METALOGRAF

Selim YILDIRIM
Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm
1. Giri
Malzemelerin i yapsnn incelenmesinde balca drt kademe vardr. Bunlar;
a) Numune alnmas
b) Numunenin hazrlanmas
c} Numunenin incelenmesi
d) Sonularn bir rapor halinde dzenlenmesidir.
2. Metalografik Numune Hazrlama
2.1. Numune Alnmas
Metalografik incelemede seilen numunenin bir deer tayabilmesi iin bu
numunenin gerek fiziksel zellik ve gerekse kimyasal bileim ynnden esas
malzemeyi tam olarak temsil etmesi gerekir. Bu nedenle, numune alnmas iin
temelidir. Metalografik inceleme iin numune alnmasnda belirli kurallar olmayp,
baz genel prensipler mevcuttur ve yerine gre kii zeka ve bilgisini kullanr. rnein;
dvlm veya haddelenmi malzemeden hem enine hem de boyuna kesit
incelenmelidir. Bu tavsiye, ayn zamanda metalik olmayan kalntlarn etd ve dier
nemli karakteristikleri ortaya karacak almalar iin de verilebilir. Dvlm ve
tavlanm malzemelerde enine kesit zerine yaplan inceleme, yzeyden merkeze
doru yap farkn ortaya koyar. Dekarbrizasyon veya karbrizasyona uram
malzemeler iin de enine kesit incelemesi arttr. Ayrca incelemenin niteliine gre
esas malzemenin kenar ve ortasndan, ince ve kaln yerlerinden, bozuk ve salam
ksmlarndan ayr ayr numune alnmaldr.
1

Numunenin nereden alnaca tespit edildikten sonra, en uygun kesici alet ile numune
kesilir. Bunlar testere, keski, torna, kesici ta, ekile krma ve oksiasetilen olabilir.
Baz hallerde bunlarn birka birden kullanlr. Burada dikkat edilecek nokta,
minimum yap deimesini salayacak yntemin seimidir. Bu yntemlerden her biri,
kestikleri yzeyden belirli bir derinlie kadar malzeme i yapsn deitirir ve bizi
yanltabilir. rnein; oksiasetilenle kesilen yzeydeki metal sv hale geer ve
katlar. Dolaysyla, yzeydeki yap tamamen deitii gibi, scakln etkisiyle
dtan ie doru tane yapsnda da deiiklik meydana gelebilir. Testere, keski vb.
arala kesilen yzeyde ise, malzeme bir miktar souk ileme urayarak i yaps
deiebilir. Testere, kesici ta, torna vb. aletler ayn zamanda metali sttklarndan,
souk ilemle birlikte, snn etkisiyle de i yap deiebilir.
Numune almak iin, oksiasetilenle kesme dndaki yntemlerde kesme iini yava
yaparak ve keserken su ile soutmak suretiyle numune yapsn deitiren etkenler
giderilebilir.

Plastik

ekil deitirme

sorunu,

numune

yzeyinin

kademeli

zmparalanmas ile ortadan kalkar. Oksiasetilenle kesme ancak byk paralarn

kitleden karlmasnda kullanlr, hibir zaman esas numunenin kesiminde
kullanlmamaldr.
Prensip olarak, numuneyi alrken yzeyde en az plastik ekil deitiren ve en az s
meydana getiren kesme yntemi seilmelidir. nk btn gayretler, orijinal malzeme
i yapsnn mikroskop altnda grlebilmesi iindir.
Numune eer elle parlatlacaksa, rahata tutulabilecek byklkte, kalba (bakalite)
alnacaksa ap 25 mm'den ve boyu da 20 mm'den byk olmayacak ekilde
kesilmelidir.
Metalografi laboratuvarlarnda genellikle su sirklasyonlu abrasiv diskli kesme
cihazlar kullanlr. Bu cihazlar eitli boyutta olup kesilecek malzemeye gre kesme
diski seilir. Kesme diskleri, Al2O3, SiC, elmas gibi andrclarn uygun bir balayc
ile preslenmesi sonucu elde edilir. zel olarak imal edilen hassas kesme cihazlarnda
2

ise elmas kesici disk kullanlr ve kesme hz istenildii gibi ayarlanabilir. Bu tr

kesme cihazlarnda kesmeden kaynaklanan deformasyon miktar minimumdur ve
genellikle elektron mikroskobuna numune hazrlamada veya kk numuneleri
kesmede kullanlr. ekil 1'de Metalografi Laboratuvarlarnda kullanlan tipik bir
kesme cihaz grlmektedir.

ekil 1 - Laboratuvar tipi kesme cihaz.

2.2. Numunenin Kalplanmas

ncelenecek numuneler, ayet kk veya biimsiz ekilli ise zmparalama ve parlatma
esnasnda elde tutmak glk yaratr. Bu durumda numuneler genellikle kalplanr.
Dier taraftan, otomatik parlatma cihazlar iin standart boyutta numune kullanlmas
gereklidir. Bu durumda da numuneleri kalplamak, ok sayda numunenin kolayca
kodlanarak tasnifinde kolaylk salar.
Numuneyi kalplamann dier nemli bir sebebi de; zmparalama ve parlatma
esnasnda temizliin kolayca salanmasdr. Numunenin yan yzeylerinin przl
olmas nedeniyle, parlatma esnasnda andrc tozlar (abrasiv) tutar ve numune ne
kadar ykanrsa ykansn yine bir miktar abrasiv zerinde kalr. Bu abrasivler bir
sonraki parlatma kademesinde dklerek numunenin yzeyinde izik meydana getirir.

Halbuki kalplanm rnein; bakalite alnm bir numunede bu tozlar bakalite yapr
ve ykama ile kolayca bakaliti terk ederler.
Numuneyi kalplama iki farkl yntemle yaplabilir;
a) Scakta ve basn altnda kalplama,
b) Soukta kalplama.
Numuneyi scak ve basn altnda kalplamada genellikle bu i iin zel olarak imal
edilmi presler kullanlr (ekil 2). Bu yntemde kullanlan kalp malzemesi genellikle
plastik karakterde tozlardr. Basn ve scakln etkisi ile tozlar birbirine tamamen
kaynaarak numunenin etrafn sarar. Seilen plastik malzemenin ayn zamanda
dalama esnasnda kullanlacak dalama reaktifinden etkilenmemesi gerekir. Bu
zelliklere sahip piyasada pek ok malzeme mevcuttur. Bu malzemelerden en yaygn
kullanlan termoset bir malzeme olan bakalittir. Kalplama presi ile yaklak 5 dak.
iinde standart apta (1 in) kalp (bakalit) elde edilir. Kalplama presleri genellikle
otomatiktir. Basn miktar 1000 kg/cm2 olup hidrolik olarak salanr. Istma
nitesinin

scakl

kullanlan

plastiin

mertebesindedir.

ekil 2 - Kalplama presi.

ergime

scaklna

gre

150C

Kalplama preslerinde uygulanan basn ve scaklk, ergime noktas dk, yumuak

metalleri deforme edeceinden bu yntem uygulanmaz. Bunun yerine souk kalplama
yntemi uygulanr. Bu yntemde kullanlan malzemeler polyester , epoksi ve akriliktir.
Her malzeme de iki bileenden ibaret olup, bunlardan biri reine, dieri ise
sertletiricidir. Her iki bileen belirli oranlarda kartrldktan sonra ekil 3'de
gsterildii gibi numuneyi ihtiva eden kalba dklr. Karm oda scaklnda
egzotermik polimerizasyona urayarak bir sre sonra katlar. Kalp istenilen
byklkte olabilir ve dolaysyla bu yntemde bir ka kk numuneyi bir arada
kalplamak mmkndr. Katlama sresi, kullanlan malzemeye bal olarak 20
dakika ile 24 saat arasnda deiir. Bu sreyi ksaltmak iin dkmler dk
scaklktaki bir frnda tutulabilir (Frn scakl numuneyi etkilemeyecekse).
Katlama tamamlandktan sonra esnek plastik kalp, katlaan kitleden kolayca
syrlr.
Scak veya soukta kalplamadan nce numuneleri zmpara tana tutarak, kesme
esnasnda oluan metal apaklar temizlenmelidir. Ayrca, kaba zmparalama da
tavsiye edilir.
Elektrolitik parlatma iin numunelerin iletken bir kalba gmlmesi gerekir. Bu
durumda genellikle termoset veya termoplastik malzemeye iletkenlii salayacak
miktarda bakr veya demir tozu ilave edilir.

Numune

Plastik kalp

ekil 3 - Soukta kalplama.

