Kimyasal Reaksiyonlar ve ÜNİTE

Hesaplamalar

Yazar
Yrd.Doç.Dr.Nevin KANIŞKAN
5
Amaçlar
Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• kimyasal reaksiyonları kavrayarak, kimyasal denklemleri yaza-
bilecek,
• kimyasal denklemleri denkleştirmeyi bilecek ve denkleştirilmiş
bir kimyasal denklemin önemini kavrayıp yorumlayabilecek,
• kimyasal denklemlere dayanan kimyasal hesaplamaları öğre-
nerek, ilgili problemleri çözebilecek,
• bir reaksiyonun sınırlayıcı reaktifini belirlemeyi ve reaksiyon
verimlerini hesaplamayı bileceksiniz.

İçindekiler
• Giriş 75
• Kimyasal Reaksiyonlar ve Kimyasal Denklemler 75
• Kimyasal Denklemlere Dayanan Hesaplamalar 84
• Sınırlayıcı Reaktif 89
• Reaksiyon Verimleri 90
• Özet 92
• Değerlendirme Soruları 93
• Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar 95
Çalışma Önerileri
• Bu üniteyi çalışmaya başlamadan önce, atom, molekül, mol
kavramları ile ilgili üniteleri (Ünite 1, 2, 3, 4) gözden geçiriniz.
• Bu üniteyi çalışırken verilen örnekleri dikkatlice inceleyiniz ve
verilen soruları mutlaka çözünüz.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 75

1. Giriş
Maddenin özelliklerinin ve bileşiminin değişmesine neden olan değişmelerin
kimyasal değişmeler olduğunu öğrendiniz. Bir kimyasal değişime sebep olan
olay ise "kimyasal reaksiyon" olarak adlandırılır. Doğal gazın, odunun, alkolün
yanması, sütün ekşimesi, demirin paslanması, çinkonun asitte çözünmesi gibi
olaylar gözlediğimiz kimyasal reaksiyon örnekleridir. Milyonlarca farklı kimyasal
reaksiyon vardır. Ancak bunların hepsi, çok az sayıdaki ana reaksiyon türlerinden
veya gruplarından birine girerler. Kimyacılar, kimyasal reaksiyonları ortak bir dil-
le ifade etmek için standart bir yol izlerler.

Bu ünitede önce, kimyasal reaksiyonların formülleri ve sembolleri kullanarak

kimyasal denklemlerle nasıl gösterildiklerini ve ardından kimyasal denklemlerin
denkleştirilmelerini öğreneceğiz. Kimyasal hesaplamalar (stokiyometri) konu-
sunda ise reaksiyona girenler (reaktantlar) ile reaksiyondan çıkan maddeler
(ürünler) arasındaki sayısal ilişkileri açıklayarak kimyasal hesaplamaların nasıl
yapılacağını göreceğiz.

2. Kimyasal Reaksiyonlar ve Kimyasal Denklemler

Kimyasal reaksiyonlar; iki veya daha fazla maddenin birbirleri ile etkileşerek kendi özel-
liklerini kaybedip, yeni özellikte madde veya maddeler oluşturmasıdır. !
Bir kimyasal reaksiyon "kimyasal bağların kırılması ve yeni bağların oluşumu"
ile meydana gelir. Bunun için atomların veya moleküllerin bağları kırmaya ve yeni
bağlar yapmaya yetecek enerji ile birbirleriyle etkileşmeleri gerekir.

Bir kimyasal reaksiyon süresince atomlar kendi aralarında yeniden düzenlenerek

yeni bileşimler meydana getirirler. !
Örneğin hidrojen gazı ile oksijen gazının reaksiyonundan su oluşmasını top ve
çubuk modeli ile göstererek (Şekil 5.1) bu durumu açıklayalım.

a b c

Hidrojen Oksijen Atomlar arası bağların kopması ve Kimyasal reaksiyondan sonra

molekülleri molekülü yeni bağların oluşması hidrojen ve oksijenden su oluşumu

Şekil 5.1: Hidrojen ve Oksijen Gazlarından Su Molekülünün Oluşumu

Burada şekilden de görüldüğü gibi hidrojen ve oksijen molekülleri arasındaki eski

bağlar (H — H ve O = O) koparken, hidrojen ve oksijen atomları arasında yeni
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
76 KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR

bağlar oluşmaktadır. Sonuçta ise, hidrojen ve oksijen özelliklerini kaybedip fark-

lı özellikte olan su oluşmaktadır.

! Kimyasal reaksiyonları kısaca ifade edebilmek için, kimyasal formüller ve semboller

kullanılarak kimyasal denklemler yazılır.

Yukarıdaki hidrojen ve oksijen gazlarının su oluşturmak üzere reaksiyona girme-

lerini kimyasal denklemle ifade etmeye çalışacak olursak, bu reaksiyon

H2 + O2 H2O

olarak yazılabilir. Burada artı (+) işareti "ile reaksiyona girer" ok ( )

işareti "oluşturur" (reaksiyon sağa doğru ilerler) anlamını taşırlar.

! Buna göre yazılan sembolik ifade, "Moleküler hidrojen ile moleküler oksijen su oluş-
turmak üzere reaksiyona girerler." cümlesi ile okunur.

? Yukarıdaki denklem tam bir ifade değildir! Neden?

Çünkü ok işaretinin sol tarafında iki oksijen atomu varken, ok işaretinin sağ
tarafında bir oksijen atomu vardır.

Bir kimyasal reaksiyonda atomların yoktan var edilmediğini ve var olan atomla-
rın yok olmadığını kabul ederiz. Yani atomlar sadece eşlerini değiştirirler. Bu ka-
bulü açıklayan temel kanıt, kapalı bir kapta yapılan bir kimyasal reaksiyonda küt-
lece herhangi bir değişikliğin olmamasıdır. Kimyasal bir reaksiyon sırasında küt-
lenin korunması, "Kütlenin Korunumu Yasası" olarak ifade edilir.

Kütlenin Korunumu Yasasına göre, yazılan denklemdeki ok işaretinin her iki ta-
rafında (yani reaksiyondan önce ve reaksiyon sona erdikten sonra), her atomdan
aynı sayıda yer alması gerekir. Buna göre bu ifadeyi, H2 ve H2 O 'nun önüne
uygun katsayı (burada 2) koyarak denkleştirebiliriz. [Denklem denkleştirme ko-
nusu ünitede ilerledikçe (2.1) ayrıntılı olarak anlatılmıştır.]

2 H2 + O2 2 H2 O

! Bu denkleştirilmiş kimyasal denklem "İki hidrojen molekülü, bir oksijen mole-

külü ile reaksiyona girerek iki su molekülü oluşturur." cümlesi olarak okunur.

