Firudin Aasolu

Doqqu z Bitik
A ZRBAYCAN TRKLRININ
SLAMAQDR TARIXI

III Bitik

AZRBAYCANDA
QURULAN QDM
DVLTLR

Bak 2014

Elmi redaktor: Prof. Dr. Yusif Yusifov, Dos. Dr. Mirheydr Mirzyev
Redaktor: Prof. Dr. Ramiz skr, Hlim Rzaquliyeva

Firudin Aasolu. Azrbaycan trklrinin slamaqdrki tarixi.

(Doqquz Bitik); III Bitik: Azrbaycanda qurulan qdim dvltlr.
Bak, 2014, Arda nriyat, 310 s.
Altay nzriysinin ksin olaraq, Urmu teoriyas bax il
trk etnosunun mnyini n Asiyada myynldirn 9 cildlik
Azrbaycan trklrinin slamaqdrki tarixi (9 Bitik) adl
sr mllifin bu sahd apard 30 illik tdqiqatn ntcsi kimi
ortaya xmdr. Btovlkd trk xalqlarnn tarixini yeni konsepsiya il ortaya qoyan bu sr tarixi qaynaqlar, tarixi corafiya,
Azrbaycanda qurulan qdim dvltlr, tarixi onomastika, tarixi
etnoqrafiya, hminin folklor v mifologiyada tarix, azr trkcsinin tarixi v azr trklrinin soykk kimi ayr-ayr cildlrd
veriln mvzular hat edir.
Azrbaycann n qdim dvltlrindn bhs olunan III cildd
slamaqdr n Asiyada, o cmldn Azrbaycanda quralan trk
dvltlri, trk dvltilik glnyi, ordu v dvlt msllri yer
almdr. Bu cildd trkologiyada ilk df olaraq, bir ne trk
dvltinin varl ortaya xarlmdr.

(Mllif hquqlar agentliyi. hadtnam 5797)

Aasolu
Arda. nriyat, 2014

BALIQLAR
1. Dvlt qurumlar .
M.. III-II minillrdki qurumlar....
M.. I minildn slamaqdrki qurumlar...

2. Trklrin dvlt qurumu.....

Dvlt dzni v atributlar.
Dvltilik glnyi..

3. Ordu v dvlt.
Trklrin ordu sistemi..
Sava taktikas.
Atl trklr v svari dylr

4. slamaqdr n Asiyada qurulan trk dvltlri .....

4
12
16
22
25
61
76
85
103
107

Subar eli (lksi)....

Subar byliyi.......
Dou Subar byliklri.......
Aratta eli...
Lulu eli.....
Qut eli..........
Turuk (Trk) byliyi......
Kuman byliyi....
Azrbaycanda kiik byliklr (m.. IX-VII srlr)......
Mana eli...
Qamr byliyi.
Saqa eli.
Mada eli...
Azrbiqan eli (Kiik Mada, Atropaten) .....
Alban (Aran) eli......

111
120
126
133
151
161
173
198
204
214
269
286
301
344
367
400

dbiyat..

480

1. DVLT QURUMLARI
Trk dvltlri haqqnda yazlan srlrd dvlti quran, onun yaranmasnda sas qvv olub, arl iynind dayan xalqn tarixi deyil,
hakimiyti yntn slal-xandanlarn, onlarn idarsi altnda olan lk
v blglrin tarixi verilir. Bel tarix kitablar dvlti quran trk boylarn,
dvltin etnik zyini gzard edib, arxa plana keirir. Trk mdniytini
drindn duya bilmyn yaban alimlrin bu mnasibtini siyasi bax
kimi d dnmk olar, lakin bir-iki alimi xmaq rtil, trk xalqlarnn
z iindn xan v zllikl azr tarixilrinin bu mnasibtini anlamaq
olmur. Trk xalqlarnn tarixin eyni mnasibti qdrtli Osmanl imperiyasnn varisi olan Trkiyd d grmk olur. Bel ki, trk boylarnn
bugn qdr qurduu v adna 16 imperiya, 50-dn artq dvlt, 50-dn
artq ahlq-bylik, bir ne atabylik, 20-dn artq xanlq, 10-dan artq
sultanlq v 15-dn artq respublika (cmhuriyt) sz qoulan 150-dn
yuxar dvlt qurumu bllidir. Lakin bu dvltlrin ksriytinin adn
kn ada Trkiy tarixilri Dou v Gney-Dou Anadolu, kiayaras v Azrbaycanda m.. III minildn zbri trk, protoazr v azr boylarnn qurduu Aratta dvlti, bir ne Subar byliyi, Qut imperiyas, Lulu
dvlti, Turuk (Trk) v Kuman byliyi, Mana dvlti, Mada imperiyas,
Saqa, Alban-Aran dvltlri v onlarla bylik, xanlq, sultanlq qurumlarnn v htta Sfvi dvltinin adn bel kmirlr.1
Burada qdim dnya dvltlri srasnda trk dvlt qurumlarnn
nmli yeri v zlliyi haqqnda bilgi vermk nzrd tutulduundan, ilk
dvlt qurumlarnn yaranma sbblri v yaranma raiti fonunda qdim
trk dvltlrinin etnik dayaqlar, corafiyas, baqa dvltlrl oxar v
frqli chtlrinin mqayissi, siyasi hakimiyt nvlri, dvlt atributlar,
dvlt-xalq, dvlt-ordu anlamlar, trk dvltilik glnklri kimi bzi
msllr zrind dayanmaq v lk, hali, hakimiyt atributlar il ortaya
xan Dvltin inzibati v etnik corafi snrlar, etnik demoqrafiyas, monarx, oliqarx v ya demokratik mahiytli siyasi hakimiyti, unitar, federativ v ya konfederativ quruluu, bylik, xanlq, ahlq v imperiya tutumlu llrini diqqt almaq lazm glckdir.
1

Halbuki, tannm trk tarixisi F. Smerin szlri il desk, Sfvi dvlti Slcuq v
Orta Asiya trk dvltlrindn daha trk idi.

n Asiyada neolitin son alar v eneolit boyunca ibtidai icma

quruluunun dalmas prosesi gerkldikc sosial durumda istehsal v
mlkiyt diferensiallamas ba verirdi; ilkl toplum n xarakterik olan
kollektiv mkl yalnz ehtiyac tmin etmk hddind mumi blnmz qida mhsulunun ld olunmas prinsiplri pozulurdu.2 Artq tbii
corafi raitdn asl olaraq, kinilik v maldarln yaranmas, pe v
sntlrin ayrlmas, demoqrafik v sosial sbblr, dini-ritual tdbirlr
dvlt qurumlarnn yaranmasna sbb olurdu.
Hl erkn eneolit anda birinin baqas hesabna yaamas mmkn deyildi, nki eyni Ata kultuna tapnan soy-uruq sosial qurumunda
kollektiv mkl ld olunan hr ey mumi mlkiyt saylrd. Htta iki
v daha artq soyun siyasi quruma evriln razi birliyi d hl ilkin dvlt formas ala bilmmidi. Gndlik tlbatdan artq mhsul ym v
istehsal il ortaya xan sosial tbqlm, qohum v qonu soylarn
qovumasndan yaranm razi birliyinin sosial-iqtisadi problemlrini
nizamlamaq n soy, dini v hrbi balara veriln grvlr get-ged
siyasi mahiyt qazanb, dvltin yaranmasna tkan vermidir.
Qdim dvlt qurumlarnn yaranmas sivilizasiyann inkiaf mrhllril bal olmudur. Masir Nepal, Banqlade, Hindistan v Pakistan
lklrini hat edn Hind yarmadasnda mdniyt Sumer v Misirdn
sonra yaransa da, III minilin ortalarna aid Harappa v Moxenco-Daro hrlrinin nmunsind grnn qdim Harappa mdniyti indn n
az minil nc balanmd.3 Batda Misir, douda Hind-in mdniytlrindn xeyli frqlnn n Asiya mdniyti il bal olan ilk trk dvltlrinin yaranmas is daha qdim idi, nki prototrklr kiayaras, Azrbaycan, Gney-Dou Anadolu razilrind yaayrdlar.
lk siyasi qurumlar mhz mdni inkiaf yoluna xan blglrd
grnmy balayr. Dalq blglrdn frqli olaraq, toplumda varl v
yoxsul tbqlmsi zn Sumer v Misir kimi lklrd daha qabarq
gstrirdi, nki sl gerk mdniyt IV-III minillrd daha ox byk
aylarn yaxasnda yaranrd. Bel ki, Elam mdniyti Kerxe v Karun
aylar, Sumer mdniyti kiayaras (Mesopotamiya) adlanan DclFrat aylar arasnda, Misir mdniyti Nil ay v Pakistan mdniyti
Hind ay yaxasnda ortaya xm, in mdniyti is II minilin ortasnda
Xuanxe ay yaxasnda inkiaf etmidir.
2
3

, 1988.
, I, 169.

Misird Nilin stabil dama dvr olmas suvarma iini yax tkil
etmy imkan verirdi, kiayarasnda is Frat v Dcl stabil olmayan
daqnlar il vaxtar kanal v bndlri datd n insan myin
burada daha byk tlbat vard. kiayarasnda ilk mskunlama VI-V
minillrd balansa da, artq IV minild burada byk arx v kanallarn
kilmsil mayit olunan mdniyt formalard. Kanal kmk bir
soyun gc daxilind deyildi, bunun n qonu qbillrin birliyi v
yaxn blglrdn sir alnm adamlarn qul myi lazm idi.4 Bu is
siyasi qurumun yaranmasna aparan tkilatlanma, tkilat zmrnin
ortaya xmas klind gerklirdi.
Qdim dvltlrin yaranmas n toplumun mifoloji dnyagrnd tanrya v ya tanrlara inamla bal din, toplumun mdni-iqtisadi
sviysi v doal durumu il bal etnik razi olan lk v real gc kimi
ordu faktoru nmli rol oynayrd. Trk etnosunun dvltilik glnyi
baqa xalqlarn dvlt qurma prinsiplrindn frqlnir, nki sadalanan
hr faktorun trklrd znmxsus zlliyi vard. stlik, sosial qurum tmli zrind formalaan daltli trk dvlt qurumunun sasnda
yazlmam qanunlar, toplumun inamla qoruduu tr dururdu.
Bir ox xalqlarda dini inanc, mifik dnyagr tanrlarn vziflri,
iyerarxiyas fonunda Kosmik dvlt inam yaratmdr. Bel dvltlr
mkan baxmndan Gyd v ya tanrlarn yurdu saylan Asr lksind,
Baqastan, Sumeru, Olimp kimi yksk yerlrd olsa da, tanrlar buradan
insanlarn gndlik yaamna mdaxil edirdi. Yerd z dvltini quran
xalqlarn oxu Kosmik dvlt modelindn istifad etmi v mxtlif lklrd teokratik dvlt sistemlri yaranmdr. Misir nisbtn astrologiya
il daha ox ilgilnn Sumerd uzmanlarn Kosmik dvlt adlandrd ilk
Sumer dvltilik glnyi mbd hakimiytini n xarmdr.5
Frd tanrsal gerkliyi ks etdirn doal evr iind yer alm
cmiytin bir hisssidir. Lakin bu iyerarxiya hlqlri arasnda mvcud
4

Minlrl sir v qul myil yaranan tarixi abidlr corafi durumdan v istifad olunan materialdan asl olaraq, uzun v ya qsa mrl olur. Bel ki, da v ya dalaan
zl mhluldan qurulan Piramidalar gnmz qdr qald, kiayarasnda gn altnda
qurudulmu krpicdn tikiln mbdlr (zikkurat) is dald.
5
Btn dyrlrin yalnz tanrnn keyfiyti olduunu dnn yhudilrd is tanrnn
(Yahve) zl ad yoxdur, nki onlarn inancnda kosmos tanrda deyil, tanr kosmosda
ks olunur. Musa tanrdan soruur: srailoullar mndn sorusa ki, tanrnn ad ndir,
n deyim? Tanr Musaya deyir: -Varlq Mnm (x, 3.13-14).

laq-mnasibt etnosdan-etnosa frqlnir v bu frq hkmdar il xalq

arasnda olan mnasibtd v dvlt dznind zn gstrir:
oxtanrl Sumerd ensi xalqn oban (toplumun sahibi) idi.
oxtanrl Misird fironun z tanr idi.
Tktanrl Trklrd is by (elby) azad frdlrin bas idi.

Sumer inanna gr, yerdki dvlt glnyi gydki tanrlarn

siyasi qurumunu ks etdirir v tanr insanlar yaradb ki, onlara qulluq etsin. Srasna gr, tanrlar iyerarxiyasnda gy tanrs Anu, sonra ildrm
v tufan tanrs Enlil, sonra yer, su tanrs Enki glir, yksk uraya daxil olan yeddi tanr toplanb, hr hans bir msly aid qrar qbul edir
v onun icrasna nzart Enlil taprlr. Anu tanrnn tsvirind ar atributlarnn hams vardr; lind sa, oban oma, banda tac grkmi
onun tanrlarn ar olduunu bildirir. Sumerlr yerd, gyd, btv kosmosda hr eyin zl tanrs olduuna inanrdlar; Kosmosdak btn
canl v canszlar ba tanr Anunun iradsi il tbit qanunlar dznind
idar olunur. Msln, qam adi bitki olsa da, gz gr-gr byyr;
qam ttkdn xo musiqi xr; ondan dzln qlml hikmtli yazlar
yazlr v lbtt, btn bu olaylar qam tanrs Nidaba trfindn tnzimlnir.
Tanrlar yncanda protokol qaydalarna ml olunur, burada qbul olunmu qrarlarn icras Yerdki hr-mbd tanrlarna taprlrd.
Bu mbudlarn heyklciklri d adtn ar qiyafsind olurdu. Bel ki,
tac, skipetr, oban oma, ba almas kimi ar atributlarnn ksri DApi
adl mbudun grkmind vard.6
Hr yeni il balananda tanrlar ylb, insanlarn bu il n taleyini
myynldirir, qrar qbul edirdilr, nki zn qulluq etmk n
tanr bu insanlar yaratmd. Bu, mbd hakimiytinin devizi idi: tanr
insan yaradb ki, ona qulluq etsin.7
6

,133.
Sumer inancnda drd sas tanr bunlar idi: 1. Anu ba tanr (ata) saylrd. Sumer dilind An sznn gy anlam olduu kimi, qdim trklr d tanr sznn kknd
duran Tan sz gy anlam dayrd; 2. Enlin (Anunun olu) ba tanrnn qrarlarn
icra edn v tufan aas saylrd. Epitetlri bel idi: byk hkmdar, Gydki tanrlarn
maviri, Yerd tanrlara yol gstrn, rifah dnn by, dediyi sz he bir tanr qar
xa bilmz v sair; 3. Enki Yerin tanrs saylrd, epiteti is Ninmax ulu xatun idi;
4. Ninxursaq Ana Torpaq erkk olub, Nin-tu doan epiteti il ilnirdi. Trk inan
cnda is Ana torpaq Yer-Sub ad il verilirdi.
7

Misird stabilliyin tminats kimi firon tanrnn olu saylrd.

Sumerd is ensi (ar) tanrlarn qrar il tyin olunmu sad adam idi,
lin oban oma, hakimiyt simvolu (skipetr) veriln bu adam istniln vaxt dyidiril bilirdi. Ensi tanrlarn qulu saylan xalq (srn)
saxlamaq n tyin edilmi tanr oban idi. Misird astrologiya uzmanlar fironun qrarn yerin yetirirdi, Sumerd is ensi astroloji fala
baxmaq il hrkt edirdi. zn tanr sayan Misir fironlarndan frqli
olaraq, Sumerd tanrnn yerd tyin etdiyi ba kahin, ba nazir, ba komandan vziflrini dayan ensi (ar) hr addmn tanrlarla mslhtlirdi.

Sumerlrin Kosmik dvlt modelindn frqlnn trk dvltinin

dnyvi modeli sosial-siyasi quruma kklndiyi n burada tanr il insanolu arasndak mnasibtlr d frqlidir. Bel ki, Gy tk tanr sayan
trklr digr varlqlarn tanrs yox, iysi (yiysi) hami ruhu olduunu
dnmlr. Dorudur, vaxtil kiayaras mdniytil sx laqd olmu bzi trk boyunda sumer teonimlri il myyn paralellik grnr,
lakin bunlar lokal xarakter dad n mumtrk mahiyti qazana bilmmidir.8 Gy (=tanr) yalnz dvlt bas seimind insanlarn iin
qarr, hmin vzify layiq olana qut verir.
Qdim trklr teokratik dvlt deyil, dnyvi (sivil) dvlt qurmular, nki kosmik dvlt dznini yerd ttbiq edn sumerlrdn frqli
olaraq, trklr sosial qurumdak dzni siyasi quruma transfer etmilr.
Dalardan enib Sumer lksin gln trklr (qutlar) sumerlrin gznd
dindar deyildi. Ona gr d, sumer yazsnda qutlar ibadt yrnmmi, dini qayda-qanunlara dzgn ml etmyi bilmyn adamlar kimi verilir.9
8

Bel ki, Arattada tanrca nanna tapna, V sr yazar Pomponi Melann qeyd etdiyi
gnaykokratumen (Gn-Ay-Gk yaratu men) boyad, hun elbyi (anyu) mktubunun
Gy-Yer doan, Gn-Ay hunlara anyu sen szlril balamas v ya Gytrk yazlarnda lk iysi anlamnda ilnn Yer-Sub kultu kimi tanr v iy adlar haqqnda
V Bitikd geni bilgi verilmidir.
9
Mirzyev, 2003, 7.

Ouz xann Ay-kaandan doulmas motivi, onun 6 olunun (3+3)

Ay, Gn, Ulduz v Gy, Dniz, Da adlar damas diqqti kir.10 Trk
dvlt sistemind 12 say myyn iz buraxmdr.11 Bel ki, n Asiyada
12 boydan tkil olunmu dvlt motivinin douya getmi trklrd artq
ouz-trkman boylarnn 12 sa v 12 sol qollara ayrlmas v Ouzun 24
nvsi (6 x 4) il ikiqat artm, slind ilkin motiv pozulmudur. Grnr,
Mete anda hunlarn 24 byliy ayrlmas fikri d bununla baldr. lbtt, bu rqm qdim mifoloji inama kklndiyi n gerkliyi tam ks
etdirmir.12
Misird olduu kimi, Sumer, Bizans dvltlrind hkmdar=tanr
modeli mqbul saylrd, trklrds bu mmkn deyildi. Bel ki, 448-d
Atillann elilri Bizans imperatoru Theodorosun tanr sayldn eidnd glm v bir insan nec tanr saymaq olar? demidilr. Baqa
xalqlarn qurduu dvltd hakimiyt simvolu hkmdara veriln oban
oma skipetr idis, trk hkmdarnn hakimiyt-erklik simvolu yay idi.
Trk dvltlri tarixind yurda, vtn ballq v torpaq sevgisi
byk nm dayan lk mfhumu il bal idi. Dilimizd toparlanmaq
sz il eyni kkdn olan torpaq (< topraq) sz el v elatn toparland mkanda qiymtli olurdu, yer v torpaq szlri yurd, oba, lk v el
trkibind qutsallq qazanrd, istr dada, yaylaqda, istrs hr-knd,
aranda torpaa (Yer-Sub) ballq trkn yaam atributu idi.
Trklrin etnik tarixindn danarkn onlarn yaam trzi diqqt
alnmaldr. Trk tarixi yalnz gb gvmlrin tarixi olmayb, n fal
nsr gblr olmaqla brabr, bu tarix gb, yaryerlik v yerlik
gvmlrin mnasibtlri tarixidir.13 Grkmli tarixi Z.V.Toann bu
szlrin lav etmk lazmdr ki, trk tarixi kri v oturaq boylarn
10

Ouzun ikinci arvadnn gldki aacda olduunu v Gy (Gk) sznn burada Kl

(gl) olmas ehtimaln irli srn . Kafesolu 6 oulun adndak semantik sistemi gz
nn alr (Kafesolu, 1989, 242); Dd-Qorqud abidsind alt blk, alt ba v
Gytrk yazlarnda alt ba (blk) budun deyimlri, 6 boy blgs Ouzoullarnn
say il baldr (, 1991).
11
Qdim n Asiyada 12 boydan tkil olunmu dvlt motivi trk (hminin etrusk),
yhudi v baqa xalqlarda grnr. Bir ilin 12 aya v 365/366 gn blnmsi il bal
Dd-Qorqud eposunun 12 qola (boya) ayrlmas v burada 366 alp deyiminin ilnmsi diqqti kir. Sinoloq E. avan (Chavannes) d inlilrin 12 heyvan tqvimini
trklrdn aldn qeyd etmidir.
12
, 1976, 45.
13
Togan, 1981, 299.

mnasibtindn lav, hm d oturaq trklrin tarixidir. Azr trklrinin

ksri n qdim alardan oturaq idi. lkin Atayurddan xb quzey v
dou lklrd zlrin ikinci Atayurd quran digr trklrin d ksri
yeni yurdda oturaq, uzaqba, yarmoturaq yaam trzin nm vermidir.
Atl trklr Avrasiyann mxtlif blglrind oturaq yaama ken
yatuq, tat, oturaq, aran dediklri soydalarna nisbtn otlaqdan-otlaa
kerk bozqr yaamna stnlk verirdilr.14 Bzn bu bozqrn snrlar
bir ne lknin hdudlarn aan byk mkan, bzn d yaxn yurdlar
hat edn blglr olurdu. Oturaq v ya bozqr yaamndan asl olmayaraq, torpaa mnasibt v yurd sevgisi trkn cannda idi.
Bat Hun v Dou Hun dvltlrind olduu kimi, ayr-ayr razid
eyni xalq eyni vaxtda iki dvlt qura bilr, yaxud Aqoyunlu v Qaraqoyunlu dvltind olduu kimi, eyni xalqn qurduu dvltd siyasi iqtidar
evrili, hakim soyun dyimsi, sui-qsd v sair sbblrl dyi bilr.
kinci halda shbt yeni dvltin yaranmasndan deyil, bir xalqn qurduu
dvltd hakimiyt dyimsindn ged bilr. Bel ki, lk daxilind ba
vern hakimiyt dyimlri dvltin davam etmsini dayandrmrsa, bu
dyim hmin dvltin tarixind filan slalnin hakimiyt illri klind tsbit edilir. ksr lk v xalqlarn tarixind bunun rnyi vardr.
Dvltin qurulmas n vacib olan rtlrdn biri d gc, qvvy
dayanan ordu amilidir. Ordu mharib (sava) n lazm idi, savalarsa
mxtlif mqsd v sbbdn yaranrd. Bel ki, qonu dvltlr, siyasi
qurumlar arasnda sava ox vaxt hegemoniya urunda olurdu. Msln,
Umma v Laqa hr-dvltlri arasnda hegemonluq zr mnaqi iki
sr davam etmidi.15 Hegemoniya urunda savada bir trfin qalib glmsi is mrkzlmi dvltin yaranmasna sbb olurdu. Bzi savalar
is razi konfliktindn v bzilri d yama mqsdil ba verirdi. Tarix
boyu savadan-savaa brkiyn trk sgri, zllikl, bozqr atl trklrin
dylri bacarql hrbii kimi yetiirdi. Trklrd formalaan sava
boylar qurumu birlikd byk dvlt v imperiyalar qura bilirdi. Sumer
hr-dvltlrind sas qvvlri tmsil edn xalq ktlsi (qara camaat)
deyil, luqal v ona tabe olan qoun, kahinlr, mmurlar v oliqarxlar idis, trk toplumunda qvv xalq-ordu-dvlt birliyind idi.
14

Bozqr trk dvlti hr hans bir ailnin qlnc zoru il meydana gtirdiyi ynlar topluluu deyil, fqt idarilrl ibirliyi yapan geni xalq ktllrinin (sosio-politik kmlrin) qeyrtlri, itirak il gerkln bir siyasi tkkldr (Kafesolu, 1989, 233).
15
Cooper, 1983. 48-49.

10

Mxtlif xalqlarn qurduu dvltlrd hakimiytl xalq arasnda

olan mnasibtin xarakteri, dvltin demokratiya v ya monarxiya institutlar il idar olunmas, hakimiytin yntim sulu da dvltilik tarixi
baxmndan diqqt alnmaldr. Bel ki, bir ne uruun razi birliyini
tmin etmk n mumi yncaqda hrbi v dini bann seilmsi il
formalaan ilk dvlt qurumlar ona gr hrbi demokratiya adlanr ki,
burada savalar v savaa hazrlq xalqn yaamnda davaml funksiyaya
evrilir. Hrbi demokratiyan sava boylar qurumu formasnda yaayan
qdim trk boylarnn oxu hl m.. III minilin ortalarnda demokratiyann bsit formasn salam demokratiyaya evir bilmidilr.Tarixd
mvcud olmu dvltlr baxsaq, grrik ki, bzilri varllarla kasblar
arasnda bitrf mvqe tutan monarxiya dvlti idi, bzilri is Afina,
Roma v orta srlrin feodal dvltlrind olduu kimi, varllar kasblardan qoruyan dvlt idi. Dnyada ilk df razic n byk sl mrkzlmi monarxiya dvltini I Sarqon yaratd. Sarqonilr monarxiyas
oliqarx hakimiytin byk zrb vurdu. Bu durum Misird d vard.
n Asiyada m.. I minil qdr trklrin monarxiya qurumuna kemsi haqqnda dqiq blg yoxdur, nki salam demokratik qurumlu
Qut elindn sonra Turuk, Kuman v Subar byliklrind dvlt qurumu
haqqnda tri v dolay blglr vardr, lakin artq Mana andan monarxiya sistemil qarlarq. Ancaq sonrak dvrlrd qurulan bzi trk
dvltlrind monarxn hakimiyti blglr zr payladn, yni konfederativ sistemin ttbiq olunduunu grrk. Turklrd seimli monarx
qurumu olduunu nzr alanda onun etrusklarn 12 bylik sasnda qurulan monarxiya il eyni xarakterd olduunu dnmk olur.
Dvltin millt n olduunu sylyn mhafizkar, sosial rifah
dstklyn sosialist, insan azadln n kn liberal yanamalardan
frqli olaraq, ox vaxt imperialist siyasi ynml ideologiyada fanatizm
n xr.16 Dvlt sasn lk, xalq v siyasi hakimiyt il gerkls
d, zrind durduu ayaqlardan biri ideologiyadr. Yazlmam xlaq v
dvltilik qanunlarna szsz itat etmsi il seiln trk toplumunda hr
eydn stn tutulan tr dvltin ideoloji sasn tkil edirdi. Bellikl,
qonu xalqlarn dvltilik glnyindn frqlnn etnik zlliyi sasnda
xalq, lk, tanr qutu (seim), siyasi hakimiyt, ordu v tr il qurulan
trk dvltlri mahiytc baqa dvltlrdn xeyli frqlnirdi.
16

Komunist v ya faist rejimlrind vicdan zab kmdn oul atasnn zn dura

bilir, dvlt is bunu hakim ideologiya namin dstklyib tbli edir.

11

Yer zrind 2 milyon illik ya olan nsanolunun

bugnk insan grkmini ald alar o qdr d
M.. III-II
uzaq tarix deyil, insanlarn maaradan xaraq, kinminillrdki
biin v heyvandarlqla mul olduu dnmdn
qurumlar
is aa-yuxar 10 minil vaxt kemidir. lk tayfaqbil birliyi il qurulan dvlt qurumunun ya
cmi 5-6 minildn artq deyildir. Ken bu mddt
rzind mxtlif etnoslar trfindn ayr-ayr blglrd qurulmu dvltlrin frqli zlliklri olmasna baxmayaraq, onlarn yaranma sbbi eyni
v ya oxar ehtiyacdan domudur. btidai icma quruluunun dalmas
il blli razi daxilind yaayan toplum zvlri arasnda iqtisadi, sosial,
mnvi mnasibtlri v qonu blg insanlar il bar, ya sava olaylarn tnzimlmk zrurtindn doan btv siyasi qurum hakimiyt v
dvlt anlaylarn ortaya xarmdr.
lk alarda bsit formal bu qurumlar snaqlardan xa-xa glimi, zaman kedikc mkmml idaretm tcrbsi ld olunmudur.
Mxtlif etnoslarn ayr-ayr blglrd qurduu dvltlrin frqli idaretm qanunlar v qurumlar (institutlar) formalamdr. cma quruluundan sonra ail, nsil, qbil v tayfa birliklri yeni sosial-siyasi formalar
alsa da, bu qurumlar minillrl davam edn yaar zlliyini bugncn
bzi etnoslarda saxlaya bilmidir. Dnyann ayr-ayr regionunda siyasiictimai qurumlarn tkmillm axar zaman frqil getmidir, bel ki, bir
sra lkd tayfa-nsil blgs qdim alarda aradan xd halda, bzi
lklrd hl d davam edir. zllikl, bel blg yarmkri yaam
il seiln boylarda daha qabarq grnr.
Boy qurumunda artq soy-uruq sistemi pozulur; uruqlar, soylar birbirin qarr; yeni razi birliyi, blg (yerli-zg) sistemi ortaya xr.
Soy-uruq sistemindki qanunlar burada ilkliyini itirir, yeni boy qurumu
qanunu ilyir; mhariblr, yerdyimlr yeni-yeni qovuma v ayrlmalarla mahid olunur. Sumerd III minil boyu davam edn kosmik
dvlt siyasi-iqtisadi baxmdan milli dvlt idi. Yeni yaranmaqda olan
hr-dvlt idariliyi yal adamlarn itirak etdiyi mumxalq toplants
il idar olunurdu. Gndlik yntim asaqqallar urasna aid idi, kritik
dnmd bu ura zvlrindn birin mvqqti ar statusu verilirdi ki,
bu da primitiv demokratiyann rnyi idi. 17
17

, 124-125.

12

slamaqdrki alarda Azr trklrinin itirak v ya ndrliyi il

qurulan qdim dvltlrin mahiytini anlamaq n protoazr boylarnn
v btvlkd Trk etnosunun dvltilik glnyi il tan olmaq lazm
glir. III-II minlillrd yaranm trk dvltlrinin mahiyti o alarda
mvcud olmu qonu dvltlrl mqayisd ala bilir. Trklrin ilkin
Atayurdunu da iin alan n Asiyada ilk dvltlr yaxn yaay msknlrini hat edn hr aid olub, hr-dvlt kimi tannrd. Bunun
rnyi regionda qonu xalqlarn qurduu Sumer, Akad, Elam, Het v sair
dvltlrin ilk mrhlsind aydn grnr. Sonralar yaxn hr-dvltlrin birliyi blg dvlti, bunlarn da birliyi lk dvlti, myyn tarixi
raitd qonu lklri tutub, z snrna salan dvltin d imperiya atributlar yaranrd. Lakin n Asiyada yranan bu sisteml paralel dalq blg
v lklrd yaayan yarmkri boylarn qalabylik, drbylik, bylik,
ellik v imperiya xarakterli hakimiytlri olmudur.
n Asiyada yaranm hr iki dvlt sisteminin oxar chtlri var:
hr-qala, blg-lk halisi ba kahin v hkmdar trfindn idar olunur v ox vaxt eyni adam hm ba kahin, hm d hkmdar vzifsini
dayrd, blg balarnn da daxil olduu tayfa v soy balarndan
ibart asaqqallar uras il birlikd dvlti idar edn hkmdarn xard qrar toplumun iradsini ks etdirirdi. slind, uruq-boy birlmsi
(ittifaq) il ortaya xan bu qdim siyasi quruma sonralar irokez, german
v keltlrin tarixind rast gldiyimiz kimi, ksr xalqlar z tarixind hrbi,
daha dorusu, primitiv demokratiya adlanan bu siyasi qurumu yaamdr.
n Asiyada sumerlr siyasi hakimiytd primitiv demokratiya mrhlsini yaayandan sonra irsi v mrkzlmi dvlt qurumuna kemilr. Lakin sumerlrin quzey-dou qonuluunda prototrk boylar irsi v
mrkzlmi siyasi hakimiyt gec kediyindn, onlarn qurduu ilkin
primitiv demokratiya uzun mddt davam etmi v tkmillrk salam
demokratiya halna ata bilmidir. Mhz m.. III v II minillrd yaranan
Aratta, Subar, Turuk, Kuman kimi trk dvltlri, zllikl, Qut dvlti
(m.. 2200-2109) bu durumu ox aydn srgilyir.
stehsal vasitlrinin btv icmaya, yaxud azad frdlr, feodala,
quldara v ya mbd mxsus olmasndan asl olaraq, istehsal gcnn
sviysi il ortaya xan frqlrin sosial xarakteri formalar. Toplumda
bu xususi mlkiyt formalarnn yaratd sosial xarakterli istehsal tiplri
dvlt qurumunda myyn formada ks olunur. in v Hind lklrind
III-II minilliy aid yazl blglr olmad n orada dvlt qurumunun
13

kediyi tkaml formalar haqqnda bilgi olduqca azdr.18 Yalnz arxeoloji

kultur v mifoloji dbiyatn ver bilcyi mlumatla kifaytlnmk olur
ki, bu da qdim dvlt tarixinin hl tam yrnilmmi sahsi kimi qalr.
Sumer v Misir dvltlrinin ilkin mrhlsil qdim Trk dvltinin ilkin mrhlsi arasnda is oxar chtlr olsa da, etnik dnyagr, yaam
trzil bal yaranan dvlt atributlarnda kkl frqlr vardr. Bel ki,
mhtm mbdlri, oxlu qullar v yaz kulturu il seiln Sumer v
Misir dvltlrindn frqli olaraq, trklrin qurduu dvltlrd bunlar
grnmr v ksin, Trk dvltlrind olan insan azadl, mlkiyt hququ, demokratik seim v toplumda frdlrin hquq brabrliyi Sumer
v Misir dvltlrind yoxdur.
Hr il eyni vaxtda Nil aynn dab, kin n mnbit rait yaratmas Misir xalqnn yaamnda stabil rifah durumu, normal inkiaf xtti
formaladrmd. III minilliyin son srlrind balanan v m.. II minilin
ilk yarsnda n Asiyadan savacl boylarn Misir glii il yerlrd gclnn separatizm qdr davam edn dvlt quruculuu mbd v mhtm piramidalarn tikilmsin imkan vermi, burada qul myindn maksimum istifad olunmudur. Misird mrkzlmi hakimiyt keidin
daha tez gerklmsi nticsind fironu tanr sayan misirlilr onun
hr bir qrarn icra etmyi qutsal vzif hesab edir v yerlrd fironu
vz edn mmurlar onun adyla i grrdlr.19 nki toplumda hkmdar (firon) Ra tanrnn olu v mqdds varlq saylrd.
Misir dvltind xeyli mmur vard v bunlarn oxu mirzlr idi.
Sonrak brokratik aparatn xarakterik chtlri o alardan formalamaa balamd. Htta mmura tvsiy xarakterli bir yazda bel deyilir:
Ris il bir stol arxasnda oturanda siftin tvazkar grkm vermli,
yalnz ona tklif olunan gtrmli, ancaq ris glnd glmlidir, onda
ris mmnun olub, onu qiymtlndirr v yaxud: ikaytini dinlyrkn mmur sakit v tmkinl dinlmlidir, nki ikayt gln istdiyi
mslnin dzlmsindn daha ox z szlrin diqqtl qulaq aslmasna nm verir.20
18

, I. 44.
oxtanrl Misird tanrlar onlarn mbdd qoyulan tapnaq simvolu qu, ink, kz,
adam v sair fiqurlar tmsil edirs, sosiumda firon vz edir. nki fironun anas adi
insan olsa da, o, Ra tanrnn olu saylr. Tanrnn yerd ba kahini olan firona hakimiyt simvolu skipetr verilmi v o, Misir xalqnn zrind oban tyin edilmidir.
20
, 102
19

14

Trklrd is sosial tbqlm III-II minillrd frqli idi. gr

qonu xalqlarn ksrind yksk mnsb ld etmk n blli soydan
olma rti vardsa, trk toplumunda hr ks xidmt v bacarna gr
cmiytd mvqe qazana bilirdi. Bunun rnyi Kutadu Bilik abidsind aydn ks olunmudur.21 Bel ki, azad frdlrdn ibart olan trk
toplumunda sad xalqn hams (trk kara kamu budun) brabrhqqlu
idi.22 Qara budunun myi byk kanal kiliin, mbdlrin salnmasna
deyil, boy daxilind frdlrin tsrrfatna ynlik idi. li silah tutan hr
bir frd hm sgr, hm d heyvandar v ya kini, sntkar idi. Bel
mk blgs ayrca mmurlar ordusunun yaranmasna imkan vermirdi.
Misir, Sumer v Elam dvltlrindn frqli olaraq, III-II minillr
boyu Gney-Dou Anadolu v Azrbaycanda qurulan dvltlr daha ox
hrbi birlmlr klind ortaya xr v myyn mddtdn sonra bel
birliklr dalrd. Qonu lklrdn bac-xrac v ya vergi almaq trklr
n byk nm dayrd v bu, bzi yarmkri trk boylarnn hyat
amalna evrilmidi. Qonu xalq bac-xrac vaxtnda vermynd, yaxud
vermk istmynd bel boylar yama suluna l atrdlar, sosial qurumun verdiyi tpr gr is onlarn gc qarsnda he kim dayana bilmirdi. II minilin balarnda Turuk byliyinin, ortalarnda is subar (mitan)
v qafqazdilli hurri boylarnn hrbi ittifaq il qurulmu Mitan dvltinin rnyind bunu aq grmk olur. Bu glnyi Altaya kn saqa v
hun boylar da saxlamd.
n Asiyada II minilin ortalarnda Elam, Babil-Kassi, Hurri, Het v
Misir dvltlri z qdrtin gr seilirdis, artq hmin minilin sonunda
bunlardan yalnz Misir dvlti gcn bir mddt saxlaya bilmidi, o birilri is dalb siyasi meydandan xmd. n Asiyada I minilin vvlind Asur, Urartu, Friqiya kimi dvltlr, Azaq dnizi yaxalarnda is
Saqa boylar konfederasiyas yeni gc mrkzin evrilmkd idilr.

21

KB, Metin, 1991, 408-410; , 1994, 302-304: tapu tetig erse qlq btn tgke
yarar bu qopar terk qutun Xidmti all v drst tbitli olsa, hkmdara rzi-hal
olar (4045); atm ersiq erse bolur oq ya kni erse qlq bolur tamas Yax nian
v csur is ox-yay olar, doru tbitli is dama olar (4046); bitig bilse saq a
bolur Yaz v hesab bils, xzindar olar (4048); qayuqa gelik tegir g bolur qayu
kk ayuqluq ze at alur Kimi al il gliy ykslir, kimi gk-ayuqluq il hrt
tapr (4067); qayu yawu yuru bolur ilbegi qayu at tesiz bolur er gi Kimi yabqu,
kimi yuru, elbyi, kimi d nvannn tay-brabri olmayan r-gi olur (4069).
22
, 1963, 113.

15

I minilin vvlind n Asiya dvltlrinin iqtisadi

ykslii dmirin ortaya xmas il balayr. lkM.. I minildn lraras siyasi, diplomatik laqlrin genilnmsi,
slamaqdrki
karvan yollar ilkliyinin artmas il ticartin nm
qurumlar
qazanmas yeni geosiyasi durumlarn yaranmasna
sbb olurdu. gr I minil qdr qurulmu trk
dvltlrinin zlliyini Sumer, Akad-Asur, Elam,
Kassi v Hurri kimi qonu dvltlr v trklrin tmasda olduu uzaq
Misir dvlti il mqayis etmk lazm glirs, artq sonrak slamaqdr
alar hat edn dvrd trafda mvcud olan Asur, Urartu, hmni,
Yunan, Roma, Bizans, Selevki, Sasani v in dvltlri v yaranmaqda
olan Xilaft il mqayis etmk lazm glir. Hm d diqqt alnmaldr
ki, atl trk dvr II minilin ortalarndan balansa da, bozqr atl trklri
yalnz I minilin balarndan Avrasiyann hegemon xalqna evrilmilr.
I minilin balarnda kiayarasnn quzeyind qurulmu Subar byliyi, Azrbaycann bat blgsi Mosuldan quzeyd davam edn Kuman
byliyi v mrkz blglrd ortaya xan oxlu kiik byliklr, Mana,
Mada dvltlri, hmin minilliyin ortalarndan sonra yaranan Azrbiqan
(Atropaten) v slamaqdr davam edn Alban (Aran) dvltlri yerli
oturaq trklrin qurduu siyasi qurumlar idi. Azrbaycanda yarmkri
bozqr atl trklrin m..VII srd qurduu dvlt yalnz sonrak rvan
xanlnn razilrini v Boraln hat edib, Alazan (Ala-zn) ay
yaxalarna qdr uzanan Saqa arl idi.
nsanolunun kemi mnasibti indi v o vaxtlar deyimi il
hr zaman qarladrlmdr v hmi kemi daha daltli durumu il
dyrlndirilmidir. lbtt, btn insanla xas olan bu hal kerkliyi
ks etdirmir, sadc, nsillr arasnda nostalgiya hissi yallara mxsus
olduu kimi, btvlkd kemii idealladrmaq hissi d insanolu n
xarakterikdir. Mifoloji baxmdan, kemi zamann z d dvrlr blnur. Qdim hind dncsin gr, insanlar drd dvrd yaamlar.
Gya brabrlik, xobxtlik v dvltsiz olub, mkmml saylan ilk
dvrdn frqlnn sonrak dvrlrd insanlarn rifah get-ged pislir,
nhayt gnahl, qaranlq dvr (m.. I minilin vvli) adlanan a
balayr.23 Bu dvrlr yunan mifologiyasnda qzl, gm, mis v dmir
dvr kimi yer alr.
23

Hind mifologiyasnda bu dvrlr Krita, Treta, Dvapara, Kali adlanr (, I. 337).

16

Atl trklr kimi saqa boylarnn ilk klri II minilin ortalarndan

balansa da, onlarn aktiv siyasi tarix shnsin xmas, szn hrfi mnasnda, dmir dvr il balanr. Konkret bir dvr deyil, III minildn
slamaqdrki alar hat edn Ouz zamannda deyimi hr df ilndiyi konteksd myyn tarixi dvr aid olur. Trklrd Ouz xann
brahim peymbr anda yaamas inanc vard.24 Lakin Ouz obraz
bir mqamda Ayn olu (onu Ay-kaan dodu) kimi verilib, III minilin
ilk yarsnda yaam kuz (oquz) epitetli Bilqams il eyni (Zlqrneyn)
obrazdrsa, baqa bir konteksd Kara-xann olu kimi, ouz boylarnn
soybabasdr. Bu baxmdan, Dd Qorqud hekaylrind ouzlar dvr
anlamnda ilnn ol zaman deyimind arxaik qat II minilin ortalarna,
sonrak qatlar is bir-birini vz edn Saqa, Hun, Xzr v Slcuqlar an hat edir v Korolu eposunda olduu kimi, Ouznamlr d
bu mxtlif tarixi qatlara aid olaylar eyni tarixi mstvid tqdim edir.
Ona gr d, eyni ouz bahadr hm arxaik qatda, hm d islamlama
a olaylarnda itirak etmli olur.
Trklrin dvltilik tarixind nmli rolu olmu mxtlif eidli
dini inanclarn da ayr-ayr zamanlarda ortaya xdn grmk olur. Bel
ki, III minildn slamaqdr davam edn bir tanr inaml Tanrlq il
yana, bzi blglr baqa etnoslarn gtirdiyi zrdti, mzdki, mani,
musvi (yhudi) v xristian dinlri d olmudur.25 Azrbaycanda bir ox
trk boyu sas trk dini olan Tanrl (Gk-Tanr) saxlasa da, bzi trk
boylarnn, daha dorusu, hun, alban, aran, ermn, xzr, qpaq boylar
iind bzi ail v soylarn m.s. I minild musvi, xristian dinlrini qbul
etmsi bllidir, lakin azr trklrinin zrdti, mzdki v mani dinin tapnmas haqqnda tarixi blg yoxdur.26 slamlama anda ulu peymbrimiz Mhmmdin (s..s.) dinini qbul etmi trklr tanr, musvi v
xristian trklrl i-i dini tolerantlq mhitind yaamlar. Xzr dvl24

KCN, I. 11; B grn arxeoloji blgsi kimi, II minilin ortalarnda meqalit tikililr,
Ouz qalaalar diqqti kir.
25
Dd Qorqud hekaylrind tkur (xan) v mlik (by) titullar il ad ken QaraTikan, Sunu-Sandal, Qpaq, kl, Qara-Aslan, Qara-Tkur, Buacq, Baybecan by
v onlarn boyu xristianl qbul etmidilr.
26
Yerli Od kultu v Asar tanrya inama dayanan, lakin pers mhitind formalad n
trk glnyindn frqlnn zrdtilik, zrdtiliy dayanb, atprstliyi n xaran
v mal-mlk brabrliyi, htta arvadlar bldrmk adtini tbli edn mzdki dini
d trklr n yad idi. nki etnik kk baxmndan, Mzdk fars (cm) idi v bunu
Nizamlmlk xsusi qeyd edir: Mzdk cmdir (Siyastnam, 158).

17

tind drd din tapnan ayr-ayr trk boylarnn bir yerd yaamas bunun
bariz nmunsidir. Tolerantlq din ayr qarda deyimind d qalmdr.
vvlki minilllrd daha sad grkmi olan Misir mbdlri artq
m.. I minildn balayaraq mhtmliyi il seilir v idarilikd onun
funksiyasnn genilnmsi grnr. Artq hr be adamdan biri, kiln
torpan is d biri mbd aid idi. oxtanrl Roma-Yunan tapnaq v
mbdlri d byk imtiyaza malik idi. Bu durum xristianlq anda
Bizans dvltinin mbdlr verdiyi byk nml daha da artmd. Trk
toplumundan frqli olaraq, bu dvltlrd dini institutlar baqa dinlr
qar barmaz mvqe tutur v sad xalq yox, oliqarx v hakim zmrni
mdafi edirdi. Trklrin yeni-yeni lklr fth etmsind baqa etnik
boylara v baqa dinlr tolerant mnasibti d z bhrsini verirdi, htta
475-d rumlu inovnik v feodallarn talan xisltinin artq dzlmz hal
almasndan bhs edn yepiskop Salvian Marselli qeyd edirdi ki, rumlular
bel varvarlarn (trklrin) zbt etdiyi torpaqlara qar.
Dvltilik baxmndan n Asiya xalqlarndan xeyli gerid qalan
Avropa xalqlarnda boy-soy qurumundan dvlt qurumuna keid v hakimiytin irsi trlmsi m.. I minild gerkldi. Aqressivliyil seiln
Asur, aqressiv olsa da, ial etdiyi lklrd tikinti aparb, kanallar kn
Urartu v hmin minilliyin ortalarna qdr mdniyt mrkzi saylan
Babil dvltindn uyun blmlrd bilgi verilmi v bu dvltlrd irsi
hakimiyt olmas gstrilmidir. Ar ovinizmi il seiln hmnilr
v bir ne sr sonra onu tqlid etmy alan Sasanilr d hakimiyti
seiml deyil, irsi yolla varis verirdi: rdir Babkandan balam
cm ahlarnn axrncs olan Yzdgrdn dvrn qdr ah olu ah
ola bildiyi kimi, vzir olu da vzir olmal idi.27 Sosial qurumu dvlt
quruluuna transfer edrk insan azadlna nm vern trklrin dvltilik flsfsinin sasnda seim dururdusa, Yunan-Roma dvltlrinin
yaranmasnda da ail (klan) v boy qurumlar nm dam v Bizans
anda bu glnk hakimiytin irsi trlmsi klind davam etmidir.
Masir genetika, geneologiya terminlrinin kknd dayanan soy
anlaml genos (yunan), gens (latn) sz qadn anlam il baldr.28 Olsun ki, qdim trkcnin kn (xalq) szn bnzs d, german dillrin27

Siyastnam, 142; Bu szlri yazan Nizamlmlk hmin glnyin trk dvltiliyin

gtirilmsind hm d xsi mara vard: z bir ne trk hkmdarnn ba vziri olmudu v zndn sonra bu vzifnin oluna kemsi n alrd.
28
Mqayis et: gine (yunan), gin (hay), jena (rus), znn (fars).

18

dki knne, kuni (qotlarda), kona/kuna (qdim skandinavlarda) formalar

da *gen kk il baldr v ba anlaml kniq sz d bu yuvaya girir.
Lakin burqund, lanqobard german boylarnda soy fara, soy zv is faramanni adlanrd. Diqqti kn mqamlardan biri d budur ki, hmin fara
sz getmk, kmk anlaml bara (fara<*bara) il izah olunur.29 Bu
da trkc bar- (varb-getmk) feilin uyun glir.
Roma dvltinin m.. VI srin sonuna qdr ar dvr adlanan
alarnda sosial-siyasi qurumlar bzi terminlrd ks olunmudur: patriarxal ynl familiya adlanan soylarn banda pater-familias v ya dominus sahib dururdu, uruqba v uruq anlaml patrisi termini byk
familiyalarn birliyini gstrir, demokratik seiml hrbi ba, ba kahin
v hakim vzifsini dayan reks ar saylrd. Blli soylara daxil olmayan
glmlr (plebs) v kasblar ox vaxt sahibkardan (patron) asl olurdu.
Sonrak monarxsz Respublika (res-publica xalq ii) anda is senat
(senex qoca) adlanan 300 nfrlik asaqqallar uras, komisiy adlanan
xalq mclisi v iqtidarn banda konsul vard. Bellikl, Roma hrini
quran etrusklarda hakimiyt seiml idi, latnlar da bu nnni respublika
anda saxladlar; konsullar seki il senat v xalq mclisind seilirdilr.
lk Roma dvltind etrusk glnyi kimi imperium, hkmdar
zrind xalq nzarti vardsa, artq Roma imperiyas vaxtnda bu dvlt
tabe olan razilr o qdr genilndi ki, Avropa, Afrika v Asiyann bir
ox blgsi bu imperiyann idar olunmasna vergi vermli oldu. Tbii
ki, bel imperiyann banda duran konsul demokratik institutlardan vaz
kemli idi v bel d oldu.
Yunan toplumunda is soy anlamnda genos, uruq anlamnda
fratri (qardalq), boy anlamnda fili, bodun anlamnda demos termini
ilnirdi.30 Eyni atadan trynlrin genos qurumunda daxili evlnmsi
qadaan idi, burada oullua gtrm, soydalarn vrslik hququ, bann seimi, razi, i v qbiristanlq mumiliyi, hrbi v dini ba filobasiley vard. Fili qurumunda demos mhm msllri aqora adlanan
toplantda mzakir edirdi, asaqqallar uras bule adlanrd. Yunanlarda
soy-boy blgs dvlt yaranandan sonra sosial tbq blgs il vzlnir; xalq soylulara v kini, sntkar, sgr zmrsin ayrlr.

29
30

, 1982, 156.
Sonra xalq anlam qazanan demos qabaqlar damos klind idi (, 1982, 293).

19

Afinada ura yaranandan sonra soy-uruq qurumu boy tkilatnda

pozuldu. vvlki qonu boylarn ittifaq indi mrkzi ura il idar olunurdu. Grnr, bu alarda aparc mvqey Afina halisi xb ba el
olmudur v latnlarn reks szndn frqlnn el-ba anlamndak basil
(basiley) sz patrike szn vz etmidir. Soylu, kini, sntkar v
sgr kimi mxtlif tbqy ayrlan cmiytd yalnz soylular hakimiyt iddia ed bilrdi.
Avropa xalqlar mrkzlmi dvlt yaradana qdr boylar birliyi
(Confederation de tribus) mrhlsini yaamlar. Bel ki, Sezarn germanlar boy-soy blgs il mskunladrmas bllidir. Boy blgs otlandiyada XVIII srin ortalarna qdr davam etmidir. Avropada dvltilik
boy qurumu > razi tkilat > dvlt mrhllrini ayr-ayr blglrd
mxtlif alarda keirmidir.
Yunan toplumunda boy qurumunun dalmasna sbb olan dvlt
qurumunun yaranmas il kndlinin z torpanda arendatora evrilmsi
prosesini dqiq rh edn F. Engels yazr: vllr, soy-uruq qurumlu
toplumda bel evrili mmkn deyildi.31 Yunanstanda m.. VI srd
myyn reformalar hyata keirildi v varl-kasb qardurmas bir az
sngidi.32 ntellekt dvr adlanan bu alarda xeyli alim, yazar, filosof
yetidi, 7 mdrikdn biri d atas trk (saqa), anas yunan olan Anaxars
idi.33 Yunanstanda dvlt qullar mxtlif razilrd yerldirilir v onlara xsusi tsrrfat yaratmaa imkan verilirdi. Bu nv qullarn istehsal
dvltd hakim tbqnin mhsulla tmin olunmasna ynlmidi. Bel
tsrrfatla mul olanlar ilot adlanrd.34 Bu termin, yqin ki, trklrin
elat sz il baldr.
gr Afina dvltinin yarand alardan balayaraq davam edn
varl-kasb qardurmasna sbb aa tbqnin mflislmsi il mlkiyt hququnu itirmk idis, trk toplumunda istehsal z istehsal etdiyi
mhsulun sahibi idi. Boy qurumu bu adil dzni yaadrd. rokez toplu31

, 1982, 126.
Afinada m..594-d Solonun reformas il torpa icary gtrnlrin borcu lv
olundu, 509-da is zadganlara byk tpki gstrildi. 4 boylu Afina dvltind 400
nfrdn ibart ura yarand (4x100). hali varna-mlkn (glir!) gr gliri ox,
orta, az olanlar v kasblar zr 4 nv blnd v 3 blgy ayrlm Yunanstann
(Attika) ayrca bas (demarx), hesabdar, 30 hakimi v kahini olan hr blgsind
znidar sulu ttbiq edildi.
33
Azr xalq, 2000, 98-102.
34
, , 41.
32

20

munu yrnn etnoqraflar da bunu boy qurumu il izah edir. Tarixd blli
trk dvltlrinin oxu mhz boyad il tannr.
Dvltin xarakterik chtlrin tsir edn boy-soy qurumlar kimi,
ail, evlnm v toplumda qadnn statusu v ona mnasibt msllri,
hminin irsi hakimiyt glnyi olan dvltlrd kimin varis ola bilmsi
d dvlt qurumunda myyn rol oynayr. Etnik mentalitet il bal olan
bu msllr ayr-ayr xalqlarda mxtlif xarakter dayr. Msln, trk
xalqlarnda olduu kimi, germanlar da qadna hrmt edirdilr, lakin in,
yunan v semit xalqlarnda qadna bel mnasibt yox idi. Soylu, sntkar, kini v ya oban olmasndan asl olmayaraq, hr bir trk potensial
sgr idi v orduda zl yeri vard. Qazand nfuz v bacarna gr
hr ksin hakimiyt iddial ola bildiyi trk toplumuna irsi hakimiyt yad
idi. Mana dvlti anda is artq bu glnk pozulmudu.
Dmir dvr dvltlrind pulun ortaya xmas da xarakterik haldr.
Yunan v Kiik Asiya hrlrind qzl v gmdn ksilmi sikklr
m.. VII srdn i dr. kiayarasnda pul (sikk) Selevki andan
ilndi. vvllr is mbadil v dni n mxtlif hcmli qlibdn
xm gm ilnirdi. Bzi alarda gml brabr, qzl v quruundan da istifad olunurdu.35
IV-II minillrd ticart al-verii mal mbadilsi (barter sulu) il
aparlrd. vvllr mt mbadilsi xrdabuynuzlu heyvan, davar say
il tnzimlnirdis, sonralar mal dyim ticarti pulu ortaya xard, ilk
pul tacirin silah idi. Pul istehsalnn istehsal etdiyi maln, mumiytl
istehsaln aas oldu. Pulu icad ednlr dnmrd ki, pul kulta evrilck. Kaz puldan nc trklrd ek ilndiyini qeyd edn Z.V. Togan, mumiytl ticartd ilnn mxtlif ll metal kl, sonralar
is pul-sikk l vahidlrinin n Asiyadan Hind v in lklrin kediyini yazr.36 lk sikk Lidiyada Krez (m.. 560-546) anda baslmdr.
Mxtlif dillrd pul anlaml szlrin heyvan drisi il bal olmas
anlalr. Bel ki, latn dilind pekus qaramal, pekuniya pul; qdim
hindc rupa qaramal, rupi pul mnal szlrdir. Trkcnin dri sz
qdim pers pulu darik (yunanca draxm) sznd grnrs, davar//tavar
v tnq szlri rus dilind tovar, denqi szlrind tkrar olunur. Tnq
szn Persopol yazlarnda da danaka klind rast glmk olur.37
35

, 1990, 69.
Togan, 1981, 121-123;
37
til bulqarlarnda bel l vahidi tiyin (sincab drisi) olmudur.
36

21

2. TRKLRN DVLT QURUMU

Mxtlif lklrd dvlt qurumlar sasn oxar sbbdn ortaya
xsa da, dvlt qurma yolunu zaman frqi il ken lklrd formalaan
qurumlarn yerli glnk cizgisi d zn gstrir. Bu xsusiyti nzr
almadan qdim mtnlrdki mlumat dzgn rh etmk mmkn deyildir. Tekstoloji aradrman haqqnda danlan etnosun zaman-mkan mhiti prizmasndan baxmaqla aparmaq v irli srln fikirlri onun dili,
folkloru, dnyagr v etnik glnklri szgcindn keirmk lazm
glir. Bu baxmdan qdim Azrbaycanda siyasi qurumlarn yaradclar
olan prototrklrin tarixi onlarn yaadqlar zaman ksiyi, traf mhit,
hyat trzi, qonularla laqsi v sonrak durumlarn retrospektiv proyeksiyasnda aydn seiln tarixi glnklri kontekstind z xr.
lkl toplum (ibtidai icma) quruluunda qohum ou (ail) birliklri
klind formalaan soylar (nsillr) toplumu olaraq uruq (qbil) ayrca
soyad, bas, blli razisi, inanc v tapnaq trni, trsi olan qurumlar
idi. Burada soy byklri mhm msllri zmk n ba il gnirdilr. Yurd yerlrini nadir hallarda trk edn uruqlar qapal mhitd
yaayrdlar, evlnm il qohumlaan yaxn uruqlar arasnda trn, k,
mdafi msllri v digr problemlr mtrk hll edilirdi.
Vahid etnoqrafik mhitd yaayb, eyni dialektd danan bir ne
uruun birliyi boy (tayfa) qurumunu formaladrrd. Boylarn birliyi is
budun (< bodun) adlanrd. Buduna daxil olan uruqlara ayrlqda ok, razilri il birlikd is boy deyilirdi. Boyun damas, onqonu, gnm yeri
(drnk), soylu bylrdn seiln bas (by), inanc v trnl mul
olan kahini (qam), yaylaq-qlaq yerlri, yurd v obalar, byk v kiik
kndlri, qalalar olurdu. Budun qurumunda is inanc glnyin v tapnaqlara byk qam (baqam, qamata) nzart edirdi, boy asaqqallar v
soylu bylr, alp-rnlr (bahadrlar) mhm msllr bard gnib
qrar qbul etmk n qurultay formasnda toy adlanan toplantya ylrdlar.
lk dvlt zyi olan budunun banda seki il boy bylrindn biri
dururdu. Lakin seilmi bykby hakimi-mtlq deyildi, mhm qrarlar yalnz boylar tmsil edn bylrin, kahinlrin rhbri byk qamn,
asaqqallar urasnn, rn balar v digr dvlt adamlarnn razln
toyda alandan sonra qbul ed bilirdi. Myyn mddt seiln bykby hrbi-demokratik qurumun bu trsini pozanda drhal hakimiytdn
22

uzaqladrlrd. Bu sbbdn, elitadan tutmu qara camaata qdr btv

halinin nzarti altnda olan bykby fikrini srbst dey biln bylrin, xalq tmsililrinin (toyqularn) istyin uyun hrkt etmy mcbur idi. 38
Sonrak mrhld ellik v el adlanan bodunlar birliyi artq klassik
anlamda dvlt quruluu olub, vvlki qurumlardan kkl kild frqlnirdi. Elin banda hamnn hrmt v itat etdiyi qanuna (tr) sasn,
cmiyt trfindn dstklnib, myyn mddt seiln elbyi dururdu.
All vzir olan bilginlrin dad bilg titulu rfli sayldndan bu
nvan layiqli hkmdarlara da verirdilr. Dini msllr baqam v ya
qamata rhbrlik edirdi. Elin dvlt atributlarndan saylan tu, yay, gerb
sviyli dama, ordu v myyn alarda keiriln toy qurumu, asaqqallar mclisi olurdu. Elbydn (kaandan) sonra myyn hakimiyt grvlisi v sava vaxt ordu hisslrin balq edn yabqu, ad, tarxan,
eltbr titullu dvlt adamlar v ayqui, eli, tudun, inancu, buyuruq v
sair nvanl dvlt mmurlarnn varl el qurumunun xarakterik chtidir. Bu qurumda elbyin xatunu yincu da dvlt ilrind itirak edir,
olu tegin bir boya v ya qouna rhbr tyin olunanda ona ad nvan
verilirdi. Dvlt trnlrind hr ksin protokola uyun z yeri, hkmdarn
hzurunda sa, sol, qar, arxa durularn sralanma protokolu vard.
Grndy kimi, sl dvlt quruluu El qurumunda zn gstrir
ki, bu da salam demokratiya prinsipin saslanan oliqarxiya v monarxiya ynml iki sas nv ayrlr. Hr nvn z stn v zif chtlri
vard. Bel ki, slamaqdrki alarda trk xalqlar Avrasiyann mxtlif
gulrind dflrl hr iki el nvn snaqdan keirmilr. Azrbaycanda is qdim qut, saqa boy v bodunlarnn qurduu el mana, mada,
alban bodunlarnn qurduu eldn frqlnmidir.
Deyilnlrdn aydn olur ki, qdim alara aid iltdiyimiz dvlt
sz bir-birindn qabarq kild frqlnn anlamlar bildirir. Ona gr
d onun mumi anlamn znd saxlamaqla, digr mna alarlarn v
mumiytl, dvlt qurumu il bal terminologiyan uyun szlrl ifad
etmk lazm glir. nki dvltin zyi saylan ail qurmundan dvlt
38

Qdim trk dvlt adlarnn sasnda qut-i, man-a, mad-a, saq-a, xz-r (azr), subar, hun (kun), tur-uk (trk) v sair bu kimi boy adlarnn durmas da gstrir ki, ayrayr boylar birlib dvlt quranda dvltin ad konfederasiyaya ndrlik edn boyun
ad il adlanrd. Diqqti kn msllrdn biri d budur ki, in qaynaqlar hun dvltiliyind grnn lulu, kti szlrini titul kimi tqdim edir.

23

quruluunacan mvcud olmu tarixi-siyasi qurumlarn hquqi-idar formalar, corafiyas, etnik bazas v digr ictimai-inzibati atributlar bir
ox halda bir-birindn frqli zlliy malik olur, lakin ada dvltilik
terminologiyas ninki bunu dqiq ks etdir bilmir, htta bzi hallarda
yanl tsvvr yaradr. Bunu aq grmk n rb dilindn alb iltdiyimiz tayfa v qbil szlrinin Azrbaycan dilinin izahl ltind
verilmi rhin baxmaq kifaytdir:
Tayfa - 1. Sinifli cmiytdn vvlki birlik; qvm;
2. Xalq, millt;
3. Qohum, qbil, qohum-qrba;
4. Danqda tacir, ofer tayfas kimi ilnn qrup, dst;
Qbil - 1. btidai cmiytd: bir soydan trmi v bir risin idarsi altnda birlikd yaayan kri tayfa, nsil, irt, oymaq;
2. Mcazi mnada: tayfa, xalq, millt.

Veriln rnk ox aydn gstrir ki, bel alnma terminlrin ksri

turk dvlt qurumunun zlliyini ifad etmk gcnd deyildir. Qdim
trk dvltilik terminlri is hm iar etdiyi mfhumun qavranlmas
n anlaql, hm d leksik anlam baxmndan ox aydndr. Ona gr d,
ail, nsil, qbil, tayfa, xalq, millt, hr, vilayt, mmlkt, hkmdar,
ah, ar, caniin, satrap, vali, srkrd, dvlt, hakimiyt v sair bu kimi
alnma szlrl yana, burada ocaq, otaq, soy, bod (boy), bodun, el, ellik,
oba, yurd, blg, lk, eli, elby, by, qalabyi, bylrbyi, xan, xaqan,
xatun, tegin, ad, yabqu, tarxan, buyruk, tr, tu, bitiki v sair qdim
trk szlrinin d ilnmsin geni yer verilmidir.
Trklrin dvltilik glnyind ilk olmu terminologiyann, he
olmasa, imkan daxilind yrnilmsi bir sra msllr aydnlq gtirr.
Bel ki, dvltilik kontekstind tkc el sznn dad xalq, lk
v dvlt mnalar qdim trk dvltilik glnyinin baqa xalqlarn
dvlt sistemindn kkl kild frqlndiyini aydn gstrir. Ona gr
d el sznn terminoloji tutumunu baqa dillr bir szl trcm etmk
tinlik yaradr. Eyni durum ata, baba, dd v bu qbildn olan qan
qohumluu il yaranb sonralar sosial v dvlt qurumlarnn ortaya xmas il yeni mnalar qazanm szlrd d zn gstrir. Nec ki,
ilkin anlam il ail basn bildirn ata sz sonralar Qorqut-ata, Qamata, ata-man v ata-by szlrind vliya, ba kahin, komandan,
trbiyi anlam il ilnmidir. xs adlarndasa bu szn sadalanan
mnalar yoxdur: Ata, Atakii, Ataxan v sair.
24

Trk dvltilik sistemind termin v titul (nvan)

mslsi haqqnda trkologiyada myyn aradrDvlt dzni
malar vardr, lakin bunlarda trk termin v titullar
v atributlar
m.. III srdn (Mete andan) balanaraq tdqiq
olunur.39 Halbuki bu dvltilik terminlrinin oxu
hl dvlt yaranmamdan xeyli vvl sosial termin kimi ilnmi v m.. III srd yox, III minilliyin ortalarndan sonra
yaranmaqda olan trk dvltlrind ikinci anlam qazanmdr. Htta qan
qohumluu il bal bzi terminlrd, yuxarda ata szl laqdar qeyd
etdiyimiz kimi, dini inanc kontekstind nc bir dini anlam alar da
formalamdr.
Dvltin tkil olunmas n vacib olan rtlr srasnda nc xalq,
razi, gc faktoru nm dayr v bunlar siyasi tkilatlanma il birlikd
dvltin sasn tkil edir. Gc (erklik) haqqnda ordu il bal blmd
danacaq, lakin nzr almaq lazmdr ki, bu klassik ayaq zrind
duran trk dvlt dznind ordu il xalq ayrlmaz bir btvlk mahiytinddir.
Trk dvlt dznind siyasi qurumun sosial quruma dayandn
sylmidik. Buna gr siyasi qurumun (dvltin) sosial bazasn tkil
edn insan v aildn tutmu, xalq v millt qdr mxtlif varl bildirn terminlri nzr almaq lazm glir. Trk dillrind ilnn minlrl
qohumluq termini zrind tdqiqat aparan Yong-Sng Li bunu zllikl
vurulayr ki, qohumluq terminlrinin znginliyil trk dillri baqa dillrdn frqlnir.40 Hr trk z soykknd yeddiarxa dnni tanmal, 7-ci
babasnacan adlarn bilmli idi. Azr trklri nv-ntic sistemind 7-ci
nsili tmsil edn qdrki trmlri d frqlndirmilr.41
Dvlt dzninin yarand mkan (lk) v bu dzni gerkldirn siyasi tkilatlanma, hakimiyt seimi v brokratiya msllril
bal trk dvltilik tarixind ilnmi terminologiya olduqca zngindir.
slamaqdr bu terminlrin ksri trkcdir v htta bunlardan bzisi q39

Donuk, 1988; Kafesolu, 1989; gel, VII, 1991; -, 1996; sgr, 2003.
qrbalk adlar baxmndan trk dillri dnyann n zngin dillrindn biridir. Bir
ox dillrd, rnyin hindavropa dillrind iki, htta qrbalk ad tk bir szckl
ifad edildiyi halda, ski v orta trkcd v gnmz trk dillrind hr trl qrbalk
n ayr terminlr qullanlm v qullanlmaqdadr (Li, 1999, 319).
41
Bel ki, azr dilind 2-ci nv (torun), 3-c ntic v 4-c il 7-ci nsil arasnda
ktc (ktkc), yadca, yetic, xdic, ccxc, tc terminlrinin ilnmsi qeyd
olunmudur (, 1971, 38-40).
40

25

dim alarda baqa xalqlarn dilin d kemidir. Lakin Azrbaycanda

dvltilik terminlrinin bir qismi rsaq, Sasani v Slcuq dvltlri
anda fars, islamlama dvrnd is rb szlri il vz olundu.
Bellikl, trk dvlt dznini tkil edn drd sas nsr - sosial,
inzibati, siyasi v hrbi qurumlardr. El sznn bildirdiyi qurumu
rti olaraq el1 (xalq), el2 (lk), el3 (dvlt) klind nmrlyib, sxeml
gstrsk, qurumlarn bir-biril bal olduunu grrik:

Buradak hr qurumun znmxsus zl atributlar vardr ki, onlar qurumun frqlndirici v ya tkiledici lamtlri saymaq olar. Msln, trk dvltilik trsin gr el3 qurumunun lamtlri beldir:

1) Sosial qurum
nsan (adam) v apa, ata, dd, baba, ka, qaa, ana, oul, qz kimi
ail daxilind qan qohumluu il seiln qandalar v ou, soy, oq, uruq,
boy, budun v el qurumlar il bal terminlrin hamsndan geni danmaq imkan olmasa da, hr halda, bzilrini burada gzdn keirmk
mmkndr.
26

Kii (insan). Trkc cins frqi qoymadan, hr frdin, insanolunun

kii adlanmas bllidir. Baqa trk dillrindn frqli olaraq, azr dilind bu
szn ilkin anlamndan uzaqlab yalnz r (erkk) bildirmsin baxmayaraq, bzi dialekt v yazl abidlrd ilkin anlamn saxlamdr. Bel ki,
Dd Qorqud boylarnda qz kii, xatun kii deyimlri vardr.42
Kii sznn insan anlam v boyadna qoula bilmsi (ku-kii,
az-kii, altay-kii) onun prototrk anda yaranm szlrdn olduunu
gstrir. Sumerc titul bildirn luqal-kii dqiq trcm olunmasa da, onun
akad dilin kemi arkiatum (insanlarn ar) formas toplumun ar
anlamnda ilnir.43 Hl nr olunmam Enki v Ninxursaq mifind
is Turki lksi deyimi vardr.44
Apa. Prototrk andan ilnn apa//aba sznn soydaxili termin
kimi, aild byklr mracit bildirn qohumluq termini olmas bh
dourmur. . sgr v M. Qpaq bu terminin byk anlam dadn
qeyd etmilr.45 Mxtlif trk dillrind xeyli fonetik formalar yaranm
bu termin hl d aild byklr amil edilir v qdim getdikc onun
hm baba, hm d nn anlam bildirmsi aydnlar.46 Gytrk yazlarnda ecm-apam deyimi cdad anlamn aydn gstrir.47
Sumer yazsnda da aba sz cdad, ata, qoca anlamnda ilnmidir.48 Bu szn sumer-akad dillrind ilnmsi gstrir ki, aba
qdim n Asiya izoqlosudur.49 frasiyab adnda olduu kimi, bzi qut
elbylrinin (nim-aba-ke, Yarlaq-ab) adnda da grnn -aba, -ab morfemi ox gman ki, hmin aba szdr, nki qohumluq bildirn apa/aba
sz mifoloji kontektsd yeni alar qazand kimi, sonralar trk dvlt
qurumunda da titul kimi ilnmidir.
42

KDQ, 1962, 59, 115.

, 1983, 241.
44
2002, 310; Ola bilr ki, bu Turki ad sonralar Tukri formas almdr.
45
-, 1996, 55; Vedid bzi soylar b szn ata anlamnda ildirdi.
46
Rsnen, 1969, 1; , I. 1974, 54-57; , 1, 47.
47
Saqa soykk fsansini qlm alan Herodot qeyd edir ki, saqalar (skitlr) Papayn
(Babann) arvadna ulu ana anlamnda Api deyir.
48
, 1967, 430.
49
Sumer dilindn akad dilin ken abkallu mdrik sz il yana, akad dilind abu
cdad, ata v abi baba szlri d vardr (, , 1957, 14); d Enlil luqal kurkura aba dingirneke4 (Tanrlarn abas, lklrin aas Enlil) sumer cmlsind aba
predok kimi verilir (, 1967, 429); Akad hrinin mbudu da dAba idi.
43

27

Ncati Gltpe doru olaraq, trklrd ail tkilat il ilgili apa

sznn dvltd nvan klind ilnmsini n ski nmun kimi qeyd
edir.50 Apa tarkan (ba komandan) titulunu Tonyukuk, ni l kaan, Kltegin kimi tarixi xslr damlar. Gytrk yazsndak Apa tarkann in
qaynanda (Apa ta-kan) ba komandan kimi verilmsi diqqti kir.51
Ata. Qanda terminlri srasnda ata sznn zl yeri vardr. Bel
ki, hl ilkl toplumda ail basnn hr hans bir adla frqlndirilmsi
lazm idi v ox gman ki, bu anlamda el ata sz ilnmidir. Sonralar
inancla bal try nzart, dini trn balq ednlrin d ata termini il
bildirilmsi bllidir: mada boylarnda Qam-ata, hunlarda is Ata-qam
adlar ilnirdi. Karaim mifologiyasnda is Karal-ata ad teonimdir.52
n qdim alardan ilnib, forma v mnasna gr adam szn
v Adm adna bnzyn Ada //Ata sz n Asiyada bir ne hkmdarn
adnda grnr. Bunun trkc qanda ata sz olub, sonralar ba titulu
kimi ilnmsin bh yoxdur. Htta lulu boylarnn Arzizu blgsind
ad kiln balarn m.. IX srin vvlind Ata, VIII srin sonuna yaxn Dada (Dd) adlanmas bllidir.53 Saqa trklrinin d m.. IV srd
Ata (yunanca Atey) adl hkmdar vard.
Bellikl, qan qohumluu il bal ilnn qdim apa v ata terminlrinin sonralar dvlt qurumunda titul anlam il ilndiyini grmk
olur v bu prinsip tkc hmin szlrd deyil, baba, dd, qaqa szlrind d zn gstrir. Qan qohumluu (qanda) terminologiyasndan
Tanrlq dinind qam inancna transfer olunan ata, dd szlri Qorqud
Ata v Dd Qorqud deyimlrind grndy kimi, baba sz d Baban
yeri umaq olsun (KDQ) alq-duasnda v Baba-da kimi qutsal dalarn adnda ks olunmudur. Bu qanda szlrin blg-lk balarnn
ad kimi ilnmsi is artq onun dvltilik nvan (termini) olduunu
gstrir. Bel ki, m.. II-I minilliklrd subar boylarnn yayld blglrd Dd (Dada) adnn ilnmsini diqqt alan yazarlar onun subar
sz olduunu yazmlar.54 Eyni durumu bir ne blg byinin adnda
grnn Kaka//Kaki adna da aid etmk olar. Bel xs adnn Mada lk50

Gltepe, 2002, 896.

Donuk, 1988, 2.
52
Azr xalq, 2000, 135-143.
53
, 1970, 124.
54
, 1954, 92.
51

28

sind yaylmas da bllidir: Ka-ki-ia LUma-da-a.55 Sonralar kaka (qaa)

sz qarda, day, mi anlam il fars, fqan dillrin kemidir.
Ou (ail, soy). Qdim trk dvltind toplumun zyi saylan v
ilk sosial birlik olan ail qurumunun nmli yeri vardr. Ail tipinin dyimsi sosial modelin dyimsin sbb olduu kimi, bel dyim dvlt
yapsnda da myyn frq yarada bilir.
Gytrk yazlarnda soy, ail anlamnda ilnn ou sznd
grdymz o (oq) kknn oul evlad sznd d tkrar olunmas
onun prototrk dilind ail anlam damasna bh yeri qoymur. Bel
ki, hmin kkdn oqu (ail) sz yaranana qdr oq sz ail anlam
bildirmi, sonralar is mumildirici termin kimi soy, qbil anlam
damdr.56 Daha sonralar is bir siyasi tkilata bal olan qbily oq
deyilmidir. Qeyd edk ki, sumer dilind d sz qbil anlamnda
ilnmidir.57 Olan sz d etrusklardan klan (oklan) klind latn dilin,
oradan da baqa Avropa dillrin kemidir.
Ou qurumunda evlnm olay nm dayr, bel ki, evlnmnin
dvltilik glnyin zl tsiri vardr. gr qdim fars hkmdar z
ana-bacs il evln bilirdis, trklrd bel adt yox idi. Trk ailsind
boyk oul evlnib aildn xr (ev-ln-ir), ata evi kiik oula qalr. Qzglin is r evin krlr. Qohumlaan valideyinlrin quda adlanmas
glnyi azrlrd olduu kimi, bzi dou trklrd d grnr. Soylarn
qohumlamas xaotik deyil, myyn nny dayanrd. Msln, Xzr
xaqannn arvad (xatun) barsil boyundan olurdu.58 Demli, xaqan xzr,
xatun is barsil soyundan olanda bunlarn olu xaqan seil bilrdi.
qtisadi v demoqrafik amillrdn asl olaraq, bzi xalqlarda tk rarvad (monoqami), oxarvadlq (poligine) v ya oxrlik glnyi yaranmdr. Trk trsi daltsiz sosial quruma yol vermdiyi n toplumda
ctlk sasna dayanan aillr mvcud olmudur. Ouz a glnyini
srgilyn Dd Qorqud boylar bunu aydn ks etdirir. Yalnz sonralar
55

, 1970, 130-131.
Nallarda ilnn az getdi, uz getdi deyimind grnn uz sznn us//u variantlar da ox anlamnda ulus//l szlrind vardr. Bu baxmdan, ou sznn etimologiyas oq ail + us ox, yni qanda aillrin soyu, klan kimi yozula bilr.
Grnr, fonetik chtdn oq szndn frqlnn v g ana, gey (ata-ana), g
zv szlrindki *g kk is knardan ail zvlrin qatlanlar bildirmidir.
57
, 1967, 50.
58
Krzolu, 1992, 42.
56

29

varl bylr, feodallar, xan v xaqanlar oxarvadl ola bilirdi. Bu haldasa

varis sas xanmn byk olu olurdu.59
Elam, Misir, Het dvltlrind hakimiyt varisi arn olu yox, qz
nvsi (qznn olu) olurdu. Bu is bac-qarda, htta ata-qz evlnmsi
olayn ortaya xarmd. Hetlr bu glnyi yalnz m..1500-c illrd
dyidi, yeni qanuna gr, arn olu onun yerini tuta bilrdi. hmni
anda farslar arasnda olan analoji evlnm is etnik zlliy dayanrd.
Soy. Oularn bymsi v nsillrin dyimsil qandalarn da
say artr. Bel qandalar bir-birin balayan xtt onlarn kty saylan
ulu babann ad olur. Bel ki, kililmi szlr familiya bildirn xs
adna qoulub, Teymurlu, Teymurgil, Teymurua, Teymurolu klind
iln bildiyi kimi, soy szcy d hmin funksiyan (Teymursoy) daya
bilir. Azr dilind eyni soydan tryn qandalarn toxum adlanmas v
toxumlarn toplumuna uruq-turuq deyilmsi bllidir.
Uruq. Gytrk yazsnda uruqsrat, azr dilind uruq-turuq deyimind qalan uruq (ur-uq) sz n qdim prototrk leksemi kimi diqqti
kir. Trk dillrind soy, nsil, tayfa v qbil anlamnda ilnn uruq
sz ilkl sosial qurumda ularn (soylarn) birliyi klind ortaya xmdr. Bel ki, qanda anlamnda yaranan bu sz hamil olmaq, domaq, trmk anlam bildirn ur- feilindn yaranm v yaxn anlamlar
il bir ox trk dilind saxlanmdr.60 Sumer dilind kr tkmk, artmaq, qohumluq anlamnda ilnn ur sz d qdim sumer-trk leksik
paralellrindndir.61 Sumer dilind uru sznn d icma, knd//hr
anlamnda ilnmsi diqqti kir.62 Bu dildki dumu-uru (oul-icma)
deyimi icma olu anlamnda ilnir.
Bod // Boy. Uruqlarn birlmsi il ortaya xan bod sosial qurumu
hm d ilk siyasi qurum idi.63 Boy qurumunda bann byk imtiyazlar
yox idi, lakin toplumda ona olan sayq byk idi. Mdni lkd adi bir
polisin avtoriteti boy qurumundak btn yetkililrdn ox olsa da, indi
59

Ola bilsin ki, bzi bozqr trk boylarnda iqtisadi ndnl leviratus (dul qalan gey
ana, qardaarvad il evlnm olmudur (Kafesolu, 1989, 216). Lakin sasn oturaq
olan azr trklrind bu durum olmayb. Ouz toplumunda dlalma olayna da pis baxrdlar, htta dlalman sy, thqir kimi ildirdilr (KDQ, 1962, 39).
60
, , 1974, 605.
61
, 1983, 9.
62
, 1983, 171.
63
. Kafesoluna gr, siyasi birliy girn boylar ok adlanrm (Kafesolu, 1989, 215).

30

n byk dvlt xadimi, n qdrtli monarx boy qurumunda baya olan

hrMete, sayqya hsd apara bilr. Hl prototrk alarndan bod//bud
klind ilnn bu szn d~y v d~t dialekt frqlrin uyun boy//but
fonetik variantlar yaranmdr.64
Qdim alardan etnonim yaradan kiliy (-but, -pt, -bit) evriln
bud szcy bzi etnotoponimlrd donuq kild qalmdr. Bel ki,
m.. I minild Xzr axan Qzlbud ayadnda v ada Culfadak
Soltanbud daadnda qalm bud szcy Acabdi adnda -bdi klini
almdr. Halbuki Klavdi Ptolemey (II sr) Azaq yaxalarnda Azar hri
il yana, aca boyu adn ks etdirn toponimi Aksabit (aca-bit) klind vermidir.65 Qrzlarn krkoul boylar iind uzunbut boyadnda
but fonetik variant ilnirs, Qarabada Qasapet (qas boyu) kndinin
adnda -pet fonetik variant grnr.66
Akad-asur mixi yazlarnda bod sznn bat klind verilmsi
tbiidir: Saqbat, Bit-Saqbat.67 Lakin hmin yazlarda bzi blgadnn
bit formant il (Saqbit, Bit-Saqbit) ilnmsinin mxtlif sbblri ola
bilr. Bel ki, bu szcy trklrdn alb, filan boyun evi, yurdu anlamnda boyadlarnn vvlin Bit klind qoan (Bit-Sangi) akad-asur
samilri yerli trklrd boyadlarnn sonuna qoulan but szcyn d
avtomatik olaraq, bit klind yazmlar v yaxud bit formasnn z el
bzi trk blglrinin barsbit, saqbit klind ilnn dialekt xsusiyti
imi.
Bod szndn sonralar -un kilisil daha byk sosial-siyasi qurumu bildirn bodun//budun termini yarand kimi, boy variantna da
xalq anlamna yaxn olan kun sz qoulub bokun (*boy-kun) szn
yaratmdr. Bzi uzmanlar boqun//bukun sznn soy, nsil v ya ulusu,
oyma olan adam anlam dadn yazr.68 A. S. Amanjalov m.. V sr
aid runik yazdan danarkn budun sznn boqun variantn da qeyd
64

oxmnal bud sznn anlamlarndan biri d bdn zvn (qol-bud) aid bud mnasdr ki, bu da altay dilind but klind da qollarnn v tatar dilind bot klind ay
qollarnn adna qoulur: Kk-but, Sar-but, Kaynqdu-but (, 1979, 33);
Karaylqa-bot, Xsn-bot, Akba-bot (, 1991, 50).
65
, 1990, 149.
66
Olsun ki, Lerik blgsind Girvud, Cngvud adlarndak vud elementi d bud sznn fonetik variantdr. Etnonim yaradan bu szck qdim trk xs adlarna da qoulub
onun hans soydan olduunu ks etdirmidir: saqa byi Sparqapit, xzr xatunu Parspit.
67
, 1972, 183.
68
Hassan, 2000, 36.

31

etmidir.69 Bellikl, qdim bod szndn sonralar dvltilik terminologiyasnda ilnn boy, bat, but kimi fonetik variantlar, bukun v budun
szlri trmidir.
Bodun. Qdim trklrd boylarn birliyi bodun (budun) adlanrd.
Bu terminin mnasnda btn (btv) alar vardr. Hindavropa xalqlarnn dou qolunda da analoji durum vardr. Bel ki, bu qanunauyunluq
qdim fars dilind patriarx, boy v blg bas anlamnda vis-pati v
soy anlamnda vis (Avesta) klind ilnn terminlrin rus dilindki ves
btn sz il eyniliyind aydn grnr.
Antik dvr qaynaqlarnda bodun//budun sz ayrca boyad kimi d
verilmidir. Mada boylar srasnda ayrca budi (bud) boyunun adn kn
Herodot saqalarn qonuluunda, Tanais ayndan douda is ayrca budin
boyunu qeyd edir.70 Tanais ay yaxasnda boylar sadalayan K. Ptolemey
d hunlarla qonuluqda bodin boyunun adn kir.71 Gytrk yazlarnda
bu sz NduB z (az budun) NduB Xrt (trk budun), NuDuB sgrt
(trgi budun), kimi etnonimlr qoulub xalq anlamnda geni ilnir.72
Kn // kun. Trk dvltilik terminologiyasnda kn sznn d
xalq, millt anlam vardr. ndi azr dilind bu sz ayrlqda ilnms d, el-gn deyiminin trkibind qalmdr. in qayna (m..176)
mxtlif boylar toparlayan Metey aid bir deyimi bel verir: Ox v yay
k biln bir ail kimi birldir bildim. ndi onlar kun (hun) oldular.73
Sonralar xun//hun kimi xatrlanan bu boylar bzi qaynaqlarda orta srlrcn kun adlanmdr: trklrdn digr bir qismin kun deyilir (Mrvzi).
El. Yuxarda bu szn sosial qurumda dad anlam el1 il qeyd
etmidik. Sosial qurum sistemind hmin szdn tryn elat, ellik, elgn kimi szlr d itirak edir.74 El sosial qurumu il yaranan trk dvlt
quruluu boy v budun il yaranan siyasi quruludan razi v hakimiyt
strukturlarna gr, daha hatli v byk olur. El sznn sonrak inzi69

, 1978, 83.
Herodot, I. 101; IV. 21.
71
, 1990, 148.
72
Orkun, 1994.
73
De Groot, 1921, 76.
74
Sosial qurum mstvisind ilnn Elin sz dz olar, Palaza brn, elnn srn,
El gc, sel gc kimi xalq deyimlri el sznn geni mna tutumunu srgilyir.
70

32

bati qurum (el2) v siyasi qurum (el3) anlamlar el1 anlamndan yaranm
v el sz frqli anlam dayan termin klind formalamdr.
2) nzibati-razi qurumu
razisinin byk v ya kiik olmasndan asl olmayaraq, hr hans
bir dvltin formalad mkan onun ayrlmaz atributuna evrilir. Dvltin mvcud snrlar bzn genilnib, bzn darala bilr, lakin dvltin
inzibati-razi qurumlar knd-hrdn tutmu, blg, vilayt, lk, htta
tabe lklr d dvltin torpa saylr. Dvltlr arasnda mhariblrin
oxu qdim alardan (el indi d) mhz torpaq iddias il balanrd.75
mumiytl, hl dvltncsi alardan qutsal saylan Yerin (torpan)
yaam n grkliyi dvlt qurumunda daha byk nm dayrd.
Yer-Sub. Qdim trklr yaadqlar corafi evrd bslndiklri
da, ay, r-otlaq, yaylaq-qlaq yerlrini qutsalladrbYer-Sub deyimi
il bildirmilr. nc iy ad (Yerin, suyun iysi) kimi formalaan bu sz
Gytrk anda hm d lk anlamnn epiteti kimi ilnmidir.
Ou, oq, uruq, boy, budun v el sosial qurumlarnda ocaq, otaq, ev,
oba, yurd, yaylaq, qlaq, blg, lk kimi razilr dvltd zl status
qazanr, hakimiyt bu mkanlarn qorunmasnda sorumlu olurdu. Dvltd
nm dayan torpaqlarn snr (srhdi) mfhumuna da lav msuliyt
yklnirdi. ox vaxt snr mfhumu az, yaxa, uc szlri il d bildirilir
v Uc byliyi, snr blglr tprli bkilr (Bkil - KDQ) taprlrd.
Sasani v Xilaft alarnda hr, vilayt, vtn tipli onlarla szn
azr dilin kemsi bllidir, lakin daha qdim alarda ev, oba v ur//or
kkl szlrin (uru, urban, orbis, ordu) sumer, akad, urartu, latn, yunan,
rb, fars v trklrl kontakt olan baqa xalqlarn dilin kediyini d
grmk olur.76 Ordu-Balq, Altun Ordu, Ordubad adlarnda ilnn ordu
sz uram, yurd szlri kimi ur//or kkndn yaranmdr v ilk alarda
hrbi qarnizonun oturduu yer, yerldiyi qala anlamn damdr. Hrbi
qarnizon n Urartu ar Sardurinin Gney Azrbaycanda tikdirdiyi qalann adna (Sardurix-urda) yerli azrlr mhz ordu szn hl m..VIII
75

Mnc, trk dillrind torpaq//toprak klind ilnn bu szn qdim formas *topur-aq trkibil yaranmdr: yuxarda uruq szndn danarkn qeyd etdiyimiz ur- feili
topa, toplu szlril eyni kkdn olan *top szn qoulub, artmaq anlamna yaxn
*topur- szn yaratm, buradan da feildn isim dzldn -aq kilisil *topuraq sz
yaranmdr. Bu halda, topoqraf, toponim kimi szlrin kk d (*topo-) trkizm sayla
bilr.
76
Olsun ki, dilimizdki koma v dam sz qdimd hindavropa xalqlarndan alnmdr.

33

srd qomudu. Bellikl, ordu sznn trk dvltilik tarixind hm

razi-inzibati qurum, hm d hrbi qurum (qoun) anlamlar yaranmdr.
Qdim alarda ocaq evin iind olurdu. Bu baxmdan, otaq v ocaq
szlrinin kknd od (ot) sznn durmas (*od-aq) mmkndr. Bu
szlrdn sonralar ocaq inanc, otaq is dvltilik terminlri srasnda
yer tutmudur. Bir yer a otaq, bir yer qzl otaq, bir yer qara otaq
qurdurmudu (KDQ).
Akad, sumer, elam dvltilik glnyind m.. III minilin son
srlrindn balayaraq ortaya xan dnyann drd trfinin hkmdar
nvan-titulu hmin alarda (arxaik Ouz zaman) trk hkmdarlarnn
da acun (cahan) dvltini qurmaq istyin tkan vermidir. Bu istyi ilk
df Akad, Sumer v Elam dvltlrini d idarsi altna alan qut elbyi
Elolmu (m.. 2179-2174) gerkldir bilmidir.77 Sonralar Ouz-xan,
frasiyab, Atilla, daha sonralar is mir Teymur acun byi sann almaq
n saysz lklr fth etmilr.
Dvltilik terminologiyasnda nc trt bulunq adlanan 4 bucaq,
sonralar is 8 bucaq atributlar dvltin razi tutumluluuna iar edir v
Gn xan yerdn batan yer qdr hkm ken Ouz-xann Gn
bayramz, Gy z otamzdr demsi, Bat Gytrk xaqannn 598-d
Bizansa gndrdiyi mktubunu 7 iqlimin, 7 irqin hkmdarndan Roma
imperatoruna szlril balamas imperiyann razi geniliyin iardir.
nc 4 blgdn tkil olunan Hun dvltinin Mete anda 8 blgy
ayrlmas v yaxud 24 sancaq byi (KDQ) deyimi trk boy qurumunun
inzibati-razi blglri zr tkilatlanmasdr.78
Ev. Qdim trkc *eb formasnda ilnn bu sz ilkin alarda bir
ouun (ailnin) yaad mkandr. Ev sznn sumer dilind qarl
E szdr: E-qal byk ev (mbd, saray). Mnc, eb il eyni kkdn
olan oba sz sonralar oularn mumi yurdu anlam il ilnmidir. Bu
baxmdan, urartu dilin ken eb//oba sz blg anlamnda ilnn
ebani (eba-ni) sznn kknd durur.
Oba. nc bir ouun, soyun, uruun yaam msknini bildirn v
trk inanc sistemind atalarn ruhu dolaan mkan kimi qbul olunan oba
77

AT, 1994, 70-71; Azr xalq, 2000, 127.

Ouz-xan soyunun Gn-Ay-Yldz v Gk-Da-Dniz adl olanlarnn bozok v ok
qollar il ikiy ayrlmas 12+12 (6 oul x 4 torun =24 boy) sistemini ortaya xarmdr.
taliyaya kn etrusklar is bu mifik blgnn 12 boy sistemini saxlamd.
78

34

sz hm d qbil, boy anlamnda ilnmidir.79 Upa (Oba) adnda

mskn yerlri qdim alardan ilnir. Ola bilr ki, ova v yuva szlri d
bu kkdndir. Kumanova (kuman-oba), Kemerova (qamr-oba) kimi yer
adlar btv Avrasiyada grnr. Yunan dilind m.. I minild uruq, boy
v knd anlamnda ilnn oba sz vard v Sparta 5 obadan ibart idi. 80
Ulus. Qdim trkc torpaq pay anlamnda ilnn l sz razi
il baldr. 81 Monqol dilin keib, ulus klini alan bu sz trk dillrin
yeni anlamda (xalq, vtn) qaytmdr. Htta ada Anadolu trkcsind
millt mnasnda ilnn ulus sz artq azr trkcsind d gndliy
glmkddir.
lk. Bzi yazarlar bu szn monqol mnli olduunu sylslr
d, inandrc arqument gtirmirlr. Szn morfoloji quruluu v monqol
dilindn nc saqa boylar iind Olkabas (lk-bas) kimi xsadlarnn
trkibind ilnmsi szn trkmnli olduunu gstrir. Burada lk
szn dvltin hat etdiyi razi anlamnda, bzi mqamlarda region
anlamnda istifad olunan blg szn is sasn rayon anlamnda
ildirik. Nzr almaq lazmdr ki, blg sznn inzibati-razi (rayon)
anlamnda dvltilik termini kimi ilnmsi son illrd gerklib.
El. Yuxarda el2 klind ayrdmz bu szd lk anlam qdim
dvlt qurumu il bal ortaya xmdr. Dvlti dalm xalqn//lknin
yenidn dvlt qurmas Tonyukuk yazsndak El yen el oldu (D. 56)
deyimind aydn ks olunmudur. gr xaqanlara veriln nvanlar srasnda xalq toplayan anlamnda ltris ad ilnirs, Elalm, Eltutmu
titullarndak el sz d razi qurumu il bal lk anlamna dayanr.
3) Siyasi qurum
Sosial v razi qurumlarna aid szlrin dvlt qurumunda siyasi
tkilatlanma il yaranan yeni mna tutumu formalar. Bel ki, dvlt
qurumunda artq ordu sznn grargah, paytaxt anlam il yana,
qoun anlam da i ddy kimi, siyasi tkilatlanmada inanc, tr,
gnm qurumlar, seim qaydalar, ba statusu yeni llrl gerklir, hakimiyt v brokratiya atributlar ortaya xr.
79

Orkun, 1994, 820.

, 1948, 151; Oliva, 1971, 78; , 1990, 11.
81
Z. V. Toan l termini altnda ayr-ayr boylarn yurdu, hakim slal zvlrin
ayrlb incu adlanan torpaq pay, ayr-ayr mmur v bylr veriln razi, orduya veriln erig yurdu anlamlarnn olduunu qeyd edir (Togan, 1981, 285).
80

35

Hr hans bir blg v ya lkd boy v budunlarn siyasi tkilatlanmas sosial qurumlarn siyasi yk altna girmsi il gerklir v bu
prosesd dvltiliy xas olan tr, seim, hakimiyt, brokratiya, protokol kimi elementlr hrkt glir. Ayrlqda oq sosial qurumu siyasi tkilata evril bilmir, yalnz boy qurumu daxilind asl trf statusunda
itirak edir. Gytrk yazlarnda tkilatsz anlamnda oqsz sznn
ilnmsi d gstrir ki, -oq, boz-oq kimi deyimlr artq dvltdaxili
siyasi qurumlardr. Boy qurumu il yaranan dvlt tbii ki, blg byliyi
klind olub, budun qurumu il yaranan byk dvltdn frqlnirdi.
Budun qurumlu dvlt ski alardan el adlanm v bu termin ilndiyi
kontekstdn asl olaraq, bylik, xanlq, xaqanlq kimi dvlt v imperiya
tutumlu anlamlar damdr.
El. Qdim trk dilind el~il dialekt frqi il grnn el3 sz trk
dvltilik sistemind geni ilndiyindn myyn mna alarlar qazanmdr. mumiytl, el sznn dad mnalarda xalq-lk-dvlt
sintezi (el1- el2- el3) tkc trk dvltilik glnyind deyil, dnya dvltilik tarixind unikal haldr.
Bugn azr dilind el-oba, el-gn deyimlri ilndiyi kimi, kemi
alara aid yazlarda da el-bodun, el-kn, el-kn bodun, el tr ifadlrin
rast glmk olur. mumiytl, el sz hr mnas il trk dvltilik
terminologiyasnda geni ilnir. Bel ki, mxtlif ranql hkmdarlar
(elby, elbyi, eliq, eli), yksk rtbli mmurlar (elad, elxan, eltbr)
v mxtlif qurumlar (elat, eltut, eltz, el-ulu, ellig) bildirn szlrin
kknd el sz durur v bu szn dad anlamlara sevgisi olan trklr uaqlarna Elsevr, Elxan, Elin, Elad, Elby, Gnel, Elgn adlarn
qoyur.82 Gytrk elind dvlti itirib, elsiz olmaq - ilsirmk n byk
bdbxtlik saylrd.
Tr. Trk inanc, sosial v razi qurumlarnda formalam xlaq
normalar, qanun v qaydalar dvlt qurumuna transfer olunmudur. Tr
(el-tr, tr) adlanan bu yazlmam qanunlar qdim trk dvltilik
glnyinin zyini tkil edirdi. Trk trlrinin myyn alarda yazya
krl bilmsini d istisna etmk olmaz. Bel ki, Qut elbyi Kurum il
ada olan bulqar hkmdar Kurum xan trlri yazya alm, Bizansl

82

ox gman ki, m.. I minilin ilk yarsnda Asur qaynaqlarnn Mana lksinin gneyind qeyd etdiyi Ellipi byliyinin adnda siyasi tkilat olan anlamnda elli sz v
lulu-bi, kas-pi adlarnda olduu kimi, cmlik bildirn -pi kilisi vard.

36

tarixinin dediyi kimi, ortaya yazl qanunlar xarmdr.83 Myyn

alarda iqtisadi, sosial-siyasi v corafi durumla bal trd bzi dyiikliklr zn gstrs d, etnik dyrlrdn yorulmu qanunlar dyimmidir. Bu durumu dyrlndirn M. Kaari yazrd: Dvlt dalsa
da, tr qalar.84
Hr bir frdin inanc, iqtisadi, sosial v siyasi hquqlarn cmiyt
v dvlt daxilind qoruyan tr trk etnosunun mentalitetind qabarq
grnn dalt prinsiplrin syknir. Bu sbbdndir ki, qaynaqlar tr
szndki dalt v qanun anlamn n kir (Kutadu Bilig). Tr
il yana, trk dillrind yasa sz d vardr. Bzi uzmanlar yasa szn
monqol dilindn trklr XIII srdn kediyini yazrlar.85 slind is, bu
sz trklrdn alan monqollar onu asa klind iltmilr.86
Hakimiyt. ox vaxt dvlt anlay il hakimiyt anlay qarq
salnr. Halbuki hakimiyti tmsil edn hkumt dvlti yntn siyasi
iqtidar kimi, dvltd mvcud olan oxsayl atributlardan biridir. Siyasi
tkilat saylan hakimiyt hkm ednl itat edn arasndak mnasibtd
zn gstrir. Bu mnasibt is hr iki trfin try uyun qarlql
anlama raitind mmkn olur.
Try gr, hkmdara tanr trfindn veriln qut (kut) qutsal saylm v ba seimind siyasi hakimiyt simvolu olan qut tanr vergisi
kimi dyrlndirilmidir. Bu baxmdan, szn qutsal anlam onun qdim
alarda teonim kimi ilndiyini ortaya xardr ki, bu da qdim trk yazsnda zn gstrir.87 Qut teoniminin (iyad) qud, quday, xuda fonetik
variantlar da vardr. 88 Bu szn qdimliyi onun hat dilind ilnmsind
grnr. Bel ki, Qut eli anda Orta Anadoluda yaayan hatlarn dilin83

Moravik, 1983, I. 320.

MK, II. 25.
85
Kafesolu, 1989, 234 (175-ci qeyd).
86
Trkc yasaq sz, yasavul termini, aln yazs, yazya pozu yoxdur kimi deyimlrd yasaq anlam Kltegin yazsndak tengri yasar, kii olu kop lili tremis
deyimind ks olunmu, burada insanolu lmk zr trmidir deyimi tanr yasas,
tanr yazs kimi verilmidr. Bel tanr yasasn airimiz d lm haqdr, xmaq olmaz
mrdn misras il ifad etmidir.
87
Orkun, 1994, I. D. 29.
88
KDQ-da qoca sz titul bildirn termin kimi ilnir. Grnr, sonralar sosial-siyasi
qurumlarda terminoloji sciy dayan qoca//xoca sz d qod kkndndir. Bu szn
trkmnli olduunu zllikl vurulayan F. Ridddin yazr: Trkc yallara xoca
deyirlr, bu sz fars v rbc deyil, trkcdir (, 1992,15).
84

37

d ruh anlamnda ilnn qut sz qdim qaynaqda ks olunmudur.89

Abidlrd seim il bal geni ilnn tanr qutu deyiminin ilkin simvolik hakimiyt anlam sonralar gerklik kimi qbul edilmidir.
Hakimiytin qutlu saylmas tanr sznn ilkin anlam il baldr.
Bel ki, trklrd gy//sma anlam ta (te, dan, tanq) sz il, gyn
sahibi, iysi is *ta-eri (tanqeri, tenqer, tanr) deyimi il bildirilmidir.
Bu trk sz sumer dilind dingir, in dilind tien klind ilnmidir.
Etrusklar is bunu Tin teonimi formasnda taliyaya aparmlar.
Qut (kut). Gydn tanrnn iq (nur) vasitsil insanlara gndrdiyi
uurlu ruha (cana) inanan qdim trklr bu olay qut (kut) adlandrmlar.
Qutlu soydan birinin ba seilmsi il gerkln seimi xalq ets d,
bu, toyda seiln xaqann tanr qutu almas kimi dyrlndirilirdi. Sonralar
qut sz ruh anlamnda amanizm termini kimi ilnmidir
Qut sz trk onomastikas n d domadr.90 Bel ki, Kut Tnri
xatun, Kutan, Kutlu, Qutqan, Kutlu//Qutlu, Kutadm, Qutalm kimi
trk xs adlarnda grnn bu szn ruh, can, uur, mqdds anlamlar
trk dillrind bugn d ilnir. Azr dilind qut sz mat-qutu qurudu,
ye, ryind qutun olsun deyimlrind qalmdr. KDQ-da Bu ad, bu
yigid qutlu olsun v Manas eposunda Kuyruuna kut dm, kutlu kula
at kiminki deyimlri qut sznn qutsal anlamn yaadr. Gney Azrbaycanda qutlarn birbaa davams olan qaqaylar iind qutlu boyu vardr.91 Tsadfi deyil ki, ilk trk dvltlrindn biri Qut (Quti) adlanr.
in yazlarnda quduxeu klind veriln hun titulunun btvlkd
forma v mnas blli olmasa da, onun kknd qut sznn durmas bh dourmur, nki qutluq titulu da inc qu-du-lu klind verilir.92 in

89

, 1985, 44.

Qut szn Xotan, Kotanl tipli toponimlrl; dou-german boyad qot il; trk-german Qut/Qud/Qod v trk-iran Kuday/Xudu teonim paralellri il; qohumluq termini
quda v ya armaq n oxunan Qodu-Qodu nmsil d mqayis edib, myyn
yozum vermk olar. Lakin bunlarn bir qismi osetlr ken Kutiyev soyad kimi, yuxarda gstriln qutsal anlaml qut sz il baldr. Osmanl dnmi arxivlrind Kutlu,
Kutlubyli, Kutlucal, Kutlulu, Kutluoba, Kutluyurd (, 556-557) etnonim v toponimlri aydn gstrir ki, qut sz boyad kimi geni ilnmidir.
91
, 1988, 42; Qdim trk inanc sistemind yaranm qut sz vaxtil trklrl kontaktda olmu hat v hetlrin (kut), sami xalqlardan yhudilrin (qod, qode),
arameylrin (qodh), rblrin (qds, qdrt), germanlarn (qod, qud) dilin kemidir.
92
-, 1996, 59.
90

38

qaynanda qut titul kimi qeyd olunub.93 Hkmdarlar iqtidar tanrdan

alrlar deyimini biz atdran Kutadu Bilig abidsinin adnda ilnn
kutadu sznn z d hakimiyt, iqtidar anlam il baldr.
Seim. Qut alb ba seiln xs danq boylar toplayb xalqn
gcn artrmal, ac doyurub, lpa geyindirmli, xalqn iqtisadi durumunu yksltmli, dalti, trni, asayii tmin etmli idi. ks tqdird,
baya veriln tanr qutu geri alnrd. Grndy kimi, oxlu problem
zr sorumlu olan ba (by, elby, xaqan) vzifsinin msuliyti byk
idi, stlik, ba onu sen xalq qarsnda hesabat vermy borclu idi.
Bu sbbl, trklr hr ksi deyil, problemlri zmy qadir olan tcrbli kiilrdn ba seirdilr, nki Tcrbli insan elin-gnn iini
bilir (Kutadu Bilig). Bellikl, trk dvltilik glnyind qut o ks
verilir ki, o, daltli, csur v all olsun, toplumun qbul etdiyi try
uyun glnksl dyrlri, qanunlar qoruya bilsin, bir szl, tanr vern
qdrtl baqalarndan frqlnn xarizmatik tip olsun. 94
in salnamlrind hun hkmdarlarnn epiteti Gn v Ayn verdiyi
Gy (tanr) qutu ifadlri il verilmsi v bara kaann mktubundak
Atam kaan il anam xatunu Tanr taxta oturtdu deyimi aydn gstrir
ki, trklr xaqan seimini tanr qutu saymlar. Trk toplumunda hr ks
bacarna gr nvan alr: Qayusi alur xil bolur xilba, qayusi at-adr
ze ilba kimisi manqa alb manqaba olur, kimisi at-ayqr st elba.95
Dou trklrl i-i yaayan bzi monqol uruq v boylarnda da ba
seimi irsi olmamdr. 96
93

in dilind ilnn trkizmlrdn biri d hun mmur titulu olan kti terminidir (HWC,
1984, 122); Qutadu Biligd qut sz n bax: skr, 2003, 34-41.
94
Qdim trk tarixindn danan bzi ada tarixilr dvltin banda iki hkmdarn
bulunduunu yazrlar. Trkiy tarixilri buna cifte krallq deyir. Lakin diqqt almaq
lazmdr ki, Xzr elind olduu kimi, qdim trklrd dvlt bas ulu xaqan tr
v dini msllr zr sorumlu olub, hkumt ilrin qarmrd, xaqan is dvltin
deyil, hkumtin bas idi; bugnk terminlrl desk, biri prezident, digri ba nazir
idi. Drudur, taliyada reks (ar) vzifsini tkhakimiytli duruma evirn uzurpator
Mrur Tarkvini qovulduqdan sonra reks vzifsi iki brabrhquqlu konsulla vz edilmidir. rokez toplumunda da iki ba olmudur. Qdim yunan v latn dvltlrinin
tarixind bel ikihakimiytlik grns d, bunu trklr amil etmy sas yoxdur. Dvlt bas seimindn frqlnn dini rhbr seimindn is V Bitikd bilgi verilir.
95
KB (Metin), 1991, 410; , 1994, 303.
96
Miladdan ncki srd hunlara tabe olan tatar-xan soyundan uxuan uruqlarnn ba
seimi haqqnda in qayna yazr: Kim gcl, csurdursa, mbahisli problemlri hll
ed bilirs, onu ba seirlr; onlarda irsi vzlnm yoxdur (, 1950, I. 142).

39

Ba. Trk dvltilik tarixind by, elby, yabu, tanhu//any,

yanzi, xaqan, xan, sultan v sair ba nvanlar vardr. Bu srada geni
yer tutan ba // ba szlri daha ox dini v hrbi rtblrl bal terminlrd grnr: ba-qam, ba-qan, ba-bu, on/yz/min-ba v sair. Son
vaxtlar Turkmn elinin bas anlamnda trkmnba nvannn rsmn
ilnmsi ba sznn yenidn turk dvltilik terminologiyasna qaytmasn srgilyir. KDQ-da alt ba, doqquz qoca ba nvan vardr.
Ba sznn leksik anlam v fonetik variantlar bir ne tarixi blgnin yozulmasna yardm edir. Bel ki, azr dilind balq sz bad
klind tlffz oluna bildiyi kimi, balaq, baluq szlrinin d badaq
(madak), baduq (maduk) deyimlri mmkndr. Bu baxmdan, Mana
anda bzi blgbyi adnn mixi yazda Madaku v Maduku klind
yazlmas tbiidir.97 Burada asur dilindki adlq hal -u kilisini xanda
yerd madak (balaq) v maduk (baluq) szlri aydn grnr.
Rus dilin keib baka (ba) klind ilnn ba sz yunanlara
da kemidir. Avestada ev, ail, uruq v boy balarn bildirn szlrin
sonuna pati sz qoulduu kimi, hindavropa dillrind ba anlamnda
pater, patrik szlrinin ilndiyi bllidir. Mtxssislrin yazdna gr,
basileus yunan dilin baqa xalqlarn dilindn kemidir.98 Qdim trk
dvltilik terminologiyasna aid olan elba (il-ba) nvan yunan dilind
bas-il (ba-il) formasnda ortaya xm, ba anlamnda basileus klind ilnmidir. Basileus yunan xalq v ya xalqn sediyi bir qurum
trfindn seilirdi.99 F. Engels qeyd edir ki, basil ilkin tutumunu dvlt
qurulandan sonra itirdi, dvlt bana soylu arxontlar seildi.100
Baa. Gytrk yazlarnda kanm baqa tenrikn deyimi v yazl
bng dalarn baa zrind dikldilmsi, Azrbaycanda is basrqlara
97

, 1956, 221.
Gman ki, Asur arlar adtn yunan dilindki basileus kimi, akad dili n yad sz
olan arru terminini knlsz qbul edirdilr (, 1960, 79).
99
Basiley szn patri adlandran Fukidid onun soy qurumunda yarandn v bu titulu dayann snrl imtiyazlar olduunu qeyd edir. Aristotel gr, alplq (bahadrlq)
alarnda basileya azad insanlarn ndrliyi idi, basiley is hrbi ba, hakim v ba
kahin idi; bu szd sonrak hakimiyt alar hl yox idi. Herodot Saqa arln quran
boyu (bas-il saqalar) adlandrr.
100
F. Engels alman dilind uruq bas anlamn bildirn kniq (kuninq) termininin
kuni//knne szndn trdiyini v ada kniq szndki korol (kral) anlamnn
qdim yunanlarda ilnn basiley (basil) il uyun glmdiyini vurulasa da, basiley
sznn kniq il trcmsini mmkn sayr (, 120, 125).
98

40

baa (tsbaa) qoyulmas, m.. I minilin balarndan yazl qaynaqlar baq

v baqa szn teonim (Baq-Matu, Baq-Bartu) kimi qeyd etmsi, burada
Arbaq (r-baq) v Subar byliyind Baq-Teub (m..VII sr) adlar, tanr
yurdu anlamnda ilnn Baqa daad (Baqastan >Bisutun) aydn gstrir
ki, nc teonim (iyad), totem, kahin, etnonim v etnotoponim kimi ilnn baq // baqa sz sonradan titula evrilmidir. Gytrklrd Kutluq
baa tarkan, Tonyukuk boyla baa tarkan, uyurlarda xaqan olan Tun
baa tarkan (779-789), trkilrd baa tarkan, bulqarlarda baqan titulu
vard. Bellikl, dvlt adamlarnn nvannda baqa tarkan deyiminin ilnmsi dvltilikd baa sannn nm dadn gstrir.
Qdim trk yazlarndak baa titulu qdim trk inanc sistemindn
qalma sz idi.101 Sonralar onun bayat variant da trk yazlarnda teonim
anlamnda ilnmidir. n Asiyadan baqa teonimini dou v quzey ynlr aparan trk boylarndan bu sz alan slavlar onu boq (tanr) klind
iltdiyi kimi, bu szdn tryn baqatur (bahadr), bayan, boyla, boyar
(bayr), boyarin szlri d bir ox xalqn dilin kemidir.
By. Ba nvanlar srasnda by sznn zl yeri vardr. Bel
ki, prototrk andan *baq sz il homogen olan beq sznn sonralar
dialektlr zr bay, by, bey, biy fonetik variantlar v ba, varl,
kbar anlamlar ortaya xmdr. Grnr, bu szn ilk ba anlam
boy (bod) sosial qurumunda yaranmdr.
Trk dvltilik terminologiyasnda by sznn itirak il elbyi
(elbeq), ataby, bylrbyi kimi xeyli ba titulu bildirn sz yaranmdr. KDQ-da Qazan xan bylrbyi, Yegnk is bylrba titulu il
verilir. Elxanilr dvltind bylrbyi n byk vzir rtbsi idi. uz,
Alp r Tunqa kimi trk byklri acun byi (dnya hkmdar) titulu il
yaddalarda yaayrd. Bykby, kiikby, qalabyi kimi titullarda da
grnn by sz hm d siyasi qurumun adnda (bylik) itirak edir, he
kim tabe olmayan siyasi qurumsuz blg is drbylik adlanr.

101
lk formas baq olan bu sz nc teonim (baqa), totem (baa), kahin (ba, maq),
etnonim (baq//maq) kimi ilnmi, sonralar onun bayat, bax, bahadr, baxc, ma, bg,
kimi oxlu fonetik v semantik variantlar yaranmdr (Azr xalq, 2000, 241-242).
rannas E. A. Qrantovski yazr: (mumiytl) tanrlar anlamn vern qdim fars formulu baqaha idi. Lakin daha qdim ada yaranan baqa- sz (irandilli) midiyallarn
v perslrin rana gliindn nc ilnmidir (, 1970, 156).

41

M. Kaari bekec sznn anlamn xan olunun san kimi izah

edir. Bu baxmdan, Herodotun qlm ald saqa soykk mifindki
qardalarn adn vaxtil Elbkc v rbkc klind brpa etmyimiz
bir daha z tsdiqini tapr. Elbk ad yayn olduu kimi, qdim yazlar
Arbak//rbk adn da qeyd edir. in qaynanda rbk ad ad vardr.
Byk. Bzn danqda ilnn lin byklrin tyinddir v
yaxud ironiya il n byk adamsan? deyimlrind donuq kild olsa
da, byk sz qdim nvan (vzif) anlamn saxlamdr. Bykkii,
Bykaa kimi xsadlar vardr, lakin N. A. Baskakovun Xzr xaqannn
ad kimi verdiyi Byk, slind, xaqann zl ad deyil, onun tituludur.103
bn Fdlan bunu bel izah edir: Xzrlrin hkmdar Xaqan adlanr. Gzinti n ancaq drd ayda bir dar xr. Buna Byk Xaqan, vkilin
is Xaqan By deyirlr.104
Ba titulunda iln bilmsi n byk sznn leksik anlamnda
potensial imkan vardr. Sumer dilind d ar anlamnda lu-qal deyimi
ilnir ki, bunun hrfi trcmsi byk adam demkdir. Bu baxmdan,
m..714-d Mana lksind blg bylrindn birinin Byk adlanmas
diqqti kir. E. A. Qrantovski mixi yazda bir ne fonetik variantla ks
olunmu bu titulu, doru olaraq, *Pyuka formasnda brpa etmidir.105
Qdim Azrbaycanda tkc byk sz deyil, yuxarda qeyd etdiyimiz
kimi, blg balarnn adnda grnn dd, ata, kaka (qaa), aqa szlri d titul kimi ilnmidir.
Tanhu // an-y. in yazlarnda hun elbyinin titulu kimi veriln
tanhu//any nvan vard. Hun dilind imperator anlam il ilnn bu
szn genilik, ucalq, ululuq bildirmsi v onu iar edn in heroqlifinin
tanhu, taniu, jenuye, anu, anyu, any variantlar il oxunmas bllidir.106
Hr halda, bu nvann leksik mna alarlarn diqqt alanda onun tanr
szl eyni kkdn (*ta) ola bilmsi ehtimaln istisna etmk olmaz.
Yanzi // yanzu. III-II minillrd subar boylarnn yaad razilrd
sonralar (m.. I minilin vvli) yaranm Allabria, Namru, Xubukia kimi
blglrd blgbyi vzifsini dayanlar asur qaynaqlarnda yanzi titulu
il yad olunur. Bu titul Kassi slalsinin hakimiyti anda da ilk olmu102

102

MK, I. 357.
, 1985, 44.
104
bn Fadlan, 1975, 76.
105
, 1970, 259.
106
Kafesolu, 1989, 59.
103

42

dur.107 Morfoloji quruluuna gr, tanhu, yabu, yincu kimi trk titullarna
bnzyn yanzi, ola bilsin ki, caniin anlaml *yan-c szdr.
Yabqu. Gytrk elind xaqandan sonra ikinci rtb saylan yabqu
titulu vard v adtn, yabqular xaqann qandalar olan Aina soyundan
seilir v Bat-Gytrk elini yabqu idar edirdi. Bugnk terminologiya
il desk, try gr, xaqan taxtna oturmaa hququ olmayan yabu
vitse-prezident idi. Lakin Gytrklrdn nc Kuan hkmdar Kudzulu Kadfiz yavuga titulu dayrd. Xzr elind is bu titul cabqu-xan
(yabu-xan) klind ilnmidir.
G. Klauson yabqu soznn trkmnli (yabqu <*davqu) olduunu
yazmdr. Buna etiraz edn Riard Fray manixey boybyinin ymq (yamqu)
szl bildirildiyini v Buxarada bu szn jamk klind ilndiyini sas
gtirrk yazr: Grnr, trklr z titulaturasn iranllardan ald n,
olsun ki, yabqu (yavuqa) da irandilli szdr.108 Dorudur, bu termin ilk
df Mana anda Gney Azrbaycanda ortaya xmdr, lakin indi ran
adlanan Manada irandillilr yox idi.
Mana elind karsi boyunun m.. IX srd qzl boylarnn (qzl-but)
razisind yaamas buradak Karsibut (karsi-but) qalasnn adnda ks
olunmudur. Daha nc, Babil ar I Navuxodonosor yazsnda ad ken
Karziyabku (karsi-yabqu) soyunun m.. II minilin sonlarnda Diala (Turna)
ay yaxasnda olmas bllidir.109 Grndy kimi, qdim Azrbaycanda
yabqu sz irandilli etnosun rana glmsindn ox vvl ilnmi, yalnz
Alp Arslan (XI sr) anda bu tituldan imtina edilmidir.110
Ka (kang//kan//xan). Trk dvltilik glnyind by sanndan
sonra aktiv terminlrdn biri olan xan sz xanlq, xanlarxan, elxan, uluxan, xanm kimi titullarn trkibind itirak edir. Sosial qurumdan siyasi
quruma transfer olunan xan sz xs adlarnda da zn gstrir: Xan,
Xanlar, Xankii, Elxan, Ar-kan (Atillann arvad), Ayxan, Ataxan v s.

107

Kassi-akad szlynd ya-an-zi il yana, nu-la sz d arru ar mnasnda

verilmidir. Kassi dilind bu szlr eyni mna dayrsa, onda bunlardan birini, daha
dorusu, subar blglrind ilk olan yanzi szn kassilr qonu trklrdn ala bilrdilr. Lakin kassi v trk dilind yanzi sz sumerlrdn alnma ensi sz d ola bilr.
lbtt, bu ehtimallarn elmi yozumu n ayrca aradrmaya ehtiyac vardr.
108
, 1972, 275.
109
, 1956, 136-137.
110
Togan, 1981, 194.

43

Monqol alimi T. A. Bertaqayev yazr ki, xan sz kaqan terminindn kaqan//kaan > kaan > kan/xan fonetik dyimsi il yaranmdr.111
Dorudur, bel fonetik dyim mmkndr, lakin Monqollarn gizli
tarixi adl srin el znd hr iki terminin yana ilnmsi (ingiz
kaqan kan boldu) bu yozumun yanl olduunu gstrir. Hm d diqqt
almaq lazmdr ki, qan//kan sznn ilnm tarixi ox qdim yazlarda
ks olunmudur: qut elbyi Tirikan (m..XXII), etrusk teonimi Tarkan.
slind, xan sz xaqan sanndan daha qdimdir v onun qdim sosial qurumda ata-baba anlam il qam-qan (qam-ata) inanc terminind
ilnmsi (Qamqan olu Bayndr xan) bunu aydn gstrir.112 lkin rb
qaynaqlar brahim peymbrin Kan-tura soyundan olan arvadndan trynlri trk saydndan azr trklrin bni-qantura demilr. Bu baxmdan, ilkin praformas *qa klind brpa olunan bu sz xaqan (ka-qan)
san trkibind d grnr. Kore dilind kan v kaqan szlri kwan v
ke-kwan klind ilnir.113 Gman etmk olar ki, xaqan san redublikasiya il xan sannndan yaranmdr: *qa-qa > *qaga > qagan//kagan.
Kaqan (xaqan // kaan). Trklr xan sanndan yuxar olan kaqan
sann imperator anlamnda iltmilr. Kaan sann in qaynaqlar
kexan klind verir.114 Bu titulun hunlarda m.. ilnmsi bllidir.115 K.
iratori bu sann 394-402-ci illr arasnda yarandn yazr.116 Halbuki
xaqan titulu 293-c il aid phlvi yazsnda qeyd olunmudur: Trk
xaqan v baqa lklrin balar ehtiraml salamlarla onun sarayna
gldilr.117
Xaqan san hun boylar vasitsil indn tutmu Skandinav lklrin qdr yaylmdr. Bel ki, Skandinav saqalarnda xakon formasnda
ilnn bu titul Xakon olu Xakon haqqnda saqa epik srinin adnda
da ks olunmu, htta, Xakon Maqnussonun adnda olduu kimi, XIV sr
qdr davam etmidir.118 lk rus hkmdar (839-da) kaqan nvan dayrd.
111

, 1976, 45.
Bu, qut adlarnda da grnr: Ulu-kan (hu-lu-uk-ka-an), Tiri/Tirig-qan (Balkan, 1992).
113
Togan, 1981, 16.
114
, I. XLVIII-L.
115
Kafesolu, 1989, 255.
116
Shiratori 1945, 504.
117
Turk () xkn ud abrg gil-xwadyn kustag kustag pad drd () rnag dar
mad hnd (Karnamak, XVIII, 22).
118
, 1986, 89-92, 147.
112

44

. Hassan yazr ki, xan sznn ilndiyi n ski deyimlr inanc sistemin
ilikin blglrdir.119 Yazarn bu doru mahidsi kan szl yaranan kaqan sannn tarixini d m.. XIII-XII srlr, yni frasiyab ana qdr
qdim kir. Trklrin n byk san xan olduunu yazan M. Kaari
lav edir: frasiyab oullarna da xan deyilir; frasiyab is Xakan'dr.
Bu adn verilmsi tarixin aid uzunca bir hekay vardr.120
Katun (xatun). Trk dillrind qadn sznn titula evrilmsi qut
alb ba seiln kaann xanm il bal ortaya xmdr. Try gr,
xatun blli soydan olmal idi. O, dvlt mclisind itirak edir v xarici
elilri ayrlqda qbul ed bilirdi. Bu glnk slamdan sonrak alarda
da grnr. Qaraxanl lig xann nvsi v Sultan Mlikahn (1072-1092)
xanm olan Trkan xatun dvltd byk nfuz sahibi olan vzir Nizamlmlk vzifdn saldra bilmidi. Sultan Torul byin (1040-1063)
xanm Altuntac xatun is Slcuqlu dvltini xilas etmk n doma
olunu zncir vurdurmudu.
Grnr, trk elind ba lrkn yeni ba seiln qdr xatunu
bir mddt onun yerini tuta bilirdi. Alban eli anda (527-d) sasanilr
yardm etmk istyn i hun boyundan 20 minlik qounu Azrbaycanda
mhv edn kii kimi tprli v all Buarq//Boarq () xatun
Balaq () adl subar babuu lndn sonra onun dul qalm xanm
idi. Buarq xatundan minil nc massaqet (basaqet) arnn dul qalm
xanm Tomiris d m.. 530-da Pers ah Kuruu (Kiri) ldrmd.121
Qdim Azrbaycanda yayn olan Araz, Kur, Qut ( Xutu-ini), Turan
iy adlar Urartu yazlarnda teonim (dingir) determinatvil verildiyi kimi,
Aruban ad da teonim kimi tqdim olunmudur. Burada tmiz-saf xanm
anlam aru-ban trkibi il verilmidir. Grnr, xanm adlarnn trkibind
ilnn banu sz qdim inancla bal termin olmudur, lakin katun titulu
il paralel ilnn yincu sannn inci szndn yaranmas mmkndr.
Bzi boylarda xatunlarla bal el-bilg v trkn san da ilnmidir.122
nal. M. Kaarinin yazdna gr, anas xatun soyundan, atas is
adi adam olan gnclr inal adlanr.123 Try gr, inallar mxtlif sanlar
119

Hassan, 2000, 229.

MK, III. 157.
121
Herodot, I. 205.
122
ltri xaqann xatunu (Kltegin v Bilg xaqann anas) kimi Uyur xaqan Moyun
orun xatunu da elbilg san dayrd.
123
MK, I. 122.
120

45

alsa da, yalnz yabqu sanna qdr yksl bilrmi. Grnr, hans yollasa taxta xarlan nel kaann 716-da vzifsindn uzaqladrlmas da
bununla baldr.124
Sonralar ynal (inal) sanna Xarzmah Atszn qarda Ynal-Tegin
adnda rast glirik. Tkc inal sannn deyil, onun kimi gvncli anlam
dayan inan v inanu sanlarnn da *in (in-am, in-anmaq) kkndn
yaranmas bllidir. Bu sanlarn ilkin leksik anlamnda gvnilsi adam
mfhumu dvltd inal, inanc, inancu san dayanlarn hkmdara yaxn
adamlar olduunu gstrir. nanc sannn slal tituluna evrilmsi olay
da vardr. Bel ki, Atabylr anda Rey blgsinin xan nanc, onun qz
nanc xatun, nvsi Kutluq-nanc adlarn damdr.125
Bu sanlar srasna inaq titulunu da daxil etmk olar. Uzmanlar inaq
sann boy ndri anlamnda ilndiyini v inaqlarn dvlt urasnn
zv olduunu qeyd etmilr.126 Lakin Dd Qorqud boylarnda protokola
uyun olaraq, inaqlarn qapda v ya hytd (eikd) durmalar onlarn
mavir yox, inallarla eyni statusda olduunu gstrir.127 Qut elbyi nimAbake, Gytrk kaan nim Kltegin adlarnda inim sz kkn gr
inel sanna oxasa da, buradak ini kk kiik qarda anlam dayr.
Elig. Gytrk yazsnda elig klind veriln v ski trk qaynaqlarnda ilig-bg, ilig-kan, ulug-ilig kimi titullarn trkibind grnn elig
(ilig) hkmdar, prins, kral anlam bildirmidir.128 El-li, el-lig szlrinin
leksik anlam da bu yozuma haqq qazandrr. Atillann olu lek d kral
anlaml ad dayr. Xarzmaha qar birg vuruan trkmn v qara-xitay
qoununun babuu lig-Turkman adlanrd.129 Bu sann trkmn-ba
anlamnda ilig-turkman deyimi gstrir ki, boy-budun bas kimi sosial
qurumda formalaan ilig termini siyasi qurumda dvltin (elin)-bas
statusu il hkmdar san anlam qazanmdr.
Eli. Morfoloji quruluu (el-i) ffaf olan bu szn mna tutumuna
tarixboyu mxtlif anlamlar yklnmidir: 1) diplomat, qasid; 2) boy, budun, el sosial qurumlarnn tmsilisi, bas; 3) boy, budun v el siyasi
124

Donuk, 1988, 16.

, 1986, 36-37, 51.
126
Donuk, 1988, 16 (119-cu qeyd).
127
Sada oturan sa bylr, solda oturan sol bylr, eikdki inaqlar, dibd oturan xas
bylr! Qutlu olsun dvltiniz! - dedi (KDQ, 1962, 62).
128
Donuk, 1988, 19-20.
129
, 1986, 37.
125

46

qurumlarnn bas. Bu son anlamda eli san dvlti tmsil edn adam
(dvlti) v hkmdar tituluna tay glir. Trk dialektlrind eli//ili
fonetik variantlar il ilnn bu sz boy qurumu andan bllidir. Bel
ki, Sumer qaynanda Qutiumdan gln ili deyimi vardr.130 Bu yazda
Qut elindn (Qutium) gln adamn eli (> eli) adlanmas aq srgilnir.
Burada eli sznn qasid, diplomat v ya ba anlam aydn grnmr,
lakin Qut eli andan bir ne sr vvl Ulu Sarqona qar vuruan 17
quzey boyundan biri mhz turki boyu adlanr, boyun bas is lunail
adn dayrd.131 Buradak Elu-Nail deyimi is eli sannn boyba
anlamn aydn gstrir. Xan//xaqan titulunun sinonimi kimi hrfi mnas
dvlti by olan eliby sannn da kk eli // ili sanna dayanr.
Elby. Leksik mnasna gr xalq//lk//dvlt bas anlamlar
dayan elxan, elkaan titullar il bir srada dayanan elby sznn yaranma tarixi daha qdim olmaldr. Gytrk elinnin bas Bumn 552-d ilkagan titulunu qbul etmidir.132 Z. V. Togan trk dvltiliyi baxmndan
Kutadu Bilig srinin hmiytindn danarkn, buradak ilbeglrin
znginlikdn uzaq yaam trzini Antik a yazarlarnn m.. I minilin ortalarnda tsvir etdiyi Argim-pay ilbeglri durumuna uyun gldiyini gstrir.133 Herodot v Ridddinin qlm ald saqa v ouz soykkn
aid miflrind qardan byy saqalarda Elbg, ouzlarda is Eltegin
adlanr. Bu el-bg = el-tegin paralelliyi elbg sannn vlihd v prins
anlamn gstrir. Lakin daha qdim alarda el v bg szlrinin sosial
qurumda dad mna yk elbg deyiminin dini ba anlamn ortaya
qoyur. slind, bel d olmaldr; m.. III minilliyin ortalarnda boy basnn eyni zamanda dini ba saylmas olay yayn idi.
Trk toplumunda Elxan kimi, Elbeg xsad da geni yaylm, bu
adn mxtlif fonetik variantlar yaranmdr: lbeg, Elbeg (peeneq), Elbay, Elby, Elbyi. Burada sadliyi il seiln dilyatml elby variantn
el siyasi qurumu (dvlt) bas anlamnda ar sanna paralel ildirik.
Eltbr. Gytrk dvltin tabe olan karluq, az, uyur v ediz boylarnn banda eltbr san dayanlarn durmas gstrir ki, onlar boy v
budun balar v ya hkmdarn tmsilisi kimi blglr tyin olunan
caniinlr idi. Bu titulun el sz v tpr (tpmk) feilindn dzldiyini
130

Balkan, 1992, 42.

Memi, 2002, 70-71.
132
Kafesolu, 1989, 93.
133
Togan 1981, 85.
131

47

yazan P. B. Golden onun Alban tarixind ilutuer, bn Fdlann srind is yltavar klind verildiyini qeyd edir.134 Lakin hat (v ya qaqay)
dilindn hetlr hkmdar titulu kimi kemi tabar sz tp- feilindn yox,
tap- (tapmaq) feilindn yaranmdr. Bu baxmdan, eltbr sannn el tpr deyil, el tapar anlamnda yozumu semantik chtdn zn doruldur. Het arlar htta tapar sann tabarna klind sonralar slal tituluna evirmidilr.135 Bu titulu etrusklar Teberi adnda saxlamlar.
Mrvzi yazr ki, trk hkmdar xaqan, bulqar hkmdar is eltbr
(vltvar) titulu dayr.136 Mrkzi hakimiytin tabeliyindn xan bu v
ya digr blgd eltbrin yeni dvlt bas kimi faliyt gstrmsi d
mmkndr. Htta VII srin ortalarnda uyurlarn eltbr san dayan
bas bzi traf razilri l keirib, in imperatoru trfindn tannan
dvlti Uluq l-teber titulu il idar etmidir.137
Bilg. Trk dvltilik tarixind nmli titullardan biri d Gytrk
yazlarnda ken bilg sandr. M. Kaari bilg sznn bilikli, all v
hakim anlamnda ilndiyini qeyd edir.138 Bilg kaan xatununun l-Bilg
adlanmas gstrir ki, bzi hkmdar xatunlar El-bilg titulu daya bilmilr. Bilg san trk toplumu iind xidmtlri olan yabanya da veril
bilirdi. Nec ki, Gytrklr snb, inin quzeyind dvlt quran general
Lianq Shi-tu qurdbal bayraq v Tardu Bilg kaan nvan (san) almdr.
Qdim trk antroponimiyasnda geni yer alan Bilg ad gnmz qdr
ilkliyini itirmyib.139
n qdim trk dvlt titullarndan olub, bil- feilindn dzln v
bilikli (filosof) anlam dayan bilg san, grnr, subar boylarndan
sumerlr d kemidir. Bel ki, III minilin ortalarnda bu san bzi sumer
arlarnn adna qoulmudur. Milltin mvcud durumu v glck thlksizliyi n sorumlu olub, bu sahd mstsna xidmti olan dvlt adamna veriln bu titulu m.. XXV-XXIV sr aid bir sumer yazsnda grmk olur: Eanatumu ensi Laqaa pa bilga Entemena ensi Laqaakea
deyimindki bilga szn . M. Dyakonov cdad (predok) anlam il
134

- ilutuer, - yltavar (Golden, 1980, 147-150).

Heroqlif yaz il Tabarna mhrlri v zrind Byk kral Tabarnann mhr
deyimi olan mhr bunu aydn gstrir (Knal, 1987, 198-199); , I. 204.
136
een, 1975, 106.
137
Kafesollu, 1989, 123.
138
MK, I. 11.
139
Aldm dllr iind Trk tr cann verdiyi Bilg sannn zl qvanc vardr.
135

48

trcm edir, halbuki hmin mtnin vvlind cdad anlamnda aba sz

ilnmidir.140 Txminn XXVII srd Uruk hr-dvltinin bas olan
mhur sumer qhrman Bilqamesin (~Bilgeme) adn da hmin yazar
biliqa-mes klind verib, onu alp cdad (predok-geroy) anlam il rh
edir. Halbuki, sumer dilini yax biln, Bilqams eposunu akad dilin
Gilqam ad il evirn katiblr Bilqamesin hr eyi grn, hr eyi
biln anlam dadn yazmlar.141 ox gman ki, o, Uruk hrinin
ensisi olandan sonra bilqa-mes sann almdr. Eyni glnk Gytrk yazlarnda
trk bilg kaanlarn ald ad-san sistemind
tkrar olunmudur.
ad. Trk trsin gr, hkmdarn olu orduya v ya bir asl blgy ba tyin olunanda ona ad san verilirdi. Elby olunun vlihd
olmas n z milltindn olan xatundan doulmas grkirdi. Bu tr
irsi hakimiyt ken bzi trk boylarnda ilk olsa da, artq Gytrk
elinin sonlarnda v Uyur elind pozulmudu. Hl m.. 654-d qamr
(kimmer) elbyi Tudam umman-manda ar adlandran asur qaynanda
onun olu Sandak at-r haqqnda grkli blg vardr.142
Aina soyundan 439-da Bilg-ad, 576-da Bizansl eli Valentinosla
grn Gy-Trk dvltinin prinsi Trk-ad, 704-d trgelr qar vuruan Br-ad adlar tarixi qaynaqlardan mlumdur. Qtran Tbrizinin
(1012-1088) Tbriz yaxnlndak adi-abad kndind doulduu bllidir.143 Vedi blgsindki adl boyndan bir soyun Goranboya kmsi il
burada adl knd ad ortya xmdr. Btn bu blglr onu gstrir ki,
ad titulu boyadna (etnonim), o da etnotoponim evril bilir.
Gytrk yazsnda ada-pt bylr deyimi vardr.144 Burada ada
(ad) szn qoulan
(pt//put) szcy bud (boy) sznn kililmi variant olsa da, balayu ulayu adput beglr deyimind ilnmsi adput sznn kontekstd ada mxsus boy anlam deyil, potensial
ad san ala bilck soylu (sl) bylr zmrsin aid olanlar anlam n
140

, 1967, 336, 429-431; Bzi sumeroloqlar is mtndki Pa-bil-ga ifadsini

byk bilg kimi verirlr (Tosun-Yalva, 1981, 6. str 35).
141
( ). M.-L. 1961.
142
Qaynaqda Asur arnn szlri bel verilir: Mn Tuqdammenin gcn dadb onu
meydanda vz edn - belindn glmi olu Sandakatru zcym (, 1956,
285); Digr sndd Tuqdamme artq Saka v Gutium ar adlanr (, 1979, 11).
143
Saqa boyundan bir ne Bospor arnn dad Perisad v Mcm t-tvarixd
qeyd olunan Feridunun vziri Pirad adnda da ad titulu vardr.
144
Orkun, 1994, 71-72.

49

kilmidir. Anadolu v Qafqazdak adili, adiyan, adan boylarndan

danan F. Krzolu bu etnonimlri Araz ay yaxalarna hakim olan xzrlrin babu nvan ad il balayr.145 Burada etnonimlrin adsoyu
(ad) yozumu dorudur, lakin bu blglrd ad sannn v ad, adl
etnoniminin ilnm tarixi Xzr elinin tarixindn ox qdimdir. Hl sumer yazlarnda atammu titulu idar edn anlamnda ilnmidir.146
Grndy kimi, sumer yazsnda qeyd olunmu Aratta elind atam sanndan balam, Asur-Urartu qaynaqlarnda veriln qamr boyuna
aid Sandak-atr, qzl boyuna aid Piri-at, Persopol yazsnda Yamakad adlar, adeli, Bit-edi v sair etnotoponimlr qeyd olunmudur.147
in qaynaqlarnda ato eli haqqnda geni blg olduu kimi, rbk-ad
xsad da vardr.148 Fars boylar trk onomastikasnda geni yaylan ad
szn alb, xs adlarnda iltmilr.
Tegin. Trklrin prins (ahzad) anlamnda iltdiyi tegin sannn
tigin, tekin, tkin fonetik variantlar vardr. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi,
teginlr vzify tyin olunanda onlara ad san verilirdi. Nec ki, Kltegin 16 yandan ad olub, orduda v savalarda itirak edirdi. Bilg kaan
is kaan olana qdr 19 il trk budunu urunda ad san il almdr.
Qaraxanl elind byk xaqann Arslan-xan san il dvlti idar etdiyini v tegin sannn ynal-tegin, yan-tegin eidlri olduunu qeyd edn
. Kafesolu yazr ki, vzifc ykslm tegin > ilig > bura-xan >arslanxan xtti il gedirdi.149 Bu sann mnyi haqqnda M. Kaarinin maraql
rhi vardr. O yazr ki, nc qul anlam olan tigin sz sonralar xaqan
oullarna unqun (san) olmudur. Bel ki, frasiyab oullarnn atalarna,
byklr z sayqsn gstrmk n zlri haqqnda qul (tigin) bunu
etdi, onu etdi deyimini iltmsi getdikc tigin szn titula evirdi. Bu
szn gzl zl anlam damas is creyi-Trakim kitabnda
verilmidir. 150
Tarkan. Azrbaycanda qdim alardan blli olan tarkan san yazl
qaynaqlarda ks olunmudur. in qaynanda ta-kan klind ken tarkan
titulu etrusklarda Tarkon, yunanlarda Tarxon adlarnda grnr. Asur v
Uratru yazlarnda da bu sz rast glmk olur. Anadoluda Melid (masir
Malatya) arnn ad Tarxun-azi kimi verilir v bu blgdn quzeyd is
145

Krzolu, 1968, 109.

, , (, 1957, 208); in qaynanda stemi
xaqan atemi adlanr (, 1993, 26, 4-c qeyd).

146

50

Tarxuna dann ad kilir.151 Koman blgsind olan Tarxuna dandan

douda bir Tarxan-abe da da vard.152 Kuman, qaqay v urmu boylarnn yaad razidki bu dalarn ad I Tiqlat-palasar (1115-1077) yazsnda keir. Ouznamd is Turkun v Turkan daadlar qoa kilir.153
F. Simokatta 589-da Hrmzdn traf blglrdn toplad qouna
theroxan ba qoymasn yazr v qeyd edir ki, theroxan (tarxan) titulu
rumlarda magistr sanna uyun glir.154 Tarxan sznn by, knyaz
v elbyin caniini anlam il ilnmsi d bllidir. Bu nvann trkn
katun kutuna deyimind grnmsi is onun hkmdar qadn n d
kerli olduunu srgilyir.155
n Asiyann qdim a qaynaqlarnda qeyd olunan tarkan sannn
sonralar gytrk, bulqar, xzr, ouz, uyqur, qrz, qaraqoyunlu, kuman
v sair trk boylar iind geni yayldn grmk olur. Protokola gr,
xan v xaqann sol trfind dayanan tarkanlar try gr, vergidn azad
olub, yamadan pay alr, hakim soydan olan qzla evln bilir, ona suyurqal torpaq pay da verilirdi.156 Grndy kimi, sonralar monqollara da
ken bu titulun dayclar - tarxanlar byk imtiyaz sahibi idilr.157
Ayr-ayr kkdn tryib, mxtlif anlam dayan *diri-qan (tirikan),
*turuq-an (turxan, trkan) v *dar-qa (dara) > daruqa (fars) szlrindn
frqli olaraq, tarkan//tarkun szlrinin kk eynidir v bu kk ayr-ayr
anlaml qan (xan), qun (kun) szlrinin qoulmas il yaranmlar:
*tar-qan (tarkan, tarxan, trkn) > ta-kan (in), dargan, tarxan (monqol)
*tar-qun (tarkun, tarxun) > tarquin, tarkon (etrusk), tarxon (yunan)
147

, 1956, 160; , 1970, 195-198; , 142; , II, 40;

, 78.
148
-, 1996, 77.
149
Yazar buradak xaqan//arslan-xan, yabu//bura-xan, ad//ilig-xan paralelliyini d
qeyd etmidir (Kafesolu, 1989, 343).
150
MK, I. 355, 413-414; crei-Trakim, 2000, 84.
151
, 1954, 169; , 1970, 40-41, 314; , 179-180.
152
, 179; een feodallar XVIII sr qdr turqan titulu damdr (, 69-71).
153
, 1992, 14.
154
, IV. II. 2.
155
MK, I. 376.
156
Donuk, 1988, 40-47.
157
Gltepe, 2002, 897.

51

Sekili qurumlar. Yuxarda ba statusu il bal titullardan v

tanr qutu adlanan seimdn rnklr verdik, lakin bu seimlrdn frqli
olan daha bir seki nv vardr ki, bu da seimli qurumla baldr. Bel ki,
hl qdim trk toplumunda myyn msllrin zmn gnmk
n keiriln yncaqlarn toplant yeri - qurumu ynaq, drnk, kng,
toy, sonralar is qurul sznn monqol variant il qurultay adlanmdr.
Bu qurumlar ilkl toplumdan dvlt qurumuna qdr mxtlif eidlrl
grns d, artq el qurumunda mhm siyasi tkilata evrilmilr. Sekili qurumlar v qurum zvlri olan sekinlri bildirn szlri (qoca,
toyqu, ayqui) yazl qaynaqlar qeyd etmidir. Sonralar hkmdar saray
atributlarndan biri kimi, daha ox divan sz ilnmidir: Bayndr xann
divan, Qazan xann divan (KDQ).
Kng. Hl sosial soy-boy qurumunda formalaan asaqqallar
uras mhm msllri gnib hll etmk n bir yer toplanrdlar.158 Qdim trkc kng (ks) adlanan bu toplant qurumunun ad
sumer dilind d ilnmidir: Luqal-kinqini-dudu ar z gnmsind
ustadr kimi Sumer xsadnda grdymz kng sznn bzi sumer
deyimlrind aydn etimologiyas vardr.159
Sumerc uruq + ken dair szlri il yaranan ken deyimi
xalq toplants anlam il trcm olunur.160 Sumer dilind uken xalq
ynca, mclis anlam dayr, xalq yncann bas kengal is
mclis baqan (ken+byk) anlamn bildirir.161 Sumer deyimlrindki
ken gen (dair) sz bu qdim trk terminini konuma sz il deyil,
bir dairy toplama anlamnda *ge//*ke-e klind brpa etmy
imkan verir. Bu baxmdan, Avropa dillrind asamblea, senat szlri il
yana, konqres sznn ilnmsi d diqqti kir.
Drnk. Dd Qorqud kitabnda drnk termini yncaq, toplant
anlamnda ilnir, drnkd toplaanlarn sonra yem-im mclisi qurduunu da grmk olur. M. Kaari bu sz trnk v trik klind ildir: Trnk - ilri konumaq n ulusun topland yer; Alp orduda,
158

Sumer dilind babuun maviri v ya elisi anlamnda skkal titulu ilnirdi

(, 1983, 206); Bu sumer sznn asaqqal deyimindki saqqal szn bnzmsi
diqqti ks d, ox gman ki, bu, tsadfi oxarlqdr.
159
Bu baxmdan, Mada onomastikas srasnda grnn Kingitilenzax ad diqqti kir
(, 1960, 96). Burada kingi-tilenak trkibinin olmas mmkndr.
160
, 1967, 50.
161
, 1983, 172; Latnca konsilium, rusca sovet szlrinin mnyi d maraqldr.

52

savada, bilg is trikd - toplantda snanr.162 Bugn drnk sz siyasi terminologiyadan xsa da, ictimai qurum adlarnda ilnir.
Qoca. Tarixi Priskos 448-d Atilla anda bat hunlarda sekinlr
mclisi (loqades) olduunu yazrd. Xzr dvltind asaqqal qurumu
yallar mclisi vard. Dd Qorqud boylarnda 9 qoca qurumu, etrusk
a Romada is 300 kiilik senat (senex qoca) olduunu grrk.
Toy qurumu. Masir dnya dvltlrind grdymz bir v iki
palatal parlament (Milli Mclis) qurumu tarix boyu tkmillm v uzun
inkiaf yolu kemidir. Hl Sumer anda kipalatal Parlament bsit
xalq mclisi qurumu kimi ortaya xmd. XIII srdn monqol sz olan
qurultay (xuriltay) deyimi db dn qdr trklr minillr boyunca
k, drnk, ynaq v toy szlrini iltmilr. slind, qurultay sz
d monqol dilin ken trkc qurul szndn yaranmd. Sadalanan bu
sosial-siyasi qurumlar srasnda parlament anlamnda olan Toy qurumu
zl yer tutur. Toya seilmi toyqular (deputatlar) yr. Trkmnlrin
Korolu dastannda qee-toy deyimi vardr.163
Bugn azr dilind evlnm trni anlamnda ilnn toy-dyn
deyimindn frqli olaraq, toy sznn qdimd qurultay anlam vard.
Toyun arlmas, onun keirilmsi dvlt tdbiri idi v dvlt mrasimin qatlmayan sekinlr trni pozan, dvlti tanmayan xs kimi
czalanrd. Toyun ba tutmas elin v trnin yaadn gstrn siyasi
aksiya saylrd. arlma mddtin v mqsdin gr toyun mxtlif
formalar olurdu.
Xanlar-xan Xan Bayndr ylda bir kr toy edp, Ouz bglrini
konuqlar idi.164 Xzr xaqan is ild 3 kr (hr 4 aydan bir) xalqla grrd v bu, myyn mrasimlrl bal idi. Hunlar da yeni ili qutlayb
ln vermk v dvlt sorunlarn zmk n ild 3 df (1, 5, 9-cu
aylarda) toplanrd. in qaynana gr, gytrklr Bahar bayramnda Yer
tanrs (Po-teng-ning-li) dalarnda Gy tanrsna qurban verirlr.165 Qurultay tipli toydan frqli olaraq, yeyib-im lnli yamal toy elbyin
gcn, daltini v hm d liaq olduunu nmayi etdirirdi. Bu tip
toylarda toplanm mal-mlk paylanard. Qazan xan 3 ildn bir evini
yamaladard.
162
163
164
165

MK, I. 388, 477.

-, 797.
KDQ, I. 77.
gel, 2000, 880.

53

Toyqu//toyqun. in yazlarnda ta-kuan deputat klind ken

toyqu sznn Gytrk yazlarnda
[toy u n],
[t o yun] v
[toy u t] yazl formalarna rast glirik.166 Cmlik kilisi il
ilnn bu son variant gstrir ki, toy kkndn yaranm bu szn sas
toyqu idi. . Kafesolu toyqun terminini toy yesi kimi izah edir.167 Bu
baxmdan, blg v boylar tmsil edn seilmi toyqularla yana, toyda
ssverm hququ olan xaqan, apa, yabqu, xatun, ad, tigin, iltbr, tarxan,
klor v tudun kimi dvlt adamlar, mmurlar da toyqu ola bilirdi.
Deyilnlri nzr alanda, m.. II-I minillrd qdim Azrbaycan
blglrind bir ne tarixi xsiytin toyqu titulu damas aydn grnr.
Bel ki, Krkk blgsind II minilin ortalarna aid snd Taiuki (Tayuki)
adn qeyd etmidir.168 Asurlar trfindn tutulub, m..715-ci ild Suriyaya
srgn ediln Dayukku Mana elinin Maday blgsind ba idi, daha dorusu, asur qaynann gstrdiyi kimi (akin Mt Manni), Mana elinin
burada caniini idi.169 Herodot da Deiokes adl bir mada byindn bhs
edir. Herodot yazr ki, yurddalarndan byk sayq grb, nc hakim
() olan Deyok () sonra Mada dvltini qurdu v Akbatana
(Hmdan) hrini sald.170
Bzi tdqiqatlar yanl olaraq, Dayukku il Deyokun eyni xs
olduunu yazr. Dorudur, hr iki xs eyni titulu (toyqu) dayr, lakin
bunlardan birincisi ox uzaq lky srgn olunmudu, Mada dvltini
quran is ondan n az yarm sr sonra ortaya xmdr. Uzmanlar bu
adlarn titul bildirdiyini v landgraf (G. Hsing), changeur de loi
(J. Oppert) anlam dadn yazmlar. Hm d J. Oppertin myyn etdiyi qanun dyin anlam toyqu (deputat) szn tam uyun glir. Bellikl, srgn olunan Mana caniini Dayuku v yarc (hakim) Deyokun
dad ad, slind, onlarn zl adlar deyil, toyqu tituludur. Bu tip adlar
m..VIII srin sonlarnda Mada blg bylri Matuku v Madayukku da
dayr.171 Bzi yazarlar bu adlarn subarlara aid olduunu yazmlar.172
Hr iki adda ba vkil anlam dayan ba-toyqu deyimi aydn grnr.
166
167
168
169
170
171
172

54

Orkun, 1994, 52-55.

Kafesolu, 1989, 249.
Knig, 1934, 57; , 1954, 111.
, 1956, 179; , 1970, 249-252.
Herodot, I. 96-98.
, 1956, 27; , 1970, 258.
Nyberg, 1938, 44, 334-336.

Ayqui. Parlamenti (toy) v millt vkili - deputat (toyqu) olan bir

siyasi qurumda spiker titulu da olmaldr. Bzi aradrclar trk dvltilik
terminologiyasnda yer tutan ayqui titulunun mslhti, vzir, babakan,
bamavir v ya mclis baqan anlam dadn sylmilr.173
Gytrk yazsnda ken ayuk sznn d hkumt anlam dad ehtimal olunur.174 Gytrk elind Kutlu adl birinin ayrca ayqui
vzifsi damas, Tonyukukun is ayqui il brabr, hm d bilg san
damas bllidir. Onda ayqui yen mn idim deyn Tonyukuka aid
yazda
(ayquisi bilg idi) deyimi gstrir ki, trk
elind ayqui mhm vzifdir. Bu szn leksik anlam onun morfoloji
trkibind (ayqu-i) ox aydn grnr: KDQ-dak aydur dedi sznn
kk olan ay- feili trk dillrind danmaq, sylmk, izah etmk, blli
etmk anlamlarnda ilnmidir.175 Demli, ayqui titulu sz anlamnda (mavir, vzir) yox, mhz sylyn, danan anlamnda bir
termindir v bunun ingiliscy hrfi trcmsi el spiker sz il veril
bilir, nki ayqui v spiker eyni modell yaranmdr. Frq bundadr ki,
birinci termin ox-ox vvllr, ikincisi is ox sonralar ortay xb.
Tonyukuk yazsndan blli olur ki, ayqui bilikli adam olanda elin
ilri yax gedir. Qaynaqlarn tekstoloji thlili gstrir ki, elbyin, xaqann
verdiyi qrar ayqui toyda ss qoyub, rdd ed bilir. zllikl, trk tr
qanunlarnn dyimsi mslsi gndm gldiyi hallarda bel srt qrar
qbul olunurdu. Bellikl, trk dvltilik tarixind parlament glnyi
vard v onun banda elby deyil, ayqui dururdu. Ola bilsin ki, ayuki san
toyqulardan frqli olaraq, millt vkili kimi sarayda daimi faliyt gstrnlr aiddir, bu halda ayqui hm d ayukilrin baqan sayla bilr.
Brokratiya. Trk dvltilik sistemind san (titul) il vzif mfhumunu ayrmaq lazm glir; eyni san olan adamlar mxtlif vziflrd
ily bildiyi kimi, eyni vzify mxtlif san alm adamlarn tyin olunduunu da grmk olur. Bu baxmdan, qdim abidlrd rast gldiyimiz
i buyuruq ba inanu baa tarkan kimi deyimlrd san (baa-tarkan),
zl xsad (nanu) v onun tutduu vzif (i buyuruq-ba) asanlqla
seilir.
173

Donuk, 1988, 2-3; -, 1996, 54.

Kafesolu, 1989, 251.
175
, I. 99-100; Bu kk feildn isim dzldn (vuru, asq) -qu kilisi v pesnt bildirn -i kilisi qoulmudur (ay-qu-i). Aytmaq feilini azr trklrindn alan
Qafqaz avarlar atalar sz anlamnda aytv szn ildirlr (, 1982, 139).
174

55

Qdim Misird mrkzlmi hakimiyt brokratiya institutuna

saslanrd. Nil suyundan smrli istifad etmk n ekonomik v texniki ilri yrdn mirzlrdn ibart katiblr ordusu yaranmd. Qdim
in sddinin tikilmsind d oxlu brokrat itirak edirdi. Burada katiblrin irsi slalsi (vrslik) yaranmd, mmurlar imtahanla i gtrlrd. kiayaras dvltlrd d brokratlar ox idi. Araphada (Krkk)
hurri kaloniyasnn arxivi bir aildn olan mirzlrin bir ne nslini davaml ks etdirir. Qdim trklrd is ilk dnmlrd brokratik institut
zif inkiaf etmidi. Bu, daha ox yaam trzi, znmxsus dvltilik
glnyi il bal idi. Lakin sonralar, III minilin sonlarndan balayaraq,
sumer-akad yazlarnda bzi titullarn trkc olduunu v getdikc bu
terminlrin sayca artdn grmk olur. in qaynaqlarna gr, ski trk
elind 28 eidd mmur (inovnik) vard.176 lbtt, titullarn bu say
inlilr mlum olanlar idi v bat trklrd ilnn titullar da nzr
alanda artq trklrd byk mmur ordusu olduunu grmk olur.
Ayrca ar (ensi) olan Subar, Aratta v Qut eli anda eli, bilg,
at, dama (tamkar) kimi bir ne titul bildirn sz grns d, bu trk
ellrind brokratlar az idi. Qutlar mperiyan saxlamaq n zbt etdiyi
Sumer, Akad v Elamda yerli inovniklrdn istifad edirdilr. Mana eli
anda is artq brokratlarn say oxalmd. Hunlar m.. 220-d qurduu dvlti raziy gr nc12, sonra 24 blgy ayrmd. lbtt,
bu razilrin idar olunmasnda mmurlarn myi byk idi.
Mmur titullarnn leksik thlili gstrir ki, drbyliyin qarsn
alan brokratiya institutu m.. I minilin vvlindn balayaraq, dvlt qurumunda sistem halna dr. Gytrk v Uyur ellrind 9 nazir vard
v bunlar buyuruq adlanrd. Buyuruq bglr buyuran, buyuruq vern
anlamnda yozulur. Bunlardan bzisi lkdaxili ilrl mul olduu
n -Buyuruq nvan dayrd. Buyuruq-or nvan dayanlar is,
gman ki, ordu v sava iin baxrm. Bilg Kaan Trk dvltinin
yxlmasnda frsiz, biliksiz yablak buyuruklar qnayr.
Dvlt bal blg v hrlrdn toplanan vergi zrind nzarti
tudun hyata keirirdi.177 Bat Gytrk elind dou v bat snr blglrd oturan iki tudun vard. zm vergisi yan bor, ba xzindar is

176
177

56

Koa, 2002, 834.

Bilqams eposunda uruppak hrinin prinsi Ubar-tutu adlanrd.

ac-ulug adlanrd.178 Elin snrlarnn v ordugahn qorunmasndan sorumlu olanlara bki, qaravul, karau, avu, gzti deyilirdi.179 Trk
elind dalt, qanun-qayda tr il yrdlrd. Ciddi v nmli qanun
pozuntusu olaylarna xaqann baqanl il baxlsa da, Yarqu (yksk
dvlt mhkmsi) qurumu, yarqui v yarqan titulu dayan mmur
bu il mul olurdu. Pe-snt terminlri srasnda hkim-loman
anlamnda olan emi, ota, sagun szlri vardr. Kam//qam institutunda
bzi qamlarn (amanlarn) da lomanlq etdiyini grmk olur. Tbii ki,
bugn tibb elminin yenidn z tutduu trkar sullar il toplumun
salq durumu il mul olan bu hkimlrdn bzisi dvlt qurumunda
rsmi grv dayrd.
Qdim trklrd Dvlt qlncla qurulur, qlml idar olunur atasz dvlt dftrxanasnda yaz ilrinin mhm hmiyt dadn
aydn gstrir. Kutadu Biligd bitiki lma titulunu dayan mmurun xarici ilr naziri statusu vardr. Xaqan n gizli fikrini, dvlt sirrini
ona amal olurdu. Uyur elind bitikinin faliyti genilnmidi, nki
hrlrd yaayan uyurlar yaz-pozu il daha ox mul olurdu. Grnr, ulu bitiki titulu ba katib imi. Trk bitikilrinin srasnda rfli yer tutan Ulu xan Ata bitiki is Ouznamlri toplayaraq yazya
almdr.180 Saraylarda mxtlif dillrd yazb-oxuya biln oxlu dilmanc
trcmi olurdu. Saqa elbyinin 7 dilmanc vard. Bu titul rus dilind
tolma formas ald kimi, tarquman da samilrd trcman olmudur.
Bat-Gytrk elbyi Sulu kaan Kltekinin yas trnin Makaratama v Ouz Bilg-tama adl kiilri tmsili kimi gndrmidi.181
Buradan grnr ki, xaqann tura(q) - frmann yerlr trn, xaqann
yarlq v buyruqlarn hazrlayan tama (pres-sekretar) yksk rtb idi.
Qaynaqlar yaz titulunu da katib v qasid kimi verir.

178

Donuk, 1988, 66, 73.

Bzn bel titul dayanlar ondan soyad kimi istifad edir v sonralar bel titullar
boy adna evrilirdi. Bel ki, in qayna tszyy-tsyy (gzti) Mensun bard qeyd
edir ki, onun cdadlar synnularda nsildn-nsil gzti vzifsi dad n o,
dad ttulu znn soyadna evirdi (, 1989, 114).
180
Ulu xan Ata bitikinin sz adl Ouznamnin orta fars dilin hl VI srd trcm
edildiyi Drr t-tican v tvarix qrr z-zman srind verilir (, 1976, 38).
181
On-ok olum trgi Kaanda Makara-tama, Ouz Bilge-tama kelti (Orkun,
1994, 52); Dama sznn sumer, akad v slav dillrin kemsi, Part elind ilnmsi
haqqnda Qonu xalqlar blmsind geni bilgi verilmidir.
179

57

Bellikl, trk dvltilik glnyind oxlu mmur titulu vard v

bunlarn srasna qaynaqlarda qeyd olunmu erkin, eikaas, ciki, cuki,
kruk, tutuq, yr, yuru, yula, ge, alum, ovuba kimi onlarla titulu
v mmurlarn sava vaxt hrbi titullarn da lav etmk lazm glir.182
Bzi tdqiqatlar trk toplumunda ilnn dvltilik terminologiyasnn, titullarn baqa xalqlardan alndn yazrlar, halbuki bu szlrin
trk dillrind ffaf etimologiyas vardr. Dorudur, Part, Sasani a v
slamdan sonrak dvrlrd trk dilin oxlu yaban dvltilik terminlri daxil olmudur. Lakin yuxarda gzdn keirdiyimiz qdim terminlr
trkmnlidir, onlarn ffaf morfoloji trkibi v aydn leksik mnalar
vardr:
1) Sz kklri qohumluq terminlrindn (ata, dd, aba, ka, inal, katun),
blli isim v feillrdn (el, bod, by, ad, or, ulu, alp, kl//kl, kn;
ay-, bak-, bit-, bil-) ibartdir.
2) Pe-snt bildirn -c kilisi il yaranan terminlr: ayqui, yarquc,
bki, bitiki, bor, ac, emi, ota, gzti, yincu, qori, tama,
yaz, eli v s.
3) Trk dillrinin szyaradclnda aktiv itirak edn -un, -uq, -qa, -qu, u, -la, -al, -aq kililri il yaranan terminlr: bodun, katun, tudun,
tekin, erkin; uruq, tutuq, ayuk, buyuruq, bitik, erik, byk, ilig; bilg,
dama; toyqu, ayqu(i), yab-qu, yarqu; yuru, ulu, ou, al(malq),
avu; boyla; inal; inaq v s.
4) ki szn birlmsi il yaranan terminlr: el-bg, ata-by, at-r, elbilg, kl-or, ulukan v sair. Mixi yazlarda qeyd olunmu n qdim
qut adlarnda kan//qan sz onlarn titul anlamn n kir: Ulukan, Bin-qan, Teri-kan, Tiri-qan, Tiriq-kan.183

Grndy kimi, n qdim alardan slamaqdr mxtlif dillrd

yazlm qaynaqlarda ken, o cmldn, Gytrk v baqa trk yazlarnda geni ilnn trk dvltilik terminlrinin ksriyti trkcdir. Bu
terminlrin bzisi sosial qurumda bir, siyasi qurumda is lav mnalar
dayr. Trk dvltilik terminlrinin zlliyi bundadr ki, dililik elminin
myyn etdiyi terminlr tkmnal szdr lsn smr, oxmnal
szlr kimi ilnir. Yuxarda el (dvlt) sznn el znd xalq, lk v
182

Erklik (gc), alp, alpaut, rn, bahadr, or, babu, qoru, qoruba, tu, turaq,
bayraq, uran (parol), yelm kimi termin v titullardan Ordu blmsind bhs olunur.
183
Balkan, 1992, 40-47.

58

dvlt anlamlar olduunu sylmidik. Htta bu sraya el sznn bzi

kontekstd bildirdiyi tkilat v hakimiyt (erkinlik, egemenlik) anlamn
da lav etmk olar. Trk byklrinin dad xsad + titul modeli v
bu modeld titul (san) + titul (vzif) dzm kimi, Mn - Qutluq baa
tarkan g - buyuruq mn tipli titulaturada zl ad, san, vzifni v bu
dzm qoula biln tituldan yaranm soy, boy adn semk tin olur.
Sonrak blmlrd geni iltdiyimiz bel termin sciyli szlrin
zaman, mkan v dvlt atributlar kontekstind dad mna tutumunda
ilkl toplum quruluundan sonrak alarda cmiytin inkiaf v siyasi
qurumlarn tkmillmsil bal, tbii olaraq, myyn frqlr yaranmdr. Ona gr d, aada veriln bzi szlr kimi, hr terminin sosial v
ya siyasi quruma aid olmas ilndiyi mhit v kontekst daxilind aydnlar:
Sosial qurum
Siyasi qurum
kii adam

kn adamlar, toplum

apa cdad

apa byk, apa tarkan ba komandan

aa-ini byk-kiik

aa byk, ini kiik nvanlar

eb (ev), ocaq, ou (ail)

oba, otaq, blg, lk, ordugah

soy nsil, qanda

soylu seim qatlan

oq, uruq qbil

boz-oq, -oq, on-oq uruqlar birliyi (boy)

bod (boy) tayfa

bodun boylar birliyi

bodun xalq

bodun dvlt quran el

el (el-kn) millt

el dvlt, lk

by boy-bodun bas

elby, eliby, kan, kaan dvlt bas

Toplum, mkan v ba mfhumu bildirn terminlri sosial-siyasi

qurumlarn dinamikas fonunda txmini zaman ardcll il horizontal v
zaman yaxnl il vertikal xtlr zr dzsk, txmini sralanma bel
grnr:
Toplum:
Mkan:
Ba:

ou
ev
ata

oq, uruq
ocaq
baba

bod (boy)
yurd, oba
dd

bodun
blg
by

el, el-gn
lk
elby (xan, xaqan)

Burada hr vertikal ksik tarixin myyn ana aid olsa da, dvlt qurumundan danarkn zaman llrini anaxronizm olayndan xilas
etmk olmur, nki hmin terminlr yarand gndn balayaraq, minillr boyu davam etmi, toplum v mkan iyerarxiyasnda mfhumlarn hr
59

biri zndn byk mfhumun iind tmsil olunmudur. Hr halda, minillrin snandan xm trk dvltilik glnyinin zlliyini d nzr
almaq lazm glir.
Bel ki, Urmu gl hvzsind lk, blg, hr-qala balarn
asur mnblri d frqlndirir: boy bas olan bylr naiku, hr-qala
balar v mrkzlmi hakimiyti olmayan lknin bykbyi bl li,
mrkzlmi hakimiyti olan elby arru ar terminlril verilmi, bu
son anlamda bzn yerli termin kimi yanzi sz ilnmidir. Ona gr d,
myyn mqamlarda szn daha aydn informasiya ver bilck leksik
mnasna syknib, uyun kontekstd by szn kklnn qalabyi,
drbyi, uluby, ataby, kiikby, bykby, elby kimi titullardan istifad
etmiik.
Yuxarda qeyd etdik ki, trk dvltilik terminlri srasnda xeyli
alnma szlr vardr. Bu szlrin hans dnmd alnmas mslsi nzr alnmaldr. Msln, bat samilr ara malikum, dou samilr arrum
deyirdi. Demli, qalabyi, blgbyi anlamnda mlik termini Azrbaycana aramey dili v ya suriyani xristianlqla glmidir.
Trk dvlt dznindn danarkn sosial-siyasi qurumlarla yana
dvlt simvolu (imi) saylan atributlar v protokol qaydalar zrind d
dayanmaq lazm glir. Bel ki, trk dvltinin sas simvolu olan Yay qdim trk dnyagrn gr, yadan sonra gn alarnn yaratd
rngli Gy qura timsalnda tanrnn gndrdiyi hakimiyt blgsidir.
Hl III minild Aratta elbyi ona hakimiyt simvolu kimi sa (skipetr)
gndrn sumerlrin hdiysini rdd edib deyir ki, tanr ona Gy qbbsi qutu vermidir.184 Bu motiv uyur Ouznamsind Uluq-Turuq byin
yuxu yozumunda tkrar olunur. Uluq-Turuq Ouz xana deyir ki, yuxuda
grdy Gndoandan Gnbatana qdr uzanan tanr blgsi altun yay
ona veriln hakimiytdir. Ona gr d, Gy-qura (qvsi quzeh) grnnd tokuz-ouz boylar onu qutlayb nlik edirdilr (bu Dlf).185 El
atributlar srasnda tbii ki, mrkzi blg (ordugah), tu, bayraq, dama,
ordu, divan v taxt (rgin, ornaq, orunluq) da vardr.186

184

Kramer, 1991, 34, 39.

Artq dmir anda bzi trk (saqa) v Atillann mnsub olduu hun boylar yayla
yana, qlnc da tanr qutunun simvolu sayrd.
186
Bzi uzmanlar dvlt atributu kimi bunlar da gstrir: ota (hkmdar adr), ordu
(adr knd), davul (kbrke, kvruq), kotuz (sorqu?), qam (berke), kmr.
185

60

Siyasi tkilatlanmalar zaman-zaman protokol qaydalarnn glnyini yaratmd. Xaqandan sada tudunlar, komutanlar, solda mmurlar
v toplumun hrmtli adamlar durmal, htta dvlt lnind yemk
trzi d protokola uyun olmal idi: ksilmi at v ya qoyundan l pay
hr ksin statusuna uyun verilirdi. Protokol qaydalarnn pozulmas tr
pozuntusu saylrd. Bel ki, toya (qurultaya) glmmk itatsizlik kimi
qiymtlndirilir, htta qohum boylar arasnda savaa sbb olurdu.
Azrbaycanda qdim alardan balayaraq, rb
ialna qdr zaman-zaman onlarla kiik-byk
Dvltilik
dvltlr yaranb sonra dalm, hr-qala, blg
glnyi
byliklri klind daha byk siyasi qurumlarn
trkibin daxil olmular. Yazl qaynaqlar bunlarn
hamsndan deyil, yalnz myyn qismindn bhs
edir. slamaqdr Azrbaycanda grnn Subar, Aratta, Qut, Turuk,
Mana, Saqa-Qamr, Mada, Atropaten v Alban-Aran kimi dvltlrl
yana, vaxtar trk boylarnn oxlu siyasi qurumlar ortaya xmdr.
Minillr boyu tkrar-trkar bir ne boyun birlmsil yaranb-dalan
bu oxar prosesi sad bir izahla vern blqazi Bahadr xan yazrd ki,
hkmdarlq oxsayl boydan birin verilir, bu birliy 6-7 v ya 3-4 azsayl
boy da qoulurd.187 Oxar yaam trzi, tbii ki, ortaya oxar tkilatlanma
glnyi xarmalyd. Bu oxar, daha dorusu, eyni glnk saqa-qamr
(skit-kimmer) boylarnn m..VIII-VII srlrd Azaq yaxasndan, ouztrkmn boylarnn da m.s. IX-XII srlrd Orta Asiyadan Azrbaycana
v Anadoluya qayd il bu blglrd yaanan olaylar sanki eyni tarixin
tkrar yaanmasdr. Minillrl lln zaman frqin baxmayaraq, hadislrin banda dayanan boylar v bylr eyni adlarla yad olunur:188
Bat Azrbaycan: m.. III-II minillrd lulu boyu, m.. IX-VIII srlrd
zngi boyu, sangi-butlar; m.s. XIII srd Zngi Atabyliyi, Mosul atabyi
- Bdrddin Lulu, smayl Lulu; Gney-Dou Anadolu: m..VIII-VI srlrd adl boyu (adeli), saqa-qamr axn v saqa-qamr bylri - Savl,
Tu-damme, Sandak-at-r; m.s. X-XIII srlrd ad boyu bylri, ouzslcuq axn, ouz-trkmn bylri - Savl (avl), Tu-tkin, Sandak by.
187

ecere-i Terkime, 1996, 167-168.

