Professional Documents
Culture Documents
economía política
Notas sobre algúns conceptos
necesarios para comprender e
transformar a realidade
Coordinación:
Julio C. Gambina
Coordinación de equipas de investigación:
Gastón A. Varesi
Investigadores:
Cáceres, Gonzalo; Fal, Juan; Gambina, Julio C; Gómez, Carlos;
Pinazzo Germán; Puello-Socarrás, José; Roffinelli Gabriela; Varesi, Gastón A.
Correctores:
Cáceres, Gonzalo; Varesi, Gastón A.; Zanabria, Juan Manuel
Texto:
FISYP (Coord. Julio C. Gambina)
Tradución:
Rafa Villar / Alexandre Ínsua Moreira
Deseño e maquetación:
Breixo Lousada
Ilustracións:
Davila
Coordenación editorial:
Iuri Domènech
Revisión:
Xabier Pérez Igrexas
Edita:
FESGA (Fundación para o estudo e divulgación da cuestión social e sindical en Galiza)
3
Índice
7 Introdución
41 Imperialismo
65 Bibliografía
5
Limiar
Decidimos en FESGA, fai un ano, realizar un Con anterioridade xa editaramos dous docu-
manual de Introdución á Economía Política, xa mentos nesta mesma liña, nos que nos achega-
que coidabamos que era esencial en momentos bamos á crise actual. Un texto de Xavier Vence,
como os actuais, nos que atravesamos unha catedrático de Economía Aplicada da Universi-
fonda crise do sistema capitalista, con graves dade de Compostela, co titulo “A crise do mo-
consecuencias para as condicións de vida da delo neoliberal e propostas alternativas“; e
clase traballadora e outras camadas populares, outro de Adrián Sotelo, investigador do Centro
así como para o futuro de Galiza. Contamos de Estudos Latinoamericanos da Facultade de
para a preparación deste manual coa colabora- Ciencias Políticas e Sociais da Universidade Na-
ción da Fundación de Investigaciones Sociales cional Autónoma de México, baixo o titulo de
y Políticas (FISYP), con sede en Bos Aires, Ar- “A crise do capitalismo mundial: unha ollada
xentina. Este traballo contou coa coordinación desde o marxismo (a través dos Grundrisse).
do prestixioso economista Julio C. Gambina,
Desde FESGA pensamos que agora con este ma-
integrante do Comité Directivo do Consello La-
nual de Introdución á Economía Política reali-
tinoamericano de Ciencias Sociais (CLACSO).
zamos un contributo importante e necesario,
Non se trata dun texto sinxelo. Nalgúns apar- para todos aqueles que procuran superar a aná-
tados, coma o relativo á teoría do valor, no ca- lise superficial do momento económico e social
pitulo de Introdución ao Proceso de Produción actual indo á raíz dos mecanismos profundos do
e Circulación do Capital, compre facer unha capitalismo contemporáneo, e que se propoñan
leitura de vagar para fixar con claridade con- darlle resposta desde unha orientación que
ceitos que son fundamentais para entendermos estea ao servizo das maiorías sociais. Desexa-
o xeito de funcionar do capitalismo. No manual mos que sexa valorado positivamente por todos
inseríronse ademais outros tres capítulos nos e todas aquelas que o lean e lles sirva como aná-
que se estuda o imperialismo e faise unha aná- lise de referencia.
lise da actual crise, das súas consecuencias e
Manuel Mera
das alternativas posíbeis.
Director de FESGA
7
Introdución
Por que é necesario realizar hoxe mentres se transfiren Segundo o Programa das
a crítica do capitalismo e afondar inxentes recursos por Nacións Unidas para o
parte dos Estados co
no coñecemento da teoría que fin de “salvar” o sis-
Desenvolvemento, máis
sustenta a crítica da Economía tema financeiro e o de 1.200 millóns de per-
Política propio capitalismo nos soas en todo o mundo
Os últimos acontecementos da historia do sé-
países desenvolvidos. viven con menos de 1
culo XX, en particular, a caída do muro de Ber- Non resulta menor dólar por día e case 850
lín e dos chamados socialismos reais (como o considerar que hai 20 millóns pasan fame men-
da URSS), impuxeron a idea do Fin da Histo- anos se discutía da tres que existen recursos
ria1. deleiba do socialismo
suficientes para alimentar
e a derrota do move-
Esta tese quería convencernos de que a histo-
mento de traballado- 5 veces a poboación mun-
ria concluía e, con iso, a confirmación histórica dial.
res e que hoxe se
do capitalismo como o último elo da evolución
debate verbo da crise
humana, sen marcha atrás nin adiante. Así, non
do capitalismo.
habería posibilidade de pensar noutro estado
de cousas diferente e teriamos daquela que nos Polo dito, realizar unha crítica do sistema capi-
conformar co mundo en que vivimos. Esta idea talista actual resulta ser unha esixencia inescu-
negaba tamén a validez a todos aqueles que - sábel do movemento dos traballadores, da
como Marx- anticiparan que o mundo capita- esquerda e o pensamento crítico. Non só para
lista antes que ser unha etapa histórica coñecer e analizar a realidade en que vivimos
permanente era temporal e que, ademais, de- senón tamén para poder transformala segundo
bido ás súas contradicións internas, nomeada- sostivo Marx nas Teses sobre Feuerbach. Como
mente entre os traballadores e os capitalistas, avanzarmos?
necesariamente daría paso a outra forma de
As análises que nos legou Karl Marx manteñen
vivir nas sociedades distinta á da deshumani-
a súa pertinencia e resultan ser moi vixentes,
zación progresiva que xerou o réxime do Capi-
neste momento. Por que Marx? preguntaranse
tal.
moitos. Non é un autor do século XIX e que
Afortunadamente, son os feitos -e non as teo- aínda que as súas análises foron atinadas para
rías- máis actuais os que volven poñer no debate a súa época, poderían resultar anacrónicas para
a disxuntiva fronte á sustentabilidade perenne a nosa?
do capitalismo como sistema social. Segundo o
Marx é o pensador que, sen ningunha dúbida,
Programa das Nacións Unidas para o Desenvol-
mellor reflexionou sobre o capitalismo e o
vemento, máis de 1.200 millóns de persoas en
mundo que reproduce as súas relacións. E
todo o mundo viven con menos de 1 dólar por
aínda que moitos pensadores se dedicaron,
día e case 850 millóns pasan fame mentres que
desde hai moito tempo a esta tarefa, foi el quen
existen recursos suficientes para alimentar 5
en forma integral e complexa sistematizou as
veces a poboación mundial. A crise global -pola
dinámicas do sistema capitalista nas súas ca-
que actualmente atravesamos-, doutra banda,
racterísticas esenciais. É por iso polo que men-
profundou dramaticamente estas situacións
tres haxa capitalismo as súas principais
achegas seguen sendo útiles e, na actualidade,
1 Ver Fukuyama, 1992. seguen constituíndo unha ferramenta funda-
8
introdución
á economía política
O Capital é unha relación mental tanto para en xeral, desde as relacións sociais que histori-
social, onde esencial- comprender a reali- camente produciron o capitalismo, reprodu-
dade así como para cindo contradicións fundamentais que foron
mente existen explotados transformala. É certo identificadas hai máis de 150 anos por Marx: a
e explotadores. A base que o capitalismo ganancia como razón de ser da sociedade capi-
fundamental do capita- cambiou moito desde talista; a xeneralización das relacións mercan-
lismo, onte e hoxe, é a ex- os primeiros escritos tís cara a todos os ámbitos da vida e, con iso, as
plotación da forza de do pensador revolu- actividades humanas devidas en puras merca-
cionario e que en dorías; a extracción da plusvalía como fonte de
traballo, a explotación da razón diso son moitos acumulación do Capital, a imposición de rela-
clase obreira. os revolucionarios que cións de explotación e a polarización entre as
achegaron novas refle- clases sociais, e mesmo, fronte á natureza, de-
xións para comprender e transformar unha re- bido ás contradicións entre o capital e o traba-
alidade cambiante. É o camiño da revolución e llo e o capital-vs.-a natureza; a destrución das
o cambio político en todo o mundo e nomeada- relacións sociais non capitalistas (as economías
mente resaltamos as contribucións, entre ou- indíxenas, campesiñas, familiares, etc.) – entre
tros, de Engels, Lenin, Trotsky, Gramsci, outras cuestións centrais -que finalmente con-
Mariátegui, Guevara ou Fidel Castro, tanto duciron á concentración da riqueza en poucas
como as que moitos seguimos tentando desen- mans, en paralelo ao crecente empobrecemento
volver nesta primeira década do século XXI. e á pauperización da maioría da poboación
mundial, non só no Sur do mundo, senón
Considerar que as análises do fundador da teo-
tamén no interior dos países do Norte onde as
ría da revolución son “letra morta” e que non
condicións sociais se fan cada vez máis críticas
achegan nada hoxe, dan en ser consideracións
e difíciles de aturar.
sen fundamento. Do mesmo xeito resulta non
acaído aterse a algunhas análises particulares Mesmo, para seguir acumulando razóns, Marx
realizadas noutras condicións históricas. Os anticipara a disociación do capital das activida-
seus textos son imprescindíbeis, aínda que des produtivas e, con iso, a aparición do capital
deben actualizarse coas sucesivas achegas rea- especulativo, como el expuña, un capital para-
lizadas e por realizar. Entender o capitalismo sitario que se “valoriza” virtualmente. É impor-
require o estudo do Capital e de todas as obras tante recuperar eses conceptos ante a crise da
que avanzan na crítica do capitalismo de cada economía mundial actual e o peso que se lle
momento histórico. A crítica do capitalismo foi asigna á cuestión financeira.
a tarefa de Marx e é unha tarefa contemporá-
O Capital é unha relación social, onde esencial-
nea de quen, en cada momento histórico, se
mente existen explotados e explotadores. A
propoña transformar profundamente a socie-
base fundamental do capitalismo, onte e hoxe,
dade na que vive. Isto non significa caer no dog-
é a explotación da forza de traballo, o que é o
matismo sen confrontar a realidade e crer que
mesmo que dicir a explotación da clase obreira.
nada cambiou pois, certamente, moitas cousas
Tanto as formas de explotación vellas, na época
neste momento non son exactamente idénticas
fabril clásica, como as novas, denominadas
ás do século XIX.
post-industriais, seguen mostrando que o ob-
As transformacións máis significativas do úl- xectivo do capital son estratexias de extracción
timo tempo deixaron como resultado fondas da plusvalía e a profundación da super-explo-
modificacións nos modos específicos de produ- tación dos traballadores do mundo, xerando
ción económica e social, no mundo do Traballo mesmo unha masa xigantesca de desemprega-
e, por conseguinte, na clase obreira. Porén, as dos e subempregados que contribúen a dete-
realidades máis perentorias da vella orde capi- riorar o prezo da forza de traballo, creando
talista (do século XIX) e da nova (en pleno sé- mellores condicións para a apropiación de
culo XXI) aínda manteñen unha conexión cuantiosas ganancias a mans do capitalista. É
indiscutíbel desde as lóxicas que o sustentan e, unha situación que xera contradicións entre os
9
É a nosa tarefa redefinir o detectarse, sobre todo, Hai que entender en que sentido se adianta
clasismo no século XXI, cando –por unha unha crítica da economía política clásica por
banda– establece unha parte de Marx. Contrariamente ao que poida
sobre a base da precarie- diferenza na economía crerse, Marx retén moitos dos trazos esenciais
dade laboral crecente, a política entre os econo- que presentaban a explicación clásica (a que
tendencia decrecente da mistas clásicos e a de- formularon Smith, Ricardo, etc.), como ele-
proporción salarial sobre nominada economía mentos de verdade –“o traballo como fonte da
o conxunto da renda en vulgar, porque tiña un riqueza”- pero, particularmente, subliña e tra-
gran respecto polo duce as relacións establecidas de tal xeito que,
cada país e das secuelas avance que representa- ao final, as súas conclusións teñen o efecto de
de desorganización e ban os autores clásicos “remodelar a estrutura e revolucionar a signi-
desindicalización do sobre o pensamento ficación práctica tanto do conxunto como das
movemento obreiro. previo e o intento por partes”. É o caso, por citar un exemplo, cando
desentrañar as leis do Marx non vacila en recorrer aos argumentos de
funcionamento da orde económica, e enfrontá- Smith na súa crítica a Proudhon en Miseria da
base duramente cos que usaban o coñecemento filosofía2. (Marx, 2004)
para lexitimar o sistema de explotación, aos que
Malia que “os clásicos” xa identificaran unha
denominou economistas vulgares. O seu obxec-
rede de relacións fundamentais ao redor duns
tivo era a constitución dun pensamento propio
principios coherentes (determinación das rela-
dos traballadores para a organización dunha
cións sociais como relacións entre os homes en
orde social sen explotados nin explotadores.
tanto produtores; as relacións de produción
Desde os primeiros escritos é cando aparece esa
entre os homes como relación de clase entre
vontade, polo que escribe textos teóricos e pro-
“capitalistas e traballadores”, etc.), porén, non
pagandísticos de gran valor, como o Manifesto
afondaron nelas. Limitáronse simplemente a
Comunista, un verdadeiro berro de unidade dos
describilas.
traballadores do mundo para o cambio de orde
social. Por exemplo, unha noción tan central na obra
madura de Marx como a división de clases, non
Se Smith achega coñecemento teórico contra o
é unha descuberta propia. Este fenómeno xa
poder absoluto do vello réxime precapitalista e
fora previsto moito antes pola Economía Polí-
batalla pola liberdade de mercado, Ricardo
tica pero –segundo o vía Marx– apenas ofrecía
asume directamente os intereses da burguesía
unha explicación parcial: as clases eran produto
no poder contra a clase terratenente, subordi-
ou ben da orde da natureza, ou simplemente
nando, está claro, os traballadores. Marx asume
como “unha forma que adoptaba espontanea-
a ollada dos traballadores contra a burguesía e
mente a división do traballo nunha sociedade
os terratenentes. É un enfoque clasista que
libre, e non como un produto histórico espe-
mantén vixencia para culminar coa explotación
cial”. Por iso, explica Engels no Anti-Düring
capitalista e reorganizar a sociedade baixo for-
que, para Marx, os economistas clásicos só des-
mas anticapitalistas e polo socialismo. É a nosa
cubriron a metade do problema: o lado posi-
tarefa redefinir o clasismo no século XXI, sobre
tivo do capitalismo fronte á orde económica
a base da precariedade laboral crecente, a ten-
social anterior. Só restaba a crítica desde os ex-
dencia decrecente da proporción salarial sobre
plotados, portadora dunha perspectiva socia-
o conxunto da renda en cada país e das secuelas
lista. (Dobb, 1976: 43)
de desorganización e desindicalización do mo-
vemento obreiro. Marx construía coñecemento
ao mesmo tempo que participaba da organiza-
2 O propio Marx recoñéceo na súa carta a Weydemeyer (5 de marzo
ción e loita do movemento de traballadores. A de 1852), ao se referir aos historiadores da Restauración na súa aná-
creación teórica para a transformación do capi- lise sobre a Revolución Francesa: “Non me corresponde a min o mé-
talismo require da articulación das loitas obrei- rito de ter descoberto nin a existencia das clases na sociedade
moderna, nin a loita que se dá entre elas. Moito tempo antes ca min,
ras e do pensamento crítico. os historiadores burgueses describiran o desenvolvemento histó-
rico da loita de clases” . (Sánchez Ángel, 2005: 95)
11
especial achega para a formulación da teoría do en mans da clase capitalista, por ser toda a ri-
plusvalor, ou plusvalía, verdadeira manifesta- queza xerada polo histórico traballo de todos os
ción esencial da ganancia capitalista e a renda traballadores a través dos anos. A tese de ex-
do terratenente. É Marx quen explica que o in- propiar os expropiadores segue tendo absoluta
tercambio mercantil é un intercambio equiva- validez.