Molekül sayıları oranının, mol sayıları oranına eşit olduğu düşünülecek olursa,
alternatif olarak denklem şöyle de okunabilir:

! "İki mol hidrojen molekülü, bir mol oksijen molekülü ile reaksiyona girerek iki mol
su molekülü oluşturur."

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 77

Bu maddelerin her birinin mol kütlelerini de bildiğimize göre bu denklemi, mol

kütleleri cinsinden de ifade edebiliriz.

4.04 gram H2 ile 32.00 gram O2 reaksiyona girerek 36.04 gram H2 O oluşturur.
!
Bu üç ifade şekli aşağıdaki gibi özetlenebilir:

2 H2 + O2 2 H2 O
İki molekül Bir molekül İki molekül
İki mol Bir mol İki mol
2 x (2.02 g) = 4.04 g 32.00 g 2 (18.02 g) = 36.04 g

36.04 g Reaktantlar 36.04 g Ürünler

Yukarıdaki denklemde H2 ve O2 "reaktantlar", H2 O ise "ürün" olarak adlandırılırlar.

Bir kimyasal reaksiyonda başlangıç maddesi "reaktant", kimyasal reaksiyonun sonucu
olarak oluşan madde "ürün" olarak tanımlanır. Bir kimyasal reaksiyonun kısaca ifadesi
olan bir kimyasal denklemde reaktantlar ok işaretinin soluna, ürünler ise sağına ge-
!
lecek şekilde yazılırlar.

Reaktantlar Ürünler

Kimyasal denklemlerin yazılmalarında şu hususlara dikkat etmelidir:

• Kimyasal reaksiyonlarda, reaktantlar ve ürünler katı, sıvı veya gaz halinde

olabilirler. Bu fiziksel haller, kimyasal denklemde formüllerden sonra paran-
tez içinde yazılan k, s, g harfleriyle belirtilir. Buna göre, katı potasyum klorat
(KClO3 ) tan oksijen (O2) gazının elde edildiği reaksiyon denklemi, aşağı-
daki şekilde yazılabilir.

2 KClO3 (k) 2 KCl (k) + 3 O2 (g)

• Katı potasyum klorat'ın ısıl bozunma reaksiyonu katalizör görevi üstlenen

mangan dioksit eşliğinde yürütülürse, daha kısa sürede gerçekleşir. Bu duru-
ma ilişkin koşullar, denklemdeki okun altında ve üstünde belirtilir. Genel an-
lamda ısıtma işlemi "delta" sözcüğü veya "∆ ∆" sembolu ile belirtilir. Isıtma-
nın gerçekleştiği sıcaklığın kesin bilinmesi gereken durumlarda ise, "°C"
veya "°K" cinsinden sıcaklık belirtilir. Benzer şekilde, okun üstüne (veya altı-
na) "katalizör" sözcüğünün veya formülünün yazılması da, reaksiyonun "ka- Katalizör, reaksiyona gir-
diği gibi çıkan kimyasal
talize koşullarda" yürüdüğünü ifade eder. Buna göre potasyum klorat'ın reaksiyonu hızlandıran
(KClO3) katalizör olarak mangan dioksit (MnO2 ) varlığında yürüyen ısıl maddedir. (Katalizör ko-
nusu Ünite 7'de daha ay-
bozunma reaksiyonu, aşağıdaki gibi ifade edilmelidir. rıntılı olarak işlenecektir.)

MnO2
2 KClO3 (k) 2 KCl (k) + 3 O2 (g)
∆
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
78 KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR

veya
Katalizör
2 KClO3 (k) 2 KCl (k) + 3 O2 (g)
∆

Çözümlü Soru 1

Hidrojen (H2) ve azot (N2) gazlarından, amonyak (NH3 ) gazı elde etmek
için katalizör (Fe + KAlO2 ) kullanılır ve reaksiyonda sıcaklık 500°C, basınç
ise, 1000 atmosfer olmalıdır. Buna göre reaksiyon denklemini yazınız.

Cevap

Fe + KAlO2
N 2 (g) + H 2 (g) 2 NH 3 (g)
500°C , 1000 atm

Burada reaksiyon koşulları okun üzerinde belirtilmiştir.

• Kimyasal denklemler, bir takım fiziksel olayları göstermek üzere de yazı-

labilir. Örneğin suyun donması ve buharlaşması

H2O (s) H2O (k)

H2O (s) H2O (g)

şeklinde gösterilebilir.

• Kimyasal denklemlerde, reaktantların ve ürünlerin fiziksel hallerinin belir-

tilmesi deney yaparken oldukça yararlıdır. Örneğin potasyum bromür (KBr)
ile gümüş nitrat (AgNO3) reaksiyona girdiğinde, katı gümüş bromür (AgBr)
oluşturmasına ilişkin reaksiyon denklemini yazalım.

KBr (sulu) + AgNO3 (sulu) KNO3 (sulu) + AgBr (k)

Burada "(sulu)", suda çözünmüş, veya sulu çevreyi ifade eder. Aynı reaksi-
yon reaktantların ve ürünlerin fiziksel hallerini belirtmeden yazılacak olunur-
sa, denklem yeterince bilgilendirici olmaz.

KBr + AgNO3 KNO3 + AgBr

Bu nedenle herhangi bir kişi katı potasyum bromür ile katı gümüş nitratı
karıştırarak bu reaksiyonu gerçekleştirmeye uğraşabilir. Oysa katı KBr ve
AgNO3 karıştırıldığında, ya çok yavaş veya hiç reaksiyona girmeyecektir.
Bu durumu mikroskopik seviyede gözden geçirecek olursak, gümüş bromür
oluşumu için Ag+ ve Br- iyonlarının oluşmalarının ve biraraya gelmeleri-
nin gerekli olduğunu vurgulayabiliriz. Aynı reaksiyona ilişkin denklemi suda
iyonlarına ayrışmış halde, yani

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 79

K (sulu) + Br - (sulu) +Ag (sulu) + NO -3 (sulu)

+ +

K+ (sulu) + NO -3 (sulu) + AgBr (k)

iyon denklemi şeklinde de yazılır. Burada Ag+ ve Br- iyonları kimya-

sal değişikliğe uğrayıp AgBr katısı olarak çökerken K + ve NO -3 iyonları
kimyasal değişikliğe uğramamaktadırlar. Buna göre net reaksiyonu ifade et-
mek üzere, aşağıdaki denklem yeterli olur.

Ag+ (sulu) + Br- (sulu) AgBr (k)

Laboratuarda bir kimyasal reaksiyonu gerçekleştirmek ve bununla ilgili denk-

lemi yazmak istediğimizi düşünelim. Bunu nasıl yapabiliriz? ?
Reaktantları ve özelliklerini bilebiliriz ve kimyasal formüllerini yazabiliriz. An-
cak ürünleri ve özelliklerini bilmek biraz daha güç olabilir. Basit reaksiyonlarda
ürünü yazabilmek daha kolaydır. Karmaşık reaksiyonlarda ise üç veya daha fazla
ürün olabilir ve özel bileşiklerin varlığını test etmek gerekebilir. Bu bakımdan bize
yardımcı olacak ilave bilgiler gerekebilir. İleriki ünitelerde daha ayrıntılı olarak
açıklanacağı gibi, reaktantların tipini bilmek genellikle hangi ürünlerin oluşacağı-
nı bilebilmemizi sağlayabilir. Örneğin asit-baz, çökelme, redoks gibi temel reaksi-
yon türlerinde, ürünlerin önceden tahmini mümkündür.