Oxar durum baqa blglrd d tkrar olunurdu. Bel ki, m.. XIV-d Troya blgsindn xan trklr m.s. XIV-d yenidn ora qaytd. Turoya anda indiki Boludan
douda qaqaylar Ay tanrsna Qaqay, tanrnn verdiyi ruha kut deyir, etnoqraflar IX-X
srd Orta Asiyada Ay-tamqal qaqaylarn da ruha kut demsini qeyd edir.
188

61

Bugn Krkk blgsindki trkman (turuk-man) boylarnn adn

daha qdim formada (turuq) hmin blgd m.. XIX-XVIII srlr boyu
asurlarla vuruan turuqlarda grrk, yaxud hmin blgy yaxn razid
yaayan v ad m.. IX-VII srlr aid sndlrd ken bauri (br)
boyundan olan bylr bir d Atabylr anda Brlr slalsi klind
ortaya xr. Bllidir ki, Orta Asiyadan qaydan ouzlar XII-XIII slrd
Hlbd at oynadrdlar, lakin Hlb civarnda ouzlarn yurdu anlam
il Ouz evi (Bit-Aquzi) deyimi hl m.. IX-VII srlrd ilnirdi v
hmin ada bel Ouz evi Gney Azrbaycanda da vard. Bel oxar
durumu 9 Bitik boyunca sistem klind ks etdirn yzlrl blgni
burada tkrar etmy ehtiyac yoxdur. Tarix tkrar olunur deyimini is
burada bir daha tkrar etmli oluruq.
Toplumun n bdbxt hisssini dvltini itirmi (elsirmi) boylar sayan qdim trklr tkilatlanma iin ciddi yanardlar. Ouz eposlarnda siyasi qurumlarn tkilatlanb formalamasnn rnyini grmk
olur. Byk Toy (qurultay) arb, altun ev qurduran Ouz kaan eld
sa qolu tkil edib, yksk yer tutmas n hakimiyt simvolu (imi) kimi
yay verdiyi olunun uruqlarn Boz-oq, eld sol qolu tkil edib, hakimiyt tabe olma simvolu kimi ox verdiyi oullarnn uruqlarn da -oq
adlandrr v biz hammz bir kkdnik v ham orduda da z yerini, rtbsini bilmlidir deyir.189 Bu eposun uyur variantnda o, Toy trni keiriln yerd sa v sol trflrd qrx qulac aac dikldib, birinin bana
altun toyuq, ayana is a qoyun, digrinin bana gm toyuq, ayana
da qara qoyun balayr v sada boz-oqlar, solda -oqlar oturdur.190
Ouz Kaan
(Ordu qrargah)
Bat
sol
ok
-ok
(i-ouz)
ini
gm toyuq
qara qoyun

189
190

62

, 1992, 37-38.
, 1993, 33.

Dou
sa
yay
boz-ok
(t ouz)
aa
altun toyuq
a qoyun

Grndy kimi, buradak dvlt tkilatlanmas hm d protokol

qaydalarn myynldirir. Glny evriln bu qaydalar toplumda da
oturumu bir nizam-intizam ovqat yaradr, toplumda hr ks z yerini
bilir.191 Trk dvltilik glnyind hr ks bacarna gr tutduu
vzif v ald sana uyun srada durur. Dvlt protokolu Dd Qorqud
kitabnda bel verilir:
Sada oturan sa bylr,
Solda oturan sol bylr,
Eikdki inaqlar,
Dibd oturan xas bylr,
Qutlu olsun dvltiniz! - dedi. 192

in qayna yazr ki, hun dvltini m.. 209-da Bat v Dou qollara ayran Mete lkni 24 tmnba il idar edirdi.193 Bel ikili blg
trk toplumunda myyn antonim laMete syknirdi: byk-kiik, sasol, qara-a v sair. Mxtlif blglrd yaayan eyni boyun adna rng
bildirn szn qoulmas da bu glnkl bal idi. Bel ki, qara, a, sar
epitetlri aadak etnonimlrd rng deyil, corafi yn anlamnda ilnmi v myyn ada hmin boyun yerldiyi mkana iar etmidir:
qara-hun (qarkn?)
qara-bulqar
qara-xzr
qara-qpaq
qara-kuman
qara-qoyunlu
qaral
qaracal
qara-trgi
qaralar

aq-hun
aq-saqa (axsqa)
aq-xzr
aq-qpaq
aq-kuman
aq-qoyunlu
aqca-bud
sarcal
sar-trgi
sar-uyqur

Qaynaqlarda bel ikili blglr rast gln bzi tdqiqatlar yanl

olaraq, trk dvlt glnyind dvlti iki elbyin (cifte krallq) idar
etdiyini yazmlar. lbtt, bu yozumun yanl olmas Trkmnlrin
soykk kitabnda aydn grnr. Burada deyilir ki, Ouz soyundan v
Bozoq oullarndan hkmdar bir kii ola bilr, iki kiini taxta xarmaq
191

Bel protokol qaydalarna toplumun sayqsn gstrn faktlardan biri d bugncn

yaayan evlnm trni toyda byin yannda sad//sold duruu glnyidir.
192
KDQ, 1962, 62.
193
, . 48-49.

63

olmaz, bel ki, xan tk olursa, dvlt dzlir, iki olursa pozulur, kemi
bilglr bir qna iki qlc, bir lky iki tr smaz demilr.
Trk dvlt glnyind hakimiyt seilm imtiyaz olan boylar
vard. Qut alm bann mnsub olduu soy (boy) imtiyazl saylm, bu
mnasibt glnksl olaraq, davam edib tr haln almdr. Bu trnin
pozulmas il qurulan yeni xandan legitim saylmamdr. Ona gr d,
barlas boyundan olan mir Teymur faktiki olaraq imperator (acun byi)
olduu halda, ln qdr xan, xaqan titullarn qbul etmmi v try
gr bel titullar ala biln Syurqutmuu xan, zn is ondan bir qat
aa olan uluq bek (bylrbyi) titulu il tantmdr.194 Qaynaqlarn
verdiyi bilgiy gr, bu boylardan olanlar dvlt bana ke bilrdi:
tu-ku - Hun
aina - Gytrk, Xzr
yalakar - Uyur
ajih - Qrz

boz-ok (sa qol) - Ouz

kanqar - Peeneq
kabar - Macar
dula - Bulqar

Trk toplumunda dvlt quran boy baqa qarda boylarn qaysn

da kmli idi. ks tqdird trk ulularnn qnana rast glirdilr, nec
ki, hakimiyt bana ken slcuqlar dvltin idar olunmas n trklrdn ox, irandilli mmurlar i clb edirdilr. Ona gr d, blqazi
Bahadr xan yazrd: Slcuqlar - trkmnik, sizin qardanzq - dedi, n
el, n xalqa bir faydas dymdi.195
Dorudur, klassik boy qurumu Azrbaycanda minil nc dald
v razi-blg birliyi n kedi, lakin boy qurumunun bir ox zlliyi
(ocaq, soy, qanda ball, baya, asaqqal-abiry hrmt-ehtiram)
bugncn yaayr. Trklrin dnyagrnd El (= xalq + dvlt + lk)
modeli xalq il iqtidarn ibirliyil gerkl bilirdi. Ona gr d, hans
soydan-boydan olmasndan asl olmayaraq, elby dvltin qurulmasnda,
siyasi tkilatlanmada itirak edn, dvltin snrlar iind yaayan hr
ks eyni qay il yanamal idi. El tutmaq dvlti idar etmk idis,
l tutmaq da toplum zvlrin yardm etmk idi.
Xalqn iradsil dvlt bana ken trk elbylri idarilikd ilk
meyar kimi ictimai ry saslanrd, nki onun hakimiyti xalqdan asl
idi. Gytrk yazlarndan da blli olur ki, xaqann sas grvi ac, lpaq,
194
195

64

Togan 1981, 64; Ridddind imtiyazl ouz boylar: kay, yazr, eymr v beqdeli.
ecere-i Terkime, 1996, 206.

yoxsul xalq doyurmaq, donatmaq, znginldirmk, sayca az olan xalq

oxaltmaq idi. Halbuki, qonu xalqlarda Urartu ar Rusa kimi, xalq
sr, zn is xalqn oban sayan arlar vad.196 Trk elbyi xalqla
yana, tanr qarsnda da trk trsini qorumaqda sorumlu idi. Bel ki,
tr pozuntusuna yol vern elbylr nel kaan kimi, qut taplamad
dey, taxtdan salnrd.197
Toplumda xalqn rifah n blli boydan csur, bilikli v daltli
bir byin demokratik qaydalarla elby seilmsindn sonra o, yuxar qaldrlaraq doqquz df dvr vurulur ki, Gy (tanrya) ulab qutlu olsun.
Trni pozan elbyin qutu alnr v ya try uyun glmynlr qut ala
bilmirdi. 581-d ln Gytrk xaqann vsiyt etdiyi namizdi (vlihdi)
try uyun glmdiyi n Toy onu rdd etmi, baqa birini xaqan semidi.198
Trk toplumu lyaqtli kiini elby serdi, lyaqt is irsi saylmazd. rsi keyfiytin atadan oula trlmsi qbul edilmirdi, oul cmiytd yerini, htta adn z qazanmal idi. KDQ-da bunun oxlu rnyi
vardr. Qardalar, qohumlar arasnda daima taxt davas, saray evrilii il
mayit olunan irsi hakimiyti yaxn buraxmayan trklr Qut elbylri
n ayrlan hakimiyt illri il bu glnyin sasn qoymudular. Lakin
myyn alarda Asur dvltindn asl olan Mana elbylrindn balayaraq, bu tr pozulmudur. Ancaq sonrak alarda da bir sra trk boyu
kemi glnyi yaatmdr.199
Baqa xalqlardan frqlnn trk dvltilik glnyini hakimiyt
simvolu olan yay haqqnda qaynaqlarn verdiyi blglrd aydn izlmk
olur. Bel ki, mixi yazlarda ahlq aac (G LUGAL-tu-hi-ni) yazl
il verilir200 II Aurnasirapal (884-859) annalnda qeyd olunur ki, insanlar
zrind obanlq etmk n Tanr ama ona skipetr vermidir.201 Misir,
Yunan, Roma v n Asiya lklrinin ksrind sa glnyi vard. rb
Xliflri d lind qzl sa tuturdu.202 Hakimiyt simvolu san bzn
196

, 276.
Trklr, II. 828.
198
Kafesolu, 1989, 245.
199
Htta, saqa trklrinin bir qolu olan partlar bir ox halda irandilli boylarn idarilik
glnyin stnlk vers d, yeni eraya keid alarnda seki il ah seirdilr.
200
, 276.
201
, 23.
202
Abul-Farac, 311.
197

65

trk hkmdarlarna rman kimi gndrmilr. 740-da in imperatoru

Taknd hkmdar Baqatur Tuduna bzkli halqal bir sa gndrmidi.
Lakin Aratta elbyi ona gndriln bu rman rdd etmidi, nki trk
dvltilik glnyin gr, tanr qutu olan hakimiyt simvolu sa deyil,
yaydr. Ouz xan - Bizdn vvlkilr yay padah, oxu da eli yerind
bilirdilr - deyir.203 Bu, Aratta elbyinin Gy qbbsi deyimi v tokuzouz boylarnn tapnd Gy qura epitetlril veriln tanr qutu simvolu yay il tsdiq olunur. Baqa bir Ouznamd deyilir: Yay verdiklrinin yeri daha stn olmal v orduda sa qolu (cinah) tutmaldrlar. Ox verdiklrinin yeri aa olub, sol cinah tutmaldrlar, nki yay
padah kimi hkmldr, ox is ona tabe olan bir elidir.204
Voronej yaxnlnda kurqandan taplan bu gm qab zrindki
kild elbyi saqalara aid fsany gr, saqalarn soybabas Tarqitay
hakimiyt simvolu kimi altun yay
kiik oluna verir:205
Ouznamdki Uluq-Turuq
(ulu-trk) altun yay Ouz xana
veriln hakimiyt simvolu kimi dyrlndirir. bl Frcin yay-oxla
bal maraql mahidlri vardr:
Torul by (taxtda oturmu)
nnd mhtm bir yay vard;
Torul by mhrnn zrin bir
yay rsmi qazdrb bu nvan tsbit etmi, bu iart tura deyilmidir. bl Frc yazr ki, Torul byin qarda, Xorasan miri brahimin
Badada gndrdiyi tabe olun tlbli mktubunda yay-ox rsmi kilmidi.206
203

Bizdin burun tkenler yayn pariah ornnda bilip tururlar, oqn ili yerinde. An
n yay oqn qays tarafa tartp yiberse oq ana barur (ecere-i Terkime, 1996, 149).
204
, 1992, 38.
205
, 1982, 129-130.
206

Abl-Farac, 298-299, 311; Arsakn sikk zrind rsmi lindki yay il verilmidir (, 1979, 332).

66

Hl m.. XXIII srd Lulu elinin byklri kki-olu v Anubaniy

aid barelyeflrd onlarn lind yay vardr. Smrqndd frasiyab-qala
qazntsnda z xan da mhrn zrindki rsmd d elbyin lind
hakimiyt simvolu yay grnr:207

Grndy kimi, yayn hakimiyt simvolu glnyi Azrbaycanda

n qdim alardan blli olan lulu boylarndan tutmu, saqa-qamr, ouz
v sair trk toplumunda davam etmidir. Yay hakimiyti, ox is bu hakimiyt tabe olan bildirmidir. Asl olmaq okl saylr, okszlk is
mstqilliyi bildirirdi. Vaxtar r yerlrini dyin bozqr trklrin
bu deyimlr daha yaxn idi, nki bir lkdn baqa lky ken bu atl
trklr tez-tez oxlu v ya oxsuz durumuna drdlr.
Dvltd tu, bayraq v sancaq simvollar daha ox ordu il bal
idi. Lakin tu-sancaq hm d -oq, on-oq kimi, elin trkibind olan boy
v blglrin sayn gstrn blg idi. Uurlar 744-d 3 tulu trk ordusunu mlub etmidi. Tu v sancaq terminlrini sinonim szlr sayan
M. Kaari yazr ki, tuun banda uurlu rng saylan turuncu (al qrmz)
boyal ipk v quma olur v tokuz tulu xan v ya xaqan deyimind
9 say da uurlu saylr, ona gr d, blglrin az v ox olmasndan asl
olmayaraq, ox vaxt bu rqm dyimir.208 Saqalarn savada qar trfi
qorxuya salmaq n ilan-jdaha grntsn canlandra biln bayraqtular, Gytrklrin altun qurdbal bayra vard.209
207

Stawiski, 1979, 29.

MK, III. 127.
209
dbal bayra 567-d Bizans elisi Zemarxos da , 132; A, 12. II. 254; gel,
1991, VI. 13-17; in qaynanda ken altun qur stemi kaann ordugahnda grmd.
208

67

KDQ-da 24 sancaq byi deyimi is Ouz eli boylarnn sayna

iardir. Hr boyun myyn simvolla bal a, qrmz, gy v ya yal
rngli zl bayra vard. Bzi bayraqlarn stnd boy, budun v el aid
dama (gerb) kli kilirdi. ahnam frasiyabn ipk bayranda
Ay-ulduz damas olduunu qeyd edir. M. Kaari 22 trkmn (ouz)
boyunun blglrind hr boyun zl damasn grdyn yazr. Trk
boylarnda seilmk n heyvanlara vurulan v razid dalara kiln
dama glnyi son vaxtlara qdr davam edirdi. Bugn azr trklrinin
El bayranda gy, qrmz, yal boyalar v Ay-ulduz damas trklrin
qdim glnyini yaadan blgdir.210
Qdim alardan trklr oturaq v yarmkri yaam trzil dal,
aranl (yatuq), hrli, bozqrl kimi zl boylara ayrlmdr. Hr boyun
dd-baba yurdu, yaylaq yerlri vard. Lakin daha hrktli bozqrl trk
boylarnn atl klri yeni-yeni torpaqlarn mnimsnilmsi il nticlnirdi. Bel torpaqlarn pay (l) kimi verilmsi inc saylrd. l alan
xaqan ail zvlri, bylr, komutan v sgrlr, btv boylar bu torpaqlarda yeni yurd salr v ya ondan yaylaq-qlaq yeri kimi istifad edirdi.
Ouznamlrd xaqann yeni ald v asl blglri olanlar arasnda
paylamas rnyi vardr. Bkilin igidlik gstrn olu mrana torpaq vermsi gstrir ki, boy v blg bylri d l ver bilirdi: Qar yatan
qara dadan olana yaylaq verdi.211
Dvltin ictimai, xslrin zl mlkiyti mvcud olan sosial-siyasi
qurumda aildn millt qdr insan haqlarna sayq olur. nsan xsi
mlk sahib olub, onu istdiyi kimi kulland v ya dyrlndirdiyi src hrdr.212 Mxtlif alara aid tarixi qaynaqlar trk elind insann
hr yaamas haqqnda yetrli blglr verir. Qut elin (m.. XXII sr)
tabe olan lklr yz il bar iind yaayr, qonu Asur-Urartu dvltlrindn qaanlar Subar byliyin (m..VII sr) snr, Bizansda insann
basq altnda yaadn vurulayan bir bizansl (IV sr) Avropa hunlar
iind qorxusuz v hr yaadn deyir, indn qaan kllr d Asiya
hunlarna pnah gtirirdi.213 Trklrd aildn balanan nsana say
duyusu boy, bodun v el qurumlarnda davam etmidir.
210

KDQ-da a sancaql alay deyimi keir. Bayndr boyunun v Aqoyunlu elinin

bayra a rngli idi.
211
KDQ, 1962, 130.
212
Kafesolu, 1989, 225.
213
Azr xalq 2000, 124, 132; Kafesolu, 1989, 225; De Groot, 1921, 242.

68

Kutadu Bilig bu dyimz tr qanunlarn sadalayr: insanlq

(kiilik), brabrlik (tzlk), dalt (knlk) faydalq v yaxlq (uzluk).
Trk dvltilik glnyind lkd yaayan baqa xalqlara tolerant mnasibtdn yuxarda danmdq. Bel dzmllk siyasti Xzr elind
aydn srgilnir. Burada el (dvlt) trk trsi il idar olunurdu, lakin
babakann mnsub olduu soy yhudi dinin tapnrd. Paytaxtda yeddi
yarqcdan yalnz biri Tanrlq dinin tapnan trklrin problemlrini zrds, mslman, musvi (yhudi), xristian dinlrin tapnan boylarn
hrsin iki yarqc ayrlmd.
Baqa xalqlara qar dzml ovqat glnyi yaanan trk toplumunda atas yad xalqdan olan iqd zmrsin, qul-qaravaa v savada
alnan sirlr d insani mnasibt vard.214 Zaxari Ritor qeyd edirdi ki,
hunlar sir alb qul kimi iltdiklri insanlara srbstlik verir v onlar drd ildn sonra ail qurub xsusi mal-mlk sahibi ola bilirdi. Qazan xan
olunu sirlikdn qurtaranda 40 ba qul, 40 qrnaq (qarava), olu Uruz
bana azad eyldi, cilasun qo yigitlr qalaba lk verdi.215
Demokratiya anlay hr xalqn z milli dyrlri il qavranlr.216
Dvlt xalq ndr! deyiminin gerk z olan demokratiya hr frdin azad yaamna kklnn daltli v tolerant trk toplumunun milli
zlliyi idi. Hl Aratta v Qut eli andan seimli senat olan trk
toplumu unikal cmiyt idi. Dd Qorqud eposunda da ouz boylarnn
asaqqallar uras qocalar adlanrd.217 Bu qurumun doqquz zv olmas
ayrca bir boyun bas olan Aruz byin 9 qoca balar Aruz epitetindn blli olur.218 Qazlq qoca is hm d Bayndr xann vziri idi. Bel
214

Grnr, azr dilind sir sz III minildn kiayaras v Azrbaycann bat blglrindki halini sir-yesir edn samilrdn qalmadr. Asur dilind asirum sir, esirtu
sir qadn anlamndadr.
215
KDQ, 1962, 40; (1994, 115).
216
Romallara gr, Respublika nc tiraniya anlayna qar xalq ii olduu n
onun monarxik, oliqarxik v ya demokratik olmasnn el bir frqi yox idi, Respublika
sonralar Monarxiyaya qar qoyuldu (, 1987, 81).
217
Lakin doqquz qoca tmsil olunan bu qurumda 11 nfrin ad keir: Elik qoca, Qflt
qoca, Qazlq qoca, Aruz qoca, Uun qoca, Qal qoca, Ense qoca, Duxa qoca, Qour
qoca, Yulu qoca, Yapaulu qoca. Grnr, daha qdim mifoloji sjetli boyda ad ken
qoca titullu nfr artq bu qurumun zv deyilmi v yaxud sonralar bu quruma zv
seilmilr, nki onlarn ad baqa qocalardan frqli alara aid olaylarda keir. Bel
ki, Tpgzn atas Qour qoca oban idi, Yulu qoca il Yapaulu qoca is Tpgz
qulluq etmk n ayrlmd.
218
KDQ, 1962, 83.

69

blglrdn blli olur ki, v D ouzlarn konfederasiyas 9 boyun

birliyi il qurulmudu, nki 9 qoca qurumu olan dvlt divannda
hr boy bir qoca il tmsil olunurdu. Eposda Qour, Yulu v Yapaulu
qocalarla bal olaylar gstrir ki, qoca titulunu tkc bylr deyil, sad
adamlar da ala bilirmi. -Ouz, T-Ouz bylri ynaq oldu deyimi
Ouz zamannn mxtlif alarnda boylarn mxtlif sayn ( tulu,
doqquz tulu) nzrd tutur.
Trk dvltilik glnyind 12 v 24 boy blgs diqqti kir.
oul v drd torun (nv) il ortaya xan 12 soy-uruq (3 x 4=12) glnyi n Asiyada geni yaylm miflrdn idi.219 12 boy blgs motivi
Homerdn tutmu Strabona qdr mxtlif yazarlara blli idi.220 Platon z
ideal dvlt qurumunu aylarn sayna uyun gln bu onikilik sistemi
zrind qurmudu. n Asiyadan bu glnyi trklr dou bozqrlarna
apardqlar kimi, etrusklar da onu taliyaya damdlar.221 Qdim aslar
(az, azr boyu) is bu glnyi Skandinaviyaya qdr aparmdlar.222
n Asiyadan m.. II minilin ortalarnda atl trklrin dou v quzey
ynd byk miqrasiyas Bat trklri v Dou trklri blgsn
ortaya xarmdr. Artq saylar xeyli oxalan trk boylarnn n Asiya
mnli 12 boy blgs 24 boy fsansil vz olunduundan oullarn say dn altya qalxmd. Grnr, bu yeni blgnn yaranmas
monqollara qaran trklrd monqol glnyinin v Ay tqvimli in ilinin (24 ay) tsiril olmudur, nki sa-sol blgsnn dou-bat uyunluu in-monqol mnlidir. Halbuki douya gedn trklrin dilind
sa-sol ynlri gney-quzey chtlrini bildirir. Bu olayn ks-sdasn
Ouznamlrd grmk olur. blqazi Bahadr xan yazrd ki, mrn
savalarda keirmi trkmnlrin yaxlar v mhur baxlar bunu aytp
dururlar: Ouz xann 6 olunun qanuni arvadlarndan doulmu 24 nvsi
219

Bibliyada 12 boy blgs mexaniki kild mxtlif xalqlara amil edilir: 12 srail
oullar (XLIX); 12 smayl oullar (XVII, 20); 12 Aramey oullar (XXII, 20-20) v
12 Edem oullar (XXXVI, 10-14); Solomon israillilr zrind 12 hakim tyin edir (III.
IV, 1); rana glndn sonra perslr d bu blg amil edilir (, 1976, 290).
220
Homer. Odisseya, VIII; Strabon, IX. 1. 2.
221
Soykk etrusk olan air P.Vergili Maron (m.. 70-19) atayurdu Mantui (taliyann
quzeyind etrusk kaloniyas) haqqnda yazrd: Ulu babalarn eyni soydan olmasa da, onlarla hrt tapdn. soyun var, hrsind drd uruq (gens ille triplex, populi sub
gente quaterni). Sns etrusk qannn gcl onlarn basan (,1983, 106).
222
(Odin) yarclq etmk n hr 12 hakim tyin etdi, nc Troyada olan trk
trsin uyun qanunlar qoydu ( , 1970, 12; Azr xalq, 2000, 13-14).

70

vard. Gn xan onlar iki-iki ayrca adrlara oturtdu; onlar 12 bly

tkil edir. Bu 12 blkdn trynlr zlk, 24-dn trynlr oymaq
adlanrd. Oymaq monqol sz olub uruq mnasnda ilnir.223
Bellikl, trk elinin qdim 12 boy blgs d n Asiya mnli
idi v bu glnk Ouz zamannda 24 (12+12) boy blgs il sonralar
vz olunmudur. qardadan trm motivi Azaq yaxalarna kn
saqalarn soykk fsansind m..V srcn davam etmi v Herodot
bunu qlm almdr.224
Trk toplumunda xalq-dvlt birliyi ordu qurumunu da hat edirdi,
arxa cbhd boylarn birliyi ordunun evikliyini artrrd. Bozqr trklrind bu zllik boylararas mnasibtd zn gstrirdi v bu sbbl
trk eli istniln durumda yarand kimi, paralana bilir v yenisi yaranrd. Plutarx saqa elbyi Skilur (m.. II-I sr) haqqnda yazr ki, lmqaba o, oullarna bir dst ox verib, hr birinin bu ox komunu sndrmasn istyir, lakin qardalar bunu bacarmr. Skilur oxlar bir-bir ayrb
asanca sndrr v nsihti bel olur ki, onlar o vaxt gcl olacaqlar ki,
hams bir yerd (birlikd) olsun. gr, ayrlqda qalsalar v ya bir-biril
savasalar gcsz olacaqlar.225 Ouz xan ouz boylarnn bir kkdn gldiyini v onlarn ayr-ayr deyil, bir millt kimi bir dvlt qurmasn, iki
elbyi deyil, birini taxta xarmalarn oullarna tvsiy edir.
Azadl v mstqilliyi hr eydn stn tutan trk toplumunda
ilsirmk (elsizlmk) byk ar-ac gtirirdi. Ar durum qarsnda
qalan hunlar m.. 58-d toya toplanrlar, burada elby Ho-han-yeh in
tabe olma tklif edir, qarda i-i v digr dvlt adamlar is qurtuluu baqa dvlt tabe olub, asl duruma dmkd yox, z gclrin
gvnmkd grrlr. Herotod saqalarn hcumu qarsnda itat etmk
v istiqlal istyn qamr (kimmer) boylarnn iki cbhy ayrlmasn v
bu sbbl ba vern dhtli i sava tsvir etmidir.226
223

ecere-i Terkime, 1996, 157-159; 2002, 69.

Qdim trklrd boy v blglrin say il bal 70 sayna rast glmk olur. Hl Lulu
v Qut anda elam ar qdim Azrbaycanda 70 blgbyin qlb almas il fxr
edir; Partlarn kmyil Ermn hkmdar olan Tiqran onlara Azrbaycandan 70 blg
(dr) vercyini vd edir. Korolu eposunda 70 v 777 say ilnir. Bu saylar Gytrk yazsnda da tkrar olunur: Atam lteri kaan 17 r il hrkt kedi. Xbri eidn ormandaklar, ovadaklar toplanb 70 kii, sonra 700 kii oldu (Orkun, 1994, 34-35).
225
, 1990, 343.
226
Herodot, IV. 11.
224

71

Trk dvltilik glnyind apa, baa, bilg, ad, tarkan, by v

sair bu tip ad-sann verilm qaydalar olduunu qeyd etmidik. Bu qdim
glnk uzun mddt davam etmidir. Hr ks by sann almaq n
qlncnn gcl topluma xidmt edib, ac doyurmaq, lpa donatmaq
snaqlarndan kemli idi (KDQ). Tkc blli soydan olanlarn deyil, btn
gnclrin bu snaqdan ke bilm hququ vard. II Gytrk elini qurduu
n eli drlyn, toplayan anlamnda kaan l-teri adn almdr. Fqir millti toplayb kobratdm deyimind grndy kimi, Kubrat xann
da ad kubrat (toparla) feili il baldr. El quran, eli yaadan, eli bydn elbylr Elteri, Elalm, Eltutmu, Elolmu kimi ad-san verilirdi,
hl Qut elbylri srasnda bu son sana Elulume (2179-2174) klind
rast glmk olur.
KDQ v Korolu eposunda Dnmz, Dnbilmz, Trsuzam,
Halaypozan, Tpdadan, Tanrtanmaz kimi r ad dayan alplar var.
Bel ad-san olmayan bir trkn r atm yok n yeti anuk eim taru
etildi demsi onun kvrlmi ovqatn dqiq gstrir. Trk toplumunda
r ad bzn qsa, bzn d ox uzun olurdu. Ouznamd olunun Tanrdan qvvt aldn deyn Tuman xan ona bel ad verir: Bundan sonra
onun ad Tiken bile er biken Kay Yavquy xan olsun! Bunun mnas bir
adamn ban tikan otu il bin (zn) demkdir.227
Bzn san il vzif titulunu ayrmaq tin olur. Tonyukuk boyla
baqa tarkan, Boyla kutlu yaran adlarnda ken boyla sz haqqnda
T.Tkin yazr ki, protobulqar yazlarnda n ox ken nvanlardan biri
d boyla tituludur.228 Tuna bulqarlarnda bu titulun iirg boyla klind
ilnmsi onun saray ii bir vzif-titul olduunu ortaya qoyur. Qdim
trk yazlarnda ken Klg-tirig, Klg-or, Klg Bilg kaan, Klerkin, Klbey (bulqar ad), Kl-tegin adlarnda grnn klg v kl//kl
sannn thlili gstrir ki, burada anl, hrtli, mhur anlam vardr.
Uyur elbyi ltutmu Bg alp klg kaan adnda da grnn
klg sannn bu anlamn qdimd ilnn klg-avl (adl-sanl) ifadsi
d tsdiq edir. Hmin klg sz qdim bir trk yazsnda yazld ad
eld boldun klg (adn eld yayld, hrtli oldun) deyimind keir.229
Bu baxmdan, Herodotun qlm ald saqa soykk mifind ilk elby
227
228
229

72

, 1992, 47.
Tekin, 1987, 44.
T, 326.

saylan Kolaksa (Kolakca) adnn dzgn izah oluna bilmsi kl, klg,
klgc, kl, klkc sanlarnn dad anlamn gerk yozumundan ox
asldr.230
El qlncla qurulur, qlml yrtlr deyn trklr, slind, vaxtar bu qlmi qeyri-trklr vermilr. slamlama ana qdr trk
dvltlrind mmurlarn oxu trk idi, lakin Slcuqlardan balayaraq,
dvlt qurumlarnda etnik kkni pers (cm) olanlar get-ged stnlk
tkil edirdi. Trk dvltilik tarixind bel dnm olayn, vvllr trk
byklrinin yanna he bir atprst, yhudi, trsa v rafizin getmy
csart etmdiyini vurulayan XI srin byk siyasi xadimi Nizamlmlk
(1017-1092) yazrd ki, durum dyiib, indi trk mmurlar namuslu v
bilikli olsa da, onlar saraya yaxn buraxmrlar.231
Trk toplumunda hr ksin sayq gstrdiyi yazlmam qanunlar
vard. Etnik, dini, sosial v siyasi normalara dayanql bu qanunlar qaynaqlarda trk trsi (il tr) kimi verilir.232 Trk trsin gr, cinayt
ednlrl srt davranlrd. Qonur (m..VI sr) Saqa elbyi olsa da, onun
Yunan elind 7 mdrik srasna daxil ediln olu Anaxars z yurduna
dnrkn trk trsini pozduu n onu ldrrlr. Trkmnlrin soykk kitabnda, htta kimliyindn asl olmayaraq, cinayt trdn arxa
duran da czalandrman zruriliyi vurulanr:
Bir kii gnahkar bolsa, ol kii padah olturan yerge yavuk bolsa
ya raq bolsa, ol gnah qlan kii padahn uruundan bolsa ya zge
urudan bolsa, xan bir kiisi barp an yaru qlsa (mdafi ets) aa
xan inisi v olu v bglri he kimers qol yapmasunlar v meni dip,
kelip turur dip post-penah bolub, eger hr kim arka bolsalar, ol arka bolan kiini padah eigin keltrp arkasna ql birle app ikki blk
qlmaq gerek ta krgenge kz v iitkenge qulaq bolay. 233
230

Valeri Flakkn Arqonavtika srind d bir saqa byi Kolaks ad dayr.

Btn trk aalar bilikli, tsrrfat, namuslu ii idilr.., buna gr, o sultanlar
rahat yaamlar. ndi is i el yer atbdr ki, drgah v divan onlarla doludur, hr
trkn qarsnda onlardan on, iyirmi nfr yyrr, alrlar ki, bir xorasanln bel
drgaha buraxmasnlar, qoymasnlar onlar bir para rk sahibi olsunlar (Siyastnam, 133).
232
Qonu xalqlarn glnklrindn frqlnn trk trsind milli-etnik dyrlr byk nm verir v dyrlrin dyidirilmsin yol verilmirdi. Bel ki, qonu sumerlr
oxtanrl olduu v balq qurban verdiyi halda, trklr tktanrl olub, qurbanlq heyvan
kimi qoyun ksirdi. Sonralar bozqr trklri qoyunla brabr at da qurban verirdilr.
233
ecere-i Terkime, 1996, 161-162.
231

73

Metedn sonra Ki-ok (m..174-160) in geyim v mtbx kulturuna

meyl edirdi, bunu duyan vziri deyir: Btn hunlarn say inin bir snr
yaltinin say qdr deyil. lbis v yemklri bizdn frqlnn inlilrin say olduqca oxdur. ndi hun hkmdar in adtini qbul ets, onda
hun riyck.234 indn asl duruma dn bara kaan 585-d in imperatoruna hr il cins atlar gndrcyini, olunu girov vercyini vd edir,
lakin insaya geyimin qbul olunmasn, iynind dalalanan sa hrynn zlmsini, dilini dyimsini, in qanun v adtlrinin qbulunu
mmknsz sayr, nki btn trk millti trsini pozmaz - deyir.235
Bilg kaan (716-734) ini rnk alb, hrlm yaamna kemy,
buddizm, taoizm kimi dinlr meyl gstrnd bilg Tonyukuk trnin
pozulmasna yol vermmidir.236
Trklrd torpa qorumaq, yurda qay, sahib olduu raziy ballq glnyi tarixi olaylarda aydn grnr. in qaynanda Metey aid
ilginc bir prita vardr. Burada qeyd olunur ki, in elisinin hunlarn qruruna toxunan bir ne tlbin dzml yanaan Mete ondan hunlarn
istifad etmdiyi bir para yararsz shran istynd torpaq verilmz
deyib, mhariby balayr. Qaynaqlarda ken lteri atalarnn trsin
gr budunu tkilatlandrd, tr gryinc taxtda oturdu deyimlri
d gstrir ki, trklr try byk nm vermi, dvlt dalar, lakin
tr yaayar inam il yaamlar.
Bellikl, trk dvltilik glnyinin trk tr normalarna uyun
davam etdiyini grmk olur. 237 Tr dyimz doqmalar v gerklikl,
mvcud durumla uyunlaa biln yenilm normalarndan ibart idi. Bu
baxmdan, milli-etnik dyrlrdn yorulmu doqmalar dyimz qanunlar, corafi, iqtisadi v sosial-siyasi durumla bal normalar is dyi biln qanunlar idi. Dvltin teoriya il deyil, gerk durumun tlblrin
uyun idar olunmasnda fayda grn trklr tr dyiikliyin ehtiyac
olanda mslni toya xardrdlar. Dyiiklik toyda gnib razlq ld
234

De Groot, 1921, 80.

Danimend, 1966, 19.
236
Tonyukuk demidir: Qalalar tikib iind otursaq, qdim glnklrimizi dyisk,
gnn birind inlilr mlub olub, ial olunan lkmizi itir bilrik. sasn, taoist,
buddist tapnaqlarda sadc uyumluluq v itatkarlq tlqin olunur. Tprli v saval
olmann yolu bu deyil, bu sbbl tapnaqlar qurmamalyq (Liu-Mau-tsai, 1958, 172).
237
Musa peymbrin be kitab da qanun anlamnda tor adlanr. Tr sz monqol,
macar dillrin d kemidir.
235

74

edndn sonra kerli olurdu. Tarixi qaynaqlarda bzi tkliflrin toyda

qbul olunmas, bzilrinin is rdd olunmas haqqnda blglr vardr.
Hunlarda Mete, gytrklrd Bumn kaan, bulqarlarda Kurum xan bzi
tr dyiikliyi ed bilmi elbylrdir.238
Bellikl, tarixi v arxeoloji qaynaqlarn verdiyi bilgiy gr, KrAraz kulturu mrn baa vurduu III minilliyin sonlar istehsal formalarnn v mnblrinin artm adr. hali arasnda tbqlmy yol
aan bel artm sosial durumdak yeni mnasibtlrin ortaya xmasna
sbb olmu v bu glimlr yeni siyasi qurumlarn formalamasna tkan vermidir. III-II minillrd Urmu gl hvzsind Aratta, Lulu, Qut,
Turuk v yaxn blglrd Subar, Kuman eli v byliklrin aid yazl
tutalqalar vardr. I minilin balarndan is onlarla bylik, sonra Mana, Mada
v Atropaten ellri ortaya xmdr. Urmu glndn yuxar Qafqaz dalarnacan Saqa eli, sonralar is slamaqdr varln qoruyan Alban (Aran)
eli qurulmudur. Dou Anadoluda Saqa eli il eyni ada Qamr byliyi
vard.
Sadalanan dvltlrin qonu blglrd yaranm dvltlrl myyn ilikilri olmudur. Bu laqlr bzn dostluq, mttfiqlik, bzn d
bir-birin basqn etm, dmnilik mnasibtlri il davam etmidir.239
Bar durumu vaxtar sava durumu il vzlnmidir. gr douya
gedib orada yeni Atayurdu salan trklrin tarixi in qaynaqlarnda ks
olunmudursa, batda qalan yerli trklrin tarixi d mhz Sumer, Akad,
Elam, Kassi, Hurri, Asur, Urartu, Yunan, Roma, hmni dvltlri il
olan laqlri ks etdirn yazl qaynaqlarda yatr. Bu yatm blglri
oyadb dandrmaqla qdim trk boylarnn, o cmldn azr trklrinin
tarixini yrnmk olar.

238

Ramiz by skrin Qutadu bilig (B. 2003) adl srind trk dvltilik sistemi,
dvltilik terminologiyas haqqnda grkli fikirlr vardr. Tssf ki, bu dyrli sr
III Bitik yazlandan sonra nr edildiyindn ondan yararlana bilmdik.
239
Trk dvltilik terminologiyasnda ail il bal bzi szlrin, inanc-mifologiya il
bal v sosial-siyasi qurumlara aid terminlrin n Asiyada qdim sumer, akad-asur,
hat, het, urartu, etrusk dillrind, o cmldn bat trklrl kontaktda olmu yhudi,
latn, yunan dillrindki qdim yazlarda ks olunmas hmin laqlri aydn gstrir:
aba, ata, dd, baba, klan (oqlan, dingir (tanr), qut, ilanqz (pri), oq, kii, kun, uruq,
oba, elat, ba-el, bilg, ad, el-tbr, tarkan, tarkun, tr, dama v sair.

75

3. ORDU V DVLT
Dvlt qurumunda olduu kimi, trklrin ordu qurumu da bir sra
xalqlarn ordu sistemindn frqlnir. Bel ki, trk dvlti xalq, lk v
hakimiyt sintezindn yarand kimi, trk ordusu da xalq v dvlt il
bir medaln iki z idi. Dvlt adamlarnn eyni zamanda orduda myyn
vzifsi vard v sava vaxt onlar hrbilr srasnda z yerini tuturdu.
Trk hrb tarixind ordu dzni v bzi sava taktikas glnyi azacq
frql minillr boyu davam etdiyindn n Asiya xalqlarnda trk ordusu
fsanvi qoq-maqoq (ycuc-mcuc) qounlar saylm v akad-asur
qaynaqlar bu ordunu umman-manda (manda qounu) adlandrmdr.
Htta Tanr ordusu mifin uyun, gnah ednlri czalandrmaq n
tanrnn gndrdiyi qoun kimi dyrlndirmilr.
Dnya xalqlar kimi, prototrk etnosu da istifad etdiyi yaraq-yasaq
baxmndan, silahn tkmillmsi yolunda insanolunun yaad mrhllri kemidir. Htta Orta srlr qdr trklrin icad etdiyi silah
nvlri baqa xalqlara rnk olmudur. Rusiyada ilk odlu silah da trklrd idi: til bulqarlarnn 1377-ci ild odlu silah vard. 240
Da, smk v aac altlrl ov edn ilkl insanlarn silahlar bsit
olsa da, savalarda uzun mddt kerli olmudur. 241 Bel ki, bzi xalqlar
hl d yay-ox v balta-niz il savaa gedir, yaba v omaq davalar is
hmiyaar sava nvlrindndir. Qaba omaqdan tutmu, baq, niz,
balta v sapand kimi silahlardan yararlanan ilkl toplumda yay-oxun kf
olunmas, ne minil sonra is odlu silahn ortaya xmas hrb tarixind
byk dn yaratd. 8 minil nc eneolit (mis-da) andan da-smk
silahlarla yana, metal silahlardan istifad olunmas, zaman-zaman onlarn
tkmillmsi arxeoloji blglrd aydn izln bilir.
Azrbaycanda ilk df bzi sava terminlri, trk hrbi xlaq, ordu
dzni v sava taktikas haqqnda fzlddin sgr v Mmmdli Qpan birlikd yazd Trk sava snti bitiyind bilgi verilmidir.242
240

, 1946.
lkl insann yalnz lazm olan qdr rzaq ld etmk n istifad etdiyi silah sad
idis d, bugnk sivil toplumun malik olduu silahlardan daha insani idi. nsanolu
mdnildikc ld etdiyi silah nvlrin gr daha vhi grnr. lkl insann qurduu cly-tly tin ehtiyac olan heyvan drds, bugn minaya dn yzlrl
gnahsz insann qan, n qdr paradoksal olsa da, sivilizasiyann bhrsidir.
242
-, 1996.
241

76

Bu mvzuya Trkiy v Avropada yazlan bir sra tdqiqatlarda da geni

yer ayrlmdr.243 Trk ordu qurumu il bal Divan lat-it-trk v
Kutatu Bilig abidlrind veriln blglrd v Bsrli rb yazar
Cahizin Mnqib Cund l-Xilf v Fil l-trk srind trk sgrinin bnzrsiz yglri vardr.244 in v Bizans qaynaqlar da bu cr
blglrl boldur. Lakin sadalanan qaynaqlarda v tdqiqat srlrind
trk ordusunun tarixi hunlarla balanr, sanki hunlardan vvl trk etnosu
olmamdr. Halbuki n Asiya qaynaqlarnn v arxeoloji kulturun verdiyi
blglrd grnn trk sava tarixi xalqn sz yaddandan szlb qhrmanlq eposlarnda (Ouznamlr, Korolu v b.) srgilnir. Bunlar
grmk n, sadc, trk etnosunun ilkin v sonrak Atayurdlarn obyektiv gstrn elmi-tarixi blglr bigan yanalmamaldr.245
Trk dillrind hrbi drg (qarnizon) v hkmdarn, babuun
qrargah (ordugah) anlamnda ilnn ordu sznn trk dvltiliyind
hm d qoun anlam damas qdim tarix malikdir. Bel ki, qdimd
mdafi istehkam anlamnda dvrlm qazlm uxura v tkm torpaa
or deyilmsi, sonralar tr dznin gr myyn olunmu yerin orun
(mvqe) adlanmas v rgin, ornaq, orunluq szlrinin xaqan taxt anlamnda ilnmsi ordu sznn etimologiyasna iq tutur. Dzgn
olaraq, uzmanlar bu szn praformasn *orut (oru-t) klind brpa
etmilr.246 Qdimd trklrl kontaktda olmu bir ox xalqlarn dilin
ordu sz hr iki anlam il kemidir: hkmdar kk v qoun.
Fars dilin ken ordu szn oxlu qaynaqlar zr aradran G. Drfer
qdim ada ordu szn trk dilindn alan monqollarn da ox sonralar
onu orda klind yenidn trklr qaytardn yazr.247 Lakin nzr
almaq lazmdr ki, orta sz kimi, orda formas da trk dillrinin znd
yarana bilrdi.
243

Golden. 1980; Moravcsik, 1983; Rasonyi, 1996; Gyalp, 1976, 1977; Togan, 1981;
Kafesolu, 1989; A; gel, 1981, 1988, 1991; Donuk, 1988 v baqalar.
244
b Osmn mr b. Bhr Mhbb l-Chiz 774-870-ci illr arasnda yaamdr.
245
ox dyrli Trk sava snti bitiyinin hr iki yazarna byk sayqm olub, rkim
atdndan onlarn tutduu yanl mvqeyi d vurulamalyam. Bel ki, Altayda arxeoloqlar VI-X srlr dair dmir yataqlarnn izlrini tapblar dey, trk dmirilik sntindn fxrl dandqlarn anlamaq olmur. Mgr bu dostlarm metalilm sntinin
Azrbaycanda ox qdim alardan blli olduunu v burada dmirin d Altaydan az
1500 il nc ortaya xdn bilmirlr? lbtt, bilirlr. Ancaq hunlarla balanan trk
tarixi glnyini daha stn tuturlar.
246
, . 472.
247
Doerfer, II. 1965, 34-39.

77

Qdim Ordu-balk, Kuz-ordu adlarnda olduu kimi, ordu szn

Arazn solunda Ordubad hrinin v Arazn sanda m..VIII sr aid
qaynaqda qeyd olunmu Sardur-ordu qalasnn adnda rast glmk olur.
Bu qdim qalan Tbrizl Naxvan arasnda urartularn zbt etdiyi zngi
boylarnn (sanqi-but) blgsind Urartu ar Sardur tikdirmidi. trafda
57 yaay msknini qorumaq n Sardur burada hrbi qarnizon yerldirmidi. Ona gr d baqa urartu arlarnn adn dayan Arqitixinili,
Rusaxinili kimi hr-qala adlarndan frqli olaraq, yerli trklr bu qalann urartuca Sardurixi adna ordu szn qoub, onu Sardur sgrlrinin
qarnizonu, Sardurun qalas anlamnda iltmilr. Mixi yazda o ssini
bildirn iar olmadndan asur mirzsi bu ad asur imlasna uyun olaraq
URU
Sardurix-urda klind yazm v Kipal danda yerln bu byk
qalan asurlarn m..715-ci ild tutub datdn qeyd etmidir.248
Bellikl, ordu sznd hkmdar kk v qoun anlamlarnn
qdim alardan paralel ilnmsi trk dvltilik sistemind zn gstrn bir sra dvlt atributlar il ordu atributlar arasndak paralelliy
uyun olaydr. Trk toplumunda sosial-siyasi qurumlarn faliyti xalqn
v dvltin hrbi qvvsi saylan ordu qurumuna ynlik dvltilik glnyin kklnmidi. bn Blxi (XII sr) islamaqdrki hkmdarlardan
birinin bu szlrini verir: Ordusuz ahlq (dvlt) olmaz, glirsiz ordu olmaz, dirlmyn kinilik glir vermz, dalt olmayan yerd kinilik
dirlmz.
Bozqr trklrinin ayrca ordu yaratmasna ehtiyac yox idi, nki
hr bir elatn z btvlkd bir ordu idi. Burada mrkzlmi hakimiyti olan dvltdn daha ox, boy birliklrinin konfederasiyalar yaranr
v bel birliklr olan ehtiyac aradan qalxanda da dalmas ar-acsz
keirdi. Oturaq trklrd is frqli durum vard. Bel frqlri grmk
n qaynaqlarn n sava xalq adlandrdu suvar boylarnn sava
tarixin baxmaq kifaytdir. kiayarasnn quzeyind v Azrbaycandak
oturaq subarlarn v onlardan ayrlaraq Sibircn gedib, bozqr yaamna
ken subarlarn ordu qurumu arasnda byk frq yaranmd.
Qdrtli Urartu-Asur dvltlrinin arasnda yerlmsin baxmayaraq, m.. 673-d asurlar trfindn dadlana qdr iki srdn artq
bir mddtd mstqilliyini qoruya biln Subar byliyinin z ordusu v
248

, 49 (199); , 167; Asur qaynann bu blgd qeyd etdiyi sanqi boyunun v Kipal dann adlar Tbriz-hr arasnda indiki Zngibar kndinin adnda v
rida armndan quzey-douda olan Kisbe dann ( ) adnda qalmdr.

78

byk mdafi qalalar vard.249 Qaynaqlarn verdiyi blglr gr, bu

byliyin ordusunda oxular (Gkau), qalxan tutanlar (Ga-ri-ti), zabitlr
(r), kfiyatlar, zirehilr vard v elbyin qvardiyasn (kisir arrti)
svarilr, cng arabalar tkil edirdi. Orduya aid mtnd asurca mnas
bilinmyn aknute v elatsu terminlri ilnir.250 Bu sralanmada nizami
ordunun cizgilri grnr. Subar sgrlrinin qalaya hcum edn asurlarn
bana yuxardan yanar neft (naptu) tkmsi d qeyd olunmudur. 251
Grndy kimi, sava vaxt oturaq halinin qalalara kilib mdafi olunmas oturaq subar boylar n d xarakterik idi, lakin quzey v
douya miqrasiya etmi sonrak subarlar bozqr trklrinin atl ordusunun
xarakterik chtlrini ks etdirir. Qdim oturaq subarlarla sonrak atl suvarlarn ordusunda yalnz bir ortaq nqt var ki, o da bu subar//suvar boylarnda inkiaf etmi dmirilik sntidir. Bel mlumat qdim subarlar
haqqnda asur qayna, sonrak suvarlar haqqnda is Bizans qayna verir. Asur qayna Subar byliyind metal silahlarla brabr, cng arabas
n tkrlrin hazrlandn da qeyd edir.252 Bizansl yazar is V srd
yazrd ki, hl d sabirlrin (subarlarn) icad etdiyi yaraq-yasa n ran
n d Yunan sntkarlar dzld bilir.253
eidli silahlarla yaraqlanan atl trk
sgri n yaxn dostu sayd atnn da
gzl grnmsin alrd. Atn boynuna
asb, bana taxlan saaql bekem tulara
taxlan ipk, quma, da keisi v at tkndn dzln bekem bnzdilirdi. Atn
bzkli yhri, yyni, ququnu, dlk
v alnl olurdu:
249

Azr xalq, 2000, 129-134; Sonralar 583-d bu qalalardan birinin ' (Akba)
adlanmas blli olur (, I. 12. 1).
250
, 67 (, ); , 1989, 74-75; Asurca caniin anlamnda ilnn
aknu sznn bu mtnd hrbi titul kimi onba anlamnda ilnmsi qeyd olunmudur (, 3,1951, 223, 47-ci qeyd); Onluq sistemini d orduya trklr gtirmilr.
ARAB, II, 599; , 67 ().
, 67 (j, ).
253
Rasonyi 1996, 63; Mixi yazda oxu anlamnda Gka-ti v cng arabas anlamnda GGGR szlri kimi konkret terminlrdn frqli olaraq, mumi kild silahl
adamlar anlamnda LUME GTUKUL v ya piyada sgr v atl (cng arabas) anlamnda ERNME ANE.KUR.RAME tipli sumer yazs il veriln szlrd konkret hans
sgr v silah nvnn nzrd tutulmas yalnz tekstoloji analizl blli ola bilir.
251
252

79

Dastanda Kbi (Zirehgeran) kndinin ad da suvar boylarndan

yadigar qalmdr. Trk dilind zireh anlamnda kuyaq, yarq (yaruq),
say-yarq, btn bdni qoruyan dmirdon anlamnda kbe-yarq terminlri ilnirdi. stdn geyiln dy qaftanna is
yalma deyilirdi, bzi uzmanlar is bunu at qoruyan
zireh sayr.254 Qaya rsmlrind, yazl qaynaqlarda
dmirdonlu dylrin qiyafsi tsvir edilmidir.
Nallarda altdan geyindi, stdn qflland deyimi
il yola xan, savaa gedn igidlrdn bhs olunur.
KDQ-da ip zngili, ke
brkl, azn dinli, quzun
dilli kafirlr qar ynindki dmirdonu gy polad
olan dylr vuruur.255
Trk atl dys tkc
zn deyil, atn da zirehli
dona bryr. Zirehli donla
dy qatlanlar zllikl ar yaraql svarilr
idi. Yngl yaraql atl trk dylris yalnz
yngl qalxandan mdafi n istifad edirdi.
slamaqdr btv Avrasiya mkannda
grnn trk hrb kulturu n Asiyadan balann trk sava terminologiyasnn qonu xalqlarn dilin kemsind d grnr.256 Htta bzi trk boylarnn ad traf xalqlarn dilind bahadr anlam bildirn sz evrilmidir. N.Y. Marr yazr ki, yunanlarda subar sz qorxunc mxluq
(udovie) anlamnda ilnir.257 German dillrind d alp sz insan yuxuda boan mifik varl bildirir. . M. Dyakonov doru olaraq, phlivan
sznn part (phlvi) boylarnn ad il balayr.258 Haylar da saqa adn
254

Donuk, 1988, 107.

KDQ, 1962, 71, 81.
256
Yelena ipova tkc rus dilin kemi xeyli trk sava terminlri haqqnda mlumat
verir: alpaqut, arkan, artel, ataman, balta, bar, baskak, basma, babuzuk, boqatr, deliba, kama, kalana, kobura, koytul, koluqa, kinjal, yaqma, yasavul, yerala, yuman,
saadak, saqiy, sanak, san, san(ovnik), tabor, temnik, paa, ekan, djiqit, ulan, ur, uran
v sair (, 1976).
257
Yazar aznaur sznn d grclrd svari oullar anlamnda ilndiyini qeyd
edir (, III. 1943, 114, 166).
258
, 1956, 239; Sonralar farslam partlar saqa boylarndan ayrlanlar idi.
255

80

bahadr anlamnnda hska (saka) deyimin evirmilr. Olsun ki, perslrd hunr (hnr) sz hun ad il bal yaranmdr. Bahadr sznn
z is qdim baqatur, baqatr formalar il bir ox dillr kemidir.259
Sava terminologiyas ox qdim alardan mxtlif yollarla yaranmaa balad n onlarn dililik yozumu bzn tinliklr rast glir.
Msln, bugn ksr dillrd fransz sz kimi ilnn maral titulunun
tarixi qdim olmasa da, onun mehtr anlaml bir termindn yaranmas bir
az qrib grnr. Lakin yuxar german dialektind monqolca morin (at)
szndn yaranm marah-sch (mehtr) sznn ski fransz dilin mareschal mehtr klind kemsi bllidir. Yaxud, dilimizd ilnn siryesir sz rblrdn deyil, asurlardan kemidir: Gney Azrbaycandan
tutub apradqlar kiilr asiru, qadnlara asirtu deyn asurlardan yadigar
qalmdr. Qdim trklr dustaa tutsaq, sir bulun//bolun deyirdi, trklr
trf ken, knll tslim olanlar is ikin r adlanrd. Hr hans sava
qarlaan iki trfin itirak il gerklir, ona gr d sava nvlrini
bildirn szlr feilin qarlq-mtrk kilisi il yaranr: dy, sava
(sy), al, arp, qarp, kr (gl), sng//sn (snglm),
vuru, dart, dala, dir v hm d bar.
Trkoloji dbiyatda, tarixi tdqiqatlarda trklr daha ox hcum
edn, baqa xalqlarn lklrini ial edn bir etnos kimi tqdim olunur.
Lakin tarixboyu trk lklrinin ial, trk boylarnn n Asiyada qdim
yurdlarndan xarlmas olaylar daha ox olmudur. Bunu tarixi qaynaqlarda ilnmi bzi terminlr aydn ks etdirir. Bel ki, dmnin glm
xbrini alan toplumun qorxuya dmsi beling, kym, tezik, tezgi, rkn
v yaranan qarqlq bulqak, bulqa adlanrd.260 Tonyukuk yazsnda bir
deyim diqqti kir: arkuy kargug ulgartdm.261 Grndy kimi, burada
mdafi n ocaq-tst xbrdarl ver biln qaravul qllsinin ucaldlmas verilmidir.
Trk etnosunun sava tarixind n nmli v ibrtamiz mhariblr
mstqillik urunda aparlan savalar idi. Tarixboyu trk yaamnn zl
bir atributuna evrilmi azadlq sava hm d bu etnosu ayaqda saxlayan
259

Qamr babuu Teupann manda dys adlanmas da diqqti kir (, 1,

1947, 270); Bel ki, Orta Douya daha qdim alarda Azrbaycandan yrlr edn
ordunun umman-manda qounlar adlanmas, daha sonralar is onlara tanr ordusu ad
verilmsi d maraq ksb edir. Yanlmramsa, akad dilind umman qoun demkdir.
260
Donuk, 1988, 96.
261
Orkun, 1994, 118.

81

bir yaam mcadilsi idi. Bel ki, m.. XIX-XVIII srlrd indiki Krkk
blgsin soxulan asurlara qar turuq boylarnn sava, minil sonra protoazr boylarnn Mana elin soxulan asur-urartu sgrlrin qar, daha
sonralar Alban-Aran elin yr edn rumlulara qar, htta, yarmonqol
olsa da, soydalar hunlara qar apard mhariblr azadlq sava idi.
Bzn syan dediyimiz olaylarn da oxu azadlq savann bir alardr. Bel ki, Mada elini hmni soyundan geri alan Qam-Ata, inlilri
vahimy salan Kr-ad, rblr dirni gstrn Babk trklrin azadlq urunda hid olan mcahidlri idi.
Hrr yaam hr eydn stn tutan trklr sir v ya asl duruma
dmyi byk bdbxtlik sayrdlar. V. Radlova gr, bozqr trk toplumunda el bir hrriyt ovqat vard ki, n kiik ail bel, bal-bana
bir dvlt sayla bilirdi.262 Oturaq trklr d azadl hr eydn stn
tutur v mdafi n qala v qalaalar tikirdilr. Xalq arasnda Ouz v
Korolu qalas ad il blli olan bel mdafi istehkamlar Azrbaycann
mxtlif blglrind vardr.
Byk qvv il hcum edn yalarla savadan bozqr trklrinin
qama imkanlar vard. Oturaq trklr is z blglrini traf xalqlarn v
dvltlrin hcumundan qorumaq n ykskliklrd mdafi qalalar
v qaravul yerlri tikirdilr. Dmn hcumu grnnd bel ykskliklrd od qalanr v tst il traf blglr xbr verilirdi. Azrbaycanda
m.. II minilin ortalarndan bel mdafi qalalarnn say get-ged artr.
Mdafi yeri koruq, hr trafnda sava n hazrlanm brc kek
(kekli tam), qaravul qllsi karu (karuy) adlanrd. ox gman ki,
Orta srlrd btv Aberonu hat edn qalalarda da xbr verm tstsndn istifad olunmudur:
Bozqr trk boylarnn
otlaq yeri v yaylaq-qlaq
blglri mumi mlkiyt
saylrd v ylan vergi d
mumi ehtiyaclara ynlirdi.
Lakin bzn daxili vergilr
lazm olan ehtiyaclar dmynd bu bdc ksiri
qonu v yaxn blglrd
262

82

A, XII. (2), 224.

yaayan xalqlardan, byk dvltlrdn alnan vergi il doldurulmaa allr v yama savalar tkil edilirdi. Bunun n mobil ordu yaratmaq
zrurti ortaya xdndan yaxn boylar birlikd bel ordunu qururdular.
Tarixboyu bel birliklr vaxtar yaranm, myyn adan sonra is dalmdr. Mrkzlmi hakimiyti olan turk ellri d traf lklrdn v
byk dvltlrdn bac-xrac il yana vergi d alrdlar. Bel ki, traf
xalqlardan bac-xrac v illik vergi alnmas trk dvltlrind Qut elindn
tutmu islamaqdr trk ellrind davam etmidir. Azrbaycanda dvlt
quran saqalar btv n Asiya xalqlarndan vergi alrd v vermynlrin
is zrin aknlar edirdi.263
F. Simokatta yazr ki, hun (avar) xaqan 583-d Roma imperatorunun gndrdiyi qzl taxt bynmdi v nc tyin etdiyi 80 min qzl
pul dyrindki vergiy daha 20 min lav etdi.264 Xzr xaqanl qonu
dvltlrdn ald vergi hesabna muzdlu qoun saxlayrd. Gcl ordusu
olan trklr baqalarndan vergi ald kimi, tbii ki, ziflmi trk ellri d
baqa dvltlr illik bac-xrac, vergi verirdi. Ancaq Qut elin sumerlrin
vergi vermsi, turuklarn Asur dvltil srhd blglrdn vergi almas
v bu blglr aknlar yapmas haqqnda tarixi blglr qalmdr.265
Ata kultuna byk nm verildiyi trk toplumunda cdadlarn uyuduu qbirlrin dadlmas n byk thqir saylr, bu ii grnlr qar
calma sava balayrd. Saqa elbyi Daraya deyir ki, gr atalarmzn
qbirlrini datsaydnz, biz drhal savaa qatlacaqdq.266 Eyni durum
m.. 79-da bir monqol boyuna qar hunlarn apard calma savanda
grnr. Atillann ikinci Balkan yrn sbb d hun elbylrin aid
basrqlarn Bizansn Marqos yepiskopunun ab talan etmsi idi.267
Yeni otlaqlara ehtiyac olan heyvandar trk boylar baqa lklrin
torpana girmk mcburiytind idi v bu giri ox vaxt qardurma v
otlaq sava il mayit olunurdu. Cvahirll Nehru qz ndira Qandiy
mhbsdn yazd mktubda vaxtil trk boylarndan olan saqalarn
Hindistana glm sbbini bel izah edirdi: Sn bel dnm ki, bu
klrin mqsdi buralar tutmaq v ya yamalamaq idi. Bu xalqlara yeni
razilrd mskunlamaq zruri idi, nki Mrkzi Asiyada kri boy263
264
265
266
267

Herodot, I. 106.
, I. III. 7-13.
Azr xalq, 2000, 34-38, 124; Bu bard geni mlumat sonrak blmd verilck.
Herodot, IV. 127.
A, XII (2). 243; Priskos, 24-25 (fraqment 2).

83

larnn ksriyti oxalb artdqca, yaad razilr onlarn dolanna

yetmirdi.268 Yeni torpaqlarn ld edilmsi n aparlan savalarn v lknin qorunmas n aparlan torpaq sava idi. in qayna Metenin
yararsz bir torpaq parasn qorumaq n byk savaa baladn yazr.
Trklr yalnz xarici qvvlrl, baqa xalqlarla deyil, vaxtar birbiri il d mharib etmilr. Mxtlif sbblr zndn ba vern bu
daxili savalar bzn ox dhtli sonluqla baa atrd. Bel ki, tarixd
qamr boylar arasnda, saqalarla qamrlr arasnda, gytrklrd Moyun
or il Bilg-tay arasnda, -ouzla D-ouz arasnda (KDQ), Cavanir
il hun babuu Alp ltbr arasnda i sava olaylar bllidir.
Qaynaqlara gr, pers-rum savalarnda hans trfin daha ox qzl
pul vermsindn asl olaraq, hun atl alay gah perslrin, gah da rumlarn
trfind vurua qatlrd.269 ki ayr-ayr qvvnin savana qoulub, trflrdn birin kmk edn bel yardm sava bzn trk elin v ya trk
boylarna qar olurdu. Bel ki, hun babuu Uldz 406-da Roma hrini
xarabaya evrilmkdn qorudusa, bir ne sr sonra byk dnc mqabilind rumlulara yardm edn 40 minlik kuman qounu da Bizans kdrmkd olan soydalar peeneqlri mhv etdi.
Grndy kimi, trk boylar qdim alardan slamaqdr azadlq
savandan tutmu, el qurma, torpaq, calma, bacalma (yama), yardm v
cahan savalar kimi mxtlif mhariblr aparm, bu savalarda ayr-ayr
dy taktikasndan istifad etmilr. Bzn trk boylar bir ne lknin
razisind gedn cahan savana clb olunurdu. Bellikl, qdim trklrin
mxtlif sbb v mqsdl apard savalarn eidli nvlri vardr:
Sava nvlri
Savan sbb v mqsdi
azadlq sava
qurd sava
el qurma sava
torpaq sava
calma sava
bacalma sava
yama sava
yardm sava
cahan sava
268
269

84

mstqilliyi qorumaq v ya ld etmk

mxtlif mqsdli savada bir dy taktikas
yeni torpaqlar tutub, blgd hkmranlq etmk
i v ya d boylarla blg v ya otlaq yeri stnd
cdadlarn qbrini thqir ednlr qar
vergi vermkdn boyun qaranlara qar
var-dvlt ld etmk n dznlln akn
baqa dvltin savana dnc il qatlma
bir ox dvltin torpanda gedn hrbi aksiya

, I, 1981, 129.
, 1941, 149-150.

Adtn, turklrin ordu sistemindn danan uzmanlar daha ox bozqr boylarnn ordu qurumunu gz
nnd tuturlar. Halbuki, trklrin sava tarixi v
Trklrin
ilkin ordu atributlar oturaq trklrl balanmdr.
ordu sistemi
Hl m.. III minilin ortalarndan grnn Subar
v Aratta hrbi-siyasi qurumlar oturaq trklr aid
idi. Sonralar ortaya xan Qut eli, Turuk byliyi v daha sonralar Mana
v Alban ellri oturaq trklrin qurduu dvltlr idi. Sonrak blmd bu
dvltlri quran trk boylarnn apard savalar haqqnda bhs olunacaq.
Hllik is istr oturaq, istrs kri v ya yarmkri trk etnosunun
ordu sistemind mumi dyrlr kklnn chtlr zrind durmaq
lazm glir. Hr eydn nc, trk toplumunda qurulan el hrbi qvvy,
gc (erklik) dayanql idi v bu gc is xalqn silah tutub, savaa biln
zvlri tkil edirdi.
Ordu sisteminin quruluu xalqn yaam durumu
il bal idi. Oturaq trklrin hrbi qvvsi daha ox
mdafi mqsdli sistem dznin uyun formalard. Bu sistemd xalqn li i tutan zvlri mdafi
istehkamlar, qalalar v xbrdarlq brclri tikirdi.
Qalaya hcum edn dmn sgrlrin yuxardan
ox-niz atlr, balarna da paras yadrlrd. Subar
byliyind m.. 673-d asurlardan mdafi olunan
subarlarn qalaya yaxnlaan dmnin bana neft
tkb yandrmas bllidir.270 Bozqr trklrinin hrbi
qvvlri is hm mdafi, hm d hcum taktikas
n mnasib olan qurulua ynlik idi.271
Tarixboyu bozqr trklrinin mrkzlmi hakimiyti olan dvlt
nisbtn, boy birliklrinin konfederasiyas klind qurulan siyasi-hrbi
birliklri daha ox v vaxtar yaranmdr. Lakin tarixi qaynaqlar daha
ox Qut, Saqa, Mana, Hun, Gytrk, Xzr, Alban v Uyur dvltlri
kimi mrkzi hakimiyti olan ellrin ordu sistemindn bhs etmi, kiik
byliklrin v boy konfederasiyalarnn yaratd yzlrl hrbi birliklr
ox vaxt diqqtdn knarda qalmdr. Oturaq trklrd insanlar sntkar,
kini, tacir v sair pe-snt muliytin gr ayr-ayr sahlr zr
qruplara ayrlrdsa, yarmkri heyvandar trk boylarnda hr ks hr ii
270
271

ARAB, II, 599; , 67 (e).

Uyur xaqan Moyun-orun mdafi qalalar tikdirmsi bllidir.

85

bacarmal idi. Bozqr trk boylarnda hm d ham hr ks n, hr ks

ham n prinsipi vard. Bu prinsip is zlynd xalq v ordu birliyini
ortaya xarmd. Ordu-xalq birliyi toplumun btn sosial-siyas qurumlarn hat edirdi. Bu mnada, kn arabalarda dayan kri trklrin
arxa v n cbh blgs yox idi: bel toplumun z btovlkd hm bir
elat, hm d bir ordu idi. str yarmkri, istrs oturaq trklrd daima
savaa hazr durum vard, nki hr ks dinc vaxtlarda grdy i uyun
orduda yer tuturdu. Bel ki, dinc vaxtlarda ov etmk n lazm olan tdbirlri grn ovuba sava vaxt da ordunun rzaq tminat il mul
olurdu. Savaa gedn sgr art-el adlanan arxa cbhdn arxayn idi.272
nki trk trsin gr, qazi v zllikl, hid ailsin qay gstrmy byk nm verilirdi. sgrlrin ad v azuqsi yazlan dftr ay
bitigi deyilirdi.273
Hr an savaa hazr olmaq n
trklr mxtlif idman yarlarna v
ovulua byk nm verirdilr. Av
avlamaq bir trfdn rzaq tminat
il bal idis, digr trfdn qardak
savalar n bir mq nv idi. Bel
mqlrd silahlar da snaqdan keirilirdi. Azrbaycanda at stnd ov etm
shnlri hl Qobustan qaya rsmlrind z ksini tapmdr. Maraqldr
ki, bu rsmlrd yaba v nizy nisbtn, yay-ox az yer tutur, hm d ox
bsit formada verilir:
Savaa hazrlq gl v oxatma
yarlarnda, cdr meydanlarndak at
yarlarnda gedirdi. Hr bir tcrbli
sgr bir ne gnc sava fndlri yrdirdi. Trklr ovuluq ednd d
sava vaxt lazm olan uzaqdan oxatma bacarn mq edirdilr. Yatayata yanmz ard, dura-dura belimiz qurudu deyrk, Qazan xan bel
hrktsizlikdn bezn ouz bylrini ova arr: Yrylim, a bylr!
Av avlayalm.274 At stnd drdnala apan dy irli, saa, sola v
272

Rus dilindki artel sz d buradandr (, 1976, 39).

Donuk, 1988, 94.
274
KDQ, 1962, 28.
273

86

htta arxaya evrilib ox atma bacarmal idi. Bunu bacarmayanlar trk

sava taktikas n yaramrd. Hr bir gnc hm d gstrdiyi myyn
igidliy gr r ad alrd. Uruzun onalt yana atmasna baxmayaraq, he bir igidlik
gstrmmsini zn byk drd sayan
Qazan xan olunu ac szlrl qnayaraq
utandrr. Oturaq trklrdn frqli olaraq,
bozqr trklri ata minib, ox atma uaqlara 3-4 yandan yrdirdilr. Qaynaqlarn
verdiyi bilgiy gr, azyal uaqlar qoa
mindirib, l sianna ox atdrrdlar. Dy mqlri il byyn dliqanllar hr
an r adn almaq yans il savaa can
atrd. Herodot mad gnclrinin savama saqalardan yrndiyini qeyd
edir ki, bu da i ouz - d ouz boylarnn qovuduu alar idi.
Hr hans bir dvltin, lknin v ya blgnin hrbi gc savada
dmn qar xarlan qoundak sgrlrin say il llrd. Ksenofonta gr, Mada eli m..VI srd dy 60 min piyada, 10 min svari,
rmn lksinin halisi is 20-40 min arasnda piyada v 4-8 min svari
xara bilirdi.275 Strabonun vaxtnda Atropaten lksinin 40 min piyada,
10 min atl ordusu vard.276 Tbri, bn l-sir v Gevond qeyd edirdi ki,
730-cu ild xzrlr 300 minlik qounla Azrbaycanda rblr qar
vuruurdular.277

Trk ordu sistemindki zlliklrdn biri d, dvlt adamlarnn,

mmurlarn orduda uyun vzif damas idi. Bel ki, taleykl byk
savalarda dvlt bas z orduya komandanlq edirdi, ikinci drcli
275

, 1976, II. I. 2-6; III. I. 33.

Strabon, XI. 13. 2.
277
, 1989, 108.
276

87

savalarda is dvltd yksk vzif tutub, yksk hrbi rtbsi olanlar

ordu v qouna komandan (babu) olurdu.278 Dvlt mmurlar da sava
vaxt orduda uyun vzif dayrdlar. Bellikl, dvlt-ordu birliyind
grnn bu zlliyi txminn bel tsvvr etmk olar:
Hakimiytd grv
Orduda grv
yanzi, xaqan, elby,
yabu, bilg, ataby
tarkan, ad, eltbr
tiqin, inal
buyuruq
avu
yasavul, qori

ba komandan
ordu bas (babu)
ordu//qoun bas (babu//sba)
qoun, blm bas
qvardiya bas
qounun sralanmasna msul olan
mhafiz, qaravul bas

Trk ordularnn evik manevr imkan, svari alaylar, savada istifad olunan hrbi taktika bu ordularla qarlaan dvltlrin, xalqlarn da
ordu sistemin tsir etmidir. Bel ki, hl m.. I minilliyin ortalarndan
sonra trk-monqol hrbi birliklrinin vaxtar hcumlarnn qarsn almaq n dnyann 7 mczsindn biri saylan in sddinin tikilmsi d
bu trk-monqol qar olan hunlarn aknlarn durdura bilmdi. Bunu
grn inlilr n qdr mhafizkar olsalar da, ordu sistemind reforma
etmy mcbur oldular v yeni ordu sistemind ilk dyiiklik svarilr
manevr etm imkan vern trk geyimlrin kemk oldu. Trklrin ordu
sistemindn douda inlilr yararland kimi, batda da Avropa xalqlar
bu ordunun bzi zlliklrini, xsusil svari alaylar sistemini z ordularnda ttbiq etmy almlar.
Trk hrbi rtblri srasnda onba, yzba, minba, tmnba
terminlri gstrir ki, qounlar onluq sistemi zr qurulmudur.279 Dd
Qorqud boylarnda sem atl alay anlamnda bin bgdz ba deyimi
ilnmidir. in qaynaqlarna gr, Metenin ordusundak atlar rnglrin
gr sralanrd. mumiytl, trk ordu sistemind sralanma v qoun
dzni savan qlb il bitmsind mhm rol oynayrd.
Ridddinin qlm ald Ouznam variantn rus v azr
dillrin evirn Rhil xanm krova Britaniya muzeyind saxlanan
bir lyazmada Ouz ordusunun dzm il bal bir paran da trcm
278

Kutadu Biligd dvlt mmurlar haqqnda bilgi n bax: , 2003, 92-94.

On min ba v on min anlamnda tmn sz rus (tmnik), pers (tmn) v sair
dillr kemidir (, 1976, 318; , 1962, 243); Elam arnn m..VII
srin ortalarnda Teuman adlanmas da diqqti kir (, 76).

279

88

etmidir.280 Ouzun ordusunda urun, n, savrum, kk, solqay blmlri olduunu vurulayan bu lyazmada ordunun qaravul, yeravul,
qol, ciqdavul (v ya kc), buxtarma adlanan
hisslrinin qar trf doru ardcl dzm,
babuun v tuun olduu v qol adlanan sas
orta blmun is sa qol v sol qol il hat
olunmas qeyd olunmudur:
lbtt, ordunun bel dzm trklrin
sava taktikasndan, dy yerindn v qar
trfin durumundan asl olaraq, hr bir konkret
savada dyirdi. Lakin bu dzmn dyimz
qaydalar da vard ki, bunlardan biri d protokola gr, xaqann sanda
duranlar, sava vaxt ordunun sa qol, solunda duranlar is sol qol blklrind yer tuturdular. Bel ki, dvlt dznindki duru yeri orduda
da tkrar olunurdu v hr ks orduda z yerini ncdn bildiyi n sralanmaya lav vaxt srf olunmurdu. Protokol zr sa-sol sralanmasndan baqa, byk trk dvltlrind lk d sa-sol blglrin ayrlr,
biri xaqan, digri onun tyin etdiyi caniin (yabqu, ad) trfindn idar
olunurdu.
Grndy kimi, trk ordu sisteminin sasnda xalq v dvltl ii olan birliyi dururdu. Qaynaqlarda ilnmi terminlr trk ordusunun
daxili quruluu, dzni haqqnda bilgi verir. Bel ki, trk svari blklri
alay, myyn sayda sgri blk taqm, mdafi istehkamnn arabalarla
qurulmas tabur, qounun mrkzi tp, btv qoun s, sgrin, qounun

280

R. krova bunu Ouznamnin rhlr blmsind vermidir: Ouzun ordusu

yeddi hissy blnrd. Birinci hiss monqolca bulunqar, trkc is qaravul adlanrd. O, ordunun sas qvvlrinin banda dururdu. kinci hiss monqolca manqolay,
trkc yeravul, rbc is mqddimt l-cey adlanr, gnc v igid dylrdn
tkil olunurdu. nc hissni Olcay xan monqolca baranqar, trkc n qol adlandrr
ki, bu da rbc maymana (sa cinah) demkdir. Drdnc hissni Olcay xan monqolca
cuvanqar, trkc sol qol adlandrr ki, bu da rbc maysara (sol cinah) demkdir.
Beinci hiss ordunun gzdr. O, qol adlanr v ordunun sa v sol cinahlar arasnda
yerldirilir. Ordunun komandan v bayra (tu) burada olur. Altnc hiss kngr
adlanr v beinci hissnin (qol) arxasnda durur. Ona trkc ciqdavul, bzn is kc
deyilir. Yeddinci hiss monqolca bustinqar, trkc is buxtarma adlanr, altnc hissnin
(kngr) arxasnda yerlir. Onlarn rbc adlar yoxdur. ki ordunun rastlad
yer qaru deyilir (, 1992, 68, 96-c qeyd).

89

toplan mntqsi tirilg yer adlanrd. Bel terminlrin bzisi sonralar

mna dyiikliyin uramdr.281
Mnc, alay (atl blk) v alaman (yama, talan) szlrinin hrbi
termin anlamlar, m.. I minilin vvllrindn tez yarana bilmzdi, nki
sonralar yalnz catay dilind grnn bu szlrin saqa-qamr boylarnn
qayd il bal Azrbaycanda yaranm hrbi termin anlamlar douya
miqrasiya etmi digr trk boylarnn dilind yoxdur. Alay sznd polk,
batalyon, taqm, qounun n sras anlamlar is atl blklrin qoundak
yeri v say il ortaya xmdr.282 Mada ar Kiaksar da yngl yaraql
saqa-qamr atl alaylarna uyun qoun nv yaratmd.283
gr svari sz ehtimal etdiyim kimi, suvar boyad il bal deyils,
onda hun andan blli olan s szundn yarandn gman etmk olar.
Bg yaka sldi (by yaya qar vurudu) deyimini v Yang taba
titr bakp bkd bil, Orap kal kls saa karu sl (Yaya diqqt
et, xncrini itil, sn qar glnd onu sl) beytini rnk vern M.
Kaari bu szn slind sv olub, v ssinin ddyn yazr.284
Qaynaqlarda qoun xarmaq, ordunu irli aparmaq anlamnda sle, slet,
s elt szlri ilnmidir.285 Bu szdn sba, subay (zabit) terminlri d
yaranmdr. Gytrklrd Sba nel kaan 711-d ba komandan idi.
Asur yazlarnda bat subar boylarndan olan kumuqlarla dy aid bir
mtnd karu termini ilnmidir. Uzmanlar asurca olmayan bu szn
qoun v ya hrbi drg anlamnda ilndiyini sylmilr.286 Trk
dilind karasu deyiminin piyada qoun anlamnda ilnmsi bh
dourmur, bugn d Trkiy ordusunda eyni anlamda kara kuvveleri

281

Bugn trk v azr ordusunda ilnn taqm termini ta (hiss, dst) sz il bal
idi. Bizans ordusunda 200-400 nfrlik blk VI-VII srlrin qovuuunda taqm termini il taqm ( ) bildirilmi v taqmba taqmatarx (-) adlanmdr.
Taqm daxilind daha kiik blklrl bal hekatontarx (yzba), dekarx (onba) titullar da ilnirdi (, I. XIV.5; sh. 200, 55-ci qeyd); Qounun mrkzi saylan
tp termini dastanlarda hoy deynd ar tplr dadan kimi deyimlrd qalmdr.
282
Sonralar alay sz bir ox xalqlarn dilin d kemidir: pers, rb ( , ), yunan
() v b.
283
Herodot, I. 103.
284
MK, III. 271-272.
285
Donuk, 1988, 103.
286
Mtnd ordu anlamnda ilnn karu termini voysko v polevoy laqer
kimi trcm edilmidir (, 42, 2-ci qeyd).

90

deyimi ilnir.287 Baqa bir Asur qayna is Subar byliyi il savada

elatsu termini il veriln blkdn bhs etmi, uzmanlar bu mtndki upar-ri-ru ka-ir-tu e-lat-su deyimini znn toplanm qvvsi kimi
trcm etmilr.288 Lakin elat-su deyimi orduya qoulan subar elatnn
dylri anlamnda elat-s, yni qdim trkc elat hali v s
qoun szlri il ilnn elat qounu anlamnda yerli termin, subar
sz d ola bilr.289
Gney Qafqazda ar yaraql, zirehli dylr sasn suvarlar idi.
Aqafi yazr ki, baqa lkd vuruan suvarlar mvqqti ordugah qururdular. Suvarlarn 554-555-ci illrdki yrlrini tsvir edn yazar qeyd
edir ki, onlar svarinin ba grnn hndrlkd aac tirlrdn hasar dzldib, onu dri il rtr v eyni qayda il bu hasarn iind adr killi
kklr qururdular.290 Bel mvqqti istehkamlarn arabalarla qurulmas
tabur adlanrd. Tabur sistemindn adtn saqa, hun kimi bozqr trklri
istifad edirdilr. Tarixi qaynaqlar zr vzsiz bilgin B. gl trklrl
tmasda olan bir ox xalqn dilin tabor klind ken bu szn monqol
mnli olduunu sylynlr etirazn sndlrl ortaya qoymudur.291
vvlki ordular soxsayl mahir dylr, eidli silah nvlrin
malik olsa da, qounun daxili strukturu nizama oturmamd. Sava meydannda hrbi-taktiki manevrlrin reallamas n qoundak praknd
dzmdn imtina ednlr nizami ordularn formalamasna tkan verdilr.
Dorudur, Misir, Het, Akad-Asur ordularnda cng arabalar, ox v niz il
silahlanm piyada blklri vard v sonralar bu ordularda svarilr d
ortaya xd, lakin btn bu qvvlrin ksri qarq halda dy atlrd.
Nizami ordunun yaranmas ns qoundak blklr myyn sisteml
sralanmal idi. Dnyada ilk df olaraq, nizami ordu dzni qdim Azrbaycanda formalad. Herodot yazrd ki, vvlki durumdan frqli olaraq,
ordunu silah nvn gr, niz tutanlar, oxular v svarilr zr blklr
ayran Mada hkmdar Kiaksar Asiyada nizami ordunun ilk rnyini
287

Hay dilind karapet ordu bas termini d kara szn hayca pet ba sz
(bu da farscann pat szdr) qoulmaqla yaranmdr.
288
, 67 (, ); , 1989, 74-75.
289
. M. Dyakonov ellatsu sznn mtnd svoyu sobrannuyu v otryad voinskuyu silu
anlam bildirdiyini yazr (, 3, 1951, 222, 36-c qeyd).
290
, . 13-14.
291
gel, 1991, VII. 200-202; Danaklarla vurumaq n Abbasqulu by adlinskinin
yaratd Qrmz tabor is alay anlamnda idi.

91

yaratd.292 Mhz bu ordu il Orta Anadoludan Orta Asiyaya qdr uzanan Mada imperiyas quruldu.293
Nizami ordular formaladqca onun atributlar da yeni mahiyt qazanrd. Trk ordularnda eypur (boru), sinc, davul kimi al-zrb altlri v
tu, bayraq dvlt atributu olmaqla yana, dad simvola gr, orduda
hrbi-taktiki manevr n ox lverili idi. Tu v bayraq dy simvolu
kimi sgrlr ruh verirdi, bir-birindn aral mvqelr tutmu blklrin
hrkti bu simvollarla veriln iar il tnzimlnirdi. Sarayda tu tutanlarn protokola uyun hrkt etmsin nzart edn tuuba ordudak
tuulara da rhbrlik edirdi. Qoundan xeyli nd gedn bayraql blk
is al adlanrd.
pk bayraqlardan frqli olaraq, da keisinin
tk v at quyruu
qlndan hazrlanan
tu amanlqdan
dvlt v ordu qurumuna transfer olduu n onlarn
grkmi qamlarn
istifad etdiyi tulara bnzyir. Trk
amanizminin byk bilicisi A. nan qrz-qazax baklarnn dualarndan
bu deyimlri verir: Yrk atn kuyruunu (qln) tel kldm kopuz
sgrin tu tutan Karaba, toplanb karma-kark konurlar, kopuzunu
kaldrb Kaf dandan gelsen-a, araba!.294
Trk dillrind bayraq, baydaq killrind ilnn bu dvlt-ordu
simvolunu trklr hmi uca tutmu, ona qurbanlar sunub, alqlar demi,
eirlr yazmlar. Tu klind hazrlanan elek (yelk) v boncuq mzraq
292

Herodot, I. 103.
Lakin hakimiyti l keirn perslr imperiyann paytaxtn Hmdandan Persepola
krdlr. nc bu ii Kiaksarn pers krknindn olan nvsi Kuru gerkldirdi,
sonradan is hakimiyti geri alan Qam-Atan sui-qsdl ldrn yeddi pers hmni
soyundan I Daran taxta xarb, yenidn Persepolu hakimiyt mrkzin evirdilr.
294
nan, 1972, 141, 143; Buradak qam (bak) deyimlrindki Kaf da, qopuz v tu
simvollarnn am VI Bitikd geni verilmidir.
293

92

bana taxld kimi, atlar da onlarla bzyirdilr. Bayraq ucuna taxlan

ipk-quma tanuk, mzran ucundak tu rpk adlanrd. Son vaxtlara
qdr trk toplumunda davam edn dama glnyi bzi bayraqlarda da
grnr. vvllr tularn say dvlt v ordunu tkil edn boy, bodun
sayn bildirirdi. Sonralar is bu say simvolik olaraq 3, 6, 9 tula davam
etmidir. 744-d uyurlar tulu trk ordusunu yenmidi. Orduya qatlm hr boyun znmxsus simvolu onun bayrann formas, damas
v rngi idi. Gytrklr mxsus qurdbal bayran grnmsi kifayt
idi ki, onu grnlrin canlarna tm dsn.
Saqa (skit) adlanan bzi trk boylarnda is sava blgsi kimi bayran ilan-jdaha klind olmas haqqnda tarixi bilgilr vardr. Bel
ki, II sr yazar Flavi Arrian Taktika (35. 3-5) balql yazsnda hmin
bayran forma v mnasn bel tsvir edir:
Mzran uzunluuna uyun onun bandak jdaha formal yelk
saqalarn (skit) hrbi blgsi saylr. Bu yelyin qorxunc ilana oxamas
n bandan tutmu quyruuna qdr ona alabzk para qrqlar tikilir. Bu dncnin mqsdi beldir: ne ki, atlar sakit durub, yalnz mzraqdan sallanan alabzk bir rpk grrsn, el ki, atlar hrkt glir v
klk bu rpyin iin dolub onu yellndirir v atlarn srti artdqca
iin dolan havann uultusu artr, onda bu blgnin yaratd mnzr
tkc maraq v ya qorxu hissi alamaqla bitmir, hm d onunla hcumun
ynn myynldirmk baxmndan v ayr-ayr blklrin bir-birin
saldrmamas n hmiytlidir. 295

Trk ordu sistemind sava musiqisinin v hrbi mar glnyinin

uzun tarixi vardr. Hl ovuluq dnmind Qobustan qaya rsmlrind
ks olunmu ov ncsi ritual yalln bu glnyin balanc saymaq olar.
nsan cu gtirn havalar, ritmik-melodiya tarixboyu savaa gednlrin
dy ovqatn yksltmy ynlik
glnklrdndir. Bugncn yaayan gl ncsi rqs etm glnyi
d kemid sava ncsi icra ediln
ritualdr. Korolunun da sava ncsi
silahdalarna sazla dy ovqat alamas bllidir.
Qdm trklr sava iylrindn
uur dilyib, dy gedirdilr. slam
qbul etmi trklrin d sava ncsi
295

, 1990, 132.

93

ad grkl Mhmmd salavat gtrmsi (KDQ) bllidir. Altaydak

Kudrge mzarndan taplan da zrindki cizgi rsmind savaa gedn
sgrlrin atdan db, sava iylri qarsnda diz krk uur dilmsi
aydn tsvir olunmudur: 296
Orduda qopuz, naara, zurna
il balanan al altlrinin say
sonralar davul, grnay, sinc, ks,
boru (eypur) v baqa altlr il
artd. Bel ki, artq Osmanl ordusunda alnan mehtr mar dnya
sava tarixind vzi olmayan bir
qrurverici mcz idi.
Bellikl, qaynan n uzaq
kemidn alan sava musiqisinin
trk ordu sistemind zl yeri vardr. Dy vaxt myyn manevr
v taktiki gedilr d davul, boru
ssil tnzimlnirdi. Lakin al
altlrinin orduda klassik rolu sava ncsi ritualla baldr. Bel ki, Dd
Qorqud bahadrlar hr df sava ncsi bu glnyi tkrar etmli olur:
Gmbr-gmbr naqaralar dgildi, burmas altun tuc borlar alnd.297
Trklr yalnz sava zr deyil, mdafi il bal da mhkm mhafiz sistemi yaratmdlar. Oturaq trklrd mdafi, sasn, qalalarn
mhafizsi il bal idis, bozqr trklrind xaqan kknn v yurdun
qorunmasnda grvli olan zl blklr bu ii hm d orduda grrdlr. Trk dvltilik v ordu sistemind tkc mhafiz v gztilrl
bal xeyli termin vardr: mhafiz alay yortuq, saray v xaqan gndz
qoruyanlar turgaq, gec mhafizilri yatqaq, iki saatlq nvb vaxt is
kzet adlanrd. in qaynaqlarna gr, Gytrk kaannn mhafiz dstsind olanlara, kaan qoruyanlara br deyilirdi.298 Qdim trk dilind
nvb vaxt oyanq olma anlamnda ilnn sak (sak-sak) deyimi azr
296

Elmi dbiyatda sava tanrs ( iysi) kimi veriln teonim v demonimlr haqqnda V
Bitikd bilgi verilmidir. zllikl, savala bal qdim lulu v sonra hun boylarnda
grnn Kiur//Kur teonimi, sonrak trklrd Humay v Bozqurd miflri geni izah
olunmudur.
297
KDQ, I. 114.
298
gel, 1991, VI. 19.

94

dilind sksk formasnda qalmdr. Sarayda protokol qaydalarn tnzimlyn, toya glnlri yerbyer edn, sava vaxt is orduda qaravulba olan yasavul termini bir sra xalqlarn dilin d kemidir.299 Bki,
karak, gzti, qaravul terminlrindn son ikisi azr dilind qalmdr.
M. Kaariy gr, savada qounun sralanmas il mul olan avular dinc vaxtlarda sgri zlm etmy buraxmayan nzartilr idi.300
in qaynaqlarnda o-pi-e (P. Pelliot) klind yazlan avu titulu azr
dilind bugncn ilnir. Qaynaqlarda avuun eli statusu il baqa
dvlt gndrilmsi d qeyd olunmudur. Grnr, avu da yasavul
kimi protokol qaydalarna nzart edn mmur tituludur. Trklr sava
vaxt agenturadan da istifad edirdilr. Bu i kfiyat, agent anlamnda
olan krklr taprlrd. Tonyukuk yazsndak Trki kaanta krk
klti deyimind shbt xbr gtirn kfiyatdan gedir.
Trk ordu sistemind onbadan tutmu tmnbaya qdr onlarla
titul vardr v bu titullar dayanlar layiqli hrbilrdir. Lakin ordunun
zabit trkibi n qdr zngin olsa da, trk ordusunun gc trk sgri idi.
Ordu mnasnda crik sz sralanma, crglnm, dzl anlamndan
tryn sgr anlaml ri//eri szndn yaranmdr, yeniri, erikba, eriba sz d buradandr. Qara-Gne eri ba oldu. 301
Yeniyetm yalarndan sgri tlim-trbiy il byyn, dyd
hid olma rf biln trk sgrin dastanlar qoulmu, igidliyi ylmdr. Bu yglr tkc trk dilind deyil, asur, yunan, latn, in, rb,
rus v baqa dillrd yazlm tarixi qaynaqlarda da ks olunmudur.
Vaxtil Misir fironu z ordusunda qaqay dylrini grmk istdiyi
kimi, sonralar Bizans, in, Pers, rb hkmdarlar da trk sgrlrindn
ox yararlanmlar. 591-d pers ah Xosrov dyd sir ald bir qrup
xristian trk qlb rman kimi imperator Mavrikiy gndrmidir.302 Bir szl, trk sgri rdmli idi. Gytrklrin Altngl yazsnda
rdmli millt gcl olur deyimi sgr gvncdn domudu. Trk
sgrinin alp, rn, alpr, bahadr epitetlri ox qdim alardan bllidir
v bu igidlik sanlar bir sra qonu xalqlarn dilin d kemidir.
299

Bzi dialektlrd yasavur klind d grnn yasavul sznn praformas *yasaq-ul

ola bilr.
300
MK, I. 368; Yunandilli yazlarda v klind ken bu titul kuryer
(xbr aparan) anlamnda da ilnmidir (Moravcsik, II, 308-309).
301
KDQ, I. 239.
302
, V. X. 13-15.

95

Herodot Spartada 20-30 yal dylrin iren (rn) adlandn

qeyd edir.303 Turklrin bu qdim rn sz hl sumer andan bllidir.
Sumer yazlarnda sgr anlam ERN yazl il verilir.304 Trk dillrinin ksrind ilnn alp sznn hl prototrk anda alplq kultu
il bal yarandn dnmk olar. Qdim trk abidlrind qhrman,
bahadr, igid anlam il grnn bu sgri termindn alpau, alpr san
da trmidir. Xaqann mhafiz olunmasnda alpaulara xsusi stnlk verilirdi Onlar tkbana dmn qounu irisin girir v onlarda
qorxu yaradrdlar.305 Dmn sralarn, mdafisini yaran igidlri tpdadan, halaypozan, skmn epiteti il d yad edirdilr v bunlardan
skmn sonralar sgri sana evrildi. zllikl, azr trklrind yalnz
dialekt frqi il grnn eyni anlaml rn (aran) v alpan etnonimlrini
dayan boylar Quzey Azrbaycanda Aran//Alban dvltini quranlardr.
Alp kultu glnyi il bal
alp san alan rnlr, alp-rnlr,
alp-rlr lnd onlara beng-da
qoyulur, atlar deyilir, dastanlar
qoulurdu. lk alp san alanlardan
biri d Alpr Tunqadr.306 Onun
lmn deyilmi at minillrl
saxlayan xalqn sz yaddandan
yazya M. Kaari krmdr.307
rnlrin ldrdy dmnlrin
say qdr balbal qoyulurdu.308
Sadc, insan fiquruna oxadlan
kobud yonma il dzlmi balbaldan frqli olaraq, dababa adl
bng dalar is bu killrdn d
grndy kimi, lind kasa tutan
rnlrin zn tsvir edirdi:
303

O, saqa (skit) dilind d r anlaml eor szn qeyd edir (Herodot, IX, 85; IV.110).
Tosun-Yalva, 1989, 306.
305
-, 1996, 55.
306
Tbriy gr, perslrin frasiyab adlandrd Alpr Tunqa m.. XIII-XII srlrd Xzr v Musa peymbrl eyni ada yaamdr (Taberi, II. 533, 648-652).
307
MK, I. I 41, 160, 486.
308
, I. 230.
304

96

Trk sgri haqqnda in qaynanda Gytrklr savada lmyi

rf sayrlar, xstlnib lmkdn is utanrlar deyimi ilndiyini xatrladan L. Rasonyi pers qaynandan da bu rnyi verir: 309
Yaban bir lky gedn qribi fna aqibt gzlyir, bunun ksin
trklr bir mslman lksin getdiyi zaman orada sayq grr; mir v
ya orduya komandan olur. Hzrti Admdn bugn qdr para il satn
alnan sirin sultan olduu he bir yerd grnmyib, trklrdn baqa.

Trk ordu sisteminin baucal onun sgri il bal idis, sgrin

d gvnci silahnda idi. Trk dilind silah anlamnda kur, tolum, yaraqyasaq terminlri ilnmidir. Trk sgrinin yaraq-yasa da oxeidli
olub, gzl epitetlrl tannmdr. KDQ-da bunlardan bzisi bel sadalanmdr: 310
Kour at vergil maa,
Altm tutam gndrii vergil maa,
Ap-alaca kalkan vergil maa,
Qara polad z qlc vergil maa,
Sadanda sksn oxu vergil maa,
A tozluca qat yay vergil maa.
gni brk demr tonu maa vergil,
Yi yakalar dgdryim sni n.
Qara polad z qlc maa vergil,
Qafillc balar ksyim sni n.
Qarutal sng maa vergil,
Kksndn r sancaym sni n.
A yelekli oxun maa vergil,
rdn-r keiryim sni n.

Trk ordusunda yaraq-yasaq kulturunun formalamas ox qdim alardan balanmdr. kild

lulu elbyinin yay-ox v kmrin taxd tunc balta
il silahlandn grmk olur. Hl da dvrnd smk, aac v dadan hazrlanm bzi yaraq-yasan ad sonra mis, tunc,
dmir v polad silahlarn adna kemidir. Bel ki, sng, sancaq, balta
szlri prototrklrin da dvrnd iltdiyi alt adlarndan qalmadr.
309
310

Rasonyi, 1996, 65-66.

KDQ, I. 104, 221; 1962, 34, 127.

97

Eneolit andan zbri bir-birinin ardnca zaman-zaman mis, tunc,

dmir v polad kimi metallarn kfi silahlarn keyfiytini xeyli artrd.
Yuxarda bzi trk boylarnn metalilm sntind irli gedib, mahir
dmiri v zirehi kimi tanndqlarndan bhs etmidik. Metalla bal bir
sra szlr Qpaq l il kontakt olan xalqlarn dilin n Asiyadan bu
snti dou v quzey ynlr dayan trklrdn kemidir. Rus alimlri
yazr ki, uqun tkm sntini, hm d la keyfiytl, Avropada baqa
xalqlardan nc bulqarlar mnimsmidi.311 Dmirin ortaya xmasndan
nc metal anlamnda ilnn dmir sz sumer (tibira) v in (tieh-fan)
dillrin d kemidir. Gney Azrbaycanda yaranan polad sz is bir
sra xalqlarn dilin keib, szyaradclnda aktiv ilnir.312
kiayarasnda artq IV minild metal baq, balta vard. Tunc a
metalilm snti III-II minillrd Azrbaycann ksr blglrind
grnr. zllikl, bu alarda Luristan v Tal blgsind hazrlanan
silahlar daha tkmil idi.
O. A. Daniyelyan
Xocal-Gdby kulturuna aid m.. II minilin
ortalar v m.. I minilin
vvllrind hazrlanan
xncrlri doqquz tip
ayrmdr.313
Tssf olsun ki,
bu kulturu ks etdirn
kurqanlardan xarlm
silahlarn oxunu Gdbyin misritm zavodunda ilyn V. Belk
XIX srd Almaniyaya
gndrmidir: 314
311

, 1955, 234.
1968, 124; Bu baxmdan, qdim subarlarn quzey blgsind Teburzi
v Cudi dadak Tumur toponimlri diqqti kir (, 182, 190). Quran (57-ci sur)
dmiri gy cismi adlandrr. Dorudan da, ada elm gr, qdimd lazm olan istilik
drcsi il alna bilmyn dmir kllri zaman-zaman gydn dn Meteorit paralardr. Korolunun Misri qlnc motivi d hmin grl baldr.
313
, 1987, 22-34.
314
Qalaknd, 1985; (1999).
312

98

Mtxssislr m.. II-I minillrin qovuuunda Gney Qafqazn

bat blgsindn baqa, ksr blglri il Gney Azrbaycan silahlarnn
eyni olduunu yazrlar.315 Protoazr boylarnn etnik birliyini srgilyn
bu fakt hm d hmin boylarn bir-biril yaxn laqsini v metalilmnin inkiafn gstrir. Gdbydn Almaniyaya aparlan silahlar iind
bu tip xncrlr vard:
Saqa (skit) dilind xncr anlaml (akinak)
sz hr iki tini iti olan knqrak (qm) v m.. in dilin
ken kung-lu (qlnc), sonralar
rus dilin ken kinjal (xncr)
szlri il bal ola bilr. Azr
dilind xncr szl adlanan
bu silah bzi trk qaynaqlar
bgde v bkte szl verir:
an bkdldi (onu xncrldi).316
Hunlar dz, gytrklrs
yri qlncdan istifad edirdi.
Qlnc-xncr qab qn, qlncn
qbzsi balaq, qlnc aslan kmr karaur adlanrd. Azrbaycanda hl dmir xncr-qlncdan nc mkmml tunc xncrlr vard:
Altn-arq adl xakas
eposunda fit vern deikli v
prli ox ucu sr me, dridn tikiln oxqab saadak, bir
qara yaxn dmir ucluqlu cida
sm sini da deyimlril yana, xara molat xls (qara polad qlc)
ifadsi vardr. Qlncla bal bu son deyim Dd Qorqud kitabnda qara
polad z qlc klind ox ilnir. Burada fit vern ox haqqndablg d
315

, 1971, 190-197.
MK, III. 352; Monqolca qlnca kituqa, oxa num (< numun), tunqusca qlnca komo,
oxa barq deyilmsi d bu dillrin trklrdn frqli arealda formaladn gstrir.
316

99

in qaynaqlarnda Metenin fit vern ox dzltmsi mlumatn tsdiq edir.

Fit ssi xarmaq n oxa balanan yan deikli hissni bildirn sokm
terminini M. Kaari bel izah etmidir: Bir aac paras cam qozas klind ksilrk ii oyulur, trfindn deik alaraq oxun zrin brkidilir.317
vvlki oxlardan daha uzaa yeni ox at uram, buynuzdan olub,
yayn iki balanan yerin, ipin altna qoyulan hiss tuva dilind tenke adlanrd. KDQ-da a yelkli tkn ox, yelkli qayn ox, aca tozlu
qat yay deyimlri v ox ucluunu bildirn dmrn sz vardr. mumiytl, yay-oxla bal yaranm oxlu terminlr qdim trk qaynaqlarnda
ilnmidir:
kou
kovama
karvi
toz
bar
baak
gez
yk, yg, yng
dmrn, tmrn
temrgen
tili
rquy
kesme
katutluq
ulun, kalva
azak, azuk
ayrc
lvar
sadaq, okluq
bilk (belik)
kurukluq
ke (k)
k kurman
yask, gedele

317

ox qayrmaq n ksiln aac

kouun yalanmas
inc bir yay nv
yayn kirii
yayn orta hisssi
ox v niz ucluu
oxun kiri taxlan ksik, krtik yeri
ox yelyi
ox ucluu
ox ucluu, dmrn
dmrn zrindki sar
dmrnin qabarq hisssi
dmrni enli ox
dmrni zhrli ox
dmrnsiz ox
haradan atld blli olmayan (azm) ox
iki atall ox
balaca ox
ox qab
ox qab
ox qab
ox qab
yay-ox qab
yay qab

MK, I. 397-398; Yunan qaynaqlarnda ox anlamnda saqitta (Xerson epiqrafik

yazlarnda saqit) sznn ilnmsi skit (saqa) boylarna mxsus ox il bal ola bilr.

100

Trk dvltilik glnyind hakimiytin (yay) v hakimiyt tabe

olann (ox) simvolu kimi nm dayan yay-ox hm d inanc sistemind
yer tutur. Bel ki, trk toplumunun bzi boylarnda qlnc v yay-ox kultu
vard.318 Altay-kii, teleut, or v xakas mrasimlrind istifad olunan
yay-ox simvolu uaqlarn himayisi iql tanr Humayla assosiasiya olunur.319
Turk yaraq-yasa iind qlnc-xncrl yana, xeyli deici-ksici
silahlar vardr: sancaq, qarmaq, cida (niz), yarnca (mzraq), gndr v
sng. Bunlardan yalnz cida sz trk v moqol-tunqus (cida/qida) dillrind paralel ilnir. Qsa mzraa, cidaya kaut deyilmidir. Hunlar qsa,
gytrklrs uzun cidadan istifad edirdilr.320 Qar, sur, almas v altun
tyinlri il ilnn cida trk dysnn sas silahlarndan idi. Cida
sz macar (dsida), slavyan dillrin (djida) d kemidir.321 Ktlmi
cida deyimi onun srkli ilndiyini gstrir. Mzraq, qar anlamnda
gnder termini d ilnmidir: Altm tutam ala gnderin koltu(una)
ksd, Aruza bir gnder vurdu.322
KDQ-da a sancaql alay deyimind grndy kimi, sancaq hm
d ucuna tu-bayraq aslan sava blgsi idi. Ucluu nc smk (sk)
olduu n sng klind ilnn bu qdim silahn ad azr dilind bugncn qalmdr. Trk dillrind s, sng, sng klind ilnn
bu sz cida, mzraq, niz szlrinin sinonimidir. M. Kaari bal olan
sngnn baakl sng adlandn qeyd edir.323
Grnr, sancaq v bayraq anlamnda sumerc badara szndki ilkin sancmaq//batrmaq anlamna uyun trk dillrind bayran da
*badraq variantn praforma saymaq lazm glir. Da dvrndn ilnn
da balta, sonra metal balta yaraq-yasaq srasnda nmli yer tutmudur.
ki azl metal tbrzin (sekira) is sonra ortaya xmdr. IV-III minillrd metal balta kiayarasndan geni areala yayld v trkcnin balta,
balqa sz sumerc balaq, akadca pilaqqu klind ilndi, het dilind
is malatti dy silah anlam qazand.324 Grnr, tbrzin anlam
318

Bu bard geni bilgi Qlnc kultu adl mqald verilmidir (, 1989 ).

, 1987, 196.
320
Bu baxmdan, cidan uvalda gizltmk olmaz deyimi diqqti kir.
321
, 1975, 94.
322
KDQ, I. 250.
323
MK, I. 497.
324
Friedrich, 1952, 133.
319

101

il yunan dilind ilnn pelek () sznn mnyi d kiayarasna gedib xr. Ksenofont yazr ki, Astiyaqn nvsi Kuru hl balaca
uaq ikn ona palton () silah balamdlar.325 Trkcnin balta
sz kimi, baq sz d tibet, rb, pers, rus v sair dillr kemidir.326
Savada oran (arkan) ildn trk svarilri ondan bacarqla istifad edirdilr. Alban elinin Qarqar dznd aparlan savada bel dy
shnsini M. Xorenatsi tsvir etmidir. O yazr ki, barsil byinin atd
arkan hdfi dqiq tutdu.327 KDQ-da alt prli krz deyimi ilnir. Azr
dilind daha ox toppuz klind tlffz ediln topuz da qdim silah nvlrindndir. Asur qaynanda (m.. IX sr) Lapturu Tubusu adnda topuz
sznn ilndiyini gman edn . Gnaltay bunun Topuz (olu) Alpturu
ola bilcyini qeyd edir.328
Qdim trklr dbilq (lem) anlamnda tolqa//tulqa, dmir balq
anlamnda uk szlrini iltmilr. Bunun tuulga variant da vardr:
Bandak tulan n grsin, mr kafir, bamdak brkmc klmz
maa (KDQ). Banda tulqas, ynind zirehli donu olmayan dyy
banak r deyilirdi. Tulqann altndan baa qoyulan nsn kedk, dridn
dzln qalxan tura, qalxan bana tutmaq is yapnmaq adlanmdr.
Bellikl, m.. III minillikdn formalamaa balayan sosial-siyasi
qurumlara dayanql trk ordu sisteminin oturaq v yarmkri etnik zlliklri yaranm, ordu dzninin daxili quruluu mhkm nizam-intizama
saslanmdr. Myyn inanc v dvlt atributlarnn da orduya transfer
olunmas, al altlri, bayraq-sancaq protokolu bu nizam-intizam tr
glnyin salmdr. Tarixboyu trklrd oxlu yaraq-yasaq nvlri yaranmdr. Trk ordusunun tmlini svarilrin tkil etdiyini v azsayl
yayalarn (piyada) is kmki ilrl mul olduunu vurulayan . Kafesolu yazr: Bundan dolay da trk ordularnn yetidirilm trzi, hazrlq tlimlri v mharib taktikalar yabanlardan tamamn frqli idi.329
Mxtlif sbb v mqsdl eidli sava nvlrind itirak edn trk
ordusunda znmxsus sava taktikas yaranmdr.
325

, 1976, I. III. 7; Lakin trcmd bu sz niz (kopye) sz il verilmidir. Halbuki krp uaa niz yox, balta veril bilrdi.
326
, 1980, 131.
327
, 1858, 151.
328
Asur qayna Kaiyar da yaxnlndak blg byinin adn Lapturu Tubusu kimi
v buradak masir Matra hrinin adn Matara klind verir (, 26).
329
Kafesolu, 1989, 270.

102

Trklrin istr hrli, oturaq, istrs d bozqrl

qismi savadan daha ox bar durumuna stnlk
Sava
verir, yalnz zruri hallarda savaa qatlrdlar. Protaktikas
toazr boylarndan yalnz turuk boyunun asurlara
qar aknlar haqqnda tarixi blglr vardr. Mana
anda asur v urartulara qar aparlan mhariblrd is zbt olunmu
blglri geri qaytarmaq urunda vuruurdular. Bozqr trklrinin sava
da yuxarda bhs etdiyimiz sava nvlril bal idi. Lakin tarixboyu mharib raitind yaam trklr yax savama bacarmaq zorunda idi
v ona gr d yeniyetm v gnclr sgri tlim-trbiy il byyrd.
Trk hrbilrinin dilindn qaynaqlar yazrd ki, byk v rfli
hrbiy 9 heyvann keyfiyti lazmdr: toyuq stn atlan xoruz qznl, ir ryi, vhi qabann hcumu, tlk hiylgrliyi, it sbri, qartal
ykskliyi, durna sayql, qurd yrtcl, tin v flaktli durumda
bel yemkdn l kmyn Xorasan noayrnn itah.330
Dyy rn, urunqu deyn trklr drdnala hcumu, basqn
ilqar (ylqar), mhasirni egirm, egrilm, mlub etmni yem adlandrrdlar. Savada nd gedn svari kfiyat qoluna yelme, qarda pusqu v ya dmn qvvlrin olub-olmadn yoxlamaq (yol yelimlmk)
n nd gedn bly yizk (yezk), dirni keri, praknd kild
icra ediln apula yalman, sgr kmk n gndriln lav qvvy
yett deyilirdi.
Gec dmnin qaravul v n cbh sgrlrini yaxalamaq n
tutqak adlanan ncl atl blklr olurdu. Dmn cbhsindki durumu
yrnmk n tutulub gtiriln dmn dysn tl dil deyilirdi.
Trklr adtn qfil hcumlar gec ikn edirdilr. Yamurlu havada is
savaa girmirdilr, nki ya kirii isladb yumaldrd, boalm yayla
atlan oxun hdfi dqiq vurmas tinlirdi.
Trklrd sava taktikasnn yaranmasnda atn v yay-oxun byk
rolu vard. Svarilrin uzaqdan yadrd ox yana tab gtirmk ox
tin idi. Trk ordusu savada mxtlif taktiki sullardan istifad edirdi.
Bunlardan birini M. Kaari bel verir: Savada lker-erig deyiln bir
kurnazlq (hiyl) vardr: sgrlr hr yandan blk-blk toplanr, birisi
irlilyinc tkilr d ona uyur, bu hiyl il yenilm ii az olur.331
330
331

- , 1996, 38.
MK, I. 95.

103

Trk dvlt v ordu balar qounu mnasz savalarda tlf olmaqdan qoruyurdular. lacsz qalanda mbahisni hll etmk n hr
iki trfdn bir nfrin meydana xb tkbtk dymsini tklif edir v
qalib trf bu dyn nticsi il myyn olunurdu. Bu taktikann ilk
rnyini qdim Azrbaycann Aratta elind grrk. Sumer (Uruk) ar
Enmerkar Aratta elinin ona tabe olmasn tklif ednd, Aratta elbyi
deyir ki, sn d z phlivann xar meydana, mn d. Hans qalib gls,
onun lksi qalib, o biri trf is mlub lk saylsn.332
Sonralar ahnam bu taktikann Turan elind geni istifad olunmasndan bhs edir. Tkbtk dy xan bahadrlar is oxlu fndlr
bilmli idi. Korolu eposunda 77 fnd deyimi mbalili olsa da, buna
iar edir v mumiytl, tkbtk dyn iirtm tsviri tbii saylmaldr. Alban tarixi kitabnda yamaya gedn onoqur boyundan bir byin
Bu qrn kim lazmdr? x qabama z-z glk! - dey, ran ah
apuru tkbtk dy armas verilmi, onun grkmi is bel tsvir
olunmudur: Hmin hndrboylu hun nhng bir adam idi; byk bdnin lli qatl zireh geyib, iri bana mismarl dbilq keirmi, qar
olan enli alnn misdn qayrlm lvh il rtmd. Nizsinin sap uzun
aacdan idi, imk axan qlnc is onu grnlri dht salrd.333
Trklr bir lkni tutmaq n nc ora azsayl blklrl kfiyat
xarakterli yama aknlar edirdilr v bu aknlar vaxtar tkrar olunurdu.
. Kafesolu demikn bu yama v ypratmalardan moral pozulan
lk halisini aqn durumda mlub etmk xeyli asanlard. Trklrin
sava taktikasndan biri d gec vaxt qfil hcum idi: Qrz xalqna,
trki xalqna yuxuda ikn hcum etdik (Kltegin). Tarixd trk ordusunun gec vaxt bel qfil hcum taktikas ilk df m.. XIX-XVIII srlrd asur qaynanda qeyd olunmudur. Mari arxivind z xan bu sndlrd asur ar I ami-Adadn (1813-1781) oluna yazd mktubda
bu df trk (turuk) dylrinin qfil hcum taktikas il vuruacaqlarn bel yazr: Yatan oyadan, oyanana aman vermyn turuklar kimi
edcyik.334
Dmnin stn yel tki sn atl sgr (Korolu) il vaxtar
qarlaan inlilr aid qaynaqda frtna kimi ortaya xb, imk kimi
qeyb olan hun sgri deyiminin ilnmsi tbii idi. Akn szn qfil
332
333
334

, 1980, 84-85.
Kalankatuklu, 1993, 30.
Dossin, 1950, 48-49 (16 -li tablet); Bayram, 1988, 95.

104

sel kimi izah edn M. Kaari akn termininin yozumunu gec vaxt
anszn sel kimi gln sgr akn gldi deyilir klind vermi v
Bg akn aktt (by akn gndrdi) misaln rnk gstrmidir.335
Gec vaxt ayr-ayr hisslrin bir-biril arpmamas n orduda
trklr trfindn dnlm qu v yaraq adlarndan biri parol kimi
ilnir v buna im deyilirdi. Bel bir atalar sz d vard: m bils r lmz.336 mdn baqa, orduda bir ar, hayqrt, qyya vurma formasnda
uran glnyi d vard: Ur a! (Vur a!).
Hcuma sslyn uran ksi olaraq, bir Bizans qaynanda qeyd
olunmu dur a! deyimi vardr. F. Simokatta qeyd edir ki, yrd avar
dylri ox irli gednlrin dayanmas n z dillrind torna,
torna deyirdilr.337 Grndy kimi, VI srin sonlarna aid bu olayda
durun a! deyimi ilnmidir.
sasn bar trfdar olan trklr yalnz mcburiyt qarsnda mharib edirdilr. Savada is seim haqq trkn lind olurdu.338 Ona
gr d istdiklri sava taktikasn ild biln trklr daha ox Turan
taktikas, Bozqr sava taktikas v Qurd sava adlanan sava sulundan istifad edirdilr. Turan taktikas il qurd sava deyimlrin aydnlq gtirn yazarlar doru olaraq qeyd edirlr ki, elmi dbiyata Turan
taktikas ad il daxil olan bu sava nvn xalq qurd oyunu deyir, qurd
sava btvlkd trk sava sullarn bildirn Turan taktikasnn yalnz
bir suludur.339
Qurd z ovunu pusquda durmu qurdlara trf qovduu kimi, qurd
savann mqsdi d dmni aldadb, onu nc pusqu (yalaq) qurulmu
yer kmk idi. Bu oyunu yax bacaran dylr dmn qoununa
basqn edrk, at o yan, bu yana cld hrktlrl frladr, dmn ordusunda axnama yaradrd. Bzi inli v batl yazarlar bu qurd oyununu
nizam-intizamsz dy saymlar. slind is, zahirn praknd hcumlar kimi grnn qurd oyunu srlrl snaqdan kerk tkmillmi
nizaml bir taktika idi, bu oyunu oynayanlar lazmi anda bir-birindn
335

MK, I. 77, 212; Herodot Krez qdrki ada oniyaya qamr yrn uzun mddtli istila deyil, sad yama akn kimi verir (Herodot, I. 6).
336
MK, I. 38; Olsun ki, azr dilind him-cim anlamaq deyimi d bununla baldr.
337
Simokatta, II. XV. 9; Bu forma qazax-qrz aman duasnda ilnn gelsen-a!
deyim modelin uyundur (nan, 1972, 143).
338
Cahiz, 1988, 70.
339
-, 1996, 141.

105

ayrlr v yenidn bir yer ylrdlar. O ki qald, nizamsz hrktlr,

qurd oyununun mqsdi mhz bu idi: aqnlq yaratmaq n nizamsz
grnn hrktlrl qurd oyunun arala salanda (Korolu) aralq qarsn, meydanda dmn trfin nizam pozulsun. Bel psixoloji aqnlq iind olan dmn grnd ki, basqn ednlr artq qorxub meydandan qar, drdlr onlarn dalnca v onda aylrdlar ki, artq pusquya
dblr v bu vaxt hr iki yandan hcuma ken trklr sas mqsdlrini realladrm olurdu. Bellikl, nizamsz grnmyin, guya qorxub
meydandan qaman v dmn sgrini onu qovmaa thrik etmyin
z slind dnlm sava taktikas idi.
Metenin bel bir qurd savan
in qayna tsvir edir. Bel ki, Mete
400 minlik hun ordusunun sem
alaylarn atlarn rngin gr arxa
cinahlarda pusquda saxlayaraq, 320
minlik in ordusunun qabandan
mlub olmu kimi geri kilir v
arxasnca gln inlilr pusqu qurulan yerd yaxalanr.340
M. Kaari trk dysnn sava ncsi
ovqatn tsvir edn bir eiri rnk verir. Burada
deyilir ki, savaa girn trk svarisi atn yynlyib, zngilyib, quyruunu da dynlyib, tanrn
yr, dmn dylrin arxasna dmsi n
atn aldadc manevrl aldar yana evirib qar:
Kudruk kat tgdmiz,
Tenri k gdmiz,
Kemip at tegdimiz,
Aldar yana katmiz.341

Mhz bu aldar yan manevril qurd sava gerklirdi. Qamaq da igidlikdndir msli
Korolu dastanndak Qaar, qaar, dmann
aldadr, qaydanda ac qurd olur, sultanm v ya
Mrd meydandan qamaz, qasa aldad deyimlri il alr.
340
341

, I. 51.
MK, I. 472.

106

Bu killrdn d grndy kimi, atnn quyruunu dynlmi

qrz atls qurd oyunu n aldar yan sulundan istifad edir, koqure
kulturu anda koreyal bir igid is arxaya ox atma taktikasn yrnmk
n mq edir.342
ran ordusuna qar xzrlrin qurd savan Alban tarixi tsvir
etmidir. Ari soyundan olmas il ynn hrivarazn ordusuna qar
630-cu ild orpan Tarxan adl byi min atl il irli gndrn xzr
babuunun ordunun bir hisssini pusquda saxladn qeyd edn bu qaynaqda deyilir:
ranllar hcum edn kimi onlarla zbz olanlar qad v hcum
ednlr d onlar tqib etdilr. El bu vaxt pusquda olanlar qfltn haykyl hr trfdn hcum edib, Gy glnn sahilind yanan qaml
bryn alov kimi, iranllar drd yandan hat etdilr. Onlarn hamsn
qrdlar v birini d sa qoymadlar ki, gedib bu qdr adamn lmsi
haqqnda bd xbri byklrin atdrsn.343

Orta Asiyada bugncn yaayan kkpori (gy-br) oyunu, azr

trklrinin vkn oyunu qurd sava taktikas n mq nvlrindn
idi. Grnr, qurd oyunu il bozqurd mifi arasnda da myyn laq
vardr. Bzi trk boylar z cdad sayd bozqurd mifini uzun mddt
yaatmlar, etrusklar bu mifi taliyaya, douya gedn trklr is Altaya
aparmlar.344 Qurd sava alnmaz qalalarn alnmas n d yararl taktika idi. Bel ki, qala nnd mlub olunmu kimi grnn trk sgrlrinin geri qamas qaladan xb onlar izlmy irnikdirirdi. sfahann
alnmasnda da bu taktikadan istifad olunduunu Ridddin qeyd etmidir.
Mxtlif lklrd atn evsllmsi (hlilmsi)
v nc ondan yk v qoqu heyvan kimi istifad
Atl trklr
olunmas IV minildn bllidir. Lakin atdan minik
v svari
heyvan kimi yararlanmaq olay ilk df Azrbaydylr
cann gneyind ba vermi v m.. II minilin orta342

Azr xalq, 2000, 258.

, 1983, 167-169; Kalankatl, 1993, 115.
344
Trk boylar iind br (qurd) adlanan uruqlar vard. Bel ki, Bit-Baru (brlr
evi) blgsi Mana elinin gneyind idi v irandilli tayfalar Xzrin gney yaxalarna
glndn sonra buradak blgni d Qorqan (brlr yurdu) adlandrm v Girkaniya
(Hirkaniya) deyimi buradan trmidir. n qdim alarda Frat v Zab aylar da
br adlanrd.
343

107

larndan balayaraq, burada oxsayl ilxlar bslyn atlq snti inkiaf

etmidir. Nisey atlarnn davam kimi, Trkmn elind axaltk atlar is
sonralar dnyann mxtlif blglrind yetin cins atlarn (rb, ingilis,
qaraba, rus v s.) kknd dayanmdr. Trk sgrini uzaq lklr aparan qanad onun at idi. Dou v quzey ynlr byk klr d atln
ortaya xmas il intensivldi. Bel klrd artq kz vz edn atl
arabann srti 10 qat artmd.345 Hr yeniyetmnin yannda yhrli at hazr tutulur v atla igidlik tryuklar (jigitovka) gstrn trk sgri mrnn ox vaxtn atn zrind keirirdi. At zrind qadnlar da igidlik
gstr bilir, yeri glnd savada itirak edirdi. Savada grln igidliyin yars atn payna drd. Korolunun Qrat, Drat kimi, Klteginin d A-ayr, Az-at, Azman-at, ksz-at adlanan atlar mhur idi.
Trk mifologiyasnda at kultu qdim alarda, trk etnoqrafiyasnda
at kulturu atln inkiaf etdiyi alarda, atl kulturu is saqa-qamr v
hun anda yaranmdr. Atla bal trk dillrind yaranm zngin terminologiya bir ox xalqlarn dilin d kemidir. Atlarn cinsin, yana
v rngin gr daha shih adlarnn trkc olduunu, baqa xalqlardan
oxlarnn bunu bilmdiyni yazan byk trk airi liir Nvai qeyd edir
ki, sartlar qamya taziyan deslr d, onlarda boldura, ubura trkcdir. Trk dillrind tkc qamnn mxtlif nvlri v sinonim crgsi
yaranmdr: qam, qlc-qam (ksici qam), berge (berg) v qrbac
(qrmanc). Qdim trklr sava meydannda evik manevr imkan olmayan yaya (piyada) blklrdn nadir hallarda istifad edirdilr. At aya
klg, ozan dili evik olur deyn trklr sava atna ulaa, yalnz sava
zaman sgr veriln ata tugza, xaqan n yedkd aparlan ikinci ata
ko-at deyirdilr.
Yalnz trklrd grnn atn quyruunu dynlyib savaa girmk
glnyi z il birlikd atnn da hid olmaa hazrlanmas idi. Atn
quyruunu dynlmy dullamaq deyilirdi. Bu adtin at ermetmek
adlandn vuulayan A. Donuk trklrin Malazgird savanda Sultan
Alp Arslann da atnn quyruunu dynlyib, dy atldn yazr.346
hid olan trk dysn at il birlikd basdrmaq glnyi d trk
toplumunda yaranm, sonralar bozqr yaaml bzi xalqlara da kemidir.
345

Tkr v arabann ilk df Urmu gl il Van gl arasnda ortaya xmas, bunun

kanql ouz boyu il laqlndirilmsi haqqnda I Bitikd mlumat vermidik. Cng arabas sumer yazlarnda GGGR klind keir.
346
Donuk, 1988, 94 (20-ci qeyd).

108

M.. II minilin son srlrin aid ahtaxt v Xabulaq kurqanlarnda atl

basrn ortaya xmas aydn gstrir ki, atl basrq glnyi d nc
Azrbaycanda yaranmdr.
ind atl (svari) birliklri ilk df Wu-ling trfindn m.. 325299-cu illr arasnda yaradlmdr. ind dznli (nizami) svari alaylar
is ilk Xan slalsindn, yni m.. 206-dan sonra grnr. Yunan-Troya
mharibsind troyallar oxlu atlar olan, at ram edn, atla dyn, csur atllar kimi tqdim olunr. Yunanllar is yalnz Pers-Yunan
savandan sonra svari alaylar yaratd, bu id onlara 300 saqa svarisi
kmk etdi.347 Bzi dialektlrd svariy atl deyilirdi. Atlar zireh bryn ar yaraql svarilr
yaxn dylr n yararl idilr. Uzaqdan ox atan
v ya qurd sava aparan svarilr is yngl yaraql dylr idilr:
Ar v ya yngl yaraql olmasndan asl
olmayaraq trk svarisi hr an dnb hcuma kemy (qanutu) hazr idi. Byrdn hml etm
sulu byrl adlanrd: Ol yan bgrledi.348
Bel bacarql trk svarilrindn in, Bizans v
Xilaft ordularnda da istifad olunurdu. Bel ki,
Bizans ordusunda 583-d hun Apsix stratiqdn (ba
komandan) sonra ikinci hrbi rtb saylan ipostratiq vzifsin tyin edilmidi.349
Orta Asiyadan tutmu Misir qdr Xilaft ordularnn bzisind
sas zyi, bzilrind is sas svari alaylar trklr idi. Aralq dnizinin
gney-dou yaxalarn l keirib, Tulunoullar dvltini (868-905) quran hmd bin Tulunun komutanlarnn oxu trk olan 100 minlik ordusunun zyini 24 minlik trk sgri tkil edirdi.350 Z. V. Toan rb cins
atlarn yetidirn bek soyundan v rb ordusunda xidmt edn trk
bylrinin kayl, kpakl, karluklu, azgiolu, tulunolu v yemakolu
soylarndan bhs etmidir.351
347

Azr xalq, 2000, 257.

MK, III. 332.
349
, I. 14. 5.
350
Elibey 1997, 153.
351
Togan, 1981, 174-175.
348

109

Qdrtli trk dylrin, babularna byk nm vern xliflr bard, trk svarilrinin igidliyi haqqnda rb qaynaqlarnda xeyli
blglr vardr.352 rb dilin ken trkizmlrin srasnda hrbi terminlr
d az deyil.353 rb yazar Cahiz (774-870) rb mlliflrinin trklr aid
dediklri szlrdn bel rnklr verir: trk mrnn gnlrini toplasan,
at zrind keirdiyi gnlrin say yerd keirdiyi gnlrdn ox olacaq;
onlarn mayas hrkt zrind yaranb, bir yerd durmaqla aralar
yoxdur; baqa birisi yayna bir ox qoyana qdr trk on dn ox atr;
arxasndan gln atd ox n atdndan frqlnmir; geri kilrk
tkrar hcum edn xorasanl v bozqrl trklrdir v sair.354 Dy
vaxt trk svarisinin at qfil geri evirib arxaya ox atmas, onu tqib
edn dmn dylrini bir-bir oxdan keirmsi bacar atn stnd sifti il nssinin yerini dyi biln bir trk n trf nec ox atrsa,
arxaya da elc ata bilir (Msudi) deyimi il verilmidir.
Saqa, qamr, subar, hun, kuman v sair trk dylrinin at zrind gstrdiyi igidliklr indn Avropaya v n Asiyaya qdr mxtlif
xalqlarn arasnda fsany evrilmidi. Koreyadan tutmu Avropann
gbyin qdr yaylm bu glnksl sjetin (geri ox atma) mxtlif
alarn snt srlrind ks olunduunu grmk olur:

352

Kitap, 1987.
Alp, ord//urd, inkiari (yeniri), babuzuq, alay, taqm, yaraq, sbai, bimbai,
yzbai, unbai, baavi, buluk, dunma (donanma), senje, snk, kulak (kazarma),
qundak, karakul v s. (, 1967; , 1977).
354
Cahiz, 1988, 67-70.
353

110

4. SLAMAQDR N ASYADA QURULAN

TRK DVLTLR
Bu balq altnda sralanan trk dvltlrini yarand corafi raziy
gr iki yarmbalq altnda vermk olard: 1) slamaqdr Anadolu v
kiayarasnda qurulan trk dvltlri; 2) slamaqdr Azrbaycanda
qurulan trk dvltlri. Bel balqlar qdim trk dvlt qurumlarnn elmi
sisteml yrnilmsi, zllikl Anadoluda slamncsi trk blg v byliklrinin tarixi baxmndan grklidir. nki bu byliklr tkc Orta Asiyadan gln 40-50 min ail il qurulmamd, onlara yardm edn yerli xalqlar
vard. Onlarn oxu Bizans dnmind xristian olmu qaqay, subar, urum,
matien-ermn, kuman, qamr v sair adlarla blli idi v m. . III minildn
zbri tarixi qaynaqlarn Anadoluda qeyd etdiyi bu trk boylar gydn
dm v ya Altaydan glm mifik krilr deyil, prototrk andan
Azrbaycan, kiayarasn, Dou v Gney-Dou Anadolunu hat edn Atayurdda qalm trklr idilr.1 Bu sbbdn, hmin boylara aid dvlt qurumlarn n Asiya bal altnda vermk daha mnasibdir. 2
Trk dvltlri haqqnda aada veriln bilgi hatli olmasa da, indiy kimi tdqiq olunmu arxeoloji abidlrin v oxunmu qdim yazl
qaynaqlarn ver bilcyi bilgi qdrdir. Bu sbbdn, bzi dvltlr haqqnda mlumat qsa, bzilri haqqnda is nisbtn geni alnmdr. Bu
dvltlrin etnik sas elmi dbiyatda indiycn ya thrif edilmi, ya da
zrindn skutla keilmidir. mkan daxilind etnik mnsubiyti gstrn
dil blglrinin mqayisli thlilin, sonrak trk xalqlarnn dilind onlarn
davam etdiyini srgilyn bzi lav blglr d burada yer verilmidir.
n qdim trk dvltlrinin yarand razilrd mvcud olmu arxeoloji
kulturlar haqqnda I Bitikd mlumat verildiyi n burada yalnz hr bir
konkret dvltin corafiyas n xarakterik olan arxeoloji kulturun bzi
zlliklri tri xatrlanr.

Azrbaycandak dvltlri yaranma ana gr Protoazr v Azr, yarand

blgy gr Arazdan yuxar v Arazdan aa adl balq v yarmbalq altnda
qrupladrmaq olard, lakin bel blglr glckd konkret tdqiqlr n mnasibdir.
Burada is bir sra qdim trk dvltlri ilk df gndm gtirildiyi n oxucuya
ar olan lav blglr deyil, bir balq altnda mumi bilgi verilir.
2
Bu srada qdim Subar elindn sonra veriln Subar byliyi v Dou Subar byliklri yarmblmlri il tarixi ardclln pozulmas oxucuya eyni boy haqqnda birbirindn aral blmlrd deyil, bir yerd bilgi vermk istyi il baldr.

111

Prototrk Atayurdunun Gney Qafqaz blglri paleolit a yaay

msknlri il daha ox nm dayrd, lakin ilk dvlt qurumlar onun
bat v gney-bat blglrind yarand. Ona gr d n Asiyann sosial,
iqtisadi durumu, mdniyti fonunda 8-10 minil nc kini-heyvandar
tsrrfatn yayld Gney-Dou Anadolu, Bat Azrbaycan v kiayaras
blglrindki arxeoloji kulturlar diqqt almaq lazm glir:

Mtxssislrin trtib etdiyi bu xritdn grndy kimi, Aralqdnizi yaxalar boyunca atalhyk-erixon arasnda formalaan qdim
kini-heyvandar kulturu Trk Atayurdunun snr dnda qalr, lakin kiayarasndan Drbnd qdr uzanan sahlr bu snrn iinddir. Krkk
blgsind yaranb, m..VII-VI minillrd traf blglr yaylan Carmo
kulturu Zaqros dalarnda qut v lulu boylarnn ulu cdadlar saylan
v sasn heyvadarlqla mgul olan prototrk boylarna aid idi:
112

Da zl zrind iy krpidn tikilmi, aac qapl evlri olan bu kulturun buluntular tkc Carmoda deyil, imar, Sorabtp, Qurantp v
sair abidlrd akar edilmidir. Mosul blgsindn Elam snrna qdr uzanan Carmo kulturunun dayclar dmy kiniliyi il d mul
olub, mrcimk v arpa kirdilr.3
Dalq yerlrdn Dcl yaxalarna enib sonralar ay adam
ad il tannan subar boylar keiqoyun saxlamaqla yana, kiniliy daha ox stnlk verir, tdricn hrlm yaamna keirdilr. Heyvandar-kini boylarn kiayarasnda mskunlamas olay
nc quzey blglri hat edirdi.
vvllr Badaddan aa bataqlq olan razilr is yaay msknin sonralar evrils d, burada hrlm srtl inkiaf etdi;
mhtm mbdlr tikildi, hrlr salnd, sni suvarma arxlar kildi.
Artq m.. III minillikd kiayarasnn quzeyi gneydki hrlm mdniytdn xeyli geri qalrd.4
Bellikl, m..VI-IV minillr arasnda kini-heyvandar boylarn
msknin evriln kiayarasnn quzeyind nc Xasun v Xalaf, sonralar
Ubeyd kulturunun quzey variant yarand. Ubeyd kulturunun Urmu gl yaxalarna uzanmas arxeologiyada (Ptlitp, Gytp) sbut olunmudur.5
Mosulun gneyind m.. 5800-c illrd formalaan Xasun kulturu daha
geni razilr yaylaraq, yuxarda Diyarbakrn batsna keir, aada is
Badada qdr uzanb Dcldn doudak blglri d hat edirdi:6
Vaxtil, A. L. Perkins bu kulturun Sincar v Czir yaylalarnda mvcud olduunu yazrd.7 Rus-raq arxeoloqlarnn bu blgd birg z xardqlar I, II v III Yarmtp kompleks abidlri hmin fikri bir daha tsdiq
3
4
5
6
7

, 1986, 24-26; Macco, 1989, 41; , 1989, 30.

, 1986, 70.
Eyni qaynaq, 105-106.
, 1983, 66.
Perkins, 1957, 43-45.

113

etdi. Burada geni tdqiqatla qiymtli bilgi ld edn rus arxeoloqlar

yazr: Xasun kulturu kiayarasnn quzeyind aktiv inkafda olmu
qdim istehsal tsrrfat zrind yaranmdr.8
kini-heyvandar Carmo kulturu zrind formalaan v bkl
lbasdrma glnyini davam etdirn Xasun kulturu anda yardm v yaay tikililri, tsrrfat v
bzk yalar, altlr, keramika
xeyli tkmilldi. ctimai mnasibtlrd yeni alarlar yarand v bu ada prototrk dili v dialektlri yksk
inkiaf mrhlsini yaad. Boyal
qablar daha bzkli eidl hazrland. Xasun kulturunun lokal variant
kimi Samara qablarnda gzl naxl dnrg simvolu hrkt dinamkasnn stiliz olunmu drd heyvan fiqurunda aydn grnr:
Dcl aynn dou yaxalarnda subar boylarnn rsy gtirdiyi bu
kultur, gneyd Samara v Savana hrlri kiayarasnn gney Ubeyd
kulturunun yaranmasna byk tsir etmidir. kiayarasnn quzeyindki
Xasun kulturu VI-V min
illrin qovuuunda Xalaf kulturu il vzlnir.
Bu vzlnmni tkmillm il balayan mtxssislr qeyd edir ki, I
Yarmtp abidsi VI
minilin Xasun kulturunu
ks etdirirs, artq II Yarmtp (4710 40 il)
abidsind Xalaf kulturu
srgilnir.9

8
9

-, 1981, 150 (v 85, 144-146).

Eyni qaynaq, 1981, 153-154.

114

Xalaf kulturu anda prototrk dili artq inkiaf zirvsin

atmd. kiayarasnn quzey
blglrin yaylan Xalaf kulturunun Van glnn yaxalarna
uzanmas Tilkitp abidsind
aydn grnr. zrind maral,
xall bars, kz ba, qu, balq
killri olan qablar il seiln
bu kulturun ilk yaranma oca
Arpa abidsi saylr. Arxeoloqlarn trtib etdiyi bu kild
keramikada istifad olunan boyal nax eidlri, bzk yalar, hminin dairvi evin da
plan (zl) verilmidir:
Azrbaycann quzey blglrind hmin dvrd Xalaf kulturu n xarakterik olan dairvi
evlr var.10 Bel arxeoloji abidnin brpa sxemini vern Davud
Axundovun tipoloji eskizlri Gney-Qafqazla kiayaras arasndak laqlri gstrn tutarl blgdir:
Trk Atayurdunun nmli bir blgsi
olan Subar lksi
corafiyasnda arxeoloji kultur ardcll
trk dvlt glnyinin mnyini yrnmy yardm edir. 11
Ona gr d, subarlarn yayld razilrin
10

, 1973, 346-349.
Son illr bu blgd Urfa yaxnlnda alman arxeoloqlarnn akar etdiyi Gbklitp mbdi 12 minillik yana gr hllik dnyann n qdim tapna saylr.
11

115

arxeoloji kulturunu diqqt almadan, kiayarasnda qurulan dvltlrin

etnik sasn ayrd etmk mmkn deyil.
Aadak xritdn d grndy kimi, Xasun (Q), Samara (]),
Xalaf (O) abidlri Dcl aynn sa v sol yaxalar boyunca yaylmdr.
Xalaf kulturu elementlrinin Frat aynn orta axarndak bat yaxasna,
sonrak Kumuq blgsin v oradan batya, Mersin qdr uzand da
sezilir. Yarmtpni tdqiq edn R. Munayev v N. Merpert bir-birini
vz edn hmin kulturlara aid abidlri xritd bel vermilr:

Gney-kiayarasnda Ubeyd kulturu (m.. 4300-3500 illr) bura

gln sumerlr trfindn yaranmdr. Lakin bu kultur quru yerd yox,
daha nc burada yaam boylarn Xasun kulturunun tsiri altnda rsy
gtirdiyi qdim kultur zrind yaranm, glm elementlr stnlk qa116

zanmdr. Bars (Kngr) boaz yaxasndan balayb, zyuxar Eredu,

Uruk, Ur v Kii hat edn Ubeyd kulturu mhtm mbdlril seilir.12 Sonra ilk mixi yaz da burada yaranb, traf lklr yaylmdr.
Btn bu arxeoloji kulturlarn etnoqrafik zlliyi srasnda bkl
lbasdrma v dairvi ev oxar sonrak kurqan glnyi, insann o biri
dnyadak evind yenidn dirilib, yanna qoyulan azq v ya il yaamn
davam etdirmsi inanc sonrak trklrin etnoqrafiyasnda minillr boyu
davam etmi, yalnz islamlama alarnda bu glnklr pozulmudur.
slamncsi v qeyri-mslman qbirlrin suburan adlanmas da diqqti kir. M. Kaarinin qeyd etdiyi Suburanda ev bolmaz deyimind
artq ski inancn transformasiyas gerk zn gstrir.13
Sumer inancna gr, qutlu trnlr da olan ubar da douda yer14
lir. Sonradan buddizmi qbul edn dou trklrd d mifik Sumir da
(sanskritc Sumeru) dnyann mrkzi saylrd.15 Maraqldr ki, adn Sibir
vern subarlarn indi Bat-Sibird yaayan trmlri Orta Asiyadan glm
saylr, lakin Sibir trklrinin folklorunda Korolu motivlri Orta Asiya
il yox, Anadolu il baldr, yaxud Alp-Maman eposu yaxndak qazaxzbk Alpam il yox, Dd Qorqud il sslir.16 Bu mifoloji v epik
blglrin mnyi, lbtt ki, n Asiyadadr. Tkc Korolu yox, yhudilrin Solomonu, farslarn Rstmi, etrusk, latn v yunanlarn Xerkle,
Herkules v Herakl da Bilqams tkrar edn mifoloji bahadrlardr. Bzi
Ouznam sjetlrinin, Dd-Qorqud v Korolu motivlrinin
Sumer eposu Bilqams il laqsi haqqnda sonrak bitikd geni mlumat verilckdir.17
Xasun-Samara v Xalaf kulturunun yayld corafiyada arxeoloji
v etnoqrafik blglrl yana, dil blglri d diqqti kr. Bel ki, bu
regionda tigl (Dcl), Burat (Frat) kimi n byk aylarla yana,
onlarn qollar olan Balq, Sub-Ana, Turna kimi bir ne ayadnn qdim
trkc olduunu II Bitikd tarixi blglrl geni vermidim. kiayaras12

IV minilin 2-ci yarsyndan sonra bu kultur zrind Uruk v Cemdet-Nasr kulturlar

yaranr. Ubeyd kulturunun lokal variant sonralar Quzey kiayarasnda da ortaya xr.
Ubeyd kulturunun buradan quzey dand ada Van il Urmu arasnda ilk tkrli
arabann yaranmas kngr boyu il baldr (Bax: I Bitik, Tunc a blmsi).
13
MK, I. 516.
14
, 1963, 211.
15
, 513.
16
-, 1983, 23.
17
Celilov, 1985; Bilqams dastan, 1999, 83-89.

117

nn qdim onomastikas srasnda Subar, Sumer, Samar(a), Turku, Tirka,

Tirikan, Basar, Aran, Ki, Sipar (Sippar), Qasur, Asur, Azar, Oquz (Aqus),
Qarqar (Karkar), Kanxar (Kngr) kimi onlarla yeradnn, elmi dbiyatda
tanrad kimi veriln, slind is, iyad olub dialekt frqi il ilnn
Turuq/Turq/Tarqu, Turan, Baba, Teub, Asur/Qasur/Asar, Kur mbud
adlarnn v Dinqir (Teri) teoniminin, Elolmu, Kurum, Tirikan, Yarlaq,
Arisen, Kaki//Kiki, Dada, Ata, Puta, Topuz kimi xs adlarnn, su, subar,
qut, urum, ermn, mitan, turuq, kumuq, kuman, saqa kimi trk boy adlarnn nmli kisi vardr.
Ulu Sarqonun son illrindn bhs edn bir yazda Subardan Akad
zrin olan basqn Sarqonun uurla df etdiyini qeyd edn rus alimlri
yazr ki, grnr, Dclnin orta, yuxar axarlarn v qollarn hat edn
Subartuda banana dilind danan hali yaayrd.18 Grndy kimi,
buradak fkird mntiqsizlik o hdd atmdr ki, htta Subartuda yaayan subar boylarnn dilini banana dili kimi verirlr, trk dili demy
dillri glms d, he olmasa, subar dili d demirlr. SU.BR4, SU.AK,
ki
LU
SU.A ideoqramlar il verilib, sumerc ubur , akadca ubartu klind yazlan bu adn sonrak asur yazlarnda KURubari//ubre//ubura//
ubria formalarna rast glmk olur.19
Subar boylarnn doudan batya glmsini deyil, batdan douya
getmsini gstrn tarixi qaynaqlar oxdur. Bunlardan biri d m.. III sr
yazar Apolloniy Rodoslunun sapir klind qeyd etdiyi boyadna sabir
klind dzli vern Stefan Bizanslnn bu boyun Pont (Qara-dniz) blgsind yaadn gstrmsidir. Qdim pullar (sikklr) zr tannm
uzman A. Q. Muxammadiyev baqa trk boylar kimi subar//sabir boylarnn da Azaq dnizi il Kama ay arasndak razilrd mskunladn
geni rh etmidir.20
lkin yazl formas Subartu v ubartum olan lkadnn akadca
subarium ~ ubar klind yazlan etnoniml, yni subar boyad il
bal olmas elmi gerklikdr. Rvandzdn quzey-bat trfd masir
Zebar//Zibara yeradnn asur qaynaqlarnda Kar-Siparra (Sibar qalas) v
URU
Zabaria//Zabbaria//Tsaparia variantlar mixi yaz frqini aydn gs18

, 1983, 239.
1967, 113; 1989, 11; Sonrak alarda is subar etnonimin
suvar, savar, savir, sabir, sibir, sipar, sper, zebar v sair fonetik variantlar qeyd olunmudur ki, bunlardan yeri gldikc rnklr verilckdir.
20
, 413; , 1990.
19

118

trir. 21 Trk dillrinin fonetik inkiafna uyun olaraq, sub sznn ilk
samiti s > /z, orta saiti u > /i, son samiti b > m/p/v/w/ dyimlrin
uramdr. Subar adnn minillr boyunca mxtlif dil v dialekt dyimlri il ayr-ayr dvrlrd mixi, latn-yunan, hay, rb-fars yazlarnda yaranm mxtlif morfonoloji variantlar vardr. Bu ada qoulan kililri
iki qrupa ayrmaq olar; etnonimlr qoulub cmlik, topluluq bildirn -bi
v -ar/-er/-ir kililri il ilnnlr:
-bi
sum-bi
suv-bi
suw-bi
su-bi

-ar/-er
sub-ar (Subar, ubar)
suv-ar
sib-ar (Sibar-is)
sp-er (Sper)
sip-ar (Sippar)
sum-er (Sumer//umer)
sam-ar (Samar-a)

-ir
sav-ir
zab-(i)r-at (Zabrat)
up-(i)r-ia (upria)
sab-ir-an (Sabiran)
ab-(i)r-an (abran)
sib-ir (Sibir)
sam-ir (Samur?)

Grndy kimi, sonrak alarda trk toplumu iind yaamn

davam etdirn qdim subarlara mxsus arxeoloji, etnoqrafik, mifoloji,
folklor, dil blglri baqa etnosa deyil, trklr aiddir. Sumer-Akad
yazlarnda m.. XXVI srdn ad kiln Subartu lksi, subar boyu,
m.. IX-VII srlrd Asur yazlarnda yer alan Subar byliyi, Xzr xaqanlnda subarlarn Tenqrixana tapnmas, m.s. X srd Bizans imperatoru Konstantin Porfiroqennetosun onlardan sabarta-asfala deyimi il
bhs etmsi bllidir: 22
,
. 23 O vaxtlar onlar trk yox, mlum olmayan s-

bbl, savarta-asfala adlanrdlar. (Bu deyim qvvtli subarlar v ya

a subarlar kimi yozulmudur).
Subarlar haqqnda mlumatlar be minil aras ksilmdn davam
edir. Aada grcyimiz kimi, bu mlumatlardan blli olur ki, subarlarn bir qismi m.. IV minilin, bir qismi d II minilin ortalarndan Azrbaycann i blglrin kilmi v sonralar oradan Quzey-Qafqaz v til
ay arasna kemilr. Daha sonralar is Dastandak subar boylarnn
bir hisssi yenidn Azrbaycana qaytmdr.
21

, 234-235; Burada yalnz u//a paralelliyi birbaa keidl izah oluna bilmir. Grnr, kiayarasnda qdim dialekt frqi subar//samar sonralar da davam etmidir.
22
, 1954, 101; , 1987, 24; , 1989, 11; ,1986,32;
23
, 158.

119

Yazl qaynaqlarda ilk ad kiln trk boyu subarlardr. Badaddan yuxar kiayaras razilri hat
edn Subartu lksinin sakinlri m.. III minilin
Subar Eli
ortalarndan mixi yazlarda ay adam anlamn
(lksi)
bildirn subar ad il tannrd. Bu etnonim kiayarasnda yaayan prototrk boylarnn mumi ad
idi. Subarlarn burada yaam tarixi subar adnn mixi
yazlarda qeyd olunduu tarixdn ox qdimdir. Carmo, Xasun, Xalaf,
Quzey-Ubeyd kulturu alarnda, yni VII-IV minillrd Subar lksin
baqa etnosun glmsi fakt yoxdur.
Grnr, m.. IV minilin ortalarnda Atayurddan ilk byk kn
balanmas il dalan prototrk andan sonra Atayurdun gney-bat
blgsind qalan subar boylar bura gln ilk sami axnlarna qdr Subartunun sas avtoxton halisi olmudur. nki sonralar bir-birinin ardnca
kiayarasna glib yerln sumer, akad, hurri boylarndan vvl buradak yer-yurd adlarnn oxu trkc idi. Ona gr d, Quzey-kiayarasnda formalab, ilkin prototrk Atayurdunun yaxn blglrin yaylan
qdim Xasun v Xalaf kulturunun da subar boylarna aid olmas ehtimal
bykdr, nki Subartu adlanan razid subarlardan vvl yaam hr
hans baqa bir xalqn (etnosun) ad tarix blli deyil.24
Laqa ensisi Eannatum (m.. XXVI) v Akad ar Naram-Suen
(m.. XXIII) aid yazlarda ks olunan Subartu adnn mnyi daha qdimdir.25 Bu lkd subar boylarnn yaamas he kimd bh dourmur, lakin bzi alimlr hurri boylarnn kiayarasna m.. II minilin balarnda glmsini deyil, burada III minildn mvcud olmasn saslandrmaq n subar adlarn hurri sz kimi vermy chd etmilr. Ancaq
.Gelb Hurrilr v Subarlar adl kitabnda hurri v subarlarn ayr-ayr
xalq olduunu aydn gstrmidir. O, subarlarn Zaqros dalarnda yaayan lulu, qut v sair boylarla qohum olduunu yazr.26
Subar adnn izahnda mxtlif yozumlar olmudur. Bzilri adn
sonrak sabir variantndan x edrk, adn sapmaq feilindn yaranm
yolunu azan anlam dadn, qazax alimlri is sibir adnn sulu yer
24

Artq m.. II minilin vvlind halisi xeyli samilmi bu blg haqqnda V..Avdiyev
yazr ki, n qdim zamanlardan, Asur razisind ola bilsin, V-IV minildn n Asiyann
yuxar blglrind yerli sakin olan subarlar yaayrd (, 1948, 352; 1953, 412).
25
, 1954, 100.
26
Gelb, 31-32.

120

(sub-yer) bildirdiyini yazmlar.27 Lakin adn ilkin subar formas su (ay)

knarnda yaayan, ayl anlamnda yaranm sub r szdr.28 Subarlar haqqnda bilgi iki minil boyunca sumer v akad-asur yazlarnda verilir.29 Bundan sonrak srlrd is subarlar Dou-Anadolu, Azrbaycan,
Quzey-Qafqaz, til yaxas v Bat-Sibir blglrind qeyd edn suriya,
yunan-latn, hay, grc, rb, fars v trk dilli qaynaqlarda grmk olur.
Bzi qaynaqlarda Subar lksi vzin, Su lksi ifadsi d
ilnmidir v bu variant daha ox Gney-Azrbaycan subarlar il bal
olan mtnlrd zn gstrir. Grnr, sub > suw > su fonetik dyimsi
hl o alarda bzi protoazr dialektind balanmdr: sun-bi (< sumbi),
sum-bi, suv-bi, suw-bi v su-bi variantlar adn kkndki sub/su szlrinin fonetik inkiafn aydn gstrir. Ikiayarasnda Su lksi adamlar,
su boylar anlamnda LUSu, LUSuki, LUSu-akl, LUSu-a adnn m.. III
minildn blli olduunu yazan Y. B. Yusifov mixi yazlardak Lu-lu
LU
Su-ak1 v Lu-lu ubur ifadlrind lulu boyunun Su v Subar lksind yaamas nzrd tutulduunu, bzn Aratta lkadnn da iarsi
kimi veriln SU.KUR.RA sumeroqram altnda da Su lksi anlam durdunu qeyd edir.30 Sonralar bel bir trk Su eli (lk/dvlt) in qaynanda yad olunur. 31 Grndy kimi, subar//subi etnonim paralelliyi
Subar//Subi//Su toponim paralelliyini tamamlayr v subar boyadnn
ayl anlamnda sub + r modelind yarandn bir daha tsdiq edir.
27

Kafesolu, 1989, 148; Grn, 1984, 155; , 84-88; Bu etnonimd Su l v

ya quzey mnas olduunu sylynlrin fikrind is mntiq yoxdur (, 1967,
113; , 1954, 100).
28
, 1990, 47; , 1988; Azr xalq, 2000, 129-130.
29
XXVI srd Laqa ensisi Eannatum, XXIV srd Ulu Sarqon v XXIII srd NaramSuen aid yazlarda subarlar xatrlnr. XVIII srd is Hammurapi 1762-d Subartu v Qutium lklrinin ordusuna, 1755-d Subartu, Kakmum v Turuku ittifaqna qalib gldiyini qeyd edir (, 1987; , 1988, 103-107).
I Adadnerari (XIV sr) zn gcl kassi, kuti, lulume v subar boylarn mhv edn
hkmdar adlandrr ( 1); I Tukulti-Ninurta (XIII sr) zn subar lklrinin qvvlrini qran, traf lklrin, o cmldn quti v subar hkmdar adlandrr,
subarlarn btn geni razili lksini odda yandrdm - deyir v on subar olksinin
(blgsinin) adn sadalayr (, 3, 4, 8); Azrbaycandak subarlar haqqnda
blglr m.. IX srdn mlumdur, bel ki, asurlarn 820 v 737-d Madaya yrnd
Zncana yaxn Sibur//Sibar qalas da hcuma mruz qalmd (, 1956, 135, 200).
30
, 1987, 32; AT, 1996, 38-39.
31
Tan slalsi yazsnda Araln quzeyind m.. IV-III srlrd Su dvltindn bhs olunur (Yavuz, 41); slind in qayna Su boyu il Aina soyunu Xzrin batsnda verir.

121

Mnblrd Subartu elinin dvlt qurumuna aid mlumat olmasa

da, hl Naram-Suen anda (XXIII sr) ensi titulu dayan hkmdar
olmas haqqnda blg vardr.32 Lakin Subartu lksind bu bykbyin
(ensinin) bir blgd, yoxsa bir ne blgni v boybirliklrini hat edn
Eld ba olmas blli deyil. Ancaq hl Ulu Sarqonun (XXIV sr) vaxtnda subarlarn Akad zrin Subartudan yr etmsi fakt subarlarda
boybirlmlri qurumu olduunu gstrir. Grnr, m.. III minilliyin
ortalarnda hr-mbd hakimiyti gcl olan kiayarasnn gneyindn
frqli olaraq, quzey blglrind tapnaqlar hl mbd-kahin hakimiyti
xarakteri almamd. mumiytl, trk boylarnn sonrak tarixi d aydn
gstrir ki, oxiyli trk toplumunda Tktanrl inanc sistemi minillrboyu
davam etmidir. Subar Eli dalandan sonra onun razisind oxlu bylik
yarand, lakin ensi v ya yanzi titulu dayan bykby trfindn idar
olunan byliklrin oxu sonralar Akad-Asur dvltindn asl vassal blglr evrildi.
kin v digr istehsalat tsrrfatna rhbrliyi l alan mbdd
yeni-yeni vziflrin ortaya xmas, byk brokratik aparatn yaranmas
labd olan hr-mbd dvlt qurumlu Sumer v Akad lklrindn
etnik glnklri il frqlnn Subar icmalarnda kskin antoqonist sosial
tbqlm yarana bilmdi, nki kin n yararl torpaq zrind nzarti gcl olan mbddn frqli olaraq, subar boylarnn kin-biin v
otlaq yerlri umumi icmalara aid idi. Burada varl-kasb tbqlmsi
gets d, mlkiytd hquq brabrliyi qorunan bu toplumlarda hrmbd hakimiyti deyil, boybirliklri sasnda seiml formalaan demokratik qurumlar stn mvqey xrd. zllikl, Dcl v Urmu aras
razilrd yaayan heyvandar trk boylarnda bu qurum daha qabarq cizgilrl grnr. Bellikl, etnik psixologiya v glnkdn asl olaraq,
mxtlif ynml dvlt qurumlar, dvltilik glnyi yaranr ki, qdim
n Asiya dvltlrindn danarkn bu faktoru diqqt almaq lazm glir.
kiayarasnn indiki Badaddan yuxar hisssi sumer yazlarnda
Subartu (Subar), aa hisssi is Kiengir (Kngr) adlanrd. K.EN.G
yazlb, Kiengir oxunan blg il Subartu arasnda sonralar Akad (Aqade)
hri salnan Ki-Uri blgsi yerlirdi. nc sumerlrin Kiengir adlanan
raziy glib mskunlamas, sonralar is III minilin balarndan vaxtar

32

Die nschriften der Knige von Aqade (Hirsch H. AFO, 1963) adl srd verilmi
bu yegan blgdn elamnas prof. Yusif Yusifov bhs edir (, 1987, 25).

122

rbistan llrindn axn-axn gln sami tayfalarnn Subartuya yerlmsi regionun etnik trkibini xeyli dyidi.33
kiayarasna gln samilr Akad hri trafnda gclnib, subarlar daha yuxarlara sxdrrd. Ulu Sarqonun (XXIV sr) yuxar Subar
blglrin hcum etmsi bard yazlar qalmdr. Sarqonun yaratd
sami Akad dvlti Sumer lksini d l keirmidi. Akaddan yuxarda
formalaan sami tayfalar subarlarn Asur mbudu olan hrin yerldi v
burada akad dilinin frqli lhcsnd danan samilr Asur hrinin halisi
anlamnda asur adland. lk asur arlar sami ad yox, yerli Kikia, Upia kimi
adlar dayrd. II minilin vvlind subar torpaqlarna asurlarn ekspansiyas
gclndi. Bu vaxt kiayarasnn yuxar blglrin sxdrlan subarlar
quzey-doudan da yeni hurri axnlar il qarlad. 34 Bellikl, aadan
samilrin, yuxardan da qafqazdilli hurri tayfalarnn arasnda qalan subarlar
qola ayrld; bat-subar, orta-subar, dou-subar boylar (I v II sxem):

Bat subar boylar batya kilib digr xalqlarn iind ridi, douya
kilnlr Urmu gl v Araz ay hvzsind yerldi v daha sonralar
xeyli hisssi Xzr boyunca yuxarya miqrasiya etdi. Sonrak minillr
rzind dou-subarlar trklyn itirmdi, nki soydalarnn arasnda
idi. Arada qalan orta subar boylar is Frat v Dclnin yuxar axarlarnda,
33

Xasun-Xalaf kulturunda bkl basrq olduu halda, basrqlar uzanq lbasdrma

il seiln umerlr aid Ubeyd kulturunun, doru olaraq, regiona yeni etnosun glmsi
il laqli olduunu yazrlar (, 1983, 87).
34
Subar lksind III minilin sonunda balanan samilm II minilin vvlind daha
byk vst ald. Bu lknin bat blglrin bat sami boylar, gney blglrin is
akad-asur boylar szrd. Yalnz subar-mitan boylarnn blgy gln hurrilrl birlib qurduu Mitan dvlti bu sami ekspansiyasnn qarsn ala bildi, kiayarasnn
gneyindn frqli olaraq, quzeyind tam samilm ba tutmad.

123

Van glndn batda, indiki Bitlisl Diyarbakr arasnda ayr-ayr blglrd bylik v kiik drbyliklr klind yaad. Bir az sonra bu orta
v dou subar boylarnn tarixindn shbt aacaq, nki sonralar Avrasiyann bir ne blgsin yaylan subar boylar tkc azr xalqnn
deyil, baqord, bulqar (tatar), kumuq, qaraay-balkar trklrinin formalamasnda da itirak etmilr.
Bat subar boylar. Batya kiln subarlar iind kuman, kumuq,
barsil, as, oquz, etrusk, qaqay v sair boylar bir-birindn frqli duruma
dslr d, bzilri eyni taleyi yaamlar. Yad mhitd dillrini v etnik
glnklrini itirn bu boylardan
yalnz yer-yurd adlar v bzi szlr qalmdr.35 Bu boylarn bzisindn yuxarda mlumat verilmidi, bzilri haqqnda is sonra
danlacaq. Burada yalnz batya
ken kumuq-subar boylar haqqnda bir-iki sz demy ehtiyac
vardr.
Asur-Urartu yazlarnda KUR
v URU determinativlri il veriln Kumax(a), Kumux(u) lksi
Frat aynn orta axarnda yerlir. 36 Kumuq boyu Diyarbakr il
Frat ay arasndak razid v
ayn bat yaxalarnda yad olunur.
Onlar Frat kendn sonra ox
da uzaa getmyib, ayn bat yaxasnda, Malatyadan gneyd oturmu v bura Kumuq lksi adlanmdr.
Kumuqlar burada zaman-zaman sami, hurri v het dilli boylarn iind
rislr d, blgnin adn qaynaqlar uzun mddt Kumuq, Komuq, antik
dvrd Kommaqena ( ) kimi yad edir.
35

Batya ken kumanlar ski hat yurdunda yerlmi v byk bir blg onlarn ad il
Kuman (Komane) adlanmdr. Masir Kayseri blgsini iin alan v asur yazsnda
geni razili lk kimi veriln bu Kuman blgsi il orta-subar boylarnn yerind Gney Dou-Anadoluda ortaya xan digr Kuman byliyini bir-birindn frqlndirmk
lazmdr. Forrer Orta-Anadoludak Kuman Qaqay il eynildirir (, 46, 178).
Bat-Anadoluya ken as boylar, grnr, Troyada yerlmilr, nki Avropann quzeyin qalxan as boylarnn Troyadan gldiyi qeyd olunur (, 1970, 10-12).
36
, 122-123.

124

Vaxtar Kumuq byliyin hcum edn asur v urartu qounlarna

qar mxtlif alarda Katazil, Kutapi adl bylrin bal il vuruan kumuqlar ox vaxt Asur v Urartu dvltindn asl vziyt dm,
bzn d Urartu il birlib Asura qar vurumular. Asur yazsnda qeyd
olunmudur ki, III Tiqlatpalasar (m..745-727) Urartu ar Sarduri il mttfiq olan Aqus, Melid, Qurqum v Kumux lklrinin balar (bykbylri) Mati'el, Sulumal, Tarxular v Kutapinin ordularn Kumux elinin
Kitan v Xalpu blgsind mlub etdi.37 Grnr, kumuqlar zrind
ld olunan bu qlb onlap Asurdan asl duruma sala bilmmidir,
nki bir ne il sonra asurlar yenidn Kumux lksin hcum edirlr: II
Sarqona (m..721-705) aid bir qaynaq Sarqonun kumuxlu Mutallunun
lksind 62 hr (yaay mskni) tutduunu, onun saraynda qiymtli var-dvlti yamalayb, ailsini sir aldn v bu lky baqa
hali krdyn qeyd edir.38
Xalpu (Xalfet), Haran, Saruq, Basar (Beiri), Til-Barsip (Birecik),
Kitan (Ktem) kimi bir ox hrlr kumuq boylarna aid edilir. Kumuq
boylarnn yayld razilrd masir Siverek, Savur kimi yer v ay adlarn kumuqlara balamlar.39 Ola bilsin ki, Frat (Burat) ayna qoulan
Balq ayad da subar boylarndan olan kumuqlardan qalmadr. .M. Dyakonov Bit-Aqusi adnn hrfi mnada Aqus evi anlam bildirdiyini, bu
dvltin Arpad (Tel-Efrad) adl bakndinin Suriyann quzeyind Kilisdn 25 km gneyd yerldiyini yazr.40 Ouz yurdu anlamnda Hlb
trfd oquz boyundan yadigar qalan Bit-Aqusi lkad asur v het qaynaqlarnda uzun mddt yad olunur. Bu blgd ouzlarn alp (alp)
szn yaxn Alepponun qdim Xalpu, Halap variantlar da diqqti kir.
mumiytl, qdim Hlb, Ebla v Hatay evrsind Uti, Qarqar
kimi qdim trkc yeradlar oxdur. Ola bilsin ki, Mitan Eli anda hurri
boylar il yana, bzi subar boylarndan da Finikiyaya ennlr olmudur.
Qdim trk runik yazs il Aralqdnizi yaxasnda yaylm yazlarn eyni
mnli olmasn I Bitikd Yaz blmsind vermidik.
37

, 41 (59); Mtnd trcmsi ordugah, ordu kimi veriln karu sz

diqqti kir (, 42, 20, 2-ci qeyd); Bel ki, burada trkc kara piyada v s
qoun anlam nzr alnsa, karu hrbi termininin ordugah deyil, piyadalar
anlamnda ilndiyini dnmk olar.
38
, 54 (122); Maraqldr ki, mtnd shbt Kumux elindn gedir, lakin bykby Mutallu (Mutal) Qurqum elinin bas Tarxularn olu kimi verilir (54, 72).
39
Halis, 1988.
40
, 41; , 57.

125

Kumuq byliyindn yuxar, quzey-bat yn kiln subar boylar,

grnr, etrusklar kimi sonralar taliyaya kemilr, nki aa taliyada
Subaris () adl ay v hr adlar, Sabura qalas subarlarla bal
yaranmdr.41 Yaad dvr yaxn tarixd taliyada ba vermi hadisni
tsvir edn Herodot m.. 510-da Kroton'lular trfindn dadlan Sibaris
v onun hkmdar Telis haqqnda geni bilgi verir.42 Subar boyu taliyaya
glib, Tiber ayndan yuxar blglrd yerln etrusklar kimi, hmin
dantya qdr artq burada yerli hali iind asimilyasiya olunmudu.
Halbuki, vaxtil drd asl boyu v 25 hri birldirn subarlarn lazm
glnd 300 min dy xara bildiyini yazan Strabon Sibaris hrini
d onlarn saldn qeyd edir.43 taliyada qdim trk izlrindn danarkn yuxarda verdiyimiz onomastik blglr subar v etrusklarla baldr.
Grndy kimi, zaman-zaman bat blglr kiln subar boylar
yerli xalqlarn iind rimilr. Lakin batya deyil, quzey-douya qalxb,
Het dvltinin dalmasnda byk rolu olan qaqay boylan il laqsini
itirmyn Dou-Anadolu subarlarnn (sper) byk bir qismi v subi, suvar,
savir, sibir adlar il douya kiln subar boylar is milli glnklrini
v trk dilini saxlaya bildi. Bunlardan bir az sonra bhs edcyik, hllik
is Mitan Eli dalandan sonra aralqda qalan orta-subar boylarnn bu
blgd yaad tarix baxaq.
Mitan dvlti m..XIII srin ortalarnda dald.
Onun orta-subar boylar yaayan quzey yaltlrindki Arme, Urmu, Kulmeri, Turxu v sair
Subar byliyi
hr-blglrind ayr-ayr drbyliklr ortaya
xd. Artq II minilin sonu, I minilin vvlind
gneyd Asur, qzeyd is yeni yaranmaqda olan
Urartu dvlti gclnmkd idi. Bu qonu dvltlrin vaxtar hcumlarna qar dura bilmk n kiayarasnn quzeyind subar boylar yaayan blglr birlib Subar byliyini yaratdlar.
O alarda n Asiyann iki qdrtli dvlti olan Asur v Urartu arasnda
yerln bu kiik Subar byliyi bzi grgin vaxtlarda gah bu, gah da o biri
dvlt vergi dmkl lkni ial hcumlardan qorumaa alrd.
Lakin el dvrlr d olurdu ki, hr iki qonu dvlt Subar byliyinin yerit41

, 1968, 263; , 1887, I, 49; taliyaya gedrkn etrusklarn Smirna

(zmir) limanndan dniz xmas da diqqti kir, nki *Sumir > Smir/smir dyimsi
mmkndr.
42
Herodot, V. 44-47; VI. 21, 127.
43
Strabon, V. 4.13; VI. 1.13.

126

diyi mstqil siyastl hesablamal olurdu. ki srdn artq mvcud olan

Subar byliyi m.. 673- qdr mstqil dvlt kimi yaad.44
Subar byliyi haqqnda m.. XI-X srlrdn mlumat verils d,
ondan hl dvlt kimi
deyil, bir ne hri
olan lk (blg) kimi
bhs olunur, bu lkd
bykby titulu yalnz
m.. IX srdn grnmy balayr. 45 II Adadnerarinin yazsna gr
o, Subar lksi il konfederasiyada olan Arinu,
Turxu ve Zaduri hrlrini (Asura) qaytarmdr.46 III Salmanasar m.. 854-c il yrnd subarl Anxittieni z hrind mhasiry alr.47 Sonrak yrnds
bu Asur ar subarl Anxite'nin Upumu hrini tutdum - dey, yazr.48
Grnr, vvllr qonu blg v hrlrl konfederasiya yaradan Subar blgsi artq IX srin ortalarnda siyasi dvlt qurumu olan bir
byliy evrilmidi. nki bu alardak sndlrd lknin bas kimi
veriln Anxit ar titulu il txminn otuz il (884-854) xatrlanr v Subar byliyind iki baknd (l arrti ) qeyd olunur ki, bunlardan biri Kulmeri, digri Upum idi. licnin yaxnlndak yksk dada yerln v
dan banda dumana oxayan Upum corafi durumuna gr, bykbyin yaylaq hri sayla bilr.49
44

Azr xalq, 2000, 129-134.

Bu bylik haqqnda Asur arlar I Tiqlatpalasar (1115-1076), Aurbelkal (1076-1059),
II Adadnerari (911-890), II Aurnasirapal (884-859), III Salmanasar (859-824), II Sarqona (722-705) aid yazlarda v Subar byliyini 673-d darmadan edn Asarxaddonun
(680-669) yazlarnda, hminin Urartu qaynaqlarnda blglr vardr.
45

ARI, II, 87; ARAB, I, 362.

, 28(52), 29.
48 URU
U-pu-[mu] a IAn-xi-ti-e KURub-ri-a-a ak-u-ud (, VI, 46-c stir).
49
Upum sonrak qaynaqlarda v Fum adlanm, indiki Kulpa yaxn Kulmeri
is sonrak Bizans qaynaqlarnda kimi qeyd olunmudur (, 118, 205, 209).
46
47

127

razisindn oxlu aylar axan Subar dalq lk idi v onun dalarnda qzl, gm, dmir v digr metal yataqlar vard. Subar hrlrindki sntkarlar bzk yalar, mxtlif silah v cng arabalar dzld
bilirdi. Subar boylarnn dmirilik sntind irli getdiyini, silah-yaraq
hazrlamaqda mhur olduunu onlarn sonralar Quzey Azrbaycandak
faliytind d grmk olur. Subar elbyi Anxite z tacn Asur arna
gndrnd aslan drisi bzyind clxa qzldan olan bu rmann
gzlliyini vsf etmkdn ar zn saxlaya bilmmidi.50
lknin ay vadilrind v da tklrind oxlu kin yerlri vard.
Burada kinilikl yana, heyvandarlq da inkiaf etmidi. Asur arlarnn
Subar lksindn qnimt kimi oxsayl mal-heyvan aparmas bunu aydn
gstrir. oxlu yaay msknlri, hr v qalalar olan Subar byliyinin ar (elby), mxtlif alayl ordusu, dvlt mmurlar, blg, hr
v qalabylri, asaqqallar uras, mavirlri, soylu bylri vard. Subarda
bykbyin (arru) saraynda mavir (mliki) olan soylu bylrin (rub)
varl Subar elbyi Niq-Teubun Assarxaddona yazd zrxahlq mktubundan blli olur. Asur qayna hmin mktubdan bu hissni verir:
Mavirlrim, soylu bylr mn yanl eylr anlatdlar, yalan szlr
dedilr; Aur qarsnda byk gnah etdim, himaydarm arn szn
qulaq asmadm v snin asurlu qullarn (qaqnlar) sn qaytarmadm,
ancaq bununla zm d yaxlq etmdim.51

gr limizd subar elbyinin yazd mktubun orijinal olsayd,

tbii ki, Subardak durum haqqnda daha trafl bilgimiz olard, lakin Asur
ar elbyin mktubundan yalnz zrxahlq hisslrini vermidir. Ancaq
buradan da aydn hiss olunur ki, despot rejimli Urartu v Asur dvltlrindn frqli olaraq, Subarda daltli sosial durum vard, nki hmin lklrdn qaanlar mhz burada snacaq v rifah taprd. Trk boylarnn
qurduu Qut elinin Akad, Sumer, Elam dvltlril mqayissi d gstrir
ki, qonu xalqlar tolerant ruhlu trklr xilaskar, onlarn qurduu dvltlr
is mid yeri kimi baxmlar.
Subar byliyinin halisi azad v firavan yaayrd. Burada qul yox,
saray v ev qulluqular vard. Qonu lklrdn frqli olaraq, burada sosial tbqlr arasnda qabarq qardurma yox idi. Ona gr d, Urartu v
Asurdan bura oxlu qaqnlar glirdi. vvllr Subar lksin glnlrin
ksri qullar v digr yoxsullar idis, sonralar qaqnlarn iind despo50
51

, 67 ().
, 67 ().

