Matematik Dnyas, 2004 K

Kapak Konusu: Geometrik Kombinatorik

Tasarmlar
Sibel zkan* / ozkansi@auburn.edu
Selda Kkifi** / skucukcifci@ku.edu.tr
v ocuun bulunduu bir
anaokulunda retmen ocuklara ayn
anda k ocuun oynayabilecei bir oyun oynatmak istiyor. Oyunun oynanabilmesi iin ocuk saysnn, yani vnin kden bykeit olmas gerekir
elbet. Her ocuu memnun etmek iin oyun birka
kez oynanabilir, ancak iki koul var:
1) Herhangi iki ocuun ayn oyunda bulunduklar oyun says eit olmal, diyelim , ve
2) Ayn k ocuk ayn oyunu birlikte iki kez oynamamal.
Bu mmkn mdr?
v = k ise, tek bir zm var: Btn ocuklar ayn anda oyunu oynarlar. Bu durumda = 1dir.
Eer oyun iki kii arasnda oynanyorsa, yani k
= 2 ise, gene bir tek zm var: Her ocuu her ocukla oynatmak zorundayz. Bylece her ocuk
oyunu v 1 kez oynar ve oyun toplam v(v1)/2
kez oynanr. Herhangi iki ocuk birbiriyle sadece
bir kez oynadndan = 1dir.
Eer k = 3 ise analiz zorlayor. Olas tm 3 kiilik ekipleri kurarak, oyunu toplam

ABC, CDE, EFA, AGD, CGF, EGB, BDF.

Bylece herhangi iki ocuk oyunu birlikte sadece
bir kez oynar, yani = 1 olur. Ayrca her ocuk
oyunu 3 kez oynar ve oynanan toplam oyun says
da sadece 7dir. Aada, solda, bu durumu geometrik olarak gsteren bir izim gryorsunuz,
bunun sanda da bu geometrik zme cebirsel
bir tad veren deiik bir adlandrma usul.
A

100
B

101

110
111

C 001

E
D

010
011

Kuram. ocuklarn kmesine S diyelim. Snin

eleman says v olsun. Oyunu oynayacak her k ocuk kmesine blok, bloklarn kmesine de B diyelim. lgin olmayan durumu ekarte etmek iin v >
k varsaymn yapalm. Eer Sdeki her eleman ifti tam tamna blokta yer alyorsa, o zaman (S, B)
iftine 2-(v, k, ) tasarm ad verilir. Daha genel
olarak, eer Snin her t elemanl altkmesi tam tamna blokta yer alyorsa, Bye t-(v, k, ) tasarm ad verilir.

kez oynatabiliriz ve bylece probleme bir zm elde ederiz. Bu durumda, iki ocuun yanna oyun
arkada olarak geri kalan v 2 ocuun her biri teker teker geleceinden, iki ocuk ayn oyunda v 2
kez birlikte olurlar, yani = v 2dir. Ayrca her
ocuk oyunu

Tarih. Tasarmlar konusu ok eskiye dayanr. Gemite, daha ok amatr matematiki

olan asker ve din adamlarnn ilgi duyduu bir
dal olmutur. rnein, 1844te daha ok matematik rencilerini elendirerek eitmek iin
Amerikada Rhode Islandda yllk kan Ladys
and Gentelmans Diaryde, derginin editr ve
amatr matematiki papaz Wesley Woolhouse
u dll soruyu sormutur: v, k ve t verilmi olsun. S, v elemanl bir kme olsun. Snin yle k
elemanl altkmeler topluluu bulabilir miyiz ki
Snin t elemanl her altkmesi, topluluktaki bu
kmelerin sadece birinde yer alsn. t = 2 olduu
durumda 2-(v, k, 1) tasarmn elde ederiz.
Tasarmlar bugn ziraatten istatistie kadar
birok dala uygulanmaktadr.

kez oynar. Ancak oynanmas gereken oyun says

ok fazla olduundan bu zm uygulamada ie
yaramayabilir. rnein ocuk says 7 ise oyunun
toplam 35 kez oynanmas gerekir, ki her oyun 15
dakika srse, bu, nerdeyse 9 saat eder. Daha ekonomik baka bir zm var m?
Eer v = 7 ise var! ocuklara A, B, C, D, E, F,
G diye ad verip oyunlar yle oynatalm:
* Auburn niversitesi Matematik Blm doktora rencisi.
** Ko niversitesi Matematik Blm retim yesi.
Bu yaz iin [And], [CV] ve [AK]den yararlanlmtr.

