GRAEVINSKI FAKULTET OSIJEK

Sveuilite J. J. Strossmayera

MEHANIKA TLA

MARKO BELJAN

I. OSOBINE TLA ....................................................................................................................................................... 1

1.1 PARAMETRI TLA ...................................................................................................................................................... 1
1.2 KONZISTENCIJA TLA ................................................................................................................................................ 3
1.3 INDEKSNI POKAZATELJI TLA .................................................................................................................................... 4
1.4 GRANULOMETRIJSKI SASTAV TLA ........................................................................................................................... 5
1.5 KLASIFIKACIJA TLA ................................................................................................................................................... 6
II. POJAVA I TEENJE VODE U TLU ........................................................................................................................... 7
2.1 KAPILARNA VODA ................................................................................................................................................... 7
2.2 TEENJE VODE U TLU ............................................................................................................................................ 10
2.3 HIDRAULIKI POTENCIJAL VODE ........................................................................................................................... 11
2.4 KRITINI HIDRAULIKI GRADIJENT ........................................................................................................................ 11
2.5 ODREIVANJE KOEFICIJENTA PROPUSNOSTI........................................................................................................ 13
2.6 PRIMJER STRUJNE MREE ..................................................................................................................................... 14
III. NAPREZANJA U TLU...........................................................................................................................................17
3.1 GEOSTATSKA NAPREZANJA U TLU ........................................................................................................................ 17
3.2 DODATNA NAPREZANJA U TLU ............................................................................................................................. 19
IV. STILJIVOST TLA ................................................................................................................................................21
4.1 MODULI DEFORMABILNOSTI TLA ......................................................................................................................... 21
4.2 EDOMETAR............................................................................................................................................................ 21
4.3 SLIJEGANJE TLA ..................................................................................................................................................... 25
V. KONSOLIDACIJA TLA ..........................................................................................................................................27
5.1 KOEFICIJENT KONSOLIDACIJE................................................................................................................................ 28
5.2 UBRZANJE KONSOLIDACIJE ................................................................................................................................... 29
VI. VRSTOA TLA ..................................................................................................................................................31
6.1 POSMINA VRSTOA TLA ................................................................................................................................... 31
6.2 DIREKTNO SMICANJE (IZRAVNI POSMIK) .............................................................................................................. 34
6.3 TRIAKSIJALNO SMICANJE (TROOSNI POSMIK) ...................................................................................................... 35
6.4 PONAANJE OSNOVNIH VRSTA TLA PRI SMICANJU .............................................................................................. 40
6.5 PUT NAPREZANJA (STRESS PATH) ......................................................................................................................... 45
6.6 KRITINA STANJA U MEHANICI TLA ...................................................................................................................... 46
VII. STABILNOST KOSINA ........................................................................................................................................49
7.1 VRSTE KLIZANJA .................................................................................................................................................... 49
7.2 OSNOVNE POSTAVKE PRORAUNA STABILNOSTI KOSINA ................................................................................... 50
7.3 BESKONANA KOSINA .......................................................................................................................................... 51
7.4 BISHOPOVA METODA ........................................................................................................................................... 54

VIII. NOSIVOST TLA ISPOD PLITKIH TEMELJA .......................................................................................................... 55

8.1 MODELI SLOMA TLA ISPOD PLITKOG TEMELJA ..................................................................................................... 55
8.2 OPENITO O PLITKIM TEMELJIMA ........................................................................................................................ 56
8.3 ODREIVANJE NOSIVOSTI TLA ISPOD PLITKOG TEMELJA ..................................................................................... 58
8.4 UTJECAJ NPV I INKLINACIJE OPTEREENJA ........................................................................................................... 60
IX. POTISAK TLA (TLAKOVI OD TLA) ........................................................................................................................ 61
9.1 OPIS PROBLEMA .................................................................................................................................................... 62
9.2 RANKINE I COULOMB TEORIJA TLAKOVA U TLU ................................................................................................ 64
9.3 UTJECAJ VODE I DRENIRANJE ................................................................................................................................ 66
9.4 RAVNOTEA POTPORNOG ZIDA ............................................................................................................................ 67
X. ZBIJANJE TLA ..................................................................................................................................................... 69
10.1 POKUS PROCTOR ................................................................................................................................................. 70
10.2 ZNAAJ VLANOSTI I GUSTOE TLA .................................................................................................................... 71
10.3 CBR POKUS .......................................................................................................................................................... 72
10.4 KONTROLA ZBIJENOG TLA ................................................................................................................................... 73
XI. MEHANIKA STIJENA .......................................................................................................................................... 75
11.1 OSNOVNI PROBLEMI ........................................................................................................................................... 76
11.2 TEMELJENJE......................................................................................................................................................... 77

1.1 PARAMETRI TLA

Tlo se u mehanici tla promatra kao trokomponentni sustav. Sastavljeno je od estica tla (esto se rabi i izraz vrste ili
krute estice) i prostora meu njima, kojeg nazivamo porama. Te pore ispunjene su plinom i tekuinom. Najee se
radi o zraku i vodi u porama. Svaka deformacija u tlu izaziva interakciju ovih komponenti.

1.1.1 POROZITET TLA (n) I KOEFICIJENT PORA (e)

Porozitet tla (n) pogodan je za izraunavanje teina jedininih volumena, a koeficijent pora (e) pogodan je za analize
promjene volumena (slijeganje i slino) jer se promjene volumena dogaaju prije svega na raun promjene volumena
pora, a volumen vrstih estica ostaje gotovo stalan.
Relativnom porozitetu teoretske su granice izmeu 0 (to bi bilo tlo bez pora) i 1 (to bi bilo tlo bez vrstih estica).
Koeficijentu pora donja je granica iznad 0 (to bi bilo tlo bez pora), a gornja je granica odreena rahlou koje dano tlo
moe ostvariti.
Odnos volumena pora prema ukupnom volumenu tla naziva se POROZITET TLA
Odnos volumena pora i volumena vrstih estica tla naziva se KOEFICIJENT PORA
Odnos poroziteta tla i koeficijenta pora

n=

e
1+e

e=

n
1n

Vp
V
Vp
e=
Vc
n=

1.1.2 STUPANJ ZASIENOSTI VODOM (STUPANJ SATURACIJE) Sr

esto se Sr izraava u postotku, pa za Sr=0,45 (Sr=45%) kaemo da je 45% volumena pora ispunjeno vodom. Pri suenju
ili porastu koliine vlage, ako je raspored vrstih estica nepromijenjen, mijenja se stupanj zasienosti od 0 ili 0% za
suho tlo do 1 ili 100% za tlo ije su pore posve ispunjene vodom.

Sr =

Vw
Vp

Vw = volumen vode
Vp = volumen pora

MARKO BELJAN

1.1.3 VLANOST TLA W

Vlanost se definira kao odnos mase vode i mase vrstih estica, tj. suhog, a ne vlanog uzorka.
Uzorak se sui obino na 105C kroz 16-24 sata, da bi se sva nevezana voda iz pora odstranila.
Mw = masa vode = M Md
Md = masa suhog uzorka
M = masa vlanog uzorka tla

Mw
M Md
w=
=
Md
Md

1.1.4 GUSTOA TLA

Odreuje se na uzorcima pravilnog oblika ili ako je uzorak nepravilan pomou parafina i potapanjem u vodu moe biti
iskazana na sljedei nain:
gustoa vlanog tla
gustoa suhog tla
gustoa vrstih estica

M
V

d =
s =

Md
V

Md
Vs

M = masa vlanog uzorka tla = Mes + Mvode

V = volumen uzorka tla = Ves + Vpora
Md = masa suhog uzorka
Md = Ms = masa vrstih estica
Vs = volumen vrstih estica

Gustoa vrstih estica tla odreuje se prema normiranom postupku koji se obino provodi uz pomo krukolike boice
zvane piknometar. Osnovni cilj pokusa je da se za poznatu masu suhog uzorka (dakle suha zrna) odredi njihov volumen,
jer se tada moe odrediti gustoa tih estica.
Prema Arhimedovu zakonu, iz piknometra e se
preliti odgovarajui volumen vode; budui da je
masa 1cm3 vode jednaka 1g, sve se odreuje
vaganjem.
MW = W VW

MW = M1 + MS M2
VS = VW =

M1 + MS M2
W

S =
2

MS
MS
=
Vs
M1 + MS M2

M1 masa piknometra ispunjenog vodom

MS masa vrstih estica tla
M2 masa piknometra s vodom i vrstim esticama
MW masa vode koja se prelila iz piknometra

1.2 KONZISTENCIJA TLA

Stanje konzistencije

VRSTO

Granica-vlanost, oznaka
Naziv granice

POLUVRSTO

PLASTINO

ITKO

WS

WP

WL

granica
skupljanja

granica
plastinosti

granica
itkosti

WS

GRANICA
SKUPLJANJA

vlanost pri kojoj dalje smanjenje vlanosti ne utjee na smanjenje volumena

WP

GRANICA
PLASTINOSTI

vlanost pri kojoj se tlo moe valjati u valji promjera 3 mm a da se raspucava

(odnosno vlanost pri kojoj tlo prestaje biti plastino)

WL

GRANICA ITKOSTI
(TEENJA)

vlanost pri kojoj tlo postaje itko (pri kojoj tlo u Casagrandeovom aparatu spaja
procjep u duljini 12 mm nakon 25 udaraca posude o gumeni podloak)

Tlo se u stanju plastine konzistencije da oblikovati, u itkom stanju nema vrstou a u polukrutom stanju i u krutom
stanju ne da se oblikovati i jako je tvrdo.

Granica teenja odreuje se na dva naina:

CASAGRANDEOV APARAT:

na razliitim vlanostima mjeri se broj udaraca za spajanje zareza

iz dijagrama se interpolacijom odredi vlanost (WL) za 25 udaraca

PADAJUI ILJAK (kut iljka 30 ili 60):

u uzorak se puta tonuti standardizirani iljak pod vlastitom teinom u vremenu od 5 s

granica teenja je vlanost kod koje se za 5 s iljak utisne 20 mm
pokuava se sa vie vlanosti i interpolacijom odreuje vlanost za 20 mm utiskivanja
svako utiskivanje trebalo bi biti izmeu 15 i 25 mm

MARKO BELJAN

1.3 INDEKSNI POKAZATELJI TLA

Za koherentna i nekoherentna tla postoje indeksni pokazatelji kojima se opisuje stanje tla i po kojima se moe
naslutiti o vanim svojstvima tla:
za koherentna tla: konzistentno stanje (stanje konzistencije)
za nekoherentna tla: relativna gustoa

1.3.1 KOHERENTNA TLA

INDEKS
PLASTINOSTI

IP = WL WP

WL W0
INDEKS
Ic =
KONZISTENCIJE
IP
AKTIVNOST
GLINA

IP
A=
%0.002 mm

raspon vlanosti unutar kojega je tlo plastino ili ljepljivo

odnos prirodne vlanosti prema granicama teenja i plastinosti;
pokazuje krutost koherentnog tla
to je vea aktivnost glina to je tlo sklonije A < 0.7 neaktivno
promjenama volumena (bujanje, skupljanje) s 0.7 < A < 1.2 normalno
promjenama vlanosti
A > 1.2 aktivno

Glina je to plastinija to je vea zona plastine konzistencije, tj. vlanost se moe mijenjati u relativno irokim
granicama a da glina zadri svojstva plastinosti. Za materijale koji imaju malen indeks plastinosti (npr. prahovi)
karakteristino je da se uz malo poveanje vlanosti pretvore u "blato", tj. ne daju se zbijati.

Opis konzistencije tla ISO/DIS 14688:

VRLO MEKO IC < 0.25

Odreivanje konzistentnog stanja tla na terenu (valjanje valjia)

ITKO ne moe se valjati ili se valja u vrlo tanke valjie

MEKO 0.25 < IC < 0.50

VRSTO 0.50 < IC < 0.75
KRUTO 0.75 < IC < 1.00
VRLO KRUTO IC > 1.00

LAKO GNJEIVO valja se u valji tanji od 3 mm da ne puca

TEKO GNJEIVO valja se teko u valji od 3 mm i tada se drobi
POLUVRSTO ne da se valjati, teko se gnjei
VRSTO ne da se gnjeiti, mrvi se

1.3.2 NEKOHERENTNA TLA

Indeksni pokazatelj za nekoherentna tla odnosi se na porozitet tla u odnosu na najmanji i najvei porozitet istog tla i
zove se relativna gustoa (ID). Pokazuje se da je gustoa tla (drugim rijeima porozitet tla za zadanu gustou vrstih
estica) indikacija njegovih mehanikih svojstava (vrstoe, stiljivosti).
RELATIVNA GUSTOA

ID =

emax e0
emax emin

rahlo tlo0.0
0 < ID < 0.33
srednje zbijeno tlo 0.33 < ID < 0.66
vrlo zbijeno tlo
0.66 < ID < 1.00
4

emax = najvei porozitet (rahlo)

emin = najmanji porozitet (gusto)
e0 = promatrani porozitet (prirodni, zateeni)
za idealne kugle (nestiljive, jednakog promjera):
emax = 0.91
emin = 0.35

1.4 GRANULOMETRIJSKI SASTAV TLA

Granulometrijski sastav tla govori o udjelu estica razliitog promjera u promatranom tlu, a to znai o postotku sadraja
ljunka, pijeska, gline u tlu. Poznavanjem granulometrijskog sastava tla mogu se ocijeniti njegova fizikalna (npr.
propusnost) ili mehanika svojstva (npr. deformabilnost).
Prema obliku krivulje tlo moe biti:
dobro graduirano tlo: sadri irok spektar zrna razliitog promjera
ljunak: CU > 4; 1 < CC < 3
pijesak: CU > 6; 1 < CC < 3
slabo graduirano tlo: zrna nekih promjera nedostaju
jednoliko graduirano tlo: sadri zrna preteno uskog spektra promjera

1.4.1 KOHERENTNA TLA (SITNOZRNATA)

AREOMETRIRANJE:

u menzuru s otopinom razmuti se uzorak tla ispod 1 mm promjera

koristei Stockes-ov zakon iz brzine padanja estica u mjeavini (to se utvruje
mjerenjem gustoe u tekuini u razliitim vremenima pomou areometra) rauna
se promjer i postotak estica u uzorku
estice su u analizi idealizirane kao lopte, jednake gustoe.

S W 2
D
18 t

1.4.2 NEKOHERENTNA TLA (KRUPNOZRNATA)

SIJANJE:

oformi se poseban set sita raznih promjera (tako da dobro pokrije raspon veliine zrna, to odreuje norma),
materijal se stavi na gornje najkrupnije sito i uz treskanje estice padaju na nia sita manjeg promjera
mjere se ostaci na svakom situ i odreuje se masa tog ostatka (Mdi)
izraunava se masa uzorka koja sadri zrna promjera manjeg od di (sita) (Md0..i) u postotku ukupne mase

Za bilo koji postotak p postoji promjer Dp, koji se oita preko krivulje. Dp je promjer zrna od kojega je p posto zrna u
uzorku manje. Karakteristini promjeri za opis granulometrijske krivulje su: D10, D30, D60.
Krivulja granulometrijskog sastava za nekoherentnog tla karakterizira se slijedeim parametrima:
koef. jednolinosti
D60
Cu =
D10

koef. zakrivljenosti
Cc =

D230
D10 D60

MARKO BELJAN

1.5 KLASIFIKACIJA TLA

Klasifikacijski sustav koristi se dijagramom plastinosti za koherentna tla te dijagramom granulometrijskog sastava za
nekoherentna tla.
Dijagram plastinosti prema A. Casagrande-u za klasifikaciju koherentnog tla:

Pravila klasifikacije tla:

K
KAMEN
d [mm]

LJUNAK
PIJESAK
PRAH
kr
sr
si
kr
sr
si
kr
sr
si
60
20
6
2
0.6 0.2 0.06 0.02 0.006 0.002
nekoherentna (nevezana) tla

0 5% sitnih estica:
W
DOBRO GRADUIRAN (GW, SW)
P
LOE GRADUIRAN (GP, SP)
U
JEDNOLIKO GRADUIRAN (GU, SU)
5 12% sitnih estica
glinovit
GW-GC, SW-SC
prainast
GW-GM, SW-SM
> 12% sitnih estica
GC, SC, GM, SM

C
GLINA

koherentna (vezana) tla

O
Pt

ORGANSKA GLINA
TRESET

H
L

VISOKA PLASTINOST (CH, ...)

NISKA PLASTINOST (ML, )

Voda se pojavljuje u tlu kao nevezana ili vezana voda za estice tla. Nevezanu vodu moemo odstraniti suenjem tla.
To je voda koja tee kroz pore tla, koju moemo crpiti, koja mijenja svoju razinu u tlu sezonski i koja djeluje na nae
konstrukcije u dijelu ispod nivoa podzemne vode. Vezana voda u tlu je nepokretna i ona se ne moe jednostavno
odstraniti ali utjee na elektrostatske sile meu esticama tla.
Najvaniji faktor u nastanku i promjenama u nevezanoj vodi je kia. Voda s povrine terena moe prodrijeti i do vrlo
velikih dubina (i do 12.000 m).

