Cebir Ve Kader Problemi-Mevdudi

Giri . ..................................................................................................................................
2
Cebir Ve Kader Probleminin yz.............................................................................. 6
htiyar Ve Iztrr (Yetki Ve Yetkisizlik) n lk Etkisi .................................................. 6
Cebir Ve Kader Probleminin k Noktas .................................................................. 7
Metafizik Gr . ............................................................................................................... 8
Felsefenin Baarszl . ................................................................................................. 11
Fizik Gr . .................................................................................................................. 11
Fen Ve Bilimin Baarszl .......................................................................................... 13
Ahlaki Gr . ................................................................................................................. 14
Ahlk Biliminin Baarszl ........................................................................................ 17
Tanrbilimsel Gr . ...................................................................................................... 17
Doru slam Gr . ...................................................................................................... 18
slm lhiyatlarnn Mezhepleri ............................................................................... 19
Kadercilerin nanc . ....................................................................................................... 19
Kadercilerin Kur'an'dan Sunduklar Deliller ............................................................. 20
Cebirci Gr . ................................................................................................................ 22
Cebrilerin Kur'an'dan Sunduklar Deliller ................................................................. 24
Tanrbilimcilerin Baarszl ...................................................................................... 27
Meselenin Tetkiki . .......................................................................................................... 28
Kur'an'm Metafizik Veya Doast leri Belirtmekteki Asl Amac ...................... 29
Kaza Ve Kader Meselesinin Anlatlmasnn Amac .................................................... 30
Pratik Hayatta Kader nancnn Yararlar ................................................................. 31
elikinin Analizi . .......................................................................................................... 32
1) Tm lerin Allah- Teala'ya Balanmas ............................................................. 35
2) yi Fiilin, Kula Balanmas ...................................................................................... 35
3) yi Fiilin Kula Balanmas ....................................................................................... 36
4) Kt Fiilin Allah'a Balanmas ............................................................................... 36
5) Kt Fiilin eytan'a Balanmas ............................................................................ 36
6) Kt Fiilin Kullara Maledilmesi ............................................................................. 37
7) Hayrn Balangc nsandan Ve Tamamlanmas Allah'tandr .............................. 37
9) nsann Kendi Gnahnn Sorumluluunu Allah'a Ykleyip Kurtulmaya alrken
Yalanlanmtr . ............................................................................................................... 37
10) Ve Ne Zaman Ki nsan Her eyi Kendine Mal Etmeye alt Ve "Takdir- lhf'yi nkr
Etti, O Zaman Da Yalanland ....................................................................................... 37
Gerein zerindeki rtnn Kaldrlmas ................................................................ 38
Mahlkat Veya Yaratklarda nsann Sekin Konumu ............................................. 38
Hidyet Ve Dallet . ........................................................................................................ 40
Adalet, Ceza Ve dl. .................................................................................................... 41
Cebir Ve Kader . ............................................................................................................. 42
Giri
http://huysuzkitapci.com
Bu kk kitabn meydana geli nedeni, 1352 Hicri (1933) de benim Tercman-i Kur'an
dergisini henz yeni yaynlamaya balamken bir ztn1[1][1] bana uzun bir mektup yazarak,
Kur'an- Kerim'i okurken cebir ve kader meselesiyle ilgili ortaya kan sorunlarn zm iin
ricada bulunmasdr. Ona gre baz ayetler cebriyeti vurgularken bazlar da ka-deriyete arlk
veriyor ve bu iki tr ayetler arasnda yle bir eliki grlyordu ki, kolay kolay ortadan
kaldrlamazd. Ben bu mektubu olduu gibi dergimde yaynladm ve buna cevap olarak
ayrntl bir yaz yazdm. te bu mektupta sorulan sorular ve verilen cevaplar imdi bir kitap
haline getirilmitir. Mektupta yle deniliyordu:
"nsann dle ve cezaya tabi olmas zaten fiil ve hareketlerinin iradesine ve niyetine bal
olmasn ve bu irade ve niyeti zerine baka bir gcn tasarrufunun olmamasn gerektiriyor.
Kur'an- Kerimin tm retilerinin z zten, insann amellerinden sorumlu olarak sorguya
tabi tutulmas, dalalet ve hidayet, azap ve sevap, nikbet ve servet, musibet ve rahatlk gibi,
dnya ve hiret tartlarnda tartlmalar ve bunun iin baz zel ilke ve kriterlerin olmasdr.
Ancak, Kur'an'm baz ayetlerinden de insan iradesinin, lhi iradeye tabi olmas anlam da
kmaktadr.
rnein, dalalet ve hidayet konusunda baz ak ve net ayetler bulunmaktadr. Bunlarda nur
ve zulmet, iman ve kfr, hidayet ve dalalet yollarn semenin insann kendi irade ve abasna
bal olduu kaydedilmitir:
"Gerekten biz ona yol gsterdik. ster kredici olsun, ister nankr." (Ei-insan: 3)
"Ona her iki yolu gsterdik" (B-Beled: 10)
"Bizim yolumuzda mcadele edenleri doru yolumuza hidayet ederiz" (Ei-Ankebt 69)
"steyen iman etsin, dileyen iman etmesin" (Ei-Kehf: 29)
Dier tarafta yle yetler var ki, onlarda bu eylerin lahi iradeye bal olduu aklanmtr.
rnein:
"Allah dilediini saptrr, dilediini de hidayete erdirir."
(brahim: 4)
"Alah istemedike iman edecekdeiHerdir"(Ei-Enam: i)
"steyen ondan t alabilir" (El-Mddesir: 55)
"O Kur'an, btn lemlere bir ttr. Sizden, doru yolda gitmek isteyenler iin" (Et-Tekvin
27-28)
Grld gibi, yukardaki ayetlerde insan iradesinin Kur'an'dan hidayet almas istenmitir.
Bununla birlikte aadaki yetlerde ise insan iradesine pranga vurulmu ve Allah'n iradesine
tabi tutulmutur:
"Allah istemedike, t alamazsnz" (Mddessir: 56)
"Allah istemedike bir ey isteyemezsiniz" {Ei-insan: 30) Sapklk iin yle bir kuraldan
bahsedilmektedir: "Bununla (Kur'anla) biroklarn dalalete drr" (Ei-Bs-ki All
"Allah zlimleri dallete drr" (ibrahim: 27)
Hayr; Allah, inkarlar dolaysyla ona (Kalplerine) mhr
Vurmutur." (Nisa: 155)
"Allah onlarn kalplerini, anlamaz bir kavim olduklar iin hakk kabulden evirmitir." (EtTevbe: 127)
Ve hidayet iin u artlar aklanmtr:
"Allah bir topluluu doru yola ilettikten sonra saknacaklar eyleri kendilerine aklayncaya
1[1][1]
Kayda gesin diye bunu aklamakta saknca grmyorum ki, bu zat av-duri Gulam Ahmed Pervez'di.
kadar onlar saptracak deildir." {Tevbe: 115)

"Allah dilediini saptrr kendisine ynelenide doru yola letir" (Er-Ra'd: 27)
"Bizim yolumuzda mcadele edenleri doru yolumuza | hidayet ederiz." {Ei-Ankebt: 69)
"Doru yolu bulanlara gelince Allah onlarn hidayetlerini arttrr ve saknmalarn salar."
(Muhammed: 17)
Buna benzer baka Kur'an ayetleri bulmakla birlikte baz ayetler var ki, bunlarda herhangi bir
art ileri srlmeden dallet ve sapkln Allah'n iradesine veya fazlna tabi olduu
aklanmtr. rnein:
"Allah kimi isterse dallete sevk eder, kimi isterse hidyete erdirir" (brahim: 4)
"Allah istemedike, siz bir ey isteyemezsiniz."
Ayn ekilde, azap ve mafiret konusunda baz ak ve net kurallar belirlenmitir:
"Bir zerre kadar arlkta hayr ileyen onu (mkfatn) grr" (Ez-zizt: 7)
* ai L^j
"Allah her ahs ancak gcnn yettii lde mkellef
klar." (El-Bakara: 286}
"Salih amel ileyen, kendi lehine; ktlk eden de ken di aleyhine fenalk eder." (Ei-Casiye:
15)
Dier tarafta Kur'an'da yle denilmektedir:
"O dilediini balar, dilediini azaplandinr" (l-i mran:129)
Yani azap ve mafiret de lhi iradeye tabidir. Mafiretle ilgili denilebilir ki, Allah Teala, erhamer'rhimin (merhamet edicilerin en merhametlisidir) kendi rahmetiyle gnahkrlar
balayabilir. Ama "*&* ja Om (O dilediini balar dilediini azaplandrir)nin bu tevili
zordur. En fazla diyebiliriz ki, Yce Allah gnahkrlardan bazsn balar ve bazsn
azaplandrr, ancak tm yetin karinesi bunu kuvvetlice kantlamamaktadr.
Yoksulluk ve sefalet varlk ve servet hakknda Kur'an- Kerim'de gemi milletlerle ilgili tarihi
kaytlar da u ilke teyid edilmitir: kbl, tantana ve hret aslnda iman ve takva, drst bir
hayat, slih amel ve doa yasalarna uymaya baldr ve buna aykr davrananlara felaket, fet,
sefalet, zillet ve lhi gazap inmektedir. Nitekim yle buyurul-maktadr:
"Eer onlar Tevrat ve ncil hkmlerini ve Rabbleri tarafndan kendilerine inzal olunan eyleri
dosdoru tutsalard (tatbik etselerdi) stlerinden ve ayaklarnn altndan yerlerdi (Her taraftan
Allah'n nimetlerine gark olurlard.)" (El-Maide: 66)
Ancak te yandan, Kurfan- Kerim 'de yle yetler de vardr:
"Allah dilediine hesapsz nzk verir." (El -Bakara: 212)
"Allah dilediine rzkn bollatrr." (Rad: 26)
"Dilediini aziz ve dilediini zelil eylersin." (i-i imran: 26) Skntlar ve rahatlkla ilgili de
ak buyruklar vardr:
"Banza gelen her musibet, kendi ellerinizin kazand yzndendir." (E-um: 30)
Ancak dier tarafta u yet de vardr:
"Eer onlara bir bir iyilik dokunsa: "Bu, Allah katndan-dr" derler. Eer onlara bir fenalk
dokunsa: 'Bu senin yzndendir" derler. De ki: Hepsi Allah'tandr." (En-Nisa: 78)
Ancak bunun yan sra baka bir yette yle denilmitir:
"Sana gelen her iyilik Allah'tandr. Sana isabet eden her ktlk kendindendir." (En-Nisa: 79)
Kur'an-i Hakim'den sonra hadislere baktmzda, bunlarn birounun insann aresiz ve
yetkisiz olduunu gsterdiini grrz. rnein:
"Eer bir dan yerinden oynadn duyarsanz, onun yle olduunu domayabilirsiniz; ama
bir kiinin kendi huyundan farkl davrandn duyarsanz, bunu hi dorulama-yn, nk bir
kii ancak kendi hamuruna gre yaplr,"
"Kalpler Allah'n iki parmaklan arasndadr; onlar diledii ekilde deitirir."
Ya da, bir hadis-i erifte yle denilmitir:
"nsanlar da yaratlmtr, bunlardan bazs Mslman yaplmtr."
Ben bu itirazlar buraya biraz zetle ama aynen aktardm. phesiz, takdir veya kader meselesi
dnyada dinler doduundan beri vardr ve imdiye kadar kesin bir zme kavumamtr.
Her din bununla ilgili olarak bireyler sylemitir, ama ifrat ve tefritle. Eer Hindistan'da ve
Yunanistan'da yeniden dou (re-enkarnasyon) ve hayat veya kader izgisi insan tamamen
aresiz ve yetkisiz hale getirmise, ran'n ate ocaklarnda da Tanr adeta gereksiz veya yararsz bir varla dnmtr. Batl filozoflarn bir blm Yaradan'i bir saat yapmcs
dzeyine indirgemitir ve onlara gre bu yapmc, saati yaptktan ve ilke ve kurallarn getirdikten sonra ie yaramaz bir organ haline gelmitir. Bizde de cebir ve kaderle ilgili tartmalar
hiddet ve iddetten uzak deildir. Gayet tabii ki, nazar adan terazinin iki yannda bulunan
iman ve akl arasnda bir denge kurmak hayli zordur, ama bunu kendi haline brakmak da
mmkn deildir. Geri benim grme gre kaza ve kader imann bir paras deildir ve
sadece tartlan bir konu niteliindedir; ancak baz itirazclara gre Kur'an-i Kerim'in
ayetlerinde grnrde bir eliki bulunduu iin bunu ciddi olarak ele almalyz.
Mesele her ne kadar ok eski ve lehine ve aleyhine birok ey yazlmsa da, Bu devirde mey
ayr, kadeh ayr, Cem ayr olduu iin amzn istidlal ve istinbat sonularna (tartma
yntemlerine) gre bu konunun ele alnmas gerekmektedir."
Bu kitapk ilk nce yukardaki mektuba cevap olarak kaleme alnmt ve bunun amac,
Kur'an-i Hakim 'in baz ayetleri arasnda grnrde grlen elikiye son vermekti. Ancak bu
vesile ile tartlan konular, felsefe, etik, sosyal bilimler ve dier bilim dallarnda cebir ve kader
meselesiyle karlaan herkese dmn zmnde yardmc olabilir. te bu yarar gz
nnde bulundurularak bu risale imdi bir kitap olarak yaymlanmaktadr. Bunun sonuna,
meselenin daha da aklk kazanmas iinde baka bir makalemi ilave olarak ekliyorum.2[2][2]
Cebir Ve Kader Probleminin yz
Sorulan soruyu cevaplamak iin aslnda u kadar sylemek kfidir ki, Kur'an- Kerim
ayetlerinin uygulama nedenleri anlatlarak grnrdeki elikilere son verilebilir. Ancak bu
uygulama nedenleri ve biimleri anlatlrken baz noktala-nn ayrntl biimde ve ak olarak
anlatilmamas halinde, asl meseleyi anlatmak zorlaabilir. O nedenle, Kur'an- Kerim 'in
buyruklarn ele almadan nce cebir ve kader meselesinin asl mahiyeti ve ilgili noktalara gz
atmann daha doru olaca kanaatindeyiz. 3[3][3]
htiyar Ve Iztrr (Yetki Ve Yetkisizlik) n lk Etkisi
Herkes, hi dnp tanmadan srf vicdanen, insann kendi iradesine bal fiil ve
hareketlerinde zgr olduunu, kendi irade ve yetkisiyle yapt hareketler iin kendisinin
2[2][2]
Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 9-17.
3[3][3]
Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 19.
sorumlu ve ykml olduunu, iyi davran ve karakterleri iin vgye ve dle layk, kt
hareketlerinden dolay da knama ve cezalandrlmaya tabi olduunu sanmaktadr. Bu sade ve
vicdan dnce ve kavramda insann kendi iyi dnd ve bildii hareketlerinde bir d
veya i g nedeniyle mecbur ve aresiz kald, konusunda en ufak bir kuku bulunmaz.
Nerede fiilen mecburiyet ve aresizlik etkileri grlyorsa, orada irade veya ihtiyar yerine
ztrar ve aresizlik hkm veriliveriyor. Bu noktada insann sorumluluk ve ykmlnn
olmad, dolaysyla vg ve dl veya knama ve cezaya da yer olmad kansna varlyor
ve bu gibi durumlarda, insann iyi veya kt olmas hakknda karar vermeye elverili olmad
dnlyor. Bir kii baka birine ta att veya kfr ettii zaman onun bu hareketi baka bir
gcn cebriyle yapt hi dnlmez ve madur kii, onu bu hareketinden sorumlu tutup
ayn ekilde ta ve kfrle karlk veriyor. Ancak ta atan ve kfreden kiinin akli dengesi
bozuk ve kendisi deli divane ise, kimse onun bu hareketi kasten yaptn sylemiyor, onun
zavall ve aresiz biri olduunu belirterek hareketinden dolay cezalandrmyor ve affediyor.
te nceden zihnimizde olan bu yetkili ihtiyar, gayri ihtiyari, yetkisiz, iradeli ve iradesiz
hareketlerin farkyla ilgili kavram, bizim insann iyi ve kt oluu ve ceza veya dle layk
klnmas iin belirlemi olduumuz llerin temelini oluturmaktadr. Biz bir ocuun veya
delinin plak dolamasn knamayz, ancak yetikin, akl banda bir kiinin rlplak
dolamasn nefretle knarz. Bir kiinin yz irkin-se, ondan tiksinmeyiz, ona kt bakmayz,
ama yz gz yerinde ve dzgn olan birinin bize yzn gzn oynatmasndan
holanmayz. Atei yksek kendinden gemi bir hastann sama sapan eyler sylemeye ve
sayklamaya balaynca, onu sulamayz; ama akl ve bilinci yerinde olan biri byle eyler
sylemeye balaynca, onu knarz. Gz grmeyen bir kii, bakasnn eyasn eline alrsa,
ona hrszlk sulamasnda bulunmayz, ama gz gren biri ayn hareket yaparsa, onu yakalar
cezalandrnz. Bir kii, herhangi bir bask yznden hayrl bir i yaparsa herhangi bir vgye
layk grlmez, ama herhangi bir baskya uramadan iyi bir i yaparsa onu herkes metheder.
Bir ocuk gnah ilemezse iyi ve temiz olduu sylenmez, ama bir gen slih amel ilese, onun
iyi olduu sylenir. Bunun nedeni, bizim grnrdeki koullar ve durumlara bakarak insann
baz fiillerinde zgr bazlarnda mecbur olduunu dnmemiz-dir. Ayrca, vicdanen
sorumluluk ve hesap verme ve buna bal olarak vg ve knama ile ceza ve dl hakknn,
ztr-r fiiler deil, ihtiyar fiillerden doduu grn de tarz. 4[4][4]
Cebir Ve Kader Probleminin k Noktas
Ne var ki, insan biraz dnp tannca ve grlenlerin altndaki, gerekleri renmeye
alnca, kendisinin aslnda sand kadar zgr, gl ve yetkili olmadn, yzeysel olarak
kendi mecburiyeti ve aresizlii iin koyduu snrlarn aslnda ok geni olduunu grr. te
cebir ve kader meselesinin k noktas budur. Bu meselenin temeli u sorular zerine bina
edilmitir:
1. nsan kendi amelleri veya hareketleri bakmndan tamamen mecbur mudur, yoksa belli bir
zgrle mi sahiptir?
2. nsan mecbur eden yahut zgrln kstlayan g hangisidir ve insann hayatn ne
kadar etkilemektedir?
3. Eer insan aresiz, yetkisiz ve mecbur ise, fiil ve hareketlerinin sorumluluu,
4[4][4]
deerlendirilmesi ve ahlk kavramlarmzn dayand ve toplumsal dzenimizin iyilii ve