28

Matematik Dnyas, 2004 K

Teorem 1. b tane bloku olan bir 2-(v, k, ) tasarmnda her eleman, aadaki eitlikleri salayan r tane blokta yer alr.
(i) bk = vr,
(ii) (v1) = r(k1).
Kant. Eer P bir noktaysa, rP, Pyi ieren blok
says olsun. Sabit bir P noktas iin,
{(Q, l) : P Q l B ve P l}
kmesinin eleman saysn iki deiik biimde sayp
bulduumuz saylar eitleyelim.
Birinci saym. Birinci koordinat Pden deiik
herhangi bir nokta olabileceinden, birinci koordinat iin v 1 tane seeneimiz var. Birinci koordinat Q seildikten sonra ikinci koordinat, P ve Q
noktalarn ieren bloklardan seilmelidir; demek ki
birinci koordinat seildiinde ikinci koordinat iin
seenek var. Dolaysyla kmenin eleman says
(v 1)
dr.
kinci saym. kinci koordinat Pyi ieren herhangi bir blok olabileceinden, ikinci koordinat
iin rP seeneimiz var. Bu bloklardan biri, diyelim
l, ikinci koordinat olarak seildiinde, birinci koordinat lnin Pden deiik herhangi bir noktas
olabilir, Dolaysyla birinci koordinat seildiinde
ikinci koordinat iin k 1 seeneimiz var. Demek
ki kmenin eleman says,
rP(k 1)
dir.
Yukardaki iki hesaptan, (v1) = rP(k 1) kar. Demek ki P ne olursa olsun rP deimez, hep
ayn saydr. Bundan byle bu sayya r diyelim.
Bylece (ii) kantlanm oldu.
Birinci eitlii kantlamak iin,
{(P, l) : P l B}
kmesini iki deiik biimde sayacaz.
Birinci saym. Birinci koordinat iin v seeneimiz var. Birinci koordinat iin v seenek arasndan P seildiinde, ikinci koordinat, Pyi ieren
herhangi bir blok olabilir ve bunlardan r tane vardr. Demek ki kmenin eleman says vrdir.
kinci saym. kinci koordinat iin b seeneimiz var. kinci koordinat iin b seenek arasndan
l seildiinde, birinci koordinat ldeki herhangi bir
nokta olabilir ve bunlardan k tane var. Demek ki
kmenin eleman says bkdir.
Yukardaki iki hesaptan vr = bk kar.

Yukardaki rnei, ocuklarn adlar yerine

okul numaralarn kullanarak,
S = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}
ve
B = {{1, 2, 3}, {3, 4, 5}, {5, 6, 1},
{1, 7, 4}, {3, 7, 6}, {2, 7, 5}, {2, 4, 6}}
olarak grebiliriz. Bu bir 2-(7, 3, 1) tasarmdr.
Eer t = 2 ve = 1 ise, bloklar bir geometrinin
dorular olarak grmek bize biraz sezgi kazandrabilir. Nitekim Snin herhangi
iki eleman tek bir blokta bulunur, yani herhangi iki noktaki noktadan geen
dan tek bir doru geer. Bu
dorular, yani iki
eleman ieren bloklar, yorumla, her doruda k nokta
toplam tane.
vardr. > 1 (ama t = 2) ise biHer doruda k tane
nokta var.
le tasarmlar bir tr geometri
olarak alglamakta yarar olabilir. Bu yzden Snin
elemanlarna bazen nokta diyeceiz.
2-(v, 3, 1) tasarmlar aynen Steiner l sistemleridir. 1847de Rev. T. Kirkman, 2-(v, 3, 1) tasarmnn ancak v 1 veya 3 (mod 6) olduu durumlarda elde edilebildiini gstermitir. Bunun
kantn Steiner l Sistemleri ve izgeler yazsnda grmtk.
Tasarm konusu, bir istatistiki olan F. Yatesin 1936da yazd bir makaleyle nem kazanmtr [Yat]. Bu makalede yer alan rneklerden biri de udur: S = {a, b, c, d, e, } olsun, ve
B = {{a, b, c}, {a, b, d}, {a, c, e}, {a, d, }, {a, e, },
{b, c, }, {b, d, e}, {b, e, }, {c, d, e}, {c, d, }}
olsun. lgin bir rnek. Burada v = 6, k = 3 ve =
2. Ayrca her nokta hep ayn sayda (4) blokta yer
alyor. Birazdan greceimiz zere, bu, 2-(v, k, )
tasarmlarnn ortak zelliidir.
2-(v, k, ) tasarmlar elde etmek iin en kaba
zm, Byi Snin tm k elemanl altkmeleri olarak almaktr. O zaman,
...

