A..

.A.

YEZiDiLER
Taiheleri oraf "Dalmlar
Inanlar Orf ve Adetleri

Do. Dr. Ahmet TURAN

8amsun 1993

A.

A.

YEZiDiLER
Taiheleri oraf "Dalmlar
inanlar Orf ve Adetleri

Do. Dr. Ahmet TQAN

isteme Adresi :
Do. Dr. Ahmet Turan
lahiyat Fakltesi
55139 Kurupelit / SAMSUN
Tel : Ev: 275647

ISBN 975 - 95647 - 1 - 8

Kapak Dzeni : Ali Seylan
Dizgi: ARZ MATBAA & REKLAM & DZG
B elediye han Zemin kat No:20 SAMSUN
B ask : ESER MATBAASI
Pazar Mah . eyhhamza Sok No: 30
Tel : 316004 - 326052 SAMSUN
.

Bu eserimi eitimimde bana hayat boyunca daima destek olan

Annem . merhum Hac Cennet Turan' ruhuna ithaf ediyorum.

N D E K L E R

.... i

N SZ
1.

BLM

TARHELER
A- Yezidiliin Douu

. .
. 3
1. Yezidi Sz Hakknda
.
.. . .......... ... ..... .. . ....... :3
2. Yezidiliin Menei .. . . .
.
...... .,................................... 4
3. Kurucusu : eyh Adi b. Msafir
. . ...
....
.
6
4. Irklar . . . . . . . . . . ....... ................... ........ . . . . . . . . . . . . . . ....................................... 14
5 . Dilleri
. .. . .
.
. ..
14
B- Tarihte Yezidiler
15
Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . ............................... 24
.................................................................. ... .........
.................. ..........

....

. .

....

. ...

.... .............. .......

.................... . ...

....................................................... .

......

............. .....

.. . ........ ........... . . . .......

'

il. BLM

COGRAF DAGILIMLARI
A- Siirt linde

.
.
. ..

. . . . ...... ................ . ..........

.
25
.
.
.... ....
. . . ... ... ... .......... ... 25
.
. ... .......... ..... ... . ........... ......... 30
. . . . ... . . ... .... .... . ...... . . ... ..... .............. 33
....... . .
.
... . ..... ...... .. . . . . . ........ . . . . . . . 35
... .. . . . .
... ...... . ..... . . ... ... .. ......... . ..... ..... 35
.
.. . ............... ...........................
........ . . . 35
.
.
. .......... ..... ...... .... ...... .. . ... . . . . .39
.
... .. . ...... ..... ... ... . ... .. .... . .... ..
. 41
.
.
. .. .............. ............ . .
.. .
. .. 41
. .
.
..
.. . . . . . . . .
.
. .
.. 44
.
...
.... ........ . . . ..... . .
.
44
.
.
. . . ... . . . . . . 48
.
. .
.
: . . . . 48
Son u
53
Trkiye Yezidileri Nfus Dalmlar Tablosu
54
.............. ..... .... ......... .... ... . .

l . Kurtalan
. ..
2. B eiri
.
3. B atnan
B- Diyarbakr linde
1. Merkez le
2. B isnil . .
3. nar . .
C- Mardin l inde ..
1. Midyad
2. dil
.
3. Nusaybin
D- anlurfa linde
1. Viranehir

... .. . ... ...

................... .
..

.... .

... .. ..

.. . ..... ......

..

. ........... ......

. .... .....

...

...

...

..

..................... .. ........ ........

..

. . . ...

.. .

.........

.. .

...

.. .

..

.............

...... .. .............................

............... ....... ....... . . .

. .

. .. .

.. . .

..... .....

. . .

..

. .

..

..

. .

...

... . . .. ......... ...... .............. .

....... ..............

..... .

.. .

... ...

. .

...

............. ....................... ........ ..

......

............... ...... .....

..........

...
..

.. ..
.

. . ..

... .

.. .

..... .

.. ....... .

..... ..... ... .......

. .

......

. ..

.... .

. . ...... .....

..... ........................................... ............. .... .. .

.. .

....................................... ........ ..... .. ..... ......................

.......................................................................................................
.................................

III. BLM

YEZD NAN V E BADETLER

A- Yezidi nan ve badetleri Hakknda Ediilei lk B ilgiler
B- Yaratl Hikayeleri

....................

....................................................................... ....... .

l. Dnyann Yaratl

.......................... ................................. .......... . . .

57
60
61

2. nsan n Yaratl
3. Tufan Hikayesi
.

. . . . ....... ... . . . ...... . . . .

61
. ... . , ................. ... . . . . . . 63
4. Melek Tavus ve ekli
........... ....... . 64
C- Kelime-i ehadetleri .... ..
.
68
D- Kutsal Kitaplar
.
. . 69
1. ki Kitabn zeti .
.
..
. . .
72
2. Kitab el-Cilve
72
3. M ushaf- Re . . ........ :.. ............ . ................................................. ...... 75
E- badetleri
...... ...... ....... . . .
.
.
78
1 . Nanaz
.
. . . ....... . . ... . ..
..
. 78
2 . Oru
.
. . .. . . . . ...... .
.
.
.
. . . 80
3. Hac
. .
.. .
.
...
.
81
4. Zekat
.
.
. . . . , .... . . .. . . . . . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
5 . Tenasuh . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . .. ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 83
F- Bayramlar . .
.
.
.
.
84
1 . Sare Sfile. Sarisal. Sarsall, Sarsf!ya .
.
. ...
85
2. Cemili Bayramf .
.
. .
.
..
...
85
a. eyh Adi Tahtnn Dikilmesi
..
; ....... .. .... . . . . . ........... 86
b. Kaba .
.
.
. . .
.
86
c. Sim f- Cilnire
.
.
.
.
.
. . . 86
d. Zemzem Suyunda Ykanma .
. . .
. . .... ...... . . .
86
3. eyh Adi Bayran
. .
. . . . . . . . ... . .
.
.... . 87
4. Yezid B ayram .
. ,. ................... ................................ 87
5. B lende Bayram
. . ..
. .... . . . . . . . . . . ..
..
87
6. Kurban Bayran
.
. ..
. ..... . . . . . . . .
. .
87
7. B atizmi .
.
.
. . . .. . . . . . . : .............. 88
8. Davar Nebi B ayram
...... . . .
.
.... .. . . . .
. . . 88
9. Ziyaretler ve Tavaflar . . . . . .... . . .
. .. .
...
. .
89
G- Yasak ve Haramlar .
.
...
. .
.
..
90
1. Sebzelerden Yenilmeleri Haram Olanlar
. .
.
90
2. Hayvanlardan Etlerinin Yenilmeleri Haram Olanlar
.
. .. 90
3. Sylenmesi ve Yaplmas Haram Olanlar . ..
. .
.
.
91
Sonu
91
...... .................

..

...... . .

..

.... ..... .................. ............... ...

.........

..

..............

..

. .... . .. ....

..

---- - - - - - - - - ----- - - - -

....... . . -------

- - -- ---- . . . - ...........

...

... ............................... ........... . ............. .. .. ...........

.. ..

....................

.......... .........

... ............ .

..

. .

.... .

..

.. .

. . . . . .. . . .......

......................... . .......

.... ....... .......

..... ..... .........................

..... .................................. ..........

.....................

............................

........ ........ ............ .... . ...

................................. .......

...

.. ............................ ...... .............. ................... . . . ..............

............ ..................... .

........ ...........

.. .............. .................
...............

. . . .....

.........

............

. . . . .......

....................................... ...... .....

.... .... ....................... . . . . .

........... ....... ........ ....... ........................... ....... . ...

... ..... ... .

.......

................ .... .............

..

..

...

. .

. .. .. ............

.. . ........... . . . . . .

... ......................... ..
...... .... . .

.......... ...

. . . ... .

.......... ...... ............ ...

.. ......... ............. ......... . . .................. .......

.....

..

. ..

...........

.... . . . ..... ....

.........

. . .

.... ........ ..............

...

.....

.... .

........... .

..

. .. .

..

.. .....

...........

....... . ........

... .. ..... ...

. ..

......... . .............

. ..... . .......... ..................................

....

........... .... ..... .....................

......... ........ ....

. .

..... . . ............ ...... .........

......................................................................................................

iV. B LM

DN ADAMLARI
A- Mridler
. ..
B- Ruhiinller
. .
1. Mirler ve Emirler
...... ............ ...

. .

.
.

..... . . ..... ........... ....... ........................ . . . . . . . .

......

.......... . ........................ ........ .......... .......... . . . . . . ............. . . . . . . . . .

2. eyh ler

. .

................ . ................ ...... ................

..

.
. .

. . . ...............

94
94

95
95
4. Fakirler
. .
. .
95
5. Peimamlar ...
. :...... .... . . . . . ............... ......... ................................. 95
6. Kavvallar .
..
. .
. . 96
7. Kekler ....
. .
.
. .
..
. .
.
96
Sonu . . .
.
. .
.
96
Gnmezde Trkiye'deki Yezidi Din Adamlar Tablosu
98
. .
. . . 99
Yezidi Din Adamlarn n Geldikleri Aileler .

3. Pirler

.. .

93

............ . . . . ......................... ..... ............. . .... .......... . .

..........

..

..... ................... ..............

..

...............

.................................... .........

.......... . .......................... ... ....................................................

...

..... ....

... ..................

...

...................................... .. ......................

...... .... ...... ................... .... .................

.. .... ...... .................................. ... ...............

. ..

...... . ........ ......

. ..............................

..................

... ....... . ..................... ...

VI

'li

V. BLM -.!TOP,t,Ul\ISAL YAAYILARI

'!1'

.....

Fert Olarak Yezidiler ..

.
.
.
..
101
1. Erkekler, Kadlar. ocuklar . ..
. . .
.
. . .
101
2 . Doun
.
. .
.
.
103
3 . Snnet ve Kirvelik
. .
. . 1 04
4. Evlenme
, . . . . .......... ................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................. .............. 105
e
-- :; tn;.:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
c. Balk
.
.
.
107
d. Nian .
.
. . . .
108
e. Evlenmeden nce Yaplan Hazrlklar
.. 1 09
f. Dn ve Nikah . .
.
1 09
5. Boanma .
.
.
...
... . .
.
1 10
6. Cenaze Merasimi ve Mezarlklar
1 1l
B- Toplum Olarak Yezidiler
.
.
.
1 13
1 . Gnlk Hayatlar.
. .
1 14
2. El Sanatlar
..
.
.
1 14
3. Yrelerinde Yezidi Olmayanlar le likileri
..
. ..
1 16

A-

..

....... ................
.... .

................ .......................

.....

...... ... ... ........... ............ .. ...

.....

......... ............ .... ............... ................................. ...... ..........

........................................................... .... ....... . .

.........

............. ........ ............................................... ............. ........

..... .................................................. ......... ... ... .... .............

.......................................

.... ...... ........................ .......................................

..

.............. ......... ............... .................. . . ........

.. . ..... . . .

......................................................

............................. ........

........ ............. .........

................................. . . ........... .... ..........................

.............

4. Karakterleri
Sonu

......................................... ........ .....................

.....

..... ....

. ..

............................. .......... . ........... .

Nfus Kayt Belgeleri_

................

Genci Sonu

.................

.......... . . . ..............

.............................................................. ................. ............ ......

..

............ ........ ..... . ............................

.............. .............................. ...........................................

1 17
1 19
1 20
125

Y EZD BBLOGRAFY ASI

A- Bat Dillerinde Yazlanlar .
B- Arap Dilinde Yazlanlar
..

....................... ...... ......

C-

D-

NDEKS

Trk Dilinde Yazlanlar

Elyazmalar ve Fetvflar

....

..

1 27
133
. 1 36
.
1 40

............................

...... . . .... ..................................................

....... ................... ............ .... .......... .... ......

..

..

..................................... . .......................... ....

............................................................................................................................

RESM LER

....... .......... ....

..

... . .............

..

................... ...................................................

1 43

.. 153

N SZ
Nusayriler ( l ) konusunda Paris'de (ioktora almas yaparken dikkatimi eken bu
konu hakknda bibliografik biJ alma yaparak. yazlan eserlerden bulabildiimi satn alp,
bulamactklarm da Paris Milli Ktphanesi (Bibliotheque Nationale) ile Londra'daki Bri
tish Museum Ktphanesinden fotokopilerini alntm. Doktora almasn bitiJdiimde. o
zaman hayatta olan Merhum Hocam Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya lken Beye bir mektup ya
zarak Yezidiler zerinde altm bildinni ve kendisinin bu konuda grlerini
sormutum. O. baz nedenlerden dolay bu konuda almamam nermiti. Ancak ben, bir
slam Mezhepleri Tarihisi olarak tarihte yaam fakat bugn yok olmu mezhepler
zerine almak yerine. gnmzde yurdumuzda varln srdren inan guruplar
zerinde almay tercih ettiimden, Hatay Alevilerinden sonra Tahtaclar veya Yezidiler
zerinde almak istiyordum. Trkiye'ye dndkten sonra, elimde olmayan baz nedenlerle
konum harici bir yerde (2) almamdan dolay bu arzumu uzun bir zaman yerine getireme
din.
Aralk 1 983 tarihinde 1 9 Mays niversitesi. lilhiyat Fakltesine slilm Mezhepleri
Tarihi retim yesi olarak atandktan sonra konuyu yeniden dnmeye baladm. Bun
dan nce olduu gibi bu defa da. konu ile ilgili hocalarma (3) bavurarark grlerini
aldm. Hocalarmn bu konudaki beni tevik edici yardmlarn da renince ok memnun
olarak konuya baladm.
Avrupa'da olduu gibi Trkiye'de de nce btn ktphaneleri dolaarak Yezidiler
konusunda yazlan yazlar aratrdm. Sonunda bu konu ile Osmanllar'n son zamanlarnda
ilgilenilmeye baladn grdm. Mustafa Nuri (4) ile Mehmet erafettin (5), Osmanlca
olarak Yezidilerden bahseden aratrclardr. Bunlar Abdlkadir nan'n Rus Bilginin A. A
Samenow'dan evirdii makalesi takip etmektedir. (6). Daha sonra yazlan makaleler, ite
bu eseri rnek oarak yaplm almalardr. Bu makalelerin yazarlar: Yusuf Ziya
Yrkan 1 95 3 Enver Behnan apolyo 1 964, Abdlbaki Glpnarl 1 969, brahim Agah
ubuku 1 976. Mehmet Aydn 1 978, E. Ruhi Flal 1 984 (7) dr.
Avrupallar ise daha 1 9 . yzyln balarnda Yezidiler hakknda seri makaleler ve
,

(1) Dier ad Hatay Alevileri ve Fellahlardr. Bkz. Turan (A), Les Nusayris de Turquie dans la
Region d'Hatay(Antioch), Paris, 1973. Baslmam doktora tezidir.
(2) Ankara, 19 Mays Genlik ve Spor Akademisi'nde.
(3) Bunlar, Kemal Ik, Mehmet Da ve Ekrem Sankolu Beylerdir.
(4) Abede-i blis, stanbul, 1 9 1 0.
(5) Yezidiler, DFFM, Cl, 1 926 say 6. s. 1 -35.
(6) Kk Asya Yezidllerinin eytana Tapmalar, DFIFM, C.5, 1 9 31, say 20, s.17-42.
(7)Bu yazarlarn makaleleri hakknda Bibliorafyadan "Trk Dilinde Yazlanlar"a baknz.

mstakil kitapklar yazmaya balanlardr. H. Layanl 1850. G. P. Badger 1852. M. Siouf

fi 1 882. M. J. Menant 1892. Anastase - Marie 1899. S. Giamil 1 900. H. Lamnens 1 906 . A.
Guerinot 1908. Isya Joseph 1909. Th. Menzel 1911. M. Bittner 1 9 1 1 . Th. Bois 1 961
ve biz bu kitab yazdktan sonra da J. S. Guest 1 987 (8) bunlardandr (9).
Avrupallardan sonra Trap yazarlm da Avrupallarn eserlerini nek alarak Yezidiler
konusuyla ilgilenmeye balanlardr. Ahmet Tinur Paa 1 929. snali Bey l 1 934.
Abbas el - Azzavi 1 935. Sddlk ed-DenlGcl 1949 ve Abderrazzfk el-Hasan! 1951 de bun
lardamlr ( 1 0).
Grld gibi yurdumuzda bu konuda alln orjinal bir eser olnaddan. ben
bir slam Mezhepleri Tarihisi olarak bu konuyu ele akln( *).Tuttuum yol. bilimsel
adan konuyu ele alarak. slfm Mezhepleri T<rihi alannda bir katkda bulunmaktr.
Daha1973 ylnda Paris'te balattm Literatr almasyla Yezidiler hakkda yazlanlar
inceledikten sonra. Yezidilerin bugn yurdumuzda nerelerde ve ne miktarda bulunduk
lar. yaadklar dini inanlarn. rf ve adetlerini. yabanclarn milli birliimizi tehdit
eden yanltc tezlerini bizzat aratrma mahalline giderek ky ky dolamak ve ilerinde
yaamak suretiyle ortaya koymaya altm.
Bu alman ile benden sonraki aratrclara bu alamla yanlmc olabilmek iin ese
rin sonuna "Yezidi Bibliorafyas" ad ile bugne kadar btn dillerde yaynlanm eserle
rin listesini ekledim. Bunu yaparken. her eserin eitli basklarn. varsa eitli dillerdeki
evirilerini. bu bask ve evirilerin kim tarafndan nerede. hangi adla yayland da
gsterdim. Ayrca her eserin sonunda da tatc mahiyette aklamalarda bulundum.
Byle bir aratrmay tek bama yaptm syleyemem. Bata Hocalarm Kemal
Ik. Mehmet Da ve Ekrem Sarkolu Beyler olmak zere niversitemizin salad
maddi inkflar; gittiim illerde Valiler. ilelerde Kaymakamlar ve tlier resmi kurum ve
kurulular; Yezidilerin bizzat kendileri. din adaml<u- ve ky muhtarlarnn yardmlarn bu
rada anmaman mmkn deildir. Btn bu kii ve kurululara burada ayr ayr teekkr
eder; bu eserimi onlarn iten yardmlar ile meydana getirdiimi sylemek isterim.
Do. Dr. Ah met TURAN

Odokuz Mayos niversitesi lfhiyat Fakltesi

slam Mezhepleri Tarihi retim yesi
(8) Bu yazar iin lkz. Corafi Dalmlar, s. :29, . 118

(9) B u yazarlarn eserleri iin B ill iorafyada "Bat Dillerinde Yazlalar"a bak z.

( 10) Ilu yazarlar eserleri iin B iblirafyada "J\rnp Dilinde Yazlalar"a bak z.

(*) Bu eserimizde Trkiye'de Gneydou Aadoluda yaayan Yezidileri inceledik. Buda

dolay ad "Gneydou Anadolu Yezidileri, Tariheleri. Corafi dalmlar, nanlar, rf

veAdeleri'.'. iken yayda hu ismi ksaltarak "Yezidiler, Tariheleri, Corafi Dal m lar,
lalar, Orf ve Adetleri" diye deitirdik.

..

..

1. BOLUM

T A RiH E L E Ri

A - Yezidiliin douu
l -

Yezidi smi Hakknda

Yezidilere verilen bu Yezidi ismi ile ilgili birok grler v ardr.B unlar:
a. Yezidilerin asl n n ran' n Yezd ehrin sakinlerinden olduklarm ileri srerek bu
ehirl i . Yezd'li manasna Yezidi dendii( 1 1 ):

b. Bu ismin fonatik kanunl ara uygun olarak gelien ekli gsteren yeni Farsa'daki

zed( Melek. Tanr ). Avesta dil inde Yezata(saygya. tapnmaya lay k olmak ). Pehlevi dilin
de Yezdan. noden Farsa\l< da Yezdan(Tanr ). Avesta'da Yezatanam . Pehlevi'de Yeztf.
Yezdan. ze(fden ge ldi ini. bu kel i melerden m tak olarak Yezidi denildiini( l 2):
c. Yezidi isminin bizzat kendilerinin kulland gibi Ezidi . zidl veya zdl(Tanrya ta
panlar)'den treme. Yezidil ie inanan herkese verilen bir isim olduu( l 3):
d. Yezidilerin yine kend i leri tarafndan ilk ism i . aez da(dfim yerine) Huda "Tanr beni
yaratt" ile atklayarak buradan mtak olarak geldiini( l 4):
e. Mushfif- Re'deki yaratl efsanesinde gelen Yezid adndan m tak olarak. atalar
arasnda bir melek olan Ezda ile Yezdan yerald gibi. ayn ekilde ilk Yezidilere verilen
isim ler arasnda Yezdfl ism inin de bulunduunu syleyerek Y ezidi isminin buradan
geldii ( 1 5):

f. Ye nihayet Yezidi isminin. aada meneiler blm nde bahsedeceimiz ve genel

likle msl man yazarlar taraf ndan ileri srlen Emevllerin B irinci Halifesi Muaviye'nin
olu Yezid'in isminden geldiini syleyenler ( 1 6) .
B i z d e bu gr kat l yor Yezidi isminin Yezidilie inanan herkese verildiini v e b u
ismen Yezid b . Muaviye'den geldiine inanyoruz.

( 1 1 ) Meat (M S J, Les Y cz id is. Ep isode de l 'h ist oire des Adorateurs du D iable, P ar is , 1 982, s.
52.
( 1 2) l'vlezel (fh ), Yezidiler, A, C iiz. 1 4 I . s. 415.
(!3) Saeow (A.A), Klilik Asya Yezidilerin eytana Tapmalar, DFFD, 1 93 1 . c.5, s ay 2 0,
s.4 0.
( 1 4 ) M ezel ( Tl), Ei Be ilrag zur Ke et is der Ye zide, s. 1 84.
( 1 5 ) Tloas B o is (0.1'), Les Ye zidis, Essai h istor igue et sociolog igue , sur leur origie rel ig i
euse Mark, 195 1 . c.55, s. 1 4.
(. 1 6) ubuku ( .A) ve aat ay (N), slam Mezhepleri Tarihi, Ak. 1 977, s.2 19.

2. Yezidileri n Menei
Yezidilerin nen ei hakk da muhtelif gr ler vard r. yleki:
a. Yezidilerin Haricllen1en Yezid b. Enise veya Uneyse'nin taraftarlar olduklar m
syleyerek neneilerini buraya dayandrmak isteyenlerin grleri. Bu olay klilsik s l iin
Mezhepleri Tarih inden bahseden kaynaklarda geer ( 1 7). Yezid b. Uneys Basra l ol up.
sonra ran) Cur'a gider ve orada rivayete gre u grleri ortaya atar: "Gl ve yce
A l lah. Acemden bir resGI gnderecek: ona gten bir kitap indirecek ve eriat ile Hz. Mu
hammedin eriatn

ortadan kaldracaktr. B u olay Kur'an 'da geen Sabi ( 1 8) m illeti

zerine olacaktr". iddiasida bulunur. Bu kitabn da Yezidilere eyh Adi b. Mu safir

tarafndan getirilecei sylenir ( 1 9). Bu grn bugnk Yezldllenle bir i l gisi yoktur.
nk Hfricileren ortaya k ve grleri ile Yezidiliin douu ve inanlar arasnda.
bir isim benzerl iinden baka hibir benzerlik yoktur.
b. Yezidilerin . Emevl slalesinden Yezid b. Muaviye'den geldiklerinin iddias : Bu
olay bizzat Yezidiler tarafndan yle anlatlmaktad r (20): Allah Msl manlarn Peygam
beri Hz. Muhanmed'e bir ba ars verir. Bunun zerine Hz. Muhammed. berberi
Muaviye'den ba n tra etmesini ister. Muaviye bu tra yaparken Hz. Muhamned'in ban
yaralayp kanatr. Ard m1an da akan kann yere tlemesi iin t1ili ile yalar. Bunun zerine
Hz. Muhammed ba n kaldrarak: "Ne yaptn ya Muaviye ?" der. Muaviye cevaben:
"Kan nz yere dam lamasn diye dilimle yaladn " .der. Hz. Muhammed ona: " Byle yap

makla hata ettin . nk sen bu davrannla soyundan. netinle savap onu yenecek bir
toplumun meydana gelemesine sebep oldun" . Muaviye : "Eer sonu byle olacaksa hi ev
lenmem" . der. B i r sre sonra A l lah Muaviye'ye bir akrep gndererek onu sttrr. Muaviye
bundan dolay amansz bir hasta l a yakalanr. Doktorlar. Muaviye'nin bu hastalktan ancak
evlenmek: suretiyle kurtulabileceini. yoksa lecei sonucuna varrlr. B unun zerine H z .
mer'in Mahura ( 2 1 ) adnda seksen yandaki ihtiyar k z kardei i le evlendirirler. Evlen
diinin ertesi gn Mahura yirn
_ ibe yanda gen bir kadna dnr. Kad. bir sre sonra
ham ile kalr ve A l lah'n nurundan Yezld'i dourur.
( 1 7) E':rl, Makal i'itu'l-sl.'\ niyyln, Kahire, 1 9 .50, s. 1 03 ; Badadi. Frkalar Arasndaki Fark hu-,
st. 1 979, s. 2 .5.5; bn Ha zn, cl-Fasl, Badat, c.4.s. 1 88 ;el uist fl, el-Milel ve'n-Nihal, Ka
hire, 1 96 1 , c. l . s. 1 36.
( 1 8) Y ldzlara tapan ve.N uh kavminden olduu sylenen b ir toplum. Kur'an, Bakam . 1 62.
( 19) Bkz. Anastase Marie, la secte des Yezid i s, l a Tarre Siilllc, Mart 1 9 00, s.67; de Jehay
(V.dcn S.l. De la Stuations legale des sujets ottonans non-Musulnan s, B rksel. 1 9 06,
s.39.5.
( 2 0) smail Bey l. el-Yezldiyye Kadlncn ve lladlscn, Bey rut 1 934, s .77; Terclinetli's
S ya iyye .. ., Y a zna. st. niversitesi k itapl, Arapa El yazmalar blm, No: 28 .5, s .
.5; Chabot (J. B ). Noticc sur les Ye zidis, JA, Ocak-ubat, 1 896, s. 1 2 0- 121 .
( 2 1 ) B a z k<Jynaklarda bu i sim Mahuset d iye ge mektedir. Bkz. Kcyhlni (S.M ), el-Milel ve'
N ilal, c.2, Zey l i, s .34; Abdurre zzilk cl-Ilasanl, Tilril el-Yczidiyye-ve A sl Ak idct ihin,
Sayda, 19 .5l.s.43.

Bu h ikaye Yezidilerin kendi lerinden ve kitaplarndan baka yerde grlmez. Olay ta

rihi a\'dan bakldnda. Muaviye'nin. Hz. mer' in kz kardei ile evlenmediini. olu
.
Yezidin ise Hz. Muhanmed'i devrinde domadn (22). annesinin de. Yezidilerin iddia
ettikleri gibi Mahura adnda bir kadn olmayp. Kitab kabilesinden Meysun adnda bir kadn
olduu bilinmektedir.
c. B u gn yurdumuzun Gneydou Anadolu i llerinden Siirt. Diyarbakr, Mardi n ve
anlurfa'nn baz ilelerinin. corafi blmde bahsedildii gibi. kylerinde oturan
Yezidilerin asl . bize gre. Suriye'nin Baalbek kazasnn Beytiffr kynde 465/1072 d e
doan. Sincar'da 5 5 7 /1 162 (23) tarihinde len ve yaptrd zaviyesine gmlen eyh Adi
b. Msafir ile Yezid b. Muaviye (.64/683)'yi insan st bir varJk olarak gren bir toplu
luktur (24).
eyh Adi b . Msafir. afii mezhebine sahip bir sufi olup. llere saldrarak onlarn
ktledii Muaviye b. Ebl Sufyfin ' savunan Ashfib-u Hadis'den bir nutasavvuf (25)
olmasna ramen. lmnden ok sonra yerine geen yeeninin torunu eyh Hasan b. Adi
(b. Adi b. Berekfit b. Ebi'l-Berekf) zamannda (26). llerin Yezid b. Mufiviye'ye
sald nn a l ar zerine. eyh Adi b. Msffir'e balanan taraftarlarn n bir ksm sunnl anlay
ktye kullanarak bu defa da Yezid b. Mufiviye'yi savunmaya balam lar. bu konuda daha
da ileri gierek. gerek eyh Adi ti. Msafir ve gerekese Yezid b. Muaviye hakknda a.L

grler yaymaya balam lmdr. Bylece. balangta tamamen sunni bir anlaya dayal

bu hareket kurucusunun l mnden ksa bir sre sonra taraftarlarndan bir ksmnn sapk
biJ grnm kazanmas ile hem eyh Adl'yi hem de Yezid'i insan st varlklar olarak
.
kabul etmilerdir. te zaten bundan dolay da bu toplulua Yezidi ad verilmitir (27).
Yezidiler. kendilerinin hernekadar Yezid b. M u fiviye'den geldiklerini savunurlarsa da.
Halife Yezid b. Muaviye (.683)'nin Yezifikte oynad rol bilinmemektedir. Yezidilere

gre Yezid, Yezidiliin gerek kuucusu deil. Adem'in tek ol u olan ehit b. Cerra (28)
tarafrdan oalan kendine has frkann onarcs ve canlandncsdr. Y ezid. tenasuh yolu
ile her zamah dnya'ya dnecek olan eyh Adl'dir. eyh Adi'nin Tanr tarafndan Suri
ye'den Lfle'e gnderildii kutsal kitaplarnda anlat lrken Yezid adnn anlmd grlr
(29).
(22) Yezid b. Muiiviye'i doum yl tam olarak bilinmeyip tahminen 642-648 yllar arasnda
doduu sylenir. Hayat hakkda bkz. Yldz (11.D), Yezid b. Muaviye, A , Cllz. 1 4 1 , s.
4 1 1 -4 1 3 .
( 2 3 ) Baka bir rivayete gre d e eyh Adi 463-555 / 1070- 1 160 tarihleri arasnda yaamtr.
(24) eyh Adi hakkda Bkz., Vefyatu'l-'Ayiin, Beynt, 1 977, c.3, s.415.
(25) bn Teymiye, Mecmua er-Resai! el- Kbra, Kahire, 1 905,c.l, s.262-3 1 9 ; Yezidllere gre
eyh Adi iin bkz. S iouffi ( N ), Notice sur le Cheikh Adi et la Secte des Yez'dis, JA, 1885.
c. 5, s. 78- 1 00.
( 26) Abbils el-Azzilvi, Tfih el- Yezidiyye ve Aslu Akideihirr, B adat, 1 935,s.46;Lescot
(R ) ,Equete sur !es Yezidis de Syrie et de Djabel Sincar, Beyrut, 1 938, s.34 ve l 02.
(27) Lescot (R ), a.g.e., s.20.
(28) Bkz., nfira. insann Yaratl, s.62.
(29) M uslaf- Re (Kara kitap), ayet, 1 5 .

Rus bilgini Samenow da Emevllerin son halifesi Il. Mervan (744-750)'n annesin in Krt bir cariye olduunu. halife oluncaya kadar da el-Cezire. Musul . Ermeniye, Azerbey
can ve Krt kabileleri zerine vali olduunu syleyerek . Yezldllerin dini fikirlerin i
Emevllerle il. Mervan'n selefi olan 1 . Yezld'e balamak iin ellerinde delil olduunu ileri
srer (30).

3.

Kurucusu: eyh Adi b. Msafir (465/1072-557/1162)

Yezidller tarafndan trbesi hac yeri olarak kabul edilen ve Yezidllik inancnn kuru

cusu olmak bilinen eyh Adi b . Msafir hakknda elimizde yeterince bilgi yoktur. Buna
ramen biz. elimizdeki. belgelerin altnda eyh Adl'nin dou m u ; genlii. yetitii
ortam. rleri. kurduu tarikat. lmnden sonra bu tarikat ne durum ald ve
mezarnn Yezidiler tarafndan nasl bir hac yeri haline getirildii konul:mn belirtmeye
alacaz.
Adl'nin doumu ilgintir. Sylendiine gre tasavvufa meyilli iyi bir mslman olan
babas Msafir. am' Baalbek nahiyesinin Beytifilr (3 1 ) kynde yaamn srdrrken.
bir gn annesine haber vermeden evden karak bir onnana gider ve orada 30 yl kadm
yalnz yaar. Sonra bir gece rya grr. B u ryada birisi ona yle der: " B u ormandan k
evine dn. hanm nla ilikide bulun. Cenab-u Allah sana hreti her tarafa yay lacak. fazile
ti Douda ve Batda duyulacak bir (veli) ocuk verecektir." B unun zerine babas Msafir
evine dner. Ancak 30 yldan beri nerede olduunu haber vermeksizin evini terk ettii nden,
annesi eve kabul etmek istemez ve ona: "u m inareye kp herkese evine dndn haber
vermedike seni eve kabul etmem" . der. aresiz kalan Msafir. hanmnn dediini yapmak
mecburiyetinde kalr. Minareye karak: "Ey halk. ben Msafir, evime dndm . Eim l e ye
niden birlemekle emrolundum. B u gece kim ei ile birleirse veli bir ocuk sahibi ola
caktr" , der. B undan sonra o gece sonradan veli mertebesine ulaacak 3 1 3 ocuk doar.
eyh Adi de bu ocuklardan biridir (32).
Adl'nin ocukluu burada ve sonra da am dolaylarnda geer. 30 yalarna
geldiinde Adi. " hibir velinin kendi evresinde kymeti ve fazlletinin fazla takdir edilme
diini". kendi zerindeki i lgisizlikten anlayarak, o devirde fim ve fazlletli kiilerin bulun
duu yer, bilim evresi Badad'a gider; Burada sGfi halkasna kararak Ablkadir Cili.
Abdlkadir ehrizGri. Ebu'l-Vef Hulvanl. Abdlkadir Shreverdl (. 563/1 168). Hccet'I(30) Samenow (A.A.), Kk Asya Yezidi lerinin eytana Tapmalar, D FFM. 193 1 , c .5 , say
20,s.40. 1 1 . Mervan' hayat hakknda bkz. Ilta ( F), Mervan b. Muhammed, A, c .7 , s .
778-780.
(3 1) B u kelime B eyi el-Far eklinde olup b urada b irlikle yazlmtr.
(32) Abbas el-Azzavi , a.g.e., s. 29-30.
(33) Gazfinin mekt uplan Beyazd Ktphanesi 3750 sayl kitap ierisindedir. Naklen Mel
med erafeddin, a.g.e., s.35 ve Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi,
stanb ul, 1 973, s.228

sl filll Ebu Hamid el -Gazfl i (. 1 1 1 1 ) ile mektuplaalar (33). Gazfi 'nin ik-i kardei.

Krdistada birok taraftar olan ve Kfliriyye tarikatn kuran Abdulkadir Geyl fmi ( 1 0781 1 66 ) . Ukeyl el- Me bicl gibi nl kiilerle tanr. Burada Hamfl ed-Dabbfts ve Hamid
el-Endlsl'de dersler a l r ( 34). Ancak bu evre de. onu tatmin etmez. Nefsi slah etmek
ve skuneti tatmak iin buradan ayrlarak 1 1 30 y llar ni.la Musul'un Dousunda bul u nan ve
bugn eyhan nahiyesine bal kyleri oluturan. eski kitaplarda H akkari ismi verilen Lale
(Leylu)'e gider. (eyh Adl'nin amdan Lftlee gel ii . Yezidilerin kutsal kitab Mushaf-
Re " Kara Kitap" 1 5. ftyetinde geer). Tek bana dalardaki maarahu-da ve ssz yerler
de uzun bir sre nefsini slah etmek zere ile doldurur. Bu srada bcekler. haerf ve
vahi hayvanlarla dostluk kurarak birlikte yaar(35). Sonunda Lfe'de bir zaviye kurar.
birok eyh'e nasip olmayan bir mertebeye ulaarak hrka giyer. eyh olarak hret bulur.
B undan sonra zht ve slkunda kendisine tabi olmalar balar. radndan dolay hreti
artarak her taraftan ziyarettine

gelinmeye balanr. Zamanndaki btn eyhler onun

bykln kabuul eder ve birok veli ona renci l ik yapar "icazet" al r(36). Erbi l Ata
bey' i M uzafferiddin onu Musulda grn . hakknda iyi i nti balar edinmitir. Onun "orta
boylu . esmer tenli. ok iyi eyler syleyen bir kimse olduunu syler(37). Abdlkadir el
Geylfinl de eyh Adi hakknda. Tavsif-i Ati adl eserinde: "Peygamberlik mertebesine

\,

alarak ykselmek m mkn olsayd . phesiz bu mertebeye eyh Adi b. msafir ulard '
(38)" der.
eyh Adl'nin inanc . dnceleri ve uyguladklar bize kadar gelen u drt eserin

sa-

yesinde bi l inmektedi r. B un lar:

1 . 'tikfiu Ehl-i Snnet ve'! Cemaf (Ehli Snnet nanc).

2. Kitabu Fhi Zikri Adabu'n-Nefs (Nefsi Terbiye Kitab) .

3 . Yesaya e-eyh Adi b. Msafir ile'l-H al ife ( Hal ifeye Nasihatlan).
4. Vesaya li Mridihi Ki.l'id ve li Sa'ir el-Mridin (Mridi Ka'id ve dier Mridlere
Vasiyeti) (39).
(34l Soy k i in bkz. Frank (R). Kifb u Menakb e-eyh Adi, s.82. Naklen Lescot ( R),
a.g.e., s. 277.
(35) M ustafa Nuri, a.g.e., s.76.
(36) Kalfd el-Cevahir, s. 85-88 ve Behet el-Esrf , s. 150. Naklen Abbas e l-Azzav'i,
a.g.e.,s.30-3 1; Ahmet Timur Paa, a.g.e., s. 32; Terciime es-Siiyilniyye, s.26; Mehmed
erafedd in, a.g.e.,s.3.
(37) eyh Adi'nin ada Ebu el-Berekilt ( 1 1 65- 1 239) tanf dan yazlan ve bugn kaybolan
Erbil Tarihinde ge en bu haber, bn Ilallikf ( 1 2 1 1 - 1 282 tmafdan nakledilmitir. Bkz.
Vefyilt el-Ayan .. , Beyrut, 1977,c.3 ,s.415-4 16. ngilizceye tercmesi i in, bkz.,de Slane,
The 13 iographical D ictionary,c.2,s. 1 97; Franszcaya tercmesi i in bkz. Siouffi (N), Notice
Sur le Cheikh Adi et la Secte des Yczidis, J A,c.5 , 1 885,s.78-79 ve Menant (J), !es Yezidis,
Paris, 1 892. s. 226-227.
(38 ) Naklen Nau ( Fl, Rec ueil de Textes et de Documents sur les Yezidis, ROC, C.20, 1 9 1 51 9 1 7, s.76;Lesco (R ) . a.g.e., s.23 ; Abhas el-Azzavi , a.g.e.,s.3 2.
(39) 19 l I ylna bdar hibir yerde yaylamaya bu eserleril h ir zetini eyh Adi hakkda
d oktora tezi lazrhyan Rodolf hak yapmtr. 13kz. Scheikh Adi , der grQSZe Heilig der
Yezid is, Trk R ib l.c .XlV. Rerlin, 1 9 1 l , s. l0-2X.
.

--

/(

. K'Oyu bir un '.l ail) s fi olan eyh dl: " yi msl manlarda kusur olmaz" diyerek

-- stemekte ve yle demektedr:

m urdlernden cdd br kultw
" Fi ilsiz sz ile yitinen Allal'tan ayrl r .
Fkhsz takva i le yetinen dinden kar.

A llah korkusundan yoksun olarak fk hla yetinen. Allah ile alay eder.
Grev lerini yapan kii. ite bu kurtulur ( 40)".

eyh Adi "eyh ve renci. eyh ve Mrid. Pir ve ahid" arasndaki balar belirten

ilk m utasavvutlardan biridir. Ona gre:

eyh: "Varl ile seni birletiren.
Yokluu ile seni koruyan.
A hlfi k i l e seni terbiye eden.
Yol l ar i le seni eiten.
N uru ile seni aydnlatan"dr.
Mrid : "Nee ve sev i ml il ii i le fakirlere k tutan; nezaketi. dnyaya ilgisizlii, i y i
davranlar ve hereyde alak gnlll i le sGfilerle; uysall i l e Evliya
larl<:\: SukGneti ile Marifet Ehliyle v e Tevhid ile inakam sahipleriyle olan
(4 l )"dr.
lmnden sonra m ridlerinden biri (42) tarafndan yazlan ve menkbelerini ieren
"Kitabu Menakb e-eyh Adi" adl eseri. doktora yapt srada R . Frank tarafndan tezin
de incelenmitir. B una gre eyhin kerametlerinden bazlar unlardr:
" Vahi hayvanlara ve ylanlara emrettii; kendisi ile konuan kiin in kafasndaki
dncelerini okuyabildii; kurak topraklardan pnarlar fkrtp onu verimli hale getird i i ;
bir gn h i zmetisinin gsne e l i n i koyarak ona ezbere Kur'an rettii; daha sonra ayn
kiiyi Okyanusun altnc adas (?)'na gtrd; mridlerinin ryalarn yorum layabildii
ve kaybolmu kiileri aynada sterebildii; krlerin gzlerini at; istedii zaman orta
dan k ybolabildii ve mesafeleri ksaltab i ldii; bir defasnda bir hayvann ezdii bir Krd'
yeniden dirilttii; tek bir sz ile dalarn yerini deitirebildii; kaybolan kiilerin ok
gizli dncelerinden ve ilerinden haberdar olduu; kendini ve btn mridlerini koruyan
bir imtiyaz beratn Allah'dan ald; bir n onu havalara gtrd; Tripoli'de Franklar
tarafndan hapsedilen m rldlerinden birini mucizevi bir ekilde kurtararak bir geceden az
bir zamanda Nusaybi.'e gtrd; byl kelimeler bildii bunlar sayesinde kaplar
aabildii; nehir yatak,larn deitirdii v n ihayet uzakta olup biteni grebilme yetenei n e
sahip olduu ( 43)".
(40) Thonas Bois, Les Yezidis, s.210.
(41 ) bid, ayn yer; Abbas el-Azzavi a.g.e.,s.33.
( 42) Kr. Frank (R), a.g.e.,s.82-83.
(43) Yukarda anlatlan sraya gre b u nenkibeler n b u tezin: s.26,57,58 v e
80,59,60,61 ,62,63 v e. 68,65,66,69,74.77 ve 7 9 sayfalarna baknz. Naklen Lescot (R).
a.g.c.,s.28,.l.

Grld gibi eyh Adi yeni bir akide icad etmemitir. nanc. Ehl-i Snnet i nanc
idi. Bunu ilk nce bn Teymiye Risalesinde belirttii. bundan ok sonra Dr. R udolf Frank'n
Berlin'deki Trk Ktphanesinde bulduu eyh Ad!'nin "'tikadu Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat
adl kendi Risalesinden ren iyoruz. B una gre eyh Adi: " Dnyada iiahi irade dnda
hibir hadisenin olmadna; imann artp eksilmediine.; Ehl-i Snnet'in Frka-i Naciye
olduuna; la'ya atarak M uaviye b. Ebl Sfyan tarafn tuttuunu ve onu savunduunu;
Ehl -i S nnet'e ters den B id'at Ehline hcum ederek kem1ini hadisi saydn; Mu'tezileyi
dalaletle suladn ; Cennet. Cehennem ve ah iret aleminden sz ettiini grmekteyiz. (44)
eyh Adi yukarda saydmz ikinci eseri "Nefis Terbiyesi Risalesinde"; ddiann
bilgi nurunu sndrdn syleyerek iyi kimselere Kur'an- Kerim'i okumay ve
kotlklen1en kanmann gereklilii gibi on haslete d i kkat etmelerini tevik eder.
nc eseri " Halifeye Nasihatlar '" nda: Ameli ve sulfik u ile er') emirler arasnda
uygu n l uk olmayan ve neh iylerden kanmayp da kendisinde keramet beliren k imselerden
uzaklamay tavsiye ederek. kendisinden kk bir bid'at sadr olan kimseye kolaylk
gstermeyi kabul etmez.
"Ka'id i simli birine hitaben yle der: Ey Ka'id. Sana tavsiyem. er' i hkmleri

gznnde tutman ve ona sarlp ar gitmemendir. Takvaya sarl , dnya peinde

koanlardan uzak dur". tavsiyesinde bulunarak "alk zhtn anahtar ve kalbin ciiasdr".
der (45) . Mehmed erafeddin de Dr. R. Frank' dan naklen: "eyh Ad!'nin tasavv ufunun.
Gazfi'nin yoluna ok yakn olduunu" syler (46).
Y ukarda grlerinin bir zetini verdiimiz eyh Adi. adndan dolay Adeviyye veya
Sohbetiyye denilen bir Sufi tarikatnn da kurucusudur. 1 1 60 veya l 1 62 ylnda 90
yalarnda len eyh. Lfe'de kendi yaptrd zaviyesine gmlr. lmnden sonra Ade
v iyye tarikat. eyhleri ve Mridleri birbirine balayan karlkl grevler. ok sk bir hiye
rarinin ortaya kmas kolaylatrrsa da. taraftarlarnn oalmas bir takm yeni kural
lar. tekilat iinden klmaz hale srkler. Bylece her Mrid sk skya baland baz

stn kii leri tanmaya mecbur olur. Varlk sistemini kaybetmesine ramen bugnki Yezidi
sisteminde devam eden dini grevler. tarikatta yaayan birok kalntlar olduu sylenir.
eyh'de sonra. Adevller. birbirlerine dman iki gruba blnrler. B ir i aznlkta olan
ve slam eriatna bal unsurlar iine alan grup: dieri eyh ve onu takip edenler iin ar
.
gayretleri ile yolunu armlar birletiren grup. Metinlerin kapal bir ekilde bahsettii bu
iki eyilin lerin arpmasn ilk defa M.A. G u id i ( 47) ortaya karr ki grup arasrdaki bu
(44) Bkz. b n Teymiye, Mecmua er-Resfl el-Kbra , c .l,s.262-3 17; Mehmet erafeddin,
a.g.e.,sA.
(45) Mehmed erafeddin, a.g.e.,s.4-5; Abbas el-Azzavi , a.g.e.,s.34-35; Lescot (R), a.g.e.,s.2528.
(46) M ehned erafeddin, a.g.e.,s.5.
..
(47) Origine dei Yezid e storia religiosa dell'slan e del dualisna, ROS, 1 932, s.265-300.

ekine ve atna yz yl devam eder. Sonund eyhan civarnda asrlar zaferi ve

Yezidiliin ortaya kmas ile son bulur (48).
Si ncar dalarnda trbesi civar nda ve Gneydou Anadolu'da eyh' in dal Krtleri
illerin . Muaviye'yi ve olu Yezld'i lilnetlemelerinden kurtarmak ve savunmak yolunda va

azlarda ar! k doarak. eyh'e ve Yezld'e kutsilik ve insanst ber kuvvet atfederler
(49). B ylece eyh Adi. cahil halk irad edip iiliin ar saldrlarndan kurtarmak ster
ken. onl ar bu ly karp bu a rlklarn i>ne derek taraftarlar arasda Rafizl Yezidi
mezhebinin ortaya kt sylenir (50).
Meneilerinde belitiklii gibi eyh Adl'nih lmnden ok sonra yerine g ien
yeeninin torunu eyh Hasan b. Adi b Adi b. Berekf b. Ebi'I Berekf (. 1 254) zamannda
ll l erin Yezid b. Muav iye'ye sald rnahm zerine eyh Adi b. Msafir'e balanan tarafu-
lar n bir ksm sunnl an lay ktye kullanarak bu defa da Yezid b. Muaviye hakknda
ar grler ileri s rdkleri grlr. B unlar: "eyh Adl'nin kendilerine rzk verdii: Allah
ile birlikte oturup soan ekmek yedii: kendilerine tabii olanlardan be vakit namaz
kald u-d: zinay helf sayd: ldkten sonra Allah' onu yanna ald: eyhin ocuu
olmadndan kapcs Hasan el-Bevvab' stna sta dayayarak neslini ona balad
ve kendi zrriyetinin Hasan'a getii: bundan dolay Hasan' neslinden olan erkeklere
kendi kzlarn teklif etmeyi A llah' bir emri olduu(5 l ): eyh Adl'yi ve mr!dleri ni
Allah'n e ardn . eyh'in iki mridi i le beraber ktn. Allah' yannda atlarn
yemesi iin gereken samann bulunmadn: eyh'in bu mrldlerinden birine iftliine gi
derek saman v e benzeri eylerden atlarna getirmesi iin emir verdiini: getirirken geldii
yerlere bu samandan dkld ve bunun zamanmza kadar gkte bir iaret olarak
kaldn; bu yol un "saman yolu" diye bilindiini (52); eyh Adl'nin birgn Kabeyi haccet.. -

nek zere zavi yesinden kp Mekke'ye doru biraz yol aldktan sonra geriye dnerek
Mndlerine. bu yolculuunda Melek Tavus'a ulat. kendisi ve cemaatndan oru.
namaz. hac. zekat ve d ier dini em irleri kaldrdn. yaln' z Melek TavGs'a iman ve i taat et
menin cennete girmeye vesile olacan (53) sylemi olduunu iddia etmeleri gibi.
Musul alimleri nelen H ayyadzi.lde Muham med b. Ahmet ez-ZO!ra. l 875'de yazd "el
(48) O zaman yresel tesirlerden uzak olan Adeviyye bii llin yakndoya ran, Suriye ve
Msr': yaylrsa da , bunu takiben nemini yi tirir. B una ramen daha uzun s iire yaayarak
XVI . as rda .mn 'da ve Kal i re'de de baz tara ftarla r olduu bilinir. Bu arada tarikatn uzak
kol lar as l dan abucak ayr larak laya larn yaanaya balarlar. B kz. Almc Timur Paa.
a.g.e.,s.39-40.
(49) bn Teymiye, a.g.e.,s.300.
( 50) Bu tarikiit zamanla dal Kiirtlerin ka t lmas ile aslndan ayrlarak Yezid ilik ekline
dnd de sylenir. B k z. Men ze l (Tl ) . Ad i b. M s ilfir, A, c.l, s. 1 38
( 5 1 ) B k z. n fira. Tarihte Yezidiler, s. 1 5 .
( 5 2) Tercme es-Siiryfiyye .. , s. 25; Abd urrnzzilk el-Hasan!, a.g.c. s. 3 1 .
( 5 3) M ustafa Nuri. a.g.e.,s.5 :!.
(54) B u eserde M. Emin e l-Kamerinin Merebli'l-Asfiya adl M usul Tarihi, Umriziide Leys
Efendinin Belet li'l- Murild adl Badat Tfil i i le Molla Abdu llal' Ye zidiler
R isfesinden nakiller olduu sylenir. B kz. Yrklan (Y.Zl Mslman lkta D in i Tefrika,
Ders Notlar, Ankara, trs, s. 1 34,n.1.

10

Ferldet's-Seniyye fi Kefi Akilidi's-Seniyye" ad l el yazna !54) eserinin Yezidilerden bah

seden blmnn son ksmnda Yezidilerin

hu

gibi ar grlerine deinerek yle der:

"Yezld' in Ehl-i B eyt'e kfretmesinden dolay kendisine kar kanlarn ayaklanmasndan

korktuu srada peinden gidenler ve di nden dnen taraftarlar eytani sevgiyi inan edine
rek gnee. talarn ve aalara. iyi ah slar ad ile isin lendinliklerine secde ettiklerini: bu
toplumun nfusu ok olup S incar ve dolaylarnda oturduklarn: bunlarn kendilerine mah
sus tekkesi olduu: eyh Adl'yi ziyaret etmeye niyet etmekle Allah' ziyaret etmeye niyet
etmesi nin ayn olduu: kendisinden sonra insan eklinde ve kendi suretinde bir eytan'n ge
lerek kendilerini doru yoldan saptrmaya gayret ve tevik edeceini ten bih ederek. kesin
likle ona balanmamalarn ve inanmamalarn syleyerek Abdlkadir el-Geylflnl i le b i rlik
te Mekke'ye hacca gittiklerini: oraya vardktan drt gn sonra eytan'n ekli ve sureti eyh
Adl'de zuhur ederek Lfle'de o1aya kmak suretiyle mrldleri ni ve kendine bal olan
larn hayret ve ak n l k ierisinde braktn " syler (55). eytan ile eyh Adi arasnda
ek i l . suret hal. hareket ve yaratlta bir fark ve stnlk grem iyen mrldleri ve sevenleri.
eyhlerinin bu dnnn nasl olduunu sorduklar zanan. on un ekline benzeyen
eytan'n yolculuk srasnda kendine vahiy indirip taraftarlar n n zerinden e"I emi rlerin
kald rldn a klar. Kendisinin de mrldleri i le taraftarlardan. zellikle itaat ve hareket
lerinden ok memnun olduu iin gnahlarnn balanp. btn haramlarn ve ehvetlerin
kendilerine nbah olduunu. haclarnn da kendi dalarnda. tavatlarn n da onun
lm nden sonra mezarnn etrafnda yapmalarna izin verildiini bildirir. eyh Fah r
adnda b i r adama d a birtakm ilmi tabirlerle konular yazdrmak suretiyle Kitab el-Cilve
(Vahiy kitab ) adl kitab yazd rr. Bu fikirlerin Yezidiler arasnda kabul edildiini grnce
de. mrnn sonuna yaklatn bir mddet kaybolmas gerektiini syleyerek. eyh Fah"
kendilerine bir nder olarak kabul etmelerini. kendisinden sonra baka biri ortaya karak
kendisinin eyh Adi olduunu ve bu fikirlerin batl olduunu iddia edecek olursa. onu
kabul etmemelerini ve onun eytandan baka b iri olamyacan. kesinlikle kabul edilmeyip
cezaland rlmas n syleyerek nlerinden kaybolur.
Abdlkadir el-Geylfl ile birlikte hicaza yolcul uk yapan eyh Adi. hac grevi n i yeri
ne getirdikten sonra Medine'de drt y l Hz. Peygambere komuluk yapar. Lfe'e dnd
zaman taraftarlar n n doru yoldan dnerek eytan'a ibadet ettiklerini grnce son derece
zl r. M rldleri ni toplayarak vaaz ve naslhatta bulunursa da. artk mrldleri ve taraftarlar
kendisine i nanmamakta srar ederler. Bu da yetmiyormu gibi . eytan olduu zann ile tek
keden da eteine kadar kovalarlar (56).
eyh Adl'nin btn bu iyi niyetine karlk mrldlerinden ve taraftarlarndan bu
eki lde kar l k grmesi. bu kadar rettii dini bilgiler. vaaz e nasihat i le irad ettii top
lum unun doru yoldan saptmalarna ok zl dnden huzur ve rahat n . yeme ve
( 5 5) Mustafa Nuri, a.g.e.,s.55.
(56) Terciine es-Siiryiiiyye .. ,s.26; Abbas cl-Azziivi, a.g.e.,s. 1 58.

11

imesini brakarak lmek ister. Tam lecei srada. eytan tekrar ortaya karak onlara:
" B u kovduunuz ki i eytan ol mayp. gerekten tapnmaya layk olan eyhiniz Adl'di r" di
yerek gya zntsnden yzne gzne toprak saarak alar. Bu olaydan sonra len eyh
Adl'n in cesedi zav iyesine gm lr. Buras yukarda geen tarifler erevesinde " Kabe'den
daha stn. secde edilen bir yer" olmak zere ibadethane hal ine getirmelerin i salam
olduu sylenir" der ( 5 7 ) .

'
Yukardan beri anlatlan bu olay akl ve mant k d olmasna ramen. bugn

Yezidiler arasnda azdan aza da anlatlmaktadr. eyh Adl'ye Hacca gidi srasnda:
"eytan ben i m suretime g irerek sizi doru yoldan saptrmaya alacaktr. kesin likle inan
mayn z" tarznda isnat ol unan keramet de. birok ynden yine mantk d ve imkanszdr.
Ancak hacca gidip uzun bir sre orada kalan eyh Adi b. Msafir olmad; bunun Adi b.
Salr old uu; bu eyh. ya Hicaz'dan kesin olarak dnmemi veyahut dnnde baz
H ristiyan rahipleri tarafndan o blgede Yezidi mezhebi icfid edilerek Mslman larn batl
yollara sapmalarna sebep olduunu grnce. evini bark n terkedip gittii de sylenerek.
Yezidilerin Kabe ed indi kleri tekke ierisindeki birok mezarlar yannda bu eyh Adi b.
Sahr' n mezarn n olmadna dikkati ekilir (58).
B u durum karsnda. yan i . slfim dini esaslar n ortadan kaldrlar Mslman lar
tarafndan

duyulunca .

1 4 1 4 y lnda komu

blgelerden

kknlan

Sunnl

Krtler.