lente de mercadorías, pero que existe unha
De aí que Marx prevese a necesidade de cons-
mercadoría especial, única, a forza de traballo,
truír, da man da crítica da Economía Política,
que intercambiándose polo seu equivalente, o
un coñecemento científico sobre a realidade so-
salario que compra os bens que satisfán a ca-
cial do capitalismo para que a clase obreira pui-
pacidade de reproducir a forza de traballo do
dese destituír as aparencias e ilusións que
traballador e a súa familia, esta mercadoría, a
expuña de maneira universal e formal o pensa-
forza de traballo, engade ao produto final un
mento burgués e respondese así, contundente
valor maior, a plusvalía da que se apropia como
e efectivamente, aos problemas e ás necesida-
ganancia o capitalista.
des dos traballadores e as maiorías, unha cues-
Todo o pensamento de Marx apunta a xustificar tión que segue sendo un desafío para continuar
a necesidade de expropiación da riqueza social a súa obra, teórica e práctica.
plotación e subordinación entre as clases so- para o cambio, promovendo instancias que nos
ciais, identificando a procura de ganancia como fagan suxeitos da nosa propia historia. No tra-
o “motor” do capitalismo. Para isto daremos ballo que expomos non están todos os temas
conta de como se organizan as relacións de pro- necesarios para comprender a realidade, só al-
dución e de propiedade no capitalismo, bus- gúns conceptos son utilizados para contribuír
cando aproximarnos ás ideas fundamentais no marco dunha estratexia de formación que
desenvolvidas por Marx na súa análise crítica. debe completarse con lecturas adicionais.
Despois, nun segundo capítulo continúase coa
Este texto non pretende ser un manual que
análise do capitalismo monopolista, imperia-
peche o debate achatando as ideas, senón que
lista, estudado por Lenin na súa coñecida obra
tenta expor da forma máis clara posíbel ideas
O imperialismo, fase superior do capitalismo,
que sempre poden ser profundadas, ideas que
engadindo as achegas necesarias para estender
buscan desnaturalizar a nosa vida cotiá, ollala
e repensar a devandita categoría na actualidade
desde outro ángulo, dunha perspectiva que,
de globalización e mundialización do réxime do
como toda crítica, molesta, nos resulta ferinte
capital. En terceiro lugar, abordamos a reali-
na medida en que pon de manifesto relacións
dade da crise da economía mundial actual, e fi-
que o sentido común (que é sempre un sentido
nalmente, nun cuarto capítulo esbozamos
común dominante) tende a agachar. Mais
algúns debates sobre a potencialidade do so-
temos a plena certeza de que só a comprensión
cialismo no noso tempo. (Marx, 1999; Lenin,
das relacións sociais que nos atravesan e cons-
1975).
titúen, e que poñen de relevo a explotación e a
Queremos sinalar que o presente traballo trata opresión, nos permitirán afrontar as devandi-
dunha introdución a temas complexos pero ne- tas realidades na procura e construción dun
cesarios de ser coñecidos e discutidos, coa pre- mundo sen explotados nin explotadores.
tensión de que se institúan como ferramentas
15
Capítulo 1
traballo.
Estas actividades de produción de valores de
uso constitúen o proceso de traballo. Este pro-
Forza Obxecto Medios
xunto co obxecto de
(traballo pasado,
medios de traballo para satisfacer as súas nece- llan para producir un Para que poida haber pro-
sidades, só queda a súa forza de traballo, que ben para o intercam- pietarios privados dos
deberán vender aos que si posúen os medios de bio; é este concepto
produción (clase capitalista ou burguesa) para xeral de traballo o que
medios de produción debe
poder subsistir. No capitalismo, a posesión duns nos permitirá compa- haber persoas desposuí-
implica a desposesión doutros. rar e establecer rela- das deses medios e que o
Na nosa sociedade, o capitalista (que hoxe vi-
cións de cantidade para único que posúan é a súa
poder intercambiar: forza de traballo. Estes
sualizamos a través de grandes empresas) com-
este traballo humano
pra a forza de traballo, xunto aos medios de
en si, que Marx deno-
constitúen no seu con-
produción, como mercadorías. Pero, que son
mina traballo humano xunto a clase obreira ou
estas mercadorías ? Marx sinala que é a forma
abstracto. Entón para proletariado.
elemental da riqueza nas sociedades capitalis-
poder relacionar dous
tas e por iso comeza sinalando que “o réxime
valores de uso de natureza distinta (pan e zapa-
capitalista de produción aparécesenos como un
tos) debemos observar a cantidade de traballo
inmenso arsenal de mercadorías”. A mercado-
humano abstracto involucrada neles, ou sexa
ría reúne tres condicións para selo: a) é produto
cantas horas levou a súa fabricación. Pero sabe-
do traballo humano, b) ten utilidade, e c) está
mos que mesmo nunha mesma actividade os tra-
destinada ao intercambio, ao mercado. A mer-
ballos se realizan a tempos distintos: un
cadoría é, por unha banda, “un obxecto ex-
zapateiro con experiencia pode tardar 5 horas en
terno, unha cousa apta para satisfacer
facer un par de zapatos e outro recentemente ini-
necesidades humanas”. Para satisfacer unha
ciado pode tardar 8 horas para facer o mesmo
necesidade, sexa do tipo que for, esta mercado-
par. Marx entón di que “o que determina a mag-
ría debe ser un obxecto útil: isto convértea nun
nitude do valor dun obxecto non é máis que a
valor de uso. No capitalismo, os valores de uso
cantidade de traballo socialmente necesario ou
son, ademais, o soporte material do valor de
sexa o tempo de traballo socialmente necesario
cambio. Isto remítenos a unha relación cuanti-
para a súa produción.”. Isto quere dicir que se-
tativa: en que proporción se cambian valores de
gundo as horas media que se necesiten, nunha
uso dun tipo por valores de uso doutro tipo?
época e lugar específicos, para producir determi-
(Marx, 1999: 3)
nados valores de uso, estes poderán ser inter-
Gráfico 4: cambiados por outros observando a cantidade de
traballo incorporado nos mesmos. Pero ademais
para que estes valores de uso sexan efectiva-
mente recoñecidos como mercadorías deben ser
Mercadoría
van poder vender isto único que teñen: a súa de traballo, todos eles medidos segundo o seu
forza de traballo, que é o seu esforzo físico e valor de cambio, dan lugar a un valor maior, un
mental, alugando a súa vida mesma. Dáse esta plusvalor. Este proceso rompe a equivalencia,
particularidade, que no capitalismo a forza de pois do intercambio entre D-M xorde un D´, ou
traballo se converte nunha mercadoría, capaz D incrementado. Deste xeito o diñeiro investido
de ser vendida e comprada, polo que, como en primeiro lugar converteuse en capital. Hai D-
toda mercadoría, é produto do traballo humano M e logo P (produción), entón o produto resul-
e posúe un valor de uso e un valor de cambio. O tante, M´, véndese por D´ (D-M…P…M´-D´).
valor de cambio da forza de traballo está cons- En D-M e en M´-D´ existe cambio de equiva-
tituído polo custo de reprodución da forza de lentes, pero o primeiro D é distinto a D´. Que
traballo, é dicir, que expresa o salario co cal o pasou? Que o diñeiro (D) se transformou en ca-
traballador satisfai as súas necesidades de sub- pital, precisamente grazas ao proceso de produ-
sistencia cotiá e as da súa familia (para asegu- ción (P). Esta transformación do diñeiro en
rar para o capitalista a reprodución de futuros capital, que se leva a cabo na esfera da circula-
traballadores). O valor de uso da forza do tra- ción a través da compra inicial de forza de tra-
ballo está constituído pola capacidade produ- ballo e medios de produción e a venda posterior
tiva do traballador e a agregación de valor da mercadoría xerada no proceso de traballo,
(plusvalor) que se apropia como ganancia o ca- xera un maior valor, a plusvalía, pero a súa orixe
pitalista. está nunha esfera distinta. É na esfera da pro-
dución onde a explotación da forza de traballo
Gráfico 5:
produce unha plusvalía: “Ao converter o diñeiro
en mercadorías que serven de elementos mate-
riais dun novo produto, e incorporarlles despois
a forza de traballo viva, o capitalista transforma
Forza de traballo
como mercadoría
o valor –do traballo pasado, morto, convertido
en cousa- en capital, en valor preñado de valor”.
Valor de uso: Valor de cambio: Pero, entrementres, é o capitalista quen compra
capacidade de producir custo de reprodución
a forza do traballo mediante o seu salario, como
unha mercadoría máis, e o valor de uso desa
valor e plusvalor da forza de traballo
traballadores que os xeraron, senón que son pital sobre os traballa- O valor de cambio da
apropiados polo capitalista grazas á propiedade dores e a sociedade no forza de traballo está
privada dos medios de produción que rexe nas seu conxunto.
nosas sociedades. Agora ben, o capitalista
constituído polo custo de
queda coas mercadorías producidas. Estas son
Queremos insistir nes- reprodución da forza de
ta cuestión, pois o ca-
logo colocadas na esfera da circulación, ou sexa traballo, é dicir, que ex-
pital construirá sobre
postas á venda, é entón onde os produtos co-
esa base todos os ins- presa o salario co cal o
mezan a amosar un carácter misterioso, as cou- traballador satisfai as
trumentos necesarios
sas parecen cobrar vida e son admiradas e
desexadas polos homes. As mercadorías apare-
para a reprodución do súas necesidades de
cen como alleas aos homes, segundo Marx, “o
réxime de explotación subsistencia cotiá e as da
e dominación, particu-
carácter misterioso da forma mercadoría es- súa familia.
larmente o Estado ca-
triba (…) en que proxecta ante os homes o ca-
pitalista, que aparece como un instrumento de
rácter social do traballo destes coma se fose un
toda a sociedade, e porén está ao servizo da bur-
carácter material dos obxectos e coma se, polo
guesía, xa que garante, de diversas maneiras, a
tanto, a relación social que media entre os pro-
reprodución da sociedade en tanto sociedade ca-
dutores e o traballo colectivo da sociedade fose
pitalista, procurando acondicionar e favorecer o
unha relación establecida polos mesmos ob-
proceso de acumulación de capital e con iso a di-
xectos, á marxe dos seus produtores”. Isto é o
visión de clases implicada na devandita relación
que Marx chama o fetichismo da mercadoría;
social. A dinámica do capital permite construír
os produtos do traballo parecen cobrar vida e
mediacións que favorecen a súa dominación e
ocultan a súa orixe de ser produto da explota-
que hoxe se manifestan mediante os medios de
ción do traballo humano, completandoa alie-
comunicación, o labor ideolóxico, cultural e pro-
nación. (Marx, 1999: 37).
pagandístico, pero tamén o uso da forza e a re-
O que Marx fai en primeiro lugar é amosar o fe- presión, co cal instala concepcións e visións
nómeno en que se manifesta a riqueza: as mer- sobre a realidade que buscan ocultar as implica-
cadorías. Algo que se mantén nos nosos días. cións fondas do capital como relación social,
Cal é o país máis rico? Quen é a persoa máis promovendo o consenso cara á orde imperante.
rica? En ambos os interrogantes respondere- A explotación escóndese e só queda o fenómeno,
mos que son máis ricos aqueles que teñan a e a través do tempo instálase o fetiche da domi-
maior acumulación de mercadorías, de bens, nación da mercadoría, do diñeiro e do propio Es-
que poidan gozar en forma estendida de bens e tado que aparece por riba das clases. Por iso é
servizos. Pero non queda niso, pois ese é o fe- polo que agora, coa actual crise mundial, o Es-
nómeno que se ve na primeira ollada, pero que tado intervén para resolver o problema… das
non se coñece. Fai falta entrar na esencia e iso empresas en dificultades…, non dos millóns de
é o que fai Marx para descubrir o valor (teoría novos desempregados polos peches ou redu-
do valor) e a plusvalía (teoría do plusvalor), cións de persoal. É fronte a este estado de cousas
base do poder dos capitalistas, base da acumu- fronte ao que Marx, no Manifesto Comunista,
lación e a dominación. Con esa análise esencial, chamaba aos traballadores a constituírense en
Marx dinos que o traballo é o xerador de ri- poder na conquista dunha xenuína democracia,
queza, da riqueza capitalista e do propio capi- sen explotadores nin explotados: o socialismo.
talista. O traballo humano é creador de bens e
servizos para satisfacer necesidades e ao
mesmo tempo crea o capital e os capitalistas. É 1.2. Valor, equivalente, circula-
importante recoñecer este movemento desde o ción, capital e explotación
fenómeno á esencia, da mercadoría á plusvalía,
da produción de mercadorías á explotación, é Retomemos agora algúns conceptos centrais
dicir, á produción de valores e plusvalía. É o ca- presentados no apartado anterior. Marx co-
miño de construción do poder e dominio do ca- meza O Capital analizando a mercadoría, en
tanto forma de manifestación da riqueza no
20
introdución
á economía política
modo de produción capitalista. Xustamente o entendida como simple gasto de forza de tra-
resultado máis importante ao que chega nesta ballo, analizado desde un punto de vista social.
primeira parte da análise, consiste en dar conta (Marx, 1999: 7)
de que as mercadorías son consideradas valores
Para chegar a esta conclusión, sinalamos que,
(teoría do valor), na medida en que son crista-
por unha banda, a mercadoría é apta para sa-
lizacións de traballo humano abstracto. Unha
tisfacer necesidades humanas: é un obxecto
mercadoría é daquela considerada un valor no
útil. Marx dirá que o valor de uso, ou a súa ex-
devandito modo de produción, xa que é o pro-
terioridade, é o soporte material da riqueza.
duto do traballo humano indiferenciado (en
Isto quere dicir que unha mercadoría pode ser
tanto é o resultado do gasto de forza de traba-
un obxecto de valor na medida en que teña a ca-
llo humano, sen importar a particularidade ou
pacidade de satisfacer necesidades humanas.
a diferenza cualitativa que o mesmo presente)4.