doru gelimesiyle refahnn garantileri olduu vg ve knama ile dl ve cezann tahakkuk
kural hangi temele dayanacaktr?
Dnyann dnr ve filozoflar bu sorular eitli ynlerden ele alm, bunlarn cevaplanmas
ve sorunlarn zmlenmesi iin eitli yntem ve yollar benimsemi ve de-giik delil ve
kantlara dayanarak deiik ideoloji ve grler gelitirmitir. Bu hususta bilim adamlar ve
aratrmaclarn o kadar ok yazlan, incelemeleri ve aralarndaki gr ayrlklar o kadar
oktur ki, bunlar tek tek tartmak ok zordur, ancak ilke olarak biz bunlar drt snfa
ayrabiliriz:
1) Bu meseleye metafizik adan yaklaanlar
2) Bu meseleye fizik veya doa asndan yaklaanlar
3) Bu meseleye ahlk adan bakanlar
4) Bu meseleye din adan yaklaanlar
Gelin bu deiik ynlerden deiik gruplarn bu meseleye nasl baktklarn, bahis ve istidlalin
hangi yollarn benimsediklerini ve en son, hangi sonuca vardklarn grelim. 5[5][5]
Metafizik Gr
Metafizik veya fiziktesinde cebir ve kader meselesi iki ynyle ele alnr:
1) Doadan kastmz, herhangi bir fiilinin meydana geldii veya gelmedii varlktr, baka bir
deyile, bu varlk herhangi bir yapabilir veya yapmayabilir. Doann bu tanmn kabul
etmemizden sonra u soru aklmza gelir: Fiili terk etmenin veya tercih etmenin yahut bunun
kuvveden fiile gemesinin bir nedeni var mdr, yoksa yok mudur? Bu tercih veya hareketin
bir nedeni yoksa mreccihsiz tercih veya msebbibsiz sebep gibi bir durum ortaya kar ki, bu
akla ve manta aykr bir eydir. Ve eer bunun iin bir mreccih veya sebep gerekiyorsa, o
kimdir? Cebirciler veya cebir grn savunanlar diyorlar ki, mreccih, insann elinde
olmayan neden, etken ve sonulardr. Bunlar ister kendisine Tanr, illet-l alil, msebbib-l
esbb, doa yasas veya baka bir ey denilen stn bir gtr. Kaderciler veya kadere
inananlar bunun insann kendi iradesi olduunu savunurlar. Cebircilerin inanna gre hayr
ve errin mercii veya kayna Allah'n ztdr; insanlar salt madde veya nebat gibidir ve insann
hibir sorumluu yoktur. Kadercilere bakarsak, insan iradesinin Allah'n yaratma ve ibda
dairesinin dnda yaratlmam veya gayri mahlk baka bir ey olduuna inanmamz gerektir.
Zira, insann iradesinin yaratcs Allah deilse, insan da onun yaratcs deildir; yle ki,
insann kendisi .Allah'n mahlku ve eseridir ve dolaysyla bir mahlkun iradesinin gayri
mahlk olmas gerekir ki, bu kabul edilmez bir husustur.
2) Aklc kantlar gsteriyor k, evrenin yaratcsnn "alm" (bilgili) ve "mrd" (irade
sahibi) olmas arttr. Zira, bir yaratc veya sanatkr yapmak ve yaratmak istedii eyi
bilmiyorsa veya onunla ilgili bir tasan yapamyorsa, bir yaratc veya sanatkr deildir. Bu
kurala gre unu kabul etmemiz gerekiyor ki, evrende olup bitenleri Allah nceden biliyordu
ve buna niyetlenmiti. imdi eer Allah falanca ahsn falan saatte veya zaman diliminde
falanca fiili ileyeceini biliyorsa, o fiilin o ahs tarafndan o zaman ilenmesi r arttr. nk
byle olmazsa, Allah'n bilgisinin doru olmadn kabul etmek lazm gelir ki, bu zor bir
eydir. Ayn ekilde Allah'n iradesi belli bir zamanda belli bir kii tarafndan belli bir fiilin
5[5][5]
ilenmesi ynnde ise bu irade gereklemelidir. Aksi takdirde lahi iradenin batl olmas
gerekir. Bu istidlalden hareketle cebirciler u sonucu karr: Vacib-l vcud olmayan ihtiyar
fiil, hibir eyde mtehakkk deildir; geriye kalan muhtarlarn hepsi muhtar gibi grnen
muztar (aresiz) dr. Kaderciler ise buna yle itirazda bulunuyor: Yani buna gre Allah'n
hayr ve errin faili olmas gerekir. nsann tm ktlklerinin sorumluluu Allah'a aittir ve bu
adan insan, maddeler ve bitkiler arasnda herhangi bir fark yoktur.
Ancak bu itiraz ne kadar ciddiyse, cebircilerin lahi bilgi ve irade hakknda sunduklar delil ve
kant da ciddidir. Ve gerek u ki, Allah ile insann yetkilerinin dengeli bir biimde
kullanlmas ve Allah'n bilgi ve irade sahibi olmas bakmndan nedenler ve gereklerden
insann zgrlnn korunmas ok zordur. Kadercilerin bu grten kurtulmak iin
benimsedikleri yollarn ou, cebircilere ynelttikleri sulamalar ve eletirilerin daha arna
layktr. rnein, bazlar Allah'n bilgi ve irade sahibi olmasn bile inkr etmektedir. Bazlar
ise lahi bilgi ve iradeyi teslim etmelerine ramen Allah'n sadece genel eyleri bildiini,
ayrntlar bilmediini ileri srerler. Bazlarna gre Yce Allah insana bahettii g ve
yeteneklerden sadece iyilii kastediyordu ve bunlarn kt biimde kullanlacan bilmiyordu.
Ancak bunlar ylesine zayf fikir ve delilerdir ki, bir yana braklmas iin fazla dnmemize
gerek yoktur. Kaderciler tarafndan Cebircilere cevap olarak sunulan belki de en byk delil
udur: Allah'n nceden bilgi sahibi olmas ile insann zgrl arasnda grnte ne kadar
byk fark ve eliki grlrse grlsn, gelecekte herhangi bir olay hakknda bilgi sahibi
olmak, bu bilginin o olayn meydana geli nedeni olmasn gerektirmez, rnein, eer biz hava
tahmininde bulunuyoruz, falan saatte falan yerde yamur yaacan belirtiyoruz ve bu
tahminimiz doru knca bilgimizin yamurun nedeni olarak kabul ediyoruz. Ne var ki, bu
delil grld kadar salam deildir. nk bir ey hakkndaki kesin bilgi ile tahmin ve kyas
iki ayr eydir. Tahmin ve kyasn doruluunun, tahmin ve kyas edilen olay veya ey ile
herhangi bir lgisi yoktur. Oysa, gerek kesin ilim ile malm arasndaki etki-tepki ve nedensonu ilikilerini inkr etmek mmkn deildir.
Bu ilkesel grlerin dnda metafizikle ilgili cebriyet ve kaderiye ile ilgili olarak sunulan baz
birtakm ksmi grler de vardr, ama bu her ikisinin zorluk ve engelleri ayn deildir. Hi
phe yok ki, cebriye insann irade zgrln yok sayarak nefsimizde birincil ve vicdan
olarak bulduumuz eyi inkr etmitir. Ancak kaderiyenin benimsedii gr bundan daha da
ktdr. nk bu bir yandan, Allah'tan ^m, irade ve kudret gibi kmil sfatlar gasbedip
insana devreder ve dier yandan, Allah yahut illet-l alil ya da evrenin tmarnn varln
hepten inkr eder ve bu iki durumda da, az" yle imknszlklar meydana gelir ki, bunlarn
gereklemesi felsefe ve mantk kanununda evveliyat ve vicdaniyt inkr etmekten daha kt
hatta en ktdr. Bundan dolaydr ki, metafizikte kaderiye ayan basacak salam bir temel
bulamamtr ve dinsizlerin kk bir zmresinin dnda filozof ve dnrlerin byk bir
blm cebriyeci olmutur. Aneximander Platon (Eflatun) ve Stoaclarn ou cebriye
mezhebine balyd, islm felsefecilerinin ou da bu mezhebi desteklemitir. Nitekim, en
byk Mslman filozof, bn Sina "Ta'likt'i-ifa" adl eserinde yle demitir:
"Genellikle, muhtar (zgr)dan, bil-kuvve muhtar (gl ve zgr) kastedilir ve bil-kuvve
muhtar, mreccih ister kendi kiilii ister bakas olsun, yetkilerini kuvveden fiile geirecek
bir mreccihe muhta olur. Bu nedenle, bizlerden muhtar olan biri aslnda muztar (aresiz,
gsz) biridir."
Ayn ey Avrupal filozoflar iin de geerlidir. Pomponaz-ze Tanrnn hayr ve errin faili
olduuna karar verir ve akim tamamen cebirden yana olduunu ifade eder. Hobbes diyor ki,
insan kendi doas ve doal gereksinimleri bakmndan mecbur ve aresizdir. Nefis ile beden
yahut ruh ile maddenin ayrmndan yana olan Descartes, maddeci dnyada sadece cebir
yasasnn geerli olduunu belirtmektedir. Ona gre bata insan olmak zere tm evren bir
makina gibi almaktadr. Bununla birlikte nefiste mkemmel zgrlk gcn saptamasna
ramen benimsedii grn mantksal sonucu da cebirdir. Nitekim, Descartes' veya
Kartezyen ekolnn dier ncleri ki, bunlarn en tannm Malebran-che'dir, nefsin her
niyetiyle Tanrnn insann bedenini hareketlendirdiini ve bedenin her hareketi veya
gelimesiyle nefiste bilin ve duyarllk yarattn kaydetmektedir. Madde ve ruh yahut
imtidd ve fikir arasnda tanrsal balant arttr. Zira bir balant veya arac olmakszn bu iki
mstakil ve kalc cevher arasnda teaml (gei, balant) dnlemez. Demek ki, Tanr tm
iradelerin ve hareketlerin gerek failidir. Spinoza'ya gre insan kendisinde ne kadar faaliyet
veya hareketlilik hissederse etsin, aslnda fail deil, mnfail (pa-sif)dir. Dolaysyla,
tamamiyle yetkisiz ve gszdr. Ona gre bu cebriye bir filozof iin huzur ve mutluluun
kaynadr. Leibnitz ise bireylerin kendi balarna zgr olduuna inanmaktadr, ama bu
bireyler arasnda nceden kurulmu uyumun Allah tarafndan yaratldm sylemektedir. Bu
nedenle, o da cebre rcu etmektedir. Hatta cebriyetine "halis veya salt ceberiyet" diyebiliriz.
Locke ise irade zgrln anlamsz olarak nitelendirmekte ve Descarte'm felsefesinde
varolan kaderciliin yanl olduunu belirtmektedir. Aka cebriyeyi kabul etmemesine
ramen "biz bir eye niyetlenme veya niyetlenmemek konusunda zgr deiliz, niyet veya
irade nefisle belirlenir ve nefis te mutluluk duyar" dedii zaman bu felsefe dnp dolap
kaderiyeden cebriyeye ulaverir. Schopenhaure ise iradenin insanlardan maddelere kadar her
eyde varolduunu ifade etmektedir, ama bu irade, zgrl zerinde kaderiyetin bina
edildii irade deildir.
Hi phe yok ki, Kant, Fischte ve Hegel gibi nde gelen filozoflar kadercilie olan
eilimlerini gstermilerdir. Socrates iradenin zgrln savunmutur. Platon, insann
seme yetkisini kullanmasn benimsemitir. Aristo ise ihtiyar ve ztrri fiiller arasnda ayrm
yaparak insann bir dereceye kadar zgr ve bir nebze de mecbur olduunu ifade etmitir. Bir
baka dnr, Chrysippus cebriyet ve ahlki sorumluluk arasnda bir denge kurmaya
almtr. slam dnrlerin bir blm ise "la cebir ve la tafvid ve lakin emr beyn'un
amreyn" yolunu benimsemi, ama bunu nazar hikmet uruna deil, pratik bir gr olarak
yapmlardr. Yoksa salt metafizik gre gelince, buna gre cebriyenin kefesi, kaderiyeye
gre daha aadadr. Ve filozoflar arasndaki gr ayrl cebriye ile kaderiye arasndaki
gr ayrlndan ok salt cebriye ve orta cebriye arasndaki gr ayrlna dnktr. 6[6][6]
Felsefenin Baarszl
Ancak bu bahiste cebriye kefesinin kaderiyenin kin den daha daha ar olmas demek
felsefenin bu sorunu zmlemi ve bunu cebir lehine sonulandrm olmas demek deildir.
Hayr, bu sadece unu gstermektedir: nsan bu muazzam kainat ve akllara durgunluk veren
dzeni tkr tkr ileten varln zelliklerini yakndan izleyince ylesine dehete kaplr, beyni
ve yrei yle bir duyguyla dolar ki, kendi gznde kendi varl tamamen deersiz ve
nemsiz hale gelir. Onun akn akl kendisine diyor ki, kudreti bu snrsz evreni kuatan,
iradesi bylesine muhteem saltanat zerine hkm sren, bilgisi bu varlk dzeninin en ufak
6[6][6]
parasndan en byne kadar her eyi ezelden ebede kadar kuatan tutan varla kar senin
varln ufak, kck, aresiz, zavall, gsz ve mecburdur, senin gcn, bilgin ve iradenin
hibir deeri ve nemi yoktur.
imdi bunun tesinde biri felsefenin kaza ve kader meselesini anladn sanyorsa, byk bir
yanlg iindedir. Kaza ve kader sorunu aslnda Rabb'l lemin'in grkemli imparatorluunun
anayasasnn ne olduu sorunudur. Yce Allah'n ilmi ve bilgileri, kudreti ve gleri, Allah'n
iradesi ve muratlar arasnda ne gibi bir iliki olduu sorunudur. lhi emrin ne anlam tad
meselesidir. Bunun, O'nun mahlklarna nasl uyguland sorunudur. Mahlklarnn eitli
snf ve kategorilerinde emirlerinin hangi ilke ve kurallara gre uygulanma sorusudur. Ve
evrenin tm varlk ve nesnelerinin ne ekilde ve nasl Ona bal olduu meselesidir. imdi
eer bir kii kalkp bu sorunlar zmlediini iddia ediyorsa, baka bir deyile, onun Tanry
ok iyi tand ve tanrln ok iyi bildiini ve kavradn iddia ettiini syleyebiliriz.
Aslnda, bu kaderciler ile cebircilerin birbirlerine
ynelttikleri eletiri ve sulamalardan daha ar bir eletiri ve sulamay haketmektedir ve daha
vahim bir eydir. Ve eer bu bir iddia deil, sadece kendi tahmin, kyas ve istidlallerine
dayanarak byle bir gr ileri sryorsa, cebir ve kaderle ilgili olarak kesin hkm vermesini
mmkn klan salam ve gvenilir bilgi ve inancn noktasna nasl varabilir? 7[7][7]
Fizik Gr
Fizikte bu mesele, tm evrende olduu gibi insann fiillerinin de nedenler silsilesine bal
olduu ve yapt her eyin bir veya birka nedeni ve etkeni olduu asndan ele alnr. Eer
bir fiilin meydana gelmesi iin gereken nedenler ve ortam olumazsa, o fiilin gereklemesi
mmkn deildir; nedenler ve ortam oluursa, onun gereklemesi gereklidir. Bu her iki
durumda insan tamamen mecbur ve aresizdir. Bu adan fizik veya doa her zaman cebre
meyilli olmutur. Nitekim eski fizikiler arasnda mstesna bir mevkiye sahip olan
maddecilerin babas Democritus bundan 2500 yl nce aka evrenin tm eyasnn doa
kanununa bal olduunu ve bunun dna kamayacaklarn ifade etmiti.
Buna ramen, doaclar nefis ile madde arasndaki cevher farkn inkr ettikleri ve nefis
glerini maddeler leminden u veya bu ekilde ayr saydklar srece fizik veya doa
biliminde kadercilik iin bir yer bulunabilirdi. Ancak 18. yzyln banda oluan fizik
bilimindeki ba dndrc gelime ve fen ile bilimin dier dallarnda ki aratrma, inceleme
ve keifler yeni kaplar almaya balaynca nefis ve ruh tm gleriyle beraber maddi oluum
ve maddenin kimyasal karmlarnn sonulan olarak grlmeye baland ve insan nefisl ve
manevi varlk yerine salt bir mekanik varla dnt. Bylece, kadercilik fizik snrlarnn
tamamen dna karld ve fen btn arln cebrin kefesine koydu.
Biyoloji ve fizyolojinin yeni aratrmalar ki bunlar sayesinde nefis ilmi artk bu iki bilimin bir
dal haline gelmitir. beynin biimi, yaps, ekirdei ve sinir sisteminin durumunun insann
doasn ekillendirdiine hkm edilmektedir. Beyin veya zihnin kt olmas insann
doasn ve ruhsal yapsn bozar ve bununla kt eilimler ve hareketler meydana gelir. yi
oluu, insann tabiatn iyiletirir ve daha sonra iyi eilimler ve iyi amellerin meydana
gelmesini salar. Gayet tabii ki, beynin ekirdei ve sinir sisteminin yapsnda insann zgr
iradesinin herhangi bir rol yoktur. Dolaysyla, bu maddi gr kabul ettikten sonra, insann
7[7][7]
doasnda zgrlk diye bir eyin olmadn da teslim etmemiz gerekir. Buna gre nasl ki,
demirden yaplm bir makine belli baz metot ve kurallara gre alr, insan da doann
muazzam bir yasasna gre yaamakta ve faaliyet gstermektedir. Ahlk ve fazilet dilinde
iyilik ve gzel karakter olarak tanmladmz eyler fen szlnde salt dzgn bedensel yap
ve iyi sinir sisteminin unsurlar demektir. Ahlk ve etiin ktlk ve ahlkszlk olarak
nitelendirdii eyler bilim dilinde beyin yaps ve sinir sisteminin bozuk oluu olarak kabul
edilmektedir. Bu adan iyilik ve salk, ktlk ve hastalk arasnda bir fark kalmaz. Nasl ki,
bir kii kendi iyilii ve sal iin vgye ve hastal iin knamaya layk deilse, ktl,
ahlkszl veya drstl ve fazileti bakmndan da vgye veya knamaya layk
olmamaldr.
Bunun yansra, cebircilii teyid eden baka nemli bir kanun da kaltm yasasdr. Bunun
temelini Darvvin ve Rus-sel Wa!lace ile takipileri atmtr. Buna gre herkesin doas ve
kiilii ile karakteri dnyann kuruluundan beri kuaktan kuaa geen bir kalba girer ve bu
kaltsal kalp doa ve karakteri hangi ekle sokarsa, onu deitirmeye hibir insann gc
yetmez. Bu bakmdan eer bugn bir kii herhangi kt bir i yapyorsa, o aslnda, onun
atasnn 100 yl nce att tohumun bir meyvesidir ve atasmdaki bu ktlk te eski nesillerden
ileri gelmektedir. Bu meyvenin olumas veya olumamasnda ilgili kiinin irade veya yetkisinin hibir rol yoktur. Bunun olumas veya olumamas, tpk bir mango aacnn eki bir
mango ekirdeinden karak eki meyve vermeye mecbur olmas gibidir.
Tarih teorisi de cebri dorulamaktadr. Buna gre d etkenlerin etkileri genellikle, o ortamn
iinde bulunan tm bir insan toplumunun doas ve karekterini etkilemektedir. Ve bu nedenle,
belli bir nedenler topluluu altnda yaayan bir ulusun zellikleri, baka bir nedenler topluluu
altnda kalan bir ulusunkilerden farkl olur. Meseleye daha derin bir ekilde baktmzda bu
iki ulusun miza ve karakterleri arasndaki farkn kaynann, onlarn inde yaadklar farkl
d etken ve ortamn olduunu anlayabiliriz. Ayn ekilde, eer d etkenlerin nda bir
milletin zelliklerini anladmz zaman onun hangi durumlarda nasl davranacan salkl
bir biimde tahmin edebiliriz. Bir bireyin kiisel irade ve yetkisi iin bu kapsaml yasann
belirledii yoldan ayrlma imkn yoktur. Bireylerin kiisel zgrlnn kabul edilmesi halinde, yzyllardan beri bir milletin hareket ve karakterlerinde grlen zellikler mthi bir
ekilde benzerlik arzetmesi iin ortada herhangi bir neden veya gereke kalmaz. nk bir
milletin tm fertlerinin szbirlii ederek kendi iradeleriyle ayn ekilde hareket etmeye karar
verdikleri hibir ekilde tasavvur edilemez.
statistik bilimi de deneysel temellere dayanarak cebri savunmutur. Byk yerleim
merkezleri ile ilgili olarak deiik artlar ve ortamlarda elde edilen veriler ve rakamlar, o art
ve ortamlarn olumasna neden olan d etkenlerin nda incelendiinde her toplulukta baz
zel nedenlerin etkisiyle belli baz durumlarn ortaya kt ve bu durum-srda ok sayda
insanlarn hareket ve davran biimlerinin ""birlerine benzedii grlmtr. Bu gibi
deneyimlerle istitstik ve tipografi o kadar ilerlemitir ki, bu bilimlerin bir uzman byk bir
yerleim merkezi veya insan topluluunun falanca durumlarda falanca hareketlerde
bulunabileceini geree ok yakn bir tahminde ve kehanette bulunabilir. Byle bir uzman
bir yl iinde Londra ehrinde ka kiinin intihar edebilecei ve rnein, Chicago'da ka tane
hrszlk olaynn meydana gelebileceini tahmin edebilir. Eer bir lkede baka bir lkeye
oranla cinayet says fazla ise, bu cinayetlerin hangi maddi, ekonomik ve sosyal nedenlere
dayand ok salkl bir biimde ortaya konabilir. Bir lke veya byk bir yerleim
merkezinde yllar yl lm, doum, sular ve dier olaylar ortalama nasl meydana geliyor ve
toplumsal duruma paralel olarak bu olaylarla ilgili istatistikler srekli olarak iniyor veya
ykseliyorsa, bunun aklamas, d etkenlerin insanlarn byk yerleim alanlarna, bireylerin
iradelerinin baka bir biimde hareket etmeyecek ekilde mthi bir g ve iddetle etkili
olduundan baka bir ey olamaz. 8[8][8]
Fen Ve Bilimin Baarszl
Bu ksa bahis gsteriyor ki, insann zerinde kendi bykl ve stnln bina ettii fen
ve bilim, onun tm hayal gcn kullanarak inceleme, aratrma ve keifler sonucunda
oluturduu sermaye ve iftihar vesilesini bir kalemde ortadan kaldnveriyor ve insan kendi
bilgi ve aratrmalarna dayanarak kendisinin, maddeler, bitkiler ve cansz makineler gibi
aresiz ve yetkisiz bir varlk olarak kabul edi-veriyor. Ancak bu kabul ve itiraf, bilimin kaza
ve kader meselesini gerekten hallettiini kesinlikle gstermez. Aksine, bu bilimin bizim
vicdanen kendi iimizde hissettiimiz yetki gc ve irade zgrlyle ilgili tatmin edici bir
aklama getirmediini gsterir. Oysa biz gece gndz yetki gc ve irade zgrlnn
belirtilerini grr ve buna gre ihtiyar ve gayri ihtiyari fiillerimiz arasnda ayrm
yapabiliyoruz. Sa-j dece bu deil, varlna insann zgr ve egemen bir irade J sahibi, oluu
bal olan nefsin bile bilimsel aratrmalarn | tesinde bir ey olduu kantlanmtr ve hibir
bilimsel | aratrma metodu, bugne kadar, insann maddi varlnda J herhangi bir maddi
karm veya kimyasal bir forml ile ilgisi olmayan belirti, fiil ve zellikler yaratan eyin ne
olduunu ortaya koyamamtr.
Her ne olursa olsun, eer bir fiziki, insann karakterinde sinir sistemi ve beyin ekirdeinin
yapsnn nemli bir rol oynadn ileri sryorsa, bunu kabul edebiliriz. Ancak bedensel
zelliklerinin, ruhsal zelliklerinin tek illet veya sebepleri olduu yolundaki iddias kabul
edilemez. Ayn ekilde evrim kuramnn bir savunucusu, insann kendi zelliklerinin ounun
irs veya kaltsal olarak miras aldn sylyorsa, bunu kabul etmekte hibir saknca yoktur.
Ancak, insann her eyinin kaltsal ve kendisine ait hibir eyin olmadn ileri sryorsa, biz
dier gerekleri gzmzn nnde bulundurarak bunu kabul edemeyiz. Ayn ekilde tarihe
ve istatistie dayanarak ortaya atlan grn ancak insan kiiliini byk apta, uluslar ile
topluluklar geni apta etkileyen d etkenlerin mecbur kld kadar salkl olduunu
syleyebiliriz. Bununla toplumsal durumlarn ini-klarnda fertlerin kiisel iradelerinin
hibir zgrle sanp olmad ve toplumsal yaam mekanizmasnda insanla-nn salt cansz
birer para gibi hareket ettiklerine ilikin iddia ise ispatlanamaz.
bilimleri ve takipileri aslnda meseles'ni halletmemilerdir. Ama ortaya oyduklar,
incelemeler, gzlemler ve deneyimler hayatmz-c rm snrlanmn ne kadar geni olduunu
gstermitir. 9[9][9]
Ahlaki Gr
Salt etik veya ahlk snrlarnn iinde insann mecbur veya yetkili olduuna likin sorun, d
koullarn altnda i gerein ne olduu eklinde ele alnmaz, aksine, burada insann kiilii
8[8][8]
9[9][9]
ve karekterine ilikin hkmn ve iyi veya kt davranna gre vlme veya knanma
istihkak ve iyi veya kt amellerine gre dl veya ceza verme kararnn neye dayand
gr zerinde durulur. lk bakta burada kadercilerin stn olduu, cebircilerin ise yenilgiye
mahkum olduu gibi grnr. Zira insann tamamen aresiz olduu ve yaptklarnda irade ve
yetkisinin hibir rol olmad kabui edilirse, onun sorumluluk kavram tamamyla ortadan
kalkar, iyilik ile ktlk anlamn yitirir, drstlk ve ahlkszlk anlamsizlar. Ne en drst
kii vgye layk olur ne de, en ahlksz ve gnahkr kiiye lanet yadnlabilir. Ne insanla
ynelik en byk hayr lerlini yapan kii dle layk grlr, ne de en ar su ileyen biri
cezalandrlr. Mahkemelerimiz, yasalarmz, polisimiz, cezaevi erimiz, okullarmz, ahlk ve
terbiye merkezlerimiz, vaazlarmz, konumalarmz, yazlarmz, ksaca, insann irade ve yetki
sahibi farzedilerek slh, cezalandrlmas, ibret ve telkin amacyla meydana getirdiimiz tm
kavram ve kurumlar tamamen gereksiz ve yararsz hale gelir.
Ancak bahis ve tetkik alannda biraz ilerlediimizde grrz ki, burada cebriye ve kaderiye
arasndaki farkla ilgili karar sadece bu noktaya dayanarak verilmez. Etikte amelin deeri,
karekter ve davran etkenlerine gre llr ve ka-rekter ile etkenler szkonusu olur olmaz,
insann karekterini oluturan unsurlarn aratrlmas ve karekter ile davran biiminde ortaya
kan igdlerin saptanmas vazgeilmez hale gelir. Bu noktaya varldktan sonra tartmann
yn yine fizik, psikoloji ve metafizik sorunlarna dnveriyor.
Cebrin taraftarlar insann kiilik ve karekterinin iki byk unsurla olutuunu belirtir.
Birincisi doal yaps, ki bununla doar. kincisi, d etkenler ki, bunlardan her an etkilenir ve
her an kalplarna girer. lk husus tamamen vehbdir ve bir insann elinde deildir. Bir kii ana
karnndan hangi doa zerine doarsa, o onun kiilii ve karakterinin mayasn oluturur. Kt
bir doadan iyi amellerin domas mmkn deildir, ayn ekilde iyi bir doadan kt amellerin domas de dnlemez. D etkenlere gelince ki bunlara gerek doal gerekse toplumsal
etkenler dahildir, onlar doann ekirdeini veya zn gelitirir, yetenek ve eilimlerine gre
de ekillendirir. yi bir tabiata sahip olan bir kii, iyi bir ortamda neredeyse bir evliya oluverir,
kt huylu bir kii de kt ortamda bir eytan. Ayn ekilde, kt bir ortam iyi bir doann
meziyet ve erdemlerini azaltr, iyi bir ortam ise kt bir huyun ktlklerini. Doa ile ortam
arasndaki balant, tpk bir tohumun toprak, su, iklim ve iftilik veya bahvanln tr
arasndaki ba gibidir. Bitki veya aacn z ekirdek veya tohumdur ve bu saydmz
unsurlar onun yetimesi ve meyve vermesini olumlu veya olumsuz biimde etkiler, insann
durumu da pek farkl deildir. O, bu her w gcn etkisindedir. Ne kendi doasn deitirebilir
ne kendi isteiyle d ortam benimseyebilir ne de ortamn etkilerin-en etkilenip
etkilenmemesi elindedir.
Kadercilerin ar grl bir grubu bu gr hi kabu etmez. Onlara gre aslnda doa ve
ortamn etkenleri,
insann karakter ve davrann ancak gayri ihtiyar hareketleri bakmndan
etkileyebilmektedir. nsann dnp tanp, ayrm etme yetenei ve karar verme gc ve
iradesiyle yapt ilerde ise bu ikisinin hibir rol yoktur, hatta bunlar ilaili kiinin kendi
seim ve yetkisinin sonulandr. Bu baz kimselerin benimsedii tamamen kaderci grtr.
Ne var ki, bu gr kabul etmek ok zordur. nk bir insann ihtiyar fiillerinin temelini
oluturan bilin, akl, sezgi, anlay, seim yetenei ve karar gc zaten vehb (Allah
vergisi)dir. nsan ne kendi yetenei ve gayretiyle bunlar elde edebilir, ne bunlarda zerre kadar
bir deiiklik yapabilir. O halde, bu glerin etkisiyle kendi davranlar iin hangi yolu seerse
sesin, onu zgrce setiini nasl syleyebiliriz?
Ilml kadercilerin gr ise bu hususta yledir: phesiz, insann kiilii ve karakterinde asl
doas ve d etkenlerin rol ok byktr. nsan iyi ve kt eilimler ve iyilik ile ktlkle
ilgili yeteneklerle doar, doal ve toplumsal ortamn kalbna girip, karakteri belli bir biim
alr. Ancak bu ikisinin yan sra, karakterini etkileyen nc bir ey de vardr ki, o da insann
mukadder olmayan yetkisi ve zgrldr. Biz bir insann iyi veya kt oluuyla ilgili
hkmmz, doas veya yetitii ve yaad ortam ve koullara gre deil, bu mukadder
olmayan yetenei ve zgrlne gre veririz, ilk iki eye baklrsa, insan aresizdir ve
kiiliinin hangi yan ve blmleri bunlarn etkisinde ise onlar ahlk adan tamamen
deersizdir. Aslnda, ahlk deer ve insann iyi veya kt oluuyla ilgili deerlendirmeler
ancak nc ey yan mukadder olmayan yeteneine gre yaplr.
Bir gr veya kuram olarak bu gayet tutarl bir eydir. e var ki, bu hususta nemli bir glkle
kar karyayz. nsann karakterindeki asl huy, d ortam ve mukad-er olmayan yetki
blmlerini ayracak ve kendi ahlki emir e kurailanmiz yalnz nc blmle
snrlandracak bir lmz yoktur. Eer ahlk deer sadece bu blm veya unsurun miktarna
balysa, bizim iin bir kii hakknda iyi veya kt yargsna varmamz kesinlikle imknszdr.
Herhangi bir letle lerek, herhangi bir tartyla tartarak veya herhangi bir analiz yntemiyle
drst ve temiz bir kiinin ne kadar kendi mukadder olmayan ihtiyariyle iyi olduunu belirleyemeyiz. Ayn ekilde, kt bir kiinin mecburen ne kadar kt ve iradesi ve yetkisiyle ne
kadar kt olduunu bilemeyiz. Yani, bu kaderiye grn kabul etmemizden sonra bizim
iin tm ahlk kurallar geersiz olur ve sadece geersiz olmaz; bununla beraber, ayn zamanda
tm ceza kanunlarmz iptal etmemiz, mahkemelerimizi ortadan kaldrmamz ve cezaevlerine
kilit vurmamz gerekir, nk yakaladmz sulular ve hakmlerimizin haklarnda eitli cezalar verdii hkmller ve hapse attmz mahkumlarla ilgili hibir hakimimiz, iledikleri
sularda gayri mukader ihtiyarlarnn ne kadar rol oynadn bilmez ve bu esas ey bilinmedikten sonra ceza tr ve miktarnn sulunun ihtiyar veya yetki miktaryla eit olmas
hibir ekilde mmkn deildir.
Bu aamada kaderiye bilinmeyen bir diyara ve kapkaranlk bir alana girer. Burada kaderiyet
ne kadar urarsa urasn ve ne kadar dikkat ederse etsin, dikenli ve engebeli yolda her an
ve her admda yuvarlanmaya, bir eye arpmaya mahkumdur. Nihayet geri dnp cebriyeye
der ki: "Eer benim grm ahlk kurallarn hie sayyor, yarg dzenini geersiz klyorsa,
senin grn ayn, hatta daha kt sonular veriyor. Senin kuramna gre insan yaptklarnn
hibirinden sorumlu saylmyor. O halde, iyi ve kt ayrm niye? Kimi vecek veya
knayacaksn? Ceza veya dl karar niin? Sorumlu olmayan bir kiinin iyi veya kt
olmasyla ilgili hkm ancak bir kiinin hasta veya salkl olmasna hkm verilmesi gibidir.
Eer bir kii hasta olmas veya atei kmas nedeniyle cezalandrlmiyorsa, bir kii hrszlk
yapt diye niin cezalandrlsn?"
Bu sorunun tutarl bir cevab cebriyede de yoktur. En ok unu syleyebilir: "Dnyada her fiil
ve hareket baz doal sonular verir. Nasl ki, hastaln doal sonucu ar ve sancdr ve
salnla rahat ve huzur, nasl ki, drstln doal sonucu vg ve dldr ve ktlnki
knama ve ceza, nasl ki, elin atee sokulmasnn doal sonucu yanma-sdr, bir kiinin
sorumluluu kendisine ait olsun veya olmasn, suu nedeniyle bir ekilde cezalandrlmas
gereklidir."
Ama ancak bu cevap bizim nsan akl ve ruh sahibi bir varlk deil sadece maddi bir varlk
olarak kabul etmemiz ve insanda akl, nefis, ruh diye bir eyin bulunmad, sadece kendi kural
ve yasalarna bal olan doann varolduu ve insann tpk bir aa, bir nehir, bir da veya
baka bir nesne gibi onun etkisinde olduunu teslim etmemiz halinde doru olabilir. Ne var ki,
insan yaamnn belirtileriyle ilgili bu mekanik yorum ve deerlendirme hibir ekilde kabul
edilemez. Burada anlatlmak in yeri olmayan delilleri ok zayftr. Bu gr kabul etmenin
ilk sonucu, yasalar, ahlk, dinler ve inanlar hepsinin deerlerini yitirmeleri ve geersiz olmalar ve bizzat insann, insan olarak dier varlklar ve nesnelere kar akl ve ruh gibi onurlu
stnln kaybederek onlardan biri haline gelmesidir. 10[10][10]
Ahlk Biliminin Baarszl
Btn bu bahsi zetleyecek olursak, etik veya ahlk bilimi cebriye ve kaderiye ile ilgili olarak
bir hkm vermekte baarsz kalmtr. Salt ahlk delil ve gzlemlerle insann kiilii ve
karekteri konusunda cebirci grn m yoksa kaderci grn m doru olduunu sylemek
mmkn deildir. Yani, insann kendi sz ve hareketleri bakmndan sorumlu ve yetkili
saylmas lehine ne kadar delil varsa, hemen hemen ayn deliller onun tamamen sorumsuz ve
aresiz saylmas lehinedir. 11[11][11]
Tanrbilimsel Gr
imdi bu meselenin sadece sonuncu yn, yani tanr-bilimsel gr kalmtr. Tannbilim veya
ilahiyatta bu mesele aa yukar felsefede yer ald gibi yer alr. Ancak burada daha ok
zorluk ve engeller vardir. Felsefenin gz sadece metafizik veya doatesindedir ve insann
pratik yaantsna bakmaz. Yani, insann yaantsyla doa bilimi veya ahlk bilimi kadar bile
ilgili deildir. lahiyat ise u veya bu ekilde gerek fizik ve doa bilimi gerekse metafizikle
ilgilidir ve retileri ikisini de kapsar. Din bir yandan insan emir ve nehiyler (yasaklar)den
sorumlu tutar ve itaat ile itaatsizlik iin dl ve ceza yasasn getirmitir ki bunun iin insann
belli bir lde sorumlu, yetkili ve zgr olmas gerekir. Dier yandan, bata insan olmak
zere tm evreni kuatan ve iyi ve kt her varl ve nesneyi elinde bulunduran insanst bir
varlk veya doast bir yasa kavramn da ortaya koyar. Bu bakmdan tannbilim veya
ilahiyatta bu mesele, felsefe, fizik ve ahlk bilimi her nden daha zordur. nk bu ,
sorunun sadece bir ynn ispatlamak ve dierlerini ona uydurmak ve ona gre deitirmek
veya arptmak konusunda serbesttir. Din ise bu her ikisini ispatlamaya ve birbirleriyle eliir
durumda olan bu grlerde orta bir yol semeye ve bunun akla uygun olduunu gstermeye
mecburdur.
Dnyann dier dinlerinin bu dm zmek iin ne gibi bir hal are nerdiklerini anlatmak
iin yerim yoktur; nk bana yneltilen soru slmiyet'le ilgilidir. Bahsin az ve z olmas iin
de aklamam sadece bununla snrl tutacam. 12[12][12]
Doru slam Gr
Metafizikle ilgili meseleler hakknda slm'n doru gr udur: Neyin ne kadar bilinmesi
10[10][10]
11[11][11]
12[12][12]
gerekliyse, Allah ve Resul bize anlatmtr. Bundan fazlasn merak etmek, haklarnda bilgi
edinmek iin elimizde herhangi bir kaynak bulunmayan, bilinmemelerinin bize herhangi bir
zarar olmayan hususlar ve nesneleri bilmeye almak ve aratrmak hem gereksiz hem
tehlikelidir. Nitekim Kur'an- Kerim'de yle buyrulmutur:
"Ey m'minler! Size aklanmas halinde fenanza gidecek olan eylerden Resule sormayn."
(El-Maide: oi)
"Peygamberin size verdiini aln. Sizi, kendisinden neh-yettii eyden de saknn." (Ei-Har:
7)
Ve bu nedenle, hadis- nebev'de sk sk soru sorulmas ve sama sapan konularla
uralmasnn ho olmad kaydedilmitir. Nitekim bir hadisinde, Resulullah yle buyurmutur:
"Bir kiinin slm iin iyisi gereksiz eyleri brakmasdr."13[13][13]
"Takdir" veya kader meselesi de bu konulardan biridir. Nitekim Hz, Peygamber (a.s.) sk sk
bu meseleyi tartmaktan saknilmasn istemitir. Bir defasnda sahabiler aralarnda bu
meseleyi konuuyordu. Derken Resulullah (a.s.) geldi ve bu tartmay dinleyince yznde
kzgnlk belirdi. Hemen, "Byle eyler iin mi size emrverildi? Bunun iin mi ben size
gnderildim? Bu gibi eyler yznden gemi milletler helak oldu. Kanmca, siz bu konuda
kavga etmeyin."14[14][14] Yani kendisi yle demek istemitir: Bu, sizin iin ill bir kanya
varlmas gereken erl bir konu deildir. Yani, bununla ilgili herhangi bir aratrma yapmaz ve
konumazsanz, kyamette bundan sorumlu tutulmayacaksnz. Bu konuda azmz aarsanz,
ister istemez yanl yahut doru bir ey syleyeceksiniz. Bylece, tartmamanz gereken bir
konuda tartrsanz, banz derde sokarsnz. Sizin anlayacanz, sizin konumanz size zarar
verebilir; oysa, konumamanzn hibir zarar yoktur.
Baka bir defasnda Hazreti Peygamber, gece vakti Hz. Ali ile Hz. Fatma (r.a.)nn evine gitti
ve Kendilerine, "Tehec-cd namaz niye klmyorsunuz?" diye sordu. Hz. Ali, "Ya Resulullah
nefislerimiz Allah'n elindedir; O ne zaman isterse u-yanrz" diye cevap verdi. Bunu duyar
duymaz oradan ayrld ve bacana elini vurarak dedi ki, "nsan (btn mahlklarn) en kavgac
(s)dr."15[15][15] Bundan dolaydr ki, muhaddis ve fakihlerin byk bir blm "yi veya kt
kader Allah'tandr" gibi genel inan zerine ittifak etmi ve bu hususta fazla aratrma ve
inceleme yapan veya cebir ve kader hakknda kesin hkm verenleri iddetle16[16][16] knamtr.
Ne var ki, Hazreti Peygamber (a.s.) ile gemiteki din byklerimizin yasaklamalarna ramen,
baka milletlerin felsefe ve fizikle ilgili sorunlarn inceleyen Mslmanlarda bu konu geni
apta tartlmaya baland; yle ki, bu slm'da kelm ilminin en nemli konularndan biri
haline geldi. 17[17][17]
13[13][13]
Bu hadisi mam Zhri, mam Zeyn'l-bidin vastasyla rivayet etmitir (Tirmizi)
14[14][14]
Bu hadis eitli biimde Hz. mer, Hz. ie, Hz. Enes, Hz. Ebu Hureyre ve
15[15][15]
Hz. Abdullah bin mer bin As (r.a)tan rivayet olunmutur (Bk. Tirmizi, bn Mce)
16[16][16]
Bu hadisi Zhri, mam Zeyn'l-abidin'den ve o da, Hseyin bin Ali (r.a.) den rivayet etmitir. (Buhar, Nesei). Muhaddisler, Resululfah (s.a.v.)'in Hz. Ali (r.a)'nin
evinden dnmesi ve bu yeti okumasyfa ilgili eitli aklamalar da bulunmutur. Ama benim bundan anladm, Hz. Peygamberin (a.s.) hayatn pratik sorunlar
konusunda kader meselesine bavurmasndan holanmaddr.
17[17][17]
slm lhiyatlarnn Mezhepleri