Yezidilerin oturduklar yerleri basarak. t<u-aftarlarndan birounu ldrp. Lfe'teki eyh

Adl'nin mezar n da tahrip ederek. kem iki erini yakarlar (59).
eyh Adl'ye Yezidiler trafndan bu ekilde sahip klmas . doan gl kleri ortadan
kaldrmak iin. zel likle Mslman Kelfim Ulemasn n . baka bir Adl'nin varln kabul et
meyi gerekli grd de sylenir (60). Bu konuda Mustafa N uri Edi adnda bir NastGi
keiinden bahseder. Sylendiine gre bu kei slfimiyeti kabul ederek. Lfe ma
nastrnda Mslmanlkla Nasturllii teli f eden yeni bir dinin kurucusu olarak ortaya kar.
Edl. Tayrahit i Krt kabilesinden ve Elko (Ayn Sifnl) manastr obann ol u ol up. ba
keiin Kuds' ziyaretinden dolay. orada bulunmayndan yararlanp. manastr keilerin
e l i nden alarak tekkeye evirir ve sonra da "Kitab el-Cilve ve Mushaf- Re" adl k i taplar
yazarak Yezidi mezhebini kurmakla mslmanlar da sapkla srkler (6 1 ). Edl. hacdan
dnen ba keiin ikayeti zerine o srada Cengiz Han'n yeeni TGnan'n kumandasda
Horasanda bulunan Moollar taraf ndan 1 224 de idam edi lirse de. ol u . manastr tekrar ele
geirerek babasnn balatt hareketi devam ettirir (62). Bu olay Nasturl keilerinden
(57 ) Tercme es-Syilniyye, s.26; M ustafa N uri, a.g.e,s.55-58; Abbas e l-Azzavi,a.g.e ,s. 1 5 8 .
( 5 8 ) M ustafa Nuri , a.g.c.,s.6 1 .
( 59) B u olaya ve sebebine "Tarihte Yezidiler'de geni yer verildii iin burada tekrar ele almay
gereksiz griiyonz. Bkz. 'nfira, s .1 5 .
( 6 0 ) Mezel (fl), Adi b . M iisil!ir, A, c.l, s. 1 38.
( 6 1 ) M ustafa N uri, a.g.e. ,s. 64.
(62) Nau (F), a.g.e. ,s. 1 92- 1 9 5 .

12

Ramli\ t;mfdan 1 452 ylna ait Sryani vesikasna dayandrlarak Ed1 isminde bir
Krdn hayat ve eseri n i tasv ir ederek. bu ahs mezhebin kurucusu olarak gsterir i se de.
Edl'nin Yezldll ikle i lgisi n i n tesadfi olduu da san l r (63 ). Ramlo'nun bir ada olan
Erbil ba keii a'yap Mar Mkaddem ela manastrn ba keiinin recisi olan Edl
_
ad ndaki bir n slnan tara fndan ele geirildiini (64): bu ahsn lm nden sonra en
byk m i h rilbn olduu yere gmlmesini vasiyet ettii: vasiyetinin yerine getirilerek her
sene onun kabirin i haccettikleri: i sm ini de dei t irerek Edl'yi Adl'ye evi rdiklerini de syler
(65).
..

eyh Adi b. Msafir'in nesebi Hakem b. Mervan'a. tarikat ve hrka silsilesi Lhu Said
Harraz'a ve onun vas tas ile i l . ner'e dayandrlr. Gerek nesebi ve gerekse tarihr ve
h rka silsilesi i le ilgili rivayetlerin taman iyle aslsz olduunu ifade eden bn Teymiye.
eyh Adi ve ona tabi olanlarn slfn'a bal takva sahibi ve saliki kiiler olduunu belirtir
(66).
Y ukardan beri gerek slilm ve gerekse Yezidilie gre bahsed i len eyh Adi'n i n
hayat n burada noktalw-ken . konuyu bitirmeden eyh Adl'nin soyu ve nesli konusuna da
dei nmek istiyoruz.
Soy ktnde de grld g ibi (67) eyh Adi. Enev i lerden Mervan II'nin soyun
dan Msafi"in ol udur. Yezidilere gre eyh Adl'nin drt kardei vardr. B unlar eyh Ebu
bekir. eyh Abdlkad i r. eyh smail ve eyh Abdlfzi z'd ir (68 ) . eyh Adi de dah i l olmak
zere bunlarn h i birisi evlenmemilerd ir. Fakat eyh Adi. eyh Abdlfziz'e bir erkek
5ock yaratr . . Yezidileri yneten biri nci derecede din adanl<u- "Emirler-Mirler" bunun soy
undan gelir" derlerse de aslnda eyh Adi b. Msafir'in Satr adnda bir erkek kardei
v;mhr.

Kendi s i n i n ocuu olmam. soyu bu kardeinin soyundan tremitir. Sahr' da

Satr Ebu' 1- Berekf admla b i r olu olmutur. Bu olandan Musa ve Adi b. Ebi' 1 - Berekf
adnda iki olu olmutur. Musa'n soyu Msrda sunnl olarak devam etmektedir. Adi b. Ebi
al-Berekf'n da Hasan bn Adi ve erafeddin adnda iki ol u olm utur. B ug nk
Yezidilerin din adamlarnn soyu Hasan b. Adl'den gelmektedirler.
Hasan b. Adi'nin ol u Ebubeki"in soyundan gelenlere KATAN slalesi denmekte v e
bu slaleden d i n adamlarnn en yksek s nfna sahip "Emirler-Mirler" gelmektedir. eyh
Hasan b. Adi'nin dier ol u emseddin'in soyundan gelenlere de EMSAN LER denmekte.
bu slaleden de din adamlarndan "eyhler" gelmektedir. Hasan b. Adl'nin dier ol u
erafeddi n'in torunu Alaaddin'den gelenlere de ADAN slalesi denmekte, bu slaleden d e
(63) B u Sryani eser, F . Nau tarafndan asl i le birlikte Franszcaya: "Recueil d e Textes e de
Documen s sur les Yezidis. ROC, l 9 1 5- l 9 1 7, c. 20, s. l 72-242"' evrildi. Bu eviride bu
olayn h ikayesi iin baknz, s . 1 87- 198.
(64 ibid, s . 190, .4.
(65) Kr. Ahmet Tinur Paa, a.g.e .. s.3 1 .
(66) B kz . bn Teyniye, Mecn(u Fetiivfi, Riyad, 1 3 8 1 ( l 962), C.3,s. '.!54 v e C . I l ,s. 1 03 .
( 6 7 ) Bkz., Eneviler, eyh Adi v e Yezidi Din Adalan' Geldikleri Aileler, lira, s.99.
(68) Bu konuda bkz. , Siouffi ( N ), a.g.c. , s. 83; Nau (F), a.g.e.s. 246-248.

13

din adam larndan "Fakirler ve Pei:" l;r gelmektedir. Yine bu slaleden Alaadd in'in to

run l ar ndan Pir Hasin Maman soyundan da din adamlarndan dier bir sn f olan " Pirler'
gelmektedir. Bu gn Yezidileri yneten drt slaleden gelenlerdir. B un l<u- stnlk derec,e
sine gre Em irler. eyhler. Pirler. Fakirler ve Peimiln lardr (69).

4- Irklar
Yezidilerin asll ;un Arap olduu. vaktiyle am't1an Hakkilri dolaylarna. Sinc<u-'a
.

g ettikleri: zaman la eh i rlerle. maddi evrelerle komuluk il ikileri kurmakla dilleri nin de
de itii. Krte'ye dnt iddia ed i lmektedir. Buna ramen eyh Adi b. Msilfir'in
ikinci seyahatinde Uile blgesine gelii i le aslen Arap olan eyhiln Nahiyesi ve etrafndaki
insan lara ilim retmek. ve irad etmek iin "Lale'de Zilviyesi"ni kurarak orada kal may
tercih ettii akla daha uygun gelmektedir.
As l larn n arap olduklar ile ilgili olan grlerin reddedilmemesi gerektii konusun
da eyhf'a bal MezGi kasabasnda oturanlarn n asllarnn vaktiyle Arabistan'dan
gerek

buralara

gelip yerleen

Mudar kabilesinden

olcluklar.

halen

de

Arapa

konutuklar sylenmektedir (70).

\

Eskiden olduu gibi bugn de Yezidilerin komu Krt kabileleri ile m utlak olarak
h i bir ynleri ve hibir shriyetleri yok ise de tamam yle Krtlere benzerler. Hatta kabileler
arasnda iki farkl tipte olduklar grlr. Bunlardan birinin Suriye'de Arap dilinin hakim
olduu evrede oturduu. zel olarak uzatlm bir sa ve sakal ile A sur-Silmi rk ndan:
dierinin ise daha ok ndo-Germanik rkndan olduu sylenir (7 1 ). BUgn G neydou
Anadolu'da yaayan Yezidiler ierisinde de baz larnn salar n uzatmalar; d udaklar n .
kalarn rten. burun del iklerinden v e kulaklarndan kan kl lar kesnediklerinl1en dolay
Trkler tarafndan onlara "Kll Krt" lakab verildiini de grmekteyiz.
V c ut yaps bakm ndan da Yezidiler orta boylu. esmer. yakkl ve kemikli olup
kuvvetli bir v cut yapsna sahiptirler. Genell ikle balar rtl olan kadn l;m n ok gzel
ve yz hatlar ok m untazand r.

5- Dilleri
Yezidilerin dili hemen hemen Farsaya yakn bir dil olduu sylenmekle beraber.
(72). Krte'nin drt ana lehesinden biri olan Kurmani lehesini konutukl<m bil inmekte
d ir (73). Farsa gibi Krte de bat ran dil lerinden olduu halde menei Farsa'dan ayrdr
(74). B ugn G neydou Anadolu'n u deiik yrelerinde oturan Yezidilerin bazen birbirle-

(69) Bkz . . fira. Din /\damlar, s. 93-97.

( 70) M ustafa Nuru, J\bede-i blis. stanb u l , 1 9 1 0, s.80.
(7 1 ) Mezel (Tl ), Yezidiler, A, s. 4 16.
( 7 2 ) Mczcl (Tl), Yezidiler, A, s. 4 1 7 .
( 73 ) Sancow ( A.A), a.g.e.,s. l 7 .
( 7 4 ) B u konuda geni bilgi iin bkz. M inorski. Krtler, A , c.6, s . l l l 1 - l l 1 2 v e Kiirtler, Koma!
Yay111lar. st . 1 977,s.41 -45 ( slf Ansiklopedisinden ayr basm).
,

i4

rini anlamakta glk ektii siiylen i r ise de. b i z bu fark gremed i k . nk fark l i n anca
sah i p o l m a l ar son unda K rt lerden kesin eki lde ayr bir grup tekil ederek b i rb i rleri i l e
olan i l i k i lerini s k s k ya srdrmektedi rler.
S uriye'dek i leri n ve lrak'daki lerin Krte'den baka Arapa da konutuklar bil i n d ii
g i b i . Trkiye'dek i ler de Krte yan da ok gzel de Trke konumaktad rlar. K 1;eden
baka b i r d i lde kon umalar n n sebebi n i bugn ayr l kede yaayan Yezidileri n b u
l kelerdeki ei t i m s i stem l eri nden kaynakland ka n l maz bir gerekt i r.

B-

Tarihte Yezidiler

Yezidiler. Musul ve evresinde gitti ke oa l p kuvvetlenerek Abbasilerin son za

man larnda. Adev i yye veya Sohbetiyye ad i le evrede s i yasi olaylarda da rol oynamaya
balarlar. B unun zerine b u rftfizl Yezidi mezhebini si ndirmek iin birok kez oturd u k lar
yerlere bask n lar dzenlenir. B un l ar n i l k i . eyh Adl'nin yeeni olan ve kendisinden sonra
da yerine geerek Adeviyye tarikat n yneten Adi ibn Ehl e l - B erekf'n susturul m a s d r .
Ad geen b u yezidi eyh i . dav'a larnda a r giderek yredeki isasabran zaviyes i n i e l i ne
ge i r i r. B u o l ay srasnda baz Keiler kaarak Moollara snr ve onlardan yardm ister
ler. Moo l larn gnderd ii bi rl i k ler t<U"afndan zaviye 1 220 ylnda geri a l n arak Adi b. Ebl
e l - B erekf ldr lr (75).
Bu bask n larn ikincisi. 1 246 y lnda Musul Val i s i Bedreddin L'l tarafndan eyh
Adl' n i n kardei Ebu ' l - Berekf'n torunu eyh Ebu M uhammed em ed.d i n 'e kar yap l r.
Ad geen eyh hakk nda kt konuan msl man vaizi Yezidilerin ldrmeleri ve zaman
zaman ehirleri yamalamalar zerine Yezl(fi eyhi yakalattrl p Val i tarafndan M usul'da
bod urularak

ld rl r

(76).

Bu

durumu

lazedeniyen

Yezidiler.

gnden

gne

tek i liltlanarak daha da nem l i olaylar protesto ettiklerinden 1 254 y l n d a ayn Vali Bed
reddin L ' l S i ncilr'a i k inci defa sal d r r. B u sal d r da birok Yezidiyi v e eyh leri Hasan

bn Adi b. Ebi el-B erekilt' esir al r. B ir ksm Yezidileri de ld1erek v cut paralarn . ,.\t

Yezidilere k<U"I b i r ibret ol mas i i n . M usul kap larna ast r r (77).

Sel u k l u s u l t<n zzedd i n Keykavus II. 1 256 ylmla. S ul tan Han nuharebesindeBay
cu'ya yeni l ince e m i rlerinden Ali Baladr' douya Trkmenler. Krtler ve Yezidilerden
asker topl amaya gnderir. eyh Ad'i'in torunlarndan erafeddin M uham med (78) H<U"( 75) G uidi ( M.A), Origine dei Yezidi. s. 4 1 5-4 1 6 ve 4'.23-4'.24. Naklen Lescot (R). a.g.e.s.34 ve
1 0 1 - 1 0'.2 .
( 7 6 ) A bdurre z zilk el- Haseni, el- Yezidiyyn .... s.9'.2-93.
(77) Abbas el-Azzilvi, a.g.e. s. 46; Ahmet Tinur Paa. a'.g.e.s. 1 0'.2 ; Alxlurrezzilk el-Jlasenl,

a.g.e. s.93.

( 7 8 ) Ralduddin, Uistoire des Mogols de la !'erse, Quatracre yay, Paris., 14i_J6.;::n9 ve

386; A. Tinur Paa. a .g.e.s.38-39

put'a. d ier torunu Krt reisi erafeddin Ahmed de Malatya'ya hareket ederler. Fakat Mala
tya halk K l Aslan'a sadakat yemini yaptklar ndan. zzeddi Keykavus'un adamlarn
tanmazlar.B u yzden Malatya kuatlr.erafeddin Ahmed bu kuatmada 300 adamn kay
bedince geri eki lip blgeyi istila ve tahrip ederek oradan Amid zerine yrr ise de Mey
yafrikln sahi bi tarifndan ldrlr. eyhin dier torun u erafeddin Muhammed de
Kemah'a ilerlerken Mool kumandan Engrek Noyan'n askerleri tarafndan ldrlr

(79). B undan iki yl sonra. 1 259 ylnda. Hulag Han Musuldan geerken bu olay hatrlar
ve Adevlleri itaat altna almak ister. Hakkfi ve Sicilr'a saldrarak oralar kana boyar.
yama eder ve atee verir.
Mool dmanl karsnda Yezidi eyhi erafedd in'in olu Zeyned(iin. babas nn
tarafm-far n bi raraya getirmyi dnmez. B ir Mool kz ile evlendii sylenen amcas
Fahreddin'i burada b rakarak Suriye'ye gider. 1 275 y l na kadar d urumda bir deiiklik
olmaz. B u tari hte Fahre(idin. dier kardei emsedd in'in kendisine kar ayaklanmas ile
kar lar. Baaramaynca da 400 adam ile buradan kar. gider. B i l inmeyen sebeplerden
dolay . bu srada Fahreddin Msr'a kaar. Moollar tarafndan takip edilerek 1 277 y l nda
orada ldrlr (80). Fahreddin. Yezldlleri n tarihinde bilinen son eyh olur.
Bu tarihten sonra Yezidilerin Irak. Suriye ve Gneydou Anadolu'ya yaylmaya
balad grlr. nce Diyarbak r ve Siirt dolaylarna (8 1) dalk blgelere yerleirler. Bu

nlania b i lhassa Mooll ara kar mcadelede Adeviyye ve Sohbetiyye ad ile Trkmenlerle
birli kte hareket ettikleri grlr (82). B u blgede Karakoyunlularn. Akkoyunlu l urn.
Safevilerin ve sonunda da Osmanllarn hakim olmalaryla sras ile bu devletlerin ynetimi
altna girerler.
B undan sonra

Yezidilerin

Makrizl'nin Kitab es-SlGk l i

Marifeti

Dvel el

Mlk'nde. 8 1 7/ 1 4 1 4 y l olaylarn anlatrken yeniden tarih sahnesine ktklarn

gryoruz (83). B u y llarda Yezidiler eyh Adl'ye saygda ar giderek o n u yceltirler.
mezarn da k ble olarak kabul ederler. Btn Yezidiler. dini ve siyasi bir birl ik oluturarak
etraf nda toplanp tak nl klara balarlar. rnein: "eyh Adl'nin kendilerine rzk verdiini;
Allah ile beraber oturup soan ekmek yediini; kendilerine tabi olan lardan be vakit
namaz kaldrdn ; zinay helf saydn ; eyh Adi ld zaman Allah'n onu yanna
aldn ; eyh Adl'nin ocuu olmad ndan kapcs Hasan el-Bevvab'n srtn srtna
dayyarak kend i zniyetinin Hasa'a getiini ve neslini ona baladn ; ocuksuz len
eyh Adl'nin l mnden sonra ( 1 1 62 ) kendi nesli olmak zere kapcs Hasan el-Bevvab' n
( 79 ) Turan ( 0), Dou Anadolu Tlirk Devletleri Tarihi, stanbul, 1 973, s. 229 v e Seluklular
Zamannda Trkiye, stmbul, 1 97 1 , s.487.
( 80) Ahmet Timur Paa, el-Yezi'di'yye ve Mee-i N lletihin, Kahire, 1933, s . 39-40; Lescot
(R), a.g.e., s. 1 04- 1 05
( 8 1 ) eref Han, crefname, Badad, 1 953, s. 1 56.
( 82) Turan (0), a.g.e. s.228.
(83) Makrizi', Kitb es-SlilOk li Marifeti Dlivel el-Miilfk. Kah'ire, 1 972,C.IV/l ,s.292294.Dr.S.Abdulfettf Asfr yay.

16

ocuk ve a i lesine Yezidilerin olaanst bir sayg gstermeye balamalar: hatta Hasan el
Bevv<lb'n nes l i nden olan erkeklere kendi kzl ar n tekl if etmeyi Allah'n bir emri olarak
kabul etmeleri . . . g i bi davranlar yznden. ran afii mezhebi fakihlerinden zzeddin
Y usuf el -Hil vanl' n i n olu Celilleddin M uhammed. Yezidileri n bu tutum ve davranlar na
kar koymak zere harekete geerek devlet adam lar n onlarn kar muharebeye arr. Bu
arya i r<lz Hkmdu- Emir Tevekki l el-Krdi. Emir emseddin Muhammed el-Cerid
Kili ve Karakoyunl u lardan sfehan Valisi skender b. mer eyh i le bu yre halknn ou
kat larak byk bir kuvvetle Hakkari blgesine. Yezidilerin oturduk.len yerlere. sal drrlar.
Yezidilerin kutsal olarak kabul ettikleri Lille'teki eyh Adl'n i n trbesi yklr, mezar alr.,
kem ikleri d ar kar l r. O zaman Sohbetiyye adn verdikleri Yezidilerden bir grubun
nnde yak l r, " Wl olarak kabul etti iniz adamn kemikleri bakn nas l yanyor. bize mani
olam yor" den i lerek Yezidiler sind i r i l i r. Sonradan bask ortadan kalknca eyh Adl'n i n
trbesi yen iden yap larak a y n eki lde i badete devam edi l ir (84)
Karakoy unlular zamannda Gneydou Anadolu Yezid i lerinin. Karakoyun l u Kara
Yusuf ( 1 390- 1 420)'a bal olduklar n gryoruz. Kara Yusuf. Yezidi Mahmud'i kab i lesi
eyhi Hasan Bey'e, kendilerine bal l klarndan dolay Van glnn dousunu ver i r (85).
eyh Hasan. Karakoyunlulara h i zmete devam eder ve onlar Hakkari Val isi zzeddin er'e
kar destekler. zzeddin. B i tl is Valisinden yard m ister ve nem l i bir miktar yard m
gnderi l ir . B u yard ml arla Yezidiler zerine saldrr v e onlar bozguna uratr. B u savata
Hasan Bey ldrl r. Yezidiler bu olaydan sonra ancak Hasan Bey'in torunu vez Bey saye
sinde tekrar biraraya gelebi l i rler.
Karakoyunl ularn yklmasndan sonra yerine geen Akkoyunlular'a balanrlarsa da.
bu son uncularla i l ik i leri n in iyi olmad anlalmaktadr (86) .
X V I . Y zy l n banda Safevi Devleti kurulunca ( 1 5 0 1 ). Yezidiler Osmanl lar i l e
Safeviler arasndaki hudud blgede kal rlar. Hem Safeviler hem d e Osmanl l ar. bunlarn
kendileri n i destek lemeleri n i isterler. Yezidiler Safevileri gizl i .olarak desteklerlerse de. Os
man l lanlan da ayr lmazlar.
Bu arada vez B ey'in Safevllerle aras . belkide dini sebeplerden dolay. a l r (87).
Yerine geen kardei Emir Bey' i n pol itikasda k arars zl yan i bazen Safevileri bazen de
Osman l l ;u- desteklemesi. Osmanl hkmdar Sultan Sleyan'n Tebriz Seferi ( 1 535)
s ras da yakalattr larak ldrl me:;ine sebep olur. Yerine geen ol u Hasan B ey. nce
Safevilere balan r. sonra da 1 550 y l nda Osman l lara bal l n bildirerek Yandaki Os
man l Valisi i le birl i kte Osman l Ordu lar ii nde yer a l r. Bu hareketi i le birl i kte Osman l
Ord ular ii nde yer alr. B u hareketi i le Bab- Ali'nin takdirlerine mazhar olarak lnceye
kadar her i:-.'t ei yerine getiril ir. slilm i yeti kabul eden ve ok dindar olduu sylenen bu
( 84 )
(8))
( 86 )
(87)

;\hlxis el-/\zzilavi. a.g.e., s. 1 1 2; Lescol ( R ) a.g.e., s. 1 1 2.

ere f Hf, a.g.e.s.388-399 ve 399-408.
Lesco ( !< ) . a.g.e. s. 1 1 3- 1 1 4.
eref Ha. a.g.e. s. 389-390.

17

Yezidi eyh'i . rivayete gre. aireti iinde yaayan Yezidi inanlar n kknden y kmak
iin medrese ve camiler de yaptrr. 1 5 85 yl da ldnde hemen kabi lesinin hepsinin
msl man olduu sylenir (88).
Bu blgede yaayan d ier bir Yezidi aireti Dnbeli'ler de Akkoyunlular desteklerler.
Akkoyunlu Uzun Hasan ile iyi i l iki ler i inde bulunurlar. B una karlk Osmanllar ve dier
bir Yezidi aireti Mahmudl'ler ile daima kt ilik i ler iinde bulunur ve onlarla savar. So
nunda skender Paaya bal birliklerin banda giden Hasan Bey'e yenilerek ldrlr (89).
Yerine geen olu Ahmet Bey. ne tam olarak Osmanllara ne de Safevilere balanr. Her i k i
devleti d e duruma gre idare ederek (bal grnerek) airetini ynetir. Onun bu davran
ah Tahmaps' ok kzd rdndan drtyz adam ile birlikte ldrtr. Yeen i Ahmet B ey
Osmanllara s n r (90).
Dnbeli aireti reisi Hac Bey'in olu Hac Bey II. daha nce Safevilere balln
gsterdiinden A hmet Bey'in yerine Emir olur. Safeviler i le Osmanllar arasnda geen
aldran savanda ( 1 5 1 4) Safeviler i le birlikte arpr. B u sonuncularn baarszl so

nunda bu airet de Osmanl lara balaur.

Bu blgede yaayan baka bir Yezidi ai reti de Dasnller'dir. ereffine'de bunlar

hakknda zel bir blm yoktur. Ancak bu Yezidi aireti reisi Hasan Bey Selim l 'e sadk
kaldndan kendisine Tmar olarak Erbi l ve evresi verilir. B unun zerinde bu blgenin
nslan Valisi Mir Seyfedd in. Safeviler tarafna geer. Bu blgeye geri dnerek
Dasnilerle arp r. Bunlardan 500 kii ldrr birok da ganimet alarak bu blgeyi fethe
der. B u baarszl a kzan Seli m 1 . onu stanbul'a ararak ldrtr (9 1 ).
Grld g ibi Yezidilerin Gneydou Anadolu'ya yayldktan sonra Karakoyunlu.
Akkoyunlu. Safeviler ve Osmanllar ile. duruma gre. sk ilikilerinden dolay sli.lm toplu
mu i i nde kaynamalar salanmak istenmi ve bu arada inan sistemleri de az ok
anla l m. durumlarn dzeltmeleri iin isam toplumu iinde baz kere basklar yapld
gib i , i nanlar n n ne olduu hakknda da baz fetvalar da verilmitir. B u fetval<u- n hemen
hemen hepsinde de Yezidilerin Kur'an ve Snneti kabul etmedikleri. ulemadan nefret ettik
leri ve m slmanlar grdkleri yerl:1e ldrmeleri v. b. hakk dadr. B il g i kabilinden olmak
zere bunlardan Abdullah Efendi er-Rubtaki"nin 1724 yl nda verdi i fetva zet olarak

yledir (92).

"Yezidllerin btnyle kfr ve sapkl gerektiren bat l . sapk inan ve tevi l lere
inandklar bilinmektedir. yle k i : Kur'an- Kerim'i ve sli.lm inkar ederek bunlarn yalan
(88) bid, s . 398.
(89) ibid, s .399.
(90) ibid, s .400.
(9 1 l bid, s. 356-358
(92) Yezidiler hakknda verilen fetvfar iin bkz.: Mehmet erafeddin, a.g.e.,s.29-35; Ahmet
Timur Paa, a.g.e.,s.7-8; Abbiis el-Azziivi. a.g.e. ,s.84-89; Sddik ed-DemlCci, el-.
Yezi'diyyGn, Musul, 1 949;s.428-433; Abdurrazziik el-1-Iasani.a.g.e. ,s. 1 04- 105 ve 1 06- 1 08 .

18

olduklar n : inan lacak ve amel edilecek szlerin eyh Fahr' san; sapan konumalar ol
duklar n syleyerek ona boyun eerler. B undan dolay slilm ali mlerine dmanlklar
vardr. B irok defalar ispat edi ld i i zere m slman din alimlerinden

e l lerine

geird ikleri

kimseleri gayet feci bir eki lde ldrrler ve slilm d i n i ile i l g i_ I i k i aplar pralarlar.
zerine p islerlerler ve yakarlar. Bu durumlar herkes tarafndan bi l i rd. ed i r. eyh Adl'yi
Hz. Muhammed'e gre kat kat stn sayarlar. Allah'a yeme. i(; e .

oturm a .

uyuma vb.

sfatlar verirler. ki tarafn da raz olmas i le zinay heli.l.I sayarlar. -!'< aa ve oruta fayda
olmadndan dolay bunlar n da farz olmadklar n . yalnzca kal b ll'n i l iinin gerekti i n i
sylerler. Lfe' i Kabe'den daha stn saydklardan. gc yetenkrin l<fbe'ye de i l de.
Lfe'e eyh Adi'nin "Sancana" secde etmek gerektiine. buna -;ecdl' etmeyenin kafir
olduuna i na rlar. eyh Adi'nin kyamet gnnde Allah'a ve Melek lere ramen kei1disine
inananlar bir tabaa koyup ba zerinde cennete gtrecei n i sylerl er. B unlar frkaya
ayr l rlar:
1 - Adi b. Msafire Tanr l k sfat verenler.
2- Adi b. Msafir'in Allah'n ulOhiyyetinde bir pay olduun . gk y zn Allah'.

yeryzn de Adi b. Msafir'in ynetti i n i syleyen ler.

3- Adi b. Msafi r' i n Allah ve orta olmada. ancak Allah ' y: nda byk bir
vezir olup. Al lah' onun sznden dar kmayacana inananlar.
nanlarn n asl hul Gl'e dayanr. Bu nedenle de Hristiyanlar

iil t: r. ptl erinden

ve i nan lar da tasv ip ederler. B u i nanlarnn hepsi ak ve sei k

h i r d.. i lde

gider

kfrdr.

B undan dolay kafir'dirler. Oturduklar yerler de Dflr'l -Harb ( Kfr biil ges d ir (93 )".

B u fetvadan nce verilen eyh'l-sli.l.m Ebu's-SuGd'un fetvasnda da iiyle denilmek

tedir: " Yezidilerin i syankfmlan. hadd i aandan. yol kesenden. mrted ,.e harpte yakalann

kafirden daha kt olduklar: drt Mezheb'e gre ldd.il neleri h e lft l

o .l l t k l ar:

toplumc

!arn perian . bykleri n i ve kklerin i ldrmelerini i steyelerin ve iilcHirenlerin byk

bir harp ederek Al lah ve Resulne yardmc olduklar: bunlara destek salay"n l ar ise aksi
ne Allah ve ResGine dmanlk etmi oldukhm ... " sylenmektedi r. (94)..

Yezidileri n 1 7 1 5 yln da tekrar ortaya ktklarn gryoruz. Bu yllarda ms

lman l arn tmn dman olarak kabul eden Yezidiler ehirlere i nemez ve n slmanlarn
oturduklar yerlerden de geemezler. Ama frsat bulduklar zaman m slnanhmn oturduk
lar yerlere silahla saldrp vururlar ldrrler ve yana ederler. Bu tutumlarndan dolay
ite bu y l Melik Mu2!affer Gazanfer Aslan. askerlerini toplayarak Yezidilere kar h cuma
( 93) Alxlullah Efendi er-Rubtak'i, Yezldller !k.Fetva, Siileymaiye kil liipha nc s i . zmirli smail
Hakk . 1 092 m.da kaytl olan bu fetva be sayfadr. tercilmesi iin bkz. Mehmet
erafeddin. a.g.e,s.27-30. Dilimize satleletiren. Hayrullah ctinkaya. Yezidiler zerine
Fetvalar. Samsun, 1985,s.5- 1 2 ( lahiyat Fak. Mezuniyet Tezi).
( 94) Ebu's-suud, Yezidiler hk. Fet:va, Siileymaiye kt phanes i , i lac Ahmet Efendi 1 246 m.da
kaytl olup ciltli, drt sayfadr. Tam terc m esi i i n hkz. l-layn!ah eti n kaya , a.g.e., s. 1 .
4.

19

geer. Yezidiler bozularak kaar. dalara ek i l i rler. Fakat Mel i k Muzaffer Gazanfer Aslan
bunlar takip ederek dalarda da yakalayarak eline geirdiini ldrmeye balar. lm kor
kusu ile Yezllfer oluk ocuunu alarak n slnanlarn elinde bul unan ve toplumu da
msl man olan HatGniyye kalesine sn rlar. Kale iinde bulunan mescicllere kendileri n i
zorla atmak sureti yle b u lmden kurtulmak isterler. B unlar n b u tutum l ar na slman
halk da yard m etmek isteyerek: "Melik'ten kend isine sndn bildirmeleri ni ve eman
'
lar kabul etmes i n i istediklerini syleme eri n i " . sylerler. Bunun zerinde Yezidiler.
Mel ik'e bu tekl ifi yaparlar. Mel ik de kabul eder. Ancak daha sonra bu s anlarn
mslman askerlere ok atmaya bal ywak ldrme teebbslerinde bulunmas zerine bu
askerlerin ou elid ol ur. Bu duruma. Yezidileri himaye eden mslmanlar ok zlrler.
Bu olaya kzan Vezir Mel ik Muzaffer Gazanfer Aslan intikam a lmak i i n kaleye h cuma
geer. Erkekleri ldrr. kadnlar ve ocuklar esir. mall larn da ganimet ol arak alarak geri
dner (95 ).
B u olaydan sonra 1 83 1 ylna kadar Yezlcilleri n nem l i bir isyan hareketinde bulun
madklar ancak vergi l eri noksansz almak ve mslman halktan gasbedi len. talan edi len
mallar n geri al nmas iin zamann emniyet kuvvetleri aracl i l e S i ncar Yezldllerin i n ter
biye ve islah ed i lmeleri u ekik1e zetlenebil ir: 1 7 84 tarih inde Ruvendi z ve Zeybar kaza
lar halk krtlerinden Kral muhafzlar olarak oluturalan kalabalk bir askeri biri ik
tarafn dan Yezldllerin ar b i r ekik1e dv lp ikence edildikleri : 1 794 tarih i nde B adat
Valisi Sleyman Paa tarafdan gnderilen kuvvetlerin bada Lafzullah Efendi kat ve
ar ikencelere bavurur: 1 806 ylda Badat'da Val i olarak bulunan Vezir A l i Paa
Yezidilere yap lan bu ikence ve eziyette daha da i leri gider: 1 8 1 l ylnda y ine Badat Val i
si Sleyman Paa ayn ekilde davranr (96).
B undan sonra. 1 83 1 ylnda Ruvend i z Valisi MirikGh diye tan nan Muhammed
Paa'n Yezidileri yok etmek g i riim i n i grmektey iz. Olay yle geer ( 97): Yezidi Emiri
A l i B ey i le evre kabilelerden el-Kueyyln kabilesinin reisi Ali Aa el-BfGti arasnda
teden beri gelen bir cl manlk srp gider. Yezidi Emiri Ali Bey. dman yok etmek
i i n frsat gzeti r. Frsat da bulur. Olunun snnet dnne. kendi ky " Bazera"ya A l i

Aa el-Bffiti'yi davet ec1er. O d a y annda be adam i l e birlikte b u davete katl r. Ziyafet

srasda arkada i le birlikte pusuya drelerek ldrlr. dier iki arkada kurtulur.

Bu olay el-Bf'.lti a ilesi n i n ok gcne gider ve intikam almaya kalkar. Yeen i Molla Yah
ya el-Mezverl. amcasnn intikamn almak iin madiye Valisinden yardm ister. Yard m
edilmez. B adat Valisinden yardm v e himaye ister. yine kabul edi lmez. B u defa Ruvem1 i z
En iri MirikGh M uhammed Paadan yardm iste'r. O d a bizzat kendisinin kumanda edecei
bir ordu hazrlatr ve Yezidiler zerine yrr. Onlar feci bir ekilde bozguna uratr ve bir
(95) Abdurraln h. SGveyd!, Hakikf'z-Zevra ( Yazna), s. 37-38, Naklen Alxlur-rczzak el
Hasel, a.g.e.,s.95-96.
(96) M ustafa N uru, a .g.e.,s. 43 .
(97) l lery Leyard, N i nevcl ad i's Renains, Lodra, 1 949,s. ?.76-277.

20

ksmn da ldrr. Sa kalan lar da tepeler

Ye

' di lerin insan girmesi zor olan yerlerine

sn arak darna dan ol urlar (98). Em ir M irikGh on lar takip ederek bulunduklar yerler
den kartp heps i n i yok ederse de. len Yezidi eyh'i Ali Beyin olu Hsey i n Bey bu olay
dan cann k urtarr. .
1 83 2 yl da ise Yezidi tarihinde nemli olan olaylardan b irin i n daha meydana
geld ii grlr. Bu. Buhtan Valisi Bed ir Hf' yhan'a sald rsdr. Tam olarak belli
olma-yan bu saldrnn sebepleri n i n i nanlarndan dolay olduu sanlmaktadr (99). B u
sald rda Yezidiler d irenmelerine ramen ezili rler. ok sayda Yezidi ve Emirleri Ali B ey
tutuklanarak hapsed i l i rler. Sonra da Revandiz'e gtrlerek Ali Bey'in orada aslmas
zerine. Yezidi K rtler yeni den i syan hareketine balarlar. Her tarafa saldrp yana ederek
eyhan'a doru yol a lrlar. Musul kaplarna vardklarnda Frat yerlileri tarafndan durduru
lurlar. B az lar nehri yzerek geer ve hayatlarn kurtarrlarsa da dierleri nehrin kar
tarafnda kaldklarndan . kendilerin i takip eden yerliler tarafndan ldrlr.
1 839'da D iyarbakr Valisi Hafz Paa'nn yeniden S incar'a saldrd grlr ( 1 00).
1 839 yl nda Badat Vali s i Reit Paa tarafndan ok sayda ordu birli kleri gnderi lmek su
ret iyle Yezidilerin ar ikencelere bavurularak cezalandrld grlr ( 1 0 1 ). 1 846'da
Musul Valisi Tayyar Paa. yan nda ngil i zleri n Musul Konsolosu H. Layard'n da bulun
duu byk bir askeri birl i k le . S incar'a. Yezidilerin bulunduklar yere giderler. Bu gidiin
sebebi. Yezidilerin oktan beri ar verg i ler altnda ezi ldiklerinden ikayeti olmalardr.
Paa. Y ezidiler' i ngil izlerin h imaye ettiini bildiinden durumu yerinde i ncelemek zere
g iderken. olaylara . ah i t olmas bakmndan ngiliz Konsolosu H. Layard' da birlikte
gtrr. S i ncfir'a yaklatnda adamlarndan b irkan nceden gndererek geli sebebi n i
bild irdi i halde . Yezidller bu adamlar ldrrler. Paa d a bu olaya k zarak ky atee
verir. Yezidiler dadaki maaralarna ekilerek gn boyunca direnirler. Sonunda gece
n i n karanlndan istifade ile maaralarndan kp kaarak ky boaltrlar. B unun zerine
Vali Tayyar Paa. yerinde yapmak istedii ikayet sorutunnasn brakarak, Musul'a dner
( 102).

Bu

t<rr ihten

itibaren

Yezidileri aka

ngil izlerin

h imayes inde grmekteyiz.

Grld gibi Layard bu i iin ngilizlerin grevlendirdii Musul temsilcisidir. Ad

geen kitabnn Yezidilerden bahseden blmnden anlaldna gre gya ngilizlerin
d ik kati n i eken ey " Yezidilerin askere gitmeleri mecburi olunca. Musuldaki ngiliz temsil
cisi. stanbuldaki ng i l i z Bykelisi Strodford'un aracl i le Osmanl Devletinden.
"Yezidileri n askere alnmamalar" konusunda bir ferman kartarak gya Yezidilerin istek
leri dorultusunda onlara yard mda bulunur ( 1 03).
(98) M u hammed Emin Zeki. Kitilbu Hlililsat Tarihi el-Kurdi ve Klirdista, Kahire, 1 936,
244.
(99) Layard (Hl, a.g.e., s. 276-277.
( 1 00) bid, s . 278; smail Bey l, a.g.e., s. 1 1 3- 1 1 5 .
( 1 0 1 ) M ustaf Nuri , a.g.e., s. 43.
( l 02) Layard, a.g.e., s. 3 1 0-324; smail Bey l, a.g.e., s, 1 1 5- 1 1 6.
( 1 03) B u konuda bkz. Lescot ( R ) , a.g.e., s. 1 26.

s.

21

Yez\'(jj' inanlar hakknda edinilen ilk bilgi ler konusunda ( 1 04) bahsedildii gibi Us

man l Su ltan Abdlaziz Devrinde ( 1 856- 1 876). l 872'de "Kurra Kanunu" gere ince orduya
asker topland srada. M usu,I ve evresinde oturan Yezidilerin askere alnmalar isten
diinde, bu istee uymayan Yezidileri yola getirmek zere Albay Tahir Bey komutasnda
gnderilen askeri birliklere kar Yezidi Emirleri . eyhleri. Pirleri ve Muhtarlarnn. Os
manl ordusunda neden asker olniak istenediklerini. ondrt madde halinde yazl bir
ekilde sunarak "zr beyan edip" bunun yerine o zaman "bedel " demek istemeleri ile
yaplacak askeri mdahaleye engel olunarak. Yez'idlleri askeri bir saldrnn eiinden kur
tarrlar.

1 890 yl olaylar ad altnda Abdlhamit il nin politikas dorultusunda. nce

m slman iken inanlarndan dnen Nusayriler. smfliler. Drzller ve benzeri top l uluklara

uygulad siyaseti ( 1 05) Yez'idllere de uygulamak istemesidir. Yani . mademki asllar

mslmandr. o ha_lde slamiyeti gerei gibi retmek ve yaatmak iin dini okul l ar amak
ve Osmanl ordusunda Yezldlleri askerlik yapmaya armak.
B u i iin. nce Musul'dan Mesut B ey grev lendirilir. baarya ulaamaz. Ancak.
asileri ynetimi altna almak. azgnlarn cezalandrmak. zorbalar ve yamaclar ezmek,
islah edilmesi gerekenleri islah etmek iin olaanst yetki verilen bir askeri komutann
gnderilmesinin gerekli olduuna dair Abdlkadir Kemal Paa aracl i le Musul'dan bir
yaz yaz lmas dncesine v ar lr. Bab- Ali bu istee hemen olumlu cevap vererek bu i
iin Korgeneral mer Vehbi Paay stanbul'dan grev lendirir. Yaplacak asl grevi n de
Yezidileri gzel bir dil i le slam'a davet etmek. oturduklar yerlere okullar atrlp hocalar
tayin ettirilerek Yezidi ocuklarna bu okullarda slam ve slamiyeti retmek. olacakt

( 1 06) .
mer Vehbi Paa'nn yapt ilk i, Yezidilerin i leri gelenlerini Musul'a armak
olur. Onlar da mahiyetin i bilmedikleri bu davete katlrlar. ehre yaklatklar zaman bera
berinde alimler, Devlet Erkan ve saygn kiiler olduu halde mer Vehbi Paa alaynn
banda askeri bando ve silahl ordusuyla onlar karlamak iin kar. Yezidiler hkmet
binasna gjrerken. ehrin hakim i onlara "Kelime-i Tevhid" okur. B u durum karsnda
Yezidi ileri gelenlerinden eyhan Emiri Mirza B ey, onun kk kardei B edii Bey ve halk
tan iki kii mslman olurlar. Geri kalanlarn tm itaatden kanrlar. Bunun zerine Paa,
onlar hapsettirip ikence yaptrmaya balar. D ier taraftan da ol u Temen Asm B ey'in
komutasnda eyhan'a byk bir kuvvet gndererek. Emirlik kkn yama ettirir. Mu
kaddes eyleri ve Sancaklarn ele geirttirip mamlarnn ve eyhlerinin trbelerini yktrr.
B u ykm srasnda ele geirilen kutsal eyler unlardr: Hz. Davud. eyh emseddin. Yezid

( 1 04) B kz. nfa, s . 57.

( 1 05 ) B u konuda bkz. Turan (A), Les Nusayris de Turquie dans la Region d'HATAY (Anti
ocl), Paris, l 9 7 3 , s. 228-233.

( 1 06 ) Diivt elebi, Maltuti\t el-Mavsul. Badat, 1 927, s. 252.

22

b. Muaviye. eyh Adi. eyh Hasan Basri adl arnda horoz heyke l leri: tuntan dk l m
koyun ekl inde H a l i l 'r-Rahman kou: tuntan yapl Hz. Musa'nn asas : tuntan
dk l m bir y lan : tuntan yapln ehrGr ( B lble benzeyen bir ku resm i): Seyyi d
Ahmed er-Ri ff'ye ait bir kemer ba: eyh A hmet el-Kebir dedikleri Seyyid Ahmed
B edri ' n i n bir tesb i h i : Cneyd-i Badad'i'nin bir adet sakal tara : eyh Abdlkadir
Geylani"nin aatan yapl n bir asas: Hz. Sleyman'a nisbet edi len tuntan yapln bir su
tas ( 1 07). B tn bunlar bir m ddet Musul askeri klas da korunduktan sonra ordu merke
zine gnder i l m i olduklar sylenirse de. nerede olduklun gnm ze kadar hfa bili nmez.
Bu duru m u gren Yezidiler ayaklanarak silaha s;u-l rlar ve uzak yerlere kamaya balarlm.
Bu an(fa Korgeneral mer Vehbi Paa. Karadal Emin Efend i'yi eyh Adl'nin t'(::esie.
oray dzene sokmak ve eitim retim yaptrmak zere onlara irad etmesi iin emir verl
rek gnderir. 1 892- 1 904 yl lar aras da komu kylerden baz mslman k1ler i le baz
Musul'lu fakir renc ileri de orada okutur. yezldller bu okula devam etmezler. sonunda
M usul Val i si N uri Paa ( 1 08) gem ite olduu gibi askerl ik iin bel l i bir para ( bede l)
k<U" l da askere alnmamalar konusunda Bab- Al i'yi ikna eder ve alan bu okullar (1a
kapat l r.
Ule ve evresinde bu durum devam ederken Musul'un dousu i le Kuzey
dousundaki Yezidiler Osmanl ordularna boyun ememiler. mer Vehbi Paan
gnderdii onl u ile <U"p;U"ak dalara kmlar. Osman l askerleri n i buralardan uzak
latrnlardr. Duruma bizzat Paa m dahale ederek Yezidileri sindirmek i sted ii nde.
Musul'daki yabanc devletlerin temsilcileri stanbuldaki elilerine, mer. Vel1bi Paann

yaptklarn anlatarak. bunun anlamalara aykr olduunu ve slahat ferman ile

uyumfln . m slman olmal ar iin Yezidilere yaplan bu davran lardan memnun
olmadklarn Osmanl Hkmetine duyurarak. Korgeneral'in grevden al nmasn i sterler.
stekleri hemen yerine getirilerek mer Vehb i Paa stanbul'a ar l r ( 1 09).
B undan sonra. 1935 tarihinde Yezidilerin bu defa da Irak Hkmetine kar ayak
landklarn grmekteyiz. B irnci dnya sava sonunda ayr lke iinde yeralan
Yezidllenlen Irak'dakiler. 1 934 ylnda Hkmetin "Mecburi askerlik" ile i lgili Kan ununu
yrrle koymasa. 1 890 y lnda Abdl ham it dnem indeki gibi. itiraz ederek ocuklarn
n fusa kayt ettirmekten kanrlar. Sincar blgesinde Davud b. Davud ve Reukulu
bakanlnda Yezidiler bu duruma itirazla. silahl bir eki lde ayaklanarak yol lar kesip.
geen leri soyup. h kmet grevl ileri n i korkutarak karmak iin saa sola ve havaya ate

( 1 07 ) M ustafa Nuri. a.g.c., s. 7 1 - n.

( 1 08 ) Daha nce hu Yali Yezidiler hakknda Osmanlca "Abedc-i blis Yahut Tifc-i B uiyc- i
Yezldlye'yc hir Nazn-, M usul, 1 905" adl bir kitapk yazmtr. B u kitap "J\hcdc- i blis,
Yezidi Taifesinin i tikiidilt , adiit, evsiif, hiisliit" ad ile baz iliiveler ve karmalarla 1 9 1 O
'

ylnda stanbulda yaynlanmtr. Ayn yl bu kitab olu eliil Nuri (Djelal Nouy), Le
Diable prom "Dieu" ad ile Franszca olfak stanbulda yaynlamtr.
( 1 09) Sleyman Sii'ig, Tarih el-Musul, c.l,s. 2 1 7 ; Sddik ed Demlilcl, a.g.e, s. 507; Lcscot { R ,
a.g.e, s . 1 27.

23

etmeye balarlar. H kmetin gnderdii kuvvetlerle 7 Ekim 1935 tari hinde btn gn

.arpmalar devam eder. B u savata her iki taraftan da yzden faz la kii lr ( 1 1 0). Davud
b. Dav ud. ocuklar ile birlikte Suriye'ye kaar.

H kmet kuvvetleri ile baa kamayacakhm anlayan Yezidiler, silah brakmay ,

teslim olmay dnrler. B u konuda h kmetin d e daha nce kaanlar ile tutuklananlar v e
teslim olanlar hakknda genel bir eki l de affedi leceine dair yapt tebl i zerine
arpmalardal vazgeilerek ocuklarn nfusa kayt ettinneyi ve Irak ordusunda ayr bir
blk olarak askerlik grevi n i kabul ettikleri n i bi ldirirler. Bylece olay yatr ( l 1 1 ) . Ama
bugn orduda blkleri ayr olmayp dier Irakl larla b i rlikte kark olarak askerlik yap
n:aktadrlar.
Bu durum 1 980 Irak-ran Savana kadar bylece devam eder. Ancak bu tarih te bu
defa da savaa gitmeme konusunda Yezidiler arasnda bir kprdanma olduundan, I rak
hkmeti bu durumu nlemek iin tedbir alr. B unun zerine Mirlerinden Tahsin B ey
ngiltere'ye. Muaviye de Fransa'ya kaarlar. Savan uzamas zerine I rak h kneti
taraf ndan yurt d ndaki Irakllarn I rak'a dnmeleri ni salamak a1acyla genel af
karlmasna ramen. hkmetten korktuklarndan hala Irak'a dnememekted irler.
Kendileri ile sohbet annda konutuum Yezidiler. gya bugn Irak Devlet Bakan
Saddam Hseyin'in gayri mslim olduklarndan dolay Yezidi nesl inin azalmas ve hatta
yok olmas iin cephenin n saflarnda arptr ldklarn. bundan dolay Irak'taki
Yez!dllehn ounun ldn ve hanmlarnn dul kald klarm zlerek anlatmaktadrlar.

Sonu
Grld gibi Yez!dller adlar n Yezid b. Muavi ye'den almakta, bunun lmnden
ok. sonra X I I . yzylda torunlarndan eyh Adi b. Musafir tarafndan Adeviyye veya Soh
betiyye tarikat ad ile Rafizl-Yez!dl eklinde gelimekte, eyhin lmnden ok sonra
yrede ya;ya d;l Krtler tarafndan yine yrede yaayan inanlarn da etki s i i le ayr bir

ek i l

a ln.l da. by lece d urumunu bugne kadar korumaktadr.

l U.rnn 1\ iirt. el i l lerinin

,lJuc;ua

h:

..., ,.) 1.u

c l.

1\ iirte

Krte olduu bil inen Yezldller, Tanrnn d i linin de Krte

konutuuna inanarak Kur'anda Allah tarafn dan lil.netlenen bir melek

'
'\1elek Tavus veya E in Cebrfl ad ile ar derecede sayg

J!Ste Jikl de

yiiredeki

1reitli

dolay birok kez usland r l mak istenmiler. uslanmak yle dursun tam

eheplt' n k

Mslmanlar veya ba l bulunduklan devletler tarafndan

aksine gnclen giine birl i k . ve btnl k ierisinde yeniden canlanmlardr. Vaktiyle yalnz
S i ncar dalarnda oturduklar halde. buraya yaplan basknlar sonunda yreye dalarak
gemi te olduu gibi bugn de varlklarn srdrmektedirler.

( 1 1 0) Ilu konuda geni bilgi iin bkz. Lesco ( R ) a. g .e. s . 1 9 1 - 1 95 .

( 1 1 1 l Abdurrezzak el-Hasan!, a.g.e., s . 98-99.

24

il. BOLUM COGRAF DAGILIMLARI

Yezidiler. Osman l mparatorl uu topraklar ierisinde yaarlarken . B i rinci Dnya

Sava sonun uda

( 1 9 1 8). mparatorl uun kmesi ve topraklar zerinde bir takm yeni

devletlerin kurulmas i le ayr lke topraklar ierisinde kal mlardr ( 1 923). B ir ksm
yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devleti topraklar zerinde yer al rken. bir ksm Irak
topraldar ve dier bir ksm da Suriye topraklar sn rlar ierisinde yer almlardr.
B ylece. belki tarihte ilk defa corafi dalmlar bakm ndan kendi lerini farkl lkeler
ierisinde bulmulardr. B unun sonucu olarak da birbirleri arasndaki yreler aras i likileri
ve gid ip gelmeleri glemitir.
Gem ite okluu gibi bugn de Trkiye'de Yezidilerin oturduklar yerler. Gneydou
Anadolu'dur. Suriye ve Irak'taki ler de bu blgenin devam olan Trkiy6 s rlarna "yakn
blgelede oturmaktad rlar. S,incar dalar l rak'n kuzeybatsnda olup Suriye topraklarna
doru uzandndan. bu dalar ve eteklerindeki kylerde. Cezire'de ve Cebel S iman'da otur
maktadu-Jar. B ylece dadan ovaya doru kaydklar ve bugn adrlarda gebe bir ekilde
hayvanc l kla uratklar bilinmektedir. Iraktak iler. S incar dalarnda ve etekler indek i
kylerde yerleik bir dzenleri olup hayvanclk ve ziraatla uramaktad rlar.
Irak ve Suriyedekiler zerine yakn gemite ankete dayal sosyolojik bir arat na
yapan Fransz Roger Lescot ( 1 1 2 ) her iki lkede de oturan Yezidilerin saylar konusunda

selefleri n i n yaptklar gibi geree uymayan abanln rakamlar yle dursun . h ibir bilgi

vermemektedir. Ancak bu aratrcdan ok sonra Lbnan'da masa bada oturarak "dedim.

dedin. ded i " kabil inden Yezidiler hakknda genel olarak uzun bir makale yazan Fransz
K rdoloji Profsr Papaz Thomas Bois

( 1 1 3). ad geen her lkede de toplam

saylarn n 50 bin civarnda olduunu yazmaktadr ( 1 1 4). B unlarn yansra Yezidiler

hakknda mstak i l eserler yazan Arap yazarlarn da. saylar konusunda sukGt ettikleri
grl mektedir ( 1 1 5 ). B iz de Trkiye snrlar ierisinde Siirt. Diyarbakr, Mardin v e
anl urfa'nn adlarn aada vereceim kazalarn n 28 ky ve 33 mezrasnda toplam
24.309 kii olduklarn .

mahallinde yaptmz aratrmalar srasnda bizzat n fus

kaytlarndan kendi elimizle teker teker saymak sureti ile tesbit ettik. te yandan,
( 1 1 2 ) Lescot (R), Enquete sur Les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjiir, Beynt, 1938.
( 1 1 3 ) Thonas Bois, Les Yezidis. ssai historique et sociologique sur le ur origine religieuse.
Mark, c. 55, 1 96 1 , s. 1 08 - 1 28 ve 190-242.
( 1 14) ibid, s. 1 09.
( 1 1 5 ) Ahmet Tinur Paa, el-Yezidiyye ve Mene-i Nlletilin, Kahire : 1933; smail Bey l,
el-Yezidiyye Kadinen ve Hadisen, Beyrut, 1 934; Abbas el-Azziivi, Tfiril el-Yezidiyye
ve Aslu Akidetilin, Badat, 1 935; Sddik ed-Denlild, el-Yezidiyye, Musul, 1949; Ab
durrezziik el-Hasani, el-Ye.zid_iyye fi Hiiznhin ve Miizilin. Sayda, 1 95 1 .

25

Yezidilerin kendilerinden aldmz gven i li r bilgiler altnda lrak'ta 20 bin kadar

Yezidi bulu nduunu: 5 veya 6 bin c ivarnda da Suriye topraklarnda yaadklarn rendik
( 1 1 6).
Gneydou Anadolu Yezidileri ve i llere gre dalmlar yledir:

A - Siirt linde
Bu i lde Yezidiler i lenin kylerinde oturmaktadrlar.
B un lar: K u11alan. Beiri ve Batman'dr
1- Kurtalan

Kurtalan les i . i l e ol madan nce Sason lesine ba l olduu bilinir. Sason. ken disi
ne bal olan kylere uzak l dan dolay l 904 yl nda i le merkezi B epmu- kyne. bura
da biry l kaldktan sonra. 1 905 ylnda Beykent kyne. sonra Kayabalar kyne. buradan
da Yanarsu bucana tamtr. Yanarsuyun da kylerden uzak oluu. merkezi bir yer
olmay ve demir yolu yapm ile buran n sondurak olmas. ile merkezin i n buradan da
kald rlmasna sebep olmu ve 1944 ylnda " Misric" olan kyn ad Kurtalan diye
deitiril erek ile merkezi haline getirilmitir ( 1 1 7).

lenin dousu S iirt il merkezi . bats ve gneyi B eiri. kuzeyi Kozluk ve B aykan

i leleri ile evril idir. l merkezine uzakl 32 kilometredir. Kayabalar. B alca, B epnar,
Yanarsu olmak zere drt kasabas i le 70 ky ve 70 de mezras vardr.

( 1 16) TUrkiye'deki nfus dalmlar konusunda baknz, nfira, s.54-55.

( 1 17) 1 973 Siirt l Yll, s. 53.

26

MU

,/

'I'''<.
/

S i iR T

-...; S.C.SUN i'

L HAR TA SI

/ /\.
B T L S i l i
. :- -- --'
...... . ,.._ . _ _ -..
\ ,r'
: 8Al'<'.A . /
...,..
. '\- ' ! KOZLUK T._-- "' '
.

1.0JO OOO

'.a.;. 11on
o

D y.:..R. SAr<IR

- \

. - '

p,
(:::
:j- l

,- y

,.._

_,

. J?i+'!'
.
.
.,,.,

;r: x
-

s...--

'

..

F. s en-. )

"'

/J4'l
:\>(' l
_;

Ul,? Qr )
-

c KUh
il

"

.. .

rkmn ! Tc l. :. ;.;

' ..,

Cze n . Murat

,: ::";.:. .

' -......

c,,lok

f '. :<.:.;.. . - . -_;;

- . - .::
-yj..,,
!-.
..:.<.Blc. tJ., S.i i. -.
RT

-..11\Jt.IJ
O

,,.,,_.

_.. _

({ Fnr\

',Uo;.:c

,,, .... - - -

1
,

--

-- _ ,

'

.. ...

, ,

' ..

,'
'

,- ... ..

r\zA s

,-

---

'-.

----

--

l
-,

/ . .i

i HA<<AAI 1 L
.,,

'
_ _ _ ,,,..
- - -- - - "

s ,r :r
t c l' r "
l c i' m ...- r ,. t> :'.
b'.JCC.K rn..> rc; ,

Yezidilerin bulunduklar i l eler

__,,.-... ., .- \

PER'V::.. R:

S I C: ..... K

-o--

..