olur. Ama biz y ok daha kk almak istiyoruz. = 1 ya da 2 olsa fena olmaz rnein.
imdi bir noktann iinde bulunduu blok saysnn noktadan noktaya deimediini kantlayacaz ve parametreler arasnda ilikiler bulacaz.
Kant yntemimiz, bu tr geometrik ve kombinatoryel problemlerde sk sk kullanlr: Ayn kmenin elemanlar iki deiik biimde saylr ve bulunan saylar eitlenir.

29

Matematik Dnyas, 2004 K

Bir Tasarmn Tmleyeni

(S, B) bir 2-(v, k, ) tasarm olsun. Noktalara dokunmadan, sadece bloklar deitirerek yeni
bir tasarm elde edebiliriz. Eer l B eski tasarmda bir bloksa, lnin Sdeki tmleyeni lc, yani
S \ l kmesi yeni tasarmn bir bloku olacak. Bylece bir 2-(v, v k, b 2r + ) tasarm elde ederiz. (Buradaki b ve r saylar Teorem 1deki saylar.) Bunun kolay kantn okura brakyoruz. Elde edilen bu tasarma (S, B)nin tmleyeni denir.

Sonra birinci sray dier sralardan karalm, determinant gene deimez:

Bu eitlikler, (v, k, ) parametrelerinin b ve r saylarn belirlediini gsterir.

Bu son matrisin determinantn hesaplamak kolaydr: (r + (v 1))(r )v1.
Eer r = ise o zaman Teorem 1 (ii) bize v = k
verir. Ama bu eitlik tasarm tanmna aykr. Demek ki r . O zaman, yukarda yaptmz hesaplara gre, det(AAt) 0. (Bunu Teorem 3n kantnda da kullanacaz.) Demek ki AAt matrisi birebir bir lineer fonksiyonun matrisidir. Dolaysyla
At de birebir bir lineer fonksiyonun matrisidir.
Ama At, b v boyutlu bir matris, yani Rv vektr
uzayndan Rb vektr uzayna giden bir lineer fonksiyonun matrisi. Byle bir lineer fonksiyonun birebir olmas iin v b eitsizlii salanmaldr. k r
eitsizlii de bundan ve Teorem 1 (i)den kar.

Altrma. Teoremdeki eitlikleri kullanarak 2(11, 6, 2) tasarmnn olmadn kantlayn.

Aadaki teorem, tasarmlarn en az eleman
says kadar bloka sahip olmalar gerektiini syler.
Ancak teoremin kant ok basit de olsa lineer cebir
gerektirir. Lineer cebir grmemi okurlar kant atlamal. te yandan bir dnem lineer cebir grm
her okur kant anlayabilmeli.
Teorem 2 (Fisher Eitsizlii, 1940). Herhangi
bir 2-(v, k, ) tasarm iin, b v ve k r olmaldr.
Kant: Tasarmn bloklarn l1, ..., lb olarak,
noktalarn da P1, ..., Pv olarak sralayalp v b
boyutlu A matrisini (ki bu matrise tasarmn oluum matrisi ad verilir) yle tanmlayalm: Ann
i-inci sra, j-inci stundaki girdisi, eer Pi noktas lj
blokundaysa 1, deilse 0 olsun.
imdi v v boyutlu AAt matrisine bakalm.
(Burada At matrisi A matrisinin devriidir, yani
kegene gre simetriidir.) Az biraz dnnce
kolayca grlecei zere, AAt matrisinin i-inci sra,
j-inci stundaki girdisi Pi ve Pj noktalarn ieren
doru saysdr, yani i j ise , i = j ise rdir:

2-(16, 6, 2) Tasarm
4 4 boyutlu bir izgara alalm. Noktalarmz bu zgarann 16 hcresi olsun. Noktalar
soldaki ekildeki gibi, i =
P1,1 P1,2 P1,3 P1,4
1, 2, 3, 4 ve j = 1, 2, 3, 4
P2,1 P2,2 P2,3 P2,4 iin, Pi,j simgesiyle gsterelim. Bloklarmz bir hcP3,1 P3,2 P3,3 P3,4
renin drt yannda olan 6
P4,1 P4,2 P4,3 P4,4 kareden olusun. Bylece
16 blokumuz olur. Aadaki ekilde (2, 3) hcresinin drt bir yanndaki
noktalardan oluan bloku gryorsunuz. Bloklar da i = 1, 2, 3, 4 ve j = 1, 2, 3, 4 iin, li,j olarak
gsterelim. rnein, ekilP1,1 P1,2 P1,3 P1,4
deki blok l2,3 blokudur.
Herhangi iki deiik P
2,1 P2,2 P2,3 P2,4
noktann ortak iki blokta
bulunduunu grmek zor P3,1 P3,2 P3,3 P3,4
deil. Bu bir 2-(16, 6, 2) P
4,1 P4,2 P4,3 P4,4
tasarmdr.

Buradaki Jvv her girdisi 1 olan v v boyutlu matristir.

imdi bu matrisin determinantn hesaplayalm. nce btn sralar ilk stunda toplayalm,
determinantn deimeyeceini biliyoruz:

30

Matematik Dnyas, 2004 K

herhangi iki deiik nokta bloktadr,

herhangi iki deiik blok noktada kesiir.
Her blokun k elemana sahip olmas tanmdan,
her noktann k blokta yer almas k = r eitliinden,
her nokta iftinin blokta birlikte yer almas da
gene tanmdan kaynaklanyor. Herhangi iki deiik blokun noktada kesitiini birazdan (malesef
lineer cebir kullanarak) kantlayacaz.
Dolaysyla, simetrik bir 2-(v, k, ) tasarmnda noktalar blok, bloklar nokta yaparsak gene simetrik bir 2-(v, , k) tasarm elde ederiz.

Altrma. Teorem 1 ve 2yi kullanarak 2-(16,

6, 1) tasarmnn olamayacan kantlayn.
Simetrik Tasarmlar. b = v olduunda, bk = vr
eitliinden (Teorem 1) k = ryi elde ederiz. Bu
zellii salayan tasarmlara simetrik tasarm denir. Yani, bir simetrik tasarmda nokta saysyla
blok says, ayrca bloklarn nokta saysyla her
noktann ait olduu blok says birbirine eittir. Bu
tasarma izdmsel de denir. Teorem 1den dolay, bir 2-(v, k, ) tasarmnn simetrik olmas iin
yeter ve gerek koul, (v1) = k(k1) eitliidir.
Tasarma simetrik denmesinin nedeni bloklar
ve noktalar arasndaki ilikinin simetrik zelikler
tamasndandr. Bloklar ve noktalar arasndaki simetrik iliki yledir:
her blok k noktaya sahiptir,
her nokta k blokta yer alr,

Teorem 3. Simetrik bir 2-(v, k, ) tasarmnda

herhangi iki deiik blok noktada kesiir.
Kant: Kantmz Teorem 2nin kantn (dolaysyla lineer cebir) kullanacak. A, tasarmn oluum matrisi olsun. Tasarm simetrik olduundan,
A, v v boyutlu kare bir matristir. Teorem 2nin

2-(11, 5, 2) ve 2-(11, 6, 3)
Tasarmlar
(v1) = k(k1) eitlii salandndan, bir 2(11, 5, 2) tasarm simetrik olmaldr. Noktalarmz
Z/11Znin 11 eleman olacak. Bloklar ina edelim.
lk bakta hibir ilginlii olmayan u kmeyi ele alalm: {1, 3, 4, 5, 9}.
Bu kmenin tm farkl ikililerini birbirinden
modlo 11 karp elde ettiimiz sonulara bakalm:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
4-3 3-1 4-1 5-1 9-4 9-3 5-9 9-1 3-5 4-5
5-4 5-3 1-9 9-5 3-9 4-9 1-5 1-4 1-3 3-4
Toplam 5 4 = 20 farkl (x, y) ikilisi var, ama
1
fark olarak 1den 10a kadar sadece
on say beliriyor ve her say tam iki
kez beliriyor.
8
imdi {1, 3, 4, 5, 9} kmesinin 4
0
elemanlarna 1 ekleyelim ve eklemeX
yi modlo 11 srdrelim:
l1 = {1, 3, 4, 5, 9}
7
l2 = {2, 4, 5, 6, X}
l3 = {3, 5, 6, 7, 0}
l4 = {4, 6, 7, 8, 1}
5
l5 = {5, 7, 8, 9, 2}
l6 = {6, 8, 9, X, 3}
l7 = {7, 9, X, 0, 4}
l8 = {8, X, 0, 1, 5}
l9 = {9, 0, 1, 2, 6}
lX = {X, 1, 2, 3, 7}
l0 = {0, 2, 3, 4, 8} .
(10 yerine X yazdk.)