5

Numunelerin eer kenar ksmlar incelenmek isteniyorsa ve zellikle bu ksm

krlgan bir zellik tayorsa parlatma esnasnda bu blgenin muhafaza edilmesi
olduka zordur. Bu blgeyi koruyabilmek iin kenar beslemesi yaplr. Bu amala
numunenin zeri genellikle bakr, nikel veya demir ile kaplanr. Kaplama kalnl, en
az 3-5 m kadar olmaldr.
ayet numune says fazla ise bunlar birbirine kartrmamak iin numunelerin
kodlanmas gerekir. Kodlama genellikle kalplanm numunelerin arka yzeyine
titreimli kalemle yaplr.
2.3. Zmparalama ve Parlatma
Numuneler kesildikten ve kalba alndktan sonra, mikroskobik inceleme iin
parlatlmalar gerekir. Parlatma ilemi, eitli parlatma kademelerini ierir. Her
kademede bir evvelki kademede kullanlan andrclardan daha ince andrc
kullanlr ve bylece her kademenin numune yzeyinde yaratt deformasyon ve izik
minimuma indirilir. Numunelerin parlatlmasndaki baar, parlatlacak malzemeye
uygun yntem ve andrcnn seimine baldr.
Andrclarn tane bykl, mesh veya mikron cinsinden belirtilir. Zmparalar ise
genellikle zmpara numaras ile ifade edilir. Zmparalar, genellikle SiC taneleri ierir
ve Tablo 1'de gsterildii gibi tasnif edilir. Tablo 1de, zmpara numaras arttka tane
boyutunun kld grlmektedir.
Numunenin yzeyinde, numuneyi kestiimiz aletin izleri bulunur. Ayrca kesme
esnasnda numunenin yzeyi bir miktar deforme olur. ekil 4, el testeresi ile kesilmi
numunedeki yzey durumunu ematik olarak gstermektedir.
Numuneyi orijinal yap temsil ettiinden, toplam deformasyona uram tabakann
ortadan kaldrlmas parlatmann amacdr. Bu i balca drt kademede yaplr;
a) Kaba zmparalama kademesi,
b) nce zmparalama kademesi,
6

c) Kaba parlatma kademesi,

d) Nihai parlatma kademesi.
Tablo 1 - Zmpara katlarnn tasnifi.
Zmpara Numaras Uzun Yazl ekli Ksa Yazl ekli Tane Boyutu, m
80
4
210-177
150
3
105-88
180
2
88-74
240
1
553-45
320
0
1/0
37-31
400
00
2/0
31-27
600
000
3/0
22-18
800
0000
4/0
15-11

ekil 4 - El testeresi ile kesilmi numunedeki yzey durumu ve mteakip zmparalama

kademelerinin bu blgeye etkisi (A, B, C tabakalar kesme sonucu
deformasyona urayan blgeyi ve D orijinal iyapy gstermektedir).
Kaba zmparalama kademesinin amac, bir sonraki zmparalama ve parlatma
kademeleri iin gerekli dz yzeyi elde etmektir. Bu ilemde numune nce zmpara
tana tutulur. Bylece numunedeki apaklar ve numuneyi kesen aletin izleri ortadan
kaldrlm olur. Arkasndan, srayla 80, 150, 240 ve 320 no.lu zmpara ile
zmparalanr. Kaba zmparalamada dikkat edilecek husus, numunenin snmasn
nlemektir. Bu nedenle, zmparalama kademesi genellikle ya yaplr. Bunun,
numunenin snmasn nlemenin yan sra dier baz yararlar vardr. Sv ortam,
7

numune yzeyi ile zmpara arasnda daha homojen bir temas salar. Dier taraftan
sv, zmpara abrasivlerini bir arada tutarak etrafa dalmalarna engel olur. Parlatma
kumalarnn yrtlmasn nlemek iin numunedeki (bakalitin) keskin ke ve kenarlar
da, kaba zmparalama kademesinde kaldrlmaldr.
nce zmparalama kademesinde 400, 600, 800, 1000 ve 1200 no.lu zmparalar
kullanlr. Mekanik parlatmada numune elle tutulur ve zmpara kadna fazla
bastrlmadan zmparalanr. Bir zmparadan dierine geilecei zaman, bir nceki
zmpara tanelerinin, kendisinden daha ince taneli olan zmparaya gemesini nlemek
asndan el ve numune iyice ykanmaldr.
Pratikte, bir zmparadan dierine geildiinde, ekil 5de gsterildii gibi numune 90
evrilerek bir evvelki zmparalama ynne dik olarak zmparalanr. Bu ilem
zmparalama sresinin tespiti bakmndan nemlidir. Belirli bir zmparadaki
zmparalama sresi, bir evvelki zmparalama esnasnda meydana gelen iziklerin
tamamen yok edinceye kadar geen srenin iki kat kadardr. Zmparalama esnasnda
numune yzeyinde oluan izikler ve deformasyon tabakas bir sonraki zmparalama
ile ortadan kalkar. Bunun iin her zmparalama kademesi sonunda numune gzle
kontrol edilmelidir. Zmparalama esnasnda oluan iziklerin derinlii ve deformasyon
tabakasnn kalnl, numunenin sertliinin yan sra zmparadaki andrcnn tane
boyutu ile dorudan ilgilidir.

ekil 5 - nerilen zmpara ynleri; AA zmparalama yn, BB bir sonraki

zmparalama yn.

Numune zmparalanrken deiik bastrma yknden kaynaklanan farkl eik

yzeylerin olumasna meydan verilmemelidir. Bu durum, dalama ve mikroskopta
ett esnasnda baz zorluklar karr. rnein numunenin yzeyi homojen bir ekilde
dalanmaz. Mikroskobik ett esnasnda da grntnn netliini ayarlamak gleir.
Kaba ve nihai parlatma kademelerinde numune, parlatma arklarna tutulur. Parlatma
arklarnn aplar 20-25 cm olup, pirin veya bronzdan yaplr. Genellikle birka
tanesi masa zerine tespit edilerek beraberce bir parlatma nitesi meydana getirirler
(ekil 6). Parlatma arklarnn hzlar 150-350 devir/dak. arasnda deiir. Yksek
devir, kaba parlatma kademesinde, dk devir ise nihai parlatma kademesinde
kullanlr. arklarn zeri, parlatma kademesine ve numune karakteristiklerine gre
adr bezi, sert uha, flanel, naylon, poplin, kadife gibi parlatma kumalar ile kaplanr.
Parlatma kumalarnda aranlan zellikler, dokularnn sk ve homojen olmasdr.
Parlatma disklerinden zmparalama kademesinde de yararlanlr. Bu durumda arklarn
zerine zmpara kad tespit edilir.
Genellikle parlatma kademesinde kullanlan andrclar ise srasyla -almina (150,3 m) ve -almina 'dr (0,05 m). Her ikisi de damtk su ile sspansiyon eklinde
kullanlr. Numune parlatma arkna tutulur ve almina solsyonu zaman zaman
parlatma kumana tatbik edilir. Burada dikkat edilecek nokta, parlatma kumann
nem

derecesidir.

Minimum

nem

miktar,

numunenin

parlatma

arkndan

uzaklatrldnda havada 1-5 saniye ierisinde hemen kurumasna tekabl eder. Nem
miktarnn daha az olmas, numune yzeyinde lekelenmelere yol aar. Bu nedenle
parlatma kumann kurumasna meydan verilmeksizin zaman zaman andrc
sspansiyon kullanlmaldr. Ar nem de parlatma sresini uzatr ve numune
yzeyinde oyuklanmaya yol aar. Kumata yeterli miktarda andrc olup olmad
numunenin yzeyine baklarak anlalr. Yzeyde ince opak bir tabaka mevcutsa
andrc miktar yeterlidir.

(a)

(b)

(c)

ekil 6 - Parlatma arklar. a) Parlatma ark nitesi, b) tek ark, c) tek ark, otomatik
parlatma
Numuneyi arka tutarken hareket ettirmenin baz yararlar vardr. Numune, arkn
dnme ynne ters ynde hareket ettirilmeli ayrca arkn merkezinden da doru
ileri-geri gezdirilmelidir. Bylece andrcnn ark yzeyine homojen bir ekilde
dalm ile parlatma kumann homojen ypranmas salanr. Numuneyi hareket
ettirmenin dier bir avantaj; zellikle kalnt, porozite ve ince kelti faz ieren
numunelerde grlen ve ynlenmi parlatmadan kaynaklanan kuyruklu yldz
grnmnn nlenmesidir.
Kaba parlatma esnasnda numunenin bastrlmas yararldr. Bastrma nihai parlatmada
azaltlmaldr. ki parlatma kademesi arasnda ve sonunda zmparalamada olduu gibi
el ve numune bol su ile iyice ykanmaldr. Parlatma ilemi sonunda arklar bol su ile
fralanmal ve stleri mutlaka kapal tutulmaldr. Yrtk kumal arklar kesinlikle
kullanlmamaldr.
Baarl parlatma ileminde, nihai parlatma kademesinden sonra numunenin yzeyi
ayna gibi grnr. Bununla beraber gz aldanmasna engel olmak amacyla zellikle
numunenin mikroyap fotoraf ekilecekse parlatmann yeterli olup olmad ancak,
numunenin mikroskopta 100X bytmede incelenmesi ile anlalr. Eer numune
dalanmadan nce mikroskopta incelenecekse, alkolle temizlenir ve hava cereyannda
kurutulur. Bu esnada parlatlan yzeyin izilmesine, parmak, su vb. lekelerinin
meydana gelmemesine zen gsterilmelidir. Bu nokta, bir sonraki dalama
10

kademesinde, dalama reaktifinin numune yzeyine homojen etkisi bakmndan nem

tamaktadr.
Elmas normal olarak parlatmada kullanlmaz ancak ok sert veya yumuak ve sert faz
bir arada ieren (rnein; kalnt faz bulunan) numunelerin parlatlmasnda kaba
zmparalamadan sonra kullanlmas ksa zamanda ok baarl netice vermektedir. Bu
tr numuneler normal yntemlerle parlatldnda parlatma sresi ok uzar ve bu da
zellikle kalnt fazn dklmesine neden olur. Elmasla parlatmann dier bir
stnl de parlatma sresi ksaldndan numune yzeyinde meydana gelen
deformasyon

tabakasnn

minimuma

inmesidir.