ZONA AERACIJE djelomino vodom zasieno tlo (parcijalno zasieno tlo); sadri adhezivnu i kapilarnu vodu
a) adhezivna voda voda koja je obino u zoni korijenja biljaka i podlona je isparavanju
b) kapilarna voda voda koja se die uskim cjevicama (kapilarama) adhezivnim silama i pod negativnim je
hidrostatskim tlakom; privremeno poveava vrstou tla; moe biti otvorena i zatvorena
otvorena kapilarna voda (srednja voda) nije pod utjecajem korijenja, nastaje zadravanjem vode pri
procjeivanju s povrine (vee se kapilarno i kemijski za estice tla) i formira nezasienu zonu u tlu (Sr < 1)
zatvorena kapilarna voda izdie se iznad nivoa podzemne vode kapilarno, daje negativni tlak u zatvorenim
kapilarama, a formira zonu zasienog tla (Sr = 1)
NIVO PODZEMNE VODE (NPV) ravnina na kojoj je hidrostatski tlak nula, a do njega se voda podie u tlu kroz otvorene
pukotine i pore u tlu; NPV obino slijedi povrinu terena a reguliran je uvjetima prihranjivanja.
ZONA SATURACIJE (ili zasienosti) potpuno vodom zasieno tlo; prostire se ispod nivoa podzemne vode

2.1 KAPILARNA VODA

Kapilarnost je pojava podizanja nivoa tekuine u cijevi malog promjera na temelju adhezivnih sila izmeu tekuine i
materijala stijenki cijevi. Osnovni faktori koji definiraju nivo kapilarnog dizanja su povrinska napetost tekuine i
adhezivne sile izmeu stijenki cijevi i tekuine.
Povrinska napetost vode je sposobnost za preuzimanje vlanih naprezanja, kao to to moe kapljica vode, na primjer.
Voda ima povrinsku napetost u iznosu T=0.000075 N/mm i varira lagano s temperaturom. Definiramo ju kao sila u N
po mm duljine koju povrina vode moe nositi (0.075 N/m = 75x10-6 kN/m)
Pore u tlu nepravilno su rasporeene i spojene kanalima raznih oblika i veliina, pa se kapilarno djelovanje pojavljuje
ovisno o veliini pora i njihovoj povezanosti. Najei efekti kapilarnog djelovanja u tlu su prividna kohezija pijeska
(vlaan pijesak ima puno strmije pokosa od kuta unutarnjeg trenja), poveana vrstoa prosuenog koherentnog tla i
djelovanje mraza u tlu male propusnosti.

MARKO BELJAN

Na pojavu smrzavanja u tlu najvie utjeu vrsta tla, koliina estica ispod 0.02 mm, dubina podzemne vode, visina
kapilarnog dizanja, zasienost pora vodom, klimatski uvjeti.
Smrzavanje i gomilanje lea leda je vie izraeno kad je:
potpuno zasieno tlo
dubina smrzavanja see u podruje kapilarnog dizanja iz temeljne vode
sitnozrno tlo i dovoljno propusno da omogui kretanja vode u porama
malen temperaturni gradijent (stvara vee lee)
Ako se ima u vidu da je poveanje volumena vode radi smrzavanja oko 10%, a da je porozitet oko 30%, tada je ukupno
poveanje volumena tla radi pojave leda oko 3%. To znai da je mogue oekivati izdizanje tla debljine 1 m za nekoliko
centimetara.
Pomaci mogu biti i vei od ove vrijednosti, jer napredovanje smrzavanja ovisi o temperaturnom gradijentu i kapilarnom
dizanju vode. to je manji gradijent temperature to se stvaraju deblje lee leda. Stvorene lee leda potiu migraciju
vode iz zone kapilarnog dizanja prema zoni stvaranja leda i tako se formiraju nove i deblje lee leda. Ovo je opasno ne
samo zbog izdizanja tla u fazi formiranja lea leda, nego i kod topljenja leda kada se tlo jako ovlai i ima malu vrstou
te pojavom optereenja nastaju velike deformacije (npr. kod cesta nakon zime, kada su oteenja najvea). Voda se u
porama smrzava na oko -5C radi molekularnih veza razvijenih s tlom.

Pojava leda u tlu usljed utjecaja kapilarnog dizanja:

pri malom temperaturnom gradijentu i veoj zoni kapilarnog pri veem gradijentu i manjoj zoni kapilarnog dizanja manje
dizanja lee se gomilaju i formiraju u veoj dubini
je izraeno gomilanje leda

Mjere protiv smrzavanja (prema E. Nonveiller, 1981.) ukljuuju:

temeljenje ispod dubine smrzavanja (u Hrvatskoj cca 1 1.2 m ispod povrine tla)
izvedbu propusnog sloja za prekid kapilarnog dizanja (npr. ljunak kao podloga temelju)
izvedbu sloja koji toplinski izolira i sprjeava smrzavanje u zoni kapilarne vode

2.1.1 PRINCIP KAPILARNOG DIZANJA I TLAKOVI U KAPILARI

(a) Membrana na vrhu tekuine (vode) u kapilari
Membrana ima povrinsku napetost T. Vee se za stijenku cijevi adhezivno i dri na
sebi stupac vode visine kapilarnog dizanja hc. Dakle, visina kapilarnog dizanja ovisi o
promjeru cijevi, tekuini (povrinska napetost i gustoa) te adheziji tekuine i cijevi
(koju karakterizira kut a). Tekuina e se dii u kapilari do visine stupca iju teinu
moe prenijeti na stijenku cijevi povrinska napetost tekuine i adhezija s cijevi.

(b) Kapilara uronjena u kadu s vodom ima pozitivan tlak vode ispod njene povrine,
a iznad te povrine tlak postaje negativan.

(c) Kada se voda kapilarno die u cijevi malog promjera tada se na znaajnom
proirenju promjera cijevi prekida kapilarno dizanje. Ako se voda sputa iz kapilare u
proirenu cijev tada e se odreena koliina vode "objesiti" o membranu s
povrinskom napetosti

MARKO BELJAN

2.2 TEENJE VODE U TLU

Tlo je propusno (propusnost je karakterizirana parametrima n ili e) i kroz pore tee voda ukoliko postoji razlika
potencijala vode u razliitim tokama u tlu.
DARCY:

brzina teenja kroz neki porozni medij proporcionalna je koeficijentu vodopropusnosti i hidraulinom
gradijentu (padu) koji izaziva tok:

vi

i=

h
L

i = hidrauliki gradijent gubitak potencijala na jedininoj udaljenosti, odnosno prosjeni pad ukupnog
potencijala na nekom razmaku u smjeru teenja vode

a faktor proporcionalnosti je k:
v=ki

k = koeficijent vodopropusnosti (m/s) ovisi o tlu (porozitet, veza i raspored pora) i karakteru tekuine
(viskoznost, temperatura), a odreuje se eksperimentalno

Strujna mrea mrea linija koja opisuje teenje u tlu; ine ju ekvipotencijale i strujnice
Ekvipotencijala linija na kojoj sve toke imaju jednak UKUPNI potencijal
Strujnica linija za koju vrijedi da okomito na nju nema toka (brzina uz tu granicu ima smjer paralelan s njom)
Slobodno vodno lice linija na kojoj je potencijal od pornog tlaka nula (postoji samo geodetski potencijal)
Protoka za tlo kroz strujnu mreu:
Q = n dq = n k

H a
n
=kH
m b
m

Protoka kroz element:

dq = v a = k i a = k

10

h
a
b

2.3 HIDRAULIKI POTENCIJAL VODE

Hidrauliki potencijal vode: potencijal od brzine + potencijal od tlaka vode + potencijal od poloaja: h =

v2

2g

+z

Kako su u tlu brzine zanemarive (v0) hidrauliki potencijal vode (ukupni) je zbroj piezometarskog (tlanog) i
geodetskog (visinskog) potencijala
=

piezometarski potencijal potencijal od tlaka tekuine

geodetski potencijal potencijal od visinskog poloaja u odnosu na neku referentnu ravninu

Voda u jezeru ima u svim tokama iznad tla jednak ukupni potencijal, pa zbog toga nema teenja vode izmeu bilo koje
dvije toke u rezervoaru, pa tako niti izmeu toaka A i B na gornjoj kosini objekta. Tek u trenutku kada voda protie
kroz tlo mijenja se njen potencijal (pada potencijalna energija) jer za protjecanje kroz tlo potrebno je savladati otpor
teenju koji se javlja u porama (zbog njihovog rasporeda i razliite veliine i povezanosti te zbog trenja s esticama tla).
Tako voda prolazom kroz tlo gubi energiju, pa u toki D ima manji potencijal nego u toki A (HD < H=HA), a dok
doe do toke E izgubi svu energiju toka H, jer je potencijal u toki E jednak nuli (tlak vode je nula voda na povrini
terena, a referentna ravnina je u visini toke E pa je geodetski potencijal jednak nuli).

2.4 KRITINI HIDRAULIKI GRADIJENT

Teenjem voda u tlu izaziva strujne sile i mijenja porne tlakove koji utjeu na promjenu naprezanja u tlu. Tlo i voda
zbog svoje gustoe i djelovanja gravitacije proizvode sile koje su jednake = g (kN/m3, prosjeno za tlo oko 18-20
kN/m3) odnosno w=w g (rauna se s vrijednosti 10 kN/m3)

voda u
porama
vrste
estice

GRAVITACIJA

UZGON

Ww = n w

U w = n w

W = (1 n) s

U = (1 n) w =

1n
Uw
n

Gubitak potencijala pri teenju vode kroz tlo troi se na savladavanje otpora kretanju vode kroz pore tla, pa na tlo
djeluje rezultirajua sila teine tla i sila od vode kao vektorski zbroj uzgona i trenja od teenja T
dh
T ds = w n dh T = w n
ds
11

MARKO BELJAN

promatrani element tla

sile na vodu

sile na vrste estice

U =
Na tlo djeluje '' efektivna zapreminska teina (jedinina sila po volumenu tla)
'' = rezultanta sile teine estica i tlakova od vode

1n
Uw
n

Teenje vode prema dole poveava teinu tla:

= (1 n) + i w
Za gradijent i=1 teenje ponitava uzgon pa je:
= (1 n) + i w = (1 n)s + n w =
Teenje vode prema gore izaziva smanjenje teine tla:
= (1 n) i w
Kada je nastaje hidrauliki slom, iz toga se odreuje kritini hidrauliki gradijent: ic =

w
w

Hidrauliki slom pojava da je sila strujnog tlaka vea od teine tla kroz koji protjee voda, te voda poinje nositi tlo
Kritini hidrauliki gradijent kad teenje vertikalno prema gore izaziva izdizanje estica tla (gubitak njihove teine)
Obrana od pojave ispiranja estica kod pojave visokih gradijenata je optereivanje takve zone dodatnim materijalom
koji mora imati i zatitu od ispiranja estica tla (po filtarskim pravilima).

12

2.5 ODREIVANJE KOEFICIJENTA PROPUSNOSTI

Koeficijent propusnosti tla odreuje se ispitivanjem na terenu i u laboratoriju na uzorcima tla.

2.5.1 ISPITIVANJE NA TERENU

Na terenu se koristi jedan od slijedeih postupaka:
probno crpljenje (bunar i opaaki piezometri)

r2
r1
k=
(z 22 z 21 )
q ln

tehnika mjerenja gubitka vode pri ulivanju u dio buotine pod kontrolom
specijalni instrumenti (presiopermeametar, samobuaa sonda-permeametar)
indirektno preraunavanjem mjerenja u nekim pokusima (disipacija pornog tlaka)

2.5.2 ISPITIVANJE U LABORATORIJU

U laboratoriju se koeficijent vodopropusnosti odreuje mjerenjem na uzorcima kroz koje se kontrolirano ostvaruje
teenje vode uz jedan od uvjeta za razliku potencijala teenja:

konstantan potencijal (za propusna tla):

i = hidrauliki gradijent
A = povrina presjeka uzorka
q = protoka u jedinici vremena
q
QL
k=
=
t = vrijeme mjerenja protoke Q
Ai
Aht
L = duljina uzorka
h = razlika potencijala

promjenjiv potencijal (za slabo propusna tla):

aL
h1
a = povrina presjeka birete
k = 2,3
log10
At
h2
h1, h2 = visina vode u bireti na poetku mjerenja i nakon vremena t

13

MARKO BELJAN

2.6 PRIMJER STRUJNE MREE

L
H
h
m
n
LA-B

duina teenja (minimalna)

razlika ukupnog potencijala
razlika ukupnog potencijala izmeu dviju ekvipotencijala
broj padova potencijala
broj strujnih cijevi
duljina teenja izmeu toaka A i B (oitava se)

a) Prosjeni hidrauliki gradijent

L = 10 + 4 + 4 = 18 m
H 10
i=
=
= 0,56
L
18

b) Gradijent za podruje A-B, C-D, B-E

h =

H 10
=
= 0,71 m
m
14

iAB =
iCD =
iBE =

h
0,71
=
= 0,33
LAB
2,1

h
0,71
=
= 0,47
LCD
1,5

h
0
= =0
LBE 0

c) Kritini hidrauliki gradijent

iCR =

,
7
=
= 0,7
W 10

d) Zona u kojoj se moe pojaviti iCR

-oznaeno na slici

14

e) U konkretnom sluaju, kojim se mjerama moe sprijeiti pojava iCR,

pokai da su te mjere efikasne i da je FS na pojavu iCR min 2,0
-nadosipavanje tereta na nizvodnu stranu dijafragme (poveanje
vertikalnih napona)
-podizanje vodostaja na nizvodnoj strani (smanjivanje H)
-izvoenje dublje dijafragme (produljivanje L)
iCR =

,
7
=
= 0,7
W 10

FS = 2,0

FS =

iCR
iCR 0,7
= 2,0 iCD =
=
= 0,35
iCD
2,0 2,0
iCD =

h
L

-podizanje vodostaja na nizvodnoj strani za 3 m smanjenje H za 3 m

7
H
=
= 0,50 m
h =
14
m

iCD =

h 0,5
=
= 0,33 < 0,35
L
1,5

f) Kolika je ukupna protoka ispod dijafragme

Q=kH

n
4
= 1 106 10
= 2,86 106 m3 /s
m
14

g) Koliki je ukupni potencijal i porni tlak u toki B

hB = hBg + hBp

hB = huk 2h = 10 2 0,71
hB = 8,58 m
8,58 = 6 + hBp
hBp = 8,58 6 = 2,58 m
u = hBp W = 2,58 10
u = 25,8 kPa

h) Ako je razlika u visini toaka B i E 1m, koliki je porni tlak u toki E

hE = hEg + hEp

B i E su na istoj ekvipotencijali:
hE = hB = 8,58 m

8,58 = 5 + hEp
hEp = 8,58 5 = 3,58 m
u = hEp W = 3,58 10
u = 35,8 kPa

i) Kolika je razlika u pornim tlakovima izmeu toaka B i F

hF = 7,87 m

7,87 = 3,0 + hBp

hFp = 7,87 3,0 = 4,87 m

u = hBp W = 4,87 10
u = 48,7 kPa

15

MARKO BELJAN

16

GEOSTATSKA NAPREZANJA teina tla u nadsloju iznad promatranog horizonta

U svakoj toki u tlu ispod povrine javljaju se naprezanja od nadsloja tla iznad nje. Ona se pojavljuju kao vertikalna i
horizontalna naprezanja i proporcionalna su dubini toke u tlu koju promatramo.
DODATNA NAPREZANJA sva naprezanja koja ne potjeu od teine tla
Naprezanja u tlu nastaju ili se mijenjaju (od onih geostatskih) i izvedbom geotehnikog zahvata, kad se teret od objekta
ili rastereenje iskopom, prenosi na dubine ispod dubine zahvata. Takva optereenja moe izazvati i promjena u NPV
(podizanje ili sputanje nivoa vode), te pojava ili promjena u strujanju vode.
U tlu, koje se promatra kao poluprostor, pojavljuju se prostorna naprezanja, sazdana od normalnih i posminih
naprezanja. Stanje naprezanja moe se razdvojiti na sferno naprezanje (koje uzrokuje volumske promjene) i na
devijatorsko naprezanje (koje uzrokuje distorziju promjenu oblika).
Tlo je nelinearno elastino, nehomogeno i anizotropno. esto se uvode pretpostavke o njegovim svojstvima (da je
linearno elastino, homogeno, izotropno) radi jednostavnijeg raunanja naprezanja i deformacija u tlu:

linearno elastino vrijedi Hookov zakon

homogeno svojstva jednaka u svim tokama
izotropno svojstva u svakoj toki jednaka u svim smjerovima

17

MARKO BELJAN

3.1 GEOSTATSKA NAPREZANJA U TLU

Naprezanje djelovanje sile na jedinicu povrine tla
Relativna deformacija odnos naprezanja i modula tla

P
A

=
E
=

Modul (E) nije konstanta materijala nego ovisi o nainu optereenja i uvjetima deformiranja, o povijesti optereenja
tla, o vrsti tla, o anozotropiji tla (uvjeti nastanka tla), o veliini naponskog stanja te o brzini djelovanja optereenja
(kratkotrajno ili dugotrajno optereenje).
Naprezanja u tlu mogu se promatrati preko sila koje djeluju u tlu na vertikalnoj ravnini i na horizontalnoj ravnini
poloenoj u nekoj toki u tlu, na dubini z. Normalno naprezanje u tlu koje djeluje na horizontalnoj ravnini zovemo
vertikalno naprezanje (v), a normalno naprezanje koje djeluje na horizontalnoj ravnini zovemo horizontalno
naprezanje (h). Na svakoj od tih ravnina openito postoji posmino naprezanje ():

U porama tla nalazi se voda i zrak (osim kada je tlo suho, ili kada je potpuno zasieno). Ukupna sila koja se prenosi na
neku povrinu u tlu izaziva naprezanja meu esticama tla i naprezanja (tlak) u vodi i zraku u porama.
Ukupna vertikalna sila koja djeluje na neki presjek je u ravnotei sa zbrojem reaktivnih sila u tom presjeku:
sila na estice tla + sila na vodu.
Princip efektivnih naprezanja:
= u

efektivno naprezanje = totalno naprezanje porni tlak (tlak vode u porama)