128

tizmdn qaan arn skr v nkrlri, qalabyi, blg bas, zabitlr

v htta Asur arnn qardalar da vard.52
Subar byliyin snan qaqnlara bu lkd ev (btteME), kinbiin n tarla (eqltiME) v ba-baa (G kirME) verilirdi.53 gr bir
lkd qaqnlar kin-biinl mul olmaq imkan ld edirs, demli,
lknin daha byk imtiyaza malik yerli halisi mlkiyt hququ, xsi
torpa olan azad insanlard. Asur dvltindn asl olduu dnmlrd bu
lkdn alnan vergi v sadalanan bac-xrac gstrir ki, subar boylarnn
iind mal-heyvan, at-ilx saxlayan heyvandarlar, zl kin sahlri olan
kinilr (Likkru), ba-bostan v zmlkl mul olan babanlar
(Lnikaribbu), qab-qacaq, br-bzk, ordu n qlc-qalxan, yay-ox, cida,
balta, cng arabas dzldn sntkarlar vard. Bu lknin filiz yataqlar
metalilm sntinin inkiaf n zmin yaradrd, buradan traf lklr
mis, quruun aparlmas haqqnda blglr vardr. Subar byliyind, zllikl, metalilm, dmirilik snti yksk inkiafda idi. II Aurnasirapala veriln bac-xrac siyahsnda gm, qzl, tunc, quruun, dmir,
gur-p-si (?), qablar, at, iri v xrdabuynuzlu mal-heyvan sadalanr.54
Subar byliyind byk ordu olmasa da, nizami ordunun lamti grnr. Bel ki, elbyin qvardiyasn (kisir arrti ) cng arabalar, svarilr
tkil edirdis, sas ordu oxu (Gkau) v qalxanl (Ga-ri-ti) piyada alayndan (kara-s?), asurca ris (r) adlanan zabitlrdn, kfiyatlar v zirehilrdn ibart idi. Orduya aid mtnd asurca mnas bilinmyn aknute v
elatsu terminlri ilnir.55 Son savada Upum hrinin qala divar qarsnda
52

Sylnn bu mlumatlar asur v urartu dilli mnblrd geni ks olunmudur, lakin

Azr xalq kitabnda verdiyim be-alt shiflik tri v mumi bilgi istisna olmaqla,
bugn qdr n Trkiy, n d Azrbaycan tarixilri Subar byliyinin tarixi, onun Urmu
hvzsi blglrl laqsi, douya - qdim Azrbaycana kiln v burada formalaan
xalqn mnyind yeri olan digr subar boylan il ilikilri bard bir cml d yazmamlar. Halbuki, qdim subarlardan tutmu, haqqnda dandmz dvrdki subarlara
qdr onlarn onomastikas eynil hr iki regionda tkrar olunur.
53
, 59 (37); , 1980, 69, 73.
ARAB, 1, 502; II, 606; , 26.
, 67 (, ); , 1989, 74-75; Subar ordusunun son mlubiytindn
bhs edn mtnd u-par-ri-ru ka-ir-tu e-lat-su deyimi znn toplanm qvvsini datd klind trcm edilmidir. Lakin elat-su deyimi nizami orduya qoulan subar
elatnn dylri anlamnda elat-s, yni qdim trkc elat hali v s qoun szlril ilnn elat qounu anlamnda yerli termin, subar sz ola bilr. Yuxarda asurca mnas bilinmyn bir hrbi terminin d karasu piyada qoun deyimi olduunu
gstrmidik. Bugn Trkiy ordusunda eyni anlamda kara kuvveleri deyimi ilnir.
54
55

129

asurlarn qurduu aac atmalar subarlarn yuxardan neft (naptu) tkb yandrmas gstrir ki, bu lkd neft d varm.56
Subar lksind Kulmeri, Upum il yana, Turxu, Xasmetu, Markux,
Penzu, Arinu, Zaduri hrlrinin ad kilir. Digr Urartu yazlarnda olduu kimi, Menua da Subar lksini baknd Kulmeri ad il Qulmeri asuni
(blgsi) adlandrr v burada 70 hr-knd, 400 yaay mskni (URUME)
yamaladn yazr, onun buralarda adl boylar il savad da bllidir.57
Grndy kimi, qaqay, ermn, adl, kuman, kumux v sair trk boylar
yaayan blg v lklrl hat olunmu Subar byliyi oxlu yaay msknlrin malik idi. Subara syknn blglrdn Urume quzey-douda,
Arme is bat qonuluqda id. Urartular Subara girmk n Urume blgsindn kemli olurdular. Bu sbbdn, Subar il Urume blgsini eyni
lk saymaqda yanlsa da, Mu ovalnda Urman kndinin adn Subar
byliyi andan qaldn qeyd edn N.V.Arutyunyan haqldr. O yazr:
Dnmk olar ki, Urartu qaynaqlarnda Urme, Asur qaynaqlarnda is
Urumu kimi veriln lk (blg) ad hmin urum boyunun adndan yaranmdr.58

Burada yaayan urum adl subar boylarnn vaxtil qaqay trklri

il birlikd asur-subar savalarnda Subar hrlrinin kmyin glmsi
Asur arn narahat etmidi.59 Bunlar hmin urum boylardr ki, adn Urmu
gln, azrlrin ayrm boylarna, urum trk deyiln batdak trklr v
douda Urumi hrin vermidir. Arme blgsind is Trk tanr tapna vard, bu tapnan kahini ba kam adlanrd.60 Subarlarn Arme
blgsindki halini urartular ermen adl subar boylarna uyun olaraq,
arme-ni adlandra bilrdi, o dnmd burada hay tayfalar yox idi. BuraARAB, II, 599; , 67 ().
, 4; , 238.
58
, 1970, 169-170.
59
I Tiqlatpalasara (m..1115-1077) aid yazda deyilir:
Mrur, yenilmz subarlarn lksini tutdum, vergidn imtina edn Alzi v Purulumzi blglrini hakimiytimin boyunduruu altna saldm, mnim hrim Aura hr
il bac-xrac gtirmlrini qbul etdirdim. Sahibim Aur an-hrtim uyun mn yenilmzlri mlub edn gcl silah verib, lksinin snrlarn genilndirmyi mr etdi: z
gclril hetlrin lksindn (glib) Subartu lksind rbbim Aura tabe olan yaay
msknlrini tutan 4000 qaqay v urum mnim Subartuya gldiyimi eitdilr, savadan
qorxub, ayama ddlr. Mn onlar var-dvlti, 120 araba v qoqu boyunduruu il
qbul edib, z lkmin adamlarna qatdm (, 10, II, 89).
60
, 1947, 201; Azr xalq, 2000, 288-290.
56
57

130

dak armenlr sonra Murad-suyun quzey yaxalarna kediyi n, oralar

da Ermen blgsi adland. Armedn yuxarda Murad-suyun gneyind
is subarlarn adl boyu yaayrd.61 mumiytl, Subar byliyinin kontaktda olduu trafdak Qaqay, Urume, Ulluba, Arme, Kumuq, Kuman
v baqa lk-blglr qdim trk blglri il doludur. Subar byliyinin
etnik trkibi, ox gman ki, tkc subarlardan deyil, qonu blglrd yaayan urum, matien, ermn, trk (turxu), adl, kuman, kumuq adl trk
boylarndan, qafqazdilli hurri, bura snan urartu v samidilli qaqnlardan
ibart idi. Subar byliyi dalandan sonra subarlarn bir hisssi yuxar qalxb, orux ay hvzsind sonrak qaynaqlarn Subar (Sper) lksi adlandrd blgd yerldi. Asurlarn xarabaya evirdiyi Subar byliyind
boalan knd v hrlr Suriyann quzeyindn v Kilikiya blgsindn
krln hay tayfalar yerldi. Bunlar qdim trklrin rmn blgsin
yaxnlaan ilk haylar idi. Hay qaynaqlar onlarn Subar lksind mskunlama olaylarn geni verir.
Subarn son elbyi Niq-Teubun v onun asurlarla yaxn mnasibti
olan qarda Baq-Teubun adnda Mitan Eli dvrndn geni yaylan Teub
adn grmk olur.62 Baq-Teub adndak baq Urmu hvzsind v Gytrk
yazlarnda ilnn tanr anlaml baqa sz deyils, onda bay/by sznn
qdim formas (beq) ola bilr. Bu halda adn ada formas By-Teub olur.
Dd Qorqud bahadr Basatn soyu Qoan Aslana baland kimi,
Subarda da Aslan kultu vard.63 Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, Trk adl
tapnaq da Subarn qonuluunda idi. Subar lksindn gneyd yerln
61

adl boyunun burada yerlmsi D. N. Sarkisyann trtib etdiyi xritd ks olunmudur (, 1989); Urartu ar Menua buralara yr edib, adl (Sada 'li-exi) boyuna
mxsus uriili(ni), Tarxiqama(ni) hrlrini v yaxnlqda olan Xatinata(ni), Alzi blglrini yamalayr. Grnr, Sub-Ana (Sebene) ay yaxasnda yerln Ata (Ata-uni)
hri d adl boyuna aid imi. Lakin N.V. Arutyunyan adl boylarnn yaad razini Van glnn gney-batsnda verir (, 238); Subar Eli dalandan sonra baqa
boylar kimi, adl v atr adl boylar da Gney v Quzey Azrbaycana kemidi. II
Sarqon anda bir asur yazs Byk-Zab aynn Kiikaya qovuduu sahdki sol
yaxasnda masir Zibar'n yerind Sibar-qala (Kar-Siparri) il yana atr (KURSattera)
yeradn kir (, 241).
62
Urartu leyhin mlumat toplayb asurlara trn Baq-Teubdan yeni mlumat ala
bilmyn rezident Aurdurpanin Asur arna gndrdiyi mktubda onun xstlnmsini
elilrdn yrndiyini yazr v onlarn syldiyi szlri lav edir: Baq-Teub xstdir.
zmz gedib grdk (, 50, 37).
63
. M. Dyakonova gr, dG-GAL sumer ideoqram il veriln Byk Aslan Subar
lksind tapnaq ad bildirir (, 67, b; 6-c qeyd).

131

Sabire (abireu) hrin gln subar elilrindn qalabyi Abiyaka v

Yata adlar da diqqti kir. Subar lksinin gney-bat qonuluunda yerln lknin bykbyi d qaynaqlarda Tubusi (olu) Lapturu adn dayrd.
Niq-Teubun vaxtnda Asur ar Asarxaddon kayt edir ki, Asur
v Urartu qaqnlar Subarda rahat snacaq tapr, burada onlara torpaq
sahlri d verilir, halbuki hr iki lknin qdrtli hkmdarlar dflrl
Subar arndan qaqnlar qaytarma xahi etmilr. Lakin Subar ar onlar qaytarmr. Bunu bhan edn Asarxaddon asurlarn uzun zaman ial
etmk istdiyi Subar byliyin hcum edib, mhkm v yaraql qalalar,
hr-kndlri tutub dadr, elby Niq-Teub is ldrlr.64 Asarxaddon
sa qalan subarlarn oxunu baqa asur yaltlrin krdr v boalan
hr-kndlr baqa etnik blglrdn hali yerldirir. Eyni zamanda,
21 hrin adn dyiib, asurca adlar qoyur. Subarlarn boalm klrind artq n nlik vard, n d nm oxuyan, yiysiz xarabalarda
tlklr, kaftarlar yuva qururdu.65
Byk ordu il 673-n qnda balanan bu asur-subar mharibsi
3-4 ay davam etdi v 672-d Subar byliyinin darmadan edilmsi il
baa atd. Bu mharibnin sl sbbi Kiik Asiyada v Azrbaycanda
saqa-qamr boylarnn dalbadal Urartu vilaytlrini zbt etmkl Asur
snrlarnda byk thlk yaratmas idi. Saqalarn Subar byliyin yerl bilmsindn qorxuya dn asurlar onlar qabaqlayb, Subar lksini
ial etdi. Niq-Teubu ldrn Asur ar onun ordusundan v muhafiz
qvardiyasndan salamat qalan hisslri sraya dzb, bax keirdi v onlar asur ordusuna qatd. Urartudan qab burada snacaq tapan qaqnlar tutub, Urartu arna gndrdi. Etnik simasn dyidirdiyi Subar lksini d iki caniinliy ayrb, Asur yaltin evirdi.66 Artq bundan sonrak qaynaqlarda lknin ad Subar yox, hmin yaltlrin ad kilir.
Bellikl, kiayarasnn quzeyind qdim subarlardan qalm bu trk
boyunun qurduu kiik dvlt dald. ki srdn artq Asur-Urartu kimi
tcavzkar dvltlrin arasnda yaaya biln Subar byliyi m.. 673-d
tarix shnsindn silindi.
64

65

ARAB, II, 608, 611; , 67 ().

, 67, (, ).

Ni-iq-Te-ub arru-u la e-mu- a-mat qi-bit-ia a-ner Mnim mrimi eitmyn

onun (Subarn) ar Niq-Teubu ldrdm (, 189, 49; , 70).
66

132

Orta subarlarn byliyi dalandan sonra onlarn

bir qismi orux aynn hvzsind olan soydaDou Subar
larna qouldu.Yzil sonra artq burada Sper adl blgdn sz alr. Vaxtil douya kilrk
byliklri
Gney Azrbaycanda yerln subarlar is asur
yazlarnda Subar, Su, Subi, Sibar, Sipar, Sapar
adlanan blglrd yaayrd. Miladdan sonrak
qaynaqlar slamncsin qdr subar boylarn Quzey Azrbaycan, Dastan, Quzey Qafqaz v til ay hvzsind, daha sonrak qaynaqlar is
Tmen blgsind yaranan Sibir xanl razisind qeyd edir. Bellikl,
kiayarasndan douya kiln ksr subar boyu batya gedn soydalarndan frqli olaraq, 3-4 minil rzind dilini v soyadn saxlaya bilmidir.67
Dou subar boylarnn dili haqqnda blglr daha oxdur. Mahmud
Kaari Rum diyarndak beenklr qdr suvar, bulqar dillrind sz
sonluunun qsaldlmas, Rus v Rum lklrin qdr uzanan bulqar,
suvar, yemek, qpaq boylarnn dili haqqnda bilgi verir.
Suvarlarn szbanda m vzin b (ben bardum), ayaq sznd
baqa trklrdn frqli olaraq, yerin iltmsi (aaq-azaq), baqa
trklrd ar ya, suvar dilind s bal deyilmsi, Suvar oymanda uzunu
drd, eni biryarm arn olan bezl (egin) al-veri aparlmas v bzi
kri boylarn suvarlara qoulmas kimi msllr qeyd olunmudur.68
Bu byk trkoloqun qeyd etdiyi kimi, Rus v Rum (Bizans) razilrin
yaxn Dou Anadolu, Azrbaycan v Quzey Qafqazda yaayan subarlarn
dilindn bzi xs v yer adlar asur, urartu, latn, yunan, suriya, grc, hay,
rb v fars dilli qaynaqlarda yer almdr.
Burada hmin boylarn mxtlif alarda ayr-ayr blglrd qurduu byliklr haqqnda geni danmaa imkan yoxdur, nki tkc til
v Quzey Qafqaz subarlarnn tarixi ayrca bir kitab mvzusudur v hm
67

Daha nc fqanstan v Hindistan ynnd douya miqrasiya edn subar boylarnn

Hindistanda yerli v glm ari boylar iind riyib dilini itirmsi mmkndr. Bel ki,
Blx yaxnlnda ibiran blgsi (h, 1998, 161), Hindiku dalarnda ibert
keidi (Vekayi, II, 141) vardr v qdim hind qaynaqlarnda m.. I minilin balarndan
Orta Hindistanda nmli kisi olan v bura gln ari boylarndan frqlnn sabara
(savar) boylar burada bir ne qola ayrlm, dillrini itirib, zaman-zaman yerli halinin
iind rimilr (, 1970, 109-112).
68
MK, I. 30-32, 78; III. 314,156; M. Ergin, dzgn olaraq, Dd-Qorqud kitabnn
qramatikas n qdim Sper v Ak-Saqa (Axska) blgsind ilnn dialetkti sas gtrmdr.

133

d balqda verdiyimiz mvzudan knardr. Ona gr, Atayurddan dou

v quzey lklr gedn subar boylarnn getm istiqamtin v tarixini
izlmk n burada yalnz qdim trklrin doudan Azrbaycana glmdiyini, ksin, buradan douya miqrasiya etdiyini aydn gstrn az,
toqar, kumuq, qpaq, kuman, kngr, turuq (trk), ouz v sair boylarla
yana, subar klrini ks etdirn yerdyim blglrini gzdn keirk.
Dou Anadoluda Sper byliyi. Byk razilri zbt etmi Urartu
dvltinin dalmasna Gney Qafqaza quzeydn gln saqa-qamr boylarnn hcumlar sbb oldu. Urartuya qar vurularda yerli subar boylar da itirak edirdi.69 Vaxtil, Dou Anadoluya kiln subarlar orux
aynn yuxar axarlarnda yerlmdi. Sipar blgsi adlanan bu razi
yunan-latn v grc qaynaqlarnda Sapir, Sper, Sasper variantlar il qeyd
olunmudur.70 Herodot qdim grc deyimi olan Sasper formasn ildir
(grnr, onun informatoru Kolxidadan imi). Grc dilind etnonimin
vvlin qoularaq lk anlam yaradan sa nqomas kartvel adna qoulub Sakartvelo (Kartvel eli) klind ilndiyi kimi, sper adna da qoulub
Sasper (Sper eli) yeradn ortaya xarr.71 Herodotun yazdna gr, Kolxida il Mada (Midiya) arasnda oxsayl subar boybirliklri yaayrd.
Yni m..VI-V srlrd Kolxida-Mada yolu Arazn yuxar v orta axarnda sper boylarnn lksindn keirdi.72 Madaya (Azrbaycana) gedn
69

B. B. Piotrovski yazr ki, Urartu dvltini m..VI srin vvlind gney-doudan

hcum edn midiyallar v Gney Qafqaz boylar il birlikd hrkt edn skiflr datd
(, 1946, 28); B.V. Texova gr, m..VII-VI srlrd n Asiyann geosiyasi
durumunu dyin hrb olaylarnda aktiv rolu olan saqalarla birlikd Gney Qafqaz
boylar, zllikl, Midiya il Kolxida arasnda geni razid yaayan sasper boybirlmlri d itirak edirdi (Texo, 1980, 11).
70
Kolxida il Midiya arasnda yalnz saspir boylar yaayr (Herodot, I. 104; IV.34);
Bu mlumat Midiyadan Speri blgsin qdr deyimi il IV sr mllif Yevseviy d
Xronologiya srind qeyd edir, lakin blgnin yerini gstrmir (, 1990, 165);
Sylndiyi kimi, Medeya arqonavtlar kolxlarn bakndi Sibaris hrindn 70 stadiy
msafd olan Ares tapnana gtirdi (Siciliyal Diodor, IV.28.1); Kolxlara qdr bizar,
sapir v s. boylar yaayr (Ammian, XXII, 8); sl kolx v ar soyundan olan mahir
oxu Subar-maxi (Yevnapiy,77) kimi qeydlr v Kolxida qonuluundak Sper bolgsi
haqqnda oxlu blglr vardr (AOCK, 1990); Grc tarixi qaynanda Sper dnizi
ifadsi d subarlarn Qaradniz yaxasnda nmli kisi olduunu gstrir (, I, 1955, 9);
Ksenefont m.. 400-c ild burada olarkn Arpa aynn adn kir (Anabasis, 7. 19.
18; , 2, 1947, 309); Rodoslu Apolloni (m.. III sr) burada sapir boylar il
qonuluqda makron, bexir v kolx boylar yaadn yazr (, 3, 1947, 280).
71
, 1954, 415-416.
72
, 1944, 59.

134

yollarn hm Suram arm, hm d Arazn yuxar v orta axarlarndan kediyini yazan Q. A. Melikivili Sper blgsinin VI srd Bayburt, rzurum
v spir (Sper) hrlrini d iin aldn qeyd edir.73
Dou-Anadoluda bu Sper blgsinin etnik trkibi blgnin indiki
qafqazdilli boylarn cdadlarndan v subar trklrindn ibart idi.74 Saqaqamr boylarnn qayd il m.. I minilin ortalarndan balayb, slamn
yaranmasna qdr trk boylarnn minil boyunca Quzey Qafqaz v Orta
Asiyadan Atayurda geridnm olaylar Azrbaycan v Dou Anadoluda
trklrin sayn, az da olsa, artrmd. Dou Anadolu il indiki Grcstan
v Ermnistan arasnda buntrk, avar, peeneq, vnnd, qorak, sirak,
ggr, kuman-qpaq v sair trk boylar blgdki Sper boybirlmlrin lav tpr vermidi. Dd-Qorqud alplarnn at oynatd corafiyann bat blglri Sper lksi daxilinddir.75
Burada trklrin bir qismi xristianlasa da, Malazgird savanda
olduu kimi, mslman soydalar slcuqlarn Anadolunu fth etmsin
imkan yaratmlar.76 Olsun ki, Sper blgsin subar boyu il birg toqar,
bulqar, kuman boylar da yerlmidi, nki qaynaqlarda onlarn da ad
keir. Saqa v qamr boylarndan bir qisminin burada qalmas is bh73

, 1959, 232-233.
V sr mllifi Psevdo-Arrian Apsar (Abar) ay hvzsind yaayan qdim kolxlarn sonralar laz adlandn qeyd edir (AOCK, 1990, 175).
75
Burada avar boyunun varl Apsar (Skilax, m..VI sr) v Absar (Plini, Arrian, I-II
sr) klind veriln ay v yeradnda, bulqar boyu Bulqar da adnda ks olunmudur.
Prof. M. F. Krzolu Dd-Qorqud boylarnda Ta-Ouz (Boz-ok) adlanan bu
blgd trkc olan yer-yurd adlarndan oxunun qdim qaynaqlarda ilndiyini ortaya
xarmdr. Antik dvr mlliflrinin burada Askur ay v Asqur qalas olduunu qeyd
etmsi, Bitlisin Xzan ilsind Azqur kndinin varl kemi Subar byliyil Sper blgsi arasndak laqni, subarlarda Asqur adnn ilkliyini gstrir (Krzolu, 1992, 205);
kiayarasnda umer-akad qaynaqlarnda ks olunan Kiengir, Subar adlar Osmanl
dvlti anda Anadoluda tkrar olunur: Kengiri sancanda semer, semerli trkman
yrklri, Mera yaltind savuran (nam-i diger okurcalu) yrk taifesi, Alanye
sancanda yrk taifesi saburlar kimi blglr Osmanl dylti arxivlrind qalmdr
(, 1979, 638, 664, 669); Bu qaynaqda Mosul yaltind zibar, Trabzon sancanda
zivarlu kcrilri, Karaman v Aydn sancaqlarnda atrl trkman yrklri v hminin sivri-karkn, sivri-kaya uruqlar qeyd olunur (678, 695, 789, 791-ci shiflr).
76
Qafas almayan alimlr o qdr biz slcuqlar bura Orta Asiyadan gldik dedilr ki,
Stalin d haradan gldiz, qaydn ora - dedi v glmiik deynlr li atmasa da,
blgnin subarlardan qalma yerli halisi A-Saqa (Axska) trklrini 1944-d qatara doldurub, zbk-Qazax ellrin gndrdi. Dd-Qorqud lhcsini saxlayan bu trk boyu
bugn kimi ulu yurduna dn bilmir.
74

135

sizdir. nki sonrak qaynaqlar Qamr (Qamir'k) lksini yaxnda verir

v Gmr ad da qamrlrdn qalmadr. Strabon burada bir dst saqan
ldrn farslarn hr il bu qlb gnn Saqa bayram kimi qeyd etdiklrini yazr.77 Bibliyada m..VIII sr olaylarndan bhs edn hissd Separ
(Sefar) lksinin ad kiayaras lklri srasnda kils d, onun yerini
dqiq mynldirmk olmur.78
Bellikl, Urartunn squtundan sonra orux ay hvzsind ortaya xan Sper byliyi sonrak grc mnblrind bun-trk (yerli trk)
saylan subarlarn ndrliyi il toqar, kuman, qaqay, avar (absar), saqa,
qamr boylar il glib burada yerln digr trk boylarnn da qatld
boybirlmlrinin hrbi-siyasi qurumu idi. Sonralar doudan v quzeydn zaman-zaman bura yeni trk boylan gaytsa da, Mada imperiyasndan
sonra hmni, Selevki dvltlrinin yaltin evrilmi Sper byliyinin
trk halisi sxnt iind yaamdr. nki Bizans-ran savalar ox vaxt
bu blgd olmudur.
Bu da tarixi gerklikdir ki, bu savalara Gney v Quzey Qafqazdan
glib qatlan suvar (savir) boylar bzn Bizans, bzn d Sasani ordularna yardm etmilr. Bellikl, slcuqlarn gliincn Sper blgsinin
trk boylarnn yurdu olmas bh dourmur.
Azrbaycanda Subar blg v byliklri. kiayarasndan douya
kedikc Su, Subi, Sibar, Sebar, Spir, Simer, Sumir, Sumur formalan il
ilnn subar yer-yurd adlar oxalr. II Bitikd Gney Azrbaycana Sarqonun (m..714) yr marurutunun bir ne subar yurdundan kediyini
grmdk. rbil-Krkk blglrinin drd trfi subar yeradlar il doludur. Buradak Sleymaniy hrindn gneyd indiki Qarada ad hl
m.. XXI srd zn Qardaka blgsindki su xalqnn ensisi adlandran Laqa caniininin yazsnda kilir. Burada su xalq deyimini . M.
Dyakonov subar boyuna aid edir. O, hmin alarda akad yazlarnda ad
rbil v Lulu lklri il yana kiln Sumur (Simurrum) razisini d
rbil-Krkk yolundak Altn-Krp il eynildirir.79
Babildn yuxarda Sipar (Sippar) hri hl Sumer andan bllidir. Sonralar Sipar adl lk, blg, hr-qalalara Dclnin dou yaxa77

Strabon, XI, 8, 4-5; XII, 3, 37; Psevdo-Kallisfen m.. IV srd Misird II Nektanab
qorxuya salanlar iind saqa v spor (sper) boyunu qeyd etmidir (AOCK, 1990, 46).
78
Asur kral Babildn v Kutadan v Avvadan v Hamatla Sefarvaimdn adamlar gtirdi;
v onlar Samiriy hrlrind srailoullar yerind oturtdu (II. Krallar, XVII, 24).
79
, 1956, 101, 117-118.

136

larndan tutmu, Qzvin-Zncan blglrin qdr mxtlif yerlrd rast

glmk olur. Bu sbbdn, tdqiqatlar tkc Sipar byliyini deyil, mumiytl, subarlarla bal Azrbaycanda geni yaylm toponimlri bir-birindn ayrmaa ox vaxt tinlik kirlr.80
Urmu glnn dou yaxalarna saqa boylarndan bir blmn glii
burada anti-asur ovqatn xeyli artrd v m..673-n yaznda (mart-aprel)
Asurdan asl Kar-Kai (kassi kaloniyas) bas Katariti v Maday blgsinin byi Mamitaru il birlikd Saparda byi Dusanni d asurlara
qar balanan syann banda durdu. syann alovland ocan yeri v
bu an asur orakulunda ilnmi Saparda arm deyimi gstrir ki,
Qarqar blgsin qonu olan Sapar(da) dalq blgsi Qzl-zn aynn
yuxar axarlarnda, lvnd da il Qarasu-ay arasnda idi. Buradan
xeyli yuxarda is Sibur v Sibar adlar il qeyd olunan blg ZncanXalxal yolunda indiki Tut-Suvari trflrd yerlirdi.81
Hl V ami-Adadn vaxtnda (820-d) asur qounu Qzl-zn
ay hvzsind yaayan qzl boylarnn Qzl-bud lksin yr ednd
burann Piri-ad adl bykbyi vard, Sibare qalasnda yeniln komandann (qalabyinin) ad is Enqur idi. Asurlar bura sonralar da 737 v
714-d yrlr etmilr, son hcum vaxt Sibar blgsinin bykbyi
Birtatu (Pirtatu) idi.82
Hmin yrd II Sarqon Urmu glnn dou yaxasnda yerln,
Urartu ar n at ilxlar bslyn v urartularn Mana lksi adlandrd Subi blgsini urartulardan alb Mana elin qaytarr.83 Olsun ki,
samilrin iltdiyi svari sz d mhur ilxlar v atl trklr olan
suvar boyunun ad il bal yaranmdr. Dd Qorqud boylarnda atna
suvar oldu deyimi v rurda xristianlara aid donuza suvar olub gldi
msli dolays il bunu tsdiq edir.
80

N.V. Arutyunyan asur qaynaqlarnda URU v KUR determinativlri il veriln KarSipar adnn Urmu glndn batda yerln Kar-Zibra v yaxud hmin blgd Rvandzdn quzey-batda, Byk-Zab aynn sol yaxasndak masir Zebar il eyni saylan
qdim Zabaria/Tsaparia il eyni olduunu gman edir (, 102-104, 234-235); Saparda
blgsini . M. Dyakonov Azrbaycann dou trfind yerldirir, E. A. Qrantovski is
onu bat-midiya blgsi adlandrr (, 1956, 225; , 1970, 3 15).
81
. M. Dyakonov, doru olaraq, ilk samiti [ts] ssini bildirn iar il yazlm Si-bar,
Sibur v Siburu adn Sibar klind verir v bu blgnin Zncan yaxnlnda olduunu qeyd edir (, 1956, 166, 1-ci qeyd).
82
, 1956, 165-166, 200, 202, 214.
83
, 49.

137

Bellikl, Gney Azrbaycanda subar boylar il bal oxlu blg

grmk olur. Mana Eli anda bu blglrin bzisi qaynaqlarda ayrca
ar (bykbyi) olan lk-bylik kimi qeyd olunmu, bzisi is bas,
yni byi, qalabyi olan blglr, bzilri d Asurdan asl boyba v
blgba titulu il balar olan razilr kimi verilmidir. 84 Mada Eli
anda is hakimiytin mrkzlmsi bu bylik v drbyliklrd
mstqil v yarmasl siyasi qurumlar aradan xarmdr.
Arazdan yuxarda subarlarn hans adan mskunlamas haqqnda
asur-urartu qaynaqlarnda blg yoxdur. Yunan-latn v hay-grc qaynaqlar is sonralar subar boybirlmlri iind grnn boylar Makedoniyal skndr dnmind Arazdan yuxar blglrd, sonrak rb,
fars qaynaqlar da subarlar Quzey Azrbaycan v Dastandan til ay
yaxasnacan olan razilrd qeyd edir. Bu qaynaqlarda bzn hun, bulqar,
xzr, barsil ad altnda subarlardan bhs olunursa, bzn d ksin, subar,
suvar, savir adlar altnda hmin boylar durur. Buna sbb hmin alarda
bir-birinin ardnca ayr-ayr boylarn ndrliyi il yaranan trk boylarnn
konfederasiya qurumlardr.
Hay qaynanda hunlarn m.. II srdn Quzey Azrbaycanda
verilmsi anaxronizm saylr. Lakin nzr almaq lazmdr ki, sonrak
tarixilr subarlar hun, xzr, bulqar boylarndan sayd v bunu bzn
aq qeyd etdiyi n bu adlar altnda subar boyunun durduu bh dourmamaldr. Moktsevay Kartlisi adl qaynaq Grcstana Babilistandan (kiayarasndan) qovulan hunlarn quzeydn deyil, mhz gneydn
gldiyini qeyd edir.85
Yuxarda Subar Eli v sonrak Subar byliklri zr verdiyimiz tarixi
blglr d kiayaras, Dou Anaolu ve Gney Azrbaycanda subar
boylarnn vvlki yurdlar haqqnda aydn tsvvr yaradr. Ona gr
d, subar tarixini V-VI srdn sonra vern tarixilr yanlrlar.
84

Bu blglrin hamsndan burada mlumat vermy imkan olmadndan yalnz asur

qounlarnn mxtlif illrd kediyi bzi subar yerlri haqqnda olan bir-iki lav blgni xatrlayaq: Asur ordusu Byk-Zab ay hvzsind 891-d arvad kimi danan
Spirmen uruundan hdiy qbul edir; buralara yaxn Simera halisindn 833-d bacxrac alr; 880-d Zamuada Suv dan keir; Diala aynn aa hvzsind Sumur
(Sumurzi) blgesinin byi Tuni 744-d asurlara yenilir. Sadalanan spir(men), Simer(a),
Suv, Sumur(zi) v yuxarda qeyd olunan adlarn mxtlif subar-trk boylarna aid olmas
bu razilrin nc subar, quti, lulu, turuk, kuman boylarna, sonralar is mana, mada v
azr trklrin mxsus olmas il tsdiqlnir.
85
, 1979, 19-20.

138

Subar boylarnn Quzey-Azrbaycan, Dastan v til yaxasnda n

vaxt ortaya xmas mslsi tarixnaslqda birmnal hllini tapmamdr. ksr tarixilr bel hesab edir ki, trklr bu razilr dou trfdn
gldiyi n subar boylar da batya Altaydan glmidir.86 Htta, bu glm
tarixini (460) v x yerini (in snr) dqiq vern tarixilr d vardr. Gya avarlar subarlar, onlar da onoqur v macarlar qova-qova glib
Qafqaza atmlar.87 Ax, subar (savir) boylarnn doudan glmsin aid
he bir qaynaqda blg yoxdur v bu sbbdn, gya avarlarn tzyiqil
yerindn xan boyun gman ki, ola bilsin ki ifadlri il subarlara
aid edilmsi mnblrin deyil, tarixilrin uydurmasdr. Hm d, nec
olur ki, 460-larda Altaydan xan subarlar bu tarixdn bir ne sr vvl
artq Qafqazda idi. Hl II srd Klavdi Ptolemey (90-168) Asiyadan yox,
Avropa qitsindn danarkn hunlar Itil ayndan batda, savirlri QuzeyQafqazda verir. 88
Bellikl, Quzey-Azrbaycanda subar adl boyun n vaxtdan mskunladn bilmsk d, onlarn II sr qdr buradan Dastana, QuzeyQafqaza v til yaxasna kemsi bllidir. Azrbaycann quzeyind abran
(Dvi), Qala-Suvar (Quba), Zabrat (Aperon), gneyind Bilsuvar
86

V. Radlovun ekspedisiya vaxt rast gldiyi so, su-karsa, su-kakmna, tuva boyu saylan
suan/suyan/soyan uruqlar su ad il baldr, Issk-gld sar-baqlarn bir tirsi sabar
uruu (, 1989, 87-92, 109), Qazax elind ubaroba tpad (, 1989, 243),
Dalq-Altayda iberti/abarta/iverta kimi iki- kiik ayad (, 1979, 349)
Bat-Sibirdn bura sonralar gn subarlarla v ya daha qdim alara kiayarasndan
fqanstana glib, buradan Hindistana v Altaya kemi su, subar boyu il bal ola bilr.
87
zlrin bir snaq arayan sabirlr Altay-Ural dalar arasndak dzlkd yaayan
oqur trklrini batya atb, nc Ural dalarn gney-bat trfind Tobol v m irmaqlar
evrsind yerlirlr (Rasonyi, 1996, 77); Guya Altay, Bat-Sibir, in snr v ya Isskgl yaxasndan xb, til ayn kendn sonra onlar Dastan v Azrbaycana glmilr. Grndy kimi, ksr tarixilr arxeoloji blglri, umer-akad v urartudilli tarixi
blglri gzard edib, subarlarn miqrasiya ynn trsin vern bu yanl versiyan
qbul etmilr (Z.V. Togan, D. Nemet, D. Moravik, L. Rasonyi, K. Grn, D. Hamilton, . Markvart, M. . Artamanov, A.V. Qadlo, Y. R. Cfrov v baqalar).
88
, 1990, 148; Qaynaqlara saslanan Z.V.Toan savirlrin buradan 305-d
Gney-Qafqaza kediyini yazr (Togan, 1981, 171); Prokopi Kesarial savirlrin Qafqaz
dalarna yaxn yaadn vurulayr, Stefan Bizansl is savirlri Pontun i blgsind
Ptolemeyin qeyd etdiyi qdim sapir boyu sayr, onlarn oxsayl olub, ayr-ayr qollara
ayrldn, bzilrinin rum imperatoru, bzilrinin d pers ah il dostluq etdiyini yazr
(, 1979, 86); Macar alimi Geza Feher v bzi rus tarixilri d (N. Merpert, Y. Fedorov v Q. Fedorov) savirlrin burada yeni erann ilk srlrindn yaadn yazrlar
(Bax: Feher, 1984, 7; , 1985, 73).

139

adlar olduu kimi, Gney Qafqazda Orta srlrdn subarlarla bal yeradlarndak mxtlif fonetik variantlar v onlarn ilnm arealnn geniliyi
gstrir ki, subar boylar burada oxdan mskunlamdr: 89
Suvarbad (Bat Azrbaycan)
Suvari (Bat Azrbaycan)
Sviri (Grcstan)
Axali-Sviri (Grcstan)
Pirveli-Sviri (Grcstan)
Qala-Suvar (Azrbaycan)
Bil-Suvar (Azrbaycan)
ubara (Grcstan)

Sabirknd (Grcstan)
Separeti (Grcstan)
Sabireti (Grcstan)
Zabrat (Azrbaycan)
Savral (Bat Azrbaycan)
Zubi (Grcstan)
abran (Azrbaycan)
Samurlu (Bat Azrbaycan)

Z.V.Toan subar hakimiytinin Qarabadan Van hvzsin qdr

(Vaspurakan) razini hat etdiyini yazr.90 Aran v irvanda suvarlarn
yarm milyon (100 min ev) olduu da vurulanr.91 Lakin o dvr n ox
byk rqm olan bu say tkc Azrbaycan zr deyil, Dastanda oturan
suvar/savir boylarn da hat edirdi. bn Xordadbeh yazr ki, al-Babdan
sonra suvar hkmdarnn torpadr.92
Bzi mnblrd xzr hri kimi veriln Qblni subar konfederasiyasnn bakndi sayanlar vardr. Dorudur, bir mddt hm Dryal,
hm de Drbnd keidinin nzarti subar boyunun lind olmudur, lakin
irvan-Aran blglrind oturaq yaaml dmiri v heyvandar subarlardan frqli olaraq, V-VI srlrd daha ox savala dolanan atl subarlarn
bir qismi daima hrktd olub, vaxtar yerini dyin yarmkrilr
idi. Gney v Quzey Qafqazn ayr-ayr blgsind at oynadan subar boyundan birinin xzr (azr)-alban boylannn zli yurdu olan Qbl civannda grnmsi tbii idi.
Drbnd-Bebarmaq arasnda yerln subarlarn Sabiran (abran)
adl hr-qalas Ouz dastanlarnda silinmz iz buraxmdr: Ouz (xan)
amaxya atd v orada ondrd gn qald. Bu gnlrd bran camaat
xziny bac-xarac verdi.93 M. Kaari ouz hrlrindn birinin ad kimi
89

, 361, 375; T II. 1980, 49, 68, 72, 101, 172.

Togan, 1981, 172.
91
Grn, 1984, 156.
92
, 1986, 109, 63.
93
Ridddin, 21; Azrbaycana quzeydn girn Ouz-Xana tslim olan mhz bu
abran qalasdr. abranda aparlan arxeoloji aradrmalar bu hrin Orta srlrd d
lknin siyasi-iqtisadi hyatnda byk rol oynadn ortaya xard.
90

140

verdiyi Sr-Drya yaxasnda, yaxud Azrbaycanda olan Sabiran adnn

yazlna da toxunur.94 Hr halda, bzi mnblr trklrin mifik alp-ri
frasiyabn bakndi saylan abran Azrbaycanda verr, A. Bakxanov da
Glstan-i rm dedikd, abran mahaln nzrd tutduunu yazr. 95
Mnc, Strabonun qeyd etdiyi Alban elindki 26 boydan biri d bu
suvar boyudur, nki Alban dvlti anda onun razisind yaayan suvar
boyunun savalarda aktiv itirak, htta, VI srin vvlind buralarda hegemonluq etmsi bllidir. ran-Bizans savalarnda gah perslr, gah da
rumlara yardm edn atl suvarlarn sava taktikas, mkmml hrbi texnikas v silahlar haqqnda ox qiymtli tarixi blglr vardr.96
Subar atllar n bahal muzdlu sgrlr kimi byk dvltlrin ordusuna clb olunurdu. Bu baxmdan, Zaxari Ritorun hunlara aid verdiyi
blg diqqti kir.97 Bzn bel savaa bir boyun dylri, bzn d
bir ne boy birliyinin qvvlri clb olunurdu. Rum imperatoru Theodo94

M. Kaari ( Sabran) adndak ilk ssin hrfi il yazlmasn dzgn saymr

v bu ssin trk dillrind olmadn qeyd edir (MK, I. 436).
95
Togan, 1981,168; , 1991, 19.
96
bn al-Faqih xzr sngs, xzr at v sabir zirehi ygs il subarlarn n yax
qlnc dzldn olduunu vurulayr; V sr yazar Bizansl Prokopiy gr, Yer znd
insanolu yaayandan bri, n yunan, n d iranllarn qafasndan sabirlrin kulland
silah (nv) xmamdr (Rasonyi, 1996, 63);
Ar silahla sslnmi savir atllar lazm gln anda dmn razisind tez dzln
ordugah qurma bacarrdlar. Aqafinin verdiyi mlumata gr, onlar svarinin ba grn biln hndrlkd yer vurduqlar dirklrl qurduu hasar dri il rtb iridki
adrlar dvry alan mvqqti qala dzldirdilr (, 1979, 88);
Sasanilr qar savada rumlu ordusunda Sapir () adl bahadrn qhrmanl
adam valeh edir. Dastanda hun boylar kimi verdiyi barsel, onoqur ve sabir ()
boylan il tan olan Feofilakt Simokatta al v gcd Herakldan stn sayd Sapirin
ucu itilnmi ivlrl (pazlarla) qala divarna nec ustalqla drmadn, lindki ivlri bir-bir divardak dalarn arasna salaraq, onlara syknib yuxar qalxmasn byk
heyranlq v zvql tsvir etmidir. P. Goubert burada veriln Sapir xs adnn sabir
boyu il laqsi olduunu yazr (, 1957, 60; 202-d 31-ci qeyd).
97
Zaxari Ritora gr, hl 503-d Drbnd yolu il rana hcum edn hunlar aha deyir:
Tanrnn bdbxt yaban heyvanlar tk quzey-bat lky qovduu barbar adamlara
veriln sdq kimi, Pers dvltinin biz verdiyi kifayt deyil. Biz silahla, yay-oxla,
qlncla yaayrq, trl t yemklril zmz doyururuq. Rum imperatoru gndrdiyi
elilr vasitsil sz vermidir ki, gr perslrl dostluu pozsaq, veriln muzdu artracaq. Bu sbbdn, ehtiyatmz gtrb, bu yola (yr) hazrlandq. Ya rumlarn vd
etdiyi qdr verin, sizinl mttfiqliyi tsdiq edk ya da ki, vermsniz, sava qbul
edin (, 1941, 149-150).

141

sinin 395-d lmndn sonra Quzeydn gln hunlara qoulan subar boylar Basq v Krsq adl babularn rhbrliyi il Gney Qafqazdan Anadolu zrin axn edirlr. Bu atl subar-hun skrlri rzurum, KarasuFrat vadilril Malatya v Kilikia trflr keib, Urfa (Edessa) qalasna
hcum etmi, Qds qdr enmidilr. Roma imperatoru Arkadios dnmind (398) bel bir axn kiik ld bir daha tkrar olunmudur.98 Hun
qvvlrinin zifldiyi alarda artq savalarda subar boy birliklri suvar//
savir ad altnda grnr.
Mrkz Blncr olan suvar konfederasiyasnn babuu Balaq
() lndn sonra yerini onun dul qalm Buarq titulunu v ya
Boarq () adn dayan kii kimi tprli v all xatunu tutur.
Bu xatun 527-d balanan mqavildn sonra Bizansla yaxn laq qurur.
Lakin ona tabe olan 100 minlik ordunu tkil edn boylardan bzisi rumlara yox, sasanilr yaxnlq siyastini stn tuturdu. Ad dqiq bilinmyn
i hun boyundan rana yardm n Dryal yolunu ken 20 minlik qounu Buarq Azrbaycanda yaxalayb mhv edir. Bu i hun balarndan
(Oqlon) ldrlr, (z-Turac, yaxud Turac) is tutulub
Konstantinopola gndrilir, onu da orada ldrrlr.99 Diqqti kn son
savalardan biri 555-d olur. Aqathiy gr, 2 min sabir Balmax, Kutilzis,
liqer adl balar il rumlara yardm edib, sasani alayn mhv edirlr.100
Bellikl, Azrbaycanda subar hegemonluu (503-558) txminn
yarm sr davam etmidir.101 Quzey-Qafqaza gln avarlarla savada mlub olan subar boybirliyi dalandan sonra onlarn bir qismi Azrbaycanda qald, bir qismi d Xzr dvlti anda til yaxalarna qalxd. Daha

98

A, 12. 11. 155.

Adlarn yazl n bax: Moravcik, 1983, II. 85, 108, 114, 292-293.
100
, 1985, 97; Mnc, bu adlarn yunanca yazl (Moravcik, 1983, II, 86,
362) bel oxunmaldr: Barmaq (), Kut-ili () v liq-r ().
101
Azrbaycanda 503-c ildn aktivln subar savalarnn qsa xronologiyas beldir:
515-516-da Anadoluda Ankara evrsincn gedib savarlar; 521-d Zilgibi adl babuun komandanl il burada nc rumlarla, sonra iranllarla vuruurlar; 527-d Anadoludan Azrbaycana kilirlr v Bizans imperatoru Yustinye il sasanilr qar mqavil
balayrlar; 531, 545, 550-551, 555-d sasanilrl vuruan rumlara yardm edirlr; 556-da
rumlara qar vuruub, byk itki verirlr; 558-d Drbnd civarnda avarlara mlub
olub, bir qsmi irvan-Arana, bir qismi d Drbnddn quzey kilib 568-d Gytrk,
sonra Xzr dvltinin trkibind yaayr (A, 12. II, 172; Togan, 1981, 171; Grn,
1984, 156; Rasonyi, 1996, 77-78; , 1979, 87-90; , 1985, 93-97).
99

142

sonralar is til ay yaxasndan subarlarn bir hisssi Bat-Sibirin Tmen

blgsin, sonralar burada yaranacaq Sibir xanl torpana kedi.102

Quzey-Qafqaz v til ay yaxalarnda Subar byliklri. Burada

nc Gytrk, sonra Xzr elinin trkibind olan subarlar Byk-Bulqar
eli dalandan sonra douya kiln bulqarlara qoulub, til ay boyunca
yuxar qalxdlar. Buralarda ortaya xan Sumer-knd, Suvar, Samara hri
v sonralar Sibir xanlnda yaylan toponimlr qdim subarlara aid olan
kiayaras yeradlarnn tkrardr. Azrbaycan - Dastan zrindn Bat
Sibir qdr gedn subarlarn marrutunu ks etdirn bu xritd kursivl
verdiyimiz adlar Altn Ordu ana qdr qalmdr:103
102

II Bitikd Trklrin sonrak Atayurdlarndan danarkn til-Ural arasn Atayurda

evirmi qdim trk klrini v til aynn orta axarnda qdim bulqar yaay msknlrinin xritsini vermidik.
103
Subar boyu baxmndan Smrqnd ad diqqti kdiyi kimi, yeri dqiq blli olmayan
Sumer-kent ad da ilgincdir. Hmin hrd 1254-d olmu Rubrukun verdiyi mlumata
gr, Sumerkent Saray hrindn gneyd imi. Grnr, sonralar su altnda qalmdr
(, 1985, 118-119).

143

Bu k ks yn evirn tarix uzmanlar yerini dyin onomastikaya fikir vermdiyi kimi, Dastan il Bat-Sibir arasnda ortaya xarlan qdim trk arxeoloji kulturunun zrindn d skutla keirlr,
nki arxeologiya mslsi Quzey Qafqaz xalqlarnn tarixi adl kitabda
olduu kimi, doudan glm fikrind ziddiyt yaradr. Bel ki, hmin
kitabda suvar boylarnn V-VI srlrd Sibirdn glmsi v hmin
srlr aid suvar msknlrind ortaya xan arxeoloji blglr haqqnda
yazlr:
1) Baqa hun boylarnn byk bir ittifaq savirlrin (suvar, subar, sibir)
ad il baldr. Daha gcl boylarn tzyiqil onlar Bat Sibirdn xb,
Volqa aynn aa axarnda hr iki sahild oturur v Drbnd qdr
Kaspi dnizi yaxalarn, Qafqaz dann tklrini l keirirlr.104
2) Drbnd, Urtsex, Tarqu, Yuxar iryurt, Cimiknd, Manas, Utam
v sair yerlrd z xan arxeoloji blglrin oxu Dastann Gney
Qafqaz v Yaxn rq lklril hrtrfli geni laqsini gstrir.105

Nec olur ki, Sibirdn Dastana glnlrin maddi kulturu Sibiri

deyil, Azrbaycan v n Asiya kulturunu ks etdirir? Halbuki, bir az da
kemi ensk, yeni erann ilk srlrin aid trk basrqlarnn skiyurt,
Terek, Alxanqala, Tarqu, Tarki (stisu), Qarabudaxknd, Toprakkala v
arakunda z xdn grrik. Dastanda daha qdim dvr endikc
trk izi itmir. Etnokultur laqlr fonunda burann qdim trk toponimlrini tdqiq edn V.Q. Kotvi bu laqlrin m.. II-I minillrin qovuuunda gerkldiyini yazr.106 Masir Tarki kndind XVII srin sonunda
taplan mixi yaz nmunsi aydn gstrir ki, kiayarasndan Dastana
k olmudur, nki burada mixi yazdan istifad edn xalq yox idi.107

104

, 97.
Eyni qaynaq, 109.
106
, 1974, 206-207; Hmin ada Drbnd v Dryal keidi saqa-qamr boylarnn
quzey-gney yolu zrind olduundan burada trk izlrinin varl tbiidir.
107
N.V. Xankovun Tarki yazs kimi blli olan mxi yaz adl mqalsi bu kitaba lav
olunmudur: K. Ritter. ran. I t. SPb., 1874, 501-506 (, 1974, 221); Trklrin mixi
yazdan istifad etmdiklri bllidir, lakin hurri v ya urartularn istifad etdiyi mixi
yazn Dastana onlardan birinin gtirmsi faktnn z kn ynn gstrdiyi n
nmlidir. Dastan v een elind taplan asur v urartu dbilqlri, Luristan
xncrlri, Gney Qafqaz baltalar v atlq nsnlri hmin alarn laqsini gstrir (, 65).
105

144

vvlki blmd Quzey-Qafqaz v Dastann Azrbaycanla laqsi, bu laqnin hl m.. III minildn balamas haqqnda danmdq.
Vaxtil Kr-Araz kulturunun quzey snr iind olmu Dastan v een elini hat edn razinin m.. II minilin ortalarnda da Azrbaycan
arxeoloji kulturu il yaxnl Qayaknd-Xorooy (Qaraay) arxeoloji
kulturunda ks olunmudur. Dastan v Quzey-Qafqazda oturmu subar
boylar barsil, xzr, bulqar, kumuq v sonralar bura gln hun boylar il
i-i yaad n bzi qaynaqlar bu boy adlarn sinonim etnonimlr
kimi ildir.108 Prokopiy gr, oxsayl savir boylar oxlu qollara ayrlr
v bu boy balarnn pers ah v rum imperatoru il qdimdn (!) dostluq laqsi vardr.109 Savirlrin bu blgd qdimdn (V srdn vvl) yaadn V. Qukasyan da qeyd etmidir.110
Qdim trk tarixi yaddan srlrl yaadan Ouz dastanlarnda
til yaxas qdim trk yurdu kimi ks olunur.111 Dastandan Xzr dnizi
yaxas il yuxar til v Yayk (Volqa-Ural) arasna ken subarlar burada
formalaan bulqar (tatar), baqord v subar trklrinin soykknd nmli
yer tutmudur.
Daha yuxarda yerln uvalarn ad (suvas) suvar etnonimini
xatrlatsa da, onlarn etnogenezi suvarlardan ox nc bura szan trk
boyu il baldr. Bu blgy subar (suvar) boylar il yana, subi boylar
da glibmi, lakin onlar Xzrin bat yaxalar il deyil, olsun ki, Xzrin
dousu il Xarzm zrindn glmilr. nki baqordlar iind geni
yaylan sub-min (Sb-me), yayk-sb-me boylarnn damalar v subi
boyunun mnyindn danan R. Kuzeyev onlar Orta Asiya kzl-kurt
boyu il balayr.112 Bu da yuxarda grdymz Gney-Azrbaycandak
subi boyu v ya qzl boyunun subar qolu ola bilr.
108

Gysu hvzsind Qazkumux blgsinin ad X srdn Qumq adlansa da, XII srd
monqol istilasna qar avanqard qvv olan kumuqlarn bura glmsi tarixi qdimdir.
109
, 1979, 86.
110
Xzr dnizi sahilind trk etnosunun ninki rb ialnadk, htta, hunlaradk
mvcudluu haqqndak fikirlr gerk faktlara saslanr. ndi trk-savirlrin bizim
erann ilk srlrindn (blk d daha tez) Xzr dnizi sahili boyunca Qafqaz dalar
yannda Drbndcn yaamasna, demk olar ki, bh edilmir (, 1993, 16).
111
Ouz Xann zamanndan Cingiz Xan zamannacan Tn, Atl v Yayk - bu Su
yaxasnda kpaqdan zg el yox idi. Drd minilcn o yerd oturdular. Onun n o
yer Dti-Qpaq derlr (ecere-i Trkime, 238-239); Uyur Ouznamsi Ouzkaann Urum-kaan il vuruandan onra til yaxasna glmsindn bhs edir.
112
, 1974, 300-301, 309, 315, 468-469, 505.

145

til-Bulqar dvltind subarlarn nmli yeri olmu, burada Suvar

adl hr d ortaya xmdr. Zaman-zaman bzi subar boylarnn buradan douya keib, Tmen blgsind oturmas, burada sker hrinin
sonralar Sibir ad almas bllidir. Altn Ordu dvlti dalandan sonra razilrind ortaya xan xanlqlar sadalayan bulqar alimi ihabetdin Mrcani yeddinci xanlq kimi Sibirdn bhs edir, Sibir hrinin yerind nc
sker adl hr olduunu vurulayr:
Cidenese - Seber dwlte. Hac Mxmmd xan bine Qal hm an balalar dwlte. Ba kalalar Tubl hrennn 12 cakrm cird sker, yaqni

ikine isem beln Seber isemle hr bula.113

Altn ordu dvlti paralanandan sonra yaranm Sibir xanlnn
ad nc bu blgni hat edirs, ruslar buran tutandan sonra bu BatSibir blgsinin adnda corafi tutum anlam dou ynd get-ged genilnib byd. Sibir adnn subar (suvar) boylarnn adndan yaranmas is
elmd oxdan qbul olunmu gerklikdir.114
Bellikl, subar boylar haqqnda olan blglrin tarixi ardcll
bizi kiayarasndan Sibircn gtirib xard. Hidronimlri tdqiq edn
F. Q. Qaripova Ukraynada Sibir, Samara v Suvarel aylarn, Bat-Sibird Sivar, Suvari ve Tatarstanda Suvar, Suvarley, Suvarl aylarn qeyd
edir. 115 Arxeoloji, onomastik v yazl blglrin inda subarlarn miqrasiya yolunu v azacq da olsa, bu yolun ynn tuta bildik. Hmin marrutu trsin evirnlrin d yanldn grdk.
Bura qdr deyilnlr yekun vurmadan nc, subar v su ad il
bal yuxarda sadalanan etnonim v etnotoponimlri bir daha sralayb,
ortaya xan sistemi gzdn keirk.
113

Mrcani, 1989, 48.

Togan, 1981, 404 (72); Rasonyi, 1996,77; Btv Sibir adn vermi Seber hrinin
ya o qdr d ox deyil. Htta, onun XIV srd salnd sylnir (, 1985, 131).
115
, 1991,180; XIX srin sonunda hay (ermni) soyunun kkn Sibird axtaran S. Patkanov Sibir xanlnn razisind Saber, Soper, Savri, Sbr, Svr toponiminin yayn olduunu, son srlr qdr burada Ay-Sabar, Kn-Sabar xs adnn ilnmsini, yerli halinin yaddanda svr (suvar) adnn qaldn yrnmidir (A. 12.
II. 192); Monqol anda rb qaynaqlarnda ilnn Bild-Sibir, al-Sibir, bir-Sibir adlar n bax: A, 10. 585 (V. Bartoldun mqalsi).
Orta Dnepr aynn qolu Sibir, Bolqarstann batsnda qalas v lliriyada
hri (,1968, 263) kimi Balkanlarda ortaya xan subar adlar,
grnr, hunlara qoulub oraya gedn, ya da Tuna bulqarlar il batya kn bir qisim
subardan yadigar qalmdr.
114

146

Dclnin dousu,
kiayaras v
Anadolu
(lk) Subar(tu)
(blg) ubartu
(boy) subari
(blg) ubar
(lk) Subi
(boy) subi
(lk) Su
(boy) su
(lk) Sper
(qala) Sipar
(hr) Sippar
(lk) Sumer
(ay) amur
(hr) Samara
(hr) abireu

Azrbaycan, Qafqaz, Dastan,

til-Yayk yaxas v
Dou lklr
Subar, Suvar, Bil-Suvar, Qala-Suvar
ibertu, iberti
subar, suvar, savir, ,
ubare, ubar-oba
Subi, Zubi
subi, suvbi
Su (dvlt)
su (boy)
Seper, Soper
Sibare, Sibir
Sipar
Sumer-kent
Samur, Samurlu
Samara, Sabiran
abran, Saparda, Sabirknd

Grndy kimi, yalnz su/subar etnoniminin morfonoloji variantlar xeyli onomastik paralel ortaya qoyur. Bu sraya subar boylarnn kiayarasndan douya apard Tarxu, Turxu, Urme, Urum, (H)Aran, Balx,
Barsip, Xalpu, Upa, Penzu kimi onlarla toponimi, subar boylar il douya
kiln adl, atrl, kumuq, kuman, toqar adl boylar da lav ednd
bir sistem tkil edn onomastik yerdyim olay il qarlarq. Yeni
toponimlrin eyni blgd ortaya xmas da diqqti kir. Bel ki, Tarxu,
Urme Dastanda Tarki, Urme klind, Subar, Samara, Penzu til yaxas v Bat-Sibird, Suvar, Samara, Penza kimi, qdim subar-adl Ata
(Ata-uni) yerad abran blgsind daad, Xz-Siyzn arasnda ayad
kimi tkrar olunur.116 xs adlarnn da bu sistemd nmli kisi vardr:
Arisen - lk subar adlarndan olub, byk by titulu dayr.117
Ersen - Ak Orda xan (Erzen).
Kurum - Bir il (m.. 2141-2140) hakimiytd olmu qut elbyi.118
116

Subarlarn adl-atrl boylarna Azrbaycanda v Quzey-Qafqazda (atoy-kubut

boyu, atili kndi) rast glmk olur. Fratn batsnda veriln Bit-Aqusi (aqusi yurdu)
blgad Gney Azrbaycanda KURAqazi (aqazi blgsi) kimi ortaya xr; o iarsi
olmayan mixi yazda bunu ouz yurdu kimi oxumaq olar; Balx ayadndan balqar//
bulqar (balq-r) etnoniminin yaranmas bllidir; Bu halda, oquz v bulqar adnn da
subarlarn douya k il bal olmas mmkndr.
117
. M. Dyakonov bu ad Arijen kimi verir (, 1967, 114); Arjan, rcan adlar
da trk onomastikasnda yayndr.

147

Kurum - VIII srd Avar dvltini dadan bulqar xan.

Kurum - XIV srd Altun Orda xan.
Uraka - Bsutun yazsna gr, Babild syan bas ermn (subar).
Uraka - 1640-da noqay xan.
Urak - XVsrin sonunda Kazan byi.119
adi-Teub - Subar byliyin qonu blgnin byk byi.
at-ammu - Aratta elind sarayda mmur.
Piri-ad - Azrbaycanda m.. IX srd qzl-subar boyunun byk byi.
Trk-ad - 576-da bir trk byi ().120

Qdim suvarlar iind Dd (Dada), Ata, Baba, Puta v sonralar Akkan, Balaq, Boxan, ligr adlar yayn olduu kimi, trk toplumunda da
bunlar geni ilnir. Subar boyu il bal xs adlarna qoulan subar sz
qdim alardan bllidir. Bel ki, nc kiayarasnda Amar-Subara, Lud
nin-Subara (Lu- Nin-subara) kimi v V.V. Struvenin erkn Laqa slalsi
anda mbd qulluqular v qullar iind verdiyi ubur-Ana, uburBaba, ubur-Tur, ubur kimi ilnn adlarda adamn subar boyundan olmas bildirilir.121 Sonralar is ada azrlr iind Suvar, Xansuvar klind grdymz v qaynaqlarn verdiyi Sabir, Soper, Zopir adlar artq
boyadnn antroponim kimi ilnmsidir. Msln, hun ad Zaber-qan,
Trk xaqan Spar-zevqun (Simokatta),1221-d in gedn a-tatar elisi
Subar-xan, Sper byliyi anda bahadr Subar-maxi, m..V srd saqa
elbyi Spar-qapith, Tomirisin olu Spar-qapis, V srd aqathirs (aacri)
elbyi Spar-qapith v bu kimi onlarla xs adndak subar/spar sz artq
vvlki etnonim anlamndan uzaqlab, subar boylarnn sonralar qazand csur atl epitetn kklnmidir. Etnonim v toponimlrdn frqli
olaraq, xs adlarnn dad etnik informasiya zif olsa da, veriln misallar toplu halda yuxarda qeyd etdiyimiz sistemi qvvtlndirir.
Subar boylar haqqnda yuxarda deyilnlrin qsa xlassini bel
vermk olar: Carmo kulturunun dayclarndan prototrk kini-maldar
uruqlar Zaqros dalarndan Dcl yaxalarna v zaman-zaman Dcl il
Frat arasna keib, burada kiniliyi inkiaf etdirmilr. Bu iki byk ay
arasna yaylan prototrk uruqlar mumi subar ad il tannsa da, hr bir
uruun zl ad vard.
118
119
120
121

Azr xalq, 2000, 127.

, 1974, 30.
Moravcik, 1983, II. 328.
, 1984, 173.

148

kiayarasnda bir-birinin ardnca yaranb, traf blglr yaylan

Xasun-Samara, Xalaf, Quzey-Ubeyd kulturu yaz yaranana qdr adn
bilmdiyimiz hmin prototrk uruqlarnn yaratd kulturlar idi. Bu uruqlarn byk bir qismi m.. IV minilin, bir qismi d II minilin ortalarnda
Azrbaycan zrindn dou v quzey ynlr miqrasiya etmi, oralarda
yeni trk Atayurdlar salmlar. Bu klrin mxtlif sbblri ola bilr,
lakin iki sbb ortadadr: biri hmin alarda kskin iqlim dyimsi il
yaranan quraqlq, o biri is baqa etnoslarn kiayarasna ayaq amas v
onlarn aqresivliyi idi. Ola bilr ki, bu miqrasiyalarda subar ad dayan
boylardan da bzisi itirak etmidir. Lakin kiayarasnda qalm subar
boylar hl uzun mddt burada grnmkddir.
kiayarasna gln sumer v akadlar yerli idaretm sulundan
frqlnn hr-mbd, hr-dvlt hakimiytini inkiaf etdirrk, subar
halisini kiayarasnn quzeyin v Dclnin dousuna sxdrmlar.
Yaz yaranan alarda Subar Elindn dvlt kimi bhs olunsa da, ayr-ayr
blglr splnmi subar boylarnn vahid mrkzd birln siyasi
hakimiyti olmamdr.Yalnz kiayarasnn quzeyind Asur v Urartu
arasnda qurulan Subar byliyi iki sr (m.. IX-VII) yaaya bilmidir. Buradan orox ay yaxalarna kiln subarlarn burada baqa trk boylar
il birlikd yaad v m..VI srdn qaynaqlarda Sper ad il qeyd olunan blg Mada, sonra hmni, Selevki v Bizans dvltlrindn asl
trk boy birliklrinin Sper byliyi idi. Uzun mddt bu bylik nc Rumrsaq, sonra Sasani-Rum savalarnn meydan olmu, savalarda Quzey
v Gney-Qafqazdan gln suvar atllar aktiv itirak etmilr. slamaqdr xristian trklrindn ibart olan blgnin halisi islamdan sonra
Anadoluda trk byliklrinin qurulmasnda byk rol oynamlar.
Azrbaycan v Dastana kemi subar boylar ayr-ayr alarda
trk boy birliklrin ndrlik etmi, V-VI srlrd Azrbaycann bir sra
blglri subarlarn lind olmudur. Subar boybirliyinin siyasi hakimiyt
mrkzi Dastanda idi. Onlarn 100 min dys olsa da, avarlara
yenilndn sonra mxtlif istiqamt dalmlar. Bir qismi bulqarlarla
til yaxas boyunca yuxar qalxm, bir qismi Dastanda qalmdr, bir
qismi d Azrbaycana dnmdr. til yaxasna gedn subarlar burada
Bulqar dvltinin qurulmasnda, daha sonralar is Sibir xanlnn yaranmasnda itirak etmilr. Bellikl, subar boyu tkc azr xalqnn deyil,
hm d baqord, bulqar (tatar) v Anadolu trklrinin etnogenezind
nmli yer tutur. Arxeoloji kultur, etnoqrafik blg v yer-yurd, ay-da,
149

etnonim, antroponim kimi onomastik blglrd iz qoya-qoya Sibir xanlna qdr subar ad davaml olaraq, yazl qaynaqlarda drd minildn
artq grnr. n qdim alardan kiayarasnda yaayan subar boyundan bir blmn m.. I minil Gney-Azrbaycanda, m..VI srdn is
Dou-Anadoluda, m.. II srdn Gney v Quzey-Qafqazda, Dastanda,
VIII srdn til-Bulqar dvltinin trkibind, X-XV srlrd Bat-Sibird
grnmsi onlarn Ikiayaras, Dou-Anadolu, Gney-Qafqaz, Dastan,
til yaxas v Bat-Sibir marurutunu xronoloji ardcllqla ortaya qoyur.
Sibir trklrinin folklorunda Dou-Anadolu v Azrbaycan motivlri saxland kimi, Anadolu xristian trklri d Van hvzsin batdan
gln haylar kimi qdim Burat ayadn Aratsan v doudan slcuqlarla
glib rb deyimli Frat variantn ildn trklr kimi yox, dilind v
yaddanda minillrl yaatd Murad-su (Burat-su) deyimini saxlamlar.
Hl kiayarasnda yaayarkn daima savalar iind olan subarlar
Ouznamlrd v Dd-Qorqud boylarnda olduu kimi, hm baqa etnoslarla, hm d onoqur, saroqur, oqur, avar, i-hun kimi trk boylar il
savamlar. Lakin doudan gln bu boylarla yola getmyn subarlar eyni
tarixi taleyi yaayan v ox vaxt birlmyi bacaran saqa, mitan, ermn,
toqar (dugr), kuman, kumuq, bulqar, barsil v yerli xzr-azr, aran-alban
boylar il qurulan konfederasiyalarn zv olmular. Subar byliyi dalandan sonra getdiyi yerlrd yaamn savala tmin etmk durumunda
qalan subarlar mkmml sava texnikasna yiylnmi v dvrnn n
gcl atl dylri olmular. yglr sbb olan silahlarn subarlarn
z hazrlayrd, nki hl Subar byliyi andan onlar metalilm v
dmirilikd byk tcrb qazanmdlar.
Bellikl, rbil-Krkk blgsindn
kiayarasna enn heyvandar-kini prototrklr burada subar (ay adam), Urmu yaxasna kilndn sonra ilx, Arazdan yuxarda is igid svari oldular.122 Subarlarn
miqrasiyas trklrin ilkin Atayurdu n
Asiyada baqa trk boylarnn tarixin d
iq tutur. Subarlarn n Asiyadan quzey v
dou ynlr k sxemini bel vermk olar:
122

ay adam anlam prototrk dialektlrinin birind sub-r (suvar), digrind balqr (balqar//bulqar), bir baqasnda ay-l (qara-ayl quzey bulqar) szlri il yarana
bilrdi. Bel is, balqar//bulqar v sabar//subar deyimlri dialekt frqi olmaldr.

150

gr Subar Eli ilk trk boyad kimi tarix dn

subar boylar baxmndan diqqti kirs, GneyAratta eli
Azrbaycanda qurulmu Aratta Eli tarix blli olan
ilk trk dvlti kimi nm dayr. Sumerdilli qaynaqlarda ad ken bu dvltin siyasi v iqtisadi
durumunu, etnik sasn v corafiyasn tdqiq
edn, ilk df bu mvzunu Azrbaycan tarix elmin gtirn elamnas
prof. Yusif Yusifov haql olaraq, Arattan ilk Azrbaycan-Trk dvlti
kimi dyrlndirmidir. 123 Aratta haqqnda sylnmi fikirlr zrind
geni dayanmaa ehtiyac yoxdur, burada yalnz Y.Yusifovun diqqtindn
yaynm bzi detallara toxunulacaq, Urmu teoriyas baxmndan Arattann corafiyas, dvlt qurumu v mumi durumu verilckdir.
Arattaya aid blglrin hmiyti bundadr ki, prototrk dvrn
Altun a kimi verir v sumer-trk laqlrinin ilkin mrhlsin aid
bilgini ortaya qoyur, ilk trk dvlti Arattann dvlt qurumu, iqtisadi
durumu, tsrrfat v corafiyas haqqnda tsvvr yaradr. Aratta ad
sumer yazlarnda m.. III minilin birinci yarsna aid olaylarla, Hind qaynaqlarnda is bu ad iki minil sonrak hadislrl bal yad olunur. Bu is
bzi subar v toqar (toxar) boylar kimi, arattal boylarn da, Y.Yusifovun
vurulad kimi, Azrbaycandan douya miqrasiyasn gstrir.124
Aratta lksi haqqnda mlumat Enmerkar v Luqalbanda il bal
Sumer qhrmanlq dastanlarnda verilir.125 Bu epik qhrmanlar masir
elmd Nuh tufanndan sonra Sumerd hakimiytd olmu yarmifik be
ardan v mhur Bilqamsn babalarndan saylr.126 lk df S. N. Kramer
stanbulun Qdim-Dou muzeyind kiik bir gil lvh zrind tapb oxuduu v rti olaraq Enmerkar v Aratta hkmdar ad verdiyi bu sumer
eposunun yazya alnd alarda populyar olduunu vurulayr.127
123

, 1987; , 1993, 125-128, 331-335; AT, 1994, 61-69; Xzda oturub

shbt etdiyimiz vaxtlar dflrl Azrbaycanda trklrin m.. III minildn mvcud
olduunu vurulayan bu grkmli tarix uzman mrnn son aylarnda bir daha mumi
tarixnaslqda Aratta dvlti mvzusuna qaytd, vvlki blglr qdim Hind qaynaqlarn da lav edib iki samball mqal yazd (, 1997, 1, 2).
124
, 1997, 2, 110, 128.
125
, 1965 (II basq, 1991); Wilcke, 1969; Berlin, 1979; , 1979, 97-98;
, 1980, 80-93; , 1987, 9; , 1987.
126
, 9-10.
127
, 1991, 32-36.

151

Aratta mvzusu Enmerkar v Ensuxkedanna dastannda davam

edir. Luqalbanda il bal Luqalbanda v Hurrum da, Luqalbanda
v Enmerkar dastanlarnda da Aratta lksi n plandadr.129 Mvzu baxmndan bir-birini tamamlayan bu tarixi-epik dastanlarn qsa ztlri
beldir: Sumerd m.. XXVIII-XXVII srlrd Uruk hr-dvlti il Sumerdn quzey-douda yerln Aratta lksi arasnda ticart laqlri
vardr. kiniliy nisbtn, tsrrfatnda heyvandarlq v sntkarlq
inkiaf etmi dalq Aratta lksin Urukdan taxl, Arattadan is ora da,
aac kimi tikinti material, qzl, gm, lacivrd v baqa minerallar aparlrd. Dmn ordusunun hcumuna mruz qalanda da uruklular hrbi
yardm Arattadan istyirdilr. Lakin bu dostluq bzn pozulduundan
dastanlardak epizodlar ox vaxt qardurma olaylarn srgilyir v tbii
ki, sumer dastannda sava hr df sumerlrin qlbsi il bitir, nec ki,
Enmerkar v Ensuxkedanna hekaysi Aratta byinin yenilmsi il
nticlnir:
128

Belc, Enmerkar il Ensuxkedanna dartmasnda

Enmerkar Ensuxkedannan stldi.
Alq sn, tanrca Nisaba!130

Bu mbahisni Uruk ar deyil, Aratta elbyi balamd. O, Uruk

hrin nota gndrir ki, Arattaya tabe olsunlar v Enmerkar tanrca
nanna tapnan Aratta hrin krmy razlq versinlr. Enmerkar
bu tlbi rdd etmkl kifaytlnmyib, Arattan zndn asl etmk v
Uruk dvltinin vassal bir blgsin evirmk istyini hd-qorxu il
bildirir. Bu xbri eidn Aratta saray tvi dr. Elby ura il, grnr, asaqqallar uras il gnir. Ona mslht grrlr ki, gndriln
tlbi qbul edib razlasn. Lakin elby urann bu qrarna tabe olmayacan sbi kld byan edir. Bu vaxt Aratta elinin baqam (mama)
Ur-Girnunna bu ii sehr v cadu il yoluna qoyma tklif edir v htta,
bu sulla Uruka qlb alman da mmkn olduunu deyir. Bu plann
gerkldirmyi onun zn hval edirlr. Bundan sonra uzun-uzad
sehr-cadu shnlri tsvir olunur v yuxarda deyildiyi kimi, sonda Ensuxkedanna mlubiytini etiraf edir.131
128
129
130
131

Berlin, 1979; , 1991, 206-208.

Wilcke, 1969; , 1979, 97.
, 1991, 208.
Eyni qaynaq.

152

Enmerkar v Aratta elbyi dastannda S. N. Kramerin Altun a

kimi verdiyi 21 stirlik bir prita vardr. Qsa mzmunu beldir: O vaxtlar ki, hl qrb-ilan, it-qurd, qorxu-hrk yoxuydu v o ada ki, insann rqibi yoxuydu, onda dalq ubur-Xamazi, oxdilli Sumer, Akad v
dalq Mardu lksi - btn Dnya tanrnn verdiyi bir dild danr, tanr
Enlil ham bir dild alq deyirdi. Onda ki, insanolu bir dild danrd,
onda sz (blatli nitq), bolluq v tanrlarn all ndri qsqanc Enki
bir dild danan insarilarn dilini dyiib, ayr-ayr dillr evirdi.132
Bu pritada bir-iki nmli blg vardr: oxdilli Sumer lksi
deyimi altnda sumer v akad dillri il yana, Sumerncsi dvrd
(Altun a) burada ilnn v tdqiqatlarn prototiqrid (banana) dili
adlandrd dil subar (prototrk) dili olmaldr, nki burada ikidilli yox,
oxdilli epiteti ilnmidir; Altun a dnmind insanlarn bir dild
danmas hrfi mnada ilnmis, onda bu, kiayarasna hl sumer v
samidilli boylarn glmdiyi Subar eli ana iardir, nki mtndki corafiya prototrk subar boylarnn Atayurdunu gstrir. 133 S.N.Kramerin
Altun a adlandrd dvr gr kiayarasnn prototrk a saydmz dvr uyun glirs, onda gman etmk olar ki, tanr Enlil bir dild
alq deynlr, slind, bura sonradan gln sumerlrin tanrsna deyil,
mhz prototrk subar boylarnn Tenqer (teer), sumerlrin Dingir (diir)
dediyi Bir Tanrya tapnmlar. Burada diqqti kn msllrdn biri
d, bu motivin Bibliyada bel ks olunmasdr: Babil qllsini qura-qura
yuxar qalxb, tanr mqamna yaxnlaan insanlarn qarsn almaq n
tanr onlar birldirn bir dili dyiib, insanlar oxdilli etmkl qardurma olaylarna meydan vermidir.
Bel bir motivin mhz Arattaya gedn qasidin sylmsi, grnr,
sumer yazarnn dndy psixoloji tzyiq vasitsidir; nki hddini
aan insanlara qzblnn tanr onlarn dilini dyirk qovalara yol ad kimi, tanr Enkinin Abzu mbdin lazm olan br-bzk, tikinti material vermk istmyn arattallar da Enki qzbin dar ola bilr, nec ki,
vaxtil arattallarn soydalar yaayan birdilli Subar eli paralanb, oxdilli
lky evrildi.

132

Eyni qaynaq, 221.

Son tdqiqatlara gr, mtndki coraf hdudlar batda Aralqdnizi, douda ran
dalar, quzeyd Gney-dou Anadolu (Ermn dalar), gneyd is Bars krfzi, idi
(Kpaep, 1991, 223; MO, 1987, 10).
133

153

Sonralar Tvratda tkrar olunan Nuh tufan, Nuhullar scrsi,

tanrnn istyil Babild bir dildn oxdilli duruma keilmsi kimi sumer
motivlri trk divan dbiyatnda drin iz buraxmdr. Samn crsind
Elam, Asur, Arpokad adlarnn yana verilmsi v Nuh tufanndan iki il
sonra doulan Arpokadn soyundan trynlr srasnda Yoktan v Peleq
(Blg?) qardalar, yerz yenidn blnn dnmd yaam Peleg soyundan Seruc (baqa variantda Seruq//Saruq), onun soyundan Terax (tanr
elisi brahimin atas) kimi adlar subar-trk adlar il paralellik tkil edir.
Bel ki, Peleg v subar byi Balaq, Arpokad v Trkad, Terax v Terek
(trk?) adlar gstrir ki, Tvrat ox qdim qaynaqlar sasnda yazlmdr. 134
x gman ki, tanr elisi brahimin dili d sumerc idi, nki o,
Sumer lksind Urda doulmudu. Anaq soykk baxmndan sumer
deyildi, ata-babalar Mada (Midiya) elindn, yni o ada Aratta adlanan
qdim Azrbaycandan Sumer lksin kb glmidilr. Qdim Bizans
tarixisi F. Simokatta da Midiyan brahimin vtni adlandrr. Bibliyada
veriln brahimin babalarnn ad mxtlif qaynaqlarda (Tbri, bl Frc v b.) Nuh, Arpakad, Salih, Eber, Peleg, Arqu, Saruq, Terax (=Azr)
kimi d qeyd olunur ki, bunlarn bzisi xsad yox, sonrak alarda da
geni ilnn trk (arqu, saruq, terax, azr) boylarnn addr.
Sumerdn Arattaya gedn yolun yn Aratta il bal corafi adlar
il myyn olunur. Urukdan xan qasid masir Badad-Krkk yolu il
deyil, Sleymaniy blgsind olan Qaradaa atana qdr Zaqros dalar
boyunca quzey qalxr. nc, doudak Zubi dan ab, Elamn bir blgsi olan Anan dalarna v sada qalan Suz hrin uzaqdan balaca
sian kimi baxb, gizlinc tzim edir, sonra be da, alt da, yeddi da
ab Arattaya atr. Bu marrutun ynn myyn etmk n masir
xritlr baxmaq kifaytdir.
Uruk-Aratta yolu Dcl aynn dou trfn kendn sonra hmni anda da ilk olan Suz-rbil ah yoluna xr. Bu yolla Zaqros
dalarnn bat tklri il yuxar qalxb, masir Qaratp v Qarada bl134

Sumer yazsn tkrar edn Tvratda bel deyilir: V btn dnyann dili bir v
sz birdi... V dedilr: btn yerzn dalmayaq - dey, glin zmz bir hr v
ba gylr yetin bir qll tikk v zmz bir ad verk. V adamoullarnn tikdiyi
hri v qllni grmk n Rb endi. V Rb dedi: ndi bir uruqdurlar v hamsnn
bir dili var... Bundan dolay onun adna Babil deyildi, nki Rb btn dnyann dilini
orada qardrd (Tekvin, 10-12; 11, 1-9).

154

glrin atandan sonra Diala (qdim Turna) v Qzl-zn aylarnn baland dalq Aratta lksin girmk olur. Sumer qasidindn iki minil sonra II Sarqon da Diala aynn yuxar qollarndan bir olan Aratta ayn
mhz bu blgd keir.135 Ona gr d, Aratta elini rann dousunda axtarman he bir elmi sas yoxdur.136
Y.Yusifov doru olaraq, yazr ki, Aratta anlay, yqin, Snnc,
Kirmanah, Hmdan blglrini d hat edirdi. 137 Masir Saqqz
trafndak blglri hat edn Aratta lksi lulu boylarnn yaad,
sonra kassi boylarnn glib oturduu v akad-asur yazlarnda Zamua
adlanan blgni d iin alrd. -Zamua is Urmu gln trf uzanan
yerlr idi. Luqalbanda haqqnda bir-birni mvzuca tamamlayan iki dastanda veriln epizodlarda onun Urukdan uzaqda yerln Zabu (Zamua?)
lksind v Hurrum (Urum?) dalarnda dolamas da diqqti kir.
Biri Luqalbanda v Hurrum da, digri Luqalbanda v Enmerkar
adlanan bu dastanlarn qsa mzmunu beldir: Uruk hkmdar Enmerkar
byk bir dst il Arattaya getmk n yola xr. Onu mayit ednlr arasnda olan Luqalbanda Hurrum dana atanda xstlnir. Dost v
qardalar Luqalbandann nfs almadn grb, ldyn gman edir135

Dorudur, Sarqon da yeddi da ab bura girir, lakin nzr almaq lazmdr

ki, Sumer qasidi yeddi da gneydn quzey gedrkn keir, Sarqon is bu dalar
batdan douya gedrk, hm d Kollar-da silsilsini aandan sonra keir. Ona
gr d, Y.Yusifovun yeddi da deyimini sbut kimi vermsi zn dorultmur.
Sumerc hursaq Zubi deyiminin d qarada kimi oxunub, Sleymaniy hrindn gneyd olan Qarada il mqayissi yerin dmr, nki qasid Zubi dan
Aratta yaxnlnda yox, z lksindn xarkn keir. Hm d, subar boylarnn
yaad Qarada blgsinin ad el sumer yazsmda Qardaka klind m..XXI
srd qeyd olunmudur (, 1956, 118).
136
Bzi tarixilr qaynaqlarda Aratta il bal mlumatn mntiqi v onomastik blglr il deyil, yalnz Uruka Arattadan lacivrd (lazurit) gndrilmsi faktndan x edrk, bu mineraln Bdxandan gtirildiyini vurulayr, Arattan Sumerin dousundak
byk bir lk olan Elamn zrindn atladb, fqanstan v Hindistanda yerldirmk
istyirlr. vvla, bu mntiql lacivrd xan istniln lkni Aratta saymaq olar; ikincisi, qaynaqlar bu mineraln Azrbaycann Dizmar, Mazandaran blglrind olduunu
da qeyd edir (, 1997, 2, 123); ncs d, Arattada lacivrd yata olmasayd
da, doudan glib, Hmdandan ken ticart yolunda Aratta tranzit lk ola bilrdi;
nhayt, tarixilrin gzdn qard bu fakt da nzr almaq lazmdr ki, Uruk Aratta
elindn lacivrd tlb etdiyi kimi, bzn ticart mal kimi Aratta da Urukdan lacivrd
tlb edirdi (, 1991, 34); S. Kramer d yazr ki, Aratta lksi Xzr dnizi
yaxnlarnda idi (, 2002, 56).
137
, 1997, 2, 125-126.

155

lr v onu hllik burada qoyub, Arattadan qaydanda vtn aparma

qrara alrlar. Lakin iki gndn sonra Luqalbanda gzn ar v taqtsiz
halda bir-bir Gn, Venera v Ay tanrlarna yalvarr ki, dostu-qarda,
ata-anas olmayan bu qrib lknin xaur aacl Hurrum danda onu
hyata qaytarsnlar. Utu ona tpr, nanna hyat nfsi, Sin yaam verir.
Bu yardm n tanrlara tkkr edn Luqalbanda saalr. (kinci dastan
is mvzunu bel davam etdirir): Bir ne dostu il Zabu lksind qalm Luqalbanda doma hrin qaytmaq istyir, bu zaq yolu kemk
n mduqud adl quun balalarna qay gstrir, qu da ona srtli hrkt etm bacar verir. Luqalbanda Zabu lksindn xb, uca dalar,
yeralt mifik Kur ayn uurla kerk Uruk elin qaydr. Bu vaxt Uruk
hrini batdan gln sami tayfalar mhasiry almd. Ar duruma
dn Enmerkar yardm n Arattaya, bacs tanrca nannaya qasid
gndrmk istyirdi. Lakin he kim bu ar sfr knll getmk n
ssini xarmr. Luqalbanda is Enmerkara yaxnlab, deyir ki, bu xbri
Aratta elin atdrmaq n yola xmaa razdr. Dostlar onu bu istkdn kinmy alsalar da, fikrindn dnmr. Anan lksini badanayaga ksn yeddi da (Zaqros dalarn) ab, Aratta elin atr v Enmerkarn yardm istdiyini nannaya deyir. Bunun n nanna mxtlif
qurbanlar vermyi mslht grr v dastan burada bitir.138
Burada mduqud quu il bal epizodun Azrbaycan nallarnda
Simurq quu il tkrar olunmas, Mlikmmmdin qaranlq dnyaya
dmsi v yuxardak pritada subar boyad kimi diqqti kn uburXamazi adl dalq lknin Zaqros danda verilmsi myyn paralellr
aparmaa imkan yaradr. Masir Xorram-abadn Hurrum (v ya Xurrum)
daadna bnzmsi, Hurrumun bu blgd, indiki Luristan razisind
olmas fikrini mmkn edir, nki Hurrum da Urukdan Arattaya gedn
yolun sanda qalr. Eyni zamanda, Hurrum ad il urum boyad arasndak
laqni d istisna etmk olmaz. Bellikl, Aratta lksinin gney snrlar
Gney Azrbaycann gney blglrini hat edir. Aratta elindn sonralar douya miqrasiya edn boylarn bir qismi burada arattal kimi tannm, ola bilr ki, Herat yerad da Arat (Aratta) adndan yaranmdr.
Sumer qaynaqlar Aratta lksinin ox uzaqda olmadn aydn gstrir. Bel ki, bu iki lk arasnda intensiv ticart laqsi, hr ikisind
nanna tapnann olmas, mbd tikmk v onu bzmk n ustalarn,
o cmldn aac-da kimi ar tikinti materialnn Arattadan gtirilmsi,
138

, 1991, 208-212; Wilcke, 1969.

156

bu lklrdn birinin digrini vassal blgy evirm istyi v sair bu

kimi blglr bu dvltlrin bir-birindn ox uzaqda olmadn aqca
ortaya qoyur. Urukla Aratta arasnda olan laqd daha qdim glnyin
mvcudluu grnmkddir. Enmerkarn qasidi ar trnlr yurdu olan
Aratta lksinin elbyin Uruk arn bel tqdim edir:
Ar trnlr yurdunda qutlu nk sd vern,
Aratta torpanda boy ataraq yksln,
Utu yavrusu Enmerkardr!
. . .(tanrca) Onu sahib kimi ubarl qul tk,
Eanna mbdin aparmaq rfini
Mnim Baqam aama (Enmerkara) verdi.139

gr Uruk hkmdar Enmerkar Arattada boya-baa atbsa, demli,

Uruk hrini salb, dvlt quran slalnin kk Aratta boylar il baldr.
Bel ehtimal zn dorultsa, onda dastanlarn birind nanna tapnann
Urukdan Arattaya aparlmas arzusunun o biri dastanda artq gerkldiyini grnd tccb etmmliyik. Urukda sonra bu soydan ba kahin v
ar seiln Bilqams haqqndak dastanlarda da Korolu v Dd-Qorqud
motivlrin tbii baxmamz grkir.140
Dalq lk olan Arattann corafi durumundan asl olaraq, onun
tsrrfat nvlri v sosial-iqtisadi sviysi formalamdr. Burada
dmy kiniliyi geni yaylmdr. kin sahlrinin mhsuldar olmas
is yadan asl idi. Mvsm quraqlq kend Sumerl v baqa kinilik mrkzlril taxl mbadilsi genilnirdi. Qaynaqdan mlum olur ki,
Aratta halisi kinilikl mul olur, buda v noxud becrirdilr.141
Zaqros dalarnn yuxar hisslrind hl Carmo kulturu andan dmy
kiniliyi il yana, qoyun-kei saxlanan tsrrfata rast glmk olur v
tbii ki, Azrbaycann Aratta blgsind heyvandarlq artq uzun kemii
olan bir tsrrfat nvn evrilmidi.
Arattann mineral yataqlar burada br-bzk yalar hazrlayan
ustalarn yetimsin, metalilm sntinin inkiafna rait yaratmd.
139

, 1991, 39.
mumiytl, sumer-trk laqlrind ortaq szlrl yana, mifik v epik srlrin
d drindn yrnilmsi vacibdir. gr Aratta-Uruk laqlrinin alt qatnda bilmdiyimiz daha bir drin qat varsa, onda sumerlrin uzaqdan deyil, Luristandan kiayarasna
glmsi fikrini frziy kimi irli srmk olar. Bu halda, prototrk etnosunun gney qonusu elamllar deyil, sumerlr olur, yni sumerlr trk v elam arasnda yerlir.
141
AT, 1994, 66.
140

157

Sumer mbdlrinin tikintisind qiymtli mineral dalarn, qzl-gm v

tikinti materialnn Arattadan gtirilmsi il yana, bu tikintilrd ilmyi
bacaran ustalarn da Arattadan clb edilmsi qaynaqda ks olunmudur.
Aratta lksind sntkarln inkiaf sonrak alarda da zn gstrir.
Bel ki, Luristann silahlar, bzkli qab-qacaq eidlri, cizgi-rsm sntind an slubunun ilk nmunlri m.. II minilin sonlarna aid arxeoloji abidlrd, Ziviy-Saqqz dfnlrind akar edilmidir. Grnr,
burada metalilm il yana, dayonma v dlgrlik snti d inkiaf
etmidi, nki sumer dastanlar mbd tikmk n bu ustalarn da arlmasn qeyd edir.

Aratta elinin sosial durumu v dvlt qurumu haqqnda, dolay da

olsa, qaynaqlar myyn bilgi verir. Blli olur ki, elby Aratta hrind
sarayda oturur, burada ura (asaqqallar uras) v mavirlr vardr.
Burada milli v dini trnlr nzart qamlarn linddir, lknin v dvltin sumerc mama termini il veriln ba kahini (baqam) yeri glnd vzir v ya babu statusunda sava meydannda grnr. Dvlt
bas elby bzn qaynaqda ba kahin adlanr ki, bu myn alarda
onun hm d baqam vzifsi dadn gstrir. nanna tapnann bu158

rada olmas v Aratta lksinin saf, ar trnlr yurdu saylmas da diqqti kir.142 Bu blgd sonralar lulu elbyinin akad dilind yazdrd
blgd d tar tanrcaya tapnma ks olunub. Tssf ki, qaynaqlar bu
tanrcann sumer-akad dilindki nanna-tar adlarn verir, lulu-arattal
boylarn dilind is onun nec adlanmas blli olmur.
Aratta elind Sumerd olduu kimi, hakimiytin tanr trfindn verildiyi (qut) inanc vard v elby mqam qutlu saylrd, lakin Sumerdn
frqli olaraq, Arattann dvlt simvolu sa (skipetr) deyildi, ona gr d,
Enmerkarn Aratta elbyin sa gndrmsi onu brk sbldirir v o,
sumer qasidin deyir ki, onun skipetri gy qbbsidir.143 Sonrak trk
dvltlrind geni ilnn ad titulu Aratta saraynda da grnr. Uruk
dvltinin gndrdiyi Arattann Uruka tabe olmas tkliflrin elby
birbaa cavab yermir: bir halda asaqqallar uras il mslhtlir, baqa
bir epizodda is saraydak atammu il gnir, bundan sonra z qrarn
bildirir. Dastan ilk oxuyub trcm edn S.N.Kramer atammu sznn
mtn uyun vzifsi o qdr d aydn olmayan mavir anlam dadn qeyd etmidir.144 .M. Dyakonov m..1821-ci il aid bir sumer alqsatq sndind ilnn atammu sznn vzif deyil, mxtlif vziflrd olanlara veriln nzarti funksiyas anlam dadn yazr.145

142

Ola bilr ki, bu deyim aratta adnn etimologiyas n aar olsun. Msln, Aratta
ad dala deyil, inancla bal Ar-Ata (r-ata) deyimidirs, onda Arattann bat qonusu
Arapha (Krkk) ad da Ar-Apa (r-apa) kimi izah oluna bilr, nki bzn Araphann
ad Alilani (Tanrlar hri) kimi d verilir (, 1988, 75); lbtt, bu yozum sbuta
ehtiyac olan bir frziydir.
143
S. N. Kramer qeyd edir ki, elby hakimiyt simvolu olan san grnd ndns
brk qzblnir (, 1991, 34, 39); lbtt, hakimiyt simvolu yay olan trk
trsin gr, qar trfin z hakimiyt simvolunu (san) gndrmsi dvltilik
glnyini dyim tklifi kimi qbul oluna bilr, bu halda elbyin qzblnmsinin
sbbi aydn olur.
144
, 1991, 34.
145
, 1990, 173, 239-240, 353; Onun verdiyi yozum dorudur, nki sonrak
alarda da trk prinslri myyn vzif alandan sonra adlarna ad titulu qoulur. O,
alq-satqdan vergi dyn Kuvar kndlilrinin - rnlrin (eren Kuvari) imzalarn
mhr il tsdiq edn atammunu nzarti kimi verir v hmin sumer sndind
ken atvak adn gmanla elam tanrad sayr. Babil dvlti anda atammu titulunun
byk mbd v mbd tsrrfatnn bas kimi ilnmsini, htta B. Landsbergerin
bunu yepiskop kimi trcm etdiyini vurulayr. . M. Dyakonova gr, tamkrum
termini d tacir deyil, vergi yan anlamna uyun glir (sh. 192). Bu szn is qdim
trkcdn alnma tamqa il bal olduunu I Bitikd vermidik.

159

Aratta elinin dvlt qurumu haqqnda dqiq mlumat olmasa da,

nmli olaylarn zldy sarayn, saray qarsnda toplant meydannn
olmas v taleykl msllrin mzakirsind asaqqallar urasnn itirak, saray qarsnda xalq nmayndlri v rnlrin sz demk hqqu
gstrir ki, T.Yakobsen v S. Kramerin tbirinc desk, Aratta eli Qdim
demokratiya siyasi qurumuna malik idi.146 Lakin bu grkmli alimlrin
sz Arattaya deyil, Sumer aiddir: Yuxar palatan tkil edn konservativ asaqqallar uras senat v xalq nmayndlri il dylri tmsil edn aa palata Sumerd ikipalatal parlament sistemi olduunu
ortaya qoyur. Sumerd yuxar palatann xard qrara arn veto qoymasn ox vaxt aa palata alqla qarlayr. Eyni durum Arattada tkrar olunursa, demli, bu idarilik sulunu Aratta elin d aid etmk olar.
Hm d bu durum sonrak trk dvltlrind uzun mddt, mrkzlmi
v irsi hakimiyt sistemin ken kiayarasnda is az davam etmidir.
Aratta anda biri digrini zndn asl vziyt salmaq istyn
v bu ynd diplomatik danqlar ntic vermynd sava yolunu sen
iki xalqn tarixi laqlri daha ox ticart sahsind zn gstrir. Trksumer laqsind tin dn sumerlrin Arattadan yardm umduunu
da grmk olur. Bu durumun sonrak alarda davam etmsi sumer-qut
laqlrind zn gstrir. XXIII srin sonunda Akad trfindn ox
ziytlr dar olan Sumer halisi xilas yolunu qutlara tabe olmaqda grr. Akadn lntlnmsi adl epik srd tanr Enlilin ar il qutlarn Sumer kmy glmsi, Vaydner xronikas adl qaynaqda Qutlarn
kiayarasna hcum edib, Akad v Sumeri tutmas tanr Mardukun iradsil gerkldiyi yazlr. Bu qaynaq qeyd edir ki, Akad ar Naram-Suen
Babil halisini mhv etdiyi n o, iki df (!) Qut ordusunu (ummn
Qu-ti-i) kmy arr v burada hakimiyti qutlara verir.147
Bellikl, tarixd ilk trk dvlti olan Aratta elinin corafiyas, iqtisadi durumu, tsrrfat v dvlt qurumu il, tri d olsa, tan olduq.
Aratta elind ilnn xs adlar da diqqti kir: elby Ensuxkedanna
v ya En-Sukedan (. M. Dyakonov), baqam Ur-Girnunna, vzr Ansiqqaria. Bu adlarn mxtlif oxunuu mslsin v thlilin sonrak bitiklrd qaydacaq. Hllik, Arattadan sonra yaranan trk dvltlrini izlyk.
146
147

, 1991, 40-44.
Mirzyev, 2003, 6.

160

Tarixilr doru olaraq, qeyd edir ki, Lullubum

(Lullubi) dvlti Gney Azrbaycan razisind
yaranm ikinci erkn dvlt qurumu idi.147 AratLulu eli
tadan sonra m.. XXIII srd Urmu glndn gneyd lulu boylarnn ad il ortaya xan bu ikinci
trk elinin corafi snrlar, mxtlif savalarda
itirak, bir ne elbyinin ad v etnik trkibin aid xeyli blg olduu
halda, bunu kifayt saymayan Q. A. Melikivili yazr: Baxmayaraq ki,
asur-babil qaynaqlar iki minil boyunca (III minilin ortalarndan I minilin
ortalarna qdr) lulubilri xatrladr, onlarn tarixi haqqnda bilgimiz ox
azdr.148 Dorudur, asur-babil qaynaqlar lulu boyundan yalnz m.. I
minilin ortasnacan bhs edir, nki hmin bitm tarixi lulu boylarnn
yox, I minild lulular haqqnda bzi blglr vern het, hurri-urartu v
asur-babil qaynaqlarnn bitm tarixidir. Lulu boylar is hmin adla hm
Atayurdlarnda, hm d douya kn digr trklrl birlikd gedib yerldiyi blglrd bugn d yaayr.149
Lulu eli haqqnda bilgi ld etmk n nc lulu boylarnn qonu
dvlt v xalqlarla laqsini, tarixi corafiyasn gzdn keirmk, sonra
bu Elin qurulma sbbi, xronologiyas v siyasi-iqtisadi, mdni durumu
v lulu boylarnn sonrak taleyi, tarixd buraxd izlr, hminin, lulu
ad il bal szlrin etimoloji yozumu zrind dayanmaq lazm glir.
Sumer dilind Lu-lu-bi klind yazlan Lulu(lar) ad sumerlr hl
Aratta andan blli idi.150 Lulu boylarnn bat yndn akad-asurlar,
gneydn elam-kassilr il v daha sonralar glib Elama yerln ari
(pers), quzeydn sonralar glib kiayarasna yerln hurri-urartular v
hurrilr vasitsil hetlrl olan laqsi m.. III minilin son srlrindn
zbri mxtlif dilli qaynaqlarda ks olunmudur.
Maraqldr ki, sumer eposu mhur qhrman Enkidunu lullu-awilu
lulu-kii, yni lulusoylu epiteti il verir, lakin burada lulu etnik mnada
147

AT, 1994, 67.

, 1954, 128.
149
Mosul-zngi atabylrinin adnda grnn Lulu soyad, Orta srlrd Mara yaltind, rzurum sanca Kemax qzasnda, Niqde sancanda yaayb, Osmanl dvltinin arxiv sndlrind ad kiln lulu v lululu camaat yrk tayfas, Sivas sancanda,
Hlbd lululual (lululu-eli) trkman tayfas kimi qeyd olunmudur (OAC, 570-571);
Douda is onlar lulu adl hun slalsi kimi ortaya xmlar (AT, 1994, 79).
150
, 1987, 25.
148

161

deyil, kontekst gr, yaban (vhi) anlam dayr. kiayarasnda hegemon mvqe ld edn Akad dvlti XXIII srd snrlarn douya
uzatmaq, qut-lulu boylarndan sir alb qula evirmk n vaxtar
Dclni keib lulular il qanl savalar aparmdr. Lulular zrind qlbni akadlar gil lvhlrd v qaya zrind qlb yazs il qeyd
etmilr.151
Bir ne sr sonra yaranan Asur dvlti lulu boylarna qat dmn
kimi baxm, minil boyunca lulu torpaqlarna vaxtar hcumlar edib,
zaman-zaman bzi blglri zbt ed bilmilr. Tkc asur ar I Tiqlatpalasarn (1115-1077) drd df lulular zrin yr etmsi haqqnda
yazlar qalmdr.152 Lulu eli anda elamlar da bu torpaqlara yrlr
etmidir. Gney-Azrbaycana hcum edn elam ar Kutik-nuinak
akadlarla mttfq idi. Hurrilr kimi kassi boylarnn da bir qismi glib
bzi lulu blglrind mskunlamd.
Hurri-lulu laqlri d birmnal deyil. Bel ki, quzeyd mitan-subar
boylar il mttfiq olan hurrilrdn bzi uruqlar Hurri-Mitan dvlti
anda glib, Krkk blgsin yerlmi v trafdak lulu boylar il
ticart laqlri qurmudu. 153 Hurri ordusunda hurric lulaxxi adlanan
muzdlu lulu dylrinin zl alay tkil etmsi het qaynanda verilir.
Bu qsa xlasdn grndy kimi, m.. I minilin ortalarna qdr
lulu boylar il mxtlif yndki qonuluqda yerln v baqa etnik
kkdn olan xalqlar arasnda mnasibt daim grgin durumla davam
etmidir. Bunun sbbi is ox aydndr: yerli boylar sxdrb yerindn
xarmaq istynlrl xo mnasibt mmkn deyil. Qaynaqlarn verdiyi
blglr gr, lulu boylar il daha ox vuruan asurlar idi. Halbuki,
vaxtil Dclnin orta axarna dst-dst glib yerln bu kri sami
tayfas ilk alarda, tdqiqatlarn lulumnli sayd ilk Asur arlar
Bazayu, Adasi, Libayu, Lulayu v sair adlar dayan bylrin siyasi hakimiyti altna snmdlar.154 Lulu boylarndan danan qaynaqlar ziln
151

, 1956, 101; AT, 1996, 37.

ARAB, I, 278, 285, 312, 318.
153
Hurri kaloniyas olan Nuzi hrinin arxivindki bir mhkm sndind Nimkibel
v Zilixamanna adl iki nuzilinin arasnda ba vern davaya baxlr. Blli olur ki, bunlarn ortaq (rikli) mal olan taxl varm v onlardan biri bu taxl alver n Lulu blgsin aparanda lulu lotular taxl onun lindn alblar. Mhkm qrar xardr ki, mal
lindn alnan ortaq o biri ortan kdiyi ziyan dmlidir (, 1954, 132).
154
Gelb, 1944, 25, 32; , 1954, 130; AT, 1988, 125; J. Gelb haql olaraq, bu adlar subar boylarna aid edir (Gelb, 1944, 66).
152

162

trfin hmi lulular olduunu fxrl vurulayr. Bu hal tbiidir, nki

qonularn dilind yaban anlam qazanm lulu adn dayan bu yarmkri hali tprli olub, torpana soxulanlara qar dirni gstr bilirdi. Sonralar yhudi qayna quzeydn gln saqa-qamr thlksini
qoq-maqoq ordusu, rb qaynaqlar quzey trklri ycuc-mcuc qounu
adlandrd kimi, asur-babil qaynaqlar da Azrbaycandan gl bilck
thlkli qvvni qorxulu umman-manda ordusu sayrd. Qorxu yaradan
xoxan-xortdan deyimi kimi, farsca Lulu tora mibart Lulu sni aparsn qar da lulu xofundan qalmadr.
Elmi dbiyatda lulu sznn mnas v mnyi haqqnda ayrayr fikirlr sylns d, hllik onun etimoloji yozumu aydn deyil.155
Hr eydn nc bunu deyk ki, adn ilk lu- hisssi bu szn trkmnli
olmadn gstrir. Tarixilrin lulu etnonimi haqqnda Azrbaycan
halisin knardan veriln addr - demsi, doru fkirdir.156
Sumer yazlar Aratta lksindn bhs edrkn daha ox kini,
sntkar halini qabarq verir, sonrak akad-asur, elam, urartu yazlar
is Urmu gl hvzsindki hr, knd v qalalarn adn kmkl
yana, burada oxsayl mal-heyvan ld etdiklrini d qeyd edirlr. Bel
yazl blglrin heyvandarlq haqqnda verdiyi mlumat blgnin arxeoloji abidlri il d tsdiq olunur. Hl Carmo kulturu andan xrdabuynuzlu davarn evsllib artmasnn sas mrkzi Zaqros dalarnda
olmas bllidir. Nzr alsaq ki, lulu etnonimi Arattada heyvandarlqla
155

Bu adn mxtlif dillrd yazl (lulu, lullu, nullu, lulaxxu, Lulume, Lullubum v s.)
sumer dilind veriln ilkin formann (lulu-be) kilili v kilisiz formalardr. Sumer
yazsnda qeyd olunan lulu adna qoulmu -bi formantnn slamaqdrki qaynaqlarda
azrbi, ellipi, traspi, arqippi, tatabi, kaspi v sair trk boyadlarna qoulub topluluq bildirmsi bh dourmur: azr-bi, elli-pi, tras-bi, arqu-pi, tata-bi, kas-bi v lulu-bi.
156
AT, 1994, 79; 1996, 37; Bu da mmkndr ki, ho-ho var daa qaldrar, ho-ho var,
dadan endirr deyimind olduu kimi, lulu obanlar srn haylayb ynltmk n
lo-lo deyimini ildirmi. Bunu tkrar-tkrar mahid edn sumerlr bu heyvandar da
adamlarn lu-lo adlandrm, mixi yazda o iarsi olmadndan bunu lulu klind
yazmlar. Azr boylar iind lo-lo etnoqrafik mahns bugn kimi qalmdr. Bu
adn sumerlr trfindn verilmsi daha inandrcdr, nki sumer dilind adam anlam
bildirn lu sz (lu-qal byk adam, lu-lo lo adam) ilkin formann lulo olduunu
gstrir, lu-lu il paralel lu-r, lo-r formalarnn ilnmsin haqq qazandrr: arru
m
Lu-e-ru-ni-u-i Lueru ar (, 1978, 372); Bel ki, lulu boylarnn yerind
sonralar lur/lor variantndan yaranan lur/lor adl farslam lur/lor boynu grrk v
Osmanl dnmind Mosul v Urfa sancaqlarnda trkmnlrin kri tbqsi kimi tannan lor camaatna trkmn krd (trkman ekrad) deyimi il rast glirik (, 570).

163

mul olanlara veriln addr, onda Orta Asiyada qaralara lulu deyilmsinin, Osmanl dvlti dnmind lulu boylarnn trkman v yrk
adlanmasnn sbbi d aydnlaar, nki bu adlar etnik deyil, kri
anlaml etnoqrafik terminlrdir. O ki, qald lulu adnn sumer dilind
yaban, asur, hurri v urartu dillrind zg, ya v qul anlamlarna, bu da hmin xalqlar il lulular arasnda olan mnasibt sasnda
yaranm sonrak mna alarlardr.
Davarn artm n lverili raiti, oxlu yaylaqlar olan Zaqros
dalarnda heyvandarlqla mul olan toplumda lulu adnn etnik deyil,
etnoqrafk termin bildirmsi o demkdir ki, hmin alarda lulu adnn
altnda bir sra boylar vardr. Akad-asur yazlarnda subar, qut, turuk,
kuman, urmu, qaqay v sair trk boylarnn ad eyni qaynaqda yana
kil bildiyi halda, lulu ad
olan yerd bu boylardan he
birinin ad kilmir. Tekstoloji thlilin verdiyi bu bilgi
bir daha gstrir ki, lulu sz
konkret bir boyun adn yox,
mumi kri anlamn bildirmi, ayr-ayr trk boylarnn yarmkri tbqsi qdim yazlarda bu adla verilmidir. 157 Bu sbbdn, hmin
qaynaqlarda Subar elin
mnsub lulu v Su lksin
mnsub lulu deyimlrin rast
glmk olur.158
Lulu adnn etnoqrafik zlliyi Lulu elinin corafi hdudlarn dqiq
myn etmy tinlik trts d, mtnin tekstoloji thlili bzi snrlarn
hdudunu tyin etmy imkan verir. Bel ki, gneyd kassilrl qonu
olan lulu adl boylarn aa snr Luristanda olub, quzey snr Urmu hvzsini hat edir. Bat snr . M. Dyakonovun qeyd etdiyi kmi, Sumurru
157

Yalnz m.. XII srin ortalarna aid bir asur yazsnda lulu v qut adlar yana kilir ki, bu da pozuq fraqment olduundan txmini oxunur: (lu)lular, btn qutlar v
onlarn btn dalarn z qarsnda diz kdrd (, 9). Bu cmlnin z
d sanki dalardak btn qutlar (v onlarn) lulu tayfalarn deyimini ks etdirir.
158
AT, 1994, 81.

164

adlanan indiki Altn-krp blgsini iin alr.159 Lulu Elinin dou snr
haqqnda is yazl qaynaqlar blg vermir. Bunu da yalnz o dvrn arxeoloji kulturu il myn etmk olar.160
Sonralar asur ordular lulu razilrinin i blglrin girdikc, artq
asur qaynaqlar II Sarqonun yazsnda Zamua adlanan lulume lksi
deyildiyi kimi, tan olduqlar yeni adlar verir v lulu adnn ilnmsi
get-ged azalr. Bu sadalanan sbblr gr, m.. XXIII srdki olaylardan danarkn, rti olsa da, Lulu eli deyimini iltmk zorundayq.
Lulu ad il qurulan el, tbii ki, yalnz yarmkri lulu boylarnn
qurduu dvlt deyildi, bu elin rsy glmsind subar, turuk, kuman
v sair boylar, zllikl, qut boylar yaxndan itirak etmidir. Arattadan
bir ne sr sonra Lulu elinin mhz m.. XXIII srd ortaya xmasna
sbb is Akad v Elam dvltlrinin vaxtar Azrbaycana hcum etmsi idi. Bu hcumlarn qarsn almaq n blg halisi vahid siyasi
qurumda birlmk mcburiytind idilr, nki ayr-ayr blg bylri
ayrlqda akad-elam ordularna qar dura bilmir, mal-hevanlar il birlikd adamlar da sir tutulub kiayarasna v Elama aparlrd.
Lulu eli tcrbsiz yarmkri halinin qurduu ilk dvlt deyildi,
hl Aratta anda onlarn el quruluu olmudur. slamaqdr qurulan
saysz trk dvltlrinin qurulub-dalma olaylarna, mrkzlmi el
qurumunu blgdki siyasi durumun tlbi il yaradb, blgd stabillik
ld edilndn sonra trk elatlarnn yenidn ayr-ayr byliklr paralanmasna ox rast glcyik.
Lulu eli d bel yarand. III minilin ortalarndan sonra akadlar Ikiayarasnda gclnib, traf blglri zbt edirdi. Burada quldarlq boy
atb iklndikc, lav ii qvvsin tlabat da artrd. XXIV srin
sonundan balayaraq, kiayarasnn subarlar yaayan quzey blglrin,
Dcl aynn sol yaxalarnda yaayan subar, qut v lulu torpaqlarna
159

, 1956, 101.
Yeni da dvr (Neolit) Urmu hvzsind Firuztp, Saqzabad yaxnlnda Zaatp,
Luristanda Qurantp, Abdul-Xoseyn arxeoloji abidlri, Eneolit anda Xasun kulturunun, sonra Quzey-Ubeyd kulturunun Urmu hvzsin uzanmas, Yanqtp, Hasanlu,
Pdlitp, Dlmtp abidlrinin erkn kini-maldar boylarnn axarsu yaxalarnda
krpi evlrd mskunladn gstrmsi Gney Azrbaycan halisinin yaam kulturu
haqqnda tsvvr yaradr. Tunc dvrnd d kultur glnklri v metalilm snti
il kiayarasnda yaranm mdniytdn geri qalmayan Zaqros dalan il Urmu hvzsindki protoazr boylar vahid mdniyt sferasnda idilr. Ona gr d quzey-douda
lulu snr Tbriz blgsincn uzana bilrdi.
160

165

soxulan akadlarla yana, elamlar da vaxtar Dcl-Urmu aras blglr

hcumlar edirdi. Tutulan sirlr qul bazarna srlr, oxsayl mbdlr
verilir, torpaq sahiblrin satlrd. Urmu hvzsi v Zaqros dalar tyind yaayan halini ldn salan bu savalar lulu boylarnn bal
altnda birlm zrurtini dourmudu.161
Artq XXIII srin ortalarna
aid qaynaqlarda rast gldiyimiz
lulularn ar (lulu elbyi) ifadsi v lulu elbylrinin dmn
qlb ald yerlrd daa hkk
etdiyi qayast rsmlr v zfr
yazs gstrir ki, lulu boylarnn
vahid rhbr, elby tabe olan
birliyi il yaranm Lulu eli ninki
akad v elam yamalarna qar
duru gtir bilir v htta onlarn
razilrin hcum edib, qlb d
alrd.
Lulu adna qorxulu ya
anlam vern qonu xalqlar artq bu savalarda yetin gcl
orduya malik Lulu eli il qarqarya durmudu. G. A. Barton doru olaraq, qeyd edir ki,
lulu elbyi Anubani Urmu gl
il Fars krfzi arasndak razilri z nzarti altnda saxlaya bilirdi.162
Tdqiqatlarn Lulu elbyi Anubanidn nc kki
olu kimi verdiyi baqa bir
byin barelyef altnda zfr
161

ala mruz qalan 70 hkmdar, o cmldn Urmu gl hvzsinin halisi hrbi ittifaq yaratdlar (AT, 1994, 69); Lulu, qut, sonralar is Atropaten dvltlrindn mlumat vern tarixi qaynaqlar 70 rqmini tkrar edir. Bu rqmin v Korolu dlilrinin
777 say zrind sonra dayanacaq.
162
Barton, 129, 150.

166

yazs vardr v burada sadc iki mlub olmu adam kli hkk olunub
ki, bu da sa dzmn gr onlarn ayr-ayr iki blg v ya iki lk bas olduunu bildirir. 163 Anubaniy aid rsmdki sirlrin is skkizi
eyni grkmddir, yalnz biri sa dzm v papa il digr sirlrdn
frqlnir. Trk trsin gr, lind hakimiyt simvolu yay tutan hr iki
elbyin barelyeflri Hmdan-Badad yolu zrinddir.164
Azrbaycan tarixi kitabnda Lulu v Qut elinin xronologiyas
bir-birin qarmdr. Bel ki, ilk lulu elbyinin hakimiyt ili 2230-dan,
ilk qut elbyi Enridavazirin hakimiyti is bu tarixdn cmi be il sonra
(2225) verilmidir.165 Bu xronoloji hesabdan bel xr ki, eyni razid iki
qdrtli dvlt eyni ada mvcud olmudur. Aydn grnr ki, burada
xronoloji ardcllq pozulmudur, nki lulu v qut boylarnn eyni etnik
toplum olduunu bir knara qoysaq bel, Qut imperiyas daxilind, z
d tam onun mrkzind eyni ada Lulu eli mvcud ola bilmzdi.
Qut elinden sonra Lulu elinin yarandn sylmk mmkn deyil,
nki qaynaqlar Qut elindn sonra bir ox lulu-qut blgsinin artq Sumerd gclnmi III Ur slalsinin lin kemsini v 2109-da dallarn
(lulu-qut) hakimiytin son qoyulmasn vurulayr.166 Qaynaqdan bu da
bllidir ki, lulularla vurumu akadl Naram-Suen (2236-2201) sonralar
Qut elbyi Enridavazir il dyd lmdr. Bu ipucu nc Lulu, sonra
Qut elinin yarandn ortaya qoyur.
Lulu elinin son illri Akad an Naram-Suenin vaxtna dr. Onun
Sleymaniy-Rubat yolundak Qaradan Drbndi-Gavur armnda
lulu boylar yzrind qazand zfri ks etdirn yazs gstrir ki, artq
lulu ordusuna elbyi deyil, blg bylrindn biri balq edir. Bellikl,
qdrtli Lulu eli XXIII srin sonunda z tarixi missiyasn realladra
bilmdiyi n onun yerind Qut eli yarand. Eyni durum 1500 il sonra
163

Bu lulu byinin adn bzi yazarlar Tardunni, bzisi yarmq () birini, bzisi Liirpirini kimi tqdim edir (, 1954, 48; , 1960, 82; , 1956, 116).
164
, 1954, 48.
165
AT, 1994, 68-71; Burada ilk lulu elbyindn (bunu yanl olaraq Satuni adlandrrlar)
tutmu Anubaniy qdr (2230-2150 aras) ayrlan txminn 80 illik dvrn 50 ili Qut
elinin (2200-2109) vaxtna dr.
166
Ur slalsindn (2121-2012) tkc ulqinin vaxtnda (2103-2056) lulu-qut razilrin, Qanxar (Qanqar?), Lullubu, Simurrum, Xari, Urbillum (rbil) v sair blglr
oxsayl yrlr olmu, Laqa ar u-Suen (2046-2038) anda is onun caniini AradNannar zn dcl yaxas Sabum, Qutum, Urbillum, Xamazi, Qanxar, Qardak v Su
(subar) xalqnn aas (ensi) kimi tqdim etmidir (, 1956, 117-118).

167

Urartu-Asur yrlrin tab gtirmyn Mana elinin Mada eli il vzlnmsi olaynda da grnr. Tssf ki, Lulu elinin dvlt qurumu haqqnda qaynaqlar blg vermir. Lakin bu qaynaqlardan lulu boylarnn
inanc v tapnaqlarna, siyasi, iqtisadi-sosial durumuna aid dolay mlumat ld etmk, qayast rsmlr gr, onlarn geyim kulturu il tan
olmaq mmkndr.
Hl Aratta andan mlumdur ki, Gney Azrbaycan halisi arasnda sumerc nanna ad il veriln tanrcann tapna vard. Anubaniy aid qayast rsmd d bu tanrcann kli kilmi v akadca ad
(tar) yazlmdr. Barelyefin mumi kompozisiyas Qut elbyinin zfr
qazanmasna nanna-tar tanrcann yardmn vurulayr. Buradak yazda deyilir: Anubanini, qdrtli elby, Lullubi elbyi znn v tar
tanrcann rsmini Batir danda hkk etdi, bunu dadan Anu v Anat,
Bel v Bellit, Adad v tar, Sin v ama tanrlar czalandracaq.167
Trklrd Gy, Gn, Ay, Ulduz kultlarnn varl v Ouznam
dastanlarnda Ouzxan oullarnn adnda bunlarn Gn-xan, Ay-xan,
Ulduz-xan klind grnmsi lulu kosmonimlrinin mnyi baxmndan diqqti kir. 168 Gney-Azrbaycanda tar-nanna tanrca adnn
yerli dild qarl blli olmasa da, lulu boylarnn dilind kiur iyad
vard.169 Asur yazsnda tanr kimi veriln bu Kiur, urartu yazsnda
Quera tanrad kimi qeyd olunur.170 Bu tanr-iynin ildrm iysi olub,
hunlarda Qur klind ilnmsi M. Kalankatlnn Alban tarixi kitabndan bllidir.171
167

Anubanini arru dannum ar Lullubium alamu u alam tar ina adium Batir uzir
sa salmim annim u dubba uatam uazaku Annum u Annatum, Bel u Bellit, Adad u
tar, Sin u ama ...lum (, 1960, 82); Anubaninin bu yazsnda Gy, Yer, Venera,
Ay, Gn tanrlarnn sralanmas gstrir ki, lulu boylar nc Gy tanrs Tenqiri, sonra
is Yer (Yer-Sub?), Ulduz, Ay, Gn iylrin nm vermilr.
Sonralar Pomponiy Mela (I sr) amazonka yurdunda gunaykokratumen (Gn-Ay,
Gk-Yer atum) boyundan bhs edir, hun byi is zn Gyn-Yerin doduu, GnnAyn hakimiyt verdiyi byk hun anyuy adlandrr (, 1990, 100, 228).
168
A. N. Berntam verimlilik, brkt, sevgi ilahsi tar il Ay-kaan v ocaqev hamisi Humay arasnda uyunluq axtarmdr ( 1935, 35-36); Lulu panteonlar srasmda tar Ay-kaana daha yaxndr. Ouz dastannn uyur variantnda Ouzu
doan Ay-kaandr: Ay-Kaanun kz yarb borad, erkk oul tourdu.
169
, 1954, 127-128; , 1960, 83.
170
pilie agubie mtu ebanie lu Alia bedini dQueraina taramana bedini Alia hri trfindn, (tanr) Quera taraman smtindn lky kanal kdim (, 1978, 298).
171
., 1993; , 1989, 387.

168

Lulu bylrinin barelyefind onlarn quraqdan aa yngl tunik

(don) geydiyi grnr. Biri kmrin altna baq, digri balta keirmidr.
Hr ikiksinin boynundan muncuq aslb v balarnda kmrli papaq vardr.
Anubaninin ayanda yngl bamaq aydn seilir. Onun ba zrind
grnn skkizguli ulduz tarn emblemi ola bilr. Lulu geyimi glnksl olaraq, Mana v Mada ann geyim kulturunda tkrarlanr.
Naram-Suenin zfr barelyefind lulu sirlrinin grkm v geyimi aydn seilir:
Lulu v Qut dvltlri
dalandan sonrak, m.. II
minilin vvllrin aid qaynaqdak oxlu lulubi bylri
deyimi artq lulu-qut boylarnn kiik byliklr ayrldn bildirir. Ola bilsin ki,
Azrbaycann mxtlif blglrind Mana elin qdr
oxsayl byliklrl yana,
kiik dvltlr d vaxtar
qurulub dalmdr. Bel ki,
bylrbyi titulu dayan
lulu elbyi haqqnda Boazky arxivind blg vardr. Hurri dilind olan
bu yazda mmaqun, Lulu lksinin arlar ar ifadsi ilnmidir.172
Bu elby myyn ada lulu, qut, turuk, kuman v ya baqa boylarn
Lulu lksind birlmi qvvlrin arlq ets d, bu dvlt haqqnda qaynaqlarda lav mlumat yoxdur.
Lulu elinin mr az oldu, lulu boylarnn tarix boyu qoyduu izlr
is gnmzcn yaad.173 Bel ki, hun slalsi adnda grnn lulu adn
Anadoluda bzi yarmkri boylar damdr. Bu glnk Azrbaycann
mxtlif gulrind ilnn yer-yurd v xs adlarnda davam etmidir.
172

AT, 1994, 68; AT 1996, 37; Q. A. Melikivili is bu elbyin adn mmaku klind verir (, 1954, 130).
173
Lulu-Qut eli andan blli olan Qarada (Qardak) yeradnda olduu kimi, II Sarqonun vaxtnda qeyd olunan lulu toponimi Kullar daad bugn qdr Kollarda klind
yaayr (, 117; Bax: II Bitik, Sarqonun yr marurutu); Astara blgsind Hamoam kndi yaxnlnda Lulum yeri toponimi d diqqti kir (AT, 1996, 38).

169

Lulu soyadn Misirin xlif ordusunun bas Manqu Tekini 993-d

zn mttfiq ed biln Hlb trk ordu komandan Lulu v Mosul
Atabylri dvltinin son illrind faktiki hakimiyti l alan Bdr dDin Lulu (1220-1234) damlar.174 Bu adn luar (lu-r) variant il ortaya
xan lor (lur) etnoniminin qdim formasna Gyc gl hvzsind Urartu
andan rast glmk olur.175
Lulu boylan il bal veriln adlarn etimoloji yozumu zrind d
dayanmaq lazm glir, nki bugncn lulu szlri v adlar haqqnda
sz deynlr trk dilindn yan tmlr. nc, lulubi adndak -bi kilisinin qdim Azrbaycanda trk etnonimlrin qoulub, cmlik bildirdiyini bir daha xatrlayaq. Onun protoazr dilind aktiv ilndiyini nzr
almayan aradrclar mixi yazdak lulu adlarn yanl yozurlar. Yanl
oxuma il Anubanini, Siduri, Satuni kimi qondarma lulu adlar v bzi
adlarn mmaku/mmaqun, Liirpirini/...birini/Tardunni kimi variantlar ortaya xmdr. Anubani adnn etimologiyasn G. G. Kameron v
. M. Dyakonov akadca Bizi yaradan tanr Anu anlam il vermilr.176
Lakin AN-nu klind yazlan adn ilk hisssi bu ehtimal dorultmur.177
Bu adn qdim trkc anuq hazr sznn kk olan anu hazrlanmaq v ban bn vzliyi il yaranb, hazram (Anu-ban) anlam
dadn dnmk olar. Lakin trk trsin gr, elby seilndn
sonra onlarn ox vaxt lqb v titul bildirn adla tannmasn nzr
alsaq, Anar v ya Anl (nl, mhur) adlarnn banda gln qdim
a kkl szlr diqqti kir.178 Bel ki, Anubani adnn annamaq anlamaq sz il am daha gerk grnr. Bu halda, anla- > anna-,
qanl > qann, enli > enni dyimlrind olduu kimi An-lu-ban (nl174

Ab'l-Farac , 274, 533.

Urartu yazsnda Luer-uni, luer-uxi kimi veriln lur boyuna aid Tulu hrinin byi
Tsinalibi (in Alp) adlanrd (, 1954, 116; , 1978, 372).
176
, 1956, 102.
177
. M. Dyakonovun z d qeyd edir ki, bu ad akadca olsayd, AN-banini v ya Anumbanini klind yazlmal idi. Anubani adnn da Kut ar sumer epik srind ad ken
Dingir-banin xs ad kimi oxuna bilmsini xatirladan Y.Yusifov, haql olaraq, Anubani
yazsnn znd sumer tanr adnn akadca Annu deyil, Annum klind yazldn
vurulayb, Anubani adnda hmin tanr adn axtarma yanl sayr. O bu adn subar
dilind ene tanr sz il balana bilmsini d istisna etmir (, 1987, 35); Trk
onomastikasnda Banu sz qadn adlarnda ilnir. Bu baxmdan, Urartu tanrcas kimi
veriln Arubani tanrcasnn ad (ar-banu tmiz xatun) v onun Drby qalasndan
taplan (m.. VII-VI sr) tunc heyli diqqti kir ( , 107).
178
Erol, 1989, 14.
175

170

bn) trkibi il yaranan Anluban >Annuban vzlnmsini v elby

adna yaraan nl adam anlamn grrk. Anubani yazsmda Batir
dann adn Padin il mqayis etmilr.179 Halbuki, sonralar Manada
yarmkri padar boylan il bal KURPaddira, URUPadira toponimlri
tkrar olunmudur.180 Naram-Suenin zfr yazsnda bzi iarlr pozulduu n lulu adnn yazld stir tin oxunur. Ona gr d, hmin
cmlni mxtlif kild brpa edib, mxtlif anlamda oxuyurlar.181
1) Si-dur-[ru(?) u] sa-d- Lu-lu-bi-imki ip-hu-ru-[ma]
Sidur[ru] Lulubum dallarn toplad (. M. Dyakonov)

2) A[...] Si-dur u Sa-tu-ni Lu-lu-bi-im ip-hu-ru-ma [...

[...] Siduri v Satuni Lulubili birldilr... (Y. B. Yusifov)

Grndy kimi, mtndki sat (ad) sz bir yerd akadca da

anlamnda ad klind oxunub dal kimi verilmi, o biri oxunuda
is bu sz lulu byinin ad kimi (Satuni) brpa olunmudur. Mnc, bu sz
ikinci hecas pozulmu ada qoulub, titul bildirir (A...sidur ad) v mtn
bel brpa olunub oxuna bilr:
A[...]-si-dur-u a-du-i Lulubimki ip-hu-ru-[ma]
A...sidur ad lulular toplad
Lulu ad kimi elmi dbiyatda veriln Adasi, Bazay, Libay, Lulay
v sair xs adlar trk antroponimlrin aid modell dzlmidir. Bel
ki, oxar Aas, Baz-kaan, Bozay, Qaay, Xasay adlar bugn d azr
xalq iind ilnir. Bu adlarda ilnn ay sz Nuzi (Krkk) arxiv
sndlrind ad ken Tarminay, Tulbunay qz adlarnda da vardr.182
Bunlar tdqiqatlarn dediyi kimi, hurri qzlar olsalar bel, adlar trkcdir.
179

F. Deli saslanan . liyev Batir daadnn sonrak mnblrd ad ken Padin,

Padan il eyni olduunu gman edir (, 1960, 82); . M. Dyakonov is ski Akad
imlasna gr, BA.T.R yazlb, Pa-di-ir (Padir) kimi oxunan bu adn elamca -ir kilisi il Pad- kkndn yarandn yazr (, 1956, 102); Fikir dorudur, lakin
burada elam dili vzin trk dili deyimi ilnmlidir, nki bu daad etnotoponimdir v bugn d azr trklrinin yarmkri padar boylarnn adnda yaayr.
180
, 156.
181
, 1954, 128; , 1956, 101; , 1987, 28.
Yazarlar hurri dilin uyun glsin dey, burada Siduri, Satuni adlarn oxumaq istmilr. Azrbaycan tarixilri d bu yazda gya Sidur, Satuni adlar kediyini tkrar
etmilr (AT, 1996, 37); Lakin nzr almaq lazmdr ki, hurri dilind (panteonunda)
Siduri kii deyil, qadn Deva obrazdr (, 1988, 84).
182
, 1988, 75-76.

171

Laqaa Lulu razilrindn aparlan sirlr iind (Abum)-Balaq,

Dingir-urmu, Baraq, Baraqzi, Aqsi, Aqilsa v sair adlar vardr.183 Trk
antroponimiyas baxmndan asan izah oluna biln bu adlar srasnda Adagaldi, Ada, adlarndak ata sz v ona qoulan damqar (dama)
termini, qara sznn hm antroponim, hm d termin kimi ilnmsi
diqqti kir. Trkibi lulu sz il balanan adlardan bzisinin subar
ad kimi verilmsi d bllidir.184
Bellikl, lkad olan Aratta toponim, lulu is etnoqrafik termindir v buna gr d, Artatta eli, Lulubi eli deyimlri alt qatda subar,
qut, padar, turuk, kuman v sair trk boylarnn tarixini ks etdirir. Bu
baxmdan, lulu boyunun ayrca etnos olmadn vurulayan . M. Dyakonov haqldr.185
Quzey-Ubeyd kulturunun yayld Dclnin orta axar il Urmu
gl aras razilrd yarmkri lulu boylarnn yaamas onu gstrir
ki, hl Ubeyd andan bu boylar sumer mdniyti dairsind olmudur. Bel ki, hmin razilrd yaayan kini-maldar boylarn iindn
xan yarmkri toplum (lulu boylar) tbbs l ahb, Lulu elini qurmudu. Lakin mrkzlmi hakimiyti olmayan bu elin ox yaamas
mmkn deyildi. Onun yerind daha mtkkil Qut eli yarand.

183
184
185

, 1989.
Gelb, 1944, 25, 66.
, 1979, 38.

172

Lulu eli dalan alarda Azrbaycann gney-bat v

gney qonuluunda siyasi durum grginlmidi.
Qut eli
Bu grginliyi artran sbblrdn biri d dnyann
drd yannn (smtinin) hkmdar titulunu dayan
Akad ar Naram-suenin traf lklr, zllikl
Lulubi razilrin vaxtar yrlri idi. Bu alarda
Akaddan asl vziyt dn Sumer lksinin hr-dvltlri arabir z
aralarnda mharib edirdilr. Elam lksi d eyni vziytd idi. Baxmayaraq ki, lulu-qut boylar zrind qlb almas il ynn Elam ar
il Naram-Suen arasnda dnyada ilk yazl mqavil imzalanmd, ancaq bu qardalq mqavilsind Elam kiik qarda idi, nki burada
Akadn dostu mnim dostum, dmni mnim dmnimdir bndi vard.
Akad arnn mhtm titulu qarsnda elam ar Suz iiakkumu (ensi)
v Elam akkanakkumu (aqana) nvan dayrd.186 Bellikl, Sumer
kimi, Elam da Akaddan asl vziyt dmd. Azrbaycann gneybat razilri is m.. III minilin son alarnda akad-elam ordularnn
vaxtar tapda altnda qalrd. Lulu elind mtkkil dvlt qurumu
yaranmad n lulu elbylri xalq o an gcl Akad, Elam dvltlrinin tcavzndn xilas ed bilmyib, siyasi arenadan kilmli oldu.
Onlar daha tprli qut bylri vz etdi.
Lulu elbylrinin hans boydan olduunu bilmirik, lakin Lulu elindn sonra ortaya siyasi irad qoyub, tbbs l alan bylrin lulularla
eyni etnik soydan olan qut boyundan xmas bllidir, htta, bzi yazarlar
lulu elbyi Anubaninin guya sonralar qut elbyi kimi x etdiyini vurulayr.187 Heyvandarlqla yana, kinilik v baqa sntlrl mul olan
qut boylar yarmkri dal lululardan frqli olaraq, oturaq v yarmoturaq hyat trzin malik idi. 188
186

, 1983, 258.
Cameron, 1936, 41; , 1956, 102 (5-ci qeyd); , 111-112.
188
A. Leo Oppenheym yazr ki, qut dili haqqnda bildiyimiz yalnz bir ne sz v yzil
boyu Akad zrind hkmranlq edn qut elbylrinin addr (Oppenxeym 1990, 301); Lakin E. A. Speyser v V.V. Hallo kimi yazarlar yanl olaraq, qutlarn krd olduunu
gman etmilr (Speiser, 1930, 96-119; Hallo, 708-720); Dorudur, etnoqrafik kri
anlamnda krd termini trk, macar v sonradan fars dili tsirin urayan bzi boylara
verilmidir, lakin qut adnn etnik anlamda bugnki farskknli krdlr amil edilmsi
is mmkn deyil, nki iran (ari) boylar qdim fars dilini qut razisin qut tarixindn
1500 il sonra gtirmilr v elmd oxdan blli olan bu gerkliy qar he bir alim
x etmmidir.
187

173

Birinci ad (lulu) etnoqrafik termin olub, trkm, krd, yrk kimi

yarmkri elat bildirir, ikinci ad (qut) is turuk, qaqay v sair etnonimlr kimi konkret bir boyun addr. gr toponim kimi Aratta lkad
v etnoqrafik termindn yaranm Lulubi lkad bu lkd yaayan konkret boylarn adn grmy mane olurdusa, artq Qut elinin ad erkn
dvltlrdn birini quran qut boyunu bizlr tandr. Qsa bir zamanda
konfederasiyaya qoulan mxtlif boylarn mumi adna evriln qut ad
Qut eli dalandan sonra da hl uzun mddt bu funksiyan damdr.189
Qut eli qurulandan 20-25 il sonra artq btv regionda stabillik tmin olunmudu.Yalnz Azrbaycan yadelli ordularn tapdandan xilas
etmkl kifaytlnmyn qutlar sumer xalqnn da kmyin yetiib,
onlar Akad zlmndn qurtard. Akad v Elam ordularn mlub edn
qut elbylri bu dvltlri d zn tabe etdi v Qut eli qurulandan az
sonra razisin v n Asiyada nfuzu altnda olan lklr gr tarixd
ilk Trk mperiyas oldu.190
Qdim n Asiya tarixind bir sr mr olan bu imperiya anda
regionda iqtisadi v mdni inkiaf n yaranan siyasi stabillik diqqti
kir. Bir sr boyunca aras ksiln mhariblr Qut eli dalandan sonra
yenidn balad. nc sumerlr, sonra yeni yaranmaqda olan asur bylri
traf blglr, o cmldn Azrbaycana yrlr etdi, elam xalq da gah
qonularnn hcumuna mruz qald, gah z qvv toplayb, yr xd.
189

, 1956, 104.
N yazq ki, ucsuz-bucaqsz mkanda aras ksilmdn TARIX yaratm trk etnosunun z iindn bir ne tarixi yetimdi, yalnz saz-qopuz alb, bu tarixi gerkldirn igidlr dastanlar qodular, trklr oxudular. Bir lind qlc, bir lind qlm tutan
elbylr d qurduu elin tarixini yox, mhbbt eirlri yazdlar. Uca trk millti dvltlr qurub, tarix yaratd, bu tarixi onun lindn yaban ordular deyil, li qlm tutan all
rahiblr ald. Babalarmzn qurduu dvltlrin oxundan xbrsiz qalmq. Deynd
ki, filan srd filan dvltimiz oldub, ninki savadl aydnlar, htta bzi tarixilrimiz
d gzn dyb, adama bhli baxr.
N yax ki, yaban alimlr, qeyri-trk ad altnda olsa da, bu dvltlrin tarixini
arayb-aradrr. Bel dvltlrdn biri d Qut elidir. Bu dvlt haqqnda Azrbaycan
tanrixi kitablarnda, htta orta v ali mktb drsliklrind tri d olsa, mlumat verilir, nki Qut Eli Azrbaycanda yaranmdr. Qdim Dnya tarixind analoqu olmayan
Qut elinin qurulma tarixinin yubiley ili idi: Qut elinin 4200 illiyi XX srin son 2000ci ilin dr. Bu yubileyi qeyd etmk haqqnda dflrl mtbuatda msl qaldrdm,
lakin n yxardaklardan, n d siyasi partiya v ictimai tkilatlardan bir ss xmad.
Mnim d gcm yalnz buna atd ki, bu il ap olunan Azr xalq kitabma bu dvlt
haqqnda ayrca yaz lav edib, kitab Qut Elinin 4200 illiyin rman etdim.
190

174

Qut boylarnn qurduu Qut Eli qdim Dnya tarixind bnzri

olmayan bir dvltdir. Qut eli dnyada ilk demokratik (!) qurumlu dvlt idi; Sumer, Akad, Elam kimi byk dvltlri zn tabe ed biln bu
dvltin vaxtnda yzil boyunca btv regionda stabillik hkm srd;
vaxtil mumildirici mahiyt dayan subar v sonrak saqa, hun, trk,
ouz, qpaq etnonimi kimi, 1500 il rzind qut ad bzi hallarda DclUrmu hvzsind trklrin mumi adna evril bildi, yalnz Qut eli dalandan sonra subar, lulu, kuman, turuk v baqa adlar qut il yana ilndi.
Qut elinin sas yaranma sbbi lkni apb-talayan elam-akad
ordularna qar dura biln qvvnin bir araya gtirilmsi ehtiyac idi.
Bel ki, aqressiv xarakteri v mtkkil sgri gc olan Naram-Suen
lulularn qvvsini sndrmd. Onun zfr abidlri bunu aq gstrir.
Krkk blgsind toparlanan mxtlif boylarn balar birlib, qut
boyundan olan Enridavaziri babu sedilr. Bu, uurlu seim idi. Babu
birlmi qvvlrl akadlarn zrin yeridi v bu dyd 36 il hakimiytd olan dnyann drd yannn hkmdar Naram-Suen ldrld.
Enridavazir bu qlbni akadlarn lind olan sumer hri Nippurda
daa hkk etdirib, zfr yazsnda znn tituluna Naram-Suenin illrl
dad nvann lav etdi: Qut ar, dnyann drd yannn hkmdar.
Akad ordusu il umman-manda (qut) arasnda m.. 2202 v ya 2201-d
olan bu tarixi savada qutlarn qlbsinin psixoloji tsiri daha byk
idi.191 Uruk hrini Aratta anda sami mhasirsindn qurtarmaa
gln arattallarn qut lksindn glmsi sumer eposunda ks olunduu
kimi, qan yaddanda da qalmd. Sumerlr Gney kiayarasna girn qut
sgrlrin Akad despotundan onlar xilas edck qvv kimi baxrdlar.
Bir ne il vuruub, akadlar tam yenndn sonra qutlar btv Sumer
sahiblik etdilr.
Naram-Suenin olu arkaliarri (2201-2177) atasnn yerini tutsa da,
artq dnyann drd yannn ar titulundan mhrum olmudu. Bacard
qdr qutlara dirni gstrn, htta savalarn birind Sarlaq adl qut byini sir alan bu Akad ar atasnn ona verdiyi arkaliarri arlar ar
adnn mnasn dorulda bilmdi. Bir mddt Babil trafnda mvqeyini
mhkmlts d, sonra kiayarasnn quzey-bat istiqamtin kilib,
burada subar boylarndan qalm Basar blgsini (indiki Gbl-Biri)
tutdu.192 vvlki hegemonluunu itirmi Akad artq Qut elin tabe olan
191
192

, 1956, 110.
, 1983, 253.

175

kiik bir dvlt evrilmidi. Dudu adl ardan ta 2137-d ln son ar uTurula qdr hams qut elbylrinin Akadda caniini idi.

Elam lind saxlayan Naram-Suen lndn sonra buradak Avan

blgsinin ar I Kutik-nuinak dnyann drd yannn ar tituluna
iddia edirdi. Lakin qutlar onu da yerind oturdub, Elam Qut elindn asl
lky evirdi.193 Bellikl, nc Urmu gl il Krkk arasnda yaranb,
Azrbaycann gney-bat blglrini hat edn Qut eli bir mddt sonra
Sumer, Akad, Elam da bu dvltin snrlar iin ald. Qut elinin bat v
gney siyasi-corafi snrlar bu sadalanan dvltlri hat etdiyindn
blli tsvvr yaranr, ancaq onun quzey v dou snrlar haqqnda yazl
blg yoxdur. Lakin IV-III minilliklr aid arxeoloji kultur uyunluu bu
193

, 1983, 253.

176

snrlarn da quzeyd Van gl il Araz ay yaxalarna, douda Xzr

yaxalarna, gney-douda Tehran-sfahan xttin uzandn gstrir.
Bu xtt zrind yerln Kaan blgsi (Sialktp abidlri) Elam da
iin alan dairnin guney-dou snrn tkil edirdi. Xritd veriln
dair Qut elinin, qrq xtli dair is ona tabe olan dvltlrin razisini
bildirir.194
Qutlarn geni razisi v sayca ox olmasn qaynaqlar daima yad
edir. Bunun sbbi qut adnn baqa boylar da bildirmsi idi.195 Bu ad
altnda qohum boylarn olmas o an arxeoloji kulturunda aydn grnr.
Arxeoloji kultur baxmndan, Qut eli Tunc dvrnd kiayaras mdniyti il ayaqlaa bilmdi. Baxmayaraq ki, Qut eli razilrind arxeoloji
abidlrin, kini-maldar kulturunun tarixi daha qdim v tsrrfatn
inkiaf daha nd idi, ancaq III minilboyu Elam v kiayaras, zllikl,
Sumer kin n sni kanal bklrin gr v hrlm sahsind
ox irli getmi, Qut dalarn arxada qoymudu.196
III minillikd kiayaras v Azrbaycanda frqli sosial-siyasi durumun formalamas, slind, frqli yollarla iqtisadi inkiafa yn vern corafi mhitin tlbin uyun tsrrfat nvnn n xmas idi. kiayarasnda kiniliyin, Azrbaycanda is heyvandarln n xmas birincid hrlmni, oxtanr, mbd tikm, yaz kulturunu v quldarlq qurumunu, o birind is yaylaq-qlaq yaamn, keramika, metalilm sntini, kosmik kultlar, tktanr v iylr, dama kulturunu, frdin azadln
inkiaf etdirdi. kiayaras mdniyt tipinin tsir dairsin dn trk
boylarnn Dclyaxas blglrind is hr iki kultur dyrlrin sinkretizmi vard.
Qut elinin yarand razinin etnik durumu haqqnda arxeoloji
qaynaqlar myyn imformasiya verir. Bel ki, azr trklri kimi aralqdnizi antropoloji tipinin kaspi alar il qonu elam, sumer v akadlardan
194

Qutlarn Luristana yaxn razid olmas; Anubani ant yazs olan Padir dan gney
lulu snr sayb, qutlarn onlardan douda yerlmsi; Tirikan-qalasnn (Bad-Tirikan)
qaynaqda qut lksinin n (qnri) deyimin gr, Dcly yaxn olmas sylnmidir ( ,1956, 104, 117; , 112; , 1990, 301; Balkan, 1992, 37).
195
gr Qut eli anda bir ox boylarn ad qut etnonimi altnda rtl qalrdsa, bu
el dalandan sonra o biri boyadlar grnmy balayr. XIV sr asur yazlarnda qut,
lulu, subar, kutmux, turuk adlar yana kilir, XIII srd kuman (ukuman) ad bu sraya lav olunur (, 1956, 135).
196
, 1977, 20.

177

seiln qut-lulu boylar dfnetm adtin gr d qonulardan frqlnirdi.197 Sumer, Elam v Akad basrqlarnda grnn uzanq lbasdrma
adtindn frqli olaraq, onlarn bkl basdrma glnyi III minild d
davam etmidir.198
Qutlar eneolit andak
boyal-naxl keramik qablar
kulturuna sahib idilr. 199 Qut
elinin snrlar iin daxil olan
blglrd eyni arxeoloji kultur
kiik lokal frqlrl yaylmd
v blglr arasnda sx laq
vard. Qut elinin yaranma dvr
Kr-Araz kulturunun son alarna dr v Urmu yaxasnda
III minilin mhtm Gytp
abidsi qutlarn mrkz blgsini, Sialk abidlrinin yarand Qzvin-Tehran-Kaan buca is gney-dou snrlarn
tkil edirdi.200
Lulu-Qut ellri qurulandan hl minil nc, IV minillikd Urmu
gl hvzsi metallurgiya v dulusuluq sahlrinin inkiaf il seilir.201
Bel bir inkiaf snt srlrind d qabarq grnr. Bel ki, uzmanlarn
qut bylrin aid etdiyi heylllr (tunc bstlr) Gney-Azrbaycann H-

197

Mada tarixini yazan . M. Dyakonov Sialk, Gytp v sair abidlr sasn, yerli
halinin avropoid irqin aralqdnizi tipin aid olduunu v hl yzil nc fransz antropoloqu E. T. Haminin lulu v qutlar azr trklri, zllikl, qarabal (ual) azrlrl
eyni tip saymasn qeyd edir (, 1956, 97, 116).
198

Bkl basdrma glnyi bu ada ksr blglrd (Qiyantp IV, Sialk III v s.)
davam etmidir (, 98, 110).
199
, 1983, 255.
200
Quzey Ubeyd kulturunun lokal variantlar Urmu hvzsi n xarakterikdir. Mosul
blgsind Qavratp abidsi il Pdlitp abidsi arasnda genetik laq keramik
qablarn geometrik naxlarndak paralellikd aydn grnr (, 1989,125); Hl
V minilin sonunda boyal keramikas il seiln Sulduz dzndki Dlmtp abidsi
kiayaras quzeyindki Yarmtp il eyni xarakter dayr ( , 121-122).
201
, 90.

178

mdan blgsind v Urmu hvzsind taplmdr.202 Bu qdim trk snt

srlri saylan bdizlr indi Nyu-Yorkda Bremmer qalereyasnda saxlanr.
IV minilliyin ikinci
yarsna aid Qavratp abidsinin dama - mhrlri
ox aydn gstrir ki, Mosul
blgsind hl minil nc
lulu-qut boylarnn ulu babalar xsi mlkiyt formasna
kemidi. Hr bir heyvandar
ailnin, soy v boyun damas vard. Sonrak minillrd trk elatlar il geni razilr yaylb, son vaxtlara
qdr davam edn soy v
boy dama blglri, zllikl, qayast rsmlrd srgilnn v Qavratp andan blli olan bu
tk damalar n Asiyadan tutmu Baykalacan hr yerd trklrin
pasportu kimi grnr.203
Lulu-Qut eli anda tsrrfatda el
bir sistem formalamd ki, bugn d onlarn yaad razilrd yarmkri trk
boylar yaylaq-qlaq yaam il heyvandarlq tsrrfatnda hmin sistemi davam etdirir. Gney-Azrbaycanda qaqay, bxtiyar
v sair trk boylar bu glnyi minillr
boyu saxlaya bilmidir. Lulu-qut andan
heyvandarlqla qul myinin bir araya smamas trk toplumunda quldarlq qurumunun yaranmasna zrurt dourmamdr.
202

, 1956, 115-117.
Bel rsmlrin tipologiyas I Bitikd geni verilmidir. Qutlarn mifoloji, astraloji
grlri kiayarasndak halinin inanclarndan frqlnirdi. Keramika zrindki geometrik naxlar, tk, bars v ilan killri, hyat aac, su v brkt simvollar, zllikl,
qut razilrind geni yaylm taleh anlaml gy-tanr v ulduz simvolu dnrg
(svastika) damas diqqti kir. Dnrg simvolu bugn d ulduzu snd deyimil
azr trklrinin mifoloji yaddanda qalmdr.
203

179

kiayaras dvltlrd ar, mbd v varl aillr n ilyn qullarn

hququ il Qut elind hr bir yoxsul frdin zl mlkiyt hququ arasnda
kkl frqlr vard. Hr iki blgd mxtlif mifoloji, etnoqrafik, xlaqi,
kultur v mxtlif milli-etnik dyrlr zr gedn inkiaf mxtlif sosial
qurumlarn v siyasi-iqtisadi mnasibtlrin formalamas il nticlnmidi.204
Bellikl, bzi sahlrd kiayaras mdniytindn geri qalan Qut
eli myyn sahlrd ondan irlid idi. Bu baxmdan, qut qanunlar il
Elam, Akad, Sumer lklrini yzil idar etmk asan deyildi. Qut elinin ilk v son alarnda gcl qardurma olaylarnn sbbi frqli mdniyt idi. Qut eli haqqnda sas qaynaq mixi yaz il bir ne nsxd
qalm arlar siyahs (King list) adlanan yazdr. Qut dvlti dalandan az sonra sumer dilind yazlan bu siyahda kiayarasnda hakimiytd olmu slallr sralanb sadalanr. 205 Lakin bu sradak Qut
slalsi o an mirzlrini adrd kimi, sonrak tdqiqatlar n
d problem yaratmdr. Bel ki, digr slallrin mxtlif illrl davam
edn irsi hakimiytindn frqlnn qut elbylrinin seiml hakimiyt
glib, onlara ayrlan hakimiyt ili tamam olanda hakimiytdn getmsi,
ya yeni mddt seilmsi tarixnaslqda yanl yozumlara yol amdr.
Siyahda Akad slalsi il II Laqa slalsi arasnda veriln Qutlarn hakimiyti mxtlif nsxlrd kim ar idi, kim ar deyildi, bir arn
204

Qutlarn hakimiyti anda sumerc qru ern-a du deyimi gnclrin tikinti, kanal, tarla ilrin clb olunmas kimi baa dlr v gnclrin ii dsty qoulmas
kimi verilir (, 1983, 253-254); Lakin qut anda bu deyim daha ox rnlr
qoulan gnclr anlamna uyun glir, nki burada sumercnin ere(d) qul yox,
eren sz ilnib, Qut anda sumer gnclrinin qut rnlrin qoulmas vurulanr.
205
DV, 1983, 488; Kiik frqlrl Qut bylrinin ad v hakimiyt ili sra il siyahda
bel verilir (, 1956, 107; , 1960, 155; Zhtabi,): mta (3 ya 5),
ngeu (6), Sarlaqab (6), Yarlaqa (6), Elulume (6), nimabake (5), ngeu (6),
Yarlaqab (15), bate (3), Yarlaqab (3), Kurum (1), Habilkin (3), Laerabum (2), rarum
(2), branum (1), Hablum (2), Puzur-Suen (7), Yarlaqanda (7), Sium (7), Tirikan (40 gn).
Elbylrin burada gstriln hakimiyt illrini toplayanda 91 il 40 gn rqmi alnr.
Lakin bzi yazarlar qut dvrn aid mxtlif illr verir: Nippur nsxsin gr, 124 il
40 gn (, 1960, 177, 2-ci qeyd); 80-100 il aras (AT, 1994,70); Bzi yazarlar
is Qut tarixini -drd sr qdim kir. Bel ki, Luis Halpenin redaktorluu il ap
olunan Peule et civilisations (I t. Les promi. civilis, s.93) adl srd balanc tarix
2622-dn saylr. E Meyer is qut tarixini 2550-2374 aras verir ki, .Gnaltay da bu
tarixi qbul edib, qutlarn hakimiyt tarixini 132 il qaldrr (Gnaltay, 1987, 342);
Lakin kiayarasndak baqa slallrin tarixi il mqayisd dqiqln xronologiyaya
gr, 2109-cu il Qut hakimiytinin son ilidir (, 1956, 114).

180

ad siyahdan db, qutlarn ar yox idi, z (mta?) be il arlq etdi deyimlril balanr, 21 elbydn 20-sinin ad v ne il hakimiytd
olmas gstrilir. Bu illrin cmi is 91 il 40 gn edir.206
2203-2201

Enridavazir

2 il (?)

(?)

2200-2198
2197-2192
2191-2186
2185-2180
2179-2174
2173-2169
2168-2163
2162-2157
2156-2151
2150-2148
2147-2145
2144-2142
2141-2140
2140-2138
2137-2136
2135-2134
2133-2132
2132-2131
2130-2124
2123-2117
2116-2110
2109 -

nita (z)
ngeu
Sarlaqab
Yarlaqa
Elulume
nimabake
ngeu
Yarlaqab
---
---
bate
Yarlaqab
Kurum
Habilkin
Laerabum
rarum
branum
Hablum
Puzur-Suen
Yarlaqanda
Sium
Tirikan

3(5) il
6 il
6 il
6 il
6 il
5 il
6 il
6 il
6 il
3 il
3 il
3 il
1 il
3 il
2 il
2 il
1 il
2 il
7 il
7 il
7 il
40 gn

yarmq (?)
tam
tam
tam
tam
1 il yarmq
tam
tam (6+6+3=15 il)
tam
tam
tam
tam
2 il yarmq
tam
tam
tam
1 il yarmq
tam
tam
tam
tam
yarmq

6 illik
seim

3 illik
seim

2 illik
seim
7 illik
seim

Qut elinin Sumer, Elam, Akad dvltlrindn frqini grmk n

siyahda elbylrin hakimiyt ili sistemin baxmaq lazm glir. nki bu
sistemin verdiyi informasiyan nzr almadan, qdim trk dvltlrinin
trk trlri il qurulmasn anlamaq tin olur. sas qaynaq kimi burada
Qut arlarnn siyahs gtrlm (2 v 3-c stun), onun sasnda 1,
4 v 5-ci stun trtib olunmudur.
206

Hr elbyin ne il hakimiytd olmas siyahda verilmidir, lakin hans illrd olmasn, yuxarda deyildiyi kimi, tarixilr ayr-ayr illrl gstrmilr. Elbylrin hakimiyt illrinin sistemi (1-ci stun) ilk df Azr xalq (2000) kitabnda verilib.

181

Bu cdvld ilk diqqti kn son stundak drd mxtlif seim

ilidir. Bugnk terminologiya il desk, burada dvlt bas sekisinin
ne ildn bir keirilmsi ks olunmudur. Qut elinin bir srlik dvrnd
bu seim mddti df dyimidir: 6 illik elbylik 2150-ci ild yarbar (3 il) azaldlm, 2137-ci ild bu mddt 2 il salnm, 2130-da sekilrin vaxt yenidn artrlb, 7 il myyn edilmidir.207 Cdvld diqqti
kn ikinci msl 21 elbydn drdnn veriln hakimiyt mddtini
tez baa vurmasdr ki, bunlardan yalnz sonuncu elby Tirikann devrilmsi
bllidir, digr elbyin hakimiyt dvrnn 1-2 il yarmq qalmasnn
sbbi is aydn deyil. .M. Dyakonov hmin elbylrin savada v ya z
cli il ldyn mmkn sayr.208 Bizc, bunun ayr yozumu da vardr,
nki savalar sasn Qut elinin ilk v son anda olmudur, orta alarda is mhariblrin olmas blli deyil, ksin, bu dvrd btv regionda stabillik vard v bu duruma nzart d qutlarn lind idi. Olsun ki,
yzil boyu 21 elby srasnda iki- yartmaz v ya trni pozan elbyi bu
vzify, masir terminologiya il desk, ne semidilrs, elc d
impiment yolu il vzifdn salmlar.
lkin qaynan (kinq list) nsxlrind v onlara sasn qurulmu
cdvld mbahis douran msllrdn biri Qut elinin ilk a il baldr.209 Bzi nsxd kim ar idi, kim ar deyildi ifadsi qutlarn yox,
Akaddak duruma v orada arla iddia edn adlar blli Akad bylrin
aiddir. Qut elbyi Elulumein vaxtnda Dudu Akad ar titulu il Qut
elinin caniini olandan sonra Akadda vziyt stabillir. Siyahda qut
elinin ar yox idi deyimi is tbiidir, nki Lulu elindn sonra qut boylar Urmu hvzsind dvlt qursa da, bunun kiayarasna dxli yox idi,
yalnz Sumeri zn tabe edndn sonra bu el dvlt kimi tannd. Grnr, siyahda birinci elby kimi veriln mta adn baqa tdqiqatlardan
frqli olaraq, nita (z) kimi oxuyan A. Poebel haqldr, nki akadlar
mlub edndn sonra yazsnda zn Qut ar, dnyann drd yannn
ar adlandran Enridavazirin statusu siyahdak z 3 (ya 5) il ar
207

, 1956, 108; Sual olunur, byk bir imperiyan idar edn hakimiytd
ba vern bu nmli dyiikliyin sbbi n idi v icra mexanizmi nec idi? Tssf ki,
sualn birinci hisssin dqiq cavab tapmaq mmkn deyil, lakin bir sr boyu seki mddtinin df dyim sbbini yalnz gmanla idarilikd ortaya xan hanssa
problemin ynglldirilmsi kimi yozmaq olar, ancaq ikinci sualn mntiqi cavab
budur ki, bel mhm msllr qurultay statuslu toyda hll olunurdu.
208
Eyni qaynaq.
209
Jakobsen, 1939; , 1983, 486-491; , 2002, 367.

182

oldu deyimin mntiqin uyun glir. Bu halda, qaynaqdak qut slalsin

aid bndd bir arn ad itib (db) deyimi d aydnlar, nki orada
mhz Enridavazirin ad yox, z vzliyi yazlb. gr verdiyimiz bu
yozum dorudursa, onda Qut elinin balanc tarixini bel brpa etmk
doru olar: Lulu-qut boylar m.. 2203-c ild toplanb, qut bylrindn
Enridavaziri orduya ba (babu) seir, 2201-dki uurlu qlbdn bir il
sonra (2000) qurultay faktiki olaraq, il babu olmu bu bahadr elby
seir. Bellikl, bu olaydan bir sr sonra siyahn yazan sumer mirzlri
nc arlar olmayan qutlarn ilk ar Enridavaziri nzrd tutub, z 3
ya 5 il ar oldu ifadsini iltmi, onun ad yazlmad n siyahn krn mirz elbylrin blli 21 say dz alnsn dey, bir elbyin ad itib
deyimini lav etmidir.210
Siyahnn verdiyi sas informasiya is budur ki, trafdak oturumu
dvltlrdn frqli olaraq, Qut dvltind hakimiyt glm irsi deyil,
seki yolu il gerklmidir. Akadda despotik monarxiya v bu rejimdn
o qdr d frqlnmyn, qullarn sayna gr is Elam, Akad arxada
qoyan teokratik Sumer dvlti olan bir regionda Qut elinin tolerant siyasti traf xalqlar n clbedici idi. Sonralar bel bir durum subar boylarnn kiayarasnn quzeyind qurduu kiik Subar byliyind grnr.
traf blglrdn qab, cann Asur-Urartu despotizmindn qurtaran halinin bu byliy snmas haqqnda yuxarda danmdq.
Qut elinin yarada bildiyi stabilliyin sbblrindn biri, elbylrin
seim yolu il hakimiyt glmsi idi. Saray evrililrin imkan vermyn seki sulu hm d daxili hakimiyt davasnn qarsn alr, hakimiyt iddial ahzadlrin gc, hiyly l atb ar ola bilmsi bu sistemd
yoxdur. Ona gr d, 2200-ci ild seilmi ilk elbydn tutmu son elby
qdr hamsnn seki il dvltin bana kediyini grrk. Qonu lklrin arlarna aid siyahda bu nizam-intizam yoxdur. Mqayis n
210

Bel ki, birinci v ikinci stird sual douran mslnin kk ilk qaynaqla baldr.
III Ur slalsinin hakimiytini bdildirmk mqsdi il Daqndan (Nuh tufan) ar
Ur-Nammu (2111-2094) ana qdrki dvr hat edn bu siyah Qut eli dalandan
az sonra yazlb, sonralar z krlrk ona yeni lavlr edilmidir. Ortaya xan bzi nsxlr kim ar idi, kim ar deyildi deyimini bir yerd akad, baqa bir yerd qut
slalsin aid edir. slind, birinci variant daha dzgndr, nki burada shbt Akad
ar arkaliarri lndn sonra hakimiyt zrind bir-biril 3 il mbariz aparan kiki,
mi, Nanum adl akad bylrindn gedir v onlarla savaan qut elbyi Elulumein adndan sonra Qut elinin Akadda caniini Dudu v olu u-Turulun adlar sra il verilir
(, 1983, 486; , 1960, 154).

183

deyk ki, mhur Hammurapinin soyu I Babil slalsind (1894-1595)

sr boyunca atadan oula ken irsi hakimiytin cmi 11 ar olmudur,
bir srlik Qut elind is 21 ar seilmidir.211
Siyahdan da grndy kimi, xalqn mhbbtini qazanan bacarql
bylr dalbadal v ya myn fasil il elbyi mqamna tkrar seil
bilmilr. gr ngeu adnda iki elby olmamsa, onda bu ad dayan
elby 24 ildn sonra tkrar seilmi, 18 il hakimiytd olan Yarlaqab is
df dalbadal (6+6+3=15) v illik fasildn sonra tkrar elbyi
mqamna ykslmidir.212 Demokratik sekinin gc onda idi ki, seim
ilinin dyimsindn asl olmayaraq, seiln elbyi ona ayrlan vaxt baa
vurmal idi. Yalnz mstsna hallarda istefa mslsi gndm gtirilirdi.
Gn kimi aydndr ki, Qut elind ciddi qayda-qanun olmu, toyda alnan
qrarlara rtsiz ml edilmidir. Hkmdar yox, tr ah olmudur. Dnya
dvltilik tarixind ilk demokratik sekilri gerkldirn trk boyu
qdim Azrbaycanda protoazr boylarndan olan qutlar idi.
Ulu soydalarmzn qurduu Qut elinin tarixi hm d demokratiya
tarixi kimi qiymtlidir. Seki il formalaan sl xalq hakimiyti demokratik dvlt qurumu olduundan onun El adlanmas, dvlt balarnn eli,
elby, eliby, elxan titulu damas, dvlti (eli) olan xalqa v lky d
El deyilmsi, eli quran, onun snrlarn genildn elbylr Elalm, Eltutmu, Elolmu lqblrinin verilmsi glnyi blk d qut andan
qalmadr. nki Qut elini imperiyaya evirn mhz qut elbyi Elulume
adlanr.
Xalq v dvlt anlamlarnn qdim dilimizd eyni szl verilmsi
trk etnosunun demokratik ruhunu ks etdirir, qonu despot dvltlrdn
frqlnn Qut eli bunun ilk rnyidir. Azrbaycan Demokratik Cmhuriyti (1918-1920) n Asiya v digr mslman lklri iind ilk demokratik dvlt saylr, lakin qaynaqlar v zllikl, yuxarda veriln cdvl
is Azrbaycanda hl 4200 il vvl demokratik dvlt qurumu olduunu
ortaya xarr.
Qut eli daxilind olan stabillik ona tabe olan lk v dvltlr d
z tsirini gstrirdi. Akad zlmndn bezn sumerlr Qut sgrlrin xilaskar kimi baxr, lkni Akad tcavzndn qurtaran qutlara tabe olub,
Qut elin vergi dmyi normal qbul edirdilr. Lakin idarilik glnyi
211
212

, 1983, 489.
Seki ili silsilsin gr, drd ya be df d (6+3+3+3=15; 3 x 5=15) seil bilrdi.

184

baxmndan akad, elam v sumerlrdn frqlnn, monumental mbdlri, yaz nnsi v mmurlar ordusu olmayan Qutlar n kiayarasn
100 il savasz idar etmk asan baa glmirdi. Qut elinin paytaxt indiki
Krkk (Arapha) hri idi.213 oxlu dvlt mmurlar il seiln Akad,
Elam v Sumer lklrini idar etmk n Qut eli nzarti altnda saxlad geni razilrd yerli balar v onlarn idar aparatn saxlamaa
mcbur idi. Yerli hr-dvlt ensilri (balar) Qut elbyinin caniini
saylsa da, atadan oula ken hakimiyt glnyi yerlrd davam edirdi.
Bel vziyt hr iki trfi qane edirdi: Qutlar lazm olan vergini yerli balarn vasitsi il rahat toplaya bilir, sumerlr yaranm min-amanlq
raitind z hr-dvlt glnklrini rahatca davam etdirirdilr.
Qut ana aid bir sumer yazsnda deyilir ki, (artq) qulluqu z
xanmna tay olmudu, qullar z sahibi il yana gedirdi; varllar yetim,
gcllr dul qadna xtr toxundurmurdu. 214 Sumerlrin qut elbyin
hr il bac-xrac gndrmsi, kiayarasndak qrargahda oturan nmayndsinin xanm v uaqlarna qiymtli hdiylr aparmas haqqnda
qaynaqlarda mlumat vardr.215 Sumer dili qrameri (1981) kitabnda
yer alan mtnd vvlki irtica rejimi vzin insani mnasibtlr nm
veriln qut ann ygs, min-amanlq durumu il bal deyimlr
diqqti kir: 216
(1) ki-mah uru-ka al-nu-gar
(2) l- ki-ni-tm
(3) qala-e balaq-nu-tm r
nu-ta-
(4) ama-era-ke4 r nu-bi-u11

(1) hr mzarlnda qbir qazlmad,

(2) l (csd) bastrlmad,
(3) qala rahibi musiqi altini damad,
ondan (yas) nmsi xmad.
(4) a qadn a demdi.

Bu szlrin mllifi Laqa hrinin ensisi Qudea (2133-2117)

Qut caniini idi, ona veriln geni slahiytdn istifad edrk, yeni
kanallar kdirib, mbdlr tikdirmi, elm v dbiyatn inkiaf n
byk ilr grmdr. Qudea hmin yazda qeyd edir ki, onu 216 min
kiinin iindn tanr Ningirsu semidir. lknin gerk oban (lk
bas) olandan sonra, kims qayla, qamyla dylmdi, ana olunu
vurmad; vali, avu, mmur v iibann ilynlri vura bilcyi ey
213
214
215
216

Gnaltay, 1987, 316.

, 1983, 262.
, 1916, XXI-XXX.
SDG, I, 1981, 29.

185

daranm yun idi. Bu ifadlrdn grndy kimi, yaranm stabilliyi

Qudea z adna xr v htta Sumerd onun Qut caniini olmasn qutlara yox, sumer glnyin uyun olaraq, Tanr seimin balayr.217 Bu
durum bir daha gstrir ki, qutlar yerli balarn seimin qarmrd v
yerli hakimlr kifayt qdr srbstlik verilmidi. Ensi titulu dayan
Qudeann dvrnd 5 Qut elbyi dyimidir, nki yalt hakimlrindn frqli olaraq, mrkzi hakimiytin bas yalnz requlyar seki il
ar (elby) ola bilirdi. Dorudur, Qudea ar titulu damrd, lakin
Akaddak qut caniini formal olaraq, bu ad saxlamd.
ada tarixilrin bilgi meyarna uyun glmyn Qut dvltinin el quruluu qbul olunmu llr smr, ona gr d,
mntiqsiz yozumlar irli srlr. Bel ki,
baqa dvlt balarnn uzunmddtli hakimiytindn frqlnn qut elbylrinin qsa
hakimiyt illrinin sbbini qutlarn z aralarnda hakimiyt savanda v bu savalarda
elbylrin lmsind axtaran Avropa alimlrin etirazn bu durumda olan bir xalq 91 il
o alarda z dvrn gr n inkiaf etmi
tsrrfat olan Sumer-Akad kimi dvltlrin zrind nec hkmranlq ed bilrdi?
ritorik sual il bildirn tannm qdim tarix uzman . M. Dyakonov btv regionda stabillik yaradan qut hakimiytinin kvrk deyil, mhkm
olduunu yazr, lakin znn qoyduu mntiqli suala cavab gmanla
verir v qut elbylrinin seim illrindki dzni ibtidai icma quruluunda
axtarr, onlarn bu qurumda yaadn ehtimal edir.218 Ehtimal klind
sylnmi bu fikir sonralar baqa rus tarixilrinin yazsnda artq az qala
gerklik kimi verilir: qut andak stabilliyin sbbini siyahdak qutlarn ar yox idi deyiml balayrlar, guya ar yox imi, amma tayfa
rislri stabillik yaradb, n Asiyann qdrtli dvltlrini idar edir217

Qudeadan nc Laqa ensisi Ur-Baba onun qaynatas idi. Grnr, olu olmad
n hakimiyt krkn kemidir, tbii ki, bu olayda fal amnn yozumu uurlu xbr, tanrnn razl olmudur. Tanr seimi qdim trk dvltilik glnyind d
vard: elby, xaqan olan adama tanrnn qut vermsi, onlarn qutlu saylmas inam
Gytrk elind v slamaqdr davam etmidir.
218
, 1956, 107-109.

186

mi.219 Burada Sovet ideologiyasna xidmt edn komunist tarixi alimlr z liderlri F. Engelsin bir deyimini xatrlatmaq lazm glir. Bu
ba komunist bel deyir: Biz bilirik ki, icma qurumu il ial olunanlar
zrind hkmranlq bir araya smr.220 Azrbaycan tarixilri d qut
arlarn icma urasnn sediyi tayfa birliyi balar adlandrb, qutlarn
guya yalnz dvlt qurmaq astanasna gldiyini v kiayarasnda idar
etm ilrin qoulub almadqlar n byk dvltilik tcrbsi qazana bilmdiklrini yazrlar.221
nc bunu yada salaq ki, Carmo, Xasun, Xalaf, Quzey-Ubeyd kulturu yaylan bir razid yaayan toplumun yazyaqdrki tarixi hmin
ardcl arxeoloji kulturlarn blglrind vardr. Qut razisind ibtidai
icma qurumunun dalmas Qut eli andan n az min il nc balamd.
Qutlarn ibtidai icma qurumuna aid fikirlrin elmi sasa dayanmadn
subut etmk n tkc Urmu yaxasnda olan Gytp abidsinin verdiyi
blglr kifaytdir. O ki qald qutlarn ar yox idi ifadsin, bunu da
yuxarda z ar oldu deyiminin izahnda verdik. Hr halda, Babil
mirzsinin ifadsini shv hesab edn ada tarixilr unudurlar ki, hadislrin iind yaayan savadl katib ar il srkrdni, hkmdar il qbil basn indiki tarixilrdn daha yax frqlndir bilirdilr. Qdim
qaynaqlar qut elbylrini mhz ar adlandrr, hl Qut dvlti yenic
yaranmaa balad ada qutlarn zfr yazsnda Qutum lksinin
ar, dnyann drd smtinin hkmdar titulu yazlmd.222 Xilaft dvrnd sultana xtb oxunduu kimi, Qut imperiyas qurulandan sonra
ne yerli Sumer hkmdarnn Qut arnn rfin hsr etdiyi yazlar
durur. btidai icma quruluunda yaayan uruq bel nhng dvlt (imperiya)
qura bilrdimi? Yaxud, bir sr boyu dvlt banda olarkn ardcl nsil
dyin bir boy v ya budun (tayfa birliyi) nec olur ki, dvltilik tcrbsi qazanmr?
219

, 1983, 256;
. M. Dyakonovdan sonra Mada tarixi kitabn yazan . liyev onun bu yanl fikrini,
haql olaraq, tnqid edb, qutlarn icma quruluu mslsini iirtm adlandrr, Qut
anda Gytp kimi abidlrin bel fikirlri rdd etdiyini vurulayr. Lakin o da qutlarda icma qurumunun dalmasn kiayarasnn tsiri sayr v bu prosesin hakimiyt
glm illrin yaxn balandn yazr (, 1960, 155-156, 6-c qeyd).
220
, 175.
221
AT, 1996, 36-37.
222
da-nm r gu-ti-im ki-ib-ra-tim ar-ba-im qdrtli kii, Qutum v dnyann drd
bucann ar (Balkan, 1992, 27).

