwnie siedzcy przed nimi czowiek nie moe ju by tym samym
ktry przed kilkoma dniami przyby do aramu, a tym bar dziej osob sprzed kilku miesicy czy lat.
Tamten czowiek ju nie istnieje. Nie ma co zatem prbowa o nim mwi.
Powiedziaem, e nie chc ju odwoywa si do tego, kim byem, jak do wymiennej waluty, do tego,
co zrobiem albo czego nie zrobiem, jak do miary wielkoci czy te zwykej przyzwoitoci. Nie chc ju
mwi o sobie w czasie przeszym, a tylko w teraniejszym. Cae ycie strawiem na usiowaniu
wyrobienia sobie nazwiska. Teraz chc poy bez niego. Prbuj si nie powtarza, sta si kim
innym. Zdaj sobie spraw, e nie jest to prosta sprawa i e bd musia ciko nad sob pracowa.
Na pocztek zobowizywaem si zachowa milczenie: przez tydzie nie bd mwi. Licz na ich
pomoc. Niech nazywaj mnie nam - Bezimienny.
Kiedy oddawaem mikrofon Swamiemu, chciao mi si mia. On te si mia. Poczuem, jak ze strony
widowni ijich dociera do mnie fala sympatii. To tylko wzmogo uczucie lekkoci, z jak opuszczaem
scen. Miaem wraenie, e zrzuciem z plecw worek, ktry dwigaem przez lata, i dopiero teraz
odkryem, e wypeniony by brukowcem, a nie drogimi kamieniami. Ja", c za bezuyteczny ciar!
Naprawd si sob zmczyem - t postaci, ktr musiaem bez przerwy za sob cign i
prezentowa publicznie. Ile to razy w samolocie, w pocigu, na kolacji w domu jakiego dyplomaty
albo na przyjciu u jakiego ministra z poczucia przymusu, od ktrego nie potrafiem si uchyli,
musiaem opowiada po raz enty te same zabawne anegdoty z mojego ycia, wyjania, dlaczego jako
Woch pisz dla niemieckiego tygodnika Der Spiegel", dlaczego aresztowano mnie w Chinach albo co
myl o kraju, w ktrym wanie mieszkam! A wszystko po to, eby kogo zabawi, eby by
sympatycznym.

Tak bardzo si miaem z Japoczykw, z ich Ja" poczonego z tym, co napisane jest na meshi, ich
wizytwkach, gdzie pod nazwiskiem - i jako od niego waniejsze - wymienione s tytu i pozycja, jak
zajmuj w swoim przedsibiorstwie. A przecie sam zachowywaem si identycznie. Aby mnie
powaano, aby nie odsunito mnie na bok, ja take przedstawiaem swoj wizytwk - tyle e
odegran, a nie drukowan: moj tosamo, od ktrej zdawaem si tak bardzo zalee.
A tosamo, jakby to by delikatny przyrzd, wymagaa utrzymania, musiaa by polerowana, trzeba
jej byo zmienia olej. Naleao dba o kady jej aspekt: uczesanie, ubranie, sposb przedstawiania
si, telefonowania, podtrzymywania kontaktw, odpowiadania na zaproszenia. W moim przypadku...
rwnie o sposb rozpoczynania artykuu!
- Jeste wart tyle, ile twj ostatni kawaek - powiedzia mi jeszcze w czasach Wietnamu mj przyjaciel
Martin Woollacott, dziennikarz Guardiana". Owa konieczno przynajmniej dorwnania poziomowi
poprzedniego artykuu stawaa si coraz wiksz obsesj. Wszystko po to, eby zachowa nazwisko.
Nazwisko, wci nazwisko. Ile rzeczy zaley w yciu od nazwiska! Nazwisko na licie przyjtych,
promowanych, zwycizcw, pasaerw; nazwisko na pierwszej stronie. Zawsze to nazwisko, ta
tosamo. Co za moz!
Precz! Precz z tym wszystkim! Kolejna porcja bezuytecznego balastu zrzuconego do morza, eby
lepiej stawi czoo ostatniemu kursowi do przepynicia. W Nowym Jorku pozbyem si rkami
chirurgw kilku kawakw mojego ciaa, cho sam nie zniknem. Teraz sam odrzucaem kolejne
kawaki: tym razem mniej fizyczne. A co pozostawao? Co pozostawao ze mnie bez mojego nazwiska,
historii, bez tego, na co przez cae ycie tak pilnie pracowaem?

To byo podstawowe pytanie, z ktrego powodu wszyscy si tu znalelimy. A Swami ju od pierwszej


lekcji powtarza, e odpowied istnieje i e znajdziemy j w wedancie w kocowej czci Wed,
powiconej Ja", ktre nie rodzi si i nie umiera, Ja", ktre pozostaje niezmienne, kiedy wszystko
si zmienia, Ja", ktrego istnienie nie zaley od istnienia niczego innego.

Kiedy wrciem na swoje miejsce, mczyzna, ktry siedzia po mojej lewej stronie podnis si,
otworzy ramiona i przytuli mnie z wielk si, nazywajc:
Anam-ji... Anam-ji. (W jzyku hindi dodanie ji" do imienia jest oznak szacunku. Kiedy w Indiach kto
odnosi si - na przykad - do Mahatmy, mwi zazwyczaj Gandhi-ji", natomiast w aramie zwracano
si do Swamiego albo mwiono o nim per Swami-ji").
By to przemiy typ. Okoo pidziesitki, niski, krpy mia du, cakowicie ogolon gow, bardzo
czarne oczy i dug, siw, spiczast brod, ktra opadaa mu na piersi. Podobnie jak wielu innych
brahmacharia - tych, ktrzy zoyli pierwsze luby - ubrany by na biao: w dug, bia koszul i dhoti.
Tak jak ja na ramionach nosi przecierado, rwnie biae, ktrego uywao si jako szal, poduszk,
rcznik albo co jeszcze innego. Na pierwszej lekcji, kade z nas miao wybra drewniany, rozkadany
stolik, za ktry miao by odpowiedzialne, oraz miejsce, ktre miao by mu przypisane przez trzy
miesice trwania kursu. Ja ominem rzdy porodku audytorium, gdzie nie miabym oparcia dla

plecw, i usiadem pod cian. On poszed za mn i rozoy si obok. Ale by niespokojny i zaraz
uprzejmie zapyta, czy nie mgbym przesun si o metr.
Widzisz - powiedzia ze wzrokiem zwrconym ku grze, w stron jednej z betonowych podpr
podtrzymujcych sufit auli, przechodzcych dokadnie nad jego gowa wszystkie negatywne energie
kosmiczne tam uderzaj i spadaj na mnie... Nie mog si tu skoncentrowa, nie mog medytowa.
Szaleniec? Chyba nie. eby lepiej wyjani ten problem, zwrci mi uwag, e Swami zawsze wchodzi
do auli przez pnocne drzwi (,,od strony pozytywnych energii!"); e my, ija, uywalimy drzwi
zachodnich (strona neutralnych energii"), i e nie byo adnych otworw na cianie wschodniej, pod
ktr obaj usiedlimy.
Oczywicie przesunem si i... dziki tej historii z energi Sundarajan zosta moim koleg z awki".
Pomagalimy sobie w przekadach z sanskrytu, a czasami, opuszczajc jakie grupowe zajcia,
chodzilimy razem na szczyt stromego pagrka, pooonego w rodku aramu, eby podziwia
rozcigajcy si stamtd widok.
Historia Sundarajana bya raczej nietypowa. Urodzi si w Malezji w rodzinie Hindusw z poudnia,
ktrzy pod koniec dziewitnastego wieku wyemigrowali, eby budowa kolonialn kolej angielsk.
By jeszcze bardzo mody, gdy zakocha si w posgu bogini w indyjskiej wityni w jego dzielnicy
Kuala Lumpur. To bya jego pierwsza i ostatnia mio, ktrej pozosta na zawsze wierny. Ju jako
chopiec zoy lub czystoci. Chcia zosta mnichem, ale obowizki wobec rodziny mu to
uniemoliwiy. Musia studiowa inynieri, a potem przez ponad dwadziecia lat pracowa w
przedsibiorstwie specjalizujcym si w instalowaniu urzdze elektrycznych. Zakada je nawet w
najwyszym budynku wiata, Petronas Twin Towers. Teraz jednak - jak mwi - postanowi powici
si innemu rodzajowi wiata". Przez rok przebywa w orodku jogi w stanie Bihar, a teraz zamierza
przyj od Swamiego sannjas - luby cakowitej rezygnacji ze wiata.
Indie, do ktrych przyjecha, nie byy krajem przodkw, tylko Indiami jego bogini. Nie chcia szuka
swoich korzeni, tylko poczy si z ni duchowo i studiowa wedant, eby wrci potem do Malezji
i naucza jej innych.
Ja rwnie, chcc wstpi do aramu, przyjechaem do szczeglnych Indii: nie tych, ktre fotografuj
turyci, czy tych opisywanych przez dziennikarzy, ale do Indii ludzi poszukujcych", kraju wielkich
mitw, ktry da ludzkoci ide boga oraz ide zera i bardzo wiele z tego, co znajduje si midzy tymi
dwiema skrajnociami. Mieszkaem wiele lat w Delhi, ale obracajc si w wiecie polityki i co najwyej
kultury, zawsze miaem wraenie, e czego mi brakuje. A to dlatego, e nigdy nie zainteresowaem
si powanie sednem tego, co jest indyjskie: duchowoci. Byem jak Marsjanin, ktry przyby do
Florencji Dantego i usiowa j zrozumie, odwiedzajc od czasu do czasu jaki koci, ale nie znajc
Ewangelii. Natomiast teraz zbliaem si do samej esencji Indii: nie studiujc samodzielnie ksiek, nie
czytajc definicji zachodnich uczonych, ale w sposb typowo indyjski - yjc u boku guru.
Guru to pikne sowo.(Guru nie jest tytuem ani przydomkiem, lecz wskazuje na zaleno. Dlatego
dana osoba jest guru dla swoich uczniw, nie dla wszystkich. Tylko uczniowie zwracaj si do niej
guru-ji", tak samo jak tylko m nazywa on" swoj on, a nie kogo innego). Niestety, zostao
upodlone przez bezsensowne uywanie go na Zachodzie, gdzie mwi si ju o guru mody, zdrowia czy
seksu. Gu oznacza w sanskry- cie ciemnoci", ru - odgania, rozprasza". A zatem guru to ten, ktry

odpdza ciemnoci i do mroku niewiedzy wprowadza wiato. Pomaraczowy kolor jego stroju
przypomina wanie barw pomienia, ktry rozpala si w ciemnoci; si ognia, ktry pochania
materi.
Indie? Teraz byem w ich rodku. Mj guru nazywa si Dayananda Saraswati, a ja byem czonkiem
Arsha Vidya Gurukulam, dosownie rodziny guru prawdziwego poznania" - poznania pochodzcego
od ryszich, tych, ktrzy widz.
Miejsce byo pikne, pooone okoo trzydziestu kilometrw od Kojambaturu, stolicy przemysu
tekstylnego w sta- nie Tamilnadu. Z lotniska dojechaem tam takswk. Dzie by wspaniay i
wszystko dobrze wryo. Po drodze do ara-mu przejechaem przez centrum Kojambaturu, eby
kupi pira, zeszyty i par kurta pijama z biaego khadi, baweny tkanej jeszcze dzi rcznie przez
ostatnich zwolennikw Gandhiego. Na chodniku zauwayem mczyzn przycupnitego przed
dwiema bambusowymi klatkami z wrbelkami. Czeka, a kto je kupi, eby uwolni ptaszki i
zaskarbi sobie w ten sposb dobr karm. Wziem wszystkie, ktre mu zostay, i wypuciem na
wolno, cieszc si ich wierkaniem i komentarzami otaczajcych nas ludzi.
Podr do aramu, w trakcie ktrej rozmawiaem z kierowc, absolwentem matematyki, bya typowo
indyjskim poczeniem radoci i rozpaczy, pikna i ndzy. Przez kilka kilometrw droga przecinaa
rwnin ponaznaczan duszcymi wysypiskami mieci i fabrykami cegie, wok ktrych wyrosy
ohydne barakowiska. Krya tam masa wychudzonych i brudnych ludzi. Ziemia bya wypalona i
pokryta stertami plastikowych toreb. Nawet chwasty nie mogy tam przey.
W oddali rysoway si czyste, bkitne, wspaniae wzgrza Anaikatti. Kiedy cay ten obszar
poronity by gstym lasem. Takswkarz mi powiedzia, e na maym jego skrawku, ktry pozosta,
wci jeszcze mieszka prymitywny lud, ktry przyodziewa si tylko w licie, a na jego czele stoi krl.
Plemi utrzymuje si ze zbierania w lesie dzikich zi dla aptekarzy zajmujcych si ajurwed. Jedynie
krl ma prawo rozmawia z ludmi z zewntrz, a jeli kto wkracza na ich teren bez pozwolenia, jest
wyrzucany. Obszary te - mwi takswkarz - pene s jeszcze dzikich zwierzt, w tym soni. Rwnie
zwierzta domowe wyglday tu imponujco: wzdu drogi, ktra wspinaa si i opadaa na
wzgrzach, spotkalimy stada przepiknych bykw o wysokich rogach.
W jednej z dolin takswkarz pokaza mi zupenie opustosza posiado. Jeszcze do niedawna by
tam pikny las. Fundacja imienia wielkiego indyjskiego ornitologa, Salima Alego, kupia go, eby
stworzy tam rezerwat ptakw. Ale waciciel, kiedy tylko zainkasowa pienidze, ci i sprzeda
wszystkie drzewa. C, Indie!
Minlimy szko medycyny ajurwedycznej oraz instytut inynieryjny. Potem w piknej, zielonej
dolinie, otoczonej przez kamieniste gry i kilka szczytw, wyoni si aram: kompleks biaych
domkw rozrzuconych wrd drzew eukaliptusa, audytorium, stowka oraz witynia na obrzeach
wielkiej ki. Nad wszystkim growao wzniesienie, na ktrego szczycie rysowaa si sylwetka innej
maej wityni.
Uwolnienie wrbelkw szybko zostao mi wynagrodzone. Przydzielono mi pojedynczy pokj, w
dodatku najbardziej oddalony od centrum aramu. Pooony by na skraju lasku, z widokiem na gry i
cegielni. Dokadnie naprzeciwko, midzy dwoma drzewami, rozcignito sznurek, na ktrym
mogem suszy ubrania.

Bez problemu przywykem do ycia w aramie - i do bycia Anamem. Zobowizanie do zachowania


milczenia bardzo mi pomogo. Nie miaem okazji wpa w puapk przypadkowych rozmw, nie
musiaem nic mwi - ot tak, eby co powiedzie. Mogem si skupia na suchaniu i obserwowaniu
wszystkiego i wszystkich, pozwalajc, eby myli pozostaway mylami, bez koniecznoci tumaczenia
ich na dwiki i sowa. Wystarczao mi kilka zda zapisanych w dzienniku przed snem.
Tydzie milczenia min byskawicznie. Wszystkie dni byy identyczne, odmierzane precyzyjnym
rytmem, ktry poprzez swoj regularno nie pozostawia miejsca na niepokj zwizany z
dokonywaniem wyborw. Wszystko zostao przewidziane i zorganizowane.
Pobudka bya o czwartej pitnacie. Uderzenie kija w elazny trjkt zawieszony na drzewie
przerywao cisz gbokiej jeszcze nocy. P godziny pniej w patio przed stowk ustawiano dwie
baki pene herbaty i gorcego mleka.
O pitej w wityni rozpoczynaa si wielka puda, ceremonia rytualnego mycia posgw z
towarzyszeniem piewanych mantr. O szstej trzydzieci w audytorium w centrum aramu Swami
prowadzi pgodzinn medytacj. O sidmej pitnacie byo niadanie, skadajce si zazwyczaj z
gotowanej ciecierzycy. O smej rozpoczynay si lekcje wedanty, sanskrytu, pieni wedyjskich i
Bhagawatgity. W trakcie godzinnej przerwy spoywalimy obiad - znw gotowan ciecierzyc i ry.
Byy te dwie pauzy na herbat. O szstej trzydzieci wieczorem, kiedy wielkie soce chowao si za
gry, w wityni odbywao si arati - ceremonia ognia. (W trakcie ceremonii ofiarowuje si bogom
symbolicznie pi ywiow, z ktrych zbudowany jest cay wszechwiat: ogie, wod, ziemi,
powietrze i eter). O sidmej trzydzieci kolacja, z t sam gotowan ciecierzyc i ryem albo
grysikiem, czasem z dodatkiem jogurtu.
O smej, znw w audytorium, odbywa si satsang - dosownie przebywanie z prawd" - zebranie,
na ktrym kady mg swobodnie zaproponowa temat do dyskusji. Jedynie wtedy Swami nie by za
katedr", to znaczy nie siedzia na pitach na maym podium, tylko na fotelu ustawionym wrd
uczniw.
O dziesitej elazny trjkt znw rozbrzmiewa. Wszystkie wiata gasy i cay aram pogra si w
mroku, ciszy i - dla wikszoci - w nie. Bya to pora, kiedy lec midzy dwoma otwartymi oknami
swojej celi, upajaem si szmerami i zapachami, niesionymi przez letni powiew indyjskiej nocy.
Prezentacje poszczeglnych ijich - byo nas w sumie sto dziesi osb - trway okoo dziesiciu dni i
zajmoway wiksz cz spotka po kolacji. Dziki temu mogem si zorientowa, kim s moi
towarzysze i jakie powody sprowadziy ich do tego miejsca zagubionego pord wzgrz Anaikatti.
Byli wrd nich modzi ludzie midzy trzydziestym a czterdziestym rokiem ycia, z dobrych rodzin i o
solidnym, akademickim wyksztaceniu; byli inynierowie, fizyk nuklearny i pilot indyjskich linii
lotniczych; byli asystenci uniwersyteccy, ktrzy bdc ju brahmacharia, to znaczy zoywszy lub
celibatu i uwolniwszy si tym samym od wszelkiego posiadania i materialnego pragnienia, dyli teraz
do przywdziania pomaraczowego stroju sannjasina, porzucajcego" duchowego ebraka. Po
kolejnych latach ycia i nauki w gurukulam sami mogliby zosta swami -nauczycielami.
Niewiele byo osb starszych, majcych za sob normalne ycie zawodowe, ktre przyjechay do
aramu, eby oswoi si z ide mierci; przekonanych, e po tym yciu powrc, by przey nastpne,

niekoniecznie ludzkie. Kada z nich przybya z wasnym bagaem zasug i przewinie -karm - z
ktrym naleao si policzy.
Inni, szczeglnie kobiety, chcieli nada wikszy sens wasnej egzystencji. W Indiach jeszcze bardziej
ni gdzie indziej wpltana ona bya w sie rytuaw oraz obowizkw rodzinnych i spoecznych.
Niektrym z nich specyfika wykonywanego zawodu - na przykad lekarza - pozostawiaa mao miejsca
na inne zajcia, szczeglnie na poszukiwania duchowe. Zauwayem, e wanie lekarze byli licznie
reprezentowani, jakby fakt zajmowania si sprawami ciaa uczyni jeszcze silniejszym pragnienie, aby
zajrze za t oson. Co podobnego stao si ze mn jako dziennikarzem i sprawami wiata, ktrymi
si zajmowaem.
Niektrzy ija znaleli si tam zamiast na kozetce psychoanalityka (w Indiach s rzadkoci); inni
przybyli do aramu, bo wycofanie si z ycia jest czci tradycji i mieli nadziej, e z pomoc
Swamiego wykonaj skok, ktry pozwoli im uwolni si od wiecznego koa narodzin i mierci.
Dobrze wytumaczyli to w trakcie prezentacji trzej ija: dyrektor poczty, kardiochirurg, a take
elegancki, niewysoki, smtny pan, ktry przyjecha do aramu z on i mwi rwnie w jej imieniu.
On by ordynatorem na oddziale pediatrii w jednym z miast w stanie Andhra Prade, ona dyrektork
szkoy dla pielgniarek. Obydwoje przekroczyli szedziesit lat i po yciu, ktre powicili pracy oraz
rodzinie, postanowili zwrci spojrzenie na siebie samych i pj do lasu" razem - jak jest napisane w
witych pismach.
Wci ten las"! Las jako skarbnica zi, lekarstw dla ciaa; las jako miejsce dla leczenia duszy. Pj
do lasu" - to idea stara jak Indie, ktra wci czyni z nich odrbny kraj... dopki rwnie tutaj nie
wytn wszystkich drzew.
Wedug tradycyjnej indyjskiej wizji ycie czowieka jest podzielone na cztery cise i odrbne etapy, z
ktrych kady ma swoje prawa i obowizki, i wydaje swoje owoce.
Pierwszy etap to dziecistwo i dorastanie, czas nauki, kiedy czowiek uczy si tego, co przyda mu si
pniej. Drugi etap to dojrzao, kiedy czowiek staje si mem, ojcem, podejmuje swoje obowizki
w rodzinie i w ten sposb przyczynia si do utrzymania oraz rozwoju spoeczestwa. Jest to okres,
kiedy waciwe i dozwolone jest zaspokajanie takich pragnie, jak bogactwo, przyjemno, sawa oraz
poznanie wiata. Nastpnie, kiedy z kolei synowie staj si mami i ojcami, nadchodzi pora
oderwania si, pjcia do lasu". Poprzez to wycofanie si czowiek pozostawia za sob radoci,
niepokoje, sukcesy, rozczarowania -wszystko to, co jest w yciu przejciowe i zudne - eby powici
si czemu bardziej realnemu i trwaemu.
Ostatni etap - jeli si tak wybierze - nadchodzi wtedy, kiedy czowiek zrywa wszystkie ziemskie wizy
i staje si prostym ebrakiem, sannjasinem. Odziany w kolor ognia, w ktrym spali symbolicznie
wszystko, co naleao do Ja" doczesnego, cznie z pragnieniami, szuka ju wycznie mokszy,
ostatecznego wyzwolenia od sansary, wiata zmian, oceanu ycia i mierci.
Moksza jest ostatecznym celem podry sannjasina. Nic ju nie odwodzi go od tego celu. Na pewno
nic z jego przeszoci, ktra zostaje symbolicznie wrzucona do pomieni podczas pogrzebu", kiedy on
sam podpala stos, eby przeskoczy nad nim i wyj odnowionym. Teraz nie jest ju z niczym
zwizany, absolutnie z niczym: ani ze swoj kast, ani z rodzin, ani z imieniem. Nawet z religi i jej
rytuaami. Pomaraczowa tunika, ktr wdziewa po pogrzebie", nieprzypadkowo wykonana jest z

jednego kawaka materiau, bez szww i wiza. Kiedy umrze, jego ciao wrzucone zostanie do rzeki,
nie za poddane kremacji jak wszystkie inne, poniewa on, sannjasin, przeszed ju przez pomienie.
Kade przejcie z jednego etapu ycia do drugiego zaznaczone jest formalnie poprzez rytua, w czasie
ktrego - jak w przypadku kadej inicjacji - z symbolicznej mierci rodzi si ycie, ze starego nowe.
Na swj sposb rwnie wspczesne spoeczestwo zachodnie dla osignicia swoich celw wycznie materialnych - zinstytucjonalizowao to przejcie do ostatniej pory ycia: wprowadzajc
emerytur. Gdy czowiek ukoczy szedziesit albo szedziesit pi lat, przestaje pracowa i paci
mu si, eby chodzi na ryby, malowa albo - znacznie czciej - eby si nudzi, aujc, i nie jest ju
tym. kim by: dyrektorem, szefem oddziau, adwokatem, kasjerem. Wielu dostaje zawau serca albo
definitywnie przestaje by kimkolwiek.
Ja te przestaem pracowa - dziennikarstwo nic ju dla mnie nie znaczyo - ale zamiast cieszy si
emerytur zaczem szuka czego, co nie rnio si bardzo od tego. czego szukali moi towarzysze:
jakiego spokoju. Wewntrznego. Rak mi w tym pomg. Bya to dobra sposobno Wreszcie mogem
by mn bez wizytwki. Mogem bez ogranicze odda si swojej prawdziwej naturze i cieszy si
tym Co do tego nie ma wtpliwoci: im bardziej zbliamy si do tego, kim naprawd jestemy, tym
stajemy si szczliwsi W kadym wieku. Naley jednak wiedzie, kim jestemy.
Niestety, nasza kultura - lub raczej przemys, przez ktry jest ju zdeterminowana - mitologizuje
modo. Przemienia ona podeszy wiek w rodzaj choroby i zmusza ludzi szarych - biedakw - eby
byli inni, ni s, i udawali modych. A przecie staro niekoniecznie jest zem, a tym bardziej czasem
alu. Przeciwnie.
Dla wielu upienie popdu seksualnego jest bardzo bolesn strat, przeywan jako upokorzenie. Dla
mnie stanowio cz uzyskiwania wikszej lekkoci. Ile czasu straciem na roztrzsaniu, udzeniu si,
odrnianiu, fantazjowaniu, opanowywaniu tego, co dawao si opanowa, i w kocu na
idealizowaniu wszystkiego... w gruncie rzeczy nie ze wzgldw moralnych, ale ze strachu przed
banalnoci tego, co bdzie potem". Wszystko to jest ju za mn, nie stanowi problemu. Jaka
cudowna jest staro! Okazja, eby si zastanowi, zrobi to, czego nie mona byo zrobi wczeniej,
cznie z refleksj nad yciem. Podupadanie fizyczne, spowolnienie naszego ciaa, choroby, sama
mier mog by widziane innymi oczami, mog by uyte, aby zrozumie nowe rzeczy, otworzy
inne drzwi, odkrywa, eksperymentowa.
wiat wci nas nakania do standardowych zachowa. Nie pisz? We rodek nasenny! Ale dlaczego?
Moe to pikna rzecz, moe wrcz konieczna, nie spa czasem w nocy i mie dowiadczenia, ktrych
nie ma ten, kto pi. Noc jest por koszmarw, ale take wizji. Noc jest tajemnicza, ale wanie dlatego
warto j pozna, jak chciao uczyni nawet Soce w starej indyjskiej historii.
Pewien czowiek z Ziemi idzie odwiedzi Soce.
Jak maj si sprawy tam, na dole? - pyta go wielka gwiazda.
Dobrze, mj Panie, wszyscy ci wielbi.
Wszyscy? Naprawd?
C, Panie... jest jedna kobieta, tylko jedna, przepikna. ktra nigdy nie oddaje Ci czci.

A kto to taki?
Nazywa si Noc.
Soce jest zaintrygowane.
A gdzie jest ta kobieta?
- W Indiach, mj Panie - mwi czowiek.
Soce pdzi wic do Indii. Ale kobieta, wiedzc o jego przybyciu, ucieka do innej czci wiata.
Soce j goni, ale ona wrcia ju do Indii. Soce zmierza wic do Indii, ale ona... Soce jeszcze dzi
wci ciga t pikn kobiet, nie mogc jej nigdy dosign.
Czy byem szalony? Nie, tylko stary, ju bez obowizkw, i chciaem zosta tym, kim zawsze
pragnem by: odkrywc. Ju nie wiata zewntrznego - ten mniej wicej poznaem - ale tego, o
ktrym mdrcy wszystkich kultur od zawsze mwi, e jest w nas.
Wspczesny czowiek coraz mniej myli o tym wiecie. Nie ma na to czasu, a czsto i okazji. Zycie,
szczeglnie w miastach, nie pozwala nam ju myle globalnie, poniewa wci uganiamy si za
jakimi szczegami, drobiazgami, przez co gubimy sens caoci. Zorientowaem si w kocu, e
dotyczy to te mojego zawodu. Miaem opowiada o wojnach, ale nie zastanawia si, dlaczego - przy
caym postpie, ktrym czowiek si chlubi - wci stanowi tak wan cz jego egzystencji.
Dlaczego w miar rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego kraje coraz wicej inwestuj w badanie
nowych, doskonalszych i bardziej mierciononych broni?
Poza tym jeszcze jaki czas temu mwienie o wojnie mogo czemu suy. Ludzie si buntowali;
masakra potrafia jeszcze kim wstrzsn. Dzisiaj nawet to mwienie na nic si nie zda. Codziennie
pojawiaj si nowe historie o masakrach, krzywdach, torturach, ale ledwie zwraca si na to uwag.
To nas przerasta. Mylimy, e nie da si nic zrobi, i w ten sposb stajemy si coraz bardziej
wsplnikami najprostszej ze zbrodni: obojtnoci.
Nikt nie udziela ju liczcych si odpowiedzi, poniewa nikt nie zadaje waciwych pyta. A ju
najmniej nauka, ktra na Zachodzie podporzdkowana zostaa wielkim interesom ekonomicznym i
postawiona na otarzu w miejsce religii. W ten sposb sama staa si opium dla mas", z tym zdoa
rozwiza wszystkie problemy. Nauka potrafi ju klonowa ycie, ale nie jest w stanie powiedzie,
czym ono jest. Medycyna zdoaa odsun mier, ale nie umie nam powiedzie, co si dzieje po
mierci. A czy moe naprawd wierny, co pozwala naszym oczom widzie, a naszemu umysowi
myle?
A przecie dziki wielkiemu zaufaniu, jakim darzymy nauk, przyjmujemy wszystko jako pewnik.
Sdzimy, e wiemy, a wcale nie wiemy. Zadowalamy si zatem t niewiedz w przekonaniu, e
wkrtce si dowiemy. Kto na pewno si tym zajmuje! Wzrasta populacja, wyczerpujc zasoby Ziemi,
przede wszystkim wod? Nauka na pewno rozwie rwnie ten problem. Miliony ludzi na wiecie
cierpi gd? Zabierzmy si do genetycznej modyfikacji pewnych nasion, ktre wkrtce wydadz
cudowne zbiory, a by moe take wygeneruj... nowe typy raka.
yjemy tak, jakby to by jedyny z moliwych wiatw, obiecujcy zawsze jakie szczcie. Zbliymy si
do niego poprzez postp oparty gwnie na lepszym wyksztaceniu (jakim?!), wikszym dobrobycie i -

oczywicie - na nauce. Koniec kocw wszystko zdaje si sprowadza do problemu organizacji i


skutecznoci. C za iluzja! Wanie w ten sposb podcilimy skrzyda wyobrani, zaoylimy knebel
na serce, sprowadzilimy wszystko wycznie do wiata zmysw, odmawiajc sobie tym samym
drugiej poowy.
Dla mdrcw, szczeglnie indyjskich, wiat widzialny nie by nigdy ca rzeczywistoci, a tylko jej
czci. I to nawet nie najwaniejsz, gdy jest zmienny i zawsze poddany niszczycielskiemu upywowi
czasu.
A przecie czasem wystarczy niewiele, eby zda sobie spraw z caej reszty. Tagore, wielki poeta
bengalski, wyraa to poprzez proste podobiestwo. Pewnego wieczora, w domu unoszcym si na
wodach Gangesu, przy wietle wiecy czyta esej Benedetta Croce. Powiew wiatru gasi pomie i nagle
pokj zalewa wiato ksiyca. Tagore pisze:
Cae pikno byo wok mnie,
Ale odgradza mnie od niego pomyk wiecy.
Owo mae wiateko nie pozwalao
Dotrze do mnie piknemu, wielkiemu wiatu ksiyca.

Codzienne ycie pene jest maych wiateek, ktre nie pozwalaj nam dostrzec wielkiego wiata.
Zasig naszego umysu skurczy si do niewiarygodnych rozmiarw - tak samo jak nasza wolno.
Najczciej kierujemy si reakcjami. Reagujemy na to, co si nam przytrafia, reagujemy na to, co
czytamy, co widzimy w telewizji, co kto nam powie. Reagujemy zgodnie z ustalonymi modelami
kulturowym: i spoecznymi. I coraz czciej reagujemy automatycznie. Nie mamy czasu, eby
postpowa inaczej. Istnieje ju jaka wyznaczona droga. Ruszamy tym szlakiem.
W aramie byo inaczej. Mielimy czas na uwane przeycie kadej chwili. wiczylimy dziaanie, nie
reagowanie, tak eby umys by w cigym pogotowiu, aby mie wiadomo kadego gestu. Komary
bzyczay mi koo uszu? atwo zareagowa w sposb roztargniony, bezmylnie, uderzeniem rk. Ja
natomiast zmuszaem si, eby ich nie zabija. I sprawiao mi to przyjemno.
Tak, aram by z wielu powodw dziwnym miejscem - w kadym razie na pewno dla mnie.
Przywykem od zawsze do ycia wrd ludzi i do uganiania si po wiecie, aby opowiada o jego
sprawach i tysicach problemw. Teraz nagle znalazem si w odosobnieniu, odcity od wszystkiego bez radia, bez telewizji, bez gazet - z jedynym problemem nad ktrym miaem si zastanawia
godzina po godzinie dzie po dniu, tydzie po tygodniu: - Kim jestem?

Kamienie ani roliny nie zadaj sobie takiego pytam - Nawet zwierzta, ktre pod wieloma wzgldami
s w wiecie stworzenia istotami nam najbliszymi, nie wydaj si pyta:
- Kim jestem?

Krowa nie prbuje wyrobi sobie opinii na wasny temat, gawron nie amie sobie gowy nad tym, co
go rni od aby. A czowiek? Czowiek - powiedzia Swami, prezentujc wedant - zawsze si
zastanawia nad natur swojego istnienia. I zawsze drczy go niepewno odpowiedzi.
Pytanie rodzi si z dowiadczenia. Czowiek rozglda si dookoa, widzi wiat i czyni pewne
spostrzeenia. Pierwsze jest takie, e wszystko, co widzi, istnieje poza nim. wiat jawi mu si jako co
odrbnego, co, od czego czuje si odseparowany. Poniewa wszystko, co widzi, jest nieskoczenie
od niego wiksze, czowiek czuje si ndzny, odizolowany, kruchy niczym maa fala, ktra
oniemielona ogromem oceanu, marzy tylko o tym, eby by wikszym grzywaczem, potniejszym,
tak by inne fale go nie zdusiy. W tym postrzeganiu dwch odrbnych bytw - tego, ktry widzi, i
tego, ktry jest widziany, tego, ktry poznaje i tego, ktry jest poznawany - ma swoje korzenie
nieustanne jego niezadowolenie. I smutek.
Drugim spostrzeeniem poczynionym przez czowieka jest to, e wiat ju istnieje, kiedy on go widzi.
Poza tym jest on poukadany tak inteligentnie, e czowiek nie mg by jego twrc. Nie mg nim
by te ani jego ojciec, ani dziadek. A zatem kto? Wtedy to czowiek zaczyna szuka Stwrcy, boga,
jego rwnie koniecznie poza sob, ktry by zdolny stworzy cay wszechwiat, cznie z samym
rodzajem ludzkim.
- W taki oto sposb rodz si religie - powiedzia Swami.
Bdc sannjasinem od ponad p wieku, Swami zerwa wizy ze wiatem, a zatem take z religi. Sam
hinduizm -termin, jak powiedzia, wymylony arbitralnie przez Anglikw - nie by, wedug niego,
prawdziw religi, ale raczej filozofi ycia, w dodatku niemajc swego twrcy ani szczeglnej
witej ksigi; mdroci utrwalon przez tysiclecia. Tym bardziej uwaa, e wedanta nie jest
religi, a tylko narzdziem poznania - Rzeczywistoci.
Wedug Swamiego w obrbie religii czowiek zawsze ma ograniczon wizj siebie wanie dlatego, e
wszystko to, co Ja" postrzega, znajduje si poza Ja (dusz)", i czowiek bierze za bezdyskusyjn
rzeczywisto owo rozrnienie midzy sob a tym, co postrzega i poznaje. Dokadnie tak jak fala,
ktra uznaje ocean jako co od siebie rnego. A przecie kiedy tylko zdaje sobie spraw, e jest z
wody, e inne fale te s z wody i e cay ocean jest tylko wod, jej poczucie niedostosowania i
odrbnoci znika.
Tak samo jest z czowiekiem - mwi Swami. Kiedy tylko czowiek odkryje, e on sam jest caoci, e
nie ma dwoistoci midzy stwrc a stworzeniem, midzy tym, kto widzi, i tym, co jest widziane,
midzy nim samym a bogiem, spostrzega te, e to, co jawi mu si jako odrbne istnienie, w
rzeczywistoci takie nie jest, poniewa nic nie istnieje niezalenie od caoci.
Problemem jestem ja - i ja te jestem rozwizaniem. Zrozumienie tego to prawdziwe wyzwolenie:
wyzwolenie od zudzenia, e jest si indywidualnym, niezalenym istnieniem, i uwiadomienie sobie
swojej doskonaej jednoci ze wszystkim. Indywidualno oznacza wycznie ograniczenie.
Wane jest to - mwi Swami - e fala nie potrzebuje sta si oceanem, musi sobie tylko zda spraw,
e nim jest. Jest si tym, czym si jest. Nic nie trzeba zmienia, naley tylko to zrozumie.
Ale jak czowiek moe dokona tego skoku wiadomoci? Jak moe istota czowieka, Ja", rozpozna
si w Caoci? Potrzebuje kogo, kto mu pomoe, kto wskae mu drog. Ja" nie moe pozna si

samo. Dlatego potrzeba guru, kogo, kto rozproszy mrok niewiedzy. Klasyczna historia, za pomoc
ktrej od wiekw wyjania si w Indiach t konieczno, jest nastpujca:
W pewnym gurukulam jest dziesiciu studentw. Ktrego dnia postanawiaj uda si na
pielgrzymk i jeden z nich zostaje odpowiedzialny za ca grup. Dziesitka wyrusza w drog. W
pewnym momencie musz przeprawi si przez rzek. Kierujcy grup pyta, czy potrafi pywa. Tak,
wszyscy. Kiedy docieraj na drugi brzeg, liczy podopiecznych i z przeraeniem odkrywa, e jest ich
tylko dziewiciu. Liczy drugi raz, ale wynik pozostaje bez zmian. Zrozpaczeni studenci zaczynaj
nawoywa, wpatrujc si w wod. Gdzie jest dziesity? Nie ma po nim ladu: ani ciaa, ani ubrania;
nie sycha krzyku, nic. Pacz, nie wiedz, co robi, kiedy jaki starzec, ktry z oddali przyglda si
scenie, podchodzi do grupy i mwi:
- Nie ma powodu do smutku. Dziesity czowiek nie zagin. Jest tu.
- Gdzie? Jak to? - pytaj ija.
- Dziesity jest tutaj, teraz, midzy wami. Studenci nie dowierzaj.
Kierujcy grup prbuje jeszcze raz. Przystawiajc palec do piersi kadego ze swoich towarzyszy, liczy
powoli:
- Jeden, dwa, trzy... osiem, dziewi. Starzec przykada palec do jego piersi:
- ...i dziesi! Ty jeste dziesity! - mwi. Chopcy pojli i ruszyli w dalsz drog.
Starzec wskaza oczywisto: ten, ktry szuka, jest poszukiwanym. On stanowi problem i rozwizanie.
A rozwizanie polega po prostu na odkryciu samych siebie. Podobnie jak w przypadku fali, przywdca
grupy nie musi sta si dziesitym studentem, tylko zrozumie, e nim jest.
Kiedy si rodzimy, nic nie wiemy o naszym Ja". W trakcie ycia gromadzimy wiedz, ale ona nie
pomaga nam zrozumie, kim jestemy, poniewa pochodzi ona od zmysw i wnioskw poczynionych
na podstawie zmysowego postrzegania. Caa erudycja jest wanie taka, bierze si ze zmysw. Ktra
nauka zastanawiaa si kiedykolwiek nad tym, kim jest czowiek? Jaki mikroskop czy teleskop zajrza
kiedykolwiek w zakamarki umysu? Wiedza o Ja" wymyka si nam, poniewa nie moe wywodzi si
ze zmysw, a przez to sta si przedmiotem adnej nauki.

Starzec z historii jest guru, ktry wskazuje, jak Ja" moe si rozpozna.
Ale guru to za mao. Ju na pierwszej lekcji Swami wyjani, e w centrum caej wedanty nie stoi
kwestia religijna. Nie chodzi o znalezienie rozwizania poprzez wiar ani tym bardziej przez intelekt.
Chodzi o zrozumienie, e podobnie jak oczy, ktre nie s w stanie ujrze samych siebie i eby si
zobaczy, potrzebuj lustra, tak samo Ja" nie moe si pozna bez odpowiedniego narzdzia
badawczego. Nie moe nim by aden z naszych zmysw, poniewa s one zdolne tylko widzie,
sysze, dotyka, wcha wiat materialny, wanie wiat zmysw, a nie samo Ja".
Narzdziem poznania, lustrem, w ktrym Ja" ma moliwo si przejrze, s Wedy - lub raczej ich
cz kocowa, wedanta, skadajca si z upaniszad i z Bhagawatgity, Pieni Boga, ktra w formie

dialogu reasumuje ca kwesti. (Wedy skadaj si z: najstarszej Rygwedy, Samawedy, Jadurwedy i


Atharwawedy. S to zasadniczo zbiory hymnw i formu magicznych, mantr. Tradycja przypisuje
autorstwo Wed ryszim, tym, ktrzy widz". Datowanie jest niepewne, ale pochodz przynajmniej z
drugiego tysiclecia p.n.e. Przez ponad tysic lat przekazywane byy ustnie; nastpnie spisywane.
Wedug niektrych Rygweda miaaby by pierwsz w historii ksig, ktra dotarta do nas w
kompletnym ksztacie. Na pewno jest to najstarsza ksiga we wszystkich jzykach indoeuropejskich).
(Upaniszady. Samo sowo oznacza siedzie blisko" i odnosi si do ijich, ktrzy siadywali zasuchani
u stp guru. Istnieje okoo setki upaniszad, w tym dziesi gwnych. Wikszo z nich napisana jest
wierszem, inne proz. Wiele ma form dialogu: na przykad midzy mdrcem a jego on, midzy
krlem a ascet lub - w przypadku jednej z najsynniejszych, Katha-upaniszad, midzy modym
Naciketasem a mierci, ktra wybra sobie za guru).
Poprzez rozwaania, zrodzone z dowiadczenia samych siebie i wiata, astry, pisma, czytane z
pomoc guru, wykazuj - podobnie, jak oczy widz, a uszy sysz - e nie ma dualizmu midzy
poznajcym a poznawanym, e nie ma rnych bytw - Ja, wiat, Bg. Wszystko jest jedyn
egzystencj, a ta Cao jest niczym innym jak wiadomoci: bez ogranicze, poza czasem i
przestrzeni, wiadomoci, ktra ogarnia wszystko, wszystko wspiera i objawia si w kadej formie.
Ta czysta wiadomo, wiadek wszystkiego, jest Rzeczywistoci stojc za zwyk wiadomoci. To
Atman, to Brahma, to Iwara, to Bhagawan, to Bg, to Cao, to Satchitananda, niezalenie, jak
zechcemy to nazwa, bo, jak mwi jeden z najczciej cytowanych starych wersw wedyjskich:
Jedna jest Prawda, nawet jeli mdrcy nazywaj j tysicem imion".
A zatem odpowiedzi na pytanie: Kim ja jestem?", jest owo magiczne zdanie, przenikajce
upaniszady: Tat twam asi (ty jeste tym wszystkim). Ty jeste Bogiem, ty jeste Stwrc caego
wszechwiata, gdzie tuom, owego ty, nie naley oczywicie rozumie jako osobowo", jako ja", do
ktrego jestemy tak bardzo przywizani, ,ja" narodzonego pewnego dnia, wyrosego w danym
miejscu, owego ,ja", ktre zrobio tak wiele rzeczy, miao tak wiele dowiadcze, ale jako owo
niezmienne Ja", ktre wedanta czyni samodzielnym i oczywistym: Ja", czysta wiadomo, Ja",
ktre jako e nigdy si nie narodzio, nie moe te umrze.
Std idea, pochodzca cakowicie z wedanty i dlatego stanowica ju cz powszechnego indyjskiego
odczuwania, e bg jest w kadej formie, w kadej yjcej istocie, w kadej rzeczy, nawet
najmniejszej. Poniewa nie ma rnych bogw, nie ma te jedynego boga, ale wszystko jest bogiem.
Ja", ktrym jest kady z nas, ma skonno miesza si z tym wszystkim, poniewa czowiek dy do
wyzwolenia si ze swoich ogranicze, z tego swojego poczucia izolacji, oddzielenia od wiata.
Podobnie jak rzeka, ktra ma przecie rdo, koryto i nazw, poda nieuchronnie w stron oceanu,
aby si z nim zmiesza i sta Jednym, tracc w ten sposb swoj tosamo, swj ksztat, swoj
nazw rzeki, tak samo Ja" dy do zmieszania si z Caoci. Taka jest jego natura. Rozpoznanie
owego Ja" i jego boskiej" natury jest prawdziwym celem ludzkiego ycia.
Swami wiedzia, e nie zawsze byo atwo ledzi te jego rozwaania (Wska - mwi upaniszady jak ostrze brzytwy i trudna do przejcia jest cieka prowadzca do Rzeczywistoci"). Jakby wic chcc
poda je w lejszym tonie, uczyni troch przystpniejszymi i dostarczy nam klucz, za pomoc
ktrego bymy je zapamitali, opowiada klasyczne, tradycyjne historie.

Na przykad na temat znaczenia poznania Ja".


Na odzi przepywajcej przez rzek jest pandit, bramin, znawca witych pism. Pandit pyta starego
przewonika:
Znasz sanskryt?
Nie.
Bez sanskrytu jedna czwarta twojego ycia jest stracona - mwi pandit. - Znasz przynajmniej
klasyczn literatur?
Nie.
Kolejna wiartka twojego ycia jest stracona, poniewa istniej przepikne ksiki, a ich przeczytanie
daje wielk rado. Umiesz chocia czyta i pisa?
Nie - odpowiada przewonik.
Kolejna wiartka twojego ycia zostaa stracona.
W owej chwili pandit spostrzega, e d nabiera wody i e jego nogi s ju zmoczone. Przewonik
prbuje zatka dziur, ale nic ju nie da si zrobi. Woda si podnosi, a d zaczyna opada na dno.
Umiesz pywa? - pyta przewonik bramina.
Nie - odpowiada ten, przestraszony.
A wic cae twoje ycie jest stracone - konkluduje przewonik.
Mora: Bezuyteczna jest umiejtno czytania i pisania, znajomo sanskrytu i caej literatury, jeli
nie zna si samego siebie.

Lekcje rozpoczynay si dokadnie dziesi minut po wybiciu godziny smej, ale my, ija,
zajmowalimy wczeniej nasze miejsca w wielkim audytorium.
Czekajc na Swamiego, intonowalimy najpierw hymn do guru: Om... O Panie, pozdrawiam z
uszanowaniem mojego guru i wszystkich jego poprzednikw. Dopraszam si jego laski, aby zdj
zason mojej ignorancji, i korz si przed nim. O Panie, ochraniaj nas, daj nam poywienie, pom
nam w nauce i zrozumieniu pism. Uczy, bymy nie zajmowali si drobiazgami. Om... Spokj, spokj,
spokj". (Wszystkie upaniszady rozpoczynaj si od Om, dwiku nad dwikami, i wszystkie kocz
si Om anti" - anti to spokj - wezwaniem do tego stanu pogody ducha, w jaki znajomo Ja"
wprowadza czowieka: stan spokoju, ktry wyrasta ponad wszelkie zrozumienie. W taki sam sposb
rozpoczynaj si i kocz niemal wszystkie hymny wedyjskie). Przewodziy nam dwie starsze kobiety,
ubrane cakowicie na biao, by moe wdowy, ktre byy te nauczycielkami piewu. Ochrzciem je
mianem zakrystianek, poniewa czuway nad kadym szczegem liturgii aramu.
Nastpnie, uywajc takiej samej od tysicleci intonacji, wymowy i rytmu, recytowalimy niektre z
najpikniejszych i najsynniejszych mantr z upaniszad. Jedn z nich, ktr szczeglnie lubiem piewa

na cae gardo, cigajc na siebie faszowaniem surowe spojrzenia zakrystianek" i rozbawione


umiechy mojego kolegi z awki, Sundarajana, bya mantra z Brihadaranjaka-upaniszady:
Asato ma sadgamaya
(z nierzeczywistoci poprowad mnie ku Rzeczywistoci)
Tamaso ma jyotirgamaya
(z ciemnoci poprowad mnie ku wiatu)
Mrityorma amritam gamaya
(od mierci poprowad mnie ku Niemiertelnoci).
Wymawiajc sowo niemiertelno", zoone z zaprzeczajcego a i ze sowa mrityo (mier), czuem
pikno san-skrytu, ktry - zdawaem sobie z tego spraw - da nam na tej zasadzie sowo amore": to,
co nie umiera.
Swami wkracza przez swoje pnocne drzwi w towarzystwie modego brahmacharii, ktry szed u
jego boku, trzymajc mu nad gow otwarty parasol od soca. Zdejmowa kapcie, wchodzi na
drewniany podest, pokonywa trzy stopnie swojego maego podium, poprawia na gowie brzeg
pomaraczowej tuniki i siada ze skrzyowanymi nogami za stolikiem przykrytym kolorow tkanin,
zazwyczaj bkitn. Spod tej serwety Swami wyciga w trakcie lekcji najrniejsze przedmioty, za
pomoc ktrych - podobnie jak czynili to przez wieki wszyscy guru nauczajcy wedanty - ilustrowa
swoje rozumowanie. Pokazujc glinian misk, wyjania, jak istnienie tej miski zaley od istnienia
gliny. Bez gliny nie istniaaby miska (tak samo, jak nie byoby stworzenia bez wiadomoci). Za
pomoc krysztaowej kuli i ry wykazywa zudny pozr koloru ry w rodku krysztau (taki sam
zamt wytworzony przez Ja", ktre czyni rozrnienie midzy sob a tym, co postrzega). Przy uyciu
liny dokonywa klasycznego w wedancie porwnania midzy t wanie lin a wem: wzi lin za
wa to dokadnie to samo, co przyj za prawdziwy wiat zmysw. Pomylenie liny z wem to nasz
wymys. A poza tym czy mona byoby wzi lin za wa, gdyby te ostatnie nie istniay?
Natomiast zupenie niepotrzebne byy Swamiemu egzemplarze upaniszad czy Gity. Zna je na pami
i ju wiele lat temu rozda ca swoj bardzo bogat bibliotek. Mwi, e ju jej nie potrzebuje, e nie
jest ju uzaleniony od niczego, co zostao zapisane. Tak chce od zawsze indyjska tradycja, szczeglnie
wtedy, kiedy teksty uznawane byy jeszcze za tajemnic", ktra moga by przekazywana tylko
ustami guru do ucha ucznia.
Swami mwi, e nawet gdyby z wiekiem (a mia ju ponad siedemdziesit lat) straci pami, wci
mgby naucza, przypominajc sobie tylko par wersw.
I opowiedzia kolejn histori.
Pod koniec dziewitnastego wieku pewien angielski profesor przyby do Kalkuty, wwczas indyjskiej
stolicy Imperium Brytyjskiego. Powiedzia, e chciaby zrozumie Indie oraz ich filozofi, i poprosi o
spotkanie ze sawnym panditem, wielkim znawc sanskrytu, doskonale te wadajcym angielskim.
Chcia, eby ten udzieli mu kilku lekcji wedanty. Pandit zacz, intonujc pierwsze linijki pierwszej
upaniszady, Ishavasya:

Om purnamadah purnamidam purnat purnamudacyate


Pumasya purnamadaya purnamevavasishiate
Om shanti, shanti, shanti-hiii
I przetumaczy:
Tamto jest Caoci, to jest Caoci
Od tamtej Caoci przysza ta Cao
Odcz t Cao od tamtej Caoci
To, co zostaje, to Cao
Om shanti, shanti, shanti-hiii
Anglik zamkn ksig, wsta i lekcje na tym si skoczyy. W swoim dzienniku zapisa: Upaniszady to
bekot dziecinnego umysu". Natomiast wedug Swamiego wersy te streszczaj ca wizj wedanty i
gdyby nawet wszystkie upaniszady poszy z dymem albo zostay zapomniane, ta jedna mantra
wystarczyaby, aby podtrzyma tradycj i skoni do rozwaa tego, kto chce zrozumie.
My musielimy robi to caymi tygodniami.
- W wersach tych jest podmiot, przedmiot, przyczyna, skutek, dowiadczenie i cao. Sowem,
prawda nas samych - tumaczy Swami. - Ja jestem purnam, kompletno, nabrzmiay ocean, ktrego
nic nie moe zmci. Nic mnie nie ogranicza. Fale i grzywy tacz na mojej powierzchni, ale s tylko
moimi ksztatami, ujawniajcymi si na krtko. Wydaj si liczne i rne, ale znam je tylko jako pozr.
Nie ograniczaj mnie; ich wzburzenie jest tylko moj peni, ktra tak si objawia. Fale s moj
chwa, ktra rozpywa si we mnie. We mnie, nabrzmiaym oceanie, wszystko si rozpywa.
Pozostaj tylko ja, purnam, kompletno.
Nie zawsze mona byo za nim nady i czasem, cho miaem wraenie, e zrozumiaem, zdawaem
sobie potem spraw, i pojem tylko sowa w mojej gowie, ale ich nie przeyem". Kwestia, co
Swami powtarza, nie dotyczya ani intelektu, ani wiary.

Nie chodzio o to, eby doj do logicznych wnioskw, ale aby pokona, krok po kroku", jak opisuj
to upaniszady, tras realizacji". Trzeba byo podda wasn wiadomo czemu w rodzaju
alchemicznej transformacji poprzez sowa witych pism. Ale rwnie owe pisma, kiedy ju posu za
lustro dla Ja", mogy zosta odoone, tak jak porzuca si jako ju bezuyteczn d, ktr
przepyno si rzek.
Swami urodzi si w tradycyjnej rodzinie bramiskich chopw w Tamilnadu. By zdolnym studentem,
zacz pracowa jako dziennikarz w Madrasie, ale szybko zrozumia, e nie jest to jego powoaniem.
Wyrzek si wiata, przyj sannjas i by uczniem rnych guru. W kocu jeden z nich, ktry mieszka
w lesie odziany tylko w popi, spowodowa, e dokona on tego skoku w poznaniu, dziki ktremu

zyska pewno, i moe zmierzy si z wielkim zadaniem: przywrcenia klasycznej, sownej tradycji
nauczania wedanty i oddania tej wizji wiata do dyspozycji wszystkim - nie tylko w Indiach.
Tradycja zostaa ustanowiona w smym wieku po Chrystusie przez wielkiego komentatora Wed
Sankar, ale szybko osaba. Wieki dominacji muzumaskiej, wraz z przechodzeniem na islam caych
narodw, coraz bardziej spychay nauczanie Wed do podziemia. Z kolei trwajca dwa wieki
kolonizacja angielska bya jeszcze bardziej destrukcyjna ze wzgldu na wprowadzenie - szczeglnie do
klas wyszych - nowych wartoci spoecznych, a przede wszystkim systemu szkolnego, majcego
produkowa niszych urzdnikw dla potrzeb imperium oraz rozpowszechnia wiedz dotyczc
tego, co przydatne", na pewno za nie znajomo Ja".
Na szczcie dla Hindusw ich wizji wiata, zakorzenionej w Wedach, nie powierzono adnemu
kocioowi. Jej przekazywanie nie zostao scentralizowane - jak to miao miejsce w przypadku
buddyzmu - i dziki temu przetrwaa. Hinduizm nie mia klasztorw, ktre mona byo zrwna z
ziemi, jak ten w Nalandzie; nie mia stolicy religijnej, ktr mona byo wzi szturmem. Guru w
jakiej pustelni ukrytej w lesie przekazywa ustnie swoj wiedz piciu czy szeciu ijim. A takich
guru byo bardzo wielu, rozproszonych po caych Indiach. Tradycja chciaa jednak, eby ksztaci tylko
modziecw z najwyszej kasty, braminw.
Swami postanowi przeama ten monopol i naucza wedanty kadego, kto byby tym
zainteresowany, niezalenie od tego, czy jest braminem albo Hindusem, czy te nie.
- Pragnienie bycia kompletnym jest wsplne wszystkim ludziom na wszystkich kontynentach i we
wszystkich epokach. Problem jest uniwersalny, rozwizanie take -mwi.
Pod koniec dziewitnastego wieku, szczeglnie pod wpywem Vivekanandy, wiele osb, rwnie na
Zachodzie, pomylao, e wedanta moe sta si uniwersaln Ewangeli" -jak to okreli Romain
Rolland. W najstarszej wizji wedanty byo co gboko nowoczesnego, co zdawao si odpowiada na
pustk duchow spowodowan nowym deniem czowieka w kierunku indywidualizmu i
materializmu.
W przeciwiestwie do religii proponujcych cele metafizyczne, odkadane zazwyczaj na przysze ycie,
choby w raju, wedanta ma tylko jeden cel duchowy: rozpozna wasn kompletno. W tym yciu.
Teraz.
Swami myla, e dzi bardziej ni kiedykolwiek powinno to by podstawowym deniem caej
ludzkoci, i robi wszystko, co mg, aby wiedza dotyczca wedanty zataczaa jak najszersze krgi.
Wyksztaci ju okoo setki swamich ktrzy z kolei ksztacili nastpnych, zarwno w Indiach, jak i poza
nimi. Tytaniczne zadanie, poniewa - zgodnie z tradycj - guru powinien osobicie zajmowa si
kadym swoim uczniem.
Nie istnieje masowe wyzwolenie, tak samo jak nie istnieje masowa edukacja - mwi. I nie przestawa
kadego dnia, krok po kroku", przemierza trasy wytyczonej przez tradycj.
Moja karma to naucza was; wasza karma to by moimi ija. Potrzebujemy siebie nawzajem stwierdzi pewnego razu, aby swoim zwyczajem poprzez jak sentencje albo historyjk wprowadzi
lejszy ton po dugim wywodzie filozoficznym.

Na pocztku kursu wyjani na przykad, e jego ararr nie jest jednym z tych, ktre gwarantuj
owiecenie". Po czym doda:
...ani tym bardziej zotego rolexa - rozmieszajc wszystkich t aluzj do Sai Baby, zdolnego - jak si
mwi - zmaterializowa z niczego zegarki i szklanki pene wody al bo sypa ze swoich palcw yibhuti,
wity popi, do wycignitych rk adeptw. (Yibhuti to zarwno popi, ktry nakada sig na czoo
(popi z ognia, w ktrym paliy si placki krowiego ajna), jak i chwaa... bowiem wszelka chwaa
zamienia si w popi. Yibhuti stosowane jest w pudach i uywane do uczynienia znaku Siwy na czole
prze?, kogo, kto nie ma albo nie chce uywa popiou ze stosu, na ktrym spalone zostay zwoki).
Oczywicie ja te potrafi czyni cuda i jeli bdziecie nalega, ktrego razu w kocu co zrobi zakoczy a my wszyscy wstrzymalimy oddech. Rzecz jasna, artowa, ale cuda" si podobaj i co
jaki czas kto przypomina mu o jego obietnicy.
Swami by znakomitym gawdziarzem i uywa rnych sztuczek retorycznych, wszelkich forteli, eby
rozbawi suchaczy i przyku ich uwag. Pewnego razu wszed na swoje mae podium z listem w rku.
Dosta go wanie od modzieca, ktry chcia zosta jego uczniem. Tyle tylko, e angielszczyzna
piszcego nie bya zbyt dobra i list koczy si tym, e oferowa on Swamiemu zamiast prostrate prostat.( Prostrate (ang.) - lecy plackiem na ziemi, czoobitny (std prostracja"); prostat prostata )
Innym razem przyszed na pierwsz porann lekcj wolniej ni zazwyczaj i wspinajc si z trudem po
stopniach na swoje podium, stwierdzi:
- Kto z was musia mi spata figla. Bol mnie wszystkie koci - i opowiedzia star histori.
Pewien guru daje wskazwki jednemu ze swoich uczniw:
- Dzi wieczorem medytuj, wyobraajc sobie, e siedz na twojej gowie.
Ucze odchodzi. Nazajutrz znajduje obolaego guru, ktry ledwie trzyma si na nogach.
- No wic, jak poszo? - pyta guru ucznia.
- Dobrze, guru-ji. Medytowaem, jak mi podpowiedziae, wyobraajc sobie, e siedzisz na mojej
gowie. Ale po jakim czasie zmczyem si i medytowaem, mylc, e to ja siedz na twojej.
Pewnego wieczora, podczas lekcji satsangu, pilot indyjskich linii lotniczych, ktry wzi trzy miesice
urlopu bezpatnego, eby zdecydowa, czy naprawd chce zosta sannjasinem, skrytykowa ten
zwyczaj Swamiego opowiadania historyjek. Zapyta go, dlaczego to robi.
- Nie zauwaylicie? - odpar Swami - Kiedy si miejecie, otwieracie usta. I to jest moment, kiedy
mog tam wrzuci co wanego. - Po czym, sam miejc si z otwartymi ustami, doda: - Kiedy kto
si mieje, wyraa kompletno, ktra w inny sposb si nie ujawnia... Zdarza si tak. cho ten, kto
si mieje, to opniony umysowo, ignorant albo swami.
Lekcja satsangu, wieczorem po kolacji, bya jedn z najciekawszych, poniewa kady mg zadawa
najrniejsze pytania. Dylematy modych brahmacharia miay charakter teologiczny, dotyczyy
egzegezy tekstw, subtelnoci filozoficznych. Pytania zadawane przez brygad emerytw", jak
nazywaem grup starcw pod wodz byego dyrektora banku z Gudaratu, dotyczyy mierci: jak j

postrzega i jak si na ni przygotowa. Sposb odpowiedzi Swamiego si zmienia. Pewnego razu


zacytowa po prostu wersy jednej z upaniszad:
Tak jak gsienica dotarszy na szczyt dba trawy
Zwija si wok siebie, eby przej na nastpne,
Tak samo Ja, dotarszy do kresu ycia,
Zwija si i przechodzi ze starego ciaa do nowego.
Innym razem powiedzia:
Kiedy kto umiera w Madrasie, ludzie mwi: odszed". Kiedy kto rodzi si w Kojambaturze, ludzie
mwi przyszed". Podrnik jest zawsze ten sam. To Atman, Ja, wiadomo bez ogranicze,
niepoddawana stawaniu si, ktra nigdy nie odchodzc ani nie przychodzc, jest zawsze obecna.
Komu, kto go zapyta, czy mona doj do ycia pozbawionego problemw, odpowiedzia, e takiego
nie ma: na tym polega ta gra. Kto chce ycia bez problemw, jest jak ten wieniak, ktry idzie
pierwszy raz w yciu na mecz pikarski i wcieka si na sdziego, e da dwudziestu dwu graczom tylko
jedn pik, a oni musz cigle za ni goni.
Ale takie s reguy gry. Takie jest ycie. Bez problemw nie byoby radoci. Problemy s spryn
poszukiwa duchowych - doda. - Gdybymy nie czuli si ndzni i ograniczeni, nie zastanawialibymy
si, co robi. Czowiek staje si dorosy i dojrzewa w konfliktach. Krowa nie: ona dorasta, ale nie
dojrzewa.
Obserwowaem go: by cierpliwy, niestrudzony, opanowany. Nigdy nikogo nie osdza. Wypenia
swj obowizek nauczania, niczego nie oczekujc - nawet tego, e wszystko zrozumiemy. By
przekonany, e naley do wielkiej tradycji, e ma do zakomunikowania wielk Prawd i e Prawda ta,
prdzej czy pniej, stanie si dla wszystkich oczywista.
- Prawda nie jest opini wikszoci. Wikszo moe gosowa na rzd, ale nie moe zdecydowa, co
jest Prawd.
By znakomity w wyjanianiu skomplikowanych poj, takich jak dziwa (jednostka, ktra jest w kadej
ywej istocie i przechodzi z ycia do ycia, czasem ludzkiego, czasem nie); dagat (wiat, przejaw
brahmana, ale nieoddzielony od niego, podobnie jak pajczyna nie jest oddzielona od pajka, ktry j
wytwarza); sansara (wiat nadchodzcy, wiat pragnie). O dharmie powiedzia, e to pojcie
zrozumiae dla wszystkich: kto z nas chce by zraniony, ograbiony, obraony, zdradzony przez kogo
innego? A zatem: to, czego oczekuj od innych, jest tym samym, co jestem im winny. To jest dharma,
waciwa droga.
Kiedy za pierwszym razem wyjania nam karm, uczyni to w ten sposb: kade dziaanie ma swoje
skutki; jedne s widzialne, inne nie. Niewidzialne skutki naszych wiadomych dziaa stanowi nasz
karm. Skutki pozytywnego dziaania, takiego jak bezinteresowna pomoc innej osobie, uratowanie
zwierzcia czy nawet podlanie roliny - zasugi - wytwarzaj punj, kredyt; efekty dziaa
negatywnych -wystpki - tworz pap, dug. Kiedy dziwa pozostaje w dharmie, zbiera punj; kiedy
pozostaje na zewntrz, zbiera pap, dug, z ktrego bdzie si musia rozliczy w nastpnym yciu.

- Nawet czowiek pierwotny - powiedzia Swami - wiedzia o istnieniu karmy. Wychodzi ze swojej
jaskini na polowanie, a wieczorem wraca, schwytawszy jedynie mizern wiewirk. Ahhafst
annllsghahsnna? - wrzeszczaa ona (Kretynie, to wszystko, co zdoae zapa?). Na co on, eby si
usprawiedliwi, odpowiada: Nggafsrggg snnsgshh (Nie miaem szczcia). Innego dnia wraca z
ogromnym zwierzciem, ktre mogo wykarmi ca rodzin. Naggafsargg sgrggrisas (miaem
szczcie) - mwi. A czym s szczcie i nieszczcie, jeli nie karm? Wszyscy rozumiemy, e co w
takim czy innym sensie determinuje nasze ycie. Tyle tylko, i niektrzy - jak czowiek pierwotny wierz, e to co zwizane jest z przypadkiem albo - co gorsza - z jakim zym duchem. Inni natomiast
s przekonani, e my, tylko my, jestemy odpowiedzialni za to, co si nam zdarza, poniewa
szczcie" i nieszczcie" s owocem naszych dziaa w tym yciu albo w poprzednich. To jest
karma.
Niektre religie - kontynuowa Swami - przypisuj kad rzecz Bogu. Dziecko umiera, a ludzie mwi
matce: Bg da, Bg zabra". Ale Bg nie ma tu nic do rzeczy. Bg nie ma z tym wszystkim nic
wsplnego. To po prostu kwestia karmy. Natomiast karma to ogromna sie, w ktr wszyscy jestemy
zapltani, kady ze swoj wolnoci wyboru, a zatem z wasn odpowiedzialnoci.
Szczeglnie ironiczny by wobec sowa ja". Mwi, e bez przerwy go uywamy, e na jego podstawie
oceniamy cay wszechwiat, a przecie nasz umys nie jest w stanie go zobiektywizowa. Jest to
sowo, ktre nie wywouje w nas adnego konkretnego obrazu.
Jeli mwimy, na przykad, miska", w naszym umyle wytwarza si obraz. Mniej wicej taki jak ten...
- i wyciga spod stolika swoj glinian misk. - Ale ja"? Mwimy: ja jestem wysoki" i mylimy o
ciele; ja jestem przygnbiony", i zapewne chodzi nam o umys. Mwimy: ja jestem ojcem, kuzynem,
mem, on", ale rwnie wtedy nie wyraamy wszystkiego, bo ten, kto jest ojcem, jest te synem.
A zatem kim jest ten Ja" obecny w tak wielu rolach? Wsplnym mianownikiem tych rnych ja" jest
ja - wiadomo wszystkich innych ja". Od tej wiadomoci wszystko zaley, ale ta wiadomo nie
zaley od niczego. Znw wyjmowa spod stolika misk i mwi:
- Teraz mamy wszyscy wiadomo tej miski. - Odkada j pod stolik i pokazywa pust rk. - A co
teraz mamy? wiadomo nieobecnoci miski! Dobrze: czy miska jest, czy jej nie ma, wiadomo
istnieje zawsze.
I tak caymi godzinami. To bya droga. Mia taki zamys, e w pewnym momencie wszystko stanie si
jasne, oczywiste... jak w piknej historii, ktr lubi te opowiada wielki Ramakryszna.
Pewna lwica umiera przy porodzie, a osierocone lwitko zostaje zaadoptowane przez stado owiec.
Ronie z nimi, skubie traw, uczy si przy nich becze i by towarzyskim jak owca. A pewnego dnia
stary lew, ktry obserwowa je z daleka, atakuje stado z gonym rykiem. Lwitko, wystraszone jak
pozostae owce, ucieka, ale stary lew dogania je, chwyta za kark, zanosi nad staw i zmusza, eby
przejrzao si w tafli wody.
- A wic, kim jeste? Owc? - pyta lew.
I po raz pierwszy lwitko wydaje z siebie ryk.
To mae lwitko to my, ktrzy nie wiemy, kim jestemy. Stary lew to guru. Lustro wody to wedanta.