Ponaanje tla (promjena volumena i vrstoa tla) kontrolirano je naprezanjem meu njegovim esticama
Koeficijent horizontalnog tlaka odnos horizontalnog i vertikalnog efektivnog normalnog naprezanja: K =
Kada su ta efektivna naprezanja geostatska koeficijent tlaka mirovanja: K 0 =

h0
v0

Arhimedov zakon potopljeno tlo ima teinu umanjenu za uzgon:

= w

teina potopljenog tla = teina nepotopljenog tla jedinina teina vode

uobiajene vrijednosti teina jedinice volumena tla:

18

= 16 22 kN/m3
w = 10 kN/m3

= 6 12 kN/m3

h
v

Vertikalno geostatsko naprezanje u nekoj dubini dobije se kao zbroj naprezanja od pojedinog sloja tla do te dubine,
prema jedininim teinama tla u pojedinom sloju:

3.2 DODATNA NAPREZANJA U TLU

3.2.1 DODATNA NAPREZANJA OD OPTEREENJA
Kada se tlo optereuje objektom tada se teina objekta prenosi na tlo i izaziva dodatna naprezanja u tlu. Izvedbom
nekog geotehnikog zahvata mijenja se stanje naprezanja u tlu tako da se openito mijenjaju i normalna i posmina
naprezanja.
Ako se usvoji da se sila prenosi u dubinu pod nekim kutom (npr. 30 ili 45) onda se na svakoj novoj dubini poveava
ploha na koju sila djeluje pa proizlazi da e se naprezanje smanjivati s dubinom jer sila djeluje na sve veoj povrini.
Rjeenje za dodatne napone od koncentrirane sile:
z = K

P
z2

P = vertikalna sila
K = utjecajni faktor
z = dubina

Za praktine potrebe rauna se da se dodatna naprezanja trebaju ustanoviti do dubine 3.5 4 B (B je irina temelja),
jer nakon te dubine imaju vrijednosti koje ne utjeu bitno na proraun slijeganja.
Rjeenje po Steinbrenner-u daje raspodjelu dodatnih naprezanja ispod kuta pravokutne plohe. Za bilo kakvu
pravokutnu plohu vrijedi pravilo superpozicije (radi pretpostavke o elastinosti tla) razdijeliti plohu na manje plohe i
od njih raunati utjecaj u toki od interesa (ispod plohe ili izvan plohe): z = p I

Koeficijenti I odrede se (prema dijagramu) za svaku od ploha. Konano naprezanje je zbroj naprezanja od svake
pojedinane plohe umjetno odabrane tako da se toka ispod koje se trai naprezanje u dubini koristi za podjelu plohe
optereenja na pravokutnike. Za svaku odabranu dubinu se odrede koeficijenti I, pa se proraun ponavlja za potrebne
dubine. Ako je toka u sredini optereene plohe tada se rauna za jedan pravokutnik (etvrtinu optereene plohe) i
utjecajni faktor mnoi sa etiri.
19

MARKO BELJAN

3.2.2 DODATNA NAPREZANJA OD VODE

Promjena NPV izaziva dodatna naprezanja u tlu. Zbog snienja nivoa vode tlo "otea" radi smanjenja uzgona. Takva
dodatna naprezanja su jednaka po dubini jer se radi o promjeni u itavom poluprostoru.
Posebna dodatna optereenja nastaju uslijed strujanja vode u tlu. Razlika potencijala na krajevima uzorka izaziva
h
teenje koje se sasvim potroi na trenje kroz uzorak, izazivajui strujne sile u tlu. Gradijent toka ( i = L , hidrauliki
gradijent) djeluje suprotno od sile tla (moe izazvati nastanak kritinog hidraulikog gradijenta).
Konana sila na jedinicu volumena tla moe se dobiti kao:
zbroj uronjene teine i sile strujnog tlaka:
razlika totalne teine i sile pornog tlaka:

Utjecaj strujanja vode na sile (i naprezanja) na tlo:

20

= + i w
= uw

Stiljivost je osobina tla da se u toku vremena deformira i slijee.

4.1 MODULI DEFORMABILNOSTI TLA

Tlo moe pod djelovanjem stalnog optereenja kroz dulje vrijeme doivljavati slijeganja uslijed puzanja.
Stiljivost tla ovisi o mnogo imbenika od kojih su najvaniji postojee stanje naprezanja, promjena stanja naprezanja
(dodatna naprezanja) i povijest naprezanja tla.
openito troosno naprezanje

1 =

1
( (2 + 3 ))
E 1

jednoosno naprezanje

E=

z
z

Youngov modul

izotropno tlano naprezanje

B=

0
3z

Volumski modul

Sva tri sluaja naprezanja i uvjeta deformacije izazivaju promjenu volumena i stiljivost tla.

4.2 EDOMETAR
Edometar ureaj pomou kojeg se ispituje stiljivost tla
Za proraun slijeganja u tlu koristi se poseban modul tla - modul vertikalne deformacije (koji se odreuje u ureaju
koji se zove edometar). Tlo je u edometru u obliku plitkog cilindra (visina je najmanje 2.5 puta manja od promjera,
obino je promjer oko 7.5 cm, pa je visina uzorka oko 2 cm) unutar nedeformabilnog prstena. Izloeno je djelovanju
vertikalnog optereenja bez mogunosti bone deformacije. Porozne ploice ispod i iznad uzorka slue da se omogui
komunikacija s vodom u uzorku.
Uvjeti provedbe pokusa su slijedei:

optereenje se nanosi inkrementalno (svaki naredni inkrement je dvostruko vei od prethodnog)

za svako optereenje eka se smirenje deformacije (24 h)
uzorak se ispituje bez potapanja ili uz potapanje vodom
prati se deformacija u vremenu (za svaki ili samo za neke
inkremente optereenja)

M=

z
z
21

MARKO BELJAN

Rezultat pokusa u edometru prikazuje se u dijagramu vertikalno naprezanje vertikalna deformacija (ili koeficijent
pora), najee u polulogaritamskom mjerilu: log 'v e

Krivulja naprezanje deformacija ima razliite nagibe za razliita naprezanja. Nakon malih deformacija do naprezanja
'p (napon ili naprezanje prekonsolidacije) prirast deformacija s naprezanjem se poveava nakon to vertikalno
naprezanje premai 'p. Ako se tlo u nekom trenutku rastereti i ponovo optereti do naprezanja na kojem je poelo
rastereenje deformacije su opet male, bez obzira to su naprezanja vea od naprezanja prekonsolidacije, ali su u
ciklusu ponovnog optereenja. Time je, zapravo, izvrena nova prekonsolidacija uzorka. Nagib krivulje pri prvom
(izvornom) optereenju za naprezanja vea od naprezanja prekonsolidacije moe se shvatiti kao konstantan i iskazati
nagibom zamjenjujueg pravca u iznosu Cc. Za ponovljeno optereenje moe se uvesti drugi zamjenjujui pravac iji je
nagib Cs.

Skica razvoja edometarske krivulje: (1) u tlu (2) tijekom vaenja (37) u edometru
22

koeficijent stiljivosti pri osnovnom optereenju

Cc =

e
log 1 log 2

deformacija na kraku prvog optereenja

i,i+1 =

koeficijent stiljivosti pri ponovljenom optereenju (i rastereenju)

Cs =

e
log 1 log 2

Cc

(1 + ei ) log

deformacija na kraku ponovljenog

optereenja
i,i+1 =

v
v

i+1
i

e
v

modul vertikalne deformacije (edometarski modul

Mv =

Cs

(1 + ei ) log

koeficijent stiljivosti (kompresije) za linearnu krivulju (nagib -e krivulje)

av =

i+1
i

koeficijent volumske stiljivosti (promjene modula)

mv =

v
v

Na temelju modela tla (volumen tla ine pore i estice) moe se pokazati da je u edometru promjena visine analogna
promjeni volumena (nema bone deformacije pa je povrina uzorka konstantna), odnosno da je relativna vertikalna
deformacija jednaka relativnoj promjeni volumena:
e
h
v =
=
1 + e0
h0

e0 = poetni porozitet pri kojem je uzorak ugraen u edometarski prsten

iz ovog razloga se za sve izraze za deformaciju preko visine uzorka kao poetna visina
koristi h0 (visina ugraenog uzorka prije optereenja)

NAPREZANJE PREKONSOLIDACIJE 'p naprezanje na kojem dolazi do poputanja tla: nakon njega tlo je stiljivije;
oznaava najvee naprezanje u povijesti tla na kojem je tlo konsolidirano (tj. kojemu je tlo bilo izloeno kroz dulje
vrijeme da mu se prilagodi moe se shvatiti i kao naprezanje prethodne konsolidacije).
Konstrukcija napona prekonsolidacije prema Casagrande-u:
na mjestu najvee zakrivljenosti povue se tangenta i horizontala i nacrta se raspolovnica takvog kuta
na sjecitu tangente krivulje za
vea naprezanja i raspolovnice kuta
je naprezanje prekonsolidacije

23

MARKO BELJAN

Za naprezanja manja od naprezanja prekonsolidacije deformacije su manje nego za naprezanja vea od naprezanja
prekonsolidacije, za isti prirast dodatnog naprezanja. Moe se oekivati razlika u deformaciji od 5 10 puta, ovisno o
tipu tla i karakteru prekonsolidacije.
Mehanika prekonsolidacija znai da je nekad tlo imalo vei nadsloj pod kojim je doivjelo deformaciju. Erozijom toga
nadsloja (pokretima ledenjaka ili djelovanjem vode) tlo je dolo pod djelovanje manjeg vertikalnog naprezanja, ali
uvjetno reeno "prednapeto" i njegov skelet e naprezanja do veliine prekonsolidacijskog podnositi uz male
deformacije. Efekt prekonsolidacije izazivaju i kemijske promjene u uzorku, a ne samo mehaniko djelovanje
naprezanja (npr. izmjena soli, stalna znaajna promjena nivoa podzemne vode i ciklusa suenja i vlaenja). Bez obzira
na uzrok prekonsolidacije njen tretman je jednak u ocjeni ponaanja tla.
U istom tlu na razliitim dubinama naprezanje prekonsolidacije je razliito (jer se radi o djelovanju nadsloja razliite
visine), pa se za tonu interpretaciju promjene naprezanja prekonsolidacije s dubinom treba ispitati vie uzoraka s
razliite dubine u istom tlu. Kada bi prekonsolidacija bila posljedica samo mehanikog djelovanja nadsloja tla, tada bi
linije raspodjele geostatskog i naprezanja prekonsolidacije po dubini tla bile paralelne. Realno se naprezanje
prekonsolidacije smanjuje s dubinom (naglaenije je pri povrini tla) zbog djelovanja kemijskih i drugih promjena na
tlo.

KOEFICIJENT (STUPANJ) PREKONSOLIDACIJE:

odnos geostatskog vertikalnog efektivnog naprezanja u tlu i pripadajueg naprezanja prekonsolidacije:
p
OCR =
v0

OCR = 1
1 < OCR < 4
OCR > 4

normalno konsolidirana tla

slabo prekonsolidirana tla
jako prekonsolidirana tla

Vremenski tijek slijeganja pri jednom inkrementu naprezanja u edometru:

TRI ZONE DEFORMACIJE:
1) elastina koja se deava brzo
2) deformacija uslijed primarne konsolidacije
koja se javlja kao posljedica istjecanja vode iz
pora tla

3) deformacija od puzanja
u fazi sekundarne konsolidacije

Prvi dio krivulje je oblika parabole, pa se promjena deformacije od vremena t do 4t doda na deformaciju za vrijeme t
(malo vrijeme u poetku mjerenja pomaka), i time se dobije zona elastine deformacije (izmeu tako odreenog koef.
pora i poetne vrijednosti koef. pora).
Kada se u toki infleksije krivulje povue tangenta i nae njeno sjecite s tangentom na donji dio krivulje (koja izgleda
kao pravac) dobije se toka do koje vrijedi primarna konsolidacija a dalje sekundarna konsolidacija.

24

4.3 SLIJEGANJE TLA

Slijeganje objekta mogue je izraunati kao zbroj deformacija uvjetnih slojeva tla formiranih tako da na njima vladaju
prosjena dodatna naprezanja i da je tlo u njima konstantnog (prosjenog) modula stiljivosti. Ukupna slijeganja
raunaju se kao zbroj sve tri komponente: elastinih, od primarne konsolidacije i od sekundarne konsolidacije.
Relativna deformacija tla smanjuje se s dubinom jer je tlo krue u veoj dubini, a dodatna naprezanja opadaju s
dubinom.
Razlikujemo:
ukupno slijeganje konani iznos slijeganja
diferencijalno slijeganje razlika ukupnog slijeganja izmeu dvije toke na nekoj udaljenosti, dovodi do
umanjenja funkcionalnosti graevine, i/ili do dodatnih naprezanja u konstrukciji
UKUPNO SLIJEGANJE:
inicijalno slijeganje
(elastine promjene volumena prije istjecanja vode)

nekoherentna
tla

+
slijeganje od primarne konsolidacije
(plastine deformacije usljed smanjenja poroziteta po istjecanju vode)

koherentna
tla

+
slijeganje od sekundarne konsolidacije
(plastine deformacije koje su rezultat posminih naprezanja puzanje)

4.3.1 SLIJEGANJE ZA KOHERENTNA TLA

Slijeganje moe biti raunato kao trodimenzionalno (rijetko) ili kao jednodimenzionalno, pri emu se kao najei
model koristi model edometra.
Ukupno slijeganje graevine jednako je slijeganju svih slojeva tla pod utjecajem dodatnih naprezanja (zbroju slijeganja
svakog pojedinog sloja).

Trenutno (inicijalno, elastino) slijeganje nastupa neposredno nakon nanoenja optereenja; kod slabo
propusnih potpuno saturiranih tala izazvano je samo promjenom oblika tla (bez promjene volumena)
Slijeganje od primarne konsolidacije posljedica je promjene i oblika i volumena tla uslijed istjecanja vika vode
iz pora. Rauna se na temelju svojstava utvrenih u edometru tijekom primarne konsolidacije: Modul
stiljivosti se uzima modul vertikalne deformacije sloja, ali se deformacija rauna za poznatu raspodjelu
dodatnog naprezanja u sloju (npr. prosjeno dodatno naprezanje v u sloju, ako razlike po visini sloja nisu
prevelike) ali za debljinu sloja h:

h
S=
Mv
Slijeganje od sekundarne konsolidacije posljedica je puzanja tla, a javljaju se istovremeno s primarnom
konsolidacijom; sekundarna slijeganja su oko 10 20% od konsolidacije slijeganja. Rauna se preko indeksa
C odreenog u pokusu u edometru (nagib krivulje u zoni sekundarne konsolidacije).

4.3.2 SLIJEGANJE ZA NEKOHERENTNA TLA

Slijeganje nekoherentnog tla je inicijalno (trenutno), dogaa se praktiki istovremeno s nanoenjem optereenja. Radi
toga to se ne mogu ispitati neporemeeni uzorci nekoherentnog tla u laboratoriju ono se rauna pomou rezultata
terenskih pokusa: broja udaraca N (u pokusu SPT) ili pokusu statike penetracije.
25

MARKO BELJAN

26

KONSOLIDACIJA

proces smanjenja volumena tla u vremenu kao posljedica istjecanja vode

(smanjenja pozitivnih pornih tlakova)

Izgradnjom objekta u tlu se javljaju dodatna naprezanja u ogranienoj zoni tla. Usljed poveanja pornog tlaka u porama
tla pod djelovanjem dodatnog naprezanja, a kao posljedica nemogunosti da voda trenutno izae iz pora tla u zoni
djelovanja dodatnog naprezanja, poveava se ukupni potencijal vode u toj zoni u odnosu na okolnu zonu pa nastaje
teenje. Istjecanje vode iz pora je vremenski proces koji ovisi o svojstvima tla i uvjetima teenja. Ono izaziva smanjenje
tlakova vode u porama i smanjenje volumena pora tako da se deformira i skelet tla i tlo doivljava deformaciju. Taj
proces se zove konsolidacija:

Dodatna naprezanja po dubini izazivaju porast pornog tlaka u ogranienoj zoni ispod objekta iz koje voda usljed tako
poveanog ukupnog potencijala tee u okolnu zonu manjeg ukupnog potencijala

STUPANJ KONSOLIDACIJE
Uz =

ui ut
ui

usporedba pornih tlakova u nekom trenutku t s pornim tlakovima u poetnom

trenutku t0 na istoj dubini i na istom mjestu

ui = poetni porni tlak nakon primjene vertikalnog optereenja (u trenutku t0)

ut = prosjeni porni tlak u nekom trenutku t

Porni tlakovi postoje u tlu od podzemne vode hidrostatski tlakovi i oni se poveavaju pod djelovanjem dodatnog
optereenja zbog usporene konsolidacije, kada se voda iz pora ne moe odmah izdrenirati u zonu u kojoj vrijede manji
porni tlakovi (potencijali). To znai da nakon konsolidacije porni tlakovi ne padaju na nulu, nego se vraaju na poetno
(hidrostatsko) stanje. Slika pornih tlakova u vremenu t = 0 odgovara slici dodatnih naprezanja. Dodatna naprezanja
postaju efektivna naprezanja kada je konsolidacija zavrena (t = ), a do tada su to totalna naprezanja (u trenutku
t = 0) ili podijeljena na porast pornog tlaka i na porast efektivnih naprezanja za vrijeme > t > 0

Utjecaj dodatnih naprezanja na porast pornih tlakova na poetku procesa konsolidacije:

27

MARKO BELJAN

5.1 KOEFICIJENT KONSOLIDACIJE

Koeficijent konsolidacije cv odreuje se na temelju pokusa u edometru na dva naina:
1) za poznati koeficijent propusnosti i modul stiljivosti preko izraza: cv =

k Mv
w

2) interpretacijom vremenskog tijeka slijeganja u nekom inkrementu optereenja, koritenjem veze T =

cv H2
t

T H2
t
T = vremenski faktor vezan za tip dreniranja, poetnu raspodjelu pornih tlakova i stupanj konsolidacije.
Odredi se neko vrijeme t za koje je poznat T, a to se obino radi za stupanj konsolidacije od 50% ili 90% kojemu
odgovara vrijeme t50 odnosno t90:
cv =

T50 = 0,197
T90 = 0,848

T50 H 2
cv =
t 50

T90 H 2
cv =
t 90

ili

Za bilo koji vremenski tijek deformacije nekog inkrementa optereenja u edometru odredi se deformacija (slijeganje)
za primarnu konsolidaciju. Vrijeme koje odgovara polovini slijeganja primarne konsolidacije zove se t50, pa se uz
T50 = 0.197 i uz H = h ili h2 odredi cv. Pri tome je h prosjena visina uzorka tijekom inkrementa optereenja za koji je
crtana krivulja vremenskog tijeka slijeganja.

