Ona Ima Ime o Filozofiji I Feminizmu Milena Karapetrovic

Milena Karapetrovi}
ONA IMA IME

(o filozofiji i feminizmu)
Urednica:
Vladimira Ilisi} Stijak
Recenzenti:
Miodrag @ivanovi}
Jelena Stefanovi}
Lektorka:
Biljana Pani}-Babi}
Izdava~i:
Organizacija èna Lara, Bijeljina
www.zenskiforum.com
ART print, Banja Luka
Za izdava~e:
Radmila @igi}
Milan Stijak
Tehni~ka urednica:
Stanislava Ta{a Gavrilovi}
[tampa:
ART print, Banja Luka
Tira`:
300 primjeraka
Milena Karapetrovi}
ONA IMA IME

(o filozofiji i feminizmu)
Banja Luka - Bijeljina, 2007.

3
Sadràj
Predgovor
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
I - U potrazi za izgubljenim vremenom (Filozofkinje)

1) Anti~ki period i srednji vijek . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
2) Novovjekovna filozofija i doba prosvjetiteljstva . .24
3) Filozofija 20. vijeka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
II - Utopija - revolucija - emancipacija
(Razvoj ènskog pokreta)
1) Nastanak feministi~kih pokreta . . . . . . . . . . . . . . . .57
2) Ujedinjenje na me|unarodnom nivou . . . . . . . . . . .66
3) Deklaracije, zakoni, strategije . . . . . . . . . . . . . . . . .79
III - Ru{enje zida (Feministi~ka teorija)
1) Feministi~ki diskurs u humanisti~kim naukama . .97
2) Feministi~ki pravci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
IV - U sobi ogledala (Filozofija vs. feminizam)
1) @enski glas u filozofiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
2) Uvod u feministi~ku filozofiju . . . . . . . . . . . . . . . .151
3) Tijelo, rod, granice: Irigaraj - Batler . . . . . . . . . . .162
V - Izvan lavirinta
1) Biografije filozofkinja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181
2) Izvodi iz tekstova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
3) Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231
5
Predgovor
Za ostvarivanje ravnopravnosti èna u dru{tvu podjednako su bitni i prakti~no djelovanje i teorija. Danas
u Bosni i Hercegovini imamo dobre rezultate rada
ènskih organizacija u pogledu: sve bolje edukacije o
pravima èna, direktne pomo}i ènama koje trpe nasilje, angaòvanja na izmjeni postoje}ih i usvajanju novih
zakona i pravnih akata. To je zapravo tek po~etak puta
ka izjedna~avanju pozicija èna i mu{karaca u privatnoj i javnoj sferi. Istovremeno, samo nekoliko teoreti~arki i univerzitetskih profesorica u BiH se decenijama istrajno bavi ovim temama, a tek od pro{le godine
su pokrenute i prve rodne studije na postdiplomskom
nivou. U {kolama i na univerzitetima u najve}em broju
slu~ajeva slijede se stari ud`benici i literatura koja
zanemaruje doprinos èna nauci, posebno humanisti~kim naukama. Naj~e{}i na~in je potpuno ignorisanje
ènskih imena i njihovog rada, a uobi~ajeno je nekriti~ko kori{}enje tekstova u kojima su vidni mizogini i
seksisti~ki stavovi. Zbog toga, bavljenje feministi~kom
teorijom na ovim na{im prostorima i danas predstavlja
istinski izazov. Kako se bavim filozofijom, za mene je
sasvim prirodan izbor bio sagledati odnos izme|u filozofije i feminizma.
U prvom poglavlju predstavljene su ène kroz istoriju
filozofije, od anti~kog perioda do danas. To je kratki
7
pregled njihovih osnovnih teorija kojima su doprinijele

rasvjetljavanju bitnih filozofskih problema, a o ~emu
skoro i da nema govora u ve}ini tradicionalno koncipiranih istorija filozofije. Kako feminizam nije samo
teorija, ve} i konkretno zasnivanje i razvoj pokreta za
osloba|anje èna, svakako je bilo neophodno predo~iti
hronologiju tih doga|anja. U drugom poglavlju osnovu
~ine i klju~ni dokumenti i deklaracije koji su uticali i
uti~u na ostvarenje ravnopravnosti èna u dru{tvu.
Teorije, koje se obiljeàvaju kao feministi~ke, mogle
su se u pravoj mjeri razvijati tek od po~etka 20. vijeka
kada su i ène dobile priliku da se redovno obrazuju i
upisuju na univerzitete. Glavni tekst od koga se polazi
je Drugi pol Simon de Bovoar iz 1949. godine. Poslije
toga biljeì se nagli rast broja teoreti~ara i teoreti~arki
koji se bave ovim temama, tako da se govori i o
razli~itim pravcima.
Feministi~ke/ènske/rodne studije se posljednjih
decenija uklju~uju u zvani~ne akademske programe
{irom svijeta, {to omogu}ava dalji razvoj feministi~kih
i rodnih teorija, o ~emu je rije~ u tre}em poglavlju. U
zavr{nom dijelu knjige prikazuju se osnove feministi~ke filozofije i sporovi na liniji filozofija feminizam,
kao i rasprave me|u samim feminstkinjama. Tako, na
jednoj strani, imamo filozofe i filozofkinje koji razmatraju glavne probleme feminizma i unutar toga iznose
suprotstavljene stavove, a na drugoj strani su oni koji i
danas u potpunosti odbijaju da prihvate feminizam kao
dio savremene filozofije. Ovdje }e biti predo~ene neke
od najzna~ajnih debata vo|enih u posljednje dvije-tri
decenije. Na kraju slijedi dodatni materijal koji omogu}ava {iri uvid u ovu problematiku i to na prakti~an i
8
pregledan na~in. Ovdje su prvo predo~ene kratke

crtice o ìvotu filozofkinja, o kojima je bilo rije~i u
prvom poglavlju. Potom slijede izvodi iz nekih od
najpoznatijih tekstova filozofkinja i feministi~kih teoreti~ara/ki, uz obavezno navo|enje literature kori{}ene tokom istraìvanja.
Posebnu zahvalnost dugujem Radmili @igi} i Organizaciji èna Lara na nesebi~noj pod{ci i dopu{tenju
da koristim dio materijala koji se u ne{to druga~ijem
obliku ve} pojavio na prvom ènskom portalu u BiH.
Zahvaljujem se onima koji su ~itali moj rukopis i svojim kriti~kim opaskama doprinijeli pobolj{anju prve
verzije teksta. Za filozofski dio bio je zaduèn prof. dr
Miodrag @ivanovi}, a za rodne teorije mr Jelena
Stefanovi}. S posebnom pa`njom tekst je ~itala lektorka
mr Biljana Pani}-Babi}. Rad na ovoj knjizi inspirisan
je i odli~nim predavanjima na kursu Filozofija i feminizam profesorice Merdòri Dòli (Marjorie Jolles),
koji sam slu{ala ljetnog semestra 2005/2006. godine na
Univerzitetu u Ajovi (University of Iowa, Iowa City) u
okviru JFD programa stipendiranog od ameri~kog
ministarstva za obrazovanje i kulturu.
Autorka
Banja Luka, jun 2007.
10
U zvani~nim li~nim dokumentima

uobi~ajeno je da se skoro uvijek
upisuje ime oca. Tek ponegdje se
navodi i ime majke. Ova knjiga je
posve}ena jednoj od njih - Branki
11
12
I
U POTRAZI
ZA IZGUBLJENIM VREMENOM
Filozofkinje)
(F
Ne samo da za filozofiju postoje drugi putevi

ve} je i filozofija sama, ukoliko postoji, taj drugi put. (...)
Filozofija nema samo jedno se}anje.
- @ak Derida-
13
14
Anti~ki period i srednji vijek
U drugoj polovini dvadesetog vijeka nastaju i razviju se feminizam i teorije o rodu, te se uspostavljaju
ènske i rodne studije na mnogim univerzitetima u svijetu, time raste i potreba da se u razli~itim oblastima i
naukama ponovo sagleda istorija i prona|u ènska
imena koja su rijetko spominjana. Tako je i u filozofiji.
Zahvaljuju}i predanom radu savremenih teoreti~ara i
teoreti~arki u prilici smo da osvijetlimo mnoga mjesta
koja su do sada bila zatamnjena.
Uobi~ajeno je da se na uvodnim predavanjima o
po~ecima gr~ke filozofije govori o Talesu, Anaksimenu,
Heraklitu, Pitagori, Empedoklu. Te{ko da }ete u
knjigama istorije filozofije koje se mogu ~itati na
na{em jeziku prona}i imena kao {to su Temistokleja,
Aglaonike, Arignote, Damo, Melisa, Bitale, Nikarete.
One su uglavnom sve{tenice, retori~arke ili predstavnice razli~itih filozofskih {kola. Ni ovo nije, niti
moè biti detaljan1 pregled ènske strane istorije filozofije, ovdje }e biti vi{e govora tek o nekim od najzanimljivijih i(li) najzna~ajnijih filozofkinja. U predsokratovskom periodu najvi{e ih ima u pitagorejskoj {koli, a
jedna od njih je Teano (oko 550. g.p.n.e.). Kao i kod
ostalih predsokratovaca, svjedo~anstvo o njenom radu
imamo tek u rijetkim sa~uvanim fragmentima poput ovog:
15
ûla sam, da mnogi Grci vjeruju Pitagorinoj tvrdnji,

da sve stvari nastaju iz brojeva. Ova tvrdnja izraàva i
te{ko}u: Kako moèmo stvari, koje ne egzistiraju,
shvatiti kao bi}e? Ali Pitagora ne misli da su sve stvari
nastale iz brojeva, ve} da su u saglasnosti s brojem uz
obrazloènje, da je broj ispred svega, a stvari koje }e
biti nabrojane, mogu biti poredane kroz dijeljenje na
prvo, drugo i ostalo u nizu.2 Iz biografskih podataka
se zna da je pisala i o matematici i medicini. Iako se i
sama bavila filozofijom i bila okruèna mnogobrojnim
u~enicama, smatrala je da ène ne treba da teè
pojavljivanju u javnosti, ve} da se vi{e brinu o ku}i i
djeci. Prema Teano, kao i u svemu u prirodi, i me|u
polovima postoji ustaljen poredak, koji treba slijediti.3
Prva dva ènska imena, kojima se vi{e posve}ujemo,
neizostavno su vezana za mu{ke filozofe, jer one same
ne progovaraju. To su Aspasija (oko 470. do 400. g.
p.n.e.) i Diotima (oko 400 p.n.e.), i oba ova imena se
pojavljuju u Platonovim dijalozima, a o njima govori
glavna li~nost ve}ine dijaloga Sokrat. To nam ovdje
na samom po~etku svjedo~i u kakvoj }e ulozi èna biti
vijekovima, kada je u pitanju sticanje znanja i bavljenje nau~nim radom. Ne bez razloga, upravo traènje
prava na obrazovanje bi}e jedan od klju~nih zahtjeva
feministi~kih pokreta kada se po~nu boriti za prava
èna uop{te, ali to je daleko od vremena o kome je
sada rije~. Demokratija stare Gr~ke osta}e uzor za
demokratsko upravljanje dràvom sve do danas. No,
treba ista}i da u demokratskim odlukama u polisu
(gr~kom gradu-dràvi) u~estvuju samo slobodni
gra|ani, a to po Aristotelu nisu robovi, stranci i ène.
@ene, i ako su u prilici da steknu znanje, rijetko su u
16
mogu}nosti da ravnopravno u~estvuju u diskusijama.

Uticaj u dru{tvu èna ostvaruje samo putem braka ili
kao hetera (milosnica, nalo`nica). Ovaj drugi poloàj
dopu{ta daleko ve}u slobodu pona{anja ènama u
takvom strogo odre|enom mu{kom dru{tvu i veoma
~esto one su doma}ice u ~ijim ku}ama se organizuju
filozofske rasprave. Jedna od njih je bila i Aspasija,
koju Platon spominje u spisu Meneksen. Govore}i o
tome kako se treba sje}ati ratnih junaka Sokrat navodi
Aspasijinu besjedu koja predstavlja zave{tanje poginulih ratnika. Po Aspasiji, najva`nije je, da dràva ne
zaboravi da se brine o roditeljima i djeci onih koji su
poginuli u ratu, jer upravo tako }e im odati najve}i dio
po~asti. A i sami znate kakva je briga dràve, znate da
postoje zakoni o deci i roditeljima onih koji poginu u
ratu, po kojima se dràva stara o njima, a to je vi{e od
drugih gra|ana, zadatak najvi{e vlasti da spre~ava svaku
nepravdu koja bi se mogla naneti njihovim o~evima i
majkama. Dràva pomaè i da se odbrane njihova
deca, nastoje}i da ona {to manje osete da su siro~i}i...4
U kontekstu teme, kojom se ovdje bavimo, va`no je
spomenuti i nastavak rasprave koju vode Sokrat i
Meneksen, a u kojoj se na ironi~an na~in govori o
Aspasiji. Naime, Meneksen za~u|eno pita: Tako mi
Zevsa, Sokrate, tvrdi{ da je Aspasija blaèna? Kad je
kadra da, iako ènsko, sastavi takvu besedu?5 I pored
ovakvih i sli~nih opaski koji dalje slijede, svakako
treba ponovo ista}i, da je od toga zna~ajnije, {to je
Platon spomenuo ovu mudru ènu.
Osim toga {to je u svojoj zamisli idealne dràve
Platon vidio ène ravnopravne sa mu{karcima, on nam
je ostavio i svjedo~anstvo o jo{ jednoj obrazovanoj èni
17
Diotimi, koja se spominje u njegovom vjerovatno

najpoznatijem i najpopularnijem dijalogu Gozba
(Simpozion ili O ljubavi). Diotima ostaje obavijena
velom misti~nosti, jer i do danas se vode sporovi o
tome ko je ona zapravo bila. U ranijim istraìvanjima
tvrdi se da je bila samo lik u Platonovom spisu. Ipak,
danas se, tragom istorijskih dokumenata i novih poticaja sa feministi~kim istraìvanjima sa ve}om sigurno{}u govori o njenom ìvotu i u~enju. U prilog
tome, kada je u pitanju sam tekst Gozbe gdje zapravo i
imamo prvi i jedini zapis o Diotimi, tuma~i starogr~ke
filozofije isti~u da se Diotimin koncept ljubavi i ljepote
bitno razlikuje od Sokratovog i Platonovog u~enja. 6 U
dijalogu Gozba, od Sokrata saznajemo da je Diotima
jednom spasila Atinu od kuge i da je umjela mudro da
govori o ljubavi. U jednom drugom tekstu iz tog perioda pod istim nazivom, ~iji je autor Ksenofont, Sokrat
}e ustvrditi da ènska priroda ne zaostaje za mu{kom,
samo joj nedostaje telesne snage i sr~anosti duha7.
Raspravljaju}i sa Agatonom o ljubavi, Sokrat napominje da se o toj temi moè govoriti tek kad znamo {ta je
i ko je Eros, i zbog toga on izlaè Diotiminu besjedu
koju je ne{to ranije ~uo. Suprotno od ve}ine govornika
koji govore o Erosu kao boànstvu, Diotima tvrdi da
on nije savr{en, lijep i dobar i da nije bog, ve} ne{to
izme|u smrtnog i besmrtnog bi}a. Zapravo, on je
demon. Sokrat onda Diotimu pita, kakve uop{te mo}i
moè imati taj demon. Njen odgovor glasi, da je Eros
posrednik izme|u bogova i ljudi, jer moè razumjeti i
jedne i druge.8 U daljem toku dijaloga Diotima
obja{njava kako je Eros za~et na isti dan kad je ro|ena
i Afrodita, boginja ljubavi i ljepote, te je tako on
18
postao njen pratilac. Sam Eros je siroma{an, uvijek u

lutanju, ni njeàn ni lijep, a istovremeno hrabar, drzak,
razborit i prijatelj je mudrosti. Kako je mudrost ono
{to je najljep{e, tako je i stalna Erosova potraga za ljepotom i ljubavlju u stvari potraga za mudro{}u.
Ljubavi pripada ono {to je dobro i ona nas kao smrtna
bi}a vodi ka besmrtnosti.9 Tako je o sje}anju, smrti,
uspomeni na hrabre i po{tovanju njihovih potomaka,
ljubavi i ljepoti govorio Platon. Zapravo Sokrat. A sve
to su ~uli od dvije ène Aspasije i Diotime.
U svom pregledu anti~ke filozofije Diogen Laertije
me|u filozofkinjama isti~e jedino Hiparhiju iz Maroneje.
Hiparhiju je zainteresovalo u~enje kinika i èli se
posvetiti svom obrazovanju, bez obzira {to je odvra}aju od toga, jer je èna. U spomenutom tekstu navodi
se i pitanje Teodora bezbo`nika: Ko je ta {to je ostavila tka~ki ~unak na razboju?10 Hiparhija svoj duhovni
razvoj uvijek stavlja na prvo mjesto i u svojim odgovorima pokazuje da njeno odre|enje po rodu ne moè da
bude prepreka u tome. Kad se govori o Periktione (oko
4./3. v.p.n.e.), nepotpuni istorijski podaci upu}uju na
to, da se najvjerovatnije radi o dvije osobe istog imena.
Prva je poznata po spisu O harmoniji ène, a druga po
tekstu O mudrosti (filozofiji). U nekoliko fragmenata
Periktione I prepoznaje se klasi~no pitagorejsko u~enje
o du{i koja teì harmoniji putem razumijevanja i
samosavladavanja. U ìvotu se to pokazuje kroz nastojanje da se odrì mjera u svemu i ispune du`nosti. @ene
taj osje}aj za mjeru treba da pokaù i u odjevanju i
no{enju nakita i da se odreknu luksuza.11 Periktione II se
vi{e posve}uje istraìvanju bi}a i u sa~uvanom fragmentu
moèmo pro~itati sljede}e: ôvjek je tako sagra|en i
19
na~injen, da sam traì su{tinu stvari u prirodi i

mudrost; njegova je zada}a da postigne razumijevanje
postojanja i razmotri ga.12
U helenisti~ko-rimskom periodu djeluju: sokratovske {kole, akademi~ari, peripateti~ari, epikurejci,
stoici, skeptici, novoplatoni~ari. U ve}ini filozofskih
ud`benika i enciklopedija, naravno, nabrojani su
mnogi predstavnici, ali predstavnice samo ponegdje.
Da spomenemo neke od njih: Katarina, Amfilija,
Makrina, Eudokija. Ovdje }e biti govora tek o jednoj
èni, koja obiljeàva zavr{etak tog skoro hiljadugodi{njeg puta i razvoja anti~ke filozofije prije nego {to
vjera pobijedi racionalno. Ta filozofkinja je Hipatija
Aleksandrijska (oko 370 - 415). U pregledima istorije
filozofije i dalje je ~esto neopravdano zaobilaze, ali
neosporno je njeno mjesto u istoriji matematike, kao
prve ène koja je imala zna~ajnu ulogu u razvoju ove
nauke. Bavila se i astronomijom i mehanikom. Filozofsko obrazovanje je stekla kod Plutarha mla|eg u
Atini, a izu~avala je izme|u ostalog i djela Plotina,
osniva~a novoplatonizma, i njegovog nasljednika
Jambliha. U to vrijeme postojale su brojne novoplatoni~arske {kole i Hipatija vodi jednu od njih. Me|u
njenim u~enicima bilo je mnogo hri{}ana, a najpoznatiji
je bio Sinesija iz Kirene koji }e kasnije postati biskup.
Upravo pisma koja je on pisao Hipatiji sa~uvana su i
do danas i predstavljaju vaàn izvor podataka o njenom radu i ìvotu. Nema dokaza da je Hipatija ostavila
originalnu matemati~ku teoriju, ali je zajedno sa ocem
napisala komentare na Ptolomejev rad, Euklidovu teoriju,
kao i za radove matemati~ara Diofonta i Apolonija.13
Ovim su se u velikoj mjeri poslije sluìli Dekart,
20
Lajbnic i Njutn. Hipatija je bila ne samo jedna od

posljednjih novopolatoni~arki, nego i novoplatoni~ara
i filozofa uop{te. Mjereno istorijskim hodom, ne ba{
dugo poslije toga, ta~nije 529. godine car Justinijan }e
narediti zatvaranje svih filozofskih {kola u Atini i time
}e i zvani~no otpo~eti vrijeme srednjeg vijeka kada }e
crkva u potpunosti odlu~ivati i o dràvi i o dru{tvu, a
religija i vjera uticati na ìvot pojedinca. Neki }e u
Hipatijinom pogubljenu vidjeti i po~etak lova na
vje{tice, koje }e inkvizicija mnogo kasnije tako revnosno
provoditi osu|uju}i na smrt neke od najboljih evropskih umova, samo zato {to su se usudili da pokaù èlje
za novim znanjima.
U doba srednjeg vijeka jedno od najprepoznatljivijih
ènskih imena je Eloiza (1101 - 1164), ali se ona uglavnom spominje u biografiji Pjera Abelara. Prepiska
Eloize i Abelara je i glavni izvor podataka o njoj, a
pisma su datirana poslije objavljivanja Abelarove
Istorije nevolja. U ovim pismima se pokazuje Eloizino
obrazovanje, stavovi o moralu, ljubav prema Bogu, ali
i strast prema Abelaru. U tekstu pronalazimo citate iz
starogr~ke filozofije, tako ona spominje Aspasiju iz
Platonovih dijaloga, Aristototelovo u~enje, citira rimskog dràvnika i filozofa Seneku. Ipak, iznad svega
dominiraju navodi iz svetih knjiga i njeno nastojanje da
na {to bolji na~in uredi svoje sestrinstvo.14 Razlog za to
nije samo Eloizina briga o Paraklitskoj ku}i, ve} op{te
stanje u crkvi na Zapadu tog vremena. Kako raste
zna~aj crkve kao institucije, tako ona polako odmi~e
od izvornih hri{}anskih vrijednosti - sve{tenici se
predaju raspusnom ìvotu, skloni su da uzimaju novac.
Zbog toga, ve} u 11. vijeku po~inju reforme, upravo u
21
okviru mona{kih redova, koji se smatraju najboljim

~uvarima Hristovog u~enja. I Abelar i Eloiza su
me|u onima koji se usu|uju da kritikuju to licemjerstvo unutar crkvenih zidina. Danas u feministi~koj teoriji poznat je tzv. Eloizin kompleks. Naime, ve}ina
autora istorija filozofije, ako su i pisali ili danas pi{u o
filozofkinjama, spomenu}e ènska imena samo tako
da ih povezuju sa zna~ajnim mu{karcima. Na taj na~in
njihov rad i djelovanje bi}e diskreditovano. Po patrijarhalnom obrascu pisanja, kad se iznose biografski
podaci o mu{karcima, svako spominjanje ène u tom
kontekstu sluì tek kao jo{ jedan dokaz njegovih
sposobnosti i usputnih uspjeha. A kad je rije~ o njoj, to
}e, naprotiv, biti ìg i sramota ako se radi o nekim ranijim vremenima. U savremeno doba, to }e biti
pokazano u jednoj blaòj varijanti zna}e se za
naslove njenih radova i ono ~ime se bavila, ali }e ona
uvijek biti u njegovoj sjeni.
Vrijeme u kome ìvi Kristina de Pizan (1365 - 1430)
jeste srednji vijek, ali na~in na koji ona pi{e i pitanja
koja postavlja skoro da je mogu svrstati u doba renesanse. Napisala je mnoga djela, a kada je rije~ o filozofiji i feministi~koj teoriji, spominje se Knjiga o gradu
èna iz 1405. godine, te Blago grada èna i Knjiga o tri
vrline. Grad èna je utopijski spis, ali za razliku od
drugih u istoriji filozofije ovom tekstu se ne}e pridavati
mnogo zna~aja. Iako se pojavila tek stotinjak godina
kasnije, ta~nije 1516. godine, knjiga Utopija engleskog
filozofa Tomasa Mora, nezaobilazna je u skoro svim
ud`benicima i pregledima filozofije. Isto tako i spis
italijanskog filozofa Tomaza Kampanele Grad sunca,
a koji je napisan i objavljen 1623. godine. Stvaranje
22
nekog idealnog nepostoje}eg mjesta gdje je ìvot

savr{en, bila je tema filozofa jo{ od Platona i Jambliha,
a posebno ponovo izraèna upravo u vremenima velikih preokreta u Evropi. Predo~avanje tog idealnog
zapravo je autorima/autorkama otvaralo prostor da na
posredan na~in kritikuju tada{nje dru{tvo i sve njegove
slabosti, te da progovore o nepravdi i nejednakosti. U
utopijskom gradu èna najva`nije su tri alegorijske figure - Razumnost, Ispravnost i Pravednost - i one ~ine
kamen temeljac idealne ènske dràve. Kroz dijalog s
njima, Pizanova prvo nastoji da odbaci optu`be i izmijeni iskrivljenu sliku o ènama, koje su uvijek predstavljene bez dovoljno hrabrosti, snage, inteligencije,
jer je to rezervisano jedino za mu{karce. I ne samo to,
ène su vrlo ~esto vi|ene (posebno od teologa) kao
uzrok zla i nevolja na ovom svijetu. Zato u ovom tekstu i jesu predstavljene samo ènske figure i samo one
progovaraju, brane}i svoje dostojanstvo tako {to
navode primjere poznatih èna u pro{losti koje su dale
doprinos dru{tvu i zajednici u kojoj su ìvjele. Poslije
razobli~avanja, onog {to danas nazivamo mizogino
pisanje, autorka èli dati odgovor kako je mogu}e
stvoriti da ène dostignu ravnopravnost. Glasom figure
Razuma, ona upu}uje poruku ènama da same moraju
biti aktivnije i bez straha da ulaze upravo u intelektualne diskusije i da se bave naukom. Da bi to mogle,
ène moraju biti obrazovane isto kao i mu{karci. Samo
tako je mogu}e da istina o ènama postane ja~a od predrasuda i da dalje vodi ka jednakosti polova.15 Iza
Kristine de Pizan ostalo je mno{tvo naslova (neki
podaci kaù da je u pitanju 41 djelo) i njen stvarala~ki
opus je razvnovrstan. Pisala je poeziju i prozu, ali i
23
bavila se temama iz istorije, morala, religije, vojne strategije. Bila je poznata i kao vrsna retori~arka. Neki od
naslova su: Pisma bogu ljubavi, Knjiga mira, Knjiga
promjene i sre}e, 100 balada.
Novovjekovna filozofija i doba prosvjetiteljstva

[ta su izvori i koji su krajnji dometi ljudskog saznanja, pitanja su koja mislioce dijele u dvije suprotstavljene
grupe empiriste i racionaliste. Predstavnici engleskog
empirizma, od kojih su najzna~ajniji Frensis Bekon,
Tomas Hobs, Dòn Lok, Dòrd` Berkli i Dejvid Hjum,
smatraju da je sve saznanje zasnovano na iskustvu. Na
drugoj strani su racionalisti (Rene Dekart, Baruh de
Spinoza, Gotfrid Lajbnic) koji tvrde da u ljudskom
umu ve} postoje uro|ene ideje. Osim toga, posebno }e
se raspravljati o nastanku i razvoju dràve na temelju
dru{tvenog ugovora, o ~emu }e najvi{e biti rije~i u djelima
Hobsa i Loka. Ovim razmatranjima svoj prilog daju i
filozofkinje, ali }e njihov rad u to vrijeme i dalje biti
marginalizovan.
Mari le @ar de Gurne (1565 1645) je svoj filozofski put razvijala pod uticajem Mi{ela Montenja sa kojim
je i sara|ivala. Poslije njegove smrti ona }e prikupiti i
prirediti posthumno izdanje njegovih Eseja. To je izazvalo mnoge rasprave, jer su neki njeni savremenici
smatrali, da je dijelom izmijenila originalni tekst u
korist vlastitih mi{ljena i stavova. Danas preovladava
mi{ljenja da se te tvrdnje mogu odbaciti. Jedna od
njenih glavnih tema bilo je i pitanje poloàja èna.
Neki od naslova su: Ravnopravnost mu{karaca i èna
24
(1622) i @enski prigovor (1626). Svoju kritiku dru{tva

najvi{e usmjerava na uskra}ivanje prava ènama na
obrazovanje i imovinu, jer smatra da je upravo tu
uzrok nejednakosti, a ne prirodna inferiornosti èna.
Odbija tvrdnje da se mu{karci smatraju mo}nijim od
èna samo zato {to su ubije|eni da se ta mo} zasniva na
fizi~koj snazi. Razlika u fizi~koj snazi i organima za
reprodukciju je ono {to ih ~ini razli~itim, ali kao bi}a
mu{karac i èna su jednaki. U svojim tekstovima ismijava i optuùje mu{karce koji odbijaju ravnopravno
u~e{}e èna u intelektualnim raspravama i smatra da je
to njihovo odbijanje tek prikrivanje straha od spoznaje da ène jesu njima intelektualno jednake. Ona ide i
dalje od toga, tvrdi da ène mogu i treba da imaju
dràvnu slu`bu i u~estvuju u dràvnim odlukama. U
vrijeme kada ìvi Mari le @ar de Gurne ve} se pojavljuje krug èna koje po~inju da se bore za ravnopravnost,
koje se me|usobno poznaju i podràvaju. Sve svoje do
tada napisane pjesme, satiri~ne tekstove, eseje i
rasprave Gurneova je objedinila i objavila 1626.
godine. Ova knjiga pokazuje sva njena razli~ita
interesovanja: o vaspitanju djece, francuskom jeziku,
moralu, religiji. Napisala je i nekoliko autobiografskih
tekstova. Francuski pamfletisti smatraju njen rad trivijalnim, te joj se izruguju i poniàvaju je. Ne{to kasnije,
francuski prosvjetitelji oda}e joj po~ast uvrstiv{i jedan
njen tekst u Enciklopediju.16
Margaret Kavendi{ (1623 - 1674) je tokom boravka
u Francuskoj i Holandiji bila u prilici da do|e do djela
Tomasa Hobsa, Pjera Gasendija i Rene Dekarta, {to }e
se dalje odraziti na njen rad po povratku u Englesku.
Poznato je njenih 14 radova koji predstavljaju filozofske
25
rasprave, pisma, eseje, autobiografske spise. Objavljivala

je knjige pod puni imenom i prezimenom, {to je tada
predstavljalo hrabar ~in za jednu ènu. U svojim tekstovima je nagla{avala da pi{e iz ènske perspektive i
otvoreno govorila o potrebi da se druga~ije sagleda
status èna u tada{njem dru{tvu. U Filozofskim pismima
M. Kavendi{ diskutuje o Hobsovom vi|enju dràve u
djelu Levijatan, a tako|e razmatra i Dekartov dualizam. Raspravlja i o stavovima svog savremenika platoni~ara Henrija Mora. Poznata su i njena djela
Zapaànja o eksperimentalnoj filozofiji, te Osnove filozofije
prirode. U Opisu novog svijeta Kavendi{ova pi{e o
utopiji, poput nekih svojih prethodnika/prethodnica,
ali za razliku od njih u centar razmatranja postavlja
pitanje odnosa fantazije i znanja. Ona upore|uje literarna i nau~na djela, govore}i o dva svijeta koja stoje
jedan nasuprot drugome, ali koja jesu tek dvije strane
istog dva na~ina predstavljanja i vi|enja realnog svijeta.
Tek oba dijela grade jedan kompleksan obrazac saznanja.17 Pod prirodom, kao i stari Grci, podrazumijeva
cjelokupnost ~ovjeka i svijeta. Materija nije ne{to stati~no
i potpuno odvojeno, ve} tako|e u sebi ima inteligenciju i
nju ne odre|uje ne{to spolja, ve} se kretanje odvija iz
nje same i nije mehani~ko.18 Kavendi{ova se moè smatrati
i prvom teoreti~arkom koja na odre|eni na~in otvara
pitanja ekolo{ke etike s obzirom da tvrdi da ~ovjek
nema pravo da u potpunosti gospodari prirodom.19
En Fin~ Konvej (1631 1679) je druga istaknuta
Engleskinja, koja spada u red rijetkih èna koje se
tokom 17. vijeka bave filozofijom. Iako i dalje nije bilo
mogu}e uklju~ivanje èna u redovno obrazovanje i
upisivanje na univerzitet, one se obrazuju samostalno
26
ili zahvaljuju}i privatnim u~iteljima. En Fin~ je tako

nau~ila latinski, gr~ki i hebrejski, filozofiju. Tokom
ìvota objavila je jedan tekst pod nazivom Nemoralnost
du{e. Njeni spisi objavljeni su tek posthumno i to
prvo na latinskom u Amsterdamu 1690., a dvije godine
kasnije i na engleskom. Oba puta to je bilo anonimno.
To djelo nosi naslov: Principi anti~ke i moderne filozofije, koji se ti~u Boga, Hrista i stvaranja, to jest duha i
materije uop{te. Njen filozofski rad je odgovor na dominantna filozofska pitanja vremena u kome ìvi.
Margaret Kavendi{ svrstavamo u grupu empirista, a
En Fin~ Konvej je predstavnica racionalizma. Ona,
kao i mnogi njeni savremenici, kritikuje Dekartov
dualizam. Naime, po Dekartu supstancija se sastoji iz
dva odvojena dijela misle}e (res cogitans) i prote`ne
(res extensa) stvari. Konvejeva je me|u onim filozofima/filozofkinjama koji se jasno suprotstavljaju ovom
stavu i tvrde da ne moèmo potpuno odijeliti duh i
materiju, i da se supstancija sastoji i od jednog i od drugog.
Za nju je supstancija jedna, i najmanji dio koji ~ini
osnovu supstancije moèmo nazvati monada. Ovo
u~enje o monadama poznato nam je iz djela racionaliste
Gotfrida Lajbnica, koji u svojoj prepisci potvr|uje da
je upoznat sa radom E. F. Konvej i velika je vjerovatno}a da je upravo ona osmislila ovaj termin. Iako su
na njen rad posebno uticali platonisti iz Kembridà
(posebno Henri Mor), E. F. Konvej je prou~avala i
kabalu, tako da se njeni stavovi u kasnijem periodu
ìvota bliè misticizmu. U tom periodu na nju najve}i
uticaj ima holandski misti~ar, teozof i ljekar van
Helmont i to se najvi{e ogleda u holisti~kom u~enju.
Cjelokupna stvarnost je jedna, i bilo da je rije~ o ìvim
27
bi}ima ili stvarima koje je ~ini, sve je proèto duhom.

Po teoriji koju izlaè E. F. Konvej, postoje tri nivoa
supstancije: bog, Hrist i bi}a. Samo je bog ono nepromjenljivo i vje~no, koje upravlja svim {to je stvoreno.
Bi}a su ono promjenljivo i kona~no, a veza izme|u
boga i bi}a moè biti jedino Hrist.20
Meri Astel (1666/8-1731) najvi{e je ~itala radove
Frensisa Bekona, Rene Dekarta i Dòna Loka, a opredijelila se za empirizam. Kao i za Loka, i za Astelovu
iskustvo je u osnovi sticanja znanja i to iskustvo nas u~i
da su mu{karci i ène podjednako obdareni razumom.
Ovo je dar koji svi dobijamo i koji moèmo zadràti,
samo ako se redovno posve}ujemo u~enju. Posebno je
va`no za ène, jer ja~anje razuma vodi ka samostalnosti
i gradi osje}aj vlastite vrijednosti. Tragom Dekarta,
Astelova tvrdi da se moramo odre}i predrasuda da
bismo do{li do oblasti pravog znanja, gdje vlada jasnost
i razumljivost. One istine za koje znamo da su istine, ali
nam ostaju nerazumljivo, pripadaju bogu.21 Njeno
glavno djelo je Ozbiljan prijedlog damama objavljeno
1694. godine u kome, izme|u ostalog, kaè: Predmeti
nauke su stvari unutar na{eg duhovnog dosega i od
njih mi moèmo imati jasne i razumljive predstave, a
bez jasnosti i dokaza ne bismo trebali ne{to tvrditi.22
Astelova u ovoj knjizi daje prijedloge kako formirati
{kole za ène, a te {kole je opisala kao ustanove
izme|u manastira i ènskog koledà. Smatrala je da je
to mogu}e provesti u stvarnosti, te je jedno vrijeme i
sama poku{avala da realizuje ovu ideju. Napisala je i
Ozbiljan prijedlog damama II (Gdje se nudi metod za
unpre|enje njihovih umova), a od njenih feministi~kih
tekstova poznato je jo{ i Razmi{ljanja o braku. Od ostalih
28
naslova treba spomenuti: politi~ku raspravu Imperijalna

istraga u slu~ajevima ustanka i gra|anskog rata u
Kraljevstvu (1704) , kao i Hri{}ansku religiju (1705) gdje
kritikuje Lokove stavove protiv hri{}anstva.23
Vrijeme o kome sada govorimo je doba kada se vi{e
ne ~uju samo pojedina~ni ènski glasovi, ve} su stvoreni
uslovi da se formira feministi~ki pokret, koji }e svoju
snagu pokazati i u praksi a ne samo u teoriji. Za
omogu}avanje uslova da se ène po~nu jasno i glasno
zajedno boriti za svoje pravo glasa, svakako su
zaslu`ne i Olimp de Gu` (1748-1793) i Meri Vulstonkraft
koje su obiljeìle 18. vijek. Na Deklaraciju o pravu
~ovjeka iz 1789. godine O. de Gu` je dvije godine kasnije odogovorila Deklaracijom o pravima èna. Danas se
navodi kao osniva~ica feministi~kog pokreta i prva
osoba koja je u potpunosti formulisala osnove ljudskih
i gra|anskih prava, te se svrstava u klasi~ne predstavnice feministi~ke filozofije prava. Za de Guòvu,
mu{karci i ène su po prirodi jednaki, a ono {to dovodi do neravnopravnosti jeste dru{tveni i politi~ki okvir.
Kad govori o jednakosti, ona napominje da to zna~i da
ène moraju imati ista prava po zakonu, ali i odgovornosti. Pripadnici oba pola mogu biti slobodni, tek
kad dru{tvo dozvoli da se individue slobodno razvijaju.
Meri Vulstonkraft (1759-1797) je najpoznatija po
knjizi Odbrana prava èna objavljenoj 1792. godine. U
uvodu Meri Vulstonkraft nagla{ava da se èli suprotstaviti predstavama o ènama kao roju kratkotrajnih
leptirica, stvorenjima o~aravaju}ih draì, sklonim
tek uìvanju, nedovoljno sposobnim i nezainteresovanim
za ve}e intelektualne poduhvate. Kako kritikuje mu{karce koji stvaraju ovakve predstave i time obezbje|uju
29
sebi mo}no oru`je za dalje vladanje nad drugim polom,

tako kritikuje i ène koje se nedovoljno zalaù za
promjene. Iako ne moè i ne èli da pobjegne od jakih
osje}anja koja je obuzimaju svaki put kad razmi{lja o
poloàju èna, jer je to i njeno li~no pitanje,
Vulstonkraftova isti~e da jedino razumski, snagom
argumenta treba da pokaè za{to i u kojoj mjeri se i
dalje {ire neistine o ènama. Djelovanje francuskih
prosvjetitelja uti~e i na stavove èna o njima samima i
one nastoje svaki put naglasiti da borba za ljudska
prava jeste za sve, a ne samo neke, slijede}i ono poznato odre|enje kojim je njema~ki filozof Imanuel Kant
oslikao prosvjetiteljski pokret: Imaj hrabrosti da se
sluì{ vlastitim razumom!. Vulstonkraftova knjigu
posve}uje sve{teniku i diplomati [arlu Morisu de
Taljeranu-Periogoru, kome se obra}a kao zakonodavcu koji moè uticati na promjenu poloàja èna, a
osim o pravu na obrazovanje govori i o pravu glasa.
Mno{tvo je knjiga u kojima ona moè na}i primjere
prikazivanja ène kao inferiornije u odnosu na
mu{karca, ali ovdje prvenstveno svoje stavove formira
nasuprot onome {to je o obrazovanju pisao njen savremenik filozof @an-@ak Ruso u djelu Emil ili o vaspitanju.
Za Rusoa sasvim je normalno da Emil (dje~aci) i Sofija
(djevoj~ice) imaju razli~it na~in obrazovanja i vaspitanja. M. Vulstonkraft prvo navodi svoje osnovne
stavove o ljudskim pravima uop{te, potom slijedi
raspravljanje o tome za{to se karakter povezuje s
polom i {ta su sve razlozi za poniènost èna. Dalje kritikuje pisce koji ènu vide tek kao bi}e koje treba
saàljevati i odbija govor o ~ednosti koji se povezuje
samo za ènski pol. Za nju je razlika me|u polovima u
30
dru{tvu ne{to {to je neprirodno i te posljedice su

pogubne ne samo za ène, ve} i za dru{tvo u cjelinu.
Posebnu pa`nju posve}uje porodici i odnosu djecaroditelji, a knjigu zavr{ava svojevrsnim upozorenjem
ènama govore}i im o slabostima njihovog karaktera.
Vulstonkraftova stalno isti~e kako se jedna od najve}ih
zabluda stvara time {to se jedan pol odre|uje kao
ja~i, a drugi kao slabiji. U fizi~kom smislu ta razlika svakako postoji, ali ona nagla{ava da razvoj znanja
i mudrost vrlo ~esto mogu biti va`niji od fizi~ke snage.
Ipak, to je jedna od predrasuda koja ~ak i vi{e ène
nego mu{karce drì u uvjerenju da i ravnopravnost
onda nije mogu}a. Odràvaju}i kao bespogovornu
~injenicu da je èna slabija, osporava joj se da se oku{a
u razli~itim oblastima i poslovima i time ona i ne dobija mogu}nost da vidi za {ta je uistinu slobodna, a {to
zapravo uop{te ne zavisi od primjene fizi~ke snage.
Za Vulstonkraftovu, èna nije slaba, ve} sputana i
ponièna, a njoj samoj se ~ini da je na tronu, jer je obasuta divljenjem i licemjernim iskazivanjem pa`nje.
Zato, u takvom neravnopravnom odnosu nije mogu}a
ni istinska ljubav i po{tovanje dvoje ljudi. @eni se pripisuje vi{ak osje}anja, a manjak razuma, {to i ne iznena|uje, jer patrijarhalno dru{tvo istrajava upravo na
stalnom poticanju osje}anja kod ène kao glavnim
obilje`jem njenog pola. Vrednovanje èna po kojem je
u prvom planu ènina ~ednost, posebno je sporno za
M. Vulstonkraft, jer to je ono {to ih primorava da budu
zatvorene u ènskom krugu, da ostaju u svojoj
pasivnosti, da svoju energiju ulaù samo u o~uvanje te
~ednosti kako ih dru{tvo ne bi osu|ivalo. Tako se i
nadogra|uje pri~a o karakteru ène kojim prevladava
31
lukavstvo, a koje joj navodno daje mo}i da zapravo iz

sjene vlada nad mu{karcem. One koje povjeruju ostaju
tamo gdje i jesu, a mu{ka vladavina se dalje nastavlja.
Da bi se do{lo do ravnopravnosti, u tome svakako
moraju u~estvovati mu{karci odri~u}i se oholosti dok
uìvaju u svojoj mo}i i dok u podre|enom poloàju
drè ènu. Istovremeno, ène moraju da uprkos svim
preprekama vlastitog roda jasno i razumno sagledaju
svoj poloàj, a onda da se upuste u odlu~nu borbu. 24
Poznato je tek nekoliko eseja Herijete Tejlor Mil
(1807-1858), ali s obzirom da je zajedno radila sa
drugim muèm filozofom i ekonomistom Dònom
Stjuartom Milom, i da su imali veliki uticaj jedno na
drugo, te{ko je jasno odrediti koliko je zaista napisala.
U @enskom pravu glasa H. T. Mil po~inje sa izvje{tajem
o stvaranju novog politi~kog pokreta nastalog u
Sjedinjenim Ameri~kim Dràvama. Na Skup{tini èna
1850. godine ène, uz podr{ku mu{karaca koji dijele
njihovo mi{ljenje, po prvi put jasno formuli{u svoje
zahtjeve o ravnopravnosti. Njihovi zaklju~ci jesu proglas koji po~inje sa Odlu~ujem.... One traè neposredno
u~e{}e u vlasti i za ène od prava glasa do mogu}nosti
kandidovanja na izborne funkcije. Traè da se rije~
mu{karac izbaci iz ameri~kog Ustava, jer Ustav se
odnosi na sva ljudska bi}a i politi~ka prava ne poznaju
pol. One zahtijevaju da se ènama omogu}i obrazovanje i da se uradi revizija imovinskih zakona temeljena
na braku, pri ~emu se mu{karcima daje prednost. H. T.
Mil smatra da je do{lo vrijeme da se potpuno razbiju
predrasude i da nema vi{e razloga da ène i u drugim
zemljama trpe taj podani~ki poloàj, jer ne postoje
razlozi da jedan pol (mu{ki) u potpunosti kontroli{e
32
ìvot i ograni~ava djelovanje drugog pola (ènskog).

Prevazi}i zastarjeli na~in vi|enja dru{tva i ènske
uloge u njemu mogu}e je, izme|u ostalog, ako ponudimo i argumente koji dokazuju suprotno. Prije svega, to
se odnosi na oblast politike. Glavna teza mu{karaca je,
da ène jednostavno nisu podobne za bavljenje
politi~kim ìvotom, a navode se naj~e{}e sljede}i
razlozi: one mogu da ogrube od politi~kog djelovanja;
one ne mogu da istovremeno imaju obaveze u javnosti
i budu majke i doma}ice; one }e stvoriti potpunu
pometnju ako se pojave na trì{tu rada kao ravnopravna radna snaga. Za prvu tvrdnju H. T. Mil i ne}e
previ{e da tro{i rije~i, jer smatra da je to ve} u njeno
vrijeme prevazi|eno. Pitanje materinstva je najja~i
argument za one koji se protive tome da ène imaju
pravo na rad i obrazovanje. Istovremeno, od samih
po~etaka feministi~kog pokreta, ène upravo na
ovome najvi{e nastoje dokazati da imaju prava da
budu ravnopravne. O tre}oj tvrdnji, da }e ulazak ène
na trì{te rada samo negativno uticati na cjeolokupno
stanje u dru{tvu, H. T. Mil odgovara da je to stvar
gra|anskih prava, ali da svakako moramo imati u vidu
ekonomski efekat te promjene. Ona, ipak, ne misli da
to donosi negativne posljedice, posebno zato {to je
ubije|ena da }e se u budu}nosti dogoditi dru{tvene
promjene koje }e generalno voditi ka boljim uslovima
rada, a ako }e biti tako onda je dobro da prihod u
jedno doma}instvo stiè sa obe strane. Sredinom 19.
vijeka jo{ uvijek je ~esto kori{}en argument protivnika,
i me|u mu{karcima i me|u ènama, koji tvrde da
zapravo same ène ne èle emancipaciju. O tome je
tako|e posebno rije~ u tekstu H. T. Mil, ali ona smatra
33
da upravo aktivnosti Skup{tine èna u SAD pokazuju

da je to sve manje na snazi. @ene, koje su se odlu~ile i
po~ele borbu za jednakost, upozorava da se ~uvaju
gre{aka, a jedna od njih moè biti ako razum zamijeni
sentimentalnost. To moè zamagliti prave ciljeve feministi~kog pokreta koji treba da se vezuju za ostvarenje
potpune razvnopravnosti mu{karaca i èna, a ène ne
treba da odustanu dok ne do|u do potpune pobjede.25
Romantizam koji obiljeèva filozofiju i umjetnost
krajem 18. i po~etkom 19. vijeka otvara nove mogu}nosti
za govor o èni. Na mjesto racionalnog sada dolaze
osje}anja, ponovno vra}anje religiji, isti~e se ma{ta i
mo} stvarala~kog. Najpoznatije predstavnice ovog pravca
su: Ana Lujza @ermen Neker - Madam de Stal (17661817) i Rahel Farnhagen (1771-1833). Glavno filozofsko-politi~ko djelo Razmatranja o francuskoj revoluciji
Madam de Stal objavljeno je tek poslije njene smrti.
Naj~e{}e se danas spominje knjiga O Njema~koj, koja je
prvo bila zabranjena, a poslije objavljena u cenzurisanom izdanju. Stalova oslikava tada{nju njema~ku
filozofsku, intelektualnu i kulturnu scenu, a svoju kritiku usmjerava na predstavnike klasi~nog njema~kog
idealizma smatraju}i njihovu filozofiju te{ko razumljivom
i nepristupa~nom.26 Napisala je i O uticaju strasti na
sre}u pojedinca i naroda (1796). Za Rahel Farnhagen u
filozofiji u prvom planu nije bio sam predmet, ve}
na~in promi{ljanja i nastojanje da u tome budemo
nezavisni i slobodni. Uvijek je pitanje najva`nije i
Farnhagenova kaè: {ta je na kraju ~ovjek drugo ve}
samo pitanje.27 Umjesto sistematskih rasprava, pisala
je dnevnike, pisma, aforizme, {to su ina~e bile forme
koje su romanti~ari rado koristili. U dru{tveno-istorijskim
34
okolnostima u kojima se na{la, cijeli ìvot je vodila sa

sobom rasprave o jevrejskom porijeklu.
Filozofija 20. vijeka

Krajem 19. vijeka feministkinje su se izborile za
jedan od svojih glavnih ciljeva ènama je omogu}en
pristup obrazovnim ustanovama na svim nivoima.
Tako su napokon za one najupornije otvorena i vrata
najja~e utvrde univerziteta. Otpora je svakako bilo,
posebno na po~etku kada su se pojavile prve studentkinje, ali povratak na staro vi{e nije bio mogu}. U filozofiji na prelomu vijekova neosporno najva`nije ime je
Edmund Huserl i pravac koji je osnovao fenomenologija, a me|u mnogim studentima su i studentkinje
koje }e poslije postati poznate filozofkinje. Osim
fenomenologije, drugi pravac u okviru kojeg se isti~u i
ène jeste filozofija egzistencije. Edit [tajn, kasnije
crkveno ime Tereza Benedikt (1891 1942), posebno
se bavila analizom ontolo{ke strukture li~nosti smatraju}i da je tu klju~ za interpersonalno razumijevanje i
obja{njenje intersubjektivnog iskustva. U zaklju~nom
dijelu svog prvog rada nastoji formulisati osnove na
kojima }e po~ivati jedinstvo nauka, a dalje o ovom
raspravlja u Prilozima za filozofske osnove psihologije i
duhovnih nauka (1922). U tekstu Individuum i zajednica
intersubjektivne odnose stavlja u kontekst politi~kog i
socijalnog stanja. Po [tajnovoj, individualni doìvljaj je
temelj zajednice, a dru{tvo bez zajednice ne moè postojati.28 Razliku izme|u dru{tva i zajednice obja{njava
na sljede}i na~in: Tamo gdje se jedna osoba prema
35
drugoj postavlja kao subjekt prema objektu, ona

istraùje i postupa promi{ljeno na temelju uobi~ajenog
saznanja, i njihovo namjeravano djelovanje je
iznu|eno, tako ìve oni zajedno u dru{tvu. Tamo gdje
subjekt drugog prihvata kao subjekta i ne stoji njemu
nasuprot, ve} s njim ìvi, tu oni grade zajednicu.29 Poznat
je i njen filozofski rad pod nazivom Potencija i akt.
Ostali njeni filozofski i teolo{ki radovi su: Eseji o èni,
Vjera i znanje, Kona~no i beskona~no bi}e, Studija o
Jovanu Krstitelju. Hedvig Konrad-Marcius (1888-1966)
je, kao i [tajnova, prve tekstove objavila u filozofskom
~asopisu Godi{njak za filozofiju i fenomenolo{ka istraìvanja.
Pod uticajem Huserla bavi se fenomenologijom i posebno
djelom njema~kog filozofa Martina Hajdegera, te
razvija svoju teoriju koju je nazvala ontolo{ka fenomenologija. H. Konrad-Marcius se zanimala i za
problem odnosa prostora i vremena. Poznata su njena
djela: Epistemolo{ke osnove pozitivizma, Ontologija
realnog, Metafizi~ki razgovori, Bi}e, Vrijeme, Prostor.
Glavni problem koji razmatra u ve}ini radova jeste
problem realiteta, koji joj je polazi{te za istraìvanje
filozofije prirode, kosmologije, antropologije, vremena
i prostora.30 U Francuskoj }e na po~etku 20. vijeka
posebno biti zabiljeèno ime Simon Vejl (1909 1943),
koja je po zavr{etku studija filozofije najvi{e zanimanja
pokazivala za Marksov rad. Smatrala je, da nije dovoljno poznavanje teorije da bi razumjela poloàj
radni~ke klase, pa je umjesto profesorskog poziva
izabrala da radi u fabrici. Najva`nije teme njenih tekstova bile su socijalna i politi~ka nepravda. U tekstu
Porobljavanje i sloboda pi{u}i o individualnoj slobodi, u
zaklju~ku pokazuje da se ipak radije opredjeljuje za
36
liberalizam nego za socijalizam. Sloboda je neophodna hrana ljudskoj du{i. Sloboda se, u stvarnom smislu
te re~i, sastoji u mogu}nosti izbora. Re~ je, naravno, o
stvarnoj mogu}nosti. Svagde gde ima zajedni~kog
ìvota, neizbe`no je da pravila, koja name}e
zajedni~ka potreba, ograni~ava izbor.31 Vejlova nije
puno objavila tokom ìvota, njeni radovi i li~ni
anga`man osta}e u to doba neshva}enim. Prvi put
posthumno sabrani su njeni tekstovi 1956. godine, a
tek 1988. godine su objavljena sabrana djela u 16 tomova.32 Neki od naslova su: Sloboda i tla~enje, I{~ekivanje
Boga, Ukorenjivanje (Uvod u deklaraciju o du`nostima
prema ljudskom bi}u).
Tek sredinom 20. vijeka, ta~nije 1949. godine,
objavljeno je djelo koje danas smatraju biblijom feminizma, klasi~nom literaturom feministi~ke teorije,
najva`nijim tekstom o poloàju èna kroz vijekove,
prekretnicom u razvoju feminizma... Rije~ je o knjizi
Drugi pol filozofkinje, knjièvnice, angaòvane intelektualke Simon de Bovoar (1908 1986). âk i u liberalnim intelektualnim sredinama, u kojima se razbijaju
mnogi tabui u razli~itim sferama ìvota i nau~nog
djelovanja, ovaj dugi esej izazva}e tada èstoke reakcije i negativne kritike i me|u mu{karcima i ènama. Sve
ono {to se o ènskom polu znalo, ali se nije govorilo,
sve ono o~igledno i tajno, sve ono {to se smatralo
sramotnim, sve ono {to ni ène same sebi nisu htjele
priznati bilo je nakon svih tih vijekova napokon sabrano na jedno mjesto i naprosto se nije moglo ignorisati.
U prvom dijelu knjige, autorka govori o ~injenicama
koje se zaobilaze, o mitovima kojima se iznova uvijek vjeruje, o poloàju ène kroz istoriju. Drugi dio
37
knjige posve}en je ìvotu svake pojedina~ne ène,

