İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 14

14.
CLD
EB BEKR AYDERS:
Evliynn byklerinden. smi, Eb Bekr bin Abdullah Alev zil olup, lakab
Ayderstur. 851 (m. 1508) senesinde Adende vefat etti. Kabri ziyret mahallidir.
Eb Bekr Ayders, ilmi nce babasndan ve sonra zamann byk limlerinden
rendi. Sehvnin hads-i erf derslerinde bulundu. Tasavvuf yolunu ve edebini, Allah
telnn sevgili kulu Cemlddn Muhammed bin Ahmed Dehmn Kayrevnden rendi.
ziliyye yolunun byk velleri arasna girdi. Hocalarnn silsilesi; Cemlddn
Muhammed, brhim bin Mahmd Mevhib, Muhammed Ebl-Fth (bn-l-Magrib),
Eb Abdullah Muhammed bin Hseyn Teym, Nsruddn bn-l-Mbellik skender,
Tcddn ibni At skender, Ebl-Abbs Mrs ve Ebl-Hasen zil hazretlerine uzanr.
Eb Bekr Ayders, Yemende kahve ekirdeinden kahve elde edip ienlerin ncs
oldu. Bir seyahati esnasnda, kahve aalarnn olduu bir yere geldi. ok miktarda olup,
kimsenin dokunmad bu aacn meyvesinden tatt. Beynin faaliyetini arttrdn ve
uyarc etki yapp, ibdette zindelik verdiini grd. Onu azk olarak ve iecek olarak
kullanmaya balad. Talebeleri de kahve ekirdeini kavurup ttler ve iecek olarak
kullandlar. Kahve, Yemende yayld. Daha sonra Hicz, am, Msr ve baka memleketler
de kahveyi rendiler.
Byk lim Ebt-Tayyib Gazz, kahveye dir eserinde dedi ki: Kahvenin ilk defa
ortaya k, Sleymn aleyhisselm zamannda oldu. Sleymn aleyhisselm bir yere
gitmek istediinde, bir halya biner, rzgra emrederdi. Sevdikleriyle birlikte olduu
hlde, kular da glge ederek, istedii yere giderdi. ehre indiinde, ahli hrmet ve
sayg ile karlar, hem sultan, hem de peygamber olan Sleymn, birgn bir ehre indi.
Ahliden kimse onu karlamad. Cinlere vezr olan Demriyt gnderip, sebebini
renmek istedi. Demriyt onlar alarken buldu ve sebebini sordu. Ahli de; Bize bir
hastalk isbet etmiti de, o sebeple yeryznn sultn ve Allah telnn peygamberi
olan Sleymn aleyhisselm karlayamadk dediler. Demriyt dnp durumu Sleymn
aleyhisselma arz etti. sf bin Berhy, Sleymn aleyhisselmn vezri olup, hakim ve
ok akll idi. sm-i azam bilirdi. Duas makbl idi. Allah teldan, Sleymn
aleyhisselma o kavmin hastalna sebep olan eyi ve ilcn bildirmesini istedi. Duas
kabul olup, Cebril aleyhisselm geldi ve Sleymn aleyhisselma, emrindeki cinlere
Yemenden kahve ekirdei getirmelerini, bunu kavurmalarn, suyla piirmelerini ve suyla
beraber o kavme imelerini emret diye bildirdi. Sleymn aleyhisselm da cinlere bu
hussta emir verdi. Onlar da buyurulan yaptlar. O kavim Allah telnn izniyle if
buldu. Hastalktan eser kalmad. Sonradan o kavim kahveyi unuttular.
Eb Bekr Aydersun kermetlerinden bazlar unlardr: Eb Bekr Ayders, fkh
limi Muhammed bin Eb Bekr bin Sigin ocuklarnn yanna urad. Onlar, koyunlarn,
sulamak iin bir kuyu banda duruyorlard. nsanlarn kuyunun suyunu bitirdiklerini
grd. Eb Bekr Ayders hizmetisine; Kovay al ve koyunlar sula buyurdu. Hizmeti
koyunlar suladktan sonra, dier hayvanlar da suya kandlar ve insanlar su kaplarn
doldurdular.
Yine birgn Haremeynden dnerken, Zeyl denilen yere girdi. O zaman orann
hkimi Muhammed bin Atk idi. ttifkla bildirildiine gre, bu ztn, kendisine ok dkn
olduu hizmetisi vefat etmiti. Eb Bekr Ayders, taziye ve sabr tavsiye etmek iin
Hkimin yanna vard. Bu hussta ona hibir ey fayda vermiyordu. Onu byk bir
znt iinde grd. Devaml alyordu. Ayders, hizmetinin yzn at ve onu ismiyle
ard. Hizmeti, Aydersa cevap verdi. Allah tel, ona rhunu iade etti. Hizmeti
kalkp, hazrlanm olan kekekten onlarla beraber yedi. Uzun bir mddet daha yaad.
Ayders, fakirlere yardm etmek ve ihtiylarn grmek iin ok bor para isterdi.
Hatt borlar ikiyzbin dinr geti. Bununla birlikte o, zhiren deyememe korkusu
iinde grnmyordu. Sonunda bazlar onu ktlediler. O, yle buyurdu: Rabbimle
benim arama girmeyiniz. Ben bu ekilde aldm paray, Onun rzsndan baka yere
sarfetmedim. Rabbim, benim borcumu demeden, beni bu dnydan karmyacan
bana vadetti. Syledii gibi oldu. Allah tel, kendi nezdinde ihsn bol birinin
vastasyla, lmeden nce onun borcunun denmesini kolaylatrd. Emr Nsruddn bin
Abdullah, Aydersun oluyla paray gnderdi. Sonra arda; Kimin Eb Bekr Aydersda
alaca varsa gelsin! diye nid edildi ve btn borlar dendi. Bunun sebebi u idi: Emr
Nsruddnin Sultan Mchidin yannda byk bir yeri vard. Bazlar onu Mchide
ktlediler ve onun yannda Emrin dedikodusunu yaptlar. Sultan Mchid,
Nsruddnden yz evirdi ve onu yerinden azletmeye karar verdi. Nsruddn, ryasnda
Eb Bekr Aydersu grd. Eb Bekr Ayders ona; Allah tel, bu nemmma kar sana
yardm etsin dedi. Ertesi gn, Ayders hazretlerinin durumu anlatan mektbu geldi.
Sultan mektbu okuyunca, dedikoducuyu derhl oradan uzaklatrd. Nsruddne
yeniden sevgi gstermeye ve itimd duymaya balad.
Eb Bekr Ayders, kiinin niyetini ve iinden geirdii eyi haber verirdi. Birgn
birisine; Rabul-evvel aynda Halebe gittiini, Kasrn Caddesinde filancann evinde
kaldn hatrlyor musun? dedi. O Evet, siz o sene Halebde miydiniz? dedi. Orada
bulunanlardan bazlar, Aydersun ne ama, ne de Msra (hibir yere) gitmediini
sylediler. O kii, Allaha yemn ederek, Aydersun sylediinin aynen vki olduunu
syledi.
Slih bir zt olan Ahmed bin Slim yle anlatr: Muhammed bin s Bncar, baz
hediyelerle birlikte beni Eb Bekr Aydersa gnderdi. Kendisine daha ilk selm verite,
beni ve yanmda neler olduunu syledi. Ben hediyeleri ona anlatmadan; Filancaya
verin buyurdular. Yanmdaki eylerin ne olduunu Allah teldan baka bilen yoktu.
mer bin Ahmed Amd yanma geldiinde, Eb Bekr Ayders ona ikrmda bulundu
ve bu ikrmnda mbalaa gsterdi. eyh mer, yemein okluunu grnce, iinden bu
isrftr dedi. Bunun zerine Eb Bekr Ayders; Size ikrmda bulunduk, niyetimiz bu
olduu halde siz isrftr dediniz buyurdu. Amd istifar etti. Kalbinden geenlere tvbe
etti.
Talebeleri bir sknt ve belya dr olduklarnda, Eb Bekr Ayderstan yardm
isterler ve Allah tel onlar bu vesileyle o dertten kurtarrd. Nitekim, mir bin
Abdlvehhbn emirlerinden, Emr Mercan bin Abdullah dedi ki: Harpte Sana-i l
denilen yerde idik. Dman zerimize yklendi ve arkadalarm dald ve yaralandlar.
Her tarafmz dmanlar evirdi. Hocam Eb Bekrin ismini syleyip, Allah teldan
yardm istedim. Vallahi, gpegndz ve ayan beyn grdm ki, atmn pereminden tuttu,
onlarn arasndan beni ald ve evime ulatrd.
Dvd bin Hseyn Habn yle anlatr: Bir yerde zlim bir vli bana eziyet etti.
Gnlerce Ysn sresini, bu adamn bana olan errine son vermesi iin Allaha
yalvararak okudum. Sonra ryamda grdm ki, birisi bana; Ey Eb Bekr Ayders de!
diyordu. Byle syledim. Zlimin bana olan zulm sona erdi. Hlbuki Aydersu
tanmyordum. Onu sul ettim. Onun Adende oturduunu sylediler. Onun huzruna
vardmda, bamdan geenleri ben haber vermeden o bana haber verdi.
Seyyid Cell Muhammed bin Ahmed Vatab yle anlatr: Habe diyarnda
geziyordum. zerime hrszlar saldrd. Katrm ve onun zerindeki eyleri aldlar. Beni
ldrmek istediler. eyh Eb Bekrin adn syliyerek kerre; Ey Eb Bekr Ayders
diye seslendim. Bir zt kageldi. Onlara saldrd. Katrm ve zerindeki eyleri bana geri
verdi ve; Cenb- Hakkn emnnda olmay istedin, kurtuldun dedi.
Nemn- Mehr yle anlatr: Hindistana giden bir gemiye binmitim. Gemi bir
yerinden su almaya balad. Gemidekiler baryor ve bazlar kendi hocasnn adn
syliyerek yardm istiyordu. Ben de hocam Eb Bekr Aydersu syledim. Bana bir
uyuklama geldi. O an hocam grdm. Elinde bir mendil ile gemideki atlan olduu yere
doru ynelmiti, oray gsteriyordu. Sevinerek uyandm. Avazmn kt kadar baryor
ve zntden kurtulmu bir ekilde; Ey gemidekiler sevininiz ve benden sorunuz
diyordum. Onlar benim bu sevincimi grnce, bu hle ramen niye sevindiimi sordular.
Onlara grdklerimi haber verdim. Baktklarnda, atlan mendille salam bir ekilde
tkanm olduunu grdler.
1)
2)
3)
4)
5)
Mucem-l-mellifn; cild-3, sh. 65

Cmiu kermt-il-evliy; cild-1, sh. 263
ezert-z-zeheb; cild-8, sh. 39
En-Nr-us-safr; sh. 77
El-Kevkib-s-sire; cild-1, sh. 113
EB BEKR BN SALM AYDERS:

Evliynn byklerinden. smi, Eb Bekr bin Slim bin Abdullah Aydersdur. Doum
trihi ve yeri bilinmemektedir. 992 (m. 1584) senesinde Hadramt kylerinden Ayntda
vefat etti.
Hadramt blgesinde yetien limlerin byklerinden olup, ok kermetleri grld.
Talebelerinin hepsinin hatrndan geenleri bilirdi.
Talebelerinden biri Term denilen yerde idi. Orada oturmak iin bir ev yapmak
istiyordu. Hocas Eb Bekr Ayders ile istire etmeyi dnd. Sonra hocasnn
gnderdii bir haberci, ona evi yapmas emri ile geldi. Habercinin Aynt denilen yerden
k, onun istire etmeyi dnd vakte tesdf ediyordu.
Sevdiklerinden bazlar, gece kalkp ibdet edebilmek iin kahve iiyorlard. Birisinin
kahvesi tkendi. Paras olmad iin satn da alamad. Hocas ona aa kabuu gnderdi
ve ona; Bundan piir ve bir yerine birey olursa bundan zerine koy diye haber
gnderdi. O da byle yapt. senelerce buna devam etti.
Talebelerinden birisi, tccrlarla birlikte Hindistandan dnyorlard. Maksadlar,
Nedr-l-Meh denilen yere gitmekti. Rzgr muhalefeti sebebiyle ok yoruldular. Sonra
Hindistana geri dnmeye ittifkla karar verdiler. Talebe, ryasnda Hocas Eb Bekr bin
Slim Aydersu grd. O yle dedi: Gemidekilere adakta bulunmalarn ve
sevinmelerini syleyin. Uyand ve grdklerini haber verdi. Gc yettii kadar herbiri
adakta bulundu. Ondan sonra gzel bir rzgr kt. Onlar Nedr-l-Meh denilen yere
ulatrd. Talebe Aynta geldiinde, daha hi bir ey sylemeden, hocas onlarn bana
neler geldiini haber verdi ve ona dedi ki: te bu adandr ve hatt bu yle olmutur.
Filanca unu adamtr diye uzun uzun anlatt.
Eb Bekr bin Slim Ayders, bir zaman, hapiste olan mer bin Bedr Kseyrye
haber gnderip, hapisten kurtulacan ve vli olacan mjdeledi. ok gemeden o
hapisten kt ve Hadramta vli oldu.
Bir kyl, devesini kaybetti, arad bulamad. Eb Bekr bin Slimin talebelerinden
bazs ona; Hocamz senin devenin yerini bilir dediler. Kyl geldi ve Eb Bekr bin
Slime talebelerinin kendisine syledii eyi haber verdi. O da talebelerini ard ve
durumu sordu. Talebelerden biri dedi ki: Efendim, sizden iittim ki, dny bizim iki elimiz
arasndaki anak gibidir diyordunuz. Bu kylnn devesi de dnynn iindedir. Eb Bekr
bin Slim, talebesini bir daha bu ekilde konumaktan menetti ve kylye; Deveni
filnca vadide ara, belki orada bulursun buyurdu. Kyl devesini orada buldu.
1) Cmiu kermt-il-evliy; cild-1, sh. 265
2) Nr-us-sfir; sh. 368
EB BEKR KEFEV:
Knn Sultan Sleymn zamannda Krmda yetimi lim ve vellerden. Babas elHac Hayreddn, dnine bal ve hayrsever bir kii idi. Kaynaklarda, Eb Bekr Kefevnin
doum trihi bildirilmemektedir. 970 (m. 1562) senesinde, Kefede Abdi elebi adyla
bilinen zaviyesinde talebe yetitirirken vefat etti. Zaviyenin bahesine defnedildi.
nce memleketi Kefedeki limlerden dn ilimleri tahsil etti. Tasavvuf ilimlerini de,
Msrda eyh ahin Msr ve Seyyid Ebl-Vef Kdiriden rendi. Eb Bekr Kefev, dnin
emir ve yasaklarna uymaya ok dikkat ederdi. Haramlardan son derece uzak durur,
pheli eylerden kanrd. Hatt pheli olmak korkusuyla mbahlarn ounu
terkederdi. ok mtevzi olup, herkese kar gleryzle mumele ederdi. nceleri
ticretle urard. Bu sebeple birok memleket gezdi, uzun zaman memleketinden ayr
kald. Bir defasnda, yine ticret maksadyla Msra gitmiti. Msrda ahin Msr ve Seyyid
Ebl-Vef Kadir tarkatna mensb byk ztlarla tant. Onlarn sohbetlerinde bulundu.
Kalbi kt huylardan ve nefsi de dnin beenmedii isteklerden kurtulup olgunlancaya
kadar orada uzun zaman kald. Bu uzun sreli ayrl sebebiyle, memleketinde Eb Bekr
Kefevnin lm olduuna hkmettiler. Hanmn baka bir kimse ile evlendirmek istediler.
Hlbuki o sa olup, Msrda idi. Bu durumu da kimse bilmiyordu. Hanmn evlendirmek
iin dn hazrlklar balad. Dnden bir gn nce, ryasnda hanmna grnd.
Kendisinin hayatta ve shhatli olduunu bildirdi. Ertesi gn Kefe sahillerine bir gemi geldi.
Eb Bekr Kefev, gemiden kp evine gitti. Dn ileri de o anda sona erdi.
Memleketine, zhir ve btn ilimleri tahsil etmi olarak dnen Eb Bekr Kefev,
buraya yerleti. nsanlara din ve dny sadetinin yollarn gstermeye balad. ehir
dnda, eski, ykk, harabe hlinde bir kilise vard. Bu kiliseyi tamir ettirdi. Ksa zamanda
etrfna pekok insan toplanarak, eski kilise yeni cmi oldu. Cmi etrfnda fakirler,
yolcular ve talebeler iin odalar yaptlar. Buras Abdi elebi Zaviyesi adiyle mehr oldu.
Vefat edince yerine olu ve halfesi Pr Muhammed Efendi geti. Pr Muhammed Efendinin
990 (m. 1582) senesinde hayatta olduu bildirilmektedir.
1) akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 80
EBL-ABBS EL-GAMR:
Msrda yetien afi mezhebi limlerinden ve evliynn byklerinden. smi, Ahmed
bin Muhammed bin mer el-Gamr el-Mahall el-Vst el-Khir olup, knyesi Ebl-Abbs
ve lakab ihbddndir. Ebl-Abbs el-Gamr diye tannmtr. Aslen, Msrda Khire ile
Dimyt arasnda bulunan Mahalle beldesindendir. Doum trihi ve yeri tesbit
edilememitir. Daha ok Khirede ikmet ederdi. 905 (m. 1499) senesinde orada vefat
etti.
Ebl-Abbs el-Gamr, ok kk yata iken, babas ile birlikte Mekke-i
mkerremede Ebl-Feth el-Merg gibi limlerin sohbetlerinde bulundu. Daha ocuk
yata iken babas vefat etti. Kendisi ilim renmek gayreti iinde yetiti. Eb Cleydenin
yannda Kurn- kermi ezberledi. bn-i Hacer-i Askaln hazretleri ile grp,
sohbetinde bulundu. Ders ald. Bunlardan baka; Alemddn-i Blkn, v, Hicz ve
mm-l-Kmiliyye gibi ztlardan da ilim rendi. Birok limden iczet ald. Eskiden
ezberlemi olduu eyleri (kitaplar), 852 (m. 1448) senesinde Hayreddn bn-l-Kasbye
dinletirdi. Durmadan alarak, zamannn byk limlerinden oldu.
lk nceleri Mahalle ve Khire beldelerinde tannd. Daha sonra mehr olup, hreti
her tarafa yayld. Birka defa hacca gitti. Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevverede
bir miktar mcvir olarak kald.
Ebl-Abbs el-Gamrnin yaz kabiliyeti pek fazla idi. Pekok kitab yazarak
oaltmtr. lim ve marifette; salam, kuvvetli ve dayankl bir da misli idi. Vekr
shibi, gayet arbal ve heybetli bir zt idi. ok hayr ve hasenat shibi idi. ok cmi ve
mescid yaptrmakla tannmtr. eitli yerlerde cmi ve mescid yaptrm olup, bunlarn
en tannm, kendi adyla bilinen ve kendisinin medfn bulunduu cmidir. Kermetleri
pek oktur.
Bir defasnda, Ebl-Abbs el-Gamrnin talebelerinden bazlar bir gemi ile yolculuk
yapyorlard. Yanlarnda, kendilerine lzm olacak gm paralarn bulunduu bir byk
kese bulunuyordu. Deniz dalgal ve frtnal olduundan, gemi zorla yol alyor, batacak gibi
oluyordu. Para keseleri denize dt. Fakat onlar bu hli, Semmnd nahiyesine
vardklarnda anladlar. Hocalar olan Ebl-Abbs da orada bulunmakta idi. Ona durumu
arzettiler. O da gemi ile birlikte geri dnn. Falan yere vardnzda a sarktn. nallah
keseyi orada bulursunuz dedi. Dedii gibi yaptlar ve keseyi buldular.
Ebl-Abbs el-Gamr hazretlerinin olu olan Ebl-Hasen yle anlatr: Bir
defasnda babam ile birlikte, bir mermer stunu iki deveye ykledik. Mermer stun ok
ar olduundan, develeri yanyana durdurup, mermerin birer ucunu develerin srtlarna
koyup yola ktk. yle bir kprye geldik ki, ancak bir deve geebilirdi. kisinin birden
smas mmkn deildi. Ben ne yapacaz diye dnrken, tam kprnn azna
geldiinde babam, develerden birini kprye soktu. Mermerin, dier devenin srtnda olan
ucunu da eline alp, kprnn d ksmnda havada yrmeye balad. Bylece gayet
rahata getiler. Ben de dier deve ile beraber getim. Normalinde bir kimsenin, hem
havada yrmesi, hem elinde bir devenin zor tad bir arln bulunmas, hem de
deve ile beraber mermeri karya geirmesi mmkn deildi. Fakat, o kermet olarak,
Allah telnn izni ile bunu gayet rahat olarak yapt.
Bir defasnda Gamr hazretleri, bulunduu beldeden Zeft beldesine gemek
istemiti. Fakat arada nehir vard ve karya gemek iin de bir vsta yoktu. Ebl-Abbs
el-Gamr iret etti. Bu srada, nehirden bir timsah kt ve Gamrye doru yaklat. O da
bu timsahn srtna bindi ve rahatlkla karya geti.
Baz kimseler, bir gemi ile Mahalle beldesinden baka bir yere yk tayacaklard.
Mahallenin bulunduu yerde, kyya yakn sularn derinlii gayet az olduundan, gemiciler
oraya pek yanamak istemezlerdi. Bu gemiciler ise, bilmiyerek geldikleri kyda yk de
aldlar. Fakat hareket zaman geldiinde, gemiyi hareket ettiremediler. O geminin
sahipleri, Gamr hazretlerine gelerek dediler ki: Ey Efendim! Gemimizi hareket
ettirebilmemiz iin baka bir gemiye ihtiycmz var. Ltfen bize yardmc olur musunuz?
Ebl-Abbs el-Gamr bunlara hi cevap vermedi. Kendisi namaz klmakla megul oldu.
Gemiciler, tan yeri aardnda gemilerinin yannda baka bir geminin bulunduunu ve
iinde bir kimse uyumakta olduunu hayretle grdler. Ebl-Abbs el-Gamr de gelerek,
o gemiye geip, uyumakta olan uyandrd. O kimse uyandnda, hayretler iinde etrfna
baknarak; Beni buraya kim getirdi. Ben, Skiye-i Eb are sahilinde idim dedi. Orada
bulunanlar, buna cevap verip; Seni buraya ite bu byk bir zt getirdi diyerek, EblAbbs el-Gamryi iret ettiler.
Sonradan gelen gemi ile nceki gemiyi ekip, rahatlkla yollarna devam ettiler.
kinci geminin ok uzak bir yerde bulunmasna ramen, gemici uykuda olduu hlde
oraya gelmesinin, Ebl-Abbs el-Gamrnin bir kermeti olduu anlald.
Ebl-Abbs el-Gamr, meclisinde gnah ilenmesine, hele gybet edilmesine ve
insanlarn birbirleriyle sert konumasna, alay etmesine katiyyen izin vermezdi. Bir
defasnda orada bulunanlardan iki kii, birbirlerine uygunsuz szler sylyorlard. Bunlarn
ikisini de eylar ile birlikte dar attrd. Dnyya dkn olanlardan uzak durur,
byleleri ile grmezdi.
Ebl-Abbs Ahmed bin Muhammed el-Gamrnin yazm olduu kymetli eserlerden
bazlarnn isimleri yledir: 1- Es-Sihm-l-mrika, 2- Resil-l-Gamriyye, 3- Hall-ttlsm.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Tabakt-l-kbr; cild-2, sh. 121

Ed-Dav-l-lmi; cild-2, sh. 161
zh-l-meknn; cild-1, sh. 417
Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 137
EBL-ABBS HARS:
Evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin Ysuf olup, knyesi Ebl-Abbs Harsdir.
Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 945 (m. 1538) senesinde Msrn Dimyt
blgesinde vefat etti. Kabri orada olup, ziyret mahallidir.
Abdlvehhb- arn onun hakknda yle dedi: Otuz yl kadar Ebl-Abbs Hris
ile birlikte oldum. Onun sohbetlerini dinledim. Bu zaman iinde, bir n dah bo durmad.
mrn ilim renmek ve retmekle ve ibdet etmekle geirdi. Yedi vecih zere Kurn kerm okurdu. Sonra Muhammed bin Ann hazretlerinin sohbetlerine devam etti. Her
emrini titizlikle gzetti ve hizmetinde bulundu. Kzn ona verip, akrab oldu.
Ebl-Abbs Hars, evliynn byklerinden Ali Mrsafden de ilim ve edeb rendi.
czet (diploma) ald. Talebe yetitirdi. ok kimseler, Ebl-Abbs Harsnin terbiyesinde
dny ve hret sadetine kavutular. Onbinden fazla talebesi vard. ok kermetleri
grld. Kermet gstermek ve kermetlerinin duyulmasn istemezdi. Abdlvehhb-
arn yle anlatt: Bir defasnda basur illetine tutuldum. ok rahatsz oldum. Skldm,
daraldm. En sonunda derdimi Hris hazretlerine arzettim. Buyurdu ki: nallah yarn
ikindi namazndan sonra bireyin kalmaz. Buyurduu gnn ikindi namazn kldm. O
hastalktan bende hi eser kalmadn grdm.
Yine Abdlvehhb- arn, onun hakknda yle dedi: Ebl-Abbs Hris ok hayr
ve hasenat yapard. Dimyt, Mahalle ve Msrn baka yerlerinde ok cmi yaptrd. ok
cmertti. Herkese gleryz ve tatl dil gsterir, gnllerini alrd. Hi fkelenmezdi. Zarif
ve kibard. Herkesle iyi geinir, kimsenin kalbini krmazd. ok kerre yalnz kalr, kimseyle,
grmez, ibdet ve tefekkrle megul olurdu. Konumas ok tatlyd. ok geceler, yats
namazndan sonra onun sohbetinde bulundum. Sohbeti sabaha kadar srd. Bu esnada
hi oturuunu bozmadan oturdu. Hlbuki ben, birok defalar dizlerimin armasndan

oturu eklimi deitirdim.
Ebl-Abbs Hris bakalarndan gelen skntlara kar ok sabrl idi. Kimseye
karlk vermez, skt ederdi.
Abdlvehhb- arn yle anlatr: Vefatndan sonra onun kabrini ziyret etmek
istedim. O esnada mm Hand Medresesinin damnda idim ve onun kabrine doru
bakyordum. Birden kabrinin zerinde grnp, bana doru gelmeye balad ve;
Sabretmelisin, sana bu lzmdr buyurdu ve kayboldu.
1) Tabakt-l-kbr; cild-2, sh. 170
EBL-LEYS AL (Aeddn Ali Menv):
Osmanl devri limlerinden. smi, Aleddn Ali Menvdir. Sadr- azam yas Paann
hocas Ebl-Leys Efendinin kzkardeinin olu olmas sebebiyle, Ebl-Leys Ali diye
mehr olmutur. Doum yeri ve doum trihi bilinmemektedir. 974 (m. 1566) senesinde
vefat etti.
Devrinin birok limlerinden ilim tahsil eden Aleddn Ali Menv, baz medreselerde
ders okuttuktan sonra, neglde shk Paa Medresesi mderrisliine tayin olundu. 945
(m. 1538)de Dvd Paa Medresesi, 949 (m. 1542)de Trabzon Sultnis, 955 (m.
1548)de Manisada Hmid Efendi yerine Sultniyye Medreseleri mderrislii ve Manisa
kadl vazifelerini yapt. 958 (m. 1551) senesinde Takpr-zde stanbul kads olunca,
Sahn- semn Medresesi mderrislii yapt. 961 (m. 1553) senesinde, Ayasofya
Medresesi mderrisi oldu.
lim, fazletli, derslerinden ve sohbetlerinden ok kimsenin faydaland zt olan
Aleddn Ali Menv hakknda, Dvd-zde Muhammed Efendinin vastasyla amdan
negle gelip, negl cmiinde vaz eden slih bir zt yle nakleder: amdan gelip,
ziyretilerle oturup sohbet ettiimiz esnada, Aleddn Ali Menv hazretleri yle anlatt:
Ben uykudayken, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bana; Y Molla Ali! Sana, Nisan
bulutu ve Sleymn aleyhisselmn kuu gibi bize devaml hizmet eden shakn
medresesini ihsn eyledik buyurdu; o evkle uyandm, sabah olunca Kadasker Kadri
Efendinin makamna vardmda, bana orada bulunanlar; negl Medresesine mderris
oldun diye mjdelediler ve tebrik ettiler. Sonra neglde shak Paa Medresesine
mderris olunca, Allah telya kr ve dua edip secde ettim.
EB SAD BN SUNULLAH:
Evliynn byklerinden. smi, Eb Sad bin Sunullahtr. Tebrzde dodu. Doum
trihi bilinmemektedir. 980 (m. 1572) senesinde stanbulda vefat etti. eyh Vef Cmii
bahesinde medfndur.
Babasndan ilim tahsl ettikten sonra, Ubeydullah- Ahrr hazretlerinin sohbetleriyle
ereflenip, feyz ald. Mevln Abdurrahmn Cm ile birlikte Ubeydullah- Ahrr
hazretlerinin hizmetinde bulundu. Daha sonra talebe yetitirmek zere vazfelendirildi.
Horasandan Azerbaycana gidip, Allah telnn yce dnini ve sevgili Peygamberimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ahlkn anlatmaya, yaymaya ve talebe yetitirmeye
balad. 905 (m. 1499) senesinde, Safev hnedanndan olan ah smil ortaya kp,
randa Eshb- Kirm dmanl ve sapklk yaygnlat zaman, Bitlise gidip, orada
ird vazfesini yrtt. Daha sonra Vatan sevgisi mndandr. hads-i erfi
mucibince tekrar Tebrze dnd. Eb Sad bin Sunullah hazretlerinin geldiini duyan ah
Gmrh onu ldrtmek maksadyla artp, btl inanlar gereince kendine secde
etmesini emretti. Eb Sad hazretleri Ehl-i snnet itikdnda olduu iin bunu kabul
etmedi. ah Gmrh, onun heybetinden korktu ve ldrmeye cesret edemeyip, perian
oldu. Vezri Mir Cemleddn sfahnnin teskin etmesiyle o perian hlinden kurtuldu.
Eb Sad hazretleri, o beldenin limlerinden Mir Gysddn Mensrun hizmetine
kavuup, ondan ve dier limlerden akl ve nakl ilimleri tahsil etti. Molla Ahmed Kazvn,
hac dn Anadoluya gidince, eyh Eb Sad de byk amcas eyh Azz ile birlikte
Anadoluya gitmek zere yola ktklarnda, ah Tahmasb onlar yakalatp habs ettirdi.
Onun mal ve servetine el koydu, bunlar ok ucuza sattrd. Onlar idm ettirmeye karar
verdi. Ancak, baz kimselerin yardmyla, Eb Sad bin Sunullah hapishneden kap,
Erdeble gitti ve tehlikeden kurtuldu. Fakat amcas zaf olduu iin onunla gelemedi.
Erdeblde, iki sene Molla Hseyn Erdeblnin hizmetinde bulundu. 955 (m. 1548)
senesinde, Knun Sultan Sleymn ran seferinde Erdebili fethedince, Pdihla birlikte
Halebe gitti. Pdih ona izzet ve ikrm edip, ihsnda bulundu. Daha sonra Pdihla
birlikte stanbula geldi. 971 (m. 1563) senesinde hac ibdetini yerine getirip, tekrar
stanbula dnd.
Eb Sad bin Sunullah hazretleri zhir ve btn ilimlerde yksek, akl ve nakl
ilimlerde parmakla gsterilir idi. ok cmert ve kerem shibi idi. Temizlie son derece
nem verirdi. Sz tesrli olup, herkes tarafndan kabul edilirdi.
Kd Beydv hazretlerinin tefsrini Trkeye tercme etmitir.
EBSSD CRH:
Evliynn byklerinden. smi, Ebssd Crihdir. Doum trihi ve yeri
bilinmemektedir. 930 (m. 1523) senesinde Msrda vefat etti. Amr bin As Cmii
civarndaki kendi derghna defnedildi.
Ebssd Crih, ilim ve edebi ehbeddn Merhmden rendi. Tasavvuf yoluna
girdi. Hrika ve kermetler shibi idi. ok talebe yetitirdi. Halktan ve devlet
adamlarndan ok hrmet grd. Herkes ona hizmet edip, duasna kavumak isterdi.
Derghn tamir ederler, kiremit tar har getirirlerdi.
Ebssd Crih, yer altnda bir snak yapt. Ramazn- erf aynn banda oraya
girer ibdet ve tefekkrle megul olurdu. ok az yer, yalnz Kadir gecesi bir tas su ierdi.
Belbsden bir talebe geldi. Fakat Crih onu talebelie kabul etmedi. Bunun zerine
talebe; Ben uzak yerden geldim. Siz huzrunuza kabul etmediniz dedi. O da; Uzak
yerden geldiini syliyerek bana minnet mi yklyorsun? imdi geldiin yere dn,
sene sonra gel buyurdu. Crih, talebelerini eitli imtihanlara tbi tutard. Bir yl
imtihana tbi tutmadn huzruna almazd. emsddn Eb Sr, Ebssd Crihnin
ileri gelen talebelerinden idi. O yle bildirdi; Crih, beni ok imtihana tbi tuttu.
Vefatna kadar sren birok imtihanndan getim, mrmde ona hi itirz etmedim.
Ebssd Crih buyurdu ki: Otuz yanda idim. senelerce alp rendiim
bilgileri ve gzel ahlk, insanlara retmek iin rpnyordum. Tek kii olsun, benden
Allah telya kavuturan yolu taleb etmiyordu. Gelenler, ancak u szleri sylemek iin
geliyorlard: Efendim bana zulmetti, Hanmm beni zyor, Hizmetim kat,
Komum bana eziyet ediyor, Ortam bana hiynet etti. Ben de bu szler karsnda
onlarla uramak istemedim. Yalnzl setim. Bunun, benim iin daha hayrl olduunu
anladm. Ne kimse beni anlad. Ne de ben kimseyi tanyabildim.
ok zaman Ebssd Crihyi hl kaplar, kendinden geerdi. Birgn vli ona, bir
sepet iinde muz ve nar getirdi. Fakat o kabul etmedi. Bunun zerine vli; Bunu Allah
telnn rzs iin getirdim dedi. Crih de; Niyyetin yle ise, onu fakirlere vermen daha
iyidir buyurdu. Vli, o muz ve nar sepetini alp geri dnd. Evine gitti. Crih, vli
gittikten sonra, biri am, iki fakiri ona gnderip; Muz ve nardan Allah telnn rzs
iin bize veriniz demelerini syledi. O iki fakir de vliye gidip, muz ve nar istediler. Fakat
vli onlar kovdu. Hibir ey vermedi. Fakirler geri geldiler ve durumu Crihye sylediler.
Bunun zerine Crih, birini vliye gnderip, yle sylemesini tenbh etti: Sen, muzun
ve narn Allah iin olduunu sylerken yalan syledin ve sen, Allah iin bize birey ver
diyenleri de kovdun. Bundan sonra sakn bizim derghmza gelme. Sonradan o vlinin
bedeninde bir hastalk meydana geldi ve ok gemeden de ld.
Ebssd Crih, vefatndan nce bir talebesine u tavsiyeyi yapt: Mridin
olmasn. eyhlik yoluna tevessl etme. mkn nisbetinde insanlardan uzak dur. nk bu
zaman kamak zamandr.
Mnv onun hakknda yle dedi: Crihnin gece karanlnda yazd yazlar ile
gndz yazdklar arasnda hi fark yoktu. Crih buyurdu ki: Rabbinin ismini hrmetle
ve Ondan korkarak an.

EBSSD EFEND:
Osmanl limlerinin en mehrlarndan. Onnc Osmanl eyhlislm olup, tefsr,
fkh ilimlerinde ve dier ilimlerde byk lim idi. smi, Ahmed bin Mustafadr. Badadl
smil Paa, yapt inceleme ve aratrma neticesinde, isminin Mehmed deil Ahmed
olduunu tesbit etmitir. sminin Ahmed olduu Kms-l-almda da yazldr.
Ebssd el-md ismiyle mehr olup, Hoca elebi ismiyle de tannmtr. 898 (m.
1413) senesinde dodu. Baz kaynaklarda stanbul civarndaki Metris kynde doduu
kaydedilmi ise de, kendi vakfiyesinde skilipde doduu yazldr. 982 (m. 1584)
senesinde stanbulda vefat etti. Kabri Eyyb Sultanda kendi yaptrd medresenin
yannda, Eyyb Cmii karsndadr.
Ebssd Efendi, limler yetitiren bir aileye mensb idi. Dedesi, mehr lim Ali
Kucunun kardei Mustafa mddir. Dedeleri Trkistanl olup, Semerkanddan
Anadoluya gelmilerdir. Ebssd Efendinin dedesinin babas Mehmed Kuu, Timur
Hnn torunu olan Ulu Beyin yakn ve Doancbas idi. senelerce Ulu Beyin
hizmetinde bulunup, sevgisini kazanmt. Mehmed Kucunun oullar Ali Kuu ve
Ebssd Efendinin dedesi olan Mustafa md, Ulu Beyin elinde yetiip ilim
renmilerdir. Mustafa mdi bilhassa tasavvufta yetiip ilerlemitir. Ulu Beyin
vefatndan sonra, Ali Kuu ve Mustafa mdi, aileleri ile birlikte Akkoyunlu devleti
pdih Uzun Hasenin yanna gittiler. Uzun Hasen onlara yakn alka gsterdi. Onlar da,
siys ve ilmi faaliyetleriyle hizmet ettiler. Burada bulunduklar srada Ali Kuu, Osmanl
Sultn Ftih Sultan Mehmed Hna Uzun Hasenin elisi olarak gitmiti. Ali Kuuya ok
iltift eden Ftih Sultan Mehmed Hn, onun stanbula gelmesini srarla istedi. Uzun
Hasenden msade alan Ali Kuu, kardei Mustafa md ile birlikte stanbula gelip
yerletiler. Ftih Sultan Mehmed Hn, onlarn Tebrzden stanbula yaptklar yolculuklar
iin, gnl bin ake olarak hesaplatp vermitir. stanbula geldiklerinde, Ftih Sultan
Mehmed Hn, Ali Kuuyu Ayasofya Medresesine mderris tayin etti. Mustafa md de,
ilim retmekle megul olan tasavvuf ehli bir lim idi. stanbula geldikten sonra, Ali
Kuu, kzn kardei Mustafa mdnin olu Yavs Muhyiddn Mehmede nikahlad. Bu
evlilikden Ebssd Efendi dodu.
Ebssd Efendinin babas, hem amcas hem de kaynbabas olan Ali Kuudan ve
kendi babas Mustafa mdden ilim rendi. Senelerce sren bu tahsilden sonra, babas
gibi o da tasavvufa ynelip zamannn mehr evliysndan ve Akemseddn hazretlerinin
halfesi olan brhim Tennriye talebe oldu. Onun sohbetlerinde bulunarak, tasavvufda
yetiti. Hocas brhim Tennrnin vefatndan sonra, onun halfesi olduu iin yerine geti
ve stanbulda insanlar ird etmekle megul oldu. kinci Byezd Hn, ona byk bir
zaviye yaptrd ve buraya mlk vakfetti. kinci Byezd Hn, onun sohbetlerinden ok tad
alrd. Bu sebeble, ekseriya beraber bulunurlard. Zamannn mehr devlet adamlar ve
limleri, Hnkr eyhi lakabyla da anlan Yavs Muhyddn Mehmed skilbnin
sohbetine gelirler, dergh dolup taard. Mehr tarihi Hoca Sadeddn Efendi, bu hli
yle ifde etmitir: Sultanlarn eyhi, eyhlerin Sultn olmu, herkesin gnln
kazanmtr.
Byle bir ztn olu olan Ebssd Efendi, nce babasndan ilim rendi. Onun
terbiyesi altnda yetiti. Ebssd Efendi, kk yata ilim renmeye balayp, ocukluk
ve genlik anda babasndan ders ald. Babasndan Hiye-i Tecridi, erh-i Mifth
btn hiyeleri ile birlikte iki kere ve erh-i mevkf batan sona tahkk ederek, iyice
okudu. Mifth-l-ulm adl mehr eserin metnini ezberledi. Babas, vefat edinceye kadar
onun yetimesi iin gayret gsterip, ders vererek eitip terbiye etti ve iczet verdi.
Babasndan sonra; mehr Osmanl limlerinden Meyyed-zde Abdurrahmn Efendiden,
tefsr ve hads ilimlerinde lim ve kaynbabas olan Mevln Seyyid Karamnden ve
mehr Osmanl limi Mftiy-ys-Sakaleyn bn-i Keml Paadan ilim rendi. Tahsilini
tamamlayp, ilimde yetitikten sonra, zamannn eyhlislm olan bn-i Keml Paann
emri ile ankr Medresesine mderris olarak tayin edildi. Fakat bu vazfeye gitmeden, o
srada neglde shak Paa Medresesi mderrisi Bursal ems elebi vefat ettiinden,
922 (m. 1516) senesinde onun yerine tayin edildi. Bu srada yirmialt yalarnda idi. Bu
srada Osmanl Devleti, mhim hdiselere ve nemli gelimelere sahne oldu. Yavuz Sultan
Selm Hn, aldranda ah smili ve Safevleri Anadoludan kararak, Gneydou
snrlarnn gvenliini salad. Bir yl sonra Msr zerine yapt sefer neticesinde,
halfelik Osmanllara geti.
Ebssd Efendi, negldeki shk Paa Medresesindeki mderrislik vazfesinden
926 (m. 1520) senesinde alnd. On ay sonra 927 (m. 1521)de stanbulda Dvd Paa
Medresesine mderris olarak tayin edildi. Ayn sene, Sad Efendi yerine Mahmd Paa
Medresesine, 931 (m. 1524)de kinci Vezr Mustafa Paann Gebzede yaptrd
medreseye tayin edildi. 932 (m. 1525)de ise, Kirei-zde yerine Bursa Sultaniye
Medresesine tayin edildi. 934 (m. 1527) senesinde Abdllatf Efendi yerine Sahn- semn
Mft Medresesi mderrisliine terf olundu. Bu vazfesi be sene srd. ok sayda ve
kymetli limler yetitirdi.
939 (m. 1532) senesinde Bursa kadlna tayin edildi. Bursa kadl nemli
mevkilerden idi. Bu vazfede baarl olan stanbul kadlna, stanbul kadlnda
muvaffak olan da Anadolu kadaskerliine tayin edilirdi. Bundan sonra da eyhlislmlk
makamna getirilirdi. Ebssd Efendi, Bursada bir yl kadlk yaptktan sonra, stanbul
kadlna tayin edildi. Bu vazfesinde baarl hizmetler yapt. Bu vazfesinde adl ilerin
tammna, belediye resliine, denetleme ve takib messeselerinin tammna ve idr
ilerin bir ksmna bakyordu. Ebssd Efendi, bu vazfesinde yle ser ve ok alyor,
ileri yle yrtyordu ki, yannda alan ktibler ona yetiemiyorlard. Bu sebeple
ktiblerden bir grup gnn yarsnda, dier bir grub da gnn dier yarsnda ileri
yetitirmeye alyorlard. stanbul kadl, ilmiye snf iin nemli bir mevk idi.
Ebssd Efendinin stanbul kadl vazfesi sene srd. Bu zaman iinde fevkalde
baar ve mehretle kadlk yapt. Bundan sonra, ilmiye snf iin en yksek makamlardan
saylan kadaskerlik vazfesine tayin edildi. Normalde Anadolu kadaskeri, sonra da Rumeli
kadaskeri olmas gerekirken, bir rtbe atlanarak, 944 (m. 1537) senesinde Rumeli
kadaskerliine tayin edildi. Sekiz sene bu vazfede bulunarak, byk hizmetler yapt.
Ebssd Efendi, kadasker tayin edilmeden nce grd bir ryay yle anlatmtr:
Kadasker olmadan bir hafta nce, ryamda Ftih Sultan Mehmed Cmiinin mihrabnda
benim iin bir seccade serilmi olduunu grdm. Halka imm oldum ve sekiz rekat
namaz kldm. Bu ryadan sonra kadasker oldum. Meer bu rya, kadaskerlikte sekiz
sene kalacama iretmi. Keke kldm o sekiz rekatlk ikindi yerine yats namaz
klm olsaydm.
Ebssd Efendi, Knn Sultan Sleymn Hnn sevip deer verdii, pek kymetli
bir lim idi. Knn, onu btn seferlerinde yannda bulundurdu. 948 (m. 1541)
senesinde Budinin fethinde, kiliseden cmiye evrilen bir cmide, Pdih Knnye ve
orduya Cuma namaz kldrd. Pdihn emri zerine, Budinin ve Orta Macaristann tapu
ve tahrir ilerini yapt. Mhim hizmetler yapt bu vazfesinden sonra, 952 (m. 1545)
senesinde Fenr-zde Muhyiddn Efendiden sonra eyhlislm oldu. Bu srada ellibe
yanda bulunuyordu. Otuz sene eyhlislmlk yaparak, dne ve devlete stn hizmetler
yapt.
Ebssd Efendi, eyhlislm olmasyla ilgili bir ryasn yle anlatmtr: Henz
daha medresede talebe iken, bir gece ryamda Zeyrek Cmiine girdim. Cmi halk ile
dolu idi. Bu topluluk nedir? dedim. Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) dvn-
sedetleridir (toplantlardr) denildi. Hrmetle bir kede durdum. nmde de, o devrin
mftsi bn-i Keml Paa oturuyordu. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)
mihrbda oturuyordu. Sa ve solunda Eshb- Kirm efendilerimiz edeble ayakta
duruyorlard. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) huzrunda da bir zt vard.
Kyafetinden onu Arab zannetmitim. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)
ile dizdize denilecek bir hlde oturuyor ve konuuyordu. Acaba bu zt kimdir ki, Eshb-
Kirm efendilerimiz ayakta olduklar hlde, o, Reslullahn huzrunda oturuyor? diyerek
hayret ettim. Konumalarn dinledim; Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)
Arabca konuuyorlar, o zt ise Farsa sylyordu. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) ona; Y Mevln Cm, ben Arabca konuuyorum, sen de Arabca konu
buyurunca, Arab zannettiim o ztn Mevln Abdurrahmn Cm olduunu anladm.
Mevln Cm, Peygamberimize; Y Reslallah (sallallahu aleyhi ve sellem)! Bir
hatmdan dolay sizden zr dilemitim. Acaba zrm makbl olmad m? dedi.

Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Ne yolla itirz etmitin? buyurunca,
yle dedi. Sizi methetmek iin yazdm bir kasdemde; Onun srrna eremiyorum, O
Arabdr, ben ise Acemim... demitim dedi. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem); Beis yok, Farsa konuman da makbldr buyurdu. Sonra Peygamberimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem), Mevln Cmye hitaben; u oturan kimseyi bilir misin?
diyerek bn-i Keml Paay gsterdiler. Mevln Cm; Bilmem y Reslallah dedi.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); O, bn-i Keml Paadr ve hlen
mmetimin mftsidir buyurdu. Sonra da beni gstererek; Ya onun arkasnda oturan u
kimseyi bilir misin? buyurdu. Mevln Cm yine; Hayr Y Reslallah dedi. Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) O, Ebssd bin Yavsdir. O da mmetimin
mfts olsa gerektir. buyurdu. Bu sdk ryadan tam otuz yl sonra, bu cize fetv ileri
vazfesi verildi.
Knn Sultan Sleymn Hn ve kinci Sultan Selmin saltanatlar zamannda 30
sene eyhlislmlk yapt. Osmanl eyhlislmlar arasnda enok bu makamda kalp
hizmeti geen Ebssd Efendidir. Bu vazfede bulunduu srada ok mhim hizmetler
yapmtr. Knn Sultan Sleymn Hn, Ebssd Efendiyi ok sever ve her nemli
iinde onun fetvsna mracaat ederdi. Sleymniye Cmiinin temel atma merasiminde,
mihrabn temel tan Ebssd Efendiye koydurtmutur. Devrinde limler arasnda bir
mesele hakknda farkl hkm ortaya ksa, Knn Sultan Sleymn Hn, Ebssd
Efendinin tarafn tercih ederdi. Ebssd Efendi, o devirde, devlet knunlarn dnin
hkmlerine uygun ekilde telf etmitir. Tmar ve zeametlere dir mevzlarda verilen
kararlar, genellikle Ebssd Efendinin fetvlarna dayanmtr. Mlzemet usl de onun
kadaskerlii zamannda tesis edilmitir. Knn, arazi kanunnmesini de Ebssd
Efendiye yaptrmtr.
Knn Sultan Sleymn Hn 974 (m. 1566) senesinde vefat edince, cenze
namazn Ebssd Efendi kldrd. Onun vefat zerine bir de mersiye yazd. Bu mersiyesi
de, edebiyattaki yksek derecesini gstermektedir.
Ebssd Efendi, sekiz senede Sultan kinci Selm Hn zamannda eyhlislmlk
yapt. Sultan kinci Selm Hn, Ebssd Efendiye ok hrmet edip, onu incitecek
hareketlerden saknrd. Bu dnemde de pek mhim hizmetler yapt. En mhim
hizmetlerinden biri, Kbrsn fethi iin fetv vermesi ve Kbrsn fethini salamasdr. Bu
ada, slmiyetin ilk zamanlarnda Eshb- Kirm tarafndan fethedilmiti. Osmanl
Devletinin Kbrs zerinde trih bir hakka shib olmas ve bir de o zaman Kbrsa hkim
olan Venediklilerin, yaplan anlamay bozarak deniz yollarna tecvz etmeleri sebebiyle,
Kbrsn fethine fetv verdi.
Kuruluundan beri durmadan gelien Osmanl Devleti bydke, geni arazileri ve
deiik kabileleri iine almt. Btn bunlarn idresinde, her devrin limleri pdiha
yardmc olmular, aldklar mhim vazfeler ile hizmet etmilerdir. Ebssd Efendi, bu
limlerin en bata gelenlerindendir. Zamannda en parlak dnemine ulaan Osmanl
Devletinin bu baarsna byk katklar olmutur.
Ebssd Efendi, dnine bal, haramlardan ve pheli eylerden son derece
saknan, Allah korkusu ok olan bir limdi. Gleryzl, tatl dilli olup, latfeden holanrd.
Etrfnda bulunanlara yumuaklkla mumele ederdi. ok ibdet eder ve zhidne bir
hayat yaard. Gayet temiz ve sde giyinirdi. Heybetinden meclisinde kimse konumaz,
onun konumas hrmetle dinlenirdi. Devlet ilerini ve hizmetlerini mkemmel bir ekilde
yrtmesi yannda, talebe yetitirmek ve kymetli eserler hazrlamakla da vakit geirirdi.
Megliyetinin okluuna ramen, talebelerine zamannda ve aksatmadan derslerini
verirdi. Zeyrek civarnda rrda bulunan konanda oturur, mslmanlarn ilerine
bakard. Belli zamanlarda Topkap sarayna giderek pdih ziyret ederdi. Bu
ziyretlerine giderken devaml bugn Ebssd Caddesi denilen caddeden gittii, bu
sebeple onun ismine izafeten bu caddeye Ebssd Caddesi denildii baz kaynaklarda
kaydedilmitir.
Osmanl Devletinde yetimi en byk eyhlislmlardan birisi idi. Cinlere de fetv
vermesiyle mehrdur. Eyyb Sultanda Yazl Medrese adyla tannan medresede
bulunduu srada, bir defasnda cinler kendisinden fetv sormak zere gelmilerdi.
lerinden bazs sullerini sorarken, dierleri de medresenin duvarlarna bireyler
yazmlard. Cinlerin bu duvarlara yaz yazmalar sebebiyle, o medreseye Yazl Medrese

ismi verilmitir. Bu yazlar, daha sonra zerlerine badana ekilmek sretiyle kapatlmtr.
Ebssd Efendi, kendisine sorulan sullere gayet hakimane cevaplar verirdi.
eyhlislml dnemindeki fetvlarnn herbiri, bir knun maddesi mahiyetindeydi. Bu
fetvlar, Fetv-i Ebssd adl bir kitapta toplanmtr. Sorulan sul manzm ise,
cevab da kfiye ve vezin bakmndan sule uygun olarak verirdi. Sorulan sul nesir ve
secli ise, cevb da yle olurdu. Sul Arabca ise cevb da Arabca, sul Farsa ise cevb
da Farsa, Trke ise cevb da Trke olurdu. ou gn binden fazla fetv verirdi. ki
defa ilerin okluu sebebiyle, sabah namazndan sonra sorulan sullere cevap vermeye
balayp, ikindi namaznda bitirmitir. Birinde 1412, dierinde 1413 fetv verdii tesbit
edilmitir.
Ebssd Efendi, Sultan kinci Byezd Hnn, Yavuz Sultan Selm Hnn ve Knn
Sultan Sleymn Hnn fevkalde sevgi ve iltiftn kazand. Knn Sultan Sleymn
Hnn Ebssd Efendiye gnderdii u mektp, ona kar besledii halisne duygular
dile getirmektedir. Mektup zetle yledir:
Hlde hldam, sinde sindam (yata yadam), hret karndam, Molla
Ebssd Efendi hazretlerine, sonsuz dualarm bildirdikten sonra, hl ve hatrn sul
ederim. Hazret-i Hak, gizli haznelerinden tam bir kuvvet ve daim selmet myesser
eylesin! Allah telnn ihsn ile, ltuflarnzdan niyaz olunur ki, mbrek vakitlerde,
muhlislerinizi erefli kalbinizden karmaynz. Bizim iin dua buyurunuz ki, yere batasca
kfirler hezimete urayp, btn slm ordular, mensr ve muzaffer olup, Allah telnn
rzsna kavualar!... Dualarnz, yine dualarnz bekleyen, Hak telnn kulu Sleymn b
riy.
Ebssd Efendi, bata muhteem bir hkmdr olan Knn Sultan Sleymn
Hn, ilimde Zenbilli Ali Efendi ve bn-i Keml Paa, mm- Birgiv gibi limlerin,
edebiyatta Fuzl ve Bki gibi irlerin, mimarde Mmr Sinn, trihte Selnikli Mustafa
ve Ali, Nianc Mehmed, corafyada Pri Res, denizcilikte Barbaros ve Turgut Res gibi
mehr kimselerin bulunduu bir devirde bulunmu ve o da ilimdeki yksek derecesi ve
mehretiyle eyhlislmlk makamnda hizmet etmitir. Bu devir, Osmanl Devletinin en
parlak dnemlerindendir. limde, sanatta ve dier birok husslarda en mehr kimseler
bu devrede bir araya gelmitir. Osmanl Devleti, o devirde dnynn yarsna hkmeden
muazzam bir devlet idi. Devletin bu hle gelmesinde, dier Osmanl limleri gibi,
Ebssd Efendinin de byk emei gemitir. Hatt enok emei ve hizmeti geen
limlerdendir. mr boyunca Osmanl Devletinde adletin yerlemesinde ve
yaygnlamasnda her trl almay yapm ve pek stn gayretler gstermitir.
Ebssd Efendi, yksek bir lim olduu gibi, olgun bir vel idi. Tasavvuf ehline
kar olduu iddias aslszdr. Nitekim, mehr tarihi Peev, bu iddia sahiplerini iddetle
tenkid etmekte ve aslsz iddilarn ilm olarak reddetmektedir. Ebssd Efendi,
tasavvuf ehil olmayan ellerde kalnca, dne zarar getireceini bildii iin, ehli olmayanlara
sert davranyordu ki, bu onun din gayretinin ak bir dellidir. Nitekim, kendisine bu
konuda sorulan bir sule, Allah telnn ilmi, sonsuz bir derya gibidir. slmiyet bu
deryann sahilidir. Biz shil ehliyiz. Meyh- izm yan tasavvuf bykleri, o sonsuz
deryann dalglardr. Bizim onlar aleyhinde syleyecek herhangi bir szmz, olamaz
diyerek cevap vermitir.
Ebssd Efendi, btn bu meziyet ve stnlkleri yannda, edebiyat ve iir
sahasnda da yadigr eserler brakmtr. Zamannn ir ve edbleri, yazdklar nefis
kasdelerle onu vmler, nn dile getirmee almlardr. Kendisinin Trke, Arabca
ve Farsa iirleri vardr. Arabca iirlerinden Kasde-i mimiyyesi en mehrudur. Sorulan
baz sullere iirle cevap verdii de olurdu. iirlerinde daha ziyde fikir hkimdir, yan
lmne ve hkmnedir. Mesel;
Ek-i pr-hn ser-be-ser tutd cihan eknfn,
Sne-i sznm ire te-i hasret gibi.
Ve ayn kasdesinde;
leme beyhude bakma, eyle imn- nazar,
Suni std- ezelde, nzr- ibret gibi.

Her biri zerrt- ekvnn lisn- hl ile,
Kefeder srr- cihan htik-i hikmet gibi.
Ebssd Efendi, benzeri az yetien bir lim idi. Arabcaya ve Arab edebiyatna
vukfyetini ve bu husstaki ihtisasn zamann limleri ve Arab irleri tasdk etmilerdir.
Arabcay gayet gzel yazar ve gzel konuurdu. emsi Paann yazd beyz beyitlik
manzm Vikyenin incelemesini yapp, yanllarn gstererek nzik ve zarif tarzda bir
yaz ile iade etmesi mehrdur. Sorulan nkteli ve garip sullere ayn tarzda ve ayn
slpta cevaplar verirdi. Nktedan birinin hazne mansna gelen Hznet kelimesinin
ve anak mansna gelen Kasat kelimesinin fetha ile mi yoksa kesr ile mi okunur
diye sorduu soruya; La teftah-l-hznete vel teksr-ul-kasate diye cevap verdi.
Burada, hzneyi feth etme, yan fetha ile okuma Kasay da kesr etme, kesre ile
okuma derken, fetha kelimesini ama mansnda, kesre kelimesini de krma
mansnda kullanarak; Hazneyi ama, ana da krma diyerek, sanatl bir ifde
kullanmtr.
Tefsr ilminde de byk bir lim olduu iin, Mfessirlerin hatbi nvan verilmitir.
Yine fkh ilmindeki yksek derecesinden dolay, limler arasnda Numn-s-sn (kinci
Eb Hanfe) lakabyla ve Mftiy-ys-sekaleyn (cinlerin ve insanlarn mftsi) ve bn-i
Keml Paadan sonra Muallim sn lakabyle tannmtr. Btn ilimlerde mahir olup,
bilhassa tefsr, fkh ve Arab ilimlerde mtehasss idi. Asrnda slm leminde onun
derecesinde bir lim yetimemitir. Zamannda Hanef mezhebinin reslii onda idi. slm
hukukunda, usl ve fr meselelerinde tam bir selhiyete shib idi. Drt mezhebin fkh
bilgilerine vkf idi.
Tmr Hn zamannda asrn en mehr iki limi olan Sadeddn Teftzn ile Seyyid
erf Crcn arasnda, Arab ilimlerin bir kolu olan men ilminde temsili istihre ile
ilgili yaplan dnyca mehr bir mnzara, birgn Ebssd Efendi ile o devrin mehr
limi olan Hoca Hfz Takend arasnda da mevz olup, mnzara be saat srmt. Bu
hdise de Ebssd Efendinin ilimdeki yksek derecesini gstermektedir. Dn hkmleri
ok iyi bilen, salam karakterli, kimseye hakszlk etmeyen, hatr iin asla sz
sylemeyen, gayet tedbirli bir lim idi. Devrin durumunu, artlarn, halkn rf ve
detlerini dikkate alr, ilerinde dnin emirlerinden asla dar kmazd. Btn bu
vasflaryla stn hizmetler yapt.
Ebssd Efendi, 25 Austos 1574 trihinde 84 yanda iken vefat etti. slm
leminde ok tannm olduundan, duyulduu zaman byk bir znt ile karland.
Cenze namazn Kadasker Muh Sinn Efendi, Ftih Cmiinde kldrd. Cenze namaz
iin o devrin limleri, vezrler, dvn erkn ve halk, byk bir kalabalk hlinde topland.
Sultan kinci Selm Hn, Ebssd Efendinin vefatndan dolay pek ziyde zlmtr. 58
sene mddetle mderrislik, kadlk ve eyhlislmlk vazfeleri ile, millete ve devlete ok
hizmeti gemi, pdihlar ve halk tarafndan ok sevilmi mstesna bir lim idi.
Yetitirdii limler, yapt mhim hizmetler ve yazd eserleri ile hem yaad asrda,
hem de sonraki asrlarda kran ve rahmetle yd edilen ve benzeri az yetien bir slm
limi idi.
Ebssd Efendinin talebelerinden ve o devrin en mehr irlerinden olan ir
Bki Efendi, Ebssd Efendiyi metheden u iiri yazmtr:
Ser-i efdl-fak mft-i lem,
Sipihr-i fazl-u keml, fitb- ch- cell,
mm- saff- efdl, emr-i hayl-i Kirm,
Emn-i dn--dvel, hce-i hceste hsl,
Eb Hnfe-i sn Ebssd ol kim.
Fezil ire olupdur efdl ona yl.
Ebssd Efendi, uzun boylu, yanaklar ukurca, buday benizli, ak sakall, nrn
yzl, vakr, heybetli idi. Gsteriten uzak bir ekilde giyinir, yiyip imede, giyim ve
kuamda Eshb- Kirmn ve Tbinin yolundan ayrlmayan bir zt idi.
Ebssd Efendinin stanbulda ve skilipte yaptrd hayrat vardr. skilipte,

babas Muhyiddn Mehmed skilbnin ve annesinin medfn bulunduu trbenin yannda
bir cmi ve bir medrese, o civarda bir de kpr yaptrmtr. stanbulda Eyybde bir
medrese yaptrd. Kabri, bu medresenin yanndadr. Yine stanbulda ehremini ve
Macuncu semtlerinde birer eme ve hamam yaptrmtr. Macuncuda bir kona ve
Stlcede baheli bir yals vard. Tefsrini bu yalda yazmtr.
Talebeleri, Osmanl sultanlarndan kinci Selm, nc Murd ve nc Mehmedin
zamanlarnda yetien ilim adamlarnn ounun hocasdr. Bunlardan bazlar u ztlardr:
Mall-zde Seyyid Mehmed, Abdlkdir eyh, Hoca Sadeddn, Bostan-zde Mehmed
Sunullah Efendi, Bostan-zde Mustafa, mehr ir Bki Efendi, Hce-i sultan Atullah,
Knal-zde Hasen ve Ali Cemal Efendinin olu Fudayl Efendi gibi limler.
Ebssd Efendi, kendi oullarn da ilimde yetitirmitir. Drt olu iki kz vard.
Oullarndan Mehmed elebi, ilimde yetiip, eitli medreselerde mderrislik, am vlilii
ve Haleb kadl yapt. Meyl mahlas ile mehr olup, hatttl ve irlii ile de
tannmtr. Farsada ve iirde mehretli idi. Farsa gazelleri vardr. Bu olu, krk yanda
iken vefat etmitir.
kinci olu emseddn Ahmed elebi, Takpr-zde Ahmed Efendiden ve
babasndan ilim rendi. Babasna mud (yardmc, asistan) oldu. Daha onyedi yanda
iken, Rstem Paa Medresesine mderris oldu. Sahn- semn ve ehzde Medresesinde
de mderrislik yapt. Bu olu da otuz yalarnda vefat etti.
En kk olu Mustafa Efendiyi kendisi ilimde yetitirip, iczet verdi. nce Sahn
Medresesi mderrisliine tayin edildi. Edirne Selmiyye Medresesinde de mderrislik
yapt. Selanik, Galata, Bursa, Edirne ve stanbul kadl yapt. Bundan sonra Anadolu
kadaskerlii, bir sene sonra da Rumeli kadaskerlii yapt. Hat sanatnda mahir, fkh ve
usl-i fkh ilminde lim idi. Mehr fkh kitab Drere hiye yazmtr. Bu olu da 43
yanda vefat etmitir. Oullarndan Mustafa elebi hri, dierleri kendisinden nce vefat
etmilerdir. Kzlarndan biri, eyhlislm Meyyed-zde Abdlkdir eyhnin hanm idi.
Bu zt, Ebssd Efendinin kz kardeinin oludur. Dier kz, yine eyhlislm olan
Mall-zde Mehmed Efendinin hanm idi. Baz kaynaklarda bir kznn daha olduu ve
onun da Ali Ceml Efendinin olu Fudayl Efendinin hanm olduu kaydna rastlanmtr.
Ebssd Efendinin kardei eyh Nasrddn de lim ve ehl-i tasavvuf bir zt idi. nce
skilibde, sonra stanbulda insanlara rehberlik ederek ird vazfesi yapmtr.
Eserleri: Ebssd Efendi, tefsr, fkh ilimlerinde ve dier ilimlerde pekok eser
yazmtr. Bu eserlerinden bir ksm unlardr:
1- rd akl-is-selim; mehr tefsri olup, kymetli bir eserdir. Ebssd Efendi
yazd bu tefsrde, Kef tefsri ile mfessirlerin batc olan mm- Beydvnin
Envr-t-tenzlini kaynak olarak almtr. Bu tefsrlerden ald bilgiler yanna, yeni
inceleme ve mtlalar da ilve etmitir. Evliy elebi, bu tefsrden, Seyehatnme adl
eserinde yle bahsetmitir: bin ulemdan ve binyediyz kadar muteber tefsrden
istifde etmek, feyz almak sretiyle yazd tefsr, hlen limler arasnda makbl ve
medhedilen bir tefsrdir. Ona denk bir tefsr yoktur. Mirt- kinat mellifi Nianc-zde
de bu tefsr iin: Yazd gzel tefsr-i erfi dnynn en gzel tefsrlerindendir demitir.
Ebssd Efendi, bu tefsrini nasl yazd hakknda yapt aklamann bir
blmnde, Kef tefsrinin ve mm- Beydvnin Envr-t-tenzl adl tefsrinin,
yazlm tefsrlerin en mehru ve seilmi tefsrler olduunu belirttikten sonra; nceden
bu iki kitab okuyup incelemekle megul olurken, bunlarn ihtiv ettii cevherlere, kymetli
bilgilere, dier kitaplarda bulduklarm da ilve etmek sretiyle, gzel bir uslb ile tertb
etmek ve Allah telnn ltfu olarak kalbime doacak olan eyleri de, Kurn- kermin
nna uygun bir ekilde ilve edip Sultan Sleymnn haznei ahnesine hediye etmeyi
dndm. Lkin seyahatlerim azmime mni oldu. Yaplacak iin bykl beni
tereddde drd. Aradan aylar ve yllar geti. Megliyetin okluu, muharebelerde,
seferlerde, beldelerde dolamam bu ie mni oldu. Baktm ki frsat elden gidiyor, ecel
yaklayor, hayat gnei batmak, snmek zere, artk megalemin okluuna bakmadan
arzu ettiim kitab yazmaya karar verdim. Allah telya snarak ie baladm
demektedir.
Ebssd Efendi, bu tefsri yazmaya balayp, Sd sresine kadar yaznca, Knn
Sultan Sleymn Hn grmek istemiti. Yazlan ksm takdim edilince, byk bir hrmetle
karlad. Ebssd Efendinin o zaman ikiyz ake olan meihat yevmiyesini beyz
akeye kard. Byk ihsn ve ikrmlarda bulunup, hilat (elbise) giydirmiti. Bu tefsr
973 (m. 1566) senesinde yazlp tamamlannca, Ebssd Efendinin yevmiyesine yz
ake daha ilve edilerek altyz akeye karld. Tefsr yazlp tamamlandktan sonra,
Mekkeye ve Medineye iki nsha gnderilip, o zaman ilim renmekte olan talebelerin
istinsah etmesine, yazarak oaltmalarna izin verildi. Bu tefsrin stanbul
ktphnelerinde ve Anadolunun muhtelif ehirlerinde bulunan ktphnelerde ok
sayda yazma nshalar vardr. 1275-1285 (m. 1858-1868) seneleri arasnda, Bulakta
mstakil olarak ilk basks yapld. Yine Bulakta 1289 (m. 1872) senesinde mm-
Rznin tefsr-i kebri Mefth-l-gayb kenarnda ikinci basks yapld. Daha sonra 13071308 (m. 1889-1890) senelerinde, Khirede mstakil olarak nc basks yapld. Ayn
yllarda stanbulda Dr-t-tabat-il-mire matbaasnda, yine mm- Rznin tefsri
kenarnda drdnc basks yapld. 1372 (m. 1952) senesinde, Msrda be cild hlinde
beinci basks yapld. Ebssd Efendinin bu tefsri zerine erh ve talikler, incelemeler
yazld. Bu tefsr, Msrda Cmiul-Ezherde ders olarak okutulmutur. 2- Marzt, 3Hasm-l-hlf, fil-meshi alel-hff, 4- Tehft-l-emcd f evveli kitb-l-cihd, 5- Mekdt-tarf f evveli tefsri sret-il-fethi min-el-kef, 6- Gamezt-l-melh f evveli
mebhs-il-kasr-l-m minet-telvh, 7- Tevkb-l-enzr f evveli menr-l-envr, 8Talikatn alel-Hidye; Burhneddn Mergnnnin El-Hidye adl mehr eserinin
Kitb-l-bey ksmna yazd bir talikdir. 9- Fetvlar: Ebssd Efendinin fetvlar,
Bostan-zde Muhammed bin Ahmed Efendi tarafndan toplanmtr. Bblara ve fasllara
ayrlmtr. 10-Knunnmeler: Ebssd Efendinin fetv eklinde tertb ettii ksmlar
ihtiv eden bir eserdir. 11- Rislet vakfnnukd, 12- Galatt-l-avvm, 13-Tescil-l-vakf,
14- Knn-l-mumelt, 15- Risle-i mesh, 16- Mnet, 17-Kssa-i Hrt ve Mrt, 18Tuhfet-t-tullb fil-mnzart, 19- Risletn fil-edyyet-il-mesre, 20- Mektplar, 21iirleri; Arabca, Farsa ve Trke iirleri olup, Kasde-i mmiyyesi mehrdur. Knn
Sultan Sleymn Hn iin yazd Arabca mersiye en mehr iiri olup, ok mkemmel bir
mersiyedir. Bu mersiyesi o devrin Arab limlerinden Garseddn Ahmed Haleb ve
emseddn Muhammed Haleb tarafndan erhedilmitir.
Ebssd Efendi, fetvsnda buyuruyor ki: Bir tavuk boazlanp, ii ve gursa
karlmadan, kaynar suda halasalar, yolsalar, yemesi hell olmaz, haramdr. Kesip ii ve
gursa karlp, ii ykandktan sonra halanrsa, tylerine necset bulamam ise,
yemesi hell olur.
Ebssd Efendi, fetvsnda diyor ki: mm, mel-i kesr oluncaya kadar tegann
ederse, yhut harf ziyde ederse, namaz fsid olur. Tegann, rlamaktr, sesini
haneresinde terdd edip, yan tekrarlayp trl sesler karmaktr.
Ebssd Efendi, fetvsnda buyuruyor ki: Bir kyde veya mahallede mescid
olmayp, cematle namaz klmasalar, hkmet bunlara zorla mescid yaptrmaldr.
Cemati ihml edenleri tazir etmelidir. Dokuzyzkrk (m. 1533) senesinde bu hussta her
vilyete emr gnderilmitir. Murd Molla Ktphnesindeki, Ebssd Efendi fetvsnda;
Sul: Namazda otururken, ehdet parma kaldrmak m, kaldrmamak m daha iyidir?
Cevap: Her ikisi de iyi demilerdir. Fakat parma kaldrmamak daha iyi olduu
meydandadr.
Ebssd Efendinin Kaz ve Kader rislesinin tercmesi yledir:
Din bilgisi kuvvetli olan bir kimse, nefsine uyup, gece-gndz gnah ilese,
tandklar, kendisine emr-i marf ve nasihat ettiklerinde, bunlara kar; Benim iki
ieceimi, Allah tel ezelde takdr edip, Levh-i mahfzda yazmtr. Onun iin, ister
istemez, bu gnahlar bana yaptrmaktadr dese, yan insan kaz ve kadere malb bir
hldedir. Kaderi yerine getirmee mecbr ve gnah ilemekte mazrdur dese, bu szn
akl ve nakl ile isbta kalkarak dese ki: Allah tel, hibireyi yaratmadan nce,
yapaca eyleri biliyordu. Bunlar, elbette meydana gelecektir. Yaratmyaca eyleri de
biliyordu. Bunlar da, elbette meydna gelmiyecektir. nsanlar, bunlar hi deitiremez.
Allah telnn ezel kelm olan Kurn- kermde haber verdii eyler de, ister istemez
meydana gelecektir. limlerimizin byklerinden, Fahreddn-i Rz de byle sylyor.
Yasin sresindeki; Onlarn mn etmiyeceklerini ezelde syledik. ve Mddessir
sresindeki; Onu yalnz yarattm, sonra ok mal, her iine hazr yardmc
ocuklar ve yksek rtbe ve mevki verdim. Fakat o, bunlar az grp daha istedi
ise de, arttrmadm. nk, benim Kurnma ve Peygamberime inanmad, ind

etti. Sonra, onu Cehennemde (Sad) adndaki ateten tepelere koyacam.,
Eb Lehebin elleri kurusun! Sonra kurudu. yet-i kermelerinde Allah tel, bir
kimsenin mn etmiyeceini haber veriyor. Bunlar mn ederse, kelm- ilhnin yanl
olmasna sebep olur, bu ise, olamaz. O hlde bunlar mn edemez. Bunun gibi, kfirlerin
mn etmiyeceklerini biliyordu. Bunlar mn ederse, ilm-i ilhnin yanl olmas cb eder.
Kfirler mna gelemez. Demek ki, insanlarda ihtiyr, irde-i cziyye kalmyor.
Gnah iliyen o lim, Fahreddn-i Rznin bu szlerini bitirdikten sonra dese ki:
insan, bir ii yapmay, yapmamaktan iyi grr ve yapar. Bu gr, tercihi, insandan
deildir. O hlde insan, ii yapmaa mecbrdur. Nitekim, Fahreddn-i Rz, Bekra
sresinin ba tarafndaki, Allah tel onlarn kalblerini mhrlemitir. yet-i
kermesinden de, cebr lzm gelir. nk, Allah tel, kalbde kfr arzusunu yaratnca,
insan kfir olmaa mecbr olur, dedi. Demek ki, insann her hareketi, yapraklarn
sallanmas, ayn, gnein hareketi gibidir. Nitekim, onlar da, canl imi gibi hareket ediyor.
nsan da, ihtiyr ile hareket ediyormu gibi grnp, mecbr hareket etmektedir.
Nitekim Ms aleyhisselm, dem aleyhisselma dedi ki: Allah tel seni, kendi kudreti
ile yaratt. Rhundan sana verdi. Melekleri sana kar secde ettirdi. Seni Cennete koydu.
Sonra, insanlar senin yznden Cennetten kt. dem aleyhisselm cevap verip; Allah
tel, seni Peygamber yapt. Sana levhalar hlinde Tevrat gnderip, hereyi bildirdi.
Tevrat bu levhalara ne zaman yazld? deyince; Seni yaratmadan nce dedi. Bunun
zerine, dem aleyhisselm sorup; Benim Cennette hat edip karlacam Tevrtda
yazl m? deyince, Evet dedi. dem aleyhisselm da; O hlde ben, Allah telnn,
kitabnda yazdn yaptm diyerek, hak kazandn bildiren hads-i erf de, szmn
doru olduunu gsteriyor, dese, bu kimseyi gnah ilemesine brakmak ciz olur mu?
Yoksa bunu, itikdndan vaz geirip, tvbe etmesi emr olunur mu?
Cevap: Bunu o hlde brakmamaldr. Szlerinden anlald gibi, nsan gnah
ilemee mecbr ve ktlklerinde mazrdur. bdetlere sevb, gnahlara azb olmaz
diye inanyorsa zndktr. Hemen ldrlmesi lzmdr. Eer ibdetlere sevb, gnahlara
azb vardr amma, insan bunlar yapmaa mecbrdur. Herkes kaz kader elinde esirdir
diye, gnahlarna zlyorsa, bu bozuk itikdn dzeltmesi emr olunur. Szlerinin yanl
olduu bildirilir ve dorusu anlatlr. Cevap yle verilir: Yaplacak gnahlar, Allah tel,
ezelde biliyordu. Fakat, insann iyilii, ktl, Cennetlik, Cehennemlik olaca, son
nefeste belli olur. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kimse,
btn mrnce, Cehennem ateine gtrecek gnahlar yapar. Bu kimse,
mrnn son gnlerinde, Cennete gtrecek iyilikler yaparak Cennete gider.
Bu gnah iliyen lim, bu hl zere yaayp mr bu hlde tamamlanacan Allah
telnn bildiini nereden anlad ki kendini, son nefese kadar gnah ilemee mecbr
sanp, iyi olmaktan midsiz bulunuyor. Birok indc, azgn kfirlerin, son gnlerinde
mna geldii ok grlmtr. Kendinin de, byle dzeleceine niin ihtiml vermiyor.
Niin iyilie dnmyor? lnceye kadar gnah iliyecei, kendisine bildirildi mi? Belli bir
kfirin bile, ebed kfir kalacan, Allah telnn bildiini kimse syleyemez. Kurn-
kermde haber verilen kfirlerin, kfre mecbr olmalar ve bunlarn mna arlmalar,
ellerinden gelmiyen bir ii istemek demek olaca da, yanl szdr. nk ilim, malma
tbidir. Allah tel, olacak eyleri, olaca iin biliyor. Kurn- kermde haber verilen
eyler de, olacaklar iin bildiriliyor. Bir ressamn, at resmi yapmas, at o ekilde olduu
iindir. Yoksa, atn o ekilde olmas, ressam, yle yapt iin deildir. Allah telnn baz
kimselerin mna gelmiyeceklerini bilmesi ve Kurn- kermde haber vermesi, onlar, kendi
arzular ile kfr zere kalma niyet edip, mn etmek istemedikleri iindir. Yoksa,
bunlarn kfir olmas, Allah telnn bunlar kfir bildii ve haber verdii iin deildir.
Eer Allah tel bildii iin kfir olmaa mecbr kalnsayd, Allah telnn kendi
yaratmasnda da irde, ihtiyr shibi olmayp, mecbr olmas lzm gelirdi. nk, kendi
yaratacaklarn da ezelde biliyordu. O hlde bunlar, kendi irde ve ihtiyrlar ile kfir
oluyor. Allah tel, ezelde bildii iin, haber verdii iin kfir olmaa mecbr deildirler.
mna arlmalar da, olmyacak eyi istemek deildir. Kurn- kerme topluca mn
etmek yetiir. Her yerine ayr ayr mn etmek istenmiyor ki, Kurn- kermde yazl
kfirlerin, kendi mnszlklarna da mn etmeleri lzm gelsin.
rde ile yaplan ileri yapmak arzusunu, Allah telnn yaratmas da cebr olmaz. O
arzuyu Allah tel yaratr ise de, insan kesb etmektedir. Allah telnn irdesi, bireyi
yalnz yaratmaa veya yalnz yaratmamaa mahss olmayp, her ikisine de mil olduu
gibi, insann irdesi de byledir. i yapmay da yapmamay da irde edebiliriz. Yan
yapmay istediimiz nda, yapmama da istiyebiliriz. Bir ii yaparken, hi kimse, bu ii
yapmamak elimde deildi, demez. dem ve Ms aleyhimsselm konumas cebr
gstermez. Ms aleyhisselm, bu kadar ihsn shibinin emrine kar, irdeni kullanrken,
neden dikkat etmedin demi, dem aleyhisselm da, iin yaplmasn irde ve ihtiyr
edeceimi, Allah telnn ezelde bildiini Tevratda okuduun hlde ve bu iden
meydana gelecek nice fideleri bildiin hlde, beni ayplamak sana yakmaz demitir.
Hereyin dorusunu Allah tel bilir.
1) Mucem-l-mellifn; cild-11, sh. 301
2) ezert-z-zeheb; cild-8, sh. 398
3) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1002
5) Peev Trihi; cild-1, sh. 52
6) Beyn-l-hak; sh. 932
7) Brockelmann; Sup-2, sh. 651
8) Mirt-t-hakikt; cild-2, sh. 131
9) Fevid-l-behiyye; sh. 81
10) Devht-l-meyh; sh. 23
11) Mirt- kint; cild-2, sh. 131
12) Ikd-l-manzm (Vefeyt kenarnda); cild-2, sh. 282
13) Kms-l-lm; cild-1, sh. 722
14) Menkb- Ebssd (Menkb mecmas) Sleymniye Ktphnesi, Esad
Efendi Ksm, No: 3622
15) Kef-z-znn; cild-1 sh. 65, 247, 898, cild-2 sh. 1219, 1481, 2036
ECE-ZDE MUHAMMED MUHYDDN EFEND:
Osmanllar zamannda yetien slm limlerinden. smi Muhammed ve lakab
Muhyiddn olup, Ece-zde Muhammed Muhyiddn Efendi diye tannr. Ulemdan Yakb
Efendinin oludur. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 924 (m. 1518) senesinde vefat
etti. Vefat senesinin 939 (m. 1532) senesi olduu da rivyet edilmitir.
O zamanda bulunan limlerin byklerinden olan Mevln Hatbzdeden okudu.
Daha baka limlerin derslerinde de bulunarak, mkemmel bir ekilde yetiti. lim
tahsilini tamamladktan sonra, znik Medresesine mderris oldu. Bir mddet mderrislik
yaptktan sonra, kadlk mesleine yneldi.
Ece-zde hazretlerinin baz akrablar rivyet etmilerdir ki; Yavuz Sultan Selm
Hn, ehzdelii srasnda Trabzonda sancakbeyi olarak bulunurken, Ece-zde de orada
idi. Birbirleri ile yakndan tanrlar, sohbet ederlerdi. Yavuz Sultan Selm Hn bu zt ok
sever, iltift ederdi. Ece-zde yetiip kemle geldikten ve bir mddet mderrislik
yaptktan sonra, Yavuz Sultan Selm Hnn, babas Sultan Byezd Hna tavsiye ve ricas
ile Trabzon kadlna tayin olundu. Bundan sonra eitli kasabalarda kadlk yapt. Yavuz
Sultan Selm Hn pdih olunca, Ece-zdeyi Selanik ve daha sonra da Bursa kadlna
tayin etti. Yine Yavuz Sultan Selm Hn, ayn zamanda bu ztn kardei olan Znnn
elebiyi de Filibe kadlna tayin etti.
Akl ve zeks ok yksek, zihni ve anlay kabiliyeti ok kuvvetli, bir zt idi.
Dnimizin emirlerine tam riyet etmekte gayret ve sadkat shibi idi. Duas makbl
olanlardan idi. slmn gzel ahlk ile ahlklanm olup, beenilen, sevilen, rabet edilen
gzel sfatlar kendinde toplam idi. Her hareketi gayet muntazam ve dzenli, her tavr
ll ve seviyeli idi. Btn hareketleri yerli yerinde idi. Gemi byk ztlarn gzel
vasflar ile vasflanm bir hli vard. Bu gzel hasletleri ile tannp sevilen, ok iyilik,
ikrm ve ihsn shibi, makbl bir zt idi.
1) Sicilli Osmn; cild-4, sh. 342
2) akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 404
EFDAL-ZDE (Hamdddn Hseyn):

Osmanl Devletinin yedinci eyhlislm. smi Hamdddn bin Efdalddn elHseyndir. Efdalzde Hamid Efendi adiyle mehrdur. Doum yeri ve trihi
bilinmemektedir. 903 (m. 1498) veya 908 (m. 1503) senesinde, ubat aynda vefat etti.
Eyyb Sultan mezarlna defnedildi.
nce babas Efdalddn Efendiden, sonra zamnnn limlerinden ilim tahsil etti.
Daha sonra da Molla Yegnn hizmetine girdi. Molla Yegnn yannda tahsilini tamamlad.
Bursa Kaplcadaki Sultan Murd Hn Medresesi mderrisi oldu. Burada talebe
yetitirirken, Ftih Sultan Mehmed Hn zamannda vazfesinden alnd. Hamidddn de
stanbula geldi. Ftih Sultan Mehmed Hn birgn stanbulda gezerken, Efdal-zde
Hamdddne rastlad. Ftihin yannda limler de vard. Byle ara sra ehri gezmek Ftih
Sultan Mehmed Hnn deti idi. Karlkl selmlatlar. Ftih; Sen Efdal-zde deil
misin? Ben seni tandm. Yarn dvnda hazr ol dedi. Ertesi gn vezrler Ftihin odasna
girince, Efdal-zde Hamdddnin gelip gelmediini sordu. Vezrler de geldiini sylediler.
Grme sonunda, Bursadaki Muradiye Medresesine gnlk elli ake yevmiye ve
imretten de kfi miktarda iae ile mderris tayin edildi. Ftih Sultan Mehmed Hnn elini
pt ve duasn ald. Ftih, Efdalzdeye ilimle daha fazla megul olmasn tavsiye etti.
Efdal-zde de bundan sonra kendini tamamen ilme verdi. Hatt ok almasndan dolay
sakalnn dkldn ve belinin bkldn sylerler. Hidye kitabn erheden
Ekmelddnin erhine hiye yazd. Daha sonra Ftih Cmii etrfnda bulunan Sahn-
semn medreselerinden birine mderris oldu. Sahn- semnda mderris iken, ailesiyle
civarda bulunan bir kye tand. Haftada drt gn medreseye gelir, normal derslerini
verirdi. Medrese ile ikmet ettii kyn aras uzak olmasna ramen, derslerini hi
aksatmazd. Ftih Sultan Mehmed bir gazdan dnnce, limler karlamaya ktlar.
Sultan, Efdal-zdeyi grnce: Duydum ki sen bir kyde otururmusun. T o kyden
stanbula gelip, drt dersi byk bir titizlikle okuturmusun. Sen zerine deni yaptn.
Biz de zerimize deni yaparz dedi. Oradaki limlere sava ganimetlerinden birer esir,
Efdal-zdeye ise iki esir hediye etti. Daha sonra Efdal-zde Hamdddn, stanbul
kadlna getirildi. Baz kaynaklar, Efdal-zdenin kinci Byezd zamannda stanbul kads
olduunu sylerler. Hatt Edirnede de kadlk yapt Ksm Paann yaptrd cminin
vakfiyesinden de anlalmaktadr.
Efdal-zde, Sultan kinci Byezd zamannda, 901 (m. 1495)de Osmanl devletinin
en yksek ilm makam olan eyhlislmla tayin edildi. Yedi sene kadar bu vazfede
kald. Buna gre vefat trihi 903 (m. 1497) olmayp 908 (m. 1503) senesi olmaktadr.
Dn ilimler kadar, fenn ilimleri de ok iyi bilirdi. Hatt, eer eitli ilimlere dir
kitaplar kaybolsa bile, Efdal-zde onlarn hepsini hfzasndan yazbilir demilerdir. Bu
derece ilmi ile beraber, ahlk da ok gzeldi. ok sabrl olup, hi kzmazd. Bir seferinde
bir kadn, bir adamdan davc oldu. Muhakeme sonunda kadn haksz kt. Buna
tahamml edemeyen kadn, ileri geri konutu. Efdal-zde kadna dnp; Senin bu
ekilde hareket etmekten maksadn hkm deitirmek ise, bu imknsz, kanunlar neyi
emrediyorsa o olur. Yok eer ben kzdrmak istiyorsan, bouna yorulursun diye cevap
verdi.
Efdal-zde Hamdddn, pekok hayr ve hasenat ilerdi. Edirnekap yolu zerinde
ba Mescidini, Ftihde Keskin Dede Zviyesinin yaknndaki Keskin Dede Mescidini ve
ekerciler Hn yaknnda da bir medrese yaptrd. stanbul vakflar tahrir defteri
kaytlarna gre, medrese yapldnda 200 000 ake, ok sayda kitap, medrese yannda;
geliri 20 000 ake olan 6 dkkn, Galatada geliri 3440 ake olan 3 dkkn ve drt
mahzen ile baz yerlerde odalar ve dkknlar vakfetmiti. Bugnk Maltada olan Medrese
yklm ve yerine dkknlar yaplmtr.
Efdal-zde, kymetli kitaplar da yazmtr. Bazlar unlardr: 1- sfehnnin erhu
Tavlsi zerine hiye, 2- Hiyet al erhi muhtasar lis-Seyyid erf, 3- Ecvibe-i
mknia al rih-i Hidye li-eyh Ekmelddn.
5) El-Kevkib-s-sire; cild-1, sh. 186, 187
8) Et-Tabakt-s-Seniyye; cild-3, sh. 185, 196
9) Osmanl Mellifleri; cild-1, sh. 222
10) Kef-z-znn; sh. 1116, 1857
EH ELEB:
Osmanl limlerinden. smi Ysuf bin Cneyd Tokad olup, Eh elebi diye
mehrdur. Doum trihi belli deildir. Tokatta dodu. 905 (m. 1499) senesinde
stanbulda vefat etti. Aksaray ile Topkap arasnda yaptrd cminin yannda medfndur.
Eh elebi, ilk tahsilini Merzifonda yapt. Merzifon Medresesinde mderris olan
Seyyid Ahmed Krimden okudu. Sonra Sultan Byezd Hnn hocas Molla
Selhaddnden ve Molla Hsrevden ilim tahsil etti. czet (diploma) aldktan sonra,
Bursada Molla Hsrevin yaptrd medreseye mderris oldu. Sonra Edirnede Talk
Medreseye, daha sonra stanbulda Kalenderhne Medresesine ve Mahmd Paa
Medresesine mderris oldu. ok talebe yetitirdi. Bilhare yine Bursada Sultan
Medresesine tayin oldu. Sonunda stanbulda Sahn- semn medreselerine tayin edilerek,
ilim klarna bilgiler sundu. Bu vazfede iken Allah telnn rahmetine kavutu.
Oturmakta olduu evin yaknlarnda bir mescid yaptrd. Sahip olduu kymetli kitaplarn,
devrinin limlerine vakfetti. mrn ilim ve ibdetle geirdi.
Eh elebi, kymetli eserler yazd. Vikyenin Sadrueria erhine hiye yaparak,
Zahret-l-ukb ismini verdi. Beydv hiyesi mehrdur. Hediyyet-l-mehdiyyn
kitabnda, insan kfre srkleyen szlerin ne olduunu bildirdi. Bu eser, stanbulda
Hakkat Kitabevi tarafndan bastrlmtr.
Hediyyet-l-mehdiyynden baz blmler:
mn bahsi: mn ile slm birdir. nk slm, slmiyetin bildirdii hkmleri
kabul etmektir. Bu ise tasdkin kendisidir. Bu bakmdan, mn ile slm birbirinden
ayrlamaz. Kfirler ve baz gnahkr mminler iin kabirde azb, mttek mminler iin
nimet ve mkfat haktr. Mnker ve Nekr ismindeki meleklerin sul sormas haktr. Har cismn diye mehr olan cesedlerin (toplanmas) haktr. Kirmen ktibn isimli
meleklerin, kullarn amellerini yazdklar defterlerin, mminlere sa taraflarndan,
kfirlere ise, sol ve arka taraflarndan verilmesi ve amelleri sebebi ile hesaba ekilmeleri
haktr. Kevser havuzu haktr. Delli Kevser sresidir. Srat kprsnden gemek haktr.
Cennet ve Cehennem haktr. Onlar imdi de mevctturlar. Azlarn kullar hakknda
hidlik yapacaklar haktr.
Allah tel, kendisine irk (ortak) koulmasn af ve mafiret etmez. Bundan baka
kk ve byk gnah sahiplerinden dilediini af ve mafiret eder. Kulun iledii kk
gnahtan dolay azb grmesi, byk gnah iliyenin de, o byk gnah hell saymad
ise affa uramas cizdir. Gnah hell saymak kfrdr.
Peygamberlerin (aleyhimsselm), evliynn, limlerin ve zhd shibi kimselerin
efaat etmeleri haktr ve gerektir. Tvbesiz bile vefat etseler, byk gnah ilemi olan
mminler ebediyyen (sonsuz) Cehennemde kalmaz.
ldrlen bir kimse eceli ile lmtr. Peygamberlerin (aleyhimsselm)
gnderilmesinin hikmeti, mminleri Cennet ve sevb ile mjdelemek, kfirleri ise
Cehennem ve azb ile korkutmaktr. Allah tel, Peygamberlerini mucizelerle teyid eder
(Onlara yardm eder). Peygamberlerin evveli dem aleyhisselm, sonuncusu ve en
stn Muhammed aleyhisselmdr. Melekler, Allah telnn kullardr. Allah telnn
emirlerine uyarlar. Erkek ve dii deildirler. Allah tel, kullarna peygamberleri
vastasyla kitaplar gnderdi. Bu kitaplarnda, farzlar, vcibleri, yasak kld eyleri, gzel
vadlerini ve ac azablarn bildirdi.
Hibir vel, Peygamberin (aleyhisselm) derecesine ulaamaz. Velnin kermeti
haktr. Peygamber efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem) sonra insanlarn en stn
Eb Bekr-i Sddktr. Hz. Eb Bekr, Resl- ekremi, gerek Peygamber olarak, gerekse
Onun mircn hi tereddt etmeden tasdk etti. Hz. Eb Bekrden sonra insanlarn en
stn Hz. merdir. Hz. mer, davlarda hak ile btl birbirinden ayrd iin ona Frk
denilmitir. Sonra Osmn- zinnreyn (rahmetullahi aleyh) gelir. Resl-i ekrem (sallallahu
aleyhi ve sellem). Hz. Osman kermeleri Rukiyye ve mm Glsm ile tezvc eyledi. Bu
sebeple ona, zinnreyn (iki nr shibi) dendi. Sonra Hz. Ali insanlarn en stndr.
Onlarn hilfeti de bu tertip zeredir.
Hayatta olanlarn, vefat etmi olanlara dua etmelerinde byk fideler vardr. Allah
tel, dualar kabul eder. Bu sebeble hcetleri giderir.
Peygamberler (aleyhimsselm) mukarreb meleklerden stndrler. Meleklerin
mukarrebleri beerin avvmndan, slihler de meleklerin avvmndan stndr.
Peygamber efendimiz, (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Peygamberlerden
(aleyhimsselm) birini hafife almak, onlar basit grmek kfrdr.
Bir kimse kfr olduunu bildii hlde, kfr icbettiren bir sz, o szn doru
olduuna inanarak sylerse mn gider. Bir kimse, kfr gerektiren bir sz, inanarak
sylemezse veya bilmeden sylerse, yine mn gider. Yz sene sonra da olsa, bir kfr
yapmak iin azmeden kimsenin, o nda mn gider. Fakat bir gayr-i mslim, mslman
olmak iin azmetse mslman olmaz. nsan dinden karacak bir eyi konuan kimseye
glenin mn gider.
Helle haram, harama hell olarak inanan kimsenin mn gider. Bir kimse
kendisinin kfrne rza gsterirse mn gider.
Allah tel gkte biliyor denip, bununla Allah telya mekn (yer) nisbet etmek
kasdedilirse, kfrdr. Allah telnn kfrden rz olduuna inanmak, kfrdr.
Bir kimse bakasna zulm ederken, zulme urayan ona; Allah teldan
korkmuyor musun? dese, o da Hayr korkmuyorum dese, mnsz olur. Mazlm zlime;
Yaptn bu zulm, Allah telnn takdridir dese, zlim de; Bunu ben yapyorum.
Allah telnn takdri ile deil derse mn gider.
Bir kimse, evliynn rhlar burada hazrdr dese, mn gider. (Burada rhlarn hazr
olacana inanmak deil, rhlarn hazr olduunu sylemek kfrdr. Yan rhlarn hazr
olduklarn bilmedii hlde, hazrdr diyerek, gaybden haber verdii iin mn gitmektedir.
Evliynn rhlar, Allah tel gibi hazrdr demek kfrdr. Allah telnn alm, kadir ve
mtekellim ve hazr olmas gibi, hi kimse alm, kadir ve mtekellim ve hazr deildir.)
Sevb umarak, haram olan bireyi sadaka olarak vermek, kfrdr. Kendisine
verilen sadakann haram olduunu bilerek, Allah kabul etsin dese ve veren dah min
dese ikisinin de mn gider.
Bir kimse, Peygamberlere (aleyhimsselm) inandm, amma dem aleyhisselm
peygamber midir, bilmiyorum dese, mn gider.
Bir kimse, dem aleyhisselm buday yemese idi, biz aki olmazdk dese mn
gider.
Bir kimse; Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) yemek yedikten sonra mbrek
parman yalard dese, bir bakas bu i terbiyesizliktir dese, mn gider.
Bir kimse, Allah tel bana Cennet verirse, sensiz Cennete girmem dese, yhut
filn ile Cennete girmee emr olunsam, girmem, yhut Allah tel bana Cennet verse
istemem dese, bu szler kfrdr.
Namaz be vakitten fazla veya zekt nisabndan fazla yhut oru bir aydan fazla
olsa, onlardan hibir ey yapmazdm demek kfrdr.
Meleklere dir meseleler: Cebril ve Mikil hidlik etseler, onlarn ehdetlerini
kabul etmem yhut gkten melekler inse, hidliklerini kabul etmem demek kfrdr.
Meleklerden birisini ayplamak kfrdr.
Kurn- kerme dir meseleler: Kurn- kermden bir yet-i kermeyi inkr etmek
yhut onunla alay etmek yhut onu ayplamak, ktlemek kfrdr. Kurn- kermi, def
veya bir ubuun vurularna gre ayarlyarak, onlarn eliinde okumak kfrdr.
Namaz, zekt ve oruca dir meseleler: Bir kimseye, gel namaz kl deseler, o dah
klmam dese, mnsz olur demiler. Amma murad, senin sznle klmam, Allah telnn
emri ile klarm dese, mnsz olmaz. Namaz bile bile terkedip kazasn aklndan bile
geirmeyip, Allah telnn azbndan korkmyan kimsenin mn gider. Abdestsiz
olduunu bile bile namaz klan kimsenin mn gider.
Bir kimseye, zektn ver dense, o da vermiyeceim dese, o kimsenin mnsz
olaca sylenir. Keke Ramazn- erf orucu farz olmasa idi sz, hafife alarak, ar ve
meakkatli grldnden dolay sylenirse kfr olur.
Zikirlere dir meseleler: Bir kii haram taam yerken Bismillah dese, mn gider. Bir
kimseye l ilahe illallah de, dense, o da demem dese, bu sz, senin emrinle demem
eklinde tevil olunamazsa, kfr olur. Ezn ile alay etmek kfrdr. Ezn, alay edilerek
tekrar edilse kfrdr.
lim, ulem ve slihlere dir meseleler: Bir kimse, bakasna ey dinsiz dese, o ahs
da buyurun emrinizdeyim dese, mnsz olur. Fakat skt etse, mn gitmez. Bir kimse,
bir mslmana kfir dese, byle syleyen kimsenin mn gider. Bir kimseye kfr
gerektiren bireyi emreden kimsenin mn gider.
Bir kimse beline siyah bir ip balayp bu znnrdr dese veya bunu kasdetse mn
gider. Bir kimse, eer bu i byle ise kfir olaym derse, o anda mn gider.
Kerahatle alkal meseleler: limin ve dil sultnn elini pmek cizdir. Fkh
kitaplarna bakmak, onlar mtla etmek, geceleyin yaplan ibdetten stndr. Fkh
dersi, Kurn- kerm okumaktan stndr. lim bir gen, lim olmayan yal bir kimseden
stndr. Niyet doru olunca, ilim renmek ve onunla amel etmek, btn iyi amelleri
yapmaktan daha stndr. nk onun fidesi daha ummdir. htiy miktar
rendikten sonra daha fazlas ile megul olmak, farzlarda herhangi bir eksiklii olmad
zaman ok fazletlidir. Niyetin doru olmas demek, maksadn Allah telnn rzs
olmasdr.
limin chil zerinde hakk ile, hocann talebesi zerindeki hakk birdir. Bu
haklardan bazlar unlardr: Onlardan nce sze balamamak. Onlar hazr olmasalar bile,
onlarn yerinde oturmamak. Onlarn szlerini reddetmemek. Yrrken onlarn nne
gememek.
bdetlere dir meseleler: Kiinin, gerek uyumak iin yatt zaman, gerekse, baka
zamanlarda ayan kbleye uzatmas mekrhtur. Yemekten nce ellerini ykamak
snnettir. Yemekten nce elleri ykarken, nce genler, sonra yallar ellerini ykarlar.
Yemekten sonra nce ihtiyrlar, sonra genler ellerini ykarlar. Yemee balarken, nce
genlerin ellerini ykamas, yallarn yemek iin genleri beklememesi iindir.
erisinde Allah telnn ism-i erfi bulunan bir kda birey koymak mekrhtur.
Allah telnn ism-i erfinin, kdn iinde veya dnda olmas arasnda fark yoktur.
Farzdan sonra snnet ile megul olmak, dua ile megul olmaktan stndr. Allah
telnn ism-i erfini duyann tazim olarak celle cellh veya tel yhut tebreke veya
sbhneh demesi gerekir.
Kurn- kerm, ezn, ikmet, Cuma veya iki bayramda hutbe okuyana, namaz
klmakta olan cemate selm verilmez. Selm veren, selmna cevap olarak verilen
selm duymazsa, selma cevap verenden, selma cevap verme borcu dmez. Selm
veren sar ise, selma cevap verenin dudaklarn hareket ettirerek selm verdiini o
kimseye gstermesi lzmdr.
htiyr bir kadn aksrrsa veya selm verirse, ona iitebilecei bir ekilde
yerhamkellah denir ve selmna cevap verilir. Aksran kimse Elhamdlillah derse,
yerhamkellah denir, yoksa denmez.
Gzel bir rya grlrse, Allah telya hamdedilir. nk gzel rya grmek
nimettir. Eer hoa gitmeyen bir rya grlrse, onun errinden Allah telya snlr.
Rya, istenirse, slih bir mslmana anlatlr, istenmezse anlatlmaz.
Bir kimse bir toplulukta bir ktlk grr, o topluluk da, onun sz ile o ktl
terkedeceklerse, skt etmesi ciz deildir. Eer syledii vakit o ktl terk
edemiyeceklerini bilirse, skt edebilir. Bununla beraber, onlar o ktlkten nehyetmek
daha fazletlidir.
Evld hakknda efkatli olmal, onlara, bunu yaparsan yhut bunu yapmazsan gzel
olur eklinde sylemeli, onlara emir ile sylememelidir. nk bazan oluk-ocuk,
emredilen ii yapmazlar da emre kar gelirlerse, emre kar gelmenin cezasn ekmeye
mstehak olurlar.
Trnaklar Cuma gn kesmek snnettir. Trnak ok uzun olduu hlde, Cuma
gnne kadar tehir etmek mekrhtur. nk, trna uzun olan kimsenin rzk dar olur.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem), bir hads-i erfte; Cuma gn trnaklarn
keseni, Allah tel, gelecek Cuma gnne kadar ve gn fazlas ile
bellardan korur. buyurmutur.
Kiinin kendisine, oluk-ocuuna ve g durumda bulunan ana-babasna lzm olan

eyleri alabilmek iin alp kazanmas farzdr.
Eer malnn okluu ile vnmeye vesile olmayacaksa, fazlasn kazanmak
mbahtr.
Kabir zerine oturulmaz. Kabirlerdeki ya otlar kesmek mekrhtur. nk bu otlar,
Allah tely tesbih etmektedir. Bu otlar sebebiyle, meyyitten azb giderilir. Meyyid,
onun sebebiyle yalnzln giderir. Kabirlerdeki kuru otlar koparmakta mahzur yoktur.
Yalan sylemek yerde cizdir: 1- nsanlar arasnda sulh yapmak iin, 2- Harbde,
3- Kadn ile kocasnn arasn bulmak iin.
Kiinin, mslman olmayan annesinin ve babasnn nafakasn temin etmesi, onlar
ziyret etmesi gerekir.
Yeme ve imeye dir meseleler: Tuzluk ve sahan ekmek zerine koymak
mekrhtur. Eli ve ba ekmekle silmek mekrhtur. Yemekte isrf etmek men
olunmutur. Tok iken yemek de byledir. Ekmein iini yiyip, d ksmn brakmak
mekrhtur. Scak yemek yenmez ve koklanmaz. Yemek sonrasnda elleri mendil ile
silmeden nce parmaklar yalamak, taba syrmak, yemee tuzla balayp tuzla bitirmek
snnettir.
Baba ile oul lde olup, beraberlerinde olan su, abdest iin yalnzca birisine
yetecek durumda olsa, ncelik babanndr. mek iin ihtiy olduunda, ncelik
oulundur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Fevid-l-behiyye; sh. 226
akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 292
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1085
Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 381
Eshb- Kirm; sh. 410
Hediyyet-l-mehdiyyn
EMN PN-PT:
Hindistanda yetien evliynn byklerinden. smi Abdlmelik, lakab Emnullah,
nisbeti Pni-pt ve Hinddir. Daha ok Emn Pni-pt diye tannr. Hindistanda Pn-pt
ehrinde yetiti. Doum trihi tesbit edilemeyen Emnullah Pni-pt, 957 (m. 1550)
senesi Rabul-evvel aynn onikinci gn vefat etti.
eyh Hasenin ve Muhammed Mevdd Lrnin talebesidir. Tasavvufta Kdiriyye
yoluna bal idi. Emnullah Pni-pt (rahmetullahi aleyh) bilhassa tasavvuf yoluna it
yksek hakkatleri, ince srlar aklayp beyan etmekte ok stn idi. Zhir ve btn
ilimlerde derin lim idi. fde ve ikn kabiliyeti o derece idi ki, sohbetinde tasavvufa it
marifetleri aklamaya, izh etmeye balad zaman, en inad kimse bile ikn olur kabul
ederdi. Szleri o kadar ak ve anlalr idi ki, dinleyenlerden birinin anlyamamas, kabul
etmemesi dnlemezdi. Tasavvuf ve vahdet-i vcd ilimlerine dir birok kitap ve risle
yazm olup; bunlardan, onun bu ilmin inceliklerine ve hakkatine ermi olduu
anlalmaktadr. sbt-l-ehdiyye ve Mevln Abdurrahmn Cm hazretlerinin Levih
isimli eserine yapt geni ve uzun erh mehrdur.
Emnullah Pni-pt, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) Ehl-i
beytin, Eshb- Kirmn ve onlarn yollarnda bulunan byklerin muhabbeti ile yanmakta
idi. Meclisinde, bir kitaptan talebelerine ders okuturken, sokakta oynayan ve seyyidlerden
olan bir ocuk grse, derhl kitab eline alp ayaa kalkar ve o ocuk ayakta bulunduu
mddete oturmazd.
Meclisinde dny sz konuulmaz, lzumsuz birey sylenmez, dedikodu
yaplmazd. Vakitlerini, cenb- Hakk zikretmekle ve ilim tliblerine ilim retmekle
geirirdi. Bu yolun byklerine son derece bal olup, devaml o byklerin kitaplarn
okuyup mtla eder, talebelerine de o kitaplardan okuturdu. Talebelerini ekl akdan
men eder, ilim renmenin de ok lzumlu olduunu sylerdi. Birisi talebe olmak
arzusuyla huzruna gelse, ona; Bireyler oku. lim ren. Bizim yolumuz budur
buyururdu.
Yemek yemek, uyumak gibi eylerle pek alkas olmayan Emn Pni-pt
hazretlerinin, srtn yere koyarak yatp uyuduu grlmezdi. Yemek yiyecei zaman,
sanki yemein tuzuna bakyormu gibi ok az yerdi. Talebelerine, bu yolun essnn
byklere teslimiyet olduunu syler, bunda geveklik gstermemelerini sk skya tenbh
ederdi.
Emn Pni-pt, ibdetlerde ve bilhassa namazda yle hu iinde bulunurdu ki,
namaza durduu zaman yznn rengi deiir, ayakta durmaya mecali kalmazd. ou
zaman namaza durup, Ftihay okumaya baladnda; yyke nabd ve iyyke
nesten der, daha ileri devam etmeye mecali kalmayp, baylarak dt olurdu.
Emnullah hazretleri, baz eski dostlarn, bu yolda bulunan baz tandklarn ziyret
etmek iin zaman zaman Dehlye gelip, ziyretlerde bulunurdu. Bir defasnda yine
Dehlye gidecekti. Yola kaca zaman talebelerine bakp; Bu defa inallah iki seferden
biri olur? buyurdu. Talebelerinin nde gelenlerinden olan Zekeriyy Ecvedehn; Sefer
(yolculuk) esnasnda dostlarnz, talebeleriniz de yannzda bulunacaklar deyince,
buyurdu ki: Eer zhir bir sefer ise, dostlarla birlikte olur. Ama baka bir sefer ise,
dostlarm Allah telya smarladm. Ona emnet ettim. Bundan sonra evine girip
herkesle ve hatt hereyle vedlat. yle ki, okuduu kitab ap bakt ve; Senden ok
haz ve lezzet aldm, ok fidelendim diyerek veda etti; Bu ekilde odaya ve duvarlara
dah veda ettikten sonra, ayn gn stmaya yakaland. ok su stn, yeni kaplar getirin
ki, bugn btn mr dnceleri gidiyor buyurdu. ok yemekler hazrlatt. O gn,
Emnullah hazretlerinin de mensbu bulunduu Kdiriyye yolunun messisi (kurucusu)
olan Gavs-s-sekaleyn Seyyid Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin vefatnn sene-i devriyesi
idi. Dostlardan nce ve nde gitmemeli buyurup, o gn hazrlatt eitli yemekleri,
dostlarna ikrm etti. Gayet neeli grnd. Ertesi gn kendisinde lm hlleri grlmeye
balad. Bir ara Tasavvuf bykleri hazrlar ve bekliyorlar buyurup, Kelime-i tevhdi
syleyerek rhunu teslim etti.
Emnullah hazretlerinin talebeleri pekok olup, en nde gelenlerinden birisi
Tcddn bin Zekeriyy Ecvedehndir. Gzel ahlk ve marifette, tasavvuf ve tevhde it
kitaplar yazmakta hocasnn yolunda idi. Dierlerinden;
eyh Hseyn etnin yazs gzel ahlk iyi olup, hl ve zevk shibi idi.
Mevln Hseyn Nak, gayet cmert, gnl shibi, hosohbet, ahbablarnn hatrn
gzeten mbrek bir zt idi.
Dier talebeleri de, gzel ahlk shibi, temiz kimseler idi.
Emnullah Pni-pt hazretleri buyurdu ki:
Bize gre derviliin ess iki eydir. Birincisi; ahlkn, hl ve hareketlerini Ehl-i
snnet limlerinin bildirdiklerine uygun olarak ssleyip, her n edebe riyet etmek,
ikincisi ise; Reslullah efendimizi ve Onun Ehl-i beytini ok sevmektir.
Muhabbetin tam ve olgun olmasnn almeti, sevdiinin yaknlarn, onunla alkal
olanlar da sevmektir. Hakk sevgi bunu cb ettirir. O hlde Allah tely ok sevmenin
almeti Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ok sevmek, Ona tbi olmaktr.
nk Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), Allah telnn mahbbu yan
sevgilisidir. Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ok sevmek, insan, Onun
Ehl-i beytini de ok sevmeye sevkeder. Sevgilinin sevdiklerini de sevmek, sevginin
gereidir.
1) Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 627
2) Ahbr-l-ahyr; sh. 247
EMN KSES (Leys-zde, Yahy elebi):
Osmanllar zamannda stanbulda yetien Hanef mezhebi limlerinden. smi, Yahy
elebi bin Emn Hamza Nreddn olup, Emn Ksesi ve bn-i Leys (Leys-zde) diye tannr.
892 (m. 1487) senesinde stanbulda dodu. Doumuna, Ammerehllah tel (Allah
tel ona mrler versin) msran trih drmlerdir. 967 (m. 1559) senesinde,
yetmibe yanda iken vefat etti. Vefatna u msralar trih drld.
Yahy elebi gitti, d ede Cell onu. Rahmetullahi rahimeh.
Emn Ksesi, Sultan Byezd-i vel zumannda pdihn harac emni olan Nreddn
Hamza Beyin olu olup, ocukluundan itibren ilim tahsil ederek ok iyi yetiti. Fazlet
ve kemle rabet edici idi. stiddnn kuvveti kadar ok kitap okudu. Zhir ve btn
gzellikler ile ssl idi. Onuncu asrn ve Osmanllarn en byk limlerinden olan Zenbilli
Ali Ceml Efendinin derslerine devam etti. O byk ztn yannda yetiti. Sonra Ali
Ceml Efendinin kermesiyle (kzyla) evlendi. Onun vefatndan sonra, yine byk
limlerinden olan eyhlislm Ahmed ibni Keml Paa hazretlerinin hizmetlerinde
bulunup, ondan ok istifde etti. Bir taraftan Meyyed-zde Abdurrahmn Efendi
derghna da devam etti. Bu iki byk zttan ilim tahsil edip, kemle geldi. Zamannn
nde gelen limlerinden oldu. Vezr Ayas Paaya muallimlik yapt.
924 (m. 1518) senesi evval aynda, nce Bursada bulunan Ksm Paa
Medresesine mderris olarak tayin edildi. ki sene sonra abn aynda, Eski brhim
Paa Medresesine, 930 (m. 1523) senesi sonlarnda Bursada Rkneddn-i elebinin
yerine, Yldrm Hn Medresesinde mderris oldu. Drt sene sonra Hmynnme shibi
olan Ali elebinin yerine Edirnede Haleb Medresesine daha sonra da srasyla; orluda
Ali Paa Medresesine, Pervz Efendi yerine, Edirnede Dr-l-hads pyesine, Sahn-
semn medreselerinden birine ve nihyet 946 (m. 1539) senesi sonunda Ayasofya
Medresesine tayin olundu. Ayasofyaya tayin edilmesine; Kne Yahy mstehkkan liAyasofya (Yahy, Ayasofya Medresesine lyk idi) cmlesi trih drlmtr. Yine
Sahn- semn medreselerinden birinde, stanbul kadlndan emekli olan Karasulu Hasen
elebiden boalan yere tayin olundu. Ayn sene iinde, o sene vefat eden Keml elebi
yerine, Badad Dr-l-slm kadlna getirildi. Kadlk vazfesini adlet ve insaf ile ok
gzel f edip 960 (m. 1553) senesinde tekd (emekli) oldu. Vazife ve meguliyetten
uzaklap, sakin bir ekilde yaamay tercih etti.
964 (m. 1557) senesinde, Sleymniye medreselerinden Dr-l-hads-i
Sleymniyenin inat tamamlanp talebe okuyacak hle gelince, Knn Sultan
Sleymn Hn, kendi yaptrd bu medreseye Yahy elebiyi mderris tayin etti. 967
(m. 1559) Zilkade aynda, buradaki vazfesinden ayrld ve drt ay kadar sonra vefat etti.
Emin Ksesi diye tannan Yahy elebi bin Emn Nreddn Hamza, bilhassa tefsr,
hads, fkh ve trih ilimlerinde mahir, yksek bir zt idi. limde sanki bir derya idi. Ders
anlatma ve ifde kabiliyeti pek fazla idi. nsanlara fideli olan bir muallim, kendisinden
istifde olunan ok kymetli bir mderris idi. bdetlerinde olduu gibi, giyim kuamnda
da gsteriten uzak, ihls shibi bir zt idi. Bakalarn hased etmeye sevkedici hllerden
uzak idi. Zerfet shibi olup, kibir ve kendini beenme gibi kt huylar onda bulunmazd.
Fakirlerle beraber bulunur, bunun iin sklmazd. Kendisinde toplad birok gzel
hasletten dolay ve isminin Yahy olmas sebebiyle, baz limler onu, mm- Muhammed
eybn hazretlerinin yetitirdii, limlerin byklerinden olan Yahy bin Eksem
hazretlerine benzetmilerdir. Sohbetlerinde ve kendisiyle konumakta duyulan lezzet
pekok idi. Dnimizin emirlerini yapmakta ve Muhammed aleyhisselmn bildirdii gzel
ahlka tam tbi olmakta o kadar gayretli, hassas ve ileri idi ki, akranlarndan hibiri o
dereceye ulaamamtr. Edeb ve vekar shibi olmakta, gnahlardan ve kt ahlktan
saknmakta hikimse ona yetiemezdi. Temiz lisn, yalan ve uygunsuz szlerden uzak idi.
mr boyunca, aka ile de olsa bir meclisde bo konutuu duyulmamtr. Gller ve
kymetli mcevherler misli olan fideli szlerine, hibir zaman bo lf karmamtr.
Btn gibi zhiri (d grn) de pek gzel olup, gl-i ran renginde, yan sar ile
krmz karm, krmzya yakn buday benizli idi.
limlere, slihlere ve fakirlere olan muhabbeti nihyet derecesinde idi. Tefsr, hads,
fkh ve edeb ilimlerin her eidinde mehret ve ihtisas shibi olmakla beraber, akl
ilimlerde de ilm kudreti vard. Hads-i erfleri gvenilir rvlerin bildirdikleri ekilde ok
dikkatli bir ekilde ezberler idi. Hads ilmindeki derecesi, bn-i Hacer hazretlerine ok
yakn idi. Arab ve Fris lisanlarna hkimiyet ve vukfiyeti pek fazla idi. eitli ilimlere
dir yle kymetli risleler yazmtr ki, okuyup anlyanlar; Sbhnallah! Bu ne byk bir
zttr ki, allme-i cihan olan bir kimse ona talebe olamaz, ilmi o kadar oktur derlerdi.
Trih ilmine ve evliy menkbelerine olan malmt da pek fazla olup, meclislerde
lzum olduka anlatrd. Haznet-l-beyn ve sefnet-l-irfn isminde bir eseri vardr.
1) akyk- Numniyye tercmeni (Mecd Efendi); sh. 516
2)
3)
4)
5)
6)
akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 18

Sicilli Osmn; cild-4, sh. 633
EMNDDN BN NECCR:
Msrda yetien afi mezhebi limlerinden. smi, Muhammed bin Ahmed bin s bin
Neccr ed-Dimyt el-Msr olup, knyesi Ebl-Cd ve lakab Emnddndir. Emnddn bin
Neccr diye tannr. 845 (m. 1441) senesinde dodu. 929 (m. 1522) senesi Zilkade
aynn yirmiyedisinde vefat etti.
Slih Blkn ve Takyyddn-i emn gibi ztlardan ilim renerek yetien
Emnddn bin Neccr, zamannn byk limlerinden oldu. Necmddn-i Gayt,
Bedreddn-i Gazz ve baka ztlar da ondan ilim rendiler. Emnddn bin Neccr, zhir
ve btn ilimlerde derin lim, ilmiyle mil, veliyyi kmil bir zt idi. ok tevzu shibi,
alak gnll idi. Bilhassa am olanlara ve fakir durumda bulunanlara ok hizmet ederdi.
Gece-gndz demez, muhta olanlarn ihtiyalarn temin iin rpnrd. Zengin olanlardan
zekt mallar toplard. Kendisi de fakir olduu hlde, bu zekt mallarndan kendisi iin hi
ayrmadan, hepsini ihtiy sahiplerine taksm ederdi. Sflere mahsus elbise ve siyah bir
cbbe giyer, pamuktan yaplm bir sark sarard.
Mehr Cmi-i Gamrnin immln yapard. Yats namazndan sonra bir miktar
uyur, sonra kalkp, immlk yapt cmiye inerdi. Abdest alp namaz klmaya balard.
Sabah namaz vaktinin girmesine takriben bir saat kala krsye kar sessiz olarak Kurn kerm okumaya balar, sabah ezn okununcaya kadar byle devam ederdi. Ezn
okununca artk sesini gizlemez, aktan okumaya balard. Yaz ve k bu detini hi
terketmezdi.
Kurn- kerm okumas o kadar tatl ve gzel idi ki, okuduu zaman kalbleri,
gnlleri cezbederdi. Okumasn dinleyenler, Byle gzel ve tesrli okuyan baka birini
daha grmedik. derlerdi.
Bir defa kalede mbir olarak vazfe yapan bir hristiyan, bir sabah vakti Cmi-i
Gamrnin yanndan geiyordu. eride Kurn- kerm okuyan Emnddn hazretlerinin
sesini duydu. O okuyu kendisine yle tesr etti ki, adet kendinden geti. Kalbinde bir
genilik ve yumuama hissetti. Derhl ieri girip, o byk ztn huzrunda mslman
oldu. slmiyete ball pek gzel oldu. Devaml olarak gelir, namazlarn Cmi-i
Gamrde Emnddn hazretlerinin arkasnda klard. Bu hl, vefat edinceye kadar bu
ekilde devam etti.
Emnddn bin Neccrn bu gzel sfatlar, her tarafta yaylp duyulmutu. nsanlar
onun gzel sesiyle Kurn- kerm okumasn dinlemek ve hu ile arkasnda namaz
klmak iin ok uzak yerlerden yanna gelirlerdi. Gelenlerin ou da, onun yannda
bulunurken alamaktan kendilerini alamazlard.
Cmi-i Gamryi yaptran, Ebl-Abbs el-Gamr; Bu cmi bir beden, Emnddn
hazretleri de o cesedin rhu gibidir buyururdu.
nsanlara iyilik ve ihsnlar da pekok olan Emnddn bin Neccr, ok yemek ikrm
eder, ziyfet verir ve bizzat kendisi hizmet ederdi. Bununla beraber, heybet shibi, vakr
bir zt idi. Onu tanmayan bir kimse, ilk grdnde heybetinin tesriyle korkup titremeye
balard. nsanlara kar tatl dil, gleryz ve yumuaklkla davranmas olmasayd, hi
kimse kendisiyle beraber bulunmaya tahamml edemezdi.
Ktb-i sitte denilen alt byk hads kitabndaki ve baka kitaplardaki hads-i
erfleri ok iyi bilirdi. Kendilerine ulem-i rshn denilen byk limlerden idi.
Yavuz Sultan Selm Hn Msra girdii zaman, kendisine immlk yapacak birini
istediinde, ittifkla Emnddn hazretlerini gsterdiler. Sultan onu davet etti. O da gelip,
Yavuz Sultan Selm Hn Msrdan ayrlp stanbula dnnceye kadar ona immlk yapt.
Emnddn bin Neccr, elliyedi sene immlk vazfesini devam ettirdi. Bu uzun zaman
iinde, hibir vakit olmad ki, ezn okunduunda o zt abdestsiz bulunsun.
929 (m. 1522) senesi Zilkade aynn yirmiyedinci gn hastaland. Cmiye gelecek
mecali olmad hlde, kendini zorlayarak geldi. Akam namazn kldrd. Namazdan sonra
vefat etti. Bb- Nasr dnda bulunan trbesine defnolundu.