Najvea duljina dreniranja H odreuje se za uvjete dreniranja:

jednostruko dreniranje ( H = h )

dvostruko dreniranje ( H = h/2 )

Zakon modela konsolidacije:

Ako dva sloja iste gline imaju duljine dreniranja H1 i H2 i pod istim naprezanjem postignu isti stupanj konsolidacije u
vremenima t1 i t2, tada su im isti koeficijenti konsolidacije i vremenski faktori T1 i T2.
T1 =
28

cv1 t1
cv2 t 2
= T2 =
2
H1
H22

pa je

t1
t2
2 =
H1
H22

5.2 UBRZANJE KONSOLIDACIJE

Konsolidacija je za graevine, u pravilu, nepoeljna pojava jer se esto odvija jo dugo nakon dovretka graenja, pa
tako nastaju pomaci i pukotine na konstrukcijama, odnosno velika naknadna slijeganja (vitoperenje) i pukotine na
prometnicama. Zbog toga se primjenjuju mjere da se slijeganja od konsolidacije, koja se i inae moraju dogoditi,
dogode to ranije (primjerice, za vrijeme gradnje nasipa). Tako se izbjegavaju naknadna slijeganja.
Postoje dva naina:
predoptereenje (poveavanje slijeganja u poetku)
radijalna konsolidacija (ubrzavanje slijeganja buenim drenovima)

5.2.1 PREDOPTEREENJE
Jedna od metoda je da se optereenje povea
s takozvanim predoptereenjem koje se moe
postaviti na neki teren dugo prije poetka
gradnje. Drugi je nain da se, primjerice nasip
koji daje optereenje p povisi, u odnosu na
potrebnu visinu, i time povea optereenje na
p + p. Takvo optereenje, dodue, ne moe
ubrzati slijeganje, ali vee optereenje postie
vea slijeganja u kraem vremenu. Dodatno
optereenje se kasnije ukloni.

5.2.2 RADIJALNA KONSOLIDACIJA

Konsolidacija je u pravilu prostorna, a ne samo vertikalna. esto se u tlu koriste vertikalni drenovi kojima se ubrzava
slijeganje tla, a oni izazivaju kretanje vode iz svoje okoline u horizontalnom smjeru (radijalno) prema svom centru, te
se uz to jo odvija i vertikalna konsolidacija.
Djelovanje radijalnih drenova ispod nasipa:

Drenovi se izvode kao vertikalni stupovi od ljunkovitog ili nekog drugog propusnog materijala. Danas je uobiajeno da
se za te svrhe koriste razni umjetni materijali. Drenovi su u visini povrine tla povezani horizontalnim drenom (ako sam
nasip nije dovoljno propustan).

29

MARKO BELJAN

Raspored drenova (tlocrtno) moe biti kvadratian i trokutast. Polumjer utjecaja pojedinog drena, R, odreuje se
kao funkcija njihovog razmaka, s:

Zona djelovanja drenova ovisna je o njihovom osnom razmaku s i

rasporedu drenova. Djelovanje drena odvija se kroz zonu
promjera De, koja se odreuje tako da drenovi pokriju povrinu
izmeu njih.
U ovakvom sluaju doprinos vertikalne konsolidacije je relativno
mali u usporedbi s radijalnom konsolidacijom, budui da je put
kretanja vode u horizontalnom smjeru bitno manji od puta kod
kretanja vode vertikalno. Razmaci drenova su oko 1 3 m.

30

Kada posmina naprezanja koja nastaju promjenom uvjeta u tlu (npr. promjenom reima strujanja vode) ili izvedbom
zahvata (zasjek radi izvedbe pokosa, izvedba potporne konstrukcije radi denivelacije terena, djelovanje sile na plitki
temelj) postanu vea od onih koje tlo moe preuzeti (a to je njegova vrstoa) nastaje slom tla (koji moe izazvati
klizanje kod klizita, ruenje potpornog zida, deformacije temelja i slino)

6.1 POSMINA VRSTOA TLA

vrstoa tla je najvee posmino naprezanje koje tlo moe podnijeti prije sloma. To je svojstvo koje omoguuje tlu da
ostane stabilno i na nagnutoj podlozi. Budui da je u tlu vertikalno i horizontalno naprezanje razliito proizlazi da su u
tlu stalno prisutna posmina naprezanja.
Posmina vrstoa tla ovisi o tri osnovne komponente:
otpor koji trenje prua klizanju izmeu estica
kohezija i adhezija izmeu sitnih estica tla
meusobno ukljetenje vrstih estica koje sprjeava deformaciju
Razmatra se tijelo teine W (mase m = W/g) na podlozi, bez i uz djelovanje horizontalne sile. Horizontalna sila H izaziva
posmina naprezanja :

tijelo se ne mie dok je horizontalna sila manja od sile trenja

trenje ovisi o vertikalnom naprezanju (W/A, tj. N/A) i nije konstantno
koeficijent trenja je odnos horizontalnog i vertikalnog naprezanja pri pomaku (tan )

U tlu vrijedi: ako je kut trenja , tada se pomak dogaa kad je =

Razlaganje naprezanja koje djeluje
pod kutom na normalnu i posminu
komponentu u ravnini klizanja:

Mohrova krunica glavnih naprezanja

Za ravninu pod kutom prema horizontali glavna naprezanja odreuju normalno i posmino naprezanje na toj ravnini:
Veza izmeu glavnih i normalnih naprezanja:
n = 2 + (1 2 ) cos 2

Veze izmeu glavnih i posminih naprezanja:

1
= (1 2 ) sin 2
2

Kut definira naprezanja na ravnini nagnutoj pod kutom u odnosu na horizontalu, presjecitem sa krugom
naprezanja koji je definiran glavnim naprezanjima

31

MARKO BELJAN

Kada je (tan = /n) = (kut unutarnjeg trenja tla) nastaje maksimalna posmina otpornost i pravac nagnut pod
tangira krug naprezanja.
Mohr-ova krunica za tlo:

Pravac (nagib) rezultante definiran kutom pri slomu tangira Mohr-ovu krunicu. Naprezanje sloma (djeluje na
ravnini AD) je manje od maksimalnog posminog naprezanja (djeluje na ravnini AE). Dakle, premda je ravnina AE pod
djelovanjem veeg posminog naprezanja ravnina AD je ravnina sloma.

Ako se pretpostavi da je konstantan za neki materijal, to je prilino realno za tlo, tada se moe definirati anvelopa
sloma pravcima nagnutim pod i u odnosu na os normalnih naprezanja. Ako su krugovi naprezanja unutar
anvelopa onda je tlo stabilno nema sloma. Onog trenutka kada krug naprezanja dodirne anvelope nastaje slom u tlu,
jer to znai da su naprezanja u nekoj toki takva da je posmino naprezanja na nekoj ravnini jednako vrstoi tla, tj.
maksimalnom posminom naprezanju koje tlo moe podnijeti.
ANVELOPE SLOMA:

Koherentna tla mogu se zasijecati vertikalno, a nekoherentna ne (zasjek u glini moe stajati nepoduprt nasuprot zasjeku
u pijesku koji se obruava). Kod gline to znai sljedee: unato injenici da je normalno naprezanje na ravninu zasjeka
nula on stoji (stabilan je), to je oit dokaz da tlo ima neku vrstou i kada je normalno naprezanje na ravnini sloma
nula. Drugim rijeima, anvelopa sloma ne prolazi ishoditem nego ima odrezak na osi koji definira vrstou pri
normalnom naprezanju = 0).
32

Mohr-Coulombov zakon vrstoe pretpostavlja da nema utjecaja drugog glavnog naprezanja (2) i da razlika (1 3)
ovisi o (1 + 3)

6.1.1 MOHRCOULOMBOV ZAKON VRSTOE TLA

c = kohezija (otpornost koja dolazi od sila to dre estice tla na okupu
= kut unutarnjeg trenja
= posmino naprezanje sloma (posmina vrstoa)
n = normalno naprezanje
Pravac koji je definiran kohezijom c i kutom trenja predstavlja pravac
vrstoe, tj. povezuje toke u kojima se za svako normalno naprezanje
n jednoznano odreuje posmina vrstoa tla.
Budui da je vrstoa tla vezana za naprezanja meu esticama tla potrebno je naprezanja iskazivati kao efektivna,
pa tako i parametre vrstoe tla:

= c + n tan

MohrCoulombov zakon tumai se na sljedei nain:

posmina vrstoa tla ovisi o vezi meu esticama tla, koju nazivamo kohezija (c), kutu unutarnjeg trenja meu
esticama tla () i efektivnom normalnom naprezanju na ravnini sloma (zato stoji indeks n uz normalno
naprezanje)
nekoherentna tla nemaju koheziju
slom u tlu e nastati na ravnini koja je odreena relacijom =
za svaku toku u tlu mogu se izraunati glavna naprezanja i za njih nacrtati Mohrova krunica naprezanja; to
su vea ta naprezanja to je vea posmina vrstoa tla (krug naprezanja ide udesno u Mohr-ovom dijagramu i
udaljava se od pravca vrstoe)
c i nazivamo parametrima vrstoe tla odreujemo ih pokusima
Napomena: posmina vrstoa tla ovisi o uvjetima nanoenja optereenja i mogunosti konsolidacije tla, pa se ne moe
govoriti o jedinstvenoj vrstoi tla.

33

MARKO BELJAN

6.2 DIREKTNO SMICANJE (IZRAVNI POSMIK)

Postoje dva tipa ureaja za direktno smicanje:
sa konstantnim prirastom sile
sa konstantnim prirastom deformacije
Izvode se najmanje tri pokusa (EC 7 trai 5 pokusa) sa razliitom silom optereenja P:

Uzorak se smie po horizontalnoj plohi (dirigirana ploha sloma), konstantnom brzinom pomaka, nakon to se
konsolidira (od uzorka tla formira se nekoliko uzoraka za ispitivanje i oni se opterete razliitim vertikalnim naprezanjima
na kojima se konsolidiraju oko 24 sata, a zatim smiu brzinom 6-8 mm pomaka / 16-24 sati).

Uzorak koji se stavlja u aparat za izravni posmik se formira utiskivanjem specijalnog noa u tlo koje je dobiveno
utiskivanjem cilindra u tlo u buotini (tzv. neporemeeni uzorak tla). Taj no je metalni, krunog ili (ee) kvadratnog
presjeka. Zatim se takav uzorak, odrezan na potrebnu duljinu, istisne u kalupe koji su dvodijelni, postavljeni jedan iznad
drugoga, fiksirani da se meusobno ne pomiu. U takvom stanju se obavi konsolidacija uzorka pod odabranim
vertikalnim naprezanjem, a zatim se uzorak smie dodavanjem bone (horizontalne sile) na jedan polu-kalup, dok
je drugi polu-kalup nepokretan (napomena: isti se postupak pripreme provodi na tri do etiri uzorka, u zasebnim
aparatima, sa razliitim vertikalnim naprezanjima). Tako se uz stalno vertikalno naprezanje poveava horizontalni
pomak jednog u odnosu na drugi polu-kalup pri emu se biljei sila (T) koja je bila potrebna da se ostvari taj pomak. Iz
konstantne povrine uzorka izraunava se posmino naprezanje (T/A). Rezultat pokusa iskazuje se dijagramom koji
prikazuje razvoj posminog naprezanja sa horizontalnim pomakom. Na temelju najveih posminih naprezanja
postignutih pri stalnom vertikalnom naprezanju mogu se crtati toke koje odgovaraju najveem posminom
naprezanju u dijagramu (za sva tri ili etiri uzorka, konsolidirana na razliitim vertikalnim naprezanjima). Kada se
kroz njih provue pravac koji najbolje odgovara svim tokama dobije se pravac vrstoe (c, ).
34

Ureaj za ispitivanje vrstoe u izravnom posmiku:

uzorak u kutiji optereuje se utezima preko poluga za vertikalno naprezanje
motor svojim klipom gura donju kutiju dok je na gornju kutiju prislonjen prsten osjetilo za mjerenje sile koje
mjeri horizontalnu silu nastalu smicanjem dvije polukutije
deformacije se mjere u horizontalnom smjeru za posmik i u vertikalnom smjeru za slijeganje
obino se koriste etiri aparata u seriji za ispitivanje jednog uzorka
Nedostaci:
nepoznato stanje naprezanja na plohi sloma
predodreena ploha sloma
nije mogue mjeriti porni pritisak

6.3 TRIAKSIJALNO SMICANJE (TROOSNI POSMIK)

1 = 3 + 1
1' = 1 u
3' = 3 u

Od uzorka (neporemeeni uzorak izvaen cilindrom iz tla, tijekom buenja) se naprave tri ili vie manjih cilindrinih
uzoraka (H:D=2:1, D36-50 mm), koji se podvrgnu svaki svome tlaku u specijalnoj eliji.
Prva faza ispitivanja konsolidacija: faza u kojoj se pusti da se uzorak konsolidira pod primijenjenim naprezanjem
(doivi volumske promjene pod djelovanjem bonog naprezanja koje se ostvaruje tlakom u eliji preko vode koja je
oko uzorka)
Druga faza ispitivanja smicanje: nakon konsolidacije uzorak se smie dodavanjem vertikalnog naprezanja, najee
konstantnom brzinom vertikalne deformacije (rjee konstantnom brzinom vertikalne sile na uzorak). Boni napon u
eliji (2=3) i vertikalni napon na uzorak (1) su glavni naponi.
35

MARKO BELJAN

Tipovi pokusa triaksijalnog smicanja prema nainu konsolidacije i nainu smicanja:

(1) KONSOLIDACIJA:

izotropna 1 = 2 = 3 (vertikalno naprezanje i horizontalna naprezanja su isti)

anizotropna 1 2 = 3 (vertikalno naprezanje i horizontalna naprezanja se razlikuju)

(2) SMICANJE:

drenirano voda moe iz uzorka van-unutra mjeri se promjena volumena

nedrenirano nema toka vode, mjeri se promjena pornog tlaka

ako je donja granica uzorka nepropusna, na toj se granici moe mjeriti tlak vode u porama i tijekom drenirane
faze pokusa

Pokus se prema nainu konsolidacije i posmika oznaava sa tri slova:

1. slovo

C
U

uzorak konsolidiran
uzorak nekonsolidiran

2. slovo

I
A

uzorak konsolidiran izotropno

uzorak konsolidiran anizotropno

3. slovo

D
U

uzorak smican drenirano

uzorak smican nedrenirano

CIU

izotropno konsolidirani, nedrenirani

CID

izotropno konsolidirani, drenirani

CAU anizotropno konsolidirani, nedrenirani

CAD anizotropno konsolidirani, drenirani
UU

nedrenirani nekonsolidirani

Drenirano i nedrenirano smicanje:

Kod dreniranog smicanja mjeri se promjena volumena tijekom smicanja (odnosno vertikalna i bona deformacija
uzorka), a kod nedreniranog smicanja mjeri se promjena pornog tlaka tijekom smicanja. Promjena volumena moe biti
smanjenje volumena, kao to je sluaj kod mekih tla sa malim OCR, dok se kod prekonsolidiranog tla prvo dogaa
smanjenje volumena a onda poveanje volumena (dilatacija). Slino je i sa pornim tlakom smanjenju volumena
(kompresiji) odgovara poveanje pornog tlaka, a dilataciji smanjenje pornog tlaka, pa i negativan porni tlak.
Interpretacija pokusa i mjerenja jednostavnija je ako su uzorci saturirani vodom. Osim toga, negativne porne tlakove
za vrijeme dilatacije ne moemo mjeriti, a trebali bismo. Zato se u pravilu u uzorke umjetno unosi porni tlak, tzv.
povratni tlak, ija je vrijednost obino 200 600 kPa. Taj porni tlak zahtijeva da se elijski tlak za toliko povea, kako bi
tlo bilo pod tlanim naprezanjem. Ovdje se primjenjuje princip efektivnih naprezanja ( = ' +u), tj. ukupni tlak u eliji
se povea tako da eljeno efektivno naprezanje '3 bude postignuto tako to e se totalno naprezanje 3 primijeniti u
eliji tako da se efektivno naprezanje uvea za povratni tlak.
Kad je uzorak saturiran sva promjena volumena vidljiva je u promjeni volumena vode u porama, a porni tlak je lako
mjerljiv jer je voda nestiljiva.