Bez guru nie ma poznania. Std jego wielkie znaczenie. Po co chodzisz z miasta do miasta, od
wityni do wityni w poszukiwaniu boga? Bg przebywa w tobie, ty jeste bogiem. A zatem nie
szukaj boga. Poszukaj za to guru, ktry poprowadzi ci ku odkryciu ciebie samego" - napisa ankara
przed dwunastoma wiekami. Std zwizek - dla nas, ludzi Zachodu, prawie niezrozumiay - cakowitej
zalenoci ucznia od guru.
W aramie byem skonsternowany pochlebstwami w stosunku do Swamiego.
- Kady zwizek midzyludzki ma swoje ograniczenia -powiedziaa na ten temat pewna kobieta
podczas jednego z satsangw. - Midzy brami brakuje zwizku z ojcem: midzy ojcem a synem
brakuje zwizku z matk. Tylko w zwizku z guru niczego nie brakuje: on jest ojcem, matk, bratem,
nauczycielem, ssiadem, lekarzem. Nie ma takiego problemu ija, ktrego guru nie uczyniby swoim,
poniewa on, guru, jest pozbawiony problemw. Oto powd mojego oddania dla niego.
Inna powiedziaa:
- Kiedy go spotkaam, jakbym si na nowo narodzia. Moi rodzice dali mi ciao, ale Swami-ji - dusz.
Byem zaszokowany. Rozumiaem, kiedy si mwio, e guru nie jest istot ludzk", i e szanuje si w
nim poznanie, nie osob. Jednak owo lepe oddanie, owo ostentacyjne i dosowne rzucanie si do
jego stp przy kadej okazji mnie odpychao.
Po kadej lekcji najbardziej oddani uczniowie - a byo ich kilkudziesiciu - biegli za Swamim do jego
rezydencji, kutii. Guru zasiada tam w piknym fotelu, a oni defilowali przed nim, eby dotkn jego
palcw u stp, a potem po prostu mu si przygldali.
Od samego pocztku postanowiem nic takiego nie robi i zamiast i za Swamim, wracaem do
swojego pokoju. Pewnego dnia Sundarajan zwrci mi uwag, e ci, ktrzy szli do domu Swamiego,
wracali z prezentem: zazwyczaj by to banan. Ju od pewnego czasu nie miaem w ustach owocw,
wic si skusiem. Ale kiedy tylko minem prg. zdaem sobie spraw, e gdybym pad do jego stp,
poczubym zakopotanie, a gdybym tego nie zrobi, wprawibym w zaenowanie innych. Dlatego
zrobiem krok do tyu na oczach skonsternowanej kobiety, ktra w rzdzie za mn czekaa na swoj
kolej.
Poza tym ycie mnicha byo bardzo przyjemne: cakowity spokj, adnej odpowiedzialnoci, kady
dzie regulowany rytuaami i ustalonym rytmem, a umys zaprztnity niecodziennymi tematami.
Czasem nadzwyczajnymi. Co za rado obudzi si i myle o bhagawanie, nie muszc zajmowa si
codziennymi drobiazgami! Aram by wysp poza wiatem, osonit przed jego haasami, przed
falami jego pragnie. I to stanowio cz uroku tego miejsca.
Rozumiaem wielkie tradycje - rwnie nasze - regu zakonnych. Pojmowaem jednoczenie, jak
komunici chiscy mogli zbudowa w Lhasie muzeum, eby unaoczni takim jak ja zwiedzajcym
potwornoci tybetaskiego lamaizmu". Mnisi pokazywani tam byli jako waikonie, uchylajcy si od
trudw ycia, od odpowiedzialnoci za rodzin, od cikiej pracy na roli, eby piewa hymny w
klasztorach, pozostajc na utrzymaniu tych, ktrzy wylewali pot na zewntrz".
Czasami ja sam miaem wraenie, e jestem taki sam jak oni, bo pozwoliem, eby inni zajmowali si
moimi problemami. Mylaem o Angeli, o przyjacioach, ktrzy pracujc, popychali wiat naprzd

rwnie dla mnie. Widziaem ich, jak id do biura, telefonuj, wpatruj si w ekran komputera,
odpowiadaj na maile, podpisuj czeki... A ja - nic z tych rzeczy. Od rana do wieczora... rozmylaem o
bhagawanie.
- Zostawcie poza sob to wszystko, co jest zewntrzne: ludzi, rzeczy. Okolicznoci s takie, jakie s.
To, co was niepokoi, jest poza Ja", a Ja" nie musi niczego pragn, nie musi osdza. Ja" ma by
tylko obiektywnym mediatorem i zostawi kademu wolno wasnego przeznaczenia - mwi Swami
podczas medytacji o wicie. - Wycofajcie si z waszych zmysw, bdcie jak w, ktry wciga apy i
gow do swojej skorupy... Spjrzcie na swoje ciao z zewntrz, spjrzcie na siebie jak na oddychajcy
posg. Nasuchujcie, dostrzegajcie to, co si dzieje, i uwiadamiajcie to sobie...
Siedzc wyej, na swoim maym podium, w audytorium pogronym w cakowitej ciemnoci, Swami
prowadzi medytacj po cichu i niewiele mwic. Jednym z powracajcych tematw by obiektywizm.
Medytowanie o wicie przypominao robienie planw na cay dzie. Fakt, e tyle osb rwnoczenie
zajtych byo w ciszy uspokajaniem swoich umysw, wytwarza intensywno, koncentracj, niemal
poczucie siy.
Medytowanie oznacza w gruncie rzeczy uzyskiwanie wiadomoci samego siebie. To nieatwe,
poniewa umys jest ze swej natury niespokojny, czasem gwatowny, rozprasza si, wic
podejmowanie prb, eby nie myla, to tak, Jakby chcie schwyta wiatr w rce i pokierowa go tam,
gdzie si chce" - mwi upaniszady.
A jednak zdolno koncentracji, przywrcenia umysu samemu sobie zdawaa mi si kwesti woli, siy
charakteru, czym, w co warto byo zaangaowa wysiek, poniewa kontrolowanie wasnego umysu
oznacza w ostatecznym rozrachunku kontrolowanie swojego ycia.
Umys jest zacztkiem wszystkich problemw czowieka, ale take miejscem, gdzie si je rozwizuje.
Umys to ukryty skarb, po ktrym przechadzamy si codziennie, nie zdajc sobie sprawy z jego
wartoci. Chodzi tylko o to, eby wej w jego posiadanie, eby nad nim zapanowa i uczy si, aby
robi wszystko wiadomie, a nie coraz bardziej nieuwanie.
Pewnego wieczora, podczas godziny satsangu, dobrze to uj Swami. Jeden z emerytw zapyta:
- Czym jest ycie? - a on odpowiedzia po prostu:
- ycie? To seria maych krokw. Tylko stawiajc je wiadomie jeden po drugim, mona mie
nadziej, e utrzyma si kontrol.
Zgadzaem si z tym: wiele maych krokw - czasem nawet nierozwanych! - ale nie stawianych
przypadkiem.
Aram by znakomit okazj, eby wszystko przemyle, przeanalizowa sdy z przeszoci, doceni
warto starych rzeczy i doda nowe do wizji wiata, ktry tam kadego dnia zdawa mi si coraz
bardziej bez granic i bez tabu.
Kiedy byem dzieckiem, matka zmusia mnie - poniewa tak si robio - ebym zosta ministrantem i
suy do mszy w kociele w pobliu naszego domu. Nie nadawaem si specjalnie do tej roli i
odrzucenie jej po jakim czasie byo moim pierwszym buntem". Od tamtej pory, jak sdz, nigdy nie

wziem udziau w adnej ceremonii religijnej. W aramie znw sprbowaem: troch z ciekawoci,
poza tym take z pewn przyjemnoci.
Tu przed pit opuszczaem mj pokj i oddychajc pen piersi, umiechajc si do mojego
odka, gdzie -jak sobie wyobraaem - docierao wiee i czyste powietrze, ruszaem w drog.
Przyroda dookoa bya spokojna i pogodna. Dym z cegielni miesza si z mg, tworzc welon
tajemnicy midzy mn a wilgotnymi jeszcze od nocy grami. Cisz przerywao najpierw dalekie pianie
kogutw, potem uporczywy krzyk jakiego dziwnego ptaka, ktry zdawa si wrzeszcze: Pomocy...
pomocy", bezczelne krakanie wron, a nastpnie przerywane ujadanie pozostajcych z koniecznoci
na wegetariaskiej diecie psw z aramu, ktre - razem z ija - zaczynay zmierza w stron
refektarza. Wielkie uczucie spokoju emanowao z tej powolnej procesji moich towarzyszy, ktrzy w
niepewnym jeszcze wietle dnia defilowali - biae, samotne i milczce sylwetki - u stp palm,
bananowcw, wielkich drzew deszczowych, a take tych o pomaraczowych koronach - pomieni
lasu.
Szklanka herbaty wypijana bez sowa, potem do wityni. Budowla bya prosta, wychodzca prosto z
ziemi i wystawiona na wszystkie kaprysy pogody: schody, platforma z cementu i dach,
podtrzymywany przez dziesi kolumn. W centrum caej uwagi - i oddania - byo wielkie
tabernakulum z intarsjowanego kamienia, w ktrym sta posg bogini Dakinamutri, inkarnacji Siwy,
protektorki Wed. W mniejszym, bocznym tabernakulum, sta z kolei Ganea, bg z gow sonia, ktry
pomaga pokonywa przeszkody. Ci, ktrzy przybywali jako pierwsi, siadali w rzdach przed
tabernakulum, nastpni coraz dalej, z tyu. Poranna ceremonia polegaa na obmywaniu posgu bogini
i przygotowywaniu jej do dnia. Trzej kapani, pudari, krztali si wok i w rodku sancta sanctorum.
Najstarszy zaczyna od zdejmowania z bogini stroju i kwiatw z poprzedniego dnia; dwaj pozostali
przynosili i odnosili miski i wiadra. Dwie wdowy-zakrystianki intonoway hymny, ktre towarzyszyy
caej ceremonii, i rzucay wadcze spojrzenia, pilnujc, eby kadzido, kwiaty i lampki olejne znalazy
si na swoim miejscu, a take aby dzwonek - czasem powierzany rwnie mnie - zabrzmia w
odpowiednim momencie.
Posg, cay z czarnego kamienia, naturalnej wielkoci, by najpierw obmywany wod, nastpnie
olejem kokosowym, potem znowu wod, dalej mlekiem, jogurtem, papk bananow, jeszcze raz
wod i w kocu, po osuszeniu oraz wypolerowaniu, oprszano go perfumowanym pudrem z drzewa
sandaowego. Siedzenie tej precyzyjnej sekwencji gestw i dwikw, odbywajcej si w rytm
wezwa zakrystianek i pudarich, ktrym odpowiada chr wiernych, byo zachwycajcym
przeyciem. Po pgodzinie mrwczej pracy gwny pudari zaciga zason przy wejciu do
tabernakulum i przez kilka minut pozostawa sam z posgiem. Chr kontynuowa swj piew, zasona
si podnosia - tutaj trzeba byo zadzwoni - i posg, teraz odziany w barwne tkaniny oraz
udekorowany kwiatami, pojawia si w caym swoim blasku.
Wtedy zaczynaa si druga cz ceremonii. Przed tabernakulum wnoszono wielki wiklinowy kosz,
wypeniony patkami kwiatw. Gwny pudari, wymawiajc kolejno sto osiem imion bogini, rzuca je
z wdzikiem do jej stp sto osiem imion, wszystkie powtarzane przez chr, sto osiem garci patkw.
(Sto osiem to w Indiach wita liczba: miaoby by sto osiem klasycznych upaniszad, istnieje sto
osiem gwnych religijnych modlitw, jest sto osiem paciorkw mali, indyjskiego raca). Zasona
znw si zasuwaa, kolejne dzwonki i ceremonia osigaa punkt kulminacyjny. Po odsuniciu zasony,

w wityni pogronej w cakowitej ciemnoci, posg - w drcym wietle jedynej lampki oliwnej
zwisajcej z sufitu, aby owietlaa twarz bogini - zdawa si teraz y wasnym yciem.
Bya to chwila darany. To sanskryckie sowo oznacza: patrze, ale te: by ogldanym. Kady wstawa
z miejsca, zblia si powoli do progu sancta sanctorum, zwraca si z uszanowaniem ku wejciu, po
czym, zatrzymujc si przez chwil z domi zoonymi na piersi, patrzy na bstwo i czu, e ono
patrzy na niego.
Widziaem w oczach wielu moich towarzyszy rado, jakiej nie znaem i ktrej im zazdrociem.
Uderzaa mnie emocja, z jak osoby te, w rnym wieku i o rnej pozycji spoecznej, zbliay si,
skupione i nienasycone, do rzeby z kamienia, w ktrej wyczuway bosk obecno. Ich twarze miay
taki sam zagubiony, ekstatyczny wyraz jak pysk maego kamiennego byka, klczcego przed
tabernakulum i - podobnie jak oni - adorujcego bstwo. Jeden pudari afektowanym ruchem rki
podawa mu yki mleka, ktre ldoway na posadzce.
Mosiny talerz, w ktrym pona jeszcze kamfora, owietlajca posg w trakcie przystrajania, kry
teraz midzy wiernymi. Kady z nich bra w obydwie rce unoszce si wok tego pomienia
powietrze, aby owion nim twarz i gow. Gdy wychodzilimy ze wityni jeden pudari bogosawi
nas, opryskujc z konchy du iloci wody (idea wiconej wody na pewno pochodzi std), podczas
gdy drugi wkada do prawej doni mijajcych go osb yk bananowej papki, ktr posmarowano
ciao bogini, a potem zebrano do wazy u jej stp. By to prasad, poywienie ofiarowane bogom, ktre
teraz - pobogosawione - moglimy zje. eby nikogo nie obrazi, wkadaem je sobie do ust jak inni,
eby potem, w ukryciu, wyplu.
By moe wanie dlatego, e matka zmuszaa mnie do tego w dziecistwie, zawsze czuem
instynktown odraz do klkania, znakw krzya, padania przed obrazami, a jeszcze bardziej przed
ludmi. A przecie czuem, e podczas owej godziny niepotrzebnego krztania si, eby rozebra i na
powrt ubra kamie, w tym podchodzeniu potem do niego z uszanowaniem, o ktrym
zapomniaem, nie byo saboci. Przeciwnie. Z tego rytuau moi towarzysze zdawali si czerpa si,
ktra ich wzmacniaa. Ja sam byem pod urokiem. Dostrzegaem, e w tej niewiarygodnej sekwencji
gestw jest co gboko uspokajajcego.
Rytuay. Ile potwornoci, rozpaczy i pustki pozostawiy wszystkie prby zanegowania ich mocy. Chiny
utraciy du cz swojej piknej, starej duszy wskutek podejmowanych przez komunistw prb
stumienia i wymazania dawnych rytuaw. Rosja, po szedziesiciu latach sowieckiego reimu, ktry
zlikwidowa ten aspekt ycia kraju, staa si teraz atwym rynkiem dla polujcych na dusze
protestanckich sekt amerykaskich i dla ich rytuaw.
A Zachd, mj wiat? Pobudzani laick i obrazoburcz. cakowicie materialn ide wolnoci
indywidualnej, zwalczylimy dug tradycj, omieszylimy wszelk wiar, wy eliminowalimy
wszystkie rytuay, odbierajc w ten sposb naszej egzystencji tajemnic, a tym samym poezj.
Rodzimy si, yjemy i umieramy, i adna ceremonia, aden rytua nie wyznacza ju etapw naszego
przebywam a na wiecie. Narodziny dziecka nie skaniaj do adnego refleksyjnego zachowania, poza
zgoszeniem do urzdu stanu cywilnego. Mode pary yj w wikszoci w zwizkach partnerskich, nie
bior lubu, a jedynym rytuaem, w jakim uczestnicz, jest przeprowadzka. Nie zaznaczaj tego
pocztku nowego ycia nawet poprzez zmian koszuli. A przy braku ceremonii inicjacyjnej brakuje te

uwiadomienia sobie przejcia do kolejnego etapu; przy braku symbolicznego kontaktu ze witoci
brakuje zaangaowania. Czsto zwizek, ktry si w ten sposb rodzi, czy tylko seks i rachunek
telefoniczny. Sama mier przeywana jest ju bez wiadomoci i rytualnego pocieszenia. Przy ciele
zmarego ju si nie czuwa, a poegnanie, jeli nastpuje, nie jest ju prowadzone przez kapanw czy
czarownikw, a przez specjalistw od public relations.
Porzucenie rytuaw obserwowaem w trakcie mojego ycia i teraz, kiedy spogldam wstecz, ciy mi
fakt, e przyczyniem si - wtedy peen entuzjazmu - do tej wielkiej straty. Kiedy byem dzieckiem,
noworodki - nawet te z rodzin komunistycznych, jak ja -jeszcze chrzczono, przy zmarych si czuwao i
urzdzao im prawdziwy pogrzeb, natomiast maestwo byo witem chralnym, celebrowanym nie
tylko w obliczu Boga, ale rwnie w obecnoci dziesitkw krewnych i przyjaci, ktrzy stawali si w
ten sposb milczcymi gwarantami tego zwizku.
Ale ja byem zbuntowany. Nie chciaem si eni, a kiedy to zrobiem - przede wszystkim ze wzgldu
na ubezpieczenie chorobowe - wszystko odbyo si w popiechu, niemal potajemnie. Obecni byli
tylko niezbdni wiadkowie i burmistrz, ktrego - nie chcc, by wywodzi si z Chrzecijaskiej
Demokracji - musiaem szuka z dala od Florencji, w gminie Vinci. Najwiksz jej zalet by fakt, e
urodzi si tam Leonardo. Dzieci nie ochrzciem i nie byem obecny ani przy mierci mojego ojca, ani
matki.
A przecie w dziecistwie lubiem rytuay i jeszcze dzi pamitam, jako jedn z wielkich radoci
mojego ycia, prawdziw ceremoni, jak stao si, gdy skoczyem czternacie lat, przekazanie mi
przez rodzicw, dla zaznaczenia mojego wejcia w wiek mski", pierwszej pary dugich spodni.
Poniewa byli biedni, musieli je kupi na raty. Ale wiatr historii wia w innym kierunku i po prostu
daem mu si porwa, pomagajc tym samym zniszczy co, czego nie zastpiono niczym innym, i
pozostawiono ndzn pustk.
W Indiach ten wiatr przemian dopiero zacz wia i -szczeglnie na wsi, gdzie yje wikszo ludnoci
- rytuay stanowi jeszcze bardzo wan cz ycia. Wieniak nie wyjdzie rano z domu, nie
pochyliwszy si, eby dotkn progu drzwi, kobieta nie rozpocznie dnia, nie ofiarowujc socu kilku
kropli wody.
Dla Hindusa cae ycie jest rytuaem. Pierwszy z nich jest celebrowany, zanim jeszcze czowiek
zostanie poczty. Nastpne - przy kadym przejciu". Istnieje rytua koczcy okres karmienia
piersi, inny, kiedy dziecko zostaje wyniesione na dwr w nocy, eby po raz pierwszy zobaczyo
gwiazdy, jeszcze inny przy okazji pierwszego strzyenia wosw. Kiedy dziecko zostaje brahmacharia,
najpierw je posiek z matk, nastpnie wychodzi z domu, po czym wraca, by poprosi j o pierwsz
bik, swoj pierwsz jamun. (Bika to propozycja posiku zoona z szacunkiem komu, kto oddaje
si mokszy, wyzwoleniu. Nie mona jej porwna z tym, co my nazywamy jamun, ktra dawana
jest zazwyczaj bez adnego respektu dla osoby, ktra o ni prosi. Pewnego razu Swami opowiedzia,
jak to ortodoksyjna rodzina jego znajomych odmwia wydania crki za ma za jednego z
mieszkacw wioski, ktry si wzbogaci i zosta wacicielem hotelu w miecie. Jego wystpek
polega na tym, e sprzedawa jedzenie", a jest ono wite; daje si je, a nie sprzedaje).I tak dalej, a
do mierci, kiedy zwoki czowieka oddawane s pomieniom na stosie. Podpala go pierwszy mski
potomek za pomoc tego samego ognia, ktrym zmary zosta wtajemniczony w Wedy i z ktrego
przygotowano pud na jego lub. Nawet mier nie uwalnia go od rytuaw. Dwanacie dni po jego
odejciu odprawia si jeszcze rytua, podczas ktrego prosi si zmarego, eby nie kry ju wicej po

domu, przeci wszystkie wizy i zaj swoje miejsce obok ojca i dziadka, (Wraz z jego przyjciem
swoje miejsce traci pradziadek) wrd przodkw, ktrzy musz by wspominani i szanowani. Mantra
recytowana przy tej okazji jest bardzo pikna i ju niesmutna. Kto chcia paka, wypaka si ju przez
dwanacie poprzednich dni.
Rytuay, rytuay, rytuay. S wielkim tematem Wed. Opisuj one, jakie gesty, rytm i sowa naley
zastosowa podczas poszczeglnych ceremonii, a take wymieniaj, jakich rezultatw mona
oczekiwa, jeli zostan one wykonane zgodnie z reguami. Przewidziany jest kady najdrobniejszy
szczeg: od czasu trwania mantry po ofiar, jak naley da pudariemu, ktry j recytowa, od liczby
dni, jakie naley powici na dan pielgrzymk, po sposb sprztania domu. Rytua jest dziaaniem,
po ktrym naley spodziewa si efektu. Dlatego te Wedy nale do sansary, do wiata pragnie, i s
pomylane wanie dla tych, ktrzy szukaj na tym wiecie rezultatw. Kobieta pragnie mskiego
potomka? Wedy mwi jej, co ma zrobi i jak. Jaki czowiek chce by bogaty i pj do raju? Wedy
mwi mu dokadnie, jak postpowa. Przyczyna i skutek stanowi logik tych pism. Pozostaje ona
cay czas logik stawania si i zmiany, logik zwizan z czasem i przestrzeni, logik Ja".
Ale jeli kto szuka czego innego? Jeli pragnie wyj poza stawanie si, uwolni si od tego
wszystkiego?
W tym tkwi wielkie odkrycie myli indyjskiej. Na koniec Wedy ujawniaj, e ich prawdziwym celem
jest przezwycienie samych Wed. Przezwycieniem tym jest wedanta, kocowa cz Wed. Wraz z
wedanta czowiek wychodzi z rytuaw, z ich regu, z niewoli narzuconej przez Wedy.
Wedy s religi", wedanta - wyzwoleniem od wszystkiego, rwnie od religii. Wedanta nie
wystpuje ju w sferze stawania si, ale bycia. Nie ma nic wsplnego z posiadaniem dzieci czy wiernej
ony, ze stawaniem si bogatym czy pjciem do raju. Caa wedanta skupiona jest na Ja", nie
nieograniczonej wiadomoci - poza czasem i przestrzeni. Chcecie poda za normalnymi
pragnieniami wiata? Nic w tym zego. Pozostacie w Wedach. Ale wiedzcie - wyjania wedanta - e
rwnie raj z Wed, jakikolwiek by by wspaniay, jest tylko Jeszcze jednym miejscem", i jako taki
pozostaje w przestrzeni i czasie - nie moe trwa wiecznie. Mona tam dotrze w oparciu o swoje
punja, wasne zasugi, ale kiedy ten kapita si wyczerpie, trzeba si cofn i zacz wszystko od
pocztku.
- Nie mona dosta pozwolenia na pobyt w raju na czas nieokrelony - mwi Swami.
On sam mg si przyglda rytuaom, ale nie by ju ani ich podmiotem, ani przedmiotem.
Obserwowaem, jak pozwala, eby ludzie padali do jego stp. ale on sam nie czyni adnego gestu
pobonoci przed posgami rnych bstw. Nie byo ju nic, o co mgby je prosi: opuci wiat
pragnie.
Zdawao mi si, e jest w tej myli jaka ujmujca wielko.
Czybym stawa si religijny? Na pewno nie w rozumieniu Wedl
Przez par tygodni nie opuciem ani jednej porannej pudi. Potem, kiedy wszystko zaczo si
powtarza i zdao mi si, e zrozumiaem to, co chciaem zrozumie, wolaem i na szczyt
wzniesienia, ktre nazywaem moim", i cieszy si wschodem soca zamiast ubieraniem bogini.

Nawet proste jedzenie w aramie byo ceremoni. O p do pierwszej caa spoeczno, cznie z
kilkoma wydzierajcymi si kotami i t sam co zwykle zgraj psw-wegeta-rian, zmierzaa w
kierunku jadalni, tworzc dug kolejk, ktra z wielkiej ki wia si a do wejcia i powoli przesuwaa
do przodu. Po dotarciu do podna schodw zdejmowao si obuwie, brao si talerz i szklank ze
stosw ustawionych na stojcych na zewntrz stoach i wchodzio do wielkiej sali, w ktrej z rzdu
dymicych kotw piciu lub szeciu ijich nakadao nam na talerze... piewajc. A kady z nas,
podsuwajc dwoma rkami talerz i dzikujc, docza si do chru intonujcego fragment Gity, w
ktrym Kryszna mwi o sobie:
Ja jestem ogniem w ciele tego ktry yje
Reguluj oddechy i trawi poywienie
Przebywam w sercach wszystkich stworze
Wszystko pochodzi ode mnie: pami, poznanie i bd.
Ja jestem tym ktrego poznaje si w Wedach
Ja jestem tym ktry je poznaje
Ja jestem rdem wedanty.
Wci piewajc, szukao si wolnego miejsca na jednej z dugich, somianych mat rozoonych na
pododze jadalni, a owe wersy z pitnastego rozdziau rozbrzmieway w caej sali, dopki wszyscy nie
zostali obsueni. Pikne byo brzmienie sanskrytu. Pikna kadencja hymnu, w ktrym Kryszna,
inkarnacja Caoci, przedstawia Ardunie niektre ze swoich form. Kady z nas wkada trzy palce
prawej rki do wypenionej wod szklanki i okrnym ruchem rozpryskiwa kilka kropli na jedzeniu,
ktre mia przed sob. W ten sposb pokarm stawa si ofiar dla agni, ognia, bstwa w odku,
aktem oddania i podzikowania.
Podobao mi si to. Kiedy byem dzieckiem, w moim domu robio si znak krzya, ale rwnie ten
zwyczaj, jak inne, zagubi si w popiechu ycia. Uwaamy wszystko za pewnik. Wydaje si nam, e
mamy - ciekawe, skd si to bierze i dlaczego - jakie prawo do wszystkiego. Wszystko wydaje si
nam nalene i nie dziwimy si ju, e znajdujemy przed sob co przyjemnego, co potrzebnego, jak
jedzenie: cho czasami nawet na to nie zasuylimy.
Jedzenie na stole stao si czym oczywistym, przynajmniej na Zachodzie. Nie jest to niespodzianka,
za ktr naleaoby komu podzikowa. I tak jemy, jemy, napycha-my si jak automaty, ogldajc
przy tym telewizj albo czytajc opart o szklank gazet.
W aramie ija dostawali wszystko za darmo. Swami uczy nieopacany przez nikogo, poniewa to
bya jego karma, natomiast nasze utrzymanie pokrywane byo z ofiar, biki, jakiego bogatego
Hindusa, ktry tym dobrym uczynkiem" zbiera zasugi dla wasnej karmy.
Czasami ten czy inny przemysowiec z Kojambaturu albo Madrasu, aby uczci jakie wydarzenie lub
rocznic, ofiarowywa co specjalnego: owoce albo ciasto, i wtedy jego imi zapisywane byo kred
pord innych, ktrym naleao podzikowa na zakoczenie hymnu. Pewnego razu na tablicy

pojawio si zawiadomienie o biki, zoonej przez Anama dla uczczenia urodzin jego ony. Wtedy,
przed woeniem palcw do papki z ryu i ciecierzycy, cay refektarz odpowiedzia kilkoma wersami
wedyjskimi na wezwanie brahmacharii, aby yczy Angeli wszystkiego dobrego w tym i we wszystkich
innych yciach.
Mj Boe, jake ona zasuya na te yczenia! Pozwalaa mi przebywa tam, nic mi nie wypominajc,
niczym mnie nie obciajc, nie wzbudzajc we mnie poczucia winy. Na pewno bya jednym z moich
najlepszych lekarstw! I to nie tylko od chwili, kiedy dopada mnie choroba. Od samego pocztku by
to zwizek ycia, instynktowna zgoda na to, jak patrze na wiat i w jakim kierunku dy. A zatem co
mogo by lepszego ni zestarze si razem? Kade na swj sposb, rwnie w oddaleniu, ale zawsze
we dwoje".
yczenia te nie wystarczay jednak do spacenia dugu. Pewnego dnia Swami wyjani, e wedug Wed
m, ktry zostawia on sam na dugi czas, zbiera pap, ze uczynki, na koncie swojej karmy. Jake
mdrzy byli staroytni Hindusi! Maestwo postrzegali jako rodek do duchowego dojrzewania. Nie
mona byo z niego wyj - nawet na troch i z dobrymi intencjami - nie pacc za to ceny.
Pocztkowo odrzucaa mnie troch konieczno jedzenia palcami - ktre potem trzeba byo obliza ale i do tego szybko przywykem. Pomogo mi w tym wspomnienie pewnej pani z dobrego
hinduskiego towarzystwa, ktra powiedziaa kiedy:
- Je za pomoc sztucw to tak, jakby bra prysznic w paszczu nieprzemakalnym.
Jedzenie, ktre dostawalimy w aramie, nie byo specjalnie wykwintne. Bez jajek - bo s yciem",
bez czosnku i cebuli - bo wedug tradycji pobudzaj popd seksualny, i bez wielu przypraw - rwnie
jakoby majcych powodowa niepotrzebne rozkojarzenie. Papki z ciecierzycy, fasoli, kalafiora i ryu
byy bardzo mde, ale dla niektrych moich towarzyszy i tak stanowiy nadmierne ustpstwo.
Pewnego dnia zauwayem, e jeden siedzcy obok mnie brahmacharia w ogle nie uywa talerza.
Kaza sobie wrzuca trzy albo cztery rne potrawy do kubeka, w ktrym miesza je rk, tak eby
nie odrnia ju smakw". Jak mi wyjani, by to sposb na kontrolowanie swojego pragnienia.
Jedzenie byo koniecznoci, ale nie naleao robi z tego przyjemnoci, ktra potem by nas
zniewolia.
- Kiedy wszystkie pragnienia, ktre przebywaj w sercu, zostan porzucone, miertelnik staje si
niemiertelny i osiga brahnian, tu i teraz - oznajmi, cytujc upaniszady. Wedug niego bardzo
wane byo przezwycienie naszego nieustannego rozrniania midzy tym, co lubimy, a czego nie.
Z tego wszystkiego najbardziej polubiem" ide poddawania si prbie rwnie w najmniejszych
rzeczach. Postanowiem urzeczywistni to poprzez czynno, ktrej naprawd nie lubiem: zmywanie
naczy.
Kiedy byo to konieczne, w domu robiem to, co na mnie wypado, ale zawsze unikaem zmywania.
Nienawidziem tego. Tam, w aramie, gdzie zaraz po zjedzeniu trzeba byo umy to, czego si
uywao, narzuciem sobie, eby czyni to... z mioci. Zmusiem si zatem do zmywania
wiadomego", do zmywania dla zmywania, a nie do zmywania, mylc o czym innym. Kierowaem
si przy tym sugestiami Thich Nhat Hanhat wietnamskiego mnicha ze, skierowanymi do osb, ktre
chc si nauczy koncentracji.

Zadziaao. Nawet znienawidzone zmywanie wydao mi si po jakim czasie przyjemnym rytuaem.


Stojc w rzdzie wraz z innymi, naprzeciw czego w rodzaju poida z wieloma wodotryskami,
czyciem dokadnie popioem i mydem thali, metalowy talerz z wysokim brzegiem, i szklank,
ktrych uywaem. Potem pukaem je bardzo dokadnie w nadziei, e pozostali postpuj tak samo,
zwaywszy e przy nastpnym posiku to, co ja wyszorowaem, trafi do kogo innego, a ja dostan
naczynia umyte przez nie wiadomo kogo.
*
Wiem, e mj piew nie podoba si innym, ale ja byem nim zachwycony. A piewao si czsto:
piewao si podczas porannej pudi, piewao si na pocztku kadej lekcji, piewao si przed
jedzeniem, piewao si przez ca godzin podczas kursu hymnw wedyjskich i piewao si
wieczorem na zakoczenie satsangu, przed pjciem do ka
piew stanowi cz naszych dni i zdaem sobie spraw, e wpywa na mj stan ducha; by moe
podnosi poziom mojej wiadomoci. Zdarzao si to szczeglnie przy piewaniu mantr. Czy to
moliwe? Dla Swamiego byo to oczywiste:
- Sanskryt hymnw wedyjskich i mantr dziaa na umys - mwi. A ja nie miaem powodw, eby z nim
polemizowa. Przeciwnie.
Moe to z powodu ich rytmu, moe ze wzgldu na wymuszane przez nie regularne oddychanie,
powtarzanie mantr, intonowanych przez dwie wdowy-zakrystianki, dawao mi poczucie lekkoci,
ocierajce si o rado. Gdy piewaem zdawao mi si, e moje Ja" staje si coraz mniejsze i
odleglejsze, a jego los coraz mniej istotny.
Uzdrowienie przychodzi...
Od osoby prawej i witej
I od mantr, ktre piewasz.
Czy to Swami by osob praw i wit", ktra miaa mnie uzdrowi? Czy to o piewanych przeze
mnie mantrach mwi Zaratusztra we fragmencie, ktry przypadkiem nosiem przez lata przy sobie,
kiedy jeszcze nie miaem pojcia, co oznacza sowo mantra"?
Kim, kto lepo wierzy w moc" mandddrram, jak je nazywa ze swoim tamilsko-malezyjskim
akcentem, by Sundarajan. Zna kilka ich tajemnic, ktre powierzy mu w dziecistwie pewien stary
sadhu, i od ktrych, jak mwi, zaleao jego przetrwanie. Recytowa je na gos zaraz po
przebudzeniu, recytowa w milczeniu podczas spaceru i na tych mantrach koncentrowa swoj uwag
w czasie medytacji. Wedug Sundarajana mantry byy formuami magicznymi, ktre -jak
abrakadabra" - miay moc wpywania na ducha i materi. Wedug niego same sowa wytwarzay
wibracj, ktra, wchodzc w zgodno z wibracj charakterystyczn dla kadego przedmiotu i ciaa,
dziaaa leczniczo lub destrukcyjnie na dany przedmiot lub ciao. W skrcie - mniej wicej tak, jak
muzyka zadziaaaby na komrki.
On zaklina si na to wszystko, zapominajc - na co zwrciem mu uwag - o swoich studiach
inynierskich!

Ja, na pocztek, zadowalaem si wyjanieniem dotyczcym oddechu. Pomidzy wiatem, w ktrym


oddychamy, a naszym umysem istnieje oczywicie cisy zwizek: jedno wpywa na drugie. atwo to
zauway. Kiedy nasz oddech jest nieregularny, umys staje si niespokojny. Kiedy si denerwujemy,
dostajemy zadyszki. Kiedy nasz umys pogrony jest w piknych mylach, oddech staje si coraz
bardziej regularny i gboki. Zdarza si tak nawet we nie.
Przy recytowaniu wci tej samej mantry oraz czeniu ostatniej sylaby z pierwsz i tak dalej (w
sanskrycie to obsesyjne powtarzanie nazywa si dapa), oddech zyskuje szczeglny rytm i powoduje
zmian w umyle (czy te wiadomoci), o ktrej mwi Swami. Oczywicie innym aspektem mantry
jest to, e skupiajc si nieustannie na sekwencji sw, umys nie moe si rozprasza. Nastpna myl
nie jest niepewna i to wytwarza dystans midzy Ja" a umysem, ktry pozwala Ja", by go
obserwowa, by mia umys pod kontrol. Przynajmniej tak si mwio.
Bez wtpienia byo co szczeglnego w tych dwikach przekazywanych przez tysiclecia, z pokolenia
na pokolenie, z identyczn wymow, identycznym rytmem, identycznymi cezurami. Gdyby mantry
okazay si nieprzydatne, zostayby zapomniane, odoone na bok. Tymczasem tradycja trwa. Guru,
ktry ma cakowite zaufanie do swojego ucznia, ofiarowuje mu, jakby to by cenny dar. mantr, ktra
poczy tych dwch na zawsze. A wrd rytuaw jest te polegajcy na tym, e omioletniemu
dziecku daje si mantr, ktr bdzie mogo si posugiwa do koca ycia.
Wedug mnie tym, co czynio te dwiki szczeglnymi, byo to samo, co czynio szczeglnymi
lekarstwa: sia umysu. Myl, e formuy te s magiczne, e co wywouj - wyleczenie albo co innego
- skaniao umys, by do tego czego si przyczyni. Byem przekonany, e czerwony pyn stosowany w
chemioterapii jest skuteczny, i on w kocu taki si stawa, tak samo, jak Sundarajan uwaa, e to
mandddrram utrzymuje go przy yciu.
Skuteczno nie ley w samej rzeczy, ale w sile rozumu, ktry wierzy w skuteczno tej rzeczy.
Tybetaczycy wyjaniaj to poprzez nastpujc histori:
Pewien mnich po latach nieobecnoci postanawia odwiedzi matk, o ktrej wie, e jest bardzo
biedna, i wyobraa sobie, i jest bliska mierci z godu. Ale w wiosce spotyka go niespodzianka: matka
czuje si znakomicie. Stary sadhu da jej mantr, dziki ktrej ona wkada do garnka kamienie, a te,
przy monotonnie powtarzanych dwikach, zamieniaj si w ziemniaki. Kiedy matka zaczyna w ten
sposb przygotowywa kolacj, mnich, wielki znawca witych spraw, zauwaa, e kobieta le
wymawia sanskryckie sowa mantry, i j poprawia. Kobieta, dumna z wiedzy syna, intonuje
natychmiast now wersj, ale efekt jest rozczarowujcy. Kamienie w garnku pozostaj kamieniami, a
oni pozostaj bez jedzenia. Mnich rozumie, prosi matk, by wrcia do starej wersji mantry i - jak za
spraw cudu - w garnku pojawiaj si dwa dymice ziemniaki.
Ani moja matka, ani babka, ktra mieszkaa z nami, kiedy byem dzieckiem, nie znay mantr, ale one
te odmawiay modlitwy i pieway hymny, ktre cho nie zamieniay kamieni w ziemniaki - a
przydaoby si! - wyznaczay rytm ich dni. Tak byo w czasach mojego dziecistwa: chopi piewali na
polach, rzemielnicy przy pracy w warsztatach, a my piewalimy w szkole. Kiedy pomyl o
dwikach, ktre towarzyszyy mojemu dziecistwu - na przykad o dzwonach - i o tych, ktrymi
otoczony jest dzi mj wnuk, wpadam w rozpacz.

Przestalimy piewa, eby co najwyej sucha w systemie hi-fi innych. I to nie jest zdrowe.
Spostrzegli to wiatach szedziesitych benedyktyni w pewnym francuskim klasztorze, kiedy
niespodziewanie wszyscy zapadli na dziwn chorob. Nagle zaczli czu si zmczeni, przygnbieni i
rozkojarzeni. Zebrali si i postanowili wicej spa. Ale to jeszcze pogorszyo sytuacj: byli bardziej
zmczeni i przygnbieni ni kiedykolwiek. Zwrcili si zatem do lekarzy. Jeden z nich zasugerowa,
eby zaczli je miso, czego nie robili od dwustu lat. adnej poprawy. W kocu bystry lekarz z
Parya odkry, e w wyniku nowych zasad wprowadzonych przez Drugi Sobr Watykaski
przedsibiorczy opat znacznie zredukowa godziny piewu, aby zwikszy czas przeznaczony na
dziaalno wytwrcz. Zmienio to rutyn klasztoru - powiedzia lekarz i jako terapi zasugerowa po
prostu powrt do dawnych zwyczajw.
Po kilku miesicach mnisi byli znw w znakomitym zdrowiu i dobrym humorze. piew regulowa ich
oddech, a owo zestrojenie powodowao wzrost energii i witalnoci. Wysokie czstotliwoci wywoane
przez piew adoway kor mzgow, wytwarzajc stan euforii, ktry pozwala mnichom czu
szczliwo w dzie i w nocy.
Co podobnego dziao si z nami w aramie. Nawet w moim przypadku - cho faszowaem.
Ktrego wieczora Swami zaprosi mnie na kolacj. Jak bardzo wielu Hindusw w jego wieku cierpia
na cukrzyc, dlatego jego dieta bya jeszcze prostsza od tej w refe rzu. Zjedlimy w kuchni,
obsugiwani przez dwie zakrystianki".
Nie zapomnia o swojej obietnicy skontaktowania mnie z lekarzem od ajurwedy, do ktrego mia
zaufanie i ktry mgby mi pomc. Wanie rozmawia z nim przez telefon i ustali, e zostan przyjty
do jego szpitala. Czekaj tam na mnie.

Teatr leczy
Gdy przyjechaem do szpitala, najbardziej zaskoczy mnie so. Z daleka mylaem, e to po prostu
malowido na biaym murze ogrodzenia. Potem zobaczyem, jak macha uszami, potrzsa wielk
gow, i zdaem sobie spraw, e nie tylko jest ywy, ale na tym dziedzicu, na ktry wychodziy
pokoje chorych, o wiele bardziej zadomowiony ni ja. Na niego nikt nie zwraca uwagi. Na sobie
czuem zaciekawione spojrzenie wielu osb: przybywaem z daleka, byem cudzoziemcem, ale nie
przejezdnym turyst, tylko take pacjentem.
Miejsce docelowe podry, ktr odbywa si po raz pierwszy, jest zawsze niespodziank, a ta bya dla
mnie bardzo dua. Przybyem do Kottakalu. maego miasteczka w stanie Kerala, kierujc si do Arya
Vaidya Sala - Instytutu Medycyny Ariw - najstarszego i najbardziej renomowanego orodka ajurwedy
w Indiach. Ale zamiast w spokojnej lecznicy, gdzie liczyem, e - zapowiedziany telefonem Swamie-go
- spdz kilka dni w ciszy, znalazem si w czym w rodzaju wanie rozbijanego bardzo gonego
cyrku. Wok sonia dziesitki ludzi rozstawiay wielki namiot z plecionej somy. Grupki muzykantw z
nagimi torsami stroiy swoje dziwne, skrzypice instrumenty. Tancerze w wielobarwnych kostiumach
i aktorzy z gowami przystrojonymi wielkimi diademami i twarzami pomalowanymi w groteskowe
maski krcili si dookoa drewnianej sceny, ktr inni koczyli montowa, wykorzystujc bambusowe

pale i grube liny Wszdzie panowa wielki rozgardiasz. So - dostrzegem to, gdy si zbliyem - mia
praw nog przymocowan acuchem do palika wbitego w ziemi, a na czole namalowan pikn
arabesk z kwiatw.
Szpital? Jeden z mczyzn, ktry patrzy na mnie, jakbym by zjaw, wskaza mi drzwi do izby
przyj". Czekali tam na mnie. Nie zadali dokumentw, nie sprawdzili, czy to naprawd ja jestem
Anamem rekomendowanym przez Swamiego, nie poprosili, jak to czynili z chodnym umiechem
urzdnicy w MSKCC, ebym zapaci zaliczk za badania i zabiegi, ktrym zostan poddany. Pienidze
nie byy najwaniejsze w Arya Vaidya Sala. Za lad izby przyj wisiao ogoszenie, w ktrym
zawiadamiano, e codziennie od dziewitej do dwunastej odbywaj si konsultacje gratis" dla
kadego, kto si pojawi. Inne ogoszenia zachcay uprzejmie, eby dla dobra wszystkich nie pali. Na
drewnianej tablicy wisiaa lista lekarzy pracujcych w poszczeglnych sekcjach. Nazwisko byo niemal
zawsze to samo: Varrier.
Zarezerwowano dla mnie pokj piset dwa na najwyszym pitrze nowego skrzyda szpitala, z
widokiem na dziedziniec i jego cyrk. Z tyu chwiay si wybujae wierzchoki palm kokosowych niczym
ognie sztuczne nad dachami z blachy falistej. Wszystko byo skromne, ale racjonalne i dobrze
wykonane. Mimo tropikalnego klimatu nie zamontowano klimatyzatorw, tylko wentylatory pod
sufitami. Dla chorych, ktrzy nie mogli chodzi po schodach, przeznaczono zewntrzny korytarz o
lekkim spadku, czcy rne pitra.
Mj pokj by czysty i spartaski: ko i drewniana komdka, cienki materac z kapoka, poduszka i
dwa biae, baweniane przecierada. Na cianie zdjcie zaoyciela: pan o bardzo powanym
wygldzie, w okularach w metalowych oprawkach, czarnej marynarce, krawacie, w todze na
ramionach i tym berecie na gowie. Obrazek w dawnym stylu, jak te, ktre przedstawiay kiedy w
Europie wynalazcw maci na odciski albo jeszcze dzi w Azji umieszczane s na soiczkach z maci
tygrysi. Podpis gosi: Yaidyaratnam P.S. Varrier 1869-1944". Szybko obliczyem: zmar w wieku
siedemdziesiciu piciu lat. Niele jak na reklam jego lekarstw! Pod t fotografi wisiaa inna,
mniejsza, przedstawiajca jego nastpc, rwnie Yarriera. Instytut Medycyny Ariw w Kottakalu,
zaoony w 1902 roku, powsta najwyraniej jako przedsibiorstwo rodzinne i taki pozosta.
Mody sikh, widzc, jak nadchodz, stan w drzwiach, eby pokaza mi pokj naprzeciwko, w ktrym
by jego ojciec. Przywieli go a tutaj z pnocnych Indii w nadziei na wyleczenie. Stolik starszego pana
zastawiony by wikszymi i mniejszymi fiolkami. Syn si zaoferowa: jeli bd czegokolwiek
potrzebowa, mam si zwrci do niego.
Ledwie zdyem odoy mj worek i podej do okna, kiedy do pokoju wszed starszy pan - wysoki i
dystyngowany. By dyrektorem administracyjnym szpitala i przyszed mnie przywita.
- Ma pan szczcie - powiedzia. - Wanie dzi zaczyna si tydzie witecznych obchodw na cze
boga Viswam-bhary. - Myla, e rozumiem, i kontynuowa: - Ofiarowujemy naszemu Panu muzyk,
tace i przedstawienia w obecnoci sonia. Pan wiet so odgrywa wan rol w naszej mitologii. Jest
to bg Ganea, ktry pomaga nam przezwyciy wszystkie przeszkody. Zobaczy pan... rwnie
paskiego raka.

Nie chciaem wprawia go w zakopotanie, okazujc zdziwienie niezwyk kombinacj medycyny,


sonia i teatru. Wybkaem, e ja te mam w domu Gane: cementow kopi tego synnego z
Angkor.
- Bardzo pan skorzysta w nadchodzcych dniach - doda dyrektor. - Festiwal jest dla nas wszystkich,
lekarzy i pacjentw, sposobem zblienia si do gbokiej rzeczywistoci, do rzeczywistoci
ostatecznej, do brahmana.
Nie by to dokadnie taki szpital, jaki sobie wyobraaem, ale na pewno miejsce to naleao uzna za
ciekawe.

To bya duga podr. Z aramu jechaem takswk ponad pi godzin: najpierw przez wzgrza stanu
Tamilnadu, brudnego i zaniedbanego, potem w d, w stron wybrzea stanu Kerala, rwnie
biednego, ale jakim bardziej godnym ubstwem. Modzieca przy kierownicy przedstawiono mi jako
mwicego po angielsku, ale jedyn rzecz, jak umia powiedzie zaraz po tym, jak zasiad za
kkiem, byo:
- Urine... coming? - i nasze rozmowy nie wyszy daleko poza decyzj, kiedy zatrzyma si na siusiu.
Spdziem wic czas w milczeniu na rozmylaniu nad tym, co widz za oknem, czyli typowymi
wioskami z nisk zabudow, ktre cigny si wzdu drogi, oraz rwnie typowymi ludmi i
zwierztami, grzebicymi w ziemi. Ubogie domy, ubodzy ludzie, bogata przyroda. Na kadym targu
pyszniy si okazae gry owocw, lady uginay si pod ciarem warzyw i ogromnych kici bananw,
zwieszajcych si zygzakami ze swoich odyg, piknych niczym litery alfabetu sanskryckiego, ktrego
prbowaem si nauczy.
Tamilnadu to staroytna ziemia o starej kulturze, wielkiej literaturze i bardzo popularnej tradycji
teatralnej. Cen za to zapacia polityka: od uzyskania niepodlegoci stan Tamilnadu rzdzony by
przede wszystkim przez sawnych aktorw. Jest to zjawisko bardzo indyjskie. Tutejsi ludzie nie
odrniaj aktora od jego roli i jeli raz kto zagra na scenie krla, bohatera albo mdrca, publiczno
bierze go za takiego rwnie w yciu codziennym, traktuje, jakby naprawd by Kryszn, Siw albo
Ram. Kiedy potem, w czasie wyborw, taki to a taki kandyduje na stanowisko premiera stanu,
wszyscy na niego gosuj. Poza tym kto, szczeglnie dzisiaj, nie chciaby by rzdzony przez jakiego
boga, bohatera lub mdrca?
Wszystko to tylko wzmagao moj rosnc nieufno wobec tej tak zwanej demokracji, ktra
redukuje udzia obywateli w odbywajcych si co cztery lub pi lat wyborach i wszdzie na wiecie
oddaje wadz w rce przede wszystkim przecitnych, skorumpowanych albo nieudolnych.
Demokracja staa si systemem, ktry nagradza przede wszystkim banalno i reklamowe
kamstwa, a nie mdro i moralne zaangaowanie. Absurdalno tego systemu czyni dzi na przykad
z Soni Gandhi, inteligentnej pani z Piemontu, potencjalnego przyszego premiera najwikszej
demokracji wiata", jak same Indie si okrelaj. Czy kraj o ponadmiliardowej ludnoci potrzebuje,
aby rzdzia nim Woszka, ktra nie mwi nawet dobrze w ich jzyku narodowym? Tak, bowiem na
wolnym rynku gosw jej warto" polega na tym, e jest wdow po Rajivie Gandhim, ktry zosta
premierem (i jako taki zgin zamordowany), poniewa by synem Indiry Gandhi, ktra z kolei zostaa
premierem (i jako taka zgina zamordowana), poniewa bya crk Nehru. On przynajmniej zosta

premierem, poniewa popar go Gandhi - Mahatma. Sonia Gandhi krewn Gandhiego? Oczywicie
nie, ale w mitycznej pamici ludzi jest ni, poniewa nosz to samo nazwisko. Ale stao si tak,
poniewa Indira, z domu Nehru, przebiegle zamienia na Gandhi" nazwisko czowieka, ktrego
polubia, a ktry, bdc parsem, nazywa si... Gandy".
Biedny Gandhi, waciwie cakowicie ju zapomniany! Ubiera si jak wieniak, y powietrzem i
marzy o wolnym i niepodlegym kraju - ani kapitalistycznym, ani komunistycznym. Kraju, ktry
reprezentowaby miliony wiosek, stanowicych, w jego mniemaniu, prawdziw, wieczn dusz Indii.
By za tym, co mae, a nie wielkie. By za czowiekiem, a nie maszyn, za tym, co naturalne, a nie
sztuczne. - Kiedy traktor bdzie mg by wydojony, kiedy bdzie mona uy jego ajna jako nawozu
albo opau, wtedy bdzie dla mnie waniejszy od krowy - mwi. Przemierzy Indie wzdu i wszerz;
dobrze zna swj kraj i jego mieszkacw. Tylko w Indiach dziura w murze moe by fabryk"
papierosw; drewniany szecian na czterech nogach w dzie moe by kramem prasowacza, a w
nocy jego sypialni. Tylko w Indiach gamcha, kolorowa szmatka, ktr przewonik albo rykszarz
ocieraj sobie pot, jest take przykryciem, kiedy jest zimno, i turbanem, kiedy pray soce.
Gandhi by przekonany, e mae jest pikne", natomiast ekonomista Fritz Schumacher, jego wielki
zwolennik, rozwin t ide w teori ekonomiczn, ktra zdawaa si znakomicie pasowa do Indii.
Schumacher podnosi konieczno ochrony maych, lokalnych firm przed wielkimi przedsibiorstwami
i midzynarodowymi koncernami, ktre w innym przypadku poaryby je, tak jak rekiny poeraj
drobne rybki. Zachodni ekonomista zgadza si z Gandhim, e gospodarka musi si opiera na tym,
co si liczy dla czowieka", nie za na niemoralnej zasadzie zysku. Gandhi i Schumacher: obydwaj
zapomniani.
Odchodzenie od idei Gandhiego zapocztkowa w Indiach Nehru, ktrego sam Mahatma, popeniajc
by moe jeden z najwikszych bdw w yciu, wybra na swojego nastpc. Nehru stanowi
przeciwiestwo Gandhiego. By elegancki, wyrafinowany. Przeciwstawia si temu, co mae", a
popiera to, co wielkie": wielkie zakady przemysowe, wielkie tamy, wielkie fabryki. Nawet wielka
mio: do Edwiny, angielskiej ony bardzo angielskiego wicekrla Indii, lorda Mountbattena, nie za
do prostej Hinduski.
Owo denie ku wielkiemu" charakteryzowao polityk niemal wszystkich rzdw w Delhi po
uzyskaniu niepodlegoci. A im wicej mija czasu, tym bardziej Indie staj si pod wieloma wzgldami
takim samym krajem, jak wszystkie inne: z wielk armi, z wielkimi arsenaami (cznie z broni
atomow) i marzeniem, e stan si wielk potg. Coraz mniej zakorzenione w wioskach, ktrych
czysto bya ideaem Gandhiego, coraz bardziej wtapiaj si w globaln wiosk, gdzie czysta jest
tylko chciwo.
Rnica midzy stanami Tamilnadu i Kerala bya ewidentna. Zorientowaem si, e minem granic,
kiedy wzdu drogi wszystko stao si troch bardziej zadbane i czyste. Kerala nie jest zdominowana
przez zabawiajcych si w polityk aktorw, ale przez dwie siy: komunistw i chrzecijan, ktre
uczyniy z niego stan o najwyszym stopniu skolaryzacji w Indiach.
Patrzyem przez okno na zielone pola ryowe, na pomalowane na czerwono lepianki, na krowy,
ktrych rogi przystrojone byy acuchami z kwiatw, na chudych mczyzn odzianych w dhoti i wci
powracao do mnie jedno sowo: zadowolony. Zadowolony to mniej ni szczliwy, ale oznacza
satysfakcj kogo, kto nie poda niczego wicej. Oto, jacy s Hindusi: zadowoleni. Zadowolony jest

ten, kto si zadowala. W jzyku niemieckim istnieje sowo zufrieden, ktre oznacza: da sobie spokj.
A eby da sobie spokj, trzeba ograniczy wasne pragnienia, jak podpowiadaj upaniszady i Gita.
Indie s krajem biednym, ale ludzie maj tu take mniej potrzeb, mniej pragnie. Dlatego te jest to
w gruncie rzeczy kraj duo bardziej zadowolony" od innych. Jednak nie na dugo: globalizacja
sprowadza rwnie do Indii pragnienia reszty wiata i tym samym kruszy ich zadowolenie", dawanie
sobie spokoju.
Samochd, stary ambassador, mia popsute zawieszenie i od czasu do czasu tak podskakiwa na
dziurach, e strasznie mn rzucao. Wyobraaem sobie, e gdybym dosta udaru albo pka mi
przepuklina, mody takswkarz odstawiby mnie do jednego z wielu szpitali" czy lecznic", ktre
widziaem przy drodze. Wszystkie miay mao zachcajcy wygld. Nawet litery skadajce si na ich
nazwy: Shakti Nursing Home", Lord Krishna Hospital", odpaday. A poza tym szczyciy si przede
wszystkim leczeniem hemoroidw i przetoki"!
N;c mi si nie stao, a dowiadczenie, e naprawd jestem Anam, Bezimienny, w jakim
przypadkowym miejscu, bez podpory mojej dawnej tosamoci, zostao mi oszczdzone i dotarlimy
bez wypadkw do Kottakalu. Arya Yaidya Sala okazao si bardzo znanym miejscem.
Wszyscy potrafili nam je wskaza: by to jedyny szpital ze soniem umieszczonym na dziedzicu.

Nie byem w stanie usiedzie w pokoju. Za kadym razem, kiedy przybywam do nowego miejsca,
musz zobaczy, gdzie si znalazem, ustali, co si znajduje wok i dokona niejako pomiarw.
Moe to instynkt zwierzcia, ktre nigdy nigdzie nie wchodzi, zanim si wczeniej nie upewni, e
moe stamtd wyj.
Nie zapad jeszcze zmrok, cyrk dopiero przygotowywano, postanowiem wic przej si pieszo do
miasteczka, ktre widziaem tylko z samochodu. Nic szczeglnego: z ciarwek penych orzechw
kokosowych wyadowywano towar na gwnym placu obok dworca autobusowego i bazaru z takimi
samymi jak wszdzie stoiskami penymi plastikowych butw i ciuchw, maymi, obitymi czerwonym
pluszem sklepikami zotniczymi, straganami sprzedajcymi garnki i miski oraz bardzo licznymi
aptekami, maymi szpitalami i lecznicami. Kottakal y najwyraniej z przemysu leczniczego".
W grze, na trzecim albo czwartym pitrze jednego z budynkw, dostrzegem napis ICT computer" i
pomylaem, e bd mi tam mogli wskaza miejsce z dostpem do Internetu. Wczeniej musiaem
jednak wykona co w rodzaju marszu z przeszkodami: przej przez zway gruzu, wspi si po
ciemnych, zakurzonych schodach, a potem i wzdu cementowej galerii, na ktr wychodziy mae
pokoje. Wewntrz jednego z nich zobaczyem profil mczyzny z dug, czarn brod i kobiety. Oboje
siedzieli na pododze przy zapalonej wiecy. ICT computer" miecio si obok: pomalowane na biao
biuro z klimatyzacj, jarzeniowym owietleniem, gdzie za prawdziwym biurkiem, na obrotowym
fotelu, siedzia mody inynier elektronik. x - Tutaj wida dwie indyjskie skrajnoci - powiedzia i
wyjani, e jego ssiad z brod jest miejscowym doktorem", leczcym przede wszystkim
przyjedajce z prowincji kobiety, ktrym zaleca jakie rodki zwizane z magi. Powiedziaem, e
ja te przyjechaem do Kottakalu w zwizku z problemami zdrowotnymi.
- Do tangali? - zapyta mody inynier.

- Nie, do Arya Vaidya Sala.


- Miejscowi nawet si tam nie zbliaj. To zbyt eleganckie i duo kosztuje. Przyjedaj tam przede
wszystkim pacjenci z zewntrz. Tutaj chodzi si do czarownikw, do tangali.
Tangali? Nigdy o nich nie syszaem.
Modzieca, inteligentnego i niezwykle uprzejmego muzumanina - pozwoli mi skorzysta ze swojego
komputera, ebym mg wysa kilka maili - bawio zaskakiwanie mnie. Tangali - wyjani - to
muzumascy uzdrowiciele, ktrzy dziaaj midzy Keral i Tamilnadu. Egzorcyzmuj choroby,
cierpienia i nieszczcia, wchodzc w trans i przejmujc na siebie wszystko to, co dolega innym.
Zazwyczaj pracuj w grupie: kilku gra, piewa, wzywa Allacha, podczas gdy jeden z nich wykonuje
egzorcyzmy, wbijajc sobie igy w policzki, w ramiona, ranic si noami i w kocu plamic cae
ubranie krwi. Wedug niego w Kerali wszyscy korzystaj z pomocy tangali: muzumanie, chrzecijanie
i hindusi.
- Nie ma w tym nic dziwnego - powiedzia. - Rwnie Jezus Chrystus pozwoli si przybi do krzya,
eby wzi na siebie cierpienia caego wiata, czy nie?
Tangali oczywicie kazali sobie paci, ale przecie oni te musieli y!
Czy on sam wierzy w magi? Tak naprawd, to nie. Jest inynierem, pociga go nowoczesno, uywa
komputera. Ale nie dziwi si, e wielu ludzi wierzy.
Zrobio si ciemno i ju zejcie po schodach tego budynku z jego dwoma skrajnociami" nastrczao
sporo kopotw. Jeszcze trudniej byo odnale drog do szpitala. Nagle - jak to si zdarza nieustannie
w tym kraju - zgaso wiato i cae miasteczko Kottakal pogryo si w mroku. Gdzieniegdzie zapaliy
si lampy naftowe i oliwne, ale drka prowadzca do Arya Vaidya Sala, z otwartymi rynsztokami, z
ktrych wydobyway si opary typowego dla Indii odoru, bya naprawd ciemna i budzca lk.
Wzdu muru dostrzegem ludzi skulonych przy wietle malekich pomykw. Byli to oczekujcy na
klientw chiromanci. Przeyem chwil zaamania. Zdawao mi si, e znalazem si nagle na
redniowiecznym jarmarku cudw, w nadziei, e zostan cudownie uzdrowiony!
Pokrzepi mnie widok szpitala. Wczono tam generatory, cay kompleks na szczcie by wic
owietlony, Arya Vaidya Sala objawia mi si jako nowoczesna i bezpieczna oaza.
Dziedziniec wypeniali ludzie. Lekarze wraz z rodzinami zajmowali miejsca jako ostatni, przytrzymujc
obiema rkami rogi swoich dhoti, jakby to byy skrzyda, ktre nie powinny dotkn ziemi. So zosta
przystrojony haftowan narzut, natomiast co w rodzaju zotej maski opadao mu z gowy w d,
wzdu caej trby. Na scenie porusza: si aktorzy i tancerze, podczas gdy muzycy koczyli stroi
swoje instrumenty. Spektakl mia si wanie zacz, aleja poszedem prosto do ka.
Poczuem zmczenie. Nie tylko podr, ale take tym. e znw znalazem si w miejscu, ktrego
dwiki, ludzi i zwyczaje musiaem zrozumie. Byem zmczony tym zarzucaniem sieci do morza
nowoci, eby na powrt wyowi co, co w gruncie rzeczy ju znaem. W 1993 roku kryem po
wiecie w poszukiwaniu jasnowidzw, teraz za lekarz:." i alternatywnych lekarstw. Powtarzaem si.
Odkrywanie wiata zewntrznego ju mnie nie interesowao. By moe popeniem bd, opuszczajc
aram.

Przez otwarte okno dociera do mnie wielki zgiek dwik bbenkw, trb, ryk sonia i krzyki. Nic nie
rozumiaem, ale wiedziaem, e potrwa to bez przerwy a dc witu.

Obudzia mnie cisza. Spaem ca noc przy nieustannej wrzawie, do ktrej moje ucho ju przywyko.
Po czym nagle ta cz, ktra czuwa, kiedy druga odpoczywa, zdaa sobie spraw, e dzieje si co
nowego, i to j zaniepokoio. Skoczy si haaliwy, niezwyky spektakl zainscenizowany przez ludzi
dla bogw, a zaczyna si ten spokojny i codzienny, oferowany przez bogw ludziom. Wspaniae
pomaraczowe soce wyaniao si zza postrzpionej w oddali linii palm, wydobywajc powoli z
mroku domy, drogi, cieki i ludzi. Biay dym unosi si z dachw pobliskiej fabryki lekw, przynoszc
mi ich balsamiczn wo.
Scena na dziedzicu pustoszaa, grupy ludzi si rozchodziy, zabierajc ze sob krzesa, muzycy
odkadali instrumenty. Pacjenci, podtrzymywani przez krewnych, wracali powoli do szpitala. Spdzili
tam ca noc! Zobaczyem, e niektrzy z nich podchodz do sonia i - ze zoonymi rkami - kaniaj
si lekko, pozdrawiajc go tak, jak pozdrawia si pana domu po zakoczonym przyjciu. So nie mia
ju na sobie zotych ozdb. Trzyma natomiast zwinit w trbie du wizk gazek i trawy: swoje
niadanie.
Ja poszedem zje swoje do szpitalnej stowki. Ogoszenie uprzedzao, e jedzenie jest cile
wegetariaskie. Wszystko byo proste i czyste, ale rwnie tu kto nie opar si pokusie
nowoczesnoci. Okropna, fosforyzujca lampa wydawaa trzask za kadym razem, kiedy jaka
niewiadoma niebezpieczestwa mucha, przycignita jej bkitnawym wiatem, wpadaa do rodka,
zamieniajc si w popi.
Punktualnie o dziewitej przyszed mody lekarz przysany przez dyrektora, aby zabra mnie do
pooonej nieopodal kliniki bezpatnych konsultacji. By to rzd niskich budynkw z czerwonymi
dachami, bkitnymi murami, cementowymi posadzkami i ciankami dziaowymi z pomalowanej na
biao sklejki. Progi drzwi prowadzcych do poszczeglnych pomieszcze poczerniae byy od
wieloletniego szurania ng pacjentw i ich krewnych oczekujcych na wyniki bada. Tropikalny wiatr
przeciga przez otwarte pokoje, unoszc te zasony w oknach. Na placu z ubitej ziemi stay jak
zwykle grupki milczcych ludzi. Przyszy mi na myl prowincjonalne szpitale w Kambody, gdzie
jedziem liczy ofiary rnych walk i amerykaskich bombardowa: taki sam upa, taka sama
atmosfera, takie same ciemne twarze, wychude i przestraszone. Tylko moja rola si zmienia. Zdaem
sobie z tego spraw, kiedy przy pierwszym badaniu mody lekarz kaza mi si pooy z nagim torsem
na kozetce przykrytej kawakiem czarnego plastiku, a prostokt okna wypeni si wytrzeszczonymi
oczami, ktre przyglday si temu widowisku.
Osucha moj klatk piersiow, zmierzy cinienie, nastpnie zada wiele pyta dotyczcych
przebytych przeze mnie chorb, szczeglnie w dziecistwie. Odpowiadaem, a on robi notatki. Na
koniec zapyta:
- Jak pan zareagowa, kiedy dowiedzia si, e ma raka?
- Nie rozpaczaem.
- A jakie s wedug pana moliwoci wyzdrowienia?

- Z raka wychodzi si le - odparem. - Ale mam nadziej, e znajd sposb, eby y z nim przez jaki
czas. Dlatego tu jestem.
Umiechn si, spojrza na mnie, jakbym zda egzamin, i zacytowa - najpierw w sanskrycie, a potem
po angielsku -maksym ajurwedy, ktr przetumaczyem w gowie na woski:
Jak dugo pacjent yje
Ley w jego wewntrznej sile
I w tym jak bardzo dba
O porzdek kadego dnia.
Zapytaem go, co ajurweda moe wiedzie o raku. Przecie to stara nauka o tysicletniej tradycji, a
rak jest chorob wspczesnoci.
Nie zgodzi si ze mn.
- Czas nie robi adnej rnicy. Czowiek jest zawsze czowiekiem, a jego choroby s zawsze takie
same - powie-dzia. - Nie ma chorb starych i nowych. My rozrniamy tylko choroby uleczalne i
nieuleczalne, a rak nie naley do adnej z tych kategorii. Teksty wite okrelaj go jako adbhuta roga
- wyjtkow chorob.
Byem zaciekawiony, ale nie chcia powiedzie nic wicej. Nie uwaa si za eksperta w tej dziedzinie.
Powiedzia, e jedynym ekspertem w tej materii jest odynator". Jego specjalnoci byy natomiast
ukszenia wa.
To rwnie mnie interesowao, a on by bardzo szczliwy, e moe mnie zaprowadzi na swj oddzia
i wyjani mi nazwy oraz cechy charakterystyczne dziesitek kobr, mii i innych gadw woonych do
formaliny w wielu szklanych soikach ustawionych w rzdzie na drewnianych pkach. Powiedzia, e
kady z tych wy moe zabi czowieka w bardzo krtkim czasie.
- Jak krtkim? - zapytaem.
- P godziny. Jeli pacjent zostanie tu przywieziony w cigu p godziny od chwili ukszenia,
uratujemy go. Mamy preparaty ajurwedyczne oparte na zioach do przykadania na ran i do
poykania, zdolne zneutralizowa trucizn kadego wa.
Kadego roku mieli rednio tysic piset przypadkw i zazwyczaj wszyscy pacjenci przeywali.
- Wszyscy przybyli w cigu p godziny? Wszyscy byli leczeni tylko ajurweda? - zapytaem.
- Nie. Ale... tam, gdzie ajurweda nie starcza, jest zawsze medycyna alopatyczna - odpowiedzia
szczerze. Przyzna, e wedug niego te dwie medycyny si uzupeniaj. Ajurweda jest prostsza, tasza
i pozostaje w wikszej harmonii ze rodowiskiem. Ale on i jego koledzy odsyaj czsto do lekarzy
alopatycznych pacjentw, dla ktrych nie widz pomocy w ajurwedzie. Kieruj ich tam zawsze w
przypadkach, w ktrych uznaj za konieczn interwencj chirurgiczn.
Pocztkowo - wyjani mi mody lekarz - chirurgia bya czci ajurwedy. Istniej bardzo stare teksty,
w ktrych opisane s z wielk precyzj narzdzia chirurgiczne bardzo podobne do uywanych dzisiaj.

Praktyka ta zostaa jednak zarzucona - powiedzia - prawdopodobnie z powodu braku w farmakopei


ajurwedycznej prawdziwych rodkw znieczulajcych. Dlatego dzisiejsza ajurweda nie ma ju swojej
chirurgii.
Miody lekarz by skrupulatny i serdeczny. Powiedzia, e midzy Wochami a Hindusami nie ma wielu
rnic:
- Kryszna... Chrystus. (Po wosku Cristo", wic podobiestwo w brzmieniu jest jeszcze wiksze ). Ta
sama idea, to samo imi.
W kocu przyszed ordynator, P, K. Yarrier, ponad siedemdziesicioletni, z siwymi wosami i duym
nosem. Guchy. By uprzejmy, ale chodny. Patrzc na moj kart dopiero co wypenion przez
modego lekarza, powiedzia, e wedug niego rak wywoany zosta zachwianiem rwnowagi
ywieniowej i rodowiskiem. Niewaciwa dieta przygotowuje teren dla bardzo wielu chorb, w tym
takich jak moja.
- Dla nas, specjalistw od ajurwedy, poywienie jest bardzo wan spraw - powiedzia. - Ze
trawienie moe wywoa najrniejsze komplikacje. Dlatego wszystkim zalecamy bardzo spartask
diet. Im wicej jedzenie kosztuje, tym bardziej szkodzi. Kto choruje, musi zmieni styl ycia, a przede
wszystkim nauczy si je mao i regularnie, jeli chce wyzdrowie. Na przykad kolacja powinna by
spoyta wczesnym wieczorem, na dugo przed pooeniem si do ka.
Idea zmiany stylu ycia w celu powrotu do zdrowia bya moim pomysem od samego pocztku.
Spodobao mi si, e on take kadzie na to nacisk. Co do reszty doszedem do wniosku, e
przedstawia wszystko w sposb zbyt uproszczony, ale nie byem tam po to, by dyskutowa. * Niczego panu nie obiecujemy. Zrobimy, co w naszej mocy. Na pewno moemy poprawi jako
paskiego ycia -zakoczy.
Mia mi zapisa kuracj bdc jeszcze w fazie eksperymentw. Przygotowywana bya ad personam i
miaem j stosowa przez trzy miesice. Po tym czasie chcia mnie znw zobaczy.
Zapytaem, jakie byy pierwsze rezultaty jego eksperymentalnej kuracji. Powiedzia, e dobre.
Niektrzy pacjenci uznani za nieuleczalnie chorych przeyli jeszcze par lat, u innych zmniejszy si
bl, a w kilku przypadkach rak znikn. W przeciwiestwie do lekarstw zachodnich rodki te nie lecz
tej czy innej choroby; prbuj tylko przywrci utracon rwnowag. Ale musz to wiedzie: nie ma
adnych gwarancji. To eksperyment.
Przywykem ju do eksperymentw i ten, w porwnaniu z Pajczyc, wyda mi si dosy niewinny. On
sam to przyzna: ich lekarstwa nie wywoaj skutkw ubocznych, poniewa nie dostaj si do krwi" i
s wchaniane przez system trawienny.
Bardzo nalega na diet, W moim przypadku bya to zasadnicza kwestia: miaem by cakowitym
wegetarianinem i nie je ryb. Powiedzia, e wedug ajurwedy wszystkie zwierzta yjce w wodzie
powoduj nasilenie stanw zapalnych. Powinienem take unika kawy, herbaty i wszystkich
pikantnych potraw. Dobrze miao mi zrobi jedzenie duej iloci owocw i warzyw, ale tu uwaga nigdy smaonych. Znakomita jest kapusta - zarwno biaa, jak i woska. Na koniec stary Yarrier zwrci
si do modego lekarza, ktry niczym kelner, z bloczkiem i pirem w rku, czeka na przyjcie
zamwienia. Rozmawiali po tamilsku. Sowa, ktre do niego wypowiedzia, wyday mi si nazwami

zi. Potem, zwracajc si do mnie, wyjani, e kuracja skada si z dwch lekarstw: galaretki, czego
w rodzaju marmolady, ktra miaa zwikszy wilgotno w odku; i drugiego, bardziej
specyficznego. Galaretka bdzie nieprzyjemna w smaku. Powinienem jej zaywa wier yeczki, a
potem dwie yeczki do kawy drugiego lekarstwa, rozpuszczonego w omiu ykach ciepej wody.
Zapytaem, jakie s skadniki lekw, ktr mi przepisuje.
- Zioa, zioa - odpar. Ale w jego odpowiedzi wyczuem jakie niedomwienie.
Spotkanie trwao dwadziecia minut.

Musiaem zaczeka dwa dni, a lekarstwa bd gotowe. Wykorzystaem je, eby zwiedzi rne
oddziay szpitala i przeczyta kilka publikacji dotyczcych tego miejsca. Bya wrd nich biografia
zaoyciela. Zaciekawio mnie, e P. S. Varrier opisywany by nie tylko jako dobry lekarz, ale przede
wszystkim jako wielki patriota". Fakt ten mnie zainteresowa, poniewa miao to wiele wsplnego z
histori i aktualnym stanem ajurwedy.
Ajurweda wraz z medycyn chisk jest jednym z najstarszych systemw wiedzy medycznej, jakie s
jeszcze praktykowane i na ktrych temat istniej wane lady dokumentalne. Jednak w
przeciwiestwie do medycyny chiskiej ajurweda na przestrzeni wiekw miaa dugie okresy upadku i
wiele razy - zepchnita na margines - znajdowaa si wrcz na granicy obumarcia. Odrodzenie, jakim
si dzi cieszy, jest owocem osobliwej operacji polityczno-chirurgicznej spod znaku antykolonialnego,
ktra przyszya do ciaa tej starej indyjskiej wiedzy jedno z ramion ju niemal kompletnie odcitych.
Jak wszystko w Indiach ajurweda ma swoje korzenie w micie. Brahma, bg stworzenia, ustali zasady,
wedug ktrych miaoby zosta zachowane ycie. Wiedza ta, wanie ajurweda, za porednictwem
jego asystentw, pbogw, zaniesiona zostaa na ziemi, gdzie zebrali j ryszi. W kocu, okoo
sidmego wieku przed Chrystusem - i tutaj mit by moe zaczyna stawa si histori - pewien
czowiek imieniem Atreya zacz j praktykowa i naucza je; w caych Indiach. Podobno jeden z
bezporednich uczniw Atrei jako pierwszy zapisa jej podstawowe zasady.
Wikszo z tych pism pochodzi z szstego wieku prze Chrystusem, z uzupenieniami i
komentarzami, ktre sigaj czwartego wieku po Chrystusie. Wedug niektrych historykw ju
przybycie Aleksandra Wielkiego, w ktrego orszaku trafia do Indii grupa lekarzy greckich,
spowodowao pierwszy kryzys ajurwedy. Najazdy muzumaskie przyczyniy si oczywicie do jej
upadku, ale ostateczny cios zadaa kolonizacja angielska.
Przybyli z Londynu imperialni zarzdcy, z ich kompleksem wyszoci i przekonaniem, e bior udzia w
wielkiej misji cywilizacyjnej, nie mieli adnego respektu dla prymitywnych" praktyk tubylcw".
Wkrtce zreszt sami tubylcy", szczeglnie ci z wyszych kast, poddawani stopniowej anglizacji Hindusi, ktrzy stali si Anglikami o ciemnej skrze" - porzucili wiele aspektw wasnej tradycji,
najwczeniej wanie tej medycznej.
Reim kolonialny by zdecydowany i bezwzgldny w swojej polityce represji. W 1805 roku Anglicy
zabronili w Indiach wszelkiego typu tradycyjnych szczepie przeciwko ospie. W 1835 roku zamknli
wszystkie szkoy ajurwedy, wygnali stowarzyszenia medyczne rejestrujce indyjskich lekarzy i zakazali

wszelkich form pomocy rzdowej dla tradycyjnych praktyk medycznych i farmaceutycznych.


Wszystkie lekarstwa stosowane przez Hindusw miay by importowane z Anglii!
Jeszcze przed wiekiem samo sowo ajurweda" wymawiano w Indiach z pogard, natomiast coraz
wicej Hindusw zafascynowanych byo cudami" medycyny zachodniej. Oczywicie w wioskach,
gdzie niemao z praktyk ajurwedy stanowio od wiekw cz zdrowego rozsdku mieszkacw i
gdzie wiele zi i rolin leczniczych weszo do rodzinnych diet, pozostaa ona na swj sposb ywa.
Ale wiksza cz tradycji przepada. acuch naukowego przekazu zosta przerwany.
Ponowne odkrycie ajurwedy nastpio pod koniec dziewitnastego wieku w ramach indyjskiego
buntu przeciwko wadzy kolonialnej. Powrt do leczniczego stosowania miejscowych tanich zi,
zamiast drogich lekarstw angielskich, stal si symbolem swadei, wielkiego ruchu antybrytyjskiego na
rzecz samowystarczalnoci.
P. S. Yarrier by jednym z promotorw tego odrodzenia ajurwedy zgodnie z zaoeniami
nacjonalistycznymi. Chcia pomc biedakom ze swojego regionu, wiedzia, e moe to uczyni tylko za
pomoc lokalnych rodkw, i w 1902 roku pooy podwaliny pod Arya Vaidya Sala.
Fakt, e tradycja zostaa przerwana, a jej ocalenie nastpio in extremis, wci ciy na losach
ajurwedy, szczeglnie w Indiach. W kraju tym, rwnie po uzyskaniu niepodlegoci, nie znalaza ona
wsparcia rzdowego, ktrego mona byo oczekiwa. Tylko pi procent indyjskiego budetu
bdcego w gestii Ministerstwa Zdrowia przeznaczono na ajurwed, niewiele - albo nic zainwestowano w badania i jeszcze dzi nie istnieje adna kontrola rzdowa jakoci lekarstw
ajurwedycznych produkowanych w kraju. Ale wiat jest okrgy, a ycie to hutawka. Tak wic gdy
zdecydowana wikszo Hindusw leczy si na sposb zachodni, a ci, ktrzy mog sobie na to
pozwoli, jed do najlepszych szpitali w Londynie i Nowym Jorku, wielu ludzi z Zachodu,
niezadowolonych ze wspczesnej medycyny, jak maj u siebie, zwraca si ku ajurwedzie i ryzykuje
wyprawy do wntrza Indii w poszukiwaniu staroytnego leczenia".
Ja byem jednym z nich.

Fabryki produkuj zazwyczaj brzydki dym i niemile zapachy. Ta, ktra ssiadowaa ze szpitalem, bya
wyjtkiem i przez ca dob - poniewa pracowaa bez przerwy - wypeniaa powietrze przyjemn
woni aromatycznych zi. Kiedy tam przybyem w towarzystwie innego modego lekarza - sam nie
nazywa si Yarrier, ale polubi jedn z crek Yarrier - grupa dziewczt w piknych, tych sari
wychodzia przez gwn bram po zakoczeniu jednej z trzech zmian.
Fabryka bya znakomitym pomysem zaoyciela. Zrozumia on, e fatalna reputacja ajurwedy
wynikaa w duej mierze ze zej jakoci lekarstw, gdy lekarze nie przygotowywali ich ju osobicie,
jak to miao miejsce w staroytnoci. Pacjenci musieli zajmowa si tym sami albo powierza to
zadanie jakiemu niedowiadczonemu zielarzowi. Zdarzao si wic, e lekarstwa ajurwedyczne,
przygotowane bardzo opieszale i w niehigienicznych warunkach, zamiast leczy, staway si przyczyn
innych chorb.
Tworzc obok kliniki fabryk lekw, P. S. Yarrier byi w stanie kontrolowa jako swoich preparatw,
wyprbowywa nowe oraz zapewnia cigo produkcji.

Zrodzona z obserwacji natury przez pustelnikw i ryszich, farmakopea ajurwedyczna skadaa si


niemal wycznie z zi i rolin - przede wszystkim dzikich. Las by wielk skarbnic tych surowcw, a
towarzyszcy mi mody lekarz zna indyjsk histori, jak opowiada si przy tej okazji.
Pewien wielki mistrz powiedzia do swoich uczniw:
- Idcie do lasu i przyniecie mi wszystko, co waszym zdaniem moe by poyteczne.
Kady z nich co przynis: zioo, korze, kor. Tylko jeden student wrci z pustymi rkami. Ale to
wanie on zosta pochwalony przez mistrza. Zrozumia, e kada rzecz w lesie jest poyteczna i nie da
si przynie wszystkiego. w student zosta nadwornym lekarzem i jednym z wielkich ryszich
ajurwedy.
Aby zapewni sobie dobr jako potrzebnych zi, P. S. Yarrier na pocztku dwudziestego wieku
stworzy wasn sie zbieraczy - niektrzy z nich przebywali w Himalajach -odpowiedzialnych za
dostarczanie do fabryki wymaganych iloci surowca. Kada rodzina specjalizowaa si w pewnych
produktach przyrody, a praca przechodzia z ojca na syna.
Dzisiaj, po upywie stu lat, system ten wci dziaa, natomiast fabryka jest w stanie wyprodukowa
okoo piciuset rodzajw lekarstw, z ktrych niektre skadaj si z ponad pidziesiciu rnych
skadnikw.
Przy kadym worku, ktry mijalimy, miody lekarz mwi mi, skd pochodzi (z Pendabu, z doliny
Kulu, z Karnataki) i ile kosztuj mieszczce si w nim zioa. Najdroszy -sze tysicy rupii za kilogram,
ponad sto euro - by szczeglny gatunek orzecha kokosowego, ktry ronie tylko na Sri Lance.
Przeszlimy do pomieszczenia, w ktrym wielkie koa, uruchamiane elektrycznie, rozcieray zioa i
inne rzadkie rzeczy, ktre - jak mwi lekarz - pochodziy ze wiata zwierzcego. Byy wrd nich rogi
jelenia i rne morskie muszle.
Najwiksze wraenie robio miejsce, gdzie w wielkich kotach gotowano zioa. Przed kadym z nich byo ich okoo dwudziestu - mczyni z nagimi torsami i dhoti podwinitymi a pod kolana mieszali
dugimi, drewnianymi ychami czarn ciecz, nad ktr unosia si gsta i pachnca para. Kada
mieszanka bya waciwa dla danego typu choroby.
Lekarz powiedzia, e najwiksze sukcesy odnosili w leczeniu artretyzmu, osteoporozy, uszczycy,
zapalenia krgw, nastpstw zawau serca, paraliu wywoanego zakrzepem, problemw ze
stawami i ze skr. W wielu przypadkach podawanie lekarstw czono ze specjalnymi masaami
wykonywanymi z uyciem specjalnych olejkw, ktre rwnie produkowano w fabryce.
Podczas tej przechadzki lekarz mi tumaczy, e w ajurwedzie lekarstwa sklasyfikowane s wedug
dziewiciu kategorii, w zalenoci od tego, jakiej obrbce poddaje si zioa i pod jak postaci s
stosowane: jako olejki, proszek, maci lub napary. Nie suchaem zbyt uwanie, ale wanie w tym
miejscu usyszaem, jak mwi:
- ...poniewa niektre lekarstwa rozpuszczane s w wodzie, inne w alkoholu, jeszcze inne w krowim
moczu...
- Rwnie moje? - zapytaem artem. Dostrzegem pewne zakopotanie w jego spojrzeniu.

- Paskie lekarstwa to same zioa - powiedzia uspokajajco. Ale podejrzenie pozostao.


Na kadym oddziale, w kadym biurze, do ktrego wchodzilimy, wisiao zdjcie zaoyciela. By on
bohaterem, punktem odniesienia dla wszystkich. Zasady, ktre wprowadzi w tej instytucji przed stu
laty, wci obowizyway. Na przykad jeli jeden z tysica szeciuset zatrudnionych si pomyli, by
natychmiast zwalniany, ale na jego miejsce przyjmowano on albo syna, eby rodzina na tym nie
ucierpiaa.
Przeszlimy do apteki, w ktrej na wydanie lekw czekaa duga kolejka pacjentw. Kady z nich mia
recept w rku. Nastpnie wprowadzono mnie do mniejszego pokoju, w ktrym przygotowywano
specjalne lekarstwa.
- Prosz, oto cz lekw z paskiej recepty - powiedzia gwny aptekarz, potrzsajc jak fiolk.
Bya to galaretka. Poprosiem, bym mg sprbowa. Nabraem na yeczk i instynktownie, przed
woeniem do ust, podniosem j do nosa. Obrzydliwe. Podejrzenie przerodzio si w odr: sikw.
Nalegaem, chciaem wiedzie, ale nic nie wskraem. Wszyscy powtarzali, e galaretka zrobiona jest
z zi, e zostaa przygotowana specjalnie dla mnie na specjalne polecenie ordynatora i nie ma jej w
sprzeday.
Pomys mi si podoba: lekarstwo zrobione na miar, cakowicie naturalne. Jak siki krowy?
Po zakoczeniu wizyty w fabryce poszedem pieszo do centrum Kottakalu, eby wysa jeszcze jeden
mai do Angeli. Skorzystaem z uprzejmoci muzumaskiego inyniera, eby napisa te dwie linijki
do Mangiafuoco i opowiedzie mu, jak przebyem drog: tym razem, eby zdoby remedium w
oparciu o krowie siki!
Mody inynier by zadowolony, e znw mnie widzi, i chcia przedstawi mi inne historie dotyczce
Kerali, do ktrej -jak mwi - by bardzo przywizany. Opowiedzia mi o bardzo starej szkole sztuki
walki, w ktrej uczono wojownikw uywania dugiego, gitkiego miecza, za pomoc ktrego jeden
czowiek by w stanie pokona wielu wrogw na polu bitwy. Inn osobliwoci tej szkoy bya walka
wrcz. Adepci potrafili unieruchomi przeciwnika jednym dotkniciem rki albo naciskiem jednego
palca. Wedug niego to wanie w tej szkole, dziki kilku japoskim studentom sprzed wiekw,
narodzio si karate i powstaa katana - miecz uywany przez samurajw. Jak powiedzia, niestety,
rwnie i ta tradycja, poczenie sztuk walki i magii, zanika wraz z wprowadzeniem prochu
strzelniczego, strzelb i nabojw.
Mody muzumaski inynier by troch podobny do mnie: nowoczesny, ale tsknicy za przeszoci.
Rozmawialimy przez ponad godzin i zanim go opuciem, sprawdziem jeszcze moj skrzynk
mailow. Bya wiadomo od Mangiafuoco, ktry - rozbawiony - odpowiada na moje wtpliwoci.
Czy to nie pikne - napisa. - Prosta krowa sika rano, a ty czujesz si lepiej... a siki krowy to jeszcze
nic: my, homeopaci, uywamy plwociny grulikw, wydzieliny rzeczkowej, zuszczonej skry
chorych na uszczyc, kilakw, liny wciekych psw...!!! A ty wci wierzysz, e s bardziej trujce od
antybiotykw?". Wedug niego, powinienem zaufa.
Wrciem do szpitala, zastanawiajc si nad tym jego:

A ty wci wierzysz...?".
No wanie, wiara. Ja rwnie uwaaem to za wane, a nie byem... Nielsem Bohrem. Wybitny fizyk,
jeden z najwikszych uczonych naszych czasw, na drzwiach do domu mia zawieszon podkow.
Pewnego razu kolega, ktry przyszed do niego z wizyt, zapyta:
- Chyba nie wierzysz w te rzeczy?
- Oczywicie, e nie - odpowiedzia wielki fizyk. - Ale mwi si, e przynosz szczcie rwnie tym,
ktrzy nie wierz.
Myli si. Jako uczony powinien wiedzie, e to nie podkowa przynosi szczcie, ale wiara w ni. Jest
to wedug mnie fakt - powiedzmy - naukowy.
Postawa ma nieprawdopodobne znaczenie w walce z chorob, szczeglnie z rakiem. Nikt nie potrafi
tego dobrze wyjani w sposb naukowy, ale mnie zdawao si moliwe, e umys - raz uspokojony i
pogodny - wysya sygnay do systemu odpornociowego, aby ten robi, co trzeba. Czasem miaem
wraenie, e to naprawd tak funkcjonuje. W Nowym Jorku poczuem", e fosforyzujcy, czerwony
pyn stosowany w chemioterapii dobrze mi robi. Ale krowie siki?