njenom odrastanju, iskustvima, suo~avanju sa
razli~itim dru{tvenim ulogama, opravdavanjima kojima ponekad pribjegava i putu koji vodi ka nezavisnosti u odnosu na mu{ki pol. Ona govori o èni koja uvijek mora da se odre|uje u odnosu na svoj pol za razliku od mu{karca, o ènskosti od koje ponekad ène
bjeè, o shvatanju da su one uvijek Druge, o
vi{evjekovnim klevetama i uvredama na ra~un èna
koja se provla~e i kroz mnoga djela poznatih autora, a
{to jednostavno pre{u}ujemo zbog njihovog zna~aja i
va`nosti njihovog cjelokupnog djela. Ovdje se podvla~e izjave, koje se stalno ponavljaju, kako èna u
pro{losti nema, a normalno je da ih nema, kada su tu
pro{lost i istoriju stvarali mu{karci smatraju}i ènu
nevidljivim dijelom dru{tva. Ona se ne pla{i da na
papir stavi istinu koju mu{karci ~esto koriste kao
apsurdan argument da ènu u~ine intelektualno inferiornom, a to je da je èna daleko blià prirodnom elementu i da je pasivna, da je blià onom animalnom za
razliku od mu{karca, jer njena sudbina je odre|ena
samim njenim tijelom predodre|enim za ra|anje. Tu
bi se, po mnogima, ènska uloga trebala i zaokruìti.
Osnovni stav koji Simon de Bovoar stalno isti~e jeste, da
je èna druga~ija od mu{karca, ali da je sve njena uloga
u dru{tvu u pro{losti uglavnom temeljena na dru{tvenom i kulturnom okviru koji joj ne dozvoljava da se
èna ostvari kao slobodno bi}e. Nije priroda ta koja
ènu ~ini podre|enom, ve} dru{tvo koji su sami ljudi
(mu{karci) stvorili. I to je ono {to daljim razvojem
dru{tva moè biti prevazi|eno, a {to se danas dobrim
dijelom pokazalo. Na teorijskom polju S. de Bovoar
38
isti~e zna~aj rada psihoanaliti~ara, ali ih odmah kritikuje, jer se i dalje drè patrijarhalnog obrasca.
Tako|e, ne propu{ta da nazna~i doprinos istorijskog
materijalizma za nastojanje da se u praksi pobolj{a
poloàj èna, ali i nagla{ava da se tu ne radi o potpunom ostvarenju ravnopravnosti polova. Uzimaju}i
za osnovni okvir egzistencijalisti~ku filozofiju, autorka
prikazuje postupno kako je do{lo do stvaranje hijerarije polova kroz istoriju i trijumfa patrijarhata. Tako je
bilo od samih po~etaka ljudskog roda, a svaka promjena u istoriji je prenosila tu podre|enost, kao ne{to neoborivo. Samo u razli~itim formama uvijek se iznova
uspje{no reprodukuje glavna slika od biblijskih tekstova
preko vite{kih romana do moderne literature i filozofije.
Zato }e i Simon de Bovoar napokon u 20. vijeku
sasvim jasno i kratko napisati: @ena se ne ra|a kao
èna, ve} to postaje. Od drame ro|enja, po pla~u i
odrastanju, kroz brigu roditelja, zapravo smo isti,
svako od nas pojedina~no jeste bi}e. Razlike jesu u
polu, ali te biolo{ke razliku nisu dovoljne da bi jedan
pol morao biti podre|en drugom. Kroz niz primjera,
detaljno i postupno, vi{e esejisti~ki nego formalno
nau~no, ènskim na~inom pisanja (rekli bismo danas),
autorka prikazuje kako se jasno vidi taj po~etak puta
od djeteta preko djevoj~ice do podre|ene (djevojke,
ène): Ranjena, posramljena, uznemirena, kriva eto
kakva kre}e prema budu}nosti. Bi}e to ono bi}e koje
je pasivno, koje ~eka, kome je jedini smisao upravo u
tom pukom ~ekanju. Da bi uspjela da ostvari taj svoj
jedini cilj ona mora biti ènstvena na na~in na koji je to
odredila njena sudbina i mu{ki rod, a to zna~i prikazivati
se nemo}nom, bezna~ajnom, pasivnom, krotkom.
39
Ono {to ~eka je obezbje|enje egzistencije kroz brak, a

brak je vijekovima bio ugovor ne izme|u mu{karca i
ène, ve} izme|u porodica, budu}eg tasta i zeta.
Imovina nije bila njena, ve} njegova. Zahvalju}i braku
ostvarivali su se krupni politi~ki i ekonomski interesi,
pri ~emu ona vi{e nije igrala nikakvu ulogu, osim
pukog sredstva za ostvarenje tih ciljeva. I dalje kao
neko (neka) ko(ja) }e omogu}iti produètak loze.
Simon de Bovoar ne pla{i se re}i i kakve su to ène
postale, jer su kroz generacije prihvatale osobine koje
su im omogu}avale da olak{aju svakodnevni ìvot u
potla~enosti. To bi mogla biti i prepreka na putu ka
emancipaciji i nezavisnosti. Do sada je onim hrabrim
pojedinkama trebalo energije i volje da samo glasno
kaù da je èna ravnopravna sa mu{karcem. Sada je
vrijeme kada èna treba da se izbori i sama sa sobom i
svojim novim poloàjem i da se suo~i sa novim prefinjenim oblicima ugnjetavanja i suàvanja njene uloge.33
Istovremeno, u toku te borbe treba shvatiti, da nije
rije~ o borbi za mo}, ve} o mogu}nosti iskazivanja
pojedinaca koji polaze sa ravnopravnih pozicija bez
obzira na pol. Sa mnogim drugim filozofima, prvenstveno @an Pol Sartrom, uglavnom egzistencijalistima
i po politi~kom opredjeljenju ljevi~arima {to su i sami,
bila je osniva~ica ~asopisa Moderna vremena. Simon de
Bovoar pokrenula je i godinama ure|ivala ~asopis
Feministi~ka pitanja. Njena ostala najpoznatija filozofska i literarna djela su: Za moral dvosmislenosti, Mo}
stvari, Dugi mar{, Uspomene dobro odgojene djevojke,
Veoma blaga smrt, Zrelo doba, Slomljena èna.
Hana Arent (1906 1975) se nikad nije izja{njavala
kao feministkinja, niti se posebno bavila ovim pitanjima,
40
jer nije htjela da bude svrstana u odre|enu grupu. [ta

god da je pisala ili o ~emu god je predavala bila je prepoznatljiva po svom sna`nom beskompromisnom
stavu i njen na~in sagledavanja bitnih politi~kih i filozofskih tema bi}e ozna~en kao mi{ljenje bez oslonca. Odbijala je da je vide i kao predstavnicu politi~ke
filozofije smatraju}i da je ovo disciplina suvi{e
optere}ena tradicijom. Uprkos tome, njena razja{njavanja politi~kih fenomena bi}e inspirativna za razvoj
feministi~ke teorije34, a o doprinosu u okvirima
politi~ke filozofije nije potrebno posebno govoriti. Prvi
poznat rad Arentove je Pojam ljubavi kod Avgustina, a
djela po kojima }e ostati upam}ena daleko su od ove
tematike. U me|uvremenu pi{e rad koji }e znatno kasnije biti objavljen pod naslovom Rahel Farnhagen - ìvot
Jevrejke. Godine 1951. objavljuje i djelo Izvori totalitarizma.
To je sveobuhvatno i detaljno istraìvanje o antisemitizmu, imperijalizmu i totalitarizmu njihovim uzrocima,
posljedicama i me|usobnoj vezi. Veoma je zna~ajno
samo vrijeme pisanja ove knjige neposredno po
zavr{etku Drugog svjetskog rata i jasno razra~unavanje
sa zlom s kojim se svijet suo~io, bez la`nog optimizma,
patetike ili pretjeranog lamentiranja. Autorka se bavi
periodom od kraja 19. vijeka (posljednje tri decenije)
do sredine 40-tih 20. vijeka kada se jasno moè vidjeti kako u Evropi nastaju i ja~aju struje u dru{tvu, koje
}e zajedno sa izraènom potrebom za osvajanjem prostora na drugim kontinentima i prisvajanjem njihovog
bogatstva, dovesti Evropu od zlatnog doba do momenta
skoro potpunog razaranja i samouni{tenja u fizi~kom i
duhovnom smislu. Antisemitizam nastaje u vrijeme
raspada nacionalnih dràva, u doba kad jo{ uvijek nije
41
izgra|ena dràvna aparatura i nikada potpuno razrije{en odnos prema Jevrejima kao narodu bez dràve (u
to vrijeme), te se stalna te`nja ka isklju~ivosti ovog naroda temelji na pravima i povlasticama koje im dràve
daju ili oduzimaju. H. Arent odbija teoriju `rtvenog
jagnjeta, kao i pretjerano veli~anje finansijske mo}i
svih evropskih Jevreja (tek je rije~ o grupi bogatih, a i
unutar ove zajednice raslojavanje je izrazito), ali isti~e
koliko je to imalo zna~aj na formiranje iskrivljene slike
o Jevrejima i kod Jevreja samih i u cjelokupnom
dru{tvu. Imperijalizam vidi kao ekspanziju bez politi~ke vlasti, gdje u prvi plan izbija te`nja da se brzo i
lako zaradi, a kolonijalna vlast je tek sredstvo, osim
toga uglavnom je birokratska i ni{ta ne rje{ava, tako da
doprinosi ja~anju rasizma. Poslije Prvog svjetskog rata
i novih mirovnih sporazuma, u Evropi je razbijena
zajednica nacija, stvorene su nove dràve, velike su
migracije i pojavljuje se problem ljudi bez dràvljanstva. Sve ovo skupa elementi su koji kad se zajedno
sklope vode ka stvaranju totalitarnog dru{tva i dràve.35
U knjizi iz 1958. godine Vita activa daje iscrpnu istorijsku
i pojmovnu analizu tri osnovne ljudske djelatnosti:
rada, proizvo|enja i djelovanja. Posebno je zanima
odre|enje rada i konzumerstva kao feti{a modernog
dru{tva koji su povezani sa propa{}u kulture politi~ke
javnosti, a {to }e dalje biti okosnica njene politi~ke
teorije. Potom slijedi esej Izme|u pro{lost i budu}nosti, a
tokom te iste 1961. godine kao izvje{ta~ za The New
Yorker prati}e su|enje nacisti~kom zlo~incu Adolfu
Ajhmanu, {to }e poslije uobli~iti u knjigu pod nazivom
Ajhman u Jerusalimu (Izvje{taj o banalnosti zla). Ovaj
izvje{taj vodi nas daleko od faktografije potrebne za
42
novinske ~lanke i postaje knjiga, ne samo kao obavezna lektira za politi~ku filozofiju, ve} i etiku, jer nas
suo~ava sa onim {to nas pla{i a to je da zlo koje se
manifestuje i dovodi do uni{tenja drugog ~ovjeka moè
biti tek banalno, tu svagda prisutno, u malim ljudima
koji }e se braniti tvrde}i da su tek izvr{avali ne~ije
namjere i bili dio sistema, a da nisu mogli da vide kuda
taj put vodi. Istovremeno, nije se pla{ila da kritikuje
na~in su|enja, {to je dovelo i do èstoke reakcije jevrejske zajednice. Na sve polemike odgovori}e ogledom
Istina i la` u politici. Posebno je poznato i njeno djelo O
revoluciji (Odbrana javne slobode) u kome nas vodi, na
temelju analize francuske i ameri~ke revolucije, ka
kritici tada{njeg stanja u demokratskim dru{tvima i
jednom pomalo utopijskom odre|enju pojma slobode.
Slijede i Ljudi u mra~nim vremenima (1968), O nasilju
(1970). Nije zavr{ila redigovanje svog posljednjeg djela
O ìvotu duha u kome se vra}a ponovo filozofskim
temama (mi{ljenje, volja, su|enje).
Ajn Rend (1905 1982) filozofske radove pi{e
uglavnom {ezdesetih i sedamdesetih godina. Ona govori i pi{e oporo, bez ustezanja, bez straha od zamjeranja, bez èlje da udovolji drugima. Njena filozofija je
njen ìvot i njen ìvot je njena filozofija. Njeni biografi
(a brojne su knjige na tu temu) re}i }e da je njen na~in
ìvota mo`da i zanimljiviji od njenih romana koji su i
sada veoma ~itani. Njene knjige (romani, eseji i filozofski tekstovi) su davno pre{li vi{e od desetina miliona
kopija, a i do danas se svake godine proda nekoliko
hiljada primjeraka {irom svijeta. Najpoznatiji naslovi
su: Za novog intelektualca (1961), Vrlina sebi~nosti
(1964), Uvod u objektivisti~ku epistemologiju (1979).
43
Filozofiju nazvanu objektivizam, sama Ajn Rend je

nekoliko puta nastojala da izloì u kratkim crtama, a
posebno nagla{ava da se bavi objektivnom realno{}u,
racionalno{}u, interesom individue i kapitalizmom. Za
Rendovu realnost postoji kao objektivni apsolut:
~injenice su ~injenice, nezavisne od osje}anja, èlja,
nada i strahova. Razum je ljudima jedini izvor saznanja, njihov jedini vodi~ ka aktivnostima i osnova njihovog cjelokupnog opstanka. U svom pona{anju,
nasuprot najve}em dijelu tradicionalnih eti~kih teorija,
pojedinac treba da se vodi vlastitim interesima, on/ona
ne treba da se `rtvuje za druge niti drugi da se `rtvuju
za njega/nju. Najbolji okvir u kome je mogu}e ostvariti najvi{e individualne slobode jeste kapitalisti~ki,
ta~nije lese fer (laissez faire) kapitalizam. Ajn
Rend isti~e sebi~nost kao glavnu vrlinu individue, pa
prema tome nedostatak sebi~nosti, nasuprot
uvrijeènim eti~kim stavovima, vidi kao najdublju nemoralnost. Ako se osoba ne sluì vlastitim interesima,
on/ona je samo sluga/slu{kinja i rob/ropkinja drugih, a
to nije stvarni ìvot. Staviti u prvi plan vlastiti interes
zna~i i preuzeti odgovornost: svaka osoba je stvaralac
vlastitog ìvota i pri tome uvijek ~vrsto stoji iza onog
{to govori i {ta radi. Samo je pojedinac taj koji moè da
odabere koje }e vrijednosti izabrati da slijedi, kako }e
dosti}i te vrijednosti i na koji na~in }e ih prikazati.
Osnova cjelokupne filozofske teorije Ajn Rend je zasnovana na individualizmu. Glavne vrijednosti vezane
za to su: racionalnost, nezavisnost i integritet, osje}aj
za pravdu i ponos. Racionalnost je ono {to uvijek mora
da vodi svakog pojedinca, {to zna~i da je na njemu da
se sluì svojim razumom i ne bude imitator, ve} da
44
tragom svoje kreativnosti bude stvaralac. Ako ne teì

da bude nezavisan i da o~uva svoj integritet pojedinac
moè da zavr{i u hipokriziji i time postaje samodestruktivan. Po A. Rend pravi~nost je sposobnost
svakog da sudi o postupcima drugih, ali i o svom
pona{anju. Ponos je moralna ambicija; glavni
zadatak ljudskog ìvota je realizacija mogu}nosti, djelovanje u skladu sa najvi{im vlastitim ciljevima. To je
put da se dosegne li~na sre}a i da se omogu}i napredak
dru{tva. Filozofska teorija A. Rend je, zajedno sa
teorijama Fridriha fon Hajeka i Miltona Fridmana,
osnova libertarijanizma liberalne teorije 20. vijeka
koja iznad demokratije postavlja individualnu slobodu,
a ulogu vlasti svodi samo na za{titu individualnih prava.36
Ajris Merdok (1919 1999) i @ana Her{ (1910 2000)
ne pripadaju istom filozofskom pravcu, niti njihov rad
moèmo direktno porediti, jer su se bavile razli~itim
filozofskim temama. Zajedni~ko im je to, da je njihovo
zanimanje i bavljenje filozofijom ostalo u sjeni drugih
aktivnosti i anga`mana. Merdokova je vi{e zapam}ena
kao vrsna knjièvnica, dok je Her{ova dugo godina
bila posve}ena borbi za ljudska prava i aktuelnim politi~kim doga|anjima. Obe su na razli~ite na~ine bile
angaòvane za Ujedinjene nacije Merdokova je kratko
vrijeme radila za UNNR-u, a Her{ova za UNESCO.
Ipak, tokom cijele svoje karijere bile su univerzitetske
profesorice - jedna u Oksfordu, a druga u @enevi i
predano se, tokom cijelog ìvota posve}ivale filozofiji i
radu sa studentima/studentkinjama, te su njihova predavanja bila izuzetno posje}ena. Prva objavljena knjiga Merdokove bila je Sartr: romanti~ni racionalista
(1957) i to je bila prva studija o Sartrovoj filozofiji na
45
engleskom jeziku. Neka od ostalih filozofskih djela su:

Suverenitet boga (1970), Metafizika kao uvod u moral
(1992), Egzistencijalizam i misticizam. O filozofiji i literaturi (1997), Vatra i sunce: Za{to je Platon protjerao umjetnike (1997).37 @ana Her{ je studirala knjièvnost, a
potom filozofiju kod Karla Jaspersa u Hajdelbergu i
Martina Hajdegera u Frajburgu i.B. Iako su mnogi bili
u Jaspersovoj grupi, uz biografiju Her{ove naj~e{}e }e
biti odrednica Jaspersova u~enica. Ona sama se
nije bunila zbog toga, naprotiv smatrala je to nekom
vrstom komplimenta. Kao i Hana Arent i ona isti~e, ne
samo zna~aj Jaspersove filozofije, nego na~in njegovog
rada i uticaj koji je imao na studente/studentkinje. U ta
mra~na vremena (nadolaze}eg nacional-socijalizma),
on }e biti li~nost koja uprkos svemu na svoje mlade
slu{atelje/slu{ateljke {iri nevjerovatnu intelektualnu
energiju i optimizam ne odustaju}i od svojih stavova, ma
koliko to bilo opasno po njega. Za Her{ovu, Jaspersova
filozofija izgleda kao carstvo slobode, a njena stalna
tema i tokom rada na univerzitetu i njenog cjelokupnog
anga`mana upravo }e biti mogu}nosti ostvarenja individualne slobode. Na njen filozofski rad posebno su
imali uticaja i filozofski tekstovi Baruha de Spinoze,
Serena Kjerkegora, Imanuela Kanta. Neke od njenih
knjiga su: Ideologija i stvarnost, Filozofske iluzije, ôvjeksvijet-protivrje~nosti, Karl Jaspers, Filozofsko ~u|enje
(Istorija filozofije). Her{ova nije razdvajala svoj filozofski rad i anga`man, izraàvala je jasne stavove o svim
bitnim aktuelnim politi~kim i dru{tvenim pitanjima.
Na 20. godi{njicu obiljeàvanja Univerzalne deklaracije
o ljudskim pravima 1968. godine objavila je knjigu Pravo
da se bude ~ovjek. Ovo je zapravo zbirka filozofskih,
46
pravnih i literarnih tekstova iz razli~itih kultura u razli~itim vremenima koji pokazuju da su ljudska prava i ljudsko
dostojanstvo ono {to pripada duhu ljudskog bi}a. Ili kako
zaklju~uje @. Her{: Koncept ljudskih prava susre}emo
kao potrebu izraènu u svim kulturama.38 Bila je ~vrsto
uvjerena da je neophodno internacionalnim institucijama
ponovo pribliìti filozofiju. Po njenim rje~ima: Filozofske vrijednosti proklamovane kroz mnoge vijekove
... treba da budu oìvljene kroz politi~ke i dru{tvene
strukture, ili }e nestati.39 Izrazito je protiv postmodernih struja u filozofiji, jer smatra da se filozofiranjem
na ovaj na~in zanemaruju ona istinska pitanja.40
Suzan Zontag (1933 2004) umrla je prije tri godine,
a sa najzlo}udnijom bole{}u dana{njice uspjevala je da
se bori skoro tri decenije. O svom suo~avanju sa
bole{}u, patnjom i smr}u ne}e }utati, kao {to su }utali
i stidjeli se mnogi prije nje. Njena posljednja knjiga
nosi naslov O bolu drugih (2003), a mnogo prije toga
napisala je Bolest kao metafora (1978) i SIDA i njene
metafore (1988). Uglavom }e njeno ime biti na popisu
najpoznatijih knjièvnica, onda }e obi~no u biografijama
pisati da je krititi~arka kulture ili malo druga~ije teoreti~arka kulture. Govori}e o njoj kao angaòvanoj
intelektualki. Te{ko da }e njen rad zvani~no svrstavati
u okvire filozofije. Svojim esejima o fotografiji i umjetnosti uop{te, o pojedinim filozofima, o bolesti i smrti,
o politi~kim i drugim temama pokaza}e da je zapravo
filozofkinja. Prvu zbirku eseja Protiv tuma~enje objavila
je 1966. godine. Iako je i sama stvarala, od samog po~etka }e se pokazati kao o{tra kriti~arka umjetnosti,
posebno one umjetnosti koja je na granici povr{nosti.
Premda je bila u krugu ljudi koji su stvarali novi
47
umjetni~ki izraz u 20. vijeku, kao {to je Endi Vorhol,

Zontagova nije bila pretjerano odu{evljena svim onim
{to nosi doba postmodernizma. Razmatraju}i sli~nosti i
razlike pozori{ta i filma u jednom eseju pi{e:
Potrebna nam je nova ideja. Vjerovatno }e biti vrlo
jednostavna. Ho}emo li biti kadri da je prepoznamo?41.
Ne ~udi zato da je napisala, tragom djela Ludviga
Vitgen{tajna, i esej pod nazivom Estetika }utnje. Drugi
dio njenog ìvota i rada odnosi se na angaòvano istupanje u vezi sa najva`nijim pitanjima ameri~ke
unutra{nje i spoljne politike. [ezdesetih godina bila je
me|u onima koji su stalno i uporno protestvovali protiv
rata u Vijetnamu, a i sama se morala uvjeriti u pogubnost ameri~ke politike, te je otputovala u Hanoj. Re}i
}e, da je tada upoznala onu istinsku patnju. Zbog toga
je bilo mnogo onih u SAD koji su je optuìvali za izdaju
nacionalnih interesa. Iako to nije bilo popularno re}i u
SAD, ~ak je jedno vrijeme, prije odlaska u Vijetnam,
smatrala da je mo`da i mogu}e da se socijalisti~ke
dràve usmjere ka jednom humanom konceptu. Brzo
je odustala od tog ubje|enja i kritikovala komunizam
u potpunosti, ali ni{ta manje o{tra nije bila ni prema
usponu kapitalizma. Za Zontagovu, jedino je ljevica
mogla biti mjesto iskazivanja istinske gra|anske
hrabrosti. Kako su je mnogi ozna~avali kao kontroverznu, ni{ta nije bilo bolje ni kada se pojavila na prostorima Balkana tokom 90-tih kada je trajao rat. Oti{la
je da posjeti Sarajevo i ostala skoro dvije godine.
Premda se u ve}ini slu~ajeva izraàvala kao pacifista,
ovaj put bez ustezanja je osudila srpsku stranu i u
slu~aju Srbije traìla bombardovanje, zapravo je rekla
da je to trebalo znatno ranije u~initi. Zbog toga, na
48
ovim prostorima jedni su je slavili, a drugi ne èle ni da

~uju njeno ime. Kada su po~ele najave angaòvanja
ameri~kih vojnih snaga u Iraku, ponovo je bila na
prvim protestnim skupovima koji su odràni. Nije oklijevala ni poslije 11. septembra, umjesto da ostane u
sjeni naglo oja~anog patriotizma u SAD nakon teroristi~kih napada, ostala je dosljedna svojim radikalnim
izjavama. Zontagova je ~esto razmatrala ne samo
odnose SAD i zapadne Evrope u politi~kom i kulturnom kontekstu, ve} se vra}ala i svojim korijenima.
Ukoliko bih morala objasniti {ta mi kao Amerikanki
zna~i Evropa, po~ela bih s oslobo|enjem. Oslobo|enjem koje se smatra kulturom u Americi. Raznolikost,
ozbiljnost, profinjenost, zbijenost evropske kulture
~ini arhimedansku ta~ku iz koje mogu, mislima, pomjeriti svijet. Ne mogu to u~initi iz Amerike onim {to
mi daje ameri~ka kultura, kao kolekciju standarda, kao
zavje{tanje. Otuda je Evropa za mene su{tinska,
mnogo vi{e su{tinska od Amerike, iako me svi moji
boravci u Evropi ne ~ine iseljenicom.42
Po~etkom 20. vijeka na tada{njem jugoslavenskom
prostoru pojavljuju se prve filozofkinje. Iako im
okruènje nije naklonjeno i uz velike te{ko}e obezbje|uju pristup univerzitetu, njihov intelektualni rad i
pohvale iz inostranih akademskih krugova pokazuju
njihovu stvarnu vrijednost. Anica Savi}- Rebac (1893
1953) veliki doprinos daje svojim prou~avanjem
anti~ke filozofije, a posebno su zna~ajna njena djela
Pretplatonska erotologija i Anti~ka estetika i nauka o
knjièvnosti. Ona kaè: Nije ni kasno, a jo{ manje
nepotrebno po~injati danas izgra|ivanje starohelenskog
uticaja u na{em narodu. U nas jo{ vri u mnogome
49
jedan prvobitni srednji vek, dok u isti mah Evropi

po~inje da preti jedan novi, ali besplodniji. No staro
plemenito oru`je helenizma ve~iti je pobednik,...43
Istraìvanje o umjetnosti stare Gr~ke gradi na filozofskom i istorijsko-filolo{kom pristupu ne zanemaruju}i
i dru{tveno-istorijske okolnosti u kojima nastaju
umjetni~ka djela. Jedna od tema kojom se naro~ito
bavila jeste ideja ljubavi koju razmatra od orfi~ke
teogonije i tekstova anti~kih filozofa sve do filozofije
prve polovine 20. vijeka. U posljednjih nekoliko godina ja~a interes za prou~avanje rada Ksenije
Atanasijevi} (1894-1981), te se pojavljuju obnovljena
izdanja, kriti~ki osvrti na njene filozofske tekstove, kao
i biografije. Ve} 1924. godine uspjela je dobiti izbor na
beogradskom Filozofskom fakultetu, tako je postala
prva èna docent u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.
Prevela je klasi~na filozofska djela: Etika (Baruh de
Spinoza), Parmenid (Platon), Organon (Aristotel).
Autorka je knjiga: Filozofski fragmenti I-II, Smisao i
vrednost egzistencije, Srpski mislioci. Bila je pacifista i
pisala je o ravnopravnosti èna, te aktivno u~estovala i
u radu ènskih organizacija. U jednom od tekstova o
feminizmu iz 1932. K. Atanasijevi} je napisala da je
feminizam rezultat nepokolebljivog i nezaustavnog
toka kulture koji je doneo sa sobom svest da èna, po
svojim sposbnostima, obdarenostima, vrlinama i gresima, nije druk~ija od mu{karca44. Zagorka Mi}i} (19031982) studirala je filozofiju u Beogradu, a potom psihologiju u Berlinu. Kada je do{la na Univerzitet u Frajburgu
tamo su je, kao i mnoge studente/studentkinje, privukla
predavanja Edmunda Huserla, te je fenomenologija
dalje obiljeìla njen filozofski rad. U Frajburgu je
50
zapo~ela i izradu doktorske disertacije o fenomenolo{koj teoriji nauke, a za mentora joj je bio dodijeljen
tada{nji Huserlov asistent Eugen Fink. Doktorat je,
ipak, morala odbraniti u Beogradu 1934. godine, a
nakon tri godine taj rad je i objavljen. U predgovoru
koji je napisao Fink stoji i ovo: Prikazivanje Zagorke
Mi}i} odlikuje se odlu~nim poku{ajem da se prikaè
karakter fenomenologije iz njene centralne problematike. Drugim intenzivnim studiranjem pod li~nim
uputstvom profesora Huserla stekla je ona neobi~no
poznavanje fenomenolo{ke misli i uz to sposobnost
samostalnog fenomenolo{kog razmi{ljanja. @elimo
ovoj studiji, ~iji je predmet filozofija radikalnog samopribiranja, da u duhovnom prostoru jugoslovenske
nacije nai|e na interesovanje koje dovodi do raspravljanja i duhovnog susreta.45 U svom stanu odràvala je
diskusije, te u~estvovala na mnogim me|unarodnim
susretima. Bila je i inicijatorka osnivanja Srpskog filozofskog dru{tva 1938., a i ~lanica Internacionalnog
dru{tva za fenomenolo{ka istraìvanja. Poznati su
njeni radovi: Uvod u logiku (1951), Njema~ka klasi~na
filozofija (1958). Blaènka Despot (1930-2001) bavila se
filozofijom, sociologijim, antropologijom. U feministi~kim okvirima zapaèna je njena knjiga @ensko
pitanje i socijalisti~ko samoupravljanje (1987), te
Emancipacija i novi socijalni pokreti (1989). Govore}i o
zna~aju na~ina na koji Despotova pristupa temama
feminizma, Gordana Bosanac kaè: izuzetnost njezina pristupa nije samo u hrabrosti nego i izuzetnoj
jasno}i suo~avanja tzv. tipi~nog ne-filozofskog predmeta kao {to je problem èna i ènsko pitanje (kakvo
je to uop}e pitanje) s filozofijskim diskursom i to u liku
51
i djelu jednog od najve}ih imena filozofije zapadne

misli: Georga Friedricha Hegela. Dakle, nitko manji
od Hegela i njegova filozofijskog sustava, na jednoj strani,
i novo misaono podru~je koje propituje misaono-povijesnu sudbinu bi}a, na drugoj strani, za koje, me|utim,
upravo filozofija ne pita. Posebno ne G. F. Hegel.
Filozofiju, osim, anegdotski, ne zanima èna. O njoj ne
postoji filozofijski govor (osim sasvim privatno). Ona
je bi}e na rubu svijeta, rubu pojma i rubu mi{ljenja.46
Predmet njenog interesovanja bile su i teme: humanitet, tehni~ki napredak dru{tva, dokolica i slobodno vrijeme, novi religijski pokret. Ostala djela: Pledoaje za
dokolicu (1976), Ideologija proizvodnih snaga i proizvodna
snaga ideologije (1987), New age i moderna (1995).
Ovdje se zavr{ava jedan od mogu}ih druga~ijih
uvida u istoriju filozofije, koji nam pokazuje da je filozofkinja bilo i u pro{losti, ali da su njihov glas i njihova
pisana rije~ bili sklonjeni na margine. Duì popis
imena i detaljnije predstavljanje rada filozofkinja bi
svakako zahtijevalo znatno vi{e prostora. Kako je cilj
ove knjige da predo~i osnove feminizma i feministi~ke
filozofije na narednim stranama neophodno je osvrnuti
se na glavne probleme s kojima se suo~avaju ène
tokom borbe za oslobo|enje, a potom predo~iti i glavna
pitanja savremene feministi~ke teorije.
Napomene:
Jedan od potpunijih hronolo{kih popisa èna u filozofiji u
knjizi Ursula I. Meyer/ Heidemarie Bennent-Vahle (Hg.):
Philosophinnen-Lexikon, Leipzig: Reclam, 1997, str. 615-625 ili na
www.philosophinnen.de i www. philosophenlexikon.de (link
Frauen in der Philosophie)
1
52
2
Iz: Ingeborg Gleichauf: Ich will verstehen (Geschichte der
Philosophinnen), Mnchen: dtv, 2005, str. 12, (prevela M. K.)
3
Ibidem, str. 11
4
Platon: Meneksen, Beograd: Rad, 2001, 248c, str. 27-8
5
Ibidem, 249d, str. 28
6
Pregledno izloèno na http://www.philosophenlexikon.de/
diotima.htm
7
Platon: Gozba, Beograd: Bigz, 1994, (u napomenama), str. 170
8
Ibidem, 202a 204b, str. 102-4
9
Ibidem, 211a 212b, str. 116-8
10
Diogen Laertije: @ivoti i mi{ljenja istaknutih filozofa, Beograd:
Bigz, 1973, str. 199
11
U. I. Meyer/ H. Bennent-Vahle (Hg.): PhilosophinnenLexikon, navedeno izdanje, str. 430
12
Ibidem, str. 432, (prevela M. K.)
13
Ibidem, str. 282-285
14
Pogledati: Petar Abelard: Povijest nevolja/Etika/Pisma
Abelarda i Heloize, Zagreb: Naprijed, 1992
15
Kristina de Pizan: Grad èna, Beograd: Feministi~ka 94, 2003
16
O Mari le @ar de Gurne iz razli~itih izvora: I. Meyer/
Heidemarie Bennent-Vahle (Hg.): Philosophinnen-Lexikon, navedeno izdanje, str. 291-296; Ingeborg Gleichauf: Ich will verstehen
(Geschichte der Philosophinnen), navedeno izdanje, str. 60-65; Ruth
Hagengruber (Hg.): Klassische philosophische Texte von Frauen,
Mnchen: dtv, 1999, str. 24-26
17
Ruth Hagengruber (Hg.): Klassische philosophische Texte von
Frauen, navedeno izdanje, str. 24-26
18
Ingeborg Gleichauf: Ich will verstehen (Geschichte der
Philosophinnen), navedeno izdanje, str. 69
19
Ibidem, str. 70
20
Ibidem, str. 71-73
21
Ibidem, str. 75
22
Ibidem, str. 76, (prevod M. K.)
23
Ursula I. Meyer/ Heidemarie Bennent-Vahle (Hg.):
Philosophinnen-Lexikon, navedeno izdanje, str. 53-57
24
Meri Vulstonkraft: Odbrana prava èna, Beograd: Filip
Vi{nji}, 1994
25
Prema Dòn Stjuart Mil i Herijeta Tejlor Mil: Rasprave o jednakosti polova, Beograd: Filip Vi{nji}, 1995
53
26
Philosophinnen), navedeno izdanje, str. 113-4
27
Ibidem, str. 110
28
Frauen), navedeno izdanje, str. 41-3
29
Philosophinnen), (prevela M. K.), navedeno izdanje, str. 147
30
U. I. Meyer/ H. Bennent-Vahle (Hg.): PhilosophinnenLexikon, navedeno izdanje, str. 155-9
31
Simona Vej: Ukorenjivanja, Beograd: Bigz, 1995, str. 27
32
Frauen, navedeno izdanje, str. 40-44
33
Simon de Bovoar: Drugi pol, I-II, Beograd: Bigz, 1982
34
Up. Elizabet Jang Bril: Hana Arent me|u feministkinjama,
u: Da{a Duha~ek i Obrad Savi} (ur.): Zato~enici zla: zave{tanje Hane
Arent, Beograd: Beogradski krug/@enske studije, 2002, (489-505)
35
Hana Arent: Izvori totalitarizma, Beograd: Feministi~ka 94, 1998
36
Ovdje uglavnom kori{}eno: Ayn Rand: Capitalism: The
Unknown Ideal, New York: Penguin, 1970
37
Osnovni podaci sa http://fass.kingston.ac.uk/research/centres
/Iris_Murdoch
38
@ana Her{ o ljudskim pravima http://www.droitshumains.org/
Hersch/00Hersch.htm
39
Ibidem
40
@ana Her{: Istorija filozofije - filozofsko ~u|enje, Novi Sad:
Svetovi,1998 i intervju objavljen na Sic et Non, 1996, www.cogito.de/
sicetnon/artikel/dialog/interv.htm
41
Suzan Zontag (Susan Sontag): Stilovi radikalne volje, Zagreb:
Mladost, 1971, str. 112
42
Susan Sontag: Ideja Evrope, Odjek, br. 1-2, 2005 , www.odjek.ba
43
Anica Savi}-Rebac: Helenski vidici, Pan~evo: Mali Nemo, 2004, str. 7
44
Ruìca Petrovi}: Filozofija utehe Ksenije Atanasijevi},
Beograd: Pe{i} i sinovi, 2004, str. 203
45
Zagorka Mi}i}: Fenomenologija Edmunda Huserla, Novi Sad:
Knjièvna zajednica, 1988, str. 7
46
Gordana Bosanac: "Blaènka Despot - prva èna koja se
bavila filozofijskim promi{ljanjem feminizma u nas", Kruh i ruè,
br. 16, 2003, http://www.zinfo.hr/hrvatski/stranice/izdavastvo/
kruhiruze/kir16/16despot.htm
54
II
UTOPIJA - REVOLUCIJA - EMANCIPACIJA
(Razvoj ènskog pokreta)
Filozofi su svijet samo razli~ito interpretirali,

radi se o tome da ga se izmijeni.
-Karl Marks-
55
56
Nastanak feministi~kih pokreta
Jedan od prvih i glavnih zahtjeva èna bilo je pravo

na obrazovanje, o ~emu su pisale i govorile vjesnice
feminizma mnogo prije nego {to su ène stekle snagu
da se ujedine i da to formuli{u u svojim zajedni~kim
apelima, proglasima, deklaracijama.
Obrazovanje i pravo glasa bili su i ostaju temelj ostvarenja prava èna i drugih grupa koje su i mogu biti marginalizovane. Tek kad su imale ove dvije glavne poluge
promjene, ène su mogle da se izbore da se njihov glas
~uje. Kao {to najbolje ilustruje slika po~etka istorije
filozofije, ène su prisutne, ali i ako im je dopu{teno da
govore, njihov glas nije njihov ve} koriste}i njihove
rje~i uvijek progovora mu{karac. Samim tim pokazuje
se da one postoje kao manje vrijedne, kao one ~iji izri~aj
moè biti preto~en tek u mu{ki govor ili ~iji napis biva
potpisan mu{kim imenom. Nemogu}nost da ih neko
~uje dok govore, nije ih otu|ivala samo od dru{tva, u
kome vijekovima sluè tek za omogu}avanje reprodukcije, ve} ih udaljava i od njih samih prvenstveno
od njihovog tijela. One nisu imale pravo da odlu~uju
da njihovo tijelo bude dio njih. Prvo su morale da se
izbore za obrazovanje, zatim da se obrazuju da bi stekle
pravo glasa, kako bi mogle da biraju vlast i budu i same
birane. Tek zahvaljuju}i tim izborenim bitkama do{le su
57
do klju~ne borbe za vlast nad svojim tijelom. Uz

napredak nauke i mogu}nost da budu glasne na mjestima gdje se odlu~uje, ène su tek u 20. vijeku dobile i
bitku za kontrolu ra|anja. Put je bio dug, ali i danas u
nekim zemljama (i u Evropi)1 rezultati emancipacije
mogu biti san nekih èna, jer i dalje im je ugroèn ìvot,
zdravlje i druga prava samo {to pripadaju odre|enom
rodu. Za razliku od ranijih vijekova ènski glas je
postao mo}an i jak u duhu solidarnosti i ènske ravnopravnosti on ukazuje, opominje i podsje}a da cilj nije
postignut u potpunosti. Istorija èna pre svega zna~i
javno otkriti da je ona ugnjetavna i da je istina o njoj prikrivana. Jer, prikrivanje je deo ugnjetavanja: ni{ta nije
slu~ajno, a neutralna nauka ne postoji. Zbog toga se
istinska istorija èna pojavljuje tek kada su feministkinje Severne Amerike i Evrope, kojima su se pridruìle
feministkinje Tre}eg sveta, poku{ale da razbiju zid ti{ine
kojim je obavijena istina o njima i da istraè pro{lost
koja ne prestaje da nas iznena|uje.2 Kako je izgledala
ta duga borba i koji su to bili prvi usamljeni glasovi
èna? Koje su to ène bile najhrabrije osnivaju}i prve
ènske pokrete? Na koji na~in su se borile? I kako je
ono {to je bilo na papiru pretvoreno u ìvot za dobrobit
ne samo ugroène (polovine) ~ovje~anstva one ènske
ve} za dobrobit svih? [ta ih, ipak, jo{ i danas ugroàva
i od mu{ke strane i od njih samih? Da li se moè govoriti o jedinstvenosti ènskog pokreta? Pitanja su ta na
koja }emo se kratko osvrnuti u ovom poglavlju koje
pokazuje na koji na~in su se teorija i praksa preplitale
tokom nastojanja da se ostvari ravnopravnost polova.
Ne moè se ta~no odrediti sam po~etak organizovane
borbe za ènska prava, ali naj~e}e se spominje 18. vijek,
58
te intenzivnije ujedinjavanje, artikulisanje zahtjeva u

19. vijeku, dok }e rezultati tih udruènih napora do}i
tek po~etkom 20. vijeka. Prije toga, u kratkim crtama
neophodno je sagledati poloàj èna kroz istoriju, a {to
}emo prikazati na dva suprotstavljena stava i dokazima
koji ih prate. Jasno je da su postojali periodi od
po~etaka ljudske istorije koji su bili povoljni ili manje
povoljni za ène. To je argument koji rado koriste oni
koji smatraju da èna zapravo i nije bila uvijek
podre|ena. Od navo|enja postojanja matrijarhata,
preko legendarnog plemena Amazonki, poloàja
Spartanki do poznatih vladarki, umjetnica, hetera koje
su preko mu{karaca uticale na doga|aje u dru{tvu. U
mnogim dana{njim feministi~kim teorijama upravo se
nastojalo na nov na~in sagledati ono {to je ostavila
istorija temeljena na patrijarhalnim obrascima. Tako
postoje mnoga opre~na vi|enja Amazonki. Dok dio
radikalnije feministi~ke populacije (kao {to su lezbejske feministkinje) uzima Amazonke za primjer èle}i
se izraziti kroz potpuno samostalno i odvojeno ènsko
dru{tvo, dio feministi~kih teoreti~arki tvrdi da je ovo
mit izmi{ljen u patrijarhalnoj kulturi, kako bi se
pro{irio strah od ènske vladavine i time nastavilo vladati nad ènama. Neki to povezuju sa matrijarhatom,
ali prema ve}ini istorijskih uvida to se zapravo mora
odvojiti, jer matrijarhat nije podrazumijevao isklju~ivu
zajednicu èna, kao {to je to bio slu~aj kod Amazonki.
U savremenim feministi~kim tekstovima razobli~ava
se i mit o matrijarhatu za koji nema ta~nih istorijskih
potvrda. Izvori koji su se uglavnom koristili su:
Materinsko pravo: istraìvanje religiozne i pravne prirode
matrijarhata u drevnom svetu, knjiga Johana Jakoba
59
Bahovena iz 1861., kao i teorije Luisa Henri Morgana

iz 1877. godine. Ovu tematiku je onda tragom tih izvora
najvi{e popularisao Fridrih Engels u Porijeklu porodice,
privatne svojine i dràve. Danas se mnogi njihovi podaci
osporavaju, jer se ukazuje na siroma{ne izvore koji su
uop{te dostupni.3 Mnogo je vi{e vjerodostojnijih
~injenica o tome kako su ène bile ugroène. To su, na
primjer, drasti~ni i surovi obra~uni sa ènama tokom
srednjeg vijeka i djelovanja inkvizicije. U Evropi od 15.
do 18. vijeka hiljade èna je bilo spaljeno na loma~i
samo zato {to im je pripisivano da su vje{tice i da se
bave vrad`binama. Osim razli~itih besmislenih optu`bi,
koje su poslije dugotrajnih mu~enja, na kraju morale
priznavati, dobrim dijelom lov na vje{tice temeljio se
na ènskoj reproduktivnoj ulozi. Prema Dìn Donison
(Jean Donnison), po{to su teolozi ènu ograni~ili samo na
njenu ulogu u razmnoàvanju, oni su od abortusa na~inili
zlo~in. Me|utim, mnoge babice su, u slu~aju nu`de,
radije `rtvovale ìvot deteta nego ìvot majke....4 Ako
bi bile prijavljene i uhva}ene, to je bila i sigurna presuda na smrt. Ono {to je bila konstanta sve do 20. vijeka
jeste to, da direktni uticaj èna kao roda nije bio
zna~ajan, ve} su izuzeci potvr|ivali pravilo. Svaki
napredak u dru{tvu zna~io je korak dalje u mogu}nosti
za postizanje oslobo|enja èna, ali vrlo brzo slijedili su
otpori onih koji su smatrali da i u novonastalim okolnostima èna treba da bude zadràna u ku}nim okvirima da bi obezbijedila reprodukciju.
Tako revolucija u Francuskoj 1789. godine, premda
predstavlja veliki preokret i daje ohrabrenje potla~enim,
ne}e odmah znatnije uticati na poloàj èna iako su i
neke od njih u~estvovale u revolucionarnim doga|anjima.
60
Postojao je veliki nesklad izme|u ideala koje su

mu{karci zamislili i principa podre|ivanja i poslu{nosti
koje su nametali ènama, a ~iji je najdoslednijji zagovornik bio @.@. Ruso.5 Me|u prosvjetiteljima su i oni
rijetki filozofi koji se zalaù za pobolj{anje poloàja
èna kao {to su Kondors, koji se tokom revolucionarnih doga|anja na Skup{tini izja{njavao protiv ugnjetavanja èna. Iz tog perioda ostaje nam Deklaracija o
pravima èna i gra|anki (1791) Olimp de Gu`. Sedamnaest ~lanova ove i Deklaracije o pravima ~ovjeka (1789)
skoro da se ne razlikuje u samom sadràju, osim {to je
Olimp de Gu` uz rije~i mu{karac i gra|anin napisala
i ène i gra|anke. U uvodu kaè: ôvje~e, jesi li
sposoban da bude{ pravedan? Ovo pitanje postavlja ti
jedna èna. Bar joj to pravo ne moè{ oduzeti. Kaì mi,
ko ti je dodjelio tu vlast i mo}, da potiskuje{ i tla~i{ moj
spol? Tvoja snaga? Tvoji talenti? Posmatraj Stvoritelja
u njegovoj mudrosti, pro|i kroz prirodu u svoj njenoj
veli~anstvenosti, kroz prirodu kojoj se toliko divi{ i
kojoj se èli{ pribliìti i prona|i tamo, ako moè{, bar
jedan primjer tiranijske vladavine.6 Uskoro u Engleskoj
Meri Vulstonkraft objavljuje Odbranu prava èna i to se
smatra prvim feminsti~kim djelom koje je potaknuto
idejom liberalizma, a time po~inje i ono {to se naziva
prvi talas feminizma i koji traje sve do 60-tih godina
20. vijeka. Vulstonkraftova smatra da se ène moraju
sna`nije boriti za svoja prava, jer su pogubni u~inci
koji izviru iz neprirodnih razlika ustanovljenih u
dru{tvu, kako naslovljava jedno poglavlje svoje knjige.
Osim {to treba da se izbore za pravo na obrazovanje
pod istim uslovima kao {to je omogu}eno mu{karcima,
ène moraju da se izbore za vi|enje vlastitog poloàja
61
koje ve} vijekovima zamagljuje sliku pravog stanja i da

se oslobode toga da su manje vrijedan dio dru{tva.
@ene moraju da budu slobodne u fizi~kom, moralnom i
gra|anskom smislu7. Revolucionarna doga|anja,
razvoj liberalizma na jednoj i socijalisti~kih pokreta na
drugoj strani, doprinije}e da u 19. vijeku problem
oslobo|enja èna bude tema za raspravu u {irim krugovima i da ima vi{e odjeka.
Za one koji se budu borili za bolja prava svih u
novom dru{tvu, ta borba podrazumijevala je i bolji
poloàj èna, kao do tada pot~injenog dijela populacije.
Tako je francuski socijalista-utopista [arla Furije, od
nekih smatran autorom termina feminizam (1837), u
dijelu onog kruga teoreti~ara koji su me|u prvima
istupili u odbranu èna bez obzira {to je to moglo
zna~iti negodovanja, otpor i ismijavanje u mu{kom
dru{tvu. Furije jasno kaè: Op}enito se moè re}i, da
se dru{tveni napredak i promjena razdoblja ostvaruju
u skladu s osloba|anjem èna, a pad socijalnog poretka
nastaje zbog toga, {to ène gube slobodu8. Istovremeno, kritikuje ène {to radikalnije ne ulaze u
borbu protiv potla~enosti. Furije smatra da nije
dovoljno da se pojavi nekoliko knjièvnica, pa da se
moè re}i da ène imaju prava. Na ènama po~iva
Civilizacija, one su je prve moralne napasti.9 I drugi
socijalisti-utopisti Sen-Simon i Robert Oven isti~u da
istinske promjene dru{tva ne moè biti, ako u njima
aktivno ne u~estvuju i ène. Na drugoj strani, i oni koji
slijede liberalni koncept smatraju da se svakako moraju
uklju~iti u razmatranje ènskog pitanja. Engleski filozof i ekonomista Dòn Stjuart Mil objavljuje tekst pod
nazivom Pot~injenost èna. Za njega je razdvajanje na
62
slabiji i ja~i pol tek posljedica predrasuda i obi~aja

i smatra da su mnogi protiv tih prava, jer nisu poku{ali
ni da sagledaju {ta bi njihova primjena zna~ila. Mil,
izme|u ostalog, kaè: Meni se ~ini da se ènama pristup ograni~ava samo zato da bi se o~uvala njihova
pot~injenost u doma}em ìvotu, jer ve}ina mu{karaca
jo{ uvek ne podnosi pomisao da ìvi sa nekim sebi
ravnim10. To je za Mila put koji otvara vrata uklju~ivanju
u vlast nesposobnih, a na ra~un èna, kojima je onemogu}eno da pokaù svoje sposobnosti. Najvi{e raspravlja
o poloàju èna u braku, kao i o uvrijeènom shvatanju
da su ène ne samo fizi~ki slabije, ve} i umno manje
sposobne od mu{karaca, te daje argumente koji govore
suprotno. Mil se nije zaustavio samo na objavljivanju
radova, ve} je pokazao da se istinski zalaè za prava
èna. U engleskom Parlamentu je 1866. podrào peticiju za ènsko pravo glasa, a godinu dana kasnije
uputio i zahtjev da ène budu dio bira~kog tijela. U
Francuskoj je Leon Ri{je 1869. osnovao organizaciju
@enska prava, a prvi kongres odràn je dvije godine
kasnije. Ipak, ovdje nisu isticani zahtjevi za sticanje
gra|anskih prava.11
U me|uvremenu stvaraju se uslovi da se ène
udruùju i da po~inju samostalno stvarati pokrete i
organizacije koji }e imati jasne stavove i ciljeve borbe.
@ene shvataju da nije vi{e dovoljno da se u svojim
malim ènskim grupama jadaju jedna drugoj i da se
àle na svoj poloàj, a ne ~ine ni{ta. Postaju svjesne da
samo organizovana akcija, stalno istupanje u javnosti i
uporno traènje ostvarenja njihovih zahtjeva moè
jedino voditi ka njihovom oslobo|enju. Prvi rezultati
postaju vidni u drugoj polovini 19. vijeka, a od po~etka
63
20. vijeka ène po prvi put u istoriji po~inju istinski put

ka ravnopravnosti i slika o njima se u potpunosti
mijenja. Na Novom Zelandu ène su dobile pravo glasa
jo{ 1893., a vrlo brzo i u Australiji. U ovom periodu u
evropskim zemljama organizovanije i radikalnije istupanje ènskih organizacija posebno je vidno u
Engleskoj. Milisent Geret Fosit je 1897. godine osnovala Udruènje sifraètkinja (National Union of
Womens Suffrage Societies, NUWSS). ^lanice organizacije saglasne su oko glavnih ciljeva, ali ne i oko
na~ina borbe, tako da uskoro nastaju i nova ènska
udruènja. Emelin Penkherst koja je u po~etku bila
aktivan ~lan Laburisti~ke partije, uz veliku podr{ku i
svojih k}erki, inicirala je 1903. stvaranje Socijalno-politi~ke unije èna (Womens Social and Political Union,
WSPU). One su oti{le korak dalje od peticija, proglasa
i zahtjeva ne èle}i da vi{e svoje ciljeve odlaù narednim generacijama. Njihovo djelovanje uklju~ivalo je ne
samo ~este proteste, nego i direktne napade na policajce,
spaljivanje napu{tenih ku}a, izazivanje nereda, {trajkove gla|u, te su bile i zatvarane. Ovakvo dugogodi{nje uporno djelovanje urodilo je plodom: privuklo
je u pokret jo{ vi{e èna i mu{karaca, a probu|eno je i
javno mnijenje. Cijelo to vrijeme kontinuirano su ostvarivani i stalni pritisci na Parlament. Emelin Penkherst
se odlu~ila i na direktno politi~ko djelovanje, pa je
1917. osnovana @enska stranka. Ograni~eno pravo glasa
ène u Engleskoj dobile su poslije Prvog svjetskog rata
1918., a sve ène mogle su uzeti u~e{}e u glasanju tek
1928. godine. U Njema~koj se 1848. formira Op{tenjema~ki ènski savez pod vo|stvom Lujze Oto, ali
kako nagla{ava Simon de Bovoar njen feminizam je u
64
su{tini bio nacionalisti~ki12. Na drugoj strani ja~aju

socijalisti~ki pokreti od kojih se dio otcjepljuje i prerasta u komunisti~ke partije. Klara Cetkin, jedna od
najpoznatijih socijalisti~kih predstavnica, na kongresu
1889. godine u Parizu imala je izlaganje Pitanja prava èna
i radnica dana{njice. Radikalizovanje politi~ke situacije
u Njema~koj poslije poraza u Prvom svjetskom ratu
uskoro otvara prostor za ja~anje i dolazak na vlast
nacional-socijalizma, te sve do 1945. godine nema vi{e ni
govora o emancipaciji èna. @ene su dobile pravo glasa
poslije rata.
U Francuskoj sve do pred kraj 19. vijeka ène uspijevaju tek da se izbore za mogu}nost organizovanja, a ta
udruènja uglavnom traè bolji poloàj za ène, bez
preduzimanja ve}ih akcija. Ibertin Okin 1881. godine
osniva prvi list sifraètkinja, a 1897. Margaret Diran
pokre}e prve feministi~ke novine. Da ne}e biti jo{ uvijek dovoljno mu{karaca i èna koji }e bar htjeti ~itati o
ovoj problematici svjedo~i i ocjena lista koje je
pokrenula Diranova: suvi{e buròaski za socijaliste,
suvi{e revolucionaran za buròaziju, preterano ozbiljan
za Pariànke i preterano pariski za provinciju13 Francuskinje }e dostizanje svojih prava nastojati zadobiti
uglavnom preko ~lanstva i djelovanja u socijalisti~kim
i sindikalnim organizacijama. Prvi put u Skup{tini ovo
pitanje je uop{te spomenuto 1901. godine, a osam godina
kasnije osniva se Unija za pravo glasa èna. Ipak, cilj }e
ostvariti mnogo kasnije. I dok je poslije Prvog svjetskog
rata bila 21 zemlja koja je obezbijedila pravo glasa,
Francuska nije me|u njima. Pravo da glasaju ène i u
Francuskoj sti~u tek 1945. godine. Borba za ravnopravnost èna u ovim velikim razvijenijim zemljama
65
reflektuje se i na ostale tada{nje dràve u ve}oj ili manjoj mjeri, tako da se skoro svugdje formiraju udruènja èna. U zemljama koje }e poslije Drugog svjetskom ratu pripadati tzv. Isto~nom bloku pravo glasa i
druga prava ène su dobile, jer su se ravnopravno
borile sa mu{karcima u radni~kim pobunama i ratu.
Ujedinjenje na me|unarodnom nivou