36

6.3.1 PONAANJE TLA PRI RAZLIITIM UVJETIMA POSMIKA U TROOSNOM UREAJU

DRENIRANO SMICANJE:

NEDRENIRANO SMICANJE:

PRAVAC VRSTOE:

POSMINA VRSTOA
normalno
konsolidirana
glina

jako
prekonsolidirana
glina

triaksijalna kompresija
(1 raste uz 3=konst.)

CD > CU

CU CD

triaksijalna kompresija
rastereenje
(1=konst. uz 3 pada)

CU CD

CU >> CD

37

MARKO BELJAN

Iz navedenih se triaksijalnih pokusa mogu odrediti parametri vrstoe tla prema Mohr-Coulombovom zakonu
vrstoe tako da se 1 poveava do sloma:

CID POKUS

iz CID pokusa mogu se odrediti parametri vrstoe za drenirane uvjete: c', '
Pokus se provodi na takav nain da su porni tlakovi tijekom smicanja praktino jednaki nuli, tako da su totalna
naprezanja jednaka efektivnim naprezanjima. Mala brzina aksijalne deformacije omoguava istovremenu
konsolidaciju i odravanje veliine pornih tlakova na zanemarivo maloj veliini.

CIU POKUS

iz CIU pokusa mogu se odrediti parametri vrstoe za nedrenirane uvjete i

parametri vrstoe za drenirane uvjete ako se mjeri tlak vode u porama tla
Rezultati ovog pokusa mogu se prikazati Mohrovim krugovima totalnih naprezanja i efektivnih napona, tako da se
mogu definirati dvije anvelope naprezanja sloma (jedna za totalna naprezanja i druga za efektivna naprezanja).

38

UU POKUS (triaksijalno smicanje)

iz UU pokusa mogu se odrediti parametri vrstoe za nedrenirane uvjete: cu, u = 0

Ovim pokusom se odreuje nedrenirana vrstoa u uvjetima kao "in situ", pri emu se poroznost (a samim time i
vlanost) tijekom pokusa ne mijenjaju u odnosu na stanje in situ na dubini sa koje je uzorak uzet. Uzorak se optereti
bonim tlakom bez deniranja i konsolidacije i brzo smie, tako da se slom dogodi kroz 10 minuta rezultat je tzv.
nedrenirana vrstoa cu (ovisi o porozitetu gustoi tla, raste s dubinom). Nedrenirana vrstoa nije kohezija, niti se
moe pomou kohezije odrediti.
u = 0 f = cu + tan u = cu

UU POKUS (jednoaksijalno smicanje)

Uzorak se optereuje poveanjem vertikalnog naprezanja 1 do sloma, pri emu su bona naprezanja jednaka nuli
(3 = 0). Maksimalna vrijednost vertikalnog naprezanja predstavlja jednoaksijalnu vrstou qu. Poto je = 0,
posmina vrstoa je nedrenirana kohezija cu. Iz Mohrovog dijagrama proistie da je nedrenirana kohezija jednaka
polovini jednoaksijalne vrstoe cu =

qu
2

39

MARKO BELJAN

6.4 PONAANJE OSNOVNIH VRSTA TLA PRI SMICANJU

6.4.1 NEKOHERENTNA TLA
Nekoherentna tla vrlo propusna, drenirani pokus uobiajen i brz.
Nekoherentna tla nemaju vezu meu esticama (c = 0) pa se njihova vrstoa moe prikazati izrazom:

= n tan

Ovaj izraz sugerira da se vrstoa linearno mijenja sa vertikalnim naprezanjem ', pod uvjetom da je kut unutarnjeg
trenja konstantan. Meutim, kut unutarnjeg trenja se mijenja sa vertikalnim naprezanjem (pri malim vertikalnim
naprezanjima kut unutarnjeg trenja je vei nego pri velikim naprezanjima).

Na vrijednost kuta unutarnjeg trenja utjeu sljedei faktori:

Predrobljivost zrna: materijal ija se zrna drobe pri veim naprezanjima pokazuje manji kut unutarnjeg trenja; na
veim naprezanjima estice se drobe, prije nego se obavi posmik i rotacija estica preko drugih estica; budui je za
drobljenje potrebna manja energija nego za posmik proizlazi da se otpornost na posmik ne mijenja proporcionalno
vertikalnom naprezanju, kao posljedica promijenjenog mehanizma sloma
Gustoa tla: presudno utjee na vrstou tla; razlika u kutu trenja za rahli i zbijeni isti materijal moe biti i 10 150;
u ovisnosti od gustoe tla i vrste naprezanja tlo e pokazati i druga svojstva tijekom smicanja kontrakciju (rahli
uzorci) umjesto dilatacije (zbijeni uzorci), pa e i deformacijska svojstva biti drugaija
Granulometrijski sastav tla: bolje graduirana tla imaju vei kut unutarnjeg trenja od slabije graduiranog tla;
dobar raspon veliine estica omoguava bolje popunjavanje poroziteta i time stvara guu strukturu sa veom
posminom vrstoom
Veliina zrna u uzorku: vrlo esto se za krupnozrnate materijale koji se ispituju u laboratoriju na uzorcima ne moe
formirati uzorak sa originalnim najveim zrnom, jer ureaj za ispitivanje ima nedovoljno velike dimenzije (npr. uzorak
u troosnom ureaju za posmika d=15 cm i H=30 cm ne moe primiti vee zrno od 25 mm, a ljunak ima zrna do 60
mm). Tada se formira uzorak sa manjim najveim zrnom. vrstoa takvog uzorka je manja od vrstoe originalnog
uzorka.

Uzorak nekoherentnog tla u laboratoriju mora odgovarati masi (u prirodnom tlu ili u nasipu) prema indeksu relativne
gustoe, a ne prema porozitetu (indeks relativne gustoe povezuje max i min porozitet u nekom stanju).
Nekoherentno tlo ima najmanju posminu vrstou u rahlom stanju, a najveu u zbijenom stanju.
Zbijeno tlo pokazat e vrlo veliku krutost do neke deformacije, zatim e poeti poputati dok ne dosegne maksimalnu
posminu otpornost. Nakon toga tlo poputa, pada mu otpor smicanju, te se pribliava stanje u kojem tlo poputa bez
promjene volumena i bez poveanja naprezanja.
Rahli uzorak itavo vrijeme smicanja poveava otpor sa porastom deformacije, dok ne dosegne konstantnu vrijednost
(trajna vrstoa). Taj kut trenja na velikoj deformaciji isti je za zbijeni i rahli uzorak.
Rahlo tlo / zbijeno tlo: c=0, =f (relativna gustoa, mineraloki sastav, ukljetenje)

40

Ponaanje tla pri posmiku, ovisno o krutosti:

Oblik deformacija upuuje da parametri vrstoe

(c i ) nisu konstante materijala tla ve ovise o:

vrsti materijala
mineralokom sastavu
granulometrijskom sastavu
veliini najveeg zrna
porozitetu
prekonsolidacijskom naprezanju
vlanosti

Zbijena tla imaju svojstvo dilatacije: kada se meusobno uglavljene estice tla trebaju pomicati usljed poveanog
naprezanja moraju se prvo "penjati" po susjednim esticama (nema predrobljavanja estica) to izaziva poveanje
poroziteta, pa je za to potrebna vea energija/naprezanje. Pri tome tlo dilatira poveava porozitet tj. volumen, a ako
je smicanje nedrenirano pojavljuju se negativni porni tlakovi (rastu efektivna normalna naprezanja). Dilatacijska
svojstva ovise o zbijenosti tla, mineralokom sastavu tla i uklijetenosti zrna (uglatost zrna, porozitet)

41

MARKO BELJAN

promjena pritiska vode kod smicanja rahlog i zbijenog tla:

U nekoherentnim materijalima moe se pokazati da je kut prirodnog pokosa (kut koji jo moe zadrati nagib kosine u
takvom materijalu) jednak kutu unutarnjeg trenja , a koji ovisi o porozitetu. U sluaju prirodnog pokosa materijal nije
zbijen pa je kut prirodnog pokosa ujedno i najmanji mogui kut unutarnjeg trenja tog materijala. Kut unutarnjeg trenja
nekoherentnog tla moe se odrediti pomou korelacija sa rezultatima terenskih pokusa:

Pokus SPT (standardni penetracijski pokus) izvodi se zabijanjem iljka na ipkama u tlo pod udarcima propisanog
tereta na povrini, tako da se mjeri broj udaraca za prodor 15 cm, u tri uzastopna navrata. Zbroj udaraca pri utiskivanju
za posljednjih 30 cm naziva se NSPT. Ovisno o tome na kojoj se dubini pokus izvodi (uvijek se izvodi sa dna buotine) a
na kojoj vladaju neka vertikalna naprezanja u tlu, pomou dijagrama se moe procijeniti kut unutarnjeg trenja.
Pokus CPT (pokus statike penetracije) mjeri se otpor konstantnom utiskivanju iljka u tlo, pri emu se mjeri otpor
na vrhu, a pomou njega se moe procijeniti kut unutarnjeg trenja pijeska.

6.4.2 KOHERENTNA TLA

Koherentna tla nepropusna, nedrenirani pokus je najei (krae vrijeme) UU, drenirani pokus dugo traje (nekoliko
dana)
Kohezija je otpor tla smicanju kada su normalna naprezanja jednaka nuli, a nastaje pod utjecajem elektrokemijskih sila
izmeu estica, ovisi o:
veliini estica
mineralokom sastavu
vlanosti
porozitetu
elektrokemijskom sastavu porne vode
Koherentna tla (kod nas su to najee gline) osjetljiva su na brzinu posmika jer su slabo propusna. Tlo se smie:
NEDRENIRANO ako je posmik brz ili se ne dozvoljava dreniranje pri posmiku kaemo da se tlo smie
DRENIRANO

ako se posmik obavlja sporo, tako da se stigne izdrenirati nastali porast pornog tlaka

Razlika izmeu dreniranog i nedreniranog posmika je u mogunosti dreniranja i vremenu trajanja (brzini) posmika.
42

normalno konsolidirane gline (c = 0 ili vrlo mala)

prekonsolidirane gline (c > 0)

gline ija su trenutna naprezanja najvea

u povijesti njihova nastanka

gline koje su ranije bile konsolidirane pod veim

naprezanjem nego to je trenutno (geostatsko naprezanje)

normalno konsolidirane gline (NC) pokazuju stalnu

kompresiju ili pozitivan porni tlak tijekom smicanja

prekonsolidirane gline (OC) pokazuju efekte dilatacije

negativnog tlaka i poveanja volumena kod posmika

Efekt prekonsolidacije: do naprezanja prekonsolidacije tlo pokazuje veu vrstou (veu koheziju i manji kut trenja), a
nakon njega se ponaanje mijenja manja kohezija i vei kut trenja (Krey-Tiedemanov pokus).

OC gline imaju koheziju. Ako se jedan uzorak NC gline ispita u prirodnom stanju (triaksijalno smicanje ili direktno
smicanje), a zatim se umjetno prekonsolidira (konsolidira se na velikom naponu (napon prekonsolidacije) a zatim se
ponovno konsolidira na naponima manjim, jednakim i veim od napona prekonsolidacije i zatim smie) uoava se
slijedee: pravac vrstoe je do naprezanja prekonsolidacije (vertikalni napon u direktnom smicanju ili bono
naprezanje u triaksijalnom smicanju) nagnut pod manjim kutom nego pravac za normalno konsolidirani uzorak. Ta dva
pravca se sastaju na naprezanju prekonsolidacije.
Uoavamo slijedea obiljeja ponaanja tla:
vrstoa OC uzorka tla je u zoni prekonsolidacije vea od vrstoe NC uzorka tla za isto vertikalno naprezanje
(ili boni tlak u troosnom posmiku)
kut unutarnjeg trenja u zoni prekonsolidacije manji je za OC uzorak u odnosu na NC uzorak
OC uzorak ima koheziju, a NC uzorak nema koheziju
Zakljuak pokusa: tlo ima veu vrstou kad je prekonsolidirano nego kada je normalno konsolidirano
Paralela u svojstvima vrstoe sa svojstvima stiljivosti:
u zoni prekonsolidacije tlo je manje stiljivo nego u zoni normalne konsolidacije (vidi pokus u edometru), ba kao to
je i vrstoa prekonsolidiranog tla vea od vrstoe normalno konsolidiranog tla, za ista vertikalna naprezanja.
43

MARKO BELJAN

6.4.3 TIPOVI VRSTOE OVISNO O DEFORMACIJI

Vrna i rezidualna vrstoa utjecaj deformacije na promjene u skeletu:

VRNA VRSTOA najvea vrstoa tla, deava se na

manjim deformacijama, pri slomu. Pad vrstoe nakon sloma
je kod nekih materijala znaajan, a da se pri tom ne povea
znaajno deformacija.
REZIDUALNI PARAMETRI (c=0, '=r) ili parametri vrstoe pri velikim deformacijama parametri vrstoe tla za sluaj
kada se tlo smie do velikih deformacija (iznad 20 do 25%, ili ak i vie kruno smicanje), odnosno kada je pokret u
masi tla u prirodi tako velik da proizvodi preslagivanje estica gline (u paralelni poloaj, gdje se ostvaruje samo trenje
meu ploicama mineraloki sastav je presudan) i tada se njegova otpornost bitno smanjuje
Rezidualni parametri koriste se u raunu stabilnosti kosina na mjestima umirenih ili aktivnih klizita. Oni se mogu
prognozirati pomou dijagrama za poznati Ip, ili utvrditi specijalnim pokusom krunog posmika u posebnom aparatu,
gdje se smicanja obavljaju torzionim posmikom tankog uzorka u obliku prstena.
vrstoa koherentnog tla odreuje se na neporemeenim uzorcima, dobivenim buenjem posebnim postupkom u
kojem se poremeenje grae i strukture tla odrava na vrlo niskom nivou.

Na terenu i u laboratoriju moe se odrediti nedrenirana vrstoa tla pokusom tzv. krilne sonde.
POKUS KRILNOM SONDOM postupak kojim se u tlu utisne krilce privreno na ipku na neku dubinu u tlo, te se u
tlu okree tako brzo da u 10 min izazove slom tla po obodu krilaca. Posmino naprezanje po obodu krilca rauna se iz
momenta torzije koji se daje na osovinu na kojoj je krilce (slom u tlu odvija se po obodu opisanog cilindra krilcem, te
po bazama cilindra na vrhu i dnu krilca. Iz posminog naprezanja dobije se nedrenirana vrstoa ( = cu) koja raste s
dubinom.
Rezultat ispitivanja ovisi o brzini okretanja (brzini izazivanja sloma) i o plastinosti gline, pa su potrebne korekcije
izraunatog naprezanja. to je plastinija glina to su potrebna vea smanjenja mjerene vrstoe.
Za tako izvedeni pokus, lomna vrstoa na smicanje se rauna iz izraza:

f =

d2

d
(h + )
3

za f = cu + tan u ,

44

M izmjereni moment u trenutku loma

2M

kako je u = 0,

promjer valjka kojeg stvore krilca prilikom rotacije

(standardno postoje tri raspona krilaca)

H visina krilaca
tada je f = cu

6.4.4 ISPITIVANJE VRSTOE TLA IN SITU

KOHERENTNI MATERIJALI
(samo nedrenirana vrstoa)

krilna sonda, CPT, dilatometar Marchetti, presiometar

NEKOHERENTNI MATERIJALI

SPT, CPT, presiometar

6.5 PUT NAPREZANJA (STRESS PATH)

Put naprezanja: na prikladnom dijagramu stanje naprezanja crtamo tokom, pa je onda mogue razliita stanja
naprezanja predstaviti linijama spojnicama toaka kojima se opisuje povijest naprezanja
Princip odreivanja puta naprezanja (- dijagram)

Put naprezanja za efektivna naprezanja (q-p dijagram)

Promjena naprezanja se, umjesto krunicama, moe U dijagramu q-p put naprezanja moe se prikazati za
opisivati tokom tjemena polukrunice naprezanja totalna i za efektivna naprezanja. Sudar tog puta sa
(p-q koordinatama).
pravcem vrstoe predstavlja slom uzorka.

Tako se mogu razlikovati pokusi kada:

Svaku Mohrovu krunicu naprezanja moe se predstaviti
vertikalno naprezanje raste, a bono konst. (CIU, CID)
tjemenom tokom, koja ima koordinate:

koso na desno, pod 45

1 + 2
1 2
vertikalno naprezanje konst., a bono pada
p=
,
q=

2
2
koso na lijevo, pod 45

vertikalno naprezanje raste, a bono pada

vertikalna crta gore

45

MARKO BELJAN

6.6 KRITINA STANJA U MEHANICI TLA

Metoda puta naprezanja (q-p dijagram) vrlo je korisna za ilustraciju naina promjene naprezanja u tlu i razvoj pornog
tlaka, u zoni naprezanja daleko od sloma, u zoni blizu sloma i u trenutku sloma.
Slom u uzorku tla kojem su glavna naprezanja vertikalno i horizontalno naprezanje (kao u pokusu troosnog posmika)
dogaa se na ravnini nagnutoj pod kutom = 45 + /2 u odnosu na horizontalu.
Najei pokusi za ispitivanje vrstoe tla su troosni posmik, izravni posmik i jednostavni posmik:
Troosni (osno simetrini) posmik

Parametri koji se koriste u analizi:

devijatorsko naprezanje
posmina deformacija
normalno naprezanje
volumska deformacija
specifini volumen

Izravni ili jednostavni posmik

Parametri za analize
posmino naprezanje
posmina deformacija
normalno naprezanje
volumska (normalna) deformacija
koeficijent pora

6.6.1 VRSTOA
vrstoa je najvee posmino naprezanje koje tlo moe izdrati, ili posmino naprezanje koje djeluje na kliznoj plohi
po kojoj se dogaa slom u tlu.
Postoje tri razliita oblika vrstoe:
(1) VRNA VRSTOA
(2) VRSTOA KRITINOG STANJA
(3) REZIDUALNA VRSTOA

Nekad se u prostoru globalne plohe graninog stanja koristi fizikalna os kao vlanost umjesto poroziteta, jer
je to slina mjera (zasien uzorak, promjena pora = promjena vode = promjena vlanosti). Za prekonsolidirane
uzorke (koji pokazuju sve tri vrstoe) linija kritinog stanja (CSL) je na desnoj strani.