EMR AHMED- BUHR:
stanbulda yaayan evliynn byklerinden. Peygamber efendimizin (sallallahu
aleyhi ve sellem) torunlarndandr, yan seyyiddir ve Buhrldr. Tasavvuf yolunda
ykseldi. stanbul Ftihde yllarca talebe yetitirdi. 922 (m. 1516) senesinde vefat etti.
Hce Ubeydullah- Ahrr hazretlerinin talebesi idi. Onun hasta kalblere if olan
szleri ile yetiti. Onun hizmetiyle ereflenip, tevecchlerine kavutu. Ubeydullah- Ahrr
onu ok severdi. Onu nerede grse ayaa kalkar, tazim ve ikrmda bulunurdu. Seyyid
Ahmed, hocasnn bu iltiftlarndan dolay ok mahcup olurdu. Birgn hocasna;
Muhterem efendim! Bu fakr iin gsterdiiniz tazim, bizi ok zmektedir deyince,
Ubeydullah- Ahrr ona; Size nasl tazim etmiyelim ki? Sizi grdmz zaman iki
byn azametini mhede etmekteyiz. Biri; Sevgili Peygamberimiz Muhammed
aleyhisselmn neslindensiniz. Dieri de; Hce Mahmd Fagnev ceddnizdir buyurdu.
Seyyid Ahmed-i Buhr, hocasnn bu taziminden utanarak, Ubeydullah- Ahrrn
halfelerinden Simvl Abdullah- lh ile Anadoluya geldi. Yolda Molla Cm ile sohbet
ettiler. Abdullah- lhye tbi olup, onun hizmetine girdi. Abdullah- lh onu ok severdi.
Dima sa tarafna oturturdu.
Abdullah- lh hazretleri, insanlarn olgunlamasn, mnn vicdnlemesini
salayan tasavvufta bir yol olan Nakibend tarkatn Anadoluya yaymaa balad.
Etrftan pek ok talebeler akn akn ona komaa, feyzleri ile hasta kalblerine if
aramaa baladlar. te byle bir evliynn terbiyesinde olan Seyyid Ahmed-i Buhr, be
vakit namazda imm olur, arkasnda hocas ve dier talebeler namaz klarlard. Abdullah-
lh buyurdu ki: Simvda alt sene, Emr Ahmed bize yatsnn abdesti ile sabah
namazn kldrd. Buradan da anlald gibi, Ahmed Buhr geceleri hi uyumazd.
Sdece kuluk vaktinde, daa oduna gittiinde bir saat kadar kaylle yapard. Ahmed
Buhr buyurdu ki: Hocam ile Simvda bulunduumuz zaman, be vakit namazda bizi
immete geirirdi. rk (kuluk) namazndan sonra, hocamn merkebini ve katrn alp
daa kardm. Yklediim odunlar, le namazna yetiecek ekilde eve getirirdim. le
namazn kldrdktan sonra, ift srmee giderdim. Yaz geldiinde de ekinleri bier,
kaldrrdm. Dier zamanlarda srtmda al tar, ba ve bahe duvarn onarrdm. kindi
namazndan sonra da hocamn huzrunda otururdum. Ahmed Buhr hazretleri, geceleri
hep ibdet eder, gndzleri oru tutard. Bidatlerden iddetle kanr, snnet-i seniyyeye
uymaya ok dikkat ederdi. Dima Allah tely hatrlar, kalbi devaml zikrederdi.
Dnyya hi meyletmez, haramlardan kaar, pheli korkusuyla mbahlar dah
terkederdi. Devaml Allah telnn huzrunda olduunu dnr, ona gre hareketlerini
dzeltirdi.
Ahmed Buhr, Simvda bir mddet kaldktan sonra, hocasndan izin alarak hacca
gitmeye karar verdi. Hocas ona on ake yol harl, binek olarak da eeini verdi. Yolda
okumak zere bir Kurn- kerm ve Mesnev ald. Akam namazn kldrdktan sonra,
hocas ve arkadalaryla vedlaarak yola koyuldu. Yolda, bir kimsenin ok srr zerine
Mesnevyi ona verdi. O kimse de hediye olarak ikiyz ake vermek istedi. Almamak iin
ok urat ise de, sonunda kabul etmek mecbriyetinde kald. Bir mddet daha gittikten
sonra, bir konakta Kurn- kermini aldlar. Kudse kadar paras kendisine yetiti.
Ahmed Buhr buyurdu ki: Kuds-i erfte idim. Mescid-i Aksa imm bize muhabbet
edip, Kuds medreselerinin birinde bize bir oda ayrd ve orada gnlerimi geirmee
baladm. Medresenin kayym (hizmetlisi) bize iki ekmek getirirdi. Birgn dedi ki: Bu
ekmek, odann hissesidir. O zaman iime bir sknt dt. Vakf ekmeini yemeyi kabul
etmeyip; htiycm yoktur, istemiyorum dedim. Kayym da; yle sylyorsun ama,
grenler seni zengin zannederler ve odadan karrlar. Ekmei al, yemezsen bir bakasna
verirsin dedi. Ben de; Senin olsun dedim. Ondan sonra hatrma; Bir kazan yolu olsa
da ondan gnde bir ake gelir olsa ve onunla nafakam temin etsem dncesi geldi. O
anda ieri bir kyl girdi. Bana; Efendim! Yaz yazmay bilir misin? dedi. Biraz
okumuluumuz var dedim. Bir kitap gstererek; Bunu yazarsan, her yaprana bir
ake vereceim, istediin kadar yazabilirsin. Hepsi de kabulmdr dedi. Kalem, kt ve

mrekkep de getirdi. O kitaptan hergn bir yaprak yazardm ve bir ake alr, onu
nafakamda kullanrdm. Hi kimseden sadaka almazdm. Bey gibi geinip giderdim. Sonra
artan paralarla hac yolculuuna devam ettim. Mekke-i mkerremeye gittiimde, hergn
yedi defa tavaf yedi defa da say yapacama nezr etmitim. Say olarak krkdokuz say
ediyordu. Gece yarlarna kadar devam ederdim. Gece yars Harem-i erfe kar ayakta
durarak dua ederdim. Bazan da oturarak duada bulunurdum. Sonra tavafa devam
ederdim. Hibir gn yatp uyuduumu hatrlamyorum. Seyyid Emr Ahmed-i Buhr, bir
sene kadar Kuds-i erfte, bir sene de Mekke-i mkerremede kald. Hocas Abdullah-
lh, Simvdan hacca gidenlere tembh ederek, Ahmedin artk gelmesini buyurdu.
Haberi alan Ahmed; Bastne diyerek, o sene haclarla beraber Simva geldi. Bir
mddet daha Simvda hocasnn hizmetinde bulunan Ahmed-i Buhr, birgn hocasna;
Efendim! stanbul evliysn merak eder dururum. Msade ederseniz, gitmek istiyorum
dedi. Hocas da; Bizi de sk sk stanbula davet ediyorlar. Vezr, kadasker Manisal
elebi, hediyeler ve haberciler gndermi, gelmemi istemiler. Sen nce git, bize oradan
haberler gnder. Durum nedir renelim buyurdu. Ahmed-i Buhr hemen yola kt.
Gnler sonra stanbula geldi.
Emr Ahmed-i Buhr hazretleri buyurdu ki: stanbula geldim. Fakat ne bir kimse
beni tanrd, ne de ben bir kimseyi. Vefya gittim. eyh Vef hazretlerinin cmiine
vardm. kindi namazn bir kede kldktan sonra, beklemeye baladm. eyh Vef,
mihrb iindeki kapy ap girdi. Talebelerine imm oldu. Namazdan sonra, talebeleriyle
Allah tely zikre baladlar. Sessizce, herkes kendi hlinde cenb- Hakkn ismini
anyordu. Onlar uzaktan seyre daldm. Hocalar Vef hazretlerine bakmak isteyince, o da
ban kaldrp bana doru bakyordu. Zikrleri bitince, yerimden kalkp, hocalar ile
msfeha etmek istedim. eyh de yerinden kalkp, bana doru geldi ve beni kucaklayp
barna bast. Epey zaman konumadan oturdum. Sonra talebelerine dnerek; Seyyid
Ahmed, bizim misfirimizdir. Hak ve hukukuna riyet ediniz diyerek ayrld. O gece rya
grdm ki, Vef hazretlerinin cmiinin bir direinde bir kandil yanyor. Fakat alevi parlak
deildi. Benim de elimde bir mum vard. Mumu o kandilden yakmak istedim. O kandilin
yanna gittim. Elimdeki mumu yakmak iin uzattm. O anda kandil ortadan kayboldu.
Yerime geldim. Oturdum. Diree baktmda, kandil yine orada duruyor, snk bir
vaziyette yanyordu. Tekrar mumu yakmak iin gittim, yine kayboldu. Bu ekilde defa
tekrar ettim. Mumu yakmaya muvaffak olamadm. Ertesi gn Vef hazretlerinin
sohbetlerine katldm. Bir gn daha orada kalp, izin alarak ayrldm. stanbulun
durumunu bildirir bir mektp yazarak, hocam Abdullah- lhye gnderdim. stanbulun
durumunu bildiren mektpta; Burada kii gnl rahatlnda. Fakat hakkatte dostun
eteklerine yaparak, huzrunda olmak daha hotur sz de yazl idi.
Abdullah- lh hazretleri, bu mektptan bir mddet sonra stanbula geldi. O srada
pdih kinci Byezd idi. Vezr Manisav-zde Muhyiddn Mehmed Efendi, Abdullah- lh
ve talebeleri iin yer tahsis etti. Fakat bunu kabul etmeyip, Zeyrek Cmiinin bo ve viran
hle gelmi medresesine yerleti. limler ve dier insanlar, onun cana can katan
sohbetlerine kotular. Ondan feyz aldlar. Abdullah- lh, Seyyid Ahmed-i Buhrye
burada iczet (diploma) verdi. Avanos Beyin olu Ahmed Bey, Rumelide Vardar
Yenicesine Abdullah- lhyi davet etti. Abdullah- lh, yerine Seyyid Ahmed-i Buhr
hazretlerini vekl brakarak Vardar Yenicesine gitti ve orada vefat etti.
Emr Ahmed-i Buhr, stanbullular irda, yetitirmee balad. Her taraftan
talebeler huzruna kouyordu. Bereketli sohbetleriyle, talebelerin dnyya meyilleri
azalyor, hidyete kavuarak, hrete yneliyorlard. Talebeleri oalnca, Ftih Cmiinin
batsnda yakn bir yere mescid ve talebelerin kalaca bir ev yaptrd. Orada ders
vermee balad. Talebesi daha da oalnca, Balata yakn bir yerde, Galataya kar
birok odalar yaptrd. Talebeler, orada ikmet ederek derslerine devam ettiler.
Talebeler, huzrunda ok edebli otururlard. Talebeleri dima gsteriten uzak durur,
kalben Allah tely zikrederlerdi. Seyyid hazretleri, sohbetlerinde hi dny kelm
konumazd. Yan Allah telnn emir ve yasaklarndan, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) mbrek szlerinden, limlerin hllerinden baka ey anlatmazd. nsanlarn
kalbinden geenleri vilyet nru ile kefederdi. ok kimse arzusunu sylemeden
cevaplarn alr, tatmin olur giderlerdi.
Seyyid Emr Buhr hazretleri, talebelerine, yollarnn esaslarn yle bildirdi: 1Rhsatlardan saknarak, nefse zor gelenleri yapmak, 2- Bidatleri terketmek, 3- Snnet-i
seniyyeye sk sarlmak, 4- Gsteriten uzak olmak, 5- nsanlarla ihtiy kadar grmek,
6- Az konumak, az yemek, az uyumak, 7- Geceleri ibdet etmek, 8- Gndzleri oru
tutmak.
Seyyid Ahmed-i Buhrnin dmd Mahmd elebi anlatt: Olum Necmi elebi,
iddetli hastala yakaland. yle ki, ehrin doktorlar il bulmaktan ciz kaldlar. Artk iyi
olacandan midi kesmitik. Yaknlarmzdan biri, Ahmed-i Buhr hazretlerine dua
etmeleri iin haber vermi. Hemen gelip, hastann yanna oturdular. Hastann nabz ok
hafif atyor, l gibi yatyordu. Gzleri de kapal idi. Seyyid Ahmed-i Buhr, hastaya
tevecch etmeye, Kurn- kerm okumaya balad. Sonra dua etti. O anda hasta gzlerini
at. Emr Buhryi grnce, hemen dorulup ellerini pt. O da hastaya bir tesbih verip,
istifar etmesi iin emir buyurdu. Hasta bir iki gnden sonra tam olarak shhatine
kavutu.
Seyyid Emr Ahmed-i Buhr, 922 (m. 1516) senesinde Cemzil-hr aynn bir
Pazartesi gn, kuluk vaktinde talebelerine vasyyetini yapt. Vasyyetlerinden biri de;
Mezarm mescidimin gneyindeki duvarn dibine kaznz. Yanndaki defne aacn
kesmeyiniz idi. Talebeleriyle vedlat ve onlara son nasihatlerini yaptktan sonra,
Kelime-i ehdet getirerek vefat etti. O gece ay tutulmutu. eyh Ksm elebi; Bu gece
ya Emr Buhr vefat etti veya etmesi ok yakndr demiti.
Mahmd elebi anlatt: Hocamz Seyyid Buhr hazretleri vefat edince, mbrek
bedenini bu fakr ykadm. Bir talebe arkadam da su dkyordu. Ykama esnasnda,
defa mbrek gzlerini ap, hayattaki gibi baktlar. Mezara indirip toprak stne
koyunca, kbleye doru sa yan zerine dnd. Orada olanlar hayret ederek salevt
getirmeye baladlar. Mezr kapandktan sonra, talebe arkadalarm zerini rtmek
istediler. Bunun iin de aac kesmeyi, onunla mezarn zerini rtmeyi uygun grdler.
Ben msade etmedim. Onlar ok srar ettiler. Ben de; Ben gideyim, siz bildiiniz gibi
yaparsnz dedim ve oradan ayrldm. Gittikten sonra aac kesmiler. Kabrin etrfn
duvar yapp zerini rtmler. Fakat bir mddet sonra, o talarn arasndan ayn aa
kp, bymeye balad.
Mezar, Ftih Cmiinin batsndaki mescidinin kenarndadr. Yol tarafna pencere
ald. Ziyret edenler Onun feyz ve bereketlerinden istifde etmektedirler.
Anadolu kadaskeri Ahmed Paann olu Hzr Bey elebi, Kaplca mderrisi iken
vazfeden ayrlp, Emr Ahmed-i Buhr hazretlerinin talebesi olmutu. Hzr Bey elebi,
hocasnn vefat trihini yle drd:
Zorlu imi ayrln, pek zor, h eyh,
Nere gitti bilmem ki, Hakka eren eyh.
Bu ayrlk, hasret, keder ve hlete.
Gnlme dedim de trih. Dedi: Vh eyh.
Lami elebi de yle syledi:
Hani o hakkat gnei, Hakkn lutf, ihsn,
Tarkat yolunun kutbu, pdihlarn mridi.
Ik salmt Buhrdan doarak Rm stne,
ftiharyd ecdadmn, ah idi, din mlkne.
Ahbbn yldz gibi koydu, ay misli batnca,
Gam bulutlaryla dolu, yeryz olur kapkara.
nk bu sevd buhar can diman kaplad,
Dil dedi, trih; Ey Seyyid Ahmed-i Buhr h-vh.
1)
2)
3)
4)
5)
Nefeht-l-ns; sh. 465

Tc-t-tevrih; cild-2, sh. 587
6) Mirt- Kinat; cild-3, sh. 101

7) Hadkat-l-cevmi; cild-1, sh. 42
8) Sefnet-l-evliy; cild-2, sh. 31
EMR HAYL ELEB:
Msrda yetien evliy ve irlerden. Mehr vel brhim Glen hazretlerinin olu
ve halfesidir. smi Ahmed, lakab emseddn, knyesi Ebs-Saf olup, Emr Hayl elebi
adyla mehrdur. 890 (m. 1485) senesinde Tebrzde dodu. 977 (m. 1569) senesinde
Msrda vefat etti.
Doduu zaman babasnn hocas Dede mer Ren (rahmetullahi aleyh) hayatta
idi. Bu ocuun ileride vel bir kimse olacan ve ok kimsenin ondan feyz alacan
frsetiyle anlamt. Ahmed Hayl on yanda iken, ah smilin Tebrzi almas zerine,
babasyle buradan hicret edip, nce Diyarbakra sonra Rakka, Haleb ve Antakyaya
geldiler. Buradan gemiye binerek Msra getiler ve oraya yerletiler.
brhim Glennin krk iczetli talebesi ve drt halfesi vard. Bunlardan biri de
olu Ahmed Hayldir. (Dier halfeleri; Hasen Zarifi, Anadolu hisrnda Durmu Dede
Tekkesinde medfndur. Sdk Ali Efendi, Diyarbakrda Rm Kapsnn yaknnda
medfndur. k Ms Efendi ise, Edirnede medfndur.)
Daha ocukluunda, Tebrzde Sultan Rstem devrinde baz haramiler ortaya km,
geceleri evleri yama ederlerdi. Kimse de onlara engel olamazd. Tebrz halk brhim
Glenye gelip, bu belnn kalkmas iin dua istediler. brhim Glen: Onlarn zarar
bize dokunmaynca, onlar bu ilerine devam ederler diye cevap verdi. O zaman bir bey,
baka bir yere gitmiti. Hanm, mcevherlerinin hepsini bir sanda koyup, brhim
Glenye emnet etti. Bunun yannda bakalar da kymetli eyalarn emnet braktlar.
O gece bunu duyan haramiler, mcevherleri almak iin brhim Glennin evini bastlar.
brhim Glenyi ldrmek iin klla saldrdlar. Fakat kllar hi tesr etmedi. Sonra
brhim Glen, oluk-ocuunu alp dar kt. O zaman Ahmed Hayl ocuktu ve
uyuyordu. Onu uyur olduu hlde braktlar. Ahmed Haylye acyan hizmetisi de orada
kald. Haramiler brhim Glenye emnet edilen hibir eyay yerinden kaldramadlar.
Bu duruma arp kaldlar. Hizmeti onlara; Kendiniz bu kadar denediniz. Ne efendimin
ne de mslmanlarn emnetlerinden bir ey alamadnz. Hl aklnz banza gelmedi
mi? deyince, ona saldrdlar. Bu grltye, uyumakta olan Emr Ahmed Hayl uyand.
Evde olup biteni renince; Babam nerede? diye barmaya balad. O esnada brhim
Glen, bir hizmetinin eline bir sopa verip; Git onlar dar kar dedi. Hizmeti
hemen; Bismillah! deyip eve girdi. O sopayla haramilere vurmaya balad. Haramiler
korkuya kaplp kamaya baladlar. O srada Ahmed Haylnin eline bir bak geti. Kaan
haramilerin arkasndan frlatnca, birinin ayan yaralad. O haraminin bir ayakkabs
dp, orada kald. Ertesi gn hdiseyi duyan emnet sahipleri, gelip eyalarnn
durumunu sordular. Eylarna hibir ey olmadn, hepsinin yerli yerinde durduunu
grdler. Ama brhim Glennin talebelerinin baz eylar alnmt. Dier kimselerin
eylarna birey olmayp, talebelerin eyalarnn zarar grmesinin hikmetini brhim
Glenye sordular. Yarn hepsi yakalanp, birer uzuvlarnn kesileceine almettir diye
cevap verdi. Ertesi gn haramiler, gerekten de yakalandlar. Kimi ldrld, kiminin
aya, kiminin eli kesildi. Ama Ahmed Hayli, ayan yaralad kii iin; Bu benim
yaraladm haramidir. Bunu serbest braksnlar dedi. O adam, daha henz kk olan
Ahmed Haylye baladlar. Cezalandrlmaktan kurtulan harami, hatsn anlayp tvbe
etti ve dervilerden oldu.
ah smil ve evresinde toplanan apulcular, Akkoyunlu Devletinin merkezi olan
Tebrzi igal etmeden nce, brhim Glen hazretleri bir rya grd. Ryasnda
gzlerini kan brm, ii-gc insanlara zulmetmek olan ah smil ve apulcularnn,
Tebrzi igal ederek, her evi talan edip, yakp-yktklarn grd. Bu ryadan sonra
yaknlarna durumu anlatt. Bu bel gelmeden buradan gidelim dedi. Talebeleri ve
yaknlar ile yola ktlar. Bu srada olu Emr Ahmed Hayl kk bir ocuktu. Babas;
Evldm, korkuyor musun? dedi. Ahmed Hayl; Madem ki sizinle beraberim;
hibireyden korku ve endie etmem dedi. brhim Glen (rahmetullahi aleyh); Bizden
ayr olduun zamanda da Allah tel seni korkudan muhafaza etsin. Arkana bakma,
hls sresini okumaya devam et dedi. Bundan sonrasn Emr Ahmed Hayl yle
anlatr: Ondan sonra kalbim rahatlad. Artk hi korku ve endiem kalmad. hls sresini
her okuyuumda, kalbimde yeni bir nr meydana gelirdi. Byle hep beraber giderken,
ak bir araziye geldik. Ben, babamn atnn terkisinde idim. Babam benimle megul
olurken ok yoruluyordu. Ona bir hayli sknt veriyordum. Kalbimden; Keke babamn
yannda olmasaydm da rahat etseydi diye geirdim. Ben bu dncede iken, babam
bana dnp; Ahmed, istersen birka gn bizden ayrl. Sakn ha namazlarn terk
etmeyesin. Su bulamazsan, yoldan biraz ieri git, su ve yiyecek bulursun. Dmandan
kurtulur, sonra da bana ularsn deyip, beni attan indirdi. Kendisi atn koturup gitti.
Gece karanlnda, byk bir sahrann ortasnda tek bama kalakaldm. Kh ayrlk
znts, kh ne tarafa gideceimi bilememenin aknl iinde bocaladm. Bir mdded
gittikten sonra, bir ate grdm. Atein yanna doru yaklatm. Bir kyn en son evinin
atei olduunu farkettim. Ev shibine seslendim. Dar kp beni ieri ald. Kim
olduumu sordular. Kendimi tanttm. Orada bulunanlar, babamn talebelerinden
olduklarn sylediler. Bana ok hrmet ve iltiftta bulundular. Sonradan onlar ben de
hatrladm. Onlar Tebrze babam ziyrete gelmiler; st, kaymak gibi hediyeler
getirmilerdi. Babam da onlara hediyeler vermi; Siz garbsiniz, ama olum Ahmed de
sizin garbinizdir demiti. O zaman kimse bu szden birey anlamamt. Bu hlin
babamn bir kermeti olduunu syleyip, benim iin ne yapacaklarn ardlar. Ben de,
annemin Tebrzden ayrlmadan nce, kuamn iine koyduu, altn ve mcevherlerden
birini karp ev shibine verdim. Dierleri bunu grnce, aralarnda fsldamaya, bana
ters ters bakmaya baladlar. Hepsini para hrs kaplad. Beni tutup elbisemi soydular. Eski
bir elbise giydirdiler. Kuamdan kan otuz kadar altn ve mcevherimi alp vermediler.
Bana zarar verebileceklerinden korktum. Akam olunca evden ktm. Babamn gittii
tarafa doru koarak gittim. Onlar da peimden ktlar. Adm syleyip ardlar. Hangi
tarafa gittiimi bilemeyip geri dndler. Bu srada nme beyaz bir kuzu kt. Onun
peine dtm. Kuzuyu gremediim zaman, hemen meleyerek yerini haber verirdi.
Kalbim ok rahatt. Sabaha kadar byle gittim. Bir emeye vardm. Abdest alp namazm
kldm. Kuzu beni bekledi. Ona su verdim. Yine nme dt. Bir sahradan getik. leye
doru bir ormanla vardm. Su bulup namazm kldm. Kuzu ile beraber ben de ot yedim.
kindi vaktine kadar yine yola devam ettik. kindi namazn da klp tekrar yola koyulduk.
Yolda giderken, iki taze ekmek ve bir peksimet buldum. Fakat shibini bilmediim iin
almak istemedim. Kuzu yanma geldi. Peksimeti verdim, yemedi. Ekmei uzattm yedi.
Ben de peksimeti yedim. Shibi gelirse cret olarak klahm veririm diye dndm.
Akam namazn klp, yoluma devam ettim. Birara kuzu yanma geldi. Acib sesler
kararak bana srtnd. Ben de onu okadm, yznden gznden ptm. Ty ok
yumuak idi. Yats vakti oldu. Kuzu yolun bir kenarnda durdu. Ba ile iret edip gitti.
Anladm ki, bu, Allah telnn bir lutf, ihsndr. Gzmden kayboldu. ret ettii yne
gittim. Fakat kalbime asla korku gelmedi. Gece yars kimse nden gidiyordu. Onlar
grnce phelendim. Arkalarndan yava yava gidip dinledim. Biri benim hocam
Muslihuddn Efendi idi. Yanlarna varp selm verdim. Sesimden tandlar. Fakat elbiselerim
deiik olunca ardlar. Hlimi sordular. Kuzudan bakasn anlattm. Yats namaz
klacaktk, su bulamadk. Babamn sz aklma geldi. Dan arkasna dnersek su buluruz
diye srar ettim. Hocam rz olmad. Gece karanldr. Biz yoldan sapmayz dedi. Ben
aladm, yine itibr etmediler.
Baktm dnmiyecekler; Babam, bana abdest iin su bulamazsan yolun bir tarafna
git. Su ve yiyecek bulursun demiti. Siz gelmezseniz gelmeyin, ben gidiyorum dedim,
yoldan ierlere gittim. Onlar dnmediimi grnce geldiler. Bir mddet gittik. Bir emeye
rastladk. Orada ate yanyordu. Abdest aldk. Atete biraz sndk. Ekmek paralar
bulduk, yedik. Cematle namaz kldk. Biraz uyuduk, yine yola ktk. Biraz gittikten
sonra, otuz kadar svari yolumuzu kesti. lerinden birisi ileri gelip hlimizi sordu. Hocam
Muslihuddn; Yolcuyuz. Kara Ahmede gidiyoruz. Kfilemiz nden gitti; onlara yetimek
iin acele gitmemiz lzm dedi. O kimse hocam sesinden tand. brhim Glennin
olunu grdnz m? nk, onu bana emnet etmiti dedi. Hocam da onu tand. Beni
gsterip; te budur dedi. Atndan inip benimle msfeha etti. Bana atn verdi. Kendisi
baka ata bindi. Hocam yaya yryordu. Ben; Hocam yaya yrrken ata binmem
dedim. Bir at da hocama verdiler. Bana bir miktar harlk ve bir de mendil verdi. Eer
yolda size taarruz eden olursa, bu mendili gsterin, bu mendili bize Mirz Hasen verdi
deyin, kimse size birey yapamaz dedi. Biz de yolumuza devam ettik. Babamn kfilesine
yetitik. Babamn kfilesini yolda rfz ekylar evirmiler. Babam sormular. Fakat
babam grememiler. Onlar yollarna devam ederken, biz de yetitik. Beraberce Diyr-
Bekre ulatk.
ah smilin adamlar Diyr- Bekrde de rahat vermeyince, brhim Glen
(rahmetullahi aleyh) ve olu Ahmed Hayl Msra gittiler. Msr Memlklu sultn ve
halkndan ok hrmet ve iltift grdler. Sultan Kansugavri, brhim Glen hazretleri
iin bir medrese yaptrd. Senelerce orada insanlar, o mbrek ztn ilim ve irfnndan
istifde edip, feyzleriyle hayat buldular. Yavuz Sultan Selm Hn Msra gelince, brhim
Glen ile grt. Birbirlerine ok iltift ettiler.
brhim Glennin 940 (m. 1533) senesinde tndan vefatndan sonra, olu
Ahmed Hayl babasnn yerine geti. Yedi gn halvette kald. Halvetten kp, ird
makamna oturdu. Babasnn talebelerini ve sevenlerini, birlik ve beraber olmaya, blnp
paralanmamaya davet etti. Babasnn halfelerinden ve dervilerinden hepsi gelip,
kendisine ballklarn bildirdiler. gn geince, yine pekok kimse gelip, Ahmed
Haylye ballklarn bildirdiler. Ancak tek tk baz kimseler Ahmed Haylye
balanmamt, ite bunlardan Nahif Halfe yle anlatr:
brhim Glen vefat edince, olu Ahmed Haylye balanma hussunda karar
verememitim. Hatt kendi kendime; Bir byn elinde tvbe etmek ve ona balanmak
yeter. brhim Glenden sonra bir bakasna balanmam lzm gelmez dedim. Birgn
ryamda hocam Glenyi grdm. Beyaz elbiseler giymi ve beyaz sark sarmt.
Hatrmdan; brhim Glen haytnda iken siyah giyinir ve siyah sark sarard. Acaba
imdi neden byle beyazlar giydi? diye geti. Hatrmdan geenleri anlayp yle
buyurdu: O zaman o ekilde siyah giymemizin sebebi, bugn beyaz giymek iindir.
Mbrek ellerini pmek istedim. Yzlerini evirip; Git, Emr Ahmed Haylnin elini p.
Bundan sonra tasarruf onundur (bundan sonra talebelerin yetimesi ona havale edilmitir.
Senin de ondan feyz alman lzmdr). buyurdular. Tekrar baktm, o beyazlar giyinmi
olarak grdm zt, Emr Ahmed Hayl oldu. Yanna varp, kendisine ballm
bildirdim. O anda ryadan uyandm. Ona talebe olmaya niyet ettim. Sabahleyin hemen
kalkp yanna gittim ve beni talebe olarak kabul etmesini rica ettim. Talebelie kabul edip,
gece grdm ryay kefettiler. Kulama; Babamdan iret almaynca bize gelmedin
buyurdular. Buna benzer hller birok kiinin bandan geti.
Emr Ahmed Hayl, 949 (m. 1542) senesinde hacca gitti. Hac ibdetini yerine
getirip, Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ziyret etti. 964 (m. 1556)
senesinde Kuds, am ve Haleb yoluyla stanbula geldi. Burada alt ay kaldktan sonra,
tekrar Msra dnd.
Ahmed Haylnin talebesi ve dmd olan Muhy Glen anlatr: 960 (m. 1553)
senesinde, Msrda nib (kad vekli) idim. Orada Ahmed Haylnin elinde tvbe edip ona
talebe olduktan sonra, vazfemden vazgetim. Mahkemeye vardm, durumu anlattm.
stadm olan Msr kads Abdlbk Efendi, Ahmed Haylnin yanna geldi. Ahmed
Haylye; Muhy benim olumdur. Sizin kulunuz oldu. Sizden, mahkemeyi terk
etmemesini, niblik vazfesine devam etmesini rica ederim. Muhy, sizinle zhir
irtibtmzdr. Mnev durumumuzu siz bilirsiniz dedi. Bunun zerine hocam bana; Yarn
mahkemeye git diye emretti. Ben; Artk dervilik mertebesine ulatm. Baka ilerle
uramak istemiyorum, affediniz dedim. Kzgn bir ekilde; Sen bir de dervi olmusun.
Y sz dinlersin veya bildiin ekilde hareket edersin. Sen sz dinle dedi. Bana acib bir
korku geldi. Titremeye baladm. Elimde olmadan; Emr Sultnmndr dedim. Emr
Allah telnndr. Bir mazlmu, isterse zimm (mslmanlarn idresinde yaayan kfir),
isterse mslman olsun, serbest brak, ikisinin de kurtulmasna sebep olursun buyurdu.
Hocam Ahmed Haylnin emrine uyarak, vazfeli olduum mahkemeye gittim. Biraz
sonra bir hristiyan geldi. Kendisine makam ve mevki shibi bir mslmann hakszlk
yaptn, bir baka hristiyanla benzerliklerinden istifde ile, onun bin altn borcunu
kendisinden almak istediini syleyip ikyeti oldu. Adam gnderip borlu ve alacakly
getirtti. Yaplan soruturma ve tahkk neticesinde, hristiyann hakszla urad anlald
ve bu yolda hkm verildi. Mslman, suunun ortaya kmas ile mahcb olup utand.
Tvbe etti. Davc olan hristiyan ile bor alm olan hristiyan, tecell eden slm
adletine hayrn oldular. kisi de Kelime-i ahadet getirerek mslman oldular. Bylece
hocam Ahmed Haylnin kermeti ortaya kt. Sz dinlememin bereketiyle, bir

mslmann tvbe etmesine, iki hristiyann da mslman olmasna vesile oldum.
Muhy Glen anlatr: 961 (m. 1554) senesinde, zaviyede bir mevlid mersimi
vard. Hocam Ahmed Hayl beni, Mustafa Paay mevlide davet etmek iin gnderdi.
Mustafa Paa, daha nce brhim Glennin talebesiydi. Sonra dnyya meyl ederek
dervilii brakt. Yemen beylerbeyliinden sonra Dvd Paann vefat zerine, Msr
beylerbeyi olmutu. Mustafa Paann yanna gidip, mevlid cemiyetine gelmesi iin davet
ettim. Bana tuhaf bir eda ile; Bu sizin hocanzn halk davet etmekten maksad nedir?
diye sordu. yle cevap verdim: ey iindir: 1- Talebe yetitirmektir. nsanlar,
dnyda ve hrette birok tehlikelerle kar karyadrlar. Bunlar renip, ona gre
hazrlk yapmak lzmdr. 2- Dny ehlinin (gnlk ilerle vakitlerini geirenlerin)
kulaklarna gaflet kurunu akmtr. Bu kurun, buradan vaz ve nasihatle kmaz. Ancak
evliynn ate gibi kelm o kurunu eritir. Ya kurun eriyip dar dklr. Hak szleri
iitip temiz kalbli biri olur veya tamamen evliyy inkr edip, o kurun erir kalblerine
dklr, helk olurlar, insanlar da byle mnkirlerin errinden kurtulur. 3- Eer hocamzn
emrine uyup, hizmeti ile ereflenirsen, kabiliyetine gre feyz alr, istifde edersin.
Bu szlerimi duyunca Paa; Sen o tekkeye yeni gelmisin. Ben o tekkenin
inatnda bile altm. Trbenin alemini ben, Faik Paa, c Paa, Faik Bey baz ileri
gelenler tutup, binbir glkle yerine koyduk. Sen daha bu ite toysun diye barp
ard. Bu acib tutumu karsnda ben; Pekla, bu tekkeye nice kimseler hizmet
etmilerdir. Bir kimsenin sonuna itibr edilir diye cevap verdim. Yanmda trbedr Seyd
Bey de vard. brhim Glennin halfesi olup, Mustafa Paa ile beraber bulunmutu. Bir
acib dua edip Ftiha okudu. Gelirsen mesd ve mutlu olursun, gelmezsen bedbaht bir
kimse olursun diye mrldand. Beraberce hocamz Emr Ahmed Haylnin yanna geldik.
Seyyid Bey durumu anlatt. Mustafa Paann bu durumunu renen Ahmed Hayl; Ok
sapland dedi. Biz bu szn hikmetini anlayamadk. Mevlid gecesi tekrar bir talebe
gnderdi. Gelmedii gibi; Beylerin ve paalarn tekkede ne ii var? demi. O talebe gelip
durumu bildirdi. Hocamz Ahmed Hayl; Ne kt emr (idreci) buyurdu. Sonradan
Msr beylerbeyi olan Mahmd Paa, o zaman bey idi. Mevlid merasimine gelmiti. Ahmed
Haylnin elini ptkten sonra; Bize dua ediniz de gzel emr olalm dedi. Ahmed Hayl
Mahmd Beye dua etti ve duasnda; Mahmd Paann murad iin Ftiha dedi. Mahmd
Bey, o zaman paa olmad hlde, onu paa diye sylemesine orada bulunanlar hayret
ettiler. Gerekten de Mahmd Bey, daha sonra Msr Paas oldu. Bylece Ahmed
Haylnin kermeti anlalm oldu. Demek ki, evliyya hizmet edenler dnyev ve uhrev
pekok faydalara kavuuyorlar.
Emr Ahmed, ok gzel ve tesrli konuur, ince manlar ifde eden iirler sylerdi.
iirlerinin bulunduu bir dvn vardr. Dvnnn nshalar; Millet, Sleymniye ve Ftih
ktphnelerinde mevcttur.
1) akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 201, 202
2) Terceme-i hli brhim Glen (stanbul 1289); sh. 23
3) Menkb- brhim Glen; sh. 72, 246, 247, 443, 469
FENR-ZDE MUHAMMED H EFEND:
Osmanl Devleti zamannda yetien limlerden. smi, Muhammed bin Ali bin Ysuf
bin Muhammed bin Fenrdir. Lakab Muhyiddn olup, Muhammed ah diye mehr
oldu. lk Osmanl eyhlislm olan Molla Fenrnin soyundan olduu iin Fenr-zde
diye anlrd. 877 (m. 1472) senesinde Sultan Ftih devrinde stanbulda dodu. 929 (m.
1523) senesinde de, Rumeli kadaskeri iken vefat etti. eyhlislm Ali Ceml Efendi
cenze namaznda hazr bulundu. Bursaya nakledilip, dedesi Molla Fenrnin kabri yanna
defnedildi.
lk tahsiline, babasndan ders alarak balad. Onun vefatndan sonra, Hatb-zde ve
Muarref-zdenin yannda tahsiline devam etti. Tahsilini bitirince, nce Bursada Sultan
Byezd Medresesine tayin edildi. 919 (m. 1513)da stanbulda Semniyye
medreselerinden birine getirildi. Daha sonra, Yavuz Sultan Selm Hn tarafndan, sras ile
Bursa ve stanbul kadlklarna tayin edildi. 923 (m. 1517) senesinde Arabistan kadaskeri
oldu. Sonra Edirne kads ve 925 (m. 1519) senesinde de Anadolu kadaskeri oldu. Hemen
o sene Rumeli kadaskeri yapld.
Hanef mezhebinde byk bir lim ve fzl bir zt idi. Ahlk- hamide (gzel ahlk)
shibi olup, zek ve ok cmert bir kimse idi. Gamm mahlas ile iirleri vardr. Kymetli
ve muteber eserlere erh ve hiyeler yazd.
Balca eserleri unlardr: 1- Mevkf erhi, 2- erhi feriz-i Sirciyye hiyesi, 3erh-i Vikye hiyesi, 4- erh-i Metlib hiyesi, 5- erh-i Tevli hiyesi, 6- Risle-i
sbt- Vcd erhi: Celleddn-i Devnnin eserine yazd erhtir. 7- Hidye ve Kitb-
sre risleleri, 8- Fen ilimlerinin eitli meselelerine dir yazp Ali Paaya verdii bir kitap,
9- Hiye-i tecrid hiyesi, 10- Mikys hakknda bir risle, 11- Risletn f mn-
ebeveyn-i Neb (sallallahu aleyhi ve sellem), 12- Tefsr-i Ftiha hiyesi, 13- Fsl-i
Beydv hiyesi, 14- erh-i ess- sarf, 15- Evil-i Mevkb hiyesi, 16- Enmzec-lulm erhi, 17- Kitb- edyye.
5) Fevid-l-behiyye (Lknev); sh. 183
6) Osmanl mellifleri; cild-2, sh. 15
7) Kef-z-znn; sh. 843, 893, 1248, 1717, 1846, 1892
9) Gldeste-i riyz-i irfn; sh. 248
FENR-ZDE MUHYDDN ELEB:
Osmanl eyhlislmlarnn onncs ve Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi,
Muhyiddn bin Mehmed bin Ali bin Ysuf Bl bin emseddn el-Fenrdir. lk Osmanl
eyhlislm Molla Fenrnin torunu olmas sebebiyle Fenr-zde diye bilinir. Babas,
Rumeli Kadaskeri Mehmed ah Efendidir. 851 (m. 1447) senesinde Bursada dodu. 954
(m. 1548) senesinde stanbulda vefat etti. Eyyb Sultan Cmii civarnda medfndur.
lk tahsilini babasndan aldktan sonra, Hatb-zde ve Efdal-zdeden fkh ilmini,
dier nakl ve akl ilimleri tahsil edip ok istifde etti. Molla Hatb-zdenin yannda
mlzm (stajyer) olarak mderrislik yapt. stanbulda bulunan Ali Paa Medresesine
mderris olarak tayin edildi. Bursadaki Sultan Medresesine mderris olduktan sonra
Sahn- semn medreselerinden birinde mderrislik vazfesini yrtt. Daha sonra 925 (m.
1519) senesinde Edirne ve 926 (m. 1520) senesinde stanbul kadlklarna tayin edildi.
Adlet ve dorulukla hkmetti. nsanlar doru yola davet edip, onlarn kurtulu ve
sadeti iin alt. 929 (m. 1522) senesinde Anadolu kadaskeri olup hizmet ettikten
sonra Rumeli kadaskerliine tayin edildi. Bu makamlarda 15 yl mddetle doruluk,
adlet ve drstlk zere vazfe yaptktan sonra, 944 (m. 1537) senesinde bu vazfeden
ayrlp emekli oldu. Bu srada hac ibdetini if etti. Bir sene Mekkede mcvir olarak
kalp, orada tefsr okuttuktan sonra, tekrar stanbula dnd. 948 (m. 1542) senesinde
eyhlislm olarak tayin olundu. 3 yl 6 ay mddetle bu erefli ve ulv vazfeyi
yrttkten sonra, 952 (m. 1545) senesinde ihtiyrl ve rahatszl sebebiyle
eyhlislmlk vazfesinden kendi isteiyle istif edip, ikinci defa emekli oldu. Vefat
edinceye kadar tefsr okutmaya ve eser yazmaya gayret sarf etti. bdet ve tatla megul
iken vefat etti. Dreski ve Rumeli hisarnda mescid yaptrd.
Fenr-zde Muhyiddn Efendi, fakir ve slih kimselere ok muhabbet eden, slih
kimselerle beraber bulunmaktan holanan, lim ve fazletli bir zt idi. Zhid (dnyya
dkn olmayan), vera ve takv shibi idi. eitli fazletleri ve pekok hussiyetleriyle
tannan Fenr-zde Muhyiddn Efendi; gzel ahlk, hay, yumuaklk ve vekar ile kendini
sslemiti. Tasavvuf yolunda yksek derecelere ulam ve marifetullaha kavumu idi.
Alverite, hell ve haram konusuna ok dikkat eder, kul hakkndan saknrd. Eli harama
dokunmam, Allah telnn huzrunda eildiinden baka bir kimseye ba ememiti.
Dima abdestli bulunurdu. Konutuu zaman tatl ve akc bir slbla konuurdu. Hak ve
hakkati anlatmaktan ekinmez, byk kk herkese sayg ve sevgide kusr etmezdi.
Nakledilir ki: Fenr-zde Muhyiddn Efendi, zamannn vezrlerinden Ays Paaya

bir hdiseden dolay krlmt. Mekke-i mkerremede mcvir olarak bulunduu srada,
Kbe-i muazzamann eiine yz srp, Allah telya Ays Paann helki iin beddua
etti. Bedduadan sonra, zikredilen vezrin helk olaca kendine malm olup, bu vezr
helk oldu diye syledi. Ksa zaman iinde vezrin ld haberi duyuldu.
Hayatnn bandan sonuna kadar ilim tahsil etmek, ilim renmek ve eser yazmakla
megul olan Fenr-zde Muhyiddn Efendi; Arabca, Farsa ve Trke dillerine hkim idi.
Mekke-i mkerremede mcvir iken tefsr okuttuunda, tefsr ilmine dir bir eser
yazmaya balamt. Ancak bu tefsri tamamlyamamtr. Fkh ve tefsr ilimlerindeki
yksek derecesi yannda airlii de bulunan Fenr-zde Muhyiddn elebi, iirlerinde
Muhy mahlasn kullanmtr. Fenr-zdenin u eserleri vardr 1- Fkh ilmine dir Sadr-eraya yazd talikt, 2- Hidyeye talikt, 3- Men ilmine dir Hiye-i erh-i
Mifth, 4- Dvn (iirlerinin topland eseri).
3) Kms-ul-alm; cild-6, sh. 4233
4) Devhat-l-meyh; sh. 22
5) Osmanl mellifleri; cild-2, sh. 18
6) Tezkire-i Seh Bey; sh. 72
7) Kevkib-s-sire; cild-2, sh. 52
9) Kef-z-znn; sh. 1549
FETHULLAH EVDEH:
Hindistanda yetien slm limlerinin ve evliynn byklerinden. Fethullah Evdeh
diye tannr. Dehl limlerindendir. Doum ve vefat trihleri kat olarak tesbit edilememi
ise de, onuncu asrn balarnda vefat ettii bilinmektedir.
nceleri uzun seneler Dehl Cmiinde ders verip ilim retti. Bundan sonra eyh
Sadreddn Hakmin talebesi oldu. Onun yannda ve hizmetinde bulunup, tasavvuf yolunda
ilerledi. Kalbi, Allah teldan baka hereyin dncesinden temizlenip, btn ilminin
yksekliklerine kavutu. Bu yolun byklerinden, nde gelenlerinden oldu. etiyye
yolunda kemle geldi.
mm- Rabbnnin babas Abdlehad hazretlerinin hocas olan Abdlkudds bin
Abdullah, bu Fethullah Evdeh hazretlerinin talebesidir. Fethullah Evdeh, pekok talebe
yetitirdi. Talebelerinin nde gelenlerinden olan eyh Ksm Evdeh, hocasndan ve dier
byklerden duyduu eyleri toplayarak, db-s-slihn isimli bir eser meydana getirdi.
Bu eserde yle yazmaktadr: Bu etiyye yolunun byklerinin, halfelerine ve
talebelerine vermeyi det edindikleri; seccade, tarak, tesbih, baston, makas, ine, ibrik,
kse, tuzluk, leen, gm, ayakkab ve naln gibi eylerin herbirinin ayr bir mans
vardr. Seccade; tat, ibdet ve istikmete (doru yola smsk sarlmaya), tesbih; kalbin
cemiyyetinde meydana gelen danklk ve perianl toparlayp, hakiki meguliyet ile
megul olmaya, tarak; errin, ktln, irkinlik ve fazlaln defedilip atlmasna,
baston; hakiki var ve bir olan Allah telya dayanp, yalnz Ona gvenmeye makas;
Allah teldan baka eylerle olan meguliyetleri kesip, emelleri ksa yapmaya, ine;
sret (grn) ile many birbirine ilitirmeye iret ve almettir. Ama ineyi ipliksiz
vermezler. brik ve kse; fukara ve misfire ekmek ve su ikrm etmeye, tuzluk, leen ve
gm; sofraya, yan dervilerin sofrasnn ona havale edildiine almettir. Ayakkab ve
naln; salam adm atmaya irettir.
FETTEN (Muhammed Thir):

Hindistanda yetien hads limlerinden. smi, Muhammed Thirdir. Lakab Melik-lmuhaddisndir. Fetten nisbetiyle mehr olmutur. Hindistann Kcert eyletinde
bulunan Fetten kasabasnda, 910 (m. 1504) senesinde dodu. 986 (m. 1578) senesinde
Fetten yaknlarnda cceyin denilen yerde Bevherler (karamita frkas) tarafndan ehd
edildi. Fettende medfndur.
Fettende byd, henz bulu ana gelmeden Kurn- kermi ezberledi.
Zamannn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsil etti. Onbe sene mddetle ilim
tahsiliyle megul oldu. Birok ilimlerde yksek derecelere ulat. Zamannda Kcert
limleri arasnda ondan daha yksek kimse yoktu. zellikle hads ilminde yksek ihtisas
shibi oldu. Sonra Harameyni ziyret edip hac ibdetini yaptktan sonra; eyh Hasen elBekr, bn-i Hacer el-Heytem, Ali bin Irak, Ali el-Mttek ve Crullah bin Fehdden hads
ilmini okuyup, hads-i erf nakletti. Adene gidip, eyh Seyyid Abdullah el-Aydersden
tasavvuf ilmini rendi ve ondan feyz alp, manev derecelere kavutu. Babas vefat ettii
zaman, ona ok mal ve servet miras kald. O mallar, ilim tahsili yapan kimselere sarfetti.
Anlatlr ki: Talebe okutan hocalara haber gnderip, alkan ve zek olan
talebelerin kendisine gnderilmesini isterdi. Hocalarn gnderdii talebeye; Hlin
nasldr? diye sorar, eer zengin ise; Oku, ilim ren, Allah tel feyzini arttrsn diye
dua eder, fakir ise; Oku, ilim ren, madd skntlarn dnme, senin ve btn ailenin
geimini zerime alyorum. Gnln rahat olsun, ilim tahsiline devam et derdi. Fakirlerden
ve gszlerden kendisine gelen herkese bu ekilde yapard. Onlara ilim tahsil etme
vazfesini verirdi. O kimselerden, eitli ilimlerde ihtisas shibi birok limler yetiti.
Btn maln bu ekilde sarf etti. Mekke-i mkerremeden dndkten sonra, sapk
karamita frkas mensplaryla mnzaralar edip, sapklklarndan vazgeirmeye alt.
Fakat kabul etmediler. Onlarn kfrlerine hkmetti ve devrin sultnna fitnelerini
nlemesi iin ikyete giderken, yolda evrilip ehd edildi.
Ali Mttek hazretlerinin ryasnda, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
efendimiz onun stnlne iret etmitir.
Anlatlr ki: Muhammed Thir Fetten, ilim renme anda iken byk skntlara
dt. Eer ilim tahsilini tamamlarsa, Allah telnn rzs iin ilmin yaylmasna
alacan vad etti. limde yksek dereceye ulanca vadini yerine getirip, ders
halkasnda birok byk limler yetitirdi.
Muhammed Thir el-Fetten, ilmiyle mil, geni ilim shibi, pheli ve haramlardan
kanma hussunda son derece dikkatli, slih bir zt idi.
Birok kymetli eseri vardr. Bunlarn balcalar unlardr: 1- Mecmu bihr-l-envr
f garib-t-Tenzl, 2- Tezkiret-l-mevzat, 3- El-Mugn f esm-ir-ricl ve letif-l-ahbr,
4- Kifyet-l-mfarritn f erh-i-fiiyye.
1)
2)
3)
4)
5)

Kef-z-znn; sh. 1599
El-Alm; cild-6, sh. 172
En-Nr-us-safr; sh. 323
FKR (Mehd irz):

Knn Sultan Sleymn devri tefsr limlerinden. smi, Mevln Mehd rz olup,
Fikr adiyle mehr oldu. Doum trihi kaynaklarda bildirilmemektedir. Filibe
Medresesinde mderris iken 957 (m. 1550) senesinde vefat etti.
Zamannn byk limi Mevln Gyseddn Mensr bin Sadreddn Hseynden
irzda ilim tahsil etti. Yine memleketinin limlerinden dn ilimleri, Arab dil bilgilerini,
kelm, mantk ve hikmet gibi ilimleri rendi. Daha sonra stanbula gelen Fikri, burada
da Mevln Muhyiddn elebinin talebesi oldu. Burada mlzemet (stajyer mderris)
rtbesini alan Fikr, nce stanbulda Hoca Hayreddn Medresesinde mderris oldu. Bir
mddet burada mderrislik yaptktan sonra, Dimetokadaki medreseye mderris oldu.
Buradan da Silivrideki Pr Paa Medresesine mderris oldu. Bir mddet de burada talebe
yetitirdi. Fikrnin bu medreselere hangi trihlerde tayin edildii ve ne kadar zaman
vazfe yapt kaynaklarda bildirilmemektedir.
Mehd rz, en son olarak Filibede, kinci Murd Hn zaman Osmanl vezrlerinden
olan ahbeddn Paanin yaptrd medresede mderrislik vazfesinde bulundu. Burada
talebe yetitirmekte iken vefat etti.
Fikr Mehd rz Efendi, edb bir kimse idi. Ayn zamanda edeb shibi ve gzel
ahlkl idi. Vaktini ilim renmek ve retmekle geirirdi. Sabah, akam, gece ve gndz
ilimle megul olan Fikr, ayn zamanda ok ibadet ederdi. Belgat ve beyn ilimlerinde
(edeb ilimlerde) ok kabiliyetli idi. iir ve nesir yazmada yed-i tl shibi, yan ok
mehretli idi. Hem Arabca, hem de Farsa, ok gzel ve ince manl iirler yazard. Arz
sanatn ok ustalkla kullanrd. Hem Arabca ve hem de Farsa iirler yazabilmek,
Fikrnin bu iki dildeki bilgisinin okluunu ve bu dilleri kullanmakdaki ustaln
gstermektedir.
Yazd eserlerden bazlar unlardr: 1- Hiyetn al tefsr-il-Beydv, 2- Hiyetn
al bad mevdi-il-Kef liz-Zemaher, 3- Hiyetn al erhi Tecrid, 4- erh-ut-telhs.
1)
2)
3)
4)

akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 511, 512
Kef-z-znn; sh. 1481
FUDAYL CEML (Fudayl bin Ali Ceml):

Hanef mezhebinde yetimi Osmanl limlerinden. Mehr lim Zenbilli Ali Ceml
Efendinin oludur. smi Fudayl bin Ali bin Ahmed bin Muhammed Cemldir. 920 (m.
1514) senesinde stanbulda dodu. 991 (m. 1583) senesinde stanbulda vefat etti.
Vasyyeti zerine, Zeyrek yokuundaki babasnn yanna defnedildi. Defnedilmesi
esnasnda mezar kazlrken babasnn ayaklar ortaya km ve hi rmedii
grlmtr. Hlbuki muhterem babasndan 59 yl sonra vefat etmi idi.
nce babasnn talebelerinden Amasyal Molla Slihden ilim rendi. Sonra Sahn-
semn Medresesi mderrislerinden Emr emseddn ve Ebssd Efendi gibi zamannn
byk limlerinden ilim tahsil etti. Daha sonra hacca gidip, hac vazfesini yerine getirdi.
Medne-i mnevverede Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ziyret etti.
945 (m. 1538) senesinde Bursa Yldrm Byezd Hn Medresesine tayin edildi. 949 (m.
1542) senesinde Abdurrahmn Efendinin yerine Halebiyye Medresesine mderris oldu.
951 (m. 1544) senesinde Cemleddn Muhammed Crcnnin yerine Eyyb Medresesine
mderris tayin edildi. eyhlislm Ebssd Efendinin kzyla evlendi. 956 (m. 1549)
senesi Muharrem aynda, Hasen Bey yerine Sahn- semn Medresesine mderris oldu.
958 (m. 1551) evval aynda Niksr Efendi yerine Ayasofya Medresesi mderrisliine
ykseltildi. 960 (m. 1553) senesinden sonra kadlk mesleine geti. Emn Ksesi yerine
Badad kads oldu. 961 (m. 1554) senesinde Pervz Efendi yerine Haleb kadlna
nakledildi. Daha sonra stanbula geldiinde, Hasen Bey yerine ehzde Medresesine
tayin edildi. 969 (m. 1561) senesi Rabul-hr aynda Arab-zde Abdlbk Efendi yerine
Mekke-i mkerreme kadl ile taltf olundu.
971 (m. 1563) senesi Cemzil-hr aynda emekli oldu, yerine Nianc-zde getirildi.
982 (m. 1574) senesinde Sultan nc Murd Hn tahta getiinde, kadaskerlik teklif
etti ise de bunu kabul etmedi. Fakat zaman zaman Sultan Murd ona iltift eder,
hediyeler gnderirdi. Hatt Fudayl Cemlnin lm hastalnda Vezr brhim Paay
gnderip hayr duasn almtr. 985 (m. 1577) senesinde abn Hamd Efendi vefat
edince, Fudayl Cemlye eyhlislmlk teklif edildiyse de, bu vazfeyi de kabul etmedi.
Fudayl Ceml Efendi, babas gibi byk lim idi. Vera ve takv shibi, slih bir zt
idi. slmiyetin emir ve yasaklarna ok bal idi. Mnev hller ve kermetler shibi idi.
ok kermetleri grlmtr. Humma ve benzeri hastalklara okuduu dualar hemen
tesrini gsterir, hastalar if bulurdu.
Her nerede olsa, meclisin ba tarafna oturtulurdu. Yaz gnlerinde bahesi ziyret
yeri idi. K gnlerinde ise evi, limlerin ve fazlet sahiplerinin toplanma yeri idi. limlere,
ilme ve kitaplara ok dkn idi. Birok kymetli kitap yazd. Yazd eserlerini ve
ktphnesinde bulunan kitaplarn Ftih Cmii Ktphnesine vakfetti. Eserlerinden
bazlar unlardr: 1- Talikt al sahh-il-Buhr, 2- Mesil-i Esviy, 3- Dmnt: Hanef
mezhebine gre fkh bilgilerini aklamakta olup, drt cilddir. 4- Tenv-l-usl f ilm-il-
usl, 5- Avn-ur-rid f erh-il-ferid, 6- Hiye-i erh-i erfi, 7- Ecvibe al cmilfusleyn, 8- Muhtasar- Kfiye, 9- net-l-frid f tashh-il-ferid, 10- Hiye-i Vfiye,
11- Vezif fin-nahv.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Esm-l-mellifn ;cild-1, sh. 822
Osmanl mellifleri; cild-1, sh. 320
akyik-i Numniyye zeyli (At); sh. 275
Kef-z-znn; sh. 503, 554, 1087, 1180, 1248
GUBR:
Osmanl limlerinden ve dvn irlerinden. smi Abdurrahmndr. Gubr mahlas
ile mehr oldu. Akehirli olup, orada dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 974 (m.
1566) senesinde Mekkede vefat etti.
nce memleketinde ilim tahsil etti. Sonra stanbula gidip, o devrin mehr
mderrislerinden Ali ve Mslim elebilerden ders ald. Ayrca eyh Hamdullah-zde
Mustafa Dededen sls ve nesih hatt yazmay rendi. Gubr denilen yaz eidinde de
std oldu. Bu sebeble Gubr mahlasn ald sylenir. Bu mahlay iirlerinde
kullanmtr. lim tahsilini tamamladktan sonra, baz medreselerde bir mddet mderrislik
yapt. Knn Sultan Sleymn Hnn Irak seferine ordu ktibi olarak katld. Daha sonra
tasavvufa meyli artt. eyh Ahmed Buhr zaviyesinde, eyh Abdllatf Efendiye talebe
oldu ve tasavvufta yetiti. eyh Vef tekkesinde riyzetini tamamlad ve bir mddet kendi
memleketinde ird vazfesi yapt. Bundan sonra seyahate kp, Mekke ve Medineye
gitti. Bir mddet Mekkede mcvir olarak kald. Anadoluya dnnde, Ktahyada
sancak beyi olan Knn Sultan Sleymn Hnn kk olu ehzde Byezdin
hizmetine girdi. Onun olu Orhan elebiye muallim oldu. ehzde Byezd ile ehzde
Selm arasnda vuk bulan hdiselerden sonra bir mddet hapsedildi. Sonra serbest
brakld. Knn Sultan Sleymn Hn tarafndan, Hac kfilesi mahfil kadlna tayin
edildi. Knn Sultan Sleymn Hn bu vazfeyi ona verdiini u msray yazarak bildirdi:
imdi bildim kim imi mahfile kad olsun. O da bu msrann altna u msray yazarak
cevap vermitir yle hizmet edeyin kfile rz olsun. Bu vazfesi zerine, hac kfilesi ile
Mekkeye gidip birka sene orada mcvir olarak kald ve insanlar ird ile megul oldu.
Orada vefat etti.
Gubr, Vefda bir hcrede kald srada, kapsnn stne; Vef semtinin hli
perian, ayaklar topra miskin Gubr mansnda u beyti yazmt:
er-i ky- Vefnn hk-sri,
Ayaklar topra miskin Gubr.
Eserleri: 1- Sleymnnme; Knn Sultan Sleymn Hn devri hdiselerini
anlatmakta ve iinde Pdih medheden iir yer almaktadr. Bu eseri, Manisa Muradiye
Ktphnesinde eksik bir nsha hlinde vardr. 2- ebistan- hayl naziresi; edeb bir
eser olup, ran irlerinden Fetth-i Nibrnin bu isimdeki mesnevsine naziredir. 3Misaht-nme; Kbe ve Harem-i erfin llerine dir olup Birinci Mahmd
ktphnesinde vardr. 4- Kbe-nme; Kbenin medhine dir bir manzmedir.
Manisada angir Ktbhnesinde bir nshas vardr. 5- Ysuf ve Zelha; Mevln
Abdurrahmn Cmnin Ysuf--Zelha adl hikyesine dir yazd manzm esere
nazredir.
1)
2)
3)
4)

Tezkirt--uar; cild-2, sh. 712
Sicilli Osmn; sh. 311
Kms-l-alm; cild-5, sh. 3256
HABB MER KARAMN:
Anadoluda yetien evliynn byklerinden. eyh Habbin soyu, baba tarafndan

Hz. mer-l-Frka ve anne tarafndan Hz. Eb Bekr Sddka ular. Doum trihi belli
deildir. Nidenin Ortaky kasabasnda dodu. lk tahsiline burada balad. erh-i
Akid kitabn okuduu sralarda, daha ok ilim tahsil etmek ve manev feyzlere
kavumak arzusu ile ran taraflarna gitti. Orada bulunan Seyyid Yahy irvnnin
derghna yerleti. Oniki seneye yakn onun hizmetinde bulunup, yksek marifetlere
kavutu. Sonra hocasndan izin alarak Anadoluya geri dnd. Bir sre Ankarada kald ve
Hac Bayram- Vel hazretlerinin nurlu kabirlerini sk sk ziyret ederek ok feyzlere
kavutu. Akemseddn hazretlerinin sohbetlerine de devam etti. Kayseride eyh brhim
ve evliynn byklerinden Emr-i Kayser ile sohbetlerde bulundu. Mekke-i mkerremeye
giderek Zeyniyye yolunun byklerinden eyh Abdlmut ile dostluunu ilerletti. Bu
byklerin herbirinden nice feyzlere kavutu.
eyh Habb, takv ehli bir zt olup, drt mezhebe de riyet ederdi. defa hacca
gitti. Seyahati ok severdi. Aydn, Sivas ve Anadolunun daha birok ehrini gezdi. Bir ara
skilipte oturdu ve orada Ebssd Efendinin babas eyh Muhyiddn-i skilb ile dostluk
kurdu. eitli ilimlerde derin ve ince bilgilere sahipti. ok kermetleri grld. Hi kimse,
onun bir yere uzanarak veya dayanarak uyuduunu grmemitir. Yalnz hastalnn ok
arlat bir hlde iken, bir yere dayand grld. 902 (m. 1496) senesinde Amasyada
vefat etti. Kabri, Mehmed Paa imretinin avlusunda, Mehmed Paa ile olunun kabirleri
arasndadr.
yle anlatlr: eyh Habb, randa Seyyid Yahynn derghna gittii zaman,
kapnn nnde talebelerinden bazs ile karlam ve onlara; eyhiniz beni bir gnde
Hak telnn sevgisine kavuturabilir mi? diye sormutu. Talebelerinin nde
gelenlerinden Hac Hamza, onun bu suline ok kzp; Senin bunda phen mi var?
diyerek yle bir vurdu ki, eyh Habbin akl bandan gitti, uzun sre kendine gelemedi.
Bu durumu haber alan Seyyid Yahy hazretleri, hemen eyh Habbi artp; Derviler
gayretli olur. Sen onlarn kusuruna bakma ve sakn huzrsuz da olma! Hem hkm, senin
itikd ettiin, inandn hl zeredir diyerek onu teselli etti, gnln alan gzel szler
syledi. Ayrca ona; u pencerenin yanna gidip otur, orada grdklerini gelip bize anlat!
diye de emretti. eyh Habb de, bu emre uyarak denileni yapt. ret ettii yere varr
varmaz, hakkat leminin btn srlar kendisine ald. Melekler leminin nice
manzaralar, gzleri nne serildi. O, bambaka bir insan oluvermiti. Kalbinde dny
sevgisine dir birey kalmam, yksek marifetlere kavumu, dergha geldiinde
gnlnden geenlere eriivermiti. Bir anda fen makamna ykseldi. Bu hdise ile
hocasnn bykln anlayan eyh Habb, oniki yl onun hizmetinde bulunarak, daha
nice yksek hllere kavutu.
Sultan kinci Byezd Hnn ehzdesi ehinh Beyin niancs yle anlatr: eyh
Habb ile beraber akam namazn klyorduk. Bir akrep, secde yerinden geip, safn bir
tarafna gitti. Ne olduunu bilemediimden aklm karmakark oldu. Namazda huzrum
kat. Namazdan sonra yemek getirdiler. Fakat akrep sanki kafamn iini sokuyordu. Hep
onu dnyordum. Bir trl yemei yiyemiyordum. Gnlmden geirdiim bu dnceyi
Allah tel eyh Habbin kalbine ilham edince, bana; O zavall akrep bizim yanmza
geldi. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem); ki karay (ylan ve akrebi)
grdnzde ldrnz! hads-i erfine uyarak, onu namazda iken ldrdk.
Gnlnz megul etmesin! dedi. (Namazda ylan ve akrebi ldrmek namaz bozmaz.)
Bylece zihnimdeki kuku ortadan kalkm oldu. Benim detlerimden olduu iin,
gnlmden geirerek; Eer yemek hell ise Bismillah diyerek yemee baladm. Bunun
zerine eyh Habb; Helldir, kukun olmasn! dedi.
1)
2)
3)
4)
5)
Bedyi-l-vekyi; sh. 309a, 412, 413a

Osmanl Mellifleri; cild-1, sh. 58
HCE ABDLKEBR EVLY:

Hindistanda yetien Allah dostlarnn byklerinden. Ne zaman doduu
bilinmemektedir. Aslen Pni-pt ehrindendir. Babas mehr lim ve evliy Abdlkudds
hazretleridir. eyh-i kebr, Vl pr lakablar verildi. Onuncu asrn ilk yarsnda Pni-pt
ehrinde vefat etti.
Kk yata, yksek babas Abdlkudds hazretlerinin feyzlerinden istifde etti.
Saylamayacak kadar ok kermetleri grld. Daha yrmeye balad zamanlarda,
elinin hareketiyle elbisesinin kollarnda bir arslan grnp kaybolurdu. Talebesi olmakla
ereflendii hocalarndan ve yksek babasndan ksa zamanda ok ey rendi. Zamann
ilim ve hl sahipleri, onun bykln kabul ve tasdk ederler, hizmetinde bulunmay
eref sayarlard. Huzruna gelenler, o mbrek ztn heybetinden bir tek sz
syleyemeyip, balar nnde, geldikleri gibi giderlerdi. Allah dostlar ile sohbet etmekten
ok holanr, sk sk ziyfetler vererek fakirlerin gnln abr, insanlar da sohbetleri ile
ereflendirirdi. Drt olunun drd de babalarna talebe olup, yksek derecelere
kavutular.
nsanlar, Hce Abdlkebr Evliyya talebe olmak iin birbirleriyle yar ederlerdi.
Zengin, fakir, mir, memr, lim, chil, duyan herkes ona koar, istifde etmenin yollarn
arard. Birgn zamann Dehl Sultn skender bin Behl Lod, vezri Meyan Behde bin
Havas Hn ve Melik Muhammed Misvnyi yanna ald. bir olup, kermet ve hllerini
duyup da ziyretle ereflenemedikleri Hce Abdlkebr Evliyya gitmeye niyet ettiler.
lerinde de bir phe vard. Aralarnda konuup; Herbirimiz deiik birey arzu edelim.
Bizim arzularmz bilip de ikrm ederse, onun bykl aikrdr dediler. Yolculuktan
sonra birgn gece yars huzr- lilerine dhil oldular. Hce Abdlkebr Evliy,
misfirlerine yemek ikrm etti. Sultan skenderin nne ceylan eti, vezr Meyan
Behdenin nne yahni, Melik Muhammed Misvnnin nne de tatl koydu. Hepsinin de
yeni pimi olduu gzkyordu. Herkesin nne arzu ettii yemekler gelmi, hepsinin
aknlktan azlar ak kalmt. Onlarn bu hlini gren Hce Abdlkebr Evliy;
Dostlar, hayrete ne hacet var? Allah telya tevekkl edip oturan fakir bir kulcazn O,
halka kar asla mahcb etmez buyurdu. Misfirler yemeklerini yediler. Bu zamana kadar
gelip hizmetinde bulunamadklar iin ok zlp, zrler dilediler. Sultan, o mbrek
ztn hizmetilerine rica edip yalvararak, iki ky hizmetlerine vakfetti. Vezr de bir ky
balad. Melik Muhammed ise, biricik kzn Abdlkebr Evliy hazretlerinin nikahyla
ereflendirdi.
1) Siyer-l-aktb; sh. 230
HCE ABDLVEHHB BUHR:
Hindistanda yaayan evliynn byklerinden. smi Abdlvehhbdr. Buhr
nisbetiyle bilinir. Seyyid Cell Buhrnin torunlarndandr. Seyyid Cellin, Seyyid Ahmed
ve Seyyid Mahmd adnda iki olu vard. Abdlvehhb- Buhr, Seyyid Ahmedin
oullarndandr. Doum yeri ve trihi bilinmemektedir. 932 (m. 1526)de Dehlde vefat
etti. Kabri, ah Abdullahn yanndadr.
Hindistandaki Mltanda, Seyyid Sadreddn Buhrden nakl ve manev ilimleri tahsil
edip, yksek derecelere kavutu. Mltanda bulunduu zamanlarda, hocas ve enitesi
Seyyid Sadreddn Buhrden u szleri duydu: Dnyda iki byk nimet vardr. Bunlar,
btn nimetlerden stndr, lkin insanlar bu iki nimetin kymetini bilmiyorlar. Onlara
kavumaktan gfil bulunuyorlar. Birincisi; iki cihann efendisi Muhammed aleyhisselmn
mbrek vcdunun, Medne-i mnevverede bulunmasdr. kincisi ise; Kurn- kermdir.
Hak tel, onunla sylyor ve insanlar bundan gfillerdir. O, bu szleri duyunca,
hocasnn huzrundan kalkp, Medne-i mnevvereye gitmek iin izin istedi ve Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizi ziyret yolunu tuttu. Bu sadetle ereflenip, tekrar
memleketine dnd. Sultan skender Lod zamannda Dehlye geldi. Sultan onun
bykln anlayp, ar derecede iltift gsterdi. Ona talebe oldu. Tazim ve hrmet
etti. Sultann ona sevgisi, onu aramas ve ona olan muhabbeti o derece idi ki, Mevln
Celleddn-i Rmnin emseddn-i Tebrz ile olan muhabbeti gibi idi.
Dehlden ikinci defa Haremeyni ziyret etmek zere ayrld. Ziyretle
ereflendikten sonra, tekrar memleketine dnd.
lim ve amel shibi olan Abdlvehhb- Buhr hazretleri, hl ve muhabbet ehlinden

idi. Tasavvufun yksek derecelerine kavumutu. Bir tefsri vardr. Kurn- kermin
tammna yaknn, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) medhi ve zikri ile tefsr
etmitir. Orada ak- ilh inceliklerinden ve muhabbetullah srlarndan ok eyleri
aklamtr. Tefsrinin bir yerinde; Ey mn edenler; namazlarnzda rk ve secde
edin. Rabbinize ibdet edin ve hayr yapn. melindeki Hac sresi 77. yet-i
kermesini tefsr ederken buyurur ki: En byk hayr ve iyilik; sz, fiil ve hlde
Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) uymaktr. Reslullaha (sallallahu aleyhi ve
sellem) tam tbi olmak iin, kmil bir ztn sohbetinde bulunmak lzmdr. yleleri vardr
ki, Allah adamlarndan biri ile bir sohbette, marifet ve sadete kavuur. Kalbinde Allah
sevgisi artar ve o ztn kalbinden kendi kalbine feyz akar. Bu bir sohbet, onun mrn
arttrc olur. O zta olan muhabbeti, Allah ve Reslne olan muhabbetini arttrr.
Hllerin kalbden kalbe geiinin hikmetine gelince; Allah tel, Muhammed
aleyhisselm lfet, rahmet ve keremle yaratt. Onu kendi ahlkyla ahlklandrd. Bu
ahlkdan biri evktir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Allah teldan bildirerek
buyurdu ki: Ebrrn beni grme evki uzad. Benim onlar grme evkim daha
kuvvetlidir. Demek ki, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bu ahlkta keml zere
yaratt ve O, evk sahiplerine mtak (k) oldu. Onun evki, evk sahiplerinden
kuvvetli oldu. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) bu evki, kalbden kalbe kymete
kadar, vrislerine ve tbilerine zamanndaki gibi intikl eder. Bu da, sohbet ve lfetle
(yaknlkla) evk sahiplerinden evk sahiblerine gemekle olur. Sohbet lfet iin, lfet
nimet iin, nimet lezzet iin, lezzet ise kavumak iindir. Kavumann eitlerinin ve
semerelerinin artmasnn ise sonu yoktur. Yaz ve sz ile anlatlmas ve anlalmas ok
zordur.
HACI RAMAZAN:
Osmanllar zamannda yetien slm limlerinden. Kastamonuludur. Hac Ramazan
Efendi diye tannr. Doum trihi tesbit edilememitir. 920 (m. 1514) senesinde
stanbulda vefat etti. Kaynaklarda, hakknda fazla malmt yoktur.
Zamannda bulunan lim ve evliynn en byklerinden olan Kastamonulu Hac
Ramazan, ok ibdet ederdi. Geceleri namaz klmakla ve gndzleri oru tutmakla
geirirdi. nsanlardan ayr, kendi hlinde bir yaay vard. Allah telnn muhabbeti ile
yanard. Allah telnn hidyet ve ihsnlarna mazhar olmu olan yksek ztlarn stn,
irfn sahiplerinin yksei idi. nsanlar onu mbrek kabul edip, bereketlenmek iin
yannda ve sohbetlerinde bulunurlard.
Rivyet edilir ki, Hac Ramazann kzndan olan bir torunu vard. Bu ocuk, bir
zaman iddetli bir hastala yakaland. yle ki, banda bulunanlar ve akrablar, ocuun
rhunu teslim etmek zere olduunu grerek, yaamasndan mit kestiler. Bu srada
ocuun annesi, babasna (Hac Ramazana) giderek, olunun shhate kavumas iin
Allah telya dua etmesini rica eyledi. O da murkabe yoluyla Allah telya tevecch
eyledi. Daha sonra kalbine gelen ilham kzna bildirip; Murkabede senin olunu
(torunumu) namaz klarken grdm. Bu hl, onun shhatine, yayacana ve slih bir
kimse olacana almet ve irettir buyurdu.
Hac Ramazann kz bu habere ok sevinip, ocuunun iyilemesini beklemeye
balad. Bu hdiseden bir gn sonra, bu ocukcaz hastalktan if bulup, hi hasta
olmam gibi tamamen shhate kavutu. ocuun bu hline hid olanlar, lm hlindeki
bir hastann bu kadar ksa bir mddette iyileip shhate kavumasnn normal bir hdise
olmadn, bunun, o byk ztn bir kermeti olduunu anladlar.
Hac Ramazann memleketi olan Kastamonuda vazfe yapan mderrislerden birisi
yle anlatr: Bir arefe gn idi. Bakmakla mkellef olduum kimselerin bayramlk
ihtiylarn ve eve lzm olacak eyleri almak iin hi param yoktu. Bu durumdan dolay
znt iindeydim. ehrimizin ileri gelenlerinden borcum olmayan kimse yoktu. Bu
sebepten, onlarn birinden yardm istemek veya bor almak gibi bir imknm da yoktu.
Hepsine borcum olduundan kimseye gitmeye cret edemedim. Bu hlin verdii zdrabla,
aresizlik iinde ve kimin kapsna gideceimi bilemez bir hlde iken, istifar edip, Allah
telya snyor ve yalnz Ona gveniyordum. Tam bu srada kap alnd. Bu skntl
hlde bizi arayan kim olabilir ki, diye dnerek, hayret ve merakla kapy atm. Kapda
Hac Ramazan Efendi vard. Selm verip, kapy kendisinin aldn syledi. Benimle
merhabalatktan sonra, bana drlm bir kt vererek; Bu kdn iinde abr (ho
kokulu otlarn terkibinden meydana getirilen ve srlen bir eit koku) vardr. Onu
srersiniz, gzel koku srnmek snnettir buyurdu. Ben daha kd ap iindeki abri
koklamadan, o ztn gleryzl hli, misk ve anber misli tatl olan o szlerini dinlemekle
zten rahatlayp ferahlamtm. yle byk ztlar grmek, bir iki szn duymak bile
insan rahatlatp kalbini ferahlatyordu. O mbrek zt da, bu skntl hlimde gelerek,
kalb hnemi tr (gzel koku) ile kokulandrp, beni ok sevindirdikten sonra, veda edip
ayrld.
Ben ieri girip drl kd atmda, hayretler iinde kaldm. nk kdn iinde
bir miktar abr ve bundan baka iki byk altn vard. yle ki, bu altnlardan sdece biri,
btn borlarm demeye, dieri de btn ihtiylarmz rahatlkla almaya kfi geliyordu.
Hemen arya gidip, borlarmn tamamn dattktan sonra, lzumlu olan ihtiylarmz
da aldm. Hac Ramazan hazretlerine ok dua ederek evime dndm. Demek ki, kermet
olarak benim durumumu anlam ve hi belli etmeden de bana bu altnlar vermiti. Onun
daha byle nice kermetleri grlmtr.
Rivyet edilir ki; Hac Ramazann mrnn sonunda, hastal artp vefat
yaklatnda, limlerden eyh Muhyiddn Efendi isminde bir zt, onu ziyrete geldi. Sz
arasnda Hac Ramazan Efendi, bu Muhyiddn Efendiye hitaben buyurdu ki: Hak celle ve
al hazretlerinin emri ile, ben herhalde yarn leceim. Namazm sizin kldrmanz uygun
grlmtr. Hakkaten dedii gibi, ertesi gn vefat edip, mbrek rhu melekt lemine
ykselince, vasyyeti gerei namazn Muhyiddn Efendi kldrd.
2) akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 433, 434
HFlZDDN ACEM:
Osmanl devrinde yetien slm limlerinden. smi, Muhammed bin Ahmed bin dil
elebi olup, lakab Hfzddndir. Hfz- Acem diye de tannr, randa dodu. Doum
trihi bilinmemektedir. 957 (m. 1550) senesi stanbulda vefat etti.
Hfzddn, ilk tahsilini Tebrzde yapt. Mevln Yezdden ilim rendi. Onun
derslerinde bulunmakla ok istifde etti. Birok ilim dallarnda sz shibi oldu. hreti her
tarafa yayld. randa meydana gelen ah smil fitnesi sebebiyle, fesad ortamndan
ayrlp Anadoluya geldi. Mevln Meyyed-zde Abdurrahmn Efendinin ilim meclisine
katld. Onunla ilm mzkerelerde bulundu. Ksa zamanda ilimdeki meziyet ve fazleti
ortaya kt. Abdurrahmn Efendi, Hfzddnin ilim ve edebdeki bu stnlne hayrn
olup, onu Sultan Byezd Hnn huzrunda medh ve sena etti. Bylece Ankara
Medresesine tayinini salad. Hfzddn, medresede ilim ve talebe yetitirmekle megul
oldu. Hsn-i hat (gzel yaz) shibi idi. ok ser yazard. Gzel ve ok ser (abuk)
yazmada bir benzeri yoktu. Bir ayda Sadr--eria kitabn yazd. Medresede okuttu.
Sonra Merzifonda elebi Mehmed Medresesine mderris oldu. Ders esnasnda Seyyid
erfin erh-i Mifth adndaki eseriyle megul olup, bir ksmna hiye yazd. Bunun
yannda, baz eserlere de hiye yazmakla megul oldu. Daha sonra stanbula geldi.
Yapt hiyeyi Meyyed-zdeye arz etti. O da bu eserini ok beenip, takdr ve tebrik
eyledi. Yavuz Sultan Selm Hn; Msr seferine ktnda Amasyaya urad. Orada
Hfzddni grd. hsn olarak stanbulda Atk Ali Paa Medresesine mderris tayin
etti. Medresede Seyyid erfin erh- Mevkfndan bir ksmna hiye (aklamalar)
yazd. Sonra znikde Orhan Gz Medresesine mderris oldu. Orada da kymetli eseri
Heyly yazd. Sonra da stanbuldaki Sahn- semn medreselerinden Bakurunlu
Medreseye mderris tayin edildi. Orada Muhkemt- Tecridiyye isminde bir kitap yazd.
lm-i kelma dir meseleleri bildirdi. Ayasofya Medresesinde ders verdi. Burada
Mednet-l-ilm adl eserini yazd. Sonra yetmi Osmanl akesi yevmiye ile tekd
(emekli) oldu. Noktat-l-ilm, Fihrist-il-ulm, Merik-l-ketib, Seb-i Seyyare, Tercme-i
Tmr-nme, Menkb- Ali bin Eb Tlib (rahmetullahi aleyh), Nefeset-l-masdr gibi
eserleri yannda, ok sayda risle ve tlikt vardr. mr boyu gece-gndz ilimle
megul oldu. limler arasnda itibarl, her ilimde stn bir zt oldu. Fazlet shibi ve
vakr idi. Edebiyatta da ok mahir olup, ince manl iirler syledi. Bir iirinde yle dedi:
klarz, belzedeler mbtellarz,
lemde bir muhabbete kalm gedlarz.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

El-Alam; cild-6, sh. 5
akyk- Numniyye; cild-1, sh. 469
Kef-z-znn; cild-1, sh. 351, 901, 976, cild-2, sh. 1766, 1844, 1812
HAKM AH MUHAMMED KAZVN:

Osmanl limlerinden. smi Muhammed, babasnn ad Mbrek ahtr. Hakm ah
Kazvn diye mehr olmutur. Aslen randa bulunan Kazvn ehrindendir. Doum trihi
kesin olarak bilinmemektedir. kinci Byezd, Yavuz Sultan Selim ve Knn Sultan
Sleymn zamanlarnda yaam, 928 (m. 1521) senesinde stanbulda vefat etmitir.
Zamannn mehr limlerinden olan Allme Celleddn Devnnin uzun mddet
hizmetinde kalp ondan ilim rendi ve istifde etti. Tabibler soyundan olan Hakm ah,
tb ilminde de kendini yetitirip mtehasss oldu. Mekke-i mkerremeye gidip, bir mddet
orada mcvir olarak kald. Mevln Meyyed-zde, Sultan kinci Byezd Hna ondan
bahsedip, ilm stnln, tb ilmindeki derecesini ve ahlk fazletini vd. Bunun
zerine Pdih kinci Byezd Hn, onu stanbula davet etti. stanbula Hekimba tayin
olundu. Yavuz Sultan Selim pdih olunca, onu sohbet meclislerinde bulundurup, fazlaca
ikrm ve iltiftta bulundu. Knn Sultan Sleymn zamanna da yetien Hakm ah
Knnnin ilk zamanlarnda vefat etti. Kelm, fkh, sarf, nahiv ve mantk ilimlerinde
yksek derece shibi olan Hakm ah, tb ilminde de zel ihtisas shibi idi. lm
stnlkleri yannda, ilmiyle mil, fazletli ve gzel ahlk shibi olan Hakm ah
Muhammed Kazvnnin, birok kymetli eserleri de vardr.
Bu eserlerinin balcalar unlardr: 1- Feth sresinden itibren yazd Kurn-
kerm tefsri, 2- Kef-l-Hakyk: bn-i Hcibin nahiv ilmine dir yazd Kfiyesinin
erhidir. 3- Hiyet al erh-l-akid-il-Addiyye, 4- Hiyet al erhi akid-in-Nesef
lit-Teftzn, 5- Rabt-us-suver vel-yt: Sreler ile yetlerin okuma ekilleriyle ilgilidir. 6erhu sgc fil-mantk, 7- Hiyet-i erh-i Hidye, 8- Hayt-l-Hayvan Tercmesi:
Demrnin bu eserinin, Farsadan Trkeye tercmesidir. 9- Tezkiret--uar: Ali r
Nevnin Tezkiret--uarsna yazd zeylidir. 10- erh-l-Mevkf, 11- erh-l-Mciz
(Tb ilmine dirdir), 12- Medr-l-fuhl f erh-i Menr-il-usl, 13- Nashatnme (Fris),
14- Hocazdenin Tehftne yazd hiyesi.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 208, 388, 832, 1144, 1371, 1893
HALEB (Muhammed bin Ysuf):

afi mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Ysuf bin Abdurrahmndr.
Lakab Kemleddn, knyesi Ebl-Latftir. Haleb nisbetiyle mehr olmutur. 874 (m.
1470) senesinde dodu. 956 (m. 1549) senesinde vefat etti.
Halebde byd ve ilim tahsilini orada yapt. Osman Krd, Cellddn Nasbi ve
bakalarndan fkh ilmini tahsil etti. Ebl-Fazl bin hneden ilim renip, ondan ve olu
Esr Muhammedden ve Abdlberr bin hneden iczet ald. Hanef mezhebi limlerinden
eyhlislm Zekeriyy Ensr, brhim bin Ali Kalkaend, Kutbddn Muhammed Hayder,
Hfz Fahrddn Osman ed-Dr, Cemlddn Ysuf bin hin ve bakalar da ona fkh
ilmiyle ilgili iczet verdiler. Bu arada tasavvufa da ynelip, Abdrrzk Hamevden
Kdiriyye yolunun hrkasn giydi. Hocas Kd Hseyn bin hnenin yerine kad vekillii
yapt. Daha sonra insanlardan uzaklap; gzel ve ssl elbiseler giymeyi terk ederek,
fakirlerle ve tasavvuf ehliyle beraber bulunmaya balad. Sultan Kansu Gavriye bu haber
ulanca, ona bir mektp yazp, Halebde eyh--yh olmasn emr etti. Daha sonra
Trablusda afi kadlna tayin edildi. Sonra bu vazfeden alnp, Haleb kadlna tayin
edildi. Haleb kadln kabul etmek istemedi. Bunun zerine bu vazfe Cemlddn
Kalkaendye verildi. Daha sonra Osmanl pdih tarafndan Halebdeki Asrniyye
Medresesi mderrisliine tayin edildi. Halebde Evkaf Nzrl (Vakflar Bakanl)
vazfesini yrtt. Bir mddet sonra Hcibiyye Medresesi mderrisliine tayin edildi.
Osmanl pdih tarafndan Mekke, Cidde ve civrna afi kads olarak vazfelendirildi.
Mekke ahlisinden olmayan ilk Mekke kads idi. Daha sonra bu vazfeden 931 (m. 1524)
senesinde alnd ve Halebde ilim tedrisiyle megul olduu srada vefat etti.
Zamannn bir tanesi, lim ve fazletli bir zt idi. Halk tarafndan ve devlet adamlar
tarafndan ok sevilip takdr edilirdi. Kadlk yapt mddet iinde, adlet ile hareket
etmek sretiyle, Allah telnn dnine hizmet etti. Hosohbet ve gzel ahlk shibi idi.
iir hussunda da gayretli idi.
Manzmetn fil-Ehc adl bir eseri vardr.
HALEB BRHM:
Halebde yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, brhim bin Muhammed
bin brhim Halebdir. Haleb brhim diye tannr. 866 (m. 1461) senesinde Halebde
dodu. Orada yetiti. 956 (m. 1549) senesinde stanbulda vefat edip Edirnekap
kabristannda defnolundu. Boaz Kprs yolu yaplrken, Edirnekap kabristan yaknnda
bulunan Sakzaac kabristanna nakledildi.
lk nce, doup yetitii Haleb ehrinde bulunan limlerden okuyan Haleb brhim,
ilim renmekteki gayret ve arzusunun okluu sebebiyle ama, Msra daha sonra
stanbula gitti. Oralarda bulunan mehr limlerin derslerine devam edip, ykseldi. Bata
fkh olmak zere; tefsr, hads, ilm-i usl, ilm-i fr, krat gibi ilimlerde ok derin lim
oldu. Arab dili ve edebiyatna da hakkyla vkf idi.
Zhir ilimleri tahsil ederken, bir taraftan da bulunduu yerlerdeki tasavvuf
byklerinin kalblere, rhlara hayat veren kymetli sohbetlerinde bulunarak, evliylk
yolunda ilerledi. Bylece hem zhir ve hem de btn ilimlerde yetiip zamanndaki
limlerin en nde gelenlerinden oldu.
stanbula geldikten sonra, Ftih Cmiinde bir mddet immlk ve hatblik yapt.
Daha sonra da, Osmanl limlerinin byklerinden olan Sad elebinin yaptrd Dr-lkurr Medresesinde mderris oldu. Hemen hemen btn fkh bilgilerini ve slm
hukukunu ezbere bilirdi. Knn Sultan Sleymn Hn zamannda stanbulda bulunan
limler ve verdii derslere devam eden talebeler, ondan ok istifde etmilerdir. stanbul
mftsi ve kads ve Osmanllarn onuncu eyhlislm olan Sad elebi, fetvlar
hussunda karlat mkilatlarda Haleb brhim hazretlerine mracaat ederdi.
Yazm olduu kymetli eserlerden Mltek- Ebhur, Osmanl medreselerinde ders
kitab olarak okutulurdu. Bu mbrek limi, zamannda bulunan ve daha sonra gelen Ehl-i
snnet limleri hep medhetmiler, kendisinden hrmet ve edeb ile bahsetmilerdir.
Haramlardan, phelilerden ve dnyya dkn olmaktan uzak, dnimizin emirlerini
yerine getirmekte ok gayretli, insanlardan ayr, kendi hlinde yaayan pek stn bir zt
idi. Ya cmide veya evinde olur, baka hibir yerde bulunmazd. Mbrek yzn
grmekle bereketlenmek istiyen, onu ya mescidde veya mescide gidip gelirken yolda
grrd. bdet etmek, ilim renip retmek, mzkere etmek ve rendii ilimleri
kitaplara geirmekten baka hibir eyden zevk ve lezzet almazd. lmi ile mil olan
limlerin nde gelenlerinden, fazlet shibi evliynn byklerinden idi. Yolda yrd
zaman, uygunsuz kimseleri ve sokaktaki uygunsuz hlleri grmemek iin gzlerini ksar
ve hep nne bakarak yrrd. nsanlardan birini ktleyerek konutuu ve hrete

yaramyan dnyalk birey syledii iitilmemitir.
Haleb brhim hazretleri, birok kymetli kitap yazmtr. Herbiri Haleb brhimin
ilim ve fazletteki stnlne ve slm lemine yapt hizmetlere birer dil hid olan
kitaplarndan bazlar unlardr: 1- Mltek-i Ebhur: Bu eseri, Kudr, Muhtr, Kenz ve
Vikye gibi kymetli fkh kitaplarnn bir hlsas olup, btn fkh kaidelerini kolay ve
akc bir slpla anlatmaktadr. Bu eseri, hemen hemen Ortadoudaki btn slm
lkelerinde mehr olup, bilhassa Osmanl medreselerinde ders kitab olarak okutulmu
ve Franszcaya da tecme edilmitir. 2- Gunyet-l-mtemell f erhi Mnyet-l-musall:
Bu kitap, Seddddn-i Kagrnin Mnyet-l-musall ve gunyet-l-mbted adl kitabnn
erhi olup, bu kitabna Gunyet-l-mtemell ismini vermitir. Bu eserinin bir ad da
Haleb-yi kebrdir. Daha sonra bu eseri, Haleb-yi sagr adyla yazd bir kitapta
zetlemitir. Bu eserinde, namaza it fkh bilgilerini iyi bir tertiple ve anlalr bir ekilde
zh etmitir. Burhneddn-i Mergnnnin Hidye adl eserine, bn-i Hmm tarafndan
yaplan erhini de ksaltarak yazmtr. 3- Tabakt-l-fukah: Hanef mezhebi fkh
limlerinin hl tercmesini anlatan, hem trih, hem de fkh ilmi bakmndan nemli olan
bu eserini, doksan yanda iken yazmtr. 4- Telhs-l-kms li-Frz-bd, 5- Drret-lmvahhidn ve riddet-l-mlhidn, 6- Er-Rehsu vel-vaks li-mstehl-ir-raks, 7- Silk-nnizm erhu Cevhir-l-kelm: Akaide dirdir. 8- erhu Elfiyet-l-Irk: Hads ilmine
dirdir. 9- erh-ut-tiyye lil-Mukr, 10- El-Kavl-t-tmnde zikri vildetih aleyhisselm,
11- En-Nimet-z-zera f nusret-i-eria.
Haleb brhimin yazm olduu Haleb-yi kebr kitabndan semeler:
Bir kimsenin zrsz, salam iken klmad namazlar, hasta ve zrl iken kaz
etmesi cizdir.
Diler arasnda yemek art kalp, alt ykanamazsa, gusl ciz olur. nk, su akc
olup, bu artklarn altna szar. Fakat bu artklar, inenerek katlam ise, gusl abdesti
ciz olmaz. Dorusu da budur. nk, su, bunun altna szmaz. Bunda zarret ve hara
da yoktur.
Secdeye yatarken, kams, yan entari ve pantalon paalarn yukar ekmek
mekrhtur ve bunlar yukar ekip, kvrp da namaza durmak da mekrhdur.
Rkda snnetlerden birisi de, topuk kemiklerini birbirine bititirmektir.
Ayakkablarn arkada brakarak namaz klmak mekrhtur.
Mahalle mescidinde, cemat az olsa dahi, namaz burada klmak, cemati ok olan
byk cmide klmaktan efdldir. Mahalle cmiindeki cemati karann, baka cmideki
cemate gitmesi efdldir. Baka cmi cematine yetiemezse, yalnz klmak iin, mahalle
mescidini tercih etmek efdldir. Mahalle mescidinde imm, mezzin bulunmazsa,
cematten biri bu vazfeyi yapar. Baka cmiye gitmezler. Mahalle mescidinin imm, yats
namazn, beyazln gayb olmasn beklemeyip, daha erken, gnein batt yerde
krmzlk gayb olunca klarsa, bununla birlikte erken klmayp, beyazln da gayb olmasn
bekleyip, yalnz klmak efdldir. Mahallenin imm fsk ile mehr ise, yan byk gnah
iliyorsa, baka mescidin cematine gitmelidir. nk, mekrhtan saknmak, snnet
ilemekten daha nce gelir.
Elhn ederek, msik perdelerine uyarak tegann eden imm arkasnda klnan
namaz iade etmek (yeniden klmak) lzmdr.
Hr kadnn avu iinden ve yznden ve ayaklarndan baka btn vcdu
avrettir. nk, Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Kadn avrettir. Ak
olarak karsa, eytan gzlerini ok aarak ona bakar. buyurdu. Ayaklarna avret
diyenler de oldu. Allah tel, Nr sresinde melen; Mslman kadnlar, znetlerini
gstermesinler! yaparken zarur alanlar gnah olmaz. Ba rtlerini
yakalarna kadar rtsnler. (Bylece, salar, kulaklar ve gsleri iyi rtlsn)
buyurdu. yet-i kermede (Znet), yan (ss)leri rtsnler demek, znet taklan sslenen
yerlerinizi rtn demektir. Almas gnah olmyan znet yerlerinin, yz ile el olduunu,
Peygamberimiz bildirdi. Yine bu srede melen; Kadnlar ayaklarn yere vurarak
yrmesinler ki, ayaklarndaki rtl znetlerin sesleri iitilmesin. buyuruldu.
Ayaklarn avret olduu buradan anlalmaktadr.
Yan yatarak ayaklar birbirine bititirip, Kurn- kermi, iinden ezbere okumak
veya yryerek, i grerek, hamamda, kabir banda oturup okumak cizdir. Hamamda
okuyabilmek iin, hamamn temiz olmas ve avret yerleri ak olanlarn bulunmamas

lzmdr. Kitap okuyan, yazan, i yapan yannda Kurn- kerm okumaa balamak, onlar
dinlemedikleri zaman gnah olur. Cmide veya baka yerde, birka kiinin, ayn zamanda,
yksek sesle Kurn- kermi okumalar tahrimen mekrhtur. Birinin okuyup, bakalarnn
sessizce dinlemeleri lzmdr. i olanlarn dinlemesi farz olmaz. Kurn- kermi dinlemek
farz- kifyedir ve okunmasndan ve nafile ibdetlerden daha sevbtr. Kadn, Kurn-
kermi kadndan renmelidir. Yabanc erkeklerden, amdan bile renmemelidir.
Haleb-yi sagr kitabndan semeler:
Abdestin edebleri (yaplrsa sevb olup, yaplmazsa hi gnah olmayan eyler):
1- Abdesti, namaz vakti girmeden nce almaktr. zr sahiblerinin vakit girdikten
sonra almas lzmdr.
2- Helda taharetlenirken, kbleyi sa veya sol tarafa almaktr. Abdest bozarken,
kbleye nn ve arkasn dnmek tahrmen mekrhtur. Ayaklar ap melmek edebdir.
3- Necset bulamam ise, su ile taharetlenmek edebdir. Necset, dirhem
miktrndan (yan miskalden, drt gram ve seksen santigramdan) az ise, ykamak
snnettir. Dirhem miktar bulam ise, ykamak vcib, fazlasn ykamak farzdr.
Ykamada aded yoktur. Temizleninceye kadar ykamaldr. Sol elin, bir veya iki veya
parmann ii ile ykanr.
4- Tahretlendikten sonra, bez ile kurulanmaktr. Bez yok ise, el ile kurulamaldr.
5- Tahretlendikten sonra, avret mahallini, hemen rtmektir. Tenhda lzumsuz
amak edebi bozar.
6- Bakasndan yardm istemeyip, abdesti kendisi almaktr. stemeden su dken
olursa, cizdir.
7- Kbleye kar, abdest almaktr.
8- Abdest alrken konumamaktr.
9- Her uzvu ykarken, Kelime-i ehdet okumaktr.
10- Abdest dualarn okumaktr.
11- Azna sa el ile su vermektir.
12- Burnuna sa el ile su vermektir.
13- Burnu sol el ile temizlemektir.
14- Az ykarken, dileri (Misvak) ile temizlemektir. Sa el parmaklar uzatlp, ba
parmakla kk parmak misvakn altndan, dier parmak da stnden tutarak,
kerre sa, kerre sol yandaki diler zerine hafife srlr. Kuvvetle srmemeli, dileri
bozar. Hafif srlnce, dileri ve di etlerini kuvvetlendirir. Misvak, Arabistanda bulunan
Erak aacnn dalndan, bir kar uzunlukta kesilen paradr. Erak dal bulunmazsa, zeytin
veya baka dallardan da olabilir. Nar dal olmaz. Misvak bulunmazsa, fra da kullanlabilir.
Bu da yoksa, sa elin ba parman sa yandaki diler zerine, ikinci kk parman sol
diler zerine kerre srerek temizlemelidir.
15- Az ykarken, orulu deilse, az alkalamaktr. Boaznda gargara yapmak
her zaman mekrhtur.
16- Burnu ykarken, suyu kemie yakn ekmektir.
17- Kula mesh ederken birer parma, kulak deliine sokmaktr.
18- Ayak parmaklarn tahlil ederken, sol elin kk parma ile tahlil etmektir.
19- Elleri ykarken, geni yz yerinden oynatmaktr. Dar, sk yz oynatmak
ise lzm olup, farzdr.
20- Su bol ise de, isrf etmemektir.
21- Suyu, ya srer gibi az kullanmamaktr. defada da, ykanan yerden en az iki
damla su damlamaldr.
22- Bir kaptan abdest alnca, o kab dolu brakmaktr. briin azn kbleye kar
durdurmaldr. Namaz klacak bir yolcu, kble cihetini, ibriin azna bakarak kolayca anlar.
23- Abdest bitince veya ortasnda (Allahmmecaln minettevvbn...) duasn
okumaktr.
24- Abdestden sonra (Sbh), yan iki rekat namaz klmaktr.
25- Abdestli iken, abdest almaktr. Yan namaz kldktan sonra, abdestli iken, yeni
bir namaz iin, bir daha abdest almaktr.
26- Yz ykarken, gz pnarn, apaklar temizlemektir.
27- Yz, kollar, ayaklar ykarken, farz olan yerlerden biraz fazlasn ykamak.
Kollar ykarken, avuca su doldurmal, bunu dirsee doru aktmaldr.
28- Abdest alrken, kullanlan sudan, elbiseye, ste, baa sratmamaktr.
Abdest alrken, yaplmas menh, yan yasak olanlar onikidir. Bunlar yapmak haram
veya mekrhtur ki, unlardr:
1- Helda, krda abdest bozarken, kbleyi ne, arkaya getirmemelidir. Kbleye ve
mshafa kar ayak uzatmak da mekrhtur. Msfah yksekte ise, mekrh olmaz. Ayr
bireye sarl mshaf, mska ile helaya girebilir.
2- Tahretlenmek iin, biri yannda avret yerini amak haramdr.
3- Sa el ile tahretlenmemelidir.
4- Su olmad zaman, gda maddesi ile, gbre ile, kemik ile hayvan gdas ile,
kmr ile ve bakasnn mal ile, saks, kiremit paras ile, kam ile ve yaprak ile ve bez
ile, kd ile taharetlenmek mekrhtur.
5- Abdest alnan havuza tkrmemeli ve smkrmemelidir.
6- Abdest azsn, hududundan pek ar veya eksik olarak ykamamal ve ten az
veya ok ykamamaldr.
7- Abdest azsn, taharette kurulad bez ile kurulamamaldr.
8- Yz ykarken, suyu yze arpmamal, aln stnden aa doru dkmelidir.
9- Suya flememelidir.
10- Az ve gzleri sk kapamamaldr. Dudan grnen ksmnda ve gz kapanda
slanmadk az bir yer kalrsa, abdest kabul olmaz.
11- Sa el ile smkrmemelidir.
12- Ba, kulaklar veya enseden birini her defasnda eli ayr ayr slatarak, birden
fazla mesh etmemelidir. Her defasnda slatmadan tekrrlanabilir.
Tenbh: Zarret, mecbriyet olmadka aadaki onbir eye riyet etmelidir:
1- ki eli olak olan, tahretlenemez. Kollarn topraa, yzn duvara srerek
teyemmm eder. Yznde de yara varsa, namaz abdestsiz klar ve namazlarn terk
etmez.
2- Hasta olana, zevcesi (hanm), criyesi, ocuklar, kardeleri abdest aldrr.
3- Ta ve benzerleri ile taharetlenmek, su yerine geer.
4- Deli olan veya baylan kimse, yirmidrt saat aylamazsa, iyi olunca, namazlarn
kaz etmez. ki, afyon, il ile akl giden, her namaz kaz eder. Yatarak ba ile im
edemiyecek kadar ar hastal yirmidrt saatten ok devam eden kimseden, akl
banda olsa bile namaz skt olur.
5- Abdesthneye girmek iin, huss alvar kullanmak ve ba rtl girmek
mstehabdr.
6- Helya girerken elinde, Allah telnn ismi ve Kurn- kerm yazl bir ey
bulunmamaldr. Bireye sarlm veya cebde olmaldr. Mska byledir.
7- Helya sol ayakla girip, sa ayakla kmaldr.
8- Helda avret yerini, melince amal, konumamaldr.
9- Avret yerine ve necsete bakmamal, helaya tkrmemelidir.
10- Helda birey yememeli, imemeli, ark sylememeli, slk almamal, sakz
inememelidir.
11- Hibir suya, cmi duvarna, kabristana ve yola abdest bozmamaldr.
Abdestin farzlar, snnetleri, edebleri ve menh, yan memnu olan eyleri vardr.
Abdestsiz olduunu bilerek zarretsiz namaz klan kimsenin mn gider. Namaz klarken
abdesti bozulan, hemen omuzuna selm verip, namazdan kar. Vakit kmadan abdest
alp, namazn batan tekrar klar.
Kurn- kermi name ile, yan sesi msik perdelerine uydurarak okumak, harfleri
bozmaz ise, limler mekrh demitir. Zr fsklarn namelerine teebbh yan
benzemektir. Eer harfler deiir ise, haramdr. Okumas mekrh olan bireyi dinlemek de
mekrhtur. Okumas haram olan eyi dinlemek de haramdr. Kurn- kermi tegann ile
okuyan hafzlara emr-i marf yapmak vcibdir. nadlarna, dmanlklarna sebep olacak
ise bunlar dinlememeli, oray terk etmelidir. grenler ve yatanlar arasnda yksek sesle
Kurn- kerm okunursa, okuyan gnaha girer. Kurn- kermi okunamyacak kadar
kk harflerle yazmak byle kk Kurn- kerm almak gnahtr.
Haleb brhim hazretlerinin yazd Haleb-yi kebr isimli eserde, Kurn- kerm
okumakla alkal ksmda buyuruluyor ki:
Namaz dnda krat: Namaz ciz olacak kadar, yan namazda okuyacak kadar
lzm olan miktarda Kurn- kermden yet-i kermeler ezberlemek her mkellefe farz-
ayndr.
Kurn- kermi mshaf- erften yan bakarak okumak, ezbere okumaktan daha
fazletlidir. Byle yaplnca gzler de ibdet etmi olur. Hem Kurn- kerm okumak, hem
de mshaf- erfe bakarak okumak gibi iki ayr sevb bir araya gelmi olur.
Kurn- kermi, ona olmas gereken hrmet ve tazmin fazlalndan dolay, abdestli
olarak ve kbleye dnm olarak okumaldr. Hatt, Kurn- kerm okurken en gzel
elbiseyi giymelidir. Okuduu sre bitip dier sreye gemedii ve dnyev bir i ve sz ile
fasla vermedii mddete, balarken okuduu Ez besmele ile devam edip bitirir.
Muhammed bin Muktil (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Bere (Tevbe) sresi
yazld ve bir nceki sreye bitiik okunduu zaman Besmele terkedilir. Fakat okumaya
Bere sresinden balanrsa, o zaman Besmele terk edilmez Ebl-Ksm Semerkand
(rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Bu hussta sahh olan Muhammed bin Muktilin
szdr.
Baz limler buyurdular ki: Bir kimse, Kurn- kermin hakkn eda etmek isterse,
her hafta onu hatmetmelidir. Ayda veya krk gnde bir kerre hatmedilmesinin evl
olduu da bildirilmitir.
Drimnin Msnedinde bildirildiine gre, Eshb- Kirmdan Sad bin Eb Vakks
(rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Kurn- kermin hatmi (bitirilmesi) gnn evveline
rastlarsa, melekler akama kadar o kimse iin istifar ederler. Kurn- kermin hatmi
gecenin evveline (yan akama) rastlarsa, melekler sabah oluncaya kadar o kimse iin
istifar ederler.
Yatarken Kurn- kerm okumak istenildiinde (mesel uyumak iin yatana
yatnca) ayaklar bititirilmeli ve toplanmaldr. Byle yapnca okumakta mahzur yoktur.
Byle yapmak Kurn- kerme tazim ve hrmet iindir.
Hads-i erfte buyuruldu ki: Bir mslman yatana gelip yataca zaman
Kurn- kermden bir sre okursa; Allah tel o mmin iin bir melek
vazfelendirir. Melek, o mmin uyanncaya kadar, ona eziyet verecek hibir eyi
yanna brakmaz (yaklatrmaz).
Yrmek ve almak esnasnda, yet bu iler (yrmek ve almak) kalbini
megul etmiyorsa, yrrken ve alrken Kurn- kerm okumak cizdir. Eer yrmek
ve almak kalbin Kurn- kerm ile megul olmasna mni olursa mekrh olur. Gusl
abdesti alnan yerde ve pis olan yerlerde Kurn- kerm okumak mekrhtur.
Bir kimse, fkh ile alkal birey yazan ve dinlemesi mmkn olmayan kimsenin
yannda Kurn- kerm okumaya balasa, gnah Kurn- kermi sesli olarak okumaya
balayanadr. Bunun iin bir kimse, yatan kimselerin yannda sesli olarak Kurn kerm
okumaya balasa, gnaha girer. Sessiz okumas lzmdr.
Bir ocuk evde Kurn- kerm okumaya balasa, evde bulunan dierleri de baka bir
ile megul oluyorlar iseler hkm yledir: yet, ocuk okumaya balamadan evvel
onlar ie balamlar ise dinlemeyi terk etmekte mazurdurlar. Ancak, nce okuma
balam ise, bu hlde dinlemeleri, ie balamamalar lzmdr. Kurn- kerm okunan
yerde fkh (din dersi) okumak da byledir.
Asl olan, Kurn- kerm okunurken dinlemenin farz- kifye olduudur. nk
Kurn- kermi dinlemek, ona hrmet ve iltift iindir. Bu ise, bir ksm kimsenin dinlemesi
ile hsl olmakta, yerine getirilmektedir. Nitekim bir cemate selm veren mslmana, o
cematten birisi cevap verince, dierleri iin de kfi gelmekte, selm veren mslmann
hakkna riyet edilmekte, hakk yerine getirilmi olmaktadr.
Kurn- kerm okuyann, ona hrmet ve tazim zere okumas, hrmet ve tazimi
bozacak ekilde okumaktan saknmas gerekir. Mesel ar-pazarda, i-g yerlerinde
Kurn- kermi dinlemesi mmkn olmayanlarn (ve dinlemiyecekleri bilinenlerin) yannda
sesli olarak okumak, onun hakkn zayi etmek olur ki, o zaman okuyan kimse gnahkr
olur. Rzklarn temin ettikleri ileri ile megul olanlar, o anda, sesli olarak okunan Kurn-
kermi dinliyemedikleri iin mazr olmakta, gnahkr olmamaktadrlar. Ders vermekle
megul olan veya fkh ilmi alan kimsenin yannda Kurn- kerm okunmas da byledir.
Dnyev geim zarreti iin alma esnasnda, sesli okunan Kurn- kermi dinlememek
zr olunca, dn bir zarret ve ihtiytan dolay (ilim renmek iin) dinliyememek
elbette zr olur. Ancak buradaki zr, dersin, ilm mzkerenin, Kurn- kerm
okunmasndan nce balam olmas halindedir. nce Kurn- kerm okunmaya balam
ise, o hlde dinlemek elbette lzmdr.
Kurn- kerm okurken, okuyann hoca ve babas gibi, hrmete lyk birisi gelince,
Kurn- kerm elinde olarak kalkmas mekrh deildir.
Kurn- kermi dinlemek, okumaktan daha fazletlidir. nk dinlemekle farz yerine
getirilmi olur. Ayn ekilde Kurn- kerm okumak, tatavvu (yan nafile) ile megul
olmaktan daha fazletlidir.
Okunan yerde baka ile megul olanlar bulunmazsa, gzel okumakla nmek ve
riy gibi bir tehlike de yoksa, Kurn- kermi sesli olarak okumak, sessiz okumaktan daha
fazletlidir.
Kfire Kurn- kerm yetleri ve fkh bilgisi retmekte mahzur yoktur. Bu hl onun
hidyetine, slm ile ereflenmesine vesle olabilecei md edilir. Fakat kfirin, Kurn-
kerme gusl abdesti almadan dokunmas ciz deildir.
Kurn- kermi renip sonra unutan kimse, byk gnah ilemitir. Bir hads-i
erfte buyuruldu ki: Mescidden tozu topra karmasna (mescidi temizlemesine)
kadar mmetimin ecir ve (sevblar) bana arz olundu. mmetimin gnahlar da
bana arz olundu. Kiinin, kendisine Kurn- kermden bir sre veya yet verilip
(onu ezberleyip) de unutmasndan daha byk gnah grmedim.
Kurn- kermi rendii hlde unutmak demek, mshafa bakarak okuyamyacak
hle gelmek demektir.
yet-i kermeleri duvarlara ve mihrblara gzel olmayan ekilde yazmay limler ho
grmemilerdir. Mshaf- erfi tezyin etmekte (sslemekte) mahzur yoktur. nk byle
yapmak, Kurn- kermi herkesin nzarnda byltmek olduundan iyi ve fidelidir.
Mshaf- erf ok okumak sretiyle ypranp okunamyacak hle gelince, temiz bir
beze sarlr ve ayak alt olmayan temiz bir yere gmlr.
2) El-Alm; cild-2, sh. 66
3) Tabakt-s-seniyye; cild-1, sh. 222
6) Kms-l-alm; cild-1, sh. 568
7) zh-l-meknn; cild-1, sh. 461, cild-2, sh. 23
9) akyk- Numniyye (Vefeyt-l-ayn kenar); cild-2, sh. 110
12) Kef-z-znn; sh. 268, 617, 890, 1264, 1310, 1814, 2034
13) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 38
HALM ELEB:
Osmanl limlerinin byklerinden. smi, Abdlhalm bin Alidir. Kastamonuludur.
Doum trihi bilinmemekte olup, 922 (m. 1516) senesinde, Yavuz Sultan Selim Hn ile
birlikte gittii Msr seferi dnnde, amda vefat etti. Orada, Muhyiddn-i Arab
hazretlerinin trbesine defnedildi.
Zamann limlerinden ilim tahsil etti. Molla Alddn-i Arabnin hizmetlerinde
bulunup, ondan nakl ve manev ilimleri tahsil etti. Molla Alddn-i Arab vefat ettikten
sonra, Arab diyrna gidip, orada eitli ilimleri tahsil ettikten sonra, hac ibdetini yerine
getirip rana gitti. O beldenin limleriyle de ilm sohbetlerde bulundu. Sfiyyenin ileri
gelenlerinden Vel eyh Mahdmnin hizmet ve sohbetinde bulunup, ondan feyz ald.
Daha sonra asl memleketi olan Kastamonuya dnd. Yavuz Sultan Selim Hn pdih
olmadan nce, Trabzonda vli iken onu kendine hoca edinip, talebe oldu ve ondan feyz
ald. Gece-gndz onun huzrundan ayrlmazd ve devaml sohbetinde bulunurdu.
Abdlhalm Efendiye pekok iltift ve ihsnlarda bulundu. Allah telnn inyet ve
ihsnyle Osmanl tahtna geip pdih olunca, onu kendine hoca edindi ve bol
ihsnlarda bulundu. Yavuz Sultan Selim Hn ile birlikte Msr seferine katld. Msr seferi
dnnde amda hastaland. Sultan Selim Hn onu ziyret etti. Vefat edince cenze
namaznda bulundu.
Nakledilir ki: Yavuz Sultan Selim Hn zamannda, Molla emseddn diye bir saray
hocas vard. Teheccd namazn klan, iyi huylu bir zt idi. Yazmas ok sratli idi ki, on
gnde bir mshaf-i erfi yazp bitirirdi. Yavuz Sultan Selim Hn, Msr fetholununca, hocas
Halm Efendiye buyurdu ki: emseddn bize Trih-i vassaf yazsn. Halm elebi,
pdihn emrini emseddn Efendiye bildirdikten sonra, emseddn Efendi yirmibe gn
mhlet alp, Halm elebinin evinde yazmaa balad. Halm elebiyi ziyret iin gelen
kimselerin rahatsz etmemesi iin, bulunduu odann kapsn kilitleyip, sratle ie
koyuldu. Yazma iiyle megul iken, aniden yannda bir kimseyi oturur hlde grd.
Korkup heyecanland. Bunun zerine o kimse yaklap, dizine yapt ve; Korkma, biz de
senin gibi insanz. Seni ziyret iin geldik dedi. Molla emseddn, kaplarn kilitli ve
pencerelerin demirli olduunu grp, bu kimsenin ricl-i gaybden olduunu anlad.
Yazmay brakp, sohbete baladlar, ilk nce yle sordu: Arab diyrnn tamm
fethedilip Osmanl topraklarna katlacak m? Yoksa dnten sonra tekrar baka
milletlerin eline mi geecek? O zt dedi ki: Yavuz Sultan Selim Hn bu vazfe ile
vazfelendirildi. Mbrek beldelerin (Mekke ve Medinenin) hizmeti ona ve nesline verildi.
imdi slm pdihlar arasnda makbl olan l-i Osmandr. Selim Hn dah evliynn
dnda deildir dedi.
Molla emseddn dedi ki: Sultan Selimin saltanat sresi uzun srer mi O kimse;
yl vakti vardr dedi. Molla emseddn tekrar sordu: Konanda oturduum Halm
Efendinin sonu nicedir? Yan ne zaman vefat eder? O zt dedi ki: am teye geemez,
orada kalr. emseddn Efendi dedi ki: Ya benim lmm ne zaman olur? O zt; Kiiye
kendi lm zamann bilmek detullaha ters der. Hibir nefs nerede leceini bilemez
dedi. emseddn Efendi; Ricl-l-gayb, Allah telnn bildirmesiyle bilebilirler. Lutf edip
de beni uyarnz dedi. Bunun zerine; Allah tel bilir, ama sen dah Halm elebi ile
ayn gnde vefat edip, sizinle birlikte bir cenze daha zuhur eder. Yavuz Sultan Selim
Hn, nzn de cenze namaznda hazr bulunur dedi. Koynundan bir arkiyye
(tiftikten ince balk) karp, emseddn Efendiye; Bu, Selim Hna hediyemizdir. Ona
iletin buyurdu. Bir daha karp; Bunu da Halm elebiye veresin dedi. Bunun zerine
emseddn Efendi; Bana bir htranz olmaz m dedi. Sana birey hazrlamadm. Eer
kt demezsen, bamdaki arkiyyeyi vereyim dedi. O zt, emseddn Efendiye
arkiyyeyi verip; Kitabn yaz bakaym, nice hzl yazarsn greyim dedi. emseddn
Efendi yazmaya balad. Gaybden gelen o zt hemen gzden kayboldu.
Bu durumlar Hasen Cana anlatp, arkiyyeyi Selim Hna ulatrmas iin verdi.
Hasen Can da arkiyyeyi vermek zere Selim Hnn huzruna vard. Olanlar anlatp,
arkiyyeyi Selim Hna verdi. Selim Hn arkiyyeyi alp, koklad ve yzne sayg ile
srd.
Pdih Msrdan ama doru yola knca, Halm Efendi hastaland. Hekimlerin
ilalar da fayda etmedi. Yavuz Sultan Selim Hn onu zaman zaman ziyret edip kalbini
ho tutmaya alt. nc gnde, Halm elebi vefat etti. Ayn gn, Molla emseddn ve
Pdihn sarayndan bir hoca da vefat etti. nn de cenze namaz ayn yerde klnp,
Yavuz Sultan Selim Hn hazr bulundu.
Nakledilir ki: Yavuz Sultan Selim Hn Anadolu topraklarna ayak basnca, sk sk
hocasn hatrlar; Mevln Abdlhalm ile sefere ktk, imdi sdece onun hatralaryla
dnyoruz diyerek, sayg ve sevgisini dile getirdi.
Molla Abdlhalm Efendi; ilim ve irfn yksek, ilmiyle mil, fazlet shibi bir zt idi.
Dn ve dnyev fazletlerde yksek derece shibi, cmert, vefakr, kerem shibi ve halm
(yumuak huylu) idi. Az konuur, ok dinlerdi. Kusur aramaz, iyiyi ve doruyu grmeye
alrd. Kimseyi arkasndan ekitirmez, herkesi bir takm meziyetleriyle deerlendirirdi.
Fakr ve kimsesizlere ok yardm ederdi. Bu sepeple, onun ad her tarafta duyulmutu.
Onun iirlerinden bir beyt:
Elime girmiti dn gece ol zlf--dta,
Sanki destimde idi, Memleket-i in--Hta.
1)
2)
3)
4)