Istovremeno sa razvojem ènskih pokreta i promjena
na~ina borbe za ènska prava u Evropi, isti proces
moèmo pratiti u Sjedinjenim Ameri~kim Dràvama i
sagledati na koji na~in su uticali jedan na drugi. Naseljavanje novih zemalja zna~ilo je nove mogu}nosti, vlastiti
posjed, ali i borbu za egzistenciju u te{kim uslovima u
~emu su ène ravnopravno u~estvovale sa mu{karcima.
Sa razvojem dràve, to se mijenja na {tetu èna, {to }e
usloviti da one podignu svoj glas. O neobi~nom
poloàju ameri~kih èna sredinom 19. vijeka svjedo~i i
francuski filozof prava i politike Aleksis de Tokvil: U
Americi se ènina nezavisnost nepovratno gubi stupanjem u brak. Dok je devojka onde pod manjom stegom
nego igde, supruga preuzima mnogo stroè obaveze.
Prvoj je roditeljski dom mesto slobode i uìvanja, druga
ìvi u muèvljevoj ku}i kao u manastiru.14 U Evropi
borba za ènska prava je u okviru borbe za pobolj{anje
poloàja radnika, bilo da to po~iva na liberalnom konceptu ili na u~e{}u u socijalisti~kim pokretima, u SAD
ène se posebno zalaù za ukidanje ropstva. U tom
periodu i Bi~er Stou je napisala î~a Tominu kolibu,
koja }e tada mnogo zna~iti za prava crna~ke zajednice,
66
a do danas ostaje neprolazni klasik knjièvnosti koji

nadahnjuje generacije {irom svijeta. Organizovani
pokret èna na ovom kontinentu zaìvljava 1840. u
~emu predvode Elizabet Kadi Stanton, a posebno
zna~ajan je kongres odràn u Seneka Folsu (dràva
Njujork) 1848. godine. Bi}e to poznato kao Konvencija
Seneka Folsa, ~ime zapo~inje borba za pravo na obrazovanje i u~e{}e u politi~kom ìvotu. Kao i Olimp de
Gu` nekoliko decenija ranije, tako su sada i ameri~ke
ène na Deklaraciju o nezavisnosti odgovorile Deklaracijom
o osje}anjima.15 One vi{e nisu èljele ~ekati, jer su u
potpunosti sagledale svoj poloàj: Istorija ~ove~anstva
je istorija ponovljenih o{te}enja jednog pola (o{te}enja
nanesenih èni od strane mu{karca), koja za neposrednu
svrhu imaju potvrdu tiranije [...] Mu{karac èni nikada
nije dopustio da ostvari svoje neotu|ivo pravo glasa.
[...] On je prisilio ènu da se podvrgne zakonima u
~ijem stvaranju nije u~estvovala. Oduzeo joj je prava
koja se garantuju najizopa~enijim mu{karcima, strancima i doma}im gra|anima. Tim oduzimanjem prava
glasa èni i ostavljanjem ène bez predstavnika u svim
telima dràve podvrgnuo ju je najve}oj tiraniji. Udatu
ènu sa stanovi{ta zakona on je u~inio mrtvom gra|ankom. Oduzeo joj je svako pravo na imovinu, ~ak i na
platu koju bi sama mogla zaraditi. Moralno ju je u~inio
neodgovornim bi}em, s obzirom da je bez kazne mogla
po~initi mnoge zlo~ine, ukoliko ih po~ini u prisutnosti
svoga muà. U bra~nom ugovoru morala je obe}ati da
}e svom muù biti poslu{na, da }e on u svakoj oblasti
postati njen gospodar, dok je zakon njemu garantovao
da joj moè oduzeti slobodu i fizi~ki je ka`njavati. [...].16
Nacionalno udruènje je osnovano 1869. godine i
67
dràva Vajoming je iste godine ènama priznala pravo

glasa, a to ~ine predstavnici vlasti jo{ nekoliko ameri~kih
dràva. Bez ozbira na te djelimi~ne uspjehe, potpuni
cilj bi}e, kao i u Engleskoj, ostvaren tek znatno kasnije.
Naime, upravo po uzoru na Engleskinje i dio ~lanstva
ameri~kih ènskih organizacija odlu~i}e se na o{trije
istupanje i organizovanje partije, jer shvataju da su to
jedini instrumenti kojima mogu efikasno djelovati na
vlast. Otpor i protivljenja prema ovom na~inu borbe
stiè sa mu{ke strane, èna koje se ne smatraju feministkinjama, ali i od drugih ènskih organizacija koje
smatraju da ih takvo djelovanje moè ugroziti. Kako je
tokom ~etrdesetak godina jedino devet ameri~kih
dràva priznalo ènama pravo glasa, one organizuju
sifraètski pokret 1913. godine i ne zaustavljaju protest
i pored uklju~enja zemlje u rat, opsjedaju Bijelu ku}u,
bivaju zatvorene, {trajkuju gla|u. Alis Pol i Lusi Barns
izdvojile su se iz Udruènja i osnovale Nacionalnu partiju
èna, te su 1918. godine Kongresu podnijele zahtjev za
usvajanje amandmana za pravo glasa èna, koji }e biti
i usvojen godinu kasnije.
Kada je rije~ o Rusiji, feministi~ko djelovanje na
po~etku 20. vijeka zaustavlja se naj~e{}e pri podsje}anju na Aleksandru Kolontaj i revolucionarne aktivnosti tog perioda, a ostaje manje poznata ~injenica da
su se ène na tim prostorima organizovale u borbi za
svoja prava i ranije u drugoj polovini 19. vijeka. Dok
je u SAD istorija ènskog pokreta povezana za ukidanje
ropstva, u Rusiji je to ukidanje kmetstva i traènje
prava za seljake. Do socijalisti~ke revolucije i stvaranja
SSSR-a ènski pokreti su ve} pokazali svoju snagu.
O masovnosti ruskog ènskog pokreta tih godina
68
svedo~i, na primer, odràvanje Prvog Sveruskog

ènskog kongresa 1908. godine u Sankt Peterburgu.
Ovom Kongresu prisustvovalo je 1000 predstavnica iz
cele Rusije (a zainteresovanih je bilo jo{ vi{e). One su
predstavljale razne tipove ènskih organizacija: od
ènskih frakcija u politi~kim partijama do dobrotvornih
i proleterskih organizacija. Iz tekstova njihovih govora
se vidi da su osnovna pitanja i problemi razmatrani na
Kongresu bili: socijalni i politi~ki status èna, ekonomski poloàj i pitanja pla}anja rada, u~e{}e èna u mesnoj samoupravi, sudbina demokratije i èna u Rusiji i
tome sli~no. O~igledno, dnevni red Kongresa èna koji
je odràn pre 100 godina aktuelan je i danas!17 Tvrdnja
da su ène ostvarile svoje ciljeve u SSSR-u vodi od 30-ih
godina ka zaustavljanju aktivnosti ènskih organizacija.
Formalno su djelovale ènske radni~ke i partijske ogranizacije i ène su bile ravnopravne, a da je to zapravo
istovremeno zna~ilo stavljanje ta~ke na mnoge nerije{ene probleme ènske populacije. Drugi svjetski rat,
uprkos zalaganju èna za mir, traìo je drugu vrstu
aktivizma. Po~etkom 1941. godine u Sovjetskom
Savezu osnovana je Antifa{isti~ka komisija sovjetskih
èna, a podr{ku su im pruìle ène iz mnogih dijelova
svijeta. U skoro svim evropskim dràvama ène su bile
i direktno u~esnice antifa{isti~ke borbe ili su je pomagale na druge na~ine (rad u bolnicima, fabrikama,
obezbje|enje hrane). Na razli~ite na~ine ène su
iskazale hrabrost tokom ovog mra~nog perioda. Pokazalo
se to i na primjeru biv{e socijalisti~ke Jugoslavije, a tokom
Drugog svjetskog rata 1942. godine na Prvoj zemaljskoj konferenciji èna formiran je Antifa{isti~ki front
èna. Po zavr{etku rata sve ostaje samo na formalnim
69
priznanjima koje ènama upu}uju iz jednopartijske

vlasti. Odràna su ~etiri kongresa do 1953. godine,
kada je udruènje u ovom obliku prestalo s radom.
Glavna zamjerka je bila da ène, kroz ovakav na~in
organizovanja, postaju previ{e politi~ki aktivne i
formiran je Savez ènskih dru{tava, a glavni cilj je
uglavnom sveden na prosve}ivanje seoskih èna.18 To
je i ilustracija na koji na~in su ène u socijalisti~kim
zemljama uprkos li~nom zalaganju i nastojanju da
obezbijede sebi bolji poloàj do{le ponovo u poziciju
da imaju samo formalna, ali ne i stvarna prava.
I na drugim kontinentima ène ne ~ekaju druge da
se izbore za njihova prava, ali razli~ite istorijske okolnosti i prilike u kojima ìve i mu{karci i ène, uti~u da
se ovi procesi zapo~inju kasnije ili razvijaju sporije. U
zemljama Ju`ne Amerike i Afrike bu|enje ènskog
pokreta biljeì se od dvadesetih godina 20. vijeka, ali u
svakoj dràva razvija se posebno i ima svoje specifi~nosti. Stalne revolucije i prevrati, posljedice kolonijalnih osvajanja, ukorijenjena patrijarhalna kultura, siroma{tvo samo su dio razloga {to svi pripadnici dru{tva i
dràve moraju prvo da se izbore za egzistenciju i prava
uop{te, da bi do{li do tog nivoa razvoja da i ène budu
dovoljno osvije{tene kako bi shvatile da i one imaju
prava. U tome im je pomoglo {to su ène iz razvijenih
zemalja shvatile i imale mogu}nosti da se ujedine i
po~nu sa aktivnostima na me|unarodnom nivou. Prvo
me|unarodno djelovanje potaknuto je jo{ konvencijom iz Seneka Folsa, te je 1888. godine u Va{ingtonu
odràn prvi internacionalni susret ~lanica ènskih
organizacija. U~estvovalo je 49 delegata/delegatkinja
iz 53 organizacije (Engleska, Francuska, Danska,
70
Norve{ka, Finska, Indija, Kanada, SAD). Tako je stvorena organizacija Me|unarodni savjet èna (International
Council of Women Conseil International des Femmes,
ICW-CIF) koja i danas nakon vi{e od sto godina istrajava u borbi za pobolj{anje poloàja èna.19
Obnova zemalja nakon gubitka miliona ljudskih
ìvota i velikih razaranja, posebno u Evropi, obiljeìla
je naredne decenije i ìvote nekoliko generacija. Iako
je 1949. Simon de Bovoar objavila Drugi pol ova knjiga
bi}e prepoznata kao klju~na za feminizam tek ne{to
kasnije. Tokom oruànih sukoba u zemljama koje su
se borile protiv fa{izma i nacizma, veliki broj èna je
radio u fabrikama, jer su uglavnom mu{karaci bili na
rati{tima. Poslije rata, ènama je odavano priznanje kao
dobrim radnicama, ali se od njih traìlo da se ponovo
vrate ku}ama, jer biv{i vojnici ponovo su trebali radna
mjesta. Ne{to druga~ija situacija je bila u SSSR-u, gdje
su zbog velikih ljudskih `rtava, ène sada naprosto
morale preuzeti i veliki teret obnove, tako da je iz tih
razloga zaposlenost èna bila najvi{a u svijetu 47
posto.20 Generalno gledano od èna se, ma koliko
morale biti dobre radnice u tvornicama ili kod ku}e,
sada najvi{e traìlo da budu majke. Ove generacije
èna su se izborile za dio svojih prava i ènski pokreti
kao da su utihnuli sve do 60-tih godina. Pobune i
protesti koji su obiljeìli burne {ezdesete godine
uglavnom u SAD i zemljama Zapadne Evrope imali su
kao glavne ciljeve dizanje glasa protiv rata, rasne
nejednakosti, za dostizanje potpune slobode individue.
Taj {iroki raznoliki pokret u sebi je sadràvao pacifisti~ke
organizacije, studentske pokrete, organizacije za ljudska prava, ènske pokrete. Tek kada se kroz nekoliko
71
generacija po~eo pove}avati broj èna na univerzitetima

i kad su ène osnaène znanjima postale svjesne u
kojoj mjeri su jo{ uvijek ozna~ene kao marginalne
grupe, po~ele su s ve}im intenzitetom i na {irokom
polju da se bore za svoju ravnopravnost u dru{tvu.
Pridruìli su im se i podràli ih i mnogi mu{karci za razliku
od ranijih vremena, a dobrim dijelom su se mogle
osloniti na napredak tehnike i tehnologije. Upravo za
ovaj period se najvi{e vezuju feministkinje koje }e biti
ozna~ene kao radikalne. Tu svoju radikalnost }e kasnije
izraziti i u teoriji, a na po~etku su aktivne ~lanice razli~itih organizacija. One osnovni problem vide u patrijarhatu, koji dok god postoji predstavlja sistem mo}i u
kome }e èna i dalje biti potla~ena. Zato je neophodno
da se u svim aspektima ukaè na dominaciju jednog
pola nad drugim. Po revolucionarnosti i radikalnosti
poredi}e ih i sa ènama koje su obiljeìle socijalisti~ku
borbu (kao {to su Roza Luksemburg i Aleksandra
Kolontaj), ali }e biti druga~ije od njih, jer }e insistirati
prvenstveno na ènskim pravima. Jedan od glavnih
zahtjeva èna na po~etku druge polovine 20. vijeka
bi}e pravo na kontrolu ra|anja i legalizovanje abortusa,
te ravnopravnost sa mu{karcima u pogledu seksualnih
prava i prava unutar bra~ne zajednice. U SAD ène }e
ponovo mar{irati, kao njihove prethodnice nekad, da
bi se izborile za zakone koji }e im omogu}iti kvalitetniji
i zdraviji ìvot. U Francuskoj Simon de Bovoar ne}e
ostati samo na teoriji, poslije osnivanja ~asopisa
Feministi~ka pitanja sa Kristin Delfi upusti}e se i sama
u radikalnu fazu feminizma. Ime|u ostalog zajedno sa
drugim feminstkinjama 1971. godine pokrenu}e akciju
pod nazivom Kampanja 343. Bio je to popis imena
72
èna iz javnog ìvota koji svojim potpisom priznaju da

su imale (tada ilegalni) abortus i zalaù se za legalizaciju
abortusa.21 Naredne godine to }e uraditi i ène u
Njema~koj pod vodstvom novinarke Alise [varcer.22
Ipak, u Evropi nikad najve}i dio pokreta ne}e dosti}i
tu radikalnost i masovnost kako se dogodilo u SAD.
[ta su danas ciljevi èna koje su aktivne u razli~itim
ènskim organizacijama i svrstavaju se pod jedan {areni
krov nazvan feminizam? Da li zaista vi{e ne postoje
razlozi za njihovo djelovanje, kao {to tvrde neki?
Daleko od toga. Preobraàji dru{tva na koji dobrim
dijelom uti~e i ostvarena mogu}nost èna da u~estvuju
zna~ajnije u javnoj sferi tek je u obrisima. Oslobo|enje
nije cilj sam po sebi, nije ne{to {to moè biti dostignuto i
ostavljeno po strani, i nije samo slavljenje uspjeha, ve}
i prepoznavanje vlastite odgovornosti ène u novoj
ulozi, kao i mu{ki odgovor na to. Prvo {to treba ista}i
je, da jo{ uvijek ima dijelova svijeta u kojima biti èna
i dalje zna~i biti potla~eni dio dru{tva kojim mu{karac
moè upravljati kao da je njegovo vlasni{tvo. S druge
strane, u razvijenim demokratskim zemljama ène se
uglavnom suo~avaju sa nizom prepreka koje im
onemogu}avaju da svoja prava ostvare u potpunosti.
Osnovni problem s kojim se ène danas mogu susresti
bez obzira gdje ìve jeste da budu podvrgnute nekom
obliku nasilja samo zato {to su ène. Moè se razlikovati
strukturalno i personalno nasilje: Pod personalnim nasiljem
podrazumijeva se direktni atak na tijelo ène, npr. silovanje èna ili djevoj~ica, tjelesno zlostavljanje ili ubistva èna. Personalno nasilje je u ve}ini slu~ajeva u vezi
sa tijelom ène, sa njegovom reproduktivnom funkcijom i
seksualitetom ène. Strukturalno nasilje izraèno je u
73
ideologiji manje vrijednosti, nepo{tivanju ène i statusu

ène kao objekta, i u mnogim dru{tvenim oblastima
povezano je sa pretendiranjem mu{karaca ka superiornosti.23 U manje razvijenim dràvama obi~aji i uticaj
patrijarhalnog su toliko jaki, tako da je ponegdje borba
za ènska prava i u 21. vijeku pionirski rad. Jedan od
najdrasti~nijih primjera je svakako genitalno saka}enje
(Female Genital Mutilation, FGM) ili obrezivanje èna
(kako to nazivaju u samim zajednicama gdje se obavlja)
kojem je bilo podvrgnuto izme|u 100 i 150 miliona
èna u Africi i zemljama Srednjeg Istoka.24 Svaki dan
tako se i dalje osakati oko 6000 djevoj~ica. Saka}enje
se obavlja nad djevoj~icama izme|u ~etiri i osam godina,
o{trim predmetima (staklo, ìleti, noèvi, makaze) bez
anestezije i dezinfekcionih sredstava. Poslije toga ène
trpe posljedice cijeli ìvot stalni bolovi, razvijanje
razli~itih bolesti, sterilitet, a nije rijetkost i smrtni
ishod. Ovo je obi~aj koji ima dugu tradiciju i te{ko ga
je iskorijeniti, a razlozi za{to se to uop{te ~ini: da bi se
obiljeìo prelazak od djevoj~ice do ène, da se èna
moè udati, da joj se uskrati da doìvljava seksualno
zadovoljstvo. Problem je {to se i dalje nastavlja, jer se
dijelom brani kao ~in pripadni{tva odre|enoj zajednici
i èna ako to ne u~ini moè biti izop{tena.25 Patrijarhalne
stege kojima se i danas opravdavaju odre|eni zlo~ini i
dalje su prisutni. Tako se, bez obzira na zabrane i uvo|enje zakona, i dalje vr{i nasilje nad ènama zbog miraza
u Banglade{u, Pakistanu, Indiji, Nepalu, a nerijetko
ène bivaju ubijene ili izvr{e samoubistvo. Svjedo~anstva
o tome moèmo prona}i redovno u dnevnoj {tampi:
Indijska policija je spasla 40-godi{nju ènu koju je
porodica njenog muà dràla zatvorenu u mra~noj,
74
vla`noj sobi 15 godina zbog toga {to nije donela dovoljno

veliki miraz. Policija je saop{tila da je sirota èna
Madavi Das bila naga i zaklju~ana u toj prostoriji kad
je policija provalila uz pomo} kom{ija. Morali smo da
je smestimo u du{evnu bolnicu po{to su godine izolacije uticale na njeno mentalno zdravlje, izjavio je
Sidi Nat Gupta, policijski slu`benik. Istovremeno,
uhap{ena su tri ~lana porodice, uklju~uju}i muà.26
Tako|e, danas su jo{ uvijek prisutna i tradicionalna
ubistva zbog ~asti, ako se posumnja da je èna osramotila porodicu, a kazna za to je naj~e{}e posipanje
kiseline po licu.
Nasilje u ovom obliku vezuje se uglavnom za manje
razvijene zemlje, trgovina ljudima u okviru koje je
najizraènija trgovina ènama i djecom doga|a se u
mnogim zemljama. Prema posljednjim podacima
Ujedinjenih nacija svake godine 700.000 èna su `rtve
trgovine. Podru~je Centralne i Isto~ne Evrope, a
posebno zemlje biv{e Jugoslavije tokom i nakon rata,
bile su obiljeène kao mjesta na kojima se ta trgovina
odvijala. Zbog toga, ènske nevladine organizacije iz
ovih zemalja dobar dio aktivnosti upravo posve}uju
stalnom upozoravanju na veli~inu ovog problema i
direktnu pomo} `rtvama. @rtve se prodaju u svrhe seksualnog iskori{tavanja bivaju zatvarane, zlostavljane,
oduzimaju im se dokumenti. Same te{ko mogu da se
spasu, a problem je tim ve}i {to cijela trgovina ljudima
predstavlja organizovan kriminal i neophodno je
zajedni~ko djelovanje ènskih organizacija, predstavnika dràvnih vlasti i me|unarodnih organizacija.
Nasilje nad ènama, koje se moè prepoznati u skoro
svim zemljama i kulturama, jeste silovanje. U ve}ini
75
zakona silovanje je obiljeèno kao kriminalni ~in, ali

nerijetko izvr{ioci ne budu ka`njeni. Jedan od razloga
{to se u nekim dràvama, iako postoji zakonski okvir,
nalazi na~in da se izbjegne njegova primjena jeste jak
uticaj patrijarhalne kulture. Drugi razlog je, {to i ène
same ne prijavljuju silovanje ponekad zato {to ne poznaju dovoljno zakone, ali u ve}ini slu~ajeva u strahu
od reakcije okoline, pa ~ak i one najbliè. Osim toga,
poseban oblik seksualnog nasilja, silovanje koje se
doga|a u bra~noj zajednice najteè je razotkriti i osuditi.
U ve}ini slu~ajeva i kad se vodi sudski proces èna - `rtva
nasilja postaje jo{ jednom `rtva, jer bez obzira na presudu reakcija javnosti moè biti potpuno druga~ija. Pored seksualnog nasilja èna je obiljeèna ~esto i nasiljem u
porodici, koje predstavlja stalno psihi~ko i fizi~ko
zlostavljanje `rtve, a spas od nasilnika ènama te{ko
uspjeva, jer zbog osje}aja sramote, za{tite djece, ekonomskih razloga, nedostatka podr{ke, te{ko se odlu~uje na
bijeg od nasilnika. Sve ovo prethodno pokazuje da su
ène i dalje na razli~ite na~ine potla~ene i ugroène.
Iako se generalno smatra da su se ène u savremenom dru{tvu izborile za pravo glasa, to jo{ uvijek ne
vrijedi za neke zemlje, posebno azijske ~ije je dru{tvo i
dalje izrazito tradicionalno. Tako, na primjer, ène u
Kuvajtu su dobile pravo glasa tek 2005. godine i
napokon su mogle biti dio glasa~kog tijela 2006. godine,
ali u Saudijskoj Arabiji jo{ uvijek nemaju to pravo.
Predstavnice iz Alìra, Maroka, Sudana, Irana,
Mauricijusa, Tanzanije, Banglade{a i Pakistana formirale
su 1984. godine organizaciju @ene pod muslimanskim
zakonima (Women living under muslim laws, WLUML),
a danas ta organizacija djeluje u vi{e od 70 zemalja.
76
To je me|unarodna mreà koja pruà informacije, daje

podr{ku i solidari{e se sa ènama ~iji ìvoti su odre|eni
i uslovljeni obi~ajima i zakonima koji proisti~u iz islama.
Zato je i glavni dio njihovog djelovanja u protekle
dvije decenije upravo bio vezan za borbu protiv obi~aja
i za ukidanje zakona koje doprinose potla~ivanju èna.
Glavne tri teme na koje se fokusira ova mreà jesu:
fundamentalizam, militarizacija i seksualnost. ^lanice
WLUML-a isti~u da se ne moè govoriti o homogenom muslimanskom svijetu, {to zna~i da se i razli~iti
zakoni, obi~aji i tradicije druga~ije odraàvaju na
poloàj ène, te se tome treba pristupati na osnovu njihovih specifi~nosti. Me|u njihovim publikacijama izdvaja se ona iz 1997. godine pod nazivom @ensko ~itanje
Kurana.27 Da represija nad ènama, koje ne prihvataju
stroge tradicionalne zakone koji je tretiraju kao vlasni{tvo muà i manje vrijedan dio dru{tva, ne ostane
skrivena brinu se i organizacije poput Human Rigths
Watch (HRW) i Amnesty International (AI). Rije~ je
o vode}im internacionalnim organizacijama koje se
hrabro zalaù za po{tovanje ljudskih prava svugdje u
svijetu, te apeluju i u slu~aju kr{enja ljudskih ènskih
prava i nasilja nad ènama. Aktivisti i aktivistkinje
ovih organizacija svakodnevno upozoravaju na
slu~ajeve nasilja u zemljama {irom svijeta, ali i ukazuju
na na~ine borbe protiv nasilja. AI, u svom programu,
zahtijeva ukidanje imuniteta na nasilje nad ènama,
ukidanje diskriminatorskih zakona, brù implementaciju me|unarodnih zakona, te ja~i uticaj na promjenu
socijalnih stavova koji toleri{u nasilje nad ènama.28
Kako se ènske organizacije zalaù i za ljudska prava
uop{te, bliska su im pitanja i problemi vezani za LGBT
77
ili GLBT ili LGBTIQ ili kvir (queer) zajednicu. To je

skra}enica koja ozna~ava zajednicu lezbejki, gej, biseksualnih i transrodnih osoba. Jo{ od 1971. godine
Nacionalna organizacija èna (National Organization
of Women, NOW) u SAD zvani~no se po~ela zalagati
i za prava lezbejki. Pojava nove zarazne bolesti na
po~etku 80-tih vodi}e ka poja~anim aktivnostima kvir
(queer) zajednice. Naime, prva istraìvanja i odnos
prema epidemiji koju izaziva HIV virus nisu predstavljali koordinisanu i sistematsku akciju bilo zdravstvenih
organizacija i radnika, bilo vlada, te je najugroèniji
dio populacije upravo homoseksualne osobe svojim
organizovanim djelovanjem upu}ivao zahtjeve da se
vi{e radi na borbi protiv AIDS-a. To je tako|e uslovilo da
homoseksualne osobe otvoreno istupe u javnosti i da
glasno iskaù svoje zahtjeve protiv diskriminacije.
Danas u svijetu je uobi~ajeno da LGBTIQ ~lanovi/~lanice
i svi koji ih podràvaju redovno organizuju parade,
skupove, proteste, uz prepoznatljivu zastavu duginih
boja i simbol lambade. Nerijetko njihove manifestacije
su popra}ene homofobi~nim napadima. Nastojanje da
se poja~a svijest o ljudskim pravima i da se zaustavi
nasilje nad manjinskim grupama, koje su naj~e{}a
meta, dovela su i do usvajanja razli~itih deklaracija i
dokumenata u svijetu. Tako je Evropski parlament
po~etkom 2006. godine usvojio Rezoluciju o homofobiji u Evropi kojom se defini{e homofobija, ukazuje
na njene manifestacije, te o{tro osu|uje diskriminacija
na osnovu seksualne orijentacije.29
78
Deklaracije, zakoni, strategije...

Jedan od najva`nijih dokumenata na kome se zasniva
borba za ostvarenje ènskih prava jeste Convention on the
Elimination of All Forms of Discrimination against Women
(CEDAW) ili Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije èna iz 1979. godine.30 Ovaj me|unarodni ugovor
jeste pravni okvir za zakon o ravnopravnosti polova u
svakoj zemlji koja ga je potpisala. Po Konvenciji,
diskriminacija èna predstavlja bilo koju razliku,
isklju~ivanja ili ograni~enja na osnovu spola koja imaju
kao posljedicu ili svrhu pogor{avanje ili poni{tenje
priznanja, uìvanja ili djelovanja èna, bez obzira na
njihov bra~ni status, a na osnovu jednakosti èna i
mu{karaca, ljudskih prava i fundamentalnih sloboda u
politi~koj, ekonomskoj, dru{tvenoj, kulturnoj,
gra|anskoj ili bilo kojoj drugoj oblasti. U preambuli i
30 ~lanova Konvencije navode se i obaveze za eliminisanje diskriminacije, te ja~anje aktivnosti na ubrzavanju ostvarenja jednakosti me|u polovima. Obi~no
kad se govori o pravima èna, kod najve}eg dijela populacije mu{ke, ali i ènske ukazuje se na primjer nasilja,
zlostavljanja, seksualnog nasilja ili kad je rije~ o poslu
i karijeri o nemogu}nosti napredovanja ve}eg broja èna.
Naravno, da se odmah mora reagovati na ovakve
slu~ajeve i time ukazivati na diskrimaciju, ali istovremeno se mora sistematski djelovati na promjenu na{eg
na~ina razmi{ljanja i stava prema problemu nejednakosti
polova. U Konvenciji jedan od ~lanova govori o ulozi
polova i stereotipima sa kojima ìvimo, a ponekad jednostavno ne èlimo ni da ih uo~imo. Zbog toga, dràve
potpisnice su du`ne da preduzmu sljede}e mjere:
79
"a) Da modifikuju dru{tvene i kulturne uzorke

pona{anja èna i mu{karaca, nastoje}i eliminisati predrasude i obi~ajne i sve ostale prakse koje su zasnovane
na ideji inferiornosti ili superiornosti bilo kog spola ili
na stereotipnim ulogama èna i mu{karaca;
b) Da osiguraju da porodi~no obrazovanje uklju~uje
jasno razumijevanje materinstva kao dru{tvene funkcije
i priznavanje zajedni~ke odgovornosti èna i mu{karaca
u podizanju i razvoju njihove djece, uzimaju}i u obzir
da se prvobitno razmatra interes djece u svim slu~ajevima." (^lan 5)
U Konvenciji je navedeno da je neophodno boriti se
protiv diskriminatorskih postupaka i u proceduri dobijanja dràvljanstva, ta~nije traì se da "ni brak sa
strancem niti promjena dràvljanstva muà u braku ne
mijenja automatski dràvljanstvo ène, u~ini je osobom
bez dràvljanstva ili prisili na muèvo dràvljanstvo"
(~lan 9). U dokumentu se pa`nja obra}a i na ène iz
ruralnih oblasti, zbog specifi~nosti njihovog poloàja i
posebne probleme s kojima se suo~avaju. U ~lanu 14.
se naro~ito nagla{ava da se ne smije zaboraviti da
upravo ène svojim radom u doma}instvu u najve}oj
mjeri uti~u na ekonomski opstanak svoje porodice. Da
bi se njihov rad unaprijedio i postao vidan neophodno
je provesti razli~ite mjere upravo za ovu populaciju,
kako bi i ène ravnopravno u~estvovale u razvoju sela
i, naravno, "da od toga imaju koristi". Prvo, bitno je da
se obezbijedi odgovaraju}a zdravstvena za{tita i direktni
programi socijalne za{tite. Mora se tako|e raditi na
opismenjavanju èna (jer nepismenost je ~est problem), a onda da se dalje organizuju razli~iti vidovi
obrazovanja i obuke sa naglaskom na razvoju op{tih
80
tehni~kih znanja. Ekonomska pomo} bi se mogla pruìti

kroz dostupnost poljoprivrednih kredita i zajmova,
raznih olak{ica. Mnogo toga u ruralnim sredinama
treba promijenti uop{te kako bi se ìvot svih u~inio
boljim, jer evidentno je da su seoska podru~ja ugroènija
nego urbana, s obzirom da su uslovi ìvota uglavnom
jako lo{i. Sve to uslovljava, da su ène u selima u
gorem poloàju u odnosu na ène u gradovima, i da
imaju}i to u vidu i aktivnosti organizacija moraju biti
adekvatne, kako bi bile i uspje{ne. Va`no pitanje za
ène jeste da budu ravnopravne sa mu{karcima u
pogledu imovine, te da i gra|anskim parni~nim predmetima imaju"jednaka prava na zaklju~ivanje ugovora
i upravljanje imovinom i ravnopravan tretman u svim
fazama postupka pred sudom". Samo dono{enje i stupanje na snagu Zakona o ravnopravnosti nije dovoljno,
ve} se i mnogi drugi zakoni moraju uskladiti sa ovim, a
to se naro~ito odnosti na Porodi~ni zakon. Dràve potpisnice Konvencije se tako obavezuju da otklanjaju diskriminaciju èna u braku i u porodici, a to zna~i jednaka
prava: na sklapanje braka, izbor bra~nog partnera, razvod,
u odnosu na obaveze prema djeci bez obzira na bra~ni
status, slobodno i odgovorno odlu~ivanje o planiranju
porodice, u pogledu vlasni{tva nad imovinom. (^lan 16)
Na êtvrtoj svjetskoj konferenciji o ènama odrànoj
1995. u Kini, kojoj je prisustvovalo 47.000 predstavnika/predstavnica, usvojena je Pekin{ka deklaracija
zajedno sa Platformom za akciju. U nastavku teksta slijedi pregled osnovnih smjernica iz Deklaracije i
Platforme, koji nam predo~avaju u kojoj mjeri su ène i
dalje neravnopravni ~lanovi dru{tva. Odre|ivanje problema na globalnom nivou vodi ka strate{kim ciljevima,
81
koji se nadovezuju na CEDAW, a kao kriti~ne oblasti

prepoznate su:
stalni i sve ve}i teret siroma{tva nad ènama
nejednakost i nedostaci, kao i neravnopravan
pristup obrazovanju i obu~avanju
nejednakost i nedostaci kao i neravnopravan pristup zdravstvenoj za{titi i srodnim uslugama
nasilje nad ènama
posljedice oruànih i drugih sukoba koje poga|aju
ène, uklju~uju}i i one ène koje ìve pod stranom
okupacijom
neravnopravnost u ekonomskim strukturama i
politikama, u svim formama proizvodnih aktivnosti i u
pristupu sredstvima
nejednakost izme|u mu{karaca i èna u raspodjeli
vlasti i odlu~ivanju na svim nivoima
nedovoljni mehanizmi podr{ke unapre|enju
poloàja na svim nivoima
nedostatak po{tovanja i neadekvatna promocija i
za{tita ljudskih prava èna
stereotipno prihvatanje ène i neravnopravnost u
pristupu i u~e{}u u svim sistemima komunikacije,
posebno u medijima
neravnopravnost polova u upravljanju prirodnim
resursima i u ~uvanju okoline
stalna diskriminacija i kr{enje prava ènske djece.31
Siroma{tvo je danas veliki problem i procjene govore
da je siroma{na {estina od ukupne populacije na planeti. Me|u njima, veliki je broj èna, a u zemljama u
razvoju taj broj se pove}ava obrnuto proporcionalno u
odnosu na broj mu{araca. To se na vi{e na~ina odraàva
na ènu. Kako je ona ta koja obavlja najve}i dio posla
82
u doma}instvu, s jedne strane svojim nepla}enim

radom u ku}i ona to ublaàva, a s druge strane onda
podnosi i glavni teret. Siroma{tvo svakako ugroàva ne
samo njeno zdravlje, ve} i direktno zdravlje djece, a
nedostatak sredstava za egzistenciju ~esto vodi u seksualnu eksploataciju. U razvijenim zemljama usljed
raznih dru{tvenih reformi dolazi do promjena na
trì{tu i pove}ava se broj nezaposlenih, a ~e{}e su to
ène. U okvirima ciljeva za koje se zalaù ènske organizacije na Zapadu je i dalje ostvarenje prava na
pla}anje rada u istoj visini kao i mu{karcima. Ekonomski
rast ne mora uvijek i da zna~i bolji kvalitet ìvota
pojedinca. U tranzicionim zemljama osiroma{enje i
stalne promjene u dru{tvu uslovljavaju da mnogi ìve
na granici siroma{tva. Me|u rje{enjima koja se predlaù osnovni princip je da u ekonomskim analizama i
dono{enju budèta vi{e u~estvuju ène i da se vi{e u
vidu ima specifi~nost ènske populacije. Danas se govori i o tzv. rodnom budètiranju, koje ne predstavlja
samo postavljanje ène u prvi plan, ve} se razmatra
mogu}i uticaj rodnosti na same budète. Inicijativa je
potekla iz Australije 1984. godine, zatim }e to uraditi
nakon deset godina Ju`noafri~ka Republika, a njihov
primjer slijedili su Kanada, Tanzanija, Zimbabve. U
Evropi, ova istraìvanja me|u prvima su ura|ena u
Velikoj Britaniji i [vajcarskoj. Utvr|en je jedan broj
mogu}ih sredstava za kori{}enje u analizi rodno
osetljivog budèta, uklju~uju}i: procenu rodno svesne
politike; procene korisnika koji se raspore|uju po
rodu; analiza u~estalosti rodno raspore|enih javnih
rashoda (); analiza rasprostranjenosti rodno raspore|enog poreza; rodno podeljena analiza uticaja
83
budèta na vremensko kori{}enje (); okvir rodno

svesne srednjoro~ne privredne politike i rodno svesni
izve{taji o budètu (). Do danas je procena rodno
svesne politike glavna tehnika koja je usvojena. Ona
uklju~uje utvr|ivanje eksplicitnih i implicitnih rodnih
pitanja u posebnim sektorima ili programima,
utvr|uju}i raspodele srodnih resursa i procenjuju}i da li
}e se postoje}e politike /raspodele resursa nastaviti ili }e
promeniti nejednakosti izme|u mu{karaca i èna.32
U najve}em dijelu zemalja svijeta danas je
omogu}eno ravnopravno u~e{}e dje~aka i djevoj~ica u
obrazovanju, ali ovo se ne odnosi na neke dijelove
Afrike i centralne Azije. Ta mogu}nost ne zna~i i da je
u stvarnosti u potpunosti realizovana ravnopravnost.
U siroma{nim zemljama djevoj~ice ve} rano po~inju da
se bave poslovima u doma}instvu, tako da ih uglavnom
roditelji povla~e iz {kole, dok njihova bra}a nastavljaju
{kolovanje. Kako se ide prema vi{im nivoima obrazovanja manji je broj èna. Unutar samih {kolskih programa
diskriminacija se nastavlja, jer se i dalje djeca u~e
stereotipnim rodnim ulogama. Ono {to nedostaje u
mnogim zemljama jesu dobri programi o seksualnom
obrazovanju i reproduktivnom zdravlju, {to je podjednako va`no i za mu{karce i ène. Posmatraju}i ovaj
problem na globalnom planu, veoma je va`no pove}ati
procenat elementarne pismenosti ènske djece u zemljama u razvoju. U razvijenim zemljama treba raditi na
stvaranju uslova u {kolama i visoko{kolskim ustanovama
da se i djevoj~icama potpuno obezbijedi pristup svim
razli~itim oblastima obrazovanja i da se podsti~e njihovo
stalno usavr{avanje. Obrazovanjem ène se osposobljavaju i da vode ve}u brigu o sebi i svom zdravlju, a
84
posebno o reproduktivnom zdravlju. Komplikacije

vezane za trudno}u i poro|aj jesu jedan od vode}ih
razloga mortaliteta i morbiditeta kod èna reproduktivnog doba u mnogim dijelovima nerazvijenog svijeta.
Sli~ni problemi do odre|enog stepena stoje i u nekim
zemljama sa ekonomijom u tranziciji. Rizi~ni poba~aji
su prijetnja ìvotima velikog broja èna, {to predstavlja ozbiljan problem za javno zdravlje, jer su upravo one
najsiroma{nije i najmla|e i trpe najve}i rizik. Ve}ina
tih smrtnih slu~ajeva, zdravstvenih problema i povreda
mogu se prevenirati putem boljeg pristupa adekvatnim
zdravstvenim slu`bama, uklju~uju}i bezbjedne i
efikasne metode planiranje porodice i hitne opstetri~ke
[babi~ke] slu`be, ~ime se priznaje pravo èna i mu{karaca
da budu obavije{teni i da imaju pristupa bezbjednim,
efikasnim, jeftinim i prihvatljivim metodama planiranja
porodice po svom izboru, kao i drugim metodama po
svom izboru za regulaciju plodnosti a koje nisu protivzakonite,...33 Edukacija èna o njihovom zdravlju, obezbije|ena osnovna zdravstvena za{tita, {iroka podr{ka
vlada i dràvnih institucija koje }e promovisati preventivno pona{anje za zdrav ìvot na~ini su da se ènama
stvore bolji uslovi ìvota.
Tokom Pekin{ke konferencije zaklju~eno je, da na
kraju 20. vijeka jo{ uvijek nije dovoljno u~injeno na
za{titi ènskih prava koja }e ih odbraniti od nasilja.
Nasilje i strah od nasilja zatvoreni su krug iz kojeg
`rtva te{ko izlazi, a ako je vezano za nasilje u porodici,
veoma ~esto to zna~i i dodatni strah od nasilja nad djecom.
Odre|ene grupe èna mogu biti posebno ugroène:
ène koje pripadaju manjinama, domoroda~ke ène,
ène izbjeglice, migrantkinje, uklju~uju}i i zaposlene
85
ène migrantkinje, ène koje ìve u siroma{tvu u

seoskim i udaljenim sredinama, ène bez sredstava za
egzistenciju, ène u institucijama ili u pritvoru, ènska
djeca, invalidne ène, starije ène, izmje{tene ène,
ène povratnice, ène koje ìve u siroma{tvu i ène u
situacijama oruànih sukoba, strane okupacije, rata i
agresije, gra|anskog rata, terorizma, uklju~uju}i i uzimanje talaca.34 Da bi ovaj problem bio rije{en, moraju u
svakoj zemlji biti usvojeni odgovaraju}i zakoni, mora
postojati inicijativa i na dràvnom i na lokalnom nivou,
treba da budu obu~eni dràvni slu`benici/slu`benice
kako da prepoznaju tu vrstu nasilja i odupru mu se, da
se obezbijede sigurne ku}e za `rtve nasilja i odgovaraju}a druga pomo}. Kako bi se moglo djelovati na {irem
planu i izvan granica pojedinih dràva Ujedinjene nacije
su 2000. godine usvojile Protokol o prevenciji, eliminisanju i ka`njavanju trgovanja ljudskim bi}ima, posebno
ènama i djecom, a dopuna je Konvencije UN-a protiv
transnacionalnog organizovanog kriminala. Tako|e,
trebalo bi da bude sankcionisano podsticanje na nasilje
nad ènama. Tokom oruànog sukoba, iako postoje
brojne konvencije i dokumenti razli~itih me|unarodnih
organizacija, uvijek dolazi do te{kog kr{enja ljudskih
prava. U okviru toga i organizovana silovanja nisu
rijetkost. Te{ko je spre~avati ugroàvanje ìvota i kr{enje
ljudskih prava tokom rata, pa se zato ène pozivaju da
vi{e i organizovanije rade na obrazovanju za mir i
izgra|ivanju kulture mira, jer samo na taj na~in mogu
da doprinesu spre~avanju velikog broja ljudskih `rtava.
Posljednjih nekoliko decenija znatno se promijenila
polna struktura zasposlenih, ali i dalje ène nisu u
mogu}nosti da ostvare sva svoja prava i da pokaù
86
svoje potencijale i sposobnosti. Na to ve} unaprijed uti~e

nemogu}nost obrazovanja, formiranje porodice i nemogu}nost adekvatnog zbrinjavanja djece tokom radnog
vremena za koje se i dalje vi{e brine ona nego on, te{ko
probijanje do rukovode}ih pozicija u preduze}ima. Za
ène se ne o~ekuje da dobiju povlastice u odnosu na
mu{karca, ve} da imaju mogu}nosti da pokaù da su u
stanju ostvariti iste rezultate rada. To je mogu}e ako su
im dostupni kreditni fondovi, stru~na usavr{avanja,
upoznavanja sa novom tehnologijom pod istim uslovima
kao i mu{karcima. Jo{ uvijek je izrazita diskriminatorska
praksa poslodovaca kada se bez izno{enja jasnih argumenata radije opredjeljuju za mu{karca nego ènu bez
obzira {to imaju iste kvalitete. Osim uskra}ivanja posla
zbog mogu}e trudno}e, nerijetko (a {to je veoma
izraèno u tranzicionim zemljama Centralne i Isto~ne
Evrope) ène dobijaju otkaz poslije poro|aja ili im se
uskra}uje porodiljsko odsustvo. Ve}ini od ovih problema
bi se vjerovatno druga~ije pristupalo da su ène u prilici
da vi{e u~estvuju u vlasti i da ih vi{e ima u rukovode}im
strukturama. Za sada biljeìmo nekoliko predsjednica
dràva u svijetu izraèno u procentima ~etiri posto,
a prema navodima Me|uparlamentarnog saveza
(Inter-Parliamentary Union, IPU) tek u 17 zemalja u
parlamentima je vi{e od 30 posto èna. Na prvom mjestu
je Ruanda, a slijede [vedska, Norve{ka, Finska, Danska,
Nizozemska, Kuba, [panjolska, Kostarika, Mozambik,
Belgija, Austrija, Argentina, Njema~ka, Ju`noafri~ka
Republika, Gvajana i Irska. Prema ovom izvje{taju iz
marta 2007. godine Bosna i Hercegovina je na 78.
mjestu, sa 14 posto.35 @enama je formalno omogu}en
pristup politi~kom svijetu, ali se uglavnom direktno ili
87
indirektno obeshrabruju time {to se navodi da je rije~

o zahtjevnom poslu koji ne moè biti u skladu sa njihovom porodi~nim obavezama. Rje{enje se vidi u ostvarivanju kvota, odnosno traì se od partija da u odre|enom procentu na svoje izborne liste stave ène, ali
postoje sporovi oko efikasnosti ovog mehanizma.
Neophodno je obezbijediti mnoge druge uslove koji }e
ènama prethodno omogu}iti stvarno, a ne samo formalno u~e{}e u politici. U~e{}e u javnom ìvotu danas
u potpunosti, ne samo predstavljaju, ve} i oblikuju
mediji, a medijska slika o ènama je u ve}ini slu~ajeva
steoreotipna i ~ak poniàvaju}a. Zato u mnogim programskim aktivnostima ènskih organizacija naj~e{}e
se navodi da je neophodno vi{e raditi na izmjeni pristupa kreiranju ure|iva~kih politika i primjeni neseksisti~kog jezika. U savremenom svijetu jedna od
glavnih tema je ekologija i na{ odnos prema prirodi.
@ene, osobito domoroda~ke ène, posjeduju posebno
znanje o upravljanju ekolo{kim vezama i krhkim ekosustavima. @ene u mnogim zajednicama osiguravaju
glavnu radnu snagu za egzistencijalnu potporu,
uklju~uju}i proizvodnju morske hrane; stoga je njihova
uloga od presudne va`nosti za osiguranje hrane i
prehranu, unapre|enje egzistencije i neformalnih sektora
te o~uvanje prirodnoga okoli{a.36 Ovo su krizne oblasti
unutar globalnih promjena u savremenom svijetu, koje
uti~u i na poloàj èna i odràvaju neravnopravnost me|u
polovima u manjoj ili ve}oj mjeri zavisno od stepena
razvijenosti dràve. Sve se ipak svodi na nekoliko osnovnih glavnih pravaca djelovanja, a jedan od prvih polazi
od toga da su svaki dje~ak i djevoj~ica budu}i mu{karac i èna i od toga kako budu vaspitavani, obrazovani
88
i u kakvim uslovima budu rasli i razvijali se, zavisi}e

kako }e se sutra i pokazati u svojim ìvotnim ulogama
koje su odre|ene rodom.
Nakon ~etvrte svjetske konferencije UN o ènama u
Pekingu danas se sve vi{e, posebno u dokumentima,
spominje odrednica gender mainstreaming, {to bi
predstavljalo prihvatanje rodne razlike u razli~itim
aspektima ìvota, a ne izdvojeno analiziranje i rje{avanje
problema èna. Ili preciznije odre|eno: Ugra|ivanje
rodnog aspekta u politiku postavlja rodnu ravnopravnost u centar dono{enja odluka, srednjoro~nih
planova, programa budèta, institucionalnih struktura
i postupaka. Ono obuhvata ugra|ivanje percepcija,
iskustava, znanja i interesa, kako èna, tako i mu{karaca
u procesu uobli~avanja politika, planiranja i odlu~ivanja.
Rodni aspekat moè ukazati na potrebu promene ciljeva,
strategija i akcija kako bi se obezbedilo da i ène i
mu{karci mogu uticati, u~estvovati i imati koristi od
procesa razvoja.37 Ranije su ènske organizacije prvenstveno akcenat stavljale samo na to, {ta ènama danas
jo{ nedostaje da bi bile ravnopravne i u kojoj mjeri su
isklju~ene iz dru{tva, da bi se sada vi{e insistiralo na
ravnopravnosti mu{karaca i èna i stvaranju uslova da
svi imaju jednake mogu}nosti da pristupe razli~itim
resursima i mjestima upravljanja. Tako|e, do{lo se do
momenta preokreta kada nije sva inicijativa samo kod
èna, ve} dru{tvo s obzirom na nivo razvoja je sposobno
da uti~e na op{tu sliku o polovima na temelju ravnopravnosti. Konferencija u Pekingu zna~ila je veliki
korak dalje u nastojanju da se pobolj{a poloàj èna u
svijetu, a Platforma za akciju bila je dobar osnov da se
naprave konkretne aktivnosti u dràvama. Ipak, pet
89
godina poslije posebno formirana komisija za ova

pitanja na 23. specijalnom zasjedanju Generalne
skup{tine Ujedinjenih nacija je zaklju~ila da nije do{lo
do otklanjanja glavnih prepreka koje uti~u na lo{
poloàj èna. Neki od razloga mogu se traìti i u tome
{to Ujedinjene nacije, kao organizacija na globalnom
nivou, moè dati generalne preporuke, ali specifi~nost
problema èna u razli~itim regionima zahtijeva i
druga~ija djelovanja. Osim toga, UN je organizacija
koja preporu~uje, zemlje koje u~estvuju u ovim
aktivnostima obavezuju se tek deklarativno, a nema
efikasnih mehanizama za stvarno rje{avanje problema.38
Da bi podsjetili da ènska prava nisu u potpunosti
dostignuta, a da se u mnogim zemljama i dalje kr{e,
brojne su manifestacije i dani kada se podsje}a da je
neophodna i dalja intenzivna aktivnost. U najve}em
dijelu svijeta ostaje prepoznatljiv Me|unarodni dan
èna koji se obiljeàva 8. marta. Na po~etku 20. vijeka
uslovi rada su bili izrazito lo{i cjelodnevni rad, izrazito
mala dnevnica, povre|ivanje i smrt u fabrikama bili
su dio svakodnevice, {to nije moglo beskrajno trajati,
tako da po~inju ja~i i organizovaniji protesti radnika i
radnica. @enske organizacije, koje su se sve vi{e
omasovljavale, sve ~e{}e su traìle da se na me|unarodnom planu djeluje za prava èna-radnica, a jedan od
doprinosa je obiljeàvanje jednog ènskog dana u
godini i upozoravanje na njihov lo{ poloàj. Na prijedlog
Klare Cetkin tokom Druge me|unarodne konferencije
èna socijalisti~kog pokreta odràne 1910. godine u
Kopehagenu, to je i usvojeno. Na po~etku se
obiljeàvao 19. marta. U SSSR-u 8. mart je usvojen kao
Dan èna i postao je i dràvni praznik, kao i u ve}ini
90
socijalisti~kih zemalja, ali se pretvorio u svoju suprotnost

tako {to je uglavnom predstavljao samo jedan dan
posve}en ènama, a manje je imao obilje`ja ukazivanja na probleme èna. Istovremeno na Zapadu ènska
udruènja nisu ni obiljeàvale ovaj datum. Od 1975.
godine prema kalendaru UN-a, to postaje zvani~no
Dan èna. Osim toga, 25. decembar je progla{en
Me|unarodnim danom borbe protiv nasilja nad ènama.
Kao {to su isticale brojne feministkinje i feministi
ranije, a isti~u i danas, zakoni i dokumenti usvojeni na
me|unarodnom nivou su neophodni, ali ne zato da bi
posluìli kao potvrda formalnom ostvarenju ènskih
prava. Mu{karci i ène mogu uistinu biti ravnopravni
tek kad su i jedni i drugi svjesni da su jednako vrijedna
ljudska bi}a koja imaju ista prava i odnose se jedno
prema drugome sa uvaàvanjem, po{tovanjem, te
imaju iste mogu}nosti da sebe ostvare kao li~nosti bilo
u porodi~noj i bra~noj zajednici, bilo u javnoj sferi.
Osim toga, i jedni i drugi suo~avaju se danas sa procesom
globalizacije i mijenjanja svakodnevnog ìvota u
skladu sa brzim razvojem tehnike i tehnologije koji
donose brojne prednosti, ali i rizike i negativne
posljedice. Obi~ne ljude ne pla{e velike pri~e o promjenama i istoriji, koliko u svakodnevnom ìvotu. Borba
èna za ravnopravnost nije mogla ostati bez posljedica
i svakako se odrazila na tradicionalno poimanje veza i
braka. O tome }e pone{to re}i i poznati sociolog
Entoni Gidens: Ako ponekad i pomislim da bi tradicionalna porodica mo`da ipak mogla biti najbolja, setim
se ne~ega {to mi je jednom prilikom kazala moja babatetka. Ona je verovatno imala jedan od najduìh
brakova uop{te, po{to je sa svojim muèm provela vi{e
91
od {ezdeset godina. Jednom prilikom priznala mi je da

je ~itavo to vreme s njim bila duboko nesre}na. U
njeno vreme izlaz nije postojao.39
Napomene:
U jednoj od zemalja Evropske unije, Portugalu, referendum
za uvo|enje abortusa odràn je 10. februara 2007. godine (!) i od
40 posto gra|ana, koliko je glasalo, skoro 60 posto se izjasnilo za
abortus. U EU i dalje Irska, Poljska i Malta imaju veoma stroge
zakone o abortusu (dozvoljen samo u slu~aju silovanja, opasnosti
po zdravlje majke ili o{te}enja fetusa). Isti dan objavljena je i
vijest, da je najstariji ameri~ki univerzitet iz tzv. Br{ljanove lige
- Harvard, prvi put u svojoj istoriji od 371 godinu, izabrao rektorku. [Iako su ove dvije vijesti objavljene u skoro svim {tampanim i elektronskim medijima, ovdje izvor: Blic, Beograd,
13.2.2007, str. 7]
2
Andre Mi{el: Feminizam, Beograd: Plato/ XX vek, 1997, str. 116
3
Kratko predstavljenje osnovnih slabosti tuma~enja mitova o
matrijarhatu: Dòun Bembredèr: Mit o matrijarhatu: za{to u
primitivnom dru{tvu vladaju mu{karci?, u: @arana Papi}/Lydia
Sklevicky (ur.): Antropologija ène, Beograd: Biblioteka XX vek/
Knjiàra Krug / Centar za ènske studije, 2003, str. 243-268
4
Andre Mi{el: Feminizam, navedeno izdanje, str. 37
5
Ibidem, str. 57
6
Deklaracija o pravima èna i gra|anki priloèna je u petom
dijelu knjige
7
Meri Vulstonkraft: Odbrana prava èna, navedeno izdanje,
1994, str. 239
8
Izbor iz djela Saint-Simona i Fouriera, Beograd: Kultura, 1952,
str. 284
9
Ibidem, str. 287
10
Dòn Stjuart Mil i Herijeta Tejlor Mil: Rasprave o jednakosti
polova, navedno izdanje, str. 102
11
Prema navodima S. de Bovoar: Drugi pol, I, navedeno izdanje,
str. 170-1
12
Ibidem, I, str. 177
13
Prema A. Mi{el: Feminizam, navedeno izdanje, str. 75
1
92
14
Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, Sremski
Karlovci/Novi Sad: I. K. Zorana Stojanovi}, 2002, str. 540
15
Herijeta Tejlor Mil koja prati doga|anja u SAD i nadahnuta
je istinskom odlu~no{}u èna da steknu ravnopravnost, ipak upozorava da se ne predaju previ{e osje}anjima: Ono {to se traì za
ène to su jednaka prava i podjednak pristup svim dru{tvenim
povlasticama, a ne izdvojena pozicija, neka vrsta sentimentalnog
sve{tenstva. (...) Snaga ovog cilja leì u podr{ci onih na koje uti~u
razum i principijelnost. Poku{aj da se on preporu~i sentimentalno{}u, besmislenom i neprimerenom na~elu na kom se pokret zasniva, zna~i isto {to i dobar cilj izjedna~iti s r|avim., citirano
prema D`. S. Mil i H. S. Mil: Rasprave o jednakosti polova, navedeno izdanje, str. 59. Ovo }e prepoznati nove generacije èna i
krenu}e u odlu~ne akcije.
16
Deklaracija o osje}anjima http://www.dadalos.org/srbija/
frauenrechte/woher/dokumente/dokument_3.htm
17
Zoja Kotkina (Zoya Khotkina): @enski pokret u Rusiji:
ju~e, danas i sutra, Globalizacija, http://www.globalizacija.com
18
Neda Boìnovi}: Nekoliko osnovnih podataka o ènskom
pokretu u Jugoslaviji, http://www.womenngo.org.yu/content/
blogcategory/28/61/
19
Podaci preuzeti sa sajta Me|unarodnog savjeta èna,
www.icw-cif.org
20
A. Mi{el: Feminizam, navedeno izdanje, str. 97
21
Iz teksta Lepe Mla|enovi}: 50 godina Drugog pola Simon de
Bovoar,
http://www.womenngo.org.yu/component/option,
com_wrapper/Itemid,118/
22
Alisa [varcer (Alisa Schwarzer) je poznata i po knjizi Mala
razlika i velike poljedice (1975), a 1977. je pokrenula i politi~ki
magazin za ène Ema koji izlazi i danas (www.emma.de)
23
Dorete Veseman (Dorette Wesemann): @enska prava,
Dadalos http://www.dadalos.org/bih/frauenrechte/warum/ warum.htm
24
Ibidem, http://www.dadalos.org/bih/ frauenrechte/warum/
beschneidung.htm
25
Detaljniji podaci o genitalnom saka}enju èna se mogu na}i
na sajtu organizacije The Female Cutting Education and
Networking Project (www.fgmnetwork.org); kratki dokumentarni
film Razor's Edge (O{trica brija~a) o sudbinama èna u
Sijera Leonu i Etiopiji na http://newsite.irrinnews.org
93
26
Vijest agencije Rojters preuzeta iz dnevnog lista Blic, online
izdanje, www.blic.co.yu (30/04/2007)
27
Informacije o organizaciji na zvani~nom sajtu WLUML,
http://www.wluml.org
28
O kampanji AI Stop nasilju nad ènama na
http://web.amnesty.org i djelovanju HRW na http://www.hrw.org/
women/
29
Cijeli tekst Rezolucije moze se na}i na sajtu Evropskog parlamenta http://www.europarl.europa.eu; kao i u prevodu na sajtovima www. labris.org.yu i www. zamirzine.net
30
Tekst Konvencije: http://www.gc.vladars.net/tekstovi/
CEDAW-sajt.pdf
31
Pekin{ka deklaracija i Platforma za akciju, str. 27, cijeli tekst
u elektronskom formatu na http://www.fgenderc.com.ba/bh/
pravni_okvir.html
32
Citirano prema Patri{a Aleksander (Patricia Alexander) i
Seli Bejdan (Sally Baden): Re~nik makroekonomije iz rodne
perspektive; pogledati i Elizabet Klacer (Elizabeth Klatzer):
Pregled pojedinih inicijativa za rodno osetljive budète u
Evropi, Globalizacija, http://www.globalizacija.com
33
Pekin{ka deklaracija i Platforma za akciju, str. 48
34
Ibidem, str. 61
35
Podaci sa zvani~nog sajta Inter-Parliamentari Union (IPU),
me|unarodne organizacije osnovane 1889. koja sara|uje sa 140
parlamenata, "Women in Parliaments" (izvje{taj od 31.03.2007),
http://www.ipu.org/wmn-e/world.htm
36
Pekin{ka..., navedeno izdanje, str. 114
37
Mirjana Dokmanovi}: Rodna ravnopravnost i javna politika,
Subotica: @enski centar za demokratiju i ljudska prava, 2002, str.
5, http://www.globalizacija.com/srpski/s_knj.htm
38
Mirjana Dokmanovi}: New World Order: uticaj globalizacije
na ekonomska i socijalna prava èna, Subotica: @enski centar za
demokratiju i ljudska prava , 2002, str. 135 i 137, prethodno navedena internet stranica
39
Entoni Gidens: Odbegli svet, Beograd: Stubovi kulture, 2005,
str. 90
94
III
RU[ENJE ZIDA
Feministi~ka teorija)
(F
"Sanjali smo o prelaènju na drugu stranu ogledala,