Dzie dobiega koca, a na terenie przed szpitalem rozpoczynay si przygotowania do kolejnych


nocnych przedstawie. Pod wielkim somianym namiotem wielki tum znw gromadzi si wok
sceny: rodziny z dziemi, ledwie trzymajcy si na nogach starcy, notable, ktrym kto troskliwie
podsuwa krzeso. Niektrzy aktorzy wiczyli swoje role; jaki mczyzna, siedzc nieruchomo przy
cianie, pogrony by w medytacji.
Przy wejciu do maej wityni powiconej Yiswambharze ustawiono, niczym supy, dwa pikne,
wieo cite pnie bananowca, z nieruszonymi jeszcze kiciami owocw.
Niektrzy starcy kryli, zapalajc knoty setek lamp oliwnych rozstawionych po dziedzicu: tych
maych, kamiennych, umieszczonych w murach, i tych duych, miedzianych, w ksztacie
rozgazionego drzewa, typowych dla Poudnia. Wo palonego oleju sezamowego mieszaa si ze
sodkawymi powiewami, ktre wci docieray z pobliskiej fabryki. Ponad rozgwar bawicych si
dzieci podniosy si trele fujarki, na ktrej jaki wystrojony i afektowany starzec gra po mistrzowsku i
z zatraceniem, jakby sam by zachwycony wasnymi melodiami na cze sonia. Nieopodal kobieta
owinita ciemnym szalem, przycupnita pod cian, czytaa z rki modej dziewczyny jej
przeznaczenie.
Dwiki, wiata, zapachy, obrazy: wiat z innych czasw. W tym wszystkim, co toczyo si wok
mnie, byo co gboko autentycznego, prawdziwego; jaka sia, ktra - czuem to - naprawd moga
by komu pomocna. Ale czy mnie?
Wtpliwo ta mnie zasmucaa - tak samo jak smuci brak wiary i wiadomo, e w wiecie
zewntrznym nie ma ju dla mnie zbyt wiele do odkrycia. Daremnie byoby te zrobi krok do tyu w
poszukiwaniu zagubionej mdroci, poniewa nie istnieje zota przeszo, w ktrej mona by znale
rozwizanie dla problemw naszego dzisiejszego ycia czy te lekarstwo na wspczesne choroby. Nie

ma drogi na skrty, eby dotrze do mdroci. Jedyne rozwizanie - racj ma Swami - jest w nas, a
jedynym odkryciem, jakiego mona jeszcze dokona, to takie, e jest si... dziesitym czowiekiem".
Arya Yaidya Sala byo miejscem waciwym dla Hindusw: w sposb naturalny, tanio przynosio
nadziej i ulg w cierpieniu. Przybywali z daleka, znajdowali si w czystym otoczeniu, naprzeciw
dobrego lekarza, i w kocu -w pewnych przypadkach nawet bezpatnie - byli leczeni. Mieli zaufanie
do zastosowanej terapii, poniewa stanowia cz ich ycia. Nie odstrczay ich nawet krowie siki przecie poza wszystkim byo to dla nich zwierz wite! Tak wyglda ich wiat - z ich zioami i ich
bogami. Te bardzo chciabym w to uwierzy, a przecie nie byem w stanie przekona sam siebie, e
znajd tam swoje lekarstwo.
Stary sikh, mj ssiad z pokoju obok - jak si zdaje -znalaz swoje. Pierwszego wieczora widziaem, jak
ley nieruchomo na ku, zasonity ca bateri mniejszych i wikszych flakonikw. Teraz siedzia,
szczliwy, z synem u boku, wrd tumu, ledzc jak w transie przedstawienie, w ktrym by moe szczciarz z niego - widzia ostateczn rzeczywisto.
Po powrocie do pokoju znalazem bilecik od dyrektora: zaprasza mnie na kolacj ze swoj rodzin.

Przyjecha po mnie bratanek ordynatora, take Yarrier, take lekarz. Najpierw oprowadzi mnie po
domu. Weszlimy przez bram zwieczon symbolami rnych religii, wrd ktrych by islamski
pksiyc i chrzecijaski krzy. Kompleks budynkw nalecych do rodziny Yarrier bardziej
przypomina krlewsk rezydencj o wielu komnatach i wielu dziedzicach, w ktrej mieszkay razem
trzy pokolenia. Kompleks ten wyrs przez lata wok oryginalnej, drewnianej bryy zbudowanej w
1926 roku przez zaoyciela. Jego prochy spoczyway w maej wityni porodku ukwieconego
klombu; jego marmurowy posg sta na dziedzicu, jego obecno czuo si natomiast wszdzie.
Wsplny salon domu wypeniony by dziemi, ktre bawiy si wok dwch wielkich stow. Kobiety
siedziay na kanapie cigncej si wzdu cian obwieszonych czarno--biaymi zdjciami zaoyciela i
jego potomkw.
Kuchnia miecia si w szarej, zadymionej sieni. Dwunastu kucharzy, ktrzy przybyli, aby wspomc
trzech pracujcych w domu na stae, krztao si wok starych, eliwnych garnkw, w ktrych
gotowaa si nasza kolacja. Ogie podsycany by duymi klocami drewna, ktre modzi pomocnicy
popychali do poncych palenisk, w miar jak si wypalay.
Jadalnia wychodzia na wewntrzny dziedziniec domu, porodku ktrego, niczym na otarzu, w
wielkiej ceramicznej donicy wyrastao ziele tulsi, roliny uchodzcej w caych Indiach za wit. Kiedy
bya czczona rwnie u nas, ale o tym zapomnielimy!
Tulsi jest krewnym bazylii. W tekstach ajurwedy opisywany jest jako rolina, ktra otwiera serce i
umys oraz pobudza energi mioci i pobonoci". Wedug tradycji tulsi zawiera rt, sperm Siwy, i
to miaoby czyni ze rolin zdoln nadawa temu, kto j spoywa, moc czystego poznania. W
Indiach tulsi stanowi cz codziennego ycia. Kada rodzina ma u siebie t rolin. Mwi si, e
oczyszcza dom i przynosi szczcie kobiecie, ktra j regularnie podlewa.

Rwnie na Zachodzie, szczeglnie we Woszech i Grecji, bazylia bya w dawnych czasach rolin
czczon. Wedug legendy rosa na grobie Chrystusa, a take miaa tajemne waciwoci. Kobiety
trzymay j w szafach, eby odstrasza mole i - jak to czyni do dzi miliony Hindusw -kadego dnia
zjadao si listek, by uchroni si przed chorobami. Rwnie w tradycji greckiego Kocioa
prawosawnego bazylia stanowia dobr wrb. lad szczeglnej pozycji bazylii pord innych rolin
przetrwa w niektrych europejskich jzykach: zarwno po francusku, jak i po niemiecku bazyli
nazywa si krlewsk traw.
Gdzie rozlego si dwiczne uderzenie zegara. By to sygna, aby usi do stou. Mczyni z
mczyznami, kobiety z kobietami. Posadzono mnie obok ordynatora, w centrum dugiego stou z
masywnego drewna. Nakrycia nie stanowiy talerze i sztuce, ale licie bananowca i miedziane
szklanki. Kilku starcw, ubranych tylko w biae dhoti, niezwykle dostojnych i szybkich, przeszo ze
lnicymi wiaderkami, w ktrych zanurzali swoje chochle, eby naoy kademu porcj ryu i
soczewicy oraz sosu z kokosa i mango. Dania byy wegetariaskie, a spoywa je mielimy palcami.
Woda - zapewni mnie ordynator - zostaa przefiltrowana i przegotowana. Dodano do niej rwnie
zi,
Wok siebie widziaem przeszo i przyszo Arya Vaidya Sala: starych lekarzy, prawnukw
zaoyciela, a take ich wnukw i prawnukw, z ktrych wielu byo jeszcze dziemi, ale ktrzy zostan
lekarzami w tym samym domu i w tym samym szpitalu. Godna pozazdroszczenia cigo.
Obok kuchni stay dwa rzdy stow przeznaczonych dla aktorw i muzykw, ktrym rwnie
podawali ci sami sucy z wiaderkami.
Ordynator si dowiedzia, e bardzo nalegaem, by pozna receptur moich lekarstw. Dobrze: za
porednictwem swojego wnuka poda mi aciskie nazwy wszystkich skadnikw. Po czym, jakby
odpowiada na pytanie, ktre zadaem mu tylko w myli, powiedzia:
- Tak, galaretka jest poczeniem zioa sahadevi z preparatem pozyskanym z krowiej uryny w stanie
staym.
Umilk na chwil. Mogem si tylko umiechn, a on kontynuowa, tumaczc, e uryna kadego
zwierzcia ma swoist cech, natomiast ta krowia bya odpowiednia dla mojego przypadku. Jeli
chodzi o jako produktu, nie powinienem si niepokoi. Arya Yaidya Sala ma wasn hodowl krw wanie w celu pozyskiwania ajna i uryny. Ostatnio zaoyli te wasny zielnik, poniewa zorientowali
si, e niektre wane dla nich roliny zaczynaj znika z powodu zanieczyszczenia i
niekontrolowanego wycinania lasw.
P. K. Yarrier by uprzejmy, ale na swj sposb szorstki. Nigdy nie widziaem go umiechnitego i nie
wydawao mi si waciwe kontynuowanie rozmowy o siukach - szczeglnie przy stole. Zapytaem
wic, jak on postrzega ajurwed, i wydaje mi si, e dziki temu poczu si swobodniej.
Powiedzia, e jurweda bardziej ni medycyn jest filozofi ycia, poniewa ma wymiar etyczny i ma
nie tyle pomc czowiekowi w zachowaniu zdrowia, ile w osigniciu duchowego celu. Dlatego
stanowi dziedzin, ktra jest jednoczenie fizyczna i moralna. Wedug niego jedyna gwarancja
zdrowego ycia ley w wewntrznej si pacjenta.

Powrci do mojego przypadku i podkrela z naciskiem zasadnicze znaczenie waciwego podejcia


do jedzenia, snu i seksu". Powinienem robi to wszystko z wielk dyscyplin, zwracajc uwag na
jako, miejsce, towarzystwo, czas i na stan mojego umysu, w jakim oddawaem si wanie jedzeniu,
spaniu i caej reszcie.
Wiedzia, e przybywam z gurukulamu, e jestem uczniem Swamiego - traktowanego tam z wielkim
respektem - wic pomyla, e moe ze mn rozmawia bez obawy, e co le zrozumiem.
- Jaki jest cel poznania - zapyta -jeli nie ten, eby zrozumie natur, by mc potem stosowa si do
jej regu i lepiej y? Trzeba zrozumie, jakie jest nasze miejsce we wszechwiecie, w jakim jestemy
zwizku z rnymi zjawiskami kosmicznymi, tak bymy mogli zachowywa si w sposb
zdyscyplinowany, unika katastrof i przyczynia si do dobrego samopoczucia wszystkich stworze.
Jeli nie znamy samych siebie, nie ma sensu poznawa wiata. Nic nie powiedziaem. Chciaem, by
kontynuowa.
- Na Wschodzie taki by zawsze sens poznania, podobnie jak rwnie u was, na Zachodzie. Ale tylko
do czasw Michaa Anioa. Od tamtej pory wasza nauka chciaa zrozumie wiat wycznie w celach
materialnych i si pogubilicie. Tak, dzisiaj prowadzi si wiele bada, ale w jakim celu? eby odkry
bogactwa ukryte w przyrodzie, zawaszczy je i przemieni w towar. Taka jest przyczyna cakowicie
zachwianego rozwoju Zachodu oraz powd waszego upadku duchowego.
Cign, jakby nie mwi ju do mnie, tylko gono myla.
- To spoeczestwo industrialne, poprzez wprowadzenie tamy montaowej do produkowania w
popiechu coraz wikszych iloci towarw, czc razem ich poszczeglne czci, spowodowao, e
medycyna zacza uznawa czowieka za zbir oddzielnych kawakw i przestaa przywizywa
jakkolwiek wag do owej tajemniczej, niewidzialnej siy, ktra zdaje si wchodzi do organizmu w
chwili narodzin, a opuszcza go przy mierci. To dopiero wraz z rewolucj industrialn narodzia si
absurdalna potrzeba objaniana wszechwiata wedug klucza mechanistycznego.
Znakomicie, mj stary P. K. Yarrierze! Zgadzaem si z kadym jego sowem. Ale czy to by powd,
bym pi krowie siuki?
To byem cay ja, zawsze w rozkroku. Z jednej strony ciekawy, zafascynowany takim sposobem
mylenia i postrzegania; z drugiej - z cigymi wtpliwociami w gowie, ktre zrodziy si ju
instynktownie u lekarza" z Kakinady: Czyby w Indiach gadanie byo skuteczniejsze od lekarstw?
Starzy sudzy wci kryli, peni szacunku i dokadni, proponujc kolejne porcje jedzenia ze swoich
lnicych wiaderek. Drenie wiateek z oliwnych lampek za oknami, dwiki dochodzce z dziedzica
oraz wo napywajca z fabryk tworzyy atmosfer z innych czasw.
Po kolacji wyszlimy na dziedziniec, eby oglda spektakl. Chcieli mnie posadzi na jednym z miejsc
w pierwszym rzdzie, ale wolaem podzikowa, poegna si i pod pretekstem pjcia do ka
wmiesza si w tum, ktry oglda widowisko na stojco.
Spektakl trwa ju od pewnego czasu. Po kilku wystpach tancerzy i piewakw na scenie pojawia si
trupa kathakali. Rwnie ona zawdziczaa swoje istnienie patriotycznemu zaoycielowi. Po
utworzeniu szpitala P. S. Varrier zatroszczy si o to, jak jego pracownicy bd spdza wolny czas.

eby uniemoliwi im oddawanie si zajciom wystpnym i o zej reputacji-jak napisano w jego


biografii - a tym samym przysparzanie zej sawy Arya Yaidya Sala", pomyla o przywrceniu do ycia
kathakali. Bya to stara forma teatralna z Kerali: poczenie baletu, opery, pantomimy i komedii
magicznej, zrodzona z pradawnych tacw, poprzez ktre opowiadano ludziom w wityniach
historie bogw i bohaterw. Kathakali byo niegdy w Kerali jednym z klasycznych kanaw przekazu
kultury ludowej, ale popado w zapomnienie. P. S. Yarrier przyczyni si do odrodzenia tej formy;
przyuczy modych aktorw, opaci pisarzy, eby przystosowali stare teksty i napisali nowe, oraz
zebra wdrown trup, ktra z wasnymi spektaklami odwiedzaa wszystkie zaktki regionu. Ju
niemal od stu lat jej najwaniejsze doroczne wystpy odbyway si wanie na pocztku kwietnia na
przyszpitalnym placu z okazji obchodw na cze Yiswambhary, bstwa opiekuczego ajurwedy i
rodziny Yarrier.
Po lewej stronie sceny stali werblici, potraficy rkami lub paeczkami odtworzy zgiek bitwy, huk
pyncego potoku albo spokojne kap-kap kropli wody spadajcej na li. Po prawej stronie stanli
piewacy. Z pomoc talerzy, gongu i orkiestry zoonej z dwudziestu mczyzn z goymi torsami,
ustawionych w rzdzie z tyu, opowiadali histori i wygaszali kwestie rnych postaci, poniewa w
kathakali aktorzy s niemi - co najwyej wydaj gardowe dwiki. Aktorzy przemawiaj" ruchami.
Wyraaj myli i stan ducha gestami rk; mwi" grymasami twarzy i przewracaniem oczu, ktre
wydaway si duo wiksze ni normalnie na ich pomalowanych twarzach. Na zielono pomalowane
byy twarze postaci z wyszego wiata, deva - bstwa (jeszcze jeden przykad na to, jak wiele
zawdziczamy sanskrytowi! - Po wosku diuino (z ac.), std podobiestwo), w kolorze naturalnym kobiet i mdrcw, na czerwono i czarno - postaci pochodzcych ze wiata piekie - asura.
Szerokie, bardzo kolorowe spdnice, kada uszyta z ponad pidziesiciu metrw materiau, dodaj
wagi i majestatu ruchom aktorw, ktrzy maj na rkach i nogach bransolety intarsjowane
kamieniami, zocone naszyjniki na szyi i dugie naparstki na palcach doni, wyduajce ich gesty.
Wszystkie pokazywane na scenie historie pochodz z Mahabharaty, z Ramajany, z Gity i ?. puran.
Akurat znaem histori opowiadan tego wieczora: Siwa eni si z Sita, ale jej ojciec wcale nie jest
zadowolony z tego maestwa. Zi wydaje mu si typem niezbyt godnym szacunku: ma dugie
wosy, smaruje sobie ciao popioem, chodzi z wem na szyi i pksiycem na gowie. On, te,
wstydzi si takiego krewnego i w dniu, kiedy organizuje wielkie wito-ofiar dla bogw, nie zaprasza
go. Pierwsza obraa si Sita, jego crka, a kiedy ojciec pognbia Siwe, wyraajc si o nim bardzo le
w obecnoci wszystkich zebranych, nie mogc ju duej znie wstydu, zabija si, rzucajc si do
ofiarnego ognia.
Siwa dowiaduje si o tym i dostaje szalu. Przybiega na miejsce zdarzenia, obcina teciowi gow,
zabiera ciao Sity i majc je w ramionach, biega jak optany, niszczc wszystko na swojej drodze.
Zaniepokojeni inni bogowie id do Wisznu, ktrego zadaniem jest utrzymywanie porzdku we
wszechwiecie, i prosz o interwencj. Wisznu przekonuje Siwe, by si uspokoi. Podpowiada mu, co
ma zrobi z ciaem ukochanej maonki: za pomoc broni Wisznu, chakry, morderczego dysku, ktry
lata i wraca, Siwa tnie zwoki Sity na pidziesit jeden kawakw. Tam, gdzie spadaj one na ziemi,
budowana jest wielka witynia.
Dziki temu istnieje dzisiaj w Indiach pidziesit jeden sanktuariw, z ktrych kade powicone jest
innej czci ciaa piknej Sity: jedno jej jzykowi, inne znw jej stopom. witynia powicona yoni,
kobiecemu narzdowi rozrodczemu", znajduje si w Gauhati, stolicy Asamu. To nadzwyczajne:

witynia ofiarowana waginie zbudowana zostaa na skale nad brzegiem jedynej mskiej rzeki w
Indiach, Brahmaputry! (Inne rzeki, jak Ganges czy Jamuna, uznawane s za eskie). Zwiedziem j w
towarzystwie ostatniego potomka maharadw, do ktrych teoretycznie naleaa witynia. By to
dzie witeczny i przybyy tu setki wiernych, aby dokona swojej pudi. Zabrali ze sob kozy na
ofiary, dzieci oraz bezpodne kobiety, eby otrzymay bogosawiestwo. Sceneria bya icie
dantejska: ze rodka wityni - piknej kamiennej budowli z dziesitego wieku - schodzio si po
liskich i ciemnych schodach a do wntrza ziemi, do niej, do waginy, wilgotnego i mrocznego
otworu. Jej wzgrek Wenery przykryty by czerwon szmatk, na ktr ludzie wylewali wod, rzucali
pienidze i kwiaty. Zapach by duszcy, atmosfera niemal histeryczna, litanie pudarich o lubienym
wygldzie - obsesyjne i gwatowne.
Historia Siwy i jego maonki, ktra po pociciu na kawaki odradza si do nowego ycia jako Parwati,
cra Himalajw, po czym znw zostaje jego on, jest jedn z najbardziej znanych w Indiach i
odgrywa wan rol w zbiorowej psychice kraju. Historia ta rozgazia si na dziesitki innych. Jedna z
nich dotyczy pozbawionego gowy tecia: Wisznu, prbujc przywrci troch porzdku w wiecie,
rozkazuje, by umieci mu gow z powrotem na karku. Polecenie zostaje wypenione, ale w ostatniej
chwil: kto w roztargnieniu si myli i biednemu ojcu Sity zamiast jego gowy zakada gow koza.
Epizod, kiedy te zauwaa pomyk, pokazywano wanie na scenie. Drobna, mska posta z gow
zwierzcia klczaa caa drca przed bogiem o zielonej twarzy i bagaa o pomoc. Muzyka i gesty
przekazyway emocje, natomiast zachwycona publiczno dosownie pia z ust dwch narratorw.
Tu pod scen siedziay na ziemi rzdy dzieci z otwartymi ustami; za nimi zajmowali miejsca notable,
potem wiele kobiet, a dalej, a po murowane ogrodzenie, sta gsty tum widzw. Dodatkowo ze
wszystkich okien wyglday dziesitki gw. Nikt nie spa: lekarze i pacjenci, muzycy i aktorzy, sucy i
panowie, kucharze, pielgniarze, stranicy, mamy i dzieci - wszyscy razem, wcignici w t sam
magiczn komedi ludzi i bogw.
Mnie te ujo pikno przedstawienia i tego bajkowego; wiata, z ktrym na Zachodzie mamy coraz
mniejszy kontakt. Tu po wojnie we Florencji, w pobliu mojego domu.! na placu, gdzie dzi jest
parking, w niedziel wystpowa; kuglarze i siacze. Czasami rozbija tam namiot jaki czarodziej albo
wdrowna grupa teatralna. Emocje niesione przez tamte spektakle po raz pierwszy poruszyy moje
struny i pozostawiy trwae lady w pamici.
Ale przecie ja te bardzo si po drodze zmieniem! Jakim to si staem sceptykiem, racjonalist! Jak
przyjemno sprawiao mi poczucie, e jestem odporny na kad wiar, kady przesd! Ale teraz nie
miaem ju nic. Nawet tej zdolnoci doznawania tego, czym upajali si ci ludzie. Im owe dwiki i
obrazy mwiy tak wiele. Mnie - nic. To. co oni widzieli i syszeli wewntrznymi oczami i uszami,
zmysami duszy, byo duo bardziej prawdziwe od tego, co widzieli i syszeli oczami i uszami
umieszczonymi na gowie. A ja? Miaem tylko te.
Jest to odczucie, jakie czsto miewa si w Indiach. Doznaem go wiele lat temu w Kumbhameli w
Allahabadzie, gdzie widziaem najwikszy tum w yciu. Hindusi i santoni zebrali si, eby si obmy
na witym skrzyowaniu trzech rzek: dwch prawdziwych, wypenionych wod, Gangesu i Jamuny,
oraz trzeciej, Saraswati, istniejcej w wyobrani, niewidzialnej rzeki wiedzy, ktra miaaby pyn
pod-ziemi. Zebray si tam setki tysicy osb na zalanym socem, nadrzecznym, piaszczystym pasie.
Rnica polegaa na tym, w jakiej rzeczywistoci si znajdowalimy. Ja byem tam w socu,

chodziem po ziemi pokrytej ekskrementami, natomiast inni - w uniesieniu, nie zwaajc na to, co si
dzieje wok - przebywali gdzie indziej; unosili si w przedsionku raju.
By moe dziao si tak, bo kada rzecz, kade miejsce, kade wydarzenie ma swoje znaczenie
psychiczne ponad tym pozornym; bo kademu obrazowi zewntrznemu odpowiada wewntrzny,
ktry przywouje w nas rzeczywisto duo bardziej prawdziw i gbok od przeywanej przez nasze
zmysy. Taki jest zapewne sens symboli, mitw i legend; pomagaj nam wyj poza, dostrzec to, co
niewidoczne. Taka jest rwnie warto owego kapitau bajek i opowieci, jaki gromadzimy w
dziecistwie i do ktrego sigamy w trudnych momentach ycia, kiedy szukamy drogowskazu albo
pocieszenia.
Tych wiecznych mitw, zdolnych pokierowa dusz, symboli czego innego, mamy na Zachodzie
wci coraz mniej. Zastpuj je sztucznie wspczesne mity pochodzce ze wiata spektaklu, mody
czy sportu, ktre kocz si tam, gdzie powstaj, i nie nios ze sob adnej tajemnicy.
A przecie, tylko patrzc tymi innymi oczami, moemy spowodowa, e rzeczywisto dnia
codziennego, rzeczywisto materii, ustpi miejsca tej, ktrej nie postrzegamy zmysami, ale ktra nie
jest przez to mniej prawdziwa; rzeczywistoci psychicznej, jedynej, w ktrej zdarzaj si cuda", w
ktrej czowiek nie czuje blu, gdy wbijaj mu gwodzie w ramiona, a miecz w jzyk.
Tak objawi mi si szpital w Kottakalu owej nocy. Byo tak, jakby dziki przedstawianym na scenie
historiom, dziki muzyce, tacowi, wiatom, zapachom, wsplnemu przebywaniu w jednym miejscu,
by moe rwnie dziki zmczeniu udao si zebranym tam ludziom zdj z oczu zason, ktra nie
pozwala zobaczy reszty", jakby zdoali oni przestpi prg innego wymiaru i wej w wiat innej
rzeczywistoci.
Mnie czego brakowao, aby zrobi ten ostatni krok, ale byem szczliwy, e tam jestem, i nie
mogem stamtd odej.
Przycigna mnie dziwna muzyka pynca ze wityni. Dwaj mczyni stojcy w rogu, akompaniujc
sobie -jeden na bbnie, drugi na duym talerzu z brzu - zaintonowali przejmujc kantylen. Kiwali
si, potrzsajc gowami, unoszc si lekko na stopach, w powolnym rytmie swojej grobowej
koysanki. Obydwaj byli w transie, z zamknitymi oczami, a twarze ich rozpromieniay si przy kadym
refrenie. Usiadem na ziemi, pogrony w tej melodii, i pomylaem, jak by to byo atwe agodnie
opuci swoje ciao w tym rytmie, z towarzyszeniem tych dwch cudownych akompaniatorw, ktrzy
wci grali i piewali bez adnej przerwy, podtrzymujc nietknit t ni, do ktrej -jak mi si zdawao
- byem przywizany.
Kobiety, wchodzc do wityni, czyniy praw rk znak na gowie i na piersiach, jakby to by znak
krzya (oczywicie: Kryszna, Chrystus... takie same imiona, takie same gesty), Niektrzy chopcy
pochylali si, dotykajc czoem ziemi przed sancta sanctorum, do ktrej pudari, powtarzajc swoje
mantry, rzuca wci patki r pod stopy marmurowego posgu Viswambhary.
Prbowaem wrci do pokoju, ale cigle co mnie powstrzymywao; karze, ktry przyszed postawi
przed bogiem dwie pikne lampy z brzu, wiksze od siebie samego; so, ktry na komend
przyklk, na nastpn wycign nog i ogon, eby, uywajc ich jako schodkw, szeciu mczyzn
mogo wdrapa si na jego grzbiet. Potem, przy akompaniamencie orkiestry zoonej z ponad stu

instrumentw dtych i dziesitkw bbnw, odnieli do tabernakulum pikowan, zot pacht z


wizerunkiem boga, ktra przez ca noc bya na placu.
Zostaem a do chwili, kiedy pierwsze promienie soca powoli upiy, a potem cakowicie wyciszyy
wszystko, poza grobow koysank, ktra - daleka i przejmujca - wci si unosia nad rozchodzcym
si tumem i nad rozbieranym z ozdb soniem.
Wci czuem, jakbym stal w rozkroku nad brodem. Wci zawieszony midzy dwoma wiatami:
starym, ktremu yczyem, eby nie znikn, i nowym, z ktrego absurdem wydawao mi si
rezygnowa. Jednym magicznym, z jego pradawnymi miksturami, drugim racjonalnym, z jego
nowoczesn chemioterapi.
Wraz z innymi pacjentami poszedem zje niadanie do stowki, ktra bya ju otwarta. W gowie
miaem wielki zamt. Nie zauwayem nawet, e jem. Potem mj wzrok zatrzyma si na musze, ktra
uporczywie krya nad moim talerzem. Sprytniejsza od innych, omijaa niebiesk lamp, przy ktrej
moga si spopieli, i prbowaa uszczkn swoj porcj z mojej kaszki z sosem kokosowym.
Przypomniaem sobie Nur i jej chrzszcza. A jeli ta mucha bya moj Przynoszc Szczcie doktor,
ktra przybya z Nowego Jorku, eby zobaczy, jak si lecz krowimi siukami, zamiast jej
fosforyzujcymi pynami?
Czsto o niej mylaem: wyprostowana, silna, precyzyjna, ciepa. Kadego dnia, przez cay tydzie w
tamtym szpitalu, z tymi samymi chorymi, z tymi samymi problemami, w tych biurach jak grobowce z
klimatyzacj i jarzeniowym wiatem, wci dzwonicym telefonem, komputerem, listami,
zebraniami. Dzie po dniu, rok po roku, jakby czas sta w miejscu, podczas gdy ja, ze wszystkimi
swoimi chorobami, siedziaem znw - dziki niej - na biaym koniu na pdzcej karuzeli.
Kto z nas dwojga by bardziej chory"?
Mody lekarz zasta mnie tam rozmawiajcego z mucha. Przyszed, eby poda mi aciskie nazwy zi
skadajcych si na moje dwie mikstury. Sahadevi z galaretki to bya Vernonia cinerea. W drugiej
miksturze, nazwanej... nimbamrithadipanchathikthan, byo pi zi: Azadirachia indica, Tinospora
cordifolia, Adathoda beddomei, Trichosanthes lobata, Solanum surattense.
Lekarstwa byy gotowe. Wstpiem do fabryki i zapaciem rachunek: w sumie szeset dziesi rupii,
okoo dwunastu euro.

Opuciem Kottakal pnym rankiem. Na tylnym siedzeniu takswki, kolejnego starego ambassadora,
ustawione byo obok mnie wielkie kartonowe pudo, a w nim - debrze zapakowanych i
poprzedzielanych na wszelki wypadek gazetami - dziewi butli bardzo specjalnego lekarstwa,
przyrzdzonego dla mnie na miar". Moja gowa zastanawiaa si, czy kiedykolwiek je zayj, ale w
gbi ducha wiedziaem ju, e tego nie zrobi. I nie tyle z powodu odoru, ktrego pochodzenie ju
teraz dobrze znaem, ale poniewa zasadniczo w to nie wierzyem". w so, ktry wci jeszcze
koysa patetycznie swoj gow w rogu dziedzica, co prawda by fascynujcy i pocigajcy, ale dla.
mnie - chyba, niestety - na zawsze pozostanie zwierzciem, a nie bogiem.

Cud specjalnie dla mnie


Brama aramu zamkna si za takswk, ktra przywioza mnie do domu", i wiat ze swoimi
haasami, problemami, pragnieniami i radociami - ca zewntrznoci, o ktrej mwi Swami pozosta na zewntrz. Postawiem kartonowe pudo w chodzie pod metalow koj i wrciem do
tego uregulowanego, spokojnego rytmu ycia, ktry tak bardzo mi si podoba: lekcje, posiki, puda,
hymny gurukulam i rechotanie, cykanie, wiergotanie, popiskiwanie otaczajcej mnie przyrody.
Czasami si zastanawiaem, jak uda mi si opuci ten spokojny klosz i wrci do ycia w rodzinie,
ktra nie byaby rodzin guru, ale taki problem koniec kocw si nie pojawi. W jaki sposb - moe
po prostu dlatego, e wiedziaem, i ta chwila musi nastpi - kiedy nadesza, byem znakomicie
przygotowany. Wyobraam sobie, e jest tak rwnie ze mierci: ciao sabnie, umys zaczyna myle
inaczej i kiedy przychodzi pora, wszystko wydaje si atwiejsze do zaakceptowania i mniej
dramatyczne, ni wydawao si wczeniej.
Tafc jak czowiek wyrzuca stare ubranie,
eby woy zupenie nowe,
Tak samo ten, kto zamieszkuje wyczerpane ciao,
Zostawia je dla takiego, ktre nie byo nigdy uywane
- mwi Kryszna, bg, do modego Arduny w Gicie, eby mi wyjani, czym jest mier. A mwic o
tym, diwa, ktr mieszka w ciele, ale ktrego nie naley z ciaem myli, dodaje
To ten, nie ma broni, ktra go przetnie,
Nie ma ognia, ktry go spali,
Ani wody, ktra go zamoczy,
Ani wiatru, ktry go osuszy.
...Niepojte, niezmienne, nieobjawione
Jest owo Ja, a Ty, wiedzc, jakim jeste, nie masz
Powodu cierpie.
Na temat jednego wersu, czasem jednego sowa Swami mwi caymi godzinami. Po zaprezentowaniu
wedanty poprzez upaniszady druga cz kursu dotyczya przede wszystkim Gity, ktra - rwnie
chronologicznie pniejsza - stanowi kompendium, wanie w formie dialogu midzy Kryszn a
Ardun, caej wizji wedanty.
Prosty dwik sanskrytu w niektrych fragmentach dawa mi wielk rado. Czasami, recytujc je
przed lekcj, miaem niemal wraenie, e lewituj. Do tej pory zdarzyo mi si to tylko wtedy, kiedy
paliem opium w Phnom Penh albo oddychaem histori na szczycie wityni w takich miejscach, jak

Angkor czy Pagan. Wizja wszechwiata, jak niosy te wersy, bardzo mi odpowiadaa. A ludzie? Wielcy
i mali, tchrze i bohaterowie, wszyscy bez rnicy objci tym samym przeznaczeniem:
Tak jak masy ciem rzucaj si w ogie
Tylko po to, eby skona,
Tak samo ludzko rzuca si w poncy otwr
Czasu, ktry zostawia opustoszay wiat...
I to nie dlatego, e ludzie czuj si naznaczeni grzechem, nie dlatego, e bg, ktry jest gdzie indziej,
ich skazuje, ale dlatego, e:
Dla tego wszystkiego, co si rodzi, pewna jest mier,
Dla tego wszystkiego, co umiera, pewne s narodziny.
Jest to nieuniknione, a ty nie masz powodu cierpie.
Bg z Gity nie ma swojego wybranego narodu, nikogo nie skazuje na wieczno, nie przeznacza dla
jednych tego, czego odmawia innym. Taki bg mi si podoba. Bg, ktry jest wszystkim i wszdzie,
bg, ktry nie potrzebuje porednikw, ktry nie wysya na ziemi swojego reprezentanta, syna lub
proroka, zawsze gotowego mwi ludziom: On powiedzia mi, ebym wam powiedzia". Bg, ktrego
kady moe zobaczy na swj sposb: w zwykym kamieniu albo w jednej z najwyszych i
najpikniejszych gr Himalajw, takich jak Kajlas. Zdawao mi si to wizj wolnych ludzi, zrodzon z
czystego poszukiwania - to znaczy pozbawion interesw rasowych czy klasowych - w imieniu caej
ludzkoci.
W wizji Gity podobao mi si, e - w odrnieniu na przykad od buddyzmu - wiat zmysw nie by
widziany jako maja, iluzja, czy te jako przeszkoda w prawdziwym poznaniu. Wedanta nie neguje
wiata. Zaprzecza tylko temu, e ma on niezalene istnienie. Ale to wanie wychodzc od wasnego
postrzegania wiata, kady moe odkry to, od czego on zaley. Kiedy ju zrobi si ten krok, wiat
zostaje przekroczony, nie jest ju potrzebny - w takim sensie staje si iluzj" - tak jak niepotrzebny
jest osiemnasty so z klasycznej historii, wykorzystywanej wanie po to, eby wyjani znaczenie
pojcia maja.
Pewien czowiek umiera, pozostawiajc w spadku trzem synom siedemnacie soni. W testamencie
napisa, e poowa z nich ma przypa najstarszemu, jedna trzecia drugiemu, a jedna dziewita
trzeciemu. Synowie nie wiedz, jak dokona podziau. Myl, e bd musieli przekroi na p
jednego sonia. W kocu wybucha ktnia.
- Nasz ojciec by gupi, nie powinien zostawi nas z takim dylematem - mwi.

W teje chwili przejeda przez ich wiosk na grzbiecie swojego sonia, kierujc si do stolicy,
minister krla. Dowiaduje si o ich problemie i mwi:
Nie przejmujcie si. Wecie mojego sonia, dodajcie go do waszych siedemnastu i dokonajcie
podziau.
Trzej bracia nie rozumiej, jak minister moe by taki hojny, ale robi, jak powiedzia. Soni jest teraz
osiemnacie: pierwszy syn bierze poow, czyli dziewi; drugi jedn trzeci, czyli sze; trzeci jedn
dziewit, czyli dwa - w sumie siedemnacie. Trzej bracia s szczliwi i dzikuj ministrowi. Ten
zabiera sonia - osiemnastego - i wyrusza w drog do stolicy.
Taki jest wiat: nie iluzja, ale co, co pomaga nam dokona naszych rachunkw i przyzna, e cay
wszechwiat podtrzymywany jest przez wiadomo, przez ow rzeczywisto i cao, przez Ja",
ktrego czci jest wszystko. Dlatego wszystko - pieko, raj, szczcie, smutek, rado, sam wiat jest w nas.
Podobao mi si przede wszystkim to, e w wizji wedanty nie ma pojcia grzechu - a tym bardziej
pierworodnego - i dlatego nie istniej grzesznicy. Pragnienia? Nie s naganne, stanowi cz ycia.
Kryszna w Gicie pord wielu piknych okrele, jakimi si obdarza, mwi wanie:
Ja jestem pragnieniem w sercu ludzi. Trzeba by jednak wiadomym, e pragnienia wi nas z
sansar, ze wiatem stawania si. Tylko przecinajc te wizy, mona naprawd by wolnym. (Na
przykad: Ja jestem smakiem w wodzie, wiatem w socu i w ksiycu, jestem sowem OM w
Wedach, jestem dwikiem w eterze jestem mskoci w ludziach. Ja jestem zapachem w ziemi i tym,
czyn ponie ogie. Jestem yciem we wszystkich istotach i surowoci yciu ascetw. [...] Jestem
nasieniem kadej istoty, intelektem u intehgerwnych, bohaterstwem u bohaterw. Jestem si w
silnych" ).Wedanta jest nowoczesna, poniewa, jako poznanie, nie staje nigdy w sprzecznoci z nauk.
Uwaa j wrcz za wit, gdy jeli wszystko jest bogiem, nie ma rozrnienia midzy sacrum i
profanum.
- To, co robi uczeni, to zagldanie do umysu Iwary" -mwi Swami, ktry nie by w aden sposb
dogmatykiem ani fideist.
Kiedy zaprosi mnie znowu na kolacj, eby zapyta, jak poszo w Kottakalu, nie zdziwi si, e mam
wtpliwoci dotyczce skutecznoci krowich siusiek, i postanowi nadal mi pomaga. Powiedzia, e
wkrtce przyjedzie do aramu mody lekarz, rwnie zajmujcy si ajurwed, o ktrym bardzo dobrze
si wyraano. On sam chcia si z nim skonsultowa w sprawie swojej cukrzycy i postanowi
przedstawi mu rwnie mnie.
Fakt, e Swami, cho ubrany w tradycyjny strj sprzed dwch tysicy lat, ma umys jak najbardziej
racjonalny i nowoczesny, podoba mi si, ale z biegiem czasu wanie to zaczo pozostawia co do
yczenia. Wszystko byo dla niego kwesti logiki. Nie dostrzega wartoci intuicji, nie pozostawia
wiele miejsca dla serca, a pewnego dnia uderzyo mnie, e przez wszystkie tygodnie, kiedy go
suchaem, nigdy nie pado z jego ust sowo mio". Zgadzaem si, e istnieje rzeczywisto, ktrej
nie widz oczy, ktrej nie sysz uszy, ktrej nie mona posmakowa jzykiem, poczu nosem ani
dotkn rk. Ale na koniec rzeczywisto ta, jak on j opisywa, zdawaa mi si nad wyraz zimna,
zoona w caoci ze sw. Sw sanskryckich przeoonych na angielski, ale przecie zawsze tylko
sw. On sam powtrzy kilkakrotnie, e zbawienie nie pochodzi od sw". Naleao zrobi

dowiadczenie ze znaczenia sw, a ja wcale nie miaem wraenia, e tak si dzieje. Suchaem ich, ale
nie czuem". Cieszyem si poezj tekstw, ale nie miaem wraenia, eby otwieray mi trzecie oko.
Przeywaem swoisty kryzys. Poczuem to - jakby chodzio o jak przestrog - pewnego wieczora, gdy
usiadem w maym patio przed moim pokojem, kiedy zgasy wszystkie wiata. By to letni wieczr,
podobny do tych z mojego dziecistwa spdzonego w Orsigni. Z daleka dobiegay gosy miejcych si
dziewczt, na bezksiycowym niebie wieciy gwiazdy i od czasu do czasu pojawiay si w ciemnoci
wiata jakiej ciarwki, pdzcej w stron Coonoor. starej stacji klimatycznej Anglikw w Nilgiri
Hills. Gry otaczaa magiczna aureola niebieskiego wiata. Wzdu grani jaki ogie pochania resztki
pozostajcych jeszcze zaroli. Brakowao mi wiata. Po wielu tygodniach odizolowanie w aramie
wydao mi si wymuszone. Czuem, e moja koncentracja sabnie, natomiast wzmaga si we mme
ch, eby stamtd prysn, dowiedzie si, z czego si miej te dziewczyny, zobaczy, czy dalekie
ogniska nie s przypadkiem czci jakiego plemiennego rytuau.
Koniec kocw, z ca moj ciekawoci i sympati do innego", byem i pozostawaem
Europejczykiem. Czuem, jak narasta pikna i ciekawa, zasadnicza sprzeczno midzy naszym
sposobem bycia na wiecie, a tym, jak podchodz do tego Hindusi: dla nas najwysz wartoci ycia
jes: samo ycie; dla nich - nieycie. Moksza, uwolnienie si od powtrnych narodzin, to wielkie
denie tej cywilizacji. Jako iji proponowano mi denie do takiego wanie negowania ycia, gdy
tymczasem mnie - takie, jakim jest - wci si podobao. Dostrzegaem w nim nadal wiele radoci.
Rozumiaem, e odpowiada jej cierpienie, rozumiaem warto walki z pragnieniami. Podobao mi si
oderwanie, ale nie obojtno.
Byem przekonany, e - szczeglnie w moim wieku - najlepszym sposobem cieszenia si rzek jest
przebywanie poza jej nurtem, ale chciaem przynajmniej mc usi nad brzegiem, patrze na wod,
sysze, jak przepywa
A wszystko to zdawao mi si bardzo odlege od aramu.

Pewnego dnia, podczas obiadu, przysiad si do mnie jeden z najstarszych ijich, kardiochirurg z
Hajdarabadu.
Anam-ji, co wiesz o piramidach?
O piramidach? - Moje zdziwienie go omielio. Niemal zapominajc o jedzeniu, wyjani mi, e
piramidy - nie tylko egipskie, ale wszystkie, niewane, mae czy due, z kamienia czy z innego
materiau, w kadej czci wiata - maj swoj tajemnicz si, ktra nie zostaa do tej pory
zrozumiana. Na przykad on od miesicy goli si t sam yletk, ktra si nie tpia, poniewa po
uyciu kad j pod ma, elazn piramid. Poza tym mia piramid z plastiku, ktr zakada na gow
podczas medytacji jak kapelusz, a take specjaln maseczk na oczy - w rodzaju takich, jakie daj w
samolotach - eby lepiej spa.
Powiedzia, e okoo czterdziestu kilometrw od aramu jest bardzo potna" piramida, zbudowana
kilka lat temu. Moglibymy pojecha j zobaczy, dzielc si kosztem takswki. Jego, jako lekarza,
interesoway przede wszystkim lecznicze siy piramid.

Siy lecznicze? Te interesoway rwnie mnie! Przypomniaem sobie, e Mangiafuoco wspomina mi o


czym takim. Jego sceptycyzm dotyczcy klasycznej medycyny pojawi si, kiedy w Peru i w Kolumbii
zobaczy, jak na wydziaach rolniczych prowadzi si badania dotyczce siy piramid w walce z
pewnymi pasoytami rolin. Uzna to za art, a tymczasem dziaao: nie powodowao zanieczyszczenia
i byo duo tasze od rodkw ochrony rolin.
Powiedziaem kardiochirurgowi, e moe na mnie liczy. A on, zadowolony, e znalaz nowego
kandydata na piramidologa, wycign z zawieszonego na ramieniu worka ksik, ktr miaem
koniecznie przeczyta, eby przygotowa si do zwiedzania. Miaa ona ksztat piramidy.
Mino kilka dni. Ktrego wieczora, podczas satsangu, Swami ogosi, e nastpnego dnia nie bdzie
lekcji. Musia jecha do Bombaju wygosi wykad Jak unikn stresu we wspczesnym yciu dla
grupy przemysowcw, ktrzy partycypowali w naszym utrzymaniu. Skorzystalimy z okazji, eby
wyjecha. Wiedziaem, e wszystko, co ma co wsplnego z mocami", bardzo interesuje
Sundarajana, wic zaprosiem go, eby pojecha z nami. Tak wic we trzech, znw wewntrz starego
ambassadora - samochodu, ktry ze swoim wysokim tylnym siedzeniem pokrytym bia tkanin
pozostaje dla mnie symbolem luksusowego podrowania po Indiach - przyjlimy kurs na piramid.
Ale ona te bya... indyjska! Bidulka, pod kilkoma palmami, ktre posadzono wok, eby nada jej
troch bardziej egipski wygld, wykonana ze zwykych kamieni i postawiona obok prywatnej szkoy o
angielskiej nazwie Perks. Wyrniaa si dwiema grubymi rurami owinitym.: w poyskujc foli
aluminiow, ktre - wyaniajc si dokadnie spod szczytu - niszczyy ca jej naturaln rwnowag i
niby to mistyczn struktur.
S to rury klimatyzacyjne, ktre musielimy zainstalowa, gdy odwiedzi nas Master Choa Kok Sui wyjani mczyzna, ktry nas przyj.
Kto?
Master Choa Kok Sui, twrca energoterapii. Wielki uzdrowiciel. Wynalaz system leczniczy cieszcy si
ogromnym powodzeniem. Mieszka w Manili na Filipinach.
Uzdrowiciel? Zanotowaem to sobie.
Moc piramidy - wytumaczy nam przewodnik - polegaa na zdolnoci skupiania i zachowywania
promieni kosmicznych". Umoliwiay one wewntrz konstrukcji rzeczy inaczej niewyobraalne: od
automatycznego ostrzenia si yletek, poprzez dugotrwa konserwacj jedzenia, po doskona
koncentracj przy medytacji.
Poniewa wszyscy trzej przybywalimy z aramu, gdzie medytacja bya czynnoci rutynow,
chcielimy natychmiast podda prbie t szczegln waciwo piramidy Rezultaty nie okazay si
piorunujce. Klimatyzacja, zainstalowana dla sawnego mistrza energoterapeuty, ktro przebywa
tam ledwie przed kilkoma tygodniami, bya juz zepsuta, a na drewnianym podecie, ustawionym
dokadnie porodku piramidy, pod jej wierzchokiem, panowa duszcy upa. Promienie kosmiczne,
ktre wedug literatury piramidologicznej miay ogromny wpyw na wiele osb, poczynajc od
Napoleona, jeli tam rzeczywicie byy, na mnie nie wywary adnego. Wstaem jako pierwszy i
wyszedem.

Konstruktor budowli, dyrektor szkoy i autor ksiki w ksztacie piramidy, ktr da mi do przeczytania
kardiochirurg, czeka na nas - jak to zwyky czyni wane osoby - w swoim gabinecie, siedzc za
biurkiem z zamiarem podpisywania papierw. Na cianie w gbi rzucao si w oczy napisane
drukowanymi literami haso szkoy: ..Jestem dumny, e si tu ucz. To, czego nie moe da mi ta
szkoa, dadz mi Indie. To, czego nie bd mogy da mi Indie, da mi wiat".
- Zaoona przez Anglikw? - zapytaem, eby zacz rozmow.
Ale skd, szko zaoy on sam przed trzydziestu laty na terenach nalecych do jego rodziny. Jeli
chodzi o nazw, Perks, byy to pierwsze litery imion pitki jego dzieci w kolejnoci urodzin.
Rama Ranganathan mia szedziesit trzy lata, na ktre nie wyglda dziki moliwociom piramidy"
- jak sam powiedzia. Wczeniej pracowa w przemyle tekstylnym. Podczas podry do Europy jego
statek zatrzyma si na kilka godzin w Port Saidzie, a on pobieg zobaczy piramidy. Od tamtej pory
stay si jego pasj. Czyta o nich, pisa, a w 1992 roku, na pamitk pewnego wyjtkowego
wydarzenia, zbudowa wasn. Tym wyjtkowym wydarzeniem bya trwajca siedem lat susza, ktrej
pooy kres za pomoc odpowiedniej pudi: przez trzy dni i trzy noce, bez przerwy, setki osb
przybyych z caego regionu recytowao magiczne mantry wzywajce deszcz i pod koniec trzeciej
doby przyszy gwatowne ulewy. Dokadnie w tym miejscu, w ktrym celebrowana bya puda, w
najwitszej czci szkoy", wyrosa piramida. W jej fundamentach, po umieszczeniu w specjalnych,
plastikowych torebkach, eby si lepiej przechoway, zacementowano tysice karteczek, na ktrych
sowo Ram - imi Pana", wyjani - zapisane zostao milion dwiecie tysicy razy.
Ja jestem tylko kierowc, a on - powiedzia, wznoszc palec ku niebu, aby wskaza Boga - on mwi mi
gdzie zaprowadzi samochd. W kocu to on jest panem wszystkiego.
Dyrektor by take ekspertem od vastu, indyjskiej wersji feng shui, chiskiej sztuki odpowiedniego
ustawiania budynku lub urzdzania pokoju w harmonii z siami natury, a tym samym uywania go w
najbardziej korzystny sposb.
Oczywicie udao mu si uczyni zbudowan przez siebie konstrukcj korzystn i dochodow. Wraz z
upywem lat piramida staa si atrakcj turystyczn, sawa szkoy wzrosa - liczba uczniw si
zwikszya z kilkudziesiciu do ponad dwch tysicy - natomiast w muzealnym sklepie, ktry zdawa
si ju czciej odwiedzany od samej budowli, sprzedawano rne rodzaje piramid do osobistego
uytku". Towarzyszcego mi kardiochirurga najbardziej zainteresowaa drewniana, rozkadana na
cztery czci. Jak powiedzia dyrektor, bya przeznaczona do tego, eby w niej spa... i w ten sposb
leczy si z rnych chorb.
Nie sdziem, eby moga pomc w mojej, ale kardiochirurg nalega. O jakie dokadnie choroby
chodzi?
Na przykad mj szwagier by ju na licie do by-passa - powiedzia dyrektor - ale chcia wyprbowa
piramid. Natychmiast poczu si lepiej i teraz nie chce ju si operowa.
Przez chwil pomylaem, e mam do czynienia z jak inscenizacj: kardiochirurg zwiedza piramid i
- dziwnym trafem - opowiadaj mu o cudownym ozdrowieniu chorego na serce.

A gdzie jest ten szwagier? - zapytaem z nut dawnej arogancji dziennikarza, ktry uwaa, e ma
prawo wiedzie.
Szwagier mieszka par kilometrw stamtd i jakby inscenizacja naprawd trwaa - ale to niemoliwe,
wszystko zdarzyo si przypadkiem! - zastalimy go, jak czyta, wycignity na kozetce, wewntrz
piramidy, ktr umieci przed wejciem do swojego domu. Jedna ze cian konstrukcji zostaa
zbudowana tak, eby - podcigana i opuszczana - moga suy za drzwi.
Mczyzna, okoo szedziesiciopicioletni, wcale nie wyglda na chorego. Zrelacjonowa swj
przypadek kardiochirurgowi i odpowiedzia na wiele pyta. Na koniec, mwic, i zosta cudownie
uzdrowiony" moc piramidy, doda, e nigdy nie odda si w rce chirurgw. Co wicej, przeczyta
wanie o jakim badaniu amerykaskim, wedug ktrego pacjenci operowani na serce mwili, e nie
potrafi ju kocha i nie czuj mioci innych. Innymi sowy, by-pass miaby mie negatywny wpyw na
t cz mzgu, ktra rejestruje te uczucia, a on chcia umrze, zachowujc zdolno do kochania.
Czy mogem zakwestionowa to, co mwi? Szczeglnie po tym, jak stojc przy drzwiach-cianie
swojej piramidy, w ktrej spdza ju waciwie dzie i noc, zacytowa na poegnanie czyje zdanie,
dotyczce nas wszystkich:
- Miara czowieka nie ley w jego mierci, ale w jego yciu.
W drodze powrotnej do aramu Sundarajan i kardiochirurg cay czas komentowali nasz wizyt.
Obydwaj byli peni entuzjazmu. Sundarajan, ze swoim duym, krwistoczerwonym, namalowanym
popioem kkiem i trzema smugami sandaowego proszku na czole, wytrzeszcza oczy - i tak ju
wielkie - eby podkreli swoje zdumienie. (Inni uywaj popiou ze spalonego krowiego ajna; jeszcze
inni popi z kremacji zwok, uwaany za posta Iwary). By przekonany o mocy piramidy. Dobrze ju
zna moliwoci mandddrram, jak uporczywie nazywa mantry. Jako przykad poda formu
magiczn, dziki ktrej mona byo utrzyma jeszcze przez jaki czas przy yciu umierajcego, albo
tak, ktr naleao zaintonowa w czasie lubu, aby spowodowa, e pierwsze dziecko pary bdzie
chopcem. Kardiolog zastrzega tylko, e skuteczno mantr w duym stopniu zaley od tego, kto je
stosuje.
- Antybiotyki te - powiedzia - nie mog by przepisywane wszystkim. A poza tym przydatne s tylko
w niektrych przypadkach.
Suchaem i patrzyem na przesuwajcy si za oknem typowy, przygnbiajcy widok Indii.
Zastanawiaem si, jak to moliwe, e mimo wielkiej potgi mantr i.,, piramid, jest to wci kraj o
jednym z najwyszych wskanikw miertelnoci dziecicej na wiecie, z wysok zachorowalnoci na
grulic. W kraju tym co roku - mimo mocy, jak maj pude w wywoywaniu i powstrzymywaniu
deszczy - tysice ludzi umiera w wyniku suszy albo powodzi. Moe wanie dlatego istnieje takie
zapotrzebowanie na mantry, pude i ca poezj ich mocy". Czy te wrcz przeciwnie? Wszystko jest
tak rozpaczliwe z powodu mantr i pudi?
W muzealnym sklepie dyrektora kady z nas kupi sobie swoj piramid. Moja, z bkitnego plastiku,
po tym jak par razy sprbowaem woy j na gow podczas medytacji, wyldowaa pod elazn
koj obok kartonowego puda z lekarstwami z Kottakalu.

Coraz czciej, zamiast medytowa z grup, chodziem podziwia otaczajc nas przyrod. Czasem
malowaem j skromniutkimi akwarelami, ktre znalazem w sklepie papierniczym w Kojambaturze.
Malowaem od dziecistwa. Nigdy nie byem w tym dobry, ale prba odtworzenia na papierze nie
tyle tego, co widziaem, ile atmosfery tam panujcej, wci mnie pocigaa.
Pewnego wieczora o zachodzie soca siedziaem na moim pagrku, malujc snopki siana rozrzucone
na rwninie poniej. Mylaem, e jestem sam, ale podesza do mnie kobieta. Bya z naszego kursu.
Zauwayem j wczeniej - zawsze na uboczu, samotna, bardzo szczupa, elegancka, ale o wygldzie
cierpitnicy.
- Nie bdzie ci przeszkadza, jeli popatrz? - spytaa.
Szybko rozwinlimy interesujcy motek wsplnych zainteresowa i zbiegw okolicznoci. Syszaa,
e byem w Kottaalu i domylia si, e mam problemy ze zdrowiem. Ona te je miaa. Przed
dziesicioma laty rozpoznano u niej nieuleczaln chorob zwyrodnieniow. Medycyna zachodnia
doprowadzia j na skraj ycia, zanim jeszcze uczynia to choroba. Kto jej powiedzia o malekim
centrum przyrodoleczniczym, prowadzonym przez pewn par w zagubionej wiosce w stanie Andhra
Prade, i ostatkiem si tam si udaa. Byo to najbardziej prymitywne i najbiedniejsze miejsce, jakie
kiedykolwiek widziaa, ale owa para pomoga jej przey, wic tam zostaa. Zerwaa z yciem i rodzin
w Delhi - oczywicie zamon - osiada w owym orodku i prbowaa pomaga innym poprzez
przyrodolecznictwo, ktre w jej przekonaniu byo najlepszym systemem medycznym na wiecie.
Najistotniejsz faz leczenia - wyjania - jest dogbne poznanie chorego. Chodzi o to, eby dugo z
nim rozmawia, czasami wiele godzin bez przerwy, aby mc ustali, jak zastosowa jedyn prawdziw
terapi naturaln: godwk.
Godwka leczy - powiedziaa - ale trzeba koniecznie ustali, ile ma trwa, ile wody naley pi i z
czym; na przykad z miodem i cytryn. Nigdy z sokami owocowymi. Godwka zmusza organizm do
spalenia wszystkiego, co nie jest konieczne, nadmiaru, tego co narasta, rzeczy szkodliwych, starych
zapasw, ale nigdy rzeczy poytecznych. Nie odbiera ona organizmowi energii, przeciwnie, pozwala
zaoszczdzi t, ktr w przeciwnym razie musiaby spoytkowa na strawienie jedzenia. Podczas
okresw godwki konieczna jest cakowita koncentracja. Nie naley ani czyta, ani pisa. Jedynie
medytowa.
Wyjania mi, e podstawow spraw jest troska nie tylko o ciao pacjenta, ale take o jego stan
psychiczny, a szczeglnie o rozwj duchowy.
Koniec kocw chodzi o to, eby wierzy w Boga. Wszystkie choroby s uleczalne, ale nie wszyscy
pacjenci - powiedziaa.
Opowiedziaem jej o Kottakalu i zapytaem, co ona zrobiaby z lekarstwami, ktre trzymaem pod
kiem.
- Bierz je tylko wtedy, jeli ufasz, e ci wylecz.
Byem w punkcie wyjcia. A jeli nie odniosyby adnego skutku albo nawet mi zaszkodziy, nie byaby
to wina krowich sikw, ale mojego niedowiarstwa! Znaem to rozumowanie.

Zaprosia mnie do swojej wioski w Andhra Prade. Jeli byoby to dla mnie za daleko, mogem wyrobi
sobie pojcie o przyrodolecznictwie w innym orodku, ktry zyska saw, w pobliu Bangaluru.
Wziem adres.

Powoli wiat aramu, ktry dotd uwaaem za jedyny i szczeglny, zacz mi si w gruncie rzeczy
jawi jako niezbyt rnicy si od tego na zewntrz. Ludzie, pocztkowo akncy samotnoci i
cakowicie pochonici spraw, z powodu ktrej tam bylimy, z czasem mieli coraz wiksz skonno
do nawizywania kontaktw, do czenia si w grupy, do dotrzymywania sobie wzajemnie
towarzystwa. Jeden czonek brygady emerytw", ktry dowiedzia si o naszej wycieczce do
piramidy, poczu si dotknity, e go nie zaprosilimy. Kiedy jednak zauway, e przez tydzie
zachowywaem milczenie, po zakoczeniu kursu chcia mnie zabra do swojego Muni Baby, starego
sadhu, ktry nie mwi ju od ponad dwudziestu lat.
Sam aram by spoecznoci i po jakim czasie dostrzegem w nim tak sam dynamik, jaka rzdzi
spoecznociami na zewntrz: grupa kobiet rywalizowaa, lecz uprzejmie, o prawo do obsugiwania
przybywajcych z wizyt swamich; inni konkurowali w kategorii zadawania najbardziej inteligentnych
pyta podczas satsangu.
Kto myli, e wchodzc do aramu, ucieka przed puapkami zastawianymi przez ycie, jest w bdzie.
Oczywicie, nie dopadaj ci tam podatki, rachunek za telefon, zaproszenie na kolacj do kogo, kogo
nie masz ochoty widzie, ale rwnie tam niepostrzeenie tworz si powinnoci i napicia. Czujesz
si w obowizku by obecnym na pudi albo walczysz o jak najlepsze miejsce u stp Swamiego.
Rwnie aram mg na swj sposb sta si puapk. By schronieniem oferujcym opiek i
zabezpieczenie, jednak tym samym - jak kada opieka i zabezpieczenie - ogranicza rwnie wolno.
Nauczyem si tam bardzo wiele, mnstwo nowych idei wypenio moj gow. Czuem si czonkiem
gurukulam, ale ycie aramu, z jego witymi pismami, ktre naleao przeczyta i przekaza innym,
nie byo dla mnie. Swamiemu zawdziczaem bardzo duo, ale nie nadawaem si na jego
wyznawc".
Pewnego ranka, biorc prosty prysznic, polegajcy na tym, e przycupnem na ziemi przed niskim
kranem i wylewaem sobie na gow wiadra zimnej wody, poczuem od siebie zapach mnicha: zapach
powcigliwoci, jaowego jedzenia, nieskazitelnego ycia. I to mnie zaniepokoio.
Wkrtce potem, w napadzie heretyckiego gniewu, nie mylc dugo, wytukem cay zastp mrwek,
ktre wdary si do mojego pokoju i zaatakoway moje cenne pudeko z daktylami. Wreszcie, zamiast
zje przy niadaniu trzy due kluski z grysiku, wrzucone przez brahmachari do mojej miski,
przeoyem je do talerza ssiada, ktry odszed, eby przynie sobie szklank mleka. By to jeden z
najbardziej milczcych i porzdnych emerytw. Kiedy wrci, sprawia wraenie bardzo
zakopotanego. Nie rozumia tego cudownego rozmnoenia si jego posiku, rozglda si dookoa,
patrzy na mnie, a ja, dumny ze spatanego figla, zachowywaem si jakby nigdy nic. W kocu zjad
wszystko.

Pewnego dnia na cemencie u stp schodw prowadzcych do audytorium wykonano pikne rangoli,
dekoracj narysowan mk ryow, tak eby mrwki mogy potem przyj i zjadajc, zetrze j. By
to geometryczny rysunek, w ktrym wszystko opierao si na semce; osiem bokw, osiem rogw,
osiem linii wewntrznych, ktre tworzyy osiem trjktw, osiem punktw... a w rodku - jakby to
byo soce, wok ktrego kry wiat, albo jdro atomu ze swoimi neutronami - biae kko.
By to dzie powicony obchodom ankary, wielkiego komentatora Wed z smego wieku. Zamiast
lekcji miay si odby rne pude. Dla mnie bya to okazja, eby opuci aram i pooddycha
powietrzem na zewntrz. Ruszyem w stron Coonooru, starej stacji klimatycznej, gdzie Anglicy
chronili si przed panujcym na rwninie upaem.
Podr bya straszna. Droga przypominaa komor gazow. Ciarwki z benzyn i autobusy
wypenione ludmi wdrapyway si pod gr, wydychajc z siebie duszce chmury rakotwrczych
dymw. Syszaem o Coonoorze jako o jednym z najpikniejszych i najspokojniejszych miejsc w
Indiach, ale kiedy w kocu tam dotarem, pomylaem, e pomyliem adres. Niedawno padao i
miasteczko byo jednym wielkim grzzawiskiem, opanowanym przez przemoczonych i zaniedbanych
ludzi. Czytaem o YWCA, hotelu w starym stylu dla modych chrzecijaskich kobiet. Mieci si w
starym, dziewitnastowiecznym budynku, podupadym jednak i zapleniaym, ze cianami
pomalowanymi na taki odcie bkitu, ktry powinien ukry i zakamuflowa kad usterk. Z sufitw
zwisay odsonite arwki. Podoga tu i tam pokryta bya starymi i wilgotnymi dywanikami. W
jednym z rogw sta fortepian, w innym wygaszony kominek. Przy jednym ze stolikw siedziao
trzech modych, zagranicznych podrnych, ktrzy nie odpowiedzieli na moje Namaste.
Z typowym zapaem kogo, kto sdzi, e ma jeszcze co do odkrycia, poszedem na bazar i Coonoor
objawi mi si w caej swojej przygnbiajcej ndzy. W typowych kloakach pod goym niebem w cigu
kilku minut zobaczyem zaatwiajce si dziecko, pijcego psa, dziobicego kruka oraz koz skubic
rzadkie dba trawy. Dnem tego piekielnego chaosu bya rzeczka przepywajca pod mostem w
centrum miasteczka - tam, gdzie rne ulice spotykaj si naprzeciw przystanku autobusowego.
Strumie zepsutej i cuchncej wody przepywa midzy stertami mieci, ktre zdaway si y, tak
bardzo roiy si od szczurw, psw i krukw. Nieco powyej pasy si spokojnie krowy i bawoy. Stado
wychudzonych i wyysiaych map, z uwieszonymi przy brzuchach maymi, czekao na balustradzie
mostu, kiedy uda im si przej przez ulic pord nieustannego ruchu ciarwek. Na chodniku
trdowaty z rkami pokrytymi rowymi ranami naprawia kapcie, siedzc na achmanie z juty.
Specjalnoci bazaru byy oleje. W witrynach mnstwa sklepikw stay w rzdach zakurzone
buteleczki z olejem eukaliptusowym, migdaowym, sandaowym, godzikowym. Kady z nich by
polecany ze wzgldu na swoje waciwoci agodzce ten czy inny bl.
Aram, ze swoim bramiskim porzdkiem, czystymi ludmi, ubranymi na biao i nastawionymi
nieustannie na mylenie o swoim Ja", stal si bardzo odlegy. Zastanawiaem si, czemu w kocu
suyy wszystkie te pikne idee, jeli wyprodukowane przez nie spoeczestwo byo tak wyndzniae.
Najlepszym sposobem oceny jakiej sprawy jest przyjrzenie si jej efektom. A zatem: czy to wina
Wed? A moe kolonialnego reimu, ktry zniszczy Wedy, a take upokorzy i skala indyjski umys?
Czuem si coraz bardziej zagubiony, pozbawiony ktrej z owych piknych, jasnych idei z czasw
modoci, kiedy nie tylko byem przekonany, e rozumiem problemy, ale take, e znam ich
rozwizanie.

Zjadem kolacj w brudnym szynku, prowadzonym przez jakiego muzumanina. Przy tym samym
stole siedzieli modzi Hindusi, ktrzy pijc czaj, bardzo sodk herbat z mlekiem, uczyli si uywa
wielkiego wynalazku tych czasw - telefonu komrkowego.
Spaem w szerokim, poamanym ku. Bardzo bola mnie brzuch. wiato z ssiedniego pokoju
wpadao do mojego przez wietlik wsplnych drzwi. Jedynym sposobem jego zgaszenia by wycznik
na korytarzu, ktry gasi jednak wszystkie wiata na pitrze.
niadanie zjadem przed fortepianem, z mem kobiety zarzdzajcej hotelem, ktry przyszed
dotrzyma mi towarzystwa. Mia dyplom z literatury tamilskiej, ale przekwalifikowa si na
holistycznego doktora", jak sam si przedstawi. Rynek zwizany ze zdrowiem jest dzi jednym z
najbardziej ekspansywnych na wiecie, a on z tego tortu, wok ktrego tocz si tumy cwaniakw i
oszustw, rwnie prbowa odci sobie kawaek. Zajmowa si jog, siddh, (Stary system
medycyny z Tamilnadu, podobny do ajurwedy, ale -jak twierdz niektrzy - znajdujcy si? pod
wpywem alchemicznych praktyk chiskich), numerologi, magnetyzmem i wieloma innymi
diabelstwami.
eby zademonstrowa mi swoje moliwoci, wycign cay zestaw plastikowych narzdzi do leczenia
blu plecw, sprzt do akupunktury oraz maseczk na bateri do masau oczu i przywracania
wzroku. W Madrasie byy targi medycyny alternatywnej", wic zaopatrzy si w wiele nowoci.
Zgromadzi ju niemao owiadcze ludzi, ktrzy mwili, e zostali wyleczeni. Lista chorb, ktre -jak
twierdzi - by w stanie wyleczy, przedstawiaa si imponujco. Mia wanie kupi teren, na ktrym
zamierza zbudowa holistyczny orodek zdrowia. Bungalowy dla pacjentw miay mie ksztat
piramidy, ktra - doda - ma sama w sobie wielk moc uzdrawiajc. Wiele sysza o synnej z powodu
tych waciwoci piramidzie w szkole Perks w pobliu Kojambaturu, Liczy na to, e wkrtce tam
pojedzie, eby zasign bardziej szczegowych informacji.
Mogem rozemia mu si w twarz albo rzuci do garda, szczeglnie kiedy poprosi, ebym mu
pomg, przysyajc zagranicznych pacjentw. Ale w kocu nie zrobiem ani jednego, ani drugiego.
Dostrzegem za drzwiami modego, ndznie ubranego czowieka, wygldajcego na Japoczyka, i
wolaem z nim porozmawia. Zaprosiem go, eby co zjad. Nie myliem si: pochodzi z Tokio, mia
trzydzieci lat. By przeraony stylem ycia swoich rodakw, ktrzy pracuj przez cae ycie, eby
potem umrze", wic postanowi umrze, zanim zacznie pracowa". Dlatego przyjecha do Indii. Nie
mia pienidzy, sypia na dworcach, w kocioach i wityniach. By brudny i sabowity. Wydawao si,
e nie jest zbyt daleko od osignicia swojego celu.

Wrciem do aramu przemoczony do suchej nitki. Zaczy si nage ulewne deszcze monsunowe i
jeden z nich mnie zaskoczy. Skorzystaem z niego, eby zrobi pranie, zmieni przecierada i umy
podog w moim pokoju, zanim powrciem, odwieony, do ycia aramu.
Trujce wyziewy z ciarwek, a moe zanieczyszczenie w Coonoorze, uaktywniy moj zadawnion
alergi: miaem zatkany nos, oczy mi zawiy i czsto musiaem kicha. By to powd, eby nie
uczestniczy w grupowej medytacji, gdzie bym przeszkadza, i pj samotnie do wityni na moim
wzgrzu. Byo otwarte na wszystkie widnokrgi i wystawione na wszelkie powiewy. wiat widziany

stamtd, z obojtnoci kogo, kto niczego od niego nie oczekuje i nie pragnie go zmienia, wydawa
mi si przepikny.
Ale wiat mia swj sposb wchodzenia do aramu. Pewnego dnia przyjecha z Madrasu synny
przemysowiec z rodzin. Byli oddanymi wyznawcami Swamiego, a take jednymi z najbardziej
hojnych dobroczycw. Musiaem zje z nimi kolacj. Innym razem przyjechaa dziesitka byych
uczniw Swamiego, ktrzy teraz - rwnie jako swami - nauczali wedanty w rnych indyjskich
miastach. Przybyli, eby podyskutowa na temat, w ktry ja te zostaem wcignity: konwersje.
Zdaem sobie spraw, e bya to kwestia, ktra - mimo deklarowanego oderwania od spraw wiata leaa Swamiemu bardzo na sercu. Pisa o tym, mwi, jedc po Indiach, a kilka miesicy wczeniej,
w przemwieniu przed jedn z komisji Narodw Zjednoczonych, przedstawi formalne danie, eby
midzynarodowa organizacja interweniowaa w sprawie zamroenia nawrce na chrzecijastwo w
Indiach.
Twierdzi, e nawrcenia s aktem gwatu, gdy zmieniaj lokaln kultur, wywouj napicia i
konflikty, ktrych dzi naleaoby unika. Wedug niego religie mona oglnie podzieli na dwa typy:
agresywne i misjonarskie, takie jak chrzecijastwo i islam, oraz te, ktre nie szukaj prozelitw, jak
judaizm, zaratusztrianizm i sam hinduizm. Pierwsze byyby religiami silnymi", natomiast drugie
sabymi". W konfrontacji te drugie stayby zawsze na straconej pozycji. W szczeglny sposb
miaoby to dotyczy hinduizmu, ktry nie ma adnej centralistycznej struktury i z zasady pozostawia
kademu swobod czczenia tego boga, ktrego chce, i pod takim imieniem, jakie woli.

Inni nauczyciele wedanty przed Swamim nie zajmowali takiego stanowiska. Na przykad w
dziewitnastym wieku wielki mistyk Ramakryszna, ktry w latach swojego duchowego ksztatowania
spdzi pewien czas w meczecie jako muzumanin i na krtko przyj rwnie chrzecijastwo,
twierdzi, e wszystkie religie s jednakowe. Przypominaj wod z tego samego stawu, wlan do
rnych wiader i nazwan w rny sposb sowami, ktre w poszczeglnych jzykach oznaczaj
wod. Tak samo tolerancyjny by jego ucze, Vivekananda. Ale czasy, zdaniem Swamiego, si
zmieniy.
Wedug niego Koci katolicki i rne sekty protestanckie, szczeglnie w Ameryce, wykorzystyway
naturaln tolerancj hinduizmu, eby inwestowa ogromny kapita w konwersj coraz wikszej liczby
Hindusw. Uwaa to za niedopuszczalne. Hinduizm pada ofiar prawdziwej agresji. Swami nie da,
eby chrzecijanie opucili Indie. Przyznawa, e s tam od dwch tysicleci i mog spokojnie zosta
na kolejne dwa tysice lat. Domaga si tylko, by powstrzymali si od niszczenia indyjskiej kultury, tak
jak w przeszoci zniszczyli staroytne kultury Afryki i Ameryki aciskiej.
Powiedziaem mu, e yjemy w czasach wolnego rynku: dbr, idei i rwnie religii. Jak moe myle,
e pjdzie pod prd?
- Rynek nie moe by wolny - odpar - poniewa saby nie ma szans we wspzawodnictwie z silnym.
Religie nie-agresywne, niewalczce, takie jak nasza, nie mog rywalizowa z religiami bogatymi i
agresywnymi. Dlatego powinny by chronione. Kto powinien interweniowa, choby Narody
Zjednoczone. Ale to przede wszystkim Koci musi pooy kres swoim konwersjom. Jeli tego nie
uczyni, w Indiach powstan warunki do gwatownej reakcji.

Zdawao mi si, e ma racj. Nawrcenia s now form kolonializmu. Swami przeciwstawia si im,
prbujc przywrci tradycj indyjsk przez ponowne wprowadzenie wedanty do ycia ludzi.
Podobnie postpowa P. S. Yarrier, na powrt wprowadzajc ajurwed i kathakali.

Wrd odwiedzajcych by rwnie mody lekarz, ktry mia si zajmowa cukrzyc Swamiego.
Naszemu guru bardzo si spodoba: zna na pami astry, wite pisma! By bez wtpienia
szczeglnym typem. Pochodzi z wioski oddalonej o kilka kilometrw od najbardziej wysunitego na
poudnie punktu Indii, gdzie kierowa ma klinik ajurwedyczn odziedziczon po dziadku.
Umwilimy si na spotkanie. Miaem do niego pojecha po zakoczeniu kursu.
Innym gociem, ktry zatrzyma si w aramie przez cztery dni, by znany indyjski psychiatra, ktry
pracowa przy midzynarodowym projekcie, finansowanym przez Uniwersytet Harvarda, dotyczcym
ludzi z marginesu". Kilku jego kolegw z Ameryki i Europy zajmowao si narkomanami
porzucajcymi szko i bezdomnymi. On mia w Indiach prowadzi badania nad sadhu i sannjasinami.
(Sadhu to ci, ktrzy - czsto w bardzo modym wieku - zrezygnowali ze wiata i yj jako wici
ebracy", wdrujc po Indiach. Czsto s to osoby o prostym pochodzeniu spoecznym. W
przeciwiestwie do sannjasinw. ktrzy staj si nimi zazwyczaj podczas ceremonii inicjacji pod
koniec ycia spdzonego normalnie, sadhu nie zawsze skadaj formalnie luby. Rwnie oni ubieraj
si na pomaraczowo albo na czerwono. W Indiach jest ich kilka milionw. Wszyscy sannjasini s
sadhu. Jedni i drudzy mog by swami, jeli zostan uznani za nauczycieli). Kiedy si o mnie
dowiedzia, chcia koniecznie ze mn porozmawia.
By moe byem dla niego ciekawym przypadkiem czowieka z pogranicza", stojcym midzy
wiatem Wschodu i Zachodu. Nie wiem, w jaki sposb mogem si przyda w jego badaniach, ale on
si przyda w moich. Powiedzia, e spdzi duo czasu w Himalajach w poszukiwaniu osb
posiadajcych moc" i jako uczony musia przyzna, e nikogo takiego nie spotka Wyzna mi te, e w
ramach swoich bada odwiedzi te Sai Bab, najsynniejszego wspczesnego guru, majcego
miliony wyznawcw zarwno w Indiach, jak i za granic. Zrobi na nim jak najgorsze wraenie:
pyszakowaty, upudrowany, ze szmink na ustach. Powiedzia, e wielu z otaczajcych go ludzi to
osoby infantylne, potrzebujce ojca albo czego do zabawy. A magia to wspaniaa rozrywka!
Tym, co niepokoio go jako psychiatr, by fakt, e niektrzy jego pacjenci zostali uczniami Sai Baby.
Guru przekona ich do porzucenia terapii i przestali bra lekarstwa. Kiedy potem do niego wracali,
eby si dalej leczy, byli czsto w rozpaczliwym stanie.
Jeli chodzi o cuda" Sai Baby, psychiatra opowiedzia mi, e pewnego razu sawny prestidigitator z
Kalkuty, P. C. Sorcar, pojecha do jego aramu i wmiesza si midzy wiernych na daran. Kiedy Sai
Baba przeszed przed nim, eby mu da, jak to czyni z innymi, troch yibhuti, ktre spywao mu
cudownie" z palcw, mag spowodowa, e na jego wycignitej doni pojawio si nie wiadomo skd
rasmalai, ciastko nasczone cukrem, ktre - jak wiadomo -Sai Baba bardzo lubi. Mag naprzeciwko
maga. Stra przyboczna Sai Baby zabraa go si i wyrzucia z aramu. Psychiatra powiedzia, e inni
magowie wyzywali Sai Bab na pojedynek na cuda", ale on zawsze odmawia.