31

Bunlar da tasarmmzn bloklar. Her say

tam 5 blokta ve her say ifti tam 2 ortak blokta
belirir. Bu sylediklerimiz, {1, 3, 4, 5, 9} kmesinin yukarda belirttiimiz zelliklerden kar.
imdi bu tasarmn oluum matrisini bulalm:
00100011101
10010001110
01001000111
10100100011
11010010001
11101001000
01110100100
00111010010
00011101001
10001110100
01000111010
Bulduumuz bu 2-(11, 5, 2) tasarmnn tmleyeni bir 2-(11, 6, 3) tasarmdr ve oluum matrisini bir nceki oluum matrisinin
0larn 1, 1lerini 0 yaparak bulabiliriz (Neden?) te o matris:
2
11011100010
3
01101110001
10110111000
01011011100
6
00101101110
00010110111
10001011011
11000101101
11100010110
01110001011
9
10111000101
Ortada 2-(11, 5, 2) tasarmnn izge biiminde bir resmini gryorsunuz. blok zellikle
belirtilmi. Bu resim zerine daha fazla bilgiyi internetten de indirilebilen [Bro1]de bulabilirsiniz.
izgenin (ya da tasarmn) zyap dnmleri
grubunun PSL2(11) olmas ayrca ilgin.

Matematik Dnyas, 2004 K

kantnda AAt iin bir ifade bulmutuk: Eer Jvv

her girdisi 1 olan v v boyutlu matrisse,
AAt = (r )Idv + Jvv
dir. Bunu AAt = AtA eitliini kantlamakta kullanacaz. Bundan byle Jvv yerine J yazalm.
nce AJ = JA eitliini kantlayalm. Matris
arpmndan ve A ve Jnin tanmndan kolayca kaca zere AJ her girdisi r olan bir matristir, yani rJye eittir. Gene matris arpmndan ve tanmlardan, JA matrisi her girdisi k olan bir matris olduu, yani kJye eit olduu kar. Her ikisi de v
v boyutlu olduundan ve Teorem 3e gre r = k olduundan, AJ = JA bulunur.
imdi, AAt = (r )Idv + J ve AJ = JA eitliklerinden, A(AAt) = (AAt)A, yani,
AAAt = AAtA
eitliini buluruz. Soldaki Alar sadeletirebilirsek,
AAt = AtA eitliini elde ederiz. Bu sadeletirmeyi
yapabilmek iin Anin tersinir olduunu kantlamak yeterlidir.
imdi Ann tersinir olduunu kantlayalm.
Teorem 2nin kantnda AAt matrisinin determinantnn 0 olmadn bulmutuk. Ayrca A bir kare matris. Demek ki det(A)det(At) = det(AAt) 0
ve dolaysyla det(A) 0, yani A tersinir bir matris.
Dolaysyla AAt = AtA.
imdi AtA matrisinin ne olduunu At ile Ayi
(bu srayla) arparak bulalm. Matris arpmndan
ve Ann tanmndan, AtA matrisinin (i, j) girdisinin hem li hem de lj bloklarnda bulunan nokta says, yani |li lj| olduu grlr. (Eer i = j ise bu
say kdir, ama bizi i j durumu ilgilendiriyor.)
Ama yukarda kantladmz zere, AAt = AtA ve
AtA matrisinin ne olduu Teorem 2nin kantnda
yazl: i j iin bu matrisin (i, j) girdisi . Demek ki
i j iin hem li hem de lj bloklarnda bulunan nokta says dr.