Ayrıca reaksiyon süresince gözlem yaparak reaksiyon hakkında bilgi edinebilir

ve reaksiyonun gerçekleşip gerçekleşmediğine karar verebiliriz. Bu gözlemler;
gaz çıkışı, renk değişimi, çözeltide katı madde oluşumu, ısı değişimi gibi olay-
lardır. (Bazı reaksiyonlarda bu gibi olaylar gözlenmeyebilir, ürün oluşup oluşma-
dığını anlamak için reaksiyon karışımının ayrıntılı analizi gerekebilir.)

Reaktantları ve ürünleri tanımladıktan sonra, artık onları formülleri ile doğru bir
sırada yazabiliriz. Burada yazdığımız kimyasal reaksiyon denklemi genellikle
denkleştirilmemiştir, yani denklemin her iki tarafından atom sayıları eşit olmaya-
bilir.

Atomların yoktan var olmadığını veya varken yok olmadığını biliyoruz. Bu durumda, ya-
zılan reaksiyon denkleminin uygun katsayılar kullanarak denkleştirmemiz ge-
rekecektir. Şimdi reaksiyon denkleminin nasıl denkleştirileceğini görelim.
!
2.1. Kimyasal Denklemlerin Denkleştirilmeleri

Bir kimyasal reaksiyon denkleminde; reaksiyona giren ve çıkan atom sayılarının, (re-
aktantların veya ürünlerin) önüne uygun katsayılar yazılarak eşitlenmesine "denk-
leştirme" işlemi denir.
!
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
80 KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR

Bu işlem yapılırken asla formül değiştirilmez. Basit reaksiyonlar denkleme bakı-

larak kolayca denkleştirilebilir. Örneğin, azot ve hidrojen gazlarının birleşerek
amonyak oluşturduğu reaksiyon denklemini denkleştirelim:

N2 + H2 NH3 (Denkleştirilmemiş denklem)

Yukarıdaki denklemde; reaktantlarda iki azot atomu (N2 molekülünde), ürün-

de ise bir azot atomu (NH3 molekülünde) görülmektedir. NH3 formülünün önüne
2 katsayısı yazılarak azot atom sayısı denkleştirilir. Bu durumda üründe 6 hidro-
jen atomu (2NH3 şeklinde), reaktantlarda ise 2 hidrojen atomu (H2 molekü-
lünde) yer alır. Hidrojen atom sayılarını denkleştirmek üzere H2 formülünün
önüne 3 katsayısı yazılır. Buna göre,

N2 + 3 H2 2 NH3

şeklinde denkleştirilmiş denklem yazılır.

Kimyasal denklemleri denkleştirmek amacıyla, reaktant veya ürün formüllerindeki alt

! indislerin olmaları gerekenden farklı bir sayı ile ifade edilmelerinden kaçınılmalıdır. Ör-
neğin azot ve hidrojen gazlarının birleşerek amonyak oluşturmalarına ilişkin reaksiyonun
denklemi, aşağıdaki gibi ifade edilemez.

Katsayı N2 + H2 N 2 H2
2 NH 3
Bu ifade denkleşmiş olmasına rağmen doğru değildir. Zira söz konusu reaksiyo-
Alt nun ürününü amonyak (NH3) olduğundan, reaksiyonda N2 H2 oluşumun-
indis
dan söz edilemez.

Denkleştirilmiş denklemlerde, reaktant ve ürünlerin gerçek durumunu (atomik, molekü-

! ler, iyonik) belirtmek gereklidir. Örneğin amonyak oluşumuna ilişkin reaksiyon aşağıda-
ki gibi ifade edilemez.

N + 3H N H3

Çünkü bu reaksiyon; azot ve hidrojen atomları arasındaki reaksiyonu göstermek-

te, gerçek başlangıç maddeleri olan N2 ve H2 moleküllerini göstermemekte-
dir.

Yukarıda konu edilen amonyak oluşumuna ilişkin reaksiyonun denklemini dene-

me-yanılma yolu ile denkleştirmeye çalıştık. Bu yöntemde deneme ile uygun kat-
sayılar bulununcaya kadar "deneme-yanılma" yapılır. Ancak bazı kimyasal denk-
lemlerin denkleştirilmesi buradaki gibi kolay olmayabilir. Elementler herhangi
bir sıra ile denkleştirilirken, formül bir katsayı ile çarpıldığında formüldeki diğer
elementlerin de denklikleri bozulabilir. Bu bakımdan deneme-yanılma işlemini en
aza indirebilmek için aşağıdaki iki öneriyi uygulamak yararlı olabilir:

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 81

• Denklemin her iki tarafında, girdiği formül sayısı en az olan elementi önce-
likle denkleştiriniz.
• Denklemin her iki tarafında girdiği formül sayısı en çok olan elementi en
son denkleştiriniz.

Çözümlü Soru 2

Etan (C2H6 ) 'ın oksijen (O2 ) 'le yanarak, karbon dioksit (CO2 ) ve su (H2O)
oluşturmasına ilişkin denkleştirilmiş kimyasal denklem nasıl yazılır?

Cevap

• Öncelikle reaksiyonun kimyasal denklemi aşağıdaki gibi yazılır.

C2H6 + O2 CO2 + H2O

• Bu ifadede C ve H "iki formülde" ve O, "üç formülde" yer aldığından,

öncelikle C ve H atom sayıları denkleştirilir.

• Karbon sayısını denkleştirmek üzere CO2 formülünün önüne 2 katsayısı,

H sayısını denkleştirmek üzere de H2 O formülünün önüne 3 katsayısı
yazılır.

C2H6 + O2 2 CO2 + 3 H2O

• Şimdi sadece O denkleşmeden kalmıştır. Sağ tarafta yedi O atomu oldu-

ğundan, O2 'nin önüne 7/2 katsayısı yazılır. Sonuçta denkleştirilmiş denklem,
ortaya çıkar.

C2H6 + 7/2 O2 2 CO2 + 3

HO
Reaktantlarda ve ürünlerde yer alan her bir elementin atomlarını sayarak
denkleştirilmiş denklemi kontrol edelim.