- Moe powinienem zobaczy go na wasne oczy - powiedziaem sam do siebie. Tym samym zdaem
sobie spraw, e moje stare pragnienie, eby znw wyruszy w drog, wcale nie umaro. Pragnienia!
Uwolni si od nich byo trudniej, ni sdziem.
Gdy pewnego ranka wychodziem z pokoju, zauwayem, e na sznurze, na ktrym wieszaem do
wyschnicia bielizn, kto inny rozwiesi swoje pranie. Byy to rzeczy kobiece, wic pomylaem, e
moe nale do piknej nauczycielki taca, ktra przyjechaa na kilka dni z wizyt do aramu i
wiedziaem, i zamieszkaa w pobliu mojej kwatery.
Poszedem na pud, na medytacj, na lekcje, ale bez mojej woli, niemal niezauwaalnie, owa
fascynujca i niekontrolowana cz kadej osoby, jak jest umys, si rozszalaa. Wyzwalajc si
cakowicie spod kontroli, umys, ktry powinien by tam, gdzie ja, powraca tymczasem do sznura z
bielizn i do nauczycielki taca. Umys nalecy do tego mnie, ktry nie chcia z nikim rozmawia,
wyobraa sobie tymczasem ca rozmow, zadawa pytania, udziela odpowiedzi, formuowa
pragnienia.
Oczywicie -jak mwi Swami - miaem wybr: mogem by mn, ktry pragn, albo mn, ktry mia
si z tego mnie, ktry pragn. Ale atwiej byo to powiedzie, ni zrobi. Mgbym pj do niego z
tym dylematem, zrobibym to... nawet nie obcinajc sobie rki, jak to uczyni wedug legendy przed
wiekami ucze zaoyciela buddyzmu zen w klasztorze Shaolin w Chinach.
Jego mistrz, Hindus imieniem Bodhidarma, znany w Chinach jako Da Mu, a potem w Japonii jako
Daruma, wci pogrony by w medytacji i nikomu nie udao si nigdy z nim porozmawia. Pewnego
razu ucze, zdesperowany, eby przycign jego uwag, obci sobie lew rk. pozwalajc, by krew
utworzya na niegu wielk, czerwon plam.
Czego ty chcesz? - spyta w kocu mistrz.
Uspokoi mj umys.
Dobrze, przynie mi umys, to ci go uspokoj.
Ucze odchodzi.
Nie znalazem go - mwi, wracajc.
Widzisz? - odzywa si na to mistrz. - Uspokoiem ci go. - I powraca do medytacji.
Tym, od czego ucze chce uciec, jest sie jego myli, i mistrz poprzez swj koncept pozwala mu
zrozumie, e to sama myl jest problemem.
Ale czy ja mogem pj do Swamiego i wyjawi mu t swoj myl? Doskonale wiedziaem, jaka jest.
Dokadnie taka, jak myl mnicha moralisty z innej gonej historii zen.
Dwaj mnisi id drog zalan przez ulew. W pewnej chwili staje przed nimi pikna dziewczyna, ktra
nie jest w stanie w swoim stroju przej przez kau. Jeden z mnichw bierze j na rce i stawia w
suchym miejscu. Drugi mnich nic nie mwi, ale kiedy s w wityni, gdzie spdzaj noc, nie
wytrzymuje:

My, mnisi, musimy trzyma si z dala od kobiet, szczeglnie jeli s mode i pikne - mwi z
wyrzutem. - A ju dotykanie ich jest szczeglnie niebezpieczne. Dlaczego to zrobie?
Ja t dziewczyn zostawiem po drugiej stronie kauy - odpowiada obwiniony. - Ale zdaje mi si, e ty
przyniose j w sobie a tutaj.
Taki sam byem ja. Dwie szmatki zawieszone na sznurze uruchomiy mechanizm, z ktrego - jak mi si
zdawao -definitywnie ju si wyzwoliem. Bardziej ni myl sama w sobie, upokarzaa mnie
niemono kontrolowania wasnego umysu: im usilniej prbowaem to robi, tym wiksze pata mi
on figle... dopki nie przypomniaem sobie Sundarajana.
Kiedy swego czasu opowiada mi na naszym pagrku o swojej mioci do posgu, stwierdzi, e nie
pozna kobiety", i napomkn o pewnej umiejtnoci", dziki ktrej przez cae ycie panowa nad
instynktami. Poszedem do niego i bardzo szczerze przedstawiem mu problem.
- Nie znasz wicze?
Nie. Naprawd nie znaem. On robi je kadego ranka zaraz po przebudzeniu razem z jog. S bardzo
skuteczne -powiedzia - powoduj, e nasienie odpywa i zamienia si w energi duchow. Tym
samym odcina od umysu w bodziec, ktry go pobudza.
- Usid na pododze, naucz ci - powiedzia.
Kaza mi uklkn, nastpnie pochyli si do przodu, z nieruchom gow i rkami na pododze.
Wyjani, jak wcign jzyk jak najbardziej do tyu, w stron garda, jak oddycha, co robi z
miniami w dole brzucha. Powierzy mi jeszcze kilka swoich tajemnic, po czym, ebym nie robi
bdw, pokaza mi, jak sam wykonuje kady z ruchw. Miaem zacz przez kilka minut dziennie, a
potem powoli wydua czas.
Sama idea tej umiejtnoci1' mnie fascynowaa. Czy wiat nie jest pikny? Gdzie jest kto, kto
wymyla via-gr, a gdzie indziej si ucz, jak zaoy kaganiec temu impertynenckiemu fragmentowi
wasnej osoby, ktry kady cignie za sob. Czowiek jest naprawd zadziwiajcy!
Nie wiem, czy wiczenia Sundarajana naprawd powodoway odpyw nasienia, jak twierdzi.
Natomiast ja, po dorzuceniu ich do potpourri mojej porannej rutyny - troch jogi. troch qigong,
nieco gimnastyki na oczy, prostat, krgosup, umiechy do odka i wreszcie kula" Mastera Hu mogem mu powiedzie, nie kamic, e system dziaa.

Dzie po dniu, tydzie po tygodniu: miny prawie trzy miesice. Zmienia si pogoda. Nadszed
monsun i wiatr przynosi nage, przepikne i krtkotrwae ulewy. Gry. ktre dotrzymyway mi
towarzystwa i na ktre patrzyem co rano, zmieniy barw. Stay si szare i okryte mg. A ja znw
odzyskaem pogod i spokj. Wydawao mi si, e troch lepiej zrozumiaem Indie, przeyem bardzo
nietypowe dowiadczenie i jeli kiedykolwiek kusioby mnie ycie zoone wycznie z kontemplacji,
teraz byem ju pewny, e to nie dla mnie. A wedanta? Koniec kocw wydaa mi si czym, z czym w
naturalny sposb byem ju w zgodzie. Nie czuem si oderwany od wiata, nie miaem si za ma
fal zalewan przez ocean, i w gruncie rzeczy nie baem si ju mierci.

Co do pragnie, postanowiem nad wikszoci zapanowa, a ulega tym nielicznym, z ktrych


wiadomie nie chciaem zrezygnowa. Jeli chodzi o dagat, wiat, zgadzaem si ze Swamim, e
zosta uoony bardzo inteligentnie. A zatem warto byo si nim cieszy. Brahmaaria, odmawiajc
sobie tego, rezygnowali, jak mi si zdawao, z czego wspaniaego.
Coraz wicej czasu spdzaem na onie przyrody. Ze szczytu mojego pagrka obserwowaem
spienion biel kilku wodospadw, a niej, na rwninie, ktra nabraa soczycie zielonej barwy,
ciemn sylwetk starego, majestatycznego, samotnego drzewa. Swami mwi, e drzewa s jak
sadhu: gdy wszyscy si poruszaj, one pozostaj cudownie nieruchome, stae, wiadome siebie, bez
potrzeby biegania tu i tam w poszukiwaniu czego. Nigdy si takim nie stan.
Nie ley to w mojej naturze. Nie urodziem si na mnicha. Mgbym sprbowa. Nawet mi si to
podobao. Ale nie byo w moim stylu i najzabawniejsza rzecz, jaka moga mi si przytrafi, to gdyby
kto mnie wzi za takiego.
Ale i to si zdarzyo. Grupka chopw z pobliskiej wioski przybya do aramu poprosi -jak sdz - o
datek na odbudow ich wityni. Przechodziem, a jeden starzec, nazywajc mnie Swami-ji",
podszed dotkn moich stp, a potem czubka brody. Rkami wypenionymi tym bogosawiestwem
pogadzi si po twarzy, gowie i piersiach, jakby rozgrzewa si moj mdroci i witoci".

Kurs zblia si ku kocowi, rozpoczy si wic ceremonie zwizane z zamkniciem. Najciekawsz,


przynajmniej dla mnie, bya mantra dapa, podczas ktrej musielimy wszyscy razem powtarza sto
tysicy razy formu dzikczynn dla Dakinamutri, bstwa z aramu, inkarnacji Siwy i opiekunki Wed.
Tekst mantry w sanskrycie dostalimy poprzedniego wieczora, wydrukowany na karteczce, ebymy
mogli go przestudiowa. Znaczenie sw nie byo szczeglne: Om... korz si przed tob
Dakinamutri, ktra yjesz w korzeniach drzewa banianu w penym skupieniu... Kaniam si przed
niszczycielsk moc Siwy... Orn". Ale dwik by, jak zwykle, pikny; mia swoj moc", szczeglnie ze
wzgldu na kolisty efekt om, ktre byo ostatni, ale take pierwsz sylab powracajcej mantry.
Dziki powtarzaniu jej godzinami umys oczyszcza si i uspokaja.
Ceremonia odbya si w wityni. Z tej okazji przybyo z Kojambaturu trzynastu specjalnych
pudarich, bramiskich kapanw, i przynajmniej setka wyznawcw Swamiego. Niektrzy przyjechali
na daran a z Madrasu, eby na niego popatrze, przebywa w jego obecnoci - by z kim, kto
pozna samego siebie. Centralnym punktem ceremonii by kwadratowy otwr na wity ogie,
zrobiony w posadzce kruganka po lewej stronie wityni. Swami siedzia przed nim w swoim fotelu.
Formalnie, jako sannjasin, to znaczy wolny od wszystkich zwizkw ze wiatem, cznie z religi i jej
rytuaami, nie bra udziau w ceremonii. Prowadzi j, w imieniu wszystkich ijich, sekretarz aramu,
leciwy i bardzo dystyngowany pan, obok ktrego -jak nakazuj Wedy - siedziaa jego ona. Trzynastu
pudarich otoczyo koem otwr. Za nimi siedzielimy my, a dalej publiczno. Wiele osb stao, eby
lepiej widzie, co si dzieje. Rozpoczcie byo katastrof. Chodzio o to, zgodnie z zasadami Wed, eby
rozpali ogie dawnym sposobem, to znaczy pocierajc o siebie dwa kawaki drewna. Ale z jakiego
powodu iskra nie przeskakiwaa. Jeden z brahmacha-ria zaintonowa modlitw: Przybd, przybd
szybko... Nie ka na siebie czeka". Wszyscy chrem, pod kierunkiem wdw-zakrystianek,
powtrzylimy w kilku tonacjach mantr Om Namaivaya...". Ale daremnie. Spoceni i zdyszani
pudari na zmian cignli z caych si link owinit na kawaku drewna ocierajcego si o drugi

kawaek, pokryty maymi zwojami wkien kokosa, ktre powinny z atwoci zaj si ogniem.
Wszystkie oczy zwrcone byy w tamtym kierunku. Wida byo troch dymu, czuo si zapach
rozgrzanego drewna, na ktre jeden z pudarich dmucha z mioci, ale iskra nie przeskakiwaa.
- Czy macie co takiego w waszym kraju? - zapyta stary ija z brygady emerytw".
- Nie, mamy zapaki - wyrwaa mi si z ust niekontrolowana i niezbyt uprzejma odpowied.
Cigno si to niemal przez godzin. Biedny Swami, szary na twarzy, czeka. Kilka dni wczeniej,
podczas wieczornego satsangu, na moje pytanie, czy wierzy, e puda moe naprawd wywoa
deszcz, odpowiedzia twierdzco. Cho by sceptyczny, opowiedzia, e uczestniczy raz w pudi za
deszcz i ten nadszed. A zatem dlaczego teraz nie dziao si tak z ogniem?
Sam zapragnem mie ow moc rozpalenia go, eby uwolni wszystkich od czekania. I pomyle, e
polegaa ona po prostu na umieszczeniu midzy wknami kokosa odrobiny kamfory albo alkoholu,
co - jak mi si zdawao -w pewnym momencie kto zrobi, podajc dyskretnie jednemu z pudarich
zajmujcych si pocieraniem kawakw drewna biay wacik. Pojawi si may, czerwony bysk, dym
zgstnia i w kocu pikne jzyki ognia zaczy pochania najpierw polana, a potem rwnie maso,
bryzgi wody, ry i wszystkie inne rzeczy, ktre pudari, wtrujc kademu gestowi inwokacj,
ofiarowali bogom.
W kocu zamoczon w wiadrze wody gazk mango pobogosawili rwnie nas i moglimy
zaintonowa wielk litani, pord coraz gciejszych oparw dymu, ktrymi wiatr wion nam w
twarz: Om hrim Dakshinamurtaye tubhyan... Om hrim Dakshinamurtaye...
Mantra trwaa okoo dwunastu sekund. W cigu godziny kady mg wypowiedzie j trzysta razy.
Byo nas okoo setki ijich, wic kto obliczy, e w cigu czterech godzin wszyscy razem wypowiemy
j sto tysicy razy, biorc pod uwag, e od czasu do czasu kogo na chwil zabraknie. Tak te si
stao. Przez cztery godziny powtarzalimy w kko te same sowa... tak jak robotnik, ktry przy
tamie montaowej powtarza wci te same gesty, eby zoy jakie bezuyteczne urzdzenie, ktre
inni kupuj za pienidze zarobione przy robieniu rwnie bezuytecznych rzeczy. A ycie przemija pomylaem - bez sensu, w aramie i poza nim. Przemija jako szereg oczekiwa i rytuaw, ktrych
jedyny sens polega na tym, e zdaj si nadawa jakie znaczenie jego bezuytecznemu przemijaniu.
W aramie i poza nim - bez wielkiej rnicy. Na zewntrz chodzi si do pracy, wypowiada
okolicznociowe sowa, bawi rzeczami, ktre okrelamy jako konieczne; tutaj powtarza si tysice
razy zdanie na cze bogini symbolizujcej wiedz. Na zewntrz dry si o dziecko, ktre nie wraca do
domu, tutaj o ogie, ktry nie chce si rozpali.
Gdybymy zamiast recytowa sto tysicy razy ow mantr, przeznaczyli ten czas na wykopanie
studni, by moe dwie trzecie ludnoci Indii nie pozostawaoby bez wody pitnej . Ale na tym polegao
te szalestwo Indii, ktre tak bardzo mi si podobao!
A poza tym bramini nie kopi studni.
Patrzyem na zoone donie tych wszystkich piknych ludzi, moich towarzyszy ubranych na biao oraz
pudarich: czyste paznokcie, smuke palce. adna z tych rk nie trzymaa nigdy opaty, kilofa czy
siekiery.

Przy okazji tej ceremonii naleao zrozumie bardzo wiele z Indii: rewolucj buddystw, ktrzy
odrzucili rytuay, inteligentn praktyczno Tybetaczykw, ktrzy, chcc spotgowa si mantr,
wymylili mynek modlitewny, do ktrego wkadali setki karteczek z zapisan wit formu, tak by
przy kadym obrocie jej efekt si pomnaa.
Cay ten rytua przypomnia nam przynajmniej, jak trudno byo kiedy rozpali ogie i jak wite byo
zadanie jego podtrzymania.
*
Pod koniec ostatniej lekcji kursu jeden z brahmacharia przypomnia Swamiemu, e obieca nam cud"
vibhuti.
Naprawd chcecie, ebym to zrobi? - zapyta Swami. miejc si.
W auli podnis si chr gosw: Taaak".
A zatem niech kto tu przyjdzie.
Nastpia chwila wahania. Nikt nie mia miaoci. Podskoczyem wic z mojego miejsca pod cian i
podbiegem do podium. Wycignem do niego otwart do, a on, miejc si, przez rozchylone
palce swojej prawej rki zacz wsypywa do mojej wity popi. Najpierw cienk struk, potem
coraz wicej. Pociera lekko palcami i popi cigle spada. Byem zszokowany. Odwrciem si z
otwart doni, eby pokaza j moim towarzyszom, a oni hurmem rzucili si do mnie, eby wzi
sobie szczypt i pooy na czole. Nastpio wielkie zamieszanie, prawie wszyscy stoczyli si wok
mnie, podczas gdy Swami, prbujc zapanowa lad sal, mwi:
To blef... to blef, nie bierzcie tego na powanie!
By skonsternowany, ale nikt go nie sucha. W gruncie rzeczy idea, e Swami dokona cudu jak Sai
Baba, podobaa si wszystkim. Mnie te prawie zafascynowaa: mnie, ktry byem na pewno
najwikszym ze wszystkich sceptykiem, mnie, ktry nigdy nie dotknem stp Swamiego, mnie,
synowi marnotrawnemu, ktry zosta zaszczycony cudem".
Kiedy wrciem na swoje miejsce, moja rka zostaa cakowicie oczyszczona przez dziesitki innych,
ktre zabray wszystko, co pozostao z magicznego vibhuti. Ja za zostaem owego dnia jednymi z
najbardziej mile widzianych ijich.
Po obiedzie wielu przyszo do mnie, eby opowiedzie swoj wersj tego, co si wydarzyo.
Pikne, pikne. Nie chc wiedzie, czy to prawdziwy cud, czy nie... jest to w kadym razie prasad,
posta Iwary - powiedziaa stara dyrektorka szkoy dla pielgniarek.
Moda lekarka nie miaa wtpliwoci:
Kto jest bardzo zaawansowany na drodze duchowej, zyskuje te moce. Nie ma w tym nic dziwnego.
Natomiast brahmacharia, ktry przypomnia Swamiemu o cudzie, opowiedzia, jak wszystko zostao
wczeniej przygotowane, jak mistrz kaza mu schowa popi pod stolik, skd wyciga rne

przedmioty. Na nic si to jednak zdao. Wierzcy" nie chcieli ustpi. Rozumiaem ich: pikniej byo
wierzy, ni nie wierzy. Ale wszystko zdawao mi si coraz dziwniejsze.
Kiedy kardiochirurg przyszed zapyta nie o yibhuti, ale czy uywam piramidy, miaem wraenie, e
znalazem si w klatce z wariatami. Kady by na swj sposb szalony i kto, kto owego wieczora
zobaczyby mnie, jak siedz na pododze w moim pokoju i gotuj w garnuszku za pomoc grzaki kilo
cebuli, eby sprbowa wyleczy moj alergi, ktra nie ustpowaa, pomylaby to samo o mnie.
wit ostatniego poranka by krystaliczny. Zrobilimy grupow fotografi, przy okazji ktrej miay
miejsce mae, typowe walki, ktry z wielu owieconych" stanie najbliej Swamiego. Potem nastpio
wrczenie dyplomw. Swami, przyozdobiony z tej okazji niczym jeden z posgw w wityni wielk
girland z kwiatw wok szyi, siedzia w swoim fotelu. Podchodzilimy po kolei przed jego oblicze.
Jedna swamini, jego bya uczennica, ktra zostaa ju nauczycielk, podawaa kademu gar patkw,
ktre mielimy rzuca pod stopy Swamiego. On za, wymawiajc kolejno imid na kadego ija,
wrcza mu wiadectwo i... banana. Wielu uczniw byo wzruszonych.
To najwaniejsze wydarzenie w moim yciu - powie dzia Sundarajan.
Niektre kobiety nie mogy powstrzyma ez. Oglna wiara bya wzruszajca. Wikszo naprawd
widziaa w Swamim Bhagawana. A ja, po tych trzech miesicach, czuem si^ jak szpieg, ktry
przenikn do wrogiego obozu, eby pozna: jaki sekret. Kiedy poproszono, ebym wygosi
przemowie nie, odmwiem. Uczyni to w bardzo pikny sposb, rwnie w imieniu maonki, stary
pediatra. Pia hymny pochwalne na cze Swamiego z ironi i wdzicznoci, cytujc wersy wielkich
poetw indyjskich, takich jak Kabir. Inni przeczytali wiersze dedykowane Swamiemu.
Kto go zapyta, czy nie ma dla nas jakiej ostatniej rady, a on odrzek:
yjcie yciem, w ktrym moecie si rozpozna!
To by on, Swami, jakiego poznaem i jakim go zapamitam.
A my po tych trzech miesicach? Rozjechalimy si kady w swoj stron, zadajc sobie, by moe
troch bardziej wiadomie ni przedtem, owo podstawowe pytanie, na ktre nie wszyscy, jak sdz,
znalelimy odpowied:
A ja, kim jestem?

Lekarz dla zdrowych


Kiedy przyjechaem, po prawej stronie drogi byo zwyczajne, dugie wzgrze zarzucone kamieniami,
ktre rysowao si dziwnym profilem na horyzoncie. Tydzie pniej, kiedy wyjedaem, wzgrze to
byo gigantyczn kobiet, lec na wznak na polach ryowych i patrzc do gry, w pustk.
Rozpoznawaem jej kolana, biodro, piersi, zarys podbrdka, ust i nosa na tle nieba.
Wioska Derisanamscope okazaa si zaczarowanym miejscem: najbardziej niezwykym, jednym z
najciekawszych, a na pewno najpogodniejszym i najspokojniejszym z tych, w ktrych byem w
Indiach. Ale niech nikt tam nie jedzie, sdzc, e znajdzie to, co ja znalazem, poniewa kady czyni z

wszystkiego - miejsca, osoby czy wydarzenia - to, co chce, to, czego w danym momencie potrzebuje. I
nic, ale to nic bardziej od fantazji nie pomaga dostrzec rzeczywistoci.
Cakiem biaa wioska leaa wrd rozlegych, bardzo zielonych pl ryowych, poprzedzielanych
gdzieniegdzie rzdami palm. Ju poczenie tych dwch kolorw wywoywao uczucie spokoju.
Asfaltowa szosa, po ktrej sporadycznie przejeda samochd, autobus albo przechodzio stado
bawow, biega okoo stu metrw od zabudowa. Druga droga, zrobiona z piknych pyt
kamiennych, uywanych rwnie do tuczenia ryu i suszenia trawy, wchodzia midzy jednakowe
niskie, parterowe domy i docieraa a do wielkiej, starej wityni o ciemnych i akustycznych atriach,
wypenionej jak tajemnicz si. witynia kontrastowaa z reszt wioski, jakby naleaa do jakiej
poprzedniej epoki, kiedy ludzie byli olbrzymami.
Rozciga si przed ni plac z ubitej ziemi. W jego rodku wyrastao stare, majestatyczne, szerokie i
silne, poronite bardzo gstym listowiem drzewo, otoczone murkiem, na ktrym starsi ludzie siadali,
a dzieci si bawiy Jak mwili ludzie, piewanie mantr pod tym drzewem dziaao korzystnie na osoby
z problemami oddechowymi, poniewa yo ono, oddychao i emanowao wielk si. Kilka krokw
dalej by te may zbiornik czystej wody, otoczony schodkami w formie amfiteatru. Tam koczya si
wie Dalej widniay kolejne pola ryowe, rzdy palm, a z tyu, niczym osona, kamienne wzgrze.
Wedug legendy witynia bya jedn z dwch, ktre Rama, bohater Ramajany, zaoy na swojej
drodze przez Indie. Udawa si na Cejlon zabra stamtd Sit, swoj on. I ktr porwa zy Rawana,
kiedy zmorzy go sen. Zatrzyma: si pod drzewem, eby odpocz, ale synna kobieta-de- mon, ktra
miaa zwyczaj przeszkadza ryszim podczas ich medytacji w Himalajach, przysza go zaczepia. Rama
rozpozna, podnis uk i wypuci jedn ze swoich celnych strza. Diablica, ugodzona w serce, upada
na wznak na ryowiska i tam zostaa, obrcona w kamie.
Na pamitk tego wydarzenia Rama kaza zbudowa t I wityni i nada miejscowoci dziwn
nazw Derisanamscope, co wanie znaczy: Miejsce, z ktrego wypuszczone strza".
Byo to take miejsce zamieszkania doktora L. Mahadevana, modego lekarza ajurwedycznego,
ktrego spotkaem w aramie. Swami mia do niego due zaufanie - nie tylko dlatego, e si zaj, jak
si zdaje, z pewnym powodzeniem, jego cukrzyc, ale e zna na pami astry, wite pisma.
Prosz przyjecha przynajmniej na tydzie do mojego szpitala i zobaczymy, co robi - zaproponowa,
kiedy powie- ziaem mu o swojej chorobie. I oto si tu znalazem.
- Prosz przyjecha przynajmniej na tydzie do mojego szpitala i zobaczymy, co robi zaproponowa, kiedy powiedziaem mu o swojej chorobie. I oto si tu znalazem.
Miaem polowe ko z cieniutkim materacem pokrytym plastikiem w zupenie pustym pokoju o
niebieskich cianach, pododze z czarnego kamienia, z oknem wychodzcym na mae patio, murek, a
za nim staw poronity kwiatami lotosu. Jeszcze dalej rozcigay si pola ryowe. Na cementowym
podwrku miaem turecki ustp i kran.
W porze obiadu i kolacji jaki mczyzna przywozi mi rowerem trzypoziomow menak z chapati,
kilkoma ykami dal, klasycznej indyjskiej zupy jarzynowej, oraz porcj bardzo pieprznych warzyw.

Szpital", zoony zaledwie z szeciu pokoi, pooony by okoo pidziesiciu metrw od asfaltowej
drogi. Staa przy niej waciwa klinika, gdzie Mahadevan przyjmowa pacjentw i gdzie w wielkiej
kuchni" -jak j nazywano - sucy przygotowywali lekarstwa. Na paleniskach z drewna, jak chce
tradycja, stay parujce koty z brzu, kady ze swoj mikstur. Mniej wicej dziesicioro skulonych
na ziemi mczyzn i kobiet siekao zioa, rozrabiajc je w cebrzykach, filtrowao oleje albo ~ recytujc
mantry - ugniatao kulki z mieszanek, ktre zostay wysuszone na socu. ciany kuchni byszczay od
sadzy, ale powietrze przesiknite byo owymi balsamicznymi wyziewami, ktre same w sobie
zdaway si lecznicze.
- Dokadnie tak jest - powiedzia Mahadevan, oprowadzajc mnie po swoim maym krlestwie. - Ci,
ktrzy tu pracuj, nigdy nie choruj. Nawet si nie przezibiaj.
Ja sam powinienem troch poby w tej kuchni. Moe by mi przeszo alergiczne zapalenie zatok, ktre
od tygodni objawiao si ciekncym nosem, zawieniem z oczu, kichaniem i blem gowy.
Na ulicy przed klinik staa lada, przy ktrej podawano czaj, herbat dla osb, ktre czekay na wizyt
u lekarza i tych, ktre ju u niego byy, a teraz wypatryway autobusu, eby je zabra - a take
papierowe torebki pene proszkw, pastylek i fiolek.
Gdyby nie par supw elektrycznych, ktre zreszt prawie nigdy nie daway prdu, gdyby nie
autobus i may generator, poruszajcy wentylatorem w maciupekim pokoiku gdzie Mahadevan
przyjmowa pod obrazem boga jurwedy i czarno-biaym zdjciem dziadka, zaoyciela kliniki, mona
byoby odnie wraenie, e znalelimy si na jedne; z pocztwek w kolorze sepii z pocztku
dwudziestego wie ku. Nigdy wczeniej nie widziaem Indii tak naturalnych prostych i nietknitych. A
poza tym lekarz by naprawd szczeglny: wysoki, szczupy, o jasnej skrze, z czarnymi, gstymi
wosami i optanym wygldem kogo naprawd wierzcego. Mia tylko trzydzieci pi lat, ale ju
pewno kogo, kto wie, e ze wszystkim potrafi sobie poradzi.
Znam pisma, ktre mi mwi, co robi w kadej sytuacji. Dla kadego pacjenta mam kuracj, cho
czasem nie wiem, jak dziaa - odpowiedzia, kiedy zapytaem, czy nie mia nigdy adnych wtpliwoci.
- Ale, eby byo jasne: ja nie lecz, ja si troszcz. Leczcym jest ten, kogo kady ma w sobie, a przede
wszystkim jest nim on - doda, wskazujc boga, ktry spoglda dobrotliwie ze zotej ramy wiszcej za
jego plecami.
Spdziem dwa pierwsze dni od wieczora do rana w jego pokoiku. Siedziaem w rogu i
obserwowaem, jak bada jednego po drugim swoich pacjentw: niektrych tylko przez kilka minut,
innych o wiele duej. Kademu dawa jednak odczu, e w owej chwili jest osob, ktra interesuje go
najbardziej na wiecie. Po zadaniu kilku pyta wszystkim mierzy puls.
Kobietom lewy, mczyznom prawy - wyjani.
Potem si koncentrowa, odchyla gow, przymyka oczy i wchodzi jakby w stan medytacji.
Jeli jestem w stanie dobrze si skupi, suchajc pulsu, sonduj cay organizm pacjenta i potrafi
wiele o nim powiedzie - doda.

Wielu pacjentw si dziwio, e w kocu to on im mwi, co odczuwaj, jakie maj objawy, ktrych
nie byli w stanie okreli. Dla kadego z nich mia umiech, rad... a take lekarstwo do odebrania w
aptece przylegajcej do kuchni".
Klinika bya znana w caym regionie i ludzie przybywali tu czasem z bardzo daleka. Dwie kobiety
powiedziay, e jechay dziewi godzin autobusem, eby zobaczy Mahadevana. Mia do czynienia z
najrniejszymi przypadkami. W cigu jednego dnia zobaczyem midzy innymi kobiet z ogromn
tarczyc, inn z problemami menstruacyjnymi i - najstarsz - z podejrzeniem guza na odku. By
take mczyzna, ktry twierdzi, e sta si impotentem po operacji w szpitalu rzdowym, i teraz
chcia dokona sterylizacji, oraz mody czowiek, ktry wrci, eby pokaza, jak poprawi si stan jego
nogi, dotknitej niemal martwic z powodu nieusunicia z niej na czas wielu odamkw szka po
wypadku samochodowym. Widziaem rwnie cukrzyka, starca z nastpstwami zawau serca, innego
z bardzo wysokim cinieniem oraz dwu mczyzn z uszczyc.
W chwilach, kiedy pacjenci wchodzili i wychodzili, zadawaem pytania, a Mahadevan odpowiada, ale
nie by pewny, czy od razu zrozumiem jego nauk". Bardzo zaleao mu na tym, ebym nie wyrobi
sobie mylnych wyobrae. Pod koniec pierwszego popoudnia zrobi sobie maj przerw, eby da mi
prawdziw lekcj wstpn na temat ajurwedy. Ja za sporzdzaem notatki.
- jurweda nie jest medycyn alternatywn i nie konkuruje z zachodni. To po prostu inna
medycyna, oparta na odmiennych podstawach filozoficznych, to znaczy majca inn wizj wiata i
samego ycia - zacz.
Mahadevan wiedzia, e wanie spdziem trzy miesice ze Swamim i owa indyjska wizja wiata i
ycia" nie jest mi obca. Chcia jednak zaakcentowa kilka zasadniczych punktw.
- Przede wszystkim uwaamy, e wiat zmysw nie jest jedyn rzeczywistoci i e nasze zmysy nie
s jedynym rodkiem poznania. Dla nas astry, wite pisma, pozostawione nam przez ryszich,
stanowi narzdzie poznania. astry wskazuj nam na istnienie jakiej jedni ponaz wszystkim tym, co
jawi si naszym zmysom rozdzielnie.! Patrzymy na wiat i wydaje si on nam zoony z czci: my
sami mylimy, e jestemy elementami czego wikszego, ale prawda jest taka, e wszechwiat to
cao, jedyna i niezalena, a na pewno nie suma jego skadnikw Czci odzwierciedlaj cao, ale
absurdem jest mylenie, e rzeczywisto moe zosta zredukowana do jej elementw.
W sensie medycznym oznacza to, e ja, pan i wszystkie inne istoty yjce, nie tylko ludzie, jestemy
maym: wszechwiatami wczonymi do caoci wszechwiata. Stanowimy mikrokosmosy zupenie
nieoddzielone od makrokosmosu i tym samym podlegamy takim samym wpywom takim samym
prawom kosmicznym. Ajurweda, jako nauka o yciu, postrzega czowieka jako cao, nie jako zbir
czci. Twierdzi te, e zachowanie zdrowia danej osoby me moe by oderwane od jej kontekstu
spoecznego i duchowego ani odizolowane od jej powizania kosmicznego.
To podejcie, ktre teraz wy, na Zachodzie, nazywacie holistycznym", jest dokadnym
przeciwiestwem tak zwanej medycyny nowoczesnej, ktra postrzega chorob jaki dysfunkcj
jednego z mechanizmw skadajcych si n; czowieka.
Oczywicie mona porwnywa ajurwed z medycyn; zachodni, konfrontowa stan kliniczny
pacjenta, ale tylko do pewnego momentu, poniewa, wedug nas, nie da si znale odpowiedzi na
ludzkie problemy wycznie w nauce, tak jak wy j okrelacie.

Wiem dobrze, e rwnie wspczesna nauka przyznaje, i nie rozumie pewnych zjawisk, o ktrych
mwi, e nieznana jest ich przyczyna. My mwimy, e t nieznan przyczyn jest karma. Nie mona
jej dojrze pod normalnym mikroskopem i z tego wy, na Zachodzie, wnioskujecie, ze iie istnieje.
Wystarczy jednak popatrze przez mikroskop mdroci, eby zobaczy j bardzo wyranie.
Wemy problem choroby. Dlaczego dotyka ona mnie, a nie inn osob? W tej chwili nauka zachodnia
wyjania wszystko za pomoc genw, i jest w tym prawda. Ale ja pytam si: jaka jest przyczyna rnic
w genach? Tego nie wiemy. I nawet jeli pewnego dnia uda nam si to odkry, bdziemy si jeszcze
musieli zastanowi, jaka jest przyczyna tamtej przyczyny. Moemy tak postpowa w nieskoczono,
szukajc przyczyny przyczyny przyczyny. Ale jaka jest przyczyna ostateczna? Rysziowie to zrozumieli:
karma.
Dobrze: tam, gdzie zatrzymuje si nowoczesna medycyna, zaczyna si ajurweda. Nowoczesna
medycyna zaczyna si i koczy w ciele fizycznym; ajurweda wychodzi poza ciao, poniewa przyjrzyjmy si dobrze - ja i pan jestemy czym wicej; jestemy umysem, jestemy naszym ja",
mamy dusz i przede wszystkim karm.
Suchaem Mahadevana z przyjemnoci. Miaem wraenie, jakby spdzi ze mn miesice w Nowym
Jorku, podzielajc moje wtpliwoci i moje przemylenia dotyczce terapii MSKCC. Wydawao si, e
zna odpowiedzi na wszystkie pytania, ktrymi si bawiem, prowokujc moich naprawiaczy. Ale czy
naprawd tak byo? Jedna cz mnie si cieszya, e czuje si zrozumiana, ale druga, jak zwykle,
pozostawaa sceptyczna: tak, rysziowie wiedzieli bardzo wiele na temat ludzkiej natury, ale czy te
pikne sowa mogy przeoy si na medycyn skuteczniejsz dla mnie od fosforyzujcych pynw
chemicznych? Na co mniej dewastujcego od radioterapii? W sumie to, co naprawiacze stosowali w
moim leczeniu, byo owocem dugich bada, dowiadcze, weryfikacji w praktyce.
Ja rwnie podziwiam pewne aspekty medycyny zachodniej - odpar Mahadevan w odpowiedzi na
moje obiekcje - ja rwnie, jak kady lekarz zachodni, ucz si dziki praktyce, ale najwicej
korzystam z mdroci ryszich. Czasami naprawd zaskakuje mnie ogromna intuicja twrcw astr i
jestem szczliwy, e je mam i e mog respektowa ich zalecenia. Prosz pomyle,
przepowiedziano w nich dziedziczne konsekwencje pewnych chorb, i sklasyfikowano rne rodzaje
cukrzycy. Ich autorzy znali tak modne dzi pojcie stresu, byli w stanie opisa wspczesne choroby
psychosomatyczne i dokadnie wiedzieli, czym jest odporno, do ktrej przywizywali wielk wag.
Rysziowie wiedzieli o przekazywaniu chorb poprzez kontakty seksualne, blisko fizyczn, uywanie
tych samych ubra. Znali schorzenia wywoywane zanieczyszczeniem wody i ziemi; wiedzieli o
epidemiach. Niewiarygodne, jeli si pomyli, e doszli to tego wszystkiego bez adnych narzdzi!
W astrach s wspaniae wersy, ktre opisuj choroby umysowe. O wiele lepiej, ni czyni to
wspczesne traktaty medyczne... - powiedzia, a eby wzmocni efekt, wyrecytowa w sanskrycie
kilka takich opisw.
Zaczlimy rozmawia na ten temat. Mahadevan odnis si do tego, co powiedziaem na temat
lekarstwa dla mnie". Wyjani mi, e zalecane w astrach terapie nie odnosz si tylko do dziaania
na poziomie fizycznym - jak to czyni wspczesna nauka - ale rwnie psychicznym i przede wszystkim
duchowym. Wszystkie trzy s traktowane rwnolegle.

Leczenie si nie polega na poykaniu piguek co sze godzin - powiedzia. - Naley oczyci umys i
uywa go dla podtrzymania procesu zdrowienia. Moe to rwnie oznacza kpiel w witej rzece,
pjcie na pielgrzymk, uczestnictwo w pewnych rytuaach, recytowanie mantr. W procesie leczenia
naley nastawi si na waciwy styl ycia. Dla ryszich byo to najzupeniej jasne. Zrozumieli, e
najwaniejsz rzecz nie jest leczenie chorb w momencie, kiedy si objawiaj, jak to zawsze czyni
medycyna zachodnia, ale zapobieganie im poprzez taki sposb ycia, w ktrym ciao pozostaje w
harmonii i nic nie zakca spokoju umysu.
Popatrzy na mnie i jakby chcc sprowokowa po przyjacielsku moj zachodnio", doda:
...za piguki, ktre daj pacjentom, to nie kwestia chemii, jak wasze, ale pranaakti, siy, ktra daje
ycie. S to piguki na ciao i na dusz.
Znw zacytowa w sanskrycie wersy z astr, po czym wyjani mi, e oczywicie lekarstwa
ajurwedyczne s zrobione z zi, rolin, czasem z jakich mineraw, proszku z drogich kamieni lub
pewnych bardzo specjalnych produktw pochodzenia zwierzcego. Poza tym s jednak rwnie
nasycone mantrami i w pewnych przypadkach powinny by zaywane w powizaniu z horoskopem
pacjenta.
Tak, to prawda - kontynuowa - nasze lekarstwa nie daj natychmiastowego efektu. Przeciwnie, ze
swej natury dziaaj powoli, pozostawiajc pacjentowi czas na policzenie si ze swoj karm. Kiedy ta
jest wyczerpana przez cierpienie, choroba mija. Przyznaj, e medycyna zachodnia jest duo
skuteczniejsza od naszej w ostrych przypadkach, w sytuacjach, kiedy trzeba pilnie interweniowa, jak
choby w chirurgii. Ale medycyna zachodnia nie rozumie caej reszty, przede wszystkim nie chwyta
duchowego aspektu ycia.
Mahadevan by czowiekiem wielkiej wiary. Wedug niego ta nauka", ajurweda, pochodzia od
Brahmy, boskiego, wszechwiedzcego stwrcy. Rysziowie dwa albo cztery tysice lat temu poznali j
podczas medytacji i niektrzy ich nastpcy spisali jej zasady w astrach kilka wiekw przed nasz er.
By moe dlatego, e sam nigdy nie wyznawaem adnej wiary, instynktownie odczuwam pewn
sympati wobec tych, ktrzy wierz, ale...
Doktorze Mahadevan, jest pan czowiekiem moich czasw. Jak moe pan myle, e kilka tysicy lat
temu tacy ludzie jak pan czy ja, choby nawet za spraw jakiego boskiego zespolenia, zdoali
zrozumie wszystko to, co czowiek powinien wiedzie? Jak moe pan wierzy, e w astrach zawarty
jest cay kapita wiedzy, rwnie naukowej, ktry si nie zmienia i nie potrzebuje aktualizacji?
Tak wanie jest. Ajurweda to nauka wieczna wanie dlatego, e nie zaley od bada. Nauka
zachodnia zmienia si nieustannie, ajurweda nie. To owoc wizji, ktra jest wieczna: nie podlega
zmianom ani aktualizacji. My, lekarze, przypominamy ptaki, ktre przylatuj i odlatuj, natomiast
ajurweda to drzewo, ktre pozostaje. Logika tej wizji ryszich funkcjonowaa przez tysiclecia.
Stosowa j mj dziadek i bd to robi moi wnukowie.
A nowe choroby? - zapytaem. - wiat, w ktrym yjemy, nieustannie si zmienia, natomiast
medycyna musi si do tego dostosowa, odpowiedzie na nowe wymagania. Czy nie jest pan tego
samego zdania?

Nie. Okolicznoci mog si zmieni, ale podstawowa teoria pozostaje taka sama, poniewa wynika z
natury A nikt nie ma mocy zmieniania natury. A choroby? Moje zadanie jako lekarza polega na
eliminowaniu cierpienia wywoanego chorob, nie za choroby samej w sobie. Ludzie pytaj mnie,
czy leczymy AIDS, biaaczk albo cukrzyc. A moja odpowied brzmi: nie leczymy chorb - ani starych,
ani nowych - ale osoby. Czasami pacjenci zdrowiej z chorb, ktrych nie znam nawet nazwy. Musi
pan zrozumie: celem ajurwedy jest stworzenie zdrowego sposobu ycia, przy ktrym wszystkie ywe
istoty, cznie ze zwierztami, byyby zdrowe. I owo zdrowie nie dotyczy tylko ciaa, ale - szczeglnie
u czowieka - caoci.
Zapytaem, jak definiuje zdrowego czowieka. Zareagowa, jakby zaproszono go na wesele.
Swasta! Swasta! - powiedzia.
Potem sypn, wci z pamici, piknymi wersami sanskryckimi. Napisa je sawny lekarz, yjcy w
Benaresu w szstym wieku przed Chrystusem, a przetumaczy sarr. Mahadevan:
Czowiek jest zdrowy, kiedy znajduje si w stanie swasty, kiedy wszystkie elementy yciowe, ogie i
funkcje pozostaj w rwnowadze; kiedy wyprnienia s regularne; kiedy umys, zmysy i dusza s
spokojne".
- Wspaniale, nie wydaje si panu? - radowa si Mahadevan. - Zdrowie nie polega na prawidowych
wynikach rnych analiz, jakie robi medycyna zachodnia: tomografia prawidowa, badanie krwi
prawidowe, cholesterol prawidowy. Czowiek moe mie to wszystko w normie, a wcale nie czu si
dobrze. Dotyczy to szczeglnie sytuacji, kiedy niestabilny jest umys, Swasta oznacza harmoni,
stabilno w realizacji siebie samego. To oznacza dla nas prawdziwe zdrowie.
- Jak pan zatem widzi, w ajurwedzie pojcie zdrowia wychodzi daleko poza normalny poziom
wiadomoci, poza, powiedzmy, zdrowie w rozumieniu medycyny zachodniej. Rysziowie naprawd
byli Jasnowidzami". Widzieli poza pozorami, w gbi czowieka. Zrozumieli, e ludzkie cierpienie nie
jest tylko fizyczne. Najwikszym rdem nieszczcia bywa ignorancja duchowa, poczucie
oddzielenia od caoci. Pan to wie: tylko wiedza o sobie samym rozwizuje wszystkie nasze problemy.
I tylko w takim sensie interesujemy si w ajurwedzie rwnie zdrowiem fizycznym, poniewa take
dla jogina, ktry zwraca swj umys wobec ostatecznej rzeczywistoci poznania, zdrowie fizyczne jest
wane.
I znw przepikne wersy: Dharma patana mokanam..., jeli chcesz speni swj obowizek na
wiecie, jeli chcesz si wzbogaci, jeli chcesz cieszy si przyjemnociami zmysowymi lub jeli
chcesz pozna siebie samego, twoje ciao musi by zawsze zdrowe.
- Ta wizja ley u podstaw systemu ajurwedy. Lekarz musi wej do umysu pacjenta ze wiatem
swojej wiedzy i wyeliminowa ignorancj, ktra jest ostateczn przyczyn wszystkich chorb. Liczy si
wiedza, bo tylko ona moe zadowoli umys. Jak pan widzi - zakoczy Mahadevan -ajurwed trudno
uzna za system medyczny, majcy praktyczny, materialny cel: zdrowie fizyczne. To system duchowy,
ktrego celem jest moksza, wyzwolenie od ponownych narodzin... Bdziemy kontynuowa jutro?

Nazajutrz rano Mahadevan kaza czeka kolejce pacjentw, poniewa chcia udzieli mi drugiej lekcji
na pocztku dnia, ebym mg troch lepiej zrozumie, jak podchodzi do rnych przypadkw, z
jakimi bdzie mia do czynienia.
Kiedy pacjent jest nowy i nie mam jeszcze teczki z notatkami sporzdzonymi podczas jego
poprzednich wizyt i klasyfikacji, przede wszystkim musz uwanie go obserwowa, zada mu wiele
pyta i zdecydowa, jaki jest jego model konstytucjonalny. Od tego zaley caa reszta - zacz.
Kwestia modeli" interesowaa mnie, poniewa ja take jestem przekonany, e dobry Bg nie moe
tworzy wszystkich ludzi rnych od siebie i korzysta przy tym z form. z modeli, z ktrych wychodz
ludzie niezwykle podobni. Kady z nas odkrywa, e skonni jestemy zaprzyjania si lub
sympatyzowa z osobami, ktre s w jaki sposb pokrewne, to znaczy stworzone wedug tego
samego szablonu, cho rni si wygldem, a nawet kolorem skry.
Wedug ajurwedy - powiedzia Mahadevan - cay wszechwiat, ze wszystkimi przedmiotami i
wszystkimi yjcymi istotami, z czowiekiem wcznie, zoony jest z piciu elementw: ziemi,
powietrza, wody, ognia i eteru. Tych pi elementw stanowi podstaw rzeczywistoci fizycznej
kosmosu, dlatego s one w nas i poza nami: w jedzeniu, ktre spoywamy, w rolinach, w zioach.
Wystpuj w tym wszystkim, co pan widzi lub dotyka.
W organizmie ludzkim tych pi elementw objawia si w tridoszy, trzech funkcjonalnych zasadach vata, pitta i kapha - ktre rzdz wszystkimi naszymi funkcjami fizycznymi i umysowymi.
Eter i powietrze s elementami pozbawionymi formy, dlatego te w organizmie reprezentuj to, co
niestae, niespokojne. To jest vata. Z ognia pochodzi pitta; z wody i z ziemi kafa. Te trzy zasady
objawiaj si w rny sposb w kadym narzdzie, w kadej komrce organizmu. W organizmie jeden
element na ogl przewaa nad pozostaymi albo dwa wsplnie gruj nad trzecim. w dominujcy
element jest dla nas, lekarzy ajurwedycznych, bardzo wany, poniewa determinuje konstytucjonalny
model osoby. Dlatego mwimy, e dana osoba jest vata, kiedy element p o wietrz-eteru dominuje
nad innymi. Inna osoba jest pitta, kiedy jej dominujcy element to przejaw ognia. I tak dalej. Ten
model konstytucjonalny dostajemy przy urodzeniu i praktycznie pozostaje on stay do koca ycia.
Czynnikw determinujcych w szablon jest wiele, poczynajc od dziedzicznych po astrologiczne, od
tych zwizanych z fizjologi danej osoby po jej karm. Czynniki astrologiczne?
- Oczywicie - odpar. - Wpyw planet determinuje charakter osoby rwnie z punktu widzenia jej
zdrowia.
Nie byem w stanie zrozumie, w jaki sposb za pomoc tylko trzech szablonw" mona ustali, kto
wedug ktrego zosta stworzony, poprosiem wic Mahadevana, eby opisa mi vat.
- Osoba vata - powiedzia - jest szczupa, bez tuszczu, ma niewiele wosw, a te s suche i z
upieem. Jej oczy s mae i mtne. Vata moe je, ile chce i nie tyje. Jest zazwyczaj wysoka, ma
dugie koczyny i saby system odpornociowy. Czasem ma duy apetyt, czasem nie. Czasem
regularnie si wyprnia, czasem nie - wanie z powodu niestabilnej natury vaty. Niestabilno to
staa cecha osoby vata, ktra bywa niespokojna, nigdy nie pozostaje w miejscu, jest niezdecydowana.
Ma trudnoci ze snem i duo mwi. Niektre jej koczyny mog by wykrzywione. Miewa sny, ale
czsto s to koszmary. Jej pierwsz reakcj w obliczu czego nowego jest strach. Ma z pami.

Zarabia duo, ale nie potrafi oszczdza. Natychmiast wydaje wszystkie pienidze. Nie znosi zimna i
chce by osaniana. Wierzy w wiat fantazji. Przez dugie okresy moe oddawa si medytacji.
Nie rozpoznawaem siebie w tym opisie. A pitta?
Pitta to przejaw agni, ognia. Dlatego jest osob peir, energii, ciep, oleist, intelektualn. Ma duy
apetyt i trudnoci ze spaniem. Duo si poci, ma siwe wosy ju we wczesnej modoci, nie znosi
gorca, niechtnie przebywa na socu, uwielbia lody, jest porywcza, atwo si zoci, ale wszystko
szybko jej mija.
Tu te nie wpisywaem si cakowicie.
Kafa to przeciwiestwo vaty - kontynuowa Mahadevan. To osoba gruba, czsto otya, bardzo
stabilna, porusza si powoli, ma czerwon twarz i tuste wosy, bardzo jasne biaka oczu. Kafa jest
perfekcjonist, spokojnym i tolerancyjnym.
Oczywicie, przynajmniej wedug mnie, nie byem te kaf.
Kiedy jeden z tych elementw wzrasta w stosunku do innych, czowiek zaczyna chorowa kontynuowa Mahadevan. - Choroba to przerwanie pierwotnej rwnowagi trzech skadnikw.
Przyczyn moe by wiele, przede wszystkim niewaciwa dieta lub styl ycia, uraz. jaki czynnik
zewntrzny albo zwizany z siami nadprzyrodzonymi. Wedug nas czsto odpowiedzialne s za to
emocje. Maj one, jak jedzenie, swoje smaki, ktre wpywaj na trzy elementy skadowe, powodujc
wzrost jednego w stosunku do pozostaych. Bl jest gorzki, pragnienie sodkie, gniew pikantny,
natomiast akomstwo sone i tym obcia kaf.
Przypomnia mi si Dan Reid, ktry - przywoujc chisk tradycj medyczn - mwi, eby uwaa na
emocje bdce przyczyn chorb. Gniew, strach, nienawi, zazdro przyczyniaj si do zego stanu
zdrowia, podczas gdy inne, takie jak miosierdzie, wspczucie, rado lub - co odkry Norman Cousins
- dziki miech powoduj dobre samopoczucie. Zgadzao si.
A przecie gdy byem may, babcia kazaa mi zrobi siusiu zaraz potem, kiedy z jakiego powodu
bardzo si wystraszyem. By to wyranie stary sposb pozbywania si z organizmu negatywnych
resztek emocji, ktre - jak mylano - mogy mie ze nastpstwa. Powiedziaem o tym Vlahadevanowi,
a on przyzna, e w Indiach robi si dokadne to samo - rwnie w przypadku dorosych. Jeli osoba,
ktrej umar kto bliski, nie pacze, krewni uciekaj si do cebuli lub dymu w oczy, a jeli to nie
pomaga, posuwaj si lawet do bicia, byle tylko rozwiza ten wze emocji.
Rwnie choroby - kontynuowa swoje wyjanienia Mahadevan - maj swoj natur zwizan z tymi
trzema kategoriami. S wic choroby vata, pitta i kafa. Choroba sama w sobie nie jest powana,
uleczalna lub nieuleczalna. Wszystko zaley od kontekstu, w jakim si pojawia. Na przykad choroba
kafa jest powana u osoby kafa. Rozumie pan zatem, e w ajurwedzie nie istnieje oglne podejcie do
tego samego schorzenia. Nawet do przezibienia. Ta sama choroba u osb o innej konstytucji musi
by leczona inaczej. Podobnie nadmiar ktrego elementu skadowego u rnych osb objawia si
rnymi chorobami, ktre s jednak traktowane w taki sam sposb. A to dlatego, e terapia polega
na przywrceniu u chorego rwnowagi midzy poszczeglnymi elementami, niezalenie od choroby.
Dla jasnoci, leczenie takie jest alopatyczne, w tym sensie, e kuracja ma znak przeciwny - a nie
podobny, jak w przypadku homeopatii - w stosunku do konstytucji danej osoby. Na przykad osoba

kafa, u ktrej przewaa wilgo i chd, leczona jest za pomoc terapii opartej na cieple, suchoci i
pikantnym smaku. Natomiast osoba pitta, porywcza i gorca, leczona jest zioami orzewiajcymi.
Poywienie, dziki swoim rnym smakom, jest samo w sobie wanym lekarstwem.
Kiedy si ustali model konstytucjonalny pacjenta i zrozumie, co mogo spowodowa zaamanie jego
rwnowagi, gdzie zacza si choroba, o jakiej porze roku, jaka jest jego odporno, sia woli, dieta,
styl ycia, caa reszta nie sprawia ju trudnoci. Dla kadego przypadku istnie;^ tylko dwie formy
leczenia: to, co wzroso, musi zosta zmniejszone; co si zmniejszyo, trzeba podnie.
Za pomoc czego?
Wszystko moe si przyda, poniewa nic we wszechwiecie nie jest zbdne. Na pozr moglibymy
si obej bez skorpionw albo jadowitych wy, ale tak nie jest. Kada rzecz ma unikatow warto i
istnieje, eby karmi wszystkie inne w zamian za to, e sama zostanie nakarm: - na. Nic nie jest
cakowicie dobre ani cakowicie ze. Wszystko we wszechwiecie moe by wykorzystane jako
lekarstwo - rwnie trucizna, jeli doda do tego mdro A w pewnych sytuacjach nie dajemy nic,
poniewa rwnie nic moe by czym.
Czy mogem nie by zafascynowany tak wizj wszechwiata? Poprzedniego dnia widziaem
czowieka, ktry nis do kliniki pijawki, i chciaem si dowiedzie, do czego miay suy, zwaywszy
e wspczesna medycyna odrzucia je jako przykad minionego barbarzystwa terapeutycznego.
Pijawki - powiedzia Mahadevan - mona podzieli na i dwa rodzaje: jedne s trujce, stosowane
przez niego w pewnych przypadkach artretyzmu; innych, powszechniejszych, uywa si przy cystach
ocznych. Obydwa typy pochodziy ze stawu z kwiatami lotosu, lecego obok szpitala, w ktrym
przebywaem.
Obydwaj syszelimy gwar rosncego tumu pacjentw: wic eby pocign wtek naszej rozmowy,
Mahadevan jeszcze raz odwoa si do swoich ukochanych pism:
Sukarta sarva butanam... Celem mojej nauki jest stworzenie warunkw zdrowia dla wszystkich
ywych istot. Najlepszy sposb to nie leczenie chorb, ale im zapobieganie. Zadaniem lekarza
ajurwedycznego jest nauczy ludzi y w rwnowadze - rozumnie i wiadomie.
Jeszcze dwiecie lat temu - powiedzia Mahadevan - mdro astr stanowia cz ycia codziennego
ludzi, szczeglnie w Indiach poudniowych. Kuchnia kadej rodziny zaopatrzona bya w zioa i
przyprawy do stosowania przy przyrzdzaniu potraw. Kady na podstawie wasnej konstytucji
wiedzia, czego powinien unika, a co mu suyo: na przykad, eby zachowa zdrowie, czowiek vata
trzyma si w naturalny sposb z daleka od jedzenia suchego i zimnego. Ale najpierw kolonializm, a
potem nowoczesno oddaliy ludzi, szczeglnie w miastach, od liczcej tysice lat tradycji
ajurwedycznej.
Dzisiaj - wedug Mahadevana - ajurwedzie po raz kolejny grozio niebezpieczestwo; tym razem
komercjalizm -jak to nazwa. Przymiotnik ajurwedyczny" by ju uywany dowolnie do reklamowania
wszelkiego rodzaju produktw, a szczeglnie kosmetykw, ktre z ajurwed nie maj nic wsplnego.
W Kerali ajurwed staa si atrakcj turystyczn, z rnymi orodkami oferujcymi wszelkiego rodzaju
masae. Jeden z aramw, ktry okrela si jako ajurwedyczny, sta si wrd cudzoziemcw

szczeglnie modny, poniewa praktykowa wolny seks jako rodek do oderwania si od wszelkich
pragnie".
Byem ju trzy dni w Derisanamscope, kiedy Mahadevan owiadczy, e zamierza zaj si moim
przypadkiem. Byo to niemoliwe w klinice, gdzie cigle mia czym zaprztnit uwag, zatem spokj
moglimy znale tylko w jego domu. Przekaza wic wszystkich pacjentw z popoudnia kuzynowi,
ktry te by lekarzem, i poprosi, ebym za nim szed.
Rodzina Mahadevan - nazwisko to znaczy Wielki Bg, synonim Siwy - bya jedn z najwaniejszych w
wiosce, ale ich dom, jeden z tych niskich, stojcych wzdu wybrukowanej drogi, nie wyrnia si
niczym spord innych. Podobnie jak pozostae, mia z przodu may portyk z murowanym podestem,
na ktrym - chronic si przed niepogod -mogli zatrzymywa si, na chwil odpoczynku albo eby
spdzi tam noc, przygodni sadhu. By to stary zwyczaj udzielania gocinnoci witym ebrakom.
Mahadevan mi wyjani, e rano, zanim odeszli, kobiety mieszkajce w domu mogy przynie im
jedzenie i picie bez koniecznoci wpuszczania ich do rodka.
Dom Mahadevana zbudowany by wok podwrza. Opaday na nie dachy rnych przylegych pokoi,
w ktrych mieszkaa rodzina. Nie byo w nich tego obowizkowego podziau na pokj dzienny,
sypialni i kuchni, tak absurdalnie uznawanego za oczywisto na Zachodzie. Podwrze suyo do
zbierania deszczu, mycia si i zmywania. Tylko wracajc z pogrzebu - powiedzia mi Mahadevan naleao dokona ablucji na zewntrznym podwrzu, za bram. Ubikacja musiaa znajdowa si
przynajmniej dwiecie metrw od domu i nie widziaem jej.
W sposobie, w jaki Mahadevan wyjania mi rne zwyczaje swojej rodziny i wioski, syszaem nut
dumy braminw, ktrzy - pozostajc wierni tradycji - zdoali utrzyma swoje ycie w stabilnym i
zdrowym" stanie. wite pisma byy ich przewodnikiem. Wedy ustanawiay w istocie niezwykle
precyzyjnie zasady wszelkich dziaa i rozwiza na kad okoliczno. Byo w nich napisane, co
naleao zrobi oraz kiedy i jak powiedzie. Zastosowanie si do tego kodeksu postpowania
oznaczao gwarancj porzdku, harmonii i wanie zdrowia.
Dni Mahadevana odmierzane byy wci tym starym rytmem. Caa rodzina wstawaa o p do pitej
na pude. poranne rytuay religijne. Zaraz po przebudzeniu naleao spojrze na donie - jeszcze przez
zoeniem ich na znak pozdrowienia - eby przypomnie sobie, e Ja", symbolizowane wanie przez
rce, nie jest tym, ktre robi, ktre decyduje.
- Ten, kto uwaa si za autora dziaania, nic nie zrozumia - powiedzia Mahadevan, parafrazujc
jeden z wersw Gity. - Ja" nie ma by stumione, tylko zosta postawione przed faktem, e wszystko
to Iwara, bg, e to, co robimy, to Iwara, i e jedyn rzecz, do ktrej naley dy, jest moksza,
wyzwolenie od powtrnych narodzin.
Ojciec Mahadevana, emerytowany adwokat, zajmujcy si obecnie administrowaniem kliniki, chcia
pokaza mi miejsce w domu, gdzie odbyway si pude, oraz stary bben, od pokole nalecy do
rodziny, za pomoc ktrego dawano sygna do piewania mantr. Wydawa mi si jedyn cenn
rzecz, jak mieli. Jeli chodzi o reszt, w caym domu panowa tylko wielki porzdek i czysto.
To ojciec mi wyjani, e w Kerali niektre rodziny bramiskie utrzymyway przy yciu tradycj
ajurwedyczn rwnie w okresie upadku, przekazujc z pokolenia na pokolenie wite pisma, ktrych
uczono si na pami. Jako e ajurweda podzielona jest na osiem sekcji, kada rodzina bya

odpowiedzialna za znajomo jednej z nich. Robili tak a do czasw jego ojca, ktry zaoy klinik w
1924 roku. Mj lekarz mia szczcie urodzi si ze znakomit pamici. Ju od dziecistwa uczy si z
dziadkiem, potem studiowa w jednej z wielkich szk ajurwedy, wic teraz zna praktycznie wszystkie
te teksty.
Kiedy stary adwokat poszed do kliniki, Mahadevan i ja - kady ze swoim notatnikiem - usiedlimy
przed portretem boga, opiekuna rodziny, inkarnacji Kryszny.
Mahadevan powiedzia, e przez ostatnie dni obserwowa mnie, ale nie zdoa sklasyfikowa. Nie by
pewien mojego modelu budowy, od ktrego zaleao znalezienie sposobu udzielenia mi pomocy.
Przeprowadzi wic prawdziwe przesuchanie dotyczce kadego aspektu mojego ycia: gustw,
upodoba ywieniowych, przyzwyczaje - szczeglnie zwyczajw moich wntrznoci - sposobu spania
i snw, popdu seksualnego, pamici, zdolnoci do dugiego pozostawania w stanie medytacji czy te
jej braku, sposobu pocenia si i reagowania na bodce zewntrzne. Czy lubi bardziej milcze, czy
mwi? Czy jestem ciekawski? Czy gniew mi szybko przechodzi? I tak dalej, i tak dalej.
Przesuchanie rozcigno si potem na medyczn histori mojej rodziny i na choroby dziedziczne.
Opowiedziaem o tym, co w dziecistwie zrobio na mnie wielkie wraenie: pogrzeby zmarych na
grulic ciotek, potem pogrzeb dziadka ze strony matki, ktry zmar na t sam chorob. Pamitam,
jak po powrocie z cmentarza na drodze przed domem rozpalilimy wielkie ognisko, palc wszystko, co
do niego naleao, eby infekcja nie przesza na innych. Zaraz potem babcia - cudowna wiejska babcia
- przysza zamieszka z nami tylko w tym, co miaa na sobie A potem w nieustanny strach, e ja te
zachoruj, i badania krwi, od ktrych pieka mnie rka. Byy to jedne z na - bardziej dramatycznych
dowiadcze mojego dziecistwa, ale Mahadevan zdawa si nimi zupenie niezaciekawiony
Natomiast... hemoroidy! Ach, te bardzo go interesoway.
Jak to? Operowany dwa razy? W cigu dwudzieste piciu lat?
O tym chcia wiedzie wszystko.
Wedug niego hemoroidy to maharoga, wielka choroba. I tutaj wygosi w sanskrycie wersy z pism
dotyczce tego tematu, jakby chcia potwierdzi ich witoci to, co mwi. Nastpnie spojrza na
sporzdzone przez siebie notatki, skupi si i powiedzia, e osiemdziesit procent moich odpowiedzi
wskazywao na osob vata, reszta to byo pitta z pewnymi oznakami kafa. Wedug niego pojawiy si
jednak one wraz z chorob i nie naleay do mojego modelu. A zatem byem pomidzy vata a pitta.
Z tego miaa wynika caa reszta.
- Biorc to wszystko pod uwag - podsumowa - myl, e paskie elementy yciowe nie byy w
rwnowadze od dziecistwa. Paski system obronny by cigle osabiony. Istniao zawsze zaburzenie
kafy, ktre wywoao problemy z pucami; nastpnie byy hemoroidy, ktre dla nas s wanym
znakiem czego bardzo powanego w dolnej czci brzucha, gdzie skoncentrowana jest wanie vata.
W paskim przypadku vata nie przepywaa we waciwym kierunku, dlatego ruszya inn drog,
zacza posuwa si w gr, stworzya amalgamat kafy i pitty w odku i to wywoao wielk
chorob, na ktr pan teraz cierpi. To jest ta patologia.

Powaga mojej sytuacji polegaa na tym, e miaem zachwian rwnowag midzy wszystkimi
elementami yciowymi: vat, pitta i kaf. Wedug niego sytuacj pogarsza jeszcze powany niedobr
agni, wewntrznego ognia, od ktrego zaley cay metabolizm.
- Aham vaishvanaro bhutva praninam deham asritaha... (Ja jestem ogniem i objawiam si w
trawieniu...) - zadeklamowa.
- Gitct, rozdzia pitnasty, sloka czternasta - powiedziaem. Dopiero to studiowaem, wic mogem
si popisa. A jemu moja wiedza sprawia przyjemno. Zatem go rozumiaem!
- Agni to Kryszna - kontynuowa Mahadevan. - To bstwo, ktremu ofiarujemy pobonie poywienie,
tak jak podczas kui ofiaruje si ogniowi wod, maso, ry i inne rzeczy. My skadamy bogu ofiary, a
bg si nami opiekuje. Ale kiedy agni jakiej osoby jest przez duszy czas nienormalne, w ciele tworzy
si duy zg toksyn.
- Gdzie? - zapytaem. - W ktrym narzdzie?
- Nie, nie, tego rodzaju zatrucia nie da si pokaza - odpar Mahadevan.
Potem mi wyjani, e wszystkie patologie systemu odkowo-jelitowego maj co wsplnego z agni i
e ja, majc patologiczne kafa i sabe agni, musiaem zapa na powan chorob: moga to by
biaaczka albo jakakolwiek inna forma raka.
Czy mona co z tym zrobi?
Tak - powiedzia Mahadevan. Rozwizanie miao polega na zwikszeniu ognia trawiennego, eby
wzmocni moj odporno i odwrci w ten sposb skonno do niewydolnoci. Terapia jest prosta:
naley pobra agni - ogie -z zi i rolin, i wprowadzi do mojego organizmu za pomoc mikstury,
ktr on przygotuje.
Wymieszam wszystkie zioa, ktre maj w sobie ogie, a dodatkowo rolink, ktra w sanskrycie
nazywa si wanie agni. Kiedy wemie pan to lekarstwo, bdzie pan musia unika wszelkiego
poywienia zawierajcego cukier i ghee, klarowane maso, natomiast powinien pan je jak najwicej
cierpkich owocw, takich jak granaty, cytryny i pomaracze.
Wedug niego udaoby mi si w ten sposb rozwiza podstawowy problem, rwnie dlatego, e - jak
powiedzia - choroba nie jest naturalnym stanem czowieka. Miaem wielk wol ycia i mj
wewntrzny uzdrowiciel ruszyby mi na pewno z pomoc.
Zapytaem, co myli o ewidentnym wzrocie zachorowa j na raka wrd ludnoci krajw
uprzemysowionych. Wedug niego byo to spowodowane tym, co sam nazywa szkodliwym
wykorzystywaniem wasnego czasu i inteligencji. Dai przykad rnych gupich prac, jakie ludzie
zmuszeni s wykonywa. Poza tym ludzie Zachodu staj si coraz wikszymi niewolnikami
przedmiotw postrzeganych przez zmysy
Im bardziej ludzie oddalaj si od natury, tym wicej choruj. W dzisiejszych czasach czowiek staje
si coraz wikszym egoist, myli tylko o rozrywkach, o przyjemnociach, o pobaaniu sobie w
jedzeniu i piciu. Wiele chorb spowodowanych jest objadaniem si, przez co zuywa si zbyt duo

agni. Jedzenie maych iloci nie wywouje adnych chorb. Dawne zasady zachowa spoecznych i
osobistych przestrzegane s coraz rzadziej...
Wedug Mahadevana przy waciwym sposobie odywiania odek powinien wypeni si tylko w
poowie pokarmem staym, w jednej czwartej pynami i w jednej czwartej powietrzem. Podczas
jedzenia naleaoby pi, ale absolutnie nie rozmawia - wanie dlatego, eby nie zwiksza iloci
powietrza, ktre trawimy.
egnajcie zatem biznesowe obiady!
eby zakoczy w sposb, ktry ju znaem, Mahadevan zacytowa tego co zwykle wielkiego lekarza
ajurwedycznego Z Benares, ktry - porwnujc ludzkie ciao do dyszla wozu - ju w szstym wieku
przed Chrystusem napisa: Tak jak dyszel zuywa si i w kocu pka, jeli wz jest przeadowany,
droga wyboista, powocy niedowiadczony, a koa sabe, tak samo dugo ludzkiego ycia skraca
si, czasem nawet o poow, jeli ciao poddawane jest nadmiernym wysikom, jeli stosuje si
nieodpowiedni dla niego diet, posiki s nieregularne, jeli nie utrzymuje si go we waciwej
pozycji, nadmiernie pobaa seksowi, jeli wystawi si je na trujcy wiatr albo ogie, jeli nie tumi si
pragnie, ktre mog by tumione, a hamuje te, ktre nie powinny by hamowane, i jeli przebywa
si w towarzystwie niegodnych osb".
- Widzi pan - kontynuowa Mahadevan - to z tych zachowa godzcych w yciow moralno rodzi
si choroba. Jednak medycyna zachodnia ignoruje to wszystko, nie szuka prawdziwej przyczyny za i
zamiata wszelkie brudy pod dywan.
Wydao mi si to troch nazbyt powierzchowne. Pomylaem o naprawiaczach z Nowego Jorku.
Przecie zanim podali mi swoje mikstury, wykonali wiele bada i analiz. Postanowiem wic wzi ich
w obron,
- Swoimi metodami, doktorze Mahadevan, nigdy nie odkryby pan raka, jakiego miaem w nerce.
eby tego dokona, potrzebne byo bardzo zaawansowane badanie.
- No i co z tego? Czsto mi si zdarza widzie pacjentw z wrodzonymi cystami w nerce. Nie wiedz,
e je maj, i yj szczliwie.
- Ale w moim przypadku nie chodzio o cyst. W laboratorium zobaczyli, e to rak.
Mwic to, podcignem kurt, eby pokaza mu, ile pracy trzeba byo wykona, eby mi usun to
gupstwo.
- Ale jeli czowiek yje szczliwie, po co wysya kawaek jego ciaa do laboratorium? Wedug mnie
lekarze ci niepotrzebnie pana niepokoili. Niech pan na to spojrzy -powiedzia, wskazujc palcem na
przepuklin.
Podobao mi si sowo niepokoili": wyrwali ze stanu spokoju.
By moe nie by a tak szalony. W gruncie rzeczy wietni naprawiacze nie potrafili mi powiedzie, od
jak dawna owo obce ciao znajdowao si w mojej nerce ani z jak prdkoci roso. By moe
mogem zatrzyma je w sobie do koca moich dni, nie poddajc si tylu ciciom, tylu traumom i
unikajc tej przepukliny, ktra wystawaa mi niebezpiecznie z brzucha.

Mody Mahadevan by moe nie we wszystkim si myli. Kiedy byem jeszcze w Nowym Jorku,
przeczytaem o badaniu wykonanym na zamwienie amerykaskiego Senatu, ktre wykazywao, e
niemal poowa operacji chirurgicznych przeprowadzanych w Stanach Zjednoczonych jest
niepotrzebna i kosztuje rednio utrat ycia ponad dziesi tysicy osb rocznie. Czyby moja te do
nich naleaa?
- Czym jest w gruncie rzeczy choroba? - zapytaem.
- Choroba jest form niezgodnoci z porzdkiem kosmicznym - odpar z przekonaniem.
Wydao mi si lekk przesad, e moja przypado miaaby mie taki wymiar, ale sama myl bya na
pewno pocigajca. Rwnie dlatego, e w takim przypadku nie potrzebowabym ju powierza si
narzdziom chirurgw, fosforyzujcym pynom, czy te wraca w ramiona Pajczycy.

Tak mino cae popoudnie. Ojciec Mahadevana po powrocie z kliniki zasugerowa, ebym zatrzyma
si u nich. Nie musieliby znw wysya mi jedzenia przez posaca na rowerze.
Czekajc, a matka i moda ona Mahadevana przygotuj kolacj, ojciec chcia opowiedzie mi o
wityni. Bya ona jego wielk trosk. Marniaa, nie byo ju ani jednego pudariego, a jeli nie
pospiesz si z robotami remontowymi, dach zacznie przecieka.
Powiedzia, e przez wiele pokole wityni zajmowaa si rodzina miejscowych krlw, ale
podupada i opiek przejli bramini z wioski. Poniewa chodzio jednak o ludzi pozbawionych
wikszych rodkw, wzi on na siebie obowizek zebrania funduszy, eby doprowadzi j do
porzdku i opaci przynajmniej jednego pudariego, ktry prowadziby codziennie ceremonie.
Na odlego przedstawiona mi zostaa moda ona Mahadevana. Byli maestwem od kilku
miesicy. Zgodnie z tradycj dziewczyn wybrali mu rodzice, a on zdawa si by z tego powodu
szczliwy.
Kolacja bya bardzo prosta, a my, mczyni, zjedlimy pierwsi, obsugiwani przez kobiety. Kiedy
Mahadevan skoczy, zobaczyem, e podaje swoje brudne thali onie, ktra nie myjc go, naoya
sobie porcj jedzenia i usiada obok teciowej, jedzcej z brudnego talerza ma. Nigdy wczeniej nie
widziaem czego takiego.
- Dla nich to zaszczyt - wyjani mi Mahadevan.
Jeszcze jeden stary zwyczaj.
Wyobraziem sobie, e europejska albo amerykaska feministka zareagowaaby na tak scen z
niesmakiem i poczuaby si w obowizku wyzwoli" obie kobiety spod szowinistycznego ucisku
mw. Potem pomylaem, e ta sama feministka bardzo by si zainteresowaa medycyn
Mahadevana, poniewa wanie te kobiety z Zachodu s dzi najbardziej otwarte na to, co nowe,
mniej sztywne i gotowe widzie wiat w ujciu alternatywnym". Ale czy mona akceptowa jeden
aspekt cywilizacji, ktra pozostaa wierna tradycji przez wieki, a odrzuca inny? Czy przypadkiem
wszystko nie jest cile zwizane nitkami, ktrych nie mona dowolnie przeci, stosujc wasne
kryteria? Wzi wszystko albo zostawi?

Mahadevan chcia koniecznie odprowadzi mnie do szpitala. Panoway egipskie ciemnoci i nie byo
wiate. Ba si, e mgbym upa. Skorzystaem z okazji i zapytaem go po drodze, co myli o kursie
Jogi i Dwiku, jaki zorganizowa Ramananda. Czy muzyka moe by poyteczna dla moich oszalaych
komrek?
- Na pewno. Komrki te maj wiadomo odpar. - Tylko dwie rzeczy w naszym ciele jej nie maj:
paznokcie i wosy. Dlatego mona je obcina bez blu.