Mslman mtekellimin veya ilahiyatlar bu konuda kaderci ve cebirci diye iki byk
mezhebe ayrlmtr. Bu her iki grubun tm tartmalarn buraya aktarmak mmkn deildir.
Bunun iin ok hacimli ayr bir kitap yazlabilir. Burada ise bu iki grubun grlerinin zetini
sunmaya alacam, 18[18][18]
Kadercilerin nanc
Mutezile ve baz dier mezheplerin inanc udur: Yce Allah insan yaratt, ona filleri zerine
g ve kudret bahetti ve iyilik ile ktlk arasnda ayrm yapma yeteneini verdi. Artk insan
kendi gcyle ve zgr iradesi dorultusunda iyi veya kt iler yapmaktadr ve yine bu
yetkisine gre dnyada vg veya knama, hirette de sevap veya azaba layk olacaktr. O
Allah tarafndan ne kfr ve gnaha mecbur edilmi, ne man ve itaate zorlanmtr. Aksine,
Allah Teala resullerini gnderir, mushaflar indirir, iyi amel ileme emri verir, ktlkten
meneder, doru ile yanl, Hak ile Btl arasndaki kesin fark belirtir ve insanlara, doru yolda
yrrseniz kurtulacak, yanl yolu tercih ederseniz, kt sonucunu grrsnz diye uyarr.
Bu mezhebin ilke ve retilerini ilk nce Vsl bin Ata el-Gazzal belirlemiti. El-GazzaFe gre
Allah dil bir hakimdir. Allah'a err veya zulm maletmek caiz deildir. Ayrca, Yce Allah'n
emir ve nehiyleriyle donatt kullarn, kendi irade ve glerine aykr olarak iler yaptrmaya
kalkmas caiz olmad gibi, kendi emriyle iledikleri herhangi kt bir ey iin onlar
cezalandrmas da caiz deildir. O halde, kulun kendisi hayr ve err failidir. Kendisi istedii
gibi iman ile kfr ve itaat ile ma'siyet (gnah) yolunu seer ve Allahu Teala ona btn bunlar
iin g ve yetenek vermitir. brahim bin Sey-yaru'n-Nizam buna, Allah'n sadece hayr
zerine yetkisi olduu, err, sknt, eziyet ve gnahlarn O'nun kudretinin dnda olduu
savn eklemitir. Muammer bin badu's-Sele-mi ve Hiam bin Amru'l-Fevzi ise bu kural daha
iddetle savunmu ve iyi veya kt kaderin Allah'tan olduuna inananlarn kfir ve sapk
olduunu ileri srmtr. Zira bu inan, Allah'n iyi ve merhametli olma vasfna aykrdr ve
O'nun zlim ve cbir olduunu gstermektedir.
Bundan sonra Chiz, Hayyat, Ka'bi, Ciyayi, Kad Abdl Cebbar v.s. gibi ne kadar byk
mutezile alimi varsa hepsi, kullarn fillerinin ynlendiricisinin Allah'n deil, bizzat kullarn
olduunu kuvvetli bir biimde savunmu, Allah'n kullarna istemedikleri eyleri zorla
yaptrmadn kaydetmitir. 19[19][19]
Kadercilerin Kur'an'dan Sunduklar Deliller
Mu'tazile kendi inanlarn dorulamak iin Kur'an- Ke-im'in birok yetinden deliller
sunmaya almtr. rnein
1) Kullarn fiillerinin kendilerine ait olduu hususunun vurguland yetler
"Allah'a nasl kfrederseniz ki, siz llerden iken sizi diriltti?" (El-Bakara: 28)
"Elleriyle bir kitap yazp sonra "Bu Allah katmdandr." Diyenlere yazklar olsun" (El-Bakara:
18[18][18]
19[19][19]
79)
"Allah bir kavine ihsan ettii nimetini, o kavim nefislerinde olan deitiirinceye kadar,
deitirici deildir." (El-En-fal:53)
"Fenalk ilemen onunla cezalandrlr." (En-hfea: 123)
Herkes kendi kazancna baldr." (Et-Tr:2i)
2) nsann kendi amellerine gre di veya cezaya layk olacann belirtildii yetler
"Bugn herkes kazand ile karlanacaktr" (El-Gafir: 17)
"Bugn, ilediiniz eylerin karl verilecek." (El-Casiye: 28)
"Yaptkannizdan bakasyla m cezalandrlyor sunuz?."
(Nemi: 90)
3) er, zulm ve dier kt eylerden Allah Tel'nin mnezzeh olduu anlatlan yetler
"O hangi eyi yarattysa, ok gzel yaratt" (Es-Secde: 7) Ve gayet tabii ki, kfr gzel bir ey
deildir.
"Biz gkleri ve yeri ve aralanndakiieri ancak hak ile yarattk". (El-Hicr: 85)
Gayet tabii ki, kfr "hak" olamaz!
"Rabbin kullanna zulmedici deildir." (Fussilet: 46)
"Allah, lemlere zulmetmek istemez.1' (M-i imran: 108)
4) Kafirler ve gnahkrlarn ktlkleri ve ahlkszlklar nedeniyle knand ve onlarn,
iman ve itaat yolunu benimsemelerinin Allah tarafndan engellenmedii ifade edilen yetler
"nsanlara hidayet rehberi Peygamber geldiinde, onlar iman etmekten meneden ey. "Allah
bir insan m Peygamber olarak gnderdi?" demeleridir." (Ei-isra: 94)
"Yarattm eye secde etmekten seni nneneden hedir?"
(Sd:75)
"O halde o lara ne oldu ki, iman etmiyorlar?" (Ei-ini-kk:20)
"Siz niin o mran: 99)
ilan Allah'n yolundan alkoyuyorsunuz?" (li
Eer gerekten Allah insanlar iman etmelerinden al-koysayd ve onlar kfre ve gnaha
mecbur etmi olsayd, onlara byle sorular sorulmazd. Tpk bir kiinin bir kiiyi bir odaya
kapatp, "oradan niye kamyorsun?" gibi bir soru soramad gibi. Byle bir durumda Allahu
Teala'nm bir yandan insanlar Hak yolundan alkoyduu ve dier yandan, onlara, "siz Hak
yolundan niye dndnz?" diye sorduu dnlemez.
Allah'n insanlar doru yoldan saptrp kendilerine, "doru yoldan niye saptnz?" diye
sorduu dnlebilir mi? Onlar kfre yneltip "niye kfr benimsediniz?" diye sormas
tasavvur edilebilir mi? Onlar Hakkn yerine Btla sevkedip, "siz niye byle yapyorsunuz?"
diye sormas beklenebilir mi?
5) man ve kfrn insanlarn iradelerine bal olduunun akland yetJer
"Artk isteyen iman etsin, dileyen kfir oIsun."(Ei-Kehf: 29)
"Artk isteyen, Rabbine bir yol tutar." (Ei-Mzzemm: 19)
Sadece bu deil, kendi kfr ve masiyetlerini lhi irade ye maledenler de knanmtr,
rnein:
"Mrikler derler ki: "Eer Allah istemi olsayd, ne biz ve ne de babalarmz irk koardk."
(Ei-En'am: 148)
"Kendi davalarn Tagt'a gtrmeye niyet ederler; halbuki, kendilerine onu inkr etme emri
verilmiti" (B-Nisa:60)
"Mrikler: "Eer Allah dileseydi, ne biz ne de babalarmz Allah'tan bakasna tapmazdk."
{En-Nahh 35)
6) Kullarn iyi amel ilemeye davet edildii yetler
"Ve Rabbinize mafiret iin koun" (Ai-i mran:i33)
"Allah'n davetisine icabet edin." (Ei-Ahkf: 3i)
"Rabbinize dnn" (Ez-Zmer: 54)
Gayet tabii kullarda g ve yetenek olmadka, onlar itaate, Rabblerine komaya, dnmeye
v.b. davet edilemez. Bir felliden ve bir ktrmden ayaa kalkp komas istenebilir mi?
7) Kullarn, Allah'n kendilerine emrettii fiiller ilediklerinin beyan edildii yetler 'Allah
hibir zaman ktl emretmez." (Ei-A'raf: 28)
"Halbuki, onlar ancak Allah'a ibadet etmeleri ile emroIunmulardl." (El-Beyyine: 5)
^%"O kullannn kfrne raz olmaz." (Ez-Zmer: 7)
Ancak Allah'a kulluk etmekle emrolunmulardr." (Be8) Insanlann kendi yaptklarnn cezasn ektiklerine ; dair yetler
"nsanlarn kendi ellerinin yaptklar yznden karada, ve denizde fesad meydana kt." (ErRm: 4i)
"Banza gelen her musibet, kendi ellerinizin kazand yzndendir." (E-ra: 30)
"phesiz, Allah insanlara hibir eyle zulmetmez. Fakat insanlar kendi nefislerine
zulmederler." (Yunus: 44)
"Biz, halk zalim olan memleketlerden bakasn helak edC deiliz." (El-Kasas: 59)
9) Allah'n insanlar hidayete veya sapkla mecbur etmedii, aksine insanlarn kendilerinin
bu yollardan birini setiini gsteren yetler
"Semd kavmine gelince: Onlara da, doru yolu gsterdik. Onlar ktl hidyete tercih
ettiler." (Fussilet: 17)
"Artk hidayeti kabul eden kendi faydas iin hidayete ermitir" (Yunus: 108)
"Dinde zorlama yoktur. man ile kfr apak meydana kmtr. Tagtu tanmayp Allah'a
iman eden yle salam bir ipe sarlmtr ki, onda ek yeri ve kopukluk yoktur." (Ei-Bakara:
256)
10) Peygamberlerin kendi hatalarn kabul edip kendileri tarafndan ilendii ifade edilen
yetler
rnein, Hz. Adem diyor ki:
"Ey Rabbimiz nefislerimize zulmettik." (El-A'raf: 23) Hz. Yunus diyor ki:
"Seni tebih ve takdis ederim. Gerekten ben hakszlk edenlerden oldum." (Ei-Enbiya: 87)
Hz. Musa diyor ki:
"Ey Rabbim, ben nefsime zulmettim." (El-Kasas: 16) Hz. Nuh diyor ki:
"Ey Rabbim, bilmediim eyi senden istemekten sana linirim." (Hd: 47) 20[20][20]
Cebirci Gr
te yandan, Ceberiye veya Cebirciler, insan veya dier canllar ve nesnelerin ister kendileri
veya sfatlar olsun, hibir canl veya eyin Allah'n iradesi dnda olumadna inanyor.
nanlarna gre evrende her zerrenin hareketi kaza ve kadere baldr. Vcut ve icatta
Allah'tan baka kimsenin herhangi bir rol veya etkisi yoktur. Yaradl ve ibdda Allah'n
hibir orta yoktur. Ancak Allah'n diledii olur, dilemedii olmaz. Hibir ey veya canl
20[20][20]
O'nun emri olmadan zerre kadar kprdayamaz. Alah Teala'nn emir ve icraatna iyi veya
kt damgasn vurmak akl ii deildir. Mevla ne eylerse gzel eyler. Dnyada olaylarn
nedenleri olarak tanmladmz eyler aslnda grnteki nedenlerdir, yoksa gerekte her ey
Allah'n iradesi ve emriyle olur ve yer ile gklerdeki tm olup bitenlerin asl faili O'dur.
Bu temel gr ve inantan baz zimn veya cz' grler de domutur rnein Ceyhem bin
Safvan ve eyban bin Mesleme Haricnin gr udur: nsan kendi fiilleri asndan tamamen
mecbur ve aresizdir. Ne iradeye ne de yetkiye sahiptir. Cenab- Allah nasl cansz nesneler,
bitkiler ve dier eyay hareketlendirirse, insanlarnda kprdanmalarna neden olur. nsanlarn
fiil ve hareketlerinin kendilerine mal edilmesi sadece mecazi anlam tamaktadr. Sevap ve
gazaba gelince, fiilleri cebren olduu iin dl ve cezalar da cebren olmaktadr. Yani, nasl
cebir ve zorlama ile bir insan iyi veya kt harekette bulunuyorsa, cebir ve zorlama ile
dllendirilmekte veya cezalandrlmaktadr. Yani, Mu'tezile'-nin halis kaderiyesine kar halis
cebriye fikridir.
Aralarnda Hseyin En-Neccar, Beir bin Gyas-l Merisi, Darar bin Amru, Hafsu'l-Ferd, Sbu
Abdullah Muham-med bin Kerrm, uayb bin Muhammed el-Harici ve Eba-diyye
mezhebinin kurucusu Abdullah bin Ebad vb.nin bulunduu baka bir grup ise Allah'n
insanlarn iyi veya kt fiil ve amellerinin yaratcs olduunu kabul ediyor, ancak ayn
zamanda, kullarn bir eit g ve iradeye sahip olduunu ve bunlarn, onun hareketlerinde bir
rol oynadna da inanyor. Bu role "kesb" adn veriyorlar. Bu kesb nedeniyle insana emir ve
nehy ile ilgili talimat verilmi ve buna gre o azaba veya sevaba layk olacaktr.
mam Ebu'l Hasan el-E'ari, "kesb"i kabul etmi ve insann bir hareket kudreti olduunu da
ispatlamtr, ancak bunun tersini inkr etmitir. Yani, kendisine gre Allah, kuluna hangi fiil
veya hareketi yaptrmak istiyorsa, o kulun hareket kabiliyetiyle gereklemi oluyor, ancak bu
kabiliyet, kudret veya g sadece lah iradenin hayata gemesinin bir aracdr; gerekte ise bu
g veya yetenek, herhangi bir fiilin meydana gelmesine neden olan bir etkiye sahip deildir.
Kad Ebu Bekir Bakln'nin gr ise bundan biraz farkldr. Ona gre bir insann her
hareketinin iki yn vardr. Bir yn, iyilik ve ktlk, hayr ve serden soyutlanan hareketin
kendisidir. Bir baka yn de itaat ve gnah veya isyan ile ilgilidir. rnein, namaz ve oru.
Bu ilk yn, Yce Allah'tan kaynaklanr, nk bu O'nun kudretiyle meydana gelir. kinci
yn ise kuldan kaynaklanr, nk bu ynyle herhangi bir fiil onun g ve yeteneiyle ilenir
ve buna gre dl veya cezay hak edebilir.
stad Ebu shak sfrayini ise bu gre kar kmtr. Ona gre fiilin kendisi ve fiilin
nitelikleri, yani iyi veya kt oluu, ikisi hem kul hem Allah'n g ve yeteneiyle meydana
gelir.
mam-l Haremeyn ise bu ki gr de reddetmitir. Kendisine gre Alah Teala, kulu hem
kudret hem irade ile donatmtr ve bu kudret ve rade ile kul ama ve hedeflerine ular.
En son olarak cebir grnn ateli savunucusu mam Rzi ile karlayoruz. Kendisi, kulun
g ve yeteneini bir eyin etkilediini kabul etmiyor. "Kesb"i, ism-i bi msemma olarak
kabul ediyor. Allah'n, kullarn tm fiillerinin yaratcs olduunu belirtiyor ve kfr, iman, itaat,
isyan, hidayet ve dalalet hepsinin Allah tarafndan kullarda yaratldn aklyor. Kendisine
gre, Allah'n birinden kfr ilemesini isterken onun, m'min olmas mmkn deildir, ayn
ekilde, Allah'n defterinde "m'min olarak geen birinin kfir olmasna imkn yoktur. Yahut
birinde itaat ve sadakat istemiken onun asi veya gnahkr olmas mmkn deildir, imdi,
btn bunlarn nceden kararlatrlm ve kullarn bunlarn dna kmalarnn kesinlikle sz
konusu olmad halde emir ve nehylerle ilgili retilerin var oluunun caiz ve makul herhangi
bir gerekesinin olup olmad sorusuna gelince; mam Rzi diyor ki, bu tr retilerin
gerekelerinin aranmamas ve Allah'a ileri iin niin ve neden gibi sorularn sorulmamas
gerektiini ifade ediyor.
Her neyse, E'ariler ve ayn grte olanlar ister "kesb"i kabul etsin veya etmesin ve hareket
kudreti zerindeki etkiye inansn veya inanmasn, ileri srdkleri delil ve grlerinin
mantksal sonucu, salt cebirdir. nk eer Allah, kullarnn yaratcsysa ve onlarn iyi veya
kt iler yapmalar iin iradesini ortaya koymusa, bu iki durumdan biri kesinlikle meydana
gelecektir. Yani kullarda lahi iradeye kar hareket etme gc olacak yada olmayacaktr. Bu
durumda kulun kudret ve iradesinin Allah'n kudret ve iradesine galip gelmesi gerekmektedir
ki bu ittifakla btl bir gr ve inantr. Allah'n kudreti karsnda kulun kudretinin etkisiz ve
Allah'n iradesinin yannda, kulun iradesinin nemsiz ve geersiz olmas. Bundan sonra "kesb"
veya hareket yeteneinin olup olmamas hibir anlam tamamaktadr, jte bu halis cebriye
veya cebirciliktir. Ve gerekten de, cebriye ile ilgili bahis ve delilleri kabul eden bir kii cebirci
grn sonuna kadar gider; arada veya ortada bir yerde durmas hi mmkn deildir.21[21][21]
Cebrilerin Kur'an'dan Sunduklar Deliller
ok ilgintir, cebriler de kendi inanlar lehine Kur'an- Kerim'den deliller sunmaktadr ve bir
deil, iki deil, kaderiyeye kar cebriyeyi kuvvetle destekleyen yzlerce yeti rnek
gstermektedirler:
1) Allah Teala'nn tm kuvvet ve kudretlerin sahibi, her eye kadir ve her eyin yaratcs
olduunu kantlayan yetler Bu yetlerde dnya da hibir eyin Allah'n izni olmadan
gereklemedii belirtilmitir:
"Btn kuvvetin Allah'a ait olduunu" (S-Bakara.-165)
"Sihirbazlar, Allah'n izni olmakszn sihir le kimseye bir zarar veremezler." (H-Bakara: 102)
"Haberin olsun ki, yaratmak da emir de O'na mahsustur." (Et-A'raf: 54)
"De ki: "Her eyi yaratan Allah'tr. O, birdir. Her eye galip ve hakimdir." (Er-Ra'd: 16)
"Halbuki, sizi de, yaptnz eyleri de Allah yaratmtr." (Es-Safft: 96)
2) Her olay hakknda Allah'n kararnn nceden verildii ve dnyada olup bitenlerin tmnn
O'nun emriyle olduunu gsteren yetler
"Hibir dii hamile kalmaz ve dourmaz ki, Allah onu bilmesin. Kendisine mr verilenin
mrnn artmas veyahut eksiltilmesi muhakkak bir kitapta yazldr." (Fatn i)
"Kitapta srail oullarna u haberi verdik: "Siz, arzda : sad karacak ve byklk taslayp
serkelik yapacaksn;
(Ei-sra: 4)
21[21][21]
Hristiyan ilahiyatlar veya tannbilimcilerinin durumu da tamamen ayndr. Onlarn byk bir blm de E'arilerin grndedir. Aziz Augustine salt
cebriyeden kurtulmaya ok abalamtr, ancak Allah' Hakiki Fail ve insan sadece nesnel bir varlk olarak kabul etmesiyle bite salt cebircilik grnden
kurtulamamtr. Scotus Erigena Hristiyanlkta skolastik felsefenin kurucusudur. Kendisi Tanrnn fail efl'I- ibd (kuilarn fiillerinin faili) olmas konusunu ok
abartmtr. Ona gre Tanr tm evrenin ruhudur, zdr. Tanr hayat, g, k ve akf olarak dnyadaki varlklarda kendini gstermektedir. Aziz Anseim genel
Hristiyan inanlarna gre insann doutan gnahkr olduuna Tanrnn Mesih eklinde indiine ve insann, gnahnn kefareti olduuna inanmaktadr. Ve gayet
tabii ki, bu inanta cebirliin dnda baka bir eye yer yoktur. Abelard ve Aziz Thomas (Agiuin'Ii) her ikisi lahi iradenin vcub ve cebri olduuna inanmaktadr.
Onlara gre, Yce Allah, kullarn tm amellerinin yaratcsdr. Hatta Aziz Thomas, E'ariierin Allah'n her trl eletiri ve sorgulamadan mnezzih olduu grn
de benimsemitir, nde gelen skolastik dnce savunucularndan yalnz Duns Scotus, Mu'tezileler gibi kadercilik grn benimsemitir. Ona gre insanlar,
iradelerini kullanma veya kutlanmama ve fiillerini gerekletirme veya gerekletirmeme konusunda tamamen zgr ve yetkilidir ve Tanrnn kudreti insann seim
yapma veya yetkisini kullanma zgrln kstlayamaz.
"ki ordu karlat gnde size isabet eden ey, / lah'n izniyledir." (i-i imran: 166)
"Size yeryznde veya nefislerinizde herhangi bir mu: bet gelmez ki, ancak biz onu
yaratmazdan evvel bir kitap (levh-i mahfuzda) yazlm olmasn." (E!-Hadd: 22)
3) Cenab-i Allah'n her ey iin bir yazg belirledii; rzl eref, haysiyet, servet, rahatlk,
sknt, lm ve hays her eyin bu yazgya bal olduu ve bunda herhang bir deiikliin
mmkn olmadnn ifade edildii yetler
"Gerekten biz her eyi bir takdir ile yarat
"Gkleri ve yeri yaratan O'dur. Size, kendi cinsinizden eler yaratt....Gklerin ve yerin
anahtar O'nundur. Dilediinin rzkn yayar, (dilediininkini de) ksar." (E-sra: 11-12)
"Fakat O, istedii miktar indirir." <E- ur a: 27)
Kendilerine bir iyilik dokunsa "Allah'tan" derler; balarna bir ktlk gelincede "Bu senden"
derler; "Hepsi Allah'tandr." (En-Nisa: 78)
"Her mmetin bir eceli vardr. Ecelleri geldiinde bir an ne geri brakabilirler, ne de ne
alnabilirler." (B-'raf:
4) Kullarn iradelerinin Allah'n iradesine tabi olduu, kullarn hibir yetkisi olmad, her
eye Allah'n kadir olduu ve insann kendi tedbirleri ve abalaryla Allah'n kararlarn
deitiremeyeceinin vurguland yetler "Siz, ancak Allah isterse dileyebilirsiniz." (Eiinsan: 30)
"Senin elinde bir ey (yetki) yoktur." (AI-i imram 128)
"Bir ey iin: "Bunu ben yarn yaparm" deme. "Ancak Alah isterse" de." (Ei-Kehf: 23,24)
De ki: "phesiz iin tm Allah'ndr." (Ai-iimran: 154)
"De ki: Evlerinizde olsaydnz da zerlerine ldrlmesi yazlm olanlar yine katledilecekleri
yere giderler." (Ai-i mran: 154)
"Eer sana Allah bir zarar dokunursa, kendisinden baka onu giderici yoktur. Eer sana bir
hayr dokunursa ite o, her eye kadirdir. O btn kullar zerinde kahirdir." (El-En'am: 1718)
"Sen, Allah'n kanununda bir deiiklik bulamazsn. Allah'n kanununda bir sapma da
bulamazsn." (Ftn 43)
5) Hidyet ve dalletin ipinin Allah'n elinde olduu ve Allah'n dilediini hidyete erdirdii,
dilediini de dallete sevkettiini belirten yetler
"Allah bununla birok kiiyi saptrr ve birok kiiyi hida erdirir." (El-Bakara: 26)
"Allah istediini artr ve dilediini doru yol stnde." (EI-En'am: 39)
"Allah, hidayetini diledii kimsenin gsn, slam iin aar. Dallete drmek istediinin
kalbini de dar ve kasvetli eder." (EJ-En'am: J25)
"Siz, Allah'n arttn hidayet etmek mi istersiniz? Allah'n saptrdn hidayete yol
yoktur." (En-Nisa: 88}
'Allah'n fitneye dmesini istedii kimseyi azaptan kurtarmak iin elinde bir ey yoktur.
Onlar, Allah'n kalplerini temizlemesini murad etmedikleridir." (S-Made: 4i)
"Eer biz onlara melekler indirmi olsak, onlarla ller konusalar ve zerlerine her
istediklerini toplasak, Allah istemedike iman edecek deillerdir." (Ei-En'am: i)
6) Allah'n zten tm insanlarn iman etmelerini ve ihtilf etmemelerini istemedii iin byle
olduu, yoksa isteseydi, herkesin iman edecei ve dn konusunda herhangi bir mesele
kalmayacann ifade olunduu ayet-i kerimeler
"Eer Aliah dilemi olsayd birbirlerini ldrmezlerdi. Lkin Allah, ne dilerse yapar." (EiBakara: 253)
"Eer Rabbin dileseydi, yeryzndeki kimselerin tamah birden iman ederlerdi. Byle olunca
sen, insanlarn tamam mmin olsunlar diye zorlayacak msn? Allah'n izni olmadka hibir
kimsenin iman etmesi mmkn deildir." (Yunus: 99-100)
Bu hususta, pek ok kimsenin Cehenneme gitmeleri iin yaratldnn beyan edildii yetler
de vardr:
"Biz, cehennem iin cinlerden ve insanlardan biroklarn biraktlk." (El-A'raf: 179)
7) Allah'n kfir ve mnafklar iman ve iyi amelden alkoyduu, bu gibi insanlarn doru
yola gelemeyecei, ama ayn zamanda, emir ve nehylerle sorumlu tutulduklar ve itaatsizlik ve
isyan durumunda azapla ten dit edildikleri yetler
"Kfirleri azapla korkutsan da, korkutmasan da birdir; onlar iman etmezler. Allah onlarn
kalpleri ve kulaklar zerine mhr vurmutur. Onlarn gzleri zerinde de perde vardr, onlara
byk azap olacaktr." (Ei-Bakara: 5"Onlarn kalplerinde hastalk vardr, Allah hastalklarn artirsin." {El-Bakara: 10)
"Biz, Kur'an' iyice anlamamalar iin kalplerine perde ve kulaklarna sarlk koyduk." (ElEn'am: 25)
"Ancak Allah onlarn kalkmalarn beenmedi ve dolaysyla onlar tembel hale getirdi." (EtTevbe: 46)
"Biz, kalpleri zerine mhr vururuz; bylece kulaklar duymaz." (El-A'raf: 100)
8) Kfirler, hangi kt amelleri nedeniyle dnya ve hirette azaba sokuluyorsa, onlarn Allah'n
emir ve iradesiyle onlar tarafndan ilendii belirtilen yetler
"Bir memleketi helak etmek istediimiz zaman, onun marm elebalarna emrederiz de,
onlar itaatten karlar."
(El-sra: 16)
"Bylece her ehir ve kasabada hilekrlk etmeleri iin gnahkrlarn byk adamlar yaptk."
(El-En'am: 123)
"Amellerini kendilerine ssl gsterdik. Onlar, krler gibi hayret inde dolarlar." (En-Nemi:
4)
''Kalbine, bizi anmaktan gaflet verdiimiz, hevesine uymu ve iinde haddi am kimselere
boyun eme." (el
Kehf: 28)
9) Allah'n insana eytanlar ve er liderlerini musallat
etlii ve onlarn da onu kandrd ve aldattnn ifade edildii yetler
"Grmedin mi ki, biz, eytanlar kfirler zerine gndeririz. Onlar gnaha tevik ederler."
(Meryem: 83)
"Biz, onlar, insanlar Cehennem'e davet eden ncler (El-Kasas: 41)
"Biz, onlara bir takm dostlar musallat kldk, nlerinde ve arkalarnda olan eyleri onlara ssl
gsterdiler." (Ei-Fus-silet: 25) 22[22][22]
Tanrbilimcilerin Baarszl
slm ilahiyatlar veya tannbilimcilerinin bu iki ekolnn ifade ve grlerine baktmzda,
cebir ve kader meselesinin halli konusunda ikisinin de baarsz olduunu gryoruz. Ancak
bu baarszlklarn nedeni Kur'an- Kerim deildir. Yani, unu diyemeyiz ki, onlar Kur'andan
22[22][22]
hidayet almak istemi ve bu hidayeti orada bulamamlardr. Oysa nedeni udur: Onlar Kur'an Kerim'den yararlanmak ve oradaki emirlere gre hareket etmek yerine felsefeye ve derin
dncelere dalarak, iki kart grten birini benimsediler ve kendi benimsedikleri gr ve
inanlar iin deliller bulmak amacyla Kur'an' taradlar, hangi yetlerini kendilerine uygun
bulduysaar onlar tevil etmeye altlar. Her iki grubun delil olarak gsterdii yetleri
yukarda grdnz. Baz yetler kesinlikle kaderi savunuyor ve bunlardan Cebir lehine
herhangi bir anlam karmak mmkn deildir. Ancak Cebriler bunlar tevile kalkyor ve
bunlara yle anlamlar vermeye alyorlar ki, akl ve manta hi uymuyor. Ayn ey
kaderciler iin de geerlidir. Kesinlikle cebir lehine olan yetlerden kaderci anlamlar
karmaya alyor ve bunu yaparken bu yetlerin salt szcklerine de dikkat etmiyorlar.
Sonu olarak bu iki grubun bahislerinden ancak nceden dnce ve inancn belirlemi ve
Kur'an'n sadece teyidini isteyen bir kii tatmin olabilir. nceden herhangi bir gr olmayan
ve Kur'an- Kerim'i inceledikten sonra bir gr belirlemeye alan birine gelince, o cebriler
ile kadercilerin bahislerinden hi tatmin olamaz ve belki de, Kur'an'dan tamamen kopabilir.
Zira bu iki mezhebe bal kimseler Kuran ayetlerini ele alarak birbiriyle yle atm ve ylesine deiik inanlar savunmutur ki, bu konulara yabanc olan sradan bir kii Kur'an- Kerim
hakknda yanlabilir ve ifadeleri ve aklamalarnda maazallah, eliki ve ayrlk olduu
kansna varabilir. 23[23][23]
Meselenin Tetkiki
Geen blmlerde anlatlanlardan u husus aka ortaya kmtr ki, insann bu meseleyi
anlamak iin imdiye kadar harcad abalarn hepsi boa gitmi ve kendisi byk bir
baarszla ve yenilgiye uramtr. Btn bu baarszlklarn sadece tek bir nedeni vardr:
nsann, bu usuz bucaksz evrenin ynetimi ve akllara durgunluk veren, muhteem lhi
saltanatnn kanun-u essi'si veya anayasasn renme ve kavrama imkn ve kaynaklarndan
mahrum olmasdr. nmzde muazzam bir fabrika ilemektedir. Biz bu fabrikann birer ufak
paralaryz ve dier, cihaz, ark ve paralar gibi hareket etmekteyiz. Biz sadece bunu bilmekteyiz. Bu fabrikay altran gler ve eitli organlarn ynetenlere varmamzn herhangi bir
yolu yoktur. Ne duyularmz, ne duygularmz, ne aklmz onlara ulaabilmektedir. Duyu,
duygu ve idrak tesi gerekleri bir yana brakn, biz daha evrenin, duygu ve idrak snrlarnn
iinde olan pekok eyi bilmemekteyiz. Duygularmz ve akl ile zekmzla imdiye kadar ne
renebildikse, o doa belirtilerinin byk okyanusunda bir damla gibidir. Demek ki, bilgimiz
ve bilgi kaynaklarmz iie bilgisizliimiz ve bilgisizlik nedenlerimiz arasndaki balant tpk
geici ve kalc ile sonlu ve sonsu-zunki gibidir. Bu artlarda, bu fabrikann i dzenini ve iinaeK gerek konumumuzu anlamamz hibir ekilde mmkn deildir. Biz kendi bilgi aralar
ve imknlarmzla bunu anlamamz yle dursun, Allah Teala tarafndan bize anlatlm
olsayd bile, snrl ve kstl aklmzla anlamn kamazdk.
imdi dikkatimizi asl soruya evireceiz. Soru uydu: Kur'an- Kerim'de cebir ve kader
meseline yaplan deinmelerde grnte bir eliki vardr. Bazen kul kendi fiillerinden
sorumlu tutulmu ve buna dayanlarak iyi ve kt oluuna karar verilecei ve dl veya cezaya
layk olaca belirtilmitir. Baz yerlerde ise kulun tm hareket hak ve zgrlnn Allah'a
ait olduu kaydedilmitir. Yine baz yerlerde, ayn fiilden hemen kul hem Allah sorumlu
23[23][23]
tutulmutur. Bazen kul hidayeti kabul edip dalletten kurtulmaya yle bir ekilde arlm
ki, benimseme ve brakma hakk kendisine ait olduu izlenimi verilmitir. Bazan da, hidayet
ve dalletin Allah'n elinde olduu, Allah'n doru yolu gsterdii veya doru yoldan saptrd
aklanmtr. Baz ayetlerinde kulun irade sahibi olduu aklanm, bazlarnda ise kulun
iradesinin asl sahibinin Allah Teala olduu bildirilmitir.
Yine baz yerlerinde er ve gnahn kula ait olduu, bazan bunlar eytann yaptrd
belirtilmitir. Bazen, hayr ve err her eyin Allah'tan olduu. Bazen, Allah'n izni olmakszn
hibir eyin olamayaca aklanmtr. Yine baz yetlerinde, itaatsiz kimseler sulanm,
Allann verdii emirlere uymamak gafletinde bulunduu kaydedilmitir. Grld gibi, eer
btn bunlar birbiriyle eliiyorsa, bu kadar tezat ve tenakuzlerin bulunduu bir kitaba Allah'n
Kitab diyebilir miyiz? Ve eer bunlarda bir farkllk bir eliki olmad belirtiliyorsa, bunlar
arasnda birlik ve uyum nasl salanabilir? 24[24][24]
Kur'an'm Metafizik Veya Doast leri Belirtmekteki Asl Amac
Bu meseleyi ele almadan nce, u hususu gzmzn nnde bulundurmalyz ki, Kur'an-
Aziman'da sadece cebir ve kader meselesi deil, dier btn metafizik veya doast
konulara yaplan atflarn asl amac bunlarn iyzn gstermek veya lahi srlar zerindeki
perdeyi aralamak deildir. nk bu muazzam kaintin her santiminde bulunan byk ve derin
gerekler ne insann okuyabilecei bir kitaba sabilir ne de insanlarn konutuu herhangi bir
dil byle bir anlatm ifade edebilir. Bu gereklerin anlatlmas ve anlalmas iin ezel ve
ebed bir hayat gerekir, saysz sayfalara ihtiya duyulur, ifade edilmesi iin imdiye kadar
akln icat edemedii bir dil ve dinlemek iin sessiz akl iitme gerekir.
"De ki: "Eer Rabbimin kelimelerini yazmak iin btn denizler mrekkeb olsa, muhakkak ki,
Rabbimin kelimeleri tkenmeden denizler tkenirdi, bir o kadar daha yardmc getirsek bile."
(Ei-Kehf: 109)
Ayrca, bunlar aklansaydi bile, yukarda belirttiimiz gibi, kendisine bahedilen snrl
zihinsel g ve yetenekle insan bunlar anlamazd. nsan akln sununla kyaslayn ki, eer
Aristo ve Pisagors zamannda bir kii 20. yzylda hepimizin bildii ve tank olduu telefon,
sinema, radyo ve u-aklarn ayrntlarn aklasayd, bugn aklclk ve aydnlanmann
nderleri olarak grlen bu dnrlere delilik yaftas yapitnlrd. Ve eer bugn, bundan
bin yl sonra ortaya kacak eya ile ilgili bir aklama yaplsa, bizim en byk felsefeci bilim
adam ve dnrmz bile bunlar anlayamaz. Bilinmesi ve anlalmasyla ilgili g ve yetenein insanda bulunduu eya ve meseleler
ite byledir. Yani burada fark sadece kuvve ile fiil arasndadr.
Ancak, insanda bilme ve anlama yetenei zaten olmayan ve tasavvur bile edemedii eylerin
ona anlatlmasnn ne yarar olabilirdi? Nitekim Kur 'an yle buyuruyor:
"Yarattklarnn nnde ve arkasnda olan (geleceklerini ve gemilerini) bilir. nsanlar O'nun
ilminden, O'nun istediinden bakasn kavrayamazlar. Krss gkleri ve yeri alr. Onlarn
korunmas O'nu yormaz." (Ei -Bakara: 255)
Yani, bu gibi meselelere Kur'an- Kerim 'de yaplan iaretlerin amac gerei anlatmak deil,
insanlarn ahlk ve amel menfa atlaryla ilgili gaye ve hedeflere yardmc olmaktr. Geri,
baz yerlerde ve zamanlarda, bunlarla, gerei grebilen gzler ve yksek ruhan basirete sahip
24[24][24]
olanlara biraz bilgi de balanr ve baz yerlerde ise baz iaretler vardr ki biraz kafa yorma
ve doru dnce ile bunlarn anlalmas mmkndr. 25[25][25]
Kaza Ve Kader Meselesinin Anlatlmasnn Amac
Bundan anlalyor ki, Kelamllah'ta kaza ve kader meselesine yaplan iaretlerin asl amac
bize, zaten bizde anlama yetenei ve gc bulunmayan eyleri bize anlatmak deildir. Asl
amalanan sadece udur: nsanda inan, tevazu, Allah'a tevekkl, sabr, diren, kararllk ve
dnyevi glere kar cesaret ve korkusuzluk gibi meziyetlerin yaratlmas onun umutsuzluk,
karamsarlk, korku, haset, rekabet ve hrs gibi duygulardan uzaklaabilmesi iin gl bir
kiilige ve ahlka sahip olmas ve bu kiilii ve gze! ahlk sayesinde hak, doruluk ve
drstlk izgisinden ayrlmamas, bu erdemlerin benimsenmesi iin dier kimselere davet ve
teblide bulunmas, bu ama uruna en zor engelleri amaya almas, her trl skntlara
gs germesi ve her trl zorluk ve snavlardan baaryla gemesi, Allah'tan baka kimseden
zarar geleceine inanmamas, kimseden zerre kadar bir yarar ummamas, imknszlklar ve
zorluklarda umudunu yitirmemesi, sahip olduu mal ve mlke ve imknlara gereinden fazla
gvenmemesi, hayatn eitli d-nemelerindeki baarszlklarndan dolay d krklna uramamas ve baarlarndan dolay bbrlenmemesi ve ba1 kaldrmamasdr. rnein,
aadaki ayetlerde bu asl ama aka dile getirilmitir:
"Baz insanlar vardr ki, Allah'a e ve ortak edinir, onlar Allah' sevdikleri gibi severler. man
edenler, Allah iin daha ok sevgi beslerler. Btn kuvvet ve kudretin Allah'ta olduunu,
azabnn ok iddetli bulunduunu anlayp grdkleri zaman nefislerine zulmedenleri
grsen.1' (Ei-Bakara: 165)
"Ey insanlar, siz Allah'a muhta olanlarsnz. Allah ise Gani ve bizzatihi hamde lyktr."
(Ftr: 15)
"Rabbinin adn an. Btn varlnla ona ynel. O, Ma-rkn da Maribin de Rabbidir. O'ndan
baka ilh yoktur. yleyse yalnz O'nu kendine vekil edin." (Ei-Mzzemm: 8-9)
"Bilmez misin ki, gklerin ve yerin sahibi Allah'tr. Sizin iin Allah'tan baka dost ve yardmc
yoktur." (El-Bakara: 107)
"Eer Allah size yardm edecek olursa size galip gelecek yoktur. Eer sizi malup ve yardmsz
brakrsa O'ndan baka size kim yardm edebilir? M'minler Allah'a tevekkl etsinler." (Almran: 160)
"De ki: "Ey mlkn sahibi olan Allah'm, Sen istediine mlk verirsin, istediinden de alrsn.
Dilediini aziz ve dilediini zelil eylersin. Hayr senin elindedir. Sen her eye kaadrSn."
(l-i mran: 26)
"De ki: "Ltuf ve inayet Allah'n elindedir. stediine verir. Allah'n lutfu boldur ve O, her eyi
bilicidir." Rahmeti ile istediine imtiyaz verir. Allah, byk fazl sahibidir." (Ai-i imran: 7374)
"Gklerin ve yerin anahtar O'nundur. Dilediinin rzkn bolca verir, dilediinin rzkn ll
olarak verir. O her eyi bilendir." (E-ura: 12)
"Allah, rzk hususunda sizin bir ksmnz bir ksmnza Stn kildi." (En-Nahl:71)
"Eer, Allah sana bir zarar isabet ettirirse onu O'ndan baka giderici yoktur. Eer sana bir hayr
da dilerse, O'nun fazln geri eviren bulunmaz. Allah, ihsan ve fazln kullarndan dilediine
25[25][25]
nasib eder. Allah Gafurdur, Rahimdir." (Yunus:

"Sihirbazlar, Allah'n izni olmakszn sihir ile kimseye bir zarar veremezler." (Ei-Bakara: 102)
"De ki: "Bize, ancak Allah'n yazd isabet eder. O, bizim mevlmzdr. M'minler Allah'a
tevekkl etsinler."
"Bir kimseye Allah'n izni olmadka lm yoktur. Bu, va'desiyle yazlm bir yazdr." (ai-i
mran: 145)
"Onlar sana aklamadklar eyi nefislerinde (ilerinde) gizlerler. Eer bize bu ite bir ey
olsayd burada ldrl-mezdik derler. De ki: "Eer siz evlerinizde kalm olsaydnz,
zerlerine ldrlme yazlm olanlarnz ldrlp, decekleri yerlere kendiliklerinden
kp giderlerdi."(!-i imran: 154) O halde, Kur'an- Kerim'de kadere iman etmekle ilgili
olarak yer alan retinin asl amac, insann dnyada hibir gcn kr veya zarar verme
yetkisine sahip olmamasna inanmasn, sadece Allah' fail, etkin, kr veya zarar verici olarak
kabul etmesini, btn ilerinde sadece O'na gvenmesini, mahlkata kar rezil- rsva
olmamasn ve eer rahata ve refaha kavumusa, bundan dolay bbrlenmemeini, kibir ve
bencillii kendi nefsine yerletirmemesini ve Allah'n dnyasnda isyan ve tuyan etmemesini
salamaktr, te bu husus, Hadd Sresinde yle dile getirilmitir:
"Size yeryznde veya nefislerinizde herhangi bir musibet gelmez ki, ancak biz onu
yaratmazdan evvel bir kitapta (!evh-i mahfuz) yazlm olmasn. Bu da Allah'a gre kolaydr.
Bunun, nceden mukadder ve yazl olduunu bilip elinizden kan eylerden dolay
zlmemeniz ve elinize geen ile de sevinip imarmamanz iin (size beyan eyledik). Allah,
dnya nimeti ile bbrlenen kibirliyi sevmez." {Ei-Hadd: 22-23) 26[26][26]
Pratik Hayatta Kader nancnn Yararlar
Hazreti Peygamber (a.s.) Mslmanlarn hayatlarnn tm ilerinde bu ruhu yaratmaya
alyordu; zira bu ahlk ve fazileti derinden etkiler. Eer insanlarn yreklerinde bu fikir iyice
kk salarsa, birok byk siyasi ve sosyal sorunlar kendiliinden zmlenir, hatta domaz
bile. rnein, u iki hadise bakn:
Hz. Ebu Hreyre'nin bir rivayetine gre Resulullah yie buyurmutur:
Bir kadn iin, temettlerinde ve nazlarnda baka birisi ortak olmasn ve nzk kasesi sadece
kendisine kalsn gibi bir dnce ile dier kardei, yani kumasnn boanma talebinde
bulunmas hell deildir. nk o zaten mukadder olan alacaktr."27[27][27]
Dier hadis-i erif Ebu Said el-Hudri (r.a.) tarafndan rivayet edilmitir.
Buna gre bir gazvede Mslmanlarn eline birok cariye geti. Mslmanlar onlarla temett
etti (onlardan yararland, onlarla yatt), ama ocuk olmasn diye "azl"28[28][28] eyledi. Sonra
herkes Resulullah 'tan bunun hkmn sordu. Resu-lullah olay rendikten sonra, "Siz
gerekten byle mi yapyorsunuz?" diye sordu.
Ayn soruyu kez tekrarlad. Daha sonra yle buyurdu:
"Kyamet gnne kadar doacak olan ocuklar zaten doacaktr."
26[26][26]
27[27][27]
Buhar, "Kitab-n Nikah, Bb- urtu'l letiy la tahl-i fi'n-Nikah". Hemen hemen ayn rivayeti Beyhiki ve Ebu Kaim Isbahan baka ekilde naklet-mitir.
Allame ibn Abdul Berr diyor k, ilim adamlarna gre bu hadis "takdir" veya kader konusunda naklolunan hadislerin en iyisidir. Burada kastedilen udur: Bir koca,
karsnn lfn dinleyip, rzkna ortak olduunu iddia ettii kumasn boarsa bile, hibir maddi yarar elde edemeyecektir. Ku-masnn boanmasn isteyen kars,
ancak ksmetinde olan pay alacaktr. Onun iin, kocasnn, dier karisini boamas meseleyi halletmez." Buhar: c.9, s. 219
28[28][28]
Azil: Erkek hanmla birletikten sonra uzvunu karp menisini darda bo-altmasdr. Buhari: c.9, s.305.
Bu iki hadiste iaret edilen ilkeleri yayarak kendi yaantmzla ilgili konularda uygulamaya
balarsak, dnyann huzur ve sknunu bozan ekonomik ekime ve mcadele dnn ne
kadar abuk sona erecektir? Byle bir durumda ne kimse kendi rzknn bakas tarafndan gasp
edildiini dnecek, ne kendi rzkn korumak iin mcadele edecek, ne sermayeci ve ii
sorunu ortaya kacak ve nede ifti-toprak aas kavgas kacak, ne Kruger ve Besil Zuharov
ve ne de Lenin ve Stalin ortaya kacaktr. Ne ekonomik ve sosyal zorluklarn halli in krtaj
veya aile planlamasna bavurulacak, ne de Allah'n dzeninde reform yaplmaya allacaktr.
Bu ve buna benzer saysz ahlki ve pratik yararlar slm'n kaza ve kader retilerinden
salanr ve zten bu yararlarn elde edilmesi ama edinilmiti. Ama talihsizliimize bakn ki,
biz bunun pratik ve ahlk ynn gz ard edip btn dikkatlerimizi felsef ynne evirdik
ve kafa yapmza ve keyfimize gre halkn dilinden doan felsef meseleleri Allah'n ve
Resulnn kelmyla zmlemeye baladk. Oysa ne Kur'an- Kerim bize doatesi retiler
iin indirilmiti ne de Hz. Muhammed'in (a.s.) bi'setinin gayesi onun bir felsefe profesr gibi
davranmasyd. Ayrca, Allah ve Resul hi bir zaman kendi yaantlarmzn amel ilerini bir
yana brakp din ve dnyaya hibir yaran olmayan bu doatesi veya metafizik sorunlarla
uramamzdan holanmamt, 29[29][29]
elikinin Analizi
Bu temel ilkeyi gznzn nnde bulundurarak gelin imdi u soruyu cevaplamaya alalm
Kur'an- Kerimin asl kader meselesinden bahsetmeden nce dier konularla da, bu konuyla
ilgili olarak yapt baz iaretler ve tesbitlerde gerekten elikiler var mdr?
Eer bir eyin eitli nedenlere bal olduu syleniyorsa, eliki, ancak sadece tek bir nedeni
gsterildii zaman sz konusu olur. Eer o eyin gerekten eitli nedenleri ve gerekeleri
varsa, onu bazen bir nedene bazen de baka bir nedene balamak eliki dourmaz. imdi,
mesel, diyelim ki, biz bazen bir kt parasnn suyla slandn, bazen atele ve bazende
toprakla slandn sylyoruz; byle bir durumda ifademiz elikili olur. nk bir kdn
slanmasnn sadece bir tek nedeni olabilir. Ama diyelim ki, biz bir lkenin zaptedilmesinden
bahsediyoruz. O zaman biz diyebiliriz ki, o lkeyi filanca kral fethetti yahut falan general veya
komutan fethetti; ayn zamanda, o lkenin fethini ilgili orduya, devlete ve hatta ordudaki her
askere ml edebiliriz. imdi bu deiik ifadeler iin tenakuz veya eliki hkm verilmez, zira
fetih olay bu nedenlerden hepsine veya tek birine balanabilir.
Sonra eer bir eyde deiik illet veya nedenlerin etkileri ylesine birbirine karm ise,
muhatabn akl o nedenlerin her birinin etkisini ayr ayr belirleyemez veyahut byle bir analiz
veya hesab anlayamazsa bu durumda mtekellim (konuan) iin en iyi yol genel olarak onu
her nedene balamak olacaktr ve eer muhatap herhangi bir yanl anlama nedeniyle o eyi
sadece bir illete veya nedene balyorsa, onu dzeltecektir rnein, bu fetih olayn ele alalm.
Bunda kral, bakomutan, ordu, devlet ve bireysel olarak her askerin gleri bir araya gelmitir,
ama bunlar birbirine ylesine karmtr ki, biz herhangi bir analiz, hesap veya deerlendirme
ile bu olayda her birinin ne kadar pay olduunu sap-tayamayz. Dolaysyla, en dorusu, bu
olay genelde hepsine mal etmek ve eer bir kii bunu sadece tek bir unsura maletmeye
alyorsa, onun bu hareketini dzeltmek ve yalanlamak olacaktr.
Ayn durum insann fiilleri iin de geerlidir. Bir insandan sadr olan her fiilin eitli nedenleri
29[29][29]
olur ve bunun ortaya kmas veya gereklemesinde her nedenin bir pay olur. rnein, u
anda ben bir eyler yazyorum. Benim bu yazma fiilimin analiz edilmesi halinde bunda bir dizi
nedenlerin bulunduu grlecektir, rnein, yazmak iin benim iradem ve zgrlm, bu
iradeye gre zihnim ve bedenimin tm glerinin almas ve snrsz ve hesapsz olan d
alerin, ki bunlarn bir ounu ben de bilmiyorum, bana yardmc olmalar.
Sonra bu nedenleri ayr ayr analiz edin. u anda bu fiilimin yardmcs olan bu saysz d
glerden hibirini ne ben yarattm ne saladm ve ne de onlar bana yardmc olmalar iin
mecbur klacak gcm vardr. Bunlar yaratan Yce Allah'tr ve onlar yle salamtr ki, ben
yazmaya niyetlendiim zaman btn bu gler bana yardm etmeye balar ve bana yardmc
olmadklar zaman da ben bir ey yazamam.
Ayn ekilde kendime baktm ve kendimi incelediim zaman da u gerekleri, gryorum:
Benim varolmam, benim yaamam, benim "ahsen-i takvim" zerinde olmam, yazma iine
katlan bedenimin organlarnn sapasalam olmalar, bende bu fiili yapmam iin kullandm
doal glerin bulunmas ve kafamda hafza, tefekkr, ilim ve dier baz zelliklerin
bulunmas, bunlarn hibiri ne ustalmn bir sonucudur ne de yetkilerimin iindedir,
Bunlarn hepsini Allah Teala yle yaratmtr ki, ben yazmaya kalknca btn bu eyler
bana yardmc olur ve eer bunlardan herhangi bir ey bana yardmc olmazsa ben yazma
ilerinde baarl olamam.
Benim beeni, irade ve yetkime gelince, bunun gerekten ne olduunu da bilmiyorum. Benim
nce sadece baz d etkenler ve baz i etkenlerle yazma isteim douyor. Sonra, bunu kayda
geirip geirmeyeceirni dnyorum. Sonra iki ynn ltkten sonra yazma seimini yapyorum. Yazma ii kuvveden fiile geerken organlarm hareketlendiriyorum. Ksacas,
yazma isteimden balayarak fiilen yazmaya baladm an arasnda geen hibir eyin
yaratcs ben deilim. Hatta ben istek ve fiile balama arasnda ka adet i gcn bulunduunu
ve bu ite onlarn ne kadar paylan olduunu da bilmiyorum. Ancak vicdanen kendimde u
hususu buluyorum ki, istek ile fiile balama arasnda benim fiili gerekletirme veya o fiili
terketme arasnda bir eyi zgrce benimseyeceim bir nokta kesinlikle vardr. Ve ben bir
ynn zgrce benimsedikten sonra kendimde, benimsediim ie gre kendi i imknlarm
ve kaynaklarn ve d nedenlerini kullanma gcn hissediyorum. Ben bu yetki ve irade
zgrlm herhangi bir delile ispatiayamam. Ancak hibir delil benim veya herhangi bir
insann zihninden bu vicdan duyguyu silemez, hatta ar cebirci olan kendi felsefi gr
nedeniyle bunu ne kadar inkr ederse etsin, bir kiinin vicdan bile bu duygudan yoksun
deildir.
Bu bahsimizden anlalyor ki, yazma fiilinde yer alan neden ve etkenler ayr noktada
toplanabilir:
1) Benim yazmaya niyetlenmemden nce olumalar gerekli olan i ve d nedenler dizisi.
2) Yazma kararn vermemle ilgili iradem.
3) Yazma fiilimin gereklemesini mmkn klan i ve d nedenler dizisi.
Bu dizi ile ilgili olarak yukarda belirttiimiz gibi, birinci ve nc dizide yer alan
nedenleri Ailah Teala salamtr ve bunlardan hibiri zerinde tasarrufum yoktur. Bu
'adan, benim yazma fiilim, bu hususta "inayetine" nail olduum Allah'a malolacaktr.
Ortadaki zincir halkasna gelince, bu bana malolacaktr, nk ben bir eit zgr irade ve
yetkimi kullandm ve bir adan da, Allah'a malolacaktr, nk O kendi belirledii snrlarn
iinde bende irade gc yaratt ve benim zgrce yetkimi kullanmama imkn verdi.
Kendi bana bir hareketten baka bir ey olmayan mcerret veya soyut bir fiilin z budur.
Ancak insan fiilleri baz izaf ve itibar ynleriyle kendi ilerinde iki yne sahiptir. Biri hayr
ve dieri er yn. Soyut fiile ne hayr ne de er damgas vurulabilir. Ancak insann niyeti onu
iyi de yapabilir, kt de. rnein, ben yolda yrrken bir altn sikke buluyorum ve alyorum.
Benim onu almam salt bir harekettir ve bu iyilik veya ktlkten yoksundur. Ama bunu
kaldrrken niyetim, baka birinin malndan haksz kazan salamak ise bu serdir ve eer
niyetim, sahibini bulup ona geri vermek ise bu hayrdr. lk durumda niyetime baka bir gcn
tahriki de katlmtr ki buna "eytan" ad verilebilir. Benim bu fiilim nedene balanabilir:
(1) Allah'a, (2) eytana ve (3) Kendime. kinci durumda bu fiil iki nedene balanabilir: (1)
Allah'a, (2) Kendime.
Bu gsteriyor ki, biz her insan hareketi iki veya illete balayabiliriz, ama bu harekette bu
illetlerin etkilerinin hangi oranda olduunu biz hibir ekilde anlayamayz, zellikle, bu hesap
bu bakmdan daha da kark hale gelir: Bu etkilerin oran tm insanlarn fiillerinde ayn deil,
aksine her insann fiilinde farkldr. Zira her insann iinde onun zgr yetkisi ve
aresizliklerinin oranlar deiik olur. Bazlar Allah'tan mthi bir fark etme gc, daha doru
karar yetenei, meleklie doru daha ok meyil ve eytan vesveselere kar daha ok direnle
verilmi ve bazlarnda bu zellikler daha az miktardadr. Her insanda deiik oranda olan bu
ok ve az zellikler, fiillerindeki kiisel sorumluluun az veya ok olmasna neden olur. Byle
bir durumda fiillerde, genellikle tm insan fiillerde insan, Allah ve eytann etkilerinin ayn
oranda olduunu sylemek mmkn deildir.
O halde, yukarda iaret edildii gibi, insan fiillerin bu nedenlere bal olduunu sylemenin
en iyi ekli, onlar ayn zamanda genellikle tm nedenlere balamak yahut, bazen birine
bazende dierine balamaktan baka bir are yoktur ve eer bir kii yanllkla onlar sadece
bir nedene balayp dier nedenleri grmezlikten geliyorsa, dzeltilmeli ve lanlanmahdr.
te tam bu yntem Kur 'an- Kerim tarafndan benimsenmitir. Eer siz Kur'an-i Kerim 'de
cebir ve kader mee-iesine yaplan atflar incelerseniz, onlar u balklar altnda
toplayabilirsiniz: 30[30][30]
1) Tm lerin Allah- Teala'ya Balanmas
"Onlara bir iyilik dokunsa: "Bu, Allah katndandr" derler. ayet onlara bir fenalk dokunsa:
"Bu senin yznden-^ dir" derler. De ki: "Hepsi Allah tarafndandr." (Nisa: 78)
"Eer Allah sana bir zarar dokundurursa kendisinden baka onu giderici yoktur. Eer sana bir
hayr dokundurursa ite o, her eye kadirdir." (H-En'am: 17)
"Allah dilediini saptrr, dilediini de hidayete erdirir. O, her eye galiptir, hkmnde hikmet
sahibidir."(brahim: 4)
"Hibir dii hamile kalmaz ve dourmaz ki, Allah onu bilmesin. Kendisine mr verilenin
mrnn artmas veyahut eksiltilmesi muhakkak bir kitaba yazldr." (Fatr: i)
"Gklerin ve yerin anahtarlar O'nundur. Dilediinin rzkn yayar (dilediininkini de) ksar. O
her eyi bilendir." (E-ura: 12)
"Eer Allah, kullarna rzkn bollatrsayd yeryznde azp taknlk ederlerdi. Fakat O,
istedii miktar indirir. phesiz O, kullarnn btn hallerinden haberdardr. Her eyi
30[30][30]
grendir." (E-ura:27) 31[31][31]