C H O
Reaktantlar : 1x2 = 2 1x6=6 7/2 x 2 = 7
Ürünler : 2x1=2 3x2=6 (2 x 2) + 3 = 7

Yukarıdaki denkleştirilmiş denklemde, kesirli katsayı (7/2) kullandık. Ke-

sirli katsayıların kullanılması kabul edilebilir, ancak genelde uygun bir sayı
ile denklemi çarparak, kesirli sayıdan kurtulmak istenir.

Bir kimyasal denklemin tüm katsayılarını aynı sayı ile çarpmak ya da bölmek atomla-
rın denkliklerini bozmaz. !
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
82 KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR

Buna göre, aşağıdaki şekilde söz konusu denklemi 2 ile çarparak, 7/2 kesirli sayı-
sı, tam sayıya dönüştürülür.

2 C2H6 + 7 O2 4 CO2 + 6
HO
Denkleştirilmiş denklemi kontrol edelim:

C H O
Reaktantlar : 2x2 = 4 2 x 6 = 12 7 x 2 = 14
Ürünler : 4x1=4 6 x 2 = 12 (4 x 2) + 6 = 14

Çözümlü Soru 3

Aşağıdaki reaksiyona ilişkin denkleştirilmiş denklem nasıl yazılmalıdır?

Fe2O3 + HCl FeCl3 + H2O

Cevap
Fe2O3 + 6 HCl 2 FeCl3 + 3 H2O

2.2. Denkleştirilmiş Denklem Katsayılarının Yorumu

Bilindiği gibi, elementin en küçük birimi atom, bileşiğin en küçük birimi ise molekül-
! dür. Buna göre, atom ve moleküller maddenin en küçük parçacıkları olup, bir kimyasal
denklemdeki maddenin miktarlarının belirtilmesinde birim olarak kullanılabilirler.

Örneğin azot ve hidrojen gazlarının reaksiyonundan amonyak gazı oluşumu re-

aksiyonunu ele alalım.

N2 (g) + 3 H2 (g) 2 NH3 (g)

Denkleştirilmiş denkleme göre, 1 tane N2 molekülü ile, 3 tane H2 molekülü re-

aksiyona girmekte ve 2 tane NH3 molekülü oluşmaktadır. Reaksiyona farklı mik-
tarlarda azot ve hidrojen girseydi oluşan amonyak da ona bağlı olurdu. Örneğin 2
molekül N2 ile 6 molekül H2 'nin reaksiyonundan 4 molekül amonyak oluşur.
Anlaşılacağı gibi reaksiyona giren N2 ve H2 'nin sayıları arttıkça oluşan NH3
'ığın sayısı da aynı oranda artar. Bu artış oranları denklem katsayıları ile oran-
tılıdır.

Denklemdeki katsayılar atom veya molekül sayılarını belirtir, ancak tahmin edileceği
gibi, reaksiyonlarda sadece birkaç atom veya molekül yer almaz. Çok küçük miktardaki mad-

! delerle yapılan deneylerde bile çok fazla sayıda atom veya molekül reaksiyona girer.
Bilindiği gibi kimyacılar çok büyük sayılarla uğraşmamak için 6.02 x 1023 taneciği, "1
mol" olarak tanımlamışlardır.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 83

Buna göre yukarıdaki denklemi tekrar ifade edecek olursak;

N2 (g) + 3 H2 (g) 2 NH3 (g)

1 Molekül 3 Molekül 2 Molekül
6,02 x 1023 Molekül 3 x 6,02 x 1023 Molekül 2 x 6,02 x 1023 Molekül
1 Mol 3 Mol 2 Mol

şeklinde yazabiliriz. Buradan "1 mol N2 'un, 3 mol H2 ile reaksiyonundan 2 mol
amonyak oluşur" ifadesini kullanabiliriz.

Buna göre, denkleştirilmiş denklem katsayılarının, reaktantların ve ürünlerin tane-

cik sayıları (atom, molekül) veya mol sayıları arasındaki ilişkiyi göstermelerine karşın,
maddelerin kütleleri arasındaki oranı göstermediklerini belirtmeliyiz.
!
Bu durumda "1 gram N2 ile 3 gram H2 'nin reaksiyonundan 2 gram NH3 oluşur" ifa-
desi kesinlikle yanlıştır. Kütle ile ifade edilecek doğru yorum ise "28 gram N2 ile 6
gram H2 'nin reaksiyonundan 34 gram NH3 oluşur" şeklinde olmalıdır.
!
Öte yandan reaktantların ve ürünlerin gaz halinde olduğu reaksiyonlarda katsayılar
yukarıdaki ifadelerden farklı olarak "hacim" ile ifade edilebilir. Zira gazlar konusunda ay-
rıntılı olarak görüleceği gibi, ideal gazlarla ilgili PV = nRT bağıntısı dikkate alındığında;
basıncı (P) ve sıcaklığı (T) aynı olan gazlar için hacim (V) ile mol sayısı (n) doğru
!
orantılıdır.

Buna göre, denkleştirilmiş denklemdeki katsayılar aynı zamanda hacimler arasın-

daki oranı da belirtir. Yukarıdaki denklemde maddeler gaz halinde olduğuna göre,
katsayıları hacim olarak "Aynı sıcaklık ve basınç şartlarında, 1 hacim N2 ile 3 ha-
cim H2 'nin reaksiyonundan 2 hacim NH3 oluşur." şeklinde ifade edebiliriz.

Çözümlü Soru 4

Aşağıdaki denklemde katsayıları hacim olarak ifade edebilir miyiz?

2 Na (k) + Cl2 (g) 2 Na Cl (k)

Cevap

Denklemde Cl2 haricindeki maddeler gaz halinde olmadığı için, denklem kat-
sayılarını hacim olarak düşünemeyiz.

Özetle denkleştirilmiş bir denklemin katsayıları arasındaki oranın, reaktantla-

rın ve ürünlerin

• Atom ve molekül sayıları arasındaki oranı,

• Mol sayıları arasındaki oranı,
• Gazların aynı koşullardaki hacim oranını
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
84 KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR

doğrudan gösterdiğini belirtebiliriz. Katsayıların bu şekilde ayrıntılı olarak açık-

lanmaları, bir sonraki bölümde öğreneceğimiz kimyasal hesaplamaların, daha ko-
lay kavranmasına yardımcı olacaktır.

3. Kimyasal Denklemlere Dayanan Hesaplamalar

Bu bölümde; daha önceki bölümlerde gördüğümüz denkleştirilmiş denklemler
ve mol sayısı kavramlarını birleştirerek, kimyasal hesaplamaların nasıl yapıldı-
ğını göreceğiz.