Pero, coidado, existen obxectos útiles que non
Tamén, a cantidade de valor contida nunha
son mercadorías, p.ex., os bens creados para o
mercadoría está dada pola “cantidade de traba-
uso individual, é dicir, que non van con destino
llo socialmente necesario, ou sexa o tempo de
ao mercado. Tampouco non ten valor o aire, e
traballo socialmente necesario para a súa pro-
ninguén dubida da súa utilidade. Pola súa
dución”. Neste sentido, o que determina o valor
banda, a terra non ten valor, pois non é produto
dunha mercadoría, é o tempo que leva realizala,
do traballo humano. Que ocorre entón co aire e
pero non o tempo de traballo dun artesán par-
a terra? O aire non é apropiábel e tendo utili-
ticular, coas súas calidades e destrezas especí-
dade non é obxecto de cambio nin produto do
ficas, senón o traballo na súa forma abstracta;
traballo humano, co que se obtén directamente
da natureza. A terra é apropiábel (pódeselle
preguntar aos pobos orixinarios como foron
desprazados polos propietarios a posteriori
desas terras) e como tal é vendida (ten prezo) e
ten utilidade, pero non ten valor pois non é pro-
duto do traballo humano. Insistamos, para ser
mercadoría, requírese: a) ser produto do traba-
llo; b) ter utilidade; c) estar destinada ao inter-
cambio. Tamén debemos mencionar que, como
veremos máis adiante, prezo non é o mesmo
que valor. En ocasións na vida cotiá pregúntase
canto “vale” algo e contéstannos unha magni-
tude, o prezo, o que fai confundir prezo con
valor. Xa precisaremos máis adiante o tema,
pero reteñamos o problema, pois o prezo oscila
por riba ou por baixo do valor. O fenoménico, o
concreto é o prezo, pero o esencial a descubrir
é o valor, unha categoría chave da Economía
Política clásica e que Marx coa súa crítica con-
tribuíu a desentrañar.
Ao ser obxectos útiles distintos, que satisfán
necesidades distintas, as mercadorías poden
ser intercambiadas. “No tipo de sociedade que
rece o diñeiro como expresión do prezo das dutores independentes, vincula as súas merca-
mercadorías. O prezo non é o mesmo que o dorías en tanto magnitudes iguais de traballo
valor das mercadorías. O prezo oscila entre as socialmente necesario; o que fan é organizar,
peores e as mellores condicións que existen no sen sabelo, o traballo social. Neste marco, o di-
mercado. O valor é un concepto promedio, so- ñeiro vai cumprir no intercambio a función dun
cial, das condicións medias de traballo, mentres equivalente xeral. Aparece ante as persoas
que o prezo remite ao mercado (abundancia, es- como un obxecto que pola súa natureza posúe
caseza, distancia, proximidade, etc.). As cousas un valor en si mesmo regulando así as súas re-
véndense a un prezo, que está por riba ou por lacións sociais, e non como un produto parti-
baixo do seu valor. O fenómeno son os prezos, o cular do traballo social que ocupa un lugar
que todos consideran como concreto son os pre- socialmente establecido. “O carácter misterioso
zos, o prezo do pan, o prezo dos alimentos, o da forma mercadoría proxecta ante as persoas
prezo da vestimenta, ou o prezo do lecer, tanto o carácter social do traballo destes coma se fose
como o prezo da forza de traballo (o salario). O un carácter material dos propios produtos do
que non se ve e é esencial é o valor. O prezo é o seu traballo, un don natural social destes ob-
fenómeno e o valor a esencia. O que se ve é o xectos e coma se, polo tanto, a relación social
prezo e o que se esconde é o valor. As formas do que media entre os produtores e o traballo co-
valor constitúen o movemento da esencia e o di- lectivo da sociedade fose unha relación social
ñeiro culmina o proceso presentándose con ca- dos mesmos obxectos, á marxe dos produto-
lidades propias e afastadas da súa orixe: res”. A analoxía que fai Marx entre o fetichismo
transfórmase nun fetiche. No sentido común o e a relixión é ilustrativa respecto diso. As per-
que se pretende é o diñeiro, sen asumir que este soas xeran cousas, que aos seus ollos adquiren
é unha forma do valor, produto do desenvolve- vida propia someténdoos e regulando as súas
mento social xerado polo propio ser humano. relacións, coma se fosen estas independentes
da súa vontade. (Marx, 1999: 37)
A forma diñeiro do valor constituíuse a través
da historia no equivalente universal do desen- A función particular do diñeiro, como merca-
volvemento capitalista. A forma equivalente, o doría que cumpre a función de equivalente
diñeiro, é proxectada ante as persoas como un xeral, é precisamente a de manifestar o valor:
obxecto con calidades propias (fetiche), que expresar a cantidade de traballo abstracto que
pola súa natureza se relaciona con outros ob- nos permite realizar intercambios. A mercado-
xectos no proceso de intercambio. Estas rela- ría que asume socialmente este lugar é concre-
cións de intercambio, como xa se comentou tamente igual que calquera outra mercadoría.
anteriormente, son relacións sociais entre pro- Está posta aí, dinos Marx, como consecuencia
necesaria do proceso social, pero do mesmo
xeito que as demais mercadorías é ante todo un
valor de uso, produto do traballo humano con-
creto e privado.
O carácter misterioso destas características
acontece na medida en que as persoas as ven
como características propias da mercadoría que
ocupa este lugar (o diñeiro) e non como carac-
terísticas da función social que ela ocupa. O fe-
tiche é ver nas cousas un valor en si mesmo; e
non ver que poden ser relacionadas en tanto va-
lores porque son partes individuais do traballo
colectivo da sociedade.
Hai que lembrar que o fetichismo, como dixe-
mos, é propio do modo de produción de mer-
23
cadorías; polo tanto, para se preguntar pola proceso de inter- O prezo non é o mesmo
orixe do fetichismo, hai que se preguntar pola cambio fai necesario que o valor das mercado-
xénese da mercadoría. Sinalamos que se os ob- que unha mercado-
xectos útiles adoptan a forma de mercadoría ría sexa situada no
rías. O prezo oscila entre
para poder ser intercambiados, é unicamente lugar de equivalente as peores e as mellores
porque son o produto de traballos privados e xeral. Esta asume a condicións que existen no
independentes. Os produtores independentes función de encarna- mercado. O valor é un
necesitan que os seus produtos; ademais de ser ción de valor, para concepto promedio, so-
valores de uso, e para satisfacer as súas propias facer posíbel o de-
necesidades, sexan susceptíbeis de ser inter- vandito proceso, e ás
cial, das condicións me-
cambiados de maneira continua por outros persoas esta función dias de traballo, mentres
produtos, é dicir, sexan valores. A mercadoría social aparéceselles que o prezo remite ao
manifesta entón o dobre carácter interno de ser como unha caracte- mercado (abundancia, es-
á vez, valor de uso e valor. A cal, como tamén é rística propia da caseza, distancia, proxi-
analizado noutros puntos deste traballo, dá en mercadoría diñeiro.
exteriorizarse, co desenvolvemento do inter- É así como as cousas
midade, etc.).
cambio, no desdobramento entre mercadoría e parecen relacionarse
diñeiro. por si mesmas, e é o diñeiro en tanto fonte apa-
rente de valor, quen parece regulalas. Nesta
Aparece así unha forma, socialmente determi-
cousificación das relacións sociais consiste o
nada, que cumpre a función de ser encarnación
fetichismo da mercadoría e o da súa forma
material de valor. Os produtores necesitan re-
equivalente.
lacionar os seus traballos particulares a través
dela. Neste momento, o valor pasa a ser patri- Xa se presentou que sucede cando unha mer-
monio dun obxecto, que regula as súas rela- cadoría asume a forma de equivalente xeral. O
cións sociais, ocultando xustamente o que se tentará realizar agora, é analizar a im-
fundamento social das mesmas. Os produtores portancia que este feito ten para o proceso de
intercambian os seus produtos coma se o valor intercambio e circulación de mercadorías.
fose unha particularidade do obxecto, que polo
En primeiro lugar, é útil citar a Marx cando di
tanto regula as súas relacións. Desta maneira o
que este proceso (o proceso de cambio) pro-
que permanece oculto é que son eles mesmos
duce un desdobramento da mercadoría en
os que relacionan os seus traballos privados en
mercadoría e diñeiro. O desenvolvemento do
tanto partes constitutivas do traballo social,
proceso de cambio fai necesario que rompan
dunha forma particular, historicamente deter-
os diques individuais do intercambio directo
minada. “Ao equiparar uns con outros no cam-
bio, como valores, os seus diversos produtos, o
que fan é equiparar entre si os seus diversos
traballos, como modalidades de traballo hu-
mano. Non o saben, pero fano”. A xénese do fe-
tichismo está entón na xénese da mercadoría,
na forma particular de relacionar os produtos
do traballo colectivo. (Marx, 1999: 37)
Se analizamos o dito até aquí no seu conxunto,
pódese concluír que é o propio proceso de pro-
dución de mercadorías o que fai necesario que
as mercadorías se relacionen en tanto valores.
O fundamento desta relación permanece
oculto para os produtores das mesmas, e isto
fai que as súas relacións sociais lles aparezan
cousificadas. O desenvolvemento social do
24
introdución
á economía política
a compra de medios de produción para coloca- Neste punto do seu razoamento, Marx chega á
los a producir (…P…) e transformar en novos conclusión de que o diñeiro que circula en tanto
valores para cambialos por diñeiro, M-D, pero capital o fai da seguinte maneira: D-M-D´. E
este último D ten un maior valor que o D orixi- que, a diferenza entre D´ e D é o plusvalor que
nal, sendo entón D-M…P…M´-D´ ou resu- se xera en tanto que o diñeiro se valoriza a si
mindo D-D´, é dicir, valorización do capital mesmo.
inicial, dando lugar á transformación de diñeiro
Aquí se presenta un novo problema, xa que o
en capital. (Marx, 1999:107).
feito de que se xere un plusvalor no proceso de
A finalidade da circulación de diñeiro en tanto circulación, contradí todas as regras e a lóxica
capital é a valorización do valor (D-D´), men- deste, que foran analizadas até aquí. En resu-
tres que a finalidade do proceso de circulación midas contas, “onde hai equivalencia non pode
simple de mercadorías é a de satisfacer unha haber lucro” e é o ámbito da circulación, un ám-
necesidade por medio dun valor de uso, a cal bito de intercambio de equivalentes. Se obser-
queda satisfeita co consumo do mesmo (M-M). vamos que D-M …P… M´-D´ pódese pensar en
A necesidade de valorizar o valor, pola contra, termos de equivalentes en D-M e en M´-D´: si-
é infinita; non culmina coa compra dunha mer- nalamos novamente que a plusvalía se xera na
cadoría determinada, senón que a mercadoría produción (…P…). (Marx, 199: 113)
ten como única finalidade neste proceso: a de
Segundo se analizou, o que acontece no ámbito
ser unha forma que asume o valor para valori-
da circulación é o simple cambio de forma das
zarse. Sempre pode valorizarse máis diñeiro, se
mercadorías. O diñeiro en mans do vendedor é
se consome totalmente, perde a súa razón de
a forma en que se materializa o valor desta. O
ser en tanto capital, o que ocorre cando un usa
diñeiro que posúe é a materialización do traba-
o diñeiro para comprar algún ben ou servizo
llo abstracto que encerraba a súa mercadoría e
(D-M). O capitalista que deixa de valorizar di-
que lle permite adquirir un novo valor de uso
ñeiro no devandito proceso deixa de existir en
cualitativamente distinto. “En mans do posui-
tanto tal. O capitalista gastando o seu diñeiro
dor de mercadorías persiste o mesmo valor, é
en comida ou viaxes (D-M), só consome o seu
dicir, a mesma cantidade de traballo social ma-
diñeiro, mentres que ao investir valoriza o seu
terializado primeiro na forma da súa propia
montante inicial (D-D´).
mercadoría, logo baixo a forma de diñeiro en
que esta se converte e por último baixo a forma
de mercadoría en que ese diñeiro volve conver-
terse”. Polo tanto, a explicación de como se va-
loriza o capital, e neste sentido a explicación do
plusvalor, non pode quedar reducida ao ámbito
exclusivo da circulación. (Marx, 1999:113)
Marx sinala que a xeración dun valor exce-
dente producido unicamente no ámbito da
circulación é imposíbel. Por máis que existan
vendedores hábiles que logren vender a súa
mercadoría a un prezo maior ao do seu valor,
o valor total das mercadorías circulantes
segue sendo o mesmo. “É evidente que a suma
de valores circulantes non aumenta, nin pode
aumentar, por moitos cambios que se operen
na súa distribución...”. Soster que o plusvalor
deriva dunha recarga nos prezos equivale a
soster “a existencia dunha clase que só com-
pra, sen vender, e polo tanto, só consome, sen
27
producir”. A creación de plusvalor non pode Entón, en primeiro lugar, o capital debe ser en-
explicarse por diferenzas entre prezos e valo- tendido como o diñeiro que circula para valori-
res (lémbrase que antes vimos que prezo non zarse a si mesmo. O seu cambio de forma
é igual a valor). Deste razoamento, Marx con- responde á necesidade de obter unha diferenza
clúe que a valorización do valor (D-D´) se cuantitativa. Pero, en segundo lugar, a creación
xera na produción, fóra do ámbito da circula- dun novo valor non pode explicarse exclusiva-
ción. Claro que se necesita a circulación, pois mente desde o ámbito da circulación, xa que
é necesario que se relacione con outros posui- nela se producen cambios de equivalentes. Polo
dores de mercadorías pois “é imposíbel, polo tanto, o resultado final ao que chega Marx, é
tanto, que o produtor de mercadorías, fóra da que “o capital non pode xurdir da circulación,
órbita da circulación, sen entrar en contacto nin pode xurdir tampouco fóra da circulación.
con outros posuidores de mercadorías, valo- Ten que xurdir nela e fóra dela, ao mesmo
rice o seu valor...”. A plusvalía xérase na pro- tempo”. (Marx, 1999: 120)
dución e realízase na circulación. (Marx,
1999: 116-119).