Tc-t-tevrih; cild-1, sh. 610, 611, 612
HAMD ELEB:
Osmanl limlerinden. smi, Hamdullahdr. Ftihin hocas, Akemseddnin en kk
oludur. Hamdi elebi adiyle mehr oldu. 853 (m. 1449) senesinde, Bolunun Gynk
kazasnda dodu. 914 (m. 1508) senesinde, Gynkte vefat etti. Babas Akemseddnin
yanna defnedildi.
Akemseddn vefat ettii zaman Hamdi elebi on yanda idi. stn bir kabiliyeti
vard. Zamann fen ve edebiyat bilgilerini iyi rendi. Din bilgilerinde stn bir dereceye
ykseldi. Bursada Ftih Sultan Mehmed Hnn yaptrd Yldrm Byezd Medresesinde
mderris oldu. Mevln Hayl ile sohbet etti. lim, kmil bir zt idi.
Hamdi elebi daha annesinin karnnda iken, Akemseddn, mbrek elini zerine
koydu ve; Benim kmil olum, fzl olum, ir olum dedi ve dua etti.
Akemseddnin evinin st yannda bir pnar vard. Akemseddn, orada Hzr
aleyhisselm ile buluup, sohbet ederdi. Sonradan o pnarn ad eyh Hzr Pnar kald.
Birgn Hamdi elebinin annesi, o pnara su almak iin gitti. Orada bir pr-i fn belirdi ve
kendisinden su istedi. Htuncaz nmahrem diye ekindi. Fakat o kii; Ben, biiznillah
doacak olan oluna dua ve himmet eylemee geldim dedi ve o da su verdi. Pr suyu iti
ve dua etti. Eve gelince, bandan geen hdiseyi beyi Akemseddne anlatt.
Akemseddn tebessmle buyurdu ki: O Pr-i fn, kardeim Hzr aleyhisselmdr. Benim
yaknda doacak lim, kmil ve ir olum Hamdiye dua ve ziyret etmee gelmi. Bu
durumdan ok memnun olan hanm, kr secdesine vard.
Akemseddnin vefatndan sonra bir hayli madd-manev glk ve zorluklarla kar
karya kalan Hamdi elebi, hereye ramen mkemmel bir tahsil yapmay baararak,
mekteplerden mezn oldu. Din ve fen ilimlerinde, iir ve edebiyatta sz shibi oldu. Bir
aralk Bursada elebi Sultan Mehmed ve Yldrm Byezd medreselerinde mderrislie
tayin edildi ise de, bir mddet sonra kendi istei ile bu meslei brakt ve Gynke
ekilerek, kendini tamamen tasavvuf yolunda yetimee ve mesnevlerini hazrlamaya
verdi. nzivya ekilmesine, bir gece ryasnda babas Akemseddnin yapt nasihatler
sebep olmutu. Babas ona; Ey Hamdi, imdiden sonra hret azn hazrla. Allah
telnn vel kulu brhim Tennrye teslim ol. Sohbetinde ve hizmetinde bulun! dedi.
Hamdi elebi, byk bir ak ve muhabbetle Kayseriye hocasnn yanna gitmek niyetiyle
yol tedrikinde iken, brhim Tennr Bursaya geldi ve; Seni bana gnderen, beni sana
gnderdi. imdi sen benden evvel Kayseriye var. Sonra ben geleceim buyurdu. Hamdi
elebi nden, arkasndan da hocas Kayseriye gitti. Hamdi elebi, hocasna sadkatle
hizmette bulundu. Mnev derecelere ykseldi.
Gynkde Sinn Halife adnda ehl-i Kurn bir zt anlatr: Onalt, onyedi yanda
idim. Merhum Hamdi elebiden okur ve ona hizmet ederdim. Birgn elbisesi keeden bir
dervi geldi ve; Hamdi elebinin evi bu mudur? dedi. Ben de: Budur dedim. O; Varn
haber edin, seni bir dervi ister deyin dedi. Ben de haber verdim. Merhum Hamdi elebi
geldi. Bu dervii grnce ok hrmet etti. Musfeha yapp alatlar. gn gece
sohbet ettiler. Hamdi elebinin bu dervie hrmet ve hizmetine hayret ederdim. gn
sonra dervi gitti. Ben de; Bu dervi kimdir? diye sordum. Hamdi elebi dedi ki: O,
karndam Abdurrahmn Cmdir. Buralara gelmeden nce mektbumuz varr gelirdi.
Ayrca karlkl grmek arzumuz oktu. O bu beldeleri grmek arzu buyurmu, tebdl-i
sret edip, seyyah eklinde gelerek, beni Bursada buldu. Oradan stanbula gitti. Benim o
esnada Gynke gitmem cb etti. Ayrlrken o; stanbuldan dnmde Gynke
inallah urarm, bir defa daha sohbet ederiz diye vad etmiti. O vad zerine Gynke
urad. Yine Horasana gitti. Geldiini ve gittiini kimseye duyurmad. Zira Sultan kinci
Byezd Hn, Mevln Cm hazretlerine nice defalar mektplar gnderip; Her konana
bin ake vereyim ve env-i riyetler ideyim diye davet eyledi. Fakat Mevln Cm
Horasan terketmedi.
Hamdi elebi, Dvn edebiyatnn Hamse shibi, yan be mesnev shibi gzide
airlerindendir. Mesnevleri arasnda en ok Ysf--Zelhas ve Leyl v Mecnn
mesnevleri beenildi ve mehr oldu. Bu ikisi ve dier eserleri, kendi zamanlarnda ve
sonraki asrlarda zevkle okundu. zellikle Ysf--Zelhas, dili ve slbu bakmndan, o
zamana kadar bu konuda yazlan eserlerin en gzeli olarak kabul edildi. Bu eserinin
nsznde, bunu yazmasnn sebebini aklarken yle der:
dem oldur kim mevte kadir olur,
Anclayn kimse nadir olur,
Diri sanursun n, lmdr,
Canna cismi merkad olmudur.
Hamd, ehl-i Bekay yd eyle,
Htrn yd ile ad eyle,
Blbl-i bostn- vefa,
hbz- ikr-gh-i Baka,
Yan, nr-i beyz- Merk-i Dn,
Kutb-i ird eyh emseddn,
Tfl--ferzendim ona bu fakir,
Olmu idi, zaf hazret-i Pr.
Bana eylerdi evkatle nazar,
Hem der idi. bu olum olmasa ger,
Gider idim bu dr- mihnetten,
Derd-i gamdan, bel-yi gurbetten.
Akemseddnin ona olan efkat ve tevecchn dile getirmektir. Ayrca, Akemddn
ile ilgili bir menkbeye de iret etmektedir.
Menkbe yledir: Akemseddn hazretleri dima derdi ki: u kk olum
Muhammed Hamdi, yetm, zell kalmasa, u mihneti ok dnydan gerdim. Birgn,
Hamdi elebinin annesi, Akemseddne dnp; Gerdim dersin durursun, ama yine de
gmezsin deyince, Akemseddn; Gelim buyurdu. Gynk kasabasnda yaptrm
olduu mescide girip, vasyyetini yapt. Yaknlar ile helllatktan sonra, Ysn sresini
okumaya balad. Snnet zere yatp, mbrek rhunu Hk telya teslim eyledi.
Yukarda zikredilen manzmenin ilk msralarnda Hamdi elebi, mbrek babasnn bu
kermetine iret etmektedir.
Hamdi elebi haytnn sonuna kadar yalnzlk iinde yaad. Ummiyetle,
eserlerinden kazand para ile geimini temin ederdi. Eserlerinde Cmyi takld etmitir
diyerek tenkid edenler kmsa da, eserlerindeki slb ve tasvirler orijinaldir ve ok
gzeldir. Alm olduu derin ve geni muhtevl din, fen, edebiyat ve tasavvuf kltrnn
etkisiyle olgunlam olarak eser telf etmitir. Mesnevlerinde, dn, ahlk, tasavvuf
konular ve incelikleri pek gzel ve samim bir slpla ilemitir. Eserlerinde az da olsa
tasannu (yapmack) bir slb ve zorlama gze arpmaz. Pek kymetli bir kltr yadigr
brakmtr.
Hamdullah Hamdi Efendinin eserlerinden bilinenler unlardr:
1- Ysf--Zelha mesnevsi, 2- Leyl v-Mecnn mesnevsi, 3- Tuhfet-t-Uak
mesnevsi, 4- Kyfetnme, Mevlid-i Neb, Ahmediyye iirlerini ihtiv eden dvn, 5Tasavvuf ile ilgili bir risle, 6- Meclis-t-tefsir adl tefsri.
Hamdi elebinin dvn ve mesnevleri el yazmas hlinde olup, henz baslmamtr.
Mesnevleri, gazel ve kasdelerine tercih edilmekle beraber, sde ve gzeldir, zevkle
okunabilir. Ysf--Zelha mesnevsindeki bir gazeli udur:
Kl belda ekdi tohum-ikbel-yi ak,
Bitrdi b-i derd ile ben b-nev-yi ak.
n hsl etti de de harmnm derd,
Bir demde hslm yele verdi hev-yi ak.
Gnlm in edeli derd-i yr ile,

Bigne etti bana kamu in-y ak.
Benden selm kesdi, selmet n eyledi,
Dest-i melmetiyle bana merhab-yi ak.
Kalmad gzde hb eseri doldu b ile,
Bilmem ki, kbet nidiser mcer-yi ak.
1)
2)
3)
4)

Tezkiret--uar; cild-1, sh. 309
HMD BN MUHAMMED EFEND:

Osmanl Devletinin onbeinci eyhlislm. Onaltnc eyhlislm olarak da kabul
edilir. Bu ihtilf, Molla Yegnn eyhlislm kabul edilip edilmemesinden ileri gelmektedir.
Bazlar onu ikinci eyhlislm olarak kabul ederler. Yeniehir kads Mehmed Efendinin
oludur. Esm-l-mellifnde ismi Ahmed, babasnn ismi de Ali olarak bildirilmektedir.
Seluklu sultanlarnn saltanatgh olan Konya ehrindendir. Byk dedesi Durz Efendi
diye mehrdur. Konyada 900 (m. 1494) senesinde dodu. 995 (m. 1587) senesinde
stanbulda vefat etti. Cenze namaz Ftih Cmiinde klnp, Eyyb Sultan civarnda
defnedildi.
lk tahsilini memleketinde tamamlayan Hmid Efendi, 922 (m. 1516) senesinde
yirmiiki yalarnda iken stanbula geldi. ivi-zde Mahmd Paa Medresesi mderrisi
Sad Efendi ve Ac-zde Hasen elebiden ilim tahsil etti. 925 (m. 1519) senesinde
Sultaniye Medresesi mderrisi olan Kadri Efendinin hizmetinde bulundu. Bu limlerden de
ilim tahsil ederek, 929 (m. 1522) senesinde onun yanna tezkireci (ktip) oldu. 940 (m.
1533) senesi Safer aynda, mlzemet (stajyer mderris) oldu. Ayn zamanda Bursada
Molla Hsrev Medresesine, sonra Byezd Paa Medresesine tayin edildi. Buradan
Ktahyadaki Germiyanolu Medresesine, buradan da Bursadaki Ahmed Paa
Medresesine mderris oldu. 948 (m. 1541) senesinde, Eblleys Ali yerine Dvd Paa
Medresesi mderrisi oldu. O srada onikinci Osmanl eyhlislm olan ivi-zde Mehmed
Efendiye dmd oldu. 952 (m. 1545) senesinde, ehzde hocas olan Cafer Efendi yerine
Gebzede Mustafa Paa Medresesine mderris oldu. 954 (m. 1547) senesinde, Cafer
md yerine Manisa mftliine tayin edildi. Hmid Efendinin ilk mhim vazfesi budur.
955 (m. 1548) senesinde ehzde Medresesine mderris oldu. 956 (m. 1549) senesi
Muharrem aynda, Kara elebi yerine am mftliine tayin edildi. 957 (m. 1550)
senesinde de Cell-zde Slih Efendi yerine Msr mftsi oldu. 959 (m. 1552) senesinde
bu vazifesinden alnd.
Bu ara hacca giden Hmid Efendi, hac ibdetini yerine getirdikten sonra stanbula
geldi. 960 (m. 1553) senesinin sonlarnda, Fudayl Efendi yerine Ayasofya mderrisliine
getirildi. 961 (m. 1554) senesinde, Kara elebi yerine Bursa kads oldu. 963 (m. 1556)
senesinde stanbul kads, 964 (m. 1557) senesinde ise, Abdurrahmn Efendi yerine
Rumeli kadaskeri oldu. On seneye yakn mddetle bu vazfeyi gzel bir ekilde yrtt.
Rumeli kadaskerlii dokuz sene ay srd. 974 (m. 1566) senesinde Knn Sultan
Sleymn tarafndan Avusturyaya sefer almt. Hmid Efendi de bu sefere katld.
Zigetvr kalesi fethedildi. Ancak bu srada Knn Sultan Sleymn vefat etti. Yerine olu
kinci Selm tahta geti. Bu seferden dnerken, Belgradda kinci Selm tarafndan Rumeli
kadaskerliinden emekli edildi. Hmid Efendi, dne ok bal olup, asla taviz vermezdi.
Bu hussta da hi kimseden ekinmezdi. Onu ekemeyenler, Sultan kinci Selm
tarafndan emekli edilmesine sebep oldular. Yerine Kd-zde tayin edildi.
968 (m. 1560) ve 973 (m. 1565) senelerinde kadaskerlere onar, bild- selse
(Eskiehir, Edirne, Bursa) kadlarna beer, dier kadlara da er mlzm verme knunu,
Hmid Efendinin kadaskerlii zamannda karlmtr. 982 (m. 1574) evval aynda,
Osmanl Devletinin yetitirdii en byk limlerden olan, insanlara ve cinlere fetv veren
Ebssd Efendi vefat edince, yerini dolduracak diryetli ve bilgili bir lim aradlar.
Neticede Hmid Efendi, Ebssd Efendi yerine eyhlislm tayin edildi.
Hmid Efendi, yl, bir ay ve yirmidrt gn, eyhlislmlk makamn gzel bir
ekilde idre etti. eyhlislmlk sresinin ilk drt ay, Sultan kinci Selm zamannda,
geri kalan ise nc Murd zamannda geti. Fazletli ve takv shibi bir lim idi. lmi ve
ahlki bakmdan stn bir zt idi. stanbulda bir mescid yaptrd. Mescidin kenarnda
talebelerin kalmas iin odalar yaptrp, buraya vazfeliler tayin etti.
Hmid Efendinin, Fetv-i Hmidiyye adnda drt cildlik bir eseri vardr. Bu eseri,
senelerce medreselerde okunmutur.
1)
2)
3)
4)

Devhat-l-meyh; sh. 26
akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 242, 243
HAMZA DEHRSEV:
Hindistanda yetien slm limlerinden ve evliynn byklerinden. eyhlislm
Hce Behddn Zekeriyynn soyundandr. smi Hamza olup, nisbeti Dehrsevdir. Doum
trihi ve yeri tesbit edilemiyen Hce Hamza, Sultan Behll zamanndan slm ah
zamanna kadar, uzun bir mr yaad. 957 (m. 1550) senesi Rabul-hr aynn
yirmibeinci gn akam, akam namazn klarken, namaz iinde rhunu teslim etti.
Rivyet edilir ki, Hamza Dehrsev, aslen Hindistanda bulunan Nevher beldesinden
olup, ilk zamanlarnda vlilerden birinin hizmetinde bulunuyordu. Yksek derecede bir
mevkii vard. Bunun iin, gece, evinin etrfnda beki ve nbetiler bulunurdu. Bir gece
ge vakitte uyanp dar baktnda, bekiyi evin etrfnda dolanyor grd. O nda
kalbinde bir deiiklik hissetti. Kendisinin buna lyk olmadn dnd. Kendi kendine;
Ben, benim kendisine hizmet etmeye altm zta deil, benim ve benim hizmet
ettiim ztn hakki koruyucusu ve her nimetin shibi olan zta, yan Allah telya
ynelir, Onun dnine hizmet ederim. Kullarla benim ne iim var? dedi. Bundan sonra
evinden kp, yola dt. Bu dnceler ile Ecmre gelip, Hce Munddn-i et
hazretlerinin kabrini ziyret etti. eyh Ahmed Mecdin ve baka byk ztlarn
sohbetlerinde bulundu. Tasavvuf yolunda yetiip kemle geldikten sonra, memleketine
dnp, bundan sonra da Nrnldan alt kilometre mesafede bulunan Dehrsev beldesine
yerleti. Kendi asl beldesine deil de Dehrseve yerlemesinin sebebi, Dehrsevde baz
kimselerin byklere kar uygunsuz dnceler iinde bulunmalar idi. Onlarn slhna
vesile olmak niyetiyle oraya yerleti. Niyeti hlis olduundan, maksad hsl olup, onun
vesilesiyle o kimselerin hepsi dzelerek slih insanlar oldular. Oradaki insanlar, ondan ok
istifde ettiler. Talebelerinin zhir ilimleri, Arab ve Frisyi okuyup renmeleri iin iki
ayr hoca tuttu. Talebelerinin, hem ilm ve hem de tasavvuf ynden yetimelerini temin
etti.
Hamza Dehrsev hazretleri, bereket, nimet ve kermetler shibi ok kymetli bir zt
idi. Vaktinin her nn en gzel ekilde deerlendirirdi. ok ibdet ederdi. Kazanc, geliri
pekok idi. Gelirinin hepsini fakirlere, ihtiy sahiplerine datr, kendisi iin birey
saklamazd. Talebeleri iin harcad miktar, hanm ve ocuklar iin harcadndan az
olmazd. Bir ihtiy sebebiyle, dnyya dkn olan ve dnyal bol olanlardan birinin
kapsna gitmedi ve bir hizmetisini de gndermedi. Gelirinin ok olmasna ramen,
kendisi fakirler gibi yaamay tercih eder, bundan hi ekinmezdi. Bir defasnda
Dehrsevden Nrnla gidiyordu. Giderken yolun kenarlarndan odun toplayp, srtna
yklendi. leri gidince, yolda, bu oduna ihtiyc olan fakir bir kimseyi grd ve srtndaki
odunu o fakire verdi.
Dier byk ztlar gibi, o da dnyya dkn olmaktan ve dnyya dkn olanlar
ile birlikte bulunmaktan son derece saknrd. Dnyya dkn olanlarn bu hllerine
acyarak ve ok zlerek buyururdu ki: Dny, ate gibidir. Ondan, birey piirip yiyecek
kadar ve ynce snacak kadar olan miktar yeterlidir. Herkes bilir ki, ateten bu kadar
istifde edilir, yine herkes bilir ki, atein bundan fazla olan miktar yakar ve helk eder.
Hamza Dehrsevnin talebelerinden birisi yle anlatr: Bir zaman hocam beni bir i
iin Rigistana gndermiti. Yolda giderken, bir sahradan gemem cb etti. Scak kum
deryas misli olan sahradan geerken, bir ara ok susadm. Fakat su bulmak ihtimlim de
hi yoktu. Bu hl karsnda gnlme geldi ki: Eskiden evliy ztlardan birisi
talebelerinden birini bir yere gnderdii zaman, o talebe yolda susaynca, su yerine st
bulur ierdi. Ben ise susuzluktan helk olmak zereyim. Kalbim bu dnceler ile megul
iken, uzakta koyunlarn otlatan bir oban grdm, ona yaklap su istedim. obann
koltuunun altnda bir krba (su kab) vard. Bana; Bu civarda su bulamazsn. Ama, bu
krbann iinde st vardr. Arzu edersen buyur, i dedi. Krbay alp stten biraz itim.
Fakat biraz nce kalbime gelen dncelerden dolay da zlp mahcb oldum.
Yola devam ederken, bir ara yine susadm. Bu sefer, kum tepeleri arasnda bir
ukurda tatl ve souk su bulunduunu grp, o sudan itim. Bundan sonra rahatlkla
yoluma devam ettim.
HASEN CAN:
Yavuz Sultan Selm Hnn nedmi ve Tc-t-tevrih kitabnn mellifi eyhlislm
Hoca Sadeddn Efendinin babas. Hasen Can, Sultan Selm Hnn 920 (m. 1514)de
aldran seferinde Tebrzden getirdii Azer Trklerindendir. Babas Mezzin Hfz
Mehmed, onun babas da Hfz Cemleddndir. Kesin olmamakla beraber 896 (m. 1490)
senesinde doduu tahmin edilmektedir. Babas, Akkoyunlu hkmdr Yakb Hnn
saray hfz idi. ok gzel sesi vard. Davud sesiyle okuduu Kurn- kerm, dillere
destan olmutu. Yavuz Sultan Selm Hn daha Trabzonda ehzde iken, onun medhini
iitmiti. Pdih olunca, ran zerine tertipledii aldran seferinden sonra eline geirdii
Tebrzin limlerini ve sanat sahiplerini stanbula gtrmt. Bu limler arasnda,
sesinin gzellii ile mehr olan sfehanl Mezzin Hfz Mehmed ile olu Hasen Can da
vard. Sultan, Hasen Cann babasna ok yaknlk gsterdi. Onu sarayna alp, nedmi ve
mushibi yapt. Babasnn vefatndan sonra Pdihn nedmi olan Hasen Can, mehr
Osmanl mverrihi (tarihisi) ve eyhlislm Hoca Sadeddn Efendinin babasdr. Hasen
Can, Yavuz Sultan Selm Hnn byk sevgisini kazanm, Sultnn hizmetinden bir an
ayrlmamt. Hasen Cann vefat, 975 (m. 1567) senesi civarndadr.
Hasen Can, aldran seferi dnnden, vefat nna kadar Sultan Selm Hnn
yanndan hi ayrlmam, onun mahremi, sohbet ve sr arkada olmutu. ok gzel
Kurn- kerm okurdu. Sohbetleri ok tatl ve emn bir kimse idi. Sultan ile uzun
gecelerde sabahlara kadar hi uyumadan sohbet ederler, kitap okurlard. (Nedm veya
mushib, pdihlarn devaml yannda bulundurduu geni ilim shibi, sznden,
sohbetinden istifde edilen veyhut zarif, nktedn ve hazr cevap kimseler idi. Bunlar
pdihlarn itimdn kazanm olup, dima kendileriyle sohbet ederlerdi.) Hasen Can,
uzun yllar maiyetinde bulunduu Osmanl Sultn Yavuz Selm Hnn birok hllerini,
menkbelerini ve lm ile neticelenen r-pene hastalnn seyrini olu hoca Sadeddn
Efendiye anlatm, Sadeddn Efendi de, Selm-nme adl rislesinde, babasnn anlatt
bu ok canl ve bir Osmanl hkmdrnn huss haytna it safhalar kaleme almtr.
Selm-nme, Sadeddn Efendinin Tc-t-tevrih kitabnn sonuna eklenmitir.
Hasen Cann olu Hoca Sadeddn Efendi, Selm-nme adndaki eserinde, dedesi
ve babas hakknda u bilgileri nakletmektedir:
Dedem Hfz Mehmed Efendi, Akkoyunlu hkmdr Yakb Hnn devrinde [888896 (m. 1478-1490)] Tebrzde yetimi ve onun saray hfz olup, herkes tarafndan ok
sevilen ve hkmdrn gzdesi olan bir zt idi. Sultan Yakbun vefatndan sonra tahta
geen gen pdih Rstem Hn da dedemize pek fazla iltift gsterip, onu sarayna
almt. Rstem Hnn vefatndan sonra, ehzdeler arasndaki taht kavgalar sebebiyle
devletin fetret devri balad, paralanp yklmaya yz tuttu. Bu srada, babas eyh
Haydardan kalan Hatayl tekkesinde eyh olan ah smil, etrfnda toplanan mridleri
ile irvana saldrd. Eshb- Kirm dmanln iln edip, Ehl-i snnet itikdndaki birok
mslman ldrd. 908 (m. 1502) senesinde, Tebrzde Safev hkmetini kurdu. Hz.
Eb Bekr ile Hz. mere ve Eshb- Kirmn daha birouna dil uzatp svmeye balad.
Cmilerde namaz klmay yasak edip, minberleri yktrd. Tutup yakalatt btn Ehl-i
snnet limlerini ehd etti. Mslmanlarn mallarna, kadnlarna ve kzlarna saldrp
ellerinden ald. Askerine datarak, istedikleri gibi kullanmalarna izin verdi. Akla hayle
gelmedik daha nice ktlkler yapt. Mslmanlarn bu perian hlini haber alan Yavuz
Sultan Selm Hn, 920 (m. 1514) senesinde, intikamc, sefih, alak bir zndk olan hn
zerine yryp perian etmeye karar verdi. Sultan Selm Hnn ran zerine yrd
sralarda, dedem (Hfz Mehmed Efendi), Tebrzde Molla Kemleddn-i Erdeblnin
tekkesine varp hizmetinde bulundu. Babam Hasen Can dedi ki: Hatt o gn, ikindi
namazn eyh ile birlikte cematle kldk, namazdan sonra Amme (Nebe) sresi
okundukta, eyh Erdebl hazretleri babam yanna arp buyurdu ki: Hak tel, sizi ve
evldnz, bu byk beldan koruyacaktr. nk sizler Hfz- Kurn olup, Hakkn
kelmn nzil olduu gibi korumaktasnz. Bunun zerine babam (Hfz Mehmed Efendi),
eyh Erdebl hazretlerine: Osmanl Sultn bu lkeye ayak basmak zeredir. Bu iin
sonunun nereye varaca grnyor? diye sul etti. eyh hazretleri de: Bu gelen Sultan
yle bir zttr ki, kendiliinden buralara gelmez. Bu bedbaht (din ve namus dman,
alak ah smili) tedib etmek (cezalandrmak) iin, Hak tel tarafndan memr
edilmitir. Btn evliynn rhlar onunladr. Kendisi dah, evliylkta rtbe ve makam
shibidir diye cevap verdi. Babam dedi ki: Cezalandrmak iin gelir buyurduunuzdan
anlalyor ki, h tepeleyip malb edecektir. eyh hazretleri buyurdu ki: Allah tel
daha iyisini bilir ki, byk bir bozgun var. Fakat (ah smil) bu arada cann
kurtaracaktr. Sonra olan oldu. Sultan Selm Hn, aldran seferinde h ve askerlerini
byk bir bozguna uratt. ah smil perian bir vaziyette, taht ve tcn brakarak harb
meydanndan kat. Az bir miyetiyle cann zor kurtard. Ehl-i snnet dman olan ah
smilin zulmnden kurtulan mslmanlar, rahat bir nefes aldlar. Osmanl Sultn
Tebrze gelip, btn limlere ve sanat shibi olgun kimselere pek ziyde alka ve iltift
gsterdi. Hepsini yanna ard. Meer daha ehzde iken, babamn ilimdeki ve Kurn-
kerm tilvetindeki stnlklerini iitmiler ki, huzruna davet ettii limlere: Kurn-
kerm kratinde edsnn gzellii ve Dvd sesi ile mehr olan bir Hfz Mehmed-i
Yakbu iitir idik. Acaba o da burada mdr, yoksa vefat etmi midir? Okuduu Kurn-
kermi dinlemek istiyoruz diye sul edince, onun da hazr olduunu haber verdiler.
Kurn- kerm tilvetini dinleyince, hayrnl bir kat daha artt. Ona ok iltift gsterdi.
Tazim ve hrmette hi kusur etmedi. Sonra babam alp stanbula gtrd. Mahremine
(yakn dostlar arasna) ald. Dima beraberinde bulundurur, sohbetlerinden ayrmazd.
Sultann mushibi (sohbet arkada) oldu.
Hasen Can anlatr: Sultan Selm Hn, birgn ran seferinde geen bir hdiseyi
anlatrken demiti ki: Biz, hibir sefere kendi gr ve dncemizle karar vermedik.
vazifelendirilmeden herhangi bir yere seferimiz olmamtr. Bunun zerine ben de,
Kemleddn-i Erdeblden iittiim szleri naklettim. Szm tasdk edip; Molla
Kemleddn denilen bu zt nasl bir kimsedir? diye sul etti. Dedim ki: Mevln
Celleddn-i Devnnin byk ve en bilgili talebesi olup, din ve fen ilimlerindeki tahsilini
tamamladktan sonra, tasavvuf yoluna meyletti. Evliylkta yksek derecelere kavutu.
Fen mertebelerine ulap, limlerin ve halktan herkesin kendisine inanp baland ve
ok talebesi bulunan bir tasavvuf ve marifet ehli olmutu. bdetle ok megul olur, bir
n Allah telnn emirlerine ve yasaklarna itaatsizlik etmezdi. Dima tat zere
bulunurdu. Tefsr ve hads ilimlerini mtlaaya devam ederdi. Tefsr-i Beydvyi ve Sahhi Buhryi yanndan hi ayrmazd. bdet eiinden ban kaldrmazd. limler arasnda
bir mesele hakknda ihtilf zuhur edip zmeye gleri yetmezse, hemen ona bavururlar
ve cevbn alrlard.
Hasen Can anlatr: Merhum Cennet-mekn Pdih hazretlerinin (Sultan Selm
Hnn) det-i erflerinden biri de, ou gecelerini kitap okumakla geirip, sabah
namazna kadar uyumamalaryd. Zaman zaman da bana okutup, kendileri dinlerlerdi.
Bazan da, devlet ve saltanat ilerinden sz ederlerdi. Bir gece uyku bastrp, shhatim de
bir para bozuk olduundan, yatama uzanp uyuyakalmm. Sabah namaz vaktinde
uyanarak namazm kldktan sonra, hemen Sultnn hizmetine kotum. Bu gece hi
grnmedin, ne yapyordun? diye sordular. Birka geceden beri uykusuz kaldm iin,
bu gece gaflet bastrp hizmetinizden uzak kaldm diyerek cevap verip, zr diledim.
Bunun zerine buyurdular ki: yleyse imdi anlat bakalm, bu gece nasl bir rya
grdn? Anlatlacak deerde bir rya grmedim diye cevap verdim. Yine buyurdular ki:
Bu nasl szdr? nsan bir gecenin tammn uyku ile geirsin ve de hi rya grmesin.
Hayret dorusu! Herhalde bireyler grlmtr. Sonra zerinde durmayp, baka
konularda bir sre sohbet ettikten sonra tekrar buyurdular ki: Sama eyler syleme
Hasen Can! Herhalde bu gece bir rya grlmtr. Bunu benden gizleme! ok
dnmeme ramen bir trl rya grdm hatrlayamadm. Yemn ederek,

anlatlmaa deer bir rya grmediimi syledim. Mbrek balarn sallayp; Tuhaf ey!
dediler. Tekrar tekrar ryamdan sormalar ok garbime gitmiti. Sebebini de bir trl
anlyamadm. arp kalmtm. Bir sre sonra, Kap Aasnn oturduu odaya bir i iin
beni gnderdiler. Vardmda grdm ki, Haznedrba Mehmed Aa, Kilerciba ve Saray
Aas ile treleri zere oturup konuuyorlard. Fakat Kap Aas Hasen Aa dnceli,
akn ve ban nne emi bir vaziyette gz yal oturuyordu. Gerekten de o az
konuur, sakin, iyi huylu ve geceleri teheccd namazna kalkan kiilerden biri idi. Fakat bu
hli, nceki davranlarna hi benzemiyordu. Bir yakn vefat etmi sandm. Aa
hazretleri, gemi olsun! Kalbiniz gaml, gznz yal grlr. Sebebi ne ola?
dediimde; Hayr, byle bir durumum yok! diye hlini gizledi. Haznedrba dedi ki:
Karde, Aa bu gece bir rya grm. Daha o uykunun mahmurluundadr. Ben de
dedim ki, Allah rzs iin syleyin ki, devletl Pdihmz, elbette bir rya
grmsndr diye hi durmadan beni sktrd durdu. Herhalde bu trl srar edip
durmalar sebepsiz yere deildir. Ona iyi bir armaan olur, anlatnz! Hasen Aa ise
anlatmaktan kanp duruyordu. zerinde bir utan hli vard. Benim gibi yz kara
gnahkrn ne ryas ola ki, pdih katnda sylensin. Kerem edin, bana byle bir
teklifte bulunmayn! diye anlatmaktan kanyordu. Biz sktrdka, Aa, hays ok bir
kii olduundan; Kerem eyleyin, vaz gein! diye yalvarrd. Sonunda Mehmed Aa dedi
ki: Niin sylemezsin? Daha nce bize anlattnda, pdiha anlatmak iin memur
edildiini sylemitin ya! Gizlenmesi hynet olmaz m? deyince, aresiz kalp, gizli
kapakl srrn mhrn ap dedi ki: Bu gece ryamda grdm ki, bu eiinde
oturduunuz kapy hzl hzl aldlar. Ne haber vardr deyip kapya kotum. Grdm ki,
kap biraz aralanm dars grnyor, fakat bir adam sacak kadar deildir. Bu
aralktan baktmda grdm ki, ta Harem diresi, balarnda tayselan (sank) bulunan
Arab simasnda nr yzl kimselerle dolu. Ellerinde bayraklar, silhlar ve baka letler ile
hazr vaziyette duruyorlard. Kap dibinde de drt nr yzl kimse duruyordu. Onlarn
ellerinde de birer sancak vard. Pdihmzn sanca, kapy alann elindeydi. O zt,
bana dedi ki: Biz neye geldik, bilir misiniz? Ben de; Buyurun dedim. Dedi ki: O
grdn kiiler, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) eshbdr. Bizi Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem) efendimiz gnderip, Sultan Selm Hna selm syledi ve
buyurdu ki: Kalkp gelsin ki, Haremeynin (Mekke ve Medinenin) hizmeti kendisine
verildi ve grdn bu drt kimsenin birisi Hz. Eb Bekr-i Sddk, dieri mer-l-Frk ve
bir dieri de Osmn- Zinnreyndir. Seninle konuan ben de, Ali bin Eb Tlibim
(rdvnullahi tel ecmen). Bunu hemen varp Selm Hna syle! dedi ve gzmn
nnden yok olup gittiler. Bana dehetli bir hl oldu. Terler iinde kalp, sabaha kadar yle
baygn bir vaziyette yatp kalmm. Oullarm, teheccd namazna alageldiim zere
kalkmadm grnce, hasta olduumu sanmlar. Sabah namaz vakti gemek zere iken
gelip beni uyarmak iin vcduma ellerini srdklerinde grmler ki, suya dp
slanm gibi yatyorum. Elbisemi deitirmek iin yenilerini getirip, o srada beni
uyandrmlar. Aklm bama gelince, acele gelip namaza yetitim. Fakat aklm hl tam
bamda deildi diyerek, hem sylyor, hem de alyordu.
Ben, Pdihn buyurduu hizmeti bitirdikten sonra, dnp erefli makamna
gelince, bu hizmeti sormadan, yine ryamdan sorup buyurdular ki: u senin, bu gece
sabaha kadar uyuyup, hibir rya grmediine alr! Bunun zerine ben de:
Pdihm, ryay bu Hasen kulunuz grmedi ise de, bir baka Hasen kulunuz grm.
Emriniz olursa arz edeyim dedim. Emirleri zerine Hasen Aann ryasn aynen
naklettim. Anlattka mbrek yz kzarmaya balad ve nihyet dayanamayp, mbrek
gzlerinden yalar boand. Ryay tamamlaynca: Demek ki, o dert shibinin saf-i
merebi (temiz bir hli) varm. Sen onu bize medhettike; Zten, ibdet ederken
grdn her kimseyi vel sanrsn zannederdik. Meer sevmediini medhetmez imisin
diye buyurdular ve arkasndan: Ey Hasen Can! Biz sana demezmiyiz ki, biz hibir tarafa
memr olunmadka hareket etmeyiz. Ecdadmzdan herbiri evliylktan nasbini
almlardr. Herbirinin nice kermetleri vardr. lerinde, ancak biz onlara benzemedik
diyerek tevzuunu dile getirerek, hlini gizlemeye alt. Bu ryadan sonra, Arabistan
seferinin hazrlklarna balayp, btn tedbirlerini alp, her trl harp tedrikini temin
ettikten sonra sefere karar verdi. (Solak-zde, bu konuda diyor ki: Pdiha dah o gece
ryasnda, Hasen isminde bir ahs vstasyle kendisine bir hizmetin grlmesi tebli
olunaca haber verilmiti.)
Hasen Can anlatr: Msr fetholunduu gnlerdi. Bir sabah, Yavuz Sultan Selm Hn
bana yle buyurdu: Bu gece ryada Muhammed Bedahyi grdm. Yolculuk
hazrlnda olup, bir beyaz kepenek giymi, stne de bir ip kuak balamt. Bu hlde
gelip, yolculua kacan syleyip bizimle vedlat. Ben kullar ise, genlik atlganl ile
hemen ryay tabire giritim ve; Vellerin grnte kacaklar yolculuk, hret seferi
olmak gerektir. Eer vefat etmemi ise, yaknda vefat edeceklerine irettir dedim.
Sultan Selm Hn karlk vermedi. Ben de ryay byle tabir ettiim iin pimanlk
duydum. ok gemeden Muhammed Bedahnin lm deinde amn ileri gelenlerini
toplayp; Yavuz Sultan Selm Hnn Allah tel katnda vlm olduunu haber
vererek, Arab diyarnn fethiyle Hak tel katndan vazfelendirildiini, bilcmle evliynn,
onun yardmcs olduunu bildirdi. Orada hazr olanlara ve olmayanlara, Sultnn
emirlerine saygl olmalarn tavsiye etmi ve ayrca: Haremeyn-i muhteremeyne (Mekkei mkerreme ve Medine-i mnevvereye) hizmetleri ile balara tc olan Sultna benden
dua ve selmlarm ve muhabbetlerimi iletirken, dnydan da sefer ettiimi bildirin diye
vasyyette bulunmutu. am vlisi, durumu Sultnn kapsna duyurmutu. Bu srada
Sultnn hocas Halm elebi Efendi, Sultnn yanna geldi. Konuurlarken Yavuz Sultan
Selm Hn: yle bir rya grmtm. Hasen Can da byle yorumlamt. ounlukla
ryann gereklemesi tabirin ekline baldr. imdi o vel zt, vefat etmitir. Byle
olmas tabirden ileri gelmitir. Siz hakem olun. Bu ynden cezalandrlmaya hak
kazanmad m? Bu ekilde tabirin cezas dayak deil mi? dedi. Halm Efendi ise bana
bakp: Senden byle acemi davran beklemezdim. Atlganlk etmisin. Ben ise
utancmdan bam ne eip dedim ki: Vefat gn ile ryann grld trih tesbit
edilsin. Eer rya daha nce ise ferman devletl Pdihmndr. Eer i aksi ise, gerek
budur ki, cezas cize (hediye) ihsndr. Halm Efendi bu szlerimi doru bulup, dedi ki:
Hasen Can kulunuzun gr akla uygundur. Gerekte de deerli katnzda ho
karlanmaldr. Balara ta olan Pdih, amdan gelen mektbu gsterdi. Grd
ryann, Muhammed Bedahnin vefat ettii geceye rastlad meydana knca, kymetli
bir hilat (elbise) ile tam ayar ikiyz dnr altn bana ihsn buyurdu. Bunca ltuf,
Muhammed Bedahnin kermeti eseridir diyerek, azz rhuna dualar eyledim.
Hasen Can, Yavuz Sultan Selmin vefatn yle anlatr: Sultn- Arab ve Acem,
926 (m. 1520) abn aynda eski saltanat merkezi Edirneye gitmeyi kararlatrp,
vezrler ve dvn erknn, nceden, ordu-i hmyna lzm olan pekok arlklar ve
hazne-i mire ile yola kardlar. Ferhad Paay, beraber gitmek zere alkoydular.
Hareketten evvel, birgn oturduklar kkten kp, sarayn eteindeki baheye yryerek
indiler. Gezintileri srasnda bir yokua karken, ol dn-i slmn koruyucusu, srtlarnda
hissettikleri bir acdan rahatsz olup, bu zavall hizmetilerine hitb ederek: Arkama gya
bir diken batp actr buyurdular. Bu hakr dah: Herhalde bahedeki aalardan dp
gmlee taklm olmal. Ferman buyurulursa grlsn dedim. Buyurdular ki: Cizdir. O
anda iskemleci, tamakta olduu yaldzl krsy getirdi. Selm Hn da, krs zerine
oturdu. Mbrek yakalarndan elimi sokup her ne kadar aratrdmsa da, birey
bulamadm. Mbrek arkalar gayet kll olduu iin, elimi srmekle birey hissedemedim.
Ayaa kalkp bir miktar gittikten sonra, acdan ikyetlerini tekrarladlar. Bu kere
dmelerini ap baktm. Kllarn arasndan birdenbire grdm ki, bir kl ba kadar yer
aarp, etrf krmz olmu, zerine dokununca; te oldur dediler. Ne makle
nesnedir? diye sul buyurdukta, beyn ettim. Buyurdular ki: Bir para sk! Ben dah
ehdet ve orta parmaklarmla kenarndan yokladm. Parmaklarmn aras sertlemi
byk bir gudde ile doldu, irdemi kaybedip; Sadetl Pdihm, bu byk bir bandr.
Henz hamdr, olmadka zedelemek ciz deildir. Bir mnsip merhem koymak gerektir
dedim.
Meer bu hdiseden gn nce, bu bendelerinin, ban eleminden rahatsz olup
arka arkaya gn kendilerine hizmet erefinden mahrm olduum hatr- erflerinde
kalm imi. Bu szlerime kar latfe olmak zere: Biz elebi deiliz ki, bir kk
bandan tr cerrahlara mracaat edelim dediler. Bu hlle Kasr- sadete ktlar. Ol
geceyi ac ve strap ile geirdiler. Ertesi gn ban olgunlasn iin hamama gittiler. Bu
bendelerinin hazr bulunmadn frsat bilip, kendi tellklar olan Hasen adndaki
hizmetilerine iyice sktrp, ban zedelemiler. Hamamdan geldikte ayaklarna kapandm.

Hasen Can, sznle amel etmedik amma, kendimizi helk ettik buyurdular. Maceray
etrflca anlatnca, aklm bamdan gitti. Zaman getike ol sert madde aztp, tatka
tat. Pdih Edirneye gitmeye karar verdiinden, geri braklmayp, abn aynn ikinci
gn Edirneye doru yola ktlar. Hastal gitgide iddetlendi, il kabul etmez bir hl
ald.
orlu yaknnda Srt ky nam mahalle inildi. Buraya indiklerinde, ban yle bir hl
ald ki, akntsn vcdundan def etmeye Sultnn iktidar kalmad. aresiz, ol mahalde
ikmet ve karar ihtiyr buyuruldu. Ve daha nce Edirneye varan erkndan Vezr-i azam
Pr Paa ve Mustafa Paa ve Beylerbeyi Ahmed Paa, ordu-i hmyna davet olundular.
Bunlar gelince askerin iine bir phe dmesin diye, ilerin icbna gre dvn toplanp,
mansplar dattlar ve terf-i mertib eylediler ve neeli grnerek, gizli kederlerini belli
etmediler. Ve iki ay mddet, aclar iinde vakit geirdiler.
Bu srada asker arasnda binbir trl haber ayi olup, yersiz bir takm hareketler
olaca almetleri belirince, vezrler bana haber gnderip, Sultan iin nasl bir re
gerektii sorulunca, ben de; askerin mbrek yzlerini grmeye hasret kaldklarn
kendilerine arz edip, yalvarp, yakararak ota- hmynun nne kmalarn saladm.
Orada bir miktar vekar iinde durup yzn gsterdikten ve siphilerin hatrlarna den
tereddd izle ettikten sonra, geri dnerek yerlerine avdet buyurdular. Ve Rumeli
Beylerbeyi Ahmed Paay, sr saklamaya iktidar olmad iin Edirne muhafzl
behnesiyle o tarafa yolladlar. bana hibir il ve ihtimm kr etmediinden, ayn sene
evvlin dokuzuncu gecesinde rhunu teslim edip, bu elemli dnydan Cennet
bahelerine doru uup gittiler.
Hastal srasnda ona hizmet etmek erefinden bir an mahrm olmadm. Geceleri
sabahlara kadar, mum gibi iin iin yanarak karlarnda durur idim. Bir hizmeti olmad
zaman, emr-i lileri ile dekleri yannda oturur idim. Kh mbrek elleri elimde, kh asl
ayaklar dizimde idi. Cerrahlar ilca giritikleri srada, kh omuzuma dayanr, kh
cerrahlarn yaptklarna bakmaya memr eder, ancak bana itimd buyururlard.
Vefatnda Kurn- kerm okumak ve Kelime-i ehdeti telkinde bulunmak vazfesini
yalnz ben grdm. Son nefesine kadar bir an yanndan ayrlmadm. Hatt son nefesini
verecei srada, bu hakre hitb edip buyurdular ki: Hasen Can, bu ne hldir? Ben
hizmetileri dah dedim ki: Sultnm, Allah tel ile olacak zamandr. Buyurdular ki:
Bizi bunca zamandan beri kimin ile bilirdin? Cenb- Hakka tevecchmzde kusur mu
grdn? Ben dah dedim ki: H ki, bir zaman Allah telnn adn anmay
unuttuunuzu grm olam. Lkin bu zaman baka zamanlara benzemedii iin, ihtiyten
sylemeye cesret eyledim.
Ksa bir an getikten sonra; Ysn sresini oku! diye ferman buyurdular. Emr-i
hmynlar gereince, Ysn sresini hatmettim. Benimle beraber okudular. kinci defa
okurken, Selmn kavlen min Rabbirrahm yetine geldiim zaman grdm ki, mbrek
dudaklar bu yet-i kermeyi okuyarak hareket eder ve o anda, nce sa ehdet
parman kaldrp dier mbrek parmaklarn skp temiz rhunu teslim etti.
Eli elimde idi. Mbrek bileini tutmu, nabzn dinliyordum. Nabzn durduunu
hissedince, o anda lzm olan hizmetleri yerine getirmek zere ayaa kalktm. Hakimba
Ah elebi orada idi. Benim ne yaptma bakyordu. Ayaa kalktm grnce: Henz
hayat bkidir. Ne iin ayaa kalkarsnz? diye beni oturtmaya kalknca; Bu eie alnm
koyduum andan bu na kadar velnimetimin hizmetinden bir lahza yz evirmemiim.
Bu sralarda yaplacak i budur. Tabiblik etmenin zaman geti ve asl cevher kaybolup
gitti dedim. Gerekli hizmetleri yerine getirdim.
1)
2)
3)
4)
Tc-t-tevrih; cild-2, sh. 602 vd.

Ltf Paa Trihi; sh. 284
Hadkat-l-cevmi; cild-1, sh. 272
HASEN IRK:
Evliynn byklerinden. smi, Hasen Irkdir. Doum trihi bilinmeyen Hasen Irk,
930 (m. 1523) senesinde, aa Msrda Kevm denilen yerde vefat edip, Bb-ariyyenin dna defnedildi.
Abdlvehhb- arn hazretleri, Tabakt-l-kbr isimli mehr eserinde yle
anlatr: Hocalarmdan Ebl-Abbs el-Hars ile birlikte Hasen Irknin yanna gitmitik.
Hasen Irk bana dedi ki: Bu yola giriimin ilk vaktinde olan bir hdiseyi sana hikye
etmek, anlatmak istiyorum. Bylece sen, kklkten beri benim dostum arkadam gibi
olmu olursun. Ben de; Peki efendim deyip, kabul ettim. Bunun zerine yle anlatt;
Ben genliimde Dmekda bulunuyordum. Sanatkr idim. Bir Cuma gn arkadalarm
ile birlikte, oyun oynamak, elenmek ve iki imek zere toplandk. Bu srada, Allah
tel tarafndan bana bir nid geldi ki, gizliden duyduum bu ses bana; Sen bunun iin,
byle eyler yapmak iin mi yaratldn? diyordu. Bunun tesriyle bende bir deiiklik hsl
oldu. inde bulunduum hlden utanp, piman oldum. Orada bulunanlar ve eski hlimi
terkedip, onlarn yanndan katm. Onlar ne olduunu anlyamayp, peime dtler ise
de, bana yetiemediler. Ben meyye Cmiine varp, ieri girdim. Orada, krs zerinde
bir ahs vaz ediyordu. Ve hep, Hzr aleyhisselmn hlini anlatyordu. Birden Hzr
aleyhisselma kar bende ar bir muhabbet hsl oldu. O zt vazn bitirip gitti. Fakat
ben, Hzr aleyhisselmn hasretiyle kalakaldm. Kendisiyle grmek arzusu bende
kuvvetlenmiti. yle ki, secdeye kapanp, o zt ile buluup konumak nasb etmesi iin
Allah telya durmadan yalvarrdm.
Bir akam namazndan sonra idi. Birden arkamda oturan bir ztn omuzuma
dokunduunu hissettim. Bana; Evldm, Allah tel yaptn duay kabul etti. Ben
Hzrm. Benimle ne iin var? Bana ne diyeceksin ki, bu kadar iddetli bir arzu ile
grmek istiyorsun? dedi. Ben ok sevinip, benimle beraber evimize gelmesini rica
ettim. Kabul etti. Eve gittik. Eve vardmzda; Benim iin, bo tenh bir yer bul, orada
yalnz bama kalaym dedi. Ben de kendisine bo bir yer (oda) gsterip, orada
kalabileceini syledim. Burada yedi gn, yedi gece kald. Bana zikrin, Allah tely ok
anmann ve Onu hi unutmamann ehemmiyetini anlatt. Buyurdu ki: Sana benim
yaptm virdimi (devaml yapmakta olduum vazfemi, zikrimi) reteceim. nallah
tel buna devam edersin ve hi terketmezsin. Bir gn oru tutar, ertesi gn tutmazsn.
Bu ekilde devam edersin. Her gece beyz rekat namaz klarsn. Ben de kabul edip;
Peki dedim. Beraber olduumuz gnlerde, ben geceleri onunla beraber beyz rekat
namaz kldm. Sonra da bu ekilde devam etmeye niyet ettim. Ben o zaman yakkl ve
gen idim. Bana, insanlarn arasnda fazla ihtiy olmadka bulunmamam tavsiye etti.
Beraber olduumuz zamanlarda beni tam arkasna oturtur, ben de tavsiyelerine aynen
uyardm. Gzel bir cbbesi ve gzel bir sar vard. Yannda bulunduu gnler yedi gn
olunca, gitmeye hazrland. Benimle vedlat ve buyurdu ki: Ey Hasen, hikimse ile
seninle kaldm kadar fazla kalmadm. Gcn yettii mddete zikre devam et. Sen
inallah uzun bir mr yaayacaksn. Hasen Irk hazretleri anlatmaya devam ederek,
buyurdu ki: Hzr aleyhisselmn bana rettiklerine aynen riyet ettim. Bu riyet
bereketiyle, elhamdlillah ok nimetlere, derecelere nail oldum. Onun haber verdii gibi,
hakkaten mrm uzun oldu. u anda yam yzyirmiyedi seneye ulam bulunuyor.
Hzr aleyhisselm benim yanmdan ayrldktan sonra, seyyah olup yollara dtm.
Hindistana ve Sn (in) memleketine kadar gittim. Sonra Acem, Anadolu ve bat
memleketlerine gittim. Elli sene devam eden seyahatten sonra Msra dndm. Msrda
girmek istediim bir blgeye beni brakmadlar. Bana mni oldular. Midyen Metbl
isminde lim bir zt bana haber gnderip, mni olunan yere girmek iin srar etmememi,
Karfede ikmet etmemi syledi. Ben de kabul ettim. Karfeye gidip, metrk
(terkedilmi) hlde bulunan kubbe gibi bir yerde yirmi sene kaldm. Orada dny, ihtiyr
bir kadn sretinde gelip bana hizmet ederdi. Hergn iki para yufka ekmek ve bir kap
yemek getirirdi. Orada kaldm mddete, kendisi ile (ihtiyr kadn sretindeki dny ile)
hi konumadm. O da bana birey sylemedi.
Yirmi sene nce girmek istediimde bana mni olduktan yere girmek iin tekrar izin
istedim. Birket-l-Kar denilen yerde kalabileceime dir izin verdiler. Orada birka sene
kaldm. ok scak bir yerdi. Abdlkdir Dett hazretleri benim kaldm o yerde bir cmi
yaptrmak istiyor, bunun iin benim baka bir yerde yerlememi istiyordu. Ben de oradan
ayrlp, bu Kevm beldesinde yerletim.
Ey Abdlvehhb, sana tavsiyem odur ki, hi bir kimse ile arpma! Mnkaa ve
mcdele yapma! Sana birisi birey sylese, buna hakk olmad hlde sylemi olsa
dah, sen peki deyip kabul et! Senin ecrini, mkfatn Allah tel mutlaka verir! Ben
Hasen Irk hazretlerinin anlattklarn ibretle dinleyip, tavsiyelerine uymaa ok gayret
ettim.
Rivyet edilir ki, dier byk ztlar gibi, Hasen Irk hazretleri de nefse muhalefet
etmeye, nefsin arzularna uymamaya ok gayret ederdi. Bir kimse, ona hediye olarak yeni
bir elbise getirseydi, o elbiseyi para para keser, sonra tekrar dikerdi. Bylece, yeni
olduu hlde eskimi gibi grnen elbiseyi giyerdi. Bu hlini anlamak istiyenlere
buyururdu ki: Nefsim, eyann yeni olanlarn kullanmaya meylediyor. Elbiseyi kesip
yamayarak, eski hle getirip ondan sonra giyince, nefsin bu meyli kalmyor. Bylece ona
muhalefet etmi oluyorum.
HASEN HSMEDDN UK:
Evliynn byklerinden ve Uklik tarkatnn kurucusu. smi Hasen olup, lakab
Hsmeddndir. 880 (m. 1475) senesinde Buhrda dodu. Soyu Hz. Hseyne ular.
Hac Teberrk isminde bir tccrn oludur. Anadoluya gelip, Uakta yerletii iin
Uk denildi. Sonra stanbula gelerek, Ksmpaada kendisi iin yaptrlan derghta
tliblerine ilim retti. Hac farizasn f ettikten sonra, dnnde 1003 (m. 1594)
senesinde Konyada vefat etti.
Hsmeddn Uk, ilk tahsilini babasnn nezret ve himyesinde tamamlad.
Babasnn vefat zerine ticretle megul olmaya balad. znt iinde uyuduu bir gece,
ryasnda ona yle denildi: Bo yere ticretin zahmetini ekmek, hakkat ehli iin zarar
ve ziyandr. Arzun hret ticreti, yan Allah telya kavumak olsun. Gayen sonsuz
sermyeyi elde etmek ise, dny mallarndan yz evirip, Anadolunun gzel
ehirlerinden Uakta oturan Seyyid Ahmed-i Semerkand hazretlerine varp teslim ol.
Uzlet kesine ekilip, dima Rabbin ile ol! te bu manev iretten ve alm olduu
emirden sonra kendinde bir bakalk hisseden Hsmeddn Uak hazretleri, bir an nce
bu zta kavumak arzusu ile yanp tutumaya balad. Babasndan mrs kalan btn
mallarn, servetini ve kurulu ticret dzenini kardei Mahmd elebiye balayp,
kalbinden dny sevgisini uzaklatrd. Durmadan iini yakan ak ateinin tesri ile, yaya
olarak Buhrdan ayrlp yola kt. Aylarca sren zahmetli ve meakkatli yolculuklardan
sonra, Erzincan vilyetine geldi. O srada Erzincanda bulunan Seyyid Ahmed-i
Semerkand hazretleri ile karlap ona balanarak, sdk bir talebesi oldu. Hakk rehber
olan bu byk lime ballnn kuvveti sayesinde kemle kavuup, evliyln yksek
derecelerine ulat. Seyyid Emr Semerkand hazretleri, ksa zamanda evliylk makamna
ykselen Hsmeddn-i Ukye, ald manev emir zerine hilfetnme verdi. Sonra
Hsmeddn-i Uk, memr edildii Uak ehrine giderek yerleti.
Hocas Seyyid Ahmed-i Semerkandnin hrete irtihlinden sonra, onun yerine geti
ve talebe yetitirmeye balad. Ksa zamanda ismi gne gibi parlamaya ve hreti ok
uzaklara yaylmaya balad. O srada devrin pdih, Sultan kinci Selm Hn idi.
Pdihn iki olundan biri olan ehzde Murd, Manisada vli idi. ehzde Murd,
Hsmeddn-i Uk hazretlerine, kendisinin sultan olup olmyacan anlamak zere, bir
mektpla hizmetisini Uaka gnderdi. Uaka varan haberci, doruca Hsmeddn-i
Ukye giderek, huzra kabul edilmesini rica etti. Huzra kabul edilen haberci, daha
mektbu Hsmeddn-i Uk hazretlerine vermeden ve ziyreti hakknda birey
sylemeden, Uk hazretleri ona; Git, ehzdeye syle. Hemen stanbula hareket
etsin. Filan gn saltanat tahtna oturacaktr dedi. Haberci, hemen Manisaya dnerek
mjdeyi ehzdeye bildirdi. ehzde Murd, vakit geirmeden stanbula hareket etti.
Balkesire geldiinde, Vezr-i azam Sokullu Mehmed Paann gnderdii elilerle
karlat. Eliler, Sadr- azamn mektbunu ehzdeye verdiler. Mektbu okuyan
ehzde, bu mektptan babas Sultan kinci Selmin vefat ettiini, Sadr- azamn lm
haberini halktan sakladn ve kendisini tahta karmak zere davet ettiini rendi.
stanbula giderek, Hsmeddn-i Uknin haber verdii zamanda, Sultan nc Murd
Hn nmyla tahta geti.
Bu hdiseden sonra, Sultan Murd Hnn Hsmeddn-i Uk hazretlerine kar
sevgisi ve hrmeti daha oald. Onun kmil bir zt olduuna gveni bir kat daha
ziydeleti ve onu stanbula davet etti. Bunun zerine Hsmeddn-i Uk, Uaktan
ayrlp, stanbula geldiinde; Pdih, erkn ve byk bir halk topluluu tarafndan
hrmet ve tazim ile karland. Aksaray civarnda oturmas iin Hsmeddn-i Ukye bir
ev tahsis edildi. Bir mddet orada kalan Hsmeddn-i Uk hazretleri, Pdiha
yaknlndan istifde etmek istiyenlerin verdii skntdan dolay Uaka dnmeye karar
verdi. Yol hazrlklarnn yapldn haber alan Pdih, bu byk ztn stanbulda kalmas
iin ricada bulundu. Uk hazretleri, Sultan nc Murd Hnn ricasn kabul edip,
stanbulda kalmaa karar verdi. Pdihn emriyle Ksmpaa civarnda Hsmeddn-i
Uknin adna bir dergh in edildi. Hasen Uk burada uzun zaman kalarak, ok
talebe yetitirdi. Sohbetlerinde ok kimseler kemle geldi. Hilfet verdii talebelerini
Anadolunun eitli yerlerine, halka doru yolu gstermeleri iin gnderdi.
Hasen Uk stanbula geldii zaman, evliynn byklerinden mm Sinn
hazretleriyle grt. mm Sinn ona Halvetlik tarkatnda hilfet verdi. eyh Ahmed-i
Semerkand ise, ona Kbreviyye ve Nr-i Bahriyye yolunun hilfetini vermiti.
Hsameddn Uk de bu yollar birletirerek, Uklik tarkatn kurdu.
k Edb Efendi, Hsmeddn-i Uk hakknda bir beytinde yle demektedir:
Hsm himmetiyle ejder-i nefsi zebn eyler.
Medet ey pr-i cnperver Hsmeddn-i Uk!
eyh Mtak Kadir ise onun bykln u beytinde aksettirmektedir:
Eder bir anda vsl ky-i yre cmle mutki,
Nigh- Himmet eylerse Hsmeddn-i Uk.
yle anlatlr: nsanlarn kalabalndan rahatsz olan Hsameddn Uk,
Pdihtan hacca gitmek ve Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ziyret
etmek iin izin istedi. Pdih ona izin verdi. Sefere kmadan nce, olu Mustafa
Efendiye hanmnn hmile olduunu syleyerek; Bizim bu fn lemi terketmemiz
yakndr. O sadetli olumun ismini Abdurrahm koy ve kendisinin ilim ve terbiyesi ile
megul ol diye vasyyette bulundu.
Hsameddn Uk, hac farizasn yerine getirip geri dnerken, Konyada
rahatszland ve orada vefat etti. Cenze namaz Konyada klnd. Vasyyeti zerine
stanbula gtrlmek zere yola karld. Konya vlisi, yola kmadan nce Hsameddn
Uknin kokmamas iin ilalatmak istedi. Fakat oullar ve talebeleri buna kar karak,
Uk hazretlerinin kokmyacan sylediler ve illatmadlar. Mbrek bedeni, hi
kokmadan stanbula getirildi, imdiki kabrinin bulunduu yere defnedildi.
Bir zelzele yznden Hsmeddn Uknin trbe ve dergh harb olmu ve
kmt. Kabir, sokak zemininden ok aa kaymt. Yamur sular kabre doluyordu.
Zamann Pdih Sultan kinci Abdlhamd Hn bir gece ryasnda onu grd. Uak
hazretleri sultna; Kabrimdeki mahzuru izle ediniz dedi. Sultan uyannca, hemen
yakn Hac Ali Paay huzruna arp, ryasn ona anlatt. Sultan Abdlhamd Hn,
derghn yerini bilmiyordu. Hac Ali Paaya derghn ve trbenin yerini bulmasn syledi.
Hac Ali Paa, Ksmpaada derghn ve trbenin yerini aratrarak buldu. Derghn
zelzeleden ve su basknndan sonra ykk ve dkk bir hlde olduunu sultna bildirdi.
Sultnn emri ile, dergh trbe yeniden yaptrlarak imdiki hline getirildi.
yle anlatlr: Ksmpaada, Uk hazretlerinin dergh yaknlarnda Ali Efendi
isminde bir zt vard. Ali Efendi misk satcs idi. Birey tartarken, hak gemesin diye ok
dikkat ederdi. Ali Efendi Hac farizasn yerine getirmek iin Mekke-i mkerremeye
gitmiti. Hac olduktan sonra, Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erfini
ziyret iin Medne-i mnevvereye gitmek istedi. Fakat ayaklarndaki bir hastalktan dolay
gidemedi. Bu duruma ok zld. Bir gece ryasnda Peygamber efendimizi (sallallahu

aleyhi ve sellem) grd. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) ona; Alama!
Ksmpaada evldm Hsmeddn-i Uknin kabrini ziyret et, onu ziyret etmek, beni
ziyret gibidir buyurdu. Sonra stanbula dnen Ali Efendi, hergn ie giderken Uk
hazretlerinin kabrini ziyret etmei kendisine vazfe ve det edinmiti. Vefat ederken
bunu ocuklarna vasyyet etti.
Hsmeddn Uk, eitli eserler yazd. Bunlardan bazlar unlardr: 1- Evrd-
kebir, 2- Hizb-t-tesbh, 3- Ahzb- Usbiye 4- erhu virdi Settr.
1)
2)
3)
4)
Sefne-i evliy; cild-4, sh. 179

Mirt- stanbul; cild-1, sh. 529
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 995, 1003
Hadikat-l-cevmi; cild-2, sh. 23
HASEN MATRV:
Msrda yetien evliynn byklerinden. smi Hasen olup, nisbeti Matrvdir.
Doum trihi tesbit edilememitir. 916 (m. 1510) senesinde vefat etti.
Hrikalar ve kermetler shibi evliynn nde gelenlerinden olan Hasen Matrv,
Karfe Cmiinde ikmet ederdi. nsanlar onu ziyret etmek, sohbetlerinde bulunmak iin
uzak yerlerden yanna gelirlerdi. Ya ilerleyip, yz yana yaklam olduu hlde,
geceleri kalkar, ibdet ve tat ile megul olurdu. Bunu hi aksatmazd.
Rivyet edilir ki, bir gece Hasen Matrvnin abdest suyu bitmiti. Bu hlde iken
Allah telya tevecch edip, yalvard. Bir de ne grsn, tam o srada hl shibi riflerden
bir zt havada uuyor ve omuzunda da su kab var. O zt Hasen Matrvnin yanna indi.
Omuzunda bulunan su krbasn Nil Nehrinden doldurmu idi. O sudan yavaa dkd.
Hasen Matrv de abdest ald. Bundan sonra o zt tekrar havada ykselerek, oradan
ayrlp uzaklat.
Abdlvehhb- arn hazretleri yle anlatr: Hasen Matrv hazretleri, bu
hdiseyi bana anlatt ve sonra; Evldm, Allah telya kar yapt ibdet ve tatte,
sdk, doru, samim ve ihlsl olan kimseye Allah tel mahlkt hizmeti klar, itaat
ettirir ve boyun edirir. Eer benim geceleyin ibdete kalkmam ihls ile olmasayd, baka
bir sepeble olsayd, Allah tel bana evliysndan birini gndermezdi buyurdu.
Hasen Matrv hazretlerinin menkbe ve kermetleri pekoktur.
HATTB RAN:
Hads, fkh limi ve evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Muhammed bin
Abdurrahmn bin Hseyndir. Knyesi Eb Abdullah olup, lakab emsddndir. Hattb
Ran diye mehr oldu. 902 (m. 1496) senesi Ramazn- erf aynn onsekizinde, Mekkei mkerremede dodu. 954 (m. 1547) senesinde bat Trablusda vefat etti.
Hattb Ran, fkh ilmini ve dier ilimleri, babas Hattb- Kebr, Ahmed bin
Abdlgaffr ve evliynn byklerinden Muhammed bin Irakdan rendi. Hads
limlerinden Abdlkdir Nveyr, Muhibbddn Ahmed bin Ebil-Ksm Nveyr,
Burhnddn Kalkaendi, zzddn Abdlazz bin Fehd, Cemlddn Sn, Abdurrahmn
Kbn ve birok limden hads-i erf rivyet etti. Hads ilminde ok ykseldi. lim
rendii limlerin hepsi ona iczet (diploma) verdiler. Ondan ise Abdurrahmn Tcr,
Muhammed Kays, olu Yahy Hattb ve birok lim ilim rendi.
Hattb Ran, ok eitli ilimlerde mtehasss idi. Tefsr, hads, fkh ve usl-i fkh
ilimlerinde derin bir lim idi. Lgat bilgisi ok geniti. Sarf, nahiv, feriz ve hesap
ilimlerinde de sz shibi idi. Hicazdaki Mlik mezhebi fkh limlerinin sonuncularndandr.
Eb Abdullah Hattb Ran ok gzel eserler yazd. Muhtasar- Halile ok kymetli bir
erhi vardr. Vefat ettikten sonra, byk olu Yahy bunu drt cild hlinde temize ekti.
Bu eserinde, onun zeksnn ykseklii ve mevzlara hkimiyeti aka grlr. Bu eser
zerine, onun yazdndan daha gzel bir erh yazlmamtr. Yazm olduu eserlerinden
bazlar unlardr: 1- Tahrr-l-kelm f mesil-il-iltizm, 2- Tahrr-l-mekle f erh-irRisle li bn-i Gz, 3- El-Beret-l-Hene bi ennattun l yedhulu Mekket-el-
mkerremete vel-Mednete, 4- Tefrh-l-kulb bil-hisl-il-mkeffireti li m tekaddeme ve

mteahhere min-ez-znb 5- Tefsr-l-Kurn- kerm (tamamlanmamtr), 6- Umdet-urrvn f ahkm-it-tavin, 7- Kurret-l-ayn bi erh-il-verekt li mm-il-Haremeyn fil-usl,
8- El-Kavl-l-metin f ennettun l yehdul-l-beled-el-emn, 9- El-Kavl-l-vdh f beynil-revih, 10- Mutemmimet-ul-crmiyye f ilm-il-Arabiyye, 11- Mevhib-l-cell f erhi
muhtasar-u-eyh Hall fil-fr 12- Hidyet-s-slik-l-muhtc li beyn-il-mutemir velhac, 13- Tahrr-l-kelm, 14- Namaz vakitlerinin aletsiz olarak, felek faaliyetlere gre
bulunmasna dir risle.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; cild-2, sh. 1628
Neyl-l-ibtihc; sh. 337
zh-l-meknn; cild-1, sh. 183, 301, cild-2, sh. 121, 252, 704
Brockelmann; Gal-2, sh. 387
HAYREDDN HIZIR BL:

Osmanllar zamannda yetien evliydan. smi, Hayreddn Hzrdr. Hzr Bl Efendi
diye mehr olmutur. Bugn Yugoslavya snrlar iinde bulunan Manastrda doduu
bilinmekle beraber doum trihi bilinmemektedir. 970 (m. 1562) senesinde vefat etti.
lk nceleri, bir kk dkknda gzel koku satmakla megul idi. Bir gece ryasnda
Sirozlu Ktib-zde isminde bir zt grd. O zt ona, Halvetiyye yoluna girmesini emretti.
Bunun zerine ertesi gn, dkkanndaki gzel kokular datp dkknn kapatt. Sirozlu
Ktib-zdenin hizmetine kavumak zere yola kt. eyh Ktib-zdenin huzruna
varnca, talebelie kabul edildi. Huzrunda hizmet ve sohbette bulunup ykseldi.
Halvette olduu ilk zamanlarda, bulunduu odann kapsn nr yzl bir zt ap;
Krklardan birisi vefat etti. Sizi onun yerine vazfelendirelim buyurdu. Bu ztn emrine
uyarak, istenilen vazfeye tlib oldu. Daha sonra o ztn iretiyle, Manastrda bir cmi ve
dergh yaptrp, insanlara Allah telnn dnini ve peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) gzel ahlkn anlatmakla megul oldu. Gece-gndz demeden insanlara hak yolu
anlatp ird etmekte iken vefat etti.
Hzr Bl hazretlerinin yksek hlleri ve birok kermetleri vardr. ok gzel rya
tabir ederdi.
Cmi ve dergh yaptrmaya balad zaman, sdece yedi dirhemi vard. Ancak cmi
ve dergh tamamland zaman, yetmibin ake harcad grld. Cenb- Hak, niyet ve
almalar neticesinde, ihtiyc olan paray bol bol ihsn etti. O zamanlar, geimini temin
etmek iin diktii ba ve bahesinden baka bireyi yoktu.
Devirme usl ile saraya gelip yetitirilen kiilerden birisi, bir rya grp tabirini
Hzr Blden sordu. Hzr Bl ryay dinledikten, sonra; Sen nikh dmeyen birisiyle
bilmeyerek evlenmisin buyurdu. Aratrldnda, o kiinin evlendii kadnn, kendi kz
kardei olduu anlald. O kii bilmeden dt bu durum iin tvbe edip kardeini
baka bir mslmanla evlendirdikten sonra, ilemi olduu gnahn keffreti olarak hacca
gitti.
Nakledilir ki; Manastr ehrinin ileri gelenlerinden Mustafa elebi isminde birisi
hacca gitmiti. Harem--erfte Hzr Bal hazretlerini de tavaf ederken grd. Hac
dn Manastra geldiinde, onu karlayanlar arasnda Hzr Bli de vard. Mustafa
elebi onu grnce, hemen elini pp ayana kapanmak istedi. Bunun zerine onu bir
kenara ekip; nsan insana benzer, her grdn syleyen hat eder diye nashat etti
ve o hli bildiini iret etti.
HAYL:
Osmanl devri limlerinden. smi, Abdlvehhb bin Abdlkermdir. Hayl diye
mehr olmutur. Doum yeri ve trihi bilinmemekte olup, 930 (m. 1523) senesinde
vefat etti. Babas Abdlkerm Efendinin Edirnede Sitt Sultan Cmii yaknnda bina ettii
mektebin bahesinde defnedildi.
Zamannn limlerinden Molla Azr, Molla Ltf ve Molla Kestel gibi ztlardan ilim
tahsil ettikten sonra, Kalenderhne Medresesine mderris tayin olunup, ilim retmekle
megul oldu. lm ynden ykseldikten sonra, baz yerlerde kadlk yapt. Bu vazfeyi
adlet ve doruluk zere bir mddet yrtt. Yavuz Sultan Selm Hn zamannda
defterdrla tayin edildi. Bu vazfeyi de yksek bir gayret ve titizlikle baarnca,
Pdihn iltiftn kazand. Fakat 920 (m. 1514) senesinde Amasyada Yenieriler
arasnda kan fitneden dolay bu vazfeden alnd, tekrar kadlk vazfesine dnd. zmir
kads oldu. Knn Sultan Sleymn Hnn padiahlnn ilk zamanlarnda, zmir kads
iken vefat etti.
Abdlkerm Hayl Efendi; zek, lim, fasih bir lisna shib idi. Akl ve nakl ilimlerde
yksek, konutuu zaman tatl dilli ve ikn edici idi. Kendisine bir mesele sorulduu
zaman onun hkmn aklamakta ge kalmazd. Tasavvur ve hayl gc fazla olduu
iin, Hayl diye anlmtr. Kadlk yaparken, hakk ve hakkati aratrr, adletten
amazd. Verdii kararlarda kimseden ekinmezdi ve cesretli idi. Sohbet esnasnda
hosohbet ve gleryzl olan Abdlvehhb- Hayl Efendinin bu gzel vasflarndan
baka, yksek ilm derecesi airlii de vard. iirlerinde Hayl mahlasn kullanrd. Trke
olarak yazd Leyl ve mecnn adl manzm bir eseri vardr.
Onun beyitlerinden;
Harb olubdur ol bd grdn gnlm,
Gamla dopdoludur d grdn gnlm.
Cihanda bana sultn iken benim servim,
Kul oldu sen aha zd grdn gnlm.
Hayret alr aklm baksam gzne kana,
ad hezrn aferin ol sretin nakkna.
Mehedi tan mecnnun almeti sanma gz,
Senk-i mihnettir ki, yadrd zemne bana.
1)
2)
3)
4)

Tezkiret--uar (Knal-zde Hasen elebi); cild-1, sh. 353
HUBB MOLLASI (Muhammed bin Abdullah):

Osmanllar devrinde yetien limlerden ve ir. smi, Muhammed bin Abdullahdr.
Mahlas Vsl olup, Hubb Mollas ve Muhammed Vsl Efendi diye tannr. 930 (m.
1523) senesinde dodu. 998 (m. 1589) senesi Receb aynn onsekizci gn, stanbulda
vefat etti. Hlid bin Zeyd Eb Eyyb el-Ensrnin (rahmetullahi aleyh) trbesinin
yaknnda defnedildi. Mstakil trbesi vardr.
Vslnin muhterem babas, Sultan Selm Hn ehzde iken kapc bal yapard.
Ayrca ehzdenin terbiye edilmesi ve yetimesi iin de saraya sk sk girip kard.
Muhammed Vsl, zamanndaki limlerden dn ilimleri rendi. Sonra Sal Emr Efendi
ismi ile mehr limin derslerine devam etti. Bu arada Muhai Sinn Efendinin
derslerine de devam ederek olgunlat. Dn ilimleri tahsil edip bitirdikten sonra, 949 (m.
1542) senesinde Haleb kads oldu. Sultan Sleymn Hnn padiahl zamannda
Anadolu kadaskeri olan ve Mirim Ksesi diye tannan Muhammed Efendinin ve ehzde
Sultan Selm Hnn tavsiyeleri ile, Bursadaki Emr Sultan Medresesine mderris oldu.
Oradan Eski brhim Paa Medresesine mderris oldu. 966 (m. 1558) senesinde
mderrislikten ayrld. Konyada bulunan ehzde linn yetimesi iin Konyaya gitti.
ehzde lan Konyadan Ktahyaya gelince, ehzde ile beraber Ktahyaya geldi.
Germiyanolu Medresesine mderris olarak tayin olundu. Ayn zamanda Mevlevlik
yolunu retmek ve ehzde Kerm Efendinin hocaln yapmak vazfesi de ona verildi.
Kerm Efendiyi ok gzel yetitirdi. lim ve edeb haznesi hline getirdi.
Hubb Mollas Ktahyaya geldiinde, onu sevenler u rubyi sylemilerdir:
Ne yerdir ki, ayak bastn,
Yzm orda kilim olsun.
Ne yoldur ki glge yaptn,
Tenim orda toprak olsun.
974 (m. 1566) senesinde, Sultan Selm Hnn pdih olduu zaman, Muallimzde Efendi yerine Bursa kadlna tayin olundu. Yine ayn senenin Zilhicce aynda, Hasen
Efendinin yerine stanbul kads oldu.
Hubb Mollas (rahmetullahi aleyh), ilimde nihyetsizlik deryasnn dalgc idi. Temiz
kalbli, ak konuan, salam itikdl, yumuak huylu, lisn kibar bir zt idi. Hkm
vermekte keskin kl gibi idi. Drt defa stanbul kads oldu. Osmanllarda bir talebe
medreseden mezn olurken, bir kimse ilm bir hviyete kavuurken, mhim bir vazfeye
balarken ve bunlar gibi baz mhim ilerde, bu ie iret olarak sark sarlr ve bu sark
sarmak merasim ile yaplrd. Hubb Mollas stanbul kads iken, Pdiha yazl olarak
mracaat edip, bu sark sarma merasiminin devletin resm mersimi hline getirilmesini
salad.
Hubb Mollas (rahmetullahi aleyh) mm- Tartnin Sirc- Vehhc isimli
kitabn, akc bir lisn ile Trkeye tercme etti. Tophnede ok gzel bir cmi ile bir
hamam yaptrd. ki eseri de mimar bakmdan aheserdir. Parmakkapda da yaptrm
olduu mescid ve mektebi vardr.
HSEYN BN ABDULLAH AYDERS:
Evliynn, byklerinden. smi, Hseyn bin Abdullah Ayderstur. 861 (m. 1456)
senesinde Yemende dodu. 917 (m. 1511) senesinde Yemenin Term kasabasnda vefat
etti. Orada babasnn yanna defnedildi.
Hseyn bin Abdullah Ayders seyyid olup, ilim, amel, cmertlik ve dier gzel
huylarda stn bir dereceye shibdi. Kurn- kermi ezberledi. Gece-gndz Kurn-
kerm okur, ecdadnn det-i erfesi zere geceleri ihy eder, ibdetle geirirdi.
Misfirlere, fakirlere, kimsesizlere bol bol yedirir, iirir, yardm ederdi. Herkesin kardee
yaamasn ister ve insanlarn aralarn slh ederdi. Kurn- kermden Allah telnn
murdn ve hads-i erflerden Muhammed aleyhisselmn murdn anlyan bir zt idi.
Babas onun hakknda dedi ki: Secdede iken yaptm dualarn ounda, Allah
teldan bana slih ve lim bir evld vermesini istedim. te o evlt, bu olum
Hseyndir.
Kardei Eb Bekr bin Abdullah Ayders onun hakknda dedi ki: Kardeim Hseyn,
bizden stn ve cmerttir. Zira o, sknt ve darlk hlinde de yardm eder, elinde ne varsa
verirdi. Biz ise imknmz olduu zaman yardm ederdik.
Hseyn bin Abdullah Aydersun, ilim ve edeb rendii hocalarndan bazlar
unlardr: Fakh Abdullah bin Ahmed Eb Kesr, Kd brhim bin Zhira, Fakh
Muhammed bin Abdurrahm Eska, Fakh Allme Abdlhd Sddir.
Fakh Abdullah bin Ahmed Eb Mahzeme dedi ki: Ben Hseyn bin Aydersdan
daha akll, ileri grl bir zt grmedim.
Hseyn bin Ayders, iki sene kadar Mekke-i mkerremede mcvir, olarak kald ve
ceddi Muhammed aleyhisselmn kabrini devaml ziyret etti. ok kimseler, Hseyn bin
Aydersu yazlarnda ve iirlerinde medhettiler. zetle yle dediler: limlerin, evliynn
onun stnl hakknda syledikleri haberler kulaktan kulaa yayld. O, bereketli bir
yamur gibidir. Mal, mlk shibi olanlarn cimrilik yapt bir zamanda o, bereket ykl bir
yamur bulutu gibi muhtalarn imddna koup yardm etti. nsanlara dny ve hret
sadetini gsteren, slm dnine smsk bal ve Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
hads-i erflerini dilinden drmiyen bir zt idi. Kendinden nceki limlerin, vellerin
stnlklerine ve gzel ahlkna vris oldu.
Hseyn bin Abdullah Aydersun ok kermetleri grld. Hseyn bin Aydersun
talebesi olan Abdurrahmn bin Ali yle anlatt: Bir Cuma gn Hseyn bin Aydersun
arkasnda sabah namaz klyorduk. Birinci rekatte secde sresinin yarsn okudu. Ben de
o arada ok daraldm, ikinci rekatinde br yarsn okumas lzm idi. Fakat o, ikinci
rekatte Ftihadan sonra hemen hls sresini okudu ve rk etti. Ben ve dier cematin
hepsi bu duruma ardk. Zr her zaman, uzun bir srenin yarsn bir rekatte, dier
yarsn da bir rekatte okurdu. Namaz bittikten sonra, mihraba dnd ve tefekkrle
megul oldu. Gne bir mzrak boyu ykseldikten sonra duh namaz kld. Sonra bize
bakp buyurdu ki: Cematte daralan bir kimse varsa, o zaman zamm sreyi ksa
okumak lzmdr. O zaman anladm ki, o benim darda olduumu anlam ve onun iin
ksa olan hls sresini okumu.
Hseyn bin Abdullahn baz talebeleri huzruna gelip, mallarnn azlndan ve
nfuslarnn okluundan ve bu yzden de geim sknts ekmekte olduklarn sylediler
ve hocalarndan kendilerine bir yol gstermesini taleb ettiler. Bunun zerine Hseyn
Ayders, derghn bir hizmetisini huzruna ard ve ona dedi ki: Bana bir miktar
hurma ile, kuru zm ve budayla dier erzaklardan getir. O da onun emrettii btn
eylerden bir miktar getirdi. Ayders onlar ald ve zerine okuyup dua etti ve talebelerine
datt. Onlar da gtrp, kendi erzaklarnn arasna kartrdlar. ok az birey,
Aydersun himmet ve bereketi ile onlara uzun zaman yetti. Onlar da hocalarnn
bereketinden olduunu anladlar ve bir daha geim sknts ekmediler.
Hseyn Aydersun talebelerinden olan Muhammed bin Ali, bir sebepten dolay
ebm beldesinde hapse atld. Hapiste iken hocasn vesile ederek, kurtulmas iin Allah
telya yalvard. Akam o beldenin miri Aydersu ryasnda grd. ok heybetli idi.
mir korkuyla: Ey efendim, sizin bize bir emriniz var m? diye sordu. O da;
Hapishnenizde bulunan Muhammed bin Ali benim talebemdir ve sen onu susuz olarak
hapsettirdin. Onu hemen serbest brakn. Derhl benim yanma gelsin dedi. Bunun
zerine, sabah olur olmaz mir gidip hemen onu hapisten kard ve ona; Hseyn
Ayders seni yanna ister dedi. O bu duruma ok hayret etti. Kendi kendine; mir acaba
onu nerede grd ? diye dnd. Hocasnn huzruna gelince, hocas ona tebessm
ederek; Yavrum, onlar bizi ryada grdler buyurdu.
Hseyn bin Abdullah Ayders, bir iirinde zetle yle dedi:
Allah tely zikretmek (anmak), hayata tad ve gzellik verir. Allah telnn rz
olduu, beendii yola gir. Onun emirlerine uy. Gayet edebli ol. Oyun ve elenceyi brak,
hret iin al. Nefsinle mcdele et. lerini srf Allah telnn rzs iin yap. Doru
yolda bulunan limlere ve onlarn kitaplarna gre ilerini yap, onlara uy. unu unutma ki,
dnyda da hrette de izzet ve eref, Allah telya ibdet etmekte, Onun beendii ve
rz olduu ileri yapmaktadr. Yoksa malda ve makamda deildir.
HSEYN BN AHMED:
Evliynn byklerindendir. smi, Hseyn bin Ahmed bin Hseyndir. Aslen Halebli
olup, Musula gelip yerlemitir. Doum trihi bilinmemektedir. Mekke-i mkerremede 912
(m. 1506) senesinde vefat etti. Orada defnedildi.
Birok kermetleri ve stn hlleri vardr. bn-i Hanbel onun kermetini yle
anlatr: Ben, Hseyn bin Ahmed ile birlikte hacca gitmitim. Mekke-i mkerremeye
vardktan sonra, Arafatta vakfeye durmutuk. Beni yanna arp buyurdu ki: Benim
mrmn sonu yaklat. Bu mbrek topraklardan gitmek istemiyorum. Sana
vasyyetlerimi bildireyim. Az bir zaman sonra da vefat etti. Lkin o sene Mekke-i
mkerremede ok su sknts var idi. Onun cenzesini ykamak iin suyu nereden
bulurum diye dnrken, yanma yksek sesle konuan birisi geldi. Dedi ki; Hseyn bin
Ahmed vefat m etti? Ben de Evet dedim. Neden bu kadar dnceli duruyorsun?
deyince; Ben yalnzm ve su sknts da var. Onun techz ve tekfinini yalnz nasl yaparm
ve gasli iin suyu nereden bulurum? dedim. O kimse bana; Sen burada bekle, bir yere
ayrlma dedi ve gitti. Aradan biraz zaman geince, bir de baktm ki, o kimse, ellerinde
birer testi su ve kefen bulunan bir toplulukla beraber geldi. Yanma gelir gelmez hazretin
cenzesini ykamaya baladlar, yakn bir kabristanda kabrini kazp, beraberce defnettik.
Bana hepsi taziyette bulundular ve yanmdan ayrldlar. Onlarn kim olduklarn ve
nereden geldiklerini bilmiyordum.
Birka gece sonra, Hseyn bin Ahmed hazretlerini ryamda beyaz elbiseler iinde,
ba ve baheler arasnda sevinli olarak grdm. Bana; Allah telnn rahmeti senin
zerine olsun. Sen beni slih kimselerle birlikte ok gzel techz ve tekfin ettin buyurdu.
HSEYN- MECZB:
Msrda yetien evliynn byklerinden. Hseyn-i Meczb diye tannr. Evliylk
hlleri ile ve Allah telnn ak ile kendinden gemi hlde bulunurdu. Zamannda
bulunan evliy arasnda, devaml olarak oru tutan bir zt olarak tannrd. Doum trihi
bilinmemektedir. Hl tercmesi hakknda kaynaklarda fazla malmat bulunamyan
Hseyn-i Meczb 920 (m. 1514) senesinde vefat etti.
ok kermetleri grld. Susad zaman bir kuyunun bana gider ve; Ey kuyu!
Hseyn susam derdi. Allah telnn izni ile, kuyunun suyu bir anda ykselirdi.
Hseyn-i Meczb o kuyudan kana kana ier, sonra kuyunun suyu yine eski seviyesine
inerdi.
Rivyet edilir ki, Hseyn-i Meczbun bulunduu beldede Eb Kre isminde
deirmencilik yapan bir kimse ve hanm vard. Bunlarn ocuklar olmuyordu. Birgn bu
hanm, Hseyn-i Meczba haber gnderip, bir ocuklar olmas iin dua ederse ve bir
ocuklar olursa, sevbn kendisine hediyye etmek zere bir mevlid okutmay nezrettiini
(adadn) bildirdi. O da dua etti. Hakkaten o hanm hmile oldu ve bir erkek ocuu
oldu. Fakat aradan geen zaman iinde, o hanm yapt nezri unuttu. Birgn bu hanm,
bir tavuk kzartt. Efendisiyle birlikte yemek zere sofraya geldi. Bu srada tek gzl bir
kimse geldi. Tavuu kapp gtrd. Hseyn-i Meczb hazretlerinin de bir gz grmezdi.
Yan sofradan tavuu alp giden kimse Hseyn-i Meczba benziyordu. Kadncaz bu hle
ok teaccb ederek geceledi. Sabah olunca, Hseyn-i Meczb bunlarn evine geldi. O
hanma dedi ki: Sizi kz etmek iin sofranzdan tavuu ben aldm. Nezrinizi yerine
getirmezseniz (mevlid okutmazsanz), ocuunuzu da ayn ekilde alp, giderim. Nezrini
hatrlayan kadncaz, derhl adan yerine getirdi.
Hseyn-i Meczbun talebelerine ders vedii derghnda, gece bekilik yapan, nbet
tutan bir talebesi vard. Birgn akam bu talebeye, sabaha kendisi iin et yemei
hazrlamasn syledi. O gn de derghta et bitmiti. Akam vakti olduundan, dardan
alp getirmesi de mmkn deildi. Ne yapaym diye tellanrken, aresiz beklemeye
balad. Nbete devam etti. Ge vakit olunca, derghn nnde bir kimse grnd,
nnde ykl bir merkep vard. O kimse bu nbeti talebeden, yk indirmek iin
kendisine yardm etmesini istedi. Yk indirdiler. Talebe ykte ne olduunu sorduunda, o
kimse, dergha taze et getirdiini syledi. Talebe de teekkr edip sevindi. Hemen o
etten, hocas iin gzel bir yemek hazrlad. Sabah olup yemei ona ikrm ettiinde,
hocas; Akam et yok diye epeyce tellandnz deil mi? dedi. Hlbuki bu talebe, merak
ve endiesini hi kimseye sylememiti.
Hseyn-i Meczba bir gn, hanm tarafndan olan akrablarndan birisi gelmiti.
Ona; Benim ecelim (vefatm), Bb- zveyle denilen yerde bulunan bir fakirin vastasyla
olacak dedi. Sonra kendisini tayacak bir merkeb istedi. Merkebi hazrladlar. Bindi, o
akrabas ile birlikte o dedii yere (Bb- zveyleye) gittiler. Yol boyunca herhangi bir
rahatszl grlmedi. Oraya vardklarnda, dilencilik yapan, insanlardan ekmek isteyen
bir fakir grdler. O fakir bunlar grnce, ayaa kalkt. Yanlarna gelip Hseyn-i Meczba
bir tokat vurdu. Sonra Hseyn-i Meczb kendisini getiren kimseye tekrar geri gtrmesini
syledi. Geri dnerken yolda vefat etti.
HSEYN VAZ- KAF:

Hanef mezhebi fkh limlerinden ve evliynn byklerinden. smi, Hseyn bin Ali
el-Kif el-Beyhek es-Sebzevr el-Hirev olup, mehr Reeht ayn-l-hayt kitabnn
shibi olan Ali Hirevnin babasdr. Lakab Kemleddndir. Kifi, Viz-i Hirev, Vel
Hseyn Kifi gibi isimlerle tannr. iirlerinde Kifi mahlasn (takma adn) kullanrd.
Aslen Horasanda bulunan Sebzevr beldesindendir. Doum trihi tesbit edilememitir.
910 (m. 1504) senesinde Hiratta vefat etti.
Zamannda bulunan limlerin derslerinde bulunarak, zhir ve btn ilimlerde
kemle gelen Hseyn Viz; tefsr, hads, fkh, edebiyat ilimlerinde ve tasavvuf yolunda
zamannn nde gelen byklerinden oldu. Sultan Hseyn Baykara zamannda Hiratta
viz idi.
Hayat hakknda kaynak eserlerde, teferruatl malmat bulunamayan Hseyn Viz-i
Kifi ok kitap yazm olup, Fris dilde yazd Mevhib-i aliyye tefsri mehrdur. Bu
tefsre Tefsr-i Hseyn de denmektedir, smil Ferruh Krm, 1246 (m. 1830) senesinde
Trkeye tercme edip, Mevkib ismini vermitir. Ayrca Muhammed bin drs-i Bitlis
baka bir tercmesini yapmtr.
Dier eserlerinden bazlarnn isimleri unlardr: 1- Ahlk- muhsin (Bu kitap
ngilizceye de tercme edilmitir), 2- El-Erben f ehds-il-mevza, 3- Esrr- Ksm, 4Envr- Sheyl, 5- Bediul-ekr f sanyil-ear, 6- Tuhfet-s-salt, 7- Tuhfet-l-liyye,
8- Tefsr-i sre-i Ysuf (bi-lisn-il-irfn), 9- Cevhir-l-esrr ve zevhir-l-envr f erh-
Mesnev, 10- Cevhir-ut-tefsr li-tuhfet-il-emr, 11- Er-Rislet-l-liyye fil-ehds-innebeviyye f erh-i Erben, 12- Ravdat--hed, 13- Sebat-l-kife, 14- Fadl-s-salt
alen-Nebiyyi (sallallahu aleyhi ve sellem), 15- Feyz-n-nevl f beyn-iz-zevl, 16Levih-l-kamer, 17- Mirt-s-saf, 18- En-Nikveti f beyn-it-tilveti, 19- Letif-ttavif, 20- Matlaul-envr.
Hseyn Viz-i Kifnin yazd Ahlk- muhsin isimli eserden baz ksmlar:
Gzel ahlkn almetleri: Hikmet sahipleri demilerdir ki, gzel ahlkn almetleri
ondur: 1- yi insanlara muhalefet etmemek, 2- Fedkrl hep bakalarndan
beklemeyip, kendi nefsinden fedkrlkta bulunmak, 3- Hi kimsenin aybn
aratrmamak, 4- Bir kimsede uygun olmayan bir hli grd zaman onu iyilie tevil
etmek, s-i zanda bulunmamak, 5- Kabahati olan bir kimse zr dilediinde zrn kabul
etmek, 6- Yapabildii kadar muhtalarn ihtiylarn gidermek, 7- nsanlardan gelen
eziyet ve skntlara sabr ve tahamml etmek, 8- Kendi ayplarn grmek, kendi ayplarn
aratrp onlar dzeltmekle megul olmak, bakalarnn ayplaryla uramamak, 9Herkese tatl dil, gleryz gstermek, 10- nsanlarla yumuak konumak ve onlara
yumuak mumelede bulunmak.
Eski zamanlarda sultanlardan biri, olunun ssl, znetli ve kymetli elbiseler giymi
hlde gittiini grd. Ona dedi ki, Ey olum! Senin giydiin elbiselerin ei, benzeri
bulunur. Fakat sultanlar yle elbiseler giymeli ki, baka kimse onun gibi elbise
bulamamaldr. Olu hayretle; Babacm, o dediiniz elbisenin asl nedir ki, benim u
giydiklerimden daha kymetli ve daha ssl olsun? deyince, babas ok gzel cevap
verip; O dediim elbise, atks iyilik ve gzellikten, zgs de adletten dokunmu
kumatan olmaldr deyince, olu buradaki ince many ok iyi anlad. Mehretin, pahal
kumalardan ssl elbiseler giymekte deil, zhirini ve btnn slmn gzel ahlk ile
sslemekte olduunu anlad. Gzel ahlk shibi olmaya, dinimizin emirlerine tam uygun
yaamaya gayret etti. Hakik sadet ve rahatln slmiyete tam uymakla mmkn
olduunu, gsteri ile ve haram ileyerek yaplan iin ve bundan zevk aldn
zannetmenin hakkatte sknt ve rahatszlk olduunu, kendi tecrbesi ile ok iyi kavram
oldu.
yi kimselerle beraber bulunmak: Dima hayr shibi iyi kimselerin
sohbetlerinde bulunmak, z sz doru, fazlet ve kerem shibi ztlar ile beraber olmak,
sadetin kimysdr. Yan insan sadete kavuturan en kymetli sermyedir. Dnine bal
sultanlarn detleri yle idi ki, onlar hibir zaman meclislerinden hikmet ve fazlet shibi
limleri eksik etmezler idi. Onlar ile meveret etmeden, onlara danmadan herhangi bir
hkm vermezlerdi. Bu sebeple saltanatlar adlet ve istikmet zere devam ederdi. Bu
sultanlarn hemen hemen hepsi de ilim shibi fazletli kimseler idi.
Bykler buyurmulardr ki: Slih dost, attr (gzel kokular satan kimse) gibidir.
Itriyattan sana birey vermese dah, hi olmazsa gzel kokusundan nasb alr, istifde
edersin. Slih olmayan, uygunsuz ve kt arkada ise, demirci gibidir. Kendisiyle beraber
bulunduunda, seni demirci ocana (atee) atmasa bile, dumanndan ve buharndan
rahatsz olursun. si ve duman zerine siner.
Hakk lim ve rif ztlar bulunmad, bulunsa da beraber olup, sohbetinde
bulunmak imkn olmad zamanlar, bir meclisde bulunabilecek en gzel sohbet arkada,
byklerin kitaplardr. Bu mushipler (yan byklerin kitaplar olan sohbet arkadalar),
o meclislerde olanlardan hibir ey istemez. Onlardan dima istifde olunur. Onunla
birlikte bulunan, bir sknt, yorgunluk ve bezginlik hissetmez.
Hay: Hay ksmdr. Birincisi; insann kendi ayp ve kusurlarndan dolay
utanmasdr. Hay shibi olan bir mmin, gaflet ile iledii kabahatleri dnp, piman
olmal, zlmeli, bunlar kime kar ilediini dnerek mahcub olmal, utanmaldr.
Haynn ikinci ksm; keremden haydr. Kerm olan bir ztn yanna, acz ve ihtiy
shibi, zavall bir kimse gelerek birey isteyince, kerm olan ztn o zavally eli bo olarak
gndermekten hay etmesi, utanmas, keremden haydr.
Keremden hay sfatnn en yksek derecesi ile muttasf olan Allah teldr.
Gnahkr bir kimse, samimiyetle sularn itirf ederek, acz ve krklk ile el ap boyun
bkerek ve gzya dkerek yalvarsa ve affn dilese; Allah tel o kulu eli bo
dndrmekten hay eder ve o kulunun gnahlarn affeder. Beyt:
Vararak ol yce dergha iltic eden,
Ne mmkn eli bo dnsn, affedilmeden.
Haynn bu ikinci ksmna misl olmak zere yle bir hdise anlatlr: Abbas
halifelerinden Memn zamannda llerde yaayan bir kyl vard. Bu kylnn mensb
olduu kabile, ktlk ve susuzluk sebebiyle ok bunalp, skntya dtler. O kyl bu zor
artlardan kurtulmak ve sulak bir yer bulmak midi ile kabilesini terkedip yollara dt.
Nihyet topra gzel ve suyu bol olan bir yere vard. Oradaki tatl ve serin sulardan kana
kana iti. Bu su kendisine o kadar ok tatl geldi ki, sudan bir kova doldurup halifeye
gtrmeye niyet etti. Aradaki mesafe ok uzak olmasna ramen, bu suyun, tam halfeye
hediye edilecek gzellikte olduunu zanneden kyl, testisini doldurup, yollara dt.
Epey mddet yola devam etti. Bu srada Halife Memn maiyetiyle birlikte bir yerden
memleketine (Badada) dnyordu. Kyl bu gelenin halife olduunu anlaynca, derhl
yaklaarak, halife ile grmek istediini syledi. Memn; Syle bakalm. Ne
istiyorsun? dedi. O da; Size kimsenin getirmedii bir hediye getiriyordum dedi.
Memn, hayretle ve merakla; Hediyen ne imi, grelim dedi. Kyl testiyi uzatnca,
hizmetilerden biri bir marapa su doldurup halfeye verdi. Hafife kylnn durumunu ve
maksadn iyi anladndan, onu zmemek ve hayl krklna uratmamak iin, uzak
yoldan gelmekle bozulmaya balam ve kokusu deimi olan bu sudan birka yudum
iti. Kylye de bu suyu getirmesinin sebebini anlattrd. Sonra da ona bol miktarda para
yardmnda bulunup gnderdi. Kyl gittikten sonra, yannda bulunanlar, halfeye;
kylye byle mumelede bulunmasnn hikmetini sul ettiler. O da yle cevap verdi:
Kylnn anlattklarn siz de dinlediniz. O, en tatl ve gzel suyun, getirdii su olduunu
zannediyor. O kadar fevkalde bir su olmadn, stelik getirdii suyun da uzun yolculuk
esnasnda bozulup, koktuunu da bilmiyor. Byk bir mid ile bize gelmi. O sudan
kylnn yannda sizlere de verseydim, suyun tatszln siz sezdirecektiniz. O ise buna
son derece zlrd. Eer onu geri dndrmeyip birlikte Badata gtrseydik, orada
Dicle nehrini grnce, getirdii bir testi suyun ne kadar mansz olduunu anlayacak,
daha fazla utanp mahcb olacakt. Onun iin byle yaptm (yan geri gnderdim). Ben
ondan hay eder utanrm ki, bir fakir bana iltica edip, iyilik ve ihsna kavumak mdi ile
elini uzatp yzsuyu dksn de, ben onu eli bo ve gnl krk olarak geri gndereyim.
Haynn nc ksm udur ki: dnen ve aklen istenilmesi uygun ve mnsip
olmayan bir ii ilemekten utanmal, edebi, o ii ilemesine msade etmemelidir.
Sultan Mahmd-i Gaznev, birgn vezrlerine emir verip, halk iinde en ahmak kim
ise bulunup getirilmesini istedi. Her taraf aratrdlar. ok yksek bir nar aacnn tam
tepesine kp, elindeki balta ile zerine bast dal kesmeye alan bir kimse grdler.
Bu kimse, kestii dal ile beraber dp paralanaca iin, byle bir ii yapmakla bunun
insanlarn en ahma olduuna karar verip, o kimseyi sultnn huzruna getirdiler. Sultan;
Bundan daha ahmak kimse vardr dedi. Merakla; Sultnm, bundan daha ahmak olan
kimdir? diye sul ettiklerinde, sultan yle cevap verdi: nsanlarn en ahma, zlim bir
idrecidir ki, dima zulme hazrlanr, hep tebasna cevr--cef etmekle kendi kendini
perian edip, askerinin kuvvet ve kudretini de yok eder. Hepsini takatsiz brakr. Bylece
malub olur ve bayrak hkimiyetini de kaybeder. Hibir yerde heybet ve itibr kalmaz.
Hem kendini, hem etrfn harb eder. te bu, insanlarn en ahmadr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

zh-l-meknn; cild-1, sh. 76, cild-2, sh. 416, 674
Kef-z-znn; sh. 398, 1305, 1574, 1648, 1896, 1916
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1016, 1097, 1104, 1107
Eshb- Kirm; sh. 348
IRK-ZDE MUHAMMED:
slm limlerinden ve tasavvuf byklerinden. smi, Irk-zde Muhammed olup,
erkezdir. Genliinde Cind (yiitler, pehlivanlar) taifesinin resi idi. Doum trihi ve yeri
bilinmemekte olup, 922 (m. 1516) senesinde Medne-i mnevverede mcvir iken vefat
etti.
Irk-zde Muhammed Efendi, ilk zamanlarnda ok zengin idi. Malnn haddi hesab
yoktu. Sultanlar gibi kklerde yaar, emrinde binlerce insan hizmet ederdi. ok heybetli
idi. Kendisine ok itibr edilir, hrmet gsterilirdi. Tam debdebeli bir hayat yaard. lye
smayacak kadar mala sahip olmasna ve binlerce hizmetisi bulunmasna ramen, ok
dil ve cmert idi. ok yksek bir ahlka sahip idi. Fakirleri gzetirdi. Emrindeki insanlara
ihsnlarn bol bol yapard. Bunun iin herkes onu sever, sayard. Tasavvufa girmeseydi,
iyi bir devlet bakan olacak karaktere sahip idi. inde bulunan tasavvuf yolunda
ilerlemek arzusu, onu bu debdebeli hayattan ekti. O zamanda bulunan tasavvuf
byklerinden Seyyid Ali bin Magribnin emrine ve hizmetine girdi. ok sk, zahmetli,
meakkatli riyzet ekerek, yksek derecelere kavutu. Dnyalk hazneler yerine,
gnln bitmez tkenmez hazneler ile doldurdu. Hocas Seyyid Ali bin Magrib, Irk-zde
Muhammede nce ok sk riyzet ile nefsini temizlemesini emreyledi. Uykuyu ve yeme
imeyi o kadar azalttrd ki, gnlerce uyumaz, yemekleri de ayakta duracak kadar yerdi.
Bazan birka gn hibir ey yemezdi. Bir defasnda yaz mevsiminde, gnler ok scakt.
Her taraf yanp kavruluyordu. Birgn susuz durmak mmkn deildi. Byle bir zamanda
hocas, Irk-zde Muhammede yirmi gn su imemesini syledi. Hocasnn emrini
tutarak, yirmi gn su imeyip, bu skntya tahamml etti. Yirmi gn sonra hararetinin ve
ateinin iddetlenmesi sebebiyle akl bandan gitti ve olduu yere ylp kald. Onun bu
hlini, hocas kermetler haznesi olan Seyyid Ali bin Magribye haber verdiler. Su
imesine izin vermesini istirhm ettiler. Susuzluk ateinden lecek hle geldi dediler.
Seyyid Ali bin Magrib; lrse emr-i Hak meydana gelmi olur. Allah telnn rahmetine
kavuur dedi. Gelen kimseler su verilmesi iin srar ettiklerinde, Ali bin Magrib; Su
vermek, Allah sevgisinin ateinin ocana su dkmektir dedi ve su verilmesine msade
etmedi. Ancak bana souk su dkmelerini syledi. Bu emir zerine Irk-zdenin bana
souk su dktler ve bedenine su serptiler. O zaman akl bana geldi ve ayaa kalkt.
Ayaa kalkmas ve dorulmas yle dehetli bir hlle oldu ki, birka gn sonra tasavvufta
yksek hllere kavutu. Allah telnn cezbeleri kendisini kaplad. Bu ak atei ile yanp
yaklrd. Btn bedeni, Allah yolunun atei ile doldu. Zhd ve takv ehli bir kimse oldu.
Haramlardan ve phelilerden ok saknrd. Dny malna zerre kadar kalbi meyletmez,
dny maln aklna bile getirmezdi. Btn vcdu pr nr idi. Mbrek vcdu, karanlk
gecedeki ay gibi etrfn nrlandrd.
Hocas Seyyid Ali vefat ettikten sonra, Medne-i mnevverede mcvir oldu.
Mukaddes yerlerde bulunmann verdii sadet ile yaamakta, ibdet ve tat ile megul
olmakta iken vefat etti ve orada defnolundu.