2) yi Fiilin, Kula Balanmas
"Dorusu, hi bir gnahkr, dierinin gnahn yklenmez. nsan iin, ancak alt vardr."
(En-Necm: 38-39)
"Allah bir kiiyi ancak gcnn yettii kadar ile mkellef klar. Herkesin kazand lehine,
yapt (ktlk) kendi aleyhinedir." (Ei-Bakara: 286)
"ste bu (ayetler) birer ttr. Artk isteyen, Rabbine bir yol tutar." (El-Muzemmil: 19) 32[32][32]
3) yi Fiilin Kula Balanmas
"man edip amel-i salih ileyenlere mkafatlan tastamam verilir. Allah zalimleri sevmez.1' (ii mran: 57)
"Sen yine deT Kendisini grmeden Allah'tan korkan ve namaz klanlar ikaz etmeye devam et.
Kim temizlii seiyorsa kendisi iin seiyor. Her ey Allah'a dncdr." (Fatr:i8)
"Dorusu, doruluu getiren ve doruluu kabul eden-Ilr takvaya erenlerdir." (Ez-Zmer: 33)
Rabbimiz AllahV deyip de sonra bunda dorulua 33[33][33]
4) Kt Fiilin Allah'a Balanmas
"Siz, Allah'n arttn hidayet etmek mi istersiniz? Allah'n saptrdn hidayete yol
yoktur." (En-Nisa: 88)
"Allah'n fitneye dmesini istedii kimseyi azaptan kurtarmak iin elinde bir ey yoktur.
Onlar, Allah'n kalplerini temizlemesini murad etmedikleridir." (B-Maide: 4i)
"Allah dallete drmek istediinin kalbini de yle dar ve kasvetli eder ki, iman ona ge
kmak kadar zor gelir. te bylece iman etmeyenleri Allah, murdar azap ile azaplandinr."
(El-En'am: 125)
"Onu anlamamalar iin kalpleri zerine rt koyar ve kulaklarna arlk veririz. Kur'an'da tek
(esiz) olarak Rabbini andn vakit senden nefretle arkalarna dnp giderler." (El- sra: 46)
34[34][34]
5) Kt Fiilin eytan'a Balanmas