 Y azic.1 erin bulunduklar kyl

- Dlmiryolu OLEK. 1 / LUU UUU
- Yol u

:IP

o
(!/ D u < o k

28

K ot

Mol ulll.' 11

'"

M l .. ... ., ., .., .
. . T s11 i y e
,

- - - -

Mr o

S t uh l i z .,

A t a l t Kupl urnu

--:::::::::- NE' h r 1 H
---

'<nl

_..- r-- \ k o r s u l o r

Yzlm 1085 ki lometre kare ola Kurtalan'n nfusu 50 bindir ve kilometre kwe
ye 27 kii dmektedir. Yeryz ek i l leri eski olup iinde byk da silsi lesi yoktur.
Biilgede Beykent. Garzan ve Zok dalar ile Garzen. Kezer ve Botan ay l<tr yer a l r. k l i m i
kn l k v e ksmen yamurlu. yazn kurak v e scak geer. Kyler gene l l i kle aasz v e
plaktr.
Yezidil erin ile merkezine 26 kilometre uzak l kta bulunan. Bepnar kasabasna bal

iki ky-Yaln ca ve Kurukavak i l e Kurukavak kyne bal Doruklu Mezrasnda kaytlar

olduu gr ld halde. bugn hepsi tek bir kyde. Kurukaval<'ta toplapmlardr. Doruklu
mezras " K onarlar"a sattklar halde kaytlar hff bu mezrada grlmektedir. D ier
yerleim yerleri de ayn ekilde(1 ir. Ad geen bu kasaba ve kylerdeki Yezidilerin toplam

1 439 kii olduu halde Kurukavak kynde oturan Yezidilerin toplam 800 kadan1r. B un
l arn bi r ksm . 20 ev kadar. skenderun'un Payas kasabasna giderek oraya yerlemilerdir.
Burada deva m l oturanlar olduu halde mevsimden mevsime oturanlar da vardr. Yani

kn Payas'da yazn Kurukavak'da oturmaktadrlar. Bu kyllerin bir ksm da A lnanya'da

ii olarak al makta olup. sadece yazlar tatil leri ni ge\i rnek zere kye gelmektedirler.
Kazanlarn n heps i n i kye gnderdik leri nden kyn ekonomik gc olduka iyi olup .
kyde i k i veya kat l betonwne binalar. ehirlerde olduu gibi ykselmektedir. Kylle
tan teekk l l il kokul ve elektrik vardr.
ingiltere'in l 84<- l 85 l y l l ar arasnda Musul Konsolos'u olan mehur arkeolog Sir

Austen Henry Layard. 1 849 y l nda Kurukavak kyne uram tr ( 1 1 8). B u kyde bir
mddet kalan Konsolos. Yezldller tarafndan ok ilgi grdm1en. n gil tere'ye dn nde
m i ras larna brakt yaz l vasiyetnamede ('?) bu kyde yaayan Yezidileri verek kendi
si ne yap !an larn kar l ol ak zere sz konusu kye yard yaplnas' belirtmitir.
B ugn Aerika'da yaayan ve Amerikan vatanda olan yeeni J oh n S. Guest. bu vasiyeti
( ! l 8 ) Bu arkeolog resm i bir s fatla l'vlusul'da grev yaparken. Ninova ve onun kal n t l ar (13kz.
1 1 . Layard, Nin ivcl and its reains. 1 .ondra, 1 850) zerine ka z l ar ya para k, i l m i
a l rn l a n n srdrd sralarda o zaman Osnanlilara bal b u blgede yaayan Erme
n i ler, Y czldiler ve K rtler hakknda da alallinde sosyolojik almalar yapt b il i n
mektedir. te byle bir al ma srasnda Kurukavak'da geerken , bu kyde kalarak
kyllerle yak i liki kurmak niyetiyle, yalandan hastalanm ve bu lasta l amacna
ulacaya kadar devan ettirerek, Yezidiler tarafdan liiret ve ilifat yamuruna tutul
ut ur. /\malar lcr zarn olduu gibi Osmanl mparatorl uunu clarch
paralamaya uvaffak olamadklar ! in paratorlun ierisinde yaayan azl klar
zerine etki yapmak istemclcri ndendir. tc 1 l . Layard da bun lardan biridir. Bugn ise
ayn zilniyelc hareket eden yeeni .loln G.Ciucst. Yezidiler zerine kitap yazddan
byle lir vasiyeti uydurarak bu kiiye gelmek ise itir. B u kiinin ok zengin lir fabri
katr olduu ve bu nasra!lar kendi btesinden y:pl Yezidiler tarafndan sy lendii
halde. kiiyc yapt rla n ec lizerindc yle yaz ldr: " B u qe 1 849 ylnda bu kyden
geen n g i l i z arkeolou Sir ;\ustc l lery l.ayard'n ansa dayanarak /\erika-Tiirk
K ii l lir Dernei arafda y:pl r l r. " B u kiabeden de an lakl iizere Kurukavak
kyne yardm yaparak ,u geirc 1 1 . Lay:rd' yeeni Jol11 S .C!uest deil /\erikan1'iirk Klr Derei!idir. B u kisinin Ycldilcr lwkkda yazd i! kital Tle Ye1.idis ad ile

1 98 7 de Le iden ( I loll:d: )'l; yaylannr. Yaz:rn C aleforia neverstesindc

retim i i yes i olduunu n:dik.

29

renerek l 98 1 ylnda bu kye gelmi. kendini tantn . bu olay Yezidiler taraf ndan da
hatrlanm tr. Vasiyetin yerine gelmesi iin ky llere ne gibi bir yardmda bulunabile

ceini sormu. kyde su olmadndan. kye su getirilmesi istenmitir. Kayna Bepnar

kasabasnda olan ve kye 4 kilometre uzakl kta bulunan kaynak satn alnarak kye su ge
tirtilmi tir. Temmuz 1 985 tari h i nde mahal l inde yaptm aratrmalar srasnda. bu ahs.
6.5 mi lyon Trk Liras daha gnderterek ky ierisinde 4 eme halinde olan suyun evlere
datlmasn istemitir.
K urtalan'da Yezidi yerleim merkezlerinin ile merkezine olan uzaklklar

Kasaba, Ky ve Mezrann ad

leye olan uzakl (kn. olarak)

Bep nar Kasabas

26

Yal nca Ky

29

K urukavak K y

19

Doruklu Mezras

17

2- Beiri ( *)

B eiri nin tarihi M .. 3000 yllarna kadar uzanmaktad r. Bu tarihte Hurri Kavim leri

nin yerletii yre M.. 1 200 yl lar ndan itibaren \ , t c.' gl'mel ii altna g irmitir. Nairi

krallar dnem inde Habuskia krall s rlar iinlk J..: l ; Reiri M., 700-M.S.690 y llar

arasnda Med. Pers. Makedonya. P<uc Roma ve Bizans mp<ffatorluklar snrlar ierisinde
kal r. 690 ylnda Araplarn. 1 243 ylnda Moollarn eline geen yre. Yavuz S u ltan
Selim'in aldran Seferi srasnda. 1 5 1 4 ylnda. Osman l mparatorluunun snrlar
ierisinde katlr ( 1 19).
Cumhuriyet dneminde Kobin ad ile Siirt ilinin Garzan i lesine ba l kk bir ky
i ken. 1 926 ylnda meydana gelen bir sel felaketi sonucu olarak Diyarbakr iline bal El
medine ilesinin harap olmas sonucunda. i le merkezinin buraya tanmas i l e B eiri adn
alarak S iirt iline bal bir ile olm utur.
le. Si i11 ilinin batsnda yer almakta olup kuzeyden gneye Garzan ay boyunca
uzamr. Dousunda kalan Kurtalan lesi ile snrlarn Garzan ay izer. G neyinde
Gerc ve Silvan. gney ve batsnda Batman. kuzeyinde Kozluk ileleri ile evrilidir. Yer
yz ekilleri engebeli olup ikl i mi Kurtalan ilesinin iklimi gibidir. Yzlm 586 kilo
metre kare olan Beirii nfusu 26 bindu ve kilometre kareye 28 kii dmektedir.
( * ) B u ile l 990 ylnda il o!a Bana'a balatr.
< l 1 9 ) 1 973 Siirt l Y ll, s. 39.

30

 len in S i i rt il merkezine uza k l 74 kilometre olup. 2 kasaba. 36 ky ile 26 mezras

vardr. Yezidiler Beiri'de : Ouz kasabas i le Urak. Kuukuru. Uurca. Kungeit.

kuyar ve Deveboynu olmak zere 6 kyde ayr muhtarlk olarak: Yol konak ve kikpr
kylerinde de msl nan lar i le iie. birl ikte oturmaktad rlar. Hatta. ylek i . Yolkonak
kynde azn l kta olmalarna ramen. ky muhtar Yezlt1'ilerciemi ir. Bu kylerden baka.
Ekinci ler. Meydanc k ve Onba mezrnlarnda oturmaktadrlm. B u nezralarn da herbiri bir
ky byklndedir. Hatta Eki n c i ler nezras ile Meydanck mezras bir kyden de byk
olup biri ncisi Kuukuru kyne. ikincisi ise Kungeit kyne ba l d rlar. Onba nezras
i se Ouz kasabasna baldr.
B tn bu kylerde Yezidilerin nfusu 4806 kii olup. genellikle hayvanc l k ve ziraat

la uramaktadrlar. S i i rt i l i nde youn olarak oturduklar i le burasdr. Kutalan i lesinde

olduu gibi buradakilerin de bir ksm Alnanya'da ve Kuzey Avrupa Devletlerinde ii ola
rak al 'akta ve yazlar kylerine dnerek kazanlarn buraya yatrm yapmaktadrlar.
B tn ky ve mezralarda ilkokul. e lektrik ve su olup. kyler i le ve kendi arasnda stabil ize
yollarla birbirlerine baldrlar.

31

)'
"'-......

'"

"""-\'.":7::,,"

.; ,
., \.

s-;-..
,u
" "'" ' '-

.,._,,: ,

:.-

,,,,.

\ ,.,._ ..
.. . .. ..

. ..
. .

,.'

';.; '

f'

"

' .

' iJ' wf-

:i

;.

..

. .

..

. . .. .

J,. ...
.
.

f
/

"

-: , ' . t.. '

. .

il eyuyr ,
'
.
/ , . . . ... ,
' . . ''

. . . .

"

r;t.:.

.... ..

<:i " (
'Y), -1 7''
.

."' ""'

.. . . .

. ..... ... .

( ; ,'
.1 .) ,,,,)

,'

'"'\

./?
'I( ,
''
,Jy ,, .,
,.. \ -- :N
,,,

-4 6 -

' r .
,
'

,r. :7";
...
,

o"'

. .

. ..._

'''''.
.. #

-..

\
. .... , _/../

,.
,

.
... ,. ,. ,. ' , , ,..
lf t , 'f l'(
.

... _ . ..

..

J .

";

'

?--

..

,
:

.. .

-v

<
Y'

' ...' ..

K ciy

"..
.,

: tt.,..A

..r

Y ezidil erin bulunduklar ktlyler

r,'" I'. lf<I

- Oemir<>lu
i Yol u

"' Mt osevver
' .....

w -=-

l (" S 'l y e

Asfalt

...

M<holle veMeln -- Slobliz e

Nt-lwr

LC E K : 1/ 200 \
.

. ,, ... .. '" -r.

A R
o c P
(!) Ducok

:.

1--

Yol

Kopa no

koplomo

'

Beiri ' de Yezidi yerleim merkezlerinin ile merkezine olan uzaklklar.

Kasaba, Ky ve Mezrann ad

leye olan uzakl (km. olarak)

Ouz kasabas

25

Urak ky

Kuukuru ky

Uurca

"

10

Kumgeit

"

25

kuyular

"

25

Deveboynu

"

16

Yolkonak

"

kikpr

3
7

Ekinciler Mez'tas

18

Meydank

"

28

"

27

Onba

3. Batman (*)

Batman ilesinin tarihi ve B eiri'nin tarihinden pek farkl deildir. Siirt il merkezine

94 kilometre uzaklkta olan Batman lesini luh ky teki l etmektedir. B u ky, 1 9 2 1

y l na kadar Elmedin lesine bal iken. b u tarihte Batman aynn tamas zerine tama
men sular altnda kalm. bu yzden de merkezi Beiriye nakledilmitir. B urann corafi
duru m u gznnde bulundurularak luh ky 1937 ylnda bucak haline getirilm itir. B u
ev rede 1938 ylnda petrol'n bulunmas ile nfusu hzla gelimeye balamtr. 1 955
ylnda Belediye tekilat kurulmu. 1 957 ylnda da ile haline dnmtr. Adn da 5 ki
lometre kuzeybatsnda akan Batman ayndan alntr. lenin kasabas bulunmayp. 25
ky ile 20 mezras v ardr ( 1 20).

(*) B u ile 1990 ylnda il olmutur.

( 1 20) 1 973 Siirt l Yll, s. 3 1 -3'.2.

33

-48-

Q-

Ot1 11 L

())
0"

.,

"?
/

l,/

ll

,,

ii\l

l Lfo

ft

1.

Y ezidilerin bulunduklar kll:rler

o

i re

(eJ D u ct k

t< o y
o

Muholk v

- -Dt>mr yolu
Yolu

.uo

...

Mutovver Yol
l eHy

-- - - - ) o
b l l : f'

,\,fail KJ .tnrr,o

Hehi r

_,,..,.---- h k o r s u u r

34

Yezidiler bu ilede yalm. bir kyde. Yolveren kynde oturmaktadrlar. Bu ky

Beirinin gneybat kysndaki Yezid'! ky kuyular'a ok yakn olup i le snrndadr.
Ky bir tepen i n zerindekurulnutur. Kyl nn ekip bitikleri topraklar ok aada. ova
dadr. Kyn esas ge i m i hayvanclktr. Nfusta. ky defterinde 4 l 8 kii kaytl olduu
halde. burada oturanl ar 1 O hane ve 1 20 ki i kadardr. Di erleri Almanya'da ii olarak

al makta veya d ier Yezidi kylerinde oturmaktad rlar. leye olan uzakl 26 kilometre
olan kyde ilkokul bulunmakta. fakat kyde elektrik ve su yoktur. Ky i leye balayan
yol kye yaklatka bozul makta. talar ve kayalm zerinden kye u la lmaktadr.

B- Diyarbakr linde
Bu i lde Yezidiler kyde toplanmlardr. B un lardan biri ncisi Merkez leye ba!
B ahec ik. ik incisi Bism i l ilesin e bal Yasince. ncs de nar i les ine bal Grses
kydr.

"

1 . Merkez le

Merket;: le. ad ndan da anlald gibi. Diyarbakr l i n i n merkezini ol uturur.

Dousunda B ismil ve Hazro; gneyinde nar; batsnda Ergani ve erm ik; kuzey inde i se
Dicle ve Hani ileleri yer al r. Y zlm 30 1 0 kilometre kme olup. kasabas. 1 1 8 ky
ve bu kylere bal 1 85 mezras vardr. Nfusu bugn 350 bine ulamtr. kl i m i suptropik
yayla iklimine sah ip. k sou k ve az yal. yazlar uzun ve kurak step tipi hir i k l i m
h km srmektedir ( 1 2 1 ) .

Yezidiler bu i leye bal Bahecik kynde oturmaktadrlar. B u ky ilen in

dousunda. S il van'a giderken 15. kilometreden saa ayrlan yolu takiben 28 "- i l ometre
uzaklkta stabilize bir yol ile merkez ileye balanr. Ky verimli b i r ovm1adr. R'uradaki
n fuslar 348 kii olup ziraat ve hayvancl birlikte yapmaktadrlar. Kyde lli adam yok

tur. Bu i h ti yalar n Beiri'nin Ouz kasabasndan salamaktadrlar. Kyde ilkokul. su ve

elektrik vardr.

2. B ismil

Diyarbakr Merkez i lesinin dousunda. D iyarbakr'a uzakl 68 kilometre olan ile.

dz bir ovada kurulmutur. 60 bin nfusa sahip olan i lenin buca. 90 ky ve b u
kylere bal 60 ezras vardr. le m erkezinin nfusu 1 0 bindir ( 1 22 ) .
Yezidiler bu ilede alt kyde. n fus defterinde deiik sayda isimleri getii halde
Yasince ky hari. hi bi rinde oturmanaktadrlar. B unlar ya bu kyleri brak p baka
kylere gitm i ler veya azl kta olduklarndan Yasince kynde toplanmlardr. Bu ky
B ismi l'in bat snda. 1 5 kilometre uzaklktadr. Kyde nslnanlar da vmdr.Ancak bunlar
az n l kta o ldukl arndan ynet i m Yezldllerdeli ir. B i rbirleri i le gayet iyi i likiler ierisinde
( 1 2 1 ) 1 96 7
( 122) 1 96 7

Diyarbakr l Y l l ,
Diyarbakr 1 Y l l .

s.

s.

7 1 -79
80.

ve

1 28

35

'J.J
'

1 1

DiYARBAKIR ili

-
'y,.,.-/1
MUS

ELAZG

r
i

e NGbt.

.vr'-

._

../'/

)
.

O E

MALATYA

SiiRT

AO IYAMAN

'"\........_ ,

L FA

i.JlllTE RKEZ
8.

VUZOl''-"'U : lSJSS Km'

KOf AtEO
693
AOECJ : nJ2
: 37L264
vs
y
: L03886

,,.
'-

\
\

Tipe

Ovib.

\
\
.......--'"\.
__ ,/
""-./
!'---

"A
i v-- "-......

- _)

MARON

Alll Y ezidilerin bulunduklar ileler

__

37

 ------- ----

::

rl
.

QJ
rl

'.d

( rl
N
QJ
.
:,H

_J

(f)
co

L:

JX

___ _ __ __

. '

' 1 il
i'

. l

--

yaamaktadrlar. Hayvanclk ve ziraatle uramaktadrlar. Kdyde Cami. lkokul ve s u

olmasna ramen elektrik yoktur. B u kyde n fuslar 608 kii olduu halde ile genelinde

1 098 kiidir. B undan dolay Trkiye

Nfus Dalmlar Tablosuna b u rakam
,, Yezidileri
\'b',
geilmitir.
Oturmadklar halde nfusta kaytlar olan kyler unlardr,
.

4 kii

Al
B aky

1 5 6 kii

atal

292 kii
8 kii

Gn geti

30 kii

Meydanlk

3. nar
Diyarbakr Merkez lesinin gneyinde. 30 kilcmetre uzaklkta. Mardin yolu
zerindedir. le di ve hafif engebeli bir arazi zerinde yer alr. 40 bin nfusa sahip olan
ileni n iki kasabas. 60 ky ve bu kylere bal 80 m ezras vardr. le merkezi nfusu
5 bindir ( 1 23).

Yezidiler b u i lede bir kyde. Grses'de oturmaktadrlar. B u ky nar'n batsnda.

17

k i l ometre

uzaklktadr. Nfusta kaytlar 600 ki i olduu hak1:e. b u kyde yalmz 400 k i i

vard r. Dierleri

Alnanya'ya ii olarak gitmiler veya baka yerlerdeki Yezidi yerle i m

merkezlerinde oturmaktadrlar. Kyn i k i d e nezra s

v ardr. Ancak b u mezralarda oturan

l a r n hepsi s l nad r. Kyde de

drt a ile nslman vardr. Bylece G rses kynde

Yezlclller

l;lde

ou n l u kta

olduk lar

mezralarla

b i rl i k te

genel

olarak

a z nl kta

k a l d k lar ndan ky ultar n s l a dr. Bu kyde kay tta Yezldi'leri hepsi " slnan"
liiye gemekted i r. Kyde d i ad; yoktur. Ge i n leri ziraat v.e hay v ; nc l k lad r. Kyde
.
lkok u l ve su olduu halde elek tri k yoktur.

( 1 3 l 967 Diyarbakr l Yll .

s.

87.

J..
ili
...t

1
ll

:
.!ol

al
rl

rl
;:s
.a

...t
c,a

( rf
l>1
ili
?-i

O::'.
<{
z
Q

40

C-

Mardin linde

B u i lde Yezlt1iler i leye dalm lardr.

1. Midyad

M idyat. ri vayete gre M.. 1 80 yllarnda Tarabid i n (badet edenlerin da) ad ile
Sasfi ve Seletkiler tarafndan Kamuk Trklerine kurdurulmutur. B unlar ile ilgili olarak
blgede hff ok sayda maaralar halinde yaptrlm tapnak. kiliseler vardr. Mardin' i n en
geni ve nfus bak m ndan en fazla kalabalk i lesidir. Osmanllar zamannda. l 8 LO ylnda
Mardin'e bal bir i le olmutur. Midyad'a bal bir mahalle iken. 1 965 ylnda ile merke
zinin tand Estel ile arasnda kilometre bir mesafe vardr. B ugn bu mesafe gidili
gelili byk bir yol i le donatlm olup yol kenarlar da hemen hemen byk binalar ile
doldurulmutur. Her iki yerleim yerinin de ortak ad. Midyad'tr. B urada drt dil
konuulur: Trke. Arapa. Krte ve Sryanice. lk dili herkes konutuu halde sonun
cusunu yalnz Sryaniler konuur.
Mardin il merkezine 70 kilometre uzakl nda olan M idyad'n 8 1 ky i l e 55 nez
rasnda 85 bin nfusu vardr. le genellikle talk ve kayalk olup suyu yok denecek kadar
yoktur. Kyller su ihti yalarn gletlerden veya kuyulara akan yamur sularndan gider
mektedirler. klimi kn souk ve karl . yazn ise kurak ve ok s cak gemektedir.
Midyad'ta Yezidiler drt kyde: Gven. Oyuklu. Yenice. ayrl ve iki nezrada:
rekli ve Koan'da toplam 5600 kii olarak ns lnanlardan ok uzakta ve ayr olarak
oturmaktad rlar. Genellikle gei mleri hayvac l klatir. Ziraat yaplan yerler yok denecek
kadar azd r. B uradaki Yezidiler Trkiye Yezidileri ierisinde en fakir ve bakmsz olan
lardrlar. Kylerde din adamlar yoktur. B tn ky ve mezralarnda l kokul bulunmasna
ramen elektrikleri yoktur. ayrl ve buna bal rekli mezras hari dier kylerin yolu
yok denecek kadar kt ve araba gidememektedir.
B u kylerden Almanya'ya almaya giden Yezidiler, kazanlarn kylere de i l
Hristiyanlann oturduklar. ileni n Midyad kesimine yatrmaktadrlar. B uralarda apartman
tipi binalar yaptrarak ileride burada oturmay arzuladklar gibi halen Midyad'ta oturan
Yezidi aileleri ve eyhleri de vardr( l 24).

( 1 24 ) eyh Boza Agi gibi.

41

+
t ..

il

ARON L

./ -- '- - ""

\ .

oK:-

\ ..J
....

,_

'"'c_

\
l

_._/

I
,
/
(,,. .....
/
./
/
/
.

::::

..,,

...

'

'

;'

:.E=.s

"'"'T

...

------- , " ""-

. .

..Jn.._

"'

------
- ,. t--.
tAPOI:
\-
: -... ' _._,.- , -{
..

\
,\
/ ,

'""--
,
/
( _y
'
.?

_ , .

.,

pc

./
.

- ).'"\.""- ---- .._../ \-- - - -- -- t1.. -'-. ,.

I

I'.
I

8 3 " . :

'

/./

_/
.

-._

cwfl'C'I'

'

'i\

.--.;;;
__
...__
__ _,.....

'" "S..ue, ..

s v ::.

.
vE

.....

....... .

SiiRT

o.y

IOIL

. '

'

---,...,,- --.

.. .

\ "'

. ''

..,.../

_,,-

.'/

'

-.
(

y-

//

"'-.

I RAK

2 750 IUT'2
YUZLCl.M.)
720
KCY AOECX
MJl=..:S '-"rkez / 7 S.C2Q
J n 96J
o y

A Y ezidilerin bulunduklar i l eler

rl

.-i
;:
.o
Q

QJ
,..,

&-,

'

,'
1

I'

-,, ,(
.
,,.
_ ....
I

-- - "

1
'
J ,

'
I
I

,,,A.

'

'.ti

( rl
N
QJ

l>1

Midyad'ta Yezidi yerleim merkezlerini n i le merkezine uzaklklar

leye olan uzakl (km. olarak)

Ky ve Mezrann ad
Gven ky
Oyuklu
Yen ice

ayrl

18
15

il

"

il

18
18

rekli Mezras

21

Koan

15

il

2 . dil ( *)

Mardin'in gneydousunda bulunan dil. M.. 300 y l larnda kurulmutur. l k ad

Arapa

Zarih( Ekici)

olan

i lenin

ad.

daha

sonra

Farsa

Hazak(Cesur)

olarak

deitirilm itir. B ugnk ad ise Orta Asya'dan g ederek Mezopotamya'ya giden

Trklerden buraya yerleen dil adnda bir Trk kabilesine izafeten. 1937 ylnda ile olun
ca verilmitir( l 25).
Mardin i l merkezine olan uzakl 1 2 5 k ilometre olan dil'i 70 ky v e 50 mezras
vardr. Nfusu 45 bindir. B u ilede Yezidiler yalnz bir kyde. Maara kynde oturmak
tadrlar. Bu ky Midyad ile snrna ok yakn olup. Midyad-dil asfalt zerindedir. B ura
da 680 Yezidi oturmaktadr.
Kyde din adamlar yoktur. Kyn Midyad'daki Yezidi kylerinden bir fark
olmayp hayvanclkla geinmektedirler. Kyde i lkokul vardr ancak dier kyler gibi bu
kyde de elektrik yoktur. Bu Yezidi ky Maara'nn dile uzakl. 52 kilometredir.
B u i le. 1 990 yl nda il olan mak'a balanm tr.

3. Nusaybin
Nusaybin yerleim yeri i tibariyle M.. 2300 yllarna dayanr. Bu tarihl erde
Smerlerin 3. Ur slfesinde Kral ulgi tarafmtan kurulan ehir. B abil Kral Hamurabi
zamannda geniletilerek balk. halelik anlamna gelen Aramis ad verilmitir. Tarihte
birok defalar eitli istilalara urayan ehir. kalelerle evrilmitir. Bu kalelerin bugn dahi
harebeleri mevcuttur. M.. 1 500- 1 275 yllar arasnda Gneydou Anadoluyu iine alan
Huri Mitaniler'e de bakent olmu, Kral Giges tarafndan kral yolunun zerinde b u lu-_
nuundan dolay da byk bir ticaret merkezi haline gelmitir( 1 26).
(*) Bu il ce 1990 ylnda el olan rak'a banlanntr.
( 1 25) 1 967 Mardin l Yll, s. 22-23 ve 40.
( 1 26) Mardin l Y ll, s.3.
,

44

'

.\
.' \
l 1
\

'
1
1
1
,,

I t
(1
1

t \ -! .( .\
\

1
\

- -- - ,
...... _

, J
.: I
...,

..-

' 1

"-

1:--.i

''

-- -

_ .... ...

i J

<

\\

\
l
1
1
1
1
I
1
1
\

'

'J ,1-

\e!

'.

--,

....

111

"

. \

' '

i..

1-- -

: ' '
\
.
. :. \
t _ L . \
lt .
. 1 l. f :A 1 i
\. -:
1 '
1
,. ..

'

.:\

;
;
ill-

' \ '.J
...

...

1;

. ;'

..

.:"

I
I
1
I
/ '

'

'

,.

.._

a
..-i
P.
:o
.!>I

"

H :\ ,
1

JL.\ li
1\ \\

'

1-i

'\ "'\ .

\
1'I \
'

:'

\.
,.

\\
\I

H'

.
n

:L']'

i
'. - --- I
.

'

M.S. 80 ylnda Urfa. Siryfl Abgar Krallnn eemenlii altna giren ehirde bir

faklte kuru lmu. bu fakltenin dekanl na da aslen Nusaybin'li olan Mar Afram
atanm tr. B u faklte bir kilise olup. bugn dahi mevcuttur.
640 ylnda Hz. mer zamannda yaz b. Ganem tarafndan fethedilerek slam

m paratorluuna katlan ehir. 1 5 1 5 ylnda Yavuz Sultan Selim 'in Msr Seferi srasnda.
Osmanl mparatorluuna katlm tr( l 27). Cumhuriyetten nce olduu gibi Cumhuriyetten
sonra da i l e hviyetini devam ettirmitir.
smi hakkda eitli grler vard!'. M.. 230 ylnda Antimosya. Kk Antakya
da den i len ehir. Arapa ifte nasipli anlamna gelen Nasibeyn'den treme olarak Nusaybin
deni im itir.
Dousunda d i l ve Midyad. batsnda Kzltepe. kuzeyinde Mardin Merkez le ile
evrili olan Nusayb in'in gneyinde Suriye snn i le bitiik olup bu lken i n Kaml lesi
yer al r. Yz l m 500 kilometre kare olup Ca-Ca lxll'aj sayesinde. bu topran 70 bin
dnm sulanabilmekte ve pamuk ekil mektedir. klimi .klar l man. yazlar ise Trkiye
ortalamasnn stnde scak ve kurak geer. Kuzeyi bitki rts olmayan plak dalarla
evrilidir.
l

merkezi

Mard i n'e

56

ki lometre

uzakl kta

olan

Nusaybin'de

drt

dil

konuul maktadr. Trke. Krte. Arapa v e S ryanice. Arapa daha ok ile merkezinde
konuulur. Trke ve krte herkesin bildii ortak dillerdir. Nfusu 70 bin olup kilometre
kareye 14 kii der. ki kasabas. 70 ky ve bu kylere bal 40 mezras v ardr.
Yezidiler burada 4 kyde : Kaleli. Gneli . ilesiz. Deirmencik ile drt Mezrada :
Selvitik. Brhk. Fsk n . Arpalida ayn olarak: B alaban kynde m slmanlarla birlikte.
Dibek kynde ise Hristiyanlarla birlikte oturmaktadrlar. Bu son kyde Hristiyanlar
ounlukta ise de muhtar Yezldilerdendir. B u kylerde toplam nfuslar 2963 kiidiL Kale
li kynde maaralarda da oturan Yezidiler yalnz hayvanclk yapmakta. dier ky ve
mezralarda ise hayvanclk ve ziraat birlikte yrtmektedirler. Kaleli ky hari dier
btn ky ve mezralarda su ve elektrik. i lkokul ise hepsinde vardr.

c 27) bid. s. o .

46

47

N usaybinde Yezidi yerleim merkezlerin i n ile merkezine olan uzaklklar.

Ky ve Mezrann ad

leye olan uzakl (km. olarak)

Ky

K aleli

36

Gneli

il

28

ilesiz

il

25

il

30

Deim1encik

31

Selvitik mezras1
Berhk

"

Fskn

"

A rpal

"

33

B alaban

"

21

Di lek

"

30

27
35

anlurfa linde

Bu i lde Yezidiler yalnz bir i lede. V i raneh i r ve kylerinde bulunmaktadrlar.

1.

Viranehir

Viranehir. yerleim yeri olarak olduka eski bir tarihe sahip bulunmaktadr. B uraya

i l k yerl e i m in M.. 4000 y llarna rastlad bilinir. Tarih i ipek yolu zerinde olmas ve
cok veri m l i ovalara sahi p bulunmas. bu ehrin ticaret ve tarm alannda Y u kar Mezopota

mya'n n nem l i bir e hri olmasn salamtr. Yerleim yerinin nemi dolays ile zaman
zaman saldrlara uram . bu blgede hkm sren devletler arasrda el deitirmitir. Hi
titlerden ranl lara. oradan da M.. 1 63 ylnda Romallara balanmtr. Hz. mer

zaman nda yfiz b. Ganem komutasnda slfim ordularnca zaptedi lmi. 660-873 y l lar
arasnda da Mardin'e.

Hamdfilere balanmtr.

894 ylnda M u'tezid zamannda

Abbasilere balanan V i rane h ir. Mel i ka h zaman nda ( 1 055- l092) Byk Seluklu Devle
tine bal anm t r. Zaman zaman B i zans. Seluklu. Arap. ran ve Artuklu lar arasnda el

dei tirmitir. 1 03 0 y lnda B izansl lara. 1 07 1 y l n d a Selukl ulara. 1 1 08 ylnda Mmdin'e

Artukl ulara. 1 202 y l nd a da Musul Atabeyi Nureddin Zengi'ye gem i ti r.

V i raneh ir. tarih indeki en byk y kma 1 258 y l n da Mool mparatoru Hulag

tarfdan u ram . 1 367 y lnda tekr;u Mardin Artuklularna balanm. 1400 y lnd a Timur
t araf dan ta stnde ta braklmayacak eki lde y k lmtr. Daha sonra Akkoyunlular.

48

.....

O L M['ll K U
l.C E MfllKEZ
1 uCAK MEJIKU

--.-il 5lflllll vt FllAT llEHll

-

"'

iLCE SiNiRi

IUc:A SNRI

- DE VlET SNlll VE
O E VllT YOLU

0.0.Y

U RFA

I'

..

il

"

--

l \-;,.

./ (.

<

>

..

Cc

'-"

-......
,...

/..-

'- ..

"

ff

_.. ..

-:,

il

A Yezidilerin

bulunduklar.

ileler

'\

(_
-'

- --. .. -
_,

- --

. ......

""'
\C

..

7'
"
"'

""

C-

)
"

Karakoyunlular. Araplar ve ranl lar aras nda el deitiren elir. I S 1 6 ylnda. Yav uz Sul
tan Se l i m zaman nda. Osman l mparatorl uuna kat lm tLr.
Urfa'nn en eski ilelerinden biri olan Viraneh ir. bazen Mard i n'e bazende Urfa'ya

ilelik yapm tr. Y ukarda grld gibi tarihin bi rok dnemlerinde isti la lara urayp.
yaklp ykld iin ehre harap anlam na gelen Viran kel i mesi eklenerek. V iraneh ir ismi
n i n bundan dolay veri ldii sylenir. l 924 y l nda ile olarak Urfa i l ine ba lanm tr( ] 28).
0
V i ranehir. Gneydou Anadolu Blgesi nin gney-orta kesiminde yer al maktadr.
Dousunda Kzl tepe ve Derik, kuzeyinde S iverek. gneyincle Ceylenpnar ileleri ve

batsrdu anl urfa merkez iles i ile ev ilidir. Yzlm 1 843 kilom etre kare olan

V iranehirin nfusu 80 bin ol up, kilometre kmeye 43 kii dmektediJ. leen byk bir
ksm ovudr. Dz ve oval k arazi yaps yznden tarma elverili arazi. ekili ve d ik i l i top
raklur olduka fazladr. Yazlar ok scak ve kurak. klar genelliklt( yal ve hafif karl
geen bir iklime sah iptir.

leni n . i l merkezine uzakl 90 kilometre olup. 42 ky ve 42 nezras vardr.

Yezidiler bu i l ede 6 kyde: Bozca. D inkk. Yaban. Olak. Altnbaak ile 1 8 nezrada:
.
Dikta. Tepeyol
Yukarkoanlar. Aakoanlar. rekli. narl , Kkaltnbaak.

Soanya, Koar. H rbar'i. g l . I kl . Gezdik. B ykavu. Aalenl i . Yaprak.

Y u karba ve Diren'de toplam 6307 kii olarak oturmakta. ifti li k ve hayvanclkla
uramaktadrlar. B tn ky ve mezralar ileye stabilize yollarla balanmtr. Ad geen
kylerin i l kokulu olup. elektrik ve sular vard r. 8 ev de Viraneh ir i lesinin Bahelievler
mahal lesinde oturmaktadr. G neydou Anadolu Blgesinde yaayan Yezidiler arasnda
ekonom ik durum lar en

iyi olan

Yezidiler. bu blgede bulunmaktadrlar.

B u rada

Yeiidlleri i l e apda olduu giDi il apnda da saygnlk ve etk i n l i kleri vard r ( 1 29 ) .

V i raehi rde Y ezlcil aas B i ;r Aadr.

( 1 28) .J 973 Urfa l Yll, s. 88.

( 1 29) Bir rnek vermek gerekirse, Olak kyli sahibi A l i Yksel, Virancliri temsilen l
Genci Meclis yesidir.

50

Vi raehir'de Yezidi yerlc:; i erkezleri i1 i le merkezine olan uzakl klar( l 30).

leye olan uzakl (km . olarak)

Ky ve Mezra n n ad
ky

B ur

Bozca

"

25

Dinkk

"

17

A l t n baak

"

16

Olakc

"

10

Yaban

"

23

mezras

Dikta
Tepe yolu

. .

15
13

"

Yukarkoanlar

"

Aakoanlar

"

rekl i

"

19

narl

"

15

Kkaltnbaak

"

30

Soan ya

"

25

Koar

"

32

Hrbfirl

"

10

gl

"

25

Dirgen

"

27

Ikl

"

30

Gezdik

"

19
21

20
9

B y kavu

"

A a len l i

"

16

Yaprak

"

11

Yukarba

"

12

( UO) lenin, kylere olan uzakl 1 9 73 Urfa l Y l l , s. 89'dai alnm olup, ilein .mezra
lara olan uzakl tarafm zdan maha l linde yaptmz aratrma srasda tesbit edil

m itir.

51

. ii - ..

- - .. ...

i: ;,
' _'.J -.

,-

o _

\
\

\
'

1
:

\
\
,

'

'

-.x

Sonu

Bu blmde grld gibi Y ezidller. Gneydou Anadolunun drt ilinden Siirt'in:

B eiri . Kurtalan. B atman; Diyarbakr'n Merkez le. B ismil.nar; Mardin'in Midyad. dil,
Nusaybin ve anlurfa'nn Viranehir ilelerinin kylerinde 28 m uh tarlk ile bu m uh
tarlklara bal 33 mezrada toplam 24.309 kii olarak yaamaktadrlar ( 1 3 1 ) . Hemen hepsi
ayr olarak oturduklar ky ve m ezralarda hayvanclkla uramakta. Midyad ve dil'dekiler
hari. topra olanlar z iraatla megul olmaktadrlar. Yine Midyad'dakiler hari. btn
.

Yezidi ky ve mezralarna stabi lize yollarla gidilmekte. btn ky ve nezrallannda ilkpkul

bulunnaktadrb Kylerin elektrikleri de balanm olup birounda telsiz eklinde posta
teki let da vardr.

ok

kazanp a yiyen Yezidilerin ekonomik durumlar. yrelerindeki

mslman halka gre olduka yksektir.

( 1 3 1 ) Verilen bu say Temmuz-Austos 1 985 tarihi itibanyledir.

TRKYE Y EZDLER NFUS DAG I L I MLARI TABLOSU

L

LES
::
<d

.:3
.....

::

Eo:::

. ......

v:

</)'>
<l)

o:

KYN ESK ADI

KY N YEN ADI
Bepnar Nahiyesi
Kunkavak Kyli
Doruklu Kyli
Yalnca Mezras
Urak
Kuuk uru
Ekinciler Mezras
Uurca
Yolkoak
kikprli(Oturan yok)
Kungeit
Meydanck Mezras
Ouz Nahiyesi
Onba Mezras
kuyular
Deveboynu

Araz
Hadua
Koni serik
Sevdik

T o p 1 a n
Tahari
Kall ok
nnap
Konk
Hicri

e:

<:::
::o
o:::
<!'.'.
>-

::::.::::

Bahecik

348

B ismil

Yas ince

1 098

nar

G iirses

c
o:::
<t'.

ldll

Gven
Oyuklu
Yenice
ayrl
rekli M ezras
Kocan Mezras
Magara

::::::

:o

>-.

ro
"'

::

Kaleli
Glineli
Selvitl Meznis
ilesiz
I3erhk Mezras
Deirmencik
Fskn Mezras
Arpal Mezras
Baninin(Oturayok)
*Balaban
**Dibek

* M sl manlarla birlikte kark Yezidi kyleri.

** H ristiyanlarla birlikte kark Yezidi kyleri

54

4806

Merkez

>-.
"'d

Yolvere

1 439

I3atm

es

Cineri

1 66
775
367
131
909
1036
550
5 16
492
61
1 3:2
447
1 :234
97
341
675

Bozivan
Dliah
iis
ahsn
Fakiran
Geydlik
T o p l a

NFUSU

418

Davudi

600

T o p l a n

:2096

Bacn
Taka
Harapya
Kefnas
Deyvan
T o p 1 a n
Kivah

Efsi
Gellisoza
M uhuka Mezras

1 800
650
1 1 00
2 1 00
1 800
1 5 00

:2096

680
695
1 :2 80

I3 irguriya
Badib

1 19
:233
95
85
387
56
85

T o p 1 a m

:2963

Kol iken
Sapanl Mezras
Kunar

<!'.'.
u...

:::::

..c
Q)
':/"...il
::
ro

.....l

>

<!'.'.

vr

B u r
Dikta Mezras
Bozca
Dikk
Tepcyolu Mezras
Yukar Koanlar Mez.
Aa Koanlar Mez.
re k l i Mezras
narl Mezras
\ lt nbaak
Kk \ ltnmbaak Mez.
Soanya Mez.
Koar j\1ez.
H r b i A r i Mcz.
gl Mez.
Dirgen Mez.
I k l Mez.
Yaban ( Kavkl
Gezdik Mcz.
Olak (l'am m )
Byk avu Mez.
Aa iilenli Mesz.
Yaprak Mez.
Yukarba Mcz.

....... .
.... . ...
Hrbi Belek
Gedcnasa
1 Trtark
Mozik
Mozik
Gede Osman
ecane
lshanlar (oturan yok )
Kk han
Suhaniye
Molla Koar
....... .
M i nmiil
Kori
Zevra
. . .. ....
Mozaa
... ... ..
Hac Zcyd
Aa Akmazot
Kcrmicm
Kcrm icilya

338
1436
1 1 13
-

Kark
Tamam
"
"
"

1241

Tamam
"
"
"
"
"
"

288
1545

..... . ..

Kark
Tamam
il
il

354
142
171
10
6307
6663
2096
9243
.6307
1 24.309

Kaytl olup oturulmayan Ky ve Mezralar.

G zlek
Ant Mezras
Baky Mczras
El gn
Yom l Mezras
Konakycri
Babelicvler :\-t al.

Annabi
Kcrmcziyaret
........
Atana
Novfcli ( Kark )
Tclcafcr ( Kark l
Kale

T o p 1 a m

Yok

Yok

Hane

Y EZDLERN VLAYETLERE GRE N FUS DAGILIMLARI

SRT

( B eiri, K urtalan, Bata m n )

DY A R B A K I R

( Merkez, Bismil, nar

M A RDN

Midyad, !'\ usaybi, d d i l J

ANLIURFA

( V iranehir)

G E N E L

T O P L A M

55

111.

BOLUM YEZD NAN VE BADETLER

Yezidiliin. Yezidilerin bugn yaadklar blgede. eskiden yaayan birok dinlerin

etkisi altnda kald sylemekte ve hatta onlarn karm bir din olduu. yaantlarndan da
ortaya kmaktadr. rnein : iki tanr anlaynda (Allah-eytan) Zerdtln: tenasuhu
kabul ettiklerimden dolay Sabiliin: l gmme. rya tabirleri ve dini ayinlerden dolay
amanizmin; Melek Tavus diye horoz eklindeki putlara sayg gstennelerinden dolay
Putperestliin: gnei ay' ve yldzlar yceltmelerinden dolay Mecusiliin . arap imeleri
ve sarholuk veren eyleri helfil kabul etmelerinden dolay Hristiyanln: hayvanlarn ke
silmesi ve beslenme ile ilgili hkmlerinden dolay Yahudiliin: snnet. oru. kurban. hac.
mezarlar zerine yazlan slami yazlardan dolay stilniyetin: mezhebin gizli vasf. vecd ve
birok sufi eyh lere sayglarndan dolay da SGfi-Rfifz'iliin tesirinde kald iddia edilmek
tedir( 1 32).

A-

Yezidi nan ve badetleri Hakknda Edinilen ilk bilgiler

l

Yezidi inanlar hakknda ilk defa derli toplu bilgiyi Osmanllar Devrinde S ultan
Abdlaziz zamannda 1 289/ 1 87 2 tari hinde reniyoruz. B u zamanda "Kurra Kanunu "
gereince her taraftan Osmanl ordusuna asker topland sralarda, Musul'un eyhan nahi
yesinde oturan Yezidileri n , m slman gruplar ad ile askere alnmalarna teebbs edildii
srada bu arya uymayanlarn zerine Sultan Abdlaziz. Yezldllerin Musul ve evresinde
askerlik grevlerini yerine getirmelerini salamak amac ile stanbul'dan Albay Tahir B ey'i
grevli olarak gnderince Yezidiler: "slfim milletinin askeri ile birlikte askerlik yapmamak
ve asker olmamak" iin o zamanki Badat Valisi Vezir Rauf Paa aracl ile devlet ma
kamlarna bu isteklerini duyurmak zere Emirlerini. eyhlerini. Pirlerini ve M uhtarlarn
gnderirler( l 33). Osmanl ynetimi ile yaplan uzun mnakaa v e pazarlklardan sonra
Yezidller. askere alnmadklar takdirde bedellerini tamamen deyeceklerine dair yazl bir
belgeyi-szlemeyi:(taahhtname). Arapa. Farsa ve Franszca dillerinde dzenlenip.
bakalarna yaymalar da yasaklanarak. Yezidllerin Eniri Hseyin Bey. byk nfus sahibi
iki eyh ve onbe muhtar eyh imzalarlar. Bu szlemede. neden Osmanl ordusunda asker
olmak istemedikleri hususunda Yezidi inan ve kurallarna dair ondrt madde yeralmak( 1 31) Bu konuda geni bilgi iin bkz. Gueriot (M). Les Yezidis, RMM, Austos 1 908, c.5,
s.583; Mustafa Nuri, a.g.e, s. 1 7- 1 8; Zurayk (c.K), smail Bey l'ii el-Yezidiyye
Kadinen ve Hadisen, Beyrut, 1 934, adl kitabrna yazd sz. s. 9.
( 1 33 ) M ustafa Nuri, a.g.e, s. 5 3-54; Abbils el-Azzavi, a.g.e, s. 1 59- 1 60

57

tadr. B u maddeler bizlere Yezidilerin inan ve esaslar n tarihte i l k defa bir yazl belge
olarak gstermektedir.
Bu maddeler ve ieriinde ileri srlen nazaretler unlardr;
1 . Kad n-erkek. byk-kk btn Yezidiler N i san. Ey ll ve kasm ay bandan so

nuna kadar ylda defa Melek TavGs'un heykel ini ziyaret etmek zorunda(i rlar. Bu kural la
ra uymayan .Yezidiler kafir sayl rlar.
2. Her Yezidi y lda bir defa eyh Adl'ni trbesini 1 5-20 Eyl l arasnda ziyaret etme

si gerekir. Bu grev i yerine getieyen kafir saylr.

3. Her Yezidi kend isini herhang i bir Msl man n . Hristiya1n ve Yahudiin
greiyecei bir eki lde. gnein dou t_a raf Melek TavGs'a km secde .etmesi gereki r.
B u n u yapmad takdirde kafir olur.
4. Her Yezidi. lergn kendisini doru yola sevkedenin vekili olan eyhinin yahut
Pirinin elini pmek zorundadr. B unu yapmad takdirde kafir olur.
5 . Hera iin bir Yezidin i n . bir slmann namazda "EGzubillahimi neeytanir

raclm" diyerek EGzu Besmele ektiini duymas muhtemeldir. B unu duyan bir Yezidinin
" Haa" demesi ve EGzu besmele ekeni ldrmesi . bunu yapmad takdirde kendi kendisi
ni kl nesi gerekir. B unlardan birini yapmazsa ki\fir sayl r.
6. B i r Yezidin in lm a da yan nda uhrevi kardei. eyhi veya Piri bulunmas ve

ona u telkini yapmas gerekir: " Ey Melek Ti\v Gs'un kul u ! Melek Tavfis'un dini zerine l.
baka din zerine lme. Eer biri ge lir de sana derse ki: Sen slfn. H risti yan veya Yahudi
dini zerine l . sakn kabul etme. Mabudumuz Melek TfvGs'dan bakas tanma ve
tapna. Taparsan kafir ol ursun " .
7 . Yezidi d i n ine mensup herkes bereket olarak eyh Adl'nin trbesinden b i r m iktar

toprak evinde bulundurup. sabahleyin ondan bir pma yemesi. lrken de yan da bulun
durmas gerekir. Bu durumu gzetmezse kafir olur( l 34).
8. B i r Yezidini n orucunu baka b ir yerde deilde kendi mahallinde tutmas gerekir.

nk hergijn sabahleyin oruca balamas ve eyhinin. Pirini n evine giderek orada akam
vakti ne kadar orucuna devam etmesi ve onlarn kendi elleri ile sunduklar . kutsal saydklar
arapla orucunu amas gerekir. B unu yapmazsa kafir olur.
9. Yezidilerden b i ri . Yezidi mem leketinin dna yolculuk yapar ve orada bir yl

kalrsa k;ms bo ol ur. baka kadnl ada evlenemez. Eer baka kadnla evlenirse kafir olur.
1 0. Yezidinin ahiret kardei veya ahiret kzk;u-dei ona yeni bir elbise dikerse. bu elbi

seyi ahiret kardei veya ahiret kz kardein i\ kendi eliyle giydirnesi gerekir. Eer bunu
yapmazsa veya kendisi kendi kendine giyerse kafir ol ur.
1 ! . B ir Yezidi kendisine yaptrd gmlek veya elbiseyi giymeden nce eyh Atffn i n

yan ndaki n ubarek suya-zenzene-battrnas gerekir. B unu yapmad takdirde kafir ol ur.

( ! 34) H a c zamannda topra yuvarlyarak yaplan ve haclar arafda kaplan bu opraa

"Bcrna veya 13arna" denir. Abdurrazk cl-1 !asan!. a.g.c., s . .58.

58

1 2 . Kes_i n l ik l e hibir Yezidin in ipek e l bise giymesi yasakt r. B i r Mslman n . b i r

Hri s t iy a n . b i r Y a h u d i i n veya baka birinin tara i l e sa n taramas. ra mak inesi i l e

ba n t ra etnesi(tra o l m as ) yasaktr. ayet zaruret h a l i nde bunlar k u llanmaya mecbur

ol ursa . eyh Adl'in trbesinleki su ile y kamas gerekir. Aksi halde kfifi r o lu r
1 3 . Hib i r Yezidi M sl nan l;m ait olan tuvalet lere g i remez. banyoda y kanamaz.

1sl nan su iti i kabn veya baka kablar k u ll anamaz. B unun aksi bir davra
kfr gerekti rir.

1 4. Y e zidi l er yedi kleri yemekl er bak n ndan

M slnan l anlan

da

farkl drlar.

rne in: Balk. horoz. gey i k . tavan . kabak. bamya. fasulye. brlce. lahana. marul g i b i yi
yecekleri yemezler. B unlar yemek h rn-;n dr( l 35)

Yezidiler bu duru lar Osman l Hknetine b i ld iri p bir m iktarda vergi verince

Albay Tah ir Bey askerlik yapm amalarna raz olur. B unun zerine askerl ik ana gelen her
Yezldl'ni n askerl iine k a r l k " bede l " olarak 1 00 l ira vermesi kararlatrlr.

1 872 de

yaplan bu taa h htnamen i n . yazar bel l i olmayan ve aada ismini verdiim 1 887 de
yazlan Sryani eserine gre o gne kadar bu ekilde devam ettii bu tari hten sonra bu du
rum un daha ne ka dar srd b i l i n memekted ir.
Em ir. eyhler. d ier d i n adam lar ve 15 Yezidi M uhtarladndan( l 36) oluan o gnn
se k i n bir delegeler topl u l uu ile i mzalanarak. neden Osman l Ordusunda n s l m a n l arla
b i r l i kte a sk erl ik yapamayacaklar dini e sasl a ra balayarak i leri srmeler i nden. Yezidi

i nan l <m . t;u-i h te i l k defa derli top l u bir arada gr l r.

B u n l <u-:

" Yezidilerin her y l Eyl l . E k i m ve Kas n aylar boyunca S incar'a Melek Tf v '.is'un

heykel i n i ziyarete gitmelerin i n m ecbur olduu. y lda bir defa(nrnde bir defa o lacak ) 1 5 -

20 E y l l)rn i h leri arasnda eyh Adl'nin mezm z iyarete g i tt i k leri . gne d omk e n . baka

d i n mensuplarna grnmeden. g nee kar dnerek Melek Tav'.is'a seced ettikleri. hergn

eyhleri n i n ve Pirleri n i n el leri n i pmek zorunda olduklarm. bir Mslman namaz

klarken "e'.izu besmele" ekmesi n i duyan bir Yezidinin buna tepki gstererek "haa" deme
sin i . lm annda bir Yezidinin m utlak surette yanda Yezidi bir din adamnn bulunarak
(eyh veya Pir) ona telkin yapmas gerektii. eyh Adl'nin mezarndai b i r m iktar topran
(beratta) yanlarnda bulundurulm as gereKtii ve lrken mezarna da konduu. orularn
kendi yrelerinde tutmas ve

arnp

ile bozmas grektii. bir yldan fazla aileden uzakta kal-

( 1 35) B u a t laman el yazmasdan ilk defa ngilizceye eviren E.G. Ilrown'dur. Bkz. P;my,
Six montls in a Syria Monastery, Londra, 1 895. s. '27'2-'273 ve Isya Joseph, Yezidi
Texts, AJSL, c.XXV, 1 909, s. '244-'247, bid. Devi! Worship, Iloston, 1 9 1 9 , s . 77-8'2;
Arapa olarak: Tercme es-Syaniyye .. ,s. 30-34: Isya Josepl , Yezidi Texts, s. 1 0 1 - 106.
Franszcas iin: F. Nau, a.g.e., s. 1 6 8- 1 7 1 : talyancas iin: Furlani, Testi Religiosi dei
Yezidi. 8ologne, 1 930, s. 9'2- 1 02 . Trkesi iin: Y .Z. Yrl<an , Mslmanlkta D i n i Tef
rika. Ders Notlar. Ankara, Trs., s. 1 35- 1 36.
( 1 36 ) B u anllamaya imza koyan Yezidilerin isimleri iin Bkz. Nau ( F). a.g.c., s. 1 7 1

59

malarnn haram olduu. kalrsa hanmnn kendisi nden bo olduu ve bir baka Yezidi ile
de evlenemiyecei. yen i d i ktirdii veya ald elbisesini n ahiret kardei veya kzkardei
tarafndan giyd i ri l mesi . g iydirilmeden nce bu elbisenin Uile'teki eyh Adi'nin mezar
yanndaki suya-zemzem suyuna batrld. ipek elbise giymenin. yabanc din mensup
larn n taraklar i le taranmann . tra makinas ile balar n tra etmeleri n in yasak olduunu.
eer-zaruret hali nde bunlar kul lanmas gerekirse mutlaka eyh Adl'nin mezar yarnndaki
zemzem suyu i le ykanmasn n gereklili i. Mslmanlara ait tuvaletlere gidem iyece i . ha
mamda ykanam yaca . msl manlarn itii kaplardan su veya benzeri iecekleri
ie m iyecei veya mslnan lara ait olan bir malzemeyi kullanamyaca. ayakta iken kk
tuvaleti yapmann. oturarak elbise giymenin de haram olduu gibi. yiyeceklerden de balk.
horoz. geyik. tavan. bamya. fasulye. brlce. lahana. marul gibi baz sebzelerin de yenme
sinin haram olduu grlmektedir( 1 37 )

B- Yarath H ikayeleri
Yaratl ve treyi. Yezidilerin . anlatrken en ok zevk duyduklar kutsal bir hikaye
dir. G nmzde. Irak'ta. S incar dandaki merkezleri ol;n L :le'de tek nsha olarak sak
land sylenen kutsal kitaplar Mushaf- Re(Kara kitap ! otuz<; ayet(Gavl ) halinde olup
b u i nancn esasn anlatr( l 38). Drt-be yaprakl olan

kitap. hugiin Trkiye'de yaayan

Yezidilerden h ikimsenin elinde yoktur. Yezidiler. ancak bu k i ta b n ayetleri n i ezberlerinde

. yaatyorlar.

B u k itaba gre Allah nce bir inci yaratr. sonr; d; .-\ ngar veya Engar( 1 39) adl bir

ku yaratarak. inciyi krkbin sene bu kuun zerine kor. Ondan sonra haftann yedi gnn
ve bu yedi gnde de hergn bir tane olmak zere yedi melek yaratr. yle ki: Allah i lk
nce pazar gnn ve bu gnde de birinci byk melek olan "Azra i l " i yaratr. B u . onlara
gre "eytan "dr. Bu melek Yezidiler arasnda " Melek Tavus" diye geer. Pazartesi gnn
ve bu gnde de "Derdf l " i yaratr. Bu da Melek eyh Sin dedikleri eyh Hasandr.Sal
gnn ve bu gnde de " srafi l " i yaratr. Bu da gna melei eyh ems denilen eyh
enseddlndir. aramba gnn ve bu gnde de "Mikfl " i yaratr. B u da Melek eyh Ebu
Bekirdir. Fakirlerin ruhlarn alan olarak bilinen b melee Yezidiler. i k ince Azrfl de der
ler. Perembe gnn ve bugnde de "Cebrfl"i yaratr. B u da Melek eyh Seccftdindir.
Cuma gnn ve bugnde de "ennfl"i yaratr. Bu da Nasuruddindir. Cumartesi gnn
( 1 37) Haram yiyecekler, yezidllerden bahseden btiin makale ve kitaplarda baz farklarla
gemektedir. Yine de Bkz. Guerinot, a.g.e.,s. 62 1 -622; Abdurrazzak el-Hasan!,
a.g.e.,s.44; Lescot (R), a.g.e.,s. 77; Menant (M.J), les Yezidis, Paris, 1 892, s. 66. nfira,
Yasak ve Haramlar, s. 90.
( 1 38) Bu kitabn tam tercmesi iin, Bkz. nfira, s.75-78.
( 1 39) B u kuun ad muhtelif ekilde yazanlar vmdr. Kr: Browne, s. 377 ve A. Hasan!, s.40,
angar; B itner, s. 24 ve A. Azzavi, s. 1 88. afar; smail Bey l, s. 1 0 1 , el-Fakr; ve
P.Halife,s.586, atgar eklindedir.