BN- ABDLKERM (Abdlkerm-zde Muhammed Efendi):
Osmanl devri lim ve irlerinden. smi, Muhammed bin Abdlvehhb bin
Abdlkerm Rmi olup, Abdlkerm-zde diye tannr. Doum trihi bilinmeyen
Abdlkerm-zde, Hanef mezhebi limlerindendir. 975 (m. 1568) senesi Ramazn- erf
aynn yirmiyedinci gecesinde, stanbulda vefat etti. Kabri Edirnekapda, Ahmed bni
Keml Paann yannda idi. Boaz Kprs evre yolu yaplrken, bn-i Keml Paann
kabri ile birlikte on metre kadar geriye alnd.
Abdlkerm-zde Muhammed Efendinin baba ve dedeleri de lim, bid, fazlet shibi
ztlar idi. Dedesi Abdlkerm Efendi, Ftih Sultan Mehmed Hn zamannda kadasker ve
mft idi. Babas Abdlvehhb Efendi de, Sultan Selm Hn zamannda defterdrdk
vazfesinde bulunmu olup, o da lim ve ir bir zt idi.
Abdlkerm-zde, ocukluunda ve genliinde, ailesi tarafndan kmil bir edeb ve
terbiye ile yetitirildi. Ahmed ibni Keml Paa, Ebssd Efendi, srfil-zde ve ivi-zde
gibi zamann en byk limlerinden ilim rendi. ok sk riyzet ve mchedeler ile
tasavvuf yolunda da ilerlemeye gayret etti. Hem zhiri, hem de btn ilimlerde
ykselerek kemle geldi.
lim renmek hussundaki gayreti ve istidd ve hocalarnn yksek ihtimm ve
hassasiyeti sebebiyle, ilimde ok yksek derecelere kan Abdlkerm-zde, zamannda
bulunan limlerin byklerinden olup, etrfa nr ve k saan bir gne misli parlamaya
balad. Emsl ve akranndan ileride oldu. hreti etrfa yaylmaya balad. Fkh, tefsr
ve kelm gibi nakl ilimlerle birlikte; nahiv, edebiyat ve Arab ilimlerde de ykseldi.
Tasavvufta yksek derecelere kavutu. Geliboluda Sarca Paa ve Edirnede Talk
medreselerinde mderrislik yapt. Bu vazfeleri asistanlk devreleri oldu.
Abdlkerm-zde, 951 (m. 1544) senesinde; Ebssd Efendi ve Mrim Ksesi
Muhammed Efendi tarafndan eitli ilimlerde imtihana tbi tutulan ilim erbb arasnda
bulundu. Bunlardan drt tanesi, dier arkadalar arasnda ilim ve irfn bakmndan ok
yksek derece alarak, muvaffakiyetle imtihan kazandlar. Bu limlerden Abdlkerm-zde
Muhammed Efendi, Kalenderhne Medresesinde; Kara Abdurrahmn, Efdaliyye
Medresesinde; Kd-zde, Bursada Kaplca Medresesinde; Vizeli Abdlkdir Efendi,
Yldrm Hn Medresesinde mderris olarak vazfelendirildiler.
953 (m. 1546) senesi evval aynda, znikde bulunan Sleymniye Medresesine
mderris olan Abdlkerm-zde, bir sene sonra Sahn- semn, iki sene sonra da Sultan
Selm medreselerine mderris oldu. 958 (m. 1551) senesi banda Haleb, ayn senenin
evval aynda am kads olarak tayin edildi. ki sene sonra Msr kadlna tayin olundu.
Burada iki sene vazfe yaptktan sonra, ikinci defa Haleb kadlna tayin edildi. Halebden
sonra bir mddet Bursa kadl yapp, daha sonra da Anadolu kadaskeri olarak tayin
olundu. Bu makamda yedi sene kaldktan sonra 971 (m. 1563) senesi Rabul-evvel aynn
yirmibirinci gn tekd (emekli) oldu. 975 (m. 1568)de, Ramazn- erfin yirmiyedinci
gecesi vefat etti.
limde bir derya misli olan Abdlkerm-zde Efendi, ilmiyle mil idi. Hfzas ok
kuvvetli olup, ezberledii bireyi kolay kolay unutmazd. nsanlara kar gayet yumuak
huylu, merhametli ve cmert idi. yilik, ikrm ve ihsnlar dillere destan olmutu.
Talebelerinden birisi yle anlatr: Birgn meclisinde oturuyordum. Hlinden fakir
ve ihtiy shibi olduu anlalan bir kimse ieri girdi. Hl lisn ile madd skntda
olduunu, kendisine yardm edilmesini istiyor gibi bir durumu vard. Abdlkerm-zde
gelen kimsenin durumunu anlayp, deti olduu zere hizmetisini ararak; Altm ake
getir! dedi. Hizmeti dalgnlkla altm ake yerine altm altn getirip arzedince, orada
bulunanlar meseleyi bilmedikleri iin, altnlar grnce ardlar. Abdlkerm-zde
(rahmetullahi aleyh) ihsnnn bolluundan dolay, altm akeye kar ok yksek bir
mebla olan altm altn geri evirmeyip, ylece fakire verdi. Fakir, teekkr ve dua
ederek ayrlp gitti.
Abdlkerm-zde, dnimizin her emrine hassasiyetle riyet eder, ok mecbr
kalmadka mstehablar dah terk etmezdi. Ktphneye abdestsiz olarak girmezdi.
Allah telnn isimlerini ve yet-i kermeleri zel bir kalemle yazard. Bu kalemi baka
ite kullanmazd.
Kd Beydvnin Envr-t-tenzl ismindeki tefsrine Th sresine kadar bir
hiyesi, Tecrde bir hiyesi ile, baz kitaplara aklamalar vardr. dille iir yazd.
Fakat Arab olarak yazd iirler daha mkemmeldir. cz, feshat ve belgat bakmndan
Arab iirlerinin, Trke ve Fris lisanyla yazdklarndan daha stn olduu
bildirilmektedir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 191, 380
BN- ACM (Muhammed bin Muhammed):

afi mezhebi hads limlerinden. smi, Muhammed bin Muhammed bin Ahmeddir.
Lakab emseddn olup, bn-i Acm diye mehrdur. Doum yeri ve trihi
bilinmemektedir. 938 (m. 1531) senesi Ramazan aynda, Kudste Beyt-i Makdiste vefat
etti.
eyhlislm Kemleddn Burhan, eyhlislm bn-i Eb erf, mehr hads-i erf
limlerinden Hfz Celleddn Syt, eyhlislm Kd Zekeriyy, Hfz emseddn
Sehv gibi byk limlerden ilim tahsl etti. bn-i Tln onun hakknda yle dedi; O,
fazletli bir zttr. bn-i Acm, Nsruddn bin Zerkten hads-i erf rendi. Daha sonra
Anadoluya geldi. Burada ok iyi karland. Tekrar memleketine dnd. Birka defa
Dmeka gidip geldi. Cmide vaz--nashat etti. Mslmanlara din ve dny sadetinin
yollarn anlatrd. Bir mddet Fss kitabndan dersler verdi.
bn-i Hanbel de yle dedi: bn-i Acm, Halebe iki kere gitti. ama da gitti.
amda ve Halebde insanlara vaz--nashat eyledi. Bana siyah sark sarard. 929 (m.
1522) senesinde burann en byk hads limi olan Zeynddn bni emm ile grt.
Birbirlerine iczet verdiler. (Her iki lim birbirinin ilimdeki yksek derecesini grerek,
byk lim olduklarn bildirdiler.)
bn-i emm buyurdu ki: bn-i Acmnin vaznda bulunan ve kendine gvendiim
birisi; bn-i Acmnin ezbere ok eyler bildiini, konumalarnn pek tatl olduunu
anlatt. bn-i Acm, phesiz tefsr ve hads ilminde mtehasss idi. Mslmanlara nasihat
ederdi. Onlar, Allah telnn emirlerini yapp, yasaklarndan saknmalar hussunda
tevik ederdi. O, evliy ve limleri ver, her hlde, her ite ve szde, evliy ve limlere
uymay tavsiye ederdi. Tasavvuf yolunda olduklarn syleyip de, dnin emir ve yasaklarn
bilmeyen ve onlara riyet etmeyen kimseleri ktler, beenmezdi. Byle chilce tarkat
yolunda olduunu syleyenlerin yolunda bulunmaktan mslmanlar sakndrrd.
Yine bn-i Hanbel, bn-i Acm hakknda yle der: O, Halebde vaz ederdi. Cemat
onun vazlarn dikkatle ve byk bir istekle dinlerdi. Yine o zamann limlerinden Eb
Yezd H de, bn-i Acmnin slbunda vaz ettii hlde, insanlar bn-i Acmnin
vazlarna gsterdikleri ilgi kadar onun vazlarna rabet etmezlerdi.
bn-i Acmye, mrnn son senelerinde Beyt-i Makds idrecilii verildi.
BN- ALVN:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Ali bin Alvn Hamev olup, lakab
emsddndir. bn-i Alvn da denir. Hama ehrinde dodu. Doum trihi bilinmemektedir.
954 (m. 1547) senesi Ramazn- erf ay banda Hamada vefat etti.
Din ve fen ilimlerini babasndan rendi. Tasavvuf ilminin inceliklerini de babasndan
renip, vefatndan sonra yerine geti ve ok talebe yetitirdi. bn-i Alvnda,
kklnde anlay ve hfza zayfl vard. Bir gece seher vaktinde, babasn bir hl
kaplad. Daha sonra bu hli geip, evden kt ve darda byke bir bakr kaptan abdest
ald. Bunu gren bn-i Alvn, gidip babasnn abdest ald kabdan arta kalan suyu iti.
Bereketi hemen grlp, o gnden sonra anlay ve hfzas ok kuvvetlendi. Rahatszl
kalmad. bn-i Alvn, babasnn vefatndan sonra Hamada insanlara vaz ve nasihat etti.
Din ve fen ilimlerini okutup, ders verdi. Ders esnasnda kendisine sorulan sorulara
kolaylkla cevap verirdi. ok gzel vaz eder, ak ve tatl konuurdu. Gazznin babas
Hamaya gelince, bn-i Alvn, o byk limi karlamak iin talebelerini gnderdi. Onu
derghnda misfir etti. Sonra Gazznin babas, Mataliul-bedriyye adl eserinde bn-i
Alvn ok medhetti. Herkes onu; ok ibdet eden, hayr ve hasenat shibi, lim, kmil,
ecdad gibi ok Kurn- kerm okuyan, hayrl eserler brakan, gzel ahlk shibi bir zt
olarak bilirdi.
bn-l-Hanbel, eserinde, bn-i Alvn ile grtn, ondan ilim rendiini
bildirdi. bn-i Alvn iki defa Halebe geldi ve ilk geliinde Erefiyye Medresesine urad. O
mecliste ihbddn Antk, emsddn Sefir, bn-il-Hanciz ve baka limler de
bulundular.
bn-i Tln, trihinde dedi ki: bn-i Alvn, 938 (m. 1531) senesinde, kardei
fazletler shibi Ebl-Vef ile hacca gitti. Dnte Dmeka urad. Dmek dndaki
Mesdd-i Kasbda vaz etti. Kendisine sorulan sulleri cevaplandrd. Orada Dmekn ileri
gelen limleri hazr bulundular. Kd Zeynddn, hazr bulunanlar arasnda idi. bn-i Alvn
ok gzel hutbeler okudu ve iirler syledi.
bn-i Alvn, manev stnlk ve hller shibi idi. ok kermetleri grld. Allah
korkusundan titrer ve alard.
bn-i Alvn buyurdu ki: Beni al, muhakkak ben senin iin hellim diyen eyden
baka birey satn almadm.
Birgn evinin, merdiveninden tuttu ve buyurdu ki: Evde olan eyleri dar
karnz. Denileni yaptlar ve hep birlikte oradan uzaklatklarnda, ev byk bir
grltyle kt.
bn-i Alvn, kendisinden dua istiyen bir toplulua dua etti. Hepsi maksadna
kavutu. si, gnahkr bir topluluk iin dua etti. Topluca gelip tvbe ettiler.
bn-i Alvnn yazm olduu eserlerinden bazlar unlardr: 1- Tuhfet-l-Habb, 2Misbh-l-Hidye, 3- Fetv--fi.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Kevkib-s-sire; cild-2, sh. 50
Brockelmann; Sup-2, sh. 462
BN- ARRK:
Fkh, hads ve krat limi. smi, Ali bin Muhammed bin Ali bin Abdurrahmn bin
Arrk e-m el-Hicz olup, lakab Sadddndir. 907 (m. 1501) senesi Zilhicce aynn
yedisinde, Beyrutta dodu. 963 (m. 1556) senesinde Medne-i mnevverede vefat etti.
Ali bin Arrk, be yanda iken, iki senede Kurn- kermi ezberledi. Alt sene,
babasnn her Cuma indirdii hatme itirk etti. Hatm-i erflerin bereketi zerinde
grld. eitli ilim dallarnda ok kitap ezberledi. Krat ilmini, ilk nce babasnn
mmtaz (seilmi) talebeleri olan eyh Ahmed bin Abdlvehhb ve eyh Mahmd bin
Hamdn el-Medenden rendi. Sonra Hatb emsddn Muhammed bin Zeynddnden
okudu. Krat, fkh, hads, usl-i fkh ilimlerinde stn bir dereceye ykseldi. Bundan
baka; feriz, matematik ve iirde mehret kazand.
bn-i Arrk, ar bal ve vekar shibi idi. Mescid-i Nebevnin hatblii vazfesini
zerine ald. Gayretli, iffet shibi ve cmert idi. Dmek, Haleb ve baka yerlere gitti.
Dmeka uradnda, babasnn talebesi olan eyh Muhammed el-yc ile sohbet etti.
Dmekda iki ikmeti esnasnda Muhyiddn ibni Arab hazretlerinin kabrini ziyret etti.
Kabrin yanndan ayrlmayp, orada geceledi. Beyt-i Makdsi ziyret etti. Oradan Msra
gitti. Medne-i mnevverede, Mescid-i Nebev imm ve hatbi iken vefat etti.
Birok eser yazan bn-i Arrkn eserlerinin bazlar unlardr: 1- Tenzh--erat-ilmerfua anil ahbr-il-eriat-il-mevdua, 2- Tehzb-l-Ahvl vel-Aml, 3- erhu Sahh-i
Mslim, 4- erh-l-abb fil-fkh, 5- Es-Srt-l-mstekm, 6- Ner-l-ketif f katr-ilkatif.
1)
2)
3)
4)

Kef-z-znn; cild-1, sh. 494, cild-2, sh. 1077
BN- ATIYYE SKENDER (Muhammed Avf):

afi mezhebi limlerinden ve evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin
Muhammed ibni Ali bin Slih bin Osman bni Ebil-Feth bin mer bin Abdurrahmn bin Ali
bin Muhammed bin Abdullah ibni Atyye bin Abdssamed bin Ali bin Abdlmut bin
Ahmed bin Yahy bin Ms bin Hamza bin Abdurrahmn bin Abdurrahm bin Mahmd bin
Muhammed bin brhim bin Abdurrahmn bin Avfdr (r.anhm). Eshb- Kirmdan ve
Aere-i mbeereden (dnyda iken Cennetle mjdelenen on kiiden biri) olan
Abdurrahmn bin Avf hazretlerinin soyundandr. Knyesi Ebl-Feth olup, lakab
emsddn idi. Msrn skenderiyye ehrinde, 818 (m. 1415) senesi Muharrem aynda
dnyya geldi. Kk yata ilim tahsiline balad. Mekke-i mkerreme, Yemen ve
Hindistan taraflarna giderek, ok ilim rendi. Tekrar Msra dnd. Sonra Irak ziyret
etti. 880 (m. 1475) senesinden sonra, am yaknlarnda bulunan Mzzeye yerleti.
Burada kan bir isyndan sonra ayrlp, amda tike mahallesine geldi. 906 (m. 1501)
senesi Zilhicce aynda, amn evke yaknnda Kasr-l-Cneyd mahalesinde vefat etti.
bn-i Hanbel, 947 veya 948 (m. 1541) senesi abn ay sonlarnda vefat ettiini
bildirmektedir. bn-i Tln; 947 senesi evval aynn yedisinde Cuma gn, Cmi-i
Dmekda cenze namaz klnd demektedir.
Babas eyh Bedreddn-i Avf, olu Ebl-Fethin doumunu yle anlatr: Annesi
oluma hmile iken, evliynn byklerinden eyh Abdurrahmn- ebrsnin yanna
gitmitim. Doumun kolay olmas iin ondan dua etmesini istedim. Bana dedi ki: Senin
hanmn minenin ikiz ocuu olur. Bunlardan birisi yedi gn sonra lr, dieri ise uzun
zaman yaar. Onun ismini Ebl-Feth koy. O, Allah telnn ltuf ve ihsnlarna
kavuacak, Allaha tevekkl edenlerden olacak ve ok yksek manev derecelere
ykselmek nasb olacaktr. Bu olun, sad (Cennetlik) olarak yaar ve ehd olarak vefat
eder. Dnydan, anasndan doduu gndeki gibi gnahsz olarak ayrlr. Onun n pek
yce olur. Allah telnn emniyetine nail olur. Doumdan sonra durum, eyh
Abdurrahmnn haber verdii gibi oldu. Doumundan 40 gn sonra byk bir ziyfet
verdim. Bu ziyfette, eyh Abdurrahmn ve fakirlerden ve slihlerden kalabalk bir
cemat hazr bulunup, dua ettiler. O gn onlar misfir ettim. ocuu alp, onlarn
huzruna getirdim. eyh Abdurrahmn ebrs, ocuu ald ve damana bir kuru hurma
koydu. ocuk aznda onu inedi ve suyunu emdi. Sonra biraz bal istedi. Hemen hazr
ettim. eyh Abdurrahmn ondan kerre azna koyup yalad ve sonra ocua yalatt.
Daha sonra fakirlerin nne koydu ve onlara da bu baldan tatmalarn emretti. Yedi kerre
baln zerine Ftiha-i erfe okudu. Bana da: Al bunu annesine gtr, ver. Ondan baka
kimse yemesin. Bu mbrek ocuu hakknda da bir korkusu endiesi olmasn. Yemn
ederim ki, vefat eden ocuunun rhunun Ar- alnn etrfnda dolatn gryorum
dedi. Sonra evimden kp gitti.
Ebl-Feth ibni Atiyye skender, Huccet-r-rciha kitabnda yle anlatr:
Genliimde eyh Abdurrahmn grdm. Yanna yaklatm zaman, benim alnmdan
pt ve efkatle bana bakt. Bana zikir etmemi, yan Allah tely ok hatrlayp anmam
telkin etti. Bu hussta benden sz ald. Sonra bana dedi ki: Allah telnn emnetinde
olarak yaa, Allah telya sn. Allah, her iini kolaylatrsn. Seni, kendisinin dndaki
eylerden fn klp, kendisi ile bki eylesin. Sen, asrnn imm, zamann bir tanesi,
akranlarnn en stn, din kardelerinin arasnda mbrek olan bir kimsesin! Allah, seni
koruyup gzetsin! Fazl-n-kereminde ihsn ettii eylerle sevin ve neeni arttrsn!
Daha sonra kymeti, erefi ok yksek olan bir elbise giydirdi. Sonra da; Artk bizim
gnlerimiz sona erdi, saatlerimiz tkendi dedi. Yedi yl sonra, zhd ve vera shibi, bid
ve rif Ebl-Hasen Ali Demnehrinin ve eyh Eb shk brhim Etkvnin elinden, 825
(m. 1422) senesinde Muharrem aynn onuncu gn hilat giydim.
Ebl-Feth, ilimde ok yksek idi. ok ilim tahsil etti. Birok limden hads ve fkh
ilimlerini okudu. Bunlarn ilki, babasnn dedesi Kd Nreddn Ebl-Hasen Alidir. O da,
fkh ve hads ilmini eitli limlerden almt. Hfz Alddn Ali bin brhim ibni Dvd
bin Sleymn bin Slim bin Selme el-Attrdan hads ilmini ve bn-i Attrdan da fkh
ilmini tahsil etmiti. Hfz ve fakh Eb Zekeriyy Yahy bin erefddn en-Nevev de
onunla beraberdi. bn-i Hacer, Takyyddn Ressm, zzeddn Eb Muhammed ibni Furat
el-Hanef ve daha baka limlerden hads-i erf okudu. Hfz emseddn Ebl-Hayr elMakdisden de, evinde ve Cmi-i Kfda Sahh-i Buhr ve Sahh-i Mslim ile
Shreverdnin Avrif-l-merif kitabn, Kutbddn-i Kastalnnin giyim ve sohbet
hakkndaki rtif-r-rtbe kitabnn, bn-i Himn Siyerini, Snen-i bn-i Mce,
Msned-i Rf ve Cmi-i Tirmiz adndaki hads kitaplarn, Muvatt ve Snen-i Eb
Dvd ve daha baka kitaplardan baz blmleri okudu. Birok lim ona iczet verdi ve
hilat giydirdi. Bunlardan bazlar unlardr: Ebl-Abbs Ahmed bni Muhammed bin
Hasen et-Trbi, babas Kd Bedreddn es-Sf, dedesi, days Ebl-Abbs Ahmed bin
Ksm et-Tnsi, Hfz bn-i Nsruddn, bn-i Cezer, eyh Abdurrahmn bni Eb Bekr
bin Dvd el-Hanbel, eyh Ebl-Feth Muhammed bin Mslim, eyhlislm bn-i Hacer-i
Msr.
Yaad beldede ilim ve fazlet shibi olarak tannan bn-i Atyyenin emslleri
arasnda stn bir yeri vard. Tunusta, Sultan Hasen bin Muhammed bin Osman bin
Mensr bin Abdlazz el-Hfs zamannda kadaskerlik vazfesine tayin edildi. Knn
Sultn Sleymn Hn devrinde, deniz yolu ile stanbula geldi. Pdih kendisine ok
tazim edip, saysz ikrm ve ihsnlarda bulundu. Ona iyi bir maa tahsis edildi. Mehr
ztlardan birok kimse gelip, ondan ders ald. Bir ara kadaskerlik vazfesine tayin edildi.
lmini herkese yayd ve bunlar yazp kitaplara geirdi. Bu esnada Cabernin erh-i
tbyye kitabna birok ilvelerde bulundu. Vezr Mahmd Paa imretinde, onun bir evi
vard. Sonra Msra gitmek zere Sultandan izin istedi. nk Anadolunun kna ve
souunun iddetine dayanamad iin izin istemiti. stanbuldan ayrlmasna izin verildi.
Kara yolu ile Msra gitmek zere, 944 (m. 1537) senesinde stanbuldan hareket etti.
nce Halebe urad. Oradaki krat limlerinden bn-i Hanbel ve daha bakalar, ona
gelip Kurn- kermi krat eylediler (okudular). bn-i Hanbel, derslerde onun
yardmcln yapard. Halebin scandan mteessir oldu. Afiyet iinde olmasna ramen,
talebelerinden emsddn-i Tayyib ile beraber oradan ayrlp Trablusa geldiler. Bir
mddet orada kald. Burada da, ok kimse ondan faydalanp, eitli ilimleri tahsl ettiler.
Oradan Dmeka (ama) gelip, ayn senenin Cemzil-evvel aynn drdnde Sal gn
ehre girdiler. Cmi-i Tenkize yerleti. Sonra am beldesi kads Zeyneddn-i Sahynnin
evine geti. Beldenin lim ve fzllar yannda toplanmaya baladlar. lim ve tahkk ehli
olduunu anladlar. zellikle tefsr, edebiyat, mantk, kelm, arz, krat, men ve beyn
ilimlerinde mtehasss idi.
afi limlerinden eyh Alddn bin mdddn, ondan Kd Beydv tefsrinin ilk
ksmlarn, Seyyid erf Crcnnin Rislet-l-vcd adndaki eserini ve Mesdnin
erhu db-il-bahsinin bir blmn okudu. eyh ihbddn-i Tayyib de, ondan ilm-i
krat hussunda ok ey okudu. Tayyibye, okuttuu ilimler iin iczet verdi. 944 (m.
1537) senesi Cemzil-hr aynn onaltsnda Pazartesi gn Dmekdan ayrld.
Talebelerinden byk bir cemat, onu Dry denilen yere kadar uurlad. Talebesi eyh
ihbddn-i Tayyib, hocasnn bu yolculuunu anlatan bir eser kaleme alp, ona Skkerl-mer f trih-i sefer-i-eyh Meg adn verdi.
bn-i Hanbel, onun hakknda diyor ki: O, lim ve her ilimde mahir bir zt idi.
alacak bir zekya ve anlaya sahipti. Garb eylerden haber verirdi. lm mtlalar o
kadar oktu ki, bu husstaki derecesine kimse yetiemedi. Olu Muhammed dedi ki:
Babam ok talebe okuturdu. Ders vermekten vakit bulabilirse, ancak o zaman yatp
uyurdu. Byk ztlardan, ilim tahsl etmek iin kendisine mracaat edenler ok olurdu.
akyk- Numniyye adndaki eserin shibi diyor ki: bn-i Atyye, eyh
Megtan ilim tahsl etti ve ondan Kurn- kermi okudu. Ayrca onunla eitli konularda
mbhase etti. Fazlet, tetkik, hfz ve tahkk ehli olup, zamannn bir tanesi idi. Kurn-
kermi krt- seba veya krat- aere ile ezberden okurdu. Nahiv ve Sarf ilimlerinde
derin ilme sahipti. Seyyid erf Crcnnin hiyeleri ile birlikte Telhis kitabn erh
etmi ve tammn ezberlemiti. Bu kitab ok tetkk ve tahkk ederdi. Ayrca o, Seyyid
erf Crcnnin Mevkif, sfehnnin Tavli ve Allme Kutbddn-i Rznin Metali
kitaplarn da erh etmi ve bandan sonuna kadar hepsini ezberlemiti. Mantk ilminin
btn kaidelerini ezbere bilirdi. Hibirini hatrndan karmazd. erh-i Tavdh kitabnn
erhi olan Telvh kitab ile, Kd Addddn cnn erh- Muhtasar- bn-il-Hcib
kitabnn tamam onun ezberindeydi. Usl-i fkh ilminin btn kaidelerini ezberlemiti.
Tayyibnin hiyeleri ile birlikte, Kef tefsrini bandan sonuna kadar ezberlemiti. Bu
derece yksek ilminin yannda, gayet yumuak szl ve alak gnll idi. Gayet vakr idi.
Btn gzel huylarla sslenmiti. Vakitlerinin ounda Kurn- kerm tilveti ile megul
olurdu. Btn ilimlere dir kitaplar ezberledii iin, yannda kitap ve defter bulunmad
hlde, eitli mtalaalarda bulunurdu.
Balca eserleri unlardr: 1- Huccet-r-rciha f slk-i muhaccet-il-vdiha, 2db-l-libs ves-sohbe: Tasavvuf hakknda, drt cildlik bir eserdir. 3- Dvn- ir, 4Tuhfet-l-lebb ve bugyet-l-keb, 5- Kef-l-beyn an sft-il-hayavn. 6- erhu feriz-irrahbiyye: Byk bir cild hlinde yazd bu eserini, 883 (m. 1478) senesinde
tamamlamtr. 7- Kitb-l-Arabiyye.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

ezert-z-zeheb; cild-8, sh. 30, 33
Kevkib-s-sire; cild-1, sh. 14, 15, 16, 17
Esm-l-mellifn; cild-2, sh. 210, 223
Brockelmann: Sup-2, sh. 58
BN- DYBA (Abdurrahmn bin Diyba):

Yemende yetien afi mezhebi fkh, hads ve trih limlerinden. smi,
Abdurrahmn bin Ali bin Muhammed bin Ali bin Ysufdur. bn-i Diyba adyle mehr
olmutur. 866 (m. 1461) senesi Muharrem aynn drdnde, Perembe gn Zebd
ehrinde dodu. 944 (m. 1537) senesi Receb aynn onyedisinde, Zebdde vefat etti.
eyh smil Cebertnin trbesi yaknndaki Bb- Sihm trbesine defnedildi.
Bugyet-l-mstefd bi-ahbri Zebd adl kitabnda diyor ki: Benim doduum
senenin sonlarnda babam, Zebd ehrinden baka bir yere gitmi. Bir daha dnmemi.
Ben, dedem allme rif-i billh erefeddn bin smil bin Muhammedin yannda
bydm. Dedemin duas bereketiyle, ok byk ihsnlara ve iyiliklere kavutum. Dedem
vel bir kimse idi.
nce Kurn- kermin tammn ezberledi. Kurn- kermin okunuu ile ilgili krat
ilimlerini daysndan rendi. nce baz kratlere gre, daha sonra da Krat-i sebann
tammna gre Kurn- kermi okudu. tbiyye kitabn, Briznin Zbed adl eserini ve
Behce kitabnn da bir ksmn ezberledi. Days Ebn-Nec ve brhim bin Camndan;
fkh feriz, hesb, cebir, geometri, matematik, Arab ilimleri tahsil etti. Hads, tefsr
ilimlerini Zeynddn Ahmed eyhden rendi. Bunlardan baka, o asrdaki Yemen
limlerinden de ilim tahsil etti.
lki 883 (m. 1478) senesinde olmak zere, defalarca hacca gitti. Mekke-i
mkerreme ve Medne-i mnevvere limlerinden ve zellikle Hfz emseddn Sehvden
hads-i erf rendi. Hads ilminde ok yksek derecelere eriti ve ad her tarafta
duyuldu.
bn-i Diybadan da pekok lim ilim rendiler. Allme bn-i Ziyd, Seyyid Hfz
Thir bin Hseyn Ehdel, eyh Ahmed bin Ali Mezcc gibi byk limler bunlardandr.
Zamanndaki pekok lime iczet verdi. Hads ilminde gvenilir olup, hads ilminin
inceliklerini, hads limlerini, onlardan gelen haberleri ok iyi bilirdi. slmiyete ok bal
ve haramlardan, pheli eylerden pekok kanrd. Slih ve mtevz bir zt idi. Onun
zamannda hads-i erf renmek iin herkes ona gelirdi. eitli memleketlerden ve uzak
beldelerden saysz talebesi vard. Zamannn Yemen Sultn mir bin Abdlvehhb ona
ok hrmet ederdi. Medresesinin idresini de bn-i Diybaya vermiti.
Yemen diyrnda ok mehr olup, ok kymetli kitaplar yazd. Bunlardan bazlar

unlardr: 1- Teysr-l-vsl il cmiul-usl, 2- Misbh-ul-mikt, 3- erhu Duai bn-i Eb
Harbe, 4- Gyet-l-matlb, 5- Bugyet-l-mstefd f ahbri medneti Zebd, 6- Kurret-luyn f ahbr-il-Yemen-il-meymn, 7- Mevlid-i erf-i Nebev, 8- Kitb-l-mirc, 9Azam-l-minneti fm Yagfirullah bihi-z-znb-yceb bihil-Cenneti, 10- Temyz-ttayyib minel-habs mimm yedru al elsinet-in-nsi minel-hads, 11- Tenkh-l-vsl,
12- Cmiul-usl li-ehds-ir-Resl (sallallahu aleyhi ve sellem), 13- El-Ikd-l-bahir f
trihi devleti Ben-Thir, 14- El-Fadl-l-mezd f bugyet-il-mstefd, 15- Ahsen-s-slk f
nazm men veliye mednete Zebd.
1)
2)
3)
4)
5)

El-Kevkib-s-sire; cild-2, sh. 158, 159
Kef-z-znn; sh. 17, 1150, 1194, 1494
BN- EBL-HAML:
Evliynn byklerinden. smi Muhammed Serv olup, bn-i Ebil-Hamil diye
mehrdur. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 932 (m. 1525) senesinde Msrda vefat
etti. Cenze namaz Cmiul-Ezherde klnd.
bn-i Ebil-Hamilin ok kermetleri grld. ok defa Allah telnn sevgisi ile
kendinden geerdi. brnice, Srynice ve Farsa gibi eitli dillerde konuurdu. ok
talebe yetitirdi. Birey sylese, Allah tel onun dediini yaratr, utandrmazd. ehir
halk birgn kendisine gelip, kavun, karpuz tarlalarna musallat olan farelerden ikyet
ettiler. Birisi, tarlasnda ok fare olduunu syleyip yardm istedi. bn-i Ebil-Hamil ona;
imdi tarlana git. Benim adm syle ve hepiniz burasn terkedin diye seslen buyurdu. O
da gidip denileni yapt. Tarlada tek fare grlmedi.
bn-i Ebil-Hamil, hanmnn huysuzluklarn yumuaklkla karlard. O kznca,
susar, cevap vermezdi.
Ysuf Haris onun hakknda yle dedi: Bir defasnda bn-i Ebil-Hamili Frsikur
Cmiinde grdm. Onu bir hl kaplad. O durumda, tek elle, kimsenin kaldramad su
kpn kaldrd ve baka bir yere gtrd.
Ali bin Ykut dedi ki: bn-i Ebil-Hamil ile birok defalar grtm. lk
grtmde, Khire dnda Hamra derghnda kalyordu. Bana ders okuttu. Msra
geldikten sonra, Gamri Cmii civarnda yerleti. Grtmzde onun elini perdim. O
da bana dua ederdi. Yapt dualarn neticesini dima grrdm.
bn-i Ebil-Hamil, talebeleri zerinde titrer, en gzel bir ekilde yetimelerini ister,
herkesle grmelerine msade etmezdi. Buna uymayan, aksi hareket edenlere; Ben
yapyorum, siz bakalarnn yanna gidip o yaptklarm ykyorsunuz buyururdu.
Hacca gittiinde, orada ok kimseler onu karlad. Karlayanlar arasnda, tccrlar
ve her snftan insan vard. O bunu uygun grmeyip, bir talebesine; Biz buraya ticrete
gelmedik. nsanlarla uraacak hlde deiliz. Biz burada ibdetle megul olacaz
buyurdu. Akam olduunda hizmetisini yanna arp; imdi sen, bizi karlayan ve
sayg gsterenlerin tek tek evlerine gidip, benim yarn geleceimi ve u anda bin altna
ihtiycmn olduunu syle buyurdu. Hizmeti de denileni yapt. Onlarn arasnda bin
altn veren kmad. O gnden sonra da kendisine hi kimse gelmedi ve btn ziyretler
kesildi. O zaman bn-i Ebil-Hamil buyurdu ki: Elhamdlillahi Rabb-il-lemn.
bn-i Ebil-Hamil buyurdu ki: Tam bir azm ve ihlsla okunan L ilhe illallah
kelimesi, insan Allah telnn sevgisine kavuturur.
slm limlerinin yazdklar btn kitaplarn her satrnda Allaha kul ol mans
vardr.
BN- EB ERF (Muhammed bin Muhammed):

afi mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Muhammed bin Eb Bekr bin
Ali bin Mesd bin Rdvndr. Knyesi Ebl-Mel olup, lakab Kemlddndir. bn-i Eb
erf diye mehr oldu. 822 (m. 1419) senesi Zilhicce aynn beinde, Cumartesi gecesi
Kudsde dodu. 905 (m. 1499) senesinde Kudsde vefat etti.
bn-i Eb erf, babasnn himyesinde yetiti. Kk yata Kurn- kermi ezberledi.
tibiyye, Minhc, Elfye adl eserleri ezberledi. Ezberlediklerini ihbddn Ahmed bin
Hacer Askaln, Kd Muhibbddn bin Nasrullah Hanbel, eyhlislm Sadddn Diyr ve
eyhlislm zzeddn Makdisnin huzrunda okudu. bn-i Mlikin Elfiyesini ezberledi.
Kurn- kerm kratlerini Ebl-Ksm Nveyrden rendi. Ayrca ondan Arab ilimler,
usl, mantk, arz, hads stlhlarn renip, 844 (m. 1440) senesinde mezn oldu ve
ders okutmaya iczet (diploma) ald. Fkh ilmini Allme Zeynddn Mahir ve mdddn
bin erefden alp, ihbddn bin Risln, zzeddn ve Kudsnin derslerinde bulundu.
Mezniyetinden sonra ayn sene Khireye gitti. Khirenin en byk limlerinden; bn-i
Hmm, bn-i Hacer, Kd emsddn Kayt, zzeddn Badad ve baka limlerden ilim
rendi. Hads ilmini; bn-i Hacer, Zeynddn Zerke, zzeddn Frt Hanef ve
bakalarndan rendi. bn-i Hacerden iczet (diploma) ald. bn-i Hacer onu; Fazletli ve
zamannn bir tanesi diye vasflandrarak vd. bn-i Eb erf, Khireye birok defa gelip
gitti.
bn-i Eb erf, 853 (m. 1449) senesinde, mahkeme resi Kd Abdlbsit ile birlikte
hacca gitti. Medne-i mnevverede Muhibbddn Taber ve baka limlerle Mekke-i
mkerremede de Ebil-Feth Merag ve baka limlerle grt. Buralarda ders okuttu.
Fetv verdi. 881 (m. 1476) senesi Khireye dnd. Oraya yerleip talebe yetitirdi. ok
kimseler dersini dinlediler ve istifde ettiler. Daha sonra Beyt-l-makdse (Kudse)
dnd. Sultan Kaytbay tarafndan, oradaki Hads Medresesine tayin edildi. Sonra
fermanla, Kudsdeki Selhiyye derghnda ders vermeye balad. Cevheriyye ve baka
medreselerde ders okuttu.
eyh Nreddn, Ebl-Avna, bn-i Eb erf hakknda ne dndn sordu. O da
cevap olarak buyurdu ki: Biz Muhammed bin Eb erf iin Ar zerine; Allah telnn
vel kullarn sevenlerdendir. diye yazlm olarak grdk.
bn-i erf, ok sayda eser yazd. Eserlerinden bazlar unlardr: 1- thf-l-ahs bi
fedil-il-mescid-il-Aks, 2- El-Esd bi erh-l-ird lil-mukr fil fr, 3- Et-Tc vel-ikll al
envr-it-Tenzl lil-Beydv, 4- Drer-l-levmi erhu Ceml-Cevmi lis-Sbk, 5- erh-lird lin-Nevev, 6- erh-u-if lil-Kd Iyd, 7-Savb-l-Gamme f irsli taraf-il-amme,
8- Fetv, 9- El-Fevid f halli erh-l-Akid lin-Nesef, 10- Feyd-l-kerem al abd-il-kavm
f nazm-il-Hkem, 11- Kta al erh-il-Minhc, 12- Kta al Sahh-il-Buhr, 13- Kta al
safvet-iz-Zebd, 14- El-Msmere f erh-l-msyere fil-akid-il-mnciyye.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Kef-z-znn; cild-1, sh. 193, 749, cild-2, sh. 1218, 1667
Brockelmann; Gal-2, sh. 998
Eshb- Kirm; sh. 362
BN- EB ERF (brhim bin Muhammed):

afi mezhebi fkh limi. smi, brhim bin Muhammed bin Eb Bekr bin Ali bin
Eyyb Makdis Msrdir. Knyesi Eb shak olup, lakab Burhnddndir. bn-i Eb erf
diye mehr oldu. 833 (m. 1430) senesi Zilkade aynn onsekizinde, Sal gecesi Kudsde
dodu. 932 (m. 1525) senesi Muharrem aynn ikinci Cuma gn, Khirede vefat etti.
Cenze namazn Abbas halfesi Mtevekkil kldrd. Cuma namazndan sonra Sbttaki
trbesine defnedildi.
bn-i Eb erf alt yanda Kurn- kermi ezberledi ve tecvidle okudu. eitli krat
ekillerini rendi. Fkh, kelm, mantk ve Arab ilimleri Sircddn Rmden; men,
beyn bilgilerini Yakb Rmden rendi. Takyyddn Kalkaend, Zeynddn Mahir ve

baka limlerin hads-i erf derslerini dinledi. Hocalarndan iczet (diploma) ald. Sonra
Khireye gitti. Orada Emnddn Aksaryden erh-i akaidi, Cellddn Mahallden erh-i
Ceml-Cevmi adl eserleri okudu. Khirede birok limin derslerinde bulundu. Btc ve
ihbddn btden hesap, feriz; bn-d-Dir ve Ebil-Fadl Magribden tefsr okudu.
eitli ilim dallarnda stn dereceye ykseldi. 853 (m. 1449) senesinde hacca gitti.
Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevverede Takyyddn bin Fehd, Ebil-Feth Merg,
Ebil-Bek bin Ziya, Ebis-Sedt, Muhibbddn Taber ve baka limlerle grt.
Hocalarndan ders okutmaya ve fetv vermeye iczet (diploma) ald.
bn-i Eb erf, ok talebe yetitirdi. bn-i Tln Cmii ve baka cmi ve
medreselerde tefsr okuttu. lim ve edeb retti. slm dninin gzel ahlkn her tarafa
yayd. 906 (m. 1500) senesi Zilhicce aynda, Khirede afi mezhebi kadlna tayin
edildi. Bu vazfesi 910 (m. 1504) senesi Rabul-evvel ayna kadar devam etti. Dinde ok
salam idi. Herkesten hrmet grd.
Menv yle anlatt: Msr vlisi, bn-i Eb erfe bir hizmetisini gnderip, Msr
terketmesini ve memleketi olan Kudse gitmesini istedi. bn-i Eb erf bu sebeple yol
hazrlna balad. Birgn evinde iken, aniden bir zt ortaya kt ve; Sen buradan
ayrlmyacaksn dedi ve gzden kayboldu. bn-i Eb erf; Eb Bekr, Eb Bekr diye
seslenip, hizmetisini ard ve az nce gelen ztn kim olduunu sordu. O da kapnn
kapal olduunu, kimsenin ieri girmediini syledi. O zaman bn-i Eb erf, gelen ztn
evliydan biri olduunu anlad. Sefer hazrln brakt. Daha sonra onu Msrdan
karmak istiyenler, ondan zr diledi.
bn-i Eb erf, birok eser yazmtr. Eserlerinden bazlar unlardr: 1- erh-lMinhc: Fkh ilmine dir bir eser olup, drt cilddir. 2- erhu kavid-il-rb libn-i Him,
3- erh-l-Akid libn-i Dakk-il-yd, 4- erh-l-Hv: Fkh ilmine dir olup, iki cilddir. 5Nazm es-Sret-in-Nebeviyye, 6- Nazm-n-Nuhbe libn-i Hacer, 7- erh-ut-Tuhfe libn-i
Him: Feriz ilmine dirdir. 8- Nazm lukatat-l-Icln liz-Zerke, 9- Dvn Hutab 10Nsh vel-mensh, 11- Manzme fil-krat.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

BN- EHDEL (Hseyn bin Sddk bin Hseyn):

Yemende yetien afi mezhebi fkh limlerinden ve tasavvuf byklerinden. smi,
Hseyn bin Sddk bin Hseyn bin Abdurrahmn bin Muhammed bin Ali bin Eb Bekr bin
Ali el-Ehdel el-Yemen olup, knyesi Eb Muhammed ve lakab Bedrddndir. Daha ok
bn-i Ehdel diye tannr. 850 (m. 1446) senesi Rabul-hr aynda, Yemende Ebyt-
Hseyn denilen yerde dodu. 903 (m. 1497) senesi Zilkade aynn sonunda, Yemende
bulunan Aden beldesinde, Aden iskelesi yaknnda vefat etti.
Doduu yer olan Ebyt- Hseynde ve oraya bal nahiyelerde yetien bn-i Ehdel,
buralarda ilim tahsil etmekle beraber, bu maksadla: Yemende bulunan Zebd beldesine,
Azerbaycanda bulunan Merga beldesine, Mekke-i mkerreme, Medine-i mnevvere ve
baka yerlere de gidip, oralardaki lim ve evliy ztlarn sohbetlerinde bulunarak kemle
geldi. Fakihn (iki fkh limi) olarak mehr olan, Eb Bekr bin Kays ve Ebl-Kasem bin
merden okudu. Bunlardan baka; Ali el-Ahmer, brhim bin Ebil-Kasem, mer el-Fet,
Serc gibi limlerin sohbetlerinde bulunup, onlardan ilim ve feyz ald. Daha sonra hacca
gidip, hacdan sonra bir mddet mcvir olarak orada kald. Burhn ve Mahyev gibi lim
ztlarn meclislerinde bulundu. Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i
erflerini ziyret edip, orada Ebl-Ferec el-Mergnin derslerini dinledi. Sonra
memleketine dnp, Yahy el-mir el-Lafz gibi ztlardan okudu. Daha nice limlerden
ilim renen bn-i Ehdel, zamannda bulunan fkh limlerinin nde gelenlerinden oldu.
Ayrca, hads, nahv ve baka ilimlerde ve tasavvuf yolunda da ykselerek kemle geldi.
Kendisinden ise, birok zt ilim renip istifde etmilerdir.
Zamannda bulunan lim ve evliynn byklerinden ve nde gelenlerinden olan
bn-i Ehdel hazretleri, fazletler shibi, yksek bir zt idi. Hfzas ok kuvvetli olup,
okuduu, rendii eyleri kolay kolay unutmazd. nsanlara fidesi pekok idi. Kurn-
kerm okumas pek gzel idi. nsanlarla ok gzel geinir, herkese kar tatl dil ve
gleryz gsterirdi. Dostlara kar olan muhabbeti pekok idi. ffet shibi, gzel ahlkl,
kanaatkr bir zt idi. nsanlar, onda bulunan byle gzel sfatlar grp imrenirler, ona
gbta ile bakarlard.
Msrdaki afi limlerinden emseddn Sehv, Ed-Dav-l-lmi isimli eserinde, bu
ztn kendisinden ders okuduunu ve ona iczet verdiini anlatmakta ve hl tercmesi
hakknda malmat vermektedir.
bn-i Ehdelin, rtiyh-l-ervh f zikrillah-il-kerm-il-fetth isimli bir eseri vardr.
1)
2)
3)
4)

BN- EMT:
Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Mahmd bin Ahmed bin Hasen bin smil
bin Yakb bin smildir. Lakab Muzafferddndir. bn-i Emt diye mehrdur. 812 (m.
1409) senesinde Khirede dodu. 902 (m. 1496) senesinde Khirede vefat etti.
Khirede byd. Orada; Kurn- kermi, fkh ilmine dir Sadr-u-erann
Nikye adl eserini, bn-i Hacbin Kfiyesini, bn-i Hacer el-Askalnnin Nhbet-lFiker adl eserini, tb ilmine dir Hocendnin Telvh adl eserini ezberledi. Sad bin Dr,
Emnddn Aksary, emn ve bn-i Ubeydullahdan fkh ilmini okudu. Emnddn
Aksaryden nahiv ve dier ilimleri de tahsil etti. emn ve eref bin Hubdan tb ilmini
rendi. Hatb Ebl-Fazl en-Nveyrnin derslerini emsiyye Medresesinde dinledi.
emsddn el-Mahallden Mkat adl eseri okudu. emsddn m ve Bedreddn Hseyn
el-Busayrden Snen-i Dre Kutnyi okudu. bn-i Hacer el-Askaln ve dier limlerden
hads dinledi. Birok byk limler ona fkh ve hads okutma hussunda iczet verdiler.
Mahmd el-Emt, birok defalar Dmeka gitti ve Eb irin vaz ve sohbetlerinde
bulunup, ondan istifde etti. Birok defalar hacca gitti. Orada mcvir olarak kald.
Mekke-i mkerremede Takyyddn bin Fehd ve Ebl-Feth el-Mergnin sohbetlerinde
bulundu. Bek ile birlikte Tifi ziyret etti.
Vatan savunmas iin harbe gidip, nbet tuttu. Yzme ve ok atma hussunda ok
mehret gsterdi. Harbe giden ve yaralanan kimselerin tedvisi hussunda byk
fedkrlklar gsterdi. Birok ilimlerde ve yeni bulular hussunda gayret gsterdi. Baz
medreselerde bamderrislik yapt. Tb ilmiyle ilgili de ders okuttu. Tb ilminde aratrma
yapp, eser yazd. Zimmiyye Medresesinde fkh dersi mderrislii yapp, Meyyidiyye
Medresesinde immlkla beraber ders okuttu. Slihiyye ve Zhiriyye medreselerinde ilim
retmekle megul oldu. Tln Medresesinde ve Mensriyye Medresesinde eref bin
Hubdan sonra tb ilmini okuttu. Sad bin Driden sonra kad vekllii yapt. Daha sonra
btn vazfelerden ve sanatlardan vazgeip tb ilmiyle megul oldu. Birok talebe
yetitirdi. Allme ihb bin es-Sig bunlardandr.
ok tevzu shibi, nefsinin isteklerini yenen, arkadalarna ve dostlarna kar
cmert ve ihsn shibi, akrablarna kar ok yakn idi. hrete hazrlkl olup, dny
malna ve makamna gnl vermezdi. Tatl szl, gleryzl ve hosohbet olduu iin,
herkes onun sohbetini dinlemeye can atard.
Mahmd el-Emtnin eitli ilimlere dir birok kymetli eserleri vardr. Bunlardan
bazlar unlardr: 1- erh-un-Nikye f frl-fkh (Hanef fkhnn usl bilgilerini anlatr),
2- El-Kavl-s-sedd f ihtiyr-il-imi vel-Abd, 3- El-sfr f Hkm-il-Esfr, 4- El-Mnciz f
erh-l-Mciz li-ibn-in-Nefs, 5- Tess-s-shha bi erh-l-lmha. (Bu son iki eser tb ilmiyle
ilgilidir).
2)
3)
4)
5)
6)
Ed-Dav-l-lmi; cild-10, sh. 128, 129

Kef-z-znn; sh. 1900
zh-l-meknn; cild-2, sh. 249, 371
BN- HACER- MEKK HEYTEM:

slm limlerinin byklerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin
Ali bin Muhammed bin Hacer Heytemdir. Knyesi Ebl-Abbs olup, lakab ihbddndir.
899 (m. 1494) senesi Receb aynda, Msrda dodu. 974 (m. 1566) senesinde, Mekke-i
mkerremede vefat etti. Cennet-l-Muall kabristanndaki Taberiyyn trbesine defnedildi.
bn-i Hacer ismiyle hret buldu. Dedelerinden biri, lzumsuz konumaz, ancak
ihtiy ve zarret olduunda konuurdu. Konumamas sebebiyle onu bir taa benzettiler
ve Hacer (ta) dediler. Sonra da byle mehr oldu.
bn-i Hacer daha kk yata iken, babas vefat etti. Onun tahsili ve terbiyesi ile,
babasnn hocas byk tasavvuf limi emsddn bin Ebil-Hamil ve onun talebesi
emsddn env megul oldular. emsddn env, onu Heytemden Tantaya gtrd.
Orada Kurn- kermi ezberledi ve bir mddet tahsil grd. lk derse, Seyyid Ahmed
Bedevnin makamnda diz kerek balad. 924 (m. 1518) senesinde Khireye gitti.
Ondrt yanda iken Cmiul-Ezher Medresesine girdi. Khirede; Kd Zekeriyy,
Abdlhak Sinbt, Mcellen Nefs afi, emsddn bin Ebil-Hama, emsddn hd,
emsddn Semhd, bn-i zzeddn Basit, Emn Gamr, ihbddn Reml, Tablv afi,
Ebl-Hasen Bekr, emsddn Lekn, emsddn Tahray, emsddn Abbd, emsddn
Bedv, emsddn bin Abdlkdir Fard, emsddn Delc, ihbddn Natv, ihbddn
Reks, ihbddn bin Abdlhak Sinbt, ihbddn Blkn, ihbddn bin Thn,
ihbddn bin Neccr, ihbddn bin Sig gibi asrnn mehr limlerinden; sarf, nahiv,
men, mantk, feriz, hesb, usl-i fkh, fkh, hads, tefsr, kelm ve tasavvuf ilimlerini
rendi. afi mezhebinde ve dier hak mezheblerde byk bir lim olarak yetiti. Yirmi
yanda, din ve fen ilimlerinde mtehasss oldu. Talebe yetitirmek ve fetv vermek zere
iczet (diploma) ald. Yetimesinde byk yardm dokunan hmisi emsddn envnin
de teviki ile, onun yeeni ile evlendi. Bu sralarda afi mezhebi fkhna dir er-Ravda
adl eseri, nce ihtisar edip (ksaltp), daha sonra da erhetmeye balad. Bu eser,
deerini bilmiyenler tarafndan paraland. Bu duruma bn-i Hacer ok zld.
lk defa 932 (m. 1526) ylnda Mekke-i mkerremeye gitti. Bu yolculuunda ilk
eserini yazmaya balad. Hac sonu Mekkede bir mddet kald. Eserini de Msra
dnnde tamamlad. 937 (m. 1531) senesinde tekrar ailesiyle birlikte hacca giden bn-i
Hacer, bu seferinde Mekke-i mkerremede uzun mddet kald. Sonra da Khireye dnd.
940 (m. 1534) senesi hac mevsiminde, yerlemek zere Mekkeye gitti ve otuz sene,
vefatna kadar orada kald. mm-l-Haremeyn ismiyle mehr oldu. Halka fetv ve
ders verirdi. ok talebe yetitirdi. Bir taraftan da kymetli eserlerini yazd. Eserlerinin
hemen hemen tamamn burada telf etti. Hicazda ve dier beldelerde hreti yayld.
nsanlar ondan istifde iin yanna toplandlar.
bn-i Hacer, yaad asrda byk hizmetler yapt. nsanlara doru yolu gsterip,
esiz eserler yazd. bn-i Hacerin yaad devirde, Msr ve Hicaz Osmanl Devletine bal
idi. Mekke-i mkerremedeki devletin temsilcisi emirler tarafndan da byk hrmet ve
itibr grd. bn-i Hacer, adlet mevzunda yazd krk hads kitabn, devrin Osmanl
Pdih Knn Sultan Sleymn Hna ithaf etti. Sultandan ve devlet ricalinden son
derece hrmet grd. bn-i Hacer, Ehl-i snnet mslmanlarnn gzbebei oldu. limler
tarafndan vld. Asrnn bir tanesi idi.
Byk lim Seyyid Abdlhakm-i Arvs onu ok vd. bn-i Hacer-i Mekknin
szleri, yazlar, drt mezhebde de hccettir) seneddir buyurdu.
limler onun gibi ve onun kadar eser yazmaktan ciz kaldlar. Eserleri tekrar tekrar
basld. Yirmi tanesi 1338 (m. 1919) ylna kadar ok defa basld. Biyografi melliflerinin
eserlerinden tesbit edildiine gre, eserlerinin balcalar unlardr: 1- El-Alm bi Kavtiil-slm: 1293 (m. 1876) senesinde Msrda 160 sahife olarak basld. Hakkat Kitabevi
tarafndan neredildi. 2- Tuhfet-l-muhtc: mm- Nevevnin Minhcnn erhidir. Drt
cild hlinde, Msrda 1282 (m. 1865) senesinde, cild hlinde de 1290 (m. 1873)
senesinde Bulak matbaasnda basld. afi mezhebinde en kymetli fkh kitabdr. 3Tuhfet-l-ahyr f mevlid-il-Muhtr, 4- Tathr-l-cenn vel-lisn: Yzaltmdrt sahife
olarak Savik adl eserinin hamiinde, 1307-1308 (m. 1890) senesinde Msrda ve
1983de stanbulda Hakkat Kitabevi tarafndan bastrld. Bu eserinde Hazret-i
Muviyenin ve Amr ibni As hazretlerinin Eshb- Kirmn byklerinden olduklar,
slmiyete yaptklar hizmetlerini bildirmekte, Eshb- Kirm arasnda olan muharebeler
hakknda ok fideli ve lzumlu aklamalar yapmaktadr. 5- El-Cevher-l-mnazzam f
ziyret-i Kabr-il-Mkerrem: Yzdrt sahife olarak Bulak matbaasnda 1279 (m. 1862) ve
1309 (m. 1891) senelerinde baslmtr. 6- Hiyetn alel zh fil-mensik lin-Nevev: Hac
ibdetine it olan bu eseri, Msr Meymeniyye matbaasnda 1323 (m. 1905) senesinde,
Cemliye matbaasnda da ikiyzellibir sahife olarak 1329 (m. 1911) senesinde basld. 7Hayrt-l-hisn f menkib-il-mm-il-azam Eb Hanfet-in-Numn: Msr Hayriyye
matbaasnda 1304 (m. 1886) ve 1311 (m. 1893) senesinde baslmtr. Mevhib-rRahmn adyla Trkeye tercme edilen bu eser, mm- Azamn bykln anlatr.
8- Ez-Zevciru fin-nehyi an iktirf-il-kebir: ki cild hlinde, hamiinde de El-Alm ve
Keff-r-ru adl eserleri ile birlikte Bulak matbaasnda 1284 (m. 1867), Meymeniyyede
1310 (m. 1892)-1331 (m. 1912) senelerinde basld. Byk gnahlar bildiren bir eserdir.
9- erh-l-erben lin-Nevev: mm- Nevevnin telfi olan krk hadsin erhidir. 1307 (m.
1889) senesinde Msrda basld. Dier ad Feth-l-mbndir. 10- erh-l-Kasdet-ilBrde: Yzaltmsekiz sahife olarak 1309 (m. 1891) senesinde Bulak matbaasnda, ayrca
1301-1303 (m. 1885) senelerinde de Khirede basld. 11- Es-Savik-l-muhrika:
Hindistanda limler, veller ok olduu hlde ve slm gnei ykselmi olup, cihn
nrlandrmakta iken, kalbleri cehlet ile kararm, menfaat, hrs ile bozulmu olan
zndklar, Eshb- Kirma dil uzatyor ve taassubu, edebsizlie kadar gtryorlard. O
zaman, Hind Sultn Hmyn ah (rahmetullahi aleyh) olup, dnini ok sever, limlere
pek hrmet ederdi. hsn ve adleti ve herkesin nna yakan idresi ile, mslmanlara
her srette iyilik ederdi. Kendisi, Hindistandaki Grgniyye devletinin kurucusu olup,
Bbr hn (rahmetullahi aleyh) olu idi. te byle mesd bir zamann limleri,
sapklar susturmak iin toplanarak, bn-i Hacer hazretlerine bavurdular. O da, Sahbe-i
Kirmn (r.anhm) stnlklerini, iki byk kitapta yazp, dell, sened ve veskalarla
dmanlarn dillerini kesti. Bu kitab iki ksmdr. Birincisinde; Eb Bekr, mer, Osman ve
Ali hazretlerinin hak halfe olduklarn, stnlklerini ve Eshb- Kirmn hepsini sevmemiz
lzm olduunu, yet-i kermelerle ve hads-i erflerle isbt etmektedir. Rfzlerin Eshb Kirmn ounu ktlediklerini, Ehl-i snnet mezhebindeki mslmanlara bu yzden
saldrdklarn, bu sebeble bidat shibi olduklarn, sapk ve yanl yolda bulunduklarn,
slmiyete ok zarar yaptklarn yazmaktadr. Kitabn ikinci ksm, Tathr-l-cenn ismi
ile mehrdur. 1307 (m. 1889) senesinde Khirede yzaltmdrt sahife olarak baslan
bu eserin ikinci tab, 1385 (m. 1965) senesinde ikiyzaltm sahife olarak baslmtr.
Devamndaki Tathr-l-cenn da altmsekiz sahifedir. Bu eser, stanbulda Hakkat
Kitabevi tarafndan ofset yoluyla bastrlmtr. 12- El-Fetv-el-Hadsiyye: 1307 (m.
1889) ve 1329 (m. 1911) trihlerinde Msrda ikiyzkrksekiz sahife olarak baslmtr.
Yeni basklar da vardr. 13- El-Fetv-l-kbr el-Fkhiyye: Drt cz hlinde Khirede
Meymeniyye matbaasnda 1333 (m. 1914) senesinde basld. 14- Feth-l-cevd f erh-lird: iki cz olarak 1305 (m. 1887) senesinde Msrda basld. 15- Keff-ur-Ru, 16Mensik-l-hac: kiyzkrk sahife olarak 1323 (m. 1905) senesinde Meymeniyye, daha
sonralar Mekke ve Msrda defalarca basld. 17- El-Minah-l-mekkiyye f erh-lHemziyye: Busayrnin mehr kasdesinin erhidir. 1292 (m. 1875) senesinde Bulak
matbaasnda basld. 18- En-Nhab-l-celle fil-hutb-il-cezle: kiyzyetmisekiz sahife
olarak 1290-1308-1310 (m. 1873-1890-1892) senelerinde Msrda basld. 19- El-Erbenil-Adliyye: Ktip elebinin, Knn Sultan Sleymna armaan edilmitir diye kaydettii
mehr eserdir. 1152 (m. 1739) senesinde Leidende basld. 20- erh-l-muhtasar-lfkh-i-fi: 1301 (m. 1883)-1305 (m. 1887) senelerinde Khirede basld. 21- Feth-lBr, 22- El-Kavl-l-muhtasar f almt-il-Mehd: Mehd aleyhisselmn ikiyz kadar
almetini bildirmektedir. 23- Kalid-l-ukbn, 24- Nashat-l-mlk: Bunlar ok kymetli
eserleridir. Baslmam olan birok eseri daha vardr. Bunlardan bazlar unlardr: Meblagl-irb f fadl-il-Arab, Maden-il-Yevkt, Tahrr-l-makl, el-Kavl-l-muhtasar, el-fsh an
ehds-in-nikh, Drr-l-mendd, Tenbh-l-ahyr, Erf-l-vesil il fehm-i-email.
Allme bn-i Hacer-i Mekkye soruldu: Diri olan vel iin nezr yapmak ciz midir?
Nezr olunan eyleri o velye veya herhangi bir fakire vermek lzm mdr? lm olan vel
iin nezr yapmak ciz midir? Nezr olunan mal velnin ocuklarna ve akrabsna, yhut
onun yolunda bulunanlara, talebesine, hizmetilerine vermek lzm mdr? Mezar zerine,
kabir, duvar, parmaklk, sva gibi eyler yapmak iin nezr sahih olur mu?
Cevb olarak buyurdu ki: Diri olan vel iin adak yapmak sahhdir. Adak olunan
mal ona vermek vcibdir. Baka hibir yere vermek ciz olmaz. lm vel iin nezr
yapmaa gelince, mal meyyitin olsun diye niyet edilirse, nezr btl olur. Sahh olmaz.
Baka bir hayr iin, mesel, ocuklarna, talebesine, trbesindeki veya baka yerdeki
fakirlere vermei, yedirmei niyet ederse, adak sahih olur. Niyet ettii eyleri vermesi
vcib olur. Adak shibi hibirey niyet etmedi ise, zamanndaki mslmanlarn detlerine
baklr. Hemen her mslman, l iin nezrim olsun diyerek, yazdmz yerlerden birine
vermei ve sevbn lye balama dnmektedir. Adak yapan da, bu yerlemi,
kklemi detleri bildii iin, onlar gibi nezr etmi olur. Vakfda olduu gibi nezri sahih
olur. Vakfda, artlarn sylemese, yerlemi adetlerdeki artlara gre vakfetmi
saylmaktadr. Mezarlarn yaplmas, svanmas iin yaplan nezrler btldr. Fakat mm-
Ezr ve Zerke ve bakalar buyurdu ki: Peygamberlerin, evliynn ve limlerin
mezarlarn, yrtc hayvanlarn ve hrszlarn ve dmanlarn amasndan korumak iin
zerine duvar, parmaklk gibi eyler yapmak cizdir. Byle fideli eyleri adamak sahih ve
ciz olur ve iyi olur. Bunlar iin vasyyet yapmak da byledir.
bn-i Hacer-i Mekk buyurdu ki:
Mminlerin rhlar (lliyyn) denilen makamda, kfirlerin rhlar (Siccn) denilen
yerdedir. Her rh, cesedine, bilinmeyen hlde baldr. Bu ballklar, dnydaki ballklar
gibi deildir. Rya gren kimsenin, grd eylere olan ball gibidir. Fakat, llerin
cesedlerine ve baka eylere ballklar, rya grenin ballndan pekok kuvvetlidir.
Bunun iindir ki, bn-i Abdlberrin, rhlar kabirlerinin yanndadr sz ile yukardaki
szn arasn bulmak g olmaz. Rhlarn kendi cesedlerine tesr ve tasarruf etmelerine
ve kabirde bulunmalarna izin verilmitir. Meyyit kabirden karlp baka kabre konursa,
rhun bedenle olan ball bozulmaz. Beden ryp, toprak maddeleri, svlar ve hsl
olan gazlar dalnca, bu ballk yine bozulmaz.
Nifak yan mnfklk, zhirin btna uymamas demektir. Sz, zne uymaz.
tikd edilecek eylerde mnfklk yapmak, kfrdr. lerinde ve szlerinde mnfklk
yapmak, haram olur. tikdda, mnda mnfklk, dier kfrlerden daha fendr. f
etmek, yerine getirmek niyeti ile vad yapmak cizdir, hatt sevbtr. Byle vadi if
etmek vcib deildir, mstehbdr. f etmemek tenzhen mekrh olur. Hads-i erfte;
Bir kimse, yapmak niyeti ile verdii sz tutmazsa gnah olmaz. buyuruldu.
Hanef ve afi mezheblerinde, ahdi bozmak da, zrsz mekrh, zrl cizdir. Fakat
bozacan nceden haber vermek vcibdir. Hanbel mezhebinde vade vef vcibdir.
Yerine getirmemek haram olur. Yapmas drt mezhebde de sahih olan bir eyi yapmak
takv olur.
Ey kalbi Allah sevgisi ile, Reslullah sevgisi ile dolu olan mslman! Birinci vazfen,
Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) Eshb- kirmnn sevgisini, Ehl-i Beyt-i
Nebevnin sevgisi ile kalbinde cem etmektir. Ehl-i Beyti, Reslullahn evld olduklar iin
sevdiimiz gibi, dierlerini de, Onun eshb olduklar iin sevmeliyiz. nk, Eshb-
Kirmn nail olduklar eref pek yksektir. O erefe bakalar kavuamaz. O ereften birisi,
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek nazarlar onlara ilemi ve hepsine
manev imdd ile yardm etmitir. Bu hssa, bunlardan bakasnda bulunmuyor. Bunlarn
kemltna, geni ilimlerine, Peygamber efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem)
aldklar hakkat mirasna, sonra gelenlerden hibiri kavuamamlardr. Her mslmann,
bunlarn hepsini dil, slih, vel, lim ve mctehid bilmesi lzmdr. Selef-i slihn ve
ulem-i kmilin de bu itikdda idiler. Kendilerinden bir hat ksa da, cenb- Hak hepsini
af ve mafiret ile mjdelemitir. Kurn- kermde melen; Allah onlarn hepsinden
rzdr. Onlar da, Allah teldan rzdrlar. buyurulmutur (Beyyine-8). Sahbe-i
Kirmdan birini kusurlu bilmek ve ktlemek, bu yet-i kermeye inanmamak olur. phe
yoktur ki, hazret-i Muviye (rahmetullahi aleyh), Sahbe-i Kirmn neseb itibriyle
byklerindendir. Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) neseb ile ve nikh
ile ok yakn ve mahremleridir. Server-i lem (sallallahu aleyhi ve sellem), onun hilm ve
cmertliini medh ve sen buyurmutur. Onda slmiyet, sohbet, neseb, nikhla akrablk
erefleri toplanmtr ki, bunlarn her biri, Cennette Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) yannda bulunmaa sebep olan ereflerdir. Bunlara hilm, ilim ve halifelik erefleri
de katlnca, kalbinde az bir saf ve sdk ve salh ve mn ve izn olan kimse iin artk
bu hussta fazla anlatmaa lzum kalmaz.
Zevcirden baz blmler:
Hads-i erflerde buyuruldu ki:
Uyluunuzu gstermeyiniz, lnn ve dirinin uyluuna bakmaynz.
Avret yerini bakasna gsterene, Allah tel iddetli azb yapacaktr.
Avret yerini amak byk gnahtr.
kii Cennete hi girmeyecektir: Birincisi; deyyus, yan karsnn baka
erkeklerle dp kalkmasna gz yuman kimse. kincisi; kendisini erkeklere
benzeten kadnlar. ncs; iki imee devam edenler. Kadnlarn kendilerini
erkeklere benzetmesi demek, onlar gibi giyinmesi, balarn onlar gibi tra etmesi olup,
byk gnahlardandr.
ki kii vardr ki, Cehenneme gireceklerdir: Birincisi; yanlarnda krbalar,
coplar tayp, insanlar haksz olarak dvenlerdir. kincisi; erkeklere kendilerini
plak gsteren, yan ince, altndaki deri grnen elbise ile erkekler yanna
giden kadnlardr. Bunlar, kt i iin erkeklerin yanna giderler.
Eb Dvd, hazret-i ieden (r.anh) bildiriyor ki: Kz kardeim Esm, Reslullahn
yanna geldi. Arkasnda ince elbise vard. Derisinin rengi belli oluyordu. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) baldzna bakmad. Mbrek yzn evirdi ve Y Esm!
Bir kz namaz klacak yaa geldii zaman, onun, yznden ve iki ellerinden
baka yerlerini erkeklere gstermemesi lazmdr. buyurdu. Bu hads-i erften
anlalyor ki, kadnlarn yabanc erkekler yanna ak sak kmalar byk gnahtr.
mm- Zeheb buyuruyor ki: Erkeklere znetini gsteren kadnlara, mesel altn, inci gibi
eyleri rtsnn stne takan, koku sren, boyal, ipek kuma rtnm olan, kol
azlar geni olup kollar grnen ve bunlar gibi kendilerini erkeklere gsteren kadnlara,
Allah tel dnyda ve hrette azb edecektir. Bu ktlkler, kadnlarda ok olduu iin,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Mirc gecesi Cehennemi grdm.
Cehennemdekilerin ounun kadn olduunu grdm. buyurdu.
Allah telya ve hret gnne inanan, hamama petemal ile rtl
girsin! Allah telya ve hret gnne inanan kimse, zevcesini hamama
gndermesin!
Allah telya ve hret gnne inanan bir kimse, yabanc bir kadnla bir
odada yalnz kalmasn!
Erkeklerin dizleri ile gbekleri aras avrettir.
Zin eden kimse, puta tapan kimse gibidir. Bu hads-i erf, zinnn byk
gnah olduunu gstermektedir.
arap imee devam eden bir mslman ld zaman, Allah tel onu
puta tapan kfir gibi cezalandrr. Zinnn, arap imekten daha kt, daha gnah
olduu muhakkaktr.
Bu mmetin hayrl olmas, aralarnda zin yaylncaya kadar devam
edecektir. Zin aralarnda yaylnca, Allah tel hepsine azb eder.
Aralarnda zin ve rib yaylan bir memlekette bulunanlara, Allah
telnn azb hell oldu. Rib, faiz almak ve faiz vermek demektir.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Eshbna sorarak: Ziny nasl
bilirsiniz? buyurdu. Y Reslallah! Allah tel ve Onun Resl ziny haram etmitir.
Kymete kadar haramdr dediler. Bir kimse, komusunun kadn ile zin ederse,
yabanc on kadnla zin etmekten daha ok azb eker. buyurdu.
Yabanc kadna ehvetle elini sren kimsenin, kymet gn eli boynuna
balanacaktr. Onu perse, dudaklar Cehennem ateinde yanacaktr.
Yabanc bir kzla zin etmek byk bir gnahtr. Evli kadnla yapmak daha
byk gnahtr. Mahrem akrabs ile zin yapmak hepsinden byk gnahtr.
Dul kadnn zin yapmas, kzn yapmasndan daha byk gnahtr. Yal adamn
yapmas, genlerin yapmasndan daha byk gnahtr. limin zins, chilin
zinsndan daha byk gnahtr.
Allah tel buyurdu ki: Vellerim sebebi ile bana dmanlk eden, bilsin
ki, benimle harb halindedir. Kulumun, farz ettiim eylerle bana yaklamasn
sevdiim kadar, baka hibir eyle yaklamas sevgili olmaz. Kulum bana nafile
ibdetleri yapmakla yaklanca, onu severim ve her istediini veririm.
Bir kimse bana salevt okursa, bana bildirilir. Ben de ona dua ederim.
Bir mslman bana selm verince, rhum bedenime gelir, selmna cevap
veririm. Peygamberler mezarlarnda diridirler.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Toprak, Peygamberlerin cesedlerini
rtmez. Cuma gnleri bana ok salevt okuyunuz! mmetimin okuduu
salevt, her Cuma gn bana bildirilir. buyurdu. Eshb- Kirm; Y Reslallah! Sen
mezarda rdkten sonra, selmlar nasl bildirilir? dediler. Cevbnda: Allah tel,
topran Peygamherleri rtmesini haram etmitir. buyurdu.
yet-i kermede; Ey mminler! Birbirinizin mallarn btl yoldan
yemeyiniz! buyuruldu (Bekra-188). Btl yol, faiz, kumar, gasb, sirkat, hle, hynet,
yalanc hidlik, yalan yemn ederek aldatmaktr.
Hads-i erflerde buyuruldu ki: Hell yiyen, farzlar yapp haramlardan
saknan ve insanlara zarar vermiyen bir mslman Cennete gidecektir
Haram ile beslenen beden, atete yanar.
errinden, zararndan emn olunmayan kimsenin, dni, namazlar,
zektlar, kendisine faide vermez.
Yine hads-i erflerde buyuruldu ki: Hileli mal satan, bizden deildir. Gidecei
yer Cehennemdir.
ok namaz klan, oru tutan, sadaka veren, fakat dili ile komularn
incitenin gidecei yer Cehennemdir. Kfir olan komuyu da incitmemek, ona da
iyilik yapmak ihsn etmek lzmdr.
ki mslman, dny karlar iin dnce, len de ldren de
Cehenneme gidecektir.
nsanlara zulmeden, kymette bunun azbn ekecektir.
Gayr-i mslimlere zulm yapmak da byledir.
kimsenin duas muhakkak kabul olur. Mazlmun, misfirin ve anababann.
Kfir olsa da, mazlmun bedduas reddedilmez.
Gnahlar iinde azb en abuk verilecek olan, hkmetine isyn
etmektir.
limlerin ou, gnah, byk ve kk gnah diye iki ksma ayrmlardr. Byk
gnahlarn ksa olarak tarfi: Her farzn terki, yet ve hadsle haram olduu bildirilen her
ey ve Cehennem ile korkutulan her gnah. Kk gnahlarn tarfi: Haklarnda yet ve
hads olarak haram olduu bildirilmeyen, fakat harama yol aan gnahlardr. Dier bir
szle mekrh olan eyi yapmaktr. Gnahlarn kkl sebebiyle, bu gnahlar
benimsenmemeli yan bunlara da ehemmiyet verilmelidir. ok mhim olan bu hussu
belirtmekte zarret vardr ki, aralarnda istifar veya hayrl bir ile giderilmemi kk
gnah bir araya gelirse, byk gnah, yan kebre olur. Kk, byk diye ayrmakszn,
her trl gnahtan kanmaldr.
Gnahlardan saknmak: Allah tel, kullarn kendisine kar gelerek gnah
ilemekten sakndrm, emirlerini dinlemeyip kar gelenleri perian eylemitir. Hads-i
erfte yle buyuruldu: Allah telnn farz kld eyleri zyi etmeyiniz.
Koymu olduu snrlar tecvz etmeyiniz. Allah telnn haram kld eylere
riayetsizlik etmeyiniz. Allah tel unuttuundan deil de, size merhametinden
dolay baz eylerden bahis buyurmad. Siz onlar aratrmaynz.
Enes bin Mlikin (rahmetullahi aleyh) annesi mm Sleym, Reslullaha (sallallahu
aleyhi ve sellem); Ey Allahn Resl! Bana nashatta bulun deyince, Reslullah
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) yle buyurdu: Gnahlar terk et. nk bu
en fazletli hicrettir. Farzlara devam et. nk farzlara devam, en fazletli
cihaddr. Allah tely ok zikret. nk kul, Allah tely zikirden daha
sevimli bireyle Allah telnn huzruna varamaz.
Bill bin Sad (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Gnahn kklne bakma. Fakat
kime kar geldiine bak.
Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Gnah terketmek, tvbeden daha
kolaydr.
Muhammed bin Kab el-Kuraz yle buyurdu: Gnah terketmek, Allah telnn
katnda en sevimli ve en makbl bir ibdettir.
Resl-i ekrem (s.a.v) buyurdu ki: Siz, bir eyi emr ettiim zaman, gcnz
yettii kadar onu yapnz. Bireyi yasakladm zaman da ondan saknnz.
Fudayl bin Iyd (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Gnah kiinin yannda ne kadar
kk grlrse, Allah tel katnda o derece byk olur. Gnah kiinin yannda ne
kadar byk grnrse, Allah telnn katnda da o derece kk olur.
yle rivyet edilir: Allah tel Ms aleyhisselma; Ey Ms! Yarattklarmdan
ilk helka ve hsrna urayan blstir. nk, ilk nce blis bana kar geldi. Bu bakmdan
bana s olanlar (emirlerimi dinlemeyip, bana kar gelenleri) helk olanlardan sayarm
buyurdu.
Yakb el-Kr yle anlatr: Ryamda esmer uzun boylu birisini grlm. Herkes
onun peinden gidiyordu. Onun kim olduunu sorunca, Veysel Karn olduunu sylediler.
Ben de onun peinden gitmeye baladm. Bir mddet sonra ondan bana nasihatte
bulunmasn istedim. O zaman bana yle buyurdu: Allah telya tatte bulunduun
zaman, Ondan rahmetini iste. Gnah ilediin zaman, intikam almasndan ok sakn ve
kork. Bu hlde de Allah teldan midini kesme.
Vehb bin Mnebbih buyurdu ki: Allah tel, sriloullarna yle buyurdu: Bir kul
bana itaat ettiinde, ondan rz olurum. Ondan rz olunca, onu ve onun eserlerini
mbrek bereketli klarm. Benim bereketimin sonu yoktur. Bir kul bana s olunca, ona
gazb ederim. Gazb edince, ona lanet ederim. Benim lanetim, yedinci torununa kadar
ular.
Mlik bin Dnr (rahmetullahi aleyh) yle anlatt: Allah tel Peygamberlerinden
birisine yle vahyetti: Kavmine syle, dmanlarmn girdikleri yerlere girmesinler,
dmanlarmn giydiklerini giymesinler, dmanlarmn yediklerini yemesinler. Yoksa onlar
benim dmanlarm gibi olurlar.
Ammr bin Dda anlatr: Bana Kelmes yle dedi: Ey Eb Seleme! Bir gnah
iledim. Krk seneden beri alyorum. Ben; O ilediin gnah nedir? diye sordum. Beni
bir arkadam ziyret etmiti. Ona balk alp ikrm ettim. Yemek yedikten sonra,
komumun duvarndan bir para toprak alarak, misfirimin ellerini temizlettim. te krk
seneden beri bunun iin alarm. nk, duvardan o topra shibinden izin almadan
almtm dedi.
mer bin Abdlazz vlilerden birisine yle yazd: nsanlara zulm yapmaya
gcnz ve kudretiniz olduu zaman, Allah telnn kudretini hatrlaynz. nsanlara
zulm yaptnz zaman, hrette onun cezasn ekeceksiniz. phesiz ki, Allah tel
mazlmun hakkn zlimden alacaktr. Allah teldan yardm istiyerek, zlimin zulmne
kar duran kimseye zulmetmekten ok sakn. Allah tel, kulu kendisine samimiyetle
snd zaman, hemen o kuluna yardm eder.
Abdullah bin Selm (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Allah tel melekleri
yaratt zaman, balarn semya kaldrdlar; Y Rabb! Kiminle berabersin? diye sul
ettiler. Allah tel; Hakkn ona verinceye kadar mazlm ile beraberim buyurdu.
Selef-i slihnden birisi yle buyurdu: Ey gnah iliyenler! Allah telnn size
kar hilminin uzun ve ok olmasna, ilediiniz gnahlarn cezlarn hemen vermediine
bakp da aldanmaynz. lediiniz gnahlar sebebiyle, Allah telnn gazbndan
saknnz.
Abdullah bin Medn, bir arkadann yle anlattn nakletti: Bir kaybm aramaya
kmtm. Bir mddet dolatktan sonra, bir kabrin yannda bir yere oturdum. Bir ara
kabirlerden gelen bir ses iittim. Kalkp kabirlere doru yaklatmda, birisinden bir inilti
geldiini iittim. O inilti; Ah oru tutardm, namaz klardm. imdi ise titriyorum diyordu.
Orada bulunanlar da ardm. Onlar da aynen benim duyduklarm duydular. Sonra ben
yine kaybettiimi aramaya devam ettim. Ertesi gn tekrar ayn yere gelip dinlediimde, o
kabrin shibi yine ayn ekilde inliyordu. Sonra evime dndm. Korkumdan iki ay hasta
yattm. Abdullah bin Medn kendisi de yle anlatt: Ben de bunun benzeri bir hdiseye
hid oldum. Kkken merhum babamn kabrine Kurn- kerm okumak iin giderdim.
Bir Ramazn- erfte, sabah namazndan sonra kabristana vardm. Babamn kabrinin
yanna oturdum. Bir miktar Kurn- kerm okudum. Bu srada orada bulunan bir kabirden
ac bir inleme ile, h h sesleri geliyordu. Duyanlarn kalbini yaralyordu. Bir mddet bu
sesi dinledim. Bu arada oraya birisi geldi. Ona; Bu kabrin shibi kimdir? diye sordum. O
da yle cevap verdi: Bu kabir falancanndr. Ben onu kklmden tanrm. Devaml
namazlarn mescidde cematle klard. Fazla konumazd. Benim onun hakknda bildiim
bu kadar. yle birisinin bu hlde bulunmasna ok teaccb ettim. Fakat onun durumunu
aratrdmda, tccr olduunu ve ticretinde faiz yediini rendim. Yine o ahs
hakknda bana yle anlatld: Onun kabri almt. Bu srada, onun boynunda byk bir
zincir ve bu zincire bal bir kpek grld. Onun baucunda durmu, dileri ve trnaklar
ile onu srmaya alyordu. Biz bundan ok korkup, derhl toprak ile rttk.
Gnah ilemek sebebiyle, Allah telnn gazbndan dolay kabir azbna
uramaktan Allah telya snrz.
Sleymn bin Cebbr yle buyurdu: Bir gnah ilemi ve onu basit grmtm.
Ryamda bana; Kk bile olsa gnah kk grme. nk bugn senin yannda kk
olan, yarn Allah telnn yannda byk olur.
Gnahlardan insan men eden, alkoyan eylerin en tesrlisi; Allah teldan, Onun
intikamndan, gazbndan, Onun azbla mumele etmesinden korkmaktr. Allah telnn
emirlerine muhalefet edenler, kendilerine bir fitnenin veya ac bir azbn isbet
etmesinden ok saknsnlar ve korksunlar.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), lm hlinde bulunan bir gencin
yanna terf ettiler. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) o gence; Kendini
nasl buluyorsun? buyurdu. O gen; Allah telnn rahmetini umuyorum.
Gnahlarmdan da korkuyorum dedi. Bunun zerine Reslullah efendimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem); Bir kulun kalbinde bu ikisi bir araya gelirse, Allah tel o kula
umduunu verir, korktuundan emn klar. buyurdu.
Vehb bin Verd yle anlatt: s aleyhisselm buyurdu ki: Firdevs Cennetinin
sevgisi ve Cehennem korkusu, bel ve musibetlere kar sabr meydana getirir. Kulu
dny lezzetlerinden, ehvetlerinden ve gnahlarndan uzaklatrr.
Eb Hreyrenin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte, Reslullah
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Kymet gnnde her gz
alyacaktr. Fakat, Allah telnn haram kld eylere bakmyan, Allah iin uykusuz
kalan, Allah korkusundan sinek ba gibi ya dkenler mstesna (Bunlar, kymet
gnnde alamyacaktr).
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bir hads-i erflerinde; Mmin, bir
gnah iledii vakit, kalbine siyah bir nokta, bir leke vurulur. Tvbe ederse,
kalbi cilalanr. Yan, bu leke silinir, yeniden parlar. Tvbe etmez, isyna devam
ederse, siyah lekeler kalbini kaplayncaya kadar artar. buyurmutur.
Bir mmin, istemeyerek bir gnah iledikte, bir vakit namaz klmadnda, kalbinde
bir znt, bir pimanlk duyar. Tvbe eder, bir daha yapmamaa karar verir, fakat bu
gnahlar ilemee devamla, zrsz namazlar terke devam ederse, kalbindeki bu
znt gittike azalr ve nihyet hibir znt duymaz.
bn-i Hacer-i Mekk hazretleri, Tathr-l-cenn kitabnda yle yazyor: Abdullah
ibni Abbs (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Cebril aleyhisselm, Peygamber
aleyhisselt vesselm efendimize geldi ve; Y Muhammed! Muviyeyi (rahmetullahi
aleyh) sana tavsiye ederim. Kurn- kermi yazdrmakta ona emniyet et, gven! dedi.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem), birgn mbrek zevcesi mm-i
Habbenin (r.anh) odasna geldi. O esnada hazret-i Muviye ban, kz kardei mm-i
Habbenin (r.anh) kucana koymu uyuyordu. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve
sellem) bu hli grnce buyurdu ki: Y mm-i Habbe! Kardeini bu kadar ok mu
seviyorsun? O da; Kardeimi ok seviyorum dedi. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi
ve sellem) buyurdu ki: Onu, Allah tel ve Resl de seviyor.
Hazret-i Muviye, Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) yakn akrab
olmak ile ereflenmitir. nk, kzkardei mm-i Habbe (r.anh), Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) zevcelerinden idi.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bir hads-i erflerinde buyurdu ki:
Allah tel bana sz verdi ki, kzlarn aldm ve kzlarm verdiim ileler,
Cennette benimle beraber olacaklardr.
Hazret-i Muviyenin fazletlerini bildiren hads-i erflerden birisi de budur ki,

Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) hazret-i Muviyeye buyurdu ki: Sen melik
olduun zaman, yan halfe olduun zaman, vazfeni iyi yap! Hazret-i Muviye
buyurdu ki: Benim halfe olmaa arzu ve hevesim, bu hads-i erfi iittiim zaman
balad. Zr bu hads-i erf benim halfe olacam mjdeliyordu. Server-i lem
(sallallahu aleyhi ve sellem), hazret-i Muviyenin ileride halfe olacan haber vermiti.
Bu haber de mucizelerinden biridir. Muviye (rahmetullahi aleyh), bu hads-i erfin
muhakkak meydana kacana mn olduundan, halfe olaca zaman bekliyordu. Fakat
bunun hakk zaman, Emr-l-mminn mm- Alinin (rahmetullahi aleyh) vefatndan ve
mm- Hasenin (rahmetullahi aleyh) hilfeti kendinden ayrarak ona verdii andan sonra
idi. Muviye (rahmetullahi aleyh) acele ederek, vaktinden nce, ie ve Zbeyr ve
Talhnn (r.anhm) mm- Ali (rahmetullahi aleyh) ile harb etmelerinden sonra bu
arzusunu yerine getirmek istedi ki, bunda yanlmt. Fakat bu hats, ictihdda hat
olduundan, hibirey denemez.
Server-i lem (sallallahu aleyhi ve sellem), Eb Bekr ve mere (r.anhm) dant.
ki defa; Fikrinizi bana syleyiniz! buyurdu. Onlar; Allah tel ve Resl (sallallahu
aleyhi ve sellem) daha iyi bilir dediler. Sonra, Muviyeye (rahmetullahi aleyh) haber
gnderdi. Yanlarna gelince, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki:
lerinizde Muviyeyi bulundurunuz. nk o, kavidir, emndir.
Dier bir hads-i erfte; Y Rabb, Muviyeye hesab ve kitabeti bildir!
slm memleketlerinde, ona yksek mevki ve makam ver! Emrlerinin
yaplmasn kolaylatr! Onu azbdan koru! diye dua buyurdu. mm- mer
(rahmetullahi aleyh), Muviyeyi (rahmetullahi aleyh) medh ve sena edip, hazret-i Eb
Bekr am alnca, oraya vli yapt kardei Yezdin vefatnda, onu kardeinin yerine vli
tayin etti ve halfe kald onsekiz sene iinde vazfesinden azl etmedi. mm- Osman ve
mm- Ali de (r.anhm), halfe iken Muviyeyi (rahmetullahi aleyh) am vliliinde
brakp azl etmediler. O zaman birok vilyetler, vlilerinden ikyet ettikleri hlde,
Muviye (rahmetullahi aleyh) dima sevilmi, kimse onu ikyet etmemitir.
bn-i Hacer-i Mekk hazretleri, Fetv-i fkhiyye kitabnda buyuruyor ki: Kurn-
kermi Arabden baka harf ile yazmak ve baka dile tercme edip, Kurn- kerm yerine
bunu okumak, szbirlii ile haramdr. Selmn- Fris (rahmetullahi aleyh), Ftihay
ranllara Fris harflerle yazmad. Tercmesini de yazmad. Ftiha sresinin Fris tefsrini
yazd. Arabden baka harf ile yazmak ve byle yazlm Kurn- okumak haramdr.
Kurn- kermi Arab harflerle, okunduu gibi yazmak sreti ile deitirmek bile szbirlii
ile haramdr. Byle yapmak, Selef-i slihnin, yan ilk yllardaki mslmanlarn yaptklarn
beenmemek, onlar chil bilmek olur. Mesel, Kurn- kermde (Rib) yazl ise de,
(Rib) okunur. Bunu, okunduu gibi (Rib) yazmak ciz deildir. Kurn- kermi byle
yazarken ve baka dile tercme ederken, Allah kelmnn icz bozulmakta, nazm- ilh
deimektedir. Herhangi bir srede bulunan yetlerin yerlerini deitirmek haramdr.
nk, yetlerin sras kat olarak dorudur. Srelerin sralarnn doruluu ise zanndir.
Bunun iin, srelerin yerini deitirerek, okumak, yazmak, mekrh olmutur. Kurn-
kermi baka harflerle veya tercmesini yazmak, okumak, renmesini kolaylatrr
demek doru deildir. Doru olsa bile, ciz olmasna sebep olamaz.
slm limlerinin ouna gre, duay inkr eden kfir olur. Kurn- kerme
inanmam olur. Dua ile istenilen ey, ya kabul olup verilir. Yhut, hrette verilir. Yhut,
gnahn affedilmesine sebep olur. Allah tel, kulunun dua etmesini, yalvarmasn sever.
Duann kabul olmas iin artlar vardr. Bunlardan biri, hell yemek, hell giymektir. Biri
de, kalb ile, yan gnlden istemektir. Hads-i erfte buyuruldu ki: Allah tel, ok
dua edenleri sever. Dua edip, midini kesmeyen, vad olunan eyden birine
elbette kavuur.
Peygamberlerin trbelerinde namaz klmak sahihtir. Mekrh dah deildir.
Peygamberler, mezarlarnda diridirler. Fakat, onlarn hayatlar, her bakmdan bizim
hayatmz gibi deildir. Yemeleri, imeleri, ibdet yapmalar lzm deildir. Meleklerin
hayatna benzer. Lezzet almak iin ibdet yaparlar. nk kabir hayatnda cenb- Hakk
mhedeleri, dnydakinden daha mkemmeldir.
bn-i Hacer-i Mekk hazretleri, Es-Savk-l-muhrika kitabnn nsznde
buyuruyor ki: Bu kitaptaki yazlarn hakkatlerini, zlerini kavrayacak kadar derin ilme
mlik olmadm hlde, bu yazlar yazmaa beni srkleyen sebep, Hatb-l-Baddnin

El-Cmi kitabnda bildirdii u hads-i erf olmutur: Fitneler, bidatler yayld ve
Eshbm ktlendii zaman, hakkati bilen, bildiini bildirsin! Bildiini
bildirmeyenlere, Allah tel ve melekler ve btn insanlar lanet eylesin!
Allah tel, bunlarn ibdetlerini ve hibir iyiliklerini kabul etmez.
Bu eserdeki baz hads-i erflerde buyuruldu ki:
Allah tel, beni insanlarn en asilzdesi olan Kurey kabilesinden seti
ve bana insanlar arasndan en iyileri arkada, shib olarak ayrd. Bunlardan
birkan bana vezrler olarak ve din-i slm insanlara bildirmekte yardmc
olarak seti. Bunlardan bazlarn da Eshr olarak, yan zevce tarafndan akrab
olarak ayrd. Bunlar seb edenlere, iftir edenlere, senlere, Allah telnn ve
btn meleklerinin ve insanlarn laneti olsun! Allah tel, kymet gn,
bunlarn farzlarn ve snnetlerini kabul etmez. (Eb Bekr ve mer (r.anhm),
hem vezrleri idi, hem de eshr idi. nk, birisi ezvc- mtahherttan ienin, ikincisi
de, Hafsann (r.anhm) babas idi. Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)
mbrek zevcesi mm-i Habbe (r.anh) annemizin erkek kardei olan Muviye ve babas
Eb Sfyn ve anas Hind (r.anhm) de eshrdan olup, bu hads-i erfe dhildirler.)
Eshbmn ve akrabmn ve bana yardm eden, gsterdiim yolda
gidenlerin sevgisinde benim hakkm koruyunuz! Onlar sevmek sretiyle benim
peygamberlik hakkm koruyanlar, Allah tel, dnyda ve hrette
bellardan, zararlardan korur. Benim peygamberlik hakkm dnmiyerek,
onlar incitenleri, Allah tel sevmez. Allah telnn sevmedii kimselere azb
etmesi pek yakndr.
Allah tel, btn insanlar arasndan beni seti. Btn stnlkleri ve
iyilikleri ihsn eyledi ve benim iin eshb ayrd, seti. Eshbm arasndan benim
iin akrab ve yardmclar seip ayrd. Bir kimse, benim iin, benim
peygamberliim iin bunlar sever ve sayarsa, Allah tel da, onu
Cehennemden muhafaza eder. Bir kimse, benim hatrm dnmiyerek,
eshbm sevmez, onlara dil uzatr, incitirse, Allah tel da, onu Cehennem
azb ile yakar, szlatr.
Allah tel, beni btn insanlar arasndan ayrp seti. Bana eshb ve
akrab olarak en iyi insanlar seti. Bunlardan sonra, birok kimse gelir ki,
eshbma akrabma dil uzatrlar. Onlara yakmayan iftirlar syliyerek,
ktlemee urarlar. Byle kimselerle oturmaynz! Birlikte yiyip imeyiniz!
Bunlardan kz alp vermeyiniz.
El-Kavl-l-muhtasar f almt-il-mehdiyy-il-muntazar adl eserinden baz blmler:
Hz. Mehdnin almetleri: Hz. Mehd, Ehl-i beytten olacaktr. Hz. Hasenin
neslinden gelecektir. Hz. Mehdnin ismi, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) ism-i erflerinden, yan Muhammed olacaktr. Babasnn ismi de, Resl-i ekremin
(sallallahu aleyhi ve sellem) babasnn ismi gibi olacaktr. Hz. Mehdnin aln geni ve
dileri aralkldr. Bu durumu, Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) hads-i
erfte yle buyurmutur: Nefsim yed-i kudretinde olan Allah telya yemn
ederim ki, Allah tel benim neslimden, dileri aralkl, aln ak, yeryzn
adletle doldurarak, mal ve mlk insanlara bol bol ikrm eden bir evldm
gnderecektir. Zulm ve fskla dolu olan dny, o geldikten sonra adletle dolup
taacaktr. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) bir hads-i erfte; Mehdden
nce dny zulmle dolu iken, onun zamannda adlet ile dolar. buyurdu. Gkte
ve yerde bulunan btn mahlkat ondan rz olacaktr. Onun adleti her yeri kaplayacak
ve insanlar arasnda Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i
seniyyesi ile mumele edecektir. Onun devrinde, mmetin gerek iyileri ve gerekse
ktleri, o na kadar grlmemi ekilde, pekok nimetlere kavuacaklardr. ok yamur
yamasna ramen bir damlas zayi olmayacak, topraa atlan az bir tohum ile ok rn
alnacaktr. Doudan siyah bayrakl bir ordu kacak ve bu ordu hibir kavmin yapmad
bir sava yaptktan sonra, Hz. Mehd zuhur edecektir.
Hads-i erfte; Mehdnin ba hizasnda bir bulut olacaktr. Buluttan bir
melek; Bu Mehddir. Szn dinleyiniz! diyecektir. buyuruldu. Allah tel,
slmiyeti nasl Reslullah efendimizle (sallallahu aleyhi ve sellem) balatmsa, Hz. Mehd
ile sona erdirecektir. Saylar Bedr gazsnda bulunan Eshb- Kirm kadar olan bir grup
insan ona bat edecek ve her zlim onun karsnda malup olacaktr. Zaman o kadar
adletle dolacak ki, kabirdeki ller, dirilerek imrenecektir. Onun bayraktar, doudan
Temim nesline mensp bir gen olacaktr. nsanlar hakka dnnceye kadar, Hz. Mehd
mcdelesine devam edecektir. O, fitnelerin zuhur ettii bir zamanda gelecek ve ihsn
karlksz olacaktr. Hz. Mehd mminlerle beraber Kudste sabah namaz klarken s
aleyhisselm gkten inecek ve Hz. Mehd onu insanlara tantacaktr. s aleyhisselm
namazn Hz. Mehdnin arkasnda klacaktr. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) bir hads-i erfte; Hz. s, salarndan sanki sular damlyormu gibi
gkten inecektir. Hz. Mehd ona; Y s, ge de bize namaz kldr dediinde,
s aleyhisselm kmet senin iin getirilmitir diyecek ve benim evltlarmn
birisinin arkasnda namaz klacaktr. buyurdu. Hz. Mehdnin rengi Arab (yan
beyaz), bedeni srildir. Sa yana zerinde yldz gibi parlayan bir ben vardr. nsanlar
arlarn beyleri etrrnda topland gibi, Hz. Mehdnin etrrnda toplanrlar. Zlkarneyn ve
Sleymn aleyhisselm gibi, btn dnyya sahip olur. slmiyet aleyhine sylenen bir
sz ona ar gelir. Hz. Mehd, szne kar gelindii zamanlar, sa elini sol uyluuna
vurur.
Mehd, dil bir hakem olarak kacak, halar kracak, domuzu ldrecek ve mal,
mlk datacak, fakat bolluktan dolay kabul eden olmayacaktr. Hz. Mehd, yeryznn
haznelerini karacak ve kfr diyarlarn fethedecektir.
Masm insanlar katloluncaya kadar Mehd kmayacaktr. Bu katliamlara, yerde ve
gktekiler tahamml edemez bir hle geldiinde zuhur edecektir. Hz. Mehd gelince,
insanlar onu ak ve muhabbetle kucaklayacaklardr. Hz. Mehd, btn haramlarn hell
sayld, byk bir fitneden sonra ortaya kacaktr. Hilfet, ona evinde otururken gelecek
ve devrinde yeryznn en hayrls kendisi olacaktr.
Hz. Mehd dou tarafndan kacaktr. Karsna dalar bile dikilse, onlar ezip
geecek, o dalarda kendisine yol bulacaktr. Mehd kmadan nce, Medinede simsiyah
talarn bile kan iinde kaybolaca byk bir vaka olacaktr. Bu hdise de, bir kadnn
ldrlmesi, bir kamnn sallanmas kadar kolay olacaktr.
Hz. Mehd kmadan nce, milletler arasnda ticret ve yollar kesilecek, insanlar
arasnda fitne oalacaktr. eitli lkelerden birok lim, birbirlerinden habersiz olarak
Mehdyi aramak iin yola kacak ve limlerin herbirine 310 kadar insan refakat edecektir.
Sonunda hepsi de Mekkede buluurlar. Birbirlerine, oraya niin geldiklerini sorarlar. Sonra
hep birlikte aradktan sonra, Hz. Mehdyi bulacaklar, ona; Sen Mehdsin dediklerinde, o
kabul etmeyerek onlardan kaacak, sonunda onlar onu ikn edecekler ve ona bat
edeceklerdir. Daha sonra Allah tel, btn insanlarn kalblerini onun muhabbetiyle
dolduracaktr.
Hz. Mehd, birok beldede cmi in eder. Mehdnin doum yeri Medinedir. Hicret
edecei yer Kudstr. Hz. Mehdnin sakal bol ve sk olacaktr. Gz srmeli olacaktr.
Dileri parlak olacaktr. Yznde bir yldz gibi parlayan ben bulunacaktr. Omuzunda,
Peygamber efendimizdeki (sallallahu aleyhi ve sellem) nbvvet mhr bulunacaktr.
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) bayrayla kacaktr. O bayrak
dikilmemi olup, siyah ve drt kelidir. Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem)
vefatndan sonra hi almam olup, ancak Hz. Mehd tarafndan alacaktr. Allah tel
onu bin melekle destekleyecektir. O melekler, Hz. Mehdye kar gelenin yzne ve
arkasna vuracaktr. Ya otuz ile krk arasnda olacaktr. Esmer ve orta boylu olacaktr.
Him soyundan olup, hilfeti Hz. sya devredecektir.
Hz. Mehd uan bir kua iret ettii zaman, ku hemen bu emirle yere decek,
kuru bir aa diktiinde, aa hemen yeillenip yapraklanacaktr. Onun zamannda, kurtla
koyun bir arada oynayacak, ylanlar insanlara bir zarar vermiyecektir. nsan tarlaya bir
avu tohum atacak, yediyz avu rn kaldracaktr. Riya, rib, zin, iki kalmayacak,
mrler uzayacak ve emnet zayi olmayacaktr. Ktler helk olacak, Resl-i ekreme
(sallallahu aleyhi ve sellem) buz eden kimse kalmayacaktr. Hz. Mehd, hibir bidat
brakmayacak ve btn snnet-i seniyyeyi ihy edecektir.
Hz. Mehdnin almetlerinden biri de, Decclin onun zamannda ortaya kmasdr.
Hads-i erfte; On byk almet grlmeyince kymet kopmaz: Ate, Deccl,
Dbbet-l-erd, Gnein batdan domas, snn (aleyhisselm) gkten inmesi,
Yecc ve Meccn kmas, douda, batda ve Arabistanda ay tutulmas

olacak. Bunlardan sonra Yemenden bir ate kp, halk bir araya getirecektir.
buyuruldu. Deccl hakknda Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) yle
buyurdu: Gemi peygamberler, a, kr, yalanc olan Decclin byk fitne ve
bel olduunu haber verip, mmetlerini onun errinden, zararndan
korkuturlard.
Hz. Mehd Kostantiniyyeyi fethederken, Deccl am ile Irak arasnda bulunur. nce
kurtarc olduunu iddia eder. O zaman dinsizler ve mslmanlar ona tbi olurlar. Bir gz
krdr. ki gz arasnda Kfir yazs kar. Okuma yazmas olmyan her mmin bunu
okuyabilir. Bunun zerine btn mslmanlar onun yanndan ayrlr. Deccl, sonra
peygamber olduunu, daha sonra ilh olduunu iln eder. Decclin Cennet diye
gsterdii aslnda Cehennem, Cehennem diye gsterdii ise Cennettir. Kehf sresinin
bandaki yetleri okuyanlar, onun errinden muhafaza olacaklardr. Onun fitnelerinden
biri de udur: Bir Arabye; Ben senin anan ve baban u anda gstersem, bana inanr
msn? diye sorunca, o gen; Evet cevbn verecek. O anda eytanlar, o Arabye anas
babas eklinde grnecek ve; Ey oul! Bu senin Rabbindir. Ona tbi ol diyecekler.
Deccl, bir askeri iki paraya blecek ve; Bakn bunu imdi dirilteceim diyerek,
askeri diriltecek. Bunu gren dinsizler onu gerekten Rab zannedecekler.
Deccl, ge emrederek yamur yadracak, yere emrederek bitki kartacak, kuru
nehirlere emrederek onlarda su aktacaktr. Decclin bir eli dierinden uzundur. Bu uzun
elini denizin en dibine daldrarak, iindeki balklar kartacaktr. Kendisini yalanlayan bir
kavmin arasna gidip, onlarn btn hayvanlarn helk edecektir. Decclin iki kula aras
yirmi metre olan ve altnda yetmibin yahdinin glgelenebilecei bir merkebi olacaktr.
Herkesin mnn bozmaya uraacak ve kendisine inanmyanlar eitli zararlar vererek
korkutacaktr. Mekke ve Medine dnda btn dnyy fethedip, krk gn veya krk sene
hkm srecektir. Sonunda Suriye veya Filistinde s aleyhisselm ve Hz. Mehd
tarafndan ldrlecektir. Decclden sonra Yecc ve Mecc denilen insanlar yeryzne
yaylacaktr. Yecc ve Mecc, Nh aleyhisselmn olu Yafesin soyundandrlar. Yzleri
yass, gzleri kk, kulaklar ok byk, boylar ksadr. Herbirinin bin ocuu olur. Cin ve
insanlarn adetlerinin onda dokuzu Yecc ve Meccdr. Arkasnda kaldklar seddi hergn
oyarlar. Sed, gece eskisi gibi olur. Dinsizdirler. Sed arkasndan knca, insanlara
saldrrlar. nsanlar ehirlere binalara saklanrlar. Hayvanlar bitirirler. Nehirleri iip
kuruturlar, s aleyhisselm ve eshb- dua ederler. Boyunlarnda bir yara hsl olup, bir
gecede hepsi lrler. Hayvanlar bunlar yiyerek oalrlar. Pis kokularndan yeryz
yaanmyacak bir hl alr.
Daha sonra Dbbet-l-erd denilen hayvan kacak, gkleri bir duman kaplayp,
btn insanlara gelip, canlarn yakacak, herkes bunun acsndan dua edip; Y Rabb! Bu
azb zerimizden kaldr. Sana mn ediyoruz diyecektir. Almetlerin sonuncusu, bir
atetir ki, Adenden kacaktr.
Hayrt-l-hisn isimli eserden baz blmler:
Allah telya hamdolsun ki, Peygamberlerin huylar ile bezenen limleri, onlarn
vrisleri yaparak, sekin kullarndan eyledi. limleri dnyda ve hrette rehber yapt.
nsanlara hakk anlatmakta, kaynaklardan hkmleri karmakta, mctehidleri limlerden
ayrd. nsanlarn ihtiylarn gidermede, beden ve rh yapy ayakta tutmada, limlere
direk vazfesi grdrd.
limler yle iktidar shibidirler ki, btn sultanlarn saltanat onlarn ayaklar
altndadr. Onlarn rey ve kalemleri hereyin stndedir. limler, yldzlara nrlar ileten
ana yldz, btn gezegenlere gnein n ileten asl gne gibidir.
Ben ehdet ederim ki, Allah teldan baka hibir ilh yoktur. O tektir ve eriki
yoktur. Muhammed aleyhisselm Onun kulu ve Resldr. O yle Resldr ki, halkn
zhir ve btn manda hidyetleri iin alan limlerin feyz kayna olmutur. Salt-
selm, Onun, linin ve Eshbnn zerine olsun.
Dny ve hrette selmete ermek iin, Peygamberlerin vrisleri limler ile, Allah
telnn dostlar ve mctehidler hakknda ulu orta konumamak lzmdr. Mctehidler
arasndaki ictihd farklar, onlarn fazletleri ve kazandklar sevb asndan bir eksiklik,
noksanlk olmad gibi, bunlarn hepsinin de hidyet zere olduklar hakkattir.
mm- Beyheknn rivyet ettii hads-i erfte, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve
sellem) yle buyurdu: Allah telnn kitabndan size herhangi bir hkm
verilirse, onunla amel lzmdr. Terkedildiinde zr kabul edilmez. Eer
aradnz hkm Allah telnn kitabnda bulamazsanz, benim snnetime tbi
olunuz. Snnetimde de o hkme it birey bulamazsanz, Eshbmn dediklerine
sarlnz. Zira Eshbm, gkteki yldzlar gibidir. Hangisine uyarsanz
kurtulursunuz. Eshbmn ihtilf da sizin iin rahmettir.
Mezhebler arasndaki hkm farkllklar, ounlukla delllerde kuvvet, ihtiyt ve
takvya yaknlk itibriyle efdal olan aramaktan dolay ortaya kmtr. Bu durum, belirli
meselelerdedir. Her mctehidin ictihd, phesiz dorudur.
Bize lzm olan ey, Ehl-i snnet ve cemat limlerinden olan mctehidlerin fkh
meselelerdeki ihtilflarn byk bir nimet, geni bir rahmet, apak fazlet kabul
etmektir. Bu hussta gzel bir incelik vardr. Bunu chiller gremezler.
Bir mezhebe bal olann, dier mezheb hakknda ileri geri konumamas lzmdr.
Byle bir zellik, insanlar arasnda buz ve adavete sebebiyet verir. Allah tel, hads-i
kudsde; Bir vel kuluma eziyet eden kimse, benimle harbetmi gibidir.
Buyuruyor. lmiyle amel eden slm limlerinin hepsi, Allah telnn vel kullardr. bn-i
Abbs (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Gemi mmetlerin helk sebeplerinden biri de,
limlerine dil uzatmalar ve din hussunda iddetli mnkaalara dmeleriydi.
4) Nr-s-sfir; sh. 258
5) zh-l-meknn; cild-1, sh. 15, 77, 128, 230, 451, cild-2, sh. 241, 425, 510
6) Kef-z-znn; cild-1, sh. 57, 128, 620, cild-2, sh. 1059, 1324, 1502, 1876
7) Ahlwardt; Verzeichniss der Arabischen Handschriften; cild-2, sh. 265, cild-3, sh.
63
10) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 46, 61, 160, 247, 393, 404, 1017
11) Kymet ve Ahret; sh. 166, 256, 296, 303, 319, 376
12) Eshb- Kirm; sh. 9, 17, 18, 23, 24, 60, 61, 76, 252, 353
13) slm Ahlk; sh. 132, 189, 311, 471
14) Fideli Bilgiler; sh. 44, 49, 61, 325, 335, 407, 434
15) El-Kavl-l-muhtasar f almt-il-mehdiyy-il-muntazar
16) Hayrt-l-hisn
BN- KEREK:
Hanef mezhebi fkh ve hads limlerinden. smi, brhim bin Abdurrahmn bin
Muhammed bin smildir. Knyesi Ebl-Vef, lakab Burhnddn olup, aslen
Kerekdendir, bn-i Kerek adiyle mehrdur. 835 (m. 1432) senesinde Khirede dodu.
922 (m. 1516) senesinde Khirede vefat etti. Evinin yanndaki bir kuyudan abdest almak
isterken, kuyuya dp bouldu. Cenze namaz abn aynn altsnda aramba gn
klndktan sonra, Sultan Kaytbayn kabri yaknna defnedildi. Kansu Gavrnin vefatndan
sonra tahta geen Sultan Tomanbay, salnda evine gelip giderdi. Vefatnda ise
yryerek cenzesine katld.
lim renme yana gelince, nce Kurn- kermi ezberledi. emseddn bin
Hmmsnnin huzrunda Kurn- kerm okumasn ilerletti ve tecvd ilmini rendi. Daha
sonra mm- Nevevnin Erben kitabn, tbiyyeyi, Kudrnin Muhtasar adl fkh
kitabn, bn-i Mlikin Elfiyesini ve daha baka kitaplar ezberledi. Ezberlerini, asrnn
byk limlerinden; hads hfz bn-i Hacer, Alemddn Blkn, Kalkaend, Velev esSakt, bn-i Deyr, bn-i Hmm ve dier baz limlerin huzrunda okudu.
Bundan sonra kendini tamamen ilme ve ilim renmeye veren bn-i Kerek, Sahh-i
Mslimin tammn veya ounu Zeynddn Zerkeden dinledi. eyhniyye imm
emseddnden fkh ve Arab ilimleri rendi. Necmeddn Gazz ve zzeddn bin
Abdsselm Baddden de ilim rendi. Sahh-i Buhr ve Sahh-i Mslim hads
kitaplarn ihbddn bin Attrdan okudu. Bunlardan baka Takyyddn ems,