46

6.6.1 (1) VRNA VRSTOA

Vrna vrstoa je maksimalna vrijednost posminog naprezanja ili maksimalna vrijednost odnosa posminog
naprezanja i efektivnog srednjeg normalnog naprezanja.
Vrna vrstoa moe se pojaviti samo za stanja posminog naprezanja iznad CSL (LINIJE GRANICNE CVRSTOCE)
i za vlanost (porozitet) ispod CSL
granino stanje moe se pojaviti bilo gdje u podruju iznad i ispod CSL
granina stanja pri istoj vlanosti padaju na jedinstvenu glatku anvelopu
sva granina stanja padaju na graninu plohu
Vrna vrstoa u posmiku
Ako su uzorci iste vlanosti ali na razliitim normalnim naprezanjima potrebno je normalizirati podatke crtanjem
odnosa f / ' naspram ' / '. Prije normalizacije vrna stanja imaju razliite krivulje, a nakon normalizacije
vrna stanja padaju na istu jedinstvenu krivulju anvelopu.
Vrna vrstoa i dilatacija
Kut trenja mijenja se kod dilatirajuih materijala (tvrde gline i zbijeni pijesci) ovisno o veliini kuta dilatacije (ovisi o
mineralogiji zrna, relativnoj gustoi i stanju naprezanja)

U graninom kritinom stanju:

= 0, = tan c

Dodatni dio kuta unutarnjeg trenja (iznad kritinog stanja)

posljedica je brzine dilatacije:
dv
tan =
dh
Vrna i poetna stanja
Vrni odnos naprezanja ovisi o poetnom stanju naprezanja datom poetnim stupnjem prekonsolidacije. Najvea
brzina dilatacije poveava se sa stupnjem prekonsolidacije. Za isti stupanj prekonsolidacije (npr. A i A') vrni odnos
naprezanja je isti.

47

MARKO BELJAN

6.6.1 (2) VRSTOA KRITINOG STANJA

u kritinom stanju tlo se distordira pri konstantnom efektivnom naprezanju i pri

konstantnom volumenu
pri velikim deformacijama vrstoa pada na rezidualnu (trajnu)
kada je tlo u svom kritinom stanju postoji jedinstvena veza izmeu posminog
naprezanja, efektivnog normalnog naprezanja i koeficijenta pora (ili vlanosti)
kritino stanje je jedinstveno i ne ovisi o poetnom stanju ili putu naprezanja
kritinom stanju odgovara posmina deformacija od tipinih 10% 40%
vrstoa kritinog stanja raste sa porastom efektivnog normalnog naprezanja i
padom pora
ta stanja se mogu prezentirati prostornim modelom i projekcijama

Kritina stanja vrstoe u posmiku

Ako je poznat ili ' ili e u kritinom stanju moe se izraunati posmina vrstoa kritinog stanja.
('c cc i eG su parametri tla)
Jednodimenzionalna konsolidacijska krivulja je prikazana kao NCL linija za posmina naprezanja jednaka nuli

Normalizacija se moe izvesti preko naprezanja ili

poroziteta

6.6.1 (3) REZIDUALNA VRSTOA

Rezidualna vrstoa je vrstoa pri velikim deformacijama (pokreti mase vei od 1 m)
Za pijeskove je neto manja od kritine, a za gline je cca kritine vrstoe (estice paralelne smjeru posmika)

48

7.1 VRSTE KLIZANJA

Klizanje moe nastati kao rezultat prirodnih promjena u ambijentu kosine (promjena reima strujanja podzemne vode,
erozija, djelovanje potresa) ili kao rezultat ljudskih aktivnosti (uklanjanje raslinja i pozitivnog djelovanja korijenja,
izvedba zasjeka i usjeka u cestogradnji, dodavanje optereenja na kosinu izgradnjom objekata nasipa ceste, zgrada,
odlagalita otpada).
Oznake vezane uz pojavu klizita:

Kada masa tla na pokosu ne moe osigurati ravnoteu djelujuih sila nastaje klizanje a zona zahvaena klizanjem zove
se klizite. Kod pojave klizita oito je da se radi o pomanjkanju posmine vrstoe na kliznoj plohi da bi se zadrala
ravnotea kliznog tijela. Prema karakteru pokreta i obliku klizne plohe razlikujemo slijedee pojave klizanja:
odron (obino vertikalno odlamanje mase)
rotacijsko klizanje (kruna klizna ploha)
sloeno klizanje
translacijsko klizanje (npr. pokreti paralelno s kosinom)
teenje
kompleksna klizanja (uzastopna rotacijska, retrogresivno klizanje)

rotacijsko klizanje

klizanje blokova

translacijsko klizanje

Najvaniji elementi u analizi stabilnosti pokosa su graa i svojstva tla te reim pojave podzemne vode. Bez preciznih
saznanja o tim elementima ne moe se uspjeno obaviti analiza stabilnosti pokosa. Zbog toga je potrebno detaljno
istraiti sastav i grau tla terenskim i laboratorijskim istranim radovima. Ponekad je mogue raunati uz odreene
pretpostavke o pojavi i reimu podzemne vode (a ponekad i potrebno), meutim svako udaljavanje od stvarnih
podataka imat e za posljedicu ili nedovoljnu sigurnost protiv klizanja ili preveliku sigurnost od klizanja (skuplji zahvat).
49

MARKO BELJAN

7.2 OSNOVNE POSTAVKE PRORAUNA STABILNOSTI KOSINA

Klizanje se analizira uz slijedee pretpostavke:
klizno tijelo je kruti blok (nedeformabilno)
na kliznoj plohi postignuta je posmina vrstoa tla
faktor sigurnosti jednak je u svakoj toki klizne plohe
Pokretanje kliznog tijela izazvano je djelovanjem sile gravitacije, pornog tlaka, potresa, bilo kao pojedinanih ili
kombiniranih djelovanja.
Definira se faktor sigurnosti protiv klizanja kao:
F=

posmina vrstoa tla

posmini napon potreban za ravnoteu

Na kliznoj plohi mobilizirano je posmino naprezanje pod djelovanjem vanjskih sila u obliku i iznosu:
c
tan
m = +
F
F

To znai da o veliini faktora sigurnosti (F) ovisi da li je posmino naprezanje na kliznoj plohi manje od posmine
vrstoe tla (F > 1) ili je jednako posminoj vrstoi pa nastaje klizanje (F = 1). Odnosno, za posminu vrstou veu od
posminih naprezanja na kliznoj plohi kosina je stabilna sa F > 1, to jest za ravnoteu je mobiliziran dio posmine
vrstoe tla.
Slom se deava po kliznoj plohi na kojoj je dolo do iscrpljenja posmine vrstoe (djelujue sile izazivaju posmina
naprezanja jednaka posminoj vrstoi tla). Tako se od osnovnog tla kliznom plohom odvaja klizno tijelo (kruti disk) ija
ravnotea ovisi o ravnotei sila koje na njega djeluju. Na klizno tijelo djeluju slijedee sile:
Aktivne sile (teina kliznog tijela, sile od vode, potres, vanjsko optereenje objektom)
Reaktivne sile (sile otpora) posmina i normalna sila na kliznoj plohi

Rezultanta kohezije Rc: ova sila potpuno je odreena po veliini i smjeru djelovanja za poznatu
koheziju c i oblik klizne plohe

Rezultanta trenja R: mora biti normalna na N i R =

. Pravac djelovanja R nije poznat,
F
a njena udaljenost r od centra rotacije je ovisna o raspodjeli vertikalnih napona na kliznoj plohi
Rezultanta normalnih naprezanja na kliznoj plohi N: njena veliina i smjer djelovanja nisu poznati,
premda bi N trebao biti okomit na krunu kliznu plohu (uvode se pretpostavke o raspodjeli normalnih
napona na kliznoj plohi najee sinusoidalna raspodjela)

Ntan

Dakle, uz tri jednadbe ravnotee za klizno tijelo postoje etiri nepoznanice: N, (kut otklona N od vertikale), F i r.
Pretpostavkom o raspodjeli normalnih naprezanja na kliznoj plohi omoguuje se rjeenje problema.
Sile koje definiraju ravnoteu kliznog tijela:
raspodjela naprezanja

50

rezultirajue sile

Najvea posmina naprezanja u kosini su u njenoj noici. Ako se nakon uklanjanja tla iskopom poveavaju deformacije
u tom dijelu kosine, mijenjaju se naponska stanja, umanjujui vrstou kod prekonsolidiranih glina. To znai da e
razliita vrstoa u isto vrijeme postojati na kliznoj plohi u njenim razliitim dijelovima, ovisno o deformaciji koja je tu
postignuta.
Faktor sigurnosti protiv klizanja mijenja se sa promjenom vrstoe temeljnog tla, a ta se mijenja sa promjenom
efektivnog normalnog naprezanja. Kod brze gradnje porni tlakovi narastu u tlu jer se ne moe tlo drenirati u kratkom
roku, pa je zbog manje vrstoe i Fs mali, ali se on poveava kada se uspostavi dreniranje. Dakle, najmanja je sigurnost
u trenutku izgradnje nasipa na mekom tlu, kada vrijedi nedrenirana vrstoa tla. Poslije se tlo drenira i dobiva na
vrstoi (kod mekog tla).
Anizotropija u tlu je normalna pojava. Anizotropija vrstoe je tipina za uslojena tla (kriljci, tlo sa tankim i estim
proslojcima...). Ploha sloma mijenja smjer po duljini klizne plohe, pa e i odnos plohe smicanja prema vertikalnim i
horizontalnim naprezanjima biti drugaijeg nagiba. Za uslojeno tlo to znai drastinu promjenu otpornosti na posmik.
ak i kada tlo nije uslojeno, kada je potpuno homogeno i izotropno, u razliitim dijelovima postoje razliita stanja
sloma: pri vrhu troosno tlano smicanje, dole izravni ili jednostavni posmik, a u noici troosno smicanje pod utjecajem
porasta horizontalnog naprezanja vlano smicanje (q pada i p pada).

7.3 BESKONANA KOSINA

esto se klizanje promatra kao beskonana kosina, u kojoj se klizna ploha modelira paralelno s povrinom terena i za
koju se pretpostavlja da se svaki dio klizne plohe ponaa jednako, pa se analiza provodi na dijelu klizne plohe oblika
paralelograma.
Sile na kliznoj plohi openito su rezultat nagiba kosine i djelovanja vode (npr. strujanje vode) te vrstoe tla.
Problem stabilnosti beskonane kosine razmotrit e se za koherentno i nekoherentno tlo, te za sluaj kosine bez
strujanja i sa strujanjem vode, ime e se pokazati utjecaji od interesa u geotehnikim analizama.
Beskonana kosina kao model sloma vrijedi za uslojena tla na pokosu (uslojenost je paralelna pokosu) i za npr. pokrovne
sustave odlagalita otpada.
Ravnotea segmenta na beskonanoj kosini:

sila paralelna s kosinom: T = W sin

sila okomita na kosinu: N = W cos
Otpor tla klizanju daje posmina vrstoa tla u iznosu = c + tan ,

N=A

Za nekoherentno tlo (npr. ljunak) c=0, pa je posmina vrstoa jednaka trenju a sila od nje je N tan , te je faktor
sigurnosti protiv klizanja:
Fs =

raspoloivi otpor W cos tan

=
djelujua sila
W sin

Fs =

tan
tan

Dakle, granini sluaj stabilnosti je = , (Fs = 1), to znai da je maksimalni pokos nekoherentnog materijala jednak
kutu unutarnjeg trenja.
51

MARKO BELJAN

(1) gustoa tla (masa) ne utjee na stabilnost

(2) ista je sigurnost bez obzira da li je tlo suho ili potopljeno (itava kosina pod vodom ili iznad vode)
(3) nasip moe biti bilo koje visine
Posebno se moraju razmotriti sluajevi:
naglog snienja nivoa vode
strujanja vode paralelno s kosinom

7.3.1 NAGLO SNIENJE NIVOA VODE

Snienje nivoa vode i njeno strujanje:

Propusnost tla je mala i ne omoguava brzu promjenu NPV (u tlu) nakon snienja vode u retenciji (NV) pa zaostala voda
formira porne tlakove u tlu. Konano bi se za takvo stanje teenja vode u tlu (prema retenciji) uspostavila strujna
mrea. Do tada je tlo pod djelovanjem tlakova usljed naglog snienja vode. Pretpostavimo da se formira klizna ploha
paralelno s kosinom na dubini z, pa se ravnotea moe promatrati na lameli irine b.
Konano djelovanje na tlo od vanjskih sila i vode jednako je razlici totalnih naprezanja (totalnih sila) i ukupnih pornih
tlakova (sila od pornih tlakova).
Zahtijevana vrstoa tla je: n tan = F, pa je traeni faktor sigurnosti:
Fs = (1

ru
tan
)
2
cos tan

ru koeficijent pornog tlaka odnos pornog tlaka u nekoj toki prema

teini tla iznad te toke na jedininoj povrini (teina tla vrijedi za
itavu lamelu, obino se uzima kao za vodom zasienu itavu lamelu)

ru =

u
z

Dakle, za sluaj naglog snienja vode potrebno je poznavati raspored pornih tlakova u tlu. Koeficijent ru ima vrijednost
0.0 0.7. Vrijednost Fs je manja za sluaj naglog snienja nivoa vode zbog zaostalih pornih tlakova nego za sluaj suhe
ili potopljene kosine u nekoherentnom tlu.

7.3.2 POTOPLJENA KOSINA (STRUJANJE VODE PARALELNO S KOSINOM)

Utjecaj strujanja paralelno s kosinom na stabilnost beskonanog pokosa u nekoherentnom tlu:

Strujanje izaziva strujne sile koje djeluju na jedinicu volumena tla i izazivaju smanjenje stabilnosti. Strujanje je paralelno
s kosinom pa su strujnice paralelne kosini a ekvipotencijale okomite na njih. Porni tlak u sredini lamele jednak je
vertikalnoj udaljenosti sredine lamele i toke u kojoj njena ekvipotencijala sijee kosinu.
52

Uz pomo izraza za ru moe se definirati i iskazati faktor sigurnosti Fs za opi sluaj kosine kod naglog snienja vode za
sluaj potopljene kosine sa strujanjem paralelno s njom:
ru =

u
w
=
cos 2 ,
z

pa jednadba za Fs izvedena preko ru daje:

Fs = (

w tan
tan
)
=

tan
tan

Faktor sigurnosti za sluaj paralelnog strujanja smanjuje se za oko polovinu u odnosu na sluaj kada je kosina od
nekoherentnog materijala suha ili sasvim potopljena (nema strujanja). Ovo smanjenje je ovisno o odnosu uronjene i
totalne teine tla; za uobiajena nekoherentna tla = 20 kN/m3, pa je ' = (20 10) kN/m3 = 10 kN/m3, to daje
smanjenje Fs od / ' = 2 puta, tj. Fs je za oko dva puta manji za sluaj strujanja u odnosu na sluaj bez strujanja.
Za sluaj kada koherentno tlo nema koheziju faktor sigurnosti Fs se svodi na isti izraz kao i za nekoherentno tlo.
Za koherentna tla koja imaju i koheziju i kut unutarnjeg trenja faktor sigurnosti za potopljenu kosinu sa strujanjem
slian je prijanjem izrazu uz dodatak od kohezije, pa je:
Fs =

c
nw tan
+

z sin cos

tan

n broj koji oznaava odnos izmeu dubine klizne plohe ispod NPV
i dubine klizne plohe ispod povrine kosine, tj. potopljenost kosine

Porni tlakovi na lamele kliznog tijela raunaju se iz slike strujanja prema uobiajenom postupku te se na osnovu tih
vrijednosti moe izraunati koeficijent pornog tlaka ru:

ru =

u
hw w
=
z
z

vrstoa koherentnog tla ukljuuje i koheziju i kut trenja. Plohe sloma u homogenim tlima su krunog oblika. Mogue
je nastajanje vlane pukotine (hc) koja smanjuje duljinu luka na kojoj djeluje kohezija, pa je i sila otpornosti tla po plohi
sloma manja.
Visina vlane pukotine:

za tlo samo s kohezijom (npr. nedrenirano stanje): hc =

za tlo s kohezijom i kutom trenja: hc =

2c

2c

tan (45 + )
2

53

MARKO BELJAN

7.4 BISHOPOVA METODA

Kod sluaja nehomogene kosine koristimo proraune koji se svode na analizu stabilnosti kliznog tijela podijeljenog u
lamele jednake irine.