ali }e zapravo ìtelji ogledala nahrupiti u na{ svet.
I 'ovog puta ne}e biti pobe|eni'."
-@an Bodrijar-
95
96
Feministi~ki diskurs u humanisti~kim naukama
Danas se ve} ustalilo da u istorijskom pogledu govorimo o tri faze feminizma. Prva faza ili prvi talas feminizma predstavlja teoriju i djelovanje u borbi za ravnopravnost èna sve do 60-tih godina 20. vijeka. Kako je
glavni cilj ovog perioda stvaranje uslova za obrazovanje
èna i borba za pravo glasa, uglavnom je predstavljen
radom sifraètskog pokreta. U teoretskom dijelu
obuhvata sva djela (i prije 19. vijeka) koja govore o
poloàju èna. Ovaj period nazivaju i feminizam jednakosti ili humanisti~ki feminizam. Drugi talas feminizma, ozna~en i kao feminizam razlike ili ginocentrizam
u prvi plan stavlja ènu samo i njena svojstva, a ne
shvatanje ènskosti na osnovu odnosa mu{karac-èna.
Direktan poticaj svakako slijedi od knjige Drugi pol. U
ovih dvadesetak godina (od 60-tih do 80-tih) se zapravo
tek razvijaju feministi~ke teorije u pravom smislu, jer
ove teme skoro da nisu bile prisutne u nau~noj javnosti,
sve dok prve generacije obrazovanih èna nisu shvatile
da nije dovoljno da se samo obrazuju, ve} i da intenzivnije
razmotre i ènsko pitanje u razli~itim nau~nim oblastima.
Tre}i talas feminizma se razvija u posljednje dvije i po
decenije i u skladu sa postmodernisti~kim dobom
karakteri{e ga potpuna raznorodnost: brojne su teorije, a
feministkinje u svojim diskusijama ponekad stoje na
97
potpuno krajnjim gledi{tima, te se ~ini da su razlike

me|u njima nepremostive. Kao i u vezi aktivnog djelovanja i za teoriju feminizma moèmo re}i da postoje
osnovni ciljevi koji ih okupljaju pod tim jednim
nazivom. Pristupi temi èna i njeno osloba|anje su
veoma razli~iti i kako je rije~ o relativno novoj oblasti
i diskursu koji se ti~e razli~itih nauka jo{ uvijek je
mnogo aspekata koji mogu voditi ka originalnom
vi|enju ène, njenih osobina, uloge u dru{tvu i promjena
koje ène unose u dru{tvo sa svojom novom ulogom.
Unutar feministi~ke teorije mogu}e je govoriti o podjeli
na niz pravaca: liberalni, socijalisti~ki, radikalni, anarhofeminizam, kulturalni feminizma, eko-feminizam, feminizam nebjelkinja, religiozni feminizam, psihoanaliti~ki,
postmoderni feminizam.1 S jedne strane, unutar razli~itih
nauka inkorporira se feministi~ki diskurs, pa je onda
rije~ o feministi~kim temama unutar antropologije,
sociologije, filozofije, istorije, politi~ke teorije, lingvistike.
S druge strane, dana{nja usmjeravanje na interdisciplinarna istraìvanja uslovljava da se feministi~ke teorije
vezuju za postkolonijalne teorije, teorije seksualnosti,
teorije roda. Prate li se pregledi nau~nih publikacija
lako je uo~iti da se ve}e interesovanje i vi{e nau~noistraìva~kih radova pojavljuje tek od kasnih {ezdesetih
godina 20. vijeka, a ve} u posljednje dvije decenije
istraìva~i/istraìva~ice koji se bave ovim temama te{ko
da se mogu prebrojati. @ene nisu izdvojene grupa koja ìvi
samostalno, ve} dio dru{tva. One svakako dijele glavne
zajedni~ke probleme, ali ne mogu u potpunosti imati
zajedni~ke interese, pa se prema tome razlikuju i na~ini na
koji ostvaraju svoja prava. Vezane za razli~ita uslove u
kojima ìve i razli~ite oblasti djelovanja neminovno slijedi
98
i raznorodnost njihovih teorija i na~ina na koji ènska

pitanja promovi{u i zastupaju u razli~itim oblastima.
Sa razvojem feministi~kih i srodnih teorija obrazuje
se i nova terminologija koja je danas ve} u {irokoj
upotrebi. Ovdje }emo spomenuti obja{njenja tek onih
najva`nijih termina:
Androcentrizam predstavlja pogre{nu univerzalizaciju maskulinog, gdje se iza pojma ljudskog bi}a uvijek
krije mu{karac i sve teorije se zasnivaju upravo na
obrascu duboko prikrivenog isklju~enja femininog. On
je taj koji je subjekat, on je taj prema kome se uspostavljaju norme, a neposredno ili posredno izostavljava se
ènsko iskustvo ili biva obezvrije|eno. Rasprave o
androcentrizmu zadiru u osnove nauka i izazivaju èstoke
polemike, posebno u epistemologiji. Androcentrizam
se ne moè poistovjetiti sa seksizmom.2
Esencijalizam je doktrina po kojoj je ispravno
praviti razliku izme|u onih svojstava neke stvari, ili
vrste stvari, koja su esencijalna, i onih koja su samo
akcidentalna. Esencijalna svojstva su ona koje ta stvar
ne moè izgubiti a da pri tom ne prestane da postoji.
(...) Esencijalizam se koristi u feministi~kim delima ~ije
je gledi{te da ène (odnosno mu{karci) poseduju esencijalnu prirodu (tj. po`rtvovanost i bri`nost nasuprot
agresivnosti i sebi~nosti), nasuprot razlikovanju usled
mno{tva akcidentalnih ili kontigentnih osobina
uzrokovanih dru{tvenim uslovima.3
Ginokritika je poseban pristup knjièvnosti koju
su pisale ène. Cilj tog pristupa jeste da utvrdi zajedni~ke odlike ove knjièvnosti i rekonstrui{e njenu
tradiciju. Termin je uvela Ilejn [ouvolter da ozna~i
posebnu vrstu feministi~ke kritike ~ija je osnovna odlika
99
ginocentri~nost - na ènu usmerena analiza. Osnovna

kategorija ovog pristupa jeste rod (gender) kao skup
dru{tvenih, psihi~kih i kulturnih uslova u kojima su
ène stvarale i koji su uticali na njihovo stvarala{tvo4
Homofobija je mr`nja ili izraèn strah od homoseksualnih osoba. U krajnjim slu~ajevima manifestuju
se kao verbalno ili fizi~ko nasilje prema ovim osobama.
Na individualnom planu moè biti rezultat nerije{enenog konflikta sa vlastitom seksualno{}u. Nije rijetkost
da se iskazuje na nivou grupe ili institucionalno, pri
~emu se pokazuje otvorena ili prikrivena diskriminacija
osoba iz kvir (queer) zajednice, {to se obi~no ozna~ava
i kao heteroseksizam.
Kvir (queer) teorija - termin u upotrebi od osamdesetih godina 20. vijeka, na po~etku uklju~uje teorije
koje se bave temama bitnim za gej i lezbejsku populaciju,
a danas ve} dobrim dijelom stoji izdvojeno. Zasniva se
na djelima feministi~kih i postmodernih teoreti~ara/
teoreti~arki, me|u kojima su najzna~ajniji: Mi{el Fuko
sa pregledom istorije seksualnosti i teorijom o diskursu,
te Dùdit Batler sa teorijom o performativnosti roda.
Mizoginija je u najkra}em mr`nja prema ènama,
a u okviru feministi~ke teorije dobija mnogo {ire i preciznije odre|enje. Okosnicu sistema mizoginije ~ine
dominacija nad ènama, eksploatacija ènskih resursa
kroz nejednaku razmenu i poniàvanje ène, gotovo
ritualno, kao jedne vrste Drugosti. Mizoginijom se
postiè pacifikacija èna kao marginalne grupe, elimininacija ili smanjivanje kompeticije èna, kontrola èna,
naro~ito njihove seksualnosti ({to je, na primer, naro~ito vidljivo u asimetriji àrgonskih izraza). Ne radi se,
dakle, o apstraktnoj, neprofitnoj, neutilitarnoj mr`nji.
100
Naprotiv, radi se o tradicionalno utemeljenoj, a zatim

novim dru{tvenim silama obnovljenoj, svevladaju}oj,
sveproìmaju}oj mr`nji, nagra|uju}oj mr`nji, kao sistemu
koji jasno proizvodi dobitke i gubitke za mu{karce i za
ène, kao kolektivitete, ali i na individualnom nivou
upravo kroz pripadnost tim kolektivitetima.5
Mizandrija je mr`nja prema mu{kom polu, koja
svoje korijene dijelom nalazi u izrazito ginocentri~nim
teorijama, a i izraèna je, na primjer, u djelima Andree
Dvorkin. Oni koji su podlo`ni mizandriji zapravo
ispoljavaju nepo{tavanje drugog pola. Mizandriji mogu
biti podlo`ni i mu{karci. U savremenoj feministi~koj
teoriji i programima najve}eg dijela feministi~kih organizacija mizandrija se odbacuje kao i mizoginija.
Patrijarhat je tip dru{tvenog ure|enja u kome
dominira pater familias koji je vlasnik sve imovine, pri
~emu u tu imovinu ulaze i ène i djeca. Ustanovljenjem
takvog okvira u dru{tvu ostvaruje se potpuna dominacija
mu{karca nad ènom i time njegova mo} ima svoje
upori{te za nastojanje da i u savremenom dru{tvu ima
kontrolu i mo}. Veoma ~esto feminsti~ki teoreti~ari/
teoreti~arke koriste izraz patrijarhalni obrazac da
istaknu razliku izme|u patrijarhalnog kao istorijske
kategorije i patrijarhalnog na~ina pona{anja o~uvanog
i u dana{njoj kulturi.
Seksizam je diskriminacija na osnovu roda, ta~nije
nemogu}nost ili odbijanje da se prepoznaju prava,
potrebe, dignitet ili vrednosti ljudi jednog pola ili roda.
U {irem smislu, devalvacije raznih crta karaktera ili
inteligencije koji su tipi~ni za jedan ili drugi pol.6
Jedna od glavnih tema za raspravu u okviru feminizma
dolazi iz socijalne antropologije, a klju~no djelo je bilo
101
Pol i temperament u tri primitivna dru{tva (1935)

Margaret Mid. Njen rad na terenu trebao je da ponudi
materijal koji }e ukazati na razlike me|u polovima, ali
}e osnovna teza biti promjenjena, jer je Mid uvidjela
da temperament nema previ{e veze sa polnom razlikom. Usvajala sam op}e mi{ljenje na{ega dru{tva o
postojanju prirodnog spola-temperamenta koji u najgorem slu~aju moè biti samo iskvaren ili moè
odstupiti od svog normalnog izraza. Nisam ni u snu
pomi{ljala da bi temperamenti koje mi smatramo
priro|enim jednom spolu, mogli, naprotiv, biti tek
puke varijacije ljudskog temperamenta....7 Prou~avanja
tri plemena pokazalo je koliko su velike razlike me|u
njima, jer svako pleme ìvi po svojim pravilima. Osobina vi|ena izrazito kao ènska (prema zapadnom
istraìva~u/istraìva~ici) pokazuje se ovdje kao karakteristika mu{karaca, {to ukazuje da crte li~nosti nisu ~vrsto
vezane za pol. To je dovelo, ne samo u antropologiji ve}
uop{te u dru{tvenim naukama, da se ide ka razlikovanju
pola (sex) i roda (gender), pri ~emu je pol odre|en kao
ono biolo{ko, antropolo{ka konstanta dok je rod kulturno
proizvedeno razlikovanje roda.8 Antropolo{ka istraìvanja na terenu i interpretacije dobijenih rezultata
pokazala su u jednom momentu da je zapravo velika
odgovornost do onog koji tuma~i dobijene podatke, te
je ta nova nauka svoj dalji razvoj temeljila na vlastitoj
kritici. Bilo je neophodno da se pokaè da se istraìvanjima kultura i zajednica razli~itih od Zapadnog
modela dru{tva pristupalo sa pozicije onog koji sebe
vidi i predstavlja dominantnim. Zato se u ranijim terminima uvijek govorilo o onim naprednim, civilizovanim
nasuprot divljim, primitivnim i na toj osnovni gra|ena
102
je predstava o onim drugima. Jednostavnije re~eno,

morala se skrenuti pa`nja na to da je posmatra~ bijelac,
Zapadnjak, mu{karac, pripadnik vladaju}e manjine.
Ako je bilo tako, okvir tuma~enje drugih je ve} unaprijed
bio odre|en stavovima samog tuma~a. Svest o tome
da se jedan ograni~eni aspekt ne moè vi{e izdavati za
totalitet unela je u antropologiju koristan momenat
skepse o vlastitim granicama tuma~enja takozvanih
primitivnih zajednica i omogu}ila joj nova i plodnija
saznanja.9 Nije vi{e bilo rije~ samo o istraìvanjima
izvan Zapada, nego se sada i za antropologiju otvorilo
novo polje unutar samih Zapadnih dru{tava gdje se
pokazalo da dru{tvene nauke i dalje ~vsto stoje na poziciji
odnosa gdje dominantniji utvr|uje pozicije nau~nika.
Mijenjanje paradigmi u antropologiji dogodilo se upravo
u periodu {ezdesetih godina, kada na svoj poloàj
protestima pa`nju skre}u obojeni, ène, mladi, razli~ite
manjine. Ova promjena u antropologiji mogla je dalje
bitno promjeniti smjer istraìvanja o ènama i ènskosti
tek kad su jasno istaknute dvije bitne stvari. Prvo, predrasuda da je èna Drugi, da je priroda, da je sudbinski
odre|ena, jer je u potpunosti njena uloga u dru{tvu
povezana sa ulogom majke. Drugo, da su se antropologijim bavili mu{karci, uz izuzetke Margaret Mid i
Rut Benedikt. Te`nja za otkrivanje dugo zanemarnog
ènskog svijeta vodila je i ka formiranju nove discipline antropologije ène.10
U okviru sociologije, feministi~ke teme vezuju se za
istraìvanje poloàja ène u dru{tvu i za ènsko iskustvo,
te zna~aj ènskog aktivizma za izgradnju humanijeg
dru{tva. Suvremena znanstvena zajednica dramati~no
je otkrila da je ono {to je trebalo biti jedinstveno iskustvo,
103
bio zapravo poseban izvje{taj mu{kih aktera i iskustava.

Prepoznavanje tolikog broja novih aktera zahtijevalo
je preispitivanje na{eg razumijevanja i oblikovanja svake
socijalne situacije.11 Moè se govoriti o dva osnovna
pitanja: Kako i za{to o ènama? i Za{to je sve tako
kako jeste?. Nastojanje da se odgovori na prvo pitanje
ve} je na samom po~etku pokazalo da prije nastanka i
ja~anja feministi~ke teorije sve zapravo biva predo~eno
samo kao iskustvo mu{kih aktera u dru{tvu; dalja
istraìvanja pokazala su da su ène prisutne u dru{tvu
u ve}ini situacija, te da imaju mnogo raznovrsnije
uloge nego {to se pretpostavljalo u skladu sa ranijim
stereotipima. Odgovorom na drugo pitanje teìlo se
obja{njenju svijeta u kome ìve i u~estvuju i mu{karci i
ène, ali se samo prvima daje prednost s obzirom na
njihovu dominaciju.12 Na osnovu pitanja "[ta i za{to o
ènama?" moè se govoriti o tri grupe teorija: a) teorija
razlike - zasniva se na tome da su poloàj i iskustvo
èna u ve}ini situaciji razli~iti od mu{kog u istim
situacijama; b) teorija nejednakosti - poloàj èna je
manje povoljan ili nejednak poloàju mu{karaca; c)
teorija ugnjetavanja - ène su iskori{tene i zloupotrebljene od mu{karaca. U okviru ove tri teorije mogu}e
su razlike, a na osnovu drugog bitnog pitanja: "Za{to je
situacija èna takva kakva jeste?". Odgovori mogu biti
sadràni u: a) bio-socijalnim, institucionalnim i sociopsiholo{kim obja{njenjima razlike; b) liberalno-feministi~kom i marksisti~kom obja{njenju nejednakosti i
c) psihoanaliti~kom, radikalno-feministi~kom i socijalisti~ko - feministi~kom obja{njenju ugnjetavanja.13
Naj~e{}e spominjane i citirane sociolo{kinje su: Dèsi
Bernard, Doroti Smit, Sandra Hardin, Elison Dèger,
104
Nensi Hartsok. Izdvajamo D. Smit koja se bavila ìvotnim

iskustvom i njegovim oblikovanjem prema makrostrukturama, a u osnovi njene teorije je savremeni
marksisti~ki pristup. Zna~aj njenog istraìvanja je {to
se u okviru sociologije svakodnevnog ìvota posve}uje
razotkrivanju privatne sfere, koja dugo ostaje izvan
dominantnih sociolo{kih tema. Kako se utvr|uje
granice izme|u javne sfere kao mjesta iskazivanja mu{kog
principa i privatne sfere kao prostora ène, ovo drugo
u fokus postavljaju tek feministkinje.14
Unutar evropske feministi~ke filozofije moèmo
govoriti i o podjeli u dvije velike grupe teorija: kriti~ki
feminizam i teorija razlikovanja roda. U prvoj grupi su
teorije koje za osnovu uzimaju uspostavljanje jednakosti
me|u polovima, a da bi se to dostiglo, neophodno je
izloìti kritici patrijarhalni obrazac koji je vodio i vodi
ka potla~ivanju èna. U istorijskom smislu uglavnom
se poklapa sa prvim talasom feminizma, mada su i
danas brojne teoreti~arke/teoreti~ari koji insistiraju na
ovakvom pogledu. Osnovno pitanje bi bilo kako sredstvima tradicionalne filozofije pokazati u kojoj mjeri i
za{to je èna marginalizovana. U drugoj grupi su oni
koji tvrde da ènu treba posmatrati kao odvojenu,
nezavisnu od mu{karaca, i onda na taj na~in sagledavati
sve njene karakteristike, te bi glavno pitanje bilo: {ta
ènska vrijednost sadràjno zna~i?.15 Filozofija je
posebno obiljeèna eksplicitnim mizoginim pisanjem i
ono je velikim dijelom uticalo na stav prema ènama
kao nedovoljno sposobnim za istinsko promi{ljanje.
Primjera je toliko da bi mogli biti svrstani u posebnu
knjigu, a ovdje se ilustracije radi mogu spomenuti
samo neki. Aristotel je govorio: @enski karakter treba
105
da smatramo kao ne{to {to je po prirodi nepotpuno. Za

@an-@ak Rusoa: @ena je stvorena da popu{ta
mu{karcu i da podnosi njegove nepravde. Ogist Kont
smatra da: @eni ne odgovara ni upravljanje ni obrazovanje. Artur [openhauer tvrdi da ve} pogled na
ènski stas u~i nas da èna nije odre|ena ni za veliki
duhovni, ni za veliki fizi~ki rad. Fridrih Ni~e pi{e:
Povr{ina je ènina narav, burno uzlelujana skrama na
plitkoj vodi. Sjeren Kjerkegor kaè: Kakva nesre}a
biti èna! Me|utim, najve}e zlo je ba{ u tome {to ona
to ne shvata. Po @anu Bodrijaru: @enskost se, tako,
nalazi tamo gde i ludilo. Otvoreno izraàvanje mr`nje
prema ènama ipak je u drugom planu za feministi~ku
filozofiju, s obzirom da je daleko va`nije razotkriti na koji
na~in su univerzalne kategorije i teorije rodno odre|ene.
Feministi~ke teme u psihologiji svakako su dobrim
dijelom vezane za tuma~enja psihoanaliti~ke teorije i
mnoga djela iz ove oblasti se odnose na kritiku Frojdovog
shvatanja ène i njenog identiteta, koji je, po psihoanaliti~arima biolo{ki utemeljen i nepromjenljiv. Kao i
u ostalim naukama, a ovdje i ne{to direktnije, veliki
uticaj je imala knjiga Margaret Mid, te je znatan dio
empirijskih istraìvanja usmjeren na prou~avanje psihologije djece i adolescenata s fokusom na formiranje
stavova o polu i rodnim ulogama. Posebno se pridaje
va`nost istraìvanju razvoja seksualnosti u kome
zna~ajan udio i danas ima odgoj po patrijarhalnim
principima {to stvara unutra{nje konflikte. Osim toga,
veoma je bilo zna~ajno da se izmijeni metodologija
istraìvanja koja je ranije bila u nekim elementima seksisti~ka, a kako bi se do{lo do pravih rezultata.16
Pedagogija, po feministkinjama, bi svakako vi{e trebala
106
da se bavi na~inom usvajanja znanja i pristupu znanju

ne samo po{tuju}i superiornost racionalnog ve}
imaju}i u vidu i emocionalno, te se u tom smislu moè
i}i tragom teorije Dejvida Golemana o emocionalnoj
inteligenciji. Ne mislim da pedagogija emocija zahtijeva
ispovijedi, da svi moramo "otvarati du{e". Samo smatram
da bismo mogli promisliti o razlozima zbog kojih su se
emocije sustavno obezvrje|ivale, i o kreativnim alternativama za oblikovanje emocija u obrazovnim praksama.17 Analizom sadràja ud`benika koji su upotrebi
u {kolama i na univerzitetima se vrlo brzo pokazuje u
kojoj mjeri obrazovanje u nekoj dràvi jeste ili nije
sklono da institucionalno uti~e na formiranje predrasuda
o polovima i njihovim odnosima.
Za feministi~ku teoriju veoma va`no je bilo pojavljivanje ve}eg broja èna u knjièvnosti, kao i razvoj feministi~ke knjièvne kritike. Mogu}e je, naravno, vratiti
se unazad sve do Kristine de Pizan, ali ovdje }emo
spomenuti knjigu iz 1929. godine. Rije~ je o Vlastitoj
sobi Virdìnije Vulf u kojoj ona poku{ava odgovoriti
na pitanja: Gdje su ène u knjièvnosti? Kako je mogu}e
da ne moèmo nabrojati mnogo imena knjièvnica, a
jedna od glavnih tema knjièvnika jeste èna? Vulfova
nam pri~a pri~u o [ekspirovoj sestri:Ona proìma
poeziju od korica do korica; nimalo nije odsutna iz
istorije. Dominira ìvotima kraljeva i osvaja~a, u
knjièvnosti; a zapravo je bila rob svakog mom~i}a ~iji
bi joj prsten natakli roditelji. Neke od najnadahnutijih
re~i, neke od najdubljih misli u knjièvnosti si{le su sa
njenih usana, u stvarnom ìvotu ona je jedva umela da
~ita, da pi{e i bila je vlasni{tvo svoga muà.18 Umjesto
da nabraja djela knjièvnica koje je prona{la na policama
107
knjiga, uvi|aju}i da je taj spisak kratak, Vulfova upravo

na primjeru knjièvnog stvarala{tva pokazuje u kojoj
mjeri je èna uskra}ena da pokaè svoje potencijale,
jer je nikad nisu u~ili da to ~ini. Zapravo cijelo vrijeme
su joj nametali sliku o njoj samoj i ona je bila prinu|ena da takvu sliku prihvati i da joj se prilago|ava, a
nije joj bilo dozvoljeno da govori o vlastitom iskustvu.
Ona je bila ne~ujna, jer je njen poloàj bio odre|en
ekonomskim razlozima i prvo je morala da se izbori za
vlastitu nezavisnost kako bi imala i svoj prostor za
stvaranje, vlastitu sobu. Nekoliko decenija poslije
feministi~ka kritika ve} u velikoj mjeri ima predstavu o
ènskoj tradiciji pisanja, a tako|e do{lo se do toga da
se tuma~i simbolizam ènskog pisanja, a da se pri tome
ne odvoji potpuno od mu{ke tradicije. Danas se analizira pisanje autorki bez obzira da li su iskazivale feministi~ke stavove, a svakako nastoji se razotkriti seksizam u literaturi. Knjièvnice su sada dobile vlastiti
prostor, one govore, izlaze izvan ograda u koje su
vijekovima smje{tane, ne usteù se da javno govore o
svom tijelu, materinstvu, seksualnosti, daju napokon
glas [ekspirovoj sestri. Na posebnoj formi ènskog
pisanja - ènskom pismu insistira Elen Siksu, francuska knjièvnica i univerzitetska profesorica, koja se
u svojim brojnim literarnim i kriti~kim tekstovima
isti~e po psihoanaliti~kim temama, primjeni dekonstrukcije i stalnim pozivanjem na razli~itost.
Razvoj feministi~ke teorije uslovilo je da se u nauci
o jeziku ve}a pa`nja posveti analizi jezika kako bi se
razotkrili na koji na~in se rodna diskriminacija manifestuje u pismu i govoru, te kakva nova pravila upotrebe jezika treba uspostaviti da bi bio rodno neutralan.
108
U univerzitetskim ud`benicima i razli~itim priru~nicima za akademsko pisanje u zapadnim zemljama, posebno

u SAD, postaje uobi~ajeno da se navode upustva u
skladu sa ovim pravilima. Tako, na primjer, u jednom
od vodi~a za pisanje u dru{tvenim naukama imamo
poglavlje Izbjegavanje sintagmi koje se odnose na
rod. Autori navode da slijede kodove pona{anja
koje su ve} odavno u primjeni prema zahtjevima mnogih
profesionalnih udruènja, a za primjer se koristi
Britansko psiholo{ko dru{tvo. Ovdje se navodi i
obja{njenje za{to je upravo u dru{tvenim naukama
va`no da se obrati pa`nja na upotrebu rodno neutralnog jezika: Postoje dvije kategorije problema
kori{}enja sintagmi: ona koja se odnosi na ozna~avanje i
ona koja se odnosi na ocjenjivanje. Problemi u ovim
oblastima mogu se sagledati u smislu ambivalentnosti i
referentnosti, tj. nije jasno da li se zapaànja odnose na
mu{karce, ène ili na oba pola, i u izrazu stereotipa,
gdje se dodjeljuju neta~na zapaànja pod uticajem predrasuda, na bazi nedovoljnih ili bez ikakavih dokaza.19
Lingvisti~arka Svenka Savi} ukazuje na verbalni seksizam i daje mogu}a rje{enja ovog problema u srpskom
jeziku, posebno smatra da je va`no da mediji u~estvuju u
ovoj promjeni. U svom radu slijedi teoriju jezi~ke djelatnosti, po kojoj jezik odraàva stanje u dru{tvu, tako
da iniciranje promjene unutar jezika mogu da stvore
nove na~ine razmi{ljanja i da uti~u na razbijanje
stereotipa i predrasuda. Savi}eva nagla{ava da su
otpori veliki i naj~e{}i argumenti protivnika se vezuju
na prvi pogled za samu struku, iako i povr{ni uvid u to
pokazuje druga~ije. Uzgred, {ta je u tome lo{e ako se
neko jezi~ko pravilo u normi jezi~ke upotrebe slaè sa
109
onim {to je ideja ènskog pokreta? @ensko pitanje je

politi~ko pitanje. Poznato je, naime, da standardizacija
nekog jezika nikada nije samo (nekada nije uop{te)
jezi~ko pitanje, ve} je (vi{e) politi~ko i dru{tveno.
Pitanje pisanja velikog slova u nekim segmentima je
tako|e politi~ko i dru{tveno. Isto vaì i za pravila koja
se odnose na pisanje zanimanja i titule èna: ukoliko je
propisano da se koristi mu{ka forma da ozna~i zanimanje ènske osobe, ona }e jezi~ki ostati nevidljiva u
dru{tvenoj i politi~koj sferi, {to samo potkrepljuje
patrijarhalno shvatanje ène u dru{tvu.20
Feministi~ki pravci
Liberalni feminizam naj~e{}e se vezuje za po~etke
feministi~kog pokreta i teorije, a obi~no se kao predstavnici/e navode: Meri Vulstonkraft, Dòn Stjuart Mil
i Herijeta Tejlor Mil. Zbog toga je uobi~ajeno da se
danas te teorije ozna~avaju kao zna~ajne za razvoj
feminizma, ali isto tako su na njihovu adresu upu}ene
mnogobrojne kritike. Osnova liberalnog feminizma je
traènje ravnopravnosti za ène promjenom zakona i
transformacijom dru{tva, pri ~emu se ne razmatra
mogu}nost promjene uloge mu{karaca. Zasnovan na
konceptu liberalizma, liberalni feminizam polazi od
individualnih prava i u tom okviru se govori i o ènskim
pravima. Tako, na primjer, predstavnici/e ovog pravca
sna`no se zalaù za pravo na abortus, jer smatraju da
svako ima pravo da raspolaè i odlu~uje o svom tijelu,
te je i to individualna odluka. Za teoreti~arke liberalnog
feminizma razlozi nejednakosti su prvenstveno u rodnim
sterotipima koji se odràvaju kroz podjelu poslova na
110
mu{ke i ènske i kroz manje zarade za ène u odnosu

na mu{karce koji obavljaju isti posao. U drugom talasu
glavna predstavnica liberalnog feminizma je Beti
Friden21 koja je autorka knjige Misterija èna iz 1963.
godine. Bila je to prva zna~ajna feministi~ka knjiga
nakon Drugog pola. Svoje istraìvanje Fridenova je
bazirala na prou~avanje kakvu sliku o sebi imaju ène
ameri~ke srednje klase koje ìve u gradu. Po zavr{etku
Drugog svjetskog rata mu{karci se vra}aju na svoja
radna mjesta, a ène ostaju da obavljaju ku}ne poslove.
Napredak tehnologije i upotreba razli~itih aparata u
doma}instvu sada u odre|enoj mjeri obesmi{ljava rad
èna, a one se osje}aju pomalo izgubljeno u toj ulozi.
Problem je u tome {to ène cijeli svoj identitet grade
upravo preko braka - muà i djece, a da zapravo nemaju
vlastiti identitet. Kritike koje su uslijedile na ra~un ove
knjige su dobrim dijelom usmjerene na to, da su uzeti
u obzir samo problemi bijelih èna koji pripadaju srednjoj
ili vi{oj klasi, a ne doti~e se siroma{nih i obojenih èna.
Osim toga, knjiga daje sliku koja je tipi~na za ameri~ko
dru{tvo i to samo za jedan njegov dio. U liberalne
feminstkinje ubraja se i Dèsi Bernard, ~ije su glavne
teme vi{edecenijskog istraìvanja, jo{ od 40-tih godina
20. vijeka, bile: brak, materinstvo, univerzitetsko obrazovanje èna. Nasuprot do tada uobi~ajenim pristupima
u sociologiji u kojima se pitanju roda nije pridavao
zna~aj, njene analize pruàju druga~iju sliku o braku
kao institucionalnom okviru koji na prvom mjestu sluì
da se odrì mo} mu{arca i sputa èna. Po Bernardovoj,
postoje uvijek dvije potpuno suprotne slike istog
braka: mu{ki brak u kojem on misli da je ograni~en,
stije{njen, dok zapravo uìva sve ono {to norme
111
odre|uju - autoritet, neovisnost i pravo na ku}ni, emocionalni i seksualni servis njegove ène; kao i ènski
brak, u kojem ona afirmira kulturno vjerovanje o ispunjenju, dok zapravo iskustveno doìvljava normativno
ustanovljenu bespomo}nost i ovisnost, obavezu osiguravanja ku}ne, emocionalne, seksualne usluge, kao i
postupno umanjivanje nezavisnosti mlade osobe, kakva
je bila prije udaje.22 Svoje bavljenje feministi~kom
teorijom Bernardova je nazvala prosvjetiteljski liberalizam. Treba naglasiti da se liberalni feminizam u SAD
vi{e nego u teoriji, ogleda u aktivnostima ènskih pokreta.
Zastupnici/e radikalnog feminizma smatraju da se
ugnjetavanje èna prije svega zasniva na sistemu mo}i,
oli~enom u patrijarhatu, koji odre|uje sve odnose u
dru{tvu. Osnova ovog sistema je kori{}enje otvorenih i
prikrivenih na~ina da se dominantan poloàj mu{ke
populacije odrì, pa je glavni cilj radikalnih feministkinja
ukidanje patrijarhata. One nastoje tekstovima i
anga`manom u ènskim grupama da ukaù i bore se
protiv: silovanja, seksualnog nasilja, prisiljavanja na
prostituciju i svih fizi~kih oblika nasilja nad ènama.
Smatraju da treba razobli~iti manje uo~ljive sisteme
kontrole nad ènama, jer dominaciju je mogu}e jedino
potpuno ukinuti ako se prikaù mehanizmi djelovanja
unutar cijelog sistema. Neke od najpoznatijih predstavnica su: Kejt Milet, [ulamit Fajerston, Andre
Dvorkin, Ketrin Mekinon, Robin Morgan. Kejt Milet
je 1969. doktorirala na temi Seksualna politika, a godinu
poslije rad je objavljen i predstavlja jedan od klju~nih
tekstova drugog talasa feminizma. Ona je ovdje dala
pregled razvoja feministi~kog pokreta do {ezdesetih
godina, a kako se najvi{e zanimala za knjièvnost
112
pokazala je kako izgleda seksisti~ko pisanje i u kojoj

mjeri su prisutne predrasude o ènama u djelima
Dejvida Herberta Lorensa, Henrija Milera i Normana
Majlera. To je uticalo da se poslije pojave brojni tekstovi koji na nov na~in interpretiraju knjige autora i
idu dalje ka razobli~avanju kanona. Iste godine kad i
Miletova, [ulamit Fajerston je objavila knjigu Dijalektika
pola: slu~aj feministi~ke revolucije u kojoj prikazuje kako
se u patrijarhalnom dru{tvu na razli~ite na~ine ispoljava seksizam, a kao glavna teoretska polazi{ta uzima
djela Frojda, Rajha, Marksa, Bovoar. Slabost ène, na
~emu patrijarhat gradi mo}, po~iva prvenstveno u
biolo{koj razlici i Fajerstonova se zalaè za kontrolu
ra|anja pri ~emu }e ène same mo}i da odlu~uju, a ne
samo da budu one ~ija su tijela iskori{tena za reprodukciju. Njena knjiga je bila izuzetno uticajna u
ameri~kom feminizmu. Andrea Dvorkin je napisala
deset knjiga i brojne tekstove, te je bila anaòvana u
razli~itim feministi~kim grupama. Najvi{e je govorila i
borila se protiv silovanja i svakog oblika nasilja nad
ènama. Teme njenih stalnih kritika bile su: pornografija kao industrija seksualnog zlostavljanja èna i prostitucija kao najo~igledniji primjer iskazivanja mo}i patrijarhata. Najpoznatiji naslovi: @enska mr`nja: radikalni
pogled na seksualnost (1974), Na{a krv: proro~anstvo i
diskursi o seksualnoj politici (1976), Pisma iz ratne zone
(1988). Zajedno sa Ketrin Mekinon autorka je i knjige
Pornografija i civilna prava: novi dan za ènsku jednakost
(1988). Mekinonova je tako|e ameri~ka feministkinja
koja se bavi pravnom i politi~kom teorijom, tako da je
veoma angaòvana na izmjeni zakona kako bi se
omogu}ila potpuna jednakost èna. To su i glavne
113
teme njenih knjiga kao na primjer: Seksualno uznemiravanje zaposlenih èna: slu~aj seksualne diskriminacije
(1979), @enski ìvoti, mu{ki zakoni (2005). Kao i Dvornikova
posljednje dvije decenije pisala je najvi{e o silovanjima
èna u ratu i to na prostoru biv{e Jugoslavije. Robin
Morgan je feministi~ka aktivistkinja, knjièvnica i novinarka koja je najvi{e zaslu`na za prikazivanje aktivnosti
tokom drugog talasa feminizma. Priredila je tri antologije: Sestrinstvo je mo}no: antologija Pokreta za oslobo|enje
èna (1970), Sestrinstvo je globalno: antologija tekstova
internacionalnog ènskog pokreta (1984) i Sestrinstvo zauvijek: ènska antologija za novi milenij (2003). Kako je
radikalnost glavno obilje`je ovog dijela pokreta, to je i
ono {to najvi{e kritikuju druga~ije opredjeljene feministkinje, kao i antifeministi. Rodne feministkinje su
redefinisale suprotni pol u posebnu politi~ku klasu ~iji
interesi su inherentno suprotstavljeni èninim. U teoriji
koja je usledila, Dvorkin je proglasila sve mu{karce
silovateljima. Kejt Milet (Kate Millett) je pozivala na kraj
porodice. Ketrin Mekinon (Catharine MacKinnon) je proglasila brak, silovanje i prostituciju nerazdvojivim. Posmatrano kroz politi~ke nao~ari rodnog feminizma, mu{kost
nije vi{e bila biolo{ka ve} kulturna i ideolo{ka osobina.23
Socijalisti~ki i marksisti~ki feminizam razvijaju se
od 19. vijeka i u jednom dijelu literature se navode kao
dva odvojena pravca, dok u drugim izvorima spominju
socijalisti~ko-marksisti~ki feminizam. Po~inje jo{ sa
Florom Tristan i ne{to kasnije se vezuje za imena Roze
Luksemburg, Klare Cetkin, Aleksandre Kolontaj.
Osnova ovog pravca je zasnovana na radovima Marksa
i Engelsa i njihovoj temeljnoj tezi da je napredak
dru{tva mogu} tek kad prestane ugnjetavanje ljudi na
114
klasnoj osnovi. Prema tome, i ène su zajedno sa

mu{karcima ugnjetavane zato {to pripadaju odre|enoj
klasi. Ugnjetavanje je vi{e izraèno me|u ènskom
populacijom, jer su one dodatno pot~injene muèvima.
Zbog toga izrazito marksisti~ki opredjeljenje feministkinje dijele ène na one potla~ne i siroma{ne i ène
koje pripadaju vi{im slojevima. Flora Tristan nagla{ava da ène ipak moraju biti svjesne da kroz borbu za
bolji poloàj potla~enih, moraju se boriti i za svoja
prava koja su im ugroèna u okviru institucije braka, a
to zna~i da se mora mijenjati i odnos mu{karca prema
èni.24 One se bore za prava radnica i uglavnom smatraju, kao i mu{karci koji pripadaju razli~itim komunisti~kim i radikalnim socijalisti~kim partijama, da je
jedini na~in promjene stanja - revolucija. Tako ène i
mu{karci zajedno u~estvuju u stvaranju socijalisti~kih
dràva, a teme savremenih marksisti~kih feministkinja
}e biti aktivnosti u udruènjima èna i poloàj èna u
socijalisti~kom dru{tvu. Prve socijalisti~ke feministkinje svjesne su da u borbi za prava potla~enih,
glavni teoreti~ari marksizma ne govore u dovoljnoj
mjeri o pravima èna, ali je marksisti~ka teorija temelj
ravnopravnosti èna i mu{karaca. Tako Klara Cetkin
kaè: Nema sumnje, Marks se nikada nije bavio
ènskim pitanjem samim po sebi ili kao takvim.
Ali bez obzira na to, on je borbi ène za ravnopravnost
pridonio ono {to je nezamjenljivo, {to je najva`nije.
Materijalisti~kim shvatanjem istorije on nam, dodu{e,
nije dao gotove formule o ènskom pitanju, ali je dao
ne{to bolje: pravilnu, sigurnu metodu da ga ispitujemo
i shvatimo.25 Kao neomarksisti~ki feminizam moèmo
ozna~iti sociolo{ki rad Doroti Smit koja se najvi{e bavi
115
makrostrukturama ugnjetavanja izraènim u savremenom zapadnom svijetu. Nephodno je te strukture

intenzivnije prou~iti na svakodnovenom ìvotnom
iskustvu pojedinca, jer u protivnom ostaju zamagljene
u socijalnim teorijama.26 Socijalisti~ke feministkinje, za
razliku od onih izrazito marksisti~kog usmjerenja,
manje su sklone da ravnopravnost èna traè putem
revolucije, ve} istrajavaju na stalnoj transformaciji
dru{tva. One pro{iruju ciljeve borbe ne samo protiv
klasnog ugnjetavanja, ve} i rasizma i seksizma, i znatno
vi{e se posve}uju samom feminizmu. Danas dio feministkinja, koje pripadaju organizacijama zasnivanim na
naslije|u marksizma i anarhizma, veoma ~esto se
pridruùju alterglobalisti~kim pokretima i u prvi plan
stavljaju borbu za socijalnu pravdu koja se ne moè
ostvariti dok monopol imaju multinacionalne kompanije. Upravo je jedna sociologinja zaslu`na za iniciranje brojnih rasprava na ovu temu. Rije~ je o Naomi
Klajn, koja je je sa svojom knjigom Ne logo (2000), izazvala veliku svjetsku pa`nju i neformalno nazvana
ikonom antiglobalisti~kog pokreta.
Kada se kaè anarhofeminizam to prvo asocira na
ime Eme Goldman. Kad je emigrirala iz Rusije u
Sjedinjene Ameri~ke Dràve vrlo brzo, potaknuta
istupima anarhista tokom radni~kih {trajkova u îkagu
1886. godine, do{la je u dodir sa anarhisti~kim tekstovima
i to je ono {to }e je usmjeravati cijeli ìvot. êsto je i
sama u~estvovala u razli~itim {trajkovima, a nekoliko
puta je bila i uhap{ena. Na kraju }e, zajedno sa jo{ vi{e
od 200 radikalnih predstavnika radni~ke klase, biti
protjerana iz SAD. U izgnanstvu je provela 21 godinu
ìve}i u razli~itim evropskim zemljama. Vi{e od
116
radikalnih i nasilnih istupa, za Goldmanovu je glavno

oru`je borbe bilo obrazovanje i neprestano je dràla
predavanja {irom SAD i kasnije u razli~itim dràvama.
Smatrala je da postoje}i obrazovni sistem ne dozvoljava
pravi razvoj ljudskih potencijala i dobar temelj za
razvoj kriti~kog mi{ljenja. U okviru feminizma naro~ito
je va`no njeno zalaganje za kontrolu za~e}a, jer samo
ako èna ima mogu}nost da gospodari svojim tjelom i
odlu~uje slobodno o njemu, moè da po~ne da ostvaruje
slobodu i u ekonomskom i svakom drugom smislu.
Sna`no se zalaù}i za prava èna u javnoj sferi, stalno
je nagla{avala ulogu i mjesto ène u privatnoj sferi, te
je jedinom pravom vezom izme|u dvoje ljudi smatrala
onu koja po~iva na slobodnoj ljubavi. Njeni stavovi,
ipak, nisu u potpunosti bili u saglasnosti sa stavovima
predstavnica ameri~kog feministi~kog pokreta. One su
izabrale ta~no odre|ene ciljeve i za njih se borile.
Jedan od tih ciljeva je bila i kontrola ra|anja, a drugi
ènsko pravo glasa. Goldmanova im se suprotstavljala,
tvrde}i da to predstavlja tek dio onog {to ~ini
potla~ivanje èna, a da, na primjer, pristup izborima
ne}e biti dovoljni da oslobode i ènu iz radni~e klase.
Smatrala je da emancipacija prvo mora da se odigra u
èninoj du{i i svesti. @ene prvo moraju da postanu
svesne svog poloàja i uzroka tog poloàja, a onda da
same preuzmu odgovornost za menjanje svog ìvota.
@ena mora da postane odgovorna i da snagom svoje
volje prvo promeni svoju svest i onda podrije sistem
iznutra. Ona jednostavno treba da prestane da
podràva sistem koji joj ne odgovara, da prestane da
vaspitava decu u patrijarhalnom duhu koji omogu}ava
reprodukciju sistema. Kada umesto onog ~uvenog
117
ènskog DA, èna kaè NE: bogu, dràvi, porodici,

mu{karcu koga ne voli uskrati svoje telo, prestane da
ra|a neèljenu decu - kada postane li~nost, presta}e da
bude seksualni objekt i tada }e postati istinski slobodna,
a i mu{karac pored nje. Stvori}e se uslovi za slobodne
zajednice ravnopravnih slobodnih pojedinaca.27
Naglo ja~anje zanimanja za istraìvanje u oblasti
feminizma i razvoj postmodernog mi{ljenja u kojima
posebno mjesto dobija i novi pristup prou~avanju
religije, vodi ka tome da se teoreti~arke sada zanimaju
i za religiozne tekstova i one tome pristupaju po prvi
put sa aspekta roda. Tako se razvija feminsti~ka teologija.
Me|u prvim predstavnicama je Mari Dali, koja je 1969.
godine objavila knjigu Crkva i drugi pol. U prvom planu
je kritika katoli~ke crkve kao institucije i prijedlog za
reformu kako bi i ène mogle da obavljaju sve{teni~ku
slu`bu. Njeni stavovi izloèni u ovom djelu izazva}e
èstoke reakcije na jezuitskom Bostonskom koledù
(Boston College), gdje je bila zaposlena. Na profesorskoj poziciji ostala je zahvaljuju}i protestima i peticijama studenata/studentkinja koji su se zalagali za
akademske slobode. Ovdje je i ostala 33 godine, ali je
penzionisana ne{to ranije zbog svog izrazitog zahtjeva
da u grupama na predavanjima ima samo studentkinje,
te je bila optuèna za diskriminaciju mu{karaca. Bio je
to poznati slu~aj iz 1998-2001. koji je izazvao brojne
debate u akademskim i pravnim krugovima u SAD. U
kasnijem periodu Dalijeva se usmjerava vi{e ka
radikalnom femizmu.28 Jedna od zapaènijih autorki iz
ove oblasti posljednju deceniju i po je i En Smit sa knjigom Odbrana ène-feminizam i Biblija (1991). Ovdje nas
autorka vra}a na pitanje prvog grijeha i preispitivanje
118
predstava o ènskom obli~ju Sotone i zla. Ona postavlja

pitanja poput ovih: da li je Bog mu{kog roda?,
koliko je Isus bio revolucionaran?, za{to je Marija
dvostruki ideal?. Predstavnice feministi~ke teologije
~itaju glavne svete spise i interpretacije koje su dominantne vijekovima i ukazuju na koji na~in se ovdje
marginalizuju likovi èna, te razotkrivaju stvarnu
uloga èna u crkvenim institucijama. Feministi~ka se
teologija, za razliku od tradicionalne, ne bazira na
apstrakcijama i pretjeranom racionaliziranju ve} na
iskustvu, ìvljenju vjere, ènskim iskustvima i feministi~kim akcijama za oslobo|enje. Ta se teologija ne
razvija u izolaciji ve} ima nagla{enu dimenziju ènske
zajednice koju karakterizira odsustvo hijerarhije i
sve}enstva te impulsi koji donose promjene i u Crkvu
kao instituciju i u dru{tvo.29 Feministi~ka tendencija
prisutna je i u islamu, pa se danas govori i o islamskom femizmu {to se prvi put spominje devedesetih
godina 20. vijeka kod teoreti~arki iz Irana, Saudijske
Arabije, Turske. Za razliku od ustaljenih shvatanja
prema kojima je islamsko pravo patrijarhalno i nesuglasno sa osnovnim zapadnim vrijednostima poput
demokracije i ljudskih prava, islamske feministice
ukazuju da pretpostavke koje se skrivaju unutar zakona
u muslimanskim zemljama nisu boànske, ve} patrijarhalne naravi. One, dakle isti~u da je pogre{no u
islamskom pravu pripisati probleme koji su nastali kao
prozvod patrijarhalnih lokalnih obi~aja i patrijarhalnih
pravosudnih perspektiva. Ove feministice uzimaju ozbiljno islam i rje{avaju probleme unutar njegovog okvira.30
Psihoanaliti~ki feminizam zasnovan je na Frojdovoj teoriji, iako je sam Sigmund Frojd bio izrazito
119
patrijarhalan i u njegovim djelima sasvim jasno je

izraèno da je èna Drugo. Zato feministkinje pristupaju
psihoanalizi na dva na~ina - s jedne strane koriste}i
osnovna polazi{ta psihoanaliti~ke teorije o strukturi
li~nosti i libidu da bi progovorile o èni, a s druge
strane kritikuju}i Frojda i njegove nastavlja~e u vezi sa
njihovim rigidnim stavovima o mu{ko-ènskoj seksualnosti u kojima je mu{karac taj koji po prirodi dominira.
Psihoanaliti~kom gledi{tu posebnu pa`nju je posvetila
i Simon de Bovoar u Drugom polu. Ona kaè: Frojd
nije mnogo mario za sudbinu ène. Jasno je da je njenu
sudbinu preslikao sa sudbine mu{karca, ograni~avaju}i
se na to {to je izmenio neke karakteristi~ne crte.31 To
se najbolje vidi u prikazivanju Edipovog kompleksa i
kompleksa Elektre, gdje je ovaj prvi Frojd analizirao
daleko vi{e i detaljnije u odnosu na drugi. Bovoarova
smatra da treba prihvatiti dio psihoanalize, ali ne i njen
metod. @ena ne moè biti protuma~ena tek kroz mu{ki
model, ve} se uz pomo} psihoanalize treba sagledati
sudbina ène u novom svjetlu. Feministi/feministkinje
koji se bave psihoanalizom upravo ovdje pronalaze
osnovne elemente za suprotstavljanje patrijarhalnom,
nastoje}i da u onim skrivenim strukturama li~nosti i
razmatranju seksualnosti otkriju {ta daje mo} patrijarhalnom. Prema nekim autorima/autorkama mogu}e je
govoriti o dva glavna elementa na kojima po~iva dominacija mu{karaca nad ènama: strah od smrti i psihoseksualni razvoj u doba djetinjstva koji dalje uslovljava odnose me|u polovima. Za razliku od mu{karaca,
ène biolo{ki predodre|ene da ra|aju direktno
u~estvuju u stvaranju novog ìvota, bliè su prirodi,
nastanku, bliè su i suo~avanju sa kona~no{}u i smr}u.
120
Mu{karci su prisiljeni da se na druga~ije na~ine suo~e

sa ovim egzistencijalnim strahom, u~e{}e u stvaranju
potomstva koje im je odre|eno, ne moè biti dovoljno
da taj strah savladaju i zato stvaraju ono {to }e duè
ìvjeti od njih, kao i na~ine koji }e im omogu}iti da
vladaju. Time ostvaraju svoju dominaciju i nad ènama.
S jedne strane, èle putem zakona i sile ja~eg pokazati
da njima pripada potomstvo, a s druge strane istovremeno ih pla{i ~injenica da su ène te koje na svijet donose
potomstvo. Sve te strahove potiskuju i negiraju, a na
povr{ini se grade strukture koje }e omogu}iti mo} i
dominaciju. Uvijek i iznova se nastoji reprodukovati
taj davno uspostavljeni odnos mu{karca i ène, a koji u
svakoj generaciji po~inje od najranije dobi. Biolo{ke
razlike su okvir na kome se grade dru{tveno uokvirene
rodne razlike.32 Najpoznatije predstavnice danas su:
Dùlijet Mi~el, Nensi ôdorov, Doroti Dinerstin.
Mi~elova je 1974. objavila knjigu pod naslovom
Psihoanaliza i feminizam. Frojd, Rajh, Leng i ène. U
nekim pregledima se svrstava u socijalisti~ke feministkinje s obzirom na svoje iskustvo i djelovanje u
feministi~kim pokretima 60-tih u SAD. Nensi ôdorov
povezuje psihoanaliti~ku teoriju i sociologiju, a jedna
od njenih najuticajnih knjiga u SAD je Psihoanaliza i
sociologija roda (1978) u kojoj se najvi{e bavi pitanjem
materinstva. Doroti Dinerstin je feministi~ku teoriju
zaduìla knjigom Sirena i minotaur. Odnosi me|u polovima i
ljudska nelagodnost (1976). Iako ve} klasi~na literatura
i danas je inspiracija novim generacijama feministkinja.
Navode}i osnovni cilj pisanja knjige Dinerstinova kaè:
Besmisleno je, po mom shvatanju, da se preovla|uju}i mu{ko-ènski odnosi opisuju kao prirodni.
121
Oni su, svakako, deo prirode ali ako bi oni uticali na

iskorenjivanje na{e vrste i ta ~injenica bi bila deo
prirode. Na{ poriv da te odnose promenimo podjednako
je prirodan kao i sami ti odnosi i u ve}oj je saglasnosti
sa na{im opstankom na zemlji. Da bismo te odnose
promenili neophodno je, me|utim, shvatiti ne samo
socijalne mehanizme koji ih podràvaju ve} isto tako
centralno psiholo{ko prilago|avanje ~iji su oni izraz.33
Postmodernizam kao teorijski okvir koji nema
~vrste granice, koji nije obiljeèn univerzalno{}u, koji
je protiv metanaracije, koji traga za fragmentarnim i
vodi nas u dekonstrukciju postoje}eg dao je feministi~koj teoriji nov poticaj za razvoj. Prema Kregu
Ovensu rije~ je vi{e o susretu teorija koje imaju sli~nosti.
Zajedni~ka obilje`ja su: da je metanaracija koja narasta od doba prosvjetiteljstva izgubila svoju mo}, da
Zapad nije prostor koji utvr|uje istinu ve} je svojim
napretkom potvr|ivao svoju dominaciju u svijetu, da
mi{ljenje u binarnom sistemu u kome se ono drugo
uvijek odbacuje vi{e nije preovla|uju}e.34 Unutar
tre}eg talasa i postmodernog feminizma sada nastaju i
brojne kritike, ne samo tekstova autora koji su protiv
feminizma ili ga zanemaruju, ve} i kritike ranijih feministi~kih radova. Mnogi teoriti~ari i teoreti~arke feminizma svoje promi{ljanje zasnivaju i na psihoanaliti~koj
teoriji, pa se u dijelu literature predstavnice psihoanaliti~kog feminizma svrstavaju u grupu postmodernih feminista/feministkinja. Osim psihoanalize, feminizam nova upori{ta pronalazi u poststrukturalnoj
teoriji i radovima @aka Deride i Mi{ela Fukoa.
Francuska filozofkinja Lis Irigaraj podvla~i da postojanje
polne razlike nije jo{ prepoznato u naukama i filozofiji.
122
U svojoj dekonstrukciji ona ide do kraja i u sumnju

dovodi autoritet nauke i nau~nika ako nije zasnovan i
na prepoznavanju zna~aja razlike. Irigarajeva prvo razliku utvr|uje u jeziku prou~avaju}i govor mu{karaca i
èna, ~ime razotkriva da nema razlikovanja u
biolo{kom smislu kad je rije~ o upotrebi jezika, ve} se
razli~ita upotreba zasniva na ranije utvr|enoj razlici
izme|u mu{kog i ènskog identiteta. Njena doktorska
disertacija i prva objavljena knjiga Speculum - ogledalo
druge ène (1974) za njene kolege zna~ila je prelazak
granice i ona je isklju~ena iz Pariske frojdovske {kole
koju je vodio @ak Lakan. Irigarajeva je upravo sluè}i
se psihoanaliti~kom teorijom kritikovala djela Platona,
Dekarta i Hegela, ali i Frojda i Lakana. Naredno djelo
nosi naziv Rod koji nije jedan (1977) u kome pro{iruju
svoje istraìvanje razlike i razotkriva dominaciju nad
ènama koje se o~itava u diskursu, psihoanaliti~kom
pristupu i dalje u cijelom dru{tvu, te nastoji ponuditi
diskurs koji ide izvan utvr|enog patrijarhalnog obrasca. Veoma zna~ajne su i knjige Elementarne strasti
(1982), Etika polne razlike (1984), Govoriti nikada nije
neutralno (1985). Za Lis Irigaraj, kao i za druge postmoderne mislioce, ideal zapadnog humaniteta je
antropocentri~an i androcentri~an, te je vrijeme za
kona~ni raskid sa ovom tradicijom u svim poljima
ìvota.35 Druga zna~ajna psihoanaliti~arka i lingvistkinja
posmodernizma je Julija Kristeva. Istraùje najvi{e u
polju semiotike, pri ~emu se distancira od Sosirovog
shvatanja semiotike kao discipline. Posebno kritikuje
Simon de Bovoar zbog njenog o{trog stava o materinstvu
i smatra da èna materinstvo ne treba da odbija ve} da
ga prihvati na nov na~in. Najpoznatija njena djela su:
123
Revolucija poetskog jezika (1974), Ljubavne pri~e (1983).