Takyyddn Hsn, Kemleddn ibni Hmm, Kfiyec ve daha baka limlerin derslerine
devam etti. emseddn mnden de; tefsr, hads, usl, men ve beyn ilimlerini
rendi.
bn-i Kerekye pekok vazfeler verildi. nceleri madd bakmdan sknt ektiyse de,
daha sonra durumu iyileti. 903 (m. 1497) senesinde, Msrda Hanef kadlna getirildi.
906 (m. 1500) senesine kadar bu vazfeyi gzel bir ekilde yrtt. Ondan ilim renmek
iin yanna pekok kimse gelir giderdi. Hatt ilm meseleleri grmek iin uzak
beldelerden limler bile onun yanna gelirlerdi. Msr Sultn Kaytbay, bu limden istifde
etmek iin, dima onunla beraber olmaya gayret ederdi. Seferde olsun, dier zamanlarda
olsun, bn-i Kereknin yanndan ayrlmak istemezdi.
bn-i Kerek kadlk vazfesinden ayrlnca evine ekildi. Bir medrese gibi olan evinde,
eitli ilimlerde talebe yetitirmeye balad. lnceye kadar ilim retmek ve fetv
vermekle megul oldu.
bn-i Kerek defa hacca gitti. Medne-i mnevverede Peygamber efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erfini ziyret etti. Mekke ve Medine limleriyle
grt. Karlkl olarak ilm grmeler yaptlar ve birbirlerinden istifde ettiler. ok
gzel ve tesrli konuurdu. Konumalar ok tatlyd. Gzel yaz yazar, btn insanlarla iyi
geinir, herkese ikrmlarda bulunurdu. ok zek ve abuk kavrayl idi. Huyu, ahlk
gzel olup, ho tabiatl bir insand.
Hatblik ve vizlik de yapan bn-i Kerek, talebelere hads-i erf okutur, retirdi.
Halkn sullerine cevap verir, fetvlaryla onlarn mkillerini hallederdi. Nazm ve nesir
yazmada kabiliyetliydi. Birok kymetli eser yazd. Bunlardan bazlar unlardr: 1- Fetv:
Fetvlar konularna gre tertb edilmitir. 2- Hiyet al Tavdh-i bn-i Him.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

En-Nr-us-sfir; sh. 101
Et-Tabakt-s-seniyye; cild-1, sh. 204, 205
Kef-z-znn; sh. 1304
BN- MNR:
Abdurrahm bin Mnir el-Bal olup, lakab emsddndir. Daha ok bn-i Mnr diye
tannr. Suriyede, Dmeka (ama) gnlk mesafede bulunan ve acib binalar ve
eski eserleri ile tannan Balebek ehrindendir. Doum trihi bilinmemektedir. 937 (m.
1531) senesi Safer aynn ikisinde, Pazar gn Balebekte vefat edip, talebelerine ders
verdii zviyesinin bahesinde defnolundu. Vefat senesinin 931 (m. 1524) olduu da
rivyet edilmi ise de, 937 (m. 1531) olmas ihtimli daha kuvvetlidir.
bn-i Mnr, evliynn byklerinden olan brhim Metbl hazretlerinin yetitirdii
talebelerin nde gelenlerinden, lim, rif, fazletler shibi, zhid bir zt idi. Yumuak
huylu, gleryzl, sevimli bir hli vard, insanlar, sohbetlerinden istifde etmek, mbrek
kalbinden yaylan feyz ve nrlara kavumak iin huzruna gelirler, hazr bulunurlard.
bn-l-Mnr, nafakasn temin iin, stbe, zercr (bakr slfat) gibi maddeler ve
triyat (gzel kokular) yapp satard. Hergn Balebek arsnda bu hazrladklar eyleri
satar, kazand altn, gm ve bakr paralar bir kdn iine koyard. Bylece her
sattan kazand para, cebinde ayr ktlara sarlm hlde dururdu. Huzruna fakir bir
kimse gelip bir yardm talebinde bulunsa, elini cebine atar, iinde para bulunan drl
ktlardan ne kadar gelirse, hepsini o fakire verirdi. Verirken de, verdii ktlarn iinde
ne kadar para bulunduuna, fakire ne kadar verdiine bakmazd. yilik, ihsn ve ikrmlar
pekok olup, ok sadaka verirdi. Bilhassa takv sahiplerine, iyi kimselere ok yardmda
bulunurdu. Mescidleri imr eder, dnyalk bir mal bulunmayarak vefat eden, garb ve
fakir kimselerin kefenleme masraflarn karlard.
Dier insanlar yannda olduu gibi, hkimler ve makam sahipleri arasnda da

hrmet ve itibr ok idi. Talebelerine ve herkese kar edebe uygun bir ekilde emr-i
marf ve nehy-i mnkerde bulunurdu.
Dier evliy ztlar gibi, bn-i Mnr hazretleri de nefsin arzularna uymayp, ona zor
gelen ibdetleri ok yapmakta pek ileri idi. ok ibdet ederdi ve devaml olarak Allah
tely zikrederdi.
Her sene hacca giderdi. Bu gidiinin ou yaya olurdu. Omuzunda sdece bir su kab
bulunur, onunla insanlara su datrd. Vefatndan evvel altmyedi defa hacca gittiini
sylemitir. Her sene hac vazfesini if ettikten sonra memleketine dnmeyip, Kudse
Mescid-i Aksya gider, oray da ziyret ederdi. Orada bir ay kadar kaldktan sonra
memleketine dnerdi. Tam otuz sene mddetle, devaml olarak gndz bir hatim, gece de
bir hatim okumay ihml etmedi. Sde, gsterisiz elbise giyerdi.
Hacca gidip gelirken, yolda ve orada kald mddete birka hurmadan baka
birey yiyip itii grlmezdi. Oralarda yemek yenip su iilince, def-i hacet hsl
olacandan o mukaddes yerlerde byle bir ii edebe uygun bulmazd.
Baz senelerde de hacca giderken, hayvanna zhire, eker, ine, iplik, srme gibi
ihtiy eyalarn ykler, gtrp oradaki insanlara datrd. nsanlar onu, ehrin dna
kadar karak karlarlard.
Abdlvehhb- arn (rahmetullahi aleyh), Tabakt-l-kbr isimli eserinde yle
anlatr: bn-i Mnr hazretlerinin vefatnn yaklat haberi bana ulanca, Ebl-Abbs
el-Hars ve Ebl-Abbs el-Gamr ile birlikte onu ziyret etmeye niyet ettik. Ertesi gn
sabah erkenden, Bb-n-nasr denilen yerde buluup yola kmaya karar verdik. Oraya
kim erken gelirse, dierlerimizi bekleyecekti. Sabahleyin ben geldiimde, orada
arkadalarm bulamadm. Oradaki kapc dedi ki: Onlar buraya geldiler. Epey mddet
beklediler. Sonra da, Hnke yolundan kp gittiler. Ben de onlara yetiirim midiyle yola
ktm. Biraz sonra Yemen tarafndan gelen bir dervi ile karlatm. Bana; Nereye
gidiyorsun? dedi. bn-i Mnr hazretlerine gidiyorum deyince; Ben de ayn yere
gidiyorum dedi. Benim bindiim hayvan topal, vakit de k gn olduu iin, normalde
akama ancak varabilirdik. Fakat daha gne az ykselmi idi ki, birden kendimizi o ztn
yannda bulduk. Yanna girdik. ok halsiz dm, gzlerinde takat kalmam idi.
gnden beri konumadn rendik. Bizim girdiimizi hissetti. Fakat kim olduumuzu
tanyacak hlde deildi. Kimsin? diye sordu. Abdlvehhb dedim. Bunu duyunca;
Kardeim, buraya kadar niin zahmet ettin? dedi. nallah bu ziyretimiz ok hayrl
olur. Sevb kazanrz dedim. Bana ok dua etti. le namazndan sonra veda edip
ayrldm. Hnkeye geldiimde ikindi vakti olmutu. Biraz sonra bulunduum yere EblAbbs girdi. Benim henz gitmediimi yeni geldiimi zannediyordu. Haydi, hayvanna bin
gidelim dedi. Ben oraya gittim, ziyret ettim. imdi geri dnyorum dedim. Bu szme
ok hayret ettiler. nanmazsanz oraya vardma dir iretimi de size syleyebilirim.
Mesel, bn-i Mnr hazretlerinin yasland yastk krmz idi. sterseniz gidince kontrol
edersiniz dedim. Ben anladm ki, yanna giderken ve gelirken aradaki ok uzak mesafeyi
Allah telnn izni ile ok ksa zamanda almam, hep bn-i Mnr hazretlerinin bir
kermeti idi.
bn-i Mnr hazretlerinin tasavvufa dir, Rekik-l-hakik isimli bir eseri vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Tabakt-l-kbr; cild-2, sh. 130

zh-ul-meknn; cild-1, sh. 581
BN- NECCR:
Knn Sultan Sleymn devri lim ve mderrislerinden. smi, Muhammed bin
Muhammed olup, Dlger-zde adyle mehrdur. Babas Muhammed bin Neccr, byk
tccrlardandr. Aslen Karamandandr. Doum trihi bilinmemektedir. 977 (m. 1569)
senesinde stanbulda vefat etti. Eyyb Sultan trbesi yaknna defnedildi.
bn-i Neccrn dedesi, ticret maksadyla ok yerler gezmi, daha sonra stanbula
gelmiti. Sarahne yaknnda bir mescid yaptrm ve geri kalan mrn burada ibdetle
geirmiti. Babas ise skbe gm, bir mescid yaptrp, hret hazrl ile megul
olmutu. (skb bugn Yugoslavya snrlarndadr.)
bn-i Neccr, nce kendi memleketinin limlerinden ilim tahsil ettikten sonra,
hemehrisi shak Efendi Medresesinde tahsilini tamamlad. Sahn- semn Medresesi
mderrisi olan Molla Gazlye mud (asistan) oldu. 942 (m. 1535) senesinde de mlzm
olmutu. nce Tire Medresesine, sonra Bursada Hamza Bey Medresesine mderris oldu.
958 (m. 1551) senesinde Karamn Mehmed Efendi yerine Edirnede Halebiyye Medresesi
mderrisi oldu. 960 (m. 1553) senesinde bu vazfesinden ayrld. 962 (m. 1555)
senesinde Kk Tceddn yerine, Bursada Sultaniye Medresesine mderris oldu. 966
(m. 1558) senesinde vefat eden Kara Cafer Efendi yerine Sahn- semn medreselerinden
olan Karadeniz cihetindeki ifte Bakurunluya mderris oldu. 969 (m. 1561) senesi
Rabul-hr aynda ise Badad kadlna tayin edildi. Burada kadlk vazfesini 972 (m.
1564) senesine kadar gzel bir ekilde yrtt. Bu senenin Muharrem aynda emekli
oldu. Yerine alk Yakb Efendi Badad kads oldu.
Dlger-zde Mehmed Efendi, dn ilimleri iyi bilen, fazletli ve kmil (olgun) bir kimse
idi. Slih kimseleri sever, ilim ve irfn ehliyle beraber bulunurdu. Gsteriten uzak, sde
bir hayt yaard. Trke ve Arabca mkemmel iirler yazard. Hsn-i hat (yaz)
sanatnda da usta idi. Sahip olduu kitaplara tashihler (dzeltmeler), hiyeler ve
talikler (aklama ve notlar) yazmak deti idi. Pekok kitab bizzat eliyle yazarak oaltt.
Ebssd Tefsri ve Hasen elebinin Telvh kitabna yazd hiye, Molla Hsrevin Drer
ve Gurer isimli kitaplar, eliyle yazarak oaltt kitaplardandr.
Dedesinin mahallesinde (Sarahnede) yangn knca, mescidin minaresinin klah
yand. Bu hdiseden, bana bir hl gelecei mansn kard. O hafta iinde vefat etti.
At, 1043 (m. 1633) senesinde skb kads olduu zaman, Dlger-zde Mehmed
Efendinin babasna it vakflar grdn ve muhsebesini ve kontroln yaptn
bildirmektedir.
BN- NCEYM MISR:
Hanef mezhebi fkh limi. smi, Zeynelbidn bin brhim bin Muhammed bin
Nceym el-Msrdir. 926 (m. 1519) senesinde dodu. 970 (m. 1562) senesinde Msrda
vefat etti.
bn-i Nceym, erefddn Blkn, ihbddn Ahmed bin Ynus Msr, Emnddn
Mukammed Dmeki, Ebl-Feyz Slem, Nreddn Dilemi ve birok limden ilim rendi.
Kendisinden ise; emsddn Muhammed bin Abdullah Gazz, kardei Sircddn mer bin
brhim Msr ve birok lim ilim rendi.
Abdlvehhb- arn onun hakknda yle demektedir: bn-i Nceym, fazletli ve
gzel ahlk shibi bir zt idi. ok sayda talebe yetitirdi. Onun yannda on sene kaldm
ve ondan ilim rendim. 953 (m. 1546) senesinde birlikte hacca gittik.
bn-i Nceym, ok kymetli eserler yazp, fkh meselelerini bir takm temel kaideler
altnda toplamaya alt. Yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Ebh: Eser yedi
blmden meydana gelmitir. lk blmde fkh meselelerinin temel kaidelerini, dier
blmlerinde ise, fkh fruna dir ince meseleleri anlatmaktadr. Bu eser ok mehr
olup, birok lim esere erh, hiye ve talikler yazmlardr. Eser 1298 (m. 1880)
senesinde Msrda, 1322 (m. 1904) senesinde stanbulda baslmtr. Mecellenin ba
tarafndaki kaidelerin yarya yakn bu eserden alnmtr. Birok erhleri olup, en mehru
Ahmed Hamevnin Uyn-l-besir adl erhidir. 2- Zeyniyye: Hanef fkhna dir mehr
bir eserdir. 1323 (m. 1905) senesinde Bulakda ve 1322 (m. 1904) senesinde Msrda
baslmtr. 3- Bahr-r-rik f erh-i Kenz-id-dekik: Kenz kitabnn erhidir. Yedi cild olup,
bir cild tekmilesi ve bn-i bidnin bunlara hiyesi ile birlikte 1311 (m. 1893) senesinde
Msrda, 1393 (m. 1973) senesinde Beyrutta baslmtr. 4- erh-l-Menr Hfzddn
Nesefnin yazd Menr-l-envr adl usl-i fkha dir esere yazd erhidir. Be ayda
bitirmitir. Ayrca eitli konulara dir yazm olduu rislelerin says altmdrde
ulamaktadr. Fetvlar, olu Ahmed tarafndan Fetv-i Zeyniyye adyle toplanmtr.
bn-i Nceymin Kebir ve segir adl rislesinden baz blmler:
Byk gnahlardan bazlar: Kfrden sonra gelen byk gnahlarn bir ksm
unlardr: Zin, livta, hell olduunu itikd etmeden az bile olsa alkoll iki imek
(ikinin hell olduunu itikd etmek kfrdr), yalanc hidlik etmek, muharebeden
kamak, faiz yemek, ana-babaya kar gelmek, yetimin maln yemek, akrab ile alkay
kesmek, bilerek Reslullah efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) iftir etmek, zr
olmad hlde kasden Ramazn- erfte oru tutmamak, l ve tartda hile yapmak,
farz olan namaz vaktinden nce veya sonraya almak, zekt vermemek, zulm ile
mslmana zarar vermek, Eshb- Kirmdan birisine dil uzatmak, limlere ve hamele-i
Kurna dil uzatmak, onlar ayplamak, gc yettii hlde emr-i marf ve nehy-i mnker
(iyilii emredip, ktlkten men etmeyi) yapmamak, sihri retmek ve yapmak, Kurn-
kermi okumay unutmak, Allah telnn rahmetinden midi kesip, mekrinden emn
olmak, lm tehlikesi gibi zarret olmadan le veya domuz eti yemek, kumar oynamak,
mal isrf etmek, yeryznde din ve mal hussunda fesad karmak, hkimin haktan
ayrlmas, yol kesmek, gnah olan ilerde yardmc olmak, gnah olan ilere tevik
etmek, hamamda insanlarn yannda avret mahallini amak, Hz. Aliyi, Hz. Eb Bekr ile
Hz. merden stn tutmak, intihar etmek, azlarndan birisini telef etmek, zerine idrar
sramasndan saknmamak, verdii sadakay baa kakmak, bir khini veya mneccimi
tasdk etmek, elbiseyi kibirlenmek iin uzatmak, kt bir r amak, iyilik yapana
nankrlk etmek, mslmann mslmana ey kfir demesi, limin ilmi ile amel
etmemesi, yemei ayplamak, dnyy sevmek, bakasnn evinin iine bakmak,
bakasnn evine izinsiz girmek.
unlar da kk gnahlardandr: Sultanlarn ve zenginlerin rahatlndan ve
nimet ierisinde olduundan bahsetmek, mlyan konumak, svmek, kt szler
sylemek, ar mizah yapmak, srr if etmek, tandklarn ve dostlarn hakkn kk
grmek, zekt geciktirmek.
Byk gnah, yalnz tvbe etmekle affolur. Kk gnahlar affettirecek eyler
oktur. Tvbe ederken, klmad namazlar kaz etmesi lzmdr. Kabul olan hac, byk
gnahlar temizlemez diyen limler doru sylemilerdir. Temizler diyen limler de,
namaz kaz etmek lzm olmaz dememilerdir. Namaz vaktinden sonraya geciktirmek
gnah affolur demilerdir. Ayrca kaz etmek lzmdr. kaz etmee gc varken kaz
etmezse, ayrca byk bir gnah daha ilemi olur. Byle olduunu baz limler tenbh
eylemitir. Bunu iyi anlamak lzmdr.
Ebh kitabndan baz blmler: Yasaklardan, zararlardan kamak, iyi, fideli
eyleri yapmaktan daha nce gelir. Hads-i erfte; Emirlerimi gcnz yettii kadar
yapnz. Yasak ettiklerimden saknnz. buyuruldu. Baka bir hads-i erfte; Yasak
edilmi eyin zerresini yapmamak, btn insanlarn ve cinnin ibdetlerinden
daha ok sevbtr. buyuruldu. Bunun iin, meakkat olunca vcib terk edilir. Fakat
yasaklar, hele byk gnahlar yapmaa hi izin yoktur.
yet-i kermede ve hads-i erflerde haram olduu bildirilmiyen eyler, asl zere
hell olur. Veya hell ve haram diye hkm olunamaz. Hanef ve afi limlerinin ou,
byle eyler hell olur dedi. bn-i Hmm, Tahrr kitabnda byle sylyor. Bunun iin,
Besmele ile kesildii bilinmiyen hayvan ve zarar grlmeyen ota hell denir.
lk insan topraktan yaratld. Btn insanlarn bedenleri toprak maddelerinden
meydana gelmektedir. Fakat insanlar, ettir, kemiktir. Toprak deildir. Cin de byledir. Ate
ve havadan yaratlm iseler de, ate ve hava deildirler.
ocua hibir ibdet, hatt, Hanefde zekt da farz deildir. ocua hibirey
haram deildir. ocua tazr yaplr. Had vurulmaz. Ksas yaplmaz. Amden ldrd,
hat kabul edilir. Akl olunca, mn etmesi vcib olur denildi. Sadaka-i fitr ve kurbann,
kendi malndan vcib olmas da ihtilafldr. Topra varsa, ur ve hara vermesi lzmdr.
Fsid olmyan ibdetlerinin sevblarna kavuur. ocua ilim retenlere, iyilik
yaptranlara ok sevb verilir. Byklere imm olamaz. Bir kimse bir ocua imm olunca,
cemat sevb hsl olur. ocuk vel olamaz. Cuma ve bayram hutbesi okumas ciz olur.
Sultan olabilir ise de, milleti idre iin bir nib tayin eder. zin verilince dav aabilir ve
yemni kabul edilir. Ezn okumas sahh ise de, mekrhtur. Farz- kifyeyi yapmas ile,
byklerden sakt olmaz. Bireyi yapmas iin ocua izin vermek cizdir. ocuun izinli
olduunu ve getirdii eyin hediye olduunu sylemesi kabul edilir. Satt eyi, izinli
olduunu sorup anladktan sonra almak ciz olur. ocuun (bakasnn malndan) getirdii
hediyeyi ve sadakay almak da byledir. ocuun izinli olduunda phe edilirse,
aratrmak lzm olur. renmesi iin ocua Kurn- kerm vermek ciz olur. Kz
ocuunun kpe iin kulan delmek cizdir. ocua gelen hediyeyi, ocua zarur lzm
deilse, yalnz fakr olan anas-babas yiyebilir. (Baka fakirlere de yediremezler.) Anababa fakr deil, fakat kendilerinde bulunmayan birey ise, yiyebilirler ve kymetini
ocua derler. Anaya-babaya hediye etmek niyeti ile getirilen ey, kymetsiz olduunu
bildirmek iin, ocua hediye diyerek verilirse, anaya-babaya getirilmi olur. Bunu, zengin
iseler de yiyebilirler ve dilediklerine verebilirler. Akll ocuk, al-verie ve zekt vermee
vekl yaplabilir. zinli olsa dah kefil olamaz. ocuun selmna cevap vermek vcib olur.
ocua selm vermek cizdir. Mslman olmas sahh olup, mrted olmas sahh deildir.
Mrted olmaa sebep olunca ldrlmez. Besmele ile kestii yenir. Kadnlara bakmas ve
halveti cizdir. Kk kz, mahrem olmyan emn kimse ile sefere kabilir. ocua tehlikeli
i yaptrnca ocuk lrse, yaptran diyetini der. ocuk ukura, suya dp lrse, anasbabas cezlanmaz. Elinden drp lrse, keffret lzm olur ki, altm gn oru tutar.
ocuun anasndan, babasndan izinsiz herhangi bir sefere kmas ciz deildir. Anann,
babann, gnah olmyan emirlerine itaat etmesi farz- ayndr. Bali olan ocuun da,
seferin tehlikeli olmas, veya kendisine muhta olmalar hlinde, anne ve babasnn izinleri
olmadan gitmesi ciz deildir. Ana-baba olmazsa, ced ve cedde onlarn yerine geer.
Bunlardan izinsiz yaplan hac mekrh olur. Fakr olunu evlendirmek babaya vcibdir.
ocuun maln ona harc etmee, babas veya dedesi vel olur. Anas olmaz. Anas, kendi
yannda kalan ocuun ihtiycn onun paras ile satn alabilir.
Bahr-r-rikden baz blmler:
Bya, sakala, znet iin, ss iin ya srmek mekrhtur. Ceml iin, yan irkinlii
gidermek, vekarn, erefini korumak iin ya srmek mekrh deildir. Ceml iin yaplan
bir eyde znet de hsl olursa, znete niyet etmezse, zarar vermez. Yeni, gzel eyler
giymek de, ceml iin olunca mubah olur, iyi olur. Kibir iin olursa haram olur. Giydii
zaman hlinde bir deiiklik olmazsa, kibir iin olmad anlalr. Sakaln uzunluu snnet
mikdr ise, daha uzatmak iin yalamak tahrimen mekrh olur. Sakaln snnet mikdr,
bir kabzadr, bir tutamdr. Sakaln, enedeki ile birlikte bir tutamdan fazlasn kesmek
vcibdir. Sakalnz uzatnz! hads-i erfi, bir tutamdan fazla uzatnz demek deildir.
Sakal bir tutamdan ksa yapmayn veya tamamen kazmayn demektir. nk, bu hadsi
haber veren Abdullah ibni mer (rahmetullahi aleyh), sakalnn bir tutamdan fazlasn
keserdi.
mn: Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) Allah teldan getirdii
aka bilinen eylerin hepsini tasdk etmektir.
Hanef mezhebi limlerinin ekserisi, mnn kalb ile tasdk dil ile ikrr etmek
olduunu sylemilerdir. Kalb ile mn ettikten sonra dil ile ikrr etmek, dnyda
mslman mumelesi yaplmas iindir.
Kfr: Lgatta (szlkte) rtmek demektir. Dindeki mans ise Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) aka bildirmi olduu eyleri yalanlamaktr.
Hanef mezhebi limleri, dni hafife almak mansn tayan sz ve fiillerin kfr
gerektirdiini buyurmulardr. Mesel; bile bile kasden abdestsiz namaz klmak.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) farz ve vacibin dnda fazladan (nafile
olarak) yapt iin, bir snnet-i seniyyeyi ehemmiyetsiz ve basit grerek devaml terk
etmek gibi.
Feth-l-kadrde yle buyuruluyor: Kfr gerektiren bir lafz (sz) ile aka yapan,
kfr gerektiren szn mansna inanmasa da, kfr gerektiren sz hafife ald,
mansnn tehlikeli ve mn giderdiine ehemmiyet vermedii iin mrted olur. Kfr
gerektiren lafzlar (szler) fetv kitaplarndan renilebilir. Fetv kitaplarndan kfr
gerektirdii bildirilen szler, hakkaten dinden kmay gerektirir. Baz selefsizler (yeni)
ortaya kanlar), fetvlarda unlar kfr gerektirir sz hakkaten kfre drd iin
deil korkutmak iindir, derler. Byle sylemek btl bir szdr. Bu hussta doru olan
kfr gerektiren szlerin ve fiillerin gerekten kfr gerektirdiidir.
Kfr gerektiren szlerden bazlar unlardr: Birisine bu hasta olmaz. Bu, Allah
telnn (h) unuttuu kimselerdendir, demek. Allah telnn yukarda veya aada
olduunu sylemek. Bir eyi sylediini bildii hlde, eer ben bunu syledi isem, kfirim
demek. Gayb bilirmisin, suline evet bilirim diye cevap vermek. Ben alnan eyalar
kimin aldn bilirim, demek. Bir snneti hafif grmek. Eer Allah tel bana unu
emretseydi yapmazdm demek. Haram yerken veya zin gibi haram bir ii yaparken
Besmele ekmek. Cennete girdikten sonra Allah telnn grleceini inkr etmek.
Byk ve kk gnahlarn hell olduunu iddia etmek. Kendisine Ey kfir, ey yahudi, ey
mecs diyen kimseye cevap olarak buyurun emrinize hazrm demek. Gnahkr olan
kimsenin tvbeyi unutup, gnahn basit grmesi, gnah sebebiyle ceza verileceine
inanmayp gnahlar irkin grmemek. Zulmn, zinnn, haksz yere insan ldrmenin ve
hibir dinde hell olmam olan her haramn, haram olmamasn temenni etmek.
Mecslere mahss olan nevruz gnnde onlara uyarak onlarla beraber yaptklarn
yapmak. Nevruz gnnde yemek, imek iin deil de srf nevrz gnne ehemmiyet
vermek, kymet vermek ve hrmet olsun diye, daha nce satn almad bireyi satn
almak. Nevruz gnnde, bir yumurta ile de olsa, bu gne hrmetten dolay mriklere
hediye vermek.
Dinsizlerin ilerini gzel grmek ittifkla kfrdr. Hatt limler buyurdular ki:
Mecslerin yemek yerken konumamalar gzeldir demek kfrdr.
Kfr gerektiren bir szn sylenmesi iin telkinde bulunan kimse mnsz olur. Bu
telkin oyun tarznda bile olsa yine ayndr.
7) akyk- Numniyye zeyli (At); cild-1, sh. 34
8) Kef-z-znn; cild-1, sh. 97, 356, 727, cild-2, sh. 1515, 1661
9) Brockelmann; Gal-2, sh. 310
11) Eshb- Kirm; sh. 352
12) slm Ahlk; sh. 209, 270, 416, 528
13) Fideli Bilgiler; sh. 48, 86
14) Kebir ve segir
15) Bahr-r-rik
16) Ebh
BN- SAYRAF:
afi mezhebi fkh limlerinden. smi, Ahmed bin Sadaka bin Ahmed bin Hseyn bin
Abdullah bin Muhammed bin Muhammeddir. Lakab ihbddn, knyesi Ebl-Fazldr.
Babas, kymetli maden ve eyalar satmakla megul olduu iin, bn-i Sayraf diye
mehr olmutur. 829 (m. 1426) senesinde dodu. 905 (m. 1500) senesinde vefat etti.
Annesi ona hamile olduu zaman, ok garb ve ilgi ekici ryalar grrd. bn-i Sayraf
hazretlerinin dedesi, lim ve Kurn- kermi yedi krat zere okuyan bir zt idi. Babas
ise beldesinin zengin tccrlarndan idi. Haret-z-Zevle denilen yerde yerleti ve bir
mescid bina ettirip, birok vakflar brakm idi.
bn-i Sayraf hazretleri, Haret-z-Zevle denilen yerde byd, dokuz yanda iken
Kurn- kermi ezberledi. Umde adl eseri, tbnin iki eserini, tecvdle ilgili Cezer
metnini, hads ve nahiv ilimlerine dir Elfiye adl iki eseri, Tenbh, Cemul-Cevm, Telhsl-Mifth adl eserleri, Hvyi, Brde ve Bnet Sud kasdelerini ezberledi. 845 (m. 1441)
senesinde evlendi. Anne ve babasyla birlikte hac ibdetini yerine getirdikten sonra, 848
(m. 1444) senesinde memleketine dnd zaman, tekrar ilim tahsiline yneldi. Krat
ilmini; Zeynddn Thir, Nreddn Belbes, ms Eb Abdlkdir ed-Darir el-Ezher, bn-
l-Attr, bn-i Ms Hanef, ihbddn skender, Tcddn bin Temriyye, Alddn

Kalkaend, Zeynddn bin Iy gibi ztlardan okudu. Arz ilmini; ihbddn Havvs,
bit ve baka limlerden rendi. Feriz ve hesb ilmini; Btc, ihbddn
ermeshden okudu. Astronomi, cebir, geometri, hikmet ve Arab ilimleri; Havvs,
Kalkaend ve Zeynddn Thirden rendi. Sarf ve hads ilmini bn-i Hacer elAskalnden tahsil edip, yine bn-i Hacer el-Askaln, Ayn, Dr gibi ztlardan hads-i erf
dinledi.
Zamanndaki dier limlerden; fkh, tefsr usl ve hads usl, men, bed,
mantk ve tasavvuf ilimlerini tahsil etti. Fkh ilmini tekrar Zeynddn bin Iytan okudu.
Ondan Mahallnin usln Cemul-Cevm erhini, Minhc-l-Fer erhini okuyup, akl
ilimleri ise Kfyec, irvn gibi ztlardan rendi.
Mekke-i mkerremede tasavvuf ilmini Abdlmut Magribden renip, Khirede
Ebl-Feth bin Ebl-Vef hazretlerine talebe olup yksek derecelere kavutu. Kalkaend,
Btc, Menv gibi limlerden uzun mddet fkh ilmini tahsil etti. Gzel yaz yazma
hussunda gayret sarf edip, eitli yaz ekillerini bn-i Hassndan rendi. Bu srada
mektepde derslere devam eden arkadalarndan Trkeyi rendi.
lim, fzl, ok zek, gzel konuan, srat-i intikle shib bir zt olan bn-i Sayraf
hazretleri, ders okutmak ve fetv vermek zere iczet alp, fetv ve ders okutmakla
megul oldu. Taybersiyye Cmiinde imm olduu zaman hads dersi okuttu. Onun
huzrunda immlar toplanp ders okurlard. Mekke-i mkerremede ve Khirede ondan
birok fazletli ve seilmi kimseler ders alp istifde ettiler. Necmddn bin Fehd onun
ders halkasnda yetien kimselerdendir. Bir mddet Menvnin yerine Khirede kad
vekllii yapt. Slihiyyede ikmet edip insanlara vaz ve nasihat vermekle ve ders
okutmakla megul oldu. Balangta Slihiyyeliler tarafndan ona iltift edilmedi ve birok
skntlarla karlat. Bu sre iinde kendi hlinde ilim retmek ve eser yazmakla megul
oldu. Daha sonra eyhniyye Medresesinde fkh ve Berkkiyye Medresesinde tefsr dersi
okuttu.
lim renmek ve retmekten zevk alan bn-i Sayraf hazretleri, birok eser
yazmtr. Bu eserlerinin balcalar unlardr: 1- erh-ut-Tebrz fil-fkh, 2- erh-lverekt f usl-il-fkh, 3- erhu Kfi, 4- Mukaddimet fil-felek, 5- Kitabet al dvn-i
bn-i Friz, 6- nvn- men Nhbet-l-fiker f usl-il-hads, 7- erhu Nazm-l-rd filfkh-e-f li bn-i Mahr.
2) Ed-Dav-l-lmi; cild-1, sh. 316
3) Kef-z-znn; sh. 69, 1936
BN- SULTAN:
Trih ve Hanef mezhebi fkh limi. smi, Muhammed bin Muhammed bin mer bin
Sultandr. Knyesi Eb Abdullah olup, lakab Kutbddndir. bn-i Sultan diye mehr
oldu. 870 (m. 1465) senesinde dodu. 950 (m. 1543) senesinde Dmekda vefat etti.
Cenze namaz Emev Cmiinde klnd. Kalkanderiyye trbesinin ierisine defnedildi.
bn-i Sultan, Abdlberr bin Suhbe ve baka limlerden ilim rendi. lim tahsilini
tamamladktan sonra, Kusaiyye, Zhiriyye medreselerinde ve Emev Cmiinde ders verdi.
Sultan Gavri zamannda hne bin hnenin yerine Msrda kadlk yapt. Zhiriyye
Medresesinde ikmet ederdi. Emev Cmiinin mderrisliinde de bulundu.
Zamannn byk limlerinden Ynus sev onun hakknda yle demektedir: bn-i
Sultan byk limlerden olup, devlet katnda da sz geerli idi. Mhim meselelerde ona
mracaat edilirdi. Sonradan gzlerini kaybetti. Ancak gzleri, gryormu gibi eski hlini
muhafaza ediyordu. Nrn yzl idi. Kendisine sorulan sullere kitaplardan cevap
hazrlard. Yazd fetvlar, bakasnnki ile karmamas iin mhr ile mhrlerdi.
Devaml Kurn- kerm okurdu. Her Cuma gecesi Emev Cmiinde toplanarak Kurn-
kerm okuyan, Allah tely zikreden ve Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) saltselm okuyan bir toplulua kendi mlknden bir yer vakfetti.
bn-i Sultan, birok eser yazd. Yazd eserlerden bazlar unlardr: 1- erhu Kenzd-dekik lin-Nesef, 2- Risletn f tahrm-il-afyon, 3- El-Berk-l-lmi, 4- Feth-l-melikl-lem-l-mennn, 5- Tevk-s-scid il ziyreti eref-il-mescid.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

BN- SUYF:
afi mezhebi fkh limi ve evliynn byklerinden. smi, Hasen bin Ali bin
Ysufdur. Lakab Bedrddndir. Hsnda dodu. Doum trihi belli deildir. 925 (m. 1519)
senesinde Halebde vefat etti. Haccac kabristanna defnedildi.
bn-i Suyf, doduu memlekette ilim rendi. Kurn- kermi, mm- Nevevnin
Minhcn, bn-i Mukrnin rdn, Irknin iki Elfiyesini, Kd Beydvnin usl ilmine
dir olan Minhcn ve kelm ilmine dir olan Tavli adl eserini, tbiyyeyi, bn-i
Hacbin Kfiyesini, bn-i Mlikin Elfiyesini, zzyi ve emsiyyeyi ezberledi. Krat ilmini;
Eb Muhammed Sleymn bin Eb Bekr, Ebl-Hasen Cebert, Zeynddn Cafer
Senhriden, fkh ilmini emsddn Cevcerden, usl-i fkh, mantk, mean ve beyn
ilimlerini Ali Karaderviden, hads ilmini Halebli Eb Zer bni Burhndan rendi. Ayrca
Molla Abdurrahmn Cm, Takyyddn bni Fehd, Abdurrahmn bni Hall Ezre,
Burhnddn Buk, emsddn Selmden de ilim rendi. Ders ald hocalarnn ou,
ona fetv ve ders vermesi hussunda iczet verdiler.
nsanlar onun derslerinden ok faydalandlar. bn-i Suyf, slmn emirlerine uymak
ve yasaklarndan saknmak hussunda da ok gayretli idi. Uzun boylu, heybetli olup, onu
gren byk bir lim olduunda phe etmezdi.
Vefatndan sonra, olu onu ryasnda grd. Oluna, kabir kerpilerinin
kaburgasnn zerine dtn syledi. Ertesi gn, olu, Hac Eb Bekr Haccac ile
beraber babasnn kabrine gitti. Kabri atklarnda, bir kerpicin kaburgalarnn zerine
dm olduunu grdler. Kabirden mis gibi bir koku geliyordu. Bedeni ilk defnettikleri
hlde duruyordu.
bn-i Hanbel yle anlatt: Krat limlerinden Muhyiddn Abdlkdirin boaznda
bir rahatszlk meydana gelmiti. Bu rahatszlk Kurn- kermi gzel okumasna mni
oluyordu. Bunun zerine o, Bedrddn Suytnin kabrine gitti. Onu vesile ederek dua etti.
Kabirden evine dner dnmez rahatszlndan Allah telnn izni ile kurtuldu.
bn-i Suyfnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Hiyetn al erhl-Minhc lil-Mahall, 2- Hiyetn al erh-l-Kfiye el-mutevasst li Rknddn
Esterbd.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Mucem-l-mellifn; cild 3, sh. 265

Kevkib-s-sire; sh. 178
BN- TLN:
Hanef Mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Ali bin Muhammeddir.
Lakab emsddn, Knyesi Eb Abdullahtr. bn-i Tln diye mehr olmutur. 880 (m.
1475) senesinde Dmekda bulunan Slihiyyede dodu. Yine Dmekda, 953 (m. 1546)
senesinde vefat etti. Ksiyun Da eteinde, ailesine it trbeye defnedildi.
Dmekda byd. Zamannn limlerinden eitli ilimleri tahsil etti. Kd Nsrddn
Ebl-Bek, Hatb Sirccddn es-Sayraf, Cemlddn Ysuf bin Abdlhd, eyh EblFeth skender, bn-n-Nam ve bakalarndan ilim okudu. Amcas Cemlddn bin Tln
ve bakalarndan fkh ilmini rendi. mm- Sytden hads ve dier ilimleri tahsil edip,
Msr ve Hicaz limlerinden bir cematin huzrunda yazl olarak iczet ald. Nahiv, fkh ve
hads ilimlerinde yksek derecelere ulaan bn-i Tln, eyhlislm Eb mer
Medresesine mderris ve Slihiyyedeki Selmiyye Cmiine imm tayin olundu. Nahiv ve
fkh okutup, talebe yetitirmeye alt. nsanlar onun derslerine ok rabet edip, istifde
ettiler. Zamann ilim reterek geiriyordu.
eyh Ahmed bin eyh rif-i billah Sleymn esselh es-Sf nakleder ki: Babamn
yannda bulunuyordum. eyh emsddn bin Tln, ona ziyret iin geldi. Oturduu
zaman, fakirlerden bir kimse gelip, babama, ryasnda Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) efendimizi siyah yzl olarak grdn anlatt ve ryasnn tabirini istedi.
Babam da: Bu ryan, eyh emsddn bin Tln sana gzel tabir eder dedi. eyh
emsddnin yanna gidip ryasn anlattktan sonra, eyh emsddn dedi ki: Bu rya,
gren kiinin Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) snnetine muhalif
olduuna ve snnete uygun olmayan hllerinin bulunduuna dellet eder. nk siyahlk,
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) sfat deildir. Adam; Byle bir
durumdan Allah telya snrm. Benim itikdmda bu ekilde birey yoktur dedi.
eyh emseddn; Muhakkak sende snnete muhalif bir durum vardr ve tvbe etmen
gerekir dedi. Adam; Kendimde byle bir durum olduunu bilmiyorum. Ancak nefsim,
bazan beni namazdan alkoyar ve namaz ge klarm dedi. eyh emseddn; Tamam,
snnete muhalif olan hlin budur. nk namaz dnin direidir. Namazn terk
edilmesinden daha snnete muhalif bir i mi vardr? buyurdu. Bunun zerine adam tvbe
etti ve bir daha namaz terk etmemek hussunda sz verdi.
eyh emseddn ibni Tlndan birok kimseler ilim renip, istifde etti. Daha o
hayattayken, talebeleri ilimde ykselip, evrelerini aydnlatyorlard. eyh ihbddn etTayyib, muhaddislerin ve vizlerin batc olan Alddn bin mdddn, Necmddn elBehnes, Hatb-i Dmek gibi ztlar bunlardandr. eyhlislm smil en-Nabls, Allme
Zeynddn bin Sultan, eyhlislm emsddn el-sev, eyhlislm ihbddn el-Vef,
Kd Ekmelddn bin Mflih gibi ztlar da onun ilim meclisinde yetiip, insanlara Allah
telnn dinini anlatmakla megul oldular.
Fkh, hads, nahiv, tb, trih ve tabir ilimlerinde yksek derece shibi olan bn-i
Tln, ilmiyle mil olan bir zt idi. mrn ilim renmek ve retmekle, gece-gndz
ibdet etmekle sslemi olan bn-i Tlnun, deiik ilimlerde birok kymetli eserleri
vardr. Eserlerinin ounu hocas mm- Sytnin kitaplarndan toplamtr. iire dir
eserleri de vardr. Bu eserlerinden balcalar: 1- Talikt: 90 cild kadar olup, eitli
konularla ilgili yazd rislelerdir. 2- El-Kalid-l-cevheriyye f Trih-is-Slihiyye, 3- ElLl-l-manzm fil-vukf-i al m tegalet minel-ulm, 4- El-Cevhir-l-Mudyye f tbbi
es-Sdat-is-Sfiyye, 5- En-Nefeht-l-Ezheriyye, 6- lm-s-Siln an Ktb-i Seyyid-ilMrseln, 7- Erben-i fil-hads, 8- rsl-d-demati f beyni sat-il-icbeti yevm-ilCumati, 9- rd-l-Mrtez il Iydet-il-Merd, 10- El-Guraf-l-aliyye f tercim-i
mteahhr-il-Hanefiyye, 11- Enb-l-mer bi-Enb--vzer, 12- Kudt Dmek, 13Mfakihet-l-Hilln f Havdis-iz-zemn, 14- zr-z-Zehebiyye, 15- nvn-r-Resil f
marifet-il-Evil, 16- El-Flk-l-Mehn f ahvl-i Muhammed bin Tln, 17- Deful-ilbs,
18- fdet-r-Rim li Mesil-in-Nim, 19- Tuhfet-l-ahbb f mantik-ut-tayri ved-Devb,
20- Behcet-l-Enm f-fedil-i-m, 21- Tahzr-l-ibd min-el-hulli vel-ittihd, 22Tashh-l-Mesbh, 23- Et-Temettu b-Akrn f tercim-il-ayn, 24- Ed-Drer-l-Gavl
fil-ehds-il-avl, 25- Ed-Drer-l-Fhire, 26- Risletn f Hkm-i s (aleyhisselm) Hne
Nzlih, 27- Et-Tr al zellet-il-kr, 28- Gyet-l-isbt li telkn-il-emvt, 29- Feth-lCell fim verade f makm-il-Hall, 30- El-Ukd-d-Driyye.
4) Esm-l-mellifn; cild-2, sh. 240, 241
6) Kef-z-znn; sh. 54, 64, 91, 106, 131, 352, 376, 500, 617, 686, 689, 733,
748, 854, 861, 934, 961, 1098, 1119, 1188, 1191, 1194, 1202, 1494, 1719, 1816,
1901, 1919, 1967, 1984
BN- MM- VELED:

Osmanllar zamannda yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Abdlevvel
bin Hseyn bin Hasen bin Hmid er-Rmdir. bn-i mm-i Veled knyesi ile mehrdur.
Doum yeri ve trihi bilinmemektedir. 950 (m. 1543) senesinde vefat etti.
Babas mm-i Veled nvniyle bilindii iin, bn-i mm-i Veled veya mm-i Veledzde diye mehr olmutur. Babasndan ve Molla Hsrevden ilim tahsil ettikten sonra,
Molla Hsrevin kzyla evlendi. Ftih Sultan Mehmed Hn zamannda Silivri kadlna
tayin edildi. mrnn sonuna yakn zamana kadar kadlk yapt. akyk- Numniyye
mellifi yle nakleder: Babam Molla Muslihuddn, Arab ilimleri okuduu zaman, mm-i
Veled-zde Silivride kadlk yapyordu. mr yz yana yaklap, simsnda ve hllerinde
ihtiyrlk zhir oluncaya kadar kadlkta kald. mrnn sonunda dilinde kekemelik hsl
olup konuamaz oldu ve akl muvzenesini kaybetti. Bu sebepten dolay halk iinden
ayrlp, vefatna kadar stanbuldaki evinde oturdu.
lim ve fzl bir zt olan bn-i Umm-i Veled; tefsr, fkh, hads ve krat ilimlerinde
tam ihtisas shibi idi. mrnde dnyya meyletmeyip, kendi hlinde yaad.
limde yksek deeri olan mm-i Veled-zdenin Kef tefsrine yazd muhtasar
ve nahiv ilmine dir Kfiyeye, Hubeysnin yazm olduu erhe hiyesi vardr. Bu
eserine gz gezdiren ilim ehli, onun Arab ilimlerdeki stnln anlar.
1)
2)
3)
4)
5)

Kef-z-znn; sh. 1481
BRHM BN USAYFR:
Evliynn byklerinden. smi, brhim bin Usayfirdir. Khirede dodu. Doum
trihi bilinmemektedir. 942 (m. 1535) senesinde Khirede vefat etti. Sreynde, kendi
derghnn bahesine defnedildi.
brhim bin Usayfirin kermetleri, daha ocukluk yalarnda grlmeye balad.
ou zaman bahelerde, tarlalarda uyurdu. Vah hayvanlar ona dokunmaz, zarar
vermezdi.
Beldenin vlisi uzak bir yere sefere kacakt. brhim bin Usayfire gelip durumu
arzetti. O da; Selmetle gidecek, selmetle geleceksin buyurdu. Vli buradan ayrlp,
Muhaysin adl bir zta gidip, ona da durumunu syledi. O da korkutacak baz eyler
syleyip, sefere kmamasn tembih etti. Vli, tekrar brhim bin Usayfire geldi. Yine
ayn cevb alnca, sefere kt. Hibir tehlike ile karlamadan gitti ve slimen geri
dnd.
Bir defasnda Ms adl bir dostu sefere kt. Oradan oluk-ocuuna gl suyu
yollad. brhim bin Usayfir, onun ocuklarna haber gnderip; O gl suyunu saklayn.
Lzm olduu gn gelebilir buyurdu. Ardndan Msnn vefat haberi geldi. Onu getirdiler
ve o gl suyunu kefenine serptiler.
Harede, brhim bin Usayfire eziyet eden biri vard. brhim bin Usayfir, birgn
onun iin; Eden bulur buyurdu. O n, o kiinin ayaklar iti. Yryemez oldu. Bu hl
iinde lp gitti.
brhim bin Usayfir, birgn bir sakaya, Bu suyu, u, u yangn yerine dk
buyurarak, sakaya suyu medresenin karsnda baz yerlere dktrd. ok kimseler buna
bir man veremediler. Gece orada yangn kt. Ate, su dklen yerlerin ilerisine
gemedi. Evler yanmaktan kurtuldu.
brhim bin Usayfir, Allah telnn sevgisiyle kendinden geerdi. Deniz zerinde
yrr, gemiye ihtiy hissetmezdi.
Birisi birgn elinde bir st kabyla ona geldi. O da onu alp yere ald. Kap krld ve
iinden lm bir ylan kt.
brhim bin Usayfir tatl dilli, gler yzl bir zt idi. mr ibdet ve Allah telnn
kullarna hizmetle geti.

BRAHM EFEND (Mevln Seyyid brhim):
Anadoluda yetien slm limlerinden ve evliynn byklerinden. smi, Mevln
Seyyid brhim bin Muhammed bin Hseyn bin Ali el-Horasn olup, Mevln Seyyid
brhim diye tannr. Babas Horasan diyrnn ileri gelenlerinden Sadrddn Muhammed
isminde bir zt olup, Anadoluya gelerek, Amasya yaknnda bulunan Yenice ismindeki
kyde yerlemi idi. O kyde byk bir zaviyesi olup, orada talebe okuturdu. brhim
Efendi bu kyde dnyya geldi. Doum trihi bilinmemektedir. 935 (m. 1528) senesinde
vefat etti. Vefatnda yann doksan gemi olduu rivyet edilmektedir.
Seyyid brhimin babas Muhammed Efendi, kermet shibi, ok yksek bir vel idi.
Rivyet edilir ki, mrnn sonlarna doru Seyyid Muhammed Efendinin gzleri
zayflayp, grme hassas kaybolmu idi. Birgn, o zaman daha gen yata bulunan olu
Seyyid brhim ile beraber otururlarken, birden oluna hitaben; Ey gzmn nru
evldm. Ban ama. nk hava souktur. rsn dedi. O da ok hayret edip;
Babacm, sen gremezdin, benim bamn ak olduunu nasl bildin? diye merakla
sul edince, babas yle cevap verdi: Evldm, seni grmek arzum o kadar iddetlendi
ki, gzm ap seni bana gstermesi iin, cn- gnlden Allah telya dua ettim. O da
bu duam kabul edip, seni bana gsterdi. imdi yine gzm perdelidir, yan kapaldr.
Gremiyorum.
Muhammed bin Hseyn (rahmetullahi aleyh), o zamanlar Amasyada vli olarak
bulunan ehzde kinci Byezd Hn ile ok iyi grp sohbet ederler idi. Aralarnda
baba-oul gibi mnsebet vard. Byezd Hn ona ismiyle deil, Baba diye hitb eder,
baka zamanlarda da yine bu ekilde bahsederdi. Her zaman onun duasn isterdi.
Yine Seyyid brhimin babasna it olan bir menkbe yledir: Sadrddn
Muhammed bin Hseyn, birgn ehzde Byezd Hn ile sohbet ederlerken, bir ara ona,
ava kmak hussunda ar davranmamasn, hatt ava hi kmamasn tavsiye etmiti.
Byezd Hn bu sze uyarak birka gn ava gitmedi ise de, yine birgn av iin hazrlanp,
avlanma yerine gitti. Av esnasnda ehzdenin hizmetileri ve maiyetindekiler, bulduklar
av hayvann onun bulunduu tarafa doru srerlerdi. Bylece o da, nne gelen av
kolayca avlayverirdi. Bu avda da, gzel bir ceylan ehzdenin bulunduu yere srdler.
ehzde tam okunu atp ceylan avlayacakt ki, birden vazgeti. Onu vurmad.
ehzdenin bu hli orada bulunanlar hayrette brakt. Bu garb hlin sebebi kendisinden
sul edildiinde, yle cevap verdi: Tam ceylan avlyacam srada grdm ki, babam
(ehzde Byezd, Muhammed bin Hseynden hep Babam diye bahsederdi) gzel bir
ceylann srtna binmi bana doru geliyor ve; Ben seni avdan men etmemi miydim?
diyordu. Onun bu sz bana ok tesr etti. Ben o korku ile avlanmaktan vazgetim.
lk tahsilini babasnn huzrunda yapan Seyyid brhim, bundan sonra ilim
renmek maksadyla Bursaya gitti. Orada; eyh Sinnddn, Hasen Samsn ve
Hocazde gibi mehr limlerin derslerinde ilim renip yetiti. Zamann limlerinden
oldu.
Bir ara, Karamanl vezr Mehmed Paa tarafndan, olunun talim ve terbiyesi iin
tayin olundu. Bundan sonra Ftih Sultan Mehmed Hn zamannda Sultan Byezdin olu
ehzde Korkutun hocalna memr oldu.
Merzifon, Karahisar ve dier baz ehirlerde mderrislik yaptktan sonra, Amasyada
Sultan Byezd Medresesine mderris oldu. Bundan sonra da Amasya kadlna tayin
edildi. Sultan Byezd Hnn saltanatnn son zamanlarnda emekli oldu. Kardeleri
Hseyn ve Abdh efendiler de lim ve vel ztlar olup, Amasyada Byezd Medresesinde
mderris idiler.
Yavuz Sultan Selm Hn, stanbulda Eb Eyyb-i Ensr hazretlerinin trbesinin
yaknnda bir ev satn alp, Seyyid brhime hediye etmiti. O da emekliliinden sonra
stanbula gelerek bu eve yerleti ve vefatna kadar o evde ikmet etti. Vefatndan evvel,
kendisinden sonra bu evi, Eb Eyyb Medresesi mderrislerine mahss olmak zere
vakfetti.
Seyyid brhim hazretleri, gayet uzun boylu, gr sakall, heybetli bir zt idi. Gzel
ahlkl idi. Dier evliy ztlar gibi, o da az yemek, az uyumak ve az konumak kaidesine
tam uygun yaard. Hibir zaman yatakta yatarak uyuduu grlmezdi. Oturarak bir
miktar uyuyup, uyku ihtiycn giderirdi. ok kermetleri grlmtr.
Devaml olarak ibdet ve tat ile megul olmay, baka hibir ey ile alkadar
olmamay tercih etti. Bu sebepten hi evlenmedi.
Rivyet edilir ki: Seyyid brhimin babas, talebelerinin ve yaknlarnn da srarlar
ile, olu Seyyid brhimi slihlerden bir ztn kz ile evlendirmek istedi. O ise
evlenmemek niyetinde idi. Fakat babasnn bu husstaki srarnn pek fazla olmas
sebebiyle, srf onun yksek hatr iin bu ie rz oldu. Tam bu srada hi beklenmedik
birey oldu ve Seyyid brhimin babas, evlendirme iinden vazgetiini bildirip, bu iten
el ekti. Sebebi bilinemiyen bu ani karar deiikliine, Seyyid brhim ok sevindi. nk
o, evlenmeyi zten istemiyordu ve istemiye istemiye kabul etmi idi. Aradan bir zaman
getikten sonra, yaknlar Seyyid brhimin babasna sul edip, bu hussta ok srarl
olduu hlde, birden deiip ve aniden karar verip vazgemesinin hikmetini sordular. O
da yle cevap verdi: Ryamda Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bana
hitb edip; Hak celle ve al hazretleri sana Seyyid brhim gibi bir evlt vermi iken,
bununla kanat etmeyip, onun evldn dahi grmeyi mi istersin? buyurdular. Efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) bu ikzndan, evlenmesi hussunda oluma daha fazla
srarda bulunmamam iret buyurduklarn anlayp, bu iten derhl vazgetim.
Seyyid brhim, bu hdiseden sonra insanlarla mnsebetten yz evirip,
gsteriten, bozuk niyetten uzak bir ekilde, hlis bir kalb ile Allah telya ibdet ve tat
etmeye balad. Hl ve gidiatnda; salh, doruluk, iffet ve takv zere ve dnimizin
emirlerine tam uymakta son derecede titiz olup, zhd ve vera shibi pek yksek bir zt
idi.
Hem anne, hem de baba tarafndan aslet shibi temiz ailelere mensb, ok edebli,
akl ve zeks fevkalde olan bir kimse idi. Dnyya dkn olmamas o derecede idi ki,
onun yannda altn ile saks paras bir idi. Dnyalk eylerden eline geenlerin, kendisine
zarur lzm olan kadarlk ksmn brakp, fazlasn ihtiy sahiplerine verirdi. Bir n Allah
teldan gfil olmazd. Hizmetileri dhil, hibir zaman hibir kimseye u ii yle yap
diye emr etmez, zarur lzm olursa, yine emretmeyip im yoluyla bildirirdi. Mesel su
kabn bo grse, hizmetisine bunu doldur demez; Bunu yapan kimse su koymak iin
yapmtr derdi.
lim shibi olanlara ve bu ilimleri ile yalnz Allah rzs iin ok ibdet edenlere
mahss nrlar, Seyyid brhimin yznde gn misli parlard. nsanlarla
konumasnda ender rastlanan bir hussiyete sahip idi. Szde ve fiilde, bykler ile
kkleri bir tutar, kkleri de bykler gibi vekarla, arballkla karlard. Bu da
tevzunun okluundan idi. Be vakit namaz cmide cematle klar, akam ile yats aras
mescidde bulunup, ibdet ile megul olurdu.
nsann anlatmaktan ciz kald gzel sfatlar ve fazletleri yannda, hsn-i hatta
(gzel yaz yazmakta) da mehret ve ihtisas shibi idi. Birok muteber eseri, kendi hatt
(yazs) ile yeniden yazmtr.
mrnn sonlarna doru gzlerinin grme hassas gidip, iki gz birden am
olmu idi. Bir il yaplp, Allah telnn izni ile bir gz ald. mrnn sonuna kadar, o
bir tek gz ile yetindi. Hibir zaman dnyya rabet gzyle bakmad.
Osmanl limlerinden Takprzde diye tannan Ahmed bin Mustafa, akyk-
Numniyye isimli mehr eserinde, Seyyid brhimi anlatrken buyuruyor ki: lm
hastalnda Seyyid brhimi ziyrete gittim. Vefat yaklam idi. Geldiimi anlaynca
gzn ap; Hak tel hazretleri ok kerm ve latfdir. Onun, tarf ve tavsfin ok
stnde, hadsiz ve hesapsz olan ltuf ve keremi bana mhede olundu buyurdu.
Bundan sonra yine kendinden geip gzlerini kapad. Hep, Allah telnn yce ismini
tekrarlyordu. Ben biraz sonra, kendisine dua ederek yanndan ayrldm. O gece vefat
ettiini rendim. Cenzesi, Eb Eyyb-i Ensr (rahmetullahi aleyh) hazretlerinin cmiine
yakn bir yerde defnolundu.
Rivyet edilir ki, zamannda bulunan haddini bilmez bir kimse, Seyyid brhime dil
uzatp gybetini yapar, hakknda uygun olmayan eyler sylerdi. Bu kimsenin yaptklar,
syledikleri, defalarca Seyyid brhime haber verildii hlde, o bir cevap vermeyip hep
skt eder ve sabrederdi. Yine bir gn o kimsenin, haddi aarak ve daha da ileri giderek
sylediklerini kendisine haber verdiler. nceki syledikleri yara olarak kalbinde durduu
ve hibir ey sylemeyip hep sabrettii hlde, bu defa ok zlp gayrete gelerek;

Acaba u anda lisn (dili) dner, hareket eder mi ki? dedi. Mbrek gnl ok incinip, o
kimseye; Dili kurusun diye beddua etti. O gece, o kimsenin dili tutuldu ve lnceye
kadar hi konuamad. O kimsenin bu ackl hlini grenler, Allah telnn vel kullarna
dil uzatmann, kar gelmenin ve edebsizce szler sylemenin ne kadar tehlikeli olduunu
ve ne ar bel ve musibetlere uranacan anladlar.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
akyk- Numniyye cild-1, sh. 343

ezert-l-zeheb; cild-8, sh. 206
Amasya Trihi; cild-3, sh. 225
BRAHM GLEN:
Evliynn byklerinden. smi, brhim bin Muhammed bin brhim bin ehbeddn
bin Aydomu bin Gndomu bin Ouz Atdr. Lakab Glen olup, 830 (m. 1426)da
Azerbaycanda dodu. yi bir tahsil gren brhim Glen, Seyyid Yahy-y irvnnin
halfelerinden mer Renden feyz ald. ah smilin ikenceleri zamannda Msra gitti.
Manev adndaki krkbin beyitlik mesnevyi yazd. Halvet tarkatinin Glen kolunun
kurucusudur. 940 (m. 1534) senesinde Msrda vefat etti.
Babas Emr Muhammed, asl bir Trk ilesindendir. Emr Muhammed vefat ettiinde
brhimin ya kkt. ocuk yata yetim kalan brhim, amcas Seyyid Ali tarafndan
terbiye edilmee ve ilim retilmeye baland. ok zek ve kabiliyetli olan brhim, ksa
zamanda akranlar arasnda en ileri oldu. Tefsr, hads ve fkh ilminde lim oldu. Bilgisini
daha da arttrmak iin, o zamann ilim, irfn merkezi olan Semerkanda gitmek zere yola
kt. Yorucu yolculuklardan sonra Tebrze geldi. Sultan Uzun Hasenin Kdl-kudt
Mevln Hasen ile sohbet etti. Mevln Hasen, brhimin (rahmetullahi aleyh) lim ve
fazletli bir kimse olduunu anlaynca, ona ok hrmet gstererek, Tebrzde kalrsanz,
size madd-manev her trl kolayl salar, hizmetinizi grmekle erefleniriz dedi.
brhim Glen de kabul edince, durumu Sultan Uzun Hasene bildirdi. Sultan ona,
dvn- hmynunda nianclk vazfesi verdi. Bylece devlet hizmeti grmeye balad.
Fakat brhimin niyeti ve yaratl bu ie uygun deildi. Bu ie bir trl snamad.
Haramlardan kamak, pheli korkusuyla mubahlar dah terketmek bu ite olamyordu.
Nitekim arzusuna uygun yaayabilmek iin, Seyyid Yahy irvnnin halfesi Dede mer
Rennin hizmetine girerek, talebesi oldu. Onun her emrini yerine getirmek iin canla
bala alt. Nefsini terbiye etmek iin ok urat. Nefisinin isteklerini yapmayp,
istemediklerini yaparak nefsine muhalefet etti. Onun bu gayreti sebebiyle, cenb- Hak
pekok ihsnlarda bulundu. Kalb gz ald. Ksa zamanda mer Ruen hazretlerinden
iczet (diploma) almakla ereflendi. Hocas, Dede mer Rennin kendisine Glen diye
hitb etmesi zerine, lakab Glen olarak kald, brhim hazretleri, Glen diye etrfta
tannr oldu. Bylece, brhim Glen, hocasnn emri zerine tam olarak yetimi, kmil
ve tliblere feyz verecek bir hlde, Tebrzdeki medresede ders vermee balad.
brhim Glennin Allah telnn emirlerini yapmakta ve yasaklarndan
kanmaktaki gayreti pek ziyde idi. Dnyya zerre kadar meyletmez, pheli korkusu ile
mubahlarn dah fazlasn terkederdi. Allah telya olan korkusundan gnlerce yemek
yemek aklna gelmezdi. Eline geen mallar fakirlere datr, kendisi kimseden birey
kabul etmezdi.
nsanlara yle tatl, ho, yumuak davranrd ki, dost-dman herkes onu takdr
ederdi. Mslmanlar onun huzruna geldikleri gibi, kfirler bile brhim Glennin alak
gnllln grp seve seve mslman olurlard. Sultan, brhim Glenyi sever,
hrmet ederdi. Sultan bir gece acib bir rya grd. Ryasnda iri yar siyah bir kimse,
kendisini ldrmek kastyla, elinde kln saldrd. Sultan ldrlme korkusunda iken,
brhim Glen hazretleri talebeleriyle geldi. Talebelerinin her birinin eline altn kln
verdi. brhim Glennin talebeleri, o siyah kimseye klnlarn vurup, para para
ettiler. Sultan ertesi gn brhim Glenyi sarayna davet etti. Hrmet ve sayg gsterdi,
izzet ve ikrmda bulundu. Sultan daha ryasn anlatmaa frsat bulamadan, brhim
Glen (k.s.) ryann tabirini syledi. Sadaka bely giderir, mr uzatr buyurdu. Bu
hli gren Sultnn, brhim Glenye olan itimd ve ball artt.
Birgn ehzdelerden biri, dman olduu birisinin zarar grmesini istedi. Bu
maksad ile brhim Glenye gelip, o kimsenin zarar grmesi iin bir yaz yazmasn
istedi. brhim Glen de; i Hak telya havale etmek iyidir. Kin tutarak, fkelenerek
bir mslmana zarar vermee kalkmak, hatt urad bir zarara sevinmek ciz deildir
buyurdu. brhim Glenden bu yazy alamayacan anlayan ehzde atna bindi, baka
birinden byle bir yaz almak kasdyla yola kt. Yolda at ahlanarak, iki aya zerine
doruldu. ehzde, atn arkasna dt ve kendinden geip bayld. Grenler yetiip, bu
hliyle evine getirdiler. ehzde aylp kendine gelince: brhim Glenye gidin, ben
tvbe ettim, piman oldum. Beni affetsin diye haber gnderdi. yi olup ayaa kalknca,
hemen brhim Glennin yanna gitti. Huzrlarnda tekrar tvbe etti. Sdk
talebelerinden oldu.
brhim Glen, Tebrzde vaz ve nasihat ediyordu. Yabanc biri gelip, brhim
Glenye; Senin akrabn, kad ile ibirlii yaparak bana zulmetti. Yzelli altnm ald
dedi. brhim Glen vaz ve nasihati brakt. Meseleyi aratrd ve ikyetinin hakl
olduunu anlad. emseddn adndaki kady huzruna artt. Kadya; Niin haksz yere
hkmettin? diye sordu. Kad da; Sizin yeeniniz olduu iin, hatrnza riyet ederek
byle karar verdim dedi. brhim Glen; Haksz yere karar verdiin iin bu hlini her
yere muhakkak duyurmak lzmdr dedi. Kd emseddn zr diledi. Piman olduunu,
tvbe ettiini bildirdi. evrede bulunan kadlar da araya girip, glkle Kd emseddni
bu zor durumdan kurtardlar. brhim Glen hazretleri, altnlar yeeninden alarak
shibine geri verdi.
brhim Glen, birgn talebeleriyle sohbet ediyordu. Bir ara talebeler; Efendim!
Allah telnn ihsn ile kabirdeki llerin azbda veya nimet iinde olduklar bilinebilir
mi? Dua ederek azbda olann azb kaldrlr m? diye sordular, brhim Glen de:
Allah telnn sevdiklerinden biri bir kabre uradnda, kabirdekinin azap iinde
olduunu grd. Aradan bir mddet getikten sonra, tekrar o kabrin yanna urad. Kabre
tevecch ettiinde, azbn kaldrlm olduunu grd. Hayret ederek dnceye dald. O
srada kendisine bir hitb geldi. Deniyordu ki: Bu kabirde yatan kimsenin kk bir
ocuu vard. Annesi o ocuu ilim renmeye gnderdi. ocuk Besmeleyi renince,
Besmelenin hrmetine babasnn azb kaldrld.
Yine bunun gibi hid olduum bir hdise de yledir: Kd snn hocas Fahreddn
vefat etmiti. Kd s, hocasnn kabrine tevecch ettiinde, onun azbda olduunu
anlad ve gelip bana durumu syledi. Kd sya dedim ki: Hocann sende hakk var.
Hocan iin sadaka ver, Kurn- kerm okut ve rhuna hediye eyle. Kd s denilenleri
yapt. Fukaraya yemek yedirdi. Sevbn hocasnn rhuna hediye etti. O gece Kd s
ryasnda hocasn grd. Azap melekleri gelmiler, ona azap yapmak istiyorlard. Tam o
anda bir nr onu kaplad. Bu nru gren melekler, azbdan kurtulduunu anlayp oradan
ayrldlar. Ertesi gn ryasn bize tabir ettirmek iin geldi. Biz de; Okuduun Kurn-
kerm ve yaptn hayr-hasent ona nr oldu ve azbdan kurtard. nk Kurn- kerm
nrdur dedik.
Sultan Hasen, olu Halli iyi bir idreci olabilmesi iin Fris vilyetine tayin etti.
Hall, gittii vilyette halka zulm etmeye balad. Zulmnden bkan halk, durumu Sultan
Hasene anlattlar. Sultan, bu duruma ok zlp, brhim Glen ile Kd Haseni
huzruna istedi. Dedi ki: Olum Hall zulme balam. Yazdracam emri ona gtrp,
insanlarn iinde korkmadan okuyun. Sultan Hasenin hanm, durumu acele oluna
bildirdi. Hall haberi alnca, yollara adamlarn koyup; Gelenleri yakalayp derhl
huzruma getirin diye emir verdi. Sultan Hasenden ferman alan brhim Glen ile
Kd Hasen yola ktlar. O vilyete yaklatklarnda, Hallin adamlar onlar yakalad ve
vlinin huzruna kardlar. Hall, brhim Glenye hrmet eder grnmeye alt.
Herkesin bulunduu bir srada brhim Glenye: Efendim! Tebrzden kal ka gn
oldu? diye sordu. O da; Onyedi gn oldu deyince, Hall alay ederek; Efendim!
Tebrzden buraya bir ayda ancak gelinir. Hele bu k mevsiminde yollar buzlu ve karldr.
Daha uzun zamanda gelmek gerekmez mi? deyip, inanmad. brhim Glen hazretleri;
Biz mrmzde hi yalan sylemedik. Yalan syleyeni de sevmeyiz. Fakat unu iyi biliniz
ki, Allah telnn sevdii kullarn himmeti dalar eritir. Bizim bir aylk yolu onyedi gnde
gelmemiz alacak ey deildir ki... nanmyorsanz ite mektp. Bugnk trihe, bir de
mektpdaki trihe baknz buyurdu. Bu ar szlerden bir an duraklayan Hall, mektbu
ald ve yanndaki dvn beyine verdi. Trihi okudular. Tam onyedi gn olduunu grdler.
Mahcb olan Hall; Efendim! Bu, sizin kermetinizden baka birey deildir dedi.
brhim Glen de; Madem ki evliynn tasarruf etme gcne inanyorsunuz, yle ise
babanza kar gelmemelisiniz. Eer bozuk niyetinizi dzeltmezseniz, sizi bu gece
cezalandrrz dedi. O srada Vli Hall; Yarn brhim Glenyi ldrteyim diye
dnyordu. O gece ryasnda, brhim Glennin kendi boazn skarak; Bre zlim!
Yaptn zulmler yetmezmi ki, cenb- Hakkn hlis kullarna da ktlk dnrsn?
dedi. Hall boulacak gibi oldu. Yatt yerde ellerini kaldrarak tvbe etti. Uyandnda ter
iinde kalm, ok korkmutu. Yatandan kalkp dnmeye balad. brhim Glen, o
gece Kadasker Alyinin evinde misfir idi. Gece yars olduunda, ev shibini uyandrd
ve; Haydi Vli Halilin konana gidelim buyurdu. Gece yars Halilin konana girdiler.
Yatt yerin kapsna gelince, yksek sesle; Ey Hall! Tvbe ettin mi, yoksa hl beni
ldrme fikrinde misin? dedi. Vli Hall, alyarak kapdan kt ve brhim Glenye;
Efendim! Yaptklarma piman oldum. Tvbe ettim. Yalvaryorum bana dua buyurunuz.
Bundan sonra hi kimseye zulm etmiyeceim dedi.
Sultan Hasenin devlet adamlarndan ikisi, brhim Glenyi (r.a) ziyrete geldiler.
Gelenler daha hibir ey sylemeden, birisine; Senin bu gece niyet ettiin ey
makbldr. Fakat buradaki malndan deil, kyden gelecek olandan ver. Kendi yerine
gnderdiin veklin slih bir kimsedir. nallah senin iin hac eder. Yalnz cretini bol ver
dedi. Dierine de; Niin sabah gusl edip tvbe etmedin? Burada oturma. Git, abuk gusl
abdesti alarak buraya gel buyurdu. Meer, o iki kimsenin birisi yerine hacca vekl
gnderecekmi. Dnd bir kimsenin bu ii yapp yapamayaca hakknda tereddt
ediyordu. Verecei parann hellden olup olmadnda da phesi vard. brhim Glen
hazretlerinden bu kermetleri grnce, hemen Sultan Hasene gitti. Olanlar anlatt.
Sultan Hasen, brhim Glennin bykln daha iyi anlad ve onu memnun etmek
iin Kd Haseni ard. Git, brhim Glenyi ziyret et. Bizden selm syle. Bizi
duadan eksik etmesin diyerek pekok hediyeler gnderdi. Kd Hasen, brhim
Glennin huzruna gidip, selm syledi ve hediyeleri arz eyledi. Selm alan brhim
Glen, hediyeleri kabul etmedi. Kad hediyeyi mutlaka vermek iin zorlayp duruyordu
ki, brhim Glen; Kad Efendi! Bana hediyeyi vermek iin urap duracana, acele ile
evine git, kitaplarn yanyor! buyurdu. Kad sratle evine gitti. Bakt ki, mangaldan ate
sram, ktphnesindeki kitaplar yanmaa balam. Eer yetimese, kitaplarnn hepsi
ve evi yanacakm. brhim Glennin bu kermetini de grnce, ona olan yaknl ve
ball bir kat daha artt. Gusl iin gnderdii kimse abdest alp geldi. brhim Glen
ona tvbe ettirdi. Tvbeden sonra o kimse evliylk hllerine kavutu.
brhim Glen, birgn uyurken aniden uyand; Bana bir haere inesini sokmak
istedi. Aratralm bakalm dedi. Orada bulunanlar aratrrken, bir akrebin brhim
Glennin zerine doru geldiini grdler. Hemen ldrdler.
O sralarda Erdebil hnedanna mensp Safev Eshb- Kirm dmanlar,
Tebrzdeki Ehl-i snnet mslmanlar ortadan kaldrmak ve brhim Glenye
zulmetmek iin harekete getiler. Atee tapan mecsler ile birleerek, Tebrzi igal ettiler.
Her taraf yakp yktlar. nlerine gelen gen, yal, kadn, erkek demeden herkesi
ldrmee baladlar. brhim Glen hazretleri bu fitneden kurtulmak iin oradan hicret
etmee karar verdi. Fakat hazrlanacak vakit bulamadan yakalandlar. brhim Glen;
Cenb- Hak, brhim aleyhisselm, Nemrdun ateinden nasl kurtard ise, inallah
bizi de yle kurtarr diyerek, Allah telya tevekkl eyledi. Tebrzi igal eden komutan,
kimsenin kamamas iin eitli tedbirler alp, her mahalle bana karakol kurdu. Sk
tedbirler ald. brhim Glenyi de idm etmek zere alp gtrdler ve bana bir
nbeti koydular. Allah telnn bir ihsn olarak, onu bekleyen nbeti, brhim
Glennin talebelerinden birinin yakn idi. brhim Glenyi simen tanmazd, fakat
ismini duymutu. Ona kar kalbinde byk bir muhabbet vard. Karsnda duran elleri
bal nr yzl zta sordu: Siz kimsiniz? O da; brhim Glenyim! buyurunca,
nbeti asker ard. Derhl hrmet eden bir hle girerek, ondan zr dilemee,
kusurlarnn affedilmesi iin yalvarmaa balad. Size nasl yardm edebilirim? diye
sordu. brhim Glen de; Balarm znz buyurunca, asker denileni yapt. Karma
yollarn aratrd ve baard. brhim Glen oluyla kaarken, ekyalar nn kesti.

Onlara sordu: Kimi aryorsunuz? Onlar da; brhim Glenyi kardk onu aryoruz
diye cevap verdiler. Onlara; Ben de brhim Glenyi aryorum. Bulursanz bana haber
verin! deyince, ekya resi; Aradmz bunlar deilmi diyerek oradan ayrldlar. Olu
Ahmed Hayl ile Diyarbakra hicret eden brhim Glenye, ehrin hkimi, mir Bey ile
kardei Kaytmaz Bey son derece hrmet gsterdiler. zzet ve ikrmlarda bulundular.
Fakat orada fazla kalmayp, yollarna devam ederek Msra gittiler.
brhim Glennin hocas mer Ren hazretlerinin talebelerinden Tmrta ile
ahin efendiler de daha nce Msra gelip yerlemilerdi. Msr halk onlara deer veriyor,
sayg ve hrmette kusur etmiyorlard. brhim Glennin Msra gelmesini halk byk
bir sevinle karlad. Kdl-kudt Abdlberr bin ahna, Tmrta ve ahin efendilerin
ricas zerine Kubbet-l-Mustaf denilen yerde yerleti. nsanlara nasihate, ibdetleri
yapmann, haramlardan kamann fazletini anlatmaa balad. Ksa zamanda Sultan
Gavr bata olmak zere herkes onu ok sevdi. Onun kalblere if olan szlerini hep
dinlemek, hi karmamak iin huzrunda bulunmaa gayret ettiler. Gelenlerin ok olmas
zerine, hkmdr ona, Meyyediyede bir medrese yaptrd. brhim Glen oraya
giderek, insanlara Ehl-i snnet itikdn ve Glenye yolunu anlatmaya balad.
Sultan Selm Hn Msr zaptettiinde, brhim Glen hazretleri onu; Azzim,
hayr- mukaddem mrnn vr saf geldin. Keremler eyledin gnlmn sultn saf
geldin diyerek karlad. Sultan Selm Hn, Ehl-i snnet limi olan brhim Glenye ok
sayg ve hrmet gsterdi. Pekok yenieri ve sihpiler sohbetiyle ereflendi. Onun duasn
alarak, feyz ve bereketlerinden istifde etmeye altlar.
Msrda brhim Glen hazretlerinin talebeleri ve sevenleri oald. Nm, zamann
sultn Knn Sultan Sleymn Hna eriti. Sultan Sleymn Hn, onu stanbula davet
eyledi. stanbula gelen brhim Glen hazretlerine ok hrmet gsterdi, ikrmlarda
bulundu. O sralarda brhim Glen yzdrt yalarnda idi. Gzlerinde bir rahatszlk
hissediyordu. Grmesi ok zayflamt. Durumu Pdiha arz eyledi. Sultan da
Kahhlbana (Srmeci bana) emrederek, gerekli ihtimm gstermesini emretti.
Kahhlba da btn gayretini sarfederek, Allah telnn izniyle ksa zamanda yeniden
gzlerinin almasna sebep oldu. brhim Glen shhate kavuunca, krklar
bandaki Atk brhim Paa Cmiinde halka vaz ve nasihat etmeye balad. Ksa
zamanda stanbullularn gnlnde taht kuran brhim Glenye, devlet erknndan ve
halktan pekok kimse talebe olmakla ereflendi. Pdih, eyhlislm, limler ve evliy,
onun ilimdeki stnln ok takdr ettiler. Bir mddet stanbulda kalan brhim
Glen hazretleri, Pdihtan izin alarak tekrar Msra dnd.
brhim Glen, Mevln Celleddn-i Rm hazretlerinin mesnevsi tipinde, ona e
olarak, krk gn iinde krkbin beyitlik Farsa bir mesnev yazd ki, Manev ismini verdii
bu kitab ok kymetlidir.
brhim Glennin geleceini ve onun ok byk bir lim ve vel olacan, Mevln
Celleddn-i Rm hazretleri ikiyzelli sene nce, Allah telnn izniyle kermet olarak
bildirmitir. Beyt:
Glen dervii gldr, goncalardr Mevlev,
Blbl eyd okur ki, Mesnev ki Manev.
brhim Glen, 940 (m. 1534) senesi evval aynn dokuzuncu gnnde, Kelime-i
ehdet getirerek vefat etti. Yerine olu Ahmed Hayl geerek, Glen yolunu devam
ettirmee alt.
brhim Glen vefat ettii gn, Mnteci Muhammed Efendinin evinin nndeki bir
servi aac yere devrildi. Muhammed Efendi; Bu hayra almet deil deyip, dua almak
niyetiyle brhim Glennin evine doru gitti. Eve vard zaman, vefat ettiini rendi.
Evinin nnde bir servi aacnn devrildiini, Glennin olu Ahmede anlatt. Orada
bulunanlar hayret ettiler. nk, yaknlar tabut yapmak iin her tarafa servi aac
aramaa kmlard. Orada bulunanlar Biz servi aac bulmaa etrfa adam
gndermitik. Meer sizin servinizin dmesi brhim Glen hazretlerinin tabutu
iinmi dediler. Bana teselli geldi. O serviden tahta bitirerek, tabut yaptrp getirdim.
Onunla defnettiler. Ykarken etrfa yle gzel bir koku yayld ki, misk gibi... Bu kokuyu,
orada bulunan herkes hissetti. Bu, Cennet kokusudur dediler.
brhim Glennin olu Ahmed Hayl, babasndan otuzyedi sene sonra vefat etti.
brhim Glennin trbesine defnedildi. Kabri kazlrken etrfa yle gzel bir koku yayld
ki, orada hazr olanlar bu kokunun Cennet kokusu olduunu ve brhim Glennin
kabrinden geldiini anladlar. Sandukay kaldrp, topra kazmaya baladlar. Aa
inildike koku artt. Kokunun brhim Glennin mbrek kabrinden geldii aikr oldu.
Kabre inen yle anlatt: Merak ederek brhim Glennin kabrini atm. Aradan
otuzyedi sene gemesine ramen, kefeninde leke bile yoktu. Mbrek bana doru
bakarak hrmetle selm verdim. Kabirden yle cevap verdi: Aleyke selmullah y bni!
Tahamml edemeyip, elimde olmayarak diz ktm. Yanmda eyh Alinin lalas vard. O,
korkudan yukar kt. Ben Ahmed Haylnin cesedini kabre koydum. zerimdeki btn
yorgunluk ve korku gitti.
brhim Glen hazretlerinin Manev isimli mesnevsinden ayr olarak, Arab,
Fris ve Trke dvnlar da vardr. Manevnin bir ksmn, talebelerinden Muhammed
Fen Efendi Trkeye tercme etmitir.
brhim Glen hazretlerinin yazd bir kasde yledir:
Ak ile den hlimi, nolasdr kbet,
Nem var ise n nn, olasdr kbet.
Ak ile, mecnnluum, vlih- meftnluum,
F oluben hs--m, bilesidir kbet.
Ak alben aklm, unutturup naklimi,
Deli gibi dalara, salasdr kbet.
Ak ile eydlm, alar iken gldm,
Yd--bili grben, glesidir kbet.
Aka olup mbtel, bir deme yzbin bel,
Bama ondan kaza, gelesidir kbet.
Dilin ile varln, sal yerine yoklu al,
Almaz isen bmakaal, alasdr kbet.
Ak izini izleyen, doru yolun gzleyen,
Renden Glen, bulasdr kbet.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kms-l-Alm; cild-1, sh. 580
Menkb-i brhim Glen
Sefnet-l-evliy; cild-3, sh. 106
DRS- BTLS:
Osmanl limlerinden ve devlet adamlarndan. Babas Hsmeddn Ali Bitlis,
Ahmed-i Yesev hazretlerinin yoluna mensp mbrek bir zt veya Dede mer Ren
hazretlerinin talebelerinden bir eyh idi. Uzun zaman Akkoyunlu Sultn Uzun Hasenin
dvnnda nianclk yapmt. Olu drs-i Bitlis de, 896 (m. 1490) senesine kadar
Akkoyunlu hkmdr Uzun Hasen olu Yakb Beyin dvn hizmetinde alt. Osmanl
Sultn kinci Byezd Hnn bir zaferi mnsebeti ile gnderdii fetihnmeye, sultn
adna cevap yazan drs-i Bitlis, stanbula davet edildi.
Bu arada, ah smilin ortaya kp fitne karmasna trih drd. Mezheb-i nhak (Btl mezheb) dedi. ah smil bunu duydu. Kvrak zeks ile ah smile ok gzel
cevap verip, zulmnden kurtuldu. Hizmetine girmesi iin yapt teklifi reddetti. Osmanl
lkesine gitti. Sultan Byezd Hn, ona mhim vazfeler verdi. Arab ve Acem
kadaskerliine tayin etti.
Sultan kinci Byezd Hn, Osmanl lkesine gelip yerleen drs-i Bitlisye pek fazla
iltift etmi, ok yksek maa tahsis etmi ve ondan bir Trih-i l-i Osman yazmasn
istemiti. O da bu emre uyarak, ilk sekiz Osmanl pdih hakknda, Farsa ve manzm
olarak 80.000 (seksenbin) beyitlik Het-behit adnda manzm bir eser telf etti. Bu
eser, daha sonra Trke nesre tercme edildi.
Yavuz Sultan Selm Hnn hizmetinde de bulunan drs-i Bitlis, Sultnn rana kar
tertb ettii aldran seferinde ona refakat etti ve Sultan Selm nmna btn Dou
Anadolu blgesini zabdetti. Bitlisli olmasnn da yardmyla, Dou vilyetlerinden toplad
ordunun bana geerek, ranllar malb edip, Mardini fethetti. Urfa ve Musulun,
Osmanllara iltihknda mhim rol oynayp, blgenin dhil ilerini (iilerini) kuvvetli
esaslara dayandrarak tanzim etti. Sultan Selm Hn nmna Hsn- keyfy (Hasenkeyf)
Eyyblerden Sultan Halile ihsn etti. Msrn fethinde de bulundu ve Yavuz Sultan Selm
Hn tebrik ve tebcil eden bir kasde ile Msrn idresi hakknda Sultna gzel
nasihatlerde bulundu. 926 (m. 1520) senesinde, Yavuz Sultan Selm Hnn vefat edip,
Knn Sultan Sleymn Hnn tahta kt sene vefat etti. Eyyb Sultanda drs kk
civarnda, Blbl Deresi tarafnda bir set zerine defnedildi. drs Bitlisnin Eyyb
Sultanda yaptrd eme mehrdur.
Nesir ve nazmda gl bir kaleme sahipti. randa iken de bu stn hussiyetleri
sayesinde zamann sekin kimseleri arasnda yer almt. Arabca ve Farsa olarak kaleme
ald eserleri saylamyacak kadar oktur. Kasdesi, bu eserlerin dndadr. eitli
konularda byk eserler ve kk risleler yazmtr. Tasavvuf ilmine dir eserlerin
metinlerine yapt erhleri, aklamalar da ok gzeldir. Mnzara-i savm--yd
adndaki eserini de, Sultan kinci Byezde arz etmiti. Mecmt-l-fevid-ilmteferrika adndaki eserde, onun tane mektbu kaydedilmi olup, Sleymniye
Ktphnesi Esad Efendi ksmnda (3344) numarada mevcttur. eitli yaz ekillerinde
yazmakta da usta bir hattt sls, nesih ve talik yazda std idi.
Yaad asrn ileri gelen limlerinden olan drs-i Bitlisnin, gnllere ferahlk veren
sohbetlerine, bata pdihlar olmak zere devlet ricali byk ilgi gsterirlerdi. Bir
mddet de Yavuz Sultan Selm Hnn mushibliini (sohbet arkadaln) yapt.
drs-i Bitlisnin olu Ebl-Fadl Muhammed Efendi de, byk bir lim ve fazletler
shibi bir zt idi. Babasnn Het-behitine zeyl yapt. Birok kymetli eseri Trkeye
tercme etti. Fazleti ulem arasnda mehr oldu.
1) Tc-t-tevrih; cild-2, sh. 566
4) zh-l-meknn; cild-1, sh. 46
5) Kef-z-znn; sh. 283, 840, 841, 875
8) Osmanl Trih ve Mverrihleri (Cemleddn); sh. 24
9) Mnet- seltn; cild-1, sh. 326
10) Hadkat-l-cevmi; cild-1, sh. 262, cild-2, sh. 65
11) Tuhfe-i Hatttn; sh. 110
MM-ZDE MEHMED EFEND:
Knn Sultan Sleymn zamannda yaam lim ve kadlardan. Doum trihi
hakknda kaynaklarda bilgi verilmemektedir. Babas imm olduundan, mm-zde
Mehmed Efendi diye mehr oldu. 973 (m. 1565) senesinde stanbulda vefat etti.
Okmeydanndaki zaviyede Viz Sinn elebinin kabri yaknna defnedildi.
Babas Mahmd Paa Cmiinde imm idi. Slih ve zhd shibi bir zt idi. Slih
kimselerle beraber bulunurdu. nce bn-i Keml Paadan ilim rendi. Daha sonra Kadri
Efendinin yannda bulunup, ondan ilim tahsil etti. nce Ktahyada Vhid Paa
Medresesine mderris oldu. Bunun Vcidiyye Medresesi olduu da sylenir. Daha sonra
terf ettirilerek negl mderrisi oldu. Oradan da Yldrm Hn Medresesine tayin edildi.
946 (m. 1539) senesinde Molla Crcn yerine Gebzede Mustafa Paa Medresesine
mderris oldu. 953 (m. 1546) senesinde Hoca Kayn Mehmed Efendi yerine erefeli
Medresesine, 954 (m. 1547) senesinde skdarda bulunan Mihrimh Sultan
Medresesine mderris oldu. O zaman bu medrese yeni yaplmt. Molla Mehmed Efendi
Mihrimh Sultan Medresesinin ilk mderrislerindendir. 955 (m. 1548) senesinde Pervz
Abdullah Efendi yerine Sahn- semn medreselerinden Karadeniz cihetindeki ifte
Bakurunlu Medreseye tayin olundu. 958 (m. 1551) senesinde Abdlkerm-zde yerine
Yavuz Sultan Selm Medresesine mderris oldu. 959 (m. 1552) senesinde Emr Hasen
Niksr yerine Haleb kads olan Molla Mehmed Efendi, 961 (m. 1554) senesinde
vazfesinden alnd. 972 (m. 1564) senesinde Tceddn Efendi yerine Amasyadaki Sultan
Byezid Medresesi mderrislii ve Amasya mftliine atand. Burada mzmin bir
hastala yakaland. Vazifesini yapamaz hle gelince, yerine Badd-zde Ahmed elebi
tayin edildi.
mm-zde Molla Mehmed Efendi ok slih bir zt olup, takvs ile mehrdu. slm
ilimler ile zamanndaki fen bilgilerini ok iyi bilirdi. lmi ile amel eden ihls shibi
limlerdendi. Dima hak ve hakkati syler, bu hussta kimseden ekinmezdi. slmiyetin
emir ve yasaklarna uymak iin ok dikkat ederdi. Vera ve takvda ok ar idi. pheli
eylerden iddetle kanrd. Hatt pheli olmak korkusuyla mubahlarn bile bir ksmn
terkederdi. Mehmed adnda bir olu vard. Mderris olup, skdar ve Badad kads oldu.
Badad dn Halebe gelirken yolda vefat etti. Babas gibi slih ve iffetli idi.
Knn Sultan Sleymn Hn, 961 (m. 1553) senesinde Nehcvn seferine knca,
Molla Mehmed Efendi, o zamann byk limlerinden eyhlislm Rkneddn Zekeriy ile
grm ve ilm sohbetlerde bulunmutur. yle bir hdise anlatlr: Molla Mehmed, 940
(m. 1533) senesinde Bursada Yldrm Hn Medresesinde mderris iken, Kara Dvd
Efendi Bursa kads idi. Birgn Kara Davudun meclisinde mm-zde Mehmed Efendi
zikredildi. Orada bulunanlarn kimi zhdnden, kimi slih bir kii olmasndan, kimi de ok
kanat shibi olmasndan bahsetti. Orada bulunanlarn hepsi onu medh--sen ettiler.
Yazd kymetli eserlerinden bazlar unlardr: 1- Beydv tefsrine hiye, 2- Kfiye
tercmesi, 3- Misbh tercmesi, 4- Avmil tercmesi: Bu eserlerini, oluna Arabca
renirken yardmc olmas iin tercme etmiti. Arabca ve Farsa iir syler ve yazard.
Trkeyi olduu kadar, Arabca ve Farscay da ok iyi bilirdi.
SHAK ELEB:
Yavuz Sultan Selm Hn ve Knn Sultan Sleymn Hn devirlerinde yaayan
Osmanl lim ve irlerinden. smi, shak elebi bin brhim skb olup, shak elebi
diye tannr. Babas, Kl brhim Efendi isminde sanatkr bir zt idi. Bunun iin, shak
elebi, Klc-zde diye de tannmtr. 898 (m. 1493) senesinde, Rumelinin irin
yerlerinden olan ve Vardar nehri kenarnda bulunan skp beldesinde dodu. 944 (m.
1537) senesi Rabul-hr aynn yirmibeinci gn, Pazartesi gecesi amda kad iken
vefat etti. Bb-s-sagrde defnedildi. Vefat iin baka trihler de rivyet edilmi ise de,
944 (m. 1537)de olmas ihtimli daha kuvvetlidir.
Babas demircilikle uraan bir zt olduu hlde, kendisi kk yatan itibren ilim
renmeye meyilli olarak yetiti. Bu husstaki gayret, istidat ve kabiliyetinin de fevkalde
olmas sebebiyle, ksa zamanda kemle geldi. Zamannn mehr limlerinden olan
Mevln Kara Bl hazretlerinin hizmetlerinde ve sohbetlerinde bulunarak, ok ykseldi. O
byk limden iczet alp mezn olduktan sonra, Edirnede brhim Paa Medresesine
mderris olarak tayin edildi. Sonra skp Medresesine geti. Bir mddet sonra da
Bursaya giderek, Kaplca Medresesinde ders verdi. Daha sonra da znikte Sultan Orhan
Hn Medresesinde ve nihyet 933 (m. 1526)de Edirnede Dr-l-hads Medresesinde
vazfelendirildi. Buraya tayininde limler u beyti trih drmlerdir:
lim- ehl-i tefsr ren-i fakh fk,
Allah, ne mstahaktr Dr-l-hadse shk.

shak elebi, bir mddet de burada ilme hizmet ettikten sonra, 937 (m. 1530)de
mehr ivi-zde ve srfl-zde ile birlikte stanbula gelerek, devrin limleri huzrunda
imtihan edildiler. Gsterdikleri yksek baar zerine, tekrar mderrislik vazifesi ile devrin
en yksek ve mehr medresesi olan Sahn- semn medreselerine tayin edildiler. Nihyet
942 (m. 1535) senesinde m- erf kadlna tayin edildi. shak elebi, uzun ve yorucu
bir yolculuktan sonra m- erfe ulat. ama tayin edilmesinde u beyti trih
drmtr:
ehr-i Zilhiccede azmim sefer-i m oldu,
Baladm yazmaa trhi, akm oldu.
shak elebi, birka sene bu hizmette kaldktan sonra, Hasen elebinin kaydna
gre burada vefat etti. Vefatnn yaklat srada u beyti sylediini, yine Hasen elebi,
Tezkiresinde kaydetmitir. Beyt:
Gelicek hlet-i neza dedi, trihini shak,
Yneldim cenb- Hakka, bam ak, yaln ayak.
shak elebinin nceleri uygun olmayan baz tavrlar olmusa da, sonradan
halisane tvbe ettii kaynaklarda bildirilmitir. iirde, feshat ve belgatta, ilim ve
irfnda, zamannn sevilen ve takdr edilen ahsiyetlerinden idi. lme olan hizmetleri
yannda, ann edebiyat dnysnda etkiler brakt, iirlerinin zevkle okunup takdr
edildii, yine kaynaklarn ifdesinden anlalmaktadr. iirleri kane ve sdedir. slbu
ve ifdesi yapmacktan ve mbalaadan uzak ve samimdir. iir ve edebiyattaki mehreti
sebebiyle, bir mddet Yavuz Sultan Selm Hnn musahipleri (sohbet arkadalar) arasna
girdiyse de, baz sebeplerden dolay uzun mddet kalamad.
shak elebinin iirlerini ihtiv eden dvn baslmamtr. Yazma nshalarndan
birisi, Sleymniyye Ktphnesi, Kd-zde Muhammed Efendi ksmnda, 386 numarada
kaytldr. nshas da, stanbul niversitesi Ktphnesi yazmalar ksmnda mevcttur.
Bursal Muhammed Thir Bey, Dvnndan baka, Yavuz Sultan Selm Hnn fetihlerine
dir bir Trihi ile imtihan rislesi adl iki eserinin daha bulunduunu belirtmitir. Ayrca,
ehrengiz-i Bursa adl manzm bir eseri mevcttur.
shak elebi, birok fazlet ve gzel sfatlarn kendisinde topland, zarif, ho sohbet
bir zt idi. Zamannda bulunan fazlet shibi limler arasnda mmtaz bir yeri vard.
Szlerinin salaml, akc slbu, syledii szlerin manlarnn akl sebebiyle,
dinleyenlerin dikkat ve muhabbetlerini celbederdi. Ar ve yalan olmamak artyla, latfe,
aka ve espiri yapmay seven, ho tabiatli, devaml gleryzl bir zt idi. Szleri,
sohbetleri o kadar tatl olurdu ki, o mecliste bulunanlar, o meclis hi dalmasn, o sohbet
hi bitmesin isterlerdi. Yaratltan kendisinde bir tatllk ve doruluk vard. tikd Ehl-i
snnet limlerinin bildirdikleri itikda tam uygun idi.
lim ve edebdeki ykseklii herkes tarafndan bilindiinden, lim ztlar da, dier
insanlar gibi gelip, onun sohbetlerinde bulunurlar, istifde etmeye, feyz kayna olan
sohbetlerinden nasb almaya gayret ederlerdi.
Feshat ve belgatta, yan szn ak, dzgn ve hatdan uzak olmas sanatnda
ve bu sanat konuurken en gzel ekilde tatbik etmek hussunda o derece ileri idi ki,
mehr Arab irlerinden olan mri-l-Kaysn iirleri ve edeb szleri, onun szleri ve
iirleri yannda ciz ve yaral, yan clz kalr ve Ebl-Al-i Mearrnin iirleri onun iirleri
yannda feshat ve belgattan uzak kalr demilerdir. Tertb ettii Dvnnn terkib ve
slbuna, zamann pdih dhil herkes hayrn kalmtr.
shak elebinin gzel iirlerinden seilen baz beyitler:
Zdmz gussa v gam, derd--bel rhilemiz,
Kbe-i kyne azmetmededir kfilemiz.
Bade kim n ederim ayr dp yrimden,

Katre katre dklr dde-i hn brmdan.
Bu cemim eme-srnn acep hnn akar y,
Meer var ise ol aynn cier dandadr b.
Men eylese ekim rh-i cnn gzmden,
Cevherse de billh atarm n gzmden.
Her m serimde balad yer yer aarmaya,
Fasl- haznda alr oldu bahrmz.
Sne-i gl k k- cn- blbl derd-nk,
Ba- derdim mbtels gl mdr, blbl mdr?
Gn yzn grmeyeli gndzmz m oldu,
Ay efendim daha gelmez misin akm oldu.
Gnl yinesi sfdir amma,
Tema bunda bir ehl-i nazar yok.
Gemiz tc--kabdan olben aka esr,
Ger sorarsan bizi mecnna kar silsilemiz.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Kms-ul-alm; cild-2, sh. 903

Kef-z-znn; sh. 848, 1001
SML RVN:
Hce Ubeydullah- Ahrr hazretlerinin yetitirdii evliynn byklerinden.
Anadoluda Bitlise bal irvan beldesindendir. smi smil olup, nisbeti irvndir.
Doum trihi kat olarak tesbit edilememitir. 940 (m. 1533) senesinde Mekke-i
mkerremede vefat etti. Vefatnn 961 (m. 1554) senesi olduu da rivyet edilmitir.
Celleddn-i Devn gibi zamannn byk limlerinden ilim renerek yetien smil
irvn, daha sonra Hce Ubeydullah- Ahrr hazretlerinin hizmet ve huzrunda bulunarak
kemle geldi. O byk ztn sohbetlerinde bulunmakla ve bu yolda ilerlemek istiddnn
fazlal sebebiyle, ksa zamanda ykselip stn makamlara ve manev olgunluklara eriti.
Hce hazretlerinin talebelerinin en ykseklerinden, nde gelenlerinden oldu.
Hce Ubeydullahn vefatndan sonra hacca gitti. Hac vazfesini f ettikten sonra
memleketine dnmeyip, mcvir olarak orada kald.
Sultan kinci Byezd Hn zamannda Anadoluya gelen smil irvn, epey zaman
Anadoluda kalarak, ilim klarna, muhabbet ehline Nakibendiyye yksek yolunu
anlatt. Hce Ubeydullah- Ahrr hazretlerinden ald feyz ve bereketleri etrfa yaymaya
alt. nsanlar ondan ok istifde ettiler. Anadoluda uzun mddet hizmete devam edip,
sonra tekrar Mekke-i mkerremeye dnd. Orada talebelerine Sahh-i Buhr ve Tefsr-i
Beydv okuturdu. ok talebe yetitirdi.
Uzun boylu, vekar ve heybet shibi, uzun mrl bir zt idi. Gzel ahlk shibi olup,
insanlarn hlleri ile deil, kendi hlleri ile urard. Herkesle iyi geinir, kkle by,
zengin ile fakiri bir tutard. ok mtevz, alak gnll idi. Kimseyi kendinden aa
grmezdi. Kermeti bol, himmeti yksek, zhir ve btn ilimlerde ok stn, pek
mbrek bir zt idi.