187

lbtt, Qutlara bel mnasibt bir trfdn, arxeoloji blglrin v

qdim yazlarn tekstoloji informasiyasn, digr trfdn, qdim trk
dvlt glnklrini nzr almamaqdan irli glir.223 Qut eli birdn-bir
gydn dmmidi, halinin bir az nc Lulu eli v hl Subar eli,
Aratta eli anda toplanm dvltilik glnyi vard.
Qut dvltinin dalma sbblri blli olmasa da, sonluu tipoloji
baxmdan sonrak trk ellrinin qurulub-dalma olaylarna ox bnzyir.
Elby adlarnn thlili gstrir ki, artq nc nsil akadlam v akad
adlar dayr.224 Grnr, qut elbylrinin sonrak nsli idar etdiyi kiayarasndak hrlm mdniytinin tsiri altna dm, sumer-akad
glnklrin meyl edn qut elitas get-ged qut (trk) etnik dyrlrindn uzaqlamlar. Bu duruma dn sonrak trk imperiya v dvltlrinin taleyini, ox gman ki, Qut eli d yaamdr. Qut dvltinin qurulduu illrd Enridavazir v Qut imperiyasn quran Elulumed olan tpr
artq son elbylrd snmkd idi. Qut trsin gr, 7 il hakimiytd
olan elby Siumun vaxt bitndn sonra, hmin mddt onun yerin
seiln qut elbyi Tirikan hakimiytd cmi 40 gn qala bildi, nki
qutlar Sumer lksindn qovan syanlar onu arvad-ua il birlikd
snd Dubrum hrind sir ald. Utuhenqaln bal il gerkln bu olayn tsviri qaynaqlarda mxtlif versiyalarla ks olunub. Bir
yerd yazlr ki, Tirikann mlubiytin Ay tutulmas sbb olmudur.225
lbtt, Ayn tutulmas sbb deyil, bhandir. kinci versiyada is qutlarn qovulma sbbini bel verilir: Zhrli da ilan, tanrtanmaz qutlar
Sumer halisi arasnda dmnilik yaratd, oulu anadan ayrd, Sumer
hakimiytini dalara apard. Kiik poema, nm formasnda yazlm,
lakin orijinal deyil, sonradan krlm nsxsi qalan (eynn hay qaynaqlar kimi) bu qaynan mllifi Sumerd anti-qut ovqatn qzdran
dstnin bas Utuhenqaldr. Qut elinin dalma sbbi almayan bu
223

Qudea andak siyasi stabilliyi, mdni inkiaf, qutlara vergi kimi veriln qzl,
qiymtli silahlar, ssl mebellri nzrd tutan tarixilr ortaya bu sual qoyur: Btvlkd bu durum, Qudea v onun vrslri hakim olduu bir dvrd qutlarn Akad v
Sumer zrind hakimiyti nec ola bilr?. Qoyulmu suala zlri bu cavab verir:
Btn bunlar (blglr) gstrir ki, Qudea qutlara vergi verirdi; qutlar da ona btv
Sumerd v btn mhm ticart yollarnda srbst falit imkan vermidi.Bel dnmk olar ki, Qudea sadc qutlarn Sumerd caniini idi (, 1983, 263).
224
, 1956, 108.
225
SSR EA Nzri astrologiya institutu Selevki ana aid qaynaqda veriln Ayn m..
2109-ci ild tutulmasn tsdiq etmidir (, 1983, 266).

188

qrzli yazda da qondarma fikirlr olmas haqqnda blglr vardr, ona

saxta v qeyri-ciddi qaynaq kimi baxlr.226 nki Sumer lksi, sumer
mdniyti sl iklnm dvrn bir sr boyu btv regionda slh
tmin edn Qut elinin tabeliyind yaad. Baqa bir variantda Ur hrini
elamlarn datmas v bu olayda dolays il qutlarn gnahkar olmas
sylnir.227 Bellikl, yzil yaxn davam edn Qut elinin dalma sbbi
bizim n aq qalsa da, bu dvltin v qut boyunun ks-sdas uzun
illr davam edib yaad.
Qut eli dalandan sonra qut boylarnn ad Mada ana qdr15
sr Asur mnblrind grnr: XIV srd I Adadnerarinin yazsnda
qutlarn geni snrlar ifadsi ilnir; XIII srd I Salmanasarn yazsnda uzaqlara taxl kimi splnmi qut ordular, gydki ulduzlarn
say qdr ox olan qutlar deyimlri vardr; VIII srd II Sarqon Mada
lksinin bzi blglrini Qutum adlandrr; VII srd Assarxaddon
mannalar lksinin adamlarn, ram olmayan qutlar datdm deyir;
asur yazlar son df qut arlar (bylri) ifadsini 636-c ild iltmidir.228 Bu yazlarda qutlar Urmu hvzsind, Dclnin yuxar axarlarnda kumanlarla qonuluqda, Kudmux lksi yaxnlnda gstrilirdi.
. M. Dyakonov II minilboyu bu qaynaqlarda ken qut boyadnn real
etnik termin olduunu yazr.229
Lakin bu real etnonim vvllr Qut eli anda boybirliklri olan
budun (xalq) ad kimi ilnirdi v o an qaynaqlar Qut lksind 70
boy yaadn qeyd edirdi, Qut eli dalandan sonrak alarn qaynaqlar artq konkret qut boyu il brabr, hmin boylar z ad il, subar,
turuk (trk), kuman, bars, br, qarqar, zngi, polad, qorus, xns, qzl,
azr v sair etnonimlrl verir.
Qut lksinin (GU.T.UM K) qdim halisinin ad, qut etnonimi
trk onomastikasnda drin iz qoymudur. Bel ki, ada baqord boylar
iind kudi, kuday deyimlri il ilnn qudi boyu vardr.230 ox vaxt
qaynaqlarda utiqurlar il ad yana kiln kutriqur boylarnn v onla226

, 1983, 265; , 1994, 72.

, 1989, 185.
228
, 1, 2, 4, 28; , 1963, 235; , 1956; , 124;
, 1988, 101; Bir asur yazsnda (VIII sr) asurlara qar vuruan Urartu ar Arqitiy qutlarn yardm vurulanr (, 1954, 233).
229
, 1956, 135.
230
, 1974, 50.
227

189

rn Avropada at oynatd alarda Avar dvltinin Kuti-xan (553) adl

17-ci hkmdarnn adlarnda grnn qut/kuti sz trk toponimlri srasnda da geni yer tutur. 231
Van glnn gney-bat yaxasnda masir Kotum toponimi Urartu
anda URUQutume (qutu-me) klind yad olunur, bura glib yerln
haylar is ona Kotom demilr.232 Osmanl dnmind Anadoluda Kutvan
(kut-van), Kutuculu (kutu-cu-lu) klind qeyd olunan yeradlarnda v
daha ski alarda Anadolunun gney-dou v gney blglrind, kiayarasnn quzeyind yerln v asur-urartu qaynaqlarnda Quta/Kuta,
Kuda, Qutta, Qut//Kutu//Gutium, Kudmux/Kutmux, Kudmar//Kutmar klind ad ken blg, hr v yaay msknlrind qut boyunun ad
grnr.233 Babil blgsind d Kutu adl hr v kanal olmudur. kiayarasndan subar boylarnn quzey v dou ynlr miqrasiyasndan yuxarda shbt amdq. Qut eli dalandan sonra qut boylarndan bir qisminin d Gney Qafqaza, Xzr yaxalarna v Orta Asiyaya kediyini
ks etdirn toponimlr vardr: Qudula (Ouz), Kotuz (Vedi), Kale-Kuti
(Qzvin), Kuta (Smrqnd). Qut etnoniminin sasnda duran qut sznn itirak etdiyi toponimlr d eyni istiqamtd yaylmdr: Qutqaen (Qbl), Qodman (Masall), Ata-Qut (Tu, Qaraba).
Qut etnoniminin etimologiyas, mnc, Kut Tnri xatun, Kutlu,
Kutan, Qutqan, Kutadm, Kutrulmu, Qutalm, Kutlu//Qutlu kimi trk
xs adlarnda ilnib, ruh, can, uur, mqdds anlamlar il bugn
davam edn qut sz il baldr. Bu fikri vaxtil prof. Beno Landsberger irli srmdr. O yzr ki, bu Gutium, yaxud Kutium etnonimind
akadca nisbt kilisni (-ium) xsaq, yerd kut ad qalr. Kut xalqn nzrd tutan alim lav edir: Trklrl n yaxn mnasibtd olan, htta
blk d, eyniyt gstrn boy budur.234 Azr dilind Bu ad bu yigid
qutlu olsun (KDQ), Ye, ryind qutun olsun, Manas eposunda Kuyruuna kut dm, Kutlu kula at kiminki ifadsi, deyimlri qut sznn
qutsal anlamn yaadr. Qut eli anda Orta Anadoluda yaayan hatlarn
dilind eyni anlamda ilnn qut sz qdim qaynaqda qalmdr.235 Bu
231

Trk dillrind qam//kam, qut/kut, qz//kz, qadn//kadn klind yazlan szlrd

ilk samitin azr lifbasndak q hrfi il verilmsi dzgndr.
232
, 125.
233
, 557; , 114, 123-125.
234
Azr xalq, 2000, 245-246; Landsberger, 1937, 8; Balkan, 1992, 25.
235
, 1985, 44.

190

sz trk etnonimikas n domadr.236 ndiki Bolqarstana gedib, Bulqar

dvltini quran Asparuk xan bulqarlarn qutriqur (qutir-qur) boyuna balq edirdi. Qutlarn Gney-Azrbaycanda birbaa davams olan qaqaylar iind qutlu boyu vardr.237 Qut etnonimi haqqnda elmi dbiyatda
baqa fikirlr d irli srlmdr.238
Qut boyunun ad trk onomastikasnda geni yayld kimi, qut
elbylrindn d bzisinin ad trk antroponimika sistemind davam etmidir. illik elby seils d, hans qltin grs bu vzifd cmi
bir il qalan Kurum (2141-2140) elbylik titulundan mhrum edildi. Bu ad
m.s. IX srd Bulqar dvltinin bas Kurum xan, XIV srd is Altun
Ordu dvltind Kurum xan damdr. Qut elbyi Kurumdan frqli
236

Elazn Baskil, Maden ilelrind Kut-ua oyma, Osmanl dnmi arxivlrind

ad qalm Kutlu, Kutluby(li), Kutluca(l), Kutludomu, Kutluxan, Kutlulu Kutluluca,
Kutluoba, Kutlu, Kutluyurd (OAC, 556-557) etnonim v toponimlri aydn gstrir ki,
qut sz boyad kimi geni ilnmidir. Ola bilsin ki, mmlk sultan Kutuz, rus maral
Kutuzov, Qafqazda grnn Kutiyev ad v soyadlar da hmin szl baldr.
237
, 1988, 42.
238
Qdim qaynaqda qutlara namruti (abniz) deyilmsini v yaxnlqda kuman boyunun yaamasn diqqt alan Y.Yusifov bu etnonimlrin (qut, kuman) sarn, a
anlaml ku szndn yarandn (ku-ti, ku-man) gman etmidir (AT, 1994,82).
Qut etnonimini Qafqazda blli olan uti, daha dorusu, indiki qafqazdilli udi xalq il
balamaq n bzi alimlr (Z.Yampolski, .M.Dyakonov, .liyev) kuti/uti paralelliyi
ortaya atmlar. Dorudur, trk dillrind k~ paralelliyi vardr v xzr /azr paralelliyi kimi, kuti / uti paralellri mmkndr. Lakin bunun udi etnonimin dxli yoxdur v
tarixi faktlara zidd olduu n yanldr. nki qut v uti ayr-ayr etnonim kimi hl
qdim mixi yazl mtnd yana verilib (, 38). ox vaxt ad yana kiln v
bzn Bizansn thriki il bir-biril savaan kutriqur (kutir-qur) v utiqur (uti-qur) trk
boylar kimi (, 96-97), eyni soydan olan qut v uti adl qdim boylarn sonradan
dnb qafqazdilli udin (udi) olmasn tsdiq ed biln blglr yoxdur. O ki, qald kuti v
uti boylarnn Urmu hvzsindn Gney-Qafqaza kemsi mslsin, bu dorudur v
ninki Azrbaycan v Dastan, htta Orta Avropaya qdr getmilr. Bu trk boylarnn bir qismi d Urmu hvzsindn sonralar Altaya qdr miqrasiya edib: Altay trklrind Kot ad v Dou-Trkstan il Gney-Sibir arasnda uti/udi boylar bunu aydn
gstrir. in alimlri qeyd edir ki, in dilind ilnn trkizmlrdn biri d hun mmur
titulu olan kti terminidir (HWC, 1984, 122; Bu aray trkcy Dr.A.nayet evirdi).
Hunlarn iind lulu slalsi kimi, kuti termini d gstrir ki, bu boylar douya da k etmilr. in qaynaqlar lolo (lulu?) boylarndan da bhs edir (, 2, 1952, 173).
Qut szn Kequtan, Kutanaul tipli toponilrin trkibind ilnn al, bin anlaml kutan (qutan) il; Kotanl, Xotan tipli toponimlrl; dou-german qot boyad il;
trk-german teonim paralelllri Qud/Qut, Kuday/Xudu v Qud/Qod/Qot il; qohumluq
termini quda v ya armaq n oxunan Qodu-Qodu nmsi il d mqayis edib,
myn yozum vermk olar.

191

olaraq, Bat-Bulqar dvltinin (681-1018) balar srasnda olu mhur

Omurtaq kimi, z d bir bahadr olan Kurum xan (803-814) Avarlarn
razisin yerlmkd v Sofiya (Sredets) hrini almaqda igidlik gstrmidir.239 Elby adlar srasndak Enridavazirin dvltin qurulmasnda,
Elulumein is imperiyann qurulmasnda igidliyindn, elby vzifsin
tkrar seiln ngeu v zllikl, Yarlaqabn mdrikliyindn shbt amaq olar. Bzi elbylrin ad anlam baxmndan titul v ya lqb bildirir.240
Elulume adndak glnk sonrak trk dvltlrind d davam etmidir.
Elulume ad bu elby sonradan verilib. Elbyin z adn bilmsk
d, Qut elinin Akad zrind tam qlb alb, imperiyaya evrilmsi
onun vaxtnda gerklmidir. Dvlt quran, onun snrlarn genildn
xaqanlara, dvlt balarna lteri, Elkutadm, Elolmu lqblrinin
verilmsi trk dvlttlik glnyind tkrar olunan haldr. Dd Qorqud
bahadrlarndan biri Yarnc olu lalm adn dayr.241 Mixi yazda o
ssini bildirn iar olmadndan Elolmu ad yanl olaraq, Elulume
klind oxunmudur. Yarlaqab, Yarlaqa v Yarlaqanda adlar yarlaq
v ab/a/anda hisslrindn ibartdir. Birinci yarlaq sz d iki hissy
ayrlr v trk xs adlarnda geni ilnn bu sz (yar) v kili (-laq)
adn Yarlaq hisssini yozmaa imkan verir. Bel ki, Yarkn, Yaruk Tikin,
nanu Apa Yaran tarkan kimi qdim trk adarnda ilnn yar sz v
Yalakar (ya-laq r) adndak -laq kilisi yozumu asanladrr. Nzr
alaq ki, Yalakar adn Yalakar Bilg kaandan sonra bir ne uyqur ka239

A, IV. 713; hrin alnmasn ks etdirn kil qdim bir lyazmada ks olunmudur (-,1985, 66).
240
Elbylrin sonrak nslinin siyahdak adlardan Habilkin, Hablum, Puzur-Suen akad,
yaxud akadlam antroponimlrdir, Laerabum, rarum, Sium is akad kilisi il ilnslr d, sami szlri deyildir. Bugn azrlr iind bat (bad) kimi ilnn bate adnda
csur (ibtey//ebetey) mnas olmas mmkndr. bate kimi rarum sznn d qdim mnyi tam aydn deyil. lk qut arnn ad Enridavazir, Enridupizir, Erridupizir
variantlar il yazldndan etimoloji yozum vermk tindir. Adn trkib hisslri bulqar Enrabota (
) xs adnda, xzr xaqan buzir Qlyavan adnda, qdim
trk Bozr, Basar, Pozar adlarnda grnr, adn daya bilcyi mna v deyim fonotaktikas Koroludak Halay-pozan adna oxayr, nki qdim erdi-pozur deyimi
bard(sa)-pozur anlamndadr. Lakin bu bir ehtimaldr.
241
M. Zhtabi siyahda adlar ardcl gln Yarlaqa, Elulume il KDQ-dak Yarnc
olu lalm arasnda oxarlq axtarmdr (Zhtabi,). Lakin qut elbylrin sralanmasnda ata-oul ardcll yoxdur. Mqayis olunan adlar arasnda bir qanunauyunluq var ki, o da drdnn d trk ad olmasdr. Elulume ad mmlktini bytm
anlam il yozulmu (Bayram, 1988, 80), Yarnc olu lalm adnda il-al-m trkibinin
is igidlik anlamnda ilnmsi qeyd olunmudur (Tanrverdi, 1999, 133-134).

192

an damdr.242 Dilimizd yar sznn 5-6 mnas var, bunlardan yalnz

iq anlam sadalanan adlarda zn doruldur v hmin sz -laq kilisi qoulub, parlaq, iql anlamnda yarlaq szn yaradr. Bu
kili elby Sarlaqab adnda da vardr, lakin akadlara sir dn baqa
bir qut byinin Sarlaq ad bzi qaynaqlarda Asarlaq klind yazlmas
v Asr kultu (iysi) il bal olmas elbyin adnda da Asarlaqab variantnn ola bilmsi ehtimaln ortaya qoyur. Hr iki halda -laq kilisinin
qramatik yk eynidir: birinci halda Sarlaq sarn, krn anlamn,
ikinci halda Asarlaq Azr kultunu qudsal sayan v ya Azr soyundan
olan anlamn yaradr.
Elby adlarnn (Yarlaq-a, Yarlaq-an) sonluundak -a, -an kilisi Qara, Bala, Qazan, Trkan kimi trk adlarnda geni ilnir.243 Yarlaqab v Sarlaqab adlarnn sonluunda ab elementini alp/alb sznn
qal saymaq olard (Yarlaq alp, Sarlaq alp), lakin o ada sumer-akad
v trk (qut) dilind ortaq olan baba, ata anlamndak aba szn bu
sonluqda brpa etmk daha uyundur, nki Sarlaqab adnn yazlnda
Sarlaq-aba (zr-la-qa-ba) variant da vardr.244 nim-aba-ke adnda ilk sz
Gytrk yazsnda inim Kltigin deyimindki inim (kiik qardam),
v sumer dilindki inim (sz) il uyunluq tkil edir. gr nimabake
ad qut szdrs, Qardam Abake, gr sumer szdirs Abake(in)
sz anlamn verir.245 ngeu elby adnda sonluq -sz kilisi kimi
diqqti kir, adn ilk hisssi dng modelind olub, yenm, d242

, 1983, 99; Qrz-qazax baklarnn duasnda Tanrm, hr yerd bizi

yarlqa! deyimi vardr (nan, 1972, 141); Burada yarlqa yardm et anlamndadr.
243
Qaynaqlarda 18-ci elby adnn Yarlaqanda v Yarlaqand formasnda yazlmas iki
morfonoloji variant ortaya qoyur (, 1956, 107); Azr dialektlrind Qzlbud //
Qzlbund variantlarnda olduu kimi, -and morfemind ssartm mmkndr; -anda
variantnda is Yalakar Kan Ata adnda olduu kimi, ata (ada) sz brpa oluna bilr.
244
PBS,13, 1; Balkan, 1992, 30; Saxa dilind sarlq (yak), monqol dilind sarlaq (da
buas//kz) szlri Sarlaq adnda Buac anlamn da mmkn edir.
in dilin mmur titulu b sznn trk dilindn alndn yazan in alimlri bunu
apa sz il balayrlar (HWC,1); Grnr sumer dilindki aba (ata, qoca, asaqqal) v
akad dilind b, ab klind yazlb, abi/abu (ata, baba), ab (atalar, babalar) klind
oxunan (, 1957, 14) szlr d qdim trkcnin aba/apa sz il baldr (, 47).
nim-aba-ke ad qdim trk abidlrindki nanu Apa, Boz Aba, Kulapa Urunu, Ay
Aba avu beq, Konurapa adlarnda olduu kimi, aba szn ortaya xarr. Yarlaqab(a),
Sarlaqab(a) kimi brpa olunan adlarn sonluu tlffz baxmndan M. Xorenatsinin
qeyd etdiyi xzr bylri Venaseb, Surxab adlarndan frqlnmir. Grnr, aba sznn
bzi adlarn sonunda -ab morfemin evrilmsi qut andan daha nc balanmdr.
245
nel-kaan, nanc-beg//yabqu v nak adnda is *in- inam, gvnc anlamndadr.

193

m mzmunlu eng/inge szdr v btvlkd ngess ad yenilmz,

mlub olmaz anlam dayr.246 Bu sz mir Teymurla vuran ngatr xann adnda da var. Grnr, iki df elby seiln ngess ald bu
lqb tam layiq imi.
branum elbyin adnda sonluq (-um) akad kilisidir, ibran sz
is Dd Qorqud boylarnda ad ken mran, l-Mqdisiy gr, rb
xilaftin qar vurumu xrrmi balarndan olan mran adnda ks
olunmudur. mran adn rb, mumiytl, sami sz kimi verirlr, lakin
qut anda onlara n yaxn sami tayfalar akadlar idi v bu ad akadca
deyil, sadc akad kilisi il yazlb v ola bilr ki, qut andan ox
sonra sami dillrin keib. Ouz boyu imre, trkmn boyu imreli v qdim
trk szlri imre sev, imren sevin, imrm (toplum, xalq) szlri
Yunis mr adnda olduu kimi, mran, mran, bran adlarnn trkmnli
olduunu gstrir.247 Qut elinin son elbyi Tirikan ad Kni Tirik adnda
olduu kimi, tirik//trk//turuq (trk) etnonimindn yaranm v sonralar trk onomastikasnda Trkan klind geni yaylmdr. Tirikan sz
il bal yaay mskni olmas faktn izah etmk istyn . M. Dyakonov gman edir ki, bunun sbbi Tirikann sonralar skndr kimi
fsanlmsi ola bilr. lbtt, bu yanl yozumdur, nki cmi 40 gn
hakimiytd qala biln, sir alnb, sonra Sumerdn biabrcasna qovulan
bu son qut elbyi fsanl bilmzdi. Toponimlr onun adn yox, turuk
boyunun adn ks etdirir. . M. Dyakonov qaynaqlarn Bad-Tirikan qalasn
qutlar lksinin qnrind verdiyini, trekin bu qalan sonrak Karxar
(Qarqar) qalas il eynildirdiyini, znn is bunu Kanxar (Kngr) kimi
oxuyub, qalann Urmu hvzsindki Qarqar blgsind deyil, Dcly
yaxn olduunu yazr.248 Tirikan adnn etnonim bildirmsi dilimizd ilnn uruq-turuq sz il d aydn olur.
Bellikl, qut etnoniminin z kimi, qut elby adlarnn da oxu
trkcdir: ngesz (ngeu); Sarlaqaba (Sarlaqab), baqa variant - Azar246

Adn vvlind olan ing sz feil qoulan -g kilisi il dzlmidir v buradak in- (enmk) feilinin qdim trk dillrind ilnn g ba n Alp, n z nanu, nel
kaan, gdm nal, nanu Klk Cikin adlarndak in sz il laqsi yoxdur.
247
Tbri yhudic Amr adnn rblrd mran olduunu yazr (Taberi, II, 634); Qafqazda yayn olan Amiran (grc), mrn//mrn (trk) adn M. Seyidov v .Tanrverdi
trk mnli sayr v geni aradrmlar (Tanrverdi, 1999, 88-89).
248
, 1956, 104, 2-ci qeyd; 108-109, 4-c qeyd; 117, 2-ci qeyd; Burada diqqti
kn msldn biri d qut boylarnn konfederasiyas daxilind trk adl boyun olmasdr.
Laerabum, branum, Asarlaqab adlarnda da imre, lu-r (lulu), azr etnonimi ola bilr.

194

laqaba (Asarlaqab); Azarlaq (Asarlaq) ad elby yox, qut byinin addr;

Yarlaqa (Yarlaqa); Elolmu (Elulume); nim Abake (nimabake);
Yarlaqaba (Yarlaqab); Yarlaqata (Yarlaqanda); baqa variant - Yarlaqan
(Yarlaqand); bad (bate); Kurum (Kurum); Luraba (Laerabum); rr
(rarum); bran (branum); baqa variant - mran; Trkan (Tirikan).
Grndy kimi, brpa olunmu variantlar mixi yazl formasndan o
qdr d frqlnmir, bel ki, adlarn bugnk yazln bel vermk
olar: ngesz, Sarlaqab (Asarlaqab), Yarlaqa, Elolmu, nim Abake,
Yarlaqab, Yarlaq Ata, bat, Kurum, rar, Lurab, bran, Trkan.
Bellikl, m.. 2200-ci ild Urmu gl il Krkk arasnda qurulan
Qut eli az sonra Elolmu elbyin vaxtnda imperiyaya evrildi v n Asiyada qurulan bu trk dvlti bir sr yaxn yaad. Qut elinin qonu dvltlrdn frqi onda idi ki, burada despotik rejim deyil, requlyar seki il
dvlt bana ken elbylr trfindn demokratik trk trlri il idar
olunurdu. Qut elin tabe olan Elam, Akad v Sumer kimi lklrd yerli
hakim slallrin, brokrat idarilik sulunun saxlanmas, yerli arlara
srbstlik verilmsi, daha dorusu, yaltlrd yerli znidar sulunun
ttbiqi, uzun illr boyu regionda stabilliyn tmin edilmsi, Sumer mdniytind renesans ann mhz bu dvr dmsi aydn gstrir ki, qut
elbylrinin sul-idarsi demokratik dyrlr zrind qurulmudu. Bel ki,
Urmu teoriyas il gerk dyrini tapan Qut Eli mumtrk dvltilik
tarixinin ilk qaranquu olmaqla trk tarixinin baucal sayla bilr, hm
d dnya tarixind analoqu olmayan bu dvltin daxili qurumu, idarilik
sistemi daha drindn yrnilrs, tarix elmin yeni bilgilr vermi olar.
Qut imperiyas dalandan sonra, Qut elini quran boylarn birliyi
(budun qurumu) pozuldu, kiayarasnn quzeyi, Dclnin sol yaxalar v
Urmu hvzsind Qut elinin yerind oxlu byliklr v drbyliklr ortaya xd. Azrbaycanda Mana eli yaranana qdr bu blglr vaxtar
yadlelli ordularn hcumlarna mruz qald. Zif blglr bu v ya digr
dvltdn asl vziyt dd, dirni gstrn blglrin is ad hcum
edn arlarn yazlarna dd. Hmin yazlara sasn, nvbti mvzumuz
Urmu yaxasndak Turuk (Trk) byliyi v Mosuldan yuxarda olan Kuman
byliyi haqqndadr. Vaxtil Qut elinin trkibind olan bu blglr v hr
iki byliyin turuk, kuman adl boylar qutlarn balq etdiyi konfederasiyaya daxil olduundan mumi ada evriln qut ad altnda grnmz
qalmdlar.

195

Qut eli dalandan sonra onun yerind oxlu bylik

v drbyliklr yarand. Bel byliklrdn biri d
Urmu glnn gneyind sonralar Mana dvltinin
Turuk (Trk)
qurulduu razid ortaya xan Trk byliyi idi.
byliyi
Qdim Subartu blglrind v Urmu glndn
gneyd yaayan, mixi yazlarda turuk/turk/trk
klind xatrlanan trk adl boylar m.. III minild Subar, Aratta, Lulu,
Qut dvltlri zamannda zd olmasalar da, hmin dvltlrin qurulmasnda digr trk boylar il birlikd itirak etmilr. XXIII srd qutlar
hl hakimiyt glmmidn vvl akad qoununun quzey blglrd
vuruduu 17 boydan biri Elunailin balq etdiyi turki (tourki) klind
veriln trk adl boy idi. 249 Sonrak asur yazlarnda Dcl aynn yuxar
axarnda subarlarn Turxu adl hri d qeyd olunur.250 Mari sndlrind
ad ken trk boyu is Urmu gl yaxnlnda yaayrd. Qut eli (dvlti)
dalandan sonra z xan trk adl boylar bu razilrd qut, lulu, subar,
kuman v sair trk boylar il birlikd zaman-zaman Akad-Asur, Elam,
Kassi, Urartu v Babil dvltlrin qar vurumular.
slamdan sonra trksoylu boylarn mumi adna evriln v bugn
trk xalqlarnn umumi ad olan TRK sznn etimologiyas VIII Bitikd
geni izah olunduundan burada yalnz qdim trk boyadnn yazl formalar zrind dayanacaq, Urmu yaxasnda yaayan trk boyunun asurlara qar vurularndan shbt aacaq. Buradan Douya gedn trklr
V srdn sonra byk Gy-Trk imperiyasn qurdu. Bu trklr haqqnda
249

Sonralar qutlarla dyd ldrln Akad ar Naram-Suen qar bu koalisiyada

baqa etnik boylarla birlikd, sasn, kiayarasnn quzeyind v Orta Anadoluda yaayan subarlarn trkibindki trksoylu boylar idi. Bu dy haqqnda ilkin akad qayna
lim kems d, prof. E. Memiin trcmsi il tan ola bildim (Memi, 2002, 70); Bu,
z krlm hetc variant (KBO III, 13) H. G. Gterbock nr etmidir (Zeitschrift fr Assyriologie. 44, 67-68. Berlin). Hetc nsxd Rakki, GUUA, Ullubi, Hat,
Kani, Arman, Trki v sair blg v boylarn banda duran Pampa, Zipan (oban),
Mudakin (Budak) adlarna sonrak trklrd rast glmk olur. Buradak Anmanailu, Bumanailu, Lupanailu, nmipailu, lunailu adlarnn sonluunda -ailu hisssi ayrlr v adlarn yerd qalan hisslri d sonrak trk bylrinin adnda tkrar olunur: Anman, Buman
(Bumn), Lupan (Alpan), nmip, lun (Eln). Bu son by (lunail) akad arna qar
koalisiyada trk (tourki) boyuna balq edirdi.
250
, 1989, 23-24; mumiytl, qut elbyi Tirikann adnda v Kiik Asiyada
Turuxmid (Turuk-bud) toponimind olduu kimi, asur-urartu mixi yazlar da trkibind
trk, tirk, terek, tarxun, tarxan szlri olan xeyli toponim qeyd etmidir: Fratn yuxar
axarnda Tirkaxuli/Terkaxuli da (masir Terklux), Tarxanabe da, Subar byliyindn
quzey-batda adl boyunun Tarxiqama yaay mskni v sair (,179-180, 185).

196

in mnblrind, Orxon-Yenisey trk abidlrind v digr qaynaqlarda

kifayt qdr mlumat vardr. z dillrind trk v trk, baqa dillrd
is tukyu (in), trkt (monqol), turk, tork (yunan, latn, rus, fars, hay) adlanan trklrin dou qolu elmi dbiyatda geni iqlandrlmdr, lakin
Atayurdda qalan trklr bard bunu sylmk olmaz, nki indiy kimi
bu sahd tdqiqat aparlmam, yalnz akad yazlarnda ad turukki klind oxunan tayfalarn trk olmas fikri sylnmidir.251
Frat aynn bat yaxasnda
indiki raq il Suriya snr yaxnlnda fransz alimlrinin apard
qaznt qdim Mari hrinin ar
arxivini z xarmdr. Mixi yaz
il yazlm bu gil tabletlrin mtnlri iyirmi il sonra, 1950-ci ildn
balayaraq, Luvr muzeyi xbrlrind Georgies Dossin trfindn
seriyalarla drc edildi. Bu mtnlrd
turukku klind oxunmu boy ad
vard. lk df H. Z. Koay bu adn
trklrl bal olduunu sylmi,
iki tabletd turukku sz olan stiri
1982-d Buxarestd nr olunan
bir elmi blletend ap etdirmidir.
1989-da S.Bayram turukku sz
olan daha onbir tablet olduunu qeyd etmidir.252 Tkc burada verdiyimiz 23 -li tabletd trk ad be df kilmidir. Lakin msl burasndadr ki, bu ad Mari mtnlrinin transkripsiyasnda dzgn vermmilr.253 Bel ki, trk sznn qdim formas turuk klinddir v asurca
251

Azrbaycan tarixilrindn Z.Yampolski, Y.Yusifov, S.lyarov da asur mtnlrind

xatrlanan turukku//turukki boyunu trk hesab etmi, bu adn mxtlif zamanlarda mxtlif dilli yazlarda trk//trk//turuk//trki klind olmasn yazsalar da, adn qaynaqda
yazlna deyil, yanl oxunmu turukki formasna dayanmlar (AT, 1994; 1996).
252
Dossin, 1950; Koay, 1982, 88; Bayram, 1989; (Burada tablet nmrlril verdiyimiz misallar G. Dossin v S. Bayramn trcm etdiyi mtnlrdir).
253
Vaxtil bu adn turuk klind oxunmasn tklif etmidim, mtnlri ld edndn sonra
hmin yorumun doru olduuna bir daha min oldum. Bel oxunuu tsdiq edn bu sahnin uzman v III Bitiyin elmi redaktoru tarixi alim Mirzyev Mirheydr by d tkkr edirm .

197

olan mtnlrd d hmin forma ks olunmudur. Bzi tabletlrd turuk

ad ken stirlrin mqayissi bunu aydn gstrir. Asur dili kontekstind
trk adnn fonetik
oxunuu tu-ru-ki olduu halda, asuroloqlar onu turukku
klind transkripsiya edirlr, yni adn
sonunda samiti asur
deyimin uyun geminat (qoa) samit
kimi oxuyurlar. Halbuki, bu mtnlrin
oxunda hmin sz
geminat samitl verilmmidir. Adadnerari (XIV sr) yazsnda da bu Turuki
lkad tu-ru-ki-i kimi verilmidir.
Adn yanl oxunuu K. Riemnayderin Akad dili drsliyi n d
xarakterikdir.255 Bu adn yanl oxunduuna min olmaq n Mari tabletlrindn birini gzdn keirk. 25 -li gil lvhnin ardcl gln 9 v
10-cu stirlri bel yazlmdr:
(9) Li-da-a-ia awilum Tu-ru-ku-u,
(10) awilum Tu-ru-ku- a it-ti-u.

Grndy kimi, hr iki stirdki adn yazlnda qoa samit yoxdur. Mtnlrd turuku/turuki/turuk klind yazlan bu ada qoulmu sami
kililrini xanda szn turuk formas qalr ki, bunu da turuk//turk//trk
kimi oxumaq lazm glir.256 Mixi yazda v o iarlri olmad n bu
255

Mtnd Tu-ru-ku-tum klind olan ad szlkd Turukkutum kimi verilib, Turukker

Name eines Gebirgsvokes anlamnda trcm edilmidir (Riemschneider, 1978, 53-53).
256
Yuxarda mqayis n veriln mxtlif nmrli tabletlrd mxtlif asur katiblrinin yazd tu-ru-ki v tu-ru-ku variantlar tu-ru-uk-ki transkribsiyasnn da turuk v
ya turk kimi oxunmasn tlb edir. nki mixi yaz orfoqrafiyasna gr, vvlki hecann son ssi v sonrak hecann ilk ssi eynidirs (-uk-ki-), ardcl gln sslrdn biri
oxuna bilir (-uk-ki > uki). Mqayis et: [kam-ma-ad-da] = ka-ma-da =Kam-Ata.

198

adn torok//toruk//turok//trk//trk variantlarnda sslnmsi d mmkn

ola bilrdi, lakin turuk formas etimoloji baxmdan (uruq-turuq) xarakterik
olduundan o dvr n hmin forman iltmk daha dorudur.
Asur dvlti m.. VII srin sonunda dalana qdr myn fasillrl 1500 il qonu blglr, o cmldn qdim Azrbaycana vaxtar
yrlr etmidir. Asur arlarnn bu yrlri haqqnda xeyli yazlar var.
Turuk boylar il ilgili Mari sndlri is yalnz m.. XIX-XVIII srlri
hat edir. Baxmayaraq ki, bu yazlarda hadislr asurlarn z mnasibti qabarq kild verilmi v turuklar dmn kimi tqdim olunmudur,
hr halda, asur-turuk mnasibti baxmndan bu yazlar ox qiymtli tarixi
sndlrdir. Hadislr Dclnin hr iki sahilind v daha ox indiki rbilKrkk blgsind, Urmu glnn gney-bat trflrind cryan edir.
O alarda Arrapha adlanan Krkk blgsi vvl asur, sonra hurri, kassi,
daha sonra yenidn asur hcumlarna mruz qalan v halisinin etnik trkibi xeyli dyin trk blgsi idi. Asur qounu turuk boylarnn Axazim
(Axaz), Qatanum (Kotan) blglrind v turuklara tabe olub, vergi dyn
Hirbazanim (Hrbasan) v Tiqunanim (Tiqunan) blglrind, Krkk il
Urmu gl arasnda lulu boylar yaayan uara (Susara) blgsind turuk
skrlri il vurumular. mumiytl, asurlar Dclni keib subar, qut,
lulu razilrin yr ednd turuk skrlri il qarlamal olurdu.257
Turuk snrnda strateji Susara blgsini l keirmy alan asurlar
burada bir ne lulu blg byil vurumal olur. Kmy gln turuklar
Susaraya girnd asurlar geri kilir. Grnr, nvbti asur yr qlb
il baa atmdr, nki sonrak arlarn yazsnda Susarann bas Asur
caniinidir. Byk hazrlq iil ld olunan bel qlblr o qdr d
asan baa glmirdi, nec ki, tutduqlar Susara blgsind turuk tzyiqin
duru gtir bilmyib geri kilmilr: Mn bhs etdiyin v ld saxlaya bilmycyinizi bildirdiyin Susara diyar (mslsini) sn sar-Lim
anlatsn (25). Onillrl davam edn asur-turuk savalarnda stnlk
257

Haqqnda mndn xbr istdiyin turuklar Tiqunan diyarndadr. lk nc onlar aclqla qarlad. Hirbazan diyarna getmidilr. ()zuri kndi onlarla sx dostluq mnasibti qurub. Bununla bel, kndin btn kiilrini ldrb, halini qtl etdilr v mallarn yamaladlar. Bu knd yamalanmd () Turuklar bu knddn be gnlk rzaq
alblar. Eynn bu knd halisi kimi, nc dost olub, szlrini dinltdiyi Tiqunan boylar
da bu srt davran zndn dmn ksildi. Bu sbbdn, turuklar qtlq iinddir v
yeycklri yoxdur. Onlar hl ki, bu lkddir. Bu mlumatm gndrndn sonra
onlarn buradan getmyi dncklrini sanrq. Salm yerinddir, birliklrimiz d
yaxdr. Salnla bal xbri gecikdirm (Mari tableti 24).

199

gah asur, gah da turuk boylarnda olmudur. Bu savalarda turuk dylrin qut-lulu v digr trk boylar da yardm edirdi.
Susaraya yaxn ikambum blgsind yaayan qutlar asurlarla barda olsalar da, asur-turuk savanda trklrin trfini saxlayrdlar. Bu
mnasibtl, qutlarn blg byi Endue bard asur yazsnda deyilir ki,
asur ar ami-Adadn qounu onun blgsindn kecyi halda o, asurlara qar vurumayacana, qut dylrinin Susaraya getmycyin
sz verib, onlarn sznn druluunu is he ks bilmir.258
XIX srdn balayaraq, dou snrlarn genilndirmk istyil vaxtar Dclnin dou yaxalarna hcumlar edn asur arlar burada yeni
kaloniyalar ld edir, hm d, dou snrlarn thlksizliyi n tampon
blglr yaradrdlar. Mari sndlri gstrir ki, turuk boylar hmi mdafi mvqeyind qalmamlar, vaxtar onlar da Asur blglrin hcum
edrk, asur razilrini v asurlara tabe olan blglri yamalam, asur
ekspansiyasnn Douya yaylmasnn qarsn almlar.
Asur arlar turuk qvvlri il hesablamaq mcburiytind qalr
v Asur snrlarn daima grgin durumda saxlayan turuklar haqqnda hrtrfli mlumat toplamaq n Asur arlar srhd blglrd oxlu csus
v gztidn istifad edirdilr. Turuk dylrinin hrkt istiqamti,
mqsdi, say, gc v girdiyi blglrd hali il davran bard daima
asur arlarna mlumat verilirdi. Htta, turuk snrnda Aahitim kanalnn
aznda oturan gztinin raportunda turuk smtindn bu trf bir eli
kedi (83) deyimil kiik bir xbr d yer tutur.
Asurlar n ox narahat edn mlumat turuk dstlrinin kiik ya
byk qvv il basqn edcyi xbri idi. Bu baxmdan, raportda veriln
bu mlumat xarakterikdir:
Dmn turuk xd v []y getdi. O, Kakkulatimi ial etdi Bu hcumdan bri turuklarn say ox grnmr, ancaq arta bilr. Onlar glmy
davam edcklr (21).

Digr tabletlrd d turuk vahimsi hiss olunur: Turuklar burada

aza alnmayacaq (deyilmysi) ilr mcbur edirlr (63); ar mn
hr eydn nc, turuklarn hcum edib, Nithimi datdn yazd (87);
Turuklar indi Tiqunan lksinddir. Onlar buraya gldikd bel dedilr:
O, yurduna doru getdi (23). Tssf ki, bu son cmld turuk byi-

258

AT, 1994, 74.

200

nin v onun yurdunun ad verilmmidir.259 Baqa tabletd turuk bylrindn ikisinin ad kilir: me-Daan turuklu il slh balad. Zazinin qzn olu Mutaskura alr;260 Balar Lidaya il birlikd turuklar savaa
girib, iki hri datdlar (25).
Turuk aknlarnn qarsn almaq n asurlar hrdn barq siyastin l atrdlar. Bel bar ovqat yaratmaq istyi bzn gerklir, bzn
d ba tutmurdu. Turuklarla srt qardurmadan ziyt kn asur arlar
barq n htta qohumluq laqlri yaratmaq istyirlr: smeDaan Zaziy qzl-gm, balq gndrdi.261 Baqa bir sndd turuklarla bal xbrin
dyimsi, asur-turuk barnn
ba tutmamas Yantak v digr
soylularn gndrdiyi ultimatum
il laqlndirilir.262
Sonrak minillrd trk boylarnn (saqa, hun, avar, ouz v
baqa) tkrar etdiyi qfil hcum
taktikas turuk dylrinin d
asurlara qar ttbiq etdiyi basqn259

Qardan sme-Daan (deyir). smah-Adduya bunu syl: Mn turuklar haqqnda

yazmdn. Turuklarn grnmy balad gn ox mul olduumdan sn xbr
ver bilmdim. Qvvlrimiz onlar tqib etdi. Mn ox sayda dmn ldrdm. ay
qabard n qvvlrimiz qar trf ke bilmdi. Sonra mn onlar qar trf
keir bildim v Tiqunan mmlktin svq etdim. Qvvlrimizin keiindn sonra
ayn suyu yatd v turuklar da ay gec kedilr. Onlar kendn sonra ay yenidn
qabard, ay tkbana ke bilmdim. Turuklar indi Tiqunan lksinddir. Onlar buraya
glnd bel dedilr: O, yurduna doru getdi. Turuklar haqqnda sn bu mlumatma
nisbtn tam bir raport gndrcym (23).
260
, 1963, 196.
261
Eyni qaynaq.
262
Turuklara aid mn yazdn xbr (durum) dyidi. Bundan dolay, indiy qdr
sn dqiq bir xbr ver bilmdim. Onlarn iin glinc, gerklmsi dnln
dostluq andlamas n imkan aradan qalxd. Yantak(im), Luninsuanna, Vaternan(um)
v eyni kild soylular gzlyirlr? Gerkdn d bu szlri yazdlar: Madam ki, sn
girovlar vermk istmirsn, yarn v yarndan sonra biz oraya (istdiyimiz yer) gedcyik. Oras yazlsn v bilinsin v oraya gedilsin! Qrarn da vermi olaraq, blgnd
hazr ol (22).

201

lardan frqlnmir. Asur yaltlrin turuk aknlar qfil hcumla balayb,

yama il qurtarrd. Nfuzunu artrmaa alan asur ar I ami-Adad
(1813-1781) olu sme-Daana v digr qoun balarna turuklar kimi qfil
basqn taktikas planladn bildirir: Yatan oyadan, oyanana aman
vermyn turuklar kimi hrkt edcyik (16).
Turuk ordusuna dalq blgd qlb alman mmkn olmadn
anlayan asur ahzadsi sme-Daan yazrd: Anladq ki, burada dy
lverili deyil (25). Turuklar zrind n kiik qlb asurlara byk
sevinc gtirirdi. sme-Daann turuklara Axaz blgsind qalib glmsi
mnasibtil ami-Adad digr oluna Sevin! - dey, mutuluq verib, qarda kimi qhrmanlq gstrmsini mslht grrd.263
Aradrdmz asur yazlarndan aydn grnr ki, Urmu glnn
gneyind yaayan turuk boylar m.. II minilin balarnda geni razilr
nzart edn gcl boylar idi. Urmu gl hvzsind ayr-ayr byliklr
klind yaayan turuklar qutlar kimi mrkzlmi dvlt qurmasalar
da, regionda asurlara qar qvvtli rqib kimi qbul olunurdu. Qaynaqlar
turuk boylarnn yalnz bat snrlar haqqnda blg verir, dou snrlarn
hdudu is yalnz arxeoloji blglrl myn oluna bilr. Turuk byliyi
il Asurlar arasnda Hirbazan v Tiqunan blglri vardr (24). Grnr,
turuklara vergi vern bu blglr Dclnin sol yaxasnda idi, nki Turuk
lksindn uzaqda olanda turuk dylri rza bu blglrdn alrd.
Asurlar turuk nzarti altnda olan Qatan, Axaz blglrin, turuklar da
Nithim, Amursakim, Kakkulatim adl asur blglrin hcumlar edirdi.264
Mari sndlri turuklarn evlnmd balq glnyi olduunu,
girov v ya sirlikd olan yurddalarn qurtarmaq qeyrti kimi bzi etnik
zlliyi d qeyd edir. Bel ki, soydalar qut-lulu boylar dara dnd
turuklarn kmy glmsi, onlarn yksk dy mharti diqqti kir.

263

, - . , ()
.
. . (?)
() ! ,
. , .
7 - (69).
264
-, -,
() (?),
(?), () .

202

Buradan Douya gedn turuklar sonrak qaynaqlarda trk v trk ad il

tannsa da, bzi blglrd turuk etnoniminin izi qalmdr.265
Turuk byliyinin yerind sonralar Mana dvlti yarand. Buradak
turuk boylar asur yazlarnda m.. XIII sr qdr yad olunmudur. Onlar
1755-d Babil ar Hammurapiy qar vurumu, sonralar I Adadnirari
(1307-1275) adl Asur arnn hcumlarna mruz qalmlar. Grndy
kimi, Ata yurdda qalan trk (turuk) boylar haqqnda asur mnblrind
xeyli mlumat vardr. Bu blglrin sistem halnda tdqiq olunmas Trk
tarixind yeni shiflrin almasna yardm ed bilr.
Sami v hurri tayfalarnn m.. III-II minillrd
tzyiqil dalan Subar boybirliklrindn qalm
bzi boylarn kiayarasnn quzey blglrind v
Kuman byliyi
Frat aynn bat yaxalarnda yerldiyini grmk
olur. Bel boylardan biri d kumanlardr. Fratn
bat yaxasna ken kumuq v kuman boylar bir
mddtdn sonra yerli tayfalarn iind riyib getdi, lakin onlarn yerldiyi razilr uzun mddt Kumuq v Kuman lksi kimi tannd. Asur yazlarnda Kammanu, Boazky kitablrind Kummanemax, Kummanni,
Urartu yazlarnda Qamana klind veriln lk indiki Malatiya blgsini hat edirdi.
Burada haqqnda danacamz digr Kuman lksi is Dcl aynn dousunda qdim Azrbaycan snrnda idi. Grnr, Ptolemey bu iki
kuman lksini frqlndirmk n vvlkini K K
(Kappadokiya Kuman) adlandrmdr.266 Urartu qaynaqlar hmin alarda daha bir kamaniu (kuman) boyunun Gyc gl yaxasnda yaadn
gstrir.267 Bu kumanlar indiki Basarker blgsinin qdim sakinlri idi.
Dryal (Daryol) keidind grc arxeoloqlarnn axtar il z xan
Kuman qalas da m..VII-VI srlrd salnmdr. Hazrda tkc Lnkran blgsind Kumanl kndi vardr.
Tarixi qaynaqlar qdim trk boylarndan biri olan kuman boyunun
m. II minild Qdim Azrbaycann bat qonuluunda yaadn, miladdan sonrak minild is zaman-zaman bir ucu Sibir, digr ucu Avropann
ortalarna atan razilrd grndyn ks etdirir. Bu boylarn bel uzaq
265

- (, 1987, 64-65);
- (, , 66; 380).
266
, 101.
267
, 1978, 358, 375.

203

regionlara miqrasiya etm sbbi ayrca bir boyun tarixi-corafi blglri

il deyil, mumtrk tarixi fonunda aydnlar. nki Qpaq Bozqrndan
(Dti-Qpaq) ken digr soydalarnn tarixi taleyini kuman boylar da
yaamdr.
Grndy kimi, tarixi qaynaqlar kuman boylarnn miladdan ncki minillikd mxtlif regiona (Kiik Asiya, Dcl yaxas, Qafqaz)
daldn ks etdirir. Burada onlarn hamsndan deyil, yalnz Dcl yaxasndak kumanlar haqqnda bzi tarixi sndlri rh edib, subar, qut,
turuk, kumuq v sair qdim trk boylar kimi, kumanlarn da n Asiyadan
dou v quzey ynlr miqrasiya etdiyini grmk n Azrbaycan zrindn Quzey-Qafqaza v Qpaq ln gedn kumanlarn tarixi durumuna, tri d olsa toxunacaq. nc onu deyk ki, trk dillrind krn,
sarn anlam vern kuman ad altnda tannan boylarla kontaktda olmu
xalqlar onlar sasn kumanu, kumenu (asur, urartu), kumanos, kumanoi (yunan, latn) adlandrsa da, bzi yazlarda bu boy adnn kuman//kuban, koman//koban, kaman//kaban, kumanl//kumand klind yayldn da
grmk olur. gr kuman adndak sarn anlamn nzr alsaq, trk
boylar iind onlarn hm d sar, r-sar, sar-uqur, sar-tirgi, sarcal
ad dayan soylarla ilgisi olduunu dnmk olar. Rus abidlrind sarn (polovets) kimi tannan kumanlar alman yazlarnda da eyni anlamda
(Falben) xatrlanr. Mhur kuman byi arukan (Sarxan) adnda hmin
anlam vardr.
Dclnin sol yaxasnda kuman boylar
m.. XIII-VII srlrd
vaxtar Asur-Urartu
yazlarnda yad olunur. Bu yazlara gr,
Kuman lksi Dcl
aynn dou qolu Xabur il Cudi da arasnda yerlir. E. Forrer bu yazlarda kumanlarn bakndi kimi veriln Kipu toponimini Xabur knarndak Zaxodan 14 km aral olan masir Qefe il
eynildirmi v sonrak tdqiqatlarn hams bu fikri qbul etmilr.
204

Zaxo il Hakkari arasnda dalq blgd yerln Kuman lksi batdan Dcl ay v ayn arxasndak Musru, Kutmux lksi, quzey v
doudan Xabxi, Elxuniya, arnida, Mexri, Kume v Musasir lklri il
hat olunmudu, gney-dou trfd is kumanlar qut boylar il qonu
idilr.
Asur ar Tukulti-Ninurta z yazsnda (XIII srin sonu) qeyd edir ki,
mnim qolum yauri dalarnda qutilri, (u)qumanlar, Mexriy qdr
Elxuniya v arnida lklrini mti etdi.268 Baqa bir asur arnn bzi
hisslri pozulmu kitabsind is (bunu rti olaraq I Tiqlatpalasara aid
edirlr) ona qdr he bir asur arnn aya dymyn v he kimdn
asl olmayan Kuman lksin getmsi v burada mxtlif kndlri zbt
etmsi tsvir olunur, htta hmin kndlrin srasnda Saka (Saqa) adl iki
kndin olmas da gstrilir v I Tiqlatpalasar (1115-1077) znn VI
yrnd Musru zrin gedrkn qarsna kuman boylarnn xdn
yazr. 269 Bzi mlliflr Kuman il Kume hrini qarq saldqlar kimi,
Musru il Musasir lksini d qardrrlar, halbuki bunlarn hams ayrayr blglrdir v htta bzn eyni mtnd bunlarn ad ayr-ayrlqda
qeyd olunur. Musru lksinin n Misir, n d Musasir dxli yoxdur,
folklorumuzda Misri qlnc ifadsi il ad biz tan olan Musru lksi
kumanlarn bat qonuluunda Cudi dann qnrind yerlirdi. Bu yaxn qonuluq sbbindn, kuman boylar musru boylarna kmy glir.
Hmin yazdan bzi hisslri gzdn keirk: 270
(V, 73) Kumanlarn ordusu gerkdn Musru lksinin kmyin xd;
mn onlarla hqiqtn dalarda vurudum, onlar mlub etdim, onlar
Aisa dann tyindki Arina hrin saldm (qapadm). Onlar mnim
ayam qucaqlad, onlara girovlar, vergi v bac-xrac tyin etdim.
(V, 82) Bu zaman Musru lksin kmy xma qt etmi kumanlarn
hams savan ba tutmas v mn qar durmaq n zlrinin btn
blglrini sfrbr etdilr, ancaq bundan sonra qzbli silahmn ksri
il mn onlarn 20 000-lik byk qounu il Tala danda vurudum, onlar
mlub etdim, onlarn oxsayl dstlrini prn-prn saldm (spldim) v
zilnlri Musru lksinin qnrindki Xarusa dana qdr izldim
(V, 99) Onlarn gvnc yeri Xunusu hrinin stn tplri basan tufan
kimi rtdm, onlarn oxsayl ordusu il hrd v dalarda qzbl vuru268
269
270

, 7.
Eyni qaynaq, 14.
Eyni qaynaq, 10.

205

dum, onlar mlubiyt uratdm Bu hri zbt edib onlarn tanrsn

(mbudunu) apardm, var-dvltini (yb) apardm, hri yandrdm, skb datdm; bimi krpicl hrlm 3 byk divarn skdm
(VI, 22) Mnim sahibim (tanr) Aura gvnrk mn zml hrb arabalarm v dylrimi gtrb, onlarn ar hri Kipunu (Kiba)
mhasiry aldm. Mnim tprli dymn tsirindn qorxuya dn
kumanlarn ar ayaqlarm qucaqlad. Mn onun cann qurtardm, lakin
ona mr etdim ki, bimi krpicli byk divarn v qala brclrini sksn, o da zlndn bana (diin) qdr bunlar skb, xaraba tpliy
evirdi. Hminin mnim himaydarm Aura tabe olmayanlar, burada
snan 300 gnahkar yuvan (ailni) o xartd, mn ondan thvil aldm;
ondan girovlar gtrdm, hm d vvlki dnc v bac-xrac artrb,
onun zrin qoydum.

Asur arlar, adtn, zbt edib, razisini Asur yaltin evirdiyi

lklri z yazlarnda mtlq qeyd edirlr. Bu yazdan grndy kimi,
asur ar Kuman lksini tutmaqdan deyil, yalnz kult hri Xunusa v
baknd Kipuna hcum edib, bu hrlri yamaladndan bhs edir.
Asur ar II Adadnerari (911-890) d hakimiyt gln kimi, ilk yrn
Kuman lksindn balayr v bu yr bard szlrini hm Aurdak
(Asur) sarayn divarna, hm d baqa bir yazsnda titullarn sadalad
hissd hkk etdirir: 271
1)arlmn vvlind, hakimiytimin birinci ilind, n vaxt ki, arlq
taxtna qdrtl oturdum, uca sahib, mnim rbbim Aurun hkm il
hrb arabalarm v skrlrimi toplayb, kumanlarn zrin getdim,
kumanlarn geni lksini mlub etdim. Kumanlarn ar luya z saraynda mnim limi tutdu. Onun qardalarn toplu (halda) zdim, onlara
byk cza grk srgildim, onlarn var-dvltini, onlarn iri v xrda
mal-qarasn z hrim Aura apardm. Onlarn tanrsn (mbudunu)
rbbim Aurun qarsnda hdiy verdim. Mnim silahmn qarsndan
qaan onlarn ordusunun qalqlar qaytd v mn onlara sakit yaay
msknlrind (evlrd) yaam verdim.
2) [Titulatura hisssindn] Gcl qhrman, rbbi Aurun kmyil
Namru lksi armna qdr Zamua (lksini) v lulumelr lksinin
snrndak Aa Zab aynn o biri trfindn Xabxu (lksini) ken, o
ks ki, Mexri, Salua v (Kutmuxu alb z snrlarna qatm) Urartu lklrin qdr kumanlarn geni lksini z ayana drmd.

271

, 20, 21.

206

Hllik kuman boylar haqqnda asur mnblrind son yaz olan

bu blg asurlarn geni Kuman lksin verdiyi byk nmi ortaya
qoyur. Ola bilr ki, hl oxunmam oxsayl asur kitablri iind kuman
boylar il bal lav mlumatlar vardr, nki sonralar bu lk Asur vilaytin evrilmidi. Bunu Cudi danda asur ar Sinaxxeribin (705-681)
qoyduu yazda grmk olur: 272
O zamanlar ki, Kutmux yaltinin srhddindki Cudi dann ykskliklrind qartal yuvas kimi yerln Tumurra, arim, Xalbuda, Kipa,
Ezama, Kua v Kana kndlri, hans ki qdimdn, mnim slflrim
arlarn vaxtnda gcl v qrurlu idilr, hakimiyt qorxusunu bilmirdilr, mnim hakimiytim dvrnd tanrlar onlar trk etdi v onlar libo
qoydu...

Bu yazda kuman boyunun ad kilms d, Cudi tyind yaayan bu boylarn artq dadlandan sonra hmiytini itirmi vvlki
bakndi Kipa il birlikd digr yaay msknlrinin d uzun mddt
Asura tabe olmad aydnlar. Grnr, vvllr bac-xrac vermkl
mstqilliyini saxlaya biln Kuman lksi yalnz VIII srin sonunda v
ya VII srin vvllrind Asur yaltin evrilmidir. Bu is o dvr
tsadf edir ki, artq Kuman lksinin dou snrndak Azrbaycanda
Mana v ardnca qdrtli Mada dvlti ortaya xmd.
Mxer-qaps adlanan urartu yazsnda v Tupa (Van) hrind taplm IX srin sonunda ar Menua dvrn aid bir yazda Kuman hri
(lksi) haqqnda mlumat vardr. Bu ikinci yazda gstrilir ki, nvbti
yr vaxt urartu skrlri Kumenu hrinin (lksinin) o biri trfind Asur lksin qdr gedib, (pozuq)atd.273

Yazdak pozuq yer, ox gman ki, qut boylarnn razilri il baldr, nki quzeydn gln urartu qounu Kuman lksindn sonra Asur
razisin girmk n qutlarn msknindn kemli idi. Bel ki, asurlar
da quzey gednd Kuman lksin girmk n qutlarn rbil blgsindn keirdilr. Hr halqa, quzey trfind Urartu, gney-bat trfind
Asur kimi qudrtli dvltlrin olmasna baxmayaraq, Kuman lksi 4-5
sr rzind bu dvltlrin he birin tabe olmamdr. Grnr, qonuluundak hr iki tcavzkar dvltin vaxtar hcumlar qarsnda kuman
boylarnn xeyli hisssi Urmu gln trf kilmi, sonralar buradan
272
273

, 58.
, 28.

207

Trkstan v Sibir trf kemilr. Kuman boylarnn bir qismi d zamanzaman Quzey Azrbaycana, Gy gl yaxalarna kilmi v buradan
Quzey Qafqaza kemilr.
Tdqiqatlar doudak kumanlar rt
hvzsind formalaan Kimek xanl trkibindki boylardan sayrlar. Qardizinin qeyd
etdiyin gr, Kimek yolu zrindki bir
bozqr sahsi Ulu Kuman adlanrd.274 Nzr almaq lazmdr ki, kuman boylar getdiklri yerlr z etnonimlril yana bzi
toponimlrini d aparmlar. zlrini indi
kumand-kiji (kumanl-kii) adlandran boyun bir hisssi Altayda Solton v Staraya
Barda (ski Brd) blgsind, Lebed v
Viya ay hvzsind Aa-Kumanl, Yuxar-Kumanl adl kndlrd yaayrlar. Burada Yeti-Kuman toponimi vardr. Kuman boylar iind xs
ad kimi d ilnn Koban etnonimin Quzey Qafqazda Kuban ay, Kuban dz klind rast glmk olursa, onlar vaxtil tyind yaadqlar
Xarusa dann adna da Azrbaycan v Dou-Anadolunun mxtlif blglrind ikinci hyat vermilr: Xoruz-da, Qorus, Qars, Xoruzlu v
sair. Sonralar qdim rus salnamsind kuman bylrindn birinin Xoruz
adlanmas da ola bilr ki, burada zl xsad kimi yox, hmin byin mnsub olduu boyu bildirn soyad kimi ilnib.
Van glnn gney-batsndak Xoruz toponimi indiycn qalmdr.
Kumanlarn Xunus toponimi Anadoluda v amax, Gdby, Krdmir
blglrind Xns, Xunus, Xnsl kndlrinin adnda yaayr. Bu baxmdan, Tala, Saka, Tumurru, Kua, Koban, arim v baqa qdim kuman
toponimlrinin d sonralar bu v ya digr trk blgsind yenidn z
xmas kuman boylarnn dou v quzey ynlr miqrasiyasn gstrir.
arim toponimi is sar szn v yuxarda dediyimiz sarn epitetini
xatrladr. Kuman byliyindn gneyd (Zaxo-Mosul yolu) indi d Sarukani ky vardr. Yazl qaynaqlarda kuman v qpaq etnonimlri sinonim kimi ilnir. Ola bilsin ki, qpaq ad kuman boylarnn bir bly olmudur. Bu baxmdan, Kuman byliyinin paytaxt hrinin Kiba (Kipu)
ad il kpa(k) sznn yaxnl diqqti kir, nki mixi yazda ssini bildirn iar kimi oxuna bilir.
274

, 1990, 205.

208

Kuman etnoniminin kimek, yemek, imek boyadlar il mqayissi

zrind ox dayanlsa da, hllik bu adlarn eyni boya aid olmas isbat
olunmamdr. Vaxtil, M. Kaqari d yemek boyadn izah edrkn bu
fikri sylmidir: Biz bunlar bir qpaq boyu saydq, lakin qpaqlar
zn ayr bir blk sayr.275
Qaynaqlar Kuman byliyinin dvlt quruluu haqqnda mlumat
vermir, lakin bu lknin elbyi (ar), 20 minlik qounu, Kiba (Qba)
adl bakndi vardr. Qaynaqlar Kuman lksinin byk qala v hrlri,
bunlarn bimi krpidn tikilmi hndr divarlar v brclri olduunu
qeyd edir, elbyin sarayndan sz ar. Kuman boylarnn tapna Xunus
hrind yerlir. Buradak mbudun ad verilms d, onun qnimt
kimi Asura aparlmas qeyd olunur. Kuman elbylrindn yalnz birinin
ad bllidir. O da luy v ya luya adn dayan X srd asurlara mlub
olmu elbydir. Kuman lksind yarmoturaq halinin oxlu mal-heyvan
saxlamas da bllidir.
Sinaxxeribin yazsndan blli olur ki, Kuman byliyi VII sr qdr
mstqilliyini saxlaya bilmidir. Asur hcumlarna be sr dirni gstr
biln kumanlar asur ekspansiyasna qar qonu blglr d kmk edir.
Lakin VII srin vvlind artq Kuman byliyi dalr. Grnr, Subar
byliyindn nc asurlar Kuman byliyini tutub, Asur vilaytin evirmidir. Bu da maraqldr ki, qbaq (kuman) boylarndan biri Atabylr
anda yenidn bu dalq blgd mstqil bir bylik qurdu. Buradak
trkmnlr gvnn Arslanta olu qdim Kuman byliyin yaxn olan
Mosul bgsind hrizur qalasn siyasi hakimiyt mrkzin evirdi,
lakin az sonra Mosul atabyi madddin Zngi (1127-1146) hmin qpaq
byliyini zn tabe ed bildi.
Yeri glmikn, bunu da
diqqt alaq ki, basrqlar yannda dababa heykli v balbal qoymaq glnyi bir ox
trk boylarnda vardr, lakin
bu heykllrin sa lind kasa,
sol li kmrd olan zl nv
kuman-qpaq boylarna aid
olub onlarn mskunlad
yerlrd grnr. Kuman-qpaq boylar qdim trk dababa glnyini
275

, . 29.

209

trklrin Atayurdundan quzey, Qafqaz zrindn Dou Avropaya, douda Altayacan aparm, bu glnk Qpaq l boyunca yaylmdr.
Bu dababalarn n qdim rnklri is hllik haqqnda dandmz
Kuman byliyind (Hakkari), Savalan da tklrind v Astara, Aberonda taplmdr.276
Kuman boylarnn gcl olduu alarda onlarn oturduu btv blg
Kuman lksi adlanmdr; Marko Polo (1254-1324) Quzey-Qafqaz v
Xzrin quzey-bat yaxalarn Komaniya adlandrm, l-drisi (XII sr)
Avropann gney-dou hisssindki bozqr Qara-Kuman, A-Kuman
klind iki yer ayrldn qeyd etmidir. Miladdan nc Kiik Asiya v
Dcl yaxasnda olduu kimi, Miladdan sonra da II minilliyin myn
alarnda btv Qpaq Bozqr, Rumniya, Macar llri Kumaniya,
Komaniya kimi tannmdr. Kuman, Koman, Kumanova (Kuman-oba)
toponimlrin is kuman boyunun aya dydiyi Avrasiyann mxtlif
gulrind rast glmk olur.
Kuman byliyi dalandan sonra buradak kuman boylarnn bir blm Gney-Anadoluya, xeyli hisssi is Azrbaycana kd. Sonralar
Azrbaycan zrindn quzey v dou ynlr kemi, zllikl, Douya
getmi kuman boylar Gy-Trk, ardnca Uyqur dvltinin squtundan
sonra baqa boylarla birlikd batya z tutdu. Bu byk kn sbbini
XI srin tarixilri l-Marvazi v Efesli Matvey bel izah edirlr ki, kai
boyu trfindn sxdrlan sar boylar trkmn, quz v peeneq yurdlarna doru getdilr. Onlar Aralst blglrdki qpaqlara birlib til
ayn kedilr. Sanki, minillr boyu suvar, saqa, qamr, hun, avar, xzr,
quz, peeneq atllarnn tapdana evrilmi til-Don-Dnepr ovalarnda vvlki soydalarnn taleyini yaamaq qismti yeni yaranm sar (kuman)qpaq boy birliyinin d aln yazsnda varm.
Yerlrindn qopub sar boylarna qoulan qpaqlar byk qvvy
evrilmi bu yeni k dalasnn sanbaln daha da artrd v bu dala
artq XI srin ortalarndan rus knyazlqlarna v Avropann digr gneydou lklrin etdiyi aknlarla tarix dd. Skkiz boy birlmsindn
yaranb, 150 il buralarda at oynadan peeneq hegemonluu da kumanlarn
gliil bitdi. lbtt, bu hmi olduu kimi, kumanlarn trksaya
sadliyindn bacarqla istifad edn Bizansn hiylsil gerkl bildi.
276

. , (dababa) ; Kuman byliyi haqqnda

etdiyim mruzlrdn, yazdm mqaldn (Aasolu, 2000, 45) bir ne il sonra bu
byliyin razisind olan Hakkarid 13 dababa v dann tapld (Sevin, 2005).

210

Savaa 20 minlik ordu xara biln Kuman byliyinin tprli dylri vard. slamaqdr kuman-qpaq skrlri subarlar kimi dykn
xalq kimi tannmd. bn l-sir yazr ki, 722-ci ild Mrc l-Hicar adl
yerd rb ordusunu mlub edib, am trf qovan xzrlr qpaq
(kuman) dylri yardm etmidi.277 slamdan sonrak alarda daha
ox muzdlu skr kimi bu v ya digr lknin ordusuna yardm edn kuman boylar hrb sntind irli getmidilr.
Peeneqlrin Bizansn mrkzin soxulmandan qorxuya dn
imperator A. Komnin btn xristian dnyasna mracit edib kmk
dildi. Lakin onun arna xristianlar deyil, mttfiqlik v byk dnc
tklifi alm 40 min kuman atls gldi, peeneqlri geri oturdub, Bizans
xilas etdi. Ancaq kumanlar z shvini dy gnnn sabahs baa ddlr; shr alanda grdlr ki, Bizans skrlri gec ikn xlvtc 30 min
peeneq sirini qadn v uaqlarla birlikd qlncla dorayb. Bu facili
mnzrni grn kuman skrlri nifrtl oran trk etdilr.
Kuman-qpaq boylar ilk monqol dalasna qdr til v Dnepr
ovalqlarna, gney Rusiyadan Qafqaz dalarna qdr Kuban llrin,
btv Qpaq Bozqrna nzart edirdilr. Ona gr d, Bizans-kuman,
rus-kuman, macar-kuman, htta grc-kuman laqlrin dair hmin
alarda xeyli tarixi blglr yaranmd. Bu dvrd kuman dilini yrnmk n yazlan mhur Kodeks Kumanikus adl srin ortaya xmas
regionda kuman hegemonluunu grn missionerlrin mvcud duruma
gerk baxnn nticsi idi. Kuman dylri il rus knyazlar arasnda
vaxtar savalar olur, bzn d bir rus knyaz yeni raziy yiylnmk
n kumanlarla ittifaqa girib, baqa bir knyaza hcum edirdi. Hr iki
halda kumanlar (polovets) ruslarla qar-qarya glirdi. O dvrn rus
salnamlri kuman boylar il bal qiymtli bilgilr verir. Mhur kuman
xanlar Tuqorxan, Bonyak (Bnk), arukann simasnda rus folklorunda
dhtli dmn kimi Bunyak eludivy-xiny, Tuqorin Zmeyevi, arkvelikan obrazlar yaranmdr. Bu adlar Bizans imperatorunun qz Anna
Komnin yazsnda Tuqortaq (Tuqorkan) v Manyak (Bunyak) klind verir.
Kumanlarn daha ox bat qanadnda grnn, Bizans v Rusiya il
savadan ox diplomatik laqlr stnlk vern Bonyak xan 1167-d
90-95 yanda ln qdr oxlu savalarda olmudu. Bel savalarn
birind Bonyak dydn qabaq gec adrndan xb bir az uzaqlar v
zn gy tutub qurd kimi ulayr, bozqrdan ssin hay vern bozqurdun
277

-, 27.

211

cavabn eidndn sonra adra qaydr v sabahk dyd qlb alacan deyir. Qdim rus dilindki qaynaq 1097-d ba vermi hmin olay
bel verir: i yako bist polunoi i vstav Bonyak i otyexa ot rati i poa
volski vti.278 Bonyakn baqa bir yrnd bana toplanan bylrin
adnda kuman soy-boy qurumu il d tan oluruq:279
Ulaevi
Burevi
Terterebi
Toksobi
Yetebi

- Ula boyu
- Brce boyu
- Trtr boyu
- Doqquz-oba
- Yeddi-oba

Kuman antroponimlri irisind mxtlif heyvan adlarndan dzlmi adlara rast glmk olur, lakin bunlarn srasnda itl bal adlar daha
oxdur. Kuman dvrnn sonlarnda ruslarla evlnm, Avropada macar,
slavyan, rumn xalqlar il qaynayb-qarma, bzi hallarda is xristianl
qbul etm il laqdar kumanlarn xristian ad dadn grmk olur,
lakin ksr hallarda kuman antroponimiyas trk klini saxlamdr:
Trkc adlar:
Zooantroponimlr:
Koryaz Kolotanovi ( Xoruz)
Bure (Brc)
Beq-Bars (Bars-by)
Koi (Qo)
Yaroslanopa (Arslan-aba)
Bakord (Ba-qurd )
toqliy (t-olu)
tlar (tlr)
Bonyak (Bnk)
Kobyak (Kpk)
Konak (Kancq)
Barak

Aklan, Atrak, Asaduk, Azqulu,

Beqlk, Belduz, Koban, Kitan,
Kopti, Kosus, Kunyauk, Kurtik,
uqay, ilbuk, Sran, Surbar,
Seluk, Totura, Tarsuk v s.

Xristian adlar:
zay Bilyukovi
Sdvak Kulobiskiy
Samoqur Sutoyevi
Yaropolk Tomzakovi
Roman Kozi , Danila
Yuriy Konakovi

Bonyak kimi Sarxan (arukan) da kuman boylarnn bir qanadnn banda duran hrtli xandr. Babas
kimi byk nfuz sahibi olan v dylrd gstrdiyi
igidliy gr ad dastanlara dn Konak XIII srin vvlind lr, olu Yuriy is xristian ad dayr. Kona278

, 1990, 102.
Bu adlardak b elementi d qdim boy adlarna qoulan (eb, oba, bi) morfemi kimi
diqqti kir. Qut elbylrinin adndak aba sz is glnksl olaraq, kuman xs
adlarnda davam edir: Arslan-aba, Basar-aba v s.
279

212

kn babas Sarxan, atas Atrak v misi Sran haqqnda oxlu blglr

vardr, htta bu blglr sasn onun soyundan olan balarn Osendn
Yuriy qdr be nsil crsini myyn etmk olur. Xristianl qbul
etmi kuman-qpaq boylarnn oxu zaman-zaman yaad yad toplum
iind dilini itirib asimliyasiyaya uramlar.
Sarxan lndn sonra onu vz edn olu Sran ulusun banda
durur, digr olu Atrak is gney blglr nzart edir. Vaxtil Sarxann ad glnd qorxuya dn qonu lklrin balar Sran v Atrakdan da kinirdilr. Balq etdiyi boylarla Kuban llrind oturan
Atrak by grc ar II Davidin (1088-1125) dvti il Grcstana glir
v 40 min ailni bu lknin gney blglrin yerldirir, z is arn
sarayndak elitaya qoulur. Bir mddt sonra Sran by qardann
Kuman lksin qaytmas n eli gndrir. Sarxann bir-birindn
aral dm oullar haqqnda o an rus salnamsi bnzrsiz bir melodramatik mvzunu qlm almdr. Bel ki, dbdbli saray mhitindn
Atrak ayrla bilmsi n Sran by Orev adl
sevimli ozann arb taprr ki, gedib qardan bozqra qaytarmaq n ona kuman nmlri oxusun, gr tsir etms, apard yovan ona iyltsin:
Poy je yemu pesni polovetskiye
dai yemu pouxati zelya imenem yevan.280

V tbii ki, Atrak byin bozqra qaytmasna sas sbb kuman

trksndn daha ox, krplikdn qoxusuna ald Qpaq lnn
yovan oldu. Sonralar Tamarann hakimiyti dvrnd d Grcstana
xeyli kuman ailsi glib yerldi. Bu cr mskunlama bat lklrd d
zn gstrirdi. Artq kuman boylarnn baqa xalqlar iind rim
mrhlsi yetimidi, nki Qpaq Bozqrna doudan daha qdrtli
yeni bir axn girmidi v onun dalas az mddtd Karpat dalarna
atd. Yeni monqol tzyiqindn qaan 40 min kuman ailsi XIII srd
Byk Macar ovalna snd. Kuman soyundan seiln macar krallar
is XIV srd Macarstan Avropann n qdrtli dvltin evir bildi.
ndiki Rumnya da o alarda Kumaniya adlanrd, 1330-da Rumn
dvltinin qurucusu kuman byi Basar-Abann ad is bu lknin quzey
blgsi Basarabiann adna evrildi. Kuman soyundan olan bylr orta
280

, (, 1990, 97).

213

srlrd Macar, Rumn, Bolqar dvltlrind, Anadolu, Suriya v Misird

qurulan bzi dvltlrin bana ke bilmilr. Bunlarn srasnda Misir
mmlk sultan qdrtli By Bars xsusl frqlnir. Onun vaxtnda Misir
dvlti n qdrtli an yaam, monqol-tatar axnnn qars burada
alnmdr.
Sonrak kumanlardan shbt aman ndni onlarn qdrtli trk
boylarndan olmasn gstrmkdir. Bel ki, vaxtil Asur-Urartu kimi byk dvltlrin arasnda mstqilliyini saxlaya bilmsinin bir sbbi Kuman lksinin dalq razisi idis, ikinci sbb d onlarn dykn bir
boy olmas idi. Subar byliyind olduu kimi, trafdak despotik rejimli
lklrdn qab Kuman byliyin snanlar vard. Asur arnn Kipu
hrind sncaq tapan 300 qaqn ailsini geri qaytarmas haqqndak
blg yuxarda verilmidi.
Bellikl, kiayarasnda Subar eli dalandan sonrak minillrd
zaman-zaman islamaqdr subar, az, qaqay, lulu-qut, bulqar, turuk, saqa,
qamr, kumuq v sair trk boylar kimi, kumanlar da mxtlif ynlr
km, getdiyi yerlr kiayarasndak trk onomastikasn v trk glnklrini damlar. Avropada z xan rsm v qabartmalarda kuman
atllarnn arxaya ox atma baars qdim trk sava taktikasn ks etdirdiyi kimi, qdim Kuman byliyind (Hakkarid) taplan da heykllr d
Dcl yaxasndan qdim trk dababa-dann glnyini quzey v dou
lklr aparan boylarn sasn kuman-qpaqlar olduunu gstrir. Bel
blglr hm d Urmu teoriyasnn gerk duruma dayandn srgilyir.

214

Azrbaycann gney v gney-bat razilrindki

blglri birldirn Qut elinin mrkzldirilmi
Azrbaycanda
hakimiyti squt edndn sonra bu byk dvltin
kiik byliklr
yerind oxlu mstqil byliklr yarand. Mstqil
(m.. IX-VII)
siyast yrdn bu kiik siyasi qurumlar Mana eli
yaranana qdr m.. II minillik boyu birlib byk
el qura bilms d, onlardan oxu qonu dvltlr d tabe olmad. Urmu
hvzsin asur ekspansiyasnn qarsn drd-be sr boyu ala biln turuk
boylar kimi, buradak baqa boylar da z blglrinin mstqilliyini qoruyurdu. Bel ki, Turuk byliyinin ad m.. XIV srcn yaad, Dclnin
yuxar axarlarnda Kuman v Subar byliklri is mstqilliyini m..VII
srcn saxlaya bildi. 281 Tssf ki, Turuk, Subar, Kuman byliklrinin
tarixi tdqiq olunmad kimi, Azrbaycanda m.. IX-VIII srlrd mvcud olmu kiik dvlt qurumlu byliklr d indiy qdr ayrca tdqiq
olunmam, onlarn etnik trkibi yrnilmmidir. Mana v Mada elini
tdqiq ednlr bu byliklrdn bzisinin yalnz adn kmkl kifaytlnmilr.282 mumiytl, m.. II minillikd v I minilin vvllrind Azrbaycann dvlt qurumlarndan danmaq n n Asiyada iqtisadi-siyasi
v etnik-demoqrafik durumu, qonu blglrd yaranan dvltlrl mnasibti nzr almaq lazm glir.
Balkandan m.. II minilin balarnda Anadoluya gln hindavropa
mnli nesit boylar buradak hatlarn mdniytini mnimsyib, XVIII
srdn XII sr qdr davam edn Het dvltini, Qafqaz dalar tsindn
gln qafqazdilli hurri boylar Gney Anadoluda yerli subar-mitan boylar il birlib, kiayarasnda XVI srdn XIII sr qdr davam edn
Mitan dvltini qurdu. Hurrilrl eyni mnli olub, Van gl yaxalarnda
yerln urartular is IX-VII srlrd burada qdrtli Urartu dvltini yaratd. rbistan llrindn qalxb, ayr-ayr k dalalar il kiayarasna
szan sami tayfalarndan ilk glnlr Akad dvltini, II minilin vvlind
gln sami boylar is subarlarn Asur (*Asar) hrin yerlib asurlu
281

Tprli kassi, qut, lulu v subar boylarn mlub etdiyini yazan Asur ar I Arikdenil qeyd edir ki, guya XIV srin vvlind onun atas Turuk byliyini v qutlarn yaad dalar zbt edibmi (, 1956, 129, 135); Lakin sonrak hadislr gstrir
ki, asurlar yalnz Dclnin sol yaxasndak blglri l keir bilmidi.
282
Yalnz E. A. Qrantovski bu blglrin etnik trkibini geni aradrmdr. Lakin yazar
burada ancaq irandilli tayfalarn izini axtarm v bir ne trk boyadn (bars, br, saqa,
zngi v s.) yanl olaraq, irandilli sz kimi vermidir (, 1970; 1971).

215

olandan sonra XIX srd birinci Asur dvltini, amoreylr XVIII srd Babil dvltini qurdu. II minilin sonunda gln sami arameylr Quzey Suriya razilrin yerls d, byk bir ktl Babil dvltin snd. Elamn
quzeyindn zaman-zaman glib, Turna (Diala) aynn sol yaxalarna yerln kassilr XVI-XII srlrd Babilistana hakim oldular. Buradak sumerlr is bu alarda artq samilrin iind riyib dilini itirmkd idi.
Grndy kimi, Anadolu v kiayarasna m.. I minil qdr Balkan, Qafqaz, Quzey Elam v rbistandan gln boylar Azrbaycann
qonuluunda v snr blglrind yerlib, mxtlif dvltlr qurmular. Bura glnlrdn hurri, asur v kassi boylar qdim subar razilrin
yerlmidi. Htta, hurrilrin kiik bir hissi kiayarasnn quzeyindn
gney enib, Krkk (Arapha) blgsind kaloniya klind yaayrd.
Dclnin orta axarlarna yerln asurlar bu ayn dou yaxalarna da szmd. Kassilr is Elamn quzeyindn tutmu Turna aynn sol yaxalarna qdr yaylmd. Azrbaycann i blglrin is hmin minillikd
knardan glm boylar haqqnda blg yoxdur.283 . M. Dyakonov doru
olaraq, qeyd edir ki, sonrak Mana dvltinin razisind III-II minillrd
etnik dyim olmamdr.284 Bunu Gney-Azrbaycanda tdqiq olunmu
arxeoloji v antropoloji blglr d tsdiq edir.285
Gney Azrbaycanda blglr arasndak etnik laqlr Tunc dvrnn arxeoloji, antropoloji, etnoqrafik v onomastik blglrind aydn
grnr. Arxeoloji kultur tiplrindki tipologiyann hatsi is genidir:
283

Azrbaycann qonuluunda yaranan dvltlrin snr blglr hcumlar olsa da,

yaban ordularn i blglr girmsi haqqnda blglr yoxdur. II minillik boyu snr
blglr hcum edn asurlarn XIX-XVIII srlrd turuklarla sava, XIV srd Asur
ar Arikdenilin turuk, qut boylar il vurumas, XIII srd I Salmanasarn qutlarla sava, Babil ar I Navuxodonosarn (1126-1105) lulu, kassi boylarna qlb almas, II
minilin ortalarnda gclnib, XIV srd Babili tutan Elam dvltinin XII srd traf blglr yrlrinin oxalmas, 1175-d kassilr zrind qlb almas v Mana lksinin yalnz gney blglrin hcum etmsi bllidir. Lakin btn bu savalar lknin
daxili blglrind deyil, snr blglrind ba verirdi, hm d tutulan blglrd mskunlama yox, blgnin var-dvltini yamalayb aparma olay gerklirdi. Bzi hallarda tutduqlar sirlri d qul kimi iltmk v ya satmaq n zlril aparrdlar.
284
, 1956, 138; , 1960, 169 (3-c qeyd).
285
Rathbun, 1964; Muscarella, 1971; , 1993, 45.
Antropologiya, l basdrma adti, keramika v sair arxeoloji kultur blglrin xlassini vern Solmaz Qaqay yazr: Urmiyayan yaltlrin biz mlum qdim halisi
olan kuti-lullubu etnik qruplar hurrilrin buraya glmsi il tamamil aradan xa bilmdi (, 1993, 46).

216

Qiyantp IV-II abidlri Elamla, Hisartp II, Sialktp v Turngtp

Trkmnistann gneyi il, Gytp D v C qatlar Quzey Azrbaycanla
eyni kulturu ks etdirir. slind, arxeoloji qazntlardan alnan nticlr
bel d olmal idi, nki m.. III-I minillr aid yazl qaynaqlarn Gney
Azrbaycanda qeyd etdiyi trk boylarnn ksriyti (suvar/sabir, qut/uti,
az/azr, kngr, qarqar, qedar, turuk/trk, alban, aran, arman/ermn, saqa,
soan, kuman, bart/parth, kars/qorus, br, bars, qapan, qzl, polad, at,
atr, adl, zngi v s.) eyni adlarla Alban dvlti andan Arazdan quzeyd grnr, sonralar bu boylarn ad Trkmnistanda da tkrar olunur.
Gney Azrbaycana m.. VIII sr qdr knardan glm yad nsr
olmad n burada eyni etnolinqvistik mhitd yaayan hali mifoloji,
folklor glnklril d bir-birin yaxn olub, btvlkd eyni etnoqrafik
snt, geyim, tsrrfat kulturlar il yaranm vahid mdniytin dayclar idi. Mana-Mada
blglrind halinin
bir-birindn o qdr
d frqlnmyn geyimi, mxtlif zmr
tiplri v dylrin
grkmi barelyeflrd
v mxtlif yalarn
zrind ks olunmudur. killrdn aydn
olur ki, yalnz elbyin
(arn) zngin geyimi
iynin bars v qoyun
drisi atm adamlarn
v cng arabas srn,
ox atan dylrin
geyimindn frqlnir:
Urmu gl hvzsi v traf blglr
kinilik n yararl
tbii raiti il seilir.
ndi olduu kimi, qdimd d ay vadilrind v dalararas dznlrd
dmy-kotan kiniliyi geni yaylmd. Az yantl blglrd is sni
suvarma arxlarndan istifad olunurdu. Arxeoloji qazntlar aydn gstrir
217

ki, Urmu yaxas razilrd byk suvarma kanallar olmudur. Hazrda

Gney-Azrbaycann btv ran n kinilik mhsullar yetidirn sas
blg olmas tsadfi deyil, nki dnyada ilk dmy kiniliyi Krkk
il Urmu gl aras razid ortaya xmdr.
Asur-Urartu qaynaqlar Urmu hvzsind byk taxl tarlarar v
hrlrd taxl ehtiyat saxlanan byk ambarlardan bhs edir. Hasanlu
qaznts buradak ambarda bir ne buda nv, iki v altcrgli arpa,
dar qalqlar akar etmidir. Burada taplan toxa v oraqlar, Marliqtp
abidsind z xan qoqu heyvan il tunc kotan modeli kinilik kulturunu ks etdirir. IX-VII srlr aid yazlara gr Asur v Urartu dvltlrin Azrbaycann mxtlif blglrindn veriln bac-xrac vergi siyahsnda taxl mhsulu sas yer tutur. Taxln danmasnda yk heyvanlar
il yana, iki v ya drd arxl arabalardan istifad olunurdu. Bu alarda
tkc kinilik deyil, bostanlq, balq tsrrfat da inkiaf etmidi.
zllikl, zmlk geni yaylmd. Qaynaqlar mxtlif hrlrd rab tuluqlar v kplrindn blg verir. Hasanlu abidsind sra il dzlm axr kplri saxlanan zirzmi taplmdr.
Oturaq yaaml Azrbaycan halisinin bir qismi yaylaq maldarl
il mul olurdu. Tsrrfatn bu nvn stnlk vern aillr yarmkri yaam il yaz aylarndan z dalara, kz aylarndan z qlaa
daima hrktd olurdu. Yarm-kri boylar daha ox Zaqros dalarnin
tyind yaayanlar idi. Eyni yaam trzi hmin blgd bugn d davam
edir.286 Lakin bu heyvandar boylarn byk ktlsi m.. II minilin ortalarndan Orta Asiya ynnd miqrasiya etmidi. Grnr, Altayacan gedib
xan turuk boylar kimi, digr heyvandar trklrin d dou v quzey lklr getmsinin sbblindn biri d vaxtar asur ordularnn hcum
edib, srlrl mal-heyvan onlarn lindn almas idi.
Paleontoloqlarn myn etdiyi blglr gr, Azrbaycan qdim
alarda qoyunuluun yarand blgdir. Sonralar burada nm dayan
atlq geni yayld, m.. II minilliyin ortalarndan balayaraq, byk ilx
srlri yetidirn blglrin say artd. Azrbaycann blglrini qart
edn asur v urartu arlarnn yazlarndan blli olur ki, onlarn vergi v
bac ald v ya yamalad n ox qoyun srlri idi. Yamalanan heyvanlar iind kei v iribuynuzlu mal, dv, qatr v oxlu at olurdu. Azr286

Bel yarmkrilr veriln lulu, padar, kurd (krd), turukman kimi ilk etnoqrafik
adlar mhz bu blglrd yaranmd. rbc trkm (trklr) deyimi d beldir.

218

baycann gney v quzey blglrindn iallarn hr il apard yz

minlrl mal-heyvann say, byk srlr haqqndak blglr gstrir
ki, heyvandarlq burada ox inkiaf etmidi.
Asur-Urartu qaynaqlarndan blli olur ki, Azrbaycanda atlq n
inkiaf etmi sah idi.287 Azrbaycanda atlq haqqnda IV bitikd geni
bilgi vercyik, lakin burada qeyd edk ki, kiayarasnda at olmamdr.
Sumer dilind ata dou dalardan gtiriln heyvan kimi anu-kurra da
eyi deyilir, ANU. KUR. RA klind yazlrd.288 Qonu dvltlrdn
asl vziyt dm Azrbaycan vilaytlrindn alnan bac-xrac, vergi
siyahsnda birinci qoqu v minik at glir, yamaya da n ox at ilxlar
mruz qalrd. Mada lksindn tkc VIII srin son rbnd asurlar bir
dfy 5 min at aparmd.289
Azrbaycanda kinilik v heyvandarlqla yana, dmirilik, toxuculuq, dulusuluq sahlri d inkiaf etmi, bu sahlr aid pe adamlar,
sntkarlar pxtlmidi. Gney-Azrbaycanda mis, dmir mdnlri,
arsen, qzl, gm, quruun yataqlar metallurgiyann inkiaf etmsin
imkan yaradrd. Zncan, Astara, Qarada, Miyan, Avar, Xoy blglrind zngin filiz yataqlar Gney-Azrbaycanda dmiriliyin yaylmas
v tkmillmsin sbb olmudu. lvan metallar, mis, quruun, qzl
v gm srasna IX-VIII srlrd dmir d lav olunmudu. Azrbaycandan Orta Asiya, Altay v Quzey-Qafqaza gedn turuk, saqa v subar
boylar dmirilik sntini zngin metal yataqlar olan Dastan, Ural v
Altay blglrind yaylb, inkiaf etmsin tkan vermilr.290
Azrbaycann mxtlif blglrind Dmir ann ilk mrhlsini
ks etdirn arxeoloji tapntlar v yazl qaynaqlar gstrir ki, dulusuluq
mmulat, eidli keramik qablar yksk sntkarlqla hazrlanmdr. Bu
287

Babild yk v qoqu heyvan kimi ekdn, sonralar is qatrdan istifad olunurdu.

Anadoluda at cng arabalarna qoulurdu, Misir is at ilk df hiqsoslar (XVIII-XVII)
aparmd. At II minilin ortalarndan sonra n Asiyann ksr blglrin yayld.
288
, 1956, 122.
289
Eyni qaynaq, 205.
290
Tunc dvrnn sonu v Dmir dvrnn vvlind trk boylarnn Azrbaycandan
Orta Asiya - Altay ynnd miqrasiyasn uzmanlar Sialktp B kulturunun douya
kemsil laqlndirirlr (Jettmar, 1956; , 1959, 113-116, 130). Grnr, dou
ynd bu alarda trklrin Azrbaycandan getmsi son dala idi v bu dala fqanstann quzeyindki Ari toplumunun m.. XII-XI srlrd dalmas il nticlnmidir:
Buradaki arilr (hindiran dilli boylar) ran, fqanstan-Pakistan v Hindistan, hminin
Orta Asiya, Tacikistan blglrin kemilr.

219

ada Azrbaycann hm gney, hm d quzey blglrind db dn

at v qobal ritonlar (ayaq) diqqti kir. Dmirilik sntinin inkiaf
da arxeoloji blglrl tsdiq olunur v qzl-gm camlarn zrindki
rsmlrd mifik v folklor sjetlri kiayaras motivlrl saqalarn an
slubu arasnda krp rolunu oynayr. Ziviy, Marliktp, Kaluraz, Hasanlu v sair dfinlrd taplm br-bzk, qab-qacaq zrindki nax,
sjetli qabartma killr an slubu n xarakterik cizgilrin ilk rnklridir:

Asur ar Adadnerarinin ad yazlm muncuun Xocalda taplmas

aydn gstrir ki, quzeyli v gneyli ksr blglr arasnda sx laq olmudur.291 Dorudur, bel laqlrin yaranmasnda blglraras ticart
nmli yer tuturdu, lakin bu tmaslarn gknd etnik yaxnlq faktorunu
da diqqt almaq lazm glir. Mxtlif blglrd protoazr dialektlrind
291

Xocal kurqanndan taplan muncuq zrind mixi yaz il Dnya hkmdar Adadnerarinin saray szlri yazlmdr (, 36). gr bu I Adadneraridirs, onda
m.. XIV sr aiddir, III Adadneraridirs onda 810-782 illr arasna aiddir.

220

danan boylar n Asiya mdniytinin dayclar idi v zaman-zaman

buradan ayr-ayr ynlr miqrasiya etmi trk boylar Atayurdda ld etdiyi biliyi, dnyagrn, dilini v kultur glnklri getdiyi yeni lk
v blglr dayrd. Bu baxmdan, Ouznamlri, trk mifologiyasn, trk dilini v ortaq sumer-trk motivlrini Azaq dnizi yaxalarndan
Altaya qdr yayan saqa boylarnn an slubu diqqti kir, nki bu
slubun tmli n Asiyada qoyulmudur. gr Bilgams dastanndak
Bilgams il Enkiduya aid sjeti ks etdirn aadak sumer cizgi rsmi
il Kuban blgsind Kelermes abidsindn (m.. VI sr) taplm gzg
zrindki dym saqa rsmini mqayis etsk, bu iki kilin eyni sjet
v mvzu il bal olduunu grrik.292

Azrbaycann gney v quzey blglrind hali srlrl formalam mumi mnvi dyrlri, dini v mifoloji grlri glnksl olaraq
davam etdirir, milli-mnvi dyrlr etnoqrafiyasnda v yaratd snt
srlrind ks olunurdu. Snt srlrind tkc trk boylar iind formalam ouzlar, ouz hekaylri deyil, hm d n Asiya mdniytinin mumi chtlri, zllikl, tbitin lb-dirilmsi, hyat aac
motivlri v mifoloji sjetlr yer tuturdu. Lakin qonu etnoslardan frqli
olaraq, trk boylar Tanrlq (Bir Tanr) v iylr (Baqa, Qut, Albal,
Araz, Asar, Qaqay v s.) inanc sistemind yer tutan kultlara, qamlq
(amanizm) institutuna stnlk verirdilr. Dini trlri qoruyan v etnoqrafik trnlri idar edn qamlar adtn maq boyundan seilirdi. Dmir
dvrnn ilk alarndan maq termini artq kahin anlam qazanmaa

292

Kelermes kurqanndan taplan tkc bu gm v qzl qarndan (elektra) hazrlanm gzgnn arxasndak skkiz blmli rsmin biri deyil, skkizi d n Asiyada
blli motivlri ks etdirir. mumiytl, Kelermes kurqanndan xan ksr yalarn
zrind ks olunan a slubu Mana sntini tkrar edir (, 1971, 118-125).

221

balamd.293 Snt srlrind eyni mifoloji, dini v folklor motivlrinin

ks olunmas etnik kk birliyindn irli glirdi. Saqqz yaxnlnda Ziviy dfinsind z xarlan qzl-gm qab-qacaq v bzk yalar
zrind sjetli qabartma v ya dym sullu rsmlr n Asiya sntil
Saqa snti arasnda krpdr. zllikl, bu krp qzl dlkd aydn
grnr:

Grndy kimi, Azrbaycanda lverili tbii rait oxsayl qoyun

srlri, ilxlar saxlamaa imkan verir, faydal mineral v filiz yataqlar
metallurgiyann, dmiriliyin inkiafna rait yaradrd. halisi sx olan
yaay msknlri artdqca kndlr byyr, qala v hrlrin say artr,
tikinti, sntkarlq, ticart inkiaf edirdi. Mana halisi varlandqca lkdki bolluq qonu dvltlrin ial ordularn maqnit kimi kirdi. Qonu
dvltlr Urmu glnn evrsini zlrinin yem ambarna evirmk istyirdilr. Asur, Urartu arlar Azrbaycana soxulub lkni apb-talasa da,
onlarn Azr xalqnn etnik tarixi n vzsiz qaynaq olan yazlar glib
biz atmdr.
gr vvllr Gney Azrbaycann i blglrind yaayan protoazr boylarnn ad mumi kild arattal v ya mumi ad bildirn lulu,
subar, qut terminlri il verilirdis, artq turuk kimi konkret boylarla vuru293

Gn, Ulduz iy kultlar srasnda Ay kultu n xm, bzi blglrd Ay tapna

(mbdi) qurulmudu. Gy (=tanr), Yer-Sub v Baqa teonimlri daha ox douya gedn
trk boylarnda mhafiz olunmu, Gn, Ay, Ulduz, Dniz, Da v sair bu kimi iy kultu
Ouznamlrd yaamdr. Bu bard geni mlumat IV v V Bitiklrd verilir.

222

an asurlar yazlarnda bu boylarn v onlarn yaad blglrin adn

kir, blgdki da, ay, hr, qala v kndlri sadalayrdlar. Asur v
Urartu qounlar Urmu hvzsinin blglrin, urartu ordular Gyc gl
yaxalarna yr etdikc, buradak yer-yurd adlar yazl qaynaqlara drd.
Hmin qaynaqlardan blli olur ki, protoazr boylarnn bir-birindn da v
aylarla ayrlan oxlu blglri vard v onlarn bzisind drbylik hkm
srs d, oxu kiik siyasi qurumlu bylik idi. II Bitikd Corafi durum
blmsind chtlr gr ayrdmz Mrkzi Azrbaycanda (b-2)
blg v byliklr m.. IX-VIII srlrd bel sralanmdr:

Asur-Urartu yazl qaynaqlarndan blli olur ki, hr blgd da v

bimi krpicdn tikilmi bir ne mhkm qala vard. Blgy dmn
ordusu yaxnlaanda yksk gztii (qaravul) mntqsind thlkni
xbr vermk n qalanan odun tstsn grn traf kndlrin halisi
bu qalalara snb mdafi olunurdu. Azrbaycanda bel yksk yerlrd
223

qalalarn tikilmsi hl Orta Tunc andan bllidir. Onlarn quruluunu

arxeoloji qazntlarda v zbt olunmu qalalaran kili kiln Asur barelyeflrind grmk olur:

M.. IX srdn balayaraq, Urmu hvzsin yrlr edn Asur v

Urartu arlar burada xeyli razini asl duruma salm, onlarn nzarti
altna dn blglrd etnik trkibi zorla dyim siyasti aparlmdr.
Gney-Azrbaycann etnik trkibi bura ari (irani dilli) boylarn gliin
qdr dyimmidi.294 Lakin bir trfdn, m.. II minilin ortalarndan
trklrin n Asiyadan dou v quzey ynlr balanan ikinci byk k,
294

Mada blgsindn douda ilk ari boyunun ad (aribi) is m.. VIII srin sonunda
masir Hmdanla Xorasan arasnda qeyd olunur (, 39).

224

digr trfdn, Asur arlarnn m..VII sr qdr ial etdiyi Azrbaycan blglrindn byk ktllrl protoazr boylarn Asuriyann bat
yaltlrin deportasiya etmsi myn qdr Azrbaycanda trk boylarnn etnik seyrkliyin sbb olmudu. Tkc 738- aid asur sndind
gstrilir ki, Suriya v Flstinin quzeyin Azrbaycandan deportasiya
olunanlar iind qut, illili, zngi (sanqi v sangili), nakkabi, budi v sair
boylar vard.295

Boalan yerlr aramey, yhudi tayfalar gtirilirdi. Urartu arlar

da hm Urmu hvzsi, hm d indiki Ermnistan razisindki bzi blglrd halini yerindn krr, bu yerlr urartu boylar yerldirirdi.
Subar byliyindn dananda asurlarn bu blg halisin tutduu divan
haqqnda shbt amdq. srail arln 721-d dadan asurlar 716-da
30 min yhudini Azrbaycandan deportasiya olunmu qarqar boylarnn
yurduna yerldirdilr. Sonralar Quzey-Azrbaycanda da cuhudu kimi
tannan etnik qruplarn bir qismi vaxtil Mada blglrin, oradan da Sasanilrin vaxtnda quzey krln yhudilrdir.296

295

, 1956, 199.
Hoeann 9-cu ilind Asur ar Samiriyni ald v sraili Asura srd v onlar Xalaxda, Qozan ay olan Xaburda v Medlrin (madlarn) hrlrind oturtdu; V
srail z torpandan Asura srld, bugn qdr beldir (II arlar, 17. 6; 24).
296

225

II minilin sonlarnda fqanstann quzeyin gln ari boylarnn

burada yerldiyi blg Areya adlanrd. Onlarn bir hisssi m.. IX-VIII
srlrd Areyadan xb Seistan (Sakastan) zrindn Elam (ran) yaylasna, bir hisssi d Madann gney-dou blglrin kemidi. Mana eli
anda Azrbaycanda irandilli blglr olmad halda, artq Mada elinin
ilk alarnda grnmy balayan irandilli adlar get-ged artr. Bu irandilli boylarn Gney-Azrbaycana glii v onlarn yerlm tarixi bllidir v qdim tarix uzmanlarnn ksri bu gerkliyi qbul edir.297 Bu da
bllidir ki, Mada eli anda Trkmnistann gneyind v indiki Seistan
blgsind trklrl irandilli boylarn qaynayb-qarmas sonrak part v
soqd adlanan boylarda zn bruz verir.298 hmni andan lokal
blglr zr balanan farslama prosesi tkc trk boylar iind deyil,
blgnin kassi, elam, tal, gilan, mazandaran, bxtiyar, krd, lur kimi
digr yerli xalqlar iind d gerklir v iran dillrinin mxtlif dialektlri yaranrd. 299 Fars dilin ken bel yerli xalqlarn iind hl d
iranmnli olmayan bzi qdim etnonimlr saxlanmdr. Bir szl, protoazr boylarnn yaad Atayurd razisind iran dillrinin buraxd
izlr ari boylarn m..VII srdn Azrbaycana glii il ortaya xmdr.
Mada eli yaranana qdr Azrbaycann mrkzi blglrind yalnz
azr trklrinin cdadlar yaayrd, snr blglr is Asur-Urartu ordularnn hcumlar il sami v qafqazdilli boylar szmaa balamd. Hl I
Adadnerari v I Salmanasar anda (XIV-XIII srlr) asurlarn Krkk
trf bzi hcumlar olmudu.300 Sonralar Mana elinin quzey-batsnda
297

Bir sra tarixilr is Quzey-Qafqazdan m.. VII srd n Asiyaya gln (slind,
qaydan!) saqa-qamr boylarn da irandilli kimi verirlr. Dorudur, Azaq-Qaradniz
yaxas blglrd saqalarn iind irandilli boylar (sonrak osetinlr) vard, lakin Azrbaycana saqa-qamr qaydnda onlarn da itirak etdiyini gstrn blg yoxdur. Htta,
bel blg olsayd da, bu yrd irandilli boylarn ktlvi itirak deyil, saqa-qamr
axnna kiik qruplarla qoulub gldiyini gstr bilrdi. nki hmin olaylardan sonrak tarixlrd Quzey-Azrbaycanda irandilli onomastika yalnz rsaq (part) v Sasani
slallrinin hakimiyti anda grnmy balayr.
298
Saqa boylarndan qopmu partlarn hakim slalsi (rsaqlar) trkmnli olsa da,
qarlql evlnmlrl tabeliyindki irandilli aillrl qohumluq tellri vardr. Tsadfi
deyil ki, M. Xorenatsi ran eposlarnn qhrman Rstm Zal sakcik (saqasoylu)
adlandrr (, II, 8).
299
Luristanda yaayan masir yarmkri lurlar . M. Dyakonovun farslam kassi
boylarndan saymas hqiqt yaxndr (, 1956, 122).
300
KAH, I. 13; , 2 (sh. 266).

226

yaranan Urartu, gney-batsnda gclnn Asur dvlti snr blglri z

nzarti altna salr. IV Salmanasarn (781-772) vaxtndan balayaraq III
Tiqlatpalasarn (745-727) hakimiyt kemsin qdr hcumlar ara verir, nki 780-745-ci illr arasnda Asur dvlti ziflmidi. II Sarqonun
(722-705) vaxtnda gclnn asurlar artq Mana dvltinin bat v gney
snrlarn Asur yaltin evirir. Bu alarda quzey snrlar da Urartu arlarnn lind idi, htta cahan dvlti qurmaq iddiasna dn II Sardurun
743 v 735-ci il mhariblrind mlub olmas urartularn Azrbaycana
geni ekspansiyasnn qaban ald. Lakin Rusann 714-d asurlara mlubiytin qdr urartular VIII sr boyu dflrl Azrbaycana yrlr
etmidir. Hmin srin ortalarndan is Mana elinin z gclnib byyr.
Bellikl, Mana anacan blglr aras laq gstrir ki, n az,
mrkzi blglrd halinin etnik trkibi dyimmidir. Qonu blg,
lk v dvltlrl mnasibt, arxeoloji, antropoloji blglr v snt
srlri d bunu sbut edir.
Mana eli haqqnda vvllr myn aradrma aparlsa da, onun
siyasi tarixi haqqnda ilk elmi tdqiqat Q. A. Melikivili yazm, sonralar
is bu sahd tdqiqat aparanlarn say artmdr.301 Mada tarixin aid .
M. Dyakonovun yazd srd Mana elinin etnik trkibi, tarixi corafiyas, siyasi-iqtisadi durumu daha dolun rh olunmudur. Mana razisindki onomastik material etimoloji thlildn keirn E. A. Qrantovski srlrind toponimlrin corafi hdudlarn daha dqiq vers d, etimoloji
yozumlarn bir qismi istisna olmaqla, bzisi yanl, bzisi d mbahislidir.
Maraql burasdr ki, Mana-Mada tarixlrin aid onlarla kitab v yzlrl
mqal yazlmasna baxmayaraq, bu dvltlrin etnik trkibindn danan
alimlr zaqros dillri, kaspi-zaqros dillri, lulubi-kuti dillri kimi
he bir linqvistik mna tutumu olmayan mumi terminlrl kifaytlnmi,
burada daha ox hurri v irandilli szlr axtarmaa almlar. Trkoloq
olmayan bu alimlrin qaynaqlarda rast gldiyi trk szlrinin zrindn
bilrk v ya bilmyrk skutla kemsini anlamaq mmkndr, lakin
Trkologiya elminin qaynaqlarda onlarla trk etnonimini v yzlrl
trk yer-yurd adn grmmsini anlamaq olmur. Btn trk lklrind
oxunan Vestnik Drevney storii (Moskva, 1987, 1) drgisind elamnas alim Y.Yusifov mixi yazlarda bir ne trk etnonimi (su, qut, lulu)
olduunu faktlarla gstrs d, trkoloqlar irin yuxudan aylmad.
301

Belck 1884; , 1949; 1954; , 1956; , 1970; , 1993; , 1970; , 1960; 1971; Zehtabi, 1998; AT, 1994; 1996; 1998.

227

Mana eli qurulana qdr kiik byliklr klind olan blglrin

bir qismini m.. IX-VII srlrd zaman-zaman Urmu hvzsin yrlr
edn Asur-Urartu ordular zbt etmi, boyba (naiku), kiikby (bl li)
v ar (arrni) adlanan bykby trfindn idar olunan bzi blglr
is mstqilliyini qoruya bilmidi. Asur-urartu qaynaqlarnda ad kiln
blglrin oxunda trk etnotoponimlri diqqti kir. Yer-yurd, xs v
boy adlarnda etnik kimliyi grmk n blglrdn bir nesini gzdn
keirk:

Arbel byliyi. Ad III minilin sonunda Urbillum, sonrak alarda

is Arbail, Arbelu klind yazlan rbil bugncn z il brabr ad
da yaayan dnyann n qdim hridir. Vaxtar asurlarn hcumuna
mruz qalan Arbel byliyi artq m.. I minilin vvlind ial olunaraq
Asur dvltinin sas yaltrindn birin evrilmidi. Qutlardan qalma
Arbel hrinin ad yerldiyi landafta gr trk toponimikas n
228

doma olan Orbel, Urbel adlarna uyun glir. Burada da beli deyil,
kiik dalar v tplr zrindn ken armn kk yerlrini bildirn
adn corafi anlam aydn grnr.302 rbil hri, daha dorusu qdim
rbil qalas divarlar traf xndkli tpnin stnd ucaldlmd.
n Asiyann geosiyasi tarixini dyin skndrl Darann mhur
Qavqamel sava rbil yaxnlnda ba vermidi. Prototrk yurdu olan
Arbel Turuk byliyi anda (m.. XIX-XVIII) Asurla Turuk arasnda
kanton blg rolunu oynayrd, sonrak alarda is Asur yaltin evriln qdr (m.. IX) gney-douda Krkk (Arrapha), quzey-douda
Allabri, quzeyd Kuman adl
trk byliklri il qonu idi.
Qut eli andan bugncn
trk yurdu olaraq qalan rbil
d zaman-zaman asur, pers,
selevki v rb iallarn yaamdr. hmni anda
rbild pers hakimiytin
qar syana qalxan saqarti
boyu idi.303 Burada mxtlif
adl trk uruqlar yaasa da,
adlar unudulmu, yalnz protoazr boylarndan bayat v
trkmanlar (turukman) z qdim adn saxlaya bilmilr.
Arrapha byliyi. Bugn Krkk adlanan qdim Arrapha hri v
eyniadl bylik Dcldn solda Hamrin dalarnn quzey-dousunda idi.
Vaxtil Qut elinin paytaxt saylan Arrapha hrini samilr Al-ilani ad
il yad edirlr ki, bu da tanrlar hri anlamna uyun glir. Bu halda
onun yerli deyimini *Arapa klind brpa edib r apa anlam dadn
ehtimal etmk olar.304 Qut eli dalandan bir ne sr sonra Turuk byliyin gvnn Arrapha vaxtar asurlarn tcavzn mruz qalm, nhayt bu strajeji blgdn XVIII srd l kmyn asur ar I ami-Adad
302

, 1984, 415-416.
, 1956, 339; . Gnaltaya gr, asurlardan nc rbil hri Ganxar byliyinin mrkzi imi (Gnaltay, 1987, 514).
304
gr bu ehtimal zn dorultsa, onda Aratta ad da r ata modeli il brpa oluna
bilr, bu durumda r-Ata mbudu kii, r-Apa mbudu is qadn obraznda ortaya xr.
303

229

buran zbt edib be hrbi-inzibati blgy blmdr.305 Sonra bu blg

mitan (hurri) v kassi slallrinin hakimiyti altnda olmu, XIII srd yenidn asurlarn lin kemidir. Mitan dvltinin vaxtnda bura bzi hurri
aillri kmd. Krkkdn 15 km gneydki Yorantp (Qasur) XV
srdn sonra Nuzi ad il tannrd. Burada hurri koloniyas yerln mhlldn arxeoloqlar oxlu yazl blg z xarmlar.306
Bir ox trkoloqlar Dcl ay il Zaqros dalar arasnda Mosulrbil-Krkk blglrind azr dilind danan indiki trkmanlar bura
ouz-slcuq klril gln trkmnlrl balamaa alrlar. Orta Asiyadan qalxb bu blglrdn kerk Anadoluya yerln k cmi 40
min ail idi. Nec olur ki, bu azsayl trkmn-ouzlar qsa bir vaxtda
Xzrdn Misir qdr olan razilrd onlarla trk byliyi qurur? Orta
Asiyadan batya olan klrin fantastik sviyd iirdilmsi tarixi olaylarn gerk zn prd kir, Azrbaycan v Gney-Dou Anadoluda
yerli oturaq trklrin varln grmzliy kklyir. Halbuki Dcl yaxas
blglrd zl fonetik frqlri il seiln trkmn dilind deyil, azr dilind danan trkmanlar (turukman) protoazr boylardr.
Arrapha kinilikl mul olan otuza yaxn boyun razilrini hat
edn byk blg idi, hm d asurlarn gz dikdiyi Mana-Mada lklrin gedn yolun qaps kimi strateji mvqeyi vard. Ona gr d asur
arlar Zaqros dalarnn dousundak prototrk boylarndan ayr dm
Arrapha halisini itati altnda saxlamaa byk nm verir, Arraphadan
gneyd Namar, Bit-Hamban byliklrini d l keirmy alrdlar.
Bit-Hamban byliyi. Kassi hakimiyti squt edndn sonra Dcldn douda Diyala aynn orta axarlarndak razilr karziyabku (BitKarziyabku) adl bir soyun v hamban soyunun idarsi altnda idi v bu
durum m.. II minilin sonundan I minilin ortalarnacan davam etmidir.307
305

Ulamme, Xuratsina, Pakkante (eklr hri adlanan Abena da bura daxil idi),
Kanari, Arzuxina blglrinin hrsi sava vaxt min skr vermli idi.
306
Bu sndlrin v 45 km aralda Tell-Faxxara arxivindn ld ediln sndlrin oxu
hl oxunmamdr. Bir sndd qeyd olunur ki, Nuzu qalabyi Kuixarbe xazannu
(xozeyin) idi. Burada hurric alma anlamnda Xinzuri qadn ad vard, trk antroponimiyas baxmndan is Tulbunay v Tarminay qadn adlar diqqti kir. Blgd mxtlif
dilli hali yaad n sndlrd trk, hurri, kassi, akad adlarnn olmas tbii idi.
Burada dilmanc mirzlrdn birin crsindn aydn olur ki, onun xlflri d bu sntl dolanmlar (, 1988, 73-76).
307
, 1956, 127, 2-ci qeyd.

230

Protoazr boylarnn gney-bat qonuluunda olan bu blgd Babildn

asl Namru (Namar) v Bit-Hamban byliklri IX srdn asurlar trfindn dflrl hcuma mruz qalr, 744-dn is tam ial olunub Asur
yaltin evrilir. IX srd burada bykby anlamnda hl yanzi titulu
v edi (Bit-edi), sanqi (Bit-Sanqi) etnonimlri ilk idi.308
Hamban byliyi il Ellipi arasnda urartu qaynann Baruata kimi
verdiyi Bit-Baru blgsi yerlirdi. Bit-Hamban v Namarla bal olaylardan danan qaynaqlar bir-birindn xeyli aral yerln Arman hri
v Arman dandan bhs edir. II Sarqon Bit-Hambanda Kimirra qalasn
tutub, 2200-dn artq adam sir aparr.309 VIII srin sonlarnda burada
qamr (kimmer) qalasnn olmas, grnr, hmin ada Azaq yaxasndan glib Gney Qafqaz v Dou Anadoluya yerln qamrlrl deyil,
kamr//kamban boylar il baldr. Bel ki, Hamban adnn Xamban v
qdim perc Kampanda variant burada *kam-ban szn ortya xrdr.
Qdim prototrk boylarnn cney-bat blglrdn biri olan Hamban v Namru razilri slcuqlarn bura qaydna qdr zaman-zaman
kassi, babil, asur, pers (hmni v sasani), selevki v rblrin hakimiyti altnda olmudur. Tbii ki, bu blglrd be-alt dyiik dillin ilnmsi il qdim edi (ad), sanqi (zngi), kamr(qamr), arman (ermn)
v karzi (karsi) uruqlarndan qalma onomastik blglr d dyimidir.
Bu son uruq adnn karsi boyunun yabqusu anlamnda karzi-yabqu kimi
qeyd olunmas yanzi titulu il yana o alarda yabqu titulunun da varln ortaya qoyur.
Zamua blgsi. Krkkdn douda lulu lksi saylan Zamua blgsi qaynaqlarda -Zamua adlanan Mana blgsin qdr uzanrd.310 IX
srd burada vahid siyasi qurum yox idi. Geni razili Zamua lksind
boy balarna tabe olan mxtlif boylar kiik byliklr klind yaayrd. Asur yazlar II minilin ortalarna qdr Lulu lksi adlandrd bu
blgd qut v turuk boylarnn yaadn qeyd edir.311 XIV srdn sonra
Zamua blgsinin snrna qdr Arbela (rbil), Arapha (Krkk), Namar,
Hamban blglrin zaman-zaman yrlr etmi asurlar myn alarda
308

Namar blgsin 843-d asurlarn yardm il tyin olunan yanzu qonu Bit-Hambandan idi. Blg//lk adnn vvlind asurca soy, yurd, ev anlamnda Bit sz yazlrd.
309
, 1956, 212.
310
ARAB, I. 60 (I, 452-455); , 21; 49 (6); , 78.
311
Mari arxivi v , 1, 2, 3, 9.

231

bu razilri Asur dvltinin yaltin evirmidi. Onlar Dcl yaxasndan

Mana v ya Mada blglrin girmk n Zamuadan kemli olurdu.
Ona gr d, asur ordularnn tapda altnda qalmamaq n bu snr blgd oxlu mdafi qalalar tikilmidi.312
Zamuann ad ilk df II Adadnerari (911-890) yazsnda kilir. IX
srin vvlind traf blglr Asur hcumlarnn geni vst aldn grn zamuallar Asur snrna daha yaxn olan Daqara blgsinin bas
trafnda birlmy balasa da, bu kvrk birlik ntic vermdi.313 881880-ci v sonrak illrd asur hcumlar Zamuadak kiik blg v byliklrin bir qismini asl duruma sald.314 Asur yazlarnda Zamua il bal
oxlu yaay mskni, knd, hr v qala adlar sadalanr: Baru, Xudun,
Larbusa, Bunasi, Atlila, Parsindu, Zamru, Sipirmen; bzi blg v boy
balarnn, qalabylrin ad kilir: Musasin, Kirtiar, Sabini, Ata, Aratu,
Ameka.315 Bu adlarn srasnda trkibi etnonim bildirn bzilrini gzdn
keirk.
IX sr asur yazsnda Zamuada veriln Aziru da, bir sr sonrak
yazda Zamuaya Araphadan (Krkkdn) gedn yol zrind Azari hrinin yerlmsi aydn gstrir ki, burada azr boylar yaayrd.316 Zamuann gneyind yerln Parsindu (mqayis et: Borsunlu) yeradnda bars
etnonimi olmas da bh dourmur, nki sonralar Bars byliyinin burada ortaya xdn grcyik. Bars byliyinin gney-batsnda Br byliyi yarand kimi, Zamuann quzeyind d br boyunun izi vardr. Bel
ki, asur yazsnda Kirtiarn balq etdiyi brlr mskni alani a URU
Barai a Kirtiara deyimi il verilmidir.317 Buradak Hasanlu abidsindn taplan da qab zrindki yazn is gmanla di lksinin (bas)
312

Urmu glnn gney-bat yaxasnda Hasanlu tpd qaznt m.. X-IX srlr aid
byk qala divarlar, saray v mbd tikililri, dmiri v dulusuluq emalatxanalarnn
qalqlarn akara xarmdr.
313
AT, 1994; Daqar(a) adnn doqar (dgr), toqar etnonimi il eyni olms v toqar/toxar
etnoniminin taqarck trkmn boyu v Anadoludak qdim Toqarma (toqar-ma) blgad il laqsi mmkndr.
314
, 1956, 156-159.
315
Qaynaqlar burada Amaru, ritu, Suritu, Kisirtu, Ammali, Uze, Biritu, Laqalaqa kimi
digr yaay msknlri, Lallu, Edir ayadlar, Sabua, Etini, Su, Elan (ilan?), Simaki,
Aziru daadlarn da qeyd edir.
316
Azr xalq, 2000, 15-16.
317
, 1970, 126; Bu qalann ad Til-Bari, Bit-Bari klllrind d qeyd olunmudur (, 1956, 156-157, 10-cu qeyd).

232

Bauri saray kimi oxumular.318 Lakin bu yazda lknin di-Bauri saray deyimi d ks oluna bilr, nki di (d, duq) qutsal sz iy (yiy, sahib) anlamndadr.319 Bel ki, tanr-verdi qlibind idi-berdi (yverdi) adl trkmn boyu vardr. Bu baxmdan, qutsal br anlamnda
sonralar di-Qurd adn yaadan trklrin -Zamua blgsind di-Br
deyimini iltmsi doaldr. Br v brbeq adl trkmn boylar da
bllidir. Nhayt, yada salaq ki, qdim glnklri saxlayan Azrbaycanda Brlr Atabyliyi olmudur.320 Asur yazsndak br boyunun byi Kirtiar adnn is Qrd-r modeli il yaranmas mmkndr.321
Qdim qaynaqlarda yer alan Arman, Kuman, Xalman, Kinixaman,
alaxaman, Kuluman, Bit-Kadaman kimi toponimlrdn blli olur ki,
Azrbaycanda -man sonluu yayn imi. Bunlardan biri d ad IX srin
vvlind kiln Sipirmen blgadnda zn gstrir.322 Bel ki, Sipir
(sibir//subr) boyadna qoulan -men sonluu, grnr, burada Turuk
byliyi andan qalan turuk boyadna da qoulubmu. Blk d, Urmiya
hrinin yaxnlnda indiki Torkaman kndi v rak trkmanlar kimi
tandmz azrlr qdim an hmin deyimini yaadr.
Biruni (973-1048) qeyd edir ki, quz (ouz) trklrindn slam qbul edib, mslmanlara qaranlar iki zmr arasnda tarcuman olurdu.323
Bzi yazarlarn rbcnin tarcuman (dilmanc) sz il turkman etnonimi
arasnda laq grr. Lakin hl II Sarqon anda trcmi anlamnda
mana tarquman deyiminin yazda ks olunmas gstrir ki, trkman
ad o alardan ilnirmi.324
Zamuada trk ad dayan blg balar (Ameka, Qrd, Ata v b.)
srasnda arsin ad da diqqti kir. 821-d Urmu gl yaxasna yr
edn asur ordusu burada Mektiarn olu arsina il vuruur.325 Sarn v
ya Sarn kimi oxuna biln bu byin ad mhur kuman byi Sarxann
318

, 1972, 28; , 1993, 15.

Qdim trk yazlarnda di-Qurd ad da vardr (, 203).
320
Sonrak blmlrd grcyik ki, qdim Azrbaycanda bir ne br (Baru) blgsi
v Baru, Biru, Birute kndlri olmudur. Hazrda buri v bauri tirlrinin ad farslam
bxtiar boylar iind d saxlanmdr (, 636).
321
Hkmli kndind qdim trk adlar Aruz, Salar, x kimi Qrd ad hl d ilnir.
322
, 1956, 158; -man haqqnda bilgi n bax: , 1988, 105-106.
323
, 1977, 12.
324
ADD, II, 865.
325
, 1956, 164.
319

233

olu Sran byin adna bnzdiyi kimi, atas da indi randa bxtiar
boyunun adnda qalan Bektiar adn dayr.326
Grndy kimi, tkc Zamua blgsind m.. IX srin balarnda
daqar, azar, baru, bars, sibermen boylarnn ad kilir, sonrak illrd is
burada suvbi, su, man, zngi, padar, atr, urmu adl daha bir ne trk
boyunun yaadn grrk. Geni razili Zamua lksind sonralar man
boyad il Mana byliyi yarand kimi, zngi, br, bars boylarnn yaad blglrd d ayrca Sangi, Bauri, Parsua byliklrinin ortaya xdn grmk olur. Quzeyd Urmu gln, gneyd Parsua blgsin qdr
uzanan Zamuann razisi byk olduundan burada mxtlif adlar dayan oxlu boylarn yaamas tbii idi v vvlki alara aid qaynaqlarda
onlarn qut, lulu, trk (turuk) kimi mumi adlarla verilmsi d doal idi,
nki o alarda asurlar lknin i blglrin bld deyildi.
Mana byliyi. XXIII srdn qut-lulu boylarnn lksi kimi, XIX
srdn bzi qaynaqlarda Turuk byliyi, sonralar -Zamua kimi tannan bu
blg IX srdn Mana adlanrd. -Zamuann Mana adlanmas buradak
man boyunun ad il bal idi.327 Qdim trk dilinin sinkretik szlrindn
olan man hm feil, hm d ad kimi iln bildiyi n onun trk dillrind oxlu anlamlar vardr.328 Lakin bunlardan yalnz ikisi - qoyun v
xalxal (hasar) anlamlar toponim yaradclnda itirak edir: Bel ki,
Manqlaq adnda man boyunun qla v ya qoyun qla anlam,
XI srd Kiyev hrinin trkc ikinci Mankerman adnda is man qalas anlam vardr. 329 Bu baxmdan, Mana toponimi d knd, hr, qala
326

Trksoylu bxtiyar boylarna Orta Asiyada da rast glmk olur, lakin onlarn ksri
indi randa yaayr.
327
, 1956, 163; Az-a, Saq-a, Mad-a v sair bu tip adlarda olduu kimi, Man-a
ad da man etnonimi il yaranmdr. Grnr, XIV srdn sonra, turuk (trk) boylarnn
sas ktlsi Manadan Orta Asiya ynnd miqrasiya etmidi, nki lknin ad artq
Turuk byliyinin yerind qalm man boylarnn ad il tannrd.
328
Feil anlamlar: addmlamaq, kmr geymk, batrmaq; isim anlamlar: Man-knd,
drd yal qoyun, hasar (, , v b.).
329
Qrbi Sibird trklr yaayan razilrd -man sonluqlu 125 toponimin olduunu yazan A.P. Dulzon trklri bu toponimlrin yaradcs deyil, daycs olduunu qeyd edir
(, 1962); Onun dediyindn bel xr ki, trklr man trkibli szlri kimdns
alb, btv Avpasiyaya yaymdr. Lakin trk toponimlri zr tannm uzman O. T. Molanova hmin siyahya Dalq Altayda ilnn toponimlri d lav etmi v -man sonluqlu Alman, Tolman, Tukman, Kazarman v sair ayadlarn da trkmnli olduunu
yazmd (, 1974, 112-122).

234

deyil, blg//lk ad bildirn xoronim olduundan qoyun anlaml man

sz il ortaya xmdr. Yuxarda gzdn keirdiyimiz Zamuann
quzeyi qaynaqlarda sonralar Mana adlandndan burada grdymz
urmu, br, suvbi, sibermen boylarn da manal saymaq olar. Grnr, bu
bylikd man boylar daha oxsayl olduundan siyasi hakimiyt man
soylu bylrin lind idi ki, blg Mana adlanrd.
Qaynaqlarda ilk df ad 828-d kiln Mana blgsi quzeydn
Urmu gl, gneydn Bit-Sanqi v Parsua blglri il hat olunmudu.
Mana byliyi genilnib El qurumuna kend qonu blglrdn batda
Karallu, Allabria, Sumbi, gneyd Mesi, douda Bit-Kapsi, Maday, Andia,
Zigertu, quzeyd Uidi, Subi, Baru, Sangi v sair blglri d snrlar
iin almd.
Mana byliyinin znd n xan man boyu olsa da, adlar buradak etnotoponimlrd ks olunmu digr trk boylar da yaayrd. 828d Mana byliyinin bas Udak idi. Bu ad Odaq kimi d oxumaq olar.
820-d Barzuta adl kiikbyin idar etdiyi taurli boyunun Mana
byliyind yaamas haqqnda blg vardr. Boyadna tavar//davar yozumunu vern Y. Yusifovun fikrini xatrladan v bura tavr, duvarqanl etnonimlrini lav edn Q. Qeybullayev etnonimi arabalarla dzln drg anlamndak qdim tabur sz il balayr.330 Bizc, burada divar,
hasar anlaml taburdansa, qoyun-kei anlaml tavar (davar) sz taurl
etnonimi n daha uyundur, nki heyvandar anlaml tavarl boyu
il yana, Manada sr boyu vard v bunlarn davam kimi sonralar
a//qara epitetli qoyunlu boylar da burann sakinlri idi. Grnr, eyni
anlaml man boyunun bir blm tavarl adlanrm. mumiytl, keili,
baranl, qoyunlu tipli etnonimlr trk toplumunda geni ilnirdi.
Bellikl, hl Mana eli yaranmamdan vvl yalnz Mana byliyind man boyu il brabr suvbi, subi, sibirmen, qaral, taurli (davarl),
padar, br, urmu v sair trk boylar vard. Mana byliyind olan qala,
hr, blg v xs adlarndan Mana eli blmsind bhs olunacaqdr.
Allabria byliyi. Manadan gney-batda yerln Allabria lksi
VIII srin ortalarnda Manaya tabe idi. III Salmanasarn vaxtnda burada
bykby Yanzi-Buria, II Sarqonun vaxtnda is tti idi. Asur dvltin
qar xan tti Mana ar Ulusun v Karal caniini Aurli il Urartuynl

330

, 1994, 85.

235

siyast qoulduu n asurlar onu tutub, ailsi il birlikd Suriyaya srgn edirlr v bura asur ad dayan Belapaliddin caniin tyin olunur.331
URU v KUR determinativlri il veriln Allabria//Allabra adnn
anlamna yozum vermk tindir, nki bu adda grnn ala-br v ya
alb-ri (alpr) szlrindn hr hans birinin olmasn tsdiq edn lav
blg azdr. O alarda rur-Urmu-Van buca daxilind olan Ayadu
blgsind d Alburi yaay mskni vard.332
Alabriyann Mana snrna yaxn olan Laruete mskni Manann
paytaxtndan 50 km aralda idi. Asurlarn 843-dki hcumuna Mana byliyi mhkm dirni gstrdiyi n asurlar sola dnb Allabriann Padir
qalasn qart edirlr. 828-d bu mstqil byliyin bykbyi Artasari
idi.333 Sonralar Allabriann Padir blgsi kimi verilmsi gstrir ki, bura
padir (padar) boyunun msknidir. Mnc, padar hr hans bir konkret
boyun ad yox, mxtlif heyvandar boylara veriln etnoqrafik addr. Bel
ki, padar adl trkmn boyu kimi, Azrbaycan v Dastanda azr trklrinin padar boylar bugn d yaylaq-qlaq yaam il seiln yarmkrilrdir. Ona gr d hl Lulu eli andan blli olan Padir dana adn
vermi padar//padir boylarn asur-urartu qaynaqlar mxtlif blglrd
qeyd edir.334
331

Karallu byi Aurli ad dayr, lakin asurlara qar xan bu byin asur milltindn
deyil, Asur hrindn olmas (Asur-lu) mmkndr. Alabri adnda ikinci a ssi *alp
(*alp) variantn istisna edir, bu blgy yaxn razilrd br trkibli oxlu yer-yurd v
boy adlarnn olmas yuxar brlr anlamnda *Ala-buri (>Alabri) variantna stnlk vers d, bunu hl sbut olunmam bir ehtimal kimi irli srrk.
332
, 15, 21.
333
Bzi irannaslara gr, bu adn etimologiyasn iran dillri il vermk mmkndr
(, 1956, 163; , 1970, 185); Dorudur, Sasanilr anda sonralar
irandilli boylarda Ardair//rdir, Arta adlar ilnir, lakin m.. 828-d Allabria blgsind padar boyu zn ba semk n grk buradan min kilometr uzaqda yaayan irandilli toplumdan bir nfri (irannaslarn dediyi ta-sar- adl birini) dvt etmli idi. lbtt, bel absurd duruma yalnz nallarda rast glmk mmkndr. Olsun
ki, Azrbaycana sonralar gln irandilli boylar burada onlarla yerli ad qbul edib iltdiyi kimi, Padar byi Artasarn v baqa trk adlarnda grdymz Artas (r-ta) tipli
yerli adlar mana-mada boylarndan almlar.
334
Parsua il Mana arasnda yerln Paddira, Dou Anadoluda Paiteru, Van glndn
gneyd masir Bidar il eynildiriln Pitura//Bitura//Pidara, Van glndn gney-bat
ynd masir Derqin yaxnlnda veriln Dirquni (Tirq-uni?) blgsind Piteira toponimlrinin yazl mxtlifliyi v onlarn bir-birindn aral blglrd olmas padar ad
dayan boylarn geni yayldn gstrir (, 156, 158-159).

236

mt

Karallu byliyi. Asur yazsnda karal lksi anlamnda karal-li formas da ilnmidir.335 Allabriann quzey qonuluundak Karal
byliyi Mana byliyindn batda yerlirdi. Hl IX srdn Asur dvltindn asl vziyt dn Karal byliyi VIII srin ortalarndan sonra
qsa vaxtda Mana elin tabe caniinlik olsa da, avtonomiyasn saxlam,
az sonra yenidn asurlara tabe olmudur.
Urartu il Mana alrd ki, Asur dvlti il aralarnda Karal v
Alabri kimi tampon blglri asurlara qar qaldrsn. syana qalxan bu
blglr 716-da asur qounlar girdi. syanlar czalandran II Sarqon
tti adl Alabri caniinini ailsil srgn etdi, asurlu adlanan Karal caniini Aurle is drisi soyularaq ldrld.
Grnr, asurlar qaral boylar zrin caniin qoyduu asurluya
syana qoulduu n daha ar cza vermilr. mumiytl, bu boy asur
hakimiytinin boyunduruunu geymk istmirdi. Bel ki, 713-d Mada
zrin yr xan Sarqon yenidn Karal blgsin girir, nki bir il
vvl qaral boyu onun tyin etdiyi ban qovmudu. Karalda syanlar czalandran Sarqon buradan Ellipiy, ordan Mada lksin keir.336
Asur qaynaqlarnda Karalla//Karallu//Karalli klind yad ediln
etnotoponimi indiycn ilkliyini itirmyn karali, qaral, qaralar adl
trk etnonimini ks etdirir: Araz yaxas Vedi, mili, Saatl v Qubadlda
Qaralar kndi, Neftalada Qaral kndi, qara adl trkmn boyu bllidir.
randa bugn ahsevn-aruxlu boybirliyind boralu, xaderlu, sulduz, duqer boylar il yana karalu boyu v qdim Karallu byliyin yaxn
razilrd, Maraa blgsind bir ne Karalar kndi vardr.337
O alarda qaral etnonimi ilndiyi kimi, Karakku klind Qara
xs adna da rast glmk olur. Bel ki, bir az sonra danacamz Qarqar byliyind uriaklarn bas Karak (Karakku a KURUrika ) haqqnda
blg vardr.338
335

, 1956, 210 (3-c qeyd).

Grnr, bu ada Karal caniinliyinin lv edilrk Zamuaya birldirilmsi qaral
tayfalarnn birliyini zifltmk, vaxtar burada anti asur ovqatnn ykslmsini bomaq mqsdi dayrd.
337
, 1957, 599, 630.
338
Lakin E. A. Qrantovski Karakku adnn kknd camaat, qoun anlaml kara
sz olduunu v hay dilindki Kara-pet adnda olduu kimi Karakku adnn da qoun
bass anlam bildirdiyini yazr (, 1970, 267); slind, bu yozum trk
v monqol dillrindki eyni anlaml qara sznn iran-hay dilin kemsini tsdiq edir.
336

237

Mesi byliyi. Ad ilk df 834-d kiln bu byliyin ad asur yazlarnda me-is-si, me-sa-ai, mi-is-si farmalarnda verilir. V ami-Adad anda (820) asurlar sunbi (suvbi), man, taurli v bars boylarndan xrac
alandan sonra Mesi blgsin keirlr. Burada mqavimt rast gln
asurlar 500 yaay msknini yamalayb dadr. Asur ar keilmz
dalara snan mesilri vahimy salb buradan Qzlbud lksin keir.339 III Adadnerari yazsnda da Mesi blgsinin ad Qzlbudla yana
kilir, II Sarqon is Parsuadan xb, onu Sirdak (Zirdiak) qalasnda
gzlyn Mana ar Ulusunla grmk n manallar lksinin Mesi
blgsin glir. Baqa yazlarda da Mes il Parsua qonu blglr kimi
qeyd olunur. Grndy kimi, mes//mesi boylarnn yaad Mesi blgsi Manann gneyind, Parsuann quzey-dousunda, Qzlbud lksinin
bat snrnda idi. Urartu yazlar da Meita klind verdiyi hri bu blgd, yni Parsua il Mana arasnda qeyd edir.340
Mesi halisinin man boylarndan v ya etnik chtdn onlara yaxn
olmas haqqnda fikir sylnmidir.341 Alban-Aran elind Misia ()
adl hrin olmas diqqti kir (Ptol. V. 11. 4-5). Tufana aid bir Sumer
qomasnda mesu aacndan bhs olunur.342 Trkmnistann Sakar rayonunda x boylarndan biri mesililer (mesi-li-ler) adlanr.343 Ola bilsin ki,
qdim mes/mesi il trkmn boyu mesili-lr ad arasnda ba vardr,
ancaq bu tsadfi oxarlq da ola bilr. Trk etnonimikasnda aacri
(aac-ri) v miar (me-ri) boyadlar vardr. M. Z. Zkiyev haql
olaraq bu etnonimlri sinonim szlr sayr.344 Dorudur, me sz azr
dilind qdim alardan ilnir, lakin Mesi toponimind me anlam
olduunu sylmk n daha drin aradrma aparmaq lazmdr.
339

, 34.
Mtxssislr mnblrd KUR v URU determinativi il veriln Mesi//Mesa//Mesu
blgsini urartu yazlarnda qeyd olunan Meita il eyi sayb, Datp yazsnn qoyulduu Miandubda yerldirirlr (AT, 1996, 56); Lakin nzr almaq lazmdr ki, Datp
yazsnda sadc Meita adnn kilmsi o demk deyil ki, Meita/Mesa burada yerlirdi. Urarular Meitan qart edndn sonra Datpy glib yaz qoymular.
341
, 1949, 62.
342
Yeri-gy silklyn, anan ua il alb aparan, qaml dadan, yetin taxl
sel basan, hr ey hkm atan, brlri yxan qars alnmaz, rqibsiz Tufan byk
mesu-aaclar kkndn qoparr (, 123).
340

343
344

Trkmn boylar iind m, mpayal da vardr (, 1988, 87, 90).

, 1995.

238

Gilzan byliyi. Mana byliyindn quzeyd Urmu glnn bat yaxas v Byk-Zab aynn yuxar axar boyunca uzanan Gilzan blgsi
hl II Tukulti-Ninurta andan bura ayaq aan asurlarn 885, 856 v
837-dki hcumlarna mruz qalm, 820-ci illrd is Urartu ar puini
Gilzan v onun bat qonuluundak Musasir blgsini tutub Urartu razilrin qatmd.345 Lakin vvllr Gilzan byliyinin razilri saylan yaay msknlrinin 680-d Manaya tabe olduunu grmk olur.
IX srin ortalarnda Asa, sonralar Upu byin idar etdiyi Gilzan
byliyi varl blglrdn biri idi. Bel ki, asurlar buradan at, iri v xrdabuynuzlu heyvan, ikihrgcl dv, rab, gm, qzl, quruun, tunc
qablar bac alrd. Asa byin qardalar v oullar il III Salmanasar
qarlamas gstrir ki, blgnin siyasi qurumu bir soyun lind idi. gr
Kassi ar II Kuriqalzunun (XIV sr) asurlarla vuruduu Kilizi adl mskn v Xubukia, Suqun ynnd geri qaydan III Salmanasar quzanl
Asa bydn 830-da bac ald blg hmin Gilzandrsa, onda bu adn Gilzan//Quzan//Kilizi yazl variantlar ortaya xr ki, bu da onun etimoloji
yozumunu tinldirir.346
D. Lkenbill Asa byin adnn Mana ar Aza ad il eyni olduunu
347
yazr. Bu adlarn qdim as//az etnonimi il eyni anlaml sz olduunu
sylmk olar, lakin Upu//Ubu klind veriln ikinci bykbyin adn
qdim trkc quruun a anlamnda olan ubu il izah etmk tindir.
Asur yazlarnda Gilzann qonuluunda veriln v uratularn lind olan
Suqunia hri is sonrak Abak da tyind Bakala yaxnlndak
Sukan//Sokan il eyni saylmdr.348 Bu toponim bir trfdn azr trklrinin yayld razilrd ox ilnn soan//soanl adl qdim trk boyunu xatrladrsa, digr trfdn su-qun trkibi su xalq anlamn ortaya xardr. Hr iki halda qdim Sukan//Sokan etnotoponimi trkcdir.

345

Gilzan ad asur yazlarnda I Tukulti-Ninurti (XIII sr) vaxtndan kilir. Q. Qeybullayev Urmu glnn bat yaxasn hat edn bu blg adn gl v ezn vadi klind
(glezn >gilzan) izah edir (, 1994, 77); E. F. Vaydner gr, Kilizi adl yaay mskni Ninev-rbil yolu zrind imi v Kassi ar II Kuriqalzu XIV srin son
rbnd asurlarla Kilizid vurumudur (, 1988, 99). gr bu Kilizi il Gilzan ad
arasnda laq varsa, onda Xz blgsindki ada Gilzi kndinin adn yerli dallarn Qlz klind demsi onun etimoloji amna yardm ed bilr.
346
, 1988, 99; , 148.
347
ARAB, II, 451.
348
, 64, 171.

239

I Saq-but byliyi. Bzi qaynaqlarda Bit-Saqbat (Bit-Sa-aq-ba-at)

kimi qeyd olunan bu blg Arazia v Bit-Barua blglrin yaxn olub,
Bit-Hamban blgsindn gneyd, Ellipidn quzey-batda yerlirdi.349
Mada lksinin i blglrin 737-d yr edn III Tiqlatpalasar geri
dnnd Saqbut byliyin hcum etmi, hali Silxazi dandak Tilauri
qalasnda gizlnmidi.350
716-c v 714-c illr aid asur yazlarndan blli olur ki, Xarxar
lksindn batda -drd yaay msknindn sonra Saqbat byliyi,
Xarxardan douda is Saqbit byliyi yerlir. Blglr saq adl eyni boylarn mxtlif blglrd yaamasn v bunlarda bod (boy) sznn
frqli dialekt deyimi il (bat//bit) ilndiyini gstrir.351
II Saq-but byliyi. lk df ad 820-d Saqbit klind veriln saq
boylarnn bu ikinci blgsinin Qzvindn gney-batda Hmdana yaxn
yerldiyini . M. Dyakonov dzgn myynldirir, lakin yanl olaraq
saqlarn I v II byliklrini eyni blg sayr. ki mxtlif blgnin eynildirilmsin etiraz edn E. A. Qrantovski haqldr.352 nki asur qounu
Saqbit girnd blgbyi Xanasiruk Xzrin gney-dousunda Elburs
(Elbars) dalarna qamd.353 Bu byliyin Kiesu blgsin yaxnl da
onun douda yerldiyini gstrir.
I Sangi-but byliyi. Parsua v Allabria blglri yaxnlnda yerln blgnin ad asur yazlarnda Bit-Sangibutu, Bit-Sangi killrind
verilmidir.354 III Tiqlatpalasar 744-d Bit-Sangid Mitak byi sir alr v
onun yazsnda gstrilir ki, sangi boyundan olan xeyli hali Suriya v
Flstin deportasiya edilmidir. Asur dvlti dalana qdr bu blg
asurlarn tabeliyind olur.
Masir bxtiar boybirliklrind zngi boyu v urak, kuzsi boylarnn zngi tirsi qdim sangi boyunun adn saxlamdr.355 Trkmnlr
349

, 1970, 116.
Marduk mbudunun tapna olan bu yerlrin Babil yaxnl bir babilli trfindn
idar edilmsi il d tsdiq olunur.
351
Hmin alarda Dclnin yuxar axarnda Sakka adl kndin v Van glndn gneyd d iki Saqa adl kndin olmas saqalarn mxtlif blglrd yaadn gstrir.
352
, 1956, 166, 201; , 1970, 115.
353
Xanasiruk adnn trkib hisslri (xan-azir-ok?) diqqti kir.
354
, 49; TU, 166.
355
, 1970, 636, 638.
350

240

iind zenqi boyadna rast glmk olur.356 Grnr, Zncan ad da zngi

boyu il baldr, nki yerli hali bu ad Zngan klind tlffz edir.
II Sanqi-but byliyi. Sangi adl boylarn ikinci byliyi Urmu glndn quzeyd idi v orta srlr qdr blgnin ad hmin etnonimi
saxlamd. Bel ki, XIV srd bu blgnin Zanqiyan adlandn sylyn Hmdullah Qzvini Araz ay zrind 636-da tikiln Xudafrin
krpsnn d bu blgy yaxn olduunu yazr.357 Mosulda Zngi Atabylri dvlti v Gney Qafqazda zngi boylarnn Zngibasar, Zngzur, Zngilan v baqa blglrd qoyduu izlr bllidir.358
Araz ay il Urmu gl arasnda byk bir razini hat edn bu
Sangibut byliyi, buradak yer-yurd v boyadlar haqqnda II Sarqonun
714-d Azrbaycana etdiyi yrn marrutundan danarkn (II Bitik,
sh. 43-51) bhs etmidik. Urartu ordularn tqib edn asurlarn Mana
razilrindn kediyi yollar zrindki yaay msknlri v urartularn
zbt edib on illrl lind saxlad Sangibut blgsi haqqnda nc veriln bilgiy burada yalnz bir-iki blg lav etmy ehtiyac vardr.
Urmu glnn dou yaxas il quzey qalxan II Sarqon dli (dalay)
boylarnn lksind mhkm tikili Tarui v Tarmakis (Tbriz) hrlri
il brabr trafdak 30 yaay msknini d yerl yeksan edir. Ordunun
yaxnladn grn hali Kipal da tyind Ulxu hrini v zngi
boylarnn Urartu ar Sardurun ordugah anlamnda Sardur-Orda (Sardurixurda) dediyi gzti qalasn trk edib dalara qar.359 Asur ordusu
Ulxudan keib Sanqibut lksin daxil olur.360 Sangibut blgsindn bat
yn xan asurlar Arzabia v rtia dalarnn aras il Urartu torpana
girirlr.
356

, 1988, 72; Zngilrl bal maraql durumlardan biri d budur ki, azr v
trkmn dillrinin ilndiyi blglrd zngi boyu trklyn mhafiz etmidir, lakin
fars dili tsirin urayan blglrd zngi boylar krd saylr. Bel ki, bxtiyar boybirliklri iind korde-zngene boyu vaprdr. Kerman vilaytind is 57 kndi hat edn
Zanqiabad blgsind hans dilin ilndiyini dqiqldir bilmsm d, hr halda randa
farslam krd boyunun zngenei-kuek v zngenei-ahidt tirlrin d rast glmk
olur (, 1957, 614, 632, 636, 638).
357
, 50.
358
Azr xalq, 2000, 58-59; Klavixo 1403-d Miyan yaxnlndak qdim Sanqa hrinin xarabalqlar haqqnda yazrd: Bu hr tamamil bo idi, lakin deyiln gr
vvllr Persiyann n iri hri imi (, 1961, 56).
359
rida armndan quzey-douda olan Kisbe da qdim Kipal dana yaxndr.
360
Tbriz-Azarhr yolunda lx kndi hmin Ulxudan ox da uzaq deyil.

241

Urartu snrnda olan Arzabi da v yeradn urartu dilind qartal

anlamnda olan artsibi sz il izah edn uzmanlar (Dyakonov, Melikivili, Qrantovski v b.) haqldr, lakin Arzabi da silsilsinin gya Shnd
dana qdr uzandn v burada Arzabi adnn trkc kalka yolu il indiki Bozqu dalarnn adnda qaldn sylyn E. A. Qrantovski yanlr.361 nki Sangibut il Urartu arasndak qdim Arzabia yerad XVIII
sr qdr buradak Bayazit paalnda traf kndlrd grnmyn v
mxtlif qablar hazrlanan a gil yalnz Artsab kndind var deyimi il
tannr.362 Buradasa Bozqu yox, Qaraqu da vardr. Grndy kimi,
Bozqu da Sangibut blgsindn douda, Qaraqu dasa bu blgdn
batda yerlir.
Bellikl, Tbrizdn Qotur armna qdr urartulardan boalan
msknlrd Mana eli yerini mhkmldir. Burada asurlarn datd
oxlu yaay msknlri vard.363 Buradak bzi toponimlrdn urartuasur dilinin kililrini atanda Araz teonimi v armun, eli-yad, sur,
sur-ald kimi protoazr sz quruluuna yad olmayan formalar qalr. BitKapsi blgsind Xarxari-Xundir adl qala olduu kimi, Sangibutda da
Arzabia dann tyind Xundur-elu (Yuxar-Kundur) v Xundur-aplu
(Aa-Kundur) yaay msknlrinin ad kilir. Bisutun yazsndak
Kundur yerad is Azrbaycann gney-bat trfind idi.
Kundur adl masir kndlrdn biri Mrnd-Tbriz yolunda, o biri
is Tbrizdn gney-doudadr.364 mumiytl, qdim v orta srlrd
yazlm qaynaqlarda v masir xritlrd Hmdan, Qzvin, Tus civarnda xeyli Kundur yerad qeyd olunmudur. rannaslar bu toponimi
ski irandilli yazlarnda ilnmi Kundur xsad v kndir sz il izah
etmk istmilr. Lakin hmin qaynaqlarda frasiyabn silahda Kundur
pers yox, turanl kimi verilir.365
I Sanqibut byliyinin yerldiyi blgd iki Arman toponimi hl
XIV srd I Adadnerar yazsnda qeyd edilmidi. Bunlardan biri Adem
aynn Dcly qovuduu Uqarsall adl blgd Arman da, digri is
361

, 1970, 291-296.
, 1980, 58.
363
Xurnuku, Xardania, Qizuarzu, azissa, Uadnaunza, Arazu, adisinia, Sittuarzu,
Zirma, Surzi, Eliyadinia, Surzialdiu, Armuna, Kinatania v sair msknlr.
364
, 233.
365
, 1970, 283-291.
362

242

Turna (Diala) aynn yuxar axarnda Arman hri idi.366 Grndy

kimi, vvllr Arman etnotoponimi I Sangi blgsi v ona yaxn razid,
sonralar is II Sangi blgsind (Armun) tkrar olunur.
Azrbaycanda son iki minild bir-birini vz edn atprst, xristian, islam dinlrinin tsiri il zngi sznn ilkin anlam azr trkcsind
unudulsa da, buradan douya gedn bzi trk xalqlarnn dilind, zllikl
qrz-qazax dilind zngi sznn qaramal iysi anlam (Zngi-Ata)
saxlanmdr. Mal-qaran himay edn ruh, iyadnn (Sangi) heyvandar
prototrk boylarndan bzisinin adnda ks olunmas etnonimiya qanunlarna tam uyun glir. Deysn, sumer-akad yazlarndak kahin anlaml angu sz d prototrkl Sanqi iyadna yaxndr. Hl m.. XII sr
Elam yazsnda angi-par (Sanqi-bar) deyimi qeyd olunmudur. Sangibut
blgsind masir Maku hrinin gneyind axan ay Zngimar adn
saxlam, Tbrizl hr arasnda Zngibar ad qalmdr.367 Bellikl,
Zngi iysin snan heyvandar protoazr boylarnn mumi ad kimi
zngi-boyu anlam il qdim trk-bud(un) modelind sangi-but etnoniminin ilnmsi gz qabanda olan tarixi etnolinqvistik blgdir.
I Bars byliyi. Asur v Urartu arlarnn Azrbaycana yr il
bal sndlrd bir ne Pars//Bars blgsinin ad kilr.368 Mxtlif
yazl formalarnda (Parsama, Parsu, Baru, Parsua, Parsania, Parisu)
tqdim olunan bu blglrdn ikisi Manadan uzaqda yerlir: ad masir
URU
Parisu v ad
Paris kndinin adnda qalan Boxtan ay yaxasndak
Elamdan gney-douda masir Fars (Persida) blgsinin adnda qalan v
ad ilk df 820-d kiln Parsama (Parsuva).369 Asur yazlarnda ad
843-dn blli olan I Bars (Parsua) byliyi is Mana byliyinin gney
qonusu idi v urartu yazsnda Barua klind qeyd olunurdu.

366

, 1960, 129.
Sangibut toponimi zrind bir ox alimlr (F. Knig, G. Hsing, V. Eylers v b.)
ba sndrm v onun irandilli olmad qnatin glmilr. Buna baxmayaraq, hmin
toponimin iranmnli olduunu sbut etmk n irannas E. Hersfeld onu Shnd
daad il, E. A. Qrantovski is qdim iran dili n gcl brpa olunan mr, xbr
anlaml *sah(a)- szndn tutmu hay dilindki Nerses adna qdr onlarla uyarsz iranmnli szlrl uzun-uzad mqayislr edir. Nhayt bir ey alnmadn grnd bel
yazr: No obyasnit takim obrazom imya Sanqibuti v tselom poka ne udaetsya (, 1970, 231).
368
GNAUT, 62-63; , 24, 127, III; , 1970, 133-181; , 55, 157.
369
, 157; , 1956, 224; , 1970, 143-144, 159, 221-223.
367

243

I Bars byliyinin ad III Salmanasardan Sinaxxerib v puini v

Menuadan I Argitiy qdr asur-urartu yazlarnda qeyd olunur. Bu yazlardan blli olur ki, I Bars lksi VIII srin ortalarna qdr vahid siyasi
qurumu olmayan ayr-ayr drbyliklrdn ibart idi. 834-d Parsuann
27 hkmdarndan, yni ayr-ayr boy balarndan v 828-d bir ne
ardan bac alnm, sonrak ild bir ne blg yamalanmd. Ancaq
III Tiqlatpalasarn vaxtnda bir ardan (Tunaka) bac alnr.370 Artq vahid
siyasi qurumda birln Bars lksini bir bykby idar edirdi, ancaq
Tunak by 744-d Asur vilaytin evriln blgnin son ar oldu.
I Bars byliyinin corafiyasn mynldirmk n Sarqonun
Karal, Allabri blglrini keib Parsuya daxil olmas, batdan Namru,
doudan is Mada blg balarnn gtirdiyi bac-xrac burada almas
faktlar yardm edir. Tekstoloji thlil gstrir ki, Mana snrna yaxn Bustu
Bars byliyinin quzey blgsi idi. I Arqiti yazsnda da Butu toponimi
Turnat (Turna=Diala) aynn baland blgd verilir.371
Bars byliyinin trkibind asur yazlarnn Busutu, Bustus, urartu
yazlarnn Butu klind verdiyi bu blgd yaayan buslar olsun ki, bir
ne sr sonra Herodotun mada boylar srasnda verdiyi bus boyudur. Bustuda Duka(ma) toponimi d vard.372 Grnr, Bars ad Parsua blgsind
m.s. XIII sr qdr davam etmidir, nki Yaqut l-Hmvi Qzl-zn
(Sfidrud) aynn Barsis dalarndan balandn yazr.373 Qzl-zn aynn baland blg mhz I Bars byliyinin razisi idi. Bu ayn yuxar
axarlarnda bars boyu olduu kimi, orta axarlarnda da olmas v ya sonradan ora kmsi mmkn haldr. unki buradak dalar Elbars (el-bars)
adlanr. Strabon qeyd edir ki, Xzrin gney-bat yaxasnda yaayan anariak (qeyri-ari) boyu indi parsi adlanr.374 Sonralar Elburs klin dn bu daad Byk Qafqaz dalarndan birinin (Elburus) ad kimi d
ortaya xr, onun da tyind qaraaylar yaayr.
370

1970, 138; Asurlar burada Kuiana, Kikitar, Ayubak v sair yaay

msknlrini (Nikur, Sassia, Tutadi, Xaru, Xaray, anatik) tutur.
371
, 1954, 39; Baqa bir Butu Mada trfd idi (, 1956, 201).
372
, 75; gr KDQ-dak Duxa-qoca il bu Duka arasnda bir laq varsa, onda bus
boyu da Boz-oq sayla bilr. Bars blgsind Ganquxtu (kangoxlu?) toponimi qanq-ok
trkibi il seilir. Bu blgd -man sonluu il ilnn qala adlar da vardr: Kinixaman,
alaxaman.
373
, 1999, 113.
374
Strabon, XI. 7.1.

244

Grnr, barsil boylarnn bir hisssi Quzey-Qafqaza kmdr,

nki m.s.VI srd burada Barsilia blgsi vard.375 Atillann qohumu v
silahda Aybars, Mmlk sultan Bybars, trk tqvimind Bars ili bllidir. Mahmud Kaqari qeyd edir ki, frasiyabn olunun ad Barsqan idi.376
Bu byk trkoloqun z atas Barsqan adl trk elindn Kaara kmd. Qdim Bars boylar kimi, sonrak barsqan, barsil boylar erkn
v orta srlrd rdbil-Brd yolundak Barsan hrindn tutmu Quzey Qafqazdak Barsil v in snrndak Barsqan blgsin qdr mxtlif blglrd grnr. Bars adl trk boylar ox qdim alardan mlumdur. Hl prototrk boyu subarlrn qonuluunda, Frat aynn orta
axarnda Til-Barsib (Bars-tpsi) yerad vard, asur yazs 820-d parsanl Zariu (Sar?) bydn bhs edir.
Protoazr boylarndan olan bars boyunun az, azr (xzr) boylar
il ilikisi tkc Azrbaycanda deyil, bu boylarn k etdiyi quzey v
dou lklrd d grnr. Xzr-barsil birliyi quzeyd olduu kimi, az
boyunda Bars xsadnn ilnmsi d Kltegin yazsnda aydn grnr:
Kiik bacmz az boyundan olan Bars by verdik (KT, D. 20).
ota Rustavelinin Bars drili bahadr poemasnda olduu kimi,
yuxarda protoazr geyimlrin aid verdiyimiz kild d bars drisindn
arxalq vardr. Mana v mada boylarnn geyimini tsvir edn . M. Dyakonov yazr ki, varl bylr diz qdr uzanan qolsuz kynk (tunik) zrindn sol iyin atlan bars drisindn, kasblar is qoyun drisindn istifad edirdilr.377 O dnmd bzi trk boylarnn ad da geyimlrin gr
verilirdi v bu glnk qarapapaq, gydolaq, qaradonlu, ipapaq v sair
trk etnonimlrind davam etmidir.378

375

, 102; Mixail Suriyal (1126-1199) yazd xronikada qeyd edir ki, Bulqar v
Xazar adl qardalar VI srin sonunda Saqa elinin Barsilia ( Skitiya) blgsindn xmdr (, 119).
376
Bars yl, barsqan budunu ifadlrini qeyd edn M. Kaqari barsqan boyunun gobud
xasiytli v pinti olduunu gstrmk n bu atalar szn misal kir: Ku yavuz saqsqan, yqa yavuz azqan, yer yavuz kazqan, budun yavuz barsqan quun pisi sasaan,
aacn pisi azqan, yerin pisi kazqan, budunun pisi barsqan (MK, I, 30, 339, 346); Trk
xalq yaban heyvanlar sadalayanda da bars birinci deyir: Bars, irbiz, arslan, bri d
ulat yavlaq keyiklr (, 211).
377
, 1956, 363-364.
Grnr, kipabarutak (kipa-baru-tak), paretaken (pare-tak-en) tipli etnonimlrind
d geyiml bal deyimlrin akar olunma ehtimal vardr.
378

245

R. Kent pers adnn madalarn Prsa adndan (szndn) yarandn yazr.379 Dorudur, bu sz sonrak Mada blglrind ilnir, lakin
Herodotun sadalad mad boylarnn srasnda bu ad dayan yoxdur.
nki mada boybirliyin sonradan qoulan arizant, struxat kimi aryan
boylarnn bir qismi II Bars blgsin gedib yerlndn sonra yerli bars
(pars) etnonimini mnimsmilr. Artq bu pars adn dayan hmni
soyu hakimiyt glndn sonra irandilli parslar ortaya xm v Pars
(Pers) dvlti zamannda bu etnonim irandilli boylarn mumi adna evrilmidir. 380
Ona gr d I Bars byliyind irandilli boylarn izini axtarmaq he
bir ntic vermz. Bu msld elmi v obyektiv mvqeyi il seiln
. M. Dyakonov bel yazr: Parsuadak toponimlr v xsadlar irandilli
deyil.381 Parsua blgsind adlarn analizi gstrir ki, burann halisi he
vaxt irandilli olmayb v tbii ki, perslr (onun) he bir dxli yoxdur.382
Bu baxmdan, bars//pars adnn irandilli boya amil olunana qdr
trk etnonimi kimi ilnmsi v sonralar da bars boyad klind trk
toplumu iind davam etmsi fakt diqqt alnmal, irandilli boylarn
pars ad il tannmas tarixi is onlarn II Parsua blgsin glm tarixi
il saylmaldr.
II Bars blgsi. Hl IX srd asur qaynanda qeyd olunan Parsuma toponimi sonralar Persida kimi tannan blgnin ad idi.383 Bu Bars
blgsi I Bars byliyindn az 5-6 yz kilometr gneyd yerlir. Asura
qar 689-da mharib edn Elam v Babil dvltlrin qoulan lk v
blglr srasnda Ellipi, Anzan (Anan) il yana Parsuann da ad kilir
v lli il sonra yenidn bu Bars blgsinin ad asur qaynanda qeyd olunur.384
fqanstann quzeyindki qdim Areya blgsindn xan ariyan
(iran) boylar IX-VIII srlrd Elamn gney-dou snrnda olan Bars
379

Kent, 1950, 87.

Ptolemeyin randan douda , adl boylarn v ,
adl hrlri olduunu qeyd etmsi onu gstrir ki, artq pers boylarnn bir qismi douya kilmidi.
381
, 1956, 161.
382
Eyni qaynaq, 198.
383
, 1958; , 1963, 103.
384
, 1956, 224 (5-ci qeyd).
380

246

blgsin yerldi v buradan yaxn blglr szan bu maldar boylarn

az sonra yeni yurdda tprli soylar ortaya xd. Bel ki, artq VII-VI srlrd hmni bykbylri Anan ar kimi tannrd. Aurbanapal
KUR
yazsnda I Kuru Bars blgsinin ar adlanr: Kura ar
Parsuma.
Mada dvltinin caniinliyi kimi Bars byliyinin yerli hkmdar (caniin)
saylan Kuruun nvsi II Kuru is artq 550-d Mada dvltini devirib,
hmni slalsinin hakimiytini qurur.
Rusiya llrindn glmi irandilli tayfalar idealladraraq, hmni slalsinin tarixini sni kild iirtmi irannaslar tnqid edn
milliytc fars olan ran tarixisi Nasir Purpirar pars/pers sz haqqnda
bunu yazr: Dililik elmi pars termininin quzey qvmlrin aid ola bilm ehtimaln rdd edir. Demk ki, bu mhacirlrin balancdan bu ad
zlri il n Asiyaya gtirmlri qeyri-mmkndr.385
E. A. Qrantovskiy gr, Parsua adnn irandilli sz olmas aydn386
dr. Dorudur, bu fikri vaxtil Streck, ondan da vvl Marquart (1893),
Hsing (1900) sylmilr v yunan deyimi il pers, rb deyimi il fars
adlanan parslarn hindiran mnli xalq olmas aydndr, lakin bu da blli
bir gerklikdir ki, zn ariyan adlandran bu ari boylar Fars krfzi
yaxasndak qdim Elam razisi olan Bars (indiki Fars) blgsin glib
yerlndn sonra pars adlanmlar.387
Ermn blgsin gln haylara sonralar ermn deyildiyi kimi, Bars
blgsin gln arilr d burada yeni bars etnik adn mnimsmilr. Bu
szn etimologiyasna yanl yozum vermsin baxmayaraq, . M. Dyakonov dzgn qeyd edir ki, Parsua blgsind iranmnli toponim v
xs ad yoxdur.388
lbtt, Pars toponiminin iranmnli, irandilli olmadn v arilrin Fars blgsin gliin qdr n Elamda olan Fars blgsind, n d
yuxardak Pars//Bars blglrind irandilli blg olmadn sylyn qdim dillr zr tannm uzmanlara (Struve, Dyakonov, Dandamayev,
385

Purpirar, 2002, 90.

, 1970, 133.
387
Arilr burada fars adn qazand, lakin yerldiklri Elam razisi sonra onlarn etnik
ad il ran (Aryan) adland. Ken srin 30-cu illrin qdr ran ad rsmi sndlrd
yalnz Elam (ran yaylasn) hat edirdi. hmni slalsinin hakimiytd olduu ilk
alarda sarayda elam dili ilnirdi.randilli osetinlrin d sas dialekti iron adlanr.
388
, 1956, 161.
386

247

Vilevski v sair) irannas E. A. Qrantovskinin etiraz v ari olmayan

bir boyun (anariak) sonradan parsi adlandn yazan Strabonun fikrin
irad tutmas yersiz grnr.389
Ellipi byliyi. Qaynaqlarda veriln blglrdn blli olur ki, Asur
il Elam arasnda bufer zona olan Ellipi blgsi geni razini hat edir.
Bel ki, ilk df ad II Aurnasirapal yazsnda kils d, asurlar yalnz
843-d Namar blgsindki yaay msknlrini zbt edndn sonra
ellipili Baru (Br) adl badan bac alrlar.390 714-d is artq Ellipinin
bykbyi Dalta (Talta) Asur dvltinin caniini idi. O lndn sonra
(706) lkd elamynl qvvlr Asura qar syan edir.391 Sarqondan
sonra olu Sinaxxerib 702-d yenidn Ellipiy ordu yeridir v kassilr
yaayan yaxndak msknlri yamalayb, Ellipidn gneydki blglr
keir. Mqsd blgd Elam nfuzuna zrb vurmaq idi. Asurlarn bu
yr il Ellipi yenidn Asura tabe olur.392 Babil v Elam arlar 689-da
Asura qar birg mharib ednd Ellipi bu anti-asur koalisiyasna qoulur.
Qaynaqlarda Ellipi v Ellibi klind veriln bu blgnin adndak pi//-bi hl qdim alardan cmlik bildirn sonluq kimi (lulubi, kaspi)
ilnirdi. Adn el-li hisssi is bugn d azr dilind aktiv ilnn deyimlrdndir: bizim elli, ellimiz, sizin elli, ellilr v s. Qaynaqlarn Zngzurda (Merid) qeyd etdiyi Elli-dr toponimi hmin elli szn aydn
ks etdirir.393 rvan hrindn Gyc gln gedn yolun zrind Ellr
adl knd v trkmn boylar iind elbe//yelbe, elli//yelli etnonimlri
vardr.394
389

vvla, bars n Asiyada yaranm szdr. Qdim hindavropa xalqlar bu sz trklrdn ald kimi, ruslar da onu XVI srd almdr. Hindavropallar leo (lev) aslan
szn d semitlrdn (labu) almdr. Hindavropa dillrinin fonetik qanunlarnda s/d
vzlnmsi olmad n mtxssislr bu dillrd bars v bard variantlar il ilnn
bu szn baqa dildn alndn qbul etmilr (-, 504).
390
Grnr, Baru by Ellipinin quzey-batsndak bir blgd ba imi, nki III Tiqlatpalasarn vaxtnda Bit-Baru snr blgsi Bit-Hamban vilaytinin trkibind, Sarqonun olu Sinaxxeribin vaxtnda is yenidn Ellipinin trkibind qeyd edilir.
391
Elam ar II utruk-Naxunte syanlara kmk n 4500 oxu gndrs d, Sarqon bu syan yatrda bilir.
392
, 1970, 110; , I. 213.
393
, 2002, 290.
394
, 1988, 67.

248

gr Ellipi adna tarixi kontekstd baxsaq, onda buradak el sznn xalq, blg//lk anlam deyil, dvlt (siyasi qurum) anlam
n xr. Bel ki, yaxn qonu blglrd zn gstrn drbyliklr
il mqayisd siyasi qurumu olan (elli) bir blgnin ellilr anlamnda
Ellipi adlanmas mmkndr. Grnr, Elamla Asur arasnda tampon bir
lk kimi Ellipinin mstqil siyast yrtm imkan daha byk idi v
tsadfi deyil ki, z balarn Qarqar qalasndan qovan qarqarlar 716-da
qonu Ellipi blgsinin bykbyi Taltann himaysin kemk istmilr.
Ellipini antik dvr yazarlar Elimaida adlandrr. Tit Liviys elme,
mada v kadusi boylarnn eyni xalq olduunu vurulayr.395 Hr halda,
bir ne etnosun (kassi, elam, asur-aramey, mada) snr blglri il
qonuluqda olan Ellipid mxtlif dilli boylarn yaamas mmkn
haldr. Bu blg adnn trkc olmas burann yalnz trk yurdu olmasnn
gstricisi sayla bilmz, htta ola bilr ki, burada he trk boyu yox idi,
Ellipi toponimi is qonu trk blglri (Baru, Qarqar, Alnca v s.)
halisinin bura verdiyi addr.
Adtn mxtlif etnoslarn qard bel blglrd assimilyasiya
n mnbit rait yaranr. Bel ki, iran dili Ellipi lksin ayaq aandan
sonra buradak yerli krd (guzeyd), lur (gneyd) xalqlar fars dilin kemilr. Bugn d tarixi Ellipi razisi batdan rb, trkman, quzeydn
krd, quzey-doudan azr, doudan fars, gneydn lur boylarnn tmas
xtti kimi diqqti kir.
Kiesu byliyi. Qzl-zn aynn yuxar axarnda yerln bu blgd Kiesu adl hr-qala vard v bu blg byliyinin ad hmin qala
ad il tannrd.396 Asur cizgi rsmind hcumlara mqavimt gstrn
bir ne qat divarla hat olunmu Kiesu qalasnn mhtm grn
vardr. Asurlar bu qalan alandan sonra adn dyiib Uriqallu qoyur.

395

srlrind etnik msly savadsz yozumlar vern tarixi . liyev Ellipi haqqnda da yazr: Ellipi halisi bhsiz elamdilli idi (, 1960,106). Ola bilsin ki, bu
fikir dorudur, lakin bhsiz elamdilli idi deyimini sbut etmk n az bir-iki dil
fakt grkir. Halbuki, bu adn z daxili strukturu (el-li-pi) v ellilr semantikas tmiz trkcdir.
396
Qaynaqlarda bu adn kiasu, kiesu, kiesi, kisu, kiisa formalar verilir. Mada lksinin snrnda yerln Kiesuda bzi mad boylarnn olmas mmkn idi. Kiesuya
Karal blgsindn gln yol Padirdn keirdi (, 1956, 163, 212).

249

Asurlarn kdiyi Kiesu-Uriqallu qalasnn bu klind diqqti clb

edn cht budur ki, qalann bir trfind niz atan dylrin qalan
mhasiry alanlara dirni
gstrib savamas, qalann
digr trfind is dylrin silah yer qoyub bo
ll aman dilmsidir.
Asur dvltin qar
Mada elind balanan syan
nc bu Kiesu qalasndak
asur qarnizonunun qovulmas il baland v 673-d
Asura qar birln mad
boylar artq Kiesu qalasn mhasiry almd. Bu
mnasibtl asur ar Kiesuya onlar gir bilckmi, Kiesunu tutub z
razilrin qatacaqm? suallar il fala baxdrmdr.397 Asur qarnizonu
Kiesu qalasnda yerlmidi. Asurlarlarn Suriyadan krdy halinin
bir qismi buradak kndlrd mskunlamd. Baqa bir sndd asurlarn buradan batya tlsik evokuasiyas verilir.
Kiesuya 744-d girn asurlar burada mhkmln bilmslr d, II
Sarqon 716-da buran tkrar ial etdi. Kiesu bu andan Mada eli yaranana qdr Asura tabe olan yalt mrkzlrindn biri oldu. Yaxn yaay msknlrindn bzisi d bura qatlmd.398 Sarqon bu blgy yaxn
Kielu adl daha bir qala tutur ki, bu qalann ad il Kiesu ad arasnda
yaxnlq grnr.
II Sangibut byliyindn danarkn qdim Arman etnotoponimlri
zrind dayanmdq. Bu toponimlrdn biri d Kiesu blgsin yaxn
olan Armanqu yaay msknidir. Asur qaynaqlarnda Kiesu il yana
ad Erenzia v Aranzia klind kiln yaay mskni d vard. Bu
adda is eren v ereni topoformantlar dy anlamnda rn sz
il deyil, ox gman ki, qlaq anlaml aran sz il baldr. nki
orta sr yazarlar (Yaqut l-Hmvi, bu Dlaf) bu razilrd xeyli Aran,
397

, 68 q, (7.- Kn.1); , 1956, 268.