M-D-M D-M-D´
Mercadoría como punto inicial e final Diñeiro como punto inicial e final
O valor de uso é o obxectivo final do ciclo O valor de cambio é o obxectivo final do ciclo
Os extremos son mercadorías con igual Os extremos son diñeiro (igual valor de
magnitude de valor mais con valores uso) mais distinta magnitude:
de uso diferentes: Diferenza cualitativa Diferenza cuantitativa
cousa é o valor que resulta do consumo da (co consumo da de- Como unidade de proceso
mesma durante ese período (valor do produto vandita forza de tra- de traballo e proceso de
final transformado en prezo do produto). “Pero ballo) durante este
o valor pretérito encerrado na forza de traballo período. Se isto fose
creación de valor, o
e o traballo vivo que esta pode desenvolver, o así, non existiría capi- proceso de produción é
seu custo diario de conservación e o seu rende- talismo, é dicir, explo- un proceso de produción
mento diario, son dúas magnitudes completa- tación. (Marx, 1999: de mercadorías; como
mente distintas”. Sinteticamente, pódese 145) unidade de proceso de
afirmar que ao ser posta en acción por un
tempo superior ao necesario para reproducir o
Neste punto case se traballo e proceso de
seu valor, esta mercadoría xera un excedente.
desprende por si valorización, o proceso de
mesma a diferenza
Este excedente é propiedade do capitalista, na produción é un proceso
entre o roubo e a ex-
medida en que este adquiriu o dereito, pagando
plotación no modo de de produción capitalista.
o valor de cambio da mesma, a consumila como
produción capitalista,
el o desexe. Neste sentido, o excedente que re-
pero antes de afondarmos niso vexamos a se-
sulta do seu consumo é da súa propiedade sen
guinte frase de Marx: “Como unidade de pro-
que isto resulte un roubo para o obreiro. (Marx,
ceso de traballo e proceso de creación de valor,
1999: 144)
o proceso de produción é un proceso de produ-
Seguindo co noso exemplo podemos dicir que ción de mercadorías; como unidade de proceso
o valor das condicións que necesita o obreiro de traballo e proceso de valorización, o proceso
para reproducir unha xornada de traballo –co- de produción é un proceso de produción capi-
mida, transporte, lecer- pode estar contido en 6 talista”. Do anterior despréndese que o modo
horas de traballo socialmente necesario. Polo de produción capitalista debe ser considerado
tanto, neste exemplo particular, o capitalista como composto por distintos procesos comple-
ten o dereito a apropiarse de 6 horas de traba- mentarios que, aínda que se dan en forma si-
llo socialmente necesario que exceden o tempo multánea, poden ser pensados analiticamente
de traballo necesario para reproducir a forza de por separado. En primeiro lugar, analizado
traballo. Este plustraballo que dá o consumo da como proceso de traballo, o capitalismo, na me-
mercadoría, que logo se transforma en plusva- dida en que os distintos traballos en concreto
lor, permítelle ao capitalista valorizar o seu ca- deben ter utilidade, produce valores de uso (o
pital. Falamos de traballo necesario (parte da cal como se analizou constitúe a materialidade
xornada en que o traballador reproduce o custo do valor). En segundo lugar, os produtos do tra-
da súa contratación) e traballo excedente (parte ballo (as mercadorías) considerados en abs-
da xornada en que o traballador xera valor tracto, asumen a forma de valores para poder
apropiado polo capitalista: a plusvalía). ser relacionados; neste sentido o modo de pro-
dución capitalista é tamén un proceso de crea-
O analizado anteriormente non significa que o
ción de valor. Por último e fundamentalmente,
capitalista lle roube ao obreiro. “O feito de que
debe ser visto como un proceso de valorización,
a diaria conservación da forza de traballo non
en tanto a particularidade do modo de produ-
supoña máis custo que o de media xornada de
ción reside en que as mercadorías son produci-
traballo, a pesar de poder funcionar, traballar,
das polo capitalista coa finalidade de valorizar
durante un día enteiro... É unha sorte bastante
o seu capital. Para que esta particularidade do
grande para o comprador, pero non supón, nin
capitalismo poida existir, debe haber unha
moito menos, ningún atropelo que se cometa
mercadoría singular que teña as características
para o vendedor”. O capitalista págalle o equi-
que nos amosa o enunciado e que analizamos
valente en diñeiro ao que este necesita para re-
nos parágrafos anteriores: unha mercadoría
producir a forza de traballo utilizada durante a
cuxo consumo/explotación dea un valor supe-
xornada laboral. Paga o valor socialmente de-
rior ao necesario para reproducirse. A explota-
terminado da mercadoría. Unha cousa moi dis-
ción da forza de traballo, ou a explotación do
tinta sería que lle pagase o valor que produce
30
introdución
á economía política
ao concepto de ganancia media que se exem- Agora ben, se non En realidade, o que acon-
plifica co cadro máis abaixo e que explica a pa- existise un proceso de tece é que o capital tende a
saxe dos valores a prezos de produción, e de igualación destas
prezos de produción a prezos de mercado. taxas de ganancia, da-
moverse cara ás ramas que
Forma, esta última, coa cal comunmente nos ríase a situación case xeren maiores ganancias,
enfrontamos no intercambio de mercadorías. paradoxal pola cal os até producir a nivelación
Unha aclaración máis é que se comparamos a
capitalistas que menos das mesmas. “Estas distin-
invisten en capital tas cotas de ganancia son
plusvalía co capital variábel (p/v) teremos a
constante c obterían
cota de explotación ou de plusvalía, que medida
unha taxa de ganancia
compensadas entre si por
en porcentaxes é a taxa de plusvalía (tp= p/v).
maior ao resto, na me- medio da concorrencia
Se comparamos a plusvalía obtida co capital
dida en que, como sa- para formar unha cota
inicial (p/(c+v)) teremos a cota de ganancia e
porcentualmente a taxa de ganancia (tg=
bemos, a ganancia xeral de ganancia, que re-
capitalista non ex- presenta a media de todas
p/c+v).
presa máis que o valor
Está claro que a taxa de plusvalía é maior que a que excede ao prezo
aquelas cotas de ganancia
taxa de ganancia, e en rigor, ao capitalista só lle da mercadoría forza distintas
interesa a taxa de ganancia. É o fenómeno que de traballo (é dicir, o
lle interesa ao capitalista. A nós interésanos plusvalor que xera v).
desentrañar a esencia detrás da taxa de ganan-
En realidade, o que acontece é que o capital
cia e iso é a taxa de plusvalor, ou de explota-
tende a moverse cara ás ramas que xeren maio-
ción.
res ganancias, até producir a nivelación das
Os prezos de produción son, nunha frase, a mesmas. “Estas distintas cotas de ganancia son
forma que necesariamente deben asumir os va- compensadas entre si por medio da concorren-
lores cando existe competencia entre capitalis- cia para formar unha cota xeral de ganancia,
tas. Vexamos por que. A taxa de ganancia dun que representa a media de todas aquelas cotas
capitalista individual, non é máis que a relación de ganancia distintas”. (Marx, 1985: 164)
entre a plusvalía que xera e o capital total des-
Vexamos o Cadro 1 para mellor comprender a
embolsado na produción (en termos formais tg
situación explicada.
= p / (c+v)6).
Cadro 1. Pasaxe da forma valor a prezo de produción cando media unha cota media de ganancia.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
c v p Valor tp tg c/v tg media PP 10-5
A 150 50 50 250 100% 25% 3 16’66% 233 -17
B 250 50 50 350 100% 16’66% 5 16’66% 350 0
C 350 50 50 450 100% 12’25% 7 16’66% 467 17
A+B+C 750 150 150 1050 100% 16’66% 5 16’66% 1050 0
1: ramas da produción; 2: capital constante; 3: capital variábel; 4: plusvalía; 5: valor; 6: taxa de
plusvalía; 7: taxa de ganancia; 8: composición orgánica do capital; 9: taxa de ganancia media; 10:
prezo de produción; 11: perda ou ganancia de plusvalía.
permitirán unha comprensión moito máis Para continuar a aná- O primeiro que se observa
fonda sobre a forma na cal se reproduce o capi- lise, cómpre intro- do ciclo do capital diñeiro
tal. ducirmos algúns ele-
mentos novos na re-
é a forma completamente
presentación que da- cíclica, valla a redundan-
1.4.3. Ciclos do capital e reprodu- rán maior clareza á cia, do proceso de produ-
ción devandita análise. ción capitalista. Este ciclo
O ciclo do capital industrial pode representarse O primeiro ciclo, que do capital tamén amosa
de tres formas diferentes en función dos ele- comeza co capital di- claramente que a fin do
mentos que nel atopamos e a necesidade de re- ñeiro, é a figura máis proceso de produción ca-
simple e familiar das
produción da cal xa se falou. A partir de: pitalista é a produción
representacións.
D-M-P-M’-D’… Como se sinalou, este dunha plusvalía.
D’-M’-P’-M’’-D’’… ciclo é D – M (Mp+T)
… P … M’ (M+m) – D’ (D+d); onde: D é diñeiro;
D’’-M’’-P’’-M’’’- D’’’… M son as mercadorías medios de produción
Podemos sacar tres figuras do ciclo do capital (Mp) e forza de traballo T necesarias ao proceso
en función da forma na cal o separemos. Estas de produción; P é o proceso de produción; M’ é
dirán como é o proceso de produción e repro- o resultado do proceso de produción que será
dución do capital e os elementos que interve- en valor a cantidade M máis unha pequena
ñen nel. Vexamos. nova cantidade m que representará a plusvalía
en forma de mercadoría; e D’ será o resultado
Se tomamos o diñeiro: da conversión do valor das mercadorías en di-
[D-M-P-M’-D’]… ñeiro constante, estando composta D’ de D e d,
resultado da conversión en diñeiro do valor das
D’-M’-P’-M’’-D’’ … mercadorías M e m.
D’’-M’’-P’’-M’’’-D’’’ … A segunda representación do ciclo do capital, o
Analizaremos o ciclo entre corchetes, primeira capital produtivo, a partir da incorporación dos
figura: [D-M-P-M’-D’]. Denominaremos a esta, novos elementos, será:
o ciclo do capital diñeiro. P … M’ (M+m) – D’ (D+d) – M (Mp+T)
Se tomamos o proceso de produción: … P’
D-M-[P-M’-D’ … e o ciclo do capital mercantil:
D’-M’-P’]-M’’-D’’ … M’ – D’ – M (Mp+T) … P’ … M’
D’’-M’’-P’’-M’’’-D’’’ … Aínda que os tres ciclos teñen os mesmos com-
poñentes, estes amosan diferentes aspectos do
Analizaremos o ciclo entre corchetes: [P-M’- proceso produtivo e achegan, cada un, distin-
D’… D’-M’-P’]. Denominaremos a esta, o ciclo tos elementos para comprender a reprodución
do capital produtivo. do capital. De diferentes formas, cada ciclo do
Finalmente, se tomamos a mercadoría: capital evidencia as condicións necesarias para
que a reprodución do capital teña lugar.
D-M-P-[M’-D’ …
O ciclo do capital diñeiro é un desenvolve-
D’-M’-P’-M’’]-D’’ …
mento da fórmula xeral do capital, D – M – D’,
D’’-M’’-P’’-M’’’-D’’’ … que Marx presenta desde que comeza a súa
análise da Economía Política. O primeiro que
Analizaremos o ciclo entre corchetes: [M’-D’…
se observa do ciclo do capital diñeiro é a forma
D’-M’-P’-M’’]. Denominaremos a esta, o ciclo
completamente cíclica, valla a redundancia, do
do capital mercantil.
proceso de produción capitalista. Agora ben,
36
introdución
á economía política
A fórmula do ciclo do ca- este ciclo do capital ción como interrupción da circulación, necesa-
pital diñeiro amosa que a tamén amosa clara- ria á valorización do capital, aquí vese que a cir-
mente que: a) a fin do culación é necesaria á repetición da produción
valorización do capital proceso de produción capitalista, polo que se integran claramente
pode ocorrer soamente capitalista é a produ- produción e circulación. Por último, e buscando
grazas ao proceso de pro- ción dunha plusvalía, entender a reprodución do capital, a figura do
dución, á vez que sinala e b) que esta plusvalía ciclo do capital produtivo amosa que o seu fin
que este último é unha fe- ten a mesma forma non é tanto a valorización do capital como a re-
que o capital que co- produción do capital produtivo, é dicir, a capi-
rramenta para a valoriza- mezou o proceso, máis talización da plusvalía produto do primeiro
ción do capital. A simple aló das múltiples me- proceso de produción que puido realizarse na
circulación do capital non tamorfoses que sufriu circulación.
garante a súa valoriza- a través deste. É preci-
O ciclo do capital produtivo, polas tres razóns
ción; é necesaria a súa samente este resul-
que se expuxeron, amosa que a reprodución do
tado o que permite á
metamorfose a través do súa vez que o proceso
capital é unha necesidade no capitalismo. En
proceso produtivo. produtivo poida re-
efecto, o ciclo do capital diñeiro non deixa ver
tras a súa forma D – M – D’ que hai unha ne-
emprender, non repe-
cesidade de reproducir o ciclo. En todo caso, o
tir, o seu ciclo de valorización. O ciclo do capital
ciclo do capital diñeiro sinala que este pode re-
diñeiro permítenos ver que as condicións míni-
comezar, dado que o capital produto do ciclo D’
mas para que o capital se reproduza están, pero
posúe todas as calidades para que isto suceda.
non permite afirmar que isto será así.
Unha última particularidade do ciclo do capital
A fórmula do ciclo do capital diñeiro amosa que
produtivo sobre a cal se fará fincapé é que este,
a valorización do capital pode ocorrer soamente
ao comezar co proceso produtivo, asegura a ho-
grazas ao proceso de produción, á vez que si-
moxeneización do valor que en forma de mer-
nala que este último é unha ferramenta para a
cadorías de igual calidade se realizarán na
valorización do capital. Ao mesmo tempo, este
circulación. O ciclo do capital produtivo pon en
ciclo amosa que a interrupción do proceso de
xogo elementos que comprometen a continui-
circulación polo proceso produtivo é necesaria
dade do capital en tanto valor en proceso polo
para que a valorización do capital teña lugar.
que debe repetirse indefinidamente. A repro-
Dito doutra maneira, a simple circulación do
dución é unha necesidade implícita no ciclo do
capital non garante a súa valorización; é nece-
capital produtivo. Neste ciclo, a plusvalía con-
saria a súa metamorfose a través do proceso
tida nas mercadorías, M’, transformarase a tra-
produtivo para que iso suceda.
vés da circulación en capital diñeiro, D’. Neste
Agora ben, á vez que a representación do capi- movemento atópanse dúas figuras diferentes.
tal diñeiro indica que o ciclo do capital pode re-
Por unha banda, M’ – D’, ou a conversión das
petirse, non permite comprender como se
mercadorías producidas en diñeiro, amosa que
procrean as condicións da súa repetición. Para
unha masa de plusvalía homoxénea nas merca-
iso terase que recorrer ás outras dúas figuras do
dorías pasará a ter dúas formas autónomas (D-
ciclo do capital industrial.
d, o valor inicial e a plusvalía). Isto sinala que o
O ciclo do capital produtivo permite compren- proceso cíclico do capital produtivo se mestura
der máis sobre como se xeran as condicións ne- co da circulación de plusvalía e que ao mesmo
cesarias para a súa reprodución. En primeiro tempo a forma na cal o ciclo se complete de-
lugar, no ciclo do capital produtivo obsérvase pende do uso que se faga de d. (Bihr, 2001:
que o resultado do proceso de produción é a re- 288).
petición do mesmo proceso de produción. En
Doutra banda, a súa contraparte, D’-M
segundo lugar, da mesma forma que no ciclo do
(Mp+T), pon de manifesto a circulación da
capital diñeiro se atopaba o proceso de produ-
forza de traballo en tanto que mercadoría. Alí
37
entra entón D que servirá á compra dos medios pletarse. Este consumo será tanto en forma de
de produción, Mp, e da forza de traballo, T. Este consumo produtivo, como en forma de con-
movemento marca a entrada da forza de traba- sumo individual (sexa este consumo do capita-
llo no ciclo do capital, á vez que nos amosa o lista ou dos traballadores). Por iso, o ciclo do
primeiro movemento da circulación da forza de capital mercantil permite ver que o consumo da
traballo que será para o traballador T – D e ter- totalidade das mercadorías producidas é a con-
minará por D – M, sendo M os medios de sub- dición de posibilidade da reprodución do ciclo.
sistencia necesarios para el. (Bihr, 2001: 289-290)
Tanto a forma autónoma do valor que xorde de A achega fundamental do ciclo do capital mer-
D’, é dicir d, como a entrada da forza de traba- cantil é precisamente que permite ver a dimen-
llo, T, e a visualización da articulación do ciclo sión social da produción capitalista, saltando
do capital produtivo coa circulación, é onde se así do capital individual que servía de base ás
atoparán certas condicións de posibilidade para dúas primeiras figuras do ciclo do capital. O
a reprodución do capital: a forza de traballo en ciclo do capital diñeiro cuxo resultado é D’ pre-
particular, e da circulación de plusvalía non ca- supón D entre as mans do comprador que o so-
pitalizada en xeral, d. Pero se até aquí tratamos mete ao proceso de valorización. O ciclo do
da forma de circulación e o consumo produtivo capital produtivo presupón o traballo, T, e os
das mercadorías, é hora de tratar os elementos medios de produción, Mp, como existentes por
que se atopan por fóra do ciclo do capital pro- fóra del. Porén, tanto o ciclo do capital diñeiro
dutivo que até o de agora nos serviu de base como o ciclo do capital produtivo non presupo-
para a análise. Para iso utilizarase a terceira fi-
gura do ciclo do capital, a do capital mercantil.