Tej nocy nie zasnem jak kamie. Nos miaem zatkany od zapalenia zatok, sucho w ustach, a gow
pen popoudniowych rozmw. Wci powracao pytanie: Czym jest choroba? Zadaem je rwnie
Luciowi Luzzatto w Nawyrs Jorku i pamitam, jak si z tego naigrawa, mwic, e wo li rozmawia o
raku. Na ten temat mia przynajmniej jakie; pojcie. Ciekawe, jak przyjby jako naukowiec
odpowied Mahadevana, e choroba to stan niezgodnoci z porzdkiem kosmicznym? A przecie...
Kiedy byem jeszcze pacjentem-klientem MSKCC, zainteresowaem si histori pewnej maej
spoecznoci uchodcw kambodaskich. Trafili oni do Ameryki p: przejciu gehenny masakr Pol
Pota i Czerwonych Khmerw. Mieszkali w miasteczku w okolicach Los Angeles. Nagle okazao si, e
wielu z nich, szczeglnie kobiety, olepo. Trudno to byo wyjani. Sto pidziesit kobiet poddano
bardzo szczegowym badaniom, z ktrych wynikao, e klinicznie wszystkie s zdrowe. Ich oczy
przekazyway do mzgu normalne impulsy wiata i ruchu. Ale kobiety nie widziay"! Moe zobaczyy
ju zbyt wiele. Byy wiadkami tortur i egzekucji tak wielu swoich bliskich w Kambody, a teraz, w
Ameryce, znalazy si w zupenie obcym rodowisku. Cho miay oczy w porzdku, nie chciay ju nic
wicej widzie.
Z kolei w Indiach uderzya mnie historia opowiedziana przez angielskiego myliwego Jima Corbetta.
Sta si on legend dziki ksikom na temat zwierzt mieszkajcych w dungli oraz obaw na tygrysy
ludojady. Pewnej nocy. kiedy Corbett rozbi biwak u stp Trishulu, jednego z najwyszych szczytw
Himalajw, ludzie z jego wyprawy zaczli taczy i bawi si przy ognisku. By z nimi jego najstarszy
suga, ktry asystowa mu podczas polowa. Nagle mczyzna le si poczu, upad na ziemi i straci
przytomno.
Duch Trishulu wszed w niego, kiedy otworzy usta, eby piewa - mwi inni sudzy i tragarze.
Corbett odsya mczyzn do jego wioski, kae go zbada w paru szpitalach. Potem jeszcze zajmuje
si nim angielski lekarz wojskowy. Wszystko na nic.
Musi umrze, eby duch opuci jego ciao - mwi ludzie. Wic mczyzna tak czyni. Pozwala, eby
mier go zabraa. Wszyscy lekarze zgodnie twierdzili, e jest zdrowy. C wic to bya za choroba?
Pod wzgldem fizycznym nic mu nie dolegao, ale z punktu widzenia czowieka jako caoci - o ktrej
mwi Mahadevan - skoczya si rwnowaga, przerwa si wanie w zwizek kosmiczny. Czowiek
ten straci za spraw czego, co prawdopodobnie nie byo duchem Trishulu, kontakt ze wiadomoci
uniwersaln, ktra wedug Swamiego utrzymuje w tak inteligentny sposb w caoci wszechwiat i
objawia si w czowieku jako sia witalna, jako instynkt przeycia.
Dla nauki ten ajurwedyczny sposb rozumowania, postrzegania zdrowia i choroby w kontekcie
rwnowagi i jej braku, przerwanej i przywrconej harmonii, jest absurdalny. Mnie tymczasem si

zdawao, e kryje w sobie jak prawd. Choroba nie jest nigdy faktem obiektywnym; stanowi przede
wszystkim dowiadczenie osobiste i jako takie odmienne dla kadego z nas. Kada jest owocem
naszego ycia, nasz chorob. Absurdem wic byoby nie zdawa sobie z tego sprawy i myle - jak to
czyni nauka - e wystarczy wzi leki, aby pooyy obiektywnie kres wszystkim naszym
dolegliwociom.
Podobaa mi si idea ryszich, wedug ktrych dla utrzymania zdrowia naley przede wszystkim wie
waciwy ywot. Ale czy potrafimy zmieni nasze ycie, ktre w wikszoci wypadkw nie jest
waciwe? Zmiana to jedna z najtrudniejszych rzeczy do przeprowadzenia. Boimy si jej i nikt tak
naprawd nie chce poprawia wasnego sposobu ycia. Dlatego przychylniej patrzymy na terapi
obiektywn; dlatego wolimy leczy astm aerozolem, alergi rodkami przeciwhistaminowymi, a bl
gowy aspiryn. To duo atwiejsze i szybsze ni prba zrozumienia, co wywouje u nas te
dolegliwoci. Czy bylibymy skonni do zmian, gdybymy odkryli, e spowodowane s mieszkaniem w
domu, ktry nie jest dla nas zbyt odpowiedni, towarzystwem nijakich ludzi, jedzeniem niewaciwych
rzeczy i wykonywaniem pozbawionej znaczenia pracy?
Ale jak si zmieni? To poczucie niemocy jeszcze potguje nasz predyspozycj do zego
samopoczucia.

Kiedy rano poszedem do kliniki, Mahadevan zaprowadzi mnie do kuchni, ebym zobaczy jego
sucych uwijajcych si wok kota, w ktrym przygotowywali mikstur majc dostarczy mi
ognia. Nie chciaem powtrzy dowiadczenia z Kottakau i nie zapytaem, z czym zioa zostay
zmieszane. Tym razem postanowiem je stosowa i ju sam widok oddania, z jakim przy nich
pracowano, powodowa, e czuem si dobrze. Poza tym w zapachu nie wyczuwao si nic
podejrzanego. By ostry, mocny, cakiem przyjemny.
Kiedy powiedziaem Mahadevanowi, e ze spaem z powodu zatok, kaza mi przynie z apteki
zawinitka z aromatycznymi zioami, przypominajce mae cygara. Miaem je podpala i oddycha
wydobywajcym si dymem.
Przez reszt dnia zajmowaem si swoim nosem. Leaem wycignity na pryczy, czytaem,
wdychaem dyrn i rozkoszowaem si jego zapachem oraz dwikami, ktre wraz z powiewem wiatru
wpaday przez okno; gosami dzieci, krzykiem ptakw, dalekim skowytem psa, pobrzkiwaniem
naczy i piewnymi modlitwami, dochodzcymi z wioski.
Miaem wraenie, e znam ju to miejsce: proste, uporzdkowane, bez wielkich bogaczy i skrajnego
ubstwa, yjce starym, wyprbowanym rytmem, w harmonii z bogami, do ktrych kady codziennie
zwraca na swj sposb swoje myli. Pord rnych znajomoci, jakie zawarem, by emerytowany
nauczyciel, ktry zobowiza si zajmowa stojcym na pocztku brukowanej drogi maym
tabernakulum powiconym Ganei. Kadego ranka o szstej trzydzieci otwiera ma bramk,
opukiwa miski i zmienia kwiaty. Wieczorem zamyka tabernakulum i zapala ma lamp oliwn. Jak
mi powiedzia, by to jego wkad w ycie spoecznoci.
Wyobraaem sobie, e tak wyglda wiat, w ktrym narodziy si Wedy. Byo to wci rodowisko,
gdzie dziaa Mahadevan ze swoj medycyn dla biedakw. W takich warunkach ycia ajurweda miaa
sens, tutaj mg on mwi o prewencji, o waciwym yciu i o powizaniu kosmicznym. Ale w

nowoczesnym miecie, gdzie kady yje osobno jako obcy wrd obcych? Gdzie zdrowie polega po
prostu na reagowaniu na chorob poprzez prb przywrcenia jakiej normalnoci, ktra pozwoliaby
choremu, trybikowi w machinie produkcyjnej, wyj rano i pojecha zatoczonym metrem do pracy, a
wieczorem wrci do swoich dwch pokoi i oglda telewizj? W takich warunkach niezbdni s
naprawiacze, trzeba nieuchronnie zawierzy chemii, rodkom uspokajajcym, pynom fosforyzujcym
i caej reszcie.
A zatem Mahadevan i jego nauka byli dla mnie nieprzydatni? Ale skd. To idealny lekarz, ktrego
warto spotka, kiedy jest si zdrowym. Naleaoby go zreszt pozna jak najwczeniej, eby nauczy
nas je i poci, chodzi i pozostawa w bezruchu, sta i siedzie (to wielka rnica, jak to robimy!);
eby nauczy nas oddycha, korzystajc w peni, a nie tylko czciowo z naszych puc, kocha si tak,
aby nie byo to wiczenie gimnastyczne, ale akt jogi - tym bardzie; e dzisiaj wielu z nas zna jog - a
zatem akt zczenia. Lekarzem, ktry nauczyby nas, jak y we waciwy sposb.
Patrzyem na samego siebie. W gruncie rzeczy - przy caej mojej sympatii dla tej kultury i szacunku dla
wszystkich, ktrzy mi o niej opowiadali - ja te byem tylko zachodnim piratem, ktry wypyn na
aborda tego ostatniego okrtu Wschodu, eby zabra z niego... lekarstwo. Pewnie bym je zdoby i
nawet zastosowa, ale czy mogem uczciwie si udzi, e wywrze na mnie, chorego z innego wiata,
taki sam efekt, jaki wywaroby na kim, kto w tym wiecie dodaby do tego jeszcze kpiel w witej
rzece, wysiek pielgrzymki albo prosty piew mantry?
Innymi sowy: Czy moemy powierzy si medycynie holistycznej, nie prowadzc holistycznego ycia?
eby je prowadzi, trzeba czego znacznie wicej ni medytacji, picia naparw, uprawiania jogi i
leczenia si zioami, by mc powiedzie, i yjemy holistycznie na trzydziestym sidmym pitrze
nowojorskiego drapacza chmur czy choby w eleganckim apartamencie w centrum Mediolanu!
Czy ajurweda nie bya jeszcze jednym przypadkiem owego wyrwania z terytorium - a w tym
przypadku rwnie z czasu - o ktrym mwi Leopold?

To byo jednego z ostatnich wieczorw w Derisanamscope. Gdy wrciem ze wityni, ktra staa si
celem moich spacerw o zachodzie soca, czekaa mnie niespodzianka. W ssiednim pokoju
pojawio si dwoje nowych goci: starszy pediatra i jego ona, moi towarzysze z aramu. Para ta
zawsze budzia moj sympati, wic jej widok sprawi mi wielk rado. On, niski, silny i pospny jego poegnalna przemowa do Swamiego bya per inteligencji i oddania - ona, wysza,
wyprostowana, zawsze czule wspierajca ma.
W oczekiwaniu, a mczyzna na rowerze przywiezie nam kolacj, usiedlimy na patio przed naszymi
pokojami.
Wspominalimy niektre dowiadczenia z aramu, po czym ona zacza opowiada o swojej rodzinie co, co Hindusi czyni z tak sam atwoci jak Wosi. Tyle e porwnanie na tym si koczyo, gdy
pniejsza rozmowa nie mogaby nigdy mie miejsca ani we Woszech, ani w adnym innym miejscu
na Ziemi.
Kobieta mwia mi jeszcze, ile maj dzieci i wnukw, i co kade z nich robi, kiedy on jej przerwa.
Zacz opowiada, jak to na krtko przed wyjazdem na kurs wedanty zwoali wszystkich: synw,

synowe i wnuki, eby ogosi, i od owego dnia po caym yciu, podczas ktrego adne z nich nie jado
misa, a on tylko raz napi si alkoholu, teraz wsplnie postanowili zrezygnowa rwnie z seksu. On
w wieku szedziesiciu dwch lat, ona szedziesiciu, zoyli lub czystoci, eby lepiej si skupi na
swojej drodze duchowej. Synowie, synowe i wnuki pogratulowali im tej decyzji i urzdzili wielkie
przyjcie.
Poczucie mocy, jakie daje tego rodzaju decyzja, jest niemal rwne samej przyjemnoci - powiedzia na
zakoczenie historii. Potem przypomnia, jak ojciec powtarza mu zawsze w dziecistwie, e
zdeterminowany czowiek moe nawet zatrzyma tygrysic i j wydoi.
Nasz umys jest przepotny i dziki niemu moemy zrobi wszystko - dodaa kobieta. Bya
pielgniark, potem przez wiele lat kierowaa szko dla dziewczt chccych zajmowa si t profesj.
Teraz - razem z mem - miaa ju tylko jeden, ostatni cel: osign w tym yciu moksz.
Przyjechali do kliniki Mahadevana, eby podda si piciu zabiegom oczyszczania, panakarmom, w
oparciu o oleje i masae. Byo to zgodne z klasyczn zasad jogi wzmacniania ciaa, aby lepiej
powici si uwolnieniu.
Kiedy niczym w, ktry chowa swoje koczyny, osoba medytujca wycofuje swoje zmysy z
przedmiotw, jej wizja staje si nieruchoma i niezachwiana - powiedzia pediatra, cytujc wersy Gity.
Byem zafascynowany i w gbi ducha podziwiaem ich determinacj. W tym, co robili, nie byo nic z
moralizatorstwa. Wyraali tylko przekonanie, oczywiste zreszt, e jeli kto dy do jakiego celu,
musi ca energi zwrci w tym wanie, nie za w przeciwnym kierunku. Celem tych dwojga byo
oderwanie si od ciaa, a zatem nie mieli ju powodu, eby wci dawali posuch zmysom.
Tradycja indyjska zawsze uznawaa wstrzemiliwo za niezbdny warunek poznania. Dorastajcy
modzieniec, ktry szed do gurukulam, przyjmowa luby brahmacharii. poniewa wwczas jego
celem byo poznanie wiata wewntrznego, siebie, nie za wiata zewntrznego, postrzeganego
wanie przez zmysy. Jednak po zakoczeniu okresu spdzonego z guru koczyo si take
zobowizanie brahmacharii. Od tamtej pory byo cakowicie waciwe, eby modzieniec oddawa si
wszelkim przyjemnociom.
Seks sam w sobie nigdy nie by traktowany w Indiach (przynajmniej do czasw podboju
muzumaskiego) jako co nagannego lub jako narzdzie diaba. Sceny z Kamasutry wyrzebione
zostay przed wiekami w kamieniu jednej z najbardziej zadziwiajcych wity kraju, w Kajurao. A
jeszcze do dzisiaj na wiejskich targach sprzedaje si obrazki erotyczne wyryte na liciach bambusa,
eby matki mogy nauczy crki, jak by po lubie dobrymi kochankami.
Z pediatr i jego on wspominalimy, jak Swami zabawia si od czasu do czasu, porwnujc
zachowanie Hindusa w stosunku do genitaliw z zachowaniem udzi Zachodu. On sam opowiada o
tym bez adnych oporw i mwi, jak mdrzy byli staroytni, ktrzy umiecili Jingam i yoni w centrum
swojej religii. Zrozumieli, e nic nie jest doskonalsze i bardziej wite od tych dwch narzdw,
ktrym zawdziczamy ycie. Ludzie Zachodu - mwi - zakrywaj je listkiem figowym; my, Hindusi,
okrywamy je kwiatami!
Zaskoczyo mnie, z jak naturalnoci ja sam potrafiem rozmawia o seksie z pediatr i jego on. W
tym ich zdystansowaniu si od czego, co w yciu wymaga zazwyczaj wiele uwagi i czasu, krya si

wielka mdro. Postrzegali swoje zobowizanie do wstrzemiliwoci jako cz rwnowagi, ktrej


szukali. Gwna idea polegaa na tym, e we wszechwiecie wszystko jest zharmonizowane i
wystarczy postpowa w zgodzie z natur, eby robi to, co suszne. Owoce i warzywa powinny by
spoywane w porze ich dojrzewania, poniewa ziemia produkuje rzeczy ciepe w czasie chodu, a
zimne w czasie ciepa. Czas tych dwojga nie nalea ju do pory zmysw. Rozumiaem ich.
A my, na Zachodzie, ktrzy jemy wszystko, co chcemy i kiedy chcemy? Kapust wiosn, czerenie
zim? Ktrzy uprawiamy mio w wieku osiemdziesiciu lat dziki via- grze? Z jakimi
konsekwencjami? Na dusz met nie da si ich przewidzie. Na krtsz, przynajmniej w przypadku
viagry, ryzykujemy zawa.
Stary pediatra sobie tego oszczdzi. Nazajutrz - wraz ze swoj drog on, z ktr dzieli cae ycie, a
teraz pragn dzieli ostatni przygod duchow - mia zacz seri oczyszczajcych masay.

Po tygodniu tak bardzo pogodnego i uporzdkowanego ycia opuszczenie Miejsca, skd


wypuszczono strza", by- io prawdziwym rozstaniem.
Kiedy wraz z grup innych pacjentw wsiadem do autobusu jadcego na pnoc, zobaczyem na
schodach kliniki egnajcych mnie Mahadevana, jego ojca, kuzyna, kilku sucych, a take pediatr z
on. Przede wszystkim jednak za plecami ich wszystkich ujrzaem j, imponujc : milczc, kobietdemona, patrzc nieruchomo w niebo. Za ycia wchodzia w drog ryszim i Ramie. Teraz, po mierci,
jakby dla zrwnowaenia swoich zych czynw, osaniaa - byem o tym przekonany - ow bak
mydlan tradycji i tych niewielu wiernych naladowcw wielkich, starych mistrzw ycia, ryszich.
Wystarczyo przeby kilka kilometrw po asfaltowej drodze, eby zda sobie spraw, jak unikatowym
i szczliwym miejscem jest Derisanamscope. Szybko zaczlimy mija wioski, gdzie ponad palmami
chwiay si neonowe krzye nowych kociow, wzniesionych przez agresywne sekty protestanckie, o
ktrych wspomina Swami. Byy wielkie i nie na miejscu ze swoim ostentacyjnym przepychem. W
dodatku zamknite, bo to nie dzie witeczny.
Czy ojciec Mahadevana zdoa zdoby wystarczajco pienidzy, eby wyremontowa star wityni
Ramy w gbi wioski i przeduy jeszcze na troch jej ycie?

FILIPINY
Ocaleni przez magi
Dziecko jest nieruchome, z nagim torsem, wycignite na ziemi. Mczyzna chwyta n i podcina mu
gardo od ucha do ucha. Przynajmniej tak to wyglda. Krew tryska malcowi na piersi.
To mj syn! - wrzeszczy mczyzna do tumu. - Ale musz go powici. Poprosia mnie o to bogini
Kali. Nie mam wyboru. -1 szykuje si do odernicia dziecku gowy, ktra ju wydaje si na p ucita.
W przeraonym tumie podnosz si krzyki:

Nie... Nie... Zaczekaj.


Chopiec jeszcze yje i wytrzeszcza oczy. Mczyzna zdaje si waha.
Naprawd chcecie go ocali? - pyta.
Tak... tak... - krzyczy tum.
Jest na to sposb - mwi mczyzna. - Kali przyjaby gow kozy zamiast jego, ale ja jestem biedny, a
koza duo kosztuje. Pomcie mi go ocali. Dajcie mi co. Kady z was.
Z tumu zaczyna spada wok ojca i syna deszcz monet.
Dzikuj. Dzikuj - szepce mczyzna i powoli rozkada na maym ciaku stary koc. Potem wznosi
rce do nieba i zwracajc si do bogini Kali, prosi j, eby zwrcia mu zdrowego syna. Tum milknie:
pod kocem co si rusza.
Mczyzna nagle go ciga, a dziecko - cae i zdrowe, z nienaruszon gow - podskakuje i biegnie
zbiera pienidze z ziemi. Umiechnity ojciec zaczyna teatralnie czyci szmatk zakrwawiony n.
Na placach Indii taki spektakl si powtarza, a ludzie, cho wiedz, jak si skoczy, przychodz, za
kadym razem na nowo zaciekawieni, eby pozwoli si przestraszy, rozbawi, a na koniec jeszcze za
to zapaci. Dzieje si tak od wiekw - nie tylko w Indiach - natomiast reakcja publicznoci, nasza
reakcja, zawsze jest taka sama, poniewa ma zwizek z czym gboko ukrytym w ludzkiej duszy. Nie
zmienia si to z upywem czasu ani nie jest zalene od miejsca: to pragnienie spojrzenia ponad,
dojrzenia wiata innego od tego, ktry znamy.
Tym, co instynktownie podoba si nam u czarodziejw, co fascynuje nas u prestidigitatorw, jest to,
e za kadym razem potrafi nas zaskoczy. Ich moc zdaje si nieodparta. Dobrze wiemy, e nie da si
wycign z pustego kapelusza krlikw i gobi, e nie mona przepoowi kobiety, a potem cudem
spowodowa, e pojawi si znw w caoci, a jednak jestemy gotowi wielokrotnie oglda t sam
scen, za kadym razem zadowoleni, e dalimy si nabra.
Oczywicie, wszystko polega na sztuczce, ale waciwie wcale nie chcemy jej odkry, eby nie
pozbawia si przyjemnoci iluzji. Wiemy, e czarownik nie zmienia rzeczywistoci, przeksztaca si
tylko sposb, w jaki myj postrzegamy. Ale ju samo to zostawia nas z otwartymi ustami, a czsto
nawet z odrobin skrywanej nadziei, e wiat moe by tak cudowny, jak pokazuje nam czarodziej, a
nie taki, jaki jest.
Na temat uzdrowicieli filipiskich i chirurgii psychicznej", za pomoc ktrej mieliby oni usuwa z
ludzkiego organizmu guzy i inne diabelstwa bez pozostawiania adnych ladw po ciciach, jak w
klasycznym indyjskim przypadku dziecka z obcit gow, wiedziaem mniej wicej to wszystko, co
naleao wiedzie. Jakie pitnacie lat wczeniej zajmowaem si tym jako dziennikarz, deptaem po
pitach kilku sawnym uzdrowicielom z tamtych czasw, przygldaem si ich operacjom,
rozmawiaem z cudownie ozdrowiaymi pacjentami i z tymi, ktrym si nie powiodo. Moje wnioski
byy takie same jak wikszoci innych, ktrzy zajmowali si tymi sprawami przede mn: uzdrowiciele
s czarownikami. Ich cuda" to owoc bardzo zrcznych sztuczek, ktre goym okiem, nawet z bliskiej
odlegoci, nieatwo odkry.

Mnie rwnie si nie udao. Widziaem oczy wyjte z orbit, uzdrowione" i wstawione z powrotem na
swoje miejsce (odkryem inny klasyczny przykad magii indyjskiej, w ktrym specjalizowali si fakirzy),
zobaczyem skrzepy krwi i kawaki ciaa wychodzce z ludzkich brzuchw i garde, ale szczerze
mwic, nie mogem przyzna, e zrozumiaem dokadnie, jak uzdrowiciele stwarzali t iluzj. Tak
realistyczn, e mrozia rwnie mnie.
Podczas tamtych dwch tygodni zdarzya si rzecz niesamowita. W podry na Filipiny towarzyszy mi
Folco, mj wwczas szesnastoletni syn, zainteresowany zjawiskami paranormalnymi. Pewnego dnia
w Manili jeden z uzdrowicieli, ktrych poczynania ledzilimy, po zakoczeniu wielu operacji zapyta,
czy jeszcze kto potrzebuje pomocy. Folco, ktry od wielu dni przebiera nogami, eby sprbowa,
wystpi naprzd. Jego problem dotyczy te wielu chopcw w jego wieku: uwaa, e ma na twarzy
pocztki trdziku.
Uzdrowiciel kaza chopcu zdj koszul, pooy go na ku, do prawej rki wsun mu krucyfiks i
powiedzia, eby zamkn oczy. Potem jedn rk zasoni gardo Folca, a drug co pod spodem
majstrowa. Staem bardzo blisko, podniosem aparat fotograficzny, ustawiem ostro na mniej ni
metr i zaczem robi zdjcia. Nagle... struka czerwonego pynu wytrysna spod brody Folca,
wypenia mu zagbienie szyi, spyna na piersi. Byem przeraony. Jak mogem mu na to pozwoli?
Jak mogem narazi jego ycie tylko po to, eby zaspokoi modziecz ciekawo lub - co gorsza moj dziennikarsk?
Panika trwaa krtko. W cigu moe niespena minuty wszystko si skoczyo. Folco podnis si
rozbawiony i umiechnity, a ja - na powrt dziennikarz - wziem ukradkiem jedn z papierowych
chusteczek, ktrymi asystenci wycierali jego krew". Nie zdyem jednak woy jej do kieszeni, bo
jeden z tych pobonych modziecw, ochroniarzy mistrza, unieruchomi moj do, niemal mi j
wykrcajc, dopki nie zwolniem ucisku i nie wypuciem... dowodu oszustwa.
Od tamtej pory mino wiele lat. Dobra i za sawa filipiskich uzdrowicieli si nie zmienia. Ale na
pewno ja si zmieniem. Wiedziaem co wicej ni przedtem o mechanizmach umysu, z mniejszym
sceptycyzmem podchodziem do tego, co moe przyczyni si do uzdrawiania" czowieka. Przede
wszystkim za to ja byem chorym, ktry - po zastosowaniu wszelkich dostpnych rodkw normalnej
medycyny - teraz interesowa si ca reszt.
Tak wic kiedy usyszaem, e wielebny Alex Orbito, najwikszy w owym czasie filipiski uzdrowiciel,
inaugurowa w swoim rodzinnym miasteczku, pooonym na pnoc od Manili, Piramid Azji, aby
stworzy tam wiatowe Centrum Zdrowia, postanowiem przyczy si do karawany.
Zawsze miaem sabo do Filipiczykw, do ich ironicznego fatalizmu, sympatycznej wyniosoci, z
jak ubarwiaj swoj ndz, do ich ciepa i otwartego serca: najmniej azjatyccy z Azjatw, najbardziej
aciscy na Wschodzie. W sensie ludzkim czuem zawsze z nimi due powinowactwo - moe dlatego,
e jak ja, oni te niezbyt lubi trzyma si zadanego tematu.
Jeepney, wyduona, filipiska wersja starego wojskowego jeepa amerykaskiego, uywany jako
wsplna takswka.
jest czym typowym dla tego kraju. Zoony waciwie wycznie z koca, z najbardziej
niewygodnymi siedzeniami, . akie mona sobie wyobrazi, jest jednak ywioowym przejawem
radoci z tymi wszystkimi powiewajcymi proporczykami, prawdziw trb jako klaksonem i bokami

pomalowanymi w wyobraone krajobrazy, twarze gwiazd filmowych : najdziwniejsze hasa. Na


pierwszym jeepneyu, jaki zdarzyo mi si zobaczy, gdy wyjedaem z lotniska, napisane byo
drukowanymi literami: Przygotuj si. Jezus nadchodzi".

Centrum operacyjne wielkiego jarmarku zwizanego z Piramid Azji miecio si w wielkim hotelu
przy Rochas Boulevard. Zielone wstgi witay zagraniczne delegacje. Przy ladzie w holu mona si
byo zarejestrowa. Potem kady szed odebra torb konferencyjn z nadrukowan dat i miejscem
wydarzenia, zawierajc materiay do przestudiowania, program, notatnik i pamitkowy dugopis.
Wystarczyo rozejrze si wok, eby zrozumie, e Alex Orbito jest ju czym w rodzaju
midzynarodowego przedsibiorstwa, z wasn agencj podry Orbitours. Stao do dyspozycji
wszystkich zainteresowanych wycieczkami, usugami leczniczymi i shoppingiem" - jak mwia ulotka
w torbie. Miao wasne biuro public relations i wiele filii" w rnych czciach wiata, gdzie co roku
Orbito jedzi operowa tamowo setki osb.
Wok niego skupiao si wszystko: w pierwszym rzdzie rodzina, aby dzieli si zdobyczami jego
sawy, nastpnie przedstawiciele rnych krajw, majcy w tym swj interes : uczestniczcy w jego
sukcesie, prawdziwi chorzy, chorzy z urojenia, samotnicy poszukujcy czego albo kogo, eby s;
przyczy, i wielu bardzo wiernych wyznawcw. Spord tych ostatnich niektrzy twierdzili, e wyszli
z terminalnego stadium raka lub czego innego, i byli przekonani, i maj przed sob czowieka ze
wiata", kogo w rodzaju boga na ziemi.
On, jako osoba, by niemal niewidoczny. Gdyby nie oddanie i rewerencja, jak go otaczano, nie
zostaby nawet zauwaony: mczyzna redniego wzrostu, ubrany jak komiwojaer, szczupy, o
pospolitym wygldzie, z twarz, ktra we mnie instynktownie nie wzbudzia zaufania, tak samo jak
fakt, e farbowa sobie wosy, eby zamaskowa - ciekawe, po co - naturaln siwizn.
Alex Orbito, wielebny espiritualistas, wycznie filipiskiej sekty katolickiej, urodzi si w 1940 roku
jako ostatni z czternaciorga rodzestwa. Spord nich niemal wszyscy te byli czarownikami i
jasnowidzami, a matka wystpowaa jako medium. W hagiograficznych historiach na temat jego ycia
- cz materiau, jaki dostalimy w torbach -wyczytaem, e Pangasinan, region, w ktrym urodzi si
Orbito i wielu innych uzdrowicieli przed nim, charakteryzowa si unikatow koncentracj energii,
wynikajc z bardzo zaawansowanej cywilizacji staroytnego kontynentu Lemuria, ktry znikn w
morzu w tych rejonach setki tysicy lat temu.
- Alex zbiera w swoich rkach, szczeglnie na czubkach palcw, t eteryczn energi, i to pozwala mu
wnikn w materi na poziomie komrkowym, a take subatomowym, gdzie materia i energia s
wymienne. To fakt uznany rwnie przez fizyk kwantow, pan to wie. Energia nie naley do Alexa,
pochodzi od wyszej istoty. On jest tylko kanaem.
By to typowy jzyk, od ktrego dostawaem skrtu kiszek, ale si powstrzymaem. Kiedy stary, byy
dziennikarz, odpowiedzialny za public relations Orbita, zobaczy, e krc si po holu i natychmiast
rozpozna, e nie jestem delegatem, przedstawi mi si bardzo zrcznie, cytujc Kierkegaarda:
- S dwa sposoby, eby da si nabra: jeden, to uwierzy w co, co nie jest prawd; drugi, to nie
wierzy w co, co jest prawd.

Nastpnie bardzo pilnie przyoy si do tego, eby sprzeda" mi na wszelkie moliwe sposoby
Alexa", jego wiar (Alex widzi Filipiny jako most New Age midzy Wschodem a Zachodem:
chrzecijaskie wiato, ktre rozwietli duchowo cay wiat") oraz jego cuda.
Nie byem dobrze nastawiony do tego gadania, ale wysuchaem go, bo koniec kocw czowiek
zawsze si czego uczy. Zainteresowa mnie fakt, e Orbito nic nie wie o anatomii i nie chce oglda
przewietle ani innych bada medycznych pacjentw, ktrych ma uzdrowi. Jego sposb podejcia
do choroby i chorego by cakowicie odmienny.
Po krtkim czasie poegnaem go i poszedem poszuka pokoju w znanym mi maym hotelu w Pasay
City.

Nazajutrz, gdy delegacje pod wodz Orbitours wyruszyy na wycieczki i shopping, poszedem na
przechadzk ulicami Manili. Widok ndzy by chwilami tak rozpaczliwy, e nachodzi mnie rodzaj
sympatii dla Orbita i tych cwaniakw, jego akolitw i krewnych, e koniec kocw znaleli jaki
sposb, eby si z tego wyrwa. Inni Filipiczycy wci szukali swoich sposobw.
W dzielnicy Mabini, przed biurami porednictwa pracy dla bezrobotnych, nazywanymi na Filipinach
orodkami na rzecz rozwoju zasobw ludzkich", stay te same co zwykle kolejki osb, majcych
nadziej, e si zacign albo zostan zatrudnione w ktrym z krajw rodkowego Wschodu. Jaka
moda kobieta gaskaa delikatnie starego, troch podchmielonego Europejczyka, ktry wanie
inkasowa czek ze swojej emerytury elektryka. Kade ogoszenie, ktre czytaem, nioso nadziej:
Poszukiwana pielgniarka. PILNE". By moe byo pilne" dwadziecia lat temu, sdzc po
zuszczonym i wyblakym pimie, podobnie jak obwieszczenia z nagwkami: Ginekologia, Pediatria,
Promienie X. To ju chyba lepiej zosta uzdrowicielem!
A jednak nikt nie rezygnowa z nadziei. Nie ci, ktrzy czekali na wiz i prac, nie kobieta, ktra dawaa
mi porozumiewawcze znaki i szeroko umiechaa si bezzbnymi ustami udajc taneczny krok przed
barakiem z kartonu, ani te chorzy w ostatnim stadium, ktrzy przychodzili do Orbita, wiedzc, e
tylko jeden z jego cudw moe ich ocali.
Ale czym s cuda? Czy naprawd istniej? Oczywicie. Istniej i s cudami, poniewa zdarzaj si raz
na jaki czas, poniewa s czym niezwykym, czym, czego nie rozumiemy, poniewa s wyjtkiem
od reguy niecudu. Mwi si, e w Lourdes dokonuj si cuda. Jestem pewien, e tak jest naprawd.
Za absurd uwaam natomiast utrzymywanie, e woda z Lourdes pozwala chodzi kalekom i widzie
lepcom. Jest ona taka sama jak kada inna: nic nie robi, nikogo nie leczy; co najwyej gasi pragnienie.
Zdarza si jednak, e w tumie tysicy osb, ktre przybywaj do Lourdes kosztem wielkich
wyrzecze, wrd pieww, baga, lamentowi modlitw, lepiec zacznie widzie, a kaleka wstanie z
wzka. W ten sposb woda zyskuje saw cudotwrczej". I w gruncie rzeczy taka jest, poniewa jej
wypicie kogo leczy. Gdyby leczya wszystkich, byaby jak aspiryna, ktra w cigu p godziny
umierza bl gowy u kadego, kto j zayje.
W tym sensie byem pewny, e Orbito dokonuje cudw. Ale czy rwnie u ludzi takich jak ja? Nie. To
dla mnie byo jasne tak samo jak to, e powinienem zostawi innym prawo do nadziei, i tak si
dzieje.

Po poudniu wstpiem do hotelu, w ktrym odbywa si jarmark cudw. Wci przyjedali ludzie,
gwnie chorzy. Szczeglnie wzruszajce byy dzieci, takie, jakie znaem z MSKCC: te, o
wystraszonych oczach i gowach zupenie ysych od chemii. Ominem mczyzn od public retations,
ale zatrzymaem si, eby porozmawia z czonkami delegacji niemieckiej, a potem z Wochami.
Historie cudownych uzdrowie, ktre mi opowiedziano, byy zawsze takie same w najdrobniejszych
szczegach:
Pacjenci przywoeni ju waciwie jako bezwadne paczki, ktre Orbito przywraca do ycia, znikajce
guzy na mzgu, na widok czego normalni lekarze wykrzykiwali potem:
- Ale to czarna magia!
We wszystkich tych opowieciach podkrelano jeden moment: zdrowieje ten, kto jest gotw. Wiara
nie jest niezbdna, ale nie mona by negatywnie nastawionym. Tymczasem miaem wraenie, e
pod wpywem tych wszystkich historii ta sceptyczna postawa we mnie narasta. Niepokoiem si, bo
cigle kto powtarza, e Orbito od razu wyczuwa, jeli w jego otoczeniu znajdzie si kto o
negatywnym" stanowisku, i kae go natychmiast wyrzuci, poniewa w przeciwnym razie operacje
si nie udaj. Ju czuem si zdemaskowany.
Jeden z Wochw niezwykle zrcznie przedstawia punkt widzenia wiernych. Uzdrowiciele - mwi stanowi poczenie hinduizmu (myla o magii), tradycji szamaskiej i miosierdzia chrzecijaskiego.
Wskazuj przyszo, poniewa ludzko dosza do granicy i potrzebuje teraz nowego narzdzia
poznania... Rwnie Wergiliusz, ktry by z Dantem podczas jego wdrwki, zatrzymuje si na progu
raju i mwi mu: Teraz potrzebujesz przewodnika, ktrym ja nie jestem". W tym momencie rozum
nie wystarcza, konieczne jest serce... Uzdrowiciele filipiscy wskazuj now drog do zrozumienia
wiata. Znajduj si w idealnej sytuacji, eby to uczyni, poniewa dysponuj technik pozwalajc
kanalizowa energi duchow... Alex jest diamentowym ostrzem tej szkoy... Inni uzdrowiciele, jak Sai
Baba, nie odpychaj negatywnego nastawienia. Natomiast Alex wobec takiej postawy sztywnieje,
oprnia swj umys, staje si kanaem Wielkiego Anioa i odpycha j... Kiedy Alex udziela komu
porad na temat rzeczy, ktrych nie zna, sucha dwiku w swoich uszach. Gdy dwik jest paski,
oznacza to, e mwi prawd, wic kontynuuje. Jeli dwik jest przenikliwy, wie, e to, co przekazuje,
jest niewaciwe, i musi si poprawi... Nie naley tego rozpowiada, ale kiedy czasem Alex widzi, e
jaka osoba nie ma wyjcia, mwi: Bogosawi ci", i tym samym daje je; energi, ktra szybciej
popycha j w stron harmonijne mierci... Rka Alexa zagbia si w ciaa pacjentw z tak sam
atwoci, z jak kada do zanurza si w wodzie, poniewa wchodzi on w harmoni z ciaem.
Wszystko na wiecie jest harmoni...
Spdziem tak par godzin i poczuem si le. Miaem wraenie, e pod wpywem suchania tych
szalonych opowieci sam stawaem si szalony. By moe ta wzajemna interakcja stwarzaa warunki
dla cudu, ale nie mogem wczy si w ow wsplnot my".
Zanim opuciem hotel, poszedem do biura Orbitours. eby si dowiedzie, jak dojecha do piramidy.
Wszystko zostao ju przewidziane: nie byem delegatem, ale przydzielono mnie do jednego z
woskich autokarw. Myl, e spdz kolejnych sze albo siedem godzin z tymi wiernymi,
wysuchujc od nowa ich opowieci, przeraaa mnie. ale miaem szczcie. Uratoway mnie

wieczorem dwa telefony. Najpierw zadzwoniem do Frankiego, starego zaprzyjanionego pisarza (sam
te wyrusza na pnoc i chtnie zawiezie mnie a do piramidy); potem do wielkiego badacza
uzdrowicieli, profesora Uniwersytetu w Manili, prestiowej uczelni katolickiej na Filipinach. By wolny
i gotw si ze mn spotka. Miaem si u niego pojawi nazajutrz.

Ojciec Jaime Bulatao, jezuita, zaoyciel pierwszego wydziau psychologii na Filipinach i sam od
czterdziestu lat praktykujcy psychoterapeuta, czeka na mnie w fotelu w swoim gabinecie penym
ksiek. Z powodu paraliu z trudem si porusza, pomagajc sobie dug, aluminiow lask. Jego
gowa funkcjonowaa jednak znakomicie, wdrujc swobodnie we wszystkich kierunkach. Po
wszystkich fideistycznych oraz krtkowzrocznych przemowach ..wiernych" wielka doza pozbawionej
uprzedze inteligencji ojca Bulatao, poczona z mdroci i ciekawoci, bardzo dobrze mi zrobia.
Na przestrzeni dziesicioleci ojciec Bulatao dry filipisk dusz. Zajmowa si zjawiskiem
uzdrowicieli z pozycji obserwatora i protagonisty i mia odpowiedzi na wszystkie moje pytania oraz
wtpliwoci.
Zacz od bardzo dyskretnego upewnienia si, czy przyszedem do niego jako dziennikarz tylko po to,
eby wycign kilka wypowiedzi demaskujcych uzdrowicieli. Uczynio to ju zreszt kilka
midzynarodowych tygodnikw, a przede wszystkim dokumentalny film zrealizowany przez
niemieck telewizj. Na nic si to jednak specjalnie nie zdao - powiedzia. Przedstawienie sztuczek
uzdrowicieli, wykazanie, e krew nie jest krwi albo e guzy" wydobywane z ludzkich brzuchw to
tylko wntrznoci kurczaka, nie stanowio istotnego punktu caej kwestii. Wedug niego naleao
zrozumie, czy sztuczki te czemu su i dlaczego.
- ...jeli su leczeniu ludzi, niech je robi! - zakoczy.
Natychmiast poczuem, e darzy uzdrowicieli pewn sympati, szczeglnie kilku wielkich z przeszoci.
Byli Filipiczykami, on by Filipiczykiem, natomiast cudzoziemcy, ktrzy przyjedali tu, eby szybko i
prosto opisa to skomplikowane zjawisko, by moe nie przypadali mu do gustu. W gruncie rzeczy
mg uwaa uzdrowicieli za kolegw. Nie robi tajemnicy ze swojej sawy egzorcysty. Stosowa inne
rodki, przede wszystkim hipnoz, ale rwnie te metody przez sceptyczny umys mogy zosta
uznane za rodzaj magii.
Uspokoiem go. Przyjechaem z Indii, ojczyzny magii, i studiowaem wedant, ideologiczn podstaw
cywilizacji, ktra postrzega cay wszechwiat jako maj - iluzj - boga jako czarownika w niebie,
natomiast prestidigitatora z bazaru jeszcze dzi troch jako boga na ziemi. (Od tego sanskryckiego
sowa maja" miaby wanie pochodzi termin magia" ). Powiedziaem, i wydaje mi si, e
zrozumiaem, jak bardzo blisko siebie byy - szczeglnie na pocztku - magia i religia, i jak atwo
mona byo pomyli czarownikw z kapanami, a spektakl magiczny z rytuaem religijnym.
Opowiedziaem mu, e w datakach, historiach przywoujcych poprzednie ycia Buddy, jest wiele
epizodw magicznych, i e w rocznikach chiskich z drugiego wieku po Chrystusie opisano histori
indyjskiego maga, ktry na dworze wczesnego cesarza zadziwi wszystkich, robic sobie, na pozr
wasnymi rkami, dziur w brzuchu, eby wycign potem stamtd cae metry wntrznoci...
dokadnie tak, jak to czyni jego wspczeni filipiscy koledzy"!

Ojciec Bulatao by rozbawiony, a jego oczy umiechay si za grubymi szkami. Potem, aby da naszej
rozmowie podstaw teoretyczn, powiedzia, e musimy zgodzi si co do faktu, i pojcie
rzeczywistoci jest bardzo wzgldne i e kada kultura ma wasn definicj tego, co realne.
Kiedy pewne wierzenie jest zakorzenione w kulturze jakiego ludu, to staje si rzeczywistoci powiedzia. Zgodziem si z nim.
Wedug niego - na przykad - dla Filipiczykw wiat duchw jest rwnie realny, jak wiat materii.
Kade zjawisko, ktre nie znajduje normalnego wyjanienia, zostaje w cakowicie naturalny sposb
przypisane wanie duchom". Lekarze nie s w stanie wyleczy choroby? Naley rozpozna
odpowiedzialnego za to ducha i go spacyfikowa. Dla obrony przed duchami s anting-anting,
amulety, a take modlitwy. Istniej rwnie osoby majce specjaln moc nad duchami, jak klasyczny
herbolaryo, wioskowy zielarz-mag-uzdrowiciel, albo jak niektrzy kapani. On by jednym z nich.
Duchy s tak nieodczn czci filipiskiego ycia, e wy, Europejczycy, nie potraficie sobie tego
wyobrazi - powiedzia. - Prosz pomyle o rzymskim Panteonie. Bya to witynia powicona
bogom Rzymian, ale wystarczyo bogosawiestwo papiea, eby uczyni z niej koci. Staroytni
bogowie zniknli i wicej si nie pojawili. Na Filipinach byoby to niemoliwe. Tutaj przedwieczne
duchy drzew, rzek, gr wci yj i wchodz do cia dzisiejszych ludzi.
Wedug ojca Bulatao to wanie w tym kontekcie naleao widzie uzdrowicieli w ogle, a take
najnowsze zjawisko chirurgii psychicznej. Wyj z biblioteki ksik z listami napisanymi w 1603 roku
przez jego koleg jezuit, ojca Pedra Chinino, ktry zaraz po przyjedzie opisa, jak to wczeni
Filipiczycy dokadnie tam, gdzie teraz mieci si uniwersytet, organizowali wielkie i krwawe
ceremonie, eby uspokoi duchy i uzdrowi ludzi.
Hiszpanie nie szczdzili si, eby stumi te praktyki, ale nigdy im si to cakowicie nie udao. Pod
koniec dziewitnastego wieku, wraz z powstaniem espiritualistas, bdcych pod wpywem pewnego
francuskiego misjonarza, praktyki te znw stay si powszechne i popularne. Na czele tego
odrodzenia sta niejaki Terte z regionu Pangasinan. To on przywrci tradycj krwi i od niego albo od
jego nastpcw uczyli si wszyscy synni uzdrowiciele. Jednym z nich by wielki przyjaciel ojca
Bulatao, ktry nie robi przy nim adnej tajemnicy ze swoich sztuczek. Dla symulowania obecnoci
ludzkiej krwi uywali pcherzy wypenionych farb zwierzt albo ciecz przypominajc krew.
- Wane jest to - powiedzia ojciec Bulatao - e ludzie czego oczekuj i to co si zdarza. Pragn
wyzdrowie : zdrowiej. Krew i zudzenie, e chirurg wchodzi rkami w ich ciao, stanowi element
tego oczekiwania. Oszustwo jest konieczne.
Rwnie jemu w jego praktyce zdarzao si inscenizowa jak operacj", eby uzdrowi pacjenta.
Opowiedzia mi o przypadku kobiety, ktra przestaa je. Nagle staa si anorektyczk. Syszaa w
rodku gosy sdziw, ktrzy jej mwili: Nie jeste godna zosta matk". On j zahipnotyzowa,
naoy jej papierow torebk na ucho i zacz powtarza: Pierwszy sdzia wynocha... drugi
wynocha". Za kadym razem pociga j za ucho. Uczyni to sze razy i si zatrzyma. Kobieta po
wyjciu z hipnozy powiedziaa, e czuje si lepiej. Ale on j ostrzeg. To jeszcze nie koniec. Miaa
wrci nastpnego dnia, eby usun sidmego sdziego.
Tradycyjnie mwi si - wyjani ojciec Bulatao - e jestemy optani przez siedmiu diabw. I ona
podwiadomie to wiedziaa.

Kobieta wrcia i po usuniciu ostatniego sdziego zacza znowu je, zasza w ci i urodzia
dziecko.
Zazwyczaj metoda stosowana przez ojca Bulatao nie wymagaa adnej inscenizacji. Wprowadza
pacjenta w stan hipnozy i mwi do niego. Przytoczy przypadek dziewczynki z nieuleczaln ju
biaaczk, ktr odesano ze szpitala do domu, eby tam umara.
Wyniki bada krwi byy bardzo ze. Wprowadziem j w trans, po czym zwrciem si do jej szpiku
kostnego i powiedziaem mu, jak si rodzi ry. Kiedy si go sieje, nasiona znikaj w ziemi. Potem
nadchodz deszcze, rolinki kiekuj, rosn, a kiedy wieje wiatr, pochylaj gwki. Nastpnie pod
limi pojawiaj si ziarenka, bardzo duo ziarenek. Ry by niejako kluczem, za pomoc ktrego
przemawiaem do podwiadomoci. Dziewczynka zasna i w cigu dziesiciu dni wyniki bada jej
krwi wrciy prawie do normy.
Dziewczynka ya jeszcze trzy lata. Potem choroba wrcia i wtedy nawet on nie mg ju nic zrobi.
Wyjani, e przypadki dzieci leczonych hipnoz s dla wszystkich uzdrowicieli, a take dla niego
najtrudniejsze, poniewa duo trudniej jest zwraca si do ich podwiadomoci, ni dzieje si to w
przypadku dorosych.
Wszystko zaczyna si i koczy w umyle - kontynuowa. - Umys i ciao nie s osobnymi bytami, jak
sdzi Kartezjusz. By to karygodny bd, ktrego konsekwencje pacimy jeszcze dzi. S one caoci,
przy czym umys kontroluje materi. Co do tego nie ma wtpliwoci. Mylisz o piknej kobiecie i
twoje ciao reaguje. cinasz wiee mango i linka napywa ci do ust.
Wedug ojca Bulatao caa zrczno uzdrowiciela polega na stosowaniu magii w celu uruchomienia
tego mechanizmu. Umys subiektywny - wyjani - nie ma swojego jzyka i musi go zapoycza od
wiata obiektywnego. Innymi sowy, potrzebuje zobaczy krew" i zo", ktre jest odrzucane. To powiedzia - szczeglnie dotyczy cudzoziemcw, ktrych umys, rwnie w czci podwiadomej, jest
duo bardziej przywizany do materii ni umys Filipiczykw.
Operacje takich uzdrowicieli jak Orbito s w kadym razie symboliczne. To, co zostaje wyjte z ciaa,
jest tylko ..materializacj" na przykad guza, a nie samym guzem. Dlatego niemal wszystkie operacje
s jednakowe i odbywaj si w mikkich czciach ciaa, niezalenie od choroby, na jak uskara si
pacjent.
Uzdrowiciele mwi, e usuwaj guzy" i negatywne nastawienie" - zakoczy ojciec Bulatao - ale
aden z nich nie byby nigdy w stanie usun wyrostka robaczkowego czy migdakw.
Jego zdaniem pierwszy krok w procesie zdrowienia, o ktrym mwilimy, polega na wprowadzeniu
pacjenta w wyszy stan wiadomoci, to znaczy na spowodowaniu, ze zerwie on z normalnym
sposobem patrzenia i reagowania na wiat.
W kadym z nas istnieje niewiadoma rezerwa przeszych dowiadcze i mocy, ktre nie s osigalne
poprzez nasz racjonalny umys - cign. - Kiedy mamy problem, na przykad chorob, nasz racjonalny
umys szuka rozwizania. Czsto go jednak nie znajduje i si blokuje. Czy to koniec? Nie. Jeli w jaki
sposb odsunie si na bok racjonalny umys, wwczas potencja podwiadomoci si mobilizuje, eby
zaradzi problemowi i znale wyjcie. - Tutaj ojciec Bulatao wycign wniosek, o ktrym ja sam

byem coraz bardziej przekonany: - Nasz organizm ma swj wasny system samoleczenia. Naley go
po prostu uaktywni. Potrzebny jest bodziec.
Bodce - przyzna - mog by bardzo rne: poczynajc od nakadania rk, po medytacj, jog,
modlitwy, wiar w witego, w jak osob, w uzdrowiciela albo - i to uzupenienie mi si spodobao wiczenia kontemplacji zalecane przez witego Ignacego Loyol, zaoyciela zakonu jezuitw.
Zawsze miaem do nich sabo. Najbardziej wolni od przesdw, najlepiej wyksztaceni i - w gruncie
rzeczy o duo solidniejszej od wielu innych wierze, jako e poddanej prbie inteligencji.
W pewnym momencie rozmowy, kiedy powtrzy, e to umys kontroluje materi i e pewne bodce
semantyczne wywouj efekty, ktre my nazywamy cudownymi", sprowokowaem go:
A zatem cuda nie istniej?
Zatrzyma si i spojrza na mnie uwanie swoimi ogromnymi oczami, ukrytymi za grubymi szkami. Nie
mg przyj mojej konkluzji, poniewa dobrze wiedzia, jak wane s dla Kocioa cuda.
A czy cay wiat nie jest cudem? A kto stworzy umys i jego moc? To jest prawdziwy, wielki cud powiedzia.
Przypomniao mi to Swamiego, ktry wci przywoywa dagat, wiat tak inteligentnie zoony w
cao". Dwaj ludzie zupenie innych kultur i tradycji, ale w gruncie rzeczy wcale nie tak bardzo od
siebie odlegli.
Zapytaem, jak Koci zapatruje si na zjawisko uzdrowicieli.
Odpowiedzia, przytaczajc histori Jonny'ego Mezzanottego, ktra zajmowaa Filipiczykw przez
wiele miesicy.
Jonny Mezzanotte by uzdrowicielem, ktry dokonywa swoich cudw przez radio. Mia audycj,
ktr transmitowano o czwartej rano. Pocztkowo o tej porze suchali go nieliczni, ale szybko jego
sukces osign takie rozmiary.
e w Manili tysice osb budzio si dla niego o wicie. Technika Jonny'ego Mezzanottego bya
prosta. Prosi suchaczy, eby stawiali obok odbiornika radiowego szklank wody. On, poprzez dwiki
wysyane przez radio, mia dostroi wod i wprowadzi ludzi w odmienny stan wiadomoci. Po
pewnym czasie prosi suchaczy, eby bardzo powoli wypili wod.
Wielu suchaczy twierdzio, e w ten sposb wyzdrowieli. Jedyny problem Jonny'ego Mezzanottego
polega na tym, e przemawiajc w eterze, mwi: Ja jestem Bogiem". Nie podobao si to
Kocioowi, ktry na pewien czas wypowiedzia mu wojn. Potem gowa Kocioa filipiskiego, synny
kardyna Sin z Manili, zaprosi Jonny'ego Mezzanottego na niadanie, podzikowa za dobro, jakie
czyni ludziom, i poprosi, eby da sobie spokj z tym zdaniem. Uzdrowiciel przysta na to i jego
audycja wrcia na anten z duym powodzeniem. Jednak w miar upywu czasu on te wyszed z
mody.
Wedug ojca Bulatao praktycznie istniay teraz dwa typy uzdrowicieli, znajdujcych poklask u
szerokiej publicznoci: ci, ktrzy praktykowali chirurgi psychiczn, coraz czciej zajmujcy si

obcokrajowcami, wspierani w zwizku z tym przez rzd ze wzgldu na wkad w rozwj turystyki, oraz
ci, ktrzy nie uciekali si do teatralnoci operacji, ale zwracali si ku duchom".
Wielu z nich - powiedzia - naley do grupy Nowi Mistycy". yj jak biedacy pord biedakw, nie
pobieraj opat, ale przyjmuj drobne ofiary, ktre pozostawiane s w pudeku przy wejciu do ich
bardzo skromnych domostw. Uzdrowiciele ci lecz ludzi, wprowadzajc ich zazwyczaj w trans. W
kulturze filipiskiej postrzegane to byo zawsze jako dar boy, sposb wyjcia poza zason, ktra
oddziela nas od tamtego wiata.
Ojciec Bulatao opowiedzia mi o przypadku czteroletniego dziecka cierpicego na alergiczny nieyt
nosa. Matka, sama lekarka, po wyprbowaniu wszelkiego rodzaju lekw alopatycznych zaprowadzia
go do pewnej mistyczki. Ta w transie wzia calamansi, may miejscowy owoc, p cytryn, p
mandarynk, i wycisna mu cay sok do nozdrzy, modlc si przy tym. Po dwch takich seansach
leczniczych" may wyzdrowia.
Matka opowiedziaa t histori swoim kolegom lekarzom. Jeden z nich sprbowa leczy niektrych
swoich pacjentw w taki sam sposb. Rezultaty byy katastrofalne: zapalenie i podranienie luzwki
nosa, wywoane kwanym sokiem. Lekarz poszed wic do uzdrowicielki, eby zapyta, gdzie popeni
bd. A ta odpara:
Zapomniae o modlitwach.
W medycynie wystpuje wymiar psychologiczny, ktry dzisiaj cakowicie si ignoruje. W tych
warunkach leczenie ludzi jest spraw zbyt powan, eby zostawi je lekarzom - powiedzia ze
miechem Bulatao.
By przekonany, e przysze pokolenia uznaj sposb, w jaki podchodzi si dzi do choroby i chorego,
za prymitywny i barbarzyski. Wedug niego w nastpnym tysicleciu w mniejszym stopniu bdziemy
si zajmowa badaniem rzeczywistoci fizycznej, ktra pozostawaa do tej pory w centrum naszej
nauki, a w wikszym tego, co nazywa rzeczywistoci subiektywn, czyli wiadomoci.
Czas min tak szybko, e aden z nas nawet si nie spostrzeg. Powiedziaem mu, e nigdy nie byem
zahipnotyzowany i chciabym, aby on to zrobi. Zacz si przygotowywa, by zadouczyni mojej
probie. Dopiero w owej chwili si zorientowalimy, e woni zamykaj wszystkie pokoje i e jeli si
nie pospieszymy, utkniemy na uniwersytecie na ca noc.
Odprowadziem powoli ojca Bulatao do czekajcego samochodu, ktry mia go odwie do
rezydencji. Szkoda, bo owo pragnienie, by zosta zahipnotyzowanym - i to przez jezuit! - pozostao
niespenione.

Punktualnie o pitej rano Frankie stawi si przed moim hotelem w samochodzie, ktry prowadzi
jego mody wnuk. Manila spowita jeszcze bya ponur szaroci wilgoci i zanieczyszcze. Uliczne
sygnalizatory nie zostay jeszcze wczone, ebracy spali wtuleni jeden w drugiego pod kocami
mokrymi od rosy na trawnikach przy Rochas Boulevard, a my, bez zatrzymywania, mknlimy wzdu
piknego nabrzea, oddzielonego wysokimi palmami.

Frankie by gadu. Znalimy si ju wier wieku. Kiedy pierwszy raz przyjechaem do Manili,
pojawiem si w jego ksigarni Solidaridad w poszukiwaniu rady i pomocy. Frankie Sionil Jos,
najsynniejszy anglojzyczny pisarz filipiski i otwarty przeciwnik dyktatury Mareosa, by ode mnie
szesnacie lat starszy i dziki temu daem si zaadoptowa". Od tamtej pory nie byo na Filipinach
wanego wydarzenia, nieudanego przewrotu czy te niedoszej rewolucji, ktrej nie przeylibymy
wsplnie i przy okazji nie skorzystabym z jego idei. Teraz, obydwaj rozczarowani polityk rozwizanie problemw ludzi musiao nadej z jakiej innej strony - dokonywalimy rozrachunku z
naszymi niegdysiejszymi oczekiwaniami, wychodzc od refrenu wszystkich starych ludzi:
- Pamitasz?
Frankie wskaza na faraosk budowl Film Center. Oczywicie, e pamitaem! W 1981 roku
prezydent Ferdinand Marcos i jego ona Imeldata od setek butw - postanowili zorganizowa w
Manili wielki Midzynarodowy Festiwal Filmowy. Z tej okazji zarzdzili wzniesienie nad brzegiem
morza imponujcej modernistycznej budowli, ktra miaa ich upamitni dla przyszych pokole.
Prace zajy jednak wicej czasu ni przewidziano i na krtko przed otwarciem, na ktre pastwo
Marcos zaprosili p wiata, cz dachu si zawalia. W rumowisku uwiziona zostaa trudna do
oszacowania liczba osb. Poszukiwania tych, ktrzy mogliby przey katastrof, odsunyby otwarcie
imprezy. Postanowiono wic zala cementem zniszczona cz i kontynuowa prace. Mwio si, e
w tym grobowcu pogrzebanych zostao od trzydziestu do stu pidziesiciu robotnikw. Niektrych
zalano jeszcze ywych, mimo e wzywali pomocy. Inauguracja Centrum odbya si na czas, ale jedna
katastrofa nastpowaa po drugiej i adna instytucja, poczynajc od Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, ktremu zaproponowano tam siedzib, nie chciaa si przenie do tego
nawiedzonego miejsca.
Ostatnio najwicej si mwio - poinformowa mnie Frankie - o grupie stu absolwentw i studentw
trzech najwikszych uniwersytetw w Manili, wrd ktrych byli te dawni uczniowie ojca Bulatao.
Stworzyli oni zespl wolontariuszy, majcy na celu rozwizanie problemw z duchami, ktre miay
otwarte porachunki z tym wiatem, oraz pomoc ludziom yjcym dziki darmowym seansom
psychoterapii i medycyny alternatywnej. Kazali si nazywa Poszukiwaczami Duchw. Jednym z
miejsc, gdzie z powodzeniem interweniowali, odprawiajc msze i inne rytuay, by Film Center. Duchy
zostay w kocu s pacyfikowane. Film Center wrcio do normalnoci, a ostatnio opublikowano
ksik na temat caej tej sprawy.
Dla Frankiego duchy" byy codzienn, zaakceptowan rzeczywistoci w yciu Filipiczykw jego
pokolenia. We wszystkich jego powieciach, pomylanych jako dokumenty tego ycia, duchy s takimi
samymi bohaterami jak ludzie. W serii opowiada Rosales, powiconych wiejskiemu wiatu swojego
dziecistwa, Frankie opisuje pierwsze spotkania z duendes, gnomami zamieszkujcymi kady dom,
ktre czsto - eby przypomnie ludziom o swoim istnieniu - powoduj znikanie rnych rzeczy w
chwili, kiedy s najbardziej potrzebne, a potem, po wielu probach, ich ponowne pojawianie si. Sin
(Grzech), jego ostatnia powie, opowiada o wyspie na poudniu Filipin - Siquijor. Od wiekw
uwaana ona bya za miejsce czarw, poniewa przybywajce z Haiti hiszpaskie galeony przywiozy
tam duchy, ktre i w dobrym, i w zym okazay si najpotniejsze w kraju. Jeszcze dzi w kady Wielki
Pitek kobiety z wyspy zbieraj si w jaskini i nawizuj z nimi kontakt.
Jadc na pnoc, minlimy Luneta Park, wielki publiczny plac, bdcy w centrum wielu filipiskich
wydarze historycznych. Tu 30 grudnia 1896 roku rozstrzelany zosta przez Hiszpanw Rizal,

narodowy poeta i bohater, dzi otoczony kultem, ktry wynis go na krzy w miejsce Chrystusa. Tu w
1986 roku Cry Aquino, wdowa po Benigno zamordowanym wczeniej przez zwolennikw Marcosa,
obiecaa w obecnoci milionowego tumu - bylimy tam z Frankiem - e zostanie prezydentem Filipin,
aby przywrci demokracj, zwalczy korupcj i da biednym masom w kraju sprawiedliwy kawaek
jego bogactwa.
~ Nic si nie zmienio - powiedzia Frankie.
Biedni pozostali biedakami, a wielu z tych, ktrzy jedli dwa razy dziennie, teraz je tylko raz, nazywajc
ten posiek altanghap, co jest poczeniem trzech sw w jzyku taga-log, oznaczajcych niadanie,
obiad i kolacj.
Luneta nadal pozostawaa miejscem wielkich, masowych manifestacji. Nie miay one jednak
charakteru politycznego ani rewolucyjnego. Dzisiaj na tym placu w kade sobotnie popoudnie
gromadzili si wyznawcy byego, zbankrutowanego agenta nieruchomoci, ktry zosta kaznodziej.
Za kadym razem okoo miliona ludzi, w zdecydowanej przewadze byli to katolicy.
- Pokacie mi wasze paszporty, pokacie wasze portfele - krzycza z podium kaznodzieja. - Wkrtce w
tym paszporcie znajdziecie wiz do kraju, do ktrego chcecie pojecha. Wkrtce w portfelu
znajdziecie potrzebne wam pienidze.
Dziki tej obietnicy oraz pobogosawieniu na odlego trzech jajek, ktre - zawinite w serwetk ludzie zabierali na spotkanie, kto taki cieszy si wielkim powodzeniem.
Minlimy stary, barokowy koci w Quiapo, gdzie przed laty Frankie podarowa mi mj pierwszy
anting-anting, majcy ochrania mnie przed zymi duchami kraju. Na placu toczy si ten sam co
zwykle, kolorowy i umiechnity tum biedakw, snujcych si wrd straganw wypenionych
kwiatami, wiecami, amuletami i faszywymi relikwiami.
Zaraz po opuszczeniu Manili i jej niekoczcych si peryferii, zoonych z ndznych barakw i
rojcych si ludzi, ktrzy porzucaj wsie w poszukiwaniu pracy, Filipiny znw staway si przyjemne i
uporzdkowane. Czy to moliwe, eby nikt nie wymyli mniej zbrodniczego systemu od tego
wyprbowanego przez Mao i Poi Pota dla przekonania chopw, aby pozostali na swoich
przynoszcych ndzny plon polach, zamiast ebra na chodnikach metropolii?
Soczystozielone, zalane wod ryowiska rozpocieray si a do podna bkitnych gr w oddali.
Mieszkacy cigncych si wzdu drogi wiosek ze somianymi chatami zdawali si mie z czego y, a
take mia si w cigu nieustannej, wyzbytej dramatw zabawy.
Zatrzymalimy si na niadanie w przydronej restauracji. Frankie by cukrzykiem, pooy wic przed
sob ca bateri piguek do poknicia przed jedzeniem, ale uspokoi mnie: uzdrowiciele mu
pomogli. Najlepszy by niejaki Juan Blanche, ktry w tym czasie zmar. Kaza mu przychodzi o
czwartej rano, mwic, e o tej porze jest w nim najwicej mocy (o tej samej godzinie rysziowie
medytuj w Himalajach!). Uciska yk jego brzuch pod ppkiem i Frankie widzia, e ze skry
wydobywa si brzowa ciecz, Jak spalony cukier".
- Wanie cukier, Frankie? - Oczywicie. Potem czuem si lepiej. Zapytaem go, co si stao z
uzdrowicielami, ktrych obserwowaem podczas mojego dziennikarskiego ledztwa. Jeden zmar jako

alkoholik, drugi wci praktykowa w Manili, ale wyszed z mody. Natomiast najsynniejszy, Jun Labo,
zosta burmistrzem swojego miasta, oeni si z Japonk, potem pojecha do Rosji, gdzie trafi do
wizienia za prowadzenie nielegalnej praktyki lekarskiej i oszustwo. ona go opucia, wrcia do
Japonii, zacza si zajmowa uzdrawianiem, ale wkrtce ona te skoczya w wizieniu.
Syszaem, e co podobnego spotkao rwnie Orbita podczas jego podry po Europie. Dlatego
woscy organizatorzy jego wojay planowali teraz wizyty tylko w Republice San Marino. wiat
oficjalny i wiat duchw musiay si ze sob zderzy. Biurokraci i uzdrowiciele nie s w stanie
wzajemnie si zrozumie, a normalni lekarze nie mog przyj wyzwania psychicznych chirurgw.
Wyobramy sobie policje z rnych krajw w obliczu krwi i caej reszty! Std podejrzenia, oskarenia i
w kocu kajdanki, eby chroni obywateli".
A czy pastwo, ktre naprawd chciaoby chroni swoich obywateli, nie powinno zabroni
nieograniczonej sprzeday papierosw? Przecie na pewno wiadomo, e powoduj raka. Zamiast
tego zakazuje si czarownikom, dajcym nadziej na wyleczenie - i czasem nawet im si to udaje praktykowania ich sztuki".
Frankie przyzna mi racj, ale po chwili si rozmyli.
- No c, gdyby przed laty, kiedy byem dzieckiem, policja wydaa zakaz dziaalnoci herbolaryo, nie
miabym dzisiaj tej ogromnej gowy - powiedzia.
Frankie by niski i krpy, natomiast jego gowa - cakowicie ysa i troch w ksztacie gruszki - sprawiaa
wraenie naprawd nieproporcjonalnie duej w stosunku do reszty ciaa.
- Herbolaryo przyjedali do wioski w okresie zbiorw -zacz. - Najwiksz moc mia pewien garbus.
Caa rodzina ustawiaa si w kolejce, a on kolejno si nam przyglda, bada wzrokiem, jakby robi
nam przewietlenie, po czym jednym udziela rad, a innym dawa zioa. Pewnego razu -musiaem
wtedy mie sze albo siedem lat - kiedy przysza moja kolej, herbolaryo pooy mi rk na gowie, a
ja poczuem, jak staje si ona gorca i coraz wiksza. Od tej pory jestem krtkogowy.
Zbliajc si do Pangasinanu, mijalimy wioski, w ktrych centrum znajdoway si cae domy -z.
pierwszym pitrem z drewna, wspartym na kamiennych kolumnach, i z oknami z maymi kwadratami
z masy perowej zamiast szyb. Tradycja, ktra gina - powiedzia Frankie.
Jedn ze zmian, ktra najbardziej go przygnbiaa, byo stopniowe zanikanie owej odmiennoci, ktra
czynia z Filipin, dziki ich licznym wyspom zamieszkanym przez rne ludy, miejsce wyjtkowe. I
opowiedzia mi jedn z tych historii, ktre trudno potem zapomnie.
W jednym z ostatnich wielkich lasw pierwotnych na znajdujcej si w poudniowej czci
archipelagu wyspie Mindanao przeyo mae plemi bardzo prymitywnych tubylcw, Tedurajw,
ktrym przez wieki udao si trzyma z dala od cywilizacji". Jednak w kocu ich dopada. Pewnego
dnia, podczas filipiskiej wojny domowej, ktra trwa ju od dziesicioleci, grupa muzumaskich
partyzantw, ciganych przez oddziay rzdowe, wesza do wioski Tedurajw i dokonaa tam masakry.
Pozostay po nich tylko zapiski pewnego antropologa, ktry nieco wczeniej spdzi tam dwa lata. To
bya prawdziwa cywilizacja! Tedurajowie mieli ogromny respekt dla przyrody i wiele piknych bajek,
poprzez ktre wyjaniali jej zjawiska. Oto jedna z nich, za pomoc ktrej mona odpowiedzie
dziecku, dlaczego nietoperze lataj tylko w nocy.

Pewnego razu ptak, nie zdajc sobie z tego sprawy, obrazi zwierz ldowe i midzy ptakami a
ssakami rozgorzaa wielka wojna.
Nietoperze, mylc, e ssaki, duo wiksze od ptakw, w kocu zwyci, poszy do nich i
powiedziay:
- Dobrze si nam przyjrzyjcie: nie jestemy ptakami. To prawda, e latamy, ale nie mamy pir, tylko
sier, podobnie jak wy. Przyjmijcie wic nas do siebie.
Ssaki si zgodziy.
Ptaki, widzc, e zostay zdradzone przez nietoperze, i zdajc sobie spraw, e ssaki s rzeczywicie
od nich wiksze i potniejsze, zwrciy si do os.
- Wy nie jestecie tak zupenie ptakami, jak my, ale latacie... a wic przyczcie si do nas, pomcie
nam.
Osy si zgodziy i wielkimi chmarami opady na ssaki, dlc je, gdzie popadnie, a te w kocu rzuciy
si do ucieczki.
Nietoperze wrciy wtedy do ptakw i poprosiy, eby je na powrt przyj, bo przecie lataj.
- Dobrze - powiedziay ptaki - ale eby odpokutowa hab waszej zdrady, od dzi bdziecie lata
tylko w nocy.
W spoecznoci Tedurajw kobiety i mczyni traktowani byli na rwni, a element kobiecy ugodowy, nie gwatowny - ceniono duo bardziej ni ten agresywny mski. Choroby uwaali za
reakcj jakiego ducha, ktry zosta obraony. Jednym z zada ich szamanw bya wanie
identyfikacja rzeczonego ducha, rozmowa z nim i wsplne znalezienie rozwizania pozwalajcego
przywrci choremu zdrowie.
Tedurajowie mieli jeszcze jedn cech, niezwykle rzadk w spoecznociach ludzkich wszystkich
czasw: nie bali si mierci.
- Kiedy si rodzimy, nigdy nie jestemy sami - mawiali, wedug zapiskw antropologa. - Kade
narodziny s narodzinami blinit: jedno to ciao, drugie ppowina. Bliniak-ciao yje, poniewa ma
puca. Bliniak-ppowina, nie mogc oddycha, umiera. Przed rozstaniem blinita jednak
rozmawiaj i bliniak-ppowina pyta drugiego, kiedy i jak bdzie chcia umrze: Ze staroci, w porze
monsunowej, po narodzinach pierwszego wnuka?". W ustalonym dniu, o okrelonej godzinie,
blinita wyznaczaj sobie spotkanie. Potem, kiedy pierwsze idzie do Krlestwa Lasu przey swoje
ycie, drugie zmierza do Krlestwa Zmarych przygotowa pikny dom. Na krtko przed
wyznaczonym spotkaniem bliniak-ppowina przekracza kosmiczny most dzielcy oba krlestwa,
pojawia si w wiosce, w ktrej mieszka bliniak-ciao, czeka kilka dni, dopki nie zakocz si obrzdy
pogrzebowe, a ciao nie zostanie pochowane dla Zjadaczy Zwok. Wtedy blinita wyruszaj w drog,
eby razem pdzi szczliwe ycie, nie pracujc i ujc bez przerwy najprzedniejszy betel.
Tedurajowie nie boj si mierci, a tym bardziej nie mog zosta przez ni zaskoczeni, poniewa
kady z nich sam postanowi, kiedy i jak ona nastpi.

Ludzko nie bdzie by moe nawet wiedziaa, e Tedurajowie kiedykolwiek istnieli, ale na swj
sposb zapaci za ich zniknicie, bo jeli rnorodno biologiczna konieczna jest dla ycia na ziemi,
rnorodno kulturow naley uzna za niezbdn dla zdrowia psychicznego czowieka.
Gawdzc tak, nie zauwaylimy nawet, jak mino pi godzin podry z Manili. Wjechalimy do
Pangasinanu, regionu, ktry - jak powiedzia Frankie - pozostawa zawsze w centrum mitw i
tajemnic. Miejscowa ludno jest absolutnie przekonana, e tam znajdowaa si stolica Lemurii i e
dziesitki wysepek rozrzuconych na morzu s wierzchokami tego wielkiego, bardzo rozwinitego
kontynentu, zatopionego przez ocean kilka tysicy lat przed Atlantyd. Cz katolikw twierdzi, e
pierwsza w historii msza zostaa odprawiona wanie tam, podczas gdy niektrzy poszukiwacze
skarbw wci maj nadziej na znalezienie w tym rejonie bajecznych bogactw.
Byo w sumie wystarczajco duo powodw, eby da kredyt zaufania i moc" Piramidzie Azji,
wiatowemu Centrum Zdrowia, ktre na yczenie wielebnego Alexa Orbito miao powsta w
Manaoagu - spokojnym i zadbanym miasteczku o niskich i skromnych domkach, nad ktrymi
wyrastaa dziwna i szokujca budowla z nasypw i kamiennych przypr: Koci Matki Boskiej od
Cudw.
Frankie nalega, ebym go zwiedzi, i mia racj. Wraenie byo niesamowite: koci-forteca o
ogromnych nawach, cyklopowych murach wykonanych z blokw tufu, powizanych ze sob zapraw
z ziemi i tej kleistej melasy, ktra pozostaje po wyciniciu trzciny cukrowej. Zbudowany przez
hiszpaskich ojcw dominikanw okoo 1600 roku, mg pomieci wszystkich chrzecijan z regionu
na wypadek ataku muzumaskiego. Bya tam studnia ze wie wod i obszerne piwnice zawsze
pene jedzenia. Dwik dzwonu oznacza alarm. Tysice osb mogy si tam ukry i przetrwa wiele
tygodni. Osaniaa ich Matka Boska od Cudw, posg pokryty perami, z Dziecitkiem Jezus w
ramionach, ustawiony w gablocie nad gwnym otarzem.
Obejrzelimy z Frankiem po kolei wiele starych obrazw sztuki prymitywnej, przypominajcych
dramatyczne epizody - od trzsie ziemi po poary - w ktrych Matka Boska odegraa sw cudown
rol. Z tego, co mwili ludzie, odgrywa j zreszt cay czas.
Niekoczca si kolejka wiernych wchodzia do kocioa, caowaa przy wejciu zakrwawione stopy
ukrzyowanego Chrystusa, egnaa si i sza si modli. Zapalane przez wszystkich wiece, ktre
ustawiano pobonie ku czci Matki Boskiej wraz z karteczkami zawierajcymi proby o ask i
wstawiennictwo, tworzyy w pmroku kocioa wraenie poyskujcego stawu. Dobudowano
blaszany dach, eby ustawi tam tysice wiec, ktre nie mieciy si ju w rodku. Miejsce to miao
bez wtpienia swoj magi. Byo wanie cudotwrcze" - jak mawiali filipiscy chrzecijanie od
ponad trzech wiekw; na dugo przed Lourdes czy Fatim.
Frankie opowiedzia mi, e gdy by dzieckiem, raz w roku caa rodzina wyruszaa tu z jego wsi na
pielgrzymk. Jechali trzy dni wozami zaprzonymi w woy, przeprawiajc si przez rzeki i lasy.
Pamita, jakie wstrzsajce wraenie - po ciemnoci ostatniej nocy - robi przyjazd do tego miejsca
oywionego wiatem tysica wiec, piewem, zapachem kadzide, z Matk Bosk tam, na grze, o
biaej twarzy, lekko umiechnit, zdoln do czynienia cudw. To oczywiste, e w takiej atmosferze
jaki lepiec widzia, a kaleka chodzi.

Teraz przysza moja kolej, eby dowiadczy cudu. Frankie pomg mi znale pokj w maym
pensjonacie dla pielgrzymw, po czym zaprowadzi mnie do piramidy. Znajda waa si zaraz za
terenem zabudowanym i bez problem; tam trafilimy.
Przed bram sta stolik z tabliczk: Tu naley zostawi bro paln". Na innej tabliczce podane byy
ceny biletw wstpu: pidziesit pesos dla dorosych, dwiecie peso za samochd. Przez siatk
zobaczylimy, e w rodki wrzaa jeszcze praca. Ogrodnicy ukadali kwadraty trawy malarze pokrywali
blaszane dachy czerwon farb, natomiast wok piramidy stao jeszcze bambusowe rusztowa nie.
Ale ju z zewntrz byo jasne, e miejsce to jest orodkiem turystycznym z wielkim, okrgym,
bkitnym basenem, restauracj i bungalowami dla goci, pacjentw oraz klientw.
Kto nie dozna cudu od Matki Boskiej, moe sprbowa tutaj - powiedzia Frankie. - Bdzie tylko
troch droej.
Nie chcia wej i wysadzi mnie przed bram.

Autobusy z rnymi delegacjami miay przyjecha pc poudniu, miaem wic czas, eby zrobi obchd
caego kompleksu. Przede wszystkim chciaem pozna Dietera Loewera,
siedemdziesiciosiedmioletniego niemieckiego inyniera, strasznie spoconego i wciekego. By
ekspertem od piramid. T te obmyli i zaprojektowa, ale pod jego nieobecno Orbito zmieni cay
plan. Dieter przewidzia, e w rodku piramidy bdzie maa wanna z powierzchni wody dokadnie
ptora metra nad podog. Zasta natomiast studni, w ktrej woda bya pod ziemi, w dodatku
poczona z wod z basenu.
Orbito chce zrobi interes na tej wodzie bogosawionej i naadowanej energi piramidy, ale nie
zrozumia, e moe si ona naadowa tylko wtedy, kiedy jest umieszczona w budowli, a nie na dnie
studni - mwi rozsierdzony. - A poza tym co to za bogosawiona woda, w ktrej wszyscy si kpi?
Wyjani mi, e piramida musiaa by izolowana od zewntrz i nie moga mie adnego poczenia,
ktre rozadowaoby jej si. Tymczasem poza rurami czcymi studni z basenem odkry, e - dla
zasilenia czterech reflektorw - robotnicy pocignli kable elektryczne wok budowli, ktre wysysaj
ca energi, jak piramida gromadzi podczas nocy.
Wszedem tu dzi rano i piramida bya martwa - mwi, poruszajc stalow paeczk, czym w rodzaju
anteny radiowej dugoci okoo metra, za pomoc ktrej mierzy pola magnetyczne. - Martwa.
Rozumiesz?
Niezbyt to rozumiaem. Ta skpa wiedza, jak posiadaem na temat piramid, pochodzia z
Kojambaturu, ale ten Dieter wydawa mi si bardziej przekonujcy od dyrektora Szkoy Perks.
Mona studiowa, co si chce, ale i tak w kocu wszystko powraca do piramidy, do jej koncepcji,
proporcji, mocy - powiedzia.
Wedug jego teorii linie midzy punktami kardynalnymi, pnoc-poudnie i wschd-zachd, tworz
pola magnetyczne, w ktrych skupiaj si energie. Piramida zbiera je i zwiksza moc tego, kto do niej
wchodzi: moc leczenia, jak w przypadku Orbita, albo po prostu si medytacji.