Hepimiz hidrojenin oksijen ile reaksiyona girdiğini biliyoruz. Bu bizim reaksiyon

hakkındaki nitel (kalitatif) bilgimizdir. Belli miktardaki hidrojen ve oksijenden ne
kadar su elde edileceği konusu da, reaksiyon hakkındaki nicel (kantitatif) bilgimi-
zin bir kısmıdır. Bir kimyasal reaksiyonda, reaktantlar ve ürünler arasındaki
*Stokiyometri, Yunan- kütle bağıntısı, reaksiyonun stokiyometrisi* ile ilgilidir. Bu reaksiyonu nicel
ca'da Steicheion (ele-
ment) ve metron (ölçme) (kantitatif) yorumlayabilmek için molar kütle ve mol kavramı bilgilerine gereksi-
sözcüklerinden oluşmuş, nim vardır. Çoğu stokiyometrik hesaplamalarda temel soru; "Bir reaksiyonda baş-
element ölçüsü anlamın-
dadır. langıç maddelerinin miktarı belli ise ne kadar ürün oluşacaktır?" şeklindedir. Ba-
zı durumlarda da tersi sorunun, yanı "Belli miktardaki ürünü elde etmek için ne
kadar başlangıç maddesine gereksinim vardır?" cevaplanması gerekebilir. Pra-
tikte reaktantlar (veya ürünler) için, mol, gram, litre (gazlar için) v.b. birimler kul-
lanılır.

! Hangi birimin kullanıldığına bakılmaksızın, bir reaksiyonda oluşan ürünün miktarını be-
lirleme yaklaşımı "mol yöntemi" olarak bilinir.

Bu yöntem "bir kimyasal denklemdeki stokiyometrik katsayılar her bir madde-

nin mol sayısı olarak yorumlanabilir." gerçeğine dayandırılmıştır. Mol yöntemi,
aşağıda belirtilen basamaklar takip edilerek uygulanır:

• Tüm reaktantlar ve ürünler için doğru formüller ile denklem yazılır ve

denkleştirilir.
• Verilen maddelerin (genellikle reaktantlar) miktarları mol'e çevrilir.
• Problemde aranan veya bilinmeyen miktarların (genellikle ürünler) mol
sayılarını hesaplamak için denkleştirilmiş denklemdeki katsayılar kullanı-
lır.
• Hesaplanan mol sayıları ve molar kütleler kullanılarak, aranan miktar he-
saplanır.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 85

Mol yöntemine dayanan stokiyometrik hesaplamaların en çok kullanılan üç şekli,

aşağıdaki gibi şematik olarak özetlenebilir:

Reaktantın Ürünün
mol sayısı mol sayısı

Reaktantın Reaktantın Ürünün

kütlesi mol sayısı mol sayısı

Reaktantın Reaktantın Ürünün Ürünün

kütlesi mol sayısı mol sayısı kütlesi

Reaksiyonlarda kantitatif bağıntıları incelerken " ≅ " işaretini "stokiyometrik ola-

rak eşdeğer" veya basitçe "eşdeğer" anlamında kullanacağız. Örneğin,

2 H2 (g) + O2 (g) 2 H2 O (s)

denkleminde su oluşumu için, 2 mol H2 'nin 1 mol O2 ile reaksiyona girdiğini

görüyoruz. Bu durumda 2 mol H2 , 1 mol O2 'e eşdeğerdir. Bunu aşağıdaki gibi
yazabiliriz:
2 mol H2 ≅ 1 mol O2

Buna göre mol dönüşüm faktörü;

2 mol H 2 veya 1 mol O2

1 mol O2 2 mol H 2

şeklinde yazılabilir ve bu faktör "mol oranı" adını alır.

Benzer şekilde, 2 mol H2 (veya 1 mol O2 ), 2 mol H2 O oluşturur, buna göre 2

mol H2 (veya 1 mol O2 ) nin 2 mol H2 O 'ya eşdeğer olduğunu aşağıdaki

2 mol H2 ≅ 2 mol H2 O
1 mol O2 ≅ 2 mol H2 O

gibi belirtebiliriz ve dönüşüm faktörlerini, aşağıdaki ifadelerle yazabiliriz:

2 mol H 2 veya 2 mol H 2 O , 1 mol O2 veya 2 mol H 2 O

2 mol H 2 O 2 mol H 2 2 mol H 2 O 1 mol O2

Mol dönüşüm faktörü, reaksiyondaki iki maddenin mol sayıları ile ilgili bir kesir olup,
"mol oranı" olarak da adlandırılır.
!
Çözümlü Soru 5

Aşağıda denklemi verilen reaksiyonda, alüminyum (Al) ile oksijen (O2 ) reaksi-
yona girerek alüminyum oksit (Al2 O3) oluşturmaktadırlar.

4 Al + 3 O2 2 Al2 O3

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
86 KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR

(a) 0,370 Mol Al, yeteri kadar O2 ile reaksiyona girdiğinde, kaç mol Al2 O3
oluştuğunu hesaplayınız.
(b) 5,00 Gram Al yeteri kadar oksijenle reaksiyona girdiğinde, kaç gram Al2
O3 oluştuğunu hesaplayınız.

Cevap

(a) 1. Basamak: Denkleştirilmiş denklem problemde verilmiştir.

2. Basamak: Madde miktarının mole çevrilmesine gerek yoktur, çünkü baş-
langıç maddesi Al, 0,370 mol olarak verilmiştir.
3. Basamak: Al2 O3 'in mol sayısını bulmak üzere, denklemdeki katsayı-
ları kullanarak stokiyometrik bağıntıyı ve mol dönüşüm faktörünü yazalım.
4 mol Al, 2 mol Al2 O3 oluşturduğuna göre; 4 mol Al ≅ 2 mol Al2 O3
yazılabilir. Dönüşüm faktörleri;

4 mol Al veya 2 mol Al 2 O3

2 mol Al 2 O3 4 mol Al

şeklindedir. Hangi dönüşüm faktörünün kullanılacağı, problemde bulun-

mak istenene göre belirlenir. Burada bulunmak istenen Al2 O3 'ün mol sayı-
sıdır. O halde Al mol'leri birbirini götürecek, Al2 O3 molünü verecek şekil-
de olan sağdaki dönüşüm faktörü uygundur.

Oluşan Al 2 O3 mol sayısı = 0,370 mol Al x 2 mol Al 2 O3 = 0,185 mol

4 mol Al

4. Basamak: Bu problemde gerekmemektedir.

(b) 1. Basamak: Denkleştirilmiş denklem problemde verilmiştir.

2. Basamak: 5,00 gram Al'un mol sayısını hesaplayalım.

Al'un mol sayısı = 5,00 g Al x 1 mol Al = 0,185 mol Al

27,0 g Al

3. Basamak: 4 mol Al, 2 mol Al2O3 oluşturduğuna göre, 4 mol Al ≅ 2 mol

Al2O3 yazılır ve (a) şıkkında olduğu gibi Al2O3 mol sayısı hesaplanır.

Oluşan Al 2 O3 mol sayısı = 0,185 mol Al x 2 mol Al 2 O3 = 0,0925 molAl 2 O3

4 mol Al

4. Basamak: Al2O3 'in molar kütlesi (101,96 g) ile hesaplanan Al2O3 'in mol
sayısını kullanarak kaç gram Al2O3 oluşacağını bulalım.