zdmsel Dzlemler
2-(v, k, 1) simetrik tasarmlarnn u zellii
vardr:
a) Herhangi iki farkl nokta tek bir bloktadr.
b) Herhangi iki farkl blok tek bir noktada
kesiir.
c) Herhangi ayn blokta olmayan drt
nokta vardr.
Bu zellikleri salayan nokta ve bloklar kmesine k 1 dereceli izdmsel (ya da projektif)
dzlem denir. zdmsel dzlemler geometrinin
en nemli ve en ilgin konularndandr. Sonlu izdmsel dzlemler bugne dek snflandrlamad gibi, bugn byle bir snflandrma yapacak
kadar gl yntemlerin bilinmedii dnlmektedir. Bugne dek derecesi bir asal saynn gc olmayan izdmsel dzlem bulunamamtr.
Teorem [Bruck-Ryser]. n dereceli bir izdmsel dzlem varsa ve n 1, 2 (mod 4) ise n iki
karenin toplam olarak yazlabilir.
Bu teoreme gre derecesi 6 olan izdmsel
bir dzlem yoktur. Derecesi 10 olan iin bir izdmsel dzlemin olmad bilgisayarlarn yardmyla ancak 1989da kantlanmtr [LTS, Lam].
Bugn, izdmsel bir dzlemin olup olmad bilinmeyen kk derece 12dir.
Altrmalar
1. V sonlu bir kme ve B, Vnin altkmelerinden oluan bir kme olsun. Bnin herhangi iki deiik elmannn ortak tam iki elemannn olduunu
varsayalm. Ayrca Vnin herhangi iki deiik eleman Bnin tam iki elemannda olsun. Bnin her
elemannnda ayn sayda (diyelim k) eleman olduunu ve (B, V)nin bir 2-(v, k, 2) bir ikili dzlem olduunu kantlayn.
2. Kv, v noktal tamizge olsun (Yani Kvde v
nokta var ve herhangi iki nokta arasnda bir kenar
var.) 2 k < v bir doal say olsun. Kvnin Kkye eyapsal v tane l1, ..., lv, altizgesi u iki koulu salasn: a) Kvnin herhangi bir kenar bu altizgelerin
tam ikisindedir. b) Herhangi iki farkl li ve lj altizgesinin kesiimi bir kenardr. Byle bir (Kk, l1, ..., lv)
yapsnn bir 2-(v, k, 2) simetrik tasarmn verdiini ve her 2-(v, k, 2) simetrik tasarmnn byle bir
(Kk, l1, ..., lv) yapsn verdiini kantlayn.

Ak Soru: 2-(v, k, 2) simetrik tasarmna ikili

dzlem (ngilizcesi biplane) denir. nk herhangi
iki farkl nokta tam iki blokun/dorunun stndedir ve herhangi iki farkl blok/doru tam iki noktada kesiir. Bu durumda v = k(k 1)/2 + 1dir. Bir
nceki sayfada gri alanda bir rnek verdik, bir
sonraki sayfada da vereceiz. Sadece k = 3, 4, 5, 6,
9, 11 ve 13 olduu durumlarda ikili dzlemlerin
varl biliniyor. Baka k deerleri iin de ikili dzlem var m?

32

Matematik Dnyas, 2004 K

Bir 2-Tasarmn Trevi

Bir t-Tasarmn Trevi

(S, B) simetrik bir 2-(v, k, ) tasarm olsun.

Bdeki bloklara l1, ..., lv diyelim. (S, B)den parametreleri 2-(k, , 1) olan yeni bir tasarm elde edeceiz. Yeni tasarmn noktalar lvnin noktalar olsun. Bloklar da l1lv, ..., lv1lv olsun.
Bu bir 2-(k, , 1) tasarmdr.

t-tasarmlar iin deiik bir trev kavram

daha vardr. (S, B) bir t-(v, k, ) tasarm ve p
S olsun. (S, B)nin p noktasnda trevini tanmlayacaz. Noktalar kmesi S = S \ {p}, bloklar
kmesi B = {l \ {p} : p l B} olsun. O zaman
(S, B) bir (t1)-(v1, k1, ) tasarmdr.