KDI MUHAMMED ZHD:
Evliynn byklerinden. nsanlar Hakka davet eden, doru yolu gstererek
sadete kavuturan ve Silsile-i liyye denilen byk lim ve vellerin ondokuzuncusudur.
Semerkandl olup, doum trihi bilinmemektedir. 936 (m. 1529) senesinde Semerkanda
bal Hisrn Vah kynde vefat etti. Kabr-i erfi oradadr.
Kd Muhammed Zhid Semerkand, silsile-i liyye byklerinden olan Yakb-
erh hazretlerinin kznn olu olup, torunudur. Hocas, her ilimde sz shibi Ubeydullah-
Ahrrdr. Bu hocasnn sohbetine kavumadan nce, ok gayretler sarfedip, nefs
mchedesi yapt. Nefsini slh etmek iin urat. Bu hli yllarca srd. Daha sonra
Ubeydullah- Ahrra 883 (m. 1429) senesinde talebe oldu. Oniki sene sohbetinde ve
hizmetinde bulundu. Ondan feyz alarak kemle erdi. Vefatndan sonra da yerine ird
makamna geip, insanlara feyz vermek zere halfesi oldu.
Kd Muhammed Zhid, Silsilet-l-rifn adl eserinde, Ubeydullah- Ahrr
hazretlerine talebe olmasn yle anlatmtr: Hocama talebe oluum yle vuk
bulmutu: eyh Nimetullah adnda bir ilim talebesi ile Semerkanddan Hirata ilim
renmek iin yola kmtk. dmn kyne varnca, havann ok scak olmas
sebebiyle, gnlerce o kyde kaldk. Biz burada iken, Ubeydullah- Ahrr bu kye terf
etti. Bir ikindi vakti ziyretine gittik. Bana; Sen neredensin? dedi. Semerkanddanm
dedim. Sonra sohbete balad. ok gzel konuuyordu. Konumas srasnda benim
kalbimden ve hatrmdan geen eyleri bir bir sayd. Hirata gitmek iin yola kmamn
sebebini de syledi. Bunun zerine kalbim ona tamamen tutuldu. Sonra bana dedi ki:
Eer maksadn ilim renmekse, o i burada kolaydr. yice anladm ve kanat getirdim
ki, benim hatrmdan geen eyleri biliyordu. Buna ramen kalbimden Hirata gitme
arzusu kmad. Bu dncemi de kefedip anlad. Sonra kalkp bana doru yaklat ve;
Hirata gitmekten maksadn nedir? Syle bana, ilim mi renmek, yoksa tasavvufda m
yetimek istiyorsun? dedi. Heybetinden dehete kapldm ve sustum. Yanmdaki yol
arkadam cevap verip; Onun asl maksad Hirata gidip tasavvuf yoluna girmektir. lim
renmeye gidiyorum demesi, bu maksadn gizlemek iindir dedi. O da tebessm etti.
Bunun zerine; Eer byle ise, ok iyi ve gzeldir dedi. Sonra beni alp, bahesine
doru gtrd. nsanlarn gznden kayboluncaya kadar yrdk. Sonra durdu, elimi
tuttu. Elimi tutar tutmaz, ben kendimden gemeye baladm. Ben kendimi kaybedinceye
ve kendimden geinceye kadar tuttu. Ayldm zaman bana dedi ki: Herhalde sen benim
yazm okuyabilirsin. Sonra cebinden bir kt karp okuduktan sonra katlad ve bana
verdi. Bunu muhafaza et. Bunda ibdetin hakkati, itaat, hu ve Allah telnn
azameti karsnda insann acizlii yazldr. Bu sadet, Allah telnn muhabbetiyle ve
Onun Resl Seyyid-l-evveln vel-hrne (sallallahu aleyhi ve sellem) tbi olmakla ele
geer. Bunun iin, din ilimlerine vris olan limlerin sohbetinde bulun. Onlardan fideli
ilim ren. T ki Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) tbi olmak sretiyle marifet-i
ilhiyyeye kavuasn. Ulem-i sdan (kt din adamlarndan) uzak dur. nk onlar, dni
dny mal toplamak iin ve makama, mevkye kavumak iin let ederler. Hell, haram
ayrmadan bulduunu yiyen ve dne uygun olmayan iler yapan sapk tarkatlardan uzak
dur. Yine Ehl-i snnet itikdna uymayan sapk kimselerden de uzak dur! Sonra Ftiha-i
erfe okudu ve bana Hirata gitmem iin izin verdi. Bundan sonra emri zerine yola
ktm. Mevln Sadddn Kagrye gtrmem iin bir mektp verdi. Mektba, bana
yardmc olup, korumasn yazmt. Bunu grnce, kalbimi tamamen bir muhabbet, ihls
sard. Fakat Hirata gitme azmim krlmad, vazgemedim. Mektbu alp yola ktm. Yolda
ilerledike, bindiim hayvan yavalad, gc kalmad. Yol almaktan ciz kaldm.
Buhrya alt fersah (36 km. kadar) mesafe kalmt ki, yolun bu ksmnda iddetli
bir gz arsna tutuldum. Gnlerce orada kaldm, iyileince yola ktm. Bu sefer humma
hastalna tutuldum. O zaman anladm ki, eer yola devam edersem helk olacam!
Gitmekten vazgeip, Ubeydullah- Ahrrn yanna dnp, onun sohbetinde ve hizmetinde
bulunmaya karar verdim ve geri dndm. Takende vardm zaman, kitaplarm, eyam
ve binek hayvanm bir arkadama emnet olarak braktm. Bu srada Ubeydullah-
Ahrrn talebelerinden biriyle karlatm. Ona; Gel, beraberce Ubeydullah- Ahrr
ziyrete gidelim dedim. Bana; Binek hayvann ve kitaplarn nerede? dedi. Bir
arkadama emnet olarak braktm dedim. Git onlar benim eve getirip, brak. Sonra
beraberce ziyrete gideriz dedi. Ben onlar almak zere giderken, bir de baktm ki, birisi
bana; Hayvann ve eylarn kayboldu! dedi. Hayret ettim, oturup dnmeye baladm
ve kalbimden; Herhalde gelir gelmez ilk nce ziyretine gitmediim iin Ubeydullah-
Ahrr bana krld. Bu sebeple bineim ve eylarm kayboldu dncesi geti.
Hereyden nce onu ziyrete gitmeye karar verdim. Tam bu srada birisi gelip; Binek
hayvann ve eyalarn bulundu dedi. Emnet braktm kimsenin yanna gittim. Bana
dedi ki: Ey Muhammed! Senin binek hayvann emnet aldmda, onu bir yere baladm.
Biraz sonra gzden koyboldu. Aramaya baladm, bulamadm. zgn zgn geri dndm.
Dnerken bir de grdm ki, senin binek hayvann sokak ortasnda, insanlar arasnda
zerindeki eya ile beraber aynen duruyordu. Hayret ettim, bu kadar kalabalk arasnda
ona kimse dokunmamt. Sonra binek hayvanm ve eylarm alp Semerkanda
Ubeydullah- Ahrrn yanna gittim. Huzruna varnca, bana bakp tebessm ederek;
Ho geldin dedi. Bundan sonra sohbetine ve hizmetine devam edip, yanndan
ayrlmadm.
Kd Muhammed Zhid hazretleri, asrnn limlerinin en byklerinden olup,
tasavvuf ilminde ve hllerinde mtehasss ve ilh srlarn gizliliklerine vkf idi. Kendinden
sonra, kz kardeinin olu Dervi Muhammed, yetitirdii veller arasnda en bydr.
Muhammed Zhidin (k.s.) Mesmt- Mevln Kd Muhammed Zhid ve Silsiletl-rifn adl eserleri mehrdur. Mesmt adl eserinde, hocas Ubeydullah- Ahrr
hazretlerinin sohbetlerinde dinlediklerini toplamtr. Fris lisnda yazd bu eseri 155
varak olup, Sleymniye Ktphnesinde vardr. Bu eserinden baz blmler:
nsann yaratlmasndan maksad, kulluk yapmasdr. Kulluun asl ve z ise, her
halkrda Allah tely unutmamak, gfil olmamak, tazarru (yalvarma) ve hu (korku)
iinde bulunmaktr.
bdet ile ubudiyet (kulluk) arasndaki fark; ibdet, dinin emrettii vazfeleri
yapmak; ubudiyet ise, kalbin gafletten uzak ve dima Rabbini tazim eder hlde
olmasdr.
Temkin makamna kavumak iin, zarretsiz sz sylememek lzmdr. ok glmek
ve ok konumak kalbi ldrr. Temkin makam, huzr ve agh (gafletten uzak)
olmaktan ibrettir ki, bu hl, gzdeki grme, kulaktaki iitme vasf gibi hi
kaybolmamaldr. Kendisini Allah telnn her n grdn bilmelidir. Byle bir hle
gelen kimsenin konumas gerekir. Bu hle kavutuktan sonra, (insanlar ird iin)
konumamas gaflettir. Gaflet ise, kalbin lmesi demektir. Kalbin gafletten uzak olmas,
huzr ve agh olmasyladr. Bu nisbetin shibi ok almal, ihtimm gstermeli ve bu
nisbet zamann iyi muhafaza etmelidir.
Ubeydullah- Ahrr hazretleri buyurdu ki: Emr-i marfu ve nehyi mnkeri yle
yapmal ki, ondan netice alnsn. Bunu yaparken, insanlarn anlyaca ekilde yapmak
lzmdr. Hads-i erfte; nsanlara, akllar derecesinde konu. buyuruldu. Bir
defasnda Mool Hanlarndan biri Ubeydullah- Ahrrn huzruna gelmiti. Mslman
olmayan bu Hn, domuz eti yerdi. Ona domuz eti yemek slmiyette haramdr dese,
yemekten vazgemeyecekti. Ona dedi ki; Domuz etini yemek birok haysiyyeti
kaybettirir. nk hayvanlardan sdece domuz, diisini kskanmaz. Onun etini yemek,
insanda gayret ve hamiyyeti yok eder dedi ve gayretin stnln anlatt. O Hn bunu
ok makl bulup, kendisi yemekten vazgetii gibi, askerlerinin de domuz eti yemelerini
yasaklad.
Genlik zaman frsat ve ganimettir. Bu kymetli zaman ve nefesleri sadet vesilesi
yapmayana yazklar olsun. Sedet arayan kimse, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) ahlk ile ahlklanmaldr. Hilm (yumuaklk), kerem, cmertlik, tevzu, sr ve
dier ahlk- hamide olan eylerle ahlklanmaldr. Hussen kalbde Allahtan baka hibir
eye ballk kalmamasna (msivnn terkine) ok almak lzmdr. Bykler, Kalbi
msivdan korumak lzmdr buyurdular. Bunun iin de Kalb bir ayna gibidir. Karsna
gelen hereyi gsterir. Kalbden msiv silinip atld zaman, kalbde Allah sevgisinden
baka hibir ey kalmaz buyurmulardr.
Nefsinin isteklerinden, hevsndan uzak dur. Bakasnn (nefsinin) emri altna girme
ki, Allah telnn rzsna kavuasn.
Akll kimse, bir ii bir haftada veya bir ayda bitiren, dnyya it fideleri ksa
zamanda elde eden kimse deildir. Akll o kimse ki, btn almasn ve gayretini dinin
emirlerine uymaya sarfeden, ilerini hrette fide verecek ekilde yapandr. Bundan daha
akll kimse ise, btn gayretini sarfederek, Allah teldan baka hereyden yz eviren,
onlar kalbinden karandr. Byle yapan kimse, Allah telnn rzsna kavuur.
Himmet, btn dnceyi bir i zerinde toplamaktr. Bykler buyurdular ki: Bir
iin hsl olmas veya bir belnn kalkmas iin tamamen Allah telya ynelip istenirse,
maksada kavuulur. Mesel hasta olan veya hastas olan kimse; Y f diyerek Allah
telya yalvarr, himmetini if hsl olmas iin sarfederse, if bulur. Fakir dp aresiz
kalnca, Allah telnn isimlerinden olan Gan ismini, Y Gan diyerek syleyip
yalvarrsa, fakirlikten kurtulur. Allah telnn isimlerini syleyerek Ona ynelmek,
kurtulua erdirir. Himmetin tesri ok byktr. Eer bir kimse ykselmek ve hakk
sadete kavumak iin himmet sarfetse, buna kavuur. Fakat himmetini dny lezzetleri
iin sarfederse, yolunu arr.
Bykler buyurmulardr ki: Kurn- kerme ve himmete kar durmak mmkn
deildir, durulamaz!
Eer bir kfir bile dncesini, himmetini bir iin hsl olmas iin toplayp devaml o
iin hsl olmasn istese, taleb ettii eye gsterdii himmet sebebiyle kavuur. Himmeti,
tesrini gsterir.
Peygamberler (aleyhimsselm), btn varlklar ile Allah telya ynelerek
himmetlerini sarfedip, savalarda dmanlarn perian etmilerdir. brhim
aleyhisselmn atee atlrken gsterdii tam himmet zerine, Allah tel atee; Ey
ate, brhime serin ve selmet ol! (Enbiy-69) buyurdu ve ate onu yakmad.
Dervilik, yalnz bir yere ekilip oturmak, gkte umak, dada ve maarada
bulunmak deildir. Dervilik; gnl, msivdan, yan Allah teldan baka hereyden
evirmektir.
Dnyya dkn olmayanlarla, hret adamlaryla oturmak, beraber bulunmak, ok
tesrli ve fidelidir. nce tesri anlalmasa bile, doan bir ocuun hergn yava yava
byd gibi, insan yava yava dnyya dkn olmaktan kurtulur.
(Herki yek c heme c, her ki heme c h c) Bir yerde bulunan (bir yere
balanan), her yerde bulunur. Her yerde bulunan (her yere balanan), hibir yerde
bulunamaz.
bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh), Hlbuki sen (Ey Reslm) onlarn iinde
iken Allah onlara azb verecek deildi. stifar ettikleri hlde de Allah onlara
azb edecek deil. (Enfl-33) melindeki yet-i kermeyi tefsr ederken yle
buyurmutur: slmiyetin mevcd olmas, Reslullahn mevcd olmas mesabesindedir.
Nasl ki Reslullah hayatta iken azap kaldrlm, insanlara azap gelmemise, slmiyetin
bir yerde mevcd olmas ile de (slmiyete uymak sebebi ile de) azap kalkar. stifar
etmek sebebi ile de azap inmez. stifar, azbn gelmesine mni olur. Bir yandan Allah
telnn emirlerine uymayp, bir yandan da Estafirullah, Estafirullah demek, istifar
deildir. stifarn mans; Allah telnn emirlerine uymak, yasak ettii eylerden
saknmaktr. Allah telnn rahmetine ve mafiretine yol aacak sebeplere yapmak
lzmdr. Zulm ve isyn olan ileri yapmaktan saknmaldr.
Kd Muhammed Zhid hazretlerinin Silsilet-l-rifn adl eserinden de baz
blmler yledir:
Evliynn byklerinin hlleri: Znnn-i Msr hazretleri yle buyurmutur:
Tasavvuf yolunda, cenb- Hakkn dostlarndan, sevgili kullarndan bazlar o hle
gelmitir ki, eer bir byk zt onlara Allah telnn muhabbetinden, azamet ve celli ile
ilgili szler sylerse, muhabbetleri sebebiyle o hle gelirler ki, can verirler.
eyh Abdlvhid bin Zeyd (k.s.) buyurdu ki: Bir defasnda gazya gitmeye niyet
ettim. Btn talebelerimi topladm. Mecliste bir ahs melen; Allah yolunda savap
dmanlar ldren ve ldrlen mminlerin canlarn ve mallarn Allah Cennet
karlnda satn ald. (Tvbe-111) buyurulan yet-i kermeyi okudu. Bunun zerine
onbe yanda bir gen ayaa kalkt. Bu gencin babas vefat etmi, kendisine pekok mal
mrs kalmt. yet-i kermeyi okuyan zta dedi ki: Ey eyh! Allah tel mminlerden
canlarn ve mallarn Cennet karlnda satn ald m? Allah yolunda cann ve maln feda
edene Cennet verilecek mi? dedi. O zt da; Evet. Allah telnn kelm doru ve vadi
haktr dedi. Gen; hid ol ki, ben nefsimi ve malm Allah telya sattm dedi. O zt;
Vallahi bu byk bir itir. Sen kksn. Korkarm ki sabredemezsin ve aresiz kalrsn
dedi. Bunun zerine o gen; Ey eyh! Bir kimse cenb- Hakla ahitlesin ve aresiz
kalsn! H ve kell. Hi byle ey olur mu? hid ol hakkaten ben nefsimi ve malm
Allah iin feda ettim, Allah yoluna adadm ve piman olmayacam dedi. Sonra btn
maln sadaka olarak datt. Bizimle birlikte cihd iin sefere kt. Bize ve hayvanlarmza
hizmet etmeye balad. Biz uyurken o nbet tutard. Gndz oru tutar, geceleri namaz
klard. Hepimiz onun bu hline hayrn kalrdk. T ki, Rum diyarna vardk. Biz harp
hazrlklarn yaparken, o gen kendinden gemi ve hayrn bir vaziyette; Ayn-y
merdyyeye mtkm, ona kavumak istiyorum der dururdu. O hle gelmiti ki,
arkadalarmz onun aklnn gittiini zannediyorlard. Birgn onu ardm ve; Bu
sylediin szn mans nedir? diye sordum. Dedi ki: Bir gn uyumutum. Ryamda
grdm ki, birisi bana; Ayn-y merdyyeye git! diyordu. Sonra birdenbire bir bahe
karma kt. Bu bahenin iinde suyu berrak ve saf akan bir rmak vard. Irman
kenarnda hrler duruyordu. Hepsi de yle sslenmiler ve yle gzel idiler ki, dilim onu
anlatmaktan cizdir. Beni grnce birbirlerine; Mjde! te Ayn-y merdyyenin zevci
dediler. Onlara selm verdim ve; Ayn-y merdyye sizin aranzda m? dedim. Bizim
aramzda deil, biz onun hizmetileriyiz, daha ileri git dediler. lerledim. Bir baka bahe
grdm, iinde her trl gzellikler vard. Hlis stten bir nehir grdm. Nehir kenarnda,
benzerini o na kadar grmediim gzellikte hrler vard. Onlarn gzelliine hayrn
oldum. Beni grnce birbirlerine baktlar ve; Mjde olsun ki, bu, Ayn-y merdyyenin
zevcidir. dediler. Onlara da selm verdim ve; Ayn-y merdyye sizin aranzda mdr?
diye sordum. Hayr biz onun hizmetisiyiz dediler, ilerledim. Bir Cennet rmana
rastladm. Etrfnda hrler vard. O kadar gzeldiler ki, bunlar grnce nceki grdm
hrlerin gzelliini unuttum. Onlara da selm verdim. Sana da selm olsun ey Allah
telnn vel kulu dediler. Ayn-y merdyye sizin aranzda m? dedim. Hayr, biz onun
hizmetileriyiz, ileriye git dediler. lerledim. Saf bal akan bir rmaa vardm. Bu rman
da etrfnda hrler vard. Bu hrler gzellikte ncekilerden daha stn idi. yle ki,
ncekilerin hepsini unuttum. Selm verdim ve; Ayn-y merdyye sizin aranzda m?
diye sordum. Hayr, bu grdklerinin hepsi onun hizmetisidir, ileri git dediler. lerledim.
Tek bir inciden yaplm, ipleri nrdan bir adr grdm. Kapsnda ay yzl bir hizmeti
bekliyordu. Bu hizmeti yle gzeldi ki, gz hayrette kalyordu. Beni grnce; Ey Ayn-y
merdyye! ite sana e olacak kimse geldi dedi. adra yaklap ieri girdim. Ayn-y
merdyye (hr) inci ve yakut kapl altn bir taht zerinde oturuyordu. Onu grr grmez
meftn oldum. Bana; Ho geldin ey Allahn evliy kulu dedi. Yaklatm. Boynuna
sarlmak istedim. Sabret, sen dnydasn, henz vakit var. Yarn gece bizim yanmzda
olacaksn dedi. Bu ryadan sonra birden bire uyandm. Ey eyh! O gzellie kavumak
iin sabrszlanyorum. Hi sabrm kalmad dedi. Sonra sava balad. Gen de savap
kahramanlklar gsterdi. Byk bir yara alp yere dmt. Onu kaldrp baktklarnda
glyordu. Glerek rhunu teslim edip, ehd oldu.
Abdullah bin Zeyd (rahmetullahi aleyh) yle anlatmtr: Bir gemiyle yolculua
kmtk. Gemi rzgra kaplp bir adaya doru srklendi. Adaya yaklanca, yanap
indik. Adada puta tapan bir adam grdm. Neden bu puta tapyorsun? Bu put, ne fayda
salar, ne de zarar dedim. Siz kime taparsnz? dedi. Hereyi yaratan, her eye mlik
olan ve her eye gc yeten Allah telya ibdet ederiz dedim. Bunu size kim bildirdi?
dedi. Allah tel bize kerm bir peygamber gnderdi. Onun vastasyla bize bildirdi
dedim. O peygamber nerededir? dedi. Bize Allah telnn gnderdii dni bildirip
tebli vazfesini tamamladktan sonra vefat etti. Allah telya kavutu. deyince;
Ondan size hibir almet kald m? dedi. Evet, O, Allah teldan bir kitab getirdi.
imdi o Kitb (Kurn- kerm) bizim yanmzdadr dedim. Bana gsterin dedi. Kurn-
kermi ona gsterdim. Ben bunu okumasn bilmiyorum dedi. Kurn- kermi ap ona
bir sre okudum. Ben okudum, o alad. Sreyi okuyup bitirince; Lyk olan odur ki,
kimse bu kelmn shibine s olmasn dedi ve hemen mslman oldu. Kurn- kermden
birka sreyi okumay ve kendisine yetecek kadar din bilgisi rendi. O gece yats
namazn kldktan sonra yatma zaman geldi. O yatmayp sabaha kadar ibdet etti.
Talebelerime dedim ki: Bu yeni mslman oldu. Buna aramzda biraz para toplayp
verelim ki, sknt ekmesin. Paray toplayp gtrdmzde; Bu nedir? dedi. Bunu al,
kendine nafaka yap ki sknt ekmeyesin dedim. L ilhe illallah. Ben daha nce bu
adada iken puta tapardm. Allah tely bilmezdim, fakat O beni zyi etmedi, korudu.
imdi ise Onu tanyorum. Beni hi zyi eder mi? dedi. gn sonra bir haber aldm ki, o
yeni mslman olan kimse hastalanp yataa dm. Hemen yanna kotum. Bir istein
bir hcetin var mdr? dedim. Benim ihtiycm, her ihtiyc gideren Allah tel
karlad dedi. Bundan bir gn sonra da vefat etti. O gece onu ryamda grdm. Bir
bahe iinde duruyor. Bahenin zerinde yksek bir kubbe, kubbenin altnda bir taht
zerine oturmu. Yanna da bir hr oturmu. Melen; ... Melekler de her kapdan
yanlarna vararak yle diyeceklerdir: Sabrettiiniz iin size selm olsun! hret
sadeti ne gzeldir!. Rad:(23-24) buyurulan yet-i kermeyi okuyordu.
2) Behcet-s-seniyye; sh. 11
3) Hadik-l-verdiyye; sh. 174
4) Umdet-l-makmt; sh. 82
5) Mesmt, Sleymniye Ktbhnesi Esad Efendi blm No: 1715 Varak: 5a,
13a, 18a, 24a, 25a, 29b, 55b, 56b
6) Silsilet-l-rifn, Sleymniye Ktbhnesi Hac Mahmud blm. No: 2830
Varak 188a, 190a-b, 191a-b
7) Hadikat-l-evliy; sh. 86
8) rgm-l-merd; sh. 68
9) Reeht zeyli; sh. 5
KDI-ZDE (emseddn Ahmed):
Osmanllar zamannda Edirnede yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. Osmanl
eyhlislmlarnn onaltncsdr. smi, Ahmed bin Mahmud el-Edirnev er-Rm olup,
lakab emseddndir. Kd-zde diye tannr. 918 (m. 1512) senesinde dnyya geldi. 988
(m. 1580) senesinde Rabul-hr aynda stanbulda, Ftihde vefat etti. Kabri, Ftih
Cmii yaknnda bulunan Kk Karamandaki emesi yanndadr. Babas Bedrddn
Mahmud Efendi de lim bir zt idi.
lim tahsiline Edirnede shak elebinin huzrunda balayan Kd-zde, yine
Edirnede bulunan erefeli medreselerinde, o zamann mehr limlerinden olan
eyhlislm ivi-zde Muhammed Muhyiddn Efendiden okudu. Bundan sonra stanbulda
Sahn- semn medreselerinde, insanlarn ve cinnlerin mftsi, Onnc eyhlislm
Ahmed bin Mustafa Ebssd Efendi hazretlerinin derslerine devam etti. Ayrca Sad
elebi ve Mevln Kadri (veya Kadir) Efendi gibi ztlardan da ders ald. Bylece asrnn
en byk limlerinden ders ve feyz alarak kemle gelip, zamannn nde gelen
limlerinden oldu.
Kd-zde Ahmed Efendi, ilk olarak Bursada Ferhdiyye Medresesine mderris
oldu. Bundan sonra Veliyyddn olu Ahmed Paa Medresesinde vazfe ald. Sonra yine
Bursada bulunan Kaplca Medresesi ve daha sonra da stanbulda Atk Ali Paa
Medresesinde ders okuttu. 963 (m. 1555) senesi Safer aynda Haleb kads oldu. 967 (m.
1559) senesi Zilkade aynda mfettilik memriyeti verildi. 971 (m. 1563) Rabul-evvel
aynda stanbul kads ve 974 (m. 1566) Rabul-hr aynda Rumeli kadaskeri oldu. Bu
srada Sadr- azam Mehmed Paa ile aralarnda meydana gelen bir soukluk sebebiyle
Edirneye gitti. Orada Dr-l-hads medreselerinde ders vermekle megul iken, olu Kd
Abdurrahmn elebinin vefat etmesi zerine stanbula geldi.
O srada tahta gemi olan Sultan nc Murd Hnn iltiftna kavuan Kdzde, Pdih tarafndan hatr ho edilerek, 983 (m. 1575) senesi Safer aynda
Sleymniye Dr-l-hadsine nakledildi. Burada vazfeye balad. Ayn sene, kendisine
tekrar Rumeli kadaskerlii vazfesi verildi. 985 (m. 1577) senesi abn aynn beinci
gn Hamd Efendinin vefatyla eyhlislm oldu. O yksek ve mbrek makamda fetv
vermek vazfesini hakkyla f edip, herkesin hrmet, takdr ve tebrikini kazand.
988 (m. 1580) senesi Rabul-hr aynn onbirinci gn olan aramba gn rhunu
cenb- Hakka teslim edip, Ftih Cmii yaknnda bulunan Kk Karamanda yaptrm
olduu emenin yannda defnolundu. Ya yetmii am idi. Onun vefatndan sonra

Mall-zde Nakb Mehmed Efendi eyhlislm oldu.
Birok stn ve gzel sfatlar kendinde toplam olan, ok yksek bir zt idi. yilik,
ihsn shibi olan cmerdler kfilesinin ferdi idi. lmi o kadar ok idi ki, limler, onun
gemi byk limlere hayrl bir halef, iyi bir vekl olduunu sylemilerdir. Akl ve zihni
pek kuvvetli idi. Bir n bo durmazd. Fazlet ve kemltta, mkemmel idi. Hkmnde ok
dil idi. Zlimin hasm, mazlmun hmisi (koruyucusu) idi. Edebi ve zeks pekok idi.
Heybetli, vakr, arbal ve slih bir zt idi. Her trl taknlktan uzak idi.
Allah rzs iin ok alp, ok eser brakt. ukur Hamam yaknnda bulunan evinin
karsnda yaptrd cmisi ve Dr-l-kurrs vardr. Edirnede babasnn yaptrm olduu
cmiyi geniletip tamir ettirdi. Cminin gelirlerini de geniletip oaltt.
Takvs, haramlardan saknp, dnimizin emirlerine tam uymas o derece idi ki,
eksiz ve phesiz olarak, yapt her i cenb- Hakkn kelmna, emrine uygun olurdu.
Yan yapt iin, dnimizin emrine uygun olmasnda son derece titiz ve gayretli idi.
Doruyu sylemekten, en tehlikeli ve nzik anlarda bile vazfesini hakkyle f etmekten,
adlete uygun hkm vermekten ekinmezdi. Ferman ve emirlerden, dinimizce mahzurlu
bulduklarn iptal ettirip geri braktrd ok olmutur.
ki sene yedi ay ve sekiz gn devam eden eyhlislml mddetince ve baka
vazfelerinde, vazifesini hi aksatmadan ve en ince teferruatna kadar tam olarak yapt.
Zten yksek olan ilmiye mesleinin, ilim erbbnn itibrnn daha da ykselmesine vesile
olup, slmiyete uygun olmayan baz hllerin halk arasnda yaylmasna, verdii fetvlar
ile mni oldu.
Vazifelerinin arl ve meguliyetlerinin okluuna ramen, birok kymetli eser de
telf etmi olan Kd-zde hazretlerinin, bu deerli eserlerinden bazlarnn isimleri
yledir: 1- Netic-l-efkr f kef-ir-rmz vel-esrr: Bu kitap, bn-i Hmm
hazretlerinin Feth-l-kadr isimli mehr eserine tekmiledir. Feth-l-kadr, veklet
bahsine kadar olup, sonra tekmile balamaktadr. Bu eser sekiz cild olarak 1318 (m.
1900)de Msrda baslm ve 1388 (m. 1968)de Beyrutta Fotokopisi yaplmtr. 2Talktn alet-telvh: Sadddn-i Teftznnin Tenkh-l-usl erhine talkdir. 3- erh-uerfi li mifth-l-ulm lis-Sekkk, 4- Hiyetn al tecrid-il-kelm, 5- erhu hidyet-lhkme lil-Ebher, 6- Hiyetn al evili Sadr--era, 7- Talktn alel-Mevkf, 8Hiye-i Beydv.
3) ezert-z-zeheb cild-8, sh. 414
4) Kms-l-Alm; cild-5, sh. 3539
7) zh-l-meknn; cild-2, sh. 620, 721
8) Ikd-l-manzm; cild-2, sh. 387
12) Kef-z-znn; sh. 348, 498, 1766, 2022, 2030, 2034
KDI-ZDE- RM (Mrim Ksesi):
Osmanl limlerinin byklerinden. smi, Muhammed bin Kutbddn Muhammed bin
Muhammed bin Kd-zde-i Rm olup, lakab Muhyiddndir. Dokuzuncu asrn balarnda
vefat etmi olan mehr Osmanl limlerinden Kd-zde-i Rm diye tannm,
Selhaddn Ms bin Muhammedin torunu olan Kutbddn Muhammedin oludur. Byk
dedesine nisbetle Kd-zde-i Rm diye mehr oldu. Ayrca; Mrim Ksesi ve Kutbddnzde isimleriyle de tannmtr. Kaynaklarda doum trihi bulunamyan Kd-zde 957 (m.
1550)de vefat etti.
Baba ve dedeleri de lim ve fdl kimseler olan Kd-zde, hem baba, hem de anne
tarafndan asil bir aileye mensptur. Annesi, mehr lim Hocazdenin kermesi olup,
babaannesi de, byk kelm ve astronomi limi Ali Kucunun kermesi idi.
Muzafferuddn-i Acem, Mevln Kocav, Yakb bin Seyyid Ali, Mevln Meyyedzde gibi zamannn mehr, byk limlerinden okuyarak yetiti. Bu byk limlerin
huzr ve hizmetlerinde bulunmakla, hem ilm bakmdan ykseldi. Hem de gzel hasletleri
kendisinde toplad. Bylece hem zhir, hem de btn kemlta, yksek olgunluklara ve
manev derecelere kavutu.
lim tahsilini ikml ettikten sonra, ilk olarak Bursada Veliyyddn-zde Ahmed Paa
Medresesine mderris oldu. Daha sonra, stanbulda Atk Ali ve Hac Hasen-zde, znikde
znik, Edirnede Dr-l-hads, Bursada Muradiye ve Byezd Hn medreselerinde
mderrislik yapt. Ad geen medreselerde uzun mddet hizmet edip, ok talebe yetitirdi.
Talebeler, onun anlattklar ince bilgilerden, yksek ilimlerden ve akc lisnndan ok
istifde edip, lim oldular.
Mderrislikten sonra kadla ynelen Kd-zde, Haleb ve Edirne kadlklarnda
bulundu. 945 (m. 1538)de saltanat merkezi olan stanbula kad, daha sonra da Anadolu
kadaskeri oldu. Btn ileri dnimizin emirlerine tam uygun olarak yerine getirip, ok
gzel idre etti. Bir mddet sonra bu vazfesinden alnp, tekrar stanbulda bulunan
Sahn- semn medreselerinden birine mderris yapld. Ksa bir mddet buradaki vazfeye
devam edip, sonra haccetmek niyetiyle yola kt. Hacca gitti. Hac vazfelerini ok gzel
eda edip, tekrar stanbula dnd. stanbula dndkten sonra, emekliye ayrld.
ok yksek ilim shibi ve ilmi ile amel eden limlerin byklerinden olan Kd-zdei Rm Muhyiddn Efendi, dnimizin emirlerine son derece ve hassasiyetle bal idi. Haram
ve phelilerden ok saknrd. Edebi, akl ve zeks fevkalde idi. ok dikkatli, uur ve
idrki kuvvetli, basiret shibi ve asl bir zt idi. Gece ve gndzde, akta ve gizlide,
devaml ilim renmekle megul idi. Kymetli meclisinde her mahlku hayr ile yd eder,
hibireyi ktlemezdi. Hay ve edebini hibir zaman terk etmezdi. Temkin, ihtiyt, vekar
ve heybet shibi idi. Btn fazletleri kendisinde toplam idi. Tasavvuf yolunda yksek
derece shibi olup, bu yolda bulunanlara da ok muhabbet ederdi. Kendisi ummiyetle
insanlardan uzak durur, kendi hli ile megul olurdu. Allah telnn muhabbeti ile
yanyordu. Kef ve kermet shibi idi.
Kd-zde-i Rm (rahmetullahi aleyh), amcas olan Mrim elebinin yannda
yetitii iin, Mrim Ksesi diye mehr olmutur. Bylece, heyet, hendese gibi akl
ilimlerde de ilerledi. Heyet ilmine dir bir risle, ayrca kfiye isimli nahiv kitabna bir
hiye yazd, stanbulda bir mescid ve bir mekteb yaptrd bilinmektedir.
1)
2)
3)
4)
5)

KALBURCU EYH (Ahmed Dede):

Kann Sultan Sleymn devri lim ve vellerinden. Aslen Ktahyaya yakn bir
kasabadandr. Halk arasnda Kalburcu eyhi adyla mehr olmutur. Mihmandar ve
avdarl ad ile de bilinirdi. Kaynaklarda doum trihi bildirilmemektedir. 978 (m. 1570)
senesinde vefat etti.
nce kendi memleketinin limlerinden ilim tahsil etti. Daha sonra eyh Sinn
Karamnnin hizmetinde bulundu. Abdllatf Efendinin sohbetlerinden ok istifde etti.
Mnev hllere ve makamlara kavutu.
yle bir hdise anlatlr: Henz talebe iken, arkadalaryla derse gidip gelirlerdi.
Yine birgn derse gittiklerinde, iki arkadayle beraber her biri, gnllerinden geenlerin
hsl olmas iin hocalarndan dua istediler. Hocalar bu talebelerini krmad. Onlar iin dua
etti. Hocalarnn duas bereketiyle, o talebelerden biri Pdihn ordusunda komutan, biri
de ilim ehli lim bir kimse oldu. Ahmed Dede ise, hazret-i brhim gibi ok ml ve mlke
kavutu, zengin oldu. Ahmed Dede, daha sonra stanbula geldi. Burada byk ztlardan
olan Ktahyal Merkez Efendinin yannda hizmet etti. Merkez Efendinin yannda
slmiyetin gzel ahlkn ve Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) yolunu
retmek iin izin ald. Yine byk ztlardan Kastamonulu abn Efendinin de
iltiftlarna kavutu.
stanbuldan ayrlp memleketine geldi. Burada yaptrd zaviyesinde ikmet eder,

insanlara dny ve hret sadetinin yollarn retirdi. Hocasnn duas bereketiyle ok
mal ve mlke kavutuundan, herkese ok fazla ikrmlarda bulunurdu. Gece-gndz,
gelene geene yemek yedirir, alar doyururdu. Zaviyesinde sofra hi eksik olmazd. ok
kermetleri grld. mr boyunca hi kimseden hediye, maa ve sadaka gibi eyleri
kabul etmedi. iftilikle geinirdi. Tarlalarndan elde ettii rnlerden, misfirlerine
yedirmek ve ihtiy sahiblerine vermek iin bir miktar ayrmak deti idi. Hatt hayvanlar
ve kular iin bile yiyecek ve buday ayrrd.
Tarlaya ektii buday ve avdarlar, normal tohumdan olmasna ramen, ok gzel
ve benzersiz olurdu. Bu sebeple Ahmed Dedeye halk arasnda avdar eyhi de derlerdi.
Tarlalardan elde ettikleri buday bir anbara koyarlar, kapsn kapatrlard. Buday
anbarn altndaki oluktan alrlard. Anbarn tamamen boald hi grlmedi. Bu sayede
hibir zaman zhire sknts ekilmezdi. Ahmed Dedeye civar ky ve kasabalardan ok
misfirler gelirdi. Misfirlere ayrlrken birer rek verir, onlar da bunu yol az yaparlard.
Her zaman; Bu nimetlerin hepsi, Ahmed Dedenin hocas Abdllatf Efendinin duas
bereketi iledir diye Allah telya krederlerdi.
Sultan kinci Selim ehzde iken Ahmed Dedeyi ziyret etmi ve zviyesi yaknnda
bir mescid yaptrmtr.
KNN SULTAN SLEYMN (Bkz. Sleymn Hn)
KARA ELEB (Muhammed bin Hsameddn Abdullah):
Osmanllar zamannda Bursada yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi,
Muhammed bin Hsmeddn Abdullah el-Bursav olup, lakab Muhyiddndir. Kara elebi
ve Hicr Efendi diye tannp mehr oldu. Doum trihi ve yeri kat olarak tesbit
edilememitir: 965 (m. 1557) senesinde vefat etti.
Kara elebinin babas Mevln Hsmeddn Abdullah, Ftih Sultan Mehmed Hn
Gznin vezrlerinden olan Karamanl Mehmed Paann azdl klelerinden idi.
Kara elebi diye tannan Muhammed Efendi, zamannda bulunan eitli limlerin
sohbet ve derslerinde bulunarak gzel bir ekilde yetiti. stiddnn okluu sebebiyle,
ksa zamanda ykselerek kemle geldi. lim tahsilini tamamladktan sonra, eitli yerlerde
kad olarak vazfe yapt. Daha sonra Edirnede bulunan Sultan Byezd Hn Medresesinde
Ahmed ibni Keml Paann mudi (yardmcs, ders vekli) oldu. Buradaki gayretleri ile ve
tnetinin gzellii, hlinin ve istikmetinin dosdoru olmas sebebiyle, daha yksek
olgunluklara ve daha yksek derecelere kavutu.
Ahmed ibni Keml Paann yannda yetierek ve daha da olgunlaarak; Bursada s
Bey, Ktahyada Molla Vcid, Tirede Tire, Amasyada Hseyniyye, orluda orlu,
Bursada Manastr, Manisada Sultan, stanbulda Sahn- semn ve Edirnede Sultan
Byezd Hn medreselerinde mderrislik yapt. Ad geen medreselerde talebelere son
derece fideli oldu. Mderrislik vazfesine devam etmekte iken, kadlk yapmak arzusu
gnlne geldi. nce amda, sonra Bursada kadlk yapt. Bursada iken, buradaki
vazfesinden alnp, yine Bursada Muradiye Medresesinde, sonra stanbulda Ayasofya ve
daha sonra da Sahn- semn medreselerinin birinde mderris olarak vazfelendirildi.
Mderrislik yapp, Muhammed aleyhisselmn yolunu, dn-i slmn yksek
hkmlerini talebelere en gzel ekilde anlatmakta ve retmekte iken, ikinci defa Bursa
kads oldu. Sonra Edirne ve stanbul kadlklarnda bulundu.
Kara elebi nm ile tannan Muhammed Efendi, ok yksek ilim shibi bir zt idi.
Vera shibi idi. Haram ve pheli eylerden ok saknrd. Akl, zeks ve anlay kabiliyeti
pek kuvvetli idi. limde sanki bir derya misli idi. Bilhassa kelm ve fkh ilimlerinde pek
derin olup, bu ilimlere it her mevzyu en gzel ekilde bilir ve izh ederdi. Trih ilmine
olan ainal da pekok olup, trihe dir haber verdii, anlatt latif ve zarif hdiseler,
orada olanlarn hepsini pr dikkat dinlemee sevkederdi.
Kara elebi hazretlerinin, bilinen apak fazlet ve stnlkleri yannda, airlii de
kuvvetli olup, iirlerinde Hicr mahlasn (takma adn) kullanrd.
Hatr krk, gnl mahzn, mkl ok, kalbi yaral olanlarn bulunduklar
meclislere gider, feshat ve belgat sanatyle yle gzel szler syler, yle tatl
meseleler anlatrd ki, dinliyenlerin gnlleri ferahlar, kalblerinde rahatlk hissederlerdi.
Kara elebi, kymetli eserler tasnif etmi olup, bazlarnn isimleri yledir:
1- Sefnet-d-drer: Fkha dirdir. 2- Dvn, 3- Vkt: Bu kitapta fetvlar
toplamtr.
1)
2)
3)
4)
5)

akyik-i Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 495
Kef-z-znun; sh. 1199
KARA DVD BN KEML:

Knun Sultan Sleymn Hn devrinde yetien Osmanl limlerinden. smi
Muhammed bin Keml zmitdir. Halk arasndaki ismi Kara Dvdtur. Doum trihi
bilinmemektedir. zmitlidir. 948 (m. 1541) senesinde Bursada vefat etti. Yldrm Byezd
semtinde yaptrd cminin bahesine defnedildi.
Kara Dvd, zmit Medresesinde; Mevln Ltf ve Meyyed-zde gibi birok
limden ilim tahsil etti. lim tahsilini tamamladktan sonra, Bursadaki Ksm Paa
Medresesine mderris olarak tayin edildi. Sonra Trabzon Medresesinde vazifelendirildi.
Bu medresede ilk dersi Kara Dvd bin Keml verdi. Buradan Edirnedeki erefeli
Medreseye daha sonra da stanbuldaki Sahn- semn medreselerinden birisine mderris
olarak tayin edildi. 922 (m. 1516) senesinde Bursa kads oldu. Bu vazfededen emekliye
ayrld. Bir sre sonra tekrar bu vazfeye getirildi. Daha sonra kendi arzusu ile emekliye
ayrld. ok ihsn shibi olup, kul haklarna ok dikkat ederdi. Hakk sylemekten
ekinmezdi. Fzl, kmil ve rif bir zt idi.
eitli konulara dir birok eser yazd. Bu eserlerden bazlar unlardr: 1- erhu
Kasde-i Nniyye, 2- Hiye-i alet-tasavvurt, 3- Hiye-i alet-tasdkt, 4- Hiye-i erh-i
Metali, 5- Hiye-i al erh-i emsiyye, 6- Telhs-i takrr-i Kavnin, 7- Hiye-i aletTehzb, 8- erh-i Delil-i Hayrat: Bu eser Kara Dvd ismi ile mehrdur. Muhammed
Cezlnin yazm olduu Delil-i Hayrat adl eserin erhidir. Kara Dvd bin Keml, bu
eseri erh ederken, slm trihi ile ilgili birok husslar da yazmtr. Bu eserden baz
blmler:
eyh Eb Hafs Amr bin Eb Hasen Nibr, bir eserinde yle anlatt: Reslullah
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), gazdan dnerken bir yerde konaklamlard.
Eshb- Kirmdan Hlid bin Veld (rahmetullahi aleyh), bir hceti iin ordughtan ayrld.
O, ordugha gelmeden nce, Resl-i ekrem ve Eshb- Kirm oradan ayrldlar. Hlid bin
Veld (rahmetullahi aleyh) geri dnnce slm ordusunu bulamad. Ordunun ne tarafa
gittiini grmek iin ykseke bir dan tepesine kt. Etrfna baknrken, bir savma (bir
papazn tek bana yaad yer) grd. Etrfnda ok kalabalk bir insan topluluu grd.
Onlarn yanna gidip, ilerinden birine neden toplandklarn sordu. O da; Bu savmada bir
rhib vardr. Senede bir sefer bize vaz ve nasihat eder. Bu rahip bize bugn nasihat
edecek, onun iin buraya toplandk. Onun dedikleri ile bir sene amel ederiz dedi. Hlid
bin Velid (rahmetullahi aleyh) rahibin neler syliyeceini dinlemek iin orada bekledi.
Savmadan gen bir rahip kt. O toplulua doru gelince, orada bulunanlarn hepsi ayaa
kalktlar. Hepsi ona hrmette bulundular. O rahip yerine oturduktan sonra; Daln. Bu
sene ben size vaz etmeyeceim dedi. Bunun zerine cemat alaarak; Bir seneden
beri sizin vaznz bekliyoruz. Hepimiz ok uzak yollardan geldik. Bize vaz etmemenizin
sebebi nedir? diye sordular. Rahip; inizde Muhammedin eshbndan bir kimse var.
Zira ben, aklmda olan ve size syliyeceim eyleri syliyemiyorum. Onu bulup
karmadan size vaz etmem dedi. Aradlar, fakat Hlid bin Veldi (rahmetullahi aleyh)
bulamadlar. nk o onlar gibi giyinmiti ve onlarn dillerini ok iyi konuuyordu.
Silhlarn da, oraya gelmeden nce bir yere saklamt. Rahip oradakilere; Hepiniz
oturun, onu ben bulurum dedi. Herkes oturup sustuktan sonra rahip; Ey Muhammedin
eshb! Ben senin nerede olduunu bilmem. Sdece Allah tel bilir. Eer dnini
seviyorsan, dnin ve peygamberin Muhammed hrmetine ayaa kalk dedi. Onun bu
szleri zerine Hlid bin Veld (rahmetullahi aleyh) o topluluun kendisini ldrebileceini
dnerek ayaa kalkmad. Rahip yine; Dnini ve Peygamberini seversen kalk dedi.
Hlid bin Veld kendi kendine; Dnim ve Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) yolunda
bin canm dah olsa feda olsun diye dnerek ayaa kalkt. Oradakiler ona doru hcum
edince, Rahip; Onun yanndan ekilin. Zira bu kadar ok kiinin bir kiiyi ldrmesi doru
deildir dedi. Rahip onu yanna ararak karsna oturttu ve ona; Sen Muhammedin
arkadalarnn byklerinden misin, yoksa kklerinden misin? diye sordu: Hlid bin
Veld de (rahmetullahi aleyh); Ne byklerindenim, ne de kklerindenim. Orta
mertebede olanlardanm dedi. Rahip; Birey bilir misin? diye sorunca, o; Dnin
emirlerini yerine getirecek ve ilerimi grecek kadar bilirim dedi. Rahip; Sana sul
sorsam cevap verebilir misin? diye sordu. Hlid bin Veld (rahmetullahi aleyh); Bilirsem
cevap veririm. Bilemezsem bile, dnimizde lzm olmayan eyleri bilmemek ayp deildir.
Zira her limden stn bir lim vardr. Sonra Rahip yle sordu: Duydum ki, sizin
peygamberiniz Muhammed u haberi vermi: Allah tel Cennet-i alda her ne yaratt
ise, onun benzerini dnyda yaratt. Bir seferinde de yle anlatmtr: Allah tel,
Cennette Tb isminde bir aa yaratt. Bu aacn kk bir olduu hlde, Cennetteki her
kkn, her sarayn ve her evin iinde o Tb aacnn dallarndan bir dal vardr. Ben
bunun benzerini bulamadm. Acaba dnyda bunun benzeri var mdr ve sen bunu bilir
misin? Hlid bin Veld (rahmetullahi aleyh); Evet bilirim. Onun dnyda bir benzeri
vardr. Allah tel onun benzeri olarak gnei yaratt. Gne doup tam tepeye geldii
zaman yer yznde ne varsa oraya gne girer diye cevap verdi. Rahip bu cevb
beenerek; Bu konumanla ok gzel cevap verdin. Peygamberinin szn doruladn.
Senin ilmin mi oktur, yoksa Eb Bekrin ilmi mi oktur? diye sordu. Hlid bin Veld
(rahmetullahi aleyh); Eer sen Eb Bekri (rahmetullahi aleyh) grm olsaydn, onun
ilim ve irfn haznesi olduunu grrdn diye cevap verdi. Sonra rahip; Sana birey
daha soraym. Duydum ki, Muhammed yle demi: Cennette drt rmak akar. Bunlarn
biri arap, biri bal, biri st, biri sudur. Bu drt rmak arasnda ara ve hicab yoktur. Drd
de ayn yerden akar. Ama birbirlerine karmazlar. Ben bunun da dnyda benzerini
gremedim. Bunun dnyda bir benzeri var mdr? dedi. Hlid bin Veld (rahmetullahi
aleyh); Evet vardr. Allah tel, insann dimanda birbirinden ayr drt su yaratt.
Onlardan biri kulaktan gelir, acdr. Biri gzden gelir, tuzludur. Biri burundan gelir,
kokmutur. Biri azdan gelir tatldr. Asl maddeleri dima iken asla karmazlar diye
cevap verdi. Bu cevap zerine rahip; Gzel dedin. Peyamberinin szlerini isbt ettin.
Senin ilmin mi oktur, yoksa mer-l-Frkun mu ilmi oktur? diye sorunca, Eb Bekr
(rahmetullahi aleyh) iin verdii cevbn aynsn syledi. Rahip yine; ittim ki,
Muhammed; Cennette ok gzel tahtlar vardr ki, ykseklii beyz senelik yoldur.
Shibi zerine kmak isteyince taht eilir ve shibini zerine alp kalkar demi. Ben
aradm, taradm, dnyda bunun bir eini bulamadm. Sen bunun bir benzerini bilir
misin? diye sordu. Hlid bin Veld (rahmetullahi aleyh); Evet bilirim. Sen deveyi
grmyor musun? Ne kadar yksektir. Ona binmek ok zordur. Fakat bir ocuk yularndan
ekince boynunu aa eer. ocuk boynuna binince, ban kaldrr, ocuk srtna doru
kayarak, srtna biner. Hazret-i Sleymn aleyhisselm btn ordusu ile birlikte bir yere
gitmek isteyince, rzgrlar bulunduklar sarayn altna girip onlar kaldrd. Bir gnde iki
aylk yol ald. Bu, sizin kitabnzda yok mu? dedi. Rahip; Gzel cevap verdin ve
Peygamberinin szlerini isbt ettin. Sen mi limsin, yoksa Osman Zinnreyn mi? diye
sorunca, Hlid bin Veld daha nce Hz. Eb Bekr ve Hz. mer iin verdii cevbn aynsn
syledi. Rahip yine; Duydum ki, Muhammed yle demi: Cennet ehli Cennette yerler,
ierler, hibir zaman ilerinden herhangi birey karmazlar. Kusmaa bile ihtiy
duymazlar. Bunun benzerini dnyda bulamadm. Sen bir benzerini biliyor musun? diye
sordu. Hlid bin Veld (rahmetullahi aleyh); Evet biliyorum. Allah tel ana karnnda
olan ocua drt veya be aylk hle gelince can verir. O masm yavru dnyya gelinceye
kadar, her ne arzu ederse Allah tel anasna o eyi yemesini nasb eder. Anann yedii o
ey, o ocua gda olur. ocuk ne dar karr, ne de kusar diye cevap verdi.
Rahip; Doru syledin. Senin mi ilmin oktur, yoksa Ali bin Eb Tlibin mi ilmi
oktur? diye sordu. Hlid bin Veld (rahmetullahi aleyh), ona; Eer sen Hz. Aliyi ve
teki sahbleri (r.anhm) grseydin, bilgi haznesinin ne demek olduunu anlardn dedi.
Rahip birey daha sormak niyetinde olunca, Hlid bin Veld (rahmetullahi aleyh); nsaf et
ey rahip! Sen bana drt soru sordun. Msade et de, ben sana birey soraym. Sen cevap
ver, sonra istediin kadar soru sor dedi. Rahip sormasn syledi. Hlid bin Veld
(rahmetullahi aleyh); Cennetin anahtar nedir? Bana syle dedi. Rahip; s
aleyhisselma ve Meryeme mn etmektir dedi. Hlid bin Vald (rahmetullahi aleyh);
Onlar seversen, Cenneti aan nedir? Doru syle dedi. Rahip cevap veremedi ve sustu.
Orada bulunan halk; Ey rahip, sen bu zta drt soru sordun. O da hi beklemeden
cevbn verdi. imdi sen niin susuyorsun? Neden cevap vermiyorsun? dediler. Rahip:
Ben cevbn biliyorum. Fakat siz bunu kabul etmezsiniz. nk bu zta doru cevap
vermekten baka rem yoktur. O, lm tehlikesi varken, Peygamberi adna and verdiim
zaman hi ekinmeden ortaya kt. imdi benden s aleyhisselm adna doru cevap
vermemi istiyor. Ben cevap verirsem siz kabul etmezsiniz. Hatt beni ldrrsnz. Onun
iin susuyorum dedi. Orada bulunanlar; Biz niin rz olmyalm? Biz Cennetin
anahtarn renmek iin buradayz. Doruyu bildir ki, hepimiz Cennete girelim dediler.
Bunun zerine rahip; Mifth-l-Cenneti, bu kiinin peygamberi olan Muhammed
aleyhisselmdr. nk Onun peygamberliini tasdk etmedike, Cennete girilmez! Nasl
anahtar olmaynca odaya girilmezse, anahtarsz Cennete de girilmez dedi. Bunun
zerine oradakiler; Biz imdiye kadar bou bouna zahmetler ekip duruyormuuz.
Meer Muhammed aleyhisselm Cennetin anahtar imi ve Onun peygamberliine mn
ile Cennete girilirmi. imdi biz de Allah telnn Reslnn nbvvetini tasdk eyledik
dediler ve hep birlikte Kelime-i ehdet getirerek mslman oldular.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) miraca kt zaman bir vadiye
vard. Bu vadiden gzel kokular geliyordu. Cebril aleyhisselma; Bu gzel kokular
nedir? diye sul edince, Cebril (aleyhisselm); Burada Firavnn hanmnn ve kzlarnn,
hizmetisi olan htunun ve ocuklarnn kabri vardr. Buraya Cennet meyveleri gelmitir.
Bu gzel koku o Cennet meyvelerinin kokusudur dedi.
At Horasan yle anlatt: Kim bir fenlk yapar veya nefsine zulmeder de
Allahtan mafiret dilerse, Allah ok balayc, ok merhametli bulur.
melindeki Nisa sresi yzonuncu yet-i kermesi nzil olunca, eytan korkun bir ses ile
feryd eyledi. Sesi yle yksek idi ki, yeryzndeki btn askerleri iitip, yanna geldiler
ve; Nedir bu hlin? Bu iddetli feryadn sebebi nedir? diye sordular. O da; Benim
hlelerim ile bu mmete ilettiim gnahlarn af ve mafireti hakknda Muhammede bir
yet-i kerme nzil oldu dedi. Askerleri bunun hangi yet-i kerme olduunu sorunca,
Nisa sresi yzonuncu yet-i kermesini onlara okudu. Sonra yle dedi: Bu yet-i
kermede Allah tel istifar edenlere af ve mafiretini vad etti. Allah telnn vadinde
dnmek yoktur. imdi dnn. Acaba buna bir hle yolu bulabilir misiniz? Onlar; Hayr,
biz byle bir hle yolu bilmiyoruz dediler. Bunun zerine eytan onlara; Hele siz gidip
biraz dnn. Belki bir hle yolu bulabilirsiniz. Ben de bu arada dneyim dedi.
eytann askerleri oradan ayrldktan bir sre sonra, eytan yine bir nra att. Btn
askerleri tekrar toplanp geldi. eytan onlara; Bir yol bulabildiniz mi? diye sorunca,
onlar; Hayr cevbn verdiler. eytan; Ben bir hle yolu buldum dedi. Avnesi bunun
ne olduunu sorunca yle dedi: O byk Peygamber hrete intikl ettikten sonra,
mmetine gzel amel sretinde eitli bidatler iletelim. Bunlar ne Peygamberleri, ne
halfeleri ne de eshb yapm olsun. Byle amelleri onlara gzel gstermek sretiyle,
onlar o bidatleri snnet sanp srarla zerine dp yaparlar. O yaptklar amelden de
tvbe ve istifar etmezler. Bu iledikleri bidatlerle onlarn Cehenneme girmelerini salar,
muradnza erersiniz dedi. Allah tel cmlemizi eytann errinden muhafaza eylesin.
min!
yle anlatlr: Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) zamannda,
yahudi limlerinin bir bakan vard. Bu bilgin amda oturuyordu. Birgn kendi kendine;
Muhammedin dni gn getike yaylmaktadr. Onun sfatlar Tevratta vardr. Bu yzden
ben tenh bir yerde oturup Tevrat dikkatlice okuyaym. Onun vasflarnn bulunduu
yapraklar yrtp atete yakaym. Sonra benden Onun sfatlarn soran olursa; Onun
sfatlar Tevratta yoktur diyeyim. Bylece yahudi tifesi ona inanmam olur diye
dndkten sonra, bir Cumartesi gn gizli bir odaya girdi. Tevrat dikkatlice okumaya
balad. Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek sfatlarnn drt
yaprakta yazl olduunu grd. O drt yapra koparp atete yakt. Ertesi Cumartesi
gzmden kam yer olabilir dncesi ile yine gizli bir odaya girdi ve Tevrat dikkatlice
okumaya balad. Bu sefer Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) vasflarn sekiz
sahifede buldu ve onlar yrtp yakt. Fakat bu durum kendisini artt. Ertesi Cumartesi
yine bir odaya girip, Tevrat batan sona kadar okumaya balad. Bu sefer Server-i lem
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) sfatlarn onalt sahifede buldu. Bu durum
zerine kendi kendine yle dnd: Bu ilgin bir srdr. lk hafta drt yaprakta Onun
sfatlarn buldum. O yapraklar yaktm, ikinci hafta sekiz yaprakta Onun sfatlarn
buldum. O yapraklar da yaktm. Bu hafta ise onalt sahifede buldum. Onlar da yakarsam,
haftaya otuziki sahifede Onun sfatlarn bulurum. Bu durum, ancak Allah tel
tarafndan olan bir itir. En iyisi Medne-i mnevvereye gidip, peygamberlik davsnda
bulunan Muhammedi greyim. Eer bu Tevratta yazlan sfatlar onda varsa, Onu tasdk
edip mn edeyim. yet o sfatlar Onda yoksa; O byk Peygamber Tevratta yazldr.
Fakat sen o deilsin diyeyim. Bylece bu mkilimi zm olaym. Sonra hemen
hazrlanmaya balad. amdaki yahudiler ona engel olmak istedilerse de, onlar
dinlemeyerek; Muhakkak gidip bu mkilimi zeceim dedi ve yola kt. Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) hrete intikl ettiinin nc gnnde, bilgin
Medineye girdi. Yolda Eshb- Kirmdan birisine rastlayp, Peygamber efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) nerede olduunu sordu. O Sahb de onu mescide gtrd.
Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) ve Eshb- Kirmdan birok zt mescidde oturuyorlard.
Yahudi bilgin ieri girip; Selm sana y Muhammed! deyince, orada bulunan btn
Eshb- Kirm Onun mbrek ism-i erflerini duyduklar iin alamaya baladlar. Bunun
zerine yahudi: Muhammede ne oldu? Aranzda deil mi? diye sorunca, Hz. Eb Bekr,
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) hrete intikl edeli gn oldu dedi.
Bu szleri duyan yahudi; Keke anamdan domasaydm. Keke Tevratta Onun
vasflarn grmeseydim. Ne olurdu Onun mbrek cemlini bir kere grm olsaydm
diyerek alamaya balad. Onun bu feryadn duyan Hz. Ali ona; Sen o yahudi deil misin
ki, Resl-i ekreme (sallallahu aleyhi ve sellem) olan dmanlndan tr, Onun vasf
Tevratta bulunmasn diye tenh bir yere girip, Tevrat okudun. Sonra drt yerde Onun
sfatlarn grdn ve o yapraklar yrtp yaktn. Ertesi hafta sekiz yerde bulup onlar da
yaktn. Ertesi hafta onalt yerde buldun. Bu hikmet-i ilhdir diyerek buraya gelen sen
deilmisin? O hlin ne idi? imdi bu muhabbet ve feryadn nedir? diye syledi. Yahudi
onun bu szleri zerine; Eer Peygamberlik iddiasnda bulunan Muhammed peygamber
olsayd, kelmnda ayrlk olmazd. O; Ben peygamberlerin sonuncusuyum. Benden
sonra hi kimseye peygamberlik verilmez. diye buyurmad m? deyince, Hz. Ali;
Evet buyurdu dedi. Bunun zerine Yahudi; Evet O haber verdi. Fakat imdi hrete
intikl etmi bulunuyor. Sen benim amda kendi evimde hanmmn, evldmn ve hi
kimsenin haberi olmadan gizlice yaptm bir ii nereden bilirsin? Sana vahy mi geldi?
Yoksa sen Peygamber misin? diye sorunca, Hz. Ali yle dedi: Ben peygamber deilim.
Ama Onun dmd ve amcasnn oluyum. O, hrete terf etmeden nce bana yle
buyurdu: Y Ali! Ben hrete terf ettikten gn sonra, amdan bir yahudi
gelip sevgisini izhr edecektir. O yahudiye gizlice iledii kabahatten haber ver.
Bana Cebril bildirdi. Bu mucize ona yeter. mn etsin. Ben de sana o byk
Peygamberin szlerini sylyorum. Yahudi; Bu. Onun peygamberliine bir delldir. Bir
dell daha bulun, mn edeyim. phem kalmasn dedi. Hz. Ali ona ne istediini sordu!
Yahudi, Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek vcdlarna giydii gmlei
istedi. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) giymi olduu bir gmlei
getirdiler. Yahudi gmlee bakp kokladktan sonra yle dedi: Gerekten, bu gmlei
giyen, Tevratta vasf anlatlan hr zaman Peygamberidir. Zr, bu kokunun Ondan
bakasnda bulunmas mmkn deildir. imdi bana Onun kabr-i erfini gsterin. Orada
mn edeceim. Yahudiyi oraya gtrdler. Orada mn etti ve Allah telya yle
niyazda bulundu: Y Rabbi! O, Resle akm ve muhabbetim oald. Rhumu alp, beni
Onunla grtr. O anda Kelime-i ehdet getirip, rhunu teslim etti. Namaz klndktan
sonra Bki mezarlna defnolundu.
eyh Sad irz bir eserinde yle bildirdi: Eski sultanlardan biri, Hzr
aleyhisselmn l veya diri olduuna dir dell istedi. Bu yzden vezrini arp ona;
Hzr aleyhisselm diri midir? diye sordu. Vezr, diri olduunu syleyince sultan; Onu
davet et gelsin dedi. Bunun zerine Vezr; Onun nerede olduu bilinmez ve aramakla
bulunmaz dedi. Sultan bulunmas iin ok srar edince, vezr; Bu i benimle olmaz. Zr
bizden eit eit zulmler zhir olmaktadr. Bunun iin, onun bizimle grmesi mmkn
deildir. Onu bulmasn eyhlislmdan iste. Bu i iin o daha mnsiptir. Bulursa ancak o
bulur dedi. Sultan, eyhlislm huzruna davet ederek, Hzr aleyhisselm bulmasn
istedi. eyhlislm bulamyacan syleyince, sultan ok srar etti. Bunun zerine
eyhlislm sultandan bir sre tanmasn istedi. Bu arada fakir bir zt eyhlislmn
huzruna gidip; Hzr aleyhisselm aryormusunuz. Beni pdihla buluturun. Ben onu
bulurum dedi. eyhlislm, o fakir zt sultnn huzruna gtrd ve; Bu kii Hzr
aleyhisiselm bulacak dedi. Sultan ona; Hzr aleyhisselm ne zaman getireceksin?
diye sorunca, o ahs; Bu i iin zamana ihtiy vardr. Bana krk gn msade et. Bu
arada yiyecek bir eyler de tayin eyle. Hibir eye ihtiycm kalmasn. Ben de bu arada
ihls ile ibdet edeyim. Byle olunca, Hzr aleyhisselm bulup size getirebilirim dedi.
Sultan bu ztn dediklerini kabul etti ve hergn kendi yiyeceklerinden belli bir miktarnn
onun evine gnderilmesini emretti. Bir miktar da kendisine verdi. Eve gittiinde,
elindekileri hanm grnce, onlarn ne olduunu sordu. O da durumu hanmna anlatnca,
hanm; Sen, Hzr aleyhisselm tanyor musun? diye sordu. O zt tanmadn syledi.
Bunun zerine hanm; Krk gn sonra nasl bulup da sultna gtreceksin? diye
sorunca, o zt; Ben de bilmiyorum. Buna, ihtiycmzdan dolay mecbr oldum, fakat
byle yaptma pimnm dedi. Aradan otuzdokuz gn geip, krknc gn olunca, sultan
o zta; Yarn Hzr aleyhisselm getirsin? diye haber gnderdi. Ertesi gn sultan iki
ssl at o ztn evine gnderdi. O zt haytndan mdi keserek, gzelce bir abdest
aldktan sonra, iki rekat namaz kld. Allah telya dua etti ve Peygamber efendimizi
(sallallahu aleyhi ve sellem) vesle ederek kurtulmasn taleb etti. Sonra sultnn
huzruna gitti. Bu srada o ztn yannda masm bir ocuk zhir oldu ve sa tarafnda
durdu. Sultan; Hzr ne zaman gelecek dedi. Bunun zerine o zt; Sultnm, ben
haytmda hi Hzr aleyhisselm grmedim. Fakat fakirliimden dolay bu yola
bavurdum. Hzr zor durumda olan insanlar kurtarr. Beni fakirlikten kurtardn iin bana
gre Hzr sensin dedi ve sustu. Sultan hiddetlenerek; Fakirim deseydin, sana bireyler
verirdik. Fakat sen Hzr aleyhisselm bulurum diyerek, krk gndr bize niin eziyet
ettin? dedikten sonra, bavezre; imdi buna ne ceza verelim? diye sordu. Vezr,
sultna; Emr ver, bunu para para etsinler ve her parasn bir sokak bana assnlar.
Bylece herkese ibret olur. Bundan byle hi kimse sultann huzrunda yalan sylemez
dedi; O ztn yannda duran masm ocuk; Herey aslna dnecektir dedi. Sonra
sultan, ikinci vezre; Buna ne yapalm? diye sordu, ikinci vezr, Bunu bir dibee koyup,
dve dve kekek gibi yapalm. Sonra her sokak kesine bir para brakalm. Bylece
herkese ibret olur. Bundan byle hi kimse sultnn huzrunda yalan sylemez dedi. Yine
o masm ocuk, nce syledii gibi; Herey aslna dnecektir dedi. Bu sefer sultan,
nc vezre ayn soruyu sorunca, nc vezr; Bavezr ve paa karndalarmz gzel
sylediler. O, byle cezaya lyktr. Fakat bu ahsn ihtiyc ok olmasayd, kendisini byle
bir tehlikeye atmazd. Devletli sultnmza yakan af ile mumeledir. Emr ve ferman
sultnmzndr dedi. Yine o masm ocuk; Herey aslna dnecektir dedi. Pdih, o
zta; Bu ocuk senin neyin olur? diye sorunca, o da; Benim tandm deildi! Buraya
geldiim zaman, yanma geldi durdu. Ben de sizin hizmetiniz sandm dedi, Sultan ona;
Sen kimsin? Bunlar birbirine benzemeyen sz syledikleri hlde, sen ne de ayn
cevb verdin dedi. O masm ocuk; Bu ahs sana kimi getirecekti? diye sorunca,
sultan; Hzr aleyhisselm getirecekti dedi. Bunun zerine ocuk; Sultnm, senin bu
ba vezrin bir kasabn oludur. Halk krmaktan baka hibir ie yaramaz, ikinci vezrin bir
ah oludur. Bu da halk dvmekten baka bir ie yaramaz. nc vezr ise, bir vezrin
oludur. Aslna ekip dima sulular af eder ve ihsnda bulunur. te Hzr benim. Hzrla
bulumaktan maksad nasihattir. Eer benden nasihat istersen, sana nasihatim udur:
Ba vezrini bu vazifeden alp, kasapba yap. Varsn hayvanlar kesmee devam etsin.
kinci vezrini bu vazifeden alp, ahba yap. Kekek yapmaya devam etsin. nc
vezrini de bavezr yap. Senden bir ricam var. Bu zta tayin ettiin eyleri kesme
dedikten sonra kayboldu. Sultan onu bulmalarn emretti. Aradlar fakat bulamadlar.
Durumu o zta sordular. O da; Daha nce onu grmemitim. Burada grdm dedi.
Sultan, Hzr aleyhisselmn sylediklerini hemen yerine getirdi ve o zta gnderdii
eyleri de kesmedi.
brhim aleyhisselmn amcasnn, Sr isminde ok gzel bir kz vard. Sr,

brhim aleyhisselmn mucizelerini grdkten sonra, Hz. brhimin yanna geldi ve mn
etti. Sonra brhim aleyhisselma; Dilerim ki beni zevcelie kabul edersin dedi. Hz.
brhim de kabul etti. Allah tel, ona yle vahyetti: Y brhim, Sry da yanna al.
Nemrdun yanna git. Onu mna davet eyle. Eer mn etmezse, ona bir azap edeyim
grsnler. Bu emir zerine Hz. brhim, yannda Sr olduu hlde Nemrdun huzruna
geldi ve; Ey Nemrd, gel Allah telya mn et. Onu bir olarak kabul et. Ei ve benzeri
olmadn syle. Beni de Onun gnderdii hak peygamber bil. Yoksa Allah tel sana
azap gnderecek dedi. Bu szler zerine Nemrd; Ben, seni iki sefer ldrmek istedim.
Fakat sen onlardan kurtuldun. Artk seninle iim yoktur. Sen buradan git dedi. brhim
aleyhisselm, mn etmesi iin srar etti ise de, Nemrd mn etmedi. O da Sry alp
oradan ayrld. Sonra, Nemrd gn getike kfrn arttrd. Allah tel yle vahy
indirdi: Y brhim! Git, Nemrdu dne davet eyle. Bu emri yerine getirmek iin,
brhim aleyhisselm Nemrdun yanna gidip; Ey Nemrd! Allah teldan kork. Halk
azdrp kfr ve dallete sokarsn. Kendini Allah telya erik koarsn. Benim Rabbim
diridir, lmszdr. Btn noksan sfatlardan da mnezzehtir, mna gel. Allah teldan
kork. Sana azap gnderir dedi. Tam krk gn Nemrdu mna davet eyledi. Fakat
Nemrd mn etmedi. Sonra Cebril aleyhisselm, Hz. brhimin yanna gelip; Allah
tel sana selm syledi. u emri verdi. Nemrda haber ver. Ne kadar askeri varsa alp
sahraya gelsinler, ona asker gndereceim diye bildirdi. Bu emir zerine brhim
aleyhisselm, hemen Nemrdun yanna gidip; Ey Nemrd, askerlerini al ve sahraya k.
Allah tel sana asker gnderecek dedi. Nemrd ona; Ne askeri gnderecek?
deyince, brhim (aleyhisselm); Allah tel yaratt mahlktn hepsinin en hakri ve
en zayf olan sivrisinei gnderecek dedi. Nemrd; Sivrisinek Rabbinin askeri midir?
diye sorunca, brhim aleyhisselm; Evet btn yaratklar Rabbimin askeridir dedi.
Sonra Nemrd, askerlerine hazr olmalarn emretti. Hepsi zrh giydiler. Balarna da
mifer geirdiler. Sonra da sahrada toplandlar. Askerlerin adedi ok fazlayd. Nemrd, bu
askerlerin arkasnda duruyordu. Allah tel, sivrisineklerin bakanna; Askerini al. O
Nemrdu ve askerlerini yiyip helk eyle diye emir verdi. Bu emir zerine btn
sivrisinekler sahraya toplandlar. O kadar ok sivrisinek geldi ki, gne grnmez oldu.
eit eit korkun sesler kararak, askerlerin zerine hcum ettiler. Nemrd, zerine
konan sivrisineklerin ldrlmesini emretti. Sivrisinekler, askerlerin zrhlarnn altlarna
girerek hepsini helk eylediler. Nemrd bunu grnce, hemen saraya kat ve her tarafn
kapatlmasn emretti. Nemrdun ldrlmesi iin, bir kanad olmyan bir sivrisinek tayin
olmutu. O sinek Nemrdun peine taklp, anahtar deliinden ieri girdi. Nemrdun
yznn hizasna gelerek vzldamaya balad. Nemrd, gece gndz uyumadan o tek
kanatl sivrisinekle savat. Fakat bir trl sivrisinei ldremedi. Sivrisinek, zafer kazanp
onu soktu. Soktuu anda, oras iti. Nemrd onun arsndan feryd ederken, sinek
burnundan ieri girdi ve beynine kadar ulat. Sinek orada vzldayp, beynini yemee
balad. Nemrd, hizmetisine gece-gndz ban ovdurmaya balad. nk sinein
vzltsndan beyni zonkluyordu. Krk gn ban ovdurmaya devam etti; Bundan sonra,
sinek ierde byd iin, artk, ovmak fayda etmiyordu. Bezden tokmak yaptrp, gecegndz kafasna vurdurmaya balad. Krk gn de byle geti. Sinek daha byynce,
bunlar da fayda vermedi. Daha byk tokmak yaptrdlar. Vurmaya devam ettiler.
Hizmetiler bu iten bktlar. Aralarnda; Tanrlk davs ediyor da, bandan bir sinei
karmaa gc yetmiyor diyorlard. Tokmaklar byttler. Nemrdun kuvvetli bir
hizmetisi vard. Hizmetiler birgn ona gidip; yle kuvvetli vur ki, bizi bu azaptan
kurtar dediler. Onlarn srarlarna dayanamyarak, tokman iine ta koyup, var
kuvvetiyle Nemrdun kafasna vurdu. O anda, Nemrdun kafas ikiye blnd, iinden,
sere byklnde bir sivrisinek kt. Allah tel ona dier kanadn da ihsn etti. O
uup oradan gitti. Nemrd da Cehennemi boylad.
brhim aleyhisselm, hanm Sr ile oradan ayrlp Msra hicret etti. O zamanlar
Msrda zlim bir pdih vard. Bu pdih, kadn merakls idi. Nerede gzel bir kadn
olduunu duysa, onu sarayna getirtirdi. brhim aleyhisselm, bu durumu renince ok
zld. Hz. brhim, hanm Sry bir sanda koyup deveye ykledikten sonra, bir
kervan ile ama doru gitti. Yolda pdihn adamlar nlerine kt. Herkesin malna
bakp, ona gre hara alyorlard. Sra brhim aleyhisselma gelince, sand amak
istemedi. Ne kadar hara isterseniz vereyim dedi. Onlar kabul etmediler. Hz. brhim ne
kadar steledi ise de, onlar sand atrdlar. Sandn iinde ok gzel bir kadn olduunu
grdler ve; Bizim pdihmz byle gzel kadnlar arar. Onun iin bu kadn ona
gtrmek zorundayz dediler. brhim aleyhisselm ve Sry alp, pdihn huzruna
kardlar. Pdih, brhim aleyhisselma; Bu senin neyin oluyor? diye sordu. Hz.
brhim pdihn sorusuna Kardeimdir dedi. nk kars olduunu syliyeni
ldryordu. Burada kardeimdir demekle; Dinde kardeim demei murd etti.
Pldih, Sry haremine gnderdi. brhim aleyhisselm bu duruma ok ard. Allah
tel, Srnn bulunduu kkn btn duvarlarn billur gibi saf ve effaf eyledi. brhim
aleyhisselm, Sry ve pdih rahatlkla gryordu. Akam, pdih Sry dileyerek
elini uzatmak istedi. Sr onun bu hlini grnce; Benden uzak dur, ey pdih, yoksa
sen bilirsin dedi. Pdih, Srnn szn dinlemedi. Tekrar elini uzatmak istedii anda,
eli aya kurudu. Btn bedeni ve azlar tutuldu. Kk iddetli bir ekilde sarslmaya
balad. Bu durumu gren pdih; Ey Sr! Yce Hak telya niyaz eyle. Bu kk
dursun. Azlrm da eski hlini alsn. Bir daha sana kar kt niyet beslemem. Seni
brhime teslim ederim dedi. Bunun zerine Sr, Allah telya niyaz etti. Kkn
sallanmas durdu. Pdihn azlar eskisi gibi oldu. Tekrar Srya el uzatmak isteyince,
Pdihn elleri ve ayaklar kurudu. Tekrar Srya yalvard. Bu hareket birka kere tekrar
etti. Sonunda pdih cn- gnlden tvbe etti ve Srya; imdiden sonra, benim
kzkardeim ol dedi. Srdan af dileyerek, criyesi Haceri ona hediye olarak verdi.
Hacer, Slih aleyhisselmn soyundan geliyordu. Sr da bu criyeyi brhim
aleyhisselma hediye etti. O da Haceri nikh ile kendisine hanm olarak kabul etti.
Hacerden smil aleyhisselm dodu. Bu duruma ok zlen Srya, Allah tel shak
aleyhisselm ihsn eyledi.
shk aleyhisselmn douu yle anlatlr: brhim aleyhisselmn, misfirsiz
yemek yememek mbrek deti idi. Eer misfir bulamazsa, o gn oru tutard. Bir
seferinde, onbe gn sreyle evine gtrecek misfir bulamad. Bu yzden ok zld.
Tam bu srada bir grup melek geldi. Bunlar, Lt kavmini helk etmek iin yeryzne
inmilerdi. ok gzel insan sretinde idiler. Balarnda Cebril, srfil ve Mikil vard.
brhim aleyhisselmn yanna gelip selm verdiler. O, selmlarn alarak ok sevindi.
Kk bir buzay kesip, piirdi ve misfirlerin nne kard. Fakat onlar yemee ellerini
srmediler. Onlara; Niin yemiyorsunuz? diye sordu. Onlar; Biz deerini vermeden
yemek yemeyiz dediler. brhim aleyhisselm; Benim tammn deeri, banda
Besmele ekmek, sonunda Elhamdlillah demektir. Byle deyin ve buyurun yiyin
deyince, Cebril aleyhisselm, dierlerine bakarak; Bu brhim (aleyhisselm), Allah
telnn onu kendisine Hall yapmasna gerekten lyktr dedi ve nlerinde bulunan
pimi buza etini eliyle svaynca, Allah telnn izni ile buza dirildi ve koarak
annesinin yanna gitti. brhim aleyhisselm onlarn bu hlini grnce, melek olduklarn
anlad ve kendi kendine; Acaba niye geldiler? diye dnd. Cebril (aleyhisselm), Hz.
brhimin korkusunu anlad. Kendilerini tanttlar ve Lt kavmini helk etmeye gittiklerini
anlattlar. brhimin (aleyhisselm) hanm Sr da orada bulunuyordu. Cebril
(aleyhisselm) ona dnerek; Ey Sr, Allah tel senden shk isminde bir erkek ocuk
dnyya getirecek. Onun da Yakb isminde bir olu olacak deyince, Sr; Ben ocuk
dourabilir miyim? Ben doksandokuz yandaym. Kocam brhim ise yzyirmi yandadr.
Bizden ocuk olmas ok acib olur dedi. Melekler ona; Sen Allah telnn iine acib
mi diyorsun? Allah tel hereye kdirdir. Onun iine ve emrine teaccb edilmez. Allah
telnn rahmeti, stn nimetinin devam ve beks, her n artp oalmas sizedir
dediler. Onlar gittikten bir sre sonra Sr, Allah telnn izni ile shk aleyhisselma
hmile kald ve sonra shk aleyhisselm dodu.
3) Kara Dvd
KARA SEYYD HAMD:

lmiyle mil, veliy-yi kmil olan evliynn byklerinden. Kara Seyyid Hamd,
Osmanllar devrinde yetien byk limlerdendir. Hamd (Isparta) ilinde doduu iin
Hamd diye nisbet edilmitir. Doum trihi bilinmemektedir. 913 (m. 1507) senesinde
stanbul kads iken vefat etti.
lk zamanlarnda limlerin kitaplarn ok okuyarak, onlardan ders alarak yetiti.
Sonra Alddn Ali Fenrnin hizmetine kavutu. ok gayretli idi. Hocasnn himmet ve
yardmlar ile ksa zamanda, yksek derecelere kavuup, kmil bir lim oldu. lim tahsilini
ikml ettikten sonra, nce Sivas Medresesine, sonra Bursada Sultan Murd Hn
Medresesine tayin oldu. Bundan sonra, znikte Sultan Orhan Gz ve Bursada Sultan
medreselerinde vazfe yapt. Daha sonra, Sahn- semn medreselerinden narl
Medreseye mderris oldu. Burada, herbiri yksek anlay, zek ve firset shibi olan
talebelere, ilim klarna ders vermeye devam ederken emekli oldu. Seyyid Hamd
(rahmetullahi aleyh), vaktin kymetini ok iyi bilirdi. mrn ilim renmek ve insanlara
hizmet ile geirdi. nsanlar tarafndan ok sevilir, saylr, hrmet edilirdi. Mtevzi, alak
gnll idi. Fakat vakr ve heybetli idi.
Kara Seyyid Hamd, Seyyid erf Crcnnin (rahmetullahi aleyh) erh-i Mifthna
ve erh-i Mevkfna hiye yazd. Ayrca Rislet-l-cul isminde bir eseri ve Arab iirleri
vardr. Sultan kinci Byezd Hn, Hamdye vakfiyelerinin defterini tutturdu. Vakf ilerini
bitirdikten sonra, stanbul kadlna tayin olundu. 913 (m. 1507) senesinde vefat
edinceye kadar bu vazfeye devam etti.
1)
2)
3)
4)
5)

Osmanl Mellifleri; sh. 398
Kef-z-znn; sh. 858
KASTALN:
Fkh, hads ve krat limi. smi, Ahmed bin Muhammed bin Eb Bekr bin
Abdlmelik bin Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Hseyn bin Ali Askalndir.
Knyesi Ebl-Abbs olup lakab ihbddndir. Kastaln diye mehrdur. 851 (m. 1448)
senesi Zilkade aynn onikinci gn, Khirede dodu. 923 (m. 1517) senesi Muharremin
yedisinde, Cuma gecesi Khirede vefat etti. Cenze namaz Cumadan sonra Ezher
Cmiinde klnp, Kd Bedreddn Ayn trbesine defnedildi.
Kastaln, Mekke-i mkerremede uzun sren iki ayr ikmeti hri, btn mrn
Khirede geirdi. Kk yata Kurn- kermi ezberledi. Birok limden ders okudu.
Krat ilmini; Sircddn mer bin Ksm Ensr, Zeynddn Abdlgan Heytem,
ihbddn bin Esed, bn-i Tln Cmii imm emsddn bin Hmsn, Zeynddn
Abdddim ve el-Ezherden rendi. Fkh ilmini; Fahrddn Maks, ihbddn Ibd,
emsddn Bm, Burhnddn Acln ve bn-i Hacer Askalnden, hads-i erf ilmini;
Meyn, Radyyddn, Evhk, Sehv, vi ve baka limlerden rendi, iczet (diploma)
ald. Fkh, hads, krat, tasavvuf, trih ve birok ilim dalnda stn bir dereceye ykseldi.
884, 894 (m. 1479, 1489) senelerinde Mekke-i mkerremeye gitti ve mcvir
olarak kald. Oradaki limlerle grt. Derslerini dinledi. Gamr Cmii ve erfiyyede vaz
etti. nsanlar, akn akn gelip dersini dinlediler. Karfedeki medresenin bamderrisi oldu.
ok talebe yetitirdi. Msrdaki limlerle, ilim meclislerinde mzkerelerde bulundu.
Kastaln; zhd, vera ve takv shibi idi. Hat ve yanln gsterene krlmaz,
bilakis onu takdr eder, sevgi gsterirdi.
l onun hakknda yle dedi: O, fazletli, dnine bal, iffet shibi bir zt idi.
mrn, okumak, okutmak ve ibdetle geirdi.
Abdlvehhb- arn onun hakknda yle demektedir: O, zamanndaki insanlarn
en nrn yzls olup, uzun boylu idi. Kurn- kermi, ondrt rivyet zere ok gzel
okurdu. Okumasndan en kat kalbli kiilerin kalbi yumuar, dayanamayp gzya
dkerlerdi. Namazda, mihrbda okurken, cemat hu ile kendinden geer, alamaktan
ayakta duramazlar yere derlerdi. Medne-i mnevverede, Peygamberimizin (sallallahu
aleyhi ve sellem) kabr-i erflerini ziyreti esnasnda, Ona olan muhabbeti sebebiyle
kendinden geerdi. Sonra da bu muhabbetinin neticesi olarak, Peygamberimizin

(sallallahu aleyhi ve sellem) hayatn anlatan Mevhib-i Lednniyye adl eserini yazd.
Eseri, btn mslmanlar arasnda mehr oldu. Gzyalaryla okundu. Bu eseri, Cmil-Ezher mderrislerinden Allme Muhammed Zerkh Mlik erh etti ve sekiz cild olarak
1329 (m. 1911) senesinde Msrda ve 1393 (m. 1973) senesinde Beyrutta basld. ir
Bki Efendi, onu Trkeye evirdi. ki cild olarak basld. Beyrut Hukuk mahkemesi
reslerinden Ysuf bin smil Nebhn tarafndan, Envr-l-Muhammediyye adyla
ksaltld. 1312 (m. 1894) senesinde harekeli olarak Lbnanda basld. 1401 (m. 1981)de
stanbulda ofset basks yapld. ok fidelidir. kinci nemli eseri, Sahh-i Buhrye erh
olarak yazd rd-s-Sr f erh-il-Buhrdir. Bunlardan baka eserlerinden bazlar
unlardr: 1- Ukud-s-seniyye f erh-il-mukaddimet-il-Cezeriyye: Tecvd ilmine dirdir. 2El-Kenz f vakf-i Hamza ve Him alel-Hemz, 3- erhu tbiyye, 4- Merik-l-envr-ilmudiyye f medhi hayr-il-beriyye, 5- Tuhfet-s-Smi vel-Kr bi hatm-i Sahh-il-Buhr,
6- Nefis-l-enfs fis-Sohbe, 7- El-Libs, 8- Ravd-z-zhir f menkb eyh Abdlkdir,
9- Nzhet-l-ebrr f menkb eyh Ebil-Abbs el-Havv, 10- Tuhfet-s-Smi vel-Kr,
11- Resil fil-amel.
Mevhib-i Lednniyyeden baz blmler:
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), Eshbndan bir kimse hasta
olsa, onu grmeye giderdi. Hatt kfirlerin hastasn da ziyret ederdi.
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) yle anlatt: Yahudi olan bir erkek ocuu
vard. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) hizmetini grrd. Birgn bu
ocuk hastaland. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) onu grmeye gitti. Bana
yakn bir yere oturdu. Ona mslman olmasn teklif etti. ocuk babasna bakt. Babas;
Reslullah hazretlerine itaat et! dedi. Bunun zerine ocuk kelime-i ehdet getirip
mslman oldu. Resl-i ekrem; Allah telya hamdolsun ki, o ocuu Cehennem
ateinden kurtard. buyurarak oradan ayrld.
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem), hastann yaknna gelmesi, ba
ucunda oturmas, hlini hatrn sorup; Kendini nasl buluyorsun? diye sormas gzel
detlerinden idi.
Cbir (rahmetullahi aleyh) yle anlatt: Birgn hasta olmutum. Resl-i ekrem
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) ile beraber beni
grmeye geldiler. Beni, kendimden habersiz bir hlde yatarken buldular. Bunun zerine
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem), abdest alp, abdest suyunu zerime satnda
kendime geldim. O nda Server-i lemin (sallallahu aleyhi ve sellem) karmda
oturduunu grdm.
Eb Msnn (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte, Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); A olan kimseye yemek verin, hastay
ziyret edin ve esiri kurtarn. buyurdu.
Hasta ziyretinin fazleti: Hads-i erflerde buyuruldu ki: Bir kimse bir hasta
kardeini ziyrete gitse, gkten bir mnd, yle nid eder: Sen ne gzelsin,
bu yryn ne gzel! Sen Cennette kendine bir menzil edindin.
Bir kimse gzelce bir abdest alsa, sonra Allah teldan sevb ve ecir
umarak hasta olan mslman kardeini ziyrete gitse, o kimse, Cehennemden
yetmi yllk yol kadar uzaklatrlr.
Be haslet vardr ki, bir kimse bir gnde onlar ilese, Allah tel onu
Cennet ehlinden yazar. (Bu be haslet unlardr): Hasta ziyretine gitmek,
cenzede hazr olmak, orulu olmak, mescide gitmek ve bir kle azd etmek.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), hasta ziyretine gitmek iin bir
gn veya bir vakti ayrmazlard. Her gn ve her zaman, hasta olduu mddete ziyrete
giderlerdi.
Cumartesi gn hasta ziyretini terk etmek snnete aykrdr. Bir yahudi hekimin
ortaya att bitattir. Bunun hakknda yle anlatlr: Birgn Sultnn biri hasta oldu. Bir
yahudi tabibi tedvi etmesi iin saraya ardlar. Gnlerden Cumartesi olduu iin
yahudiler i yapmazlard. Yahudi hekim Sultna; Cumartesi gnleri hastann yanna
dardan birisinin gelmesi doru deildir diye yalan uydurdu. Sultan da ona inanarak,
Cumartesi gn ziyreti yasaklad. Bu durum sonra halk arasnda yayld. ok kimse bu
sz tatbik etmeye baladlar ve Cumartesi gn hasta ziyretine gitmediler. Bu bozuk ve
aslsz bireydir. Yahudiler mslmanlarn en iddetli dmandrlar. Frsat bulunca asla

karmazlar. nk onlarn inanlar yledir: Onlardan biri, bir mslman iin hayr
dilese, dninden kar.
Fenv yle buyurdu: K mevsiminde hastay geceleyin ziyret etmek
mstehabtr. Yaz mevsiminde ise gndz ziyret etmek mstehabtr. Bunun hikmeti
yledir: Geceleri hasta ar olur. K geceleri uzun olduu iin gece ziyret edince
hastann gnl biraz rahat bulur. Yazn ise gnler scak ve ar olur. Hasta gndzleri ok
daralr. Onun iin yaz mevsiminde gndz ziyret mstehab olur. Dorusunu Allah tel
bilir.
Hasta ziyreti hussunda hastalarn hatrn ho edip, kalblerine kuvvet vermek,
Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) snnetlerindendir. Bir hastann hatrn ho
edip, kalbini kuvvetlendirmek gibi hibir il faydal olmaz.
Hastalk: Kalb hastal ve beden hastal olmak zere iki eittir. Birinci tr
hastaln ilc Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) mahsstur. nk
kalblerin ilc, kalbin hllerini ve durumunu bildikten sonra olur. Onu bilen ise Allah
teldr ve Onun bildirmesiyle de Resl-i ekremdir (sallallahu aleyhi ve sellem).
kinci tr hastaln ilcnn bir miktar, Resl-i ekremden (sallallahu aleyhi ve
sellem) rivyet edilmitir. Tabbler, bu hussta nice cild kitaplar yazmlardr. Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) bedenlerin tedvisi ve beden hastalklarnn
ilalar ile pekok uramamalarnn sebebi udur: Onun peygamber olarak
gnderilmesinden asl murd, halk Hakka davet etmek, Allah telnn emirlerini ve
yasaklarn bildirip, slmiyeti beyn etmektir. Bundan dolay himmetin en ou o tarafa
ynelikti. Fakat ibdetin yaplmas iin, bedenin shhatli olmas gerektiinden, beden
hastalklarnn tedvisinde gerektii kadar tb bilgisi ile uratlar.
Himmetin, kalbin slh ynnde olmas gerekir. nk o bozuk olunca, bedenin
shhatli olmasnn hi fidesi yoktur. Kalb shhatli olunca, beden hastalnn ok fazla
zarar yoktur.
limler yle buyurmulardr: Zehir bedene nasl zarar verirse, isyn ve ktlkler
de kalbe yle zarar verir. syn ve gnahlarn birok zararlarn beyn etmilerdir. syn
ve gnahlar, insan ilimden mahrm eder. lim bir nrdur. Allah tel, onu kulunun
kalbine yerletirir. Gnah ve ktlkler o nru sndrr. Kalbi karanlklarla dolar. Gittike
bidat ve dallete der. Kalbin karanl arttka, bu durum yznde ortaya kar. Herkes
bu durumu grmeye balar. Bidat ehlinin yznde asla nr yoktur.
Yine limler buyurdular ki: llarn en fidelisi duadr. Dua, belnn dmandr.
Dua, belnn inmesini nler. nmi olan hafifletir. Dua, mminin silhdr. Duann, kabul
edilmesinin umulduu vakitlerde edilmesi gerekir. Mesel, gecenin son te birinde
olmaldr. Kbleye kar, hu ile, Allah telya hamd--sen, Reslne salt--selm ile
dua etmelidir.
Duadan nce tvbe ve istifr etmeli, bir miktar sadaka vermelidir. Zira sadaka,
dualarn kabul edilmesinin en kuvvetli sebeplerindendir.
Nazar deen kimseye okunacak dualar: Nazar demesi haktr. Yan, gz demesi
dorudur. Baz kimseler, bireye bakp beendii zaman, gzlerinden kan u zararl
olup, canl ve cansz, hereyin bozulmasna sebep oluyor. Bunun mislleri oktur. Nazar
deen kimse, hatt herkes, beendii bireyi grnce Mallah demeli, ondan sonra o
eyi sylemelidir. nce Mallah deyince, nazar demez. Gz deen kimseye,
Peygamber efendimizin bildirdii u tavzi okumaldr: Ez bikelimtillhittmmeti
min erri klli eytnin ve hmmetin ve min erri klli aynin lmmetin. Bu tavz
her sabah ve akam defa kendi zerine veya yanndakilerin zerine okunursa, gz
demesinden ve eytanlarn ve hayvanlarn zararndan korur. Bir kimseye, okurken, Ez
yerine zke denir, iki kiiye okurken z-km denir, ikiden fazla kimseye okurken,
z-km demelidir.
Abdullah es-Scinin yle anlatt nakledildi: Bir zamanlar ok gzel ve iyi koan
bir devem vard. O devemle bir sefere kmtm. Birlikte gittiim kervanda nazar deen
bir kimse vard. Kervandakiler bana; Filn kimsenin nazarndan deveni sakn dediler.
Ben de; O, benim deveme zarar veremez dedim. Bu szm o kiiye ulatrmlar. Ben
devenin yanndan ayrldm bir anda, gelip deveme nazar etmi. O nda devem yere
yklm. Ben devemin yanna gelince Buna ne oldu? diye sordum. Onlar da durumu
anlatp; Sen gittiin an, o ahs geldi ve deveye nazar etti dediler. Ben de; O ahs
bana gsterin dedim. Onu bana gsterdikleri zaman, Mlk sresinin nc ve drdnc
yet-i kermelerini okudum. O nda o ahsn gzleri kr oldu, devem de yerinden kalkp
shhat buldu.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), hastalar iin yle dua ederdi:
Y Rabb! if ihsn et! if verici sensin, senden baka if verecek yoktur.
yle bir if ver ki, hastalktan eser kalmasn.
Eb Bekr Rz yle anlatr: sfehn diyarnda, Eb Nuaymn huzrunda
oturuyordum. O srada bir haberci gelip; Eb Bekr bin Aliyi sultna ikyet etmiler.
Sultan da onu haps etmi dedi. O gece ryamda Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi
ve sellem) grdm. Sa tarafnda Cebril aleyhisselm duruyordu. Resl-i ekran
(sallallahu aleyhi ve sellem) bana; Eb Bekr bin Aliye, Sahh-i Buhrde olan sknt
duasn okumasn syle diye buyurdu. Sabah olunca, gidip durumu ona syledim. O da
bu duay kurtuluncaya kadar okudu. Allah tel, bu duann bereketiyle ona kurtuluu
ihsn eyledi.
Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) abdesti: Osman bin Affn (rahmetullahi
aleyh) yle rivyet etti: Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) bir kap su istedi.
Getirdikleri zaman, eline su dkerek defa ellerini ykad. Ondan sonra sa eline su
alarak, sefer azn, sefer de burnunu ykad. Sonra defa mbrek yzn ykad.
Sonra defa dirseklerine kadar kollarn ykad. Sonra mbrek ban meshetti. Daha
sonra da ayaklarn topuklarna kadar ykad ve; Bir kimse byle benim gibi abdest
alr, sonra iki rekat namaz klarsa, onun gemi gnahlar affolunur. buyurdu.
4) El-Kevkib-s-sire; cild-1, sh. 126
5) Mevahib-i Lednniyye Mukaddimesi
6) Kef-z-znn; cild-1, sh. 69, 166, 867, cild-2, sh. 1090, 1551, 1896
7) zh-ul-meknn; cild-2, sh. 484, 684
8) Brockebnann; Sup-2, sh. 78
9) Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften; cild-9, sh. 158
10) Les manusarits arabes de IEscurial; cild-3, sh. 87
KESTELL (Mustafa bin Muhammed):
Ftih Sultan Mehmed Hn zamannda yetimi Osmanl kelm ve fkh limlerinden.
smi, Mustafa bin Muhammed Kastalndir. Kestelli adyla mehrdur. Aslen Bursa
yaknlarndaki Kestel kasabasndandr. Doum trihi bilinmemektedir. 901 (m. 1496)
senesinde stanbulda vefat etti. Eyyb Sultan hazretlerinin trbesi yaknnda defnedildi.
nce zamannn byk limlerinden ilim rendi. Daha sonra Molla Hzr Bey
Bursada Sultniyye Medresesinde mderris iken, onun yanna danmend oldu.
Hocazde ile Hayl elebi de, Hzr Beyin Mudi (asistan) idiler. Burada ilmi tahsilini
tamamlayan Kestelli, Mudurnu kasabasnda ve daha sonra Dimetokada Oru Paa
Medresesinde mderris oldu. Ftih Sultan Mehmed Hn stanbulda Sahn- semn
medreselerini yaptrnca, bu medreselerden birine Kestelliyi tayin etti. Burada bir mddet
talebe yetitirmek ve ilim mtla etmekle megul oldu. lme ok merakl olan Kestelli,
bu uurda devaml alt. Yorulmak, bkmak ve dinlenmek bilmezdi. altka din
ilimlerdeki bilgisi artt. lmi arttka da bu husstaki gayreti oald. Onun bu gayreti,
Sultnn bile kulana gitmi, iltiftlarna kavumutu. Zr, Ftih Sultan Mehmed Hnn
limlere ok saygs vard. Kestellinin bu gayretli almasn duymayan kalmamt.
Hatta; Eer Sahn medreselerinin hepsi bana verilse, herbirinde gnde ders
verebilirim derdi.
Bursa kadlna tayin edildi. Sonra Edirne, daha sonra 886 (m. 1481) senesinde
stanbul kads oldu. Ftih Sultan Mehmed Hn tarafndan kadasker tayin edildi. Osmanl
Devletinde o zaman bir tane kadasker bulunurdu. Vezr Karaman Mehmed Paa,
vezrlerin drt tane olduunu, ilerin daha iyi yrmesi iin kadaskerlerin de ikiye
karlmasn teklif etti. Bylece biri Rumeli, dieri de Anadolu olmak zere, o trihten
sonra kadaskerlerin says ikiye karld. Kestelli Rumeli kadaskeri, Hac Hasen-zde de
Anadolu kadaskeri oldu. Kestelli, dima hakk syleyen, hibir eyden ekinmeyen bir
kimse idi. Kadaskerin ikiye karlmasn Kestelli nce kabul etmedi ise de, sonradan
Karamn Mehmed Paann kendisini ikn etmesiyle bu ie rz oldu. Kestellinin Sultann
yanndaki itibarndan ve tok szllnden Karaman Mehmed Paa ekinmeye balad.
Kadaskerliin ikiye karlmasnda Vezr Mehmed Paann byk rol vard. 866 (m.
1481) senesinde Ftih vefat edip, yerine kinci Byezd Hn geti. kinci Byezd Hn
tarafndan emekli edildi. Yerine andarl Hak Paann olu brhim Paa kadasker tayin
edildi.
yle anlatlr: Molla Musannifek vefat edince, limler cenze namazna katldlar. O
zaman Kestelli stanbulda idi. Evi de imdiki Sultan Selm Cmiinin bulunduu yerde idi.
Cenzeden dnerken, yolda Kestelli, yannda bulunan Manisav-zde ve Hocazdeye; Bu
akam bizde kalalm diye teklif etti. Manisav-zde ile Hocazde bu teklifi kabul ettiler ve
o akam Kestellinin evinde sohbet ettiler. Sohbet srasnda ilm meseleler konuuldu.
Hikmet, tb ve dini ilimlerden bahsedildi. Hatt trihi mevzlardan, Arab dil bilgileri ve
iirler zerinde bile konuuldu. Bu sohbet srasnda Manisav-zde ile Hocazde,
Kestellinin her trl akl ve nakl ilimde ok fazla bilgi shibi olduunu grdler.
Osmanl vezrlerinden Sinn Paa, tatil gnlerinde ziyfetler verir, limleri davet
ederdi. ok gzel yemekler hazrlatrd. Bylece limlerin bir araya gelmesine ve ilm
sohbetler yaplmasna vesile olurdu. Yine byle bir sohbette, tbb konular konuuldu,
hastalklardan bahsedildi. Kestellinin tbb konularda da bir hayli bilgi shibi olduu, bu
toplantda aka ortaya kt. bn-i Sinann tb ilmine dir mehr Knun ve if
kitaplarn ok iyi bilirdi. Hocazde, zamanndaki limlerden sdece Kestelliyi anarken,
Molla (veya Mevln) tabirini kullanrd. Baka limleri onun ayarnda grmediinden,
dierleri iin Molla tabirini kullanmazd.
Molla Kestelli, uzun boylu, mavi gzl, zayf, sar benizli idi. Devaml medreselerde
talebe yetitirmek, ilim mzkere etmek ve kadlk yapmakla megul olduundan, kitap
yazmaya fazla zaman olmamtr. Eserleri unlardr: 1- Talktn alel-mukaddimt-ilerbeati, 2- Hiyetn al erh--akid lin-Nesef, 3- Risletn f tefsri yeti Fesuhkan
li eshb-is-ser, 4- Risletn f cihet-il-kble, 5- Risletn f sebi ekl-il-mevkf, 6Risletn alel-vikye, 7- erhu risleti sebi ekl.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

El-Kevkib-s-sire; cild-1, sh. 306, 307
akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 161, 162
Sicilli Osmn; cild-4, sh. 491, 492
KUHSTN (Muhammed bin Hsmeddn):

Horasanda bulunan Kuhistn beldesinde yetien Hanef mezhebi fkh limlerinin
byklerinden. Buhr mftsi idi. smi Muhammed bin Hsmeddn el-Horasn elKuhistn olup, lakab emseddndir. Kuhistn ve Muhammed Kuhistn diye tannr.
Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 962 (m. 1555) senesinde Buhrda vefat etti. Hl
tercmesi hakknda fazla malmt bulunmayan Kuhistnnin vefat trihi 950 (m. 1543),
953 (m. 1546) ve 962 (m. 1555) olarak deiik ekilde bildirilmi olup, 962 olmas
ihtimli daha kuvvetlidir.
O zamanda bulunan byk limlerin derslerinde yetiip kemle gelen Kuhistn,
Buhr mftsi oldu. Bilhassa fkh ilminde ok yksek idi. lim, imm (o zamandaki
limlerin by, nderi) olup, baka ilimlerde de ihtisas shibi idi. Akl, zeks, hfzas
pek kuvvetli idi. Rivyet edilir ki, limlerden dinliyerek rendikleri eylerin hibirini
unutmamtr.
Zhd shibi dnyya dkn olmayan, ok kymetli bir zt idi. Devaml ibdet ve
tatla, ilim renmek ve retmekle megul olurdu. Az yemek, az uyumak, az glmek ve
az konumak kaidesine tam uygun yaard. limde derya misli idi.
Cmiur-rumz adndaki Nikye erhi, Cmiul-mebni adndaki Fkh- Gdn erhi
ve erh- mukaddimet-s-salt kitaplar mehr olup, bu kitaplarnn hepsi fkh ilmine
dirdir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1030, 1098, 1101
KURD EFEND (Muhammed bin mer):

Osmanllar zamannda yetien slm limlerinden ve tasavvuf byklerinden. smi,
Muhammed bin mer er-Rm olup, Kurd Efendi diye mehrdur. Tasavvufta Halvetiyye
yoluna mensb idi. Aslen Rumelide, Filibenin otuzalt kilometre batsnda, Meri Nehri
sahilinde ve demir yolu hatt zerinde bulunan mehr Tatar Pazarc kasabasndandr.
Babas Helvac mer Efendidir. 931 (m. 1524) senesinde dodu. 996 (m. 1588) senesi
evval aynn altsnda Tatar Pazarcnda vefat edip, babasnn yanna defnolundu.
Mehr Sofyal Bl Efendinin huzr ve sohbetlerinde bulunarak, zhir ve btn
ilimlerde yetiti. Yksek limlerden ve tasavvufta Halvetiyye yolunun byklerinden oldu.
Bl Efendinin talebelerinin en ykseklerinden ve halifelerinden idi. Onun vefatndan
sonra yerine geip, Sofya tekkesinde talebelere ders vermeye balad. limde ve tasavvuf
yolunda derecesi pek yksek idi. Ders verdii talebeler, ondan ok istifde ettiler.
981 (m. 1573) senesinde, stanbul Kadrgada, Sokullu Mehmed Paann yaptrd
zaviyede vazfe ald. lim klarna, ilim ve feyz kayna olarak uzun mddet hizmet etti.
Zigetvrn fethinden sonra snrlara kp, Mustafa Paaya ok yardm etti. Budine
gitti. Snrdaki nice kaleler onun bereketi, gayret ve himmeti ile fetholundu. Snr beyleri,
mirler ve dier insanlar onun sohbetlerinde bulunup, ok istifde ettiler. Dnte
urad bir beldede, eyh Muslihuddn isminde evliy bir zt ile grt. Bir Cuma gn
idi. Bir mecliste toplandlar ve sohbet ettiler. Bu sohbette bulunanlar, Kurd Muhammed
Efendi bereketiyle yle fidelere kavutular ki, o sohbette bulunanlarn ou, yksek
derecelere, manev olgunluklara kavutular. O meclisin bereketi, sylenilen szlerin
kalblere nasl tesr ettii, uzun zaman anlatlageldi.
Kurd Efendi; kmil, fazletler shibi, ok yksek bir zt idi. Talebelerinin yksei ve
kendisinden sonra halfesi olan Emr Abdlkerm Efendi, hocasnn bykln,
stnln, derecesinin yksekliini anlatmak iin yle sylerdi: Msrda, Yemende
bu kadar sene dolatm, nice tasavvuf byklerinin sohbetlerine vsl olup, hizmetlerinde
bulunmakla ereflendim. Herbirinden ayr fide ve feyzlere kavutum. Ancak, Muhammed
Kurd Efendiye vsl olmadka tam kemle eremedim. Fen ne imi, ancak ona
kavutuktan sonra anlyabildim.
Zhir ve Btn ilimlerde birok talebenin olgunlap kemle gelmesine vesile olan
Kurd Efendinin ok talebesi vard. Herkes tarafndan kendisine sayg ve itibr gsterilirdi.
Sultan nc Murd Hn ona ok hrmet ve iltift ederdi. nk, dallette olan birok
kimsenin, hidyete kavuup doru yola gelmelerine vesile olduunu biliyordu. Talebeleri
de, her tarafta insanlar hak yoluna davet eder, doru yolda bulunmaya sevk ederlerdi.
Bidat ve sapklktan uzaklamay, ibdet ve tate devam etmeyi tevik ederlerdi.
Muhammed Kurd Efendinin kendisinde olduu gibi, talebelerinde de, kermetler,
harikulade hller meydana gelirdi.
Mbrek vcdu, leme rahmet, insanlara hidyet rehberi idi.
Bir ara, stanbulda aramba semtinde, Fethiyede bulunan Mehmed Aa Cmiinin
yanndaki Halvetiyye tekkesine yerleen Muhammed Kurd Efendi, orada talebe
yetitirmee devam etti. Buradaki vazfesine devam ederken, Ebl-Feth Cmiinde ve
zaviyesinin yannda bulunan Mehmed Aa Cmiinde aramba ve Cuma gnleri vaz
ederdi. Herkes akn akn gelirler, feyz kayna olan sohbetlerinden istifde etmeye
alrlard.
Kurd Muhammed Efendi, stanbulda bulunurken, 996 (m. 1588) senesinde,
hocasnn kabrini ziyret iin Sofyaya gitti. Kendisi ve yannda bulunanlar, Bl Efendinin
kabrini ziyret ederken, ok feyzlere, bereketlere kavutular. Bundan sonra akrab
ziyreti iin Tatar Pazarcna geldi. Orada hastaland. Nakledilir ki, hastal iddetlenip
vefat yaklatnda bile, hi h vah etmedi. Sabretti. Cenb- Hakkn takdrine tam rz
olmu hlde idi. Orada; evval aynn altsnda vefat etti. Babasnn yanna defnolundu.
Kurd Efendi nmyla mehr Muhammed bin mer (rahmetullahi aleyh), kymetli
eserler de telf etmi olup, isimleri yledir: 1- Mrid-l-enm il dr-is-selm (irat-lslm kitabnn erhidir), 2- Tercme-i erh-l-kfiye lil-Cmi, 3- Tabir-ur-ruy, 4Tefsru sret-l-mlk, 5- Reyhn-l-ervh f tercmet-l-mirh, 6- erhu mukaddimet-lCezeriyye fit-tevhd, 7- db- mlk rislei, 8- lmihl, 9- Tercmn- Hidye erhi
Bidye, 10- Etvr- seba rislesi, 11- Tercme-i vikye, 12- erhu ner-l-Cezer (Krat
ilmine dirdir). Eserlerinin hibirisi baslamamtr.
1)
2)
3)
4)
5)

KUTB- MEKK (Muhammed Kutbddn Efendi, Nehrevn):

Mekke-i mkerremede yetien byk slm limlerinden. smi, Muhammed bin
Alddn (Ali bin) Ahmed bin Muhammed bin Kd Hn bin Yakb bin Hasen bin Ali olup,
nisbeti Nehrevn, Hind, Mekk ve Harkndir. Lakab Kutbddn olup; Kutb-i Mekk,
Mftiy-l-enm Nehrevn, Muhammed Kutb Efendi ve Muhammed Nehrevn gibi
isimlerle tannr. Hanef mezhebi limlerinden olup, tasavvufta Kdiriyye yoluna mensb
idi. Aslen Hindistanldr. 917 (m. 1511) senesinde dodu. 990 (m. 1582) senesi Rabulhr aynn yirmialtsnda, Cumartesi gn Mekke-i mkerremede vefat etti. Vefatnn 988
(m. 1580)de olduu da rivyet edilmitir.
lk tahsilini babasnn huzrunda yapt. Bu yolda daha ok ilerlemek, daha ok ilim
renmek arzu ve evki pekok olduundan, ok seyahat etti. Arabistan, Msr ve baka
yerlerde limlerin sohbet ve hizmetinde bulundu. Abdlhak es-Sinbt, Muhammed
Tnus, Nsruddn el-Lekkni, Ahmed bin Ynus bin elb gibi limlerden ilim rendi.
Tam bir ilim ve irfn idi. Nerede keml ehli olan bir ztn bulunduunu iitse,
susuzluktan helk olmak zere olan bir kimsenin souk su bulmas gibi sevinerek oraya
giderdi. Ayn ekilde, nerede yksek, fazlet shibi bir ztn bulunduunu haber alsa oraya
koar, o yksek ztn ilim ve edebinden istifde edebilmek iin rpnrd.
943 (m. 1536)de stanbula geldi. evhid-i telhisi erheden erf-i Abbasnin
meclisine devam edip, ilmini ilerletti. czet alp Mekke-i mkerremeye dnd. 965 (m.
1557)de tekrar stanbula geldi. Osmanl limleri ile grp sohbetlerinde bulundu.
Fazlet ve kemlt, ilm derecesinin ykseklii anlaldndan, Knn Sultan Sleymn
Hn, Mekke-i mkerremede in ettirdii Medrs-i Erbeann (Drt Medresenin) birine
bu zt tayin etti. Kutb-i Mekk de, vefat edinceye kadar o mbrek beldede vazfeye
devam etti. Ders ve fetv verdi.
Kutbddn Muhammed Mekk hazretleri; gece gndz ilim ve ibdet ile megul
olurdu. lim diresinin kutbu, garb ve yksek hllerin bahri (denizi) misli idi. Arab
ilimlere hakkyla vkf idi. Nakl ilimlerin yannda, akl ve edeb ilimlerde de sz shibi idi.
Arabden baka birka lisn da ok iyi bilir ve konuurdu. iir sylemekte, gzel yaz
yazmakta ve hitbette (gzel konuma kabiliyetinde) de ok mahir idi. Bir meseleyi zh
ederken, ksa ve anlalr bir ekilde anlatrd. Riy ve kibir gibi, irkin dnce ve
niyetlerden uzak idi. Gayet cmert ve yumuak huylu olup, herkese yardmc olurdu.
Kendisinde toplad gzel hasletler sebebiyle, insanlarn sevgisini, muhabbetini kazanm
idi. Kutb mahlasyla yazd Arab ve Fris iirleri mehrdur. Hkimler, vliler, limlerle
yazma ve mektplamalar var idi. Mektplarnda onlara nasihat ederdi.
ki defa Anadoluya gelip uzun mddet kald iin, bilhassa Trkler tarafndan
tannr ve ok sevilirdi. Onun da mslman Trklere kar ayr bir muhabbeti vard. Hac
zamannda, hac ibdeti esnasnda onlara rehberlik yapard. Hac iin Mekke-i
mkerremeye gidip de, onunla grmeden, kendisini ziyret etmeden geri dnen Trk
by olmazd. Trklerin ileri gelenleri, Kutb-i Mekk ile beraber olmaktan ok holanr,
ona hediyeler verirlerdi. O da bu hediyeler ile kymetli kitaplar satn alr, bu kitaplar
ihtiyc olanlara ve almak isteyip de alamayanlara parasz olarak datrd. O zamanda
bulunan ve daha sonra gelen limler, onu ok medhetmiler, eitli ilimlerde, bilhassa;
tefsr, fkh ve hads ilimlerinde ok derin lim olduunu bildirmilerdir.
Kutb-i Mekk (rahmetullahi aleyh), baz kymetli eserler telf etmi olup, bazlarnn
isimleri yledir: 1- El-lm bi-almi beledillh-il-harm (Mekke trihi), 2- El-Berk-lYemn fil-feth-l-Osmn, 3- Et-Temsl vel-muhdara, 4- Tabakt-l-Hanefiyye (drt cild),
5- Tarz-l-esm al kenz-il-muamm, 6- Fevid-s-seniyye, 7- Mensik-l-hac, 8Tezkire, 9- El-Cmi (bu eserinde, Ktb-i sittede bulunan hads-i erfleri ok gzel bir
tertb ile toplamtr).
6) En-Nr-s-safir; sh. 342
8) zh-ul-meknn; cild-1, sh. 321, cild-2, sh. 78
9) Kef-z-znn; sh. 126, 239, 576, 1098, 1298, 1513, 1832
KUTBDDN KDI-ZDE:
Osmanl Devleti zamannda yetien limlerden. smi, Mevln Muhammed bin
Kutbddn Muhammed bin Muhammed bin Kd-zde-i Rm olup, lakab Kutbddn Kdzdedir. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 957 (m. 1550) senesinde stanbulda
vefat etti.
Kutbddn Mehmed Efendi, mehr Kd-zdenin torunudur. Babasnn vlidesi, Ali
Kucunun kzdr. Kendinin vlidesi, Hocazdenin kzdr. Ana tarafndan dedesi olan
byk lim Ali Kuu tarafndan yetitirildi. nce eyh Muzafferuddn Acemden, Mevln
Kocal Seyyid elebi ve Seyyid Ali-zde Mevln Yakb, Mevln Meyyed-zdeden
okudu. Hocalarnn feyz ve bereketleriyle, ilimde stn bir dereceye ykseldi. Srasyla;
Bursada Veliyyddn olu Ahmed Paa Medresesi, stanbulda Hac Hasen-zde
Medresesi, sonra Yine Bursada Sultan Yldrm Byezd Hn Medresesi, stanbulda Atk
Ali Paa Medresesi, znik Medresesi, Edirnede Dr-l-Hads Medresesi ve Bursada
Murdiyye Medresesinde mderrislik yapt. ok talebe yetitirdi. lim ve edeb retti.
Daha sonra eitli yerlerde kadlk vazfesinde bulundu. nce Halebde, ikinci olarak
Edirne Meymenede, nc olarak saltanat merkezi olan stanbulda kadlk yapt. Daha
sonra Anadolu kadaskeri oldu. Allah telnn emir ve yasaklarn bildirip, kullarn
slhna alt. Sonra da Sahn- semn medreselerinin birine mderris tayin edildi. Bir ara
ders vermeye ara verip, hacca gitti. Hac vazfesini eda edip stanbula dnd. nceki
vazfesi zerinden tekd (emekli) oldu.
Kutbddn Kd-zde; ilmiyle mil, vera shibi, dnin emirlerine smsk bal, edb,
gzel huylu bir zt idi. Rhen ve bedenen tertemizdi. Nefsin ktlklerinden ok saknr,
buna kar dima uyank bulunurdu. Herkes iin hayr dnrd. Hay, edeb, vekar ve
fazlet shibi idi. Allah telnn sevgili kullar olan vellere, slihlere ve tasavvuf
talebesine ve yollarna son derece sayg ve muhabbet gsterirdi. Mnev hller shibi
olup, kimsenin ondaki bu stnlkten haberi yoktu. Kalbi, Allah telnn sevgisi ile
dopdolu idi. Astronomi ilmine dir bir eser yazd. Nahiv ilmine dir olan Kfiye isimli
kitaba erh yazd. stanbulda bir mescid ve bir mektep yaptrd.