Elmasla

parlatma,

seramik

malzemelerde de baar ile uygulanmaktadr. Andrc olarak elmas tozlarnn boyutu

15 m ile 0,25 m arasnda deiir ve piyasada macun veya sprey eklinde bulunur.
Elmas macunlar genellikle rnga ierisinde saklanr ve kullanlaca zaman parlatma
arknn zerine bir miktar sklr. Parlatma svs olarak da dk viskoziteli
metalografi ya (karbon tetraklorr gibi) kullanlr. Bu sv, elmas taneciklerinin ark
yzeyi zerinde homojen dalmn salar. Elmas spreylerinde, elmas tozlar ile
metalografi ya bir arada bulunur ve parlatma esnasnda sprey, parlatma arkna
sklr.
2.4. Dalama
Parlatlm numunelere mikroskopta bakldnda, yaplar hakknda bilgi sahibi olmak
ender rastlanan bir durumdur. Parlatmadan sonra ancak, metalik olmayan kalntlar,
porozite, atlak, yzeydeki dier benzeri kusurlar kolaylkla grlebilir. Baz demird

alamlarda

grlebilmektedir.

taneler
Bu

dalanmadan

nedenle

nce

parlatmadan

sadece
sonra

polarize

numunelerin

altnda

mikroskopta

incelenmesinde yarar vardr. Parlatlm numunenin yzeyi eit bir ekilde

dattndan yapdaki ayrntlar ayrt edilemez. Bu nedenle yapda kontrast
oluturulmas gerekir.
Malzemelerde gerek i yap zelliklerini ortaya karmak iin metalografide ou
kez, parlatlm numune yzeyine uygun bir reaktif tatbik edilir. Bu ileme kimyasal
11

dalama veya ksaca dalama (etching) denir. Dalama ile parlatma sonunda
grlemeyen mikroyap zellikleri aa kar. Dalama, ayrca fazlarn cinsini tayin
etmede, dislokasyonlarn yerlerini belirlemede (etch pitting) ve ynlenme ettlerinde
kullanlr.
Dalama reaktifi, mikroyap ayrntlarn, numunenin yzeyinden ieriye doru tercihli
olarak znmesi sonucu ortaya karr. ok fazl yaplarda farkl fazlarn veya tek
fazl alamlarda ve saf metallerde farkl dorultuda ynlenmi tanelerin dalama
reaktifi iinde znme miktarlar phesiz farkldr.
ok fazl alamlarda dalama : ok fazl alamlarn dalanma mekanizmas
elektrokimyasal niteliktedir. Numune reaktif ile temas ettiinde, yap bileenleri
(fazlar) arasnda potansiyel fark doar. Daha yksek potansiyelli faz, dierine kyasla
anodik veya elektropozitiftir ve bu nedenle dalama esnasnda znmeye balar.
Katodik veya elektronegatif olan dier faz, daha dk potansiyele sahip olduundan,
dalama esnasnda herhangi bir deiiklie uramaz.
Anodik ve katodik bileenler arasndaki potansiyel fark, elektropozitif fazn genellikle
kullanlan dalayc reaktifler iinde uygun hz ve oranda znmesi iin yeterli
byklktedir. Bu durum ar dalamay nlemek bakmndan dikkatli kontrol
gerektirir. Saf metallerde ve tek fazl yaplarda sz konusu potansiyel farknn olmay
nedeniyle bu malzemeler, ok fazl malzemelere kyasla daha zor dalanrlar.
Dalama esnasnda anodik fazn ncelikle znmesinden dolay, bir dereceye kadar
ukurlama meydana gelir ve mikroskopta incelendiinde nlar yanstmadndan
znen bu faz karanlk grlr. Katodik faz ise, dalamadan etkilenmediinden
nlar ayna gibi yanstmaya devam eder ve mikroskopta parlak grlr (ekil 7).

12

ekil 7 - ok fazl alamlarda dalama.

Saf metaller ve tek fazl alamlarda dalama : Homojen tek fazl alamlar ve saf
metallerin dalama ilemi ok fazl alamlarnkinden farkldr. Burada dalama
mekanizmas elektropozitif bir olaya dayanr. Ana metal ile znmeyen kalntlar
veya tane snrlar ile taneler arasndaki potansiyel fark, genellikle o kadar belirsizdir
ki, dalamann etkisi olsa bile, bu ok kktr. Saf bir metal veya tek fazl alamn
dalanmas, bir reaktif tarafndan metalin kimyasal olarak zlmesidir. Her tane,
ynlenmesiyle ilikili bir hzda znr. Netice olarak, yap tek fazl olmasna ramen,
mikroskopta ayn yndeki taneler, ayn parlaklkta, farkl yndeki taneler de farkl
koyulukta grlr. Bu olaya, ynlenmi tane parlakl ad verilir. zellikle uzun sre
dalama sonunda bu durum kolayca fark edilir.
Tane snrlar atomik seviyede kusurlu blgeler olduundan, tanenin i ksmna kyasla
daha yksek enerjiye sahiptir ve bu nedenle ncelikle znerek ekil 8de grld
gibi vadiler oluturur. Bu vadilerdeki nlarn dalmas sonucu tane snrlar optik
mikroskopta ince ve karanlk hatlar halinde grlr.

ekil 8 - Tane snrlarnda, a) dalama sonucu vadi teekkl ve b) tane snrlarnn

mikroskopta grnm.
13

Gerekli dalama sresinden daha uzun sre dalamaya devam edilirse, numunedeki
tercihli znme tm numunenin znmesi eklinde devam eder. Bu duruma ar
dalama denir. Ar dalanm numune mikroskopta kararm bir yzey grnts
verir. Byle bir numune, ar dalamann yzeydeki etkisi kayboluncaya kadar tekrar
nihai parlatma arkna tutularak parlatlr ve yeniden dalanr.
Dalama reaktifleri : Genellikle metalografik numunelerin dalanmasnda kullanlan
reaktifler; su, alkol, gliserin, glikol veya bunlarn karm olan zclerin iinde,
organik ve inorganik asitle, eitli alkalilerin ve dier kompleks bileiklerin eritilmesi
ile elde edilir. Kullanlan reaktiflerin aktiviteleri ve genel davranlar;
a) Hidrojen iyonu konsantrasyonuna
b) Hidroksil iyonu konsantrasyonuna veya
c) Reaktifin bir veya daha fazla yap bileenlerini karartma yeteneine baldr.
Her malzeme iin uygun bir reaktif gereklidir. elik ve dkme demirlerde kullanlan
dalama reaktifleri, Tablo 2de verilmitir. Dalama reaktiflerinin taze olarak
hazrlanmas ve bekletilmeden kullanlmas daima tavsiye edilir.
Dalama ilemi, basit bir ilem olmasna ramen beceri ister. Dalama ilemindeki en
nemli husus verilen bir malzeme iin nerilen dalama reaktiflerinden en uygununu
semektir. stenilen sonuca ulaabilmek iin de bu reaktifin kullanlna ait talimatlara
bal kalmak gerekir. Bu talimatlarda, numunenin nasl dalanaca (daldrma,
pamukla silme, elektrolitik vb), dalama scakl ve dalama sresi ak olarak
belirtilir.
Elektrolitik dalama : Elektrolitik dalamada, numune bir elektroliz hcresinde
dalanr. Elektrolitik dalama, zellikle paslanmaz eliklerin dalanmasnda, kimyasal
dalamaya kyasla tercih edilir. Elektrolitik dalama solsyonlar bileim ynnden
olduka basit olup, asidik, bazik veya tuzlu zeltilerdir. Numune, genellikle anottur
fakat bir ka katodik dalama solsyonu da gelitirilmitir. Dalama ileminde
genellikle doru akm kullanlr ve dalama, uygulanan voltajla dalama sresini
deitirerek kontrol edilir.

14

Tablo 2 - elik ve dkme demirlerde kullanlan dalama reaktifleri.

Dalaycnn bileimi

Uygulama yntemi ve amac

1-10 ml HNO3
90-99 ml metanol veya
etanol
4 gr pikrik asit
100 ml etanol
1-4 gr K3Fe(CN)6
10 gr KOH
100 ml su
100 ml etanol
5 ml HCl
1 gr pikrik asit
30 ml su
25 ml etanol
40 ml HCl
5 gr CuCl2
15 ml HCl
20 ml su
1 gr CuCl2
5 gr pikrik asit
135 ml etanol
10 gr okzalik asit
100 ml su

Nital olarak bilinir. Demir, alaml-alamsz elikler ve dkme demir

iin en ok kullanlan solsyondur. Ferrit tane snrlarn ve dier fazlar
ortaya karr.
Pikral olarak bilinir. Ferrit ve sementit ieren yaplar iin tavsiye edilir.
Ferrit tane snrlarn ortaya karamaz.
Murakami reaktifi. Taze olarak kullanlmal. Kaynar halde 15 dak.
Dalanr. Sementit siyah, perlit kahverengi grnr.
Vilella reaktifi. Ferrit-karbr fazl yaplar iin iyi sonu verir. Ostenit tane
boyutu hakknda bilgi verir. Paslanmaz eliklerdeki fazlar ayrt eder.
Fry reaktifi. eliklerdeki souk deformasyonun tespiti iin kullanlr.