Dieter mi si podoba. By wierzcy. Wierzy w piramid, wierzy w Orbita i w chirurgi psychiczn, ale
w taki sam sposb wierzy te w swj zawd. Nie chcia by manipulowany i na pewno nie zostawiby
swojego podpisu na piramidzie, ktra nie byaby taka, jak j obmyli, ze wszystkimi moliwymi
trikami. Jeden z nich polega na tym, e bya troch bardziej spiczasta od piramid egipskich ze
wzgldu na to, i dzisiaj gsto ziemi nie jest taka jak wwczas: zmniejszya si!
Przej prace w swoje rce. Poleci robotnikom, eby przecili rury midzy studni a basenem i
wycignli wszystkie zakopane ju kable elektryczne. Nazajutrz rano mia sprawdzi, czy piramida w
nocy si naadowaa. Zapyta, czy medytuj. Mam wic przyj zaraz po niadaniu. Razem otworzymy
piramid, a ja bd mg jako pierwszy j wyprbowa. Chcia zrobi eksperyment.
Dieter spotka Orbita w Niemczech, kiedy szuka lekarstwa na tajemnicz chorob, ktra dotkna
jego i crk. Orbito ich wyleczy i Dieter z wdzicznoci zaoferowa si, e pomoe mu przy projekcie
piramidy. Tajemnicza choroba? Miaa co wsplnego z polami magnetycznymi i z energi statyczn
wytwarzan przez fale radiowe i nowe linie do przekazywania danych. Wedug niego w tej chwili
najbardziej szkodliwy wpyw na nasze zdrowie ma telewizja kablowa. Energia statyczna wywoywaa
u crki depresj, ktrej nie agodziy adne lekarstwa, jemu za zamykaa serce", szczeglnie w nocy
- wyjani - kiedy nasz organizm, podobnie jak kwiaty, zwija si sam w sobie. Orbito, dziki rnym
operacjom, uwolni oboje od tej negatywnej" energii, ktra przenikna do ich cia z ziemi w miejscu
zamieszkania.
Suchaem i wyobraaem go sobie na werandzie Dana Reida, jak uczestniczy w dyskusjach Akademii
Szalecw. Ale by moe nie wszystkie te jego opowieci byy wzite z powietrza. Czy naprawd
jestemy pewni, e linie wysokiego napicia, ktre przebiegaj nad naszymi domami, te wszystkie
kable zakopane pod spodem, anteny transmisyjne ustawione na szczytach pobliskich wzgrz,
telefony komrkowe, ktre trzymamy godzinami przy czaszce i wszystkie urzdzenia uywane w
kuchni albo biurze... czy naprawd jestemy pewni, e nie zamykaj nam serca", nie powoduj u nas
jakiej strasznej dolegliwoci?
Przy obiedzie zapytaem Dietera, jakie inne prace wykona ostatnio w Niemczech, i tu znw mnie
zaskoczy. Wyspecjalizowa si w domach spokojnej staroci. Opracowa swj model oparty na idei
bardzo prostych, ale przewiewnych budynkw, otoczonych jak najwiksz iloci zieleni, a przede
wszystkim pomalowanych na bardzo ywe kolory.
W Lipsku, gdzie na zamwienie lokalnej administracji zbudowa tego rodzaju kompleks, doszo niemal
do rewolucji. Bardzo wielu modych robotnikw uznao bowiem te domy, przeznaczone dla ludzi
starych, oczekujcych na mier, za duo przyjemniejsze i wygodniejsze od tych,
w ktrych sami mieszkali, zaczli wic je okupowa.

Przez cae popoudnie Dieter uwija si jak w ukropie wok swojej piramidy. Przyjechay autokary z
delegatami i chorymi, ktrzy zajli miejsca w bungalowach. Okoo sidmej rozesza si pogoska, e
Dieter le si poczu. Prawa strona twarzy zostaa sparaliowana i nie by w stanie dobrze mwi.
Orbito mia go operowa wraz z innymi w salce obok kaplicy.

Pokj by skromny - bez okien ani umywalki. Porodku staa typowa leanka jak w gabinecie
zabiegowym, przykryta czarn cerat, a obok elazne krzeso z jedn z tych stalowych wanienek na
przyrzdy chirurgiczne. W rodku zobaczyem jednak tylko waciki. Pod leank sta te zamknity kosz
na mieci otwierany dwigni. Byo nas tam okoo trzydziestu osb ustawionych wzdu cian, ale
kiedy wszed Orbito, a za nim kilku jego najwierniejszych wyznawcw, zostalimy wyproszeni. Alex
musia si skoncentrowa i pomodli. Zauwayem, e zosta z nim jego bratanek - najbliszy asystent.
Czekalimy okoo dwudziestu minut na korytarzu. W tym czasie przybya te ekipa telewizyjna z
agencji Reutera. Drzwi si otworzyy i wszyscy wbieglimy zaj na powrt miejsce przy leance. Ja
znalazem si w kocu tam, skd mogem najlepiej widzie gow lecego pacjenta.
Pierwszy by Dieter. Mia troch zdrtwia twarz, ale nie czu si le. Chodzi i sam uoy si na
kozetce. W cigu kilku sekund Orbito pooy mu rce na ttnicy szyjnej pod prawym uchem.
Zobaczyem, jak wydobywa si stamtd czerwona ciecz, a potem co przypominajcego fragment
kurzego jelita. Siedzcy na krzele bratanek poda uzdrowicielowi papier higieniczny, ktrym ten
oczyci nieistniejc ran".
- Zrobione - powiedzia. - Kto teraz?
Dieter wsta umiechnity. Operacja trwaa niespena minut.
Przepyw pacjentw regulowa brat Orbita. Nastpna bya mniej wicej trzydziestoletnia Hiszpanka,
ktra powiedziaa, e ma problem z jajnikami; by moe to rak. Pooya si, rozpia spodnie i
odsonia brzuch. Orbito wzi z wanienki wacik nasczony jak ciecz i posmarowa brzuch, jakby go
dezynfekowa. Potem obiema rkami, ktrych dwa pierwsze paliczki byy zagite, wykona gest, jakby
wchodzi do jej brzucha.
Da si sysze krtki dwik, jakby pk jeden z tych pcherzy, o ktrych mwi mi ojciec Bulatao, ale
cho staem bardzo blisko, nie zobaczyem go. Ujrzaem natomiast krew" - najpierw
jaskrawoczerwon, potem ciemniejsz -ktra spywaa po biodrach kobiety i wypeniaa zagbienie
jej ppka. Tam, w tej maej kauy, wnikny rce Orbita, zniky jego pace i z towarzyszeniem jak
najbardziej realnego dwiku plaf... plaf... plaf zdawao si, jakby szukay i w kocu co znalazy:
zakrwawiony kawaeczek czarniawego misa wielkoci kurzej wtrbki.
Orbito podnis go w gr, pokaza przez chwil kobiecie, ktra zdawaa si by w transie, po czym
wrzuci do wanienki. Bratanek poda papier higieniczny do oczyszczenia i kobieta wstaa. Miny
moe dwie minuty, odkd si pooya.
Orbito mia publiczno w rku. Wszyscy - wcznie ze mn - bylimy pod wraeniem.
- Ja nic nie robi. To Bg operuje moimi rkami - powiedzia Orbito, zwracajc si do kamery agencji
Reutera, ktra nie przestawaa go filmowa. - Nastpny, prosz.
To bya moja kolej. Zapisaem si na licie u brata i by moe dziki brodzie ten wpuci mnie przed
innych. Poczuem na sobie jak szpilki oczy wszystkich zgromadzonych. W dodatku byo to czarne oko
telewizji, ktre teraz filmowao mnie na pierwszym planie.
- Jaki jest problem? - zapyta Orbito.

By moe ja te wszedem w rodzaj transu, a moe nie, moe to by wstyd, a moe obecno
Wochw i moja wrodzona niech do pojcia my", ale kadc si na leance, nie powiedziaem o
mojej chorobie, a jedynie:
- Mam chroniczne zapalenie zatok.
Orbito poleci, by przyniesiono mu olej kokosowy. W tym czasie przesun domi nad moim czoem i
nosem, ale nie dotykajc mnie.
- Zamknij oczy - powiedzia. Poczuem jego palec, bardzo cienki, by moe rodkowy, najpierw w
jednym nozdrzu, potem w drugim... i smrd kurzych wntrznoci by prawie nie do wytrzymania.
Sugestia? Nie sdz. Palce Orbita, wsunite do moich nozdrzy, miay ten zapach. Charakterystyczn
wo tego, co wyszo z szyi Dietera i brzucha Hiszpanki. Odr ten nie ustpi, poniewa Orbito nie
mg umy rk. W pokoju nie byo wody.
- Nie ma oleju kokosowego - powiedzia kto - tylko lawendowy.
- Moe by.
Usyszaem, jak Orbito majstruje przy butelce, a potem poczuem co - jakby mae kbki waty - co
wchodzio mi gboko do nosa. Teraz by to bardzo silny zapach lawendy. le syszaem, zaczem si
troch krci, ale Orbito, przytrzymujc mi jedn rk gow, powtrzy operacj cztery albo pi razy
w obydwu nozdrzach - gbiej, coraz gbiej. Wydawao si, jakby chcia mi wej do mzgu. Czyby
poczu", e nie powiedziaem prawdy? e byem jednym z tych negatywnie" nastawionych, ktrzy
wszystko psuli? Pomasowa mi przez chwil czoo i kaza wydmucha nos najmocniej, jak mogem.
Wydosta si z niego luz, ktry wytar bratanek. Oczy mi zawiy.
- Nastpny, prosz.
Na korytarzu jaka stara Niemka z Namibii, ktr w 1982 roku Orbito wycign z raka puc, przysza
ucisn mi do i pogratulowa wyzdrowienia. Jeli ona tak mwia!
Wyobraziem sobie, jak bdzie potem opowiadaa o Wochu imieniem Anam, ktremu Orbito w cigu
dwch minut usun wieloletnie zapalenie zatok.
Operacje trway, ale ja poszedem na spacer z Dieterem. On czu si dobrze. Ja, szczerze mwic, nie.
Cae to grzebanie w nosie jeszcze bardziej podranio luzwki i bez przerwy kichaem.
- Poczekaj. Zobaczysz, jutro wszystko ci przejdzie -obieca mj drogi piramidolog.

Wieczorem, w moim pokoiku pielgrzyma, oddzielonym od tego obok cian ze sklejki, musiaem
zastanowi si nad tym, co mi si przydarzyo. Czy straciem okazj, nie proszc Orbita o wyleczenie
mnie z raka? Nie. Jeli jest tak, jak mwi ojciec Bulatao i uzdrowiciel zabiera czyje negatywne"
nastawienie, a nie tak czy inn chorob, to ja mieciem si w tej kategorii. Orbito mnie
zoperowa".
Ale nie miaem si co udzi. Nie nadawaem si na cudownie uzdrowionego. Wydawao mi si, e
przynajmniej to zrozumiaem. Mogem spokojnie stamtd wyjecha.

Poza tym, jeli naprawd mylaem tak jak ojciec Bulatao, e umys ludzki zdolny jest do cudw i e
kady z nas, w granicach natury, ma moc wprawienia w ruch we wasnym organizmie jego
mechanizmu samoleczenia, to powinienem zaj si bardziej moim umysem i umoliwi mu
dokonanie tego dziea. W tym celu niepotrzebne mi byy bodce zewntrzne. A tym bardziej
teatralno sztucznej krwi i kurzych flakw.
Na czym polegaa sztuczka?
Tym razem te tego nie zrozumiaem, ale - przeciwnie ni przed pitnastu laty - pojem, e
jakakolwiek by ona bya, nie naleao jej demaskowa. Trik, wraz ze zudzeniem, jakie stwarza,
pozostaje fascynujcy i zawsze moe by bardzo uyteczny.
Oczywicie - powie kto - uyteczny dla czarownikw, eby wcign w to ludzi.
Ale co w tym zego, jeli - dla przyjemnoci obcowania z ich sztuk - czarownicy ka sobie paci pod
pretekstem koniecznoci kupienia kozy albo czegokolwiek innego?
Na koniec tego intensywnego dnia jeszcze bardziej ni Orbito i jego operacje pozostawa mi w
pamici mit o mierci Tedurajw opowiedziany przez Frankiego i domy dla starcw, o ktrych mwi
Dieter. Dwie wspaniae historie!
Jest to co, nad czym na Zachodzie naprawd powinnimy bardziej si zastanowi. Nasza koncepcja
mierci jest mylna. Za bardzo czymy j ze strachem, z blem, z ciemnoci, z czerni. Jest to
dokadne przeciwiestwo tego, co dzieje si w naturze, gdzie soce umiera kadego dnia z radosn
eksplozj wiate, gdzie roliny umieraj jesieni w penej krasie, w niezwykej feerii barw. By moe
powinnimy sobie powiedzie za przykadem Tedurajw, e umieramy wtedy, kiedy sami
postanowimy. A moe - wzorem Tybetaczykw - powinnimy traktowa mier nie jako
przeciwiestwo ycia, ale po prostu jako drugie oblicze narodzin, jako drzwi, ktre widziane z jednej
strony s wejciem, a z drugiej wyjciem.

Jako dobry pielgrzym obudziem si tu przed wschodem soca i ruszyem pieszo w stron kocioa
Matki Boskiej. Na niebie by jeszcze ksiyc w peni, ktry przesania bkitnawym odblaskiem czarne
skarpy fortyfikacji. Moje kroki zaalarmoway ludzi, ktrzy spdzali noc skuleni w swoich trzykoowych
pojazdach.
- Piramida? Piramida? - zaczli krzycze z zaspan jeszcze nadziej, e zawioz pierwszego klienta do
wielkiej, nowej lokalnej atrakcji. Kobiety, ktre zaczynay powoli rozkada swoje stragany, prboway
sprzeda mi bez przekonania medaliki z wizerunkiem Matki Boskiej i race.
W kociele dopiero si rozpocza pierwsza msza. Zagbiem si w rne korytarze, kaplice, stare
przejcia. Dotarem do synnej studni i przysiadem na kamiennej awce, eby podziwia przepikne
magnolie, ktre koysay si nad dziedzicem. Z ktrej strony wyoni si stary kapan i usiad obok
mnie.
Czy jadem niadanie? Nie. Zaprosi mnie wic na posiek do seminaryjnego refektarza. Na wielkim
pmisku, ktry obraca si porodku okrgego stou, stay garnki i pmiski z ryem, smaonymi
rybami, jajami na twardo, krewetkami, kiciami bananowi pancitem, cieniutkim filipiskim

makaronem. Mj gospodarz, siedemdziesicioletni ojciec Rafael, przeor kocioa, doszed jednak do


wniosku, e nie bdzie mi to odpowiadao, i zacz przygotowywa dla mnie misk patkw
owsianych z mlekiem, ktr wstawi do kuchenki mikrofalowej.
- Musz cile przestrzega instrukcji - wykrzykn. -Mwi, e jeli nie uywa si ostronie tych
kuchenek, powoduj bezpodno!
Wszyscy wybuchnli miechem: starzy kapan i nauczyciele przy naszym stole i modzi seminarzyci
przy dwch dugich stoach wzdu cian. Poza Filipiczykami byli tam te przybysze z Indonezji i Sri
Lanki.
Zaczlimy rozmawia o uzdrowicielach.
- Jeli nie stosuj diabelskich sztuczek i poprawiaj samopoczucie ludzi, nie ma w tym nic zego powiedzia ojciec Rafael, ale najbardziej interesowaa go piramida. Espiritualistas, wrd ktrych
Orbito by kim w rodzaju kapana ze swoim tytuem wielebnego", stanowili sekt na obrzeach
Kocioa, ale wci w jego onie. Co jednak miaa z tym wsplnego piramida?
Daem mu broszur przygotowan przez Orbitours, a ojciec Rafael od razu zwrci mi uwag na
szczeg, ktry mi umkn: piramida przedstawiona na okadce promieniowaa wiatem... w ksztacie
krzya.
- Widzi pan? Wszystko w porzdku - stwierdzi zadowolony. -A jeli piramida przyciga tu
zagranicznych turystw, to dobrze dla wszystkich. Jeli do tego zdrowiej, jeszcze lepiej.
Zapytaem go wic o Matk Bosk i jej cuda. Posg - powiedzia - by na dziobie hiszpaskiego
galeonu, ktry przypyn z Meksyku. Fama o jego cudotwrczych waciwociach rozesza si
wkrtce potem, kiedy podczas poaru w miasteczku Manaoag przeor kocioa poleci, aby poniesiono
posg ulicami, i ogie nagle zgas.
- By moe by to tylko wiatr, ktry zmieni kierunek, ale ludzie uwierzyli w cud - doda.
- Czyby ksidz nie wierzy w cuda?
Nie odpowiedzia mi wprost, ale zbliajc swoje usta do mojego ucha, jakby chcia wyjawi sekret,
ktry miaem jednak zachowa dla siebie, wyszepta:
- Wie pan, my te musimy ucieka si do pewnych sztuczek z Matk Bosk.
Naprawd nie rozumiaem,
- Caiy posg jest z koci soniowej - kontynuowa. - Ale lepiej o tym nie rozpowiada. Wie pan, w
dzisiejszych czasach... antykwariusze. Zrobilimy wic kopi i to j wynosimy na doroczn procesj
przez miasto. Nazywamy j La Calleira - ta, ktra wychodzi na ulic - ale dla ludzi jest cudotwrcza jak
ta prawdziwa!
Wyszedem stamtd, kiedy rozgrzane soce stao ju wysoko na niebie, wszystkie stragany byy
rozoone, a kobiety znw prboway mi co sprzeda. Jedna z nich podesza wszelako z inn prob.

- Prosz ci, pom mi z moj szyj. Wiem, e jeste uzdrowicielem - powiedziaa i pokazaa mi
dymienic, ktr miaa pod uchem.
Byem strasznie zakopotany. Moja broda i siwe wosy stwarzay zudzenie, e mog jej pomc, tak jak
czerwona ciecz stwarza iluzj krwi.
Zdoaem tylko pooy jej rk na ramieniu i uciec, pod czas gdy inne kobiety mwiy do biedaczki ze
miechem :
To nie jest uzdrowiciel. To wity Mikoaj.

Nie zapomniaem o spotkaniu przy piramidzie. Wysiadem z trjkoowej rikszy przed bram. Nadszed
dzie wielkiej inauguracji. Fakt, e bya penia, stanowi dobr wrb.
Zdjto rusztowania i piramida wznosia si elegancko m zielonym trawniku. Dieter czeka na mnie i
przygotowa wszystko do eksperymentu. Miaem zdj zegarek i wszystkie metalowe przedmioty.
Dieter zmierzy mi cinienie, pa liczy uderzenia serca, przystawi do mojego ciaa swoje czarodziejsk
rdk, ktra zacza wirowa, po czym przyrzdem podobnym do detektora metalu albo liczniki
Geigera zbada mnie od stp do gw, zapisujc seri liczb
W kocu otworzy drzwi piramidy, wpuci mnie do nie; i z powrotem je zamkn. Od rodka budowla
bya jeszcze pikniejsza, z lekkim wiatem, ktre przenikao przez szpary pozostawione w grze
konstrukcji. Usiadem nieruchomo na pododze oparty o cian. Byem spokojny. Bardzo spokojny. Po
pitnastu minutach drzwi si otworzyy i Dieter podbieg ze wszystkimi swoimi przyrzdami, eby
powtrzy pomiary.
By zadowolony: Przed wejciem moje grne cinienie wynosio 110, a dolne 68, puls 56. Teraz
miaem cinienie 92 na 65, a puls 61. Inne pomiary wykazyway jednak co dziwnego. Zazwyczaj powiedzia Dieter - Europejczycy maj zawsze wicej elektrycznoci ni magnetyzmu. Ze mn zarwno przed, jak i po medytacji - sytuacja bya odwrotna.
Moe dlatego, e mieszkasz w Indiach - powiedzia.
W kadym razie obie wartoci bardzo wzrosy, i to byo wane: Przed wejciem moje naadowanie
elektryczne wynosio 31, a magnetyzm 58, przy wyjciu odpowiednio 60 i 120. Oznaczao to, e
piramida si naadowaa i e cz tej mocy przesza na mnie. Budowla bya znw ywa, a Dieter
szczliwy. Ja te.
Kilka godzin pniej miao nastpi uroczyste otwarcie piramidy w obecnoci wysokich urzdnikw
Ministerstwa Turystyki, generaw i politykw. Midzy innymi zapowiedzia swoje przybycie byy
prezydent Fidel Ramos, ktry sprawowa ten urzd po Cry Auino. Miao by przecinanie wstg,
przemwienia i pamitkowe zdjcia.
Mnie wystarczyo, e dziki Dieterowi mogem j wyprbowa jako pierwszy.
Wynajem star takswk i wrciem do Manili. Zdyem na czas, eby nacieszy oczy widokiem
przepiknego zachodu soca nad zatok - tak jakby natura chciaa zrekompensowa ludziom z
barakowisk midzy Rochas Boulevard a brzegiem morza ich ndz. Na wszystkich wiatach otaczay

nas dzieci sprzedajce one stiefe, jednego papierosa, plastikowe helikoptery, naszyjniki z muszelek i
porcje gorcych orzeszkw.
Zostaem w Manili jeszcze par dni. By moe miaem tam ju nigdy nie wrci i nie chciaem
przegapi Mastera Choa, wynalazc energoterapii, dla ktrego w piramidzie w Kojambaturze
zaoono klimatyzacj. Nie miaem jednak szczcia. Master Choa Kok Sui, biznesmen chiskiego
pochodzenia, inynier chemik, od dziecistwa zagorzay czytelnik ksiek ezoterycznych, wanie
wrci z kongresu swoich zwolennikw w Kanadzie. Nastpnego dnia mia wyjecha na kolejny
kongres do Australii i przez tych kilkanacie godzin spdzonych w Manili musia si zaj innym
interesem, ktry prowadzi: przedsibiorstwem autobusowym w Quezon City.
Bya jednak jego organizacja: Instytut Energoterapii i Bada Wewntrznych, mieszczcy si w
skromnej kamieniczce na rogu Pasay Road i Anmorsolo. Na parterze natknem si na uzbrojonego
stranika, ktry odradzi korzystanie z windy, poniewa czsto si psuje i mona
zosta uwizionym w puapce. Kiedy otworzyem drzwi jaka dziewczyna robia korekt kolejnej
ksiki Mistrza natomiast inna odpowiadaa na dziesitki maili, jakie ten otrzymuje kadego dnia z
caego wiata. Dwaj mczyni przy ladzie przygotowywali paczki. To malekie miejsc wypeniay
papiery, ksiki oraz puda papierowych chusteczek. Formua bya byskotliwa: z tego malutkiego
biura, przy minimalnych kosztach, Mistrz kierowa swoim midzynarodowym imperium. Ludzie
chodz na kursy] odbieraj dyplomy, a nastpnie sami prowadz kursy, wydaj dyplomy i
uzdrawiaj", wyudzajc pienidze w zamian za nadziej.
Opowiedziaem o zdjciu Mastera Choa, ktre widziaem w Kojambaturze. Dodaem, e przybywam z
daleka, eby rozwiza problem chronicznego zapalenia zatok. Skora nie ma Mistrza, zapytaem,
ktre z nich skoczyo kurs i umiao uzdrawia. Wszyscy, ale najlepsza bya dziewczyna od maili.
Posadzia mnie na stoku z rkami na kolanach, z domi zwrconymi wewntrzn stron ku grze i z
zamknitymi oczami. Poczuem, jak porusza powietrzem wok mojej twarzy i sprbowaem
zobaczy, co si dzieje. Lew rk trzymaa na swoim sercu, praw powoli zbliaa do mojego czoa,
po czym szybko j wycofywaa. Powtrzya to wielokrotnie. Nastpnie si zatrzymaa, otworzya
butelk alkoholu, umya rce, wytara je papierowymi chusteczkami (do tego suyy!) i znw zacza
wykonywa manewr, ktry -jak si zorientowaem - polega na zblianiu si do czego niewidzialnego
w powietrzu w pobliu mojej twarzy, chwytaniu tego czego i odrzucaniu.
Wszystko trwao okoo dziesiciu minut. eby si odpaci i okaza wdziczno, kupiem kilka ksiek
i si poegnaem.
Wieczorem, w ku, czytaem dziea Mistrza. Uznaem, e to ta sama papka, co reiki, tyle e z innymi
nazwami i rodowodem. Jak wszystkie rozwizania New Age, rwnie propozycja Mastera Choa bya
pontna, jako e atwa i szybka. Nie ma potrzeby studiowa dziesi albo dwadziecia lat, eby by
zdolnym do paranormalnych uzdrowie. Nie trzeba si te urodzi z darem uzdrowiciela czy
jasnowidza. Wystarczy determinacja do pomagania innym i postpowanie zgodne ze wskazwkami
zawartymi w tej ksice" - obiecywa Mistrz.
Jednak w nocy miaem wraenie, e zapalenie zatok ustpio, a rano wydawao mi si, e naprawd
lepiej oddycham. Czy bya to zasuga energoterapeutycznej dziewczyny od maili? A moe chirurgii
psychicznej Orbita? Czy te efekt z opnionym zaponem sauny w Ko Samui? A moe aromatyczne

opary kadzideek doktora Mahadevana? (Mgbym jeszcze dugo y z t wtpliwoci. Jednak


wkrtce zapalenie znw si ujawnio i od tamtej pory pojawia si i znika, kiedy zechce).

Przed wyjazdem poszedem si poegna z Frankiem i zda mu relacj ze swojej wizyty. Usiedlimy w
kawiarni. Frankie nie odrywa oczu od siedzcych przy ssiednim stoliku, oywionych i swobodnych
modych ludzi, nienagannie ubranych i wygldajcych na biznesmenw. Obserwowa ich gesty,
sposb mwienia. Wyzna, e jego nastpna powie bdzie wanie o tym rodowisku: yuppie z
Manili. Powiedzia, e wiedzieli wszystko o francuskich winach, ale nic o gnomach, ktre zamieszkuj
ich domy. Jak bd mogli by prawdziwymi Filipiczykami?
Do kawy zamwi dla nas obu ensaimad.
Jest to pozostao po Hiszpanach, ale dzisiaj przyrzdza si j lepiej tutaj ni w Hiszpanii.
Dla Frankiego ten deser by symbolem Filipin.
Spjrz, z zewntrz jest pikny, kremowy i cukrowany - powiedzia. Potem, naciskajc na widelczyk,
ktry zagbi si w kruchym ciecie, doda:
- Ale w rodku jest tylko gorce powietrze.
Obaj zaczlimy si mia jak wariaci, rwnie dlatego. e wanie w owym momencie zauwaylimy,
jak przed oknem kawiarni przejeda wielobarwny jeepney, na ktrego bokach wielkimi, biaymi
literami byo napisane; Nie miej wtpliwoci. Bg krluje. Zawsze krlowa i bdzie krlowa. Koniec
transmisji".

HIMALAJE
Py rtciowy
Pewien tygrys mia dwch stronnikw; lamparta i szakala. Za kadym razem, kiedy chwyta zdobycz,
sam zjada, ile mg, a resztki zostawia lampartowi i szakalowi. Pewnego dnia zdarzyo si jednak, e
tygrys zabi trzy zwierzta: jedno due, jedno rednie i jedno mae.
- I jak teraz je podzielimy? - zapyta swoich stronnikw.
- To proste - odpowiedzia lampart. - Ty wemiesz najwiksze, ja rednie, a to mae damy szakalowi.
Tygrys nic nie powiedzia, tylko jednym uderzeniem apy rozszarpa lamparta.
- A wic, jak je podzielimy? - znw zapyta tygrys.
- Och, Wasza Wysoko - odpar szakal. - Ma sztuk ty wemiesz na niadanie, du zatrzymasz na
obiad, a redni zjesz na kolacj.
Tygrys by zaskoczony.

- Powiedz, szakalu, od kogo nauczye si takiej mdroci? Szakal przez chwil si zawaha, po czym
odpar:
- Od lamparta, Wasza Wysoko.
Zabraem ze sob w drog egzemplarz Pancatantry(Wedug niektrych za legendarnym autorem
Yishnu Sharm miaby si ukrywa Canakja, indyjski Machiavelli", autor traktatu Arthaastra na
temat sztuki rzdzenia) i wieczorem, w hoteliku nad Gangesem w Riike, czytaem przed zaniciem
niektre teksty z tego zabawnego zbioru historii o zwierztach. Wedug legendy napisa je z gr
tysic piset lat temu stary pustelnik, ktry chcia da trzem nieokrzesanym i gnunym synom
pewnego krla kilka podstawowych lekcji ycia i w ten sposb przygotowa ich do sukcesji.
Jechaem z Delhi i nastpnego ranka planowaem ruszy w dalsz drog do Dehradun, gdzie miaem
spotkanie ze znanym lekarzem ajurwedycznym, obiektem wielu polemik, ktry twierdzi, e
opracowa bardzo szczegln kuracj na raka.
Tym, co uderzyo mnie w owych staroytnych historiach o zwierztach, by fakt, e nie miay one, jak
nasze bajki, morau w dobrym sensie tego sowa. Przeciwnie: wychodzc od obiektywnej i
bezstronnej obserwacji rzeczywistoci, miay na celu wpojenie pewnych nauk praktycznych
dotyczcych sztuki przeycia. Wnioski, do jakich stary pustelnik doprowadza trzech pocztkujcych,
opornych na wiedz modziecw, mogy nie by inspirujce, ale bez wtpienia zawieray pewn
pragmatyczn mdro.
A ja? Czy nie wycignem jakiego mdrego wniosku z mojego ycia w ostatnich latach? Krc po
wiecie i spotykajc lekarzy, czarownikw oraz mistrzw, zrozumiaem na pewno, e nie warto
kontynuowa podry, e jakie nadzwyczajne lekarstwo nie istnieje i e jedynym, co mona zrobi,
to y bardziej wiadomie, moliwie jak najbliej natury, w sposb prosty, jedzc mao i czysto,
dobrze oddychajc, redukujc wasne potrzeby, ograniczajc do minimum konsumpcj, kontrolujc
pragnienia i rozszerzajc tym samym granice wasnej wolnoci. Po co zatem podaem tropem
kolejnego lekarza?
Do podry do Dehradun skonia mnie nie nadzieja pacjenta, ale dawna pasja dziennikarska, owa
przyjemno wynikajca ze sprawdzenia, co jest wiarygodnego w historii, o ktrej si tylko czytao
albo syszao. A w tym przypadku historia bya ciekawa.
W przeciwiestwie do lekarza" z Kakinady czy modego Mahadevana Yaidya Balendu Praka by
sawny. Interesowaa si nim prasa, zosta odznaczony wanym narodowym orderem, cieszy si
protekcj wczesnego prezydenta Indii, a wrd pacjentw, ktrzy poddali si jego leczeniu, by
angielski multimilioner, sir James Goldsmith, ktry sprowadzi go do Europy i wysa po niego
prywatny helikopter. Sawa Yaidyi Balendu Prakaa sigaa roku 1987, kiedy zdoa wyleczy z
biaaczki dwuipletnie pakistaskie dziecko, uznane za nieuleczalnie chore przez wielki londyski
szpital. Historia ta trafia na amy gazet.
Wyjtkowo jego terapii polegaa na tym, e Yaidya Balendu Praka nie stosowa zi i rolin, a
wycznie metale. Idea, e odgrywaj one wan rol w utrzymaniu ciaa w formie, bya znana
wszystkim cywilizacjom. Miedziane dzbany na wod uywane jeszcze przez nasze babki, podobnie jak
eliwne patelnie do smaenia jajecznicy, bez wtpienia wiadczyy o mdroci przodkw, ktr

wspczesny przemys odsun na bok, proponujc produkty duo bardziej praktyczne, ale te o wiele
mniej zdrowe.
Co innego jednak stosowa metale do wyrobu naczy kuchennych, co innego za je spoywa. I to, co
medycyna zachodnia uwaa za ewidentn form otrucia, kaza robi wanie Yaidya Balendu. Za
pomoc bardzo skomplikowanego systemu, opisanego w kilku tekstach ajurwedycznych, sprowadza
metale do konsystencji proszku i dawa je do picia swoim pacjentom. Przeczytaem, e ze wszystkich
metali najczciej siga po rt, i to by kolejny powd, dla ktrego chciaem go spotka. Rt,
wedug mitologii indyjskiej, to sperma Siwy, nasienie czystej wiadomoci". Czyby w medycynie
praktykowanej przez Yaidy Balendu Prakaa byo co, co przekraczao pozory? Jak w alchemii?
Ju przed tysicami lat kapani i czarownicy tak odlegych i rnych cywilizacji, jak Majw, chiskiej,
egipskiej czy indyjskiej, usiowali zamieni metale o niskiej wartoci, takie jak ow czy mied, w
metale cenne, jak srebro czy zoto. Ta tajemnicza sztuka, nazwana pniej alchemi, bya czci
odwiecznej prby dowiedzenia si przez czowieka czego wicej o samym sobie. Rzekoma
materialna przemiana jednego metalu w inny bya prawdopodobnie sposobem zatajenia sekretu
przemiany duchowej, ktrej przebieg zwizany by z wiedz ezoteryczn dostpn jedynie poprzez
dugie i absorbujce procesy inicjacyjne. Nie przypadkiem jzyk, jakim posugiwaa si ta sztuka,
peen by podwjnych sensw. Mwio si na przykad o zabijaniu" metalu nikczemnego, eby
potem odrodzi" go jako metal szlachetny, taki jak zoto. Znaczyo to: zabi wasne Ja", eby
odrodzio si jako Ja" czystej wiadomoci.
W Chinach alchemia wesza do tradycji taoistycznej, gdzie oczywicie zamiar wytworzenia tego, co
nazywano zotem niemiertelnoci", maskowa cel zupenie niezwizany z metalurgi, W Europie
alchemia staa si sztuk przygotowywania lekarstwa" za porednictwem tajemniczego rodka,
rozpoznanego potem jako kamie filozoficzny. Lekarstwo dla ciaa czy dla ducha? Zachowanie tej
niejasnoci byo podstawow kwesti dla redniowiecznych mistykw, ktrzy uniknli przeladowa
ze strony Kocioa za ich poszukiwanie bezporedniego zwizku z Bogiem, chowajc si za stosem
alembikw i modzierzy i ukrywajc za pozornie materialn prac alchemikw swoj prawdziw
prac poszukiwaczy duchowych.
Czy to moliwe, eby co podobnego kryo si za praktyk lekarza z Dehradun, ktry twierdzi, e
zmienia nasienie Siwy" w lekarstwo?

Nastpnego ranka takim jak zwykle ambassadorem dotarem do celu. Nie byo to ambulatorium
lekarza, ale far-ma za miastem na kocu wiejskiej drogi, pord pl. Biae, murowane ogrodzenie,
brama, par budynkw, wielkie zadaszenie nad rzdami czarnych dow wykopanych w czerwonej
ziemi i bardzo duo zwierzt - kurczakw, kaczek, pawi indyjskich i krw - pascych si spokojnie
wok maego jeziorka.
- Witamy w najmniejszym i najbiedniejszym na wiecie orodku bada nad rakiem - powiedzia lekarz,
wychodzc mi naprzeciw z umiechem. By niski i ubrany na mod zachodni. Przywita mnie
uciskiem rki, zamiast tradycyjnym Namaskar. Nie, nie byo w nim nic witego. Nic mistycznego.
Jego uprzedzajca uprzejmo miaa raczej co z charakteru public relations. Na pewno nie by

alchemikiem, a nawet wegetarianinem. Kiedy, wskazujc na kurczaki, zapytaem, czyje spoywa,


odpowiedzia: Oczywicie!" z takim przekonaniem, jakby uwaa ich niejedzenie za gupot.
Kiedy rozmawiaem z nim przez telefon, nie przedstawiem si jako potencjalny pacjent.
Powiedziaem tylko, e zamierzam pisa o medycynie alternatywnej, a on zarezerwowa sobie cay
dzie, eby opowiedzie mi o swojej pracy. Tak wic nie byo adnych pacjentw w kolejce, ale
telefon w jego maym gabinecie, w ktrym usiedlimy, nie milk nawet na chwil. Dzwonili ludzie z
poowy wiata, proszc o porady albo chcc si umwi na wizyt. W wikszoci przypadkw jego
odpowied brzmiaa: nie".
Powiedzia, e nie by ju zainteresowany leczeniem pojedynczych przypadkw. Jego priorytetem s
teraz badania. Chcia, eby ta terapia zostaa zaakceptowana przez spoeczno naukow, ktra
chwilowo uparcie j ignorowaa. Lekarze wyksztaceni na Zachodzie oboyli j anatem, natomiast ci,
ktrzy wpisywali si w tradycj ajurwedyczn, chcieli - jego zdaniem - unikn poddania ich praktyki
sprawdzianom i eksperymentom typu naukowego.
Sam Balendu Praka odby regularne studia ajurwedy i uzyska dyplom, ktry pozwala mu doda do
nazwiska prestiowy tytu Vaidya" (doktor), ale ze swoimi kolegami by od dawna na noe.
Lekarze ajurwedyczni s z reguy konserwatywni i przeciwni nowoczesnoci. Wci traktuj swoj
medycyn jak religi, a o starych podrcznikach mwi jak o witych pismach. Uniemoliwiaj w ten
sposb poddanie tych tekstw krytyce i dyskusji - mwi. - Jeli o mnie chodzi, czuj si bardzo
szczliwy, e mog y w Indiach, i bardzo nieszczliwy, e jestem Hindusem. Indie pene s
mdroci, ale dzisiaj bardziej wspomaga si religi ni nauk. Nowe idee nie s mile widziane ani
finansowane. Badania w ramach ajurwedy waciwie nie istniej i od lat nie wyprodukowano ani
jednego nowego lekarstwa.
Przed przyjazdem do Dehradun czytaem o jego publicznych atakach skierowanych w szkoy
ajurwedy, wypuszczajce jego zdaniem doktorw", ktrzy praktykuj potem nielegalnie i bez
przygotowania zachodni medycyn alopatyczn. Wiedziaem rwnie, e wystpi te przeciwko
wszystkim produktom, ktre wykorzystujc przymiotnik ajurwedyczny", oszukuj kupujcych i
wzbogacaj szarlatanw.
Vaidya mwi, e pewne preparaty wzmacniajce synne w Indiach i coraz modniejsze rwnie za
granic, gdzie nie podlegaj obowizkowej kontroli, bo sprzedawane s jako integratory spoywcze",
to tylko papki pene cukru, natomiast kosmetyki ajurwedyczne" to czyste oszustwo.
Tak zwane oleje rolinne s syntetyczne, a szampony, o ktrych si mwi, e powstay w oparciu o
zioa, wyprodukowane s z normalnych detergentw. Ajurweda jest modna, wic ludzie za ni
podaj. Poniewa produkty te nie stanowi zagroenia dla przemysu farmaceutycznego, nie s
wycofywane z rynku. W przypadku lekarstw na raka jest inaczej. Z nich przemys farmaceutyczny
czerpie ogromne zyski, a poniewa taka kuracja jak paska kosztuje maksymalnie dwa dolary
dziennie, postrzegana jest jako zagroenie. Czy wie pan, ile kosztuje terapia przeciwrakowa w
Memoria Sloan-Kettering w Nowym Jorku?
Jego pytanie byo retoryczne, wic nie odpowiedziaem. Wiedziaem, a jake!

Vaidya poda mi przykad byego oficera armii indyjskiej, ktry - uznany za nieuleczalnie chorego w
Delhi - zwrci si o pomoc do niego, a on postawi go na nogi kosztem dwunastu rupii (okoo
dwudziestu centw europejskich) dziennie. A czym byo owo cudowne lekarstwo? Mieszank metali!
Jego terapia opieraa si na bardzo prostej teorii. Choroba taka jak rak spowodowana jest
niedoborem lub nadmiarem podstawowych metali: miedzi, srebra, oowiu, zota, elaza, cyny, cynku i
rtci. Leczenie polega wic na przywrceniu rwnowagi tych skadnikw w organizmie.
Dobrze wiem, e metale s trujce, a te wydzielane przez rury wydechowe samochodw - wrcz
zabjcze, ale mog te one przywrci ycie, jeli pochodz z rk vaidyi - powiedzia. - W starych
tekstach jest napisane: Rt tysic razy oczyszczona moe wyleczy kadego pacjenta, jeli
powstrzyma si on od seksu, jedzenia soli i wszelkich ostrych potraw". Ja to wyprbowaem i na
wasne oczy widziaem rezultaty.
Wyj z biurka plik papierw. Byo to ponad pidziesit kart pacjentw, ktrych ostatnio z
powodzeniem leczy. Paradoksalnie, powiedzia pewn rzecz, ktra mnie uderzya:
Wiem, e kuracja dziaa, ale nie wiem dokadnie, jak : dlaczego. Nie jestem pewien dawek ani czasu
jej trwania. - Wydawa si szczery. - Dlatego potrzebuj pomocy, funduszy na kontynuowanie bada.
Nadesza chwila, eby zobaczy synne lekarstwa". Zadaszenie, ktre wczeniej widziaem, osaniao
piec, w ktrym metale oczyszczane byy tysic razy". Otwory w ziemi miay rn wielko: niektre
byy gbokie na do, inne na dwie donie, w jeszcze innych daoby si zagbi rk do okcia. Byy to
jednostki miary opisane w starych tekstach. Nad kadym otworem ustawiano pod wieczr zamknity
pojemnik z ogniotrwaej gliny. W rodku znajdowaa si waciwa ilo metalu, ktra pod wpywem
ognia si roztapiaa, eliminujc stopniowo wszelkie zanieczyszczenia. Rano metal wlewano do
kamiennych modzierzy i przez cay dzie rcznie rozdrabniano. Wieczorem mikstur znw stawiano
nad ogniem w otworach, a rano na powrt wracaa do modzierzy. Po miesicach tej procedury
metal uzyskiwa konsystencj bardzo drobnego pyu, rodzaju proszku, zwanego bhasma.
Yaidya zaprowadzi mnie do apteki". Rzdy mczyzn siedzcych na ziemi popychay do przodu i z
powrotem stalowe koa w czarnej brei na dnie modzierzy. Na pkach stao peno soikw, kady z
etykiet, na ktrej umieszczono nazw zawartoci i dat produkcji. Yaidya powiedzia, e po
zakoczeniu procesu wytwarzania proszki powinny sta przynajmniej przez dwa lata, zanim zostan
podane. Kade lekarstwo wymagao zatem co najmniej trzech lat przygotowa.
W jednej z misek pokaza mi rt w stanie czystym. Wziem j do rki. Bya bardzo cika. Potem,
czubkiem yeczki, Yaidya wyj z jednego ze soikw bhasm z tej samej rtci: czarny proszek, bardzo
drobny, niemal zwiewny.
- W wodzie pozostaje na powierzchni, poniewa rt utracia swj charakter ziemi, ktra opada, a
zyskaa charakter ognia, ktry ulatuje - powiedzia, cytujc wers ze starych tekstw. (Teksty
ajurwedyczne dotyczce stosowania metali wystpuj pod nazw Rasaastra, dosownie znajomo
rtci". Pochodz mniej wicej z smego wieku po Chrystusie i s duo nowsze od klasycznych tekstw
ajurwedy. Niektrzy twierdz, e takie zastosowanie metali dotarto do Indii z Chin).

Przestudiowa te teksty; zna ju je dobrze, ale to nie od nich wyszed na poszukiwanie swojej
medycyny. Wszystko zaczo si od ojca i historii, ktra - jak mi powiedzia - zdawaa si indyjsk
bajk.
Rodzina pochodzia z Meerut, miasteczka na pnoc od Delhi. Byli to proci ludzie, ale bardzo religijni.
Wielu starcw pod koniec ycia zostao sannjasinami. Kiedy ojciec Vaidyi mia zaledwie dwanacie lat,
kto da mu do wypicia alkohol. Zdjci groz rodzice wyrzucili go z domu. Pewien sadhu imieniem
Maharaj, jeden z tych, ktrzy ywili si tylko bananami i mlekiem, wzi go na ucznia i zachci do
studiowania witych tekstw jurwedy. Przekaza mu te sekret dziwnego, czarnego proszku, ktry
nosi zawsze z sob w woreczku i ktrym leczy u ludzi choroby koci.
Kiedy Vaidya dors, jego ojciec zosta uzdrowicielem. Dziki skomplikowanemu procesowi
oczyszczania niektrych metali, ktrego nauczy si od Maharaja, utrzymywa swj zapas czarnego
proszku i leczy nim rnych pacjentw. W 1960 roku trafi mu si urzdnik pastwowy, ktrego w
miejscowym szpitalu uznano za nieuleczalnie chorego. Choroba przenikna ju do szpiku kostnego.
Ojciec poda mu proszek Maharaja i ten wyzdrowia. By to jego pierwszy przypadek wyleczenia raka.
Po nim nastpio wiele innych. Jego ojciec zyska saw leczcego nieuleczalnie chorych. Zmar w
1984 roku. Zastpi go Vaidya, ktry w tym czasie, za rad sadhu Maharaja, podj studia jurwedy.
eby mie wicej miejsca dla swoich eksperymentw, przenis si na farm w Dehradun, gdzie
zaoy orodek badawczy.
Jego pierwszym wielkim sukcesem byo wyleczenie pakistaskiego dziecka za pomoc mieszanki rtci,
arszeniku i srebra. Od tamtej pory Vaidya zdoa - jak twierdzi - wyleczy co najmniej trzydzieci pi
rnych rodzajw raka. Doskonale wiedzia, e jego system nie dziaa we wszystkich przypadkach,
przyznawa, e popeni bdy, i nie mia problemu z mwieniem mi o swoich oszczercach.
Powiedzia, e Ministerstwo Zdrowia w Australii posuno si do zamieszczenia ogoszenia w
telewizji, ostrzegajcego przed ryzykiem otrucia kilkudziesiciu Australijczykw zaywajcych jego
lekarstwa. Na cianie gabinetu pokaza mi zdjcie blondwosej dziewczyny. Bya to Catherine
Angielka, ktra przyjechaa do niego leczy si z biaaczki. Zostaa z rodzin kilka tygodni. Niestety, nie
zdoa jej uratowa.
- Wtedy byo co nie tak z lekarstwami z zapasw -przyzna Yaidya. - Zdarzyo si to ju mojemu ojcu.
Po latach dobrych rezultatw uzyskanych dziki proszkowi Maharaja nagle nikt wicej nie zdrowia.
Dopiero po pewnym czasie odkry, i to kwestia jakoci miedzi. Ta uzyskiwana z nowych monet nie
bya ju tak czysta jak ze starych. Dopiero kiedy ojciec zacz uywa miedzi pozyskanej z drutw
elektrycznych, lekarstwo odzyskao skuteczno.
- A przypadek Goldsmitha? - zapytaem.
Powiedzia, e kiedy go wezwano, byo ju za pno. Poza tym pojawiy si konflikty z grup lekarzy
francuskich i angielskich, ktrzy si nim zajmowali.
Vaidya doskonale wiedzia, e poza sukcesami mia na swym koncie take wiele poraek. Nie rozumia
tylko, dlaczego spoeczno naukowa nie interesuje si przypadkami, w ktrych jego system zadziaa,
i czemu nie pomagaa mu odkry, z jakiego powodu czasem kuracja nie przynosia efektw. Po
przypadku pakistaskiego dziecka przyjechao kilku angielskich lekarzy, eby si przyjrze jego terapii,

ale potem ju nikt si nie pokaza. Teraz zwracali si do niego tylko ci lekarze, ktrzy ju nie wiedzieli,
co robi ze swoimi pacjentami.
Tymczasem on kontynuowa swoje eksperymenty i rejestrowa kady przypadek, ktrym si
zajmowa.
- Dawaj je szakalom, a ktrego dnia pojawi si te lew - mawia jego ojciec. I Yaidya by
przekonany, e prdzej czy pniej kto w kocu przyjdzie mu z pomoc.
W trakcie obchodu farmy podeszlimy do stawu, wok ktrego grzebay pikne kurczaki i kaczki,
podczas gdy pary gobi gruchay na drzewach.
- Wyobramy sobie, e jestemy w czasach staroytnych i mieszkamy w lesie - powiedzia Yaidya. Obserwujemy natur, zwierzta i uczymy si wielu rzeczy. Zauwaamy, e kogut dziobie co w jednej
porze roku, a w drugiej co innego. Widzimy, e z niektrych rolin so zjada tylko kor.
Dostrzegamy, e chore zwierz ywi si jak szczegln traw. Naladujemy zwierzta, robimy to
samo co one, ale nie zawsze uzyskujemy taki sam rezultat. Odkrywamy, e trawa w danym miejscu
nie ma takich samych waciwoci jak ta sama trawa w innym miejscu, na przykad w pobliu skay.
Wtedy rozumiemy, e skaa ta zawiera co, co przenika do roliny, dajc jej te cechy.
- Bierze si kamie, podgrzewa i wydobywa z niego metal. Zjada si go, ale koczy si to mierci.
Potem si odkrywa, e w ziemi s ddownice, ktre wchaniaj ten metal, na przykad mied, i e
barwa kogucich pir, taka czarnofioletowa, pochodzi wanie od tej miedzi, ktr kogut przetrawia,
jedzc robaki. Cykl jest nastpujcy: robak zjada i przetwarza mied, kogut zjada robaki i wchania
mied. Rysziowie to wszystko zrozumieli. Oczywicie, mied w stanie naturalnym jest trucizn,
zabija, ale mied to take rodek przeciwzapalny. Sprowadzona do postaci proszku, zdolna jest take
zablokowa narastanie pewnego rodzaju raka.
- To samo si dzieje z rtci. Kiedy ludzie umierali otruci rtci, odkryto, e dotara ona a do ich
komrek macierzystych. Wywnioskowano std, e moe by stosowana jako nonik, eby wej jak
najgbiej do organizmu. Ajurweda wiedziaa o tym od wiekw, tak samo jak znaa waciwoci
cynku i elaza, ktre medycyna zachodnia odkrya dopiero niedawno. Ale ajurweda zrodzia si bez
znajomoci chemii, fizyki i elektroniki. Moim celem jest wprowadzenie tych dziedzin do ajurwedy,
eby j udoskonali, objani, ulepszy i i naprzd.
Vaidya myla nowoczenie, ale mia te swoje wtpliwoci w tym wzgldzie. Na przykad z du
podejrzliwoci podchodzi do tego wszystkiego, co produkuje przemys, szczeglnie spoywczy. By
przekonany, e ziemia, przede wszystkim z powodu nawozw, traci wiele ze swoich dawnych
waciwoci. Z tego powodu produkowana dzisiaj ywno pozbawiona jest ju substancji, ktrych
ludzie potrzebuj, przede wszystkim mineraw. Dlatego by bardzo dumny ze swojego ekosystemu jak nazywa t ma farm - gdzie mg wyprodukowa w najbardziej naturalny sposb niemal
wszystko to, czego potrzebowa i on, i jego rodzina. Tu wszystko byo przetwarzane, cznie z ajnem
krw i byka, uywanym do palenia w piecu.
Cay dzie spdzilimy na rozmowie. On by bardzo zadowolony, e moe z kim podzieli si swoimi
refleksjami, a ja, e mog to wszystko zanotowa.

Na krtko przed zachodem soca pod zadaszeniem odbya si codzienna ceremonia rozpalenia
ognia, w ktrej uczestniczya caa rodzina. Do kadego otworu naleao woy rozarzon gowni,
ktra bez dmuchania na ni miaa spala na wolnym i cigym ogniu placki suchych ekskrementw
pod pojemnikami.
Jeden z ludzi mia pilnowa przez ca noc ognia. Rankiem metale bd schodzone, przelane do
modzierzy, ucierane przez wiele godzin, a wieczorem znw podgrzewane. I tak przez kolejne
tygodnie i miesice.
- Tylko w Indiach, gdzie sia robocza jest tania, moemy sobie pozwoli na produkcj tego typu
lekarstw. Ale moe wanie dlatego, e pochodz z tego kraju, nie s brane na powanie przez lekarzy
z Memoria Sloan-Kettering - doda.
W cigu dnia wielokrotnie odwoywa si do mojego ukochanego szpitala, a ja, nie mwic mu
jeszcze nic na swj temat, zapytaem, dlaczego odnosi si zawsze do niego. Powiedzia, e nie zna
osobicie nowojorskiego szpitala, ale mia wielu pacjentw, ktrzy tam byli i po uznaniu ich za
nieuleczalnie chorych przyjechali do niego. Wiedzia, e w MSKCC nastawiaj si cakowicie na
badania genetyczne, ale nie sdzi, eby rozwizanie problemu raka leao wanie w tym. Widzia
wielu pacjentw, u ktrych dokonano w MSKCC przeszczepu szpiku kostnego, ale wtpi, eby to
specjalnie czemu suyo.
- Dla mnie s w porzdku rwnie pacjenci, ktrzy maj ju szpik z naciekiem - doda wyzywajco,
miejc si,
- A wic nie jestem jeszcze gotw, eby zosta paskim pacjentem -wyrwao mi si. I pokrtce
opowiedziaem mu moj histori kliniczn.
Yaidya nic nie powiedzia, ale po tym moim wyznaniu" wytworzyo si midzy nami bardziej intymne
porozumienie. Zaprosi mnie na kolacj.
Vaidya siedzia u szczytu stou, po prawej jego ona, potem troje dzieci - dwie dziewczyny i chopak wszyscy zdecydowani pj w lady ojca i dziadka. Zobaczyem, e przed jedzeniem Yaidya pokn,
popijajc wod ze srebrnego kubka, rne pastylki. Cynk, zoto, pery, koral i rt - wyjani mi. A
dodatkowo dawka czarnego pieprzu, bo eby rozpali ogie, potrzebny jest zawsze rodek zapalny".
Roti, mczne chlebki, ktre jedlimy, nie byy z pszenicy, ale z bardzo pospolitej roliny rosncej na
jego polach.
- To najtasza mka. Jedz j biedacy - powiedzia Vaidya. - A biedacy choruj mniej, jeli pozostaj
wierni tradycyjnej diecie. Niestety, wszyscy stajemy si bogatsi, a przez to gupsi i mniej zdrowi.
Dopiero kiedy usiedlimy w saloniku, eby wypi zioow herbat, podj mj wtek.
- Pewnego dnia bdzie pan musia przyjecha do mnie jako pacjent, bo tym z MSKCC nie uda si z
panem, tak jak nie udao si z wieloma innymi wczeniej. Oni nie s w stanie odpowiedzie na jedyne
istotne pytanie: co spowodowao paskiego raka?
Znaem ten argument. To ja go wysuwaem przez wszystkie miesice mojego pobytu w Nowym Jorku.
Ale on doda inny, ktry lepiej trafia w sedno.

- Chory na raka leczony na mod zachodni, to znaczy poprzez zwalczanie choroby, a nie jej
przyczyn, skazany jest na mier. Niektrym si udaje, bo zmieniaj ycie,
- C... wanie to prbowaem zrobi.
- Tak, a potem ci z MSKCC powiedz, e to bya ich zasuga! W kadym razie wie pan, jak oni
postpuj: uwaaj pi lat przeycia za sukces. Pniej umiera pan w szstym roku. To ma by
sukces?
Wedug niego za jedn z podstawowych przyczyn mojego typu schorzenia naleao uzna zachwianie
rwnowagi zawartoci metali w organizmie. Byo to czciowo spowodowane zanieczyszczeniem,
wyjaowieniem ziemi z jej skadnikw naturalnych, a coraz wikszym nasczeniem skadnikami
sztucznymi, chemicznymi.
Zgadzaem si z nim.
Poprosi, ebym nastpnego dnia przyszed na czczo. Chcia sprawdzi stan mojej krwi. W tym celu
uywa specjalnego mikroskopu, ktry bada w ciemnym polu".
- Gwiazdy wida tylko noc, kiedy niebo jest ciemne -wyjani. - Ale przecie s one te w dzie. To
samo dzieje si z objawami raka. Spojrz na pask krew i bd mg zobaczy lepiej i wczeniej ni
lekarze zachodni znaki wskazujce na to, jak paski rak si rozwinie.
Tym razem jego sowa mi si nie podobay. Czyby szarlatan?
Wieczorem, znw w maym hoteliku - tym razem w centrum Dehradun - przeczytaem przed
zaniciem kolejne zabawne historie o zwierztach z Pancatantr. Oto jedna z nich:
Stary lew udawa si codziennie po obiedzie do swojej jaskini na drzemk, ale regularnie niepokojony
by przez mysz, ktra wazia mu do ucha i podgryzaa sier. Lew by wielki i silny, ale nie mg
schwyta tego malutkiego zwierztka. Poprosi wic kota, eby by jego stranikiem. W zamian mia
mu da je. Wszystko poszo gadko. Mysz, widzc kota, nie wychodzia ze swojej dziury, lew spa
spokojnie, a kot najada si do woli tym, co lew dawa mu hojnie do dyspozycji. Lew by tak
zadowolony, e cigle wychwala kota i dzikowa mu za pomoc. Jednak pewnego dnia mysz, ju
wygodniaa, wysza z dziury, a kot, nie namylajc si dugo, schwyta j i zabi. Kiedy lew si obudzi,
kot opowiedzia mu z dum, co si stao. Lew nic nie odrzek, ale jego zachowanie w stosunku do kota
kompletnie si zmienio. Nie odzywa si do niego i nie da mu nawet odrobiny jedzenia. Kot nie
rozumia.
- Wywizaem si ze swojego zadania. Dlaczego tak mnie traktujesz? - omieli si w kocu zapyta
po wielu dniach godwki.
- Maa, ndzna istoto. Jeste ju kompletnie nieprzydatnym sucym. Id sobie i pozwl mi spa odpar lew.

Nastpnego ranka udaem si na czczo do domu Yaidyi. Rodzina jada jeszcze niadanie, a drzwi
pokoju otwarte byy na ekosystem gobi, kurczakw i kaczek, ktre domagay si swojej czci.

Yaidya powierzy mnie modej pani mikrobiolog, ktra pracowaa przy mikroskopie. Dziewczyna
pobraa ode mnie kropl krwi, umiecia j na szkieku i po kilku minutach na wielkim ekranie
telewizyjnym mogem zobaczy przepikny spektakl, zoony z wielu rnokolorowych ksztatw,
ktre poruszay si, dotykay, obejmoway, pochaniay, zmieniay form i kolor. Niewiarygodne ycie
kbio si na tej projekcji mojej kropli krwi!
Wedug dziewczyny wszystko byo w porzdku. Potem przyszed Vaidya i uzna, e w krwi s jeszcze
lady jedzenia sprzed dwunastu godzin, znak zego wchaniania; e moje komrki nie s idealnie
okrge, oznaka niedoboru elaza; e moja odporno jest niska i zamiast przetrwa pi godzin, po
godzinie ju umieraa; e...
Pomylaem, e cae widowisko, z tym akcentem nowoczesnoci w postaci ekranu telewizyjnego, jest
inscenizacj, eby uwiarygodni podawanie metali. Puapka? Jak to, e wrd rnych telefonw,
ktre zaczty napywa, by rwnie z Dubaju od matki pakistaskiego chopca, pozdrawiajcej
Yaidy? Pozwoli mi z ni porozmawia. Chopak ma teraz szesnacie lat i czuje si znakomicie. S na
zawsze wdziczni Yaidyi za to, co dla nich uczyni.
Przypadek? A moe zaaranowa ten telefon, eby zrobi na mnie wraenie? Wybraem przypadek.
Vaidya instynktownie mi si podoba. A jego system bez wtpienia pozwoli przywrci nadziej wielu
ludziom, ktrzy ju j stracili. By moe Yaidya rwnie kogo wyleczy. W gruncie rzeczy jednak jego
postawa jako lekarza wobec choroby nie rnia si od podejcia naprawiaczy z Nowego Jorku, o
ktrych wspomina. On take postrzega mnie tylko jako ciao, organizm, ktremu brakowao jakiego
metalu, i nic wicej. W najlepszym razie on te chcia wprowadzi do mnie troch materii, eby
naprawi materi. A tym nie byem ju zainteresowany.
Kiedy powiedzia, i powinienem zacz zaywa jego kombinacj metali suc wzmocnieniu
systemu odpornociowego, odparem, e chwilowo nie chc wicej lekarstw
1 e przyjechaem do niego w nadziei, e moe spotkam alchemika. Zamia si na to, rozbawiony. Ale
sdz, e mnie zrozumia, i poegnalimy si serdecznie. Obiecaem, e napisz o nim i jego
eksperymentach w moliwie najuczciwszy sposb.

Miaem przed sob siedem albo osiem godzin jazdy samochodem do Delhi, wic rozoyem si na
tylnym siedzeniu starego ambassadora. Droga bya wyboista i nie mogem czyta. eby si upi, sarn
sobie opowiedziaem histori o zwierztach. Tym razem nie z Pancatantr, ktrych zamysem byo
nauczenie tylko czego materialnie praktycznego, ale jedn z duo starszych i prostszych,
pochodzcych z Wed, ktre podpowiaday wyszy cel w yciu.
Pewnego dnia, przelatujc nad wsi, sok widzi ryb wypywajc na powierzchni stawu. Pikuje w
jej kierunku, apie w dzib i odlatuje. Stado krukw, ktre ledzio t scen, rzuca si na niego i
prbuje wyrwa mu zdobycz. Jest ich duo, bezczelnych i haaliwych. Doczaj do nich inne. Sok
prbuje wzbi si w powietrze, ale kruki go opadaj, atakuj, dziobi, nie daj mu wytchn.
Kiedy do sokoa dociera, e to wszystko spotyka go dlatego, e wci trzyma zdobycz, wypuszcza j.

Kruki rzucaj si na ryb, a sok odlatuje, lekki i swobodny. Nic ani nikt mu nie przeszkadza ani go
nie napastuje. Wreszcie moe wznosi si coraz wyej, w stron nieskoczonoci. Jest wolny. Jest
spokojny.

Flet pord mgy


..a las dotrzyma swoich tysicletnich obietnic. Wystarczyo si we zagbi. Z kadym krokiem
oywa, stawa si bardziej tajemniczy, bardziej wity. Drzewa wyglday jak nawy olbrzymiej
katedry, soce przewiecao ukonie przez listowie jak przez magiczne witrae. Wkrtce nie byo ju
wok nas nic, co przypominaoby dzisiejsze czasy. Jedynym ludzkim ladem pozostaa cieka, ktra
to si wspinaa, to opadaa w ciemny wwz, eby potem znw si wspina - coraz wyej i wyej.
Drzewa byy bardzo stare: dby, pokryte mchem i porostami, zwisajcymi z powykrzywianych gazi;
gigantyczne rododendrony o korze w nieskoczonych odcieniach szaroci, ru i fioletu. Kada rolina
miaa swoj osobowo, swoj histori, blizny po piorunach i poarach wyryte na wiekowych pniach.
Las porastajcy zbocza Himalajw by lasem wszystkich legend. Tutaj kada trawka moga by
lekarstwem, kade zagbienie kryjwk jakiego witego czowieka, kady d jam niedwiedzia
lub lamparta. Odwyklimy ju od takiego naturalnego majestatu, wic zdumienie, poczone z lekkim
niepokojem, odebrao nam mow. Szlimy w nabonym milczeniu, wsuchujc si w szum lici, w
dobiegajce z oddali odgosy krokw jakiego zwierzcia, w krzyk ptakw. Las odzywa si tysicem
istnie, tworzcych jedno wsplne ycie.
Wspinajc si pod gr, czsto si myli o nagrodzie, jaka nas za to czeka; przynajmniej jest
moliwo spojrzenia na wiat z wysokoci. My niespodziank mielimy wczeniej. Ujrzelimy wrd
zaroli mur z duych kamieni pokrytych mchem, a potem elazn furtk, zardzewia i zamknit.
Otworzyem j. Przeszlimy midzy dwoma olbrzymimi drzewami, ktre stay jakby na stray po
bokach cieki. Zrobilimy jeszcze gdzie pidziesit krokw. Las si skoczy, cieka skrcia i
niespodziewanie w penym wietle objawi si nam amfiteatr tarasowy z bardzo zielonej trawy. W
grze, jakby na ostatniej skarpie, w siodle gry, ujrzelimy zarys komina domu zatopionego w cieniu
wysokich cedrw.
Wszystko stao si nagle nieruchome i bezgone, jakby nie byo prawdziwe, a namalowane na
wielkim ptnie, w ktre za spraw czarw wchodzilimy. Bya to wizja poza czasem, emanacja
spokoju, jakiego ju nie znamy.
Zaszczeka pies i starzec, ktry spa w socu, podnis si.
Musielimy wspi si jeszcze troch, eby dotrze do tych dwch czarnych sylwetek rysujcych si
na tle nieba. Kiedy znalelimy si na grzbiecie, widok, ktry roztoczy si przed naszymi oczami,
odebra nam dech w piersi. Wzdu caego horyzontu, ponad oceanem gr i dolin, ponad warstwami
chmur, jeszcze wyej, tam, gdzie wiat zdawa si ju koczy, cigny si jak okiem sign
niedostpne gry o bieli, ktra niemal skrzya si na bkitnym tle. Niematerialne, niewiarygodne, jak
na obrazie.

- Prosz powiedzie prawd, one s namalowane! -zwrciem si do Starca, ktry czeka na nas
nieruchomo przed gankiem domu.
Rozemia si gono.
- Oczywicie. To Boski Artysta je namalowa. I codziennie maluje mi je inaczej - powiedzia. Po czym,
patrzc mi prosto w oczy, doda: - Prawd? Dlaczego, czy jestecie tu w poszukiwaniu prawdy? Jak
moglimy zaprzeczy?
- Prawda jest jak pikno. Nie ma granic - kontynuowa. - Nie moe by uwiziona w sowach czy w
formach. Jest bezkresna.
Angela i ja popatrzylimy po sobie. W tym momencie nie musielimy ju si przedstawia.
Starzec poprosi, bymy usiedli na dwch wiklinowych fotelikach, i poczstowa nas wod.
- Pochodzi ze rda, tu, z lasu - zapewni nas. Chudy i pomarszczony, sam zdawa si drzewem z lasu,
ktry dopiero co opucilimy. Mia na sobie brzowe spodnie, zniszczony, zielony sweter i wenian
czapk, rwnie w kolorze lici. Na jego duym nosie opieray si okulary, a biaa broda okalaa
ciemn twarz, ktrej lata przebywania na socu doday gbok opalenizn. Z sufitu ganku zwisay
sznurki, kosze i pki suszonych zi.
By grudzie, ale soce byo ciepe, powietrze krystaliczne, natomiast gry za naszymi plecami
sprawiay wraenie jeszcze jednego gocia, a moe prawdziwego gospodarza. Pies si uspokoi i
uoy do snu przy nogach Starca, ktry powoli zacz sobie skrca papierosa. Z krzeww dzikiej
szawii wystaway dugie odygi fioletowych i biaych kwiatw. Krzewy rane, od dawna
niepodlewane, obsypane byy rozwinitymi ryczkami. Odnosilimy wraenie, e kade dbo trawy
i kady kamie ciesz si spokojem i socem.
Kiedy wycignlimy chleb i ser, ktre zabralimy ze sob, z wierzchoka cedru opady, skrzeczc, dwa
bardzo czarne kruki i zaczy domaga si swojej czci. Starzec powiedzia, e od lat s jego
regularnymi biesiadnikami.
- Samiec i samica? - zapytaem.
- A to ju ich problem, nie mj - odpowiedzia ze miechem.
Angela i ja wci na siebie spogldalimy. Co nas tu przywiodo? Na pierwszy rzut oka ten co zwykle
przypadkowy acuch maych krokw, zbiegw okolicznoci, decyzji, ktre dopiero po fakcie wydaj
si podjte przez kogo innego, nie przez nas samych.
Przez tyle lat pobytu w Indiach Angela widziaa Himalaje tylko z daleka, z Dharamsali, postanowilimy
wic spdzi Boe Narodzenie w Almorze, starym miasteczku przy wielkiej barierze grskiej, w
miejscu, gdzie Indie granicz na pnocy z Tybetem, a na wschodzie z Nepalem. Mieszkalimy w
dziewitnastowiecznym bungalowie, zamienionym na pensjonat, noszcym nazw The Deodars,
drzewa bogw, od majestatycznych cedrw, ktre niegdy porastay ca okolic.
Almora ma dug histori. Wspomina si o niej ju w puranach, staroytnych legendach. Przez wieki
bya bram wejciow do niektrych z najbardziej witych szczytw Himalajw i ich tajemnic". W

Almorze robili sobie przystanek sannjasini, ktrzy postanowili i do lasu", i wici ludzie, szukajcy
odosobnienia jeszcze dalej, pord lodowcw. W Almorze zatrzymali si tacy poeci jak Tagore i
mistycy, jak Vivekananda, ktry zaoy tam jeden ze swoich aramw. Gandhi spdzi w tym miejscu
kilka tygodni i powiedzia potem, e to idealne miejsce dla zdrowia duszy i ciaa.
Zgodnie z zaoeniami witej geografii Almora znajduje si w centrum trjkta tantrycznego - inni
mwi: swastyki - i to przyczynio si do jej sawy miejsca szczeglnie sprzyjajcego skupieniu i yciu
duchowemu.
W ubiegym wieku Almora, z Himalajami wzdu caego horyzontu i swoimi jeszcze niemal
nietknitymi lasami, przycigna rwnie niewielk liczb cudzoziemcw, ktrych ladami
pospieszyem. Wszyscy zamieszkali wzdu wskiego grzbietu, ktry czc dwie gbokie doliny,
cign si od Deodars przez kilka kilometrw a za staroytn wityni Kasar Devi. Wanie ze
wzgldu na obecno tych bardzo szczeglnych obcokrajowcw, ktrzy przybyli, eby ukry si tam w
grze, miejsce nazwano z czasem Cranks Ridge (Grzbiet Dziwakw).
Do tych ekscentrykw nalea Evans-Wentz, Amerykanin niemieckiego pochodzenia, teozof, ktremu
zawdziczamy pierwsze wydanie klasycznej Tybetaskiej ksigi zmarych oraz ywotu Milarepy. By tu
te Lama Govinda Anagarika, urodzony w Niemczech Wschodnich, ktry przyby na Grzbiet po
odbyciu w Neapolu studiw nad pali, jzykiem pierwszych tekstw buddyjskich, i po dugim pobycie
na Capri, gdzie kto wzi go za reinkarnacj Novalisa, pierwszego niemieckiego poety
romantycznego. Novalis zmar na grulic w 1801 roku w wieku dwudziestu dziewiciu lat,
pozostawiajc niedokoczon krtk powie biograficzn. Lama Govinda, jeszcze bardzo mody, w
dziwny sposb napisa jej zakoczenie, nic nie wiedzc ani o Novalisie, ani o jego niedokoczonym
dziele.
Inn postaci, ktra rwnie dotara tu po uprzednim pobycie na Capri, by Earl Brewster,
amerykaski malarz, przyjaciel D. H. Lawrence'a i Aldousa Huxeya. Kolejn by Duczyk Soresen,
ktrego do Indii przycign Tagore. Przez kilka lat by ogrodnikiem w jego akademii w antiniketanie,
po czym przenis si na Grzbiet i zosta sadhu, przyjmujc imi Baba Suniata (Ojciec Zero).
Ja rwnie szukaem ustronia i pomys spdzenia troch czasu na Grzbiecie, moe w jednej ze starych
rezydencji Dziwakw, mnie pociga. Ale tam te wszystko si zmienio. Posiado, ktra naleaa do
Wentza, a potem przez czterdzieci lat do Lamy Govindy, zostaa podzielona i brzydkie, cementowe
domy wyrosy tam, gdzie dwaj uczeni odtworzyli z mioci may Tybet. W miejscu bungalowu, w
ktrym Brewster mieszka przez prawie p wieku i gdzie umar w 1959 roku w wieku osiemdziesiciu
jeden lat, staa nowoczesna willa; a dokadnie na tyach Kasar Devi, jednej z najwitszych wity w
regionie, w samym rodku trjkta tantrycznego, zainstalowano telefoniczn stacj przekanikow,
ktra swoim ogromnym, elaznym szkieletem bezczecia ca panoram.
W najwikszej demokracji wiata kady ma swobod robienia tego, co chce, szczeglnie we wasnym
interesie. I tak Grzbiet, kiedy poronity gstym lasem, teraz jest ogoocony i upstrzony biaymi,
cementowymi szecianami, ktre wynajmowane s nowym Dziwakom: ju nie ekscentrycznym i
wyksztaconym postaciom sprzed kilkudziesiciu lat, ale chmarom zachodnich hipisw, ktrych
przyciga przede wszystkim dobra jako haszyszu, rosncego tu dziko wzdu wszystkich murw,
cznie z posterunkiem policji.

Poszedem zobaczy, czy mog wynaj jeden z tych szecianw, ale uciekem zdesperowany. A
ktrego ranka Richard Wheeler, waciciel Deodars, gdy jedlimy niadanie na sonecznym tarasie
wychodzcym jak dzib statku na morze mgy w dolinach, wskaza mi za acuchami gr, ktre
rozpyway si w bkicie, ostatni, ciemniejszy od innych szczyt.
- Widzisz, tam na grze nic si nie zmienio. Las jest jak dawniej, a na szczycie, jak sdz, mieszka
jeszcze stary Hindus - powiedzia.
I w szczyt przemwi do mnie. Patrzyem na niego i syszaem, jak szepcze mi wersy Kiplinga:
Co jest ukryte. Id tego poszuka
Id i spjrz za gry
Co jest zagubione za grami
Id! Jest zagubione i czeka na ciebie,
Pewnego ranka wyruszylimy w drog. Samochd jecha w gr i w d przez wzniesienia i doliny, po
czym skrci w drk pnc si cay czas pod gr przez a -najpierw sosnowy, a na kocu dbowy.
W niespena dwie godziny dotarlimy do polany, w ktrej wilgotnym wntrzu sta skulony, biaopomaraczowy mandir, maa hinduistyczna witynia. Powicona bya iwie, a opiekowaa si ni
pewna stara sannjasin. Zostawilimy tam samochd i ruszylimy ciek, ktra zagbiaa si w las. W
gr, cay czas w gr przez ponad godzin, a do zardzewiaej furtki, Starca i jego domu.
- To idealne miejsce dla kogo, kto chce poci z dala od wiata - powiedzia Starzec.
On poci tam od ponad p wieku. Wczeniej te mieszka na Grzbiecie, ale kiedy stare pokolenie
Dziwakw zaczo wymiera i zastpowane byo nowymi przybyszami, kiedy stara, ubita droga,
biegnca wzdu Grzbietu, zostaa najpierw poszerzona, a pniej rwnie wyasfaltowana, postanowi
przenie si wyej". Dawni Dziwacy - powiedzia -przybyli w Himalaje w poszukiwaniu czego
ponad sob"; nowi szukali tylko iluzji". Timothy Leary, amerykaski guru LSD, byy psycholog z
Harvardu, dotar na Grzbiet na pocztku lat szedziesitych. On i jego pastylki stali si symbolem
przeomu.
Starzec zna wszystkich, ktrymi si interesowaem. Przyby na Grzbiet jako mody malarz i pierwsz
osob, z ktr si zetkn, by Brewster, wwczas ju zaawansowany wiekiem. Brewster, Amerykanin
z zamonej rodziny, napisa na Capri, w Casa dei Quattro Venti, ksik o yciu Buddy, a take troch
rzebi. Z Capri przenis si do Kolombo, na wysp zwan wwczas Cejlon, stamtd do Pondicherry,
do aramu ri Aurobindo, a pod koniec lat dwudziestych do Almory, gdzie zaj si malarstwem.
Wedug Starca Brewster zdoa uchwyci ducha gr - niezmiennego a do koca - lepiej ni ktokolwiek
inny.
Starzec mwi nam potem o Rudolfie Rayu, ydzie rosyjsko-polskiego pochodzenia, znanym na
Grzbiecie jako Ru". W Wiedniu wyrobi sobie nazwisko jako portrecista, ale potem pod wpywem
Freuda przesta malowa to, co widzialne", eby powici si przedstawianiu podwiadomoci. W
ten sposb znalaz si wrd Dziwakw. Malowa w ciemnoci, czasem wiele godzin z rzdu, nie
majc nawet pewnoci, e farby znajd si na ptnie.

- Ru - powiedzia Starzec - by zaraony piknem.