Sasvim druga~ije o rodu pi{e i govori Dùdit Batler
koja se suprotstavlja teoriji razlikovanja roda. U knjizi
Nevolje s rodom (1989), koja je izazvala brojne polemike,
Batlerova tvrdi da razlika roda ne postoji po sebi, ve}
je izvedena i naknadno uspostavljena. Za nju je
najva`nije da razmotri na jedan druga~iji na~in odnos
pola-roda upu}uju}i nas u jednoj od svojih narednih
knjiga na "tijela koja ne{to zna~e". Ustaljeni jezi~ki
konstrukti samo doprinose utvr|ivanju razlike koja
dalje dolazi u prvi plan i zamagljuje sve ostalo. Tijelo
nije samo materijalnost ve} i obris i pokret, ono je
mjesto na kome se odigrava i iskazuje "drama polne
razlike", ako reformuli{emo materijalnost tijela onda
dolazimo do toga da postoji "isklju~na matrica" putem
koje je mogu}e da bivaju stvorena "odba~ena bi}a"
koja ìve u "podru~ju nenastanjivosti". Ovdje Batlerova
prije svega govori o onima koji se ne deklari{u samo kao
mu{karci ili ène. Zato kao osnovno pitanje se pojavljuje: "u kojoj meri je "pol" prisilna proizvodnja, rezultat
prisile koji, propisuju}i odre|ene uslove, postavlja
granice onog {to }e biti smatrano telom?".36 Dùdit
Batler je tako po~etkom devedesetih otpo~ela debatu
unutar i izvan feministi~kih krugova koja traje i danas.
Ve} u prvim organizacijama èna za ostvarenje
ravnopravnosti u ameri~kom dru{tvu pokazala se sva
kompleksnost feministi~ke teorije i prakse. Pokreti
koji su svoju snagu pokazali {ezdesetih godina rezultat
su dugotrajnog zalaganja razli~itih grupa za ostvarenje
jednakosti za sve ljude. Najsna`niji glasovi stizali su od
onih koji su bili nasljednici borbe za ukidanje ropstva,
a sada boraca za prava diskriminisane crna~ke zajednice.
124
To je uslovilo da se pokaè sa kakvim razli~itim problemima se suo~avaju ène afro-ameri~kog porijekla, koje
govore o dvostrukom potla~ivanju. S jedne strane zato
{to pripadaju onom dijelu dru{tva koji nemaju ista prava
kao i njihovi sugra|ani/sugra|anke - bijelci/bjelkinje, a
s druge strane {to se ne ukazuje dovoljno pa`nje na
specifi~ne probleme koje imaju ène koje na osnovu te
diskriminacije bivaju zanemarene i od sestrinstva kojima pripadaju uglavnom bijele ène. Najprepoznatljiviji
glas crnog feminizma danas je bel huks: Crnkinje su,
kao grupa, u neuobi~ajenoj poziciji u ovom dru{tvu, jer
ne samo da smo na dnu profesionalne lestvice, ve} je i
na{ status niì od bilo koje druge grupacije. U takvoj
poziciji, prve smo na udaru svake vrste seksisti~ke,
rasne i klasne opresije.37 Jo{ kao studentkinja napisala
je knjigu Zar nisam èna: crne ène i feminizam, a objavila je
1981. godine. U ovoj knjizi kroz istoriju Sjedinjenih
Ameri~kih Dràva oslikava poloàj crne ène kao ropkinje i njenu borbu za osloba|anje, te djelovanje crnog
feministi~kog pokreta. Kad pi{e i govori o neravnopravnosti, ona govori o potla~ivanju uop{te ne vezuju}i
to samo za ènu ve} i za rasu i klasnu pripadnost,
umjesto da kaè samo patrijarhat, ona stalno govori o
bijelom nadmo}nom kapitalisti~kom patrijarhatu38.
U djelu Feministi~ka teorija: od margine ka centru (1984)
glavna tema je feminizam i politika, a u prvom planu je
politi~ka solidarnost me|u ènama, kao i uvaàvanje
mu{karaca kao partnera u borbi za ravnopravnost. O
feministi~kom pokretu danas pi{e u knjizi Feminizam je
za svakog: strastvena politika (2000) i ovdje ne govori
samo o crnom feminizmu, ve} o pokretu u savremenom svijetu, njegovim rezultatima i pitanjima kojima
125
su i dalje aktuelna. Raspravlja o politici feminizma, o

tome kako je porasla svijest o ènskim pravima, kako
se ja~anje feministi~kog pokreta odrazilo na ènska tijela
i kako je to uticalo na odbranu reproduktivnih prava,
kako danas izgledaju brak i partnerstvo, kako je seksualna politika vodila ka etici uzajamne slobode. Vra}aju}i
se na jednu od klasi~nih knjiga ameri~kog feminizma,
bel huks kaè: Sestrinstvo je jo{ mo}no.39 Crni feminizam ili feminizam nebjelkinja se posljednih godina
vezuje i za teme unutar postkolonijalnih teorija i studija.
Lezbejski feminizam u prvi plan isti~e kritiku heteroseksualnosti kao dominantnog odnosa. Ovaj pravac
najuticajniji je sedamdesetih i osamdesetih godina i to
u Sjedinjenim Ameri~kim Dràvama, Kanadi, Velikoj
Britaniji, Francuskoj. Najve}e kritike su stizale od feministkinja afro-ameri~kog porijekla i iz radni~kih krugova,
jer su smatrale da se isti~e jedan problem kao glavni, a
zanemaruje sve ostalo za {to feminizam treba da se
izbori. Jedna od najpoznatijih lezbejskih feministi~kih
teoreti~arki je Monika Vitig, ~iji je osnovni stav da rod
nije strogo utvr|en. O tome govori u poznatom eseju
@enom se ne ra|a iz 1981. godine: Upravo po tom
pitanju moèmo re}i da se nova li~na i subjektivna
definicija za celokupno ~ove~anstvo da na}i samo
izvan kategorija pola (mu{karac i èna) i da pojava
novih subjekata prvo zahteva uni{tavanje kategorije
pola, kraj njihove upotrebe i odbacivanje svih nauka
koje jo{ uvek te kategorije koriste kao svoje fundamentalne (prakti~no sve dru{tvene nauke).40 Lezbejske
feministkinje uglavnom teè ka separatizmu i nastoje
postaviti jasne ograde u odnosu na ostali dio feministi~ke teorije. Tako|e, mnoge predstavnice smatraju
126
da je pomak ka kvir (queer) teoriji svojevrsna izdaja i

da se pa`nja vi{e usmjerava ka mu{karcima. I lezbejska
i queer teorija svoje utemeljenje imaju u radovima
Mi{ela Fukoa kao {to su Istorija seksualnosti, Nadzirati i
ka`njavati, a razlikuju se po tuma~enjima. Rasprave o
homoseksualnoj kulturi, ogranizacijama i pravima
homoseksualno opredijeljenih osoba vodile su ka
stvaranju kvir (queer) teorije. Ova teoriju te{ko je
definisati, jer istovremeno obuhvata i lezbejsku i gej
teoriju i uklju~uje kriti~ki odmak od nje. Samo ime
poti~e od engleske rije~i queer koja zna~i: ~udan/na,
naro~it/ta, neobi~an/na. Ova teorija se bavi svim formama seksualnosti41, ali ne zaustavlja se samo na tome.
Cilj queera nije postati identitet, nego kritika identiteta. I premda queer nije identitet, jo{ su nam potrebni
imena i koncepti kako bismo govorili i konceptualizirali subjektivitet, s obzirom na to da imena i koncepti
stvaraju pozicije za lokalnu politiku. Vi{e naziva: zna~i
vi{e pozicija: zna~i vi{e ranolikosti: zna~i manje
isklju~ivosti.42 Danas se velikim dijelom iskazuje i
kroz kulturne pokrete, a ~esto je vezan i za pojam
kemp (camp) koji se defini{e na razli~ite na~ine, na
primjer, kao la` koja govori istinu i rod bez genitalija,
ali ga vide kao mogu}nost da iskaù svoje skriveno svi
oni koji se osje}aju odvojeni od glavnih tokova
dru{tva. Mada se kemp danas ~esto smatra samo
po{alicom ili pozom me|u gej osobama, on poseduje
ozbiljnu vrednost, () Pored toga {to predstavlja
signal, kemp je bio i ostao na~in na koji homoseksualci, i
ostale grupe ljudi koji vode dvostruke ìvote, mogu da
prona|u svoj lingua franca. () Svi ovi koncepti bili su
doslednije homoseksualni pre takvih istorijskih prelomnih
127
ta~aka kao {to je 1969. godine bio sukob izme|u njujor{ke

policije i gejova izloènih stalnom uznemiravanju.43
Kao noviji feministi~ki pravci izdvajaju se i eko-feminizam i sajber-feminizam. Povezivanje ekologije i feminizma jeste dio savremenih pristupa istraìvanju, a
istovremeno je rije~ o ponovnom vra}anje na izvorne
teze o vezi ène i prirode. Indijska fizi~arka i filozofkinja
Vandana [iva napisala je brojne radove na ovu temu,
kao {to su: Nasilje zelene revolucije, Ostati ìv, Ekofeminizam. Ona o{tro kritikuje nove poljoprivredne i
reproduktivne tehnologije i veoma je aktivna u borbi
protiv uni{tavanja prirodne okoline. U tekstu Nauka,
priroda i rod modernu nauku vidi kao patrijarhalni projekat, razotkriva sticanje profita kao redukcionizam i
nasilje, upu}uje na razmatranje prirode kao ènskog
principa ilustruju}i to indijskim ozna~avanjem mo}i
prirode koja se ispoljava kao Prakriti.44 Od samog
nastanka filozofije stalno se isti~e da je èna tek priroda,
a mu{karac onaj koji oblikuje i stvara kulturu, sada u
izazovima modernog svijeta ta veza ène i prirode
postaje aktuelna na jedan sasvim nov na~in, a {to nam
upravo pokazuje V. [iva. Ekofeministkinje su pruìle
temeljitu kritiku zapadne militantne znanosti koja je,
zapravo neracionalno, devalvirala sve ono na ~emu
opstaje, a to su, ponajprije regeneracija ìvota koja se
ostvaruje kako primarno pomo}u èna, tako i zahvaljuju}i njihovom izvornom o~uvanju ìvotnih praksi i
izvornih znanja, te iskustava s prirodom utjelovljenih
kroz ènske (i prirodne) cikli~ke procese, pa su i tako
pridonijele o~uvanju, ili barem ublaàvanju, eksploatacije,
ekosustava i biolo{ke raznolikosti, osobito u zemljama
Tre}eg svijeta.45 Na drugoj strani Dona Haravej u eseju
128
Kibor{ki manifest: nauka, tehnologija i socijalni feminizam

u kasnom 20. vijeka (1985) u odnos stavlja razvoj
tehnologije, politiku i pitanje oslobo|enja èna.
Globalna tehnologija daje nam se kao mogu}nost
novog preispitivanja izvan i iznad roda, te je prikladnije formulisanje na tragu sajber-prostora i SF ma{tarija
u vidu kiborga (spoja ìvog bi}a i ma{ine). Dru{tvena
realnost su ìvi dru{tveni odnosi, na{a najva`nija politi~ka konstrukcija, fikcija koja menja svet. Internacionalni ènski pokreti obrazovali su ènsko iskustvo
koje treba da razotkrije ili da otkrije ovaj krucijalni
kolektivni objekt. Ovo iskustvo je fikcija i ~injenica
najva`nije politi~ke vrste. Osloba|anje po~iva na obrazovanju svesnosti, imaginativnom zahvatanju, na opresiji, i dakle, na mogu}nosti. Kiborg je stvar fikcije i
ìvog iskustva koje menja ono {to se krajem dvadesetog veka, shvata kao ènsko iskustvo. To je borba na
ìvot i smrt, ali granica izme|u nau~ne fantastike i
dru{tvene stvarnosti je opti~ka varka.46 Veoma aktuelno
preispitivanje identiteta, njegovih granica i sporova
koje izaziva Haravejeva je okrenula u novom pravcu
nude}i fluidnost umjesto stroge odre|enosti, kao
mogu}nost putovanja ka oslobo|enju.
Kolonijalne tradicije, ozna~avanje onog druga~ijeg
kao negativnog - primitivnog i divljeg, evropocentri~nost i
dominacija Zapada nad ostalim dijelom svijeta i manifestacija mo}i dio su tema kojima se bavi postkolonijalna
teorija. Rasprave zapo~ele poslije Orijentalizma Edvarda
Saida (1978), a imenovane i uokvirene kao postkolonijalno nakon objavljivanja zbornika radova Imperija
otpisuje udarac (1989)47 danas zauzimaju zna~ajan dio
istraìvanja u knjièvnosti i kulturolo{kim studijama.
129
Sa Kritikom postkolonijalnog uma (1999) kao jedna od

zna~ajnijih predstavnica isti~e se i Gajatri âkravorti
Spivak. Prilozi debatama stiù: sa Zapada na tragu
dekonstrukcije, okretanja ka zanemarenom marginalnom
i odmaku od logocentri~nog i od autora/autorki koji
obiljeèni li~nim iskustvom i marginalnim od objekta
prerastaju u subjekte koje sad Zapad èli da ~uje.
Mjesta na kojima se presijecaju linije postkolonijalne,
postmoderne i feministi~ke teorije donosi slike ìvih boja
u akademski svijet binarnog, crno-bijelog. En Mek
Klintok govori o ~e`njama evropskih osvaja~a koje se
prikazuju kao fantazije u ènskom obli~ju i èna biva
me|a{ imperije. Ponovo je u igri èna kao prirodno, iz mu{kog ugla kao ono pasivno, ono {to treba
osvojiti. Iz ènskog ugla mit o devi~anskoj zemlji
bitno je vezan za nju samu i njeno li~no iskustvo. Ona je
visoko postavljena u idealizovanim mu{kim predstavama i potpuno potla~ena u stvarnosti. Kre}u}i na put
mu{karci su imali jasne vizije, ali sa sobom su uvijek
imali putokaz: @ene su na bezbroj na~ina sluìle kao
posredne i grani~ne figure pomo}u koji su se mu{karci
orijentisali u prostoru kao nosioci mo}i i znanja.48
Dolaze}i na tlo èljenog predstava se mijenjala: @ene
su zemlja koju valja otkriti, stupiti na njeno tlo, imenovati je, osemeniti i koju, iznad svega, treba posedovati.49 ândra Mohanti upozorava na spornost termina tre}i svijet i sklonost feministkinja sa Zapada
da se zatvore u krug etnocentri~nosti i univerzalizovanih predstava zasnovanih na stereotipnom uspostavljanju slike prosje~ne iz tog druga~ijeg svijeta. Mohantijeva to ne vidi kao radikalnu kritiku postoje}e feministi~ke teorije, ve} na~in da se ona pro{iri i na vrijeme
130
napravi odmak od onog {to naziva hegemonija

zapadnog obrazovnog establi{menta. U eseju, koji pi{e
{esnaest godina poslije na istu temu, Mohantijeva u prvi
plan isti~e socijalnu pravdu i potrebu ènske solidarnosti na globalnom planu.50 Aiva Ong, iako prvenstveno govori iz svog ugla kolonijalizovane, napominje da ène treba da u~ine korak vi{e, svaka iz svoje
kulture, jer samo to moè voditi kao istinskoj feministi~koj teoriji pod ~ije okrilje mogu stati ène ma
koliko razli~ite bile. Dijalog po~inje kada priznamo
druge oblike subjektivnosti zasnovane na rodu i kulturi, i
prihvatimo da drugi ~esto biraju da vode svoj ìvot
nezavisno od na{e sopstvene vizije budu}nosti.51
Uticaj feministkinja i feminista i sve ve}i broj onih
koji unutar humanisti~kih nauka u prvi plan stavljaju
ova pitanja doveo je i do osnivanja programa ènskih i
rodnih studija prvo na ameri~kim univerzitetima, a
potom i u evropskim i drugim zemljama. Na po~etku je
to svakako izazivalo velike otpore - od otvorenog protivljenja do podsmijeha i pre}utkivanja, ali jak uticaj
ènskih organizacija koje su paralelo kontinuirano isticale razli~ite vidove marginalizovanja èna bile su dodatni
podsticaj i u~vr{}ivali su i poziciju feministi~ke teorije.
Napomene:
Teoreti~ari/teoreti~arke predlaù razli~ite vrste klasifikacija
feminizma. Tako K.K. Rutven govori o sedam, a V. Lei~ jo{ o sedam
tipova, o tome vi{e u: Nirman Moranjak-Bambura}: Tematizacija
feministi~ke kritike u bosanskim uslovima, http://www.ifbosna.org.ba/
bosanski/dokumenti/rodna/94novi/index.html
2
Hilge Landver (Hilge Landweer): Androzetrismus, u:
Petar Prechtl i Franz-Peter Burkhard (Hg.): Metzler Philosophie
1
131
Leksikon (Begriffe und Definitionen), Stuttgart/Weimar: J.B.

Metzler, 1999, str. 25
3
Esencijalizam, u: Sajmon Blekburn: Oksfordski filozofski
re~nik, Novi Sad: Svetovi, 1999, str. 110
4
Biljana Doj~inovi}-Ne{i} o pojmu ginokritike, na
http://www.awin.org.yu/srp/text/text17.htm
5
Marina Blagojevi}: Mapiranje mizoginije u Srbiji: diskursi i
prakse, Beograd: A@IN, 2000, http://www.awin.org.yu/images/
pdf/uvod.pdf
6
Seksizam, Sajmon Blekburn: Oksfordski filozofski re~nik,
navedeno izdanje, str. 384
7
Margaret Mid (Margaret Mead): Spol i temperament u tri primitivna dru{tva, Zagreb: Naprijed, 1968, str. 30
8
Ova podjela uglavnom se obiljeàva kao ona na kojoj se vi{e
insistira u akademskim krugovima SAD. Hilge Landweer:
Sex/Gender, u: Petar Prechtl i Franz-Peter Burkhard (Hg.):
Metzler Philosophie Leksikon (Begriffe und Definitionen), navedeno
izdanje, str. 540
9
@arana Papi} / Lydia Sklevicky (ur.): Antropologija ène, navedeno izdanje, str. 9
10
Ibidem, str. 11
11
O feministi~koj sociolo{koj teoriji Patricia Mado Lengerman
(Patricia Madoo Lengermann) i Dìl Nibri`-Brentli (Jill
Niebrugge-Brantley): Suvremena feministi~ka teorija, u:
Dòrd` Ricer (George Ritzer): Suvremena sociologijska teorija,
Zagreb: Nakladni zavod Globus, 1997, str. 298-299
12
Ibidem, str. 299
13
Ibidem, str. 308
14
O ovoj temi vi{e: Ivana Spasi}: Feminizam i sociologija
svakodnevnog ìvota, Filozofija i dru{tvo, br. 22-23I, 2003,
(151-169)
15
Iako je na po~etku poglavlja rije~ o op{tepoznatim podjelama unutar feminizma i njegovim glavnim teorijama, ovdje
napomene prema: Bettina Schnitz i Herta Nagl-Docekal:
Philosophie, feministische, u: Petar Prechtl i Franz-Peter
Burkhard (Hg.): Metzler Philosophie Leksikon (Begriffe und
Definitionen), navedeno izdanje, str. 441-2
16
Objavljeni radovi o feminizmu i psihologiji na ovim prostorima
u: Vera Smiljani}, Jovanka Masnikosa i dr.: Bibliografija feministi~ki
132
orijentisane psiholo{ke literature sa anatocijama od 1960. do

1998. godine, http://www.awin.org.yu/srp/arhiva/bibliograf1.htm
17
Megan Boler: Emocije i obrazovanje: feministi~ka pedagogija, Kolo, br. 2, 2003, http://www.matica.hr/Kolo/kolo0203.nsf/
AllWebDocs/Boler
18
Virdìnija Vulf: Sopstvena soba, Beograd: Plavi jaha~, 2003,
www.rwfund.org
19
Li Kuba i Dòn Koking: Metodologija izrade nau~nog teksta
(Kako se pi{e u dru{tvenim naukama), Podgorica/Banja Luka:
CID/Romanov, 2004, str. 172-3
20
Svenka Savi}: @ena sakrivena jezikom medija: kodeks neseksisti~ke upotrebe jezika,
http://www.e-jednakost.org.yu/download/Kodeks_Svenka.pdf
21
Beti Friden (Betty Frieden), 1921-2006, u~estvovala u osnivanju Nacionalne organizacije èna u SAD (National
Organization for Women, NOW)
22
P. M. Lengermann i J. Niebrugge-Brantley: Suvremena
feministi~ka teorija, u: G. Ritzer: Suvremena sociologijska teorija,
navedno izdanje, str. 313
23
Vendi Mekelroj: Mizesova zaostav{tina feminizma:
Katalaksija, http://www.katalaksija.com
24
Slobodanka Nedovi}: Savremeni feminizam (Poloàj i uloga
ène u porodici i dru{tvu), Beograd: Centar za unapre|enje pravnih
studija/CESID, 2005, str. 27, http://www.cesid.org/pdf/savremeni_feminizam.pdf
25
Citat preuzet iz teksta Zlate Grebo: Ravnopravnost ène dio borbe za socijalisti~ko dru{tvo, Patchwork, br. 1-2, 2003, (135145) str. 135
26
P. M. Lengermann i J. Niebrugge-Brantley: Suvremena
feministi~ka teorija, u: G. Ritzer: Suvremena sociologijska teorija,
navedeno izdanje, str. 326-7
27
Iz teksta Vande Perovi}: Ema Goldman kao inspiracija u
2000. godini, u: Ema Goldman: Anarhizam i feminizam, Beograd:
Feministi~ka 94, 2000, http://www.womenngo.org.yu/sajt/sajt/
izdanja/autonomni_zenski_centar/emagoldman/sadrzaj.htm
28
O Mari Dali vi{e u: U. I. Meyer/ H. Bennent-Vahle (Hg.):
Philosophinnen-Lexikon, navedeno izdanje, str. 169-172 i na
http://www.cat.nyu.edu/wickedary i http://womenshistory.about.com/
library/misc/bldalybc.htm
133
29
Marija Geiger: Ekolo{ke i rodne kontroverze geneze,
Socijalna ekologija, br. 4, 2006, (235-252 ), str. 238
30
Jasminka Babi}-Avdispahi}: Etika, demokracija i gra|anstvo,
Sarajevo: Svjetlost, 2005, str. 157
31
S. de Bovoar: Drugi pol, I, navedeno izdanje, str. 63
32
Odjeljak o psihoanaliti~koj feministi~koj teoriji kod P. M. Lengermann i J. Niebrugge-Brantley: Suvremena feministi~ka teorija, u:
G. Ritzer: Suvremena sociologijska teorija, navedeno izdanje, str. 320-2
33
Doroti Dinerstin: Sirena i minotaur. Odnosi me|u polovima i
ljudska nelagodnost, Beograd: Feministi~ka 94, 2000, http://
www.womenngo.org.yu/sajt/sajt/feministicka94/sirena/sadrzaj.htm
34
Pogledati Sue Thornham: Postmodernism and Feminism,
u Stjuart Sim (ed.): The Routledge Companion to Postmodernism,
New York: Routledge, 2005, (3-13)
35
O Lis Irigaraj prema U. I. Meyer/ H. Bennent-Vahle (Hg.):
Philosophinnen-Lexikon, navedeno izdanje, str. 285-90
36
Dùdit Batler: Tela koja ne{to zna~e (O diskurzivnim granicama
pola), Beograd: Samizdat B92, str. 41
37
Bel huks: Feministi~ka teorija: od margine ka centru, Beograd:
Feministi~ka 94, 2006, str. 27
38
Intervju sa bel huks pod naslovom ^vor nadmo}i belaca,
http://www.womenngo.org.yu/publikacije-azc/femsveske/
FS_S11/BELHUKS.htm
39
Osnovni podaci o bel huks (biografija, bibliografija),
http://www.allaboutbell.com/
40
Monitka Vitig: Ona se ne ra|a kao èna, http://www.gayserbia.com/teorija/2003/03-05-27-in-memoriam-monique-wittig
41
Meri Klages: Queer teorija, www.labris.org.yu
42
Antu Sorin (Antu Soraine): Lezbijska i queer etika, Zarez,
br. 106, 2003, http://www.zarez.hr/106/temabroja3.htm
43
Citat iz predgovora Dòrdà Melija u: Filip Kor: Kemp - la`
koja govori istinu, Beograd: Rende, 2003 http://www.rende.co.yu/
kontrabunt/004_01.html
44
Vandana [iva (Vandana Shiva): Science, Nature, and
Gender, u: Ann Garry and Marilyn Pearsall (ed.): Women,
Knowledge, and Reality (Explorations in Feminst Philosophy), New
York & London: Routledge, 1996, str. 265-285
45
Branka Gali} i Marija Geiger: Valorizacija ènskog: rodni aspekti
odnosa spram okoli{a, Sociologijska ekologija, br. 4, 2006, (339-353), str. 353
134
46
Dona Haravej: Manifest kiborga, @enske studije, br. 2-3, 1995,
http://www.womenngo.org.yu/sajt/sajt/izdanja/zenske_studije/zs_s2/
kibor.html
47
Naziv originala: Bill Ashhroft, Gareth Griffith and Helen
Tiffin (ed.): The Empire Writes Back: Theory and practice in postcolonial literatures, London & New York: Routledge, 1989
48
En Mek Klintok: Genealogija imperijalizma, Tre}i program, br. 125-126, 2005, (130-161), str. 134
49
Ibidem, str. 143
50
ândra Mohanti: "Pod pogledom Zapada: feministi~ko
u~enje i kolonijalni diskursi" i "Ponovno promi{ljanje "Pod
pogledom Zapada": feministi~ka solidarnost i antikapitalisti~ke
borbe", Tre}i program, navedeno izdanje, (161-192), (205-243)
51
Aiva Ong: "Kolonijalizam i modernost: feministi~ke reprezentacije èna u nezapadnim dru{tvim", Tre}i program, navedeno izdanje, (192-205), str. 202
135
136
IV
U SOBI OGLEDALA
Filozofija vs. feminizam)
(F
Kao da smo se bojali da mislimo Drugo

u vremenu na{e vlastite misli.
-Mi{el Fuko-
137
138
@enski glas u filozofiji
Na koji na~in je danas mogu}e govoriti o odnosu filozofije i feministi~ke teorije, kad se ima u vidu pove}an
broj nau~nih radova ~iji je glavni predmet feminizam?
Kompleksnost samog feministi~kog diskursa nam
otvara razli~ite mogu}nosti. Prije svega moè se govoriti
o ènama u filozofiji. Jednostavno spomenuti njihova
imena, biografije i djela, {to se i dalje zaobilazi u
mnogim ud`benicima i priru~nicima koji daju op{te
preglede filozofije. Slijedom toga, tragati za izvorima
koji }e nam bolje osvijetliti ulogu i zna~aj rada filozofkinja i uz kriti~ki osvrt obezbijediti im mjesto koje
im pripada u istoriji filozofije. To su bile i glavne teme
filozofkinja/filozofa od {ezdesetih kada se pojavljuju
zna~ajniji broj tekstova iz feminizma, a u ovoj knjizi to
je pokazano u prvom dijelu. Druga mogu}nost jeste
govoriti o feministi~koj filozofiji kao pravcu u savremenoj filozofiji, {to se dobrim dijelom poklapa sa
savremenim feministi~kim teorijama i {to je dijelom
predstavljeno u prethodnom dijelu knjige. Tre}a mogu}nost je sagledati na~in na koji se savremeni filozofi i filozofkinje bave ovim temama i koja su pitanja feminizma
jo{ uvijek sporna za filozofiju. Tu se otvara niz debata
koji se mogu vezati za odre|ene filozofske discipline,
ali i na liniji anglosaksonska kontinentalna filozofija.
139
Do prije tri decenije u akademskim krugovima su se

mogli i osporavati feministi~ke teme unutar filozofije,
ali sa razvojem ènskih/rodnih studija to postaje dio
savremenog filozofskog mi{ljenja. Ilustracije radi moèmo
spomenuti podatke za broj ~lanaka uvedenih u Filozofski
indeks u SAD pod klju~nom rje~ju feminizam do
1973. godine mogla su se na}i samo tri teksta, 1973. bilo
je deset tekstova, u narednih {est godina 109, u periodu
od 1981. do 1990. godine 718 tekstova, a od tada do 2002.
godine biljeì se 2.058 tekstova.1 Da bi se suprotstavili
seksisti~kom pristupu u filozofiji i u okviru filozofskih
programa na univerzitetima u SAD, 1972. je osnovano
Dru{tvo èna u filozofiji (Society for Women in
Philosophy, SWIP). U prvom planu je bilo organizovano
okupljanje filozofkinja i omogu}avanje direktne podr{ke
u {kolovanju. Kako bi se razvijala me|unarodna saradnja
dvije godine kasnije osnovano je i Me|unarodno udruènje feministi~kih filozofa/filozofkinja (International
Association of Feminist Philosophers, IAPh), a sjedi{te
organizacije je u Njema~koj. Ciljevi ove organizacije su:
promovisanje komunikacije i saradnje me|u filozofkinjama, novi pristup filozofskim temama u svjetlu feministi~ke kritike, pobolj{anje poloàja èna koje se na i
izvan univerziteta bave filozofijom, te ja~anje svijesti o
diskriminacija filozofkinja u pro{losti i poticanje njihovog rada danas.2 âsopis za feministi~ku filozofiju
Hipatija (Hypathia) osnovan je 1986. godine.3 Iako je
jedna èna @ana Her{ 1968. godine osnovala i vodila
Odsjek za filozofiju pri UNESCO-u, tek ove godine na
Me|unarodni dan èna pokrenuta je inicijativa za formiranje Me|unarodne mreè filozofkinja (International
Network of Women Philosophers).
140
U op{tim pregledima istorije filozofije autori i urednici

te{ko se odlu~uju da uklju~e filozofkinje, zbog toga
feministi~ke teoreti~arke naj~e{}e daju izdvojene
prikaze ènske istorije filozofije, ~ime se zapravo na
bolji na~i pokazuje ono isklju~eno i pre}utano. Pristupi
i broj filozofkinja koje se uvr{tavaju u ovakve preglede
razlikuju se uglavnom u zavisnosti od usmjerenja
samih autorki. Tako, na primjer, njema~ka teoreti~arka
Rut Hagengruber izdvaja 15 filozofkinja od Hipatije
do Hane Arent. Ameri~ka teoreti~arka Meri Elen Vajt
spominje 16 filozofkinja iz klasi~nog doba, 17 iz perioda
500. do 1600. godine i 30 u periodu od 1600. do 1900.
godine. Ingeborg Glajhauf }e prikazati ìvot i djelo 44
filozofkinje od antike do savremenog doba. Ursula
Mejer i Hajdemari Benet-Fale sredinom 90-tih
napisale su Leksikon filozofkinja u kome su podaci za
vi{e od 200 filozofkinja od antike do kraja 20. vijeka.
@enske istorije filozofije pi{u se tek u posljednje
dvije i po decenije, a kako u predgovoru kaù
prire|iva~ice navedenog Leksikona i danas studenti i
studentkinje na fakultetima humanisti~kih nauka u
Njema~koj ~esto postavljaju pitanje: Ima li uop{te
filozofkinja?4 Dok u ranijim vremenima govorimo o
ènama koje su se bavile razli~itim temama iz filozofije a
manje feminizmom, u pro{lom vijeku prevladavaju one
koje se mogu prije svrstati u feministi~ke filozofkinje ili
~ak vi{e feministi~ke teoreti~arke koje dobro poznaju
filozofiju. Govoriti o ènama unutar filozofije i dalje
izaziva otpore, a {to je o~ekivano, jer feministi~ko
preispitivanje istorije filozofije samo po sebi je radikalno i
ru{i mit da jedino mu{karci mogu da se bave filozofijom,
nagla{ava [arlota Vit.5 Tuma~enje klasi~nih filozofskih
141
djela sa stanovi{ta feminizma zna~ilo je razbijanje

kanona, a {to uslovljava da dobar dio filozofa danas
odbija bilo kakav pristup feministi~kim tekstovima
smatraju}i to neprimjerenim za filozofiju. Radikalne
feministi~ke filozofkinje izazivaju jo{ ve}e reakcije
tradicionalista tvrde}i da je neophodno ponovo interpretirati cjelokupnu filozofiju, jer su svi osnovni filozofski pojmovi samo prividno univerzalni. Ovakvi krajnji stavovi izazivaju sporove i me|u samih feministkinjama, ali njihov rad pokazuju se va`nim za savremenu
filozofiju iz dva razloga: one su ustanovile da rod jeste
vezan za centralne norme filozofije i time doprinijeli
boljem razumijevanju filozofske tradicije i otvorili su
nove puteve za raspravu o razumu/umu i objektivitetu.6
Dio teoreti~arki osje}a previ{e ograni~enja u stalnim
sporovima sa akademskim filozofima, te smatraju da
im filozofija ograni~ava polje djelovanja i odmi~u se od
tih zadatih okvira. Tako, na primjer, u jednom od svojih skora{njih tekstova Dùdit Batler kaè: Pi{em ovaj
esej kao osoba koja je nekad bila {kolovana u historiji
filozofije, mada sada pi{em ~e{}e u interdisciplinarnim
kontekstima u kojima se to {kolovanje, onakvo kakvo
je bilo, pojavljuje jedino u prelomljenom obli~ju.7
Kritiku tradicionalne akademske filozofije iz feministi~kog ugla moèmo sagledati kroz pristupe feministkinja osnovnim temama u filozofskim disciplinama.
Raznolikost metodolo{kog pristupa koju nudi sama
filozofija vi|ena je kao prednost, tako da nema jedinstvene metodologije u feministi~koj teoriji. Dènis Molton
kritikuje metodu protivnika dominantnu u analiti~koj
filozofiji u kojoj je jedino bitno da su teorije potpuno
suprostavljene jedna drugoj, tako da odbrana vlastitih
142
stavova ili kritikovanje tu|ih podrazumijeva i agresivnost. Umjesto da iz obostrane kritike dobija i jedna i
druga strana, kori{}enje ove metode ~esto ima suprotan
rezultat: u~esnici/e u debati se zadràvaju samo na
analizi pojedinosti izvan konteksta, beskopromisno
zadràvaju svoju poziciju i gube osje}aj za objektivnost.
Alternativa paradigmi protivnika, po Moltonovoj,
moè biti ponovno vra}anje na preispitivanja snage
samih argumenata i uvaàvanje razli~itosti iskustva.8
Naomi [eman kao temu uzima sam subjekat u filozofskoj
raspravi postavljaju}i pitanje: ko je on/ona koji/koja
filozofira? Time se ponovo pokazuje neizbje`nost roda,
~ime se otvara pitanje o potrebi druga~ije definisanja
subjekta, normi i na~ina zasnivanja nauka.9 Prema
Merilin Fraj, uvaàvaju}i raznolikost ènskog iskustva
moè se govoriti o stvaranju novih mreà zna~enja i
formiranju obrazaca koji ne bi bili jednom utvr|ena
forma ve} proces u kome otkrivamo, prepoznajemo i
kreiramo nove na~ine promi{ljanja svijeta i nas samih.
Te`nja ka prihvatanju razli~itosti donosi i nova pitanja,
kao na primjer: Ako se svjetski projekat pisanja feministi~ke teorije nije sru{io pod enormnom raznoliko{}u ènskih iskustava i percepcija, ve} je u stvari
zahtjevao razlike i mnogostrukost, za{to nam onda razlike
zadaju tolike probleme?10 Zapravo va`nije od traènja
uzroka jeste nastojanje da ovu situaciju prevazi|emo, a
to feministi~ke teoreti~arke mogu u~initi tako {to se }e
nau~iti da ~uju i raspoznaju razli~ite glasove i odrede
se prema njima. Jedan druga~iji glas je bel huks koja se
odlu~uje da promi{lja radikalno, sa margina, oslu{kuju}i i
sama druge glasove, daleko od sigurnosti centra.
Smjestila sam se na marginu. Pravim razliku izme|u
143
marginalnost koja je nametnuta od opresivnih struktura

i marginalnosti koju neko bira kao stranu otpora kao
mjesto radikalne otvorenosti i mogu}nosti.(...) Mi
dolazimo do ovog prostora kroz patnju i bol, kroz
borbu.11 Kontroverze unutar metodolo{kih pitanja u
ve}oj mjeri se isti~u u anglo-saksonskoj filozofiji, a
feminstkinje dalje insistiraju na vezi izme|u teorijskog
polazi{ta i stvaranja promjene u dru{tvu. U epistemologiji i filozofiji nauka polazi se od klju~nog pitanja:
moèmo li govoriti o objektivnosti nauka? Jo{ je
Tomas Kun svojim djelom Struktura nau~nih revolucija
(1962) razbio mit po kome je nauka stalna progresivna
akumulacija nauka, te je ustvrdio suprotno da je rije~
o prekidima, poku{ajima i naglasio da je promjena paradigmi jedna od glavnih karakteristika nauke. Paralelno
s njim sumnju u objektivno znanje isti~e i austrijski
filozof Paul Fejerabend, posebno u djelu Protiv metode
(1975). Feminsti~kim filozofkinjama ovo je bilo osnovno
polazi{te, a naro~it doprinos temi daje Sandra Harding.
Ova teoreti~arka navodi tri glavna procesa koja
izgra|uju i proizvode vladaju}i nau~ni i dru{tveni sistem.
To je dihotomija, zasnovana na patrijarhalnom dualizmu
koje zanemaruje spefi~nosti ènske spoznaje. Iz ove
dihotomije proizlazi nau~no djelovanje u kome se
ogleda potla~ivanje èna, a to dalje vodi ka stvaranju
identiteta potla~enih. Po Hardingovoj pet je oblasti
istraìvanja koje zahtjevaju posebnu pa`nju, a na prvom
mjestu je analiza poloàja nau~nica i njihovog rada,
gdje se pokazuje preslikana situacija iz dru{tva koje
vu~e korijene iz patrijahalizma. Veoma je bitno ustanoviti zloupotrebe biologije i dru{tvenih nauka za ra~un
seksizma i rasizma, a izbor predmeta i na~ina istraìvanja
144
pokazuje tako|e u kojoj mjeri prevladava mu{ka dominacija. êtvrto bi bilo kori{}enje feministi~ke kritike
knjièvnosti i psihoanalize kako bi se u potpunosti
razotkrio seksizam i u na~nom polju. Istraìvanje odnosa
izme|u teorije saznanja i metafizike, kao i analiza
dru{tvenog iskustva jesu peta oblast va`na za feministi~ku epistemologiju i filozofiju nauke.12 Ontologija,
kao jedna od glavnih i najstarijih filozofskih disciplina,
ne ostaje izvan zanimanja feministi~kih filozofkinja.
Julia Kristeva polaze}i od lingvistike i psihoanalize
defini{e pojam intertekstualnosti na utvr|ivanju
veze izme|u jezi~kih znakova i njihove dinamike, te
nas vodi ka polju umjetnosti i feminizma.13 U eseju @ensko
vrijeme (1979) pi{e o èni sagledavaju}i vezu vremena i
simbola, istovremeno se suprotstavlja vladaju}em feministi~kom zahtjevu da se istakne specifi~no ènsko
obilje`je, te tvrdi da nema jasno odre|enog identiteta
ène. Ocrtavaju}i sliku loma unutar nekada{njih socijalisti~kih zemalja (iz jedne od njih i sama dolazi) na
primjeru èna i ènskih pokreta, iskazuje stav o odre|enju
identiteta. Kristeva nije za isklju~ivost, ve} radije govori o
demistifikaciji problematike difference i potrebi da se
iza|e izvan okvira puke suprotstavljenosti polova.14
S obzirom na va`nost odràvanja veze pokreta i
teorije, te konkretnog djelovanja u dru{tvu zna~ajne
priloge feministi~koj teorije stiù iz filozofije politike i
filozofije prava. Najve}i dio filozofkinja isticanje
ènskog vide kao politi~ko, tako da je te{ko praviti
stroga razgrani~enja po disciplinama, ali ovdje se mogu
navesti teoreti~arke koje su po svom glavnom usmjerenju
filozofkinje politike i prava. Ovdje }e biti spomenute
dvije predstavnice, jedna analizom pro{log, a druga
145
utopijskim govorom u budu}nosti prikazuju razli~ite

na~ina promi{ljanja ove teme. Kerol Pejtmen najvi{e
se bavi teorijom demokratije, a osnova njenog rada je
kritika tradicionalne liberalne teorije. U knjizi Polni
ugovor (1988) analizira klasi~no i moderno odre|enje
patrijarhata. Polazi od teorija dru{tvenog ugovora i
nagla{ava da ako je rije~ o pri~i o slobodi, onda bi
ove teorije morale biti na sasvim suprotnoj strani od
patrijarhata. Stvar je u tome, da se u dru{tvenom ugovoru zadràva polni ugovor, jer i svi glavni predstavnici ove teorije, uz izuzetak Tomasa Hobsa, ne ulaze u
analizu bra~nog prava. Tako èna nastavlja ìvjeti u
pot~injenosti, ~ime se pokazuje da gra|anska sloboda
nema stvarnu ve} samo formalnu univerzalnost, jer se ne
odnosi na sve gra|ane/gra|anke u dru{tvu. Mogu se
izdvojiti bar dva razloga, koji omogu}avaju da patrijarhat i danas opstaje. Jedan od njih je, {to se vidi u
klasi~nom smislu kao vladavina o~eva, pa se smatra
prevazi|enim u modernoj dràvi. Drugi razlog je, {to
se o slobodi raspravlja u vezi sa javnom sferom, a privatna
sfera ostaje i dalje sakrivena. Pejtmenova nagla{ava da
se patrijarhalno ne zasniva samo na mo}noj figuri oca,
ve} svoju dugovje~nost moè zahvaliti bratstvu (sinovi,
bra}a), koje se ~esto kroz istoriju prikazivalo u
razli~itim savezima, grupama, javnim i tajnim udruènjima. Da patrijahalna struktura opstaje i danas lako se
moè vidjeti na primjeru prostitucije i zalaganja za
slobodni ugovor. Zagovornici patrijarhalnog ulaze na
polje feministi~kog traè}i legalizovanje prostitucije kao
ugovornog (radnog) odnosa, pri ~emu se to opravdava
pove}anim seksualnim potrebama mu{karaca (koje ne
mogu zadovoljiti u potpunosti u braku) i potrebi dijela
146
ènske populacije da na taj na~in zaradi novac. Govori

se i o slobodnoj ljubavi, a da se istovremeno traì
zadràvanje polnog ugovora i klasi~nog braka {to je u
suprotnosti. Bez obzira {to se ~ini da se zagovornici
ugovornih odnosa ove vrste zalaù za prava prostitutki, i
dalje je mu{karac taj koji se veli~a kao korisnik, a èna
ona koja biva ponièna, iako u tom ugovorenom
odnosu u~estvuju oboje. K. Pejtmen zaklju~uje da se
feministi~ke teoreti~arke na bave dovoljno paradoksima
i protivre~nostima koje postoje u vezi sa uklju~ivanjem
ène u gra|ansko dru{tvo. Ona je protiv negiranja
polne razlike, jer ène jo{ nisu dovoljno razmotrile u
kojoj su mjeri bile i jo{ su isklju~ene iz dru{tva i od
samih sebe, te se moraju i dalje zalagati za uklju~ivanje u
dru{tvo, kako bi se poni{tili patrijarhalni obrasci koji
opstaju u transformisanim oblicima.15 U zbirci eseja
@enski nered: demokratija, feminizam i politi~ka teorija
(1989) Pejtmenova nastavlja da ukazuje na najva`nije
probleme s kojima se suo~avaju ène u savremenim
demokratskim dràvama. U prvom planu je vra}anje
na patrijarhalno (ne)tuma~enje prirode i kulture, privatne
i javne sfere, na ~emu se i dalje temelji neravnopravnost èna. Pejtmenova nas podsje}a ponovo na
neke od klasi~nih filozofskih tekstova daju}i novu
analizu iz feministi~kog ugla, te razmatra pitanje
pravde, politi~ke obaveze, dràvu blagostanja. @ene su
te koje ru{e ve} utvr|ene koncepte demokratskog, jer
ono izvorno ne pita za njih. Njihov svijet je nered, jer
ga tako i dalje vide mu{karci. One dolaze iz nekog drugog
svijeta, one su dio nepredvidljive prirode, one mogu da
prave red jedino u ku}i (privatnoj sferi). Red u dru{tvu
odràva se dok postoji pre}utni ènski pristanak na
147
postoje}e stanje. Pejtmenova nagla{ava da se teoreti~ari

politike, a ne samo feministi~ke teoreti~arke, moraju
baviti i pitanjima koja su do sada zanemarivali kao {to
su brak i privatna sfera. Ta kritika postavlja neka neugodna i ~esto zbunjuju}a pitanja, no pitanja s kojima
se moramo su~eliti èlimo li da demokracija bude
vi{e od obi~nog mu{kog kluba i da se pred patrijarhalnu
strukturu liberalno-demokratske dràve postavi izazov.16
Drusila Kornel polazi od toga, da jo{ uvijek kao
dru{tvo nismo u mogu}nosti govoriti o ostvarivosti
"su{tinskog prava li~nosti" i zato treba da teìmo
imaginarnom domenu koji ozna~ava slobodu koja
nas upu}uje ka ostvarenju ovog prava. Imaginarni
domen je prostor kao da u kojem zami{ljamo ko
bismo mogli biti kad bismo sebe postavili kao sopstveni cilj i sebe potvrdili kao sopstvenu li~nost.17 Ona
stalno podvla~i da je svjesna da sa imaginarnim domenom
ostaje pri utopijskom, ali upravo to je ono {to odràva
"kriti~ku o{trinu" i navodi nas nova potpuna druga~ija
rje{enja iznad rigidnog utvr|ivanja rodnog identiteta.
Uvijek treba teìti ka svome prostoru, onako kako nas
je upu}ivala Virdìnija Vulf. Na koji na~in je èna ostvarivala prava tek formalno i da ona uvijek mogu biti i
uskra}ena pokazuje na primjeru socijalisti~kih dràva,
ali i zapadnih demokratija koje na razli~ite na~in usporavaju oslobo|enje ène. U feministi~kom politi~kom
programu prvenstveno je bitno da se naglasi da polna
sloboda predstavlja sposobnost da se oslobodimo pritiska
rodne forme i time, kako sama autorka kaè, suprotstavlja se shvatanjima mejnstrim feministi~kih pravnih
analiti~arki18. Njena teorija ide slijedom Kantove
politi~ke filozofije i Rolsove teorije pravde, a polazi od
148
dva tradicionalna principa liberalizma jednakosti i

li~ne odgovornosti. Bez obzira na ostvareni napredak
jasno je da i u zapadnim demokratskim dru{tvima potpuno ostvarenje ovih principa tek ideal. Zato Kornelova
svoj rad usmjerava na razmatranje konkretnih primjera
iz pravne prakse {to je vodi ka novom promi{ljanju
porodi~nog prava, roda i polne razlike, sve to dalje
vezuje za neophodnu izmjenu u postoje}im zakonima i
potrebu pokretanja reformi. Za Kornelovu odre|ivanje sadràja pola do kojeg dolazimo nametnutim pravnim
definicijama nije put ka potpunom ukidanju dominacije
jednog pola i dostizanje slobode li~nosti. Tako ona,
osim o polu i rodu govori i o seksualizovanom bi}u.
Unutar samog feminizma velika su razmimoilaènja
i debate, a ve}inom prema razli~itim pravcima i prema
opredjeljenju za teorije odre|enih filozofa/filozofkinja.
Tako se jasna razlika o~itava na liniji analiti~ka - kontinentalna filozofija. Na ra~un promi{ljanja unutar kontinentalnog feminizma uglavnom ameri~ke feministkinje
upu}uju sljede}e kritike: da je apoliti~ne prirode, da
postoje rizici isticanja razlike i da su teorije izuzetno
kompleksne. Zanemarivanje prakse na ra~un teorije i
odmak od aktivnog uklju~ivanja u politi~ku sferu jeste
za pojedine feminstkinje zaobilaènje onog su{tinskog
u ènskom pokretu, a to je osmi{ljavanje prave strategije
i politi~kih ciljeva va`nih za ìvot èna. Pretjerano insistiranje na razlici moè vodi u krajnost fragmentiranja
bez kraja u ~emu se gubi i jedinstveno odre|enje kategorije ène, te se i na taj na~in odvajaju od pokreta. Tre}a
zamjerka, na liniji prethodnih, odnosi se na ezoteri~ni
karakter ovakvog na~ina bavljenja feminizmom koji
bitno suàva krug onih koji mogu da prate ove teorije.
149
S druge strane, one koje pripadaju kontinentalnoj {koli

mi{ljenja na kritiku odgovaraju da nije neophodno uvijek
jasno se odrediti za politi~ku akciju, ve} da njihove teorije
na razli~ite na~ine uti~u na otvaranje novih puteva u
feminizmu, na ~emu se poslije bazira i samo djelovanje.19
Suprotstavljanje nije uvijek potpuno, i analiti~ka i kontinentalna feministi~ka filozofija dodirne ta~ke pronalaze
oko samih tema kojima se podjednako bave, a to su
rod i pol, socijalna pravda i psihoanaliti~ka teorija. êste
debate me|u feministkinjama jesu i prema tome, da li
se zalaù ili su protiv teorija odre|enih filozofa, a primjere
uglavnom pronalazimo u vezi sa postmodernom filozofijom za i protiv Fuokoa, Deride, Deleza,... Tako,
na primjer, Elizabet Gros ukazuje na izja{njavanja onih
koji su protiv postmodernih teorija i Deridih stavova
kao {to je Rozi Brajdoti i onih koji su za kao {to su
Drusila Kornel, Pegi Kaufman, Gajatri Spivak. Razvijanje
ovih debata moè usloviti postavljanje pitanja kao {to
su: Da li je raspra izme|u feministica i njihovih
(mu{kih) teoreti~ara na ~ijem putu grade svoju teoriju
samo rasprava unutar porodice, za razliku od temeljnih,
javnih sporova u kojima glavnu rije~ vode mu{karci
(primjerice Habermas vs Foucault, Taylor vs Rawls)?20
Grosova se umjesto za raspravu o tim suprotstavljenostima radije zalaè za pa`ljivije ~itanje i vra}anje na
sam sadràj umjesto na formu debate.21
150
Uvod u feministi~ku filozofiju