Noren reaktifi. Kaynaktan etkilenmi blgelerdeki atlaklar tespit etmekte

kullanlr.

Paslanmaz elik iin elektrolitik dalayc.

6Vda katot-anot aras 25 mm. Karbrler 15-30 snde, tane snrlar 45-60
snde ortaya kar.

Makro dalama : Makro dalama, metal ve alamlardaki heterojenlii aa

karmak iin kullanlr. Metalografik numuneler ve kimyasal analiz, malzemedeki
heterojenlikleri gstermez. Buna mukabil makro dalama;
-

Tane boyutundaki farkllama, deformasyon ak izleri, kolonsal yap, dendritik

yap gibi katlama veya eitli mekanik ilemlerden kaynaklanan yapsal
kusurlarn,

Segregasyon,

karbr-ferrit

bantlamas,

gbeklenme

(mikrosegregasyon),

karbrizasyon veya dekarbrizasyon gibi bileimdeki heterojenliklerin,

-

Porozite, atlak gibi fiziksel kusurlarn tespitinde kullanlr.

Makro dalamann dier bir uygulama alan kaynak yapsnn etddr. Makro
dalama ile kaynan derinlii, atlak olup olmad ve sda etkilenen blgeler aa
kar. Dier taraftan, sl ilem uygulamasnda sert. ve yumuak ksmlar birbirinden
ayrt etmede, su verme atlaklarnn ve yzeyi sertletirilmi blgenin derinliini
saptamada makro dalamadan yararlanlr.
15

Makro dalama, elik endstrisinde kalite kontrol amacyla geni lde kullanlr.
Ktklerin yaps, segregasyon ve kalntlarn mevcudiyeti makro dalama ile saptanr.
Dvme alamlarnda, dvme izleri takip edilerek en iyi dvme koullar salanr.
Dier taraftan, ekstrzyonda, kalplarn dizaynnda nem tar.
Makrodalama iin genellikle 400 No'lu zmparaya kadar zmparalamak yeterlidir.
Numunenin yzeyini parlatmaya ou kez gerek yoktur. Makrodalama reaktifleri ok
kuvvetli olduklarndan numunenin yzeyinde zmparalamadan dolay hasar gren
tabaka dalamann etkisi ile tamamen ortadan kalkabilmektedir.

2.5. Elektrolitik (Elektrokimyasal) Parlatma

Mekanik parlatmann zorluklarn ortadan kaldrmak amac ile gelitirilmitir. Bu tip
parlatma sonucunca yeterli mekanik parlatmadaki gibi sonu elde edilir.
Yntemin Avantajlar:
- n hazrlama iin 600 nolu zmpara ile zmparalama yeterlidir.
- Elektrolitik parlatma sonucunda dalama ilemi de gerekletirilmi olur.
- Yumuak ve tek fazl malzemeler baarl olarak parlatlabilir
(rnein; saf bakr, ostenitik paslanmaz elik)
- Kolayca ilem sertlemesi gsteren malzemelerde kullanlmas tercih edilir.
- Ayn tip malzemenin parlatlmas srekli yaplan numune hazrlama ilemlerinde
kolay ve
hzl sonu almay salar.
Yntemin Dezavantajlar:
- Numunenin iletken olmas gerekir
- Metalik olamayan fazlar ieren malzemeler ksmi znme gsterir
(rnein; dkme demirler)

16

Parlatma lemi
Voltaj, kartrma, scaklk parametreleri etkilidir.
Numune anot olarak balanr

Baarl bir elektrolitik parlatma iin akm younluu - voltaj ilikisi ok nemlidir.
Voltaj-Akm younluu erisindeki C-D ksm en uygun parlatma blgesidir. Parlatma
sonunda voltaj yaklak onda birine drlerek dalama gerekletirilir.

17

Numune yzeyindeki przlerin ortadan kalkmas, kntlarn tercihli znmesiyle

olur.

2.6. Kimyasal Parlatma

Kimyasal parlatma, numunenin uygun bir kimyasal zeltiye daldrlmas sonucu
yzeyinin parlatlmasdr. zellikle byk boydaki numunelerin parlatlmas iin
uygun bir yntemdir.
Yntemin Avantajlar:
- Parlatma dzenei basittir, cihaz gerektirmez
- Enerji sarfiyat yoktur
- Parlatma sresi ksadr
- Karmak numunelerin her taraf parlatlabilir
- Parlatma baars yksektir
- Mekanik ve elektrolitik parlatmas baarl olmayan Mg, Zn, Pb gibi metallere
uygulanabilir
Yntemin Dezavantajlar:
- Pahal bir yntemdir (banyolarda az sayda numune parlatlabilir, yenileme gerekir)
- Mikroyapda mevcut kalntlarn etraf tercihli znr
18

- Numunedeki keskin keler tercihli znr

- Parlatma parametrelerini ayarlamak bazen ok gtr

3. Metalurji Mikroskobu
Metal ve alamlarn i yaplar metalurji mikroskobu (optik mikroskop) ile ett edilir.
Gelimi bir metalurji mikroskobunun bytmesi 2000X mertebesinde olup ayrma
gc 1000 aamaz. Daha yksek bytmelerdeki i yap etd, geirimli ve
taramal elektron mikroskoplarnda yaplr. Elektron mikroskobunun alma koullar
optik mikroskoptan tamamen farkl olduundan bu blmde yer verilmeyecektir.
yap etdnde genellikle k yansmasndan yararlanldndan metalografide
kullanlan optik mikroskop biyolojide kullanlan optik mikroskoptan farkldr. Metal
mikroskobu ile numunedeki fazlarn zellikleri, dalmlar, tane snrlar, kayma
bantlar, ikizler, porozite, kalnt ve atlaklar kolayca ayrt edilebilmektedir.
Metal mikroskobu, ekil 9'da grld gibi birbiri ile balantl balca ana optik
sistem ierir. Bunlar; objektif, okler ve aydnlatma sistemleridir.
Metalurji mikroskobunda grnt, parlatlm numunenin dalanmas sonucunda
dalaycdan etkilenerek znen fazn ukurlamas sonucu daha koyu renkte
grlmesi prensibine dayanr. ekil 10da dalanm iki fazl bir numunenin optik
mikroskopta grntsnn olumas ematik olarak gsterilmitir.

19

ekil 9 - Metal mikroskobunda optik sistem.

ekil 10 - Dalanm iki fazl bir numunenin optik mikroskopta ematik grnts.

20

4. Demir-Karbon Alamlarnn Yaps

Demir-Karbon alamlar, elik ve dkme demir olarak en geni apta kullanlan
mhendislik malzemeleridir. Yksek frndan elde edilen sv ham demir, kalplara
dklerek katlamasndan elde edilen yar mamule pik ad verilir. Pik'in bir ksm
elik retiminde dier bir ksm da dkme demir retiminde kullanlr. Demir-karbon
alamlarna, bileimleri deitirerek ve eitli sl ilemler uygulayarak ok geni
fiziksel zellikler kazandrmak mmkndr. Saf demir, yumuak ve dk
mukavemetlidir, ierisine karbon ilave edilerek sertlii ve mukavemeti arttrlr.
Ayrca, eitli mekanik ve sl ilemlerle bu zellikler daha da arttrlabilir. rnein,
dk karbonlu eliin mukavemeti 30 kg/mm2 iken karbon ilavesi ile 100 kg/mm2 ve
zel sl ilemlerle de 180 kg/mm2 mertebesine kartlabilir.
4.1. elikler
% 2 C'dan daha az karbon ieren demir alamlarna elik ad verilir. %0.8 C ieren
elik, ostenit fazndan itibaren soutulduunda 723Cde (A1) tektoid reaksiyon
sonucu, ferrit () ve sementit (Fe3C) den oluan lamelli bir yapya dnr ki bu
yapya perlit ad verilir. %0.8 C'dan daha az karbon ieren elikler tektoid alt
elikler olarak tannr. Bu tr elikler, ostenit fazndan itibaren soutulursa A3 (ekil
11, UE) scaklna ulaldnda ferrit faz ekirdeklenir ve yap (ferrit+ostenit)
karmdr. Scaklk tektoid scaklna (723C) ulatnda yapda mevcut ostenit
();

perlit (+Fe3C)
perlite dnr. Nihai mikroyap bylece (ferrit+perlit) mikro bileenlerini ierir.
tektoid st eliklerde ise ostenit faz iersinde znen karbon miktar, scaklkla
artar. Dolaysyla, yksek scaklktan itibaren soutulan tektoid st bir elik, Acm
(ekil 11, EV) scaklna geldiinde, ostenit snrlarnda sementit kelmee
balayacaktr. Scaklk 723Cye ulatnda, yapdaki ostenit faz, perlit fazna
dnerek nihai yapda, (perlit+sementit) mikro bileenleri yer alr. Sementit faznn
sert ve gevrek olmas nedeniyle tektoid st elikler, tektoid alt eliklere kyasla
21

daha sert ve gevrek bir karakterdedir. ekil 11'de Fe-C denge diyagram ile ilikili
olarak eliklerin yaps ana hatlar ile grlmektedir.

ekil 11 - eliklerin mikroyaps.