Asurlar bu yalt qonu Bit-Saqbat, Bit-Xirmami, Bit-Umarqi blglrini, Xarxubar (Xarbaqmatum?), Kilambat, Armanqu qalalarn qatmd (, 1956, 208).
398

250

Aranl, Aran kimi toponimlr qeyd etmilr. Trkmn v qaraqalpaqlar

iind is aran boylar vard. Bu baxmdan, Erenzia//Aranzia blg
adnda etnoqrafik anlaml aran etnoniminin durduunu dnmk olar.
Arazia byliyi. IX srd mhm siyasi qurumlu blglrdn olan
Arazian ad ilk df 834-d kilir.399 IX srin ortalarndan VIII srin
ortalarna qdr znn mstqil siyasi qurumunu qoruyan Arazia byliyini asurlar ikinci df 820-d yamalayr. Bu vaxt Qzlbut lksindn
qaydan qdrtli asur ordusuna blgbyi Mansuartann (Manuarta) hcum etmsi gstrir ki, Araziada csur tayfalar yaayrd. Lakin Arazia
da VIII srin sonlarnda ziflyib asurlardan asl blgy qatld.
Bzn Arazia (Arazi-a) ad Aranze v Erenzia klind veriln
baqa bir blgnin ad il qarq salnr.400 Lakin Araziaz il Erenzia adlar eyni sndd (744-d) yana kilir v 737-d asur qayna bu blglri doudan batya bel sralayr: Erenzia - Kiesu - Arazia. Bel ki,
Kiesunun qonu blglri kimi yana verildiyindn Erenziala Arazia
ayr-ayr yeradlardr.401
Qaynaqlarn Elenzia//Elenza klind qeyd etdiyi yeradn uzmanlar Ptolemeyin (VI. 2. 13) masir Kirmanah yaxnlnda gstrdiyi
Alinza () il eyni olduunu yazmlar.402 Bu is linc klin dn qdim Alnca adl ouz qalalarndan biridir.403 Ptolemey d Hmdan
il Kirmanah arasnda iki Alnca toponimi vermidir.
Araz ay il Van gl arasndak Arzaku (Araz-aku) v qdim
toponimlrdn olan Arazitku yeradlarnda grnn araz komponenti bir
ne Mana-Mada yeradlarnda tkrar olunur: Arazia (Arazi-a), Arzizu
(Arazi-zu) v sair.404 Urmu gl il Araz ay arasnda yaayan zngi boylarnn Arazu toponimi is araz szn daha dqiq ks etdirir. Bel ki,
qdim protoazr boylarnda iyad olan Araz onlarn yayld razilrd
399

Arzaku (Araz-aku) adnda baqa bir hr is Van glndn quzeyd Urartu mskni idi (, 1970, 107-108); E. A. Qrantovski Arazia blgsini ada ranrak snrnda yerldirir (, 1970, 112).
400
, 1956, 201, 209.
401
, 1970, 112-113.
402
, 1956, 224 (3-c qeyd).
403
Trkmnlrin soykk kitabnda Gk xann olu Alnca xan il yana, Alnca
yerad da verilir (ecere-i Terkime 1996, 320); Brd blgsind Alncalu kndi vard.
404
IX sr asur yazsnda Arzizu blgsinin bas Ata, VIII sr yazsnda is Dada adlanr (, 1970, 124).

251

yer v ayad bildirn toponimlrd qalmdr. Nzr alaq ki, Herodot

indiki Araz ay il yana, Qzl-zn aynn yuxar axarn da Araz ad
il vermidir.405
Qarqar byliyi. Manadan gneyd asurlarn ial edib, Asurdan
asl yalt evirdiyi blglrdn biri d Qarqar byliyi idi.406 Asurca
yazlan qaynaqlarda Xarxar lksi adlanan hmin blg Urmu glndn
gneyd, Caqatu il Diala aylarnn baland razid yerlirdi. Grnr, o alarda Xarxarn (Qarqarn) quzey qonusu Bit-Kapsi blgsind
d qarqar boyu yaayrd, nki Xarxardan yuxarda olan bu blgd
Karkari-xundir adl qala vard.407 Xarxarda yaayan qarqar boylar qdim
alardan Azrbaycann mxtlif blglrin yaylmd. Dcl aynnn
solunda Karxar (Qarqar) ad hl XXII-XXI srlrd blli idi. Vaxtil,
M. trek bu Karxar il Xarxar blgsinin eyni yer olduu fikrini sylmidir. Lakin Karkar (bunu Kanxar kimi d oxuyurlar) v hmin dvrd
mvcud olan Karaxar subar byliyi Zaqros da silsilsinin batsnda idi,
Xarxar is hmin da silsilsinin dousunda yerlirdi. 408
Asurlarn Xarxara 834 v 802-d yr yalnz talanlq v oxlu
sir tutub aparmaqla nticlnmidi. Ancaq 715-d ba vern hadislr v
blgy yeni asur qoununun glmsi Xarxarn sonrak durumunu dyidi. Xarxar halisi 716-da Kibaba adl balarn, asur ekspansiyasna
laqeyd olduu n hakimiytdn salb blgdn qovandan sonra qonu
Elipi blgsindki Talta adl bykbyin himaysin kemk istyirlr.
405

Herodot, I. 202; Bu sraya Aratu (Aras-tu) xsadn da daxil etmk mmkndr.

Lakin E.A.Qrantovski yanl olaraq, bu adn Ar-a-tu-a//A-ra-a-tu-a formalarnda yazln *Aratava(h) kimi brpa edir v ara-tava deyimind gya bahadr v ya ayr
v yaxud ay gc olan anlam dayr (, 1970, 121).
406
vvlki yazlarmda Qarqar (Xarxar) bylyi, Qarqar qalas v qarqar boylarna aid
bzi bilgilr vermidim: Azadlq qz. 28 noyabr, 1997; Azr xalq, 2000, 115-118.
407
, 1956, 195; Qdim Azrbaycanda Xundir=Kundur adl toponimlr oxdur. Bunlardan birinin bas 820-d Xundurlu Sar by idi.
408
M. trekl razlamayan . M. Dyakonov qeyd edir ki, Xarxar qalas umer anda
qut qalas Bad-Tirikan adlanrd v umerlrin nzrind bura qut lksinin qnri
idi (, 1956, 104, 117); Lakin Bad-Tirikann (Trkan qalas) ad qutlarn son
elbyi Tirikan il deyil, trk ad il baldr. Bel ki, o alarda ayr-ayr trk boylar
kimi qarqar ad da qut v turuk (trk) etnonimi altnda grnmz qalmd. Bunu da
diqqt almaq lazmdr ki,Tirikan qalas il Manann gneyind olan Xarxarn eyni qala
olmas fikrinin tutarl sas yoxdur, nki Karkar-xundir, Xarxar, Karaxar, Karxar toponimlrinin eyni dvrd mxtlif blglrd mvcud olmas onu gstrir ki, qarqarlar
oxsayl boylardan olub, geni razilr yaylmd.

252

Bu hadisdn bir il sonra Asur ar II Sarqon Xarxar zbt edib 714-d

Asur yaltin evirir. halinin bir qismini batya krb, boalan bzi
yurdlara is sami tayfalarn yerldirir. Sarqon siyasi-inzibati yalt kimi
yenidn qurduu Xarxarn snrlarn genildir, qonu Arazia, Saparda,
Urikat, Uriak, Siqris blglri (boylar) bura qatr, z adamlarndan birini
caniin tyin edir, Xarxar qalasnn adn dyiib, znn ad il Sarqon
qalas (Kar-arrukin) qoyur.409 II Sarqon qaydandan sonra blg halisi
v yerli qarqar bylri yadelli caniinlr xoz gstrmir, yeri glnd
etirazlarn aq bldirirdilr. Uriak boyunda olan insident asurlar qti tdbir grmy mcbur edir. Karak adl tayfa basndan sonra boya balq edn onun olu kiikby Arpite antiasur mvqe tutduu n 713-d
ardan onu hakimiytdn uzaqladrmaq sifarii glir. Bu mnasibtl
Xarxar caniini Nabubelikin cavab mktubunda ara yazrd: Karakkunun olunu tutub gtirdik, onun yerin gndrdiyin Rameti is uriaklar
qbul etmk istmdi.410
Asur hkmdar II Sarqonun Dur-arrukkin saraynndak cizgi rsmind grdynz Qarqar qalas dvrn mhtm tikililrindn olub,
Xarxar blgsinin mrkzi qalas idi. Sarqonun olu Sinaxxerib d atas
kimi, strateji mvqed yerln Xarxar blgsin xsusi maraq gstrirdi. O, 702-d qonu Bit-Baru blgsini Xarxara qatr, onlarn Alinza
(Alinca) qalasnn da adn dyidirib Kar-Sinaxxerib qoyur. Grndy
kimi, yer-yurd adlarmzn dyidirilmsi hl miladdan ncki
minilrdn balayb. Lakin son
minild qarqarlar digr trk boylar kimi hara kmlrs, orada
oturduqlar yeni yurdlarna, yurddak da v aylara qarqar adn
verib, onu yaatmlar.411

409

, 1956, 209.
Eyni qaynaq, 1956, 256-257.
411
Alban elind Qarqar blgsi Qarqaray yaxalarn, Mil dznn bir hisssini v
Adam blgsini hat edirdi. Temirxanura blgsind Karkar, Kr blgsind Qarqarda, Tiflis quberniyasnn Axska blgsind Qarqaris, Qarqarda, Karkar-meydan, Karkar-Kutan kimi toponimlr gstrir ki, qarqar boylar Dastan v Grcstan
razilrind d yaamlar (, 1991, 77).
410

253

Mxtlif dillrd yazlm qaynaqlarda ad qarqar, karkar, xarxar,

karaxar, qarqara, grgr klin dn bu boyadna qdim mnblrd
Urmu gl v Dcl yaxalarnda, Kiik Asiyann bat blglrind rast
glirik. Antik dvr, orta a v sonraki mnblrd is qarqarlar Gney
v Quzey Qafqazda, ran v Orta Asiyada trk boylarnn yayld blglrd grrk.412
Tarixboyu Avrasiyann mxtlif blglrind grnn qarqar tayfalarnn ilkin Atayurdu sumer v asur mnblrin gr, Urmu hvzsind yerlirdi. Sonrak mnblr is onlardan bir hissnin Atayurdda
qaldn, digrlrinin is trf - Kiik Asiya, Qafqaz v Orta Asiya
istiqamtd miqrasiyasn gstrir. lkin Atayurdda qalan Mosul trkmanlarndan Mardindki ada qerqeri boylar minillr boyu qarqar adn
yaatmlar. Atayurdda qalan v ya bura qaydan qarqarlar Azr trklrinin soykkn tkil edn sas boylardan biridr. Azr xalqnn qurduu
Mana, Mada v Alban dvltlrind qarqar boylarnn rolu byk olmudur.413
Mcmu t-tavarix srind Manas soy bas Karkarn nvsi
kimi verilir, Manas soyunun karkar qpa adlanmas qeyd olunur.
V.V. Bartold v S. M. Abramzon da tarixi qaynaqlarda ad ken qarqarlar qpaq soylu sayrlar. Trkmnlrin rsar boylarndan biri qarqar
adlanr.414 Bellikl, 714-d Asur yaltin evrilmi Qarqar byliyi il
laqli olan onomastika srasnda Siqris, Urikat, Uriak, Xarxari-Xundir,
Arazia, Saparda adlarna rast glirik. Bunlardan Uriak boyu v onlarn
bas Qara haqqnda yuxarda bhs etmidik. Bugn uriak boyadn
bxtiyarlar iind urak boyu saxlamdr, bu boyun zngi tirsi d qdim
sanqilrdn qalma adla yaayr.415 Urikat boyadnda is uruk-at (uruqlar)
412

Qarqar boylarnn yaad yerlrd oxlu ovalq, ay, da, blg v yaay msknlri Qarqar etnotoponimi il adlanmdr. Azrbaycan v Trkmnistanda bir ne
Qarqar-ay mvcuddur. Azrbaycanda Qarqarda, Qazaxstanda Karkarli da vardr.
Quzey-Azrbaycanda bir sra Qarqar, Karkar, Xarxar adl yaay mskni olduu kimi, Gney-Azrbaycanda da Baba Grgr, Grgre-olya (Yuxar Grgr), Grgr kndlri v Qarqar, Karkar, Xarxar v htta ad Xorxor klin dm xeyli yaay mskni vardr. M. Xorenatsi (V sr) yazr ki, Alban elind qarqar boylarnn iind xristianl tbli etmk n eynidilli yaban axzrlrin (trk) lifbas qarqar sin
uyun yenildirildi.
413
Azadlq qz. 246, 28 noyabr, 1997; Azr xalq, 2000, 115-118.
414
, 1988, 46.
415
, 636.

254

hisslri grnr. Xarxara 716-da qatlan Siqris//Sigrina mskninin ad

da sr etnonimi il seilir.416 Bellikl, tkc Xarxar blgsi il bal
bir ne protoazr etnonimi (qarqar, uriak, uruk, sr) ortaya xr.
Sabar byliyi. Asur yazlarnda Saparda klind veriln bu blg
nc mstqil olsa da, sonralar asurlarn ial il 716-da Xarxar byliyin
qatlmdr. Uriak msknindn Arpit byin 674-d Sapardaya qamas
da Sabap (Sapar) byliyinin Xarxara yaxn olduunu gstrir. Mana-mada
v saqa boylarnn birlikd Asura qar xd ilk dnmd asur yazs bu
birliyin hanssa qolunu acql qurd epitetil verir.417 Hl 674-d asur
vergiyanlarna qar xan yerlilr saqa atl dstlri yardm etmidi.
Grnr, Mada lksinin halisi Asur dvltin qar xanda Saparda
blgsinin sabar boylar da bu hrkata aktiv qoulmudur.
Bu olaylardan alt sr sonra Xzr dnizinin gney-dou yaxasnda
Hirkaniya lksinin hrlrini sadalayan Strabon burada Samariana adn
kir.418 Bu toponimin sasnda Samari (Sabar) adnn durmas, sabir adl
trk boylar haqqnda Subar eli v Subar byliklrindn danarkn kifayt qdr mlumat vermidik.
Sibar byliyi. Bu kiik bylik indiki Zncan yaxnlnda idi.419
Mesi blgsini 820-d yamalayan V ami-Adad sonra Qzlbuta keib
vuruur, oradan Sibar (i-ba-ra, i-bar, i-bu-ur) blgsin, oradan da
Madaya keir. 737-d III Tiqlatpalasar da Madaya Sibardan keir. Asur
yazlar Sibar blgsini Mada lksinin qnrind deyimi il verir.420
Sibar byliyi sona qdr Asur yalti olmad, lakin Sibar (Sibur)
byi Birtatu 714-d II Sarqona rman gtirnlrin siyahsnda yer alr.
Sibarda bykby 820-d Enqur, 714-d is Birtatu idi v bu son ad Herodotun Prototi kimi verdiyi saqa boyunun bas Bartatu byin ad il
416

E. A. Qrantovski 716-da Xarxar blgsin qatlan Siqrisi sonralar Antik a yazarlarnn Madada (Strabon, XI. 13, 8) v (Ptolemey, VI. 2, 3) klind
qeyd etdiyi toponimlrl mqayis edir v bunu *sir(i)-, *sigrii- formasnda brba
etdiyi szlrin gya sarmsaq anlaml dadn yazr (, 1970, 242-245).
Halbuki, onun brpa etdiyi formalar sr(l) v sr etnonimlrini aydn gstrir.
417
, 68, q; Hirkania ad qdim persc Varkana qurd lksi deyiminin thrif
olunmu formasdr. Ktesi d buran Barkania adlandrr. Barkan//Varkan formasnda
is trkcnin br sz ks olunmudur.
418
Strabon, XI. 7. 2.
419
, 1956, 200.
420
, 1970, 108-109.

255

mqayis etmk olar. Lakin Birtatu i-ouz, Bartatu is d-ouzlardan

idi. Manadak sipirmen//sibermen boyunun da sibar//sibur il yaxnl
grnr.
I Mada byliyi. rannaslar bzn mad boylarnn Mada (Maday)
byliyi il bu boylarn byk lksi olan Madan qarq salr. Mana eli
qurulandan sonra I Mada ona tabe blg kimi caniinlik idi v quzeyd
Qzlbut, batda Bit-Kapsi, Saparda, gneyd Sibar byliyi il qonu idi.
II Mada is Hmdndan gney v gney-dou torpaqlar hat edirdi v
buradak mad boylarnn ittifaq Mana elin tabe deyildi. I Mada il II
Mada arasnda ayrca Sibar byliyi vard.
Mada byliyind Mana caniini kimi ad kiln Dayaukun idar
etdiyi blgd mad boylar stnlk tkil etdiyindn razi Maday blgsi adlanrd. Blgd nfuzlu bylrdn olan mad soylu Dayauk Mana
elinin daxilind 716-da ba vern qarqlq vaxt Manadan ayrlb Urartu
il ittifaqa girmk istyir. Bura qoun yeridn II Sarqon 715-d Dayauku
tutub ailsi il Suriyaya srgn edir. Artq 673-dki olaylardan blli olur
ki, Maday asur yalti idi v kiikby Mamitiaru Asura qar balanan
syana qoulmudu.
Mada (Maday) byliyinin v Mada lksinin adna evrilmi mad
etnonimi douya km trk boylar iind geni yaylan boyadlarndandr. Bel ki, qazaxlarda matay, Sibir trklrind mat, mad boylar
qdim mad adn saxlamdr. I Mada byliyinin razisind olan indiki
Zncanda da Madi v Madabad toponimlri hmin madlardan qalm
yadigardr.
II Mada lksi. Ad ilk df 834-d kiln Mada lksi Hmdandan dou v gney-dou blglri hat edirdi. Mada boybirliklri d
burada formalab VII srin ortalarnda siyasi meydana xmd. Burada
Asur dvltin qar trk boylarnn balad hrkata hmin alarda
glib yaxn blgd yerln irandilli boy da qoulmudu. Grnr, saqa
trklrindn ayrlm part boyunun bura gln bzi irandilli boylarla yaxn laqsi o alardan balanmd v bu laq sonralar da Xorasandan
Sistana (ski Sakastana) qdr uzanan razilrd davam etmidir. II Mada
boybirliklri haqqnda Mada eli blmsind geni bilgi verilckdir.
Qzl-but byliyi. Asur qaynaqlarnda nc (820-d) Qzlbuda v
sonralar is Qzlbunda klind veriln Qzlbut lksi Mada il Mana eli
arasnda olub, Andia lksindn gneyd Qzl-zn aynn orta axarla256

rnda geni razini hat edirdi.421 Bu lknin ay vadilrind v dalq

razilrind mxtlif adl boylarn yaad bir ne blg vard. lkd
yaayan boylar asur yazsnda z gcn gvnn, baqasna boyun ymyn, zrind knar hakimiyt tanmayan epitetlri il verilir.
Asurlar IX srin son rbnd Manann dou trfind olan Xzr
yaxalarna can atrd. V ami-Adadn ordusu 821 v ya 820-d Mesi byliyini yamalayb Qzlbuta z tutur v nc yolboyu bir ne blg v
qalabyindn bac-xrac alb Ura qalasna doru hcuma keir.422 Qzlbut lksinin Ura qalasnda 6 min yerli dy lr, bykby (ar)
Piriat mindn artq dys il sir dr. Asurlar Qzlbut lksini
talayb geri qaydr. Sonralar VIII srin mxtlif illrin aid asur yazlar
Qzlbut blgsi haqqnda myyn bilgilr verir.
Qzlbut lksinin gneyind olan Sibar byliyini 737-d qart edn
III Tiqlatpalasarn yazs burada Qizinkissi (Qizinikissi) yeradn qeyd etmidir. Asur mtnlrini tekstoloji thlildn keirn . M. Dyakonov doru
olaraq Qizilbud v Qizinkissi klind yazlan toponimlri eyni anlaml
ad sayr.423 Bu, dzgn yozumdur, nki altay-kii, ku-kiji, tatar-kii etnonimlrind olduu kimi, qzl-bud v *qzl-kii deyimlri qzl boyu
anlamn uyun formalarla (but, kii) ifad etmidir. I Bars blgsind
Sarqona hdiy gtirn Uzumanda baqa bir oxunua gr Kisilaxadan
glmidi.424 Kisil-axa toponimi Qzl-zn aynn qdim ad ola bilr.
Sonralar bura gln irandilli boylarn ayn aa axarna qrmz (surx)
yox, a ay anlamnda Sfidrud demsi bir daha gstrir ki, Qzl-zn
hidronimi rng bildirn qzl szn deyil, qzl etnonimini ks etdirir.

421

Bu adn yazlnda qzl szn qoulan sonluq nc -bud, sonralar -bund klinddir (, 1970, 189); Tayfa (boy) anlam dayan bud, xalq (el) anlam dayan budun terminlrind kk sz *bo [bodh] olduundan mxtlif dialektlrd bu kk
szdn bod (boy~ bud~ but), bodun (budun), btn, btv v sair szlr yaranmdr;
bud > bund fonetik dyimsindki qanunauyunluu is aada iza edcyik. Urartu
yazsnda bu cr n ssartm fonetik hadissinin olduunu Q. A. Melikivili d qeyd
etmi v adani >andani szn rnk vermidir (, 50).
422
Qzlbut lksinin bibizida dal dan ab dalq blglr daxil olan asurlara
Sassia qalasnn byi Titamaka, Karsibut qalasnn byi Kiar v Knak qalasnn byi
uma bac verir, Elbars dann tyind Sibar (Sibur) qalabyi Enqur da asurlara tabe
olur (, 1956, 165; , 1970, 140-141; , 1970,195).
423
, 1956, 202.
424
, 1970, 295.

257

Qzlbut lksind mxtlif boylar yaasa da, qzl boylar daha ox

yaylmd v bu sbbdn btv lk qzl boylarnn ad il adlanrd.
Gney Azrbaycann n byk ayna da yaxalarnda qzl boylar yaad n Qzl-zn (qzl ay) deyilir. Masir xritlrd Qzl-znin
orta v yuxar axarlarnda Qzl, Qzlknd, Qzltp adl knd v qsblr vardr.425 Buradan quzey v dou ynlrd miqrasiya edn qdim
qzl boylar trkmnlr iind qzl, qzll, qzlqala, qzlca, qzlqoca
etnonimlrind iz buraxd kimi, Altaya gedib xan qzl boyu xakas
xalqnn kknd durur v Tuvann bakndi d Kzl adlanr.426
Qzlbut lksind yaayan boylar iind qdim xoruz etnonimi il
tannan v ox gman ki, xoruzu Gnin simvolu sayan uruqlar vard.
Sonrak I Bars blgsind Xarsu toponimi hl sumer mtnlrindn blli
idi.427 Yuxarda Namar blgsindn danarkn Bit-Karziyabku soyunun
da karzi boyu il bal olduunu qeyd etmidik. Mxtlif blglrd yaayan bu uruqlar koruz, qorus, xurs v sair formalara dn etnonimlrl
tannr.428 Urmu glndn batda da Urartuya qar syan edn Karsipara
blgsi vard.429 Qzlbutda V ami-Adadn bac ald boylar arasnda
yer alan karsibutlar mhz karsi (*korus) etnonimini ks etdirir.430 Bel ki,
Madann quzeyindki Sibar blgsindn keib yuxar qalxan asurlarn

425

Qacar boylar iind xaraslu boyu vardr (, 1957, 631).

Qzl-yurd (Dastan), kzl adl trkmn-yavmut, trkmn-gkln, kik-tatar, altay
boyu, kzl-kurt qazax boyu, tamqal kzl-tokum qrz boyu qdim qzl-but boylar
il baldr, lakin kzlayak trkmn-rsar, qzlba azr, kzlba qrz, kzlgz tktrkmn v kzlkulak qrz boylar is sonradan bu v ya digr lamt gr adlanan
uruqlardr. Quzey Azrbaycanda da qzl boylar il bal oxlu yer-yurd adlar vardr.
Atam Aas kiinin mnsub olduu soy da adl boyunun qzlanl tayfasndan idi.
427
, 1956, 170.
428
, 1991, 129-133.
429
, 342 (50, 12); Karsipara blgsinin ad II Sarqon ana aid bir asur yazsnda
keir (, 50, 12). gr qaladan deyil, blgdn shbt gedn bu yazda KarSipar (Sibar qalas) yox, Karsi-para yerad verilmis, onda karsi var//vern//gedn
anlamlarndan biri bu adda ks oluna bilrdi.
430
Mixi yazda o ssinin iarsi olmadndan kors etnonimi kars klind verilirdi.
Karsi-but (kar-si-bu-ta-a) toponimind ks olunmu kars boyunun ad hmin blgd
672-d Madann quzeyindki mskn kimi veriln Karzitali yeradnda v 713-d ad
ken Karzinu (kar-zi-nu-), hminin Mada razisind qeyd olunan Xarzian (masir
Xarsin?) adlarnda grnr (, 1970, 315, 325; , 1956, 130, 214;
, 1970, 141; , 68, q, 1).
426

258

burada adn xoruzlu lksi anlamnda mt tarlugalle kimi trcm

etdiklri razi Karsi-but (xoruz boyu) adl blg idi.431
Prototrk boylarnn yaad razilrd Xoruz, Xoruzlu oronimlrinin yaylmas haqqnda II Bitikd Oronimlr blmsind geni bilgi
vermidik. Bir daha xatrlayaq ki, qdim karsibut boylarnn yurdundan
quzeyd, Manann quzey-dou blgsind masir Tal dalar silsilsind Xoruzlu daad indiy kimi mhafiz olunmudur. randa xorusl adl
baharl boyu v trkmn emreli boyunun xorazlar adl dal tirsi d bllidir.432.
Grndy kimi, qdim Azrbaycanda xoruzlu boyunun tarixi ox
qdimdir v trkmnlrd geni yaylm bu etnonim, olsun ki, prototrkmn boylarndan olan partlar iind d ilk olmudur. Bel ki, part v
trkmn yurdu olan qdim Xorasan v Xarzm kimi byk xoronimlrinin kk d Gnin simvolunu v ya iy adn bildirn xoruz etnonimi
il baldr.
Pazrq kurqannda m..V sr aid dridn hazrlanm xoruz siluetlri z xmdr.433 Olsun ki,
gzg stilil ilnmi bu xoruz fiqurlar saqa-qzl
boylar kimi Qzlbut blgsindn xb Orta Asiya
zrindn Altaya getmi xoruzlu boylarnn onqonu imi:
Deyilnlrdn blli olur ki, Qzlbut lksind
mxtlif adl boylar vard: sibar (subar), karsi (xoruz), kinak (knq) v qzl. Qzlbut byliyinin bykbyi 820-d Piriad idi. Bu adn Puruat//Purat
formalar m..V sr Babil yazlarnda grnr.434
Pirad ad iran dillrin erkn alardan kes d,
saqa boylar iind Perisad, digr trk boylarnda is qdim Piriat v
Puruat deyimin uyun Brad anlamnda v formasnda davam etmidir.435
431

, 1956, 199-201.
,1945, 60; , 1988, 124; zbk elind Kari vilayti olduu kimi,
baqordlarn iind d kari boyu vardr (, 1974, 51-52).
433
, 2003, 118.
434
, 1970, 69.
435
Brad adnn qdim Grad, Trkad adlar il eyni morfoloji strukturu vardr.
432

259

Andia byliyi. Asurlar Manadan douda yerln bu blgy yalnz II Sarqon anda girdiyi n onun haqqnda yazl blg azdr. Bu
byliyin 716-da Telusin adl bas Mana elbyi Azaya qar xmd.
Grnr, bu alarda Mana elinin caniinliyi olan Andia blgsi vvllr
mstqil bylik imi, nki Manann dou snrnda olan Panzi qalas
Andia v Zigertu lklrinin qnrind qarovul yeri kimi verilir. Ola
bilsin ki, bu qala indiki Qaravul danda tikilmidi. Andia byliyi Qzlznin aa axarlarnda Qzlbutla Zigertu byliklri arasnda masir
Gilan blgsind yerlirdi
Zigertu (Saqar) byliyi. Manann quzey-dou qonuluunda olan
Zigertu byliyi masir Xalxaldan quzeyd Bozqu dann tklrind
yerlirdi. Mana eli yaranandan sonra ona tabe olan caniinliklr srasnda
Zigertu da vard. Mana elbyi Azaya qar 716-da syan ednlr arasnda
Urartuynml siyasti il seiln Zigertu byi Mitt (Mitatti) daha aktiv
idi.436 Bu olaydan iki il sonra Urartu zrin yr xan II Sarqon yolst urartulara yardm edn Zigertu byliyin girir, burada 12 yaay
(Saktatu, Aukane, Kabani, Qurrusupa, Barunak, Ubabara, Sitera, Tatami v s.) msknini dadr, Mitt by is blgnin bakndi Parda hrini buraxb daa kilir.437
Asur qaynaqlar bu byliyin adn Zikertu, Zikirtu, Zikartu, Zikaria
v Zigirtu formalarnda verir.438 Pers v yunan qaynaqlarnda qeyd olunan
Asagarta//Sagarta il Zigertu arasndak laqdn danan Q. A. Melikivili he bir sas gtirmdn bu ad dayanlarn irandilli v ya iranlam
toplum olduunu gman edir.439 Mada lksind d Zakruti adl qala vard.440 Qeyd olunan btn variantlarn morfonoloji thlili bu adn saqar
436

Asur yazsnda Mitatti kimi veriln bu adn yerli deyimi, grnr, Mitt imi.
, 47, 80-81.
438
, 50, 14 (7-ci qeyd); Asur dilini o qdr d yax mnimsmmi yerli bylrdn (. M.Dyakonova gr, Gney Azrbaycann kiikbylrindn) biri II Sarqona
gndrdiyi mlumatda bu ad Zikera klind yazmdr ( , 50, 17); Bir ne
sr sonra hmni yazlarnda hmin blgnin qdim persc Asaqarta, samic Saqartu
klind ken adn Herodot v daha sonralar is Ptolemey klind verir
(, 1970, 272).
439
m naroda Asagarta - , zasvidetelststvovannoe v drevnepersidskix i drevneqreeskix istonikax, vozmojno, naxodits v svzi s imenem naroda Zikirtu. Asagarta
- je bli, povidimomu, iranami ili, po krayney mere, iranizirovannmi azianitami (, 1949, 61).
440
1956, 204.
437

260

formasn ortaya xardr. slind, I v II Saqbut byliklrind olduu

kimi, Saqar (Zigertu) byliyind d saq//saqa boylarnn yaadn v
blgnin bu saqarlarn (saq-r) ad il tanndn grmk olur. Trk boyu
saqbut kimi saqar da trkc yaranm etnonimdir. Trkmnistanda salr
v bayat boylar iind sakar etnonimi geni yaylmdr.441 Qaqa-ora
soyundan sayd da-saqar boylarndan danan blqazi Bahadr xan
qaqa v saqar szlrinin eyni mnal olub alnnda a xal olan at
anlam bildirdiyini vurulayr v saqarlar haqqnda yazr: Azlar uruu
Dudkn, saqar eli is Qabacn trmlridir.442 Azr xalqnn qdim
adn bildirn azlar (az rlr) kimi qzl v saqar boylar da dou ellr
Azrbaycandan getmilr. Doudak qzl boylarnn bassaqar uruu da
ba saqar etnonimi il tannr.443
Zigertu byliyinin Aykan (Aukan) blgsind yerln Parda lknin mrkzi hri saylrd. Bu, Brd adnn asur yazsndak qdim formas olub bard etnonimini ks etdirir. Etnonimin anlamn is hl antik
a yazar Pompey Troq vermidir. O, parth boylarn skit (saqa) qaqnlarnn trmsi sayaraq yazr: Bu, onlarn adndan da mlumdur, nki
skit dilind pard sz qaanlar bildirir.444 Gney Azrbaycanda xeyli
Barda yerad qald kimi, bu toponim Xzr traf blglrd d rast
glmk olur, htta Kama ay yaxalarnda Barda tatarlar deyimi d
bllidir.445
Aykane blgsind eyniadl hr vard. Qdim Azrbaycanda Ay
mbdlri olmas v aytamqal trkmn boyunun varl mid verir ki,
Aykane toponimind Ay kan (Ayxan) anlam aradrlsn. Burada Ubabara (oba-bar), Barunakka (barnaq) kimi toponimlrin olmas da hmin
midi artrr. Asur qaynann blgd qeyd etdiyi Qurrusupa (quru-sub)
toponimini buradak ada Qurugl il, Tatami (ta-dam) toponimini
is ada Da-tp il mqayis etmk olar.
441

, 1988, 101: Trkmnistanda saqar//sakar, sakarca, sakarl, sakar-arlaq,

beq-sakar, daq-sakar boylar il yana, Zigertuda grdymz qapan, berdili, berdal
boylar da vardr.
442
crei-Trakim, 2002, 101, 107; Osmanl andan Trkiyd yarmkri sakaratl,
sakar, sakaral yrk tayfalar bllidir (, 642).
443
1989, 91.
444
, 1984, 154-155; , 99; Stefan Bizansl da tirmeni (itir-men) etnoniminin
skit (saqa) dilind qovulmu anlamn qeyd edir (, 174).
445
, 1991, 483; Zkiyev, 2002, 430.

261

Zigertu adnn saqalarla bal olduunu diqqt alanda burada veriln Saktatu toponimind grnn sak-tat-u elementlrinin etnoqrafik
anlaml sz yaratmas ortaya xr. Bel ki, bozqr uyurlarndan uyur
tat deyimil frqlndiriln hrli uyurlar kimi, sak tat(u) deyimi d
trkm saqalardan frqlnn oturaq saqalarn (sak tat) etnoqrafik ad
ola bilrdi.446 Zigertudak Kabani yerad is etnotoponimdir, nki kaban
(qapan) adl qdim trk boyunun mskunlad yerlrd Qaban, Kapan,
Qafan toponimlri geni yaylmdr. Trkmnlrin qapan boyu hl d
qdim adn saxlamdr.447
Zigertu byliyil bal, diqqti kn blglrdn biri d asurlarn
716-da avdupa adl Zigertu elisi il manal tcmi Giki vasitsil
m
aml
mt
tar-qu-ma-nu
man-nu-a-a.448 Dilmanclq
danmasdr: Gi-ki-i
edn trklrl bal ortaya xm tarquman (trcman) sznn ilndiyi bu cmldki avdupa (tsab-du-u-pa) adnda ilk hecann sab (szsav) il balamas gstrir ki, burada abduupa//sabdupa kimi oxunan
sz elinin ad yox, san - titulu (avu?) ola bilr.
Grndy kimi, saqar, saktatu, pard, kaban adl trk boylarnn
yaad Zigertu (Saqarti) byliyi il bal asur qaynaqlarnn verdiyi blglrd xeyli trk izi vardr. Bu izi qoyanlar is bugn hmin byliyin
yerind yaayan azrlrin slflri idi.
I Su blgsi. Asur yazsnda Sunbi//Sumbi klind veriln Suvbi
blgsi Mana byliyinin bat snrnda idi.449 Hl IX srin vvllrindn
V ami-Adadn yazsnda qeyd olunan Su (Suvbi) blgsi Mana eli yarananda onun trkibind olmudur. Su (suv) boylarnn yaad bu blgnin
yerini myyn etmk o qdr d tin deyil, bel ki, II Sarqon 714-d
Kullar dan keib Su blgsin daxil olmudu, masir Kollar da is
hmin ad bugncn yaadr.450 Su boylar haqqnda yuxarda prototrk
subar boylarndan danarkn geni mlumat vermidik.
446

Tuvalar hl d zlrin tadar (tat r) deyir.

Asur qaynaqlar hmin alarda Xuzirina adl hri olan baqa bir Kepan blgsini
d kiayarasnn quzeyind masir Mardin trfd qeyd etmidir.
448
, 1956, 207 (2-ci qeyd).
449
Bu etnotoponimd topluluq bildirn -bi morfemi su sznn qdim variant olan
suv szn qoulmudur. Asur yazsnda v ssini bildirn iar olmadndan Suvbi
ad Sunbi v Sumbi kilind yazlmdr. . M. Dyakonov v ssinin u iarsi il d
verildiyini qeyd edir (, 1956, 161).
450
, 173.
447

262

II Su byliyi. lxlq mrkzi kimi tannan II Su (Subi) blgsi

Mana byliyindn quzeyd Urmu glnn quzey-dou yaxasnda yerlirdi. Urartu arlar ilx srlri bslnn Su byliyini zbt edib urartu
svarilri n atlq blgsin evirmidilr. Kiparisli Malla da armnda Ukaya qalas (ada Uski) Su lksinin trafdak razilrin
nur sard.451 Burada man boylar da yaayrd. Urartu ar II Sardura
aid yazda Urartuya tabe olan Subi lksind manallarn syan edib dalara xmas qeyd olunur.452 Asur ar II Sarqonun yazsnda qeyd olunur
ki, Subi lksin urartular manallar lksi deyir.
I Baru byliyi. Asur qaynaqlarnn Baru, Barrua, Bit-Baru, urartu
yazlarnn is Baruata klind verdiyi Baru blgsi masir Sleymaniy yaxnlnda Turna (Diala) aynn yuxar axarnda yerlirdi.453 lk
df 843-d bura asurlar hcum ednd Baru blgsi Ellipi byliyinin
trkibind idi. Barunu 744-d tutan III Tiqlatpalasar buran Bit-Hamban
blgsin birldirs d, 715-dki anti-asur olaylarnda aktiv itirak edn
barulular Ellipi hakimiytin tabe olurlar, lakin asurlar Barunu 702-d
zlrindn asl olan Xarxar caniinliyin qata bilirlr. Grnr, Ptolemeyin qeyd etdiyi ikinci (Alnca) hri d Bit-Baru yaxnlnda
olan Elinza idi.454
E. A. Qrantovski yazr ki, II Sarqonun vaxtnda Dcldn douda
qurd evi (brlr yurdu) anlamnda ilnn Bit-Barbari toponimi hl
Elam ar ilxak-nuinak yazsndan blli idi.455 Bu halda, trkc br
sz asur yazsnda yalnz baru klind yazla bildiyindn Baru yerad
br anlamnda olmaldr. Diqqti kn blglrdn biri d budur ki,
bu brlr yurdunun yaxn qonusu barslar yurdu idi. Urartu yazKUR
KUR
snda
Baruataidi
Baruaidi (Baru-Ata lksin, Parua lksin)
deyimind Baru byliyinin ad I Bars byliyi il yana kilir.456
451

, 79.
, 103.
453
ARAB, I, 784, 795, 807; , 127, III; 155 (A); , 54.
454
Asur arnn yazsnda deyilir: Bu blgd Elenza (linc) hrini qalaya evirib,
ona Kar-Sinaxxerib adn verdim, bura zbt etdiyim lklrdn hali krb yerldirdim (, 1980, I, 113).
455
, 1970, 177-178 (30-cu qeyd).
456
Bu Baru blgsi asur yazsnda hl 880-d Zamua halisi iind frqlnn baraili
Kirtiarla blli idi. lk ada Bara (ba-a-ra, ba-ra-a) klind veriln bu toponim sonralar
br szn daha yaxn olan Baru formas il qeyd olunmudur.
452

263

Bu bylikd br v ba-br deyimlril frqlnn Bit-Baru v

Bit-Mabaru toponimlrini asur qayna 713-d yana verir.457 Baqord
boylar iind brsoy anlamnda brlr toxumu adlanan uruqlarn
yaad kndlr d Babure, Urtabure, Sakmarbure adlanr.458 Orta srlrd br boyunun bir qismi qrzlardan douda mskunlamd.459
Azrbaycan tarixind is Brtkinlr v Brlr Atbyliyi bllidir.
II Baru blgsi. Urmu glnn quzey-dou yaxasnda yerln bu
blgnin ad asur yazsnda 714-d kilir. halisi dali (dli) boyu adlanan bu blg II Sarqonun yr marrutu zrindki Sangibut lksinin
bir paras idi.460 N. V. Arutyunyana gr, qdim Baru ad Mrnd yaxnlndak masir Bar v Urmu glndn douda Shnd da il Tbriz
arasnda masir Bare yeradlarnda saxlanmdr.461 Azrbaycanda dllr
(dlilr) boyu olduu kimi, Trkmnistanda da dli boyu vardr.462 Olsun
ki, Gytrk xaqanl andan blli olan tele v sonrak teleut boyadlar
qdim dli boylar il laqlidir.
Puluadi byliyi. Urmu glnn quzey v dou yaxalarn ial edn
Urartu ar I Arqitidn frqli olaraq, ondan sonra 747-745-ci illrd bura
yr edn II Sarduri daha douya, Azrbaycann i blglrin yr edib
indiki Arasbaran v Qaradaa trf kedi. Burada Puluadi lksin girdi
v sonralar onun nvsi II Arqiti n buradan indiki rdbil blgsin
girmk n rait yarand.
II Sarduri Qotur - Xoy - Mrnd - hr istiqamtind irlilyib o
alarda Polad (Puluadi) adlanan byliy girnd urartu qounu burada
gcl mqavimt rast gls d, bykby Kadiau(ni)nin bakndi Libli
(Libliuni) tutuldu.463 Qarada blgsind masir Varzakan qsbsi yaxnlnda taplan qaya zrindki yazn Q. A. Melikivili oxumudur.464
457

, 1956, 221; Qdim trk etnonimikasnda bu model massaqet (ba-saqat),

bassaqar (ba-saqar) adlarnda da grnr.
458
, 1974, 130.
459
, 1968 (V), 99.
460
, 49 (188).
461
, 54; ox gman ki, Bat Sibirdki Tevriz tatarlar Omskda olan Tevriz rayonu
il baldr.
462
, 1988, 66.
463
Dalq lk kimi veriln Polad byliyind bann ad (Kadiau?) mixi yazda pozuqdur: Ka(?)d[i]auni LUQAL KUR Puluadi (, sh. 453).
464
Makur, 1953; , 1960, 3, 3-11.

264

Libli hrini uzmanlar masir hrin (Axar) quzey-dousunda yerldirir.465 Puluadi blgsind (Qarada mahal) mis, dmir, quruun v sair
metallar istehsal olunurdu. n Asiyann bir ox dillrin metal ad kimi
kemi pulad (polad) sznn yaranmasn Q. A. Melikivili, doru olaraq, Urartu qaynaqlarnda veriln Puluadi lksinin ad il balayr.466
lbtt, polad boyadn Urgenc xan Akatayn olu Bulat il balamaq istyn blqazi Bahadur xan, yaxud Altun Ordu xan Polat (14071410) il balayan Bosvort yanlr, nki bu xslr hl doulmamdan
qabaq polat boylar vard. Azrbaycann mxtlif blglrindn tutmu,
Trkstan v Krma qdr yzlrl Polad, Poladl kndlri vardr. Trkmnistanda ata, qay, qkle, xerzek (xorzle//xoruz) ovdur, sark, rsar
boylar iind polatkel, polat, polatl, polata tirlri geni yaylb, qaraqz boylarnda da bulat, bulatt tirlri vard.467
Yaz v yay aylarn tarixi Polad blgsin yaxn Qaradan dousunda Araza qovuan Qarasu yaxalarnda, Xoruzlu dan yaylaqlarnda,
q is yaxndak Muan bozqrnda keirn masir ahsevn elat iind
kuzatlu, tkl, dliqanlu il yana, pulatlu boylar da vardr. Grndy
kimi, qdim polad boylarnn byk bir qismi poladl ad il digr trk
klrin qoulub, Xzrin drd trfin dalsa da, bir qismi minil
nc yaad Atayurddan knara xmamdr.
Az (Azr) blgsi. Asur ordular Arazdan yuxar blglr girmdiyi n bu razilrdki etnik demoqrafiya v siyasi qurumlar haqqnda
blglr olduqca azdr. Yalnz sonrak rvan xanlnn hat etdiyi blglr v Naxvana qdrki razilr Urartu arlarnn yrlri Azrbaycann bu bat blglri haqqnda myyn tsvvr yaradr. Bu yrlri ks etdirn yazlarda veriln blglrdn biri d nc az, sonra azr
adlanan boylarn yaad, ad Urartu anda Aza, m.. I srd is Azar
klind veriln azr trklrinin yurdudur.468

465

, 126.
, 1968, 124; Mllif metal adlarndan bzisinin istehsal olunduu yerin v ya metal istehsal edn boyun ad il adlanmasn tarixi blglrl gstrmidir.
Mineral adlarnn xsad kimi ilnmsi d bllidir: Dmir, Gm, Qzl, Polad, Zmrd v s.
467
, 1988, 98; , 1989, 110-111; randa bir ne bxtiyar boyunun birldiyi puladvand boyu v fuladlu (puladlu) adl ahsevn boyu vardr (, 629, 638).
468
Geni mlumat n bax: Azr xalq, 2000, 10-19.
466

265

Urartular dmn Aza lksi adlandrd rvan uxurunu ial

edndn sonra burada kanallar kdirmi, hrbi qarnizon yerldirmk
n qalalar tikmilr. Bel qalalardan biri d yerli az (azr) boylarnn
rn qala anlamnda er-ebi rnlr evi adlandrd, urartularn dilind
rpuini (Erebu-ini) klind veriln rvan qalas m..782-d salnmd.
Kemid bzi blglr orada yaayan toplumun tapnd tanr v
iy adlar il tannrd. Yuxarda zngi boylarnn yurdu kimi Sangibut
byliyindn danarkn Zngi Ata tapnan rnk vermidik. Urartular
Araz, Kuer, Arubani v Turan kimi bir ne trk teonimini qeyd etmidir.
Urartu ar Menuann urartu tanrs Haldi il yana, Kuera tanrsna da
ant yazs vardr.469 Arazdan yuxarda az (azr) v ulduz boylarnn yaad razilr Kuarli lksi adlanrd.470 Urartu yazlarnn kurli, kuari
(kuarzi) klind verdiyi etnonimlr Kur (Kur) tapnan boylara veriln
mumi addr. Kur iyad qdim lulu v sonrak hun boylarnda da vard.
O alarda Azrbaycanda tanrad (DA-ra-za-a) kimi ilnn Araz sznn d boy v ay adnda grnmsi tbii idi. Araz ay il Mrnd arasnda Arzaku hri vard. Gman ki, bu ad sonralar Arazboyu blglrd
rast gldiyimiz Arazbar, Arazdyn (Arazdyn) modeli il yaranm
Araz-aku szdr.
Urartu qaynaqlarnda Ar vadisi, rvan uxuru v Gyc glnn
traf haqqnda xeyli blg vardr. Uduri-Etiuni adlanan Gyc hvzsin
bir ne yr olan urartularn burada yazlar qalb. Bu yazlardan blli
olur ki, urartular buradan dou trfd yerln sonrak Alban elinin dalq blglrin d hcum etmilr.471 Urartu yazlarnn Gyc gl yaxasnda qeyd etdiyi glk anlaml Kelakuni toponimi buradak ada
Glknd tipli toponimlrdn biridir. Gyc hvzsind veriln kaman
boyu ox gman ki, kuman trklrinin bir blm idi. Grndy kimi,
Aza blgsindn baqa, Arazdan quzey blglrd d trk izi oxdur.
*
*
*
*
469

, 1951, 3, 181.
, 1954, 57, 65-66.
471
Sadalanan adlar srasnda Ku-Albani ad diqqti kir, nki bir ne sr sonra burada
Alban dvlti qurulmudur. Gycnin batsnda qeyd olunan luer boyad sonralar burada
Loru (Pnbk) adnda qalmdr. Kr aynn qdim ad da bu ayn yuxar axarnda
veriln Kuriani blg adnda ks olunmudur.
470

266

Bellikl, m.. IX-VII srlrd Gney v qismn Quzey Azrbaycanda mvcud olmu kiik siyasi qurumlu byliklrdn bir nesinin etnik
trkibi v tarixi corafiyas il tan olduq. gr blglrin etnik trkibi
burada qeyd olunmu etnotoponimlr v az da olsa, qaynaqlarda yer alan
bir ne trkizml myynlirs, blg v byliklrin tarixi corafiyas
hmin razilr girn asur-urartu arlarndan qalan yazlarda qeyd olunmu toponimlrl dqiqlir. Zibia (Ziviy), Kullar (Kollar) da, Ukaya (Uski) kimi onlarla toponimin azacq frql bugncn qalmas is
corafi snrlarn aydnlamasna yardm edir.
Bir ox uzmanlar Gney Azrbaycan razisind Hmdandan yuxar v Zaqros dalar tyind m.. IX-VIII srlrd iranmnli szlr
axtarmaq n akad-asur, elam v urartu dilind yazlm qaynaqlara ba
vurmu, lakin oradan libo xmlar. Bu sahd uzun mddt tdqiqat
aparan E. A. Qrantovski hmin blglr aid onomastikada tapd iranmnli szlrdn ayrca kitab yazsa da, bu sahnin ba uzman saylan .
M. Dyakonov onun inandrc olmayan etimoloji yozumlarn tnqid
etmidir.472 Hmin blglr irandilli onomastik szlr yalnz hmni
anda szm, Sasanilrin vaxtnda is artmdr.
Bzn sual verirlr ki, ndn qdim getdikc Azrbaycandak
yer-yurd adlarnn oxu trkc olduu halda, sonrak alarda onlarn
say azalr. lbtt, bunun sbblri oxdur v onlardan biri yad dilli
etnosun (asur, urartu, iran) buradak blglri zbt etmsi v ya burada
siyasi hakimiyti l almasdr. Hr iki halda yerli adlarn oxunu glm
adlarla vz edirdilr.473 Atayurdun toponimikasn btv Avrasiyaya yayan bozqr trklrindn frqli olaraq, vaxtar yadelli iallarna mruz
qalm ilkin yurddak oturaq trklr daha qdim yer-yurd adlarnn xeyli
hisssini mhafiz ed bilmilr.
472

, 1967, 90-91; Yazqlar olsun ki, . liyevin bal il yazlan 7 cildlik

Azrbaycan tarixi kitabnda . M.Dyakonovdan frqli olaraq, Azrbaycan tarixilri
Qrantovskinin bu uuruna ox sevinir (!?) v bunun ox byk hmiyt malik
olduunu yazrlar (AT, I. 1998, 28); Bu bard geni mlumat n Azr xalq kitabnda Azrbaycan tarixilrin aq mktub adl mqalm baxmaq olar.
473
Asurlar tkc 715-714-ci illrd xeyli yeradn dyiib asurca adlar vermilr:
Kinda (Kar-Sin),
Qarqar (Dur-arrukin)
Kielu (Kar-Nabu),
Bit-Baqaya (Kar-tar)
Anzari (Kar-Adad),
Kies (Kar-Ninurta, Kar-Uriqallu) v s.

267

Nzrdn keirdiyimiz blglrd yarmkri v oturaq yaam

ks etdirn heyvandarlq v kinilik tsrrfat haqqnda asur-urartu yazlar xeyli blg verir. Bu yazlarda yama ediln v ya bac-xrac alnan
mallarn eidlri, vergi siyahlar hmin alarda heyvandarln, atln, kiniliyin v sntkarln ksr blglrd inkiaf etdiyini gstrir.
Bu yazlarda protoazr boylarnn tarla zmilrindn, suvarma kanallarndan, baa-balarndan, hr-kndlrindn bhs olunur, mhim
qalalarn tsviri verilir. (Ad kiln onomastik szlrin etimoloji thlili
VIII Bitikd verildiyi n burada onlardan mumi kild bhs olunur).
Asur qaynaqlarnda trkc izah oluna biln Ameka, Aratu, Azay,
Asa, Qrdr, Kaka, Bektiar, Puriat (Brad), Enqur, rtukan (rtoqan),
Tarminay, Tulbunay, Tunak, Telusin, Musasin, Mitak, Mitat, Sabini kimi
onlarla xsad verilir. Bzi boy balar, qalabyi, blg bas, bykby adlarnn ata, dd, byk (payuk), yanzi, yabqu, toyqu (dayauku, deyok), ba toyqu szlril verilmsi aydn gstrir ki, bu szlr balarn
xsi ad deyil nvan - tituludur.474
Haqqnda dandmz blg v byliklrd ad kiln Ayubak,
Aykan, Alburi, Alnca, Aran, Arbel, Araz, Arazia, Azir, Atlila, Barnaq,
Bars, Baru, Daqar, Kaban, Kundur, Kuiana, Parda, Tatami, Sabar, Sibar, Ura v sair bu kimi onlarla toponimin trkc olmas, burada aran,
aran, arman, az, azr, polad, pard, qarqar, qzl, zngi, atr, dli, mad,
alnca, daqar, soan, kuman, bus (boz), qaral, urmu, su, subi, sibermen,
subar//sabar, saq, saqar, saqbut, saqtatu adl trk boylarnn yaamas
m.. IX-VII srlrd Azrbaycann etnik durumunu aydn ks etdirir.
Bu protoazr boylarnn bir qismi bars, br, qaban, xoruz, xoruzlu,
man zoonimlril yaranm adlarla tannrdsa, bir qismi d yarmkri
yaam bildirn heyvandarlqla bal padar, tavarl, sr, a etnonimlrini dayrdlar.475 Nzrdn keiriln etnonimlrin thlili eyni adl boylarn ayr-ayr blglrd mskunlamasn da ortaya xard. Toponimlrd olduu kimi bu etnonimlrin d ksri sonralar Alban (Aran) elind
v Trkmnistanda tkrar olunur.
474

,
() (, 1970, 124).
475

. .
,
(, ), (-, ) (, 632-633).

268

Yuxarda Mana byliyindn danarkn yaxndak

eyni etnik trkibli blglrin d oxar iqtisadi v
geosiyasi durumda olduunu grdk. Lakin Urmu
Mana eli
glnn gney yaxalarnda man boylarnn ndrliyil ortaya xan kiik Mana byliyi artq IX srin
ortalarnda traf blglri d hat edn Mana eli
klind qaynaqlarda ks olunur. Mana byliyi ilk alarda qonu Asur
dvltlrinin tsir dairsindn knarda olduundan onun ad asur yazsnda Manna v Munna klind yazlm, Azrbaycandan uzaqda formalaan Tvrat is bu ad Minni klind vermidir. Asur v urartular bu
bylikl yaxndan tan olduqca artq bu blg v byliyin ad asur yazlarnda Man (boylarnn) lksi anlamnda Mt Manni, urartu yazlarnda is Manani ebani klind stabillmidir.476
IX srin ortalarna qdr digr blglrdn o qdr d frqlnmyn Mana byliyi qonu byliklrl ittifaqa girib bir sra blglrin birlmsin nail olmudu. Mrkzlmi hakimiyti znd saxlayan Mana
elinin snrlar Urmu glnn traf blglrini hat edirdi. Zaman-zaman
Asur-Urartu il aparlan mcadild bu snrlar gah byyr, gah da kiilirdi. Batda Asur il qonu olan Mana elinin snr gneyd I Bars blgsin, douda Xzr, quzeyd is Araza qdr uzanrd. Baqa szl,
Mana elinin corafi snrlar sonrak Kiik Madann (Atropaten) v masir Gney Azrbaycann snrlarna uyun idi.477 Urartu dvltinin zifldiyi alarda Mana elinin tsir dairsi bzn Gyc gl hvzsin v Van
glnn gneyindki Xubukia blgsin qdr atrd.478
476

slind man boylarnn qurduu eli biz Man lksi//dvlti anlamnda Man eli
klind yazmalyq, lakin nnvi olaraq qut, saq, mad boyadlar il bal ellri Qut,
Saqa, Mada klind yazdmz n Man adn da Mana klind veririk. lbtt, bu
adlarn subar, turuk, qamr, alban etnonimlri il ortaya xan Subar, Turuk, Qamr, Alban dvltlrinin adnda olduu kimi kilisiz Qut, Saq, Man v Mad formasnda yazlnn gndm gtirilmsin ehtiyac vardr. Bunun n Azrbaycan tarixilrinin bu
mvzuda gnm toplants keirmsi grkir.
477
, 1956, 173.
478
Mana il kiqol (masir Gmr blgsi) arasnda olan laq qaynaqda ks olunmudur. kiqol blgsinin bykbyi Saqastarann Urartu ar II Rusaya kndrdiyi mktubun mzmununu thlil edn Q. A. Melikivili yazr:
, , ()
- . , (, 1949, 59-60).

269

n Asiyada Elam, Asur, Babil v Urartu kimi qdrtli dvltlrin

qonuluunda ortaya xan Mana eli yarand ilk alardan ayaqda dura
bilmk n dzgn xarici siyast yeritmli idi. Mana elinin snrlarndan
uzaqda olan Elam v Babil dvltlril problemi yox idi.479 nki Mana
il Elam-Babil arasnda tampon blglr vard. Manann gneyind nc
Bit-Hamban, Parsua v Ellipi kimi mstqil byliklr olan hmin blglr sonralar Manann arxa cinahnda byk bir zolaq klind Asur yaltlrin evrilmidi. Bu zolaqdan gneyd Babil-Elam snrlarna qdr
kassi boylar yaayrd. Bellikl, Mana eli yarand adan yalnz yaxn
qonuluqda birbaa kontaktda olduu Asur v Urartu dvltlril, sonralar is Gney Qafqaza gln saqa-qamr boylar il mnasibti dzgn
qurmal, mstqilliyi qorumaq n evik diplomatiyaya yiylnmli idi.
Hl IX srin balarnda Zamua blgsind kiikbylrdn biri olan
Ameka asurlarn vaxtar hcumuna qar vahid hrbi-siyasi qurumla xmaq n traf blglrin birliyini yaratmaa chd ets d, buna nail olmad. Zamua lksindki oxlu hkmdarlar Asur arna bac-xrac
vermli oldular.480 Zamuann gney-bat blglri Asurlarn lin keir,
lakin Mana byliyinin siyasi hakimiytin tabe olmu -Zamua adlann
Urmu gln qdrki razilrd yaban ordularn qarsna xa bilck
vahid komandanlq altnda hrbi qvv formalard. Bellikl, IX srin
vvllrind traf byliklrl vahid siyasi qurum trafnda birln v getged razic byyn Mana byliyi artq hmin srin ortalarnda siyasi
meydana dvlt kimi xr.481
X-IX srlrd onlarla kiik byliklrdn biri olan Mana byliyinin
Mana elin evrilmsi tarixi zrurt idi, nki batdan Asur dvltinin,
quzey-batdan is Urartu dvltinin yrlrin mruz qalan Urmuyaxas
blg v byliklrin birlmsin byk ehtiyac yaranmd. Tbbs
l alan man boyunun bylri traf blg bylrinin bir araya glmsin
nail olmu, mrkzi hakimiyti Mana byliyind olan Mana elini qura
479

Elam dvlti Mana eli anda Azrbaycana hcum etmmidir. Lakin II minilin ortalarnda qdrtli dvltlrdn biri olan Elam XIV srd Babili ial etmy sy gstrir, XII srd kiayarasna yrlrini artrb, 1175-d Kassi slalsin qlb alr.
Elam arabir Mana torpaqlarndan gneyd yerln razilr d yrlr edir. I Navuxodonosorun (1126-1105) vaxtnda lulu v kassi boylar il savam Babil dvlti is yalnz Manann son illrind Asur-Mana ittifaqna qlb almdr.
480
AT, 1996, 52.
481
AT, 1994, 89.

270

bilmidilr. Bel ki, 843-d Mana ynnd yr xan III Salmanasar

bura gir bilmdi, yalnz bat snrda yerln Alabri blgsini yamalad.482 Regionda hkmranlq yarna xan Asur v Urartu dvltlri traf
lklri z hakimiyti altna almaq n IX-VIII srlr boyu bir-biril dflrl qanl mhariblr aparmlar. ki qdrtli qonu dvltin bir-biril
vurumasndan istifad edib gclnn Manann nfuzu get-ged artrd.
Lakin hmin mhariblrin bzn Mana razisind getmsi Mana elinin
mstqilliyin thlk trdirdi. Bel ki, Asur-Urartu mhariblri tkc
IX srin son on ilind drd df Mana razisind getmidir.
VIII srin vvllrind Urartu yrlri bir sra Mana blglrinin
zbt olunmas il nticlnmidi. Lakin III Tiqlatpalasarn 743-d urartulara vurduu ar zrb Manann l-qolunu ad v hmin srin ikinci
yarsnada toparlanb gcl dvlt evril bildi. VIII srin ortalarndan
balayaraq gclnn Manada baarl elby olan qoca ranzunun hakimiytinin son illrind blg caniinlrinin separatizmi problemlr yaradrd.
Asur ar II Sarqon ranzuya v olu Ulusuna urartuynml separatlar czalandrmaa yardm edirdi. O, asurynml Mana elbylril mttfik kimi rftar ets d, yazlarnda ox vaxt zn byk qarda kimi
tqdim edirdi. lbtt, mana yazlar qalmad n asur yazlarnda yer
alan bel informasiyalar obyektiv durumun gerk zn tam gstrmir.
Mana dvlti m..VIII srdn balayaraq vaxtar Asur v Urartu
il savam v bu dvltlrin he biri onu tam mlub ed bilmmidir
- deyn . M. Dyakonov Mana haqqnda bilgilrin azln urartu v asur
arlarndan frqli olaraq, mana elbylri yazlarnn biz atmamasnda
grr.483 Manaya aid blglri onunla savaan trflrin mvqeyini ks
etdirn asur-urartu yazlarndan yrnirik v tbii ki, bu yazlarda Mana
eli kimi onun elbylri d aalanr. Htta, Mana elinin Asur v Urartu
zrin yrlri Urartu ar Argitinin yazsnda Mana eli gldi, mn
df etdim kimi tri bir deyiml verilir.484 Asur yazlar is asurlarn
mlub olduu olaylar haqqnda mumiytl susur, yalnz bzi Asur arlarnn fal aanlarna aid qsa ngr mtnlri vaxtar Mana trfdn
gzlniln thlknin olub-olmamas haqqnda blg verir.
482

, 1993, 59.
, 1956, 143; Qaynaqlarda Mana elind yazdan istifad olunmas haqqnda
blglr olsa, rnklri yoxdur. Hr halda mhv ediln yazlar srasnda salamat qalan
nvaxtsa z xa bilr.
484
AT, 1996, 57.
483

271

kiayarasnda ortaya xan Asur dvlti hl XIX srdn Urmu

yaxalarna girmy can atrd. Lakin asurlarn bu niyti Turuk byliyinin
iki sr dirnii il kerkl bilmdi, sonrak srlrd is kassi slalsinin hakimiyt glmsi asurlarn douya yaylmasnn qarsn ald. Bu
alarda asur arlar tutduqlar lklri sadalayanda, adtn lulularn lksin qdr deyimini ildirdilr. X srin son illrind II Adadnerari
Urmu glndn quzey-batdak Mexri lksindn Mana byliyinin bat
snrlar boyunca Namara qdr ens d, Manaya kemmidir.485
nc Mana il Asur arasnda olan blglr girn asurlar 843-d
Mana byliyindn batdak Alabri blgsin, 834-d is Mada lksinin
i blglrin yrlr etmidi. Sonralar Asur dvlti Manann gney snr boyunca Qzlbuda qdr byk bir zola tutub, Bit-Hamban, Zamua,
Parsua, Qarqar, Kiesu kimi bir ne Asur yalti (caniinlik) yaratm,
burada asur qarnizonlar yerldirmidi. Dorudur, Asurdan asl olan bu
blglrd zaman-zaman asurlara qar syanlar alovlanr, asur qarnizonlar qovulurdu, lakin asurlar nvbti yrl yenidn buralar zbt edirdi.
Bellikl, quzey v quzey-batdan Urartudan asl blglrl, batdan
Asur dvltinin z il, gney cinahda is Asurdan asl yaltlrl hat
olunan Mana eli Asur-Urartu dvltlril balansladrlm siyast aparmaq zorunda idi. zllikl, Manann arxa cbhsi sayla bilck gney
snr boyu asurlarn yaratd Asur yaltlri hr an Mana elini yandra
biln bart llyi kimi partlaya bilrdi.486 806-dan Urartuya qar yaranan Mana-Asur ittifaq myyn fasillrl VII srin ortalarna qdr davam etdi.487
Azrbaycanda sonralar da zn gstrn byk qarda dncsi Mana eli andan formalaan glnk idi. Bel ki, sonralar daima
Roma-Part v Bizans-Pers dilemmas qarsnda qalan lk balarnn
psixoloji durumu gah rum-yunan, gah da part-pers qounlarna yardm
olan haliy d sirayt etmidi. Mana anda qonu dvltlrl balansl
485

, 21.
III Tiqlatpalasarnn vaxtndan douya asur hcumu oxald, asurlar Bit-Hamban v
Parsua lklrini tutub Asur yaltin evirdi, sonralar II Sarqon da daha iki yalt (Kiesu, Xarxar) yaradr. Platsdarm rolunu oynayan bu yaltlrdn asurlar daha uzaq yerlr yr etmk imkan qazanr. Asarxaddonun vaxtnda asurlar htta 677-d Dmavnd dalarndan quzey-dou torpaqlara gedib xr, lakin bu gedi buralara asurlarn
son gedii olur. nki 672-ci il mqavilsin baxmayaraq, yerli xalq vergidn yaynr,
syanlar asur qarnizonlarna tez-tez hcum edirdilr.
487
, 31.
486

272

siyasti aparan balar lknin mstqilliyindn ox, z hakimiytini

qorumaq mqsdi gdrdlr. ranzu anda lkd hm Asur, hm d
Urartu ynml qvvlr vard. Asur trfdarlar Urartu ekspansiyasn
asurlarn kmyi, Urartu trfdarlar is asur ekspansiyasnn qarsn
urartularn kmyil df etmyi ngr sayrdlar. ranzunun asurmeylli
siyasti n Asiyann bu qdrtli dvltini Manann havadarna evirmidi.488 ranzunun vaxtnda Mana glck Atropaten dvlti hdudlarnda
yerl bilmi, qdim rqin drd qdrtli dvltindn biri olmudu.489
Lakin mrkzi hakimiytin xzinsini doldurmaqla brabr asurlara da
bac-xrac vermli olan bzi caniinlri bu durum raz salmrd. Bu narazlqdan istifad edn Urartu byklri bel caniinlrin syanna maddi
v mnvi yardm edirdilr.
Urartu-Asur qardurmas v bu iki qdrtli dvltin apard mhariblr VIII srd Manaya manevr etmk imkan verirdi. Asuru n
Asiyann n qdrtli dvltin evr biln III Tiqlatpalasar (744-727) v
II Sarqonun (722-705) vaxtnda Mana eli urartularn zbt etdiyi torpaqlarn xeyli hisssini qaytara bildi. zllikl, 714-d Shnd da tyind
ba vern savadan sonra asurlar urrartu tabeliyind olan mana blglrini
yamalad, manallar is Urmu traf razilri ld edib mhkmlndi.
Htta bir il sonra Ulusun vaxtil asurlarn Manadan qopard bzi snr
blglr d yrlr etdi.
Urmu gl yaxalarna IX srin sonundan balanan Urartu hcumlar bir sr boyu vaxtar tkrar olunmudur. puini v olu Menuann
anda (819-781) urartularn Mana razilrini zbt etm istyi gndmdn dmyn siyast idi. Urmu glndn quzey blglri l keirn v
zaman-zaman Urmu glnn bat v dou yaxalar il gney yrlr
edn urartular Urmu glnn quzey, dou v bat yaxalarnda bir sra
blglri tutmudu. VIII srd dflrl Urartu hcumlarna mruz qalan
Mana eli artq bu srin ortalarna qdr torpaqlarnn byk bir hisssini
itirs d, Urartuya tabe olmad. Eyni blgy urartularn dflrl hcum
etmsi gstrir ki, bu blglrin ial mvqqti xarakter damdr.490
488

AT, 1994, 95.

AT, 1996, 58.
490
Bel ki, Manann quzey blglrind mhkmlnn urartular Manann i blglrin,
zllikl Urmu glnn gney-dou yaxasnda Meita blgsin 812 v 809-cu illrd
hcum etmi v burada masir Miyanduba yaxn Datp adl yerd yaz qoymular.
Gneydki Butu v Barua (Parsua) blglrini yamalayb geri qaytmlar.
489

273

II Sarduri 747-d indiki Xoy-Mrnd-hr ynnd irlilyrk

Arazbaran-Qarada blgsin daxil olmu v burada polad boylarnn
20-dn artq qalasn v xeyli yaay msknini zbt etmidi.491 Lakin
Polad blgsin qdr yolboyu zngi boylarnn yurdlar kimi, poladl
msknlri d 30 ildn sonra urartulardan tmizlndi.492 nc III Tiqlatpalasarn, sonralarsa II Sarqonun vurduu ar zrbdn yalnz 714dn sonra hakimiyt gln II Argitinin vaxtnda zn gln Urartu artq
vvlki qdrtini itirmi, bu durumdan yararlanan Mana is toparlanb
gclnmidi.
Artq 730-cu illrd hakimiyt gln I Rusa slflrindn frqli
olaraq, Manaya girmy qorxur, Mana elini daxildn paralamaq n bu
elin caniinlri olan yerli blg bylril laq yaradb, onlar mrkzi
hakimiyt qar xmaa svq edirdi. Bunu da qeyd edk ki, asurlardan
frqli olaraq, urartular zbt etdiyi Mana torpaqlarnda, o cmldn Tbrizrvan aras blglrd knd tsrrfatnn inkiaf n suvarma kanallar kir, atln inkiafna rait yaradr, mdafi v qarovul qalalar
tikirdi.
Saqa-qamr boylarnn Qafqaz dalarn ab n Asiyada at oynatd vaxtlarda Mana artq Asura byk qarda kimi baxmrd, frst
tapdqca Asur yaltlrin hcum edirdi. Qamrlr Anadolunun quzeydou blgsind, saqalar is Quzey Azrbaycann bat blglrind KrAraz arasnda yerlmidilr.493 Uzaq msaflri srtl qt edn mahir
oxu svarilrin bozqr sava kulturunu n Asiyaya gtirn saqa-qamr
boylar buradak geosiyasi durumu dyidi. srlrl trafdak xalqlara
qan udduran Asur, Urartu kimi dvltlr son illrini yaamal oldular. Bu
olaylar Tvratda yolunu azmlar czalandrmaq n Tanrnn z ordusunu gndrmsi kimi dyrlndirilmidir.
Daha sonralar n Asiyaya bozqr tpril qaydan ouz-slcuq
boylarnn burada oturaq trklr yeni nfs verdiyi kimi saqa-qamrlrin
491

Polad (Puluadi) blgbyinin ad Kadiau klind oxunmudur. Bu adn trkibind

qat-yay anlaml szlrin olmas da mmkndr.
492
Bu olaydan 20 il nc I Argiti d Manann imerixadir ar hrini tutur. Lakin
bu hrin harada olmas blli deyil. Hr halda, toponimin kknd simer (suber) sz
onun sipermen boyu il laqsini gstrir, -ix (urartu) kilisindn sonrak adir sz
gr trk dilllrind dalq yer anlamndak topoformantdrsa, onda bu hr-qala ad
Subar ykskliyi (Simer-ix-adir) anlamnda ola bilr.
493
, 1977, 35.

274

qayd da Mana elinin protoazr trklrini ruhlandrd. Artq soydalar

atl trklrin yardm il Asur-Urartu dvltlrin qar xmaq n gzl rait yaranmd. Arazn hr iki yaxasnda oturan saqa-qamr boylar,
onlarn atl alaylar Asur v Urartu zrin gedn Mana elbylrin yardm edirdi.494
Bellikl, VII srin vvllrind Mana eli ox gclndi. Asur arlar snr blglr mliklr tyin edib, itat etmyn manallar sakitldirmy alrd. Htta 680-d Asarxaddonun yazsnda bel deyilirdi:
Mana lksinin adamlarn - boyunymz qutlar datdm, onlar xilas
ed bilmyn mttfiqlri pakayn ordusunu silahla qrdm.495 Lakin
el Asarxaddonun anda Mana saqa-qamr boylarnn yardm il Asur
snrndak Alabri v baqa blglri zn qaytard.
Mana ordusu 673-d bzi Asur qalalarn tutur. Hmin il asurlar bu
itkinin heyfini Van glnn batsnda yaayan subar trklrindn alrlar.
Asarxaddon burada yerln Subar byliyini tutub darmadan edir. 660da Aurbanipal Mana elinin tutduu razilri geri almaq n hcuma
keir, bir ne snr msknlrini zbt ets d, i blglrd uur qazanmr v buralar yamalayb geri qaydr. Be il sonra Mana zrin asurlar yenidn hcum edirlr, zirtunu mhasiry alsalar da, tutu bilmirlr,
ancaq bzi qalalar geri qaytarrlar. Bu uursuzluq Mana elbyi Axerinin
facisil nticlnir, z halisi onu yxb meyidini sryr. Yerin olu
Uali keir v yenidn Asur buyuruuna girn Mana nfuzunu itirir.
VII srin vvli Mana n uurlu olsa da, hmin srin sonu uursuz oldu. Gzlmk olard ki, mttfiqlri saqa-qamr boylarnn kmyi
il Mana eli n Asiyann n qdrtli v uzunmrl dvltin evrilck.
nki quzey qonuduunda yaranm Saqa eli il birlmk imkan vard.
Grnr, azr xalqna verln bu ansdan, Quzey v Gney Azrbaycann
vahid dvlt daxilind birlmsi n yaranm bu ilk tarixi raitdn
Mana v Saqa elbylri istifad ed bilmmilr. Txminn 670-ci illrd
Dou Anadoludak Qamr byliyinin bas Partatu da dnk xd, asur
arnn qz il evlnmk istdi. Artq qamr byklri asurlarla yaxnlq
edirdi. Az sonra qamrlrl saqalar aranda da ixtilaf baland.
nc soydalar qamrlrin yardmndan mhrum olan Mana eli
VII srin sonlarnda yaranmaqda olan Madaya kmk edn saqalara da
494
495

, 50 (8); 65; 68, , .

, 1956, 264.

275

gvn bilmirdi. Kmksiz qalb ziflyn Mana elbylri yenidn Asurla yaxnlamaa balad. Babil qar 616-dak savada mlub olan Asur
ordusunun trkibind sir dn manallar da vard. Bellikl, iki srdn
artq mvcud olan Mana eli artq bu alarda gney qonuluunda gclnmkd olan Mada elinin trkibind idi v son df ad Tvratda VI srin
balarnda Madaya tabe lklr (Saqa, Urartu) il birg kilir.
Mana elinin qonular v Mana elinin z daxilindki etnik demoqrafiya haqqnda bir-iki klm demy ehtiyac vardr. Bel ki, Mana elinin
bat qonusu asurlar v qismn hurrilr, quzey-bat qonusu urartular,
quzey qonusu azlar v saqa-qamr boylar, quzey-dou qonusu sonrak
kaspilr (dou snr Kaspi dnizi boyunca uzanr), gney-dou qonusu
mad boylar v onlarn arxasnda aribi adlanan irandilli boylar, gney qonusu qarq etnik trkibli Ellipi blgsi v bu blgdn sonra kassi v
elam boylar, gney-bat qonusu is kassi v aramey boylar idi. Grndy kimi, sami (asur-aramey), qafqazdilli (hurri-urartu) v kassi-elam
dilli etnoslarla hat olunan Mana elinin quzeyi trkdilli az, saqa-qamr
v kaspi boylarnn mskni idi. Mana elinin snrlarndan knarda qalan
bir sra blglrd olduu kimi, snrlar daxilindki blglr d trklrin
yurdu idi.
Mananaslqda ilk df olaraq, vvlki blmd myynldirdiyimiz az, azr, alnca, aran, aran, arman, a, bars, br, bus (boz),
daqar, dli, qaban, qaral, qarqar, qzl, kuman, zngi, man, mad, padar,
pard, polad, urmu, saq, saqar, saqbut, saqtatu, sr, soqan, su, subi,
sibermen, subar//sabar, atr, tavarl, xoruz adl trk boylar m.. IX-VII
srlrd qdim Azrbaycan blglrinin etnik durumunu aydn gstrir.
Tbii ki, bu etnonimlr sonrak trk xalqlar iind yaylan kimliyi blli
boylarn adlardr v hmin alarda kimliyi blli olmayan boylarn da
Azrbaycanda, zllikl Quzey Azrbaycanda yaamas bir gerklikdir.
Lakin m.. VIII sr qdr bunlarn srasnda biz irandilli boyad blli
deyil. rannas E. Herzfeldin tdqiqatna saslanan S. Qaqay haql olaraq yazr ki, IX-VIII srlrin onomastik materialna gr hmin alarda
Mana razisind irandilli hali olmamdr.496
Mana elinin etnik demoqrafiyas haqqnda bilgi ld etmdn onun
siyasi tarixind ba vern olaylarn sbbin dzgn qiymt vermk tin
olur. Bu halda, Mana elini quran boylar haqqnda da konkret informasiya
496

, 1993, 42.

276

olmur. Bel ki, . M. Dyakonov Mana v Mada dvltlrinin yarand

razilrin m.. I minilin vvlindki etnik durumunu mumi kild bel verir:
Lakin qdim Azrbaycann etnik corafiyasnn belc
mumi qut-lulu, kaspi-kadusi
kimi etnonimlrl verilmsi
III-II minilliklr n zn
dorulda bilr, I minilin balarnda is artq asur-urartu qaynaqlar onlarla blg v bu
blgd mskunlam boylar
haqqnda bilgi verir. Ona gr
d yuxarda kiik byliklrdn
bhs edrkn nzrdn keirdiyimiz boyadlarn m.. IX-VII
srlr zr bel vermk olar:

277

Bu xrit-sxemdn grndy kimi, eyni boyad bir-birin yaxn v

uzaq blglrd ortaya xr. Bel ki, eyni anlaml su (sub, subar), saq
(saqbut, saqar), sangi (sangibut), padar, bars, baru, az (azr), arman, araz
kimi boyadlar bir-birindn aral blglrd grnr v bu adlar dayan
trk boylar sonralar trk ellri yaylan lklrd yenidn ortaya xrlar.
vvlki blmd gzdn keirdiyimiz byliklrin etnik durumu aydn
gstrir ki, Mrkzi Azrbaycanda IX-VII srlrd mvcud olan kiik
siyasi qurumlarn oxu artq boylara gr deyil, blglr gr tannr.497
Bel ki, bir bylik v ya blgd mxtlif adlar dayan boylarn yaadn, hminin eyni adl boylarn mxtlif blglr yayldn myyn
etmkl subar, lulu-qut, turuk, kuman adl prototrk boylarnn qurduu
siyasi qurumlardan frqli olaraq, Azrbaycanda yeni dvltilik glnyinin formaladn grmk olur.
Mana eli anda blglr zr kiik siyasi qurumlarn caniinliklr
kimi formalamas sonrak Mada eli anda byk mahallar v yaltlr
formasnda v Pers (hmni) imperiyas vaxtnda satrapiyalar klind
davam etmidir. Mana elind mrkzi hakimiytdn asl olan blglr
yerli slallr trfindn idar olunurdu.498 Asur qaynaqlar bel blgbylrinin bzisini Mana caniini (akin Mt Manni) adlandrr. Bel ki,
m.. 716-714-c illr arasnda Zigertu blgsind Mitt (Mitatti), Andia
blgsind Telusin, Uidi (Urartu yazsnda Uqidi) blgsind Baqdat,
Maday blgsind Dayauk (Dayaukku) Mana caniini kimi verilir.
Bu son Dayauk adnn zl ad deyil, toyqu anlaml doyuku titulu
olduunu v bir ne blg basnn da byk anlaml payuk titulu
dadn yuxarda sylmidik. Grnr, elbyi ranzunun vaxtnda yaranan caniinlik sistemind artq caniinlr seki il yerli bylr iindn
seilnlr idi. Bel ki, Manann Bit-Kapsi adl gney-dou blgsind
ba 744-d Battan by, 737-d Upa by idis, artq 714-d blgbyi
Paukku adlanrd.499
497

Mana tarixin aid grkli kitab yazm S. Qaqay qeyd edir ki, Gney Azrbaycan
razisind m.. I minilin vvllrin aid mixi yazlardan biz mxtlif tayfa adlar bllidir (, 1993, 34-35); Lakin yazar bu tayfa adlarn sadalamr.
498
Asur qaynaqlar Surika, Qzlbut, Sangibut, Mesi, Kirruri, Suqunia, Xarran, Gilzan,
Subi, Baru v sair onlarla blgad kir ki, bunlarn da bzisi Mana elin tabe olan
blglr idi. Manadan tam asl olan blglrdn baqa Asur snrna yaxn olan Karal
v Alabri byliklri bir mddt caniinlik statusunda Manaya tabe idi, lakin bu blglr
hl IX srdn sonra zaman-zaman Asur dvltindn asl vziyt drd.
499
, 49 (6); , 1956, 195, 199, 214.

278

Olsun ki, yerli hakimlrin seki il seilmsi onlarn mrkzi hakimiytdn aslln zifldn faktor idi, nki yazl qaynaqlarn verdiyi
blglr gr, caniinliklrin avtonomluu aydn grnr. Bel ki, caniinlrdn Mitt, Telusin, Baqdat v Dayaukun yarmstqil hakim kimi
faliyti, onlarn Urartu ar il lbir olub mrkzi hakimiyt qar xmas buna dlalt edir. Sosial-iqtisadi v mdni inkiaf baxmndan da
blglr Mana elindn geri qalmrd. Msln, Andia blgsind hl II
minilin sonlarna aid Marliktp qazntlar burada inkiaf etmi atlq
kulturuna aid nsnlr, atl basrq, yksk dulusuluq kulturu, qzl brbzk, zl damal mhrlr ortaya xarmdr.500 Eyni durum baqa
blglrd d grnr.
Manaya aid asur-urartu qaynaqlarnda yzlrl hr-qala, hr v
knd adlar qeyd olunmudur. Burada mhtm qalalardan, zllikl
dalarn banda ucaldlan qaravul brcl qalaalardan bhs olunur.501
Mana eli anda Azrbaycan knd tsrrfat baxmndan n inkiaf
etmi lklrdn biri saylrd: buradan aparlan eidli qnimtlrin, iri
v xrdabuynuzlu heyvanlarn say-hesab yox idi. Atln mrkzi d o
alarda Mana lksi idi. Burada heyvandarlqla yana, kinilik, sntkarlq da yksk sviyy qalxmd. mumiytl, Mana eli anda oturaq v yarmoturaq yaam il seiln halinin mdni inkiaf sviysi
kiayaras mdniytindn geri qalmrd. Asur qaynaqlar Manada yaz
v uzman katiblr olduunu da qeyd etmidir.502 Protoazr dilind olan bu
yazlarn haansa z xacana mid bslmk olar.
Mana eli byk dvltilik glnyi olan bir blgd yaranmdr.
Bel ki, bura Aratta, sonralar is Qut dvlti v Turuk byliyinin ortaya
xd blg idi. zllikl Akad, Sumer v Elam razilrini d hat
edn Qut eli andan minildn artq zaman kemsin baxmayaraq, onun
ks-sdas hl d davam edirdi v Asur arlar bzn yazlarnda mana500

, 1977, 30.
II Sanqibuta girn asurlar qeyd edir ki, burada dmnin yaxnladndan xbr tutmaq n halinin gz gec-gndz da zirvlrind ucaldlm brclrd qalanan tonqal tstsnd idi (, 49, 233); Manann dou snrnda yerln Panzi qalas haqqnda asur qaynanda deyilir ki, Mana arnn (Ulusunun) bu byk qalas qaravul mntqsi kimi tikilmidi (, 49, 74). Bu qala masir Qaravuldan quzeyind idi. Hmin alarda baqa bir Penzu hri d Dclnin quzeyindki Subar byliyind vard. Olsun ki, Sibir ad kimi, ada Penza yeradn da ora kn subarlar aparb.
502
, 1977, 35.
501

279

llar qutlar ad il verirdi. Arxeoloji tapntlarn mixi yazl mnblrin

mlumatlar il mqayissi Urmiyayan yaltlrd erkn dvlt qurumlarnn hl ox vvllr tkkl tapdn gstrir.503
Mana eli anda blglr zr kiik siyasi qurumlarn caniinliklr
kimi formalamas sonrak Mada eli anda byk mahallar v yaltlr
formasnda v Pers (hmni) imperiyas vaxtnda satrapiyalar klind
davam etmidir. Mana elind mrkzi hakimiytdn asl olan blglr
yerli slallr trfindn idar olunurdu.504 Asur qaynaqlar bel blgbylrinin bzisini Mana caniini (akin Mt Manni) adlandrr. Bel ki,
m.. 716-714-c illr arasnda Zigertu blgsind Mitt (Mitatti), Andia
blgsind Telusin, Uidi (Urartu yazsnda Uqidi) blgsind Baqdat,
Maday blgsind Dayauk (Dayaukku) Mana caniini kimi verilir.
Bu son Dayauk adnn zl ad deyil, toyqu anlaml doyuku titulu
olduunu v bir ne blg basnn da byk anlaml payuk titulu
dadn yuxarda sylmidik. Grnr, elbyi ranzunun vaxtnda yaranan caniinlik sistemind artq caniinlr yerli bylr iindn seki il
seilnlr idi. Bel ki, Manann Bit-Kapsi adl gney-dou blgsind
ba 744-d Battan by, 737-d Upa by idis, artq 714-d blgbyi
Paukku adlanrd.505
Olsun ki, yerli hakimlrin seki il seilmsi onlarn mrkzi hakimiytn aslln zifldn faktor idi, nki yazl qaynaqlarn verdiyi
blglr gr, caniinliklrin avtonomluu aydn grnr. Bel ki, caniinlrdn Mitt, Telusin, Baqdat v Dayaukun yarmstqil hakim kimi
faliyti, onlarn Urartu ar il lbir olub mrkzi hakimiyt qar xmas buna dlalt edir. Sosial-iqtisadi v mdni inkiaf baxmndan da
bu blglr Mana elindn geri qalmrd.506
Trk dvltilik sistemini bzi dyiikliklrl myyn vaxtacan
saxlaya biln bozqr trklrindn frqli olaraq, oturaq v yarmoturaq
503

, 1993, 53.
Asur qaynaqlar Surika, Qzlbut, Sangibut, Mesi, Kirruri, Suqunia, Xarran, Gilzan,
Subi, Baru v sair onlarla blgad kir ki, bunlarn da bzisi Mana elin tabe olan
blglr idi. Manadan tam asl olan blglrdn baqa Asur snrna yaxn olan Karal
v Alabri byliklri bir mddt caniinlik statusunda Manaya tabe idi, lakin bu blglr
hl IX srdn sonra zaman-zaman Asur dvltindn asl vziyt drd.
505
, 49 (6); , 1956, 195, 199, 214.
506
Msln, Andia blgsind hl II minilin sonlarna aid Marliktp qazntlar burada
inkiaf etmi atlq kulturuna aid nsnlr, atl basrq, yksk dulusuluq kulturu, qzl
br-bzk, zl damal mhrlr ortaya xarmdr (, 1977, 30).
504

280

trklrin yaad Mana elind qonu dvltlrin tsiri il tarixi glnklrdn uzaqlama seimli qurumlarn aktivliyini azaltmd. Asaqqallar
uras qurumunun ziflmsi, toyqularn mrkzi hakimiytd deyil, yalnz Dayauku kimi caniinliklrd grnmsi elbyin irsi hakimiyt ld
etmsi v Mana elinin oliqarxik xarakter almas il nticlnmidi.507
Q. A. Melikivili yazr ki, Mana elbyi Ulusunu mayit ednlrin
amel
srasnda zadganlar (
rabni), byklr (ibi), onun ata soyundan, ata
evi ailsindn (zr bt ab-u) saylan mavirlr (maliki), hmin soydan
olmayan lk v blg balar (akkanakk, rid) v baqalar vard. O,
mat
Mana lksinin byk (ar) caniinlrinin aknuti Mannai rabti adlandn da qeyd edir.508 Grnr, quldarlq quruluunun hkm srdy
qonu Asur, Urartu, Babil v Elam dvltlrindn frqlnn Mana elind
bu dvltlrin hakimiyt sistemi il trk dvltilik glnyinin sintezi
yaranmd. Bu qarq sistemd geni xalq ktllrin deyil, oliqarxlara
arxalanan elbyin irsi hakimiyti o qdr d gcl olmurdu.
Yuxarda Mana byliyinin Zamua lksinin bir paras olduunu
qeyd etmidik. Asurlar bu ky 880-d hcum ednd gney blglrin
bas kimi onlara qar xan Ameka (Amek) v ona qoulan Aratu idi.
Burada asurlara qar 855-d dirni gstrn qvvlrin banda Mektiara (Bektiar), 821-820-ci illrd is onun olu arsina (Sarn) dururdu.
Grnr, Udak elbyin 830-cu illrd balq etdiyi Mana byliyindn
gneyd Bektiar-Sarn slalsi Mana il paralel mrkzlmi hakimiyt
qurma imkan ld ets d, bunu gerkldir bilmmi v bu slalnin
idarsi altnda olan boylar Mana elin tabe olmular.
Bellikl, ilk Mana ar kimi tannan Udak haqqnda yalnz bunu
bilirik ki, asurlar 828-d Manaya hcum ednd lknin quzey-bat blgsind olan Zirtu (zirtu) hrindn qab dada gizlnir. Asurlar is
buralar yamalayb oxlu malqara, var-dvlt aparrlar.509 mumiytl,
507

Dorudur, asur yazlarnda Ata, Dd, Byk, Dayauk ad (san) dayan blg balarna rast glmk olur, lakin onlarn trk trsi il seilmsi haqqnda birbaa bilgi
yoxdur. Yalnz bir ne srdn sonra Herodot Deyok (Dayauk) haqqnda danarkn
onun hali trfindn seildiyini qeyd edir.
508
, 1949, 71.
509
Asur srkrdsi Dayan-Aurun adndan bel yazlb: Mn manal Udakn msknlrin yaxnladm, manal Udak mnim silahmn parltsndan dht glib, cann
qurtarmaq n z ar hri Zirtan trk etdi. Mn onun dalnca ddm. Saysz-hesabsz
qaramaln, qoyunlarn, mlkiytini apardm. hrlrini viran qoydum, datdm, od
vurub yandrdm ( 1993, 59).

281

IX srin sonlarnda Manaya dalbadal hcumlar edn Urartu arlar da

lkni apb talayrd. Udak elbydn sonra txminn 80 illik bir dvrd
Manaya balq edn elbylrin ad blli deyil. Bel ki, yalnz 737-y aid
olaylarda Mana elbyi ranzunun ad kilir.
VIII srin ortalarndan sonra 718- qdr txminn iyirmi il hakimiytd olmu ranzu elby Mana tarixind mahir diplomat, bacarql v
uurlu dvlt bas idi. Olsun ki, ranzu ad bu elbyin zl ad deyil,
*r-yanzu v ya *rnc san (titulu) idi. Onun vaxtnda Mana eli Asur v
Urartu kimi qdrtli dvlt evrilmidi.
ranzu III Tiqlatpalasarn mttfiqi kimi asur ordusunun Urartuya
qar savandan bhrlnir, zbt olunmu torpaqlar geri qaytarr. Asur
arlar kimi caniinlik sistemini ttbiq edir. Hakimiytinin son illrind
artq qocalm ranzu 719-da II Sarqondan hrbi yardm alaraq Manadan
ayrlmaq istyn bir ne yaay msknini (qalan) tutur, ld ediln qnimti, sirlri is asurlara verr.510 ranzuya kmy gln asurlar Zigertu
caniini Mittin hrbi yardm il Manadan ayrlm uandaxul v DurURU
dukka (
Du-ur-duk-ka) qalalarn geri qaytarmaa yardm etmidi.511
Grnr, bu olaylardan bir il sonra 718-d ranzu lm, yerin
olu Aza kemidi. Artq 716-ya aid qaynaqlarda Mana elbyi Azann ad
kilir.512 Azann qsa srn iki illik hakimiyti dvrnd daxili ixtialar
gclnmi, lk paralanmaq, dvlt dalmaq thlksi qarsnda qalmd. Uidi v Zigertu caniinlri Baqdatla Mitt urartularn yardm il
Azan Shnd da tyind ldrrlr, daha sonra is Maday v Andia
blglrinin caniinlri Dayakku il Telusin d bu antiasur ovqatl syana
qoulur.
ranzunun asurynml siyastini davam etdirn Azaya qar birlmi qvvlr onu Shnd da tyind mlub edib ldrndn sonra
ranzunun ikinci olu Ulusun Mana elbyi seilir. Uratu ar I Rusann
yardm il taxta xan Ulusun urartuynml siyast aparr v Asur sn510

Urartu ar I Rusann thrikil Sukka, Abitikna, Bala qalalar v Zigertu byi Mittin
hrbi yardm il uandaxul v Durduk qalalar Manadan ayrlmaa chd edirdilr.
511
1956, 206; Buradak drg, duracaq yeri anlamnda durduk sz qala
adna ox yakr v XVII srd Anadoluda da Qzl-rmak aynn yaxasnda Durduk
adl trk kndi vard ( , III. 1983, 286).
512
Azann ad asa//aa//atsa klind d oxuna bilir ( 1956, 207); Manada bu
adn az//as etnonimil bal olduunu da dnmk olar. Azrbaycanda Asa, Aza, Azay
ad yayn idi.

282

rna yaxn Alabri v Karal blglrini d asurlara qar balanan hrkata

qoulmaa thrik edir.513 Manada ba vern daxili kimlri bhan
edn II Sarqon bura qoun yeridib indiki Ziviy (zbia) hril brabr bir
ne yaay msknini yandrr. syanlardan Mitt qab dalarda gizlnmkl cann qurtarsa da, manallara grk olsun dey, Baqdat tutub
drisini soydurur, Alabri v Karal bylrini d czalandrr. Mannal
Ulusun atasnn taxtnda oturub, urartulu Ursaya (Rusa) arxaland v 22
qalasn ona rman etdi - deyn II Sarqonun 716-da Manaya etdiyi bu
yrn sas mqsdi Ulusunu urartuynml siyastdn dandrmaq idi.
Ulusunla baran Sarqon onu hrmtl qarlayr. Ulusunu devirmir, onu
yenidn taxta oturdub, lk zrin lav simvolik vergi (30 at) qoyur.
II Sarqon urartularn Manadan qopard 22 qalan tutub nc Asur
razisin qatr, bir il sonra is Manaya qaytarr.514 Bundan sonra Manann
gney-dou trfdki Maday caniinliyin keib, urartularla laq qurmu
Dayauku sir alr v ailsil birlikd Suriyaya srgn edir.515 Bir il sonra,
714-d Urartu zrin gedn Sarqona mttfiq kimi Ulusun asur ordusu
n rzaq tdark grr, onu gneydki Durduk qalasnda qarlayr.
Sarqon is Ulusunun rfin ln verir. Asur yazs qeyd edir ki, Sarqonla shbtd Ulusun atas ranzuya nisbtn daha yksk mqamda
oturmudu. Bir il sonra (713-d) yenidn Manada grn Sarqonla Ulusun bir-birin hdiylr verirlr. Bel diplomatik addmlar Asur-Mana
mttfiqliyini nmayi etdirn grnt idi.
Asur qaynana gr, II Sarqon ordusunun 714-d Manaya girmsi
gya manallarn cann qhb (kakbe) urartulardan qurtarmaq, zbt etdiklri Mana blglrindn onlar qovmaq n imi.516 II Sarqonun bu
yrn v onun kediyi yollarn geni rhini II Bitikd vermidik. Bu
yr Mana elbyin qar syan ednlrin kmyin gln I Rusann
513

Asur qaynaqlarnn Ullusunu klind verdiyi Ulusun ad Urmu glnn gney-bat

trfindki Harunada 828-d ba olan ulusun, hmin ada Bxtiarn olu arsin v
Andia byi Telusin adlarndak -n (-sn) formant trk antroponimiyasnda geni ilnir. Bu baxmdan, hmin adlarn Ulun, Sulun, Sarn v Telun formalarn brpa
etmk mmkndr.
514
ox gman ki, bu qalalar Urmu glndn gney-bat trflrd idi.
515
Ulusun Urartudan z evirndn sonra I Rusa elilr gndrib Maday byliyind
caniin Dayaukla mnasibt qurur v onu mrkzi hakimiyt qar syana thrik etmidi.
516
, 46 (46), 49 (51).

283

mlubiyti, Urartu ordusunun darmadan edilmsi il nticlndi v

Mana itirilmi torpaqlarn geri qaytard.
Ulusundan sonrak elbyin ad qaynaqlarda yoxdur. Ancaq Asur ar
Aurbanipal (669-627) yazsnda Mana elbyi Axerinin (Axseri) onun
atasna tabe olmadn qeyd edir. Hr halda Axseri 670-ci illrdn hakimiytd idi. Asur hcumlarnn qarsn ala bilmyn Axseri hrmtdn
dmd, manallar 650-d onu devirib olu Uallini elbyi seirlr. O
da z olu Erisini Asur arna girov gndrir. Xalqn qalxb Axserini devirmsi hakimiytd olan slaly qar deyildi, nki onun yerin olu
elby seilir, syann sbbi xalqn Axseridn narazl idi.
Grndy kimi, Manada hakimiyt irsi ynd olsa da, xalq hl
z iradsini ortaya qoya bilirdi. Bel ki, saray evrililri, ordunun v
asl blglrin syan mxtlif dvltlrin tarixind vaxtar grnn
olaylardandr, lakin xalqn qalxb z hkmdarn devirmsi qdim alarn dvltilik tarixind tk-tk rast glinn hadisdir. halinin hl z
aktivliyini saxlayan demokratik hisssinin azadl (. M. Dyakonov) bu
protoazr boylarnn kemi seim v toy glnyinin zif yaants idi.
Bellikl, Mana elind dvlt quruluu, onun siyasi-inzibati razisi,
yarmstqil byliklrin mrkzi hakimiytdn nominal asll, elbylrin irsi hakimiyti v lknin etnik demoqrafiyas haqqnda asur-urartu
qaynaqlarnn verdiyi bilgilr Azrbaycann qdim tarixind bu dvltin
nmli yeri olduunu aydn gstrir. Grnr, Mana elinin qurucular
olan man boylar lkd etnik konsolidasiya yarada bilmdilr, nki man
boyu siyasi arenadan kilndn sonra onun ad qaynaqlarda (Bsutun
yazs, Herodot v b.) kilmir.517 Qaynaqlardan bu da blli olur ki, qonu
dvltlrdn frqli olaraq, Mana elind sad xalq yeri glnd z iradsini ortaya qoya bilirdi.
Dorudur, tdqiqatlar Mana an patriarxal v ev quldarl hdudundan xmayan erkn quldarlq cmiyti kimi dyrlndirir, lakin
burada quldarlq termini gerk durumu ks etdirmir. nki qonuluqda
olan Urartu, Asur, Babil, Elam dvltlrindn frqli olaraq, Mana elind
quldarlq quruluu n sosial-siyasi v iqtisadi zmin yox idi. Bel ki,
byk feodal tsrrfatlarnda ilynlri, elbyi sarayndak qulluqular
517

ox sonralar hay qaynaqlar rzurumun gneyind Mananali (manal) blgsi olduunu qeyd etmidir (, 1947, 169); Lakin man boyunun bu blgy getm tarixi
haqqnda lav bilgi yoxdur.

284

klassik anlamda qul saymaq olmaz. Manada oxsayl tanr mbudlar

sistemi olmadndan mhtm mbdlrin tikintisin v mbd tsrrfatna lazm olan byk ii qvvsin d ehtiyac yox idi. Heyvandar, ilx, kini, sntkar manllara, ev qulluqular nkr-knizl kifaytlnn mana bylrin, yerli caniinlr, hminin yetrinc saray qulluqusu olan elbylr qullar ordusu lazm deyildi. mumiytl, trk dvltlrind insan azadl trk trsil qorunmudur. Bunun aq rnyini
Mana eli il eyni ada kiayarasnn quzeyind mvcud olan Subar byliyind grmk olur.
Lakin klassik trk dvltilik sistemini saxlayan bozqr trklrindn frqli olaraq, oturaq v yarmoturaq trklrin yaad Mana elind
trk dvltilik glnklrindn uzaqlama hallar da olmudur. Bel ki,
Mana eli quldarlq quruluunun hkm srdy qonu dvltlrdn qullar
institutunun olmamas il frqlns d, hmin dvltlrdki irsi hakimiyt sistemini mnimsmi, Qut elind grdymz seki sistemindn z
dndrmidi. Ancaq xalq ktlsi hakimiytin apard siyastdn nataz
olanda elby qar syan qaldrb onu devir bilirdi.
Bellikl, iki srdn artq mvcud olan Mana eli m.. VII srin
sonunda quzey qonusu Saqa eli il birlikd Mada dvltinin tpkibin
daxil oldu. Mana elind qazanlm tcrbdn sonrak Mada v Pers
dvltlri yararland. Pers (hmni) dvlti dalandan sonra kemi
Mana elinin razisind atropatlarn idar etdiyi Kiik Mada (Azrbiqan)
eli yarand.

285

n Asiyada m..VIII-VII srlrd ba vern tarixi

olaylarda aktiv itirak edn qamr (kimmer) boylaQamr
rnn saqalarla (skitlrl) qohumluu, onlarn tarixi
byliyi
v etnoqrafiyas haqqnda oxlu yazlar var, lakin
onlarn mnyi mslsi hl d mbahisli olaraq
qalr. Antik a yazarlar (Herodot, Pompey Troq, Siciliyal Diodor v b.)
saqa boylarnn m.. XVI-XV srlrd Araz ay yaxasnda yaadn v
sonralar Azaq dnizi yaxalarna getdiyini qeyd etmilr.518 Saqa boylarndan Saqa eli blmsind geni dansaq da, burada qeyd edk ki, qamr
boylarnn tarixini saqalardan ayrmaq mmkn deyil, nki bu iki trk
boyunun ad asur qaynaqlarnda sinonim szlr kimi ilnir. Saqa boylar
kimi, qamr boylarnn da Anadoluda Homer anda v ya daha qdim
alarda grnmsi haqqnda blglr vardr.519
Qdim qaynaqlara gr, saqa boylar vvllr Araz yaxasnda yaayrm. Sonralar Qafqaz dalarn ab, Azaq dnizi yaxalarnda zlrin
yurd salmlar. Sonralar qamrlri tqib edrk, n Asiyaya qaytmlar.
Bir sra arxeoloqlarn tdqiqat bu klri tsdiq edir.520 Lakin bu klr
ellikl deyil, saqa-qamr boylarnn bzi qollar il gerklmidir. Ona
gr d saqa-qamr boylarnn nc n Asiyada yaamas, buradan dou
v quzey lklr k etmsi v onlardan bzi tirlrin yenidn n Asiyaya qaytmas haqqnda danarkn nzr almaq lazmdr ki, hm gedn,
hm d qaydanlar saqa-qamr boylarnn myyn hisslri idi.
n Asiyadan dou v quzey lklr miqrasiya edn subar, turuk,
qut, qaqay, kuman, urmu v sair trk boylar kimi, saqa-qamr boylar
da Azaq dnizi yaxalarna buradan getmilr. Arxeoloji blglr gr,
saqalar m.. IX srdn (blk daha nc) quzey v dou ynlr km,
n Asiya mdniytini Azaq yaxalarna v Altaya damlar. Qamrlr
is Azaq v Qara dniz yaxalarna saqalardan nc getmidir. Sibir-Altay
blglrind VIII-VII srlrd ortaya xan saqa kulturu onlardan bzi
qollarn douya miqrasiya etdiyini aydn gstrir. Mhz hmin doudak
saqalar VIII srin ortalarnda Xzrin quzeyil Azaq yaxasna glib, zlrindn bir-iki sr vvl burada yurd salm soydalar olan qamr boyunu
yerindn elyir. Sonralar bir-birinin ardnca bu yolu ken hun, subar,
avar, xzr, peeneq, kuman, qpaq boylar da eyni olay yaamlar.
518
519
520

Bu tarixi m..1700-c illrdn sayanlar da vardr (, 2003, 32).

, I. 3. 21; III. 2. 12; XI. 2. 5; XIV. 1. 40.
, 1980, 18.

286

VIII srin sonunda Azaq yaxasndan qaydan qamr boylarnn bir

hisssi Azrbaycann bat blglrin v Kiik Asiyann quzey-dou blglrindki qdim Qaqay lksind yerldilr. Onlarn ardnca VII srin
vvllrind Drbnd v Dryal keidlril Azrbaycana qaydan saqalarn
bir hisssi d Urmu-Gyc gllri arasndak blglrd oturdu. Saqaqamr boylar VII srin vvlind burada yerli soydalar il birlrk
byk hrbi qvvy evrilirdi. Hmin srin sonunda is saqa boyundan
bzilri yenidn Azaq blgsin qaytd v m.. III srd Skitiya adlanan
bu lky hun axnna qdr tarix shnsind qald.

Miladdan nc VIII srin sonlarnda Azaq dnizi yaxalarndan qalxaraq, Gney Qafqaza v Dou Anadoluya glib bylik quran qamrlr
(kimmerlr) azr trklrinin formalamasnda mhm rol oynamlar.
Onlarn ardnca VII srin vvllrind Azrbaycana glib, burada dvlt
quran, uzun mddt traf lklrin ahlarn rahatsz edn, sonra yenidn
Azaq yaxalarna qaydaraq, orada yeni dvlt quran saqa (saqat) boyundan
sonra ayrca danacaq. Burada is saqa v qamr boylarnn Azrbaycanla bal maraql tarixi shiflri zrind dayanmaq nzrd tutulub.
Ona gr maraql deyirik ki, hllik ld olan mlumata gr, vaxtil
n Asiyadan, Urmu gl hvzsindn dou v quzey lklr k etmi
trk boylar iindn sonralar vvlki Atayurda qaydan ilk boylar saqaqamrlrdir. kinci maraql cht budur ki, saqa-qamr boylar Qafqaz
dalarndan Urmu gln qdr Quzey v Gney Azrbayan arasnda
krp olub, Arazn sa v sol yaxalarn burada qurduqlar dvltin snr287

lar iin almlar. Saqa-qamr boylarnn mnyi mslsi il yana, bu

boylarla laqdar VIII-VI srlrd Azrbaycanda yaanan olaylarn mntiqi nticlri tkc azr trklrinin deyil, baqa trk xalqlarnn da tarixini
yeni bax bucandan yrnmy imkan ar.
nc, elmd xeyli dolaa salnm saqa-qamr problemin aq
gzl baxmaq lazm glir. Bel ki, vvllr azr xalqna gya he bir aidiyat olmayan v ad yalnz kimmer klind yazlan bu boyadnn etimoloji
amn vermi, bunun qam-r sz olduunu v azr xalqnn soykknd
drin iz buraxdn yazmdq. O vaxtdan bir ox Azrbaycan tarixilri
artq hmin etnonimi qamr klind ildir.521 Lakin hl d elmd, zllikl bu etnonimin kimmer klindn mhkm yapan rus tarixilrinin
qamr boyu haqqnda yanl yozumlar ba alb gedir. A. A. Neyxart yazr ki, hyat trzi v dil oxarlna syknn kimmer-skit qohumluu
mslsi masir elmd geni yaylm hipotezlrdndir. Bzi Avropa v
rus alimlri is kimmer (qamr) boyunu skitlrdn ayrb, kelt, trak (frak),
tavr v ya irandilli xalq kimi vermy alsalar da, bir ntic ld ed
bilmmilr v etiraf olunur ki, kimmer probleminin arxeoloji v etnik
mslsi hl d aq qalr.522
Halbuki, Prokopi hl 554-d yazrd ki, Azaq-Don arasnda oturan
utiqur boyu qdimd kimmer adlanrd.523 Ondan vvlki Antik dvr mlliflri d qamr (kimmer) boyunu qmz in saqa (trk) boylarndan
saymlar. Mhz saqa-qamr birliyinin z v qamr adnn etimoloji am bu msly mbahis dourmayan arqumentlr verir. Protoazr dialektlrind qamr ad kamarqamrqmr variantlar il ilnmidir. Bu
son variant indi d gen saitlri daraldan (olan >ulan, eli >ili) quzey
azr dialektind Qmrl kndinin adnda qalmdr. ksr blglrd is
qamr boyad il yaranm etnotoponimlr ilkin varianta yaxn deyimi
saxlamdr:
Quzey v Gney Azrbaycan: Qmrli, Kmrli, Kmr, Komar, Xomarlu
Grcstan: Kamaraxevi, Didi-Qomareti, Aa//Yuxar Qmrli
zbkistan: Zaraut-Kamar qayas
Trkmnistan: Kmr, Kmrli
Trkiy: Komarlar, Komarl, Kamar-ua
521
522
523

, 1986; 1987; Azr xalq, 2000, 84; , 1994, 132; AT, 1994, 118.
, 1972, 77-78.
, 1985, 74-75.

288

Bu boyadnn trk dialektlrinin znd formalaan qamr//qomr

v qmer//kimer variantlar asur yazlarnda da ks olunmudur: vvllr
daha ox qamer v qamir klind ilnn bu etnonim sonralar qimir v
qimirri klind yazlmdr.524 lk df m..VIII-VII srlrd rast glinn
kimmer formasn sonralar antik dvr mlliflri (Aristey, Hekatey, Herodot v b.) nnvi olaraq saxlamlar, htta Pomponi Mela (I sr) Xzr
yaxasnda komar, quzey blglrd s kimmer boyunun yaadn yazr.525
lbtt bu, kemi mlumatn mexaniki tkrardr.
Maraqldr ki, yunan yazarlar
bu etnonimi (kimmer)
klind verir, lakin Azaq saqalarnn razisind taplm m.. VII sr
aid bir qabn zrindki yaz frqlidir, bel ki, dizini yer qoyub irli ox
atan ipapaq qamr oxusunun ba zrind (kimer) yazlmdr:526 Homerin srind d buna
yaxn kheimerin (keimer) kli verilmidir.527
524
525

, 1963, 340-341; , 50, 8, 10-11; 65; 69.

, 1990, 99.

526

, 1982, 120; Adn n dzgn yazln (Qamer) klind Alban

tarixi verir (Kalankatl, I. 15).
527
Homerin srind (liada, XIII, 4-5) hippopoln Threikn (Treik atl dylri)
v Musn ta(n)gkhemakhn kai aqaun hippmolgn qlaktophagn abin te, dikaiotatn antrpn (mahir lbyaxa misi dylri v madyan saan csur sdinlr, n
daltli yoxsullar) deyimlri haql olaraq, thrak (frak) v kmz in skith-kimmer boylar il izah olunur. Lakin thrak etnoniminin burada threik formas da aq gstrir ki,
Trakiya lksinin ad trk sz il bal yaranmdr. Bel ki, eronim (LQ, col. 1000)
v sidorun Etimologiya srini azacq frql tkrar edn Skandinav abidlrind Yafsin 7 olu bel sralanr:
Gomer, Maqoq, Madai, uban, Tubal, Masok, Tirak (, 1986, 93-95, 134).
Buradak Qomer qamr boyadn, Tirak (v Tiras variant) is Trakiya adn ortaya
xarmdr. Homer ikinci srind (Odisseya, XI, 14) is entha de kheimerin (Kimmerin) andrn dmos te polis te, eri kai nepheli kekalummenoi; oude potautous
elios phaethn kataderketai aktinessin (Orada keimeri xalqnn n-dumana brnm hrlri vard v he vaxt parlaq Gn z alar il bura boylanmrd) klind
verdiyi bu parada etnonim kimmer formasnda deyil, keimer formasndadr (,
1956, 229); Bu sri azr trkcsin evirn . Ziyatay hmin ad kommeri klind
vermidir (, 1977, 147).

289

. M. Dyakonov kimmer etnoniminin qdim rq dillrind qamir,

qomer, qimirri, qimirray formalar olduunu yazr.528 Htta Bibliyada bu
adn Gmr vzin, yanl olaraq Gmr yazldn qeyd edir.529 Lakin
bu adn ilkin formasnn qamr olduunu gr bilmir. Saqa-qamr boylarnn gah saqa, saqat (skit), gah da qamr (kimmer) ad il tannmas da
bzi qaynaqlarda dolaqlq yaratmdr. Bunu aqlamaq n Avropa
alimlrinin daha ox etibar etdiyi qutsal Bibliya kitabna baxaq. Burada
xalqlarn soykk crsil bal yazlmdr:
Yafetin (Yafsin) oullar: Qomer v Mcuc v Maday v Yavan v
Tubal v Meek v Tiras.
Qomerin oullar: Akenaz v Rift v Toqarma (Tekvin, bar.10).

Yhudi dinini qbul etmi soydan olan Xzr xaqan osif X srd
bu soy crsini davam etdirrk yazmdr ki, Toqarmann oullar 10
trk boyunu (xzr, suvar, tiras, bulqar v b.) tkil edir. Hr iki blgni
gzdn keirnd aydn olur ki, qara hrfl veriln boylar qdim trk uruqlarn doru ks etdirir. Bel ki, tiras (tras-pi) boyu daima saqa-qamrlr
il bal olaylarda grnr; qamrlr z llrini Tiras (Dnestr) ay yaxasnda basdrrlar, tras(pi) boyu saqa soykk rvaytind rbyin (Arbak)
soyundandr. Qamr boyunun qdim Azrbaycann mada boyu il qohumluu da burada ks olunmudur. Qamr soyundan olan akenaz (saqa) boyu da crd zn doruldur, nki Bibliyada kwz (akuz) klind
olas yazl vvldn shvn knz klind yazlb, akenaz kimi oxunmudur, lakin buna baxmayaraq, alimlrin he biri akenazn squd (saqat)
olduunu bh altna almr, burada qomer olunun saqa olduunu qbul
edirlr. Bu sradak Toqarma is Anadoluda indiki Malatiya blgsinin
qdim addr v gman edirik ki, toqar (dgr) boyunun ad il adlanmdr. Hr halda, Xzr xaqan 10 trk boyunun mnyini qamrin qarda
hesab olunan Toqar(ma) il balayr. ox sonralar Balkandan Kiik Asiyaya gln hay (ermni) tayfalar xristianl qbul edndn sonra Bibliyadak Toqarman metateza il Torq(om) klind qbul etmi v Torqu
(Tork) zlrinin soybabas saymaq istmilr. lbtt, bu glm haylar
il deyil, qdim ermn trklri il bal yaranm fsan idi v haylar da
bura glndn sonra onu mnimsmilr.
528
529

, 1956, 237.
, 1981, 100 (2-ci qeyd).

290

Bellikl, Bibliya nnsi qamr, saqa, mada, tiras, trk (xzr)

boylarn bir-birin qohum sayr, onlar n Asiyada verir, hm d bu qutsal kitabda Lidiya kral Giqesi czalandran tanr adndan Qomer v btn ordular, quzeyin sonlarndan Toqarma evi v btn ordularn ona
qar arlaca deyilir (Hezekiel, bar. 38). Asur mnbyi d qamrlrin
Giqesl dydyn tsdiq edir. Qdim mnblrd, II minilin ilk yarsndan I minilin ortalarnacan akad yazlarnda quzey atllar umman-manda adlanr. Htta XVII sr aid het yazsnda umman-manda ordusunun
bas Zaludiy (Tsalutis) aid blg vardr. Ulu Sarqon (XXIV sr) il
bal sonralar yazlm bir epik srd v sonrak alarda, sasn qut,
qamr-saqa, mana-mada qounlar hmin terminl verilir.530 Bu terminin
akad dilindki leksik anlam aydn olmasa da, hr halda, onun trk boylarn ehtiva etmsi bir faktdr. mumiytl, saqa-qamr atllarnn Tanrnn gndrdiyi cza batalyonu olmas kimi bir fikir, qonu xalqlarn dilind arxaik deyimlrd mhafiz olunmudur. Bel deyimlrd qamr
etnoniminin bir qutsal mna alar il yana, saqa etnonimind olduu
kimi, rn, alp anlam dadn da sezmk olur:
almanca: skut oxu
ermnic: hsqa (saqa) bahadr
grcc: qmiri bahadr,
qdim grcc: qaemeri, qumeri azman, bt
rusca: kumir bt, tapnaq
hurric: dkumarwe (tanr ad)

Zaxari Kanakertsi eli-qamarlu soyu il bal yazd bir olay bu

szlrl balayr: Bayat boyunun eliqamarlu (eli-qamrli) soyundan
olan, digr tanrtanmaz, vicdansz mslmanlardan frqlnn, znszn biln Apaq adl biri ata minib Vaarapat drsin getdi.531
Buradak bayat boyu il balanan qamrli eli Vedibasarn rvana
yaxn qdim Qmrli kndidir. Hr iki etnonim bizi bayat boyundan olan
Dd Qorquda v eposda qaba lm gtrn xanlar-xan Bayndr xann
atas ulu-aman Qam-qan v qutsal-qurd anlaml Kam-bre byin
adlarnda olan qam szn aparb xarr, onun da aman anlaml qutsal
termin v qdim trk sz olduunu grrk. Bir az da qdim getsk,
Atillann yaxn silahda Ata-Kam adl byin v ondan da vvl Mada
530
531

, II, 1988, 130-131.

, 1969; (, II, 33, 195).

291

lksind hmni slalsini devirn Qam-Ata adl maqn aman-Ata

anlaml adlar dadn grrik. M. Xorenatsi d Trk (Topk) tapna il
bal Ba-Qam (Paskam) soyundan bhs edir. Azrbaycanda artq bugn
leksik anlam arxaiklmi Qam-qam piri, tatar folklorunda da mnas
unudulmu bel bir ifad vardr: Allari, Allari! Allari, Kamr bi!
Mnc, kifayt qdr veriln bu nmunlrd qamr etnoniminin
qam+r hisslrindn ibart olduu aydn grnr. Bu etimoloji yozum
hm saqa-qamr toplumu iind qamlarn yalnz qamr soyundan seil
bilmsi mslsin, hm d tarixi mnblrd saqa v qamr etnonimlrinin sinonim kimi ilnmsi faktna bir aydnlq gtirir. Anoloji glnk
sonrak trk dvltlrind d zn gstrir. Bel ki, qamr etnonimi il
tannan ipapaql saqa boylarnn iind ar nvan qazana biln qam-r
soyu kimi, sonralar xzr v bayat boylarnda da n yksk xaqan mqamna qam soyundan olanlar qalxa bilmilr.
Bura qdr deyilnlr onu gstrir ki, qamrlr ayrca boy deyil, saqa boybirlmlri iind aman soyunu tmsil edn bir qoldur. Ona gr
d hm Asur mtnlrind, hm d antik dvr mlliflrind vaxtar saqa
(skit) v qamr adlar sinonim etnonimlr kimi ilnir. Mhur arxeoloq
A. A. essen gr, Novoerkassk-ernoqorovka abid tiplrini eyni drcd hm qamr, hm d saqa boyuna aid etmk olar. Digr arxeoloq
A. M. Leskov da vvlki saqa-qamr arxeoloji blglrin lav olunmu
son 20 ildki yeni qaznt materiallarn inclyib deyir ki, skitlrl qamrlr kultur v etnik baxmdan eyni xalqdr v indi biz aydn olur ki, n
n skit xalq kimmer (Apoloni) ifadsi ilnmidir, n n madyan
saanlar Hesiod skit, Kallimax kimmer adlandrr, n n Strabonda
skit bas Madiy gah skit, gah kimmer adlanr.532
lav edk ki, Darann Baqastan (Bistun) yazsnda da elam-pers
variantnda saqa, akad variantndasa qamr yazlmdr. Asur yazsnda
qamr ar Tuqdamme Saqa v Qutium ar nvan il verilir v btn bu
deyilnlr yuxarda veriln etimoloji yozuma haqq qazandrr.
Azrbaycana gln saqa-qamr boylarnn bir qismi, daha ox qamr
soyundan olanlar Kappadokiyann dousunda kemi qaqay v urmularn
blglrind Urartu sartindn xilas etdiklri subar boylarna qardlar
v burann trkdilli halisind aktivlik artd n buran hmin alarda
artq traf lklr Qamr lksi (asurca Qamir, Qamirra, sonrak hay532

, 1981, 105-106.

292

ermni yazlarnda Qamirk) kimi tand. Maraqldr ki, ne sr vvl

buradak qaqay toponimlri iind Kapperi yer ad vard v bunu het
imlasna gr Kammeri klind d oxumaq olur, kim bilir, daha qabaqlar blk el yunanlar ilk df qamr tayfasnn ad kimi kimmer etnonimini buralardan eidib, ancaq qamr ad onlara Balkanlardan da mlum
ola bilrdi, nki bir ne arxeoloji blg qamr-trak laqlrini z xartmdr, bunu hmin razid yaam trklrdn bhs edn Skandinav
saqalar (dastanlar) da tsdiq edir.
Yeni Qamr lksinin sonralar Sper adlanan quzey-dou blgsinin
orox ay hvzsi subar toplumunun razisi idi. Artq Herodotun vaxtnda sasper adl oxsayl boylar hmin qamr-subar boylarnn davam
idi. Subar boylar v onlarn blgsi Kolxida halisinin dilind, qdim
grc dili sa nqomas il sasper (sa-suber) klind yunan yazarlarnn
srlrin dmdr.533 Herodot yazr:
Kolxidadan sonra Midiyaya (Madaya) qdr keilck yol
o qdr ox deyil, zira bu iki blg arasnda tk bir ulus var, bunlar
saspierlrdir v onlar arxada buraxanda, artq Midiyadr.534
Hmin tarixi srinin baqa bir blmnd yazr ki, Fars krfzindn (ran yaylasndan) Qara dniz qdrki razilrd drd (pers,
mada, sasper v kolx) sas xalq yaayr.535
Bu is o demkdir ki, VI-V srlrd saqaqamr toplumunun davam kimi subarlar
(sasperlr) indiki Ermnistan btvlkd
iin alan byk bir razid oturmudular.
Bellikl, Y.. Krupnovun bu xritsind
verildiyi kimi, Gney Qafqaza gln saqaqamrlrin bat qanad Urartu dvltinin
quzey snrlar boyunca Kappadokiya v
oroxun yuxar axarlarndan rvan uxuruna qdr yaylmd.
Hmin yaylmann davam olaraq, saqa-qamr toplumunun dou qanad rvan uxurundan tutmu Urmu glnn quzey yaxalar v Quzey
Azrbaycann mxtlif blglrini hat edirdi. Tbii ki, bel geni razi533
534
535

, 1959, 233.
Herodot, I. 104.
Herodot, IV. 37.

293

lr yaylan saqa-qamr boylarnn mrkzlmi arl yaranana qdr

onlarn bat v dou qanadlar bir mddt ayr-ayr boy balarnn rhbrliyi altnda faliyt gstrmilr. Bunu asurlarla mnasibtd saqaqamr bylrinin frqli mvqe tutmasndan da grmk olur.
Azrbaycana m..VIII-VII srlrd gln saqa-qamr boylar ilk
nc Manann quzey blglrin qdrki razilr splndi. Bu ada
Mana dvlti gah Urartu, gah da Asur ekspansiyalarna mruz qalrd. VIII
srin sonlarnda Mana dvltinin bir sra blglri Urartu trfindn tutulmudu. Bu blglri urartulardan tmizlyib, Manaya qaytaran asur
arna qar mana bylrind asurynl meyl yaranmd, lakin II Sarqonun lmndn sonra (705) durum dyidi. Saqa-qamrlrin glii il
sanki mana bylrind bir tpr yarand, lkd anti-asur ovqat artd.
Asurlar bir ne df Manaya gcl hcumlar etslr d, artq burada
vvlki hegemonluu brpa ed bilmdilr v el bil, Asarxaddon bu
itkinin vzini xmaq n yrn ynn 673-d Dclnin yuxar
axarnda yerln Subar byliyin evirdi v bu lkni darmadan etdi.
Amel
Gi-mir-a-a)
O, Mana zrin gndrdiyi ordusuna is qamrlr (
qar ehtiyatl olmalarn taprd, qamrlr aid bu szlri dedi: Mgr
onlar tanr adna veriln and pozan kri ailsi deyilmi?.536
vvllr Urartu hcumlarna mruz qalan mana yaltlri zn qorumaq n asur ekspansiyasna loyal mnasibt bslyirdi. Ona gr d
asur skrlri Mada snrlarna qdr gedib xa bilirdi. . M. Dyakonov
m..715-dki olaylardan danarkn Qarqar qalasna yr edn asurlarn
yolst Kimirra qalasn da tutduqlarn yazr v bu qalann Bit-Xamban
blgsind yerldiyini qeyd edir.537 gr bu qamr qalasdrsa, onda qamr adl tayfalarn vvllr d buralarda yaadn dnmk olar.538 Hr
halda, bizi burada maraqlandran qut v ya subar boylarnn trkibind
536

, 69; Btv VII sr boyu vaxtar asur mnblri manalar saqa-qamr

boylar il yana qeyd edir. Mana dvlti Asurun vassalln rdd etmkl kifaytlnmyib, vaxtil Asur yaltlrin evrilmi srhd blglrdn asurlar qovdu v 650-ci
illr qdr tam mstqil siyast yeridn gcl dvlt evrildi.
537
, 1956, 212.
538
Bu blgnin Arrapha (Krkk) il qonu olmas bllidir v mmkn qamarqabar
paralelliyi il daha qdim baxanda grmk olur ki, I ami-Adadn XIX srin sonunda
yr etdiyi Arrapha il Ninev arasndak Altnkrp civarnda Kabari blgsi d var
(, II, 1988, 61); Maraqldr ki, sonralar macarlara qaran kabar (kavar) adl xzr
boyunun izi Quzey Qafqazdak Kabarda v Gyc gln yaxn Kavar toponimlrind
d qalmdr.

294

olan kemi qamrlr deyil, Azaq yaxasndan qayb Mana lksind

oturan, Mana lksindn xb Urartuya hcum edn, Asur snrlarn ab, yamalar edn ifadlri il asur qaynaqlarnda tqdim olunan
qamrlrdir.
Saqa-qamr atllarnn kmyi il xeyli dirlmi Mana dvlti
VII srin ortalarndan sonra asurlar trfindn gcl zrb alb yenidn
laxlad. Bundan sonra Asur dvlti dalana qdr bzi mana arlar zamanzaman asurynl siyast aparmaq zorunda qald. Artq hmin srin sonlarna doru Manadan frqli olaraq, Asura qar Mada bylri aqressiv
mvqe tutmudu v onlarn tkil etdiyi koalisiya 612-d Asur dvltini,
onun ardnca bir ne ildn sonra Urartu dvltini dadb yer zndn
sildi. Bu olaylarda saqa-qamr dylri madal skrlrl birlikd vuruur, bo vaxtlarda mada gnclrin saqa-qamr saya oxatma sntini
yrdirdilr. Mada ar Kiaksar da yngl yaraql saqa-qamr atl alaylarna uyun qoun nv yaradrd v qdim Azrbaycanda ilk df olaraq
nizami ordu taktikas bu ada, i ouzla d ouz qovuanda formalad.
Saqa-qamr boylarnn Urartu il mnasibtind grginlik vaxtar
davam etmidir, nki saqa-qamrlr Kappadokiyadan tutmu Gyc v
Urmu gln qdr Urartunun zbt etdiyi razilr soxulmu v n Asiyann iki qdrtli dvltindn biri olan Urartunu diz kdrmd. Ona
gr d Van gl hvzsind sxdrlan urartu arlar bdi dmnlri
olan Asur arlarnn patronaj altna girmy mcbur olmudular. II Sarqonun dvrn aid Asur mnblri deyir:
Amel

Qamerli (
Ga-me-ra-a-a) mannallarn lksindn xb, Urartuya
daxil oldu btn Urartu lksi qorxu iinddir. Onlar qoun toplayaraq,
indi gcmz qam kimidir, onun qarsnda dayana bilcyikmi? - deyirlr; Quriana Urartu il Qamira arasndak blgdir, Urartu arna bac
verir. Haan ki, Urartu ar Qamirra lksin qar getdi, haan ki, Urartu
ar mlub oldu, orann btn adamlar (arxas pozulub); Urartu
ar Qamir lksin nec getdis, el d qounu tamam qrld.539

Kr aynn yuxar axarnda urartu dilind Kuriani (asur yazsnda

Quriania) klind veriln blgd urartu-qamr savalar Urartu ar I
Rusann mlubiyti il nticlndi. Bu savan blli tarixi aydn gstrir
ki, qamrlr burada m..720-ci illrd artq blgnin sahibin evrilmidi.
S. T. Yeremyana saslanan . M. Dyakonov bu blgnin Gmr (Lenina539

, 50, 8; 50, 10; 50, 11.

295

kan) olduunu yazr.540 Qamr lksi (Qamr byliyi) buradan ta Kappadokiyann dousuna qdr uzanrd.
Sndlrdn grndy kimi, VIII srin sonunda urartular qamr
tzyiqindn qurtarmaa can atsalar da, buna nail ola bilmirdilr. Sonralar
saqa-qamr boylar Urartu dvltini hm Qamr lksi trfdn, hm d
Mana lksi trfdn Van yaxalarna sxmd. Saqa-qamr balarnn
Urartuya nisbtn, Asurlarla mnasibtind ziddiyt vard. vvla, onlarn Azrbaycanda qurduu arlq Asur srhdlrindn aral idi, ikincisi
d, bu boylarn bzi soylar z bylri il vvldn-axra qdr Asura
qar olan Mana v Mada qvvlrinin yannda idi. Lakin Asur arnn
qz il evlnn nfuzlu saqa byi Partatu v sonralar onun olu Madiy
asurlarla mttfiq olub, sona qdr bu siyasti saxladlar. Bu is dalmaqda olan Asur dvltinin mrn xeyli artrd. Eynil bel olay ne
srlr sonra ba verdi; peeneq ordusu Bizansn nfsini ksnd kumanqpaq bylri byk hdiylr uyaraq, Bizansn kmyin glib, onu
mhv olmaqdan xilas etdilr.
Asur sndlrind dmn saqa-qamr arlar kimi Teupa, paka,
Tuqdamme, (onun olu) Sandakatru adlar kilir. Asurlar umman-manda
ordusunun babuu qamr byi Teupa (678-d) v manallara yardm
edn saqa byi paka il (670-lrd) vuruub, onlar zdiklrini yazrlar.541 Qamrli Tuqdammeni (654-d) umman-manda ar adlandran snd onun olu Sandakatru haqqnda asur arnn bu szlrini verir: Mn
Tuqdammenin qvvsini dadacaam, meydanda on vz edn, onun
belindn gln olu Sandakatru zcym.542
Qamr babuu Teupa 679/678-d asurlarla savada lndn sonra
asur ordusunda muzdlu qamr skrlri grnr.543 Bel ki, asur arnn
qamr atl dylrindn istifad etmsind mqsd hm d bir asurqamr mttfiqliyi grnts yaratmaq siyasti idi. Bel mttfiqliyi bzi
saqa boylarnn balar il d qurmaa can atr v bzn buna nail olurdular. Lakin asurlardan grkli vergini almayan saqa-qamr byklri bu
razlaman tez-tez pozurdu. Eyni durumu burada minil sonra Bizans-Pers
mhariblrind itirak edn subar boylar tkrar edir.
540
541
542
543

, 1956, 233-234.
, 63; 65.
, 1956, 285.
, 66.

296

Digr bir sndd Tuqdammenin Saka v Gutium ar adlanmas

da maraqldr.544 Bel ki, burada artq saqa-qamr arnn Manann bat
blglrin nzart etmsi fakt da ortaya xr. Dorudur, asur mtnlri
Partatu v Madini d saqa ar kimi tqdim edir, lakin onlarn hakimiyt
illri Herodotun Partatu (Prototiy) il bal verdiyi tarixl uyumur, hr
halda, Madinin hakimiyti Kiaksarn arl dvrn dr. Tarixi blglrdn bel mlum olur ki, Azrbaycana gln saqa-qamr boylar VIII
srin sonunda geni razilr yaylmlar.
Burada ad ken saqa-qamr xs adlarnn etimologiyas bard
elmi dbiyatda mxtlif fikirlr sylnmi, onlarn iranmnli olmas
haqqnda biri digrini inkar edn onlarla yozumlar verilmidir, lakin hllik qbul oluna biln son fikir sylnmmidir. Bu baxmdan, biz d
bzi ehtimallarmz oxucularla blmk istyirik.
Teupa ad haqqnda mxtlif fikirlr sylnmi, lakin inandrc
yozum ortaya xmamdr. Bizc, bu teoforik addr v ona subar, hurri,
urartu onomastikasnda zn qabarq gstrn Teub tanr ad il ilnn
ad-Teub, Baq-Teub, Daq-Teub kimi adlarda rast glirik. Trk dillrinin mifoloji terminologiyas sistemli kild yrnilmdiyi n bu adn
hans leksik anlam dadn hllik myyn etmk tindir.
pakay. Bu ad Aspak, spak kimi brpa ednlr var. Bu son variant rus dilindki sobaka il mqayis edib, mada dilind kpy spaka
deyilmsi (Herodot) faktna saslanb, madalar da irandilli hesab edrk,
onun rus dilin hanssa bir iran dilindn kemsini gman edirlr. Halbuki iran dillrind bel ortaq sz yoxdur. O. N. Trubaev slavyan dillrin ken sobaka sznn trk dillrindki kpk sz olduunu sbut
etmi v bu, M. Fasmerin ltind qeyd olunmudur.545 Rus dilind grnn kpk//sobak, kfn//savan kimi dyimlr qdim k//s paralelliyi
(kentum//satem dialektlri) il baldr. Digr Aspak, spak variantlar da
Arbak, lbak tipli trk-saqa xs adlar modelin uyundur, lakin sonrak
alarda itl bal Konaq, Kpk, Barak tipli adlarn kuman bylrinin
adnda sistem tkil etdiyini nzr alanda Kpk//Spk >Spaka >spaka
fonetik dyimsi yozumunu qbul etmk olar. Hm d mlum olur ki,
mada dilind kpk sz bzi trk dialektlrind qalm sbk (spaka)
formasnda ilnirmi.
544
545

, 1979, 11.
, III, 1971, 202-203.

297

Partatu adn Herodot Prototi () klind verir v hr

iki varianta sasn morfonoloji rekonstruksiya *Porutat v *Porutot praformalarn ortaya xardr. Hmin adn kkn azr dialektlrind qalm
varb-getdi ifadsindki var- (bar-) feili olan par- il brpa etmk olard,
nki Pompey Troq hmin szn saqa dilind d pard qad klind
ilndiyini qeyd etmidir, lakin hm dilimizin sz dzm, hm Herodotun yazd formadak o saiti bunu istisna edir, hm d hmin saitin
akad yazsnda a//u il verilmsi glnyi burada hmin adn pr v
tat//tot hisslrin ayrlmasna imkan verir; Br (br) szn qoulan
tat//tot szlri yad, glm, dad mnalarndan tutmu tut- feilin qdr
oxlu anlamlar bildirdiyi n bu adn *Prtut (Brtut) formasnn xs
ad modelin daha uyun gln br tutan anlam dadn dnmk
olar. Olsun ki, M. Xorenatsinin qeyd etdiyi saqa byi Paruyr mhz Partatu
il eyni xs ola bilr. Sibar byinin Birtatu ad da Partatu adna bnzyir.
Madiy. Bu adn zrind geni dayanmaa ehtiyac yoxdur, nki
onun n Asiyada n ilk adlardan olduunu grmk olur v n sas da
budur ki, dou trk boylarnn eposlarnda mnas trkc aydn olan adlar
ilndiyi n Maday Kara dastan da, gman ki, hmin glnyi saxlamdr. Sibir trklri iind mad boylar vardr, Bibiliya is Nuhoullar
Maday il Qamri qarda sayr.
Tuqdamme. Strabonun srind Liqdamis klind yazlm bu ad
m
akad yazlna ( Tug-dam-mi-i) uyun Duqdamis formasnda brpa olunmudur.546 Vaxtil Brlr Atabyliyinin qurucusu Ataby Tutekin adndak tu (bayraq) sz il bal Tuqdamme adnn da dam bayraql anlam dayan v tu-daml >tudamm dyimsin urayan elby lqbi
olduunu sylmidik, lakin buna tam min deyilik, nki Duqdamis formas bu yozuma uymur, daha ox Toxtam adndak toq-ta-m elementlril izah olunmasn n kir. Hr iki halda adn trk antroponimi olmas
bh dourmur. Qdim trk abidlrind Tuk-tekin, Tuk-Varsen adlar
bllidir.547 Bu da bllidir ki, 1146-da Malazgird yaxn Tutab hri bir
zamanlar Tudamlnn at oynatd Qamr byliyinin razisind idi.
Santakatru. Bu adn etimologiyas n uzaa getmk lazm deyil,
ad san v adl boyundan danarkn ad sznn trk antroponimlri
546
547

Yunan yazsnda hrfi oxar il dolaq salnmdr (, 1956, 240).

, 1994, 133.

298

sistemind geni yaylmasn gstrmidik. Burada lav edk ki, qdim

trk toplumu iind yalnz lk basnn olanlar - teginlr blg v
qoun bas v ya byk eli grvi alandan sonra ad titulunu daya
bilrdi. Bu prinsip yuxarda verdiyimiz asur mtnind aq vurulanr;
Sandak-at saqa-qamr elbyi Tuqdamenin oludur v ordu basdr.
Adn sonluu akad dilinin adlq hal kilisidir, burada ir (r) szn
d brpa etmk (at-ir-u > atru) mmkndr.548 Szn vvlind olan
sandak sz is trk xs adlarnda geni yaylmdr v Alp Arslann
atl alay komandan Sandak by kimi tarixi xslr d bu ad damlar.
Tdqiqatlar yuxarda verdiyimiz adlar nzrd tutub, qamr dilindn cmi sz qaldn v onlarn da irandilli xs adlar olduunu
deyirlr. Bu sbbdn hmin xs adlarnn zrind geni dayandq. O
ki, qald cmi szn mlum olmas mslsin, lbtt, bu fikir d
dzgn deyil, nki saqa-qamr boylar ayr-ayr dillrd deyil, eyni dild
danmlar v ola bilsin ki, myyn boyun dialekti digrin nisbtn
(qpaq-ouz frqi qdr) mumi danq dilindn daha ox frqlnmidir. kinci bir trfdn, qamr etnonimi qamrlr baqa xalqlarn verdiyi
ad deyil, zlri trfindn ilnn v getdiklri yer dadqlar addr.
Yaxud yunanlarn kemid dniz sz il Pont dediyi Qara dniz
Azaq dnizindn keid zrind yerln indiki Ker hrinin qamr
anda yaranm qdim adnn Pont qaps anlamnda Pantikape olmas, yaxud qamrlr yaayan Tir hrin yaxn kurqann qamr
tpsi anlamnda kimmerios taphos ( ) adlanmas kimi
faktlara gz yummaq olmaz.549 Bel misallarn sayn xeyli artrmaq v
qamr dilindn cmi ad yox, oxlu sz qaldn iddia etmk olar. Sadalanan adlarn rhindn grndy kimi, vaxtil Azrbaycandan gedn
saqa-qamr boylar getdiklri yerlr trk adlar apard kimi, VIII-VII
srlrd atayurda dnnd d Uukaya, Tatakaya kimi kemi trk xs
adlar il qaytmlar.550
Hmin alardan trkibind qamr ad olan onlarla Qmrli, Kmrli, Gmr, Qmrl kimi etnotoponimlr bugn qdr yaayr. Ola
548

Aker Taqar byin (m..VII sr) bngdana yazlan qdim trkc ekiz tut r adna
ad deyimi mhz ad titulunun r adna qoulmas il baldr (Bax. I Bitik, 280-284).
549
S. R. Toxtasev yazr ki, Herodotun tsvir etdiyi qamr-saqa savanda ln bylrini
bu kurqanda dfn edndn sonra qamrlr Asiyaya getdilr (, 1984, 143).
550
hmni anda (m.. 524-d) yazlm bir Babil sndind iki qamr dysnn ad kilir: Gmid olan kimmerli Uukaya v Tatakaya (, 1982, 102).

299

bilsin ki, Sakasena il qonu blg olan Kambisena (*Kambie) adnda

da hmin qam szmz durur, nki burada qdim etnonim bildirn -bi
morfemi vardr. Bel ki, kaspi, ellipi, azrbi olan yerd kambi v htta
*kamrbi formasnn mvcudluu mmkn saylmaldr. Btv adn sonluu is Gy adnda olduu kimi, saqa-qamr boylarnn yana oturduu
hr iki blgnin adndak formantdr: Saka-e(na), Kambi-e(na).
Saqalarn ad kimi qamr ad da Azrbaycanda xeyli iz buraxmdr.
Bel ki, trkmn at, ingilis at, rb at adlar il bzi at cinslri frqlnir,
blk d, qrmz rngli atlarn qmr adlanmas da qamr at deyimindn yaranmdr, nki qamr atl alaylar n Asiyada bir srdn artq at
oynatmlar.
n Asiyada atl ordular il seiln Qamr byliyi Kiik Asiyadak
n qdrtli Friqiya dvltini txminn 675-ci ild darmadan etdi, 655645-ci illr arasnda is Efes v Sard zbt etdi. Urartu imperiyasna mxsus razilrin oxunu urartularn lindn alb, onlar Van gl hvzsin
sxdrdlar. Asur dvlti kimi qocaman bir imperiyann kmsind mana
v mada boylarna yardm edn qamr axnlarnn da byk rolu oldu. Bellikl, Qamr byliyi VII srd n Asiyada ba vern tarixi dyiikliklrd mhm nm damdr. Yalnz bu srin sonunda Lidiya ar Aliattla dyd mlub olandan sonra Qamr byliyi dald v bellikl,
Azrbaycann quzey-bat blglrind yerln v az sonra Dou Anadoluda bylik quran qamrlrin siyasi tarixi bitdi. Artq VI sr balananda
Asur, Urartu v Saqa-Qamr arlqlarna aid razilr Mada imperiyasnn
trkibind idi.
Saqa-qamr siyasi qurumlar get-ged tprini artran Mada elinin
qdrti fonunda z hmiytini itirnd bu toplumdan bzi tayfalar z
balar il Azaq yaxalarna qaytdlar, lakin bu qaydanlar Azrbaycana
glnlrin zlri deyil, nv-nticlri idi,
nki glib-qaytma arasnda n az
nsil dyimidi. Azrbaycanda qalanlar
(d ouzlar) is artq oxdan buradak
soydalar subar, qaqay, kngr, bulqar,
ggr, zngi, kuman, adl, qzl v baqa
boylara qarb, sonralar yaranan Alban,
Azrbiqan dvltlrinin halisi kimi azr
trklrinin vahid xalq kimi formalamas
prosesind yaxnda itirak etdilr.
300

Baqa trk xalqlar il brabr azr xalqnn da tkkl tapmasnda saqa boylar mhm rol oynaSaqa eli
mdr. slamaqdrki tarixi qaynaqlar min ildn
artq bir dvr hat edn blglrl saqa boylarnn yayld blglr, qurduu dvltlr, onlarn
k, etnoqrafiyas, etnik glnklri v mifologiyas haqqnda zngin
mlumat verir. Yaylma corafiyasna gr, saqalar dou v bat qollara
ayrlr. Minillr boyunca qaynaqlarda Asiya saqalar il Azaq saqalar
(skitlr) bir-birindn frqlndirildiyi n biz d mvafiq mqamlarda
saqa, saqat (skit) v Saqatya (Skitiya) deyimlrini ildirik. Tarixin mxtlif alarnda saqalar douda Xzr dnizindn Altay dalarna, fqanstandan Sibir tayqalarna qdr, batda is Qara dnizin quzey yaxalar
il til ayna qdr mxtlif blglrd v Azrbaycanda yaamlar.
Saqalarn bel geni yaylmas aydn gstrir ki, bu boylar sayca n
qdr ox olsalar da, tarixi qaynaqlar ox vaxt mxtlif trk boylarndan
saqa etnonimi il bhs etmi, htta saqalar byk razilri hat edn el
qurduqda hmin razid yaayan baqa dilli boylar da saqa (saka=skith)
mumi ad il verilmidir. Bu sbbdn, sonrak tdqiqatlarn rhind
Saqa elin tabe olan hm trk, hm d baqa xalqlarn etnik tarixi dolaq
salnm, oxlu yanl fikirlr ortaya xmdr. El bu badan deyk ki,
burada saqa problemindn geni danmaa imkan olmadndan saqa etnonimi altnda nzrd tutulan qafqazdilli, irandilli (oset) v finuqordilli
boylardan deyil, yalnz bu ad Azrbaycandan mxtlif blglr aparan
saqa boyundan, zllikl ba el saylb, (tsarskie
skif elbyi saqalar) adlanan saqalardan shbt aacaq, onlarn soykk
v quzeydn qaydb Azrbaycanda qurduqlar eldn (dvltdn) danacaq.
Baqa trk boylarnn tarixindn bhs edrkn onlarn ilkin Atayurdunu Orta Asiya - Altay civarnda axtaran bir sra tarixi olduu kimi,
saqa boylarnn da ilkin msknini hmin blglr balamaq istyn
yazarlar vardr v hllik bunlarn say daha oxdur. Lakin saqa boylarnn tarixi il ciddi mul olub, onlarn dili, arxeologiyas, etnoqrafiyas
v mifologiyasna aid blglri qdim yazl qaynaqlarla mqayisli kild aradranlar srasnda saqalarn ilkin Atayurdunun n Asiyada olmas
qnatin glnlrin say da son zamanlar artmaqdadr.
nc qdim saqa boylarnn Azrbaycan v Gney-Dou Anadoluda
buraxd izlr diqqt verk. Ad m.. IX-VIII srlrd asur qaynaqlarnda
301

saq-but klind kiln saqa boyuna aid Qarqar blgsindn douda v

batda yerln Saq-bit, Saq-bat adl iki Saqa byliyi olmudur. . M. Dyakonova gr ilk df ad Saqbit klind m.. 820-d kiln saqa boylarnn bu blgsi Hmdana yaxn idi.551 Hmin alarda buradak saqa
boyunun bas da Xan-azr-ok deyimin yaxn bir adla (Xanaziruk)
tannrd. Asur yazsnda Bit-Sa-aq-ba-at klind qeyd olunan ikinci
blg is Arazia v Bit-Baru blglrin yaxn olub, Ellipi blgsindn
quzey-batda, Bit-Hamban blgsindn is gneyd yerlirdi.552
Tbrizdn gney-dou ynd, Urmu il Xzr arasnda yerln
Zigertu (KURZikirtu) blgsini d bzi uzmanlar Herodot v Ptolemeyin
qeyd etdiyi Saqarti () il eynildirirlr.553 Bu blgd Barunaq
(barn-aq), Tatami (da-dam), Kaban (qaban boyu) kimi trkc yaay
msknlrinin ad vardr. Burada Saktatu (sak-tatu) yerad da trkibind
sak szn ks etdirir. Bu blgnin ar hri, yni paytaxt (bakndi)
m.. VIII srd Parda (Brd) adlanrd. Parda ad is part etnonimi il
baldr. 554
Qdim Azrbaycanda budun (xalq) szndn nc boy anlamnda bud (but) sz ilnirdi: zngi-but, qzl-but, karsi-but, saq-but v sair.
Saqbut kimi saqar da trkc yaranm etnonimdir. Trkmnistanda salr
v bayat boylar iind sakar etnonimi geni yaylmdr.555 blqazi
Bahadr xan Qaqa-ora soyundan sayd da-saqar boylarndan danarkn qaqa v saqar szlrinin eyni mnal olub alnnda a xal olan
551

, 1956, 201.
, 1970, 116.
553
, 1954, 141; , 80-81; . M. Dyakonov bu blg adnn Zikirtu,
Zikertu, Zikartu, Zikaria, Zikitia variantlar il verildiyini yazr (, 50, 14);
Son variant (Zikitia) quzey saqalarn lksi kimi veriln Skitia adna uyun glir.
554
Pompey Troq yazrd ki, indi douda hkmranlq edn parthlar skit qaqnlardr v
bu, onlarn adnda da grnr, nki skit dilind pard sz qaanlar bildirir (U,
1984, 154-155); Stefan Bizantlya (V sr) gr, dnizilikl mul olan tirmenlr d
skit boylarndandr v skit dilind tirmen qovulmular demkdir (, 174);
Buradan aydn olur ki, part v tirmen boylarnn ad saqa dilind qovulan, uzaqladrlan, qaqn anlamlar bildirn szlrdir. Bu da aydn olur ki, hr iki etnonim trkcdir
v bunlar varb gedn anlamnda bard//part sz v uzaqladrlan itlnn,
itilib gedn anlamnda itir-men >tirmen sz il yaranmdr.
555
, 1988, 101: Trkmnistanda saqar//sakar, sakar-arlaq, sakarca, sakarl,
beq-sakar, daq-sakar boylar il yana, Zigertuda grdymz qapan, berdili, berdal
boylar da vardr.
552

302

at anlam bildirdiyini vurulayb, saqarlar haqqnda yazr: Azlar uruu

Dudkn, saqar eli is Qabacn trmlridir.556 Azr xalqnn qdim
adn bildirn azlar (az rlr) kimi qzl v saqar boylar da dou ellr
Azrbaycandan getmidilr. Doudak qzl boylarnn bassaqar uruu
da ba saqar etnonimi il tannr.557 Saqar v saqat boyadlarnda frq
yalnz topluluq bildirn -ar//-at kililri olduundan ba saqalar anlamn gerkldirn basaqar v massaget etnonimi sinonim adlardr.
Saqalarn quzey v dou lklr Azrbaycan zrindn getmsini sbut
edn faktlardan biri d Gney-Dou Anadoluda bir ne saqa yaay
mskninin asur qaynaqlarnda qeyd olunmasdr. Bel ki, Van glndn
gneyd Saqa (URU Saqa) adl iki knd m.. XII srd, Dclnin yuxar
axarnda Saka (URU Sakka) adl yaay msknis m..VIII srd asur qaynanda yer almdr.558
Grndy kimi, onomastik material saqa boylarnn dou v quzey
ynlrd miqrasiya etmsindn nc, Azrbaycan v ona yaxn blglrd
yaadqlarn gstrir. Bunu Ziviy, Luristan, Hasanlu dfinlrindn xan arxeoloji blglr, snt srlri d subut edir. zllikl saqa etnosunun atributlarndan saylan a slubu (heyvan slubu) il ilnmi snt
srlrinin ilk nmunlrinin Azrbaycanda ortaya xmas, hm d dou
v quzey saqalarn analoji snt srlrindn xronoloji baxmdan qdim
olmas bu boylarn ilkin yurdunu aydn gstrir.

556

crei-Trakim, 2002, 101, 107; Osmanl andan Trkiyd yarmkri sakaratl,

sakar, sakaral yrk tayfalar bllidir (, 642).
557
, 1989, 91.
558
, 164.

303

Bundan baqa, Ouz dastanlarnda olduu kimi, saqa mifologiyasnda da nsildn-nsil trln bir xalq yadda vardr ki, zllikl
bunun zrind durmaq lazm glir. Bel ki, Herodotun qlm ald
saqalarn soykk fsanlri onlarn Azrbaycandan k etmi trk
boylarndan olduunu aq gstrir v saqalarn qdim tarixin iq tutur.559 Herodot V srin ortalarnda saqat (skit) lksin glib, onlarn mnyi haqqnda xalq arasnda yaylan rvaytlri toplamdr. O, qlm
ald variantlar nv ayrr:
1) Saqatlarn zndn eitdiyi rvayt.
2) Buradak yunanlardan eitdiyi rvayt.
3) Hm saqat, hm d yunanlarn tsdiq etdiyi hekayt.

Aada bhs edcyimiz vvlki iki variantin fsan olduunu dnn Herodot daha ox tarixi mlumat xarakterli nc varianta inandn qeyd edir. slind, nc versiya saqatlarn soykk il deyil,
onlarn k il baldr, saqat boylarnn Azaq (Azov) dnizi yaxalarna
haradan qlmsi barddir. Burada deyilir:
Kori skitlr Asiyada yaayrd. Massaqetlrl savada mlub
olanda Araz ayn keib, kimmerlrin yanna k etdilr.560

Herodotun verdiyi blg qsa olsa da, onun Azrbaycanda iki ay

(Araz v Qzl-zn) Araz ad il vermsi bllidir. Lakin burada saqalarn
Araz qrandan Azaq yaxasna ilkin k il vaxtil douya getmi Orta
Asiyadak saqalarn Azaq yaxasna sonrak k birldirilib. Siciliyal
Diodor da onlarn Araz yaxasndan quzey miqrasiyasn qeyd etmidir.561
Hr iki halda, saqa (skit) boylarnn vvllr Araz yaxasnda yaad deyilir v onlarn Azaq yaxalarna glm xalq olmas fakt vurulanr. Ona
gr d bu kn Xzrin quzey yaxas il v ya gneyindn ken yol
il gerklmsi mslsini hllik aq buraxb, Asiyada saqa boylarnn ilkin yurdu kimi Araz yaxas deyimini tsdiq edn baqa yazarlarn
2000 il nc yazd blglri xatrlayaq. Pompey Troqdan verdiyimiz
bu geni sitatn hcmi bizi darxdrmasn, nki saqa tarixini bundan gzl tsvir etmk mmkn deyil:
559

, 1985 ; Azr xalq, 2000, 63-108.

Herodot, IV. 11.
561
Antik a yazarlarna saqalar (skitlr) blli idi. Homer saqalardan deyil, qamrlrdn
(kimmer) at saanlar kimi bhs edir, Hesiod is (m..VIII) sikitlrin adn kir. Herodot qeyd edir ki, Aristey skitlr haqqnda sr nc yazmdr (Herodot, IV.13-14).
560

304

I kitab. (5) Tarixd ilk df Asur ar Nin qonu lklri tutmaa

balad. (6) Dorudur, daha qdim alarda Misir ar Vezois v saqat
ar Tanay da (bu hrktd bulunmular); bunlardan birincisi Ponta
(Qara dniz) qdr, ikincisi Misir qdr yr etmidi.
II kitab. (3.1) Skitlr Asiya zrind df hkmranlq etmy nail
olmu, zlri is n mlub, n d baqasnn hakimiytin tabe olmular. (2) Pers ar Dariusu biabrlqla Skitiyadan qovmudular, (3) Kuruu
btn qounu il birlikd ldrmdlr, (4) eyni kild ordu bas
Byk Aleksandr Zopirionu qounu il birg darmadan etmidilr
(6) qdrtli Parth v Baktriya dvltlrini onlar qurdu. (7) Skit xalq hm
id, hm d savada zhmli, bdnc fvqlad mhkmdir, onlar itirm
qorxusu olan he n axtarmr, qalib glnd is hrtdn savay he n
ummurlar.
XI kitab.(1.1) Bel ki, btn dnyan romallarla z aralarnda ikiy
blm v indi Dou zrind hkmranlq edn parthlar skit qaqnlarnn trmlridir. (2) Bu, onlarn adndan da mlumdur, nki skit dilind
pard sz qaanlar bildirir.562

Pompey Troqla eyni ada yazm Siciliyal Diodordan da bel bir

sitat gtirk:
I kitab. (II. 43, 1) ndi d (hindlilrl) qonu lkd mskun olan skitlr kek. Onlar vvllr o qdr d byk olmayan blgd yaayrd,
lakin sonralar tdricn zlrinin artan qoaql, hrbi gc il byk
razilr zbt edib z boylarn byk hrt v iqtidar sahibi etdilr. (2)
vvllr onlar azsayl idi v Araz qranda yaayrdlar, onda hrtsiz olduqlar n onlara hqartl baxlrd; lakin hl qdim vaxtlardan
strateji bacar il seiln bir savaqan balarnn rhbrliyi altnda onlar
Qafqaza qdr dalarda, Okean v Mayotiy (Azaq) gl sahillrindki
dzlrd v Tanais ayna qdrki sair blglrd zlrin lk ld etdilr (4) Xeyli vaxt kendn sonra Tanais ayndan o trfd Trakiyaya qdr geni razilri d zlrin tabe edib, hrbi yrlrini baqa
istiqamt ynltdilr, Misirin Nil ayna qdr zlrinin hkmranln
yaydlar. 563

562
563

, 1990, 99; , 1984, 154-155.

, 1990, 82.

305

Bu son sitatda qara hrflrl verdiyimiz ifadlr gr, saqa boylar

vvllr Araz yaxasnda yaayrm, sonralar Qafqaz dalarna qdr v
Azaq dnizil Xzrin quzey (Okean) sahillrind zlrin yurd salrlar,
daha sonralar Tanais aynn o trfini l keirirlr v sonra n Asiyaya
qaydrlar. Bel ardcllq digr antik dvr mlliflrinin srlrind d
tkrar olunur. Bu tekstin verdiyi informasiyan asur arlarndan da nc
faliytd olan saqa byi Tanayn tarixini v Herodotun skit (saqat) soykk il bal verdiyi rvaytd Targitayn m.. II minilliyin ortalarnda
oratya xmas tarixi il mqayis ednd xronologiya uyun glir. Bir
sra arxeoloqlar da bu fikirddir:
Hqiqtn, Orta Asiya v Sibird skit abidlrinin ya cavandr, hr
halda, orada skit mdniytil bal ortaya xan material sasn VII-VI
srlr aiddir. Bellikl, aydn olur ki, n Asiya skitlri Mada zrindn
Orta Asiya v Sibir kemilr, onlarn bir hisssi d Gney Qafqaz zrindn v sasn Qara dniz sahillri il Quzey getmilr. Burada is ortaya xan skit triadas (yaraqlar, at nsnlri v an slubu) adtn, VII
srd Amu-Drya v Volqa trfdn gln skitlrl laqlndirilir, halbuki hmin tarixdn nc Sibir v Orta Asiyada bu mdniytin izini
sbut edn blglr myyn olunmayb.564

Bellikl, saqa boylarna

aid arxeoloji, etnoqrafik, mifoloji
blglr artdqca onlarn hrtrfli tdqiqi saqa tarixin aydnlq gtirir. n Asiyadan saqalarn dou v quzey getmsini
ks etdirn bu xritni d rus
skitnaslar trtib etmilr: 565
Saqalarn Azaq v Qara
dniz yaxalarna glm tarixi d
artq bir ne sr qdim kilir.
Bel ki, bu tarixi T. Sulimirski
m.. IX sr aid edirs, M. . Artamonov v B. N. Qrakov m.. II minilin son srlrin aid edirlr.566 Artq saqa boylarnn quzey v dou ynlr n Asiyadan miqrasiyas da
564
565
566

, 1980, 18.
Eyni qaynaq, 18.
Sulimirski, 1954, 283-284; , 1950, 44; , 1971, 18-26.

306

z hllini tapmaqdadr. N. L. lenova skit kulturu prototipinin Mesopotamiyann quzeyind yarandn sylyir.567
Subar boylar kimi, saqalarn da Gney Qafqaz zrindn quzey
getmsi tarixi m.. II minilin ortalarndak atl klri il bal idi. Dou
Anadolu v Azrbaycanda (Araz yaxasnda) yaayan saqalarn quzey k
Qara dnizdn quzeyd bir ne ayadnda da ks olunmudur. Buradak
Saqa v Saqala hidronimlri saqa boyadn ks etdirdiyi kimi, Fratn
qdim formas olan Prut ayadn da n Asiyadan bura gtirnlr saqalar
idi. Herodot yazr ki, skitlr razilrindn axan bu aya Porata ()
deyirlr.568 Bu is Fratn qdim Purat formasdr v bu forman Anadolu
trklri onun yuxar qolununun adnda Murad-su klind saxlamlar.
Douda m..VIII-VII srlrdn grnmy balayan saqa boylar haqqnda in mnblri mlumat
verir. Son vaxtlar in arxeoloqlar qdim saqa abidlrini tdqiq edib, onlarn m..V-IV srlrd Cunqar
kyinin gney-dousunda yaadn, hminin
Urumi blgsindki saqa qbirlril Issk-kul abidlrinin eyni boylara aid olduunu ortaya xarmlar.
Tuva v Altayda daha iki- sr vvl aid Pazrq,
Arjan kurqanlar da saqa abidlridir. in yazlarnda
se heroqlifil yazlb, sk kimi oxunan saqa etnonimi bard, saqalarn
syunnu boylar trfindn sxdrlb yerlrindn xarlmas haqqnda
ilk bilgini I srd vermi tarixi Ban
Qunun (32-92) Xanu adl srin komentariya yazan Yan iqu hmin se szn bel yozum vermidir: Bat trfd dvlt addr; budda sutralarnda akya adlanr.569
in qaynaqlar saqa boylarnn srlri, onlarn trkm miti,
sulu otlaqlara klri, geni razilr yaylmas v indiki Kabil-Pivr
blglrin enib, dalbadal bir ne dvlt qurmas haqqnda da bilgi ve567
568
569

, 1980, 5, 87.
Herodot, IV. 48.
, 1988, 229.

307

rirlr. Bu qaynaqlarda Frqandki Saqa byliyin hcum etmi hkmdar

Sotszyuy bard mlumat v hmni ahlarnn yazlarnda, hminin
antik dvr mlliflrinin srlrind olan blglr gstrir ki, Xzrdn
douya uzanan ayr-ayr bozqr v alp mnliklri minil boyunca saqa
boylarnn k yerlri olmudur. Bel klr Hindistan lksindn d yan
tmyib. Cvahirll Nehru trmd sanskrit dilind oxuduu bir tarixi
srdki blglrl qzn (ndira Qandi) tan etmk n ona yazd
silsil mktublarnda trk boylarnn Hindistana axn bard demidir:
Bizim eradan qabaq iki yz il boyunca Hindistana bir ne bel axn
olmudur. Lakin sn bel dnm ki, bu klrin mqsdi buralar tutmaq v ya yamalamaq idi. Bu xalqlara yeni razilrd mskunlamaq
zruri idi, nki Mrkzi Asiyada kri boylarnn ksriyti oxalb
artdqca, yaad razilr onlarn dolan n yetmirdi. V onlar da
yeni torpaqlara keib, yeni msknlr salmaq mcburiytind idilr.
(bundan sonra selevkilrin hcumundan bhs edir, sonra yen vvlki
mvzuya qaydr)
Sonra saqa axn baland. Onlar ox idilr, btv Quzey v Bat Hindistana yayldlr. Saqalar trklrin byk kri boylarndan idi. Onlar
da z yerindn baqa bir byk boy olan kuanlar xarmd. Btv Baktriya v Parfiyan bryn saqalar tdricn Pncab, Racputan v Katxiavarda mskunladlar Sonra (yazmda) grcksn ki, bel olay minil
kendn sonra Hindistana mslmanlarn yeni axn il tkrar olundu.570

Douda sonralar da xeyli saqa izlrinin qalmas gstrir ki, onlarn

bir hisssi burada yaranm Hun, Avar, Gytrk, Uyqur v baqa ellrin
iind digr trk boylarna qarmlar. Bzi saqa boylar is bugncn
saqay, saqar, saxa adlarn saxlamdr.
Sibir v dou blglrdn Avropaya kn saqalarn yolunu 4-5
sr sonra hunlar tkrar etmilr. Saqanaslarn oxu saqalarn doudak
izlrin saslanb, onlarn Altay v Orta Asiyadan glmsi fikrini irli
srmlr. Bel ki, VII v sonrak srlrd Karpatdan Altaya qdr olan
razilrin myyn blglrind a slubu adlanan rsmlrl zngin
saqa//saqat kulturu aydn seilir.571 Dorudur, Gney Sibir bozqrlar v
Altay-Tuva razilrindn batya gn atl saqa boylarnn Azaq yaxala570

, . 1981, 129.
Qazax alimlrinin heyvan sz vzin, qdimdn dilimizd ilnn (a) szndn istifad etmsi daha dzgndr v biz d bu termini ildirik, ancaq lifbamzda
sar nun iarsi ( ) olmadndan onu an klind yazrq.
571

308

rna gtirdiyi an slubunda stiliz olunmu yeni alarlar vard v bu yeniliyin olmas yox, mhz olmamas qrib grnrdi. Bu baxmdan, n Asiya
sntinin Azaq yaxasna bir ne sr Sibiri dolanaraq glmsi olaynda
Sibirin damas bu snt srlrin vurulmalyd. Analoji durum Azaq
v Qara dniz yaxalarnda davam etmi, bir ne sr rzind yunan sulu
da saqa snt srlrin z damasn vurmudur:
Bellikl, m. . VIII-VII srlrd hm dou, hm d batda saqalarn a slublu nsnlri
aa-yuxar bir ne onillik frql ortaya xr.
Lakin hmin a slubu bu
tarixdn bir ne sr vvl
qdim Azrbaycanda Hasanlu, Luristan, Sakkz abidlrind grnr v saqa
soykk fsanlri onlarn
mnyini n Asiyada axtarmaa svq edir. Bu is o
demkdir ki, saqa boylar
nc Azrbaycanda yaam v buradan Sibirin gneyin apardqlar a slubunu orada bir ne sr
yeni alarlarla znginldirmi, oradan da batya kiln boylar hmin glnyi
Azaq blgsin damlar. Antik dvr tarixilri saqalarn ilkin yurdu
kimi Araz qran gstrir. Herodotun verdiyi mlumat baqa qaynaqlarla
sbut olunarsa, onda saqalarn Urmu hvzsindn xmas mslsi daha
konkret tarix (m..1500) syknr.
Yazl qaynaqlara gr, saqalarn bat qanad Qafqaz dalarnn arxasnda m.. VIII-VII srlrdn grnmy balayr. Hmin alarda Azaq
dnizi yaxalarndan qopub, Azrbaycana qaydan v burada dvlt quran
saqalar bard xeyli tarixi blglr vardr. Lakin elmi dbiyatda saqalarn
Azrbaycanda daha vvllr yaamas haqqnda geni shbt almr, halbuki Urmu hvzsindki arxeoloji material, saqa bzklrindki n Asiya
mnli a slubu motivlri, bzi antik mlliflrin saqalarn Atayurdu kimi Araz qran qeyd etmsi v Dcl yaxasndak Kuman lksind
309

Saqa kndlrinin m.. XII sr asur yazsnda ks olunmas faktlar aydn

gstrir ki, saqa boylar Gney-Dou Anadolunun v Azrbaycann qdim sakinlri olub, sonralar dou v quzey istiqamtlr getmilr. Saqalarn Azaq trfdn Azrbaycana glii is, slind Atayurda qayd d.
II minilin ortalar - I minilin vvlin aid Qafqaz v Luristan arxeoloji abidlrini mqayisli yrnn Hanarn bunlar eyni mnli kultur
saymas sonrak elmi dbiyatda dstklnmidir.572 Luristan v Tal razilrind son tunc v erkn dmir ana aid qohum arxeoloji kulturun
olmas bhsizdir. Vanden Berghe Luristan tunc yalar tarixini (m..
1200-1000) gstrs d, bzi alimlr bu yaxnl saqa boylarn irandilli
sayd n bu abidlri saqalarn Azrbaycana glii tarixil (VIII-VII
sr) uyunladarmaq istmi v htta bu yalardan bzisinin zrind
XII-XI srlrd yaam arlarn ad yazlmasna baxmayaraq, onlarn
Luristan basrna gya sonradan qoyulduunu sylmilr.573
Saqa-Azrbaycan v saqa-qamr laqlrindn yuxarda, tri d
olsa, danmdq. n Asiyadan Azaq yaxalarna gedn v minil boyunca
orada izlri itmyn saqa boylarnn zaman-zaman mxtlif byliklri v
arlqlar qurulub sonra dalmdr. Balkanlar stndn yunan hrlri
v Qara dniz yaxalarnda yunan koloniyalar il balants olan saqalar
antik dvrn mdniyti il yaxn tmasda olmu, burada Abar, Toksar,
Anaxars kimi filosoflar yetimidir. Htta saqa elbyinin yunan qzndan
olan olu Anaxars antik an 7 mdrik srasna dmdr.574
Saqalarn qab-qacaq v bzk yalar zrind ks olunmu antropoloji tipi,
grkmlri trk tipindn seilmir. Baxmayaraq ki, Herodotdan zbri antik a v
Bizans qaynaqlar Azaq saqalar haqqnda
xeyli bilgi vermidir, son iki srd bu bilgilr sasnda yzlrl tdqiqat sri yazlmdr, ancaq saqa problemlrinin sas dynlri hl d almamdr. Bel ki, bu
dynlr srasnda saqalarn dili, etnik kk, ilkin yurdu msllri nd durur.
572
573
574

Hanar, 1934.
Berghe, 1943; Ghirshman, 1939; 1951, 1958.
Azr xalq, 2000, 98-102.

310

slind, bel problemlri saqalar v qdim tarixilr deyil, sonrak

tdqiqat alimlr yaratmlar. Bel ki, saqa boylar il tmasda olmu v
Saqa eli anda yaam tarixilrdn v minillik Bizans mnblrindn
tutmu XVII sr qdr saqalardan danan mlliflr onlardan trk ulusu
kimi bhs etmilr. Lakin sonrak dvrlrd saqalar monqol, finuqor, german (qot), slav (rus), hindiran (oset) v qafqazdilli xalq sayan yazarlar
ortaya xm, bu v ya digr ad kiln xalqn kkn btvlkd saqalara balamaa alb, saqanaslqda qurama problemlr yaratmlar.
Saqalarn etnik mnsubiyti trafnda balanan ajiotaj sasn btn
dnyan heyrt salan Ker yaxnlndak Kl-oba kurqannn, onun ardnca Ouz, Soloxa, ertomluk v digr kurqanlarn almas il balansa
da, bundan qabaq da saqalar yalnz bu v ya baqa bir etnosun slfi kimi
tqdim olunur, bel mvqe daha ox rusofil v iranofil alimlrin yazlarnda ortaya xrd. Htta skit mslsin bu cr yanamaya dzmyn
A. letser hl XIX srin ilk illrind yazmd ki, minillik nal v
fsanvi tarixdns ruslarn 600 illik gerk tarixi yrnilmli v nhayt, ruslar skitlrdn l kmlidir.575 ertomluk kurqann aan E. . Zabelin is skitlri monqol v irandilli boylara balayan alimlrin fikrini
qtiytl rdd edirdi.576
Yuxarda deyildiyi kimi, antik dvr mlliflri, Bizans mnblri,
in-hind qaynaqlar saqa//skit tayfalarndan hmi trk boyu kimi bhs
etmilr. Andrey Lzlovun 1692-d yazd Skiflrin tarixi adl srind
skitlr yalnz trk kimi tqdim olunmu, XIX srin son illrind Herodotu,
o cmldn digr qdim mlliflrdn bir nesini trcm edn v elbyi
saqalar (arskie skif) trk sayan grkmli filoloq F. Q. Mienko, macar
alimlrindn Kodeks Kumanikus abidsini inclyib ap edn G. Kuun,
Bizantino-Turkika srinin mllifi G. Moravik, hminin tannm
altaynaslar hmin mvqed dayanmlar. Z.V.Togan, M. Z. Zkiyev,
M. A. Xabiev, . Durmu, Q. Qeybullayev v baqa trkoloqlar saqa-trk
paralellrin aid xeyli misallar vermilr.577
575

1982, 21.
Eyni qaynaq, 52.
577
, 1787; Togan, 1981; Codex Cumanicus, 1983; Moravcsik, 1983; ,
1982; , 1991; Durmu, 1993; , 1995; , 1998; Saqalarn miqrasiyas, etnik mnyi, elbyi saqalarn trkly, onlarn soy crsi, filosoflar, mifologiyas, tsviri snti v xal-xalas haqqnda bizim d myyn aradrmalarmz olmudur (, 1985 ; Azr xalq, 2000, 63-110).
576

311

E. H. Mins saqalar trk v irandilli boylarn trk dominat il qar sayr.578 XX srin bzi irannaslar (V. F. Mller, M. . Rostovtsev,
J. Dmezil, V. . Abayev v b.) saqa boylarnn yalnz irandilli (osetlr)
olduunu yazrlar. . liyevin bal il bzi Azrbaycan tarixilri d
lkmizd yalnz irandilli saqa (skit) izini axtarrlar.579 Halbuki, btn
byk dvltlrin, imperiyalarn iind mxtlif dilli xalqlarn olmas
v bunlarn ox vaxt dvlti quran boyun ad il tannmas normal haldr. Msly bu yndn yanaanda gerk mnzr ortaya xr. Bunun
n nc qdim tarixilrin saqa etnonimin hans mnan ykldiyini
v bununla bal hans rhi verdiyini nzr almaq lazmdr.
Saqalar haqqnda n geni mlumat vern Herodot douda saqa
kimi tannan xalqa batda skuth (k) deyildiyini v burada ba eli
tkil edn saqa boyunun (basilei skuthlar) adlandn, bu elbyi skuth
boylarnn toplumuna zlrinin skolot (k)
dediyini yazr.580 Bel ki,
yunanlar Azaq yaxasna
gln boylar saqa ad il
yox, skuth ad il tanmlar. Sonrak qaynaqlarda
skuth ~ skith formasnda
ilnn bu etnonimi ruslar
ilk dnmlrd skuf klind yazrdlar, sonralarsa skif klin saldlar v indi elmi dbiyatda bu
son variant ilnir. Trk alimlris bu ad yanl iskit formasna salmlar.
Grndy kimi, hm skif, hm d iskit formalar yanl yaz il ortaya
xb geni yaylmdr. slind, bel yanl yaz ilkin skuth formasnda
da vardr, bel ki, yunan yazarlar Mada adn Midiya klin saldqlar
kimi, ilk df eitdiklri Sakat adn da Skith- evirmilr. Blk d, bunu Misir lksind onlara vvldn tan olan Skit glnn adna oxatmaq
istmilr. O dnmd saqa toplumunda bzi boylarn ad z dillrind
oxluq bildirn formada saqat (skuth) v ya saqa elat (skolot) kimi iln578

Minns, 1971, 10; Atillann yannda olmu Priskos hunlar skit ad il tsvir etmidir.
, 1979, 4-14; AT, 1998.
580
Herodot, IV. 6; VII. 64; Plini Sekund (m.. III sr) onlar Basilidae (ba-elat) klind verir ( , 1949, 2, 283).
579

312

msi d doal idi. Qdim Azrbaycanda saqar boylar yaayan Zigertu

adnn bir asur yazsnda Zikitia formasnda verildiyini yuxarda qeyd etmidik.581 Skitlr kimi tannan massaqet (ba-saqet), tissaqet (d-saqet)
v skit arnn qarda kimi veriln Marsaqet (Bar-saqet) adlarnda da
saqet hisssi grnr.582 Buradaca qeyd edk ki, saqa elat ifadsindki
bnzr model sonralar Anadoluda sekatelli (saqat-elli) irti adnda rast
glmk olur.583 Skit formas qdim Dastanda Siqit-min hrinin adnda
qald kimi, Saqat formasnn da mxtlif blglrd izi vardr.584 Bunu
da nzr alaq ki, randa hl d 9 kndi hat edn Saqat v 16 kndi
hat edn Saxeli adl dexestan (rayon) vardr.585
Asur mnblrind aquza//iquza, yhudi mnblrind akenaz
kimi yazlan bu etnonim birinci halda saqath >*squtha >aqu//iqu
vzlnmsi il, ikinci halda is R. Frayn dediyi kimi, sadc SKWZ
formasnn shvn KNZ klind yazlb yaylma nnsil baldr.586
Avropaya gedn saqatlarn iind saqa etnonimi d vard. O. N. Trubaev gr, tkc Dneprin dou trfind Saqa adl 4 ay vardr v bunlardan ikisi ski (staraya), ikisi d uzun (dolqaya) tyinlril ilnir.587
Saqatlarn bir qismi d douda qalmd; saqat (saqait) boyuna dayanan fateh ingiz xann in mnblrind qara-tatar soyundan trdiyi
sylnirdi.588 Azrbaycanda da saqatlarn xeyli izi vardr: Pir-Saqat, Saxat uxuru, Saatl (Sahatl) v sair. Bu baxmdan, saqa v saqat (skit)
deyimlri sinonim szlrdir.
Saqatyada m..VIII srin sonlarnda toplumun iindn hakim mvqey xmaa chd edn saqat boylar traf blglr tzyiq v hcumlar
edirdilr. Grnr, bel tzyiqlrdn biri d qamr (kimmer) boylarnn
581

, 50, 14, (7-ci qeyd).