W = teina tla (lamele)

P = ukupna normalna sila na dno lamele
T = posmina sila na dnu lamele
= kut nagiba P prema vertikali
z = visina lamele
b = irina lamele
l = duljina tetive na luku BC
x = horizontalna udaljenost centra lamele
do centra rotacije

provjerava se ravnotea kliznog tijela pod djelovanjem naznaenih sila

sile se raunaju preko naprezanja i povrina
uvodi se pretpostavka da je Ln = Ln + 1 i da su na pravcu, pa se ponitavaju
radimo jednadbu momenta oko centra klizne plohe
raunamo faktor sigurnosti iterativno
potreban faktor sigurnosti protiv klizanja Fs = 1,25 1,5

Fs =

posmina vrstoa tla

1.0
posmino naprezanje na odabranoj plohi sloma

c + tan c + ( l u) tan
=
=
,
F
F

ako je posmina vrstoa vea od posminog

napona (F > 1) kosina je stabilna

ukupna posmina sila na dnu lamele: T = l

Jednadba ravnotee za moment oko centra klizne plohe moe se napisati za sve sile na svim lamelama pa je:
Wx = TR =

R
= [c l + (P u l) tan ]
R F

Uz P = W cos (iz projekcije na normalu na dno lamele) i uz x = R sin dobiva se faktor sigurnosti:
F=

1
[c l + (W cos u l) tan ]
W sin

Ako se porni tlak prikae preko ru (uz b = l cos , u =

54

F=

ru W
sec
), tada je faktor sigurnosti:
= ru W
l cos
l

1
[c l + (W cos ru sec ) tan ]
W sin

8.1 MODELI SLOMA TLA ISPOD PLITKOG TEMELJA

(a) OPI (GENERALNI) SLOM TLA

pokazuje razvijeni slom u tlu ispod i oko temelja, pri sili sloma se pojavljuje
veliki porast deformacija

Temelj se utiskuje u tlo te se zona I utiskuje u tlo. Istiskuje

se materijal na jednu stranu, polako rotira zona II te dolazi
do izbacivanja zone III. Pri punom slomu temelj se zaokrene
na jednu stranu. Izdizanje plastinih zona sprijeeno je
djelovanjem pasivnog otpora zona izvan temelja. Kada taj
otpor nije dovoljan dolazi do izdizanja tla na povrini.

(b) LOKALNI SLOM TLA

pokazuje da sve zone sloma nisu razvijene jer je pasivni otpor u krilima dovoljan da
sprijei izdizanje plastinih zona tla

Stanje kada imamo umjereno slijeganje i umjerene lokalne

lomove na krajevima temeljne plohe. U takvom stanju sloma
nema znaajnije pojave kliznih ploha u dubini, pojavljuje se
slabo izdizanje tla oko temelja.
Temelj se utiskuje u tlo te se zona I utiskuje u tlo. U zoni II
javljaju se deformacije ali se ne prenose u zonu III. Tlo se
zbija u zoni II, te pri punom slomu dolazi do tonjenja temelja.

(c) PROBOJNI SLOM TLA

zahtijeva veu silu u dubini nego pri povrini

Ako je sila kojom temelj djeluje na tlo velika, a tlo je meko,

doi e do prodora temelja u tlo probijanjem, a ne
posminim slomom vee zone oko temelja. U takvom
slomu nema kliznih ploha, temelj gura ispred sebe klin tla,
bez znaajnog odizanja tla na povrini.
U sluajevima lokalnog i probojnog sloma tla vanije je
raunati slijeganja nego nosivost.

Model sloma tla koji e se pojaviti ispod temelja ovisi o:

stiljivosti tla
omjeru dubine i irine temeljenja D/B

55

MARKO BELJAN

8.2 OPENITO O PLITKIM TEMELJIMA

Plitki temelj: vrijedi

D
1
B

D = dubina temeljenja
B = irina temeljne plohe

Temelj je dio konstrukcije koji omoguuje da se

reaktivne sile i momenti od konstrukcije raspodijele
na toliku povrinu tla kolika je potrebna kako bi se
postigla potrebna sigurnost od sloma tla i da
deformacije tla budu kompatibilne s funkcijom
graevine.

8.2.1 VRSTE PLITKIH TEMELJA

(a) TEMELJ SAMAC prenose teret jednog stupa

(b) TEMELJNE TRAKE prenose optereenja od zidova (uzduni i popreni temelji)

56

(c) TEMELJNI NOSA prenosi teret dva ili vie stupova, kao cjelina

(d) TEMELJNI ROTILJ nosi zidove i stupove istovremeno

(e) TEMELJNA PLOA prenosi cijelu teinu graevine na tlo

Temeljno tlo koje preuzima optereenje od temelja moe doivjeti slom i svakako deformacije. Naprezanja koja se
prenose u tlo mogu se usporediti sa kapacitetom nosivosti temeljnog tla, pa tako razlikujemo:

Granina nosivost tla = prosjeno kontaktno naprezanje izmeu temelja i tla koje uzrokuje slom tla
Maksimalna sigurna nosivost = najvee kontaktno naprezanje kojemu tlo moe biti izloeno bez opasnosti
za posmini slom tla (obino granina nosivost podijeljena faktorom sigurnosti)
Doputeno optereenje = najvee (dozvoljeno) naprezanje u tlu ispod temeljne plohe koje ne izaziva slom i
nedoputene deformacije
57

MARKO BELJAN

8.3 ODREIVANJE NOSIVOSTI TLA ISPOD PLITKOG TEMELJA

Ako su parametri vrstoe tla poznati moe se nosivost tla izraunati preko teorije tlaka u tlu, klizanja ili teorije
plastinog sloma.

8.3.1 TEORIJA PLASTINOG SLOMA

PRANDTL je prouavao plastini slom u metalu i jedno od njegovih rjeenja za prodor tijela u metal moe se iskoristiti
za prodor temelja u tlo, ali bez rotacije, samo za temelj na povrini.
Tri su segmenta tla zahvaena pomacima:

I
II
III

elastini klin tla odmah ispod temelja, pomjera se skupa s temeljom, aktivno stanje
zona plastinog sloma
zona pasivnog sloma dio u stanju pasivnog tlaka

Za temelj na povrini Prandtlovo rjeenje daje naprezanje sloma u iznosu:

c kohezija
Nc koeficijent nosivosti

q = c Nc
q = c (2 + ) = 5,14 c

RJEENJE TERZAGHIA:
Terzaghi analizira klizanje po kliznim plohama uzima u obzir teinu tla i efekte kohezije i trenja izmeu temelja i tla,
daje izraz za plitki temelj i za temelj na povrini.
TRAKASTI TEMELJ
= + + .

Koeficijenti Nc, Nq i N ovise o kutu unutarnjeg trenja tla i mogu se odrediti iz dijagrama ili prema izrazima, koji
odraavaju geometrijski karakter ploha sloma.

za koherentno tlo (=0) Nc=5.7, Nq=1 i N=0, pa je:

za temelj na povrini:

= .

= . +

KVADRATNI TEMELJ

KRUNI TEMELJ (B = promjer)

= . + + .

= . + + .

PRAVOKUTNI TEMELJ

58

= ( + .

) + + . ( . )

Izrazi za koeficijente nosivosti:

Nc = (2 + ) = 5.14
Nc = (Nq 1) cot

( = 0)

( 0)

Nq = tan2 (45 + ) e tan

2
N = 1.5 (Nq 1) tan

8.3.2 EKSCENTRINO OPTEREENJE TEMELJA

Napon na temeljnoj plohi koja je optereena ekscentrinom silom rauna se preko povrine koja je simetrina oko
toke djelovanja te sile.

B' = B 2 eB
L' = L 2 eL
A' = B' x L'

8.3.3 FAKTOR SIGURNOSTI

Doputeno optereenje manje je od granine nosivosti za faktor sigurnosti (Fs) koji je uobiajeno 3 (vei za osjetljivije
konstrukcije, a manji za manje osjetljive konstrukcije ne manji od 2).
qdop =

qu 1
= q
Fs 3

Ovaj izraz pogodan je za sluaj kontrole nosivosti preko nedrenirane vrstoe.

Male varijacije u kutu unutarnjeg trenja izazivaju velike promjene u nosivosti:

primjer: Neka je temeljna traka irine 2 m, na 3 m dubine, teina tla 19 kN/m3, kohezija 10 kPa, a je 25 i 30.
Odrediti varijaciju nosivosti za ovaj raspon kuta unutarnjeg trenja.
= 30:

Nc = 37
Nq = 22
N = 20

za traku q = 2030 kPa

= 25:

Nc = 25
Nq = 25
N = 10

za traku q = 1200 kPa

Dakle, nosivost se smanji za 40% za 16% manji kut trenja tla.

59

MARKO BELJAN

8.4 UTJECAJ NPV I INKLINACIJE OPTEREENJA

8.4.1 UTJECAJ NIVOA PODZEMNE VODE
Voda ispod temeljne plohe, i iznad temeljne plohe utjee na smanjenje efektivnih naprezanja pa se zbog toga mijenja
i vrstoa tla, a time i nosivost temeljnog tla.
Ako je voda ispod temeljne plohe na udaljenosti manjoj od irine temelja tada je:
= + + .

Ova promjena nema znaaja za koherentno tlo (mali kut unutarnjeg trenja),
ali za nekoherentna tla ima znaaja jer je:
c = 0 c Nc = 0

Ako je voda iznad temeljne plohe tada je:

= + + .

' z = efektivni tlak uklonjen iskopom

Dakle, nosivost moe ovisiti o NPV, i u pijesku i u glinama

8.4.2 UTJECAJ INKLINACIJE OPTEREENJA

primjer:

trakasti temelj 3 m irine, c=40 kPa, =20, =18 kPa

nosivost je q= 843 kPa,
a ako se temelj optereti 220 kN/m, uz ekscentricitet od 0.3 m i horizontalnu silu od 50 kN/m tada je
nosivost:
B = B 2 0.3 = 2.4 m, qu = 543 kPa

Dakle, nagnuto optereenje smanjilo je nosivost za 35%

60

U tlu koje nije optereeno vanjskim optereenjem postoje vertikalna i horizontalna naprezanja kao rezultat teine
nadsloja tla nad dubinom koju promatramo i povijesti optereenja tla. Vertikalna naprezanja se mogu raunati na
temelju poznate gustoe tla kao geostatska naprezanja, a horizontalna naprezanja se raunaju iz vertikalnih naprezanja
putem takozvanih koeficijenata horizontalnog tlaka.
Taj koeficijent ovisi o uvjetima deformiranja tla i promjeni naprezanja u tlu: da li je tlo u prirodnom stanju mirovanja ili
se bono rastereuje odnosno tlai (zbija).

esto se u izgradnji prometnica problem ukapanja u pokos rjeava izvedbom potpornog zida. Taj zid treba nadomjestiti
iskopano tlo, a to znai preuzeti tlakove od tla koje se na njega oslanja (tlo iza zida). Ti tlakovi mogu izazvati prevrtanje
zida, horizontalni posmik zida te poveana naprezanja u tlu ispod temelja zida.

Iskopano tlo zamjenjuje potporni zid, pa na njega djeluju tlakovi od tla:

61

MARKO BELJAN

9.1 OPIS PROBLEMA

U tlu u svakoj toki djeluju vertikalno i horizontalno naprezanje koja su ujedno i glavna naprezanja ako je povrina tla
horizontalna. Pri tome se najee smatra da je horizontalno naprezanje jednako u dva okomita pravca u horizontalnoj
ravnini ime se troosno stanje naprezanja svodi na dvoosno ili ravninsko stanje naprezanja.
Na slici s prethodne stranice moe se uoiti bilo koja toka A na kojoj e se promotriti i analizirati stanje naprezanja
prije i nakon djelovanja kojima se izaziva neka horizontalna deformacija u tlu.
Neka je tlo normalno konsolidirano ili slabo prekonsolidirano, i neka je stanje naprezanja u takvoj toki kao na slici:

Odnos horizontalnog i vertikalnog efektivnog naprezanja u tlu u prirodnom stanju zove se koeficijent tlaka mirovanja,
i oznaava se kao K0. Neka je vrstoa tla zadana pravcem vrstoe. Tada je Mohrova krunica naprezanja opisana
vertikalnim i horizontalnim naprezanjem 'v0 i 'h0
Naprezanja u stanju mirovanja i pri promjeni horizontalnog tlaka:

Ukoliko se naponsko stanje promijeni mijenjanjem horizontalnog tlaka uz konstantan vertikalni tlak (odmicanje zida
od tla izaziva pad horizontalnih tlakova od tla, a pritisak zida na tlo izaziva njihov porast) tada se moe dogoditi slom u
tlu ako novonastala Mohrova krunica dodirne pravac vrstoe. To e se postii ako postupnim opadanjem horizontalni
tlak doe na vrijednost 'ha, ili ako porastom horizontalni tlak poprimi vrijednost 'hp. Prvi sluaj e u nekom elementu
tla izazvati rastezanje (irenje) u horizontalnom smjeru, a drugi sluaj e izazvati stiskanje elementa tla, odnosno
njegovo izduenje.
Tlo je u stanju sloma za krunice naprezanja odreene parovima:

62

'ha 'v

stanje aktivnog sloma

'hp 'v

stanje pasivnog sloma

aktivni slom

slom u tlu izazvan smanjenjem horizontalnog naprezanja

aktivni tlak

pripadajue horizontalno naprezanje

pasivni slom

slom u tlu izazvan porastom horizontalnog naprezanja

pasivni otpor

pripadajue horizontalno naprezanje

Odnos horizontalnog i vertikalnog naprezanja u stanju aktivnog sloma i pasivnog otpora takoer odreuje koeficijent
horizontalnog tlaka za ta stanja, pa se mogu definirati tri razliita koeficijenta horizontalnog tlaka:
koeficijent tlaka mirovanja
koeficijent aktivnog tlaka
koeficijent pasivnog otpora
vrijedi relacija:

K0 =
Ka =

Kp =

h0
v0

ha
v0

hp
v0

Ka < K0 < Kp

Moe se konstatirati da je aktivni tlak najmanji horizontalni tlak koji izaziva slom u tlu, a da je pasivni otpor najvei
horizontalni tlak koji izaziva slom u tlu, za nepromijenjeno vertikalno naprezanje.

Koeficijent tlaka mirovanja ( K0 ) moe se odrediti eksperimentalno u laboratoriju na uzorcima tla i pomou terenskih
ispitivanjima specijalnim ureajima (npr. dilatometar Marchetti, ili Camcometar...). Njegovu vrijednost moe se
odrediti prema empirijskom izrazu (Jaky):

K0 = (1 sin ) za normalno konsolidirana tla (nekoherentna)

K0 = (1 sin ) OCR sin za prekonsolidirana tla (nekoherentna)
K0 = 0,44 + 0,42 (PI(%) / 100) za normalno konsolidirana tla (koherentna)
K0 (PREKONSOLIDIRANO) = K0 (NORMALNO KONSOLIDIRANO) OCR za prekonsolidirane gline

Fizikalni model nastanka opisane promjene naponskog stanja moe se promatrati na potpornom zidu. Zid koji se
odmie od tla izaziva slom u tlu smanjenjem horizontalnog naprezanja u tlu (stanje aktivnog tlaka) a zid koji se primie
tlu (zbija ga) izaziva slom poveanjem horizontalnog tlaka (stanje pasivnog otpora)
Nastanak sloma u tlu iza potpornog zida:

Potrebna deformacija za aktiviranje tlaka ili otpora zakretanje zida (pomak u vrhu u odnosu na visinu zida):

aktivni tlak: 0.5% (npr. zid 10 m treba pomak od 5 cm za potpuno aktiviranje aktivnog tlaka)
pasivni otpor: > 5%

63

MARKO BELJAN

9.2 RANKINE I COULOMB TEORIJA TLAKOVA U TLU

9.2.1 RANKINE-OVA TEORIJA
Odnosi se na naponska stanja plastine ravnotee za rastezanje i zbijanje elastinog poluprostora paralelno njegovoj
povrini. Kod potpornih zidova ta se teorija vee uz horizontalnu povrinu tla iza zida, vertikalnu stijenku zida u
kontaktu s tlom s kojim nema trenja.
Pretpostavke:
teren iza zida je vodoravan i protee se dovoljno daleko
stranja ploha zida je uspravna
stranja ploha zida je glatka (nema trenja izmeu tla i zida)
zid rotira oko donje unutranje toke

STANJE PASIVNOG SLOMA

STANJE AKTIVNOG SLOMA

h = v K p + 2c K

h = v K a 2c K a

K p = tan2 (45 + )
2

Ka =

= tan2 (45 )
Kp
2

Plohe sloma nagnute su u odnosu na horizontalu u aktivnom slomu za kut 45 + , a u pasivnom slomu za kut 45 .
2

Tlo zahvaeno aktivnim slomom ili pasivnim slomom (dakle iznad klizne plohe) je u stanju plastinog sloma raspucano
je po plohama navedenog nagiba. Pasivni slom ima manji nagib ploha sloma od aktivnog sloma, to znai da je klin tla
vei u pasivnom slomu, pa s toga i sila od njega na zid je vea od sile aktivnog klina.
Tlo s kohezijom moe imati i negativna horizontalna naprezanja. Dubina na kojoj se gubi negativno horizontalno
naprezanje zove se kritina dubina zc i za tlo s jedininom teinom jednaka je:

2c tan (45 + )
2
zc =
=

K a
2c

Na toj dubini horizontalno naprezanje za aktivni slom jednako je nuli. Ispod te dubine horizontalna naprezanja su
tlana, a iznad su vlana. Usljed tog vlaka u tlu se pojavljuju pukotine koje uzrokuju manju sigurnost protiv klizanja. To
znai da je stvarni aktivni tlak na potpornu konstrukciju tlak koji se dobije razlikom utjecaja kohezije (jednakog u svakoj
dubini) i trokutastog horizontalnog naprezanja koje je posljedica vertikalnog naprezanja. Negativni dio toga dijagrama
(vlana zona iznad kritine dubine) zanemaruje se u proraunima.