Sade karbonlu elikler, ierdikleri karbon miktarna gre kabaca snfa ayrlr.
Bileimdeki karbon miktar %0.1'in altnda ise demir olarak kabul edilir. Karbon
miktar, %0.1- 0.2 arasnda ise az karbonlu elik, %0.2-0.5 arasnda ise orta karbonlu
elik ve %0.5- 2 arasnda ise yksek karbonlu elik olarak kabul edilir. ekil 12de,
farkl miktarda karbon ieren eliklerin mikroyaplar grlmektedir.
Alaml elikler ise, ierdikleri alam miktarna gre az alaml ve yksek alaml
elikler olmak zere iki gruba ayrlr. Alam elementleri elie balca, tokluk, su
alma yetenei, korozyon direnci ve yksek scakla kar dayanm arttrmak
amacyla ilave edilir. elie katlan her alam elementinin etkisi farkl olup, en ok
kullanlan alam elemanlar Cr , Ni, Mo, Mn, Si, Co, W ve V'dur. Bu alam
elementlerinin bir ksm karbr yapc karakterde, dier bir ksm ise kat eriyik yapma
eilimindedir.

22

eliklerin sl ilemi, yapnn deimesine neden olur. rnein; elie su verildiinde

yapda martensit oluabilir ( ekil 13a) veya ekil 14de grld gibi ferrit faz tane
snrlarnda ve testere dii eklinde (Widmanstatten morfolojisi) tane iersinde yer alr.
Perlitik yapdaki elik, yksek scaklkta yeterli bir sre tutulduunda sementit faz
kresel morfolojiye dnebilir (ekil 13b).

25

(a)

(b)

(c)

(d)

(e)

ekil 12 - Karbon miktarna gre elik mikroyaplar;

a) %0.07C, b) %0.2C, c) %0.4C, d) %0.6C, e)%1.0C.

23

(a)

(b)

ekil 13 - eliklerde sl ilem yaplar; a) Martensit (800X), b) Kresel sementit

(250X).

(a)

(b)

ekil 14 Hzl soutulmu %0.5 Clu elik yaps; a) Ferrit faz, tane snrlarnda ve
tane iersinde Widmanstatten morfolojisinde (70X), b) Yksek
bytmedeki yap(700X).
Scak ilem grm eliklerin yapsnda, ferrit ve perlit tercihli ynlenmesi
(bantlama) veya ilem ynnde uzam kalntlar grlebilir (ekil 15).
Sade karbonlu eliklerin kaynak blgesinin yaps ekil 16da grld zere,
scaklk gradyanna, eliin bileimine ve souma hzna bal olarak deiir.

24

(a)

(b)

ekil 15 - Scak ilem sonucu a) bantlama yaps, b) kalntlarn uzamas.

ekil 16 - Kaynak evresinde sdan etkilenen blge; a) Kaynak blgesindeki scaklk

gradyan, b), c) ve d) Scaklk gradyanna, souma hzna ve bileime
gre oluan mikroyaplar (ematik).
25

4.2. Dkme Demirler

Pik, eitli ergitme frnlarnda ergitilerek arzu edilen bileime getirilir ve yeniden
istenilen ekilde hazrlanan kalplara dklr. Bylece dkme demir malzeme retilir.
Dkme demirler, %2 'in zerinde karbon ierirler. Adi dkme demirler genellikle
tektik bileime yakn olup %0.4-3.5 arasnda Si ihtiva ederler. Dkme demirlerin
bileimindeki silisyum, grafiti kararl klar. Silisyum ayn zamanda tektik iindeki
karbon miktarn drr ve tektik bileim daima; %4.3 CE (karbon equvalan);
CE = %C + 1/3 %Si
deerine yakndr.
Dkme demirlerin bir ok stnlkleri mevcuttur. Bunlar;
- Dk ergime scakl (1150-1300C),
- Dkm ve kalp eklini alabilme yeteneindeki stnlk,
- Ergitme ve dkm ilemlerinin ucuzluu,
- Kimyasal bileim snrlarnn geni tutulabilmesine ramen yakn zellikler elde
edilebilmesi,
- yi akkanlk,
- Talal imalat tekniinde iyi ilenebilme,
- Titreim sndrme zelliinin ok iyi olmas,
- Basma mukavemetinin yksek olmas,
- Anma ve korozyona dayankllk eklinde sralanabilir.
Yukarda sralanan stn zelliklere ramen dkme demirler yaplarndan dolay
gevrek karakterdedir ve oda scaklnda ilenemezler.
Dkme demirlerin mikroyaplar bileimlerine, katlama koullarna ve uygulanan sl
ileme bal olarak deiir. Be grupta toplanan dkme demirlerin mikroyaplar, ekil
17de ematik olarak gsterilmitir.

26

ekil 17 - Dkme demirlerin yaplar (ematik); a) Gri dkme demir, b) beyaz dkme
demir, c) temper dkme demir, d) kresel dkme demir ve e) vermicular
grafitli dkme demir.
Gri dkme demir : Gri dkme demirin yapsnda, ekil 18de grld gibi grafit
lamelleri bulunur. Ostenit ve grafitin katlamas sonucu kararl demir-grafit veya yarkararl demir-sementit ihtiva eder. Bu dkme demirlerde toplam karbon miktarn ve
serbest veya grafit halindeki karbon miktarn birbirinden ayrt etmek gerekir Gri
dkme demirin bileimine ve souma hzna bal olarak grafit lamelleri farkl
morfolojide oluur ve dolaysyla fiziksel zelliklerde farkllama meydana gelir (ekil
19).

ekil 18 - Perlitik lamel grafitli dkme demir (600X).

27

ekil 19 - Gri dkme demirde grafit tipleri 100X (AFS-ASTM).

Beyaz dkme demir : Bu tr dkme demirlerdeki karbon, sementit veya dier metalkarbrlere baldr. Dkme demirin ani soumas ile elde edilen bu malzeme iersinde
grafit bulunmadndan krk yzey gri dkme demire kyasla ak renktedir (ekil 20).

(a)

(b)

ekil 20 - Beyaz dkme demir a) tektik alt, b) tektik st.

Kresel (nodler veya sfero) dkme demir : Gri dkme demir, grafit lamellerinin
morfolojisinden dolay gevrek karakterdedir. Bu nedenle gri dkme demirin mekanik
zelliklerini gelitirmek amac ile grafitin ekli ve dalm kontrol edilir. Bunun iin
gnmzde eitli yntemler uygulanmaktadr. Bunlardan biri; sv alam alayarak
ince ve kk grafit lamelleri elde etmektir. Alamada genellikle ferro silisyum veya
kalsiyum-silisyum kullanlr. Bu malzemelerin az miktarda ilave edilmesiyle
ekirdekleme noktalar artarak neticede grafit lamelleri klr. Eer sv alam, Mg
28

veya Ce gibi alam elementleri ile alanrsa grafitin morfolojisi, lamel yerine kresel
olur. Grafit krelerinin etrafnda, karbon fakirlemesi nedeniyle ferrit halkas oluur.
(ekil 21). Kresel dkme demirin tokluu yksektir.

ekil 21 - Ferritik perlitik kresel grafitli dkme demir.

Temper (malleable) dkme demir : Beyaz dkme demir, 900C civarnda yeniden
uzunca bir sre stlrsa karbrler
Fe3C
3Fe + C(grafit)
eklinde paralanarak kar tanesi biiminde grafit kmeleri oluur. (ekil 22). Buna
temper karbonu ad verilir.
Temper dkme demir,
- Beyaz temper dkme demir (Avrupa'da uygulanan)
- Siyah temper dkme demir (ABD'de uygulanan)
olmak zere temperleme ileminin oksitleyici (%65 Fe203, %20-30 SiO2 ortam) veya
ntr (curuf gibi) bir ortamda yaplna gre ikiye ayrlr. Beyaz dkme demir paralar
oksitleyici veya ntr ortam ieren temper kaplar iersine yerletirilerek, frnda
temperlenir.

29

(a)
ekil 22 - Temper dkme demir; a) ferritik, b) perlitik.