Kako bi mogao izgledati uvod u feministi~ku filozofiju? Njema~ka filozofkinja Ursula Mejer predlaè
podjelu na tri glavne okvirne teme: kritika uma, patrijarhata i nauka; rodna razlika i feministi~ka etika. Vladaju}i
klasi~ni pojam uma u zapadnoevropskoj filozofiji
pokazuje se isklju~ivim, ima li se u vidu rod, jer zakrivaju}i se svojom univerzalno{}u prihvata tek mu{ko
odre|enje umskog u kome ènska obilje`ja ne postoje.
U kojoj mjeri je u filozofskom mi{ljenju vladaju}i
patrijarhalni obrazac ne otkriva se toliko kroz nedvosmislene stavove filozofa o ènskim (ne)sposobnostima
da dosegnu umsku spoznaju, koliko potpunim pre}utkivanjem specifi~no ènske spoznaje svijeta koja tako|e
jeste i mora biti dio tog umskog. Tri su osnovne predstave
o ènskosti i ènskom umu koje opstaju u filozofiji od
anti~kog perioda. Prvo, èna je vi|ena kao nedov{eno
i manje vrijedno ljudsko bi}e, kao nesavr{ena kopija
mu{karca. Drugo, èna se moè opisati kao nadopuna
i suprotnost mu{karcu. Tre}e, isti~e se racionalno i
subjekat koji vrijedi kao rodno neutralan.22 @ena i
ènskost su oduvijek prikazivan kao ne{to iracionalno,
pasivno, nestvarala~ko, ono nad kojom se vlada i
samim tim kao manje vrijedno bi}e. Priroda i kultura23
u naop{tijem odre|enju vide se veoma dugo u filozofskim
promi{ljanjima kao dva suprotstavljena pola, pri ~emu
je priroda-èna objekat, a kultura-mu{karac subjekat.
@ena moè biti predstavljena jedino kao tijelo kao
plodnost, dok je mu{karac taj koji gradi umsko, koji
vlada umom. U kritici uma u feministi~koj filozofiji
isti~e se pozitivni karakter odnosa ène i prirode kao i
151
zna~aj tijela za govor o subjektu, a {to je suprotno

tradicionalnim filozofskim teorijama. Univerzalizam
uma pokazuje se kao la`no univerzalan, jer se izgra|uje
na temelju maskulino konstituisanog uma. Tako dolazimo
i do neutralnosti subjekta koji podrazumijeva odre|enje
~ovjeka bitno suèno i poistovje}eno samo sa mu{kim
rodom. Feministi~ke teoreti~arke ne zaustavljaju se
samo na kritici patrijarhalno utemeljenog uma ve} nastoje ponuditi odre|enja koja }e uklju~iti i do sada
isklju~eno. Dio autorki mogu}e altenative pronalaze u
predpojmovnom, arhai~nom, druge govore o otvorenom
umu koji sjedinjuje mi{ljenje i osje}anja, tre}e o specifi~no ènskom na~inu promi{ljanja.24 Feministi~ka kritika
uma pro{iruje se na kritku temelja nauka, koja upori{ta
za svoje tvrdnje pronalazi u marksisti~koj, psihoanaliti~koj
i poststrukturalnoj teoriji. To je glavna tema feministi~ke
epistemologije koja kritikuje binarnost, promi{ljanje u
dihotomijama, u kome od dvije ponu|ene mogu}nosti
uvijek je jedna dominira i time ima mo}. Osnovno
pitanje glasi: da li onda saznanja i tuma~enja koje nam
daju nauke mogu vrijediti kao objektivna? Odgovor je negativan i postavlja se zahtjev za promjenom na~ina saznavanja, a te promjene je mogu}e ostvariti uz izmjenu politike zapo{ljavanja u nau~nim oblastima, izbor tema nau~nog istraìvanja i kritiku androcentri~ne metodologije25.
Druga klju~na tema feministi~ke filozofije je debata
o rodnoj razlici. Na jednoj strani su teoreti~arke koje o
razlici govore kao ~vsto uspostavljenom realitetu i da
upravo iz razlikovanja treba graditi kritiku tradicionalne filozofije. Ono {to je va`no u ovom odnosu jeste
to da se feministi~ka ideja rodne razlike ne poistovje}uje
sa patrijarhalnim pojmom razlike. Dok se patrijarhat
152
identifikuje sa nejednako{}u, suprotno{}u i dualizmom,

razlika u feministi~kom smislu nije hijerarhijski strukturisana. Ona je neidolo{ka, ona ne procjenjuje i ne
ugroàva autonomiju oba dijela iz kojih se sastoji.26
Najpoznatije filozofkinje koje zastupaju rodno razlikovanje su Lis Irigaraj, Rozi Brajdoti, Elizabet Gros.
Jedna od teorija o razlici, ne samo me|u rodovima,
koja je imala uticaja u evropskom feminizmu, jeste i
ona koju donose italijanske feminstkinje okupljene u
grupu Diotima, osnovanu 1984. godine. Jedna od
osniva~ica Luiza Murano dala je pojam affidamento
(povjerenje, povjeravanje), kojim se èli prikazati
obrazovanje ènskog subjektiviteta27, a kako ozna~ava
rodnu razliku, tako se odnosi i na razliku me|u
ènama. Potpuno suprotno gledi{te je da rodna, ali i
polna, razlika postoji tek kao uspostavljena, izvedena i
da nije unaprijed odre|ena, ve} je u potpunosti konstruisana. Gledi{te koje se ~ini sli~nim razlici pol/rod ide
dalje od toga i dovodi u pitanje samu materijalnost i
tjelesnost kao strogo definisanu.
Tre}a glavna tema bi bila feministi~ka etika koja
treba, prije svega, da u~ini vidljivom opresiju nad ènama.
Ova etika ne moè biti utopisti~ka, ve} povezana sa
politi~kim, a unutar ènske populacije ne smije se
svesti na obja{njavanje i analizu potla~ivanja i iskustva
samo bijelih èna srednje klase.28 Baviti se etikom,
prema Mejerovoj, za feminiskinje zna~i uklju~iti se u
raspravu o konkretnom Drugom, razmatrati filozofiju
prijateljstva i solidarnosti, kao i pitanje materinstva.
Dènis Rejmond u svojim radovima upravo isti~e temu
prijateljstva me|u ènama koje im pomaè da, kroz
izgradnju mreè podr{ke unutar svog specifi~no
153
ènskog svijeta, na pravi na~in promi{ljaju o svojoj

ezgistenciji. Naro~ito je to bilo va`no u istorijskim periodima otvorenog patrijarhalnog potla~ivanja èna, ali i
danas kada se ène suo~avaju sa promjena koje im
donosi emancipacija. Rejmondova navodi tri glavna
aspekta ènskog prijateljstva: pa`ljivost, strast, svjetovnost i sre}u. Prijateljstvo je to koje omogu}ava integritet
mi{ljenja i djelovanja, teorije i prakse kako za svaku
pojedinu ènu, tako i za ènski pokret.29 Nensi ôdorov,
Nel Nodings i Sara Rudik u okviru feministi~ke etike u
prvi plan stavljaju materinstvo i brigu za drugog.30
Osnovno pitanje je na koji na~in èna moè biti i
majka, a da ta druga uloga ne bude ono {to }e je u potpunosti odre|ivati. Dok su u ranijim feministi~kim analizama majka i materinska funkcija sagledavane kao
potencijalno suprotstavljanje interesima ène, utoliko
{to je prinudna heteroseksualnost od toga stvorila dru{tvenu sudbinu svih èna, u skorijim feministi~kim ~itanjima
materinske funkcije naglasak je stavljen na dvostruku
vezu pitanja materinstva. Materinstvo se sagledava i
kao jedan od stubova patrijarhalne dominacije nad
ènama i kao jedno od upori{ta ènskog identiteta.31
Ne{to druga~iji pristup uvodu u feministi~ku filozofiju bi mogao biti onaj koji nudi Nensi Tuana, rije~ je
o analizi ène i ènskosti u glavnim zapadnoevropskim
filozofskim konceptima. Polazi od razobli~avanja univerzalnih kategorija kao isklju~uju}ih i nagla{ava da
ènsko ~itanje filozofskih tekstova uvijek za sobom
povla~i i pitanje: da li ène mogu da se vide kao dio tih
kategorija? Govoriti racionalno, podrazumijeva govornika, njega, ~ovjeka. Feminino se ne isklju~uje, samo
maskulino prevladava i pokriva i sve praznine o kojima
154
se }uti. Dovoljno je da ona ipak postavi pitanje i

mnogo {ta se ~ini druga~ije. Progovoriti i postaviti
pitanje, to je najteè za ènu u filozofiji, a filozofija po
prirodi je takva da zahtijeva govor i pitanja. Problem je
samo {to se pretpostavljalo da su filozofi uvijek i
obi~no mu{karci. Suo~avanje sa pre}utanim pitanjima
na isti na~in poga|a filozofkinje. Tako N. Tuana pi{e:
Problemi ènskog ~itanje filozofije poja~avaju se
kada se razgovor usmjeri prema èni. Ona ne sumnja
da je subjekt diskursa, ali ne moè prepoznati sebe u
onome {to ~ita.32 Ne{to sli~no moèmo pro~itati i na
drugom jeziku i od autorke sa drugog kontinenta:
pre{utno [se] pretpostavljalo da spol i rod nisu bitni
ljudski atributi, te da su stoga irelevanti za filozofiju
koja postavlja i traì odgovor na temeljna pitanja
bitka, istine, ljepote i dobrote. Otvorena mizoginijska
mjesta kanonskih teoreti~ara su pre{utkivana, jer se
pretpostavljalo da su ona puki dodaci koji se mogu
ispustiti u istraìvanju glavnine smisla i karaktera teorije.33 @ena tako uvijek i iznova u susretu i sa filozofskim
i nau~nim i umjetni~kim i svakodnevnim osje}a i vidi sebe
kao Drugo, jer joj je tako nametano i ona je prihvatala.
Uputiti li se u detaljno ~itanje kanonske filozofije bez
ograda koje su postavljali i postavljaju akademski filozofski tekstovi, to za nju zna~i htjenje da se vidi ono {to se
nije htjelo vidjeti. U filozofiji su rodne predrasude
inkorporirane duboko u teorije i njihove centralne kategorije i daleko va`nije je to istaknuti, nego se baviti
otvorenim ispoljavanjem mizoginije. Tako N. Tuana
bira najuticajnije filozofe i njihova djela da prikaè
neosjetljivost za rodno i nastoji objasniti te skrivene mehanizme isklju~ivanja. Istovremeno, nagla{ava i va`nost
155
pojedinih teorija koje su vodile ka novim promi{ljanjima, a koje ne treba odbacitivati u potpunosti.
Cilj autorke nije jednostavno odbacivanje teorija,
niti njihovo ispravljanje, ve} te`nja da se po prvi put
i iz feministi~kog ugla pristupi filozofiji. O ènama, kao
slabijem, drugom polu govori analiziraju}i klasi~ne
tekstove Platona i Aristotela kao {to su Timaj,
Dràva, O du{i, Nikomahova etika. Ve} je ustaljeno da se
govori o Platonu kao prvom feministi~kom filozofu
s obzirom na njegovo prikazivanje èna u Dràvi, gdje
ènska uloga nije ograni~ena samo na reprodukciju. S
druge strane, Aristotel sasvim jasno nagla{ava da su
ène inferiorne i da su tek dio doma}instva i pripadaju
gospodaru kao i robovi. Dalja analiza pokazuje da su
Platon i Aristotel ipak saglasni da èna nije sposobna
za mi{ljenje, jer i Platon u drugim svojim djelima pravi
razliku izme|u ènske i mu{ke du{e. Aristotel po~inje
od slabosti zasnovane na biolo{koj osnovi. Platonove
predrasude o rodu nisu dodatak teoriji, koji se moè
jednostavno isje}i. To je integralni dio njegove
metafizike.34 Ljudsko bi}e u djelima anti~kih filozofa,
uprkos razlikama, ispostavlja se ipak je isklju~ivo
mu{karac. O tome kako je razum odlika mu{araca i
osje}anja glavna karakteristika èna, te kako osje}anja nisu dostojna filozofskog razmatranja, N.
Tuana pokazuje na primjeru Pravila za upravljanje
umom Rene Dekarta i teksta Emil ili o obrazovanju
@an-@ak Rusoa. Ako je razum karakteristi~no mu{ki,
a emocije ènske, nije potrebno govoriti o Drugoj da bi
je isklju~ili, dovoljno je zanemariti govor o emocijama.
S druge strane, i ako se osje}anja prikaù u filozofskim
djelima to }e se opet pokazati kao rodno isklju~ivo {to
156
se vidi na primjeru Rusoa. Kako je mogu}e druga~ije

~itati kanonske tekstove o moralu, u knjizi se prikazuje
na Metafizici morala Imanuela Kanta i Istraìvanjima o
principima morala Dejvida Hjuma. Dok Hjum vidi
ènske uro|ene osobine kao prepreku njenom moralnom
djelovanju, Kant isklju~uje ènu iz oblasti morala ne
zbog njene prirode, ve} zbog ubje|enja da je razvoj
ènskih racionalnih sposobnosti moè biti smetnja
razvoju morala mu{karca.35 Da je èna svedena na
egzistenciju u privatnoj sferi i samim tim zaobi|ena i u
filozofiji i nauci i u dràvi autorka pokazuje na tekstovima Dòna Loka i Georga V. F. Hegela. Iako bitno
razli~iti po na~inu filozofiranja i stavovima koje iznose,
oba filozofa u ve}oj ili manjoj mjeri zadràvaju se na
pozicijama svojih prethodnika. Kod Hegela je jasno
nagla{ena uloga ène u porodici i time njena manja vrijednost u odnosu na mu{karca: Po{to je pojedinac
stvaran i supstancijalan samo kao gra|anin, to on, ~im
nije gra|anin, te pripada samo porodici, predstavlja
samo nestvarnu, besr`nu senku.36 Lok kao predstavnik liberalne teorije isti~e individualnu slobodu i
jednakost svih, ali i dalje podrazumijeva da je zadatak
ène da brine o muù i djeci i da ona ostaje izvan
u~e{}a u vlasti, jer je same biolo{ke karakteristike
odre|uju kao takvu. N. Tuana ukazuje na jedan od
na~ina ènskog ~itanja klasi~nih filozofskih tekstova
nagla{avaju}i da je to tek po~etak novog tuma~enja
filozofije koje predstavlja izazov i za filozofe/filozofkinje
i feministi~ke teoreti~are/teoreti~arke.
Jo{ jedan od mogu}ih pristupa feministi~koj filozofiji
je i promi{ljanje o fenomenima dominacije i opresije s
obzirom na rod. Sandra Li Bartki, prikazuju razli~ite
157
teme kojima se bavila tokom petnaestogodi{njeg perioda,

~ime oslikava i glavna pitanja feminizma u SAD od
sredine 70-tih godina. Bartkijeva pi{e o feministi~koj
svijesti, psiholo{koj opresiji, otu|enju, pahtrijarhalnoj
mo}i, sramu. U prvom redu govori o promjeni svijesti
èna u pogledu vlastitog poloàja u privatnom ìvotu i
dru{tvu, {to dio feministkinja smatra kao osnovu od
koje treba i po~eti. Svaka èna, da bi na pravi na~in
sagledala poziciju èna uop{te, mora sama pro}i transformaciju i na osnovnu svog ìvotnog iskustva usmjeravati svoje djelovanje i tek onda pristupati teoriji.
Mijenja se prvo pona{anje, a paralelno s tim odvija se i
promjena u svijesti, S. L. Bartki kaè: postati feministkinja zna~i razvijati radikalno promijenjenu svijest
o sebi, o drugima o onome, {to u nedostatku boljeg termina, nazivam socijalna realnost.37 Polaze}i od
glavnih termina marksizma o dru{tvenoj promjeni, kao
dijalekti~ki sagledava odnos svijesti i konkretnih uslova
na primjeru èna. Ono {to udruùje ène, ono {to im
daje snagu i usmjerava aktivnosti u razli~itim ènskim
organizacijama je to, da je èna `rtva sistema ili mu{karca.
To moè biti poticaj na djelovanje, ali ène moraju da
odu korak dalje, jer dok god sebe vide samo kao `rtve,
one tako i ìve. Svijest o viktimizaciji je ono {to ène
moè navesti da prepoznaju {ta ih ugroàva i da osmisle
na~ine borbe protiv toga. Biti svjesna sebe kao ène
zna~i ne trpjeti i ne pre}utkivati bilo kakav oblik
diskriminacije. Isto tako, ne pre}utati ono {to je vi|eno
i {to je o~igledno, a ne èli se jasno i glasno re}i. Na
drugoj strani je sama ènska reakcija na sve to, koja
treba iza}i izvan zadatih mu{kih obrazaca, a pri tom
sa~uvati ono ènsko. Sve ovo vodi konfuziji iz koje se
158
te{ko izlazi. Biti nesigurna u vlastita odre|enja donosi

te{ko}u oko odluke kako i protiv koga se boriti, ali
vrlo je vjerovatno da u pitanje dovodi i razumijevanje
vlastitih motiva, karakternih osobina i pobuda38.
Vrijeme (1976) kada nastaje esej pod nazivom Ka
fenomenologiji feministi~ke svijesti ukazuje nam koja su
to prva pitanja koje teoreti~arke raspravljaju u vezi
samog djelovanja, ali i onome {ta djelovanje zna~i
svakoj od njih pojedina~no, koje promjene opaàju na
vlastitoj li~nosti i na koji na~in se s tim mogu izboriti u
dru{tvu koje je jo{ uvijek dobrim dijelom seksisti~ki
obiljeèno. Kad se govori o potla~ivanju dijela populacije u prvi plan se stavlja ekonomsko i politi~ko
potla~ivanje, koje i jeste najizraènije i djeluje najja~e.
U drugom planu ostaje psiholo{ka opresija koja je
tako|e sistematska i institucionalizovana, kao i
prethodna dva oblika. Osoba koja neprekidno ubje|ivana
da je inferiorna, na kraju se tako i osje}a, gubi samopouzdanje, sumnja u samu sebe i povla~i se, ~ime
zapravo jo{ jednom postaje `rtva, i to od same sebe.
Situacije se ~ini nerje{ivom, ako i jesu usvojeni zakoni
kojima se zvani~no borimo protiv diskriminacije, ostaju
predrasude i stereotipi koji daleko vi{e djeluju u svakodnevnom ìvotu. Onaj/ona koji je optere}en predrasudama sigurno ne}e htjeti saslu{ati osobu (AfroAmerikanca, ènu, pripadnika/pripadnicu druge nacije)
za koju je ubje|en da je nià od njega/nje, a onaj/ona
ko se suo~ava sa mi{ljenjem koje preovladava u njegovoj/njenoj zajednici, moè po~eti na kraju i sam
vjerovati da su oni drugi u pravu. (Psiholo{ko) otu|enje
potla~enog/potla~ene time je potpuno. Jedini na~in
prevazilaènje otu|enja jednog dijela dru{tva, jeste
159
promjena svijesti i kod mu{karaca i èna koja vodi ka

humanijem dru{tvu. Ako se to ranije pokazalo na
primjeru marksisti~ke i socijalisti~ke teorije i prakse,
{to autorka ~esto napominje, svakako se moè na isti
na~in slijediti dalje od klasnog primjera. @ena moè
traìti ravnopravnost ako je u potpunosti svjesna sebe
i sigurna u vlastiti identitet, te ima snage da se odvoji
od onog {to joj se prema patrijarhalnom obrascu nudilo kao njen identitet. Kako je rije~ o onome s ~im su
ène kroz generacije ìvjele, pitanje je koliko je i njima
samim problem da se suo~e sa sobom.
U eseju Narcizam, ènskost i otu|enje Bartkijeva govori
o otu|enju ène od vlastitog tijela, a sada umjesto da
ide ka kona~nom osloba|anju to ~ini i èna sama nastavljaju}i da bude u ulozi seksualnog objekta. Ideal
ljepote koji se svakodnevno nudi sa reklamnih panoa i
oglasa u ènskim novinama sada ponovo pravi zarobljenicu od ène. @ena gubi kontrolu nad stvaranjem
vlastitog imidà, a gubljenje kontrole nad onima koji
proizvode ovaj [njoj daleki] imid` nije ni nevino ni
dobro}udno, ve} pokornost kapitalisti~kim i falocentri~kim imperativima.39 Vratiti se promi{ljanju o vlastitom tijelu izvan kozmeti~kih opsjena podrazumijeva
i promi{ljanje o vlastitoj seksualnosti koja je prethodno
sputavana patrijarhalnim. Prije}i tu granicu zna~i iza}i
iz privatnog u javnog, li~no pretvoriti u politi~ko.
Bartkijeva ovdje u prvi plan ne isti~e seksualno pona{anje ve} ide dalje, govori o podre|ivanju u sferi seksualnu ~e`nje i fantazije tragom psihoanaliti~ara/ki40, te
se pita o tome kako je uop{te mogu}e dekolonizovati
imaginaciju41. U govoru o ènskosti, o potla~ivanju koje
je duboko ukorijenjeno u li~nom, o tijelu kojim drugi
160
vladaju ne moè se izbje}i teorija Mi{ela Fukoa

(posebno u ameri~kim akademskim raspravama). Esej
Fuko, ènskost i modernizacija patrijarhalne mo}i (1988)
zasniva se razmatranju osnovnih Fukoovih stavova o
disciplinovanu tijela izloènih u Nadzirati i ka`njavati i
Istorija seksualnosti. Kad je o ènama rije~ ponovo smo
na terenu eksperata za preoblikovanje tijela u skladu
sa zatjevima modernih vremena, ali magovima imidà
koji od poze stvaraju ìvotni imid` koji povratno djeluje
na samu li~nost. Manipulatorska industrija pozerstva
ponovo zatvara put èni do vlastitog tijela. Jezik
ènskog tijela govori elokventno, }utnjom, o njenom
podre|enom statusu u hijerarhiji roda.42 Njene, samo
njene su i emocije, te se o njima ne govori u mu{kom
svijetu, ili se govori kao o ne~emu {to nije dostojno razmatranja. Otuda i osje}aj srama, izrazito ènski osje}aj
srama, u svakom trenutku kada se kr{e nepisana pravila
dru{tva koje odre|uju i kojim upravljaju najve}im
dijelom mu{karci. To je jo{ jedna od tema kojoj se
posve}uju feminstkinje. @ene su oduvijek podr{ka
mu{karcima, ali njihove emocije ostaju zatomljene.
One su te kojima je namijenjeno da se neprestano brinu
o drugima i da ih podràvaju. Svijest o sebi, vlastitoj
li~nosti, vlastitom tijelu, vlastitom razumu i osje}anjima
daje èni mogu}nost da vi{e ne glumi uloge, ve} da
bude ono {to jesu. Time se mijenja odnos mu{karaca i
èna u privatnoj sferi, {to uzdrmava dosada{nji na~in
uspostavljanja veza. Bartkijeva nagla{ava da zna da
moè o~ekivati kritike, jer }e joj zamjeriti {to pi{e o
svakodnevnom, ali njena je namjera bila da vi{e od
bavljenja teorijom ovo bude intervencija, direktni
poticaj ènama da promisle o sebi.
161
Tijelo, rod, granice: Irigaraj - Batler

Na samom po~etku Drugog pola Simon de Bovoar
}e naglasiti da jedini na~in na koji moè govoriti o èni
jeste govoriti o njoj kao o Drugome/Drugoj. Sredinom
20. vijeka nasuprot feministi~kom zalaganju da se istakne
èna i sagleda njeno istinsko mjesto i udio u istoriji i
nauci, mnogo je onih koji tvrde da nema potrebe izdvajati i nagla{avati ènsku osobenost, jer ona je naprosto
ljudsko bi}e i time su joj ve} zagarantovana odre|ena
prava. Zbog toga, Bovoarova nas upozorava na su{tinsko
pitanje: za{to onda postoji i dalje potreba da se govori o
ènama kao posebno polu? Ili njenim rije~ima: Ako
èlim da sebe defini{em, primorana sam da najpre izjavim: Ja sam èna.. Ta istina je osnova za svaku drugu
afirmaciju. Mu{karac nikada ne po~inje ne{to postavljaju}i se kao osoba odre|enog pola. Da je mu{karac, to
se samo po sebi razume. Treba imati u vidu da feministi~ka teorija do tada nije razvijena i da zapravo kompleksno predstavljanje feministi~ke problematike
imamo tek sa ovom knjigom.To samo pokazuje da se i
dalje suo~avamo s tim da èna sama sebe ne odre|uje,
ve} je unaprijed odre|ena od njega, onog koji se predstavlja kao Prvi. Pojam Drugog Bovoarova odre|uje
kritikuju}i stavove u eseju Vrijeme i Drugo filozofa
Emanuela Levinasa.43 Pojam Drugog je osnova Levinasove filozofije i on ga odre|uje daleko {ire nego {to
to isti~e de Bovoarova, ali svako treba podvu}i da
jedno od njegovih vi|enja Drugog jeste i ènskost kao
Drugo.44 Ta~nije, u njegovoj filozofiji samo najjasnije
dolazi do izraza ono {to se provla~i kroz cijelu istoriju
filozofije, a to je odre|ivanje ène kao ne~eg pasivnog,
162
kao zemlje, kao prirode, kao onog nebitnog, kao mra~nog, kao tajnog. Pojam Drugog nalazimo jo{ ranije kod
Hegela u Fenomenologiji duha u okviru ~esto interpretiranog poglavlja Gospodar i rob: jedan oblik je samostalna svest za koju je su{tina bi}a za sebe, drugi oblik
je nesamostalna svest za koju su{tina jeste ìvot ili bi}e
za neku drugu svest; ona samostalna svest je gospodar,
ova nesamostalna jeste rob.45 U ne{to izmjenjenom
zna~enju pojam Drugog se primjenjuje psihoanalizi, a
posebno je u upotrebi kod Lakana, koji tako|e pojam
preuzima od Hegela, prvenstveno imaju}i u vidu interpretaciju Aleksandra Koèva.46 Upravo polaze}i od
psihoanalize francuske feministi~ke teoreti~arke/filozofkinje dalje raspravljaju o Drugom. Poslije strukturalizma Klod Levi-Strosa u antropologiji i uop{te u
dru{tvenim naukama Drugo nastupa kao ono tu|e, strano,
te je danas posebno izraèno u postkolonijalnoj teoriji.
Pitanje tijela, identiteta, sopstva, suo~avanja i poku{aja
prevazilaènja ograda Drugog/Druge/Druga~ijeg tako
va`na za feminizam najbolje se oslikavaju u ocrtavanju
suprotnosti feministi~kih filozofkinja koje ~vrsto brane
pitanje polne razlike i onih koje uspostavljaju teorije,
ne samo o rodu, ve} i o polu kao dru{tvenom konstruktu. Predstavnice obe strane svoje stavove temelje na daljem razra|ivanju ili potpuno suprotstavljenju najistaknutijim psihoanaliti~kim i postmodernisti~kim
odre|enjima kao {to su Lakanova razmatranja seksualiteta i ~e`nje, Deridin pojam razlike (diffrence), Fukoove
teorije diskursa i mo}i. Lakan se odmi~e od klasi~ne
psihoanalize koriste}i istraìvanja o jeziku Ferdinanda
Sosira i isti~e da je nesvjesno strukturisano kao
jezik, jezik je taj koji osiroma{uje subjekt, ogoljava
163
njegovo postojanje i zna~enje. Za Lakana subjekat je

prostor èlje, ali tu nije rije~ o èlji za odre|im predmetom
ili osobom, ve} se ta èlja moè prije predstaviti metafori~no. Ona jeste te`nja za ne~im idealnim, ali istovremeno ne~im {to jeste i u stvarnosti, time je èlja sama
iznad toga {to se èli, to je zapravo ~e`nja.47 @elja nema
veze sa potrebom i zahtjevom i ona ne moè biti zadovoljena. Potreba je uvijek vezana za ono osnovno,
biolo{ko, ali je ne vidimo uvijek u ~istom obliku. Kad
se izrazi rje~ima, potreba prerasta u zahtjev i to je uvijek
zahtjev nekom Drugom, ~ime se otvara put prema
samom tom Drugom, sad se ide korak dalje, traì se od
Drugog pa`nja i ljubav, a to je ve} èlja. Lakanovo
tuma~enje o~inskog i maj~inskog, mu{kog i ènskog,
subjekta koji nije potpun, gdje se granice gube, a
istovremeno se ~ini da se i zalaè za ènsko i da podlijeè
patrijarhalnom i falogocentri~nom obrascu, ~ini njegovu
teoriju pogodnom za razli~ite interpretacije u feministi~koj teoriji. Lakan kaè: @ena ne postoji. To,
naravno, izaziva direktan otpor, ali mogu}a su i tuma~enja kao ovo: @ena, kaè Lakan, s obzirom na simboli~ki poredak nije cela, ona nije potpuno vezana za fali~ku
funkciju, niti je njome u potpunosti odre|ena. Ali Lakan
tvrdi da iako cela èna nije odre|ena fali~kom funkcijom,
ona je ipak situirana u simboli~ki poredak. Kada Lakan
kaè da èna ne postoji on misli da ène ne mogu biti
adekvatno odre|ene kroz jezik: ène imaju ne{to (pretpostavljeni ènski uìtak) koji izmi~e simboli~kom
poretku.48 Treba imati u vidu da ~ovjek, po Lakanu, ne
predstavlja ~vrsto konstituisan subjekt ve} sebe pronalazi
prolaze}i kroz stadij ogledala. Po Lakanu tri su poretka
subjektivnosti: simboli~ko, imaginarno i realno.
164
Na drugoj strani, govor razlike prepoznatljiv je za

Deridu, koji uvodi pojam diffrence, te{ko obja{njiv, jer
uklju~uje i razliku i odgodu, a njegova primjena
ukazuje kako na sosirovski naglasak na zna~enju kao
funkciji razlika ili kontrasta unutar mreè termina,
tako i na beskona~no odlaganje bilo kakve kona~no
utvr|ene ta~ke ili privilegovanog zna~enjski determini{u}eg odnosa za izvanjezi~kim svetom49. Jo{ od prvih
djela O gramatologiji i Pisanje i razlika (1967) Derida nas
upu}uje na kritiku logocentrizma (na primjeru pisma
koje je prikriveno i zanemareno na ra~un govora), a za
feministi~ku teoriju zna~ajno, i pojma koji ga slijedi falogocentrizma koji se ispoljava i u metafizi~kom i u
socijalnim strukturama. Derida ne pi{e samo o razlici
uop{te, ve} i o polnoj razlici istraùju}i tekstove Kanta,
Hegela, Ni~ea, Hajdegera. I dok kod svih drugih pronalazi
spominjanje pola na bilo koji na~in, dekonstrukcije
posebno vrijednim smatra propitivanje Hajdegerovih
tekstova u kojima se potpuno zaobilazi obilje`ja polnosti
u razmatranju bi}a. Na primjeru Hajdegerove neutralnosti ukazuje na tradicionalno odre|enje filozofije
univerzalnih kategorija koje podlijeù antropocentri~nosti. O tome Derida kaè: Kada smo jedanput neutralizovali antropologiju (fundamentalnu ili ne) i pokazali
da ona nije mogla da podstakne pitanje bivstvovanja,
ili da bude podsticajna kao takva, kada smo jedanput
ukazali na to da se Dasein ne svodi ni na ljudsko bi}e,
ni na ja, ni na svest odnosno nesvest, niti na subjekt
odnosno individuu, ~ak ne ni na animal rationale, moglo
bi se pomisliti da pitanje polne razlike nije imalo
nikakve {anse da bude istog ranga kao pitanje smisla
bivstvovanja, odnosno ontolo{ke razlike, i da njegovo
165
odsustvo, ~ak, ne zasluùje nikakav povla{}en tretman.

No, neosporno je da se doga|a upravo suprotno.50
Kada isti~e zna~aj pitanja polne razlike Derida upozorava
i na rizi~nost pretjeranog isticanja ènskog koje vodi i
ograni~avanju promi{ljanja roda, koji se svodi na
monolo{ki diskurs, ta~nije mono-polni diskurs, a
jedina alternativa je oslu{kivanje izmje{anih glasova.51
Fukoovo promi{ljanje diskursa i mo}i, dominantne
su teme u ve}ini savremenih feministi~kih tekstova.
Kako se koristi mo} i za{to smo podlo`ni neprestanom
disciplinovanju, mogu}e je podjednako dobro pokazati
na razli~itim primjerima podru~ja sa ruba (zatvor, ludilo,
seksualnost), do tada nezanimljivim previ{e za intelektualne, a posebno filozofske rasprave. Za Fukoa, mo}
je svagdje, ona nije koncentrisana na jednu osobu ili
ograni~ena socijalnom klasom, mo} je unutar struktura i
sistema, i ~ovjek moè da bude otporan na mo}, ali ne
moè biti izvan njenog dometa i uticaja. Zato umjesto
o razlici izme|u subjekta i objekta, govori o razlici izme|u
subjekta i poniènog. Nadzirati i ka`njavati: nastanak
zatvora (1975) za predmet rasprave ima samu faktografiju (na primjer, dokumenti koji opisuju javna
mu~enja, hronologija nastanka zatvorskih ustanova,
arhitektonska rje{enja zatvora, opis obaveza zatvorenika),
ali ono {to dolazi u prvi plan jeste odnos promjene
stava dru{tvene svijesti prema tijelu pojedinca i {irenje
discipline kao vrlo efikasne forme ovladavanja cjelokupnim dru{tvom. Fuko govori o mehanizmima disciplinovanja, o politi~koj tehnologiji tijela52 kojom du{a
postaje tamnica tijela53. U krajnjem slu~aju, primjenom
novih mehanizama ka`njavanja, koji se odmi~u od
klasi~ne upotrebe sile i idu ka nadzoru kroz prostorno
166
razmje{tanje (panoptikon) pot~injeni postaje na~elo

vlastitog pot~injavanja54, a disciplina postaje anatomija
vlasti. Kao glavni cilj knjige Fuko navodi da èli
ponuditi osnovno istraìvanje za normiranje funkcija
vlasti i formiranja znanja u savremenom dru{tvu55. U
Istoriji seksualnosti56 pokazuje kako je druga~iji na~in
disciplinovanja tijela uslovio uspostavu eti~kih obrazaca
mo}i i vladanja nad drugim, kada je uìvanje pretvoreno u uzdràvanje i ka`njavanje i time vodilo u novo
tamni~enje tijela. Nekoliko godina prije u tekstovima
Rije~i i stvari (1966) i Arheologija znanja (1969) Fuko
traga za raskidom, prelomom, diskontinuitetom, diskursom i odmi~u}i se od istorije ideja, izvan tradicionalnog
obrasca istraìvanja uvodi arheolo{ki pristup. Govore}i
o diskurzivnim pravilnostima i obrazovanju strategija
Fuko kaè: jedna data diskurzivna tvorevina, kada je
preuzeta, sme{tena i interpretirana u okviru nove konstelacije, moè da dovede do novih mogu}nosti (...); ali
u tom slu~aju se ne radi o nekom skrivenom sadràju
koji je bio implicitan, koji bi bio ispod manifestnih
iskaza neka vrsta temeljnijeg pod-diskursa koji se
najzad pomalja na svetlosti dana; radi se o preinaci u
na~elu isklju~ivanja i mogu}nosti izbora, preinaci izazvanoj uklju~ivanjem u novu diskurzivnu konstelaciju.57
Fuko razmi~e velove pune pra{ine i prelazi do tada
utvr|ene granica epistemologije ~ime, zajedno s drugim
postmodernistima, otvara nove puteve interpretacije.58
Najzna~ajnija predstavnica feministi~ke teorije koja
isticanje razlike stavlja u prvi plan je Lis Irigaraj. Njeno
kritikovanje bez odstupanje vodi je beskompromisnom
razmimoilaènju sa kolegama, ali druga~ije nije ni
o~ekivano, jer me|u prvima direktno i jasno kaè da je
167
i ènama mjesto u filozofiji. Ona se ne vra}a prethodnicama, ona ih ne izvla~i iz anonimnosti u koje su zapale
tokom vijekova, ona se dirketno sukobljava i debatuje
sa savremenicima i odmah se izja{nava da ne}e govoriti i
pisati sa pozicije neutralnosti. Sam naslov njene knjige
Speculum - ogledalo druge ène (1974) pomalo sabla`njava
filozofe, jer spekulum je ogledalo koje se koristi i u
ginekolo{koj ordinaciji. Ono mra~no, tajno, misti~no,
tjelesno, Drugo, pojavljuje se ovaj put bez stida.
Irigarajeva podràvaju}i to ènsko, Drugo otima se i
klasi~nom pisanju i klasi~nim filozofskim metodama,
ona pi{e iz zasjede i smatra da je potrebno rasturiti
i sam filozofski neupitni diskurs.59 Kada Drugo sa
svog zvezdanog neba padne u ponore psihe, ono obavezuje subjekat da se ponovo bori za nove granice
svog polja utemeljenja/sa|enja, da bi - na drugom mestu,
na drugi na~in - osigurao svoju dominaciju. Sa visina na
kojima je bio, sada je naterano da se vrati dubinama.
Bilo kako bilo, ta pomeranja su ve} ure|ena pravilima
vertikalnosti. Dakle, fali~kim pravilima. Ali kako urediti
te tamne prostore, te crne kontinente, te zemlje s one
strane ogledala?60 Pitanja su postavljene i vi{e nema
opravdanja za netraènje odgovora. Ako za ènu
ustvr|ujemo da nije vi{e ono pasivno, da nije objekat
ve} subjekat, moramo zabiljeìti samu promjenu, ona
se nije odigrala bez loma i neprimje}eno. @ena iskora~uje iz svijeta u kome je do ju~e bila i stupa na novo
tlo, a istovremeno ona se ne odvaja od svoje prirode.
Za Irigarajevu to je prolazak kroz ogledalo, pri ~emu
je èna istovremeno s obe strane zrcala61, time èna i
ènsko vi|enje svijeta ne moè biti izvan promi{ljanja.
Samo odre|enje ène iz njene ènskosti nije jednostavno
168
prikazati, ali kad govori o razlici Irigarajeva ne èli

uspostaviti to razlikovanje nasuprot mu{kom. Osloba|anje od patrijarhalnog i gra|enje ènskog identiteta
mora biti iskazano u jeziku, ali prethodno treba analizirati jezik ukazuju}i na njegovu prividnu neutralnost.
Sve to je povezano sa formiranjem jedne nove etike
Etike polne razlike, kako Irigarajeva naslovljava jednu
od svojih knjiga. To {to joj se otvara prostor zna~i za
ènu tek po~etak puta: ona mora uspostaviti vezu sa
svojim tijelom i na}i na~ina da se izrazi, jer ona nema
ni jezika i ne moè tek tako progovoriti.62 L. Irigaraj
ipak se ne zalaè za borbu i sukobljavanja èna i
mu{karaca u novoj mogu}oj preraspodjeli mo}i, za nju
je najva`nije ostvarenje dijaloga polova. Ukratko, moè
se re}i da je doprinos ove teoreti~arke za feministi~ku
teoriju na temelju razlike sljede}i: ènsko imaginarno
nije vi{e samo ne{to {to prethodi patrijarhalno
odre|enom simboli~kom. Dalje, analiziraju}i psihoanaliti~ku i kulturnu situaciju ona podvla~i da ni u
dru{tvu ni u jeziku èna nije ravnopravna sa mu{karcem.
Kao analiti~arka u terapiji primijenjuje strategiju
mimesisa, kako bi se moglo dosegnuti i mu{ko imaginarno. Nude}i nove forme interpretacije u psihoanalizi
zalaè se za dinamiku kulturne razmjene. Kada je rije~
o jeziku, po Irigarajevoj, zna~ajna je veza izme|u
psihi~kih simptoma i lingvisti~kih fenomena.63
Italijanske feministi~ke teoreti~arke okupljene u
grupu Diotima pojmom affidamento iskazuju ponajvi{e
odnos me|u ènama i na~in ènskog politi~kog izraàvanja. Za njih je glavna figura simboli~ke majke64
koja najbolje oslikava savezni{tvo, solidarnost me|u
ènama, njihovo me|usobno potpomaganje i ukazuje
169
na one ène koje se izdvajaju, koje vode, na koje se

druge ugledaju. Simboli~ka majka je ona koja svojom
li~no{}u najizrazitije prikazuje karakteristike ènskog
roda, a primjeri se najvi{e pronalaze u literaturi. To bi
bile: Dèjn Ostin, Emili i [arlote Bronte, Elza Morante,
Gertruda [tajn, Silvia Plat. ^lanice Diotome isti~u
da se ènsko svojstvo treba posebno vidjeti u jeziku, a
na prakti~nom planu najvi{e rade na pravnoj terminologiji. Prave}i osvrt na stanje u savremenoj feministi~koj teoriji Rozi Brajdoti, iz mla|e generacije feministkinja, nagla{ava da je neophodno vratiti se ponovo
esencijalizmu, jer jedino ako je jasan, vidljiv, zaokruèn i
prepoznatljiv ènski identitet moè biti osnova za politi~ko djelovanje. Ona kaè: Nema izlaza, niti pre~ica
iz dru{tvenog i simboli~kog sitema za koji je mu{ki pol
stvorio osnovne referentne parametre: ne postoji
nikakvo ideolo{ko ~istunstvo kao takvo. Kao ène,
~vrsto smo povezane sa kulturom i logikom diskursa
koji je istorijski definisao ènu, i ènsko, u pejorativnom smislu. Me|utim, svesna politi~ka realizacija toga
da smo ve} prisutne u sistemu koji zatvara o~i (igra re~i
na engleskom: eye/I- prim. prev.) pred ~injenicom {ta
smo i da jesmo, umesto da postane potvrda poraza,
mogla bi da poplo~a put za novi eti~ki i politi~ki projekat ~iji je cilj afirmacija pozitivnosti razlike koju
otelovljujemo. S one strane fantazije o ènskoj mo}i i
iluzije o ~istoj ènskoj vrsti, projekat polne razlike i
eti~ka strast koja ga podràva, mo`da su doista poslednja
utopija na{eg umiru}eg veka.65 Kako Brajdotijeva
govori o ontologiji politi~ke razlike, tako nas i
Elizabet Gros dalje upu}uje na mogu}nosti i{~itavanja
razlike iz ~vrsto uspostavljene neutralnosti ontologije u
170
tradicionalnoj filozofiji, a taj put se otvara sa dekonstrukcijom.66

Tragom dekonstrukcije, ali sasvim druga~ije, o rodu
i polu pi{e Dùdit Batler. Knjiga Nevolje s rodom (1990)
donijela je pravu pometnju ne samo u krugovima feministi~kih teoreti~ara/teoreti~arki, ve} i brojne debate o
problemu identiteta uop{te o ~emu se najvi{e raspravlja
na postkolonijalnim i kulturolo{kim studijima. Evropske feminstkinje tek su se poku{avale izboriti sa terminologijom rod/pol, a sada je sve bilo ponovo preokrenuto. Kada se 1991. pojavio prijevod, njema~ki se
feminizam jo{ borio za svoje mjesto na sveu~ili{tima, a
pitanje identiteta nakon Ujedinjenja bilo je emocionalno
obojeno. Nisu bili poznati detalji ameri~kih rodnih
rasprava o razlici spola i roda, a sada je ve} bila dekonstruirana i sama razlika, tj. i spol i rod izgubili su bilo
kakav ontolo{ki status i postali dru{tvene konvencije,
oblici diskursa, dakle ne vi{e prirodni, nego kulturni
proizvodi. Njema~ka teoreti~arka tijela Barbara
Duden èstoko se usprotivila "obestjelesnjenju", tj.
"èni bez utrobe".67 Za Batlerovu rod nije ~vrsto
postavljen, uokviren, ispunjen predvidljivim sadràjem
ve} nastaje izvedbom odre|enog ~ina koji se ponavlja.
U velikom dijelu tekstova koje pi{e nakon toga, kako
sama nagla{ava, mora}e obja{njavati i dijelom revidirati
svoje shvatanje perfomativnosti.68, ali onaj glavni dio
da je rod, a i pol dru{tveni konstrukt ostaje nepromijenjen. Re~enica koja ju je vodila od po~etka upoznavanja sa feministi~kom literaturom, jeste ona koju
je napisala Simon de Bovoar: @enom se ne ra|a, ènom
se postaje., ali }e ona to shvatiti ne kao konstruisanje
dru{tvene uloge na temelju pola, ve} kao stalni proces
171
koji je otvoren za promjene.69 Tako se rod pojavljuje

kao ne{to neodre|eno i ranjivo, on je uhva}en u mreù
mo}i koja ga kontroli{e i disciplinuje, jer sama konstrukcija je prisila. U Nevoljama istraìvanje sabira u tri
dijela: subjekti pola, roda, èlje; zabrana, psihoanaliza
i proizvodnja polne matrice; subverzija tjelesnih
~inova. Batlerova se stalno pita: Jesu li feministkinje
same sebi postavile uske granice insistiraju}i na jasno
ènskom identitetu? Jesu li i same postale zarobljenice
tog dru{tvenog konstrukta protiv koga najvi{e ustaju?
Batlerova je prvenstveno u raspravi sa savremenicama
Juliom Kristevom, Monikom Vitig, Lis Irigaraj, a kao
prostor za raspravu koristi i tradicionalnu filozofiju
(Ni~e, Hegel), psihoanalizu (Lakan) i teoriju seksualnosti i mo}i (Fuko). U Tjelima koja ne{to zna~e Batlerova
}e granice potpuno razoriti govre}i o reformulaciji
materijalnosti: Ako se rod sastoji od dru{tvenih
zna~enja koja poprima pol, onda pol ne izo{trava
dru{tvena zna~enja kao dodatna svojstva ve} je zamenjen
onim dru{tvenim zna~enjima koja preuzima; u toku
tog uzdizanja pol je otkazan, a rod se pojavljuje ne kao
~lan u trajnom odnosu suprotnosti prema polu, ve} kao
~lan koji apsorbuje i izme{ta pol, iz ~ega se vidi da se
pol potpuno susptancijalizovao u rodu ili, s materijalisti~kog stanovi{ta, da se potpuno desupstancijalizovao.70
Teorija Batlerove sa ovakvim shvatanje roda i pola
biva posebno razmatrana u kvir (queer) teorijama, jer
ona upozorava upravo na problemati~nost odre|enja s
kojima se suo~avaju marginalizovani dijelovi populacije. Daleko od binarnog odre|enja i podjele me|u
polovima, ona se potpuno odmi~e od vi|enja tijela kao
pasivnog, nepromjenljivog entiteta koje tek sluì kao
172
mjesto odigravanja ideolo{ke i politi~ke igre, i ide ka

prikazivanju materijalnog koje se sada izdiè iz tamnog
prostora na koje je dugo bilo svedeno. Performativnost
nije vi{e tako samo izvo|enje, samo doga|anje, ono je
preobraàj onih koji u performativnosti u~estvuju, ali
rezultati onog {to je izvedeno tako|e izmi~u. U eseju
Tjelesne ispovijesti (1999) nas vra}a na osnove filozofije
i ìvota koje zamiru ako su se prepustimo monologu i
ìvotu na ostrvu: Ako je kazivanje oblik ~injenja, i
ako je sopstvo dio onoga {to se ~ini, onda je konverzacija na~in zajedni~kog ~injenja i postajanja ne~im
drugim; ne{to }e se posti}i tokom ove razmjene, ali
niko ne zna {ta ili ko se tu pravi dok se to i ne u~ini.71
Pri~a o feminizmu i filozofiji nije zaokruèna, ona se
tek otvara. Bilo da postoji saglasnost ili stalno sukobljavanje, bilo da je to poput igre i parodije, ili istinske
rasprave i retori~kih nadigravanja, ono {to je najva`nije da se iskazuje èlja, volja i htijenje za izlaskom
izvan granica tradicionalnog.
Napomene:
Nensi Tuana (Nancy Tuana): Approaches to Feminsm,
Stanford Encycopledia of Philosophy, 2004, http://plato.stanford.edu/
entries/feminism-approaches/
2
Internacionalno udruènje filozofkinja http://www.iaph-philo.org
3
Ovi osnovni podaci mogu se na}i na prethodnom sajtu, te na
http://www.uh.edu/~cfreelan/SWIP/
4
U. I. Meyer/H. Bennet-Vahle: Philosophinnen-Lexikon, navedeno izdanje, 1997, str. 7
5
[arlote Vit (Charlotte Witt): Feminist History of
Philosophy, 2000, Stanford Encyclopedia of Philosophy,
http://plato.stanford.edu/entries/feminism-femhist/
6
Ibidem
7
Judith Butler: Ra{~injavanje roda, Sarajevo: [ahinpa{i}, 2006, str. 117
1
173
8
Dènis Molton (Janice Moulton): A Paradigm of Philosophy:
The Adversary Method, u: Ann Garry and Marilyn Pearsall
(ed.): Women, Knowledge, and Reality (Explorations in Feminist
Philosophy), New York & London: Routledge, 1996, (11-26)
9
(Naomi [eman) Naomi Scheman: The Unavoidability of
Gender, u A. Garry and M. Pearsall (ed.): Women, Knowledge,
and Reality (Explorations in Feminist Philosophy), navedeno izdanje
10
(Merlin Fraj) Marlyn Frye: The Possibility of Feminist
Theory, u: A. Garry and M. Pearsall (ed.): Women, Knowledge,
and Reality (Explorations in Feminist Philosophy), navedeno izdanje,
str. 39 i 43, (prevela M.K.)
11
bell hooks: Choosing the Margin as a Space of Radical
Openness, prethodno navedeno izdanje, str. 55, (prevela M.K.)
12
U. I. Meyer: Einfhrung in die feministische Philosophie, navedeno izdanje, pogledati str. 106-110
13
U. I. Meyer/H. Bennet-Vahle: Philosophinnen-Lexikon, navedeno izdanje, 1997, str. 328
14
Julia Kristeva: Womens Time, u A. Garry and M. Pearsall
(ed.): Women, Knowledge, and Reality (Explorations in Feminist
Philosophy), navedeno izdanje, str. 79
15
Svi navodi preuzeti iz: Kerol Pejtmen: Polni ugovor, Beograd:
Feministi~ka 94, 2001
16
Carole Pateman: @enski nered: demokracija, feminizam i politi~ka teorija, Zagreb: @enska infoteka, 1998, str. 202
17
Drusila Kornel: U srcu slobode, Beograd: Centar za ènske
studije, 2002, str. 23
18
Ibidem, str. 17
19
(En Kahil) Ann J. Cahill: Continental Feminism, 2005,
Stanford Enciclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/
entries/femapproach-continental/
20
Jasminka Babi}-Avdispahi}: Feministi~ka etika, transformacija i odgovornost, u Patchwork, br. 1-2 , 2003, (11- 23), str. 11
21
Elizabet Gros: Ontologija i dvosmislenost (Deridina politika polne razlike), @enske studije, br. 11-12, 2000, http://
www.zenskestudie.edu.yu/pages/zenskestudije/zs_11/4006Gros.html
22
U. I. Meyer: Einfhrung in die feministische Philosophie, navedeno izdanje, str. 33
23
Up. @arana Papi}: Polnost i kultura (Telo i znanje u socijalnoj
antropologiji), Beograd: Biblioteka XX vek, 1997
174
24
U. I. Meyer: Einfhrung in die feministische Philosophie,
navedno izdanje, str. 40-42
25
Ibidem, str. 46
26
Ibidem, str. 133
27
Ibidem, str. 154
28
Ibidem, str. 208
29
Ibidem, str. 220-3
30
Ibidem, str. 223-4
31
Rozi Brajdoti: Politika ontolo{ke razlike, @enske studije, br.
1,1985, http://www.zenskestudie.edu.yu/pages/zenskestudije/
zs_s1/brajdoti.html
32
Nancy Tuana: Woman and the History of Philosophy, St. Paul:
Paragon House, 1992, str. 3, (prevod M. K.)
33
Jasminka Babi}-Avdispahi}: Feministi~ka etika, transformacija i odgovornost, navedeno izdanje, str. 12
34
Nancy Tuana: Woman and the History of Philosophy, navedeno
izdanje, str. 23, (prevod M. K.)
35
36
G.V.F. Hegel: Fenomenologija duha, Beograd: Bigz, 1974, str. 263
37
Sandra Li Bartki (Sandra Lee Bartky): Feminity and
Domination (Studies in the Phenomenology of Oppression), New
York & London: Routledge, 1990, str. 12, (prevod M. K.)
38
Ibidem, str. 18
39
40
Ibidem, str. 45
41
Ibidem, str. 61
42
Ibidem, str. 74
43
Napomena u: S. de Bovoar: Drugi pol, I, navedeno izdanje,
str. 12-13
44
O brojnim tuma~enjima odnosa Levinasove filozofije i feministi~ke teorije moè se vidjeti prema novijim tekstovima; bibliografski pregled pogledati u Drago Perovi} (prir.): Odgovornost za
Drugog (Aspekti Levinasove filozofije), tematski broj ~asopisa za
filosofiju i sociologiju Lu~a, br. 18-19, (2001-2002), Nik{i}, 2003,
(283-284), str. 283-4
45
G.V.F. Hegel: Fenomenologija duha, navedeno izdanje, str.
116; tuma~enje ovog odjeljka de Bovoarova nam pruà kasnije u
svojoj studiji kada govori o mitskoj predstavi ène; Drugi pol, I,
175
46
Up. Aleksandar Koèv (Alexandre Kojve): Kako ~itati
Hegela, Sarajevo: Svjetlost/Veselin Masle{a, 1990
47
Kevin Hart: Postmodernism (A Beginners Guide), Oxford:
One world, 2004, str. 3
48
Renata Salecl: @ene kao simptom prava, @enske studije, br.
4, 1996, http://www.womenngo.org.yu/sajt/sajt/izdanja/zenske_studije/
zs_s4/salecl.html
49
Difference u Sajmon Blekburn: Oksfordski filozofski re~nik,
50
@ak Derida: Polna razlika, ontolo{ka razlika (Geschlecht I),
@enske studije, br. 11-12, 2000, http://www.zenskestudie.edu.yu/pages/
zenskestudije/zs_11/4003DeridaG1.html
51
@ak Derida: Koreografija, @enske studije, prethodno navedeno izdanje, http://www.zenskestudie.edu.yu/pages/zenskestudije/
zs_11/4001DeridaKOK.html
52
Mi{el Fuko: Nadzirati i ka`njavati: nastanak zatvora, Sremski
Karlovci/Novi Sad: IK Zorana Stojanovi}a, str. 28
53
Ibidem, str. 31
54
Ibidem, str. 197
55
Ibidem, str. 302
56
Fuko je Istoriju seksualnosti napisao kao tri odvojena dijela u
periodu od 1976. do 1984. godine, a naslovi su: @elja za znanjem,
Kori{}enje ljubavnih uìvanja, Staranje o sebi
57
Mi{el Fuko: Arheologija znanja, Beograd/Novi Sad: Plato/IK
Zorana Stojanovi}a, 1998, str. 73-4
58
Up. Nirman Moranjak-Bambura}: Retori~ke strategije
feministi~kog diskursa, Fluminensia, br. 1-2, 2004, (137-155)
59
Rada Ivekovi}: Luce Irigaray: govoriti nikad nije neutralno
(Ili: psihoanaliza filozofije i psihoanalize), u Filozofski godi{njak,
br. 3, 1990, (188-236), str. 192
60
Lis Irigaraj: Spekulum - svaka teorija subjekta je uvijek prilago|avana mu{kom, @enske studije, br. 1, 1985, http://
www.zenskestudie.edu.yu/pages/zenskestudije/zs_s1/lis.html
61
Rada Ivekovi}: Luce Irigaray: govoriti nikad nije neutralno
(Ili: psihoanaliza filozofije i psihoanalize), navedno izdanje, str. 199
62
Ibidem, str. 207
63
Pregled pet najva`nijih odrednica filozofije Lis Irigaraj u: U.
I. Meyer: Einfhrung in die feministische Philosophie, navedeno
izdanje, str. 164-5
176
Ibidem, str. 157

Rozi Brajdoti: Politika ontolo{ke razlike, @enske studije,
navedeno elektronsko izdanje
66
Up. Elizabet Gros: Ontologija i dvosmislenost (Deridina
politika polne razlike), @enske studije, navedeno elektronsko izdanje
67
Dubravka Orai} Toli}: Mu{ka moderna i ènska postmoderna, Kolo, br. 2, 2001, http://www.matica.hr/Kolo/kolo0201.nsf/
AllWebDocs/postm
68
Svoju teoriju o performativnosti (postavljanju, izvo|enju)
Batlerova zasniva na teoriji o ~inovima (speech act theory) britanskog filozofa Dòna L. Ostina, glavnog predstavnike filozofije
"obi~nog jezika".
69
Dùdit Batler (Judith Butler): Gender Trouble - Feminism and
the Subversion of Identity, New York&London: Routledge, 1999,
str. 43
70
Dùdit Batler: Tela koja ne{to zna~e - O diskurzivnim granicama "pola", navedno izdanje, str. 18
71
Judith Butler: Ra{~injavanje roda, navedeno izdanje, str. 153
64
65
177
178
V
IZVAN LAVIRINTA
Biografije, izvorni tekstovi, literatura)
(B
179
180
1 - Biografije
Teano (1g"<f), oko 550. g. p.n.e.: Ro|ena je u

gr~koj koloniji Krotonu u ju`noj Italiji. Bila u~enica u
pitagorejskoj {koli i ubrzo se udala za Pitagoru s kojim
je imala petero djece. Poslije njegove smrti vodila je
pitagorejsku {kolu, a njihove k}eri su tako|e nastavile
sa {irenjem filozofskih ideja.
Aspasija (r!FB"F\"), 470. do 400. g. p.n.e.: Ro|ena
je u gr~koj koloniji Milet u Maloj Aziji, a najve}i dio
ìvota je provela u Atini. Istori~ari smatraju da poti~e
iz bogate porodice, jer samo tako je mogla da stekne
obrazovanje. U istorijskim spisima iz tog vremena
osta}e poznata kao milosnica dràvnika Perikla, s kojim
je imala i sina. Platon spominje Aspasiju u spisu Meneksen.
Diotima ()4@J\:"), oko 400 g.p.n.e.: Postoji bareljef
koji prikazuje ènu pod imenom Diotima koja je
ìvjela u periodu o kome govori Platon, a glavno svjedo~anstvo o njoj imamo u Platonovoj Gozbi. Tako|e,
spominje se da je bila sve{tenica u tada poznatom
proro~i{tu Delfima. Diotima je iz Mantineje. Ostalih
biografskih podataka o njoj nemamo.
Periktione I i Periktione II (AgD46J4`<0), oko 4./3.
v.p.n.e.: Iako su o~igledne sli~nosti u preostalim fragmentima,
181
ve}ina istorijskih izvora upu}uje na to da se radi o dvije

filozofkinje. Prva slijedi pitagorejsko u~enje, dok je
kod druge o~igledan i Aristotelov uticaj.
Hiparhija (r3BB"DP\"), oko 300 g. p. n. e.: Poti~e iz
Maroneje, sestra je Metrokla i èna Kratesa, koji su
tako|e kini~ari. Ona je jedina èna koja se navodi u
odvojenom poglavlju u poznatom popisu filozofa
Diogena Laertija.
Hipatija (rKB"J\"), oko 370 - 415.: Nema previ{e
detalja o njenom ìvotu, ali njena smrt, poput
Sokratove, ostaje ono {to se kao upozorenje pronosi
kroz vijekove.Veliki uticaj na njeno obrazovanje imao
je otac Teon koji je bio matemati~ar i astronom i radio
u Muzeju velike biblioteke. U Aleksandriji 412. godine
patrijarh postaje ]iril, koji }e kasnije biti progla{en i
svecem, premda istori~ari i biografi nemaju nimalo
povoljno mi{ljenje o njemu kao li~nosti i njegovim postupcima. U ovom gradu rimski perfekt je Orest, koji je
poznavao Hipatijin rad i bio njen prijatelj. Bilo je ovo
vrijeme kada se vodila o{tra politi~ka borba izme|u
crkve i rimske vlasti za uticaj u dràvi. Ovo su va`ni
podaci kada je u pitanju Hipatija, jer dijelom govore i
o razlozima za njeno pogubljenje koje }e po brutalnosti ostati zapam}eno u istoriji. Te 415. godine, mjeseca
marta, u doba Velikog posta kao i obi~no Hipatija je
dràla predavanja. Taj dan je ipak bio druga~iji, jer je
ispred ulaza ~ekala fanati~na grupa hri{}ana. Brzo su je
okruìli, pokidali svu odje}u i vukli je ulicama grada do
crkve. Tu, unutar svetih zidina, rastrgrli su je {koljkama, a onda dijelove njenog tijela iznijeli i zapalili na loma~i. Po istorijskim dokumentima, ]iril nije bio prisutan
182
tokom ~injenja ovog zlo~ina, ali mnogi }e u to doba

vjerovati da je on svakako uticao na ovaj doga|aj ili ga
~ak naredio. Kao osoba od znanja i filozofkinja sa
velikim krugom u~enika Hipatija je predstavljala prijetnju tada{njim vjernicima, zelotima. Drugi }e tvrditi
da se ona zapravo na{la u sredi{tu poli~ke borbe za
vlast izme|u ]irila i Oresta, te da je to bilo presudno
za njeno pogubljenje. [ta god da je bio razlog za ovakvo
ubistvo ugledne obrazovane aleksandrijske gra|anke,
nad tim su bili zgroèni mnogi njeni savremenici.
Eloiza (Hlose), 1101 - 1164: Odrasla je bez roditelja i
o njenom vaspitanju se brinuo ujak Fulber, koji ju je
prvo poslao da se obrazuje u benediktanskom manastiru Arèntilu. Kada je imala 16 godina, ponovo je
bila u Parizu, a za privatnog u~itelja izabran je Pjer
Abelar, jedan od tada najpoznatijih francuskih predava~a, skolasti~kih filozofa i teologa. On je bio 22 godine
stariji od nje. Privatni ~asovi uskoro }e postati tek
pokri}e za tajnu ljubavnu vezu koja }e i jednom i drugom
potpuno promijeniti ìvote. O tome }emo saznati iz
Abelarovog autobiografskog spisa Istorija nevolja.
Nakon ro|enja djeteta i sklapanju braka, po zajedni~koj odluci, ona }e oti}i u samostan u Arèntilu gdje se
i {kolovala, ne da postane opatica, ve} da se privremeno sakrije. Abelar je o~ekivao da se o tom braku
ne}e javno govoriti, ali Eloizina rodbina bijesna zbog
njenog odlaska u samostan odlu~uje se za osvetu. Jedne
no}i Abelar je kastriran. Poslije toga, Eloiza zaista i
postaje opatica, a Abelar se povla~i u opatiju Sv. Denija.
Ne}e se vidjeti narednih deset godina. Eloiza ne}e mo}i
dugo ostati u samostanu Arèntil, jer }e biti protjerana.
Zato osniva sestrinstvo, na zemlji koju joj je poklonio
183
Abelar, te{kim i strpljivim radom gradi i samostan.