60

bugnde de "Nevrfl-Nurfl"i yaratr. B u da Melek Fahreddin . Aydr. Sonra Allah ilk

yarat Melek eytan bu meleklerin bana bakan yapar. Bu meleklerin hepsi Allah'n
zatndan ruhlar. nurundan varlklardr. Ezell olup Allah ' n kanunlarnn uygulayclardrlar

( 1 40).
B u mddet i inde Allah inci iinde oturmaktadr. Yedinci gnde ii nden kar( 1 4 1 )

btn melekler etraf n kuatarak onu tesbih ederler. Ancak, ad sonradan Melek Tavus
olan eytan. d ier meleklerin bana bakan olunca. Allah'a kar gururlanr. Bunun zerine
Allah onu cehenneme atar. Orada yedibin yl kalr. Bu ]Jddet iinde eyta n . bu hareketin
den dolay pimanlk duyar ve ok alar. Bu alamas ile aydana gelen gzyalarndan
yedi byk kp dolar. Sonunda Allah eytan'n piman olmasna. af dilemesine ve
alamasna acyarak. affeder. te bu srada dier meleklerin bunu kskanarak ayplamalar
ve yermeye kalkmalar zerine. Allah onlar bu hareketlerinden menederek. eytana yen i
den eski itibar n vermek suretiyle dier meleklere bakan yapar. sm ini de deitirerek
" Melek T:" vus" ad n verir. Gzyalar ile doldurduu yedi kp de eyh Adi 'nn yer

yzndc , li\line kadar cehennem ateini sndrmek iin cehennemde saklanr( l 42).
Baka b i r

11 1

; yete gre de cehennem ate i n i sndrr (l 43).

1. D aun yaratl

B ud ; sonra Allah yeri. g. gnei, ay. vahi hayvanlar ve yrtc kular yarat
naya yiiw l r. Bu srada her melek kendi yeteneklerine gre bireyler yapmaya koyulduk
larnda. s n nda byyk inci bulunan Angr kuu giinr. Meleklerden Fareddin kua

barnca. haykrmasn n iddetinden i nci paralanr. nciden sular kar. ortalk deniz hali
ne gelir. Allah duruma

derhal mdahale ederek Melek Tavus'u femin drt kesine

,fzenleek" zere gnderir. Ortalk yatnca da bir gemi yaratp bu gemide bin sene
gezi; dolar. Sonunda gem i U\Ie'e gelerek orada durur. Allah burada iskan eder. Melek
Tfvus. Melek Fahreddii n barmasndan paralanan incinin kabuklarm getirir. B unlardan
bir paras yeri n altna. b i r pu-c;as da gkyzne yerleti rilir.. G ne. ay ve y ldzlar
gkyzne yerletirirken. kabna i len i r. Allah bu s rada yeryznde de aalar . bitki leri .
dalar ve rmaklar yaratr.

2. nsann Yaratl

B undan sonra Allah melekleri toplayarak. i nsaolunu-Adem' i yaratacam . bundan

yeryznde bir m i llet yaratacan . yarataca bu ileti Melek Tavus'a hrmet edecei n i
syler. Sonra

Allah'a ibadet ederler. Sonunda Allah onlar Melek Tavus'a tesl im ederek

Kuds civarnda yeryzne iner. B ir ad da Cebrail olan Melek Tavus, bu otuzbin melei
( 1 40 ) Tercme es-Sliyaniyye .. , s . 4 1 -48; Mehmet erafeddin, a.g.e. s. 1 3- 1 8; Abdurrnzzak el
llasanl, a.g.e., s. 40-42; Keyl:lnl (S. M J, el-Milel ve'n-Nilal. c.2, Zeyli, s . 35; Siouffi
( M .N), Notice sur la Sccte des Yczidis, JA, Austos-Eylli l , 1 882, s. 252.
( l 4 1 ) Yezidi din kitabna gre, dinlenme gn cumartesi olup, aramba dini bayramdr.
( 1 42 ) M us tafa N uri, a.g.e.,

s.

il

( 1 43 ) Clabot (J.Il ), Notice sur lcs Yezidis. JJ\. Ocak-uba 1 896, s. 1 2 1 .

61

b rakarak Al l a h ' n b u l u n d u u yere koar . A l l al ondan diirt ey getirmesi n i i ster: S u . toprak .

ate ve hava. Melek Tfivus b u n l a r hemen geti r i r. Adem bu mal zeenn kar m i l e v cut
b u l ur. A l lah ilfihi giic i l e ona can ve ruh verdikten sonra. Melek Tfivus'a Adem'i cennete
yerletirmes i n i. orada hereyden y iyebilecei halde "buday"dan yememe s i n i tem b i h eder.
te bu s rada M e l ek Tfiv u s " eytanlamaya" balar. Al l a h ' n huzuruna karak: " Bana
h rmet edecek bir top l um u n ken d i s inden oa lmas iin Adem' i yarattn . A m a yasakl ad
bu meyveyi yemezse nas l \'Oa l r ( 1 44)'? der. Al lah'n byle bir bavuru kar s da Melek
Tfiv us'a verd i i cevap M ushaf- Rq'in onsekizinc i ayet i nde " E m ir ve kom utay bu konuda
sana

b rakt m ... "

ekl inded i r.

"Ne

yaparsan

yap. . . "

anlamna gelen

bu

st kapal

saadeden sonra Melek Tfivus ( i yice eytanlan b i r hald e ) Adem'e gelerek buday
iizerine vg ek l i nde uzun bir n u t uk eker ve ard ndan da son r: " B undan yed in m i '?" '
Adem budaydan yemes i n i n A l l ah tarafndan yasakland n d i l i n i n dndnce an latr.
Ama Melek Tavs ne yapar. yapar Ade'e budaydan yemes i n i salar. B u n u n zeri ne
Adem ' i n karn i er. ya n i tuvalet ihtiyac ortaya kar. Melek Tv Gs da onu tutup yeryzne
atar. Oyuna geld i i n i an layan Atlem. h iddet inden yerden bir ta a l p Melek TavGs'a atm;i-.
ister. Fakat cen nette ta olmad iin yzne tkiirr ve "eytan" diye ba r r( 1 45).
B iiylee Adem d nyaya i nd i kten sonra gkten bir ku i nerek gagas i l e Ade ' i n vurn
duna bir del i k ( m akat) aar da rahatlar. Ama yzne tkrdii i i n Me lek Tavus on;
kser. O da byl ece yzy l tek ba a yal nzl ktan alayp durur. Aden ' i n bu yalnzl ktan
gzyalar gl lenmeye balayca A l lah merhamete ge l i r. Melek Tfivus'a. onu yal n zl ktan
kurtarmak i i n . Havva'y yaratmas n emreder. Melek Tavus da Adem'in sol koltuunun
a ltndak i kaburgadan ( 1 46)- Havva'y yaratr.
Bu olaydan sonra aMelek Tavus bu i kisinden kendisine hrmet edecek bir top l um i s
teyince. " ne yapanla oal r z " sorusun u n cevabn aramaya balarlar. Sonunda her i k i s i de
hayvanl;u- seyrederek baz tes b i t ler yaparlar. Nas l olduunu anlar larsa da bu defa
"ocuun kime a i t olduu kon usunda"

nnakaaya tutuurlar( 1 47 ) . N ihayet i k i s i de ayr

( 1 44 ) M uslaf- Re. fiye . l 1 - 1 8 .

( 1 4.'i ) Yezidilere giire l'vlclek TfivQs'un b u duru karsnda h i; halas yok l llr. J\de buday
yeneyebil i rdi. l'vlclek onu zorlamad . l'vlclek T;'lvfs. kendisim: itaat edecek bir topl umun
eennet le iireyeneyeceii bil iyordu . Anw bundan Ade 'in haberi yok l u . Onun iin o
aan bunu a n l yaan ve ismini bozarak ona "eytan" diye lxrl r. B undan
dolay biz hu kelimeyi ku llanmaktan holannayll. Kul lanan da giinaba giri say l r.
11 u kel imeyi karn zdaki birisi kullan rsa da tepki giisleriri.. S izin isminiz Kemal olsa,
"Kelo" desek ne kadar doru lir hitap olursa, hu kcliede. bize gre. o derece yanl ve
saygs lir h i l apnr.
( 1 46 ) Bu hikyenin Siirya i d i l i nden i lk defa Fr;ns1.caya lerciiesi iin, Bkz. Clabol ( M .J . B .
Notice s u r ! e s Yb i d i s . JJ\, Ocak-ubat, 1 896. s. l 18.
( 1 4 7 ) 11aka bir rivayette Ade i le l lavv; arasda "ocuun bahadan '? anneden n i? neyd;
na geldii" ekl i nde bir larla az kavgasa diiniiiince Cebfl gelerek soruna son
vermek iin Adem ile l lavva'n al lardan birer iktar kann , birer testi ierisine
ak tlmasn tavsiye e tmesi iierinc onlar da byle yaparlar. Bkz. Terciime es
S iiryfiiyye .. . ,s.:2; l'vlustafa N uri , a.g.e.,s. 1 2- D.

62

ayr "toh u m lar n " h i rer testiye l\oy;ral\. test i l e ri n azlar n da l\apatrlar ve beklemeye
balarlar. G n m zde gel i i ii l l\eleri n l\ l i n i l\ leri nde "tp bebe!\" d iye ad l and rd U r tari
h i n i lk doan tp bebe i . Yezidi i nanc na giire o zaman dokuz ay son ra bu testi l er i n b i r i n
d e n . Ade m ' i n testi s i nden b ir erkek ve b i r k z oc uu olak iizere i k i ocuk kar.

Erkek

ocuu eh i d b. Cerra( 1 ..J.X ) . l\ z ocuu Mercen - i N isfi( 1 ..J.9)'d r. B u n larn birbirleri i l e ev

leml i r i l me s i nden i l k ;oc uk lar Yezd:1 n (Ezdfi). bunun o l u Merc - i M i rfi n . bunun ol u Sabur
bunun ol u Nuh ve N u h u n olu S i s. Anu ve l'vlarn i'den buiinkii Yezidi ler meydana
gel ir( 1 50).
Havva'n n test i s i nden i se azna kadar haeret ve pis koku kar. Havva h rsndan
alar v e Adem'e k ser. B ar ma lar ve hemen ardndan cinsi temasta b u l u n m a l ar da y l l a r
al r. S o n u n d a A d e m ve Havva'dan i k i z doarak y iizk liirt \'Ocuk meydana gel ir. B u n lar n
birbirler i y l e evlend i r i l melerinden nesil leri oal r. B un lardan da Y a h u d i ler. H r i st iya n la r.
M ii s l nan l ar ve dier d i n mensuplar i le m i l letler meydana gel i r.
Yezidi kaynaklar bu h ikayen in sonunda birbirleri nden farkl sonu l ara ba la n r. B ir
k s m Yezidiler ( Mard i n 'dek i l er) remeni n h i kfiye fas l n yul\anla k i g i b i anlat rke n . bir
ksm da (S i i rt blgesi ndek i ler). testiden -\de'in bir \'Ocuunun dnyaya ge ld iine onun
ad n n da eh i d b. Cerra old u u n u . Atle ile HaV\'a' n n ocu l\lar n n say s yet i i k i ' ye
u lat nda d ier \'Ocuk lar n saf rl\ olmas ze l l ii nden dolay e h i d b. Cerra'y l\ s kanarak
iildrneye karar verd i k l eri ni a n latarak. onlarn c i nayet plf yapt klar gece Melek Tv u s
;" iden gelerek heps i n i n azna kanad yla dok u n u ve ertesi sabah gzlerin i a\tk lar da
herb i r i s i baka b i r d i l kon uLr o l m u l ard r. B y lece ehid b. Cerra ' n n konutu d i l " saf
dil ( Kne) " olu rk e n d i er ocuklar da baka m i l letleri tem s i l eden d i l lerle konumayi
balam lard r.

te bu olaydan dolay Yezidiler yet i i k i m il le t i n ken d ilerine d ii m an

oldu u n u . b u n u da tab i i kar lad k larn sylerler.

3. Tufan Hika)'esi
Yezidilere gre i k i tufan v;rd r. B irisi Nuh zaman nda. i k in c i s i i se bundan ok sonra.
yezlcll m i letine isyan eden btn insanlar suda yok etmek

i i n ol utur.( 1 5 1.).

( 1 48 ) R ivayete giire l lavva. Ade'in yokluundan faydalanarak dokuz ay sonra kend i tes t i s i n i

ac;:r. i nden lacrct v e pis k o k u kt n gi\riir. \dem'in testisini aar, iinden i n c i g i b i

parlak v e glie l h i r erkek ocuu olduunu giird ii srada ;\dem de oraya gelir. 1 1 u duru

ma kt.an l lavva iilkesinden ve k skanlndan testiyi e l i nL' al arak sallar. Adem m iidalale

ederek test iyi e l i nden a l r. <.onun kolayca kmas i i n de testiyi k rar ve ocuu
kartr. Ancak

1 l avv a
'

testiyi hu.la s;lla;sdan, ocuun di1.leri paralar. te

luda dolay bu ocua ehid b. Ccrra ad veri l i r. 11u ocuun , daha sor; Cebri l

tarafndan getirilen b i r Cennet l l urio.;i i l e evlendirilmesi nden huglin kli Y c:ridikr meydana
gel ir. 11kz. S ioulli ( M . N l. Notice sur la Sectc de Yezidis . .J . \. 1 8 82,
G uerinot ( /\ ) , Lcs Yezidis. R f'vl M . 1 ')08. c. V. ' 586.

c.

XX.

'

259-260;

( 1 4')) 11u tes t i ocuu e h id b. Cerra. f'vl elck T:" v Cs'un kawddan yara t lan l'vl crLen- i N is;ln

adl bir ce nnet l l risi ile evlediri l ml'k suretiyle Yezidileri n bu siihl lcdc geld ikleri
sy len ir. 11 k l . M ustafa N uri . a.g.e, s . 1 3 : G ucri not ( ;\ ). Yeziclis. IUvll'vl. 1 908, L'. :'i, s . 586.

( 1 50) 11 u h ikayeyi l\fo,rd i n ' i n N usaybin k:zas lkrliik kyiindc oturan Y cl'.!d! ey h i Tcto Scn
lar'd;n duyd u m . Ayrca bk:r. M . N uri , a.g.e,

( 1 :'i 1 ) !\ bdurrau:"k d-1 lasani, a . g .e .. s. 28. n . 1 .

o.; _

I . .

63

B irinci tufanda gem i . Yezidi eyhlerinin ky. bugn Irakta Sindlr dalarnda Ayn es
- Sufna kynde durur. B u tufann sebebi . yezidi olmayanlarn birbirleri i le alay etmeleri
dir. Bu tufanda gemi Sincar dan n baa ulatnda bi r taa arpar ve delin ir( l 52). Nuh
bu olaya ok zl r. B ir dalga. gemiye vurarak onlar boulpakla kar karya brakr. O
anda tatan bir y lan kar ve Nul"< gelerek yle der: "Beni insan kandan fayda
landrmak zere sz verirsen. sizi boulmaktan kurtarnm". Nuh. ylan ile bu konuda
anlar. Bunun zerine y l kuyruunu gemide alan delie sokarak k vrlr. Bylece gemi
ve gemidekiler bou lmaktan kurtulurlar. Sular ekildiinde ylan Nuh'a gelerek. szn ye
rine getirmesi ni ister. B unun zerine Cebrfl gelerek yle der: "Gerekten sizin kurtul
manz Allah' izniyledir. yoksa ylan ve onun yapt ile ilgili deildir.". B unun zerine
Nuh. ylm yakalatp atee atar. Bu ylann derisinin kliinden pireler. etinin klnden
karncalar m eydana gel ir. B unlar yok olmayp bugn dah i insanlarn kann emerler. B u
kllerin hepsinden de 7 7 eit haereler. leinin klnden de akrepler meydana gelir. Bun
larn hepsi asalaklardan olup kun z kurtlar da bunlarn trndendir.
B u ndan sonra yezidi mi lletine isyan eden btn insanlar yok etmek iin Allah ikinci
tufan meydana getirir. B i rincisi tufanda Nuh yaln z yezldllerin babasdr. Dier insanl ar
ise Nuh'un olu Ham 'r ocuklardr. kincisi tufanda ise yezidf.lerin babalar bir melek olan
" Meyvil "dr. Allah eyh Adl'yi amdan Lfle dana. Yezidi dinini mjdelemek ve insan
lar yezidi itikad davet etmek iin gnderir.
Bu tufandan. bugne kadar yedibin yl gemir. Bu mddet ierisinde her bin ylda
bir. meleklerden birisi yeryzne inmekte. yol gstermekte . kanunlar koymakta. sonra tek
rar gmkyzne kmaktadr. A ilah son yedinci bin senede yezidiler arasdan dostlarn .
velileri ni bel irlemek iin birok kere yeryzne inip kanunlar koymu. mukaddes yerleri
tayin ve tesbit etmi. onlarla Krte kon umutur( 1 53).

4. Melek Tavus ve ekli

Yarat l h ikayesinde olduu gibi daha sonra greceimiz Kutsal kitaplarda. bilhassa

Mushaf- Re'de Melek Tavus. yaratklarn ilki. birinci gn pazar gn yaratlan Azrfl olan
yedi melein bakan dr. Asl inanta d ier alt m elek hemen hemen kaybolmakta. yerlerin i
Tanr ve Melek Tav us arasndaki iki l ik almaktadr.Tanr dnyann koruyucusu deil , yalz
y;rat u s d r.

O. faal deildir. d nya ile i lgilenmez. Ta1n iradenin faal ve yrtc uzvu

Melek Tavus olup. tenasuh sayesinde Tanrlatrlan eyh Adi b. Msafir ile bir birlik tekil

etlt' " , , l i r

11iiylece de Melek Tavus Tanrnn ikinci bir ahsiyeti olup onun faal bir sureti

dir. 1 mr le bir ve zlmez bir ekilde Tanrya baldr. Bu manada yezidiler tek

Tanr l drlar. Ancak. yine grld gibi . Tanr i le insan arasnda arac olarak h izmet gren
yar ililh veya ililhlar da bul unur( 1 54).

( 1 52) Bunun Sincilr'da Sind el-Kurup dack olduu lakkda Yezidilerden ifahi olarak
rendik.

( l 5 3 ) Terciine es-Siiryiliyyc . . . , s. 5; Abdurrazz;lk el-llasal. a.g.c., s. 43.

( 1 54 ) Mczel (Tl ) , Y ezidi l c r , A, diz. l 4 1 . s. 4 1 8.

64

Melek Tavus baz l arnn dedii gibi ktlk i l kesi deil. mutlak bir eki lde dnyadaki
ililhi n izam n zorunlu bir paras ve ktln tam bir anlay iinde enfsllii ve izafiliin
zorun l u olarak tanmasn n inkardr( 1 55). Yani yezldll i kle Melek Tavus bir iyilik ililh
olduu gibi. efsaneden de anlald zere onun yeniden tvbe etmesinden dolay Tanr
tarafndan ba lanan. gzden dtkten soma tekrar itibar salanan bir melek olarak da bi
l i n ir. Tanr ad olarak sylenmesi kesi nli kle yasak olduu gibi( l 56) . beyaz i ncinin mahiyeti
itibar ile totem "Tavus" la ayn olduu da sy leni r( 1 57).
Yezidi m i l leti bunun

n i l letidir.

Yezidileri n oalmalarn salayan. grp gzeten.

zaman zaman yeryzne i n ip hkmdarlar tayin eden bir melek "eytan ( l 58)" olup.
Yezidilerin i liihdr( l 59). Yezidil er bu eytana Melek Tavus veya E m in Cebrai l derler. B u
melee taptklarndan dolay yazarlar. Yezidilerden bahseden makale veya k i taplarna:
abade-i iblis. le d iable promu dieu. Adorateurs du Diable. Devi l-Worshippers. The worship
pers of Satan. The Temple of the Devi!. in the mountain of the Devi l-Worsh ippers. The
Cult of the Peacock angel gibi isimler vermilerdir( 1 60).
ekl i ne geli nce. aratrclar bunun suretin i n b i linen Tavus kuu ek l inde olduu
zannna kap larak. bu eki lde resm ini izmilerndir. B un l ar H . Layard ( 1 6 1 ). M.J Menant
( 1 62 ) A. G uerinot( 1 63). sya joseph( l 64). Anastase-Marie( l 65). R . Empson( l 66) ve Ab
d unazzfk el- Hasanl( l 67)'dir . izilen bu resimler hep hayfidir. A. el-Hasan! kitabnda son
zamanlarda Yezidiler hakknda yaz yazan arap yazarlar tarafndan bu melein ikinci bir
resmi n i n izildiin i . bunun da " Kaz" eklil](1e ve evvelki resi m lere nazaran Yezidilerin
( l 5 5 ) B u konuda bkz. Sleyman Sa'ig, T<lrih el-Musul. Kahire, l 9'.2 3 , c.I. s. '.296. Yazar.

Yezidilerin er ve Hayr olmak zere iki kuvvein varlna inandklarn; Hayr kuvveti
nin Allal't:n, er kuvvetinin de eytandan geldiini syleyerek, birincisinin ikincisine
glip geldiini ve onu Meleklt feminden uzaklatrdn ileri srerek Yezidi inancnn
Zerdt inancna benzed iini ( Hayr ilfil H lirmiiz, er i lah Ehrimen ) syler. B u gr
Yezidilik hakknda makale ve kitap yazan yazarlarn ounda da vardr.
( 1 56 ) Ki tp el-Cilve, Bliim V .
( 1 5 7 ) Menzel (Tl), a.g.e . . s. 4 1 8 .
( 1 5 8 ) Yaratl Jikfyeside belirti ldii gibi Yezidiler b u kelimeyi kullanmazlar. Kullanmak ge
rektiinde , bugn halk arasnda buna "J\po" da denir.
( 1 59 ) Guerinot (/\ ), Les Yezidis, s. 598-599
( 160) B u konuda daha geni bilgi iin bu kitabn sonunda "Yararlan lan Eserler"deki makale e
kitap isimlerine baknz.
( J 6 1 ) Niiveh and Babylon, s. 48. Yazar Melek Tavfs Sancan grdn syler. B undan
sonra Badger de grdn syler. Bkz. The Nestarians and their Rituals, Londra, 1 8 5 '.2 ,
c.l, s . 1 1 9.
( 1 6'.2) !es Yezidis, s. 99.
( 1 63 ) les Yezidis, s. 598.
( 1 64) Devi! Worshippers. Tle Sacred books and traditios on the Yezidis, s. 1 60.
( 1 6 5 ) La decouverte recente des deux l ivres sacres d.cs Yezidis, s. 33.
( 1 66 ) Tle culte of tle Peacock Angel, Londn!, 1 9'.28, British Museun'cla bulunan Melek Tav fs
Sancan kitabna kapak olarak yaynlamtr.
( 1 67) el-Yezldiyye fi 1-lfizrli m ve Mazihim. s.65 ve kapak ssli olarak.

65

sylediklerine gre. geree daha uygun old uunu sylemi kendisi de bu mele i n ekl ini
Kaz ekl inde izmitir. Yaptmz aratrmalarda baka hibir yerde kaz ekl ine rastla
mad k .
Papaz Anastaze-Marie. resmini izdii Melek Tavus heyke l i n i l 837'de Reiti Paa
tarafndan yezldllere yap l an bir baskn srasnda bu sancaklardan dem irden yapl rn. az
ok sanat deeri olan diirt tanesi nin ellerinden al ndn . sonradan bun lardan birini bir
subayn Badad'da m sl man bir antikacya satt . bundan birka y l sonn Feth ullah
AbdGd adanda bir H ristiyan bunu antikacda grdnde tanyarak sat aldn . bu
kiinin de lm nden sonra varislerine kaldn . kendisinin bunu onl ardan alarak makale
sinde yaynlad n syler( 1 68).
Melek Tavus heykeline "Sancak veya Sencak. oulu Senikk"denir( l 69). B u sancak
yerden bir metre y ksekl i inde ve helozan eklinde bir kfde zerinde durmaktadr. B u
Tanr olmayp. Tanr nn m stakil bir timsali d i r. Gene l likle demirden veya bronzdan
yaplm basit bir heykeld ir. B u ndan baka dier alt byk melein herbiri iin de bir san
cak yaplm tr. B unlarn hepsi Sincar'da. eyh Adi'ni n trbesinde Hazine er-Ralman'da
korunmakta olup. yln belli gnlerinde. eitli dini gn ve bayramlarda( 1 70).gerek
Sincar'da ve gerekse dier Yezidi yerleim merkezlerinde Kavallar tarafndan tehir edil
mek suretiyle p<u-a toplanmaktadr. Trkiye'deki Yezid] kylerine zaman zaman geld ii
sylenen b u sancaklarn oktandr gelmedii de sylen i r. Seyahatler srasnda kaybolur
veya alnrsa yerlerine hemen yeni lerin i n yapld bilinir.

( 1 68) Anastase- Marie, a.g.e., s. 39. Bu sancaa yaplan merasim konusunda hkz. bid, el

Yezidiyye, Mark, 1 899, c.'.2, s.397-398, R. Lesco t da Melek Tfiv Cs Sancan

grdn, onun daha ok gvercin veya rdee benzediini syler. Bkz. a.g.e., s. 73.
( 1 69) B u konuda geni bilgi iin bkz. Aastase-Marie, e!-Yezidiyye, Mark, 1 899, c.'.2, s. 397398.
( 1 70) Ylda defo Nisan, EyliH ve Kasn aylarnda hu sanca ziyaret gerekli ise de,
glinlim lizde Yezidiler ayr lilkede dank oturduklarndan buna riayet edememektedir
ler.

66

heyke lleri nden bazlar :

Bu p;ne le.adar yayn lanan Melek Tavus

Musta fa N r i , A b e d e - i !b l i s ,
!s tanb ul , 1 910 . Kapak resmi .

H . Laya.rd , N ineveh :nd Babyl o n ,

Lonc.lra , 18 5 3 , s . 48 .

ti
Hazih im , S:yda ,

A . e l-Hasa.ni , e l-Yezidiyyln

'illlliiC'.:liiiil7f#I

llazrihim ve

1 951 . Kapak resmi .

Anastas e-Mario , La d e c o uverte rccente

d e s deux l ivre s sacrcs d e s
Anthropos , C .VI , 1 911 , s . 3 5 .

Y ezidis ,

( 7

C- Kelime - i eh a detleri
Tek Allah inancna da sah ib olan Yezidilerin Kelime-i ehadetleri u kk cmlede
toplanmaktadr: "La ililhe il lallah. Eni n Cebrfl Habibullah ." Yani Allahtan baka ililh yok
tur. Emin Cebrfl (Mlek Tavus-iytan) Allah 'n sevgili bir meleidir. B u her zaman ve her
frsatta sylemee mecbw olduklar ehadet kefimesidir( 1 7 1 ).
B undan biraz daha uzun sabah kalkarken ve akam da yatarken sylenen ve ktan
meydana gelen u szlerde Kelime-i ehadetlerid ir. B unlar:

1 . Melek Tavus (eytan)' un Allal' melei ve elcisi oltluua.

2 .. eyl Adi'nin Allal'n melei ve Yezidilerin m ridi olduuna( l 72).

3.- Sultan Yezld'in Allal' mele i . yerin nuru ve insanln sev inci olduuna

inanrm .

( 1 7 1 ) Kelime-i clildetten olan bu cmlelerini birok Yezidi eyhlerinin azlarndan duydum.

( 1 72 ) Oku (0), Yczlik ve Yezidiler, Ankara, 1 9 79, s . 37 (lahiyat Fakltesinde yaplan me

zuniyet tezi). Bunu da yine Nusaybi'i Berhk Mezrasda oturan eyh Teto Sencar ile
Beiri'nin Kuukun kynde oturan eyh Emin Cilo'dan iittim.

68

D- Kutsal Kitaplar
Yezid\'lerin kutsal kitaplar iki tane olup. bunlar Kitab el-Cilve (Vahiy Kitab) ile
Mushaf- Re (kara Kitap)'dr. Bu kitaplar 1 9. Yzyln sonuna kadar yabanclar tarafndan
bilinm iyordu. Ancak. 1724'den itibaren Mslman eyhi Abdullah er-Rabtaki, Yezidilerin
"Cilve" adnda bir kitabnn olduunu ve her hangi bir Fahrettin tarafndan yazldn
sylyordu( l 73). Papaz anastase-Marie de Mushaf- Re'in Kur'an dan bir para olduunu,
ondaki eytan. liinet vb. kelimelerin zerlerinin siyah olarak-balmumu ile-silinerek meyda
na gelen kitap okluunu sanyordu. B u arada ngiliz Dr. Forbes. l 838'de Sincar'a yapt bir
seyahatde " Kara Kitap"'n eyh Adi tarafndan yazldn duymutu074). 1 895 de yine
ngiliz E.G. B rowne da " Musul Yezidileri" adl yazsnda ilk defa olarak bu iki kitabn
ngilizceye tercmesini yapt ( l 75). B unu dier ngilizce. Almanca. Franszca. Trke
talyanca. R usa ve Arapa tercmeler takip etti.

B u arada protestan eski vfzi ammas Eremia amir. bu iki kitabn yazarlar ve

yazdklar tarihler hakknda bilgi vererek: " Kitab el-Cilve'nin 558/1 1 62 tarihinde eyh Adi
b. M usafir'in sekreteri eyh Fahrettin tarafndan yazldn. aslnn ise B aadri kynde
Molla Haydar'da olduunu. Mushaf- Re'in ise her hangi bir Hasan el-Basri tarafndan
743/ 1 342 tarihinde yazldn ve emmel ky yaknlarnda Kars zzeddin'de Emir Ali'de
bulunduunu yazyordu( 1 76). Ayn tarihlerde B adat Dominikon Rahiplerinden Papaz
Anastase-Marie'nin de bu kitaplar elde etmek iin altn gryoruz. te bu srada
Habib adnda Sincar'da Yezidilerin kutsal ktphanelerinde(?) grevl i olarak alan bir
Yezidi kendisine gelerek Histiyan olmak ister. B u kii sonradan adn da deitirerek
" Abdlmesih" olur ve kiktaplar belli zamanlarda dar ktnda zerine parmen kad
koymak suretiyle azar azar kopya ederek bu ii 500 frank karlnda iki ylda tamamlar.
Papaz da bunu 1 9 1 1 ylnda Krtesi ile birlikte Franszca olarak yaynlar( l 77). Fransz
Msterik L. Massignon bunu rendiinde Yezidiler zerine iki ksa makale yazarak ko
nunun nemini belirtmek ister( 1 78).
( 1 73) eyh Abdullah Efendi er-Rabtaki (. 1 746), Risfe fi beyan Mezhebi et-Taifeti el
Yezldiyye, Siileymaniye Ktliphanesi, zmirli smail Hakk Blm n. 1092, Be say
fadr. Yaynlar iin bkz. Mehmed erafeddin , a.g.e., s. 29-32; A. Azzavi, a.g.e.,s. 84-89;
A. Hasan!, a.g.e., s. 1 04- 1 05 ; S. Demlfcl, a.g.e., s. 433-434.
( 1 74) Bkz. Fmbes (A), A vizite to the Sindjar Hills, JRGS, c. LX, 1 838.
( 1 75 ) Ptmy (0.H). Six months in a Syrio monastey, Londra, 1 895 iinde E.G. Browe, the
Yazidis of Mosul, s. 357-387.
( 1 76 ) Bkz. Nau (F), a.g.e., s. 1 56. .l. B irinci kitap hakknda 1 892'de, ikinci kitap hakknda ise
1 901 tarihinde Mardin Metropoli M. Adns'a yazmtr.
( 1 77) Anastase-Marie, La decouverte recene des deux livres sacres de Yezidis, Ant]uopos, c. 6,
1 9 1 1 , s. 1-39 .
( 1 78) Massigo (L), Les livres sacres des Yezidis, RHR, c. 63, 1 9 1 1 , s. 245-246; bid, c . 64.
1 9 1 1 , s . 264-265. Her iki makale iin bkz. Opera Minora, c. 2, 1963, s. 1 8-30.
.

69

Dr. B i ttner' i n . zerine ka t konul mak suretiyle kopye edilerek yaylanan bu iki ese
rin tenkid ini yapt gryoruz.( 1 79). Bunun da tenkidini Telkeyifde Papaz olarak uzun
m ddet alp emekl i ye ayr ldktan sonra ngi ltere'de bir n iversite'de " Dou Meti nleri"
konusunda ktphane mem uru olan A. Mi ngana Yapm olmsa ramen ( 1 80)

kadar

nem li olmad da sylenir( 1 8 1 )

B u iki kitab' K rtesi nin de bugnk konuulan Krtc,:e olmayp Orta a Krtesi
olduunu ve hangi tarihte yaz ld hakknda be'lli bir tarihin olmad da sylenir. Mushaf-
Re'in XIV. yzy lda Hasan el-Basri tarafndan yaz l d sylenirse de bunun hangi Hasan
el-Basri olduu ak olarak belirti lmem itir( 1 82).
Bu kitaplarn b irincisi olan Kitab el-Cilve'yi eyh Adi b. Musafir el-Hakkari el
Emevl'ye tanr tarafndan vahyed i l dig i . ikincisi Mushaf- Re'in iseeyh Adl'den iki yz yl

soma yazld ve as llar n n krte olduu sylenen bu kitaplar aadaki yazarlar

tarafndan ilk defa m u htelif dil lerde yaynlam lardr.
l .E.G. B rown. the Yazidis of Mosul. O.H. Parry. six nonthsin a Syrion onastery.

Londra. 1 895 iinde s.357-387.

2.Isya Joseph. Yazidis texts. The anerican Jour a l of Senitic Languages. c.25 . 1 909.
s. l 1 1 - 1 56 ve 2 1 8-254. Yazar bu iki makaleyi sonradan birletirerek 222 sayfa kk boyda
bir kitap halinde yaynlam tr. Dev il Worship: The sacred books and traditions of the Yezi
dis. Boston. 1 9 19. Bu eserin zetini A.A. Samenow. Poklonenne Satane upenedne azatskh
kundov-yezidor. B u l leti n de J'niversite de

A s i e Centrale. c. 1 6. Takent. 1927. B u ma

kaleyide AbdulkadiJ inan. Kk Asya Yezldilerinin eytana Tapmalar. DFFM. c.5.

1 93 l. say. 20. s. l 7-42'de Trkeye tercme etmitir.

3.Anastase-Marie. La decouvete recente des deux livres sacres des Yezidis. anthro

pos. c.6. l 9 l I . s. 1 -39.

4.M. B ittner. Die heiden heiligen B cher der Jeziden. Anthropos. c.6. 1 9 1 1 . s.628629; Die heiligen B cher der jeziden oder Teufelsanbeter (Krte ve Arapa olarak) .
( 1 79) Bkz. nfira, Kutsal kitaplar ilk defa yaynlyanlar, s . 89-90.
( 1 80) Mingena (A), Devil-Worshippers, Their beliefs and their sacred books, JRAS, 1 9 1 6 , s.
505-526 ve Sacred books of the Yazidis, bid, 192 1 (3 sayfa basit bir not). .
( 1 8 1 ) Thoms Bois, les Yezidis, Marik, c.55, 1 96 1 , s. 225, n. 55.
( 1 82) Hasan el-Basri adnda birok ahsn olduu grlr. Tabiinden Mutasavvuf Hasan el
Basrf 2 1 /643'de Medine'de domu 1 10/728'de Basra'da lmtr. (Kr. L. Massignon,
Essai ... , s. 1 74-20 1 ). Yezidiler tarafndan ok bilinmesine ramen bu olamaz. Matasavvuf
Ali b. Cafer b. Reid el-eyh el-Musnad el-Mu'ammer, erafeddin el- Mekkari. Hasan el
Basri ad ile tan nmakta olup 604/1 208'de M usul'da domu ve 698/ 1 293'de am' da
lmtr. (K.r. A. Timur Paa, a.g.e., s. 1 8 ) . Bu mutasavvufun Adeviler tarafndan
tannd ve onlar mkemmel bir ekilde tantt sylenir. Tl. Bois, 743/ 1 342'de len
emmas Eremia'nn da Hasan el-Basri diye tanndn syler (Bkz. Lcs Y ezidis, s. 56, n.
57). eyh Hasan em seddin, eyh Adi'nin yeeni nin torunu ve neslinden gelenlerin
Yezidi eyhleri zerinde bliyk etkisi olduunu (Kr. R. Lescol, a.g.c., s. 88) ve
Yezidflerin buna el-Basri lakab verdii ve 652/1254 ld bilinmektedir. (A. Timur
Paa, a.g.e, s. 1 8 ; A. Hasan!, a.g.e., s. 9, n . l ).

70

D.K.A.W.W. (Wiyana. bend 55. 1 9 1 3) . c.4. s. 1 -98: Die heil igen B cher der jeziden over
Teufelsanbetter ( Krte metinde t pk basn ) . lbid. 1 9 1 3. c.5. s. l - 1 8 ..
5 .F. Nau. Recuel de Textes et de Docunents.sur les Yezidis. ROC.c.20. 1 9 1 5- 1 9 1 7.
s. 1 56- 1 63 .
6.Ali arkU K i tfb e l-Cilve. rfan Dergisi.

c.

1 l . 1 926. s . 822-824.

7 . Mehnet erafedd in. Yezidiler. DF F. C.i.s.6. stanbu l . 1 926. s. 6- 1 8.

8 . Furlan i . Testi Religiosi dei Yezidi. Doma 1 930. s. 7 1 -9 1 .
9 .Abdrrezzilk el- Hasan!. K itab el-Cilve. ada Dergi. Kahire 1 926. c.4. sb 7 1 77 1 9 : Abedet'-eytan Fi ' l - I rak. Sayda 1 93 1 . s. 46-49: el-Yezldiyye fi Haznhin ve
Mazih i m . Sayda 1 95 l . s. 3 8-47.
1 O.Kamuran Beder Han. Mushaf- Re . Havar. am

1 932- 1933, s.

l 4- l 6'da

Franszcaya tercme etti.

l l .smai l Bey l. el-Yezldiyye Kadlmen ve Hadisen. B eyrut 1 934, s. 1 00- 1 06 .
1 2. Abbas el-Azzavl. Tarih el-Yezldiyye ve Aslu Akldetihim , B adat. 1935. s. 1831 92 .
1 3 . Enis Feriha b u iki kitab ngilizceye tercme etti. ROC l 946. c. 66, s. 23-36.
1 4.Sddik ed-Deml Gci. el-Yezidi yye. Musul 1 949. s. 1 35 - 1 40.
1 5 .Tecne es-Sryaniyye fi Ahvfi el-frkati el-Yezidiyye e-eytaniyye. stanbul

niversitesi K itab l . Arapa yazmalar Blm. No:285. s.36-47. Kimin tarafndan

yaz l d veya nereden a l nd bel l i olmayan Arapa metindir.
Y ukarda an lanlmn dnda bu k itaplara ait baka metinlerin yaynlanm olduunu

bilm iyoruz. Gerek mana ve gerekse uslup bakmn dan kitaplmn metinleri birbirleri ile ok
elimektedir. yle ki. okuyan kimse hangisinin doru olduunu ayrmakta glk eker.
Yaynlanan bu ketaplardan K itab el-Cilve bir giri ile be blmden meydana gel
mektedir. B u kitap btn yazarlarda ayndr. Ancak Mushaf- Re'in sonu ilk yazarlarn
yaynlarnda ve hatta Yezittl
Em iri smail Bey l' n kitabda da yoktur. Genellikle son
.
4

zamanlarda yaynl anan Arap yazarlarn kitaplarnda Yezidi Krallarndan sonda uzun bir pa-

rantez iinde. 1 872 Osman l Yezidi uzlamas ( 1 83 ) zet olarak anlat ldktan sonra tekrar
Yezidi Krallarna dnlerek iki nci bir yaratl ile bitmektedir ( 1 84). B u da bu iki kitabn
yazlmasnn henz tamamlanmad intibam vermektedir. Nitekim Abdrrezzak el-Hasan)
ve Sddlk ed-Dem!Gcl gibi yazarlarda ise tufan. rf ve adetler, helf ve haramlar konusunda
da bilgi v ererek devam etmekte olduunu gryoruz. B iz de bunlarn hepsini kartrarak,
genellikle son zamanlarda yay n lanan Arap yazarlarnn yaynlarn tercih ettik .

( 1 8 3 ) Bkz. Supra, Tmihte Yezidiler, s. 1 5-24(zellikle sahife 22-23 e baknz).

( 1 84) Kr. Aastase-Mmie. a.g.e., s. 38-39; Tercme es-Sryaiyye . . . s.
.
erafedd, a.g.e., s. 1 8 .

tC
{
{.

MellJ,n

{.' )'i
1

....,.

>

"'

...j,j
;

1 . ki Kitabn zeti

Yezidiler K itab cl-Cilvc'de Allah ' n kullarna hitab n iine aldna i nanrlar. B u kul
lardan maksat Yezidilerdir. Onda Allah'n sfatlarndan. Kudret. B eka v e yaratklarn
hkm altna alan gayb bilen . vaad ve vfd de vardr. Tenasuh'dan bahseder. B u kutsal ki
taplarn dier din lere mensup i nsanl arn elinde olduunu syleyerek. onlarn sonradan bu
kutaplar deitirdiini ve yolundan ktklar n haber vererek dorusunun Yezidilerin
inancna uygun ola n n n makbul olduunu. onun de itiri lmed i i n i belirtir. Bu kitap da
y ine balklardan . kulardan bahsederek onlar n yarat l n n onun zatndan olduunu syler.
Niteki m yer altrdaki define ve hazinelerin hepsi nin onun ynetim i nde olduunu. Allah'n
kullarndan istediine verip bu ie onu varis kld gibi Yezidilerin kendisine ikram etme
lerine ve ahsm kutsallatrmalar n tevi k eder.

Mushaf- Rc veya Kara Kitap ( 1 85 )'a gelince. iindeki konular byk lde K itab
el-Cilve ile atr. B u kitap seman n. yerin. dalarn. denizlerin. meleklerin. arn ve Adem
ile Havvann yaratlndan bahsederek eyh Adi b. M safir'i n am'dan Irak' n M usul
ehrin in kzeyindeki Lfe kasabas n a geliinden. Melek Tavus'un yere iniinden ve
ikametin de n . bunun dman m illetlere kar m akavetinden. beerin aslndan bahseder.
Aynca beerin aslndan bahsederken Yezidilerin babas n n Adem'den N u h . Anu ve S is'e
n isbet edilirken kendileri dn d a kalan herkesin Adem ile Havva'ya n isbet edildii grlr.
ki tufan'n varlndan ve yedibin sene nce insanlara gelmi olan i kinci Nih'un
Tufan' ndan sonra N uh'un nesli n i n semadan yere indiine. onlara. uyacaklar d i n i prensiple
ri ve yeni kurallar koyduuna. her bin senenin anda bir mceddidin geldiini. Nuh'un da
Yezid ad ile yeryzne gnderilen mceddidlerden biri olduunu syler. Yine b u kitap ye
dibin senede yeryzne gnderilen ve dini prensipleri koyan Y ezidilerin birinci iiahnn

Melek Tavus olduunu syler. Di er btn iiahl arn ona boyun ed i i n i . tek olduunu.
kah har. ffl ve m uhtar olduunu syleyerek. ilahlar mertebesinde en byk ve d ier i lahlara
bakan olan Melek Tavusla balar. Sonra dier itahlar onu takip ederek. i lah saydklar
Yezide kadar byle derecelendiril irler. Nuh'un nes l i on lara gre en byk dini kanun koyan
bir nesi ldir. Bu kitabda ayrca helfllan n . hara n lann hkmleri. namaz. oru. hac. zekat. zi
.
yaretler. evlenme. cenaze vb. konular da yer ald gibi "Serisf" dedikleri y lba bayram
i l e sadaka adaklar toplamak iin "sancaklarn" tavaf edilmesinden de bahseder ( 1 86).

2. Kitab el-Cilve'nin Tercmesi

1 . Melek Tavus btn yaratklardan nce vard.
2. Melek Tavus, Abd Tfvus'u yani eyh Adi'yi . sevgili kullarn. yani Yezidileri.
doru yola sevketmek amac ile yeryzne gnderdi.
( 1 85 ) Buna Kara Kitap denmesinin sebebi, Tamnn Kara Daa oturmasndan dolaydr. Kr.
Samenow (A.A), a.g.e., s. 1 8 .
( 1 8 6 ) B u iki kitap hakknda bkz. Th. Menzel, KiU'ib el-Cilve, A , c.6, s.826-827 v e Mushaf-
Re, s. 827-828.

72

3. Melek Ti\vus, gerei nce ifhi emirler ile. sonra mezhepten olmayan k imselerin
okumamas gereken bo l):itfb. Kitab el Cilve. aracl i le bildiri ldi.

Birinci Blm
l . Ben vard m . imd ide varm ve sonsuza kadar da kalacam . ynetimim ve salta
natmda bul unan btn yaratklara ve onlarn btn ilerine benim hkmm geer.
2. Heran iin bana gvenip. beni aranlarn yanlarnda hemen hazr olurum.
3 . Benim bulunmadm yer yoktur. B izden olmayanlarn (hariilerin) ama ve istek
lerinde anlaamadklarndan dolay er dedikleri btn olaylarla beraberim.
4. Her devirde em irlerime uygun olarak bir ynetici vard r. Bunlarn herbiri emirleri
me uygun bir ekilde ilerini grrler. Her batnda bunlarn grev leri deiir. Tf ki bu
flemin hakimi ve onun rehberleri kendi rbetlerinde bu grevlerini tamamlamak frsat n
bulsunlar.
S.

Ben her insana istedii ekilde hareket etmesine izin veririm.

6.Bana kar gelen zlr ve piman olur.

7. Dier ilfihl ar benim iime karmazlar ve isteimin yerine gelmesine engel olamaztar.
8 . Bizden olmayanhmn el lerinde bulunan kitaplar gerek olmayp. bizim peygamber
lerimiz yazmamlardr. Ancak. onlar yoldan km. aztp sapm ve tahrif olmulardr. B u
kitaplardan herbiri dierini neshedip iptal etmektedir.
9 . Hak ve bat l ben b i lirim . Vesvese geldii zaman ben ve bana itimad olanlar i le
birleiri m .
!O.Bana kar gelenleri cezalandrrm. Kiilere gereken ileri ben tesbit ederim.
lerin zamannda yaplmasn isterim.

1 1. Emirlerime tam olarak uyanlara ve bana kar sayg duyanlara her zaman doru
yolu gsteririm.

kinci Blm
l . Ben Adem 'in nesl ini eitli ekilde m kafatlandrrm.
2 . Yeryznde ve yaraltndaki olan eylerin hepseni ben ynetirim.
3. Alimlerin atmas ho grmem.
4. Bana itaat eden ve zellikle bana yakn olan l ara kar ln veririm.
S.

imi . kendilerini denediim ve emrime uyanlara teslim ederim.

6. uram al tnda bulunan ve emin olanlara her trl ekil ve eitte grnrm.
7. Zaman ve zemine gre eitli kiilerden alr. verir. zenginletirir. fakirletirir,
mutlu veya m utsuz yaparm .
8 . Kimsenin tasarruflarmdan herhangibir eye m dahale etmeye v e kaldrmaya yetki
si yoktur.
9. Bana yakn olanlar dier insanlar gibi lmezler.
73

l 1 . B u fani d nyada h i k i msen i n s n rlad n za andan fazla yaamasna gz yuma

rak i z i n verm e m .

1 2. Eer istersem ld rdm k i msey i . ruhlarn tenfisuhu yol u i le bu dnyaya b ir. i ki

veya defa tekrar gnde r i r i m .

ii nc Biilm
1.

K i tapsz

yol

giisterir.

sevdi k l e r i m i

ve

zel

yakn lar m

hidayete

erd iri

r i m .retmem zorluk gerek t i rmez.

2. eriat a ayk r hareket edenleri o zamana gre. d i er a l i mleri tie k sas yol uyla ce
zal a n d r r m .

3. B u i n sanlar kork m ak b i l m ezler ve bundan dolay d a ok zaman hata yaparlar.

4.

Btn

kara

hayvanl ar .

gkyzndeki

uan

kular.

deni zde

yzen

bal k la r

yiineti n i v e kontro l m alt dad r.

5. Yera l t n d a gm l bulunan hazine ve defineler taraf mdan bi l i n mektedi r. Onlar bi

rinden . b i r sonra k i ne brakan n .

6 . M uc i ze ve hfirikalar m kabul ed i p benden isteyenlere hemen gsterir i m .

7 . Yabanc lar n bana v e ben im mah iyet im alt daki lere aykr hareket etmeleri ve

kar kmalar kend i lerine zarar verir. nk o n l ar ben i m e l i mde k i servet ve bykl
b i l mezler.

8. B alan g tan ber i fil em lerin ted bi rlerin i . i h tiyalarn kar lama i i n i . asrlarn

de i i m i n e ve btn ynetic i l eri n de i tiri l me s i tarafmdan yap lmaktadr.

Drdnc Blm
1 . Haklar m benden baka dier i lahlara venem .
2. Drt unsuru. drt zaman ve drt rkn. yaratklarn ihtiyac olduu iin yarat t m .
3 . Yabanc larn k i taplarndan snnetlerime uyanlar doru. uymayanl ar i s e onlar
tarafndan tahrif edilm i tir.

4. ey ben i m z ttm ve i s i m de ben im nefretimi ir( l 87).

5 . S r l ar m sak layanlar vfiidlerime nail olurlar.
6. B e n i m ii n m u s i bet. belil ve zorlua kat l a n l arn hepsi n i alemlerin birinde
m kafatlandraca n .

7 . Yabanc hu-a kar btn k u l l arm bir btn olarak birlemelerini i stiyorum .
8 . Ey benim tavsiye lerime uya n lar. benden ol mayan sz ve reti lere itibar etmeyin.
9 . sim v e s fatlar m z i kretmey i n k i gnaha gi rmeyesi ni z. nk yaban c l ar n ne ya
pacak la r n bilemezsi niz.

( 1 87 ) B u n larn neler olduu aklanmamtr.

74

Hcini Hl n
1 . Heyke l i me v e resm ime sayggsteri n . nk yl lardan beri i hmal ettiiniz ii onlar
sizlere hatrlattrr.
2 . eriat ma itaat edin ve benden olan gayb i l m i n i size bildiren h i zmetileri me kulak
verin .

3. Mushaf- Re, Kara Kitab ( 1 88)

1 . Balangta Allah kutsal srrndan beyaz bir inci yaratt ve Anfer(Enfer) adl bir de
ku yaratarak bu inciyi kuun srtna koydu. nci krkbin y l kuun srtnda kald.
2 . A l lah' yaratt i lk gn pazar gndr. Bu gnde Azrfi l a(lnda bir melek yu-att .
B u . hereyin bakan Melek TavGs'tur.
3. Pazartesi gn Melek Denlfl'i yaratt . Bu eyh Hasand r.

4. Sal gn Melek srafil ' i yaratt. B u eyh enseddin'dir.

5 . aranba gn Melek M i kfiil ' i yaratt . B u eyh Ebubeki r'd ir.
6. Perembe gn Melek Cebrfil'i yaratt. Bu eyh Secfd udd in (Seccfdln)'d i r.
7 . Cuma gn Melek Sem nfl'i yaratt . B u eyh Nfs rudd in'd ir. .
8. Cumartesi gn Melek NGrfl(Nevrail)'i yaratt . Bu eyh Fahredd i n'dir.
9 . A l lah yed i yl bekledikten sonra Melek TfvGsu. bu melekler zerine bakan yapt .
1 0. Sonra yer i . yedi kat g. gnei v e ay' yaratt.
1 1 . Sonra Fahreddin Enes ' i . hayvalu-. yrtc kular yarat;u-ak onlar h rkasn n ceb

lerie koydu. te o zaman meleklerin refakatinde inciden kt. Meleklerden Fahreddin i n

c i y e yksek sesle ba rd . B un u n zerine inci drt paraya ayr ld. inden su kt ve deniz
oldu. Dnya del i ksiz yuvarlak oldu.
1 2. A l lah Cebrfil'i bir ku ekl i n de yaratt. Onu. dnyan drt kesi n i yapmas iin
gnderd i . Sonra bir gem i yaratt ve gemiye otuz yl bindi. Akabi nde gelerek Lfe'e oturdu
ve dnyaya bard . Deni z dondu . dnya meydana geldi ve sallanmaya salad . Sarsnt dur
sun diye Cebrf l i k i i n c i parasna emretti. Bir parasn yerin altna d i er bir parasn
gn kapsna koydu. Sonra semaya gne ve ay' yerletirdi. ncinin pmalarndan da
gkyzn sslemek ii n yldzlar ymatt . B un lar gkyzne ast.
1 3 . Yeryznde ss olsun diye meyve veren aalar ve bitkiler yaratld. Sonra Fer
zerinde Ar' yaratt( l 89).

14. O zaman Allah: Ey melekler. ben Adem i le Havva'y yaratacam ve Adem'in

v cudundan da ehid b . Cern ( 1 90) y vcuda getirecei m . Ondan yeryznde bir m illet
treyecek o m illet de M e lek Azrfil yan i Melek TftvGs'a hrmet edecektir. Bu m i l l ete Yezidi
m i l leti denecektir. dedi.
1 5 . B undan sonra eyh Adi b. Msfifir am topraklarndan Lfe'e gelecektir.
( 1 8 8 ) Bu kitap 33 ilyct olup, bu iiyctlere "Gavl " denir.
( 1 89 ) Ar A llah' tal. Fcr de yer manasndadr. Kr. Aasase-Marie. a.g.c., s. 36.
( 1 90 ) Seher b. Sefer diye de gemektedir. Bkz. M. erafeddin, a.g.e., s. 14 ve AbdliTCzzilk el
Hasanl, u.g.e., s. 4 1 .

75

1 6. Sonra Allah Kara Daa indi ve haykrd . Otuzbin melek yaratt. Bu melekler
krkbin sene kend isine i badet etti ler. Sonra on lar Melek TfvGs'a teslim etti ve gklere
kard.

1 7 . Sonra A l lah Kuds topraklarna indi. Cebrfl de toprak, su. hava ve ate getird i .
Bun larn karm ndan i l k i nsan olan Adem'i yaratt v e kudreti i l e ona ruh verdi. Cebrfl'e
Adem'i cennete gtrmesini ve orada budaydan baka her ni inetten yemesi n i emretti.
Adem burada yzyl kald.

1 8. Y zyl sonra Melek TfvGs Allah'a: " Eer Adem bu meyveden yemezse insan
nesli nasl oalr'?" diye sordu. A l lah da ona: " B tn emir ve komutay sana braktm"
dedi . B u n u n zerine Melek Tavus Adem'e gelerek: " B u budaydan yedin mi?" diye sordu.
Adem: "Hayr. Allah beni bundan yemeyi yasak etti" dedi . Melek Tavus ona: " Budaydat}
ye. sen i n iin daha hayrl olur" dedi . Adem budaydan yedikten sonra karn iti . zdrap
ekmeye balad. M elek Tavus d a onu cennetten kard. brakt. kendisi ge ykseldi.

1 9 . Adem pisl i k karacak yeri olmad iin skt . Allah ona bir ku nderd i . Ku
gagalya gagal ya bir yer at ve Adem de rahatlad .

20. Cebrfl Adem'e yzyl grnmedi . Bunun zerine Adem yzy l zld ve alad.
2 1 . O zaman A l lah. Cebrf l'e Havva'y yaratmasn emretti. Cebrfl de Aden 'in sol
koltuunun altndan Havva'y yaratt( 1 9 1 ) . B tn hayvanlar yaratldkdan sonra Adem i l e
Havva arasnda evlat babadan m . yoksa anneden m i meydana gel ir d iye b i r atna oldu.
nk bunlarn her biri gelecek nesl in tek kayna olmak istiyordu. Bu ekimeleri n i n orta
ya kna Adem ve Havva'n. hayvanlarn kendilerine benzeyen yavru meydana getirme
leri iin iftlemelerini ve ortak i l iki leri n i grmeleri sebep oldu. Uzun mnakaadan sonra
bunl ardan herbiri tohum lar bir testi iine aktp azn kapayarak kendi mhrleri ile
mhrlediler ve dokuz ay sonucu beklediler.
Bu m ddet bittikten sonra testiyi atlar. Adem'in testisi nde bir kz. bir olan v<rrd .
te Yezidiler bun l arn nesl inden tremilerdir. Havva'n testisinden b i r takm rk
haarat olup. etrafa pis koku salyorlard. Cenab-u Hak. bu ocuklar beslemesi iin Aden'e
iki meme verd i . Erkek l erin gslerinde meme bul unmasnn sebebi budur.
B u ndan sonra Adem i le Havva cinsel i likide bulundular. Havva bu i likiden bir
erkek ve bir kz dourdu. Yahudiler, Hristiyanlar. Mslmanlar ve dier m i lletler ve mez
hepler hep bunlarn neslindendir. Bizim yce soyumuz. lt. Nuh ve Ahnuh olup
Hakkar i l i lerin yce atal<rrdr ki bunlar yalnz Adem'den tremilerdir.
lk yaratlan bu adam kadna: "O benim karmdr". dedi. Kadn da: "O benim kocam
deildir" dedi. Bylece kadn ile erkek arasnda dmanlk balam oldu. Onlar arasnda
mneti m i zden birisi hakem l i k yapt ve her dnde davul ve zurnann olmas n emretti . B u
davul v e zurna evlilii ilan etmek v e insanlara filan erkek. filan kz ald diye duyurmak
iindir.
( 1 9 1 ) Bu naddei bundan

sonras, yaynlanan ilk n:ilerdc yoktur. lsya Josepl, Alxlurnzzi\k

el-Hasani ve Den!Cci'inkilerde vardr.