(b)

Vermicular Grafitli Dkme Demir:

Bu dkme demirlerin yapsnda grafitler, yer yer kresel olup grafit lamelleri ile
birbirine baldr. Vermicular grafitli dkme demirler, katlama esnasnda
kreselleme iin gerekli olan magnezyumdan daha az kullanlmas halinde meydana
gelir ve gerek mikro yap ve gerekse zellikler asndan gri dkme demirle kresel
dkme demir arasndadr.
5. Kantitatif Metalografi
Kantitatif metalografinin hedefi; iki- boyutlu parlatma dzleminde yaplan lmlerle,
-boyutlu numunede mikroyapsal zelliklerin miktar hakknda iliki kurmaktr.
Kantitatif metalografide temel lmler, basit sayma ilemine dayanr. Basit sayma
ynteminde genellikle birim veya sabit bir alana den faz, tane, porozite vb
bileenlerin miktar tespit edilir.
Kantitatif metalografide;
- Kaplama kalnl
- Sert ve yumuak blgelerin derinlii
- Tane boyutu, tali-tane boyutu,
- kinci fazn miktar
- Porozite miktar
30

- Kalnt miktar
- Lameller aras mesafe
- kelti faz miktar ve dalm
gibi mikroyapsal karakteristikler saptanabilmektedir.
5.1. Tane Boyutu Tayini
Tane boyutu, malzemelerin mekanik zelliklerine etki ettiinden nem tar. Tane
boyutu tayini, ASTM-E112 (American Society for Testing Materials) standardna
dayanlarak yaplr. Bu standart, metalik malzemelerde ortalama tane boyutunun
saptanmasna yneliktir.
Tane boyutu tayininde gz nne alnmas gereken en nemli husus; ncelikle
malzemenin tane yapsnn uygun bir dalama reaktifi ile tamamen aa
karlmasdr. Aksi halde, test ynteminin duyarlna bal olmakszn, elde edilen
sonu yanl olacaktr. Bunun iin tane yapsn aa karan zel dalama
reaktiflerinin kullanlmas gerekir. Pratikte ou kez tane snrlarnn tamamen aa
kmad durumla karlalr. Bu durumda, tane keleri ve dier tane
karakteristikleri gz nne alnarak, mikrograf zerinde rtu yaplmaldr.
Tane deyince orijinal tane snr ile snrlanan tane alan kastedilir. rnein; ikiz
bantlarnn yer ald tanelerde, ikiz snrlarnn taneyi iki veya daha fazla paraya
ayrmas gz nne alnmaz ve bu durumda tanenin sadece orijinal snrlar gz nne
alnarak, tek olarak kabul edilir. ki veya daha fazla faz ieren malzemelerde tane
boyutu esas olarak matrise dayanr. Ancak ikinci fazn miktarnn ok fazla olmas
veya matris tanelerinden farkl bir boyuta sahip olmas halinde, her iki faza ait
lmeler ayr olarak rapor edilir. Tali-tane boyutu tayini de ayn prensibe dayanr.
Malzemelerde ortalama tane boyutu tayini iin, temel yntem mevcuttur. Bunlar;
1) Karlatrma yntemi,
2) Planimetrik yntem ve,
3) Kesime yntemi.
31

Bu yntemlerle saptanan tane boyutu, gerek tane boyutunu yanstmamaktadr. nk,

malzemenin yaps farkl boyut ve ekildeki tanelerin 3-Boyutta dizilmesinden
meydana gelmitir. lme sonularnn istatistiksel ynden bir deer tamas iin
lmler her bir numune iin en az farkl blgede yaplmaldr. Duyarl arttrmak
iin tane says hi bir zaman 50'in altna dmemelidir.
Karlatrma ynteminde, malzemenin tane yaps standartlarla gzle kyaslanarak,
saptanr. Bu yntem, e-eksenli tane yapsna sahip malzemeler iin en basit yntem
olup ticari amal pek ok hallerde yeterli duyarla sahiptir. Tane boyutu tayininde
duyarlk arandnda Planimetrik veya kesime ynteminin uygulanmas gerekir.
Bunlardan kesime yntemi, tane boyutu tayininde bavurulacak referans yntemdir.
Kesime yntemi ayrca, yapda uzam tanelerin bulunmas halinde kullanl bir
yntemdir. Standart test yntemleri, ar miktarda souk ilem grm veya ksmen
yeniden kristallemi malzemelere uygulanamaz.
Ortalama tane boyutu tespiti iin, incelenen numunenin veya daha fazla kesitinde
tane boyutu kyaslamas yaplmaldr.
Farkl kiilerce yaplan tane boyutu tayinleri birbirinden bir miktar farkl olabilir
Ancak bu fark hata snrlar iersindedir. Dier taraftan, tane boyutunu tespit eden kii,
yapt

ilk

deerlendirmenin

etkisinde

kalabilir.

Bunu

nlemenin

yolu;

deerlendirmenin farkl bytmelerde tekrarlanmasdr.

Bazen taneler gzle grlecek kadar iri olabilir. Bu durumda tane boyutu, ortalama
tane ap veya makro-tane boyutu olarak verilir.
Isl ilem iin ostenit blgesine stlan eliin tane boyutu (ostenit tane boyutu),
scaklk ve bu scaklkta tutma sresine baldr. Isl ilem uygulanan eliklerde ostenit
tane boyutu, eliin baz zelliklerine etki eder. Bu nedenle eliklerde ostenit tane
boyutu tayini nem tar. nce ve kaba taneli ostenitin elik zelliklerine etkisi ksaca
aada zetlenmitir.
32

zellikler

Kaba taneli ostenit

nce taneli ostenit

Su alma derinlii

fazladr

azdr

Kalnt ostenit

oktur

azdr

Su vermede distorsiyon

oktur

azdr

Su verme atlaklar

oktur

azdr

gerilmeler

oktur

azdr

Karbrizasyon derinlii

fazladr

azdr

Normalizasyondan sonra ilenebilirlik

iyidir

ktdr

Souk ilem gevreklii

fazladr

azdr

Tokluk

dktr

iyidir

_____________________________________________________________________
Ostenit tane boyutu tayini iin tanelerin belirgin hale getirilmesi gerekir. Bunun iin
seilecek yntem eliin bileimine gre deiir. Ostenit taneleri belirgin hale
getirildikten sonra 100X bytmede ASTM standartlar ile kyaslanarak tane boyutu
tespiti yaplr.
eliklerde kullanlan tane boyutu standardnda boyutlar esas olarak 1-8 arasnda
deiir. Ancak, daha iri ve ince tanelere ynelik ASTM standard da mevcuttur (96
tarihli standarda gre tane boyutu numaras yarm atlayarak 00 ile 14 arasnda
deimektedir). Bu standartlarda, numara bydke tane boyutu incelir. Genellikle
No:5 kadar olan tane boyutlar kaba, No:5in zerindekiler ince kabul edilir. Gzn
yanlmamas iin tane boyutu standardn ieren mikroskobun zel okleri, grnt ile
st ste bindiinden yanlg miktar en aza iner. Bazen tane boyutu, 100 bytmede
ayrt edilemeyecek kadar ince veya bunun tersi 100 bytmede incelenemeyecek kadar
iri olabilir. Bu durumda numune daha dk veya daha yksek bytmelerde
incelenerek gncelletirilmi ASTM standardna bavurulur.
ASTM Tane boyutu,
n=2 (N-1)

33

Formlnden de bulunabilir. Burada n, 100X Bytmede 1 in 2 ye den tane says

ve N , ASTM tane boyutu numarasdr.
Planimetrik yntemde, belirli bir alana sahip (hesaplamada kolaylk saylamas
amacyla genellikle 5000 mm2 alnr) daire veya dikdrtgen ieren saydam asetat,
grnt veya mikrografn zerine konarak bu alana den taneler saylr. Uygulamada
seilen alana en az 50 tane girecek bytme seilir. Taneler saylrken standart
emberi veya dikdrtgenin kenarlarna den tanelerin yars hesaba katlr. Elde
edilen toplam say ve 5000 mm2 alan iin hazrlanan tablolar kullanlarak ASTM tane
boyutu No'su saptanr.
Kesime Ynteminin kullanm, planimetrik yntemden daha salkldr. Bu yntem
zellikle eeksenli olmayan yaplar iin ok uygundur. Kesime yntemi, iki ekilde
uygulanr. Bunlar; dorusal ve dairesel kesime yntemleridir.
Dorusal kesime ynteminde, grnt veya mikrograf zerine belirli uzunlukta
rasgele dorular (lm izgisi) izilir ve bu dorularn tanelerle kesime says
saptanr. lm yaplan dorularn says, toplam en az 50 taneyle kesime salanacak
sayda seilir. E eksenli olmayan yaplarda ynlenme ynnde ve bu yne dik
dorultuda lm dorular seilerek, ayr ayr deerlendirme yaplr.

Dorusal

kesime yntemi ile, kesime noktalar arasndaki ortalama mesafe veya ortalama tane
boyutu mm cinsinden saptanr. Dairesel kesime ynteminde, doru yerine ember
kullanlr.
Grnt analiz sistemi ile tane boyutu tayini : Gnmzde bilgisayar ve video
teknolojisinin gelimesi sayesinde, kantitatif metalografi, grnt analiz sistemleri ile
gerekletirilmektedir. Bu sistemlerde mikroskop grnts, video kamera ile
bilgisayar ekranna drlerek istenen analizler ksa bir srede yaplabilmektedir.
Tane boyutu tayini de bu sistemlerle, ASTM No'su veya ortalama tane boyutu olarak
saptanabilmektedir.