Paraklitskom ku}om upravlja}e sve do smrti.
Kristina de Pizan (Christine de Pizan ), 1365 - 1430:
Ro|ena je u Veneciji, gdje je njen otac Tomazo di
Benvenuto de Pizan bio doktor i astrolog. Na poziv
francuskog kralja [arla V cijela porodica se seli na
dvor u Pariz, kada je Kristina imala pet godina. Kako
je imala jo{ dva brata, otac ih je obu~avao zajedno, a sa
dolaskom na dvor imali su mogu}nost da se sluè bibliotekom, koja je bila tada jedna od najbogatijih u Evropi.
Tako je ona u~ila latinski, filozofiju, ~itala raznovrsnu
literaturu. Po njenom radu o~igledno je da odli~no
poznaje djela kako iz anti~kog perioda, tako i djela
svojih savremenika. Udala se ve} u 15. godini, a njen
mu` Etjen Kastel, tako|e je bio u slu`bi kralja. Iako se
~inilo da je miljenica sre}e, to }e se brzo promijeniti.
Prvo umire [arl V 1380. i time }e se zna~ajno promijeniti poloàj ove porodice, koja }e izgubiti dotada{nje
privilegije i ne}e imati naklonost novog vladara.
Godine 1387. umire otac, a tri godine kasnije i mu`,
tako da }e ve} u 25. godini Kristina postati udovica sa
troje djece. Mora}e da se brine i o majci i siroma{noj
ne}akinji. Spas nije traìla u braku, ve} se posvetila
pisanju i jedna je od prvih osoba koje se uzdràvala od
pisanja. Tada je bilo uobi~ajeno da plemi}ke porodice
podràvaju umjetnike (manje umjetnice) i budu im
pokrovitelji. To je doba, koje jo{ ne poznaje {tamparsku ma{inu, pa je jedini na~in pravljenja kopija prepisivanje, ~ime se tako|e bavila, a njen talent se
pokazuje i kroz ilustracije u knjigama.
184
Mari le @ar de Gurne (Marie le Jars de Gournay),

1565 - 1645: Odrasla je u siroma{noj porodici, a obrazovala se sama zahvaljuju}i tek vlastitoj èlji, volji i
upornosti. Nau~ila je latinski, te je prevodila djela
Tacita, Ovidija, Cicerona i Vergilija na francuski jezik.
Preokret u njenom obrazovanju je uslijedio oko 1585.
kada je pro~itala Eseja Mi{ela Ekena de Montenja. On
}e govoriti da je to njegova usvojena k}erka. Poslije
njegove smrti ona }e prikupiti i prirediti posthumno
izdanje Eseja. Njena glavna djela su filozofske rasprave
o moralu, religiji i poloàju èna.
Margaret Kavendi{ (Margaret Cavendish), 1623 - 1674:
Bila je pripadnica engleske aristokratije i kao dru`benica kraljice Henrijete Marije, tokom rata u Engleskoj
1644., na{la se u egzilu. Tu je upoznala i kasnije se
vjen~ala sa trideset godina starijim Vilijamom Kavendi{om, vo|om rojalista i time dobila i titulu vojvotkinje
od Njukastla. Sama titula nije puno zna~ila u materijalnom smislu, jer je njena porodica veoma te{ko ìvjela
po povratku u London.
En Fin~ Konvej ( Anne Finch Conway) 1631 - 1679:
Znanja iz filozofije stekla zahvaljuju}i starijem bratu.
Naime, on je bio student na Hristovom koledù u
Kembridù, gdje mu je tutor bio poznati platoni~ar
Henri Mor. Po upoznavanju Konvejeve i Mora, po~ela
je prepiska koja }e trajati cijelog njihovog ìvota. Mor
je Konvejevoj slao prevode Dekartovih djela, tako da
je to bila glavna tema njihovih diskusija. Cijeli ìvot je
provela u mukotropnoj borbi sa te{kom bole{}u i
pretrpjela niz medicinskih zahvata, koji su se tada
svodili na eksperimentisanje bez sigurnog ishoda.
185
Njeno jedino dijete umrlo je od velikih boginja u ranoj

dobi. Dvije godine prije smrti postala je kvekerka, pripadnica tzv. dru{tva prijatelja, koji su tada bili proganjani i zatvarani zbog svog vjerskog u~enja.
Meri Astel (Mary Astell), 1666/8-1731: Odrasla je u
konzervativnoj porodici, ali je bila obrazovana zahvaljuju}i ro|aku anglikanskom sve{teniku, te je poznavala matematiku, filozofiju i strane jezike. Ve} sa 18
godina izgubila je roditelje i preselila se u London, gdje
je oformila intelektualni krug u kome se ìvo raspravljalo o religiji, filozofiji i ènskim pravima.
Olimp de Gu` (Olympe de Gouges), 1748-1793:
Djetinjstvo i mladost je provela u siroma{tvu i vrlo
brzo je napustila svoj rodni grad u provinciji. Nakon
nekoliko godina na{la se u Parizu. Na po~etku je pisala
romane i drame, a manje se bavila kritikom dru{tva.
Kretala se u krugovima novinara, filozofa i umjetnika,
te posje}ivala tada{nje salone, tako se na{la i u sredi{tu
doga|anja tokom Francuske revolucije. Zbog svog
djelovanja uhap{ena je i pogubljena na giljotini.
Meri Vulstonkraft (Mary Wolstonecraft), 1759-1797:
Premda u ranoj mladosti nije u okviru porodice imala
mogu}nosti da se obrazuje, èlja za znanjem je usmjeravala da pronalazi poslove kao dru`benica i guvernanta.
Tako je sama u~ila i ostvarivala ekonomsku nezavisnost,
te }e kasnije postati i u~iteljica, novinarka i knjièvnica.
Rano je u{la u krug radikalnih engleskih liberala Disentera - koji su dalje usmjeravali njena intelektualnu znatièlju. Pod njihovim uticajem po~ela se baviti i
politi~kom teorijom. Umrla je usljed komplikacija
tokom poro|aja. Njena }erka Meri Vulstonkraft
186
Godvin poznatija po pseudonimu Meri [eli autorka je

romana Franken{tajn.
Herijeta Tejlor Mil (Harriet Taylor Mill), 1808 - 1858:
Veza sa Dònom Stjuartom Milom predstavljala je
veliki skandal u tada{njoj viktorijanskoj Engleskoj s
obzirom da su se javno po~eli vi|ati dok je ona jo{ bila
u braku sa Dònom Tejlorom s kojim je imala troje
djece. Poslije smrti prvog muà vjen~ala se sa Milom s
kojim je u braku provela svega sedam godina. Umrla je
u Avinjonu u Francuskoj. Jedno od njeno troje djece iz
prvog braka - k}erka Helen Tejlor (1831-1907) postala
je aktivna ~lanica sifraètskog pokreta formiranog 60-tih
godina 19. vijeka.
Ana Lujza @ermen Neker de Stal (Anne Louise
Germaine de Stael), 1766-1817: Jedino je dijete {vajcarskog bankara, odgajana u protestanskoj porodici i
stekla izuzetno obrazovanje. Bila je prognana iz
Francuske poslije finansijske propasti oca, a kasnije i
zbog politi~kih uvjerenja svog muà tokom Napoleonove vladavine. Vodila je jedan od najposje}enijih
salona tog vremena.
Rahel Farnhagen, 1771-1833: Najve}i dio ìvota
provela u Berlinu. Stalno optere}ena ograni~enjima koja
joj stvara jevrejsko porijeklo, udajom za Farnhagena
pre{la na katoli~anstvo. Kao i Madam de Stal organizovala je tada popularna salonska okupljanja intelektualaca i umjetnika. Njene tekstove je tek poslije njene
smrti prikupio i priredio za objavljivanje njen mu`.
Edit [tajn (Edith Stein), 1891 - 1942: Odrasla je u
ortodoksnoj jevrejskoj porodici. U ranoj mladosti izja{njava se kao ateistkinja i po~inje sa studijem filozofije,
187
istorije i germanistike. U krugu je prvih studentkinja

filozofije u Njema~koj, i zajedno sa Hedvig Konrad
Marcius i Gerdom Valter, posje}uje predavanja kod
Edmunda Huserla. Od 1918. godine, kada je promovisana sa temom O problemu empatije, posta}e Huserlova
asistentkinja prvo na Univerzitetu u Getingenu, a
potom na Univerzitetu u Frajburgu. Ipak, ono {to }e
njen ìvot i rad usmjeriti u sasvim drugom pravcu bila
su djela svete Tereze Avilske. Ne nalaze}i odgovore za
kojima traga unutar filozofije, ona se okre}e vjeri i
1922. godine prelazi na katoli~anstvo. Svjetovno ime zamjenjuje sa Tereza Benedikt i postaje pripadnica reda
karmeli}ana. U vrijeme kad nacional-socijalisti~ka partija
postaje vladaju}a u Njema~koj, seli se u Holandiju, ali
to je ne moè spasiti, jer ne}e biti zaboravljeno njeno porijeklo. Uto~i{te joj ne pruàju ni samostanske zidine.
Umire u gasnoj komori nacisti~kog logora Au{vic-Birkenau. Njen ìvot je slika puna protivrje~nosti, na kojoj se
mije{aju filozofija i religija, jevrejstvo i hri{}anstvo, te`nja
ka misticizmu i poku{aj da objasni realnost. Godine 1998.
u Katoli~koj crkvi progla{ena je sveticom, a godinu dana
poslije i suza{titnicom Evrope. Ona je bila prva katoli~ka sve{tenica jevrejskog porijekla koja je kanonizovana.
Hedvig Konrad-Marcius (Hedwig Conrad-Martius),
1888-1966: Bila je ~lanica neformalne filozofske grupe
Huserlovih u~enika/u~enica, koja }e poslije prerasti u
Fenomenolo{ku {kolu. Kao i na mnoge druge studente/studentkinje filozofije i na njen rad znatno je
uticalo Huserlovo djelo Logi~ka istraìvanja. Docentkinja
na fakultetu postala je tek poslije Drugog svjetskog
rata - 1949. godine i predavala je Filozofiju prirode na
Univerzitetu u Minhenu. Godine 1960. objavila je i dio
188
svoje dugogodi{nje prepiske sa Edit [tajn, s kojom je

vezuje dugo prijateljstvo jo{ od studentskih dana.
Simon Vejl (Simone Weil), 1909 - 1943: Poticala je iz
jevrejske porodice u kojoj se nije previ{e pa`nje posve}ivalo vjeri, ali je 1938. odlu~ila da postane katolkinja.
Iako je na po~etku Drugog svjetskog rata uspjela sa
porodicom da emigrira u SAD, vratila se ve} nakon
{est mjeseci u Evropu. Ubrzo je umrla od tuberkuloze
u jednom sanatorijumu u Velikoj Britaniji, a njenu
smrt u 34. godini ubrzalo je to {to je odbila hranu i
lijekove ~ime je htjela da pokaè simboli~no sau~estvovanje sa protjerivanjem i patnjama Jevreja.
Simon de Bovoar (Simone de Beauvoir), 1908 - 1986:
Ro|ena je u Parizu, gdje je i studirala i zavr{ila filozofiju
me|u prvim ènama na univerzitetu u Francuskoj. @an
Pol Sartra je upoznala 1929. godine. Od tada ovo dvoje
ljudi kroz mnoge biografske zapise, anga`man, protestno djelovanje, apele, peticije vidimo kao par koji }e
decenijama davati pe~at intelektualnom ìvotu ne
samo Pariza, nego i Evrope i svijeta. Njihova ljubavna
veza bi}e sve samo ne uobi~ajena, to }e uklju~ivati i
odràvanje veza sa drugima ènama i mu{karcima o
~emu }e otvoreno govoriti jedno drugome, ali nikad se
ne}e razdvojiti. Osim filozofskih tekstova, poznati su
njeni romani, studije, autobiografski spisi.
Hana Arent (Hannah Arendt), 1906 - 1975: Ro|ena
je u gradi}u Lindenu pored Hanovera u jevrejskoj porodici u kojoj religiozno nije dolazilo do izraàja. Njena
majka socijaldemokratski orijentisana, tokom svog
politi~kog anga`mana je upoznala Rozu Luksemburg.
Ova èna fascinira}e mladu Hanu Arent svojim {irokom
189
obrazovanjem i literarnim talentom. Arentova je studije

filozofije, teologije i gr~kog jezika po~ela u Marburgu,
gdje je jedan od profesora bio poznati njema~ki filozof
Martin Hajdeger. Biografija Arentove dobrim dijelom
}e biti obiljeèna ovom vezom, a mnogi umjesto da
prou~avaju njena djela, uvijek }e se vra}ati na to da je
ona bila tek talentovana studentkinja zaljubljena u tada
35-godi{njeg ve} poznatog filozofa. Me|u studentima
u tzv. Hajdegerovoj grupi bi}e kasnije jo{ jedan poznati
filozof - Hans Jonas, koji }e ostati doìvotni prijatelj H.
Arent. Iz Marburga, ~iji je univerzitet poznat po dugoj
tradiciji, ali koji je kao mala konzervativna sredina ve}
pod nacionalisti~kim uticajem, Arentova odlazi prvo u
Frajburg gdje }e joj profesor biti fenomenlog Edmund
Huserl. Potom slijedi studiranje u Hajdelbergu, gdje
najve}i uticaj u filozofskim krugovima ima osniva~ filozofije egzistencije Karl Jaspers. Nije daleko 1933. kada
}e, kao i mnogi biti prisiljena da ode iz Njema~ke.
Odlazi zajedno sa prvim muèm Ginterom [ternom s
kojim je bila u braku osam godina. Sve do 1941. godine
boravila je u Parizu, gdje je upoznala svog drugog
muà Hajnriha Blihera. Potom odlazi u SAD, gdje
ostaje do kraja ìvota i uglavnom radi na univerzitetima
u îkagu i Njujorku, a gostuju}a predavanja drì na
mnogim ameri~kim i svjetskim univerzitetima. Ameri~ko
dràvljanstvo je dobila tek 1951. godine.
Ajn Rend (Ayn Rand), 1905 - 1982: Pravo ime joj je
Alisa Rosenbaum i ro|ena je u Sankt Petersburgu (Petrogradu). Iako je usljed revolucionarnih doga|anja u
Rusiji (1917) jedno vrijeme zajedno sa porodicom izbjegla
iz grada, ponovo se vratila na univerzitet i ovdje diplomirala istoriju i filozofiju. S obzirom da je poticala iz
190
porodice, ~iju je imovinu oduzela nova vlast, ve} tada

pokazuje otpor prema komunizmu. Svoju èlju da emigrira ostvaruje vrlo brzo zahvaljuju}i rodbini u SAD.
Prvo se zaustavila u Njujorku, zatim nastavila do îkaga,
a potom se opredijelila za Los An|elos i Holivud.
Drugi dio ìvota, sve do smrti 1982., provela je ponovo
u Njujorku. Poznata je postala sa prvim djelom Mi ìvi,
koje je objavila 1936. godine poslije trogodi{nje potrage
i obilaska mnogobrojnih izdava~a. Bi}e to skoro njen
autobiografski tekst posve}en mladosti u Rusiji i
uglavnom odre|en politi~kim doga|anjima. Ono {to }e
ipak daleko vi{e privu}i ~itaoce bi}e roman Veli~anstveni
izvor iz 1943., koji }e 1949. godine biti preto~en i u film
za koji }e scenarij pisati sama Ajn Rend. Najve}u
podr{ku i uvaàvanje imala je od supruga Franka
OKonora, holivudskog glumca, s kojim je bila u braku
punih pedeset godina. Ipak, kad se govori o njenom
ìvotu ~esto se spominje njena dugogodi{nja veza sa 25
godina mla|im Natanijelom Brandenom. Ono {to je
najvi{e izazvalo sablazan bila je njihova odluka da svojim
supru`nicima saop{te da ne mogu i ne èle da sakrivaju
od njih tu vezu, i da oni to treba da prihvate. O tom
dijelu njenog ìvota tada{nja Natanijelova èna Barbara
Branden napisa}e biografiju pod nazivom Strast Ajn
Rend a istoimeni film bi}e snimljen 1998. godine.
Ajris Merdok (Iris Murdoch), 1919 - 1999: Ro|ena
je u Dablinu, a odrasla u Londonu. Studirala je istoriju,
knjièvnost i filozofiju u Oksfordu, a potom je postdiplomski studiji zavr{ila u Kembridù kod poznatog
filozofa Ludviga Vitgen{tajna. Tokom Drugog svjetskog rata bila je i ~lan Komunisti~ke partije, ali razo~arana
ovom ideologijom, brzo je istupila. Od 1944. do 1946.
191
radila je za UNNR-u (program pomo}i UN administracijama koje su se prvenstveno bavile raseljenim

licima) u Austriji i Belgiji. Od 1948. godine po~inje sa
predavanjima na Oksfordu. Jo{ ~etrdesetih godina
upoznala je @an Pol Sartra i zainteresovala se za filozofiju egzistencije. Merdokova je, prije svega, poznata
kao jedna od najzna~ajnijih britanskih romansijerki 20.
vijeka. Tokom 40 godina napisala je 26 romana. Me|u
njima su i: Zamak u pijesku (1959), Jednorog (1963), Crni
princ (1973), More, more (1978), Sveta i profana ljubavna
ma{ina (1974), Zeleni vitez (1993). Njeni romani su
uglavnom o vi{oj engleskoj klasi, puni su crnog humora,
a rado se u svom pripovijedanju koristi misti~nim elementima i simbolikom. Posljednje godine ìvota ozna~ene su Alchajmerovom bole{}u. Dòn Bejli, profesor
engleskog jezika u Oksfordu i suprug Ajris Merdok,
napisao je dvije knjige o njenom ìvotu, a jedna od njih
je posluìla za scenarij filma Ajris iz 2002. godine.
@ana Her{ (Jeanne Hersch), 1910 - 2000: Najve}i dio
ìvota provela je u rodnom gradu - @enevi. Rad na univerzitetu po~inje 1956. godine i jedna je od prvih èna
na visoko{kolskim institucijama u [vajcarskoj. Podràvala je pokret èna, organizacije mladih tokom studentskih demonstracija 1968., posebno se borila protiv
narkomanije. Decenijama je bila ~lanica Socijaldemokratske partije. Od 1966. do 1968. godine radila je za
UNESCO (Organizacija UN za obrazovanje, umjetnost i kulturu), kada je utemeljila i vodila Odsjek za
filozofiju pri UN-u.
Suzan Zontag (Susan Zontag), 1933 - 2004: Ro|ena
je u Njujorku, u koji se vratila poslije mnogobrojnih
192
selidbi u mladosti. Govorila je da se svuda osje}a

strankinjom, osim mo`da na Menhetnu. Sa bole{}u je
ìvjela i o njoj je veoma ~esto pisala. Prvo je to bio
kancer dojke i poslije mnogobrojnih hemoterapija,
vjerovala je da je izlije~ena. Potom kad je pomislila da
nema razloga za strahovanje uslijedila je dijagnoza:
leukemija. Ipak, uspje}e da proìvi 71 godinu i da
skoro ~etiri decenije bude vrlo uticajna figura na
ameri~koj i svjetskoj intelektualnoj sceni. Prvi roman
Dobro~initelj objavila je 1963., slijedi Pribor za smrt
(1967), Ljubitelj vulkana (1992), U Americi (1999).
Putovala je u sjevernu Afriku, Meksiko, Vijetnam,
BiH - za vrijeme i poslije ratova. [ezdesetih godina bila
je me|u onima koji su stalno i uporno protestvovali
protiv rata u Vijetnamu. Dru{tvo njema~kih izdava~a
na Sajmu knjiga u Frankfurtu dodijelio joj je 2003.
godine Nagradu za mir.
Anica Savi} - Rebac (1893 - 1953): Ro|ena je u
Novom Sadu i kako je njen otac Milan Savi}, bio
knjièvnik, sekretar Matice Srpske i urednik Letopisa,
ve} od djetinjstva bila je okruèna najpoznatijim
knjièvnicima. U njihovoj porodi~noj ku}i gosti su bili
Laza Kosti}, Sima Matavulj, Stevan Sremac, Jovan
Jovanovi} Zmaj. [kolovala se u Be~u i bavila filologijom,
knjièvno{}u, filozofijom, prevodila i pisala poeziju.
Dopisivala se sa T. Manom, R. Vest, M. Crnjanskim, J.
Du~i}em. Ipak, daleko vi{e nego nau~nim i akademskim radom, okruènje se bavilo njenim privatnim
ìvotom. Bila je u braku sa Hasanom Rebcom i poslije
njegove smrti kao da nije imala dovoljno snage da nastavi bez ljubavi, te je odlu~ila da ode smrt po vlastitoj
odluci. Izvr{ila je samoubistvo.
193
Ksenija Atanasijevi} (1894-1981): Njen ìvotni put i

nastojanje da postane profesorica na univerzitetu
najbolje pokazuje kako je u prvoj polovini 20. vijeka
akademski svijet i dalje bio zatvoren za ène. Istorijske
okolnosti su uslovile da zapo~eti studij filozofije nastavi
tek po zavr{etku Prvog svjetskog rata. Doktorirala je
1922. na temu Brunovo u~enje o najmanjem. Mentor joj
je bio Branislav Petronijevi}, a njegove pohvale na
ra~un talentovane studentkinje, bi}e predmet pri~e
vi{e nego 450 naslova (tekstova, knjiga, javnih predavanja) koje }e ona potpisati. Ve} 1924. godine uspjela
je dobiti izbor na beogradskom Filozofskom fakultetu,
ali dalje od te pozicije ne}e mo}i. Vrlo brzo po~e}e
optu`be, a jedna od naj~e{}e spominjanih bila je ona za
plagiranje. Iako to nikada nisu mogli dokazati, jer plagiranja nije ni bilo, to je bio povod da joj se onemogu}i
izbor u zvanje vanrednog profesora. Bio je to i po~etak
nevi|ene hajke, pravljenja mreà spletki i intriga koje
}e na kraju uroditi plodom i ona }e poslije 12 godina
rada oti}i sa fakulteta. Malo je kolega koji su imali èlje,
volje i hrabrosti da se suprotstave ve}ini i stanu na njenu
stranu. Istina, mnogi drugi su javno govorili o pogubnosti
odluke da se Ksenija Atanasijevi} udalji sa univerziteta, ali to nije pomoglo. Tokom rata bila je privo|ena u
Gestapo, a i pored jasnog iskazanog antifa{isti~kog
stava poslije rata }e biti optuèna i od nove komunisti~ke vlasti. âk }e presuda biti smrtna kazna, ali
bilo je onih koji su se tome suprotstavili, tako da je
provela u zatvoru nekoliko mjeseci, a njene knjige su bile
zabranjene i povu~ene iz biblioteka sve do 1952. godine.
Zagorka Mi}i} (1903-1982): Radila je dugo kao gimnazijska profesorica, a poslije rata na beogradskom
194
Filozofskom fakultetu nije bilo mjesta za nju. To je nije

pokolebalo i bila je izuzetno aktivna u intelektualnim
krugovima. Kao univerzitetska profesorica po~ela je da
radi tek 1954. godine na Filozofskom fakultetu u Skoplju.
Blaènka Despot (1930-2001): Diplomirala je filozofiju 1954. godine u Zagrebu, gdje je i ro|ena i provela
cijeli svoj ìvot. Poslije deset godina rada u srednjim
{kolama, gdje se iskazala po svom pedago{ko-didakti~kom umije}u, po~inje karijeru na univerzitetu. Bavila
se razli~itim aktuelnim pitanjima svog vremena i bila
veoma aktivna u ènskim organizacijama SFRJ ve} od
sredine sedamdesetih godina.
195
196
2 - Izvorni tekstovi
- Iz klasi~nih feministi~kih djela Eloiza
[O strasti i slu`bi Bogu], oko 1128.
Dok sam s tobom uìvala u putenim slastima,
moglo se o meni dvojiti: da li sam slijedila zov srca ili
sam zadovoljavala svoju pohotu. Danas, kraj razja{njava
po~etak. Sama sam svojim ~ulima zabranila svaki
uìtak samo da se pokorim tvojoj volji. Ni{ta nisam
ostavila za sebe osim da postanem tvoja svojina. Gdje
je dakle tvoja pravi~nost, ako moje `rtve rastu, a tvoja
se zahvalnost gasi ili ~ak potpuno presahnjuje? Ne}e{
ni da mi udijeli{ tako malu stvar. Ali, jao, zar ja toliko
mnogo traìm?! U ime onog Boga kojemu si posve}en,
preklinjem te da mi vrati{ svoju prisutnost na na~in koji
ti je mogu} to jest snagom utjehe tvog pisma. U~ini barem
da se tako okrijepljena s vi{e àra predam slu`bi bo`joj.
Kad bi mnogi od tih lakomislenih prihvatilaca
redovni~kog ìvota s vi{e pa`nje mislili o ìvotu koji }e
prigrliti i kad bi bri`ljivije razmotrili pravilo kojem }e
se podloìti, manje bi ga kr{ili iz neznanja i manje bi
grije{ili iz nehata. Ali dandanas, kad gomile ljudi gotovo
slijepo hitaju da se bace u samostan, ìve u njima kao
{to su u njih u{li, to jest bez reda i pravila. Olako su preuzeli nepoznato pravilo, olako mu se i suprotstavljaju,
a za zakon priznaju samo navike koje im se dopadaju.
@ene, dakle, moraju pa`ljivo promisliti prije nego {to
}e prihvatiti na svoja le|a teret pod kojim vidimo da se
i mu{karci svijaju pa ~ak i padaju. Ve} sami opaàmo
da je svijet ostario, ljudi i ostala stvorenja izgubi{e
197
nekada{nju prirodnu snagu. A, prema rije~ima Isusa

Krista, manje se ohladila samilost velikog broja nego
samilost svih vjernika. Kad su se ljudi izrodili, treba
svakako promijeniti ili ublaìti pravila donesena za
njih.
(Citirano iz: Petar Abelard: Povijest nevolja/Etika/Pisma
Abelarda i Heloize, preveli: Veljko Gortan i Vojmir Vinja, Zagreb:
Naprijed, 1992, str.122 i 167)
Kristina de Pizan
[Za{to su ène bila prikazivane u lo{em svjetlu?], 1405.
I- îje prvo poglavlje govori o tome za{to i kojim
povodom je napisana ova knjiga
Pitala sam se koji su mogli biti uzroci i razlozi koji
su tolike mu{karce nagnali, u~ene i druge, da tako lo{e
govore o ènama i da kore njihovo pona{anje bilo govore}i o njemu, bilo pi{u}i o njemu u raspravama ili
spisima. To nije slu~aj samo sa jednim ili dvojicom
mu{karaca, i nije re~ samo o Mateolu, koji ~ak ne bi ni
mogao da se svrsta me|u u~ene, jer je njegova knjiga
samo ruganje; naprotiv, ne postoji tekst koji nije takav
u celosti. Filozofi, pesnici i moralisti, spisak bi bio jako
dug, izgleda kao da svi u glas govore s ciljem da dokaù
da je èna u potpunosti lo{a i naklonjena poroku.
Preispituju}i detaljno sve to, stadoh razmi{ljati o
svom pona{anju, budu}i da sam ro|ena kao èna;
razmi{ljala sam i o brojnim drugim ènama koje sam
imala priliku da sretnem, tolikim princezama i uglednim gospama kao i ènama srednjeg i niskog staleà,
koje su mi poverile svoje tajne i intimne misli; nastojala
sam da u svojoj du{i i savesti razlu~im da li jedinstveno
svedo~enje tolikih obrazovanih mu{karaca nije pogre{no.
198
Me|utim, o svemu sam razmislila, sve sam preispitala,

pa`ljivo i{~itala tekst, nisam mogla da shvatim niti prihvatim osnovanost njihovog rasu|ivanja o prirodi i
pona{anju èna. Stoga sam se suzdràvala da ne
osudim ène, govore}i sebi da je posve neverovatno da
su toliki obrazovani mu{karci, tako slavni doktori tako
velikog i {irokog duha, tako pronicljivi u svim domenima,
barem mi se ~inilo da su svi to bili, mogli govoriti na
jedan tako uvredljiv na~in i to u tako velikom broju
dela da mi je prosto bilo nemogu}e da prona|em
pou~ni tekst ma kog autora, u kome do kraja ne bih
nai{la makar jedno poglavlje ili odeljak u kome se ne
govori ru`no o ènama. To je jedini razlog zbog kog
sam zaklju~ila da je sve to zaista ta~no, iako moje duh,
u svoj svojoj naivnosti i neznanju, nije uspevao da prepozna sve te velike nedostatek koje sam po svemu
sude}i delila sa ostalim ènama. Stoga sam se vi{e
oslanjala na sud drugih nego na ono {to sam ose}ala i
znala unutar sopstvenog ènskog bi}a...
II - Kako su se tri gospe pojavile pred Kristinom i {ta joj
je jedna od njih govorila kako bi ublaìla njen jad.
Jer izgleda da ti misli{ da treba verovati u sve {to
kaù filozofi i da se oni ne mogu prevariti. Kada je re~
o pesnicima o kojima ti govori{, zar ne zna{ da je njihov
jezik ponekad figurativan, i da ponekad treba razumeti
sasvim suprotno od doslovnog smisla? Njima bi se
zapravo mogla pripisati retori~ka stilska figura koja se
naziva antifraza, kada kaù na primer - kao {to ve}
dobro zna{ - da je taj i taj lo{, u nameri da kaù da je
on u stvari dobar, ili obrnuto. Savetujem ti onda da njihove spise okrene{ u svoju korist tamo gde kritikuje
199
ène, i da ih shvati{ tako, ma kakve bile njihove namere.

A mogu}e je da taj koji se zove Mateolo isto to èleo
da postigne u svojoj knjizi, jer u njoj ima mno{tvo stvari
koje bi, doslovno shva}ene, bile ~ista jeres. (...) Ne radi se
samo o Mateolu ve} i mnogim drugima, posebno autoru
Romana o Ruì, romanu koji uìva velik ugled zahvaljuju}i uticaju njihovog autora. (...) I na kraju, draga
moja Kristina, kaèm ti: tvoja naivnost te je dovela do
tvog sada{njeg mi{ljenja. Vrati se sebi, povrati duh i ne
brini se vi{e zbog tih praznih re~i; znaj da otvoreno
klevetanje èna, same ène ne moè da dotakne, ve} se
uvek okre}e protiv njihovog autora.
(Citirano iz: Kristina de Pizan: Grad èna, prevela: Suzana
Pavlov, Beograd: Feministi~ka 94, 2003, str. 9-10 i 12-13)
Meri Vulstonkraft
[Da èna ne bude samo prelijepa gre{ka prirode], 1792.
Ti snovi bi mogli da se nazovu utopijskim. Hvala
Bi}u koje ih je udahnulo u moju du{u, i dalo mi dovoljno
duhovne mo}i da se usudim da napregnem svoj razum,
dok moja krepost nije postala zavisna samo od
Njegove potpore, kada sam s ogor~enjem sagledala
naopaka shvatanja koja u ropstvu drè moj pol.
Volim mu{karca kao svog bli`njeg; ali njegovo
èzlo, stvarno ili uzurpirano, ne seè do mene, osim
ako razum nekog pojedinca ne zahteva moje po{tovanje;
pa ~ak i tada, pokoravam se razumu, a ne mu{karcu. U
stvari, pona{anje jednog odgovornog bi}a mora biti
ure|eno delovanjem njegovog razma; ina~e, na kakvim
temeljima stoji Bo`ji presto?
îni mi se nu`nim da se zadrìm na ovim o~iglednim
istinama zato {to su ène bile, takore}i, izolovane; i
200
po{to su im oduzete vrline koje bi trebalo da krase

ljudski rod, oki}ene su povr{nim ~arima koje im
omogu}avaju da zavedu kratkotrajnu tiraniju. Po{to je
ljubav u njihovim srcima zauzela mesto svih plemenitijih
srasti, streme samo tome da budu lepe, da podsti~u
ose}anja, umesto da izazivaju po{tovanje; i ta sramotna
èlja, poput servilnosti u apsolutnim monarhijama, do
kraja uni{tava ~vrstinu karaktera. Sloboda je majka
kreposti, i ako su ène po svojoj prirodi robinje, ako im
ne bude dozvoljeno da udi{u reski okrepljuju}i vazduh
slobode, ve}ina }e venuti kao egzoti~ne biljke, i biti
smatrane prelepom gre{kom prirode. Neka se tako|e
ne zaboravi da su one jedina gre{ka.
[to se ti~e argumenta o pot~injenosti, u kojoj je ovaj
pol oduvek dràn, on vaì i za mu{karce. Manjina je
uvek podjarmljivala ve}inu; i ~udovi{ta, koja su jedva
pokazivala ikakve znake ljudske izvrsnosti, tiranisala
su hiljade svojih bli`njih. Za{to su mu{karci
nadmo}nih talenata pristali na takvo poniènje? Zar
nije op{tepriznato da su kraljevi, posmatrani u celini,
po svojim sposobnostima i kreposti oduvek bili manje
vredni od jednakog broja mu{karaca uzetih iz obi~nog
ljudskog mno{tva - pa ipak, prema njima su se pona{ali, a
to traje i danas, sa strahopo{tovanjem koje vre|a razum?
Kina nije jedina zemlja u kojoj su ìvog ~oveka proglasili za Boga. Mu{karci su se pokorili nadmo}noj sili
da bi se neka`njeno predali trenutnom zadovoljstvu; ène
su u~inile samo to isto, i stoga, dok se ne dokaè da dvoranin, koji se ropski odri~e priro|enog prava ~oveka,
nije moralni ~inilac, ne}e se mo}i dokazati da je èna
su{tinski inferiorna u odnosu na mu{karca, zato {to je
oduvek bila podjarmljena.
201
Svetom je dosad vladala gruba sila, a da je nauka

politike tek u povoju, pokazuje nam kolebanje filosofa,
da znanju, koje je od najve}e koristi za ~oveka, daju
one crte koje znanje odlikuju.
Ovim argumentom }u se baviti jo{ toliko da izvedem
o~igledan zaklju~ak, da }e, kada zdrava politika pro{iri
slobodu, ~ove~anstvo, uklju~uju}i ène, postati mudrije i
kreposnije.
(Citirano iz: Meri Vulstonkraft: Odbrana prava èna (Sa
kriti~kim opaskama na politi~ka i moralna pitanja), preveo: Ranko
Mastilovi}, Beograd: Filip Vi{nji}, 1994, str. 63-64)
Olimp de Gu`
[O pravima èna], 1791.
^lan I
@ena je ro|ena slobodna i ostaje jednaka mu{karcu
u svim pravima. Socijalne razlike mogu se opravdati
samo blagostanjem zajednice.
^lan II
Cilj i svrha svakog politi~kog zaklju~ka je za{tita prirodnih i neotu|ivih prava ène i mu{karca. Ova prava su:
sloboda, sigurnost, pravo na imovinu, a posebno pravo
na otpor tla~enju.
^lan III
Princip svake vladavine po~iva u biti u naciji, a naciju
~ine zajedno mu{karci i ène. Niti jedno tijelo, niti
jedna osoba koja ne proizilazi iz naroda i nacije ne
moè biti na vlasti.
^lan IV
Sloboda i pravednost sastoje se od toga da se drugima
uzvrati ono {to im pripada. Tako èna u ostvarivanju
svojih prirodnih prava biva sprije~ena trajnom tiranijom
202
koju provodi mu{karac. Ova ograni~enja moraju se

ukinuti samim prirodnim zakonima i zdravim razumom.
^lan V
Zakoni prirode i razuma zabranjuju svako djelovanje
dru{tva, koje ih moè ugroziti. Sve {to nije zabranjeno
ovim mudrim i Boìjim zakonima ne smije biti sprije~eno
ni ljudskim zakonima i niti jedan ~ovjek ne smije biti
prisiljen da u~ini ne{to {to prirodni zakoni ne propisuju.
^lan VI
Zakon treba da bude odraz op}e volje. Svi gra|ani i
sve gra|anke treba osobno ili putem njihovih zastupnika
da sudjeluju u obrazovanju zakona. Zakon mora biti
isti za sve. Svi gra|ani i gra|anke, koji su pred zakonom
jednaki, moraju imati jednake mogu}nosti da razvijaju
svoje talente, sposobnosti, vrline, te im mora biti
omogu}en jednak pristup svim slu`bama i mjestima
javnog ìvota.
^lan VII
Za ène ne postoje nikakva posebna prava, one
bivaju optuène, uhap{ene i osu|ene pred sudom u
slu~ajevima koje zakon nalaè. @ene kao i mu{karci
podlijeù istim kaznenim zakonima.
^lan VIII
Zakonom treba propisati samo kazne, koje su nezaobilazne i javne, a niko ne smije biti ka`njen, ako to
nije po pravnoj snazi vaè}eg zakona, koji je prije
po~injenog djela bio na snazi i koji se legalno provodi
i nad ènama.
^lan IX
Protiv svake ène koju se proglasi krivom, zakon se
mora upotrijebiti, i to ona zakonska kazna koja je
propisana za po~injeno djelo.
203
^lan X
Nikoga se ne smije proganjati zbog njegovog
mi{ljenja i stavova, ~ak iako se oni principijelno razlikuju od op}eprihva}enih. @ena ima pravo obna{ati
vladaju}e funkcije. Ona mora imati jednako pravo kao
i mu{karac da drì javni govor, pod pretpostavkom da
su njene izjave i radnje u skladu sa zakonom i da ne
ometaju javni red i mir.
^lan XI
Slobodno izraàvanje mi{ljenja je jedno od dragocjenih prava ène, jer ovo pravo garantira o~instvo ocu
njene djece. Svaka gra|anka prate}i svoje slobode
moè sasvim slobodno re}i: Ja sam majka tvog djeteta.,
a da time ne priziva barbarsku osudu i ne skriva istinu.
Me|utim zakonom bi joj trebalo zabraniti iskori{tavanje ove slobode, u slu~ajevima neistine i nano{enja
klevete.
^lan XII
Vi{a korist zahtijeva garantiranje prava ène i
gra|anke. Ova garancija treba da sluì kao prednost
svima, a ne kao osobna prednost onima koji su upoznati sa ovim pravima.
^lan XIII
Porezi za odrànje policije i upravni tro{kovi jednaki
su za mu{karca i ènu. Ukoliko èna sudjeluje u izmirivanju svih obaveza i tro{kova, onda mora sudjelovati i
u podjeli poloàja u upravnim organima, u podjeli rada
i u podjeli obrta.
^lan XIV
Gra|ani i gra|anke imaju pravo da samostalno ili
putem njihovih zastupnika odlu~uju o potrebnosti uvo|enja javnih dad`bina. Gra|anke se mogu obavezati
204
principu pla}anja poreza iz sopstvenog imetka samo

onda kada imaju u~e{}a u javnoj upravi, te kad i na njih
otpada dio tro{enja poreza, odnosno kada su i one sudjelovale u odlu~ivanju o visni poreza, njegovoj upotrebi
i trajanju.
^lan XV
@ensko stanovni{tvo koje pla}a dad`bine dràvi
jednako kao i mu{ki dio stanovni{tva, ima pravo da u
svako vrijeme od bilo koje dràvne javne institucije
zatraì izvje{}e o poslovanju.
^lan XVI
Dru{tvo u kojem nije zagarantirano ostvarivanje
prava i u kojem ne postoji raspodjela vlasti, nema ni
vaè}i Ustav. Ustav nije punovaàn ako ve}ina individua
koje predstavljaju naciju nisu sudjelovale u njegovom
stvaranju.
^lan XVII
Imovina pripada i mu{kom i ènskom spolu, zajedni~ki
ili pojedina~no. Svaka osoba ima sveto i nepovredivo
pravo na imovinu. Imovina ne smije biti nikome
oduzeta u smislu nacionalizacije, ukoliko to nije javna
prijeka potreba, koja mora biti predvi|ena zakonom,
ili naprasno progla{ena (stanje elementarnih nepogoda)
ali i onda pod uslovom pravedno done{ene odluke.
(dio Povelje preuzet sa obrazovnog servera Dadalos http://
www.dadalos.org/bih/frauenrechte/woher/dokumente/dokument_1.htm)
Herijeta Tejlor Mil

[îja je javna sfera?], oko 1852.
U slu~aju koji razmatramo, pristrasnost obi~aja
nesumnjivo je na strani nepravde. Doista, veliki mislioci
raznih perioda, od Platona do Kondorsea (Condorcet),
205
uz neka od najistaknutijih imena dana{njeg vemena,

izri~ito su se izja{njavali u korist jednakosti èna. Bilo
je i dobrovoljnih udruènja, verskih i svetovnih, od kojih
je najpoznatije Dru{tvo prijatelja, koja su prihvatala to
na~elo. Ali, nije postojala ni jedna politi~ka zajednica ili
nacija u kojoj, na osnovu zakona i obi~ajno prava, ène
nisu bile u stanju politi~ke i gra|anske podre|enosti. U
anti~kom svetu ta ista ~injenica je sa podjednakom
istinito{}u navo|ena kao izgovor za ropstvo. Mogla je
biti navo|ena i kao izgovor za blaù formu ropstva,
kmetstvo, tokom celog srednjeg veka. Isticana je protiv slobode preduzetni{tva, slobode savesti, slobode
{tampe. Ni za jednu od ovih sloboda nije se smatralo
da je saglasna sa dobro ure|enom dràvom, sve dok
mogu}nost svog postojanja nisu dokazale stvarnim postojanjem. To {to je neka institucija ili praksa postala
obi~aj nije pretpostavka njene valjanosti, kada za postojanje moè biti predo~en bilo koji drugi dovoljan
razlog. Lako je razumeti za{to je podre|enost èna
postala uobi~ajena. Nije potrebno nijedno drugo
obja{njenje do fizi~ka sila.
To {to su one koje su bile fizi~ki slabije pretvorene i
u pravno podre|ene, sasvim je u skladu s na~inom
dosada{nje vladavine svetom. Sve do skora, pravilo
fizi~ke snage bilo je op{ti zakon regulisanja ljudskih
odnosa. Tokom istorije, narodi, rase, klase, koje su se
pokazale najja~e, bilo telesnom snagom, ili bogatstvom, ili vojni~kom disciplinom, osvajale su i dràle u
pokornosti ostale. Ako je, ~ak i u najnaprednijim nacijama zakon ma~a najzad odba~en kao r|av, to se dogodilo tek u oklevetanom XVIII veku. Osvaja~ki ratovi
nestali su tek otkad su se pojavile demokratske revolucije.
206
Svet je vrlo mlad i tek je po~eo da se osloba|a

nepravde. Tek je po~eo da raskida s crna~kim ropstvom. Tek je po~eo da se osloba|a kraljevskog despotizma. Tek je po~eo da se osloba|a naslednog feudalnog plemstva. Tek je po~eo da se osloba|a religioznih
ograni~enja. Tek je po~eo da tretira sve mu{karce kao
gra|ane, a ne samo bogatiji i povla{}eniji dio srednje
klase. Treba li da se ~udimo {to isto toliko nije u~injeno
i za ène? Dru{tvo je do pre nekoliko nara{taja bilo
tako ure|eno da je nejednakost bila samo njegov
temelj. Udruìvanje zasnovano na jednakim pravima
jedva da je postojalo. Jednakost je zna~ila neprijateljstvo.
Dve osobe jedva su u i~emu mogle da sara|uju, ili da
se sretnu u prijateljskom odnosu, a da zakon odmah ne
odredi da jedna treba da bude nadre|ena drugoj.
ôve~anstvo je preraslo ovo stanje, i danas se svugde
teì da se, kao o{ti princip ljudskih odnosa, dominacija
najja~ih zameni pravi~nom jednako{}u. Ali od svih
odnosa, odnos izme|u mu{karca i ène, najbliskiji i
najintimniji, povezan sa najve}im brojem sna`nih
ose}anja, zasigurno }e poslednji odbaciti staro pravilo
i prihvatiti novo. Jer, srazmerna snazi nekog ose}anja
je upornost s kojom s ono drì oblika i okolnosti s kojima
je, makar i slu~ajno, postalo povezano.
Kad neka predrasuda koja uti~e na ose}anja
postane svedena na neprijatnu nu`nost da samu sebe
obrazlaè, smatra da je dovoljno da jo{ jednom ponovo
upravo ono {to je predmet rasprave, frazama koje se
pozivanju na prethodno postoje}e ose}anje. Sledstveno,
mnoge osobe misle da su dovoljno pravdale ograni~enost
ènskog pola delovanja time {to su rekle da su poslovi iz
kojih su ène isklju~ene neènstveni, i da za ène prikladna
sfera nije politi~ki ili javni, ve} privatni i ku}ni ìvot.
207
Mi pori~emo pravo bilo kom delu ~ove~anstva da

odlu~uje u ime drugog dela, ili jedinki u ime druge
jedinke, {ta jeste a {ta nije prikladna sfera. Za sva
ljudska bi}a prikladna sfera je ono najve}e i najvi{e {to
su sposobna da dosegnu. Koja je to sfera ne moè se
utvrditi bez potpune slobode izbora...
(Citirano iz: Dòn Stjuart Mil/Herijeta Tejlor Mil: Rasprave o
jednakosti polova, preveo: Ranko Mastilovi}, Beograd: Filip
Vi{nji}, 1995, str. 43-44)
Ema Goldman
[Emancipacija od emancipacije], 1910.
Po~e}u sa jednim priznanjem: bez obzira na sve
politi~ke i ekonomske teorije koje se bave fundamentalnim razlikama koje postoje me|u raznim grupama
unutar ljudske rase, bez obzira na sve klasne i rasne
razlike, bez obzira na sve ve{ta~ke granice koje razdvajaju ènska prava i mu{ka prava, tvrdim da postoji
ta~ka gde se ove razlike mogu ukrstiti i postati jedna
savr{ena celina.
Ne mislim da ovom tezom predlaèm primirje.
Op{ti dru{tveni antagonizam koji je sada ovladao na{im
celokupnim javnim ìvotom, izazvan snagom suprostavljenih i kontradiktornih interesa, doìve}e potpun slom
kada reorganizacija na{eg dru{tvenog ìvota zasnovana
na principima ekonomske pravde postane realnost.
Mir ili harmonija me|u polovima i individuama ne
mora biti zasnovan na plitkom izjedna~avanju svih ljudskih bi}a; niti se ovde poziva na eliminaciju individualnih
karakteristika i osobina. Problem sa kojim se mi danas
suo~avamo i kojeg treba u najbliòj budu}nosti re{iti je
kako ostati svoj, a ipak biti u harmoniji sa drugima,
208
kako saose}ati duboko sa svim ljudskim bi}ima, a ipak

zadràti svoje vlastite karakteristi~ne kvalitete. îni mi
se da ovo moè biti polazna ta~ka oko koje mogu da se
sloè, bez antagonizma i suprostavljanja mase i pojedinac,
mu{karac i èna. Moto ne treba da bude - oprostite
jedno drugom, ve} - razumite jedno drugo. êsto citirana
re~enica gospo|e de Stal: Razumeti sve zna~i oprostiti
sve, mi se nikada nije naro~ito svidela, miri{e na ispovest,
oprostiti drugom ljudskom bi}u odaje stav farisejske
superiornosti. Dovoljno je razumeti drugo ljudsko
bi}e. Priznanje delimi~no predstavlja fundamentalni
aspekt mojih pogleda na emancipaciju èna i uticaja te
emancipacije na ceo pol.
Emancipacija treba da omogu}i èni da ispolji svoju ljudskost u najboljem smislu. Da sve ono {to u njoj ùdi da se
potvrdi i da bude aktivno, dosegne svoje potpune mogu}nosti; sve ve{ta~ke ograde treba sru{iti i put ka ve}oj slobodi o~istiti od vekovnih tragova pot~injenosti i ropstva.
Ovo je bio prvobitan cilj ènske emancipacije. Ali
dosada{nji rezultati su izolovali ènu i ukrali joj izvor
sre}e koja je njoj tako bitna. Samo spoljna emancipacija
u~inila je savremenu ènu ve{ta~kim bi}em, koja
podse}a na proizvode francuske hortikulture gde su
drve}e i `bunovi obrezani u obliku arabeski, piramida,
to~kova i venaca; ona uzima bilo koji oblik samo ne
onaj koji bi imala da njeni vlastiti unutra{nji kvaliteti
mogu da do|u do izraàja. Tako ve{ta~ki uzgajane
biljke ènskog pola mogu se na}i u velikom broju, naro~ito u takozvanim intelektualnim sferama na{eg ìvota.
Sloboda i jednakost za ène! Koliko su nade i o~ekivanja probudile ove re~i kada su ih prvi put izgovorili
najumniji i najhrabriji ljudi dana{njice. Sunce }e svim
209
svojim sjajem i slavom obasjati novi svet; u tom svetu

èna }e biti slobodna da upravlja svojom sudbinom taj cilj je svakako vredan velikog entuzijazma, hrabrosti,
upornosti i beskrajnog napora ogromnog broja pionira,
mu{karaca i èna koji su `rtvovali sve u borbi protiv
sveta punog predrasuda i neznanja.
I moje nade tako|e idu ka tom cilju, ali ja smatram
da emancipacija ène, onako kako se danas shvata i
prakti~no primenjuje, nije uspela da ostvari taj cilj.
Sada je èna suo~ena sa neophodno{}u da treba da se
emancipuje od emancipacije, ako zaista èli da bude
slobodna. Ovo mo`da zvu~i paradoksalno, ali je ipak
sasvim istinito.
(Citirano iz: Ema Goldman: Anarhizam i feminizam, preveli:
Vanda Perovi} i Aleksandar Ajzinberg, http://www.womenngo.org.yu/sajt/
sajt/izdanja/autonomni_zenski_centar/emagoldman/sadrzaj.htm)
Simon de Bovoar
[Ona jeste Drugo], 1949.
Sada{njost obavija pro{lost, a u pro{losti istoriju su
stvarali mu{karci.
///
Znaju {ta gube odri~u}i se ène ovakve kakvu je
zami{ljaju, ali ne znaju {ta }e im doneti èna onakva
kakva }e biti sutra. Potrebno je veliko odricanje da se
~ovek ne postavi kao jedini i apsolutni Subjekt.
///
Vrsta poseduje ènu od samog njenog ro|enja i kroz
nju poku{ava da se potvrdi.
///
@ena je vi{e prilago|ena zahtevima ovuluma nego
samoj sebi. Ona je od puberteta do menopauze
210
sredi{te jedne istorije koja se u njoj odvija a koja se

li~no nje ne ti~e.
///
Kao i mu{karac, èna jeste svoje telo - ali njeno telo
je ne{to drugo nego {to je ona sama.
///
Telo ène je jedan od glavnih elemenata za status
koji ona ima u ovom svetu. Ali telo nikako nije
dovoljno da odredi taj status; ìvljena stvarnost postoji
samo utoliko ukoliko je sve{}u primljenja kroz
aktivnosti u dru{tvu. Biologija nije dovoljna da nam
odgovori na pitanje koje nas preokupira: za{to je èna
Drugo? Re~ je o tome da se vidi kako je tokom istorije
u èni priroda obnovljena. Re~ je o tome da se zna {ta
je ~ove~anstvo u~inilo od ènke ljudskog roda.
///
@enu ne osloba|aju ideologije, religija ili poezija.
///
Uskla|eno{}u tih dvaju faktora - u~e{}a u produkciji i
oslobo|enja od robovanja reprodukciji - obja{njava se
evolucija statusa ène.
///
Ona je idol, slu{kinja, izvor ìvota, sila mraka. Ona
je elementarna ti{ina istine, prevara, brbljivost i la`.
Ona je isceliteljka i ve{tica. Ona je `rtva mu{karca i
njegova propast. Ona je sve {to on nije i {to èli da ima,
njegova negacija i razlog njegovog postojanja.
///
Krajem pro{log veka, policija je u nekoj javnoj ku}i
otkrila dve devoj~ice od dvanaest do trinaest godina;
pokrenut je proces na kome su one dale iskaz; pri~ale
su o svojim mu{terijama - zna~ajnoj gospodi; jedna je
211
bila zaustila da kaè neko ime, ali ju je zastupnik naglo

zaustavio: Ne prljajte ime jednog po{tenog ~oveka!
Gospodin, odlikovan Legijom ~asti, ostaje ~estit ~ovek
i posle oduzimanja nevinosti jednoj devoj~ici; on ima
svoje slabosti, ali ko ih nema? Me|utim, devoj~ica koja
ne moè da u|e u eti~ku oblast univerzalnog - koja nije
ni sudija, ni general, ni neki francuski velikan, ve}
samo devoj~ica - proigrava svoju moralnu vrednost u
kontigentnoj oblasti seksualnosti; to je jedna izopa~ena,
poro~na devoj~ica koja je skrenula s pravog puta i
treba je poslati u popravni dom. Mu{karac moè u
mnogim slu~ajevima, ne prljaju}i svoj uzvi{eni lik, da
zajedno sa ènom vr{i radnje koje su za nj sramne.
///
U tim borbama, u kojima oni smatraju da se sukobljavaju jedno sa drugim, u stvari se svako bori protiv sebe,
projiciraju}i na partnera onaj deo samog sebe koga se
odri~e; umesto da proìvljava ambigvitet svoje sudbine, svako poku{ava da natera drugog da podnosi ono
{to je u njoj poniàvaju}e, a da za sebe zadrì ono {to
je ~asno. Da je, me|utim, oboje primaju na sebe sa
dalekovidom skromno{~u, koja je korelativna autenti~nom ponosu, priznali bi da su sli~ni i doìvljavali bi
prijateljsku erotsku dramu. înjenica da smo ljudska
bi}a beskrajno je zna~ajnija od svih osobenosti koje
nas razlikuju; dati svet nikada ne daje prednosti: vrlina,
kako su je nazivali stari, odre|uje se stepenom onoga
{to zavisi od nas. U oba pola odvija si ista drama i tela
i duha, kona~nosti i transcendentnosti; i mu{karce i
ène nagriza vreme, vreba smrt, oboje imaju su{tinsku
potrebu za drugim, a iz svoje slobode mogu da izvuku
istu slavu; da znaju da uìvaju u njoj ne bi vi{e bili
212
dovedeni u isku{enje da raspravljaju o varljivim

povlasticama, i tada bi moglo da se rodi bratstvo me|u
njima.
(Citirano iz: Simon de Bovoar: Drugi pol, prevela: Zorica
Milosavljevi}, Beograd: Bigz, 1982, (I tom) str. 17, 22, 51, 52, 54,
61, 135, 169, 197; (II tom) str. 467, 603)
- Filozofkinje o Anica Savi}-Rebac

[Eros i libido], 1933.
On [Spinoza] svakako predstavlja najisklju~iviji
intelektualni pravac doktrine o ljubavi; i mo`da se ba{
stoga i pojavila najzad najpotpunija suprotica njegovoj
doktrini: teorija Zigmunda Frojda. Niko nije dalji od
Jevrejina Spinoze nego Jevrejin Frojd; i ni{ta nije dalje
od intelektualne ljubavi nego libido. Spinoza je bio
duboko erotska priroda; za njega je i saznanje bilo
ljubav, a najvi{a funkcija intelekta bila je funkcija ljubavi.
Ali u njegovom erosu nije uop{te govorila seksualnost;
i Georg Zimel, govore}i o mogu}nosti erotskih priroda
koje uop{te nisu seksualne, navodi kao najverovatnije
primere Isusa i Spinozu. Ali ba{ zato {to je razvio
najintelektualniji pravac ljubavne mistike, Spinoza je
omogu}io svoju suproticu u Frojdu. ()
Najbogatiji oblici ljubavne mistike su svakako oni
gde je veza sa ~ove~anskim osnovama, sa ~ove~anskom
ljubavlju najte{nja; dakle, prvo, Platonov, u kome je
vi{e svega istaknuta ~ove~ansko-vaspita~ka uloga
Erosa, kao osnova pribliènja du{e apsolutnome.
Neoplatoni~ari su manje nagla{avali vezu boànske
ljubavi sa ~ove~anskom, ali su je ipak priznavali - sam
213
Plotin, pa i Dionisije Aeropagita, ~iji je uticaj na srednjovekovnu mistiku upravo nepromeriv. I tako se iz
neoplatonizma razvio najbogatiji oblik doktrine o
ljubavi, onaj u kome je jedna li~na ljubav neposredna
osnova ujedinjenja sa apsolutnim: Danteov. Moè biti
da je Dante zbilja za sve vreme vrhunac ljubavne mistike;
jer posle njega, kod Petrarke, kod koga ve} po~inje
razjedinjavanje du{evnih sila, pa do Novalisa, koji
zna~i morbidno-svesno preìvljavanje sna Danteovog,
nema pojave koja bi mu bila ravna. Ai ono najvi{e {to
je na liniji \ordana Bruna i Spinoze dato u vezi sa
~ove~anskom ljubavlju - ljubavna poezija Geteova - ne
moè se, u pogledu apsolutne novine, meriti sa
Danteom, ~ak ni u pesmi [to duboke dade nam poglede,
ni u Marijenbadskoj elegiji. Pa ipak su veli~anstvene
perspektive koje otvaraju Spinoza i Gete; i mi se
moèmo nadati da }e se iz ovog na{eg doba krajnje
diferencijacije razviti nova koncetracija du{evnih i
duhovnih sila u Erosu.
(Citirano iz: Anica Savi}-Rebac: Helenski vidici, Pan~evo: Mali
Nemo, 2004, str. 50)
Simon Vejl
[Najva`nija potreba ljudske du{e], 1943.
Ukorenjivanje je mo`da najva`nija i najnepriznatija
potreba ljudske du{e. To je jedna od onih potreba koje
je najteè odrediti. Ljudsko bi}e sti~e koren svojim
stvarnim, delotvornim i prirodnim u~estvovanjem u
postojanju neke zajednice koja odràva u ìvotu izvesna
blaga pro{losti i neka predose}anja budu}nosti. Prirodnim u~estvovanjem, to jest, na koje je nesvesno navedeno mestom, ro|enjem, profesijom, okruènjem.
214
Svako ljudsko bi}e treba da ima mnogobrojne korene.