Qazax elind Soqet toponimi vardr (, 1980, 115-116).
583
, 1979, 145.
584
Gney Azrbaycanda Saxat//Saxabat (masir Mergen) hri vard. Ar vadisind
Saxat toponimi qeyd olunmudur (-, 1989); Alban tarixi yazarnn
Snikd aqat (Saqat) klind qeyd etdiyi toponim bugn d hmin formasn saxlamdr (, 1998,64).
585
, 611; rvan uxuru da vaxtil Saxat (Saqat) uxuru adlanrd.
586
, 1972, 69; Azrbaycana qaydan saqa boylarnn iind ad *saquz v ya saqa
(*saqae) kimi adlananlar da ola bilrdi. Bu halda, aquz//iquz deyimlrinin ortaya xmas normaldr.
587
, 1968, 76.
588
Togan, 1981, 35; - -, 1975, 45.
582

313

yaad blgd ba vermi v qamr boylarnn xeyli hisssi yerlrini

trk edib, Gney Qafqaza v Kiik Asiyaya kmlr. Azaq blgsind
nfuz dairsini genilndirn saqat boylar artq VII srin sonunda qamr,
aqatirs, budin v sair trk boylar il yana, slav, hindiran, finuqor, qafqazdilli boylarn da yaad bzi blglr nzart edirdi v btn bu
blglr Saqatya adlanrd. Saqalar trk trsin uyun olaraq, ild bir
df elbyin oturduu blgd toya yrdlar. Qdim qaynaqlarn qeyd
etdiyi Byk Saqatya bzn geni anlamda Karpatdan til qdrki Qara
dniz, Azaq dnizi v Xzr dnizi aras bozqrlar v Kuban dzn d
hat edn lk kimi, bzn d dar anlamda yalnz Azaq yaxas blglri
hat edn lk kimi verilir. Bu son anlamda ilnn Kiik Saqatya is
vvllr Kimmeriya adlanrd, nki saqatlarn sxdrb yerindn xartd qamr boylar nc bu blgd yaayrd.

Qara dniz yaxalarnda yunan koloniyalar vard. Balkanlara trf

bzi blglrd trak (frak) boylar yaayrd, IV srin sonundan is german (qot) boylar da Krm v Azaq yaxalarna glmidi v htta Saqat
elinin (arln) zifldiyi dnmd qotlarn risi Ermanarix burada ayrca bylik qurmudu. Mxtlif dilli xalqlarn mskunlad bel geni
bir lkd saqat byklrinin yannda oxlu trcmi olmalyd, ona
314

gr d, ulu tarixinin saqatlar 7 dilmancdan istifad edir demsi o

an gerkliyini ks etdirirdi.589
Mxtlif dilli boylarn yaad Saqatya lksi konqlomerat trkibli,
federal qurumlu toplum idi. Ona gr d saqat mdniytinin formalamasnda bu boylarn itirakn inkar etmk dzgn olmaz. Biz saqatlarda
trk layn yalnz toplumun trkdilli boylar iind, douda saqa, batda
saqat adlanan, Herodotun digr maldar v kini saqatlardan frqlndirdiyi hakim xandan soyunun mnsub olduu yarmkri saqat boyunda
axtarmalyq. Mhz bu boylarn etnik zlliklri, dili, mifologiyas, etnoqrafik glnklri sonralar blli trk toplumunda tkrar olunur. Nec ki,
ln rnlr, soylu bylr bu kildki ant
dalar yapan saqalarn analoji glnyi sonrak
trk boylarnda davam edir:
Batda saqat etnonimi mumi ada evrildiyi kimi, douda da saqa mumi ad ilnirdi.
Buna sbb is konkret etnonim lav informasiyann yklnmsi idi. Bel ki, eyni siyasi
quruma malik, eyni etnoqrafik kulturun dayclar v eyni geosiyasi mkanda yaayan boylarn hams hakim mvqey xb, traf lklr
n hrbi-siyasi qvvy evrilmi boyun ad
altnda tannr. Bu halda, hmin boyun adn bildirn etnonim konkret boyun ad olaraq qalr v
hm d hmin boya balants olan digr boylarn mumi adna evrilir. Tarixd yzlrl trkdilli boy olmudur, lakin
bunlardan ox az qisminin ad bel mumi adbildirm sviysin qalxa
bilmidir; Miladdan nc subar boyu IV-III minillrd, qut boyu III-II
minillrd, saqa boyu I minilin VIII-I srlrind, miladdan sonra is hun
boyu I-V srlrd, gytrk v xzr boylar V-X srlrd, n sonda trk
boyunun ad bel status qazanmdr. Azrbaycan razisind is qutlardan
sonra bel mumildirici ad man, mad, azr//xzr, alban//aran, ouz
v trk boylar damlar.
Gstriln sistemdn knarda qalmayan polietnik saqat toplumu da
monoetnik toplumdan frqli olaraq, mxtlif boylarn federativ qurumlu
birliyi idi. Burada eyni mdniyt dairsind yaayan elbyi soyuna aid
589

Herodot, IV. 24; Skitiya razisind trklrdn baqa slav, iran, qot, yunan, finuqor
v qafqazdilli xalqlar vard.

315

saqat boyundan tutmu, digr trk boylar il yana, baqa dilli xalqlarn
halisi vard. Ona gr d, sl saqatlarla psevdo-saqatlar ayrmaq lazm
glir. sl saqatlar is tarixi mnblr mxtlif kild tqdim edir. Strabon bzi mnblrd saqat saylan massaqetlri yaad rait gr
dallar, bataqlq v dznlik hli qruplarna ayrd kimi, antik a yazarlar saqatlar bel tsnif edir:
ordokorubant - ipapaq v amrqi (Amyrgioi) saqat
arater - arat edn, kini saqat
arxae - arxaik, qdim saqat
qippofaq - at (ti) yeyn saqat
melanxlen - qaradonlu saqat

hmni yazlarnda da bel

blglr var: ipapaq saqa (tiqraxauda), dniz arxas saqa (paradraya), xaoma ikisi hazrlayan saqa
(haumavarqa).
Herodot v digr tarixilrin
vaxtil saqat elbylri haqqnda
yazdqlarn fsan sayanlar vard,
lakin arlardan bzilrinin adna
ksilmi sikklrin taplmas bel
bhlr son qoydu v hmin arlarn hakimiyt illrini myynldirmy kmk etdi. Msln, tarixdn bllidir ki, m.. IV srd Qara dnizin quzeyind saqa boylarn birldirib, qsa mddtd traf blglri zn tabe etdirn elby Ata 90 il
mr srm, fateh skndrin atas Makedoniyal Filipl dyd (m..
339-da) lmdr.
Grndy kimi, etnoqrafik lamtlrl bir-birindn frqlnn boylarn sl saqa (saqat), yoxsa psevdosaqa olmas tin anlalr. Lakin sonrak mnblrd kri, kmz in, at ti yeyn, qaradonlu, ipapaql,
oxu epitetlri il veriln saqa boylarndan trk xalq kimi bhs olunmas
imkan verir ki, onlar psevdosaqatlardan ayraq. Bel ki, antik dvr mlliflrinin saqa v ya saqat ad altnda qeyd etdiyi oxlu etnonimlr iindn aqathirs, saqarauli, sarauki, kamak, kam, toqar, asian, traspi, astak,
abi, arimasp, budin v sair trk boylarn semk mmkndr. Bu sraya
kontekstd mumi ad kimi ilnmyn saqa, saqat, skolot adlar da daxildir. Azaq blgsind trkc olan saqat toponimlrini v qarda, qap,
316

balq kimi mnas aydn szlri v xs adlarn da bura lav etmk olar.
Bel xs adlarn saqat elbylri (arlar) v bylri arasnda da grmk
olur:
Qdim tarixilrin qeyd etdiyi v
hl tam dqiqlmmi yuxardak
soy crsindn d
grndy kimi, bzn yunan qzlar il
evlnmi saqa bylrinin olanlarnn
bzisi yunan ad dayr. Bunu nzr
alsaq, buradak xs
adlarndan oxunun
trkc olmas aydn
seilir. Bel seilm
tarixi mnblrd v
xsusil Azaq blgsindn taplm
ant yazlar iind
d vardr:
Kadanaq(os)
Kapanaq(os)
Sanaq(os)
Arzakom
Pexoynaq(os)
Kokounaq(os)
Arqovanaq(os)
Somax Atta
Olkabas
Okoziaq(os)
Oyziaq(os)
Toksar(is)
Oyaraq(os)
Oyarazaq(os)

Boropsaq
Baksaq
Skunxa
Amizok
Azark
Badaq
Metak
Attamaz(os)
Ospinmaz(os)
Pinmaz(os)
Atamaz(os)
Xarmata (qadn)
Parmata (qadn)
Opoy (qadn)

317

Saqa ar slalsind olan adlarn bir qismi tmiz trkcdir: Qnur

(Qonur), Savl, Palak, Sariak, Atey (Ata), Tanuz.590 Bzi adlara qoulan
yunan dili kilisini (-os, -is) xandan sonra saqat adlarnda -maz//-mz
inkarlq kilisi il (Ospinmaz, Pinmaz, Attamaz, Atamaz), bas feili il
(lk-bas), isim dzldn -aq kilisil (Sanaq, Badaq, Somax) v sair
trk dili morfemlril dzln xsad modellri aq grnr. Saqat xs
adlarnda dilimizdki tozanaq, dynk, bacanaq tipli isim dzldn qdim -anaq//-nk kilisi z aktivliyil diqqti kir (Arqovanaq, Kadanaq, Kokounaq, Kapanaq), lakin bu adlarn bzisi bugn azr dilind ilnn anlamndan frqlnir. Bel ki, Kapanaq xsad kpnk yapn
anlamnda olmayb, qap- feilindn dzln qapaan v qapc anlamnda ilnmidir. Buradak adlarn zrind geni dayanmaa imkan
yoxdur, gman edirik ki, deyilnlr saqat dilinin tmiz trkc olmasna
bh yeri qoymur.
Xersones hrind z xan keramik qablar zrind bzi
dulusularn qoyduu imzalar
aradran R. B. Axmarov bunlarn srasnda Askl, Hrakl v Ata
kimi ustalarn zl adlarnn, bzilrind is etnik mnsubiytin
(87 , 89 )
qeyd olunduunu yazr: 591
Qdim trk trsin gr hr trk boyu dvlt (el) qura bilmzdi, el
qurma imtiyaz bozoqlara verilmidi, oqlarsa onlara tabe olmal idi, ona
gr d, qdim trk toplumunda
el pozular, tr pozulmaz deyimi vard, nki tr qutsal saylrd. El qurma slahiyti olan boylarn srasndasa bada qay boyu
glirdi. Ouznam glnyind
Gn xan soyundan qay boyunun
el qurmaq hququ vurulayr, bu
boyun damas IYI v IVI kimi
590
591

Qonur alp, Savli, Ata adlar trk abidlrind geni ilnir.

, 1951, 79.

318

verilir. Bu damaya qay boyunun k etdiyi blglrd rast glmk olur.

Saqa kurqanndan (m..V sr) xan altun sadan zrind maral qabartmas var v maraln boynunda nax kmi sralanan hmim qay boyunun
damasdr.592
Trk-saqa mslsin hddindn artq ehtiyatla yanaan prof. Xalid
Korolu da yazr ki, qazax-qrz xalqlarnn tkklnd nmli yeri
olan kaysak boyadnn trkibind kay (qay) v sak (saqa) etnonimlri grnr.593 Olsun ki, Herodotun basileyi skuthai (elbyi saqalar) kimi verdiyi
*ba-el boyu Orta Asiyada *kay-sak adlanrd. Saqa boylarndan shbt
aan qdim tarixilr onlar baqa boylardan frqlndirmilr. Efordan misal gtirn Strabon yazr: Kri skitlr iind kums in boylar var ki,
onlar z dalti il baqalarndan ykskdir.594 Herodot da buna bnzr
szlri n lyaqtli v oxsayl hesab etdiyi saqatlar haqqnda yazmdr:
Darann sfr etdiyi Pont (Qara dniz) evrsind, skitlr istisna olmaqla, geri qalm xalqlar yaayr. Dnizin bri yaxasnda skitlrdn baqa, qafas aydn bir ulus gr bilmdik. Anaxarsdan savay doru-drst
dncli bir adam bulmadq.595

ran-Turan qardurmas kimi douda formalaan saqa-pers mnasibtlri Darann 700 minlik ordu il quzeydki Saqatya lksin yrnd d davam etmidir. Bu, tarixboyu grnmmi mhariblrdn
biri idi v qdim tarixilrin tsvirin gr, maraql mharib idi. Ona
gr maraql idi ki, bel byk qvv il Azaq saqatlar zrin gedn
pers ah saqat atllarnn ldn sald ordusunu buraxb, bann dstsi
592

nc bzk-nax znn etdiyim eyni iarnin tkrarlanmasna diqqtl baxanda bunun qay boyunun damas olduunu grdm. Bu tutarl blg saqa elby boyunun zl
adn ortaya xarmaqla aq qalm bzi suallara da aydnlq gtirdi, bel ki, elby saqa
boyunun Gn at qurban vermsi qay boyunun Gn xann soyundan olmas il bal
imi.
593
, 1983, 14; Grnr, Saqastanda (indiki Sistan) ortaya xan kay (Key-Xosrov, Key-Qubad, Key-Kavus) v etrusklarn qay soyadlar da qdim etnososial trk glnyil baldr. Romada Qay slalsinin v Roma imperatoru Qay Yuli Sezarn zn
troyal Eneyin soyundan saymas trk-etrusk ba baxmndan nmli tarixi blgdir.
Maraqldr ki, 251-d imperator olmu iki qardadan biri etrusk, digri kay soyad il
qeyd olunur, halbuki hr ikisi Roma imperatoru Deciusun olu idi: 1) Imperator Caesar
Quintus Herennius Etruscus Messius Decius Augustus; 2) Imperator Caesar Caius Valens
Hostilian Messius Quintus Augustus.
594
Strabon, VI. III. 9.
595
Herodot, IV. 46.

319

il xlvtc v byk rsvaylqla geri qad. Txminn bel bir hadis

iki srdn sonra Makedoniyal skndrin bana gldi: o, dnyann yarsn fth ed-ed dou saqa boylarna atanda, irli getmyin mnasz
olduunu drk edib, geri qaytd.
Tarixd mhartli dylr kimi tannan saqa boylarnn Azaq yaxalarna nvaxt v haradan getmlri zrind mbahislr davam ets d,
mumi fikir hllik beldir ki, onlar iki minil sonra Qpaq l adlanacaq bozqrda m..VIII srin sonlarndan grnmy balayb v Ker
qdr glrk qamrlri yerindn xarblar. Lakin arxeoloji materiallar
Azaq yaxasnda saqa kulturunu bir-iki sr d vvl kir. Bunu Herodotun bir qeydi d tsdiq edir. Bel ki, tarixi Dunay (str) aynn dou yaxas il Tavriya arasndak blgdn danarkn k (arxaik,
qdim saqat) ifadsini ildir.596 lbtt, bu mlumatlara v saqat boylar
il eyni etnik mnli olan qamr boyunun daha ncdn burada grnmsi faktna syknib, qamr-saqa boylarnn Azaq trafna n az m.. IX
srdn gldiyini dnmk olar.
Yuxarda qeyd etdik ki, saqalar tarix shnsin xana qdr n
Asiyada, daha dorusu, Araz yaxas blglrd yaamlar. Bu baxmdan,
saqalarn quzey v dou lklr getmmidn nc Azrbaycanda yaad alar onlarn qdim tarixidir. Ona gr d, bu qdim tarix iq
tutan blglrl yana, Ouz a tarixini mifologiya v folklorunda
yaadan trklrin xalq yaddanda qalm soykk fsansi motivlri
d diqqt alnmaldr. Bel ki, Ouznamlrd yer alan bu motivlrin
bzi variantn hl m..V srd Herodot Saqatyada qlm alm, bu
variantlardan birind saqalarn soybabas kimi Tarqitay, digrind Herakl
(Korolu) verilmidir.
Herodot yazr ki, saqalarn soybabas Tarqitay saqalar zrin pers
ah Darann yrndn minil nc yaamdr. Akademik . A. Cavaxivili Tarqitayn yaad a haqqndak bu mlumata bel yozum verir:
gr, m.. 513-d ba vern bu yrn tarixindn 1000 il xsaq, onda
m.. 1513-c il tarixi alnr. lbtt, bu tarix n dqiqlik, n d bh do596
Herodot, IV. 99; Yeri glmikn qeyd edk ki, Herodotun kitabn ruscaya evirnlr bu abzasdak Taurik Xersones yeradnda taurik szn buraxmlar (, 1972,
212); Bu blgd yaayan tavrlarn adna daha qdim alarda Mana elind rast glmk
olur ki, bu da sonrak tavarl (davarl) trk boyudur. Herodotun arxa saqat ifadsi
arka qrz, arka qazax deyimlrind olduu kimi, bat saqat anlam il ilndiyini
d istisna etmk olmaz.

320

urmayan mtlq gerklik kimi dyrlndiril bilmz, lakin hr halda bu

mlumat nzr alnmaa layiqdir.597 T. T. Rays is bu balanc tarixi
bir az da qdim kir. Yazara gr, saqalarn tarixini m..1700-c illrdn
balamaq lazmdr.598 n Asiyada, daha dorusu, Azrbaycanda yaayan
qdim saqalar m.. II minilin ortalarnda hl siyasi qvv kimi meydana
xa bilmmidilr. Grnr, hmin ada atl ouz boylarnn trkibind
olan saqalar Ouz dastanlarnda aramaq lazm glir. Bunun n Herodotun qlm ald saqalarn soykk fsanlrin baxaq.
Herodotun yunanldan eitdiyi versiyaya gr, ilk saqat boylarnn ulu
babalar Herakl v olu Saqat (Skit) bydir. Ouznam v Korolu dastanlarnn yunanlam formasn xatrladan bu fsand deyilir: Herakl itmi
atlarn axtara-axtara glib Gileya (aaclq) adl blgy atr. Onun atlarn buradak maarada bdninin ortadan aas ilan, yuxars is qz olan
bir pri gizltmidir.599 lan-qz cildind olan pri Herakl il yaxnlq
edndn sonra onun atlarn qaytarr. Herakl gedrkn yayn v kmrini
doulacaq olu n mant qoyur v ilan-qza taprr ki, hans olum
yay mnim kimi qura bils, qlncl kmri mnim kimi belin taxa bils,
onu lky ba edrsn. Vaxt tamam olanda prinin Herakldan olu
olur; Aqathirs, Gelon v Skit. Atalarnn qoyduu rti kiik qarda Skit
gerkldir bilir v hakimiyt ona verilir. Bellikl, saqat boyu Herakl
v lan-qzdan olan kiik qardan soyundan trdiyi n Skit onlarn
ulu Babas saylr.600 Herakln olu Gelondan tryn gelon boyu haqqnda
Herodot yazr ki, onlar mnc yunan olub, saqat boylarnn iind yaayanlardr, hm yunan, hm d saqat dilind danrlar. Aqathirs soyundan
olan aqatirs boylarsa me zola blgsind yaayr, qzl nsnlri ox
sevir v xasiytc qonular trak boylarna oxayrlar.
Grndy kimi, bu fsan yunan szgcindn kendn sonra da,
bzi trk elementlrini hl itirmmidir. Xatrladaq ki, saqa arlarndan
biri Qnur (Qonur) adn dayrd v Dd Qorqud ouznamsi Tpgz
597

, 1939, 48.
, 2003, 32; P. Troq (I sr) yazrd ki, 1500 il boyunca skitlr vergi dnirdi.
599
Tufan tanrs Taru il ilan arasndak savadan bhs edn hat mifi ilan illuyan-kas
(ilan-qz) klind tqdim edir (, 1988, 156); Bu Taru v ilan-qz motivi hatlara
qonular qaqaylardan ke bilrdi. Hmin qaqaylar is m..II minilin vvlrind
mhz Korolu v Herakl motivlrinin formalad Anadoluda indiki Bolu blgsinin
qonuluunda yaayrd.
600
Herodot, IV, 8-10.
598

321

Qonur obanla pri qzn olu kimi verir.601 Qdim trklr ay yaxasnda
yaayanlar subar, dada olanlar dal, meli blgd olanlar meri,
aacri adlandrrdlar. Saqat boylarnn bir tirsi olan akathirslr sonrak
dvr qaynaqlarnda aqatsir (k) klind hun boylarnn iindki
skit boyu kimi xatrlanan v Azrbaycanda xeyli toponimlrd izi qalan
aacri boyudur.602 Herodot bozqrl saqalardan frqli olaraq, aqathirs boyunun Karpatn me zolanda yaadn yazr v qlm ald fsannin yunan versiyasnda Herakln olu Aqathirs Aaclq (Gileya) adlanan blgd doulur. Yeri glmikn, bir ne sz d Korolu-Herakl
paralelliyi haqqnda deyk. Uzaq kemiin qan yaddan sazl-szl yeni
olaylara kklyib biz atdran dastanlarmzda hmin paralellik qabarq
grnr. Korolunun mhz quzey blgmiz Drbnd sfrind deyilir:
Koroludu atan zat,
nlibeld var busat,

Bazubndi amanat,
Allaha taprdm sni.

Grndy kimi, Herakl v Korolu doulacaq olu n mant

qoyub, elin qaydr. Korolu olaylar n qdim alardan mxtlif xalqlarn folkloruna sirayt etmidir. Bel ki, itirdiyi at axtaranda, yeni oul
qazanan, ona kmr v ya bazubnd manti qoyan Korolu-Herakl glnyi pers dastannda da tkrar olunur. Saqastan vilaytindn olan Rstm
(M. Xorenatsi ona Saqcik Rstm deyir) itirdiyi at Turan lksind tapr,
burada elby qz Thmindn olan olu Shrab yeni soyun balancn
qoyur. Xakas eposunda is Sibildey adl pri Altn aqann atlarn ourlayb, onu zn clb etmkl yeralt qaranlq dnyaya aparmaq istyir.
Bu trk-yunan mifoloji paralelin tipologiya il izahn mmkn saymayan
M. . Borqoyakova gr, buradak motiv v sjetlrin, kiik detallarn bel
akar bnzrlik v eyniliyini tsadf hesab etmk olmaz.603
Btv Avrasiyaya yaylm Korolu motivlrindn yunan v latn
xalqlar da bhrlnmi, Herakl-Herkul obraznda Korolu yeni boyalar
qazanmdr. Lakin Homerdn d vvl balanan bu olay ne minil da601

obanolu Tpgz il yunan mifologiyasndak nhng tkgz oban Polifemin uyunluu bir yana dursun, gya tkgzl adamlar olan arimaspe boyunun ad skitc arima
tk v spu gz szlril yaranmdr (Herodot, IV. 27). ox gman ki, bu informasiyan Herodota vern saqa monqol boyad olan arimaspe etnoniminin xalq yozumunu
da pgz, kikgz (monqoloid) anlamnda yarm v p (sep) szlri il izah etmidir: yarm-sepu > arima-spu (, 1998, 180).
602
, 1991, 294; , 1998, 165.
603
, 1985, 214.

322

vam ets d, Korolunun adn onlar zlldir bilmmilr, yalnz tlffz frqi il ona Heraklus v Herkules demilr. lkin variant saxlayan
trkmn eposunda qbird doulduu n Gor-olu adlanan xalqn bu
sevimli qhrman krp ikn hr gn basrqdan xb yaxndak keinin
sdn iib hyatda qalr, azr Korolusu qoabulaqdan su iib tpr alr,
Herakl da krp ikn tanrca Herann sdn iib lmsz olur. Etrusk
gzg rsmlrind olduu kimi, bat v dou saqa boylarnn da sntind
ks olunan bu sjetlrd tanradan dirilik suyu alb in rn d ox gman ki, Korolu obrazdr:
lmszlk suyu//sd imi Korolu//Herakl konkret bir zamana aid deyil, hmi xalqn
kmyin gl biln bu mifik bahadr artq m.. II
minilin ilk yarsnda n Asiyadak prototrklr
arasnda dastanlad. Korolu adnn qdim anlam
il gerkln qhrmanlq sfrlri yunan-latn
mifologiyasnda dyimdiyi kimi, ad da trcm
olunmadan saxlanmdr. Grnr, bu konservatizm bozqurd fsansini v Alpan, Turan, Tarxan
kimi mifik adlarla brabr Herkle//Xerokle adn
da oralara aparan etrusklarn xidmtidir. Etrusk
yazlarnda klan yazlb, oklan oxunduu kimi, bu
adn Herkle yazlndak kle hisssi d okle kimi
oxuna bilir, htta bir etrusk gzgsnd Herakln
ad el Kurugile kimi yazlmdr:604
kor - oq - lu
azr
qr - oq - l
trkmn
kur - og i le
etrusk
xer - ok - le
etrusk
her - ak - le (s) yunan
her - - k u le (s) latn
Bellikl, yunanl informatora gr bu saqa
soykk rvaytind yartanr Herakl saqalarn ulu babas Skitin atasdr.
Yunan mifind heraklitlrin soybabas Herakl ba tanr Zevsl dnya g604

Korolu obraz Anadolu v Azrbaycanda ox yayn idi. Selevkilr anda bu ad

Maqnesiyada yerlilr qatlan katoiklrin (katlklarn) elisi (Hierokle) d
dayrd (, 1985, 96).

323

zli Alkmenann oludur. Adm Rvn, soyum Korolu deyn alprn

Azrbaycan folklorunda qeyd olunmu Korolu dddir, xma szndn! Nslimiz ksilr torpaq zndn deyimi Korolunun da cdad kultu il bal olduunu aydn gstrir.605 Bellikl, Herodotun qlm ald
Herakl variant Korolunun Drbnd sfri il st-st dr.
Digr saqa soykk variantnda Herakl (Korolu) obrazn Tarqitay
vz edir. Herodot saqalarn zndn eitdiyi bu rvayti yazarkn alr
ki, yunan oxucusu n yeni olan bzi obrazlar yunan mifologiyasndak
personajlarla izah etsin. Ona gr d, Tarqitayn saqa dilind Papay v Api
adl ata-anas yunanca Zevs v Geya (Torpaq) adnn semantik tutumuna
uyun verilir.606 Tssf ki, Herodot saqa szlrinin aar olan bu prinsipi
axracan davam etdirmir. O, yazr ki, Tarqitay ba tanr Papay (Zevs) il
Yer tanrs Apinin (Geyann) oludur v saqatlarn dediyin gr, Tarqitayn dvrndn Darann yrn qdr 1000 il kemidir, yni saqa tarixi
m. 1500-c illrdn balanr.
Bu rvayt gr, Tarqitayn olu olur: Lipoksais, Arpoksais v
Kolaksais. lknin ilk hkmdar yen kiik qarda Kolaksais olur, nki
gydn dm balta, kasa v kotanla boyunduruq kimi qutsal altun nsnlri yalnz o ld ed bilir. Lipoksaisdn avxat, Arpoksaisdn katiar,
traspi, Kolaksaisdn paralat adl boylar tryir. Bu saqa boylarnn hams arln adyla skolot adlanr.607 Bel ki, Kolaksais artq ar olandan
sonra el (dvlt) qurumuna uyun saqa boylarnn hams ellikl (birlikd)
skolot (saqa elat) adn dayr. Bu baxmdan, elby bal boyun, blk
d siyasi qurumun paralat (barelat) adlanmas da diqqti kir.
Herodotun verdiyi saqa adlarnn etimologiyas haqqnda ayr-ayr
yazarlarn syldiyi fikirlrd maraql chtlr olmasna baxmayaraq, hllik he biri sistem tkil ed biln yozum ortaya qoya bilmmidir.608
Burada hmin oxsayl v eidli fikirlri sadalamaq imkan xaricind olduundan, fsandki adlarn yozumuna aid z baxmz aqlayaq v bu
ehtimaln da hllik son sz olmadn vurulayaq. Buradaca qeyd edk
605

, 1979, 4.
Herodot, IV. 5; IV. 59.
607
Eyni qaynaq, IV. 5-7.
608
Saqat soykk fsansinin bu variantnda ad ken personajlarn etimologiyas v
adlarn mnas il ilgilnn yazarlarn bzisi onlar iran (M. . Abayev v b.), bzisi d
trk (G. Kuun, M. A. Xabiev, M. Z. Zkiyev v b.) antroponimiyas il izah etmk
istmi, lakin hr tdqiqat digrindn frqlnn etimologiya tklif etmidir.
606

324

ki, trk dialektlrind zn gstrn b//p, a//e//o, k//q//h mvaziliyi v

adlara qoulan -os//-is kimi yunan dili kililri, trk dilinin , c, , , ,
sslrini dqiq iar etmyn yunan hrflri nzr alnmaldr.
Papay. Bu adn trcmsinin Zevsl verilmsi onun mifoloji yozumunu dnyann yuxar qat il balayr, Papay yuxar qat tmsil edir. Baba
sznn mxtlif trk dillrind ulu ata anlamnda mhafiz olunmas,
bu szn da anlam il urartu dilin (Babani) kemsi, azr boylarnn
onu da v hm d pir-ocaq adlarnda iltmsi aydn gstrir ki, qdim
trk onomastikasnda Papay ad ucalq bildirn qutsal deyim olmudur.
Bel ki, Herodot onu Olimp dann ba tanrs Zevsl mqayis edrkn
yanlmamdr. Papay adn tdqiq ednlrin ksri bu yozumu qbul edir.
Api. Bunu Boristhen (Dnepr) aynn qz olduunu iddia edn saqat
deyimin inanmadn yazan Herodot yunan mifologiyasnda Apinin qarl kimi Yer tanrcas Geyan verir. Hr iki halda Api dnyann aa qat
(Yer-Su) il baldr. Gorolu da Yeralt dnyada dulur. Trk xalqlarnda
Api hm ata trfdn nn anlamn (uva dilind abi), hm d qutsal
qadn obrazn (baqort folklorunda beyxan//Abi-xan ata) bildirir. Qutatu bilig abidsind olan bu deyimdn grndy kimi, Api ad hl XI
srlr qdr Hvva ana, ilk qadn anlamn yaatmdr:
Apa yazd ers Bayat qnad (KB, 1991, 353).
Hvva shv etdi (azd), tanr (Bayat) onu qnad.

Tarqitay. Saqa mifologiyasndak bu adn etimologiyas il mul

olan ksr tdqiqatlar n o, sl rebusa evrilmidir. rannaslar onu
iran dillri sasnda uzun v gc (dara tava) szlrindn yaranm
bir ad olduunu gman edirlr (V. . Abayev v b.), lakin bu *Uzungcl
(Daratava) saqa mifoloji sistemind z yerini tapa bilmdiyi kimi, irandilli onomastikada da grnmr. Bunun ksin olaraq, trk onomastikasnda Tarqitay adnn trkib hisslri il ilnn xs adlarnn bir sistemi
vardr. Bel ki, tay sznn nd v sonda ilnmsi baqort v baqa trk
dillrind geni yaylmdr: Taybilge, Taybars, Urmantay, Turumtay, Oqtay, Sabutay. Qdim trk generallar: Altuntay sanun, Lisuntay sanun.
Tarqitayn ad Herodotdan minil sonra hunlarn arasnda olmu Feofilakt Simokattann srind d Tarqitay klind grnr. Tarixi bu
Tarqitayn 584-d avar boyunda adl-sanl bylrdn olduunu yazr.609
609

, I. VI, 4-5; I. VIII, 7; VI. XI, 6.

325

Hmin Targitayn avar elisi kimi 580-d Konstantinopola getmsi haqqnda Suriya qaynaqlarndak blgni N. Piquliyevskaya da verir.610 Bu
blglrdn xbri olan iranistlrin trkc olan Targitay adn bilrkdn
sapdrmalar is onlarn gerk saqa-trk bana ququ yaratma istyinin
yzlrl rnyindn biridir.
Digr Tarqutay adl tarixi xsiyt ingiz xan yeniyetm anda
sir gtrn qonu tayfa balarndan biridir.611 mumiytl, ingizxann
traf bu tip adlarla doludur; qarda Belqutay, olu Ciatay, srkrdsi
Subutay adn dayr. Bu sraya blli Tarbaqatay dalarn v Baykal yaxasndak Tirqituy toponimini d lav etmk olar. Grndy kimi, sadalanan adlarn he biri iranmnli deyil, Avestada ad ken turanl
Dureketay (Turuq-tay) adl bahadr da trkdr.
vvllr Tarqitay adn Tenqritay//Taqritay formasndan metateza
il ortaya xdn sylmi v bunu Orxon abidsindki Tenqri-tek
tenqrid bolmu trk ifadsi, Xzr xaqannn mktubunda xzrlrin
soykknn Bibliya glnyi Toqarmaya balanmas v hay mnblrind bunun metateza il Torqom klind verilmsi faktlar il mqayis
etmi v Tarqitay adnn tanrdk, tanrtay semantikas il vermidik.
ndi hmin yozumun mtlq hqiqt olduunu israr etmsk d, hllik
mmkn rhlrdn biri kimi ondan imtina da etmirik. nki tenqri il
yanai tar//tar (v mmkn olan *tarq) deyimi d qdimdir v *Tarqtay (Turuktay) praformas asanlqla Tarqtay klini alr.
Digr adlarn rhin kemzdn nc trk antroponimiyasnda
kiiltm v zizlm bildirn -ca//-a//-sa kilisinin geni ilndiyini
yada salaq. Azr dilind: Qaraca, Balaca, Aca, Aas; Baqort dilind:
Karaa//Karasa, Aksa, Altna, Kumka, Ala v sair. Dd Qorqud
eposunda krk, Skrk adl qardalarn v Ridddinin qlm ald
Ouznamd trk hkmdar Bura xann oullar l-tkin, Qor-tkin,
Bek-tkin adnda olduu kimi, trk folklorunda qardalara oxar sonluqlu
ad verilmsi yaylm glnkdir v Tarqitayn olanlarna veriln adlardak -sa kilisi hmin tendensiyan ks etdirir.
610

Yazar bu blgni bel verir: 580 .

,
(, 1941, 99).
611
Bzi qaynaqlarda Tarqutay Kiriltux adl hmin xs Cingiz xann mnsub olduu
tayciut uruunun bas saylr (, 1976, 62); Saqatyada Bospor ar Perisadn qz
Tirqatao (T), daha qdim mitan (myten) qz Tirqutawiya da trk ad dayr.

326

Dililik baxmndan qardalara veriln adlarda tkrar olunan -sa kilisi v byk qardalarn adndak pok hecas antroponimlr sistemind
struktur element kimi ayrlr. Hmin kilinin funksiyas aydndr, pok
elementi is yuxarda dediyimiz szlrin yunanca bak yazldr, l-stxri
d bu titulun xzrlrd bek//bak formasnda deyildiyini qeyd edir. Bu bok
formasn Bizans qaynanda i byli bulqar byinin (tbekli) klind yazlm adnda da grmk olur.612
Lipoksa. Trk szlrinin bzi avropa dillrind fonetik dyiikliy
uramas normal haldr. Xsusil slav dilrind al elementi il balanan
alnma szlrd metateza qanmaz olur: altun >latun, alaa-at >load,
alaq >lauqa. Bel yerdyim fonetik hadissi Aldmir >Ladomir kimi
xs adlarnda da ba verir, ona gr d, saqa boylarnn tmasda olduqlar mhz hmn regionda zn gstrn bel dyim-metateza olaynn
Lipoksa adndan da yan tmdiyini (lpoksa >Lipoksa) grmk olur. gr
normal dil qanununa syknn bu yorum dorudursa, onda Targitayn byk olunun adnda *lpoksa formas ortaya xr. Yuxarda adlarn struktur trkibi haqqnda deyilnlri d gz nn gtirsk, bu ad *l-beg-c
praformasn alr.
Macar alimi Nemeth qdim bulqar runik yazlar iind ilbek szn
oxumudur, htta peeneq v kuman boylar il sx balants olan ruslarn
adlar iind d 1095-ci il aid sndd Olbek Ratibori ad keir. Mnc,
lbek adnn bugn d Azrbaycanda ilk olan Elby, Elbek adlarndan
frqlnmdiyini, Elxan, lxan, Elin adlar il oxar qurulu trkib malik
olduunu izah etmy ehtiyac yoxdur. Altayda Elbeksay toponimi vardr.
Adn banda gln el ~ il sz digr qdim antroponimlrd d vardr:
le, lse, leur, lsebay, lseqol, lta, Eltbr, Eltutmu, Elalm v bu
son adlara yaxn qdim Azrbaycanda 4 minil vvl dvlt quran qut
elbylri iind Elulu//Elulume ad. Guman edirik ki, bu adlarn banda
xalq, dvlt v lk anlamlarn znd cmldirn el szmz durur.
Arpoksa. Bu adn da qurulu trkibi yxarda deyilnlr uyun
olaraq, ar-pok-sa hisslrin ayrlr v adn kilisiz praformas *Arbak
v ya *Arbok klind brpa olunur. M. Xorenatsi (V sr) in trfdn
gln trk bylrindn danarkn yazr ki, onlarn dilind hkmdar Arbok enbakur adlanr.613 Hmin tarixi srinin baqa bir fslind is ilk
612
613

Porfirogent, 1989, 146-147.

, 1858, 147.

327

ermni hkmdar haqqnda deyir: Arbok trfindn tyin ediln bizim

ilk hkmdarmz Skayordi Paruyr idi.614 Bu tarixi blglri vermkd mqsdimiz yalnz hay tarixisinin Arbok ad dayan trk byklri bard
dediklri v Arbokun hay-ermnilr zrin tyin etdiyi caniini zlrinin
ilk hkmdar saymalarn etiraf etmsi deyil, mhz hmin hkmdar v ya
caniinin Skayordi Parur adlanmas faktdr. Hay dilind olu anlaml
yordi sz burada hay dili qramatikasna uyun ska klind veriln saqa
etnonimin qoulmudur. Demli, Arbokun haylar yaayan blgy tyin
etdiyi Parur adl caniin d (saqa olu Parur) bayaqdan shbt etdiyimiz
saqa boyundandr. rbk-ad adna in qaynanda da rast glmk olur,
htta rbkad adn Mada elind eidn yhudi kahinlr onu Tvratda
tanr elisi brahimin madal ulu babas kimi vermilr. Tarqitayn ortancl
olu Arbakn tarixi qaynaqlarda dn-dn xatrlanan Arbak, rbk adl
adalarndan v onun yad dillrd yazlan Arbok variantndan burada geni danmaa ehtiyac yoxdur, yalnz bunu xatrladaq ki, bu adlarn ilk
hecas kii, igid, rn anlaml qdim ar~r szdr. Demli, saqa fsansind Arbak adl ikinci qardaa rn by anlam dayan *r-beg-c
ad verilmidir.
Kolaksa. Saqa elatnn ilk hkmdar olan Kolaksa adnda struktur
elementlr vvlki adlardan daha ffaf olsa da, bu adn semantik tutumu
haqqnda dqiq rh vermk xeyli tindir. O biri qardalardan frqli olaraq, Kolaksann hkmdar seilmsi olay bu antroponimin dad mna
tutumuna lav alarlar yklyir. Ona gr d, bu adn struktur elementlri il gerkln btv szn kklndiyi semantikada adn yarand
tarixi a, siyas qurum mrhlsi v mifoloji motiv kimi rtlri ehtiva
edn etimoloji yozum dzgn ntic xarmaa yardm ed bilr. Bu baxmdan, adn ilk elementi kol sznn bildirdiyi eidli mnalar v ona
qoulan -ak//-aq kilisini zmk lazm glir. Qdim dvrlrd qoaq
v qaaq szlrind olduu kimi, hm isim-sift, hm d feil kkn qoulub ad dzldn bu kilinin birinci funksiyas yalnz uva dilind inkiaf etmi, azr dilind is get-ged ziflyib, yalnz yol-yolaq, baaq, zk,
yanaq tipli szlrd qalmdr, onun feildn ad dzldn funksiyas is
gclnmidir: qonaq, asaq, daraq, yaraq v sair.
gr Kolaksa adnn da Sanaq, Badaq, Palak kimi digr saqat xs
adlarna uyun olaraq feildn yarandn guman edib, onun kkn gl(mk), kl- qomaq, ql-(maq), qol- istmk v sair bu tip feillrd
614

Eyni qaynaq, 61.

328

axtarsaq, bu etimologiya zn dorultmayacaq, nki formaca kol morfemin yaxn olan feillrdn -aq kilisi il dzl biln xs adlarnn
semantikas yuxarda deyiln rtlr cavab vermir, hm d bel xsadlar trk onomastikasnda grnmr. Ona gr d, Kolaksa adnn birinci
modell (isim//sift + -aq) yarandn sylmk v buna uyun onomastik
vahidlri mqayisy clb etmk daha doru olar.615 Selenqe da yazsnda Eletmi Bilg kaan adna yazlm epitafiyada onun atas Klbeg
Bilg kaan adlanr. Klbeq, Klbilg, Kltegin adlarnda kl//kl sz
adl-sanl, anl anlamndadr.
Grndy kimi, veriln adlarn oxunda hrtli, mhur v anl
anlaml sz kklri qdimd ilnn klg-avl (adl-sanl) deyimind
olduu kimi, Klg-or, Klg-Tirig, Klk-Bilg kaan adlarnda da var.
Yeri glmikn deyk ki, saqa ar Savl da bu anlaml ad dayr. Hmin
klg szn qdim bir trk yazsnda adn eld yayld, hrtli oldun
(yazld ad eld boldun klg - DTS, 326) cmlsind rast glmk olur.
Bu sz bir trk byy d badana yazdrmdr: Trt olum bar n,
bngmin tikdi. Klg Apa bn. Ridddin qarda iindn hakimiyt
bana kenin adn Qor-tkin klind verir. ox gman ki, buradak
qor sz yanl yazlla ortaya xmdr v ya kl//kl sznn sinonimi
kimi ilnmidir.616 Deyilnlr diqqt versk, Kolaksa adnn adl-sanl
(kol an, kolak anl) anlam dayan *Kl-k-c praformas alnr.
Bellikl, demk olar ki, Herodot saqalarn zndn eitdiyi soykk
fsansini toplayarkn saqalar ona Tarqitayn lbek, Arbak, Kolak adl
olanlarn zizlm formasnda sylmi, o da sadalanan bu mifik adlar
615

Buradaca qeyd edk ki, umer dilind dost anlamnda Kuli-Enlil (Enlilin dostu),
Kulianna (Gyn-smann dostu) klind ilnn v rus dilind d kolleqa, kulak kimi
szlrd zn gstrn bizim qdim qol szmzl yaranan adlar da Kolaksa adnn
rhin yardm etmir. Sadalanan adlarda kol kulklkl allomorflar il ilnn kol
sz hm d hrbi titul kimi formalamdr. G. Moravik sznn hunqar titulu
kimi ilndiyini qeyd etmidir (Moravcsik 1983, 345); Bunu V. Flakkn babu (duktor)
kimi verdiyi saqat babuu Kolakse (Kolaxes) ad tsdiq edir (, 1990, 143);
Digr ad-sanlara baxaq: 1) V. Flakkn Arqonavtika srind saqa byi Kolakse;
2) VI srd trk boyu koliat (o//); 3) IX srd peeneq boyu kulpey
(ko); 4) ski trk xsadlar v titullar: Kul-Apa, Kl Bilg xan, Kulbak, Klg
or, Klk Bilg kaan, Klbeg Bilg kaan, Kl-tegin, Gc kl tutuq, Arslan Klg
Tirig, Tanrkulu; 5) Osmanl a yrk boy-soy adlar: Kulatl, Kulak-Rcboullar.
616
Kr v klg szlrinin kknd k- sznn durduunu vurulayan A. Donuk yazr: Kr sz eyni zamanda l~r ilikisi gz nnd tutularaq, trk sz-terminlri arasnda ox sx ken kl deyimi il balantl saylmaqdadr (Donuk, 1988, 80).

329

 (lboka-is), (Arboka-is), K (Kolaka-is)

klind qlm almdr. Bu rvaytdki soy-boy crsini yunanlarn
syldiyi variantla birlikd bel gstrmk olar:

Saqat soykk fsanlrinin hr iki variantnda saqat boylar tanrdan doulan kiinin olundan tryn skolot (saqa-elat) kimi verilir.
Qdim trk inanna gr, orta qatda yaranan dnya zrindki insanlar
yuxarnn simvolu olan Gyl aann simvolu olan Yerin laqsindn
yaranmlar. Nzr almaq lazmdr ki, Herodot bu trk kosmoqonik dnyagr 2500 il bundan vvl qlm alb, ondan min il sonra artq bu
mifoloji yaddada myyn kiik frqlrin yarandn, Yer-Sub kultuna
yeni alarlar lav olunduunu grmk olur. Gytrklrd Baba-Api kultunun Ec-Apa deyimil vzlndiyini grmk olur:
ze kk tenri asra yaz yer klntukda ekin ara kii oql klnm, kii
olnta ze ecm-apam (KT, D1). Yuxarda (std) Gy-tanr, aada
yaz Yer yarandqda ortada (ikisi arasnda) insan olu yaranm, insan
olu zrind (is) Ecm-Apam.

Herodotun qlm ald mifik soykknn saqa versiyasnda Tarqitay oullarnn adlarna verdiyimiz etimoloji yozumu tsdiq edn sas
sbutlardan biri d ouz boylar iind yaayan v sonralar Ridddinin
Ouznam dastannda qlm ald trk hkmdar Buraxan oullar
il bal blgdir. Hr iki qaynaqda veriln qardalarn dad adlarn
semantikas eyni olduu kimi, birinci qaynaqda qardalar arasndan Klk,
ikinci qaynaqda da *Kltegin (Qortekin) hkmdar seilir.617
617

, 2003, 73.

330

Herodot tarixi
*El-bgc
*r-bgc
*Kl-kc

Ridddin Ouznamsi
= El-tegin
= *r-tegin (Bg tegin)
= *Kl-tegin

Herodotun verdiyi mifik soykknd ad kiln saqat boylarn da

sonrak mnblrd saqa v digr trk toplumu iind grrk. Aacri
boylar bard yuxarda mlumat vermidik, gelon boyuna peeneqlrin
iind gila () ad il rast glirik, htta X srin ortalarnda bu boyun
Korqut () adl bas olduu v Alban dvlti dnmind
gel boyunun Azrbaycanda yaamas da mlumdur. Bibliya tiras boyunu
qamrl, Xzr xaqan xzrl qohum sayr. Sonrak mnblrd avxat
(blk abxaz?) grnms d, Osmanl dnmind yrk boylar iind
tra-l (tras-pi?) v katar-beg oullar (katiar) tayfalarn grmk olur,
paralat boyunun bu sradan knarda qalmas is tbii haldr, nki bu par
elat, boy ad deyil, elatn yaranmasna iardir. Bellikl, Herodotun qlm ald saqat fsansinin hr iki variant trk onomastik sistemi n
domadr.
Saqat boylarndan byk bir toplumun Saqatyadan m..VII srin
vvlind Azrbaycana glmsi (qaytmas!), burada dvlt qurmas v
n Asiyada Friqiya, Asur, Urartu dvltlrinin dalmasnda aktiv rol
oynamas v bundan sonra yenidn Azaq v Qara dniz yaxalarna qaytmas haqqnda xeyli yazlar vardr. Bunu da qeyd edk ki, Asur imperiyasnn squtundan sonra, 612-d saqatlarn bir hisssi geri qaydb, yenidn
Saqatyada qdrtli bir dvlt qurdu. Bir sr sonra is (512-d) saqatlarn
hrtini dnya sava tarixin salan Herodotun geni tsvir etdiyi perssaqat mharibsi ba verdi. Sakatyada yaayan hmin elbyi saqalarn
onomastikas haqqnda yuxarda dediklrimiz onlarn trk boylarndan
olduunu aydn gstrir. Elbyi saqatlarn mifologiyas v etnoqrafiyas
haqqnda olan blglr v yazl qaynaqlar da onlarn trk olmas fikrin
bh yeri qoymur. Yuxarda deyilnlri xronoloji ardcllqla mumildirsk, saqat (saqa) boylarnn mnyi mslsi il yana, m..VII-VI
srlrd saqa-qamr boylar il laqdar Azrbaycanda yaanan etnik v
siyasi olaylarn mntiqi d aydnlaar:
1. Saqa-qamr boylar m.. II minilin ortalarnda Araz qranda yaayr. Lakin Araz qra ifadsinin Dou Anadoludan Xzr qdr hans
blgni bildirmsi aydn deyil, hr halda, bu lk n Asiyadadr. nki
Herodot hm Qzl-zn ayn, hm d indiki Araz ayn Araz adland331

rr.618 Hmin alarda Kiik Asiyada subar, kuman, qaqay, urmu boylar
vard, Toqarma mifi, Targitay soykk fsansi, Korolu//Herakl obraz
da burada yaranmd. Quzey kiayaras v Urmu hvzsind d subar,
qut, turuk v sair trk boylar vard. Bel ki, o alarda trkdilli boylarn
qonuluunda v iind saqa-qamr boylarnn Arazn yuxar, orta v ya
aa axarnda yaamas mmkn v doal idi.
2. Arxeoloji blglr gr, saqa-qamr boylar m.. XI-VIII srlr aras (blk daha nc) Quzey v Douya k edir v Urmuyaxas
an slubu sntinin prototipini Azaq yaxalarna v Altaya dayr. SibirAltay blglrind an slubu yeni alarlar ksb edir v artq m..VIII-VI
sr abidlrind yenilmi formalarda z xr. Eyni durum Azaq yaxalarnda zn gstrir. Azaq yaxasna yeni saqa k (Herodotun qeyd etdiyi k) m..VIII srin ortalarna qdr ba verir. Bu df kn istiqamti doudan batya, Xzrin quzeyi il gerklir. Bura gln yeni atl
krilr zlrindn bir-iki sr vvl burada yurd salm soydalar qamr
boyunu yerindn elyir. Sonrak yzilliklrd biri digrinin ardnca bu yolu ken
hun, az, subar, avar, xzr,
peeneq v kuman-qpaq
boylar da eyni olaylar yaamlar.
3. Azaq yaxasndan m..VIII srin sonlarnda Drbnd v Dryal
keidlri il Azrbaycana qaydan saqa-qamr boylarnn bir hisssi Kiik
Asiyann dou blglrind qdim Qaqay lksind, bir hisssi d Urmu
yaxalarna qdr Azrbaycann mxtlif blglrind otururlar, m..VII
srin vvlind burada yerli soydalar il birlib, byk hrbi qvvy
evrilirlr.
4. Saqa-qamr boylarnn bir qismi m. .VII srin sonunda yenidn
Azaq blgsin qaydr. Onillrl iind olduu yenilmi n Asiya
kulturunu yenidn Quzey dayrlar v artq Skitiya (Sakatya) adlanan
bu lkd hunlar gln qdr saqalar zd olur.
Herodot v baqa antik dvr tarixilrinin yazlarnda bu olaylarn
VIII srdn sonrak xronologiyas mbahis yeri qoymur. Lakin ondan
vvlki xronologiya hl d elmd uzun mddt mbahisli olaraq qala618

Herodot, I. 201-202, 205, 209-211, 216; III. 36; IV. 11, 40.

332

caqdr, ne ki, trklrin ilkin Atayurdunu yalnz Altayda axtaranlar hqiqti grmk istmir, dartmalar davam edck. Mvzudan uzaqlamamaq
n saqa boylarnn m..VIII srin sonlarnda Azrbaycana glmsindn,
daha dorusu, qaytmasndan sonrak olaylar haqqnda shbti davam etdirk.
Herodot yazr ki, qamrlri (kimmer) Avropadan sxdrb, Asiyaya
qdr tqib edn skitlr Mada torpaqlarna girir, onun buradak qdrtini
sarsdr v burada 28 il arlq edndn sonra skitlr geri qaydrlar.619 Yazarn qeydlrindn blli olur ki, qamrlr Dou Anadoluya, skitlr is Drbnd zrindn Azrbaycana daxil olur. Mada elbyi Kiaksarn asurlar
zrin yr hazrlad bir vaxtda skitlrin byk bir ordusu Prototiy
olu Madinin bal il Mada dvltinin snrna yaxnlar v burada
ba vern mada-skit savanda mada qounu yenilir. Skitlrin Asiyada
hkmranl traf blglr yaylr. Onlar Flstind qarlayan Misir fironundan bac-xrac alb Misir lksin girmirlr. Skitlr 28 illik hakimiyti
dvrnd hr bir xalqdan vergi almaqla brabr, vaxtar traf blglr
yama yrlrind d bulunurdular.620
Saqalarn Azaq yaxasndan m.. VII srin vvlind Azrbaycana
glmsi v hmin srin sonunda onlardan bzi tayfalarn geri qaytmas
tarixil Herodotun Mada tarixindn skitlr ayrd 28 illik hakimiyt
formulu zn dorultmur, nki Mada eli yarananda artq saqalarn hegemonluu lziyirdi, bu sbbdn bzi saqa tayfalar geri dnd. Bu baxmdan, S. Qaqayn qeyd etdiyi bir fikir diqqti kir. O yazr: Biz mlum
olan mixi yazl mnblr gr, Skif hkmdarl tqribn 80 il mvcud
olmudur.621 Hr halda, Saqa arlnn ad son df Tvratda m.. 593
tarixi il bal Urartu v Mana arl il birg qeyd olunmudur.622
Saqa elinin harada yerlmsi zrind byk mbahislr yoxdur,
sadc, Azrbaycanda quralan bu dvltin hdudlar v saqa elbylrinin
oturduu ordugahn harada olmasna dair fikir ayrlqlar vardr. Bu elin
snrlarn myyn etmk n onomastik materiala, arxeoloji blglrin
z xd yerlr baxmaq v bunlar yazl qaynaqlarn verdiyi bilgilrl
mqayis etmk lazm glir.
619
620
621
622

Herodot, I. 1.
Eyni qaynaq, I. 103-106.
, 1993, 42.
eremiya, bab. 51, 27.

333

Azrbaycanda saqa boylarnn yerlmsini tdqiq edn S. T. Yeremyan yazr ki, Drbnddn keib Kr-Araz ovaln tutan saqa boylar
oradan qamrlri sxdrb xarm, sonra Ararat (Ar) vadisin glmilr, lakin burada urartularn dirnii onlar Urmu gl v Ordubad-Culfa
trflrin kilmy mcbur etmidir.623 Ayr-ayr yazarlar saqa boylarnn Mil-Muan, Qazax-Gnc, Msxet v Gmr blglrind oturmasn
qeyd edirlr.624
Saqa v qamr boylarnn Azrbaycana
qayd trkibind saqa//saqat v qamr etnonimlri olan xeyli toponimin yaranmasna sbb olmudur. Qamr ad il bal yer-yurd adlarndan yuxarda Qamr byliyindn danarkn bhs etmidik. Eyni durum saqalarn oturduu blglr zr d mahid olunur.
Dorudur, Azrbaycanda bel adlarn bir hisssi sonralar sahatl (saqatl) boyu kimi ayr-ayr blglr yaylmdr, lakin bu, saqalarn kiik
yerdyimlril bal olub, mslnin mahiytini dyimir. Saqa eli andan 27 sr kemsin baxmayaraq, onlarn buraxd yer-yurd adlar
hl d qalr:
aqat (saqat)
ki (saqa)
Zaqatala (saqa-tala)
Sakantala (saqan-tala)
Sakandr (saqan-dr)

Sakasena (saqa-e-na)
Balasakan (bala-saqan)
Sahatl//Saatl (saqat-l)
Pir-sahat (pir-saqat)
Piraa (pir-saqa)

Onomastik blglri thlil edrkn nzr almaq lazmdr ki, bir-iki

sr sonra Saqa elinin yerind qurulan Alban (Aran) elind grdymz
bir ne trk boyu da saqa v qamrlr il gl bilrdi. Quzeydn Azrbaycana qaydanlar tkc saqa-qamr etnonimlril deyil, axna qoulmu digr boylar da z adlar il glirdi. Bel ki, saqa-qamr boylar il glmsi
bh dourmayan, nc Saqatyada skit boylar kimi tannan aacri
(aqathirs), gel (gelon), qaradonlu (melanxlen), savir-but (savromat), maskat//maskut (massaget) v sair bu kimi boylarn ad trk toplumu iind
sonralar da davam etmidir. ndi Kvemo-Kartli deyiln qdim
623

, 1968, 93-94.
. M. Dyakonov VII srin ortasnda mada-saqa savann Quzey Azrbaycanda ba
verdiyini nzr alaraq, saqalarn Urmu glndn Gnc blgsini qdr olan razilrd mskunladn yazr (, 1956, 249, 251).
624

334

(Ggr) blgsi d saqa-qamr boylarnn bir blm kimi glib burada

yerln ggr (gy-r) boylarnn adndan qalmadr. Grnr, Alazan
(Qanx) aynn ad da saqa-qamr boylar il baldr. Bel ki, burada
byk v ya yuxar ay anlamnda Alzn //Alazn ayad aq grnr. Dastanda da bel Al-zn v Buqlen-zn aylar vardr.625
Strabonun Sakasena, hay
qaynaqlarnn akaen kimi verdiyi blgnin ad Saqa klind
brpa olunur. Bel ki, kambica
v sarca (sarcal) boyadlarnda
olduu kimi, saqaca formasnn
olmas tbiidir. E. Herzfeld skuth
adn da skua klind brpa etmyi tklif etmidir. 626
Tarixi-corafiya blglrin gr, batda qamr, quzeyd ggr v
kambice, douda alban-aran, kaspi v maskut, gneyd is Mana boylarndan olan sangi-but (zngi boyu), puluadi (polad) v sair boylarla hat
olunmu saqalar, yuxarda verilmi etnik-corafi xritd olduu kimi,
sasn, batda masir Gmr, douda Mingevir v Mil dz, quzeyd
Boral, gneyd is rvan v Naxvan da iin alan Urmu glncn
olan razilrd yerlirdi. Bu durumda saqalarn yerlim mrkzi Gyc
traf il tarixi Saqae-na
(Sakasena) sayla bilr, arxeoloji blglr hmin mrkzi gstrir. S. Yesayan v
M. Poqrebovann saqa arxeoloji blglri zr apard
tdqiqatn nticsi kimi ortaya xan bu xrit saqalarn yerldiyi blglri aq
gstrir:627
625

OK, 193; Gman etmk olar ki, Dastann Utam adl knddn ken Qamri-zn
ay da qamr-ay etnohidronimi kimi qamr boylarndan qalan niandir.
626
Herzfeld, 1947, 713; Akad dilinin asur-babil dialektlrind s////ts frqlri yaban
szlrdki // sslrini dqiq ifad ed bilmir. E. Herzfeld aquz//iquz deyimlrini ortaya xaran *skua formasnn saqalarn z dilind skua ola bilmsi fikrini sylyir.
627
-, 1985, 20.

335

Grndy kimi, Saqa elinin snrlarndan darda qalan qonular

quzeyd qafqazdilli xalqlarn siyasi durumu blli olmayan blglri, batda Qamr byliyi, gney-batda Urartu, gneyd Mana (sonralar Mada)
dvltlri idi. Asur dvlti il Saqa elinin snr yox idi. Bellikl, Mana
elinin quzey qonuluunda Gney Azrbaycann quzey-bat blglrini
v Quzey Azrbaycan hat edn daha bir trk dvlti qurulmudu. Azrbaycan tarixilri Arazn sa v sol yaxalarn iin alan Saqa elinin hmiytini dzgn dyrlndirmilr: lk df Azrbaycann razisind hr
iki trfi birldirn dvlt meydana glmidi.628

Strabon saqa boylarnn Azrbaycana gtirdiyi yer-yurd adlarndan

biri haqqnda mlumat verir. O yazr: Kimmer (qamr) v trerlr kimi
sak (saqa) boylar da yaxn v uzaq msaflr axnlar edirdi. Bel ki, onlar Baktriyan ial etmidi v Armeniyann yax torpaqlarna yiylnib,
oran z adlar il Sakasena adlandrmd.629 Tkc bu fakt kifaytdir ki,
Herodotun Azrbaycana gtirdiyi skitlrin zlrin saqa demsi aydn
olsun. Yazar z d qeyd edir ki, skitlr Asiyada sak (saqa) adlanr.

628

AT, 1994, 105.

Strabon, XI. VIII. 4; Yazar Orta Asiya skitlrindn danarkn qeyd edir ki, Kaspi
dnizindn balayaraq, dailr (aparna, ksandiy, pissur), massaqet v sakalardan savay,
ksr boylar (asi, pasian, toxar, sakaravl) z adlar il deyil, mumi skit ad il tannr (Strabon, XI. VIII. 2).
629

336

Saqa elinin sosial v siyasi qurumlar, tarixi corafiyas Dd Qorqud boylarnn federativ siyasi qurumunu v corafiyasn ks etdirir. Ouz v D-Ouz blglri saqa-qamr boylarnn blgsn xatrladr.
Saqa-qamr boylarnn birlikd Qaln Ouz eli adlanmas da mmkndr. Hr halda, -Ouz il D-Ouz boylarnn Azrbaycandak sava
antik yazarlarn qeyd etdiyi saqalarla qamrlrin v ya saqalarla mana
trklrinin sava idi. Dirs xan da saqa-qamrlr kimi, qmz sadrr.
Bu da maraqldr ki, biz atan Dd Qorqud kitab sonralar Axska
adlanan Aq-Saqa trklrinin dialektind qlm alnmdr.630 Yuxardak xrit-sxemlrd saqa boyunun bat snr Axska yurdunda verilir,
qdim trk dilind a sz is bat anlamn bildirir. Bellikl, Aqsaqa
batdak saqa demkdir.
Yuxarda Tarqitayoullar, Herakl-Korolu paraleli, elbyi saqalar
v Qamr byliyi haqqnda deyilnlr; onlara aid etnoqrafiya, mifologiya,
dil v onomastika bu qmz in saqa-qamr boylarnn yaad olaylarn
ouzlarla bal olduunu aydn gstrir. Ouz zaman deyimind arxaik
qat Ouz xan andan Targitay dnmin (m.. XV sr) aiddirs, hmin
deyimin sonrak qatlar mhz Alpr Tunqa, yni saqa-qamr ana qdr
(m..XIII-VI srlr) davam edn zamana kklnmidir. Saqa-qamr basrqlarnda akar olunan uzunboylu insanlar xalq arasnda ouz ls
kimi dyrlndirilirs v Avropada mhur skit kurqan Ouz kurqan
adlanrsa, bunlar tsadfi uyunluq saymaq olmaz.
Hay tarixisi Zaxari Kanakertsi Bayat boyunun eliqamarlu (qamrlieli) soyundan Apaq adl bir kii deyimini iltmidir.631 Buradak bayat v
qamr ilikisi dolays il Dd Qorqud boylarnda ks olunmudur. Bel
ki, Qorqudun z qam rlrin varl srgilnn tanr anlaml bayat
boyundandr v qamr etnonimind aman anlaml qam sz Kam-bre
byin adnda zif grns d, Qam-qan olu Bayndr xann ulu aman
(qam-xan) soyundan olmas hmin anlam qabarq verir.
Daha ox saqa v kuman boylarnn etnoqrafik gstricilrindn biri
dnyasn dyin soylu bylrin ant da heykllridir. Ukraynada bulunan
ant da heykld olduu kimi, onlarn harada taplmasndan asl olmaya630

Ak-Saka qalas (KDQ, I. 157); Blgnin Ak-Ska klind ad XIV srcn qalmd.
mir Teymur Gycdn Alnca qalasna glndn sonra, 1394-c ilin avqustynda Akska blgsin ordu gndrir (Krzolu, 1992, 153).
631
, 1969, 154.

337

raq, ksrinin sa lind qdh, sol linin is kmrd olmas pozas bir
kanonik xarakter malikdir. nc qeyd etmidik ki, bel ant dalarn hllik
n qdim nmunsi Qobustanda 3 -li kurqanda, sonrak rnklris qdim
Kuman byliyinin quzeyind (Hakkari), Astara v Aberonda taplmdr;
ant dan prototiplri olan bu buluntulardan birincisi m.. III, digrlri d
m.. II minilliyin ortalarna v son srlrin aiddir. n Asiyadan dou v
quzey ynlr aparlan bu dababa glnyi Azrbaycanda davam ets d,
n yazq ki, nadanlar bunlarn ksrini datmlar. Azrbaycan tarixilri
is bu heykllrin mhvini rkars il qeyd
etmkl kifaytlnmilr.632
n Asiyada yaranm dababa glnyinin quzey v dou
lklr qdim Azrbaycandan aparlmas
ququsuzdur, nki bu
kildki rnklrin tarixi ardcll kn
ynn aydn gstrir.
Dababalarn zrind
aparlan mqayis d
gstrir ki, qdim kuman v saqa boylar bu
glnyi, zllikl, kanonik grnt v duruu minillr boyu yaatm, kdklri yerlr aparmlar. Daha sonra
trklrin dababa glnyi Qpaq l boyunca yaylmdr.
Saqa-qamr etnoqrafik blglrindn biri d onlarn iind geyim v
papaqlarna gr seiln qara-donlu v i-papaq etnonimlril verilnlrdir. Azrbaycanda qaradonlu, qarapapaq boylar mxtlif blglrd grndy kimi, ipapaq etnonimi il tannanlar da yunan yazlar
ordokorubant, qdim pers yazlar tigraxauda klind saqa-qamr anda onlarn yaad blglr zr qeyd etmidir. Mxtlif blglr632

, 1996, 173-174; , 1986, 107.

338

d ortaya xan bu rsm srlrindki ipapaq saqa (skit), qamr (kimer)

dylrinin papa sonralar hun, kuman boylarnda grndy kimi,
azr trklri iind d geni yaylb, XX srcn davam etmidir. Polyak
alimi Tadeu Vasilevski yazr ki, bulqarlarn banda qoyun drisindn
hazrlanm i papaq olurdu.633

Saqa eli anda Azrbaycan

iqtisadi durumuna gr inkiaf etmi lklrdn saylrd. Bel ki, burada suvarma kanallarnn olmas,
kini boylarn ld etdiyi taxl
mhsullar, inkiaf etmi zmlk, ba-bostan haqqnda yazl qaynaqlarn verdiyi mlumatlar arxeoloji aradrmalarla tsdiq olunur. Azrbaycanda heyvandarln inkiaf n mnasib doal rait vard. Qaynaqlar
burada iribuynuzlu mal-qara il yana, qoyunuluun geni yaylmas, zllikl byk
ilxlar v atlq haqqnda xeyli bilgi verir.
Dulusuluq v dmirilik sntinin inkiaf
sviysini gstrn arxeoloji tapntlar ksr
blglri hat edir. Saqa eli ana aid Gney Qafqaz arxeoloji materiallar iind xeyli
a slublu bzk yalar vardr. Bunlarn srasnda, zllikl Mingevir v rzurum yaxnlnda Hasankale qazntlarnda ortaya
xm qolbalar diqqti kir: 634

633
634

czapki nosili wysokie (HB, 1988, 37).

, 1956, 254; -, 1985, 104, 127.

339

Saqalar tunc dvrnn dmir dvr il vzlndiyi alarda m..VIII

srd siyasi meydana xmd. Trkibind xeyli dmiri sntkarlar olan
saqalarn silahlar tkmilldirmsi n gzl rait yaranmd. Bu imkandan bacarqla bhrlnn saqa dylri artq ox ucluqlarn dmirdn tkrd. Dd Qorqud ouzlar buna dmrn deyirdi. Saqa oxular minil boyu traf lklrin dylrin rnk olmudu. Onlar Azrbaycana glnd mada gnclri oxatma sntinin sirlrini saqa oxularndan
yrnirdilr. Ksenofont pers ah Kurula bir saqa svarisi arasndak olay,
onun oxatma mhartini, hm d aqrkli olmasn oxunaql szlrl
tsvir etmidir.635
Voronej yaxnlndak kurqandan taplm bu gm qab zrind
Herodotun Targitayla bal qlm ald soykk mifi ks olunmudur.636 Ortada Targitay byk olu Elbg (El-tegin) il, aadak fraqmentd Targitay ortancl olu rbg (r-tegin) il, yuxarda qabn zrindki kild is Tarqitay hl saqqal olmayan kiik olu Klk (Kltegin) il tsvir olunmudur. Ouz xan andan yay hakimiyt simvolu
olduu kimi, Targitay da ouz-trk dvltilik glnyin uyun olaraq, hkmdar seiln kiik oluna yay verir:
Azrbaycanda yaranm Saqa eli razisind
Azaq yaxasndan qaydan saqalardan nc yaayan
i-ouz boylar, burann vvlki etnik durumu haqqnda yazl blglr sasn urartu dilinddir. Bu
razilrin bat snrlar Urartu dvltinin sas blglri olduundan, bzi asur qaynaqlarnda qeyd
olunan yer-yurd adlarn da nzr almaq lazm glir. Urartular trfindn ial olunanda Arazn sol
yaxalar - rvan blgsi Aza lksi adlanrd.637
Urartu ar I Argitinin (786-764) vaxtnda az adl
boylarn bu blgsini sonralar Strabon Azar (Azr)
ad il verir.638 Urartu yazlarnda Arazdan yuxarda
azr (az), ulduz (ultuza) boylarnn yaad bu razilr Kuarli lksi d adlanrd.639
635
636
637
638
639

Kiropediya, VIII. III. 26-33.

, 1977, 15.
, 1970, 156, 343.
Strabon, XI. 14. 3.
, 1954, 57, 65-66.

340

Gyc hvzsin bir ne df yr edn urartular burada UduriEtiuni, Ku-Albani, Krn yuxar axarnda Kuriani blg adlarn qeyd
etmilr. Gycnin batsnda veriln luer boyad sonralar burada Loru
(Pnbk) adnda grnr. qa(ni) blg basnn Kapur(ini) ad damas
da diqqti kir.640 Kapur//Qapur klind yazlan qdim adlarn trkc
olmas is ququ dourmur.641
Bellikl, Saqa elinin yarand mrkzi blglrin vvlki halisi
iind az (azr), ulduz, alban, kur adl trk boylarnn yaad blli olur.
Saqa eli batda qamr, subar (sa-sper), gneyd is matien, mana boylar
il hat olunmudu. Saqa eli dalandan sonra saqa boylarnn oxu Azrbaycanda qald. K.V.Trever doru olaraq yazr ki, skitlrin (saqalarn) sonrak nsillri Alban ittifaqna daxil oldu.642 Plini (VI. 13. 18-39) v Tasit
(Ann. II. 68) albanlarn qonuluunda saqa boylarnn yaadn qeyd etmilr. Hay qaynaqlar da Xzr yaxasndak Maskut (massaget) arln
Alban il qonu verir.643 Arrian yazr ki, skndr qar vuruan Darann
ordusunda Atropatn balq etdiyi mada qoununda sakesin, kadusi v
alban skrlri vard.644 Grndy kimi, Azrbaycanda qurulan Saqa
elinin razilrind nc trk boylar yaad kimi, ondan sonra qurulan
Alban elind d hmin boylara qoulan saqa v saqalarla glib, burada
mskunlaan digr trk boylar vard. Onlardan qalan trkc szlr, onomastika bunu demy haqq verir. Ona gr d, Strabonun Alban elind verdiyi
26 boydan oxunun trklr olmas bhsizdir. nki Saqa eli anda bu
elin hat etdiyi razilrd yaayan trk boylarnn oxu mumi saqa ad
altnda grnmrd, hm d bu elin quzey blglri haqqnda yazl qaynaqlar da blg buraxmamdr. Saqa eli dalandan sonra is buradak trk
boylarndan bzilri artq z adlar il grnmy balayr.
Saqa elinin siyasi durumu qonu dvltlrl laqd aydn grnr.
Saqa-qamr ilikilrindn yuxarda bhs etmi v bunlarn qohum boylar
olduunu sylmidik. Qamr babuu Tudameni Saqa v Qutium ar
nvan il vern asur yazs da bunu tsdiq edir. Bistun yazlarnda da
elam-pers variantlarnda saqa, akad variantnda is qamr yazlmdr.
640

, 155.
Kemi saqa yurdunda Gyc gl yaxasnda taplm aramey lifbs il azr dilind
olan yazl da m.. II sr aiddir (Yeni Azrbaycan qz. 26 yanvar, 2005).
642
, 1959, 49.
643
, 1966.
644
, 1962, 110 (III. 8. 4).
641

341

Saqa-Urartu ilikilrindn danarkn, hr eydn nc, diqqt almaq lazm glir ki, Saqa eli Urartunun zbt etdiyi Urmu v Gyc gllri
arasndak razid qurulmudu. Htta tarixi blglr olmasa bel, mntiq
gr, saqalar dvlt qurmaq n urartular bu torpaqlardan sxdrb xarmal idi v bu olaylarda yerli xalqlar da saqalara kmk edirdi.645
Asur ordusunda 670-ci illrd muzdlu qamr skrlri grnr.646 Bu
siyasti saqa bylril d qohum olmaqla qurmaq istyn asur arlar hr
vasity l atrdlar. Qamr bylri kimi, saqa elbylrinin d urartulara
nisbtn, asurlarla mnasibtind ziddiyt vard. Bu boylarn bzi soylar
z bylril Asura qar olan Mana v Mada qvvlrinin yannda idi.
Lakin Asur arnn qz il evlnn nfuzlu saqa byi Partatu v sonralar
onun olu Madi asurlarla mttfiq olub, dalmaqda olan Asur dvltinin
mrn xeyli uzatd. . M. Dyakonova gr, Kiik Asiyann bat blglrini tutan qamrlri d oradan bu Madi sxdrb xarmd.647 Grnr,
sonralar asurlardan istdiklri vergini ala bilmyn saqalar Asur dvltin
qar Babil-Mada ittifaqna qouldu.
Saqa-Mana laqlri dostluq v mttfiqlik raitind davam edir.
Asurlar 670-lrd manallara yardm edn saqa byi pakay mlub etdiklrini yazrlar.648 Saqa bylril Mada arlarnn mnasibti is tzadlarla
mayit olunur: laqlr gah dostluq-mttfiqlik, gah da dmnilik il
davam edir. Saqalarn ilk gliind, Herodota gr, bunlarn arasnda sava ba vermi v saqalar mlub olmular. Sonra saqalar Madadan bac
alaraq, onlar uzun mddt dstklyir, VII srin 30-20-ci illri arasnda
is Kiaksar qonaqla dvt etdiyi saqa bylrini ldrr v bundan sonra
bzi saqa tayfalar Quzey Qafqaza qaydr. Hmin qonaqlqla balanan
iouz-douz savalar Dd Qorqud eposunda da verilmidir.
Saqa-Mada laqlri minil sonrak pers-suvar laqlrind olduu
kimi cryan edir. Mada imperiyasnn qurulmasnda saqa qvvlrindn
istifad olunsa da, sonradan imperiyann bana ken perslr yalnz saqa
qvvsindn istifad etdiklri alarda onlara yax mnasibt gstrmilr, ksr hallarda is, zllikl, Tumruz xatun (Tomiris) Araz yaxasnda
II Kuruun ban ksdirib qanl tulua salandan sonra saqalara qar n
645
646
647
648

, 1970, 331.
, 66.
, 1956, 234.
, 63; 65.

342

qat dmn mvqeyind durmular. Htta perslr n vaxt saqa dylrin qlb almsa, hr il hmin qlb gnn bayram edib nlnmi v bunu sakeya adlandrmlar. Strabon htta mxtlif blgd bel
sakeya olayn gstrir; Kappadokiyann Zel hrind perslrin saqalar
qrd gn, bir d Kuruun hiyl il qurduu tly drk, ba ikiy
qaran saqalarn qtl olunduu gn.
Bellikl, m.. II minild Araz yaxasnda yaayan saqa boylarnn
m..VIII srd douda v Azaq yaxasnda grnmsi, Dunay ayndan
in sddincn 7 min kilometrlik bir razid iz qoymas onlarn k ynn gstrmkl brabr, hm d saqalarn trkibind mxtlif trk boylarnn olduunu srgilyir. Zaman-zaman bu boylarn ad (hun, avar,
subar v s.) ortaya xr. Altay-Sibir blglrindn Azaq yaxasna gln
saqalar burada soydalar qamrlri yerindn xardr v onlarn ardnca
m..VII srin vvlind Azrbaycana glir (qaydr). Azrbaycanda saqa
boylarnn qurduu Saqa eli txminn 80 il (m.. 670-590) davam edir.649
Qdrtli saqa elbylri n Asiya lklrindn vergi alr. Onlarn aknlar
Urartu-Asur kimi dvltlrin d dalmasna sbb olur. Artq bzi saqa
bylri n Azrbaycanda qalmaq z hmiytini itirirdi, nki burada Mada kimi nhng bir dvlt yaranmaqda idi. Ona gr d, onlardan
bzilri z tayfalar il Azaq yaxasna qaydb, orada Saqatya (Skit) elini
qururlar.

649

, 1956, 272-273.

343

Mana elinin qrub anda onun gney-dou qonuluunda formalaan mad boylarnn siyasi birliyi
m..VII srin son rbnd artq yeni qvv il ortaMada eli
ya xmd. Mada (Midiya) ad il tannan bu yeni
dvltin qdim n Asiya tarixind nmli rolu olmudur.650 Bel ki, Asur dvltinin kmsil n
Asiyada qsa mddtd byk imperiyaya evriln Mada elinin snrlar
ox geni razilri hat edirdi. Txminn 70 il davam edn Mada elinin
sonu (m.. 550) haqqnda xeyli blg olsa da, onun ilk yaranma alar o
qdr d aydn deyil, nki hmin dvrdn bhs edn qaynaqlar aydn
bilgi vermir v Herodotun saqa-mada savalarna aid ziddiytli mlumat
da bu sahd myyn dolaqlq yaratmdr. Ona gr d Mada tarixi
bu regionda m.. VII sr boyu davam edn geosiyasi durum, etnik demoqrafiya v Mada-hmni qardurmas fonunda aradrlmaldr.
Mada boylar birliyinin yarand m..VII srin vvlind regionun
geosiyasi durumu bel idi: Araz ayndan quzeyd saqa-qamr boylar at
oynadrd; Urartu dvlti Van glnn yaxalarna sxdrlmd; Urmu
gl hvzsind gclnn Mana eli vaxtil Asur-Urartu arlarnn zbt
etdiyi torpaqlarn saqa-qamr boylarnn yardm il geri qaytarrd; saqa
bylri il dostluq laqsi qura biln qos-qoca Asur dvlti is hllik
kiayaras razilri lind saxlayrd. Mana il Mada arasndak byk bir
zolaqda yerln kiik byliklr d Asur dvltinin nfuz dairsind olub,
hr il ona bac-xrac verirdi. Hmin srin ortalarna aid olaylar 668-d taxta
xan Asur ar Aurbanipaln yazlarnda yer almdr.
Manada 670-ci illrdn hakimiytd olan Axseri Asur hcumlarnn
qarsn ala bilmdiyi n manallar onu 650-d devirmi, olu Uallini
elbyi semidilr. Manada yenidn asurynml siyast brpa olunaraq
Asur dvltinin sonuna qdr davam etmidir. Bel ki, 616-da Babil il
mharib edn asurlarn iind Mana qounlar da vard. Anadoluda nc
Friqiyan v bir ne kiik byliklri dadan qamrlr Kiik Asiyada
650

Qrb yazarlar Mediya, Midiya kimi verdiyi lkad Tvratda Maday, qdim farsca
Mada, elamca Mata klind yazlmdr. Qdim forman altay eposu Maday Kara
saxlad kimi, karaimlr indi d midiyal anlamnda madayl ifadsini ildirlr.
Orta sr Avropa syahlar irvan v Muan da Midiya adlandrm (Ambrozio Kontarini, Antoni Cenkinson), amaxn Midiya dvltinin n gzl hri hesab etmilr
(Artur Eduards v Larens epmen). Dorudur, bu, tarixi anaxronizm olsa da, hr halda
qdim Mada-Azrbaycan bann sonrak ks-sdasdr.

344

hegemonluq edirdi. Lakin burada ortaya xan saqa-qamr qardurmas

qamrlrin mlubiytil v hkmranlq etdiyi blglrd sxdrlmas
il nticlndi.651 620-ci illr qdr n Asiyann ksr xalqlarndan v
dvltlrindn vergi alan Saqa eli az sonra Mana v Urartu il birlikd
artq gclnmkd olan Mada elindn asl vziyt dd. Asurlar Elam
zrind qlb alsalar da, artq Asur dvlti vvlki gcn itirmidi
v bir-birinin ardnca ondan asl olan Babil, Misir v daha bir ne lk
tabeliyindn xmd. Asur hegemoniyas srin sonuna yaxn Babil-Mada
ittifaq qarsnda tab gtir bilmyib dald. Bellikl, VII sr boyu davam edn olaylar fonunda nc Mada byliyinin (650-620), daha sonra
is Mada elinin (620-550) yaranmasn izlmk mmkndr.
Yuxarda Mana elindn danarkn qeyd etdik ki, Mana il Mada
arasnda Asur dvltinin zbt edib zndn asl yaltlr evirdiyi uzun
bir zolaq vard v buradak blg bylri zaman-zaman asurlarra qar
syana qalxrdlar. Asurlar n krp rolunu oynayan bu zolaqdan onlar
oxsayl mad boylarnn razilrin hcumlar edir, Hmdan trafndak
blglrdn xeyli bac-xrac alrdlar. Artq m.. VII srin ortalarna yaxn
mad boybirliklri d asur ordularna qar xan qvvlr qouldu v bu
durum mad boylarnn mstqil siyasi qurum yaratmasna imkan ad.
Mada tarixinin ilkin alarn Mana elinin gclndiyi dnml qarq salan Herodotun verdiyi mlumatda xronoloji ardcllq pozulmudur.
gr Herodotun Mada elinin qurucular (Deyok, olu Fraort v onun olu Kiaksar) haqqnda verdiyi mlumata inansaq, onda asur qaynaqlarnn
bu mad elbylrindn baqa adlar altnda bhs etdiyini dnmk olar.
Bel ki, Asur-Babil yazlarna gr, Kataritinin bal il HmdanZncan blglrind 673-d asurlara qar xan yerli boylarn trkibind
mad byi Mamitiarunun v sapardal Dusaninin rhbrlik etdiyi mad v
sabar (subar) qvvlri d vard.
Katariti VII srin ortalarnda asurlarla savada lr.652 Grnr, bu
dyd artq asur-saqa ittifaq mvcud idi, nki Herodotun verdiyi mlumata gr, madallarn Asur zrin yr balananda saqalar Madaya
girib bu yr ngl trtmidi. Saqalarn mdaxilsi Mada byliyinin
651

Grnr, Herodot bu qardurman Azaq yaxasndak qardurma il dolaq salmdr,

nki onun saqa-mada sava kimi verdiyi olaylar VII srin ortalarna aiddir.
652
Ad Katariti v Kaatritu klind yazlan bu xs Herodota gr 22 il hakimiytd
olmu Phraorta uyun glir. Maraqldr ki, 150 il sonra hmni hakimiytin qar bir
mad byi d bu adla (Phravarti) syana qalxr.

345

ayrca dvlt kimi yaranma prosesini 20-30 il lngidir. Bu alarda traf

lk v blglr kimi mada blglri d saqalara vergi verirlr. Bu illrd
saqalar il madallar arasnda yaxn ilikilr qurulur. Madal gnclr saqa dilini, saqa hrb sntini, zllikl saqalara mxsus mhartli oxatma
sullarn yrnmk n Saqa elin gndrilir. Bellikl, 620-ci illr
qdr saqa bylrinin himaysi il qclnn madallar artq mstqil
hrbi gc olan el evrilir v bu gc nc saqa bylrin qar ynlir.
Grnr, Mada-Saqa mnasibtlrinin pozulmasna saqa-asur ilikilri
d tsir etmidir.
Madada olan saqa dstlrini qovandan sonra Mada elbyi Kiaksar
asurlara qar Babil ar Nabupalasar il ittifaqa girir. Mada-Babil qounlar on il rzind Asur torpaqlarna vaxtar hcumlar edir v asurlarn
paytaxt hri Ninevi 612-d zbt olunub dadlr. Nhayt, 604-d n
Asiyann bu qocalm qddar imperiyas son dayaqlarn itirib tam dalr,
torpaqlar is Mada il Babil arasnda bldrlr.
Asur dvlti dalandan sonra Madaya tabe olan lklrin say artr,
Madann razilri byyr. Anadoluda Mada il Lidiya arasnda 590-da
balanan mharib 585-d slh mqavilsi il baa atr v indiki Qzlirmaq ay bu dvltlrin snr kimi qbul edilir. 550-d Madaya qar
xan perslr hakimiyti l alr. hmni slalsin qar 522-d geni
xalq ktllrinin itirak il bir ne blgd syanlar balayr. Qam Ata
titulunu dayan bir madal hakimiyti geri qaytarsa da, yeddi aydan sonra
onu suiqsdl ldrn perslr yenidn hakimiyti l keirir v balanan
yeni syanlarn qars qddarlqla alnr. Bellikl, VII srin ortalarna
yaxn asur istilasna qar syana qoulan mad boybirliklri az sonra mrkzi hakimiyti olan dvlt qurumu il siyasi meydana xr, lakin VI srin ortasnda Mada elinin siyasi hakimiyti perslrin lin keir, Mada
elinin razilrin hmni slalsinin qurduu yeni Pers dvlti yiylnir. Bu qsa xlasdn grndy kimi, Mada elind hadislrin mumi
axar traf dvltlrd ba vern siyasi olaylarla sx bal idi.
Herodot ilk Mada hkmdar kimi verdiyi Deyokun madlar arasnda
bacarql bir adam olduunu v onu yarqc (hakim) sen yurddalarnn
problemlrini daltl zdyn yazr. Herodota gr, Deyokdan raz
qalan xalq yb onu hkmdar seir, o da Mada dvltini qurur, paytaxt
kimi Hmdan (Akbatana) hrini salr. 653 Yazar Deyokun 53 il, Phraor653

Herodot, I. 96-98.

346

tun (Fraortun) 22 il, Kiaksarn 40 il, Astiaqn is 30 il hakimiytd olduunu qeyd edir. Ktesi is tamam frqli tarixlr gstrir.654 Bzi yazarlar bu
Deyoku asurlarn 715-d tutub srgn etdiyi Dayauku il dolaq salrlar.
Dorudur, hr iki qaynaqdak ad (Dayauku v Deyok) eyni szdr, lakin
bu adlar dayanlar ayr-ayr alarda yaam adamlardr. Biri Maday
m t
byliyind Mana caniini (akin Manni) idi, o biri is yarm sr sonra
ortaya xb Mada byliyini quran idi. Uzmanlar dayauku sznn ad deyil, landqraf titulu olduunu gman edirlr.655 Bu, hqiqt yaxndr,
lakin daha dqiq olan budur ki, Dayauku//Deyok seki il ortaya xan
toyqulardr, asur-yunan yazlarnda bu titul ad kimi verils d, ilkin deyimin yaxndr: dayauku, deyok.
mumiytl, trk dvltilik terminologiyasnda titul, san bildirn
szlrin (dd, ata, qaa, byk, tarkan, toyqu v s.) qdim qaynaqlarda
yanl olaraq xs ad kimi verilmsi geni yaylmdr. Msln, 714-d
II Sarqon Mada il Mana arasnda yerln Asura tabe yaltlr keib
bac-xrac toplayanda snrdak Mada yaay msknlrindn rman
gtirn uruk v boy balarnn adlarn siyahya yazan asur mirzlri 26
bann adn verir.656 Bu adlardan bzisi Mana andan bllidir, bzi
adlar Madaya yerln irandilli boylara aid ola bilr, bzilri d kassi v
sami addr. Lakin bu siyahda eyni adlarn, daha dorusu titul bildirn
terminlrin mxtlif fonetik trkibl verilmsi diqqti kir: Payukku v
Paukku, Madayaukku v iki Madakku. Bel ki, Kilambat v Bit-Kapsi
balarnn byk titulu birind payuk, digrind pauk kimi verilmi,
Kinqarakn ba vkili, yni batoyqusu madayauku (*ba toyoqu), Andirpatian v Aratpat batoyqular is madaku, 713-d tutulan siyahda is
maduku klind verilmidir.657 Bu son siyahda Amakki msknindn
654

, 1956, 26-27.
, 1970, 249-251.
656
Talta, Uksatar, Satareu, Satarpanu, Durusi, Anzi, Payukki, Uzi, Yakirtu, Makirtu,
Kitakki, Madayaukku, Uzitar, Paukku, Xumbe, Uzimanda, Baqparna, Dari, Ura, arruti, Madakku, Akkussu, Birtatu, Zardukku, Madakku, Karakku (, 1956, 214).
657
Siyahda Anzi sznn (adnn) An heyvandar anlam olduu kimi, bzi adlarn
da trkc yozumu mmkndr. mumiytl, bu tip siyahlarda maraql ifadlr oxdur.
Bel ki, asurlarn mada boylar zrin m..820-dki yrnd trtib olunmu vergi,
xrac siyahsnda kinuklu uma, taurlu Barzuta, kingitilenzaxl Amama, kipabarutakeli Sana v sair bu kimi deyimlrd knuq, taur (tavar) kimi trk boylar aydn seilir,
kipa-br-take, kingi-tilenck kimi mrkkb szlr d maraqldr, nki birincid
qurd drisindn geyimind istifad ednlr, ikincisind is el qurumundak gnm
qurumu diqqti kir (, 34).
655

347

bac-xrac gtirn ba da Madaku adlanr.658 lbtt, bir-birin yaxn

blglrd bu qdr bann eyni vaxtda eyni xsad damas mmkn
deyil. Ona gr d bunlar xsad yox, titul bildirn szlrdir. Balardan
bzisi toyqu (*dayauku), bzilri d ba toyqu (madauku //*badoyku)
titulu il asur yazlarnda qeyd olunmudur.
Asur qaynaqlarnn verdiyi bu bilgi
Herodotun Deyok (Dioks) il bal yazd seki olaynn gerkliyini tsdiq
edir. Strabon yazr ki, n csur adamn
hkmdar seilmsi Mada glnyidir.659
Grnr, hmin Deyoku (toyqu)
Phraort il eynildirn uzmanlar haqldr. Bel ki, Saqa elindn asl olan alarda Mada byliyinin mrkzi hakimiyti olan dvlt kimi formalama tarixi
toyqu Phraort (Frarot) dnmin uyun
glir. Bel ki, m.. VII srin ortalarnda
mad boylarnn hrbi-siyasi qurumuna
ba seiln toyqu Phraort Herodotun vaxtnda yaddalarda ilk Mada elbyi kimi qalmdr. Sonrak Mada elbyi Kiaksar (625-585) is hakimiytd olduu 40 il rzind Mada elini n Asiyann n qdrtli imperiyasna evirmidir.660
Esxil haql olaraq, Kiaksar Asiya zrind hkmranln banisi sayr. Onun ilk df orduda apard reforma da tarixilrin diqqtindn
yaynmamdr. Bel ki, vvlki ordulardan frqli olaraq, Kiaksar dy
alaylarn xalqlara, tayfalara gr deyil, silah nvlrin gr sralam v
nizami ordunun ilk rnyini gerkldirmidir. Grnr, hl Phraortun
vaxtnda saqa (douz) dialektini v bozqr hrb sntini yrnmk n
Saqa elin gndriln madal gnclrin ld etdiyi baarlar da mkmml Mada ordusunun formalamasnda rol oynamdr.

658

, 1956, 221; Bu siyahda tesuk v teluk adl iki ba qeyd olunmudur

ki, bu adlarn frqi qdim trk ~l dialekt frqini ks etdirir. Mqayis et: dlik~deik.
659
Strabon, XI. 13. 11.
660
Kiaksarn () ad bzi qaynaqlarda Umakitar klind keir. Ktesi Kiaksar
Arbak adlandrr. Grnr, saqa mifologiyasnda Targitayn ikinci olu Arbak kimi, bu
da xsad deyil, Kiaksarn tituludur. M. Xorenatsi d onu Varbak (rbg) kimi verir.

348

Kiaksar nc Pars blgsini tutur, 620-lrd Mada torpaqlarnda at

oynadan saqalar qovur, Asura qar Babil ar Nabupalasarla mttfiq
olur. Nabupalasarla mqavil balayan Kiaksar qzn v ya nvsini
(Astiaqn qzn) onun olu il evlndirir. Babildki Asma balar bu
qzn rfin salnmdr. Mada elinin snrlarn Anadoluda Qzl-irmaa
qdr uzadan Kiaksar Lidiya dvlti il bar mqavilsi balayr v olu
Astiaq Lidiya ar Aliattn qz Arieni il evlnir. Bellikl, Asur dvltinin dalmasnda tarixi rolu olan Kiaksar 585-d ln qdr Pars, Part,
Mana, Urartu, Saqa, Qamr kimi bir
ox dvltlri, byliklri Mada elindn asl lk v blglr evir bilmidi.
Grndy kimi, byk dvlt
adam olan Kiaksardan olu Astiaqa
n Asiyann o alarda n byk imperiyas olan Mada eli miras qalmd. Lakin 25 il yaxn bu imperiyann
banda duran Astiaq layiqli bir varis
hazrlamad. Pars blgbyin verdiyi qzndan doulan nvsi Kuru
onu devirib hakimiyti l ald v
Mada elinin yerind perslrin hmni (Haxamani) slalsinin yeni Pers dvlti yarand.661
Xalq ktlsinin d qoulduu sonrak syanlar gstrir ki, Astiaqn
(584-550) vaxtnda saray yanlar, blg bylri v feodallar harnlam,
kbar yaama alan Mada soylular yerli glnk v milli trlrdn vaz
kemy balamd. Sonralar hakimiyti pers slalsinin lindn alb
Madaya qaytaran Qam Ata hakimiytd olduu qsa mddtd yolunu
azan bel yanlar czalandrd. Asur qaynann umman-manda ar
tumequ, M. Xorenatsinin is Ajdaxak (jdaha) adlandrd Astiaqn
z taleyi d mrkzi hakimiyti etnik konqlomeratl Mada imperiyasnn
taleyi kimi uursuz sonluqla bitdi.
661

Ksenofont is baqa bir versiya verir. Ona gr, Astiaq qz Mandanan pers blgbyi Kambis vermi, bu izdivacdan Kuru doulmudur. Astiaqn olu Kiaksar da
qzn bacs olu olan bu Kurua verib, bel deyir: Cehiz kimi btn Madan sn
verirm, nki olum - varisim yoxdur (. , VIII. V. 19); Asur
qayna is Kuruu perslrin yerldiyi Anann ar kimi verir (, 1956, 415).

349

Mada dvltinin sas zyi indiki Hmdan trafndak blglr

idi. Herodota gr, Deyok siyasi meydana yalnz mad boylarnn bas
kimi xmd. Mrkz kimi Hmdan hrinin seilmsi d tsadfi
deyildi, grnr, burada qamlarn (maqlarn) topland kult yeri varm.
Hmdan-Babil yolunda yerln Baqastann (Bisutun) adnda tanrlar
mskni anlam da bu gman artrr.662 Bellikl, Deyokun (Phraortun)
vaxtnda formalaan Mada byliyini Kiaksar byk Mada imperiyasna
evr bilmidi.

Herodota gr, Mada elinin siyasi-inzibati quruluu bel idi ki, bir
xalq zn yaxn baqa bir xalqn zrind, madallar is onlarn hams
zrind, xsusil zn yaxn lknin xalq zrind hkmranlq edirdi.663 Yazarn bu qeydi gstrir ki, mrkzdn uzaqladqca Mada dvltinin tsir dairsi azalrd. Madaya tabe olan dvltlrin ksriytind lkni
yerli slaldn olan caniinlr idar edirdi.664 Sonrak hmnilrin vaxtnda bu sistem saxlansa da, satrapiya adlanan caniinliklrin ksrin
perssoylu satraplar tyin olunurdu. Asl lklr yar mstqillik vern
662

Asur v yunan qaynanda Agamtanu, Aqamatanu v Akbatan klind veriln Hmdan, (E)kbatan adnn (*Kam-ata-an) praformasn brpa etmk olur. gr bu ehtimal
doru olsa, o halda Hmdan adnn qam atalar (mskni) anlam ortaya xr ki, bunu
da qamlarn (maqlarn) sas tapnaq yeri, qamatalarn oturduu yer kimi yozmaq olar.
663
Herodot, I. 134.
664
M. Xorenatsinin yazdna gr, rmn lksin Arbakn (Kiaksarn) tyin etdiyi
caniin yerli saqa boyundan olan Paruyr idi (, I. XXII).

350

Mada elbylrindn frqli olaraq, Pers ahlarnn apard bu siyast satrapiyalarn mrkzi hakimiytdn aslln xeyli artrd.
vvlki alarda qaynaqlar Urmu gl trafndak blglrdn
Qzvin-Hmdan xttin qdr olan razilri Qutium (qutlarn lksi)
adlandrrd. Urmu glndn gney Zaqros dalar boyunca qutlarn
lulu adlanan hisslri yaylmd. Bel ki, akad-asur yazlarnda sonrak
Mana eli razisind protoazr boylarnn mumi ad qut idi. . M. Dyakonova gr, qut etnonimi m.. II minil boyu real etnik termin kimi ilnirdi.665
kiayarasnda yaayan subar boylar da zaman-zaman hm quzey,
hm d Mana-Mada razilrin kmd v bu klrd subarlarla yana onlarn bir qolu olan mitan boylar da douya kilmidi. Htta bir
mddt Urmu glnn Gygl ad qaynaqlarda mitanlarn ad il yad olunur. Mada razisind daha nc mvcud olub Azrbaycandan Xorasana
qdr yaylan qdim trk etnosunun avropoid-aralqdnizi tipi Mada elinin ilk alarnda da davam etmidir.666 Lakin aryan (ari) tayfalarnn Xorasan zrindn Madaya v gneydn Elam razilrin szmas Madann
gney blglrind yeni antropoloji tipli etnosun yerlmsi il nticlndi.
Bu alarda Mada elinin quzey-bat blglrind matien boylar da
grnmy balayr. Bzi uzmanlar kimi, . M. Dyakonov da ola bilsin
ki, matienlr hurrilrdir - deyir.667 Lakin qaynaqlarda bunlar gr eyni
xalq saylsayd, hr iki ad yana kilmzdi. Subar boylarndan olan
matienlr trk, hurrilr is qafqazdilli xalqdr. Mxtlif alarda Zaqros
dalarn ab dou blglrd partlara qaran v sonralar trkmnlr
iind grnn matien (myten) boylarn hurri saymaq olmaz. Mana v
Mada lklrind ortaya xan v sonralar bir hisssi quzey-dou regionlara km subar boylarnn iind baqa etnoniml tannan trk boylarnn olmas etnotoponimlrd aydn grnr. Msln, qdim qaynaqlarn kiayarasnn quzey-batsnda verdiyi Aqusi blgsinin ad bir ne
665

Sonralar da II Sarqona aid bzi yazlarda mad boylarnn razilri Maday, buradan
yuxar razilrs Qutium kimi qeyd olnur (, 1956, 212, 135); Htta glnksl
olaraq, Mada hmni ah Kserksin Babil yazsnda da qut lksi adlanr.
666
Hmin antropoloji tip bugncn azr v trkmn xalqlarnn timsalnda yaayr. Bu
mvzuda geni dbiyat siyahs n bax: -, 1953, 12-47; , 1956, 97.
667
, 1956, 139; Orta Asiyada myten klind ortaya xan matien etnoniminin
hl ne minil nc Krkkd maiten formas da qeyd olunmudur (, 1938, 32).

351

sr sonra Madada Agazi blgad kimi asur qaynanda qeyd olunur.668

Bu Aqazi blgsinin adnda aas sz grns d, bu ada *oquz (ouz)
etnonimi daha uyun glir.
Mana eli anda asur yazlar mada boylarnn birliyi deyimini
ox ildir. Mada boybirliyi siyasi qvv kimi Hmdan blgsind ortaya xmd. Mada etnonimlrini v buradak onomastik szlri thlil
edn . M. Dyakonov haql olaraq yazr ki, gtiriln btn blglr
gr mada boybirliyi nc qeyri-irandilli boylardan tkil olunmudu,
irandilli boylar is bu birliy sonradan mumi ari boylar ad il qoulmular.669
Mada lksindn quzeyd yerln v Mada elin tabe olan lk v
blglr haqqnda yuxarda Mana, Saqa elindn v Qamr byliyindn
danarkn mlumat vermidik. hmnilrin vaxtnda is Dclnin yuxar axarlarnda vvllr Urartuya tabe olan qdim subarlarn ermn adl
boylarnn mskunlad razid perssoylu satraplarn idar etdiyi bat v
dou Ermn satrapiyalar yaranmd.670 Daha nc, Mada anda is buradak trk boylar (subar, ermn, urume, qamr v b.) sadc Mada elin
vergi verib nisbtn mstqil yaayrdlar. Kiaksarn 585-d Lidiya ar
il balad mqavily gr, bu razilr d Mada elinin trkibin qatlmd.
Madaya tabe olan doudak blg v lklrd irandilli boylara aid
onomastik vahidlrin oxalmas gstrir ki, bura gln aryalarn dili yerli
boylarn dilini stlmy balam, yerli toponimlr kalka v trcm il
irandilli grkm almdr. Xzrdn gneyd ad qdim persc brlr
lksi anlamnda Varkana, Avestada Vrkana, sonralar Hirkan//Qurqan
klind ilnn blgd parikani boyu mskunlamd. Ktesi bu blgni
Barkania kimi qeyd etmidir. Qurd eli anlamnda olan bu toponim br,
brk trk etnonimi il sslir. Bel ki, kzl prk adl qazax-qrz boyu
vardr.671 Buradak brk sz hm anlamna, hm d formasna gr
Barkan//Varkan//Brkan srasna uyun glir.

668

, 41, 43; , 57; , 1970, 320.

1956, 148 (v 4-c qeyd).
670
Bat Ermn blgsind perssoylu satraplardan Tribaz, I Dara, Mitraust, Dou Ermn
blgsind I Oront, II Oront (m.. 316-da) v Oront nslindn olan Tiqrann ad bllidir.
671
, 1989, 111.
669

352

Madann dousunda azr trklrinin bir qolu olan Xorasan trklri

o alarda saqa, saqat ad il Aral gln qdr yaylmd. Onlarn iind
ba saqat (massaget) adlanan boylarn bir qismi sonralar Aberon-Dvi
arasnda grnr. Mataa ad onlardan qalmadr. Xorasandak saqalarn
rsaq adlanan slalsi sonralar gclnib burada Part elini qurmudu, hllik is bu blglr Madaya tabe idi.
Madann batsnda Elam, gney-batsnda Pars lksi idi. Grnr,
Xuzistan ad o alarda Elamn dalq blglrinin Uca (Huca) adlanmas
il baldr. vvllr Elamn trkibind olan Anan (Anan) v Pars (Persida) blglri Mada elin tabe idi. . M. Dyakonov yazr ki, m..VII srdn bu blglr irandilli hmni soyu trfindn idar olunurdu. Haxamani v olu ipi (Teispa) bu soyun iki qolunu tkil edirdi.672 Pers
dvltini quran II Kuru da ata trfdn bu soydan idi. Perslrin alt oturaq (kini) v drd kri (oban) boyunu sadalayan Herodota gr, onlarn nd glnlri pasarqad v hmnilr idi.673
Elam m..VII srin ikinci yarsnda asurlar trfindn mlubiyt
urayanda ondan asl olan Pars blgsi azadlq ld ets d, az sonra Madadan asl vziyt dd.674 Hmin dvrd Mada elbyi Kiaksar Qzlirmaq ayna qdr olan razilri imperiyann hakimiyti altna almd.
Onun olu Astiaqn arl dvrnd perslr Kuruun bal il syan
edir v il davam edn bu mharibd Astiaq sir dr, dvltin paytaxt Hmdan tutulur.675 Bellikl, 550-ci ild Mada elinin hakimiyti
hmni slalsinin lin keir.
Herodota gr rann hmni soyundan olan ikinci ah Kambiz
522-ci ilin mart aynda Misir yrnd olarkn bel bir xbr alr ki,
kiik qarda Bardiyann adyla bir maq (Qam Ata) syana qalxb saray

672

, 1956, 349.
Herodot, I. 125.
674
vvlki blmlrd qeyd etmidik ki, m..VIII-VII srlr aid asur mnblrind
ad Parsu kimi tannan indiki Fars vilayti Elamdan asl blg idi. Bura glib yerln
aryan mnli tayfalar sonrak alarda bu blgnin ad il pars (pers) adlanmdr. Bzi
yazarlar bu Parsu blgsini Urmu glndn gneyd yerln Parsu//Baru il dolaq
salr. Hr iki blg qdim trklrin bars boyad il adlansa da, I Bars blgsind yaayan barsil (bars el) trklrindn frqli olaraq, Elamdan asl II Bars blgsin glib bars
(pars) adn burada mnimsyn aryanlar irandilli idilr.
675
Rusdilli mnblrd bu adn Kir klind verilmsi mna pozunluuna sbb olur.
673

353

evrilii etmidir.676 Guya tlsik geri qaydan Kambiz yolda mmmal

kild lr. Hakimiyti yen Mada slalsin v paytaxt Hmdana
qaytaran Qam Atan yeddi aydan sonra pers yanlar suiqsdl ldrb, I
Daran ah seirlr. hmni slalsinin baqa qoluna mnsub soydan
olan Dara yenidn hakimiyti perslr qaytarr. Btn bu hadislri Dara
dild (qdim pers, elam v akad) Baqastan qayasna hkk etdirmidir.
Hmin hadislri azacq frqlrl Herodot v digr tarixilr d qlm
almlar v btn bu olaylar ran-Turan qardurmasnn kskin alarn
hat edir. Sonralar Avestann redakt olunmu mtni bu qardurmaya
dini don geyindirmidir.
Bu dvrlrdki hadislri thlil edn F.V. Kniq bel hesab edir ki,
randak kimlrd etnik sas aparc olub, sasn yerli bylr v glm
pers feodallar arasnda hakimiyt davas xarakteri dayrd. Riard Fray
da trk v iran mifologiyasnda ran-Turan kimlrinin ilkin andan
xbr vern fsanvi elby frasiyabn (Alpr Tonqa) iranllarn qat
dmni kimi tsvir olunduunu qeyd edir.677 Herodot bu etnik qardurman hmni slalsindn olan ran ah Kambizin (Kuruun olu)
dilindn verir. Qam Ata syann eidn Kambiz lmqaba fars yanlarn yanna arb deyir:
ahlarn cn srdrn Tanrlarn adn anaraq, sizlr borcunuzun n
olduunu sylyirm; bunu hamnza, xsusil aranzda olan hmnilr deyirm. Taxtn (madallara) kemsin yol vermyin, gr hiyl il
l keirslr, siz d hiyly ba vurun, gr zorla alsalar, siz d ordularnzla onlarn lindn zorla aln. gr bu dediklrim ml etsniz, mn d
dilyrm ki, torpanz siz brkt, arvadlarnz evlad, srlriniz srvt
676

Tarixi mnblr gr, Qam Ata guya Kuruun olu Bardiyann ad il syan qaldrmdr. Qarda Kambiz trfindn ldrln Bardiyann ad qaynaqlarda Bardiya, Mard,
Merdis, Smerdis, Tanaoksar, Tanioksark kilind verilir (Bisutun yazs, Esxil, Herodot,
Pompey Troq, Ksenofont). Qam Atan Sphendadates (sfndiyar) adlandran Ktesi is
onu Kuruun Astiaqn qz Amitisdn olan olu v mada, ermni v kadusilrin satrap
kimi verir (, 1956, 415-416). Bardiyann Kambizl anabir, atabir qarda olduunu deyn Herodotun qeydi (III, 30) Bisutun yazsnda hamata, hamapita deyimi
il tsdiq olunur. Hr iki halda Bardiya hmni ahzadsidir v Qam Atann vvlc
onun ad altnda syana balayb, evrilidn sonra z sl adn, soyunu v pers hegemonluuna qar mbariz mqsdini gizltmmsi mmkndr. Lakin daha inandrc
variant budur ki, ilkin qaynaqlarda qamata san il tannan bu madalnn zl ad verilmdiyindn Bardiya versiyas ortaya xmdr.
677
Tbri is Alpr Tonqan m.. XII srdki olaylarla bal verir.

354

versin. Hr zaman azad yaayn. Amma hakimiyti geri almasanz v ya

almaa chd etmsniz, Tanrdan dilrm banz blalardan qurtarmasn
v yen dilrm ki, btn iranllarn sonu mnimki kimi olsun.678

Txminn eyni ovqat vvllr perslr qar olan mad boylarnda da

vardr. Bel ki, Herodot Astiaqn yuxusunu yozan maqlarn ona mracitini bel verir:
Ey hkmdar, bizim n n yaxs budur ki, snin gcn sarslmasn,
nki baqa trl olsa, hkmranlq pers olan bu cocuq (Kuru) vasitsil
yabanlara keck v biz madallar perslrin nkri olacaq, onlarn
yannda sz kemyn qullar olaraq qalacaq. Halbuki, snin kimi bir
yurddamzn sltntind bizim d iqtidara qatqmz var v sndn sayq
grrk.679

Bu alarda Madada trk dilini v trk kulturunu mhafiz ednlr

saray yanlar deyil, qara camaat deyiln xalq ktllri idi. hmni anda da madal feodallar, soylu saray yanlar, varl mmurlar pers hakimiytin canla-bala qulluq edir, mnsub olduu xalqn mnafeyini, dil v
mdniytini xsi marana qurban verirdi, eynn bugnk kimi.
Saray elitas karyera namin hmni nslindn olan qzlarla evlnmyi, saray evrililrind bu slalnin mnafeyini mdafi etmyi stn
tuturdular. Pers hkmdarlar da etnik dayaqlarn qvvtlndirmk n
yerli feodallarn qzlarn alb qohumluq laqlrini mhkmldirdilr.
Bibliyada pers ah Artakserksl (Axavero) bal qeyd olunur ki, sarayda
ona n yaxn pers v mada knyazlar srasnda Memuxan adl bir yan da
vard (Bibliya. Ester, 1. 14). Tbii ki, sonralar Mamikon klind rsaqlar
iind d grnn Memuxan adn dayan pers yox, mada soylu idi.680
randak sosial tbqlm o dvrdn balasa da, bugn d davam
edir. Tbii ki, tarixboyu davam edn bu glnk pers v trk dilinin funksiyalarna da sirayt etmi, onlarn ilnm dairsini myynldirmidir. hmni anda rsmi sndlr vvllr elam, aramey, sonralarsa
persc yazlm, pers dili mada elitasnn danq dilin evrilmidir. nc
azr (azrbi, azri), sonra is trk (trki) dili adlanan danq v folklor
dili is sad xalq arasnda yaamdr. Bu glnk sonralar Part elind v
Sasanilrin hakimiyti anda da davam etmidir.
678
679
680

Herodot, II. 65.

Herodot, I. 120.
II Sarqona aid yazdak madal Amakan, Asrukan adlarnda da kan sz vardr.

355

Madada yaylan dini grlr haqqnda V Bitikd geni bhs olunsa

da, burada baqa teonimi v maqlar haqqnda bzi detallar zrind durmaa ehtiyac vardr. Bel ki, sonralar Orxon yazlarnda baa tanr
deyimil grnn baqa sz qdim Azrbaycann mrkzi blglrind
teonim v iyad kimi ilnirdi.681 Bel ki, urartular iind yaylan Arubani (Ar Banu) tanrcann baqa ad Urmu glndn batda olan Musasir
blgsind m..VIII srd Baqmatu (v ya Baqbartu) kimi qeyd olunmudur.682 Grnr, hmin srd asur yazsnn Madada qeyd etdiyi BitBaqaya (Baqa yurdu) blgad sonralar persc stan sz qoulan
Baqastan (Bisutun) adnn perslrdn ncki ilkin variant imi.683
Smrqndd Baqacat toponimi, baqanal, batiyar (baxtiar) adl
qazax-qrz boylar v baq qaraqrz boyu aydn gstrir ki, baq//baqa
sz trklrd hm d etnonim kimi ilnmidir.684 Baqa-trkmn boyu
olduu kimi, azrlr iind d baqa boyu olmudur. Mnc, maq boyad
v kahin anlaml maq sz hmin baq (baqa) teoniminin fonetik variantdr (baq~maq). Qdim trk dilind ma sznn hrt anlam da
vardr.685 Trkmnlrd x, vliya saylan maxtum (maqtm) boyu da maq
il eynidir.686 Azrbaycandan douya miqrasiya edn trklr Madada ilnn eyni anlaml maq v qam szlrindn ikincisini aparmlar.
Laertli Diogen maqlarn torpaa, oda v suya tanr kimi tapndn
qeyd edir ki, bu da onlarn qam dnyagrn, tbitl ilgili mifologiyasn aydn gstrir. Herodotun yazdna gr, Mada ah Astiaq yuxusunu saraydak maqlara yozdururdu. Maqlarn bas baqam, qamata
titulu dayrd. srlr kendn sonra meydana xan Mzdyin d baqam titulu persc mobedan-mobed adlanrd. Sonralar atprstlik v
zrdtilik inanclarnn yaylmasnda sas rolu maqlar oynamlar.
Avestann znd Zrdt masir Tehran yaxnlndak Raqa (Rey)
il balanr.687 gr Avestada hmni slalsi v Pars blgsi blli deyils, Avesta bu adda bir lk tanmrsa, demli, onun formalab rsy
681
682
683
684
685
686
687

Azr xalq, 2000, 241-243.

, 1954, 161.
, 1956, 212.
, 1989, 110-113, 320, 558.
, 335.
, 169.
Bundaxina is Reyi soylu ( boylu) mkan kimi verir.

356

gldiyi lk Madadan douda olmaldr. Tbri yazr ki, Flstin qaynaqlarna gr, Azrbaycana gedn Zrdt orada mcusi dinini yaymaa
balad v sonra Blx, pers ahnn yanna gedib onu trk xaqanna qar mharib aparmaa thrik etdi.688 Zrdt Herodotdan sonra ortaya
xd n (m.. IV sr) tarixi onu tanmr v Zrdtn ad I Darann
yazsnda da kilmir. Avesta Zrdtdn vvl yerli inanclarla bal yaransa da, artq hmni anda irandilli boylarn iind yenidn yorulub rsy gldiyindn irandilli miqrantlarn Madada mskunlama manifesti kimi tbli olunmu, dmnlr (devlr) yerli Mada boylarnn Az,
Polad, Budi, Parika v sair adlar il verilmidir.
Tarixi analogiyadan mlumdur ki, kahinlr dini mrasimlrin icrasn baqa llr kemsin qsqanr v z pe sirrini mnsub olduu
soy, klan arasnda nsildn nsil trrk zaman-zaman yaadr. Bzn
dvltd dinlr dyind kahinlr bu dini grlri mnimsmk n
yeni cryana adaptasiya olunur. Ona gr d maqlar ilkl qam (maq)
inanlarna tcavz edn pers fatehlrinin hegemonluuna qar syan
etslr d, sonrak alarda hakim tbqnin qbul etdiyi v nc madpers sintezi il yaransa da, sonralar pers szgcindn kemi rsmi Zrdt dinini tbli edn kahinlr evrildilr. Orta sr islam mlliflri
maq v zrdti klmlrini sinonim kimi iltmilr. Bu da maraqldr
ki, qdim Alban xristian dini mrasimini, ayinini bildirn muqin szn udi dili indiy kimi mhafiz etmidir.
Tarixi blglr Mada elinin tkc dini glnklrini deyil, digr
kultur sahlrin d hat edir. Bel ki, bir mddt n Asiyann n byk
imperiyalarndan biri olmu Madann oturaq v yarmoturaq halisinin
inkiaf etmi knd tsrrfat vard. Burada ticart, tikinti, sntkarlq,
toxuculuq v baqa sahlrd byk irlilyi olmudur. . M. Dyakonova
gr, hllik Mada yazs taplmasa da, onun znmxsus yaz sisteminin olmasna bh yoxdur. Sadc, yerli yazl blglr hmnilrin
vaxtnda mhv olunmudur.
Antik ag yazarlar mad v pers boylarnn yemk, geyim kulturunu
mqayis edrkn madlarn daha ox eidli xrklri olduunu, zngin
paltar nv il perslrdn ox frqlndiyini, sonralar bu kulturu pers v
haylarn mnimsdiyini qeyd etmilr.689 Madada kurta adlanan ii v
688
689

Taberi, I. 780-781, 814.

. , I. III. 2; Herodot, I. 135; Strabon, XI. 13. 9.

357

sntkarlara maa danaka il verilirdi.690 Bu is sonralar rus dilin d

ken trkcnin tng (dengi) szdr. Mad dilindn qalan baq teonimi,
balta (), kpk (*sbk) kimi szlr v Mada onomastikasnda trk
adlarnn nmli kisi aydn gstrir ki, mad boylar protoazr dialektlrinin birind danmlar.
Strabon perslrin yaay msknlrindn oxunun Qrmz dniz
(Fars krfzi) yaxalarnda olduunu, Mada dvltinin squtundan sonra
is onun bzi snr blglrini d zlrin birldirdiyini yazr.691 Ksenofont perslrin sayn 120 min verir.692 Grnr, saqa trklrindn ayrlm part trkmn boyunun bir qismi Xorasann gney-dousundu bu
alarda asur qaynaqlarnn aribi, sonralar Herodotun arizantu ad il
qeyd etdiyi bzi irandilli boylarla qarmd. zllikl, Sakastan (Sistan)
blgsind saqalarn sonra irandilli boylara qarb dilini itirmsi olay
diqqti kir. Bel ki, sonrak pers folkloru v mifologiyasnda grnn
kyanilr (kavi) slalsi, Syavu, Rstm Zal v sair qhrmanlar bu
blgd ortaya xanlardr. M. Xorenatsi d Rstmi saqa soylu verir.
Bellikl, Mada elinin etnik demoqrafiyasn gz nn gtirmk
n Hmdan blgsindn trafa baxsaq, quzeyd azr-saqa, kadusi,
douda part, gney-douda irandilli aribi, gney v gney-batda elam,
pers, batda kassi v aramey boylar grnckdir. Mana elindn frqli
olaraq, Madann etnik durumu ox qarq idi. Mada eli anda irandilli
miqrantlarn mrkzi blglr szmas burada sinkretik kulturun formalamasna rvac verdi.
Herodot mad boybirliyin daxil olan alt boyun adn kir: bousai,
paretakenoi, strukhates, arizantoi, boudoi, maqoi.693 Bu sraya mad boyunun z d lav olunmaldr. Uzmanlar madal (midiyal) anlamnda
mxtlif dilli qaynaqlarda madai, amadai, matai, maday, made, medoi
formalarnda ilnn mad etnoniminin mnyini tapmaqda tinlik kirlr.694 Mada blgsind yerln madlar, ox gman ki, m.. II minilin
ortalarnda kiayarasndan Orta Asiyaya kn subar boylarndan imi.
690

, 1956, 324.
Strabon, XI. 13. 9.
692
. , I. III.15.
693
Herodot, I. 101.
694
. M. Dyakonov mxtlifdilli qaynaqlardan bu formalar rnk verir: asur yazlarnda madi, madi, mati; qdim persc - mda; yeni elamca - matape; yunanca - mdoi;
hayca - mark (, 1956, 149).
691

358

Orta Asiyada matay, gnc-matay, maday etnonimlri, Matay toponimi,

Yenisey yaxalarnda oturan trklr iind madi boyu qeyd olunmudur.
V. V. Radlov mat, mat adl tuva uruqlarndan bhs etmidir.695
Asur qayna madallardan douda aribi (ari-bi) boylarnn yerldiyini vurulayr. lbtt, bu aribi etnonimi irandilli boylar bildirs d,
irandilli deyim olmayb, buradak bi sonluuna gr madallarn deyimi
idi. Hmin ad irandilli tayfalar Herodotun verdiyi arizantu formasnda
iltmilr. Bellikl, Madaya yerln irandilli boylar zlrin aryan
boyu anlamnda arizantu, madlar is aribi deyirdi. Bzi uzmanlar paretaken, struxat etnonimlrini d myyn gmanlarla irandilli saymaa
almlar.696
Etimoloji am tin olan budi, bus, maq boyadlarndan danan
. M. Dyakonov budilri batda, buslar Hmdn blgsind, maqlar is
Tehran civarnda yerldirir.697 Asur-Urartu qaynaqlar Bustu//Butu
blgsini Manann gneyind qeyd edir. Baqa bir Bustis blgsi is
Aribi trfd verilir. gr bu toponimlrin kknd bus boyad durursa,
onda buslarn Madann hm bat, hm d dou snrlarnda yaadn
gman etmk olar. Etnonimin leksik anlam is d ouzlarn boz oq boylarna uyun glir. Budi etnonimi quzey saqalarda budin klind
grnr v hr iki etnonim qdim trkc boy, xalq anlamndak bod,
budun szlril yozula bilir.
Azrbaycann bzi tayfalar kemid baq, baa, ma, mu, fonetik
variantlar il blli olan maq etnonimil adlanmdr. Tkc Gney Qafqazda azrlr yaayan onlarla Muan, Muanl kndad vardr. Qdim
hay qaynaqlar burada baalarn yeri anlamnda Baqavan, Baqayarinc,
Bagink, Baxaberd, baa ay anlamnda is Baxan-rot v Roti-baxa
toponimlrini verir.698 Sara xanm Aurbyli Bak adn doru olaraq baq
695

, 1989, 98; Bzi tdqiqatlar hay qaynaqlarnda ilnn mar etnonimini hay
dilind mad sznn fonetik dyimsi sayr. Lakin m.. V srd yunan yazarna blli
olan mar () boyad ilan (ilanl boyu) anlamnda pers sz olub, madlarn bir
qismin aid ola bilrdi.
696
Lakin bu adlarn inandrc etimologiyas yoxdur. Htta bunlardan birinin br
tkin (paretaken), digrinin is truk-at (struxat) trkiblri il yarana bilmsini gman
etmk olar, nki Herodot Bardiya//Mardiya adnn vvlin s hrfi (Smerdis) lav
etdiyi kimi, turukat adn da struxat klind yaza bilrdi.
697
, 1956, 148, 152.
698
, 1858, 335-339; Mnc, Qaraba ad da Yer iysi anlamn bildirir.

359

boyu il balamdr.699 Qzey qonularmz rutul, saxur, avar v sair

qafqaz xalqlar son vaxtlaracan bizi azr trk anlamna sinonim olan
maal, maal, mual ad il adlandrrdlar. Herodot da maqlar Madann 6 qbilsindn biri kimi verir. Asur qayna is hl m..VIII srd
Urmu gl il Van gl arasnda Mukania blgsinin adn kir.700
Maq sznn ikinci anlam aman mnasnda olub, qdim Baq
teonimi il baldr. Adtn azrlr iind kahin, vliya maq boyundan
xd kimi, trkmnlr iind d bu glnk maxtum (maqtm) boyu
il bal idi.701 Sonrak terminologiya il desk, Madada kahinlr, qazlar,
din xadimlri, mnccimlr, baxclar o dvrd maq tayfalar iindn yetiirdi. Ona gr d maqlar mad xalqnn dini dnc v fikrinin dayclar kimi qeyd edn akad. V.V. Struve haqldr. Grnr, saqa-qamr
boylar iind d hmin funksiyan qamr soyundan olan qamlar yerin
yetirmilr.
Demli, Mada halisi iind maq adl
kahin tirsi maq boylarnn iindn xmdr. Yni kahinlr maq adlansa da, maqlarn
hams kahin olmamdr. Bu durumu indiki
seyid sz il mqayis etmk olar, nec ki,
btn seyidlrin din xadimi olmas mcburi
deyildir.
Pers epik srlrind ran-Turan qardurmasnn qaynanda pers v mad boylarnn savalar, bu boylara aid yanlarn hakimiyt urunda mbarizsi durur. Avestada
aryan v tur qardurmas kimi veriln bel
olaylardan sonrak alarda ran-Turan deyimi il bhs olunur v Turan
ad rann quzey-dou snrlarndak trklri bildirir. hmni anda
ortaya xan mad-pers savalarndan biri d mad byklrindn olan Qam
Ata il baldr. ran-Turan savann ndri olan bu tarixi xsiytin davasn syan v ya saray evrilii kimi vern, bu olayda onun rolunu
geni tdqiq v tsvir edn onlarla irannasn he biri onun sl soyunu,
etnik mnsubiytini ortaya xara biln adnn leksik anlamn aa bilm699
700
701

,1983, 27-28.
, 41.
, 169; Bugn geni yaylan magiya deyimi d maq sz il baldr.

360

midir. Bel ki, qbul olunmu konsepsiya imkan vermir ki, onun trk
soyundan olub, Qam Ata ad (san) dadn gr bilsinlr. Blk d, bu
tdqiqatlar qdim trk dili v mifologiyasna bld olsaydlar, bel
yanllq yapmazdlar.702
Mada v randa m.. VII-VI srlrdn ortaya xan qoadilli trkpers mhiti sonrak tarixboyu davam ets d, biz glib atan bzi yazl
abidlr qdim v orta fars dilinddir. Hmin abidlrd trkizmlr d
mvcuddur ki, bu da tbii haldr. Lakin irannaslar, xsusil mtnnaslar bu tbii gerkliy etinasz yanamlar. Bu szlrdn VII Bitikd
bhs etsk d, burada onlardan biri zrind dayanmaa ehtiyac vardr.
Qam Ata il bal Bisutun abidsindki birc cmlnin filoloji thlilini
v buradak maq (maqu) v Qam Ata (qaumata) szlrinin semantikasn
gzdn keirk:
I martiya maqu aha qaumata nama hauv udapatata haa paiiyahuvadaya
arakadri nama kaufa haa avadaa viyaxanahiya mah.
Bir adam maq, Qaumata adnda Payiyauvada Arakadri adl dada
Viyaxna aynda (syana) qalxd.

Tarixi qaynaqlar Qam Atan n n maq adlandrr v mumiytl

bu szn altnda hans anlamlar durur? Yuxarda qeyd etdik ki, maq sz
hm etnonim, hm d kahin anlamnda ilnirdi. Maqlar turan boylarndan sayan tdqiqatlarn fikri zn doruldur. Ona gr d Darann Bisutun yazsnda verdiyi maqu (maq) sz mhz maq boyndan olan kahin
anlaml maq (qam) sz olub Herodotun mlumat il uyun glir.
Trk xalqlarnda Ata sz byk, ba, dd v mqdds anlamlarnda, hm d titul kimi xs adlarnda ayrlqda v ya trtibi adn trkibind ilnir. Kk qdim alara gedib xan bu glnyin areal da
trklrin yayld areal qdr genidir. Yuxarda Mana, Saqa ellrindn
danarkn bir ne blg v lk bylrinin Ata, Dd ad (san) il ve702

Mtxsislr Bisutun yazsnda Qam Atann adn qdim persc Qaumata klind
oxuyurlar. Lakin yuxardak kilalt yazda olduu kimi, hmin Bisutun yazsnn
elamca Kamata (Kamada) v akadca Qumati variantlarnda, hminin Yustinin ski
latnca verdiyi Kometes formasnda ilk saitin diftonq olmad grnr. Vaxtil Knig
d bunu Qomata klind vermidir (, 1956, 429).
lk df linqvistik thlill bu adn aman ata anlamnda qdim trkc qam v ata
szlrindn yaranm qamata titulu olduunu ortaya xarmdm, artq bzi yazarlarmz
bu ad Qaumata yox, Qamata klind yazrlar.

361

rildiyini qeyd etmidik.703 xs adlarnda (Ataxan, Atakii) ata sz daha

ox birinci trfd, tanr, iy, soybabas, vliya v mqdds xslrin
adnda is sasn ikinci trfd ilnir. Buna rnk karaim mifologiyasnda Karal Ata teonimini, qazax-qrz boylarnda Kambar Ata, Zngi
Ata iyadlarn gstrmk olar.704
Trk (Tork) adndan danarkn bakam sann xsad sayb, onu
Paskam klind vern hay tarixisi M. Xorenatsi qeyd edir ki, rqam
da Astiaqn (Ajdaxaq) nslindndir. Tarixinin fikrinc, hmin rqam
ski bir fsand rqavan adlanrm. Bu son adn trkibind d qaman
deyimi grnr.705
Qam sz aman, kahin anlamnda trk dillrind kiik fonetik frqlrl xs, tayfa v yer adlarnda geni ilnir.706 Bu sz bir ne
tarixi xsin adnda rast glmk olur: Noqay xan (XVII sr) v Kabarda
knyaz da Kam Bulat adn damlar. Atillann qurduu hun dvltind
Ata Kam saylan bylrdndir, gman ki, onun da ad Qam Ata ad kimi
titul bildirir. Dd Qorqud qhrmanlarndan biri Kam-bre (mqdds
qurd) adlanr, hadislrd birbaa itirak etms d, boylarda ad byk
hrmtl tutulan Bayndr xan ulu qam (aman) soyundandr: Qam-qan
(Qam xan) oludur. Ouz balar Bayndr xann mslhtlril oturub
703

Bu sz trk xs adlarnda ayrlqda iln bildiyi kimi, trtibi adlarn birinci trfi
kimi d geni yaylmdr: Ataby, Atacan, Atakii, Atakan, Atalq, Ataman v s.
704
Qrzlarda xsusi isimlrl ilnn ata sz hifz edn, patron, qoruyucu anlamn
bildirir: Krz Ata (btv qrz xalqn hifz edn ruh), olpon Ata (qoyunlar qoruyan
ruh), Kambar Ata (ilxlar qoruyan ruh). Ata sz yer adlarnda ilnnd is mqdds
ocaq, pir anlamn dayr: Issk Ata, Koqor Ata, olpon Ata. VI srd yaad txmin
ediln Uluxan Ata Bitiki v Trkmnlrin crsi srind dvlt bilgsi olan
Korkud Ata adnda da ata sz ikinci trfd ilnmidir. Ola bilr ki, Madada yaranan
Avesta Yaz-Ata deyimini tapnaq atas anlamnda mhafiz etmidir.
705
Qam szn gb, km fonetik variant il biz atdran pers dili zrdt dini il bal
gbr (zrdti), gbri (maqlarn, zrdtilrin dini), lhceyi-qbri v kmra (zrdti
kmri) szlrini mhafiz etmidir.
706
Qaman, Qambay, Kambar, Kamr, Qamrli, Kmrli v sair. Bu onomastik szlrin
hams trk dillri modelinddir, nki qam hisssindn sonrak morfemlr trkc
aydn v anlaqldr. Qam sznn is trk dillrind aman anlamnda olub, kahin,
mfhumu bildirdiyini hl vaxtil M. Kaqari d gstrmidir. Kodeks Kumanikus
abidsind qadn aman bildirmk n kam katun ifadsi ilnmidir. Karaim trklri
bugn d amana kam deyirlr. mumiytl, qam//kam sz v qam//kam inanc
qdim trk trsinin mhm zlliyi idi. Bunlardan trk etnosunun atributlarndan biri
kimi V Bitikd geni bhs olunur.

362

durur, mhm el gnmlrind onun tvsiylrin uyun hrkt edirlr.

Bu baxmdan, Qam Ata da mad bylri iind sz ken qamxan
(qamata) sayla bilr.
Bellikl, aman ata anlamnda qamata san Bisutun yazsnda
madal Qam Ata ad il ortaya xr. Bu baxmdan, yuxarda Bisutun yazsndan hrfi trcmsini verdiyimiz cmlnin azrc filoloji trcmsi
bel balanmaldr:
Qam Ata adl bir maq.
522-ci il martn 11-d aq mbariz il hakimiyti l alb yenidn
paytaxt Madaya (Hmdana) krn Qam Ata taxta xd gndn imperiyada min-amanlq yaranmd, amansz mharib v kimlrdn
ziyt kn hali yeni elbyin frman il il vergilrdn v hrbi
ardan azad edilmidi. Herodot yazr ki, Qam Atan (Smerdisi) xalq ox
sevirdi, cnki xalq n ox i grmd, o lnd perslrdn baqa
btv Asiya alayrd.707
Hrnd ki, Dara qara camaatn Qam Atadan qorxduunu Bsutun
qayasnda yazmdr, ancaq syanlara aid mlumat, btv mtnin mntiqi
bunun ksini gstrir. Qam Ata yoxsul tbqnin himaydar idi v btn
varllarn deyil, yalnz harnlam saray yanlarnn imtiyazn azaltmd.
Ona gr d geni xalq ktlsi, qara camaat onu mdafi edirdi. Qeyd
edk ki, Bisutun yazsndaki xalq, ktl anlamn vern v kara klind yazlan sz d qdim pers dilindki trkizmlrdndir.
Aydndr ki, maq kahinlrinin dini qidsin diferensial bax olmaldr, dini grlrin dinamikas tarixi rait uyun nzr alnmaldr.
ks tqdird, maqlarn hans mzhb qulluq etmsi fikri zrind
irannaslarn indiy kimi ba sndrmas yen ntic vermyck, Qam
Atann hans mbdlri datmas zrindki mbahislr hl davam
edckdir.
Qam Ata olayn geni thlil edn . liyev doru olaraq, yazr ki,
aq mbarizy csarti atmayan Dara gec qatili kimi hrkt etdi.708
Bu, geni xalq ktlsi trfindn mdafi ediln Qam Atann azmanln
v gcn bir daha gstrir. Bu olaylardan bhs edn . M. Dyakonova
gr Qaumatan idealladrmaq olmaz, bu ynd daha irli gedn M. A.
707
708

Herodot, III. 80.

, 1960, 289.

363

Dandamayev is mumiytl tarixd Qaumata syan olmadn yazr.

Tutaq ki, Herodot mada-pers olaylarn zndn uydurub, bs pers ah
Dara n n Qam Ata adn dild daa hkk etdirib? Halbuki, drd
mxtlif qaynaqda Qam Ata il bal olaydan bhs olunur. 709
Bu da tsadfi deyildi ki, Qam-Atadan sonra hakimiyt ken Daraya qar yaltlrd syanlar baland v tarixd misli grnmyn bel geni xalq syan btv Pers imperiyasn brd. Lakin Turan faktorunun pers yanlarnda yaratd narahatlq irannas alimlr d sirayt etdiyindn Qam Atan aalamaqla Mada tarixind onun rolunu kiiltmy
almlar. Perslrin qondard rvayt gr, Qam Ata guya Kuruun
olu Bardiya ad il syan etmidi. Qdim dnya tarixind Spartak hrkatndan daha nmli olan Qam Ata olay ne ki, trkoloq thlilindn
kemyib, obyektiv qiymt ala bilmyck.
Qam Atann hmni slalsindn alb madlara qaytard hakimiyt Herodota gr cmi yeddi ay kdi.710 mperiyann idar olunmasndan
li xan pers zadganlar nvbti saray evrilii n frst axtarrdlar.
Bel mqam saraya yaxn olan 7 pers yan sentyabrn sonunda ld etdi.
Onlar Qam Atan ldrmk n plan czdlar v suiqsddn sonra dvlt
quruluunda hans sistemi saxlamaq bard mslhtldilr. Herodot hmin shbti bel verir ki, Otanes monarxiyann leyhin xb, xalq yntimi (hrbi demokratiya) sulunu mdafi edir, Meqabizis hakimiytin qara
camaatn ixtiyarna verilmsin qti etiraz edir v zlri daxil olmaqla, kollegial idariliyi, oliqarxiya sulunu tklif edir. Dara is monarxiya trfdar olduunu sylyir, fikrini saslandrmaq n pers hegemonluunun monarxiya il ld olunduunu xatrladr. lbtt, bu shbt yunan
tarixisinin fantaziyasdr, lakin hr halda o an dvltilik grlri
baxmndan maraqldr. Qam Atan ldrn 7 persin srasnda Herodotun
aydn cizgilrl xarakterini verdiyi Dara daha mkrli idi. Bel ki, Dara suiqsdi txir salmamaq n hmkarlarn da antaja kir, onlara - gr
baladmz ii bu gn bitirmsk, zm gedib maqa xbr vercym deyir.711 Dara yalan olduunu gizltmir, saraya manesiz girmk n
bel plan czr:
709

, 1956, 415-416, 429.

Bzi qaynaqlar Qam Ata hakimiytinin 19 ay davam etdiyini gstrir.
711
Herodot, III. 71; Darann yalanlardan biri d budur ki, Kuruun ld etdiyi pers hakimiytinin Qam Ataya qdr cmi 28 il davam etmsin baxmayaraq, o deyir ki, Kambizin lindn Qaumatn ald hakimiyt qdimdn (?) bizim soya mxsus idi.
710

364

randan yeni gldiyimi v aha atamdan xbr gtirdiyimi sylycym. Zira yalann grkli olduu yerd yalan sylmkdn kinmmliyik; istr yalan olaq, istrs dorudan he ayrlmam olaq, eyni amac
gdmrkm? (Herodot, III. 72).

Suiqsdilr vvlc rt ksirlr ki, ertdn atlara minib qaladan

xanda kimin at birinci kins, onu ah sesinlr. Dara burada z dostlarna klk glir. O z mehtrinin kmyil ii el qurur ki, birinci onun
at kinyir v bu frldaq pers ah olur. hmni ahlar srasnda Dara
hr bir hrktind qazanc gddy n tccar lqbini dayr.
Yeddi pers xlvtc saraya girib Qam Atan ldrr v bununla da
Mada boylar yenidn hmni hakimiytinin mngnsin drlr.
Dorudur, Daraya qar imperiyann digr yaltlrind olduu kimi,
Madada xalq hrkat baland, lakin bu son azadlq syan gcl orduya
qar davam gtirmyn bir hrkat idi.
Qam Atann lm xbri sanki imperiyann
btn yaltlrini hrkt gtirdi; Mada, rmniy, Saqa, Margiana, Elam, Babil, Suriya, Misir
lklrini syan brd. Htta zn Kuruun
olu Bardiya kimi qlm vern Vaxyazdata adl
biri Persiyann znd syan qaldrmd. Madada
Astiaqn soyundan olan Fravarti (Fraort) trfindn balanan syana Part, Hirkan, Ermn lklri
v saqarti bylrindn itrantaxma da qoulmudu.
Grnr, tutulandan sonra rbild edam ediln bu
syan bas Manadak saqartilrdn idi. Madada
qalxan bu syann yeddi
aydan artq davam etmsin v madal Fravartiin
arxasnca byk xalq ktllrinin getmsin baxmayaraq, syan uursuzluqla nticlndi, madal
ndrs Hmdanda edam
olundu.
syanlar bel amanszlqla dalbadal yatran I
Dara (522-486) hm365

nilr hakimiytin ikinci nfs verib ayaa qaldra bildi. Bununla da Byk Mada eli tarixin arxivin kedi, byk zhmtl qurduu imperiya
perslr qald.
Bellikl, Pars blgsin glib yerln aryan boylarnn bir ne
nsildn sonra Haxamani, ipi v I Kurula balanan blg byliyini
Mada elbyi Astiaqn nvsi v pers yan Kambizin olu olan II Kuru
byk Pers imperiyasna evirdi.712 hmni anda ran ahlar Quzey
Azrbaycan torpaqlarn da ld etmk n bura yrlr tkil etmilr. Bu haqda Azrbaycan tarixilri bel yazr: Pomponi Mela, Byk
Plini, Dion Kassi v baqalarnn yazlarndan aydnlar ki, massagetlrin
lksi Drbndl Gilgilay arasndak torpaqlarda yerlirdi. Bellikl, II
Kuru massagetlri ram etmkl Alban torpaqlarna yiylnmk istmidir. Onun bu istyi ba tutmad. Tomrisin balq etdiyi ikinci dyd ran ordusu darmadan edildi, Kuru dyd ldrld. hmnilrin Arazdan quzeydki torpaqlar ial etmy ynln ilk yr boa
xd.713 Gney Qafqazn bat blglrind is durum baqa idi, burada
perslr tabe olan satraplqlar vard.714
Makedoniyal skndr mlub olana qdr hmni slalsinin
220 il idar etdiyi Pers dvltinin milli siyasti randa yerli boylarn assimilyasiyasna ynlmidi. Lakin vvlki Mana razisi bu ada Mada
satrapiyas daxilind olduu n Mada adlansa da, burada irandilli mad
boylar deyil, trkdilli madlar yaayrd v Pers dvlti dalandan sonra
Kiik Mada (Atropatena) kimi tannan hmin razid Atropat Azrbiqan
adl dvlti qurdu ki, bu hm d Azrbaycan adnn ilkin yaranma alar
oldu.715

712

hmni ahlarnn sras beldir: II Kuru (550-529), I Kambiz (529-522), I Dara

(522-486), I Kserks (486-465), Artakserks (465-425), II Dara (424-405), II Artakserks
(404-359), III Artakserks (358-338), Arses (337-336), III Dara (336-330).
713
AT, 1996, 75.
714
Q. A. Melikivilinin qeyd etdiyi kimi, hl Mana eli anda Gney Qafqazn bat
blglrind yaayan boylarla manallarn laqsi vard. Mada eli anda is Madadan
asl olan bu blglr hmnilr miras qalm 13, 18 v 19-cu satraplqlar idi.
715
Herodotun verdiyi blgy gr mad boylarnn yalnz bir qismi irandilli idi. . liyev
yanl olaraq, hellin anda madlarn ksrini irandilli saysa da, Azrbiqanda o an
etnik zlliyi haqnda yazr: He bir bh yoxdur ki, glm irandillilr, yaxud yerli
boylara aid mdniytlrdn hansnn stn olmasndan asl olmyaraq, Atropaten arlnda siyasi hakimiyt, aparc etnokultur element madlara mxsus idi (, 1989, 61).

366

Gney Azrbaycanda tarixboyu qurulan byk

dvltlr v kiik byliklr anda trk boylarnn etnik konsolidasiyas gerkl bilmdi.
Bunun mxtlif sbblri vard. Bel ki, Qut
imperiyasnn trkibind mxtlif etnoslarn
yaad oxlu lklr vard, Turuk byliyi is
Urmu gl yaxasnda kiik siyasi qurum idi v
turuk boylarnn byk bir hisssi douya miqrasiya etmidi. Sonralar
ortaya xan oxlu blg byliklri d yalnz kiik siyasi qurumlar olub,
trk boylarnn vahid xalq kimi formalamasna imkan yaratmad. Bel
imkan ld edn Mana eli is ondan yararlana bilmdi, nki yarand
adan squt etdiyi dvr qdr qonu dvltlrin pressinqi altnda qalan
Mana elind gah Urartu, gah da Asur meylli elbylrin mstqil milli siyast aparmaq imkan mhdud idi. Trk glnklrindn uzaqlaan byk
Mada imperiysnda is hakim tbqnin oturduu mrkzi blgd irandilli boylarn revan gtrmsi yerli trklrin konsolidasiyasn bir ne
sr gecikdirdi. Yalnz hmni dvlti dalandan sonra Gney Azrbaycanda mstqil dvlt kimi qaynaqlarn Kiik Mada, Atropaten v Azrbiqan adlandrd razid protoazr trk boylarnn, zif d olsa, vahid
xalqa evrilm prosesinin balandn grmk olur.
mumiytl, bu regionda m.. IV srd ba vern tzadl olaylarn
yaratd mrkkb geosiyasi rait fonunda Arazdan quzeyd Aran v
Alban, gneyd is Azrbiqan adlanan razilrd protoazr boylarnn
bir-biri il sx laqsi olan iki yeni mstqil dvlti yarand. Azrbiqan
elinin Selevki, Part v Sasani dvltlri anda siyasi-inzibati razisi,
siyasi hakimiyti, etnik demoqrafiyas, hans dnmlrd mstqil v ya
asl durumda olmas kimi msllr kemzdn nc oxdan mbahis
obyektin evrilmi onun ad zrind dayanmaa ehtiyac vardr.716
Azrbiqan elinin tarixi yunan-latn v haydilli qaynaqlarda daha ox
Kiik Mada v Atropaten ad il ks olunmudur.717 hmnilr tabe
olan razilr m.. 330-dan sonra skndrin lin kes d, Mada satrap
Atropatn diplomatik syi nticsind Hmdandan yuxar kemi Mana
elinin razilri makedoniyallara tabe olmad. El bu adan Kiik Mada
716

Azrbaycan adnn daha geni etimoloji yozumu II Bitikd Qdim corafi adlar
blmsind verilmidir.
717
, 1977; , 1987.

367

adlanan hmin lkd Atropat zn hkmdar elan etdi. skndr tabe

olan Hmdan blgsi v onu hat edn douda Part, batda Babil, gneyd Pers lklrin qdrki razilr is Byk Mada ad il tannd v
bura perssoylu Oksodat satrap tyin edildi. Bir mddn sonra skndr
onu, ox gman ki, partsoylu olan Arsakla vz etdi, bir ne il sonra is
Mada satrap vzifsin yunanl srkrd Pifon tyin olundu. Bellikl,
Byk Mada satraplar dyis d, Atropat Kiik Madada hkmdar statusunu saxlaya bilmidir. Grnr, buna sbb Atropatn mahir diplomat v
byk siyasi xadim olmas il yana, dykn kadus, saqa v alban
kimi qonu boylarla mttfiqliyi idi. Azrbiqanda mhkm daya olan
v persc atropat san (rtbsi) il tannan Atropatn zl ad blli deyil.
Atprstlr iind odu saxlayan ba v ya Od saxlayan, Odun
saxlad anlam il ilnn aturpat (atarpat, atropat) sann dayan adam
ygin ki, dini ba idi.718 Olsun ki, III Darann vaxtnda atprstlrin
bas Atropat hm d Madann satrap idi. Bu, hl paralanmam v
Herodota gr gneyd parikanlarla, Arazdan quzeydki ipapaql saqalarla birlikd 10-cu satraplq saylan btv Mada idi. O alarda atropat
rtbsini dayan dini bann nfuzu byk olmal idi, nki Zrdt
dinin tapnan pers ahlarnn da tacqoyma mrasimi Azrbiqann gney
blgsind olan Qazaka hrindki Atgahda icra olunurdu. Bu baxmdan, yunandilli qaynaqlarda btv Madadan ayrlm Kiik Madann bzn Atropat Midiyas v Atropatn lksi adlanmas doal grnr,
lakin dvltin ad hakim slal v ya xsad il (Haxamani, Sasan, Slcuq, Osman) veril bils d, antroponim nadir halda lknin adna evrilir. Adtn, filan hkmdarn lksi deyimi hmin hkmdarn mr
qdr olur. Nec ki, m.. II srd Polibi d Azrbiqan hkmdarn ad il
Artabazann vilayti adlandrmd.
lk df Atropatena adnn Kiik Mada lksinin bas srkrd
Atropat () adndan yarandn Strabon yazmdr.719 Sonralar
bunu bir ox yazarlar tkrar etmilr. A. Bakixanov is Azrbaycan adn
718

Tarixd onlarla Atropat adl xs mlumdur v bunlarn oxu sadc atropat sann
(rtbsini) deyil, hmin sandan yaranm zl Atropat adn dayanlardr. Atropat san
persc spahpat (qoun bas) sznd olduu kimi, persc pat, trkc atar//odr szlrindn yarana bilr. nki monqol dilind d kiik oul, odu saxlayan sonbeik v od
ahzadsi anlamnda ilnn odiqin (od tiqin) v odqan (od xan) deyimlrind grnn
od sz trkmnlidir (, I, 483-484).
719
Strabon, XI. 13. 1.

368

Babkin odu (Azrbabaqan) anlam dadn gman etmidir.720 Yaqut lHmviy gr is bzi yazarlar Azrbican adn Nuh leyhisslamn soyundan olan Azrba ad il balamlar.721 Grndy kimi, bzi yazarlar
bu lk adnn bu v ya digr xsin ad il ortaya xdn sylmidir,
halbuki Azrbaycan adnn trkibindki Azr ad bu tarixi xslrin yaad adan daha qdim qaynaqlarda vardr.722 Azrbaycan adn xs ad
il balamayanlar da olmudur. Fzlullah Ridddin yazr ki, Gney
Azrbaycanda Ouz xann gstrii il ordu torpaq yb kurqan dzldir,
trkc ucaya azr v byklrin yerin bayqan deyildiyi n bu yer
Azrbayqan adlanr.723
Dorudur, Atropatlar slalsi hakimiytd olduu src bzi qaynaqlarda Atropatn lksi anlamnda Atropaten v Atropatkan adlar
iln bilrdi, lakin Atrap//Atropat v ya yunan-part formalarndan lknin
zl Azrbiqan (Azrbaycan) ad yarana bilmzdi. nki -paten//-patkan
hisslrindn -biqan formasna keid fonetik baxmdan mmkn deyil.
Bzi masir tarixilrin guya mmkn keid n tklif etdiklri
*tarptakn formas is he bir qaynaqda ilnmmidir.724 Htta hmin forma ilnmi olsayd bel, Phlvi yazsnda grnn durbdaqn
formas kimi szn ortasndak da//ta hecasnn dmsi n sas
yoxdur.725 Hmin hecas olmayan sz is artq Atropat ad yox, atropa(atarpa-) szdr. Grndy kimi, Azrbaycan adnn yaranmas Kiik
Mada hkmdar Atropatn ad il bal deyil. Azrbaycan ad bu lknin
yerli azr boylarnn adndan yaranm Azrbiqan adnn -qan/-kan kilisini -can formasna salan (k/q > c) sonrak rb dili deyimin uyunlam formasdr.726

720

, 1991, 59.
, 1999, 124.
722
Azr xalq, 2000, 15; M. Kaarinin ltin lav olunmu xritd Azrbaycan ad
yanl olaraq ( Arabadkan) klind yazlmdr.
723
, 22; Yazarn bu yozumu qdim mifoloji grl baldr. Bel ki, tanr
mskni anlamnda ilnn Olimp, Baqastan adlar kimi Azr adnn da Tanr yurdu
anlam olmudur ki, bu da Azr (Asar) teonimi il baldr.
724
, 1989, 40; AT, 1999, 270.
725
Karnamaq, X. 2.
726
Qurqan > Curcan, Balasaqan >Balasacan, Andukan >Andican toponimlrindki dyimlr kimi Azrbiqan >Azrbican dyimsi d rblr anda gerklmidir.
721

369

lk df bu adn Ar v bican hisslrindn tkil olunmasndan,

ari v arbi nisbsindn danan rb yazar Yaqut l-Hmvi onun
Arbican, Aribican, Aribacan formalarn qeyd edir.727 Hl rblr
Azrbaycana glmmidn nc Xosrovun 590-da Azrbaycana qadn
qeyd edn F. Simokatta bu ad bir yerd Arabiqan (), baqa
bir yerd is Aarbiqan () klind yazmdr.728 Grndy
kimi, Yaqutun rhi Simokattann VI srd yazd Arbiqan formas
il z tsdiqini tapr. bn Havqlin xritsind d Arbican ()
formasnda yazlm bu adn ilk saitindn sonra gln samitin ( z) il yox,
Xzr~Xdr adnda olduu kimi part dilin uyun diaras ( /) ssini
bildirn hrfl yazlmas da myyn dolaqlq yaratmdr. Hmin diaras (pltk) ss bugn d trkmn dilind geni ilnir.
Bellikl, Azrbaycan adnn Atropat ad il laqsi yoxdur, nki
bu lkadn tarixi qaynaqlarda ad ken onlarla Atropatdan birinin ad
il (Kiik Mada ar olsa da) balayanlar, sadc onomastik v fonetik
qanunlar nzr almamlar. Azrlr yurdu anlamnda azr-bi-qan sz
v kililrindn yaranm Azrbican xoronimi bugn d azr dialektlrind Azrbican, Azarbacan, Hzrbecan v sair deyimlrl ilnir. Trkmnlr bu ad Xzirbican deyimil yaatmlar. Bu is bir daha gstrir
ki, azr v xzr eyni szdr, sadc eyni boyadnn dialekt frqidir.
Qdim Azrbaycanda -lar morfemi kimi boyadna qoulan bi
szcy d topluluq bildirmidir: lulubi (lulular), ellibi (ellilr), kasbi
(kaslar), telabi (telalar) v s. Bu baxmdan, azrlr anlamnda olan
azrbi boyunun adna mkan bildirn -qan (-gan//-kan) kilisinin qoulmas da azrlr lksi anlamn yaradr. Hmin kilid rb dili
deyimin uyun q > c dyimsi is rb istilasndan sonrak olaydr. Bu
adda az-r-bi-qan > azrbican > azrbeycan klind zn gstrn
dyimlr azr dilinin morfonoloji qanunlarna tam uyundur.
Grndy kimi, Azrbiqan lkad azrbi boyadndan, azrlr
anlaml bu ad is azr boyadndan yaranmdr. Azr boyad is daha qdim az boyadna r sznn qoulmas il (az-r) yaranmdr. Qdimd
727

Mucm l-buldn, I. 28; , 1999, 123-124.

, 98, 206 (qeyd 8); , IV. III. 13; IV. IX. 1; Suriya-aramey qaynaqlarnda da grnn orbign, orbgn, Adarbiqana, Aderbaiqan formalar Azrbiqan adnn fonetik variantlar olub Azr boylarnn yurdu anlamndadr, part v pers
dillrindki twrptkn (turptakn), durbdagn, Aturpatakan (I apurun yazs) adlar is Aturpat ad (san) il baldr v Azrbaycan adnn yaranmasna dxli yoxdur.
728

370

az boyadnn as//az, kas//xaz//kaz dialekt variantlar vard.729 Bu baxmdan, eyni xalqn (azlarn) ayr-ayr dialektlrind formalaan azr, xzr,
kaspi boyadlar slind eyni az boyu anlamn bildirir v donuq (arxaik)
kild olsa da, Azrbiqan, Xzr, Qzvin (kazbi-n), Kaspi kimi etnotoponimlrin kknd az//kaz boyad ilkin dialekt variantlar il durur.
Etnik-corafi anlamda Azrbiqan ad nc Urmu hvzsini v yaxn
Arazboyu razilri, sonralar is Drbnd, Boral, rvan, Mosul, rbil,
Krkk v Hmdandan gney v dou blglri d hat etmidir. Bzi
alarda siyasi-inzibati anlamda bu snrlar bym, bzi alarda is
daralmdr.730 Sonralar Atropatenan da iin alan Azrbiqan ad daha geni siyasi-inzibati v etnik-corafi anlam damdr.731 Atropatn vaxtnda
ona tabe olan Kiik Mada (Azrbiqan) razisi v Atropatla mttfiq olan
saqa, alban, kaspi v kadus boylarna aid razilr txminn bu sxematik
xritdki kimi idi:
Azrbiqan elinin yarand
ilk alarda onun corafi snrlar
quzeyd Boral blgsin, gneyd is Hmdan blgsin qdr
uzanrd. Bat snrlar rmn, Matien blglrin, dou snrlar is
Xzr dnizi, Kadus, Kaspi, blglrin yaxn idi. Quzey-douda
is Azrbiqan Saqa blgsi v Alban eli il qonu idi. Mana eli
blmsind v vvlki Bitiklrd
bu razilrin corafi durumunu
gzdn keirmidik. Urmu gln
729

Azr xalq, 2000, 10-33; Bu boyad Gytrk yazlarnda da qeyd olunmudur: yeri
tiledim; lqi az ri bultm
(Tonyukuk, D-23); az budun
ya klt
(Kltigin I. Q-2); az krkz budun
(Kltigin
I. D-20).
730
I Xosrovun vaxtnda rmniy, beriya, Aran, Balasakan, Sisakan, Muan, Deylm
v sair yaltlrl brabr Atrpatkan da Azarbazqan trkibin daxil idi (, I. 1970,
110; , 61, 106). Ymumiytl, qaynaqlarn oxu Azrbaycan Drbndl
Hmdan aras blglri hat edn lk kimi verir.
731
Azr Beqdelinin (XVIII) Tehranda nr olunan Atekede-yi Azr srind rmn
blgsini d snrlar iin alan Azrbaycann ski v sonrak hdudlar daha geni verilmidir (, 120).

371

yaxn blglr is Azrbiqan elinin mrkzind idi. Qaynaqlarda Urmu

glnn qdim trkc Gy gl ad () vaxtil batdan glib onun
sahil blglrin yerln urmu v matien boylarnn ad il d verilmidir. Grndy kimi, mxtlif alarda ilnn Gy gl, Urmu gl v
Matien gl adlarndan ikincisi daha yaar olmudur.732
Urmu glnn traf blglrinin etnik durumu m.. III minilin sonlarndan II minilin sonlarna qdr qut-lulu v turuk kimi bir ne boyad
il blli idis, artq Mana eli anda (m.. IX-VII srlr) burada az, azr
(sonralar azrbi), alnca, aran, aran, arman, a, bars, br, bus (boz),
daqar, dli, qaban, qaral, qarqar, qzl, kuman, knq (kinuk), man, mad,
padar, pard, polad, urmu, zngi, saq, saqar, saqbut, saqtatu, sr, su,
subi, subar//sabar, soqan, sibermen, atr, tavarl, qorus v sair trk boylarnn ad ortaya xr. Bu etnonimlr Azrbaycann mxtlif blglrind
gnmzcn yaayr. Mada v hmni dvltlrinin trkibind ayrca
vilayt v satrapln halisi kimi bu boylarn hamsn hat edn vahid
etnik ad (etnonim) hl yaranmamd.
Dorudur, qaynaqlar Mana anda bzn hmin boylar mumi
manallar deyimil verir, lakin sonrak qaraqoyunlu, aqoyunlu boyad
kimi man etnonimi d Azrbiqan halisinin mumi adna evril bilmdi.
Selevkilr anda is mstqil dvlti olan bu boylar artq ayr-ayrlqda
deyil, mumi Kiik Mada (Atropaten) lksinin halisi ad il verilirdi.
Bu durum bir daha gstrir ki, yuxarda sadalanan protoazr boylarnn
artq vahid etnik topluma evrilm prosesi balanmd v bu prosesd
sas dialekt (koyne) rolunu Urmu hvzsindki azr dialekti oynamdr.
Bu etnolinqvistik olayla paralel Kiik Mada (Atropaten) lksi d mumi
azr dilind danan azrbi (azrlr) etnonimi il Azrbiqan adlanmaa
balayr.733
732

Strabonun qeyd etdiyi gy szn bura gln perslr kalka yolu il saxlamlar,
nki qdim persc kapautaka, orta persc kapot deyimi hmin gy anlamn bildirir
v Gy gl adn haylar da kaput gy rngi il vermilr. Gln ikinci ad kimi Strabonun verdiyi Matien gl ad is kiayarasndan gln matien-subar boylarnn Urmu
glndn bat blglrd yerlmsi il baldr. Matienlrdn nc Van glnn quzeydousundan glib Urmu gl hvzsin yerln urmu boyunun adn Asur qayna Urmeyate toponimind ks etdirmidir ( 73, III); Bellikl, gln blli adlar
Gy gl, Urmu gl, Matien gl ardcll il ortaya xmdr. Urmu v Urmiya toponimlrindn Yaqut l-Hmvi v baqa yazarlar bhs etmilr (, 1999, 132).
733
Azrbiqann corafi snrlarndan v halisindn danan Yaqut l-Hmvi qeyd edir
ki, onlarn dili l-azriy adlanr (, 1999, 125; -,1983, 8).

372

Grndy kimi, Azrbiqan elinin etnik durumu v burada ilnn

dil haqqnda bilgi ld etmk n lknin tarixi kemii xronoloji ardcllqla izlnmlidir. gr Azrbiqann etnik tarixini yalnz Atropatlar
slalsinin hakimiytd olduu zaman ksiyind gzdn keirsk, onda
etnik mnzrnin gerk z grnmz, nki bu alara aid qaynaqlar
mstqil dvlt olan Azrbiqan lksinin halisini (vtndalarn) mumi klind atropatenlilr kimi qeyd edir, bu lknin qonuluunda
olan boylar is adlar il (mitan, hirkan, kadus, kaspi, alban, saqa v s.)
verir. Bel siyasi-tarixi durumun demoqrafik zlliyini diqqt almayan
Azrbaycan tarixilri yazr: Atropaten tarixin dair son illrd bir sra
srlrin nr olunmasna baxmayaraq lknin etnik trkibi v halisinin
dili hl tam aydn deyildir.734 Tarixilrimizin bu etiraf gstriln obyektiv sbblrl bal olsa da, burada bzi tarixilrin subyektiv mnasibti d vardr.735
Azrbiqan dvltinin yarand
adan ncki duruma baxanda aydn
grmk olur ki, hmni dvltinin
Mada satrap Atropat zn mstqil elby elan edrkn byk bir razi onun
ixtiyarnda qalmdr. Mada caniinliyi
(X satrapiya) gneyd parikan boylarn,
quzeyd is ipapaql (ortokoribant)
saqa boylarn da iin alan razilri
hat edirdi. Onun Hmdan blgsindn yuxarda Kiik Mada adlanan hisssi Atropata tabe idi v yeni qurulan
Azrbiqan elinin bu snrlar iind azr
trkcsi ortaq dil evrilmkd idi.
Antik qaynaqlardan bllidir ki, Atropat hl hmni satrap ikn XI
satrapiyada yaayan kaduslarla, hminin XV satrapiyadak kaspi v saqa
boylar il mttfiq idi. Bu sonuncu satrapiyann yerini bzi tarixilr
734

AT, 1996, 81.

Bel ki, bu mvzuda iki kitab yazan S. Qasmova rb qaynandan Azrbaycanda
trklr qdimdn yaayr v VI sr aid ahrestanihai Eran srindki Azrbaycanda
Qanzak hrini frasiyab salmdr deyimini vers d, Azrbaycanda trklrin varln yerli trklrl deyil, yalnz Sasani anda bura glib yerln yarmkri glm
trklrl balayr (, 1993, 6, 46-47).
735

373

yanl myynldirmi, eyni boyun mxtlif blglrd yaamas fakt

nzr alnmadndan XV satrapiyann yeri Xzrin gney-dou blgsi
saylm, Fars krfzi hvzsini hat edn XIV satrapiya is Mil-Muan
blgsind yerldirilmidir. Bel ki, X satrapiya razisind nc grnn
maq boyunun bir qismi sonrak Maqan (Muan) blgsin, saqartilrin bir
hisssi d sfahan trflr kmd.736
Herodot yazr ki, byk ahn kknlri yerldirdiyi Qrmz dniz
(Eriteriya) adalarnda yaayanlarla birlikd saqartilr, sarangilr, thamanaolular, utialar, mikoslar XIV satrapla aid idi.737 lbtt, bu satraplq
sfahandan gneyd Fars krfzi yaxalarn hat edirdi.738 Uzun illr Tarix institutuna rhbrlik edn qrar liyevin is hmin mikoslar miklr
ad il Arazyaxas blgd vermsi, utilri d Alban elindki udi boylar
il eynildirmsi v buna sasn XIV satrapl Azrbaycann ortasna
krmsi yanldr.739 . liyevin verdiyi blgd XIV deyil, kaspi v
saqa boylarnn yana yaad XV satrapiya idi. Vaxtil akad V.V. Struve
dzgn olaraq, XV satrapiyada Kr-Araz arasndak saqalarn olduunu
gstrmidir.740
Azrbiqan elinin yarand v Sasani dvltinin trkibin qatlana
qdr davam etdiyi alarda lknin etnolinqvistik durumu ayrlqda deyil, traf lk v blglrd ba vern etnokultur glimlr, etnodemoqrafik dyimlr v siyasi olaylar fonunda thlil edilmlidir. Qzlvng
arxeoloji kulturunun yaylma areal v sonralar Gyc-rvan, NaxvanOrdubad, Tbriz-Hmdan blglrind azr dilinin ortaq dialektinin ortaya xmas gstrir ki, etnoqrafik v dil baxmndan Azrbiqan elinin
halisi bir-birindn az frqlnirdi. Lakin Azrbiqan snrlar dna xan
blglrd frq artr. Bel ki, Alban (Aran) elind Xocal-Gdby kulturu il Xzrboyu v ki-Zakatala blglrindki arxeoloji kulturlarn
736

Zikertu (Saqarti) boylarnn gney kn hisslri Mada andan sonra iran dilin
ken boylardandr. Artq hmni anda onlar persc danan boylar srasnda tqdim olunur (Herodot, VII. 85); Bisutun yazsnda syan saqartili itrantaxma Kiaksar
soyundan saylr. Gney kn saqartilrin sonradan perslmsi hm d onunla sbut
olunur ki, onlar trkdn dnm idilr, nki Herodotun yazdna gr, dyd trk svarilri kimi perslr xas olmayan arkandan istifad edirdilr.
737
Herodot, III, 93.
738
, 1972, 517, 61-ci qeyd.
739
, 1989, 8.
740
, 1968, 18-20.

374

lokal frqlri azr dilinin dou v quzey dialektlrind d aydn grnr.

Bellikl, dmir dvrn Quzey v Gney Azrbaycanda ortaq v oxar
kulturla daxil olan protoazr boylar artq Azrbiqan v Alban dvltlri
anda quzeydn v doudan gln yeni bozqr trk boylar il sinkretik
yerli-glm, oturaq-kri etnokultur glnklrini mnimsmli oldular.
Azr dilinin v azr xalqnn formalamaa balad ilk alardan zn
gstrn bu sinkretizmin izlrini folkloda, etnoqrafiyada v bugn drd
sas dialekti olan azr dilind grmk olur.
Azrbiqan elinin daxilind trkdilli boylarn qovumas prosesi il
yana onun bzi snr blglrind deetnizasiya olaylar da balanmd.
Hl Mada v hmni alarnda pers dilinin tsiri altna dn elamkassi boylar, gney-douda dravid, douda trk-saqa boylar tdricn z
dillrini unudurdu. Artq Sasani anda lor-lur, bluc, part etnonimlrini
dayan hmin boylar irandilli idi. Sasani anda analoji assimilyasiya
olay Zaqros dalarnn tyind yaayan heyvandar krd boylarndan da
yan kemmidir, onlarn bir qismi kurmanc, zaza, kurdi dialektlrind
danan irandilli boya evrilmi, bir qismi d azr dilini saxlamdr. Bu
frq fars krd v trk krd deyimlrind d ks olunur.741
Masir Gilan, Mazandaran, Tal blglrind perslm olayn
yaayan qdim yerli boylar (tapur, anariak, kadus v b.) da bugn irandilli
saylr. Hmin blgd qdim perslrin anariak (qeyri-arilr) kimi tand bu boylar haqqnda Strabonun anariaklar indi parsi adlanr demsi
hmin perslm olayn aydn gstrir.742
Bellikl, Azrbiqan lksinin daxilind sasn yerli azr trklril
glm (slind qaytma) bozqr trklrinin, yni iouz-douz boylarnn
qarb qovumas, snr v snrd blglrd is yerli protoazr v elamkassi kimi baqa boylarn perslm prosesi gedirdi. Qafqazda m.. I minilin ortalarnda yeni etnik-demoqrafik blglrin yaranmasn v burada
741

Yarmkri trklrin trkm, krd, padar, york adlanmas bllidir. Bu szlr etnonim deyil, yaam trzi il bal etnoqrafik termin kimi ortaya xmdr. Ona gr d
orta srlrin rbdilli qaynaqlar krd sz v onun toplu anlamnda krad variant il
yarmkri tayfan oturaq tayfalardan frqlndirmidir. Msln, Muanda oturaq yaama kemyn trkmnlr krd-i bil skkn adlanmdr. Krd sznn irandilli
boy (etnonim) anlam sonralar ortaya xmdr. Eyni durum etnoqrafik termin olan tat
szn d aiddir. Bel ki, aran, hrli, oturaq anlamnda olan bu sz uyur tat (hrd oturan uyurlar) deyimind olduu kimi, fars tat, trk tat deyimlrind oturaq
tayfalar bildirmidir.
742
Strabon, XI. 7. 1.

375

bir sra xalqlarn formalab ortaya xmasn qdim grc qaynaqlar saqalarn qafqaza yrnn nticsi kimi verir. Qafqaznaslqda oxdan
bel fikir formalab ki, qdim grc rvaytlrind xzrlrin yr
motivi dumanl kild olsa da, saqalarn Gney Qafqaza gliini ks etdirir.743 Xzrlrin saqa boylarndan saylmas gerkliyi ks etdirs d,
bu blglrd saqalarn xzr adlanmas tarixi baxmdan anaxronizmdir. Grc qaynaqlarnda sonrak olaylar skndrin yr il balansa
da, iber xalq Selevkilr anda, haylar da sonrak rsaqlar anda formalama imkan ld etdilr. Protoazr boylarsa bel imkan hr iki qonusundan daha nc ld etmidi, nki vahid siyasi qurum trafnda azr
xalqnn formalamas n Atropatn vaxtnda artq tarixi rait yaranmd.
Adtn Alban v Atropaten elindn danan azr tarixilri etnik
corafiyan diqqtdn qarr, ber v Ermniy ellrind yalnz kartveliber v hay-ermn boylarnn yaadn dnrlr. Halbuki hl Ermn
v ber ellrinin yaranmasndan nc bu dvltlrin hat etdiyi blglrin oxunda protoazr boylar, sonrak dvrlrd is azr boylar yaayrd. Bu baxmdan, Azrbiqan elinin qonu lk v blglrini, tri d
olsa, gzdn keirmk lazm glir.
Azrbiqan elinin quzey-dou blgsind polad boyunun yaamas
hl Mana andan blli idi. Qaradala Tal dalar arasnda yerln
bu blgnin arxasnda sonrak qaynaqlarn qeyd etdiyi Kaspiana blgsi
glir. Kaspiana blgsini qaynaqlar gah Kiik Mada, gah da Alban elinin
trkibind verir. Mana anda polad boylarndan batda Urmu gl il
Araz ay arasnda zngi boylar yaayrd. slamaqdr Azrbiqann bu
quzey blgsind hmin boylarn davaml olaraq grnmsi d diqqti
kir.744 Zngi blgsindn quzeyd, Arazn sol yaxalarnda is sonralar
grdymz qapan (qafan) boylar da Mana anda Xzrl Urmu arasnda idi. Arazdan quzeyd Saqa eli anda ksr protoazr boylar m743

, 1987, 24-26; Dorudur, m.. VIII srin sonunda qamr hcumlar Qara
dniz yaxasnda qdim Kolx arlnn dalmasna sbb olmudu, lakin onun yerind
protoibier-kartvel boylarnn toparlanb yeni dvlt qurmas 5-6 srdn sonra olmudur.
744
Xudafrin krpsnn Zngiyan blgsind salnmas haqqnda orta sr qaynaqlar
bilgi verir. Sonralar zngi boylar buradan Azrbaycann mxtlif blglrin yaylmdr. Qdim qaynaqlarda Zngiboyu (Sangibut) adlanan bu blgdn gney (Zncan), v
gney-batya (Zngi Atabyliyi), hminin Arazdan quzeyd Zngibasardan tutmu,
Zngzur-Zngilan ynnd klr olmudur.