A figura do ciclo do capital mercantil non está
xa constituída por un capital esperando a súa
capitalización, sexa este capital produtivo ou
capital diñeiro, senón por un valor valorizado
en forma de mercadorías que espera a súa con-
versión en diñeiro. Na primeira figura o ciclo
do capital empeza por D e termina por D’ que é
igual a D+d, e na segunda figura empeza por P
e termina por P’, ambas as figuras son capitais
que esperan ser valorizados. Por máis que D’
sexa maior que D, ao comezar un segundo ciclo
de produción, o D’ converterase en D, dando
lugar á reprodución do ciclo descrito. O mesmo
proceso atoparemos con P’. Pola contra, cando
o ciclo comeza con M’, como é o caso do ciclo
do capital mercantil, comezará por unha mer-
cadoría que contén valor e plusvalía. O proceso
de valorización do capital xa está comprendido
no ciclo do capital. Como máximo terase unha
M’’ cuxa magnitude de valor será maior que a
de M’, pero mesmo se M’’ ten a mesma magni-
tude que M’, será entón M’ pero nunca será M
a secas.
Ao mesmo tempo, o ciclo do capital mercantil
presupón o consumo total das mercadorías
producidas no ciclo para que este poida com-
38
introdución
á economía política
ñen nin outros ciclos do capital diñeiro, nin ou- tratación de traballadores; pode haber dificul-
tros ciclos do capital produtivo. Pola contra, no tades no proceso de produción por problemas
ciclo do capital mercantil, a mercadoría está técnicos ou políticos e sociais por demandas
presuposta dúas veces por fóra do ciclo. Unha dos traballadores e por imperio de recesión ou
primeira vez, como mercadoría nas mans dou- inflación, e restricións no proceso de venda das
tro vendedor, produto doutro proceso produ- mercadorías producidas.
tivo que alimentará o ciclo que estamos a
representar; e unha segunda vez no pequeno m
que se presupón para ser comprada dentro do 1.4.4. A forza de traballo e a pro-
proceso de consumo social. dución capitalista. Acumulación
Dito doutra maneira, o ciclo do capital mer- orixinaria en relación á reprodu-
cantil presupón o seu propio ciclo, ou o que é o ción e á forza de traballo
mesmo, outorga os elementos necesarios para
comprender a dimensión social da reprodución Na descrición anterior dos ciclos do capital,
do capital ao integrar dentro de si outros ciclos viuse como a circulación da forza de traballo es-
do capital mercantil, necesarios para que este taba presuposta como interveniente na se-
poida lograr a súa reprodución. gunda figura do ciclo do capital. Nada se dixo
porén sobre a existencia desta mercadoría den-
Resumindo, pódese afirmar que as diferentes tro da sociedade.
figuras do ciclo do capital nos outorgan os ele-
mentos necesarios para comprender o capita- A forza de traballo, como se viu antes, non é
lismo desde diferentes perspectivas. O ciclo do unha mercadoría calquera. É a forma que cobra
capital diñeiro sinala que a valorización do ca- o traballo humano baixo o réxime de produción
pital é o obxectivo do proceso cíclico do capital. capitalista, expropiado grazas ao réxime de
O ciclo do capital produtivo indica, doutra propiedade. O proceso de reprodución do capi-
banda, que o proceso de produción é un pro- tal e os diferentes ciclos deixan ver que “a acu-
ceso de repetición, na mesma escala ou am- mulación de capital presupón plusvalía, a
pliada, do movemento que se describe. plusvalía presupón a produción capitalista e
Finalmente, o ciclo do capital mercantil amosa esta a existencia de grandes masas de capital e
que o proceso de reprodución do capital indivi- forza de traballo en mans dos produtores de
dual está concatenado cos outros ciclos da mer- mercadorías. Así, pois, todo este movemento
cadoría e que este é só un momento dentro do parece virar nun círculo vicioso do que só po-
capitalismo que se completa polo consumo in- demos saír imaxinando unha acumulación ori-
dividual que asegura a reprodución dos axen- xinaria previa á acumulación capitalista
tes sociais do sistema. Da figura un á tres, a (previous accumulation denomínaa Adam
perspectiva de análise amplíase, ao comezar Smith), unha acumulación que non é o resul-
polo capital individual e terminar polo capital tado do modo de produción capitalista senón o
colectivo no que o funcionamento de todos os seu punto de partida”. A súa orixe histórica está
actores está presuposto para que a reprodución inscrita no proceso de separación dos produto-
do capital teña lugar. (Bihr, 2001: 293) res e dos medios de produción en Europa du-
rante o século XVI, ou como di Marx, a
Engadamos que os tres ciclos ocorren simulta- disolución da estrutura económica da socie-
neamente. Mentres algúns capitalistas están dade feudal libera os elementos para a consti-
mercando (investindo) medios de produción e tución da estrutura económica da sociedade
forza de traballo, ao mesmo tempo esa mesma capitalista. (Marx, 2000: 197-200).
fábrica ou outras están producindo e a mesma
ou outras están comercializando a produción. A existencia da forza de traballo presupón a
A posibilidade da crise preséntase sobre os tres existencia dos obreiros como tales por un pro-
momentos, xa que pode haber obstáculo para a ceso histórico que nada ten que ver co idilio do
compra de medios de produción ou para a con- dereito e o “traballo” tal como o conciben os
burgueses. É mediante a violencia, conquista,
39
escravización, roubo e asasinato, que se consti- Á súa vez o proceso de acumulación orixinaria
túe o capitalismo. A “descuberta, conquista e co- xera novas clases, a burguesía e o proletariado,
lonización” de América é unha mostra diso. que, dadas as condicións obxectivas de vida dos
Desta maneira, son as transformacións radicais proletarios e as condicións particulares nas
que teñen lugar cando as grandes masas de cales se atopan inmersos, contribuirán á diná-
homes se ven desposuídas, desposuídas repen- mica de conflito que tingue o capitalismo.
tina e violentamente dos seus medios de sub-
A acumulación orixinaria serve -como se sina-
sistencia e lanzadas ao mercado de traballo en
lou nos parágrafos anteriores- para amosar his-
calidade de proletarios libres, a base de todo o
toricamente a acumulación de capital. Pero, ao
proceso. Este vese reforzado polas leis históri-
mesmo tempo, é ben salientarmos que varios
cas que obrigaron, baixo pena de prisión, ao tra-
autores cadraron en sinalar que a lóxica da acu-
ballo nas manufacturas dos capitalistas (por
mulación orixinaria se repite ao longo da histo-
exemplo, as leis contra a vagancia). A poboación
ria. Por iso, é un dos sistemas de expoliación
rural, mediante a expropiación de terras do
que utiliza o capitalismo e que explica o ulte-
campesiñado, é a que, con diversos matices,
rior desenvolvemento capitalista baixo a forma
sofre este proceso. Información detallada sobre
do imperialismo.
o tema pode verse no capítulo do Capital sobre
a acumulación orixinaria do capital.
41
Capítulo 2
Imperialismo
O Imperialismo ten o seu na medida en que Entre os séculos XVI e XVIII tivo lugar a ex-
fundamento no desenvol- supón un proceso de pansión do capital comercial europeo cara aos
homoxeneización do catro continentes. A devandita expansión per-
vemento e expansión das mundo como nunca mitiu que a explotación e o saqueo das colonias
relacións sociais capitalis- antes. Porén, un sim- constituísen unha das principais fontes de ri-
tas a nivel mundial, inclu- ple repaso da realidade queza e de acumulación orixinaria do capita-
índo as súas dimensións dará conta de que, pola lismo no continente europeo.
ideolóxicas, culturais e po- contra, asistimos a un
“Segundo cifras oficiais obtidas na Casa de
proceso mundial de in-
líticas. É unha necesidade tegración subordinada
Contratación: Entre 1503 e 1660, chegaron ao
inherente ao desenvolve- e de profundamento
porto de Sevilla cento oitenta e cinco mil quilos
de ouro e dezaseis millóns de quilos de prata. A
mento do sistema capita- das disparidades exis-
prata transportada a España en pouco máis
lista mundial actual. tentes entre as distin-
dun século e medio, excedía tres veces o total
tas sociedades ou
das reservas europeas. E estas cifras, curtas,
países. Paradoxalmente, ningún concepto co-
non inclúen o contrabando. Os metais arreba-
brou tanta actualidade á hora de desentrañar o
tados aos novos dominios coloniais estimula-
fenómeno da globalización como o de Imperia-
ron o desenvolvemento económico europeo e
lismo. Dado que Imperialismo implica que o sis-
mesmo pode dicirse que o fixeron posíbel”.
tema capitalista mundial –que é un todo e non a
(Galeano, 1971).
suma de partes (países ou sociedades indepen-
dentes unhas doutras)– está atravesado por re- A acumulación orixinaria ou primitiva posibi-
lacións xerárquicas e de subordinación que se litou que contra finais do século XVIII aconte-
exercen esencialmente desde os países capitalis- cese a Revolución Industrial en Inglaterra, un
tas centrais ou desenvolvidos sobre os países pe- proceso histórico de profundas transforma-
riféricos ou subdesenvolvidos; nos cales a cións das relacións económicas e sociais impe-
penetración do capitalismo significou, nun pri- rantes: dunha sociedade baseada na economía
meiro momento, a destrución e/ou subordina- agrícola tradicional pasouse a outra caracteri-
ción dos sectores non capitalistas da economía zada pola produción mecanizada co fin de fa-
e, nun segundo momento, o desenvolvemento bricar mercadorías a gran escala.
dun capitalismo dependente das economías ca-
A partir da Revolución Industrial consolídase o
pitalistas centrais.
modo de produción capitalista, primeiro, en In-
O imperialismo ten o seu fundamento no desen- glaterra e, posteriormente, no resto de Europa
volvemento e expansión das relacións sociais ca- occidental e Estados Unidos.
pitalistas a nivel mundial, incluíndo as súas
Contra 1870, o incremento inusitado da produ-
dimensións ideolóxicas, culturais e políticas.
ción industrial, o aumento da acumulación en
Polo tanto, non é o resultado de erros políticos
gran escala e o acelerado proceso de concentra-
que cometen algúns gobernos, nin da falta de
ción (acumulación da plusvalía na propia em-
ética por parte das grandes corporacións, senón
presa) e centralización (asociación de empresas
que é unha necesidade inherente ao desenvolve-
para ampliar a esfera da produción) en grandes
mento do sistema capitalista mundial. O capita-
empresas, intensifica, aínda máis, a necesidade
lismo actual é imperialista.
imperiosa do capital de estender o seu radio de
acción ao mundo enteiro. Prodúcese polo tanto
unha reestruturación tal que o mundo se con-
2.1. As orixes verte na súa unidade económica. Os monopo-
O capitalismo é un sistema expansionista desde lios expándense globalmente, tal como describe
as súas orixes no século XVI. Desde aquela até Lenin no seu texto sobre o imperialismo.
os nosos tempos, a expansión capitalista pasou A concentración do capital industrial e a for-
por distintas etapas e asumiu características di- mación de trusts (concentración de empresas
versas.
43
atrasada, senón como unha rama da economía ción. Así, sinalaron que cada país debía espe-
dominante.” (Amin, 1999: 49-55). cializarse na produción dos bens e servizos nos
que tivesen maiores vantaxes relativas, aínda
Desta forma, os países centrais benefícianse, a
que isto levase a que tivesen que importar mer-
través dos nexos subordinantes que se mani-
cadorías con valores máis altos dos que lles cus-
festan claramente no intercambio desigual, coa
tarían fabricalas. É dicir, aínda que un só país
transferencia de valor que arrincan das perife-
tivese vantaxes naturais e adquiridas en todas
rias do sistema capitalista mundial. É dicir, o
as esferas da produción non lle conviría a auto-
plusvalor que producen os traballadores neses
suficiencia económica, senón que lle traería
países é apropiado, unha parte, polas burgue-
maiores vantaxes especializarse naquelas ramas
sías locais e, outra, transfírese vía o intercam-
en que tivese vantaxes relativas, de xeito que
bio desigual ás burguesías dos países centrais.
concentraría todas as súas forzas de traballo na-
A teoría económica clásica establece que os di- quelas áreas en que tivese aínda maiores vanta-
ferentes países se enriquecerán de igual forma xes que sobre as demais. O suposto da teoría das
a medida que se incrementen os intercambios vantaxes comparativas é que todos os países
de bens e servizos no mercado mundial. abertos ao libre cambio terán unha demanda
externa dos seus produtos, o que lles permitiría
Os teóricos da economía clásica inspiraron con-
vender un volume de produtos o suficiente-
cepcións sobre que o intercambio internacional
mente amplo como para importar todos os pro-
beneficiaba por igual a todas as nacións parti-
dutos que necesitan. É unha teoría imposta
cipantes. Coa teoría das vantaxes comparativas
desde Inglaterra conforme ao seu desenvolve-
partían do suposto de que cada país obtiña van-
mento industrial e como forma de dominación
taxes maiores na produción de determinados
a escala global e impedir o desenvolvemento in-
bens ou servizos. Maior sería a vantaxe canto
dustrial doutros países. Para que industriali-
menor o custo de produción da mercadoría, é
zarse, se Inglaterra producía (especialización)
dicir, o seu valor medido en tempo social de tra-
para o mundo? Só restaba a apertura das eco-
ballo. As vantaxes comparativas podían ser de
nomías nacionais, mentres desde Londres se
propiedade natural ou adquirida. As naturais
impulsaba o maior proteccionismo da propia in-
estaban dadas polas mellores condicións de
dustria.