Treba da skoro ceo svoj moralni, intelektualni, duhovni ìvot prima posredstvom sredina kojima prirodno pripada.
Razmene uticaja izme|u veoma razli~itih sredina
nisu manje neophodne od ukorenjivanja u prirodnu
okolinu. Ali neka odre|ena sredina mora da prima
spolja{nji uticaj ne kao doprinos, ve} kao podsticaj koji
osnaùje njen vlastiti ìvot. Ona treba da prihvati spolja{nje doprinose tek po{to ih je svarila, a osobe koje tu
sredinu sa~injavaju treba da ih primaju samo preko
nje. Kad neki stvarno vredan slikar odlazi u muzej, njegova originalnost je time potvr|ena. Treba da bude
tako isto i za raznovrsna stanovni{tva zemaljske kugle
i razli~ite dru{tvene sredine.
Svaki put kad dolazi do vojnog osvajanja dolazi i do
iskorenjivanja, i u tom smislu osvajanje je skoro uvijek
zlo. Iskorenjivanje je najmanje kada su osvaja~i selitelji koji se nastanjuju u osvojenoj zemlji, me{aju se sa
stanovni{tvom i sami pu{taju koren. Takav je bio slu~aj
Helena u Gr~koj, Kelta u Galiji, Mavara u [paniji. Ali
kad osvaja~ ostaje stranac na teritoriji ~iji je postao vlasnik, iskorenjivanje je skoro smrtna bolest za pokorena stanovni{tva. Ono doseè najvi{i stepen kad se vr{e
masovna progonstva, kao u Evropi koju je okupirala
Nema~ka ili u okuci Nigera, ili kada se grubo zabranjuju
svi lokalni obi~aji, kao u delovima Okeanije koje su zaposeli Francuzi, (ako je verovati Gogenu i Alenu @erbou).
âk i bez vojnog osvajanja snaga novca i ekonomske nadmo}i mogu u tolikoj meri nametnuti strani uticaj da bude izazvana bolest iskorenjivanja.
(Citirano iz: Simona Vej: Ukorenjivanje, prevela: Mirjana
Vukmirovi}, Beograd: Bigz, 1995, str. 53-54)
215
Hana Arent
[Kako po~inju revolucije], 1963.
Zna~ajna osobina uspje{nih revolucija u na{em
vijeku je da one govore jezikom nu`nosti i da
zavr{avaju u strahovladi. Veli~anje nasilja po~iva na
nu`nosti, ~iju stvar revolucionari navodno zastupaju i
razvijaju, a samu nu`nost danas tako vjerni~ki po{tuju
kao nekada slobodu, pri ~emu jo{ nijednom otad nisu
vi{e imali potrebu da u novom boànstvu uvaè veliku,
sveprinudnu mo}, koja prema Rusoovim rije~ima
prisiljava ljude na slobodu. Tako smo na na{u àlost
doìvjeli da stvar slobode moè biti bolje ure|ena u
zemljama u kojima uprkos jo{ tako gnusnim politi~kim
prilikama revolucija nikada nije izvr{ena, i da su sama
gra|anska prava katkad bolje re{ena u zemljama u
kojima je revolucija krvavo poraèna nego tamo gdje
je revolucija prividno pobijedila, tj. gdje nije zavr{ila u
kontrarevoluciji ili restauraciji, ma koliko da nije
postigla svoj prvobitni cilj.
Na ovo pitanje iz bliè pro{losti koja se proteù do
danas, jo{ }emo se vratiti. Me|utim, sada se moramo
okrenuti ljudima koje sam, za razliku od kasnijih profesionalnih revolucionara, nazvala ljudima revolucije,
da bi smo stigli bar do nekog privremenog razumijevanja principa kojima su se rukovodili u svom djelovanju i koji su utisnuti u njihov jezik. Pri tome unaprijed
moramo biti na~isto s tim da su ovi principi predrevolucionarne prirode i da u njima nikakvu ulogu ne igra
socijalno pitanje koje je izbilo iz revolucije. U istoriji
vjerovatno uop{te nema revolucije koju nisu spontano
vodile mase siroma{nih, kao {to isto tako ni jedna revolucija nije nastala iz puke provale nezadovoljstva ili
216
komplota zavjerenika. Uop{te bi se moglo re}i da revolucije nisu mogu}e tamo gdje je autoritet postoje}e
dràve bar u nekoj mjeri neokrnjen, {to u modernim
odnosima zna~i da su policija i armija pouzdani. Znak
pravih revolucija je da one u svojim po~etnim stadijima
proti~u lako i relativno bez krvi, da im vlast skoro pada
u krilo, a razlog za to je {to su one uop{te mogu}e jedino
tamo gdje se vlast valja po ulici i gdje je autoritet postoje}eg reìma beznade`no diskreditovan. Revolucije su
rezultat politi~kog propadanja jedne dràve, one nikada
nisu njegov uzrok.
(Citirano iz: Hana Arent: O revoluciji: Odbrana javne slobode,
preveo: Boìdar Sekuli}, Beograd: Filip Vi{nji}, 1991, str. 98)
Suzan Zontag
[O }utnji i Hegelovoj filozofiji], 1971.
[utnja predstavlja umjetnikov krajnji nagovje{taj
koji se ti~e drugog svijeta: s pomo}u {utnje umjetnik se
izbavlja od robovanja svijetu koji se javlja kao patron,
stranka, potro{a~, suparnik, arbiter i nagradilac njegovih djela.
///
Me|utim, {utnja ne postoji u doslovnom smislu, kao
doìvljaj publike. Jer to bi zna~ilo da promatra~ nije bio
svjestan nikakve pobude ili da nije bio kadar reagirati.
A to se ne moè dogoditi; niti je programatski izvodljivo.
///
Iza zahtjeva za {utnju leì èlja za opaàjnim i kulturnim odricanjem obaveza. U svojoj najhrabrijoj i najambacioznijoj verziji, zagovor {utnje izraàva mitski
nacrt totalnog osloba|anja.
///
217
[utnja se ~esto primjenjuje kao magijski ili mimeti~ki postupak u represivnim dru{tvenim odnosima,
///
Mi moramo uni{titi kontinuitet (koji je zajam~en
psiholo{kim pam}enjem) na taj na~in {to }emo i}i do
kraja svake emocije ili misli. A za kraj, ono {to slijedi
(bar za neko vrijeme) jeste {utnja.
///
Ljudska bi}a, koja nisu ni lutka ni an|eo, ostaju
smje{tena unutar carstva jezika.
///
Ljudska bi}a su toliko pala da moraju po~eti od
najjednostavnijeg jezi~nog ~ina: od imenovanja stvari.
///
Doista, moè se tvrditi da }e {utnja vjerovatno ostati
odr`ljiva predo`ba za modernu umjetnost i svijest jedino
ako se organizira sa znatnom gotovo sistematskom
ironijom.
///
Hegel je mo`da u~inio najzna~ajniji poku{aj da iz
filozofije stvori postreligijski vokabular koji bi imao
vlast nad bogatstvima strasti, nad vjerodostojno{}u i
emotivnom prikladno{}u skupljenim u religijskim vokabular. Me|utim, najzanimljiviji njegovi sljedbenici
neprekidno su potkopavali apstraktni metareligijski
jezik u kome je on ostavio svoju misao i umjesto toga
usredoto~ili na specifi~ne i dru{tvene i prakti~ne primjene njegove revolucionarne forme procesualnog
mi{ljenja i historicizma. Hegelov neuspjeh leì kao
golemi uznemiruju}i, rashodovani brod preko intelektualnog pejsaà. I niko nije bio dovoljno velik,
dovoljno pompezan, energi~an da poslije Hegela
ponovo preuzima taj isti zadatak.
218
///
Ukoliko je Hegelov sustav bio tada istinit, on je
dovr{io filozofijuMe|utim, historija se nije zaustavila. Samo vrijeme je pokazalo da je hegelijanizam kao
sustav propao, mada ne i kao metod (kao metod,
pro{iren u sve znanosti ~ovjeka, on je potvrdio i pruìo
naj{iri pojedina~ni, intelektualni impuls u cilju
u~vr{}ivanja povijesne svijesti).
Poslije Hegelova napora ovo traganje za vje~nim jedno tako zamamni i neminovni manir svijesti - stajalo
je sada, kao osnova filozofijskog mi{ljenja, razotkriveno u svom svojem patosu i djetinjastosti. Filozofija
se izmetnula u staromodnu fantaziju uma, kao dijela
provincijalizma duha i djetinjstva ~ovjeka.
(Citirano iz: Susan Sontag: Stilovi radikalne volje, preveo: Mario
Su{ak, Zagreb: Mladost, 1971, str. 10, 12-3, 20, 22, 25, 26, 34, 66, 72)
Ajn Rend
[Filozofija nam je svima potrebna], 1974.
Vi moète - poput ve}ine ljudi - da tvrdite da na
vas filozofija nikada nije imala nikakav uticaj. Zamolila bih vas da proverite tu va{u tvrdnju. Da li ste ikad
pomislili ili izrekli neku od slede}ih re~enica? Nemoj
da si toliko siguran - niko ne moè da bude siguran u
bilo kojoj stvari. To shvatanje ste preuzeli od Dejvida
Hjuma (i mnogih, mnogih drugih), ~ak iako mo`da
nikad niste ni ~uli za njega. Ili: To je mo`da tako
teorijski, ali ne vaì u praksi. To ste preuzeli od
Platona. Ili: To je naopaka, ali ljudska rabota, u ovom
svetu niko nije savr{en. To ste preuzeli od Avgustina.
Ili: To je mo`da istinito za tebe, ali ne i za mene. To ste
preuzeli od Vilijama Dèjmsa. Ili: Ne mogu mu pomo}i.
219
Niko mu ne moè pomo}i. To ste preuzeli od Hegela.

Ili: Ne mogu to da dokaèm, ali ose}am da je istinito.
To ste preuzeli od Kanta. Ili: To je logi~no, ali logika
nema veze sa stvarno{}u. To ste preuzeli od Kanta.
Ili: To je zlo, zato {to je sebi~no. To ste preuzeli od
Kanta. Da li ste ~uli kada moderni aktivisti kaù: Prvo
delaj, posle razmi{ljaj? To su preuzeli od Dòna Djuija.
Neki }e mo`da da odgovore: Naravno da sam sve to
rekao u razli~itim prilikama, ali ne moram da u sve te
stvari verujem sve vreme. To je mo`da bilo istinito ju~e,
ali nije istinito danas. To su preuzeli od Hegela. Mo`da
}e re}i: Konzistentnost je bauk malih umova. To su preuzeli od jednog stvarno malog uma, Emersona. Mo`da
}e re}i: Ali, zar ne moèmo da pravimo kompromise i
da pozajmljujemo razli~ite ideje iz razli~itih filozofija u
zavisnosti od trenutnih potreba? To su preuzeli od
Ri~arda Niksona - koji je to preuzeo od Vilijama Dèjmsa.
Sada se upitajte: ako vas ne interesuju apstraktne
ideje, zbog ~ega se (kao i svi ostali) ose}ate prinu|enim
da ih koristite? Stvar je u tome da su apstraktne ideje
pojmovna objedinjavanja koja supsumiraju nebrojivo
mno{tvo konkretnih stvari - i da bez apstraktnih ideja
ne biste bili sposobni da se bavite konkretnim, posebnim,
stvarnim ìvotnim problemima. Bili biste u poziciji
novoro|en~eta, za koga je svaki predmet jedinstvena,
neuporediva pojava. Razlika izme|u njegovog i va{eg
mentalnog stanja leì u broju pojmovnih objedinjavanja
koje je izvr{io va{ um.
Nemate izbora u vezi nu`nosti objedinjavanja va{ih
posmatranja, va{eg iskustva, va{eg znanja u apstraktne
ideje, tj. u principe. Va{ jedini izbor je u tome da li }e
ovi principi biti istiniti ili la`ni, da li }e predstavljati
220
va{a svesna, racionalna uverenja - ili zbir nasumi~no

izvu~enih pojmova o ~ijem poreklu, ispravnosti, kontekstu i posledicama ne znate ni{ta, pojmova koje biste
vrlo ~esto odbacili kao vru} krompir kada biste to znali.
Me|utim, principi koje (svesno ili nesvesno) prihvatate mogu me|usobno biti u sukobu ili kontradikciji; i
oni moraju da se objedine. Ko ih objedinjava? Filozofija.
Filozofski sistem je jedinstveno gledi{te o egzistenciji.
Kao ljudsko bi}e, vi nemate izbora u vezi toga da li
vam je potrebna filozofija. Va{ jedini izbor je u tome
da li }ete va{u filozofiju definisati putem svesnog, racionalnog, disciplinovanog misaonog procesa i skrupuloznim logi~kim promi{ljanjem - ili }ete pustiti da va{e
nesvesno akumulira gomilu produkata neispravnog
zaklju~ivanja, pogre{nih generalizacija, neodre|enih
kontradikcija, nesvarljivih slogana, neartikulisanih
èlja, sumnji i strahova, nabacanih slu~ajno na jedno
mesto, ali objedinjenih od strane va{eg nesvesnog u
neku vrstu polovne filozofije i spojenih u jedno, postojano breme: samo-sumnju, poput kugle i lanaca koji
stoje na mestu gde treba da izrastu krila va{eg uma.
(Citirano iz: Ejn Rend: êmu jo{ filozofija, preveo: Borislav
Risti}, Katalaksija, www.katalaksija.com)
@ana Her{
[Zadatak filozofije], 1992.
Danas je, dakle, osnovni zadatak filozofije da za
predmet svoje refleksije uzme metode i pojmove
nauka koje imaju za objekt prou~avanje prirode ili
ljudskih bi}a, dru{tva ili istorije. Potrebno je da filozofija dostigne razumevanje dovoljno da bi izvr{ila
osvetljuju}i uticaj na na~in njihovog samorazumevanja
221
i tako|e na predstavu koju o tome imaju ljudi koji se

ne bave naukom. Problemi philosophiae perennis moraju
se ponovo postavljati u drugom obliku. Istina mora da
obnovi svoj kontakt sa bi}em i da opet postane presudna
za slobodu. Obavezuju}i rezultati i jasan govor nauka
ne smeju da pomra~e smisao poslednjih pitanja koja
postavlja ~ovek-filozof, niti da iz zastru re{enja koja to
nisu. Tako|e, i doìvljeno vreme kolektivne ili pojedina~ne istorije mora ponovo da zadobije smisao i teìnu
za ~oveka koji otkriva u tom doìvljenom vremenu
sada{njost, izme|u pro{losti i budu}nosti, {to mu
omogu}uje egzistencijalno tuma~enje istine i slobode,
jer sve prolazi ali istovremeno i ostaje. Ljudsko vreme
se odnosi na ne{to {to kora~a ukoso kroz vreme
(Jaspers: Quer zur Zeit) - ina~e, ono vi{e nije vreme.
Mnogo se govori o istoriji. Ko kaè istorija, kaè
tako|e i smisao istorije - smisao koji mi poku{avamo
da i{~itamo iz nje ili da joj ga damo. Ina~e ona nije
nikakva istorija, nego samo jedno nizanje epoh i vremen. Ali brojni su danas oni koji traè apsolut u
istoriji pretenduju}i da poznaju cilj istorije u vremenu.
Takvo apsolutizovanje relativnog ukazuje uvek da je
odnos sa transcendentnim apsolutom raskinut.
ôvekova sudbina je danas ugroèna na razne na~ine.
Mnogi savremenici naslu}uju tu ugroènost i bez poznavanja filozofske tradicje kioja bi im mogla pomo}i
da se odupru tim pretnjama. Ova knjiga bi èlela da
bude uvod u velike mislioce iz pro{losti koji su se, svaki
na svoj na~in, trudili - sa mnogo umnosti i slobode - da
rasvetle neiscrpne probleme na{eg ljudskog bivstvovanja, da ih razumeju, da ih preuzmu na sebe i da ih
vole. Jer bez tih problema, koje bismo ~esto hteli da
222
zaboravimo ili potisnemo, ni ne bismo bili ljudska bi}a:

ne bismo imali ni mogu}nost ni obavezu da postanemo
slobodna i odgovorna bi}a. Tu ~injenicu da imamo
takvu mogu}nost i obavezu najbolje otkrivamo kroz
mnogobrojne na~ine filozofskih ~u|enja.
(Citirano iz: @ana Her{: Istorija filozofije - filozofsko ~u|enje, preveli:
Frida Filipovi} i Miodrag Radovi}, Novi Sad: Svetovi, 1998, str. 385-6)
- Savremena feministi~ka teorija Doroti Dinerstin

[Druga strana roditeljstva], 1976.
Ta~no je, dakle, da smo ro|eni smrtni i od ène.
Ali, ta~no je i to da smo ro|eni bez znanja o obe ove
~injenice. Na{ stav prema svakoj od njih, kao i o vezi
me|u njima, zavisi od onog {to se desi pre nego {to ih
otkrijemo. @ena je sada sredi{te na{e ambivalentnosti
prema telu ne zato {to ga ona ra|a ve} zato {to se o
njemu stara po{to je ro|eno. Ta promenljiva ~injenica
daleko je va`nija, jer uti~e na na{u svest u ranijoj,
manje racionalnoj, fazi razvoja u kojoj utisci ostavljaju
dubljeg traga i u kojoj sa tom ~injenicom poku{avamo
da iza|emo na kraj mnogo pre no {to moèmo da
nau~imo, ili ~ak da se zapitamo, odakle dolaze bebe.
Kada isklju~iva dominacija ène nad tek ro|enim
telom bude ukinuta, èna vi{e ne}e biti specijalno
pogodna za ulogu prljave boginje, `rtvenog jagnjeta i
idola istovremeno, kvazi ljudskog bi}a prema kome
nemamo obavezu da uloìmo bolni napor da bismo je
kontinuirano sagledavali i videli u celosti. Kada se jednom
odreknemo tog lakog re{enja, mora}emo da poku{amo
223
da pomirimo, i neposrednije iìvimo, suprotstavljena

ose}anja prema telesnom sa kojima se sada suo~avamo
sporadi~no, negiraju}i ìvot. To }e nas sa svoje strane
naterati da svesnije prihvatimo smrt i promeniti ne
samo zna~enje smrti, ve} odnos smrti prema ìvotu kao
i zna~enje samog ro|enja. Zbog ~injenice da }e na{
rani kontakt sa mu{karcem biti ve}i, uloga mu{karca u
stvaranju tog novog ìvota ranije }e nam postati stvarna
i u skladu s tim dublje usa|ena u na{e bi}e nego {to je
sada slu~aj. Ta zaokruèna komplementarnost mu{karca i
ène u ra|anju dece ka kojoj svi sve vreme teìmo komplementarnost koja po~iva na obostranoj svesti o
ose}anju koje bi samo vrsta koja je ma{tovita, misaona
i okrenuta svrsishodnom ra|anju mogla da poèli - po~e}e
za nas da ulazi u stabilan fokus. @ena i mu{karac }e
kona~no po~eti uravnoteèno da dele i zasluge i krivicu
zbog ra|anja smrtnog tela.
[to se ti~e na{ih odnosa me|u polovima, su{tina je u
tome da }emo postati podjednako svesni smrtnosti i
ro|enja naspram prethodne emotivne pozadine ~ija je
priroda odlu~uju}a u uticaju koji oni vr{e; ali i da je
uloga ène u toj pozadini, a samim tim i zna~enjska
veza izme|u smrtnosti i materinskog tela, sada otvorena za radikalnu promenu.
(Citirano iz: Doroti Dinerstin: Sirena i minotaur- odnos me|u
polovima i ljudska nelagodnost, prevela: Dragana Star~evi}, Beograd:
Feministi~ka 94, 2000, http://www.womenngo.org.yu/sajt/sajt/feministicka94/sirena/sadrzaj.htm)
224
Kerol Pejtmen
[Jednakost pred zakonom], 1988.
Da bi tvrdnja o gra|anskom dru{tvu kao poretku
univerzalne slobode bila uverljiva, ène su u njega morale
biti uklju~ene kroz ugovor, kroz ~in koji istovremeno
ozna~ava slobodu i konstitui{e patrijarhalno pravo.
Percipiranje ène (pot~injavanja, pola) i jedinke (slobode,
roda) kao alternativa a ne kao dve nerazdvojive sfere
gra|anskog dru{tva, nalazi se u pozadini zna~ajnog
istorijskog zaokreta u feministi~koj argumentaciji.
Pravosudna jednakost i zakonska reforma, toliko bitne
za doktrinu ugovora (i koje, suprotno utisku koji se
neguje na raznim stranama, jo{ nisu potpuno ostvareni), danas se bez razlike vide kao stvar èna koje se
pona{aju kao mu{karci. Pravo glasa i novije reforme,
kao {to su u~e{}e èna u porotama, jednake plate i
antidiskriminacioni zakoni, reforme zakona o braku i
zakona o silovanju, dekriminalizacija prostitucije, sve
se to vidi kao ne{to {to omogu}ava ènama da postanu
gra|ani poput mu{karaca i poput njih vlasnice svojine
nad sopstvenom li~no{}u. Istorijski gledano, ta forma
argumentacije je neuobi~ajena. Ve}ina feministkinja je
doskora traìla gra|ansku jednakost, o~ekuju}i da }e
toj jednakosti dati specifi~an izraz kao ène.
Tu pretpostavku savremene feministkinje ~esto posmatraju kao jo{ jednu ilustraciju nesposobnosti svojih
prethodnica da prevazi|u sopstvenu uronjenost u privatnu sferu, i kao znak da su feministkinje u pro{losti
jednostavno usvajale patrijarhalno pozivanje na
prirodnost polne razlike. Svakako, time {to zahtevaju
reevaluaciju (privatnih) zadataka koje obavljaju ène,
kada se u modernom patrijarhatu ono {to se smatra
225
gra|anskim statusom i radom odvija u gra|anskom

mu{kom svetu, feministkinje traè ne{to {to ne moè
biti dato. Pa ipak, kad su feministkinje u pro{losti traìle
pravosudnu jednakost i priznanje kao ène, i izjavljivale da je ono {to rade kao ène u privatnoj sferi deo
njihovog gra|anskog statusa, one su se hvatale uko{tac
s politi~kim problemom izraàvanja polne razlike, a
one nisu poku{avale da poreknu politi~ki zna~aj ènskosti.
Njihovo shvatanje odnosa izme|u privatnog i javnog
mo`da se razlikovalo od shvatanja dana{njih feministkinja, ali percepcija podele izmedu privatnog i
javnog (gra|anskog) kao politi~kog problema jeste
skora{nji fenomen, omogu}en, mo`da, tek po{to je
zna~ajna mera gra|anske jednakosti ve} bila izvojevana.
Posle vi{e od jednog veka zakonskih reformi ène se
nalaze blizu pravosudne jednakosti s mu{karcima, a
skoro svi ostaci coverture su otklonjeni, ali mu{karci,
kao pol, i dalje raspolaù velikom mo}i, a stekli su i
neke nove prednosti, na primer, kao o~evi. Taj problem
nagla{ava ~itav niz rodno neutralnih reformi sprovedenih tokom poslednjih desetak godina. Te reforme
omogu}avaju ènama da uìvaju jednake mogu}nosti,
da se zapo{ljavaju na svim pla}enim poslovima, da slobodno sklapaju ugovore, ugovaraju}i bilo {ta od svojine
nad sopstvenom li~no{}u, i da naporedo s mu{karcima
biju Venerine bitke. Ali, istovremeno je na radnim
mestima otkriveno seksualno uznemiravanje, a polna
podela rada je ostala skoro netaknuta, osim tamo gde
mu{karci koriste antidiskriminacione zakone da bi se
zaposlili na malobrojnim visokostatusnim poslovima
koji su svojevremeno bili rezervisani za ène. Ekonomska
situacija èna njih i dalje stavlja u podre|en poloàj u
226
slu~aju okon~anja bra~nog ugovora, a seksualnost i seksualna sloboda su podvedene pod polni ~in, postaju}i
tako deo kapitalisti~ke industrije seksa, koja mu{karcima obezbe|uje nove forme pristupa ènskom telu.
(Citirano iz: Kerol Pejtmen: Polni ugovor, preveo: Ranko Mastilovi}, Beograd: Feministi~ka 94, 2001, http://www.womenngo.org.yu
/sajt/sajt/feministicka94/pejtman/sadrzaj%20pejtman.htm)
Drusila Kornel
[Protiv formalne jednakosti], 1998.
Pravo na imaginarni domen izvodi nas iz hijerarhijskih definicija sopstva, bez obzira da li su te definicije
ustanovljene klasom, kastom, rasom ili rodom. Sloboda
da sebe kreiramo kao polna bi}a, kao ose}ajne i umne
li~nosti, leì u srcu ideala koji nazivam imaginarnim
domenom. Bez njega ne}emo mo}i da delimo svu
uzvi{enost ìvota. Re}i da imaginarni domen predstavlja jedno pravo zna~i re}i da sloboda da budemo
ono {to jesmo i u~estvovanje u sveukupnosti ìvota
nisu proizvoljna èlja, ve} su{tinsko pravo svake li~nosti.
Imaginarni domen nam tako|e moè pomo}i da
odgovorimo na goru}e politi~ke i eti~ke probleme
prostitucije, gej i lezbejskog braka, usvajanja, reproduktivnih prava, novih tehnologija i pokreta za prava
o~eva. Pored toga, on nam pruà i jedan nov na~in
uklju~ivanja problema èna u me|unarodni program
ljudskih prava.
Feministi~ki zahtev za formalnu jednakost nesumnjivo nam je otvorio vrata mnogih profesija koje su nam
ranije bile nedostupne, i taj impresivni rezultat treba
da bude priznat. Ali, mnoge ène su i dalje nezadovoljne {to moraju da pokazuju da su iste kao mu{karci,
227
iako su li{ene sistema podr{ke koji stoji na raspolaganju mnogim mu{karcima. Profesionalna jednakost za
mnoge ène zna~i `rtvovanje ljubavi i porodi~nog
ìvota. Neke feministkinje koje se zalaù za formalnu
jednakost ignori{u realnost da srca i dalje pate, bez
obzira na nove mogu}nosti koje se otvaraju ènama.
îni se da je jednostavan odgovor na to pitanje {irenje
socijalnih slu`bi za ène, slu`bi koje bi omogu}ile jednake radne mogu}nosti bez `rtvovanja bilo emotivnog
ìvota, bilo zdravlja. Ali, kao {to su nam pokazala socijalisti~ka dru{tva, prosto pruànje socijalnih usluga ènama
ne pruà {ansu da u~estvuju u bogatstvu ìvota. Briga
za decu moè osloboditi ène iznuruju}eg optere}enja
na radnom mestu i istovremenog preuzimanja pune
odgovornosti za muève i decu, i ve}ina socijalisti~kih
dràva je ènama obezbedila osnovne socijalne usluge.
Za one me|u nama kojima je nega dece svakodnevni
problem, takvo dràvno organizovana dnevna briga, uz
razumnu cenu, predstavljala bi zna~ajan dobitak. Te
pogodnosti su, ipak, bile pruàne zato {to su ène bile
potrebne i kao majke i kao radnice. Te pogodnosti i
socijalne usluge menjale su se u skladu s potrebama
dràvne birokratije zato {to nisu pruàne radi
pove}anja slobode èna, ve} kao podr{ka dràvi. Tako
su, na primer, u socijalisti~kim zemljama, kad god bi
dràvi trebalo vi{e dece, ène gubile pravo na poba~aj,
ali kad bi dràva htela da smanji rast populacije, ène
su to pravo ponovo dobijale.
(Citirano iz: Drusila Kornel: U srcu slobode: Feminizam, pol i
jednakost, preveo: Ranko Mastilovi}, Beograd: Centar za ènske
studije, 2002, str. 9-10)
228
Dùdit Batler
[Pitanja feminizma na po~etku 21. vijeka], 2004.
Nisam sigurna da je milenij bitan na~in obiljeàvanja
vremena, niti zaista i povod za obiljeàvanja vremena
feminizma. Me|utim, uvijek je va`no napraviti inventuru stanja feminizma, ~ak i kada je takav poku{aj
refleksije neizostavno osuje}en. Niko ne stoji na stajali{tu koje bi mu/joj pruìlo globalni pregled feminizma.
Niko ne stoji unutar definicije feminizma koja }e ostati
neosporena. Mislim da je pravi~no re}i da feministice
svuda potraùju supstancijalniju jednakost za ène i
pravednije ure|enje dru{tvenih i politi~kih institucija.
Ali, kako ulazimo u svaki od prostora gdje se razmatra
{ta to mislimo pod ovim i kako moèmo djelovati, vrlo
se brzo suo~avamo sa te{ko}ama oko termina koje
moramo upotrebljavati. Razlike se javljaju oko toga da
li jednakost zna~i da mu{karci i ène treba da budu tretirani kao me|usobno zamjenjivi. Pokret Paritet u
Francuskoj tvrdio da ova nije odgovaraju}a ideja jednakosti, s obzirom na dru{tvene nepovoljnosti koje ène
trpe u trenutnim politi~kim okolnostima. Sigurno }emo
se isto tako raspravljati i oko pravde i sredstava kojima
se ona moè posti}i. Je li ona isto {to i pravi~an tretman? Ili je ne{to zasebno u odnosu na koncepciju jednakosti? [ta je njen odnos prema slobodi? Koje se slobode èle, kako se vrednuju, {ta da radimo sa ozbiljnim
neslaganjima izme|u èna po pitanju na~ina definiranja
seksualne i spolne slobode, i da li ta sloboda moè
dobiti smislenu me|unarodnu formulaciju?
Dodajte ovim zonama sporenja i stalna pitanja o
tome {ta je èna, kako treba da izgovaramo ono mi, ko
ga treba izgovarati i u ime koga? Izgleda da je feminizam u
229
neredu, nesposoban da stabilizira termine koji omogu}uju zna~ajnost njegovog programa djelovanja.
Kritike feminizma koje navode njegovu nepa`nju spram
pitanja rase i okolnosti globalnih nejednakosti koji uvjetuju njegovu euro-ameri~ku artikulaciju i dalje stavljaju
u sumnju {iroku koalicijsku mo} pokreta. U Sjedinjenim
Dràvama, zloupotreba doktrine seksualnog uznemiravanja na radnom mjestu od strane konzervativne desnice
u njenim opuìva~kim istragama seksa na random mjestu
predstavlja ozbiljan problem javnih odnosa za feministice
na ljevici. Zapravo, onos izme|u feminizma i ljevice trnovita je stvar, po{to sada postoje oblici feminizma pro-biznis orijentacije koji se fokusiraju na aktualizaciju poduzetni~kog potencijala èna i otimaju modele samoizraàvanja
od ranijeg progresivnog perioda pokreta.
Sve bi nas ovo moglo dovoditi do o~ajavanja, ali ja vjerujem kako su ovo neka od najinteresantnijih i najproduktivnijih nerije{enih pitanja s po~etka ovog stolje}a.
(Citirano iz: Judith Butler: Ra{~injavanje roda, prevela:
Jasmina Husanovi}, Sarajevo: [ahinpa{i}, 2005, str. 155-6)
[Napomena: naslovi u uglastim zagradama odre|uju bliè
sadràj preuzetog citatata i nisu dio orginalnog teksta]
230
3 - Literatura
- Knjige Arent Hana (Arendt, Hannah):
Izvori totalitarizma, Beograd: Feministi~ka 94, 1998
O revoluciji (Odbrana javne slobode), Beograd: Filip
Vi{nji}, 1991
Babi}-Avdispahi}, Jasminka: Etika, demokracija i gra|anstvo,
Sarajevo: Svjetlost, 2005
Baret, Mi{el (Barrett, Michle): Pot~injena èna (Problemi marksisti~ke analize feminizma), Beograd: Radni~ka {tampa, 1983
Batler, Dùdit (Butler, Judith):
Gender Trouble (Feminism and the Subversion of Identity),
New York&London: Routledge, 1999
Tela koja ne{to zna~e (O diskurzivnim granicama "pola"),
Beograd: Samizdat B92, 2001
Ra{~injavanje roda, Sarajevo: [ahinpa{i}, 2005
Bartki, Sanra Li (Bartky, Sandra Lee): Feminity and
Domination (Studies in the Phenomenology of Oppression),
New York&London: Routledge, 1990
Blagojevi}, Marina: Mapiranje mizoginije u Srbiji: diskursi
i prakse, Beograd: A@IN, 2000
Blekburn, Sajmon (Blackburn, Simon): Oksfordski filozofski
re~nik, Novi Sad: Svetovi, 1999
Bodrijar, @an (Baudrillard, Jean):
O zavo|enju, Podgorica/Pri{tina: Oktoih/Grigorije Boòvi}, 1994
Simboli~ka razmena i smrt, Gornji Milanovac: De~je novine, 1991
Savr{en zlo~in, Beograd: Beogradski krug, 1998
Bovoar, Simon de (Beauvoir, Simone de): Drugi pol,
Beograd: Bigz, 1982
â~inovi}, Nade`da: U ènskom klju~u (Ogledi iz kulturne
teorije), Zagreb: Centar za ènske studije, 2000
Dinerstin, Doroti (Dinerstein, Dorothy): Sirena i minotaur.
Odnosi me|u polovima i ljudska nelagodnost, Beograd:
Feministi~ka 94, 2000
231
Dokmanovi}, Mirjana:
Rodna ravnopravnost i javna politika, Subotica: @enski
centar za demokratiju i ljudska prava, 2002
New World Order: uticaj globalizacije na ekonomska i socijalna prava èna, Subotica: @enski centar za demokratiju i
ljudska prava, 2002
Duha~ek, Da{a i Savi}, Obrad (ur.): Zato~enici zla: zave{tanje
Hane Arent, Beograd: Beogradski krug/@enske studije, 2002
Fuko, Mi{el (Foucault, Michel):
Arheologija znanja, Beograd/Novi Sad: Plato/IK Zorana
Stojanovi}a, 1998
Istorija seksualnosti, Beograd: Prosveta, 1988
Nadzirati i ka`njavati: nastanak zatvora, Sremski
Karlovci/Novi Sad: IK Zorana Stojanovi}a
Geri, En i Persal, Merilin (Garry, Ann/ Pearsall, Marilyn)
(ed.): Women, Knowledge, and Reality (Explorations in
Feminist Philosophy), New York & London: Routledge, 1996
Gidens, Entoni (Giddens, Anthony): Odbegli svet,
Beograd: Stubovi kulture, 2005
Glajhauf, Ingeborg (Gleichauf, Ingeborg):
Ich will verstehen (Geschichte der Philosophinnen),
Mnchen: dtv, 2005
Hannah Arendt, Mnchen: dtv, 2000
Goldman, Ema (Goldman, Emma): Anarhizam i feminizam, Beograd: Feministi~ka 94, 2000
Hagengruber, Rut (Hagengruber Ruth): Klassische
philosophische Texte von Frauen, Mnchen: dtv, 1999
Hart, Kevin: Postmodernism (A Beginners Guide),
Oxford: One world, 2004
Hegel, G.V.F.: Fenomenologija duha, Bigz, Beograd, 1974
huks, bel (hooks, bell): Feministi~ka teorija: od margine ka
centru, Beograd: Feministi~ka 94, 2006
Her{ @ana (Hersch, Jeanne): Istorija filozofije (Problem
~u|enja), Novi Sad: Svetovi, 1998
Kor, Filip (Core, Philip): Kemp - la` koja govori istinu,
Beograd: Rende, 2003
232
Kornel, Drusila (Cornell, Drucilla): U srcu slobode (Feminizam, pol i jednakost), Beograd: Centar za ènske studije, 2002
Koèv, Aleksandar (Kojve, Alexandre): Kako ~itati
Hegela, Sarajevo: Svjetlost/Veselin Masle{a, 1990
Kuba, Li i Koking, Dòn (Cuba, Lee&Cocking, John):
Metodologija izrade nau~nog teksta (Kako se pi{e u dru{tvenim
naukama), Podgorica/Banja Luka: CID/Romanov, 2004
Laertije, Diogen: @ivoti i mi{ljenja istaknutih filozofa,
Beograd: Bigz, 1973
Mejer, Ursula (Meyer, Ursula I.): Einfhrung in die feministische Philosophie, Mnchen: dtv, 1997
Mejer, Ursula i Benet-Fale, Hajdmari (Meyer, Ursula I.
und Bennent-Vahle, Heidmarie): Philosophinen-Lexikon,
Leipzig: Reclam, 1997
Mi}i}, Zagorka: Fenomenologija Edmunda Huserla, Novi
Sad: Knjièvna zajednica, 1988
Mid, Margaret (Mead, Margaret): Spol i temperament u tri
primitivna dru{tva, Zagreb: Naprijed, 1968
Mil, Dòn Stjuart i Tejlor Herijeta (Mill, John Stuart &
Taylor Mill, Harriet): Rasprave o jednakosti polova, Beograd:
Filip Vi{nji}, 1995
Mi{el, Andre (Michel, Andre): Feminizam, Beograd:
Plato/@enske studije, 1997
Merlo - Ponti, Moris (Merleau - Ponty Maurice): Fenomenologija percepcije, Sarajevo: Veselin Masle{a, Svjetlost, 1990
Nedovi}, Slobodanka: Savremeni feminizam (Poloàj i
uloga ène u porodici i dru{tvu), Centar za unapre|enje
pravnih studija/CESID, Beograd, 2005
Papi}, @arana i Sklevicky, Lydia (ur.):
Antropologija ène, Beograd: Biblioteka XX vek,
Knjiàra Krug, Centar za ènske studije, 2003
Papi}, @arana:
Feministi~ka teorija: Polnost i kultura (Telo i znanje u socijalnog antropologiji), Beograd: Biblioteka XX vek/îgoja
{tampa, 1997
233
Pejtmen, Kerol (Pateman, Carol):

Polni ugovor, Beograd: Feministi~ka 94, 2001
@enski nered: demokracija, feminizam i politi~ka teorija,
Zagreb: @enska infoteka, 1998
Petrovi}, Ruìca: Filozofija utehe Ksenije Atanasijevi},
Beograd: Pe{i} i sinovi, 2004
Pizan, Kristina de (Pizan, Christine de): Grad èna,
Beograd: Feministi~ka 94, 2003
Platon: Gozba, Beograd: Bigz, 1994
Meneksen, Beograd: Rad, 2001
Prehtel, Peter i Bukhard, Franc-Peter (Prechtl, Petar und
Burkhard, Franz-Peter) (Hg.): Metzler Philosophie Leksikon
(Begriffe und Definitionen), Stuttgart/Weimar: J.B. Metzler, 1999
Rend, Ajn (Rand, Ayn): Capitalism: The Unknown Ideal,
New York: Penguin, 1970
Ricer, Dòrd` (Ritzer, George): Suvremena sociologijska
teorija, Zagreb, Nakladni zavod Globus, 1997
Savi}-Rebac, Anica: Helenski vidici, Pan~evo: Mali Nemo, 2004
Sen-Simon i Furije, [arl: Izbor iz djela (Saint-Simona i
Fouriera), Beograd: Kultura, 1952
Tokvil, Aleksis (Tocqueville, Alexis): O demokratiji u
Americi, Sremski Karlovci/Novi Sad: Izdava~ka knjiàrnica
Zorana Stojanovi}, 2002
Tuana, Nensi (Tuana, Nancy): Woman and the History of
Philosophy, St. Paul: Paragon House, 1992
Vej, Simona (Weil, Simone): Ukorenjivanja, Beograd:
Bigz, 1995
Vulf, Virdìnija (Woolf, Virginia): Sopstvena soba,
Beograd: Plavi jaha~, 2003
Vulstonkraft, Meri (Wollstonecraft, Mary): Odbrana
prava èna, Beograd: Filip Vi{nji}, 1994
Zontag, Suzan (Sontag, Susan): Stilovi radikalne volje,
Zagreb: Mladost, 1971
234
- âsopisi i elektronski izvori Aleksander, Patri{a (Alexander, Patricia) i Bejdan, Seli

(Baden, Sally): Re~nik makroekonomije iz rodne perspektive; Globalizacija, http://www.globalizacija.com
Babi}-Avdispahi}, Jasminka: Feministi~ka etika, transformacija i odgovornost, Patchwork, br. 1-2, 2003, (11- 23)
Boler, Megan: Emocije i obrazovanje: feministi~ka pedagogija, Kolo, br. 2, 2003, http://www.matica.hr/Kolo/
kolo0203.nsf/AllWebDocs/Boler
Bosanac, Gordana: Blaènka Despot - prva èna koja se
bavila filozofijskim promi{ljanjem feminizma u nas, Kruh i
ruè, br. 16, 2003, http://www.zinfo.hr/hrvatski/stranice/
izdavastvo/kruhiruze/kir16/16despot.htm
Boìnovi}, Neda: Nekoliko osnovnih podataka o ènskom
pokretu u Jugoslaviji, http://www.womenngo.org.yu/content/
blogcategory/28/61/
Brajdoti, Rozi (Braidotti, Rosi): Politika ontolo{ke razlike,
@enske studije, br. 1,1985, http://www.zenskestudie.edu.yu/
pages/zenskestudije/zs_s1/brajdoti.html
Derida, @ak (Derrida, Jacques): Polna razlika, ontolo{ka
razlika (Geschlecht I), @enske studije, br. 11/12, 2000,
http://www.zenskestudie.edu.yu/pages/zenskestudije/zs_11/
4003DeridaG1.html
Koreografija, @enske studije, br. 11/12, 2000
http://www.zenskestudie.edu.yu/pages/zenskestudije/zs_11/
4001DeridaKOK.html
Doj~inovi}-Ne{i}, Biljana: Ginokritika: istraìvanja ènske
knjièvne tradicije, @enske studije, 5-6, 1996, http://
www.zenskestudie.edu.yu/pages/zenskestudije/zs_s5/ginokrit.html
The Female Cutting Education and Networking Project,
www.fgmnetwork.org
Frauen in der Philosophie, www.philosophinnen.de i
www.philosophenlexikon.de
Gali}, Branka i Geiger, Marija: Valorizacija ènskog:
rodni aspekti odnosa spram okoli{a, Sociologijska ekologija,
br. 4, 2006, (339-353)
235
Geiger, Marija: Ekolo{ke i rodne kontroverze geneze,

Socijalna ekologija, br. 4, 2006, (235-252)
Grebo, Zlata: Ravnopravnost ène - dio borbe za socijalisti~ko dru{tvo, Patchwork, br. 1-2, 2003, (135-145)
Gros, Elizabet (Grosz, Elizabeth): Ontologija i dvosmislenost (Deridina politika polne razlike), @enske studije, br.
11 i 12, 2000, http://www.zenskestudie.edu.yu/pages/
zenskestudije/zs_11/4006Gros.html
Haravej, Dona (Haraway, Donna): Manifest kiborga,
@enske studije, br. 2-3, 1995, http://www.womenngo.org.yu/
sajt/sajt/izdanja/zenske_studije/zs_s2/kibor.html
Her{, @ana (Hersch, Jeanne) - intervju, Sic at Non, 1996,
www.cogito.de/sicetnon/artikel/dialog/interv.htm
Her{, @ana o ljudskim pravima
http://www.droitshumains.org/Hersch/00Hersch.htm
Hipatija (Hypathia), http://www.msu.edu/~hypatia/
huks, bel (hooks, bell) - biografija i bibliografija:
http://www.allaboutbell.com/
Inter-Parliamentari Union (IPU), Women in Parliaments,
2007, http://www.ipu.org/wmn-e/world.htm
International Association of Feminist Philosophers (IAPh)
http://www.iaph-philo.org/start.html
International Council of Women, www.icw-cif.org
Irigaraj, Lis (Irigaray, Luce): Spekulum - svaka teorija
subjekta je uvijek prilago|avana mu{kom, @enske studije, br. 1, 1985, http://www.zenskestudie.edu.yu/pages/
zenskestudije/zs_s1/lis.html
Ivekovi}, Rada: Luce Irigaray: govoriti nikad nije neutralno (Ili: psihoanaliza filozofije i psihoanalize), Filozofski
godi{njak, br. 3, 1990, (188-236)
Klacer, Elizabet (Klatzer, Elizabeth): Pregled pojedinih
inicijativa za rodno osetljive budète u Evropi,
Globalizacija, http://www.globalizacija.com
Klages, Meri (Klages, Mary): Queer teorija,
www.labris.org.yu
236
Klintok, En Mek (Clintock, Anne McClintock): Geneaologija

imperijalizma, Tre}i program, br. 125-126, 2005, (130-161)
Kotkina, Zoja (Khotkina, Zoya): @enski pokret u Rusiji:
ju~e, danas i sutra, Globalizacija, http://www.globalizacija.com
Mardok, Ajris (Murdoch, Iris) - biografija i bibliografija
http://fass.kingston.ac.uk/research/centres/Iris_Murdoch
Mekelroj,Vendi (McElroy, Wendy): Mizesova zaostav{tina
feminizma, Katalaksija, http://www.katalaksija.com
Mla|enovi}, Lepa: 50 godina Drugog pola Simon de
Bovoar, 1999, http://www.womenngo.org.yu/component/
option,com_wrapper/Itemid,118/
Mohanti, ândra Talpade (Mohanty, Chandra Talpade):
Pod pogledom Zapada: feministi~ko u~enje i kolonijalni
diskursi i Ponovno promi{ljanje Pod pogledom Zapada:
feministi~ka solidarnost i antikapitalisti~ke borbe, Tre}i
program, br. 125-126, 2005, (161-192), (205-243)
Moranjak-Bambura}, Nirman:
Tematizacija feministi~ke kritike u bosanskim uslovima, http://www.ifbosna.org.ba/bosanski/dokumenti/rodna/
94novi/index.html
Retori~ke strategije feministi~kog diskursa, Fluminensia,
br. 1-2, 2004, (137-155)
Nadoti, Marija (Nadoti, Maria): ^vor nadmo}i belaca,
intervju sa bel huks, http://www.womenngo.org.yu/publikacije-azc/femsveske/FS_S11/BELHUKS.htm
Ong, Aiva (Ong, Aihwa): Kolonijalizam i modernost:
feministi~ke re-prezentacije èna u nezapadnim dru{tvima,
Tre}i program, br. 125-126, 2005, (192-205)
Orai} Toli}, Dubravka: Mu{ka moderna i ènska postmoderna, Kolo, br. 2, 2001, http://www.matica.hr/Kolo/
kolo0201.nsf/AllWebDocs/postm
Pekin{ka deklaracija i Platforma za akciju,
http://www.fgenderc.com.ba/bh/pravni_okvir.html
Perovi}, Drago (prir.):Bibliografija djela Emanuela
Levinas, Odgovornost za Drugog (Aspekti Levinasove filozofije),
Lu~a, br. 18-19, 2003, (222-296)
237
Salecl, Renata: "@ene kao simptom prava", @enske studije, br. 4, 1996, http://www.womenngo.org.yu/sajt/ sajt/izdanja/zenske_studije/zs_s4/salecl.html
Savi}, Svenka: "@ena sakrivena jezikom medija: kodeks
neseksisti~ke upotrebe jezika", http://www.e-jednakost.org.yu/
download/Kodeks_Svenka.pdf
Smiljani}, Vera/ Masnikosa, Jovanka i dr.: "Bibliografija
feministi~ki orijentisane psiholo{ke literature sa anatocijama od 1960 do 1998. godine", http://www.awin.org.yu/srp/
arhiva/bibliograf1.htm
Sorin, Ant (Soraine, Antu): "Lezbijska i queer etika", Zarez,
br. 106, 2003, http://www.zarez.hr/106/temabroja3.htm
Society for Women in Philosophy, SWIP, SAD,
http://www.uh.edu/~cfreelan/SWIP/
Spasi}, Ivana: "Feminizam i sociologija svakodnevnog
ìvota", Filozofija i dru{tvo, br. 22-23, , 2003, (151-169)
Stanford Encycopledia of Philosophy, http://plato.stanford.edu
Tornham, Sju: (Thornham, Sue): "Postmodernism and
Feminism", u: Stjuart Sim (ed.): The Routledge Companion to
Postmodernism, New York: Routledge, 2005, (3-13)
Veseman, Dorete (Wesemann, Dorette): "@enska prava",
Dadalos, http://www.dadalos.org/bih/frauenrechte/warum/
warum.htm
Vitig, Monika (Wittig, Monique): "Ona se ne ra|a kao èna",
http://www.gay-serbia.com/teorija/2003/03-05-27-in-memoriammonique-wittig
Zontag, Suzan (Sontag, Susan): "Ideja Evrope", Odjek,
br. 1-2, 2005, www.odjek.ba
238
239
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Narodna i univerzitetska biblioteka
Republike Srpske, Bawa Luka
141.72
KARAPETROVI], Milena
Ona ima ime : (o filozofiji i feminizmu) /
Milena Karapetrovi}. - Bijeljina : Organizacija
èna "Lara" ; Banja Luka : Art print, 2007
(Banja Luka : Art print). - 238 str. ; 21 cm
Tira` 300. - Napomene i bibliografske reference
uz svako poglavlje. - Bibliografija : str.
231-238.
ISBN 978-99938-40-83-1 (Art print)
COBISS.BH-ID 433944
240
241

Ona Ima Ime o Filozofiji I Feminizmu Milena Karapetrovic

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ona Ima Ime o Filozofiji I Feminizmu Milena Karapetrovic

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Milena Karapetrovi}

ONA IMA IME

ONA IMA IME

Banja Luka - Bijeljina, 2007.

I - U potrazi za izgubljenim vremenom (Filozofkinje)

pregled njihovih osnovnih teorija kojima su doprinijele

pregledan na~in. Ovdje su prvo predo~ene kratke

U zvani~nim li~nim dokumentima

Ne samo da za filozofiju postoje drugi putevi

Anti~ki period i srednji vijek

^ula sam, da mnogi Grci vjeruju Pitagorinoj tvrdnji,

mogu}nosti da ravnopravno u~estvuju u diskusijama.

Diotimi, koja se spominje u njegovom vjerovatno

postao njen pratilac. Sam Eros je siroma{an, uvijek u

na~injen, da sam tra`i su{tinu stvari u prirodi i

Lajbnic i Njutn. Hipatija je bila ne samo jedna od

okviru mona{kih redova, koji se smatraju najboljim

nekog idealnog nepostoje}eg mjesta gdje je `ivot

Novovjekovna filozofija i doba prosvjetiteljstva

(1622) i @enski prigovor (1626). Svoju kritiku dru{tva

rasprave, pisma, eseje, autobiografske spise. Objavljivala

ili zahvaljuju}i privatnim u~iteljima. En Fin~ je tako

bi}ima ili stvarima koje je ~ini, sve je pro`eto duhom.

naslova treba spomenuti: politi~ku raspravu Imperijalna

sebi mo}no oru`je za dalje vladanje nad drugim polom,

dru{tvu ne{to {to je neprirodno i te posljedice su

lukavstvo, a koje joj navodno daje mo}i da zapravo iz

`ivot i ograni~ava djelovanje drugog pola (`enskog).

da upravo aktivnosti Skup{tine `ena u SAD pokazuju

okolnostima u kojima se na{la, cijeli `ivot je vodila sa

Filozofija 20. vijeka

drugoj postavlja kao subjekt prema objektu, ona

knjige posve}en je `ivotu svake pojedina~ne `ene,

Ono {to ~eka je obezbje|enje egzistencije kroz brak, a

jer nije htjela da bude svrstana u odre|enu grupu. [ta

Filozofiju nazvanu objektivizam, sama Ajn Rend je

tragom svoje kreativnosti bude stvaralac. Ako ne te`i

engleskom jeziku. Neka od ostalih filozofskih djela su:

umjetni~ki izraz u 20. vijeku, kao {to je Endi Vorhol,

ovim prostorima jedni su je slavili, a drugi ne `ele ni da

jedan prvobitni srednji vek, dok u isti mah Evropi

i djelu jednog od najve}ih imena filozofije zapadne

Filozofi su svijet samo razli~ito interpretirali,

Nastanak feministi~kih pokreta

Jedan od prvih i glavnih zahtjeva `ena bilo je pravo

do klju~ne borbe za vlast nad svojim tijelom. Uz

te intenzivnije ujedinjavanje, artikulisanje zahtjeva u

Bahovena iz 1861., kao i teorije Luisa Henri Morgana

Postojao je veliki nesklad izme|u ideala koje su

koje ve} vijekovima zamagljuje sliku pravog stanja i da

slabiji i ja~i pol tek posljedica predrasuda i obi~aja

20. vijeka `ene po prvi put u istoriji po~inju istinski put

su{tini bio nacionalisti~ki12. Na drugoj strani ja~aju

Ujedinjenje na me|unarodnom nivou

a do danas ostaje neprolazni klasik knji`evnosti koji

dr`ava Vajoming je iste godine `enama priznala pravo

svedo~i, na primer, odr`avanje Prvog Sveruskog

priznanjima koje `enama upu}uju iz jednopartijske

generacija po~eo pove}avati broj `ena na univerzitetima

`ena iz javnog `ivota koji svojim potpisom priznaju da

ideologiji manje vrijednosti, nepo{tivanju `ene i statusu

vla`noj sobi 15 godina zbog toga {to nije donela dovoljno

zakona silovanje je obilje`eno kao kriminalni ~in, ali