3. Eer bir t-(v, k, l) tasarm varsa, her 0 i

t iin,

saysnn,

rnein, S = {1, 3, 4, 5, 9} bir (11, 5, 2) fark kmesidir. Bunlarn 0a eit olmayan modlo 11 kareler olduuna ayrca dikkatinizi ekeriz.
Bu da genel bir olgudur: p 3 mod 4 bir asal olsun. O zaman,
Qp = {x2 Z/pZ : x in Z/pZ \ {0}}
kmesi bir (p, (p1)/2, (p3)/4) fark kmesidir.
Bunun kant [Bro2]de bulunabilir.
rnein, p = 23 alrsak,
Q23 = {1, 2, 3, 4, 6, 8, 9, 12, 13, 16, 18}
bir (23, 11, 5) fark kmesidir.

saysn bldn

kantlayn.
Fark Kmesi. Sayfa 31deki 2-(11, 5, 2) tasarmnn nasl elde edildiine bir defa daha bakalm.
{1, 3, 4, 5, 9} kmesinin elemanlarna hep 1 ekledik. (Ama bunu modlo 11 yaptk, yani Z/11Z kmesinde altk.) Bu yntemi genelletirebiliriz.
Bir (v, k, ) fark kmesi, V = {0, 1, ..., v1} kmesinin aadaki zellii salayan k elemanl bir S
altkmesidir: 0 dnda Vnin her says Sden tam
tane iftin fark olarak yazlabilir (hesaplar gene
modlo v yaplacak elbet.)

Teorem 4. Her (v, k, ) fark kmesi bir (v, k, )

simetrik tasarm verir. Nitekim, eer
l = {x1, ..., xn}

Bilinen kili Dzlemler

Aadakiler iin referansmz [Roy].
Parametreler Ad Derecesi k |Aut|
2-(4, 3, 2)
B3A
1
48
2-(7, 4, 2)
B4A
2
336
2-(11, 5, 2) B5A
3
1320
2-(16, 6, 2) B6A
4
23040
B6B
4
1536
B6C
4
768
2-(37, 9, 2) B9A
7
1512
B9B
7
108
B9C
7
666
2-(56, 11, 2) B11A
9
161280
B11B
9
576
B11C
9
128
B11D
9
288
B11E
9
48
2-(79, 13, 2) B13A
11
110
k 9 iin yukardaki liste eyapsallar saymazsak tamdr. Ancak v = 56 ve 79 iin yukarda
verilenlerle eyapsal olmayan baka ikili dzlemler de olabilir.
Aranyor! vlik bir ikili dzlemin olup olmad bilinmeyen ilk say olan v = 121 ve 154 iin 2(121, 6, 2) ve 2-(154, 18, 2) ikili dzlemleri aranmaktadr.

2-(4, 3, 2) tasarm (bloklar dikey):

0001
1122
2333
2-(7, 4, 2) tasarm (bloklar dikey):
2345601
4560123
5601234
6012345
2-(11, 5, 2) tasarm iin bkz. sayfa 31.
2-(16, 6, 2) tasarmlar (bloklar yatay):
A
B
C
1
0
0
0
0
1
4
4
0
1
2
8
0
1
2
3

33

2
2
1
1
8
9
5
5
4
5
6
9
4
5
6
7

3 4 8 12
3 5 9 13
3 6 10 14
2 7 11 15
12 5 6 7
13 4 6 7
7 2 10 14
6 3 11 15
12 9 10 11
13 8 10 11
14 8 9 11
10 3 7 15
8 13 14 15
9 12 14 15
10 12 13 15
11 12 13 14

1 3 5 8 10 13
0 2 4 8 11 13
1 3 4 7 11 14
0 2 5 7 10 14
0 3 4 6 10 15
1 2 5 6 11 15
1 2 4 9 10 12
0 3 5 9 11 12
0 1 6 9 13 14
0 1 7 8 12 15
2 3 6 8 12 14
2 3 7 9 13 15
4 5 8 9 14 15
4 5 6 7 12 13
6 7 8 9 10 11
10 11 12 13 14 15

1 3 4 6 10 15
0 2 3 6 11 12
1 3 7 9 12 14
0 2 4 7 10 14
0 3 5 9 10 13
1 2 4 9 11 13
1 2 5 8 10 12
0 4 8 9 12 15
0 1 6 8 13 14
0 1 5 7 11 15
2 5 6 9 14 15
2 3 7 8 13 15
3 4 5 8 11 14
4 5 6 7 12 13
6 7 8 9 10 11
10 11 12 13 14 15

Matematik Dnyas, 2004 K

bir (v, k, ) fark kmesiyse, i = 0, 1, ..., v 1 iin,

li = {x1 + i, ..., xn + i}
olsun (toplamalar Z/vZde yaplacak.) O zaman l0,
..., lv1 bir (v, k, ) simetrik tasarmnn bloklardr.