Dla niego wszystko byo pikne. Nigdy nie widzia rzeczy samej w sobie, lecz zwizek midzy nimi - i
to dla niego byo piknem.
Rwnie ona Lamy Govindy, Li Gotami, bogata parsi z Bombaju, bya malark. Chciaa zobaczy wiat
z odmiennej perspektywy", a eby to uzyska, malowaa, patrzc na rzeczy z gow w dole, midzy
nogami. Wedug Starca najdziwaczniejszy ze wszystkich by Duczyk, Ojciec Zero. Jak pozostali,
rwnie on prbowa przekroczy Ja" i nie uywa nigdy pierwszej osoby. Napisa na ten temat
ksieczk zatytuowan Dlaczego nazywamy siebie My. Ojciec Zero mia psa, do ktrego by bardzo
przywizany. Nazywa go Wu, co po chisku jest przeczeniem, oznacza tego, ktrego nie ma".
- Latem jest moim guru. Zim termoforem - mawia.
Cho Starzec przekroczy ju osiemdziesitk, mia znakomit pami. Pamita imiona, daty,
rozmowy, szczegy. Jego umys by jakby cay czas nastawiony na ostro. Zapytaem, jak to moliwe.
I to wtedy po raz pierwszy napomkn o sztuczce ze wiec".
- W yciu nie zajmowaem si niczym innym - powiedzia ze miechem i zadeklamowa dwa synne
wersy z Gity:
Tak jak pomie, ktry nie dry na wietrze
Taki jest umyl skupiony na brahmanie.
Opowiedzia, e tu po przyjedzie na Grzbiet podj najwaniejsz decyzj w yciu: Zamiast zosta"
malarzem, chcia by" sob samym. Spali wszystkie swoje obrazy i powici si wyostrzaniu umysu,
wychodzeniu poza". Ani razu nie uy sowa medytacja". Powiedzia jednak, e wstawa kadej
nocy, eby poby nieruchomo dwie albo trzy godziny w ciszy, przy zapalonej wieczce. To wanie
bya owa sztuczka ze wiec".
Zapytaem, jacy inni Hindusi mieszkali na Grzbiecie. Jednym z jego przyjaci by Boshi Sen,
Bengalczyk oeniony z Amerykank, wnuczk Walda Emersona. Jego pasj bya botanika. Od czasw
modoci w Kalkucie prbowa udowodni, e rwnie roliny maj uczucia. By przekonany, e
istnieje inny wiat poza tym materialnym i e cae stworzenie przeniknite jest wiadomoci takiego
samego typu jak ludzka.
Mwic o ludziach, ktrych pozna, Starzec opisywa czsto sposb, w jaki si miali. miech danej
osoby by wedug niego wanym kryterium oceny. miech intelektualny" jest negatywny; miech
naiwny" lub prosty" pozytywny. Ci, ktrzy umieli si mia rwnie z siebie, jak Brewster, mieli
miech czysty".
On sam, jak zauwayem, mia si piknie, cho z rozedm wywoan papierosami, ktre od
dziesicioleci wci skrca i namitnie pali.
Najbardziej szczeglny miech, bo gboko szczery", nalea jego zdaniem do Krishny Prema, Anglika,
ktry pierwotnie nazywa si Roland Nbton. W czasie pierwszej wojny wiatowej by pilotem, a
potem profesorem na Uniwersytecie Lucknow w Indiach. W 1929 roku przyjecha do Almory, aby
zaoy wraz ze swoim guru, kobiet, aram w Mirtowi, kilka kilometrw od Grzbietu. Starzec

odwiedza ten aram, nigdy jednak nie zosta jego czonkiem. Dla swoich poszukiwa wola
samotno wasnego domu.
W trakcie tej opowieci Starzec zauway mj radziecki zegarek z wizerunkiem Buddy, ktry praw
doni dotyka ziemi, eby wzi j na wiadka osignitego przez siebie owiecenia.
- Ach, wieczno schwytana w puapk czasu... I to jakiego czasu! - powiedzia. - Gdyby by to
przynajmniej czas dowiadczenia. Nie, to czas zegarka ze wskazwkami, ktre wychodz z serca
Przebudzonego! - Uwaa to za okropne.
Nie wyjawiem mu, gdzie go kupiem. Bya to historia naleca do repertuaru, z ktrego
zrezygnowaem. Powiedziaem tylko, e przez cae ycie podrowaem, a teraz chciabym si
zatrzyma.
- To jedyny sposb, eby pozna samego siebie - odrzek, i eby lepiej to wyjani, wskazujc wci
na tarczy mojego zegarka Budd owinitego w pomaraczow tunik, opowiedzia pewn histori.
Pewnego dnia Budda jest w podry i chce przej przez las. Wszyscy mu to odradzaj. Las jest
bardzo niebezpieczny. Ukrywa si w nim grony bandyta, zabawiajcy si napadaniem na
wdrowcw, okradaniem ich i obcinaniem im palcw, ktre doczepia do noszonego na piersi
naszyjnika. Jego imi to wanie Angulimal: anguli (palce), mala (naszyjnik). Budda nie daje si
odwie od zamiaru i rusza sam do lasu. Kiedy tylko bandyta go dostrzega, rzuca si za nim w pocig,
ale nie jest w stanie dogoni mdrca. Angulimal idzie w jedn stron, a Budda jest z drugiej, biegnie
tu, a Budda jest tam. Wyczerpany Angulimal krzyczy:
- Kim ty jeste? Czowiekiem czy nadczowiekiem? Bogiem czy diabem? Biegn za tob i nie mog
ci dogoni. Jak to si dzieje, e jeste znacznie szybszy ode mnie?
- To ty biegniesz. Ja si nawet nie ruszyem - odpowiada Budda. - Oto jestem.
Angulimal na to si zatrzymuje i w kocu dogania" Budd. Rozumie, pada mu do stp i zostaje jego
uczniem.
- Wniosek z tej historii pynie taki - zakoczy Starzec -i trzeba si zatrzyma, eby si pozna, eby
by sob.
Doskonale to rozumiaem! Od lat czuem t konieczno i prbowaem si gdzie zatrzyma. Po
przybyciu do Indii wypytywaem, czy nie ma jakiego miejsca, gdzie mgbym si od czasu do czasu
schroni i tam pisa. W Delhi niektrzy znajomi wspominali mi o pewnym starym, odosobnionym
domu, pooonym w grach na pnocy, w ktrym Anglicy wizili Nehru.
- Ale jeli piszesz na komputerze, to nie dla ciebie -uprzedzali. - Nie ma tam elektrycznoci. - I na tym
si skoczyo.
Opowiedziaem Starcowi, e byem przez trzy miesice w aramie Swamiego Dayanandy i
studiowaem tam wedant, ale nie jest to miejsce, w ktrym mgbym si zatrzyma.
- Swami nadmiernie wierz w sowa - stwierdzi. Miaem wraenie, e czyta w moich mylach, i zanim
powiedziaem, jak bardzo jednak wedanta mi pomoga, doda: -Wedanta to znakomity punkt wyjcia,
ale zbyt intelektualny. Prawdziwe poznanie nie pynie z ksiek, nawet tych witych, ale z

dowiadczenia. Najlepiej poznawa rzeczywisto poprzez uczucia, intuicj, a nie przez intelekt. Ten
jest ograniczony.
Nie wiedziaem dokadnie, co o nim sdzi. Nie ubiera si na pomaraczowo jak lamowie, nie mia na
czole czerwonego znaku hindusw. Nie byo w jego wygldzie ani w jego sowach nic, co
wskazywaoby na przynaleno do jakiejkolwiek wiary. A zatem?
- Wedanta, buddyzm, hinduizm, dinizm: jedno nie wyklucza drugiego - odpar. - Takie s Indie;
cywilizacja zoona z rnych religii, opierajcych si jednak na podstawowych ideach, ktrych nikt,
poczwszy od Buddy, nigdy nie podawa w wtpliwo.
Zatrzyma si i patrzc na mnie, jakby chcia si upewni, e rozumiem i moe podzielam jego pogld,
zacz je wymienia:
To nie jest jedyny wiat - powiedzia, wskazujc szerokim gestem rki cay horyzont.
- To nie jest jedyny czas - i wycelowa palcem w mj zegarek.
- To nie jest jedyne ycie - i pokaza na siebie, na Angel, na mnie, na psa i na wszystko, co nas
otaczao.
Umilk na chwil, jakby chcia nam da czas na refleksj.
- A to nie jest jedyna wiadomo. - Dotkn swojej piersi i zakoczy: - To, co jest na zewntrz, jest
take w rodku; a tego, czego nie ma w rodku, nie ma nigdzie.
Potem, jakby dla rozadowania atmosfery, wybuchn gromkim miechem i zwracajc si do mnie,
doda:
- Dlatego podrowanie niczemu nie suy. Jeli kto nie ma nic w rodku, nie znajdzie te nic na
zewntrz. Daremnie szuka po wiecie czego, czego nie mona odnale w sobie.
Uderzyo to mnie. Mia racj.
Na rozmowie upyny nam godziny. Zim dni s krtkie. Wraz ze socem schodzcym za horyzont
powietrze si ochodzio i Starzec zaprosi nas do rodka. Przeszlimy przez ciemn i prymitywn
kuchni do spartaskiej jadalni z owalnym stoem, czterema krzesami i bukakiem w rogu, po czym
przekroczylimy prg pokoju, ktry wyglda jak piwnica skarbca. A skarb by dobrze widoczny na
cianie w gbi, gdzie due okno obramowywao wyjtkowy obraz: Na pierwszym planie pnie i ciemne
ramiona dwch cedrw, za nimi acuch grski z masywem Nanda Dewi w rodku, ktry zachodzce
soce zaczynao zabarwia na bladorowo. Nie martwa" natura, ale wzniosa yjca natura, ktra
zmieniaa si przed naszymi oszoomionymi oczyma.
Sufit pokoju by wysoki, z drewna poczerniaego przez lata od dymu, ciany miay kolor ochry, a
podoga uoona bya ze starych desek. W kominku ustawiono elazny piecyk, okrgy jak p gsiora,
z ktrego dobywao si pachnce ciepo. Na konsoli medytowa may Budda z brzu. W gbi pokoju,
przed oknem, za ktrym wci trwa spektakl gr, sta stary brzowy tapczan, jakby to bya loa
honorowa w teatrze. Po bokach byy dwa foteliki z intarsjowanego drewna; na maej szafeczce staa
czarno-biaa fotografia starego Hindusa i mosina doniczka, w ktrej wyrasta ty kwiat.

Odwrciem si. Na przeciwlegej do okna cianie w szarym obramowaniu wisia obraz z tymi samymi
grami, widzianymi z tego samego okna, o tej samej porze, tymi samymi oczami. Podszedem. W
prawym, dolnym rogu widnia niebieski podpis: E. H. Brewster.
Obraz mia swoj milczc si; emanowa wiatem, ktre zdawao si odbiciem wiata zza okna.
Byo w tym wszystkim co czarownego, nieuchwytnego, niemal niepokojcego: obraz obrazu w
obrazie. Od samego pocztku wydawao mi si, e w niego wchodz. Przez chwil poczuem, jakbym
si prawie gubi w tej dziwnej grze luster, w ktrej zdawaa si odbija wiadomo.
- To najpikniejszy dom, jaki w yciu widziaem - powiedziaem, eby przerwa milczenie, ale take si
upewni, e to wszystko nie jest halucynacj.
- Kocham ten dom, ale z wzajemnoci - odpar Starzec. - On te kocha mnie.
Powiedzia, e zosta wybudowany na pocztku dziewitnastego wieku przez kolonialnego urzdnika
angielskiego. Potem doda:
- W czasie drugiej wojny wiatowej Anglicy wizili tu Nehru.
Angela take pamitaa t histori, wic spojrzelimy po sobie z niedowierzaniem. Jak to moliwe? W
tak wielkim kraju, jak Indie, z milionami domw, trafiem do chaty, o ktrej mwiono mi ju dawno przed chorob, przed lekarstwami!
Czuem, e co albo kto si ze mn bawi, e mam przed sob jak si, ktrej nie mogem i nie
powinienem si opiera. Byo tak, jakby wszystko ju si zdarzyo.
Wydawao mi si, e w tej atmosferze przemilczenie szczegu, ktry mnie dotyczy, rwnaoby si
kamstwu. Tak wic opowiedziaem pokrtce Starcowi o podry rozpocztej w Bolonii, ktra przez
Nowy Jork przywioda mnie do Almory w poszukiwaniu ustronia.
- Ach, rak! - powiedzia, znw z towarzyszeniem chrapliwego miechu palacza, po czym zada mi
pytanie, ktre od tamtej pory -jak myl - powinno by stawiane wszystkim studentom medycyny w
pierwszym dniu ich pobytu na uniwersytecie: - Czy to choroby powoduj mier, czy te mier
powoduje choroby?
Potem kontynuowa. Czy naprawd chc zaprzesta podry? Czy rzeczywicie szukam schronienia?
Jest takie jedno nieopodal. Suyo za komrk, ale od kilku lat jest przystosowane do zamieszkania.
Natychmiast poszlimy je zobaczy. Ujrzaem skromny domek z kamienia, pokryty dachem z pyt.
Drzwi byy niskie. Wskie i strome schody prowadziy na drewniane poddasze z maym kominem.
ciany otynkowano botem i krowim ajnem, okno byo due, z widokiem na Nanda Dewi, najwysz
gr Indii.
- Moesz tu zamieszka, kiedy zechcesz - powiedzia Starzec.
Oniemiaem.
ycie jest tajemnic i powinno tak pozosta. Co albo kto trzymao w rku ni mojego ycia, tak jak
trzyma lunatyka zawieszonego na gzymsie dachu i prowadzi go, nie pozwalajc, by spad.

Kiedy ucze jest gotw, pojawia si nauczyciel" - mawiaj Hindusi na temat guru. To samo jednak
rwnie dobrze moe take dotyczy mioci, miejsca, wydarze, ktre tylko w pewnych warunkach
staj si wane. Daremnie szuka powodw, polowa na fakty i wyjanienia. My sami jestemy
dowodem na to, e istnieje rzeczywisto ponad rzeczywistoci zmysow, e istnieje prawda ponad
prawd faktw i - jeli upieramy si, aby w to nie wierzy - gubimy drug cz ycia, a wraz z ni
rado tajemnicy.

Zrobio si pno. Angela i ja musielimy jeszcze raz przej przez las a do mandiru, wic w kocu
wyruszylimy w takim popiechu, eby oszczdzi sobie wszelkich podzikowa.
- Do widzenia, do widzenia! - krzyknem na odchodnym. Zanim zeszlimy na ki kotliny, rzucilimy
ostatni raz okiem na gry. Soce zniko, ale Boski Artysta przecign jeszcze ciepym rem po
lodowcach, a wczeniej po- kry ciemnym i mronym woalem wwozy i szczeliny w dole. Drog
powrotn przemierzylimy niemal biegiem - lekko, jakbymy byli troch pijani albo dopiero co
wysiedli z lotni. Nie przestawalimy rozmawia.
Mielimy wiele do powiedzenia i do zdecydowania. Angela i ja! Moja ona bya bardzo
wspaniaomylna. Przez czterdzieci lat dzieliem z ni najrniejsze i w wikszoci najpikniejsze
dowiadczenia. Przygoda, ktr zamierzaem podj, bya jednak inna; tej podry nie moglimy
odby we dwoje. Ona o tym wiedziaa. Podobnie jak mnie, uderzyy j wersy Attara, (Fariduddin
Muhammad Attar. perski sufi z dwunastego wieku, autor religijnego poematu filozoficznego
Rozmowa ptakw), ktre Starzec zacytowa przy poegnaniu jako wiatyk:
Pielgrzym
Pielgrzymowanie i droga:
Nic tylko ja
W drodze do siebie.
Wrcilimy do Delhi, po czym ona wyjechaa do Florencji. Pod wieloma wzgldami byo to rozstanie.
Angela wracaa do ycia, ktre znalimy, ja ruszaem w kierunku ycia, co do ktrego nie miaem
nawet pewnoci, czy istnieje. Ale musiaem sprbowa. Bez ogranicze czasowych, bez terminw.
Lekarze, lekarstwa, uzdrowiciele i cuda ju mnie nie interesoway. Z mniej lub bardziej skutecznymi
kuracjami ciaa skoczyem. Szukaem czego innego. Podobnie jak Ojciec Sogol z Mont Analogue,
alegorycznego opowiadania Renego Daumala, nie chciaem umiera, nie dowiedziawszy si,
dlaczego yem". Albo - duo prociej -musiaem znale w sobie ziarno spokoju, ktry mgbym
potem wszdzie zasia.
Normalne, codzienne ycie stao si dla mnie omiornic o tysicu ramion. Nie byem w stanie przed
ni uciec. Moja gowa, nieustannie zaprztnita myl o obronie, organizacji, jakim planem albo
nadziej, nigdy nie bya pusta i przez to nigdy gotowa do czego wielkiego. We Florencji Anam sta si
postaci jeszcze mieszniejsz od tej, ktr zastpi. A jeszcze bardziej ni innym wydawa si
mieszny mnie samemu, ktry czuem, e nie jestem ani jednym, ani drugim. Kim wic byem?

Kiedy sannjasini opuszczaj wiat, zrywaj wszelkie wiey, umieraj" w stosunku do swojej
przeszoci, i dlatego przenosz si moliwie jak najdalej od swego dotychczasowego wiata: od
rodziny, pracy, przyjaci. Ja nie byem jeszcze na tym etapie ani nie chciaem - szczerze mwic -go
osign. Musiaem jednak si oderwa, nabra dystansu. Musiaem sprbowa tej samotnej
podry, ktrej potrzeb odczuwaem, a zardzewiaa furtka w lesie bya by moe widzialnymi
drzwiami do niewidzialnego.
Zostaem w Delhi jeszcze okoo dziesiciu dni. Kupiem kolektor soneczny i konwertor, ktre miay
zasila may komputer sucymi do pisania. Zrobiem zapasy jedzenia i kadzida. Z Chiang Mai
sprowadziem kilogram najlepszej herbaty ulung. Nastpnie obszedem kilkakrotnie dom, eby
wybra spord wielu rzeczy i ksiek zgromadzonych przez cae ycie to niezbdne minimum, ktre
chciabym jeszcze mie przy sobie.
Wziem tank z Budd Medycyny, namalowan dla mnie w Dharamsali, ma, wspczesn figurk z
brzu Milarepy i star, chisk Buddy na podr -jak j nazywaem - ktra staa na parapecie w moim
nowojorskim mieszkaniu. Nie zapomniaem o starym dzbanku do herbaty, wykonanym w Yixingu w
Chinach co najmniej sto lat temu, i o dwch maych miseczkach z biaej, bardzo cienkiej porcelany.
Spord ksiek wybraem egzemplarz upaniszad, Gity i kilka zbiorw poezji, przede wszystkim
indyjskiej.
Czyja jestem gotowy?
Chciabym odpowiedzie mu miechem, ale wolaem by szczery. Nie. Nie wiem, czy jestem gotowy.
Poza tym Prawda wydawaa mi si jeszcze troch zbyt wielk rzecz, abym sam zacz jej szuka.
Tak wic to on zamia si swoim chrapliwym miechem.
- Oczywicie - powiedzia. - To nie my znajdujemy Prawd. To Prawda znajduje nas. Musimy si tylko
przygotowa.
Potem wyjani:
- Czy mona zaprosi gocia, ktrego si nie zna? Nie. Ale mona wysprzta dom tak, e kiedy ten
przyjdzie, bdziemy gotowi przyj go i pozna.
A w jakich on jest stosunkach z Prawd?
Powiedzia, e dostrzeg j kilka razy - przez chwil. Ale owa chwila wystarczya, aby da mu pewno,
e nie pochodzia ona z wiary, a z dowiadczenia. Nie z dowiadczenia innych, a jego wasnego. To
owa pewno podtrzymywaa jego poszukiwania. Jeli chodzi o porzdek w domu, pozostawao mu
bardzo duo do zrobienia. Ma jeszcze stare meble na strychu, ktre trzeba wyrzuci.
- Ja" twierdzi, e potrzebuje bardzo duo rzeczy, aleja wiem, e to puapka.
Wskaza ma, czarno-bia fotografi na szafce. By to jego pierwszy guru, Swami Sathyananda,
czowiek, ktry otworzy mu gow. Z szuflady wycign inne zdjcie, rwnie czarno-biae,
przedstawiajce jakiego starca. Ten czowiek otworzy rnu - serce. By to Krishna Prem, Anglik
sannjasin, o ktrym opowiada mi poprzednio. Zmar na raka w zaoonym przez siebie aramie.

On te na raka. Jak to moliwe? Na Zachodzie - powiedziaem - myli si, e rak ma co wsplnego ze


stresem, ale w Indiach wielu witych ludzi ostatniego wieku, ktrzy yli w witym spokoju, z dala od
napi wspczesnego ycia, umaro na raka: mistyk Ramakryszna i Nisargadatta Maharaj, czowiek
robicy bidi bidi na ulicach Bombaju, ktrego dopad rak garda; Ramana Maharyszi na bardzo
bolesny nowotwr na ramieniu; a J. Krishnamurti, cho ju stary, na raka pcherzyka ciowego...
- Stres moe mie take charakter wewntrzny - powiedzia Starzec. - Kto szuka Prawdy, musi czsto
bardzo duo cierpie. Krishna Prem zdoa wczy chorob do swojego ycia, zobaczy j jako cz
wszystkiego i osign, wanie dziki chorobie, wyszy stopie wiadomoci.
- Czy to znaczy, e j zaakceptowa? - zapytaem.
- Nie chodzi o akceptacj czy te jej brak, ale o uczynienie z choroby czci siebie. Jemu to si udao i
na koniec stal si dla nas wszystkich dowodem na to, czego nie mona udowodni.
W kadym pokoleniu, na kadym kontynencie - powiedzia Starzec - s takie osoby, jak Krishna Prem
czy Ramana Maharyszi, ktre swoim yciem pokazuj, e moliwe jest wyj poza. Wystarczy by
zdeterminowanym, wytrwaym i odwanym.
Byo jasne, e daje mi dyskretnie rady. Mam duo ksiek w torbach, ktre przywiozem?
- Uwaga! - ostrzeg mnie. - To, co jest w ksikach, to wiedza z drugiej rki, zapoyczona. Nie ma
wikszej wartoci. - I opowiedzia mi kolejn histori.
Pewien czowiek wchodzi do duej biblioteki i po dugich poszukiwaniach wybiera trzy ksiki, ktre
chce wypoyczy. Podchodzi do lady, eby je zarejestrowa, i pyta bibliotekarza:
- Ile jest ksiek w tej bibliotece?
- Dziesitki tysicy.
- A ile potrzeba czasu, eby je wszystkie przeczyta?
- Och... niejedno ycie.
- A wic tych te nie chc - mwi mczyzna. - Musi by chyba jaka inna droga. - I wychodzi.
T inn drog, wedug Starca, jest droga dowiadczenia. Dowiadczenia przeprowadzonego na
samym sobie. Prawdziwe zrozumienie nie odbywa si poprzez gow, ale przez serce. Tak naprawd
rozumie si tylko to, czego si doznao, co poczuo si wewntrz siebie. Drogi dojcia do tego
dowiadczenia mog by rozmaite. On wybra sztuczk ze wiec": praktykowan regularnie, bez
zmczenia czy zniechcenia.
- Przynajmniej dziesi minut dziennie - powiedzia. Jego pierwszy guru zmusi go do tych dziesiciu
minut i - jak o tym pomyli - by moe bya to najwiksza pomoc, jak kiedykolwiek otrzyma. Z
upywem lat owych dziesi minut stao si godzinami, ale nie zapomnia znaczenia tamtego
pierwszego kroku. Obym ja te go zrobi!

- Na pocztek przynajmniej dziesi minut. Zmu si. Bya to zachta kogo, kto myli, e dokona
odkrycia i nie chce zachowa go tylko dla siebie. Ja byem bardzo zainteresowany tym odkryciem.
Starzec to czu, wic kontynuowa:
- Przede wszystkim musisz uspokoi umys. Tylko wtedy bdziesz mg sucha Gosu, ktry masz w
sobie. Nie moesz by niecierpliwy, gdy intuicja, ktra otwiera ci wiadomo, przychodzi rzadko.
Moe to by tylko kropla, ale kiedy si pojawia, jest jak ocean. Gos, ktry wtedy do ciebie
przemawia, to Gos Wewntrznego Czowieka, Czowieka Kosmicznego, Gos Ja". Nazwij go, jak
chcesz. Nazwij go Umiowanym, jak czyni to sufiowie; kamieniem filozoficznym, jak alchemicy;
nazwij go Bogiem, Budd, Parw; nazwij go On albo Ona. Ale wiedz, e jest, i e To jest prawdziwe
ty, poniewa ty i To nie jestecie osobno. Ty jeste Tym - zakoczy, a jego gboki miech peen by
ciepa i sympatii.
Wrciem do swojej kryjwki, nie zapalajc latarki, ktr przywiozem. Ksiyc jeszcze nie wzeszed,
ale roziskrzone niebo wystarczao, bym widzia, gdzie stawiam stopy. Przed wejciem do domu
przystanem. Zrobio si zimno, ale ziemia bya sucha. Wycignem si na trawie, eby popatrze na
gwiazdy. Wydawao mi si, e widz je po raz pierwszy. I moe naprawd tak byo, poniewa
patrzyem na nie, nie mylc o ich nazwach, nie szukajc Gwiazdy Polarnej czy Malej Niedwiedzicy.
Wyobraziem sobie, e jestem jaskiniowcem, ktry nic nie czyta, nie studiowa, ktry nie wie". I wolny od tej caej wiedzy" - zagubiem si w cudownym, krzepicym ogromie wszechwiata. Ju na
nie patrzyem. Byem jego czci.
Wrd wielu postanowie, jakie powziem przy wyjedzie, jedno dotyczyo rwnie prowadzenia
sennika. Wiedziaem, e jedynym sposobem jest robienie notatek zaraz po przebudzeniu. Tak wic
pooyem karteczki i owek obok piknego posania, jakie sobie przygotowaem. Przeczytaem
gdzie, e aby wicej ni i dziki temu by wiadomym nocnej podry duszy", trzeba mao je
wieczorem, spa na twardym posaniu i - przede wszystkim - zasypia wiadomie, a nie zapada w
sen. Rwnie Swami mwi, e jedynym dowiadczeniem porwnywalnym ze mierci jest przejcie
od normalnego stanu czuwania do snu i e kady moe tego dozna, zwracajc uwag na ten
moment, majc a do ostatniej chwili wiadomo. Sprbowaem, ale byem tak zmczony, a pokj
tak wyzibiony, e padem pod cikimi, tybetaskimi kocami jak kamie. Szczliwy kamie.
Miaem dwa sny i zmusiem si do ich zanotowania. W pierwszym byem z przyjacimi w zbatym
tramwaju, ktry wjeda na Peak w Hongkongu. Szukaem szpitala, ktrego adres miaem w kieszeni.
Jednak na jednym z przystankw, udajc, e dojechaem, wyskakiwaem z pojazdu, pozostawiajc
innych w odjedajcym wagonie. Stojc we wiacie, dawaem im znaki, jak si mamy znw spotka,
ale w gbi duszy wiedziaem, e si ich pozbyem i nigdy wicej si nie zobaczymy.
W drugim nie byem w jakim miecie w Azji rodkowej. Rwnie tam szukaem szpitala, ktrego
adres daa mi doktor Przynoszca Szczcie z MSKCC. Przechodziem przez plac, na ktrym walczyy
dwa wielkie byki: jeden czarny, drugi biay. Interweniowa jaki czowiek, jakby czarownik z czerwon
bandan na czole. Rozdziela dwie bestie maczet, obcina gow biaemu bykowi, wyrywa mu jzyk i
podawa ks dziecku, ktre - zdawaem sobie z tego spraw - byo czarownikiem i prawdziwym
przywdc tej ceremonii. w chopiec rozwiza problem" i mg zdradzi rwnie mnie sekrety
swojej mocy. Wiedziaem, e nie mam czasu, e musz i do szpitala, ale pomylaem, i potem
wrc, wic poprosiem go o imi i adres. Chopiec zapisywa go z umiechem w moim notesie, a ja

czuem, e mam w rku co wanego, e zbliyem si do niewyjanionej, ale tajemniczej i skutecznej


mocy.
Zazwyczaj to Angela pomaga mi rozszyfrowywa moje sny. Ciekawe, na jakie aspekty zwrciaby mi
uwag tym razem. Ale nie miaem jej przy sobie, bya bardzo daleko. W gruncie rzeczy wydawao mi
si, e rwnie o tym niem. Wstaem, ogarnity pozytywnymi wraeniami. Te sny byy dobr
wrb. Dostrzegem w nich potwierdzenie, e chc by sam, e mam adres" miejsca, do ktrego
zmierzam, i e owo zblianie si do potgi magii", to znaczy do czego poza polem rozumu, byo dla
mnie w owym momencie czym waciwym.
witao. Owinem si w koc i wszedem na najwyszy punkt grzbietu, eby przywita gry. Nie byo
ich jeszcze. Zasona matowej mgy wisiaa nad caym horyzontem. Powoli z owego pmroku wyoniy
si ledwie dostrzegalne cienie, niemal si rozpywajce; a potem biae i zimne zarysy. I nagle
wierzchoki rozjarzyy si rowo i pomaraczowo. W dolinach mga nabraa barwy fioletowej, potem
zotej, a lodowce zapony na tle nieba lazurytem. wiat sta si apoteoz wiata i radoci. Chwiejc
si na szczycie cedrw, ptaki zaczy wiergota. A moje serce z nimi.
Proste, chodne pikno gr budzio we mnie uczucie podobne jedynie do tego, ktre rodzi si wraz z
mioci: poczucie kompletnoci, niezwycionej siy, prawie niemiertelnoci. Nigdy wczeniej nie
czuem tak blisko obecnoci boga. Niebo byo na wycignicie rki, a te gry zdaway si
prowadzcymi do niego schodami.
Nie potrzebowaem myle o mitach ani o mdrcach z lodowych grot, ani te o skarbach ukrytych w
Shangrila. Nie musiaem pokada nadziei w adnym cudzie. Wszystko byo tutaj, w otaczajcym mnie
yciu. Nic ju mi nie ciyo, nie niepokoio. Niczego ju mi nie brakowao, niczego si nie baem.
Rwnie moja mier zdawaa mi si czci tej nieskoczonej doskonaoci.
Dni zaczy upywa jeden po drugim w cakowitym spokoju: bez planw, oczekiwa, terminw poza por krzepicych wschodw i zachodw soca.
Wyczuwaem bardzo dyskretn obecno Starca w jego domu, ale on te chcia by sam ze sob i
adnego z nas nie nachodzia pokusa, eby dotrzymywa sobie towarzystwa. Pniej odkryem
jednak, e czasem przyjmuje dziwnych goci.
Mnie interesowa przede wszystkim post. Chciaem oczyci si z tego wszystkiego, czym zapychamy
si i rozpraszamy tam, w dole: wiadomociami, pragnieniami, nadziejami, pogawdkami. Tu, na
grze, bez prdu, telefonu, gazet, bez niczego i nikogo, z kim i z czym naleaoby si liczy, atwo byo
stworzy wok siebie pustk. Kiedy tylko zerwiemy z rutyn, zauwaamy, jak mao wolnoci, rwnie
wewntrznej, mamy w codziennym yciu i jak to, co zazwyczaj robimy i mylimy, jest czsto owocem
zwykego automatyzmu. Przyjmujemy za pewnik dowody rozumowe, pojcia naukowe, wymagania
naszego ciaa i logiki, i tym samym zamykamy sobie moliwo spojrzenia na wiat i nas samych w
inny ni zwykle sposb.
Ile myli i przekona, ile wiedzy" zgromadziem przez cae ycie! Czy nie byoby piknie sta si znw
bia kart, na ktrej mona by zapisa co cakiem nowego? Z tym problemem buddyzm ze mierzy
si od swoich pocztkw w Chinach. Jedna z prostych, ale jake trafnych anegdot, uywanych od
wiekw dla wskazania drogi nowym adeptom, mwi wanie o tym:

Pewien profesor idzie do mnicha.


- Powiedz mi, czym jest ze? - pyta.
Mnich nie odpowiada. Zaprasza go, eby usiad, stawia przed nim filiank i zaczyna nalewa mu
herbaty. Filianka si napenia, ale niewzruszony mnich leje dalej. Profesor jest zdumiony; przez
chwil nic nie mwi, po czym, widzc, e mnich si nie zatrzymuje, zwraca mu uwag:
- Jest pena, pena!
- Wanie - odpowiada mnich. - Ty te jeste peen opinii i przesdw. Jak mog ci powiedzie, czym
jest ze, jeli najpierw nie oprnisz gowy?
Mnich z tej historii nie wyjania, jak to uczyni. Ale ja odkryem, e bardzo pomocna jest w tym noc.
Wszystkie przedmioty, ktre w wietle dnia pobudzaj nasze zmysy, noc wycofuj si, znikaj w
ciemnociach i podmiot pozostaje jedynym protagonist. Noc to jego chwila: wtedy jest jedynym
obserwatorem i jedynym obserwowanym.
By moe dlatego, e spaem w warunkach idealnych do nienia, a moe dlatego, e - gdy
postanowiem zapisywa sny - jaka cz mnie czuwaa, nigdy nie niem tak duo, jak tam na grze.
Kada noc bya widowiskiem. Najczciej nieprzyjemnym. W cigu dnia czuem si odprony i
pogodny, ale kiedy tylko zasypiaem, opaday mnie zmory, udrki, obsesje. Za dnia miaem wraenie,
e zdystansowaem si od lkw wiata i prowokacyjnie je odrzucaem. W czasie snu wynurzay si ze
mnie, jak z jakiego rynsztoka cuchnce szczury, najbardziej nieokieznane namitnoci.
Jakbym wci powtpiewa, e rzeczywisto zmysw nie jest jedyna, noc stawaem naprzeciw
innej, z ktr musiaem si zmierzy. Jak limaki, ktre przed zjedzeniem musz si ywi tylko saat i
pozostawa w occie, tak samo ja oczyszczaem si i obmywaem. I to w sposb duo istotniejszy ni
na Ko Samui. Pukanie nie dotyczyo ju okrnicy, a gbokiego jelita odepchnitej pamici, gdzie
kocz emocjonalne pozostaoci caego ycia. W sitku mojej koncentracji znajdowaem toksyny i
trucizny duo bardziej prawdziwe i cikie ni pozostaoci plastikowych kapsuek wmuszanych nam
przez Sarna. Miaem te czas i warunki, eby si nad tym zastanowi.
Starzec oddawa si w rodku nocy sztuczce ze wiec" i ja prbowaem robi to samo. Byo bardzo
zimno, ale zmuszaem si do wstawania. Zapalaem mj kaganek i owinity grubym kocem, w
wenianej czapce nacignitej na uszy, siadaem na pododze przed tym maym, pomaraczowym
pomykiem o bkitnej duszy. Zamykaem oczy i obserwowaem z obojtnoci myli, wspomnienia,
obrazy, pozostaoci snw, czasem jedno albo dwa sowa, wynurzajce si w gowie, jak baki
powietrza z dna stawu, bez adnej interwencji, aby je zmieni, odsun czy pokierowa nimi.
ledziem je, nie identyfikujc si z nimi, jakby nie miay ze mn nic wsplnego: ja nie byem tymi
mylami.
Oddawaem si sztuczce ze wiec" o wiele duej ni dziesi minut i wydawao mi si, e w ten
sposb robi porzdek.

Byo tam na grze co jeszcze, co z upywem czasu stawao si dla mnie coraz waniejsze: cisza. Jest
to dowiadczenie, od ktrego ju odwyklimy. Na grze stao si tem wszystkich przey.

Cisze byy rne, kada z nich miaa swoje waciwoci. W dzie cisza stanowia sum wiergotu
ptakw, krzyku zwierzt, wiejcego wiatru, na co nie nakada si nigdy aden dwik, ktry nie
pochodziby od natury: adnego haasu silnika albo innego odgosu pochodzcego od czowieka. Noc
cisza bya jednym guchym dudnieniem, ktry wychodzi z wntrza ziemi, przenika przez mury,
dociera wszdzie. Cisza tam w grze bya dwikiem. Czyby symbolem harmonii przeciwiestw, do
ktrej dyem? Zdawaem sobie spraw, e moje uszy absolutnie nic nie sysz, ale owo dudnienie
byo na zewntrz i wewntrz mojej gowy. Gos Boga? Muzyka sfer? Nasuchujc, te prbowaem go
okreli i wyobraaem sobie tylko ogromn ryb, piewajc na dnie morza.
To cudowne, cisza! A przecie my, wspczeni, unikamy ciszy, niemal si jej boimy, moe dlatego, e
identyfikujemy j ze mierci. Utracilimy nawyk pozostawania w ciszy, w samotnoci. Jeli mamy
jaki problem, czujemy, e ogarnia nas strach, wolimy pobiec i oszoomi si jakim haasem,
wmiesza si w tum, zamiast odsun si na bok i zastanowi w ciszy. To bd, cisza jest bowiem
pierwotnym dowiadczeniem czowieka. Bez ciszy nie ma sowa. Nie ma muzyki. Bez ciszy nie mona
sysze. Tylko w ciszy mona osign zgodno z samym sob, odnale zwizek midzy naszym
ciaem i wszystkim tym, co jest w rodku. Od dawna gosiem wrd tych, ktrzy chcieli mnie sucha,
wito ciszy, a wreszcie midzy starymi, indyjskimi opowieciami znalazem jedn, wyjaniajc
wszystko przy uyciu niewielu sw.
Pewien krl idzie do lasu do sawnego rysziego.
- Powiedz mi, jaka jest natura (Ja") Duszy? - pyta. Starzec patrzy na niego i nie odpowiada.
Krl powtarza pytanie. Ryszi milczy. Krl pyta jeszcze raz, ale mdrzec nadal nic nie mwi. Krl
wcieka si i krzyczy:
- Pytam, a ty nie odpowiadasz!
- Odpowiedziaem ci trzy razy, ale ty nie suchasz - mwi spokojnie ryszi. - Natur Duszy jest
milczenie.
Ramana Maharishi, mistyk indyjski, zmary w 1950 roku w swoim aramie u stp gry Arunaal, ktr
wybra sobie za guru, mia zwyczaj mwi:
- Istniej rne sposoby komunikowania si z drug osob: poprzez dotyk, rozmow, ale przede
wszystkim przez milczenie.
Milczenie Ramany byo potne" i wielu odwiedzajcych przytaczaa sama jego obecno. Angielski
pisarz Somerset Maugham wszed do pokoju, w ktrym siedzia Ramana, i zemdla. (Wydarzenie to
Somerset Maugham opisa w swoim zbiorze esejw Points of Yiew. Z niego zrodzia si jedna z jego
gonych powieci Ostrze brzytwy). Psycholog Carl Jung, cho podczas swojego pobytu w Indiach
uzgodni ju spotkanie z wielkim mistykiem, w ostatniej chwili si wycofa. By moe si obawia, e
zwyke milczenie Ramany spowoduje zaamanie si jego teoretycznej wizji psychiki.
Wraz z upywem dni miaem wraenie, e ciszy otaczajcej moje grskie ustronie coraz wyraniej
odpowiada cisza we mnie, i to - w poczeniu z samotnoci - dawao mi chwil prawdziwego
uniesienia. Bez rozpraszania si, bez zewntrznych bodcw umys mg swobodnie ledzi swoje
myli, wyj poza ograniczenia i w kocu si uspokoi. Milczcy umys nie oznacza umysu wyzbytego

myli. Znaczy to, e myli nachodz nas w tym spokoju i mog by lepiej obserwowane. Mog by
lepiej mylane.
Nigdy jeszcze wiat nie potrzebowa tak bardzo nauczycieli ciszy i nigdy nie byo ich tak niewielu.
Powinni by w szkoach: godzina dziesita, lekcja ciszy. Trudna lekcja, poniewa przystosowani do
nieustajcej kakofonii miejskiego ycia, nie potrafimy ju sysze" ciszy. A przecie warto by
sprbowa. Gdyby w dziecistwie uczono mnie filozofii, zaczynajc od polecenia, ebym by cicho i
zastanowi si, kim jestem, moe w kocu co bym zrozumia: przynajmniej tyle, e wszystkie te
teorie miay zwizek z moim yciem i byy mniej nudne, ni mi je przedstawiano.

Wielkim dowiadczeniem mojego przebywania na grze bya przyroda. Rozumiaem, dlaczego


niektre ludy nie potrzeboway witych pism, przesa przyniesionych przez kogo -l jakiego innego
wiata. Przecie to, co mieli przed swymi oczami, byo otwart dla wszystkich ksig. Zawarto w niej
wszelkie przesania. Jest w przyrodzie co gboko witego, w co czowiek nie woy jeszcze rk,
eby to wykorzysta i nagi do wasnych celw.
Przyroda w swej prymitywnej czystoci jest w rwnowadze, ma t kompletno, do ktrej my, ludzie,
dymy. Obserwujc j, miaem wraenie, e odnajduj ojczyzn; czuem harmoni, jakiej dotd nie
dowiadczyem. Przywrcenie mojego ycia jej rytmowi zdawao mi si samo w sobie lekarstwem. W
miastach nie zwracamy ju na ni uwagi. Koczy si dzie i automatycznie zapalaj si wiata. Mona
wic dalej czyta, spacerowa, pracowa. Mona by - i wielu, zmuszonych swoimi zajciami, tak czyni
- odwrci wszystko do gry nogami: czuwa w nocy i spa w dzie. Ale w ten sposb sami stajemy
na gowie. Im bardziej si cywilizujemy, tym bardziej oddalamy si od natury, cznie z nasz natur,
ktra jest czci caoci.
Siedzc na innej skale grzbietu - niekiedy godzinami, ju bez udrki upywajcego czasu - okutany
przed zimnem, naprzeciw horyzontu poprzecinanego acuchami biaych i bkitnych gr,
przeywaem chwile ekstazy. Ten sam wiatr, ktry mnie muska, przygina dba trawy u moich stp,
popycha chmury na niebie, a ycie, ktre czuem wszdzie dookoa w rolinach, kwiatach,
zwierztach, pyno te w moich yach. Przyroda pomaga poszerzy wiadomo, i moja zdawaa si
nagle zdolna ogarn cao. W przyrodzie nie ma nic maego, miernego; nic, co nas trapi czy zubaa.
Przeciwnie, czujemy si w niej powoani do wielkoci i - jakbymy chcieli wchon w siebie to, co jest
na zewntrz - rozszerzamy instynktownie puca i oddychamy gboko.
Byem sam, ale gdziekolwiek signem wzrokiem, widziaem dziesitki, setki, nieskoczon liczb
innych istnie. Wszdzie byo ycie, w rnych formach, w rnych stadiach, w nieustannym
tworzeniu. Kosmiczny Pajk tka w tym momencie pajczyn wszechwiata, ktrego kada cz
trzymaa si na tej samej nici jak pery w naszyjniku Indry, zdolne odbi w sobie wszystkie pozostae.
Pajk nie potrzebowa sidmego dnia, eby odpocz. Wci tka. A moe by to Wisznu, ktry w
innym piknym micie spa, a cay wszechwiat by niczym innym, jak tylko jego snem? Trzeba uwaa,
eby go nie obudzi, bo wszystko rozpierzchoby si w nicoci!
Wspaniae te wizje Stworzenia! Stworzenie, ktre staje si teraz, ktre staje si nieustannie. Nie
stworzenie zagubione w czasie, dokonane w sze dni. Nie mczyzna stworzony przed kobiet! I nie
czowiek stworzony na obraz i podobiestwo stworzyciela! Naprawd jest zupenie odwrotnie: to

czowiek wymyli stworzyciela na swj obraz i podobiestwo. Czyme innym moe by, jeli nie
projekcj Ja" i jego namitnoci, w bg rnych religii, zazdrosny o innych bogw, wybirczy w
tym, kogo kocha, i tak mciwy, e skazuje na wieczno tego, kto w krtkim yciu mg go obrazi? Z
caego stworzenia tylko czowiek jest taki. I tylko ludzkie s owe namitnoci, ktre religie przypisuj
stwrcy. W przyrodzie nie istniej. Lew nie jest wcieky, kiedy rozszarpuje gazel, tylko po prostu
godny.
Jaka to przyjemno obserwowa wasne myli! W dodatku w otoczeniu pikna, ktrym mogem si
swobodnie cieszy, nie prbujc go zawaszczy. To jeszcze jeden krzepicy aspekt natury: jej
ogromne pikno jest dla wszystkich. Nikt nie moe pomyle, e zabierze do domu wit albo zachd
soca.
Boski Artysta by niewyczerpany w swoich niespodziankach: czarna chmura przesaniajca soce i
wylewajca na lodowce strumienie zotej lawy; naga ciana deszczu, za ktr gry poyskiway, jakby
byy z metalu; albo wci odmienne wyanianie si wiata z kosmicznego mroku nocy.
Gdy patrzyem tylko na ten skrawek ziemi, nad ktrym si pochylaem, eby podnie co, co mona
by pooy u stp Milarepy na moim stoliku, dostawaem z zachwytu zawrotu gowy. Kolory, ksztaty,
uytkowanie lici - wszystko to zdawao si nie mie koca, podobnie jak rnorodno dbe trawy i
kwiatw, czasami mikroskopijnych. Mae i due - krzaczek i cay acuch Himalajw - byy przejawem
tego samego pikna, czci tego samego nie-wyczerpalnego widowiska.
Kiedy pewnego ranka wiczyem odwrcony plecami do soca, zobaczyem swoje odbicie w
warstwie mgy, ktra podnosia si z przepaci pod grani. Mga przemieszczaa si gwatownymi
porywami i nagle wok cienia mojej gowy utworzya si aureola ze wszystkimi kolorami tczy. Nie
miaem jednak czasu, eby uzna si za witego. Z wierzchoka pobliskiego drzewa rozlego si
krakanie krukw. I by to bez wtpienia miech.
Dwaj wspbiesiadnicy Starca si rzeczy wdarli si w moje samotnicze ycie i wnet zdaem sobie
spraw, e s strasznie ciekawscy. Kiedy byem w pokoju, wychylay si zza dachu, eby podglda
przez okno. Nie mogem wyj ani malowa, eby ta dwjka nie usadowia si nade mn po to, by jak przypuszczam - komentowa moje akwarele. Pewnego popoudnia usyszaem, e wrzeszcz jak
oszalae. Podszedem do okna. Byy na drzewie, ale za to dua mapa, siedzca na pocie, wyrywaa po
kolei wszystkie moje kwiaty. Ostrzegy mnie!
Kiedy po dugim marszu docieraem na szczyt pobliskiej gry, leciay nade mn i nawoyway z gry.
Dotary tam dziki kilku uderzeniom skrzyde, popychane wiatrem. Patrzyem na siebie ich oczami:
byem taki ciki, tak przywizany do ziemi! Tymczasem one - leciutkie. Kiedy podryway si do lotu i
opaday w otcha wwozu pod moj grani, mogem im tylko zazdroci.
w wwz ukrywa cae ycie, ktre mi umykao. Stamtd dochodzio chrapliwe beczenie kakarw,
himalajskich kozw; tam, przy najlejszym odgosie moich krokw, uciekay dzikie kozy. Mieli racj
staroytni Chiczycy, malujc konie z Fergany ze skrzydami. Jak inaczej przedstawi owo nage, lekkie
unoszenie si z ziemi?
Pewnego popoudnia, kiedy gsta mga z doliny podniosa si, a ja szedem wzdu grzbietu jak po
zawieszonym w prni wybiegu z owego wwozu, doszed mnie bardzo cienki dwik fletu.
Zatrzymaem si. w dwik do mnie przemawia. A ja, ktrego muzyka nigdy specjalnie nie

wzruszaa, byem bliski paczu. w flet, nalecy by moe do dalekiego pasterza, porusza jak moj
strun. Staem zasuchany. Potem, jak wszystko - by moe tylko dlatego, e wiatr zmieni kierunek rwnie w dwik ucich. Bardzo silnie odczuem jego brak.
Uyem wic umysu, eby go na powrt usysze.
Czasem jeszcze ten flet odzywa si we mnie. Wiedzia o tym Basho, samuraj, ktry zosta
pustelnikiem i poet haiku, piszc;
Gong wityni
U milki
Ale dwik wci
Wypywa z kwiatw,
Bez wczeniejszych uzgodnie Starzec i ja pozwalalimy, eby naszymi spotkaniami kierowa
przypadek. Mijalimy si na ciece podczas naszych spacerw po lesie albo odwiedzalimy si, eby
o co zapyta lub czym si podzieli. Nieregularnie, bez adnego poczucia obowizku, nie popadajc
w rutyn.
Owe spotkania, rozmowy czy wsplne picie przed moim domem chiskiej herbaty, ktr nalewaem
mu z piknego dzbanka Ybdng, staway si wic wydarzeniem, ktre on przypisywa siom
wszechwiata: tym widzialnym i niewidzialnym, dotykalnym i niedotykalnym, mskim i eskim,
negatywnym i pozytywnym", zjednoczonym po to, eby zrealizowa cud owej chwili. artowa, ale nie
do koca.
Dla niego wszystko si czyo. By przekonany, e cokolwiek si nam przydarza, ma swj sens, cho
najczciej nie jestemy w stanie go dostrzec. Wedug niego rwnie moja choroba miaa sens.
Wane, ebym zda sobie z tego spraw i podj ostatni podr: podr powrotn, jak j nazywa,
podr kadego czowieka, ktry budzi si ze snu ycia zmysowego.
- Rozumiesz? To chwila powrotu do domu, cofnicia si do pocztkw. A te, wiedz o tym, s boskie,
bo jeli na skali czasu pochodzimy od mapy, to na skali bytu - od Boga. Powrci oznacza upomnie
si o nasze boskie pochodzenie.
W jaki sposb?
- Dokopujc si do wasnego wntrza, eliminujc stopniowo ca otoczk swojej osobowoci, swojej
wiedzy, eby dotrze do istoty swojego bytu. Potrzeba na to odwagi - mwi - chodzi bowiem o to,
eby odrzuca jedn rzecz za drug, a ju nie ma nic wicej, czego moesz si uchwyci, i odkrywasz,
e istnieje co, co podtrzymuje ciebie. Dopiero wtedy rozumiesz, e to wanie ta rzecz jest tym
wszystkim, czego szukae.
- Widzisz? We wszystkich kulturach drzewo ycia przedstawiane jest jak ten cedr: korzenie w
ziemi, a gazie w powietrzu. To samo mona powiedzie o yciu: rodzi si z ciemnoci i szuka wiata.
Ale jest te inne drzewo, opisane przez ryszich w upaniszadach. Jego korzenie s w niebie, a gazie
opadaj ku ziemi. To drzewo ycia duchowego, ktre wychodzi od materii, eby wznie si do nieba,
wanie do swoich boskich korzeni.

Starzec wci mwi bardzo powoli, robic dugie pauzy, jakby chcia da czas, eby jego sowa weszy
mi nie tylko do uszu.
- I wanie to ycie duchowe si liczy. Najtrudniejszy jest pierwszy krok. Chodzi o to, eby oderwa si
od ziemi, od pewnikw, jakie mamy. Naley unikn puapki intelektu, cho zawdziczamy mu wiele.
Pomaga nam analizowa, wybiera, ocenia i poszerza pole poznania. Ale co na koniec? Czowiek
moe dokona wielkich odkry, pj daleko do przodu w wiedzy, ale jakikolwiek bdzie ten postp,
na horyzoncie znanego zawsze znajdzie nieznane. I owo nieznane bdzie zawsze duo rozleglejsze od
tego wszystkiego, co zdoa kiedykolwiek pozna. A zatem? Tak czy owak warto zmierzy si z tym
nieznanym. Przyznajmy to: istnieje tajemnica, a nasz umys nie jest w stanie jej rozwika.
Pewnego wieczora byo ju cakiem ciemno, kiedy usyszaem, jak podchodzi pod moje drzwi.
Przyszed zapyta mnie o co, ale gdy wszed, zobaczy na ziemi miseczk z powk jabka, i to go
rozproszyo.
- Ach... tak, to dla myszy - powiedziaem, majc w kocu okazj przedstawi mu problem, ktrego
rozwizania szukaem od wielu dni.
Kadej nocy pojawiaa si w domu mysz, ktra podgryzaa tu i tam, co si dao, niszczc wszystkie
moje cenne zapasy owocw, ziemniakw i pomidorw. Nie chciaem jej zabija, prbowaem wic j
przekona, by jada to, co podawaem w miseczce, i nie ruszaa reszty.
Starzec mia si jak szalony z moich dobrych intencji i opowiedzia, co przytrafio si Lamie
Govindzie, kiedy by jego ssiadem na Grzbiecie Dziwakw. Rwnie do jego domu cigle wchodzia
mysz, wic miejscowi mwili mu:
- Lama-ji, musisz j zabi, nie ma innego sposobu.
Ale Lam, ktry by buddyst, odpychaa myl, e miaby zabi yw istot. Kaza wic kupi jedn z
tych klatek z drzwiczkami na sprynie, ktre api mysz w puapk, ale pozostawiaj przy yciu.
Zadziaao znakomicie. W krtkim czasie Lama schwyta wiele tych maych gryzoni. Kadego z nich
odnosi do lasu i wypuszcza na wolno.
- Czy nie rozumiesz? To cay czas ta sama mysz - mwili ludzie. - Musisz j zabi. Gdziekolwiek j
zaniesiesz, wraca.
Lama nie mg w to uwierzy. Kiedy jednak kolejna mysz trafia do klatki, pdzlem ony malarki
pomalowa jej ogon na zielono. Pniej, w trakcie spaceru, odszed duo dalej ni zwykle, eby j
wypuci. Kiedy wrci do domu, niosc pust klatk, mysz czekaa ju na niego na progu.
- Miaa zielony ogon i umiechaa si do mnie - mwi Lama, kiedy opowiada t histori.
Wedug Starca moje pokojowe rozwizanie mogo zadziaa.
- W gruncie rzeczy to wszystko kwestia psychiki - powiedzia.
Psychiki?
- Tak. Psychika nie jest w nas, to my jestemy wewntrz niej. Psychika jest wszdzie, jest wszystkim,
co nas otacza. Nie jest ani zachodnia, ani wschodnia, ale uniwersalna. Psychika jest jedna: dla

zwierzt, rolin, kamieni i ludzi. To wszystko ta sama psychika. Spjrz na pncze, na mae pncze:
znajduje miejsce, gdzie moe si zaczepi, i potem wspina si w stron wiata. Spjrz na pszczoy,
utrzymywane razem przez krlow, albo na bociany, ktre przelatuj tdy co roku w swojej drodze
znad jeziora Manasarovar w Tybecie do Radasthanu. Co sprawia, e to wszystko jest moliwe?
Psychika! wiadomo, ktra stanowi podstaw wszystkich wiadomoci, wiadomo kosmiczna,
utrzymujca w caoci cay wszechwiat, bez ktrej nic by nie istniao. Celem jogi jest wanie
nawizanie kontaktu ze wiadomoci kosmiczn. Kiedy ci si to uda, przestaje istnie czas, nie ma
ju mierci.
Ale mysz?
- Ona te istnieje w tej wiadomoci, ktrej moja, twoja, jej wiadomo jest tylko odbiciem. - I
zamia si. Po czym, jakby chcia mnie sprowokowa, doda:
- I nie s to idee indyjskie! Na Zachodzie wasi rysziowie powiedzieli to samo, co nasi, to samo, co
mwi wedanta. Tyle tylko, e wy waszych ryszich zapomnielicie, wstawilicie ich do muzew, do
ksiek profesorw. Natomiast dla nas s oni wci obecni jako towarzysze, nauczyciele ycia. Na tym
polega rnica.
Zachodni rysziowie?
Lista naszych Jasnowidzw" bya dla niego duga: od Heraklita po Pitagorasa i Boecjusza, od Giordana
Bruna po Bergsona. Przy czym jego faworytem by Platon.
- We go jako guru, a zobaczysz, e przyjmie ci na ucznia i przemwi do ciebie.
Wanie to czyni Starzec. Wyzna, e od jakiego czasu przyjmowa Platona w swoim piknym pokoju
z widokiem na gry i spdza godziny - w milczeniu - na dyskusjach z nim. Wedug Starca Platon
wyszed duo bardziej poza" od wielu innych; jego Republika pozostawaa dla niego jedn z
najpikniejszych i najbardziej inspirujcych wizji republiki wewntrznej", republiki Ja" (Duszy). Fakt,
e Platon j tak dobrze opisa - twierdzi Starzec - musiao by wielk zacht, eby rwnie inni jej
szukali.
Dla Starca istniaa wsplna ni, ktra poprzez tysiclecia i rne kontynenty czya tak rne postaci,
jak Platon i Gurdijew, Plotyn i ri Aurobindo, nauczyciele sufizmu, Mistrz Eckhart, Ramana Maharishi
i Krishna Prem.
- Wszyscy s na tej samej drodze, jedni troch bardziej z przodu, drudzy z tyu, niektrzy pobdzili,
inni dotarli, ale wszyscy poszukuj naszych korzeni. To jest sens pytania: Kim jestem?". Ci, ktrzy go
sobie nie stawiaj, nie mog zrozumie i moe myl, e jestemy szaleni, ale my musimy i dalej.
Wracamy do domu... Naprzd, ty te chod - powiedzia.
By moe wydao mu si, e owo wezwanie byo zbyt osobiste, wrci wic do tematu myszy. Chcia
opowiedzie mi Jeszcze jedn z tych historii, ktrych nie rozumie umys", ale ktrych on - jak
powiedzia - by wiadkiem. Wstawiem now wod na herbat, a on skrci kolejnego papierosa i...
W aramie w Mirtoli Krishna Prem mia dziesiciu uczniw. By tam te duy pies tybetaski, ktrego
noc nigdy nie zostawiano na zewntrz, poniewa lampart mia zwyczaj robi obchd aramu i
zatrzymywa si, eby popatrze przez wielkie okno. Drapienik ryczai, pies szczeka i wszyscy musieli

wstawa z ek i wrzeszcze, eby odpdzi intruza. Kadej nocy ta sama muzyka i nikt nie by ju w
stanie spa.
- Sprbuj co z tym zrobi - powiedzia Krishna Prem. Poszed do wityni i pozosta tam przez
dziesi minut. Owej nocy lampart si nie pokaza. Nastpnej te nie, ani kolejnej. Znikn.
- Ale co ty zrobie? - zapyta jeden z uczniw starego angielskiego profesora, ktry zosta
sannjasinem i zaoy w aram, powicajc go Krysznie, do ktrego wszyscy tam si zwracali po
prostu On".
- Nic nie zrobiem - odpar Krishna Prem. - Porozmawiaem tylko z Nim i powiedziaem: Twj
lampart przeszkadza twojemu psu".
- To wszystko - zakoczy Starzec. - Psychika jest wszdzie, a my, lampart, pies i twoja mysz, jestemy
wewntrz niej. Negowanie tego oznacza lepot, ch pozostania w ciemnoci.
lepota, ciemno. Owe sowa przypomniay mu, po co przyszed do mnie tak pno. Potrzebowa
zapaek. Nie pozostaa mu nawet jedna do sztuczki ze wiec", jak nazywa swoje regularne, nocne
spotkania z Ja".
Daem mu pudeko, a on odszed w noc, w stron swego domu, podpierajc si lask.

Co dwa, trzy tygodnie schodziem do Almory zrobi zapasy. Bazar, pooony wzdu wskiej,
prowadzcej pod gr drogi wybrukowanej kamieniami, jest jednym z tych w starym stylu. Niektre
domy s jeszcze z drewna, z intarsjowanymi oknami. Sklepiki, czasami miniaturowe, usta- wion
jeden przy drugim, przypominaj mae sceny ze swoim aktorem solist, kupcem i filozofem.
Sprzedawanie i kupowanie to zajcia marginalne. Wszdzie krluje wielki spokj. Nawet psy
waciwie nie s psami: nie szczekaj, nie atakuj si i dziel bruk z krowami oraz budami ludzi,
przycupnitych dla rozgrzewki przy maych ogniskach.
Bazary s zwierciadem spoecznoci, a ten w Almorze sprawia wraenie, jakby mia specjalny
adunek mdroci i pogody ducha, nagromadzony przez wieki istnienia w cieniu Himalajw. Wielu z
ludzi siedzcych w czworoboku swoich sklepikw zdawao si tylko czeka na okazj, eby
porozmawia o losach wiata i duszy.
Jednym z tych, przy ktrym zatrzymywaem si na krtk pogawdk, by Said Ali, chudy i
rozczochrany muzumanin o bardzo ciepym umiechu. Naprawia zegarki w maym otworze w murze,
ktremu nada nazw Milion Tik-Tak".
ycie twardo obeszo si z Saidem, ale on nie mia mu tego za ze. Jego dwaj synowie zapadli nagle na
schizofreni i ani czarownikom, ani lekarzom nie udao si nic zrobi poza tym, e uczynili Saida
jeszcze troch biedniejszym, ni by. ona rozpaczaa z powodu tego nieszczcia i przez cae dnie
bagaa Allaha, by ich uzdrowi. Rwnie Said Ali by pobonym muzumaninem i nie opuszcza adnej
z piciu codziennych modlitw, ale w sprawie synw nie zgadza si z on.

- Nie mona prosi Allaha, eby interweniowa w sprawach ludzkich. Kiedy mam do naprawienia
zegarek, mog si modli, ile zechc. On nie moe wykona mojej pracy za mnie. Uczyni ju tak
wiele: da mi oczy, uszy, rce, rozum. Przynajmniej reperowa musz sam - mwi.
Pewnego dnia zapytaem go, jak to robi, e nie pozwala ogarn si przygnbieniu.
- Kadego ranka po modlitwach siadam na ziemi z wyprostowanymi plecami. Podam za moim
oddechem, sucham pyncej w moich yach krwi, oprniam gow ze wszystkich myli i skupiam si
na Nim: na Nim, ktry jest poza czasem i przestrzeni. Na Nim, ktry nie zostawia ladw, nie jest
czowiekiem, ale jest zawsze obecny. Przez chwil z Nim przebywam. Potem przychodz do pracy powiedzia.
Poza oddaniem Jemu Said Ali mia jeszcze jedn tajemnic, ktra trzymaa go przy yciu: muzyk.
Komponowa ghazal i piewajc je, zapomina o kopotach. Raz do roku wychodzi nawet na scen.
Zawsze w lutym przyjeda do Almory utalentowany Woch, mistyk i praktyk, muzyk i poeta, ktry
pod nazwiskiem Krishna Das (Suga Kryszny) zamieszkiwa na jaki czas w podupadym hotelu Savoy i
prowadzi grup swoich uczniw na poszukiwanie spokoju. Zatem kadego wieczora Said Ali docza
swj pikny gos do dwiku sitaru Krishny Dsa, a poezja piknych, starych hymnw sufich
przepeniaa go radoci i chci ycia a do nastpnego lutego. Kiedy wchodziem do jego sklepiku,
zawsze byt umiechnity.
Bazar mia nieodmiennie w zapasie jakie niespodzianki. Gdy pewnego dnia zbliaem si do sklepu
Balbina, zauwayem, e waciciel robi w moim kierunku wszystkie wielkie gesty Namaskar, ale nie
wypowiada adnego z licznych sw, jakimi zawsze mnie wita. Umiechn si i poda mi kartk, na
ktrej byo napisane: Sze tygodni milczenia". Balbin lubowa swojemu bogu, e nie wypowie ani
jednego sowa przez ptora miesica! Kontynuowa jednak prac i wydawa polecenia swoim dwm
sprzedawcom gonym pomrukiwaniem i gestami rk.
- Zapewne musi odkupi jakie due kamstwo albo oszustwo - skomentowa Starzec, kiedy
poszedem do niego, eby zanie mu wieci ze wiata.
Zaprosi mnie na wspln kolacj i przy okazji opowiedziaem mu o sierotach", ktre pojawiy si na
Grzbiecie. Byli to w wikszoci obcokrajowcy w rednim wieku, ktrzy spdzili cae lata jako
uczniowie Osho w Punie, a potem Babadina w Lucknow. Odkd ich guru opucili swoje ciaa",
zagubili si. Dwoje z nich zaprowadzio mnie do swojego biaego szecianu na Grzbiecie, eby da mi
do posuchania kaset, na ktrej Osho mwi o mierci jako o wielkim orgazmie z bogiem". Suchajc
po raz nie wiadomo ktry z kolei tego gosu, ludzie ci omdleli, a mnie uderzya ich psychologiczna
zaleno od guru. Czy warto byo mieszka przez lata w aramie, i za naukami mistrza", jeli to nie
miao doprowadzi do wyzwolenia, a przeciwnie, do popadnicia w niewol?
Rozbawiony starzec ustosunkowa si do tego w ulubiony przez siebie sposb, opowiadajc histori.
Pewien czowiek budzi si rano w acuchach i nie wie, jak je zdj. Latami szuka kogo, kto go
uwolni. Ktrego dnia przechodzi obok warsztatu kowala i widzi, e ten kuje elazo, wic prosi go o
pomoc. Kowal dwoma uderzeniami przecina acuchy. Mczyzna jest mu bardzo wdziczny. Zaczyna
pracowa dla wybawcy, zostaje jego sug, niewolnikiem i przez reszt ycia jest... przykuty do
kowala.

- Guru jest wany - cign Starzec. - Wyraa sowami to, co ty czujesz jako prawd w sobie. Ale kiedy
ju przeye bezporednie dowiadczenie z t Prawd, wicej go nie potrzebujesz. Guru pokazuje ci
ksiyc, ale biada, jeli pomylisz z ksiycem jego palec. Guru wskazuje ci drog, ale przej musisz ni
ty. Sam.
Potem, jakby nadszed odpowiedni moment na wyjawienie rzeczy, ktra naprawd mogaby mi
pomc, doda:
- Prawdziwy guru to ten w tobie - i przyoy jeden z kocistych palcw do mojej piersi. - Wszystko
jest tutaj. Nie szukaj poza sob. Cokolwiek bdziesz mg znale na zewntrz, jest ze swej natury
zmienne, nietrwae. Moesz si udzi, e znalaze stabilizacj w bogactwie, po czym ono si koczy.
Moesz myle, e znalaze j w mioci jakiej osoby, ktra potem odchodzi. Albo we wadzy, ktra
atwo zmienia kierunek. Moesz powierzy swoje ycie guru, a ten umiera. Nie, nic z zewntrz nigdy
ci nie zaspokoi. Moe ci pomc jedynie stabilizacja wewntrzna. Natomiast guru, ktrzy czyni si
niezbdnymi, su wasnemu Ja", a nie poszukiwaniom swoich uczniw.
Starzec chcia doda wagi temu, co powiedzia, i przypomnia ostatnie stwa Buddy. Kiedy umiera w
otoczeniu cisego grona zapakanych wyznawcw, Ananda, jego kuzyn i ucze, zapyta:
- A teraz kto nas poprowadzi?
- Jestecie wiatem samych siebie. Schrocie si w sobie - odpar Budda.
Ja", o ktrym mwi Budda, byo - wedug Starca - tym samym Ja" z wedanty. - A bez poznania
owego Ja" - zakoczy - nie ma adnego poznania. Tylko informacja.

... A szklanka wody?"


Z mysz doszlimy do porozumienia. Zjadaa to, co kadego wieczora zostawiaem jej w miseczce, i
nie dotykaa reszty. Sdz jednak, e rozpowiedziaa o tej mojej krainie obfitoci kilku swoim mysim
przyjacioom lub krewnym, jedno z nich bowiem rozlokowao si na poddaszu mojego pokoju i
kadego ranka przed witem rozrabiao jak diabli... eby przypomnie mi, e pora wstawa na
sztuczk ze wiec". Przynajmniej lubiem myle, e tak wanie jest.
Take kamienny stolik, ktry ustawiem przed domem dla dwch krukw, sta si z czasem ludow
stowk, przy ktrej obsugiwao si wielu bardzo rnych ludzi", a mnie nie pozostawao nic
innego, jak sta w oknie i obserwowa ich zachowanie: kade zwierz ze swoj osobowoci,
barwami, sposobem bycia, nawykami.
Pewnego ranka staem na ce w socu, eby naadowa si ciepem, kiedy pojawi si maleki
ptaszek: szary, w biao-czerwone prki i z grzebykiem z czarnych pir. Zamarem w bezruchu. On
rozejrza si dookoa, sfrun na moj stop i bez adnych ceregieli zacz dzioba grube, weniane
skarpety. Kiedy mia dzib peen nitek na gniazdo, odlecia i po chwili wrci po kolejn porcj.
Przywid mi oczywicie na myl mistrza zen, ktry ma wanie rozpocz kazanie o zachodzie soca
dla grupy stojcych naprzeciwko uczniw, kiedy may ptaszek przysiada na parapecie otwartego
okna. Rozglda si, przez chwil wierka i odlatuje.

- Na dzi kazanie skoczone - mwi stary mnich i te odchodzi.


Ilu rzeczy nauczyli si Azjaci, obserwujc ycie zwierzt! Duo wicej ni my, ludzie Zachodu. Mnisi z
Shaolin, eby nie ulec bandytom, ktrzy grasowali w lasach otaczajcych wityni, wymylili kung-fu,
czc w nim techniki obronne rnych zwierzt. Hindusi dla kontrolowania ciaa rozwinli hathajog, naladujc cztery najwaniejsze czynnoci zwierzt: przeciganie si, mycie, oddychanie i
odpoczynek. Zachowanie zwierzt zdeterminowane jest przez instynkt, nie przez myl, i dlatego ich
ycie pozostaje w absolutnej zgodnoci z przyrod. Nasze coraz mniej. My nie czujemy" ju przyrody,
nie bierzemy na powanie, nie korzystamy ju z jej nauk. A przecie wci tu jest - wielkie, zawsze
otwarte muzeum bez stranikw, uniwersytet dostpny dla wszystkich, z lekcjami o kadej porze dnia
i nocy.
- Kiedy dotykasz kamienia, czujesz co. Sprbuj sobie wyobrazi, co czuje kamie. On te ma
wiadomo - powiedzia pewnego dnia Starzec. Potem, moe bym nie wzi go za wariata, wyjani,
e wedug astr, witych pism, wiat mineraw nie rni si od caej reszty, i e aden rzebiarz
hinduski ze staroytnoci nie zrobiby posgu boga, uywajc eskiego kamienia, ani posgu bogini
przy uyciu kamienia klasyfikowanego jako mski na podstawie jego konsystencji, ciepa i
poykowania.
Poszedem do niego, eby opowiedzie mu swj sen. Chciaem, eby pomg mi go zinterpretowa,
ale to starca nie interesowao. Tre snw - powiedzia - to sprawa dla psychoanalitykw, ktrzy
prbuj przystosowa pacjentw do spoeczestwa, zamiast zmienia spoeczestwo, eby
dostosowa je do potrzeb ludzkoci w ogle. Interesowao go natomiast, czy odkryem, kto ni.
- Bo jeli ty jeste we nie, kim jest ten, ktry ciebie ni? Kop dalej. Wkopuj si w jedno miejsce coraz
gbiej i gbiej. Zobaczysz, e prdzej czy pniej znajdziesz wod - powiedzia.
Niekiedy miaem problemy ze wiec. Wszystko szo dobrze, dopki na zewntrz byo ciemno, ale
kiedy tylko wstawa dzie, czuem soce, mj umys wyobraa sobie gry i wolaem oglda wiat na
zewntrz ni z zamknitymi oczami szuka wiata wewntrz, ktry czasami wydawa mi si naprawd
bezpodstawny. Nie robiem z tego przed Starcem tajemnicy. On zamia si i opowiedzia mi
anegdot z ycia Rabii, wielkiej witej sufizmu. (Rbi znaczy Czwarta", poniewa ojciec mia ju
trzy crki, kiedy si urodzia w 717 roku w Basrze, w dzisiejszym Iraku).
Pozostawaa ona przez wikszo czasu w domu i kontemplowaa. Ktrego dnia pod jej oknami
przechodzi przyjaciel i zawoa:
- Rbi, wyjd zobaczy pikno stworzenia. Zza zamknitych okiennic dobiega odpowied:
- Wejd do rodka zobaczy pikno Stwrcy!
Pikna historia. Ale mj przekorny duch znw si odezwa i instynktownie zareagowaem:
- Wci to wewntrz" i na zewntrz". Ale gdzie jest to przeklte wewntrz"?
- Na pewno nie wewntrz twojego ciaa. Tam mierdzi tak samo jak na zewntrz - odpar Starzec. Istnieje wewntrz, ktre jest nigdzie, jak cisza, jak tamten wiat. Gdzie jest tamten wiat? Gdyby by
mylc ryb, ze skonnoci do metafizyki, powiedziaby: Musi przecie by co poza wod". Ot
wewntrz jest w tamtych stronach.

Wkrtce spad nieg. Zacz prszy w nocy i kiedy po ciemku wstaem, eby usi przed wieczk,
usyszaem, e na dworze cisza ju nie dudni. Dwik by stumiony.
0 wicie wyjrzaem przez okno i ujrzaem wiat cay w bieli. Cedry stay si jeszcze wiksze ze
zmroonymi gaziami, amfiteatr na tace by wyraniejszy ni kiedykolwiek, natomiast horyzont
zakrywaa drca zasona wci padajcych patkw. Przed poudniem na kilka minut wyjrzao soce i
gry wyday si bardzo bliskie. nieg nadawa im lekko, jakiej nigdy wczeniej nie widziaem. Ale
spektakl ten trwa krtko. Wielka chmura wszystko zdusia, zrobio si ciemno i znw zaczo pada.
Trwao tak przez dzie
1 noc, i jeszcze przez kolejne dwa dni. Moje okno byo do polowy przysypane, drzwi zablokowane.
Wszystkie zwierzta znikny. Pozostaa tylko wielka cisza.
Z wioski w dolinie, w gbi urwiska, przyszed kto, eby si upewni, czy Starzec dobrze si czuje, i
przynis wiadomo, e kobieta sannjasin z mandiru zmara. Znaleziono j w lesie z oderwan nog.
Policja prbowaa ustali, czy zamarza, a zwierzta potem j rozszarpay, czy moe zaatakowa j
lampart i poar nog. W takim przypadku musieliby zorganizowa obaw, bo jeli ju raz lampart
zagryzie czowieka, nic go nie powstrzyma. Podchodzi wtedy rwnie pod zabudowania w
poszukiwaniu zdobyczy. Trzeba go zabi. Zdarzyo si ju tak przed rokiem, kiedy lampart porwa w
nocy dziecko z szaasu pasterzy pooonego kilka kilometrw pod nami.
Potem nastay dwa soneczne dni. nieg zacz si topi, wic postanowilimy ze Starcem zej do
Almory po zaopatrzenie. Droga przez las do mandiru bya mczca. Nikt nie przetar cieki i w
niektrych miejscach nieg siga nam do poowy uda. Byo wiele ladw zwierzt. Starzec pokaza mi
tropy lamparta.
- Piknie byoby go ujrze, choby z daleka - powiedziaem.
- Zanim ty dostrzeesz lamparta, najpierw trzy lamparty zobacz ciebie trzy razy - odpar.
Obydwaj mielimy oczywicie na myli kobiet sannjasin z mandiru i Starzec - troch dla miechu - a
troch dla odpdzenia lampartw, ktre ze swoich kryjwek by moe si nam przyglday, zacz
recytowa dononym gosem synny wiersz Williama Blake'a:
Tiger! Tiger! Burning bright
In theforest ofthe night,
What immortal hand or eye
Could frame thyfearful symmetry?
Tygrys, Tygrys, gorejcy/ywym arem w dungli nocy/Jaka rka niemiertelna/Twj straszliwy
ksztat poczta? (tum. Jolanta Kozak)
Przyczyem si do niego i podjlimy gono, idc mielszym krokiem: - Tiger/ Tiger! Burning
bright...

wiato w lesie, odbijane od bieli niegu, niemal olepiao. Drzewa byy nieruchome, zmroone.
Niektre rododendrony zaczy, o dziwo, kwitn, a kicie bardzo czerwonych pczkw wyglday jak
garcie rubinw rozrzucone po lodzie.
Rozbawieni, wrzeszczelimy:
- Tiger! Tiger! Burning bright... - a do mandiru, gdzie czeka na nas jeep. Zrobilimy zakupy na
bazarze i wieczorem, obadowani warzywami, ryem oraz mk, wrcilimy cao i zdrowo do domu.
Uczcilimy sukces naszej wyprawy, jedzc wspln kolacj w jego pokoju, w przyjemnym, wonnym
cieple, pochodzcym z elaznego piecyka wstawionego do kominka.
Starzec wyj z szafki stare wydanie poezji Williama Bla-ke'a, jedno z tych ze zotymi literami na
granatowej okadce, i jeszcze raz przeczytalimy wiersz, ktry nas ocali". Naprawd pikny.
Szczeglnie dlatego, e na kocu Blake zdaje sobie spraw, i rka odpowiedzialna za stworzenie
dzikiej bestii powoaa take do ycia niemia owieczk.
- Widzisz? Anglik z osiemnastego wieku zrozumia sedno rzeczy jak rysziowie - entuzjazmowa si
Starzec. - Poj, e bosko wyraa si w tym, w czym wspistniej przeciwnoci: wszystko jest
przeciwiestwem wszystkiego; pikno i potworno; nienawi i mio. Wszystko tam mona
znale. Nie ma dwoistoci. Rysziowie mieli odwag zobaczy zo jako cz Boga. Ale nie byli
jedynymi, W Indiach wizja ta jest tylko bardziej wyrana: Kali, bogini zniszczenia, z jzykiem
ociekajcym krwi i naszyjnikiem z czaszek, jest rwnie Wielk Matk, dawczyni ycia, wanie
dlatego, e nie ma stworzenia bez destrukcji. Rozumiesz? Dwoisto to nasze zudzenie. To my
chcemy rozrnia midzy szczciem a nieszczciem, radoci a cierpieniem, ale rozrnienie to
jest faszywe. Naprawd stanowi jedno.
Zacytowa wers z Wed:
- Dzie jest cieniem nocy, ycie jest cieniem mierci. -Potem doda: - Dojcie do tego dowiadczenia
oznacza wejcie w kontakt z Tym, Duchem, Nim - czy jak chcesz to nazwa.
- A gdyby On by zudzeniem? - zapytaem. - Gdyby ycie duchowe okazao si tylko pogosk? W
gruncie rzeczy: gdzie jest ten duch?
Popatrzy na mnie rozbawiony.
- To ty mi powiedz, gdzie go nie ma, Tiger.
Od tamtej pory wanie tak si do mnie zwraca.
Mijay dni, tygodnie, miesice; spokojnie, przy harmonijnym nastpstwie myli, spacerw, ciszy,
jakich rozmw, a przede wszystkim duej iloci czasu pozostawionego czasowi. Musiaem te
pojecha do Nowego Jorku na wyznaczone spotkania z naprawiaczami - raz towarzyszy mi Fol-co,
drugi raz Leopold. Naprawd jednak byo tak, jakbym -dziki samotnemu yciu i sztuczkom ze
wiec" - wprawi si w wiczeniu rozdzielania si na dwch. Moje ciao podrowao, byo usypiane,
badane, budzone i wsadzane na powrt do samolotu, ale umys pozostawa na grze, w spokoju
kamiennego domu na wysokoci prawie trzech tysicy metrw. Tak wic wracaem tam, jakbym
nigdy nie wyjeda.