3) Kef-z-znn; cild-1, sh. 867, 899, cild-2, sh. 1042
4) Bedy-l-vekyi; Varak: 510. b
KK TACEDDN EFEND (brhim Hamd):
Hanef mezhebi fkh limi. smi, brhim bin Abdullahdr. Hamd ilinde, Ispartaya
bal Atabeyde dodu. Tceddn lakab verildi. Hamd nisbet edildi. Kk Tceddn
Efendi nmyla mehr oldu. 973 (m. 1565) ylnda stanbulda vefat etti. Edirnekap
civrnda, Emr Buhr Zaviyesi bahesine defnedildi.
Kk yata memleketinden ilim tahsili iin ayrlan Kk Tceddn Efendi, bugn
Yunanistan snrlar ierisinde olan Sereze gitti. Oradaki limlerin ilimlerinden istifde etti.
Hac Efendi Zviyesinde kalbini tasfiye ve nefsini tezkiye ile megul oldu. Zhir ve btn
ilimlerinde mtehasss oldu. lminin stnl, ahlknn ykseklii ile tannd. Sultan
Selm Hn devri limlerinden Sargrz Nreddn Efendinin yanna verildi. 928 (m. 1521)
ylnda Sargrz Efendinin vefat zerine, stanbulda, Ba brhim Medresesine, sonra
Plevnede Mihlolu Bey Medresesine, Tirede Kara Kad Medresesine, daha sonra da
kendi memleketi olan Atabeydeki Aras Medresesine mderris oldu. Orada ders ve fetv
verdi. 951 (m. 1544) senesinde znikte Sleymn Paa Medresesine tayin edildi. Bir
sene sonra bu vazfeden ayrld. 955 (m. 1548)de Bursa Sultan Murd Hn Medresesine,
962 (m. 1554) senesinde Sahn- semn medreselerinden birine mderris oldu. ki sene
sonra da Ayasofya Medresesine, 966 (m. 1558)da Yavuz Sultan Selm Medresesine, bir
sene sonra Molla Crcn Efendi yerine Amasyadaki kinci Byezd Medresesine mderris
ve mft oldu. Amasyada alt seneden fazla ilim retip fetv verdikten sonra, ihtiyrlk
sebebiyle vazfesinden ayrlp emekli oldu. 972 (m. 1564) senesinde stanbula gitti. 973
(m. 1565) senesinde de vefat etti. stanbulda Ftih Cmiine gtrld. Cenze namazn
Ebssd Efendi (r.a) kldrd. Daha sonra Emr Buhr Zaviyesi mezarlna defnedildi.
Tceddn brhim Efendi, asrnn en ileri gelen limleri arasndayd. Bu srada
Osmanl Devletinin topraklar nasl en geni hle gelmise, ilim ve fazlet ehli de o kadar
oalmt. Bu yzden ilmi ve irfn ile akranlarn geride brakan limler, bir st vazfeye
tayin iin bir hayli bekliyor, bu beklemeye mr vefa etmiyen de ebedi leme gp
gidiyordu. Tceddn brhim Efendi de bunlardan biriydi. Akl ve nakl ilimlerde mahir,
ahlkta stn, ibdet ve tatte, vera ve takvda, Allah telnn emir ve yasaklarna
riyette ok ileri idi. nsanlara emr-i marf yapp doru yolu gstermekte pek gayretli idi.
Allah telnn bir kuluna dninden birey retebilmek iin kendi rahatn feda eder,
insanlarn hretini kurtarmak iin skntlara katlanmaktan ekinmezdi.
Birok talebeye ilim reten Tceddn brhim Efendi, pek kymetli eserler yazd.
Sadr--era snnin Li-Vikyet-ir-rivye f mesil-il-Hidye adl erhine ve erh-i
mifth adl esere birer hiye yazd. Mslmanlarn istifdesi iin birok risle kaleme
ald. Seyyid erf Crcn hazretlerinin erh-i Mevkfna da baz aklamalarda
bulundu.
Oullar Molla Haydar ve Abdlvehhb Efendiler de, babalarnn yolundan
ayrlmadlar. Dnimize hizmet iin altlar.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 52, 55
Kef-z-znn; sh. 2022
LM ELEB:
Osmanllar zamannda yetimi lim ve evliydan. smi, Mahmd bin Osman bin Ali
en-Nakk bin lys Lmidir. 877 (m. 1572)de Bursada dodu. Zamannn byk
limlerinden zhir ilimleri rendi. Tasavvufta Seyyid Emr Ahmed Buhr hazretlerine
intisb ederek, onun talebesi olmakla ereflendi. 938 (m. 1531)de Bursada vefat etti.
Lmi elebinin babas Osman elebi, Sultan kinci Byezdin hazne defterdr idi.
Osman elebinin de babas Nakka li Paa, devrinin en hretli sanatkr idi. Tmr Hn
onu Semerkanda gtrd. Bir mddet orada kalan Ali Paa, Bursaya dndnde, Yeil
Cmi ve Yeil Trbenin i naklarn yaparak byk hizmetler yapt. Lmi elebiyi
annesi Dild Htun yetitirdi. Lmi elebi, devrinin byk limlerinden Molla Ehveyn ve
Molla Muhammed bin Hasen-zdeden; tefsr, hads, fkh ilimlerini rendi. Talebelik
haytnda tasavvufa kar olduka temayl vard. Bu sebeple h- Nakbend
Muhammed Beheddn-i Buhr hazretlerinin yolundaki evliynn byklerinden
stanbulda Seyyid Emr Ahmed elebinin derslerine katlarak, ona talebe oldu. Tasavvuf
yolunda, o byk ztn tevecchleri, feyz ve bereketleri ile olgunlap, kmil bir insan
oldu.
Lmi elebi, eyh Rstem Halfe ile aralarnda geen bir htrasn yle anlatt:
Rstem Halfe, nceleri Zeyniyye tarkatinde Hac Halfenin talebesi olmu grnyorsa
da, davranlar, onun veyslere benzediini gsteriyordu. O sralarda gzme bir ar
girmiti. Yaptrdm tedvilerden hibir fayda grememitim. Rstem Halfe bana dedi ki:
Genliimde benim de gzm armt. Senin gibi eitli eylere bavurmutum. Fakat
hibiri netice vermemiti. Birgn yolda giderken, karma biri kt. Daha birey
sylemeden bana dedi ki: Evld! Gzlerinin arlarndan kurtulmak istiyorsan, mekked
snnetlerin sonundaki rekatlerde Muavvezeteyni (Felk ve Ns srelerini) oku. Allah
telnn izniyle if bulursun. Ben de onun dedii gibi hareket ettim. Hamdolsun ondan
sonra gzlerim armad. Sizin de yle yapmanz tavsiye ederim. Rstem Halfeye; O
yiit kim idi? diye sordum. Cevbnda; Hzr aleyhisselm idi dedi. Ben de mekked
snnetlerin son rekatlerinde Muavvezeteyni okudum. Rabbime sonsuz krler olsun,
gz arlarndan kurtuldum.
Lmi elebi, 918 (m. 1512)de drtbin akelik bir vakf kurdu. 938 (m. 1531)de
Bursada vefat edince, dedesi Nakka Alinin yaptrd mescidin avlusuna defnedildi. u
anda sdece ba ta kalan mezarnda, girift slsle El-merhm eyh Lmi bin Osman
yazs vardr. Byk lim Molla Abdurrahmn Cm hazretlerinin evhid-n-Nbvve ve
Nefeht-l-nsn tercme ettii iin, Cm-i Rm diye hret bulmu idi. Nefeht
tercme ettikten sonra, ona ilveler de yaparak eseri daha da geniletti. Daha sonra
Fetth Nibrnin Hsn-i dilini tercme edip, Yavuz Sultan Selme takdim etti.
Tercme ettii kitaplar pekoktur. eref-l-insan isimli eserinin mukaddimesinde,
yazm olduu kitaplarn yle kaydeder: Resil, evhid-n-Nbvve, Nefeht-l-ns
tercmesi, Risle-i tasavvuf, Hsn-i dil, Mnzart-i Behr--it, erh-i Dbce-i
Glistan, Mnet Mektip, Hall-i muamma-i Mr Hseyn, Risle-i arz, Menkb- veys-i
Karn, bretnme, Risle-i usl minel-fnn, Mevlid-ir-Resl, Maktel-i mm Hseyn,
emu Pervane, Gy--evgn, Ferhatnme, Kss- evld- Cbir, Lgt- Manzme,
Risle-i bl, ehrengiz, Dvn- ear. Bu eserleri dnda, stanbul ktphnelerinin
bazlarnda da birka rislesine tesadf edilmitir. Bunlar; niversite Ktphnesi Trke
yazmalar ksm 3182 numarada kaytl Risle-i nefs-l-emr ile, Ali Emr Ktphnesinde
380 numarada kaytl Klliyttr. Bu Klliytn iinde; Fedil-i iir ve irn, Hayretnme,
Heft peyker ve Hirednme isimli risleleri vardr.
Eserlerinin byk bir ksm tasavvuf ile ilgilidir. Mevln Cm hazretlerinin Nefehtl-ns min Hadart-il-kudsn Trkeye evirip, Fth-l-mchidn li tervhi kulb-ilmhidn ismini vermitir. u beyt, iirleri cmlesindendir:
arur gkte melekler h- zrmdan, meded!
Odlara bandm, bu h, pr irrmdan, meded!
Senin gitmez bandan bu havlar,
Diman cmle toprak olmaynca.
Bu sergerdanln pyn yoktur.
Vcdun serteser hk olmaynca.
Lmi elebinin, Sultan Selm Hn iin yazd bir iir de yledir:
nki, destin ebrdir, hasmn niindir ekbr?
nki deryadr dilin, lem neden pr macera?
Kapna yz srdyn buldu bu kadri gne,

Ey gne ho sdde-i liye ettin iltica.
Feyz-i ihsnn eder drr sadef ire yetm,
Ner-i ltfun glen-i b berki eyler pr nev.
Sye-i adlinde lem rahat, ill sim--zer,
Dest-i ltfundan perian olmu eyler itik.
Sen Muhammed yet Haydar dili medhedemez,
Lmi, Selmn deil, Hassn olursa Husrev.
Nra garkettike dehri mihr--meh m--seher,
Talatn ynesinden lem olsun ren.
Lmi elebinin Osmanlcaya tercme ettii Nefeht-l-nsde buyuruluyor ki:
Sevgili Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) peygamberliine mjde olan
almetlerden bazlar yledir:
Kab-l-Ahbr (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Buhtunnasr, Ben-srili katl ve
esr ettikten sonra, korkulu bir rya grd. Fakat ryasn unuttu. Btn khinlerini,
sihirbazlarn toplayarak, ryasn ve tabirini sordu. Onlar; Ryay sylersen tabir
ederiz dediler. Buhtunnasr onlara kzarak; Ben sizi byle gnler iin saklyorum. gn
iinde ryam bilip tabirini yapmazsanz, hepinizi ldrrm diye tehdit etti. Bu haber
halk arasna yayld. O srada Danyal aleyhisselm hapsedilmiti. Bu hdiseyi o da
iitmiti. Zindanc bana; Beni Buhtunnasra gtrebilirsen ryasn tabir ederim
buyurdu. Bunu Buhtunnasra sylediler, o da kabul etti. Danyal aleyhisselm,
Buhtunnasrn yanna girince secde etmedi. Onlarn detine gre, Buhtunnasrn yanna
giren, nce ona secde ederdi. Buhtunnasr; eride kim varsa dar ksn dedi. Sonra
Danyal aleyhisselma; Niin secde etmedin? diye sordu. Danyal aleyhisselm; Benim
Rabbim, bakasna secde etmemek artyla bana rya tabirini retti buyurdu. Bu sz
inceden inceye dnen Buhtunnasr; Rabbinin ahdine vefa ettiin iin sana itimd
ederim. O hlde grdm ryay ve tabirini syle dedi.
Danyal aleyhisselm; Ryanda bir put grdn, st ksm altndan, ortas gmten,
ular bakrdan, topuklar demirden, ayaklar kerpiten idi. Bu puta hayrn hayrn
bakarken, gkten, putun bana byk bir ta dt. Putu un gibi toz hline getirdi. Altn,
gm, bakr, demir ve kerpi birbirinden ayrlmayacak hlde kart. Bir rzgr esse,
ortada birey kalmayacakt. Sonra gkten inen ta, byd, byd, yle oldu ki, yerde
ve gkte o tatan baka birey grnmez oldu. Buhtunnasr; Doru syledin. imdi de
tabirini yap dedi. Danyal aleyhisselm da; Grdn put, eitli mmetlerdir. Altn,
senin iinde bulunduun mmettir. Gm, senden sonra olunun hkim olaca
mmettir. Bakr, Rmlardr. Demir Acemlerdir. Kerpi, Rumlara ve Acemlere hkmdr
olan iki kadndr. Gkten inen ta ise, hr zamanda Arablardan bir Peygamberin getirdii,
btn dinlerin hkmlerini yrrlkten kaldran ve btn dnyya yaylan bir dndir
buyurdu.
Cbeyr bin Mutim (rahmetullahi aleyh) anlatt: Sevgili Peygamberimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem) Peygamberliini iln edince, Kureyliler Ona ok eziyet etmee
baladlar. yle ki, Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) helk edecekler
sandm. Birgn ama doru yola kmtm. Bir kiliseye uradm. Rahip, oradakilere
emretti. Beni gn misfir ettiler. gn sonra gitmeyince, rahip beni yanna ard.
Bana; Mekkede peygamberliini iddia eden ahs tanyor musun? diye sordu. Ben de;
Elbette tanrm dedim. Rahip, benim elimden tutarak bir odaya gtrd. Orada pekok
insan sretleri vard. Hepsinin sretlerini gsterdikten sonra; Bunlarn iinde o
Peygamberin sreti var mdr? diye sordu. Hayr deyince, beni daha byk bir odaya
gtrd. Orada daha fazla resim vard. Burada mutlaka olmas lzm dedi. Hepsine
baktm; Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Eb Bekr-i Sddkn
(rahmetullahi aleyh) resimleri vard. Rahip; Grdn m? diye sorunca; Evet dedim.
Fakat resmi onun gstermesini istiyordum. Parmayla iret ederek; Bu sizin

Peygamberinizin, yanndaki halfesinin resmidir dedi. Ben, dnyda aslna bu kadar
benziyen bir resim grmemitim. Rahip dedi ki: Sen Onun ldrleceinden
korkuyorsun deil mi? Ben de; Evet, belki de ldrmlerdir dedim. Bunun zerine
rahip; Allah tel, Onu dmanlarna galip getirecektir. Onu hikimse ldremeyip, O,
dmanlarn ldrecektir. Hi korkma dedi. Bunun zerine ok ferahladm.
Him bin el-s (rahmetullahi aleyh) anlatt: Eb Bekr (rahmetullahi aleyh), beni
bir arkada ile, Rm mparatoru Herakle gnderdi. Onu slama davet edecektik.
Giderken Heraklin vlilerinden Cebele-i Gassnnin bulunduu Gavtaya geldik. Gavta,
Suriyede suyu ve aac bol, iklimi ho olan bir yerdi. Cebele ile grmek istediimizi
syledik, nce bizi kabul etmedi. Ne syliyeceklerse sylesinler demi. Biz de gelen
kimseye; Syliyeceklerimizi bizzat kendisine sylemek iin geldik. Sana sylemeyiz
dedik. Mecbr kalarak bizi vliye gtrdler. Cebele; Niin geldiniz? Ne syliyeceksiniz?
dedi. Biz de; Sizi slama davet iin geldik dedik. Cebele, zerindeki siyah elbiselerini
gstererek; Sizi amdan karncaya kadar bu elbiseleri zerimden kamayacama and
itim dedi. Biz; Bu topraklarn elimize geeceini Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi
ve sellem) bize haber verdi dedik. Bunun zerine Cebele; Bu topraklar, elimizden ancak
oru tutan bir kavim alabilir dedi ve bize orutan sordu. Biz de oru ile ilgili Allah
telnn emirlerini anlatnca, yz simsiyah oldu ve yanmza bir adam katp Herakle
gnderdi.
Rm mparatorunun ehrine yaklanca, yanmzdaki adam bize; Bu develerle
ehre girmenize izin vermezler. Size baka binekler verelim de yle giriniz dedi. Biz;
Kendi bineklerimizden baka bir hayvana binmeyiz diye cevap verdik. Durumu Herakle
bildirdiler. O da kabul etmi. Develerimiz ve kllarmzla ehre girdik. Saraya
geldiimizde, Herakl balkondan bize bakyordu. Yklerimizi indirdikten sonra; L ilhe
illallah vallh ekber dedik. O nda balkon salland. Herakl hemen ieri girip, bize bir
adam gnderdi. Sakn dinlerini aklamasnlar demi ve bizi yanna davet etmi. Biz
saraya girdik. Heraklin tahtna doru ilerledik. Elbisesi ve odadaki btn eyalar krmz
idi. Etrfnda patrikleri sralanm, bize prdikkat bakyorlard. Herakle yaklatk ve
mektbu teslim ettik. Herakl bize; Niin birbirinize verdiiniz selm gibi bize selm
vermediniz? dedi. Biz de; Biz birbirimize verdiimiz selm size vermeyiz. Sizin
birbirinize verdiiniz selm da biz sylemeyiz dedik. Herakl; Birbirinize verdiiniz selm
nedir? diye sordu. (Esselm aleykm) dr dedik. Herakl; Byklerinize nasl selm
verirsiniz? dedi. Ayn szle diye cevap verdik. Peki, bykleriniz size nasl cevap
verir? diye sorunca da; Yine ayn szle dedik. Herakl; Sizin en byk sznz nedir?
diye sordu. Biz de; La ilhe illallah vallh ekber dedik. O nda yine saray sallanmaa
balad ve durdu. Oradakiler ardlar. Herakl tekrar sordu: Byklerinizin yannda bu
sz syleyince byle sallanma olur mu? Biz; Hayr olmaz. Byle bireyi biz de burada
gryoruz diye cevapladk. Herakl; Ben isterdim ki, her sylediiniz yerde byle
sallanma olsun! Biz; Niin byle isterdiniz? diye sorunca, nk o zaman bu sallanma
Peygamberlik almetlerinden olmaz, sihir olurdu dedi. Baz sorular daha sordu, onlar da
cevapladk. Namaz ve abdestten sordu. Onlar anlattktan sonra, istirahat etmek zere
bizi odalarmza gnderdi. gn orada misfir olduktan sonra, bir akam Herakl bizi
arm. Gittik, evvelki sorduklarn tekrar sordu. Ayn cevaplar verdik. Adamlarna
emretti. bir sandk getirdiler. Sandn iinde eskimi pekok kk gzler, herbirinin
kapa ve zerinde kilidi vard. Bir kilit at ve iinden siyah renkli bir ipek paras kard.
Bu ipein zerinde, krmz yzl ve byk gzl, gleryzl, uzun boylu, siyah elbiseli ve
sakalsz bir insan resmi bulunuyordu. Herakl? Bunu tandnz m? diye sordu. Hayr,
tanymadk dedik. Bu, dem aleyhisselmdr dedi. Bir kilit daha at ve iinden ipek
zerine yaplm bir resim kard. Beyaz yzl, kvrck sal, byk bal, gzel sakall bir
insan resmi vard. Herakl; Bu resimdekini tanyor musunuz? dedi. Hayr dedik. Bu,
Nh aleyhisselmdr dedi. Bir gz daha at, bir ipek kard. zerinde ok beyaz ak
alnl, gzel gzl, ak sakall, sanki hayatta imi de tebessm ediyor gibi bir resim vard.
Bunu tandnz m? diye sordu. Hayr dedik. Bu, brhim aleyhisselmdr dedi. Bir
gz daha at. Bir ipek kard. zerinde beyaz benizli bir insan resmi bulunuyordu. Bunu
tandnz m? dedi. Biz heyecanla yemn ederek; Bu, sevgili Peygamberimiz Muhammed
aleyhisselmdr. Sanki Onu gryoruz deyip alatk. Herakl; Bu, Allah hakk iin sizin
Peygamberinizdir ve bu blm, sandn son gzdr. Sizin ne yapacanz merak ettiim

iin acele ettim dedi ve sandn dier gzlerini teker teker aarak, dier Peygamberlerin
(aleyhimsselm) resimlerini gsterdi. En sonda da, siyah sakall, gzel yzl bir yiit
resmi kard. Bunu tandnz m? dedi. Hayr dedik. Bu, s aleyhisselmdr dedi.
Biz; Bu resimleri nereden buldunuz? diye sorduk.
Herakl; dem aleyhisselm, Allah teldan, evldndan ne kadar peygamber
gnderecekse hepsinin resimlerini grmek isteinde bulundu. Allah tel da gnderdi.
Bu sandk, dem aleyhisselmn haznesinde idi. Zlkarneyn, o resimleri garb tarafnda
bir yerde buldu. Danyal aleyhisselma verdi. Danyal aleyhisselm, o resimleri ipek
paralarna geirdi dedi. Sonra; Mlkmden kp, lnceye kadar size klelik yapmak
isterdim dedi. Sonra bize pekok hediyeler vererek gnderdi. Oradan ktk, gnlerce yol
aldktan sonra lkemize geldik. Emr-el-mminn Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh)
huzruna geldik. Olanlar anlattk. Alayarak buyurdular ki: Eer Allah tel ona hayr
iyilik ihsn etse idi, elbette dediini yapard. Sonra Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem); Hristiyan ve yahudiler benim sfatlarm Tevrt ve nclde okurlar.
buyurduklarn syledi.
Kab-l-Ahbr (rahmetullahi aleyh) anlatt: Babam bana, Tevratn bir blm
hricinde her tarafn okuttu. O blm sanda koyup, zerini de kilitledi. Babam
ldkten sonra, sand atm ve okudum. Orada; hr zamanda bir peygamber
gelecektir. Elini ayan ykar, beline izr balar. Mekkede doup Medineye hicret eder.
mmeti her hlde Allah telya hamd eder. Yksek yerlerde tekbr getirirler. Kymet
gn abdest azlar nurludur yazlyd.
Abdullah bin mer (r.anhm) rivyet etti: Emr-el-mminn mer (rahmetullahi
aleyh), Kadsiyede bulunan Sad bin Eb Vakksa bir mektp yazd. Hazret-i Mviyenin
olu Nadleyi (r.anhm) Irakda Halvana gndermesini istedi. Sad, Nadleyi
(rahmetullahi aleyh) Halvana gndererek emri yerine getirdi. Nadle, Halvan slm
topraklarna katt, saysz esir ve ganimet ele geirdi. kindi vaktinde bir dan eteklerine
inip, orada ezn- Muhammed okumaa balad. Allah Ekber deyince, dadan;
Tekbrin byk olsun y Nadle! diye bir ses geldi. Ehed en l ilahe illallah deyince;
hls syledin y Nadle! diye, yine bir ses geldi. Ehed enne Muhammeden
Reslullah deyince; O kimseyi ve Onun dnini bana s aleyhisselm mjdeledi. O dn,
Onun mmetinde kymete kadar bak kalr diye dadan bir ses geldi. Hayye alessalh
deyince; Devaml namaz klana ve cmiye gidene mjdeler olsun! diye ses geldi. Hayye
alelfelh deyince; hlsn hepsini tamamladn y Nadle! diyerek bir ses daha geldi.
Ezn- Muhammed bitince; Ey dan iindeki! Allah tel sana rahmet eylesin, sen
kimsin? sesini duyuyoruz, fakat kendini gremiyoruz. Biz Allah telnn kullar ve
Reslnn mmetiyiz. mer bn-i Hattbn da cematiyiz dedik. Da yarld, iinden
byk bal, uzun sal, ak sakall, zerine ynden eski iki kaftan giymi birisi kt. Selm
verdi. Selmn aldk. Ben Zerib bin Yeliyim. s aleyhisselm benim, kendisinin
yeryzne inip, hnzrlar kesip, putlar krp, hristiyanlarn iftirsndan kurtuluncaya kadar
bu dada yaamam iin dua buyurdu. Muhammed aleyhisselm ile gremedim. Hazreti mere selmm syleyin ve ona; Y mer! Doruluktan ayrlma, tatl szl ol,
kymet yaklamaktadr deyiniz diyerek kayboldu. Nadle, bu hli Sad bin Eb Vakksa, o
da hazret-i mere yazd. mer-l-Frk (rahmetullahi aleyh) Sada bir mektp yazarak;
Yanna Muhacirin ve Ensrdan ne kadar bulursan al. O daa gidip selmm syle! nk
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bana s aleyhisselmn vaslerinden
bazlarnn o dada yaadklarn buyurmutu dedi.
Sevgili Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem) muhalefet edenlerin, snnet-i
erfine kar edebsizlikte bulunanlarn uradklar felketler ve cezalar da Reslullahn
mucizelerinden saylr. Bunlardan bazlar aadadr.
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) zamannda bir hristiyan vard.
Mslman oldu. Bekra ve l-i mrn srelerini okudu. Vahy ktiplii yapt. Daha sonra
dinden kp mrted oldu. Tekrar hristiyanla geti. nne gelene slmiyeti ktler,
Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) iftirlar ederdi. yle ki, Muhammed,
benim yazdm eylerden baka birey bilmez demee balad. Ksa bir zaman gemiti
ki, korkun bir lmle dnydan gt. Kabrini kazp defnettiler. Sabahleyin pis cesedini
kabirden dar atlm buldular. Bunu mslmanlar yapmtr diye tekrar kabre koydular.
Ertesi gn yine dar atlm buldular. Tekrar koydular, ertesi gn yine kabirden dar
atldn grdler. Artk bunun bir insan ii olmadn anladlar, ylece brakp gittiler.
Mnfklardan biri, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem); Melekler, ilim
renenler iin kanatlarn yere derler. buyurduunu iitti. O mnfk; Ben o
meleklerin kanatlarn kracam diyerek, ayakkablarnn altlarna iviler aktrp, Enes
bin Mlikin (rahmetullahi aleyh) ilim rettii yere doru gitti. Yolda ayaklarn yere
vurarak; Meleklerin kanatlarn kryorum diyordu. Aniden aya birbirine dolap dt
ve ayaa kalkamad. Evine kucaklyarak gtrdler. Ayaklarna ok iddetli bir ar
sapland. Doktorlar ne kadar uratlarsa da ary dindiremediler. Her geen saniye daha
da oalyordu. aresizlikten iki ayan da kestiler. Ktrm kald. Hlbuki nceleri
ceylan gibi hzl koard. Ksa bir mddet sonra da ld.
bn-i Mende-i sfehn anlatt: ama hads limlerinden birinin yanna hads-i erf
renmek iin gitmitim. nnde bir perde vard. Perdenin n tarafna oturdum. Perde
arkasndan hads-i erf okumaa balad. Kendi kendime; Acaba niin nne perde
tutuyor? diyordum. Bir mddet sonra hads-i erf okumas bitti. Bana; Ey Eb Abdullah!
Benim perde arkasnda oturmamn sebebini biliyor musun? dedi. Hayr dedim. Sen ilim
ehlisin ve hads-i erf ile megul oluyorsun. Sana anlataym ki, benim hlime
dmeyesin. Birgn hocalarmdan birinin huzrunda hads-i erf dinliyordum. Reslullah
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem); Ban immdan evvel kaldran kimse,
bann merkep bana evrileceinden korkmaz m? buyurduunu syledi. Bu
hads-i erfi, eitli yollardan da rivyet etti. imde ekavetten olacak ki, bu nasl olur?
diye bir phe uyand. O gece uyudum, sabahleyin bam merkebin bana
dndrlmt. Bunun iin ilim meclislerinden uzak kaldm. lim talebesi yanma
geldiinde, onunla byle perde arkasndan konuabiliyorum. Senin ilim ve dindeki
dereceni bildiim iin sana bu srr aklyorum. Yalnz, ben hayatta olduum mddet
iinde kimseye syleme, ldkten sonra syle ki, ibret alsnlar da, hads-i erf dinlerken
edebde kusur etmesinler ve phede bulunmasnlar dedi. Ben de; Bu durumu siz
hayatta olduunuz mddet iinde hi kimseye sylemiyeceime Allah telya sz
verdim dedim. Bunun zerine perdeyi kaldrd, kendini bana gsterdi. Vcdu insan, ba
merkep kafas gibi idi. Bu durumu, o hayatta iken hi kimseye sylemedim. Hereyin
dorusunu ancak Allah tel bilir.
mm- Mstagfir, Selef-i slihnden birinden rivyet etti: Sefere km idim. Bir
yerde cenze defni iin urayorlard. Yardm ederim diye yanlarna gittim. O srada, sa
sakal aarm, gzel kokulu bir ihtiyr geldi. Bu cenze kimindir? diye sordu. Bu bir
mslmandr dediler. Bunun yakn var mdr? diye sordu. Oradakiler, birisini
gstererek; Bu, bu cenzenin klesidir dediler. htiyr kleye; Senin efendin, hibir
kavme res olmu mudur? Veya sultnn yapt bir ii yapm mdr? diye sordu. Kle;
Benim efendim, ganimet mallara ihnet ederdi deyince, ihtiyr kimse; Bunun namazn
klmaynz dedi ve oradan ayrld. Biz meyyiti kabre defnettikten sonra, kle; Eyvah!
Kazmay kabirde unuttum. Kazma da emnet idi. Mutlaka shibine vermem lzm
diyerek kabri amaya balad. Kabir aldnda, o ahsn oturmu, kazmann demirinin
ylan gibi boynuna dolanm, sapndan da tutmu olduunu grdk. Onu ylece brakp,
kazmann shibine haber verdiler. Geldi ayn vaziyeti o da grd ve kazmay almaktan
vazgeti.
mm- Mstagfir, Selef-i slihnden birisinden rivyet etti: Annem ve babam kabir
azbna inanmazlard. Onlarla ok mnzaralar edilip, hak olan anlatld ise de, yine de
kabul etmediler. Bir gece babam beni yanna arp lmbay yaktrd. Byk bir zdrap
iinde ayan gsterdi. Aya yanmt ve yer yer de kabarmt. Bana yle anlatt:
Ryamda bir mezarla girdim. Yrrken ayam bir kabrin iine geti. Meer mezarn
iindeki gnahkr bir kimse imi ve kabrinde ate varm. Ayam o tee girince yand.
Bu grdn yank, biraz nce grdm ryadaki yanktr dedi. Bundan sonra kabir
azbna mn etti.
Halfe Mtevekkil, birgn yardmclar ve devletin ileri gelenleriyle oturuyordu.
Birdenbire glmee balad. Yzne hayretle bakanlara; Niin gldm sormayacak
msnz? dedi. Onlar da; Allah tel seni sevindirsin. Niin gldnz anlatr
msnz? dediler. Vsk ve bni Dvd da orada idi. Mtevekkil; Kurn- kermin mahlk
olmas hakknda ok dndm. Bu hussa ihtimm gstererek halk bu fikre davet ettim.
Bir ksm malma ve mevkme tama edip kabul ettiler. Bir ksm da, hapse atmak ve
ikence etmekle dah kabul etmediler. Bu iki grubun hlini grnce, kalbime bir phe
dt. Bu itikdn yanl olduunu anladm iin terk etmek istiyorum dedim. Kurn-
kerme mahlk diyen bn-i Dvd; Ey emr-el-mminn! Ortaya kararak herkese kabul
ettirmeye altn bu meseleyi sndrmek mi istiyorsun? Senden evvelkilerin
yapamadn sen yaptn. Allah, bu mesele zerinde durduun iin sana hayrl karlklar
versin dedi. Vsk da; Haydi geliniz, Kurn- kermin mahlk olduuna yemn edelim
dedi. bn-i Dvd; Eer Kurn- kerm mahlk deilse fel olaym dedi. Vsk; Eer
Kurn- kerm mahlk deilse, dnyda yanaym dedi. Birisi; Benim de vcduma
demir iviler batsn dedi. Biri; Vcduma kt bir koku gelsin, bakas yanmda
duramasn dedi. Biri; Allah tel beni dar bir yerde ldrsn dedi. Baka biri; Kurn kerm mahlk deilse, Allah beni suda boarak ldrsn dedi.
Allah tel ile ahd edenlerin herbiri syledikleri gibi oldular. bn-i Dvd fel oldu.
Birinin vcdunu ivilediler. Biri lm hastalnda terledi. Bu ter yle fen koktu ki, hi
kimse yanna yaklaamad. Her ne kadar gzel kokulu buhur yaktlarsa da hi faydas
olmad. Birisine yarm metre yksekliinde darack bir yer yaptlar, onun iinde ld. Biri
Dicle nehrine derek bouldu. Vsk hastaland, arlar iddetlendi. Doktorlar; Zeytin
aalarn bir tandrda o kadar ok yakmal ki, tandrn duvarlar akkor hline gelmeli.
Tandr boaltp, iine kepek doldurmal. Vsk bu kepeklerin zerinde saat yatmal ki,
arlar dursun. Sonra tandrdan kartmal. O zaman darnn havas onun arlarn
arttracaktr ve tandra tekrar girmeyi isteyecektir. Tandra koymazlarsa lebilir dediler.
Akrablar bu denilenleri yaptlar. Vsk tandrda saat beklettikten sonra, yanacak diye
korktuklar iin dar kardlar. Derisi yer yer yanm idi. Dar karlan Vsk, havann
deiikliinden sr gibi bararak; Beni tandra sokun. Burada durmak yanmaktan daha
zor dedi. Akrablar feryadna dayanamayp tekrar tandra attlar. Orada sesini kesti.
Vcdunun yanan yerlerinden sular kmaa balad. Derisi kmr hline geldiinde
tekrar dar kardlar. Burada inleyerek can verdi. Bylece Allah tel, onlara
yemnlerine uygun mumelede bulundu. Kurn- kerme mahlk demenin cezasn daha
dnyda iken ekmi oldular.
Biliniz ki, dne kar kanlarn, beenmiyenlerin, kk grenlerin urad cezalar
ve felketler, yazmakla, sylemekle bitmez. Her vakitte, her memlekette, dnin
emirlerinden dar kanlar, dinde reform yapp bozmak isteyenler olmutur. Bunlar
hrette urayacaklar azaplardan baka, dnyda da cezlarn ekmiler ve
ekeceklerdir. mnn nruyla aydnlanm bir kimse, biraz dnrse, ibdet yapmak ile
gnah ilemek arasndaki byk fark grr. nk ibdetlerin neticesi zevk, huzr, iyi
ahlk ve beenilen ilerdir. Gnahlarn neticesi de znt, hsran, huzrsuzluk, kt
ahlk ve fen ilerdir. bdetin, iyi ilerin karl sevb kazanmaktr. Gnahlarn karl
da azap ekmektir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Seh Be Tezkiresi; sh. 50
Latf Tezkiresi; sh. 293
Rehber Ansiklopedisi; cild-11, sh. 35-36
LR (Muslihuddn Muhammed Efendi):

Osmanl limlerinden. randa, rz ile Hindistan snr arasnda bulunan Lr
ehrinde dodu. Babas, Selhaddn bin Kemleddn bin Muhammed Nsir Belavdir. lk
tahsilini randa tamamlad. Zamannn mehr limi Celleddn-i Devnnin talebesi Emr
Kemleddn Hseynden, Emr Gyas bin Sadreddnden ve daha bakalarndan ders ald.
Akl ve nakl ilimlerde ok ykseldi. Din bilgilerinde ve zamannn fen bilgilerinde
mtehasss bir lim olarak yetiti. Daha sonra Hindistana gidip, baehir Lhora vard.
Grgniyye Sultn Hmyn hn ihsn ve iltiftlarna kavutu. ha hocalk yapt.
962 (m. 1554) senesi balarnda sultnn vefatndan sonra Hindistandan ayrlp, hac
vazfesini f etmek zere Mekke-i mkerremeye geldi. Hacdan sonra ehir ehir
dolaarak, Anadoluya geip stanbula vard. Zamann eyhlislm Ebssd Efendinin
ilim meclisine dhil oldu. Onunla ve dier limlerle, eitli ilm konularda mbhaselerde
ve mzkerelerde bulundu. Bylece akl ve nakl ilimlerdeki stnln isbt etmi oldu.
Bir mddet stanbulda kaldktan sonra, Diyarbakra gidip yerleti. Belde-i mud
(Diyr- bekr) vlisi bulunan skender Paann oluna hocalk yapt. 967 (m. 1559)
senesinde vlinin teklifi ile, Hsrev Paa Medresesi mderrislik reisliine tayin olundu.
Ayrca mftlik vazfesi de kendisine verildi. 969 (m. 1562) senesi Zilhicce aynda
Diyarbakrda vefat etti. Vefatnda 60 yan gemi bulunuyordu.
Din ilimlerinde ve fen bilgilerinde derin lim olan Muslihuddn Lri, tedrist ve
mftlik hizmetlerinin yannda, eser telfi ile de urap ok kitap yazd. Balca eserleri
unlardr:
1- Mirt-l-edvr ve mirkt-l-ahbr: Bir mukaddime (nsz) ile on bba ayrlm
olup, dny trihine dirdir. 2- Tehzb-l-mantk erhi, 3- Ehds-i erben erhi, 4- rdl-fkh erhi, 5- Feriz-i Sirciyye erhi, 6- Mutavvel hiyesi, 7- Molla Cmnin Kfiye
hiyesi, 8- erh-i Tehzib hiyesi, 9- Tezkire: Heyet (astronomi) ilmine dir gzel bir
metindir. 10- Kd Beydv tefsrine hiyeleri, 11- emil-i Neb erhi, 12- Farsa olarak
Hidye zerine talkt, 13- Ebssd Efendinin Kasde-i mmiyyesine nazire.
bn-i Hanbel, Trih-i Haleb adndaki eserinde diyor ki: Muslihuddn-i Lr, Emr-i
Gysn mudi (yardmcs) olmutu. 964 (m. 1556) senesinde Halebe uradnda nce
tccr zannedilmiti. Fakat bir mddet sonra ilim ve fazletini aklayp ilm mzkerelere
balaynca, herkes onun kymetini anlamt.
1)
2)
3)
4)

Ikd-l-manzm; cild-2, sh. 247, 252
LEYS-ZDE (Pr Ahmed elebi):

Osmanllar zamannda yetien Hanef mezhebi limlerinden. smi, Pr Ahmed elebi
bin Nreddn Hamza bin Ali olup, Leys-zde ve Pr Ahmed elebi diye tannr. Doum
trihi ve yeri bilinmemektedir. 952 (m. 1545) senesinde vefat etti.
Zamannda bulunan limlerin derslerine devam etmek ve ok gayret etmekle
tannd. eitli ilimlerde mtehasss olarak yetien Leys-zde, ilim tahsilini tam bir
muvaffakiyetle tamamladktan sonra, baz yksek makamlarda vazfelendirildi. skp
Medresesi ve stanbulda Mustafa Paa Medresesinde bir mddet vazfe yapt.
Fazlet shibi olan Leys-zde, bir mddet sonra tedrisden (medresede ders
okutmaktan) ayrlp, kadlk mesleine yneldi. skp ehrinde kad oldu. Kadlk
vazfesine devam ederken tekrar medreseye dnd. Edirnede Haleb ve Dr-l-hads
medreselerinde ve stanbulda Sahn- semn medreselerinin birinde mderrislik yapt.
Bundan sonra tekrar kadla dnd. Msrda bir mddet kadlk yaptktan sonra, bu
vazfeden alnp, yine Msrda mderrislik vazfesi verildi. Bu vazfeye devam ederken
tekd (emekli) oldu.
Leys-zde, ok kitap okuyan, bu sebeple ilimde ok derinlemi, yksek bir zt idi.
Dnimizin emirlerine uymakta son derece gayretli ve titiz idi. Fkh bilgilerinde mtehasss
idi. Gzel ahlk kendisinde toplam, cmert, iyilik seven bir kimse idi. Uygun olmayan,
ho karlanmyan vasflardan hibiri onda yok idi.
Msrda uzun mddet kalmakla byk servet shibi olup, bu servetinin ounu
kymetli kitaplar bulup satn almaya harcad.
LTFULLAH SKB:
Sultan kinci Byezd zamannda skpde yaam byk vellerden. Abdullah-
lhnin talebelerindendir. Hayat hakknda kaynaklarda fazla malmt verilmemektedir.
Doum ve vefat trihleri de bilinmemektedir. Onuncu asrn balarnda vefat ettii
sanlmaktadr. skp dalarnda zhidne bir hayat yaarken vefat etti. skp, u anda
Yugoslavya snrlar ierisindedir.
stanbulda zamannn limlerinden ilim tahsil etmi, gzel hller ve fazlet shibi,
lim bir kimse idi. Kalbinde vellere kar bir sevgi hsl oldu. Zamanndaki byk ztlarla
ve tasavvuf yolunda bulunanlarla ok sohbet etti. O zaman Nakibend yolunda bulunan,
vellerin byklerinden, Ubeydullah- Ahrr hazretlerinin talebesi eyh Abdullah- lh
stanbulda Zeyrek Cmiinde bulunuyordu. Ltfullah skb, Abdullah- lhnin
hizmetinde ve sohbetlerinde bulundu. Yksek manev hllere ve makamlara kavutu.
Abdullah- lhnin hizmetine giriini yle anlatr: Abdullah- lh, mknats gibi
beni kendine ekti. Kalbim ona tutuldu. Bir gn arkadalarmla le namazn klmak iin
Zeyrek Cmiine gittik. Namaz vaktini beklerken, hatrma Abdullah- lhnin vellik
derecesini ve kermet gstermedeki gcn imtihan etmek geldi. Bu dncede bir
kede otururken, kble tarafndan bir el grnd. Fakat elin shibi grnmyordu. Bu el,
beni ileri ekti. Bir saf ileri getim. Ayn ekilde defa ekti ve ben de saf ileri getim.
Sonra namaz vakti geldi. Snnetler klnd, ikmet getirildiinde, Abdullah- lh
odasndan kp bize le namazn kldrd. Namaz klndktan sonra, onun elini pmek iin
ileri vardm. Baktm ki, hocann elleri, beni namazdan nce ileri eken el idi. Bu hdiseden
Abdullah- lhnin byk bir vel olduunu anladm. Beni ileri ekmesinden de, tasavvuf
yolunda bu zavally yksek derecelere karacan anladm. Abdullah- lhyi imtihan
etmeye kalktm iin zr dileyip, ellerini ptm. Bana; Bizi bir kere imtihan etmen
kfi gelmedi mi? defa imtihan ettin. Buna ne lzum vard? dedi. O anda ok utandm.
ok zrler dileyerek beni talebe olarak kabul etmesi iin yalvardm. Benim bu
yalvarmalarm karsnda bana; Bize hizmet etmek, talebe olmak ok zor itir. Sen buna
takat getiremezsin, nce seni bir deneyelim. Talebeler iin kullanlan boalm testileri
eline alp su getirebilir misin? Eer bu ii yapabilirsen, seni kabul edelim dedi. Ben,
hemen zerimdeki elbisemi kardm. Testileri elime alp zaviyeye su getirdim. Benim
candan ve samim olarak bu iteki isteimi grp, talebe olarak kabul etti. Uzun zaman
hizmetinde bulundum. Her emrini canla bala yerine getirdim. Hocama olan hizmetim ve
sevgim sebebiyle yksek derecelere manev hllere kavutum.
Ltfullah skb, dima ibdet ve ilimle megul olurdu. ok ibdet ederdi.
slmiyetin emir ve yasaklarna son derece riyet ederdi. Haramlardan, pheli eylerden
uzak dururdu. Ksaca, zhd ve vera shibi idi. skp dalarndan bir dada ikamet
ederdi. Orada kuytu bir yerde basit bir kulbede ibdetle megul olurdu. O civarda
hayvanlarn otlatan mslman olmyan obanlar, Ltfullahn gece-gndz ibdetlerini
grrlerdi. Onun Allah telya kar olan muhabbetine, ibdetlerine, zhdne ve gzel
ahlkna bakarak, pek ou mslman olmakla ereflendi. Haytnn sonuna kadar bu hl
zere yaad.
MAHDM EYH ABDLKDR:

Hindistan evliysnn byklerinden. smi, Mahdm eyh Abdlkdir olup, eyh
Hasen Geylnnin oludur. Hindistanda e beldesinde yaard. 862 (m. 1457)
senesinde dodu. 940 (m. 1533) senesi Rabul-evvel aynn onsekizinci gn vefat etti.
Trbesi ede olup, ziyret edilmektedir. Mahdm ve kinci Abdlkdir diye tannr.
Seyyid olup, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) soyundan idi. Babas
eyh Hasen de lim ve vel ztlardan idi. Genliinin ilk yllarnda, nimetler, bolluklar
iinde yaad. Bu zamanda dnimizin emir ve yasaklarna pek uymazd.
Birgn e sahrsnda ava kmt. Bir ara ok gzel bir il kuunun garb bir sesle
tmekte olduunu grd. O srada oradan gemekte olan ve Mahdmu tanyan bir
dervi; Sbhnallah! Birgn gelir ki, bu gen de Mevlnn muhabbeti ile bu ku gibi ter,
inler dedi. Derviin bu sz kendisine ok tesr eden Mahdm Abdlkdir, o anda
kendisinde byk bir deiiklik hissetti. Kendisini birdenbire yle bir hl kaplad ki, o
anda, kalbinin Allah teldan baka hereyden souduunu hissetti. Av terkedip evine
dnd. Gn be gn, cezbe sebepleri, muhabbet nrlarndan doan evk eserleri, iine
doup oalmaya balad. Btn varl ile cenb- Hakka dnp, Ona baland. Artk
gnl Allah telnn ve Onun dostlarnn muhabbetleri ile yanyor, bu yolda bulunmak ve
ilerlemek arzusu her an oalyordu.
Mahdmun babas olan Muhammed Hasen hazretleri, bir gece ryasnda Gavs-ssekaleyn Seyyid Abdlkdir-i Geyln hazretlerini grd. Kendisine; Abdlkdir benim
olumdur. Onu ben terbiye edeceim. Senin dier ocuklarn da var. Sen onlarn terbiyesi
ile megul ol. Senin, Abdlkdir ile iin kalmad diyordu.
Babasnn bu ryasn ve Seyyid Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin syledii sz
renen Mahdm Abdlkdirin hli daha da deiti. Ak ve muhabbeti daha da artt.
Btn dny lezzetlerinden el ekti. Hak yolunda ilerlemeye alt. Zamannda bulunan
byk vellerin hizmet ve sohbetlerine devam ederek ksa zamanda yetiti. Evliynn
byklerinden, nde gelenlerinden oldu. Babasnn vefatndan sonra da onun halfesi
oldu. Talebelere ders vermeye, onlar manev olarak terbiye edip yetitirmeye gayret etti.
Evliylk yolundaki makam ve derecesi o kadar yksek oldu ki, Gavs-s-sekaleyn Seyyid
Abdlkdir-i Geylnye tam tbi ve vris oldu. Apak kermet ve yksek hller shibi idi.
Zhir ve btn kemlt kendisinde toplam idi. Bu anlalmayan, anlatlamyan
stnlkleri sebebi ile, kendisine kinci Abdlkdir denilmi ve bu lakab ile mehr olup
tannmtr.
Bereketli nazarlar ve tesrli sohbetleri ile evliylk yolunda birok vel yetitirdi. Nice
kat kalbli, azgn, s ve takn kimseler o byk ztn mbrek nazarlarna, bereketli
sohbetlerine kavumakla, kalbleri yumuayp tvbe etmekle, bu yola girip slihlerden
olmakla ereflenmilerdir.
Bir defasnda zamann pdih, Mahdm hazretlerine yle bir mektp yazarak
davet etti: Mbrek hocamz, meclisimizi feyzli nrlar ile ereflendirirse, bizim iin
byk sadet ve bulunmaz iyilik olur. Siz varken ve yksek hliniz gn gibi meydanda
iken, baka birisi kp da byklk davsnda nasl bulunabilir. Yksek hazretinize kar
olan hatlarm var ise affediniz. Kusur ve kabahatlerimizi ve gecikmelerimizi balaynz.
Bu tarafa yneliniz (ltfen geliniz).
Mahdm Abdlkdir hazretleri, pdihn bu davetine memnun olduunu bildirip;
Lkin yle bir kapda hizmet ediyorum ve yle bir meguliyet ile megulm ki, bir tarafa
gitmem, baka bir ey ile alkadar ve megul olmam katiyyen mmkn deil diye yazd.
Zikir, amel ve ibdetler ile yle megul olurdu ki, baz gnler bir tek kelime bile
konumaya frsat bulamad olurdu. Muhabbete o kadar dalm ve btn meguliyeti
kendini o kadar kaplamt ki, bir an Allah teldan gfil olmaz, her an Onu zikrederdi.
Sabah namazn kldktan sonra, duh vaktine kadar murkabe denizine dalar,
Allah telnn bykln, ihsn ettii sonsuz ve saysz nimetlerini dnrd. Sonra
duh namazn klar, ondan sonra da kaylle yapar, yan snnet olduu iin le zeri bir
miktar uyurdu. Vakit namazlarnda ezn ve ikmeti kendisi okur, cemate imm olurdu.
Geceleri sabaha kar evinde bulunanlar uyandrr, o zamanda yaplan ibdet ve tate
verilen sevbn ve hsl olan sadetin pek fazla olduunu bildirerek, bu sevb ve
sadetten nasb almalarn temin ve iret ederdi.
Mahdm eyh Abdlkdir hazretleri, talebelerine ders verdii zamanlarn hricinde,

huss odasnda bulunup, kendi hli ile megul olurdu. Bazlar o srada huzruna (yanna)
girseler; u anda Resl-i ekremi (sallallahu aleyhi ve sellem) gryordum. Sizi de o
feyzlere ortak etmeyi dnrken gelip beni uyandrdnz buyururdu. Menkbe ve
kermetleri pekoktur.
Bir defasnda huzruna algc bir kimse gelmiti. Kalb gzyle o kimsenin hlini ve
meguliyetini anlayp: imdi git. nceki hline tvbe et. Saz kr. Gzel bir tra ol ve
dervilerin yoluna gir buyurdu.
Kumandanlardan birisi, Mahdm hazretlerinin sohbetine gelmiti. O byk ztn
sohbeti kendisine o kadar tesr etti ki, meclisten ayrldktan sonra alayp inlemeye
balad. Allah telnn izni ile ve bu bir sohbetin bereketi ile kalb gz ald. Gcertta
bir kardeim vard. O vefat etmi. imdi cenzesinin alnp defin iin gtrlmekte
olduunu gryorum dedi. Hlbuki Gcert beldesi oraya ok uzak idi. O zt, hazret-i
Mahdmun bir sohbetinde byle yksek bir dereceye kavumu idi.
Bir defasnda Mltan beldesinde veb hastal yaylm idi. nsanlar, ok muzdarb
olmulard. Bu hastala yakalananlar, Mahdm Abdlkdirin abdest suyunun akt
bahedeki sebzelerden alp aryan yerlerine srdler. Allah telnn izni ile hepsi if
buldu.
Allah tel, Mahdm eyh Abdlkdir hazretlerine yle yksek derece ve hussiyet
vermi idi ki, o hussiyet sebebi ile, ar ve hastala dr olanlar if bulurdu. Bu
hussiyeti de Gavs-s-sekaleyn hazretlerine tam vris olmasndan idi. Nitekim, Gavs-ssekaleyn hazretlerinin zamannda bulunan limler ve veller; eyh Abdlkdir-i Geyln
anadan doma krleri ve abra (bir eit cild hastal) olanlar iyiletirir ve Allah
telnn izni ile lleri diriltir. Allah tel, ona bu kermeti ihsn etmitir demilerdir.
Mahdm Abdlkdir de, ona vris olmakla bu byk kermetten pay almtr.
Rivyet edilir ki; bir zaman, Mltan ve e beldesinde bulunan insanlar arasnda,
insann brndeki kemiklerinde meydana gelen yle bir hastalk yaylm idi ki,
yakalanan lyordu.
Mahdm hazretlerinin talebelerinden, slih, son derece takv shibi, Gyseddn
isminde bir zt var idi. Bu zt, her Cuma gecesi ryasnda Peygamber efendimizi
(sallallahu aleyhi ve sellem) grrd. Yine bir Cuma gecesi grdnde, O Server
(sallallahu aleyhi ve sellem), Gyseddne yaz yazmada kullanlan bir kanat verdi ve;
Bunu al. Olum Abdlkdire ver ve ona; (Bu kanad her nereye srer ve on defa hls
sresi okursa, Hak tel orada hemen if yaratr) de buyurdular.
Dier taraftan Mahdm hazretleri de ryasnda Resl-i ekrem efendimizi (sallallahu
aleyhi ve sellem) grd. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) ona;
Gyseddnin yannda bir emnetin var. Onu ondan al ve kullan buyurdu. O kanattan
yle srlar ve fideler grld ki, yazyla ve szle anlatmak mmkn deildir. Yukarda
bildirilen br arsna yakalananlara bu kanad srnce, cenb- Hakkn izni ile derhl
if bulurlard.
Mahdmun temiz annesi de, seyyide ve sliha bir htun olup, eyh Ebl-Fethin
kermesi idi. Dedesi olan Eb shk Kazrn, e ehrini kuran zttr. e ehri, birok
evliynn yetitii, evliy menba olan bir beldedir.
Mahdm eyh Abdlkdir hazretlerinin anne ve baba tarafndan soyu, dedeleri ve
byk anneleri, hep ilim, salh ve takv shibi mbrek insanlar idi.
Hazret-i Mahdmun iki olu olup, by eyh Abdrrezzakdr.
MAHMD ELEB (Hakm elebi):

Seyyid Ahmed Buhrnin yetitirdii evliynn byklerinden. smi Mahmd elebi
olup, Mevln Krmnin evltldr. Doum trihi bilinmemektedir. 938 (m. 1531)
senesinde stanbulda, Edirnekap semtinde vefat etti. Vefatna; Kad deh Rabbhlhakk il dr-is-selm ve Eyvy eyh szlerini trih drmlerdir. Edirnekap
mezarlnda, Mnzevye giden yol zerinde bulunan Emr Buhr tekkesi Mescidinin
karsnda medfn idi. evre yolu yaplrken, tekke ve kabirler yklp kaldrld.
lk zamanlarndan itibren ilim renmeye meyilli ve arzulu olarak yetien Mahmd
elebi, istidt ve kabiliyetinin ok olmas sebebiyle abuk ilerledi. Zhir ilimlerdeki
tahsilini tamamladktan sonra, tasavvuf yoluna ynelip, Seyyid Emr Ahmed Buhrnin
sohbet ve hizmetlerine devam etmeye balad. Kmil ve mkemmil olan o byk ztn
huzr ve sohbetlerinde bulunmakla, tasavvuf yolunda ilerliyerek, manev derecelere,
yksek olgunluklara kavutu. Hocasna olan muhabbet ve ball pekok olduundan,
ksa zamanda ok yksek derecelere kavutu. Hocas, onu kz ile evlendirerek kendisine
dmd yapt. Bylece aralarnda akrabalk meydana gelmi oldu. Emr Buhr
(rahmetullahi aleyh) vefat edecei zaman, Mahmd elebiyi kendisine halfe braktn
bildirdi. O da vefatndan sonra hocasnn yerine geip, talebelere ders vermeye balad.
Mahmd elebi, ok yksek bir zt olup, iffet ve hay timsli idi. akyk-
Numniyye isimli mehr eserin shibi olan Takpr-zde yle anlatr: limlerin ve
evliynn nderi, batc olan Mahmd elebinin (rahmetullahi aleyh) mbrek yznde,
hay ve iffet nru gne misli parlamakta olduundan, yzne bakmaa kdir
olamazdm. Msra:
Bakamaz kimse gne yzne, gzler kamar.
Kermetler haznesi olan meclislerinde hazr olup, sohbetlerinde bulunduum
zamanlarda, tasavvuf ve ledn ilmine it anlatt ince bilgiler ve yksek marifetleri, tam
bir dikkat ve can kulayle dinlerdim. Anlatmas, ifdesi, anlatt bilgiler yle tatl ve yle
kymetli idi ki, azm ak baka kalrdm. Lisnnn tatllndan dolay kalbim rahatlar, ok
lezzet alrdm. Sohbet esnasnda birgn bana; Senin tasavvuf ehline kar bir inkrn var
mdr, onlara dil uzatr msn? dedi. Ben hayretle; Onlarn hllerini inkr eden bir kimse
var m ki, ben inkr edeyim dedim. Bunun zerine bana Seyyid Emr Buhrnin bandan
geen, onun anlatt bir kssay anlatt. Emr Buhr, Buhrda o zamann limlerinden
birinin huzrunda okuyor idi. Daha sonra ayrlp, tasavvufa intisb etmek zere Abdullah-
lhnin yanna, hizmetine gitti. Abdullah- lh de daha nce o limden okumu idi.
Abdullah- lh birgn Emr Buhr ile birlikte, nceleri kendisinden okuduklar limi
ziyrete gittiler. O lim, Emr Buhrye; imdi ne ile megul oluyorsunuz? diye sordu. O
da; Mirsd-l-ibd fil-mebde ilel-mead isimli tasavvuf eseri mtla etmekle megul
oluyoruz dedi. Bunun zerine o ilim shibi kimse, bu kitab okuduu iin Emr Buhryi
azarlamaya, o kitab ve mellifni ktlemeye, tasavvuf ehline dil uzatmaya balad.
Nihyet daha da ileri giderek, Emr Buhr ve Abdullah- lhyi meclisinden kovdu.
Meer bu kimse, tasavvuf ehlinin bykln anlayamayan, inkr eden bir zavall
imi. Mahmd elebi bu menkbeyi anlatnca, tasavvuf ehlini inkr edenlerin de
bulunduunu anlam oldum. Bundan sonra Mahmd elebiye arzettim ki: Efendim,
tasavvuf byklerinin hllerini inkr edenler, inkr etme gibi byk bir belya mbtel
olmulardr. Tasavvuf ehlinin bykln inkr etmeyip kabul ettii hlde bu yolda
ilerlemeye almayanlarn hli, inkr edenlerin hlinden daha kabh (irkin) deil midir?
Ben byle syleyince; Hayr yle deildir. O byklerin byklklerini inkr etmeyip
itirf etmek, yan kabul etmek de bir nimettir. Bu itirfn eninde sonunda o kimseyi hak
yoluna ekmesi md edilir buyurdu.
Yine akyk- Numniyyenin mellifi olan Takpr-zde, birgn sohbet esnasnda
Mahmd elebiye dedi ki: Efendim! Baz tasavvuf kitaplarnda anlalamyan, hatt
grn itibriyle dnin ak olarak bildirilen hkmlerine aykr olan ksmlar bulunuyor.
Bunlar inkr etmemiz ciz olur mu? Mahmd elebi buna cevaben; O tasavvuf hller
sizde meydana gelinceye kadar inkr edersiniz. Ama o hller sizde de meydana gelince,
artk inkr etmenize lzum kalmaz. nk o bilgilerin hakkatte dnimizin hkmlerine
aykr olmadklarn, yle anlaldn anlam olursunuz. Yan tasavvuf byklerinin
syledikleri szlerden bazlarnn uygun deil gibi grnmeleri, o ztn yanl eyler
sylemek istediinden deildir. Kendisini kaplayan tasavvuf hl sebebiyle, o hlde iken
anlatmak istediini, uuru yerinde olmadndan, uygun olmayan kelimelerle
sylemesinden veya o hli ifde iin o anda baka kelime bulamamasndandr. Her
halkrda tasavvuf byklerinin o szlerinin yanl bir many anlatmak iin deil, doru
bir eyi yanl manya gelecek kelimelerle anlattndan yanl anlalabilmektedir.
Bununla beraber, mutasavvflarn, dnin hkmlerine aykr gibi grnen, zhir olarak
yanl man anlalan szleri kabul edilmez. Fakat o byklere dil de uzatlmaz. nk
mazrdurlar.
1)
2)
3)
4)
5)

MALL-ZDE SEYYD MUHAMMED EFEND:

Osmanl eyhlislmlarnn onyedincisi ve Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi
Muhammed olup, Knn Sultan Sleymn devri kadaskerlerinden Mall Mehmed Emn
Efendinin oludur. Bundan dolay Mall-zde diye bilinir. 940 (m. 1533) senesinde
dodu. Doum yeri bilinmemektedir. 993 (m. 1584) senesinde stanbulda vefat etti.
Zincirlikuyuda babasnn dr-l-kurrsnn bahesinde defnedildi.
Kk yatan itibren zamann limlerinden eitli ilimleri tahsil edip yksek ilm
dereceye kavutuktan sonra, eyh-l-slm Ebssd Efendinin ilim meclisine dhil
olup, uzun zaman onun hizmetinde bulundu ve ondan ok istifde etti. Ebssd
Efendinin yannda mlzim (stajyer) olarak bir mddet kald ve dmd olmakla
ereflendi. lk olarak Bursada Ksm Paa Medresesine, daha sonra stanbulda bulunan
Pri Paa Medresesine mderris tayin edildi. 963 (m. 1555) senesinde Edirnede bulunan
Halebiyye Medresesi mderrisliine terf ettirilerek, tayin olundu. 966 (m. 1558)
senesinde Bursada bulunan Sultaniye Medresesine naklolundu. 969 (m. 1561) senesinde
Mft-zde Ahmed elebi yerine Sahn- semn Medresesi mderrisliine ykseldi. 970 (m.
1562) senesinde Sultan Selm Medresesinde mderris olarak vazfelendirilen Mall-zde
Muhammed Efendi, 973 (m. 1565) senesinde Haleb kadlna, bir sene sonra da am
kadlna tayin edildi. 977 (m. 1569) senesinde Msr kads oldu. Daha sonra 978 (m.
1570) senesinde Edirne kadlna tayin edildi. 981 (m. 1573) senesinde Anadolu
kadaskerliiyle vazfelendirildi. 983 (m. 1575) senesinde bu vazfeden ayrld. Nakb-lErf (Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) soyundan gelen seyyid ve
erflerin soy ktklerini takib eden ve onlarn ileriyle ilgilenen) olarak tayin olundu. Bir
mddet bu erefli vazfeyi yrttkten sonra, Kdl-kudt ve sadr-l-ulem makamna
getirildi. 988 (m. 1580) senesinde eyh-l-slm makamna tayin olunup, mslmanlarn
meselelerini aydnlatp hizmet etti. Bir yl ay kadar bu erefli vazfeyi yrttkten
sonra, 989 (m. 1581) senesinin sonlarna doru emekli olup, ibdet ve tatle megul
olurken, 992 (m. 1584) senesinde ok sevdii olu shak elebinin vefat etmesine ok
zld. Onun ayrlndan dolay, Yakb aleyhisselm gibi ok mahzn ve perian olup
hastaland ve 993 (m. 1585) senesi banda vefat etti. Bu mddet zarfnda Nakb-l-Erf
vazfesini de devam ettirmiti.
Mall-zde Muhammed Efendi, Anadoluda yetien limler arasnda yksek
dereceye sahip, Allah telnn rzsna kavumak iin mrn sarf eden, ilmiyle amel
eden, fazletli bir zt idi. Seyyid ve erflerin hizmetinde kusur etmezdi. Allah tel ona
birok fazlet ve gzellikleri ihsn buyurmutur. ok tatl ve fash bir lisanla konuurdu.
Onun sohbetinde bulunanlar ayrlmak istemezlerdi. Btn gzel ve iyi huylarla bezenmi
olan Mall-zde Muhammed Efendi, ok cmerd ve kerem shibi idi.
2) kyik- Numniyye zeyli (At); sh. 281
MEHMED BEY (Muhyiddn Muhammed bin Abdullah):

Osmanl devri din ve fen limlerinden, tasavvuf byklerinden. smi Muhammed bin
Abdullah olup, lakab Muhyiddndir. limler arasnda Mehmed Bey olarak tannrd. Doum
trihi ve yeri tesbit edilememitir. 950 (m. 1543) senesinde Ktahyada vefat etti.
Muhammed bin Abdullah, Sultan kinci Byezd Hnn kumandanlarndan idi. lme
ve tasavvufa kar ar istek ve arzusu olduundan, idrecilii brakp, kendisini ilme
verdi. O zamann limlerinin oundan ilim rendikten sonra, Muzafferuddn Acem ve
Fenr Muhyiddn elebinin sohbet ve derslerine devam etti. Sonra Ahmed ibni Keml
Paann hizmetine girdi. Din ilimlerinde ve fen ilimlerinde de yetiti. Tasavvufta da
yksek derecelere kavutuktan sonra, medreselerde mderrislik yapmay arzu etti.
Evvel stanbulda Mustafa Paa Medresesinde ve dier baz medreselerde mderrislik
yaptktan sonra, Edirnede erefeli medreselerinin birinde vazfe ald. Burada
mderrislik yapmakta iken, geirdii bir rahatszlk sebebiyle vazfeden ayrld. Daha
sonra shhat bulup, deniz yoluyla Msra gitmek zere yola kt. Denizde giderken,
dman gemileri mslmanlarn etrfn iki taraftan evirdi. iddetli cenk oldu. Rzgr da
dman gemilerinin tarafna uygun estiinden, onlar glip geldiler.
Muhammed bin Abdullah, Allah telya snarak, Kurn- kermde Kasas sresi
21. yet-i kermesinde Ms aleyhisselmn yapt bildirilen dua ile dua edip; Y Rabb!
Beni zlim kavmin errinden koru! diye yalvard. ok iddetli firtna kp, mslman
gemisi alabora oldu. Sahile ulamak mmkn olmad. Frtna o kadar iddetli esiyordu ki,
mslman gemisinin idresi tamamen kontrolden kt. Gemi, kendi hlinde deryada
frtnann nne kaplp gidiyordu. Sonunda rzgr gemiyi bir karaya att. Oras
dmanlara it bir sahil idi. Gemide bulunanlarda bir aknlk ve kargaa balad.
Dmanlar gemidekileri esir ald. Muhammed bin Abdullahn bykln bilen ve
tanyan, dostlarndan olan bir kimse, para deyerek onu kfirlerin elinden kurtard. O da
bundan sonra stanbula geldi.
Knn Sultan Sleymn Hn, Muhammed bin Abdullah Bursada Sultan ve
Edirnede Sultan Byezd Hn medreselerine mderris tayin etti. Sonra am kadl ile
vazfelendirildi. am kadlna bir mddet adlet ile devam etti. am halk kendisinden
ok memnun iken, daha deiik bir vazfe verilmek zere oradaki vazfesinden alnp
stanbula getirildi. stanbula gelince rahatszland. Hastal srasnda kendisine Msr
kadl verildi. Mevsim k olup, rahatszl da tam gememi iken, vazfesinin
ehemmiyeti cb meakkatli ve skntl bir ekilde Msra gitmek zere karadan yola kt.
Ktahyaya geldii zaman hastal artt ve 950 (m. 1543) senesinde orada vefat etti.
Muhammed bin Abdullah, ok cmert ve yumuak huylu idi. Fakat vekarn,
heybetini kaybetmezdi. Kendisi ok sevilir ve saylrd. Kitap okumaa ok merakl olup,
devaml kitap mtla ederdi. Bunun iin de ok kitab vard. Nakl ilimlerden baka;
hesap, hendese (mhendislik) gibi riyaziyat ilimlerinde de ihtisas ve mehret shibi
olmutu. O zamanda limler arasnda muteber olan birok kitap kendisinde mevct idi ve
bunlarn tammna yaknn okumu idi. Bu ilimlerde bylece derinlemi olup, baz
kitaplara talikler, ilveler yazd. limlere muhabbeti ve ilme olan ball son derecede
idi. Tasavvuf yolunda bulunanlar da ok severdi. Tasavvuf ehline olan meyli nihyet
derecesinde idi.
MEHMED URYN DEDE:
Rumeli evliysnn byklerinden. Rumelinde Rusuk yaknlarnda Yerg
kasabasnda dodu. Doum trihi bilinmemektedir. Annesi sliha bir hanm olup, asrnn
Rbias diye bilinirdi. Her ikisinin de birok kermetleri grld. Mehmed Dede, 990 (m.
1582) senesinde vefat edip, Yerg kasabasnda annesinin yanna defnedildi. Her ikisinin
kabri de ziyretgh olup, onlar vesile ederek yaplan dualarn kabul olduu ok kere
mhede edilmitir.
Kk yata ilim tahsili ile megul olan Uryn Dede, eitli dallarda ilim shibi
olduktan sonra, ak- ilhnin cezbesine kaplp kendinden geti. Dizkapa ile gbei
aras hri, dier taraflarna birey giymez oldu. O ekilde etrfta dolamaya balad.
Msra kadar gitti. Birka sene Khire evresinde kalp, sknt ve riyzetler ekti.
Vahlerle birlikte nice yllar geirdi. Yllar sonra Khireye girdi. Glen derghna vard.
O srada brhim Glen hazretleri vefat etmi, olu Emr Ahmed Hayl onun yerine
kalmt. Emr Ahmed Hayl, Uryn Dedeyi grnce; Hner, insan olmaktr, hayvan gibi
ot otlamak deildir deyip, nasihatte bulundu. O da orada kalp, Haylnin (rahmetullahi
aleyh) feyz ve himmetinden istifde etti. Zhir ve btn ilimlerinde kemle geldi. Ahlk
gzelleti. bdet ve hlleri dzeldi. Allah telnn emir ve yasaklarn, Resl-i ekremin
(sallallahu aleyhi ve sellem) yolunu yaymak vazfesi ile memleketine geri gnderildi.
Yergnde ikmet edip, brhim Glen hazretlerinin mesnev tarznda yazd
Manev adl eserini okuyup aklad. nsanlara nasihatlerde bulundu. 990 (m. 1582)
senesinde Yergnde vefat edip, oraya defnedildi. Yergnun kutbu vefat eyledi
eklinde vefatna trih drld.
Uryn Dede, Yergnde birok talebe yetitirip, gzel nasihatleri, tatl dil ve
gleryz, gzel ahlk, faydal ilmi ile insanlara doru yolu gsterdi. Kendisinde grlen
hl ve kermetler, Allah telnn izniyle birok kimsenin slih mslman olmakla
ereflenmesine sebep oldu.
Talebelerinden olan, ah--Ged adl eserin mellifi Talcal Yahy Bey, Glen-i
envr adl manzm eserinde, hocas Uryn Dede iin ayrd blmde;
Slik-i meczblarn yolda,
Ba kabak yaln ayaklar ba.
Zhir virne ve uzletinde,
Btn mamr Mehmed Dede.
Ktas ile sze balayp, yle anlatr: Mehmed Dede, bizim vilyetimizi
ereflendirmiti. Yolda giderken karlatk. Elini gsme koydu. Be parman kalbimin
stne adet resmetti. Bir gece nce ryamda be Arabca beyit sylemitim. Fakat
hatrlayamyordum. Mehmed Dedenin elini gsme koymasyla birlikte beyitleri
hatrladm. Ondan aldm bu feyz ve bereketle, daha birok iirler yazdm.
Talcal Yahy Bey, Mehmed Dede ile karlamasn bir iirinde yle anlatr:
Yergnn mhr-i blendi ahteri,
Yan Mehmed Dede hazretleri.
Nr-i cemliyle salp cana tb,
Girdi derihneden ol fitb.
Nzil olup rahmet-i Mevl gibi,
Verdi selm ol efkat shibi.
Eyledi ben bendesine iltift,
Lutfile sundu elime bir devt (divit).
Yan ki ol rehrev-i mlk-i bek,
Onu hediye diye verdi bana.
Saf edince yine-i renm,
Hatrma geldi ol lahza benim.
Bir gece evvelce grlm meer,
Var idi bir vka-i pr- ber (ibret dolu).
Arza klp hazret-i prn,
Syledim ol vka-i ren.
Lutfile ol pr-i blend-i itibr,
Eyledi tabr abrin-nisr (anber saan).
Dedi, yr mezde-i himmet sana,
Nazmla tahrre iczet sana.
Bend olunup rte der fal,
Geldi o cemiyyete n inhill.
ekti hemen ule-i evkm ilim,
Kalbma smad kalbim o dem.
Verdi gnl ahterine itigl,
Dembedem ol htra-i b-misl.

Gnlm ald nefes-i prden,
Bd- sabdan nitekim ysemin.
Oldu veklet dedii galiba,
Hidmet-i seccde-i eri Hud.
Dah kefalet dediinden murd,
Hemdemim olan fukar-y ibd.
Kim beni etmiti Hud-y cell,
Vech-i maaine okumak kefil.
Bildim onu herkese bi-irtiyb,
Kendi, tarkinden olur feth-i bb.
Glib edip himmet-i merdnemi,
Etti kav pence-i irnemi.
Kendim olup hsrev ver-nazm,
Hamse in eyledim henin nazm.
Nimet-i gaybiyyeye bismil-knn,
Hums-i mbrek diye sundum hemn.
Ap eski yolu basdm kadem,
Khne rakam zre yrttm kalem.
Nev-zde At de bir htrasn yle nakleder:
1020 (m. 1611) senesinde Rusuk kads iken, Yerg kasabasna gittim. Uryn
Mehmed Dedenin evltlar ile grtm. Onlarn mtla edip okuttuklar Mesnevyi
grdm. Her kesinde acib iret ve rumuzlar vard. Orada yazlanlar ilm-i kaile (sz
ilmi ile) anlamak mmkn deildi. Ancak hl ilmine sahip olanlar bunun stesinden
gelebilirlerdi. Onun byklne kanat getirip, kabr-i erfini ziyret etmekle
ereflendim. Kabri aktayd. Sevenleri, ka defa stne bir trbe yapalm diye
niyetlendilerse, hepsinde de ryalarnda aldklar iretlerle vazgemiler. Kabr-i erflerini
ziyret ettiimiz gnn gecesinde, rya leminde pek acib eyler grdm.
Mehmed Dedeyi sevenlerden Rusuklu Murd Beyzde Mustafa Bey isminde ihtiyr
ve gz bir siphi, Mehmed Dededen yle nakleder: Riyzetle megul olduum srada,
birgn bir baka leme dalp gittim. nmde ucu-kys belirsiz bir boluk peyda oldu.
Zemini batanbaa yemyeil, ortasnda bir nehir vard. Adet Cennetten bir ke idi. Bir
mddet seyreyledim. Nehrin kenarnda bir ev grdm. Evi ayakta tutan direkler suyun
iinde idi. Direklerden birinde bir adam ayaklarndan aslm, ba suyun stnde Su,
su! deyip baryor, susuzluktan yandn sylyordu. Hlbuki birka santim aasnda
sular akp gidiyordu. Beni grnce; Ltfeyle, benim derdime derman ol, susuzluktan
canmn kmasna ramak kald. Ayam zmek iin urama, hemen avucunla bir iki
damla suyu dudama dediriver diye yalvard. Ona yle bir baknca, merhametimden
acele ile koup onu kurtarmak istedim. O srada gibden bir ses gelip: Koma! Ona
yardmdan sakn dedi. Etrfa baktm kimseyi gremedim. Yalnzlktan hsl olmu
vehimdir diye dndm. Yoluma devam ettim. Ayn ses, daha yksek bir tonda ayn
szleri tekrarlad. Yine aldrmadm. Yine men edildim. Bu duruma ok zlp, o kimseye
bu hlin sebebini sordum. Behey dertli kii, sen ne bedbaht kimsesin ki, byle tenh
yerde sana Hzr erimi iken yardm etmek mmkn olmuyor? Muhakkak sen baka bir
i, Allah tel indinde affedilmeyen bir gnah ilemi olmalsn. Benden bunun sebebini
gizleme. Bandan geen hdiseyi anlat dedim. Bu szlerimi duyan adam, h, vah edip
iki gznden yalar akarak; Benim gnahmla eytann gnah ayn mertebededir. Btn
insanlar, mr boyu nefslerine tbi olup gnah ileseler, benim gnahmn onda birine bile
yetiemezler. Ben Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek Eshbna (r.anhm)
dil uzatp, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek torunu Hz.
Hseynin Kerbelda fec ekilde ehdetine rz gsteren bir kimse idim. Mahere kadar
bana byle azap olunsa gerektir. Sen bana yaklama, yoluna git deyip, hline alad. Ben
de istifar ve l havle okuyarak oradan uzaklatm.
Yine Mustafa Bey anlatr: 990 (m. 1582) senelerinde rana yaplacak bir sefere
katlmak iin gidecektim. zin ve dua alp, veda etmek iin Mehmed Dedenin yanna
vardm. Hayr dualarn istirhm edip, ellerini ptm. Himmet edip nasihat buyurduktan
sonra hitb edip; Mustafa elebi, sefere gidersen bir ift Macar ban yanndan ayrma,
zor zamanda insana ondan stn silh olmaz buyurdu. Emirlerini yerine getirip, yola
revn oldum. Gnler sonra Demirkap kalesine ulatk. Orada iki sene kaldk. Birgn
buday tedriki iin kaleden dar kp, bir kyde geceledik. Dmandan ses seda
olmad iin, herbirimiz bir keye ekilmi, silhlardan uzaklam, uyumakla megul
idik. Birden kap krlp, ieriye bir ran askeri girdi. Hi aman vermeyip stme saldrd.
Uyku mahmurluu ile yerimden frladm. Yanmda hi silh yoktu. lmle aramda bir
bak boluu kadar yer kalmt. O anda iki senedir Mehmed Dedenin emriyle yanmdan
hi ayrmadm bam hatrma geldi. Elime alp, hasmmn boluunu bekledim. Allah
telnn takdri ile, beni ldrmek iin saldran dmann klc evin direine denk gelip
krld. Benim bam vazfesini yapt, adamn iini bitirdi. Mehmed Dedenin kermeti
zhir oldu.
MENF (Ali bin Muhammed):
Mlik mezhebi limlerinden. smi, Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Halef bin
Cibrldir. Hads, nahiv ve lgat ilimlerinde lim olan Menfnin lakab Nreddn, knyesi,
Ebl-Hasendir. zil tarkatna mensb idi. 857 (m. 1453) senesi Ramazan aynda
dodu. 939 (m. 1532) senesi Safer aynda, Khirede vefat etti.
Zamann byk limlerinden olan Nreddn; Senhr, ihbddn bin Akta,
Abdlkdir bin Takyyddn, Abdlgan bin Takyyddn ve Sircddn mer Netden fkh
ilmini rendi. Nahiv ve dier ilimleri de; Nreddn Feym, Zeynddn Abdurrahmn
Enfs, Takyyddn Hsn, emseddn Cevcer, Kemleddn bin Eb erf ve ihbddn
Sayrafden rendi. Hads-i erf hafzlarnn sonuncularndan olan byk lim Celleddn
Sytden hads-i erf dinledi. Bunlardan baka erf Nreddn Semhdi, Zeynddn
Abdlkdir bin abn emseddn Senbv, Hfz Deym, Abdlgan Heytem, Abdddim
Ezher, Sircddn Nes ve olu emseddnin de derslerine uzun mddet devam etti.
Bilhassa fkh ve hads ilimlerinde zamannn limlerinden oldu.
Menfnin hayat hakknda kaynaklarda fazla bilgi verilmemektedir. Haytn ilim
renmek, ilm kitaplar mzkere etmek ve kitap yazmakla geirdi. Yazd kymetli
eserlerden bir ksm unlardr: 1- Umdet-s-slik al mezhebi Mlik ve bunun muhtasar
(zeti): Mlik mezhebine gre yazlm bir fkh kitabdr. Esm-l-mellifnde bu kitap,
el-Mrd-s-slik al mezheb-il-mm Mlik adyla gemektedir. 2- Tuhfet-l-musall ve
erhi Gyet-l-emn, 4- Tahkk-l-mebn, 5- Tavdh-l-elfz vel-men, 6- Telhs-ttahkk, 7- El-Feyz-r-Rahmn, 8- Kifyet-t-tlib-ir-Rabbn, (nc, drdnc, yedinci
ve sekizinci eserleri, bn-i Eb Zeyd Kayravnnin Risle adl eserinin erhidir.) 9- erh-lhutbe vel-akde, 10- erh-l-Kurtubiyye, 11- Mukaddemet-l-izziyye f fkh-il-Mlikiyye,
12- Mensik-l-hac, 13- El-Vesil-s-seniyye minel-meksd-is-Sehviyye vel-Cmi vezziydet-il-Esytiyye: Hads ilmine dir bir eserdir. 14- if-l-all f lgati Hall, 15- ElCevheret-l-maneviyye alel-curmiyye: Nahiv ilmine dir bir eserdir. 16- Hads-i
Erben, 17- Siynet-l-Kr anilhat vel-Lahni fil-Buhr, 18- Menet-l-Kr, erh-lBuhr, 19- erhu Mslim, 20- erhu Tergb-il-Mnzir, 21- En-Nect fil-Ezkr f amel-leyli ven-nehr, 22- erh-l-akid lit-Teftzn, 23- El-Vikye fit-tecvd, 24- erh-lmedhal fil-men vel-beyn, 25- Nect-l-mkellefn, 26- Hidyet-l-kffr, 27- erhu
menzil-is-sirn, 28- Ravdat-l-mteabbidn.
1)
2)
3)
4)

Neyl-l-btihc (Dbc kenarnda); sh. 212
MERKEZ EFEND:
Osmanllar zamannda stanbulda yetien evliynn byklerinden. smi Ms olup,
Merkez Muslihuddn lakabyla mehr oldu. Denizlinin Sarhanl kynde, 868 (m. 1463)
senesinde dodu. stanbulda Molla Hzrbey olu Ahmed Paadan okurken, Halvet
tarkatna mensp olan Snbl Sinn hazretlerinin yannda yetiti. nce Koac
tekkesinde, sonra Eybde ah Sultan tekkesinde iken, Sultan Sleymnn Topkap
dnda vlidesi nmna yaptrd tekkede yerleti. Snbl Efendi 936 (m. 1529)da vefat
edince, onun Koca Mustafa Paadaki tekkesine geti. 959 (m. 1552) senesinde vefat etti.
Merkez Efendi, kk yalarda ilim renmee balad. Kuvvetli bir zeks ve ilim
renmeye ar bir hevesi vard. nce kendi memleketinde, sonra Bursada ve
stanbuldaki medreselerde tahsil yaparak; tefsr, hads, fkh ve tb ilminde yetiti. Kd
Beydv tefsrinin byk bir ksmn ezberledi. Medrese tahsiline devam ettii sralarda
tekkelere gidip, oradaki limlerin sohbetlerine de katlrd. Onlarn feyz ve bereketlerine
kavutuka, rhunda bir rahatlama, nefsinde bir ezilme olduunu grerek sevinirdi. Otuz
yana geldiinde, medrese tahsilini bitirdi. evresinde saylan bir lim oldu. Onun
ilimdeki yksekliini, zamannn limleri tasdk ettiler. Nitekim, eyhlislm Ebssd
Efendinin hrmet ve muhabbetini kazand.
Merkez Efendi, Koca Mustafa Paadaki bir tekkede eyhlik yapan Snbl Sinn
hazretlerinin hretini iitti. Fakat baz kimselerin onun hakknda yaptklar dedikodular
sebebiyle, bir trl gidip sohbetine katlamamt. Birgn ryasnda Snbl Efendinin,
kendi evine geldiini grd. Snbl Efendiyi ieri koymamak iin hanm ile kapnn
arkasna pekok eya dayadlar ve zerine de oturdular. Fakat Snbl Efendi kapy
zorlaynca, kap arkasna kadar ald ve arkasndakiler yere yuvarlandlar. Bu srada
uyanan Merkez Efendi, yapt haty anlad ve sabahleyin Snbl Sinn hazretlerinin
huzruna gitmeye karar verdi. Sabahleyin Snbl Sinnn cmiine gidip vaz ettii
krsnin arkasna o grmeden oturdu. Snbl Sinn, vaz esnasnda Th sresinin baz
yet-i kermelerini tefsre balad. Tefsrden sonra; Ey cemat! Bu tefsrimi siz anladnz.
Hatt Merkez Efendi de anlad buyurdu. Sonra ayn yet-i kermeleri daha yksek
manlar vererek tefsr ettikten sonra tekrar, Ey cemat! Bu tefsrimi siz anlamadnz,
Merkez Efendi de anlamad buyurdu. Merkez Efendi, hakkaten bu anlatlanlardan birey
anlamamt. Snbl Sinn hazretleri, o gn Th sresini yedi trl tefsr etti. Merkez
Efendinin krs arkasnda olduunu, zhiren grmedii hlde anlamt.
Vaz bitti, namaz klnd, herkes cmiden kt. Sdece Snbl Efendi kalnca, Merkez
Efendi onun huzruna varp elini ptkten sonra af diledi. Snbl Efendi de: Ey
Muslihuddn Ms Efendi! Biz seni gen ve kuvvetli bir kimse sanrdk. Meer sen de
hanmn da ok yalanmsnz. Akam bizi kapdan ieri sokmamak iin gsterdiiniz
gayrete ne dersiniz? Fakat neticede kap ald ve ikinizde yere yuvarlandnz! buyurunca,
Merkez Efendi iyice ard. Pekok zrler dileyerek alamaya balad, af edilmesi ve
talebelie kabul edilmesi iin istekte bulundu. Snbl Efendi, onu kabul ettiini, derghta
hizmete balamasn syledikten sonra; Artk Allah telnn zt ve sfatlar hakknda
marifet shibi olmak zamandr buyurdu.
Bundan sonra Merkez Efendi hergn Snbl Sinnn derghna gelip, ondan ders
almaa ve hizmete balad. Snbl Efendinin sohbetleri ile pierek, tevecchleri
bereketiyle manev dereceleri kat etti. Pek zek olan Merkez Efendi, hocasnn terbiyesi
altnda riyzet ve mchedeler yaparak, yan nefsinin istediklerini yapmayp,
istemediklerini yapmak sretiyle, ksa zamanda tasavvufta yksek derecelerin shibi
oldu. Hocasnn kendisine iczet (diploma) verdii sralarda, Aksarayda Kovac Dede
derghna hoca olarak tayin edildi. Ksa srede, dergh talebelerle dolup tat. Merkez
Efendinin nm her tarafa yayld. Merkez Efendi, hocas Snbl Sinnn kz Rahime
Htun ile evlenmek istei olduunu bildirince, Snbl Efendi; Bir deve yk altn
getirebilirseniz kzmz veririz dedi. Merkez Efendi, bir devenin zerine iki uval toprak
doldurdu. Devenin yularn ekerek Snbl Efendinin kapsna getirdi. uvallar kapda
boalttnda, uvaldan toprak yerine il il altnlar dkld. Snbl Efendi ve ocuklar,
altnlara dnp bakmadlar bile. Fakat hocas Merkez Efendiye; Ey Ms Efendi!
Maksadmz altn deildi. Evdekilerin de derecenin yksekliini anlamalaryd, imtihan
kazandn buyurdu. Snbl Efendi, ok sevdii kz Rahime Htunu, yine ok sevdii
talebesi Merkez Efendiye nikh etti ve evlendirdi.
Dnden birka gn sonra, Snbl Efendi, kz Rahime Htunun evine gitti. Evde
kz yemek yapyordu. Fakat ocakta, odun yerine parmaklarndan kan alevle yemeini
piiriyordu. Kznn bu hlini hayretle gren Snbl Efendi; Rahimecik ne yapyordun?
diye sorunca, o da; Talebelere orba piiriyordum efendim diye cevap verdi.
Yavuz Sultan Selm Hnn kz ah Sultan, zevci Sadr- azam Ltf Paa ile
Yanyadan stanbula gelirken, yolda ekyann basknna urad. Bu kt durumdan nasl
kurtulacaklarn dnrlerken, o anda Allah telnn izni ile, zamann evliysndan
Merkez Efendi orada grnverdi. nceden orada olmad hlde, bir anda karlarna
dikilen Merkez Efendiyi gren ekyalar, akna dndler. Ekya resi, Merkez Efendinin
heybeti karsnda selmeti kamakta bulunca, dierleri de kaarak oray terkettiler.
Ekyann oray terk etmesiyle, Merkez Efendi de bir anda oradan kayboldu. Bu hli
hayretle seyreden Ltf Paa ve zevcesi h Sultan, Merkez Efendiyi tanmlard. h
Sultan, Merkez Efendinin bu kermetinden dolay, stanbulda Eyb Bahariyede onun
adna bir cmi ve yanna medrese yaptrd. Merkez Efendiyi buraya tayin ettiler. Bir
mddet orada talebe yetitiren Merkez Efendiye Knn Sultan Sleymn Hn, Topkap
surlarnn dnda yaptrd tekkede vazfe verdi. Orada talebe yetitiren Merkez Efendi,
Knn Sultan Sleymn Hnn annesinin istei ve Snbl Efendinin tenbhi zerine
Manisaya gitti. Vlide Sultann Manisada yaptrd imretin yanndaki derghta hocalk
yapt. Tb bilgisi kuvvetli olan Merkez Efendi, Manisada bulunduu srada krkbir eit
baharattan meydana gelen bir macun yapt. Bu macunu hastalar yiyerek if bulurdu.
lkbaharda yetien ieklerden de istifde edilerek yaplan bu macunu almak iin, evre
kasabalardan gelirlerdi. Mesr macunu diye hret bulan bu macun, imdi dah
yaplmaktadr.
Merkez Efendi, talebelerini iyi yetitirmek iin ok gayret gsterirdi. Onlara hem
zhir ilimleri retir, hem de tasavvufta ykseltmek iin, btn, kalb ilimlerini retirdi.
Onlarn nefslerini terbiye etmek iin riyzet ve mchedeler yaptrrd. ocuklara kar ok
efkatli idi. Cebinde eker, yemi gibi eyler bulundurur, ocuklar grd yerde
datarak onlar sevindirirdi. ocuklara buyururdu ki; Benim iin hayr dua ediniz. Siz
gnahsz masmsunuz. Sizin dualarnz Cenb- Hak da kabul eder. Bu yz kara, sakal
ak ihtiyr iin dua ediniz ki, kymette yz ak olsun. ocuklar dua edince de; Y Rabb!
Bu masumlarn dualarn red eyleme diye Allah telya yalvarrd. Btn hayvanlara
kar da ok merhametli idi. Merkebe suyunu verir, tavuklara yem atard.
Merkez Efendi, bul ana geldii gnden, mrnn sonuna kadar, hi cematsiz
namaz klmamlar. Eer le ve yats namazlarnda cemate yetiememi ise, namazn
klm olanlardan birka kimseye; Haytmda hi cematsiz farz namaz klmadm, imm
olaym da sizlerle namaz klalm. Ayn namaz tekrar klmann zarar olmaz. Sonra
kldnz nafile olmu olur buyururdu.
Bir tarafa giderken, yolda bir iftiyi tarlasnda alrken grse, yanna varr ve;
mn bilir misin? Namazn farzlar hakknda malmtn var m? der, bilmiyorsa anlatr.
Mmin ile kfiri ayran fark, namazdr. hads-i erfini naklederdi. Hayvanlara
merhamet etmesini, gtrebilecekleri kadar yk yklemesini, onlar a brakmamasn da
tenbh ederdi. e balarken; Y Rabb! Btn mslmanlara faydal olmak, ocuklarma
hellinden rzk kazanmak iin alyorum diye niyet etmesini, byle niyet ederse, her
admna sevb verileceini ve gnahlarnn affolunacan, yetitirdii mahsln herbir
tanesinin boa gitmiyeceini, hepsinin fayda salayacan ve mahsln urunu vermenin
farz olduunu anlatrd. Bu ekilde, grd insanlara mesleiyle ilgili nasihatler ederdi.
nsanlara vaz ve nasihat verirken gzlerini kapayarak anlatrd. Fakat orada olanlar
kalb gz ile grrd. Merkez Efendi Balkesire gittiinde, bir Cuma gn namazdan
sonra kursye kp vaz etti. Halk, Merkez Efendiyi tammadklar iin, pek iltift etmediler.
Vaz dinlemeyip, teker teker cmiden karak gittiler. Ve birbirlerine; Halvet yolunun
byklerindenmi diyorlard. Herkes ktktan sonra, mezzin efendi elinde kapnn
anahtar olduu hlde krsnin yanna varp, gz kapal olarak konuan Merkez
Efendiye; Hoca efendi! Giderken cmiyi ak brakma. Anahtarlar buraya brakyorum.
karken kitlemeyi unutma! dedi. Merkez Efendi gzn amadan; Mezzin efendi, sen
de iine gidebilirsin. Bizim sohbetimizi siz dinlemiyorsunuz, fakat melike-i kirm
dinlemektedirler buyurdu ve vazna devam etti. Biraz sonra cmiden gidenlerin hepsi
geriye dndler. O kadar ok insan topland ki, cemati cmi almaz oldu.
Msr defterdrlndan emekliye ayrlan Dehn-zdenin babas Ktip Mehmed

elebi anlatt: Snbl Sinn Efendi benim hocam idi. O vefat ettikten sonra sene,
halfesi olan Merkez Efendiye hi gitmemitim. Bir gece ryamda hocam Snbl Efendiyi
grdm. Buyurdu ki: Mehmed Efendi! Niin gaflet edip Merkez Efendiye teslim
olmazsn? O benden daha stndr. Hemen var, eksik kalan eitimini tamamla!
Sabahleyin Merkez Efendinin huzruna gittim. Beni grnce; Ismarlamaynca gelmezsin.
Fakat benden stndr deyince gelirsin. Hlbuki hocamzn benden stndr demesinin
sebebi, senin hakkmdaki kt zannn bertaraf etmek iindir. Yoksa kymet gnnde
yksek hocamzn sanca altnda harolmay md ederiz dedi. ardm kaldm ve tvbe
edip talebesi oldum.
Merkez Efendi Manisada iken, Hocas Snbl Sinn hazretleri 936 (m. 1529)da
hastaland. Vefatndan nce talebeleri; Efendim! Sizden sonra acaba kime tbi olalm?
diye sordular. Onlara; Taradan ilk gelecek olan dostumuz yerimize geecek buyurdu.
Snbl Sinnn vefatndan sonra, talebeler, merakla taradan gelecek olan dostu
beklediler. Bu srada Manisada bulunan Merkez Efendinin gnlne bir kor dp yollara
dt. Hocasnn vefatndan on gn sonra stanbula geldi. Snbl Sinnn ok sevdii
talebelerinden Yakb Germiyanolu, Snbl Efendinin yerine gemi, talebeleri
okutmaa balamt. Merkez Efendi, hocasnn Koca Mustafa Paadaki derghna gitti.
Derghta bulunan yeni talebeler Merkez Efendiyi tanmyorlard. Yakb Germiyanolu,
Merkez Efendiyi kendi odasna davet etti. O gece Yakb Efendi, Snbl Efendinin yerine
kimin gemesi lzm geldiini anlamak iin istihre namaz klp dua etti. O gece
ryasnda, byk bir meydana kalabalk bir meclis kurulmu, Peygamber efendimiz de
(sallallahu aleyhi ve sellem) hazr bulunmaktayd. Sevgili Peygamberimizin (sallallahu
aleyhi ve sellem) karlarnda bir krs vard. Krsnin zerinde de Merkez Efendi
oturmakta ve Tn sresinin tefsrini yapmaktayd. Tefsri yaparken, bandaki sarn
bazan yeil, bazan siyah olduunu grd. Yanndakilere bunun mansn sorduunda;
Yeil renk, dnin zhir ilimlerinde, siyah renk de dnin btn ilimlerinde keml
mertebesindeki olgunlua irettir cevbn verdiler. Ertesi gn Yakb Germiyanolu,
talebeleri toplayarak ryasn olduu gibi anlatnca, hepsi Merkez Efendiye tbi olup,
hocalar Snbl Sinn hazretlerinin halfesi kabul ettiler. O gnden sonra, talebeleri
Merkez Efendi yetitirmee balad.
Merkez Efendi birgn derghn bahesinde namaz klarken, secdeye vard bir
srada, yerden bir ses iitti. Diyordu ki: Ey Merkez Efendi! Yedi senedir yeryzne kmak
iin emrini bekliyorum. Beni bu hapishneden kurtar. Zr Allah tel, beni stma
hastalna if olarak yaratt. Merkez Efendi namazdan sonra talebelerine; Buray
kaznz. Stmallara if olacak bir su kacak buyurdu. Kazdlar, krmzmtrak bir su kt.
Kuyu hline getirdiler. Niyet kuyusu ismi verilen bu kuyudan, stma hastalar su alr
ierlerdi. Bu suyu ien hastalar, Allah telnn izniyle if bulurlard.
Merkez Efendi, senelerce o derghta talebelere ders vererek, onlara Allah telnn
emir ve yasaklarn bildirdi. Zaman zaman stanbulun eitli cmilerinde halka vaz ve
nasihatlerde bulundu. Onun vaznda cmiler dolar taar, oturulacak yer kalmazd.
Merkez Efendinin mr, hep ibdet etmekle, insanlara hakk, doruyu anlatmakla,
Ehl-i snnet itikdn yaymakla, hayr ve hasenat yapmakta halka n ayak olmakla, fakir
ve zayflar himye etmekle geti. 959 (m. 1551) senesi Rabul-hr aynn onyedisine
rastlyan Perembe gn, talebelerine son vasyyetini yaptktan sonra, kelime-i ehdet
getirerek vefat etti. Cenzesini eyhlislm Ebssd Efendi ykad. Cuma gn Ftih
Cmiinde, misli grlmemi bir kalabalk topland. Ebssd Efendi cenze namazn
kldrd. Dnyda bu kimseyi riysz olarak grmtk dedi. Sonra, kabrine gtrlmek
zere omuzlarda tanmaa baland. Herkes, bu lim ve velye hizmet edip, hrette
efatine kavumak akyle tabutu tamak iin birbirleriyle yar ediyorlard. yle ki,
bazan kalabalktan skan, g durumlara denler bile oluyordu. Kalabaln ok olmas
sebebiyle, uzun bir srede, Topkap surlarnn dnda Knn Sultan Sleymn Hnn
vlidesi nmna yaptrd tekkedeki kabrine Ebssd Efendinin bizzat kendi eliyle defni
yapld.
Ebssd Efendinin, Merkez Efendinin vefatna trih drd manzmesi
yledir:
Dr- fendan gp gitti bekya,

Merkez Efendi ki, ana Hak ola hemrh.
Sanmayn ld n, halvete girdi,
Yolda oluptur na vird-i sehergh.
Kutb- zaman idi, ol, ibu devirde,
Dne dne kbet ecel buldu rh.
Mh- Rabul-hrn onyedisinde,
Rz- enbihde o kld sefer, h!
Htif-i gayb na dedi ki, trih,
Diresin Merkezin nr ede Allah.
Merkez Efendi hazretleri u ilhiyi zaman zaman sylerdi:
Pak eyle gnl emesini t durulunca,
Dik tut gzn, gnln gz olunca,
nkr ko, dil destini ol emeye tut dur,
Ol b- safbah ile bu desti t dolunca.
Merkez Efendiden sonra, yerine olu ve halfesi Ahmed Efendi talebe yetitirmeye
devam etti.
1)
2)
3)
4)
5)

Tezkire-i Halvetiye; v. 24 b
MEVLN IK KSIM:
Osmanl devri limlerinin byklerinden. smi Ksm olup, k Ksm diye tannr.
znikte dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 945 (m. 1538) senesinde Edirnede vefat
etti. Vefatnda yzyetmi yalarnda olduu rivyet edilmitir. Edirnede yaptrd
mektebin yannda defnolundu.
k Ksm, zamanndaki birok limden ders okudu. Bu limlerden ok eitli
ilimler rendi. Sonra evliydan Mevln Abdlkerm Efendinin hizmetine girdi. Ksa
zamanda hocasnn en yksek talebesi oldu. O zaman det, hocasnn vefatndan sonra
onun yerine mderris olunur idi. Bu da, Abdlkerm Efendinin vefatndan sonra Balat
Medresesine onun yerine mderris oldu. Bundan sonra negl Medresesinde, daha sonra
da Edirnede Talk Medresesine mderris oldu. Bu mevki ve makamlara ulamasna
ramen, ok mtevz ve alak gnll bir zt idi. Kendisinde gurrlanma ve kibirlenme
asla grlmezdi. Talk Medresesinde mderris iken, kendi istei ile emekli oldu. Bundan
sonraki mrn de, ibdet ve tat ile geirdi.
k Ksm (rahmetullahi aleyh) ok hosohbet bir lim idi. Sohbetinde bulunanlar
ince latfeleri ile neelendirir, ferahlandrr, zntlerini giderir idi. Ayn zamanda bu
latfeleri ile kendi yksekliini de rterdi. ok zek idi. Anlay kabiliyeti ok kuvvetli idi.
Dier byk ztlar gibi, o da sohbetlerinde bo sz konumaz idi. Latfeleri,
neelendirmeleri ve nkteleri de hep hikmet dolu idi. Yaayn grenler, onun dnyya
dkn olduunu zannederlerdi. Hlbuki gnlnde zerre kadar dny sevgisi yoktu. Onu
anlyanlar; k Ksm dnyy terketti derlerdi. Kazancnn ounu fakirlere ve
talebelerine datrd. Talebelerinin ihtiylarnn ounu kendi kazancndan temin ederdi.
Zamannn ounu, Allah tely zikir ile geirirdi. nsanlarla sohbet esnasnda
dah, kalbi Allah tely zikrederdi. Gnl, shibi ve yaratan olan Allah tel ile megul
idi. Halk arasnda Hak ile idi. Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) sevgisi,
gnlnde o kadar ok idi ki, salevt- erfe syledii zaman kendinden geerdi. Namaza
durduu zaman da kendinden geer, tamamen gnln Allah telya verirdi.
Hastaland zaman, vcdu iyice zayflad. Bir deri bir kemik kald. Vefat ettii
zaman, Edirnede salnda yaptrd mektebin bahesine defnedildi.
MEVLN MUHAMMED RUKIYYE:
Evliynn byklerinden. Hayat hakknda fazla bilgi yoktur. 900 (m. 1494)
senesinden sonra vefat etti. Muhammed Rukyye, zhir ilimlerde esiz bir lim olup,
tasavvuf yolunda makam ok yksekti. Vaz ve nasihat ettii zaman, dny sevgisini ve
muhabbetini gnllerden karmaya alrd. ok sayda talebe yetitirdi.
Mevln Muhammed; rif, lim, takv ehli, dny sevgisini kalbinden karm, kalbi
Allah telnn sevgisi ile dolu mbrek bir zt idi. ok ibdet ederdi. Tasavvuf yolunu
Ysuf Mahdmdan rendi. Mevln Muhammedin yedi tane olu oldu. ocuklar,
kendisi hayatta iken talebe yetitirmee ve insanlara doru yolu gstermee baladlar.
Mevln Muhammed, talebelerine yle buyurdu: Size bu yolda lzm olan,
mchede ve riyzeti elden brakmamak, bu yolun dabna gerei gibi riyet etmek, bu
yolun temeli olan doru sz ve hell yemek zere devam etmektir.
Mevln Muhammed anlatr: Hocam Ysuf Mahdm yle buyurmutur: Sadk
olan talebe nce halvet ve uzlete ekilmeli, oru tutmaldr. Yeme, uyku ve konumann az
olmasna, devaml abdestli olmaya ve be vakit namaz cematle klmaya dikkat etmelidir.
Hergn Kurn- kermden yz yet-i kerme okumaldr. Sonra Allah tely ok
zikretmelidir. Hergn yz hls sresi, yz istifar ve Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) rh-i erflerine yz salevt- erfe okumaldr. Buna devam eden kimsenin rif-i
billah olmas mmkndr. Bundan fazlasn yapmak daha iyidir. Byklerimiz buyurdular
ki: Susmak, alk, az uyumak, uzlet ve zikre devam yolumuzun asldr.
Hads-i erfte buyuruldu ki: Ya hayr syle veya sus. Susan kurtulur. Yan
skt eden kimse, dnyda dmanlarndan, hrette ise ateten kurtulur. Eshb-
Kirmdan Ukbe bin mir buyurdu ki: Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem); Dny
ve hrette kurtulu ne ile olur? diye sul ettim. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem);
Dilini muhafaza eyle. Zarret olmadka evinden kma. Gnahlarn hatrlayp,
ala. Kurtulu bunlarla olur buyurdu.
Dilin yirmibir feti vardr. Bu fetler unlardr: 1- Fidesiz konumak. 2- Btla
dalmak, yan iki meclislerini, fsklarn yapt ileri, zenginlerin rahatn, sultanlarn
zulmn gzel grerek anlatmak. 3- Szde bakalarna galip gelmek iin mnkaa ve
mcdele etmek. 4- Dmanlk. 5- Halk beensin diye konumak. 6- Edebe mugayir
szler sylemek. 7- ki dilli ve iki yzl olmak. 8- Bir kimseyi yzne kar medh etmek.
9- Gnah ve suu olmayan bir mslman alaya almak, 10- Gnaha gtrecek latfeler
yapmak. 11- Bir mslmanla alay etmek 12- Bir mslman bir toplumda maskara
yapmak. 13- Mslmann srrn bakasna duyurmak. 14- Verdii sz yerine
getirmemek. 15- ki mslman arasnda sz tamak. 16- Yalan sylemek. 17- Yalan yere
yemn etmek. 18- Kfre sebep olan szleri sylemek. 19- Konuulmamas gerekeni
konumak. eyh Sad buyuruyor ki: u iki ey akln noksanlndandr: Konuulacak
yerde konumamak, konuulmayacak yerde konumak. 20- nsan ve hayvana lanet
etmek. 21- Gybet etmek.
Hads-i erfte; Alk nr, tokluk zulmettir. buyurulmutur. Yine hads-i erfte;
Melekt kapsn alk ile aln. nk bu kapnn anahtar alktr. buyuruldu.
Bir iirde yle denilmitir: Eer bedenini beslersen fil olursun, rhunu beslersen melek
gibi olursun. Ackmadka yememeli, yiyince hellinden yemelidir. Az yemelidir. Yemee
Besmele ile balamal, yemekten sonra Allah telya hamdetmelidir. Yemei, vcdun
salk, shhat, afiyet shibi olup, ibdet ve tat iin kuvvet kazanmak niyeti ile yemelidir.
Ancak byle yaplrsa, keml mertebesine ulalabilir.
Znnn-i Msr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Ne zaman doyuncaya kadar yemek
yesem, ya bir gnah ilerdim veya bir gnaha kasd ederdim. Nefse, ancak alkla boyun
edirilir. ok yemek yle kt bir mertebedir ki, Allah tel Kurn- kermde melen;
Kfir olanlar ise (dnyda) zevklenmeye bakarlar. Hayvanlar gibi yerler, ierler.
Hlbuki ate, (hrette) onlarn yeridir. buyurmutur (Muhammed-12).
Allah tel Kurn- kermde melen; Onlar geceden pek az (bir zaman)
uyurlard. buyurmaktadr (Zriyt-17). Yan takv sahipleri, Cennetteki kklerde zevk
ve safa iinde olacaklardr. nk dnyda iken gayet az uyurlard. Yine Kurn- kermde
melen; (Onlar, o kimselerdir ki, geceleyin namaz klmak iin) yataklarndan
kalkarlar. Rablerine, azbndan korkarak ve rahmetinden midvr olarak dua
ederler. Kendilerine verdiimiz rzklardan da hayr yollarna harcarlar.
buyuruluyor (Secde-16). Yan klar ve Hak ehli, Allah telnn ak ve muhabbeti ile
geceleyin yatmak akllarna gelmez. Allah telya ibdet, tat, zikir ve tesbihe devam
ederler. Bir iirde yle denilmektedir: Allah klar, Allah telnn muhabbeti ile yle
bir ilh zevke dalmlardr ki, uyku gzlerine haram olup, uyku nedir bilmezler. Hatt bu
fakire, bir zaman bir ay uyumak mmkn olmamt. nsan olmam hasebiyle, vcdumun
shhati iin uyumak istemitim. Fakat uzun sre yine uyumak nasb olmamt.
Tasavvuf yolunun ess, devaml Allah tely zikretmek, hatrlamaktr. Kurn-
kermde melen; Allah tely her hlinizle ok ann ki, (dny ve hret sadetine
kavuup azbdan) kurtulabilesiniz. buyurulmaktadr (Cuma-10). Allah tel, yet-i
kermede kurtuluu, ok zikre bal klmtr. Yan kiinin, istenmeyen kt hllerden
kurtulup muradna kavumas, ok zikre baldr. Muz bin Cebelin (rahmetullahi aleyh)
rivyet ettii hads-i erfte, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Cennet ehli,
dnyda zikretmeden geirdikleri zamanlar iin piman olurlar. buyurmutur.
Fudayl bin Iyd hazretleri de yle buyurdu: Allah tely zikreden, zikr ile nimetlenir,
sevb kazanr, gnahtan kurtulur.
Bir mrid-i kmile talebe olmak istiyen kimse, dnin emir ve yasaklarna uymak ve
tasavvuf yolunun edeblerine riyet etmek sretiyle, mrid-i kmilin iret buyurduu
ekilde ibdet ve tatle megul olunca, hem nefsini slha, hem de ilh marifetlere
kavuur. Nefsini tanyan, Rabbini tanr. hads-i erfi gereince, cehletten uzaklar,
irfn derecelerine ve Rabbine yaknlk makamna kavuur ve evliynn byklerinden olur.
1) Hediyyet-l-ihvn; Sleymniye Ktphnesi, Hac Mahmd ksm, No: 4587
MEVLN EHKUBD RVN:
Evliynn byklerinden. Doum trihi belli deildir. 910 (m. 1504) senesinden
sonra irvanda vefat etti. Hocasnn trbesinin yanna defnedildi. Mevln Rukyyenin
talebesidir. Mevln ehkubd, irvan sultn Kara Halilin akrabasdr. Uzun seneler
muhtelif yerlerde vlilik ve idrecilik yapt. Allah telnn ltuf ve ihsn ile, dny maln
ve makamn terkedip, kendini Allah telnn yoluna adad. Muhammed Rukyyenin
sohbetlerine devam ederek kemle erdi. O vefat ettikten sonra, Mevln Rukyyenin
yerine geti.
Mevln ehkubd, tasavvuf yolunu Dede mer Renden rendi ve onun halifesi
oldu. Daha sonra Muhammed Rukyyenin sohbetlerine devam etti. Onun yksek
himmetlerine ve terbiyelerine kavuarak, ilh srlara nail oldu. ehkubd mm idi. Fakat
Allah telnn ltuf ve ihsnna kavuarak, Levh-i mahfz ona gsterildi. Pekok lim,
mkillerini ona gelip sorarlard. Zira o, Allah telnn ihsn ile lim olmutu. Yanna
gelen byk limler onu grnce, kendilerini deryada bir damla su gibi grrlerdi.
Mevln ehkubdn btn evld ve torunlar lim, fzl ve slih birer zt oldu. Beydv
tefsrine hiye yazan Allme Sadrddn-zde onun torunlarndandr.
ehkubd hazretleri mm olduu hlde, ibdet ile alkal meseleleri ok iyi bilirdi.
limlere hatalarn sylerdi. Ben bir mm kiiyim. Fakat bu meseleyi yle bilirim
diyerek, o limin hatasn dolayl yoldan sylerdi. Yanna gelen birok byk lim, onun
bykln kabul ederek yanndan ayrlrd.
irvnda Molla vez ismi ile mehr olan, zhd ve vera shibi, kmil bir lim zt
vard. Krlk bir yerde, krk odal bir bina yaptrd. Burada bu zt, krk byk lime ders
verirdi. Ders verdii bu krk limin her birinin de ayr ayr ders verdikleri meclisleri vard.
Bundan dolay, Molla veze krk meclisli derlerdi. Bu zt, gndzleri oru tutar, geceleri
ibdetle megul olurdu. Fakat bu zt, tasavvuf byklerinin sohbetinde hi bulunmamt.
Sdece zhir ilimlerle urard. Tasavvuf yolundakilere de iyi gzle bakmazd. Birgn
baz talebeler, onun yannda ehkubd hazretlerinin hakknda ileri geri konutular. eyh
ehkubd, okuma yazmas olmayan bir childir. Onun yannda bulunanlar da ona uymu
chillerdir dediler. Molla vez bu durum karsnda, ders verdii krk tane lim talebesine;
Herbiriniz tasavvuf yolunda bulunanlarn kfr ve gnah zere olduklarn bildiren
meseleleri ve fetvlar toplayp getirin. Bizzat gidip onlara yanl yolda olduklarn
syleriz. yet bu hllerinden vazgeerlerse, onlarn dalletten ve bu yanl yoldan
kurtulmalarna vesile olmu oluruz. Eer bu hllerinden vazgemezlerse, hkim
haklarnda gerekeni yapar dedi.
Hocalarnn emri zerine, talebelerin herbiri byk gayret sarfedip, istenilen
fetvlar hazrladlar. Mevln ehkubd sevenlerin geldikleri bir gnde, ona, Molla
vezin onun hakknda fetv hazrlad ve gelmek zere olduu bildirilince, sadece;
Hasbnallah dedi, asla alnmad. Molla vez talebeleri ile mahalle kenarna kadar geldii
hlde, onda herhangi bir deiiklik olmad ve normal hlini bozmad. Molla vez bu
duruma kzp; limdeki zayfln gstermemek iin byle yapyor, dar kmyor. Artk
iyice anlald ki, hakknda isnd edilenler gerekten doru diye dnd. Bu dnceler
ierisinde ehkubdn bulunduu odaya girdi. ehkubd, onlar gelince ayaa kalkt ve;
Buyurun efendiler diyerek oturmalar iin yer gsterdi. Onlar oturduktan sonra, Mevln
ehkubd ban nne edi. Bu srada Molla vez talebelerine; imdi sze balayn diye
iret etti. Fakat talebelerden hibiri, kendilerinde konuma takati bulamadlar.
Konumas iin hocalarna rica ettiler. Molla vez de konumak istedi. Fakat o da
konuamad. eyh ehkubdn tasarrufunun kendilerini kapladn anlad ve ona
dnerek; eyh hazretleri, biz misfiriz, bize ilim sofranzdan bireyler ikrm edin
diyerek ricada bulundu. Bunun zerine Mevln ehkubd; kelm ilminden tasavvuf bir
tarzda sze balad. Mevzlar hlinde anlatrken, kelm ilminin derin meselelerine, dald.
Orada bulunanlar, onun anlattklar derin bilgiler karsnda hayrn kaldlar. nk birka
gn nce, Molla vezden erh-i Mevkf okurken, bir cmlenin izh talebelere kapal
gelmi, onu halletmeleri mmkn olmamt. eyh ehkubd kelm mevzlarn
anlatrken, onlarn anlamadklar o cmleyi de kolay ve anlalr bir ekilde anlatverdi.
Talebeler akn bir hlde birbirlerine bakarlarken, Molla vez de ehkubd hazretlerinin
tasavvuf ilmindeki kuvvetini ve gzleri nnde olan kermetini grnce, ister istemez;
nsaf dnin yarsdr diyerek, ehkubd hakknda syledii szlere tvbe ederek, ondan
helllik diledi ve talebelie kabul edilmesini rica etti. Bunun zerine Mevln ehkubd;
Sen ki, irvan memleketinde krk meclisli Molla vez olasn da, bir mmyi hoca edinesin
dedi. Molla vez; Sultnm, Allah telya hamd olsun ki, bize hakkat gsterildi. Bizim
ve bizim gibilerin s-i zanlarndan ve yanl dncelerinden zt- liniz uzak imisiniz.
Fakat u na kadar siyah ehremiz, saf, temiz ve parlak bir aynaya rastlamad. Kendi
ayplarmz grmeyip, ayplarmz bakalarna isnd ettik. Elhamdlillah imdi kendi kt
cemlimizi grdk. O parlak ayna ile ereflendik. Mmin, mminin aynasdr.
hads-i erfinin mansnca, sizin parlak ve cilalanm aynanza bakmak sretiyle; kendi
hatlarmz grdk diyerek, hlini arz etti. ehkubd hazretleri de, Molla vezi ve
talebelerini affederek, hepsini talebelie kabul etti. Molla vez ve ona tbi olan
talebelerden bazlar, bu yolda ok ykseldiler. Zr Mevln ehkubd, onlara hizmeti
kendisine vazfe edinmiti.
Birgn Mevln vez, ahrda bulunan hayvanlarn yanna gidip, bir buzann ipini
zp kendi boynuna takt. Orada bulunan hayvanlarn arasna katld. Bu hli grenler,
durumu Mevln ehkubda bildirdiler. O da; Kendi eli ile byle yapt ise ne kadar
gzel; Allah tel iin tevzu edeni, Allah tel ykseltir buyurmulardr dedi.
Yine birgn Mevln vez, manev perdeler alnca aka gelip, kendi nefsine; Ey
kabiliyetsiz vez! Senin yerin hayvanlar ahrdr. Hl insan olmadn dedikten sonra, ikinci
defa bir hayvann yularn bana geirdi. Onun bu hlini tekrar Mevln ehkubda
bildirdiler. O da hemen gelip, onun boynundaki yular kard. Ona sarlp; Ey Molla vez!
Bizi yaktn, yeter artk dedi. O anda Molla vez, Allah telnn birok ltuf ve ihsnlarna
kavutu. Daha sonra Mevln ehkubd ona hilfet vererek, talebe yetitirmesi iin
tekrar derghna gnderdi.
Mevln ehkubdn bir menkbesi yle anlatlr: randa o zamanlar hkm sren
ah smil, Ehl-i snnet limlerine ve tasavvuf byklerine eitli eziyetler yapyor ve
onlar ldryordu. Birok Ehl-i snnet limi randan Anadoluya hicret etti. Mevln
ehkubd ise, Allah telya tevekkl ederek, bulunduu yerden ayrlmad. Onu sevenler,
randan ayrlmas iin ne kadar srar ettiyseler de, o, oradan ayrlmad. ah smilin
askerleri onu ldrmek iin irvana geldi iseler de, Allah telnn izni ile irvana
girdikleri anda, kimisi kr, kimisi ktrm oldu. Mevln ehkubda hibir ktlk
yapamadlar. Mevln ehkubd hazretleri sayesinde, ehl-i snnet olan birok kimse bel
ve musibetten kurtuldu.
1) Hediyyet-l-ihvn; Sleymniye Ktphnesi Hac Mahmd ksm, No: 4587
MMR-ZDE (Muhyiddn Muhammed Efendi):
Osmanllar zamannda yetien byk slm limlerinden. smi Muhammed, lakab
Muhyiddn ve nisbeti Rmdir. Mimr-zde diye mehr olmutur. Doum trihi ve yeri
bilinmemektedir. 934 (m. 1527) senesinde Halebde kad iken vefat etti.
Zamannn usulnce, eitli limlerden ders alarak ilimde ilerlemeye alrken,
Mevln Hac Hasen-zde Efendinin hizmetinde ve derslerinde bulundu. O byk ztn
yannda yksek mertebeler, stn dereceler elde etti. Birok fazlet ve kemlta kavutu.
ok gayret ederek ve meakkatlere katlanarak ok ilerledi. Mderrislik yapacak, yan
Osmanl medreselerinde talebelere ders okutacak seviyeye geldi.
Evvel skp Medresesine mderris oldu. Sonra stanbulda, Mahmd Paa,
Bursada Manastr, Edirnede erefeli ve yine stanbulda Sahn- semn medreselerinde
mderris olarak vazfe yapt. Yksek yaradll, parlak zekl, anlay ve firsette ate
gibi, ser stn kabiliyete sahip olan deerli talebelere ders verdi. Onlar pek gzel
yetitirdi. Medreselerdeki vazfesini hakkyla f edip, herkesin takdr ve tebrikini
kazandktan sonra kadlk mesleine ynelip, Halebde kad oldu. Bir zaman sonra Sahn-
semn medreselerinden birinde mderris olarak vazfelendirildi. Daha sonra, tekrar
Halebe kad tayin edildi. Orada adlet ile hkm verdi.
Mimr-zde Muhyiddn Efendi, keskin grl, iyiyi ktden, fideliyi zararldan
kolayca ayrabilen, gayet vakr, heybetli bir zt idi. Peygamberimiz Muhammed
aleyhisselmn gzel ahlk ile ahlklanm idi. stn ve gzel vasflar kendinde toplam
idi. Verdii sz katiyyen unutmaz, mutlaka yerine getirirdi. Kendisine hakk gemi olan
dostlarna her halkrda yardmda bulunur, gzel karlk verirdi. Hatrlar ho eden,
herkese iyilik ve yumuaklk ile mumele eden bir hli vard. Dostlarna devaml gzel
kokular ikrm ederdi.
lm-i heyetde (astronomi ilminde) ihtisas shibi olan Mimr-zde, bu ilme it
meselelere muttali idi. Bu ilmi ok iyi bilirdi.
MMR-ZDE MUSTAFA EFEND:
Hanef mezhebi fkh limi. Osmanl mderris ve kads. Doum yeri ve trihi
bilinmemektedir. smi, Mustafa bin Muhyiddn Muhammeddir. Muslihuddn lakab verildi.
Mimr-zde nmyle mehr oldu. Haleb Kads Muhyiddn Muhammed Efendinin olu,
eyhlislm Kd-zde Ahmed emseddn Efendinin kardeidir. 971 (m. 1565) senesinde
vefat etti.
Kk yata ilim renmeye balayan Mustafa Efendi, babasndan, Mall Emr
Efendi, ivi-zde ve Knn Sultan Sleymn Hnn hocas Molla Hayreddn efendilerden
ilim rendi. Bursada Ksm Paa, Veliyyddn-zde Ahmed Paa ve Yldrm Byezd
medreselerine, daha sonra Trabzon Sultniyesine, iki sene sonra stanbulda Haseki
Medresesine, bir sene sonra da Sahn- semn medreselerinden birine, 960 (m. 1552)
senesinde Sleymniye medreselerinden birincisine mderris tayin edildi. 963 (m. 1555)
senesinde Bursa, bir sene sonra Edirne, bir sene sonra stanbul, 969 (m. 1561) ylnda da
Medne-i mnevvere kads oldu. 971 (m. 1563) ylnda bu vazfeden ayrlp am tarafna
ynelince, bir rya grd. Ryada Msra gitmesi istendi. Bu hdiseden sonra Msra
gitmek itiykyla yanp tututu. Baka tarafa adm atamaz hle geldi. Msr tarafna yola
kt. Khireye vardktan bir mddet sonra vefat etti.
lim renmek ve retmekte ok gayretli olan Mimr-zde Tceddn brhim