76

22. Sonra Melek Tavus bizim m i llet i m i z iin yeryzne i ndi ve bize eski Asur
Hkmdarlarndan baka hkmdrlar atad . B un l ar Nasruh yani Melek Nasruddln:
Kam us yani Melek Fahreddin: Arti m us yani Melek emsedd i n'dir. Bunlardan sonra 1 .
apur. i l . apur( 1 92 ) bize yzel l i y l h kmdarlk yaptl ar. E m i rleri m i z onlarn nes l inden
trem itir.
23. B i z drt hkmdar sevmeyip nefret ederiz l 93 )
24. Size haran lar m z unlar(ir: Maru l . ismi kadn peygamberimiz Hasiye'ni n ismine
benzed i i nden yen ilmez. Fasulye ve brlce yemek yasak olduu gibi mavi renkde e lbise
giymek de yasaktr. Balk yemek. Peygamberimize i man ettiinden dolay yasaktr. Geyik
de peygamberlerim izden birin in keisi olduu iin haramdr. Hibir eyh ve rencisi n i n .
ek l i Melek Tavus'a benzed i inden dolay horoz yemesi haramdr. Ayakta iemek. oturarak
elbise g iymek. hamamda ykanm ak. beli rl i yerlere hela yapmak haramdr, bunlara i nanma
yanlar kafir olur. eytan keli mesi n i sylemek de yasaktr. nk o. tanrn n ismi d i r. B un a
benzer Kltf (p). a d ( Nehir k y s). e r ( Kt l k). Mel'un. Lanet. Na'I ve b u n a benzer ke
l imeleri de sylemek haramdr.
25. Hz. sa dnyaya gelmeden nce dinim izin ad pu pe:estlik i d i . ranl l ar. Yahudi
ler. H ristiyanl ar ve Mslmanhu- d in i m ize dman oldular.
26. Eski hkmdarlarm z arasnda Ahap adnda biri vard . O. bizden olan herkes zel

. d )

'<ar lm alar n emretti. Bylece bizimkiler onu Tanr Ahap veya B e'elzebub diye ad

land rd l ar. Gnmzde O. Pi r-B ub ( 1 94) d iye bili nmekted i r.

27. B i zim Babi l'de B uhtansr. iran'da Ahora ve istanbul'da Agikalos adhm nda kra l
hrm z vard .
28. Y e r v e gk yaratlmadan nce. size evvelce yazdmz gibi. Allah denizler
zerinde bu lunuyor ve zfttndan tenzih etmek zere yapt bir kaykl a denizler arasnda ge
ziyord u .
2 9 . O vakit beyaz b i r inci yaratt v e o n a krkyl hkmetti. sonra inciyi krd ve aya
ile tepti .
30. Ne a lacak eydi r k i . on un uultusundan dalar. grltsnden tepeler ve
duman n da n gkler m eydana ge ldi. Sonra A l lah gklere kp onlar dondurdu ve direksiz
ast .
3 1 . Sonra yeri v e onun ykn t larn kapatt v e eline b i r kalem a l p yaratlanlar yazd .

32. Sonra zatndan ve nurundan a lt tanr yaratt. B unlarn yaratlmas bir insann bir '

m umdan dier bir mumu yakmas gibi oldu.

( l 9-2) 1. <'lpur, M.S. 2 24-227 ve il. ;lpur, 309-379 yllar arasnda liikmdarlk yapml:rclr.
( 1 93 ) l3ulm isimleri gememektedir. nuleelc bunlar Yezidilere ktUHik yapan krallar ve
sultalardr.

( 1 94) Pir-Bfh. Yezidilerde ok kutsal bir kiidir. Mezar Sidr'da olup bu yer kendi ad i le
anlmakta ve ziyaret edil ncktedir. Hakknda fazla bir bilgi yoktur.

77

3 3 . Cenab- u A l l a h . bu Tan r lara: " te ben gkleri yaratt m . S izler de ge k n ve

b ireyler yarat n " ded i . O anda Ta nrlar gkyzne kt . B i rin c i s i gne i . i k i nc i s i ay' .
ncs yr n geleri. drdncs sabah y l d z n . bqi nc i s i cenneti . a l t n c s cehennem i ya
ratt .

E-

badetleri

B u bii l n banda bahsed i l d i i g i b i Yezldll ikte i badetlerin muhtel if d i n lere uzanan

bir tak n

tak l i t ve fletleri n i n

i ie

kar ndan meydana geldi i gr lr.

B u n lar

yaad kl a r ky ve kasabalara gre veya b i r l i kte yaad k lar d ier din mensuplar n n tluru
n una gre aza l p oal maktad r. K itfb el-Ci lve yle der: " S ize veri len b i l g i y i saklay n .
-; rl ar saklayan lar v idlerime n a i l o l u rlar. Kitaplar m z bakalarna vermey i n . sonra ha
berin i z ol madan dei ti rirler ve kaybederler. sim ve sfatlarm zikretmey i n . nk ya
banc larn- ne yapacaklarn bi lenezs i n iz( 1 95 ) " .
Gr l d g i b i s r vermek d i nce yasak edi l iyorsa d a . gnm zde art k Yezidiler bun;
pek riayet etmemektedi rler. Kend i l erine sorulan sorular karsnda gayet sam i m i grnerek
cevaplar vermeye al yorlarsa veya " buyurun sorun, cevap verelim, hakkm zda

sylendii gibi biz sr saklamayz" . derlerse de ver i l en cevaplara bak l l1 nda.

syledi kleri gibi davrenm ad k l ar da grlr ( 1 96). B undan dolay dini ayi n yol u i le i nanc
larn veya b u n lan1an b i r i ne k yasla rf ve adetleri n i tam olarak tesbi t etmek ok zordu r.

B t n sun lara ramen tes b i t edebi l d i i m i z Yezidi badetleri unlard r:

l.

Namaz

Yezidiler. namazn kal p i l e ifa edi l di ine ve nas l eda edi l ecei konusunda yaz l farz
'

veya lerhan g i b i r art n b u l unmad n a inan rlar( 1 97 ) . Bylece Yezldllerde namaz bir d ua-

dan i baret olup ferd i ve g i zl i d i r. Top l umun birl i kte k ld bir namazlar olmad g i bi

btn yezidi kyleri nde " i badethane" de yoktur. Namaz n le zeri ve leden sonra da
k l n d syle n irse de. sabah ve akam olmak zere i k i vak i ttir( 1 98). Yezldll i kte boy ak
desti a l m ak mecburiyeti o l m ad ndan. namaza balamadan nce elleri yakamak da bir n e v i
abdest yerine geer. B i r de uzun b i r d u a s olmakla bi rli kte. bu d u a . Yezidiler i n bu l u nd uk l a r

( 1 95 ) 13liin IV/5-9
( 1 96 ) 13eiri'in Ouz kasabasn Oba nezrasnda gen Pelnfn 13ereke Cengiz ile evinde
yapnz solbee bunu aka grdk.
( 1 97) Tere lime es-Siiryiliyye . . . , s. 6.
( 1 98 ) bid, s. 1 1 ve 6

78

yerlere gre cte i i r< l 99). Nam azda riikG ve secde g i b i hareketler de yoktur (200).

A bdest Duas
" eyh i m eyh Hasan. Pir i m Hasi n Maman. Ey dost l a r m . yak l ar m . akrabalarn .
Din i m eyh erafedd i n ve mezhebim eyh ems'ti r. Derecem Melek emsedd i n ve fery
adm eyh es'tendi r. Mezhe b i m Yezid. ey h i m . mev l a m . derd i m ve deran m . Yol
gsteric i m . ustan tek Hiida'd r tapt m . Melek Tav Gs'tur i man n . Sabah b i ter ve aka
gelir v e i k i cel lat sureti bana gziikiir. Cel latlar ben m i skin ve d i n i m i n ehfidet i n i sorarlar.
Din i m i n ehade t i : A l lah bird i r ve Me lek TilvGs onun sevg i l i bir melei di r. .. Ulleteki
byklere seliln olsun. Sel<l sana ey Lale eh l i . . . " Dua bylece uzay p g i t mekte ve sonu
yle bi tnekted i l': " Melek Tav Gs'un ismine iman getird i m . Ya eyh Adi. Biz bi lemeyiz.
hereyi b i len sensin (20 1 )".
B tn d i ndar yezidiler namaz sabahley i n gne i n sar l bel l i old uunda gnee '
kar ayakta d u rarak uzun b i r dua okumak suret iyle hafi t"<,:e ei lerek yeri ne get i r i r ler.
badet leri n i baka l a r n n gi\rnesi n i istemezlerse de giin niizde bu davra n artk inan
hrri yet i n den dolay ortadan kalkm t r.

Na mazda okunan dualar unlardr:

Sabah Duas
"Ya Rabbi. Sen Hdf s . Sen Ezdas . sen vgye lay ks . B in bir i s i m sah i bi s i n .
Hiida i s m i n bu i s i m lerin e n i r i n i d i r. . . Ya Rabbi. eyh ems v e Gnein. M e l ek eyh
Hasan ve Ada ' n . eyh E b G bekir ve Kff' hatr iin bizi bala... eyh Hasan

H df'n sevgi l i s i ve k u l ud u r. d i n i n kuvveti emsed d i n . Nasredd i n . Seciled d i n . m aded d i n .

Babad i n . M e l e k Fahred d i n v e e y h Hasandr. eyh Adi. evvelden a h i re kadar vard r ve ruh
net saar. S u l tan YezilL hay r kap larn aar ve er kap lar n kapar. . . (202) diye devam
eden uzun b i r d ua d r.
Akam Duas . B una ehdet duas da deni r.
Ya R a b b i 1 Ben i ve btii yezldlleri kazadan ve belildan esirge. Ya Rabbi ! B i zi Melek

Tavus hat r iin ba la. Ya Rabbi' B iz i Adem ve Havva srr i i n bala. Ya R a bbi ! D i n
ve d iyanet i m i ze bu akam vakti b i r k kaps gster. Ya Rabb i . B u akam vakti i i n btn

yezidlleri din ve dnyalar nda kurtu l ua erd i r. . . Ya Rabbi ! Yedi byk melek: Azrf i l .
Derdf l . srafi l . M i kf i l . Cebra i l . ennf l v e Nevrf l ' i n yz suyu hrmetine b i zleri affet.. .
Y a Rabb i ! Akam vakt i n i n hat r i i n . . . Mir ve eyhler h a t r iin biz yezidlleri mahcup ey-

( J <J<J) Ahdurrank t: ! - l la,ani, a.g.e . . s. )6; Okc,:u ( !) ), Ya.ldil ik vt: Yt:.tidiler, A n kara 1 979, s . )6 ( l:lliyat Fak l t:si ndt: yap lan 1 .is:s Tc i ) . r u iki kit ap'ta dualar fa rkl d r. flcdir l lan

drt Yezidi duas n :ra n s 11.ca olarak yay lad: Qu: rc pricres autla iques inedics des
K u rdcs Yezidis. Kitehx:na l lawar.

an,

1 933. S . :1 . s . 1 2- 16 .

(200 ) Yezidiler arasd: dola n srece naaz k lana h i rast lamad m . 13unda dolay
giinliii zde hu nana1.1 k lan yezidilerin. eer k l yorlarsa, ya lnz d in adanlan olduunu
sayon n .
( 20 1 ) O k u

( 1)), a . g . e.. s. 5-6.

(202) J\ ldunw.z:lk cl- l lasai, a . g . e . ,

s.

:1 5 - 5 7 : O k u (Dl, a.g.e,

s.

7.

79

leme. ltfunla ayd n lar (203 ).

Grld gibi bu dualar olduka uzun olduklarndan. bunlar din adamlarndan
bakas da bil mez. yle ki. din adamlarnn da birounun bu dualar bi lmediklerine ahit
olduk. nk okuman n ve yazmann yasak olduu Yezldllikte bu dualar ifahi olarak
re n ildiinden ve bilenler de az olduundan. ayrca bu dualarn Arapa. Krte. Farsa ve
hatta Sryfice'nin karm ndan meydana geldii de gznnde bulundurul ursa. bu kyl
Yezidilerin sz konusu dual<m renmelerinin m mkn olmad grlmektedir. (204).
B u dualardan baka sabahlar okunan ve Sabah Duasnda daha uzun olan Evger Duas
ile Gne Bat Duas da vardr. Bu sonuncu duaya G ne Duas da denilmektedir. 53 bey
itten meydana gelen bir i i r ekl inde otan bu d uay. konumuzu uzatma:nak iin burada be
l i rtemeye gerek grmyoruz.

2. Oru
Yezldll ikte oru. genel ve zel olmak zere iki ksma ayrl r. Halkn tuttuu oruca
genel oru denmekte ve Aral k ay nn ilk Sal . aramba ve Perembe gnleri olmak zere
gn arka arkaya tutul maktadr ( 205). art da bugnlerde sabahtan akama kadar yemek .
imek ve cinsi ilikilerden uzak durmaktan ibarettir. Akil -bali olan erkek ve kadn her
Ye7Jt11ye farzdr.
Kutsal kitaplarda kapal olarak getii sylenen orucu Yezldller. Nassa uygun olarak
tefs i r

ederek yle sylemekted irler: Allah kutsal kitap'da gn oru tutulmasn emret

mitir. B una gre Krte yazlan " Sc" yani <; kelimesini Mslmanlar yanl olarak " Si" .
yan i 30 olarak anlam lardr. K ur'an'daki: "Her iyilik ileyene on karlk veri lir (206)" aye

tine dayanarak tuttuklar gnlk orucun Allah i n d i nde 30 olarak kabul ol unacana

inanrlar (207).
B una ramen genci oru Trkiye'de yaayan Yezidiler arasnda farkl tutul m aktadr.
rnein Kurtalan'n Kurukavak kynde yle tutulduu. din adamlar ve halk tmatindan

sylend i . Her Yezidi Aralk ayn n ilk pazatesi gn i i n d t' n it ibaren gn sre i le oru

tutar. drdnc gn orurnnu bozarak bayram yapar. Bu

denir. Bu haftann

lw n L i .

l:yrama

"eyh ems Bayram"

altnc ve yedinci gnleri orucu nu tutmaz. Hafta ba pazartesi

gnnden i tibaren <; i! i n daha oru tutar. drdnc gii nii

Bu bayrama da "eyh S i n Bayram" den ir. Yine bu

nu

l; f t ;

bozarak bayram yapar.

heinci. altnc ve yedinci

gn leri oru tutmaz. l! a ft; ha pazartesi gnnden i t i baren gn daha oru tutar.
( 203 ) Oku ( D l . ;. .c- . . ' - <J .
(204 ) B u dua lar c <"i hilen ve hug Alaya'da lulua l\.uralan Kurukavak kynden
Fakir Bereket c.c uk, Beiri'i Uurca kynden A l i (;tuk ile Nusayhii Berlk
kynde ntur:n TL'l<> Secar'dr. Dav ut Oku bu dualar Texeriye (?) kiiyliileride
aldn siiylc;ktcdir. Bkz .. a.g.e., sz, s. 2 .
( 205 ) Abdumzk e l - l lasal. a.g.c., s. 5 7 .
(206) E'an, 1 60.
( 207) Tercme cs-S liryf iyye ... ,s.28; Aasase-Marie, el-Yezidlyyc, s . 1 53 ; Abdurrazzak el
Hasal. a.g.c .. s. 55.

80

drdnc gn orucunu bozarak bayram yapar. B u bayrama da "Sultan Yezid Bayram"

denir. Bylece 3x3=9 gn oru tutarlar (208).

zel oru 80 gn olup bun u din adaml ar tutarlar. Bu oru 20 gn Aralk aynda. 20
gn (1e Tem m u z ay nda yani hem ksa hem de uzun gnlerde tutulduktan sonra Uile'e.
eyh Adl'nin m ezar n ziyarete gi(i i lir. Orada da gn daha tutulduktan sonra dnte
oru 80 gne tamamlanr. Gnmzde Yezidi din adaml<u- bu orucu bu ek ilde tutamamak
tadrlar. nk Si ncar'a gidi-dn zor ve pahaldr. B u ndan dolay srelerini . yani gn
saysn azaltmaktadrlar. Oru n i yeti i l e sabahladklar geceyi de orutan saydklarndan sa
bah leyin orul u bir k i m seye birey sunul ursa geri evrilmez. yen i r ve i i lir. Bylece bu farz
da tamamlanm ol ur.
Orucun balang ve sonu i le orul u iin ney in helf neyin haram olduu konusunda
grleri Msl manlarnkinden farksz gi bi grn rse de. i ft<U' srasda bir para ekmei
tuza batrmal<m . eyh Adl'nin meza1 ndan geti r ilen toprak " Beratta" i le i ftar etmeleri. hatta
Batl l ar dedii gibi orucu arap ile amalar fark l d r.

3. Hac

eyh Adi b. M safi r' i n trbesinin bul und uu. bugn Irak s rlan ierisinde kalan

, r n za 40 k i lometre uzaklkta bul unan Lfle. kutsal bir yer saylarak burasn 1 5-20
Eyl l aras da ziyaret etmek Yezidilere farzdr. Rivayete gre eyh Adi: " Kendi trbesine
bir defa yaplan ziyaretin. M ekke'ye yap lan btn ziyaretlerden stn olduunu" syler
(209). Yurd u m uzdaki Yezidilerden maddi durum u iyi olan l ar vasta i le. maddi duru m u i y i

olmayp s hati yerinde olan lar da. frsatn bulurlarsa. yaya olarak snn gemek suretiyle bu
grevlerini yerine getiriyorlar.
Yezidilerin m il l i ve d i ni b i r eki lde Tann'ya ynelmelerinin balca ifadesi olan bu
hac. Lfe vadisinde. etraf mee ve palamut aalan ile evrili bir da eteinde bulunan
eyh Adl' n i n mezarn ziyaretten ibarettir (2 10) . Mabede u lamadan nce Srat Kprs de
nilen bir kprden ge il erek tepeye doru yolu n sonunda Mabedin dehlizine varlr. B iraz
sonra solda esas kubbe ve bunun tepesi nde de altundan yaplm bir h ilf bulunur. Kubbe
n i n sandaki odann aln l nda Ayet el-Krsl yazl d r. Kayna bu odann iinde bulunan
emenin suyu Havuz el-Kebir den i len bir havuza akar. Yezldllerce buna "Kani ya Spi " .
Beyaz eme. suyuna d a Zemzem ad verilir.
B u ha meras i m i : Neh irde ykanma: Sancaklmn ykanmas: flt. dav u l v dmbelek

eliinde koro halinde en l i kler yaplmas : lill iler sy lenmesi: Din adam larnn sufi zikirle
ri. oynamalar ve heyecanl trklerle burada bulunan btn mezarlarda m u m lar ve eitli
lambalarn yak lmas ile kurban datm : "Harise ve Sevdik" adlarnda zel yemeklerin
( 208 ) Kurtalan' Kunkavak kynde, Fakir Bereket etuk'dan rendik.
( 209) Bkz. Lescot ( R l , a.g.e., s. 39.
(2 1 0) Hac yeri olan Lfc{tcki eyh Adi'nin ziiviyesini ilk defa tasvir eden ngiliz Konsolosu
Arkeolog H. Lyard'dr. 13kz. a.g.e., s . 80, 270-280; Gueriot (Al, a.g.e. , s . 6 1 6-620; Lescot ( !{). a.g.c . . s. 78-79; S ddlk cd- Dcn!Cd, a.g.c s. 202.

81

dat lmas ; " Kaldfi" ad ml<i bir kzn kurban edilerek piiri lmesi ile kutlanmaktadr
(21 1 ).
Uile'de. Mekke'de bulunan btn kutsal yerlere karlk kutsal yerler meydana geti
ril m i ve bu yerler ayn adlarla da adlandrlm tr. rnein: Kabeye kar l k eyh Adl'nin
trbesi ; Zemzem suyuna kmlk bir zemzem suyu; Arafat dana karlk bir arafat da;
Sefa ve Mervfiya kar l k "Cerime ve Birime" gibi.
B u nda nemli olan eyh Adl'yi hayrla 'anma (dua etme). trbeden al nan topraktan
kk bir rek (Beratta) ile canllar ve lleri n kutsallatrl malar ii nde sancaklar
ykand sudan alnan kutsallatr lm biraz sudur. Aln an bu kk kil veya topraktan
yaplan Berattalar tlsm. ila ve lmek zere olanlara yedirilen kutsal ekmek olarak kul
lanl r.
B ugne kadar btn Bat l ve Dulu aratrmaclar taraf ndan tasvir ed i lerek
anlat lan bu ayin ve merasim lerde h i kimse bulunamam tr. Mukaddes olarak kabul edilen
bu yerin etraf duvarla evrili olup. hastalar taraf ndan ziyaret edilen aalarn da bulun
duu: bu aalara bir takm Yezidi eyhlerin i n isi mlerinin vereil d ii de sylenir(2 1 2).

4. Zekat

Yezldllikte zekf'n farz oluu u olaya dayanr: eyh Adi b. Msafir. kendi

zamannda. din adamlar aras nda servet.. mal ve mlk ed inme devam ederken aralarda
kan ekime ve dmanl grnce onlara fazilet ruhu ba lar. Bylece din adamlar .
dnya maln dan yz evirerek ahiret ve onun sonsuz n imetleri ni kazanmaya a lrlar. El
lerindeki mallar da mrldlere datmaya balarlar ve mridler oalr. B u durumu gren
eyh Adi. m rldlere. mal larndan bel l i bir miktar n din adamlarna vermelerin i emrederek
buna onlarn oullarn da varis yapar(2 1 3).

);:::,. eyh

Bu duruma gre mrldler. yani Yezidilie inanan halk. gel irleri nin % 1 O unu eyhlere.
yok ise geli rlerinin (J;,,5 i n i Pirlere. Fakirlere ve Pelm ftmlara. %2.5 unu da

nrebbllere verirler. Mrebbilerin. Pirlerin aldklarnn yars kadarn akl sylenir ise

de(2 1 4) bugn yurdumuzda yaayan Yezidilerin bu rakamlardan haberleri olmayp din

adamlarna her frsatta: Doumda. snnette. evlenme trenlerinde. cenaze merasiminde.
bayramlarda. mahsul zamanlarda. mal satlarnda vb. ellerinden geldii kadar yardmda
bulunmaktadrlar. Hatta birok kylerde din adamlar halktan para almak yerine kendileri
de hayvanc lk ve ziraatla megul olmaktadrlar.

( 2 1 1 ) S imfli ( M .N ). Notice sur la secte dcs Yezidis, s. 86; Meat ( M.J). a.g.c.
nustafa Nuru. a.g.e . s . 1 4.
( 2 1 2 l Mezel (l'I ), Yezidiler, J\, eliz 1 4 1 . s. 4 1 9 .
( 2 1 3) Abdumzzilk el- llasai, a.g.e., s . 5 9 .
( 2 1 4) hid, loc. c i .

82

s.

1 33- 1 48 ;

S. Tenasuh
Yezidiler. bizim anladm z manada ne cehenneme. ne de ktlk i lkesi n i n bir timsa
l i o l mas gereken cehennem azabna inan r. Ktlk inkar ed i lir. Yarat l h i kayelerinde
getii zere Melek Tilvus'un cehennemde 7

000 y l

tvbe gz yalaryla doldurduu yedi

testi i le cehennem atei stlr l m tr. Bu kurtulu nazariyesi ile cehennem in yen i lmesi
nin Yezidi efsanelerinde farl ekilleri vardr. Ebedi cehennem var olmad na dair gre.
srekl i doularla tedrici bir tem izlenmeyi mmkn k lan tenasuhun varl na i nan
tekilbul eder.
Tenasuh: " nsan ldkten sonra ruhun bir cesetten d i er bir cesede geiine denir
(2 1 5). B u inan Yezidilerin kutsal k i tabnda yle geer: "Ee: istersem ldrdm kim
seyi ruh larn tenilsuhu yolu ile b u clnyaya iki veya defa tekrar gnderirim (2 1 6)". B u
inanca

gre

Yezidiler

insan

ruhunun

ldkten

sonra

iyilik v e ktl ne

gre

deerlendi ri ldiini: iyi bir insan ise ruhunun baka i nsan l ara. kt bir insan ise ruhunun
hayvana geti ine inan rlar ( 2 1 7 ) . Bu kt ruhl ar. kt l klerinin cezasn ekmek iin
'
dom uz. eek. kpek gibi pis v e adi hayvan larn v cutlarna girerek orada cezalarn
ektikten sonra iyi insana dn rler. yi ve temiz insanlarn ruhlar. iyi ruh l ar, ldkten
sonra semada yerlerin i alarak deva m l gayb fe m inde. insanlar iin hayrlar. gizli srlar,
gizli ve grnmez eyleri kefederler. Cehennemi ktler iin bu dnyada muhte l i f hayvan
v cutlar nda ek i len bir zd raptan : Cenneti ise. semada bir yerden i baret gren Yezidiler.
cennet ehlinde Ahyfr. cehennem ehline de Erar derler.
Tenilsuh konusunda Yezidiler arasnda ok yaygn bir olay anlat l r. Bu olaya gre
Hasan e l - B asri'('!). ld kten sonra ruhunun su kenarnda bakn d bir srada kendi bekar
kzn n bu suya gelerek testisine su doldurmas . ruh unun bu suya gemesi. eve dnerken de
susad n da bu sudan biraz imesi i le hemen ham i l e kalmas ve dokuz ay sonrada
babasna benzeyen bir erkek ocuk dourmasdr. Bu tenil.suh olay . Yezidilerin zevk le an
lattklar kutsal bir olaydr ( 2 1 8).

(215) K saca rul g demek olan teni\sulun drt derecesi vardr. Bunlar: Nasl. insann .
ldkten sonra ruhunun dier bir insana gemesi; Pasl, insan ldkten soma ruhunun
cansz cisimlere gemesi; Masl, insan ldkten sonra nhurnn hayvanlara gemesi ve
Rash, insann ldiiken sonra nhunun bitkilere gemesi. Bu konuda geni bilgi iin bkz.
de Vaux ( C ) , Tcni\sul, A. c. 1 2 , s. 1 58- 1 59.
( 2 1 6 ) Ki.tb el-Cilve, BlUn l 1/12.
(2 1 7) Clabot (J.B), Notice sur !es Yezidis, JA, Ocak-ubat, 1 896, s. 1 28 ; Tercme es
Siiryi\niyye ... , s. 23; Guerinot ( A), a.g.e., s. 626; Anastase-Marie, el-Yezidiyye, s. 1 53;
Fau ( N ). a.g.e. , s. 263 .
(2 1 8 ) Hu olayn ayrntlar hakknda bkz. M ustafa Nuri, a.g.e, s. 1 8- 1 9; Tercme es
Siiryaniyye ... , s. 29; Oku (0), a.g.e, s. 20-22; Aslan ( F), Yez!Oiler, Ankara, 1983, s . 1 718 ( li\hiyat Fa liltcsinde yaplan nezuiye tezi). B unun Hallc- Mansf"un rulu olduu
lakkcla bkz., !snai] Bey l, a.g.e., s. 89-90.

83

F Bayramlar
-

Yezidilerin b irok dini ve en l i k cinsinden bayramlar vardr. Gnm zde ayr

lkede dan k ve birbi rlerinden uzakta ot,rduklar mlan. din adam larnn okur yazar
olmaylar ve el lerinde yaz l bir i l m i hf l kitab da bulunmad n dan. bayramlarn kutlan
mas yreden yreye deimektedir. 1 962'de I rakta Sincfr'da oturan Mlrlerinden Mir
Muaviye. Trkiyedeki Yezidi kylerini dolaarak her kyde. S incar'daki eyh Adl'nin
.
trbesi etrafndaki bayram yerine benzer. etraf duvarla evrili. aal veya aasz baz
basit yapl k ubbelerden meydana gelmi birer bayram yeri yaptrmtr (2 1 9). B unun sebe
bi. Yezidileri n Sincar'dan uzakta oluundan dolay Sincar'daki dini bayram ve enliklere
katlamadklarnda . gnden gne kaybolm akta olan Yezidi inancn ve Trk top l u m u
ierisinde kaynaan Yezidileri bu durumdan kutanaktL Mademki Sincar'a gitm i yorlar
veya g idemi yorlar. ayn bayram ve enl i k leri kylerinde din adamlarnn nderl i inde yapa
rak. Yezidi dini rf ve adetler i n i un utmasnlar. Bu bayram yerlerinde. her ai leye bir yer
veya b ir ke ayrlarak. burada bez balamak iin aalar diktirtmi. kk kubbeler
yaptrtm ve bu yerin ortasnda da Lfe'teki eyh Adi'nin trbesini andran. d ierlerinden
daha byk ve gsterili bir kubbe yaptrtmtr. B unlarn hepsi nin i i botur. Ancak baz
yerlerde bu bayram yerleri kyn mezarlnda ve en gsteril i mezarlarn bu bayram yeri
ierisine aln mas ile etraf evrili veya evri lmeksizin meydana gelen bayram yerleri de
vardr (220).
Bu bayramlarn hemen hepsinde Yezidiler ayn rf ve adetleri tekrarlarlar. rne i n .
dmumu i y i olanhmn birer olak . ke i . koyun. sr kesmeleri. bunlara gc yetmeyen lerin
2-3 k i logram et satn ;larak: tav uk. kaz veya h indi keserek ad geen bu bayram yerlerinde

oyun. alg. davul. zurna ile m uh telif elenceler dzenlerler. Bu elenceler gndz olduu
gibi geceleri de kadn erkek kark oynayarak elend iklerinden. evre halk tarafdan. bil
hassa " B atizm i " de olduu gibi " m um snd yapyorlar" da denildii bilinmekte ise de bu
sylentilerin tamamen h issi oklu u . mahallinde yapt mz aratrmalar srasnda ortaya

kntr (22 1 ).
(2 1 9 ) Midyad' Gven kyndeki M irnv eyh Hfidi buna en gzel bir rnektir.
(220) Nusaybin'in ilesiz ky ve bu kye bal Berhk mezrasnn mezarl byle bir bayram
yeridir. Bununla beraber dil'i Mara ky bayram yeri mstakil ve bekisi " Mcavi"de
vardll'. Kurtalan'n Kunkavak kynn bayram yerinin bulunduu Doruklu mezras
Gerler tarafndan satn aldnd:n, M slman olan bu gerler buradaki Yezldilerce
kutsal aalan keserek duvarlar ykmlardu-. B una ramen bu hali ile Yezidiler yine de
buraya bayram kutlamaya gitmekteirler.
(22 1 ) fira. Batizmi. s. 88.

84

G neydou A nadol u ' da yaayan Yezidilerin bugn kut

lad bayramlar unlard1r.

1. S are S a le, Sarisa I, Sars ali, Sars aliya

Yeni yl bayram ad verilen bu bayram Yezidilerin en byk bayram dr. Her y l n
Nisan ay n n ilk aramba gn nden balayaak a y sonuna kadar devam eden b u bayram
aynn ortas nda Melek Tav us ve dier meleklerin yeryzne i nmesi ve hereyi ynetimi
alta almas m nasebetiyle kutl ar (222). B una "Kara aramba" denir ve haftann en
kutsal gndr.
Bu bayram baharda kutlandndan mevsim dolay syla kylerde kz ve gelinlerin
iekler toplay;uak bil hassa k n z ieklerle evlerini sslemeleri grlr. B unun sebebi
nin. yeryzne i necek meleklerin Yezidilerle baka dinden olanlarnkini ayrt etmek iindir.
Her Yezidi bu bayramda mutlaka evinde et bulundurur veya yukarda ad geen kur
ban lardan birini keserek bayram yerinde. bayram yeri olmayan kylerde. evlerde veya ky
meydannda piirilerek hep birlikte yenir. Ayrca bu etlerin bir ksmn n fakirlere
dat lmas . sadakalarn verilmesi. toplu olarak ky mezarl ziyaret edilerek orada dua
edil m esi gibi iler yaplr. Bu ayn ilk haftasnda evlenmek. yeni ev yapmak. al-veri yap
mak i le tarlada. bada. bahede almak ve ilk aramba gn banyo yapmak. herhangi bir
ile uramak da yasaktr (223).

2. Cemai Bayram
28 Eyl l-3 Ekim tarihleri arasnda kutlanan bu bayram hata ve gnahlarn affedil
diine ina lan bir bayramdr. B u. sonbahar mevsimine rastladndan rahmet ve bereket
yamurlarn n yamas istenerek. gelecek y l n oluumuna bununla delil getiri lir. B u bay
ram genell ikle eyh Adi b. Msafir'in trbesinde kutlanr. B uraya gidemeyenler bu bayram
kylerinde bayram yerinde kutlarlar (224).
Bu bayramda her Yezlcilye farz olan. eyh Adi'nin trbesi ve bu trbeni n yan n da bu
l unan dier drbelei ziyaret etmektir. B urada "Simat" ad verilen bir yemek piirilerek. bu
raya gelenlerle birlikte. burann bekileri de dahi l olmak zere yenir. Buray bekleyenlere
bir hediye verm iyeni n hacc kabul olunmaz ve hatalar affedilmez i nanc hakimdir. B u ziya
ret srasnda "cinsel ilikide bul u nmak. fsklk ve kavga etmek yasaktr (225)" . Ancak bu .
(222) Bu durum Kitab el-Cilvenin giri blmnde geer.
(223) Bu bayram lakkda S ryaniceden Franszcaya geni bilgi iin bkz. Nau (F), a.g.e., s.
259-264.
(224) Bu bayram Yezldllerde nasl kutland hakknda bkz. Yezidi Emiri smail Bey l,
a.g.e., s. 8 1 -82; Chabot (J.B), N otice sur !es Yezidis, JA, Ocak-ubat 1 896, s. 1 2 1 ; Nau
(F), a.g.e., s. 259; Tercme es-Syi\niyye .. , s. 9-10; Abdwrnzzfil<: el-Hasan!, a.g.e., s. 7576; apolyo (E.B), Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1964, s. 375.
(225) Kr. Kur'an, Bakara 1 97.

85

srada gelenek hali nde olan ey . " eyh Adl'nin himayesinde olmaya devam edi ldii
mddete kz karmak mbahtr (226 )" .

B u bayramda yap lan ibadet ve usu llerine gelince bunlar:

a. eyh A di' n i n tahtnn d i kil mesi
B u taht. eyh Adi'nin zerinde oturarak vaaz ve nasihat ettii sar bronz madenden
yaplmtr. Etraf halkaldr. zerinde eski bir seccade vardr. B una Krte " B urebaki"
denir. eyhf'da zel bir muhafzn evinde korunur. Cemfye Bayram geldiinde eyhf
Emiri bir y<mma ile bu tahtn dikilmesini ilan eder. Yezidiler kadn erkek bu tahtn
etraf n da dnmeye balarlar. Paray en fazla veren aile reisi bu taht oradaki kutsal
saydklar aalardan birine balar. Orada bulunanlar bu tahta ellerin i srmek ve pmek
iin alrlar. nk bunu yapmann dinen vacip olduuna i nanrlar. izdiham o kadar faz
lalar k i . bu ii ynetenler kalabal kamlamak zorunda kal rlar. Bu arada bazlar aaca
' kmak. kendi lerini bu tahtn zerine atarak lrler. Bunlar d inen farz olan bireyi yaparken
ehid olarak ldklerine inan rlar. Direkleri koyarak taht dikme ii ister baar i le tamam
lansn . isterse baarsz olsun buraya gelenler sevinirler ve bu. gelecek senen i n bolluk ve
bereketine yorumlanr. eyhan Emiri eyh Adi'n in tahtn d ikmekle eref kazanan aile reisi
ne aba yahut buna benzer kymetli bir hediye verir.

b. Kaba
Kaba. k.u run anlamna gelen K rte bir kel imedir. eyh Adl'nin tahtn n dikilme
gnnn ertesinde Yezidiler eyh Adi'nin trbesinin bulunduu evredeki dalara
trmanrlar (227). Sonra hep birlikte " Kaba" syleyerek trbenin evresine doru kadn
erkek halka eklinde " di bke" denen bir oyunu oynaya oynaya aaya inerler. eyhan
Eniri byk bir kz hazrlatr. kz kesilerek. iyice piirildikten sonra herkese. ecir v e se
vaba nail olmalar iin dat l r (228).

c. Sinat- Cilnire
eyh Adi'nin 40 rencisinden biri olduu sylenen Fahri Cilnire'n i n ansna binaen.
Cemfye bayram sonunda bir kurban keserek kutlamaktan ibaret olan bir anna yemek zi
yafetidir. Bu anna gnnde kesilen hayvana. S infi- Cilnire den i ldiinden. bu bayram da
bu kurbann ad ile arlr.

d. Zemzem suyu n da ykan ma

N i hayet btn bu enliklerin sonunda bir de suda ykan lr ki. bu suya zemzem ad ve
riliJ. Bu zemzem. eyh Adl'nin yatt dan eteinden kar. bir havuzda toplanr. B u
sudan hem ierler hem d e ykanrlar v e hayvanlarna da iirirler.
Yezidllerce kutsal saylan bu suyun kayna hakknda eitli rivayetler vmdr.
rnein. eyh Adi bir gn arkadalar ile birlikte buraya geldiinde susuzluklarn gider(226) Abdtmazzak el-Hasan!, a.g.e., s. 78.
(227) Yezidiler, bu tepelere " Arafat" derler.
(228) smail Bey l, a.g.e., s. 84.

86

inek iin " Zemzem" demesi ile bu suyun ktna (229 ); eyh Adi buraya geldii nde
iecek

su

olmadndan

ia

mezhebi

taraftarlar

ondan

kendileri ne

bir

keramet

gstermeleri n i istemeleri zerine. eyh'in harbesi ni al arak kayaya v urup "Zemzem" demesi
ile oradan bu suyun ykseldiine (230); " Hol su istiyo.rum" demesi ile bu suyun ktna
(23 1 ) i nan l r. Bu suyun kayna nn rdn'de veya Kuds'de olduu hakknda eit l i rivay
etler de sy lenir.
3. eyh Adi Bayram

Bu bayrama. Fakir Bayram veya Yaz Mevsimi Bayram (ena Havini) da denir. 3

Austosda kutlan r. bir gndr. Fakirlerin 40 gn kn. 40 gn de yazn. yani hem ksa ve
hem de uzun gnlerde oru tuttuktan sonra kutladklar b i r bayramdr. B u bayram "eyh
Adl' n in 40 gn kn . 40 gn de yazn oru tuttuu" inancndan kaynaklanr (232). Aslnda
bu. fakirlerin 40 gn oru ttuktan (233) sonra Lfile'e. eyh Adl'nin trbesi n i ziyarete g i de
mediklerinden. 80 gn oru tuttuktan sonra kylerinde kutladklar bir bayramdr. Y i ne
bugn fakirlerin ou bu orucu tutamadklar halde. bu bayram kutlama gelenei devam et
mektedi r (234 ).
Genel oruta eyh ems ve eyh Sin bayramlarndan sonra bahsettiimiz bu bayram.
Yezid b. M ufiviye'nin doduu gnn ansna kutlanmakta olup. bir gndr (235).
4. Yezid Hayrm

G enel oruta eyh ems ve eyh Sin bayramlarndan sonra bahsettiimiz bu bayram.
.
Yezid b. Mufiviye'nin doduu gnn ansna kutlanmakta olup. bir gndr(235 ).

5. Blende Bayram
eyh Adl"nin doum gn m nasebetiyle 25 Aral kta kutlanan bir bayramdr.

6. Kurban Bayram
Her yl 21 Eyl l tarih i nde kutlanr. Her Yezidi 15-20 Eyll tarihleri arasnda. Hac
sre sonunda. Hacc tamamladktan sonra orada bir kurban keserek evine dndnde tek
rar bir kurban daha kesip kutlad bayramdr. Bu bayram bir gn olup. hacdan eve
dnnceye kadar kurban kesilmez. m ddeti yoktur. ster bir gnde. isterse bir ayda dnsn.
( 229 ) M ustafa Nuri, a.g.e., s. 32.
(230) Anastase-Ma ie, el-Yezidiyye, Mark 1 899, c.2, s. 32.
(23 1 ) Nau ( F), a.g.e., s. 265 , n . 1 .
(232) smail Bey l, a.g.e., s. 8 3 .
(233) Kr. Supra badetleri, Oru, s. 80.
.
(234) Yezidi Emiri smail Bey l, Bu orucu eyhlerin, hatta Bt bayrama ilk defa katlan ve
nasl kutland anlatan H. Layard'dr. Bkz. :.g.e., s. 279 vd. Franszcas iin bkz. Nau
(F), a.g.e., s. 272-275.
( 2 3 5 ) Bkz. Supra, Oru, s. 80.

87

Ancak bundan byle hac olan her Yezidi. her yl dzen li olarak 2 1 Eyl l'de kurban keserek
bu bayram kutlar. Hacca gitmeyen Yezidiler bundan muaftr.

7. Batizmi Bayram
Her yl 3 Mart'ta balayan. ancak 3 gn ncesi 4 gn de sonras olmak zere 7 gn

devam eden ve bilhassa Midyad ve Nusaybindeki Yezidi kylerinde kutlanan bir bay
ramdr. B una " Kadir Gecesi' de denir. Yezldi1ere gre bu gecede Cenab-u Allah ' n yerler
ve gkler fem ini yaratt na inan larak bu gecenin ansna kutladklar bir bayramd r. Me
leklerin o gece gkten yere inerek. hazr olup amel defterlerinde. o y lda doacaklar ve
lecekleri tesbit ettiklerine inanrlar. B u ndan dolay bu gece ve bu geceyi takip eden gn
boyunca uyumazlar. Yezidilerin gece uykusuz kalmalar lm melei Azrfl'e; geceyi takip
eden gndeki uykusuzluklar i se g ne melei emseddin'e h rmet iindir (236).
Dier bayramlarda olduu gibi bu bayramda da kurbanlar kesilir. Erkek ve kadn el
ele tutuarak sabaha kadar elenilir. B undan dolay evre halklar tarafndan bunlara "mum
snd" yapyorlar da den i lmektedir. Oysa ki. bu sylentilerin bu kelimenin ierdii anlam
ile ilgis i yoktur.
Bu gece h ibir Yezidi uyumaz. hanm i le cinsel ilikide bulunamaz. hcuamdr. B u
bayramda fakirler v e dknlere balar yaplr. kinci gn kyde len kiilerin ruhu iin
yemek veri lir. B u yemee Yezidi olmayan komular nn da ar ld sylenM-. nc
g n kurbanlar kesilir. " Pir Ali" iin hazrl k yapl r. Bayram yerinde bir yere yedi para et.
bir yatak. bir paket sigara ve b ir m iktar kuru zm konur. ki- saat sonra Pir Ali'nin gelip
bunlar yedii. sigaray itii ve yatakta yattna inanlarak enlikler balar. B u srada.
kyde saygnl olan bir kii lrse elence yaplmaz.

8. Davar Nebi Bayram

Bu bayram bir nevi yamur duas olup. havalarn kurak gittiinde. Mart ve Nisan

aylar boyunca her hafta Cuma gnleri kuluk vakti bir kurban kesilerek veya kesilmeden
yamur duasna kmak suretiyle yaplan dua ve enliklerden ibaret bir bayramdr. B una
her ne kadar yamur duas deniliyorsa da. yamur yamasa da yasa da. her yl kut
landndan, adet haline gelen bir alkanl k olup, btn Yezidi kylerinde yaplan ve kana
atimizce, dinleri ile bir ilikisi olmayan yresel bir bayramdr (237).
B unlardan baka Yezidllerden, dnyann yaratl gn olarak kabul ettikleri ve 2 1
Mart'ta yaplan bir bayram daha vardr.

(236) Keyl11nl (M), el-Milel ve'n-Nihal, c.2, Zeyl, s.40.

(237) Yezldllerdeki bti bayram ve enlikler iin bkz. smail Bey l, a.g.e. , s. 80-86; Abdur
razzfik el-Hasan!, a.g.e., s. 80-93.

88

9. Ziyaretler ve Tavaflar
Yezidiler bu bayram gnlerinde yresel baz ziyaret ve tavaflar da yaparlar. Bu tavaf
lar ferd idir. tek baa yap l r. B un lar. Yeni Y l Bayram "Seri Sfil" tak ip eden cuma gece
sinde Balka kynde yatan eyh M u hammed'in trbesinin akmdan sabaha kadar ziyaret
ed il mesi ve oyun lar oynanmas : bu bayram tak ip eden cuma gecesinde Derv i kynde
toplanarak Hasan Ferdu'un trbesinin tavaf ed ilmesi: bu cumay takip eden pazar gnnde
eyh Said ve eyh Mesud'un trbes inin tavaf ed i lmesi: bunu takip eden aramba gn de
Melik M irfn' trbesinin tavaf ed i l mesi: nc cuma gn Bahzfnl kynde yatm eyh
Ebubeki r' i n trbesi n in tavaf edi l mesi : bunu takip eden pazar gn de Baika kynde yatan
eyh Nasreddin'in trbesinin tavaf ed ilmesi gibi. Bu bayram takip eden drdnc cuma ge
cesi de. eskiden olduu gibi bugn de Yezidileri n siyasi merkezi olan Bazera kynn ziya
ret edi lmesi i in hazrlklar yaplr. yemekler piiri l i r. ziyafetler veri l ir. enlikler yaplr.
Yukarda.ki sayd m z ziyaret ve tavaflara gidemeyen Gneydou Anadolu Yezidileri
bun l ar n yerine ky mezarl na veya yrede bulunan ziyaret yerlerine giderek bu
grevlerini yerine getirmeye alrlar. B u ziyaret yerlerinin en nemlilirendin b i ri eyh
Bi'l-Kfsm ' trbesinidir. Bu trbe Nusaybin'in Pazar kyne yaya bir saat uzaklkta tal
tepelerden ve dalardan gidilerek varlr. Galal kalesinde yatmaktadr. Bu eyh. M slman
sGfi b i r eyh olup. yredeki mslmanlarn olduu gibi btn Yezidilerin de ziyaret yeridi r.
B u yrenin btn Yezidileri her yl. 1 Ma>'s'da fak ir zengin herkes bir kurbanlk ala
rak buraya gider. Kurban l klar burada kesilerek yen il ir. Gndz ve bil hassa o gece sabaha
kadar ki mse uyumaz. Kemene. davul ve dmbelek alnarak oynanr ve enlikler yap l r.
Yezidiler bu eyh'in adna yem i n ederler. Ed i len yem ine kesinlikle i nanlr. B urada
yaplan her trl dileklerin kabul edildiine inan l r . Hasta olanlar. hastalklarn n gideri l
mesi: ocuu olmayanlar. ocua sahip olmak iin: han m ol mayanlar. hanm bulmak ve
evlenmek ii n : evde kalan kzlar. koca bulmak iin: herhangi bir konuda gr b irliine
varmak zere yem in etmek iin vb. her frsatta buraya koarlar. Dertlerine deva bulduk
larnda. eyh B i 'l-Kfsm'n bu dertlere deva olduunu sylerler.
Yezidilerin ziyaret ettikleri yer-ziymetgfh-olduundan dolay bu ziyaret yeri Mid
yad'n DerkGfan kynde oturan Mehmet Emin Mutlu ve 1 1 arkada bir gn buraya gele
rek, burada yatan eyh hakknda anlatlanlar duyduunda. "byle bir ey olmaz" diyerek
bu mezar ykmtr. B u ndan ay sonra Suriye'nin Kamlk ilesinde (Nusaybin'in hemen
gneyinde). bir evde otururken bir patlama sonucu hepsinin ld sylenerek b u nu eyh
Bi'l-Kfsn ' n yapt n a inanlr. B u ykmdan sonra trbenin Nusaybin'in Grba kynden
bir nslman Ali emsGriolu tarafndan yeniden yaptrld sylenir (238).
(238) Il u ziyaret yerine Nusaybin'in ilesiz kyli muhtar mer elik ve bu kye bal Ilerhk
mezrasnda oturan eyh Teto Senem ile birlikte Austo i aynda gittik. Trbe alak ve
basit bir kubbeden meydana gelmi bir mezardr. Ne yazk ki, bu trbe konusunda
yukarda bahsettiimiz toplu ziyaretlere, zamannda gidemediimizden katlamadk.
Tlirbc iin bkz. Fotoraflar.

89

G. Yasak ve Haramlar
Yezldllerde hw-.mlar bir k sm kutsal kitap Mushaf- Rete geer (239). B i r ksm
da. d i n adam lar taraf dan konulmu veya rf ve adetleri ile birl ikte dinden geliyormu
gibi sa l m ve kabul ed i l m i olan yasak ve haramlanlr. Bunlar sebzelerden ve hayvanl ar
dan yenm eleri haram olan lar ile dier eylenlen, siiylenmesi veya yap l mas yasak ve h aram
olan eylerdir.
1 . S ebzelerden yenilmeleri haram olanlar

Maru l . Arapa ad lass'dr. B u kelime Hilslsa veya Hfsiye ad l peygamber veya kad n
peygamberlerin i n adna benzed iinden (240). veya eyh Adi'nin yeeni eyh Sahr'
ldrdkleri zaman kan maru l a aktndan dolay haramdr. yenmez. Fasulye. br lce.
bakla. kabak (24 1 ) ve lahana yemek de haramdr. Lahanay yemeyilerinin sebebi. eytan n
lahanaya girerek saklanmak istemesi . fakat lahanan n o n u kabul etmeyip yapraklarn birbi
rine sararak gbek hal ine gelmesinden dolay (242) olduu sylenir (243).

2. Hayvanlardan etlerinin yenilmeleri haram olanlar

Horoz. Melek TfvGs'un "sanca" horoz ekl i nde olduu iin (244) veya ardaki
horoz tt zaman yerdeki horozlar da ttnden. yani . yerdeki horozlar ardaki horoza
bal ve onun emrinde olduundan dolay (245) Yezidiler horoz yemezler. Ardaki horoz
dan maksat hi phesiz Melek TavGs'tur.
B alklar. Bal klarn Yunus Peygambere iman ettikleri ii n .Yezidiler Yunus Peygam
bere h rmetten. bal klar yemezler (246). Bu konuda yle b ir olay da a latl r: Muaviye.
ol u Yezltf i n kendi sin i tahttan indirerek yerine sultan ol mak istediini duyunca evden
kovar. Yezlcl. am'da bir neh irden geerken. nehir zerine bir adr kurmak ister. te bu
srada neh irdeki bal klar sudan balar n d arya Lkanak suret iyle adra kazk olurlar.
Bundan dolay Yezidiler ba l klm- yemezler.
Geyik. Yezidi peygamberlerden birin i n keisi olduu iin (247) veya gzleri eyh
Adl'nin gzlerine benzedii iin (248) Yezidiler geyik yemezler.
(239) Ayet 24.
(240) Ay yer.
(24 1 l Yezidiler bunun yuvarlak ve uzun olanlarn yemezler.
(24 2 ) smail Bey l, a.g.e., s. 98. Bugn lahana ve kaba yal Yezldller yemezler.
(243 l Maru l , lahana ve fasulye yemediklerinin sebebinin u ekilde de olduu sylenir: Bir gn
Yezid. uzun bir yolculuktan dnerken yorulur. Hava da ok scaktr. Bu sebzelerin
glgesinde biraz dinlenmek ister fakat kabul edilmez. Bkz. Guerinot (A). a.g.e., s. 622.
(244) M uslaf- Re fye 24.
(245) Kr. Abbiis el-Azzfvl, n.g.e., s. 6 1 .
(246)Muslaf- Re, fyet 24.
(247) Ayn yer.
(248) Tercline es-Sryfiyye . . , s . 28 .
.

90

Tavan. eyh Adi zaman nda eyh Zendin daa. ava kar. Avda bir tavan grr ve
onu v urmak iin kovalar. Tavan kaa kaa eyh Adl'nin evine girer. eyh Zendin. eyh
Adl'den bu tavan ister. Fakat eyh Adi tavan venek istemez. Bunun zerine eyh Zen
din tavan zorla almak isteyince eyh Adi bu olaya k zar ve tavan keserek nne atar.
"bu bana haram olsun" der. B undan dolay tavan yemek Yezidi n illetine haram ol ur.
Koyun . Allah Melek eyh Sln'i koyun ek l i ne sokarak cennete gtrr. Orada
ynn kestirerek melek lere el bise(hrka) yaptrr ve giyd i rir. Bundan dolay din adamlar
beyaz. byle bir el bise giyerler. Bu. d in i bir elbisedir. Bu nedenle koyun eti yemek de
yalnz din adam larna haram ol ur.
3. Sylen mesi ve yapl mas yasak ve haram olanlar

Yezldllenle koyu mavi renkleri kul lanmak veya giymek: otunmk elbise giymek. ay

akta iemek haran olduu g i b i . eytanlarn oturd uk lar yerler olduu san larak hel;lya gir
mek ve hamamda ykanmak da haramdr (249). Keli melerden. Melek Tiiv Gs'un Atlen
tarafndan hakaretle arlm ad olduundan eytan ke li mesi ile buna benzer kaytan (ip).
at(sel). er (fenal k). ne l'u"n (lanetl i ) . la'ne (lanet) ve na'I (at na l) g ibi kelimelerdir (250).
ile balaym kel imeler de M ushafta anlmam olmalarna ramen geleneksel olarak
h aram kabul ed il ir. B undan baka saratf (yenge). h itan (avlu). bostan (sebze bahesi). bat
(rdek). nat (sramak) vb. kelimeleri sylemek de haramdr.
Okumak. yazmak. tra olmak . byklarn tamamyla kesmek. bakasndan alnm
tarak ve ustura kul lanmak. yabani hayvanlar terbiye edip yetitirmek. gulu-gulu d i ye ses
karan kaplardan su imek. kutsa l latrl m aa ve aa topl u l uk l arndan odun kesmek
veya odun al mak da haramdr (25 1 ).

Sonu
B u bl mde grld gibi Yezldilerde inan esaslar . sliimiyetten esin lenerek sis
tem son derece basite indirenmitir. Tanr n n nce bir i nci yaratarak 40 bin yl bu inci
ierisinde denizler zerinde yzmes i . Tanry c isinlend irnitir.
G n lerin ve bu gnlerin her birinde de bir melein yaratl. sonra da i l k yaratlan
Melek eyta n n btn bu meleklerin zerine bakan yaplarak dnyan ynetim i n i . kaza
ve kaderi O'nun ynetim i ne brak lmas ile Tanr yannda ikinci bir kudretli varl n ortaya
k; her eyi sevk ve ynetim i altna al . Yezidileri esasta var olan A llah i nancndan
uzaklat rm . eytana ar saygda bul unularak tapld dan. halk arasnda Yezidilere
" Abedc-i b lis" yan i "eytana Tapanlar" ad verilm itir. Bu da yetniyonnu gibi eytana
( 249) Bkz. Siipra. Yezidi inan ve ibadetleri hakknda edinilen ilk bilgiler, s. 57.
(250) M ushaf- Re, iiyct 24.
(25 1 ) Mezel (Tl), Kitiib el-Cilve ve M uslaf- Re, A, c . 6, s. 828.

91

Melek Tav us. Emin Cebrfl ve Azrfl gibi isim ler vererek. heykel ini (Sancak) yaparak .
yezidi kylerinde dolatrlarak korku sa l p ada para toplan lmas . Yezlc11lerin zihin le
rinde bir istifham uyanmasna sebep olmutur. B undan dolay . eskiden olduu gibi
kynden ayrl mayan bir Yezidi. bugn art k ayr lmakta. baka kasaba ve ehi rlere
yerlemekte. oran n rf ve adetleri ile. hatta inanlar ile yaamaya kendini al tm aktactr.
Bylece i badethaneleri ol mayan Yezidiler. azdan aza. nesilden nesile kendilerine
reti len bu aslsz inan s istem inden kurtulmak lin aba gstermektedirler.

92

..

..

iV. BOLUM : DiN ADAMLARI

B ir sn ftan dierine geii olmayan kat bir kast yaps a sahip olan Yezidiler b ugn
devlet sn rlar ierisinde (Trkiye. Irak. S uriye) oturduklarndan. grnte blnm
olmakla beraber dini bir rgt sayesinde rgtlenerek bir btn olutururlar. B u dini rgt.
ilk bakta i ki ana gruba ayrlr.