Bruck-Ryser-Chowla Teoremi
Teorem. n 1, 2 (mod 4) olsun. Eer p 3
(mod 4) denkliini salayan ve nyi blen en byk gcnn tek olduu bir asal varsa, o zaman,
k = n eitliini salayan bir fark kmesi yoktur.

Teoremin kolay kantn okura brakyoruz.

Aadaki sany kantlarsanz mehur olduunuzun resmidir (demek ki san ok zor!)

Ayn teorem deiik bir dilde yle de ifade

edilebilir [DS]:

San. (v, k, 1) parametreli bir fark kmesi varsa k 1 bir asaln gcdr.

Teorem. Eer (v, k, ) parametreli bir simetrik tasarm varsa, o zaman,

i. Eer v iftse k bir tamkaredir.
ii. Eer v tekse
x2 = (k )y2 + (1)(v1)/2z2
denkleminin tamsaylarda (0, 0, 0)dan deiik
bir zm vardr.

D.M. Gordon sannn doruluunu k < 2.000.000

iin bilgisayarda kontrol etti [Gor].

Mathieu Gruplar
3-(22, 6, 1), 2-(23, 7, 1) ve 5-(24, 8, 1) tasarmlarndan, eyapsallar saymazsak, birer tane
vardr. Ayrca 5-(12, 6, 1) ve trevi olan 4-(11,
5, 1) tasarmlar da vardr. v = 11, 12, 22, 23, 24
iin, bu tasarmlarn zyap dnmleri gruplarna Mv diyelim. Her Mv basit bir gruptur. Bunlar, sonsuz snflara girmeyen 26 kaza (sporadic)
grubundan beidir. Bu konuda basit dzeyde
yazlm bir makale iin bkz. [Cuy].

k saysna tasarmn derecesi ad verilir.

Sayfa 32deki Bruck-Ryser Teoremi bu teoremlerin bir sonucudur. Bu arada, Bruck-Ryser
Teoreminin izdmsel geometrilerin yokluunu dereceye balayan bilinen tek genel teorem
olduunu da belirtelim.

Golomb Cetvelleri
zinin ardk terimleri arasndaki mesafe yeterince
arttndan, ilk n saynn n entikli bir Golomb cetveli oluturduunu kantlamak kolay. Herhalde an =
2n 1 kuraln tahmin etmisinizdir. Tmevarmla
kolaylkla kantlanr bu eitlik. Demek ki n entikli bu
Golomb cetvelinin uzunluu
2n 1, baya byk. Ama,
n entikli en ksa Golomb
cetvelini bulmak.
Solomon Golomb
te be entikli olduka
ksa bir Golomb cetveli: 0, 1, 4, 9, 11. Daha ksas
var m?
Golomb cetvellerinin rntgenden iletiime
kadar pek ok uygulamas vardr. Ayrca sonlu
geometriyle yakndan ilgilidir.
En ksa Golomb cetveli bulmann kolay bir
algoritmas bilinmiyor. Bilgisayarlar 30 civar
entikle bile baa kamyorlar.

0, 1, 3 ve 7 saylar arasndaki tm farklara

bakalm: 1, 2, 3, 4, 6 ve 7. Herhangi ikisinin arasndaki fark ayr bir say, yani aadaki noktalarn birbirlerine olan mesafeleri hep deiik.
0

Yukardaki gibi bir doal saylar kmesine

Golomb cetveli denir. Yukarda verdiimiz drt
sayl (entikli) bir Golomb cetveli.
Bu drt nokta arasndaki en uzun mesafe 7,
yani 0-1-3-7 Golomb cetvelinin uzunluu 7. Drt
entikli ama daha ksa bir Golomb cetveli bulabilir miyiz? Evet! 0, 1, 4, 6 noktalar arasndaki mesafeler de hep deiik ve bu Golomb cetvelinin
uzunluu 6.
0

Herhangi bir n doal says iin n entikli bir

Golomb cetveli yaratmaktan kolay yoktur: a0 = 0
olsun ve an+1i 2an + 1 olarak tanmlayalm. (an)n
dizisi yle balar: 0, 1, 3, 7, 15, 31 63, 127, ... Di-

34