"eytan sizi fakirlikle korkutuyor ve size irkin hayaszl ediyor" (Bakara: 268)
emrediyor." (Bakara: 268)
"eytan onlara yaptklarn sslemitir. Bylece onlar (doru) yoldan alkoymutur." (Nemi:
31[31][31]
32[32][32]
33[33][33]
34[34][34]
24) 35[35][35]
6) Kt Fiilin Kullara Maledilmesi
"Sana isabet eden her ktlk kendindendir."(En-Nisa: 79)
"Hakk tanmayanlar azapla korkutsan da, korkutmazsan da birdir. Onlar iman etmezler." (ElBakara: 6)
"nkar edip yetlerimizi yalanlayanlara gelince, Onlar cehennemliktir, onlar orada ebedi
kalrlar," (Bakara: 39)
"Semd kavmine gelince: Onlara da, doru yolu gsterdik. Onlar krl hidayete tercih
ettiler. Amellerinin cezas olarak onlar iddetli sayha yakalayp helak etti." (Fussilet:
"Ey kfirler! Bugn zr dilemeyin. Muhakkak siz yaptnz eylerin cezasn ekeceksiniz."
(Et-Tahrim: 7)
"Hayr, yle deil. Bilakis, siz yetime ikram etmezsiniz. Fakirleri doyurmak iin birbirinizi
tevik ve terib etmezsiniz." (EI-Fecr: 17-18)
"Kim de bir zerre arlnca err ilerse onu (cezasn) grr." (Ez-Zzi: 8) 36[36][36]
7) Hayrn Balangc nsandan Ve Tamamlanmas Allah'tandr
"De ki: "phesiz, Allah dilediini dallete drr, gnln kendine evirdiklerini dedoru
yola iletir."(Er-RaTd: 27) 37[37][37]
8) errin balangc insandan, tamamlanmas da Allah'tandr
"Kendisine doru yol besbelli olduktan sonra Peygambere meakkat veren ve Mslmanlarn
yolundan baka yola giden kimseye sevdiini (dnd sapkl) veririz." (En-Nisa 115)
38[38][38]
9) nsann Kendi Gnahnn Sorumluluunu Allah'a Ykleyip Kurtulmaya alrken