101,96 g Al 2 O3
Oluşan Al 2 O3 kütlesi = 0,0925 molAl 2 O3 x = 9,43 g Al 2 O 3
1 mol Al 2 O3

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 87

Yukarıdaki örnekte yaptığımız hesaplamaları, aşağıda verilen şema ile özetleyebi-

liriz.
xA+yB zC

Dönüşüm faktörü
(a) A'nın C'nin
mol sayısı z mol C mol sayısı
x mol A

x 1
A'nın mol kütlesi A'nın Dönüşüm faktörü C'nin x (mol kütlesi) C'nin
(b) kütlesi mol sayısı mol sayısı kütlesi
z mol C
x mol A

Örnek problemdeki (Çözümlü Soru 5),

(a) şıkkı, stokiyometri problemlerinin en basit tipi olup, "mol-mol" problemine

örnektir. Reaksiyonda yer alan bir maddenin mol sayısı ile istenen maddenin mol
sayısını bulmayı içerir.

(b) şıkkı, "kütle-kütle" problemlerine örnektir. Burada reaksiyondaki bir madde-

nin kütlesi verilerek, diğer maddenin kütlesinin bulunması istenir.

Çözümlü Soru 6

Soru 5'de verilen probleme göre; 5,00 g Al ile kaç mol O2 reaksiyona girer? Kaç
gram O2 'e gereksinim vardır?

Cevap

Problemin cevabı, "0,139 mol O2 ile reaksiyona girer ve 4.45 g O2 'e gereksinim
vardır" şeklinde verilmelidir.

Çözümlü Soru 7

Aşağıda denklemi verilen reaksiyonda, etan (C2 H6 ) havada yandığı zaman kar-
bon dioksit (CO2 ) ve su (H2 O) oluşmaktadır.

2 C2 H6 + 7 O2 4 CO2 + 6 H2 O
Bir etan örneği yeteri kadar oksijenle yakıldığında 3,22 g su oluşmaktadır. Buna
göre, örnekte kaç gram etan vardır?

Cevap

1. Basamak: Denkleştirilmiş denklem problemde verilmiştir.

2. Basamak: 3,22 g H2 O 'un mol sayısını hesaplayalım.

H 2 O 'nun mol sayısı = 3,22 g H 2 O x 1 mol H 2 O = 0,179 mol H 2 O

18,0 g H 2 O
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
88 KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR

3. Basamak: 0,179 mol H2 O 'yu oluşturmak için, gereken C2H6 'nın mol sayısı-
nı hesaplayalım. Yukarıdaki denkleme göre, 2 mol C2 H6 'dan 6 mol H2O oluş-
tuğuna göre 2 mol C2 H6 ≅ 6 mol H2 O yazılabilir. İlgili dönüşüm faktörleri,

6 mol H 2 O veya 2 mol C2 H 6

2 mol C2 H 6 6 mol H 2 O

şeklindedir. Bu durumda, C2H6 'nın mol sayısını, sağdaki dönüşüm faktörünü

kullanarak hesaplayalım.

C2 H 6 'nın mol sayısı = 0,179 mol H 2 O x 2 mol C2 H 6 = 0,0597 mol C2 H 6

6 mol H 2 O

4. Basamak: C2H6 'nın mol kütlesi (30,0 g) ile hesaplanan C2H6 'nın mol sayısını
kullanarak kaç gram C2H6 olduğunu bulalım.

30,0 g C2 H 6
C2 H 6 'nın kütlesi = 0,597 mol C 2 H 6 x = 1,79 g C2 H 6
1 mol C2 H 6

Problemin cevabı, "1,79 g C2H6 yeteri kadar oksijenle yanarak 3,22 g H2O
oluşturur", şeklinde verilebilir. Problemin çözümünü aşağıdaki gibi şematik ola-
rak özetleyebiliriz:

x 1 mol H 2O x
30,0 g C2 H 6
3,22 g
18,0 g H 2O 0,179 0,0597 1 molC 2 H 6 1,79 g
H 2O mol H 2 O mol C 2 H 6 C2 H 6
2 mol C 2 H6
x
6 mol H 2O

Çözümlü Soru 8

Soru 7'de verilen probleme göre; 3,22 g su oluşturmak üzere kaç mol ve kaç gram
oksijene gereksinim vardır?

Cevap

Problemin cevabı "0,209 mol ve 6,69 gram oksijene gereksinim vardır" şeklinde ve-
rilmelidir.

Çözümlü Soru 9

Soru 7'de verilen probleme göre, kaç mol ve kaç gram karbon dioksit oluşur?

Cevap

Problemin cevabı, "0,119 mol ve 5.24 g CO2 oluşur" şeklinde verilmelidir.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 89

4. Sınırlayıcı Reaktif
Bir kimyasal reaksiyon gerçekleştirilirken, reaktantlar denkleştirilmiş denklemdeki
oranlarda bulunmayabilir. Bir reaksiyonda ilk tüketilen reaktant oluşacak ürünün maksi-
mum miktarını belirleyeceğinden "sınırlayıcı reaktif" adını alır. Bu reaktif tüketildiğin-
de artık ürün oluşmayacaktır.
!
Sınırlayıcı reaktif kavramını, bir fabrikadaki parçalardan biri gibi düşünerek
açıklayabiliriz. Örneğin bir bisiklet fabrikasında 1500 tekerlek ve 900 direksiyon
varsa, bisikletlerin maksimum sayısını mevcut tekerlek sayısı belirler, çünkü bir
bisiklet için iki tekerlek gerekir ve 1500 tekerlek ile ancak 750 bisiklet yapılabilir.
Burada tekerlekler sınırlayıcı reaktif gibi düşünülebilir. Tüm tekerlekler kullanıl-
dığında 150 direksiyon artar.

Çözümlü örneklerde açıklandığı gibi, etan'ın yanma reaksiyonunda; l

l
l l
l
l
l
l l
l
l
l
l
l

l l l l

Reaksiyon Reaksiyon
tamamlan-
2 C2H6 + 7 O2 4 CO2 + 6 H2O başlamadan
önce dıktan sonra

Sınırlayıcı reaktif reak-

1,79 g etan, 6,69 g oksijenle yandığında 3,22 g su oluşmaktadır. Ancak elimizde- siyon tamamlandığında
tüketilmiştir.
ki etan miktarı daha az olduğunda ise, daha az miktarda su oluşacaktır. Etanın sı-
nırlı miktarı, oluşacak ürün miktarını sınırlamaktadır. Etan burada sınırlayıcı l
Aşırı reaktif
reaktife örnektir.

Çözümlü Soru 10

Aşağıda denklemi verilen reaksiyonda, amonyak (NH3 ) ile karbon dioksit (CO2)
reaksiyona sokulduğunda üre [ ( NH2 )2 CO ] elde edilmektedir.