Z Nowym Jorkiem i oglnie wiatem w dole chciaem mie coraz mniej do czynienia. Zdawao mi si,
e zrozumiaem, jak funkcjonuje, i nie podobao mi si to. Zorientowaem si, e nawet mj ukochany
szpital, z ktrym byem ju zwizany pewnym uczuciem, to przede wszystkim wielki biznes zarzdzany
z tak sam logik, jak supermarket czy kopalnia diamentw. Kiedy zaliczka na operacj, ktrej
miaem zosta poddany, spnia si z powodu typowych zawirowa bankowych, zostaem
poinformowany, e moje nazwisko zostanie usunite z listy na przewidziany dla mnie dzie.
Jednak pod moj nieobecno poszo z duchem czasw rwnie szanowane i tradycjonalistyczne
MSKCC. Otworzono sekcj medycyny komplementarnej, wprowadzono reiki, badano terapi
przeciwrakow w oparciu o arszenik i wysyano na oddziay modych ludzi z gitarami, eby podnosili
na duchu obonie chorych i mwili im o zdrowieniu holistycznym. Naprawiacze nie mieli
najmniejszego zaufania do tych spraw", ale szpital przysta najwyraniej na dania wielu pacjentw,
a przede wszystkim nie chcia straci czci rynku na rzecz uzdrowicieli i im podobnych.
Po drugiej wizycie pozwolenie na pobyt na krawdzi midzy chorob a wyzdrowieniem zostao
rozcignite z trzech na sze miesicy, ale nie chciaem przywizywa wikszej wagi do tej
wiadomoci. Jak mi si wydawao, znalazem wasny sposb na dobre samopoczucie, a cisza, widok
gr i przebywanie z samym sob byo wszystkim, czego pragnem.
Jeli kiedy podrowanie stanowio rodzaj narkotyku, od ktrego si uzaleniem, teraz mogem
powiedzie, e si cakowicie odtruem. Nie byo ju adnego potencjalnego lekarstwa albo
uzdrowiciela, ktrzy mogliby mnie skoni do podjcia wdrwki. Ze wszystkich moliwych eskapad
interesowaa mnie ju wycznie owa podr powrotna", o ktrej wspomina Starzec, a ktrej
doskonay opis znalazem u Lao Zi. Jak czsto bywa, w innych okolicznociach nie zwrcibym nawet
na ni uwagi.
Legenda mwi, e kiedy stary chiski filozof, yjcy w szstym wieku przed Chrystusem, dotar na
grzbiecie bawou do najdalszej granicy Chin, eby wyruszy w stron Himalajw, skd ju nie wrci,
stranik z przeczy Ha powiedzia mu, i przepuci go tylko wtedy, gdy wczeniej zapisze swoje
najwaniejsze myli. Wanie w ten sposb miaby si narodzi klasyczny tekst taoizmu Dao de Jing,
rozpoczynajcy si od synnych wersw: Dao, ktre moe zosta zapisane, nie jest prawdziwym
Dao...". (Dao (Tao), po chisku oznacza drog". Jest to mniej wicej to samo pojecie, co dharma w
Wedach i buddyzmie).
W pewnym miejscu tej ksiki Laozi mwi, e celem czowieka jest ustawienie wasnego ycia w
zgodzie z Dao bez adnego wysiku - nie pragnc niczego osign, a tylko uznajc po prostu to, co
jest. Kto praktykuje Dao, ma by tylko w zgodzie z samym sob, gdy...
Nie wychodzc przez drzwi
Poznaje wszystko co jest do poznania
Nie wygldajc przez okno
Widzi drogi niebieskie
Bo im dalej si odejdzie
Tym mniej si rozumie

Mdrzec dociera nie wyruszajc


Widzi nie patrzc
Czyni nie czynic.
W Benaresie odwagi dodaa mi jeszcze zachta Indry, boga podrnikw, skierowana do modego
Rohity, by wyruszy w drog. By to znakomity bodziec dla starego, ktry ju si zatrzyma, eby tak
pozosta.

Nadesza wiosna, potem zacz wia monsun. Wraz z kad zmian klimatu pojawiay si nowe ptaki,
nowe zwierzta, nowe kolory w lesie i na niebie. Droga do Almory zmieniaa si wraz z upywem
miesicy. Najpierw bya rozpomieniona od kwitncych rododendronw, potem staa si parna i ta
wraz z wybuchem mimoz, a jeszcze pniej ponaznaczana niebieskimi plamami kici dakarandy.
Gdy pewnego ranka schylaem si po kwiat, ktrego nigdy wczeniej nie widziaem, zauwayem, e
trawa pena jest chrabszczy. W hindi - ciekawe, dlaczego - nazywaj si ramkigai (krowy Ramy).
Jak fantazj musia wykaza si kto, kto doszed do tej nazwy. Moja wyobrania te nie
prnowaa. Zaczem obserwowa jednego z nich i si zapomniaem. Wspina si po dble trawy,
przechodzi na drugie, schodzi, niestrudzenie znw si wspina na kolejne dbo, i na nastpne, a w
pewnej chwili, trzymajc si cieniutkiej trawki, ktra pochylaa si lekko pod jego ciarem, spod
swojego byszczcego, czerwonego pancerzyka, upstrzonego czarnymi punkcikami, wycign
malekie, przezroczyste skrzydeka i odfrun. Nie na jaki inny krzaczek, ale wysoko, wysoko w gr,
do nieba, w stron gr, nic nie wiedzc o prawach grawitacji, nie zastanawiajc si, czy jego umys
mgby myle o nieskoczonoci, robic po prostu to, do czego zosta stworzony, idc za swoj
natur.
Wiele razy kto, kto wiedzia, e spdziem du cz ycia w Azji, pyta mnie, czy zdarzyo mi si
widzie cuda", jakie niecodzienne rzeczy, na przykad jogina, ktry lewituje, chodzi po wodzie albo
potrafi sta si niewidzialny. Nie. Nigdy nie widziaem nic podobnego. Ale ramkigai? Maleki
chrabszcz odlatujcy wolno w dal? Czy to nie by cud? Nie trzeba szuka nic nadzwyczajnego, jeeli
to, co zwyczajne -jeli naprawd si temu przyjrze - potrafi by tak zadziwiajce. Boskie.

Moje sporadyczne wizyty w wiecie, szczeglnie w Nowym Jorku, gdzie nie tylko ukochany szpital, ale
take cala reszta reprezentowaa najbardziej zaawansowany etap tego, co cywilizacja zachodnia bya
w stanie wyprodukowa, utwierdziy mnie w przekonaniu, e rozwizanie ludzkich problemw nie
moe pochodzi z rozumu, poniewa to wanie on stanowi rdo wielu z nich.
Rozum stoi za skutecznoci, a ta dehumanizuje stopniowo nasze ycie i niszczy ziemie, od ktrej
zaleymy. Rozum stoi za przemoc, za pomoc ktrej, jak nam si zdaje, pooymy kres przemocy.
Rozum stoi za broni, ktr produkujemy i sprzedajemy w coraz wikszej iloci, a potem si
zastanawiamy, jak to si dzieje, e jest tyle wojen i tyle zabitych dzieci. Rozum stoi za cynicznym
okruciestwem ekonomii, ktra kae wierzy biedakom, e pewnego dnia stan si bogaci, podczas

gdy wiat tak naprawd coraz wyraniej dzieli si na tych, ktrzy maj coraz wicej, i tych, ktrzy
maj coraz mniej.
Rozum, ktry by nam przecie bardzo pomocny i przyczyni si do naszego dobrobytu - przede
wszystkim materialnego - teraz uwizi nas w acuchach. Pozbawi jakiejkolwiek roli nasze emocje i
intuicj, uczyni ze snw martwy jzyk, a teraz narzuca nam mylenie i mwienie wycznie na swj
sposb.
Rozum odebra yciu tajemnic, wymaza z pamici bajki, uczyni zbdnymi wrki i czarownice, ktre
uzupeniay przecie nasz, w innym wypadku jaow, panoram egzystencjaln.
Jaka bya alternatywa? Ja sam czuem pod tym wzgldem ograniczenia. Wobec takich sw, jak
serce", intuicja", energia", przechodziem zawsze obojtnie, a przecie, zwaywszy na katastrof
wywoan przez obiektywne prawdy rozumu, uwaaem za waciwe zbada ten - cho niepewny teren prawd subiektywnych. eby poszuka nie alternatywy dla rozumu, ale - jak w przypadku
medycyny - czego komplementarnego.
Jeli rozum ze swoimi wytworami, takimi jak ideologie i religie, dziaajc w wiecie zewntrznym,
ponis porak w dziele poprawy ludzkiej kondycji, coraz bardziej zdominowanej przez poczucie
odseparowania i przemoc, sensowne si wydawao zajrze do wntrza czowieka w poszukiwaniu tam
innego rozwizania. By moe to my jestemy rozwizaniem, dopki potrafimy uciec przed niewol
ustalonej z gry myli, dowiadczenia, tego, co - jak nam si zdaje - wiemy, aby mc odzyska
swobod wyobrani i przestrze, w ktrej moemy puci wodze fantazji.
Czasami zdaje si i oczywicie tak zdawao si rwnie mnie, e porzucenie pewnego gruntu rozumu
dla grzskiej gleby nierozumu stanowi ryzyko, ale jest to ryzyko, ktre -jeli si dobrze zastanowi ju znamy, cho mamy skonno o tym zapomina. Czyme jest mio, jeli nie zaprzeczeniem
rozumu?
A zatem dlaczego nie sprbowa nie rozumowa, jak w przypadku mioci? Dlaczego nie odrzuci
automatyzmu racjonalnego umysu, ktry stoi u podstaw caego naszego sposobu widzenia wiata?
- Powiedz mi, czym jest Prawda - pewien mnich prosi swojego opata.
- Najpierw musisz wypi jednym haustem ca wod z rzeki - rzecze zapytany.
- Ju to uczyniem.
- Dobrze, a wic ja ju ci odpowiedziaem.
Oto przykad nierozumowania typowego dla buddystw ze, ktrzy zajciu temu, wanie
nierozumowaniu", namitnie si powicali. Rwnie oni czuli, e nie porzucajc typowego sposobu
mylenia, nie uda im si uchwyci w jednym mgnieniu, jak marzyli, Ostatecznej Rzeczywistoci.
To mnisi uprawiajcy medytacj ze - najpierw w Chinach, w klasztorze Shaolin, a potem w Japonii,
gdzie tradycja ta przetrwaa a po dzi dzie - rozwinli ide koanu: paradoksu, z ktrym racjonalny
umys nie jest w stanie sobie poradzi; pytanie pozornie absurdalne, na ktre logiczna odpowied
zdaje si niemoliwa. Ale wanie w tym tkwi sens.
Historia najbardziej znanego koanu jest nastpujca.

Mody mnich widzi starszych kolegw, jak kadego ranka i wieczora wchodz do pokoju opata
Mokuraiego, ktrego ju samo imi jest w sobie paradoksem: oznacza Cichy Grzmot. Mody mnich
jest zazdrosny, poniewa rozumie, e Mokurai daje innym mnichom specjalne wskazwki dotyczce
medytacji. Pewnego ranka zdobywa si na odwag i rwnie wchodzi do Cichego Grzmotu.
- Ty nie. Jeste za mody. Id sobie - mwi na jego widok opat.
Chopak nalega, wic starzec ustpuje:
- Przyjd wieczorem.
Wieczorem modzieniec przychodzi pod drzwi Mokuraiego, uderza trzy razy w gong i wchodzi do celi.
Opat mwi mu tylko:
- Potrafisz usysze dwik dwch doni, ktre bij brawo? Dobrze, jaki jest zatem dwik jednej doni
bijcej brawo? Wr, jak bdziesz zna odpowied.
Chopak jest zdezorientowany i kadego dnia przychodzi do mistrza z inn odpowiedzi: jest to
dwik kropli spadajcej na kamie; jest to muzyka gejszy; piew szaraczy; powiew wiatru. Wiele
rnych dwikw, ale oczywicie nie chodzio o aden z nich. aden z nich nie jest dwikiem doni
bijcej brawo. Mody mnich cierpi, myli, rozpacza. Jego mki trwaj ponad rok. Kadego dnia
powtarza wszystkie dwiki, a pewnego ranka pomija je wszystkie i biegnie do Mokuraiego.
- Mistrzu, znalazem: to dwik, ktry nie ma dwiku, cisza.
Brawo, mody mnichu. To wanie dwik jednej doni bijcej brawo.
Rozwizanie jest oczywiste, ale doj do niego byo bardzo trudno, i to jest prawdziwym celem
koanu. Sekret tkwi nie w rozwizaniu, ale w procesie dochodzenia do niego, ktry zaprzta umys. W
poszukiwaniu rozwizania mody mnich musia zmierzy si z rnymi emocjami, od arogancji po
gniew, rozpacz, nienawi w stosunku do Mistrza, a w kocu osign spokj ducha, ktry pchn
jego umys poza zwyky, linearny sposb rozumowania, pozwoli mu myle inaczej, ...nie myle i
postrzega rzeczy takie, jakie s: jedna rka, ktra klaszcze, nie wydaje adnego dwiku.
Umys jest wytworem czasu, magazynem dowiadcze. Dziaa za pomoc tego, co zna i ze swej
natury nie wychodzi poza to, co jest mu wiadome. Dlatego, gdy osiga swoj racjonaln granic i nie
znajduje rozwizania w sobie, w tym, co zgromadzi, wycofuje si i pozwala, aby adept medytacji
wyszed poza niego i dokona skoku wiadomoci, ktry pozwoli mu na inn wizj. Dzisiaj jest to wizja
braku dwiku, jutro bdzie to wizja Ostatecznej Rzeczywistoci, tajemnicy, ktra istnieje poza tym
wiatem" - nieznanego, coraz bardziej przerastajcego rozmiarami wszystko to, co kiedykolwiek
moe zosta poznane, jak mwi Starzec.
Czsto przeywa si takie dowiadczenie rwnie w yciu: kiedy jaki problem wydaje si
nierozwizywalny, wyjcie pojawia si nagle poza logik wyborw, do jakich przywyklimy.
Pewnego wieczora, wanie mylc o koanie, zrozumiaem wreszcie, e pytanie, nad ktrym amaem
sobie gow przez trzy miesice pobytu w aramie i ktre wci za mn chodzio: Kim jestem?", byo
koanem koanw. Mimo sw upaniszad i Gity, tym, co zakadao pytanie, nie by proces intelektualny,

ktry mia si zamkn odpowiedzi - nawet odpowiedzi z wedanty: Ty jeste tym wszystkim" tym, co zakadao, by proces wtpienia we wasn tosamo.
Odpowied tkwi w zadaniu pytania, w uwiadomieniu sobie, e nie jestem moim ciaem, nie jestem
tym, co robi, ani tym, co posiadam, nie jestem moimi zwizkami ani nawet moimi mylami czy
dowiadczeniami, nie tym Ja", na ktrym tak bardzo nam zaley. Odpowied jest bez sw. Polega na
milczcym zanurzeniu si Ja" w Sobie.
Zrozumiaem, e cz mojego instynktownego usiowania zmiany tosamoci, rezygnacji z przeszoci
poprzez wyjazd do aramu i przyjcie imienia Anam, wynikaa z tej potrzeby ucieczki od znanego,
spojrzenia na wiat w inny sposb, bez ciaru wiedzy" zgromadzonej przez cae ycie.
Spdzaem godziny przed wiec, prbujc uspokoi wod zmcon wok problemu Ja". Pewnego
dnia zapytaem Starca, co myli o tych praktykach, ktrych celem jest zniszczenie owego Ja" czasem z katastrofalnym skutkiem.
Jak zwykle odpowied przybraa form historii. Tej uywa sam Ramakryszna, aby odpowiedzie
wanie na pytanie dotyczce Ja".
Tu za wiosk yje straszliwy w, ktry atakuje i ksa kadego, kto si do niego zbliy, a nawet z
daleka terroryzuje ludzi swoim sykiem. W wiosce nie wiedz, co robi. Na szczcie pewnego dnia
przechodzi tamtdy sadhu, prosz go wic o interwencj. Sadhu idzie do wa i bardzo grzecznie do
niego przemawia.
- Musisz zostawi tych chopw w spokoju. Nie s twoim poywieniem. Nie zagraaj ci. Dlaczego
wic ty im grozisz? - mwi sadhu. - Rozumiem, e musisz je myszy i mae zwierzta z lasu, ale
czemu straszysz tych biednych wieniakw? Zrb to dla mnie: przesta.
Wzruszony w si zgadza.
Rok pniej sadhu przechodzi podczas swoich wdrwek w pobliu wioski i spotyka wa. Jest
naprawd w opakanym stanie: jedno oko dynda mu na gowie, krwawi z pyska, a cae ciao ma
pokryte ranami.
- Co ci si stao? - pyta sadhu.
- Twoje sowa, Mistrzu, naprawd mnie zmieniy. Uczyniem dokadnie to, o co prosie, i teraz
wszyscy przychodz mnie okada. Nawet dzieci zabawiaj si rzucaniem we mnie kamieniami. Ale ja,
Mistrzu, wci postpuj tak, jak powiedziae.
- Kretyn! - wybuchn sadhu. - Przecie nie powiedziaem, eby przesta te sycze!
Ramakryszna chcia przez to powiedzie - zakoczy Starzec - e Ja" moe by te poyteczne. Potem
doda od siebie:
- Lepiej uczyni, by dojrzao, ni je niszczy. eby y na wiecie, odrobina Ja" jest niezbdna do
obrony. Wystarczy tylko, eby Ja" nie brao si zbyt na serio, a ty musisz wiedzie, e to tylko maska.

Kady medal ma dwie strony. Take samotne ycie, w spokoju, skupione na sobie, w dodatku tam, w
grze, owietlone radoci przebywania na onie przyrody, miao swj ciemny aspekt. W moim
przypadku byy to halucynacje.
Pojawiy si pewnej nocy. Siedziaem przed wiec, wykonujc to samo wiczenie co zwykle. Miao
ono na celu uspokojenie umysu i beznamitne obserwowanie myli w cakowitej ciszy. Nagle
usyszaem gos kobiety: nie by to gos kogo, kogo znaem, na pewno nie Angeli, ale jasny i wyrany
gos, ktry nie dochodzi z adnego konkretnego miejsca, a ktry powiedzia po wosku:
- Rb tak dalej, ja ci pomog.
Nie poruszyem si. Poczekaem, a jeszcze co powie, ale mj umys ju si rozkojarzy i mia si z
figli, jakie potrafi sam sobie i mnie spata. Ja te umiechnem si na myl, e jest tak, i wici
sysz gos Pana, natomiast optani gos Diaba, ale nie wydawao mi si, by w moim przypadku
chodzio o jeden z nich. Nie by to te gos, o ktrym wspomina Starzec, poniewa tamten nie
mwi"; tamten pozwala tylko sysze" odpowiedzi na problemy, z ktrymi kto si zgasza z
oddaniem i wdzicznoci" -jak doda ktrego razu.
w gos wynika z sytuacji, w jakiej si postawiem. Przeduajca si samotno oraz cisza
wytwarzaj pustk, ktra w sensie psychologicznym przyprawia o zawroty gowy. Pozbawiony
dodatkowych bodcw umys koncentruje si, staje si szkem powikszajcym, w ktrym mae
rzeczy ogromniej. Umys ma wwczas wraenie, e wszystko rozumie, e widzi wszystko janiej i
dowiadcza czego, co normalnie pozostaje poza dowiadczeniem. Jest to odczucie podobne do tego,
ktre -jak sdz - wywouj niektre narkotyki, kiedy nawet czas traci swj rytm i staje si czym w
rodzaju fisharmonii, gdzie teraniejszo, przeszo i przyszo zachodz na siebie.
Syszaem jeszcze par razy gos owej kobiety, ale nie tak dramatyczny i wyrany, jak za pierwszym
razem. Zapewne to ja bawiem si z samym sob.
Potem przytrafio mi si co, co na pewno zwizane byo z wiczeniem, jakie robiem, aby oderwa si
od ciaa, nie identyfikowa si z nim, a ze wiadomoci. Zaczem odnosi wraenie, e jest we mnie
jakie nasionko, ktre chce wykiekowa, ale zduszone zostao warstwami wiedzy, pewnoci, poj i
zasad zwizanych z moim przeszym yciem: co, co byo uwizione, a teraz chciao wyzwoli si spod
ciaru materii.
Pewnego wieczora o zachodzie soca zszedem do tej czci lasu, ktrej jeszcze nie znaem, i
zobaczyem dziwn, wysok ska, na ktrej szczycie wyrasta karowaty db, naturalne bonsai,
odcinajce si wyranie na tle rowego zarysu gr. Wdrapaem si na ska, usiadem obok drzewa i
spostrzegem, e pod moimi stopami otwiera si pustka urwiska. Przeraajca i pocigajca. Na
niebie, bardzo wysoko, pojawiy si moje dwa kruki i zaczy mnie nawoywa. Odpowiedziaem, wic
podleciay bliej. Co niesamowitego to ich unoszenie si w zimnym wietrze, ktry zacz wia wraz z
zachodem soca! Opady do urwiska, a chwil potem znw byy wysoko w grze. Jak zauroczony
ledziem ich ruchy! Czas si nie powtarza, czas jest tylko teraniejszy, poniewa tylko w
teraniejszoci si go dowiadcza. Wzyway mnie i odpowied wydawaa mi si prosta; skoczy i
doczy do nich. Czuem za sob obecno, ktra mnie zachcaa, rk, ktra mnie popychaa,
umys, ktry powtarza, e czas jest tylko w teraniejszoci, e ciao to ciar, ktrego atwo si
pozby, eby zyska lekko i lata jak kruki. Odwrciem si, przestraszony. Nie zobaczyem nikogo,

ale byem pewien, e nie jestem sam. Uczyniem wysiek, eby zachowa spokj, skupi si, wycofa z
przepaci i potem, powoli, wrci na moj ciek.
Wej na ska jest zawsze atwiej ni z niej zej, wic musiaem bardzo uwaa, gdzie stawiam
stopy. Miaem wraenie, e z kim walcz, podczas gdy kruki w grze zamieway si, widzc moje
ciao tak uparcie uczepione ziemi.
Nie widziaem Starca ju od kilku dni. Pewnego popoudnia spotkaem go przy furtce, gdy wychodzi
na spacer do lasu.
- Tiger, jak si czuje twj przyjaciel? - zapyta. Mylaem, e mwi o myszy, wic zaczem mwi, e
doszlimy do porozumienia, ale on doda:
- Czy wci mylisz o jakim leczeniu? Zrozumiaem, e odnosi si do mojego raka.
- Musisz doj do punktu, w ktrym terapia nie bdzie ju tym, czego pragniesz, poniewa
zrozumiesz, e istnieje duo gbsze leczenie, nie za pomoc lekarstw. Gdyby mg wej w kontakt z
jednoci ycia, wtedy poczuby, e nic ono nie znaczy - powiedzia. - Widzisz, s dwa rodzaje
zdrowia. Zdrowie niskie, polega na tym, eby mie form atlety; oraz zdrowie wysokie, oznaczajce
zintegrowanie z chorob.
Szlimy jeszcze jaki czas bez sowa, ale on najwyraniej kontynuowa w duchu swoje rozwaania,
poniewa w pewnej chwili przystan i zapyta:
- Czy odkrye, kto umiera, kiedy si umiera? Powiedziaem, e sowami mogem udzieli wszelkich
susznych odpowiedzi, poniewa ostatnio bardzo wiele czytaem i rozmylaem na ten temat.
Interesoway mnie wiczenia podpowiadane przez rne tradycje, eby przygotowa si do
umierania yjc", na sposb sufich, ale szczerze mwic, nie byem pewien, czy to wszystko zmienio
co we mnie. Dla mojej gowy byo jasne, e przy narodzinach zaczyna si y, ale te i umiera. ycie i
mier s przejawami tego samego istnienia. Intelektualnie rozumiaem, e wraz ze mierci umiera
te wszystko, z czym si identyfikujemy: ciao, myli, nasze zwizki midzyludzkie, dowiadczenie i
owo Ja", ktremu przypisujemy tak wielkie znaczenie. Dlatego kadego dnia naley sobie powtarza:
Ja tym nie jestem. Ja jestem wiadomoci", i wiczy tym samym, by nie przywizywa si zbytnio
do tego, czym nie jestemy. Ale czy to wszystko wystarczao, eby uwolni mnie od strachu przed
mierci?
A czy on nigdy nie odczuwa tego strachu?
Tak, w modoci - powiedzia. Ale teraz ju nie. Przeciwnie, jest raczej ciekaw mierci. Powiedzia te,
e mam racj: nie chodzi o to, eby zrozumie j gow. Jedynym sposobem poznania jej naprawd
byo umrze.
Szlimy dalej wolnym krokiem, wci z tym samym tematem w gowie. Powiedziaem, e jedn z
najpikniejszych rzeczy, jakie ostatnio przeczytaem, bya Katha-upaniszada, ta, w ktrej mody
Naciketas idzie do mierci, siada przed jej domem i przez trzy dni baga, eby nauczya go, czym jest
Prawda. mier nie chce o tym sysze, chowa si. Potem, eby pozby si chopaka, oferuje mu zoto

i bogactwa. Proponuje mu nawet krlestwo i bardzo dugie ycie, ale Naciketas wszystko odrzuca.
Chce tylko tego, co jest poza zasigiem samej mierci.
mier jest tym poruszona. Zgadza si przyj Naciketasa na ucznia i - zostajc jego guru - uczy
modzieca tego, co raz poznane, rozwizuje wszystkie wzy w sercu i czyni zbdnym jakiekolwiek
inne poznanie". Jest to ta sama lekcja, jak znajdujemy we wszystkich innych upaniszadach i w Gicie.
To lekcja wedanty: wszystko, co si rodzi, umiera, wszystko, co umiera, si odradza. Pozostaje tylko
Dusza, czysta wiadomo, ktra nigdy si nie narodzia i jest poza czasem.
Pamitaem wersy tej upaniszady i zadeklamowaem je:
Jak ziarno
Czowiek dojrzewa,
Jak ziarno
On na powrt si rodzi.
Starzec by rozbawiony. Katha bya ulubion upaniszad take jego dawnego guru, Krishny Prema.
- Widzisz? mier nie jest negatywna. Moe by Wielk Nauczycielk. W istocie, dziki niej zadajemy
sobie wielkie pytania na temat ycia - powiedzia. - A jeli dobrze si zastanowisz... to wanie ona nas
tu przywioda.
Mia racj.
W drodze powrotnej przeszlimy blisko miejsca, gdzie kilka dni wczeniej zszedem ze cieki w stron
dziwnej skay z karowatym dbem. Postanowiem opowiedzie mu o tym, co mi si przytrafio.
- Ach, tak! Zapomniaem ci o tym powiedzie. Nigdy nie chod w to miejsce - powiedzia Starzec. Pulsuje wszystkimi zabjstwami, ktre zostay tam popenione. Kiedy mieszkali tu Anglicy, stawali na
tej skale i strzelali do zwierzt w lesie. Dokonywali prawdziwych rzezi. Potem jeden pasterz
zaprowadzi tam on i zepchn w przepa. Miejsca tego naley unika, uwierz mi.

Po wielu miesicach izolacji musiaem powrci do domu. Latem rodzina miaa si zebra w Orsigni w
Apeninach Toskasko-Emiliaskich i nie mogo mnie tam zabrakn. Myl o wyjedzie sprawiaa mi
wielk przyjemno. Tsknota za Angel sprawiaa czasem niemal fizyczny bl, chciaem te poby z
dziemi, ktrych od dawna nie widziaem. Nie byo to jednak proste. Nawykem ju do ciszy, do
samotnego ycia, z gow nakierowan ju na jedno, bez adnych koniecznych myli, ktre zaprztaj
j w normalnym yciu. Bardzo si obawiaem powrotu do codziennej rutyny, do dzwonicego
telefonu, tankowania benzyny, chodzenia na poczt, z rewizyt do przyjaci, do rozmw o innych
przyjacioach albo o polityce.
Po wielu wzlotach i upadkach, sam w moim kamiennym domu, byem na tropie czego, co leao mi
na sercu, czego, co wydawao mi si waniejsze od caej reszty. Za nic nie chciaem porzuci tej
drogi. W gruncie rzeczy si baem. Baem si zagubi jak Narada, bohater innej starej indyjskiej
opowieci.

Narada by bardzo wiernym wyznawc i uczniem Wisz-nu. Pewnego dnia idzie do mistrza i pyta o
rnic midzy maj, wiatem iluzji a prawd. Wisznu nie ma najmniejszej ochoty mu tego tumaczy.
Jest strasznie gorco i drczy go pragnienie.
- Posuchaj - mwi do Narady. - Najpierw przynie mi szklank wody.
Narada biegnie. Trafia do wioski i puka do drzwi. Otwiera mu przepikna dziewczyna. Narada prosi o
wod, dziewoja zaprasza go do rodka i zaczynaj rozmawia. Narada zakochuje si, eni z
dziewczyn, a ona rodzi mu kilkoro dzieci. Mija dwanacie lat. Pewnego dnia nad wiosk rozptuje si
straszliwy huragan. Rzeka wystpuje z brzegw, porywa domy i Narada widzi, jak w jej odmtach
znika ona, a potem - jedno po drugim - wszystkie dzieci. Zostaje tylko najmniejszy syn, ktrego
prbuje ocali, trzymajc wysoko na gowie. Ale woda wci si podnosi, siga mu ju do szyi. Narada
jest zrozpaczony, nie wie, co robi. Z oczami zwrconymi ku niebu baga:
- Panie, prosz ci, pom mi!
I wtedy, wrd grzmotw i byskawic, syszy gos:
- A szklanka wody?
Sens historii ley w tym, e wysyajc Narad po picie, Wisznu udzieli uczniowi odpowiedzi, ktrej
ten szuka: wioska, dziewczyna, rodzina, dzieci... to wszystko maja, wiat, ktry si staje, zmienia. To
nie jest Prawda, co staego. Natomiast dowiadczenie, bardziej od jakiegokolwiek tumaczenia,
pozwolio Naradzie zrozumie rnic midzy tymi dwoma pojciami.
Orsigna bya wiosk, ale mnie nie udao si nawet dobrze odegra roli dzielnego Narady. Spdziem
lato z rodzin, ale nikomu nie sprawio to przyjemnoci. Nieustannie miaem zy humor. Chciaem by
sam. Wszystko mi przeszkadzao. W okresie ferragosto wieczorem na placu odbyway si tace.
Kiedy muzyka dochodzca z doliny i gos jakiego prowincjonalnego piewaka pod rozgwiedonym
niebem sprawiay mi rado. Teraz zakcay mj spokj". Miaem za ze nawet dzwonom
kocielnym, ktre ju bez udziau dzwonnika, dziki elektronicznemu urzdzeniu, odzyway si
automatycznie. Wszystko wydawao mi si zbdnym ciarem. Dla nikogo nie miaem czasu:
dokadne przeciwiestwo tego, do czego dyem.
Jeli tyle miesicy samotnoci i skupienia suyo tylko temu, eby uczyni mnie tak nieznonym,
naprawd nie byo warto. Zdawaem sobie spraw, e owo uzalenienie od samotnoci, eby mie
spokj, wiadczyo o niedojrzaoci, ale wiadomo ta nie wystarczaa. Rozumiaem, e samotno
sama w sobie nie jest rozwizaniem. To tylko punkt wyjcia, z ktrego jednak si nie ruszyem. W
Himalajach odnalazem cisz na zewntrz, ale nie osignem jeszcze spokoju wewntrznego.
Mylaem tylko o tym, eby tam wrci i zabra si do pracy" - jak mawia Starzec.
Kropl, ktra przepenia czar goryczy, by wzek w pooonym najbliej Orsigni supermarkecie w
Maresce. Pojechaem po zakupy, kryem midzy regaami. Powoli przebiegaem wzrokiem po
pkach, eby wzi to, co mi byo potrzebne, i wrzuci do wzka. Patrzyem na innych, ktrzy robili
to samo, po czym stawali w kolejce, eby zapaci. Syszaem haas elektronicznych kas, docierao do
mnie, jak te wszystkie pudeka, soiki, kolory i figurki nawouj, eby je kupi. Nie wytrzymaem. Czy
to ja oszalaem, czy wiat? Porzuciem na p wypeniony wzek i wrciem do samochodu. W cigu
dwudziestu czterech godzin byem w samolocie do Delhi. Dwa dni pniej w moim kamiennym domu.

Spdziem kolejn zim pen niegu, a potem pikn wiosn. Tym razem bez halucynacji przeciwnie, ze zudzeniem, e naprawd robi jaki postp. Wkrtce poddany zostaem prbie.
Angela, powicajc na to lata pracy, po wystawie w Palazzo Pitti, upamitniajcej jej ojca,
zorganizowaa w Zitadelle w Berlinie drug. Hans-Joachim Staude, urodzony na Haiti w rodzinie
Niemcw z Hamburga, jako bardzo mody czowiek przyby do Florencji i tam, nazywany przez
przyjaci Anizo, spdzi cae ycie na malowaniu.
Ekspozycja ta oznaczaa jego pomiertny powrt -ju jako znanego malarza - do Niemiec. Byo to
wielkie wydarzenie. Przybyli wszyscy krewni niemieccy, rodzina, prasa, telewizja, moi byli koledzy ze
Spiegla", bardzo wielu przyjaci i znajomych. Mnie za si wydawao, e zostaem wrzucony do
jakiej komedii i zapomniaem swoj rol. Staem osupiay na scenie, nie mogc sobie przypomnie
swoich kwestii. Tych kilka zda, ktre wypowiedziaem, byo nie na miejscu. Do tego nasczyem je
ow arogancj, ktr tylko surowo i ascetyzm samotniczego ycia s w stanie czasem wyzwoli. Kto
si powica i rezygnuje z przyjemnoci wiata, po czym rozwija, jakby na zasadzie kompensacji,
poczucie wyszoci, jeli nie jest gboko pokorny, w kocu te zaczyna si uwaa za witego.
Hindusi dobrze znaj ten mechanizm. eby si mie na bacznoci, opowiadaj histori jogina, ktry po latach cikich prb i wyrzecze - czuje w kocu, e zyska moc", do ktrej dy. Przygotowuje
si do opuszczenia swojej pustelni w lesie, kiedy ptaszek siedzcy na gazi dokadnie nad nim... plaf,
robi mu na gow. Jogin jest wcieky, spoglda na biedne stworzenie, i to spada na ziemi
spopielone. Jogin jest zadowolony. Ma dowd, e jego zamiar si powid. Przepeniony pych,
schodzi do doliny i w pierwszej wiosce puka do drzwi, eby poprosi o jedzenie. Kobiecy gos mwi
mu ze rodka, eby zaczeka. Jogin si irytuje i kiedy w kocu kobieta otwiera, aby poda mu ry, ten
patrzy na ni zym wzrokiem.
- Ej, ja nie jestem jak ten ptaszek, ktrego dopiero co spopielie - mwi kobieta.
Zaszokowany jogin uprzytamnia sobie, e istniej rne sposoby zyskania mocy".
Ja te to zauwayem. Cho Angela nie odizolowaa si w adnych Himalajach, nie zerwaa z niczym i z
nikim, bya duo pogodniejsza, bardziej zrwnowaona i pogodzona ze wiatem ni ja. To wzmagao
jeszcze moj frustracj. Powinienem wzi j sobie jako guru. Tymczasem doszedem do tego, e
widziaem w niej (uwaaem, e przez swoj obecno w wiecie wcigaa mnie do rodka)
przeszkod dla mojej pracy", ostatni pokus, ktra nie pozwalaa mi zerwa si do lotu. Ze zoci, z
jak mona niszczy to, co si kocha, pomylaem rwnie o zerwaniu tych wizw. Udao mi si ju
zapanowa nad tyloma pragnieniami; na pewno mogem wyeliminowa rwnie ostatnie.
W cigu czterdziestu lat by to najtrudniejszy moment tego zwizku.

Rzeki nie trzeba popycha, sama pynie" - mawiaj Hindusi.


Angela to zrozumiaa i pozwolia mi odjecha, nie robic adnych wymwek. Potrzebuj jeszcze
czasu, eby poby sam? Prosz bardzo, bez ustalania terminw ani warunkw. Wrciem do
kamiennego domu, wiedzc, e musz znale rozwizanie dla mojego niepokoju, ktre nie byoby
zwizane z tym czy jakimkolwiek innym miejscem. Wszystkie nale do wiata zewntrznego, dlatego
s nietrwae, zmienne.

Sprbowaem si skupi nad tematami, ktrymi w owej chwili byem owadnity. Mio, rozstanie,
wolno. Czym jest mio? Zwykym pragnieniem, a zatem zalenoci? A moe jednym z
najwyszych wyrazw wolnoci? To bowiem zwizek, ktry nie wie, i dlatego jest silny, tak jakby
so si zgadza na trzymanie go na jedwabnej nici.
Czy oderwanie si od spraw wiata oznacza zobojtnienie? A moe tylko niebycie ich niewolnikiem?
W pierwszym przypadku nie chciabym ju dy do tego oderwania. W drugim za bym si odnalaz.
Pewnego razu zapytaem Starca, czy rodzina moe by przeszkod dla ycia wewntrznego.
- Dla Buddy bya - odpar. Potem, kiedy zrozumia, e mwi o sobie i e porwnanie z Owieconym
nie jest dobre, opowiedzia mi histori Tagore, zatytuowan Kandydat na ascet. - Ta bardziej pasuje
do twojego przypadku -stwierdzi.
Pewien czowiek postanawia opuci rodzin, eby zosta sannjasinem. Ktrej nocy, kiedy ma
ukradkiem wyruszy w drog, rzuca ostatnie spojrzenie na pic on i dzieci, i zwracajc si do nich,
mwi:
- Kim jestecie, e trzymacie mnie tu przywizanego? Jaki gos w ciemnoci szepce;
- Oni s mn, s Bogiem.
Mczyzna nie zwraca na to uwagi. Nie sucha i opuszcza dom. A Bogu pozostaje tylko stwierdzi:
- Oto kto, kto, eby mnie odszuka, porzuca mnie. Nie, Na dusz met nie byem stworzony do
ascetyzmu i rezygnacji. ycie wci pozostawao dla mnie czym wspaniaym, silnym wezwaniem. Ju samo
moje tak dobre samopoczucie na onie przyrody najlepiej o tym wiadczyo. Pewnego dnia uderzy
mnie widok kilku kwiatkw, ktre wzruszajco wyrastay w szparach midzy kamieniami mojego
domu. Uparte i pene fantazji. Ta ich determinacja, by y, cieszc si socem, bya te moj.
Uznaem, e duo bardziej w moim charakterze ley co wcza, a nie wyklucza, jak to ostatnio
czyniem. Wczanie uwaaem te zreszt za mdrzejsze.
Powoli zauwayem, cho nie dziao si nic szczeglnego, e coraz czciej si umiecham. Nawet w
trakcie przesiadywania przed wiec byem bardziej odprony. Na odlego, bez komplikacji sw,
za pomoc ktrych zawsze mona w kocu wyrazi za duo albo za mao, moje stosunki z Angel si
poprawiy. Kiedy spotkalimy si po dwch miesicach, eby znw pojecha do Nowego Jorku, odbyo
si to zupenie naturalnie. Nie musielimy si z niczego rozlicza. Byo tylko duo miechu.
Naprawiacze znaleli mnie w dobrym stanie i powiedzieli, e chc, abym pojawi si za rok. Mgbym
umrze zaraz potem - jak powiedzia lekarz ajurwedyczny z Dehradun, a naprawiacze mogliby i tak
zakwalifikowa mj przypadek jako sukces. Takie jest prawo statystyk.
Lato spdziem z rodzin w Orsigni. Znw zaczem spotyka si z ludmi, kilkoma przyjacimi.
Zaangaowaem si nawet w projekt, majcy na celu ocalenie starego myna wodnego na rzece.
Czasami odbieraem nawet telefon. To znak, e moja nerwica znalaza si do pewnego stopnia pod
kontrol.

Planowaem powrt jesieni w Himalaje. Angel miaa do mnie dojecha na Boe Narodzenie, ale jak
mawia Swami:
- Chcesz rozmieszy Bhagawana? Powiedz mu o swoich planach!
Bhagawan mia bowiem wobec mnie zupenie inne zamiary.
11 wrzenia by przeomem w yciu wszystkich i oczywicie rwnie w moim. Powrt w gry, gdy
ludzko musiaa stawia czoo wyborom o ogromnej wadze historycznej, okaza si dla mnie po
prostu niemoliwy. W obliczu tego, co si dziao, a jeszcze bardziej wobec tego, co, jak czuem, miao
si sta - to przygnbiajce by Kasandr powrt do ycia w pustelni wydawa mi si nieprzyzwoity.
W samotnoci, w poszukiwaniu samego siebie czuem ju co bardzo jaowego, jak w mioci
goszonej przez kapanw. Nie musiaem dugo si zastanawia. Czuem si jeszcze czci tego
wiata, nie chciaem by jego niewolnikiem, pragnem sprbowa y w nim lepiej. Jeli przez te lata
samotnoci czego si nauczyem - zbytnio nie osdza, uwolni si od znanego", traktowa ludzko
jako jedno, nie akceptowa podziaw religijnych, rasowych, narodowych, ktre prowadz nas do
zguby - teraz nadesza chwila, eby odda troch z tego, co wziem. Jeli zapalio si w moim sercu
mae wiateko, ktre nie drao przy pierwszym podmuchu wiatru, to bya chwila, eby zapony od
niego inne wiata, a od nich z kolei nastpne, a wiat bdzie troch mniej pogrony w ciemnoci.
Zainspirowa mnie mj wnuk Novalis. Mia dwa lata, by ciekawski i niewiadomy, peen entuzjazmu,
a pozbawiony jeszcze tego uczucia, ktre szybko tumi inne - strachu. Chciaem zostawi mu co, co
nie byoby tylko wspomnieniem dziadka z brod. Zrodzi si z tego pomys, eby znw zobaczy na
wasne oczy przyczyn wszelkiego lku: przemoc. Listy przeciwko wojnie zadedykowaem wanie
jemu. Przez trzy miesice kryem po Pakistanie i Afganistanie. Czasami mylaem o moim
kamiennym domu i o Starcu. Wyobraaem sobie, jak si umiecha na myl o moim zapale wobec
sprawy braku przemocy. Syszaem go, jak mwi, e wszystko, co robi, niczemu nie suy, e ta
cywilizacja nie jest tego godna, by j ocali, i e na pewno nie ratuje si toncego statku, biegajc tu i
tam, eby zatyka dziury. Wiem, e uwaa, i ludzko - cakowicie ju pochonita gonitw za
przyjemnociami zmysowymi - bya w przededniu wielkiej neurozy. Wszystko, co si dziao, widzia
na skali wiecznoci, na ktrej wiat narodzi si ju siedem razy i siedem razy zosta zniszczony.
W gruncie rzeczy mia moe nawet racj - zamieszane w to siy s od nas potniejsze - ale nie
mogem na to przy sta. Jestem pewien, e gdybym przed nim stan, zacytowaby jakiego witego
albo moe nawet tego inteligentnego i mistycznego cwaniaka Gurdijewa, wedug ktrego
wystarczyoby dwiecie owieconych osb, eby zmieni histori ludzkoci. Lepiej zatem sprbowa
sta si jedn z nich. Syszaem, jak mwi, e by jest na dusz met waniejsze ni robi, ale ja
mylaem, i s w yciu chwile, kiedy eby mc by, trzeba dziaa. W takich okolicznociach brak
dziaania stawa si dziaaniem, ktre wydawao mi si niemoralne.
W gruncie rzeczy w jego pochwale braku dziaania byo co gboko indyjskiego, co mi si nie
podobao i nie leao w mojej naturze. Jeli mj dach przecieka, musiaem pj go naprawi. Starzec
- wiem to - potrafi by na to obojtny.
W drodze powrotnej z Kabulu wstpiem do Delhi i pojechaem do kamiennego domu napisa ostatni
list. Kiedy zobaczyem Starca, odniosem wraenie, jakbymy naprawd przeprowadzili te wszystkie
rozmowy, ktre sobie wyobraaem.

- Jeli naprawd musisz pisa, bd przynajmniej szczery - powiedzia.


W tym sprbowaem go posucha. Potem zada pytanie, na ktre nieatwo mi byo szczerze
odpowiedzie.
- Poprzez t ksik pracujesz dla Niego czy dla siebie? - zapyta, patrzc mi prosto w oczy.
Innymi sowy: powicam si Temu, wiadomoci, Bhagawanowi, Gosowi, czy te robi to wszystko
dla wasnego Ja"? Pisz, bo myl, e poprzez to zbliam si do Prawdy, czy dlatego, e lubi widzie
swoje nazwisko w gazetach i mie przed sob ludzi, ktrzy przyszli mnie posucha?
Byo to bardzo suszne pytanie. Zadajc je, Starzec postawi mi za plecami stranika, ktry - wci to
czuj -wszdzie za mn chodzi. Bardzo przydatny, eby nic straci kontroli nad tym, co mi si
przydarza, i pilnowa swojego Ja". Wedug Starca byoby duo lepiej, gdybym zosta i kopa w
jednym miejscu, zamiast gdzie kry i zbiera jakie skorupy, mylc, e to drogie kamienie". Jednak
jego pogld nie by sdem ostatecznym.
- W kocu znajdziesz Drog... jeli wczeniej masz odwag si zgubi - zakoczy, cytujc poet urdu.
Wiele zawdziczaem Starcowi. Wskaza mi kierunek podry powrotnej. Przede wszystkim da mi do
zrozumienia, e nie musz zalee od adnej cudzej myli, od adnego guru, a tym bardziej od niego.
Wszystkiego musz dowiadczy sam, bezporednio, na wasnej skrze. To ja mam sucha Gosu, a
nie czyich relacji o nim.
On i Indie byy dla mnie wielk szans, ale to, czego -jak mi si zdaje - w kocu si nauczyem, nie jest
indyjskie. To cz tej wieczystej filozofii, ktra nie ma narodowoci, nie jest zwizana z adn religi,
poniewa dotyczy najgbszego denia ludzkiej duszy, z ow odwieczn potrzeb dowiedzenia si,
dlaczego jestemy na wiecie i jak moemy wej w kontakt z tym, kto nas tu sprowadzi.
W Indiach, gdzie nic nie jest nigdy cakowicie porzucane, rne odpowiedzi na te pytania s jeszcze na
ustach ludzi, przejawiaj si w ich sposobie ycia, jak to miao kiedy miejsce rwnie u nas. Ale nie
trzeba wcale jecha do Indii, nie trzeba daleko podrowa, eby zrozumie. Kto naprawd umiera z
pragnienia, eby si dowiedzie, musi tylko znale rdo, wasne rdo. Woda jest zawsze taka
sama.

PRZYJAZD
W chmurach
Na koniec wszystko poddawane jest prbie: idee, postanowienia, to, co uwaamy za ogarnite
umysem, postp, jakiego - naszym zdaniem - dokonalimy. Czemu suy siedzenie godzinami na
pitach i medytowanie, jeli nie stalimy si w ten sposb lepsi, troch bardziej oderwani od spraw
wiata, od pragnie zmysowych, od potrzeb ciaa? Co jest warte goszenie braku przemocy, jeli
nadal si korzysta z okrutnego systemu gospodarki rynkowej? Czemu suy refleksja nad yciem, jeli
potem, w obliczu dramatycznej sytuacji, nie robi si tego, co tyle razy si powtarzao, i naleaoby
uczyni, popada si natomiast w stary, uwarunkowany sposb reagowania?

Dopki przebywaem w mojej grskiej kryjwce na wysokoci trzech tysicy metrw, sprzeczno
midzy tym, co myl, a tym, co robi, tym, kim jestem, a kim chciabym by, nigdy si nie pojawiaa.
Nie byo ku temu okazji. yem sam, praktycznie w jednym wymiarze wiadomoci, i nigdy nie
musiaem dokonywa wielkich wyborw. Ale rwnie dla mnie nadesza chwila weryfikacji, i to w
sposb, jakiego si spodziewaem: podczas wizyty w Nowym Jorku.
Miaa to by wizyta rutynowa. Mino ponad pi lat od pocztku mojej podry, czuem si dobrze.
Naprawiacze mogliby wic zaklasyfikowa mj przypadek jako sukces, cho -jak powiedzia lekarz od
rtci z Dehradun - gdybym umar rok pniej, nie zepsuoby to statystyk MSKCC. Liczyem, e spdz
w Nowym Jorku najwyej zwyczajowy, niezbdny tydzie i wrc na czas do Florencji, eby
uczestniczy w Social Forum oraz w wielkiej, pokojowej manifestacji. Ale Bhagawan, ktry podobnie
jak ja na pewno nie lubi rutyny, umia si z tych moich planw i spowodowa, eby wszystko szo jak
po grudzie - poczwszy od samego przyjazdu do Nowego Jorku.
W kolejce do urzdnika imigracyjnego Angela staa bezporednio przede mn. Do jej paszportu wbito
ju trzymiesiczn wiz, kiedy urzdnik wzi mj dokument, prze-kartkowa go, spojrza na mnie i
wprowadzi nazwisko do komputera. Co mu si nie spodobao, wic natychmiast zabra rwnie
paszport Angeli, wyszed ze swojej budki i powiedzia:
- Chodcie za mn.
Broda? Moje liczne wizy pakistaskie? Wiza do Afganistanu? A moe zawiadomienie z ambasady
amerykaskiej w Rzymie, ktra w stosunku do pewnych fragmentw Listw przeciwko wojnie
wystosowaa publiczny protest?
Zostalimy przekazani innemu urzdnikowi, ktry posadzi nas w salce, gdzie na rzdach plastikowych
fotelikw czekai ju zaniepokojeni inni podejrzani. Podejrzani oczywicie o terroryzm. Podobnie jak
ja, wielu innych mczyzn nosio dugie brody; ony ich miay jednak gowy osonite czarnymi
szalami. Byli to pakistascy, saudyjscy i jemescy muzumanie.
Czekalimy p godziny, po czym jaki oficjel wezwa mnie do ady, za ktr sam siedzia wysoko, ja
za musiaem do niego mwi z zadartym nosem. Powiedzia, e wjazd do Stanw Zjednoczonych nie
jest adnym moim prawem i to od niego zaley decyzja, czy odmwi mi wizy wjazdowej, czy te j
przyzna. Wyjaniem mu, e przyjedam tu ju nie wiem po raz ktry, pokazaem mai
zawiadczajcy o wizytach w MSKCC i potwierdzony bilet powrotny. Pytania, odpowiedzi, dugie
pertraktacje i na koniec:
- Nastpnym razem musi pan jednak wystpi o wiz przed wyjazdem - powiedzia, zwracajc mi
wreszcie podstemplowany paszport. Odetchnlimy z ulg. Dobrze mi poszo. A moe nie?
Gdyby w urzdnik wwczas mnie nie wpuci, lecz wsadzi do pierwszego samolotu i odesa do
domu, wydawaoby mi si to katastrof. Ale dzisiaj? Zawsze bardzo trudno ocenia sens tego, co nas
spotyka, w chwili, kiedy si to dzieje. Naleaoby nauczy si raz na zawsze przywizywa mniejsz
wag do tego rozrnienia - dobrze czy le, przyjemnie czy nieprzyjemnie - zwaywszy, e ocena
zmienia si z czasem, a czsto sama przestaje mie w kocu jakkolwiek warto.

Teraz patrz wstecz i widz, e gdyby zabroniono mi wtedy wjecha do Stanw Zjednoczonych i pj
do szpitala, przynajmniej oszczdzibym sobie wszystkiego, co nastpio potem. Czy rwnie to
byoby dobrem albo zem? Szczciem albo nieszczciem?
Ale wiz dostaem i nastpnego dnia rano stawiem si punktualnie w szpitalu. Znw zobaczyem
naprawiaczy, powiedziaem im, e czuj si znakomicie, jestem peen energii, mam wilczy apetyt, nic
mnie nie boli, mog chodzi na dugie spacery bez zmczenia, a przede wszystkim jestem spokojny.
Po zbadaniu mnie oni rwnie zdawali si podziela t opini. Ale nie ich maszyny! Szczeglnie ten
wyk ze wiatekiem na gowie, ktrym Speleolog manewrowa po najciemniejszych zakamarkach
mojego znieczulonego ciaa. Wedug maszyn wcale nie czuem si dobrze: mj wewntrzny przyjaciel
zacz zajmowa jeden z narzdw i ten kawaek mnie naleao wyci, i to szybko (za wiadomo).
Ale mam szczcie: najlepszy chirurg w szpitalu jest wolny i moe zaj si moim przypadkiem (dobra
wiadomo).
Czy bya to ta operacja, o ktrej Mahadevan, lekarz z Miejsca, skd wypuszczono strza",
powiedziaby, e niepotrzebnie mnie niepokoi"? By moe. Bya jedn z tych dziesitkw tysicy,
ktre -jak wiadomo - wykonywane s niepotrzebnie co roku w Stanach Zjednoczonych? Presja, aby
si jej podda, bya silna. Powiedziano mi, e w cigu ptora miesica doszedbym do siebie i powoli
przywykbym te do ycia bez tego wanego kawaka. Zgodziem si.
Szczliwie przyjacika z Florencji zaoferowaa nam rezydencj w Gramercy Park, wic opucilimy
hotel- Ale to rwnie mogo doprowadzi nas do rozpaczy albo po prostu do miechu. Kiedy takswka
zatrzymaa si przed star, eleganck kamienic, zgodnie ze skomplikowanymi przepisami
nowojorskimi musielimy zosta zaakceptowani jako czasowi i godni zaufania gocie" naszej
przyjaciki, wacicielki. Tymczasem drzwi pojazdu zatrzasny si nagle, uderzajc mnie w gow, a
ja stanem, pprzytomny i ociekajcy krwi, przed wyniosym portierem. Zostawilimy u niego
walizki i popdzilimy do najbliszego szpitala, gdzie -jak odkrylimy - zajmowano si przede
wszystkim nagymi przypadkami narkomanw. Tam na dziur w owosionej skrze zaoy mi szwy
bardzo mody staysta, ktry wyzna, e robi to po raz pierwszy w yciu.
Gdy wrcilimy do portiera, stanlimy jak wryci. W drzwiach tej starej kamienicy, zamieszkanej przez
byych artystw, pisarzy i aktorw, zobaczylimy bia trumn, z ktrej wychodzia chuda mier
ludzkich rozmiarw, owinita w czarny paszcz, z kos w rku i dwiema migoczcymi, czerwonymi
lampkami na czaszce, imitujcymi ogniste oczy. Ameryka obchodzia Halloween! Dobra czy za
wrba?
Spotkaem si z chirurgiem i spodoba mi si. Powiedziaem, eby wyci wszystkie kawaki, ktre
uzna za konieczne i przy okazji usun te t paskudn przepuklin, ktr sobie wyhodowaem.
Zamia si. Nic nie mg z tym zrobi.
To, co nastpio potem - przygotowania do operacji, modlitwy, rurki, narkoza - odbyo si w sposb,
jaki ju znaem. Nie byem nawet ciekaw. Kiedy si jednak obudziem, majc jeszcze zamt w gowie
wywoany dziaaniem rodkw znieczulajcych, przede wszystkim zapytaem o liczb kawakw, ktre
mi wycito. W odpowiedzi usyszaem:
- adnego.
adnego? A zatem wszystko na prno? Dokadnie.

Po otwarciu brzucha chirurg tak si zdziwi i zaniepokoi tym, co zobaczy, e wola zostawi wszystko
jak jest i zaszy dopiero co wykonane cicie, zakadajc pidziesit osiem szww.
Jego decyzja bya waciwa czy mylna? Bya dobrem czy zem?
Starym naprawiaczom, ktrzy utrzymywali mnie przy yciu przez pi at i przez to swoje leczenie
przyczynili si by moe take do nowej sytuacji - zawsze byem wiadomy tego ryzyka - byo bardzo
przykro. W pewnym sensie to ja musiaem ich pociesza, kiedy przyszli mnie odwiedzi. Nie byem ju
ich przypadkiem. Teraz mia si mn zajmowa ich kolega, specjalizujcy si w nowej kombinacji
schorze.
Facet by antypatyczny. Przyj mnie rozwalony na krzele w swoim gabinecie, z gum do ucia w
ustach i w sportowych butach na nogach, Zobaczyem go i zrozumiaem, e nie chc mie z nim do
czynienia. Tak wic kiedy po przeczytaniu moich kart i orzecze lekarskich zaproponowa
natychmiastowe rozpoczcie nowej, bardzo silnej chemioterapii, rozmowa bya krtka.
- Z jak korzyci? - zapytaem.
- Ewentualnie sze dodatkowych miesicy ycia - powiedzia.
- W przeciwnym razie?
- W przeciwnym razie nie da pan rady. - I doda jedno z tych zda, ktre dobry lekarz powinien
zawsze sobie darowa, ale ktre, szczeglnie w Stanach Zjednoczonych, teraz rwnie z powodw
prawnych, s coraz czciej wypowiadane: - Jeli za rok bdzie si pan tu jeszcze krci, przejdzie pan
do historii medycyny.
Nigdy nie aspirowaem, aby wej do historii medycyny. Teraz jednak nagle otworzya si przede mn
taka moliwo, mimo to odpowiedziaem mu:
- Nie. Dzikuj. Nie poddam si ju adnej chemioterapii.
Wydawao mi si, e Przeuwacz Gumy le to przyj -jak kto, kto musi odstpi klienta konkurencji.
Konkurencj nie by za aden sympatyczny lekarz czy medycyna alternatywna. Wybraem pokj
zamiast nowej wojny. Nie poddawaem si. Wcale nie rezygnowaem z leczenia si. Chciaem tylko to
robi w inny sposb. Zdecydowaem si na powrt do harmonii... z yciem kosmicznym.
Mj brzuch sta si polem bitwy, ale gowa nie, wic decyzja bya jasna i nie podlegaa adnym
zmianom. Nie odrzuciem lekarzy i ich nauki, ale nie czuem si ju tak uzaleniony od nich jak przed
piciu laty. Lekarze mog by dobrymi doradcami, ale kocowa decyzja, co robi, a czego nie, naley
do pacjenta, gdy w ostatecznym rozrachunku nie jest ani naukowa, ani praktyczna, tylko
egzystencjalna. Do kadego naley decyzja, jak chce dalej y.
Lekarstwa? U lekarza z Dehradun naprawd przestaem ich szuka i nie chciaem zaczyna od
pocztku. Pi lat wczeniej zrobiem to wszystko, co mi doradzano. Wwczas chciaem fizycznie y
duej i Ameryka ze swoj przodujc nauk wydaa mi si waciwym rozwizaniem. Uwierzyem w
to. Teraz ju nie.

A poza tym nowa chemioterapia w Ameryce? Nigdy. Wszdzie mwio si tylko o wojnie. Z Ameryk
po 11 wrzenia, po Afganistanie, z Ameryk szykujc si do inwazji na Irak nie mgbym ju mie
takiego samego zwizku jak kiedy. Sam szpital si zmieni - podobnie jak atmosfera w Nowym Jorku.
Przemoc, ktr wczeniej czuem przepywajc gdzie pod ziemi, teraz wszdzie eksplodowaa
otwarcie, a nie chciaem mie ju do czynienia z amerykaskimi wojnami. Miaem ju do ich
inteligentnych bomb, ktre zabijaj niewinnych cywilw, ich zuboonego uranu, ktry najpierw zabija
na raka ich wasnych onierzy. Miaem do ich potnych koktajli chemioterapeutycznych, ich
rakotwrczej radioterapii. Chciaem spokoju.
Cae dowiadczenie, jakie zgromadziem w cigu ostatnich lat w drodze, a potem w mojej samotni w
Himalajach -wszystko, co pomylaem albo przeczuem - dzi osigao punkt kulminacyjny. Byo to
wielkie wyzwanie, na ktre si przygotowaem. Reszta to literatura.
Starzy sufiowie uwaali nag mier za nieszczcie, przeklestwo Boga, poniewa nie pozwala im
si na ni przygotowa i j doceni. Nie miaem tego problemu. Przemylaem to, wywiczyem si i
nic -jak ten wyrok Przeuwacza Gumy - nie mogo ju wystawi mnie na prb ani ustali, ile prawdy
jest w mojej rzekomej obojtnoci.
Pacjenci maj skonno pamita ten rodzaj wyroku" i poddawa si, jakby werdykt by
nieodwoalny. Czsto tych kilka sw staje si proroctwem, ktre dziki samemu pacjentowi w kocu
si ziszcza, poniewa pozbawia go tej ostatniej siy, od ktrej - jeszcze bardziej ni od lekarstw -zaley
jego ocalenie: chci ycia. Oczywicie ja te zapamitaem rokowanie Przeuwacza Gumy, ale
umieciem je obok innych, ktre usyszaem na temat mojej przyszoci, i nie uczyniem z tego
obsesji. Umieciem je razem z przewidywaniem Swamiego, ktry uwaa, e bd y przynajmniej
do 2006 roku, a take z opini chiskiej lekarki z Hongkongu, ktra wyczua we mnie jeszcze bardzo
wiele ycia. A jeli to oni si pomylili? Niewane. Wrd wielu wicze, ktrym powicaem si w
ostatnim czasie, byo te ograniczenie potrzeb i rezygnacja z pragnie. Wszystkich pragnie. Rzecz
jasna rwnie tego dotyczcego dugiego ycia!
Rodzina, Angela i dzieci, zrozumiaa mnie. Zrozumia mnie Leopold, ktremu napisaem, e chc teraz
przey jeszcze wicej radoci ni poprzednio. Z Odessy, gdzie zamieszka, odpowiedzia mi maiem:
Nie wiem, czy mgbym ci co doradzi, bo doradcy rzadko pac, ale jestem przekonany, e robisz
dobrze, przedkadajc czujny pokj nad wojn, niewane, chemiczn czy chirurgiczn. Po wojnie nie
mona niczego si spodziewa, po pokoju - wszystkiego".
Zrozumia mnie nawet chirurg, ktry najpierw otworzy mi brzuch, a zaraz potem zamkn. Przed
wyjazdem z Nowego Jorku chciaem mu podzikowa. Zachowa si znakomicie. Zapanowa nad
swoim Ja", postpi wbrew dumie chirurga, zdolnego wyci wszystko, co jest do wycicia.
Sprzeciwi si organizacji. Wszystko byo przewidziane na wielogodzinn operacj; lekarstwa,
asystenci i pielgniarze stali w szyku. Wszystko, cznie z jego honorarium, zostao opacone z gry, a
on, w ostatniej chwili - rozmawiajc jeszcze z jednym z moich dawnych naprawia-czy, ktry prosi go
przez komrk, eby kontynuowa i prbowa wszystkiego" - postanowi nic z tym nie robi.
Poszedem powiedzie, e jestem mu wdziczny, e wrc w Himalaje i e bd si leczy, yjc w
spokoju i samotnoci. Popatrzy na mnie z zaciekawieniem, jakby dostrzeg co, co go interesowao, i
ciskajc mi do, powiedzia:

- Ach, umys, ktry kontroluje materi!? Prosz da mi zna.


Wrcilimy do Florencji. Straciem wszystko, co wydarzyo si podczas Social Forum, ale przynajmniej
zdyem na wielki pochd na rzecz pokoju. Przy tej okazji przeyem pierwsze i ostatnie w moim
yciu zgromadzenie na schodach kocioa witego Ducha, w towarzystwie dwch pijaczkw, ktrzy
prbowali odebra mi mikrofon, eby wygosi swoj opini na temat stanu wiata. Byo ciemno, a
cay plac stanowi rozedrgan paszczyzn wiate i wielobarwnych flag z napisem POKJ.
Wzruszajce.
Jeli to moje stare miasto, niegdy godne i powane, ale dzisiaj niechlujne i pazerne, byo w stanie
wyprowadzi na ulice tak duo ludzi, przede wszystkim bardzo wielu modych, pobudzonych
wsplnym sprzeciwem wobec wojny, to znaczy, e nadzieja, i ludzko moe zrobi jaki krok
naprzd, nie cakiem umara. Widziaem co podobnego w innych miejscach Woch, w szkoach, gdzie
jedziem mwi
0 koniecznoci braku przemocy do modych ludzi, zanim rwnie ich mzg zostanie nieodwracalnie
zglobalizowany. Mogo si to zdarzy wszdzie. I nie tylko u nas, nie tylko w Europie.
Oznaki tej rewolucji, nie politycznej, ale wewntrznej, ktra wydaje mi si dzisiaj jedyn moliw i
ktrej chciabym jeszcze sta si czci, zdaway mi si objawia na rne sposoby i wszdzie. Coraz
wyraniej. Objawiaj si te w onie samych zinstytucjonalizowanych religii - nawet w islamie - w
ruchach antyglobalistw, w grupach walczcych o prawa czowieka, w organizacjach ekologicznych i
wolontariacie. Objawiaj si wrd modych, ktrzy nie zamierzaj rezygnowa z marze, wrd
kobiet zdecydowanych wprowadzi element eski do zarzdzania sprawami ludzi. Jestem
przekonany, e wrd najrniejszych ludzi na caym wiecie rozwija si ju nowa wiadomo tego,
co jest niewaciwe, i tego, co naley robi. Moim zdaniem ta nowa wiadomo jest wielkim dobrem
naszych czasw. Naley j pielgnowa.
Std, z tej wiadomoci, a nie z jakiej nowej religii czy od jakiego nowego proroka, dyktatora albo
wyzwoliciela, bdzie pochodzi duchowe przewodnictwo przyszoci. Rozwizanie jest w nas, chodzi o
to, eby je znale, robic porzdek, wyrzucajc wszystko, co zbdne, i dochodzc do sedna tego, kim
jestemy. Bardziej chodzi o stawianie dugotrwaego oporu, ni o obleganie bastionw wadzy. Trzeba
opiera si pokusie dobrobytu, opakowanego szczcia i zrezygnowa z chci posiadania tylko tego,
co sprawia nam przyjemno. Nie naley porzuca rozumu, by odda si szalestwu, ale naley te
zrozumie, e rozum ma swoje ograniczenia, e nauka ocala, ale rwnie zabija, i e czowiek nie
dokona adnego prawdziwego postpu, dopki nie zrezygnuje z przemocy. Nie w sowach,
konstytucjach czy prawach, ktre ignoruje, ale w gbi swojego serca.
Droga do przebycia jest oczywista: musimy y w sposb bardziej naturalny, mniej pragn, wicej
kocha, a wtedy liczba takich schorze jak moje te si zmniejszy. Zamiast szuka lekarstw na
choroby, sprbujmy y tak, eby nie powstaway. A przede wszystkim: dosy wojen, dosy broni!
Koniec z wrogami"! Nawet ten, ktry powodowa szalestwo moich komrek, nie by wrogiem.
Chwilowo to my jestemy wrogami samych siebie.
Naley przywrci duchowy wymiar naszemu yciu, uwizionemu teraz w sidach materii. Musimy
by nie tak egoistyczni, mniej si kierowa osobistym interesem, a bardziej powica dobru ogu.
Naley odkry na nowo sens tego wspaniaego, lapidarnego przesania na fasadzie katedry w Bardze

w dolinie Garfagnanu, ktre przeczytaem jako chopiec w czasie wycieczki szkolnej i od tamtej pory
wyryo si w mojej pamici:
Mae jest moje, wielkie nasze".
Na krtko przed Boym Narodzeniem wyruszyem do Indii i do mojej himalajskiej pustelni.
Postanowiem y tam zdrowo, piszc t ksik i wdychajc w ciszy, penymi pucami, czyste
powietrze i wielko gr. Doczyem inne kawaki siebie do tych, do ktrych miaem si wewntrznie
umiecha kadego ranka podczas moich wicze, i spdzaem wiele godzin przed maym
komputerem, zasilanym energi soneczn. Do mojej diety, wci wegetariaskiej, doczyem
rwnie zioow mikstur, po ktr Angela -mniej ode mnie sceptyczna w kwestii cudw" pojechaa najpierw do Hongkongu, a potem do pnocnych Chin, gdzie jest produkowana. Wedug
mnie nie rnia si specjalnie od mikstury z Grzyba z Chmur, ale ta naadowana bya dodatkowo
uczuciem Angeli i jej determinacj, eby mi pomc. Tak wic przyjmowaem j regularnie i bez
dyskusji. I wci to czyni.
nieg, pierwsze deszcze, monsun, jesie, potem znw nieg. Czas przelecia i zupenie
niepostrzeenie, nie czujc si inaczej ni przedtem, wszedem do historii medycyny". Nie wiem, jak
dugo w niej pozostan. Nieszczeglnie mnie to interesuje. Chwilowo mam inne problemy, ktrym si
powicam.
Jednym z nich jest to, e nie zdoaem jeszcze ustanowi waciwego zwizku z czasem i traktowa
mojego czasu jako czasu dla innych w taki sposb, jak czyni to Swami. Bardzo chciabym to osign!
Inny problem polega na tym, e wci identyfikuj spokj wewntrzny z samotnoci, a moj
harmoni z yciem w grskiej pustelni. Oddalenie od wiata pozostaje koniecznym warunkiem mojej
rwnowagi. To znak, e musz jeszcze duo pracowa. Dlatego zaczem niedawno wykonywa
wiczenie, ktre Tybetaczycy, sufiowie i wielu innych praktykuj od wiekw,
Wycignity na ziemi, patrz w niebo. Na tle bkitu przesuwaj si lekkie chmury. Wybieram jedn,
ledz j, utosamiam si z ni. Szybko sam staj si t chmur i jak ona, bez ciaru, bez myli, bez
emocji, bez pragnie, bez oporu, bez kierunku, pozwalam sobie pyn po ogromnej powierzchni
nieba. Nie ma tam cieek ani celu do osignicia. Po prostu bdzenie, unoszenie si jak pusta
chmura. I jak chmura zmieniam ksztat, przyjmuj rne formy, potem si zacieram, dematerializuj,
znikam. Chmury ju nie ma. Mnie ju nie ma. Pozostaje tylko wiadomo -swobodna, bez zwizkw wiadomo, ktra si rozprzestrzenia.
Zaczem wykonywa to wiczenie na moim grzbiecie nad urwiskiem. Teraz musz nauczy si robi
je wszdzie: na ce w Apeninach, na tarasie domu we Florencji albo na poboczu autostrady. Jeli
zdoam zmagazynowa to poczucie pustki materii, tak jak udao mi si, jak sdz, zrozumie w kocu,
e cisza jest wymiarem wewntrznym, a nie fizycznym, zrobi kolejny krok naprzd. Przestan
uwaa ycie codzienne za omiornic o milionach ramion, czas za swj" i ucieczk w Himalaje za
konieczn, by poczu spokj. Pracuj nad tym.
Czy to szczliwe zakoczenie?
A co jest szczliwego w zakoczeniu? I dlaczego wszystkie historie musz je mie? A jakie miaoby
by szczliwe zakoczenie historii podry, ktr wanie opowiedziaem? ...i y dugo i

szczliwie"? Tak kocz si bajki, ktre s poza czasem, nie za historie ycia, ktre czas jednak
trawi. Poza tym kto decyduje, co jest szczliwe, a co nie? I kiedy?
Koniec kocw caa ta choroba, ktr opisaem, bya dobrem czy zem? Bya, i to jest wane. Bya, i
tym samym mi pomoga, poniewa bez choroby nigdy nie odbybym tej podry, nie postawibym
sobie tych pyta, ktre - przynajmniej dla mnie - miay znaczenie.
Nie jest to apologia choroby czy cierpienia - mnie dotkno go jeszcze niewiele. To zachta, eby
spojrze na wiat z innego punktu widzenia, a nie myle wycznie pod ktem tego, co nam sprawia
przyjemno, a co nie.
Poza tym, gdyby cae ycie byo usane rami, uwaalibymy to za bogosawiestwo czy kar? By
moe za kar, bo jeli kto yje, nie zastanawiajc si nad tym, dlaczego, marnuje wielk okazj. A
tylko bl skania do zadawania sobie pyta.
Urodzenie si czowiekiem, ze wszystkim, co to ze sob niesie, jest by moe przywilejem. Wedug
puran, staroytnych indyjskich opowieci ludowych, nawet stworzenia niebiaskie, ktrym wszystko
byo dane i ktre znay jedynie pikno, dobro i rado, musiay w pewnym momencie narodzi si
jako ludzie. One rwnie musiay bowiem odkry przeciwiestwo tego wszystkiego i poj znaczenie
ycia. Prba za moe zosta przeprowadzona tylko na sobie samym. Trzeba osobicie dowiadczy,
eby zrozumie. W przeciwnym razie zostaje si tylko przy sowach, ktre same w sobie nie maj
adnej wartoci, nie czyni ani dobrze, ani le.
Gandhi zna t prawd i j praktykowa.
Ktrego dnia pewna matka przyprowadzia do niego swojego syna. Mia pitnacie lat i lekarz zaleci
mu, eby nie jad wicej cukru, bo inaczej jego ycie znajdzie si w niebezpieczestwie. Jednak
chopiec wci opycha si sodyczami i matka miaa nadziej, e Gandhi bdzie mg jej pomc.
Mahatma wysucha jej, po czym rzek:
Teraz nie mog nic z tym zrobi. Przyjdcie za tydzie.
Kiedy wrcili, Gandhi wzi chopaka na bok i porozmawia z nim. Od tamtej pory nie tkn on wicej
nic sodkiego.
Gandhi-ji, jak tego dokonae? - zapytali jego zwolennicy. - To proste - odpar Wielki Duchem. - Przez
tydzie sam nie tknem cukru i w ten sposb, kiedy rozmawiaem z tym chopcem, wiedziaem, co to
znaczy nie je go, wic byem przekonujcy.
Ach, Gandhi!
Krtko przed mierci Gandhiego z rk zamachowca kto zapyta, jakie jest przesanie jego ycia.
Odpar:
Moje ycie jest moim przesaniem.
Bardzo niewielu moe tak stwierdzi, a przecie kady z nas na swj sposb dy do czego, co
stanowioby podsumowanie wasnej egzystencji. Mnie czasami przychodzi do gowy koo. Widz
chiskiego malarza z wielkim pdzlem nasczonym atramentem z kory chinowej, ktry koncentruje
si przed du pacht papieru ryowego i potem, z zupenie spokojnym umysem, jednym, szerokim

gestem rki rysuje i zamyka wielkie koo. Innym razem myl te o owym mnichu zen, ktry mia si i
mia do utraty tchu, tak e nawet jego najblisi uczniowie nie byli w stanie paka, kiedy odszed.
A poza tym: po co paka? mier nie zawsze jest z wiadomoci.
*
Na trasie z Delhi do Almory, w miejscu, gdzie koczy si rwnina i droga zaczyna pi si wzdu
himalajskich wwozw wypenionych potokami, jest ukryty w dolinie aram o bardzo czerwonych
dachach, synny z tego, e przebywa tu wielki sadhu Nim Karoli Baba. Baba, korpulentny i ciepy
czowiek, dziki swojej prostocie i mocom" skupi wok siebie kilkudziesiciu zachodnich hipisw.
Wrd nich by Richard Alpert, Amerykanin, profesor psychologii, usunity w 1963 roku z Harvardu,
poniewa eksperymentowa ze swoim przyjacielem i koleg z uczelni, Timothym Learym, z
narkotykami psychodelicznymi. Podobno pewnego razu Leary, w celu sprawdzenia mocy" Baby w
kontrolowaniu stanu wasnej wiadomoci, da mu gar pastylek LSD - chyba okoo dziesiciu - a ten
pokn je, co nie wywoao adnego efektu. Alpert sta si bardzo wiernym wyznawc Baby i - pod
imieniem Ram Dass (suga Rama), opisa swoje dowiadczenia w rnych, bardzo popularnych
ksikach, ktre zmieniy postrzeganie Indii i ich duchowoci u wielu Amerykanw. Oto jedna z
historii, ktr opowiada Ram Dass na temat swojego guru:
Pewnego dnia przybieg do aramu jaki czowiek i baga wielkiego sadhu, eby poszed z nim do
domu krewnego, ktry czu si bardzo le i tylko Baba mg co na to poradzi.
- Nie. Nie pjd - odpar sucho Baba - ale kiedy wrcisz, daj mu tego banana i zobaczysz, e wszystko
bdzie dobrze.
Mczyzna pobieg do domu, da choremu do zjedzenia banana, a kiedy tylko ten przekn ostatni
ks, spokojnie umar.
Wszystko byo dobrze" - jak powiedzia Baba. Umar w spokoju. A jednak my upieramy si przy
myleniu, i dobrze" powinno znaczy: wyzdrowia i y jeszcze dugie lata. Ale dlaczego? To wanie
z tego nieustannego rozrniania midzy tym, co nam si podoba, a tym, co nam si nie podoba,
rodzi si nasze nieszczcie. Tylko akceptujc, e wszystko to Jedno, niczego nie odrzucajc, zdoamy
by moe uspokoi nasz umys i zagodzi udrk.
Aram Nima Karoliego Baby jest jeszcze dzi celem tysicy pielgrzymw, mimo e on opuci swoje
ciao" w 1973 roku. Jakie to pikne okrelenie, aby odrze mier ze smutku! My te tego
prbujemy, mwic przenis si na tamten wiat", przeszed do lepszego ycia", jednak w gruncie
rzeczy wci z tego powodu rozpaczamy.
Oczywicie, mnie te nie jest obojtne, co si ze mn stanie. Prbuj tylko nie sta si niewolnikiem
tego stanu i naprawd chciabym osign w dystans, ktry wielki poeta opisa w tym synnym
haiku:
Cie bambusa zamiata kamienne schodki
Ale kurz pozostaje.
Ksiyc odbija si w stawie

Ale nie dotyka wody.


Historia tej podry nie jest dowodem na to, e nie ma lekarstwa na pewne choroby i e wszystko, co
uczyniem, szukajc go, niczemu nie posuyo. Przeciwnie: wszystko, cznie z sam chorob,
posuyo bardzo wielu rzeczom. W ten sposb musiaem zrewidowa swoje priorytety, zastanowi
si, zmieni perspektyw, a przede wszystkim - ycie. I to wanie mog poleci wszystkim: zmieni
ycie, eby si leczy, zmieni ycie, eby zmieni siebie. Co do reszty, kady musi przeby t drog
sam. Nie ma skrtw, ktre mgbym wskaza. wite ksigi, mistrzowie, guru, religie s przydatne,
ale tak jak windy, ktre zawo nas na gr, pozwalajc oszczdzi siy. Ostatni fragment drogi, ta
drabinka prowadzca na dach, z ktrego wida wiat, albo na ktrym mona si wycign i sta si
chmur, ten ostatni fragment - trzeba przej na piechot, samotnie.
Ja prbuj. Czuj si dobrze, mam siy, ale si tym nie chlubi, nie ciesz si z tego. Robi nadal to, co
teraz wydaje mi si suszne, nie formuujc ycze... poza tym, eby doj do takiego momentu, kiedy
nie bd ju potrzebowa czasu dla siebie i ten, ktry mi zosta, bd mg powici innym. Bardzo
zazdrociem Swamiemu jego postawy i naprawd bardzo bym chcia, cho jestem jeszcze daleki od
mokszy, uczyni ze cel mojej kolejnej podry. Czasami nawet jedno sowo czy gest mog
wystarczy, aby zmieni kierunek ycia i wielu, bardzo wielu, szczeglnie modych, szuka tej okazji.
Angela, ktra przyjechaa odwiedzi mnie w mojej pustelni, bawia si, widzc, jak api w chusteczk
muchy, ktre wpady do mojego pokoju, eby wypuci je przez okno. Mnie te to bawio - nie
dlatego, e mylaem, i s czyj inkarnacj, ale poniewa uwaaem to za sposb na znalezienie
harmonii z innymi ywymi istotami, okazj, by nie odbiera yciu ycia. To tylko intuicja, jako e nie
potrzebuj wierzy, by czegokolwiek pewnym. yj teraz tutaj z poczuciem, e wszechwiat jest
nadzwyczajny, e nic nigdy nie zdarza si nam przypadkiem i e ycie to nieustanne odkrywanie.
A ja mam szczeglne szczcie, bo teraz bardziej ni kiedykolwiek kady dzie jest naprawd jeszcze
jednym obrotem na karuzeli.

Koniec ksiki

You might also like