64

9.2.2 COULOMB-OVA TEORIJA

Odnosi se na sluaj zida koji nije vertikalan, kada postoji trenje izmeu zida i tla, i kada je ploha sloma tla za zida ravna.
Pretpostavke:
potporna konstrukcija je kruto tijelo
aktivni klin tla iza zida ponaa se kao kruto tijelo
trenje izmeu tla i konstrukcije, odnosno smjer djelovanja sile Pa izmeu aktivnog klina tla i zida, te njezino
hvatite, poznati su
na kliznoj plohi aktivirana je puna vrijednost vrstoe na klizanje
PASIVNI OTPOR

AKTIVNI TLAK

bez kohezije: pp = K p h

bez kohezije
sa kohezijom

sa kohezijom: pp = K p h + 2c K

pa = K a h

pa = K a h 2c K a

Dakle, kohezija poveava tlak tla na zid u stanju pasivnog otpora (kod aktivnog tlaka ga smanjuje).

csc sin( )

Kp =

sin( + ) sin( )
sin( )

sin( )
[
]

csc sin( )

Ka =

sin( + ) sin( )
sin( + ) +

sin( )
[
]

kut nagiba plohe zida s horizontalom

kut unutarnjeg trenja tla
kut trenja izmeu zida i tla
kut nagiba povrine tla

65

MARKO BELJAN

9.3 UTJECAJ VODE I DRENIRANJE

Voda utjee na ukupne sile na klizni klin, kao to je to sluaj s kliznim tijelom na kosinama. Potrebno je iz strujne mree
izraunati porne tlakove na kliznoj plohi ili na ravnini zida do tla te njima opteretiti zid. Mogue je (i potrebno) izvesti
drenau iza zida koja e utjecati na formiranje strujne mree u tlu iza zida i tako umanjiti djelovanje pornih tlakova na
zid. Mogue su sljedee situacije:
(a) TLO IZA ZIDA JE POTOPLJENO NEMA STRUJANJA
Ukupni tlak na zid je tlak od tla (efektivna naprezanja) + hidrostatski tlak od vode

(b) ZID IMA VERTIKALNU DRENAU NA STRANJOJ STRANI

Porni tlakovi djeluju na klin i time poveavaju tlakove na zid.

(c) ZID IMA POLOENU DRENAU

Drenaa moe biti poloena horizontalno (najbolja varijanta) ili koso ili kombinirano (kao na slici) tada su sile od vode
najmanje na zid ili su nula, ali se zbog strujanja poveava teina tla pa tlakovi na zid od tla rastu (meutim, kako se taj
porast mnoi sa Ka, a tlakovi vode ne postoje ukupna sila na zid je manja od one bez drenae).
Efekt: nema sila pornog tlaka

66

9.4 RAVNOTEA POTPORNOG ZIDA

Potporni zid se kontrolira na:
PREVRTANJE rauna se s momentom sila oko noice zida; faktor sigurnosti barem 1.5
Fs =

(Wi di )
Puk k uk

KLIZANJE rauna se s otporom protiv klizanja na stopi zida; faktor sigurnosti barem 2
Fs =

( Wi + Fv ) tan
Puk

Ako je Fs na klizanje premalen iz ovog izraza on se moe poveati ukoliko poveamo dimenzije zida, jer e se time
poveati njegova teina.

NOSIVOST TLA ISPOD STOPE ZIDA

sve sile se koriste da se odredi naponsko stanje na stopi zida u kontaktu s

temeljnim tlom; pogodno je da je rezultantna sila u srednjoj treini irine stope

Za izraun nosivosti tla ispod stope zida raunaju se naponi na krajevima stope:
Zid se oblikuje tako da se osiguraju tlani naponi na stopi zida uz
dovoljnu sigurnost i nosivost, te uz mjere dreniranja. Pasivni otpor se
rauna s faktorom sigurnosti 2 3 (umanjuje se izraunata vrijednost
pasivnog otpora, radi potrebne deformacije i nepoznanica;
konzervativno se moe raunati bez kohezije uz faktor sigurnosti 2).
Ukoliko je nosivost premalena znai da moramo smanjiti naprezanje
na temeljnu plohu jer je:
qv
dop = 3 =
Fs

To moemo postii smanjenjem povrine odnosno veliine zida jer

ona ima utjecaj na veliinu naprezanja.

1,2 =

N
M

A
W

1,2 =

Rv
Rv e

B2
B
6

67

MARKO BELJAN

68

Zbijanjem tla dobije se:

vea gustoa
vea vrstoa (vea nosivost)
manja slijeganja
manja propusnost

Tlo koje slui za izvedbu nasute graevine prolazi slijedee procese:

iskop u pozajmitu
transport do mjesta ugradnje
priprema za ugradnju
razastiranje
zbijanje

Tlo se zbija u slojevima:

glina i koherentna tla: visina slojeva 20 25 cm u zbijenom stanju
nekoherentna tla (G, S): 30 100 cm, u zbijenom stanju
krupni kamen: 100 200 cm

Strojevi za zbijanje:
Izbor stroja za zbijanje ovisi o tipu tla, uvjetima zbijanja (blizina graevine ne doputa vibracije), debljini slojeva, tipu
konstrukcije.
statiko zbijanje: bez vibracija, tipino za koherentna tla, (jeevi, glatki i gumeni valjci)
zbijanje uz vibracije: nekoherentna tla
Izbor vrste stroja i reima rada (broj prelaza, nain vibriranja) utvruje se na pokusnoj dionici.

69

MARKO BELJAN

10.1 POKUS PROCTOR

Pokus kojim se utvruju svojstva zbijanja tla. Zbijanje tla dovodi do poveanja gustoe, to utjee na promjene fizikalnih
i mehanikih svojstava tla.
Promjena gustoe ovisi o:
vlanosti tla
primijenjenoj energiji zbijanja
nainu zbijanja (udarno, gnjeenjem, sa ili bez posminih deformacija)
Cilj pokusa: nai vlanost (iz nekoliko razliitih vlanosti) na kojoj se tlo uz istu energiju zbijanja najlake zbija
Postupak: u propisanom cilindru nabija se tlo udarcima klipa koji ima propisanu teinu i pada s propisane visine, u
slojevima
PROCTOR STANDARD
PROCTOR MODIFICIRANI

koherentno tlo: 3 sloja

energija zbijanja E

nekoherentno tlo: 5 slojeva

energija zbijanja 4.7xE

Za koherentna tla koristi se za oko 4.7 puta manja energija zbijanja nego za nekoherentna tla. Tlo treba prirediti na pet
razliitih vlanosti, zbijati svaki uzorak istom E, mjeriti postignutu gustou tla. Nacrtati ovisnost postignute gustoe o
vlanosti.

JEDNADBA LINIJE SATURACIJE:

D =

70

Sr v s
W s + Sr v

OPTIMALNA VLANOST

vlanost pri kojoj se zadanom energijom zbijanja postie najvea gustoa;

razliita je za razliite energije zbijanja

MAKSIMALNA GUSTOA

gustoa koja se postie pri optimalnoj vlanosti uz zadanu energiju zbijanja

10.2 ZNAAJ VLANOSTI I GUSTOE TLA

Gustoa tla definira fizikalna i mehanika svojstva:
propusnost
stiljivost
vrstou
Vlanost tla utjee na zbijanje tako to o njoj ovisi gustoa koju je mogue postii (bilo kojom energijom zbijanja) te
struktura tla koja se ostvaruje (flokulasta, disperzivna) a o kojoj ovise svojstva tla.
Presudan je poloaj vlanosti tla prema optimalnoj vlanosti W > ili = ili < Wopt

Linija potpune saturacije oznaava da se ma kako velikom energijom zbijanja ne moe postii vea gustoa od njom
odreene (nema zraka u porama, a voda u porama i estice tla su nestiljivi).

71

MARKO BELJAN

10.3 CBR POKUS

CBR POKUS (California bearing ratio) CBR je broj koji pokazuje koliko je neko tlo (u odreenom stanju zbijenosti)
meke od vrsto zbijenog drobljenca za kojeg je CBR = 100 (%)
CBR se ispituje na uzorcima formiranim po postupcima Proctor u posebnim cilindrima, mjerenjem dubine utiskivanja
propisanog klipa u zbijeno tlo.
Postupak:
tlo se zbije u cilindar
utiskuje se metalni klip brzinom 1 mm/min
mjeri se sila na svakih 0.25 mm do 7.5 mm
vea sila od dvije (na 2.5 mm i na 5.0 mm)
uzima se kao mjerodavna

CBR =

Ptla

Pkamena

100%

Pkamena = 13.24 kN (2.5 mm), 19.96 kN (5 mm)

esto se ispituje i utjecaj vode na otpornost tla u CBR (to odgovara podlonosti tla na razmekavanje u nasipu ceste u
uvjetima poveane vlanosti ili potopljenosti).
Cilindar za CBR se dri u vodi tako da mu je potopljen donji dio, i nakon to se utiskuje klip na nepotopljeni dio uzorka
to isto se napravi na potopljenom dijelu uzorka (okrene se cilindar). Time se ustanovi razlika otpornosti koja se
promatra u projektiranju prometnice.

CBR je direktno ovisan o nedreniranoj vrstoi, pa vrijedi 1% (CBR) = 25 30 kPa (cu)

CBR se moe procijeniti: najee se u koherentnom tlu procjenjuje da je CBR u odnosu sa jednoosnom vrstoom
(oko 50 kPa u jednoosnoj vrstoi "vrijedi" 1 u CBR).

72

10.4 KONTROLA ZBIJENOG TLA

Tlo ugraeno u slojeve nasute konstrukcije se kontrolira da bi se:
ustanovila gustoa i vlanost ugraenog tla
ocijenila eventualna ugroenost ili potvrdile pretpostavke projekta
konstrukcija bila sigurna sukladno projektnom rjeenju
Kontroliraju se slijedea svojstva:
vlanost (uzorak)
gustoa (volumetar, kalibrirani pijesak, nuklearni denzimetar, voda u foliji, ito..)
stiljivost ploom (posebno za cestovne nasipe)
uzorci tla iz slojeva ispituju se u laboratoriju smicanje, vodopropusnost, stiljivost
statistika obrada podataka
Kriteriji:
vlanost: W = Wopt 2 3%

gustoa: d 0.95 d max

In situ pokusi za ocjenu svojstava zbijenog tla:

UVJETI U TLU:

gustoa - vlanost

kalibrirani pijesak
volumetar
nuklearni denzimetar
cilindar

MEHANIKA SVOJSTVA:

krutost modul - vrstoa

In situ CBR
FWD
statiki pokus ploom
dinamiki pokus ploom
deflektograf
reakcija na zbijanje (CCC)
SASW

73

MARKO BELJAN

74

MEHANIKA STIJENA MEHANIKA TLA

diskontinuum kontinuum
vana vrstoa diskontinuiteta vrstoa medija je vrstoa uzorka
veliina uzorka presudna veliina uzorka je vana
velike vrstoe male vrstoe
mala deformabilnost velika deformabilnost
zakon vrstoe Hoek & Brown zakon vrstoe Mohr-Coulomb
iskustvo vrlo vano iskustvo vano

TLO

STIJENE

VRLO MEKO 25 kPa

IZUZETNO MEKA STIJENA 0.25 1 MPa

MEKO 25 50 kPa

VRLO MEKA STIJENA 1 5 MPa

VRSTO 50 100 kPa

KRUTO 100 250 kPa
VRLO KRUTO 250 500 kPa (>500)

MEKA STIJENA 5 25 MPa

SREDNJE VRSTA 25 50 MPa
VRSTA 50 100 MPa
VRLO VRSTA 100 250 MPa
IZUZETNO VRSTA >250 MPa

Meigh & Walski:

TLO:

qu < 3.6 MPa, gubitak vrstoe omekavanjem >60%

STIJENA: qu > 3.6 MPa , gubitak vrstoe omekavanjem <40%

Zakon vrstoe Hoek & Brown:

1 = 3 + (m c 3 + s 2c )
m = mi e

RMR100
14

RMR100
6

1 vee glavno naprezanje pri slomu

3 manje glavno naprezanje pri slomu
c jednoosna tlana vrstoa intaktne stijene
m, s empirijski parametri vrstoe stijene

s=e

RMR (ROCK MASS RATING) parametar od 0-100 koji se utvruje na temelju pet ocjena stijenske mase:
vrstoa stijene
RQD
razmak diskontinuiteta
vrsta diskontinuiteta
prisutnost vode i tlaka vode
RQD (ROCK QUALITY DESIGNATION) ukupna duljina svih dijelova jezgre u punom buenom profilu koji su dulji od 10
cm u odnosu na 1m' ili na duljinu poteza buenja (manevru) (100%), izraena u postotku
75

MARKO BELJAN

11.1 OSNOVNI PROBLEMI

11.1.1 TEMELJI
Stijene su vrlo pogodne za temeljenje, ali pri povrini mogu biti jako
razlomljene: uvijek je nuno ustanoviti nosivost stijene i deformacije koje u
njima mogu nastati pod predvienim optereenjem.

11.1.2 KOSINE
etiri su tipa klizanja vana za stijene:
ravninski
klin
direktno prevrtanje
prevrtanje od savijanja
Svi ovi mehanizmi jednostavno se opisuju i provjeravaju prema principima mehanike stijena.

11.1.3 OKNA I TUNELI

Stabilnost okna i tunela ovisi o strukturi stijene, naprezanjima u stijeni, toku
podzemne vode i postupku izgradnje (kopanja). Svi problemi se daju rijeiti
primjenom principa mehanike tla.

11.1.4 KAVERNE / GALERIJE KORITENJE PODZEMNOG PROSTORA

Pukotine u stijeni imaju najvei utjecaj na projektiranje i izvedbu velikih kaverni
(galerija). Postupci ojaanja i pridranja stijenske mase temelje se na principima
pokretanja tla pod utjecajem iskopa.

11.1.5 RUDARENJE
Oblici rudarskih iskopa su vrlo razliiti, ali je osnovni cilj iskopati rudu sa to
manje umjetnog podupiranja.

76

11.1.6 TOPLINSKA ENERGIJA ZEMLJE

Pri koritenju topline iz zemlje upumpava se hladna voda u pukotinske
sustave visoke temperature, a zatim se kroz pukotine topla voda izvlai van
buotinama. Optimalna konfiguracija ovog sustava ovisi o interakciji
pukotina s vodom, pod temperaturom i pri vaeim naponskim stanjima.

11.1.7 ODLAGALITA RADIOAKTIVNOG OTPADA

Ideja spremanja nuklearnog otpada u dubinu stijene, daleko ispod povrine
tla, zahtijeva poznavanje svih faktora prethodno navedenih za toplinsku
energiju te dodatno upijanje radioaktivnog zraenja u stijene.

11.2 TEMELJENJE
11.2.1 MODELI LOMA STIJENE ISPOD TEMELJA GRAEVINE

77

MARKO BELJAN

Razvoj pukotina kao posljedica poveanja optereenja stijenske mase. Ovisno o raspodjeli naprezanja na
temeljnoj stopi i svojstvima stijenske mase u stanju loma, slijeganja mogu dostii najvea doputena
pojava pukotina
(cracking)

drobljenje
(crushing)

stvaranje klinova
(wedging)

Slijeganje uslijed zatvaranja pora (punching)

U slabo cementiranim sedimentnim stijenama moe se desiti nereverzibilno slijeganje bez pojava pukotina i stvaranja
klinova uslijed loma strukture porozne stijene.

Posmini lom (Shear)

78

11.2.2 RAZLIITI UVJETI TEMELJENJA U STIJENSKOJ MASI

Tlo pokriva stijensku masu. Povrina stijenske mase priblino ravna. Idealni
uvjeti za temeljenje graevina.
povrina stijenske mase (bedrock)

Povrinu stijenske mase teko je utvrditi. Mehanika svojstva stijenske

mase variraju u irokim granicama. Teko odrediti dubinu temeljenja i
doputeno optereenje.

Krka podruja kriju izrazito nepravilne oblike povrine stijenske mase,

neoekivane nivoe podzemne vode, skrivene neispunjene kaverne.

Fli stijensku masu predstavlja izmjena slojeva vrste stijene (pjeenjak,

vapnenac) i slabe stijene (lapor, glinac, muljac i sl.). Slojevi vrste stijene
mogu stvarati probleme tijekom izvoenja pilota.

Rasjedi ispunjeni stiljivom ispunom kompliciraju temeljenje. U zoni

rasjeda teko je utvrditi pravu inenjersko geoloku sliku terena. Velika
razlika deformacijskih svojstava ispune rasjeda i osnovne stijenske mase
moe izazvati neugodna diferencijalna slijeganja graevine.

Tlo pokriva teko ispucanu stijensku masu. Ispucanost stijene za posljedicu

ima znaajno reduciranje njene nosivosti a mogu se javiti i poveana
slijeganja kao posljedica zatvaranja pukotina.

79

MARKO BELJAN

11.2.3 TIPOVI TEMELJA

PLITKI TEMELJI:

temeljenje u irokom iskopu; pozornost treba obratiti na stabilnost kosina graevne jame

TEMELJENJE NA ZABIJENIM ILI BUENIM PILOTIMA

TEMELJENJE TEKIH GRAEVINA NA BUENIM PILOTIMA ILI OKNIMA

80