2 NH3 (g) + CO2 (g) (NH2 ) 2 CO (sulu) + H2 O (s)

Bu durumda 212,2 g NH3 ile 380,7 g CO2 reaksiyona girdiğini varsayalım ve

aşağıdaki sorulara cevap arayalım.

a) İki reaktanttan hangisi sınırlayıcı reaktiftir?

b) Oluşan ürenin gram miktarı ne kadardır?
c) Reaksiyonun sonunda artan (aşırı miktardaki) reaktifin miktarı ne kadardır?

Cevap

(a) Öncelikle verilen miktarların mol sayısına çevrilmesi gerekir. NH3 'ığın mo-
lar kütlesi 17,03 g mol-1 , CO2 'in molar kütlesi 44,01 g mol-1 olduğuna göre,

NH 3 'ığın mol sayısı = 212,2 g NH 3 x 1 mol NH 3 = 12,46 mol NH 3

17,03 g NH 3

CO2 'in mol sayısı = 380,7 g CO 2 x 1 mol CO2 = 8,65 mol CO2
44,01 g CO2
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
90 KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR

Denkleştirilmiş denklemden, 2 mol NH3 ≅ 1 mol CO2 olduğuna göre 8,65 mol
CO2 ile reaksiyona girecek NH3 mol sayısı,

8,65 mol CO2 x 2 mol NH 3 = 17,3 mol NH 3

1 mol CO2

olarak bulunur. Burada, CO2 ile tam olarak reaksiyona girmesi için 17,3 mol NH3
gerekmesine karşın 12,46 mol NH3 bulunmaktadır. Dolayısıyla "NH3" sınırlayıacı
reaktif, "CO2" ise aşırı reaktiftir.

(b) Oluşan üre [ (NH2)2 CO ] miktarı, sınırlayıcı reaktif ile belirlenir.

1 mol NH 2 2 CO 60,06 g NH 2 2 CO
NH 2 2 CO'in miktarı = 12,46 mol NH 3 x x
2 mol NH 3 1 mol NH 2 2 CO

= 374,17 g NH 2 2 CO

(c) Reaksiyonda artan reaktant, yani aşırı reaktif CO2 'dir.

Artan CO2 'in mol sayısı = 8,65 mol CO2 - 12,46 mol NH 3 x 1 mol CO2
2 mol NH 3
= 2,42 mol CO2

Artan CO2 'in g miktarı = 2,42 mol CO2 x 44,01 g CO2

1 mol CO2
= 106,50 g CO 2

Çözümlü Soru 11

20,0 g Sodyum (Na) ve 40,0 g klorun (Cl2 ) reaksiyona girerek, NaCl oluşturma-
larında, sınırlayıcı reaktif hangi reaktanttır?

Cevap

Bu sorunun cevabı "sodyum sınırlayıcı reaktiftir" şeklinde verilmelidir.

5. Reaksiyon Verimleri
Bir reaksiyondan elde edilecek ürün miktarı, reaksiyon başlangıcında bulunan sınırlayı-

! cı reaktifin miktarına bağlıdır. Bu ürün miktarı "reaksiyon verimi" olarak adlandırı-

lır. Kimyasal reaksiyon hesaplamalarında başlıca üç tip verim kullanılır:

• Teorik verim; sınırlayıcı reaktifin hepsinin reaksiyona girdiği düşünülerek,

denkleştirilmiş denklem ile hesaplanan ürün miktarıdır. Teorik verim, elde
edilebilecek maksimum verimdir.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 91

• Gerçek verim ise uygulamada elde edilebilen ürün miktarıdır ve hemen

hemen her zaman teorik verimden daha düşüktür. Bunun için bir çok neden
vardır. Örneğin birçok reaksiyon tersinirdir (tersinir yani geri dönüşümlü re-
aksiyonlar, denge konusunda görülecektir) ve yüzde yüz soldan sağa doğru
ilerlemezler. Reaksiyonun yüzde yüz tamamlandığı durumda bile, gerçek
verim düşük olabilir. Çünkü reaksiyon ortamından, ürünün tamamını saf
halde elde etmek güç olabilir. Bazı reaksiyonlar ise karmaşık olabilir veya yan
ürünler oluşabilir, oluşan ürünler kendi aralarında veya reaktantlarla başka
ürünler oluşturmak üzere reaksiyona girebilirler. Bu tür reaksiyonlar verimi
düşürürler.

Bu durumda kimyacılar yüzde verim (% verim) terimini kullanmayı uygun

bulmuşlardır.

• Yüzde verim, gerçek verimin, teorik verime oranı olup aşağıdaki formülle
hesaplanır.
Gerçek verim
Yüzde verim = x 100 %
Teorik verim

Yüzde verim, yüzde 1 ile yüzde 100 arasında değerler alabilir. Genellikle
bir reaksiyonda, ürünün yüzde veriminin maksimum yapılması amaçlanır.

Çözümlü Soru 12

CaF2 + H2 SO4 Ca SO4 + 2HF

Yukarıdaki reaksiyonu gerçekleştirmek üzere 6,00 kg CaF2 , aşırı mik-

tarda H2 SO4 ile reaksiyona sokulduğunda, 2,86 kg HF elde edilmektedir. (a)
Teorik, (b) gerçek, (c) yüzde verimi hesaplayınız?

(a) Öncelikle Ca F2 (mol kütlesi: 78,075 g mol-1)'ün mol sayısını, 1 kg = 1000 g

olduğunu göz önünde bulundurarak hesaplayalım.

Ca F 2 'ün mol sayısı = 6,00 x103 g Ca F 2 x 1 mol Ca F 2 = 76,85 mol Ca F 2

78,075 g Ca F 2

Yukarıdaki denkleştirilmiş denklemde 1 mol Ca F2 'den 2 mol HF oluştuğuna

göre 1 mol CaF2 ≅ 2 mol HF yazılabilir ve HF'ün mol sayısı aşağıdaki bulunur.

HF'ün mol sayısı = 76,85 mol Ca F 2 x 2 mol HF = 153,7 mol HF

1 mol Ca F2

Teorik olarak oluşması beklenen HF miktarı molar kütle (19,99 g mol-1) kulla-
nılarak hesaplanır.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
92 KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR

19,99 g
Teorik HF miktarı = 153, 7 mol HF = 3072,46 g HF
1 mol HF
Teorik verim = 3,07 kg

(b) Gerçek verim: 2,86 kg

2,86 kg
(c) % verim = x 100 %
3,07
= 93,16 %

4 Al + 3 O2 2Al2 O3

Yukarıdaki denkleme göre, 5.00 g Al'dan 9,44 g Al2 O3 elde edilmiştir. Yüzde
verimi hesaplayınız.