376

mi saqa ad il tannrd. Saqa eli is sonrak Alban lksinin bat blglril Naxvan v rvan xanlqlarnn razilrini d hat edirdi. Ona
gr d Azrbiqan elinin quzey blglrinin etnik trkibind bu faktor
qabarq grnr. Bel ki, burada saqa, qamr, ggr, subar, kngr, kasax, kaspi v sair bu kimi trk boylarnn, hminin Urartu andan qalma qafqazdilli (nax, alarodi, udi v s.) boylarn izi vardr.
Atropata tabe olan azr boylarnn nmli bir hisssi d Arazn sol
yaxalarnda v Naxvan, Vedibasar, Drlyz blglrind v Gyc
gl hvzsind idi. Strabon yazr: Ermn hri Artaksatn yanndan
keib Azar (blgsi) boyunca Atropaten qdr dou ynd axan Araz
ay Araksenadan (Araz ovasndan) keir, sonra quzey-douya dnr v
nhayt Kaspi dnizin tklr.745 Araz ovasnn corafi koordinatlarn
vern yazar qeyd edir ki, Araz ay Alban lksin qdr bu ovalqdan
axr, Alban lksi v Kr ay il snrlanan Sakasena da hmin ovaln
arxasnda yerlir, daha sonra is Qoqarena (Ggr vilayti) glir.746
Strabonun yazsndan blli olur ki, Araz ay masir Artaat-rur
arasnda Araz ovasndan (Araksenadan) keir, hm d azrlrin blgsi
boyunca axr. Olsun ki, rurla Vedi arasnda masir Arazdyn yerad
hmin Araksenann bir hisssidir, lakin N. Adons antik yazarlarla Xorenatsinin qeyd etdiyi Araksena ovasnn ( , )
Axuryan ayndan rura qdr uzanan Ar (Ararat) vadisi olduunu
gman edir.747 Hr halda, rura qdr uzanan Araksenadan sonra Alban
razisi balayrsa, onda Strabonun anda (m..I sr) Naxvan-Zngzur
blglrinin dou trflri d Albaniyaya aid olmaldr. Araksenadan
quzeyd Kr qdr veriln Sakasena is Drlyzdn balayb Gyc
glnn bat v quzey yaxalarn hat etmlidir. Strabonun bu mlumat
inandrc grnr, nki ad kiln blglr vaxtil Saqa elinin razilri
idi. Strabonun Boralda verdiyi Qoqarena (Ggr) vilaytind d trklr
yaayrd. N. Adons Ggr vilaytinin daxilind kngr boylarnn yaad blgnin gneyd olduunu qeyd edir.748 Olsun ki, kngrlrdn d
745

Bu kiik mtnin trcmsini N. Emin v Q. A. Stratanovski frqli kild verslr

d, hr iki yazarn douya axan Arazn sonra quzey-batya v ya quzey v batya
dnmsi deyimind dou vzin, bat sz iltmsi, grnr ilkin mtndn irli gln
yanllqdr (, 1858, 341; Strabon, XI. 14. 3).
746
Strabon, XI. 14. 4.
747
, 1971, 300.
748
Eyni qaynaq, 222.

377

gneyd lyz dann quzeyind qazax boylar yaayrm, nki buradan balayb Araza axan Kasax ayn qdim qaynaqlar da qeyd edir.
Azrbiqann quzey qonuluunda mbahis douran msllrdn
biri qaynaqlarn ox vaxt alban-aran boylarndan kaspi ad altnda bhs
etmsil v kaspilrin bir-birindn aral blglrd verilmsil ortaya
xmdr. slind, qaynaqlarda yanllq yoxdur, gnah kaspilrin yalnz
bir blgd yaaya bilmsini gman edn tdqiqatlardadr. vvla, hr
hans bir boyad mxtlif blglrd ola bilr, nki eyni etnonimi dayan boylarn ayr-ayr razilrd mskunlamas tbiidir, ikincisi d, dialekt frqlri il ortaya xm azr//xzr//kaspi boylar kimi, ayr-ayr
dialektd eyni leksik anlaml ad (alplar, rnlr) dayan alban v aranlar
da protoazr boylarndandr. Bu baxmdan, kaspilrin mxtlif blglrd
qeyd olunmas qanunauyun haldr.
Yuxarda qeyd etdik ki, kaspi ad azr il eyni kkdn yaranmdr.
Bu etnonimin kknd dayanan kas//as boyad kaz//az variant il d ilnmidir. Bel ki, Qzvin (*Kazbi-n) adnda olduu kimi, qdim hayca
Kazb, Kazbuni deyimlrini qeyd edn qaynaqlar kaspi etnoniminin kaz
kkn vermilr. Xzrin gneyind Gdik keidinin v Byk Qafqaz
dalarnda bir ne keidin tarixi qaynaqlarda Kaspi qaps adlanmas,
Ggr (masir Boral) mahalna girn Pompeyin q Kr qrandak
(Haspi//Kaspi) adl yerd keirmsi, hrbi qvvlrdn bhs edn
bir hay qaynanda Kaspi byinin Ggr srasna aid edilmsi, Tiflisdn
batda islamncsi qaynaqlarda ad ken baqa bir Kaspi hrinin arxeoloji blglr gr m.. I minilin ortalarndan mvcud olmas, Kolxidadan Xzr dnizin gedn yolun Kaspi dandan kemsi, Favst Buzandn Paytakaranda (Aa Qaraba) kaspilrdn bhs etmsi v bir
sra baqa qaynaqlarda kaspilrin mxtlif blglrd verilmsi aydn
gstrir ki, protoazr boylarnn byk bir hisssi mumi kaspilr ad
il tannmdr.749 Kaspi dnizinin yaxas boyunca kaspilrin daha byk
msaflr yayldn Pomponi Mela v Artemidor da qeyd etmilr.750
Herodot da kaspilri bir-birindn aral iki (XI, XV) satraplqda verir.
Antik a yazarlar kaspi boylarn Xzrin bat yaxas boyunca
Astaradan Drbndcn mxtlif blglrd qeyd etslr d, Kaspiana
blgsini sasn indiki Muan-Tal blgsind verirlr.751 Lakin hr bir
749
750
751

, 1939, 74; , 1971, 282; Strabon, II. 39; , 1956, 448.

, 1987, 50-51.
Strabon, XI. 4. 5.

378

konkret mtnd Kaspianann corafiyas yalnz tekstoloji baxmdan dqiqldiril bilr, ks tqdird mxtlif Kaspianalar bir-birin qarar.
Bel ki, (Kiik) Madann snrlarn czan Klavdi Ptolemey (II sr)
douda Kaspi dnizi yaxalarnda yaayan kadus, qel, dribik (derbik),
anariak, mard boylarnn adn kir, batda (!) is rmn yaxnlnda
Madann bat hisssind yerln kaspilr v onlardan aada asurlarn
razilri boyunca uzanan Matiena lksindn bhs edir.752 Yazar douda
hm d Part lksin gedn yolun Kaspi qapsndan kediyini gstrir.753
Grndy kimi, Azrbiqann dousunda olduu kimi, batsnda da kaspilr vard. Ona gr d aada Strabondan vercyimiz sitatda ermn
ar Artaesin Azrbiqandan qopard Kaspiana blgsi doudak deyil,
batdak Kaspianadr. Yni Byk Armeniya snr douda Xzrcn
deyil, Ar dann dou tklrincn uzanr.
Antik yazar Polibi (m..II) zndn bir sr nc Atropaten elinin
Xzr dnizinin gneyindn (Hirkan) Qara dniz (Ponta) qdr uzandn qeyd edir (Polyb. V. 55). Sovetlr dnmind rus tarixilrinin son
tdqiqatlarn mumildirn 3 cildlik Qdim dnya tarixi (1982-1983)
kitabnda kollektiv mlliflrin yazd blmd deyilir ki, sonrak Kiik
Mada (Azrbiqan) dvltinin hat etdiyi razilrl siyasi v qohumluq
ba olan Atropatn varislikl vvldn Mada ar olduunu dnmy
sas vardr, zllikl III Darann anda o, alban v baqa Gney Qafqazn dou boylar il mttfiq idi, htta onun dostluq balar Quzey Qafqaz bozqrlarnacan uzanrd v Alban-Azrbiqan ba m.. IV-II sr aid
arxeoloji blglrd d aydn grnr.754 lbtt, bu balarn sasnda
mxtlif adlar dayan protoazr boylarnn eyni etnik kkdn olmas faktoru dururdu. Atropatn anda Azrbiqan elinin quzey snrlarnn qafqazdilli boylarn mskunlad blglr qdr uzanmas da tbii idi.
hmni anda perslrin Arazdan quzey yr II Kuruun lm il
nticlns d, sonralar I Darann vaxtnda pers ordular Qafqaz dalarnacan gedib xa bilmi v Gney Qafqaz satraplqlar qurulmudu. Atropatn idar etdiyi satrapla quzeyd Ggr v ber razilri d daxil idi.
Lakin saqalardan quzeyd olan Kambisena, Ereti, Kaxeti blglri v
udilrin yaad blg Atropata tabe deyildi.
752

Ptolemey, VI. 2. 5; , 2, 1948, 482; Mtnd Matiena vzin yanl olaraq

Margiana yazlmdr.
753
, 1989, 9-10.
754
, II. 1983, 404.

379

Azrbiqan elinin bat qonularna kemzdn nc hmnilrin

XVIII v XIX satrapiyalar olan blglrin etnik durumuna baxaq. Atropatn idar etdiyi X satrapiyann quzey-bat v kolxlarn gney qonuluunda yerln XIX blgd mosx, tibaren, makron, mosinoyk v mar
boylar yaayrd. hmni dvlti dalandan sonra Atropat Azrbiqan
elini qurduu kimi, antik qaynaqlarda Mitridat adlanan XIX satrapiyann
pers soylu satrap II Mihirdat (300-266) da idar etdiyi blgd Pont arln qurdu. Bu blgdn aadak XVIII satrapiyada matien, saspeyr v
alarodi boylar yaayrd. Sadalanan boylarn ksri qafqazdilli olsa da, onlarn srasnda
tibaren, saspeyr v matienlr
trk idi.755 Ggrlrdn batda
yaayan subar boylarnn adn
bzi yazarlar saspeyr klind,
bzilri d spor klind yazmdr.756
Herodotun verdiyi mlumata gr, Mada (Media) il
Kolx arasnda subarlar yaayr:
Kolxisdn sonra Mediaya qdr keilck yol o qdr ox
deyil, zira bu iki blg arasnda tk bir ulus vardr, bunlar
saspeirlrdir v onlar arxada buraxanda, artq Mediadr.757 Grndy
kimi, masir spir (Spir) v Bayburd blglri vaxtil kiayarasndak
Subartudan bura kn subarlarn mskni idi. Baqa szl, Azrbiqann
quzeyind azr, kngr, ggr, kaspi, saqa quzey-bat qonuluunda is
subar adl trk boylar vard.
Subarlardan batda v gneyd qamr boylarnn yerlmsi haqqnda Qamr byliyi blmsind bilgi verilmidi. Van gl il Qamr
byliyi arasnda vaxtil Urartuya tabe olan blg subar boylarnn bir qolu
olan ermn boyu yaayrd. Mada elinin Anadoluda kiik bir paras say755

Antik yazarlarn saspeyr kimi verdiyi subar boylarndan vvlki blmlrd geni
mlumat vermidik. Matien v tibaren boylar haqqnda mlumat is IX bitikd verilir.
756
, 1990, 46.
757
Herodot, I. 104.

380

lan bu blg hmni ah I Darann vaxtnda perslr tabe idi, Selevki

anda da burada Ermn caniinliyi vard. Atropatn vaxtnda Azrbiqan
elinin bat qonusu saylan Ermn blgsi yalnz m.. II srin vvlind
Selevkilrin burada strateqi olmu Artaesin syil mstqil dvlt evril bildi. Ermn blgsindn gneyd matien boylarnn mskunlad
razi Azrbiqann bat snr boyunca uzanrd.758
Azrbiqann bat qonular ermnlrin guya hay, matienlrin hurri
boylar olmas haqqnda yanl fikirlr aydnlq gtirmk n II Bitikd
ermn v mitan (myten) etnonimlrinin yaxn fonetik variantlarla Qazax,
zbk, Trkmn v Baqord ellrind ilnmsi haqqnda geni mlumat
verils d, burada bir daha tkrar edk ki, Zrfandak mitanlarn Urmu
gl yaxasndan kb glmsi haqqnda blglr vardr.759 Smrqnd
vilaytindki Mitan, Mitanbazar toponimlrindn V. V. Radlov da bhs
etmidir.760
kiayarasnn quzeyind hurri v mitan boylarnn qurduu qdrtli
Mitan dvlti dalandan sonra mitan boylarnn bir qismi zaman-zaman
Anadolu, bir qismi Azrbaycan v Orta Asiya blglrin kmdlr.
Artq Herodotun dvrund mitan boylar Urmu gl hvzd grnrd,
Strabonun vaxtnda is Ermniy il Atropaten arasndak Matien razisi
(Kiik) Mada lksinin yalti adlanrd. Qzlzn ayn da Araz adlandran Herodot yazr ki, bu ay Matien dalarndan balanr.761
Sonralar Sasani anda Urmu glndn quzey-bat blgnin Persarmeniya (Parska-hayk) adlandn vurulayan. N. Adons bunu yazr:
Gtiriln blglr gstrir ki, bu rayon da rmniy mrzbanlna aid
deyildi.762 Ermniy v beriyada nfuzlu soylardan Baqratlarn ilkin
ata yurdu Adrbiqann bu quzey-bat blgsindki Baqravand saylr.763
758

Herodotun vaxtnda Byk Armeniya uzunluu 310 km olan bir lk idi. Htta
onun dou qonusu olan Matien razisi uzunluuna gr (750 km) ondan ikiqat artq idi
(Herodot, V. 52); Hmin Armeniya is bura sonradan gln haylarn deyil, rmn boylarnn lksi idi. Trkc olan ermn etnoniminin yaranma, ilnm v yaylma tarixi II
Bitikd verilmidir. Douya miqrasiya edn trklrd ermn etnonimi teonim kimi d
ilnmidir. Teleut amanlarna gr Ermen kan gyn nc qatnda yaayr.
759
, 1971, 246-253.
760
, 1989, 535, 539, 560.
761
Herodot, I. 202.
762
, 1971, 224; Axaratsuts adl qdim hay qayna hmin blgdn gneyd
yerln Kust-i Xorvaran vilaytind Kakar yeradn verir (, 1979, 22).
763
, 1971, 307-308.

381

mumiytl, hay tarixind nmli rol oynam mhur slallrin

oxu hay mnli deyil. M. Xorenatsi Baqratlar, Artsrunilr, Qnunilr,
Qitunilr, Mamikonlar, Muratsanlar, Vnndlilr, Vaykunilr, Amatunlar, Aravelyanlar, Ropsalyanlar v sair mhur ermn soylarn haylardan
saymr.764 M. Xorenatsi madal rbyin (Arbakn) Ermniy blgsin
tyin etdiyi ilk hay hkmdar Paruyrun da hay deyil, saqaolu (skayodi)
olduunu vurulayr.765 Bu sraya partsoylu Karen, Suren adlar da daxildir.
Grndy kimi, Dou Anadoluda ortaya xan Ermniy lksin
haylarn glib ermnilmsi olayna qdr buralarda hay izindn
daha ox baqa xalqlarn, o cmldn trklrin izi vardr v tsadfi deyil
ki, Malazgird savanda rumlar trfind olan yerli xristian trklrin oxu
sava balananda Alparslann trfin kedi. Maraqldr ki, hl VI srd
Ermniynin i blglrind d trk adlar qalmd. Frata qoulan masir Tuzlusu ayn Manali ay kimi vern v man boyunun yaad bu
kiik blgd Paxr (mis) da v Koter (Qotur) kndi olduunu qeyd
edn Aristakes Lastivertlinin mlumatna gr, Mananali (Manal) trflrd iri qalas yaxnlnda yaayan it lqbli eretik Kundzik (Kuncq)
xristian dinindn azdrd adamlardan baqa, Kae v Aus kndlrindn
soylu qadn da bu yola qomudu.766
Haylarn balanm ermnilm prosesi xristianln yayld ilk
alarda intensivlmidir. Bel ki, Alban trklrinin ardnca Ermniy
trklrinin xristianl qbul etmsi il ermn etnonimi lav xristian
anlam da qazand. Zatn, Ermn blgsin glib yerln haylar qonularnn gznd ermniyli idi v xristianlam haylara ermni (xristian)
deyilmsi tbii idi. Lakin hay qaynaqlarnn z hl bir ne sr Ermn
(Armen) il Hayk toponimlrini ayr-ayr lk ad kimi verirdi.767 Akademik Q. Kapansyan haylarn ermnilm tarixini bir ne sr qdim ks
764

, II. 8; , 1987, 146.

, I. 22; Mada elin tabe olan Ermn arlnn m.. VI srdn mvcud olduunu yazan Ksenofont arn adn kms d, onun olunun adn sadalayr: Tiqran,
Sabaris, Embas. Bulardan birincisi pers, sonraklar is subar addr.
766
, 1971, 49-51.
767
Bel ki, Axaratsuts (VII sr) Qafqaz vilaytin (Kustak-i Kapkoh) daxil olan
lklr srasnda Atrpatakan, Armn, Hayk, Varcan hans ki Virk, Ran hans ki Aluank
deyimi il sadalad srada Aran adnn Alban, Varcan adnn ber olduunu vurulasa
da, Ermn il Hayk arasnda hans ki ( ) deyimi yoxdur, bunu trcmilr artrmdr (, 1979, 22).
765

382

d, onun bu fikri il razlamaq olar ki, z dilin v mdniytin gr Ermniy lksinin xalq hurri-subar etnik boylarna aid idi, haylar is
tarixi Urartunu etnik-mdni v siyasi chtdn mnimsmi v yerli
hali il davam edn qovuma bir-iki srdn sonra baa atmdr.768
K. V. Trever yazr ki, ilk Byk Ermniy dvltini quran Artaesin milli mnyi blli deyil.769 Sonralar Ermniyd hakimiyti uzun
srn rsaqlar slalsi d hay deyil v bunu K. Prokopi 560-da yazd
Tikintilr haqqnda srind zllikl vurulayr: He kim dnmsin ki, Arsaklar ermni soyludur.770
Bellikl, Azrbiqann bat qonuluunda olan Ermniy lksinin
yerli halisi trklr v Urartu andan qalma qafqazdilli boylar idi. Bura
gln haylar yerli ermn trklri kimi xristianlab ermni oldular. Bu
baxmdan, qdim ermn tarixi il sonrak hay-ermn tarixini ayrmayan
uzmanlar, zllikl qdim hay tarixilri gerk durumu thrif etmi v
din (kilis) tarixini xalqn tarixi kimi qlm almlar.771
vvllr kiik lk olan Ermniynin nc perslr, sonra makedoniyallara v Selevkilr tabe olduunu deyn Strabon yazr: Sonra romallarla dyn Byk Antioxun strateqlri Artaksi v Zariadri lkni
iki hissy ayrd. arn tyinat il onlar lkni idar etdilr. ar mlubiyt urayanda onlar romallar trfin kedilr v zlrini ar elan edib
mstqil oldular. Artaksinin xlfi Tiqran szn sl mnasnda Armeniyaya hakim oldu.772

768

... Urartu halisi kimi, subar-arimelrin d haylamas prosesi baa atd n biz
artq yunanca formalam (armen-oi, Armen-ia) yeni, hm d mmkn qdr hay dili
dominant il armen ad altnda yeni etnik keyfiyt dnmliyik ( 1947, 209).
769
1953, 165; Lakin Artaesin madal olmas bllidir v adnn mxtlif dillrd
yazl formalarn (hayca Arta, Artaes, yunan lifbasnda ssi olmad n
Artaksiy) diqqt alanda bu adn trkc rta olduunu grmk olur. Artaes z is
adn yunan-makedon deyimin bnztmk n Artaxasi yazdrrd.
770
Prokopiy, III. 1. 4; , 4, 1939
771
Dorudur, haylarn ermnilmsi xristianlama olay idis, slamdan sonra bzi
xristian trklrin (ermn v alban) kilis yolu il haylamas etnik alanma idi
772
Strabon, XI. 14. 5; 14. 15; Rus tarixilri yazr: Bel arlarn gerk hakimiyti Parfiyadak mumi siyasi durumdan asl olurdu. sirlikd olan ermni ahzadsi Tiqran
onu Armeniya taxtna qaytaraca tqdird Atropaten razizindn Parfiyaya 70 dr
vercyini vd edrk II Mitridat raz sala bildi, m.. 95-d II Byk Tiqran Armeniya ar oldu (, II, 1983, 406-407).

383

lk df Byk Ermniy dvltini quran v qonu lklrin torpaqlarn zbt edib Ermniy dvltin qatan Artaes (Artaksi) haqqnda
Strabonun qeydini v Artaesl bal bir yazl blgni gzdn keirmk
lazm glir, nki bir-birini tamamlayan bu tarixi sndlrin yanl rhi
Byk Ermniy mifini ortaya xarmdr.
Selevki hkmdar III Antiox romallara Maqneziya savanda mlub olanda onun romallar trf ken strategi Artaes frstdn istifad
edib zn Ermniy ar elan edir. Bellikl, I Artaes (m..189-160)
ilk mstqil Ermn dvltinin hkmdar olur. Onun beriyadan v Kiik
Madadan (Azrbiqandan) qopard blglri Strabon bel verir: Onlar
madallarn Kaspiana, Favnitid, Basoroped, iberlrin is Pariadr dann
tklrini, Xorzena v Krn o biri trfind olan Qoqarena blglrini
zbt etdilr.773 Aadak sxemdn d grndy kimi, Artaes Ermniynin quzey-dou qonuluunda olan blglri zbt etmidi v burada
ad ken Kaspiana Strabonun Albaniya trkibind verdiyi (XI. 4. 5)
Arazn aa axarndak Kaspiana yox, Arpa ayndan quzeydki Kaspi
yurdu v ya Van glndn douda Arazn orta axarnda olan v buna aid
yuxarda Klavdi Ptolemeydn sitat gtirdiyimiz Kaspiana idi.774
Bellikl, Artaesin
tutduu Kaspiana Azrbiqann quzey-batsnda Matienadan quzeyd yerlirdi. Kaspianann qonuluunda Favnitidann (gr
bu Favena deyils) dqiq
yeri blli deyil, lakin Basoropeda sonrak Vaspurakan v ya Gyc gl
yaxasnda olan basar boy773

Strabon, XI. 14. 5.

Bu baxmdan, iberlrdn qoparlan Pariadr dann gney tklri olmal idi, nki
bu dan arxasnda (quzeyd) Kolxida idi. Hmin datyindn gneyd is Xorsena,
yni masir Qars vilayti (N. Emin buran Vnnd sayr) glir, Qoqarena is Xorsena
blgsindn douda idi. Artaesin zbt etdiyi razilrdn Basoropeda sonrak qaynaqlarda veriln Vaspurankan//Basfurcan adna oxayr. Lakin Gyc gl yaxasnda basar
boyunun (*basar-bud) mskni olmas da mmkndr, sonrak Basarker adnda bunu
grrk. Strabonun verdiyi Favnitid blgsi is yazarn Gyc glndn yuxarda n
quzey ermni blgsi kimi qeyd etdiyi Favena il eynidir (Strabon, XI. 14. 4).
774

384

unun Basarker adl mskni ola bilr. Gyc gl yaxasnda taplan

Artaesl bal aadak yazl blglr Strabonun verdiyi mlumat tsdiq edir. Bel ki, Artae Albaniyadan yox, Azrbiqandan (Atropatendn)
blg, hm d Ermn lksin yaxn (qonu) blglri zbt etmidi.
M. Xorenatsi yazr ki, torpaq reformas aparan Ermniy hkmdar
Artaesin vaxtnda feodal mlklrini v ayr-ayr blgri bir-birindn
ayrmaq n snrlarda torpan stnd azacq ba grnn drdknc
kild yonulmu da blglrindn istifad olunurdu.775 Yzrind yazs
olan bu snr blgsi dalarndan ikisi ken srin
vvlind Gyc glnn bat v dou yaxasndak
Qulal v Yuxar Qaranlq kndlrindn, sonralar
bir nesi d Zngzur mahalndan taplmdr.
Aramey hrflril yazlm hmin yazlar aramey,
pers, hay, udi dillrind oxumaq istyn uzmanlar
hllik qbul olunas bir ntic ld ed bilmmilr.776 Sadan sola yazlan bu yazlarn m.. II sr
aid olduunu vurulayan ksr uzmanlar onun soldan saa transkripsiyasn bel verirlr: 777
1-ci yaz: rtxsi mlkbrzi zritr rvndknxlt
2-ci yaz: [r]txsi [ml]kbrzi [zr]itr xl[t] bini
Burada 1-ci dan yazsndak son stirin ilk iarsi r hrfil verilmidir, halbuki dadak yazya diqqtl baxlanda onun b hrfi olduunu semk olur v ndns 2-ci yaznn transkripsiyasnda 4-c stirin
ilk n hrfi d buraxlmdr. Aramey yazsnda bzn eyni v ya oxar
iar iki ayr-ayr ssi bildirir, rnyin, Arak (rsaq) sikklrind iarsi z v y sslrini bildirir.778 Lakin z//y frqi buradak yaznn oxunuuna mane olmur, nki qdim trk dialekt frqi (ayaq//azaq, yer//zer)
bu mtnd iki szd ilnmi iarsinin hr iki dialektd (y//z) oxunmasna imkan verir. Ayr-ayr uzmanlar hr iki dadak yaznn klini bel
verirlr:
775

, 1858, 127 (II. 56).

, 1935, 207-208; 217-219; , 1946; , I. 1983, 406.
777
, 1946, 99; Tannm semitoloq hmin yazlar bel trcm etmk istmidir.
1-ci yaz: , , (?). (?); 2-ci yaz: ,
, (?) ().
778
, 1979, 273.
776

385

Bu yazlarn aramey lifbas il olduunu sylyn tdqiqatlar yaznn hans dild (udi, hay, iran, aramey) olmasn myyn ed bilmirlr,
yalnz yerli dillrdn biri olacan sylyirlr.779 Yaznn tapld blgd Urartu v Saqa eli andan protoazr boylarnn yaadn yuxarda sylmidik. lk rmn dvltinin formalad ada (m.. II sr) bu
blgy baqa etnik boylarn szmas da mmkndr, ancaq yazlar yerli
(aborigenlr) azr trklrinin dilind oxuna bilir. Bel ki, 1-ci dan zrindki drd stirlik yaz uzmanlarn verdiyi transkripsiya il azr trkcsind (y dialektind) bel oxunur: 780
transkripsiyas
artsi
mlkbryi
yritr
bvndknlt

779

oxunuu
Artaasi
mlik biryi
yeritir
bunda konlt

anlam
Artaes
mlik biryi (mrzi)
yeridir.
Buraya qonduruldu (qoyuldu).

Geni mlumat n bax: , 1946, 100-104; , 1953, 165-162.

gr bu yazn z dialektil oxusaq, onda biryi yeridir vzin brzi zeritir (mrz
yeri) deyimi alnr ki, bu da dialekt frqi kimi burada anlam pozuntusuna sbb olmur.
Buradak bryi kimi yazlm sz bary (bars), briyi, beriyi v biryi klind oxuna
bilir. Qdim trk dilind bark grnn nsn (MK, I. 456-2; , 84), berik brkidilmi, bir l (, 95,101) v beri bu trf, sa, gney szlri vardr v bunlardan l anlaml bir (mrz) sz mtnin mzmununa daha uyun glir.
780

386

Azrbiqan elinin quzey snrlarn dqiqldirmk baxmndan bu

yaznn tarixi hmiyti olduu kimi, qdim trkc bir yaz rnyi kimi
d dyrlidir:

kinci dan yazsnda is szlrin ilk hisslri pozulduundan onu

oxumaq olmur. Ancaq hmin dan da snr blgsi olub, zrindki yaznn mzmunca vvlki yazya yaxnl grnr:
[]tsi []k bryi []itr l []nbin []i
Ermnistan Elmlr Akademiyasnda saxlanan hmin blg dalarn
Azrbiqann Gyc gl yaxasnda qdim halisi haqqnda verdiyi bilgi
ox nmlidir. Artaesin gstriil iki sah arasndak snrda qoyulmu
v 2000 ildn artq torpaq altnda qalm mrz dann zrindki bu yaz
hm d azr dilinin n qdim yaz nmunsidir.
Grndy kimi, o alarda n Asiyann mxtlif blglrind ilnn aramey yazs Gyc hvzsin d glib atm v yuxardak mtn
d azr dilind bu yaz il yazlmdr. cmalar hat edn knd, qsb
anlamnda hayca qevl, xsi mlk saylan sahlri, tarlalar bildirn aqarak snrlarnda (sahmank) snr dalarnn qoyulmas qdim hay qaynaqlarnda qeyd olunsa da, gzdn keirdiyimiz dalar zrindki yazda qevl,
aqarak, sahmank szlrinin he biri yoxdur. M. Xorenatsinin bu dalar
grb d zrindki yaz haqqnda bilgi vermmsinin sual dourduunu
vurulayan Q. X. Sarkisyan yazr ki, o hmin aramey yazlarn oxuya
bilmmidir.781
781

, 1979, 71; vvla, yunan v aramey qaynaqlarndan gen-bol istifad ed

biln Xorenatsi z hmin dalar grmy bilrdi v gr grms, oradak yazlar
oxuya bilrdi, ikincisi d, gr oxuyub onun azr dilind olduunu grnd susmusa,
demli hay tarixilrinin atas saylan bu zat da tarix qarsnda zqaradr.

387

mumiytl, Herodotun vaxtnda uzunluu 300 km olan Ermniy

lksind yerli trk (subar, mitan, ermn, qamr, saqa, kuman v s.), qafqazdilli (hurri, urartu-alarodi) v glm hay boylar yaayrd. Grnr,
hmni v Mada satrapiyas olan bu vilayt pers, mad (mar), man v
part aillri d krlmdr. Ermniyd boyk imtiyaz sahiblri olan
slallrin oxu mnc hay deyildi.782 Yuxarda adn kdiyimiz bel
aillrin srasna partsoylu rsaq, rta, Karen, Suren, Spendiar, Mihran
kimi imtiyazl aillri d lav ednd v hakimiytd ox vaxt hay deyil,
saqa, part, azr (azrbiqanl) v pers soylu hkmdarlarn olduunu diqqt alanda lk halisinin ayr-ayr blglrd trk, pers v hay dillrind
dandn dnmk olar. Yaz ilris hay lifbas yaranana qdr (V sr)
yunan v aramey yazlar il aparlmdr. M. Xorenatsi ilk xristianl
yayan mqdds Qriqorisin atas Anak byin d partsoylu Surenin nslindn olduunu yazr.783
Bellikl, Azrbiqan elinin quzey qonular srasnda trkibind ox
v ya az sayda protoazr boylar olan Alban, Saqa, ber, Kolx v Ermn
adl mxtlif siyasi qurumlar vard.784 Azrbiqann gney qonular is
vahid Selevki caniinliyi saylan Byk Mada il snrlanmd v qonu
blglrd kassi, babil, elam, pars v part boylar yaayrd. Azrbiqann
gney-bat qonuluunda quldurluqla mul olan dallardan danan
Strabon onlardan kirti v mard tayfalarnn Zaqros dalarnn uzand
Persida blgsind v rmniyd yaadn qeyd edir.785
Azrbiqann Xzr boyunca uzanan dou snrnda mxtlif adl
boylarn yaadn qeyd edn antik yazarlar quzeydn gney saqa, viti,
alban, kaspi, kadus, gel, mard (amard), anariak boylarnn, Xzrin gney
v gney-dou yaxasna yaxn blglrd is hirkan, tapir, dareyt, enian,
782

Mxtlif alarda ayr-ayr dvltlrin Ermniyd caniini olmu hay arlar

Paruyr (saqa), Orontilr-Yervandilr (pers), Araklar (part) v baqalar hay deyildi.
Part-Roma qardurmalar davam edn alarda bzn Atropatlar slalsindn (azrlr)
Ermniy ar olmudur. Soylu aillrin bir qismi d Azrbiqandan Ermniyy kmlr. N. Adons qeyd edir ki, rb qaynaqlarna gr karenlr Nhavnd sakinlri imi
(, 1971, 440, 1-ci qeyd).
783
, 1858, 141; (II. LXXIV).
784
Artaes il bal Ermniynin mstqillik tarixini E. Bikerman bir az frqli verir. O
yazr ki, Artaksinin suverenliyi m.. 183-d tannd, lakin m.. 165-d onu IV Antiox
zn tabe olmaa mcbur etdi (, 1985, 156).
785
Strabon, XI. 13. 3; Olsun ki, sonralar fars dilin ken dal krd boylar hmin kirtilr imi.

388

parras, parsi, pavsik, daxi (dai), pantimat v sair boylarn adn sadalayr.
Ad kiln boylardan Atropatn anda saqa, alban, kaspi v kaduslar
Azrbiqann mttfiqi, digr boylar is nc skndrin ayrca caniinlik
kimi ayrd Byk Madann, daha sonralar is Part eli yarananda onun
trkibind idi.786
Azrbiqan eli qurulana qdr lknin etnik demoqrafiyasnda bzi
dyimlr ba vermidi. Quzey blglr qaydan saqa-qamr boylar,
batdan gln mitan boylar halinin sxln artrmd. hmnilr is
Xzr yaxas blglrdn bat lklr xeyli hali krmd. Bel ki,
Misirdki Memfis hrind v Elefantin adasnda kaspi mhllsi
vard, Lidiyada is hirkanlarn yerldiyi yer Hirkan oval adlanrd.
Bu kknlrin hellin anda yerli hali v ya makedoniyal skrlrl
qarq yaad kndlrin halisin katek (qatq) deyilirdi.787
Antik a yazarlarnn kadus (kadusi), hay qaynaqlarnn kate adlandrd boylar Xzrin gney-bat yaxasndak byk zolaqda yaayan
yerli aborigenlrdn idi. Ktesiy gr, kaduslar mad boylarndan deyildi,
htta onlar madlara dmn idilr. Lakin yazarn bu qeydind trksoylu
v yaxud ariyansoylu madlarn nzrd tutulmas blli deyil. Strabonun
vaxtnda aryanlardan frqlnn kaduslar hl aryan (pers) dilinin tsiri altna dmmidi, grnr, onlarn oxu bu tsir Sasani anda uramlar, lakin kadus//kate boyunun hans adan trkc tal etnonimini damas da blli deyil, nki Gney Qafqazn mxtlif blglrind mskunlaan tals boylarnn Trkstandan glm tarixi qaynaqlarda qeyd
olunmamdr. Strabon yazrd: Kaduslar piyadalarn sayna gr, aryanlardan azdr; yax cida (mizraq) atrlar; dalq yerlrd svarilrl birg
dyrlr.788
Grnr, yalnz Atropat anda onun mttfiqi kimi savalara qatlan kaduslar n Mada, n d hmni dvltin tabe olmamlar. Tarixi
786

Tapir boyunu hirkan v aryan (ari) boylar arasnda vern Strabon srinin mxtlif
blmlrind Xzrin bat yaxas boyunca quzeydn gney saqa (skit), uti (viti), kaspi,
alban, gel, kadus, anariak, amard v hirkan boylarnn adn kir, Hirkaniyaya yaxn
blgd mskunlam dailrin bir qismini aparn adlandn qeyd edir, Xzr (Hirkan)
dnizindn aryanlarn msknin qdr msafnin min kilometrdn artq (6 min stadi)
olduunu yazr (Strabon, XI. 8. 1-8); Yazarn qeyd etdiyi aparn boyadnn sonrak abar
(avar) boyuna v ya partlarn parn boyuna aid olduunu dnmk olar.
787
, II. 1983, 336.
788
Strabon, XI. 13. 4.

389

qaynaqlar gstrir ki, ox cngavr olan kadus boylar skndr d tabe

olmamdr. skndr Kiik Madann gney-dou snrnda tapur, amard
boylarnn torpaqlarn zbt ets d, kaduslarn blgsin gir bilmmidi.
Ksenofont kadus v saqa boylarnn yerldiyi mkan v onlarn gcn
bir hirkanlnn dili il bel verir: Asur arnn n qat dmni oxsayl
qoaq kaduslar v lbtt, qonumuz saklardr, nki bizim kimi onlara
da zlm etmk istyn asur arndan xeyli ziyt kmilr.789
Bllidir ki, asurlar Orta Asiya saqalar il qarlamamlar, demli,
yazarn qeyd etdiyi boylar Hirkaniyann qonuluundak kaduslara v saqalara aiddir ki, bu da Mana eli andak Zikertu//Saqarti blgsin uyun glir. Buradan gney kn saqartilr is perslrl qarb irandilli
olsalar da, bu kri boyun svarilri bzi trk glnyini Herodotun
anacan saxlamdlar. Bel ki, saqartilri artq pers boylarndan biri
kimi vern yazar, eyni zamanda, onlarn savada istifad etdiyi arkan
(kmnd) haqqnda da mlumat verir ki, bu da qdim trk svarilrin
aid bir glnkdir.790
Azrbiqann dou v gney-dou snrlarnda mard, gel v sair bu
kimi irandilli (ariak) boylarla aryan olmayan (anariak) yerli tayfalarn
qarmas prosesi balansa da, Azrbiqanda trklrin irandilli boylara
evrilmsi olay gerklmmidir, bel ki, bir sra hallarda nsiyt nticsind qarlql leksik mnimsmlr raitind trk boylar z dilini
saxlam v Azrbaycan trk dilinin yetkinlmsi prosesi balamd.791
vvllr anariak adlanan bzi boylarn perslmsi olayn Strabon da
qeyd etmidir. Azrbiqann quzey-bat snrndak blglrds urartulardan qalma qafqazdilli udi v gman ki, sonralar trklmi nax boylar
vard.
Bellikl, Azrbiqann tarixi corafiyas iind vvllr blli olan
qut, subar, turuk, kuman, man, zngi, polad, qapan v sair bu kimi onlarla
trk boyadlarnn artq hellin a qaynaqlarnda yad olunmamas gstrir
ki, protoazr boylarnn ksri inteqrasiya olayn bir ne sr davam edn
Azrbiqan eli anda yaamlar. Artq yerli oturaq protoazrlrl zamanzaman Azrbiqana qaytm yarmkri trk boylar da qaynayb-qarrd
v azr//xzr//kaspi, alban//aran adlara altnda blgsl boylar dialekt
789
790
791

, 1976, 113; (, V. II. 25).

Herodot, VII, 85.
AT, 1994, 133.

390

zlliklrini saxlasalar da, onlarn sasnda btvln azr xalq formalard. Ona gr d, Azrbiqan halisinin hmin alardan balayaraq
azr v azrbi adlanmas tbii idi .792
Grndy kimi, Mada elinin squtundan 220 il (hmni a)
kendn sonra kemi Mana elinin corafiyas daxilind yenidn protoazr boylarnn Azrbiqan (Kiik Mada) adl dvlti yarand. Yerli v
glm boylarn sintezindn yaranan azr xalqnn burada tarixi kklri
qdim olsa da, protoazr boylarnn bir xalq kimi formalamas Azrbiqan eli anda gerkldi. Glm-yerli sintezi tkc etnolinqvistik sahd deyil, sz sntind, musiqid, etnoqrafik v tsrrfat sahlrind
d zn gstrirdi.
Azrbiqan elinin yerldiyi razilrin daha qdim arxeoloji kulturu
burada qdim alardan mvcd olan tsrrfat nvlrinin diaxronik inkiafn, glnksl yaam trzinin yeni alarlarla davam etdiyini gstrir.
Protoazr boylarnn sas hisssi oturaq yaamla keinirdi, lakin mhsuldar torpaqlarda kinilikl heyvandarln sintezini gerkldirn yarmoturaq v sasn heyvandarlqla mul olub, yaylaq-qlaq yaam il
keinn yarmkri boylarn demoqrafik kisi d Quzey Qafqaz, Dou
Avropa v Orta Asiya bozqrlrndan qaydb azr trklrin qaran bzi
trk boylar il artmd.
lkd oxlu faydal qaznt yataqlar vard, burada quruun, mis,
qzl, gm ld olunur, dmir istehsal il metallurgiya sahsi, dmirilik snti tkmillirdi. Arxeoloji qazntlardan ld olunan zrgrlik
nsnlri, zllikl nfis ilnmi zk, sra, sinbnd, bilrziklr v
silah nvlri metalilm sntinin inkiaf etdiyini gstrir. Dmirilikl
paralel dulusuluq snti d tkmillmidi, boyal, naxl irli qablar
lknin ksr blglrind hazrlanrd. Toxuculuq sahsind, xal-xala
sntind irlilyi vard.793
Dmy v suvarma sullarndan istifad edn Azrbiqan kinilri
geni taxl zmilri, dnli bitkilr becrir, ba-bostan salr, antik qaynaq792

Polibi Kiik Mada (Azrbiqan) halisini mumi satrape etnonimi il adlandrr (AT,
1994, 139); Yunan yazlarnda yaban adlara s hrfinin artrldn (dittoqrafiya)
diqqt alsaq, onda atrape adnn adrabe//azrbi etnonimi olduunu dnmk olar. Bu
halda Azrbiqan adnn kknd duran azrbi etnoniminin azrbi variant ortaya xr.
793
Pazrq xals bunu aydn ks etdirir. Bel ki, 24 Ouz boyu motivini ks etdirn
v bugncn rngini saxlam Pazrq xals Altaya Azrbaycandan aparlmd. Bu
bard geni mlumat n bax: Azr xalq, 2000, 103-108.

391

larda mada otu adlanan yonca kirdilr. Mxtlif trl meyvlrl bol
olan balar vard. oxlu alp mnliklri, otlaq-r yerlri olan Azrbiqanda heyvandarlq, zllikl qoyunuluq qdim alardan geni yaylmd. Burada Mana eli anda olduu kimi, Azrbiqan eli anda da
atlq nmli yer tuturdu. Antik a yazarlar Azrbiqanda bol mhsul
vern zm tnklrindn, bu lknin alp mnliklrind, geni rlrd bslnn oxlu iri v xrdabuynuzlu heyvan srlrindn, oxsayl
ilxlardan bhs edir. Qdim yazl qaynaqlarn verdiyi mlumat tsdiq
edn arxeoloji qazntlara gr, Kiik Mada elind oxlu hr, qala v
mbdlr d vard.794
pk yolu zrind yerln Azrbiqanda ticartl mul olan tacirlr zmrsi formalamd. Hmdana in, Orta Asiya v Hindistandan gln ticart karvanlar buradan Babil-Misir v Qanzak-Qara dniz
yolu il bat lklr, Qanzak-Muan yolu il Qafqaz v Dou Avropa
lklrin gedirdi. Hellin anda quzey-gney v bat-dou yollarnn
ksidiyi Azrbiqan eli byk tranzit lksin evrilmidi. Ticartin bel
inkiaf etdiyi Azrbiqanda makedoniyal skndr andan hellin arlarnn adna ksilmi sikklr v rsaq arlarnn, daha sonralar Sasani
ahlarnn pulu ilnirdi.
Hl Mada anda Azrbiqann quzey qonuluunda saqa-qamr
boylarnn glib yerlmsi bura bozqr kulturu gtirmidi. Glnklrin
yerli-glm sintezi mxtlif kultur sahlrind iz buraxd kimi, hrbi
sahd v etnoqrafiyada da znginlik yaratmd. Yerli mifoloji motivlr
yeni alarlarla znginlmidi. Ouzxan, Korolu, Dd Qorqud obrazlarnda protoazr (saqa-qamr) v prototrkmn (part) glnklri yerli
corafi duruma kklnirdi. Yerli mbudlar, mbdlr Tanrlq tapnaqlar il znginlirdi. Azrbiqan eli alarnda rann Sistan blgsind
zrdtilik dininin part qolundan frqli olaraq, anti-trk ovqatl pers qolu
geni yaylmd. Tanr qamlar (amanlar), atprst maqlar zrdtilik
inancndan qorunmaa alsalar da, Part eli anda maqlarn bu dini
qbul etdiyini v Sasanilr anda onu tbli edn kahinlr evrildiyini
d grmk olur.

794

Bel mbdlrin biri d qaynaqlarda ad Qanzaka, Gnc (persc), Cnz (rbc)

v iz, Azrgsb, Txti Sleyman kimi ken atprstlrin ba kult yeri hm d
Azrbiqann ba hrlrindn idi. Burada qdim tikinti qalqlar akara xarlmdr.

392

Saraylarda hakim zmr v onlara yaxn elita yerli atprstlikl

zrdtiliyin sintezini tbli edn maqlara hakimiytin dayaqlar kimi
baxsa da, sad xalq ktllri iind bunu yaymaq ox tin idi. Tanr
boylar daha ox sz v musiqinin vhdtindn yorulmu milli trnlr
qatlr, sazn-szn qdrtin inanr, ozan (azr) v qosan (trkmn) adl
el sntilrinin syldiyi ouznamlri dinlyirdilr.795
Doudan glib Hmdandan bat v quzey lklr ken pk yolu
zrind Selevki anda yunan-makedon tacirlrinin kaloniyalar, hrbi
qarnizonlar salnrd. Azrbiqann bat qonusu rmniy v gney qonuluundak Byk Mada birbaa hellinizm tsiri altnda idi. Douda kuanlarn Baktriya dvltind elita yunansaya yaam trzin kemidi.
Azrbiqan birbaa hellin kulturundan knarda qalsa da, lokal blglr
szan hellinizm zn bruz verirdi. skndrin yr Azrbiyqanda
hellin kulturuna olan mara artrmd, lkd Selevki pullar ilnirdi.
Olsun ki, Muandak Yunan hri d o alarda salnmd. Azrbiqan
blglrind yunanca yaz nmunlrinin taplmas da gstrir ki, azryunan mdni laqlri olmudur.
Dorudur, Kiik Mada elind aramey yazs ilnirdi.796 Lakin Selevkilr anda burada yunan yazlarnn grnmsi d tbii idi. Bel yazlardan birini XIX srd ingilis syyah R. Ker-Porter bir da maarasnda
tapmdr. Urmu glndn gneydki Saqqz yaxnlnda olan bu maara
yazs Herakle ad il balanr, kakon il bitir. Uzmanlar bu yazn mifik
qhrman Herakl il balayr, maarann od tapna yeri olduunu, bel
tapnaqlarn Araz ay v Gyc gl yaxalarnda olduunu da sylyirlr.797 Burann od tapna yeri olmas mmkndr, lakin yazda ad ken
xsin skndr anda Azrbiqan tdqiq edib yrnmli olan
Heraklid olmas da istisna deyil.
Azrbiqan elinin siyasi tarixini onun yarand m.. IV srdn Part
elin m.s. II srin ortalarnda tabe olana qdr ken mddtd regionun
geosiyasi durumu v traf lk v dvltlrl laqsi fonunda yrnmk
lazm glir. Bel ki, artq Kiik Mada elinin konturlar hmni slalsinin qrub anda formalard, nki m..V srin sonundan Mada blg795

Part anda hay dilin ken qosan (qusan) sz bugn d ermni dilind ilnir.
M. Xorenatsi d qdim hay soylarndan danarkn Arqam-ozan adn kir.
796
, 1989, 81.
797
, 1953, 156-160.

393

lrind mrkzi hakimiytdn qopma ovqat gclnmy balamd: kaduslar m.. 404-d mstqillik urunda savaa qalxmdlar, az sonra
imperiyann bat yaltlri hmni boyunduruunu atmdlar. Yunan
dvlti d m.. IV srin ortalarnda ziflyib Makedoniyadan asl duruma dm, hmni dvlti is daxili syanlar, hakimiyt kimlri
il vvlki qdrtini itirib ziflmidi. Bu durumda makedoniyal skndrin Asiya zrind hkmranlq etmk n balad yr ona uur
gtirdi v Hindistana qdr gedib xa bildi. III Darann mlubiyti il
Pers dvlti m.. 330-da dald. hmni slalsinin idar etdiyi satraplqlar skndrin lin kedi, lakin Mada satrap Atropata tabe olan blglrin Hmdandan quzeyd olanlar skndrin qurduu imperiyadan
knarda qald. Bu durum Arazdan quzeydki blglri d skndrin yeni
imperiyasna daxil olmaqdan qorudu. Bellikl, Azrbiqan elbyi Atropat
Arazdan yuxar Gyc hvzsindn Hmdana, Xzr yaxasndak kaspi
v kaduslara qdr olan byk bir razid dvlt qurdu.
hmni dvlti dalandan sonra Azrbiqan elinin yarand an
geosiyasi durumu bel idi. Sonrak alarda is Azrbiqan elinin Selevki,
Part v Sasani dvltlri il olan laqlri onun siyasi tarixind mhm
rol oynad. Bel ki, skndr qar savaan hmni ordusunda nmli
yer tutan Atropat hmnilrin mlubiytindn sonra yaranm durumdan mhartl yararland; zn ar, lksini mstqil dvlt elan etdi v
digr caniinlrdn frqli olaraq, skndrin ayana getmdi.
Atropat nc caniini olduu btv Madan deyil, Hmdandan
yuxar Urmu hvzsi v Arazdan quzeydki bzi blglri hat edn
v qaynaqlarda Atropat Madas adlanan Yuxar Madann hkmdar
oldu.798 Fateh skndrin vaxtnda Byk (Aa) Madaya nc Oksidat
(pers), sonra rsaq (part), skndrdn sonra is Pifon (yunan) adl caniinlr tyin olundu, Atropat is Kiik (Yuxar) Madan mstqil dvlt
evirmk n diplomatik gedilrl skndr il yaxnlq ed bildi.799
skndr lndn sonra (m.. 323) Babild keiriln hakimiyt blgsnd itirak etmmsi d gstrir ki, Atropatn idar etdiyi lk makedoniyallara tabe deyildi.
798

, II. 1983, 404.

Qzn skndrin n nfuzlu silahda, skndr lndn sonra imperiyann regenti
olan Perdikkaya vermkl, Hmdandak nliy qatlaraq skndr yz atl qadn
balamaqla, m.. 324-d Byk Madada syan edn Bariaks tutub makedoniyallara
tslim etmkl skndrin etimadn qazanmd (AT, 1996, 78-79).
799

394

Bellikl, Mada elindn sonra hmni dvltinin X satrapln

tkil edn Azrbiqan (Kiik Mada) caniini v ba kahini Atropatn
hans ildn hakimiytd olduunu dqiq bilmsk d, onun Qavqamel
savanda (m.. 331) aktiv itirak etmsi v bu savada alban, kadus,
sakasin v mada dylrinin birliyi (Flavi Arrian) gstrir ki, qonu
blglrd yaayan boylar Atropatn mttfiqi idi. Bel blglri nzr
alan Azrbaycan tarixilri yazr ki, hl hmnilr anda btv Mada
satrap olarkn Atropat mstqil siyast yrtm, z tsirini Quzey Azrbaycan torpaqlarnn ox hisssin yaya bilmidir.800
skndr lndn sonra yunan-makedon srkrdlrin miras qalan
imperiya bir ne hissy blnd. Babild skndrin mhafizi Selevk
m.. 312-ci ild hakimiyti mhkmltdi v selevki eras hmin ildn
baland. Selevkilr slalsinin (m.. 321-281) ad il idar olunan dvltlr douda Ermniy, Suriya, Babil, Aa Mada, ran v Hindistana
qdr uzanan razilri hat ets d, Azrbiqan bu siyasi hakimiytin
nfuz dairsindn knarda qalmd. Polibi v Strabonun yazdna gr,
makedoniyallarn Kiik Madan ial etmsin Atropat imkan vermdi.
Polibiy gr, m.. 220-ci illrd Azrbiqan (Kiik Mada) Rioni ayna
qdr uzanrd. Demli, Atropatn vaxtndan yz il sonra da Azrbiqann
razisi vvlki hdudlarn saxlamd.
Artq m.. III srin ortalarnda Selevki dvltindn ayrlan Soqdiana, Baktriya v Part mstqil dvlt oldu. Bu ada Byk Mada satrap
Molon da syana balamd. Grnr, Selevkilr qar bu hrkatda
ona Azrbiqan yardm etmidir, nki syan yatran Selevki ar III Antiox (m.. 223-187) Azrbiqana da girib burada Artabazanla mqavil
balam v Azrbiqan qsa mddt olsa da, Selevkilrdn asl duruma
dmd. Antiox skndrin anda qurulmu imperiyann dou blglrini m.. III srin sonlarnda yenidn Selevki dvltin tabe ed bildi v
buna gr onun adna Byk san lav olundu.801
I Selevkdn III Antioxa qdr mstqilliyini saxlayan Azrbiqan
yalnz Antioxun vaxtnda asl duruma dd, sonralar is Antioxun z
romallara mlub oldu v onun nzartind olan blglr azadla xd.
Bellikl, m.. IV srin sonundan m.. II srin ortalarna qdr davam
edn v zaman-zaman gah gclnn, gah da ziflyn Selevki dvlti
800
801

AT, 1996, 78.

Antioxa m.. 209-da mlub olan II rsaq devrilmi, yerin misi Friapat kemidi.

395

siyasi shndn kildi. Batda onu daha qdrtli Roma imperiyas vz

etdi. Douda is tprli Part eli yarand.802
Roma ordusu m.. II srin vvlind Maqneziya savanda Byk
Antioxu mlub etdi. Karfagen mharibsind d uur qazanan romallar
hmin srin ortalarndan balayaraq dou lklr z tutdu. Ermniy lksi uzun mddt Roma v Part ordularnn qarlad blgy evrildi.
lk Part-Roma qardurmasnn baland m.. I srd romallar Gney
Qafqaza, o cmldn Azrbiqana dflrl yr etdilr. Lisini Lukulun
71-d, Qney Pompeyin 66-65-d, Mark Antoninin 38-36-da etdiyi yrlrdn qaynaqlar geni bhs edir. Pompeyin Gney Qafqaza, zllikl
Alban elin yr haqqnda II Bitikd hatli mlumat vermidik. XoyMrnd-Maraa yolu il 36-da Azrbiqana hcum edn Mark Antoni d
burada byk itki verib geri qaytd, ona yardm edn alt min hay is vvldn dy meydann qoyub qamd. Buna baxmayaraq, Azrbiqan
v Alban ellrinin i ilrin qarmasa da, Roma bir mddt qdrtli
dvlt kimi regionda nfuzunu qoruyurdu, yalnz m.s. 53-d Krassn
part srkrdsi Suren mlub olub ldrlmsi Roma mifini datd.
Bllidir ki, Atropatn qurduu mstqil Azrbiqan dvltindn txminn 150 il sonra Selevkilrin strateqi Artaes (m.. 189-160) trfindn
Ermn dvlti qurulmudu.803 Lakin m.. II srin ortalarnda Byk Mada
v Babil torpaqlarn tutan partlar rmniyni d l keirmk istyirdi.
Part ah II Mitridat (m..123-87) I Tiqrann olu ahzad Tiqran z il
aparmd. Partlar girov saxlad ahzadni II Tiqran (m..95-55) ad il
Ermniy lksind taxta xarm v ondan 70 vadi almdlar. O is
partlara dnk xr v verdiyi torpaqlar geri alr.
Pont ar VI Mitridatn (Yevpatorun) qzna evlnn, z qzn is
Azrbiqan elbyi Mitridata vern II Tiqran rmniynin razilrini Suriya, Kappadokiya v baqa lklrdn zbt etdiyi torpaqlar hesabna
bytd, kiayarasnn quzeyind Tiqranakert adlanan paytaxt hri
sald. Lakin az sonra Lukull onu batda tutduu torpaqlardan qovduu
n o, Artaatda oturmal oldu. Ermniy lksi Pompeyin yrndn
sonra is douda Roma dvltinin hrbi forpostuna evrildi.
802

rsaq byin bal il Xorasan v Gney Trkmnistanda gclnn parn boylarnn konfederasiyas Part torpaqlarnda vahid dvlt qurmaq urunda 20 il davam edn
mbarizy qalxd v dnya imperiyalarndan biri olan Part elini qurdu (, 1977, 89).
803
III Antoxun anda satraplar strateq adlanrd.

396

Savada Antoniy qalib glndn sonra Part ah Fraat (Frhad) il

mttfiq olan Azrbiqan elbyi Artabazd arasnda ixtilaf yaranmd. Bu
qardurmann sbbini bilmsk d, romallar yaranm bel durumdan
faydalana bildilr. Bel ki, artq Azrbiqana qar haylar qsqrdan Part
ahndan dnklk grn Artabazd qzn Antoninin oluna vercyini
bildirmi v Roma il mttfiq olmudu.
Drd trfdn Roma v onun trfdarlarnn (beriya, Albaniya v
Azrbiqan) hatsind qalm Ermniy m.. I srin ortalarndan sonra
gah bu, gah da digr qonularndan asl olurdu. Bel ki, Roma imperatoru Oktavian Avqustun taxta xard III Tiqran (m.. 20-6) Romada tlim
almd, ondan sonra hakimiyti l alan IV Tiqran is romallar trfindn ldrld, bacs Erato da hakimiytdn uzaqladrld. Oktavian
Ermniy lksinin idar olunmasn Azrbiqan elbyi III Artavazda,
sonra is onun olu Ariobarzana taprd, daha sonra rmniy Pont v
ber arlarnn oullar trfindn idar olundu, yeni erann 52-ci ilind
ermnilr Part hkmdar I Baladan qarda I Tridat Ermniyy ar
tyin etmsini xahi etdilr.804 Ermniy lksinin vaxtar rsaqlar
trfindn idar olunmmasn Tasit d qeyd edir.805
Grnr, Arak, Karen, Suren, Kaspar, Qazar, Saruxan, Sanaturk,
Yengibar v sair bu kimi onlarla xsadnn haylarn iind ilkin yaylma
a rsaqlara tabe olduu dnmlr aiddir. M. Xorenatsi hay tarixind
mhm rol oynam rsaqlarn soyundan olan Aravirin rta, Karen v
Suren adl oullar v Koma adl qz olduunu yazr.806
Be sr yaxn davam edn Part eli Orta Asiyadan tutmu Gney
Qafqaza qdr mxtlif xalqlarn tarixind drin iz qoymudur.807 Part eli
804

, II, 1983, 410.

, I. XIII. 34.
806
, 1858, 137; Burada patronim kimi verilmi Aravir adnn mnyind
r savir deyiminin durmas da mmkndr, Koma (Qoma), rta adlarnn is trkmnli olmas bh dourmur.
807
ki blml Part dvlti qurumunda ahn qohumlar il bilg v maqlarn olduunu
vurulayan Strabon yazr ki, skit (saqa) soylu I Arsak aparn (abar//avar?) adlanan v
Oxu ay yaxasnda yaayan bzi dai boyu il hcum edib Part lksini tutmudu (Strabon, XI. 9. 1); slind, prototrkmn boylarndan olan pard boyu saqalardan ayrlan
v parn, hirkan, dai boylar il qaran boyk bir toplum idi. Orta Asiyadan aa enn
saqalarn Sistan (Sakastan) blgsind yerlmsi is part ordularnda svari alaylarnn
oxalmasna, Part elinin gclnmsin sbb olmudu. El bu sbbdn Xudaynam,
ahnam srlrind mifik qhrmanlarn vtni Sistan blgsi il balanmdr.
805

397

m.. II srin ortalarnda yunan-latn yazlarnda Mitridat kimi veriln Part

hkmdar I Mihirdatn syi il Byk Madan, Babili ial edndn sonra
ox gclnmi v srin sonunda byk dvlt evrilmidi.808 n Asiyaya
sahib xmaq n rsaq slalsi z soykkn tarixn hmni soyu il
balamaa alr, saraylarda perslrin kultur
slfi kimi qurama mif, rvaytlr yaranr, pers
dili sasnda phlvi dili formalard. Bellikl,
Part elind rsaqlar Mada elbylrinin siyastini tkrar etmi oldu: Madada pers dilin veriln stnlk hmnilri, Part dvltind elitann zrdtiliy verdiyi nm, hakim dairlrd
phlvi dilin veriln stnlk Sasanilri hakimiyt gtirdi. I rdirl (224-241) balanan
v drd srdn artq davam edn Pers dvlti
d III Yzdigerdl (632-651) sona atd.809
Pers dvltinin tabeliyind olan Azrbiqan Sasani andan sonra
rblrin istilasna mruz qald. O alarda Azrbiqanda mxtlif dinlrin trfdarlar vard, ona gr d rblrin gtirdiyi islam dini bzi blglrd asan, bzi blglrd is tin qbul olunurdu. Burada atprstlik drin kk salsa da, zrdti dinini yayan maqlar da zaman-zaman
bura ayaq amd. Burada Mani dinin tapnanlar III sd grnmy
balam, VI srd is Mzdk (496-531) hrkat geni vst almd.
Azrbiqanda eyni zamanda xristian dinin tapnanlarn da say xeyli artmd. Qaynaqlar burada xristianln hl I srd apostol Foma trfindn yayldn vurulayb Gilanda apostol Adday il bal blglr verir
v artq 224-d Deylmd yepiskopluq olduunu qeyd edir.810
Part v randa rsaqlar Sasani slalsi vz ednd Azrbiqan eli
artq iki sr yaxn idi ki, rsaq slalsinin hakimiyti altnda idi. Part
elind Fraatdan sonra hakimiyt gln Artaban (10-38) haqqnda Tasit
808

I Mitridat (m..171-139) il sonuncu part ah Artaban (m.s. 213-224) arasnda Part

dvltini idar edn hkmdarlardan oxunun ad bllidir: II Mitridat, I Orod, Sanaturuk
(Sinatruk), III Fraat, III Mitridat, II Orod, IV Fraad, V Fraat (Fraatak), III Orod, I Vanon,
II Artaban, II Qotarz, I Bala (Valagez), III Artaban, II Pakor, II-V Balalar v b.
809
rdirdn sonrak Pers ahlar: I apur, I Bhram, Narse, II apur, I Yzdegird,
Bhram Gur, II Yzdegird, Firuz, Bala, Qubad, Xosrov nuirvan, Hrmzd, II Xosrov
Prviz, iruy, II Qubad v b.
810
, 1993, 100.

398

yazr ki, dal (daqi) boylarnn iind byyn Artaban rsaq soyundan
idi.811 Hmin azr-part soylu Artabanla balanan rsaqlarn kiik qolu
Sasani ana qdr Part elini, ran v o cmldn, Azrbiqan v Ermniy lklrini idar etdi.812
Makedoniyal skndrin m.. IV srd douya yrndn sonra
n Asiyada yaranan geosiyasi proseslrdn knarda qalb mstqilliyini
qoruyan v lazm glnd savaa 50 min skr xara biln Azrbiqan
elinin daxilindki hadislr haqqnda qaynaqlarn verdiyi mlumatlar az
olsa da, Atropat Midiyas deyiminin Atropatn adndan yarandn vurulayan Strabon Azrbiqan v onun hkmdar haqqnda yazr: Srkrd
Atropat Byk Midiyann bir paras olan bu lknin makedoniyallara
tabe olmasna imkan vermdi.813 Yazar lav edir ki, ar elan ediln
Atropat z qrar il bu lkni mstqil etdi v onun nslindn olanlar
ermnilrl v suriyallarla, sonralar is partlarla evlnib qohum olduu
n hl d varislik bu aild saxlanr. lbtt, burada shbt etnik
qarmadan deyil, ar ail zvlrinin Ermn, Suriya v Part hkmdar v
caniin aillri il qohumlamasndan gedir. Atropat v onun nslindn
olan Artabazan, Mitridad, I Aryabarzan, I Artavazd, II Aryabarzan, II Artavazd v ad qaynaqlara dmyn digr atropatilr Azrbiqan, hm d
sonuncu elbylr rmniyni idar etmilr.814
Bellikl, Azr trklrinin siyasi-tarixi corafiyasnda Saqa elindn
sonra Azrbiqan eli ikinci dvlt idi ki, Araz aynn hr iki trfind
myyn blglri hat edirdi. gr Saqa eli anda arlq Arazn
quzeyind idis, Azrbiqan eli anda bu arlq Arazdan gney blglr drd. Azrbiqan elinin snrlar iind protoazr boylarnn dialektlri arasnda lknin mrkzi blglrini hat edn Urmu hvzsind ilnn azr dialekti sasnda mumnsiyt dili yarand. Bu alarda
Arazdan quzeyd olan Aran//Alban elind is azr dialektindn ox da
frqlnmyn xzr dialekti ilnirdi. Azrbiqan eli anda azr xalq
formalad v hmin alarda lknin bugnk Azrbaycan (Azrbiqan)
ad bu xalqn adndan yarand.
811

, I. II. 3.
Anas part, atas azr (atropatenli) olan Artaban Part ah seilndn sonra onun qarda Vanon, sonralar is Part ah Balan (50-90) qarda Pakor Azrbiqani idar etmilr (, 1984, 92).
813
Strabon, XI. 13. 1.
814
, 1989, 144.
812

399

Azrbaycan xalqnn siyasi v etnik tarixind sas

nmli yeri olan Azrbiqan eli il yana Alban eli
Alban
d m.. IV srd Arazdan yuxarda masir Quzey
(Aran)
Azrbaycan razisind formalab min ildn artq
eli
davam etmidir. Bzi alarda Dastann gney,
Grcstann dou v masir Ermnistann dou
blglrini d iin alan v mxtlif dilli qaynaqlarda Alban, Aran v
Alvan (Avan) adlanan bu lk v dvlt haqqnda son yz ild oxlu
elmi tdqiqat ilri yazlmdr.815 Lakin ayrca albannaslq elminin artq formalamasna v Alban eli haqqnda xeyli yazl qaynaqlarla yana
arxeoloji, antropoloji blglr, mifoloji v folklor bilgilri olmasna baxmayaraq, bu eld yaayb Alban dvltini quran boylarn etnik kimliyini
hl d tam aydn v gerk izah ed biln aradrma yoxdur.
Alban elinin etnik trkibindn danan tdqiqatlarn oxu burada
qafqazdilli, irandilli v guya sonradan gln trk boylar olduunu yazr.
Guya III-IV srdn balayaraq bura gln trklrin tsiri il buradak
qafqazdilli v irandilli tayfalarn dili dyiib trkc olmudur.816 Bu fikri
irli srnlr dililik qanunlarn gzdn qarmlar, nki qafqazdilli
albanlar ktlvi kild trk dilin kesydi, onda oxlu dini dbiyat
v mktblri olan albanlarn dilind trklm olayndan sonra yerli
substratlar qalmal idi. Halbuki azr dilind bel substratlarn izi yoxdur.
Qafqaz dalarnn quzeyindn n Asiyaya ken qafqazdilli hurriurartu boylar Van gl hvzsind oturmular. Onlarn Albaniya razisind qalmalar haqqnda blg yoxdur. Saqa-qamr axnna qoulub bu
blgy gln, o cmldn orta srlrd glib quzey blglr yerln
qafqazdilli boylar is bugncn z dillrini dyimdn saxlamlar.
Albaniyann ari lksi olmadn (eminent unarisches Land) yazan
Markvart v grkmli tdqiqat Hbmann kimi alimlrin fikrin haqq
qazandran V. F. Minorski d Quzey Azrbaycana irandilli boylarn kmsini onlarn Sasani anda tikiln mdafi zolaqlarna yerldirilmsil balayr.817 Bellikl, bzi irandilli boylar Alban eli yaranandan 6-7
sr sonra buraya krlmlr.
815

Bel tdqiqatlar haqqnda geni mlumat bu qaynaqlarda verilmidir: , 1959;

, 1985; , 1977; 1986; , 1979; , 1990; , 1991; , 1990; , 1992; , 1993; v b.
816
AT, 1998, 328-337.
817
, 1963, 28, 31-32.

400

Trk etnosunun is Alban elind qdimdn varl bh dourmur,

bel ki, lkd antropoloji tipin v arxeoloji kulturun davamll, blg
haqqnda ilkin yazl qaynaqlarn verdiyi blglr, qdim onomastika v
n az burada m.. VIII-VII srlrdn saqa-qamrlrin qayd il balanan trk boylarnn yerlmsi diqqt alnmaldr. Bu trk boylarndan
aada bhs olunacaq, lakin bunu da nzr alaq ki, yuxarda haqqnda
dandmz subar, qut, kuman, balqar, qarqar, aran, qorus v baqa
boylarn myyn hisslri Alban eli qurulana qdr kiayarasndan v
Gney Azrbaycan (Azrbiqan) razilrindn bura kmdlr.
Saqa eli dalandan sonra burada yaayan boylar Mada, daha sonra
hmni dvltin tabe olsa da, bu tabeilik nominal olub onlarn yalnz
vergi vermsi v byk mhariblr vaxt mttfiq kimi yardm etmsi
il kifaytlnirdi. skndrin yr il hmni dvlti dald. Hmin
mharibd Atropatn bal il perslr yardm edn alban v saqa
boylar digr boylarla (Strabona gr 26 boy) birlib albanlarn ndrliyi
il Alban dvltini qurdular. Alban elinin ilk elbylri yerli alban bylri
idi, sonra onlar rsaqlar (saqa soylu partlar), daha sonra gneydn glmi azrbiqanl Mihranilr (Cavanirin soyu) vz etdilr. Sasanilr anda Alban eli myyn fasil il 140 ildn artq suverenliyini itirrk
mrzbanlq (caniinlik) dvrn yaad.818
Gney Qafqazda iber (grc) v Anadoluda hay (ermni) boylarndan daha nc trk boylarnn qurduu dvlt inkiaf etmi kinilik, heyvandarlq v sntkarlq sahlri olan feodal dvlti idi. Alban eli I-III
srlrd d Ermniy v beriyaya nisbtn siyasi suverenliyini v dvlt
quruculuunu daha ox saxlaya bilmidir.819 Grnr, Alban elinin daha
mstqil dvlt kimi tannmasnn sbbi Quzey Qafqazdak trk boylar,
gneyd is soydalar azrbiqanllarla sx laqd olmas idi. Artq m..
III srin ortalarna yaxn dvry yerli alban pullar buraxlmd.820 Strabona gr, albanlar savaa 80 minlik ordu xara bilirdi.
slamaqdr Azrbaycan tarixindn yazan tarixilr Albaniyann
xristianlamasndan dansalar da, ndns buradak xristian trklrdn
bhs etmirlr. Halbuki, bir ox alban (trk) boylar xristianl, bzilri
is xzrlr kimi yhudiliyi qbul etmidi. Xristianlq Alban elin Fls818

Mrzbanlq dvr fasillrl (463-488 v 510-629) davam etmidir.

, 1986, 248.
820
Alban elinin z sikklri v burada ilnn digr sikklrin killri n bax: AT,
1998 (I cildin sonunda 34-35-ci tablolar); , 1990, 232-234.
819

401

tin-Suriya lklrindn aramey dilind gtirildi. Xristianlq burada I-III

srlrd sirofil, IV-VI srlrd is qrekofil ynml idi. rb xilafti VIII
srin ilk illrindn Alban kilislrini Ermni dini mrkzin tabe etdi,
ruslar is mumiytl Alban xristian mbdlrinin faliytin XIX srd
xitam verdilr.
Alban (Aran) eli haqqnda yazl qaynaqlar yunan, latn, pers, aramey, rb, hay, grc dillrinddir. Yerli Alban qaynaqlar is biz hay
(qrabar) dilin trcm olunmu kild glib atmdr. Lukull, Pompey,
Antoni v Trayan kimi tannm srkrdlrin Qafqaza yr antik a
yazarlarnn Alban eli haqqnda daha geni v dqiq blglr vermsin
sbb oldu.821 Nzr almaq lazmdr ki, Strabonun Alban eli haqqnda
verdiyi mlumatlarn bzisi m.. IV-III srlrin qaynaqlarna syknir,
ona gr d onun mlumatlarnda mxtlif alara aid olaylar frqlndirmk lazm glir.822
Alban tarixi kitabnn yazar (daha dorusu yazarlar) haqqnda
dqiq blg olmasa da, I-II kitablarn mllifi Musa Kalankatlnn VII
srd yaamas bh dourmur.823 Bu yerli alban srinin bir ne nsxsi saxlanmdr, bunlarn iind n qdimi XIII srd hay-qrabar dilin
evrilmi nsxdir. Alban xristian yazarlarnn bir ne kilis dbiyat
qalmdr.824 gr Alban elind yaranm yazl dbiyat biz hay dilin
trcm olunmu kild glib atmsa, ifahi xalq yaradcl da azr
trkcsind alban boylar arasnda nsildn nsil trlm, ozanlarn
qoduu dastanlarda yaamdr. Bel ki, Qorqud ouznamlri, Korolu,
821

Strabon, Byk Plini, Tasit, Ptolemey, Plutarx, Arrian, Kassi Dion v baqa yazarlar
Alban eli haqqnda grkli blglr vermilr. Romallar bir ne df Alban elin yr
etmilr. Pompey Gney Qafqaza m.. 66-65-d yr etmidi (I Bitikd bu yr v
Pompeyin rastlad yer-yud v boylar haqqnda geni bilgi vermiik), Mark Antoni
m.. 34-d Kanidinin bal il legionlar gndrmidi, Domisian anda da (I srin
sonu) 12-ci legion Qobustanda yaz qoymudur.
822
, 1959, 9.
823
Bel ki, III kitabn yazar X srd yaad n ruslarn Brd yr haqqnda bilgi
verir, lakin I-II kitablarda VIII-IX sr olaylar, zllikd rblr qar vuruan Babk
haqqnda blg yoxdur.
824
Musa Kalankatlnn (Moisey Kalankatuklu) Alban tarixi kitab lknin etnik v siyasi tarixindn ox, xristianlq tarixin kklnmidir. Bu glnyi Mxitar Qoun yazd
Alban salnamsi davam etdirir. Kirakos Gnclinin (XIII sr) Tarix sri bir az
frqlns d, Aquen mclisi (V sr) il 705-d Brd mclisind qbul olunmu Alban
kilis qanunlarna aid sndlr tam xristianlq blglridir.

402

sli-Krm motivlri daha ox Alban eli anda ba vermi olaylarla

sslir. ox gman ki, Varsa havas (melodiyas) da o an yadigar
olub, varsaq//arsaq boylarndan qalmadar. Yazl dbiyat kimi folklor da
tarixi corafiya haqqnda mhm bilgilr verir.

Alban eli mvcud olduu dvrd onun tarixi corafiyas nisbtn

stabil qalsa da, myyn alarda dyiikliy uramdr. Bel ki, nc
Azrbiqana tabe olan Araksena blgsi I-II srlrd Alban elinin trkibin,
Albaniyann quzey-bat vilayti Kambienin razisinin kiik bir qismi is
sonralar beriyann trkibin kemidir.
V. F. Minorski qeyd edir ki, haydilli yazarlarn Alvan-k', suriya v
mslman yazarlarn Aran dediyi, latn-yunan qaynaqlarnda is Alban
adlanan lk Dastan v beriya il Xzr dnizi arasnda Kr-Araz
ovaln hat edirdi.825 Alban tarixi kitabnda is qeyd olunur ki, Kr
ay Byk v Kiik Qafqaz dalarnn qoynunda yerln, Araz ayndan balayaraq Hunan qalasna qdr uzanan Alban lksinin dz ortasndan axr.826 M. Xorenatsi d Alban elinin hkmdar rn tabe olan
blglrin Arazdan Hunan qalasna qdr uzandn yazrd.827

825

, 1963, 27-28.
.. 1993, 16-17.
827
, 1958, 84; (II. VIII).
826

403

Antik a yazarlar (Strabon, Plini, Ptolemey, Pomponi Mela v b)

Alban elind Kr, Araz aylar il brabr bir ne ayad kmilr:
Alazan, Sandoban, Retak, Xan, Kambis, Kaysi (Kas), Alban, Qerr, Soana. Bu ayadlarnn oxu trkcdir (bax: II Bitik, hidronimlr). Dalq
Altayda da olan Alazan ayad is daha geni yaylmdr.828
Quzey Qafqazda Borbalo dandan Alazan ay balanr v biri
Kr, ikisi Sulak ayna tklr. Alazan (Al-zn) ay hvzsind eyni
anlaml Al-ay hidronimi vardr. Dastanda Al-ozen, Bulqen-ozen aylar
da vardr.829 Toponimiya zr tannm mtxssis E. M. Murzayev bzi
trk dillrind ay anlamnda ilnn ozen (uzen, zn) sz il Dastanda xeyli (uraozen, Karaozen, erkesozen v s.) ayad olduunu
qeyd etmidir.830 Bu sraya Manasozen, Qamrizn adlarn da lav etmk olar. Xzr dnizin tkln Tarakliozen v Qzlzn ayadlar da
gstrir ki, Byk Uzen v Kiik Uzen d daxil olmaqla, Xzr-til hvzsind zn sz geni yaylmdr.
Alban-Sarmat snrn czb Xzr tkln Soana alban ay kimi
verilmidir.831 Grnr, indi Sulaq klind ilnn bu ayn ad vaxtil
qutsal anlamda Su-Ana imi.832 E. M. Murzayev yazr ki, geni Avropa v
Asiya mkannda ikinci trfi su sz il ilnn Karasu, Sarsu, Ulusu,
Kzlsu, Aksu, Tuzlusu, Kakasu, Koysu, Adlsu kimi hidronimlr tknmz saydadr.833 Antik adak Alban ayad etnohidronim olub, alpan
boyunun adn ks etdirir. Pomponi Mela Kambis aynn dniz yaxn
yerd Kr tkldyn qeyd edir.834 Ptolemeyin verdiyi koordinata gr
Kambis ayn Pirsaqat ay il eynildirn uzmanlar haql sayan S.Vliyev Alban aynn da Sumqayt ay olduunu yazmdr.835
828

, 1979, 128.
, 90, 193, 197.
830
, 1984, 407.
831
, 149.
832
Qdim Subar byliyinin batsnda Dclnin balancnda Su-Ana (masir Zebene su)
hidronimi d qutsal saylm, ona da Ana-del, Ana-Kr deyimlrind olduu kimi AnaSu demilr.
833
, 1984, 529.
834
Pomp. Mela, III. 39-41.
835
1983, 95-96, 110; K. Ptolemeyin xritsind Albana Pirsaqata uyun glir.
alban ay kimi verdiyi Kaysi hidronimi Dastanda masir Gysu adna uyun glir,
lakin baqa qaynaqda Kaysi ad Kas klind verilmidir.
829

404

Alban lksindki ayadlarnn bir qismi hmin aylarn knarnda

yaayan boylarn pasportu saylan etnohidronimdir. Bel ki, qdim yazarlarn qeyd etdiyi Trtr, Kas, Alban, Qarqar etnohidronimlri trtr, kas,
alban, qarqar boylarnn ad il baldrsa, mxtlif orta sr qaynaqlarnda ad ken Urumay, Qaqay, Pirsaqat kimi etnohidronimlr d Alban
elind qdim urum, qaqay v saqat (saqa) boylarnn yaadn gstrn tutalqadr.836 Bellikl, Alban elind axan aylarn alban, trtr, kas,
qarqar, urum, qaqay v saqat adl trk boylarnn yaad blglrdn
kemsi lknin etnik durumunu aydn gstrir.
Trk boylar minillr boyu Xzr dnizinin bana frlanm, onun
hdudsuz dniz deyil, byk gl olduunu dn-dn grmlr. Bu dniz sasn sahilind yaad kaspi, xzr, alban, kimak, quz//uz, qurqan
v s. boylarn ad il tannmdr: Kaspi, Xzr, Alban, Kimak, Quzun,
Bahril-Uz, Qurqan. Xzr dnizi mifik Ouz xandan tutmu, mir Teymurun da qurduu imperiyalarn ortasnda yerlirdi.
Ggc (Gyc) glnn adnda da geni yaylm gy apelyativi
var. Hay qaynaqlar bu gln adn Geam (Keam) v Sevan kimi verir.837
Gyc ad 1930-da frmanla Sevana dyidirildi. Bu adn ortaya xmasn
buradak adada Qara-vng kilssinin hayca Sev-vank klind trcm
olunmas il balayrlar.838 Keam [Gelam] sz is sonralar hay dilinin
fonetik dyim (l > ) qanununa uyun Geam klini almdr. Grc
qaynaqlarndak Kelakuni variant da gl (klk) szn ks etdirir.
Grndy kimi, Alban eli anda Gney Qafqazdak axarsularn
nmli hisssi trkc ad dayr. Eyni szlri oronimlr haqqnda da sylmk olar. Bel ki, n byk da silsilsi olan Qafqaz dalarnn Kaspi
dalar v *Qap-qaz adlanmas tsadfi deyildir. Eratosfen (m.. III)
istinad edn Strabon yazr ki, yerli hali Qafqaza kaspi boylarnn ad il
Kaspi deyir.839 Dorudan da, Byk Qafqaz sra dalar Gney Qafqazn
mxtlif blglrind izi qalm qdim kaspi (kaz//az) xalqnn lksin
836

Trtr aynn bir qolu Urumay adlanr ( 1990, 125); Alban eli anda salnm Gavur arxn bir qolu Qaqay arxdr, Qaxda is Qaqaay vardr. rvan hrinin iindn axan Gedar ayad is qdim kedar (kidarit) soyu il bal ola bilr.
837
, 1858, 335.
838
, . 27. 1900, 65.
839
Strabon XI. 2.15; Pomponi Mela is Qafqaz dalar haqqnda yazr ki, bu dalar
tyind yaayan boylarn ad il Tavr, Mosxi, Amazon, Kaspi, Korak, Qafqaz adlanr
(Pomp. Mela, I. 109).

405

keid qaps olduundan Qapqaz (qapkas) adlanmdr. randilli boylar

da bu dalarn trkc adn Qap//Qaf da (Kabkuh) saxlamlar.840 Azrbaycana quzeydn v gneydn da keidlri il gln yollar zrind
bel qaplara rast glmk olur. Bel ki, antik an bir sra yazarlarnn
srlrind quzeyd Drbnd v Daryol (Dryal) keidlri v gneyd
Elbrus (Elbars) dandak Gdik arm Kaspi qaps adlanmdr.841
Alban elinin tarixi corafiyasndan danarkn bunu da qeyd etmk
lazmdr ki, Strabon bu lknin dznliklrind suvarlan tarlalarn Babil
v Misirl mqayisd daha mhsuldar olub, ild 2-3 df mhsul vern
brktli torpaqlarn tsvir ednd Kr-Araz ovaln nzrd tuturdu.
Bel ki, Alban elind kin-biin yerlri tkc irvan deyil, Mil-Muan
da hat edirdi.

Alban elinin snrlar v qonular haqqnda olan mlumatlar onun

siyasi-inzibati durumu il brabr, hm d etnik tarixin d aydnlq gtirir. Alban elinin dou snr Xzr boyunca Astaradan Drbndcn uzand n burada qonu axtarmaq doru olmaz, nki bu snrdak Xzr
yaxas blglr Alban elinin trkib hisssi idi v bunlardan ayrca shbt
aacaq. Alban elinin gney snrlarndan is Azrbiqan elindn danarkn bhs etmidik. Ona gr d burada Alban elinin bat v quzey qonular zrind dayanmaq grkir.
840

I apurun yazsnda (III sr) Qafqaz da farsca Kapkoh v yunanca kimi

verilmidir (, 1959, 136).
841
Ktesi Knidli, Tasit, Ptolemey v b; (, 1983, 11-13; , 1987, 40-42).

406

Alban elinin bat snrlar bugnk Ermnistann orta blglrini

hat edir. Bel ki, bu snr Naxvandan Tiflis qdr dz xtt boyunca
uzanr v Gyc glnn bat yaxasndan keir. Hmin snrdan batda
qalan blglrin etnik tarixin baxanda blli olur ki, Alban elinin bu bat
qonular srasnda trk v qafqazdilli (urartu) boylar yaamdr. Bu blgnin qdim sakinlri haqqnda ilk mixi yazl blglr urartu dilinddir.
Urartu yazlarnda veriln boy v blg adlar bel sralanr:

Xrit-sxemd sasn sonrak Alban elinin bat v gney qonuluunda qeyd olunan qrmz rngl verilmi adlar trk onomastikas n
xarakterik olub, sonrak alarda da trk boylar iind davam etmidir.
Urartu yazlarnda Gyc glnn quzey v dou trflrini hat edn
toponimlrin sadc sadalanmas onlarn yerini myyn etmy imkan
vermir, lakin bu srada da, Qurkumeli, Azameru, Aydamanu, Arkuki v
Kamaniu kimi adlarn trkc izah vardr.
Urartu anda bzi urartu boylarnn glib Arazla Gyc gl arasna yerlmsi Ar vadisinin (Aza lksi) ialndan sonra gerkl
bilrdi. nki bu vadid yaayan az boylarn (sonrak azrlr) urartular
dmn xalq adlandrrd. Masir douqafqazdilli nax (een-inqu)
boylarnn ulu cdad saylan urartularn ar I Argiti 782-d v 20 il
sonra is II Sarduri bu lky hcum edib onu tuturlar.842
842

, 1970, 238.

407

gr urartu yazsndak Byk Kuquri lksi Ggr blgsidirs,

onda ggrlrin saqa-qamr yrndn nc burada yaadqlar blli
olur, nki Kuquri blgsi urartular trfindn puini anda 824 v ya
823-d zbt olunmudu.843 Urartu ordusunun ynlndiyi Etiuxi (Qars),
Uiteruxi (Arazn yuxar axar), Katarza (Klarceti-Kqarck) adl yerlrdn
sonra Kuquru tarae (Byk *Koqar) hrin qdr getmsi gstrir
ki, yrn bu son nqtsini Ggr mahal saymaq olar. Azrbiqan elinin
Fasis ayna qdr uzanmas haqqnda Polibinin verdiyi mlumata gr
Ggr mahal m. . III srd Azrbiqann trkibind olmudur. Straban
bir sr sonra Artaesin bu blgnin Ermniy razisin qatdn yazr.
Sonrak qaynaqlardan bllidir ki, 387-dn sonra is Ggr vilayti ber
dvltinin trkibin keir.
Ggrlr tkc Gyc
glndn batda deyil, Albaniyann znd d vard. IV
srin 30-cu illrind maskut
hkmdar Sanesan Ermniy lksin hcum ednd
yr Alban elinin quzeyind yaayan quqarlar da
qomudu.844 XIII sr aid
hay qaynana gr, kid
d ggr (quqar) boyu yaayrd.845
Hay qaynaqlar Ggr
vilaytinin trkibind olan
blglr srasnda Kngr (Kanqar) adn da kir.846 Kngr blgsi
Ggr vilaytinin gneyindki Kasax aynn baland razini hat
edirdi. Q. A. Melikivili yazr ki, Kngr blgsi artq VII srd beriyann trkibind idi.847 VI srin ortalarnda Naxvan blgsind grnn
kngrlrin bir qisminin Ar vadisind X sr qdr yaamas bllidir.
843

, 203-205; , 1970, 146-152.

, 1987, 92.
845
, 1986, 128; Ggrlr haqqnda ilk df blglri zbkistanda trkoloji
konfransda aqlamdm, daha geni mlumat bu mqalmd var: , 1989.
846
, 1971, 222.
847
, 1959, 138.
844

408

M. Xorenatsiy gr, hay-grc snrnda yaayan kngr boylar II-III

srlrd ba vern olaylarda itirak etmilr. Bu kngrlr aid blglr
484-dn 1064- qdr hay v grc qaynaqlarnda davam etmidir.848
Bellikl, Urartu yazlar Alban dvlti qurulana qdr bat qonuluu haqqnda sr vvl bzi blglr verir. Urartu dvlti dalandan
sonra Saqa eli anda bu blglr aid yazl qaynaq olmasa da, Saqa
elindn sonrak alarn durumu il bal xeyli blg vardr v bunlarn
srasnda yer-yurd adlar, zllikl trkibind saqa, qmr etnonimi olan
toponimlr gnmz qdr qalmdr.
Vaarakn anda (m. . 149-127) quzeydn bulqar-vnnd boylarnn glib Ar blgsin yerlmsini qeyd edn M. Xorenatsi yazr
ki, Basian blgsin gln bulqar bahadr Vendann (bulqar vexenduru
Venda) ad il bura Vnnd adlanr.849 Gytrk yazlarnda ad ken sir
boyu (trk sir budun) Strabonun vaxtnda sirak ad il Qafqaz dalarnn
arxasnda kri trk boylar il birlikd idi. Sonralar bu siraklar Gney
Qafqazn mxtlif blglrind, ori-Alazan arasnda Sirak dz, Ar
vadisind irak dz v irvan adnda grnr. Ermniyd olan irak
blgsi is rsaq soyundan olan Kamsarakan nslinin knyazl idi.850
Hay qaynaqlarnda rmniyd v Alban elinin bat qonuluunda
bir ox trk onomastikasndan (Sper, Gndz, Dlr, Vnnd, Ggr, Sirak, Kngr, Kasax, rur, Abaran v s.) bhs olunur, Alban elinin bat
blglrind alban elbylrinin qlaq yeri kimi Zeqm ay yaxasndak
Xalxal (masir Xilxil) kndi gstrilir. Albaniyann bat snr is onun
Xram ay sahilind yerln Hunan qalas saylr.
Albaniyann gney-batsnda yerln v Ermniydn daha ox
Alban v Azrbiqan ellril bal olan Snik blgsi myyn alarda
mstqil siyast yrdrd. Lakin buradak hali etnik baxmdan hmin
848

, 1990, 98.
1858, 81; Grnr, M. Xorenatsinin yaad V srd bulqar boylarnn
Quzey Qafqazda olmas onda bel bir qnat yaradb ki, el 700 il vvl d rmniy
lksin bulqarlar quzeydn gl bilrdi. slind is bulqarlarn n Asiyada izlri daha
vvllr aiddir. Vnnd (Qars blgsind) adnn bulqarlarla balanmas is maraql blgdir. Bel ki, buradak bulqarlar Qamr byliyind (m. . VII sr) v sonra burada ad
kiln subar (sper) boylarnn iind vard.
850
, 1971, 301; mumiytl, hay qaynaqlar Ermniy lksind rsaq (Arak),
Mamkan (Mamikon), Qam-Sarkan (Kamsarakan) kimi bir ne trksoylu byin slalsi
v qouna balq edn Ddby (Databey) kimi soylular haqqnda xeyli bilgi verir.
849

409

lklrd mumi alban, azr ad il tannan boylarla soyda olduundan

Saqa andan qalma bu glnksl yaxnlq fasilsiz davam etmidir.
Ermn-Alban mnasibtlrindn danarkn nzr alnmaldr ki,
Byk Ermnistan anlay I Artaes (m..189-160) hakimiytinin ilk
dvrnd v partlarn yardm il m.. 95-d hakimiyt glib Ermniy
dvltinin mstqilliyini cmi 20 il saxlaya biln II Tiqrann vaxtnda ortaya xmd. Dorudan da, madal Artaes v onun soyundan olan Tiqran Ermniynin ar olanda qonu lklrdn xeyli torpaq zbt etmidilr, lakin m.. I srin ortalarndan mstqilliyini itirn Ermniy qonu
lklrd tutduu torpaqlar da itirdi. Bellikl, aa-yuxar 50 il fasillrl mvcud olan Byk rmniy dvltinin tarixin sonrak hay yazarlarnn fantaziyas il lav illr, srlr caland. V srd Persiyaya qar
syanlarda milli ovqat qaldrmaq n bu yazarlar Alban elinin d Uti,
Snik, Arsaq v Kaspi blglrinin Byk Armeniya razilri olduunu
gerk tarix kimi verirdilr.851
Ermniy 387-d Bizansla Persiya arasnda blnmd. Pers dvltin tabe olan razilrin drd yer ayrlmas v quzey hissnin Kustak-i
Kapkoh (Qafqaz kustak) v ya Kustak-i Atrpatakan adlanmas v bura
Azrbiqanla birlikd rmniy, beriya, Albaniya, Balasakan, Sisakan v
sair lklrin daxil olmas bllidir.852 Lakin sonralar da haylarn mstqil
siyasi qurumlarnn dflrl lv edilmsin baxmayaraq, hay kilislri
milli ideologiyan yaada bildilr, htta Albaniyada islamn yayld alarda bzi soylu xristian alban aillrinin haylamasna da nail oldular.
Bellikl, Alban elinin bat blglri Ermniy il, quzey-bat blglri is beriya il qonuluqda idi. Grcstann dousu saylan Kartlid
iberlrl yana ggr, qamr, qambia, kaspi, er//her, siraq, bora, alban
v baqa trk boylar yaayrd. Sonralar bura oxsayl qpaq boylar da
glib yerlmidi. Ona gr d grc qaynaqlarnda bu blgnin Byk
trk yurdu (Didi Turkoba) adlanmas tsadfi deyildi. Blgnin byk
bir hisssi Polibiy gr, hl m. . III srd Azrbiqana aid idi. Plutarx

851

ada hay tdqiqatlar ox vaxt bu cr gerk blglri n knd Strabonu

da yad edirlr. slind, Strabonun Armeniyada Sakasena blgsi deyimind yanl
olaraq, Albaniya yerin Armeniya yazlmdr, nki Strabon Kr ay ber v Alban
ellrindn axr ifadsini iltmidir v yazar Krn Albaniyadan axmasn baqa bir
yerd d tkrar etmidir (Strabon, XI. 1. 5; XI. 4. 2).
852
, 1971, 214-217.

410

Pompeyin m.. 66/65-d q keirdiyi Axska blgsini albanlarn z

lksi adlandrr.853 (Bax: II Bitik, Yollar blmsi. Pompeyin yr).
Qdim grc rvaytlrind deyilir ki, Kartli lksini ial edn
Azo Msxet blgsind otururdu. Bel ki, Kartli lksin glm saylan
Azo kmyi d Dou Anadoluda oturan sabirlrin Saberdzneti blgsindn alrd. Hmin rvaytlr gr, lkni Azodan xilas edn Farnabaz
(m.. III sr) ilk ber dvltini qurdu v Msxet paytaxt oldu.854 sl tarixi
qaynaqlar is ber dvltinin m.. I srdn mvcud olduunu tsdiq edir.
Masir Kaxetiyann dousunda Alazan aynn sahilindki Eretid
grc qaynaqlarna gr, m.. III srd alban boylar yaayrd.855 Gman
ki, bunlar (er boylar) sonradan grclmi xristian inqloylardr, nki
Alban eli dalandan sonra bir qisim grclrin IX-X srlrd glib bura
yerlmsi mmkn olmudur.856 Qdim grc qaynaqlarna gr, Kartli
blgsind d kartvel boylar glmmidn nc buntrk (qaln/yerli trk)
boylar yaayrd.857 Hmn trk boylar n az Saqa-Qamr andan burada idilr.858 Kr v Alazan aylar arasndak razini hat edn v Alban
elinin quzey-bat vilayti saylan Kambied (Kambisena) yaayan alban
boylarnn ber lksinin dou blglrind yaayan soydalar vard.
Alban elinin quzey qonular irandilli alan-osetlr, mxtlif trk v
douqafqazdilli boylar idi. Hl m. . IV minillikd n Asiyadan prototrk uruqlarnn, m. . II minildn balayaraq trk boylarnn (subar, as,
bulqar, saqa-qamr v s.) Azrbaycan zrindn Quzey Qafqaza miqrasiyas haqqnda I-II Bitiklrd bhs etmidik. Quzey klr yeni erann ilk
illrind d davam etmidir. Bel ki, Dastanda Yaloylutp kulturunun
Tarki, Aa Siqitm v baqa yaay yerlrind ortaya xmas Gney
Qafqazdan buraya myyn klrl baldr.859
853

Plutarx. Pompey, XXXIV; Aramey lifbas il m.. II srd trkc yazl dalar da
(Artaesin mrz dalar) Gyc yaxasnda taplmdr (Bax: Azrbiqan eli blmsi).
854
Grclrd ilnn aznavur sz Azonun trfdarlarna veriln sosial termin kimi
izah olunmudur ( 1959, 282).
855
1979, 51.
856
nc Alban elinin trkib hisssi olan Ereti byliyinin ad XV sr qdr qalmd.
857
1959, 280; Sonrak qaynaqlar buntrklr hun, qpaq adn lav etmidir. Buntrk kimi, bun alban deyimi d vardr (Kalankatl, 1984, 190, 100-c qeyd).
858
Kambied m. . V srdn bkl basrqlar il ortaya xan torpaq qbirlr sonra
Yaloylutp kulturu timsalnda btv Albaniyada yaylmdr.
859
, 1988, 90.

411

Yeni erann ilk srlrindn balayaraq doudan batya miqrasiya

edn hunlar v onlara qoulan baqa trk, finuqor boylar Xzrin quzeyindn til ayn keib Xzrl Azov dnizlri arasnda, Quzey Qafqaz v
Dastan blglrind yerlirdi. Sonralar Qpaq l (Dti Qpaq)
adlanan bu k yolunun hat etdiyi blglr hunlardan sonra da trklrin axn Monqol istilas ana qdr davam etmidir. Burada daha nc
yaayan v yeni gln trk boylar regionun etnik durumunu xeyli trkldirdi. Ona gr d Alban elinin quzey-dou blglrini d iin alan
byk bir regionu alban yazar M. Kalankatlnn Trkstan adlandrmas tbii idi.860
Alban eli il quzeyd yaayan trklr arasnda sx laq vard v
Kador, Daryol (Dryal), Salavat, Axt, Drbnd v sair keidlr vasitsi
il gerkln bu laq siyasi-inzibati snrlarn fvqnd idi. zllikl,
heyvandarlqla mul olan bzi kri trk boylar yay Dastanda, q
Muanda keirirdi. Bel ki, zif kild olsa da, hmin glnk bugncn davam edir. Sasani anda strateji yollar zrindki keid mntqlrind qurulan bndlr, hrbi qarnizonlar n tikiln qalalar Alban eli
il Dastan arasnda gedi-glii azaltd.
Bellikl, slamaqdr Alban eli m. . IV srdn quzeyd bir sra
qafqazdilli v irandilli boylarla, hminin nc saqa, hun, avar, bulqar v
sair adlarla tannan, sonralar Xzr dvltinin trkibin qatlb mumi
xzr ad il adlanan oxsayl trklrl laqd idi. Ona gr d Xzr
dvlti v alban-xzr laqlrini gzdn keirmdn Alban eli haqqnda
doru fikir yrtmk mmkn deyil.
Grc mnblrin gr, Mirvan (m. . 167-123) xzr hcumlarndan qorunmaq n Daryol keidind istehkam qurmudu. Grndy kimi, bu qaynaqlarda xzrlr m. . II sr olaylar il bal xatrlanr
v bunu anaxronizm saymaq n sas yoxdur, nki xzr//azr v
kaspi etnonimlri eyni xalqn mxtlif dialektlrd ilnn addr. Hay
tarixisi M. Xorenatsi d yazr ki, II srin sonu v III srin vvlind
(193 v 213-d) xzr v barsil boylar birlikd rmniy torpaqlarna
Alban lksindn keib girdilr.
Tarixi qaynaqlar Azrbaycanla Quzey Qafqaz arasnda gedi-gli
olaylarn m. . VIII srdn saqa-qamr, m. . II srdn xzr (subar), barsil, II-V srlr arasnda hun v baqa trk boylarnn ad il balayr. Bu

860

Kalankatl, II. 22; 27; 41.

412

baxmdan, xalqlarn mifik crsini vern qaynaqlar da diqqti kir.861

Qamr byliyindn danarkn Xzr xaqan osifin (Yusif) mktubunda
Bibliya glnyil xzr soykknn Yafsin olu Qamrl balandn
qeyd etmidik. Bibliyada yazlr ki, Mada il Qamr Yafsin olu, Saqa
(Akenaz) il Toqarma Qamrin oludur, Toqarmann olu is Xzrdir.
Xatrladaq ki, macarlarn soykknd itirak edn blli xzr boyu
kabar (kamr) adlanrd. Grndy kimi, Saqa, Qamr, Xzr eyni soydandrlar. Bu baxmdan, yhudi dinin tapnan Xzr xaqan osif yazd
mktubda xzrlr daha yaxn qohum soy sayd basil (barsil) yanur,
uquz, uqur, turis (tiras), avar, bulqar, savir v ad tam oxunmayan t.r.na
boylarnn adn kir.862
Bizans tarixisi Feofan Nikifor byk xalq sayd xzrlrin Berziliya lksindn xdn, Efesli oann (VI sr) is onlarn ata yurdunun
Skitiya olduunu, yni Xzr dvltinin razisini gstrir. Drbnddn
yuxarda Baraliya adl hr olduunu is l-Blazuri qeyd etmidir.863
Nikiforun dediyi Berziliyann Dastandan yuxarda olmas mmkndr,
nki oralarda xzrlr n yaxn barsil trk tayfalar yaamdr, lakin
bu blg hr iki boyun ilkin ata yurdu yox, ikinci ata yurdudur. Bel ki,
Qdim endikc barsil, xzr boylarnn Dastanla deyil, Azrbaycanla
ball qabarq grnr.
Dorudur, bzi tarixi qaynaqlar barsillri hun v bulqar boylarnn
iind verir, lakin M. Xorenatsi daha vvl xzr-barsil birlmsindn
danr v yuxarda verdiyimiz tarixi qaynaqlardak blglr bunu blli
edir. Xzrlrin Azrbaycandan quzey getmsini arxeoloji blglr d
tsdiqlyir. Arxeoloqlarn Dastanda apardqlar tdqiqatlar gstrir ki,
vvllr burada olmayan yeni tipli bzi silah nvlri, llyli su dolas,
861

Z.V. Toan qdim qaynaqlarda douya gn brahimoullarnn (Zamiran, Yasbak

v Sux) Yafs soyundan olan xzrlrl Xorasanda grmsi haqqnda rast gldiyi bir
yhudi mnli rvayt geni rh verib, m.. Xorasanda xzr-bulqar boylar olduunu
gstrn baqa qaynaqlar da qeyd edir (Togan, 1981, 20-21).
862
, 1976, 7; , 2001, 130; Gman ki, bu mktubda yanl olaraq brzl
(barsil) vzin bizl (basil) yazlmdr.
863
Bzi tdqiqatlar bu al-Baraliya adl hri v alban yepiskopunun Varaan hrin getmsini sas tutub, Dastandak masir Bal kndini qdim Varaan v bunu da
daha qdim Berziliya lksi hesab edirlr, lakin tarixi mnblrd Varasan, Varan tipli
toponimlr istniln qdrdir. Msln, Varasan, Varan Araz ay knarnda verilir,
beriyann bir hisssi, indiki Boral blgsi I apurun yazsnda (262-d) Varuan adlanr.

413

atlqla bal frqli nsnlr sasn m. . VII-IV srlrd yeni mdniyt

kimi Gney Qafqazdan gtirilmidir.864
Qaynaqlarda xzr boylar haqqndak mlumatlar min ildn artq
bir dvr hat edir v bel byk zaman ksiyind xzrlrin yayld
razilrin zaman-zaman dyidiyini nzr almayan bzi orta sr yazarlar v son iki srd xzr mslsil mul olan bzi alimlr yanl
fikirlr sylmilr.865 Azrbaycan alimlri is azrlrl eyni xalq olan v
Azrbaycandan quzey gedn xzrlrin tarixini yrnmmilr. Halbuki,
Tbriy gr, Azrbaycan xzrlrin mmlkti idi.866
Xzr dvlti gcl olduu dnmlrd hdudlar indiki adlar il
desk, batda Azov dnizi, Krm v Dnepr ay, quzeyd Kiyev, Kazan
hri, douda Volqa aynn dou yaxalar, gneyd Qafqaz dalar v
Dastan idi. Azrbaycann bir ox blgsi d Xzr dvltin tabe idi.
Baqa-baqa etnik trkibli halidn ibart olan bel byk razilri srlrl nzart altnda saxlamaq olduqca
tin idi, lakin xzrlrin hrbi manevr
bacar o qdr qvvtli idi ki, tabeliyind olmayan xalqlardan da bac alrd.
Htta Bizans v ran kimi imperiyalar
vaxtar Xzr xaqanlna xrac verirdi.867 Xzr xaqan osifin mktubunda
37 xalqdan bac-xrac almas yazlmdr.
864

, I. 1967, 86-89, 94-95; Xzr arxeoloji kulturunun tdqiqats yazr ki, Akta
aynn qolu Yarksu yaxasnda salnm Azar//Xazar qala m.. II - m.s. IX srlr boyu
fasilsiz mdniyt qatlar il seilir ( 1976, 29).
865
Htta, vaxtil ayr-ayr alimlr xzr boylarn abxaz, grc, ermni (hay), oset, fin,
rus v baqa xalqlara aid etmilr. Ancaq xzr problemi drindn yrnildikc tarixi
gerklikdn uzaq olan bel fikirlr gndlikdn xmdr, lakin xzrlrin trkly
artq bh dourmasa da, onlarn hans trk dialektind danmas v ilkin yurdu haqqnda mbahislr hl d davam edir. lbtt, bu vziyt sasn sovet thsil sisteminin
xzr mslsi zrin qoyduu qadaann nticsidir, nki vaxtil mktblrd tdris
olunan SSR tarixi proqramna uyun tarix drsliyind Xzr dvlti haqqnda bir ne
cml il tri mlumat verilirdi, Azrbaycan tarixilri d xzrlri yalnz lkmiz
basqnlar edn vhi krilr kimi tqdim edirdi. slind, hmin proqramlar trtib
ednlri d anlamaq lazmdr, nki hqiqti yazsaydlar, Xzr dvltinin tarixi
fonunda ruslarn dvltilik tarixi ox clz grnrdi.
866
A, II. 99; (Z. V. Toann Azrbaycan mqalsi).
867
S. S. Boqu hl XIX srin vvlind bel yazrd: Xzrlrin hkmranl bir ne
sr Kaspi v Qara dnizdn Baltik dnizin qdr duyulmudur (, 1806, 278).

414

Bizans-Pers savalarnn srlr boyu davam etmsi is tranzit yollarn Xzr dvlti razisindn kemsin sbb olmudu. Xzrlr Avropaya Hind v indn gedn yollara nzart edir, pk yolundan ld etdiklri oxlu vergi rsumundan muzdlu skrlrdn ibart byk ordu
saxlayr v lkd oxlu yaay mskni, hrlr salrdlar.
Bat Hun imperiyasnn trkibind olan xzrlr Atillann lmndn sonra (454) mstqil siyast yeridirdi. Bel ki, onlar 457-d sasani
qarnizonlarn dadb ran yamalayaraq, Albaniyaya qaytdlar. Hmin
dnmd Kr-Araz blglrind mhkmlnib, beriya v rmniyy
basqnlar etdilr. Xzrlr bir mddt Avar dvltinin trkibind oldu v
bu frstdn yararlanan sasani ah Qubad (488-531) Bizansn maliy
yardm il xzrlr qar oxlu istehkamlar ina etdi. Bzi mnblr
gr, guya Drbndcn bel istehkamlar quruldu. Lakin bu Drbndin
Azrbaycann quzeyindki keid, yoxsa Xzr dnizinin gney-batsnda
olan keid olmas mbahisli olaraq qalr.868
Tbriy gr, 10 min xzri Xosrov nuirvan (531-579) Azrbaycanda yerldirdi. nuirvann vaxtnda xzr axnnn Dinever
qdr uzandn, Crzan v Errann bu dnmd xzrlrin lind olduunu yazan l-Blazuri bu sasani ahnn xzrlrl qohumluq laqsi
qurmaa chd etdiyini d vurulayr.869 Xilaft ordular il VII srin ortalarnda qarlaan xzrlrin xeyli hisssi vvl Krdn yuxar, daha sonralar is Drbnddn yuxar kilmli oldu. Lakin onlar islamlama dvrnd d Azrbaycan tam trk etmdilr. Azrbaycana rb yazarlarnn
Xzrlr lksi demsi o an gerk durumunu ks etdirirdi.870
Grndy kimi, xronoloji ardcllqla baxdmz mnblr xzrlri miladdan ncki srlrdn balayaraq slamaqdrki btn alarda
daima Azrbaycanda gstrir. rb-xzr qardurmas balayanda Grcstann bir hisssi v Arazdan yuxardak blglr xzrlr tabe idi.871
868

Hl XIX srd xzrlr haqqnda Tbrinin mlumatn rh edn B. Dorn yazrd:

slamdan nc Xzr Drbndi ifadsi Azrbaycann gneyind Rey il rak arasndak hri bildirir (, 13).
869
Kuzgun, 1993, 53.
870
, 1989, 172-173.
871
Akad. Ziya Bnyadov yazr ki, rblr Gney Qafqaza glnd Grcstann bir hisssi, Snik v Aran (Albaniya) xzrlrin lind idi. mvilr dvrn aid xzrlr
Arminiya torpaqlarn tutanlara deyilir (l-Yqubi) klind veriln mlumat da gstrir ki, xzrlrin nfuz dairsi Gney Qafqazda geni idi (, 1989, 42, 136).

415

Qblni Xzr adlandran l-Blazuri qeyd edir ki, Byk Boann vaxtnda amxor hri yenidn quruldu v buraya xzr halisi yerldi.872
Hmin yazar Mirvann da 40 min xzri 737-d Samur-abran arasnda
yerldirdiyini xatrladr. Bzi trk boylarnn xzrlr sabir demsini
(l-Msudi) nzr alanda blli olur ki, o dnmd Aran-irvan blgsind yaayan 100 min sabir (xzr) ailsi d aa-yuxar yarm milyon
idi.873 Ona gr d bugnk azr trklrinin formalamasnda o alarda
alban//aran adlanan boylarn iind xzr faktorunun byk nmi olduunu dey bilrik.
mumiytl, mxtlif zamanlarda Alban elinin bzi blglri, 626630-cu illrd is ksr blglri Xzr dvltin tabe idi. Alban tarixisi
M. Kalankatl Cebu Xaqann olu adn szlrini bel verir: Alban,
Lpin v or lklrinin d atamn daimi hakimiyti altndadr.874
Xzrlr Alban elind olan qzl-gm yataqlarna, Kr-Araz aylar v
Xzr dnizi yaxalarndak balqla da nzart edirdilr.
Xzr dvltini quran bylr Gytrk xaqanlarnn aina soyundan
saylr, lakin btvlkd xzrlr miladdan nc Urmu gl hvzsindn
xan azr-barsil boylarndan olub, Xzrin quzeyind mskn salan
trklr idi. Xzr yurdlar Gytrk xaqanlnn til ayndan batda olan
blglrini tkil edirdi v xzr bylri ilk alarda hmin trk dvltinin Bat tmsilisi siftil xzr-gytrk laqlrinin genilnmsin v
onlarn dvltilik glnyindn bhrlnmy alrdlar. Xzr toplumunu yntn bylrin istyi yalnz 558-dn sonrak illrd gerklmy balad. Xzrlr mstqil dvlt qurana qdr is Saqa, Hun v
Avar trk hkmdarlarna tabe olub, zaman-zaman onlarla birlikd, bzn
d ayrlqda Gney Qafqaz v Azrbiqan razilrin yrlr etmilr.
Xzr imperiyas 630-da Gytrk imperiyasnn squtundan sonra
douldu. Xzrlrin trafnda birln trk boylarnn bir qismi Xzrin
gney v bat yaxalar il yuxar qalxanlar, bir qismi d saqa, qamr, hun
v avarlardan qalan qamr, kabar, yanur, uquz, tiras, kedar, ggr, avar,
aqari, sirak, uqur, saraqur, kutriqur, utiqur, hun, (ahun, qarahun),
xaylanturk, bulqar, savir, barsil, dondar tayfalar idi.
Tbii ki, Xzr dvltinin etnik trkibi yalnz bu trk boylarndan
ibart deyildi, imperiyann geni hdudlar iind onlarla baqa dilli boy872

, V. 1968, 599.
Togan, 1981, 171.
874
Kalankatl, 1984, 89; (II. 14).
873

416

larn da bu dvltin ordusunda v digr qurumlarnda yeri vard. nki

xzr boyunun bal il trk boylarnn federasiyas kimi formalaan
Xzr dvlti sonralar baqa xalqlar da bu birliy qatmd. Qut elind,
Subar byliyind qeyd etdiyimiz dzmllk glnyi Xzr elind d
davam etmidir. Msudiy gr, Xzr lksind dalt v thlksizlik mhiti hkm srdyndn oraya oxlu mslman tacir v sntkar
gedib yerlmidi. Yhudi ensiklopediyasnda deyilir: Bat Avropada fanatizmin, nadanln, anarxiyann tyan etdiyi alarda Xzr dvlti
dalt v dzmllk idariliyi il fxr ed bilrdi.875 Dil-din azadl
olan byk xzr hrlrind ticart ednlr, sntkarlar, saray grvlilri
v sad hali iind xzr (azr) dili il yana qafqaz dillri, slav (rus),
yhudi v baqa dillr d ilnirdi.
Xzr elinin banda gndlik dvlt ilrin qarmayan, dyd
itirak etmyn, xalqn gzn yalnz mrasim vaxt v yerini dyidiyi
gnlrd grnn, trlrin pozulmasna yol vermyn byk (ulu) xaqan
dururdu.876 O, dvltin simvolu olduundan xalq onu qutsal sayrd. Qocalb ldn dn Ulu Xaqan dyimk zrurti yarananda ona sayq il
vaxtnn atmas bildirilrdi, o da z otana girib zn ldrrdi.
Xzr xaqanna sayq o qdr byk idi ki, onun mzar grnn
msafd ata minmzdilr. Saqa, Xzr v Alban ellrind mvcud olan
glnklrin ks olunduu Dd Qorqud dastanlarnda Qamqan olu xan
Bayandur da bel mqam sahibi idi. Mxtlif tarixi mnblr xzr dvltiliyind, iqtidar iyerarxiyasnda ilnn xaqan, yabqu, eltbr, tarxan,
ad, by, tudun kimi titullar qeyd edir.
Orduda muzdlu skrlrdn d istifad edn xzrlr mahir dylr idi. Savalarda Byk Xaqan he vaxt itirak etmzdi, mhariby
gedn qounun banda ad titulu olan xaqann olu v ya yabgu, eltbr
kimi yksk dvlt mmurlar, blg bylri v hakim slaldn olanlar

875

, 2001, 31.
Xzrlrin hkmdarna Xaqan deyilir. Ancaq drd ayda bir dar gzintiy xr.
Buna Byk Xaqan, vkilin is Xaqan by deyirdilr (bn Fadlan, 76); stxriy gr,
bu bann hakimiyti nominal idi, onu yalnz mqdds xs kimi trnlrd grr,
tzim edirdilr. Kessel Paulus Ulu xaqanla Xaqan by arasndak frqi axmat oyunu il
mqayis edir. Bel ki, axmatda geni hrkt imkanlarna malik olan vziri qar trf
udanda oyun bitmir, lakin yalnz bir addm ata biln v fiqurlarla mdafi olunan ah
mat vziytin dnd oyun bitir (, 2001, 31).
876

417

dururdu.877 Byk mhariblrd is komandan Xaqan by olurdu. Tarixi

mnblrd deyilir ki, savada mlub olub qaydanlar, xsusil Xaqan
byi byk cza gzlyirdi, Ulu Xaqan onu ailsi il birlikd ictimaiyt
qarsnda rsvay edir, var-dvltini yamaladr, bzn lmn d fitva
verirdi. Bel bir olay Cebu Xaqann Albaniyada olan olu ada gndrdiyi xbrd d mnim hdsiz lovalm mnim zm czalandraraq
yksk mvqeyimdn uuruma atd deyimind ks olunmudur.878
Xzr xaqanlar il qohum olmaq rf saylsa da, olayn arxasnda
dvlt siyasti dururdu. Gcl ordusu olan xaqan hmi kmy gl
bilrdi, hm d qohumuna basqn etmkdn saknard. Bu arzuda rumlar,
farslar, rblr d bulunmu v bzn istklrin nail olmular. Bel ki,
Sasani ah nuirvan trk Xaqannn qz il evlnmi, olu IV Hrmzd (578-596) Trkolu (Trk-zad) lqbli ran ah olmudur. Bizans
imperatoru Heraklius 627-d farslara qar duru gtirmk n qz Yevdokiyan xzr xaqanna vermk istmi, imperator Yustinyan xaqann
bacs Teodora xatunla evlnmi, onlarn olu Tiberius 705-d hakimiyt glmidi. V Konstantin Kapronim (741-775) Xzr xaqannn qz
ikl evlnmidi. Onlarn 770-d doulan olu 25 yanda ikn artq
Bizans imperiyasnn IV Leon Xazar (775-780) adl imperatoru idi.
Tarixi l-Blazuri yazr ki, xlif l-Mansurun (754-775) arzusu
il rmniy hakimi Yezid b. Useyd xzr xaqannn qz il 764-d evlndi, lakin hamil vaxt ln xzr qznn matmi rblr yaman baha
baa gldi. Bu olayla ilgili Tbri deyir ki, xaqan qznn intiqamn almaq
n xzrlr As-Tarxan al-Xarzmi adl srkrdnin bal il rmniy v Grcstana yr etdilr.879 Alban ar Cavanir d xzr qz il
evlnmidi.
Xzrlr qar perslr davaml olaraq digr Qafqaz xalqlarndan
bacarqla istifad edirdilr. Ona gr d rana qar xzr ordusu zamanzaman dyin mvqe tutmudur. rsaqlar dvrnd daha ox Bizansa
qar partlarla birg vuruan xzrlr, sasanilrin vaxtnda ksr hallarda
877

Alban tarixi Gytrk glnyindn frqli olaraq, Xzr elind ad nvann

Ulu Xaqann olu il yana, Cebu Xaqann olu adn timsalnda Xaqan-byin oluna
verilmsini d ks etdirir.
878
. . 1993, 116.
879
Buna bnzr bir olay da 799-da ba vermidi: Fazil Yhya l-Bermaki xzr xaqannn qz Sitit il evlnir, bu da hamil vaxt Brdd lr, bunu sui-qsd sayan xzr
skrlri mslmanlar qrr, oxlu sir tutur, yalnz Harun r-Ridin gndrdiyi ordu
xzrlri rmniydn xara bilir.

418

Bizansn mttfiqi kimi x edirdi. Bu siyast xzrlrin Azrbiqan v

Albaniyadak maraqlarna uyun qurulur, burada nfuz dairsini artrmaq
istynlr qar olurdu. Sasani dvltini 627-d mhz Bizans-Xzr ittifaq kdrd, bundan zn gl bilmyn sasanilr bir ne il sonra
islam ordularnn tapda altna ddlr.
Sasanilr siyasi shndn xandan sonra Xilaftl eyni dnmd
qdrtli bir dvlt evriln Xzr elinin sas maraq dairsi Avropa olsa
da, hl bir ne sr Albaniyan tsiri altnda saxlamaa ald. Azrbaycanda 652-dn balanan rb-xzr savalarnda gah rb sgrlri Dastana qdr, gah xzr dylri Mosula, rdbil qdr gedib xrd.880 Xzrlr quzey kilndn sonra da Gney Azrbaycan halisi
bir mddt rblr qaru vurudu. Yalnz Babk syanndan sonra Azrbaycanda rb ekspansiyas baa atd.
vvllr daha ox qarlql maraq zrind qurulan Xzr-Bizans
mnasibtlri Xzr dvltinin tranzit yollara nzarti monopoliyasna
almas, get-ged nfuz dairsini artrmas il pozuldu v zaman-zaman
byk qardurmalar yarand. Bu dnmd yeni formalamaqda olan rus
toplumu da yava-yava ssini qaldrmaa balamd. Hmin dvr tsvir edn rus slnamsind deyilirdi ki, xzrlr hr evdn gm pul v
bir dl vergi alr.881
Tarixdn bu da mlumdur ki, xzrlr bir-iki df ruslarn Xzr
dnizi il Azrbaycana getmsin icaz vermi, amma qaydanda onlarn
yamaladqlar var-dvlti llrindn almd. lbtt, bunlar bizim tarixilrin yazd kimi slav ruslar (saklab) deyil, Avropann gney-dousuna
X srd aknlar edn skandinavl vikinqlrin rus adl yama boylar idi.
Quzeyd rus knyazlar da gclnib, Xzr blglrin vaxtar hcumlar
edir, doudan axnla gln kuman-qpaq boylarnn tzyiqi gclnir, ha880

Xzr xaqannn olu Barcil 730-da rdbili tutur, Azrbaycan-rmniy hakimi

Crrah v mslman skrlri ldrr. Bundan sonra Albaniya blglrind mxtlif
dstlr ayrlan xzrlrin dy uursuz olur, htta Barcil Muanda sir dmk thlksi qarsnda qalr. Barcilin bu yr marrutunu rh edn bzi xzrnaslar Gney Azrbaycan deyil, yalnz Quzey Azrbaycan gstrirlr. Msln, xzrlr aid br
ne maraql kitab yazm arxeoloq-tarixi S. A. Pletneva osif xaqann yhudi lifbas
il yazlm mktubundak D.ralan v Ar.d.vil klind veriln yer adlarndan birinin
Dryal keidi, digrinin is guya Qafqaz Albaniyas mrkiznd (?) yerln Ardebil olduunu yazr (, 1976, 8).
881
, , , (, 1950, 214).

419

kimiytd bir-birin qar, halid is hakimiyt qar artan narazlqlar

da z nticsini verirdi. Xzr imperiyas artq X srin ortalarndan balayaraq, son illrini yaayrd.
Bellikl, Xzr dvlti dald, xzr trklri is ayr-ayr adlarla
yaamn davam etdirdi. Azrbaycandan Anadoluya qdr Xzr toponimi yaylmdr. Trkiyd bunlarn oxu yeni adlarla vz olunsa da, bzilri hl d qalr: Xazar (Krkcal), Xazar (Plyajky), Xzrqrad, Kiik
Xzriyan, Xzr-ah, Xazarbaba da.882
Xzr imperiyasnn geni razilrind qalan trk boylarndan bir
qismi slavlarn iind ridi, bzilri d yeni gln soydalar kumanlara
qard. Xzr toplumundak xristian qaqauz boyu Moldova v Polada
yerldi. Xzr-Azaq-Qara dniz arasnda, Quzey Qafqaz dalar tklrind v Dastanda yaayan qafqazdilli (een-inqu, abxaz, avar, lak,
dargin, kabardin, adq, rkz v s.) v irandilli (oset) xalqlarla yana
mslman kumuk, qaraay-balkar trklri d vaxtil Xzr xaqanlnn
trkibind idi.
Yhudi dinini qbul etmi xzrlrin bir qismi XI-XVI srlr boyu
italyanlarn Xazariya//Qazariya kimi tand Krmda qald, bir hisssi d
indi karay (karaim) ad il Pola v Litvada yaayr. Karay deyimlri hl
d xzr adna sayqn saxlayr. 883 Yhudi xzrlrin bir blm Azrbaycann quzey blglrind qald. Xzrlr iind zrgr sntkarlar il seiln kavar (kabar) boyu is 896-da Macarstana kd.884
Yalnz dialekt frqini ks etdirn azr v xzr szlrinin eyni ad
olduunu yuxarda qeyd etmidik. Qdim azr boylar iind yaranan bu
iki dialekt frqi hr hans bir etnoniml d frqlndiril bilrdi. Grnr,
bn Hldunun xzrlr trkmndir demsi bu frqi bildirir.885 Bel ki,
bugn azr dili il partlarn davams olan trkmnlrin dili arasndak
frqlr aydn grnr. Bu dillrd Azrbaycan sznn tlffz formas
da qdim dialekt frqini ortaya qoyur. Hl ne sr vvl trkmn airi
ndalp Ouznam srind Azrbaycana Xzrbean deyirdi. Trkmnlrin Korolusu da zn xzirbeycanl (azrbaycanl) adlandrr.886
882

Kuzgun, 1993, 175.

Boylarmz toy ala, Xzr olu at apa v ya Sadamda okum var,
blan yat vursam, Xzr bgindn tartlm var (Kuzgun, 1993, 159).
884
, 2001, 29; Kavar adl boyun Gyc gl blgsind olmas da bllidir.
885
, 1990, 79.
886
Azr xalq, 2000, 33; Xzrlr haqqnda lav mlumat VIII Bitikd verilmidir.
883

420

Xzrlrin gneydn quzey kmsini gstrn blglrdn biri

d osif Xaqann mktubunda Xzr dnizi adnn Qurqan dnizi kimi
yazlmasdr. Bllidir ki, Xzr dnizinin gney hisssi Qurqan (Hirkan)
dnizi adlanrd. Grnr, xaqan xzr toplumunun yaddanda yaayan
bu kemi gneyli ad vermidir. Bellikl, yuxarda sadalanan XzrAlban ilikilri v azr//xzr paralelliyi aydn gstrir ki, Alban elinin
sas etnik daya bzi yazarlarn dediyi kimi, qafqaz v irandilli boylar
deyil, trk toplumu olmudur. Bu durumu alban boyunun ndrliyil 26
boyun birldiyi Alban elinin trkibin daxil olmu ayr-ayr byliklrin,
vilayt v blglrin etnik trkibi d aydn srgilyir.
Hay qaynaqlarnda ixanutyun (bylik), qavar (vilayt) v nahanq
(blg) terminlril veriln inzibati razilr Krdn yuxarda Kambie,
Ereti, Lpin, ola, Maskut, Krdn aada is Uti, Qardman, Sakasen,
Arsaq, Qarqar, Haband, Kaspi, Snik v sair bu kimi bylik, vilayt v
blglri hat edirdi. Bunlarn hamsndan burada geni bhs etmy
imkan olmasa da, Alban elinin blglri haqqnda myyn tsvvrn
yaranmas n bzi mqamlara toxunmaq lazm glir.
Alban elinin hay, grc v yunan-latn qaynaqlarnda Kambean,
Kambeovani v Kambisena klind ad ken Kambie vilayti Kr il
Alazan ay arasndak vadilri hat edirdi. Grnr, burada uzanan da
silsilsinin Qombor adlanmas kambi//qambi boyad il baldr. Bel ki,
quzeydn glib Gney Qafqaza v Kiik Asiyaya yerln qamr boylarnn iind ad qam-r, qam-be, qambe-e, qambe-r, qami-e klind
iln biln uruqlarn olmas mmkn idi. M. Kalankatl Kambean adnn Kambee klini d qeyd etmidir.887
irak (Sirak) dz v Ceyranl bozqr bu vilaytd idi. Romaya
qar vuruan Mihrdat Alban-beriya arasnda yaayan siraklarn Zorsin
(Sarn?) adl basndan ona yardm etmyi xahi edir, Zorsin savada
ona kmk edir. Grnr, sirak boylarnn bir qismi Ermniydki irak
dzn, bir qismi irvana gets d, myyn hisssi Kambee vilaytind qalmd. Grnr, Kambie vilaytinin bir hisssi d Qarayaz lnn bat trfind Krn sa sahilind Kamie adlanan blg idi. Hmin
blgd indi Ermnistann Noyemberyan adl rayonu yerlir. Mhz bu
Kamie adn Strabon bzn Kamisena, bir yerd yanl olaraq Kambisena
kimi verir. Strabon yazr ki, Kambisenada (slind Kamisena olmaldr)
887

(Kalankatl, I. 17).

421

ermnilr iber v albanlarla qonudur Kambisena Ermniy blgsidir

deyn Strabonun yanldn v Kambisenann Albaniya vilayti olduunu A. H. Hakopyan da qeyd etmidir.888
Artaesin m.. II srin vvllrind Azrbiqandan qopard v bir
mddt gah Ermniy, gah da beriya dvltin tabe ediln, 387-dn is
birdflik beriyann trkibin ken Qoqarena vilaytinin quzey-dou
qonuluunda yerln Kamisena blgsi Strabonun vaxtnda Ermniyber-Alban lklrinin snr saylrd. Ona gr d Strabonun dolaq bir
mtni tekstoloji baxmdan thlil olunanda adlarn yanl yazld ortaya
xr. Mtn beldir: Armeniyann trkibin Favena, Komisena v oxlu
atl dy xara biln Orxistena blglri d daxildir. n quzey blglr olub daha ox qarla rtln Xorzena v Kambisena veriya, Kolxida
v Qafqaz dalarnn srhdinddir.889 Grndy kimi, birinci cmld
ad ken Komisena toponimi ikinci cmld yanl olaraq Kambisena
klind yazlm v Alban torpa Ermniy blgsi kimi verilmidir.
Halbuki, tarixi qaynaqlarn hams Kambieni (Kambisena) Alban vilayti kimi verir.
Bellikl, Alban elinin quzey-bat yalti Kambie beriya il qonu
idi. Kambienin quzeyind grc qaynaqlarnn Here//Hereti klind verdiyi blgd er (her) adl alban boylar vard. F. Mmmdova qeyd edir
ki, Kambied (Kambisenada) alban, lpin, savir v skit-sak boylarndan
qalanlar yaayrd.890 Bu sraya qamr, kambi v xzr boylarn da lav
etmk olar. Kambie vilaytind xristianlq V srd geni yaylmd v
burada yepiskopluq yaranmd.891
Bzi tdqiqatlar Lpin vilaytini Alban elinin razisi olan Alazan
vadisind yerldirirlr.892 Lakin nzr almaq lazmdr ki, M. Kalankatlnn verdiyi mlumata gr, bar n Hun lksin yepiskop srayln
bal il gedn elilr nc Kr ayn v sonra Alban elinin snrn
888

Strabon, XI. 4.1; , 1987, 28-29.

Strabon, XI. 14. 4; Grnr, burada ad Kamisena il yana veriln Favena blgsi
vaxtil Artaesin Azrbiqandan qopard Favnitida blgsidir. nki Strabon yazr ki,
Artaes iberlrin Pariadr dalarnn tklrini, Xorzena v Qoqarena blglrini, midiyallarn (Azrbiqann) is Kaspiana, Favnitida (Faunit) v Basaropeda blglrini tutmudur (Strabon, XI. 14. 5); Mntiq gr, bu blglr bir-birin yaxn olmalyd.
890
, 1986, 94.
891
.. I. 17; II. 19; III. 10.
892
, 185-188; , 1986, 93; , 1991, 151-153.
889

422

kendn 12 gn sonra lpinlrin lksin atrlar v buradan ilblrin lksin keirlr.893 Haydilli qaynaqlarda Lpin, yunan yazsnda is Lupen
klind qeyd olunan vilayt Samur aynn orta axarlarn hat edirdi.
Lpin byliyi myyn alarda Alban konfederasiyasna daxil olsa da,
onun Alban elin tabeliliyi nominal xarakter dayrd. Yaxn laqlr is
daha ox xristian kilislri arasnda idi. Xzr dvlti yaranandan sonra
bu blg d xzrlrin idarsi altna kedi.
Albaniyann quzey-dousunda Lpin lksindn sonra silv (ilb) adl
boylarn yurdu yerlirdi. Dastann gney-batsnda yaayan avarlarn
cdad saylan silvlrin d ilkin yurdunu bzi tdqiqatlar Alazan vadisi
sayr. Pliniy gr, Alban snrndan balayaraq da yamaclar boyunca
yaban silv (ilb) boylar, onlardan aada is lupenlr, sonra didurlar v
sodlar yaayrd.894 Yazarn bu mlumatn gzard etmk olmaz, nki didurlar gstrdiyi yerd bugn didoy boylar yaayr. Samur ay hvzsindki datyi blgd lupen (lpin), dalarn yamaclarndasa silv boylarnn mskunladn Plini dzgn vermidir, onun sadalad boylarn
hams indi orada yaayan douqafqazdilli xalqlarn cdadlardr.
Alban elinin quzey-dou vilayti qaynaqlarda ol (or, ul, Sul)
adlanr. Alban elin III Vaaqann vaxtnda tabe olana qdr (488-d)
Lpin kimi ol da z avtonomiyasn saxlamd.895 Massaqetlrin arsaq
soylu bylrinin mrkzi hri saylan ol Xzr yaxasnda Drbnd
yaxn xarabal qalan Torpaqqalann yerind idi. Qaynaqlarda bura Hun
qalas, Hun qaps, Hun keidi ad il d verilmidir. Massagetlr kimi
ol//ul boylarnn Xzrin dou trfindki Trkmn elind yaamasn
qeyd edn tarixi blglr vardr.896 Drbnd-ol blgsin hunlarn glm
tarixi blli olsa da, ol v massaget boylarnn burada hunlardan daha nc
olmas bh dourmur. Bel ki, M. Kalankatl apostol Yeliseyin ilk df
xristianl ol byliyind I-II srlrd tbli etdiyini yazrsa, onda ol
boyunun burada m.. mskunladn demy sas vardr. . M. Dyakonov
Alban elindki massaget boylarnn bura daha nc saqalarn ardnca
gldiyini gman edir.897

893

Kalankatl, II. 39; , 1974, 181-189.

Plin. Nat. Hist. VI. 29.
895
, 1986, 89.
896
Geni mlumat n bax: , 1991, 111-114, 354.
897
, 1956, 245.
894

423

Antik a yazar Dion Kassi massagetlri alban boyu sayrd. rb,

fars v hay qaynaqlarnda ad maskat, maskut v mazkut klind veriln
massagetlr kimi ollar da trk boyu idi. V.V. Bartold in qaynaqlarnda
u-yuye klind ad ken v trcmsi inc qum l anlamndak
ato sz il veriln l adl ouz boyundan bhs etmidir.898 Drbnd
il Bebarmaq arasndak razilri hat edn ol vilaytind ad abran
toponimind ks olunan sabir//suvar boyu, ad Dvi-Siyzn blgsind
Xurasan//Korasan toponimind qalan xorus boyu da yaayrd. Sonralar
burada yaranan Xursanah byliyinin ad hmin xoruz etnonimi il bal
idi. 520-y qdr davam edn Maskut byliyi Drbndnam srind
Samurla abran arasnda bir sra qalalar, knd v kin sahlri olan vilayt
kimi verilir.899 Massagetlrin izi Aberon yarmadasnda da qalmdr.
Bel ki, Mataa (Maqata) kndinin ad massagetlrl baldr. Ammian
Marselini qeyd edir ki, Pompey alban v massaget lklrin girmidi.
gr m.. I srd Pompey Massaget lksind olmusa, demli Mataa
kndinin ad o ada mvcud idi. Alban tarixi maskut elbyi (taqavor)
Sanesann arsaq soyundan olmas v byk hun qounu il Ermniyy
hcum etmsi haqqnda bilgi verir.900
Bellikl, qaynaqlarda Alban elinin ol v Maskut adlanan vilaytind ol (l), massaget (maskut), xoruz, xzr, sabir (suvar) v hunlar
yaayrd. V srdn is perslr Drbnd qdr burada bir ne qala v
sdd qurub, pers qarnizonlarna qulluq etmk n bura irandilli tatlar
krd. Bugn Xz-Dvi blglrind dal adlanan trklrl i-i
yaayan tatlar o alardan qalma boylardr.
ol-Maskut vilaytindn batda Qafqaz dalarnn gney tklri
v Krdn yuxardak razilrd Alban elinin amax, Qbl v ki
blglri yerlirdi. Alban elinin mrkzi hri saylan v arxiyepiskop
il elbyin oturduu Qbl rb ialna qdr z strateji hmiytini
saxlamd. Bel ki, ticart yollarnn zrind yerln, siyasi v diniinzibati mrkz olan Qbl blgsi sasanilrin tabeliyindki alarda
mrzbanlq mrkzi, xzrlrin tabeliyind olanda da inzibati mrkz
saylrd. Qbl Xzr hri d adlanrd. Alban elind ki (ake) blgsi ipk istehsal il mhur idi. Qafqazda xristianln tarixi baxmn898

, V. 1968, 580-581.
, 1963, 64.
900
Kalankatl, I. 14.
899

424

dan ilk xristian mbdinin tikildiyi Ki kndinin zl yeri vardr. Alban

elinin siyasi-inzibati blglrindn biri olan ki ayrca yepiskoplua
malik idi. Grnr, Dd Qorqud boylarnda ad xatrlanan kl Mlik
d kili xristian trklrindn imi.
Qaynaqlarda Otena // Utik klind qeyd olunan Alban elinin Uti
vilayti Krn sa sahilind beriya snrndan balayb Arsaq vilaytinin
quzey-batsna qdr uzanrd.901 Yuxarda Urartu ana aid verdiyimiz
xrit-sxemd Gyc glnn gney-bat yaxalar Uduri-Etiuni adlanr.
Ola bilr ki, tarixi Uti razisi hmin blgd olmudur. Alban eli rb
ialndan sonra irvan, Aran, Muan vilaytlrin ayrlanda Uti Arann
trkibind idi. Gardmanda hun, alban, qazax, kngr, saqa boylar v VI
srd Gney Azrbaycandan bura kb xristianl qbul edn mihran
boyu yaayrd. Qaynaqlar Uti vilaytind Sakae (Sakasena, akaen) v
Qardman blglrinin, Xalxal, Xani, Aynian, Anariak hrlrinin adn
kir, paytaxtn Brd hri olduunu gstrir. Gncbasar mahaln
hat edn Sakae blgsinin ad Alban elindn nc bu razilrd dvlt
qurmu saqa boylarndan qalmdr. Saqa boylarnn ad tkc Sakae blgsind deyil, ki, Sisakan (Snik) v sair blglrd d saxlanmdr.
Qaynaqlarn Qardman, Qardabani, Qirdman kimi qeyd etdiyi blg
nc Krn sa sahilind masir Qazax rayonunun razisini hat edirdi.
Mihranilr anda is Qardman Krn sol sahilind Asu v Girdman
aylar hvzsin qdr uzanan byk bir blg idi. Grcustanda masir
Qardabani blgsinin ad Qardmann ilkin razisi il baldr v Alban
elinin batda n ucqar yeri saylan Xunan qalas da burada idi. Qdim grc qaynann Qardabanid qeyd etdiyi Qaaani toponimi is gman ki,
masir Qaaan kndinin addr.902
Alban elinin mrkzi vilayti saylan Arsaq (Arsax) burada yerln qaraba boylarnn ad il XIII srdn Qaraba adlanmdr. Alban
elind bir ne sr hakimiytd olmu rsaqlar slalsi saqat (saqa) boylarndan ayrlm partlarn bir qoluna mnsub idi v onlara varsaq boyu da
901

Alban tarixi Uti vilaytini Qaraban dalq v aran sahsind v Qazax-Akstafa

blgsind verir. M. Xorenatsinin srind is Uti Arsaq yalti il Kr ay arasnda
verilir v Brd (Partav) hrinin yerldiyi sl Uti blgsi il yana Aranrot, Axue,
Tri, Rotpatsian, Tukatak v Qardman blglrinin d Utiy daxil olduu qeyd edilir
(, 1858, 338); Uti vilaytinin bel geni razilr aid edilmsi he d o demk
deyil ki, btn bu razilrd uti adl boylar yaayrd.
902
, I. 55.

425

deyilirdi. Vaxtil Prokopi d Arsakid soyunun ermni (hay) olmadn

yazmd.903 Saxa (yakut) soykk rvaytlrind Soqotox (saqat-oq) v
Arsaq xs adlar vardr.904 Yaqut l-Hmvinin Muanda verdiyi rsaq
dann ad v V.V. Radlovun qeyd etdiyi Novosibirsk vilaytind baraba
trklrinin Arsakl kndinin ad da diqqti kir.905
Bugn rur tuunda Arazn sanda Arsaklar adn saxlayan knd
vardr.906 Hay dilind Artsax (Arsaq) ad Alban tarixi kitabnn ayrayr nisxlrind v klind yazlmdr.907 Bu adn
frqli yazl gstrir ki, onun hayca tlffz sonralar stabillmidir.
Baxmayaraq ki, rsaq (arsaq) boyadndan yaranan Arsaq toponiminin ox
aydn etimologiyas (r-saq) vardr, Alban eli andak Arsaq ad zrind myyn spekulyativ fikirlr sylnmidir.908 Halbuki, o dvrn
hay tarixisi Yelie yazrd ki, Alban elbyi Vae maskut soyludur, Maskut elbyi Sanesann da rsaq soyundan olmas haqqnda Alban tarixi
bilgi verir.909
Qaynaqlarda Vaykunik, digr Haband, Berdatsor (Qaladr), Koxt,
Mets-Arank (Byk Aran), Arlank, Muxank (Muan), Piank, Pantskank
kimi bir ne rsaq blgsinin ad kilir.910 Mxitar Qo Brd yaxnlnda Paris (Bars) kndinin adn qeyd etmidir. Burada olan Boris toponimlri gstrir ki, Qarabada bars boylar yaamdr. XIX sr qdr
903

, III. 1.6.
Q.V. Ksenofontovun 1921-1926-c illrd saxa boylar arasnda Er Soqotox Elley
v Omoqon Baay motivind toplad tarixi rvaytlrin birind deyilir: Er Soqotox
Elley gneydn glmidi, deyiln gr, onun atas tatar soyundanm, ad is Arsaax
imi (. , 1977, 34).
905
, 1989, 116; , 1999, 131 (Yaqut, I. 152).
906
, 666.
907
Kalankatl, 1983, 120.
908
Bzi tdqiqatlar Urartu yazsnda ad ken Urtex//Urtexini v Strabonun qeyd
etdiyi Orxistena yeradnn sonralar Artsax (Arsak) klin ddyn gman edirlr
(, 1989 , 15, 17; , 1986, 104); Lakin bu adlarn kilisiz formalar
olan n Orxist, n d Urtex adnn Artsax klin dmsi n fonetik sas yoxdur.
gr Orxist v Urtex eyni blgnin addrsa, onda bu blg Gy glnn gney-dou
yaxasndadr. Bel ki, urartularn m..713-d tutduu Urtex blgsi burada idi ( 1970, 263-264).
909
Kalankatl, I. 14; M. Xorenatsi d rsaq brahim peymbrin arvad Xettura soyundan sayr (, II. 1). Bu is rb qaynaqlarnda Kantura soyudur v rblr
Azrbaycana glnd azr trklrin bni-kantura (kantura oullar) deyirdilr.
910
, 1858, 338; , 1977, 37.
904

426

Qarabada azr trkcsind danan berezlr boyu vard.911 F. Mmmdova yazr ki, halisi qarqar, uti, hun, xzr v basil boylar olan Arsaq
vilayti masir Dalq Qaraba v Mil dznn bir hisssini hat edirdi.912 Q. . Qeybullayev is bu sraya dondar, sadak, xorus, trtr, tirke,
peeneq, quu, saqa (ki), alban, aran v baqa trk boylarnn adn
lav edir.913 Burada arsaq (part) soylarndan parnlar da vard. Bu parnlara rk (orox) ay hvzsind d rast glmk olur. Bzn parn boyu
abar boyu il qarq salnr. Halbuki abarlar daha qdim alardan bat
trklr iind vard v antik dvrn yazarlar onlar saqalardan nc verir. Arsaq blgsinin sas boylarndan biri d qarqarlar idi. Alban elind
yaayan qarqar boylarnn daha qdim alarda n Asiya, Quzey Qafqaz,
Orta Asiya blglrind grndyn yuxarda yazmdq.
Adam rayonunun razisindn Kr axan Qarqaray v Qaraban
dalq blgsind olan Qarqarda oronimi gstrir ki, qarqar boylar dzn, hm d dalq blgd yaayrmlar. Yaqut l-Hmvi Beylqan
yaxnlnda Karkar hrinin adn kir.914 Hay qaynaqlar qarqar boyunu Aran (rn) soyundan sayr.915 M. Xorenatsiy gr, Qarqar byliyi
Mil dznd yerlirdi, Matos buradak oxsayl qarqarlar n lifba
dzltmidi.
Qarqar byliyil Xzr arasndak razilr qaynaqlarda Kaspiana
kimi verilmidir.916 Kaspianann sonralar Balasakan adlanmas v burada
Bilsuvar yeradnn ortaya xmas da diqqti kir. Araz aynn hr iki
trfindki Muan hat edn Balasakan adn bzi aradrclar hun v
saqa boylar il balayr.917 Kaspi boylarnn adn ks etdirn Kaspiana
is hay qaynaqlarnda Kasbk//Kazbk klind keir.
911

, 1991, 179-181.
, 1986, 104.
913
, 1990.
914
, 1999, 117.
915
, II. VIII. (1958, 84).
916
Urartu anda Polad blgsindn aada Xzr il Urmu arasnda Zikertu (Saka)
blgsi v burada Brd (Parda) hri vard. Antik a v hay qaynaqlarnda Kaspiana
(Kaspk) vilaytinin ad kilir, onun bat trfind indiki Qarabada is Saka v Arsak
blgsi v Brd (Partav) hrinin ad verilir. Buradak Kaspi-Saqa qonuluu 15-ci
hmni satrapiyasnn formalamas n d sas olmudur. Daha gneyd qalan kaspilr is 11-ci satraplqda yer almlar. . M. Dyakonov Kaspi (Paytakaran) blgsini
Qarabada verir (, 1956, 448).
917
, 1971, 423; , 1991, 98-99.
912

427

Strabonun verdiyi bilgiy gr, m.. II srd Ermniyd hakimiyti l alan Artaes midiyallarn (Azrbiqan) Kaspiana blgsini zbt
etmidi. Baqa bir yerds Strabon yazr: Kaspiana Alban lksin aiddir.918 Grndy kimi, yazar biri Azrbiqan, digris Alban elind olan
iki Kaspi blgsindn danr. Artaes albanlarn deyil, midiyallarn Kaspi
blgsini tutmudu, bu blg Xzr yaxasnda yox, Azrbiqann quzeybat blgsi kimi Ermniy lksinin yaxnlnda idi. Lakin Strabonun
deyimini yanl yozan bzi tdqiqatlar kimi F. Mmmdova da yazr:
Kaspiana (Paytakaran) m.. II srd ermni ar I Artaes trfindn tutulmu v m.. 55- qdr Armeniyann trkibind olmudur.919
Haylarn blglr zr hrbi qvvlrin aid sndd 3 min atls
olan Kaspi knyaz Ggr (Qoqar) blgsin aid qrupda verilir.920 vvla,
mrzbanlq dvrn aid olan bu sndd ad ken Kaspi Xzr dnizi
trfdki Kaspi (Kaspiana) ola bilmzdi, nki hay yazarlarnn zlri d
deyir ki, hmin ada doudak Kaspiana Ermniyy aid deyil. kincisi
d, doudak Kaspi vilaytinin o qdr az atls ola bilmzdi. Bellikl,
sndd Kaspi adl kiik bir blgnin hrbi qvvsi verilmi v o blg
Ggr yaxn olduundan eyni qrupa dmdr. Mhz vaxtil Artaesin
ber v Azrbiqan ellrindn qopard torpaqlar Strabon bir-birin yaxn
blglr kimi vermidir: Xorzena, Qoqarena, Kaspiana, Basaroped v b.
A. E. Krmski v V. F. Minorski kimi tannm alimlr d Artaesin
Kaspiana blgsil brabr Midiyadan qopard Basaroped v Favnitid
(Favnit) blglrinin Krn sa sahilind olduunu qeyd etmilr.921 Hay
yazar N. Emin gman klind olsa da, bu toponimlrin (Basaroped v
Faunit) yuxar rmniyd hanssa blgnin thrif olunmu adlar ola bilcyini sylyir.922 T. M. Mmmdov is Basaropedin qarl kimi hay
qaynaqlarnda Vaspurakan adnn ilndiyini qeyd edir.923
Qaynaqlar v blli toponimlr gstrir ki, Kaspiana//Balasakan vilaytind saqa, suvar, bulqar, kaspi, alban, hun, xzr, aacri boylar
918

Strabon, XI. 14. 5; XI. 4. 5.

, 1986, 98.
920
, 1971, 282.
921
Bax: , 1987, 14; Y. A. Manandyan da Kaspini Axska blgsind, kemi
Ggr vilaytind verir (, 1939, 74).
922
, 1858, 343 (2-ci qeyd).
923
, 1977, 24-25; Vaspurakan Azrbiqanla Ermniy arasnda idi.
919

428

vard. Kaspianann bat trfind mrkzi Beylqan (Baylakan) hri

olan v qaynaqlarda Alban elinin Paytakaran klind ad ken gney
vilayti vard. Hay qaynaqlarnda Paytakaranda Arospican, Atli, Alevan,
Rotibaa, Baanrot, Baqavan kimi blglrin ad kilir.924 Sadalanan bu
toponimlrd aras-bi yurdu, atl, alvan, baa//baan ay, baa
yurdu deyimlri aydn seilir. Tarixdn bllidir ki, Sasani hakimiyti
Paytakaran vilayti il yaxn laqd idi v V srin ortalarnda Gney
Qafqaz xalqlarnn antipers syanlarna qoulmurdu. Hl 336//337-ci
illrd pers ah II apurun thrikil rsaqsoylu maskut elbyi Sanatruk
Paytakaranda trk v qafqazdilli boylardan byk qoun dzldib Ermniyni ial etmi v bir il sartd saxlamd.925
Alban elinin Arsaqdan Ermniy lksin qdr uzanan bat vilayti
Snik Gyc gl il Araz arasnda masir Zngzur-Drlyz mahaln hat edirdi. Urartu andan sonra buralar Saqa elinin mrkzi blglri idi. M. Xorenatsi Syunik adn mifik soybabas Sisakla balayr v
lknin adnda daha dzgn v tmiz formann perslrin Sisakan deyimi olduunu vurulayr.926 Sisiyan toponimi d Snik adnn deyil, Sisakan adnn sonrak thrif olunmu formasdr.
. Rstmliy gr, Sisakan ad si-sak(an) trkibli olub si v sak
boyadlarnn qoa (sisak) ilnmsini ks etdirir.927 Bizc, daha vvllr
burada boyad si deyil, su olmudur, nki Mana eli anda Arazdan
gneyd bir ne blgd yaam su adl trk boylar vard v bir ox
trk boylar kimi su (sub//suv) boyu da Arazdan quzey keib buradak
blglrd yerlmidi. Bel ki, 1975-d Sisiyan hri yaxnlndak
ay qranda taplan Urartu yazsnda bu blgnin ad Su-lu-qu (Suluq)
klind verilmidir.928
Snik vilaytind Erinck, axuk, Gelakuni (Glk-uni), Kusakan,
Tselak, Qoxtan (Ordubad), Haband v baqa blglr vard. Bzi hay yazarlar Naxvan blgsini Vaspurakan vilaytin aid edirlr, lakin Vas924

, 1958, 338.
, III. 3-6; Kalankatl, I. 12.
926
, I. 12.
927
, 1998, 96-98; Vaxtil De. Lagarde yazrd ki, lknin ad nc Si olmu,
saqalar burada mskunlaandan sonra saqalarn Si yurdu anlamnda Si-sakan kimi ilnmidir. Bu frziyni qbul etmyn N. Adons hmin yeradn si-s-akan trkiblrin
ayrr v daha nc Siunik (si-uni-k) variantnn ilndiyini yazr (, 1971, 421-423).
928
, 236; Qdim hay yazlar bunu (Tsluk) klind qeyd edir.
925

429

purakan Arazdan aa razilri hat edir. Naxvan Snikd mrkzi

blglrdn idi v grnr, vxtil Urartu qounlar bura da glib xmdr. 929 ox gman ki, urartu boylarndan biri olan nax uruunun (protoeenlrin) bir qismi Vedibasar-Naxvan arasnda oturmudur.
Hay tarixisi Sebeosa gr, VI srin ortalarnda Snik knyaz Vahan
Ermniy Mrzbanlndan ayrlm v pers ah Xosrovdan Sisakan divann Dvindn Paytakarana krb, Atropaten hrlrinin siyahsna
daxil etmyi v stlrindn ermni adnn gtrlmsini xahi etmi v
bu xahi yerin yetirilmidir.930 Ermniy snrndak Snikd hay dilinin
tsiri (alban > avan dyimsi) islamdan sonra grnmy balasa da,
xristian haliy kilis vasitsil tsir etm chdlri vvllr d olmudur.
Lakin bu Alban vilayti bzn Azrbiqana tabe olsa da, myyn dvrlrd avtonomiyasn saxlaya bilmidi. Vaxtil N. Adons yazrd: Sisakan
corafi v etnik baxmdan Armeniyadan bir qdr knarda idi.931
Grnr, Snikd trk dillrinin d dialektind danan boylar da
vard, nki z//d dialekt frqini azr v part (rsaq boyu) deyimlril ks
etdirn Azrbiqan//Adrbiqan adlarnda olduu kimi, ox gman ki, Uruz
(Oroz) ad da bir ne part ahnn dad Orod variantnda grnr v
bu variant Urud kndinin adnda qalmdr.
Bellikl, vilayt v blglr zr rast gldiyimiz etnik blglr Alban elind saqa, massaget (maskut), kaspi, su, suvar (savir), abar, qamr,
bulqar, xzr//azr, dondar, ggr, qarqar, trtr, aacri, peeneq, kazax,
alban//aran, hun, sadax, tirke, ol, bars (barsil), xoruz, quu adl trk
boylar olduunu srgilyir. Alban elinin bat qonuluunda qeyd etdiyimiz ggr, kngr, kazax, bulqar v baqa boylar Alban elinin daxili blglrind d grnr ki, bu da etnik demoqrafiyada tbii haldr. Bel ki,
eyni ad dayan boylar bir-birin yaxn v uzaq blglrd mskunlaa
bilir. Nmun n qeyd edk ki, Ggr (Quqar) vilaytindki kngrlrin iind qazaq (kasax), qaraba, dmiri boylarnn ad v sonralar hmin kngrlrl bal cinli, hsnli, boyhmd (hmd boyu), qzlhacl
boylarnn ad Azrbaycann mxtlif blglrind ortaya xan etnotoponimlrd ks olunmudur.
929

Hayca soylular siyahs olan Qahnamaq yazsnda naxeri soyu qeyd olunmudur
(,1971, 262).
930
, 1977, 84; , 1986, 107.
931
, 1971, 220-221.

430

Alban elind hrlrin yaranma sbbi bir trfdn sosial-iqtisadi

inkiafla, dvlt qurumlarnn formalamas il bal idis, digr trfdn
n Asiya blglril hrbi-siyasi v ticart laqlrin artmas da byk
hrlrin salnmasna tkan verirdi. Hl Kr-Araz kulturu alarndan
Gney Qafqazn mxtlif yerlrind halinin tbqlmsini, varl-kasb
blglrin ortaya xmasn, tunc dvrnn ortalarndan balayaraq bzi
ykskliklrd siklopik mdafi qalalarnn v mnasib yerlrd yaay
msknlrinin yarandn grmk olur. Ona gr d Alban elinin yarand razilrd hrlm glnyinin myyn tarixi kemii vard v
m.. IV srin sonlarndan ortaya xan Alban dvlti zndn ncki yarmkri saqa boylarnn qurduu Saqa elinin dou blglrind qalan kiik bylik v drbyliklr sasnda yaranm v bu adan hrlrin
say artmaa balamdr.
Qaynaqlar Alban elind oxlu hr, qala v yaay msknlrinin
adn kir.932 Arxeoloji qaznt Alban hrlrind yksk yaam kulturu
olduunu gstrir, burada mbdgah, tsrrfat, inzibati, ticart, sntkarlq tikililri cmiytin sosial-iqtisadi inkiafn srgilyir. Tikinti material
kimi iy v bimi krpidn, dadan istifad edilir, damlarn kirmid rty olurdu. hrlr daha ox kult yeri, ticart mrkzi v qalalar trafnda ml glirdi. . A. Babayev yazr ki, Alban hrlri lknin siyasiinzibati, ideoloji, iqtisadi v mdni mrkzlri idi.933
Plininin I srd adn kdiyi Qbl hri VI srin vvlin qdr
Alban elbylri v arxiyepiskopun oturduu mrkz idi. Grnr, bu adan is Xzr dvltinin inzibati mrkzi olmudur.934 Savir, bulqar, barsil
boylarnn da yaad Qblni rb qayna Xzr hri adlandrmdr. Qbl alban boylarnn ilk ba hri olduundan bu adn ba
(kapa//qafa) v qafatas anlaml qdim trk sz kapala il bal yaranmas mmkndr. 935
932

Klavdi Ptolemey (70-147) Alban elind bu hrlrin adn kir: Telayba, Gelda,
Albana, Qaytara (Qanqara), Taqoda, Bakriya, Sanua, Dehlane, Niqa, Moseqa, Samunis,
obula, una, Embolaya, Adiabla, Ablana, Mamexiya (Samexiya), Ossika, Sioda, Baruka, Xabala, Xabota, Moziata, Misia, Xadaxa, Alam, Tilbis (Ptol. Geoqr. V. 11. 2-5).
933
, 1990, 183.
934
, 1959, 254.
935
Hun-saqa boylarnda qafatasndan hazrlanm kasadan (kapala) ind gman edirdilr ki, kafatas sahibinin ruhu ona keir. Knyaz Svyatoslav ldrn qpaqlar da onun
qafatasndan bu amacla istifad etmidilr (, 2004, 153).

431

Saqalardan ayrlm pard (bart) boyunun yaad yerlrd Barda

toponimi yaylmd. Orta Asiya v Xzrin drd trfind ortaya xan
bel etnotoponimlrdn biri d m..VIII srd Shnd dann tyind
idi.936 551-dn Alban katolikoslarnn mrkzin v 630-dan mihranilrin
qrargahna evriln v hay qaynaqlarnn Partav klind verdiyi Brd
hri V srd yenidn qurulmudu.937
Alban tarixisinin Albaniyann byk hrlrindn biri kimi qeyd
etdiyi Tsri hrinin adn Q. . Qeybullayev Diri (Tiri) klind brpa
edrk yazr ki, Diri qala v Diri kndi Zngilanda Oxu ayn Araza qovuduu blgd idi.938 Yunanllarn yerldiyi Yunan hri stxriy
gr Brddn 40 km, Beylqandan is 35 km msafd yerlirdi. Qaynaqlarda Xunan, Hnarakert klind veriln Hunr (Hunan) adl hrqala Alban elinin bat snrnda olub, Xrami il Krn qovuduu blgd
idi. Hay tarixisi Yeliey gr, Xalxal hri Alban elbylrinin qlaq
yeri saylrd.939 Masir Tovuz rayonu razisind olan albanlarn Xalxal
hrinin ad el qlaq yeri anlamnda idi. Bel ki, Gney v Quzey
Azrbaycanda qlaq yerlrinin azr dilind xalxal sz il bildirilmsi
bllidir. K.V. Trever yazr ki, Alban hrlrini sadalayan Plini Alban aynn mnsbind verdiyi hrin adn Qaytara v Qanqara klind
yazmdr.940 Alban aynn mnsbi Aberonda idi. Bellikl, yuxarda
blglrin adnda grdymz kimi, digr yer-yurd v hr adlarnda da
Albana (alban), Aran (rn), Qarqar (qarqar), Qanqar (kngr), Brd
(part), Xunan//Hnarakert (hun), Otena (uti), Gelda (gel), Yunan (yunan)
v baqa etnotoponimlr rast glmk olur. Baxmyaraq ki, bzi tarixilr
Arsaqda hay axtarr, lakin trkibind hay ad olan etnotoponimi burada
tapa bilmirlr.
Alban elinin kulturuna aid dyrli bir kitab yazan C. Xlilov qeyd
edir ki, bugnk elmi sviyy gr lknin etnik snrlarnn htta txmini
myynldirilmsi mmkn deyil.941 Lakin bu da bir gerklikdir ki,
936 URU

Parda (, 49, 79; 54, 28; , 157).

Grnr, hmin ada bu hrin Firuzabad adlanmas bu sasani ahnn Brdni inzibati mrkz evirmk n orada apard tmir v yenidnqurma il bal idi. Hay
yazar Tovma Artsruni is Brd hrinin Qarqar dznd olduunu qeyd edir.
938
, 1991, 76; Alban tarixi baqa bir hr-qala kimi Tri adn da kir.
939
, 1971, 223.
940
, 1959, 139-140.
941
, 1985, 9.
937

432

mvcud olduu mddtd dvltin siyasi-inzibati snrlar zaman-zaman

dyis d, lknin etnik corafiyas nisbtn stabil qalr. Alban elind
etnik snrlarn dqiqldirilmsi n hmin ada yaam tarixilrin
verdiyi blglr nmlidir.
Hirkanlarla arilr arasnda tapir boylarnn yaadn yazan Strabon Kaspi dnizi yaxalarnda zyuxar
getdikc hans boylarn olduunu bel sadalayr: hirkan,
amard, anariak, kadusi, alban, kaspi, viti v skitlrcn
(adn bilmdiyi) mxtlif boylarn da ola bilcyini
qeyd edir: 942 Aleksandriyal Dionisi is hmin boylar
yuxardan zaa sralayr: skit, unn, kaspi, alban, kadus, mard, hirkan, tapur.943 Klavdi Ptolemey d Kaspi
dnizinin quzey-bat yaxalarna yaxn ud, olond, isod
v qerr boylarnn yaadn yazr.944 Grndy kimi,
I-II sr yazarlar Kaspi dnizinin bat yaxalarnn etnik
durumu bard myyn bilgi verir. Bu boylardan hansnn Alban elin aid olduunu is digr qaynaqlardan
yrnmk olur.
Adtn, Alban dvltinin etnik trkibindn danan uzmanlar nc
Strabonun Albaniyada 26 xalq (tayfa) vardr deyimin syknirlr. Lakin Strabonun hmin cmlsi mntiqsiz bir sylmdir: vvllr hr zl
dilin z hkmdar (basilevsi) vard, onlarn dillrinin say is 26 idi.945
Grndy kimi, burada shbt tayfa v ya xalqdan yox, dildn gedir v
hr dilin (?) guya z hkmdar varm. Alban elind htta eyni trnd
mxtlif dillrd dua oxunduunu Alban tarixi d vurulayr: Mxtlif
dillrd oxunan dualarn rngarng sslri el mhtm idi ki, sanki
yerin z uca ssl oxuyurdu.946 Bli, Alban elind ayr-ayr dillr vard
v bu dillr daxilind bir-birindn kskin frqlnn dialektlrin olmas da
tbii idi. randilli boylar Strabon yaad dvrdn drd-be sr sonra
942

Strabon, XI. 8. 8.
A. Hakopyan bu srada kadus il alban boyunun yerini dyimidir (, 1987, 39).
944
Ptol. Geogr. V. 8.
945
.
(Strabon, XI. 4. 6); gr Strabon verdiyi bu dolaq fikirdn sonra
Alban elind ilnn dillrin (v yaxud yaayan boylarn) adn ksydi, Azrbaycan
tarixin vzsiz xidmt gstrmi olard.
946
Kalankatl, I. 21.
943

433

Alban elin krlmd, yazarn vaxtnda is aada grcyimiz kimi

lkd yalnz bir ne qafqazdilli v oxlu trkdilli boylar vard.
Nzr almaq lazmdr ki, Alban lksindki boylardan oxunun
ad Saqa eli anda mumi saqa etnonimi, sonra kaspi etnonimi altnda grnmdiyi kimi, alban boylarnn ndrliyil trk boybirlmlrinin yaratd Alban eli anda da yerli oturaq trk boylarnn, htta
bzi qafqazdilli boyun da ad mumi alban etnonimi il verilmidir. Bu
v ya digr boyun zl adn yazarlar yalnz bzi hallarda kir. Etnonim
bildirn szlrin bu zlliyini gzard edn bzi tdqiqatlar Alban elindki yerli trk boylarn grmk istmir, yalnz quzeydn gln yarmkri trklrdn bhs edirlr. Htta bugn trk ellrind alban//alpan v
aran adl trk boylarnn varln gr-gr Alban elini quran v alban,
aran adlanan boyun trk olmad haqqnda absurd fikir sylyirlr.
Msl burasndadr ki, bzi tdqiqatlar bel absurd fikirlrini
bilrkdn sylyir. Msln, V. Q. Kotovi ran, Qafqaz v Dastan
toponimlrind grnn qol, gl, ay, yar kimi szlrin Gney Sibirdn
Dunaya qdr yayldn v bu szlri yayan etnosa aid antropoloji tipin
v arxeoloji kulturun m.. II minilin sonu, m.. I minilin vvlind eyni
olmasn qeyd edir, lakin btn bu blglrin trklr deyil, keltlr aid
olduunu yazr.947
Tarixi corafiyada etnik snrlarn myyn edilmsind dil blglril yana, hans boyun tanrlq, atprstlik, yhudilik, xristianlq
dinin tapnmas haqqnda tarixi qaynaqlarn verdiyi blglr, etnoqrafik
zlliyil qdim tarixilrin diqqtini kn ayr-ayr boylar haqqndak
mlumat da nm dayr. slamaqdr Alban elind sadalanan dinlrin
hams vard v mslnin tinliyi bundadr ki, burada eyni din mxtlif dillrd danan boylar tapnrd, dinayr qarda saylan eyni boylar
da mxtlif dinlr tapnrd v lkd dindyim olay da yaanrd.
Lakin el boylar var ki, qaynaqlarn verdiyi blglr gr konfederativ
boybirliyinin yaranmasnda onlarn itirak bh dourmur. M. Xorenatsi
v M. Kalankatl yazrlar ki, Uti, Qardman, Tsavdia v Qarqar byliyinin
boylar partsoylu Valarak (Bala) trfindn Alban elin hkmdar tyin
ediln alp-rn hrtli Arann (rnin) soyundandr.948

947
948

, 1974, 206-207.
, II. 8; Kalankatl, I. 4.

434

K.V. Trever is gel, leq, silv v didur boylarn da alban ittifaqna

daxil olduunu yazr.949 Lakin corafi mvqeyin gr, yalnz gellr bu
ittifaqn yaranmasnda itirak ed bilrdi, digr boylar Alban eli qurulandan ne sr sonra xristianln yayld alarda bu birliy qoulmudu.
Yuxarda deyildiyi kimi lpin, silv, didur boylarnn yaad blglr Alban elinin ilk snrndan knarda idi. Antik v sonrak alarda nc albanlarn quzey-dou qonusu v sonra alban boybirliyi iind qeyd olunan leq adl boylarn is sonrak lzgilr aid edilmsi haqqnda fikirlr
vardr. Bzn qdim v yeni etnonimlr uyun gls d, hmin etnonimi
dayan boyun gel (ingiloy) boyadnda olduu kimi etnik kimliyini ayrd
etmk tin olur. Bel ki, bugn Zaqatala-Balaknd mslman, Qaxda
is xristian ingiloylar yaayr. zn gel adlandran bu boyu bzi uzmanlar qafqazdilli, bzilri irandilli sayr.950 Birincilr onlarn grc dilind
danmasn, ikincilr is onlar Gilandak irandilli gilk boylarndan olduunu gman edirlr. Bu sraya gellrin trksoylu olmas ehtimaln da
lav etmk olar. Bel ki, Herodot gelon boyunu aacri (aqathirs), saqa
boylarna qohum sayr, Konstantin Porfirogenet is peeneqlrin bir qolu
kimi Korkut () adl bas olan qila boynu verir.951 Bellikl,
gellrin etnik mnsubiytin dair mxtlif fikirlr mvcuddur. Grc v
azr dilind danan gellrin ikidilli olmas v dinlrini dyimkl ingiloy (yengiloy) adlanmas da buna sbb olmudur, nki xristianl XVII
srin ortalarnacan saxlayan gellrin ksri ah Abbas anda mslman
olub ingiloy adland, lakin XIX srin ortalarnda ingiloylarn bir hisssi
yenidn xristianla qaytd. zlrini gel adlandran ingiloylarn torpa
daha batda olduundan bir qismi Kaxetiyann trkibin qatlmdr.
Olsun ki, vaxtil Alazan ay hvzsind Alban elinin quzey-bat
blgsind yaayan er (her) adl alban boyu bugn zn er adlandran
douqafqazdilli qrz, haput boylarndan imi. Grc v hay qaynaqlarnda Hereti//Her//Erk klind veriln bu blg d sonralar Kaxetiyann
trkibin kemidir. Grnr, erlr Kaxetiya knyazlnn gclndiyi VIII
srd grclmilr.
Alban elind mxtlif boylar olduunu qeyd edn Alban tarixi
kitabnn yazar Qafqaz dalarnn tklrin qdr mskunlam halini
949

, 1959, 46.
, 1991, 167-173.
951
, IV. 10, 102, 108-109; , 1989, 154.
950

435

quzeyli, glm xalq, vhi Qafqaz xalq adlandrr.952 lbtt,

yazar xristianln qat tssbkei kimi quzeydn glnlr deynd bzi
vaxtlarda lknin i blglrin girib yama edn, xristianln yaylmasna mane olan tkc qafqazdilli boylar deyil, eyni olaylarda itirak edn
trk boylarn da nzrd tuturdu. Qafqaz dalarn ab m.. II minild
Gney Qafqazdan kerk n Asiyada yerln qafqazdilli hurri-urartu
boylarndan I Bitikd bhs etmidik.
Qafqazdilli boylar. Bugn Azrbaycanda yaayan avar, udi, lzgi,
saxur, qrz, buduq, haput v baqa qafqazdilli boylarn oxu Qafqaz dalarnn gney tklrin keib burada yerlnlrdir. nc alban boylar
birliyind itirak etmyn ilb boyu Alban elinin trkibin sonralar daxil
olmudur. Qdim qaynaqlarda ad ilb, tsilb, silv, ilv klind ken
ilblr Dastann gney-bat blglrind yaayrd. Uzmanlar ilblri
masir qafqazdilli avar xalqnn cdad sayr.953 Grnr, hay qaynaqlarnn cib klind verdiyi v nc Dastann Saxur (Tsaxur) kndind
yaayan saxur boyu da ilblrl eyni kkdn idi. Bu qafqazdilli saxurlar
zlrini yixb adlandrrlar ki, bu cib//yixbi dialekt frqi ola bilr. nc
Tufanda yrsind, sonralar is Xnalq (Xenilq) kndind yaayan douqafqazdilli khtlr (khtid) antik yazarlarn qeniox (qeni-oq) klind
qeyd etdiyi boydur. Grnr, zlrini kht, yegan kndlrini is Keti
adlandran bu boya qonu alban trklri qeni uruu anlamnda qeni-oq,
kndlrin is Xenilq (Qeni-lq) demilr. Bu baxmdan buduq boyunun
da ad diqqti kir. Gman ki, burada albanlarn boybirliyin (budun)
baqa dilli bir uruun (oq) qoulmas buduq (bud-oq) klind ks olunmudur.
Bugn Azrbaycann quzeyind yaayan azsayl xristian udi xalq
alban boybirliyin ilk qatlan douqafqazdilli uti boyunun qal saylr.
Lakin udi//uti mslsini zmk o qdr d asan deyil, nki bu etnonim
baqa-baqa dillrd danan xalqlarda da vardr: ud adam anlamnda
udmurt finuqor boyu, hunlarn iind uti-qur, uti-dur v Plininin quzeyd
qeyd etdiyi uti-dor(s) boylar, ahsevn toplumunda udulu trk boyu, hminin udiut (udi-ut) monqol boyu v Udinsk etnotoponimi. Ona gr d
hllik elmi hllini tapmayan v ayrca aradrmaya ehtiyac olan bu dolaq mslni biz d aq buraxrq. Buradasa ancaq bzi istiqamtverici
faktlara diqqt verilmsi grkir.
952
953

, 1987, 260.
Geni mlumat n bax: 1991, 154-155.

436

Yuxarda Uduri-Etiuni blgadnn hl urartu yazsnda yer aldn demidik. Bzi yazarlar uti v alban etnonimlrini sinonim sayr
v alban lifbasnn uti dilin aid olduunu gman edir. Onlarn fikrinc
Qarabadak utilrin I Pyotra yazd mktubda biz avanlar (albanlar)
milliytc utilrik deyimi d uti-alban eyniliyin sas verir.954 Lakin bu
deyim onlarn eyni boy olduunu deyil, frqli boylar olduunu ifad edir.
Bel ki, tkc utilr deyil, Alban elind yaayanlarn, zllikl albanlarn
gerkldirdiyi boybirliyin daxil olan boylarn hams zn alban saya
bilr. lifba mslsin gldikd is, onun udi//uti dili n deyil, qarqar
dili n trtib edilmsi, hm d bunun axzr yazsna uyunladrlmas I Bitikd rh olunmudur.
Yuxarda qeyd etdik ki, Xzrin bat yaxasnda yaayan boylar sadalayanda Strabon viti boyunu alban v kaspilrdn quzeyd verir. gr
bunlar utilrdirs, onda alban v uti adn yana kn yazar onlar eyni
boy saymr. Plini skit boylarndan (scytharum populus) sayd udinlri
albanlardan quzeyd, utidorslar da onlardan yuxarda verir.955 Ptolemey
d ud boyunu burada qeyd edir.956 Qaynaqlarda ken ud//udi//udin boylarna aid faktlar sadalayan A. H. Hakopyan udinlrin utilr olmadn
yazr.957 Qafqazdilli boylarn quzey blglr enmsini son dvrlr aid
edn Azrbaycan tarixilrin gr qafqazdilli udilr Qbl blgsin
lknin quzey-dou yrlrindn glmilr.958
randilli boylar.Yuxarda Albaniyann ari lksi olmadn deyn
Markvart, Hbmann, Minorski kimi tannm mtxssislrin irandilli
boylarn Quzey Azrbaycana kmsini Sasani anda tikiln mdafi
zolaqlarna yerldirilmsil baladqlarn qeyd etmidik. Tarixdn bllidir ki, m.. I minilin ilk yarsnda Asur arlar bir ox yhudi boylarn
rana krmd. Pers dilini randa ikn mnimsyn yhudi kknlrin bir qismi V srdn balayaraq Sasani ahlar trfindn Alban elinin
quzey-dou blglrind yerldirilmidi. Bugn da cuhudu adlanan
hmin tatdilli, daha dorusu irandilli yhudilr ski dinlrini saxlamlar.
Bugn Azrbaycanda yaayan tat, tal, krd, pars, lahc kimi irandilli
xalqlarn bir qismi yerli alban boylarndan (kadus, krd, dal) olub, gl954

, 1951, 138; , 1991,64; , 1993, 41.