Yalanlanmtr
"Eer Rahman dileseydi, onlara (meleklere) tapmazdk" dediler. Onlarn bu konuda hibir
bilgisi yok. Onlar yalan sylyorlar" (Ez-Zuhruf: 20)
"Mrikler fena bir i ilediklerinde: "Babalarmz bunun zerinde bulduk. Allah, bizi bununla
emretti" derler. De ki: "Allah hi bir zaman ktl emretmez. Allah zerine bilmediiniz
eyi mi sylyorsunuz?" (H-A'raf: 28) 39[39][39]
35[35][35]
36[36][36]
37[37][37]
38[38][38]
39[39][39]
10) Ve Ne Zaman Ki nsan Her eyi Kendine Mal Etmeye alt Ve "Takdir- lhf'yi
nkr Etti, O Zaman Da Yalanland
"Ve eer bize bu ite bir ey olsayd burada (sava alannda) ldrimezdik" derler. De
ki:"Eer siz evlerinizde kalm olsaydnz bile lecekleri yazlm olanlar, ldrlp, decekleri yerlere kendiliklerinden kp giderlerdi." (ai-i imran: 154) 40[40][40]
Gerein zerindeki rtnn Kaldrlmas
Yukardaki bahis, Kur'an- Kerim de Cebir ve Kader meselesiyle ilgili olarak eitli vesilelerle
yaplan iaretlerde aslnda bir eliki veya tutarszln olmadn ortaya koymaktadr. Ancak
u husus henz aklk kazanmamtr: Mah-lkatlar leminde insan belli bir ayracala m
sahiptir ki, bir yandan, tm varlklar gibi Allah'a baldr, lahi kanunlara esirdir ve aresizdir
ve dier yandan, kendi fiilleri bakmndan zgrdr, kendi yaptklarndan sorumludur, kendi
hareket ve davranlarndan dolay hesap vermek zorundadr ve ceza veya dle layktr?
Ayrca, eer insann hali buysa ve hayat cebir ve zgrlklerin birbiriyle acayip bir karklk
iinde ise adaletin salanmas mmkn m dr? Bu nasl bir dzendir? Zira gerek adaleti
salamak ve ceza veya dlle ilgili karar vermek, insann kendi fiilleri iin ne kadar sorumlu
olduunun tesbitini yapabilmek aratrlmadan mmkn deildir. Sorumluluk belirlenmeden
bir insann fiillerinde zgr iradesinin ve yetkisinin paynn ne kadar olduu saptanamaz. te
bu meseleyi tetkik ederken Kur'an- Kerim'e baktmzda bunun ylesine doyurucu cevabn
buluruz ki, dnyann hibir kitabnda veya insan fen ve biliminde bulmak mmkn deildir.
41[41][41]
Mahlkat Veya Yaratklarda nsann Sekin Konumu

Kur'an- Kerim'den reniyoruz ki, insann douundan nce dnyada var olan yaratklarn ne
kadar eidi varsa, onlarn hepsi kendi doalar asndan itaatkrd.8 Onlara yetki ve irade
gc hi verilmemiti. Onlarn ii, sadece kendilerine verilen grevi bir yasa ve dzen
erevesinde zerre kadar itaatsizlik etmeden yerine getirmekti. Bu yaratklarn en stn
meleklerdi ki, haklarndaki lahi buyruk yledir:
"Onlar, Allah'n kendilerine emrettii eye kar isyan etmezler. Kendilerine emrolunan eyi
yaparlar." (Et-Tahrim: 6)
Ayn ey, uzaydaki muhteem varlklar ve cisimler iin de geerliydi:
"Gne kendi kararghnda yrr. Bu, glib, kadir ve alm olan Allah'n takdiridir. Aya da
menziller takdir ettik. Nihayet o bunlardan geerek kuru hurma dal gibi olur. Gne aya
yetiemez. Gece de gndz geemez. Hepsi birer felekte yzerler." (Yasin: 38-40)
Bu kuraldan, burada bahsedilmeyen sadece cinler mstesnadr. Kur'an'-dan rendiimize
gre cinlerin yaantlarnda da cebir ve ihtiyar birbirine tanm durumdadr ve amellerinin bir
blmnde zgr ve sorumludurlar. Ancak, hangi zelliklerden dolay insan yeryznn
halifesi seilmise, cinler onlara sahip deildir.
40[40][40]
41[41][41]
Yer ve gn dier yaratklar da ayn durumda idi:

"Hepsi O'na boyun eicidirler." (Er-Rm: 26)
"O'na ibadetten asla kibirlenip usanmazlar. Gece ve gndz tebih ederek bundan usanmazlar."
(Ei-Enbiy: 19-20)
Sonra Cenab- Hak yaratt mahlukttan birine o zamana kadar kimseye vermedii emaneti
vermek istedi. Ve gkler ve yerin mahlukttan her birine o emaneti sundu, ama hepsi bir azla
bu hususta kendi beceriksizlik ve tahammlszlklerini belirterek emaneti kabul etmeyeceini
bildirdi. Nihayet, Allah Teala yaratklarnn en modern serisi oian insana ayn teklifte
bulundu. nsan, baka mahlklarn kabul etmeye cesaret edemedii bu emaneti hemen kabul
etti.
:
"Biz emaneti gklere, yer ve dalara arz ettik de onlar bunu yklenmekten ekindiler. Bundan
endie ettiler. O e-maneti insan yklendi. nk o, nefsine zulmkr ve ok cahildir. (nk
bu kadar ar ykn sorumluluunu bilmez)." (EI-Ahzab: 72)
Bu emanet ne idi? Allah Tealann sfat, ilim, kudret, yetki, irade ve egemenliinin yansmas
ki o zamana kadar
baka hibir yarata verilmemiti. Ne uzaydaki cisimlere, ne dalara, ne de dnyadaki
herhangi bir mahlka. Sadece insan kendi doas asndan bylesine bir yansmay kabullenebilirdi. Nitekim bu yk kabul etti ve bu nedenle, Allah'n hilfeti ve naiplii veya
vekletine nail oldu:
"Ben yeryznde bir halife yaratacam dedi." (Bakara: 30)
Bu emaneti tayan yeryznn bu halifesini dier yaratklardan stn klan zellii, doas
itibaryla itaatkr olarak yaratlmamasyd.9 Dier btn mahlkat gibi kll nizama, kanun ve
dier lah hudutlara bal klnmasna ramen ona yle bir g ve yetenek verilmitir ki,
bununla, dier yaratklarn tersine belli bir daire iinde zorunlu itaatten zgr olup boyun
emek veya ba kaldrma serbestisine sahiptir. Bu yle bir farktr ki, lhi Kelm zerine kafa
yoran biri aka grebilir. Kur 'an- Kerim'de insann dnda hibir yaratk gremezsiniz ki,
kendisine itaat ve isyan, ballk ve itaatsizlik, Allah'n hududuna uymak veya onlar amak
gibi hususlara atf yaplm olsun ve itaat yznden dle ve itaatsizlik nedeniyle cezaya layk
olduu belirtilmi olsun. Sadece insan hakknda u ifadelere yer verilmitir:
dil "Allah'n koymu olduu snrlar ineyenler, zlimlerin t kendileridir." (Bakara: 229)
Bu husus eitli ayetlerde dile getirilmitir: (Yunus: 99 ve En'am: 107) v.s, u da Allahn insan
zorla irkten alkoymak ve imana mecbur etmek istemediini gstermektedir.
"Ve Rablerinin emrinden asi olarak ktlar." (Ei-A'raf: 77)
"Rabbin dileseydi yeryznde kim varsa hepsi iman Sderd." (Yunus: 99)
Eer Allah dileseydi onlar irk komazd." (En'am: 107)
"Tagt'un huzurunda muhakeme olunmay isterler. Halbuki, onu inkr etmekle
emrolunmulard." (En-Nisa: 60}
"Onlar bize zulmetmediler. Fakat kendi nefislerine zulmettiler." (El-A'raf: 160)
"Allah ve Resulne itaat edeni Allah, aalar altndan akan Cennetlere koyar ki, orada ebed
kalrlar. Bu da byk bir zaferdir. Allah ve Resulne as olup snrlarn tecavz edeni ebed
kalmak zere Cehenneme sokar. Ona rezil edici azap vardr." (En-Nisa: 13-14)
Bu ve buna benzer ayetler gsteriyor ki, insanda, dier btn yaratklarn aksine yle bir g
ve yetenek vardr ki, ona gre itaat veya itaatsizlik her ikisini yapabilir ve ite bu g ve
yetenei yanl ya da doru kullanmasyla felah veya hsrana, ceza veya dle layk olur.
42[42][42]
Hidyet Ve Dallet
Kur'an- Aziman bu meseleyi biraz daha amaktadr. Diyor ki, Yce Allah, insann
doasnda iyi ile kt arasnda ayrm yapma yetenei bulundurmaktadr:
"Ona ktln ve takvasn ilham etti" (E-ems: 8) Ona gerek iyi gerekse kt yolu
gsterdi:
"Ona iki yol gsterdik." (Ei-Beied: o)
Sonra kendisine istedii yolu seme yetki ve serbestisi verdi:
"steyen onunla Rabbine bir yol tutar." (Ei-insan: 29)
"yle ise dinleyen iman etsin, dinleyen inkar etsin. "(Kehf:
Bir yandan insan kandrmak ve kt yola drmek iin ezel dman eytan vardr ki, ona
kt yolu ssl olarak gsterir ve doru yoldan sapmas iin tevik eder:
"blis: "Ey Rabbim, beni azdrdn eye karlk ben de yeryznde onlara fenalklar
ssleyeceim ve hepsini azdracam.7' (El-Hicr:39)
Ve dier yandan insana doru yolun, kt yoldan daha iyi ve stn olduunu gstermeleri iin:
"Peygamberleri kendilerine apak mucizeler, sahifeler ve aydnlk kitaplarla gelmilerdi."
(Fatm 25)
Bylece, insann kendi iinde ve evresinde deiik gler ve etkenler olup, bazlar ktle
bazlar da iyilie doru ekmektedir. Kendisine bu g ve etkenler arasnda ayrm yapma
yetenei verilmitir. Kendi yolunu kendi bulmas iin gzler verilmi, beendii yolda
yremesini salayacak kuvvet ve kudrete sahip hale getirilmitir. Ktlk yolunu setii
zaman Allahu Teala, yazgsna yazlm olan tm doal ve d g ve yetenekleri kendisine
bal klar ve yolunu kolaylatrr. Ayn ekilde, iyi yolu setii zaman bu yoi da kendisine
kolay klnr;
"O halde, Allah yolunda mal verirse ve Allah'tan korkarak i yaparsa ve iyilii tasdik ederse,
biz de ona kolaylk ve rahat myesser klarz. Amma, cimrilik edip kendisini mstani grene,
ve iyilii tekzip edene gl ve rahatszl myesser eyleriz." (Ei-Ley|: 5-10)
Doru yoldan sapan ve sapkl benimseyen bir kiinin vicdannda onu doru yola davet
etmeye devam eden lahi bir g yine varolur. Ancak kendi sapknlnda srar etmesi halinde
bu g zayflar ve dallet hastal iyice byr:
"Onlarn kalplerinde hastalk vardr. Allah hastalklarn artirdl." (Bakara: 10)
Ve yle bir vakit gelir ki, bu g yok olur, tamamen etkisiz kalr ve o kiinin kalp, gz ve
kulaklar ylesine mhrlenir ki, hak sz anlayamaz, gremez, hak sesini dinleyemez
olur ve hidyetin tm yollan kendisine kapanr.
"Allah onlarn kalpleri ve kulaklar zerine mhr vurmutur. Onlarn gzleri zerinde de
perde vardr ve onlar iin byk bir azap vardr.1' (Bakara: 7)
Ancak bu demek deildir ki, insan kuvveti, kudreti ve zgrl snrszdr ve kendisine
kadercilerin farzettii b-tn yetkiler verilmitir. Asla. nsana verilen yetki ve zgrlk, Yce
Allah'n tedbir-i klli ve tedbir-i cz iin belirledii kanun ve kurallara baldr, nk btn
bu evren ve varlklar dnyas onlara gre ilemekte ve ayakta durmaktadr. Evrenin dzeninde
insann gc ve manevi, psikolojik ve bedensel gleri iin Allah'n belirledii snrlan kendisi
42[42][42]
zerre kadar geme gcne sahip deildir. Demek ki, bu gerek olduu gibi duruyor:
"Gerekten biz her eyi bir takdirle yarattk."(Ei-Kamer: 49)
"Allah emrini yerine getirendir. Allah her ey iin bir kader tayin etmitir." (Et-Taifc 3)
"O, btn kullar zerinde kahirdir," (Ei-En'am: 18) 43[43][43]
Adalet, Ceza Ve dl
te bu noktada gerek adaleti salayann Allah'tan baka kimsenin olmad da kesinlemi
oluyor. nk, insanolunun yetki ve zgrle sahip olduu snrlar Allah tarafndan
belirlenmitir ve ancak Allah, insann amellerinde yetkisi ve zgrlnn paynn ne
olduunu biliyor. Allah'n insann yetki ve zgrln snrlad ereve veya hududun iki
tr vardr: Birincisi, genellikle tm insanolu iin belirlenen hudd, ikincisi, herkes iin ayr
ayr tayin edilen hudud. lk tr hudud, kendi nitelikleri bakmndan tm insan rknn yetki ve
zgrlklerini snrlandrr. kinci tr hudud ise herkesin durumuna gre deiir. Bu nedenle,
bunlara gre her kiinin yaamnda yetkileri ve mecburiyetinin oranlar farkldr. nsann kendi
amellerinden sorumlu olmas ve sorumluluu asndan ceza veya dl almas, herkesin kendi
fiillerinde kulland orana baldr ve bu yle bir eydir ki, bunu zerre kadar eksik veya
fazlalkla tartmak, deerlendirmek ve lmek dnyann hibir yarg veya hakimi iin
mmkn deildir. Bu muhasebe, muhakeme ve deerlendirmeyi sadece Ftr-s Semavt ve'lard yapabilir ve ancak O, kyamet gnnde mahkemesini kuracaktr. te bu noktaya Allah'n
kelmnda eitli yerlerde iaret edilmitir:
"O gn tartmak haktr. Terazisi ar gelenler felah bulanlardr. Tarts hafif gelenler de
ayetlerimize kfr ile zulmeder olduklar iin kendilerine yazk edenlerdir" (Ei-A'raf: 8-9)
"Muhakkak ki, onlarn dnleri bizedir. Sonra onlanj hesaplarn grmek bize aittir."
(Gaiye: 25-26)
"Bir zerre arlnda hayr ileyen onu (mkfatn) g| rr. Kim de bir zerre arlnca er
ilerse onu (cezasn grr." (Ez-Zilzl: 7-8)
Kur 'an- i Kerim, cebir ve kader meselesini ancak b| kadar aydnlatr ve bu fizik ile etik
bilimlerinde yer alan so-j runlar ile dmleri zmler. Metafizik veya doatesi so runlara
gelince ki, bunlarla felsefeciler ile ilahiyatlar uj ramaktadr. Yani, Allah'n bilgisi, kudreti,
makdurt, irdes ve muratlar (amalan) arasndaki ilikiler ve O'nun eski bilgileri, ezel
iradesi ve mutlak kudretinin yannda insann na yetkili ve zgr irade sahibi olaca gibi
sorunlar, Kuran-, Kerim bunlardan szetmemitir, nk insan bunlar anla-] tamaz. 44[44][44]
Cebir Ve Kader45[45][45]
Kaderimiz nceden belirlenmi midir? Baarlarmz, baarszlklarmz, dmemiz,
kalkmamz, sapmamz ve dzelmemiz, rahatmz, skntmz ve dnyada karlatmz baka
durumlarmzn belirlenmesi ve kararlatrlmas hibir paymz olmayan baka bir g veya
glerin ald kararlarn sonucu mudur? Ve eer byle ise, biz tamamen mecbur ve aresiz
43[43][43]
44[44][44]
45[45][45]
Tm Hindistan Radyosunun izniyle 23 Ekim 1942'de Lahor Radyo stasyonundan yaynlanan bir konuma.
miyiz? Biz dnyada bakalarnn oynatt kuklalar gibi miyiz? Biz daha nceden yaplm
plann bir paras myz? Ya da, herkesin rol daha nceden belirlenmi dnya sahnesindeki
aktrleri miyiz?
Bu sorular, herhangi bir zaman dnya ve insan konusunda kafa yoran herkesin kafasn
kurcalar. Filozof, bilim adam, tarihi, hukuku, toplum, ahlk ve dinle ilgili sorunlarla
uraanlarn yan sra alelade insanlarn da bu dm zmek iin beyinlerini patlatmalar
gerekir. nk herkes bu noktaya gelince birden bire duruverir, daha ileriye, gidemez ve doru
ya da yanl tatmin edici bir cevap veya zm ister.
Bu sorulan sadece bir "evet" veya "hayr'le cevaplamak istiyorsanz cevaplayn; belki de,
bununla tatmin olursunuz. Ancak "evet" deyin ya da "hayr", her iki durumda da saysz sorular
ortaya kar ki, bunlar sizin "evet "veya "hayr"mzn cevaplamas mmkn deildir.
Eer "evet" diyorsanz, o zaman unu da kabul etmelisiniz ki, ta, demir, aa, hayvan ve insan
hibirinde gerek bir fark yoktur. Hepsi gibi insan da kendisinin yapmas gerekeni yapyor ve
kendisi iin ne planlanmsa ona gre hareket ediyor. Ne kendisi ne de onlar herhangi bir
zgrlk ve yetkiye sahipler. Bir arnn kovan yapmas ve bir insann demiryolu yapmas
arasnda belki de derece fark olabilir, ama nitelik bakmndan herhangi bir fark yoktur. Zira,
onlara kovan ve demiryolu yaptran bakasdr. Her ikisi icat etme erefinden yoksundur.
Bundan sonra unu da kabul etmelisiniz ki, dnyann dier eyas gibi, insan da kendi
fiillerinden sorumlu deildir. Bir insann iyi amel ilemesi ve bir motorun iyi almas ayndr.
Bir kiinin bir su ilemesi veya rezalet karmas bir diki makinasnn kt diki yapmas da
ayndr. Ve durum byle iken nasl ki, "drst motor", "haylaz diki makinas", "inanl
makina", "ahlaksz ark" gibi ifadeler kullanmazsnz, bir insana da drst, haylaz, inanl,
hilekr veya ahlksz gibi sfatlar yaktramazsnz. Veya bu gibi tanmlar kullanyorsanz (ki,
bu hareketinizi de siz kendiniz yapmyorsunuz, size yaptrlyor), unu anlayn ki, bunlar bo
laflardr.
Sonra mesele bununla bitmiyor. Dinimiz, ahlkmz, yasalarmz, adli sistemimiz, polisimiz,
hapishanelerimiz ve sularla ilgili soruturma yapan messeselerimiz, okullarmz, eitim
kurumlarmz ve slah yerlerimiz hepsi yararsz ve anlamsz hale gelir. Geri btn bu iler
yryecek, bunlarn hibiri kapanmayacaktr, nk sizin grnze gre btn bu aktrler
dnya sahnesinde kendileri iin biilen rolleri oynayacaktr. Ama gayet tabii ki, camilerde
namaz klanlar,; tapmaklarda putlara tapanlar, mahkemelerin yarglar ve hrszlk ile
haydutluk yapanlarn hepsi hepsi sadece birer aktr haline gelir ve ibadet yerlerinden
kumarhanelere ve hapishanelere kadar her ey byk bir piyesin deiik perde ve aksesuarlar
oluverirse, demek ki, insann tm dini ve ahJ lki yaants srf bir oyun veya gsteridir.
Gecenin sessizliinde huu ile ibadet eden ile birinin evini soymaya alan ikisi de bu oyunda
kendilerine verilen rolleri oynamaktadr. kisi arasnda, rejisrn birine ibadet eden kii ve
dierine hrsz roln vermesinin dnda bir fark yoktur. Mahkememizde hakim ne kadar
ciddiyetle davaya bakyor ve kendine gre adaleti salamak iin ne kadar aba harcyorsa
harcasn, sizin grnze gre onlar iddia ve savunma makam ve sank olup hepsi aktrdr
ve zavalllar, orada sadece bir oyun oynanrken gerekten bir mahkemenin altn ve
adaletin yerini bulacan sanyorlar. te, benim ilk sorularma "evet" diye cevap vermenizin
sonucu budur;
Peki, imdi bu sorularma "hayr" cevab m vereceksiniz? Ama burada da bir zorluk var. Bu
sorun, sadece bir "hayr" cevabyla zmlenecek gibi deildir. Mesele burada bitmeyecektir
ve bununla sizin birok gerekleri yok saymanz gerekecektir, rnein, insann kaderinin
nceden belirlenmedii ve kaderin bir d gcnn kararyla olumadn sylediiniz zaman,