34

5.2. Kalntlarn Mikroskobik Etd

Kalnt, bir malzemede bulunmas arzu edilmeyen metalik olmayan faz veya fazlarn
karmdr. Kalntlar zellikle malzemenin fiziksel ve mekanik zelliklerine etki
ettiinden yapda yer almas istenmez. Bu nedenle, mhendislik malzemelerinin
retiminde kalntlarn izlenmesi zorunludur. Uygulamada gsterilen btn titizlie
ramen kalntlardan tamamen arndrlm temiz bir retim yapmak mmkn deildir.
Bu nedenle, retim aamasnda malzemenin istenen zelliklere sahip olabilmesi iin,
kalntlarn cinsi, miktar, boyutu, morfolojisi ve malzeme iersindeki dalmnda
baz snrlamalar sz konusudur. Dolaysyla, kalite kontrol amacyla kalntlar, hem
kalitatif hem de kantitatif olarak incelenmektedir.
5.2.1. Metalik Olmayan Kalntlarn Orijini
Metalik olmayan kalntlar orijinlerine gre balca iki grupta toplamak mmkndr.
Bunlar;
- Bileimden gelen,
- D etkilerden kaynaklanandr.
Bileimden gelen kalntlar, ergimi elik iersinde yer alan reaksiyonlar sonucu
oluan bileiklerin, eliin katlamas ile elik bnyesinde kelmesi sonucu oluan
kalntlardr. Buna mukabil, d etkilerden kaynaklanan kalntlar, sv eliin temas
ettii refrakter malzemenin veya crufun mekanik olarak elie karmas sonucu
oluur.
Kalntlar, oksit, slfr, nitrr veya bunlarn karmn ieren bileiklerdir. elik
retimi aamasnda, sv metale zaman zaman ilave edilen maddeler, bileimin ve
scakln deimesine neden olarak, denge d koullar meydana gelir. Bunun sonucu
olarak elikte kat veya sv halde baz bileikler yer alr ve bunlar souma esnasnda
yapda damlalar veya kelti faz olarak kelir.
Sv demir yksek scaklkta bnyesinde belirli bir miktar oksijen zer. Scaklk
dtnde oksijen znrl azalr ve denge haline ulalabilmesi iin fazla
35

oksijen, oksit halinde yapda yer alr. Mn, Si, Al veya oksijenle birleebilen bir metal
elie ilave edildiinde ortamdaki fazla oksijenle birleerek oksijen dengesini korur ve
metal oksit kelmesini engeller. Bu ilem sonunda znrlk snr aldnda,
rnein Mn ilavesi (Mn,Fe)O kalntlarna, Silisyum ilavesi FeO-SiO2, ve Al ilavesi
FeO.Al2O3 ve Al2O3 kalntlarnn olumasna neden olabilir.
Oluan her bir oksit faznn scakla bal olarak znrl nemlidir. Alminyum
gibi deoksidann neden olduu oksitlerin elikteki znrl dk olup scakln
deimesi znrln deimesine fazla etki etmemektedir. Bu nedenle oksit
reaksiyonu bir kez tamamlandnda ingotun katlamas srasnda daha fazla oksit
kelmesi beklenmez. Buna karlk, manganez ve silisyum oksidin znrl
scakla bal olarak deiir. Bylece, eliin katlamasndan sonra FeO-MnO-SiO2
damlalar halinde yapda kelebilir. Bu durum oksit dndaki, slfr ve nitrr
kalntlar iin de geerlidir.
Ergime noktas, elikte kelecekleri scaklktan yksek olan kalntlar dzgn yzeyli
kristaller halinde oluur. Buna rnek olarak kromit ve titanyum siyanonitrr
kalntlarn gsterebiliriz. Bu kalntlar genellikle eliin haddelenmesi veya
dvlmesi srasnda ekil deitirmezler. kelme scaklnda sv olan kalntlar
damlalar halinde oluur. Silikat kalntlar bu karakterdedir ve eliin scak ilemi
esnasnda ekil deiimine urarlar. Baz kalntlar, eliin olutuu scaklkta tek
fazldr, fakat souma esnasnda iki faza ayrlr. Silikat-slfr kalntlar bu duruma bir
rnektir. Baz metal kalntlar ise tektik yapdadr. rnein, alminyumla yeterli
miktarda muamele grm eliklerde, Metal-(Mn,Fe)S faz elikte tektik yapda
grlr. Oksit ve slfr kalntlar genellikle bileimden gelen kalntlardr.
D etkilerden kaynaklanan kalntlar, bileimden gelen kalntlardan genellikle
ayrmak kolay olup, genel zellikleri daha byk boyutlarda olmalar, dkm veya
ingotta belirli konumlarda bulunmalar, ekilsiz ve karmak yapda olmalardr. Fakat
baz hallerde bunlar bileimden gelen kalntlardan ayrmak olduka gtr. rnein;

36

potadan karan baz oksitler elikte znebilir ve bunlar daha sonra elik bnyesinde
kelir. D etkilerden kaynaklanan kalntlar genellikle oksitlerden olumaktadr.
Bu genel bilgiler, konuya giri bakmndan yararl olmakla beraber, gerekte
kalntlarn oluumu olduka karmaktr. rnein; byk ok fazl, ekilsiz ve
karmak yaps olan bir kalnt d etkilerden kaynaklanan kalnt olmayabilir. Zira,
d etkilerden kaynaklanan bir kalnt heterojen ekirdeklenmeye sebep olarak
bileimden

gelen

kalntlarn

ekirdeklenerek

zerine

kelmesine

neden

olabilmektedir.
Kalntlarn bileimi ve yaps sadece orijini belirleyen nemli faktrler deildir.
Kalntlarn ekli, boyutu ve ingottaki konumu da muhakkak gz nn alnmas
gereken hususlardr.

Metalik olmayan kalntlarn oluumunda deoksidasyon

mekanizmas da nem tamaktadr.

Oksit kalntlar : eliklerde yer alan balca oksit kalntlar FeO (wstit), Fe2O3
(Hematit),

Fe3O4

(Manyetit),

Al2O3

(korundum),

Cr2O3

(eskolayt),

MnO

(manganozit)dir.
Demir oksit oluumu genellikle eliklerin stlmas halinde yzeyde meydana gelir.
Bu oksitler, eliin daha sonra haddelenmesi veya dvlerek ekillendirilmesi sonucu
eliin bnyesine girer. Manyetit, demir ve elik yzeyinde yer alan tufal tabakasnn
en nemli bileenidir. Bu nedenle genellikle yzeyde, yzey atlaklarnda bulunur.
Yzeyinde oksit tabakas bulunan karbon elii, 1200C'nin zerine stldnda
hematit tabakasnn altnda manyetit tabakas oluur. Manyetit ayn zamanda wstit ile
birlikte bulunur. Manyetit, yzey atlaklarnda MnO ile birlikte gzlenmitir. Hematit
yksek scaklkta oksijenini kaybederek Manyetite dnr. Hematitin yaps
hegzagonal olduundan polarize kla demirin dier oksitlerinden kolayca optik
mikroskopta tannr. Hematit oksijen ynnden en zengin oksit olduundan eliin
stlmas halinde tufal tabakasnn en stnde oluur.

37

Korundum kalntlar, sert ve keli morfolojileri ile kolayca ayrt edilir. Korundum,
silikat faz iersinde de yer alr. Korundum grnm olarak spinel tipi oksitlere ok
benzer. Korundum anizotropik, spinel oksitler ise isotropik olduundan ancak polarize
kta kolayca birbirinden ayrt edilebilir. Korundum genellikle elik yapsna
deoksidan olarak katlan alminyumdan kaynaklanr. Dier taraftan, ferrosilis gibi
dier deoksidan malzemelerin bnyesinde de bir miktar alminyum bulunur.
Korundum, refrakter tuladan da bnyeye karabilir.
Cr2O3 kalntlar, kromlu eliklerde grld gibi, dier eliklerde yer almas,
genellikle refrakterlerle ilgilidir.
Silisyum oksit elik yapsnda silikat eklinde grlr. elikte serbest kuvarsa
rastlanlmas ender bir durum olup bulunmas refrakterlerle ilgilidir.
elikte ift oksit oluumlar da kalnt olarak bulunur. Bunlar genellikle silisyum oksit
ile birlikte bulunur. Bunlardan Fayalit (2FeO.SiO2) ortorombik yapda ve 1205C
ergime noktasna sahiptir. Fayalit genellikle MnO bulunmayan eliklerde grlr.
Fayalit, mikroskopta bant halinde cam faz iersinde ayrt edilir.
Slfr Kalntlar : Kkrt ergimi elikte znr fakat kat elik iersindeki
znrl ok dktr. eliin katlamas ile ergimi elik iersinde znm
olan kkrt metal slfr bileikleri halinde segrege olur. elikte yer alan en nemli
slfr kalnts FeS ve MnS'dr. Slfr kalntlarnn elik ingottaki dalm elik
retim prosesi ile yakndan ilgilidir. Slfr bileiklerinin dalm sndrlm (killed)
ve evrimli (rimmed) eliklerde birbirinden farkldr. evrimli elikte, slfr
kalntlar ingotun merkezinde boyuna segregasyon yaparak toplanrken sndrlm
elikte ingotun d ksmlarnda yer alr. Bunun sebebi; katlamann d ksmda hzl
olmasdr.