chans, de climas, minerais, etc., as adquiridas
xurdían da especialización en determinadas O comercio internacional –non obstaculizado
liñas de produción que permitía á man de obra por inxerencias dos gobernos- lograría que
lograr destreza e dominar a técnica da produ- cada país se especializase na produción de bens
46
introdución
á economía política
Os produtos destinados ou servizos nos que ti- mundial relaciónanse formacións sociais dife-
ao intercambio teñen ca- vesen maiores vanta- rentes, que non se sitúan no seo do simple
xes relativas e todas as modo de produción capitalista. Por este motivo,
rácter mundial porque mercadorías se obte- é un grave erro teórico considerar o sistema ca-
son producidos para o rían, daquela, polo seu pitalista mundial como unha xustaposición de
mercado mundial. É dicir, valor máis baixo, dado sociedades reducidas ao modo de produción ca-
as mercadorías non son que serían producidas pitalista. É necesario caracterizalo correcta-
orixinalmente mercado- nos países onde o mente como un sistema mundial de
tempo necesario para formacións sociais capitalistas. Consecuente-
rías nacionais senón que a súa produción fose mente, a natureza do intercambio variará se-
son ante todo mundiais. menor. gundo se realice entre formacións sociais
capitalistas centrais ou entre formacións capi-
Xa no século XXI, o desenvolvemento do co-
talistas centrais e periféricas. Sempre, cando se
mercio internacional conforme ás vantaxes re-
trata de formacións sociais capitalistas distin-
lativas demostrou amplamente que non se
tas, o intercambio é desigual.
produciu unha repartición equitativa das ri-
quezas entre as nacións participantes, senón a Os produtos destinados ao intercambio teñen
concentración das ganancias nun feixe delas: as carácter mundial porque son producidos para
sociedades capitalistas centrais e nomeada- o mercado mundial. É dicir, as mercadorías
mente nas corporacións transnacionais (CTN). non son orixinalmente mercadorías nacionais
senón que son ante todo mundiais; polo tanto,
Máis aló dos debates específicos, en conxunto a
o traballo social que se cristaliza nos produtos
teoría do Imperialismo, a Teoría da Dependen-
tamén ten carácter mundial. En consecuencia,
cia e a Escola Sistema-Mundo deron en desen-
unha análise rigorosa da conformación da forza
trañar por que os termos do intercambio no
de traballo está obrigado a considerar a súa di-
sistema capitalista mundial son de carácter
mensión mundial. Agora ben, se o traballo ten
desigual e, polo tanto, non prosperan cara á ho-
carácter mundial, a hora de traballo simple,
moxeneidade, senón que acentúan a fragmen-
consecuentemente, xera o mesmo valor en cal-
tación entre os países ricos e os países pobres,
quera parte do globo. Pero, daquela, por que a
pero tamén no interior de cada un deles.
remuneración ou salario dun traballador lati-
En primeiro lugar, expuxeron que o carácter noamericano é considerabelmente menor que
desigual do intercambio non pode ser correcta- a dun traballador europeo? Existe polémica
mente analizado no simple plano das relacións respecto deste interrogante, pero debe buscarse
de circulación ou de intercambio. Necesítase ir en múltiples análises, entre os cales debe com-
ao seu núcleo central: ao proceso de produción putarse o grao de organización sindical e polí-
e de venda da forza de traballo; só aquí se ato- tica dos traballadores e especialmente o
pará a verdadeira esencia desta polarización momento histórico de configuración da rela-
mundial. En segundo lugar, o que permite o in- ción entre o capital e o traballo a escala de cada
tercambio desigual é a transferencia de gran país, o que supón tamén un estado da confron-
parte do plusvalor extraído aos traballadores tación histórica entre capitalistas e traballado-
dos países periféricos cara aos países capitalis- res.
tas centrais.
Nas sociedades do centro do sistema capitalista
mundial o desenvolvemento autocentrado do 2.3. O imperialismo do século
mercado interno cumpre un rol primordial; en XXI
cambio, nas sociedades periféricas do sistema O Imperialismo –desde o punto de vista eco-
o desenvolvemento do capitalismo vese subor- nómico, estrutural– constitúe un mecanismo
dinado ás esixencias do mercado mundial, é de apropiación sistemática do plusvalor que se
dicir, aos axustes estruturais que demandan as produce nos países da periferia do sistema ca-
sociedades centrais. Polo tanto, no mercado pitalista mundial por parte dos países do cen-
47
tro. Polo tanto, o Imperialismo é o resultado di- endebedarse practicamente sen límites para re-
recto do funcionamento mundial do capita- solver as súas necesidades comerciais e fiscais.
lismo. A hexemonía de EEUU está sempre ameazada,
e a crise actual faino máis evidente. Existe a dis-
Aínda que, historicamente o Imperialismo asu-
puta con Europa e Xapón e de forma crecente
miu fases ou formas diferentes, os obxectivos
emerxe China e os seus vínculos con outros pa-
do capital dominante sempre foron os mesmos:
íses, como India e Brasil, pero lonxe están en
a) a sobreexplotación da forza de traballo da
capacidade de competir co poder económico,
periferia, b) a expansión dos mercados c) o sa-
político, ideolóxico e militar de EEUU. A elec-
queo dos recursos naturais do planeta.
ción da clase dirixente da EEUU a favor da mi-
A presente globalización capitalista forma parte litarización, da guerra preventiva e da guerra
dunha nova reconfiguración do mundo –logo continua non constitúe a expresión dunha su-
da caída dos países chamados socialistas do perioridade económica senón un medio para
Leste Europeo- en función dos intereses das compensar a súa vulnerabilidade, utilizando a
potencias imperialistas (novas e vellas) baixo a súa vantaxe comparativa efectiva na área do ar-
hexemonía militar de EEUU. mamento.
Despois da Segunda Guerra Mundial, as poten- Grandes corporacións, apoiadas polos seus Es-
cias imperialistas, máis aló da competencia tados de orixe, ábrense paso na carreira impe-
económica, evitaron a confrontación directa rialista competindo polo control de amplas
entre elas. Actualmente, as empresas transna- extensións de terras fértiles e doutros recursos
cionais (independentemente das súas naciona- naturais (minerais, auga, hidrocarburos, etc.)
lidades de orixe) manteñen intereses comúns en América Latina, África e Asia. Tal como en
con respecto á xestión do mercado mundial que épocas anteriores, contan coa colaboración dos
se impoñen ante calquera outro tipo de con- seus socios, as clases dominantes locais que
flito. concederon millóns de hectáreas case sen custo
ningún para a explotación incontrolada por
Estados Unidos asumiu a dirección -dada a súa
parte destas grandes corporacións e dos orga-
supremacía militar- dos intereses das demais
nismos internacionais políticos e económicos
potencias imperialistas: Europa e Xapón. “A
(BM - BID - OMC - FMI - ONU) que achandan
elite dirixente norteamericana comprendeu
o camiño. “O Banco Mundial desempeñou un
perfectamente que, para conservar a súa hexe-
importante papel na promoción dos roubos
monía, dispón de tres vantaxes decisivas sobre
agroimperialistas de terra, asignando 1400 mi-
os seus competidores europeos e xaponés: o
llóns de dólares para financiar as tomas de «te-
control dos recursos naturais do globo terrá-
queo, o monopolio militar e o peso que ten a
“cultura anglosaxoa” a través da cal se expresa
preferentemente a dominación ideolóxica do
capitalismo. A posta en práctica sistemática
destas tres vantaxes aclara moitos aspectos da
política de Estados Unidos”. (Amin, 2004: 84;
énfase propia).
Resulta evidente que a supremacía de EE.UU. –
a diferenza do período de posguerra - non é só
económica senón político-militar. Así o demos-
tra a balanza comercial deficitaria de Estados
Unidos, que expresa claramente que xa non
conta cunha competitividade económica supe-
rior aos seus socios. Claro que iso se explica
desde a hexemonía do dólar, que lle permite
48
introdución
á economía política
rras infrautilizadas» por parte de empresas armas e a incursión militar nos países do Ter-
agrícolas. O Banco Mundial pon como condi- ceiro Mundo, dúas fontes importantes de be-
ción para os seus empréstitos ás neocolonias, neficios para o gran capital. Pero tamén para
como Ucraína, a apertura das súas terras á ex- que os amedoñados cidadáns estadounidenses
plotación polos investidores estranxeiros.” (Pe- acepten calquera acción criminal do poder e ca-
tras, 2008) nalicen a súa carraxe pola situación económica
cara a un temíbel inimigo exterior. Osama Bin
O Imperialismo ten o seu correlato militar, po-
Laden, Saddam Hussein, Noriega, Gaddafi ou
lítico, cultural e ideolóxico que contribúe a
Slobodan Milosevic foron personaxes suma-
crear lexitimidade coas súas accións a nivel
mente útiles nese sentido.
mundial. Por exemplo: os ataques de EE.UU. e
os seus socios da OTAN, en Afganistán e Iraq “En todos os casos, a vella pauta imperialista de
foron realizados en defensa da “liberdade e a intimidar as loitas nacionais e sociais guiou a
democracia”, as incursións en Panamá e o política exterior estadounidense. O agrava-
“Plan Colombia” realízanse no nome da erradi- mento do drama da periferia foi paralelo ao re-
cación do “narcotráfico”, os auxilios “humani- forzamento desta tripla dimensión económica,
tarios” son o pretexto para ocupar militarmente política e militar do imperialismo“. (Katz,
Somalia, Haití ou Ruanda, as intervencións nos 2001).
Balcáns foron “intermediacións pacificadoras”.
O movemento do capitalismo mundializado im-
Os inimigos foron presentados como “ameazas
ponse á sociedade moderna global como “leis da
islámicas” (Sudán, Medio Oriente), “estados te-
natureza”, é dicir, como algo que está por riba
rroristas” (Corea do Norte, Irán), “adversarios
da vontade e a conciencia dos homes e bórrase
estratéxicos” (Rusia e China).
da conciencia social o feito de que estas leis son
Neste sentido, Noam Chomsky advirte que a produto dunha história particular: as relacións
ficción dun maligno, inimigo da democracia e sociais propias do capitalismo, de xeito que os
do estilo de vida occidental, foi un recurso ha- escenarios futuros dependerán exclusivamente
bitual para amedoñar a poboación norteameri- da resposta que exerzan os pobos –do centro e
cana e, se é posíbel, mundial. A finalidade desa da periferia– ante as fortes tendencias obxecti-
ficción está destinada a apoiar a produción de vas que xera a globalización capitalista.
49
Capítulo 3
Mentres a masa de plusva- tas) para seren consi- que coñezamos a porción necesaria do traballo
lía total crece, produto da deradas mercadorías. socialmente investido. O cal explica, por úl-
timo, a enorme posibilidade de que aconteza
ampliación do proceso de Supoñamos, seguindo
unha crise, na medida en que as interrupcións
valorización, redúcese a o marxista norteameri-
no proceso de acumulación se produzan en
cano Paul Sweezy, que
taxa de ganancia e, progre- ramas importantes ou en varias ramas á vez.
os produtores de aceiro
sivamente, dificúltanse as sobreestiman a necesi-
(Mandel, 1973: 75)
condicións de realización. dade social deste; o que Continuando, entendemos que a crise de so-
seguro ocorrerá é que breprodución é unha forma específica dentro
parte da plusvalía extraída no proceso de produ- da crise de realización, na medida en que a súa
ción non se realizará. Se esta é o suficientemente dinámica é similar. O particular e importante é
importante, tal situación pode dar lugar a unha que a súa explicación tenta dar conta dunha
desaceleración do proceso de acumulación, que contradición máis profunda no modo de pro-
levará inevitabelmente a unha redución na pro- dución capitalista, a saber entre un modo de
dución propia e a un descenso na demanda de in- produción que ten como única motivación a va-
sumos. Por último, “se a produción de aceiro é o lorización do capital e que á súa vez debe pro-
bastante importante como para que o trastorno ducir obxectos necesarios; en definitiva entre
orixinal sexa grande, pode afundir toda a econo- as formas valor de uso e valor de cambio
mía nunha crise xeral”. (Sweezy, 1974: 176). (valor).
O importante a salientar é que non fai falta que A necesidade de valorizar o capital explica o
a taxa de ganancia9 desapareza ou que haxa per- proceso de acumulación ampliada, que, á súa
das para que se produza a crise; o feito de que vez, no marco da competencia, non só supón a
descenda por baixo do nivel “ordinario” ou da- expulsión dos pequenos capitalistas, senón que
quel nivel esperado polos capitalistas, é sufi- vía o aumento constante da composición orgá-
ciente incentivo como para desacelerar o nica do capital e a produtividade do traballo,
proceso de reinvestimento de plusvalía. A des- deriva na diminución relativa do salario no
aceleración apunta á destrución de certa parte consumo total. Noutras palabras, mentres a
do capital total para crear novas condicións de masa de plusvalía total crece produto da am-
funcionamento do ciclo de valorización do capi- pliación do proceso de valorización, redúcese a
tal. taxa de ganancia e, progresivamente, dificúl-
tanse as condicións de realización.
De xeito simplificado, este é o razoamento que
está detrás da posibilidade dunha crise de des- A crise de sobreacumulación de capital está in-
proporción ou realización; e expresa a contra- timamente ligada coa lei tendencial de decre-
dición básica entre as condicións baixo as cales cemento da taxa media de ganancia (TMG). O
se produce o plusvalor e aquelas baixo as cales crecemento da forza produtiva trae inevitabel-
se realiza, é dicir, entre o ámbito da produción mente aparellado un descenso na taxa de ga-
e o da circulación de mercadorías. “Dado que a nancia.10 Co uso do crédito o tema faise
produción se basea na apropiación e se axusta complexo, porque lle permite ao capital poster-
a ela, o traballo social non se organiza de inme- gar o momento da crise. Esa é unha das razóns
diato como tal –o seu insumo no proceso de que explican o xurdimento da crise actual logo
produción non está decidido pola sociedade dunha importante expansión crediticia a escala
como un todo”, polo tanto, o carácter social do global e especialmente nos países máis afecta-
traballo privado investido na produción non dos pola crise. Se agora incluímos certas carac-
pode ser establecido inmediatamente, e as mer- terísticas relacionadas coa complexidade do
cadorías deben circular e realizarse antes de sistema financeiro actual, poderemos ver me-
9 A taxa de ganancia expresa o peso da plusvalía realizada nun pe- 10 En termos sinxelos, canto máis se inviste en máquinas, menos se
ríodo dado sobre o total de capital investido (capital constante: má- inviste en salarios, e como da forza de traballo abrolla a plusvalía,
quinas e equipamentos + capital variábel: salarios) menor debe ser a taxa de ganancia.