A - M rid ler

Y ezldllie gnl verm i pek ok kabile ve airetten m eydana gelm i halk k itleleri
olup. bundan sonra gelecek olan R uhaniler sn fna balanarak emi rlerine sk skya sarlan
Yezidilerdi r. Her Yezidi m utlaka bir Pir veya eyhe M rid ol mak zorunda olup,

karlat zaman mutlak surette elini pmek zorundadr. te yandan btn m rldler dier

d i n adamla r n grnce de. onlara hrmeten . el lerin i perler. Asl ileri hayvanclk v e
i ftil i k yaparak retmek ve " efendimiz" dedikleri aada bahsedecei m iz Ruhanilere
h i zmet etmek ve belli bir m i ktar kazanlmndan vermektir. B undan dolay Abdrrazzak el
Hasanl bu sn fa " R uhani snf nn st veren inekleridir" . demektedir (252).
M rlcller arasnda "ahiret kardelii" mecburi olan bir kurumdur. Her Yezidini n be
eye balanmasnn zorunlu olduu say l rken bu da a lmaktadr (253). B u . bir erkek ve
bir kad ndan oluur. Her mrid i n bir ahiret kardei ile bir ahiret bacsn olmas d i n i bir
e m i rdir. M rid . bu kii lerle kmlat veya grt zaman. m utlak surette eller i n i
pmesi gerekir. Douda g iyi len. dier gmleklerden farkl. arkadan dmel i y e n i bir
gmle i n yakas m utlaka ah iret bacs tarafndan almaldr (254). l m anda Pir v e
ey h i i l e birl ikte bu ahiret kardelerinin de bulunmas . can verirken dier d i n mensuplar
g i bi deil de yezidi olarak l melerini telkin etmeleri d in i bir grevdir. B un lardan ldkten
sonra hangisi daha nce cennete g irerse dierini kun:mnak iin aba sarfetnesi de arzula
narak baz a h iret kardelerin i n birbirlerinden habersiz cennete girmeme yemini yaptklar
da sylenir.

(252) Bkz. a.g.e., s . 5 3 .

( 2 5 3 ) H e r Yezidi u be eye balanmas gerekir. Bunlar: "Bir tanrs olmas, bir eyhi olmas,
bir pir i olmas. bir ahire! kardei ile bir ahiret bacs olmas ve bir mrebbisi olmasdr".
Bkz. Lesco (R ). a.g.e., s. 3 1 , n. 2.
( 254 ) 13kz. Suprn, Yezidi inan ve ibadetleri lakkda edinilen ilk bilgiler, s.57.

93

B-

Ruhaniler

B u n lar be ai leden gelen d i n adam snf olup. bugn yurdumuzda yaayanlm drt
sn f (eyh ler. Pirler. Fakirler. Pelmamlar) olmak zere toplam yedi sn ftan ibarettir. B u
sn flardanbirinden d i erine gemek veya farkl snflarn yeleri arasnda evlenmek ya
saktr. Bu bir inanmeselesidir. nk Yezldller mezheplerin in safln bu inaa day
andrrlar. Herbiri doduu snf iin yaamak ve lmek zorundadr (255). Bu snfn gel. d i kleri ai le ler ve toplum iindeki grevleri unlardr:
1. Mirler veya Emirler

B unlar en yksek dini ve dnyev i gce sahip din adam lardrlar. Soylar . eyh Adi b.
Msafir yolu i le Yezid b. Muav iye'ye dayandr l r. eyh Adi''n in yeryznde vekilid irler.
Masumdurlar ve bun larda cz- i ili\hi'nin tecel li ettiine inanlr (256). Bunlar l rak'da
Bi\'adrl'de otururlar. B tn dnyevi ilerde kararlar kesindir. Yezidileri d ta temsil etmek
hakk da bunlara aittir. Bunlar n btn yezidi kabilelerinin karsndaki duru m u . kabile re i
si n in ayr ayr Yezidiler karsndaki durumu ile aydr (257). B unlar en byne.
Miru'l-mcn'l denir.
B ugn Irak'da yezldllerin Mlru'l-meras . Tahsin Bey'd ir. Tahsin B ey Said Beyin.

da A l i Beyin. o da H seyi n B eyin o da Mirhan B eyin. o da Selman Beyin .... oludur (258).
1 944 y l nda babas Said Beyin l mnden sonra gen yamda babas n yerine Mir oldu.
Tahsin Bey Kfitani slalesinden olup. eyh Adi. Kfitfi'nin neslindendir. Ai les i n in soydan
gelen geleneklere gre seimi sonunda Mir olup. I rak h kmetince de uygun grlm tr. .
Mirin hkm m utlak olup kutsal olduuna inanl r. nk eyh A(fi'n i n vek i l i l1 i r (259).
D ier bir etkin Mirleri de Mir Muav iye'dir. Tahsin Bey'in amcas smail Bey l
(260)' n oludur. B ugn Trkiyedeki Yezidilerin Mir'i budur. Bu Mir ve ol u Ferhund . sk
sk Trkiye'ye gelerek yezidllerden para. mal ve mlk toplayp l rak'a dnmektedir. B u
eyhin dier olu Mir Kkez' in ise fazla etkinl ii olmad halde o da b u blgeye sk s k
gelmektedir.
B u Mirlerin her ikisi de. I rak- ran savann kmas ndan sonra. I rak Devlet Bakan
Saddam H seyin'e ters (Hitiiklerinden. yurt dma gitmek zorunda kalm lard r. Tahsin
Bey ngiltereye. Mir M uavi ye de Fransaya yerlqmilerdi r. Savan uzun srmesinden
dolay l rak'da i li\n edilen genel aftan yararlanarak tekrar lrak'a dnme hakkma sahip olma
larna ramen. hi\lfi ad geen lkelerde yaam larn srdrmektedirler.
( 255 )
( 256)
( 25 7 )
(258)
( 259)
( 260)

94

Lesco (R ) :.g.e., s. 85 vd.

Sddik ed- Denlfcl, a.g.e., s. 295.
Mezel (Tl), Yezidiler, A, ciiz. 1 4 1 , s. 42 1 .
Alxliirrazzilk el-lfos:i, a.g.e., s . 47.
Aasase-Marie, el-Yezldiyye, s. 550.
13u yezidi Mir'ii yezidiler konusunda yaynlad bir de kitab vardr. Bkz. el
Yezldiyye Kadine ve l ladise, Beyn 1 934.
.

2. eyhler
Zekftn en byk d i l i m i n i alan eyhler. emsfnller soyundan Melek eyh en secldin
ailesinden ve eyh Adi'nin Mridlerinden veya kardelerinin soyundan gelmektedirler.
Cbbeleri beyaz. kuaklar k rmz. klahlar siyah olduklar ve beyaz giyindikleri
sylendii halde. bugn artk. normal olarak dier yezidiler gibi giyinmektedi rler. En
nem l i grev leri irfd olup. her trHi dini grevleri yrtrler. Sakallarn keserler fakat
byklarn asla kesmezler (26 1 ) .
3. Pirler

Pir. K rte ya 1 ider. yol gsteren eyh an lan a gel ir. Bunlar P'irfni slflesinden

Pir Hasin Maman ai lesinde gelmektedir ( 262). Dini grevlerde eyhlere yard mc olan ve
bu grevleri birl i kte yrten. Mridl ere dini bilgi leri reten . bayram larda. n ikfhlarda.
siin net dnleri nde ve evlenmelenle yol gstererek fletleri yaatan din adam lard r. Bun
l ar da sakal larn kesmekle beraber byklarn hi kesmezler.
4. Fakirler

Fakir. dnyada din yolunu tutan kii demektir. B unlar Aldanl slalesinden eyh

Hasan Basri'nin nesli nden gelmekted irler. Yezidiler arasnda vaaz. telkin. nasi hat ve a i leler
arasndaki uyumazl klar zmekle grev lid irler. Bu grev ler a r ve yorucu olduk
larndan dolay. bu kii lerin cennetle mjdelendikleri sylenmekted ir. Devam l Yezidiler
arasnda (Jolar. sakal larn ve byklarn asla kesmezler. Bu bir d i n i gelenektir. S rtlar na
giyd i k leri h rkay lnceye kadar ka1madklar. boyunlarna " ncftul" denen bir tasma
takd klar sylenirse de. gnm zde bu adetleri artk Fakirlerde grmek gtr. Onlar da
M ridler gibi g iyi nmektedirler ( 263).

5. Peimamlar
Ba i man da demek olan bu din adam da. Fakirler ile ayn slfleden gelmekte olup.
ayn haklara sah ip olmaktadr. Bunlar da. Fakirler gibi. sakal ve byklarn hi kesmezler.
Yezidilerin

nikfh

mem urudu rlar.

Btn

yezidiler

n ikahlar n

bunlara

kydr rlar.

Peimfmlar bulunmad klar zaman nikfl lar dier din adam l ar kyarlar. Bunlar bir blgede
grev yapan din adam lardrlar. Gneydou Anadoluda yezidiler arasnda yalnz Beiri
blgesinde karde: zeyr Cengiz. Kelo Kanat. Hasan Kanat (264) ve bun l arn ocuklar
grev yapmaktad rlar.
C6 1 ) Malall ide yaptmz aratrmalar srasnda birok Yezidi eyhi ile arkada olup

dolatmzda, z:man zaman zel kyafetlerini giymelerini istemitik. Ancak onlar. her
defasnda "zel bir kyafetleri olad " syleyince, biz de fazla srar eclene
diin izden , nalesef libir din adam n kendi zel kyafeti ile resmini ekemedik.
ekiimiz resimleri normal kyafetle olan resimleridir. rtkz. Resimler.
(262) smail Bey l, a.g.e., s. 1 07.
( 263) bid, 108 ; Alxlrrazz:lk el-Hasai, a .g .e . s. 5 1 .
(:264) Bkz. ffira, Tiirkiye Yezidileri Di Adamlar Tablosu. s. 98.
,

95

6. Kavvallar
B unlar I rak'ta. Si ncar'da oturan din adam larna h i zmet edecek n i tel ikte arkclardr.
B u lunduklar yenle Emir ve eyl'e h izmet eden. dini bayramlara katlan. M ridler
arasdan belli

kurallara gre seilen. Melek Tavus'un heykel i olan sancaklarn

k i rac l ard rlar. Bu grev i n kendilerine eyh Adi tarafndan veril m i olduu sylenir (265) .
B u n lar. eyh Adl'n i trbesinin etrafnda oturur ve ylda bir kere yezidi kylerin i dolamak
ve trbe ziyaretine (hac) gel meyenlerle konumak zere ayr l rlar. Yanl arnda Melek
Tav us'un kutsal heyke l i n i . sancam da alarak kyl yezldilerin bu heykelleri pp tavaf et
melerini salarlar. Tavaf. def ve dmbe lek sesleri arasnda heykel i n evresinde kez
dnmekten ibarettir. Bylece Kavval lar yezidi kylerimle i man kuvvetlendirmek. yezidi
birliini salamak ve sadaka toplamak zere bu gezileri bayramlara rastlatrlar. Sancakl arn
tavafndan baka. eyh Adi'nin trbesinden getirilen toprak krecikler (Beratta) ve takdi s
ed i lmi su (Zemzem) i l e bir nevi dini ticaret yaparak Mir adna para toplarlar. Toplanan b u
gelirin yars eyh Adi'nin trbesine. drtte biri Mlr'e. geriye kalan drtte b i r i d e kend isine
veri l ir. Eskiden ok sk gelen Kavval larn oktan beri hi gelmedikleri sylenmekte ise de
bu szn dorul uuna inanmak gtr.

7. Kekler
B unlar da bel l i bir aileden gelmeyip Mridler ansndan seilen oyunculardan olup.
eyh Adl'nin trbesi yannda. buraya gelenleri elendirmek suretiyle h izmet eden ve Kav
v a llara yardmc olarak gezilerde. kylerde sancaklar tayan uzun sal kiilerd i r (266) .
Yezidiler bunlarn adn d uyduklarm. fakat kendi lerin i h i grmediklerini syleyerek bun
l arn S incar'da bul unduklarn itiraf etmektedirler (267).

Sonu
Grld g i bi yezidiler. h al k tabakas (m rldler) ve Din adamlar (ruhaniler) olmak
zere iki ana snfa ayr lmaktadrlar. Hal k tabakas tek olup. din adamlar yedi sn ftr. B u
snfl arn yezidi kylerinde ancak drd: "eyhler. Pirler. Fakirler. Peinamlar" grev yap
m akta olup. Mirleri can i stedii zaman veya gerek duyulduunda; Kavvallar ve Kekler
de y l n bel l i gn lerinde . bayram larda veya kyleri dolamak iin yaptklar bir plilna gre.
( 1 6:'i l \bdlirrazzi\k cl-Hasani.

s. 5 1 .
( 266 ) Sdd!k cd-DclCcl, a.g.e.,s . 1 79- 1 80.
( 267 ) Ycz!dllerdeki din adamlar sn f iin bkz. Siouffi ( M .N), Noicc sur le Cleikl J\di et la
Sectc dcs Yczidis, JA. c.5, 1 88 5 , s.87-98; Gueriot, a.g.e., s. 606-609; M ustafa Nuri,
a.g.e., s. 2 1 -24; Nau ( F), :.g.c., s. 248-252; Mcnzel ( tl ), Yezidiler, A. si 410-42 1 ;
Abbils el- Azzavl. a.g.e., s . 1 72- 1 82; Sddlk ed-Den!Cci, a.g.e. , s. 1 77- 1 8 1 ; AbduITazzi\k
cl-Hasanl, a .g.c., s. 47-54.

96

yezidi kylerine gelerek h i zmet yaparlar. bugn bu din admnlarn szleri ne i nanmayan
birok yezidi var ise de. bunlar n toplum zerindeki etki leri karsnda ve birliin bozulma
mas iin skut etmektedirler. B ununla beraber aksini yaparak din deitiren - M slman
olan- kyleri n i terked ip kabu l ettii dine inananlarn kylerine g iderek yerleen yezidllerin
says da kmsenmeyecek kadar oktur.

97

G NMZDE TR K Y E'DEK YEZID DN ADAMLARI TAB LOSU

L
S R T

LE
K URTALAN

B E R

KY
KURUKAVAK

M AR D N M D Y AD

N U SAYB N

eyh
Pir
Fak'Lr
Fakir

Al i etuk

Fakir

zeyir Cengiz
Koni Cengiz (Al nanyada)
B ereket Cengiz
Miro Uca
Yusuf Uca (Olu)

Pe i mfn
Pe i n an
Pe in fn
eyh
eyh

KUYULAR

Kelo Kanat
Hseyin Pamuku

Pei nfn

MEY DANCIK

Hasan Kanat

KUUKURU

Emin Cilo
Hamit Daban

Pe imfn

YOLKONAK

Reo (Reit) Agit

Meno (Mehmet) Sam

eyh
eyh

YOL VEREN

Sleyman Avc

Plr

MER KEZ

B ozo Agit
Isnail Deni z ( Alnanyada)
Halit ( Alnayada)

Peinfn

R EKL MEZ.

Fevzi Y o ldrn

Pir

B E R HK

Teo Secar
Fen d i Senc;tr ( Karde i )

M i rca Ak
Fahri Ak
skemler Ak
ehmuz Ak
B edri Ak
mer Ak (Alman yada)
Yaar D i k

eyh
eyh
eyh
eyh
eyh
eyh
eyh
eyh
eyh
eyh
eyh

LES Z

ehmuz Kavut
Cendi Kavut (Olu)
Resul Kavut

Fakir
Fakir
Fakir

B AKACIK

Nevruz Y ldrm
Yezd i n Y ldrm (Olu)
Hseyin Yold rm (Olu)

Plr
Plr
Plr

AV U LU

Ramazan Gne

eyh

B UR

Ferman Gasko

eyh

M AHALLES

Osman K i n i k (kurukavaktan)
K l li B irsen (Yasince'den)

Pir
Fakir

Ali Tem i
Ahmet Temi (Babas)
Sait Daban

Pir

U URCA

'

Hasan Secar ( K ardei)

C u d i Sencar( Kardqi)

ANLIUR V RANEHR

B A HCEL EVLER

O LAKCI

98

NV ANI

Abdullah Gasko
Hac Yusuf Balbo
Bereket etuk
erif Cetuk (Ol u)

O UZ

B AT M AN

DN ADAMI ADJ -SOY ADI

Pir

eyh
Pir

eyh

eyh

Pir

eyh

EMEVILER. EYH AD ve YEZD DN ADAMLARININ GELDKLER ALELER ( l )

O'I
O'I

MEYYE OGULLARI

r -

el-Hakem
r-

Ebu sfyan
Muaviye I (660-680)
1

Mervan I (684-685)

Alxiu laziz mer lI

Abdulmelik (685-705)

Velid 1

(705-7 1 5)

Sleyman
(7 1 5-7 1 7 )

Mervan il <744-750)
1
Musa
1
ism i
r

Yezid l I

Hiam
(724-743)

(720-724)

Yezid I (680-683 )
1
.
M uavye
t
11 ( 68 3 -684)

Muhammed
I

(7 1 7-720)

Mii,fi-

Sahr

eyhAdl (0. 1 1 62)

S ahr Ebu cl-Berekat

, --

Mil.sa

Adi b. Ebl el-Berekat ( . 1 22 1 )

H asa1 bn Adi ( 1 1 97 - 1 254)

erafeddin(. 1 256)
1
Zeyn ddln (. 1 27)

zzeddln (. 1 330)

Taki yeddln

Osman

Ebu Bekir

( 1 ) Bu soykt hakknda bkz . , A.Tinur Paa.

a,g,e,s . 3 3 -4 1 : Lescot( R ) ,ag,e,s.234: Dem!(icl
(S ).a,g,e,s .4 1 -44: Thomas Bois, a,g,e,s.246.

Falueddin
Halil Bey Merdam (. 1 93 6)

EMS AN

Alaa\ldln
ADANI
1
Faklrler-Peimamlar

emseddin

erafeddin

KATANI
Emirler-Mirler
1
Tahsin Bey

Mu'aviye
1
Kkez

eyhler

. ems

'.

. Fah eddln

. M imi

. Se

ddln

1 11
.

Hasreddin

. B abadln

,...
.

(1

:;, ;

'

.(

"

"

'

..

..

'

"

.'r:
-J

'

. .

;..

...,,

...

....

'

..

,:

\ ,

..:

..

.. -

...

t;

,,

r' . -

. ,. . ,
..

'

..

-?. .
. ....

-l

. .... . ;: i '

....
"
,.;:

\::

;.
-. ....

. ""' !';: ::
.

..

.+_

..

1
' il

.. _ ;,.

!:

.\
''\

'; f. "

..... ..

. ..

:-.1 '""" - ,

..

'

. . .

,,
;:

. .

..f:' \

...

.
. "'-<

. . - .

' '
:. '

..

;,: --;.

=--

.,

,,

...

i-

........,-:. ""-"

:-' ;

{.

: .i

. .. :

'

'

: .

\ '
' !

:' ( -

,_

:. : .

. - . .

! :
. ..,. : .

i '

,..
,

"

V. BLM: TOPLUMSAL YAAYILARI

G neydou Anadolu'da S i i t. D iymbakr. Mardin ve an l urfa'nn corafi blmnde
ad geen ilelerin kylerinde oturan Yezidiler (268). dini rgtleri sayesinde, blgeler
aras mesafeleri ortadan kaldrarak. tqplum olarak bir btn oluturmakta. sevinlerini,
zntleri n i ve aclarn birlikte tatmaktadrlm.

A- Fert Olarak Yezidiler

1 . Erkekler, Kadnlar, ocuklar

B i r Yezidi kynde ky rf ve adetleri ynnden geleneksel " geni aile" yaps sre
gelmekte olup. bir Yezidi ailesi ana. baba. ocuklm. byk anne. byk baba. bazen kz ya
da erkek kardeler. bazen de kz ya da erkek yeenlerden olumaktadr. Kyde " dar aill'"
bulunursa da bunun tek sebebini n bu ailelerde yaayan byk ana, byk baba kua
olmayndand r. Ailelerde hakimiyet babada ve erkektedir. Akrabalklar anaya ve babaya
i zafeten saylrsa da nesep babadan oula geer ve baba ismini yaatan ouldur. Aile reisi
normal artlarda baba. yayorsa byk babadr. Oullar evlenseler de aile reisi lmeden
baba ocandan ayrl p kendi balarna ev kunnalar kural ddr. Aile reisi olan baba mut
lak bir otorite ol up. istekleri sorgusuz saygyla yerine getirilir.
Kadn n yeri daima erkekten sonra gelir. B u deer yargs eitli davranlara akset
m itir. Yolda kadn arkada. erkek nde yrr. Ayakta bir erkek varsa kadn kalkar yerini
verir. Yolda kadn erkein nn kesmez. B ir toplulukta erkeklerin yannda kadnlar otur
maz. ayakta durup h izmet ederler. Topl ulukta nce erkein eli plr, ya da sklr. Tm
ikram nce erkee yap lr. B u kadn-erkek arasndaki ayrlk daha doumda. hatta
doumdan nce bel irlenmeye balar. Kyde konuan ana ve babalar. byk bir oranla
erkek e v lat sah i b i olmak i sterler. nk erkek evlat anann yerini salmnlatrr (269) ve
iltiymJk gnlerinde ana ve babala destei d ir.
ocuklara gel i nce bunlar. kk yalarda. i lerde oynayacaklar rollere gre ei t i l ir.
Kz ocuklar be yandan sonra kardelerine bakmaya balarlar. 6-7 yalarndan sonra ise
tanam i le ana n n yard mc sdrlar ve kadnlar yapmas gereken btn ileri analar ile bir
l i kte yapmalar kuraldr. Su tarlar. tezek .ve kerpi kmarar. getir-gtr ilerini yaparlar.
( 268) Bkz. Supn, Trkiye Yezidileri N fus Dalmlar Tablosu, s.54-55.
(269 iErkek ocuk dourmayan hanmlar, bu nedenle kocalarnn baka bir kadnla evlene
ceinden ok korkarlar.

101

1 5 yalarna geldiklerinde bir ky ev ini dndrecek bi lgiye sah iptirler. Ev tem izlerler. st

saarlar. yout mayalarlar. peynir yaparlar. yemek piirirler. ekmek hamuru yoururlar ve
frnda piirirler (270) ve amar ykarlar. Btn Yezidi kzlar balarn rterler.
Erkek ocuklar ise. babalarnn yard mcsdrlar. Daha 5 yanda davar obanl yap

maya balarlar. 7-8 yalarnda dven srp. sap eker. bostan beklerler.

G neydou Anadoluda bul unan Yezidi kylerini ve mezralarn n hepsinde istisnasz

i lkokul bulunmaktadr. Ancak bunlarn bir kisrp yeni yaplmtr. B undan dolay kylerde
30

yandan

bykler okuma yazna bi lmezler. Fakat bunlarn

birou askerde

renmilerdir. Kad nl ar ise. deil okuma yazma. Trkeyi dahi bilmezler. B i l enleri par
malda gsterecek kadar az olup. bunlarn da anlalmas ok gtr. Yalar 50 n i n stnde
olan erkek ve kadnl ar ise Krte'den baka dil b ilmezler. Mushaf- Re'te yaz. bizzat
\

Tanr taraf ndan "eline bir kalem almak suretiyle yazld (27 1 )" sylendii halde kendi

lerini dinsiz yapar korkusu ile yaz yazmak adeti alla geldii zere Yezidilere sen b i r

ek i kte yasak ed i l m itir. Okuma yazna hakkna yal nz Hasan el-Basrl'nin soyundan geldii
sylenen bugn S incar'da oturan imamlar sahi ptir (272). B undan dolay okur yazar olmaya
i h ti ya duyulmam tr. Bu konuda kendisi ile konutuumuz bir din adam . okuma yazmay
kendi lerine yasaklayan Sincar Yezidi din adamlarn n . ocuklarn Avrupa'da okuttuk
larndan bahsederek: " Hyle bir ey olmaz, eer yasak ise hepimizedir" deyip. Sin
cm"daki Yezidi din adamlar nn kendi lerini y l l arca uyutarak cahil braktklarndan yaknd .
S o n zamanl arda ky yollarn n onarlmas sonucu ulam imkf lar n n artmas. tele
v i zyon un kylere kadar gitmesi. Yezidileri kasaba ve eh irle sk bir temasa getirmi. buna

paralel olarak da " Devlet Politikas " dorultusunda eitime kar tutum da deim itir.

Bugn erkek ocuklm tahsil \anda olup da i l kokula gitmeyen ya da gitmemi

olan yoktur. Sade i lkokulu baz nedenlerle bitirmemi olanlar vardr. Erkek ocuklar
arasnda ortaoku l ve Liseden m ezun olanlar mevcut olduu gibi niversiteyi bitirenler de
olduu halde. Yezidllerde oku m u olmak. " hayatn kurtannak" olmadndan

bu pek

nem l i deildir. nk niversite mezunu olanlarn i bulma imkanlar olduka kstl d :.

Kzlarn eitim konusuna gelince. kylerde renim anda olup da ilkokula gitmeyen k z
ocuklar yok denecek kadardr. Ancak ilkokuldan sonra renim kzlar iin h i
dnlmez. Bu durumda Yezidi a i lesin i n kyden ayrlarak ehire yerlemesi gerekir k i . bu
m mkn de i ldi r. Bu konuda sorulduunda: "Nasl olsa evlenecek; daha fazla okuyup
da ne olacak ; ev iini bilsin yeter o kadar" deni lir. Son zamanlarda ise baz Yezidi
kylerinde kzlar Milli Eitim Genl ik ve Spor Bakanl . Yaygn Eitim Genel
Mdrlnn am olduu d i ki-nak kurslarna devan ettikleri de grlmektedir (273).
(270)
(27 l )
(272)
(273)

102

Bkz. Fotoraflar. s. 1 84.

M uslaf- Re. fyet 3 l .
Bkz. B upra. Kurucusu: eyh Adi b. Msafir, s. 1 2.
Kurtalan lisi K urukavak ky buna gzel bir rnektir.

Yezldllenle 011a ve yksek ren im grenler:

Ad ve Soyd

Ky

akir Veysi B u lut Urak

Mezun olduu okul

Yapt i

l.U.Hukuk Fakltesi

Bo

Yldz Teknik Universitesi

Bo

Ouz

Diyarbakr E. Yk. Okulu

Olak kynde retmen

Ouz

Lise mezunu

Bo

Emin Akba

Ouz

Ankara Eitim Yksek Ok.

erefl i kohisar da i lkokul rt.

Abdul lah Ayaz

Olak Lise mezunu

Ibrahi m B u lut

Urak

Cem i l Tem i
Tahsin Tem i

Bo

2. Doum
Yezidi kylerinin yaant s nda doum. dn ve lm gibi. ai leyi ve darda olan
aile fertlerin i biraraya etiren bir olaydr. Yezidiler doumlar "birik" ad verilen kend i
ebeleri ne yaptr rlar. Mslman larla komu olanlar veya mslmai kylerine yak olan
Yezli kylarinde yabanc ebelerden de istifade ed i lirse de. doumu genellikle kyde
yapt np. ehire hastaneye gtrmezler. Doan ocuk kz ol ursa sukut geerler. Erkek olur
sa sev i n i r neelenirler ve dou mun nc gnnde bil" davar keserek enlikler yaparlar.
"
ocua ad . adet olduu zere eyh veya Fakir. bunlarn olmadklar yerde de evi n
e n yals verir. D i n adamlarnn ocua a d verirken b i r dua okuduklan d a sylenirse de. bu
duay kaydetmek imka m z olmad gibi . bugne kadar Yezidi l i teratrnde de rastlaya
madk. Eskiden ocua byk baban veya a\.)eden birinin isimlerin i koymak adeti var ise
de. bugn bu adet kalkm tr. nk Yezidiler Trk toplumu iinde kendilerine " Yezidi"
dedirtmemek ve itibarlar ykseltmek iin gnmzde kz olsun erkek olsun ztrke
isimler: Okan. Gklan. Cengiz. Orhan. Seluk. Yaprak. iek. Tli n . Gl. B irgl vb. adlar
koymaktadrlar. .Oysa ki ya l lara baktmzda kadn adlarnn: Meyso. Zino. Gevri. Hano.
NGre. Hane. Hane. Bmf . Pero. Sore. Rinde vb . . erkek adlarndan ise: Genco. Ferho.
Teto. Has i . Cindo. Mirzo. Nemir. Reyso. Mehe. Haydo. Bubu. Galo. Kon i . Bozo. Cend i .
Nevruz. Yezd i n . Memo. Reo v b . adlar vermektedirler. B un unla beraber Kur'an'da geen
28 Peygember isim leri ile Alevi Sunnl btn Arap isim leri de konulmaktadr. Ancak erkek
isim lari nden Adi. Yezid ve yarat l h ikayesinde geen alt melek isimlerine h i bir
Yezldlde rastlamadk(274). Herhalde bu. bunlara h rmeten ol maldr. Hristiyan i s i m leri
ise asla konmaz.
( 274) Sircar Yczidilcrinin ocuklar dounca, eyh Adl'nin trbesi yanndaki Zemzem suyu ile
ykadklar . bunun ise mecburi-dini bir grev olduu da sylenir. Bkz. Guerinot(A),
a.g.e . s.6:24; M ustafa Nuri, a.g.e., s.3 1 .
.

1 03

3. Snnet ve Kirvelik(Kiriv)

S nnet. slil.m dinine gre dzenlenmi bir gelenek olduu halde Yezldllerde de uygu
lanmakta olup. sfr ile ilkokul a arasnda yaptrlr. Snnet olacak ocuklar iin. aile re i
sinin maddi durumuna gre bu merasim basit bir ekilde geitirildii gibi. snnet
dnler i ve enlikleri de yeplr. Yezidilerin ayr bir snnetileri olmayp. bu i. yredeki
dier din mensuplarndan fark " Kirvelik" deki anlay ve uygulamalardr.

K irve. bil indii zere. geleneklere gre yaplan snnet dnnde veya snnette
ocuu tutan kiiye verilen i simdir. Yezldllerde bu grevi aadaki nedenlenien dolay din
ada l ; n . eyhler.

Fakirler.

Pirler ve Peimamlar yaparlar. Bazan da yakn kylerden

tad ... :u ;rkada ve dostlar olan Mslmanlara yaptrrlar. nk k irveni n kz ile

snnet olan ;ocuun evlenmesi yasaktr. Bac-karde derecesindeir. B i lindii gibi

Yezidiler arasnda sn flar. ancak kendi u-alarnda evlenebilirler. Din adamlarn n ocuklar
ile halkn evlenmesi yasak olduunan. bu grevi din adamlarna yaptrrlar. Dier taraftan
zaten Mslmanlardan kz almazlar. Mridler. yani Yezidilie gnl vermi halk tabikas
kendi aralarnda evlendiinden. bu kirvel ik iini kendi aralar nda birbirlerine yaptracak
olurlarsa. k sa zamanda erkek ve kadnlar evlanecek kimse bulamazlar. Bu yzden kirvelik
iini halka yaptrmayp. kzlar kendilerine haram olan din adamlar ile Mslmanlara
yaptnnaktadrlar. te bu yzden de Douda Mslmanlar arasnda maddi yk ok ar
olan kirvenin(275 ) Yezldllerde aksine hafiftir. nk yaplan btn masrat1an ocuun
babas kardlar. Gerek din adamlarndan ve gerekse Mslmanlardan olan kirveler. ocua
kk hediyeler ile bu durumu geitirirler. Bu arada bir Mslmann bir Yezidiyi kirve
yapt grlmez. Ancak kirve olan Mslman i le snnet olan ocuun babas " Kelif' ol w
(276) yani birbirlerine kt durumlarda yardmc olarak " kirve kirvenin yolunda l r " .
Y ezidi kyleri1de yaplan b u snnet merasimi ve dnlerinin bir d e toplumsal yn
vardr. B u . kyde bilhassa zengin veya itibarl kimselerin veyahut da bu nedenle nfuz ve
itibar salamak isteyenlerin. kyn ksz veya fakir ocuklarn da kendi ocuklar ile bir
likte snnt ettirmeleri ve onlar da bu vesile i le yaplan merasimden mahrum etmemeleri
dir. ster dnl. isterse dnsz olsun. yaplan snntten sonra snnet olan ocuklara
hediyeler verilir. Bu hediyeler para ve eitli giysiler olduu gibi davar ve benzeri hayvan
lar da olabilmektedir.
(275) Dou Anadoluda ve Trk.iyede uygulanan kirvelik anlay iin bkz. Trkdoan(O),
Trklerde kirvelik ve Snnet Gelenei. Trk Kiiltrli Aratnnalan, Ankara 1 966- 1 969;
Kudat ( A ) , Kivelik, Ankara 1 974; Balaban(A.R l. Evlilik, Akrabalk Trleri, zmir 1 982;
Tezcan(M ), Tasavvur! Akrabalk ve lkemizde Uygulanalan, AEFD, c. 1 5,s.l, s . 1 1 71 30.
(276) Mustafa Nuri, a.g.e., s 3 3 .

104

4. Evlenme

Son derece kapa l ve ev l i l i k d ci nsel i l ikiyi sk bir kontrol altnda tutun Yezidi
ky toplumunda c insel arzularn rahata tatmini yoyu. erken evlenmektir. Babalar
oul l arn biran nce ev lendirip torun sah ibi olmay zlerler. K zl arn da oul larndan nce

" ba gz" ederler. Kz. evin nemusudur ve evleninceye kadar her trl davranlarndan
a i l e sorum l udur. B u soruml u l u u ne kadar erken erkei n ailesine transfer ederse o kadar
nce rahata kav uacaktr. " K z, gz almadan kocaya gitnelidi r" d iye dn l r.

Erkek ocuklar erken evl i l ie iten baka bir faktr de. ev l i l iin topl umda yksek
stat salayan etken ol uudur. Yezidi kylerinde erkek. toplumunda sz sal i bi ve hatta er
kekler tarafndan "adam" yerine konul mak ien at lacak ilk adm evlenmektir.
E v l i liin ekonom ik yn ise ne genci . ne de babay fazla dnd rnez: " hele bir ev

lensin hep bcrabc ncsl olsa gein iriz" . ai lede haki m olan dncedir. Esasen ocuklar.
bundan nce de syled i i m i z gibi. ekonomik faal iyete kk yata kat ldklarndan evl i
l iin soruml u l uu altna girebi l ir kans da kylerde yaygndr.
Genel l ikle tek kad nla evlenen Yezidiler. Msl man lardan bir fazla olmak zere be

kadna kadar evlenebi lnektcd irler(277). Mirleri iin s n rlandrma yoktur. istedi kleri
kadar kad n i le evlenebi l i rler. Evlili i n satn alma usul ile olduu Yezldllenle kz karma
adeti de yaygnd r. Bunun sebebinin ba l k parasndan kaynakland bilinmektedir.

D ul,alt defaya kadar evlenebili rse de bundan sonra <Utk evlenme hakk yoktur.

Y ezlllllerde bal k paras n n ok olmas yzmlen dei-toku(Keikc bikeik) adeti

vard r. Yan i evlenecek olu olan bir aile rei s i . kzn oluna alaca a i leni n oluna kendi
kzn vererek masraflar azaltmak suretiyle ev len i l ir. B ununla beraber iki baci ile ayn

anda evlenenler de vardr. Buna bir nek: Beiri'nin Kungeit kynden Bereket adl
bir yezidi iki bac i le evlidir.
Y ezidiler. Hristiyanlarla da evlennektedirler. B una rnek de Beiri'nin Uurca
kynde Yezidi Mehe . gevri adnda ber ermeni kadnla evlidir. Y ine bu i leni n
Mslmanlarla iie kark oturdukhm Deveboynu ky muhtar Sabri Barpek'in
ancasn ol u . 1 942 dou m l u Mehmet B ice. Almanyan Wassel ehrinde al rken
hanm klnden. 1 984 ylnda, 1 935 doun l i Helga Erna Bertazenk i le evlenmit i r. Al
manyada ev lenenlerin saysn oaltmak mm kn ise de Al nan hanm larn Trkiye'ye
Yezidi kymerine gelmeleri hi grlneni tir(278).

a ) Evlenme Ya
te bu nedenlerle bugn yalar krk stnde olan aile rei slerinin hemen hepsi 1 520 yalar arasnda evlenmi ler. hatta bunlardan byk bir ksm kendi arzu l ar hililfa ai
len i n basks ile kk yata ba gz ed i l m i lerd i r. Kylerde oull ar erken evledine
('277) Tercme cs-Sryaniyye . . . s. 1 4; Lcsco(R ) . a.g.c, s. 1 50.
(278) Bu konuda aklamal bilgi iin Nfus Mlidlirl lilidcn alnm kaytlara baknz.
.

1 05

temayli l son y l l arda biraz deiiklie uram gibi gii:ii lektedir. Karl<t mz
yezldllere: " Erkek ocuklar n z ka yasn da c\'lendirncyi dii nyorsu n u z'? " sorusu
na cevap veren ai lelerin o u. oullar iin uygun ev l i l i k ya olarak 22-26 ya

sylem ilerd i r. B ununla beraber baz a i lelerin ou l ar

20 yana gelmeden evlend irmek

isted ikleri n i syled il er. Ou l la r n 22 yasndan sorn evlend irmeyi dnenlerin hemen

heps i . askerl ik bitti kten sonra erkek ocuun evlenmesinin uygun olaca n . ge i m in

zorlamas nedeni ile baz hesaplarn yapld ktan sonra ev l i lii dnmek gerekti ini b i ldirm i lerd i r.

Dnce ve davranlardaki

bu deiikl iin sebebi . gnm zde Yezidi

kylerinde hayatn gidi i n i n gnden gne deimekte olmasd r. Yezidilerin Almanya'ya

i i olarak gid ileri ve yazlar tekrar kylerine (Hinleri; kylerde birok genlerin
eh i rlerle ilikileri medeniyete olan i lgi leri n i artrm. genel likle bu kii ler. baarl kiiler
olarak gr l m lenlir. Buna paralel olarak eitime kar tutum tamamen deim i . erkek
ocuu i l koku ldan sonra okutmak arzusu baba iin gaye olmutur. Bu da ol u n u erken ev
lend i ri p m rvetini grmen i n stnde bir deer kazanm tr. Bunun yannda topra az
olan lar veya eh i r hayatna zen duyanlar. ky ai lesine i lave ge im kayna ;mnaya da
balamlardr. Bu konuda bir rmek vermek gerekirse. K urtalan' Kurukavak ky ile
Beiri'nin Urak kylerinden 30 kadar gen al na zere kylerini geici olarak terk
edip skenderun'un Payas kasabasda yerlem ilerdir. Askeri ik ise. " hayat renme, ol
gunlatrma okulu " olarak kabul edil mekte. ste l ik askere gitmeden nce evlen i ldii tak
d i rde " gencin gznn arkada kalaca " na inanl maktadr. Btn bunlar yezidi
kylerinde erkekler iin ev l i l i k yan yukarya doru iten etkili faktrl erd ir. B una karl k
kz ocuklar iin arzu etli len ev l i l ik ya deimemekte. soruya cevap veren babalarn
hemen hepsi . kz evlatlar iin 1 4- 1 8 ya uygun grm lerdir. Bu yalar ise kydeki anne
lerin evlendi kleri yalardr.
b ) Kz steme
Bazan bir yezidi kymle anne statsnde olan kadnl ar n bir ksm . kyd
doumludur. B u da kyde. d ardan kz almak ve danya kz vermenin genel bir
temayy olduunu gstermektedir. Kad nlarn yezidi asll. yezidi aileden olmas kesin
kurald r. B u neden le bir kyde evlenme ada kz bulunmazsa veya aileler aras anlana
ol mazsa. evre kylerden . hatta baka bir i l evresinde oturan yezidi asl l a ileden alnr.
Alnacak kadnda aran lan bu zellikler nedeni ile k z bulmak.. beenmek. her yerde
olduu gibi. nem l i bir i olup. ai lenin kadnlar tarafndan yrtld gibi. Yezldllerde
ka-g olmad ndan. erkekler tarafndan da yrtlr. Kz. ayn kyde ise zaten herkes
tarafrdan ok iyi bil inir. yok baka kyde ise. sorutrma yaptktan sonra. kz evine nce
grc olarak kad -erkek kar k gid i l i r. Bu gidite m mkn olursa din adanlmdan da
gtrl r. Bu z iyaret sonucu erkek a ilesi kz istemeye karar verirse. wadan zaman
giirneden hemen konu din ada m : eyh. Pir ve Pelmam veya bunlm yoksa kyn hatr
1 06

say l r kii leri tarafndan kzn babasna ac; l r. Me lek Tavus. eyh Adi('Hedl) ve Su ltan
Yezid adna kz isten ir. " K z evi na z evidir" ve kz iin isteklerde bul unur. baz artlar
i leri s rer. leri srlen bu anlarn en neml isi " Hal ktr". Yezidiler buna "Naht"derler.
Bu nahtn kzn cehizine ne derece katk sn n ol duu veya olabi lecei hususlar ve ev i i n
gerekli eyalar zerinde an lama olduu zaman kz veri lmi say l r B undan sonra k z ev i
nin ikramlar balar. Gelen ler tekrar gelmek zere gn al rlar. Kararlat rlan gnde olan
e v i kad l ar kalaba l k bir grup olarak kz ev ine gndz gel irler. Gece de erkekler gelerek.
masraf erkek ev ine ait olmak zere ziyafetler te1iplenir. Kz. gelen misafirlere bata din
adamlar olmak zere saygn l k srasa gre kayn pederini n. kayn valedesinin ... elleri n i
perek ho geldin der. B u srada gelin adayna ufak tefek. karnca kararnca hediye getiren
yakn akrabalar e ve dostlar da olur.
N iana kadar kz ve erein grmeleni gz altnda bul undurulur. Ancak. erkek tmaf
zaman zaman k z evini ziyaret e terek. kzn baz eksiklikleri grmesi iin para bnkr.
c) Balk
Kz istemede sz edilen balk(279): Evlenecek erkein ya da akrabalarn k z
babas y a da akrabalarna yapt. toplumlara gre deien hukuksal ve toplumsal uygula
m alar ieren hediye nite li inde bir demedir(280). Bu. genellikle para. hayvan. eitl i ss
eyalar ya da trensel deerler gibi eylerdir. Kitle iletiim aralar nda sk sk krsal kesi m
i nsan l ar nca mutsuzl uklara. ac olaylara yol amas nedeniyle yak nalwa neden olan
balk paras kald r l mas i stendii grld halde gelene i bir anda kaldran
m mkn olmad da ortadad r. Aksine artan hayat pahal l da. onun da miktar gi derek
artmaktadr. Sorun. lkem izin bel irl i kes imlerinden olan Yezldilerde de srp gitmektedir
B u. kad n n satn a l nmas gibi grnmekte ise de. aslda taraflarn kendi aralarnda hak
lar aktar lmas ile i l gi l i bir anlamadr.

Balk parasnn al n nedenleri eitl idir. Bunlar: Baln bir gelenek hali n e gel
mesi . ehizin telafi si iin olmas. st hakk . bekaretin korun as. baba h akk . kzn g iderle
rinin karlanmas . velilyet hakkn n devri ve i gc kaybn telafisi gibi nedenlerdir(28 l ).
Y ezl(1iler " n aht" ad altnda kzlarn evlendi rirken balk almaktadrlar. Balksz
kz vermek kesi n l i kle m mkn deildir. B unu. d i n adamlar da dah i l herkes verir.Nalt.
yukarda sylediimiz nedenlerin hepsinden dolay olduu gibi. biri veya ikisi iin de o lur
sa da. genellikle " baba hakk" olarak al nmaktadr.

N ahtn miktarn n tayinine gelince. deiik ol up. bunda rol oynayan etkenler de
eitlidir. B un l ar: evrenin tesiri. ailenin sayg nl . evlenen erkeklerin yal olmalar. yani
yal kiilerin fazla bal k vererek gen kz almalar . Almanyada al anlardan kye geli p
( 279 ) l3alk keliesinin Dou Anadol uda mltelif sylentileri iin bkz. Trk Milli l3iilnlliii
ierisinde Dou Anadolu. Trk Kltrnii J\ratra Enstitsii Yayn, Ankara 1 986.
s. 1 22- 1 24(I3ir komisyon tarafdan lazrbntr).
(280) Tezcan( 1\1), Kltrel Antropolaji Asndan 13alk Paras Gelenei . Ankara 1 98 1 . s. 7.
( 28 1 ) Bu konuda aklayc bilgiler iin bkz. bid, s.2 1 -2 .l .

I 07

evlenenlerin bal k parasn ykseltmeleri. istenilen kzn gzellii. kyn da ge l i n gi

di lesine mani ol unmas iin fiyatn yksek tutul mas gibi nedenlerdir. Bu m iktar bugn
500 bin liradan balayark. 5 m i lyon l i raya kadar kmaktadr. Baba yakn bir zamana kadar

akl bu parann hepsini yerd i . Ancak bu durumda gnden gne bir yumuama gr ld.
bunun bir ksm

ile

kza ev eyas da alnd sylenmesine ramen. balk yksek tutul

duundan dolay olan babas iin bir sorun olmaktadr.

55 Say l Dnlerde Men-i sraf Yasas ile balk al nmas yasakland . 1 966

ylda bunun Anayasa Mahkemesince i ptal edi ldii. Yargtayn 1 975 yl ndaki bir karar
ile bal ahlftka ayk r bulduu halde veri len bal n geri alnamayaca n da n
grd ( 282) halde Yezidilerin bundan lardan haberi olmay p i nanlar . rf ve adetleri ile
bu "nalt" srdrp gi tmekted irler.
N ian merasim ine gemeden nce burada nem inden dolay balk paras yznden
" K z karma ve kana" dan da bahsetmek istiyorum. Bal k paras olmayan Yezidi gen
cin ba v urduu yoll ardan birisi de k.z zorla karmas. ya da kzla anlaarak
kamalardr. B u . madd i imkanszlklar nedeniyle birbirini seven genlerin e v lenmeler i n i
salamaktadr. B irbirlerin i sevmek suretiyle olan kamada. kz babas fazla birey d iye
m ez. Ancak kzn zorla ka rlmas olay ortal kartrrsa da. Yezidiler aralarnda. d i n
adam lar v e kyde saygn l olan k iiler aracl i le zm lerler. B u durumda kzn
babasna gnln yapmak iin bir miktar para veri ldii de grl r. Hazan bir m slmann
bir Yezidi kz kard da olur. Bu durumda Yezidiler neye mal olursa olsun. kz. gleri
yeterse zorla. gleri yetmezse de mahkeme arac l ile geri almaya al rlar.B u konuda
bir rmek vermek gerekirse. 1 97 5 y l n da Kurtalan ' Kurukavak kynde oturan(aslnda
Bewnar kasabas nn Yalnca mezrasa kaytldr) i non Yavan'n 12 yandaki k z. Si
vasl bir Mslman ol up. bu kyde retmenlik yapan kendi retmeni tarafndan ka r lr.
Yav-an l ar Kurukavak'ta olduka kalabalk ve saygnl olan bir ai ledir. Kz ya kk
olduu iin mahkeme arac l ile geri almaya karar verirler ve Kurtalan Adliyesinde mal" kenede saygnl oduka yksek olan ve 80 ky bulunan. Yezidilerce de ok saylan
Mslman ey h i . eyh Hafzullal'a anlatlarak m dahale edi lmesi istenir. Bu ey h . Kuru
kavak kyndeki Yezidi'lerin ileri gelenlerin i ararak kz kendisine tesli m etmelerin i
syler. Dedii ol ur. eyh Hafzul lah d a b u kz. ya kk olduundan dolay i mam nikah
i le retmene verir. Aradan 12 yl getii halde Yezidiler kzlarnn nerede olduunu
m erak edi p sormanlard r.
d )N ian
B alk konusunda anlaan aileler arasnda nce sz kesilir, mkadan da n i an
hazrlklar balar. Kz taraf . kzlarna alnmas ve yaplmas gereken eylerle i lgili istekle
rini yerine getirtir. N ian elbisesi a lnr. Nian gnnden bir gn nce erkek taraf bir veya
( 2 8 2 ) t974/.5036 esas, 1 974/7669 karar ve 1 6.6. 1 97:'i tarihli Yargtay karar.
l 08

daha fazla davar i l e beraberinde a kitdnlar yollar. Bu a kad nlar. orada toplanacak da
vetlilerin yemek ilerini dzenlerler. Bazan da her iki ai leden gnll kadnlar. bu i i birl ik
te yaparlar. Nian gn kzn eh iz i herkesin grebilecei bir yere konur. herkes seyreder.
Davullar ve dmbelekler ;al r. yemekler yen il ir. Kad erkek herkesin geldii n iada
damat ile gel i n yanyana oturtul ur. Yzklerini el in adam lar. bunlar bulunmadklar zaman
olann babas veya ai lede saygn l olan biri takar. Niandan bir gn sonra kz evi
tarafndan damada bir boha gnderilir. Bohada damat iin haz rlanm giyecek eyas
vardr. Getirene bahi veri l i r. Bir mddet sonra erkein ailesi ve akrabalar gel i n i grmeye
giderler. Kz taraf gelen kadn lara harlk para verirler.
c ) Evlcnncclcn nce Yaplan Hazrl klar
Gerek n i andan nce ve gerekse niandan sonra. grmeler srasnda. iki aile
arasnda dn gn kararlatr l r. B u . hasat mevsim ine rastlat lmaz. Bu durumda i gc
azalacandan raz ol unmaz. ki taraf bi rleerek eh ire esvap kesmeye g iderler. Adet
olduu zere her i k i taraf n kad l r bu al verite hazr bulunurlar. Aldklar ziynet
eyalar.. ev tak n lan ve kumalanl r. Erkek evi kz evinden olan hemen herkese hediyeler
a l r. Bunlar gene l l i kle i amar ve elbise cinsindendir. Kz evi yaplan bu masraflara
katlmaz. Ancak. yukarda ela bel i rtildii gibi bu. kz verirken yaplan anlamaya bal dr.
Eer balk parasnn iinden baz eyalarn yaplmasa da sz konusu ise o z;man verilen
sz yerine getiri l i r. Dier tarafta n . bugn Alanya'da al alar. k zlar iin bazan erkek evi
kadar ehiz yapt gibi. bazan da evlenecek gencin mal i durumu gznde bulundurula
rak asratlar hepsini de yapabil mektedir. Bu gibi durumlar zell ikle yakn akrabahu
arasnda grlmekted i r.
f) D iiiin ve Nikah
Her topl u m un old uu gibi dn ve n i kfh konusunda Yezidilerin de kendi lerine iizg
gelenek ve grenekleri vard r. B unlar. oturduklar blgelerde bile de iik ayrt larla
blgesel zell i kler tarsa da. bu zel l i kler temelde ol mayp. teferruattad r. Dn bel irli
gnlerde olmayp haftan n her gnnde olabi len iki. ve diirt gn davul zurna ile btn
kyn kat laca bir elence zem inid ir. Dn gn nn birden fazla oluu zengi n l i e
gred ir. D nler gene l l i kle nahsl sonras gzn balyarak bahara kadar yaplr. Ni san
ayda. iizel li kle aramba gnleri evlenmek ve nikfih kymak yasaktr(283). Dnlerde
erkek ler
leri

:H

, ,,

: d l-. l;r g i bi erkek-kadn kark bir ekilde de oynanarak gndz ve gece

d;t \ U I \ c l'.ll rt ; d

111

k'r.

m ut l u i nsanlar hala) l;r

Dn lerde iki v e yemek boldur. S i lahlar durmakszn at l r.

, . L r. Gece gndz ate yaklr. ykselen alevin ev resi n de glen

\ <: Ker.

Ard ardna ii len ikiler yeni len yemekler. sylenen

trkler. yaplan knalar ve atlar gece gndz yaarm bir hayal fileniciir Yezidi
dnleri. B unlar. asrlardr sre gelen trelerin tekrar hatrlansJ gnlerdir. Yedisinden
(283) Musafo Nuri, a.g.e .. s.30.
1 09

yetm iine. kad n-erkek herkesin neesi i le. hareketi i le. emei i le meydana getird i i bir top
lum olaydr.
Yezidi kyleri ieris i ndeki yol l ar patika veya ok bozuk olduklarndan gel i n . genel
l i kl e at'a bind i r i l i r. Gel i n evi ayn kyde i se dnn son gn leden sonra gel i n almaya

g i d l ir. Eer gel in baka bir kyde i se traktr veya arabalarla bir gn nce gidi l ir. Orada bir
gece kal n d ktan sonra ertesi gn al narak kye geti ri l ir. Erkek evine gelen gel i n . hangi
vasta i le ge l i rse gel sin. hemen i nerek yzn atrmaz. nmesi ve yzn atrm:.s i i n
kaynval ic1esin i n veya kayn pederi n i n mutlaka bir hediye vermesi gerekir. Gel ine sa
yap l r. Bu buday. merc imek. eker. para vb. eylerden oluur.
Kyde Pei f var i se veya baka bir kyden getirt i l m i ise n ikah o kyar. Peinam
yok i se deer d i n adam larndan birisi kyar Bu n i kahn bir de duas vardr. Mefilen yled i r:
"G ne. Ay. Ezda. Yezid. B ismi llah. Til lah hakk iin selilm ve selat olsun Resulul
lah'a. Alh h ' n yolu bfkdir. tektir. S i zler de ah it oluh. Ya eyh Hadi. Ya eyh Hasan ve
Mesut olan lar. Anne ve babalar raz oldu. uzun mrl ve dourgan olsun. Kutl u. mbarek
ve hayrl olsun. Amin( 284). Bu duadan sonra n i kah kyan din adam tarafndan bir ekmek
ikiye bl nerek. yar s dammla. yar s da geline yed i ril ir. eyh Adi'nin mezarndan getiri len
toprak " Heratta" dan da birer para yedirildii sylen ir(285). Bu nekah ky l rken d in
adanlan bulunmazsa h ibir ey yaplmaz . Bu konuda Yezidiler yle der: " Dkkandan
para vererek herhangi bir ey satn aldnda. o helf olduu g i b i buna da h ibir ey yap
m ak gerekmez. bize helf o l ur" . Esk i c1en Mslman din adamlar bu n i kf para ile
k yarlarm .

Ancak.

Mslman

hocalar

nce

Kel i ne-i

ehadeti

syletip

sonra

n i kfllarlarm . Bunlar i se sonradan tekrar yezidi olurlarm . B undan dolay gnmzde bu

i lem yap im yor.
Damat eve g i rite. itaatn bir sembol olarak gel i ne bir tala vurduu sylen i r. Gel i n
de aran lan zell ikler ierisi nde bakirelek d e vardr. Btki re kmayan gel i n babas evine
geri gnderilmektedir.

5. Boanma
Yezidiler arasnda boamak merudur. Zina yapan kadn i k i ah i t nnde veya su
st yakalandnda: eler aras an lama salanamadndan erkein ve kadnn birbirleri n i
boama haklar var ise d e b u hak. genell ikle. erkeklere aittir. N i kilh eyh huzuru nda olduu
g i b i . boanma da eyh in huzurunda yapl r. Karsn boamak i steyen Yezidi defa: " Sen

benim eyhim veya pirimsin (286) ve "yolundan ktn, sebestsin" demek suretiyle
onu boam ol ur. Kad n n da erke i n i boama hakk olduum1an ve bu geer l i bir sebebe
gre kararl at rlt1 nda n . son zaman l arda erkekler m utlaka "resmi n i kah " da d i n i n ikah i l e
birlikte yaptrmaktadrlar.
( 284) Oku( D). a.g.e., s . 1 2.

( 285 ) G ueriot ( M ) . a.g.e . s.623.

(286) Mczcl(Tl ), Yczld\'lcr, l\, s.420

10

6. Cenaze M erasi m i ve Mezarlklar

Cenaze. l demekt i r. Hayatn son durn olan l m . i nsana ac ve keder veren bir
son o l m aktan ok. insan korkut: n . aresi z k lan ve s rrna eri i l m es i g bir olayd r. lm
en inde sonunda b i r gn gelecek ve hak yer i n i bulacaktr. Zaman zaman bu kork u n un
bas k s altnda ted irg i n olan Yezidi. ou kez evresi nde o l u p biten olayl ar . dndeki bir
grnty l m iin b i rer nbeli rti sayarak uykuya da " Kk iil m" demekte d i r.
A l l:h ' n i l k g n . pazar gn. yaratt Melek Ti\v G s(eytan ) " n b i r ad da Azrfi l (287) o h l up.
yezidil ie gre btn yezldllerin can l ar n bu melek alacakt r. B un u n can n i se bizzat
A l l a h alacaktr. Ancak bu. daha nce bahsedi ld i i zere " bi r defa" i le yetmeyecek.
gn hki\r olan ruhl ar. tem izlen i nceye kadar birden c;ok kez bu dnyaya eitli cesetler
ierisi nde yen iden gelecek. gnah' ekecek ondan sonra g1<1 h s z duruma gel ince b ir
daha bu d nyaya dnm iyecek. cennetine kavumu olacaktr(288).
Y ezidiler l ler i n i y kay p ( 289 ) kefenlerler. Cenazeyi eyh y kar. Pir de s u y u n u
dker. Anca k h e r l e n e yap l an m uamele ayn de i l d i r. l e n ocuk i s e v e s n n e t
o l m a m sa. snnet ed i ld i kten sonra gm l r. l e n eer ldr l m . gen veya n ian l i se
kol l a r apraz eki l de kefenlend i kten sonra en k y metl i e l bi ses i . paralar ve ziynet eyalar
(kpe. yzk. burun halkas ) da birl ikte tabuta konul ur. B azen da beraberinde ekmek. pey
n i r. ayakkab. kee ve topuz d a birl ikte kon u l ur. B un u n m anas udur: " Hesap sormak

zere gelecek Nekir \'e Mnker'e keeyi ser, onlara ekmek, peynir i kram et, kabul .
ederlerse ederler etmezlerse bu topuzu onlara salla, korka korka kaacaktr(290)".
l n n e l i ne bir m i ktar para kond uu. gelen sorgu meleklerine bu paray vermek sureti y l e
bu sorgudan kort u lunabi lecei de sylen i r. l nn az n a ve yzne e y h Adl'n in
.
mezarndam get i r i l e n toprak " Beratta" dan serp i l d i i g i b i . var ise azna zemzem suyu da
veri l ir. Cenaze evden kmadan len k i i n i n ai l es i . m a l i drumuna gre b i r veya i ki davar
keser. l ye cenaze namaz

k l n maz. Sonra cenazey i tabut i le b i r l ikte. bir m etre

geni i i i nde ve b i rbuuk metre deri n l i i nde olan mezar ukuruna. dou-bat dorultusunda.
yz douya gelecek ek i lde kon ur. len k i i ece l i i l e lmse. tabut ayn ek ilde yap d
h a l de e l b i se s i ve kymetli eyalar tabuta konmaz. Zaten spn zamanl arda bu mezarlar ya
banc l ar taraf ndan a l arak kon u lan k ymet l i eyalar a l n d n dan . bu adet gn get ike
deimekted ir. Mezar ukuruna cenaze tabut ile konur. B u tabutun zerine nce talar.
sonra toprak konarak dolduru l ur. len erkek ise ba ve ayak ular na birer ta d i k i l i r.
Kad n i se yal n z ba taraf na b i r ta d i k i l i r. B azan len k i i n i n s fna gre t1e cenaze
m eras i m i yap l maktadr. rnei n . iilen bi r Fakir i se. telk i n i n i okuya b i l mek i i n yed i
Faklr' i n hazr bu l u nmas art vard r. Oysa k i ou kez bir blgede bir Faklr' i n b u l u n ma s
b u art ortadan kal d r m ol ur.