Plin. Nat. Hist. VI. 38-39.
956
Ptol. Geoqr. V. 8. 23.
957
, 1987, 81.
958
AT, 1996, 94.
955

437

m irandilli boylara qarb onlarn dilini mnimsmilr. Bel ki, Balasakandak krdlr trk yarmkrilri (trk krad) idilr. randilli krdlrs Quzey Azrbaycana Alban eli anda deyil, sonralar XV-XVI v
XIX srlrd Azrbaycann bat dalq blglrin kmlr. randilli
tatlar arasnda yhudi, xristian v mslman dinlrin tapnanlar vardr.
amax, Dvi, Xamaz rayonlarnn Mdrs, Kilvar, Xamas kndlrind yaayan xristian irandilli tatlar XIX srin vvllrin qdr bu
dili saxlamd.
Bzilri part boylarndan olan rsaq, mihran v parnlar da irandilli
sayr. Lakin hmnilrdn sonra hakimiyt gln partlarn hakim tbqsinin sonrak slcuqlu sultanlar kimi dftrxana ilrind pers dilin
stnlk vermsi hl onlarn irandilli olmasn gstrmir. Alban elbyi
Cavanirin mnsub olduu mihran ailsi d partsoylu idi.959 Qaynaqlarn
verdiyi bilgilr rsaq (varsaq) boyunun da trk olmasn srgilyir.
Arsaq-Qaraba vilaytinin etnik trkibini ouz-slcuq boylarnn
gliin qdr qaynaqlarda minil boyunca aradran Q. . Qeybullayev
yazr: Burann kkl halisi trkdilli saklar, albanlar, aranlar, qarqarlar,
hunlar, qoroslar, peeneklr, qpaqlar v xzrlrdir.960 Btv Qafqazn
etnonimikas zrind illrl aradrma aparan bu zhmtke alimin dediklri dorudur, lakin sadalad srada myyn boluq vardr, bel ki,
hmin sraya qaynaqlarn Arsaq vilaytind qeyd etdiyi bars, trtr, kngr, aacri, rsaq (varsaq), mihran v baqa boylar lav etmk olar.
Trk boylar. Alban elinin etnik trkibind trk boylarnn aparc
rola malik olmas bh dourmur. mumi saqa, kaspi, xzr, alban etnonimlri altnda grnms d, zaman-zaman n xb ad tarixi blglr
dn yerli trk boylar il brabr, vaxtar quzeydn hunlara qoulb gln, bzn d vaxtil trk etdiyi blglr qaydb yerln yarmkri
trk boylar Alban elinin sas etnik toplumu idi. K. V. Trever yazr ki, alban boyunun ndrliyil Strabona gr 26 boyun birlmsi alban xalqnn formalamas il nticlnmidir.961 Alban elinin siyasi tarixi d bu
boylarn birlmsini gerkldirn amil idi. Bel ki, alban (alpan) boyunun aktivlmsil balanan boylarn ittifaq Alban dvlt adn, Alban
lk adn v yeni alban xalqnn (budun) adn ortaya xard.
959

, 1963, 29.
, 1990, 126.
961
, 1959, 44.
960

438

Alban. Strabon v Byk Plini albanlar v Alban lksi haqqnda

m.. IV-III srlrd Aristobul, Patrokl v Eratosfenin mlumat verdiyini
yazrlar.962 Plini Xzrin albanlar yaayan hissd Alban dnizi adlanmasn qeyd edir, Tasit Qafqaz dalarnn Drbnd uzanan hisssini Alban
dalar adlandrr. Alban boylar tkc Gney Qafqazda deyil, Orta Asiya trklri iind d vardr.963 Alban adnn daha qdim alarda Gney
Azrbaycanda ilndiyini v mumiytl alban, avan, aran adlarnn
mnyi bard II Bitikd geni rh verilmidir.964
Qafqazda geni yaylm Alban adl toponimlri sadalayan Q. .
Qeybullayev etnotoponimlrin yaranma qanununu diqqt alaraq yazr:
Albaniya adlanan lkd Alban adl toponimlrin mvcudluu yalnz
onda mmkndr ki, alban etnonimi konkret bir tayfa birlmsinin ad
olmu olsun v bu tayfa etnik mnsubiytc baqa tayfalarla yana v ya
qarq halda yaam olsun.965 Dorudan da, alpan//alban etnonimil
yaranm etnotoponimlr mxtlif blglrd grnr: Drbndd Alpan
sddi, Qubada Alpan kndi, Kaxetiyada Alvan dz, Albani kndi, Drlyzd Elpan (Alpan) drsi. Qaynaqlar Snkd alban soylu xristian
Beniamindn bhs edir. Eyni szlri alban adnn sinonimi olan aran etnonimi haqqnda da sylmk olar. Bel ki, Arsaqda Byk-Aran kndinin
adndak bu etnonim hm d lknin Aran adlanmasnda grnr.
Albanlarn etnik kimliyi haqqnda mxtlif fikirlr sylnmidir.966
lk df Britaniya ensiklopediyas (I. 1910, 481) trfindn albanlarn
lzgisoylu (udi) olmas fikri ehtimal klind irli srlm, sonrak bzi
tdqiqatlar bu fikri gerk durum kimi qbul edrk kitabdan-kitaba
trmlr. K. Patkanov, B. Ulubabyan, . Smbatyan kimi hay yazarlar962

, 1987, 12.
AT, 1996, 95.
964
Kassilr aid blglrd Albada (alp-ata) v Burra-Alban adlar ilnmidir. Maraqldr ki, Alban Boray ad saxa amanlarnn duasnda da ilnir (nan, 1972, 77).
965
, 1990, 34.
966
Bzi antik a yazarlar Alban elinin adndak alban szn taliyadak Alpa-lonqa
daad il izah etmk istmilr. Pompey Troqun fikrini vern Yusti (III sr) yazr ki,
albanlar taliyann Alban dalarndan glib Qafqazada yerlmilr (, 1987, 19);
Dorudur, taliya il Qafqazda eyni onomastik szlr vardr lakin bu szlri etrusklar
taliyaya aparmlar. Alban adnn etimologiyasn albinoslarla v Balkandak Albaniya
lksinin adnda, otlandiyann keltc Albaniya adnda itirak edn v da adlarnda grnn alp sz il balamaq istmilr. Qafqaz Albaniyas adnda is alpan//alban etnonimi, onun da sasnda igid anlaml alp sz durur.
963

439

nn ayrca alban etnosu yoxdur fikrin etiraz edn F. Mmmdova hunmaskut ar Sanatrukdan bhs edrkn yanl olaraq Xorenatsi il Kalankatlnn mlumatlarn bir-birin zidd sayr.967 Xorenatsi Qriqorisi albanlarn, Kalankatl is maskutlarn ldrdyn demsind ziddiyt yoxdur,
nki Alban elind yaayan trklrin hams alban saylrd v Kalankatl z d eyni boya XII blmd alban, XIV blmd is hun deyir.
Dion Kassi d albanlar massaqet soylu sayr.968 M. Xorenatsi albanlarn
soybabas Aran Xettura (Kedar) soyu il balayr. Priskos is V srd
perslrdn vergi alan kidarit hunlar haqqnda bilgi verir.969 Azrbaycann
tannm tarixilri Kamal liyev v Qiyasddin Qeybullayev alban boyunun trkmnli olduunu geni blglrl sbut etmilr.
Digr antik a yazarlar kimi, albanlarn daha ox heyvandarlqla
mul olub krilr bnzdiyini vurulayan Strabon da alban kiilrinin ucaboy v csur olduunu qeyd edir.970 Bu epitetlr is alban
etnoniminin kknd duran alp sznn anlamna tam uyun glir. Bel
ki, trk dillrind csur igidlr alp-rn, alb-eri, alpaut, alpaut v alp
deyilmidir, el aran (rn) ad da alpan (alban) ad kimi csurlar anlamndadr. Bu baxmdan, alp-rn deyimindki szlrin sinonimliyi eyni
anlam dayan alban//aran adlarna da aiddir. Azrbaycan tarixilri haql
olaraq, alban v aran etnonimlrini sinonim sayr.971 Avarlarn iind alp
boyu da vardr.972 Tannm tarixi S. liyarl Dd Qorqud kitabnda
Alpanlar ba Qazan v A-boz atlar apdrr alpanlar grdm deyimlrind ken alpanlar boyadn haql olaraq albanlarla balayr.973
Bellikl, alp sz il yaranm alban (alp-an) boyadn dayan v
Alban dvltinin yaranmasnda ndrlik edn boylar mxtlif protoazr
dialektlrind alban v aran adlanmlar. Eyni mnada ilnn bu etnonimlrin sasnda lknin ad bzi qaynaqlarda Alban, bzilrinds Aran
klind qeyd olunmudur.

967

, 1986, 18, 176.

, 1992, 73.
969
Priskos, 62, 66, 67, 69.
970
Strabon, XI. 4.1; XI. 4. 4.
971
AT, 1996, 95, 173; Bu adn avan variant is alban > alvan > avan dyimsil ortaya xmdr. Hay dilind daha xarakterik olan l > dyimsi VII Bitikd izah edilir.
972
, 1991, 53.
973
, 1984, 15-16.
968

440

Saqa. Trkibind saqa sz olan saqay, saqar, saxa, aqa, ak, akay, aklar v sair trk boyadlarnn ad bllidir.974 Bu sraya Alban elind
grnn saqat, massaget (mas-saqat), sisak (si-saq), arsaq (r-saq), sakae
kimi boylar lav etmk olar. Grndy kimi, Alban elind saqasoylular
tkc saqa boyad il deyil, trkibind bu boyad olan baqa etnonimlrl
d alban boybirliyind itirak etmilr. Bu durum is tsadfi deyil, nki
qdim tarixilrin qeyd etdiyi kimi, vvllr Araz qranda yaayan saqa
(saqat=skit) boylar m.. I minilin vvlind massagetlrin tzyiqil Azaq
dnizi yaxalarna getmi, m..VII srin balarndasa yenidn Gney Qafqaza qaydb burada Saqa elini qurmular.
Alban eli daha ncki Saqa elinin Gyc gl il Xzr arasndak
razilrind meydana glmidi. Ona gr d Alban elinin trkibind v
bat qonuluunda Saqa etnotoponimlri vard. Bel ki, Gyc glndn
quzey-dou v gney blglr Saqa yurdu adlanrd: Sakasena, Sisakan.
Hr iki blgd ki toponimi d vard. Qaynaqlarn Sakesin, Sakasena,
Sakaen klind verdiyi bu adn trkibind Kambie adnda olduu kimi
sakae etnonimi grnr. Alban elind saqat (saqa-t) etnonimil ilnn
bzi toponimlrd bu boyad saqat >saxat >sahat >saat fonetik dyimlrin uram, sonralar ox yaylm saatl etnonimi ortaya xmdr.
Ptolemey Sarmatiyada zakat (saqat) boyunun adn kir.975 Grnr, antik a yazarlarnn verdiyi skit ad bu etnonimin saqat formas il
baldr. Bu forma qaynaqlarn maskat//maskut klin sald massaget
adnda da vardr. V.V. Radlovun bassaqar (ba-saqar) adl qzl boyunu
qeyd etmsi imkan verir ki, massaget adnda da mas-saget (ba sagat) deyimi brpa olunsun.976
Arsaq blgsinin adnda grnn arsaq boyad is r-saq trkibil
dzlmi v bunun varsa qlnc, varsa havas deyimlrind grnn
varsaq variant da olmudur.977 V.V. Radlov varsak szn trk boyad
kimi izah etmidir. M. Seyidov v Z. Bnyadov da haql olaraq, tarixi
gerkliyi ks etdirn bu fakt tsdiq etmilr. 978

974

, 1991, 90-91; Azr xalq, 2000, 63-97.

, 140.
976
, 1989, 91.
977
, 1989, 38, 60.
978
Bax: , 1989, 173.
975

441

Kaspi. Azrbiqan elinin quzey-dou v quzey-bat qonularndan

danarkn kaspi boylarna toxunmu, onlarn hm d azr v xzr adlanmasnn yalnz dialekt frqi il ortaya xdn izah etmidik.979 Yuxarda
deyildiyi kimi, kaspilr yalnz Xzr yaxasnda deyil, Gney Qafqazn
mxtlif blglrind yaamlar. hmni anda imperiya satraplqlara
blnnd kaspilr qdim Azrbacann hm gneyind XI satrapiyada,
hm d quzeyind XV satrapiyada yer tuturdu.
Bir ox uzmanlar, zllikl Alban elinin corafi snrlarn v etnik
trkibini aradran tdqiqatlar, adtn kaspi boyunun yalnz bir blgd
yaadn gman edir v qdim qaynaqlarda kaspilrin bir-birindn aral
blglrd verilmsini yanl sayaraq, qdim yazarlarn verdiyi blgni
dzltmk istyirlr. Halbuki hr hans bir boyun lk daxilind v ya
qonu lkd mxtlif blglrd yaamas tbiidir. Ona gr d qdim
yazarlar qnamaq deyil, onlarn verdiyi informasiyaya hssas yanamaq
lazmdr. Bu irad qdim Azrbaycann mxtlif blglrin splnmi
kaspi boylar il bal verilmi blglr d aiddir, nki btv Gney
Qafqazda kaspilrin izi vardr.
Antik dvrn tarixilri kaspi boylarn Xzrin gney yaxasnda
(Elbrusda Kaspi qaps) v bat yaxasnda Astara-Drbnd arasndak mxtlif blglrd qeyd edir, Kaspiana blgsini is sasn indiki MuanTal blgsind verirlr.980 Klavdi Ptolemey kaspi adl boylarn hm Azrbiqann (Madann) Ermniyy yaxn bat blgsind yaadqlarn qeyd
edir, hm d Madann dou blgsindn Part lksin gedn yolun Kaspi
qapsndan kediyini gstrir.981 N. Adonsa gr, Van glndn douda
979

Bel ki, hr etnonimin kknd duran qdim az//kaz boyadna topluluq bildirn
(-r, -bi) morfemlri qoulmudur. Qzvin (Kazvin) adnda olduu kimi, kaspi etnoniminin kaz variant qdim hay qaynaqlarnda Kazb, Kazbuni adlarnda qeyd olunmudur
(, 1971, 259); Antik a yazarlar Alban elind Kas etnohidronimi olduunu da
qeyd etmilr. Ermniyd Pompeyin yolundak birinci Kaspi haqqnda Dion Kassinin
mlumatndan bhrlnn Y. A. Manandyan mtndki adn yeni Kaspi (Xospi)
olduunu v rum legionunun hr iki q mhz Kr qra olan bu blgd qladn
dzgn myynldir bilmidir: ndiy qdr tarixi-corafi tdqiqatlarda izah edilmyn bu formann Pevtinqer xritsind Caspiae il mqayissi Pompeyin legionla
66/65 v 65/64-c illrin qn Qoqarena vilaytinin Krqra blgsind qladn
kifayt qdr aydn tyin edir (, 1939, 74); Qdim hay vsiqsind Kaspi
knyaznn Ggr qrupuna aid edilmsi d diqqti kir (, 1971, 282).
980
Strabon, XI. 4. 5.
981
, 1987, 40-42; , 1989, 9-10.

442

yerln Vaspurakan blgsind I minilin ortalarnda Qazrikan knyazl

vard.982 Bu knyazln mxtlif dialektlrd Kaspi v Qazrikan adlanmasna sbb, grnr, qazri//qazari etnoniminin azr//xzr v kaspi boyad
il eyni kkdn olmas idi. Tiflisdn batda Kaspi rayonu v burada arxeoloji blglr gr m.. I minilin ortalarndan yaay yeri olan Kaspi hri vardr. Bugn azr trklri yaayan hmin hrin ad islamncsi
qaynaqlarda da Kaspi klind keir.
Grndy kimi, m.. I
minild kaspi boyunun adna mxtlif blglrd rast
glmk olur. Tarixi qaynaqlarda Drbnd, Kador (v ya
Daryol), Xzrin gneyind
Gdik keidlri Kaspi qaps kimi verilmidir. Tbii ki,
bu keid qaplar kaspilr yaayan razid idi. . M. Dyakonova gr, bir sra boylarn mumi kaspi ad il verildiyini gman etmk olar.983
Kaspilrin gmiilik sahsind bacar onlarn hmni donanmas
n Memfis (Misir) kmiqayranlar srasnda olmas il d sbut olunur.984 Kaspilr haqqnda Elefantin yazlarnda (m..V) maraql blglr
vardr. Papirus zrind aramey dilind yazlm sndlrin oxu ev alqsatqs v digr hquqi aktlarla laqdardr.985 Bu yazlarda Bazu, Baqazuta (bgzut), atibara (qz) Ubil, Darqa (olu) nbuli, ppuli kimi bir sra
kaspi ad kilir.986 Ovidiy is Dunay aynn deltasnda Egis adl qdim
qalann kaspi soylu bir byin tikdiyini v ona z adn verdiyini qeyd et982

, 1971, 321.

983

, 1956, 448; Pomponiy Melaya gr (I.11) onlar Kaspi krfzini hat edir.
, 1989, 9-10; AT, 1996, 49.
985
hmni dvlti m.. V srin ortalarnda Misirdki Elefantin adasnda (Nilin yuxar
axar) hrbi maraqlarn tmin etmk n mxtlif lklrdn, o cmldn Azrbaycandan ora adamlar krmd. Elefantind kaloniya klind yaayan bu insanlarn
iind yhudi, pers v kaspilr d vard (, 1915; Cowley, 1923; Grelot, 1972).
986
Bu yazlarda bir kaspi ailsindn ev alan Azrin olu Anani is yhudidir. Olsun ki,
Azr (Azari) ad brahimi peymbr andan yhudilr iind yaylmd.
984

443

midir.987 Bel bir yerad Xasavyurd blgsind Egiz-tp adnda tkrar

olunmudur.988 Kaspilrin hrbi-siyasi shnd grnmsi hmni ordularnda m..V-IV srlrd Yunan-Pers v skndr-Dara savalarnda itirak etmsil z xr. Lakin bu o demk deyil ki, kaspilr hmin ada
ortaya xm boylardr, sadc, asur-urartu yazl qaynaqlarnn hat etmdiyi blglrd yaadqlar n onlarn ad qeyd olunmayb. Antik
ada kaspi boyadnn geni yaylmas onun qdimliyini gstrir.
Strabon yazr: Alban blgsi saylan Kaspiana ad dnizin (Kaspi)
adnda qalm v indi yox olmu boyun ad il adlanr.989 lbtt, kaspilr yazarn dndy kimi yox olmamdr, bu ad altnda onlar hl
Strabondan sonra da bir ne sr qaynaqlarda xatrlanm v artq baqa
adla tannmlar. Kaspi ad kas//kaz protoazr boyadna topluluq bildirn
-pi//-bi morfeminin qoulmas il yaranmdr. Hmin boyun ad sonralar
eyni anlaml -r morfemil kazar//xzr klind d ilnmidir. Bel ki,
soykk baxmndan kaspilrin yaam Kaspi//Xzr hvzsind xzr
ad il davam etmidir.
Xzr. Yaqut l-Hmvi zndn nc yazlm qaynaqlara saslanaraq yazr: Fars kitablarnda gstrilir ki, Curcan (Grcstan) v Aran
vvllr xzrlrin lind olmudur. Yazar bunu da qeyd edir ki, oxlu
hrlri olan geni Tal blgsi Deylml xzrlr lksi arasnda yerlir.990 Bu halda, xzrlrin gneyd masir Lnkran blgsin qdr
yaylmas grnr v antik a yazarlarn kaspilr aid verdiyi razilrin
rb qaynanda xzrlr aid edilmsi gerk durumu ks etdirir. Xzr
ordularnn 623-dn 799-a qdr Alban elin vaxtar glm tarixlrini
vern Ziya Bnyadov yazr ki, xzrlr Albaniyada 150 ildn artq qalm v bu razid hakimiyt srmlr.991
Alban elindki xzr boylarndan danarkn yalnz xzr adlananlar deyil, qaynaqlarn xzr boylarndan saydqlarn da nzr almaq grkir. Bu baxmdan, xzr boylarndan saylan barsil, bulqar, savir, kabar,

987

, 1978, 100.
, 123.
989
Strabon, XI. 4. 5.
990
, 1999, 58; , 1983, 29; (Mucm l-buldn, VI. 80-81).
991
, 1961, 34; Vaxtil A. E. Krmski d xzrlrin Azrbaycanda bir srdn
artq qaldn yazmd (, 1934); Lakin sonrak tdqiqatlar albanlar yalnz
qafqazdilli vermk n azr//xzr paralelliyi kimi bu blglri d gzard etmilr.
988

444

terna v belncr adl boylarn Alban elind buraxd izlr bugncn

yaayr. Xzrlrl barsil boylarnn yaxn laqsi IX sr Bizans salnamilri Feofan v Nikiforun byk xzr xalq Barsil elindn xmdr deyimil verdiyi mlumatda ks olunmudur.992 Bu qohumlua aid
bilgi osif xaqann mktubunda da vardr.
Barsillr haqqnda hay tarixisi M. Xorenatsi d mlumat verir. O,
Ermniyy km basil (barsil) boyundan hrtli bir kiidn bhs edir,
xzr-barsil qoununun Vnasep Surxap adl byin bal il txminn
216-da ol keidil glib Ermniyd vurumas v bu savada hkmdar
Balan (197-216) lmsindn danr, Qarqar dzndki savada barsil
byinin atd arkann Trdatn (298-330) boynuna kemsi, lakin onun
xilas olub rqibini ldrmsi shnlrini tsvir edir.993
zndn vvlki qaynaqlardan istifad edn M. Xorenatsi m.. II
srd Qars vilaytin yerln kknlrdn bulqar bahadr (vexendur)
Vendann adndan yaranan Vnnd toponiminin hl d (V sr) qaldn
yazr.994 slind, Vndam kndinin ad gstrir ki, venda etnonim imi.
Azrbaycanda Bulqar//Balqar ayad, Bolqar kndinin ad bulqar boylarndan qalmadr, Bulqur (Drlyz) kndinin ad da onlarla bal ola bilr.
Bulqarlar haqqnda macar alimi yazr: Bulqar trklrinin Sibirdn
deyil, Qafqaza daha yaxn yurdlarndan gldiklrini gstrn blglr vardr.995 kiayarasnda ay adam anlamnda bulqar (balqar) v subar
adlarnn sinonim kimi qdim alarda yarandn II Bitikd vermidik.
Bzi tarixilr suvarlarn V srin ortalarnda in snrndan Quzey
Qafqaza, oradan da Azrbaycana gldiyini yazrlar. Halbuki, Klavdi Ptolemey hl II srd Sarmatiyann Avropa hisssind suvar (savar) boyunu
qeyd etmidir.996 Subar elindn danarkn subarlarn hllik elm blli
olan n qdim trk boyu olduunu v onlarn m.. IV-II minilliklrd
kiayarasndan Dou Anadolu v Azrbaycana kilib, buradan Quzey
Qafqaz v Orta Asiya istiqamtlrind miqrasiya etdiklrini yazmdq.

992

, 1993, 16.
, 1858, II. 58; II. 65; II. 85.
994
AT, 1996, 165; , 1858, II. 6; II. 9.
995
Feher, 1984, 6.
996
O, Azaq dnizindn quzeyd aacri (aqatirs), aors v peqirt boylarndan sonra
suvar (savar) v xurs boylarn yerldirir (, 148).
993

445

Arxeoloji blglr gr IV srdn mvcud olan abran hrinin

ad savar//suvar//savir etnonimi il baldr. Menandr 576-da Albaniyada
savirlrin yaadn qeyd edir: Tiberinin vaxtnda rumlu alay balar
Albaniyaya hcum edrk savirlrin iindn v baqa xalqlardan sir alb
Bizansa qaytdlar.997 Suvarlarn adn Bilsuvar toponimi d saxlamdr. Grndy kimi, xzrlr yaxn qohum saylan barsil, bulqar, suvar
boylarnn Alban elind varl islamaqdrki tarixlrd ortaya xr. Bu
sraya kabar (kavar), belncr v osif xaqann yazsndak t.r.na (terna)
adl xzr boylarnn izini saxlam toponimlri d lav etmk olar: Qaraba xanlnda Kabarl mahal, Gyc gl yaxasnda Kavar (Kvr)
blgsi, Zngzurda Ternevit yayla, Ternevit kndi v Baknn Bilcr
hisssi. Hay qayna Tarnovan blgsini Vaspurakan vilaytind d verir.
Bellikl, as//az v kas//kaz fonetik frqlril grnn qdim protoazr boyunun dialekt frqlri il ortaya xan azr//xzr v etnonim qoulan -pi v -r morfemlril yaranan kaspi//xzr formalar geni yaylmaqla brabr, hm paralel, hm d bir sra boylarn mumi ad kimi ilnmidir. Asur qayna m.. VIII srd Krkkl Urmu arasnda Azari
mntqsini qeyd edir.998 Quzey Qafqazda is II srd Azaraba yaay
mskni, Azara hri ortaya xr.999 Burada Azrqala//Xzrqala paralelliyi davam edir, Dastanda kaspi//xzr adlar bir-birini vz edir v
yuxarda sadalanan btn bu onomastik blglr Alban elinin daxilind
v trafnda onlarla turk boyunun minillrl mvcud olmas gerkliyini
srgilyir. Bu oturaq trk boylar ox vaxt mumi saqa, kaspi, alban v
xzr adlar altnda grnms d, myyn mqamlarda ortaya xr.
Alban elind yerli suvar, barsil, alban//aran, qapan, kaspi, muq, baq,
dli, zngi, polad, adl, ggr, qarqar v sair bu kimi oturaq trk boylar
il yana, Saqa eli andan balayaraq saqa, qamr, hun, quu, ol, tal,
krd v baqa bu kimi oxlu bozqr trklri glib mxtlif blglrd yerlmidi. Alban elind grnn uzlar, qovlar, qullar kimi bzi boylarnsa
yerli v ya glm olmas blli deyil. Glm etnonimlrdn bzilrini is
kaduslar (tal) kimi yerli boylar qbul etmilr. Gytrk v macar boylarnn iind grnb etnoqrafik anlam dayan krd ad is yaylaq-qlaq
yaam il frqlnn trk v irandilli boylarn adna evrilmidir.
997

, 1979, 89.
SAA, 1990, vol.V, 229.
999
, 1990, 150.
998

446

Alban elin gln boylarn burada yerlmsi hmin boylarn ad

il bal etnotoponimlrin yaranmasna sbb olmdur. Bel ki, vrnd
(berende) boyad Berenda, Beranda, Vrnd toponimlrind, qaradonlu
boyad Qaradonlu v hay qaynann Korayk blglri srasnda verdiyi
Karatunik toponimlrind, tuq boyad Tu, T toponimlrind v abdal
(eftalit) adlanan ahun boynun ad Abdal, Abdallar, oban-Abdallar, Abdall toponimlrind ks olunmudur.
Gney Azrbaycandan glib Alban elind yerln qapan, qaralar,
su, subar//suvar, bard, zngi (sangi), poladl, soanl kimi bir sra boylarn is glm tarixi blli deyil. Bel ki, sadalanan boylarn quzeyd qeyd
alnma tarixi orta srlr aid olsa da, gneyd onlarn ad miladdan ncki
minillrd grnr. rnyin, bugn Gyc-Vedi (Kotanl) arasnda Soanl yayla vardr, XII sr hay qaynann Qarabada verdiyi Soxanans
yerad buradak Soanl kndinin adnda davam edir, lakin Urmu glnn
quzey-batsnda Soqan toponimi m..VIII sr asur yazsnda verilmidir.
Qarabrkl-qarapapax etnonimind olduu kimi, bzi yerli boyadlarnn trkibindki szlr dyimi, sod, savdey, sadak, sadakl, sadaxl
adnda olduu kimi bzilrind d morfoloji v fonetik dyimlr ba
vermidir. Alban elind el boyad da var ki, onlarn kimliyini myyn
etmk mkldr. Msln, Z. Bnyadov xristianla qar xan rges
boyunun kimliyini myynldirmkd tinlik kir.1000 Grndy
kimi, Alban elind mxtlif adlar dayan bir ox trk boylar haqqnda
kifayt qdr tarixi blglr vardr. Bu boylar haqqnda daha geni bilgi
VIII-IX Bitiklrd verilmidir, lakin burada tri d olsa, bzi boylara aid
blglr diqqti kmk grkir.
Xoruz. Alban tarixi abidsind ad kiln Qoroz qalasn Gorus
il eynildirn Q. . Qeybullayev Xurs adl kndlrin kngrlr yaayan
blglrd grndyn v Dvi rayonunun Xz (Xizan) il abran
arasndak razisinin sasanilr anda Xursanahlq adlandn yazr.1001
1000

.. 1993, 210, 55-ci qeyd; Dorudur, rges boyad gytrklrin on boyuna daxil
olan ezgi boyadna bnzyir v Z.V.Toana gr, trgi, ezgi, cumul boylar Qafqaza
glmidi (Togan, 1981, 53, 72); Lakin rges//ezgi paralelliyi r//z dialekt frqi il mmkn olsa da, mtnd arges ad il veriln dylr zlrini ilb boyu adlandrr ki, bu
da qafqazdilli avarlarn cdadlardr.
1001
, 1990, 102-103; Xoruzlu Kngrlisi, Xoruzlu Kbirlisi haqqnda mlumat vern yazar qeyd edir ki, Qarabada Xoruzlu kndinin ad XVIII srin vvlin qdr qalmd. Bizc, Xarzm v Xorasan vilaytlrinin ad da qoroz etnonimil baldr.

447

Hay qayna Azrbaycann quzey-dou blgsind abran yaxnlnda

Xorsvem (Xors qayas) adn kir. Xzda Qars kndi, Gney Azrbaycanda Xoruzlu dalar qoruz boyunun adn saxlamdr. Grnr, Alban
elinin mxtlif blglrind qoroz (xarus) etnonimi il bal yeradlarnn
qeyd olunmas bu boylarn geni yaylmasn ks etdirir. M. Kalankatlnn
Xursan blgsind rtigin ad v ya iltigin titulu dayan bir bydn bhs
etmsi d diqqti kir.
Peeneq. Ouznamlrd 24 ouz boyundan biri becene adlanr v
bu boyad baqa dilli qaynaqlarda peeneq, painak, becnk v sair formalarda ks olunmudur. mperator Konstantin Porfirogenet (908-959)
mperiyann idar olumas adl kitabnn doqquz blmsini (1-8 v 37)
peeneqlr hsr etmidir.1002 Qarabada Bcene-xut (Bcene da) oronimi
v orta sr hay qaynaqlarnn burada qeyd etdiyi Bcan(s), Ar vadisind
verdiyi Becini toponimlri, hminin Alban elind grnn Rot-Patsian
(Paian ay) oronimi aydn gstrir ki, vaxtil peeneqlr bu blglrd
mskunlamlar. IX-X srlrd Krm yarmadasnn quzeyind yaayan
peeneqlrin Alban elin glm tarixi blli deyil.
Trtr. Qdim rus salnamlri qpaqlarn iind tartarobi boyunun adn kir. Burada shbtin trtr boyundan getmsi tdqiqatlarda
bh dourmur. Grnr, Alban elind trtrlr Trtr ay hvzsind
mskunlamlar. Trtr boyunu qpaq soylu sayan tdqiqatlar onlarn
Alban elin gliini hun axnlar il balayrlar. Hay qaynaqlarnda trtr
boylar il bal toponimlri Q. . Qeybullayev toplayb rh etmidir.1003
Ggr. Alban elinin bat qonusu Ggr mahal haqqnda yuxarda
sz am, tarixi qaynaqlara gr bu vilaytd Kngr blgsi olduunu
yazmdq. Strabonun Qoqar(ena), hay qaynaqlarnn is Quqar(k) kimi
qeyd etdiyi bu toponimin sasnda gyr (gg-r) anlaml boyad var.
Hay qaynaqlarnda ggr (quqar) boyunun ki blgsind d yaamas
v Ermniyy qar mharib edn Sanesann ordusunda baqa boylarla
yana hun v quqar boylarnn da itirak etmsi qeyd olunmudur.1004
gr yuxarda ehtimal kimi verdiyimz m.. IX sr urartu yazsnda
Byk Kuquri (Kuquru tarae) lksi Ggr blgsidirs, onda ggrlrin
quzeydn Gney Qafqaza yox, buradan quzey kdyn dey bilrik.
1002

, 1989.
, 1991, 122-123.
1004
, 1989.
1003

448

Qay Plini Sekundun I srd qeqar boyadn Quzey Qafqazda gstrmsi

d bu fikri qvvtlndirir.1005 Ptolemey Alban elind qeyd etdiyi Qaytara
hrinin adn Qaqara v Qanqara klind d vermidir.1006 Baknn v
ya ltin yerind olmas gman ediln bu hrin ad gr yanl yazlmamsa, onda bu blgd d qoqar v ya kngr boyunun yaadn
dnmk olar.
Kngr. Adam rayonunda Kngrda, Naxvanda Kngrdz
toponimlri kimi Gney v Quzey Azrbaycanda kngr, kngrli etnonimlril yaranm oxlu yeradlar vardr. Ggr vilaytinin ber-Alban
snrnda Kngr adlanan blgsi hay qaynaqlarnda qeyd olunmudur.1007
slind, n Asiyada kngr boyadnn tarixi ox qdimdir. Bel ki, hl
sumer mtnlrind rast glinn dEn-lil-bn-da-Ke-en-gi-ra-ke4 Kengirin
(Sumerin) gnc Enlili kimi deyimlrd Sumer lksinin hm d Kengir
lksi adlandn grmk olur.1008
Sasanilr qar 482-d syana qalxm Gney Qafqaz xalqlarnn
hunlardan yardm gzlyn ordusu Kngr da tyind toplanmd.1009
ksr tdqiqatlar bu dan Gyc glndn quzeydki Kngr dalar
olduunu qeyd etmi v bura yaxn Aqstafa-Qazax blgsind kngrli
boyadnn gnmzcn qaldn yazmlar.1010
Qarqar. Alban elind nmli v oxsayl boylardan biri d qarqarlardr. Matos axzr lifbasn mhz bu xristian qarqar boyunun dilin
uyunladrmd. Grnr, axzr dili il qarqar dili arasnda olan frq
ouz v qpaq dillri arasnda zn gstrn frqlr imi. Manasn soy
bas Karkarn nvsi olmas, Manas soyunun karkar qpa adlanmas Macmu at-tavarix srind qeyd olunmudur. V.V. Bartold v
S. M. Abramzon qaynaqlarda ad ken qarqarlar qpaqsoylu sayr. Qarqar boylarnn daha qdim alarda Gney Azrbaycan, Anadolu, Quzey
Qafqaz, Orta Asiya blglrind, hminin Alban elind yaamas haqqnda vvlki yazlarmzda bhs etmidik. 1011
1005

, 1990, 110.
, 1959, 140; Ptol. Geogr. VIII. 19. 7.
1007
, 1958, 338.
1008
Cohen, 1973, 128-130; Bu bard I Bitikd (Qonularla laq blmsi) bilgi verilir.
1009
, 1993, 83.
1010
, 1991, 102-103, 353.
1011
Azr xalq, 2000, 115-118.
1006

449

Qarqarlarn amazonkalarla qonu olduunu yazan Strabonun fikrini

Plutarx bel dqiqldirir: Amazonkalar Qafqazn Hirkan dnizin uzanan hisssind yaasa da, onlar albanlarla qonu deyil, aralarnda gel v
leq boylar yaayr.1012 Qaynaqlarn Qarabada qeyd etdiyi Qarqaray v
Qarqarda toponimlri alban//aran boylar il qohum sayd qarqarlarn
Alban elind yaadn yazan M. Xorenatsinin mlumatn tsdiqlyir.
Dondar. lk df tarixi qaynaqlar sasnda dondarlarn trk boyu
olduunu yazan Q. . Qeybullayev onlarn m.. VI srlrdn Quzey Qafqazda grndyn, sonra bir qisminin Azrbaycana kdyn yazr.1013
Dondarlar haqqnda Plutarx da bu blgni verir: Mitridatn qoununda
dandar bykbylrindn Oltak adl biri vard; dandarlar Meotid (Azaq)
sahilind yaayan yaban boylardan idi.1014 Dastanda Dondarda, Dvid Qala-Dondar v randa Tundar toponimlri, Anadoluda (XIII sr)
dondarlu etnonimi gstrir ki, dondarlar ad kiln blglrd oturmular. Dondar etnonimi daha ox Tovuz-Qazax blgsind masir DondarQuu, Dondarl, Dondarda toponimlrind qalmdr.1015 KDQ-da ad
ken Qyan Selck olu Dli Dondar antroponimi gstrir ki, dondarlar
ouz boylarndan idi.
Siraq. Qdim trk yazlarnda ilnn trk sir budun, sir yabqu
deyimlrind v zbk elindki kara-sirak etnonimind grnn siraq
(sir-oq) boyunun ad sir budun klind Buxara yaxnlndak irbudun
toponimind qalmdr. Grndy kimi, siraq etnoniminin trkibi qdim
trk boyadlarnn yaranma modelini sir-oq//sir-budun killrind ox aydn ks etdirir. hmni ah Darann qoununu hiyl il tkbana susuz
bir shraya aparb mhv edn Siraq adl mehtrin saqa boyundan olmas
gstrir ki, bu ad saqa trklrinin iind antroponim kimi d ilnmidir.
Siraq etnoniminin iraq variant da geni yaylmdr..
Bellikl, nc Orta Asiyada, sonra Kuban dznd, daha sonra is
Gney Qafqazda grnn siraq boylar Alban elin quzeydn glmidi.
Kubanda yerln siraqlarn ber v Alban srhdin qdr yayldn

1012

Strabon, XI. 5. 1-4; , II. 1963, 359.

Yazarn dondar boylar yaayan ksr blglrd ua yeradnn grnmsi faktna
syknrk ua adnn dondar boyu il bal olmas fikrini irli srmsi d diqqti kir (, 1991, 135-137).
1014
, II. 1963, 184; (, XVI).
1015
Tanrverdi, 1999, 122.
1013

450

vurulayan Strabon yazr ki, Qafqaz dalarndan Azova axan Axardey ay

boyunca yaayan siraqlarn bas Abeak 20 min atl qouna malik idi.1016
Siraqlarn byk bir hisssi Gney Qafqaza II-III srlrd kemidi.1017 Bu trk boylarnn oturduu blglr Kambecan vilaytind Siraq
dz, Kr boyunca irvan dz adlanmdr. Onlarn Ar da vadisind
yerldiyi blg is iraq eli adlanb sonralar yerli azr trklrinin dilind
ryel klin dmdr, hay qaynaqlar is bu blgnin adn irak v
irakovan kimi verir.
Aacri. Qdim yunan v sonrak Bizans tarixilrinin agathirs v
akatsir () klind verdiyi aacrilr saqa boylarndan saylr.
Herodot aqathirslri saqasoylu vers d, onlar elbyi saqalardan frqlndirir. Aacrilrin saqa (skit) soyundan olduunu vurulayan Prisk yazr ki,
imperator Thedosi (408-450) oxsayl v gcl aacri (akatsir) boylarn
hdiy vermkl Atillaya qar istifad etmk istyir, lakin boy balarndan yalnz Kuridax buna raz olmur. Msldn xbr tutan Atilla aacri
boylarn zn tabe edir, yalnz Kuridax vvlki mstqilliyini saxlaya
bilir.1018
Hunlarn tabeliyind olan saroqur v aacri boylar Atillann lmndn sonra Alban elin glmi v buradan Firuz ahn vaxtnda rana
yr etmidilr.1019 Grnr, saqa boylarndan saylan aacrilrin Azrbaycana glii burada Saqa eli ana deyil, Alban eli ana aiddir v
Tovuz rayonunda Aacrida toponimi bu adan qalmadr.
Hun. Doudan batya miqrasiya edn hunlarn axn Avropa xalqlarnn tarixind drin iz buraxmdr. Bu izlrin bir ucu da Azrbaycana
uzanr. Perslrin quzey-dou snrnda hunlarn eftalit v kidarit hunlar
adlanmas, bzi qaynaqlarda skit-hun (Prisk), masaxa-hun (Aqathangel),
maskut-hun (Kalankatl) boylarnn eyni tutulmas saqa//massaget boylarnn etnik-dil glnyinin Alban eli anda hunlarda davam etmsin
iardir.
nc in qaynaqlarnda ad ken hunlar batya miqrasiya etmi v
til ayndan batya kendn sonra artq II srdn balayaraq bat yazarlarnn diqqtini clb etmidir. Hunlarn ad II-VI srlrd Dionis Perieget,
1016

Strabon, XI. 5. 1; XI. 5. 8.

, 1989, 49.
1018
Priskos, 1995, 37.
1019
, 1961, 276; , 163.
1017

451

Klavdi Ptolemey, Ammian Marselin, Prisk, ordan v baqa yazarlarn

srlrind, V srdn sonra is suriya, hay, grc qaynaqlarnda keir. 1020
Avropann ortasnda IV-V srlrd Hun imperiyas quran bu boylarn sas
ktlsi batya ynls d, onlarn bir qismi Quzey Qafqazda qalmd. Bel
ki, Aqatangelin (V sr) yazdna gr, randa rsaq slalsini devirn ilk
Sasani ah rdir (224-241) qar mhariby yerli alban, kaspi, lpin,
ilb boylar il yana, Daryol v Drbnd keidlrindn ab gln hunlar
da clb olunmudu. rann i blglrin Balasakan zrindn hunlarn
Heran adl byin bal il yr V srin ortalarnda tkrar olumudur. Maxakala il Ulluay arasndak razilr d IV srin sonunda Hun
lksi adlanrd.1021
Prisk yazr ki, 395-d Basq v Kursq adl balar il Daryoldan
Gney Qafqaza ken hunlar Anadolu v Suriya razilrin qdr getmi,
qaydanda is Aberon-Drbnd yolu il geri dnmlr.1022 Hun imperiyas 453-d Atilla lndn sonra dald v hun boylarnn bir qismi Quzey Qafqaza qaytd. Daryol keidindn 460-da Alban elin girn hunlarn Vaey qar vurumas haqqnda blglr vardr. Bzi hun boylarnn
Gney Qafqazda mskunlamas da bllidir. Alban eli razisind grnn
katakomba basrq tipi hunlara aid edilir.1023
Azrbaycanda Alban eli andan hun etnonimil yaranm bir sra
toponimlr vardr. Bzi hun boylarnn Azrbaycann mxtlif blglrin yerlmsini masir Tovuz blgsind Hundz toponimi, Boralda
kemi Hunan (Hunarakert) qalas, orta srlrd Zngzur blgsind
Hunabad, Hunazir, Qaraba dznd Xunaen toponimlrind grmk
olar.1024 Alban elin bal hunlarn xristianl qbul etmsi haqqnda blglr vardr.
Bellikl, islamaqdr Alban elinin sas etnik demoqrafiyas trk
boylar idi v bu boylarn oxu yerli, bir hisssi d zaman-zaman glrk
burada yerln kri v yarmkrilr idi. lknin quzey blglrind
qafqazdilli boylar yerlmi, sasanilrin Xzr sahili boyunca tikdiyi is1020

Bu bard geni mlumat bu kitablardan almaq olar; , 1986; 1993;

, 1991.
1021
, 1988, 96.
1022
Priskos, 1995, 46.
1023
AT, 1996, 95.
1024
, 1991, 125-127.

452

tehkamlar trafna irandilli boylar da krlmd.1025 Grndy kimi,

ouz-slcuq boylarnn Azrbaycana gliin qdr burada trk etnosu
mxtlif alarda Saqa eli v Alban//Aran eli adlar il tannan dvltlr
qurmu v davaml bir tarix yaamdr. Eyni anlam dayan alpan//alban
v rn//aran etnonimil yaranan lknin Alban v Aran ad Sasani ah I
apurun (242-272) yazsnda da paralel ilnmidir.1026 Yuxarda deyilnlri nzr alb, Alban//Aran elind v qonu blglrd olan boylar bu
xrit-sxemd bel vermk olar:

Alban lksind sosial durum haqqnda myyn blglr olsa da,

halinin sosial trkibi haqqnda yazl blglr olduqca azdr. Yalnz hay
qaynaqlarnda, M. Kalankatlnn srind v Dd Qorqud boylarnda bir
ne sosial termin var ki, bunlar da birbaa deyil, dolay yolla sosial trkib haqqnda veriln mlumat saymaq olar. Bel ki, bu mlumatlarn bir
qismi kilis institutu, bir qismi d qhrmanlq dastanlar il bal yazya
alnmdr. Nmun n Alban tarixi kitabnda yer alan Auen (Alven) qanununun 4-c bndin bxaq:
4. Xalq (joovurd) kilis payn (ptul v has) kei bel verir: varllar (tuanik) drd qriv buda, alt qriv arpa v 16 bardaq axr verir. Ortabablar (tarapeal) hmin buda paynn yarsn, axr is bacard qdr
verir. Ba v kin yeri olmayan kasblardan he n alnmasnTsrr1025

, 1983, 21; Alban elinin etnik tkibi Q. . Qeybullayevin srlrind geni rh edilmidir. Alban elindki bulqar, vnnd, alban, buntrk v baqa trk boylar
haqqnda Azrbaycan tarixi (1996) kitabnda da grkli bilgi verilmidir.
1026
, 1959, 135; , 1983, 21.

453

fatnda qoyunu olan hr ev bir qoyun (voxar), topa (qzat) yun v bir
para pendir (panir) vermlidir. At olan bir daya, iribuynuzlu heyvan
olan is bir buzov vermlidir.1027

Grndy kimi, burada shbt tsrrfat olan v olmayan kndlilrdn gedir. Bu kiik mtnd xalqn (joovurd-) imkanl v
imkansz tbqlri varl (tuanik-), orta (tarapeal-)
v kasb zmrlr ayrlr. Baqa mtnlrd qara ktl ramik () v
inakan (), qaqnlar v qriblr anaxarik () kimi
sosial terminlrl verilir.1028 mumiytl, hay dilin trcm olunmu v
hayca yazlm tarixi srlrd sosial terminlr srasnda baqa dillrdn
alnma szlr oxluq tkil edir. Burada kndxuda vzifsindn tutmu
lk basna qdr mxtlif titullar vardr:1029 avaq ena, avaq geca
(geca avaq), dasapet (onba), sepux (kiikby), azqapet (soy//boyba),
nahapet (blgba), naxarar (blgbyi), ixan (blg//vilayt bas),
ter (aa), melik (bykby), taqavor (elby).
Alban elind byk feodallarn, torpaq sahiblrinin olmas da bllidir. Alban elbylrinin d zl mlk vard. Bel ki, qaynaa gr elby
Vaenin atasndan qalma min tst (oaq, ail) mlk vard. Dtakan
kndi III Vaaqann mlk saylrd. Grnr, aqaxinlr zl mlklrd
aaya mxsus iilr idi. Bu termin aqx(uya), yni qbily, soya (oqa)
mxsus olan adam anlamnda da izah edilmidir.1030 Daima torpaqla bal
mtnlrd ken yerdumart (yerlu mart//adam) termini d diqqti kir.
Vnglrin (kilislrin) d byk torpaq sahlri vard.
Alban elind knd tsrrfat il yana, hrlrd sntkarlq v
ticart sahlri d inkiaf etmidi. Kndlrd zm-meyv balar, taxl
zmilri, mal-heyvan v atlq tssrrfat olan kndlilrin varl v orta
tbqsil yana, mhsul vern tsrrfatdan mhrum, yalnz baqalarnn tssrrfatnda muzdurluq edn imkansz kasblar olduu kimi, hr
hlinin iind d varl, orta v kasb tbq vard. Yksk vzif tutan
dvlt mmurlar, din xadimlri, hrbi srkrdlr, byk srmaysi olan
tacirlr, hkmdar ailsi v bu aily yaxn zadganlar varl tbqy aid
idis, kiik tacirlr, sntkarlar, ordu zabitlri, elm v incsnt xadimlri
1027

Kalankatl, I. 26; Sosial terminlrin sistemli thlili IV Bitikd verilmidir.

Kalankatl, 1933, 89-94; 1984, 57-59; , 1997, 70-152.
1029
F. Mmmdova bu terminlrin oxunu rh etmidir (, 1997).
1030
F. Mmmdova S.T.Yeremyann bu yozumunu qbul edir (, 1977, 77).
1028

454

orta tbqni tkil edirdi. hrlrd gndlik yaamn tmin etmk n

mxtlif sahlrd alan, evlrd qulluqu olan kasblar vard. Digr trk
ellrind olduu kimi, Alban elind qullar yox idi. Dorudur, mtnlrd
qul anlamnda tsaray sz keir, lakin bu termin daha ox sarayda, feodallarn v zngin adamlarn evind nkr-naib, qarava, ev qulluqusu
kimi ilrl mul olanlar bildirir. Sava vaxt sir alnan sntkarlarn
myindn d istifad olunurdu.1031 Grnr, bu cr sirlr d qul yox,
qrib anlaml anaxarik saylmdr. Yunan v latndilli qaynaqlar yerli
sosial v dvltilik terminlrini trcm edib verdiyi kimi, tssf ki,
Alban tarixi d Alban elind ilnn bel sosial terminlri biz hayca
trcmd atdrmdr. Bel ki, bu srd hun ixan, hun naxarar,
sitayi ylan hun ramiklri deyimlri v Xzr elisinin xzr
ramiklrindn deyil, xzr naxarar olmas qeydi vardr.1032 Lakin burada
trk dvltilik glnyi il bal trkc terminlr d yer almdr ki,
bunlardan aada bhs edcyik.
Bellikl, btvlkd azad insanlarn lksi olan Alban elinin halisi sosial durum baxmndan varl, orta v kasb tbqlr ayrlr, sosial
tbqlri is sgrlr, tacirlr, sntkarlar, ruhanilr, mmurlar, saray v
ev qulluqular, kinilr, balar, oturaq v yarmkri heyvandarlar
tkil edirdi. Yaylaq-qlaq yaam Saqa eli andan bura qaydan v yeni
gln trk boylar il daha da artmd. Alban elinin sosial trkibindn
danarkn bu elin banda duran elbylr (taqavor, arkay) haqqnda bir
ne mlum blgni xatrlamaq lazm glir.
Albanlar Yafsoullarndan ketarilr il balayan Alban tarixi
bu soydan olan Aran adl ilk Alban elbyinin Sisak (saqa) nslindn olub,
brahim peymbr dvrnd yaadn qeyd ets d, aradak 1500 illik
frqi nzr almadan Alban elin Aran part ah I Balan (Valarakn)
elby tyin etmsini yazr.1033 Aran adnnsa Eran klind verilmsi bu
1031

Alban hkmdar Urnayr (IV sr) dyqaba sgrlr deyir: ndi sizi xbrdar
edirm ki, yadda saxlayasnz; yunan qounundan sr alanda onlarn oxunu ldrmk
lazm deyil, biz onlar balayb Alban elin aparacaq v bnna, dayonan, dulusu kimi
ilmy mcbur edcyik (, 1953, 148).
1032
Kalankatl, II.14, 40, 42.
1033
Kalankatl, I. 2, 4, 15; Burada Part ah I Vologezin (50-76) ad Valar kimi yazlmdr. dbiyatda I Vaaqann ad Csur Vaaqan kimi verilir, lakin M. Kalankatl
Qo Korolu deyimind olduu kimi, Vaaqann epiteti kimi hay dilin d kemi
qo szn (qac - ) ildir. srin bzi nsxlrind II Vaaqann ad Yavaqan,
Yovaqan, Esvalen (Esvaen) ad da Valen//Vaen klind yazlmdr.

455

ad rn klind brpa etmyimiz haqq qazandrr. Arandan sonra n qdr vaxt kemsinin blli olmadn deyn M. Kalankatl rsaqsoylu I Qo
Vaaqan, I Vae, Urnayr, II Vaaqan, Merhavan, Satoy, Asay, Esvalen,
II Vae v III Vaaqann Alban elbyi olmasn yazr. Daha sonra Alban
tarixi hakimiyt gln mihranilr slalsinin zvlrini sadalayr. Haqqnda epizodik blglr olan bzi Alban elbylrinin hakimiyt illri dqiq bilinmir.1034 Lakin Alban elind 365 vng-kilis tikdirn III Vaaqan
(487-510), sasani ah II Xosrovun vaxtnda randan qab Girdmanda
yurd salan Mihran ailsindn Varaz-Qriqorun (628-636) olu Cavanir
(636-679) haqqnda qaynaqlar xeyli bilgi verir.
vvlki elbylrinin ad M. Kalankatlya blli olmasa da, antik a
yazarlar m.. I srd romallarn Gney Qafqaza yr il bal alban
elbylrindn ikisinin adn kir: Pompey qar m.. 66//65-ci illrd
vuruan elby Uruz () v bu tarixdn 30 il sonra Kanidi Krassa
qar vuruan elby Zober ().1035
Alban boyundan olan bu elbylrin adnn trkc olmas da diqqti
kir. Bel ki, antik qaynaqlarn Oris, Oroyz, Oroys klind verdiyi Uruz
adna KDQ-da Qazan xann olu Uruz byin v 9 qocaba Uruz//Aruz
qocann adnda rast glmk olur. . Tanrverdi doru olaraq qeyd edir ki,
Bakeid (Dumanisi) blgsind Oruzman kndi, Uruz qla, Uruz yayla toponimlrind Oruz//Uruz ad saxlanmdr.1036 Bizc, Uruz adnn
partca Orod//Urud deyimi Urud kndinin d adnda qalmdr. Zober v
Zobir kimi veriln digr elbyin ad is VI srd quzey trklrindn olan
kutriqur boyu iind Zaberxan (Sabir-xan) byin adnda tkrar olunur.
Gavanirin d daxil olduu Mihran ailsi partsoylu idi.1037 Lakin bu
alarda iransoylu saylmaq dbd idi. Sasani hakimiytind imtiyaz
sahibi olmaq n Mihran ail zvlri d partsoylu olduqlarn qabartmamaa alr, uaqlarna pers adlar qoyurdular. Ona gr, Alban elindki
Cavanir, Varaz, Uxtanes, Parmide, Marut, ubxaliay v bu kimi baqa
pers adlar dayanlarn hamsn iranmnli saymaq olmaz.

1034

Tarixi Tofiq Mmmdov hay qaynaqlarnda ken bel blglri toplam v bzi
rhlr vermidir (, 1977; 1993).
1035
Dion Kassiy gr, Roma ordusu beriyan tutandan sonra Albaniyaya hcum edib
36-c ild Zoberi mlub etmidir (, 1959, 112; , 1992, 36).
1036
Tanrverdi, 1999, 71-73.
1037
, 1963, 29.

456

Qaynaqlarn albanlarn hakim tbqsi, elitas srasnda sadalad

Qazan, Uruz, Abukaz adlar KDQ-da Qazan, Uruz, Kan Abkaz adlarnda
tkrar olunduu kimi, Asay (Azay), Abas, Asan, Asparak, Bakur v en
Bakur, Esvalen, Kurdak, Mate, Manas, Qor, Kosis (Kotiz), Urnayr, Sanesan (Sanaturuk) v bu kimi baqa adlar trk boylar iind yaylmd.1038
Alban elinin yaranma tarixi m.. IV srin ortalarna dr. Bel ki,
skndr qar mharibd alban-saqa boylar hl z balar il deyil,
Azrbiqan satrap Atropatn mttfiqlri kimi onun bal altnda pers
ordusunda itirak edirdi. Grnr, bu mharibdn sonra Azrbiqan satraplqdan mstqil dvlt evrildiyi kimi, Arazdan quzeydki boylar da
birlib Alban dvltini qurmudu. nki skndr hdiy kimi Alban
elbyinin byk bir kpk gndrmsini qeyd edn antik a yazarlarnn (Byk Plini, Yuli Solin) mlumat bel dnmy sas verir. Alban
eli formalab mhkmlndikc onun dvlt quruluu, mmurlar tbqsi,
pulu, ordusu, paytaxt, tu-bayraq kimi dvlt simvollar v atributlar da
yaranrd. Sonrak qaynaqlar alban boybirliyin daxil olan hr boyun zrind heyvan kli, damas olan bayraqlardan, qurultay (toy) tipli mumxalq toplantlarndan, rumlara qar elbylrin bal il vuruan alban
ordularndan sz ar.
Ticart sahsi genilndikc bazarlarda pula tlbat artr, m.. III
srdn Alban elind hellin sikklrin oxadlan yerli gm pullar ksilirdi, sonralar bu glnk Roma, Part v Sasani pullar timsalnda davam
etmi, yerli pulla yana burada hmin lklrin orijinal pullar da ilnmidir.1039 Alban ana aid arxeoloji abidlr aldqca mxtlif illrd
ksilmi sikklr ortaya xr.
M. Kalankatl quzey trklr (hun, xzr, barsil) aid tudun, trkan,
eli, ad titullarn qeyd etmkl yana, Alban elinin z daxilind ilnn
buyuruq terminini d vermidir. Bu szn ilndiyi mtn is beldir:1040
buyuruq (), nahapet v Avan azatlarnn hams bu snd z
1038

Q. . Qeybullayev erkn v orta srlr aid mnblrd qeyd olunan alban antroponimlri srasnda Oroys, Kozis, Zober, Aran, Asey, Andok, Urnayp, Urbatayr, Davdak,
Mate, Kazan, Manas, Sato, Abikaz, Aratan, Xurs, Xokorik v sair xsadlarn trkc
olduunu yazr (, 1991, 74).
1039
, 1990, 155-165.
1040
Kalankatl, 1983, 94; K. V. Trever bu titulu Prok-starina kimi vermidir (, 1959, 296); Digr tdqiqatlar kimi Q. . Qeybullayev d bu sz xs ad znn
edrk ona yanl etimoloji yozum vermidir (, 1991, 462).

457

mhrlrini basdlar. Alban elind elby seiminin trk trsin uyun

icra edildiyini d grmk olur. Bel ki, Alban tarixi elby Cavanirin
lmndn sonra qardann olu Varaz Tiridatn elby seilmsini bel
verir:1041
Katolikos v lknin knyazlar hamlqla bu sekini tlsik keirmy
can atrdlar. El buradaca btn yanlar mxtlif heyvan killri olan
bayraqlarn adlar, eypurlar alnd, Varaz Tiridat qzl qalxana otuzdurub onu trifly-trifly df gy atdlar. Bel byk bir tmtraqla onlar uca hakimiytin rfini - vtn hkmranlnn taxtn ona
verib hmin gn bu mnasibtl oxlu hdiy v bxilr payladlar.

Strabon yazr ki, Part elind iki hissli olan ali urann birin elbyin qohumlar, digrin mdriklr v maqlar daxildir. Hr iki qanatdan
elby seirlr.1042 Uzun illr partsoylu rsaqlarn elby olduu Alban eli
d bu glnkl idar olunmal idi. Hay qaynaqlar bu bard sussa da,
KDQ-da bzi blglr vardr. Bel ki, Romada senat zvlri senex (qoca)
adland kimi, Simokattann bat hun boylarnda loqades sz il verdiyi, hminin xzrlrd grdymz sekin yallar mclisi Dd Qorqud eposunda da sekin asaqqallar uras qocalar adlanrd.1043 Hmin
qocalar qurumunun doqquz zv olmas is ayrca bir boyun bas olan
Uruz (Aruz) byin hm d 9 qoca balar Uruz epitetindn blli olur.1044
Qazlq qoca is hm d Bayndr xann vziri idi.
Cavanirin hakimi-mtlk kimi z lksinin beriya snrndan Hun
qaps v Araz ayna qdr razilrini mhartl idar etdiyin vurulayan
Alban tarixisi yazr: (Cavanir) Dan ulduzu xanda elby libaslarn
geyinrk taxtna oturdu. Qaplar alanda artq onun hr iki yannda li1041

.. 1993, 151.
Strabon, XI. 9. 3.
1043
Lakin doqquz qoca tmsil olunan bu qurumda 11 nfrin ad keir: Aruz qoca, Elik
qoca, Qflt qoca, Qazlq qoca, Uun qoca, Qal qoca, Ense qoca, Duxa qoca, Qour
qoca, Yulu qoca, Yapaulu qoca. Grnr, daha qdim mifoloji sjeti olan variantda ad
ken qoca titullu nfr artq bu qurumun zv deyilmi, yaxud sonralar bu quruma
zv seilmilr, nki onlarn ad baqa qocalardan frqli alara aid olaylarda keir.
Bel ki, Tpgzn atas Qour qoca oban idi, Yulu qoca il Yapaulu qoca is Tpgz qulluq etmk n ayrlmd.
1044
KDQ, 1962, 83; Bel blglrdn blli olur ki, v D ouzlarn konfederasiyas
9 boyun birliyil qurulmudur, nki 9 qoca qurumu olan dvlt divannda hr boy
bir qoca il tmsil olunurdu. Eposda Qour, Yulu, Yapaulu qocalarla bal olaylar
gstrir ki, qoca titulunu tkc boy balr, bylr deyil, sad adamlar da ala bilirmi.
1042

458

silahl sgrlr durmudu, z rtblrin gr yanlar ehtiramla onun yanna gldilr.1045 Alban elbyinin sarayndan danan yazarlar burada din
xadimlrinin, daltli hakimlrin, airlrin olduunu qeyd edir. Elbyin
q v yay iqamtgah vard. K.V. Trever gr qaynaqlarn tsvirin sasn bu kiik fiqurda veriln elby Cavanir aid ola bilr.1046
Alban elinin tkc yaxn qonularla deyil, Roma,
Yunan, Part, Bizans v Sasani dvltlril siyasi iqtisadi v diplomatik laqsi vard. Qandak ticart mntqsi il Qbl arasndak qdim yol xalq arasnda
bugn d eli yolu adlanr.1047 Alban eli myyn dnmlrd nominal olaraq Part, Bizans, Xzr dvltlrindn asl duruma dnd vergi verib mstqilliyini
saxlamaa alrd. Alban tarixisi byk dvlt xadimi
Cavanirin diplomatik ngrlrinin o an Bizans,
Xilaft, Xzr imperiyalarnda yksk dyrlndiyini
maraql detallarla tsvir edir.
Alban dvltinin hl yaranmad dvrd skndr qar savada
alban dylrinin pers ordusunun mhm mvqeyind yer almas onu
gstrir ki, alban sgrlri mahir dylr idi. Alban elinin mvcud olduu alarda bu dvltin ordusu haqqnda qaynaqlarn verdiyi blglr
alban (aran) boylarnn mhz alp-rn (alpan//rn) epitetli dylri
olduunu srgilyir. Hay dilind biz atan qaynaqlar daha ox keilri
mdh edirs, KDQ da alp-rnlrin qhrmanlqlarn tsvir edir.
Antik a yazarlar albanlarn dmirdonlu, yngl dairvi v uzun
drdknc qalxan, dri () papa il seiln nizli dylrindn bhs edir. Pompey qar vuruan Alban ordusunun ber ordusundan
sayca daha ox (60 min piyada, 22 min atl) olduunu qeyd edn Strabon
alban qoununda piyada, oxu, yngl silahl v zirehli atl dylr
olduunu, dyd zirehli atlardan da istifad edildiyini yazrd.1048 Bunu
tsdiq edn arxeoloji qazntlarda zaman-zaman tunc dbilq, dmir zireh,
baq, qlnc, xncr, ox v niz dmrnlri kimi yaraq-silah ortaya xr.

1045

Kalankatl, II. 21.

, 1959, 290.
1047
Eyni qaynaq, 1959, 84.
1048
Strabon, XI. 4. 4-5; , 1959, 147, 287-289; -, 1997, 108-109.
1046

459

Qaynaqlar savaa gedn albanlarn ordu basnn yannda bayraq

tutanlar v eypur alanlar olduunu qeyd edir. Bayraqlarn zrind v
banda heyvan killri olmas haqqnda bilgi verilir. Gman ki, bunlarn
iind qurdbal bayraqlar da vard. Yz illrl Gney Sibiri v Xzrtraf bozqrlar dolanb Alban elin qaydan bozqr kulturlu soydalar alban
dylri n snaqdan kemi svari nsnlri gtirmidi.
Yazarlar Alban elind ba vern savalarn maraql shnlrini d
qlm alrdlar. M. Xorenatsi hay taqavoru Trdatn Ermniydn glib
Qarqar dznd barsillrl savamasn tsvir edrkn yazr ki, qarsna
xan birini qlncla vurmaq istyn Trdatn qolu havaya qalxanda barsil
byi yhr brkitdiyi arkan gtrb ona atr, Tiqrann sol iyni il sa
qoltuuna ken arkanla kib onu atdan yxmaq ists d, gc atmr.
Guya Tiqrann ynind ox batmayan el ar zireh vard ki, onu yerindn
trptmk mmkn deyildi v o, sol liyl arkan tutub qeyri-adi qvv
il zn trf kdiyi barsil byini lindki ikizl xncrl yar blr,
bu zrbdn byin atnn ba da qopub yer dr. lbtt, hay tarixinin
atas saylan bu yazarn mbalisi gerk durumu gstrmir, nki birinin bana arkan keirn trk atls onu qol gc il deyil, apd atnn
tpril atdan salr. Yazar baqa bir epizodda yen arkandan sz ar.1049
Azrbiqan atl dylrin Lukullun ordusuna qar qurd oyunu
taktikas iltdiyi kimi, 630-da xzrlr rmniyy hcum ednd eyni
sava taktikasn ttbiq etmidi.1050 Tbii ki, Gyc gl yaxnnda xzr
ordusunun qarsn almaq istyn perslr ttbiq olunan bu qurd oyunu
savanda xzrlrin iind hmin illrd Xzr elindn asl olan Alban
lksinin dylri d vard. Lakin bu olaydan txminn 700 il nc
oturaq albanlarn qdrtli ordusu olsa da, savada Pompeyin eyni sulla
qurduu pusqu tlsin dmdlr.
1049

1858, 122, 151; (II. 50; II. 85).

Atropaten (Azrbiqan) dylrinin bu taktikasn tsvir edn Dion Kassi yazr
ki, Lukull z svarilrinin kmyin qalxanl dylr gndrnd onlar drhal geri
kilir, he bir tlfata uramadan evrilib onlar tqib edn dmnlr ox atr v bir
oxlarn yaralayrdlar (AT, I. 1988, 287); Ordunu iki yer blb, bir hisssini pusquda
qoyan xzrlrin hmin savan is Alban tarixi bel tsvir edir: ranllar hcum
edn kimi onlarla zbz olanlar qad v hcum ednlr d onlar tqib etdilr. El bu
vaxt pusquda duranlar qfltn hr trfdn r-barla hcum edib, Glk (Gyc)
gln trafndak qamln alovu brdy kimi iranllar hr trfdn mhasiry
aldlar v birini d sa buraxmadlar ki, bu qdr kiinin qrlmas kimi qmli xbri
apara bilsn (Kalankatl, II. 16).
1050

460

Alban elinin siyasi tarixindn danan tdqiqatlarn oxu burada

ilk dvlt qurumunun formalamasn hmni a il balayr. Alban
elin dvltilik glnyi guya Gney Qafqazn hmni impeiyasna
tabe olduu alarda gtirilmidir. Lakin burada Saqa eli anda v sonralar Mada elin tabe olan dvrd dvltilik glnyi vard. skndrin
yrndn sonra protoazr boylar yenidn mstqil dvlt qurdular.
slind, alban ad altnda zl adlar grnmyn trk boylarnn byk
bir qismi saqalarla glib Alban elind oturan d-ouzlar v qpaq boylar
idi v onlarn ulu babalar iki sr n burada Saqa elini qurmudular.
Ona gr d trk el qurumu glnyil qurulan Alban eli dvltiliyini
hmni tsirin balamaq tarixi gerklikdn uzaqdr.
I Darann v Kserksin ordularnda Yunan-Pers savalarnda itirak
etmi kaspilrin mumi ad altnda grnmyn alban//aran dylri
artq rbil yaxnlndak Qavqamel savanda Arriann yazdna gr,
makedoniyal skndr qar vuruan sonuncu Darann qoununda alban
alay ahn yannda mvqe tutmudu.1051 Bu savada Quzey Azrbaycan
boylarnn albanlar ad il itirak gstrir ki, artq hmin ada bzi
boylar mumi alban ad altnda birlm prosesini yaayrdlar. Arazdan
quzeyd bu proses qoulan protoazr boylar Saqa eli dalandan 2-3 sr
sonra yenidn toparlanb dvlt qurdular. Quzey Azrbaycanda bu df
ayr-ayr dialektlrd alban v rn (aran) adlanan boyun ndrliyil rsy gln Alban//Aran eli skndrin yrndn sonra ortaya xd.1052
Selevkilr anda z mstqilliyini davam etdirn Alban eli qonu
dvltlrl bar iind yaayrd. rmniyd m.. II srin ilk yarsnda
ortaya xan yeni mstqil dvlti quran Artaes (Artaksi) Strabona gr,
Azrbiqan v beriyann rmniy lksin yaxn blglrini tutmudu.
Tdqiqatlar yanl olaraq, Artaesin zbt etdiyi blglrin srasnda ad
ken Kaspianan iber blglril qonuluqda olan Kaspi adl yurdlar v
ya Ptolemeyin Azrbiqanla rmniy arasnda verdiyi Kaspianan deyil,
Xzr yaxasndak Kaspiana kimi baa dmlr.1053 Lakin Artaes Alba1051

Arriann (Anabazis. III. 8. 4; 11. 4) yazd blg n bax: (, 1959, 52-53).

V. V. Bartold perslrin tabeiliyind olmayan albanlarn pers ordusunda itirakn
muzdlu skrlr kimi, K.V. Trever is perslrin caniini Atropatn mttfiqi kimi izah
edir (, 1959, 53-54).
1053
Pompey Troq yazr ki, Mitridat (m.. 170-139) partlarn tsir dairsini Qafqaz dalarndan Frat ayna qdr yayd (XI. I. 6. 6). Demli, Artaesin qsa mddtli ial
bir ne il srmdr.
1052

461

niya razisin girmy crt etmmi, yalnz Snik vilayti il qonu olan
Gyc yaxasna glib xmd. traf lklrdn byk bir razini tutmu
II Tiqran da Alban elin girmmidir. Bel ki, Plutarxn verdiyi bilgidn
blli olur ki, m.. 69-da romal Lukull il savada II Tiqrana alban v iber
arlar mttfiq kimi yardm edirdilr.1054
Bu olaydan be il sonra Pompey rmniyni tam zbt edir, ber v
Alban ellrind mharibni udsa da, bu lklrin elbylril mttfiqlr
kimi rftar etmli olur. Antik a yazarlar byk bir ordu il Pompeyin
m.. 66//65-d Gney Qafqaza yrn tsvir edrkn onun albanlarla
savandan maraql shnlr d verirlr. Bel ki, ikinci savada Pompey
albanlarn arxa dalara kiln sas ordusu il yox, gerid qalan kndlri
mdafi etmk n elbyin qarda Kotis (Kosis) byin bal il azsayl dylrl vurumudur. Pompeyin qurduu pusqu tlsin dn
alban dylril yana, Kotisin d hlak olduu bu savada kndlilr
v qadnlar da itirak edirdi (Pompeyin bu yr haqqnda trafl bilgi II
Bitikd verilmidir). Dion Kassiy gr, m.. 36-da romallar beriyan
tutandan sonra Alban elin d hcum edib elby Zoberi mlub etmidi.
Alban elind Drbnd qdr razilri tutmaq mqsdil hcuma
hazrlaan imperator Neron 68-d byk ordu il balad yr byk
nm verirdi. Hmn an yazar Tasit (55-120) gr, Neron albanlarla
savaa clb etdiyi qounlar toparlayb Kaspi qapsna (claustra Caspiarum) gndrdi, lakin lkd balanan syan sbbil ordunu yoldan geri
armal oldu.1055 mperator Domisiann (81-96) vaxtnda is romallarn
XII legionundan bir qrup Qobustana qdr glib burada yaz qoymudur.
Grndy kimi, m. . I srin ortalarndan balayaraq Roma ordular
dflrl Alban elin girib qlb alsa da, Ermniy lksindn frqli
olaraq burada qala bilmmi, n yax halda mttfiq kimi aralanmlar.
Hmin alarda v m.s. I srd Part dvlti d Ermniy v Azrbiqan kimi,
Alban elini d z tsir dairsin salmaq istyirdi. ldn-l ken Ermniy lksi artq Roma v Part ordularnn sava meydanna evrilmidi.
Hay v alban tarixilri Alban eli zrind elby kimi mifik rnin
(Aran) tyin olunmas haqqnda yazrlar. Arann Snik saqalarndan v
Sisak (saqa) soyundan verilmsi d diqqti kir.1056 Bu olay I srin siyasi
1054

, 1959, 88-89.
, II. 1969, 7-8 (, I. 6).
1056
, II. 8; Kalankatl, I. 4; Maraqldr ki, Quzey Qafqaz hunlarnn bas da
hmin ada Eran adlanrd.
1055

462

durumuna uyun glir. Bel ki, Part ahlar zlrinin rsaqsoylu qohumlarnn rmniy, Azrbiqan, Albaniya dvltlrinin, Maskut byliyinin
banda olmasna maraql idi. Ermniyd myyn fasillrl hakimiytini 428-ci ilcn davam etdirn rsaq slalsi Albaniyada VI srin vvlin qdr hakimiytd qald.1057
Parfiyadan 115-d qopard rmniyni bir ne il Roma yaltin, zbt etdiyi beriya v Kolxidan is Roma vassalna evirn Trayann
(98-117) Alban elin mttfiq kimi baxmas da diqqti kir. Adriannsa
(117-138) vaxtnda Ermniyd hakimiyti rsaq slalsin vermsi v
onun iber-alban elbylril dostluq mnasibti qurmas bllidir.1058 Bellikl, I-II srlrd rumlarn caniinliyi saylan Ermniy v beriyadan
frqli olaraq, part ynml Alban eli mstqilliyini saxlaya bilmidi. Grnr, albanlarn rumlarla yax mnasibti III srd d barla davam etmidir. Bu durum mperator Avreliann (270-275) vaxtnda daha qabarq
grnr. Hmin dvr thlil edn uzmanlarn qnati beldir ki, Roma v
Part dvltlri n qdr chd etslr d, Alban elini zlrinin yaltin evir bilmdilr.1059 Bunun sbblrindn biri quzeyd albanlarn qvvtli
etnik dayaqlarnn olmas idi.
Sasanilr randa hakimiyti l alandan sonra Roma il mharib
yenidn qzd, imperator Valeriann 260-da sir dmsini iberlr kimi
albanlar da pis qarladlar v I apurun gndrdiyi mktubu da qbul etmdilr.1060 Romallarn Gney Qafqaz xalqlar il birlikd Sasanilr zrind ald qlb 298-d bar mqavilsil sonunclansa da, yenidn
rmniyni rana tabe etmk istyn II apur (309-379) alban elbyinin
qvvsindn yararland. Bel ki, alban elbyi Sanatruk iki df Ermniyy hcum edir v paytaxt Vaarapat hrini tutub bir il tabeliyind
saxlayr. II apurun bacs il evlnmi Alban elbyi Urnayr da perslr
371-d haylara qar mharibd yardm etmi, bu savada yaralanmd.
Rumlarn yardm il hmin savada qlb alan haylar Alban elinin bir
sra blgsini tutsa da, artq 387-d rmniy bir dvlt kimi lv edilib
perslrl rumlar arasnda blnd.1061
1057

, 1959, 145.
, 1992, 39.
1059
, 1925, 19; , 1959, 120.
1060
AT, 1998, 394.
1061
Hay qaynaqlarna gr, bu ks-hcum vaxt Mueq Mamikonyan Uti, akaen, Kolt
v Qardman drsini Alban elindn qopard.
1058

463

Sasanilr qar Gney Qafqaz xalqlarnn 450-d balad byk

syan yatrlsa da, on il sonra ana trfdn sasani ahlar il qohum olan
Alban elbyi II Vae yenidn days Firuz aha qar syan edir, Firuz is
hunlar Daryol keidindn yardma arb alban blglrini yamalatdrr. Bellikl, II Vae 461-d tacn itirdi v lk perslr tabe oldu.1062
Taxtndan knll l kib zahidlik edn Vae is znn maskut dstsil ata soyunun yurdu ola gedir.
Bu olaydan bir-iki il sonra perslr burada mrzbanlq sistemi qurur,
lakin 480-ci illrd onlara qar yeni syanlar balayr. Alban elind hakimiyti 487-d l alan sonuncu rsaqsoylu elby III Vaaqan dvlti yenidn brpa edir v quruculuq ilrin din xadimlrini d clb edir. O, Aluen
(Alven) kndind 488-d ard mclisd xristianlq tarixind Aluen
qanunu ad il tannan mhur sndi qbul etdirir. Perslr idar etdiklri
lklri VI srd yenidn mrzbanlqlara blb Gney Qafqaz ayrca bir
mrzbanlq edir. 571/572-ci illrd perslr qar yeni syanlar balayr.
Bu alarda hegemon dvlt evrilm istyi Bizansla Persiya arasnda rqabti xeyli artrmd. Lakin bozqr trklrinin qorxusundan bu
imperiyalar bzn diplomatik danqlara gedir, mumi thlky qar
birg tdbir grrdlr. Bel ki, pers ahlar Quzey Qafqazdan axnlarla
gln trklrin yolunu ksmk n keidlrd tikdiyi mdafi qalalarnn xrcini Bizansdan alrd. Alban elin 623-d Bizans imperatoru rakli,
690-da is II Yustinian Gney Qafqaza girmidi. Hl VI srdn tprini
gstrn xzrlr artq VII srd dnyann byk imperiyasna evrilirdi.
Pers ahlar II Yzdigird (439-457), Firuz (459-484), Qubad (488-531) v
Xosrov I nuirvan (531-579) savir, barsil, xzr ordularnn qarsn
almaq v onlar Alban elindn xarmaq n hr vasity l atr, yeniyeni istehkamlar, sdlr, qarnizonlar n qalalar tikirdilr.
Ermniy is yen Bizans-Pers mhariblrinin sas sava meydan
idi. Hay tarixisi Sebeosa gr, mperator Mavriki II Xosrova tklif edir
ki, hr iki lknin snrnda yaayan bu ermnilrdn canmz qurtarmaq
n biz z trfimizd olanlar yb Trakiyadak dmnimizin, siz d
z trfinizd olanlar yb douda savadnz dmnlrinizin zrin
gndrin. gr oralarda ermnilr mhv olsa, dmnimiz mhv olur, ermnilr qalib gls, o biri dmnimiz mhv olar.1063
1062
1063

, 1963, 30; , 1993, 40.

, 1959, 237.

464

Alban elind mhm problemlri elby tkbana deyil, yetkili byklrin itirak il arlan xalq mclisind (toyda) hll edirdi. Bel bir
mclisi III Vaaqan Aluen qanunlarn qbul edrkn armd, 684-d
Varaz Tiridat (680-699) is xzrlr eli gndrmk n mclis toplamd. Cavanir d lknin paytaxtnda mumxalq mclisi armd v
ondan sonra bel bir mclis (toy) elby seimin toplanmd.
Azrbiqandan glib VI srin sonunda Girdman blgsind oturan
mihranilr Alban elind hakimiyti l alr. N. Adons yazr ki, mihrani
slalsi Suren, Karen, Koma, spndiyar, Zik kimi part soylu idilr.1064
Dvrnn grkmli dvlt xadimi elby Cavanir d mihrani soyundan
idi. Bu slaldn olan son elby eroy (699-705) rblr trfindn tutulub
Suriyaya aparlmd. eroydan sonra lkni rb mirlri idar ets d,
hl uzun mddt burada xzrlrin iradsi qabarq kild zn gstrirdi. Xzrlr gvnn yerli feodallar, vilayt v blg bylri d rblrdn asl olmamaq n tlb olunan vergini dyirdilr.
Hl Cavanirin vaxtnda Xilaftin gclnib Bizansn tabeliyindki
torpaqlar dalbadal zbt etmsi v qlncn rana sar evirmsi yaxnlaan thlkdn xbr verirdi. nc sasanilrin ordusunda rblr qar
vuruan Cavanir durumu dzgn dyrlndirmi, rblr mlub olan
iranllarn Alban blglrin kilib, burada talanlq edn qounlarn
lkdn qovmudu.
Alban tarixisi yazr ki, Cavanir rblr qar daha gcl Trkstan
(Xzr) ordularn kmy ara bilrdi, lakin bunun vzin diplomatik
yola l atb, xlify tabe olmaq qrarna gldi v Dmqd xlif Maviy onu z saraynda byk hrmtl qarlad. Bellikl, z lksini
qanl mhariblrdn v byk talanlardan xilas edn Cavanir Alban
elind mvqeyini d mhkmltmi oldu. Lakin Cavanir lndn sonra
vziyt dyiir, zllikl Alban razilrind yz illrl davam edn xzrrb savalarndan is n ox zrr kn burada yaayan hali idi
Xilaft VIII srd Alban mehranilrinin hakimiytini lv edir v
diofizit ynml alban kilissinin Bizansla laqsini qrmaq n onlar
monofizit ermni kilissin tabe edir. IX srin ortalarnda is xeyli alban
v ermni soylular kiayarasna srgn olundu. rblrin Alban elin
qar apard siyasti ran tarixisi Sid Nfisi dzgn dyrlndirir v
bel yazr: Xilaft zaman rblr Aran torpan Qafqazda zbt etdiklri
1064

, 1971, 441.

465

baqa nahiylrl birldirrk ona rmniy, yni Ermnistan ad verdilr.1065 Bel inzibati blg haylarda Byk rmny xlyas yaratd.
Bu alarda Babkin rblr qar apard sava (816-838) sona
atm, xzrlr d Drbnddn quzey kilmidi. Artq halinin islam
dinin kemsi prosesi balanmd. Dorudur, Alban//Aran elind xristian trklrin oxu islam qbul ets d, onlarn bir qismi hl kilislrin
tsir dairsindn xmamd. Htta, XII srd Hasan Calaln balq etdiyi Xan mlikliyi Arsaxda yenidn dirldi, ancaq alban kilislrinin
bir ne sr nc balam qriqoryan ynm burada artq ermnilm
olayna rvac vermidi. Bellikl, min ildn artq davam edn Alban eli
mstqil dvltilik glnyini islamlama alarnda itirdi.
Alban elinin tbii raiti, burada grnn arxeoloji kulturlar, etnik
glnklr, tsrrfat sahlri, iqtisadi durum v burada danlan dillr,
yaranan dbiyat, incsnt nmunlri mvafiq mvzulara uyun ayrayr Bitiklrd verilmidir. Burada is biz arl daha ox Alban elind
grnn boylara v lknin etnik trkibin ynltmi, sadalanan digr
msllr tri toxunmuuq.
Alban vilaytlrinin frqli corafi durumu, frqli iqlimi, mxtlif
tbii raiti diqqti kir. Bel ki, burada susuz llrdn tutmu dalq
blglrdki alp mnliklrin qdr, oxlu bozqr v subtropik torpaqlardan tutmu he vaxt qar rimyn uca dalara qdr mxtlif tbiti
srgilyn blglr vardr. Alban tarixisinin z szlril desk, saysz
tbii srvtlril hddindn artq gzl, heyranedici bir mmlkt olan
Alban lksind tkc bol balql Kr aynn sahillri boyu oxlu taxl,
zm, neft v duz, ipk, pambq v oxlu zeytun aaclar var, dalarnda
qzl, gm, mis v oxra xarlr, bu lkd yaban heyvanlar srasnda
aslan, bbir, bars, l eyi, oxlu qartal, qr v bunlara bnzr baqa
canllara rast glmk olur.1066
Bel bir corafi raiti, zngin flora v faunas olan Alban elind
halinin sas hisssi knd, qsb v hrlrd oturaq yaamla keinir
v mxtlif tsrrfat sahlri il mul olurdular. mumi alban v
aran ad altnda veriln bu yerli boylarn bir hisssi d yaylaq-qlaq
yaam il frqlnirdi v bu yaam trzi bura qaydan v yeni gln trk
boylarnn hesabna daha geni yaylmd.
1065
1066

, 1990, 28.
Kalankatl, I. 5.

466

halisi daha ox kndlrd yaayan Alban elind knd tsrrfat

kin-biin, zmlk, heyvandarlq sahlri zr ixtisaslamd. Lakin
burada inkiaf etmi balqlq, hrlrd sntkarlq v ticart sahlri
d vard. Strabon bu lkd suvarma sistemini Babil v Misir lklrindn stn sayrd. T. S. Passek gr, Mil-Muan blgsind su kanallar,
arxlar m..V-IV srlrdn mvcud idi.1067 Alban tarixi lkd ticart,
balqlq v mis, gm, qzl, dmir istehsal olunmas, metalilm sntkarl haqqnda blglr verir.
Arxeoloji blglr gr, basrq tiplri Alban eli anda mxtlif
olsa da, Urmu yaxas (Hasanlu) qbirlrd olduu kimi, ksr basrqlarda adamlar bkl kild gmlmdr.1068 Antropoloji baxmdan
bugnk dolixokefal azrlrdn frqlnmyn albanlarn iind klassik
ouz tiplri d diqqti kir. Bel ki, basrqda bzi adamlarn uzunluu
iki metr atr. Azrlr bu cr basrqlara Ouz qbiri deyirlr. Alban
eli anda dnyasn dyinlr lbasdrma glnyi il torpaq, quyu,
iy krpic, aac, tkn, kp v katakomba basrqlarnda bkl formada
qbir qoyulmudur.1069 Qdim trk glnyini davam etdirn bkl basrq yerli v quzeydn gln ayr-ayr trk boylarnn glnyini saxlamdr. Katakombalar is I srdn hun axn il ortaya xr.1070
Urartu andan Azrbaycana olan miqrasiyalar yad kulturlarn ortaya xmas il nticlnmidir. Bzn bir blgd bir-birindn frqli
basrq nvlri grnr. Bel qarq yerlrdn biri d keid mntqsi
olan Mingevir civardr. Kp qbirlr zrdtilikl bal yaylsa da, bu
kulturun dayclar, Azrbaycana krln sasn irandilli boylar idi.
Bzn arxeoloqlar Gney Qafqaza glm olub bir-iki blgd taplan bu
azsayl kp qbirlrin sayn iirdirlr. Ola bilr ki, kp vannalar v kp
qablarda zn gstrn lbasdrma adti Alban elin iki yolla glmidir: biri Kiik Asiyadan, digri d Zrdt dini il bal Mada (ran) yaylasndan.
Alban elind zn gstrn etnoqrafik zlliklrdn biri qdim
trk glnyi olan da adam heykllridir. Trk ellri iind bel dababa
heyklinin n qdim nmunsini arxeoloq F. M. Muradova Qobustanda
1067

Strabon, XI. 4.3; , 2, 1946, 185.

, 1985, 51.
1069
, 1990, 104-108.
1070
AT, 1996, 95.
1068

467

3 -li kurqanda z xarmdr.1071 Kr-Araz kulturunun son alarna

aid bu dababa glnyinin sonralar m.. II minild Aberon, Astara, Hakkari, Mekin blglrind davam etdiyini grmk olursa, sonralar Alban eli
anda Dakolan, axnax, raxl,
atrl, Xnsl v baqa blglrd
yenidn ortaya xmas aydnlar.1072
Grnr, saqa boylarnn qaytmas
il artan bu dababa glnyi Alban
elind xristianln yayld alara
qdr davam etmidir. Alban qaynaqlarnda buna aid blglr vardr. Diqqti kn mqamlardan biri d alban
dvrn ks etdirn bu trk abidlrinin tapld yerlrin adnda qdim
trk etnonimlrinin olmasdr. Bel ki, atrl adna m.. I minild Gney
Azrbaycanda rast glmk olursa, Xns (Xnsl) ad da Mosuldan quzeyd
qdim Kuman byliyind grnr v hr iki Xns ad olan yerd qdim
dababa z xmdr: biri Hakkarid, digri amaxda. Grnr, Xnsl
toponimi kimi, Hkri toponimi d vaxtil indiki Trkiy-raq snrndan
dababa glnkli boylarn Alban//Aran elin klril bal idi. Buradasa
hmin glnk (Qobustan, Aberon, Astara) m..III-II minillrdn vard.
Etnoqrafik blglrdn biri d Alban elind trk atllarna mxsus
arkan atma sulundan istifad olunmasdr. mumiytl, Alban elinin ilk
dvrlrini hat edn m..V-I srlr aid Yaloylutp kulturu trk glnklrini ks etdirir. Strabon yazr ki, tkc valideyinlrin deyil, btn
yallara hrmt edn albanlar lnlrini varidat il basdrrlar, ona gr
ata malndan mhrum albanlar kasb olurlar.1073 Alban//Aran eli il bal
yaran v soykk miflri d trklrl ballq baxmndan diqqti kir.
III sr yazar Romal ppolit gr, Yafs boylar bunlardr: mada,
alban, qarqan, erran (eran), ermni, amazonka, kol, korzen (xoruz) v sair.1074 Grndy kimi, burada sasn trk boylar yer almdr, ona gr
d qarqan adn da qarqar kimi brpa etmk olar. lbtt, bu tip soykk
crlri Bibliya glnyi il ortaya xmdr. Lakin Alban tarixi bu
1071

, 1979, 37.
AT, 1996, 174; , 1985, 66.
1073
Strabon, XI. 4. 8.
1074
, 1987, 61.
1072

468

mifik soykk rvaytlri il yana, bzi alban bylrinin Barsil lksindn glmi mrd bir adamn soyundan olmas kimi gerk durumdan da
bhs edir.
Qaynaqlar qamr, saqa//massaget, part//rsaq, alban//aran boylarn
bir-birin qohum sayb, bunlarn ksriytini kedar//kitar soyundan olduunu qeyd edir. Macar alimi Geza Feher gr, Qafqazdak kitaritlr bulqar trklri idi.1075 M. Xorenatsi Bibliya glnyin uyun olaraq part boylarn brahim peymbrin arvad Ketura (Kantura) soyundan trynlr
kimi verir.1076 Alban tarixi d albanlar ketari (kitura//ketar) soyundan
sayr v Yafs ayrlan lknin Madadan quzeyd Qadriona v Madan
Babildn ayran Dcl ayna qdr uzandn, Ketarinin is Yafsin nvsi olduunu qeyd edir.1077
Bel xristian-kilis folkloru Skandinav lklrind qlm alnm
kilis dbiyatnda da zn gstrir. Bel ki, burada Aran ad Nuholu
Simin oullar srasnda kilir, Albania (Albania-land) lludinin lksi,
Mada Arpoksadn lksi, Baktria v Aranea is Arann lksi kimi verilir.1078 Alban tarixi alban, qarqar, udi v sovdeylrin soy babas Aran
brahim peymbrin ada sayr.1079
slamaqdr Alban elind halinin dini inanclar yazl qaynaqlarda,
arxeoloji, epiqrafik v etnoqrafik blglrd ks olunmu, dild, folklor
v xalq deyimlrind drin iz buraxmdr. Hl Saqa eli andan qalma
astral inamlar Alban elind xristianla qdr davam etmidir. Strabon bu
lkd Gn (Helios), Gy tanrs (Zevs) kultlar v iberlrl qonu bat
blgd Ay (Selena) mbdi olduunu, ba kahinin burada elbydn sonra
ikinci adam sayldn qeyd edir.1080 Dini mbdlrin z tsrrfat, torpaq
sahlri v qudsal qullar (hierodul) vard. Alban elind m. s. I minil
boyu vaxtar mxtlif dinlrin ortaya xmas da zn gstrir.
zlrini tbitin yavrusu sayan trklr, zllikl bozqr trklri hr
bir tbii varln yiysi olduuna inanr, onlara z qamlar (kahin) vasitsil mnasibt bildirir, ancaq btn varln yaradcs kimi Bir Tanrya
1075

Feher, 1984, 5.
, II. 68.
1077
.. 1993, 14-15.
1078
, 1996, 135.
1079
.. 1993, 19.
1080
Strabon, XI. 4. 7.
1076

469

(Tenqri) tapnrdlar. Sumerlrin d dinqir dediyi bu teonim hm Tanrn,

hm d onun simvolu olan Gy (sman) bildirirdi. Mnblr istinad
edn Emin l-Razi qeyd edir ki, xzrlr gec-gndz, kly, torpaa,
gy v digr tbit qvvlrin ibadt edirlr, Gyn tanrs is digr
tanrlardan daha bykdr. bn Fadlan da Xzr lksin gedn yolda bir
trkmn obasnda eitdiyi Bir Tanr szn tk allah kimi rh edir.1081
Xzr hrlrind sinaqoq v kilislrl yana, xeyli mscid v hr dini
toplumun z dini kitabna saslanan qazisi (mhkm) vard. Bzi xzr
boylarnn yhudi, xristian, islam dinin tapnmas bu dinlri birldirn
tkallahlq grl d baldr. Tkallahlq is qdim trklrin tanrlq
dinil uzlard. Qdim trk boylar hans tktanrl din tapnsa da, orada
z Tenqrisini - Bir Tanrn, Tenqri teq Tenqrini, Tenqrixan grmdr.
Trk boylarnn ski inancn yaadan xzr boylarnn dini qdim
Trk Tanr dini olsa da, sonralar tanrlq, xristian, yhudi, islam dinlri
Xzr elind yana grnr. Xzrlrin iind yhudi, xristian dininin
yaylma sbblrindn biri onlarn Gney Qafqazda bir ne sr vvl
xristian dinin tapnan trk boylar il sx laqd olmas idi.1082 Alban
tarixi bu bard geni mlumat verir. Varaan hrind Alp Eltbrin
vasitsil hunlarn xristianl qbul etmsin nail olan Alban yepiskopu
srailin hnri srd bel mdh olunur:
Trkstanda xzrlrin xaqannn yannda catlr gstrib zn
ox parlaq ad qazand. Xaqan onu qz il evlndirdi v ona eltbr san
verdi.1083

Xzrlr arasnda yhudi dini VIII srin ortalarnda yaylmaa balad. Yhudi dilind yazd mktubla tarix dn osif Xaqan da hmin
dini qbul edn soyun xlfi idi. Saraya yaxn elitann byk bir hissnin
Xaqanby sviysind yhudi dinin kemsi siyasi addm sayla bilr.
Bel ki, bu ada Badad, Konstantinopol, til imperiyann metropolu
kimi gc mrkzi idi. Bunlarn birind islam, digrind xristianlq dvlt
1081

bn Fadlan, 1975, 31, 78 (139-cu qeyd).

Bizansda yhudiliyin VI srdn tqib olunmas nticsind xeyli yhudi buradan
kb Xzr elin snmd. Azrbiqan, Persiya v Ermniyd yhudiliyin samic
oxumaq anlam bildirn karaim mzhbin tapnanlar, Talmudu deyil, Tvrat qbul
ednlr vard. randa artq VIII srdn karaim sektas xeyli oxalmd.
1083
Kalankatl, II. 41; Qaynaqlardan blli olur ki, xzrlrin mnvi rhbri saylan El
bas Ulu Xaqann baqa din kemsi mmkn olmasa da, bzi blg bylri, saray
elitas, htta dvlti idar edn Xaqanby dinini dyi bilrdi.
1082

470

dini idi. Xzr dvlti gr islam v ya xristianl qbul etsydi, tdricn hmin dini mrkzlrin tsiri altna dckdi. Ona gr d Bulan
xaqan yhudi dinini saraya buraxmaqla dzgn seim etmidi.
Xzr lksind, xsusil mslman Xarzm trklrindn muzdlu
skrlrin olduu orduda islam dini d zn yer tutmudu. bn Fadlann
yazdna gr xzrlrin ba hrind mslman toplumuna xz boyundan olan biri balq edirdi.1084 gr tarixi bu boyun adn dzgn yazmsa, onda Xz adnn mnyini bu xzr boyu il balamaq olar.
Grndy kimi, bir ucu Albaniyada olan Xzr elinin dini durumu
bir ne smavi dinin yana mvcud olmas il seilir. Eyni durum Alban
eli n d xarakterikdir v bu dinlrdn lav burada oturaq boylarn
qdim astral kultlar, atprstlik v randan glm zrdtilik sektalar
da vard. M. Kalankatlnn yazdna gr, alban elbyi Vaaqan cadu, fal,
trkar il mtul olan cadugr v kahinlrin (amanlarn) uaqlarn
yb xristian dbiyatn yrtmk n znn Rustak adl mlknd
mktb amd. Btn kilis xadimlrinin nfuzu mmin hkmdar Vaaqann dvrnd yksklr qalxb hrmt qazanmd.1085
Xristianln yayld ilk lklr srasnda Alban elinin olmas da
diqqti kir. Bel ki, yhudi dini sasnda yaranm xristianlq Qdsd
ortaya xandan sonra sa peymbrin 12 agirdi srasnda olmu apostol
Faddey bu dini yaymaq n Yelisey il Ermniy lksin glir, lakin
burada rsaq soylu Sanatruk (Sanaturk) trfindn ldrlr. Uursuz missionerlikdn geri qaydan Yelisey orada mqdds Yakovdan
yeni taprq alb bu df Ermniyy yox, ran
zrindn Alban elin glir. M. Kalankatlnn
yazdna gr, Qdsdn qaydan Yelisey xristianln tbliin oladan balayb Uti blgsin, sonra Gis (Ki) glib Qafqazda ilk kilisni burada tikir: Bu yer btn rq kilislrinin balancdr.1086 Albaniyada xristianln
ikinci yaylma mrhlsi baba Qriqor v nv
Qriqorisin ad il baldr.
1084

Togan, 1981, 173.

Kalankatl, 1983, 50-51; (I. 17-18).
1086
.. 1993, 18; Azrbaycanda Yeliseyin rfin tikilmi bir ne mbd qal vardr (, 1984, 139); Mxitar Ayrivanlya gr, Vaaan burada 365 kilis tikmidi.
1085

471

Alban tarixi mqdds Qriqorla bal geni mlumat verir. Bu

mlumatn qsa mzmunu beldir: Qriqorun atas partsoylu Anak by idi.
O, ermni taqavoru Xosrovu ldrr, z d Araz kend boulur. Qriqoru xilas ednlr onu Yunanstana aparb missioner kimi yetidirirlr v
Qriqor xristianl yaymaq n Akenazn (Saqalarn) nsillri yaayan
Gney Qafqaza gndrilir. Burada onun Aristakes, Vartanes adl oullar
dnyaya glir. Ermni taqavoru Trdatn hzuruna gln Qriqoru burada
quyuya atrlar, 30 il orada qalandan sonra hkmdarn bacs Xosrovduxt
onu xilas edir. Qriqor alban v iberlrin lksin gedib xristianl yayr,
Amarasda kilis tikir. Nvsi Qriqoris 15 yanda Albaniya v beriyann
yepiskopu olur, lakin 337-d maskutlar lksind ldrlr.1087 Bellikl,
Alban elinin ilk patriarx saylan Qriqoris partsoylu Qriqorun nvsi idi.
Xristianl 306-da qbul edn Alban elbyi Urnayr 320-ci illrd
bu dini rsmi dvlt dini elan edir, kilislr tikdirib onlara pay torpa
ayrr, kilislr n vergi tyin edir. V srin vvlind, Esvalen elbyin
vaxtnda qarqarlar n lifba yaranr v katolikos Yeremiya kilis dbiyatn albanlarn dilin trcm edir. III Vaaqann dvrnd is dini
mktblr alr, 21 maddli Aluen qanunu qbul olunur, kilis tkilat
v xristianlq institutu mhkm sistem oturdulur. Alban elbyi hakimiyti altnda olan Artsax halisini xristianla dvt edir. Zaxari Ritorun
yazdna gr, Aran (Alban) yepiskopu Kardost 14 il xristianl hunlar
arasnda tbli etmidir.1088 Alban yepiskopu srayl da 684-d xzrlrin
arasnda bu dini yayr. Alban elin gln hun yepiskopu Yunan haqqnda
bilgi vern alban yazarnn z d qat xristianprst idi. Kngr, qarqar,
quqar v sair qpaq boylarnn Alban elind xristian dinin tapnmasn
srgilyn blglr vardr.
Alban elbylrinin qrargah lkd gedn siyasi olaylar zndn
Qbldn Brdy krldy kimi, Alban katolikosluu da oladan
Brdy, sonralar is Berdakun, Qanzasar dini mrkzlri zr bir ne
1087

Kalankatl, I. 14; Gman ki, Beylqanda Crci (Qriqoris) tapna ona aiddir.
IV srin ilk yarsnda Alban elbyi Sanesan (Sanatruk) nc xristianl qbul ets
d, sonra bundan imtina etmidi. Sanesann xristianl qbul etmi olanlar Movses,
Daniel, Yelia adlanr (Kalankatl, II. 5); Bu rsaqsoylu elbyin ad Sanesan v Sanatruk
klind d yazlr. Qutsal Qriqorisi ldrdn maskut elbyi kimi veriln bu Sanatruk
kimi, apostol Faddeyi ldrn hay taqavoru da Sanatruk ad il qeyd olunur (I. 6); Grnr, yanl hay qaynandan istifad edn alban yazar bu son ad dolaq salmdr.
1088
, 1959, 22.

472

df dyiilmidir. Sasani ah II Yzdigird (438-457) Alban elind Zrdt dinini yaymaq n bura 300 maq gndrir. Bu kahinlrin tzyiqin
dzmyn II Vae taxt-tac buraxb hakimiytdn l kir, lkni baz
qoyb monastra kilir v zahidlik edir.
Alban elind xristianlq IV srd rsmi dvlt dini statusu alana
qdr artq bzi blglrd ayr-ayr icmalar bu din tapnrd. Stepan
Orbeliy gr, Snik v Ordubad blglrin Azrbiqan elindn ken
Varfolemey burada xristianl yayrd. Yuxarda deyildiyi kimi, Alban
tarixisi yazr ki, apostol Faddey burada qat mqdds Qriqor gln
qdr xristianl yaymd. Grndy kimi, I-III srlrd Alban elin
Qdsdn (Yeruslim) sirofil ynml, IV-VI srlrd is Bizansdan qrekofil ynml xristianlq gtirilmidir.
Alban elinin Azrbiqan il qonu olan gney-dou blglrinds
nestorian triqti yaylmd. ber v Alban elind san insan, hminin
tanrolu sayan diofizit, Ermniyd is san yalnz tanr sayan monofizit gr vard.1089 Qaraban bzi blglrind monofizitlr haylarn dini
mrkzi trfindn dstklnirdi. slind, dini icmalarn haylamasna
alanlarn gddy siyasi mqsdi gerkldirmk n dindn istifad
olunurdu. Bu bard vaxtil N. Adonts da yazrd: Ermnilrin kilislri
millildirm urunda apard ar mbariz slind siyasi-inzibati blg
(naxararlq) normalarnn kilis mhitin oturdulmas il gerkldirilirdi.1090 Hay katolikosu liyann alban kilislrinin Bizans ynml olmas
haqqnda xlif bdlmlik (685-705) yazd mktub v xlifnin ona
cavab mktubu Alban tarixi kitabnda verilmidir:
ndi Brdd oturan Alban katolikosu Bizans imperatoru il sazi
girib z ibadtlrind onun adn kir, hamn mcbur edir ki, onun dini
etiqadna qoulsun. ndi qoy bu siz agah olsun v bu msl diqqtinizdn knar qalmasn
Ey allah xadimi, ermnilrin katolikosu liya! Snin smimi mktubunu oxudum, snin yanna byk qounla z sdaqtli nkrimi gndrirm. mr etmim ki, bizim hkmranlmza qar qiyam edn albanlar
arasnda sizin dininiz uyun dyiiklik edilsin.1091
1089

sa peymbri tanr, ruh v insan tbitin malik olduunu irli srn diofizitlrdn
frqli olaraq, onu yalnz tanr sayan monofizitlr arasndak mbahislri zmk n
451-d Xalkedon mclisind monofizit triqti pislnmidir.
1090
, 1971, 212.
1091
Kalankatl, III. 5-6.

473

Hay keiil xlifnin ibirliyi nticsind Alban katolikosu Nerses

Bakur buxovlanaraq Trtr ayna atlr, alban kitablar yandrlr, alban
kilissi ermnilrin dini rhbrliyin tabe etdirilir. Sonralar Alban kilislri bzi alarda ermni katolikosluundan ayrlaraq mstqil faliyt
gstr bildi, htta alban Mxitar Qoun yazd Qanunlar dnya xristian kilislri n rnk oldu, ancaq zaman-zaman ermnilm olay da
gc glirdi.
Yuxarda Azrbiqan eli blmsind Ermniy vilaytind xristianln yaylmas il ermni adnn lav xristian anlam da qazandn
sylmidik. Bel ki, qriqoryan mzhbli haylarla yana, xristianln bu
qolunu qbul etmi bir sra trk, iran v qafqazdilli boylara da ermni
deyilmidir. rb istilasndan sonra qriqoryan kilislr veriln imtiyaz,
dini dbiyatn yaylmasnda hay lifbasna v hay dilin veriln stnlk
bel ermnilrin haylamas prosesin tkan verdi. zllikl, Qaraba
(Arsaq) ermnilrinin xeyli hisssi haylad, yalnz bzi udilr z dilini
saxlaya bildi. rvan haylar indi d Qaraba ermnilrin, daha dorusu,
vaxtil haya evrilmi albanlara urdvats hay (dnm hay) deyirlr.
KDQ-da mlik nvanl kl mlik, Qpaq mlik, Sufi Sandal
mlik, Qara Tkn mlik, Qara Aslan mlik, Buacq mlik, A mlik
kimi xslrin oxu xristian trklrdir. Xristian trk boylarnn yaad
blglrd yrivng, xmurad, Qoavng, Makaravng, Qaravng kimi
kilis adlarnda daha ox vng sz ilnir. Bunu da qeyd etmk lazm
glir ki, islamaqdrki epiqrafik blglr, kilis dbiyat yerli dillrd
idis, artq X srdn sonra bunlarn oxu hay (qrabar) dilind yazlmdr.
Avropaya kb Ukrayna v Polada yerln qpaq ermnilr
XVII sr qdr trk dilini saxlasa da, hay lifbasndan istifad edirdilr.
Bel xristian ermni icmalar irandilli boylar arasnda da vard. Htta
ermni adlanan irandilli xristian tatlar ken srin ortalarna qdr Dvinin Kilvr kndind v amaxnn Mdrs kndind z dilini saxlamd. Lakin bu kndlrd orta mktblrin hay (ermni) dilind olmas
haylama (ermnilm) olayn tamamlad v artq bir nsil sonra yalnz
bzi qocalar tat dilind dana bilirdi.1092
Bellikl, Alban elind VIII-X srlr arasnda islamlama prosesi
gets d, bzi xristian irandilli, qafqazdilli v trk boylar hay kilislri
saysind dillrini itirib hayladlar. Bu olay daha ox Qaraba mliklri
1092

Salam Novruzov. Azrbaycan dilinin Xz tatlarnn dilin tsiri. 1958, 2 (lyazma).

474

iind qabarq idi v ona gr d Qaraba ermnilrinin dialekti haylarn

dilindn xeyli frqlnir. Alban elind etnik snrlarn myyn edilmsinin tinliyini vurulayan A. P. Novoseltsev d yazr ki, bu blglrd
ermnilm prosesi sonralar getmidir.1093
Alban elind mdniyt tkc xristian kulturu, kilis dbiyat timsalnda deyil, sz-snt ustalarnn yaratd bdii srlrl, mxtlif incsnt
sahlrind, dulusuluq, toxuculuq, aac v metalilm sntind alan sntkarlarn yaradcl
il inkiaf edirdi. Burada mxtlif ynl xalq yaradcl il brabr, eidli xal-xalalar, pambq,
ipk paralar, gil-saxs v metaldan hazrlanm
mxtlif fiqurlu su qablar, mis, tunc, dmir, qzl
v gmdn dzlmi zrgrlik v mit yalar, bzkli silah nvlri yerli v bozqr sntinin
sintezindn yaranan sntkarlq nmunlri kimi
seilir. Alban dvltinin mvcud olduu tarixi boyunca albanlarn ttbiqi
snt nmunlrini . A. Orbeli il birlikd tdqiq edn K. V. Trever yazr
ki, IV-V srlrd yksk zvql hazrlanm harmonik sjetli alban nsnlri hmin dvrn iber, pers
v ermni (hay)snt srlrindn frqlnirdi.1094 Alban
sntkarlarnn mxtlif muzeylrd saxlanan srlrind tkrar olunan naxlar,
fiqurlar v rsmlr arasnda
n ox nzr arpan meyv
nardr. Dnya (hyat) aac
da bir ox tsvirlrd tkrar
olunur. Qaynaqlarda Alban
elindki airlr, ozanlar, musiqiilr haqqnda bilgi verilir, sz-snt ustalarndan bhs edilir. Digr
trk ellrind olduu kimi burada da qopuz alb oxuyan el airi ozanlar
vard. Haylar azr dilindki ozan variantn deyil, part dilind ilnn qosan formasn ald n onu qusan () klind ildirlr. Alban
1093
1094

, 1979, 11.
, 1959, 316.

475

tarixi hay dilin trcm edilnd hmin variant verilmidir. Aluen qanunu (12-ci bnd) ozanlarn yas mclisind a demsin qadaa qoyur. Alban elind ozanlar bayramlarda mahnlar oxuyar, xalq nliklrind dastan sylyrdilr. Alban tarixisi yazr ki, Cavanir ilin bayram gnlrini
yaylaa qalxb ozan (qusan) mahnlar il mayit olunan nlikd keirmk istyirdi.1095
Qdim trk elbyi Alpr Tunqa (frasiyab) lnd ona a yazld kimi, Cavanirin lmn d onun saray airi Davtak a demidir. Bu
airin hans boydan olmasn M. Kalankatl qeyd etmir, lakin alban yazar
Mxitar Qo Aranda trkmn tayfa balar Qurbuqay v Tutakl adlarn
knd Tutakn tutakllar (tutakeank) soyundan olduunu vurulayr.1096
Tutak il Davtak adlar arasnda yaxnlq grnr. Bel ki, hay yazsnda
(Davtak) v (Dutak) adlarnn yazlnda bir oxarlq
da vardr.
Nzr almaq lazmdr ki, baqa-baqa dillrin yazsnda alban szlri, zllikl onomastikas ox vaxt thrif olunmu kild yazlr. Bel
thriflrin mxtlif sbblri vardr ki, bunlardan biri d hmin dillrd
spesifik alban (trk) danq sslrinin v bel sslri bildirn hrflrin
olmamasdr.1097 kinci bir sbb alban boybirliyinin trkibind mxtlif
dialektlrd danan trk boylarnn olmas idi. Bel ki, part v azr dillrind zn gstrn bzi frqlr alban dialektlrind ks olunmudur: o/u
dialekt frqi Oroz-Uruz, yoran-yuran, d/z dialekt frqi is Orod-Uruz,
Adrbiqan-Azrbiqan deyimlrind aydn grnr.
Alban anda yerli v glm trk boylarnn dannda olan myyn frqlr d formalamaqda olan azr dilind z izini qoymudur.
Tkc qamrli etnonimind ba vern dyiikliy baxsaq, onun a/ frqi
il qamrli >qmrl, q/k, a/ frqlri il qamrli >kmrli fonetik dyimlrini gr bilrik. Eyni durum p/b frqi il alpan-alban, kaspi-kazbi
etnonimlrind v s/ frqi il Arsak ()-Arak adlarnda, sirakirak, saqat-aqat etnonimlrind ks olunmudur. Bundan baqa, azr
dilinin daxilind ba vern fonetik dyimlrl, yaxud fars szdzm
1095

Kalankatl, II. 26; II. 34.

, 1960, 16.
1097
Msln, yuxarda ol boyundan danarkn onlarn batya km trklrin iind
gryndyn qeyd etmidik. Kemid Qafqazda xeyli ullu etnotoponimi vard. gr
ul//ol boyad l anlamndadrsa, onda demk olar ki, ul//ol variantlar dilind v
yazsnda ssi//hrfi olmayan xalqlarn deyimi, yazs il ortaya xmdr.
1096

476

il deyiln bzi adlar da tannmaz kil dr: Siraq eli (irak eli) > ryel, Saqat uxuru > uxur sd, Saqat piri > Pirsaat v sair. 1098
Alban elind kilis dbiyat xristian boylarn dilin aramey-yunan
dillrindn trcm olunur, burada xristianl qbul edn trk v qafqazdilli boylara dini aylr z dillrind yrdilirdi. Bunun n hr boyun
dilin uyun lifba dzltmk zrurti yaranmd. Alban dilinin qarqar
dialekti deyimini ildn K. V. Trever yazr ki, qaynaqlarn verdiyi tutarl blglr gr V srd albanlarn srbst istifad etdiyi z lifbas
vard.1099 ber boylarnn ilk yaz nvndn biri ordu yazs anlamnda
mxedruli adlanr ki, bu da trklrin bahadr (baxadur-lu) szdr.
n Asiyada I minilliyin ortalarndan sonra aramey (suriya) dili v
aramey yazs geni yaylmd. Grnr, Part eli anda Alban lksin
glib xan bu yaz glnyi elita irisind v ticart sahsind d istifad olunmudur. Hr halda, Albaniyada xristian dbiyatn yaylmasna
xidmt edn Qarqar lifbas xzrlrin istifad etdiyi qdim trk runik
lifbas idi, nki hay tarixisi M. Xorenatsi yazr ki, qarqarlara yaban
(bozqr) axzrlrin yazsna uyun lifba trtib edilmidir. stxri d
xzrlrin axzr v qaraxzr qollarna ayrldn yazrd. Bel ki, hun,
qpaq, qoyunlu v sair trk boylar kimi, xzrlr d qara-xzr v axzr ad il frqlnirdilr.
Vaxtil azr diasporunun Trkiyd grkmli nmayndlrindn
biri olan Mirz Bala yazrd ki, Albaniyann trk mmlkti olmas onun
etnik tarixi yrnildikc daha ziyad anlalacaqdr.1100 Lakin Bakda rus
bal tarixilr etnik tarixi yrnmk vzin ortaya elmdn uzaq frziy
v tezizlr atmaqla ilrini bitmi saydlar. Azrbaycan Tarix institunun
nr etdiyi 7 cildlik Azrbaycan tarixi (1988) Alban elinin dili haqqnda
bunu verir: He bhsizdir ki, znd 20-dn artq tayfan ehtiva etmi
alban (alban-uti) aborigen etnik massivi Qafqaz Albaniyasnn pazisind
sas v stn massiv olmudur. Bu stn massiv aid birc dn sz
tapb nmun gstr bilmyn hmin tarixilr htta elmdn uzaq bu
tarixi kfi byk nalqla dnya dililik elmin d srmaq istmilr:
1098

Hl prototrk dvrndn mvcud olan bir (~q) dialekt frqi Alban ana qdr
szn ilk ssind davam etmidir: az~kaz, azr~xzr. Lakin szortas mvqed grnn
~q frqindn danarkn shbt dialekt frqindn deyil, q~x~h > fonetik dyimsindn ged bilr: saqat >saxat >sahat >saat. Saatl boyad da bel yaranb.
1099
, 1959, 49, 309.
1100
Mirza Bala, 1951, 8.

477

Burada yada salmaq lazmdr ki, alban dili imali Qafqazdan balam
Aralq dnizindki adalaradk olan vilaytlrin sakinlrinin dandqlar
dillr ailsin aiddir.1101 Halbuki, dililik elmi bel bir abstrakt dil ailsi
tanmr, gstriln bu byk razid is bir ne (qafqaz, hindavropa, trk,
sami) dil ailsin mnsub xalqlar yaayrd.
Xzr dilindn qalm szlrin hans trk dialektin yaxn olmas
bir trfdn xzrlrin ilkin yurdunu myynldirmy yardm edirs,
digr trfdn Alban elind ilnn xzr dilinin trk dillri ailsindki
qruplardan hansna aid olmas mslsin aydnlq gtirir. slind ayrca
xzr dili olmamdr, nki xzr toplumu mxtlif dialektli trk boylarnn birliyi idi, burada yabqu szn abqu kimi deynlr, ovu szn
av kimi deynlr d vard. Ona gr d xzr dili yox, xzrlrin trk
dili ifadsini iltmk daha dorudur. Bu dilin bulqar, uva, yaxud ouz,
qpaq dillrin yaxnl mslsi trkologiyada mbahisli olaraq qalr,
onlarn dilini uva dilin aid ednlr d (Minorski, Bartold v b.) vardr.
Lakin yazl mnblrd qeyd olunmu tanqr//tenqri kimi kiik frqlri
nzr almasaq, Xzr elind danlan dildn blli szlrin ksriyti
bugnk azr dilindki formasndan frqlnmir. Qaynaqlar bu dild ilnn bir sra xsad, titul v digr szlri qeyd etmidir: Bolqa, ik,
Av, Papa, Barl, Sitit, Eli, Ata, Buka, Uma, Anqu, Bulan; xaqan,
xatun, yabqu, bk, iltebr, tarxan, ad, tudun; Tenqrixan, baqatur, kara,
ak (a), sarq, qonaq, p, tabaq, semiz v sair. Xzrlrin dilindn
xeyli nmun vern P. B. Qolden trkibind alp v tarxan sz olan Alp
Tarxan, As Tarxan, Alp lutver (Eltbr), Av Tarxan, l Tarxan kimi
oxlu ad sadalayr.1102
Grndy kimi, arxeoloji v tarixi blglrl brabr, dil faktoru
da xzr (azr) boylarn Azrbaycanla balayr. rblrin Azrbaycana
ayaq ad alarda Araz qrandak Beylqanda bir iranl kndlinin
xzr dilind slis danmas (l-Kufi) fakt xzrlrin dand dilin o
1101

AT, 1988, 334-335.

Golden, 1980; Azrbaycan halisinin azr dilind dandn qeyd edn rb-fars
mnblrin v Azari blgsini m.. VIII srd Urmu gl il Krkk arasnda gstrn
asur qaynana saslanb, xzrlrin ilkin Ata yurdunun Azari v ona yaxn qdim Bars
blgsi olduunu sylmidik. Asup, Urartu yazlarnda Parsua//Barua klind veriln hmin blg Mana arlnn trkibind idi v burdan xb, Quzey Azrbaycana,
oradan da Quzey Qafqaza gedn barsil-xazar boylar burada ikinci Barsil-Xzr ata yurdunu salm, bu yeni yurdda minil sonra digr soydalarn toparlayb, myyn alarda Alban elini d iin alan qdrtli Xzr imperiyasn qurmudular.
1102

478

dvrd xalq arasnda geni yayldn gstrir. Burada xzr (azr) dili
tkc irandillili boylarn deyil, qafqazdilli boylarn da mumnsiyt vasitsi kimi istifad etdiyi uluslararas trk dili idi. Kartli tarixi bu ada
Tiflisd danlan dillr srasnda xzrlrin dilini (xazaruli) d qeyd etmidir.1103
Alban (azr) dilindn bat qonuluqda yaayan haylarn dilin xeyli
sz kemidi. Hay taqavoru III Trdatn olu II Xosrovun boyu qsa olduundan Kotak adlanrd. Buradak kotak lqbi trkc gdk szdr.1104
Xosrovun srkrdsi d Ddby (Databey) trk adn dayrd.1105 Azr
dilinin tarixi v azr-hay dillrinin laqsi baxmndan hay dilinin qrabar
dvrnd ilnn trkizmlrin tdqiqi olduqca grklidir.1106
Bzi hay qaynaqlarnda albancadan hay dilin trcm olunmu
yazlar haqqnda blglr vardr.1107 n byk blglrdn biri el Alban
tarixi kitabdr. Bel ki, alban (trk) dilindn hay dilin trcm olunan
bu srd trkc xeyli sz saxlanmdr. Lakin srin tekstoloji tdqiqil
trkoloqlarn deyil, haynaslarn mul olmas hl d bzi trkizmlr
haqqnda mlumat qtlna sbb olmudur.
srd trk szlri iki mxtlif kontekst ilnir; biri xzr, barsil,
hun v sair trk boylar il bal mtnlrd, digri is Alban elinin z daxili yaam il bal mtnlrd. Tdqiqatlar birinci mtnd trkizmlri
asanlqla myyn edirlr, lakin ikinci tip mtnlrd xsusi aradrma
aparmaq lazm glir. Bu baxmdan, albanlarn iltdiyi buyuruq v ayaqyaln szlri diqqti kir.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, Aluen mclisind qbul olunan qanunu elbyin frmandar (arkayi hramanatar), minba (hazarapet), boy
balar (azqapetk), buyuruq (pyuroq), digr vilayt balar (nahapetk)
1103

, I t. 1955, 16.
, 1980, 59-60.
1105
, 1971, 286.
1106
Qrabarda rast glinn mnyi blirsiz bzi titullarn etimoloji thlilin ehtiyac vardr. Bel ki, torpaq sahibi blg basn bildirn toparx (toprax?) titulu, blg//lk
basnn adna qoulan ixan titulu mnyi bilinmyn szlr kimi verilir. Ola bilr
ki, ixan trkcnin yerli ba anlamnda i xan sznn thrif olunmu formasdr.
Partlarn davams olan trk boylarnda islam qbul edndn sonra bu sz ian (ihan)
formasna db, mridlri olan sufilrin (bann) adna qoulmudur. Trkstan tarixindn bllidir ki, ndicanda ruslara qar Dki an syan (1898) olmudur.
1107
, 1986, 42.
1104

479

v silzadlr (azatk), hminin elbyin z mhr il tsdiq edir.1108

Grndy kimi, snd imza atanlarn ksri dvlt adamlardr v bu
srada trk dvltilik glnyind mhm yer tutan buyuruq ()
titulunu dayan adamn da olmas tbiidir. Alban elbyi III Vaaqann ay ayaqyaln kemsi srd aelun () klind yazlmdr.1109
Qdim dillr zr tannm mtxssis olan tarixi Y. Yusifov M. Kalankatlnn iltdiyi bu deyimin doru olaraq, azr trkcsind ayaqyaln
sz olduunu yazm v bunu tsdiq edn etnoqraf Q. . Qeybullayev
ziyart vaxt icra olunan bu etnoqrafik glnyi geni rh etmidir.1110
Alban tarixi p, tabaq (sac), trgn (apar), tudun, ad, tarxan
kimi bir ne xzr-azr szn saxlasa da, bzi adlar v szlr hay dili
tlffzn uyun verildiyindn onlar mtnd semk bir qdr tinlir.
Bel ki, Aluen mclisin qatlan rahib Polos () gyayl kimi
verilmi v Gyay ad bzi nsxlrd geogay//gevgay () v
gegaay () klind yazlmdr (I. 26). Toponimlrdn biri d
srd Trtr aynn vadisind clax () kimi veriln aylaq addr,
burada Trtr ad da trtu () klind yazlmdr (I. 28; II. 29-30).
Byk Aran toponimi is ayr-ayr nsxlrd metsaran () v
metsiran () formalarnda verilmi, Qatarvng v ya Qoturvng
monastr ad da katarovanq ( ) v kotoroyvanq (
) killrind yazlmdr (II. 5, 29).
Alban tarixi kitabnda qoyunuluqla bal hay (qrabar) dilin trklrdn kemi koy, qo, qoqar, pnir szlri d ks olunmudur. Qrz
1108

Kalankatl, I. 26; Alban tarixi srinin ayr-ayr nsxlrind hmin qanunu tsdiqlynlrin ad mxtlif formalarda yazlmdr: Bu snd mhr basdlar: elbyin
frmandar Mutsin (Mutsik), minba Mirharik (Mirhorik), boy balar: Marut (Maruk,
Maru), Tirazq (Tirazd, Tirolq), Sparakos (Sprakos, Asparakos), ama (ama), Bakur,
Aradan, Arces (Ares), Qo (kac) Vartan, Girdmann sahibi Xors Bermusayn (Bermusan, Germanosan), Xosken (xoskean) buyuruq v Alban elinin digr nahapet v azatlar.
Alban elbyi Vaaqan da bu qanunu z mbhr il tsdiq etdi (Kalankatl, 1983, 94);
Mtndki xoskean buyuruq szlrindn birincisi gr xsad deyils, onda hmin szn hayca sz anlamna uyun btv deyim sz buyuruq olur.
1109
lyazmann bzi nsxlrind bu deyim [aqeleaun] v [aqelun]
klind yazlmdr (Kalankatl, 1983, 74); Bu deyimd ayaqyaln > aqyelun > aqelun
fonetik dyimlri hay dilinin znd getmis, onda ayaqyaln sznn hay (qrabar)
dilin kediyini dnmk olar. Lakin bu da mmkndr ki, sri qrabara trcm edn
ayaqyaln sznn anlamn bilmdiyindn onu ilkin mtnd olduu kimi saxlamdr.
1110
, 1974; , 1990, 51.

480

elind qpaq (azq) boyunun yaad Kokor blgsinin adnda grnn

qoqar sz Alban byi Xokorikin (kokar-ik) adnda da vardr.1111 Qo
sz is Qo Korolu deyimind olduu kimi kac () klind qoaq,
csur anlamnda Ka Vaaqann adna qoulmudur. V. Qukasyan Aluen
qanununda ken qoyun anlaml voxar () sznn hay dilind
qokar > xokar > voxar fonetik dyimlrin uramasn yazmdr.1112
Trcmi hayca Qoyun buynuzu anlaml Yelcur xoyi ( )
daadnda trklrin koy (qoyun) szn xoy () klind iltmidir v
pendir sz d panir () klind yazlmdr.1113
Bzi tdqiqatlara gr Alban elind ilnn dillrdn biri d guya
pers dili imi. Lakin o dvrn alban yazar M. Kalankatl ox aydn yazr
ki, Alban elinin katolikosu Viro pers ah Xosrovun saraynda nzart altnda 25 il yaad n pers dilini yrn bilmidi.1114 Bellikl, islamaqdr minil davam etmi Alban elini quran v azr xalqnn, azr dilinin
formalamasnda nmli kisi olan albanlarn trkly bh dourmur.
Alban boyad is tkc qdim Azrbaycanda deyil, dou trklrin iind
d yayn idi. Vaxtil tannm qazax alimi okan Valixanov da yazrd:
Albanlar Byk jzn sas boylarndandr.1115
Grndy kimi, Gney Qafqazda alban boylarnn qurduu Trk
eli on srdn artq yaad v bu uzun zaman axarnda dvltin qalxan v
ziflyib enn dvrlri d yaand. Alban elinin yarand ada Azrbaycann quzey v gney vilaytlrinin vahid dvlt evrilmsi n rait
yaranmd. Arazdan quzeyd v gneyd yaayan protoazr boylarnn
arasnda siyasi snrlar yox idi, onlarn bir-biril sx etnik laqlri vard
gr m.. IV srd skndrin yrndn sonra gneyd yaranan Azrbiqanla quzeyd yaranan Alban//Aran ellri ayr-ayr dvltlr kimi yox,
vahid dvlt kimi ortaya xsayd, formalamas bir ne sr geri dn
azr xalq ayr bir tarix yaaya bilrdi. Ancaq hr bir insann aln yazs
olduu kimi, xalqlarn da yaam haqqn, yaam tarixini, yaam taleyini
blirlyn var. Dorusunu is dnyan yaradan Uca Tanr bilir.
(III Bitiyin sonu)
1111
1112
1113
1114
1115

Qbl yepiskopu v Vaaqann saray keii Manas (qpaq) adn dayrd.

-, 1986, 28-29.
Kalankatl, III. 21; I. 26.
Eyni qaynaq, II. 14.
, II t. 1985, 377.

481

DBYAT
. . - . . 1965
. . I . , 1948
. . . , 1966
. . . .1948; 1953
. . . . , 1977
. . .-. 1953
. ..1908; , 1971
. . , 1972
., ., . . ., XXX . 1974
. . . . . 1978
. . - - .
, 1987
. . . 1960
. . , III, 1979
. . . 1989
. : , , . . 1989
. . . 1992
. . ( ).
, . 1984
. . . , 2, 1978
. . . , 1976
. . . 1972
. . . 1980
. . -
. , 3-4, 1894
. .
. , 3-4, 1896
III .. . 1877
. . . , 2, 1950
. . . .1962
. . . , 4,1968
. . 20- . XVIII
. . . - . , . III., 1951
. .
. , . 1, , 1979
. . (). , 1970
. . .-. 1962
. . . . 1955

482

 . . . . 1993
. . , 1988
. . . . 1979
. . .
, 3, 1951.
. (VI-XVI ). . 1983
. . IV .. - III .. . 1990
. . (, XII).
. 1848
. . . 1989
. . , 1986
. - . .1991
., . . , III, 1991
-. . (. ..). . 1960
. . .
. 1925
. . . I-V . . 1968
. . . . 1969
. . . . 1985
() . . - . , 1923
. .
IX-XIII . .

, .1. . 1989
. . . 1980
. . . , 6, 1935
. . . . 1951
. . -, . , 1976
. . . 1985
. . ().
. .-. (I-III ) 1950, (III ) 1953
. . ~ . , 1972
. .
, 6, 1972
. . -- .
. . 1972
. (. ..). , 1953
. . VII-VIII .
., 1, 1961
. . - (1097-1231). . 1986

483

 . . . .1806
. . (), . , 2, 1946
. . . .1983
. . . . . 1981
. . .
, 63, . 1963
. . 2. -, 1985
. . . 1874
. . -. , 3, 1976
. , . .1983
. . . .
.-. 1961
. ., . ., . . - . , , 1980
. . . , . 1987
. . . ,1980
. . V . . .
. 1915
. ., . . (
XIV- .). -, 1968
. . IV- . . 1979
. . . . 1975
. (1404 .). . 1980
. ., .. . I-II .
. 1984
. . .1976
. . T. M.1991
. . . 2002
. . . , . 60, 1979
. . . 1991
. . . . 1982
. . . . 1987
. . . 1972
. . . . 1984
-. . . 1983
. . . 1957
. . . , 1961
. . ( . . ). . 1960
. . . . 1971

484

 . . . . 1970
. . .
, 1971
. . .
, 1987
. . , 2, 1938
. . - . , .154, 1978
., . . . 1986
. . . . . 1998
. . . . 1960
. . . . 1966; 2001 (II basq)
. . . . 1999
. . . . 1993
. . . .1964
. . . . 1963
. ., . . . . 1980
. . . ranica antiqua, vol. XVII. Gent, 1982
. . . . 1985
. . - . , . 1987
. . XVXIX . ,1962
. . ,
. , 6, 1984
. . . , 4, 1956
. . . , 1984
XVI . .1967
. . . .1984
. . . ..,
. XLIII, 78
. . -. . 1980
. . . .-. 1956
. . . . 1967
. . . , 1971
. . ().
, 1981
. . . , 3, 1983
. . . , . 1985

485

 . . . .1990
. . . . 1990
. . . . 1961
. . V-III .. , 1973
. . - , . , 4, 1939
. . (1702-1722). . 1989
. . . . II . , 1989.
. . : . , 1976
. -
. , 2, 1971
. . . . 1984
. . . . 1985; 1993
. . , 4, 1981
. . . .. -, 5, 1962
. . . 1990
. . XIII-XIV . . 1985
. . . , 2, 1968 (hay dilind)
. . . ,1966
. . - . , 4, 1967
. ., . . . . 1985
. . - . , 1976
. . . 1989
. . . . , 1995
. . - . , , 2001
. . .
, . 1967
- . . . , 6, 1988
. . . 1986
. . . , 1988
. . -.
. 1977
. . . . 1956
-. -. ( ). . 1983

486

 . ., . . .
., 2 (310), -, 1971
. - (.. . . . ). .1983.
. . -. 1996
. . , 1984
. . . . 1988
. . . 1969
. . . 1946
. - . .
, 1947
. . . . 1974
. . . . 1995
. ., . . -? , 1980
. . - . .
. , 3-4, 1945
. . III-VII . . 1983
. . III-VII . . 1993
. , , . . 1986
. . . . 2001
. . . (
-, -, -, -). , 1983
- . . . 1991
. . . . 1986
-. M. 1968
. . . . 1984
. . . . 1988
. . - . . 1932
. . . , 1984
. . . . 1980
. . . . 1981
. . . . 1976
. . . , 4, 1989
. . , . , 1974
. . . . 1965; 1991 (II basq)
. . . . . 2002
. .
( ). . . . , . 1934
. . . . 1960

487

 . . .
. . 1977
. . . , 1929
. . . 1976
. . . . 2003
. . . , 1984
. . . , 1987
. . . M. 1974
. .
. . I-II, ., 1904-1906; , 1947-1949; 2, 1952
. . (-) . .II, . . 1957
. . . M. 1787
. . : , . . 1981
. . . . . 1987
. . , 3, 1946
. . . . 1983
. . . , , . I,
. 2, 1952
. . . , 1981
. . IX-XII . , 1983
. . . , 1989
. . , II, 1984
. . . . 1977
. . . 1993
. . . , 6, 1984
. . . 1977
. . .1986
. . . , 4, 1939
. . .
, 1944
. .
. , 1956
. . . III . . 1943
. . . 1955
. . . . 1976
. . . , 1961

488

 . . . . 1982
. . . -. 1964
. . . . 1971
. . . . 1989
. ., . . . . 1973
. . . ,
1(27), 1949
. . -. , 1954
. . . , 1959
. .
. , 4, 1968
. . . . 1960; , 3-4, 1971
- . .
. , 1960
- -. . 1975
. . . . 1979
. . . . . 1927
. . . , I . . 1933
. . () . . 1978
. . . ,1986
. . . , 1990
. . XV-IV . . . (), , 1969
. . X-XI . . 1963
. . . , 1976
. - (. XVI- . XV
. ..). , 1, 1997
.
XIV-XII . .. , 2, 1997
. . ( . . ). . 1960
. . .
, . 1974
. . . -, 1979
. . I-III . . 1887.
. : , . ( . . ). . 1979
..
. , 1986
. . . , 1980
. . . . 1984
. . . . 1984

489

 . . . , 1990
. . . . 1982
. . . . . 1983
. . 1 . . 1981
. . .. . , 1915
. . . , .1970
. . . , 1, , 1979
. .
. . 1990
. . , 1990
. . . . 1978
. . . 1990
. ., . .
. , 1953
. . 1936 (hay v rus dilind)
. . . .-. 1941
. . . , 1946
. . -. I-II, , 1950-1952
. . (). . 1959
. . . 1957
. . . . 1976; 1986 (II basq)
. . - . . 1989
. . . . 1990
. . II . . 1963
. . . 1983
. . I-II . . 1987
. . . 1990
. . . .1984
. .
(, , ). .1985
. . . I . . 1933
. . XIII-XVIII .
, 1935
. . - . . 1881
. . . , 1934
. . , 4, 1939
. . . , . I, 1986
. . . .. (ili gstrilmir)
. . . .1989

490

 . . . , . 1977
. . . . 1985
. . . . . 2003
. . . . 1981
. . . . 1961
. . .
,1923
. . . , . 1980
. . . , , . .
. , -. 1935
. . : . .1983
. . ( ). , . 1, , 1979
. . . 3 . , 1989
. . . . .1970
. ., . . - . .1979
. . . . 1948
. ( . ). . 1957
. 17 . . 1994
. . ,
. . 1968
. . . .1984
. . -, 1975
. . - . .1990
. . .1991
. . . .1969
. . . 1969
- . . V-VII . .1979
- . . VIII-XVIII . .1985
. . VII-VI . .. .1980
. . I . .1989
. . .
,1971
. . . .-. 1948
. . . I. , 1984
. . (II . ..- IV ..).
-.1953
. . (IV ..-VII .
..). .-.1959
. . . .1968

491

 . . ( ) (IV, 99) .
. , 4, 1979
. . NDOARKA . , 2,1981
. . (, , ). , .1963
. . -. .1991
.., ..
.
. , 1983
. . . I-II ., . 1935-1936
. . I-IV . . 1964, 1967, 1971, 1973
. . . .1984
. ., . . . .1978
. . . .1983
. .
. , 4, . 1927
. . M. 1972
. . .1979
. . . , 1982
. .
. 1908
. . . .1985
- . (1702-1722). . 1989
. . . , 1975
. . 1986
. (i i M ). . 1858
. . VI-XII . , 1980
. . . , 1986
. ., . . . . . . 1985
. . . . 1967
. .
. , . 5, , 1987
. . - ,
. , 2000
. . : - . , 1974
. . . ., 1916
. . . -, 1976
. . , 1962

492

 . . . . 1987
. . . , 3, 1966
. . II-III . . 1979-1983
. . 1982
. , . . 1982
. . , 1981
. .-. 1961
. . . . 1990
. . . . - . , . II, 1956
. . . , 1958, 3
. . . - . . 1968
. . . , 1983
. . . , 2, 1974
. . - .
. , 1, 1987
. . . , 2, 1999
______________________________________
. I . . 1977
. . XII h. , I, 1983
. .
,1980 (trkmn dilind)
. - ,
- (). , 1996
() . . . (-, ., . )..1993
. . , 1987 ( )
. ( ., - .). .1999
. . . . 1994
. VII-IX . . 1989
. . , 6, 1979
. . IX-XII - .
. 1974
(). . . 1993
. . . 1993
. . . . 1990
. . . 1992
. . . 1994
. . (. . ). . 1993

493

 . . . , , 1983
. , , . ., 1968
. . . . 1967
., . ,
,. , 1989 ( )
. . . 1995
. . , 1975 ( )
. . .1996
. . . . 2000
. . . 1998
. . , III, 1991
. . - : .
(I ). , III, 1991
. - . . 1999
. . . 1992
., . . . 1997
. -, -. . 1987
., . . . 1996
. . . 1985
. . . . 1977
. . - . -, 1998 ( )
. . . . 1981
. . . 1962
-. - --. . 1959
() . . . . 1988
. . . . 1993
. . :
. (I-II ), , 1, 2, 1997
. . (. ). . 1993
. . . 1981
. . . 1986
. VI . , 1983
- . . . , 1964 (tuva dilind)
. . - . , II, 1984
. . . , I, 1983
. . ( ). , I, 1983
. .
5, 1998
. (I. ). , II, 1988

494

 . .
, .1989
. . . . 1990
. - .,1989 (tatar dilind)
. . . . 1979
. . , 1988 (zbk dilind)
. . . 1990.
. . , I, 1987
. ( ., .). . 1993
. . I-II . . 1992
. - . . 1977
. . ( ). . 1992
., . - . . 1993
. . . 1984
. . . 1985
. - . .1998
. . - . , VII , .1986
. . .1983
. . , 12, 1985
. . .1989
. . . 1992
. . ., 2, 1983
. . , 8, 1980
. -. . 1998
. . . 1984
. (.. IV - .VII ). . 1992
. ,. , 1990 ( )
. . . 1995
T. . . . 1976
. . . 1998
. ( .). . 1977
. ( . ). . 1978
. . I . .197
. . . .1985
. . . , 51, 1985
. . . , - , .1986
. . : . , I, 1986; , 7, 1987

495

 . . . .1988
. . , .1988
. . ~ . , II, 1988
. . . , , .1989
. . . , 11, 1989
. . . , III, 1990
. . . ? .1999
. . .1968

___________________________________
Abl-Farac Gregory. Ab`l-Farac tarihi (Trkceye ev. . R. Dorul), I-II c. Ankara, 1987
Acarolu M. T. Bulgaristanda trkce yer adlar klavuzu. Ankara, 1988
Aaryan Hr. Hay dilind trkc alnma szlr. Moskva-Vaarabad, 1902 (hay dilind)
Aqatangeay Patmutun Hayots. Tphis, 1909 (hay dilind)
Aqatangeos. Hayots patmutyun. Yerevan, 1983 (hay dilind)
Akbulut Y. Bingl tarihi. Ankara, 1995
Akinyan N. S. Matots vardapet. Vienna, 1949 (hay dilind)
Ayda. A. Trklerin ilk atalar. Ankara,1987
Azr xalq. (F. Aasolu. Sem yazlar). B. 2000
Baramyan R. H. Kitabi Dd-Qorqudda hay szlri. FJ, 1,1974 (hay dilind)
Balkan K. Die Sprache der Kassiten. New-Haven, 1954
Balkan K. Eski nasyada kut (veya gut) halknn dili ile eski trkce arasndak benzerlik.
ERDEM, cilt: 6/1, say 16, 1990 (ayrbasm, 1992)
Barton G.A. The Royal nscriptions of Sumer and Akkad. 1929
Bartucz. A magyar ember. Budapest,1938
Bayarov S. Ya. Avrupann eski trk runik abideleri (eviren M. Duranl), Ankara, 1996
Baykara T. Trklgn en eski zamanlar. Trkler, I, 2002
Bayram S. Kaynaklara gre Gney-Dou Anadoluda prototrk izleri. stanbul, 1988
Bayramov . Qrbi Azrbaycann trk mnli toponimlri. B. 2002
Belck C. Das Reich die Manner. Verhandlungen der Berliner Gesellschaft fr Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, 1884
Berghe V. L. Archeologie de lran ancien. Leiden, 1959
Berlin A. Enmerkar and Ensuchkeshdanna. Philadelrhia, 1979
Berta A. Trkce kkenli macar kavim adlar (eviri: N. Demir, E.Ylmaz). Ankara, 2002
Bydili C. Trk mifoloji szly. B. 2003
Biswas A. The Political History of the Hunas in ndia. New Delhi, 1973
Blok R. The Ancient civilization of the Etruscans. Barrie and Rockliff. London, 1969
Bokovenko N. Tagar kltr. Trkler, I cild, 2000
Brandenstein W. Die Herkunft der Etrsker. Leipziq, 1937.

496

Caferolu A. Azerbaycan edebiyat. TDE, 1991

Canaia S. N. srlri. I c. Tbilisi, 1949; II c. Tbilisi, 1952 (grc dilind)
Candar A. Kimmerler. lk dergisi, ubat, 1935
Cahiz (Eb Osmn Amr b. Bahr Maxbb el-Chiz). Mankib Cund el-Xilfa ve Fail el-Etrk (evirn: Ramazan een), Ankara,1988
Celilov F. A. Dastann tercmesi. Trk edebiyat dergisi, say 145, stanbul, 1985
Celilov F. A. Morfonolojik rekonstrksiyon ve etimoloji. Trk dili ve edebiyat aratrmalar dergisi, VII. Ege niversitesi, zmir, 1993
Celilov F. A. Kassi dilinde trkizmler. Atatrk dnce, say 44, Ankara, 1997
Cfrzad . M. Qobustan. Qayast rsmlr. B.1999
Cfrov . nsanln shri. B. 1994.
ay A. M., Durmu . skitler. Trkler, I, 2002
ay A. M. Trk milli kltrnde hayvan motifleri. I. Ankara, 1990
apar . Phrigia ve Demir devrinde Anadolu kavimleri. Ankara universitesi Dil ve
Tarih-Corafya fakltesi dergisi, c. XXXI, say 1-2, Ankara, 1987
een A. Trk devletleri. stanbul, 1986
etinkaya N. Idr tarihi. stanbul 1996
ilingirolu A. Urartu krall tarihi ve sanat. zmir, 1997
i M. . Sumerli Ludingirra. Gemie dnk bilimkurgu. (III basm). stanbul, 2000
Gabain A. von. Vom Sinn symbolischer Farbenzeichnung. AO, t.15, 1-3. Budapest,1962
Gadd J.C. The Dynasty of Agade and the Gutian nvasion. The Cambridge Ancient
History, Revised edition of volumes 1-2, Cambridg University, Press, 1963
Galton H. Der Einfluss des Altaischen auf die Entstehung des Slawischen. Wiesb., 1997
Garstang J., Gurney O.R. The geography of the Hittite Empire. London, 1959
Geschichte der Ugresellschaft. (von einem Autorenkollektiv unter Leitung von Henz
Grnert). Berlin, 1982
Gelb J. Hurrians and Subarians. Chicago, 1944
Godard A. Le Trsor de Ziwiye. Haarlem, 1950
Godard A. LArt de lran. Paris, 1962
Golden P. B. Khazar studies. Vol.1. Budapest, 1980
Gostony C. G. Dictionnaire dtymologie sumrienne et grammaire compare. Paris, 1975
Gyalp Z. Trklgn esaslar. stanbul, 1976
Gyalp Z. Trk tresi. stanbul, 1977
Gltepe N. lk trk devletlerinde brokrasi. Trkler, I, 2002
Grn Kamuran. Trkler ve Trk devletleri tarihi. (II bask), Ankara, 1984
Glensoy T. Altay dillerindeki akrabalk adlar zerine notlar. TDAY, 1973-1974
Gnaltay . Trk tarihinin ilk devirlerinden Yakn ark. Elam ve Mezopotamiya. Ankara, 1987
Ghirshman R. Fouilles de Sialk pres de Kashan 1933, 1934, 1937 vv. I-II. (Musee du
Louvre, Ser. Arch.), Paris, 1938-1939

497

Ghirshman R. Lran des origines lslam. Paris, 1951

Grayson A.K. Assyrian Royal nskriptions. Wiesbaden, vol.I, 1972; vol.II. 1976
Grelot P. Dokuments aramens dEgypte. Paris,1972
Cameron G.G. History of Early ran. Chicago, 1936
Clauson G. Turkish and Mongolian studies. London, 1961
Codex Cumanicus. Edit by G. Kunn. Budapest, 1981 (tkrar nri)
Cohen S. Enmekar and the Lord of Aratta. (Dissertation). University of Pennsylvania, 1973
Conteneau G. La Civilisation des Hittites et des Hourrites du Mitanni. Paris, 1948
Cooper J. S. Reconstructing History from Ancient nscriptions: The Lagash-Umma Border Conflict Sources from the Ancient Near East. Vol.2 F.1. Undena Publications. Malibu, 1983
Cowley A. E. Aramaic papyri of The fifth centuri B. C. Oxford, 1923
Chapot V. La frontire de l `Euphrate de Rompe la conqute arabe. Paris, 1907
Qlbinur P. Tbabt poeziyann flsfi yar kimi v ya maye iq. B. 2002
Danimend . H. Trklk meseleleri. stanbul, 1966
Dcsy G. The Turkic Protolanguage. A Computational Reconstruction. Bloomington,
ndiana: Eurolingua, 1988
Deimel A. Sumerishes Lexikon. Rom. 1925-1947
De Groot J. M. Die Hunnen der vorchristlichen Zeit. Berlin-Leipzig, 1921
Diakonoff . M., Kashkai S. M. Geograpihical Names According to Urartian Texts. Rportoire Gograrhique des Textes Cuiformes, Band 9. Wiesbaden, 1981
Dirr A. Einfhrung in das Studium der kaukasischen Sprachen. Leipzig,1928
Divitiolu S. Kk trkler. stanbul, 2000
Doan . Dou Avropadaki Gktrk (runik) iaretli yaztlar. Ankara, 2000
Doan . Kafkasyadaki Gktrk (runik) iaretli yaztlar. Ankara, 2000 a
Donuk A. Trkce il (devlet) deyimi hakknda. TDA, 35, 1985
Donuk A. Eski trk devletlerinde idari-askeri nvan ve terimler. stanbul,1988
Doerfer G. Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Wiesbaden, Bd.I.
1963; Bd. II. 1965; Bd. III. 1967; Bd. IV. 1975
Doerfer G. Gney Sibirya trkleri edebiyat. TDE, 1991
Dossin G. Archives Royales de Mari. C.I. (Corresrondance de Samsi-Addu). Paris, 1950
Dunand M. Biblia Grammata. Beyrouth, 1945
Durmu . skitler (Sakalar). Ankara, 1993
Dyson R.H. Archaeological Serap Glimpses of History of Ziwiye. Expedition,v.3.1963
Dyson R.H. Problems in the Relativ Chronology on ran. Chronologies in Old Wold
Archaeology. Chicago-London. 1965.
Eberhard W. inin imal komular. Ankara,1942
Eberhard W. Eski in kltr ve trkler. Trkler, I c. 2000
Eb Dlef. Eb Dlefin risalesinden trk lkeleriyle ilgili ksmn tercmesi (hazrlayan
Ramazan een). bn Fadlan kitabna lav.

498

Elibey E. Tolunoullar devleti (868-905). stanbul, 1997

Elter A. tinerarstudien. Bonn, 1908
Erol A. arklarla, iirlerle, trklerle v tarihi rneklerle adlarmz. Ankara, 1989
Ertem H. Boazky metinlerinde geen corafya adlar dizini. (ivi yazl metin yerleri
ve Biblioqrafya ile birlikte). Ankara, 1973
Erzen A. Dou Anadolu ve Urartular. Ankara, 1984
lkbrli . Qrbi Azrbaycan. II c. (Zngibasar, Grnibasar, Qrxbulaq mahal). B. 2002
liyev V. Azrbaycan toponimiyas. B.1999
skr R. Qutadu bilig. B. 2003
hmdli F. Xz rayonunun toponimiyas. B. 2000
bn el-Fakh. Kitb el-bldan. CGT, 1985
bn Havkal. Sret el-arz. CGT, 1985
bn Rusteh. el-alk el-nefse. CGT, 1985
drs. Nzhet el-mtk f ihtirk el-fk. CGT, 1985
bn Fadlan Seyahatnamesi (hazrlayan Ramazan een). stnbul,1975
nan A. Tarihte ve bugn amanizm. Materialler ve aratrmalar. Ankara, 1972
nayet A. Dorudan ve dolayl olarak inceye geen trkce kelimeler zerine (lyazmas).
nayet A. Trkede ince kaynakl gsterilen baz kelimeler zerine. TD1 7, 1999
staxri. Meslik el-memlik. CGT, 1985
Halis (Ataksoy). Diyarbakr tarihinde Komuk Eli. stanbul, 1988
HalloW.W. Gutium. RLA, vol. 3. 1957-1971
Hanar Fr. Kaukasus - Luristan. Eurasia-Septentrionalis antiqua, IX. Helsinki, 1934
Harmatta J. Avarlarn dili sorununa dair. Dou Avrupada trk oyma yazl kitabeler.
(Trkceye eviren Hicran Akn). Ankara, 1988
Hassan . Eski trk toplumu zerine incelemeler. stanbul, 2000
Hinz W. Das Reish Elam. Stuttqart, 1964
Hermann A. Die Saken und der Skythenzug des Dareios. Archiv fr Orientforschung
I, 1933
Herodotos. Herodot tarihi (eviren Muntekim kmen). stanbul,1983
Herzfeld E. Archaelogische Mitteilungen aus ran, I-V. Berlin, 1929-1933
Herzfeld E. ran in the Ancient East. London - New York, 1941
Herzfeld E. Zoroaster and his World, I-II. Princeton, 1947
Herzfeld E. The Persian Empire. Wiesbaden, 1968
Hsnov H. . Trknasln bzi problemlri. Azrbaycan jurnal, 8, 2002
Hbschmann H. Die altarmenischen Ortsnamen. Mit einer Karte. Zeitschrift fr ndogermanische sprach und Altertumskunde. Bd.16. Strassburq, 1904
Hsing G. Vorgeschichte und Wanderungen der Parsawa. Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien, Bd.60, 1930
Xudiyev N. Xalqn tarixi haqq: dilimiz, varlmz. B. 2003
Falkenstein A. Das Sumerische. Handbuch der Orientalistik. Abt.1. Bd.2. Leiden, 1959

499

Feher G. Bulgar trkleri tarihi. Ankara, 1984

Folsom F. The language book. New York, 1963
Forde C. D. Habitat, Ekonomy and Society. ACTE, 1963
Forrer E. Die Provinzeinteilunq der Assyrischen Reiches. Leipzig, 1920
Friedrich J. Hethitisches Wrterbuch. (C.Winter. Universittsverlag). Heidelberg, 1952
Jacobsen T. The Sumerian King List. AS, 11. Chicago,1939
Jacobsen T. The Treasure of Darkness. A History of Mesopotamian Religion, New
Haven-London, 1976
Junge J. Saka studien. Leipzig, 1939
Justi F. ranisches Namenbuch. Marbupg, 1895
Kalankatl. ( .) . ,1983
Karatay O. Hrvat ulusunun oluumu. Erken Ortaada trk-hrvat ilikileri. Ankara, 2000
Kafesolu . Trk milli kltr. (VI bask). stanbul, 1989
Kent R. Old Persian grammar text lexikon. New Haven, 1950
Kluge F. Etymologisches wrterbuch der Deutschen sprache. Berlin - New York, 1975
Knal F. Eski Anadolu tarihi.(II bask), Ankara,1987
Krzolu M. F. Kars tarihi. I c. stanbul, 1953
Krzolu M. F. Krtlerin trklg. Ankara, 1968
Krzolu M. F. 1593 yl Osmanl vilayet tahrir defterinde anlan Gence-Karaba sancaklar ulus v oymaklar. Atatrk niversitesi Edebiyat fakltesi aratrma
dergisi, say: 10. Ankara, 1979
Krzolu M. F. Yukar-Kr ve oruk boylarnda kpaklar. Ankara,1992
Krzolu N. G. Altaylardan Tunaboyuna. Trk dnyasnda ortak motifler. Ankara, 1995.
Kitap Z. Orta Douda trk askeri varlnn ilk zuhuru. stanbul, 1987
Koca S. Eski trklerde devlet geleneyi ve tekilat. Trkler, II, 2002
Koay H. Z. Erzurum ve evresinin dip tarihi. Ankara, 1984
Koay H. Z. Revue des Etudes Sud-East Euroreenn es, C. XX. Buxarest, 1982
Kutadgu Bilig. I c. Metin. (R.R.Arat), 3 bask. Ankara,1991
Kuzgun . Hazar ve Karay trkleri. Ankara,1993
Kothe H. Pseudoscythen. Klio,1967
Kowalski T. Les Turks dans le h-nme. Rocznik Orientalistyczny, tom. XV, Krakv, 1949; (ahnamede trkler. eviren H.Gngr), Erciyez Univ. dergisi, 1,
1984
Knig F. W. lteste Geschichte der Meder und Perser. Leipzig, 1934 (Der Alte Orient, Bd. XXXIII, Ht.3/4).
Knig F. W. Die Elamischen Knigsinschriften. Graz,1965
Krli T. Qaraba. B. 2002
Landsberger B. n Asya kadim tarihinin esas meseleleri. (kinci Trk Tarihi Kongresi,
bildiriler), stanbul, 1937; (Almancadan trcmsi: Balkan, 1992).
azaray Pharpetsoy Patmutun Hayots ev Tut ar Vahan Mamikonean. Tphis, 1904

500

Le Goq A. Kktrkische aus Turfan. Manuskriptfragmente in Kktrkischen Runen aus

Toyoq und di-qut-Schahri (Oase von Turfan). SPAW, Berlin, 1909
Li Y.-S. Trk dillerinde akrabalk adlar. stanbul, 1999.
Litvinsky B. A. The Hephthalite Emprie. Paris, 1996
Liu Mau-Tsai. Die Chinesischen Nachricten zur Geschichte der Ost-Trken (Tu-ke).
I., Wiesbaden, 1958
Ligeti L. Bilinmeyen Asya (Macar dilind evirn S. Karatay). Ankara, 1986
Livia K. Sz. Az Etruszkok nyomaban. Corvina Kiado, (macar dilind)
Mahmud S. A. - ,
Markwart J. Das tinerr von Artaxata nach Armastica auf der rmischen Weltkarte.
Wien,1928
Markwart J. A Catalogue of the provincial capitals of rnshahr. Pahlavi text, version
and commentary. (Ed. by G. Messiena), Roma, 1931
Makur M. J. The history of Urartu nation and the discovery of an Urartu inscription in
ranian Azerbaijan. Tehran, 1953
Memi E. Eskiada trkler. Konya, 2002
Miller K. tineraria Romana, Rmische Reisewege an der Hand der Tabula Peutingeriana. Sht.1916
Minns E. H. Skythians and Creeks. New York, 1971
Mirza Bala. Azerbaycan tarihinde Trk Albanya. Ankara, 1951
Mirzyev M. Qdim Azrbaycan-Mesopotamiya laqlrin dair (Mesopotamiyada kuti
hakimiytinin balancndan III Ur slalsinin sonuna qdr). TP, 2, 2003
Movss Xorenatsoy Patmutun Hayots. Tphis,1913 (hay dilind)
Moravcsik G. Bizantinoturcica. I-II. Berlin, 1983
Mongu B. Kenin-Lopsan. Tuvalarn eski gelenekleri. (II), TD1 say 8, 1999
Muscarella O.W. Hasanlu in the Ninth Centry B/C. And its Relation with other cultural centers of the Near East. Chronologies in Old World Archaeology, AJA, 75, 3, 1971
Negahban E.O. A Preliminary Report on Marlik Excavations. Tehran, 1964
Nemet F. Trk dillerinde yldz adlar ve lker kelimesinin menei. VT, B.1971
Nemeth G. Trklgn eski a. Trkler, I, 2002
Nyberg N. S. Die Religionen des alten ran. Leipzig, 1938
Oliva P. Sparta and Her Social Problems. Pragua, 1971
Orkun H. N. Eski trk yaztlar. Ankara, 1994
cal S. Devlet kuran kahramanlar. stanbul, 1987
gel B. Byk Hun imperatorluu tarihi. I, Ankara, 1981
gel B. Trk kltrnn gelime alar. (III bask),stanbul, 1988
gel B. slamiyetden nce Trk kltr tarihi. (Orta Asya kaynak ve buluntularna gre),
III bask, Ankara, 1988 a
gel B. Trk kltr tarihine giri.I-X cild. (III bask), Ankara 1991
gel B. Devlet Meclisi ve Kurultay. Trkler, II, 2002
Pallotino M. Testimonia linguae etruscae. Firenze, 1968

501

Perkins A.L. The Comparative Archaeology of Early Mesopotamia. Chicago, 1957

Piriyev V. Azrbaycann tarixi corafiyas. B. 2002
Phavstos Buzandatsoy Patmutun Hayots. Venetik, 1933 (hay dilind)
Pfiffig A. Studien zu den Agramer Mumienbinden. Wien, 1963
Porfirogent K. (Baqrnorodny Konstantin. Ob upravlenii imperiey). M.1989
Priskos. Grek seyyah Priskosa (V asr) gre Avrupa hunlar. (eviren Ali Mehmetolu),
stanbul, 1995
Pritsak O. Trk-slav ortak yaam: Gney-dou Avrupann trk kebeleri. Trklr, II.
Procopius. History of the Wars. Secret Nistory and Buildings. New York,1967
Procopii Caesariensis. De Aedificiis. VD, 4, 1939
Purpirar N. On iki sr skt. hmnilrin zhuru. I kitab, (Farscadan evirn: Gntay
Cavanir), B. 2002
Rasonyi Laszlo. Tarihte trklk. (IV bask), Ankara, 1996.
Rathbun T. A. An analysis of the skeletal material excavated at Hasanlu, ran. Universiti
of Kanzas, 1964.
Rsnen M. Versuch eines etymologischen wrterbuchs der Trksprachen. Helsinki.1969
Ridddin F. Ouznam. (Hazrlayan Osmanl .). B. 2003
Reinach Th. Mithridate Eupator. Paris, 1890
Rmer W.H. Ph. Einfhrung in die Sumerologie. Nijmegen, 1982
Riemschneider K. Lehrbuch des Akkadischen. Leipzig, 1978
Sebeosi yepiskoposi patmutyun. Yerevan, 1939 (hay dilind)
Sever H. Asur siyasi tarihinin ana devreleri. Ankara universitesi Dil ve Tarih-Corafya
fakltesi dergisi, c.XXXI, say 1-2, Ankara, 1987
Sevin V. Hakkari talar. plak savalarn gizemi. stanbul, 2005
Sevim A. Suriya-Filistin Seluklu devleti tarihi. Ankara, 1989
Sevim A., Meril E. Seluklu devletleri tarihi. Ankara, 1995
Sertkaya O. F. Gktrk tarihinin meseleleri. Ankara, 1995
Sousa A. History of Mesopotamian civilization. Vol.1. Baghdad, 1983
Speiser E.A. Mesopotamian Origtns. The Basic Population of the Near East. Philad. 1930
Sulimirski T. Scythian Antiquies in Westen Asia.Artibus Asiae, v.17, 3-4, Askona,1954
Sulimirski T. The Gimmerian problem. Bul.nst.Archeol.Univ., 2, London, 1959
Smer F. Safavi devletinin kuruluu ve gelimesinde Anadolu trklerinin rol. Ankara,1976
Smer F. Selcuqlu tarihinde igdiler. TDA, 35, 1985
Strange G. L. The lands of Eastern Caliphate. 1905 (3-c basq,1966)
Stawiski B. Kunst der Kuschan. Leipzig, 1979
aig O. Necati Lual armaan. Ankara, 1968
ecere-i Terkime. Ebulgazi Bahadr Han. Trkmenlerin Soykt (haz. Z.K.lmez),
Ankara,1996
crei-Trakim. bulqazi Bahadr xan.Trkmnlrin soy kitab (haz. .M.Osmanl), B. 2002
een R. slam corafiyalarna gre trkler ve trk lkeleri. Ankara, 1985

502

een R. Ebu Dlefin Risalesinden trk lkeleriyle ilgili ksmn tercmesi. (bn
Fadlan kitabnda, 1975)
een R. Mervezinin eserinin trklerle ilgili babnn tercmesi. (bn Fadlan, 1975)
Shiratori K. Kaan nvannn meneyi. Belleten, IX, 36. 1945
Taberi. Milletler ve hkumdarlar tarihi. I-III t. stanbul, 1991
Tanrverdi . Kitabi-Dd Qorqudda xs adlar. B.1999
Tantkin H. Sehirli nallarn onqon v satiri surtlri. (lyazma), B. 1984
Tantkin H. Kuan-Azrbaycan mdniyt birgliyi. (lyazma) B. 1986
Tantkin H. Tarixi saxtaladranlara tutarl cavab. Qurtulu qzeti, 3, 1991
Tarcan H. n-Trk tarihi. stanbul, 1998
Tahirzad . Nadir ah far. B. 2002
Tahirzad . Aamhmmd ah Qacar. B. 2002
Tekin T. Tuna bulqarlar ve dilleri. Ankara, 1987
Tekin T. Volqa bulqar kitabeleri ve Volqa bulqarcas. Ankara, 1988
Teke E. F. Pazrk. Altaylardan bir halnn yks. Ankara, 1993.
Togan A. Z. V. Umumi Trk Tarihine giri. I c. (III bask), stanbul,1981
Tosun T., Yalva K. Sumer dili ve grameri. 1cilt. (Sumerceden rnekler). Ankara,1981
Tosun T., Yalva K. Sumer, Babil, Assur kanunlar ve Ammi-aduqa ferman. Ankara,1989
Tuna O. N. Smer ve trk dillerinin tarihi ilgisi ile trk dilinin ya meselesi. Ankara,1990
Turan O. Dou Anadolu Trk devletleri tarihi. (II bask), stanbul, 1980
Turan O. Trk cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi. I c. stanbul,1998
Thakur U. The Hunas in ndia. Varanasi, 1967
Thompson E. A. The Huns. Oksford, 1996
Uzunarl . H. Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri. Ankara, 1988
Yazc M. Tarihte 128 Trk devleti ile 318 devlet - 356 hkumet bakanlarnn zellikleri (m.. 220-m.s.1990). Ankara, 1990
Yavuz E. Tarih boyunca trk kavimleri. Ankara, 1968
Vlixanl N. rb Xilafti v Azrbaycan. B.1993
Westenholz A. The Old Akkadian Empire in Contemporary Opinion. Rower and Propaganda: A Simposium on Ancient Empires. Paris, 1979
Wilcke C. W. Das Lugalbandaepos. Wiesbaden, 1969
Woolley L. A Forgotten Kinqdom. Penguin Books. 1953
Zadok R. The Elamite Onomasticon. Napoli,1984
Zehtabi M. - (ran trklrinin ski tarixi) .
- .
Zekiyev M. n ve Orta Asya, Kafkasya, Karadenizin kuzeyi, dil-Ural ve Bat Sibiryadak eski trkler. Trkler, 1, 2002
Zeynalov . Azrbaycan bayatlar Qafqaz regionunda. B. 2001

503

QISALTMALAR

- .M. - .
, 2-3, 1951

- , . ( ),

- .(. .). , 1990

- . . 1986

- . . 1923

- ( ., ..,
., .). . 1984

- T . M.1988

- . .1985.

- . . . 1988
- . .

- . . 1986

- . , 1974

- . . 1985

- . . 1969

- . , 1980

- (. ..). .1987

- . I . .1967

- . .

- . II. ( ). .1988

- . I-III . . 1982-1983

- . . 1977

- . . 1971
- . .1. . 1971

-
XVIII . .1988
1988 - . . .1988

- . . 1971

- . , 1984

- - . . ,

504

- . .
- . I . . . 1986

- -.
XIV . . . (, ,
, .. ). .1968.

- . I . , 1955

- .
. 1987

- . , 1935
- II-V . (
, ..). .1. .
. 1989; . 2. . . 1990

- . . 1970

- . . 1980
- - . 1 .
. 1975

- . .

- . , 1976

- . . 1978

- . , 1989

- . I . -., 1950

- . I . . 1961

- . . .1957
-

- - . , 1982

- . .1976; .-.1963; ,1986

- ( ..). , 1985

- ( .). . 1960
- i i M . .1858

- . .1963; (I-II) 1980

- . ( ).
.1987

- . .1979

- . . 1974-1980
- . ( ). . 1965-1987
- . .1970

505

- . . 1982
- . . II .1978; III . 1979
- . .-. 1935

_________________________________
..

- . . . . ( . .). .1993

- . , . I (1987), II (1988), III (1990), IV (1992)

- (. .). , 1970
1994
- . , I . (.
., .). . 1994.
1998
- . I . , . 1998

- (. . .), .1989

- . . - .

- -. ( . ). .1994

- (-, ),
.
- . - . (-.-. . )
_________________________________________________
AA
- Artibus Asiae. Askona
ADD
- Assyrian Deeds and Documents (Johns C.H.W.). Cambridge, 1898-1922
ARAB
- Ancient Records of Assyria and Babylonia (Luckenbill D.). I-II. Chicago,
1926-1927
ARI
- Assyrian Royal nscriptions (Grayson A.K.).Vol. I-II. Wiesbaden, 1972, 1976
ARM
- Archives Royales de Mari.
AS
- Assyrological Studies. Chicaqo.
AT 1996
- Azrbaycan tarixi. Uzaq kemidn 1870-ci illr qdr. (red. S. liyarov). B. 1996
Azer.MKS - Monuments of Azerbaijan material culture series. 1-9 (History
museum)
BA
- Beltrge zur Assyriologie und Semitischen Sprachwissenschaft (Billerbeck
A., Delitzsche F.). Band VI, Leipzig, 1909
Belleten
- Trk Tarih Kurumu, Belleten.
Qalaknd
- Kalakent frheisenzeitliche grabfrunde aus dem Transkaukasischen gebiet von Kirovabad/Jelisavetopol (Nagel W., Strommenger E.). Berlin,
1985; (azrc trcmsi) B. 1999
GNAUT
- Geographical Names According to Urartian Texts (Diakonoff . M. and
Kashkai S. M.). Repertoire Geograpihique des Textes Cuneiformes,
Band 9. Wiesbaden, 1981
E
- Elmi srlr.Dil v dbyat seriyas. Bak Dvlt universiteti.

506

EG
ERDEM
ETL
ETHNC Pr.
DAF
DKA
DTCF
A
CGT
Karnamaq

KAH, I, II
KB
KB (eviri)
KB (Metin)
KCN
KDQ
K
HA
HB
HG
HWC
MAD
MK
ML
OAC
PBS
PB
RLA
SAA
SDG
Siyastnam
SPAW
SRD

- Etruscan Glossary. (Compilation and translations from French, talian and

Latin by Rick Mc Callister and Silvia Mc Callister-Castillo), 1999
- Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu yaynlar. Ankara.
- Ermnistan v traf blglrin toponimlr lti (Hakopyan T.X., MelikBaxiyan St.T., Barseqyan O.X.). I c. Yerevan, 1986 (hay dilind)
- Ethnic problems of the history of Cental Asia in the early period. (Proceedings of the international symposium. Dushanbe, 1977). Moskva, 1981
- Cahiers de la Delegation Archeologue Franaise en ran. 4, 1974
- Die Kunst Aserbaidshans vom 4. bis zum 18. Jahrhundert (Bretanizki L.,
Weimarn B., Brentjes B.). Koehler & Amelang. Leipzig, 1988
- Dil, Tarih, Corafya fakltesi. Ankara
- slam Ansiklopedisi. (Milli eitim basmevi), stanbul
- slam corafyalarna gre trkler ve trk lkeleri (een R.). Ankara,1985
- Krnmaq Ardaxr Pabaqn. (Kniqa deniy Ardaira, sna Papaka.
Transkripi teksta, perevod so srednepersidskoqo, vvedenie i kommentariy O. M. unakovoy). M. 1987
- Keilschriftte aus Assur historischen nhalts. Ht 1, 2, Leipzig, 1911, 1922
- Keilinschriftliche Bibliothek (Schrader E.). (I-II), Berlin, 1889-1890
- Kutadgu Bilig. II. eviri (Arat R.R). Ankara, 1988
- Kutadgu Bilig. I. Metin. (Arat R.R). Ankara, 1991
- M. Neri. Kitb-i Cihan-Nm, I c. Ankara, 1987
- Kitabi Dd Qorqud (Arasl H.) B.1938; 1962; (Ergin M.) I-II c. Ankara
- Kars ili. I say (zel say). ldr, Ardahan, Hanak, Posof. Ankara, 1965
- Historia Azerbajdzanu (Baranavski B., Baranovski K.). Wroclaw,1987
- Historia Bulgarii (Tadeusz Wasilewski). Wroclaw,1988
- Historia Gruzji (Baranowski B., Baranowski K.). Wroclaw,1987
- Hanyu Wailaici Cidian. (in dilind alnma szlr lti). anxay, 1984
- Materials for Assyrian Dictionary
- M. Kagari. Divan lugat-it-trk tercmesi (eviren Besim Atalay). I-IV t.
- Ali-ir Nevyi. Muhkemetl-Luateyn (haz. F.S.Barutu-znder)
- Osmanl Arivinde Oymak, Airet v Cemaatlar (D.Trkay), stanbul, 1979
- Publications of the Babilonian Section (Univ. Museum of Pennsylvania).
- Phlvi-fars-hay-rus-ingilis lti.rvan,1965 (hay dilind)
- Reallexikon der Assyriologie.
- Ciovanni B.Lanfranchi and Simo Parola.The Correspondence of Sarqon
II, Part II. State Archives of Assyria, vol. V. Helsinki Un.Press, 1990
- Tosun M., Yalava K. Sumer dili ve grameri.1 c. Ankara, 1981
- Nizamlmlk. Siyastnam. B. 1987
- Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Ph.-his.
- Scriptores rerum danicarum medii aevi. - Ed. J. Langebek et al. Hafniae,
1773-1878; (I-X tomlarn latn dilin trcmsi il)

507

TDA
TDAY
TD
TD1
TDE
T.II
TMBDA
TP
Trkler
Vekayi
ZDMG

508

- Trk Dnyas Aratrmalar. stanbul

- Trk dili aradrmalar yll - Belleten. Ankara.
- Trk dili. (Trk Dil Kurumunun Dil ve Edebiyat Dergisi), Ankara
- Trk dnyas. (Trk Dil Kurumunun Dil ve Edebiyat Dergisi), Ankara
- Trk dnyas edebiyat (Hazrlayan H. Akgz). stanbul, 1991
- Toponimika, II. Tbilisi, 1980 (grc dilind)
- Trk milli btnl ierisinde Dou Anadolu. (Hazrlayan: B. gel, H. D.
Yldz, M. F. Krzolu, M. Erz, B. Kodaman, M. A. ay) Ankara, 1986
- Tarix v onun problemlri. (Nzri, elmi, metodik jurnal), B.
- I-XXVI cild. (Yeni Trkiye Aratrma ve Yayn Merkezi), Ankara, 2002
- Gazi Zahirddin Muhammed Babur. Vekayi (Baburun hatirat). I-II c.
Ankara, 1987
- Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft. Leipzig-Wiesbaden.