51
CAMPO: ESTADOS UNIDOS, XAPÓN, ALEMANIA, FRANCIA, REINO UNIDO, ITALIA (MEDIAS PONDERADAS SEGUNDO O PIB)
FONTE: OCDE, PERPECTIVES ÉCONOMIQUES, 2003.
que o gráfico anterior amosa valores agregados tivo acompañada pola posibilidade de utilizar os
para un reducido grupo de países, existe certa préstamos como títulos. Noutras palabras,
coincidencia entre varios economistas en canto cando alguén lle debe ao banco, o banco utiliza
a que os cambios no sistema financeiro mundial esa débeda para xerar unha nova, aumentando
teñen consecuencias específicas sobre os niveis o risco do sistema no seu conxunto. Isto abriu a
de investimento e ganancia. Segundo Joseph posibilidade a movementos especulativos de
Stiglitz, o financiamento barato que os bancos todo tipo, pero fundamentalmente vinculados
centrais veñen inducindo desde comezos da dé- ao risco dos préstamos. Na actualidade, os ban-
cada anterior “funcionou, pero dun modo fun- cos poden vender bonos para financiar os seus
damentalmente distinto a como funciona préstamos, e á súa vez, poden vender estes en
normalmente a política monetaria. Polo xeral, conxunto a compañías, que á súa vez os utilizan
as taxas baixas fan que as empresas pidan em- para xerar novos préstamos. “Estímase que, por
préstitos para investir, e o aumento do endebe- exemplo, máis da metade dos préstamos utili-
damento trae aparellados máis activos zados para financiar adquisicións das empresas
produtivos” o cal non é o caso na actualidade. están agora en paquetes financeiros con outros
(Stiglitz, 2007). préstamos e vendidos como “obrigacións de dé-
beda garantida” (ODG). Entre os grandes com-
O proceso de liberalización financeira dos últi-
pradores de ODG están os bancos de
mos 30 anos terminou coas barreiras que o New
investimento que os empaquetan con outras
Deal impuxera entre os bancos de investimento,
ODG e véndenas de novo (...) esta enxeñaría fi-
comerciais e as compañías aseguradoras , e es-
nanceira fomenta a ampliación de débedas
53
sobre débedas facendo que o sistema sexa cada O problema fundamental do actual “modelo”
vez máis susceptíbel de derrube”. Máis aló da de crecemento, é que se dá sobre a base de lu-
complexidade da terminoloxía técnica, o im- gares enormes de sobreacumulación en con-
portante é ver como a proliferación do crédito textos xerais de desinvestimento, é dicir,
permitiu seguir crecendo e obtendo ganancias, actividades que xeran moita ganancia hoxe,
pero á conta dunha inestabilidade inédita. pero que non teñen como correlato un nivel de
(Parlstein, 2007). investimento que asegure a ganancia e o inves-
timento de mañá; polo tanto, a forma especí-
Unha hipótese plausíbel é que as novas formas
fica na que se amplía no mercado crediticio, ten
de ampliación do crédito e endebedamento es-
como correlato necesario unha crise cada vez
tean financiando estes niveis disociados entre
máis inevitábel e profunda. Noutras palabras,
ganancia e acumulación. De feito, o sistema
e en forma esquemática, se o conxunto das
crediticio constituía xa para Marx no século
taxas de ganancia dependen para a súa realiza-
XIX, unha forma de quebrantar constante-
ción dun crédito cada vez máis insolvente, a po-
mente os límites que as necesidades de realiza-
sibilidade dunha creba, por máis mínima que
ción e a sobreacumulación lle impoñen ao
sexa, na cadea de pagamentos debe ter como
sistema capitalista (Marx, 1999).
correlato unha crise do sistema no seu con-
O aumento inédito na oferta crediticia, que ten xunto.
como contrapartida o crecemento igualmente
Para rematar, é interesante ver que xunto a bai-
inédito do nivel de risco do sistema, permitiu
xos niveis de acumulación xeral conviven gran-
manter elevadas marxes de ganancia que “esti-
des espazos de sobreacumulación, do cal o
ran” os límites do proceso de acumulación. Por
sector inmobiliario estadounidense é paradig-
exemplo, se analizamos os datos dos bancos
mático. Do ano 2001 ao 2006, é dicir logo da
máis grandes a nivel mundial, as cifras son
crise desencadeada pola burbulla das empresas
arrepiantes. Segundo a oficina controladora de
.com ou empresas dedicadas aos servizos inter-
divisas do goberno estadounidense, o J.P. Mor-
net, o sector vivenda foi clave no crecemento
gan Chase, que en 1998 tiña 3,8 dólares de risco
económico, xerando un terzo do emprego e case
por cada dólar de capital, en 2007 acusa unha
a metade do gasto en consumo. Segundo The
cifra de 7,99 dólares de risco; é dicir, pouco
Economist, o valor total das vivendas residen-
máis do dobre. Algo similar pode dicirse do
ciais saltou nos países desenvolvidos máis de
HSBC, que na actualidade presenta activos de
30 billóns de dólares, chegando a representar
risco case 6 veces maiores ao seu capital.
unha das “burbullas máis grandes da historia”.
54
introdución
á economía política
Se a lectura de longo prazo aparecía marcada A crise mundial actual O crecemento económico
polo éxito da ofensiva do capital sobre as clases non contén só unha dos países centrais exa-
subalternas, no mediano prazo a proliferación dimensión económica
da resistencia e a aparición de gobernos popu- senón que se conxuga
cerba a disputa a nivel
lares comezarían a expresar modificacións no con outras dimen- global polos recursos,
escenario da loita de clases a nivel global. A re- sións implicadas polo tendo como fito o proceso
cesión norteamericana de 2001 “exixía refor- despregamento da re- privatizador. Dentro des-
zar a estratexia de libre circulación do capital estruturación capita- tes recursos cobran rele-
(...) EEUU necesitaba financiamento do mundo lista que atravesa os
e lógrao a expensas dun crecemento xigantesco tres momentos de
vancia os enerxéticos, que
da súa débeda externa e un investimento de ac- xestación previamen- ante o declive (gradual
tivos dolarizados de todos os países do mundo. te sinalados. O crece- pero sostido) das reservas
Nese marco aparece como fundamental o pro- mento económico dos mundiais do petróleo lan-
xecto do ALCA que supuña a consolidación países centrais exa- zou novas avanzadas mili-
dunha área de explotación propia para o capital cerba a disputa a nivel
de orixe estadounidense. O obxectivo era a ex- global polos recursos,
tares do imperialismo
plotación da riqueza en petróleo, auga, mine- tendo como fito o pro- norteamericano.
rais, biodiversidade, é dicir, recursos naturais ceso privatizador. E
e forza de traballo capacitada e barata con rela- dentro destes recursos cobran relevancia os
ción ao prezo da forza de traballo no capita- enerxéticos, que ante o declive (gradual pero
lismo desenvolvido (...). A potencia imperialista sostido) das reservas mundiais do petróleo
transformouse no gran comprador do mundo lanzou novas avanzadas militares do imperia-
axigantando o seu déficit comercial e no maior lismo norteamericano. Deste xeito a crise eco-
país endebedado para soster un inmenso défi- nómica articúlase por unha banda coa crise
cit fiscal que sustentou a súa política de milita- enerxética. Como sinala Borón: “A superposi-
rización e agresión global”. Tendo en conta a ción desta crise coa crise xeral do capitalismo
posterior derrota do ALCA e as resistencias agrava as cousas ao tornar impostergábel o
contra guerras despregadas, sinálase que: “Non inicio dunha custosa e difícil transición cara a
se pode concibir a crise de EEUU sen os lími- un paradigma enerxético alternativo baseado
tes que os pobos en loita interpuxeron aos plans en fontes non fósiles e renovábeis. Tarefa
agresivos do imperialismo e o réxime do capi- enormemente custosa que, en condicións nor-
tal” (Gambina, 2009b: 3-5). mais, é sumamente difícil de realizar; moito
máis agora, cando urxe facela baixo condi-
O incremento do papel de EEUU como gran de-
cións tan desfavorábeis como as da crise dos
bedor e importador do mundo tería como con-
nosos días” (Borón, 2009).
trapartida o desenvolvemento económico
acelerado en Asia, principalmente de China e Neste contexto, os países centrais impulsan a
India. produción de biocombustíbeis que trae apare-
llado un aumento de prezos de alimentos afon-
Finalmente temos unha lectura de curto prazo
dando unha terceira dimensión da crise: unha
que aborda o estalido da crise e a súa fase ini-
crise alimentaria. Seguindo a Borón, a crise ali-
cial. Este período recente aparece signado pola
mentaria é “agudizada pola teimosía do capita-
crise inmobiliaria e financeira expresada en
lismo en manter un irracional patrón de
2007. A fuga cara adiante da recesión de prin-
consumo que levou a reconverter terras aptas
cipio de século en base ao endebedamento pri-
para a produción de alimentos en campos des-
vado tería o seu “talón de Aquiles” na quebra
tinados á elaboración de biocombustíbeis. O
dos negocios especulativos ligados aos créditos
efecto desta política xa foi posto de manifesto
hipotecarios e aos títulos vinculados a estes,
nos grandes aumentos experimentados por al-
que posuían estreita relación co desenvolve-
gúns ítems básicos da cesta alimentaria de
mento da construción nos anos previos.
América Latina” (Borón, 2009).
56
introdución
á economía política
Crise económica, enerxética e alimentaria apare- As catro dimensións da crise moveron a distin-
cen articuladas na actualidade cunha cuarta di- tos autores a soster que nos atopamos ante
mensión: crise ecolóxica. A procura da máxima unha verdadeira crise de civilización, que nos
ganancia inherente á lóxica do capital impuxo rit- convoca a pensar e construír alternativas ao ca-
mos e formas de produción que se tornan incom- pitalismo.
patíbeis coa supervivencia mesma do planeta.
57
Capítulo 4
4.1. Socialismo no século XXI. outro mundo, onde os Requírese pensar e loitar
Pensar que un novo mundo non é valores que rexan por outro mundo posíbel
unha humanidade en
imposíbel auténtica igualdade,
e necesario onde os valo-
Durante a vixencia histórica do sistema capita- solidariedade, xustiza res que rexan unha huma-
lista, as crises foron parte da súa esencia e quen e ben-estar non sexan nidade en auténtica
pagan os seus custos son os traballadores e os “retórica”, senón “rea- igualdade, solidariedade,
pobos. Cada crise é unha ocasión para adecuar o lidade”. Un mundo xustiza e ben-estar non
capitalismo a novas condicións de explotación distinto ao que temos
e non un onde se im-
sexan “retórica”, senón
ou para transformar a realidade nun sistema sen
explotación do ser humano. Vivimos un tempo puxo o individualis- “realidade”. Desde logo, o
de crise, que como vimos é global e multidimen- mo, a competencia e o tránsito do capitalismo
sional. Nunha recente entrevista, ante a pre- afán de lucro como global cara a un Socia-
gunta de se a actual crise representaba a enésima orientadores da nosa lismo Mundial non é unha
crise do sistema capitalista, Inmanuel Wallers- existencia; a fame, a
indignidade e a opre-
tarefa fácil. Esixe compro-
tein aludiu a que “As posibilidades de acumula-
ción do sistema tocaron teito.” e que “A solución sión como a condición miso; traballo colectivo e
atoparémola cando se resolva o conflito entre o xeral da vida humana. conviccións.
que eu denomino o espírito de Davos e o espí- Un mundo máis aló
rito de Porto Alegre. Agora ben, se non se do capitalismo e radicalmente anticapitalista
afronta politicamente a cuestión do fin do capi- no cal se superen definitivamente as súas per-
talismo, é posíbel que o que xurda sexa aínda versas lóxicas e o endémico mal-estar que pro-
máis extremo que o sistema actual, que na miña vocan as súas contradicións. Un mundo
opinión é horrendamente inxusto” (Wallerstein socialista que elimine finalmente as formas de
, 2009). explotación ás cales nos someteu o actual sis-
tema.
O capitalismo non expón alternativas ás actuais
crises económica, alimentaria, ecolóxica e ener- Desde logo, o tránsito do capitalismo global cara
xética. Tampouco propón unha variante xenui- a un Socialismo Mundial non é unha tarefa fácil.
namente democrática, en tanto condena a Esixe compromiso; traballo colectivo e convic-
todos os pobos do mundo á opresión, á explo- cións. A propia historia deu conta diso. É máis,
tación e á exclusión. Neste sentido, é imaxiná- ningunha revolución de inspiración socialista
bel unha sociedade que non sexa rexida polo coincidiu co cénit dunha crise do capitalismo. Na
capital? É posíbel confrontar a desocupación e maioría dos casos, estas revolucións irromperon
a miseria entendidas como mecanismos do ca- como consecuencia de guerras, ocupacións co-
pital para fragmentar e debilitar á clase traba- loniais ou como resultado da opresión ditatorial.
lladora co fin de baixar salarios e aumentar As leccións que nos proporciona a Historia, en
ganancias? É posíbel pensar nun mundo dife- todo caso, permiten recoñecer que presencia-
rente ao que temos, onde se afianza a asimetría mos hoxe un momento moi especial e que –en
na distribución do ingreso e a apropiación de razón diso– mesmo nos invita a estar moi aten-
riqueza socialmente xerada? tos sobre a capacidade adaptativa do capita-
Requírese pensar e loitar por outro mundo po- lismo para disfrazar as súas crises, ocultar as
síbel e necesario. Vivir noutro mundo, vivir súas contradicións, desactivar as forzas que in-
tentan emanciparse e obstaculizar calquera in-
58
introdución
á economía política
A modernización do capi- tento de transforma- Insistamos: dentro do capitalismo non hai op-
talismo significou profun- ción. ción de desenvolvemento. Dentro do capita-
lismo non hai solución para os excluídos, os
dar os trazos aberrantes Neste sentido, o pro-
explotados e os oprimidos do mundo. “A pro-
que hoxe o tipifican: pósito deste apartado
posta de avanzar na construción do socia-
é suxerir algúns ele-
pobreza, exclusión, lismo do século XXI é unha invitación que
mentos de reflexión
desigualdade, inequidade, sobre as posibilidades
non debe ser refugada (...). Tal e como o dixo
destrución do medio no seu tempo Rosa Luxemburgo, o futuro, es-
de construír un Socia-
pecialmente para os superviventes do holo-
ambiente, opresión, des- lismo na nosa época,
causto social do neoliberalismo, é o So-
potismo, sexismos, ra- para os nosos tempos
cialismo ou, no caso de que non logremos
e para os nosos pobos,
cismo, discriminación, e construílo, o que resta é ser testemuñas da
que nos leve a pensar
así sucesivamente. no Socialismo no sé-
perpetuación e agravamento desta barbarie
que pon en perigo a supervivencia mesma da
culo XXI.
especie humana (...). Estamos ante unha si-
tuación crítica na cal, como dixo Simón Ro-
dríguez ‘ou inventamos ou erramos’. Non hai
4.2. O fundamento do anticapita- modelos por imitar (...). É con este predica-
lismo e a necesidade do Socia- mento que os nosos pobos deberán construír
lismo no século XXI. o Socialismo do século XXI, condición nece-
saria para saír definitivamente do subdesen-
O fundamento do anticapitalismo nace das pro-
volvemento” (Borón, 2008: 41-42).
pias entrañas do sistema capitalista. Samir Amin
(2007), por exemplo, recorda como o capita- O fundamento do anticapitalismo e a necesi-
lismo, esencialmente, se transformou nunha dade do Socialismo no século XXI verifícanse,
máquina de privilexios oligopólicos que domina pois, tanto polas contradicións internas e irre-
todo o sistema produtivo e financeiro coman- conciliábeis do sistema-mundo capitalista
dado por unha clase dominante mundial consti- como polos seus recorrentes e cada vez máis
tuída por unha plutocracia devida en “inimiga desastrosas crises conxénitas.
de toda a humanidade”.