( 28 7 ) Bkz. Supra. M uslaf-f Re, ayet 2 ve 8 .

( 288 )11 u konuda bkz .. Supra, Tenfsul, s.8.1 .
( 289 ) Mardin'in l'vlidyad v e dil'in kylerinde ournn larn llerini y kamad k lar sylenir.
( 290) c;oba (Al.Yezidilik, Erzurum 1 98 3 , s. 2.\-24 ( lfliyal Faklesinde Yaplan Lisans
Tez i ).

l11

Bu i ler tamam l: n d K t; sonra lye telkin veri l i r. Bunu d i n adamlarndan eyhler

veya Fakirler yapar. Bu telkin d uas meflen ve zet olarak yledi r:
" ... Ya Rabbi . B ize verd iklerinden iyi ve kiitiiy kabul ederi z .. smin urunda
fedakarl k yapmaya her zaman hazrz. Hakikat deyasndan bir nutfe olarak anam n rahm i
ne g i rd i m . Dokuz ay bekled i kten sonra O'nu yardm ile m iikenmelletin . Ya Rabbi ! B i z i
arif ve b i l i c i lerin yolda yap. Faklrleri m i zden herzaman memnunuz. B i z onlar tavaf eder.
giinl zenginl iine kavuuruz. Mi'rimi n ve ebe ; eyn i m i n fedaisi beni m ... Tal i h kuu uar.
len i n bana konar. Sebep sensin ki bugn zerim ize telki n nasin okunur. Beni bir kefen i n
i i n e atarlar. Vade geld i . B izler d e g c olduumuzu anladk. hastalanp akl m z
bamzdan gid ince. srlar n h ududunu anladk. Hastalan p yataa gin1 i m . Gk melekleri
ni beklemeye koyuldum. zerime kan alan . can k;ran melek geldi . Artk mal ve kurban
i le sat al nmam m mkn olmaz . . . Ben im korkum Azrfl'dend ir. Ey Azrfl . Mir melek
sensin. S usuz ve g nahs zlar gzel g i ysi lerle sslensi n . Ey Azra i l . Ben nesh(29 I )'e
hazrm. lm melei Azrail. acdan bartr herkesi . Her yerde. her zaman odu n kesen ne
fesi ... O giin megul iyet bu i d i . ruh kal ptan ayr l d . Ruh ve sr birbiri n i a rd lar. Ruh kan

d i le g i d i p orada asl a kavutu. N ihayet ruh kandilde gerek ilfh; k ; \ u oklu. R u h

g i tt ikten sonra kuru kal p kaldn . .. plak edip. tenqir stne koyup. l k b i r su i l e
v udumu y ka l l ar. Tem i zley i p b i r buukluk kefen i m i n i i n e sard lar. 1 L , J 1 ; 1 \ a l l m is
k i n sen de br dnyaya ded i ler. .. Arkandan dost. karde ve yengeler alamaktadrlar. Buy
urun yksek sesle te lkin ve nfsi n okuyal m baylar ... Ey can m stnde

a layan.

Alanay . Ben dnyadan fan i oldum . . . zerime dn gnlden alayanlar. cehizli olarak
yolla m ol urlar. Takat ca alayan ve mezarma gelenler. " Hakkz helfl edi n " . . . B e n i zi
fi ri karanl a. kapsz ve nemli bir eve soktular. ki kii gelip sorgu yamuruna tuttul ar. . .
Garip b i r i l i m ve garip d i l kouuyorlan1 . O d i l le zebani ler. gnahkarlar aryorlard . . .
A h i ret kardeini(292) ar. kardein kardee efaat kabul ol unur. Srat kprs bell i
d i r. B ir yan uuru m . bir yan d uvardr. Ahiret kardei n i ar. gnahs zn gnahkara
yard m ol ur(293).
B undan sonra hep birlikte l evine dnlr. Cenazeye elenlere cenaze evde iken
kesil en kurban veya kurban lardan birer para et da tl r. B undan gn sonra tekrar bir
davar kesilerek yemek yap l r. Bu yemeklerden her eve bir m i ktar dat l r. B u srada
kad lar taraf dan mezar ziyaretleri yapl r. Mezara g itmeden nce eker. bisk v i . e itl i
yiyecekler de gtr lr. Bunlar mezarl gelen ocuklara len ki i n i n ruhu iin datlr.
lnn 7. ve 40. gnleri i le y ldnnnde ele anma trenleri yapl r. lm nden sonra. bir
din adam taraf ndan grlen ryann yoru mu ile. lenin ruhunun yeni den domas nesele
si(Tenasfh) zlmeye a l lr( 294).
( 29 l )Bkz. Supra. Te;lsul
( 292 ) 13u kouda

bkz.

ve c i leri,

s. 83,.2 l 5 .

Supra. Di Adamlar, Miirldlcr, s.93.

( 293 ) Oku( Dl. a.g.c., s.9- 1 2.

( 294)

1 12

Yczidilcrdc

L"cazc

knusuda

bkz.

TerL"iinc

cs- S ry:liyyc . . . ,

s.8:

S iL"ou ffi ( N ) ,

Y ezidileri n mezarl k lar. yredeki d ier topl umdar : mezarl k l ar ndan fark l dr.
yle ki: Her yezidi kynde m ezarl k b u l u n maz. B i rkaz kyn mezarl birlet i r i l m i tir.
Mese l a . N usay b i n ' i n De irmenci k . i lesiz. B erhk mezras. Maarac k mezra s . B alaban
ve G nel i Yezidi kyl eri n i n 011ak mezar l i les ize ba l . N usayb i n -Cizre yol una k i l o
metrede d i ken l i ve al b i r tepe n i n banda kuru l u . en az yz y l l k b i r maz i s i olan Hasan
B ey Mezarl d r. B u rada bu yre n i n i leri gelen Yezldlleri n i n bezarlar d1 ke. kenarlar
kemerl i v e a k . st kon i bi i i nde tatan adi b i na larla evri l n i t i r( 29 5 ) . B un lar Fakir
Cend i n . eyh Hasan Bey(Bqiri l i olup bu mezarl kon u l nrntur). Maso Karaca v b . g i b i .
M aara ky nden Abdi adnda bir d e Mcilvir'i vardr.

B - Toplum Olarak Yezidiler

B ugn G neydou Anadol u'n u drt i l i nde . 28 m htarl k ve bunl ara ba l 33 mez
ras da

oturan

yezidiler.

topl um

olarak

" da

kapal "

bir

bii mde

yaam l ar

srdrmekted i rler. Her blen i n b i rka ky veya bir blgen i n btn kyleri d ta. yrede
etk i n l i i olan ai retlere ve bu ai retlerin rei slerine ba l bir ek i l de yaamaktad rlar.
B i r airet rei s i i le bu konuda grtm zde. Trkiyedek i btn yezltil kyleri n i
teker teker sayarak. hangi kylerin hangi airete ba l o lduunu. kendisine d e h a n g i
ky lerin bal

bul u nduu n u bbrlene bbrlene anlat m t . Ancak b i z . bu kiilerin

rek l il n yapm amak i i n . hangi yezidi kynli n . hangi yredek i . hangi airet re isine bal
olduunu sylemek i ste m i yoruz. B u cfth i l airet rei s lerine gre gya kend i leri n i n Yezidiler
zerindeki bu etki n l i k leri olmasay m . .. . . o l urmu. B iz bu grn tam aks i n i d n yor.
eer kend i leri o l m asayd . bune kadar bel k i de btn Yezidilerin m s l man olacaklar na
i na n yoruz. 1 899 y l nda Yezidil i k konusunda uzun bir makale yazan Papaz Anastase

Marie. Yezldl l i kten bahsederken: " Her y 1 de ien. her ay de i en. her hafta dei en. her

g n deien ve hatta her saaat de ien bir d i n varsa o da Yezldll i ktir(296)" demek sureti y l e '
Y ezidil i i n tem e l s i z b i r d in olduunu. bundan dolay da d i ne i nanan lara yana ld da u
y u m sala n a bil inece i n i haber veriyordu. B i z de d iyoruz ki: Kaderde. k vata ve tasada b i r
o l a n M s l m an-Trk top l u m u i l e b iri i kte i i e yaamaktadrlar. Askerli i birl i kte yapan.
savaa biri ikte g iden. verg i y i b i r l i kte veren. kz i stemeye birli kte g iden. dn birlikte
yapa n . cenazeyi mezara b i r l i kte gtren ve daha birok i leri iie birl i kte yapa. ye v c u t
o l a n : a d n sorduunuz zaman: " B iz d e M s l m a n z A h m e t B ey. i nanmazsanz b u y uru n .
m fska d m za bak n z" diyen b u top h l u m fert l er i . neden d i n i konuda ayrl sn? B u soru
ya cevap vermek gtr. nk bu airet reisleri. Yezidilerin kendi d i nlerinde kalmalar
istemekte.

bylece

de

onlar n

bu

duru m l ar ndan

yararlanarak.

kendi

karlar

a.g.e . . 1 8 8."i. s .92; G uerinot(J\ ) , a.g.e . . s.625-626; Musal'a Nuri, a.g.e ., s. 1 8 : Nau( F ) ,

a.g.e., s . 262-268; Lescol( R ), a.g.e . . s. l .'.i 4 l .'.i .'.i .

( 29 ."i ) B k z . Resim ler.

( 296 ) \ aslase-i'vlarie. el- Yezldlyye. i'vlark 1 899. L'. 2 . s ._3 2 .

1 13

dorultusunda. zel ilerinin yaplmasn salam akta(1 rlar. Yredeki Msl man halkn
y ukarda zetlediim Yezldllerle yakn ilikisi. onlar gnden gne Mslmanl a meylet
melerine ve Msl man olmalarna sebep olduu da. bu grm z dorulamaktadr.
V i ranehirdeki Yezidilerin ise kendi airetleri vard i r. B u airetler. temsilci leri ve otur
duklar kyler unlard r:
Ai reti n ad

Temsilcisi

Oturduu ky

ark i yan

Ali Y ksel

Olak

Haiti

Ali Altun

Altn baak

Marsaka

brahim Bur

Bur

Davudiye

Bier Gren

D inkk

l . Gnlk Hayatlar

G neydou Anadoluda yaayan Yezldller. baclk. tarm ilerinde. hayvanlarn

bakmnda aralarnda i blm yapmakszn ocuklar ile birlekte alrlar. Ai leler genel
lil<ie kendi ihtiyalarn kendileri karlamaya ura rlar. ar ile temaslar maMuttur. Ka
sabal ve kylnn baka kasaba ve ehirlerle ilikileri ksmen kasabaln n giyiniinde. bil
hassa erkeklerde meden i k yafet bakmandan son senelerde byk bir gelime olmutur.
A ile iimle erkein hakim olduu yezidllerde ka(1111. erkein btn i lerini yapar. Tar
lada ve allarda erkekleri ile birlikte al makta. hasat zamanlarnda ekin toplayarak er
keklerine yardmc olmaktadrlar.
Yezidiler arasnda sosyal dayanma ve yard m lama h issi ok fazla gel imitir. Top
lum ihtiyalarnn gideri lmesi iin byk bir gayret gsterildii gibi. bu konuda Devlete de
eller inden geldiince y;ud mc olurlar.
Y ezidilerin ou gnlk hayatl<m nda. ge i mlerini ortak lk yaparak ve hayvanc! kla
salarlar. Halk byk bir ksm topraksz olduundan. toprak sah i plerimten icar ettikleri
arazide iftilik

yaparlar.

B u yzden de topra gerektii

gibi

ilemek. kyn

aalamtrmak. gzelletirmek ve meskenlerini shhi ve modern bir ekilde yapmak

l zumunu h issetmezler. Meskenleri. yrenin dier toplum la'mla olduu gibi .. tek veya ift
katl. st topraktan yaplm "dam "lardr. Yezidiler bu damlarn kn iinde. yazn da
stnde yatarlar.

2. El Sanatlar
Bu sanat yalnz kadnlar arasnda grl r.Da kapal bir toplum olarak yaayan
Yezidllerde. bunlar yezidi kadnlar n n bo zamanlarnda en byk zevkleri ve uralar
nak yapmak. dantel rmek. kanevie i lemek ve ibtidf e l tezgahlarnda ul . uval. heybe.
cicim gibi evde kul land klar eyalar dokumaktan ibarettir.

Her toplumda olduu gibi Yezidi toplumunda da kad nlar megaleler i n i naklarnda
bulmu. kalplerini. hislerini nkemel bir zevk ve desen dzeni iinde rtlere yanstmtr.

" K z beikte, cehiz san dkta" zl szne uyarak kz ocukhm ii n erken yalarda cehiz
hazrl klarna balamaktad rlar. Ancak. bu eserlerin gnlk hayatta oka kullanlmas .
u z u n y llar dayanabilecek vasfta b i r malzeme zerinde bulunmamas . meskenlerinin
i btidf oluu yznden bu gz n uru. el emegi oluturduklan deerl i pmalarn eskilerine
rastlayamad r. lemeler keten. pamuklu gibi ounl ukla Smerbank dokumalar kumalar
zerine eitli tekniklerle ilen mektedir. Kad n l ar nak tekniklerin i n hemen hepsi n i
kuman ipliini sayarak iled iklerinden. bunlara hesap ii denmekte v e cvan ka . dz ve
verev peend . bal k srt. has r ine. tel krma gibi isi m ler vernektd irler. ilemelerde
k rm z ve siyah renkler ounl ukta olup bil hassa siyah renkler m otif etrafnda kontur ola
rak deseni kuvvetlendinek iin kullanlm ise de. bu renklerin yan sra yeil. beyaz. sar.
turuncu. ttn rengi. trkuvaz. kirem it rengi. kahverengi. eflatun da ok kullanl m tr.
Cah il olduklar halde konpozisyonda birtakm kurallara uyarak m kemmel denebilecek bir
denge k u rmaktad rlar. rnein b ir dzeyi tmyle naklamak yeri ne. neml i yerleri
ssleyerek bel i rtmeyi terc i h etm iler. arada braklan dz dzeyler ile dikkatin naklar
zerine ynelmesini ve seyreden lerde gz rahatlatc bir etki brakmasn tercih ederek
salamaktadrlar. B u zellikler kavuk rts. boha evresi. ukur. pekir. yalk. havlu
gibi rtlerde ak olarak grlr.
Y ezid] kad n lar arasnda geometrik biimlende sitilize hayvan ve bitke motifleri. b i l
hassa m u htel if " Tavus K uu" m otifleri. sitilize iek. meyve, aa motifleri bolca kul
lan lmaktad r. Nar. armut. badem . nar yapra . antep fst. bazan tek tek. bazen yan
yana gelecek ekilde veya bir tabak yahut bir vazo iinde gsteri l m i tir.
B un lardan baska yezidi kadnlar ine. t ve mel<ikle rdkleri yatak tak n l<mnda ve
amarlarda kul landklar zarif ssleme sanat el dantellerinden. dantela ve oya da yap
m aktadrJm.
K ilim . deme. sedir. divan vb. yerlere serilen. genelli kle renkli ve desenlerle ssl
kl hal(ki l i m ) . yezidi han m lar tarafndan meydana getirilen dokumalar i inde en eski ge
lenei olan dokumalardr. B i r evi n demesim1e yayg . sergi; eya tamada heybe gibi do
kumalardan da faydalarlar. Bunw arasnda hal lar kadar k ymetli olanlw da vardr. B u
k i l i m ler Anadol u k i l i n leri(297) ierisinde Krt kilim leridirler. Bunlar " Istar" ad verilen
dik tezgahlarda doku nurlar. B u k i l i m lerde en ok kullan lan renkler krmz. yeil. turuncu,
lacivert hakimdir. Beyaz zerine yaplan " cicim" ve " hcybc" lerde de yine ayn renkler
terc i h eti l ir. Treye gre her kz ev len inceye kadar bunlardan bir yatak alt. bir yatak st.
sedirlik. eitli heybeler ve yeterince uval dokur veya dokutturu:. ve bunlar blgenin gele
neklerine gre sslenir. K i l i m i n bazan ev demesinde dekoratif bir unsur olduu da gze
arpm.
( 297) Anadolu Kilimleri Trkmen, Yrk, Krt ve Tlirk olmak zeri drde ayniu. B u konuda
geni hilgi bkz. Araz(N). Kilim, Meydan Larousse, c.7, s.297.

1 15

Yezidi ha n lar aras da el sanatlar hakknda daha pek ok ey sy l emem i z . onun

ze l l i k lerinden veya rnekleri nden siiz etmem iz m m k n ise de. bu. kon u m u z harici
olduundan. bu kadar i le yeti n i yoruz.

3. Yredeki Yezidi Olmyanlarla likileri

B umian nce de syled i i m i z g ib i Yezldfler. Yezidi o lmayan kom u lar M s l man lar
0
olsun. H r i st i ya n l ar olsun. iyi kom uluk i l iki leri ierisi ndedirler. rnei n Beiri ' n i n Yol
konak kynde Yezidiler kaytta o u n l ukta ol alarrn ramen. M uh tar M sl mand r.
B una kar l k ayn i len in Deveboynu kynde M s l anl<ff ou n l ukta o l d uk l ar halde
M u htarlar Yezltfl ir. N usay b i n ' i n Debek kiiynde de H r istiyan lar oun l ukta oldu k l ar
halde. ky M uhtar Yezidilerden se i l m i t i r. Yezidileri n M s l li manlardan tarla k i ralama
l ar . bir baka yi\rede oturan b i r M sl mann bazan yezidi kylerine yakn Msl man
kyleri nden tarla icar ett i i .bu M s l ii ma n o kyde de i l de.o kyn yak n mla b u l u nan
yezidi kynde oturduunun grld. bazan b i r M slmann bir Yezidi i le b i rl i k te o1ak
b i r i yapt ( 288) . birok Yez'idln i n . N usay b i nde olduu g i b i . M sl man kiiylerinde otur
m ay terc i h ett i i : Yezidilerin M s l manlardan al -veri yapt : kest i k leri n i yed i kl er i .
eh i rlere g id i ldiinde Ms l manlar n kahvelerinde oturduk lar : M s l man l a r n lokanta
lar nda yemek yed i k leri : kylerine gelen Mslman lara tav u k . o lak. kei veya koyun g i bi
hayvanlar kesip zi yafet vererek . onlar yezidi rf ve fletine gre arl amak i sted i k l erinde.
ad geen bu hayvanl ar . orada b u l unan bir M slmana veya gelenlerin birine kestird i keri

(299): kylerine gelen bir m isafi rin. k i m i n ev i ne gel i rse gel s i n . ky n i leri gelenleri

tarafndan kar lanarak i l g i leni l d i i . g iderken de kyn d a kadar yolcu ed i l d i i : tarla .

ba ve bahceleri birbirine b i t i i k olan lar n n komuluk haklarna riayet etti kleri vb. d u
rum l ar. mahal l i nde yapt m z ar<itrnalar srasnda bizzat tarafn zdan gzlem lenm i t i r.
Hatta b i r Yezidi hacn n . ayn y lda hacca giden b i r Msl man hac y tantr rken : " Hac
arkmlas m ... " d iye tan ttna da ah i t olduk. Bu Yezidi Beiri ' n i n Kumgeit kyne ba l
Meydan c k m ezras nda oturan Yezidi Hac Hasan Duman'd . Hasan D u an'n e v i n e
vard m zda. ev inde b i rl i kte bir k i i i le ay ierken rastlad k . Hasan Duman bize b u k i iy i .
" Hac arkada n Kumcay ky . Hanl ( Nan ik l ezrasndan Hac Hal i l " d i ye takd i m etti.
Biz bu alsn nce Yezidi olduunu zannettik. Sonradan d urumu rendik .
A ncak istisnalar da yok de i l d i r. rnein Beiri ' n i n Urak kynden A l manyada
al a1 H i zn i B ozan. Mehmet Tli z i n i le kou Yezidi- Msl man kar k oturu lan ky Yol
koiak'dan 27 m i lyon l i raya bir tarla satn a l n lard . Fakat Yol koaktaki M iisllin a n l ar.
E k i n c i ler sllesinden sat n a l nan bu topraa. Yezidileri soknamaktad rlar. Bu kon uda
aralar nda kavga da o l m u olup. tarla sal i pleri i kafalar yar l n tr.

( 298 ) Bu koud; bir iimek vermek gerekirse, S iir M i l l i Ei i Genlik ve Spor l'vl lidiirii
\hd lilkfl i r eliku. fl eirii Uurrn ki\yliilerii kyde yapk\ar u f;lrikasa or
lakt r.
( 299 ) 1\-liisliialar Yelidlkri kestikleri layv;lar c krii yemezler.

1 1.6

4. Karakterleri

Karakter. bir eyi benzerlerinden ayrdetmee yarayan temel ze l l iktir(300). Karak

teri n . toplumsal il iki lerde i nsanlarn eylem leri n i byk lde etkiliyen ve onlara yn
veren. insan n kiili ine bal ve bu nedenle k iiye zel bir unsurdur. B u na halk dil i nde
" seciye" , " huy" veya" m iza" den ir Bylece de opl u m . karakterlerin n iteliklerine ve
kendi deer yerglarna gre insanlar "seciyel i veya kt m i zal . dzgn karakterl i veya
karaktersiz" d i ye tananlayarak onlarn duygu ve dnceleri arasndaki dengel i veya uy
u m l u d urum l ar n eylemlerine bakarak bel i rtmee al r . nsan karakterlerin i oluturan ve
onun gerek kiil iini yanstan znel e.duyu ve dnce yetenekleri ile bunlar arasndaki
uyum l u veya uyumsuz denged ir. Her ne kadar eitim ve evre gibi etkenler. insann karak
ter izg ileri n i byk lde biim lend irirse de(3(l l ). temeldeki doal ruhsal yapn n ekseri
yetle ayn kal d yani pek deimedii gr lr.B undan dolay teden beri halk d i l i nde
kullan lan : " Can kar, huy kmaz" deyimi bu gerei yanstan bir zlszd
Y ezidller. karakter bak m ndan yrede oturan dier toplum lart! an farki l k gsterirler.

Evleri ne gelen yezidi olmayanlar en gzel bir ekilde arladklar gibi . bir Mslman. bir
Yezidiyi ev inde a rlarsa ve ona bir kahve iirirse bu nu hi un utmayp. ona daima sayg
gsterirler.

Buna ramen

yrelerindeki

Mslman !ara.

"Yezidilerin

karakterleri

nas ldr'?" d i yecek olsanz. u gibi cevaplarla kar larsn z: " Yezidilerde Allah korkusu
yoktu. B i r Yezidiye bir miktar para verseniz. git filan kiiyi ldr deseniz, hemen
iildrr. Kiile rden korkmazlar. fakat askerden ok korkarlar. Hrszl ok severler
ve bu, inanlarna gre sevaptr. Hkmetten korkmasalar, evlerinde hi yatmaz,
gece gndz yana ve h rszlk yaparlar. Hkmetten korktuklarndan dalarda,
cra kelerde ve maaralarda oturu rlar. " Rvetin aam yaca bir kap yoktur"
zihniyetine inandklarn dan, bir devlet adam kiiylerine geldiinde, hemen ona bir
sofra z iyafeti hazrlarlar ve iki( viski) sunarlar. Dnerken de arabasa iki, sigara,
kavun, karpuz, tavuk vb. gibi kiiyde olan eylerden hediler yaparlar. Hu rvet konu
sunda o kada ileri giderler ki, bunu iillerine de telkin ederek, len kiinin avucun a
b i r mi ktar

para

koyup:

" M slmanlarn

Peygamberi

Muhammed,

cen netin

kaps n da bekliyor, bu paray ona ver, seni kapdan ieri brakr" derler. Pistirler,
y kanmazlar, yalanc ve riyakardrlar... " gibi.
B i r Yezidi din adam ile Yezidiler ierisinde bir sohbet srasnda konu h rszla
geldiinde. bunun asl nn olup olmadm sorduk. Yezidi d i n adam bize: " Dorudur
A h met B ey. B unu neden yapt m z bak sana anlatayn" diyerek bu konuda u a k)amada
bulundu: "Yremizdeki Mslman Aalar. kyleri m ize sk sk geli.rler. Her gel ilerinde bir
( 3()() ) zckaya(), Toplunbilin Terimler Siizlli, Ankara 1 975. s. 5 (1-luy).
( .'Hl l ) zvere ( A ). Toplumsal Trebi lin, Ankara 1 980. s.83.

davar keserek on lara ziyafet vermezsek. bi zlere eziyet ederler. B izler grdn g i b i fakir
insan l arz. O n l ar n bu isteklerini kar lamam z mmkn degi ldir. B iz de bundan dolay
gece veya gndz ne zaman frsat bul ursak on l arn mallar n alarz. Onlar bize geldikleri n
de de bunu onl ara ikram ederiz. B iz i m yezidi m illetinin lrszl n asl budur".

Yezidiler . kend i l eri tarafn dan"yere bir aire izerlerse, iinden kamazlar".

Yezidi olm yanl ar izerse bu dairey i . iinden karlar. B un un asl udur: B ir gn eyh Adi
Lfe'te.

eyh

Abdlkadi r Geylfl' i n

vaazn

dinlerken. yere bir daire

izerek

m rldlerine: " K im Abdlkadir Geylanl'nin vaaz n dinliyorsa bu daireye girsi n " . der.
te bu tarihten sonra bu. Yezldllerde bir adet olarak kalr(302)". Bu olay. yezidi karakterin i
belirtmek bakm ndan nemlidir. nk yezidiler arasnda. halledilmesi g kark bir me'

sele meydana gelince. eyhleri hemen yere bir daire izerek. yemin edenler iine girerler.
Bylece de mesele halhed i l m i ol ur. B ugin. " b u daireden kan, yezidilikten de km

olur" inanc. yezidiler arasnda zayflamj olup. daireden klmaktadr.

Y ezidiler her zaman Avrupa lkeleTine. bilhassa Alanya'ya ii olarak gidebilmek
tedirler. Ay yredeki bir Mslman bugn Avrupaya ii olarak gidemezken. yezidllerin
elleri n i kol larn sallaya sallaya i i olarak nas l gittiklerin i merak edip aratrdk. Son unda
bunlarn. 1 2 Eyll l 980'den nce " siyas.i mlteci" olarak Al anya'ya gittiklerini . 1 2 Eyl l
l 980'den sonra ise. Trkiyede s i yasi ortan yatt ndan. b u defa d a Hristiyan Cemi yeti
arac l i le A lmanyaya gitti klerin i . bu cemiyetin arac l ile Alman vatanda l na ba
v urulduu. bylel ikle orada oturma izni alnd. bundan sonra Alman i Bulma Kuru m u
na ba vurarak isizlik paras a l dklarn . imdi ise "azul" olarak Al manya'ya g ittikleriii .
bir yetki l iden rend i k . Ancak ne suretle giderlerse gitsinler. son zamanl arda gidenler i
bulamadkl arndan. bir m ddet sonra oradan usanarak tekrar kylerine dnmektedirler. Bu
n u n la beraber orada kal p Alman kz.lan ile evlenenleri de vardr.
Bir Yezidi iin en korkun ceza. mensubu olduu toplum undan atmnaktr. Toplu
m undan atlan Yezidi. btn h ak l ar kaybetmi sayl r. Hatta kars ve ocuklar da onu
reddederler. Lanetlenen bir din adam ise, sakal v arsa kesilerek menfGr itan edilir ve eyh
Adl'nin trbesine gtrlerek btn haklar ve veri lmi ise kutsal eyalar(hrka v b.) da
elinden alnd gibi mallarna da elkonur. Bir nevi " afaroz" olan bu adeti Hristiyala
balamak isteyenler olduu gibi(303) bunu Hz. Muhammed'in Tebk seferinden sonra
c ihada katlmayan M s l mana kar taknd tutuma balayanlar da vardr(304).

(302) Tercme es-Sliyiliyye, s.27.

( 303 ) Papaz Aasasc-Marie, el-Yczi.diyyc, Mark 1 899, c.2.s. 3 1 O.
(304) S clclik ed-Dclci, a.g.e., s.6.5

1 18

Sonu
Gr ld g i bi toplumsal yuaylarda gerek fert olarak yezidiler ve gerekse top
lum olarak Yezidiler bal klar a l t nda ve bun lara bal ult bulklarla bugn G neydou
Anadol uda yaayan Yezidilerin btn ynlerini ortaya koymaya al t k.Bunu. mahal l inde
yapt m z sosyoloj ik aratrmalur srasnda elde ettii mi z bilgi lerin ve yakalaybindiimiz
i p ular n n deerlend irilmesi. makale ve kitapl<u-da geen inanlarnn karlatrlmas i l e
ortaya koymaya al tk. Ancak olaylar b i r soslolog. bir Etnolog veya bir D i n ler Tarihisi
gz ile deil de. b i r slfm Mezhepleri Tarihisi gz i le deerlendirdik.
B urada. bu blm iinde sylenenlerin bir zetini yapmak istemiyoruz. Anck unu
sylyoruz ki. bu yrede ya;lyan ve eytana Tapanlar ad ile bil i nen Yezidi Toplumu.
yreni n Mslman toplumu ile bun hair-neir olmu . artk rkek ve ,korkak de i l .
b i l i n l i b i r ek ilde. Trkiye'n i n btn sorunlar i le yakndan i l gi l i ve Devletimizin destekle
yicisi vatandalar m zdr.

1 19

1 53 -

T4'C .

D YA N E T ! LR! H A K l\!ILI I
/i N K A R A
O K/De1f - 2/8o

1 0 O c ak ..: 1 98()
,

i;' LU i BA K AN L I G i ll A
( N fus
lgi : l 4 o l 2 . 1 '?79

le r i G e n e l

M d r l e )

!U i. l e 6 2 1 , 1 26 . 1 27/330fiO s a y l ya z n z .

Ye z i d i l i k M s l m r n l a r a r a s n d a H ic ri . . c i a s rda or t ay a kah Ha r i c i l e r i n
i r i d i r . bu e r. be - l e Ye z id i l i i n H i r i s t iy a n l k v e
bd iye Frka s nn k o l l a r n d a n

y o k t u r . s l a m F rk a l a r n d a b i r i n i n k o l l a r nd a n d o m u t u r
A n c a k e i t l i l sl am frk a l a r i i n d e 1 a l a m i n a n l a ra ba f, l k a l a n k i i le r

M se v i l ik l e

bir ilisi

b u l u n d u u gibi
Bu

i n i n lar

i t ibarla

Y u r ta l a r m z n

Niifs

y n n d o

< ii t iik l e d n -:

ielaun

u za k l am

d . h n n c e

k i m s e l e r d e b u l u n ma k t a d r .
YE Z f D y u l m 'i o l a n

y 11 z m b rda

N Ll fua C z d an l n r n n t l e i l i U t U nl n na H u v a f k a t l a r d A a l n 3 ra k

1 1 ii s iilman y a z l ma s n . 1J Y t n ol.<tca,; M u t tt a l a
B i l v, i l e r i n i z i

arz

ereim ,

o l u n mu t u r .

( m za )
T a y y a r _ A L T i l '. 1 1 !..\';'
D i y o n t l l c r i Ba k a n

V a h d u l l a n r. U '.' 1 ; 1 1
l/ f ' l s I'ame mi r i V .

?5 . ?. . 1 980

( mzn

ve

Mhr)

Yukardc .ki y a z D iyane t l e r i Bo.k:n r tarc fndun 10

Ocak

1980

tar ih inde ! i l er i Ilo.kanl K; , l:fus ! l e r i C e nel t :ii

kendi arz ula

drlin e hitab e n , Y e z idilerin n fus ktk l e r ine
veril<:m ya z nn
r ile " Ms lman" y a z lab il e c e k l e r i hakknda
e fer::l.l e r i n i n
rn e id ir . n u ya z ya c;re h e r a il e d P. b lunan a il
r:-e e n " ::l. in i "
arna
zdanl
c
t
hviye
nfus ktkl erine v e n fus
l':l. nr konu
d
iir..n
l
z
M
ya
sl
sttnlarna bo. z a n Ye z i di , b a z a n d a
b i z e r:{.in:len
s tndak i rnekl e r i arkadn e l e n sny fa lariad.r . :: da
i l e r inin artt
gne , Yezidile r nr n s n da ts l a r. iy e t e l:ar s e r:pat
n p;sterm ekt c dir .

1 20

IJ

N FUS

KAYIT

!_
1 1

--11

1 ' '

;
i

l-i-1
==

:var;: -- : :::-'-' : - -- " .

vezidi yazl.'.":

--

__ .

. .

..

""

.,.,.y "

"

'

la rd

S"

mlikO..

--

Ce

;maa.,, ..,;h,

'

!/#>, ...., .

--t-

-l

1-

,<t:. .'ru
-r..,:\.

'

r--

"'"l"

"2.0 _1 3.

\ : ''' \ \
f. :,
:,.''>
:n" ltliJ ( . 1,: ":
111 11'11 MG-.\;itit' .;,.. <../ f

'
litUJ- .,,..,,.,,41.,..

li

'

!
1

'

2-R'

"O\ (J liini
-d,
(
,.,.; ;.;.

,....

.- --

1 Cll
(
cit1 '->/

-
!=

-1
=

==
--1

..

. .:....
.. !l
e

;"
'
on +C elaho
i't"'t

,,...+
_, ,'_: f
-ak , .,..
. a ..v.,. l
c +" r
.. Hey: ._
kcy
..
- ,. .:kava ,r
, ,_..
... ' Y v
"ala,...
Kt
.
i nd.e ]rai.1'"'::
:3.ei'"i
C"l!.a::-
d.E
z
c';
:-fs
e
.
hc.lc'
rnei"1d.e
r i ve:.
y+-+- a "'F o ,.,. , r Q1 .,.. k lr;:. 1,...., 1 f"r: 'l,.r p + f"1JS ,.. :: ..,. A n , n :: 1 1 : : 1 :;...., p ...,

A,.s.ama

J--1

,
l l<
v
'\
- -
I'Ml.\'\ -" .)\-"\z

(Ci-.ktiji Qkdord fortnu11 arka J'iizO 41 kullat1ltr,)

\\"t
,, \

. l

RNEI

T.C. a. .dut Form No. 1..00-021

t -.
t -J

8 e i"ir;

ve

& .r .
s

.....

"'"

"W n''"O"

........ .... . . ... ,

---

:!.iye ".''.zel ttir:is"':- ir .

v e :: 1:..i

i1. s i . ,.... iye?.r e "-

CC'7/o1

Cilt

er:i.
::. z e:-ie . ::!.ini s;:tln .a '' + s J 8.-"'

!:.e iri ' ::ir.. Ieve... cyr.. D. 1: y=.:_--.:.e-: ela bu

b/aral

c....

lo.'j ml;). l lf' '1 r1 Dl. - 1 2 . 1'1 '.1-8'

z.. :, lff -54 Sc.::t y!l /}//J/ ;j/an?
d(je//.,/cl.

RN EI

M. -yMt

KAYIT

BD-l.: "l nlr.nn , nian Ccf? ; .'1.' u_;:-:".::: yaz.:

y......
-

NFUS

,-

Sq p

-1111 -

...... -..e l i

1
1-'
...,
u
1

kart M

Ntth lMta

= 2

:j
jr
5

'. :.

..
<d
' 'T
. , - +,...
..
'
c
"

'
' '

;:, ,

.. .

:: . .
::

ft
'

.,

cl

..
l
'

''
o
( "'

r
.,_
r ' i

.,

.r

:o
::

1
1

>=

et

::>

:::>
z

,,

r.1

,.

( '.
<:
.
1
r

' l
::

'

r.
! '.
r!
f"I
C,l
.

; ;

r!
r
r'.

:t '

()

. .
r.n :
;

-:

:f :
:

111
..

;,....

.'
.- \

, ....

!
., :

<d
:
-rj
. ' tM
:;1
t'.'.;I
r:
Q

.,

r.

l:J

! I
r,
k

.,. .

'i , l :
.,
r,
r

<::
f.
!(,
, .
-1
,
t-
:
.' .

r .
,
r

''.-: . !

:c

...

-=

1 23

T. C.

Y o l vere n
B
. a _t lllLl . . ....... .

. . .........

E r k l n

Nfus Bammurluna
K

_,_
1 -'1 -'1 _,_
I _,_
I _._
! ....1 _,_
. l_,l_,'-'l 1 -'---'! 1

G ls t a n C i l bo

Ad ve soyad

?<:l'?-1.?S.

Doduu yer ve tarih

B<1 :bna n Y o lv e r e n K y U

Nfusla yazl olduu yer

if : 19 c i 46 s: i

d 1 D 1 D

1 1 1 1 i l 1 1 1 1 1 i l 1

Kimli :Su,

Mura t Gevci
. . B._e r .

- 1 57 -

E' kndirme l\tcnurluu

--J.

-- --------- --
Be ! r i : 26 . 10 . 19 ,-.r
'
.... H . . :....47. . C.:.012/Ql.. .S.:. 4 ... ... .

.. .c.1..Y..r.-.11. ...'?X............... ......... .

E v ha n n.

imdi oturduu y e r

Y o l v e r e n ky

ii

T.C ,

Uy uj"U

T.C.

BekAr veya dul oldu j"U

Du l

s la m

Dini

Y e z idi
Baba

C e mi l

B e kar

ad

C e mi l

Ve thr

Ana ad

Besse
Y o l v e r e n K_,Y. .

Evlenmenin yapld y e r :

Evlenme T. li

J l . o. 1984

Ev le nro Dcftcr Sra No, :

Yukarda adlar yazl kadn ve erkek evlenmilerdir. Bu bildirime dayanlarak evliliin

aile k.cuk kaytlarna ilenmesi gereklidir.

lJ

bildirim ..........Cl.11. ..ll.P..1.!!.X:---- . Dayanlarak

Ba ba s n n

imzas

dzenlerunitir.

Elcntlirme Memuru
Ad, Soyad ve imzas

S leyma n A lc _

Yol
Jl.

yilllu h .

Y . , r . : . i "< a v t t : a l: c l e ak r lir:: c: ii;'il r i h i , ; ,at:: : ' n Y o l

veren ' ov-'1 1 > !') .,, ,:.,i l i Ii u u. l ' iP.Vl i . e A L1 i ' n i n
. ; 1 :k 1 r 1 1 1 ;:;":1nie'1 :ii s
l L.. :i n ; i ) l \,.; tl.J C i l ! o i l & c v l e: u : i :d i r .
0.M.O. &sun Mue.is

..

G enel Sonu
G neydou Anmiol u Yezidileri tari he leri . corafi da l m l a r . i nanlar . rf ve
adet leri ad alt nda biitiin yn l eri ile i nceleee a l t m z Yezidiler. B i rinci Dnya
Sava son una kadar tek bir dev let s n rlar i erisi nde. yan i Osman l Dev leti s n rlar
ierisi nde bir btn olarak yaarlarken. sava son unda bu dev l etin x\a lannas ile
devlet s n rlar i\erisi nde yer a l l ard r. Corafi da l m larnda da bahsedi l d i i gibi bu
devlet l er:Trkiye Cum huriyet i . I rak ve Suriye Dev letlerid ir. D i n i bi r l i k ve btnl k leri n i n
ynet i l d i i S i ncilr dalar <Cebel S icr)J rak topraklar ieri s i nde kalmtr.
.

Y ezidiler. eytana Melek Tfvs, Emin Cebrail, Azrail g i b i i s i m ler vererek...

i n an\ lar na gre A l l al ' ilk yaratt melee temelde. A l lah'dan sonra en ok sayg y
gsterd ik leri halde bu sayg. gr ld g i bi . A l lah saygs d a ge m i v e son u nda here y i
sevk ve idare eden i n M e l e k Tav us olduu i nanc i l e o n a ar saygda b u l unduklar ndan ve
o n u takdis etn e l. eri nden dola y h a lk arasnda "eytana

Tapan lar" ad i l e hret

bulm ulard r.
B tn yarat k lardan nce var olan Melek Tfv Gs.

balangtan beri dnya iler i n i

dze n l iyen. i h ti ya\lar g ideren. ynetici leri deit iren(305 ) . h k mdarlar gnderen o larak
n i telend i r i l mekted ir. te bu amala eyh Adi' y i de sevgi l i k u l l ar Yezidileri doru yola
sevk etmek amacyla yeryzne giinderm i tir( 30<i) . eyh Adi' nin Melek Tilv s' un emri i l e
an' d a n Lf lee geldii a k b i r ek i lde anlatl r( 307)
Kend ileri n i n Adem' den do;n ehid b. Cerra' dan tred i k leri n i iddia eden
Yezidiler. d i er topl u m larn Adem ile Havva' n nesl i nden ge ldikler i n i : bu son uncu lar n
bozu l arn k e i t l i i l l et lere bl nd kleri n i . fakat kend i leri n in asla bozu lmayp. bl n me
d i kleri n i . g n m ze kadar bir birl ik iinde kld klar n i leri srmekted i rler.

I rk olarak Krt . d i l o larak da her l kede de Krte konuan Yezidiler. bul un

d uklar l keleri n d i l l eriri de ana d i l leri g i bi konumaktad rl ar.
Me l ek Tilv Gs' un:

" A l i i l erin

atmas n

lo giirmen( 308)"

emrine

uyu l arak

Yezidil ik. d i n adam l a r n n birbirlerine olan saygl ar i le yaa n lan ve yaatlan l)i r inantr.
I I I . B l nide geni ol arak ortaya koyduumuz bu i nan. temelsiz baz esaslara day
and r ld n dan gizl i tutul mas da enred i lni(309) ve Melek Tfv Gs'un k itapsz yol
gsterece i inanc(3 I 0 ) ile btn din adamlarna m saade ed i l meyi p azdan aza. d i n
adam lar ndan d i n adam larna naklen Yezidilere yas t l aak yaat l naya al ln v e llf
( 3 05 )
( 3 06)
( 307 )
( JOK J
( 3 09
n o

Kit:l h el-C i l ve, 1 1 1 . Biiln, ayet

hid. G iri. yc 2.

K.

/'vl uslaf- Kc. fyc 1 5 .

Ke t;lh el-Cilve, 1 .11ii l ii , yc 3 .
lid. I Y . 11ii! . yc 5 .
ilid. . 11l . yc .

1 25

da al lmaktadr. B undan dolay tarihte bir birlik olarak bal bul unduklm devletlerin
emirlerine daima uygun hareket ettiklerinden. oturduklar yerler zaman zaman kanl olayla
n

sahne olmu. belkide bu yzden i nanlar da bugne kad<j-r bir i nat uruna ve baz d
m ih rakl arn tahriki i le can l kalab i lm itir. Gnmzde her lkede de medeni h ukuk
asndan. dier topl umlardan ayrt ed ilecl i kleri nden . kaderde. kvanta ve tasada bir
btn olarak bu lkeler ierisinde. d ier topl u !n l arla gnden gne kaynaarak. teden beri
allagel n i t" ve adetleri ile i nanlarndan uzak lamaktadrlar. B elki bir gn bu lkeler
ierisinde yok olup gideceklerd i r.
Trkiye genel inde. toplum olarak ayr kylerde oturduklar halde Msl man Trk
toplumu ile her konuda iie bul undukl ar n toplumsal yaaylarnda. ferd ve toplum ola
rak btn ynleri i le onaya kon u lmaya al lm tr. Burada ak olarak grlen ey. artk
Yezidiler vatan ed i nd ikleri toprakl ardan ne inanlar ve ne de baka sebeplerden dolay asla
ayr l m yacaklardr. Ne J rak'a ne Suriye'ye ve ne de Avrupa'ya gidenler. g i ttikleri bu yerleri
vatan edinmey i p kendi vatanm Trkiye'ye dnmekte. komu lar dier i n an gruplar top
lumlar g i bi Trkiye'nin kalk masda kend i l erine den grevi yapmaya almaktadrlar.
B u n u " kendi okulunu kendin

yap

"

kampanyasna katlarak btn ky ve nezralarnda

okul yapmalarnda; anariye kar kylerine telsiz alarak devlete yardmc olmalarnda;
kylerine yol . su ve elektri k hizmetlerinin gtrlmesinde devlete katkda bulunmalarnda;
Almanya'da alanl arnn kazandklar paralar kylerine yatrma larcamalarda. modem
ev yaptrmalarnda ve B eiri'nin Uurca kynde olduu gibi kye bir un fabrikas
yaptnahmncla vb. ak olarak grmekteyiz.
Trk topl umunun bir paras . Devletinzin destekleyicisi ve kurulan h kmetlerin
yardmcs olan Gneydou Anadolu Yezidileri " Misak- M i l li 1-l dtlar ierisinde vatan
bir btndr" an lay i le bir btn oluturarak bundan nl'e okluu gibi bugn d e
yaam hrn srdrmektedirler.

1 26

Y E Z D B BLOGRA F Y A S I
A. Bat Dillerinde Yazlanlar
Alen(J . B ). L'auberge de Mimas. Paris. 1 946. s.85- 162 "Les eteigneurs de lampe: Les
Yezidis" . Roman eklindedir.
Anastase-Marie(C.D)" .el -Yez1d iyye". Mark. C. I 1 .1 899. B irbirinin devam olan sekiz ma
kale. s.32-37: 1 5 1 - 1 56: 309-3 1 4: 395-399: 547-533: 65 1 -655; 73 1 -736: 830-834.
Bu makaleler zetlenerek iki defa

ranszcaya evrilmitir. B irincisi yazar

tmaf n dan : "La Secte des Yezidis." La Terre Sainte. Mart 1 900.s. 50-75: kincisi
Moutran(N). La Syrie de demain. Paris. 1 9 16.s.405-424: "Les Yezidis. Adora
teurs du Diable " . Yazar Papazdr.
A insworth. Travels ad Researches in Asia M i or. Blm XXX I . Lodra. 1 898. s,330-360.
Awwmd(G ). Bibl i ographie Yezidi. Mark. C.63. 1 967. s.673 -703(Arapca). s.709-732
(ngilizce) .
Badger(G .P). The Nestorias ad their Rituals. Londra. 1 852. Blm 1 . Passin; Blm IX.
s.

1 05 - 1 40 ve Blm X. s . 1 1 1 - 1 34. Yazar Misyonerdir.

B edi r Han(Emir Celfiet)."Notice sur la Bible Noire " . Hawar. am. 1932. say 1 4. 1 5 :1 6 ve
"Quare prieres authantiques inedites des Kurdes Yezidis". Kitebxana Haware,
am. 1933. say5 , s. 1 2-20.
B i ttner(M)."Die B eiden heiligen B cher der Yeziden im Lichte der Textkritik" . Anthropos.
C.VL 1 9 1 1 ; s.628-639. Yazar burada Kitab el-Cilve ve Mushaf- Re'i Krte

olarak yaynlad. Daha sonra yazar bunu "Die hei l igen B cher der Yeziden od er
Teufelsanbeter". Denkschriften d.K.Ak.d. Wiss. Viyana, 1 9 1 3 "ad ile Krte ve
Arapas ile birl ikte yaynlad.
B rowm(E.G.),"The Yezidis of Mosul " . O.H.Parry. S ix moths in a Syrian monastery.
Londra. 1 895. s.357-387 iinde Yezidilerin Kutsal Kiapyarm yaynlad. B u
kitabn 252-262 sayfalarnda d a bizzat yazar: "The Yazidis" ad ile Y ezidilerden
bahsetmektedir. Bkz. Parry .
B rockelmann(C). " Das Niujahsfest der yezidis". CDMG. C.LV.

B runel(A).G u l usm. Paris. 1 946. s . 1 2 1 - 1 43 ."Chez !es Yezidis. Adorateurs du Diable. Le su

cide de cheikh Gano". Roman eklinde Yezidilerden bahsetmektedir.
1 27

Ca pa n i le(O.P) Storia de l l a rig ione del Kurdistan e del le sette di re l i g ione i v i e si ste t i . Na
pol i . 1 8 1 8 . s. l 46- l 65" Habitanti del Kurdistan" ad i le YezldlleH1en bahseder.

Crra de V a u x : " Notice sur les K urd es " ROC. l 89C. C. J . s. 1 39- 1 40.
.

C habot (] . B ). "Notice sur les Yezid is". J A . Ocak-ubat 1 896. s. I 00- 1 32. S ryan i ceden
terc m e ederek asl ile birl i kte yay n lamtr. Bu elyazas eser Paris M i l l i
K tphane. Sryani Elyazma l ar 306

n um arada kay t l dr. B un u n tamam

tal yan Papaz Samuele G ian i l talyancaya : " Monte Si ngar. Storia d i un poxl o
i g nota connote storic;le". Roma. Erm Loescle. 1 900.s.72 - 1 1 6.acl i l e evirm itir.

B unun zetini de F.Nau"Recuei l de Textes et Docunents sur les Yezi d i . "ROC.

C.XX. 1 9 1 5- 1 9 1 7 ad i l e Fran.zcya ev i rm i stir. Clabot'n u n yapt terc meyi i se
A Hali fe : " e l - Y ezldiyye " . M a r k . l 953.s.57 l -588'cle Arapaya terc m e ederek

S rya n i cesi i le birl i k te ya y n lam t r.

Crowfoot(J.W) . " A Yezidi rite " . Man.C. 1 .1 90 1 .

C u i net( V ) . La Turq u i e d'Asie. Paris. l 892.C. l l .s.772-778.

d 'Arle(M ) . " A S imljar. chez les Adorati urs d u Demon " . Revue d u L iban. 24-29 u bat:

8. 1 3 .20 M art ve 3 Nisan 1 954. Yazar bir gazeteci olarak Yezidilerden bahseder.

De J ehay(V.den S). De la Stuation Legale de S ujets ottomans non Musulmans. Brkse l .

l 906.s.392-403.
D i rr(A )."Ein iges ber d ie Jezide n . " Antlropos. C.X l l- X l 1 I. 1 9 17- 1 9 1 8.
Dje l a l Noury . Le d i ab l e pro u d ieu. Essai sur le Y e z idi s e . stan b u l . 1 9 1 0 . Bu yazar M Lfs
tafa N u r i ' n i n ol u ol up. babas n n yazd ' "Abede-i bli's " i Franszcaya terc m e
etn ist ir.
Drawer( E.S). Peacock Ange l . Londrn . 1 94 1 .2 1 4 sayfad r. Kk boyda o lan bu k itap y ezidi
topl u m undan ve i nanlar ndan roman ekl i nde bahsetmekte d i r.
Dufourg(J .P)." V isite a u piuple l e p l us oub l i e du monde: Les Yezi d i s . " L'Orient. 1 .4 ve 5
Mart 1 95 3 . B u m akalenin Arapa metni l1aha nce el -Ceride Gazeteszi 25-3 l
N umaralar nda. 1 4-2 1 ubat 1 953 'de yaynlanm tr. Gazeteci olan yazar. Sinciir
Y ezldlleri n i ziyarete gittiini syl yorsa da. ya:, lad fotoraflan R. Les
cot'nun K i tabndan aldndan . oraya gitti i pheli d i r.

ry

Eguiazaroff. Essai sur les K u rdes et les Yezid is du gouveremet d'Erivan. Kazan. l 8 8.
Enpson ( R . H. W). The Cult of tle peacok angel. Londra. 1 928.

Febvre (M). Teatro del la Turch i a . Mi lano. 1 68 1 . s. 343-352. Bu eser yazu- tarafndan : Teatre de la Turg u i e . Paris. 1 682'de Franszcaya evri lnitir.
Field {H). The Antlropology of lraq. Canbridge. 1 95 1 . 148 sayfad r.
Fra n k ( R 7 . " S c h icl Adi. Der grosse Heil ige der J ezidis."Trkiscle B ibliothek. C. X I V . B e r

l i n . 1 9 1 1. 1 36 s y fad r . eyh Adi' zerine yap lan doktora tez i . eyh Adl' n i n drt

k i tabn n da zeti burada veri lm itir. B u tezi n baz sayfalarnn zeti iin bkz . .

1 28

Mehmet erafeddin. a.g.e .. s. 4-5; R . Lescot a.g.e .. s. 27; A.el-Azzavl. a.g.e .. s.

34-38: S . ed- DenlGct a.g.e . . s. 78-80.
Frayla ( A ) . "New Yezidi texts fron Beled S injar. Irak: Kitab al-Calwa va M ishaf'Re fron
tle Kitab al- Asved. " J AOS . C. L VL No L Ocak-Mart 1 946. Bu kitablar Arkeo
log Hery Fiel' i sz ve mtercimin girii ile yay nlanntr.

Furla i . Testi rel igiosi sui Yezidi. Bologe. 1 930. K utsal Kitablarn talyancaya ev irisi
olup 1 24 sayfad r.
____

"Sui Yezidi" . RSO. C. X I I L 1 932. s. 92- 132.

_____ :
____ :

" I Sati dei Yezidis. "Orietalia. C.V. 1 936.

s.

64-83.

"Gli iterdetti dei Yezidi. "Der slam. C. X I V . 1 93 7 . s. 1 5 1 - 1 74.

Fu (G.X). " Yezidis. " Ancyclopce dia Britanica. C.XXIII. s. 892-89 3 .

Gaudio ( A ) . " E n Irak. chez l e s Adorateurs des etoiles e t du diable." Revue du Liban. 1 4
Ma1 1 959. Yazar gazetecidir.
Garzoni (0.P). "Notice sur !es Yezidis. " V iaggi/ e oposcoli diversi di Donenico Sesti n i ,
1 807. B u makale S . de Sacy tarafndan Franszcaya tercme edilmitir. Bkz.,
Description du Pachali k de Bagldad. par MXXX. Paris 1 809. s. 1 9 1 vd.
G iamil (S). Monte S ingar. Storia d i un popolo ignoto. Roma. 1 900. 1 66 sayfadr. Bu eser
1 874 y lnda katolik P apaz Cacha Ishak tarafndan Liile de soru cevap eklinde
kaleme ald eserdir. Ancak bu eser o gne kadar yaynlanamamtr. B u eserde
yezidi inan . rf ve Metlerine dair nemi pek olmayan baz bilgiler vardr. Bkz.,
Thomas Bois. a.g.e .. s. 222. n . 22.
G ueriot ( A ) . "Les Yezidis. " B M M . C.V. 1 908. s. 58 1 -630. Yazar o gne kadar yazlanlar
zetlemi tir.
Guest (J. S ) . The Yezidis. a stady in surv ivaL Leide. 1 987. 200 sayfa. 1 6 resimden oluan
bu eseri ile yazar. mahal linde yapt aratnalarndan sonra yaynlam tr.
Corafi Blmmzde kendisinden bahseiiniz bu yazar ingiliz Arkeolou
Henry Layard' yeeni olduun u syleyen yazar California niversitesinde
retim yesidir. Eserini. biz bu eseri mizi yazdktan sonra bastrmtr.
Guidi (M.A) . .,,Origie dei Yezidi e S toria religiosa dell'slam e del dualismo."ROS . Roma.
1932. s. 265-300 ve " Nuove ricerche sui Yazidi. " Ibid, s. 377-42 1 .
Hadank (K). " Haben die J aziden Gotteshauser? "OLZ, 1 933, s. 22-35.
Harry (M), Les Adorateurs de Satan. Paris. 1937.
Heard (W.B). " Notes on the Yezldis. "J. Anthr. 1, C. XII. 1 9 1 1 . s. 1 0-22.
Hessling (P). "Au cour de 1 'Irak. en pays yezidi, i l y a ecore des Adorateurs du diable.
"Journal de 1 'Orient. stanbul, 5 Eyll 1 956.
Huart (C l ). " Yezidis. "Grande Encyclopedie, C. XXXI, s. 1 274.
Hzkowits (N). " Yezidis. " Ancyclopedia Anericana. C. XXIX, s. 677.
1 29

Isya Joseph , "Yazidis texts. "The American Journal of Semitic Languages, C. XXV, 1 909,
s. 1 1 1 - 1 56 ve s. 2 1 8-254. Yazar burada Yezidi Kutsal Kitaplarn Arapalar ile
birlikte ngilizceye evirdi. Bu iki makale sonradan yazar tarafn dan kitap haline

getirildi: Devi! Worship, The :mcrcd bouks ad trarl itions of the Yezicli s. B oston .

1 9 1 9. 222 sayfa. B u kitabn zetini de A.A. Sameow Rusaya evirdi. B kz ..