Özet
• Kimyasal reaksiyonlar, iki veya daha fazla maddenin birbirleri ile etkileşerek
kendi özelliklerini kaybedip, yeni özellikte madde veya maddeler oluşturmasıdır.

• Kimyasal reaksiyonlar, kimyasal formüller ve semboller kullanılarak kimyasal

denklemlerle gösterilir. Kimyasal denklemde, reaktantlar, ürünlerden bir ok
ile ayrılır ve bu ok kimyasal değişmenin yönünü belirtir.

• Kimyasal reaksiyon denklemleri denkleştirilmiş olmalıdır. Denkleştirme, reak-

tantların veya ürünlerin önüne uygun katsayılar yazılarak yapılır. Bu işlem yapılır-
ken asla formül değiştirilmez.

• Denkleştirilmiş bir denklemde her tür elementin atom sayısı denklemin her iki
yanında aynıdır. Denkleştirilmiş denklem sadece hangi elementlerin veya bileşiklerin
kullanıldığını ifade etmekle kalmayıp, aynı zamanda bağıl miktarları da gösterir.

• Denkleştirilmiş denklemler, atom, molekül, mol hacim (gazlar için) sayısı terim-
leri ile yorumlanabilirler.

• Kimyasal hesaplamalar, reaktantların ve ürünlerin mol sayıları terimi ile kim-

yasal denklemin yorumuna dayandırılır ve denkleştirilmiş denklemden çıkarılan dö-
nüşüm faktörleri kullanılır. Kimyasal hesaplamalarda mol-mol, mol-kütle dönü-
şümleri yapılır.

• Kimyasal hesaplamalarda, sınırlayıcı reaktifin belirlenmesi gerekir. Bir reaksi-

yonda ilk tüketilen reaktant oluşacak ürünün maksimum miktarını belirleyeceğinden
"sınırlayıcı reaktif" adını alır.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 93

• Sınırlayıcı reaktif miktarına göre belirlenen ürün miktarı "reaksiyon verimi" ola-
rak bilinir. Bazı reaksiyonların verimleri % 100 olduğu halde, bazıları daha az verimle
gerçekleşir. Gerçek verimin, teorik verime bölünüp, 100'le çarpılmasıyla % verim bu-
lunur.

Değerlendirme Soruları
Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından bulunuz.

1. Kimyasal reaksiyonlarda aşağıdakilerden hangisinde bir değişme olur.

A. Molekül sayısı
B. Toplam kütle
C. Atom sayısı ve türü
D. Atomların çekirdek yapısı
E. Toplam elektron sayısı

2. C2 H5 OH + O2 CO2 + H2 O
Yukarıdaki denklemde, C2 H5 OH bir mol alınarak denkleştirildiğinde, O2
'nin kat sayısı aşağıdakilerden hangisidir?
A. 7
2

B. 3
2

C. 5
2
D. 2
E. 3

3. 2Cr I3 + 64Y + 27Cl2 2K2 CrO4 + 54KCl + 6 KIO4 + 32 H2 O

Yukarıdaki reaksiyonda Y yerine gelecek olan maddenin formülü aşağıda-
kilerden hangisidir?
A. KOH
B. KClO3
C. KI
D. KIO3
E. K2 CO3

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
94 KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR

4. 2H2S + SO2 3S + 2H2 O

Yukarıdaki reaksiyon düşünüldüğünde, aşağıdaki ifadelerden hangisi doğ-
rudur?
A. H2 S'ün bir molüne karşılık 3 mol kükürt oluşur.
B. Tüketilen 1 mol H2 S'e karşılık 1 mol H2 O oluşur.
C. Tüketilen her bir gram SO2 'e karşılık 3g S oluşur.
D. Ürünleri toplam mol sayısı, reaktantların moy sayısına eşittir.
E. 2 gram H2S ile 1 gram SO2 'ten 2 gram H2 O oluşur.

5. HNO3 + C CO2 + H2 O + NO2

Yukarıdaki reaksiyon denklemini ilkin denkleştiriniz ve ardından 12,6 g
HNO3 kullanıldığında oluşan CO2 miktarını (g) hesaplayınız.
A. 10
B. 7,7
C. 6,6
D. 3,3
E. 2,2

6. Fe2 O3 + 3CO 2Fe + 3CO2

Yukarıdaki reaksiyona göre 1,6 gram Fe2 O3'ün tamamen Fe'e dönüştürmek
için kaç mol CO'e gereksinim vardır?
A. 0,01
B. 0,03
C. 0,06
D. 0,09
E. 0,12

7. 6Na + Al2 O3 2Al + 3Na2 O

Yukarıdaki reaksiyona göre 5,52 g Sodyum ile 5,10 g Al2 O3 reaksiyona gir-
diğinde sınırlayıcı reaktif aşağıdakilerden hangisidir?
A. Al
B. Al2 O3
C. Na
D. Na2 O
E. O2

8. 7. Soruda verilen problemde, reaksiyonun sonunda aşırı miktarda bulunan

reaktiften geriye ne kadar kalır?
A. 1,02 g Al2 O3
B. 1,02 g Na2 O
C. 2,3 g Al
D. G g Na
E. 9,0 g Na2 O

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL REAKSİYONLAR VE HESAPLAMALAR 95

9. Ti Cl 4 + 2Mg Ti + 2 MgCl2
Yukarıdaki reaksiyona göre; 3,54 x 107 kg Ti ile 1,13 x 104 kg Mg reaksiyona
girdiğinde, 7,91 x 103 kg Ti oluşmaktadır. Buna göre % verim nedir?
A. % 20,1
B. % 40,2
C. % 57,8
D. % 88,6
E. 93,4

10. C4 H9OH + Na Br + H2 SO4 C4 H9 Br + Na HSO4 + H2 O

Yukarıdaki reaksiyona göre; 13,0 g C4H9OH, 21,6 g NaBr ve 33,8 g H2
SO4'ten 16,8 g C4H9 Br elde ediliyor. Bu reaksiyonun teorik, gerçek, yüzde
verimleri nedir?

Teorik V. Gerçek V. Yüzde V.

A. 24,0 g 16,8 g % 70
B. 12,0 g 6,8 g % 68
C. 12,5 g 5,7 g % 55
D. 8,2 g 4,1 g % 40
E. 3,5 g 1,72 g % 25

Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

Atkins, P., Jones, L. Temel Kimya, Bilim Yayıncılık, Ankara, 3 rd ed. New York:
Freeman and Company, 1998.

Brady, J. E, Holum J. R. Fundamentals of Chemistry, New York: Wohn Wiley El

Sons, 1981.

Chang, R. Chemistry, 4 th ed. USA: Mc Graw-Hill Inc, 1991.

Petrucci, R. H. and Harwood, W.S., Genel Kimya, Palme Yayıncılık, Ankara, 1994.

Değerlendirme Sorularının Yanıtları

1. A 2. E 3. A 4. B 5. E 6. B 7. C 8. A 9. D 10. A

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