38

5.2.2. Kalntlarn Saptanmas

Kalnt etd balca, kalntlarn cinsinin, miktarnn, morfolojisinin ve dalmnn
belirlenmesini kapsar. Bu amala yaplan incelemeler, makro ve mikro inceleme
olmak zere iki grupta toplanr. eliklerdeki kalntlarn baarl bir ekilde allmas
ve deerlendirilebilmesi iin kalntlarn konumunun ve dalmnn da gz nne
alnmas gerekir. ngotlar heterogen yapda olduklarndan numune rasgele bir blgeden
seilmemelidir. ncelenecek numune eliin genel karakteristiklerini tayacak
nitelikte

olmaldr.

ncelenen

numunenin

ingotdaki

konumunun

raporda

belirtilmesinde yarar vardr. Haddelenmi veya dvlm eliklerde inceleme hem

ilem ynnde ve hem de buna dik ynde yaplmaldr.
Makro inceleme : Makro inceleme plak gzle veya 10 bytmeli bir bytele
yaplan incelemeyi kapsar. Dolaysyla makro incelemede, geni bir alan ksa bir
srede incelemek mmkndr.
Makro inceleme, kalntlarn incelenmesinde ilk aama olup muhakkak yaplmas
gereken bir incelemedir. Makro incelemede ince kalntlar deil ancak iri kalntlar
saptanabilir. Baz retimlerde makro inceleme yeterli grlebilmektedir. Dier
taraftan, makro incelemede kalntlarn cinsini tayin etmek mmkn deildir.
Makro inceleme yntemleri eitli olup balca makro-dalama, krma, kesit
daraltmas, kkrt basks, manyetik toz uygulamas ve spersonik yntemler gibi
tahribatl ve tahribatsz yntemleri ierir.
Makro Dalama, genellikle hadde veya dvme mamullerin kesitlerindeki kalntlarn
incelenmesinde kullanlr. Bu yntemde, incelenecek yzey, nce 600 No'lu zmparaya
kadar kaba zmparalama tabi tutulur ve sonra 1:1 orannda seyreltilmi HCl reaktifi ile
dalanr. Bu yntemde incelemeyi yapacak kiinin tecrbeli olmas arttr. Zira, her
oyuklanma, kalntlardan kaynaklanmayabilir. Dier taraftan, oksit veya dier metalik
olmayan kalntlardan oluacak oyuklarn, metal agregalarndan oluan oyuklarla
kartrlmamas gerekir. Baz hallerde, ince zmparalamay takiben hafif bir dalama
yaplarak yzeyin stereo mikroskopta incelenmesinde yarar vardr.
39

Mikro inceleme : Kalntlarn boyutunu, dalmn ve cinsini saptamak iin genellikle

mikro inceleme yaplr. ncelemede metal mikroskobu kullanlr. nceleme sresinden
tasarruf etmek amacyla ou kez standart mikrograflardan yararlanlr ve inceleme
yaplan numune bu standartlarla kyaslanr. sve Demirciler Birliinin hazrlad JK
ve ASTM'nin yaynlad SAE standartlar bu amala gelitirilmitir. ekil 23'de
grld gibi, JK standardnda kalntlar ince ve kaln olmak zere cinslerine gre
tasnif edilmitir. SAE standardnda ise kalntlar, boylarna gre gruplandrlarak oksit
ve silikat trlerine gre ayr ayr hazrlanmtr (ekil 24). Ancak her iki standart da
tipik kalntlar iin hazrlanm olup kullanlmas snrldr. Bu nedenle, standartlarla
kyaslama, daha ziyade kalite kontrol amal incelemelere uygundur.
Mikroskobik yntemin stnl ok ince kalntlarn karakter ve cinsinin
saptanabilmesine imkan vermesidir. Yntemin yegane mahzuru incelenen numunenin
ve dolaysyla alann kk olmasdr. Baarl bir inceleme iin mikroskobik inceleme
daima makroskobik inceleme ile birlikte tamamlanmaldr.
Kalnt etd iin, kalntlar numuneden drmeden, numunelerin ksa bir sre
ierisinde ok iyi (iziksiz) parlatlmas gerekir. Bunun iin reine veya bakalite alnan
numunelerin, SiC'l andrc ile yaplan kaba zmparalamasnn ardndan sert ksa
tyl

kuma zerinde elmas andrc ile parlatlmasnda yarar vardr. Parlatma

esnasnda genellikle andrclardan kaynaklanan, yapay yzey kalntlarnn

olumasna meydan verilmemelidir. Kalntlarn etdnde genellikle dalamaya gerek
duyulmaz. Optik mikroskopta kalntlarn genel morfolojisi, boyutu ve dalm tespit
edildikten sonra kalnt cinsini tayin etmek iin numune polarize k altnda veya EDS
donanml elektron mikroskobunda incelenir. Polarize kta inceleme genellikle
dalama yaplmadan yaplr. Polarize k altnda kalntlarn saptanmas ile ilgili
bilgiler Tablo 3'de verilmitir.
Baz hallerde kalntlarn mikro sertliini lmek gerekir. Bu durumda da parlatlm
numuneden yararlanlr.

40

ekil 23 - JK Kalnt ezelgesi.

41

ekil 24 - SAE Standart kalnt grntleri, oksit kalntlar (100X).

42

Tablo 3 - Polarize k altnda kalntlarn saptanmas.

sim ve
Forml

Kristal
Ergime
Sertlik, Mohs Beyaz kta
sistemi
noktas,C
skalas
rengi
360 Dnme Esnasnda Daima Karanlk Kalan Kalntlar

Demir oksit, FeO

Manyetit, FeO.Fe2O3
Titanyum nitrr, TiN
Zirkonyum nitrr, ZrN

zometrik
zometrik
zometrik
zometrik

Manganez oksit, MnO

Manganez slfr, MnS
Demir alminat,
FeO.Al2O3

zometrik
zometrik
zometrik

1700
1620
1700 zeri

Kromit, FeO.Cr2O3

zometrik
Nonkristalin

Silika camlar

1360
5,5-6,5
1327-1380
5,5-6,5

9-10
2950

Yar zotropik Kalntlar

Polarize kta
rengi

Gri
Ak gri
Sar
Sar

Opak
Opak
Opak
Yeil

5-6
3,5-4
7,5-8

ok koyu gri
Gri
Griden koyu
griye

1780 zeri

5,5

Gri

Deiken

Aktan
koyuya gri

Yeil
Yeil
Renksiz, yeil,
demir oksite
zenginse opak
Krmz,
kalnla bal
olarak opak
Renksiz ve dier
oksitleri
iermesine gre
tm renkler

Anizotropik Davran Gsteren Opak Mineraller

Ferro slfr, FeS
Grafit, C

Hegzagonal
Hegzagonal

1180-1190

3-4
1-2

Sar
Aktan
koyuya gri

Opak
Opak fakat
gl
anizotropik

Zayf iftyansmal Yar Anizotropik Mineraller

Almina, Al2O3
Mllit, 3Al2O3.2SiO2

Hegzagonal
Ortorombik

2050
1816

9
7,5

Fayalit, 2FeO.SiO2

Ortorombik

1205

6,5

Demir oksit, hematit,

Fe2O3
Krom oksit, Cr2O3

Hegzagonal

Hegzagonal

1900

Alminyum nitrr, AlN

Hegzagonal

2150-2200

Kuartz, SiO2
Kristobalit, SiO2

Gri
Renksiz
Griden koyu Renksiz, pembe
griye
Hegzagonal
1600-1750
7
Griden koyu
Renksiz
griye
Sahte-izometrik
1696
6-7
Griden koyu
Renksiz
(Tetragonal ?)
griye
Kuvvetli iftyansmal Yar Anizotropik Mineraller

43

Griden koyu
griye

Renksiz, hafif
yeil, sarms
yeil, sarms
kahverengi

Griden koyu
griye
Griden koyu Kalnla bal
griye
olarak yeil
Koyu griden ok
Parlak
koyu griye
polarizasyon
renkleri gsterir

5.2.3. Kalntlarn Malzeme zelliklerine Etkisi

nce ve homojen dalm gsteren kalntlar, tane bymesini nler. Kalntlarn
sneklik zerine etkisi de menfi ynde olup genellikle taneler aras krlmalara neden
olur.

zellikle

etkilerden

kaynaklanan

kalntlar

atlak

oluumunu

kolaylatrdklar iin malzemelerin darbe ve yorulma zelliklerine olumsuz etki eder.

Kalntlar, malzemelerin korozyon direncine de olumsuz ynde etki eder. rnein;
slfr kalntlar, zellikle paslanmaz elikte oyuklanmalara neden olur. Kalntlar ayn
zamanda, malzemelerin scak veya souk ekillendirilmelerinde nem tar.

44

Kaynaklar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

A.E.Gekinli, Metalografi, I. Ksm, .T.. Yayn say 1391, stanbul, 1989.

A.E.Gekinli, Metalografi Ders Notlar; Kantitatif Metalografik,2000.
Metals Handbook, Vol:8, 8th Edition, Ohio, 1973.
W.Hume-Rothery, The Structures of Alloys of Iron, Pergamon Press, London,
1966.
D.R. Askeland, The Science and Engineering of Materials, Chapman & Hall,
London, 1993.
E. Tekin, Ferro Alamlarn Metalografisi, SEGEM Seminer Notlar, 1983.
ASTM E112-96 Standard, Standard Test Methods for Determining Average
Grain Size.
ASTM A247-67 (1988) Standard, Standard Method for Evaluating the
Microstructure of Graphite in Iron Castings.

45