herhalde olumsuz cevabnzn anlam insann kendi kaderini kendi belirlemesi olmaldr. Yani
kaderinin ve ksmetinin kendi irade ve abalaryla olutuunu ima ediyorsunuz.
Bunun zerine ilk soru olarak, bu ifadenizde "insan"dan neyi kastettiiniz sorusu akla gelebilir.
Bireyler mi yoksa, toplum veya ulus dediimiz insanlarn byk bir grubu mu? Yoksa, tm
insanlk m? Eer demek istediiniz her insann kendi kaderini kendi yaptysa, kaderi
oluturan eylere bir gz atn ve syleyin, insan bunlarn hangisi zerinde tasarruf sahibidir?
Kaderin oluturulmas iin ilk gereken unsurlar arasnda insann organlar, zihinsel ve bedensel
g ve yete-nekleri ve ahlki zellikleridir. Bunlarn iyi ve yerinde olmas, bozulmas, dengeli
ve dengesiz oiuundaki azalma ve oalma kaderini kesin bir biimde etkiler. Ancak btn bu
eyleri insan anne karnndan alarak dnyaya gelir ve bugne kadar kendi plan, program ve
seimiyle kendini oluturarak dnyaya gelen tek bir kii olmamtr. Ayrca, bir kiinin
kaderinin olumas veya bozulmasnda, her insann kendi atalarndan miras ald pek ok
etkenler rol oynar. Sonra, hangi aile, toplum, snf, millet veya lkede domusa, onlarn
zihinsel, ahlak, sosyal, ekonomik ve siyasal durumlarnn pek ok etkileri dnyaya adm att
zaman onu her taraftan sanverir. Btn bu eyler insann kaderinin yapmnda rol oynar. imdi,
rkn ve evreyi kendi beenisi ve seimiyle belirleyen ve bunlardan her birinin etkilerini ne
lde kabul veya reddedeceine karar veren bir kii var mdr? Ayn ekilde, insann kaderini
dnyann birok olay ve rastlantlar da iyi veya kt ekilde etkiler. Deprem, sel, ktlk, hava,
hastalklar, savalar, ekonomik alkantlar ve tesadfi gelimeler ou kez insanlarn tm
hayatlarnn aklarn deitirir ve yaptklar btn hesap ve planlarn altsteder; oysa bu
hesaplar ve planlar ok dnlerek, tanarak ve byk abalarla kendi rahatlk ve baarlar
iin hazrlanr. Ve bunun tam aksine, sk sk benzeri rastlantlar bir insan annda yle
baarlara ulatrr ki, elde edilmelerinde aslnda kendi abalarnn pay ok az olur. Bunlar
yle belirgin gereklerdir ki, bunlar inkr etmek iin inatlk, hatta kstahlk gerekir. O halde,
insann kendi kaderini kendisinin yapt nasl kabul edilebilir?
imdi eer siz iddianz deitirip diyorsanz ki, bireyler deil, uluslar ve topluluklar kendi
kaderini kendi izer. O zaman bu da kabul edilecek bir husus deildir, Her ulusun kaderini
oluturan nedenler arasnda rksal zellikler, tarihi etkiler, corafi durumlar, doal sorunlar ve
uluslararas ortam yer alr. Ve dnyann hibir milleti bu nedenlerin dna kp kendi kaderini
istedii gibi yapma gcne sahip deildir. Ayrca, yeryz ve gklerin dzeninin bal olduu
ve iine girmek syle dursun, tam olarak bilinmesi de hibir ulusun gcnn yetmedii doa
yasas, uluslarn kaderlerini yle etkiler ki, bunlar hibir millet veya topluluk durduramaz ve
bunlardan kurtulamaz. Bu yasa geri planda ileyip durur ve bazen aniden ve bazen aamal
olarak ileyiinden yle sonular doar ki, bunlar ykselmekte olan uluslar alaltir ve
dmekte olan milletleri ykseltir. nsann elinden tamamen uzakta olan nedenlerin durumu
budur. Ne var ki, grnrde insann elinde olan nedenler de iyice incelendiinde umut verici
bir sonu vermez. Bir milletin kaderinin olumas, daha dorusu dzelmesi daha ok uygun
bir lider kadrosuna sahip olmasna, bu liderlikten yeterince yararlanmas iin elverili nitelik
ve zelliklere sahip ok sayda bireylerinin varolmasna baldr. Ancak bir milletin bu her iki
eyi elde etmesi iin serbeste kendi iradesi ve seimini kullandna ilikin herhangi bir
kayda ne tarihte rastlyoruz ne de gnmzde bir rneini gryoruz. Bizim grdmz
sadece budur: Bir ulus ykselme noktasna geldii zaman iyi bir lider kadrosuna sahip olur ve
bu liderliin baarl olmas iin gereken nitelik ve zellikleri de kazanr. Ve ayn ulus kmeye
balaynca, ondaki liderlik ve takipilik gibi iki yetenek yle kayp olur ki, hibir sempatizan
onlar geri getiremez. Milletlerin tarihindeki bu ini ve klarn hangi kanuna bal olduu ve
o kanunun ne olduu hakknda hibir bilgimiz yoktur.
imdi, siz milletleri braksp btn insan irkyla ilgili olarak m hkmnz vereceksiniz ki, bu
kendi kaderini kendi izer? Ama bunu sylemek daha da zordur. Nesillere ve milletlere
blnm, lkelere dalm, saysz uygarlk ve kltrlere burnm ve yine saysz dil ve
leheler konuan insan rkiyla ilgili olarak eer bir kii, onun toplu bir iradeye sahip olduunu,
bu iradeye gre ok dnerek tanarak kendi kaderini, ksmetini belirlediini varsayyorsa,
aslnda aslnda ok acayip bir varsaymda bulunduu sylenebilir. nsanolu gerekten kendi
gelime takvimini kendi mi hazrlamt? Yani, falan dneme kadar ta aletlerini
kullanacana, fian aa kadar demir ve atei kullanmaya balayacana, filanca aamaya
kadar nsan ve hayvan g kullanacana ve sonra makinelerin gcne gveneceine, filanca
yzyla kadar kompassz teknelerle yolculuk edeceine, daha sonra, kendi ynn belirlemek
iin kompas kullanmaya balayacana kendi mi karar vermiti? Sonra, Afrika, Amerika,
Avrupa, Asya ve Avustralya 'daki deiik uluslarn, yani kendi deiik blgeleri iin deiik
kaderlerini belirieyen de insanolu mudur? Gayet tabii ki, bylesine garip iddialarda
bulunmay akl banda bir kii kafasndan bile geiremez.
Bundan sonra, sizin iin, insann kendi kaderini kendi belirler grnde kalmanzn hibir
imkn bulunmuyor. nk ne bireylerin her biri, ne bireylerin bir grubu, ne bir ulus, ne de
tm insan rk kendi kaderinin sahibiyse, bu kaderin mlkiyeti hangi "insan"m payna
decektir?
Grdnz. Size ilk nce sorduum sorularn cevab ne sadece "evet" ne sadece "hayr"
biiminde verilebilir. Gerek bu ikisi arasndadr.
Bu aklalmaz evren dzenini srdrmekte olan mthi iradenin dnda dnyada hibir ey
ileyemez, ie yaramaz; hatta, ilemesi ne demek, ayakta kalamaz, yaayamaz. Cihanmul bir
plan var ve bu plan her eyi ile dnyada ve uzayda ilenmektedir. Hibir kimsede bu plan, bu
dzeni deitirecek, buna kar kacak, bunun dna kacak veya bunu etkileyecek g
yoktur.
Sahip olduumuz tm bilimler, bilgiler, deneyimler, gzlemler hepsi kinatn bu saltanatnda
baka kimsenin egemenliine imkan olmadn gstermektedir. Hangi dzenin ilke ve
kurallar gkteki byk krelerin bir santim bile kaidelerinden oynamasna izin vermiyor,
hangi g dnyann belli bir yrngede dnmesini zorunlu klyor hangi hkmet rzgr, su,
k, scak ve souk zerinde tam bir hkimiyete sahip bulunuyor, hangi kudret insann
domasndan nce onun dnyada yaamasn mmkn klan imknlar ve ortam hazrlam
bulunuyor ve hangi gcn yetkileri, yaamsal dengede en ufak bir deiiklik yaplmas halinde
tm insan rknn bir anda helak olmas mukadder klyorsa, ite onun altnda kalarak yaayan
insann kendi kaderini istedii gibi yapma zgrlne sahip olduu tasavvur edilemez.
Ancak, bizi bu dnyaya getiren, bize ilim, dnce, gr, irade ve karar yetenei veren, bizde
baz yetkilere sahip olduumuz hissini yaratan, bizde iyi ile kty birbirinden ayrma yetenei
douran, bizim ahlkl ve ahlksz fiiler arasnda ayrm yapma ve dnya ileriyle ilgili olarak
belli bir tutum iine girme imknn salayan gcn btn bunlar bizimle dalga gemek iin
yaptn dnmemiz doru deildir.
Biz bu evrenin hazrlanmas ve ilenmesinde byk bir ciddiyeti gryoruz. Hibir yerde aka,
oyun veya alay grmyoruz. O halde, gerek, vicdanen hepimizin hissetii husustur. Yani,
gerekten biz burada snrl lde baz yetkilere sahibiz ve bu yetkilerin kullanm asndan
biz mnasip derecede zgr de saylrz. Bu zgrlk elde edilmi deil, balanm bir
zgrlktr. Bunun miktar nedir, snrlar nedir ve nitelii nedir? Bunu belirlemek zor, hatta
imknszdr. Ancak bunun zgrlk olduu inkr edilemez. Evrenin cihanmul plannda
bizim iin seilen konum, snrl bir lde zgrce hareket eden bir aktrn roldr. Bizim
iin burada sahip olduumuz zgrlk, ancak bu planda uygun grlen ve sdrabilecek kadar
zgrlk vardr. Ve biz, ahlaki adan aslnda bize verilmi olan zgrlk kadar sorumluyuz.
Bizim ne kadar zgr olduumuz ve yaptmz ilerden ne kadar sorumlu olduumuz, bu her
iki husus bizim bilgi alanmz dndadr. Bunu ancak kendi plannda bize bu konuma layk
gren g bilebilir.
te dinimizin bu meselede benimsedii gr budur. Dinimiz bir yandan Kaadir-i Mutlak olan
Allah'a iman etmemizi ister ve bu da demektir ki, biz ve evremizdeki btn her ey ve evren
Allah'a baldr ve O'nun hkimiyeti herkesi ve hereyi kuatmtr. Dier yandan, dinimiz bize
ahlk kavramlarn retir, iyi ile kt arasnda ayrm yapmamz salar ve falanca yolu
setiimizde kurtulacamz, filanca yolu benimsediimizde cezalandrlacamz anlatr. Bu
husus, ancak bizim gerekten kendi hayat yolumuzu semekte zgr olmamz halinde tutarl
olabilir. 46[46][46]
46[46][1]
Kayda gesin diye bunu aklamakta saknca grmyorum ki, bu zat av-duri Gulam Ahmed Pervez'di.
46[46][2]
46[46][3]
46[46][4]
46[46][5]
46[46][6]
46[46][7]
46[46][8]
46[46][9]
46[46][10]
46[46][11]
46[46][12]
46[46][13]
Bu hadisi mam Zhri, mam Zeyn'l-bidin vastasyla rivayet etmitir (Tirmizi)
46[46][14]
Bu hadis eitli biimde Hz. mer, Hz. ie, Hz. Enes, Hz. Ebu Hureyre ve
46[46][15]
Hz. Abdullah bin mer bin As (r.a)tan rivayet olunmutur (Bk. Tirmizi, bn Mce)
46[46][16]
Bu hadisi Zhri, mam Zeyn'l-abidin'den ve o da, Hseyin bin Ali (r.a.) den rivayet etmitir. (Buhar, Nesei). Muhaddisler, Resululfah (s.a.v.)'in Hz. Ali (r.a)'nin
evinden dnmesi ve bu yeti okumasyfa ilgili eitli aklamalar da bulunmutur. Ama benim bundan anladm, Hz. Peygamberin (a.s.) hayatn pratik sorunlar
konusunda kader meselesine bavurmasndan holanmaddr.
46[46][17]
46[46][18]
46[46][19]
46[46][20]
46[46][21]
Hristiyan ilahiyatlar veya tannbilimcilerinin durumu da tamamen ayndr. Onlarn byk bir blm de E'arilerin grndedir. Aziz Augustine salt
cebriyeden kurtulmaya ok abalamtr, ancak Allah' Hakiki Fail ve insan sadece nesnel bir varlk olarak kabul etmesiyle bite salt cebircilik grnden
kurtulamamtr. Scotus Erigena Hristiyanlkta skolastik felsefenin kurucusudur. Kendisi Tanrnn fail efl'I- ibd (kuilarn fiillerinin faili) olmas konusunu ok
abartmtr. Ona gre Tanr tm evrenin ruhudur, zdr. Tanr hayat, g, k ve akf olarak dnyadaki varlklarda kendini gstermektedir. Aziz Anseim genel
Hristiyan inanlarna gre insann doutan gnahkr olduuna Tanrnn Mesih eklinde indiine ve insann, gnahnn kefareti olduuna inanmaktadr. Ve gayet
tabii ki, bu inanta cebirliin dnda baka bir eye yer yoktur. Abelard ve Aziz Thomas (Agiuin'Ii) her ikisi lahi iradenin vcub ve cebri olduuna inanmaktadr.
Onlara gre, Yce Allah, kullarn tm amellerinin yaratcsdr. Hatta Aziz Thomas, E'ariierin Allah'n her trl eletiri ve sorgulamadan mnezzih olduu grn
de benimsemitir, nde gelen skolastik dnce savunucularndan yalnz Duns Scotus, Mu'tezileler gibi kadercilik grn benimsemitir. Ona gre insanlar,
iradelerini kullanma veya kutlanmama ve fiillerini gerekletirme veya gerekletirmeme konusunda tamamen zgr ve yetkilidir ve Tanrnn kudreti insann seim
yapma veya yetkisini kullanma zgrln kstlayamaz.
46[46][22]
46[46][23]
46[46][24]
46[46][25]
46[46][26]
46[46][27]
Buhar, "Kitab-n Nikah, Bb- urtu'l letiy la tahl-i fi'n-Nikah". Hemen hemen ayn rivayeti Beyhiki ve Ebu Kaim Isbahan baka ekilde naklet-mitir.
Allame ibn Abdul Berr diyor k, ilim adamlarna gre bu hadis "takdir" veya kader konusunda naklolunan hadislerin en iyisidir. Burada kastedilen udur: Bir koca,
karsnn lfn dinleyip, rzkna ortak olduunu iddia ettii kumasn boarsa bile, hibir maddi yarar elde edemeyecektir. Ku-masnn boanmasn isteyen kars,
ancak ksmetinde olan pay alacaktr. Onun iin, kocasnn, dier karisini boamas meseleyi halletmez." Buhar: c.9, s. 219
46[46][28]
46[46][29]
Azil: Erkek hanmla birletikten sonra uzvunu karp menisini darda bo-altmasdr. Buhari: c.9, s.305.
46[46][30]
46[46][31]
46[46][32]
46[46][33]
46[46][34]
46[46][35]
46[46][36]
46[46][37]
46[46][38]
46[46][39]
46[46][40]
46[46][41]
46[46][42]
46[46][43]
46[46][44]
46[46][45]
Tm Hindistan Radyosunun izniyle 23 Ekim 1942'de Lahor Radyo stasyonundan yaynlanan bir konuma.
46[46][46]

Cebir Ve Kader Problemi-Mevdudi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cebir Ve Kader Problemi-Mevdudi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Giri . ..................................................................................................................................

kadar onlar saptracak deildir." {Tevbe: 115)

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 9-17.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 19.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 19-21.

deerlendirilmesi ve ahlk kavramlarmzn dayand ve toplumsal dzenimizin iyilii ve

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 21-22.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 23-28.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 28-29.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 31-34.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 34-35.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 37-41.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 41-42.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 43-44.

Bu hadisi mam Zhri, mam Zeyn'l-bidin vastasyla rivayet etmitir (Tirmizi)

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 44-46.

slm lhiyatlarnn Mezhepleri

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 46.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 46-47.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 48-55.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 59-68.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 68-69.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 71-72.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 73-74.

nasib eder. Allah Gafurdur, Rahimdir." (Yunus:

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 74-79.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 79-81.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 81-86.

grendir." (E-ura:27) 31[31][31]

5) Kt Fiilin eytan'a Balanmas

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 86-87.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 87-88.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 88.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 89.

9) nsann Kendi Gnahnn Sorumluluunu Allah'a Ykleyip Kurtulmaya alrken

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 90.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 90-91.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 91.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 92.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 92.

Mahlkat Veya Yaratklarda nsann Sekin Konumu

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 93.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 94.

Yer ve gn dier yaratklar da ayn durumda idi:

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 95-99.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 99-102.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 102-103.

nceden belirlenmedii ve kaderin bir d gcnn kararyla olumadn sylediiniz zaman,

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 9-17.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 19.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 19-21.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 21-22.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 23-28.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 28-29.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 31-34.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 34-35.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 37-41.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 41-42.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 43-44.

Bu hadisi mam Zhri, mam Zeyn'l-bidin vastasyla rivayet etmitir (Tirmizi)

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 44-46.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 46.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 46-47.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 48-55.