" Poklonene Satane upenede aziatskih kurdov . "Bulletn de ! 'de Universite de
l 'Asie Centrale. Kitap 1 6. Takent. 1927. s. 59-80. Bu zet makale de Abdulka
dir inan tarafndan: Kk Asya Yezidilerinin eytana Tapmalar. " DFFM, C.V,

193 L Say, 20, s. 1 7 -42" ad ile Trkeye evrilmitir. bu da " Kara Kitap ve

eytann yks "ad ile son bir kez daha zetlenmitir. B kz . , erkeke. 1 983, s.

2327 ve 1 23-126. Mahmet erafeddin, Yezidiler ad l makalesinde Kutsal Kitap

lmn . muhtemelen Isyq. J oseph'den alarak yaynlamtr.

JmTy 'J ). La Yazidiyya: un veris d'Isliin sur un heres ie gnostique. Anales slamologiques.
Kahire, C. 7. 1 967, s. 1 -20.
Khairallah (K.T), La Syrie, Paris. 1 9 1 2, s. 288-300.
Kornay (A,J), "Yezidis " Ancyclopaedia of Religion and Ethics, Londra 1 934, C. XIL s .

630-63 1 .
Kowalewski (E) . Les Kurdes e t les Yezidis, Bruxelles, 1 890.
Krajewski (L), Le culte de Satan: Les Yezidis, Mercure de France. 1 5 Kasm 1932, s. 87-

1 23 .
Lamnels (H), "Le Massif du Cebel Siman et les Yezidis de Syrie. "Melange d e
l 'U niversite St. Joseph. C. 1 1 , Beyrut, 1907, s. 366-394.
____

: "Une visite aux Yezidis ou Adoratems du diable. "Relation d'Orien, 1 929, s.

1 5 7 - 1 73 . Yazar krss olan bir papazdr.

Layard (A.H). Nineveh and its remains, Londra, 1850. s. 1 34- 158. Arkeolog olan yazm,
eyh Adi Trbesine giderek orada yaplan bayram merasim leri e katlm ve bu
sayfatmda baka, kitabnda yer yer de bahsetmitir. B unun zetini Franszcaya

___

F. Nau, a .g.e., s. 272-275' de yapmtr.

Nineveh and Babylon, Londra. 1 853. Yazar bu eserinde de Yezidilerden, yeri
geldii yerlerde bahsetmitir. (Passim ) .

Lidsbarski (M). "Ein Expose der Jesiden. "ZDMG, C. L I , s . 592-604. Yazm 1 87 2 ylnda
Osmanllar

Yezidilerle

yapt

anlamadan

bahsederek.

14

maddeyi

yaynlamtr.
Leroy (J), Moins et Monasteres du Proche-Orient. Paris, 1 957. s. 252-269 "Cheikh Adi,
Sanctuaire des Adorateurs du Diable " ad ile Yezidllerden bahsetmitir.
Lescot (R), Enquete sur les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjar. Beyrut. 1 938, 278 say
fadr. Yazar Y ezidlleri mahallinde yapt sosyolojik aratrmalarn altnda

1 30

i ncelemi. ayn y l bu aratrmann bir zetini de yaynlamtJI. Bkz., "Les Yezi

dis. "La France Mediterraneenne et Afrik. 1 938. Fas. 3. s. 55-87.
Luke (H.C). Mosul and its Minorities. Londra. 1 925. s . 1 22 - 1 3 7 "The Worshippers Of
Satan ".
Makas (H). " Drei Jezidengebete. "in Materiale zu eier Geschichte der Sproche und Lit
teraturen des Vonieren Orient. Herausgegeben von Martin Hartmann. Heidel
perg. 1 900.
Marr (N.J). B kz .. Nikitine.
Mason (R). " Feast of tle Devi! Worshippers. "Parade. No 1 59. 28 Austos 1 943.
Massignon (L). "Le plantasme crucifie des docetes et satan selon !es Yezidis. "Opera Minora. C. l 1 . Beyrut. 1 963. s. 1 8-28 ve"les Yezidis du Mont Sindjar Adorateurs
d'Iblls " . l bid. s. 29-30.
Maxton (S). "The Devil-Worslippers."Parade. No 324. 26 Ekim 946.
Mehmet Emin Zeki. Resume d'Histoire des Kurdes et du Kurdistan. Paris. 1 930. s. 280-284
Hlasfu Tarihi'l- Krd ve'l-Krdistan. Kahi re. 1 936. s. 3 10-3 14. "el-Yezldiyyun"
ad ile Arapaya da evrilmitir.
Melek Taous. Tle Tines. 5 Eyll 1 924.
Menant (M.J). Les Y ezidis. Episode de l 'Histoire des Adorateurs du Diable. Paris. 1 892.
228 sayfadJI. yazar, k k boyda olan bu kitabnda. 1 8. yzylda yakndouya
seyilat yapan Seyyahlarn eserleri ile B adger. Layard ve Siouffi gibi yazarlarn
eserlerinin adeta bir zetini yapmtr.
Menzel (Th) ''. Ein Beitrag zur Kentniss der Jeziden ". Grothe. C. 1. Leipzig. 1 9 1 1 . s. 822 1 1 . YAzar burada Mustafa Nuri'nin Abede-i blls'ini A lmancaya evirmitir.
Son una da o gne kadar Y ezldllerden bahseden eserlerin listesini eklemitir.
____
____

: "Yaz'idl." el. C.V. s. 1 227 - 1 234 ve A. Cz 1 4 1 , s. 4 1 5-423.

: " Ad! .b. Musafir". A . C. 1 , s. 137- 1 38.

____ :

" Kitab el-Djilwa". A. C. VI. s. 826-829.

Minasse Tcleraz. "Les Yezidis. Etudies par un explorateur armenien. " Le Museon. C.X.
No 2. Louvain. 1 89 1 . s. 1 95 vd. Londra'da King's College'de alan bir Ermeni

Profesr bu esere Yez1d1Jer hakknda bir gll-i yaptktan sonra. 0,5 manl Parle
mentosunda mebus olan Ermeni K irkor Kazanc yan' n zmir'de yaynlanan bir in
celeme yazsnn terc mesini de vermitir.
Mingana ( A). "Dev il-Worshippers. Their beliefs and their sacred books." JRAS, C. 1 1 ,
1 9 1 6. s. 505-526; Ibid, C . YIL 1 92 1 . sayfa basit bir not.
Minorsks ( V ) . " K tler." A. C. 6, s. 1 09 1 - 1 1 1 4 ( Yezidller, s. 1 1 1 0). Bu makale Krtler ad
ile Koma! Yaynevi. stanbul. 1977'de ayr bir kitapck halinde yay nlanmtr.
Myriam Harry, Les Adorateurs d e Satan. Paris, 1937. Bir Rahibenin Yezidileri ziyaretinden
131

sonra yazd nems i z bir kitapck olup. 1 2 sayfadr.

Nau (F). "Note sur la date et la v ie de Cheikh Adi. chez des Yezidis." ROC. C. IX. 1 9 1 4 .
B u eser ikinci defa "Recueil de textes e t de documents sur les Yezidis. "Ibid. C .
XX. 1 9 1 5- 19 1 7 . Paris. 1 9 1 8. s . 1 42-200 ve 225-275 ad ile yaynlantr. B u .
1 1 7 sayfa olarak ayr basm halinde d e kntr.
Nikitine. Les Kurdes. Etude sociologique et h \storique. Paris. 1 956. Yazar bu eserin 128244 sayfalar arasnda. R u s ilim adam N.J. Mar"n "Yezidilerin Asl " hakknda
1 9 1 0 y lnda yay n lad yazsn . Franszca'ya tercme etmitir. M afl' burada:
"Yezidiliin slamdan nce inanlan bir Krt dini olduunu ve isam inancnn b u

blgeye girmesi i l e bu inanlarn bir ounun ortadan kalktn.. !" ileri srer. s .
2 3 5 . Ksaca Man. Yezldllikle K11 inancn birbirine benzeterek Yezidiliin put
perest Krt inancnn devam olduunu savunur. Baka bir Krdoloji ilim ada m
Thonas Bois d a . bu gr kabul etmez. Bkz. ". Les Yezid i s " . Mark. C.C\' .
1 96 1 . s. 1 25 .

Oliv ier. Voyage dans l'Enpie Ottomane. Paris. 1875. C. 1 1 . s. 342-355 "Les Yez i d i z d u
Sindjar".
Osman Sabri v e S. Wikander. "Un temoignage k urde sur !es Yezidis du Sindjar. "Orientalia
Suecana. C.

il.

1953. s. 1 1 2- 1 1 8 . Yazarlar Suriye'ye s nan bir yezidi

eyhinden aldklar baz szl bilgileri buraya aktarmlardr.

Pareja (F.M), Islanologie, B eyrut. 1964. s. 853-855 "La Yazldiyya"ad ile genel eylerden
bahseder.
Parry (0.H), B kz .. B rowne.

Perdrizet (P), "Document du XVIII e siecle relatifs aux Yezidis." B u lletin de la Societe Ge
ographique de l 'Est. 1 903. s. 1 20- 1 30.
Pognon (H)" , Sur les Yezidis du S indjar." ROC.C. XX. 1 9 1 5 - 1 9 1 7 ; s. 82-95.
Randot ( R ) " , Les Tribus montagnardes de l'Asie antetieure. Quelques aspects sociaux des
population Kurdes et Assyriennes. " B u l letin des Etudes Orientales, C. VI. 1 9 36.
s. 1 -49. Yazar sosyolog olup Gneydou Anadoluda Krtler zerine sosyoloj i k
aratmna yapt srada, arada bir. Y ezldl adndan d a bahseder.
Lady Dorothy M ilis. "Ein arabische risfe von Mollfil alih . . . ber die Jezlden ve ber die
Ansichten der Jezlden (Aus dem K. "mm el-ber" des Abdesselam Efendi el
Mardinl)" . in O. Rescher, Oriental ische Miszellen. C. 1 1. stanbul. 1 926.
Sanne (G ), La Syrie. Paris. 1 92 1 . s. 348-360 "Les Yezidis".
Seabrook (W.B). Adventures in Arabia. Londra. 1 928. s. 265-308 "Among the Yezidis".
S iouffi (M.N), "Les chef des Yezidis." JA, C. XVIIL 1880. s. 85- 1 00.

____ :
____ :
1 32

"Notice sur la secte des Yezidis3. JA. C.XX. 1 882. s. 252-262.

"Notice sur le Cheikh Adi et la secte des Yezidis ". JA. C. Y. 1 885, s. 79-98.

Fransa'n n Musul Konsolosu olan yazar. Yeazldiler lakkda doru bilgi edinen
Bat l yazarlardandr.
Spi ngete < B .H). Secre sece of Syria and tle Lebenon. Londra. 1 922.
Spiro (J )."Les Yezidis". bul letin de la Societe Neufclateloise de Geographe. C. XIL 1 899.
s. 85-97.
Stewart (D) ve Haylock (J). New Babylon. A xmrait of Irak. Londra 1 956, s . 1 50- 1 7 3 " Ya
zidia".
Snothnann (R). "Yeziden" (Kritische Bibl iograplie No 228-) . Der slam. C. XIII. 1 923. s.
1 - 1 2.
Temple (R.C). "The Yezidis or devilworshippers of Mosul."The Indian Antiquary. C. LIV.
1 925. s. 25-52.
Thomas Bois (0.P)" . Les Yezidis et leur culte des morts. "Cahiers de 1 'Est. B eyrut. 1 947 ,
No 1 . s. 52-58.

____ " .

Les Yezidis. Essai historique et sociologique sur leur origine religieuse " .

Mark. C. LV. 1 96 1 . s. 1 -74; 1 09- 1 28; 1 90-243. Bu. birbirinin devam olan iki

makale hal inde olduundan . ayrca bu sayfalara l -74 diye de numara verilmitir.
Yazar. Krdoloji zerine Beyrut Sait Josepl niversitesi'nde retim yesi
iken bu m akalesini yazmtr. Papaz da olan yazar. ilk defa bir B at l olarak
B at l lar tenkit etmekte ise de eseri. seleflerinin bir tekrardr.

____ .

Monastere Chretieis et temples Yezi dis dans ! 'Irak. el-Merik. C. LX/ L Beyrut

1 967. s 75 - 1 0 1 .
Triton < A.S). Adi b. Msafir. El2. C.L s. 1 95- 1 96.
W igram (W.A). The crodle of Manking. Londra 1 92 1 . s. 87- 1 00 "The Temple of the Dev i !
(Sheikh Adi)"
Xinenez. "Au pays du diable. "Archives Asiatiques Galata. 1 9 1 2,s. 30-38.
Young (G). Corps de Droit Ottonan. Paris. 1 900. C. 1 1 . s. 164- 1 70. 1 872 Osmanl-Yezidi
uzlamas ve 1 4 maddeden bahseder.

B . Arap Dilinde Yazlanlar

Abbas el - AzziM. Tarih el-Yezldlyye ve Aslu Akldetihim, Badad. 1 93 5 . Yezidilik
h akknda derli toplu yaz lan ilk Arapa kitaptr. Avukat olan yazar stanbul
niversitesi . Hukuk Fakltesinden mezundur.
Abdsselam

fendi

e l-Manfinl. Kitabu mm'l-Abr (Mardin Tari h i ) . Sleymaniye

Ktphanesi. Halis Efendi Kitapl Blm. No 3079. Bkz., Lady Dorothy

Milis.
.....

Abclurrazzak el Hasan!. el-Yezidiyye ev badet e-eytf. Badtd. 1 928 .

____ :

Abedet'-eytan fi'l-Irak. Sayda. 1 93 1 .

133

____ :

el-YezidiyyGn fi Hazrhin ve Mfz\'him . Sayda. 1 95 1 ve 1 976. Yazarn bu son

eseri dierlerini de iine almakla birlikte. o gne kadar yaynlanm Arap ve

B atl yazarlarn eserlerinden de istifade edildii halde baz konular zerinde ye
terince durulmaymak adeta ge itirilmi olmasna ramen bugne kadar
yaz lanlar ierisinde en iyisidir. Trke'ye ksmi tercmesi iin bkz .. A. Muhcu

H . Dalm . Yezidi inan.lar . Samsun. 1 985 (tahiyat Fakltesinde yaplan mezu

niyet tezi): D. elik. Y ezidiler. Dini Bayramlar ve ektikleri Skntlar. Samsun.
1 985 (Mezuniyet Tezi): A.. zdemir. Yezidiler ve Menei. Samsun. 1986 (Me
zuniyet Tezi ) .
Ahmet Timur Paa. el-Yezidiyye ve Menei Nhletihi m , Kahire. 1933. Yazar tari hci
olduundan. Y ezidllie tarihi adan bakmtr.
Anastase-Marie. el-Yezidiyye. "Mark. C. l L 1 899. Bu yaz birbirin in devam olan sekiz
makaledir. B kz .. s. 22-37; 1 5 1 - 156; 309-3 14; 395-399; 547-5 5 3 ; 65 1 -655; 7 3 1 736: 830-834. B u makalelerin Franszcas iin yazar adna " B at D i llerinde
Yazlanlar"a baknz. Trkeye tercmesi iin ise bkz .. A. Yanur-K.Gen.
Anastase-Marie ve Yezidiler. Samsun. 1987 (Mezuniyet Tezi).
B adadi Ebu Mansw Abdulkahir b. T. (429/ 1 037). el-Fark Beyne'l-Frak. Msr. 1 948. s.
1 67 - 1 68: Trk. ev.E.R. Flal. Mezhepler Arasndaki Farklar. stanbul. 1979.
s. 255.
ebl i (P)" . Makfetu fi'l-Yezldlyye. "Mark. Kasm Aralk 195 1. s . 533-548; Ocak-ubat
1 952. s. 29-40.28 sayfadr. Yazar Papaz olup. daha nce bu konuda yaz yazan
meslekta Anastase Marie'den zet yaparak. Kei Behnam'n verdii bilgileri
de biraraya getirerek yaynlamtr.
Davut elebi . MahtGtatu'l-MavsuL B adad. l 927. s. 222. eyh Adi'nin hayatna bir giri
yaparak. 1 892 mer Vehbi Paa olayndan bahseder.
el-Divahci (S), el-Yezidiyye. Musul . 1 97 3 .
E b u Zehre ( M ) . Tfih el-Mezahib el-slfniyye, Kahire. trz. . C. L s. 9 2 . Trk. ev. H . Kma
kaya-K. Aytekin. slilmda S iyasi ve tikildi Mezhepler Tarihi. stanbul . 1 983. s.
94.
E 'arl. Ebu'l-Hasan (324/936), Makffu'l-slilmiyyln ve 'Htililfu'l-Musamn. Kahire. 1 96 1 .

c. 1 , s . 1 36.

Halife (A.S. J)", el-Yezldiyye". Mark. 1953, s. 5 7 1 -588. B u yaz hkknda bkz .. Chabot.
bnu'l-Cevzl (597/1 200). Nakdu'l-lmi ve'l-Ulema ve Telbisu blis. Msr. 1 928.
bnu'l-Eslr (630/ 1 232). el-Kamil fi't-Tarih. Msr. 1 929. C. XL s. 1 08.
bn Hallikf ( 1 2 1 1 - 1282). Y efyfu'l-A'yf ve Enbau Ebnf'z-Zaman. Beyrut. 1 977. c.
l 1 L s. 4 1 5 -4 16. Dr. ihsan Abbas yayn . eyh Adl'den bahseder.

bn Kesl"(774/ 1 372). el-Bidaye ve'n-Nihaye fi't-Tarih. Msr. 1 932. C. XIL s. 243 .

134

bn Teymiye. Taki ed-Din (56 1 - 1 263/728- 1327). Kitabu Mecmua er-Resa'il e l-Kbra. Ka
h ire. 1 905. C. L s. 262-3 1 7 . eyh Adi ve Adeviye Tarikatndan bahseder.

sm ail B ey l. el-Yezld iyye Kadlmen ve Hadisen. Beyrut. 1 934. XVI+ l 36 sayfadr. Ta

ri hte ilk defa bir Yezidi taraf ndan. Yezidilik hakkda yazlan bir kitaptr.
Yezidi Emlri smail Bey l. istekli ve hrsl bir ekilde hayat hikayesini . Yezidi
tari hini. i nanlarn . rf ve adetler i n i derleme ekllnde kaleme alntr. B u eser
Beyrut'da Amerikan ni versitesinde retim yesi olan Dr. C. Zreik tarafm1an
nsz ve dipnotlarla yaynlanmtr. Trkeye ksm i tercmesi iin bkz .. A. Zen
gin. smail B ey l ve Yezidiler. Samsun. 1 987 (tahiyat Fak ltesinde yaplan

mezuni yet tezi).

Keylanl (M). e l-Milel ve'n-Nihal. Kahire. 1 96 L C. l Ls. 33-4 1 " el-Yezidiyye ve Abedet'
eyta n"ad ile ehristanl'de gemiyen gnmz mezheplerinden bahsederken
Yezidilerden de bahsetm itir. Bu. Arap yazarlarndan zettir. B unun Trke
tercmesi i in bkz .. Z. B alk. eyh Adi ve eYezidiler. Samsun, 1 985 (Fakltede
yaplan mezuniyet tezi).
Mehmet Emin Zeki, Hiasfu Tari hi'l-Krd ve'l-Krdistan. Kahire, 1 936, s. 3 10-3 1 4"el
Yezidiyye". Franszcas iin "Bat Dillerinde Yazlanlar"a baknz.
Makrizi. Takiyuddin Ahmet b. A l i (845( 1 44 1 ). Kitabu's-Slfik li-Ma'rife Duval al-Mlfik.
Kahire. 1 972. C. iV. s. 292-294.
S ddik ed-Deml1ci. el-Yezidiyye. Irak. 1949. Eser 520 sayfadr. Yazar Musul yak n nda
Yezidilere

komu

olarak

otunnakta

ol up,

iftliinde

de

Yezidileri

al trddan. onlarla ili dl olmutur. Kitab bir el kitab mahiyetinde olup

B at l il im adamlarn n i s imlerini hep yanl olarak yazm tr. B undan da. Bat
d illerini iyi b il neclii anlal maktad r.
Sleyman Sa' i. Tarih el -Musu l . Kah ire. trs. C. L s. 2 1 7 ve!.

a'rani. et-Tabalf'l-Kbra. B ulak. 1 28 1 C. 1 . S. 163.

eref Han. erefnfne. Baclad. 1 953. s. 3 1 4-336. Cemi l R uzbeyani yayn. Kahirecle
Faracullal Zeki tarafndan da yaynlanmtr. Ayn adla Trkeye ele M.Emin
B ozarslan tarafndan tercme. edilmitir. stanbul. 197 1 .trs. Bu eser Orta
Dou'nun m uayyen bir kesiminde belir l i bir dnemde yaam beyliklere dair
bilgi vermektedir. Beyliklerin yaadklar yerlere ve yneticilerine dair fikir edin
me imkan olan eser. Krt Tar i h i kapsamnda ve Krt Beyleri ad altnda kon u
lar verirken beyliklerin kklerini Arap. Trk, Fars ve Mool'a vardklarn el a be
lirtmektedir. Bu beyliklerin egemen olduklar snrlar ve egemenlik sreleri ok
kere kesin olarak bell i deildir. Tarih i olaylar 1 596'ya kadar anlatmaktadr.
Tercme es-Sryaniyye fi Ahvf el-Frka el-Yezidiyye e-eytfiyye. stanbul niversitesi
Kitapl. Arapa El yazmalar Blm. No 285 . Nereden ve kimin tarafndan
135

kopya edilerek buraya konduu hakknda bil g i bulunmayan eserin sonunda 1 305/
1 907 tarihi bulunmaktadr. Kitap blmden olumaktadr.

1 . Blm.

tariheleri. ymatl hikayeleri. rf ve adetleri. heliiller ve haramlardan genel hat

l ar ile bahsetmektedir (s. 1 -36) II. Blm. Kitab el-Cilve'nin Arapasdr (s.36..

4 1 ). III. Bl m. M ushaf- Re' i n arapasdr (s. 4 1 -47). Trkeye tercmesi iin

bkz. . S .nceL e'ytana Tapan Yezidi Frkas. Samsun. 1 986 ( Mezuniyet tezidir).
Tevfik Vehbi. " Dln' l-Krd i'l-Kadlm . " rfm . Say 1 -2. 1 969. ev . Cemi l R uzbeyanl. Yazar
bu eserinde Krtlerin M slman olmadan nceki inanlarndan bahsederek.
Yezldllikle il iki kurmaktadr.

C. Trk Dilinde Yazllanlar

Aslan (F). Yezidiler. Ankara. 1 983.A. . lfiyat Fakltesinde yaplan Lisans Tezi olup.
kendisinden nce bu fakltede. bu

konuda tez yapan

DavGt Oku'dan

zetlenmitir.

Aydn ( M )" . eytana Tapan Yezidilerin nan Esaslar "AFD. C. XXIIL 1 978. s. 359366. Yazar A.A. Samenow ve Mehmet erafeddin'den zetlemitir.
B aysanolu (), nanlar. gelenek ve grenekleri ile Yezidiler. Ankma. 1 988.
B eiki (). Dou Anadolunun Dzeni . Sosyo Ekonomik ve Etnik Temeller. stanbul. l 969.
s. 229-230.
avl (Y). "Dinlerin Kavak Noktasnda. "Hn-iyet Gazetesi , 1 2- 1 8 Haziran 1 983. Seri ha
linde yedi makaledir. Yazan Mardin'in Midyad lesinin B acn. Kefnas ve Kvah
(Gven. ayr l . Maara) kylerinden grntlerle Yezidilerin bu blgede
Sryanilerle iie birlikte nasl yaad klarn bir gazeteci omak yazmtr. Amac
Yezldlleri tanmak deil. gncel bir konu ile gazetenin satn artrmaktr. Zira
bu yaz serisi okund uunda. yazm bu blgeye gitmeden nce Yezidilerden bah
seden herhangi bir makale veya kitap okumad grlr.
elik (A). Yezidiler (Dn-Bugn). Ankara. 1 977. lahiyat Fakltesinde yaplan Lisans Te
zidir. Yazar anl urfa'l olup. Viranehir'deki Yezldller hakknda mahallinde
aratrma yaptn sylerse de. tezi okunduunda. Arapay ok iyi bildii. Meh
met erafeddin i le abdurrazzak el-Hasani''de zetledii. aratrma mahalline g it
medii grlr.
oban (A). Yezidilik. Erzurum. 1 983. A.. liihiyat Fakltesinde yaplan Lisans Tezidir.
Yazar M. Keyliinl'nin. ehristfl'nin el-Milel ve'n-Nihal'inin II. cildinin sonuna
"Zeyl" ad ile yazd mezheplerden " Yezidileri. s. 36-4 1 " tercme ederek bir sis
tem halinde sralamtr. Mahallinde aratrma yaptn syledii halde bunun
nerede olduunu belirtmediinden. gittii phelidir.
ubuku ( .A)-aatay (N), sliin Mezhepleri Tarihi. Ankara. 1 977. s. 2 1 8-223. Kitabn
136

metoduna uyul arak k lfsik bir ekilde Yezidilerden bil g i verilmi tir. Hocam z
LA.ubuku B ey. b ir konferans iin S iirt'e gittiinde. Kurtalan i lesinin
Yezidilerin youn oturdukl ar Kurukavak kyne de giderek. Yezidilerle sohbet
etme imkann bulmutur. Sayn ubuku Ankaraya dnnde bu d urumu
yanstan 1 2 sayfa bir de "Yaayan Yezlclilik" ad i le makale yazmtr. B ak .
AFD. s. XXVIIL 1 986. s . 23-37.
Erk (E). Yezidi ler Arasnda. Hrriyet Gazetesi. 1 3- 19 Mart 1 966.
Gl pnarl (A). 100 Soruda Trk.iyede Mezhepler ve Tarikatlar Tari hi. sdtanbu l . 1 969. s.
1 37 - 1 42. Yazar H urufi l ik ile Yezldll ii m ukayese ederek balad yazsnda
nem li hibir ey yoktur.
Gyn (N). 1 6 . Y zylda Mu-din Sanca. stan bul . 1 969. s. 4.
Furat (A.S) " . eytan". A. C. XJ, s. 493.
bn B atuta. Seyihatnane. C. 1 . s. 3 1 7 vd.
Kutluay (Y). slam ve Yah ucli Mezhepleri. Ankara. 1 965. s. 7 1.72.

Mehmet erafeddi n". Yezidiler" . DFFM. C. L 1 926. Say 6. s. 1 -35 ve C.IL Say 4. s.
275.277. Yazar Adevilik konusuna bir giri yaptktan sonra eyh Adi ve ksaca
bn Hallikan'daki hayatndan bahsettikten sonra Yezidilerin Kutsal Kitaplarn
Arapas ile birl ikte yayn lamtr. B u n u nereden aldn sylemiyorsa da. biz
sya Joseph'den ald n tahmin ediyoruz. nk o gne kadar ilk defa olarak ad
geen yazar tarafn dan Arapas ile birlikte n g il izceye tercme edilerek
yaynlamtr. Mustafa Nuri'den zetle kaynak adlar ve sayfa numaralar vermi
yerek bahsettii makalesinin sonunda da Abdu ll ah Efendi er-Rabtakl'ni n 1 774'de
verdii fetvas ile bn Cemil'in Yezid iler Risalesinden as l lar ile birlikte
tercmeler yapmtr. Mustafa Nuri'den sonra Yezidilerden bahseden Osmanl ca
ikinci eserdir. Trke sadeletirisi iin bkz .. N .Kaya. Mehnet erafeddin ve
Yezidiler. Samsun. 1 986 (lilhiyat Fakltesinde yaplan Lisans tezidir).
Mustafa N uri. Abede-i blis Yahut Tffe-i Baiye-i Yezldiyyeye bir Nazar. M usuL 1 905 .
B u eser yazarn Musul Val i l ii srasnda. Yezidileri sliln iyete sndrmak iin
yazd bir eserdir. Emekli olup stanbula dnnce: Abede-i blis. Yezidi Tay
fas n n tiki\t. Adi\tl. Evsafi. stan bu l , 1 9 10 ad ile yeniden gzden geirerek
yay lamtr. bu eseri Franszcaya olu Celal Nuri "Le diable promu dieu. Essai
sur le Yezidisme. stan bul. 1 9 1 O" da; Almancaya ise Th. Mezel. "Ein B eitrag,

z ur kenntniss der Jeziden " . Groth. C. 1 . Leipzig. 1 9 1 L s.82-2 1 l de tercme

etmilerdir. Yezidili k ve Yezidiler hakkda derli toplu yazlan ilk Osmanl ca

eser olup. kk boyda 80 sayfadr. Osmanlcas olduka gtr. Trkeye sade
letirisi iin bkz .. H. Kahraman-R.Ak. Abede-i blis. Yezidi Mezhebinin
nanlar. rf ve Adetleri. Samsun. 1 985 (lilhiyat Fakltesinde yaplan Lisans
Tezi).
1 37

Oku ( O ) . Yezidil ik ve Yezidiler. Ankara. 1 979. A.. lfth iyat Fakltesinde yaplan Lisans
Tezi ol up 59 sayfad r. Yazar mlftkf metodu ile dedii bu tezini soru ve cevap
ekl inde yazmtr. Aratrna mahallinin ak olarak nerede olduunu belirtme
yen yazar. nsznn sonunda ''Texeriye" kyllerine ve yezidi " Hasan Erk" e
teekkr ettii nden anlaldna gre Siirt'in Beiri i lesinde yapm tr. yi
Krte b ildiinden. kendisinin de bu yreden olduu anla lmaktadr. Yalnz
Texeriye dedii ky. yezidi ky dei'ldir. Bkz. Supra. "Trkiye Yezidileri Nfus
Da l m lar Tablosui". Mustafa Nuri'den zetleyen. Mehmet erafedd i n ve Enver
Behnan apolyo'dan da yararlanan yazarn bu tezi nde "Dualar Bl m (s. 5- 1 3 )"
nem lid ir. Kr . . Bat D il lerinde Yazlanlar: B edir Han.
zgnl (E)". eytan Tanr B ilenler". Hrriyet Gazetesi. 4-8 Nisan 1 982.
ztemi r (M). Yezidiler ve Sryaniler. stanbul. 1 988.
Salname-i V i layeti Musul . Musul. 1 3 1 2/ 1 894. s. 290. S incfu"da yezidi nfusundan bahse
der.
Samenow (A.A)" . Kk Asya Yezldlleriin eytana Tapmalar " . DFFM. C.5. 1 93 l . Say
20. s. 1 7 -42. Bu makale sya Joseph'in "Devi! Jorship" adl eserinin R usa'ya
zetidir. Bu zet makale: " Poklonene Satae upenedne aziatski h kurdov " . Bul
letin de

l 'U niversite de

l 'Asie Cetrale. K i tap.

1 6.

1 927. s.59-80 de

yaynlanm tr. B u gne kadar Yezidilerden bahseden gazete ve dergiler. btn

mezuniyet tezleri yazan lar buradan zetlemilerdir. Bu m akale hakknda bkz ..
sya Josehp.
Srna (.S). Yezidiler. Ankara. 1 966. A. lahiyat Fakltesinde yaplan. bu konuda i lk Li
sans Tezi olup. 56 sayfadr. Yazar iyi Kte bildiinden ve Yezidilerin
gnm zde youn olarak oturduk.l an Siirt'in B eiri i lesinde babas memur ola
rak altndan. orada sylenenler i le S. ed-Demlfici ve Samenow'dan
zetlem itir.

Bu

tez.

rahmetli

Hocamz

Prof.

Dr.

Mehmet

Karasan'da

kald ndan. bu Fakltede ayn konuda tez yapan Ahmet elik. Davut Oku. Fet
h u llah Aslan ve Erzurum lilhiyat Fakltesinden Ahmet oban: yararlana
mamlardr. zeti. Orhan Trkdoan . ada Trk Sosyolojisi, Erzurum 1 977.
s. 463-470 de yaplm tr .
apoyyo (E.B ). Mezhepler ve Tarikatlar Tar i h i . stanbul. 1 964. s. 372-380. Mustafa Nuri
ile Samenow'dan zet olup. konuyu klasik bir ekilde yorumlam tr.
Turan (A). Trkiye Yezld'ileri zerine Rapor. Samsun. Kasm 1 985. Yazarn 1 Temn uz-30
Eyll 1 985 tarihleri arasnda Gneydou Anadoluda Yezidiler arasnda mahallin
de

yapt

aratmnann.

Ondokuzmays

nivesitesi

lfihiyat Fakltesine
.
sunduu raporu olup. 40 sayfadr. Bu raporun zeti Ondokuz Mays niversitesi

Eitim Fakltesi Dergisi 1 986 C.L s. l 78- 1 88'de "Yezidiler" ad ile yayn
lan m t r.
138

.Yezidi nan ve badetleri. O M U . lfh iyat Fakltesi Dergisi. Sansun 1 986 say 1 .
s. 1 37- 1 72 .
. Yezidiliin Asl . Kurucusu ve Tarihesi. OMFD. Samsun 1 989. say 3 . s.4283.
___

.Yezidi Din Adamlar. OMFD. Samsun. 1 990. say 4. s. 1 25- 135.

___

.Yezidilerin Toplumsal Yaaylar. OMFD. Samsun. 1 99 1 . say 5, s.67-9 1 .

Turan (0), Dou anadolu Trk Devl etleri Tarihi. stanbul. 1 97 3 . s. 228-23 1 " Yezidiler ve
S iyasi Rolleri" . Yazar Erbil Sancandan bahsederken. bn Hallikan'n verdii
bilgi ile bir giri yaparak. bu Sancan ierisinde Yezidilerin durumlarndan bah
seder.
lk (H). slamda Mezhepler. stanbul. 1 980. s . 1 4 1 - 1 5 1 " Yezidiler". B u eser yazara ait
olmayp. Hocas Yusuf Ziya Yrkhan'n Fakltede okuttuu notlardr. Yazar
bu Ders Notlarn kendi eseriymi gibi yaynlamtJ. Kr.. Y usuf Ziya
Yrkhan . Mslmanlkta Dini Tefrika. Ders Notlar. Ankara. trz.
Yavuz (E). Tarih B oyunca Trk Kavimleri . Ankara. 1 968. Yazar Dou Anadoludaki
airetlerden bahseder.
Yrkhan (Y.Z). Mslmanlkta Dini Tefrika. Ders Notlar . Ankara. trs .. s. 1 32- 1 39
" Yezidiler" . Yazarn Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinde okuttuu ders
notlardu-. buradaki Yezidiler. Mustafa Nui. Mehmet erafeddin Samenow ve
Abbas el-Azzavl'de zettir,
"Yezidiler: "Akam gazetesi. say 2372. 1 925.
Gne Gazetesi. 28 Haziran- 4 Temmuz 1 987.
Cumhuriyet Ansiklopedisi. C. XL s. 3 4 1 6 .
Erkeke Dergisi. 1 983. s. 2 3 . 27 ve 1 23- 1 27 .
Hayat Ansiklopedisi. C . V I , s . 3344.
Meydan Larousse. XII. s. 799.
Tam l m ih a l (Hseyin Hilmi Ik), stanbul . 1967 . s. 4 16-4 1 7 .
Tempo, 1 1 Kasm 1 992. say 45 s. 46-50.
" Yezidllik: " slfn Ansiklopedisi. Cz 1 4 1 , s. 4 1 5-423. Bkz .. Th. Menzel.
Rehber Ansiklopedisi. C. XVIII, s. 77 1 .
T rk Ansiklopedisi, C. XXXVI. s. 44 1 -443.
Yeni Trk Ansiklopedi si. C. XIL 477 1 -4774.
Yezidilik Konusunda Ondokuzmays niversitesi lfih iyat Fakltesinde. bugne kadar
taraf m zdan yaptr lan Lisans Tezleri de aadadr.
B alk (Z), eyh adi ve Yezidiler. Samsun. 1 985.
elik (D). Yezidiler. Dini Bayramlar ve ektikleri Skntlar. Samsun. 1 985 .
139

eti nkaya ( H l . Yezidiler zerine Fet\' ; lar. Samsun . 1 985.

Kahraman ( R )-Ak( R ). Abede-i ll . Yezidi Mezhebinin nanlar . rf ve
Adetleri. Samsun 1 985.
Kaya ( N ). Mehmet erafeddin ve Yezidiler. Samsun. 1 986.
M u hcu (Al-Daln ( H ) . Yezidi nanlar . Samsun. 1 985.
ncel (S). eytana Tapan Yezidi Frkas . Samsun. 1 986.
zdem ir( A.). Yezidilerin Menei. Samsun. 1 986.
Yamur ( A)-Gen (K). Anastase-Marie ve Yezidiler. Samsun. 1 987.
Zengin (A). smai l B ey l ve Yezidiler. Samsun. 1 987.

D. Elyazmalar ve Fetvalar
Abdullah Efendi er-Rabtakl (. 1 1 59/ 1 746). "Risfle F

Beyan Mezahib et-Tfife el

Yezld iyye". Sleyman iye Ktophanesi. zm irli smai l Hakk Blm. No 1 092.
Be yapraktr. Trkeye tercmesi iin bkz. Mehmet erafeddin. a.g.e ..s. 29-32:
H . etinkaya. Yezldller zerine Fetvalar. Samsun. 1 985. s. 5- 1 2.
el-Ayni. Bed redd in Mahmut. " l kclu'l-Cum'a F Tarih i Ehli Zaman. C. XIX. s. 1 70 ve!. Nuri
Osm aniye Ktphanesi . No 2396.8 1 7/ 1 4 1 4 y l olaylarnda. eyh Adl' n i n
mezarn n kazlarak kem ikleri nin yak lmasn anlatmaktad r.
E bu's-Su'Gd. "Yezldan - Mel'Gnf Hakknda Fetva". S leymaniye Ktphanesi. Hac Mah
m ut Efend i Kitapl . No 1 246. Ciltl i yapraktr. B u fetva: "Yezlclan Tit'ifesinin
er'an Katil lerinin Helfl Olduuna Dair Fetva" ad i le ayn Ktphanenin. No
694/4. s. l 5- l 6'da da. bir baka yaz slubu ile bulunmaktadr. Trkeye sade
letirisi iin bkz . . H. etinkaya. Yezidiler zerine Fetvalar. s. 1 -4.
bn Cem i l . Ebu Firas Abclullah (774/ 1 372)". Kitilbu'r-Redcii 'Alil'r-Rafza ve'l-Yezldlyye.
"725/ 1 324. s. 1 1 3- 1 1 8. Kprl Ktphanesi. No 1 6 1 7. Frat i lesi sakinlerimien
olan yazar. kitab eyh Hasan b. Adl'den sonra yazn tr. Kitab el-Cilve de
bundan sonra yaz l tr. K itapta alt bl m vardr. 1 . Konuya genel bir giri (s.
1 -2): 4. Adeviyye veya Yezidiler hakknda (s. l 1 3- 1 1 8): 5. Hz. Ebubekir ve Hz.
mer'in. Hz. Al i'ye m ektubu: Hz. Ali'nin cevab ve Hz. Ebubekir'e biat etmesi (s.
1 1 8- 1 25): 6. Konu ile i lg i l i hadisler (s. 125- 1 36). Yezidilerden bahseden 4.
bl m n ierii hakk nda bkz.. H . etinkaya. Yezidiler zerine Fetvalar. s . 1 31 8.
Tercme

es-Sryfiyye

Ahvfi

el-Frkati

el-Yezldiyye

e-eytfiyye.

stanbul

niversitesi Kitapl . Arapa Elyazmalar Blm. No 285. 1305/ 1 907. Kk

boyda 48 sayfadr. B u kitabn kim in tarafndan. nereden kopya edilerek buraya
konduu hakkda bilgi yoktur. Adndan da anlald gibi S ryfice'den

1 40

Arapaya tercme ed ilen eser blmden olunaktad r. 1 . Tarihc;eleri (s. 1-36):

2. Kitilb el-Ci lve (s. 36-4 1 ): 3 . Mushaf- Re (s. 4 1 -47). Trkeye terc mesi iin
bkz . . S. ncel. eytana Tapan Yezidi Frkas. Samsun.

1 986 (lahi yat

Fakltesinde yaplan Lisans Tezi).

141

Abede-i blis 9 1.
A bgar Krall 47.
Abd lhamid il, 23,24.
Abd lkadir Cili 6.
Abdlkfidi Geylani 6,7,1 1 .
A bdflmecit 69.
Abdullah er-Rabtaki 19,69.
Abd lkadir ehrizfri 6
A bdlkadir uhreverdi 6.
A d'eviler 16.
Adi b. Ebi'l-Berekak 13, 16.
A dem, 6 1, 6Z, 63, 72, 73, 75, 76, 125.
Adi b. Sahr 1 2.
Adeviyye 9, 1 6 . 17, 25.
A hyar 83.
Ali Aa el-Bflfti 2 l .
A ngar veya Engar 60, 6 1 .
Anfcr ( Enfcr) 75.
A n u 72.
A rap 14, 26, 49, 7 1 .
Asur-Sami 14.
Ayet el-Kusi 9 1.

- BBaalbek 5, 6.
Bab- Ali 1 8, 23, 24.
Ba 'adri 94.
Babil K ral Hammurabi 45.
B adat 2 1 , 22, 1 6, 69.
Baika 89.
Balk 106.
Batizmi 87.
Bazera ky 21, 89.
Baycu 1 6.
1 43

Bedir Han 22.

Bedreddin L'l 16.
Beratta 82, 109.
Berime 82.
Beytifr 5, 6.
Birik 1 02.
Biar Aa 5 1 .
Buhtan Valisi 22.
B uhtansr 77.
Blende Bayram 87.

Cebrail 60, 6 1 , 64, 75, 76.

Celaleddin M uhammed 17.
Cemf Bayra m 85.
Cengiz Han 12.
Cerime 82.
el-Cezire 6.
Cilve 69.

-DDar 'l-Harb ( K fr blgesi) 20.

Basniler 19.
Davud b. Davud 24.
Dcrdail 60, 75.
Dnbcli aireti 19.
Dn bclilc 18.
Drziler 23.

-EEbu'l-Berekft 13, 16.

Ebu Said Harraz 13.
Ebu' l-Vef Hulvani 6.
Edi, 12, 13.
Ehl-i B cyt 1 1.
Ehl-i Snnet 8_, 9.
Elko ( Ayn Sifni) 12.
Emeviler 3, 5, 6, 13.
E mir Bey 18.
1 44

Emin Cebrail 25, 65, 68.

Emir emseddin Muhammed 17.
Emir Tevekkil el-Krdi 17.
Enes 75.
Engrek Noyan 16.
Erbil 3, 7, 1 1 .
Esrar 83.
Evger duas 80.

-F Fakir 82, 94, 95, 12, 103, l 10.

Fakirler 14.
Fahreddin 17, 6 1 , 19.
Fethullah Abdud 66.
Fer 75.

-GGalah Kalesi 89.

Garcan 21.
el-Gazali 6.
Gercs 3 1 .

-HHac Halil 1 15.

Hakem b. Mervan 13.
Hamid el-Endlsi 6.
Hafz Paa 22.
Halilurrahman 23.
Han 64.
Hammad ed-Debbas 6.
Hasan el-Bevvab 10, 17.
Hasan b Adi 13, 14,16.
Hasan el-Basri 70, 83, 101.
Nasan D uman 115.
Hasan Bey 18, 19.
Harise 8 1 .
Hasiye 77, 90.
Hatuniyye Kalesi 20.
Havva 62, 53, 72, 75, 76, 125.
1 45

Hayyatzadc Muhammed b. Ahmet ez-Zhra 10.

H lag Han 16.

Irak 17, 26, 60, 64, 72.

Irak Devlet Bakan 25.
Irak H k meti 24, 25.
Irak Ordusu 25.

-ibn Teymiye 9, 13.

madiye 21.
ndo-Germanik 14.
sa'yap Mar M kaddem 13.
sasabran 16.
skender b. mer eyh 17.
skender Paa 19.
smail Bey 7 1 .
smailliler 23.
tikad Ehl-i Snnet ve' l-Cemaat 7.
zzeddin Keykavus 16.
zzedin Yusuf el-Hilvani 17.
zzeddin Keykavus 16.
yaz b. Ganem 47, 49.

- KKaba 86.
Kabe 10, 12, 20.
Kane ya Spi (Byaz eme) 81.
Kara aramba 85.
Kara Kitab 7.
Karadal Emin Efendi 24.
Karakoyunlular 17, 18, 19, 51.
Kara Yusuf 18.
Katani 13.
Kaz 65.
Kavvallar 96.
Kecike bikeik (dei, toku) 104.
Kelime-i Tevhid 23.

Keld u 82
Kelif 103.
Keline-i ehadet 109.
Kl Aslan 16.
Kll Krt 14.
Kilfb S.
K iriv 1 03.
Kitfbu'l-Cilve ( Vahiy Kitab) 69, 70, 71, 72, 73,78.
Kitan ( p ) 77.
Korgener.al mer Vehbi Paa 23, 24.
Kekler 96.
K u rnani IS.
Ku rra Kanunu 22, 57.
K u r'an 9, 1 1, 19, 2S, 29.
Kk Antakya 47.
K rdistan 6,
K rtler IS, 1 6, 24, 2S.
el-Kueyyun 2 1 .

-LL bnan 26.

Lafzullah Efendi 2 1 .
Lfle ( Le.}lu) S , 7 , 9 , l l , 1 2 , 14, 18, 20, 24, 60, 6 1 , 64, 72, 7S, 8 1 , 82, 84, 1 18.
Lfret 77.

-M Mahura 4, S.
Mahn udiler 18.
Mar Afram 47.
Mecusilik S7.
Mef'tul 9S.
Melek Azrail 7S.
Melek Cebrail 7S.
Mele k Derdail 7S.
Melek Fahreddin 77.
Melek srafil 7S.
Melek M ikail 7S.
Melek Nasiruddin 77.
Melek emseddin 76 77.
Melek Tavus o. 2s, S7, S8, S9, 61, 62, 63, 64, 6S, 66, 68, 72, 73 ,7S, 76, 77, 79,
90, os, 110, 124, 12S.
Melik M uzaffer 20, 2 1 .
Mercen-i Nisan 63.
Mervan S, 6, 13.
147

Mesut Bey 23.

Meysun 5.
Meyvan 64.
Meuri 14.
Mir 94.
Mir Kkez 94.
Mirikuh 21.
Mir Muaviye 84, 94.
Mir 'l-Umera 94.
Mirza Bey 23.
Molla Haydar 69.
Molla Yahya 21.
Muaviye 3, 4, 10, 25.
Muaviye b. Ebi Sfyan 5, 9.
Muhammed 4, 5, 19.
Muhammed Paa 21.

Musa 13.
Msafir 13.
Mustafa Nuri 12.
M u ' tezile 9.
Mushaf- Re 7, 41, 60, 62, 64, 69, 70, 72, 75, 79, 90, 1 05, 1 10, 124, 1 25.
Muzafferiddin 7.
Mslmen Kelam Ulemas 12.

Na'l 77.
Naht (Balk) 106.
Nasruh 77.
Nasuriddin 60.
Nasturi 12
Nevrail, Nurail 60.
Nureddin Zengi 49.
Nuri Paa 24.
Nusayriler 23.

-0Ouz 32, 36.

Osmanl 71.
Osmanl Devleti 22.
Osmanl Hkmeti 24,59.
Osmanl mparatorluu 26, 47, 5 1 .
Osamanllar 17, 1 8 , 19, 42.
Osmanllar Devri 57.
Osmanl Ordular 23, 24, 59.

1 48

-PPapaz Anastasc Marie 1 12.

Part 3 1 .
Pers 3 1.
Peinam 14, 82, 94, 95, 103, 105, 109.
Pir 82, 93, 94, 95, 103, 105, 1 10.
Pir Hasin Maman 14.
Pirler 14.

Ramia 13.
Rafizi-Yezidi 25.
Ravendiz 21, 2.
Reit Paa 22, 66.
Reukulu 24.

Sabi 4.
Sabilik 57.
Sahr 13.
Said Hey 94.
Samcnow 5.
Safevi Devleti 18.
Safeviler 17, 18, 19.
Sancak veya Sencak 66.
Sarc Sate 72, 85, 88.
Sasani 42.
Selcfkiler 42.
Sevdik 8 1.
Simat 85.
Simat- Cilmire 86.
Sincar 5, 10, 1 1 , 14, 16, 21, 22, 24, 25, 26, 59, 60, 64, 66, 69, 81, 84, 101, 1 18.
Sohbetiyye 9, 16, 17, 18, 25.
S ul tan Abdlaziz 57.
Sultan Han 16.
Sufi Rafiilik 57.
S ultan Yezid 68.
Sleyman Paa 2 1 .

1 49

Smerler 45.
Snnet 19.
Snni K rtler 12.
S ryanice 42, 47.
S ryani 13, 47, 59.

ah Tahmaps 19.
afii 5, 1, 11.
aman izm 57.
ehit b. Cerra 5, 63, 75, 1 18.
eyhan 7, 9, 14, 22, 23, 54.
eyh Adi 5, 6, 7, 8, 9, 10, 1 1 , 12, 16, 17, 20, 25, 59, 68, 79, 81, 82, 86, 90, 9 1 ,
94, 95, 96, 105, 1 17, 1 18.
eyh A di Bayram 87.
eyh A hmet el-Kebir 23.
eyh Bi'I-Kasm 89.
eyhan 7, 8, 14, 22, 23, 57, 85.
eyh Abdulkadir Geylani 23, 1 17.
eyh Ebubekir 60, 75
eyh Ebu M u hammed 16
eyh Fahreddin 1 1, 19, 25.
eyh Hafzullah 107.
eyh Hasah 16, 60, 75, 1 1 1 .
eyh Hasan Basri 23.
eyh Nasiruddin 75.
eyh Secaduddin 60, 75.
eyh Sin Bayram 60, 81,
eyh ems Bayram 80.
eyh emseddin 23, 75.
eyh Zendin 90, 9 1 .
ehrur 23.
emsaniler 13.
emseddin 13.
erafeddin 13, 14.
erafeddin Ahmed 16.
erafeddin Muhammed 16
erafeddin Olu Zeyneddin 17.
eytan 1 1, 12, 25, 60, 61, 62, 68.
eytana tapanlar 91.
ia 9.

1 50

-T-

Tahsin Bey 25, 94.

Tavsif-i A ti 7 .
Tavus 65.
Tayrahiti 12.
Tayyar Paa 22.
Tebriz Seferi 18.
Teymen Asm Bey 23.
Tenasuh 57, 64, 72, 74.
Timur 49.
Tuman 12.
Trk Kabilesi 45.
Trkmenler 1 6, 17.
.

-U-

Ukeyl b. Membici 6.
Urfa 47, 51.
Ur slalesi 45.
Uzun Hasan 18.

-V-

Vesaya 7.
Vezir Ali Paa 21.
Vezir Rauf Paa 57.

-Y-

Yavuz Sultan Selim 3 1 , 47, 51.

Yezdan 63.
Yezid 6, 10, 1 1 , 72, 102.
Yezidi 3, 5, 9, 12 ,16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 27, 42, 45, 49, 51, 52, 54, 57,
58, 59, 60, 63, 64, 65, 66, 7 1 ,75, 78, 80, 84, 87, 90, 91, 94, 100, 101,
102, 103, 104, 106, 107, 108, 109, 1 12, 1 13, 1 15, 125.
151

Yezid b. Enise 4.
Yezid b. Muaviye 3, 4, 10, 23, 25, 94.
Yezidiler
5, 6, 7, 1 0, 1 1 , 12 ,13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 2 1 , 22, 23, 24, 25, 26,
.

27, 30, 3 1 , 32, 36 ,40, 42, 47, 49, 5 1 , 54, 57, 58, 59, 63, 64, 65, 68, 69,

. 72, 76.

Yezidilik 13;
Yezidi Krtler 22.
Yzidi Mahmudi Kabilesi 1 18.
Yukar M!!zopc)tamya 49.
Yeli Toplutt 1 18,

'

Zfrih Ekicil 45.

Zcrtlk 57 ,
Z yar 2L ;
. ..
. .
.

'

,
;

152

,: .

f.

.
. .:.

'

-Z-

R E S MLER

'

I - eyh Teto Sencar. Berhk Mezras. N usaybin .

il - Pir Ham it Daba n, Kuukuru,

Bei ri.

ili - Fakir Cun di Kavut, ile

siz, Nu
saybin .
1 53

V
.::.

Pir Hamit D ahan, tipik bir

kr bekisi Sleyman Elki ile
Kuukuru, Beiri.

VII
-

VI
eyh Teto Se ntilr (solda),
Yatha Kl (ortada), Abdullah
Ozdoan(sol da). Dinkk, Viran
ehir.

rukavak, Kurtal an.

V
Pir Hac Yusuf Bolo ( solda),
Fakir Bereket etuk (sada). Ku

V
V

Bir yezidi
Grses, nar.

harman
iisi.
-

IX
Kurkcwak ky Muhtar
Davut Yavan'n babas tipik bir
yezidi kyafeti ile.
Kurtalan.

ilesiz "kyi \ 1 uhtar mer

el ik, eyh TeLo Sencar ve
Kyller. Bir maara ky olan
Gneli, Nus aybin .

VIII

Bir yez!cli aas Halef Kl.

Dnkk, Viranehir.
-

XIII
l 56

Artrmac1 Ahmet Turan ,

XJI
Pei nan Uzeyir Cengiz ile . Ouz,
-

Beir i.

Kurukavak ky kylleri. Kurtalan .

XIV

Y ez1d1 bir
kz oculJ_.
-

eiLli yezidi kad

t q

lr

,t

k \ : l

1 57

il

<' lli yezidi kad n tipleri

ve

luyaf'P t leri.

XIX
Gneli'de bir yezidi kar
koca. Nusaybin.

X:VIIJ
-

saybi n .

iles iz'de

Yez d ler. Nu

Gven kn Muhlnn
Arman (sol us tte), Ye
nice'de kyllerle . Midyad.
-

zzeddin

XXII

-<

c:: :

2:

O:

......

c:

3:

(1;
::::

_,

Q.
::.?
(1;

"'
::

Bir
yt>z1di
hanm
Tandr'da
ekmek
p iirirken .
Grses, nar.

X.,X II

XXI
-

Grses'de hasat. nar.

XX
Oglak1'da bir ky emesi
ve meydan. Viranehir.

'

XXV - Bir yezidi, Sleyman

Ahmet
aratrmac
Berer
Turan'n arabas ile birlikte. Ku
rukavak, Kurtalan.

XXN - Bir eme banda yezidi

hanmlar ve ky muhtar Sabri
Barpek. Deveboynu, Ouz.

XXIII - Fakir Halil (solda mel

mi), eyh Sleyman Avc (arka
ortada ceketli) ve kyller. Yolve
ren, Batman.

I, '
N.

[" '

:XXVI II - Bir yezidi kynde bir

ev ve ev halk.

XXVII-Mo dern bir Yezidi kasabas

ri.
Ouz'un stden grn. Bei

XXVI-Yezidiler
Mslmanlara
yedirmek istedikleri hayvanlar
kendilerine kestirirler. Muhtar
-zzeddin Arman. Gven, Midyad.

1 Nusaybin.

daf xxX-=- Hasan Bey Mezarlnda

\ tipik bir yezidl mezar. ilesiz,

Hasan Bey mezarl-;;_

ba ka bir mezar tip i. ilesiz , Nusay bin

' XXXI

1l

'

-----=-- c

Yezidilerde yatr ziyareti;

eyh Biasm. eyh Teto Seneer ve
Muhtar Omer elik. N usaybin.

XXIX

------

Yezidi Yerleim Merkezlerinden Grntler

1 ::::
1

Hatay '111 Drtyol ilesinde doan

yazar,

ilk

ve

run 'da

bitirmitir.

Drtyol 'da,
girdii

ilahiyat

'.

1
--

orta

Liseyi

:enimini

de

1 963

A nkara

Iskende

ydnda

niversitesi

Fakltesinden

1 967

ylnda mezun olmu. "slam Mezhepleri

Tarihi"nden

doktora

Fansaya

gnderil

renimini yapmak
tarafndan

zere

Devlet

mitir. Paris Sorhon niversitesi, Edebiyat Fakltesinde

doktora renimi yapt srada bir yl Tunus 'a , alt ay da

Londra 'ya gf.nderilmi, "Hatay A levileri. Nusayriler " ko

nusunda haz rlad tezinden sonra doktor nvann ala
rak 1 9 74 ylnda Trkiye 'ye dnmtr. ki yl vatani

grevini yqpttktan sonra 1 9 76 yl nda yeni

kurulan "A n

kara, 1 9 Mays Genlik ve Spor Akademisi 'ne atanm tr.

Yazar

bura.da

slamn

spora

bak

"Mslman. Trklerde Spor ve nemi " ,

t le

ilgilenmi .

"Hz. Muham

med'in Genlie Spor Eitimi Konusunda tleri " . "Hz .

Muhanmed'i

rnek

Hayatmda

slan:da

Spor "

ile

"s!Gmiyette ,:.,'por ve Oyun.iar" gl>i makc:le e kitaplar ya

zarak bakire olan bu alana hizmette b u lunm utur . Uzun

bir aradar sonra konusuna dn e n yazar, Samsun Ondo

kitzmays niversitesi, lahiyat Fakfiltesinde "slam Mez

hepleri

Tarihi "

Dalm/an ,

ile

nanlar,

Yezfdfler,
:f ve

Tariheleri.

A detleri"

adl

Corafi
eserini

yazmtr. Franszca, Arapa ve ngilizce bilen yazar evli

ve bir ocuk babasdr.

ISBN 975 - 95647

-1-8