Neste sentido, vale a pena preguntarse: “É ra-
Por iso, o proxecto anticapitalista e a necesi- zoábel supor hoxe, tendo en conta toda a expe-
dade do Socialismo son dúas caras dunha riencia acumulada ao longo dos últimos 150
mesma moeda. Amín subliña –de feito– que o anos, que unha estratexia de desenvolvemento
pensamento burgués, por natureza lineal e eu- capitalista poderá superar o subdesenvolve-
rocéntrico, non dispón de ferramentas para mento, a pobreza e a horríbel desigualdade que
pensar un “máis aló do capitalismo”. O único caracterizan aos capitalismos” Nós avisamos:
futuro da humanidade que ofrecen estes dis- non (...). O capitalismo xa deu os seus mellores
cursos está limitado a un léxico tan impropio froitos nun lugar, o mundo principalmente eu-
como falaz que vira ao redor das retóricas da ropeo, e nun tempo, os “anos dourados” da se-
“recuperación”, do “subdesenvolvemento”, do gunda posguerra (...). A modernización do
“atraso”, etc., ideas todas que non poden máis capitalismo significou profundar os trazos abe-
que existir ao xeito dunha moi mala imitación rrantes que hoxe o tipifican: pobreza, exclusión,
do modelo de capitalismo existente nos centros desigualdade, inequidade, destrución do medio
desenvolvidos, imposíbel de telo como hori- ambiente, opresión, despotismo, sexismos, ra-
zonte para os problemas máis urxentes ante os cismo, discriminación, e así sucesivamente”
cales nos colocan os pobos do mundo. (Borón, 2008: 76-77).
Así as cousas, se o que se quere é falar de desen- Falar de Socialismo no século XXI resulta
volvemento no século XXI, teriamos que falar entón unha necesidade que se torna neste mo-
sen molestias de Socialismo. mento ineludíbel e máis urxente que nunca.
59
Pero o proxecto socialista no século XXI ten propio capitalismo foi o produto non dun mi-
que empezar a traducirse tamén nas nosas rea- lagre europeo que se cristalizou nun breve
lidades. E por iso resulta necesario distinguir tempo no triángulo Amsterdam – Londres –
entre a abstracción e a concreción. Respecto París, senón dunha sucesión de ondas que se
diso, Atilio Borón advírtenos: “unha cousa é despregaron sobre espazos xeográficos diver-
imaxinalo e concibilo na pureza da súa abs- sos (da China á Europa das cidades italianas,
tracción teórica e outra moi diferente observar pasando polo oriente musulmán)” (Amin,
a forma que pode estar asumindo na súa con- 2009: 49).
creción histórica” (Borón, 2008: 99).
Comprender o movemento real do capitalismo
Por iso, no plano da concreción, o paso desde o na súa fase actual, a hexemonía e as ideoloxías
capitalismo global cara ao Socialismo mundial (neoliberais) que o xustifican, como as múlti-
no século XXI, “non se pode imaxinar máis que ples resistencias e experiencias alternativas, re-
baixo a forma de ondas sucesivas de avances (e sultan presupostos indispensábeis para iniciar
eventualmente de retrocesos) das loitas pola a construción dunha estratexia socialista no sé-
emancipación humana, do mesmo xeito que o culo XXI.
61
Democracia socialista “sociedade civil”, opos- así como a inseguridade no traballo, as persoas
pensada como sinónimo tas a outras forzas da pasan gran parte do seu tempo implicadas con
sociedade civil, bus- problemas materiais inmediatos, relacionados
de emancipación dos cando a transforma- á supervivencia, o que é funcional tanto á falta
pobos, xa que permitirá ás ción das bases fun- de tempo para a acción colectiva como para a
loitas de clases consoli- damentais da socie- reflexión” (Sader, 2001: 94).
darse, estendéndose e po- dade e do Estado (...).
Polo tanto, a proposta de construír unha hexe-
sibilitando a Unha visión que pense
monía alternativa á imperante (neoliberal) é
a loita social, política e
materialización do Socia- ideolóxica na perspec-
precisamente ir máis aló dunha era posneoli-
lismo nun horizonte pos- tiva dun proxecto
beral e transitar cara a unha etapa poscapita-
lista. O neoliberalismo non é senón a roupaxe
capitalista, é dicir, un dunha hexemonía al-
dun corpo chamado capitalismo. E, seguindo
Socialismo verdadeiro e ternativa, anticapita-
esta metáfora, se só o lográsemos espilo, non
auténtico. lista, de construción
conseguiriamos nada aínda. A saída entón non
dunha nova sociedade,
esixe unicamente unha postura e unha decidida
apoiada nas súas bases económicas, sociais, po-
acción anti e posneoliberal senón expor radi-
líticas ou culturais (...). É necesario, entón, com-
calmente unha opción poscapitalista. Este é un
prender as modalidades da hexemonía
aspecto no cal insistir constantemente para evi-
neoliberal para definir as vías de construción da
tar que as modas distraian o verdadeiro obxec-
alternativa (...). A desregulamentación é un ele-
tivo da posibilidade socialista.
mento económico, social e ideolóxico clave da
hexemonía neoliberal(...). Ao liberar o capital Outro aspecto central do debate do Socialismo
para que circule coa menor cantidade de trabas no século XXI é o proceso de democratización
posíbel, reinstaura unha relación de forzas entre da sociedade. Referímonos á democratización
capital/traballo claramente favorábel ao pri- como proceso de construción e conquista
meiro, xa sexa polo aumento do desemprego ou dunha xenuína democracia, distinta á demo-
pola fragmentación social que introduce” (Sader, cracia restrinxida e formal que hoxe coñece-
2001: 96). mos. Proceso que, como comenta Claudio Katz,
“só se pode construír –autenticamente, enga-
Na realidade máis actualizada do capitalismo,
dimos– erradicando as relacións de domina-
non só a desregulamentación aparece como as-
ción e explotación instituídas polo capitalismo,
pecto central da hexemonía neoliberal. A exa-
eliminando a desigualdade e dotando aos cida-
cerbación da mercantilización sen límites de
dáns de poder efectivo en todas as áreas da vida
todos os espazos da vida humana é a outra cara
social”.
da moeda. A mercantilización constitúe unha
tendencia que afecta todos os espazos da vida O proceso democratizador da sociedade –para
humana (o traballo, a terra, a natureza, o corpo, Samir Amin– debe estar presente na discusión
as relacións sociais, o sistema de necesidades) do Socialismo no século XXI. Democracia so-
baixo o predominio dos oligopolios transnacio- cialista pensada como sinónimo de emancipa-
nais que, de paso, fortalecen a prevalencia do ción dos pobos, xa que permitirá ás loitas de
valor de (inter)cambio sobre o valor de uso e clases consolidarse, estendéndose e posibili-
impón a falsa supremacía do individuo en de- tando a materialización do Socialismo nun ho-
trimento de toda a sociedade negando a di- rizonte poscapitalista, é dicir, un Socialismo
mensión social e histórica das sociedades. verdadeiro e auténtico. De feito, non haberá
Deste xeito, esta ideoloxía fractura todas as for- avance posíbel na dirección do progreso demo-
mas de acción colectiva e, por suposto, as for- crático e social sen formular un “programa de
mas de organización social e as loitas polos construción da converxencia na diversidade”.
dereitos colectivos: “Ao mesmo tempo que a ex-
Avancemos agora cara a unha proposta que
tensión das formas de supervivencia vinculadas
pode servir de base para a realización do Socia-
a traballos precarios e informais se propagou,
lismo no século XXI.
63
Bibliografía
Introdución Capítulo 1
Dobb, Maurice. 1976 (1.937). La economía po- Bihr, Alain. 2001. La reproduction du capital.
lítica clásica en: Economía política y capita- Prolégomènes à une théorie générale du capi-
lismo. Bogotá. FCE. talisme. Lausanne. Éditions Page deux.
Engels, Frederich. 1970. Contra “La Revolu- Lenin, Vladimir. 1975 (1916). El imperialismo,
ción de la ciencia de Eugenio Duhring”. Bue- fase superior del capitalismo. Pekín. Ediciones
nos Aires. Editorial Claridad. en lenguas extranjeras.
Fukuyama, Francis. 1992. El Fin de la Historia Marx, Karl. 1973 (1867). El capital, crítica de
y el último hombre. Buenos Aires. Editorial la economía política. Buenos Aires. Editorial
Planeta. Ciencias del Hombre.
Gambina, Julio. 2008. Notas sobre el pensa- Marx, Karl. 1999 (1867). El capital, crítica de
miento de Karl Marx en la Introducción de la economía política. México. FCE
1857. Buenos aires. Ediciones Luxemburg.
Marx, Karl. 2008 (1848). El manifiesto comu-
Informe Nacións Unidas, 2008. nista. Buenos Aires. Centro Editor de Cultura.
Lenin, Vladimir. 1975 (1916). El imperialismo,
fase superior del capitalismo. Pekín. Ediciones
en lenguas extranjeras. Capítulo 2
Marx, Karl. 1985 (1867). El capital, crítica de Amin, Samir. 1999. Miradas a un medio siglo.
la economía política. México. FCE. Itinerario intelectual. 1945-1990. Bolivia. Edi-
torial Plural – Iepala.
Marx, Karl. 1999 (1867). El capital, crítica de
la economía política. México. FCE. Amin, Samir. 2004. “Geopolítica del imperia-
lismo contemporáneo” en Atilio A. Boron
Marx, Karl. 1997(1888). Tesis sobre Feuerbach. (Compilador). Nueva Hegemonía Mundial. Al-
Alambra Longman. ternativas de Cambio y Movimientos Sociales.
Marx, Karl. 2004. Miseria de la filosofía. Ma- Buenos Aires. FLACSO.
drid. EDAF. Galeano, Eduardo. 1971. Las venas abiertas de
Ricardo, David. 2004 (1817). Principios de Eco- América Latina. Uruguai. Editorial Catálogos.
nomía Política y Tributación. México. FCE. Katz, Claudio. 2001. “Las crisis recientes de la
Ricardo Sánchez Ángel. 2005. “El sentido de la periferia” en Realidad Económica. Buenos
Revolución Francesa y sus utopías” en Praxis Aires, Nº 183.
Filosófica. No. 20. Lenin, Vladimir. 1973. Obras Escogidas. Tomo
Smith, Adam. 1958 (1776). Investigación III. Buenos Aires. Editorial Cartago.
acerca de las causas de la riqueza de las na- Petras, James. 2008. El gran regalo de tierras:
ciones. México. FCE. neocolonialismo por invitación.
www.rebelion.org
Singer, Paul. 1986. Curso de introducción a la
economía política. México. Edit. Siglo XXI.
66
introdución
á economía política
Keynes, J. M. 2005. Teoría general de la ocu- Cerroni, Umberto. 1979. Problemas de la tran-
pación, el interés y el dinero, Buenos Aires, sición al Socialismo.
Fondo de Cultura Económica. FCE. Cockshott, Paul W. y Allin Cottrell. Hacia un
Mandel, E. 1973. El capital, 100 años de con- nuevo socialismo.
troversias en torno a la obra de Marx. Siglo Chávez Frías, Hugo. 2005. Presidente Chávez
veintiuno editores. define el Socialismo del siglo XXI.
Marx, Karl. 1999 (1867). El capital, crítica de Dieterich, Heinz. 2005. El Socialismo del Siglo
la economía política. México. FCE. XXI.
Parlstein, Steven. 2007. “Credit market´s Dieterich, Heinz. 2003. Tres criterios para de-
wight puts economy on shaky ground” en finir una economía socialista.
Washington Post. Washington, 01/08/07.
Libânio Christo, Carlos Alberto (Frei Betto) - en
Revista Estrategia Internacional, nº 24 línea-. Diez consejos para los militantes de Iz-
(2007), publicado por Fracción Trotskista In- quierda.
ternacional.
Dussel, Enrique. 2006. Veinte tesis de política.
The Economist. 2005. “The global housing
Gambina, Julio (online) Mutaciones, Sujetos y
boom.” 16/6/2005.
posibilidad del Socialismo.
Sartre, J. P. 1963. Crítica de la Razón Dialéc- Gambina, Julio y Estay, Jaime. 2007. ¿Hacia
tica. Buenos Aires. Losada Editorial. dónde va el sistema mundial?
67
Harnecker, Marta. 1999. La izquierda en el um- Miliband, Ralph. 1997. Socialismo para una
bral del siglo XXI. época de escépticos.
Houtart, François. 2007. Un Socialismo para Monedero, Juan Carlos. 2005. Socialismo del
el siglo XXI. Cuadro sintético de reflexión. siglo XXI. Proyecto para armar y desarmar.
Katz, Claudio. (online A) Socialismo o Neode- Moulian, Tomas. 2000. Socialismo del siglo
sarrollismo. XXI. La Quinta Vía.
Katz, Claudio. (online B) La Democracia So- Petras, James. 2006. Propuesta para el nuevo
cialista del Siglo XXI. orden social, económico y cultural.
Katz, Claudio. 2008. Las disyuntivas de la iz- Puerta, Jesús. 2006. Socialismo y desarrollo
quierda en América Latina. endógeno.
Katz, Claudio. 2004. El Porvenir del Socia- Rauber, Isabel. 2006. Poder y Socialismo en el
lismo. siglo XXI.
Kohan, Néstor. 2002. Marx en su Tercer Sader, Emir. 2001. Hegemonía y contra-hege-
Mundo. Hacia un Colonialismo no colonizado. monía para otro mundo posible.
Lebowitz, Michael. 2006. A Reinventar El So- Schaff, Adam. 1983. El Comunismo en la en-
cialismo. crucijada.
Lebowitz, Michael. 2006. El Socialismo del Vattimo, Gianni. 2006. Ecce Comu. Cómo se
siglo XXI. llega a ser lo que se era.
Lebowitz, Michael. 2006. Construyámoslo Wallerstein, Inmanuel. 1998. Utopística. Op-
ahora. El Socialismo para el siglo XXI. ciones históricas del siglo XXI.
Martínez Heredia, Fernando. 2005. Movi- Wallerstein, Inmanuel. 2005. Análisis de sis-
mientos sociales, política y proyectos socialis- tema-mundo. Una introducción.
tas.
Wallerstein, 2009 en www.publico.es/di-
Meszaros, István. 1995. Más allá del capital. nero/196245/capitalismo/existira/anos
Meszaros, István. 2005. Socialismo o Barbarie. Valdés Gutiérrez, Gilberto. 2006. Desafíos de
La alternativa al orden social del capital. la sociedad más allá del capital.