Efendi, mrn ilimle uramak ve ibdetle megul olmakla geirdi. Gzel huylar, stn
ahlk, hl ve hareketleri, tatl ve doru szleriyle insanlara emr-i marfta bulunup, doru
yolu gsterdi.
Telvhe hiye, Hasen elebinin eserine hiye yazd. Hidye, Mifth ve
Mevkfa talkt, Kfiye erhi Cmiye notlar vardr.
1)
2)
3)
4)

MRM ELEB (Mahmd bin Muhammed):

Onuncu asrda Osmanllarda yetien Hanef mezhebi limlerinden. smi, Mahmd
bin Muhammed bin emseddn bin Kd-zde-i Rm olup, Mrim elebi diye tannr.
Osmanl ulem ve riyaziyecilerinin mehrlarndan olup, Kd-zde-i Rm diye tannan
Selhaddn Msnn torunu olan Kutbddn Muhammedin oludur. Bu da byk dedesi
gibi, hem nakl ilimlerde, hem de fenn ilimlerde sz shibi idi. Babas tarafndan hem
Kd-zde-i Rmnin, hem de Ali Kucunun torunu olduu gibi, Anne tarafndan da,
Osmanl limlerinin byklerinden olan stanbul kads Hocazde Mevln Muslihuddn
Efendinin torunudur. Doum trihi bilinmemektedir. 931 (m. 1525)de Edirnede vefat
etti. Ksmpaa Cmii avlusunda medfndur.
Kef-z-znn kitab, Mrim elebiyi Ali Kucunun kz kardeinin olu olarak
gsteriyorsa da, bu yanltr. Mrim elebi, Kd-zde-i Rmnin olu olan emseddn ile
Ali Kucunun kermesinin evliliklerinden doan Kutbuddn Muhammed Efendinin oludur.
Zamannn uslne uygun olarak ve kk yata ilim tahsiline balayan Mrim
elebi, bilhassa Hocazde Sinn Paann sohbet ve hizmetinde yetierek kemle geldi.
Evvel Gelibolu Medresesine mderris tayin edildi. Oradan Edirnede Talk Medresesine,
daha sonra da Bursada Manastr Medresesi mderrisliine getirildi. Fazlet ve irfnnn
ykseklii sebebiyle, Sultan Byezd-i Velnin muallimi oldu. Sultan Birinci Selm Hn
tarafndan 925 (m. 1519) senesinde Anadolu kadaskerliine tayin olundu.
Bu hizmetten ayrldktan sonra, hac farizasn if etmek zere Hicaza gitti. Hac
dn Edirneye gelip, devaml orada ikmet etmek niyetiyle yerleti. 931 (m. 1525)
senesinde, orada ebed leme g eyledi. Fen ilimlerinde zamannn bir tanesi idi.
Sultan Byezd-i Vel zamannda, bu sultnn teviki ile ok alarak,
memleketimizde riyaziye ve heyet (astronomi) ilimlerinin geliip ykselmesine ok
hizmet etmi olan Mrim elebi, birok da risle yazm olup, bazlarnn isimleri yledir:
1- Dstr-l-amel ve tashh-l-cedvel: Ulu Bey Zeyci zerine Sultan Byezdin emriyle
yazlm Fris bir erh olup, ok kymetli bir eserdir. 2- erh-i Rislet-l-fethiyye: Byk
dedesi Ali Kucunun Rislet-l-fethiyyesi zerine yazlm bir erhdir. 3- Rubul-mecb, 4Rubul-cmia, 5- Rubul-mukantarat, 6- El-Kble ve marifeti semtih, 7- Zerkale, 8Ceyb-l-cmia, 9- El-Amel bir rub-ikr, 10- Tahkku semt-il-kble. Bu eserlerinin
ekserisi Fris olarak yazlm ve Sultan Byezd Hna ithaf edilmitir. Bu eserlerin ou, o
zamanlar muvakkitler arasnda kullanlan Rub tahtasnn kullanlma eklinden ve bu let
ile vakitlerinin tayininden bahsetmektedir.
Mrim elebi nmyla marf Mahmd bin Muhammed Efendi (r.a), gayet yumuak
huylu bir zt idi. Akl ve zeks ok kuvvetli idi. stikmet shibi olup, her hli dnimizin
emirlerine tam uygun idi. iddetli ve skntl hllere ok gzel sabrederdi. nsanlara iyilik
etmekten, bakalarnn yardmna komaktan byk zevk alrd. Fazlet ve kemlt
kendinde toplam idi. Her an kendi nefsi ile megul olur, vellerin yolunda ilerlemeye
gayret ederdi. Baka bir kimsenin hlini aratrd, aybn meydana karmaya alt
katiyyen grlmezdi.
Zamannda okutulmakta olan btn fideli ilimleri tahsil etmi olup, ilmi ok yksek
idi. Her ilmin usln, frunu, akl ve nakl olann bilirdi. Arab lisnnn btn
inceliklerine hakkyla vkf idi. Dima, edeb, salh ve doruluk diresi iinde bulunurdu.
Bir nokta misli bu direnin tam ortasnda bulunur, hibir zaman bu sadet diresinden
dar kmaz idi.
1) akyk- Numniyye; cild-1, sh. 367

8) zh-l-meknn; cild-1, sh. 472
10) Kef-z-znn; sh. 845, 866, 870, 872, 881, 966, 1236, 1343, 1886, 1943
MOLLA ARAB:
slm limlerinin byklerinden. smi, Viz Muhammed bin mer bin Hamza Antk
olup, lakab Muhyiddndir. Halebden Bursaya gelmi olduundan dolay Molla Arab dendi.
Bu isimle hret buldu. Antakyada dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 938 (m. 1532)
senesi Muharrem aynda Bursada vefat etti. Kabri, Bursann kble tarafnda, daa
yaslanm ve kendi adyla anlan mahallededir. Kabrin bulunduu yerden bir sokak sonra
Molla Arab Cmii bulunur. Bu cmi, 1955 senesinde Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu
tarafndan bugnk ekline getirilmitir. imdi iki kubbeli ve tek minareli olan bu cmi,
eskiden dokuz kubbeli ve st kurun kapl idi. Zelzelede kubbeler knce, iki tanesinin
duvarlar ve bir ksm kemerleri ile, darda bir minaresi kalmtr.
Molla Arabn dedesi, byk lim Teftznnin talebelerinden olup,
Mvernnehrden Antakyaya geldi. Babas da lim, slih bir zt idi. Molla Arab, kk
yata Kurn- kermi, Kenz ve tb ve baz eserleri ezberledi. Fkh ilmini fazlet shibi
babasndan, usl-i fkh, krat ve Arab ilimleri, amcalar eyh Hasen ve eyh Ahmed gibi
limlerden rendi. Hocalarnn feyz ve bereketleri ile, ilimde stn bir dereceye ykseldi.
Daha sonra Tebrz diyarna gitti. Birka yl kalp, Tebrzli Mevln Mrdden ilim rendi.
Sonra Antakyaya dnd. Haleb ve Kudsdeki limlerle grt. ok ey rendi. hreti
her yere yayld. Hacca gitti. Bir mddet mcvir olarak kald. Sonra Msra gelip, mm-
Syt ve abnin derslerinde bulundu. Hads ilminde iczet (diploma) ald. Vaz, ders ve
fetv verdi. Msrdaki erkez sultanlarndan Kaytbay, onun sohbetlerine katld ve
vazlarn dinledi. Ona ok hrmet etti ve sevgisi sebebiyle Msrdan ayrlmasna msade
etmedi. Onu viz ve mft tayin etti. Molla Arab, fkh ilmine dir Mstesf ve Drer
Gurer kitablarndaki meseleleri iinde toplayan Nihyet-l-Fr adl eseri yazp,
Sultana hediye etti. Herkesten hrmet ve sayg grd.
901 (m. 1495) senesinde Sultan Kaytbay vefat edince, Molla Arab Bursaya gitti.
Orada halk ve ileri gelenlerden ok hrmet grd. Vaz edip, devaml Allah telann emir
ve yasaklarn bildirdi. Halka, haram ve gnahlarn ldrc zehir olduunu anlatt. Sonra
stanbula gitti. Burada da vaz ve ird ile megul oldu. Sultan kinci Byezd Hn, Molla
Arabn hretini iitip dersine geldi. Vazn dinleyip, tesirli konumalarna hayrn oldu.
ok def ziyretine gelip devletin bek ve devam iin dualarn taleb etti. Molla Arab,
Tehzb--emil, Hidyet-l-bd il sebl-ir-red adl eserlerini yazp, Sultan
Byezd Hna hediye etti. Ayrca Sultann gaz sevbna kavumasn istedi. Kurn-
kermde, Nisa sresi doksan beinci yet-i kermesinde melen; Mminlerden zr
shibi olmakszn cihaddan geri kalanlarla, Allah yolunda mallaryla ve
canlaryla savaanlar bir olmazlar. Allah, mallaryla ve canlaryla savaanlar,
derece bakmndan oturanlardan ok stn kld. Bununla beraber Allah, ikisine
de Cenneti vadetmitir. Fakat Allah, savaanlara, oturanlarn stnde pek
byk bir mkfat vermitir. buyurulduu zere, Sultan gazya tevik etti. Ordu,
Yundu seferine kt.
Molla Arab, Metan ehrinin fethine sebeb oldu. Kaleye ilk giren mchidler arasnda
idi. Gazdan dnnde, stanbulda vazlarna devam etti. Sonra ehl ve yliyle (olukocuuyla) Halebe gitti. Orada erkes beylerinden Hayr Beyden ok hrmet grd. Hayr
Bey onun btn ihtiycn karlamak istedi. Fakat o, takvsndan, onun zerre miktar bir
eyini kabul etmedi. Halebde yl kadar vaz, hads ve tefsr ile megul oldu. Bidat ehli
ve bozuk frkalarn zararlarn anlatt. Daha sonra stanbula dnd. Yavuz Sultan Selm
Hn, iirlerle cihada tevik ve tahrik eyledi. Bu maksadla Es-Sedd f fedil-il-Cihd

kitabn yazd. aldran seferine katlp, askere vaz ederek cesret verdi. Muharebede dua
eder, Pdih min derdi. Sarayky ve skpte de on sene vaz ve nasihat ederek, ok
kfirin hidyetine sebep oldu. Sultan Sleymn Hn ile de Engrs seferine katlp, zafer
iin yapt dualar makbl-i ilh oldu. Sonra Bursaya gelip, eitli kitaplar yazd. Kimya
bilgisi de oktu. ki mescid, iki de cmi yaptrd. Nafakasn ticret yaparak kazanrd.
Kimseden birey kabul etmedi. Hfzas ok kuvvetli idi. Mehr alt hads kitabndan
hads-i erfleri bilirdi. lim, fazletli, mchid bir zt idi. Sret-i Nebevyi bildiren Tehzb-emi ve El-meksd f fedil-il-mescid adl kitaplar mehrdur.
4) Mirt- kinat; cild-3, sh. 119
8) Kef-z-znn; cild-2, sh. 1031, 1060
9) Gldeste-i riyz- irfn; sh. 193
MOLLA ATULLAH (At Ahmed Efendi):
Osmanllar zamannda Anadoluda yetien fkh limlerinden ve tasavvuf
byklerinden. smi Ahmed, lakab Atullah, nvan Molla ve Hcedir. Molla Atullah
Ahmed diye tannr. Aydn vilyetinin (imdi zmire bal demi kazasnn) Birgi
kasabasndandr. Doum trihi belli deildir. 979 (m. 1571)da Safer aynn onbirinci gn
stanbulda vefat etti. Cenze namazn, Sleymniye Cmiinde eyhlislm Ebssd
Efendi kldrd. eyh Vef Cmiinin bahesine defnedildi. Cenzesinde, sadr- azam,
limler, vezrler ve devletin ileri gelenleri hazr bulundular. Abdlhay Hlis ve emseddn
isminde oullar vardr.
Molla Atullah Ahmed, dnine bal bir ailenin ocuuydu. Bu bakmdan,
ocukluunda iyi bir tahsil ve terbiye grd. Sonra asrnn limlerinden Lebs-zde Pr
Ahmed elebinin talebesi oldu. Sonra Merhab Efendiden okuyup, btn ilimlerde
ykseldi. Dvd Paa Medresesine mderris oldu. Hem mderrislik yapt, hem Ebssd
Efendinin derslerine devam etti.
Bu arada yine byk limlerden olup, ayn zamanda stanbul kadl yapan ve Sad
Efendi diye de tannan Sadullah Muhanin huzrunda Kd Beydv tefsrini okudu.
Sad Efendinin derslerine devam ederken, 932 (m. 1525) senesinde srfil-zde
Hayreddn Efendi, Bursa Sultan Medresesinde mderris olunca, Molla Atullahn hocas
Sad Efendiye haber gnderdi ve Molla Atullah Ahmedi, Bursada talebe yetitirmesi
iin gndermesini istedi.
Hocas Sad Efendinin izin vermesiyle, Bursaya gidip bir mddet vazfe yaptktan
sonra hocasnn yanna dnd. Molla Atullah, hocas Sad Efendinin am kadlna tayin
edilmesiyle, onunla birlikte, yardmc olarak ama gitti. O sene hocasna dmd, daha
sonra da kad vekli oldu. amdan hacca giden hac kfilesine bakan olarak
vazfelendirildi. Hac vazfelerini eda ve haclarn hizmetini ok gzel ekilde f ettikten
sonra Anadoluya dnd. Memleketi olan Birgiye gelip, orada bulunan Aydnolu
Medresesine mderris oldu. Daha sonra Mudurnuda Yldrm Hn, Tokatta Sultaniye,
stanbulda Hac Hasenzde ve Kd Hsm medreselerinde mderrislik yapt. Bu
medreselerde ilim ve feyz kayna olarak ok hizmet etti. lim ve edeb shibi yksek
talebeler yetitirdi.
Hasen Bey isminde bir ztn, Sadr- azam Rstem Paaya Molla Atullah medh ve
tavsiye etmesiyle, o da yeni bir medrese yaptrp, Molla Atullah Ahmedi buraya mderris
olarak tayin etti. Burada talebe yetitirmeye devam ederken, Manisada ehzde olarak
bulunan Sultan kinci Selm Hna muallimlik yapmak zere vazfelendirildi. Edeb ve ilim
bakmndan onun ok iyi yetimesine alt ve bu hussta ok hizmetleri oldu.
974 (m. 1566) senesi Rabul-evvel aynda Sultan kinci Selm Hn tahta geip
pdih olunca, Atullah Ahmedi byk bir cmide halka vaz ve nasihat etmesi iin
vazfelendirdi. Vaz ve nasihatleri insanlar zerinde ok tesrli idi. ok sevilip sayld.
Asrnn en yksek limlerinden idi. limler ve vezrler, bilemedikleri meseleleri gelip
Atullah Ahmede sorarlard. Karar vermekte keskin kl gibi idi. Gerek asker makamlara,
gerek idr makamlara tayin olunacak kimseler tayin edilmeden evvel, Atullah Ahmed ile
istire yaplr, istire neticesinde o; Tayin edilsin derse edilir, yoksa tayin edilmezdi.
Devlet direlerinde yle itibr vard ki, ieriye girerken hi kimse mni olmaz, rahat rahat
istedii yere girip kard. Onu gren herkes, hrmetle kalkp karlar, byk bir edeble
yol gsterirlerdi. Herkesin ona kar yapmack olmayan ve iten gelen samim sevgi ve
muhabbeti vard.
Atullah Ahmed (rahmetullahi aleyh), ok zek idi. lim ve irfn kayna idi. stn
hlleri, zhir grnnden de anlalrd. Aff ve keremi, ihsn ve ikrm pek ok idi.
Fehmi (anlay) ve idrki, hfzas ok kuvvetli idi. Snnet-i seniyyeye yapmakta, btn
ilerinin dinimizin emirlerine tam uygun olmasna gayret etmekte ok hassas idi. ok
tedbirli, temkinli ve ihtiytl hareket ederdi. Vera ve takv shibi idi. nsanlar iin
velnimet olup, himmet ve feyz kayna idi.
Hce Atullah Ahmed Efendi (rahmetullahi aleyh), fkh, tefsr ve dier ilimlere dir
baz eserler tasnif etmitir. Hidye isimli mehr fkh kitabnn ba tarafna talkt, tefsri erfi ve baka eserleri ve At mahlas ile syledii iirleri vardr.
1)
2)
3)
4)
5)

Ikd-l-manzm; cild-2, sh. 224
MOLLA CAFER:
Osmanl limlerinden. smi Caferdir. Osmanl eyhlislmlarndan Ebssd
Efendinin amcas Abdnneb Efendinin oludur. 925 (m. 1519) senesinde skilipde
dodu. 978 (m. 1571) senesinde stanbulda vefat etti. Eyyb Sultan civarnda, Cezer
Ksm Paa Cmii bahesinde defnedildi.
Zamannn limlerinden Muhyiddn el-Fenr ve ceddn Rmnin hizmetlerinde
bulundu. Onlardan ilim tahsil edip, istifde etti. ceddn Rm, Edirne kadlndan
sonra Sultan Byezd Medresesine mderris olunca, Molla Caferi yanna alp yetitirdi.
925 (m. 1519) senesinde mlzim (stajyer) olarak Amasyada bulunan Yrg Paa
Medresesine mderris tayin edildi. Daha sonra Amasya Mahmd Paa Medresesine ve
Akehir Atbek Medresesine mderris olarak tayin edildi. Sonra Merzifon elebi Sultan
Mehmed Medresesine mderris oldu. Ebssd Efendi, Rumeli Kadaskeri olunca,
stanbuldaki Efdal-zde Medresesine mderris tayin edildi. 944 (m. 1537) senesinde
Crcn Efendiden boalan Atk Ali Paa Medresesine mderris olduktan sonra, 950 (m.
1543) senesinde Kara elebi yerine Manisa mftliine terf ettirildi. 954 (m. 1547)
senesinde Sahn- semn Medresesi, 957 (m. 1550) senesinde Edirne kinci Byezd
Medresesi mderrisi oldu. 958 (m. 1551) senesinde am kadlyla vazfelendirildi. Ayn
sene iinde Anadolu kadaskerliine tayin edildi. Alt sene mddetle bu vazfeyi adlet ve
fazletle yrtt. 964 (m. 1556) senesinde emekli oldu. Daha sonra Haremeyne gidip hac
ibdetini yerine getirdi ve Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erfini ziyret
edip dndkten sonra, ibdet ve tatle megul oldu. skdarda bir cmi yaptrdktan
sonra vefat etti.
Molla Cafer; lim, fazletli, ilmiyle mil, kadl mddetince adletle hkmeden bir
zt idi. slm dninin emirlerine bal, yasaklarndan iddetle kanr, dnyya meyl
etmezdi. Dostlarndan gelen hediyeleri kabul ederdi. Fakat dedikoduya sebep olabilir
dncesiyle bakalarndan hediye kabul etmezdi. Ss ve gsteriten saknr, sde bir
hayat yaard.
MOLLA CRCN (Muhammed bin brhim):

Osmanl devrinde yetien fkh, kelm ve fen limi, zmit civarnda Akyaz
kasabasnda dodu. Molla Crcn lakabyle mehr oldu. 969 (m. 1562) ylnda vefat
edip, Amasyada defnedildi.
Molla Crcnn sliha ve affe bir annesi vard. Olunun zek ve alkanlnn boa
gitmemesi, Allah telnn ihsn olan stn hasletlerini slmiyete hizmette kullanmas
iin, onu medreseye verdi. lim renip, Allah telnn dnine hizmet etmesini istedi.
Molla Crcnn sesi ok gzeldi. O zamanda, ileri ney fleyip dinlemek, dmbelek alp
oynamak olan sahte Mevlevler tremiti. Ya gen, bireyden haberi olmayan Molla
Crcn grp sesini dinleyen bu sahte tarkatlar, onun saflndan istifde edip
kandrdlar. Kendi aralarna aldlar. Molla Crcna kasdeler sylettiler. Molla Crcn da,
elinden tutan kimsesi olmad iin onlarn ktlklerini gremedi, erlerini anlyamad.
Birka sene onlarn arasnda kald, ileri gelenlerinden oldu. hreti her tarafa yayld.
Molla Crcnn cmert bir tabiat, doruyu kabul eden bir mizc vard. Birgn
Takpr-zde Ahmed Efendi ile karlat. Takpr-zde, onun safln, doru yoldan
haberdr edilmediini ve bidat pisliklerine bilmeden bulatn anlad. Ona merhamet
edip, emr-i marf yapt. Allah telnn emir ve yasaklarn bildirdi. Mevlana Celleddn-i
Rm hazretlerinin ney almadn, Dinle neyden nasl anlatyor msranda geen
neyin, mrid-i kmil demek olduunu, sonradan gelen baz bidati ve sapklarn, bu
msradaki neyi yanl anlayarak, kendi nefslerinin istedii many verdiklerini, ney ve
dmbelek alarak oynadklarn syledi. Molla Crcn, Takpr-zdenin nasihatlerini can
kula ile dinledi. Tvbe edip yaptklarna piman oldu. Aff iin ok gz ya dkt. Bir
daha bidat meclislerine gitmedi. ok sk riyzet ve mchede ile nefsini terbiye etti.
Yeen-zde Sinn elebi, Seyyid elebi, Eb elebi, gibi limlerden; fkh, kelm ve fen
bilgilerini rendi. Zamann ilim kayna olan Hayreddn Efendinin Sultan
Medresesindeki derslerine devam etti. Tasavvufta kemle gelip, Resl-i ekremin
(sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ahlk ile ahlkland. Yksek derecelere kavutu. Her
iini Allah telnn rzs iin yapar, her sz ve dncesi Allah telnn rzsna uygun
olurdu. nsanlara yol gstermeye, Selef-i slihnin (r.anhm) doru yolunu anlatmaya ehil
olunca, kendisine iczet verildi. Bursada Gazzziyye Medresesine mderris oldu. Daha
sonra Alaehirde Yldrm Byezd Hn, Filibede ehbeddn Paa medreselerine, 943 (m.
1536)de stanbulda Atk Ali Medresesine, bir sene sonra Gebzede Mustafa Paa, 946
(m. 1539)da Eyyb Sultan medreselerine, 951 (m. 1544)de Sahn- semn
medreselerinden Bakurunlu Medreseye, 955 (m. 1548)de ie Amasyadaki kinci
Byezd Hn Medresesine mderris ve Amasya mftsi oldu. Knn Sultan Sleymn
Hn, ran zerine yapt Nahcivan seferi dnnde Amasyada kald. Ordusunu orada
klatt. Molla Crcn Efendi ile grp, ona ok iltilt etti. Onun ilmine hayrn oldu.
Yevmye altm ake olan maan, yetmi akeye ykseltti. Daha nceden de, Knn
Sultan Sleymn Hn onu olu ehzde Byezde nashatci olarak gndermiti. Bu
hdise yle olmutu:
Knun Sultan Sleymn Hn, 966 (m. 1558) senesinde Manisa sancakbeyi olan
olu ehzde Selmi Konyaya; Ktahya sancakbeyi olan br olu ehzde Byezdi de
Amasyaya sancakbeyi olarak tayin etti. ehzde Selm; Can bastne deyip tayin
edilen yere giderken, ehzde Byezd itirz etti. stanbula yakn olan Ktahyadan
ayrlp Amasyaya gitmek istemedi. Bunun zerine ehzde Selm de Bursaya geldi.
ehzde Selm babasna arzedip, ehzde Byezde gn msade verilmesini istedi.
ehzde Byezd de, Amasyaya gitti. Ancak onun bu hareketini duyan fitneciler bo
durmayp ortal kartrdlar. ehzde Byezdi kardeine kar kkrttlar. ehzde
Selme tehdidkr mektplar yazdrdlar. ehzde Selm de, gelen mektplar babasna
havale etti. Knn Sultan Sleymn, devrin mmtaz limlerini ehzde Byezde nasihat
iin gnderdi. Amasyada bulunan Muhammed bin brhim (Molla Crcn) ve eyh
cduyu stanbula ard. Onlar da oluna nashati olarak gnderdi. ehzde Byezdi
ikn edip, davsndan vazgeirdiler. Ancak dmanlar bo durmayp, ehzdeyi tahrik
ettiler. ok iyi niyetli bir kimse olan ehzde, kt niyetli kimselerin gleryzlerine
aldand. Knn Sultan Sleymn Hn da, olu ehzde Byezdin hl ve hareketlerinin
isyn cb olduunu dnp, yerine gemeye lyk olmadna karar verdi. ehzdeler
arasnda i kzp, savaa kadar gitti. ehzde Byezd, bana toplad askerle Konya
ovasna geldi. Ancak ehzde Selmin askerlerine malup olup, Amasya tarafna geri
gitti. ehzde Byezd, bana gelecekleri dnp, ailesi ile birlikte rana kat. ran ah
Tahmasb, ehzde Byezdi sevinle karlad. Knn Sultan Sleymn Hn tarafndan
gnderilen elilere aldr etmedi. ehzdeyi kendi kt dncelerine let etmek iin
byk iltift gsterdi. Fakat Knnnin basksna dayanamad. Gnderilen Osmanl
elilerine ehzde Byezd ve ocuklarn teslim etti.
Muhammed bin brhim Amasyada iken hastalanp, 969 (m. 1561)de vefat etti.
Kabri Amasyadadr. Vera ve takv shibi olup, Ehl-i snnet itikdnda idi. Yumuak
huylu, kibar lisnl, mtevz, cmert, ok ihsn shibi bir zt idi. lim ve ilmiyle mil idi.
Tasavvufta yksek derecelere sahip idi.
3) Trih-i Peev, stanbul-1281; cild-1, sh. 36
MOLLA FEVR:
Osmanllar zamannda yetien limlerin byklerinden. smi. Ahmed bin
Abdullahdr. Molla Fevr diye de bilinir. Doum yeri ve trihi bilinmemektedir. Arnavud
asll olup, sonradan mslman oldu. 978 (m. 1570) senesinde amda mft iken vefat
etti. Orada shak elebi yanna defnedildi.
Daha kk yata iken, eyh Muhyiddn-i Arab hazretlerini ryasnda grd.
Muhyiddn-i Arab ona ryasnda slm telkinde bulundu ve o da mslman oldu. Ertesi
gn Osmanl ordusu o beldeyi fethedip, Molla Ahmedi de dnte memleketinden alp,
slm diyarna getirdi. Ferhad Paa kethdas Polat Kethdaya kle olarak verildi. Onun
yannda iken ilim tahsilinde bulundu. Polat Kethdnn birderi Cafer Kethdaya,
olunun lm zerine verildi. Cafer Kethda, onun kabiliyetini ve gayretini grp,
Rumeli Beylerbeyi Ltf Paaya vermek istedi. Ancak istei kabul olmaynca, Rumeli
mersndan Bl Paaya verdi. Ondan sonra Defterdr Nakka Ali elebiye verildi. Bu
ztn yannda terbiye grd ve ilim tahsil etti. Bu zt vefat edince, azd edildi. Bilhare
ilim tahsiline ynelip, Edirnede Beylerbeyi mderrisi Dursun Efendinin hizmetinde
bulunup, ondan ilim rendi. Daha sonra Kalenderhne mderrisi Takpr-zde
Efendiden ders okudu. Sahn- semn Medresesi mderrislerinden Arab-zde Abdlbk
Efendiden ders alp ok istifde etti. Bostan Efendinin ayrlmasndan sonra mlzim oldu.
954 (m. 1547) senesinde, Edirnede Enbr Kd Medresesine mderris olup, Knnnin
ran seferinde Edirnenin muhfazasyla vezifelendirilen ehzde Selmin emrine girip,
onun ihsnlarna ve iltiftna kavutu. Hasky Medresesine mderris oldu. Vize
Medresesinde mderrislik yaptktan sonra, 960 (m. 1552) senesinde Knn Sultan
Sleymn Hnn Nahcivan seferine katld. Daha sonra Bursa Kaplca Medresesi
mderrisliine tayin edildi. 969 (m. 1561) senesinde Atk Ali Paa Medresesine mderris
olarak vazifelendirildi ve ilim tedrisiyle megul oldu. Hankh Medresesini dergh hline
getirip, Ltf Beyzde Mustafa Efendi yerine, 972 (m. 1564) senesinde haseki pyesiyle
vazifelendirildi. 975 (m. 1567) senesinde Abbd elebi yerine Semniyye Medresesinde,
977 (m. 1569) senesinde de Badd-zde Ahmed elebi yerine am mftsi olarak
vazfelendirildi. Orada mft iken vefat etti.
Molla Ahmed Fevr, geni ilim ve srat-i intikl shibi idi. Sohbeti tatl olup, ilm
mnzaralarda onun karsnda kimse duramazd. Gleryzl, tatl szl, Trke, Araba,
Farsa dillerine hkim, iir ve nesirde usta idi.
Rivyet olunur ki: Tutulduu hastalktan iyiletii zaman, evliy ve enbiy
kabirlerini ziyret edip, ellerini kaldrp dua ederdi. Bilhassa eyh-i Ekber Muhyiddn-i
Arab hazretlerini vesile edip dua eder ve duas kabul olunurdu.
Birok kymetli eserleri vardr. Eserlerinden bazlar unlardr: 1- Drer ve Gurer
hiyesi, 2- Mifth-l-men (Farsa-Trke lgat), 3- Ahlk- Sleymn, 4- Ahlk-
Mehmed Paa: Sokullu Mehmed Paay konu edinen ve devrin itima durumunu
aksettiren bir eserdir. 5- Knn Sultan Sleymn Hnn iirlerini toplayarak dvn hline
getirmitir. Kendinin de dvn vardr.
Onun ok gzel iirleri; gazel, kasde, terci-i bend ve terkib-i bend trnde idi.

MOLLA HASEN BEY:
Knn Sultan Sleymn ve kinci Selm zaman lim ve mderrislerinden. Doum
yeri ve trihi bilinmemektedir. 984 (m. 1576) senesi Muharrem aynn ondokuzunda,
Perembe gn vefat etti.
Aslen Almanyaldr. Bir savata esir alnd ve mslman oldu. Ankarada ikmet eden
bir kadya hediye edimiti. Bu kad, Hasen Bey daha kk iken, onun terbiye ve talimiyle
megul oldu. Daha sonra Anadolu kadaskeri Kadri Efendinin yanna verildi. Bu ztlarn
yardmyla ilim tahsil eti. Hiye-i tecrd pyesindeki Badd-zde Hasen elebiye,
Kalenderhne mderrisi Takpr-zdeye ve Sahn- semn mderrisi Sal Emr
Efendiye, Ktip Mahmd Efendi ile beraber hizmet etmilerdi. Sonradan Ebssd
Efendinin yanna verildi. Burada dn ilimlerdeki bilgisini bir hayli arttrd. 948 (m. 1541)
senesinde Sultan Sleymn Hn stabr seferine knca, kadaskerler de sefere katldlar.
Sefer esnasnda, Ebssd Efendiden Fetih sresinin tefsrini okudu. Kef tefsrinden,
Fetih sresi zerine hiye yazd. Seferden dndkten sonra, mlzemet pyesini
kazand.
Bundan sonra mderrislik hayatna balad. Evvel Hoca Hayreddn Medresesine
tayin edildi. Buradan Edirnede Talk Medresesine mderris oldu. 952 (m. 1545)
senesinde, kk ems yerine Mahmd Paa Medresesine terf ettirildi. O asrda
eyhlislmdan sonra en yksek ilm makamda bulunan ivi-zde Efendi, o medreseyi,
medresedeki vazifesinden alnm olan Hmid Efendiye vermek istiyordu. (Hmid Efendi,
daha sonra 982 (m. 1574) senesinde eyhlislm oldu.) Bunun iin Molla Haseni hri
rtbesine kardlar. 954 (m. 1545) senesinde Bursal Emr elebi yerine haseki pyesine
ykseltildi. 955 (m. 1548) senesi Muharrem aynda, Ahmed Balkf yerine Semniye
medreselerinden birine tayin edildi. Bir sene sonra ehzde Medresesinden kendi
isteiyle ayrlp yerine am Mftsi olan Hmid Efendi tayin edildi. 959 (m. 1552)
senesinde vefat eden Kadri Efendi, kendinden sonra ilerine bakmas iin ona vasyyet
etmiti. Bursaya gidip hizmetini tamamlad. O sene, Abdlkerm-zde Efendi yerine am
mftliine getirildi. 961 (m. 1554) senesinde Fudayl Efendi yerine Badad kads tayin
edildi. Bu vazfeyi kabul etmeyince, ehzde Medresesine yeniden tayin edildi. Bunun
yerine de, Badad kads olarak Mertls Efendi gnderildi. (Mertls Efendinin ad Mehmed
bin Muhyiddn Mehmed olup, Onbeinci eyhlislm Hmid Efendinin kardeidir. Mertls
Efendi lakabyla mehrdur.) 962 (m. 1555) Senesinde Rstem Paa tekrar sadr- azam
olunca, 963 (m. 1556) senesinde ikinci defa Abdlkerm-zdenin yerine am kadlna
tayin edildi. Ertesi sene Emr Hasen Niksr yerine Mekke-i mkerreme kads oldu. 965
(m. 1558) senesinde ise Pervz Efendi yerine Khireye gnderildi. 968 (m. 1561) ylnda
emekli edildi. Be seneden fazla bu hl zere yaad. Sultan kinci Selm Hn tahta
getikten sonra hocas Atullah Efendinin vesilesiyle, 974 (m. 1566) senesinde Kd-zde
Efendi yerine stanbul kads oldu. Ayn sene, Muallim-zde Efendi yerine Anadolu
kadaskerliine ykseltildi. 976 (m. 1568) senesi Receb aynda vazfesinden alnd. 981
(m. 1573) senesinde, Molla elebi yerine ikinci defa stanbul kads oldu. 983 (m. 1575)
senesinde, ikinci defa emekli oldu. stanbul kadlna ivi-zde Efendi getirildi.
Molla Hasen, eitli dn ilimlerde lim olup, gzel ahlkl, ho tabiatl bir zt olarak
mehr idi. Temiz kalbli, ho sohbet ve zek idi. Muhtelif ilimlere dir kymetli kitaplar
aratrr ve ktphnesine kazandrrd. Bu hussta ok gayretli idi. O zaman matbaa
olmadndan, el ile kitap yazma hussunda da kabiliyetli idi. Dier yerlerde bulunan
nadide eserleri, bizzat eliyle yazard. Keml Paa-zde, Kadri Efendi gibi byk ztlarn
ktphnelerinde bulunan kitaplar, onun ktphnesinde de, bulunurdu. Hasen Beyin
kendi yazd eseri olup olmad kaynaklarda bildirilmemektedir.
MOLLA VAZ EFEND:

Knn, kinci Selm ve nc Murd devri limlerinden. Aslen Aliyyedendir.
(Alanyadandr.) Manav vaz Efendi adyla da tannrd. Sicilli Osmnde Manavgatldr
denilmektedir. Doum trihi hakknda kaynaklarda bilgi verilmemektedir. 994 (m. 1585)
senesinde, Rumeli kadaskeri iken vefat etti. Kendi yaptrd cminin avlusuna defnedildi.
vaz Efendi, zek, alkan ve kabiliyetli bir kimse idi. O, zamannn limlerinden ilim
tahsil etti. 954 (m. 1547) senesinde Sahn- semn Medresesi mderrislerinden Kara
elebinin yannda mlzemet pyesini kazand. O zaman, Vezr-i azam Rstem Paann
adamlarndan ahsuvr Aaya muallim oldu. Daha sonra Edirnedeki Beylerbeyi
Medresesine mderris oldu. 965 (m. 1557) senesinde Mercn-zde yerine Dvd Paa
Medresesi mderrislii, hemen akabinde de hri rtbesine ykseltilip, Mft-zde Ahmed
elebi yerine Rstem Paa Medresesi mderrisliine tayin oldu. 968 (m. 1560) senesi
Rabul-evvel aynda, Nianc-zde yerine haseki pyesine ykseldi. Ayn sene emekli olan
Ahmed Efendi yerine, Sahn- semn medreselerinden birine mderris olarak tayin edildi.
970 (m. 1562) senesi abn aynda Muradiye Medresesine tayin edildiyse de kabul
etmeyip, bir mddet uzlete ekildi. 971 (m. 1563) senesinde Mall-zde Efendi yerine
tekrar Sahn- semn mderrisi oldu. 974 (m. 1566) senesinde Edirnede Byezdiyye
Medresesi mderrisliine tayin edildiyse de, kabul etmeyince, ayn sene Bezen-zde
yerine nc defa Sahn- semna mderris oldu. 976 (m. 1568) senesinde Nzr-zde
yerine Ayasofya Medresesine mderris olan vaz Efendi, 977 (m. 1569) senesi Muharrem
aynda da, ivi-zde Efendi yerine Sleymniye Medresesi mderrisliine terf ettirildi.
981 (m. 1573) senesinde Edirnede Selmiye Medresesine, 983 (m. 1575) senesinde de
Bursa kadlna tayin edildi. 984 (m. 1576) senesi abn aynda Edirne, 985 (m. 1577)
senesi abn aynda ise stanbul kads oldu. Bir ara bu vazfesinden ayrldysa da, 988
(m. 1580) senesinde ikinci defa Abdlgan Efendi yerine stanbul kads oldu. 989 (m.
1581) senesinde Slih Molla Efendi yerine Anadolu kadaskerliine, ayn senenin Zilhicce
aynda da Rumeli kadaskerliine terf etti. 991 (m. 1583) senesinde emekliye ayrlp,
yerine Slih Molla Efendi getirildi. 993 (m. 1585) senesi Ramazan aynda tekrar Rumeli
kadaskeri olan vaz Efendi bir sene sonra vefat etti.
vaz Efendi, zek ve ok bilgi shibi bir limdi. Arab dili ve edebiyatn ok iyi bilirdi.
Hfzas ok kuvvetli, ilm meseleleri aratrmay seven, dnin hkmlerini iyi bilen bir
lim idi. Molla vaz Efendi, nktedan bir kimseydi. Hanef mezhebi fkh kitaplarnn en
kymetlilerinden olan Hidye isimli kitab, cildinden makam masasna ivilemitir.
Kendine sul sormaya gelenlere; Ben bilmem, kara kapl kitap bilir. diye cevap verirdi.
Sorulan sullere, fkh kitaplarna bakmadan cevap vermezdi. vaz Efendinin, Yahy
Efendi adnda bir olu vard. Konya Mollal (kadl) yapm olan Yahy Efendi, 1033 (m.
1623) senesinde vefat etti.
vaz Efendi, hayrsever bir zt idi. stanbulda Erikap darsnda bir cmi, medrese
ve eme yaptrd. Cmi, medrese ve dier hayrt eserlerinin masraflarnn karlanmas,
eskiyen yerlerinin tamiri iin de ayrca gayr-i menkuller vakfeylemiti. Kendi kitaplarn
da, yaptrd cmiye vakfetti. Bu eserleri Mmr Sinn yapm olup, bugn hepsi de
yklmtr.
vaz Efendi; kalemi kuvvetli, irlii olan ve hsn-i hat sanatnda da usta bir kimse
idi. Yazd kymetli eserleri unlardr: 1- Hiye alel-Beydv, 2- Hiye al erh-i
Mevkf, 3- Hiye al erh-i Mifth, 4- Hiye alel-Hidye, 5- Hiye alet-Telvh.
1)
2)
3)
4)

Hadikat-l-cevm; cild-1, sh. 147
Sicilli Osmn; cild-3, sh. 606, 607
MOLLA ZR (Ksm el-Badad el-Germiyn):

Osmanl limlerinden. smi, Ksm bin Abdullahtr. Molla zr diye mehr olan
Ksm Efendi, Germiyanl (Ktahyal) dr. Doum tarihi bilinmemektedir. Mehr ir
eyhnin kzkardeinin oludur. 901 (m. 1495) senesinde stanbulda vefat etti. Eb
Eyyb el-Ensr hazretlerinin cmi ve trbesi yaknlarnda defnedildi.
Zamannn limlerinden olan Abdlkerm Efendiden ilim tahsil etti. Akl ve nakl
ilimlerde yksek dereceye ulatktan sonra, ksa zamanda fazleti ve hreti etrfa yayld.
Bu gibi lim ve fazletli kimseleri byk mevki ve derecelere ykseltmek sretiyle taltf
etmek Osmanl pdihlarnn ok gzel bir gelenei olduu iin ilk defa Amasyada
mderris olarak vazfelendirildi. Daha sonra stanbulda bulunan Eb Eyyb el-Ensr
Medresesi mderrisliine tayin edildi. Yine stanbulda bulunan Kalenderhne
Medresesinde ve Edirnede bulunan erefeli Medresede mderris olarak vazfe yapp,
ilim retmekle ve talebe yetitirmekle megul oldu. Daha sonra Sahn- semn
medreselerinden birine mderis olarak tayin edildi. Bu bilgi ve irfn gnei, gece-gndz
ilim yayp etrfn aydnlatmada iken, fn dnydan ebed leme g etti.
lim ve fazletli bir zt olan Molla zr, dersleri srasnda -be satr bir ders
yapp, konuyla ilgili sarf, nahiv, men, beyn, mantk, mnzara ve dier ilm kaideleri
aklar, sabahn erken saatinden, gne batncaya kadar devam eder, talebeleri her
ynyle dersten istifde ederlerdi. Tatil gnlerinde, hatt yaz mevsiminde krda, k
mevsiminde kendi evinde kabiliyetli talebelerini etrfna toplar ve yemek zamanna kadar
onlarla ilm mzkerelerde bulunur, yemekten sonra latfelerle ho vakit geirirdi. Ders
esnasnda anlalmayan konular tartlp, anlalrd. Talebesinden bazlarnn ders
esnasnda konudan uzaklap gfil olduunu anlaynca; Bu konu byledir deil mi? diye
ikz eder ve konuya dikkatini ekerdi. akyk- Numniyye mellifnin amcas,
Kymddn Ksm, iki yl ondan ders alp istifde etmi idi.
Arabca, Farsa dillerine vkf olan Molla zrnin; erh-i Mevkfn lhiyyat ksmna
yazd hiyesi, Molla Ltfnin Seb-i idd adl sullerine vermi olduu ikn edici
cevaplarn ihtiv eden bir eseri ve gzel iirleri vardr.
4) Kef-z-znn; sh. 1892
6) akyk- Numniyye zeyli; sh. 300
8) Eslf
10) Tezriket--ar; cild-2, sh. 616
MOLLA MSKN:
Hads limi. smi, Muhammed Emn bin Hac Muhammed-i Ferh Hirev olup, lakab
Munddndir. Doum trihi belli deildir. 954 (m. 1547) senesinde vefat etti.
Molla Miskin, rann tannm hads limlerindendir. Otuzbir sene hads ilmi tahsil
etti ve bu zaman zarfnda her Cuma Hiratdaki Ulu Cmide vaz verdi. Bir sene Hiratta
kadlk yapt. Daha sonra kendi istei ile bu vazfeden ayrld. 866 (m. 1461) senesinde
arkadalarndan birinin ricas zerine, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)
hayat hakknda kk bir eser kaleme ald. Bu kk kitap zamanla genileyip, arkta
fevkalde rabet gren bir hl tercmesi Meric-n-nbvve f medric-il-ftvve
hline geldi ve 891 (m. 1486) senesinde tamamlanabildi. Resl-i ekremin (sallallahu
aleyhi ve sellem) hayatn son derece etrfl anlatan bu eserin ba tarafnda, dier
Peygamberler (aleyhimsselm) hakknda da geni malmat verilmektedir. Eser bir
mukaddime, drt blm ve bir htimeden ibrettir.
Molla Miskinin dier eserleri unlardr: 1- Bahr-ud-drer fit-tefsr, 2- Trihi Musev:
Ms aleyhisselmn hayatn anlatan bu eseri, Molla Miskin 904 (m. 1498) senesinde
bitirmitir. Mucizt- Musev de denilmektedir. 3- Ravdat-l-Cenneti f trh-i Hrf, 4-
Ravdat-l-vizn f ehdsi seyyid-il-mrseln, 5- erhu Kenz-id-dekik fil-fr, 6- Mericn-nbvve f medric-l-ftvve, 7- Ahsen-l-ksas.

Meric-n-nbvve f medric-il-ftvve adl eserden baz blmler:
Hamd ve sena: limlerimiz szbirlii ile buyurmulardr ki, kymetli ileri yapmaya
balarken hamd etmek mstehabdr. Mstehab, Allah telnn sevdii eylerdir. Mesel
bir kitabn tasnifine balarken, din dersi verirken ve hutbeden evvel hamd edilir. Allah
telya byle ilerde hamd edildii gibi, her zaman da hamd edilir ve ok sevbtr.
Birinci hamd: Eb Hreyrenin (r.a) rivyet ettii hads-i erfte, Reslullah
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: ki kelime vardr ki, lisanda hafif,
terazide ar, Allah telnn yannda ok sevgilidir. Bu iki kelime Sbhnallahi
ve bi-hamdihi, Sbhnallahilazmdir.
Bu iki kelimeyi her mmin her zaman sylemeli ve mansn kalbinde saklamaldr.
nk bu iki kelimenin iinde mbrek ilimler ve derin manlar vardr. Sbhnallah
demenin mans udur: Ey Allahm! Sen btn ayplardan, btn noksan sfatlardan
mnezzehsin, bersin. Sende hibir ayp, kusur ve noksanlk yoktur. Bozuk itikdlardan ve
itikd bozuk olanlarn itikdndan sana snrm demektir. Bylece btn selb sfatlar
sylemi olur.
Ve bi-hamdihi demekle, dnydaki btn nimetleri yaratp gnderen Allah
telnn, noksan sfatlardan ber olduu gibi, btn kmil sfatlarla muttasf olduu
sylenmi olur.
kinci hamd: Eb Ms el-Earnin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i
erfte, Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Abdest mnn
yarsdr. Elhamdlillah demenin sevb, mizann sevb kefesini doldurur.
Sbhnallahi vel hamdulillahi demenin sevb ise, yer ile gk arasn
doldurur. O hlde, ne mutlu o kimseye ki, dima abdestli olmaya gayret eder ve bu
mbrek kelimeleri dilinden drmez.
nc hamd: Hz. Cveyriyye anlatr: Bir sabah namazndan sonra Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) yanmdan ktlar. Biraz sonra geri geldiler. Ben
sabah namazn kldm yerde oturuyordum. Buyurdular ki: Senden ayrldktan sonra
hep bu hlde misin? Evet dedim. Bunun zerine buyurdu ki: Ben senden sonra
drt kelime syledim. Eer, bu drt kelimeyi, senin bu zamana kadar
sylediklerinle tartsalar ar gelir. (Drt kelime u szlerdir) Sbhnallahi ve bihamdihi adede halkhi ve rde nefsihi ve znete arihi ve midde kelimtihi.
imdi Mslmanlarn bu tesbihi dillerinden drmeyip ok sevap kazanmalar
lzmdr.
Drdnc hamd: Sahh-i Mslimde Eb Hreyre radyallah anh nakleder:
Reslullah sallallah aleyhi ve selem buyurdu ki, Bir kimse gnde yz kere (L
ilhe illallah vahdeh l erke leh lehl mlk ve lehl hamd ve hve al
klli eyin kadr) dese Allah tel ona on kle zd ile yz sevp iyilik yazar
ve yz gnahn afv eder. O gn akama kadar eytandan emn olur ve bundan
fazletli i olmaz.
Beinci hamd: Sad bin Eb Vakkas (rahmetullahi aleyh) anlatr: Resl-i ekremin
(sallallahu aleyhi ve sellem) yannda oturuyorduk. Buyurdu ki: Siz, hergn bin sevb
kazanmaktan ciz misiniz? Orada bulunanlardan birisi; Y Reslallah! Bin sevb
nasl kazanlr? diye sordu. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Yz
kerre Sbhnallah diyene bin sevb yazlr veya bin gnah affolunur. Hergn
ve her gece Allah tely zikreden mmine mjdeler olsun.
Temsil: Glgesi aaca dedi ki: Biz ikimiz arkadaz. Beraber dnyya geldik.
Beraber bydk. Dima gnele aramzda perde olup, onun yzn grmeme mni
olmak sana yakr m? Ne zaman ki gne benim tarafma meyletse, sen aramza
giriyorsun. Niin byle yapyorsun? Bunun zerine aa yle dedi: H, ben sana
mni deilim. Benim gnei grmem, gece-gndz kyamda olup Allah tely
zikretmem sebebiyledir. Sen ise, dima yan gelip yatarsn. Bu hlinle gnei nasl
grrsn?
Ey rif! Gzn a, Hak telnn kudreti hereyde grlyor. Dilini ve kulan kt
eylerden koru ki, Allah telya yakn olasn.
Altnc hamd: Eb Ms el-Ear (r.a) yle rivyet etti: Birgn Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem) bana buyurdu ki: Sana Cennet haznelerinden bir
hazne bildireyim mi? Ben de; Evet y Reslallah! deyince; La havle vel
kuvvete ill billh demeye devam eden kimse, fakirlik grmez ve dny
bellarndan emn olur. buyurdu.
Ne mutlu o kimseye ki, mr sermyesini zyi etmeyip, sayl olan nefeslerini,
Allah telya hamd etmek ve Onu zikretmekte sarfeyleye.
L havle ve l kuvvete ill billh demenin mans, Allah telnn izni ve irdesi
olmadan hi kimse ve hibir ey hareket edemez. Hareket ve hareketsizlik, hi bir
mahlkun elinde deildir. Btn fiiller, nimetler, shhat, hastalk, fayda ve zarar, hayr ve
er Allah telnn yaratmas ile olur.
eyh Ebl-Hasen Harkn buyurdu ki: Ne zaman ki Allah telnn varlna nazar
etsem, kendi yokluumu grrm; ne zaman kendi varlma nazar etsem, Allah
telnn varln grrm.
Yedinci hamd: Eb Sad-i Hudrnin rivyet ettii hads-i erfte, Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kimse Radyt billhi Rabben ve bil
slmi dnen ve bi Muhammedi reslen vecebet lehl Cennet kelimesini dese,
Cennet ona vcib olur. Bu kelimenin mans: Ben Allah telnn rubbiyyetine rz
oldum. Ondan baka Rab lzm deildir. slm dnine rz oldum. Baka din istemem.
Muhammed aleyhisselmn peygamberliine rz oldum. Dier peygamberlerden efdal ve
kymetlidir. Ondan sonra peygamber gelmeyecektir. Bu kelimeyi mminler dillerinden
drmemelidir.
Sekizinci hamd: bn-i Mesd (rahmetullahi aleyh) yle rivyet etti: Resl-i
ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Mirc gecesinde brhim
aleyhisselma uradm. Bana; Ey Muhammed, mmetine benden selm syle
ve de ki: Cennet topra latftir. Suyu tatldr. Fakat aac yoktur. Oraya fidanlar
diksinler. O fidanlar; Sbhnallahi velhamdlillahi ve l ilahe illallah vallah
ekberdir. Bu cmleyi her syleyite oraya bir aa dikilir.
Dokuzuncu hamd: Eb Hreyrenin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i
erfte, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kimse gnde yz
kerre Sbhnallahi ve bi bi-hamdihi dese, onun gnahlar affolunur. Hatt
gnahlar derya gibi ok olsa da yine affolunur. O hlde hret ticreti yapan ve
hret yolculuu iin hazrlk yapan mminler, hergn bu tesbhi sylemeyi ihml
etmemelidir.
Allah telya Mncaat: Btn din limleri ve evliynn bykleri, mminlere
yakan hllerin en iyisi ve szlerin en yksei, Allah tel hazretlerine dua etmek ve
Ona kar aaln gstererek alamak olduunda szbirliine varmlardr. Tlib olan
mahrm olmaz, yan isteyen istediine kavuur. Herkes, niyetine gre bireye rabet
eder. Akll olan, fniyi bakye tercih etmez.
Ey varlnn evveli olmayan! Ey dima var olan, varl lzm olan ve ey hi yok
olmayan Allahm! Sen kerem ve ihsn shibisin.
Ey kymet gnnn shibi! Senin ltfn, gnl hasta olanlara ifdr. Keremin,
kalbi yarallara devadr. nyetin, dervi ve fakirlerin sna, rahmetin, gam ateine
yanm gnllerin merhemidir.
Ey sdk dostlarn kalblerini fazletle nrlandran! Ey itiykl rhlar ltuf rzgryla
ferahlandran! Ey sona erenlerin btnlarn hsn-i cemli ile ssleyen! Ey riyzet
ekenlerin kalblerini gizli srlar ile tevik eden Allahm!
Slk sahiblerinin kalblerinde olan gizli srlar hrmetine, rhlar leminde dktn
bahr, marifet suyun ile tazelendir. Kk ve byk ilerimizi, her zaman kendi
inyetinle doruluktan ayrma. Son nefesimizde mn selmeti verip, bizi gaflette
brakma. Ey kerm olan Allahm! Geri gnahlarmz oktur. Fakat senin ltfundan mid
kesmiyoruz. Kendi kereminle bizi derghna kabul et.
Ey dualar kabul eden, ey ictihd shibine inyetinden kolaylk veren! Ey tliblere
mhede kaps aan! Ey noksanlk almetlerinden mnezzeh olup, hi yok olmyan
Sultan!
Sen yle byk bir sultansn ki, bir damla rahmetin, slerin gnahtan simsiyah olan
defterlerini temizler, isynda ve zulmette kalanlarn taknlklarn, ktlklerini iyilie
evirip, kalblerini mafiret ve huzr ile aydnlatrsn. Bir zerre ltfun, yzbinlerce gnah
mahveder. Bir damla gz ya ile, koca rahmet deryas coup, gadap ateini sndrr.
nzivya ekilip ihls ile ibdet eden ehl-i takv hrmeti iin, yzlerini alak topraa
koyup, candan yalvaran klarn hrmeti iin, takv elbisesini bize lyk eyle! Bizi gnaha
dmekten ve ehvetimizin peinde komaktan muhafaza eyle! Yolunu arm olanlara
hidayet ihsn eyle! Hepimize ak erbetini tattr.
Y Rabb! Hayatta olduumuz mddete sana dua etmekten, sana yalvarmaktan,
yz suyu dkmekten el ekemeyiz. Ne zaman ki mrmz tamam olur lrz. O zaman
da bizi, ceml-i ilhni grmekten mahrm eyleme!
Ey hibir eye benzemeyen Sultan! Ey hareket ve durmaktan mnezzeh ilh! Ztn,
cihetten ve taraftan berdir. Sfatn, noksanlktan rdir. Ebrrn (iyilerin) nefslerini gnah
eserlerinden temizliyen sensin. Zikredenlerin kalbleri, ancak zikrin ile sknet bulur.
riflerin sneleri, senin marifetin ile geniler.
lh! Senin aknn atei ile yanm kalbler hrmetine, muhabbet erbetinden
ierek, mhede-i cemlin nru ile aydnlanan kalbler hrmetine, geceleri gaflet
uykusunda olmayp, seher vaktinde zikreden itiykl kalbler hrmetine, bu dallet
vadisinde, hr zaman fitnesinden koru! Cehlet zulmetinden, nefsin ve eytann
saptrmasndan bizi muhafaza eyle! nyetini bize arkada eyle! Sana kavuturan ameli
bize bildir! Bizim isynmzdan sana asla ziyn gelmez. bdetimizden de fayda gelmez.
Sen bunlara muhta deilsin. Gnahlarmz affedip, noksan ibdetlerimizi kabul eyle! Son
nefesimizde mndan ayrma!
Ey kalblere nr veren! Ey kederleri gideren! Dua ile kullarnn kalblerini geniletirsin.
Hereye glib olan kuvvetinle, evliy kullarnn rhlarna kuvvet verirsin. Btn limlerin
ilmi, senin ilim denizinin yannda bir damla gibidir. Btn lemin ihsnlar, senin ltuf
denizinde bir damla bile deildir.
Ey keremi bol Sultan! Ne ilmimiz var, ne amelimiz. Bununla beraber, kibir ve
riyadayz. Sana lyk bir szmz bile yok. mrmz rzgra verdik. Kalbimizde ayrlk
ateinden baka ey yok.
Ne kadar kermsin ki, bize ihsn edip, mn nrunu baladn. Ne kadar
merhametlisin ki, almadan bize, kerem bulutundan rahmet yamuru yadrrsn!
Ey merhamet ve ihsn shibi! Ey gnahlar affedici! Ey Ol! emri ile btn lemi bir
nda yaratan! Senin nrun, riflerin kalbinde zhir. Hakkatinin dellleri, lemin her
zerresinde grlr. Kullarna ahlk makam veren sensin! synkrlarn isynn,
gnahkrlarn gnahn, seher vakti ektikleri bir h ile affeden sensin. Kudret kaleminle
btn hereyi takdr ettin. Kudret-i Kalemini izhr ettin.
lh! riflerin gz ya hrmetine, klarn ak erbetleri hrmetine, bizi senin
marifet srlarnn dna karma! Bizi tevfkine yakn eyle. Son nefesimizde biz fakirlerin
rhunu mn ile alp, rahmet melekleri gnder!
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) hussiyetleri: Muhammed
aleyhisselmn hlleri, kendi mbrek ztna mahss olup, bu hller hibir kimsede
bulunmad gibi, baka bir peygamberde ve bir melekte dah bulunmaz. Peygamberlerin
temiz rhlar, btn rhlarn latifi ve parladr.
Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek vcdlar, btn ayblardan
ber ve rhan nurla aydnlanmtr. Peygamberler iinde son Peygamber ve son Resl,
tam ve salam bedeniyle, saf ve parlak rhiyle, en iyi ve en yksek ahlkyla, dier
Peygamberlerden ayr ve yksektir. Bu sebepten, Onun pekok fazletleri ve saylmakla
bitmeyen hussiyetleri vardr. Bu hussiyetlerden bazlar unlardr: 1- Resl-i ekremin
(sallallahu aleyhi ve sellem) latif rhu, mbrek bedeninden ok nce yaratlmtr. 2- Hak
tel, her peygambere hitb ederken, isimleriyle hitb etti. Resl-i ekreme (sallallahu
aleyhi ve sellem) hitb ederken ise; Ey Reslm! Ey Peygamberim! diyerek taltf
buyurmutur. 3- Eski mmetlere, kendi Peygamberlerine isimleriyle hitb etmeleri ciz
idi. Hlbuki bu mmete ciz deildir. 4- Kfirlere kar sert ve iddetliydi. Heybetinden,
bir aylk mesafedeki kfirlerin kalblerini korku kaplamt. 5- Az sz ile ok ey anlatt. 6Allah tel, dnynn her yerini Onun iin temiz eyledi. 7- Muhammed aleyhisselm,
son Peygamberdir. Ondan sonra peygamber gelmiyecektir. Dni, kymete kadar devam
eder. 8- Allah tel, Muhammed aleyhisselm lemlere rahmet olarak gndermitir.
bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh) yle rivyet etti: Matrah bni Cedle adnda bir
kyl, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) huzruna geldi ve sordu: Y
Muhammed! Senin mmetinin dier mmetlerden stnl nedir? Reslullah efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem); Benim mmetimin dier mmetlere stnl,
benim dier neblere stnlm gibidir. buyurdu. Kyl; Nasl mesel? dedi.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) yle buyurdu: Kymet gn maher
yerine Peygamberler gelir. Kimine tek bir kimse uymu, kimine iki veya
kimse tbi olmutur. On kiiden fazla mmeti olan Peygamber ok azdr. Benim
mmetimin hesabn ise Allah teldan bakas bilmez. Kyl; Kymet gn
senin mmetin ka blk olur? diye sorunca, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem);
Drt blk olup, hepsi Cennette olurlar. Bir bl hesapsz ve azbsz
Cennete girer. buyurdu. Onlar hangileridir, ne amel ilemilerdir? diye kyl yine
sorunca; Hak telnn birliine ve benim hak Peygamberliime ehdet ettikleri
iin. buyurdu. Kyl; Bu ehdeti eden ehdlerden olur mu? diye sordu. Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem); Olur buyurdu. Kyl kinci blk kimlerdir? diye sordu.
Server-i lem (sallallahu aleyhi ve sellem); Hesaplar kolay olur ve sonra Cennete
girerler buyurdu. Kyl; ncs kimlerdir? diye sordu. Fahr-i lem (sallallahu
aleyhi ve sellem); Kk ve byk gnahlardan sul olunup, sonra Cennete
girenlerdir. buyurdu. Kyl; Bunlar niin hesap olunurlar? diye sordu. Server-i lem
(sallallahu aleyhi ve sellem); Bunlarn ok gnahlar vardr da onun iin. buyurdu.
Kyl; Bunlarn gnahlarn ne yaparlar? diye sorunca, Fahr-i lem efendimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem); Mriklere ykletirler. buyurdu. Kyl; Mrikler bakasnn
gnahn niin yklenirler? diye sordu. Server-i lem (sallallahu aleyhi ve sellem);
Onlar ate iin yaratlmlardr. irklerinden ve kfrlerinden dolay
Cehenneme girerler. Mminlerin gnah da bunlara yklenir. buyurdu. Kyl;
Bunlar hakknda yet nzil oldu mu? dedi. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem);
Evet, Allah tel: Elbette onlar, kendi gnahlarn ve mminlerin gnahlarn
yklenirler buyuruyor. buyurdu. Kyl; Bunlar ne bedbaht kimselerdir ki,
bakalarnn gnahlarn da yklenirler. Y Reslallah, drdnc blk kimlerdir? dedi.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Onlar Cennete benim efaatim ile
girerler. buyurdu. Kyl; Sbhnallah! Senin efaatin ile de Cennete girilir mi? diye
sorunca, Server-i lem (sallallahu aleyhi ve sellem) tebessm edip yle buyurdu:
Bilmez misin ki, Cennetin anahtarlar bendedir ve kymet gn Cennetin
muhafz benim. Kyl; Ben niin Cennetin muhfz olup, anahtarlar elinde olan
kimse ile beraber olmyaym? Eer mn edersem, bana Cennetin, kapsn aar msn?
deyince; Evet aarm. buyurdu. Kyl; Akrablarma ve evltlarma da aar msn?
deyince, Eer mn ederlerse onlara da aarm. buyurdu. Kyl ehdet getirip
mslman oldu ve Bana Siz nesiniz? diye sorarlarsa ne cevap vereyim? diye sordu.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Mslmanz, de buyurdu. Kyl;
Mslmann mans nedir? dedi. Cehennem ateinden kurtulmu insan
demektir. buyurdu. Kyl; Benim adm Matrahtr. sterim ki ismimi deitiresin dedi.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Mslim desinler. buyurdu. Kyl bu
isimle dima vnd. Kyl sonra: Y Reslallah! mmetinin bundan baka ismi var
mdr? diye sordu. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Bir isimleri de
mmindir buyurdu. Kyl; Mmin ne demektir? diye sorunca; Kymetin
dehetinden emn olan demektir. buyurdu. Kyl; Mmin gnah iler mi? diye
sordu. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Eer gnah ilemeseler,
Allah tel gnah iliyen baka bir taife getirir. Onlar affedip Cennetine
sokar. Bylece kerem ve ihsnn gsterir. buyurdu. Kyl; Elhamdlillah ki, beni
senin mmetinden eyledi dedi. Bunun zerine Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem); Bundan byk nimet olur mu? Allah tel seni Cehennemden ve
kfrden hals edip mna getirdi. Lat ve Uzza putlarna secde etmekten
kurtarp, kendi hizmetine kabul etti buyurdu.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) Nh aleyhisselm zerine fazleti unlardr:
1- Nh aleyhisselma gemi verildi. Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) Burak verildi.
Nh aleyhisselm su zerinde gitti. Resl aleyhisselm, havada utu. 2- Nh aleyhisselm
gemi sayesinde kurtuldu. Resl aleyhisselm, fadl- ilh ile mirca kt. 3- Nh
aleyhisselma sefne (gemi) verildi. Kendisi, ehli ve yli onunla boulmaktan kurtuldu.
Bizim Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem) sekne verildi. Onunla mmeti,
Cehennemde yanmaktan kurtulurlar. 4- O sefne, Nh aleyhisselmn kurtulmasna sebeb
oldu. Sekne ise, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) derecesinin ykselmesini
salad. 5- Nh aleyhisselmn gemisinin su zerinde yrmesi alacak birey deildir.
Lkin una alr; krime (rahmetullahi aleyh) mn etmek iin Reslullahtan (sallallahu
aleyhi ve sellem) mucize istedi. Reslullah efendimiz; Ne istersin? buyurdu. krime
(r.a); Suyun br tarafnda byk bir ta vardr. Bu tarafa gelsin dedi. Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem) ta ard. Ta, su zerinde yryerek Reslullaha
(sallallahu aleyhi ve sellem) geldi. 6- Nh aleyhisselm kavmine azb istedi. Resl-i
ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) ise, mbrek azn kfirler ta ile yaraladklar hlde;
Ey Allahm, onlara hidyet ver. Elbette onlar bilmiyorlar. buyurup, onlar iin
hidyet istedi.
Habbullahn, (sallallahu aleyhi ve sellem) brhim aleyhisselm zerine fazleti
unlardr: 1- brhim aleyhisselma hillet (dostluk) verildi. Bizim Reslmze (sallallahu
aleyhi ve sellem) mahbbiyyet mertebesi ihsn olundu. 2- Hall, her ne yaparsa rzullah
ile yapar. Lkin Allah tel dnyda ve hrette Habbinin rzsna gre yaratr. 3Hallullah avvma imm klnd. Bizim Habbimiz mirc gecesinde peygamberlere ve
meleklere imm oldu. 4- Hallullaha yakn kuvveti verildi. Habbullaha ise yakn ile yle bir
vakit verildi ki, o vakitte, Allah tel ile aralarna ne bir peygamber ne de byk
meleklerden biri girebilir. 5- brhim aleyhisselm atee decei zaman, Cebril
aleyhisselm gelip; Bir dilein var m? dedi. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem)
mirc gecesinde bir makama vard ki, Cebril aleyhisselm; Bir parmak ilerlersem yanar
yok olurum dedi. 6- brhim aleyhisselm, Nemrdun ateinden selmetle kt.
Habbullahn mmetine Cehennem atei; abuk ge ey mmin. Zr senin nrun ateimi
sndryor diyecektir. 7- Nemrdun atei Hallullah yakmak iindi. O atei sndrmek
alacak ey deildi. Esas alacak ey, gadab- ilh ile yanan Cehennem ateinin,
Cennet ehlinin ayann basmasyla snmesidir. Nemrdun atei, Y nr, souk ve
selmet ol emriyle snd. Cehennem atei de Cennet ehlinin srat zerine ayak
basmalaryla hemen souk olur. Nitekim hads-i erfte; Mmin ayan srat zerine
koyar koymaz, Cehennem, soukta yan donduu gibi donar. buyuruldu. 8brhim aleyhisselm dosta vsta ile eriti. Bizim Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) vastasz kavutu. 9- Hallullah, muradna isteyip de eriti. Resl-i ekrem ise,
istemeden muradna kavutu. 10- brhim aleyhisselm zor durumda iken; Allah bana
yetiir dedi. Allah tel, Habbine; Allah sana yetiir buyurdu. 11- Hall aleyhisselm;
Ben Rabbime gidiciyim dedi. Allah tel, Habbine; Ben seni davet ederim buyurdu.
12- Hall aleyhisselm itaat edenleri isteyip, sleri istemedi. Resl-i ekrem (sallallahu
aleyhi ve sellem) sleri isteyip; efaatim, mmetimden gnah byk
olanlaradr. buyurdu.
Reslullahn, Ysuf aleyhisselm zerine fazleti unlardr: 1- Ysuf aleyhisselma,
hdiseleri tevil ve ryalar tabir etmek kabiliyeti verildi. Bizim Peygamberimize
(sallallahu aleyhi ve sellem), Allah telnn Kitabn tefsr etmek ihsn olundu. 2- Ysuf
aleyhisselma taht ve Msr mlk verildi. Resl aleyhisselmn mmetinin her birine taht baht ve ebed mlk verildi. 3- Ysuf aleyhisselma hsn-i ceml, yan yz gzellii
verildi. Msr kadnlar ellerini kestiler. Bizim Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem)
bir ykseklik verildi ki, cihann kfirleri znnrlarn kesip mslman oldular. 4- Ktlk
zamannda Msr ahlisi, Ysuf aleyhisselmn cemline bakp alk skntsndan
kurtuldular. Fahr-i lemin yle bir yz vardr ki, kymette o yz gren herkes btn
kymet skntlarndan kurtulurlar.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) Ms aleyhisselm zerine fazleti
unlardr: 1- Ms aleyhisselma Kelimiyyet mertebesi verildi. Habbullaha (sallallahu
aleyhi ve sellem) ise mirc gecesinde yalnz olarak sohbet etmek derecesi verildi. 2Ms aleyhisselma mucize olarak Yed-i beyda verildi; Mbrek eli parlak olarak
grnrd. Habbullaha ise parlak millet-i Hanfe ihsn olundu. 3- Ms aleyhisselma
as verildi. Bununla Firavnn sihirlerini mahvetti. Resl-i ekreme (sallallahu aleyhi ve
sellem) ise efaat verildi ki, cmle gnahlar mahveder. 4- Ms aleyhisselma, Ben
srilin Peygamberlii ve saltanat verildi. Resl-i ekreme (sallallahu aleyhi ve sellem),
dny ve hret saltanat ihsn edildi. 5- Ms aleyhisselma mucize verildi. mmetiyle

beraber denizi getiler. Etekleri slanmad. Bizim Peygamberimize kymet gn yle bir
mertebe verilir ki, mmetiyle beraber srat geerler de, eteklerine Cehennem kvlcm
bile dokunmaz. 6- Ms aleyhisselm, gece ve gndz olmak zere iki kerre mncaat
ederdi. Muhammed aleyhisselma yle bir sadet verildi ki, mmeti gnde be kere
mncaat ederler. 7- Allah tel, Ms aleyhisselma bir tatan on rmak aktt. Server-i
lemin (sallallahu aleyhi ve sellem) parmaklarndan emeler aktt.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) Sleymn aleyhisselm zerine fazleti
unlardr: 1- Sleymn aleyhisselma rzgr hizmet etti. Resl-i ekreme (sallallahu
aleyhi ve sellem) ise byk melekler hizmet ettiler. 2- Sleymn aleyhisselm bir gnde
bir aylk yol gider, bir gecede bir aylk yer sefer ederdi. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve
sellem), bir nda yerden Ara gitti. 3- Sleymn aleyhisselma kular glge ederdi,
bizim peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem) huss olarak bulut glge ederdi. 4Sleymn aleyhisselmn mhrnn altnda btn dny hikmet iin toplandysa,
Habbullahn liva-i hamdi altnda kymet gn btn enbiy, evliy, hed, sleh
toplanacaklardr. 5- Sleymn aleyhisselma btn dny mlk verildi ise, bu Habbin
ciz bir klesine, Cennette bu dnynn on misli byklnde mlk verildi. 6- Sleymn
aleyhisselma insanlar ve cinler hizmet ettiler ise, Fahr-i leme byk melekler hizmet
ettiler. 7- Sleymn aleyhisselma Krs verildi. Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi
ve sellem) Ayet-el-Krs verildi. eytanlar ondan kaarlar. yet-el-Krs, Cennet
haznelerindendir.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) s aleyhisselm zerine fazleti unlardr:
1- s aleyhisselm drdnc kat ge ilettiler. Habbullah Ar zerine ykselttiler. 2- s
aleyhisselm babasz dnyya geldi ise, Habbullahn nru vastasz yaratld. 3- s
aleyhisselm lleri diriltti. Reslullah ise lm kalbleri diriltti. 4- s aleyhisselm yakni
sebebiyle su zerinde yrd. Reslullah ise yakni sebebi ile havada yrd. 5- s
aleyhisselma gkten sofra indi. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) iin ebed
rahmet sofras indi. 6- s aleyhisselmn sofras kavminin azbna sebep oldu. Seyyid-i
kinatn (sallallahu aleyhi ve sellem) sofras mminlere ebed rahmet oldu.
3) Meric-n-nbvve
MOLLA MUHTEREM:
Trkistanda yetiip, Osmanl lkesinde ilim nereden limlerden. Takendde dodu.
Doum trihi bilinmemektedir. 980 (m. 1572) senesinde stanbulda vefat etti. Ayasofya
civarnda medfndur.
Takendde doup byyen Molla Muhterem, beldesinin limlerinden akl ve nakl
ilimleri tahsil edip yksek derecelere ulat. Birok yerleri ziyret maksadyla
memleketinden ayrld. Hicaza gidip hac ibdetini yerine getirdikten ve Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizin kabr-i erfini ziyret ettikten sonra stanbula
geldi. stanbula yerleip, Osmanl devlet adamlarnn iltift ve ihsnlarna kavutu. 941
(m. 1534) senesinde kendisine Nakb-l-Erf (Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi
ve sellem) soyundan gelen seyyid ve erflerin soy ktn yazp, onlarn ihtiylaryla
ilgilenen) vazfesine tayin edildi. lk nceleri onu hased edip istemiyenler, pdihn
gznden drmek istiyenler oldu. Fakat 960 (m. 1552) senesinde Nakibendiyye
yolunun byklerinden eyh Cell Abdllatf Buhr stanbula gelince, Molla Muhteremi
pdihn huzrunda medh edip, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)
soyundandr diye hsn-i ehdet etti. Molla Muhterem sevdiklerimizdendir. Onu ziyret
etmek iin buraya geldik deyince, pdih ve vezrler ona kar hrmet duyup, iltift ve
ihsnlarn arttrdlar. Onun hakknda hased edenlerin hased atei de sndrlm oldu.
Knn Sultan Sleymn Hnn son zamanlarna doru, tekrar hac ibdetini
yaptktan sonra, Ktahyada bulunan ehzde Selmin huzruna gelip, ryasnda onun
pdih olacan ve babasnn vefat edeceini grdn haber verdi. Dedii gibi olup,
babas vefat etti ve kinci Selm Hn pdih oldu. Ona ok iltift ve ihsnlarda bulundu.
Birok servet shibi olduu, byk ilgi ve iltift grd srada vefat etti. Onun
vefatndan sonra Nakb-l-Erflk makam, Badd-zde Hasen elebiye ihsn edildi.
Molla Muhterem, Nesebi sahih (yan Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) soyundan olduu kesin), kendisine ok hrmet ve sayg duyulan, vekar shibi bir
zt idi. Nakb-l-Erflk makamna gerekli saygnn gsterilmesini salamak hussunda
byk hizmeti olmutu. Hatt pdihn sohbet meclislerinde eyhlislmdan daha
yksek yere oturmas gerektiini iddia ederdi. ok cmert ve kerem shibi idi. Nakl
olunur ki: Otuzbin altn ve saysz mal ve servetine, baz hayr iler yaptrmas iin Seyyid
Emr abn vas tayin etmiti. Btn mal ve servetini fakirlere sadaka vermi, hayr ve
hasenat ilerine sarf etmi idi.
MOLLA PERVZ:
Knn Sultan Sleymn ve kinci Selm zaman lim ve kadlarndan. smi Abdullah
Efendidir. Pervz Efendi adiyle mehr oldu. Nianc Abdi Bey ve brhim Paann
hizmetlerinde bulundu. Pervz Efendinin ailesi ve memleketi hakknda kaynaklarda fazla
bilgi verilmedii gibi, doum trihi de bildirilmemektedir. 987 (m. 1579) senesinde
Mekke-i mkerremede vefat etti. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)
hanm ve mminlerin annesi Hadcet-l-kbrnn (r.anh) kabri yaknnda, Muall
kabristanna defnedildi. Osmanl Melliflernde, vefat 978 (m. 1570) olarak
gsterilmekte ise de, Pervz Efendinin yapt vazfeler dikkate alnnca, 987 senesinde
vefat ettii anlalmaktadr.
nce ivi-zde Sad Efendinin yannda ilim rendi. Sonra eyhlislm Keml
Paa-zdeden ilim tahsil etti. Burada mlzemet pyesini kazand. lk mderrislik
haytna brhim Paa Medresesinde balad. 939 (m. 1532) senesinde Mall Emr
Efendiden sonra Mahmd Paa Medresesi mderrisi oldu. Burada hri rtbesine
ykseldi. 942 (m. 1535) senesinde Sinn Efendi yerine Edirnede Dr-l-hads
Medresesine tayin edildi. 945 (m. 1538) senesinde Sahn- semn medreselerinden ifte
Bakurunlu Medreseye mderris oldu. 950 (m. 1543) senesinde vazfesinden alnd.
Yerine Akehirli Sad Efendi getirildi. 951 (m. 1544) senesi evval aynda Takpr-zde
yerine Semniye mderrisi oldu. 955 (m. 1548) senesinde Ren-zde yerine Badd
kads, 957 (m. 1550)de Haleb kads oldu. 958 (m. 1551)de vazfesinden alnp, yerine
Abdlkerm-zde Efendi tayin edildi. 961 (m. 1554) senesinde mm-zde yerine tekrar
Haleb kads oldu. Yine o sene, Hasen Bey Efendi yerine am kadlna getirildi. 962 (m.
1554) senesinde Msr-Khire kads oldu. 965 (m. 1557) senesi Rabul-hr aynda
Mimr-zde Efendi yerine Edirne kads oldu. 968 (m. 1560) senesi abn aynda yine
Mimr-zde yerine stanbul kadlna ykseltildi. 971 (m. 1563) senesi Rabul-evvel
aynda, Abdlkerm-zde Efendi yerine Anadolu kadaskeri pyesine ykseltildi.
974 (m. 1566) senesinde, Knn Sultan Sleymn Hn Zigetvar seferine kmt.
Zigetvar kalesinin alnmasndan birka gn nce, ihtiyr ve rahatsz olan Sultan vefat etti.
Derhl olu kinci Selme haber salnd. Sefer dn Belgradda, kinci Selm Osmanl
Sultn oldu. Bu sefere Rumeli kadaskeri Hmid Efendi ve Anadolu kadaskeri Pervz
efendiler de katlmlard. Bir mesele yznden, Hmid Efendi ile Pervz Efendinin ikisi de
kadaskerlikten alndlar. Rumeli kadaskerliine Kd-zde Efendi, Anadolu kadaskerliine
de Muallim-zde Efendi tayin olundular. Pervz Efendi, emekliye sevkedilmi oldu. Artk
resm bir vazfesi olmadndan, kendini tamamen ilme ve ibdete verdi. Bu hl zere on
seneye yakn bir zaman geti. 984 (m. 1576) senesinde, Pervz Efendi, Ltf Beyzde
yerine Mekke-i mkerreme kads oldu. 987 (m. 1579) senesine kadar bu vazfede kald.
Bu sene vazfesinden alnp, yerine Bki Efendi tayin edildi.
Pervz Efendi, zamannn byk limlerindendi. lim ve ameli kendisinde birletirmi
olup, din ve dnyya faydas olmayan bo ilerden uzak dururdu. Dima ilim ve ibdetle
megul olurdu. lim renme ve retme hussunda ok gayretli idi. ok zek olup,
kuvvetli bir hfzaya sahipti. Pervz Efendi, eyh Mehmed skilibnin sohbetlerinde
bulunmu ve bu ztn irdiyle tasavvuf yoluna girmiti. Pervz Efendi, hayrsever bir zt
idi. stanbulda Ftih Cmii yaknlarnda bir medrese yaptrd. Medrese, eyh Mahmd
Mahallesinde idi. Mmr Sinnn yapt medresenin yeri, imdi bilinmemektedir.
Abdullah Pervz Efendinin eserleri unlardr: 1- erhu Telhisi mifth, 2- Talikt alelHidye, 3- Risle-i vilyet, 4- Risletn fil-vad, 5- Telhs tuhfet-il-men li ilm-il-men,
6- Mirkt-s-sem.
MOLLA SEYYD KARAMN:
Osmanl limlerinden. smi, Seyyid Karamndir. Doum yeri ve trihi kesin olarak
bilinmemektedir. 923 (m. 1517) senesinde stanbulda vefat etti. stanbulda yaptrm
olduu mektebin bahesinde medfndur.
Zamann limlerinden ilim tahsil ettikten sonra, Molla Alddn Arabnin derslerinde
ve hizmetinde bulundu. Onun yannda mud (yardmc mderris) olarak alp, kendini
yetitirdi. Ulem snfna girdi. lk defa Tokat Medresesine mderris olarak tayin edildi.
Daha sonra srasyla; stanbul Kalenderhne, Bursa Sultniyye ve stanbul Sahn- semn
medreselerinde mderrislik yapp, ilim renmekle megul oldu. Bir mddet Edirne kinci
Byezd Medresesinde mderrislik yaptktan sonra, bu vazfeden ayrlp kadla geti. lk
nce Bursa kadl, daha sonra stanbul kadl vazfelerini adlet, drstlk ve
dorulukla yrtt. Daha sonra Anadolu kadaskerliine terf ettirildi. Yavuz Sultan Selm
Hn Pdih olunca, bu vazfeden ayrlp, tekrar Sahn- semn medreselerinden birine
mderris olarak tayin olundu. skbl eyd Efendi, Manastrl elebi gibi ztlar ondan
Kef tefsri okurlar idi. Molla Arab-zde Abdlbk elebi ondan Mifth okudu. k-zde
Hasen elebi de ondan ilim tahsil etti. Bu ilim ve irfn merkezinde ilim retip, Allah
telnn dnini yaymakla megul iken vefat etti. stanbulda bir adet mekteb bin
ettirmiti.
Molla Seyyid Karamn; lim, fazletli, ilmiyle mil bir zt idi. Vakitlerini ilim
renmek, retmek ve Allah telya ibdet etmekle deerlendirirdi. Kadlk yapt
mddet iinde, adlet ve dorulukla hkmeder, halledilmesi zor olan meseleleri dah,
geni ilmi, keskin zeksyla hallederdi. Gzel ahlk shibi ve olgun bir zt olan Molla
Seyyid Karamn, cmert, kerem shibi ve tevzu shibi idi. Nr yzl ve heybetli idi.
Kara Seydnin sorularna cevap tekil eden bir rislesi vardr.
MUHAMMED BKIR EFEND (Dmeci-zde):
Osmanl Devletinde yetien ulemnn byklerinden. Babas Dmeciba Hseyn
Efendidir. Aslen ranl olup, sonradan babas ile birlikte stanbula geldi. 998 (m. 1590)
senesinde stanbulda vefat etti. Eyyb Sultan Trbesi civrnda defnedildi.
Muhammed Bkr Efendi, zamann bir ksm limlerinden ilim rendikten sonra,
Ebssd-zde Mehmed Efendinin hizmetine girdi. Nice zaman onun ilminden istifde
ettikten sonra, Ebssd Efendinin hizmetinde de alp, o mbrek zttan mezn oldu.
Bilhare Kk Ayasofya Cmii yanndaki zaviyede nefsini tezkiye ve kalbini tasfiye ile
megul oldu. Daha sonra Dmeci-zdenin ilminden zhd ve takvsndan haberdr olan
Vezr-i azam Sokullu Mehmed Paa, onu ocuklarna hoca tayin etti. 979 (m. 1571)
senesinde Lleburgazdaki Sokullu Mehmed Paa Medresesine, iki sene sonra
stanbuldaki Sokullu Medresesine, bir sene sonra da smihn Sultan Medresesine, bir
sene sonra da Sahn- semn medreselerinden birine, 986 (m. 1578) senesinde de
ehzde Medresesine, bir sene sonca da skdarda yeni in edilen Atk Vlide
Medresesine mderris tayin edildi. 987 (m. 1579) senesinde Edirne kadlna, iki sene
sonra stanbul kadlna tayin edildi. 991 (m. 1583) senesinde bu vazfeden alnp, iki
sene sonra tekrar stanbul kads oldu. 996 (m. 1588) senesinde de Anadolu kadaskeri
tayin edildi. Bir sene kadaskerlikten sonra emekliye ayrld. Bir sene sonra, 998 (m.
limde ykseklii, amelde stnl, takvs ile mehr olan Dmeci-zde
Muhammed Bkr Efendi, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel
ahlkyla ahlklanm, Selef-i slihnin yolundan hi ayrlmamt. Zhd ve takvs pekok
olup, ok cmertti. Adleti dillere destan oldu. Herkesin hakkna riyet eder, kimsenin
hakszla uramamas iin gayret gsterirdi.
MUHAMMED BEDAH:
amda yetien evliynn byklerinden. smi, Muhammed Bedahdir. Doum trihi
ve yeri bilinmemektedir. 923 (m. 1517) senesinde amda vefat etti. Muhyiddn-i
Arabnin kabrinin ayak ucuna defnedildi.
Muhammed Bedah, Mevln Hce Ubeydullah Semerkandnin talebesidir. Mevln
Nizr-zde ismiyle mehr, rif ve fazlet shibi zt ile de sohbet etti. Btn varl ile
Allah telya bal idi. Her dakikasn Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i
seniyyesine uymakla geirirdi. Dnynn malna ve mlkne bal olmayp, haram ve
gnahlardan nefret ederdi. Yavuz Sultan Selm Hn Ridniye seferinde ama gelince,
kendisine Muhammed Bedahden sz edildi. O, onu daha nce duyduunu ve pek
yaknda ziyretine gideceini syledi. Birka gn sonra da ziyretine gitti. Yavuz Sultan
Selm Hn zten urad her memlekette, mukaddes makamlar, ilim adamlarn ziyret
etmeyi, tasavvuf bykleriyle grmeyi, dualarn almay ihml etmezdi. amda kald
sre iinde, eyh Muhyiddn-i Arab hazretlerinin kabrini yaptrd. Medreselere urayp,
talebeye yardmda bulundu. Bu arada Emeviyye Cmiine gitti. O civarda yaayan ve
herkes tarafndan byk hrmet gsterilen Muhammed Bedahnin iki defa evine giderek
ziyrette bulundu. Yavuz Sultan Selm Hnn Muhammed Bedahyi ilk ziyretlerinde,
aralarnda hi konuma olmad. Sultan onun byk bir vel olduunu anlayp, huzrunda
edeble oturdu. Orada bir sknet balad. Bir saatten fazla oturmalarna ramen, ikisi de
tek kelime konumadan ayrldlar. kinci defa ziyretlerinde, nce Muhammed Bedah
konumaya balad ve buyurdu ki: Sultnm, ikimiz de Allah telnn sekin kullar
arasnda bulunuyoruz. Boynumuzda kulluk ba vardr. Allah telnn huzrunda
sorumluyuz. Ahzb sresi yetmiikinci yetinde melen; Biz emneti (Allaha itaat ve
ibdetleri) gklere, yere ve dalara teklif ettik de, onlar bunu yklenmekten
ekindiler, ondan korktular da onu insan yklendi. nsan (bu emnetin hakkn
gzetmediinden) cidden ok zlim, ok chil bulunuyor. buyurulduu zere,
emneti ve mesliyeti gkler ve yer yklenmekten kandklar hlde, biz onu yklendik.
Omuzlarmza ar bir mesliyet aldk. Siz ise Sultnm, yknz biraz daha
arlardnz. Saltanat yk zerine, bir de hilfeti yklenerek tanmas g bir yk
altna gireceksiniz. Allah telya krler olsun ki, benim ykm sizinkine nisbetle ok
hafiftir. Diyebilirim ki, sizin yklendiinizi, dalar ve talar yklenip ekemez. nsanlar da
bu yk tayamaz. Ama sizin bir de manev gcnz vardr. Ondan yeteri kadar
faydalanyorsunuz. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem); Hepiniz bir srnn
oban gibisiniz. oban srsn koruduu gibi, siz de evlerinizde ve emirleriniz
altnda olanlar Cehennemden korumalsnz! Onlara mslmanl
retmelisiniz! retmez iseniz mesl olacaksnz. mbrek szleri sizin
rehberinizdir. ok meakkatli, klfetli bir yolda bulunuyorsunuz. Allah tel yardmcnz
olsun. Yavuz Sultan Selm Hn, Allah telnn bu vel kulunu byk bir dikkatle dinledi
ve tek kelime olsun karlk vermedi. Skt ve edeb ile huzrundan ayrld. Bunun zerine
daha sonra mecliste hazr bulunanlardan birisi; Sultnm, hi konumadnz, hep
dinlediniz? diye sorunca, Yavuz Sultan Selm Hn buyurdu ki: Byk vellerin meclis ve
mahfelinde onlar konuurlarken, bakasnn konumas edeb d saylr. Bulunduumuz
makam edeb makam idi, bize sdece dinlemek derdi. Nitekim biz de yle yaptk. O
Esrr ve hikmet meclisinde, ben sdece bir zerre saylrdm. Benim konumam lyk
grm olsayd, elbetteki byle bir irette bulunurdu.
Sultnn yaknlarndan Hasen Can anlatr: Msr fetholunduu gnlerdi. Bir sabah,
Yavuz Sultan Selm Hn bana yle buyurdu: Bu gece ryada Muhammed Bedahyi
grdm. Yolculuk hazrlnda olup, bir beyaz kepenek giymi, stne de bir ip kuak
balamt. Bu hlde gelip, yolculua kacan syleyip bizimle vedlat. Ben ise,
genlik atlganl ile hemen ryay tabire giritim ve; Vellerin grnte kacaklar
yolculuk, hret seferi olmak gerektir. Eer vefat etmemi ise, yaknda vefat edeceklerine
irettir dedim. Yavuz Sultan Selm Hn karlk vermedi. Ben de ryay byle tabir
ettiim iin pimanlk duydum. ok gemeden, Muhammed Bedahnin lm deinde

amn ileri gelenlerini toplayp; Yavuz Sultan Selm Hnn Allah tel katnda vlm
olduunu haber vererek, Arab diyarnn fethiyle Hak tel tarafndan vazfelendirildiini,
bilcmle evliynn onun yardmcs olduunu bildirdi. Orada hazr olanlara veya
olmayanlara, Sultnn emirlerine saygl olmalarn tavsiye etmi ve ayrca; Harameyn-i
Muhteremeyne (Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevvereye) hizmetleri ile balara tc
olan Sultna benden dua ve selmlarm ve muhabbetlerimi iletirken dnydan da sefer
ettiimi bildirin diye vasyyette bulunmutu. am vlisi, durumu, Sultnn kapsna
duyurmutu. Bu srada Sultnn hocas Halmi elebi Efendi, Sultnn yanna geldi.
Konuurlarken Yavuz Sultan Selm Hn; yle bir rya grmtm. Hasen Can da byle
yorumlamt. ounlukla ryann gereklemesi, tabirin ekline baldr. imdi o vel zt,
vefat etmitir. Byle olmas tabirden ileri gelmitir. Siz hakem olun. Bu ynden
cezalandrlmaya hak kazanmad m? Bu ekilde tabirin de cezas dayak deil mi? dedi.
Halmi Efendi ise bana bakp; Senden byle acemi davran beklemezdim. Atlganlk
etmisin dedi. Ben ise, utancmdan bam eip dedim ki: Vefat gn ile ryann
grld trih tesbit edilsin. Eer rya daha nce ise, ferman devletl Pdihmndr.
Eer i aksi ise, gerek budur ki, cezas hediye ihsndr. Halmi Efendi, bu szlerimi
doru bulup dedi ki: Hasen Can kulunuzun gr akla uygundur. Gerekte de deerli
katnzda ho karlanmaldr.
Balara tc olan Pdih, amdan gelen mektbu gsterdi. Grd ryann,
Muhammed Bedahnin vefat ettii geceye rastlad meydana knca, kymetli bir hilat
(elbise) ile, tam ayar ikiyz dnr altn bana ihsn buyurdu. Bunca ltuf Muhammed
Bedahnin kermeti eseridir diyerek, azz rhuna dualar eyledim.
1)
2)
3)
4)

MUHAMMED BEKR:
Fkh limi ve evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Muhammed bin
Muhammed bin Abdurrahmn bni Ahmed bin Muhammeddir. Knyesi Ebl-Mekrim
olup, lakab emsddndir. 930 (m. 1523) senesinde Msrda dodu. 994 (m. 1585)
senesinde burada vefat etti.
Umdet-t-tahkk kitabnn shibi, Muhammed Bekrnin haytn, kendisinden yle
nakleder: Byk lim ve evliydan olan babamn terbiyesinde yetitim. Yedi yamn
sonlarnda Kurn- kermi, sekiz yanda iken mm- Mlikin Elfiye adl eserini
ezberledim. Bunu, Mekke-i mkerremenin en byk limlerinin huzrunda okudum.
Huzrlarnda Elfiyeyi okuduum limler arasnda; afi mezhebi limi smil Kayrevn,
Mlik mezhebi limi Muhammed Hattb- Kebr, Hanef mezhebi limi bn-i Bld
bulunuyordu. Bunlar bana iczet (diploma) verdiler. On yana girmeden, byk lim ve
vel bir zt olan Eb shak rznin Tenbh isimli eserini ezberledim. lim renmem,
babamn derslerine devam etmek sretiyle onun vefatna kadar devam etti. Bu sre
ierisinde muhtelif ilimleri okudum. Mehr alt hads kitabndan olan snenleri ve eitli
fkh kitaplarn okudum. Onyedi ya civarnda iken eser yazmaa baladm.
951 (m. 1545) senesinde, dedemin ve babamn isimleri ile bilinen Cmi-i Ebyd
(Beyaz Cmi) diye mehr olan cmide; krat, hads ve fkh dersleri verdim. Ayn sene
babam bir mecliste yle buyurdu: Olum Muhammede bu sene yle bilgi ve marifetler
hsl oldu ki, talebelerimin en gzde olan bunlar elde etmek iin altm sene uram
olsayd, onun ulat mertebeye ulaamazd. Yine babam, son haccna gitmeden nce
yle buyurdu: Bu sefer dnmde, eyh ve mrebb olursun. Nitekim hacdan
dnnde, bana bu hussta izin verdi. Hatt bana; Senin durumunu Reslullaha
(sallallahu aleyhi ve sellem) arz ettim. Y Reslallah (sallallahu aleyhi ve sellem), olum
Muhammed iin ne vardr? diye sordum. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem);
Eer Kureye, onun gibiler iin olan eyi haber vermi olsaydm, muhakkak ki,
onlar hayret ederlerdi. buyurdu.
Babam, 952 (m. 1546) senesi Rabul-evvel aynn onnde, Pazartesi gn

leden sonra vefat etti. Vefat etmeden nce, onun izni ile, dn ilimleri okutmak iin onun
yerine oturdum. Hads, tefsr, fkh ilimleri ve tasavvuf yolunu tliblerine rettim. Allah
telnn ok ltuf ve ihsnlarna kavutum. Allah tel bana yle ilim ve marifetler
ltfetti ki, Cmiul-Ezherde Besmele-i erfin Be harfinin derin manlarn anlatmak iin
ikibinikiyz ders yaptm.
Eb Bekr knyesini bana babam vermitir. Ebl-Mekrim knyesine gelince, onu
yle anlattlar: Anneannem olan Hadce binti Hfz, sliha bir kadn idi. Hicaza gidip,
Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevverede otuz sene ikmet etti. Msrda doduum
gece, anneannem Mekke-i mkerremede bir rya grm. Ryasnda beni ona
gtrmler. O da beni kucana alp, Kbe-i muazzamann etrfnda tavaf etmi. Tavaf
esnasnda; Y Rabb! Senden bu torunumun lim ve slih olmasn diliyorum diye dua
etmi. O esnada Kbe-i muazzamadan doru gelen ve; Ona Ebl-Mekrim knyesini
verin diyen bir ses iitmi. Sonra da bana Ebl-Mekrim knyesini verdiler. Lakabm
Zeynel bidndir. Ancak emsddn lakabm daha ok kullanlmaktadr.
Babam, Tc-l-rifn Muhammed Ebl-Hasendir. Babam soyumuzun, baba
tarafndan Hz. Eb Bekre, anne tarafndan ise Resl-i ekreme (sallallahu aleyhi ve
sellem) ulatn sylemitir.
Byk lim olan Muhammed Bekrnin derslerinde ve sohbetlerinde bulunanlar, onun
anlatt eylere hayrn kalrlard. Anlattklarnn, beer akl ile bilinebilecek eyler
olmadndan, bu bilgilerin, ona Allah telnn bir ihsn olduunda phe etmezlerdi.
Muhammed Bekr, ilimde o kadar ykselmiti ki, mrn zhir ilimleri tahsil ile geirmi
ve ilh marifetlerden de nasbini almt. limler onun hakknda; Vallahi, ondan
iittiimiz bu szleri nereden ald, nereden rendi. bilmiyoruz. Eer peygamberlik kaps
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile kapanmam olsa idi, szlerini, onun
peygamber olduuna dell getirirdik derlerdi.
Muhammed Bekr, tefsr ilminde de derin bir lim idi. Tefsr dersleri verirken, derin
ve ince manlardan bahsederdi. limlerin, tefsrini yapt yet-i kermelerle alkal olarak
bildirdiklerini de naklederdi. Bunlar arasnda evl olan many da sylerdi. Sonra tasavvuf
byklerinin her yet-i kermeye dir bildirdiklerini naklederdi. Btn bunlar; feshat,
belgat ve yksek bir ifde slbu ile aklard. Hads ve fkh derslerini de ayn ekilde
anlatrd. Hangi ilme dir derse balarsa, dinleyen onu, o ilmin btn temel bilgilerine ve
inceliklerine vkf olarak grrd. Cmiul-Ezherde ve baka yerlerde ders verdi.
nsanlar, onun elini pmek ve duasn almak iin yanna gelirlerdi. Onun bulunduu yer
ok kalabalk olurdu.
Babas eyhlislm Ebl-Hasen Bekr, vefatna yakn onunla yalnz bir odada kald.
Muhammed Bekr bu arada, Allah telnn babasna ltuf ve ihsnda bulunduu feyz ve
marifetlerden ok istifde etti. Ebl-Hasen Bekr, sonra herbiri eyhlislm ve zamannn
ileri gelen limlerinden olan ve mrlerinin byk bir ksmn ondan ilim renmekle
geiren talebelerini yanna ararak, olu Muhammed Bekrden istifde etmelerini,
ondan ilim renmelerini, onun emri altna girmelerini vasyyet etti.
Umdet-t-tahkk kitabnn shibi, Muhammed Bekr hakknda yle demektedir:
Muhammed Bekr, onsekiz yanda iken, Beyaz Cmide, Msrn mehr limlerinin
huzrunda verdii tasavvuf dersinde, babasnn yerine gemee lyk olduunu gsterdi.
Tasavvufa dir derin meseleleri hazrlksz olarak anlatt.
Abdlvehhb- arn, Tabakt-l-kbr isimli eserinde, onun hakknda yle
yazmaktadr: Muhammed Bekr, dn ilimlerde ulem-i rsihnden, kmil olu kmil bir
zttr. Onun hreti, onu anlatmaya ihtiy brakmamaktadr. Allah telnn, kalbine ilim,
marifet ve srlar aktt, asrnda hibir kimseye nasb olmayan mertebeye ulaan bu
mbrek zt nasl anlatabiliriz? limler, yeryznde Msrdan daha ok lim bulunan bir
yer olmad hakknda ittifk etmilerdir. te byle bir diyarda onun gibisi yoktur. Onun
fazletini ancak hasedciler ve kalb gz ak olmyanlar inkr edebilir. Onunla iki defa
hacca gittim. Onun kadar ahlk gzel, insaniyeti ve insanlara mumelesi iyi birisine
rastlamadm. Szleri ok tatl idi. Zhir ve batn ilimlerde fetv verirdi. O asrda btn
memleketlerde bulunan limler, onun stnl hussunda ittifk ettiler. Muhammed
Bekr, babas gibi vera, takv ve zhd shibi olarak yetiti. Dnyya rabet etmedi. Onun
iin dny, ona boyun eerek geldi. Onun o kadar yksek ve gzel hlleri vardr ki,
anlatarak bitirmek zordur.
Onun Hz. Eb Bekrin soyundan olduunun delllerinden birisi yledir: Mekke-i
mkerremede yle bir rya grdm. Ryamda Muhammed Bekrnin hasedcilerinden
birisi, onun gybetini yapmt. Ben o ahsn, hocam Muhammed Bekryi gybet etmesine
mni oldum. Fakat o ahs, gybet etmeye devam etti. Sonra Hz. Eb Bekr-i Sddk
(rahmetullahi aleyh) ryada grdm. Bana yle buyurdu: O ahsn olum Muhammedi
gybet etmesine mni olduun iin, onun tarafndan Allah tel seni hayr ile
mkfatlandrsn. Bu ryadan sonra, Muhammed Bekrnin Hz. Eb Bekrin soyundan
olduunun doruluunu anladm.
Hocam Muhammed Bekr, asrnda, tasavvufun inceliklerini fasih ve beli bir ekilde
anlatmas bakmndan, Abdlkdir-i Geylnye benzemektedir. O, Allah telnn ltfuna
ve ihsnna kavumutu. Hocam Ali Vef; nsanlar arasnda Hz. Eb Bekrin soyundan,
Ebl-Hasen Bekr isminde birisi gelecektir. Btn hllerimizde, bize vris olur. Bizim
mertebemize ular. Ondan sonra Muhammed Bekr gelir buyurarak onun stnln
belirtmitir.
Ebl-Hasen Bekr vefat edince, talebelerinin byklerinden olan bir zt, onun yerine
Cmiul-Ezherde ders vermek istemiti. O srada Muhammed Bekrnin ya kk olduu
iin, daha babasnn yerinde ders verebilecek durumda olmadn sanyordu. nk o,
yirmibir yanda idi. Ayn zamanda, daha nce ilim meclislerinde ders de vermemiti.
Btn bunlara ramen, ders vermesi iin ona bir meclis kuruldu. Bu mecliste, Msrdaki
drt mezheb limlerinin ekserisi hazr bulundu. Muhammed Bekr ders vermeye balad.
nce sdece tefsr ilmine dir ders verecei zannedildi. Fakat o, btn ilimlerden, derin
marifetlerden ve hi duymadklar bilgilerden bahsedince, orada bulunanlar hayretlerini
ifde ettiler. Onun ilimdeki stnln ve Msrda babasnn yerine ders vermee
herkesten daha layk olduunu kabul ettiler. Szlerinde ve hllerinde babasna
benziyordu.
Talebesi Abdurrahm arv yle anlatt: Bir defasnda Mekke-i mkerremede
hocam Muhammed Bekr ile mcvir olarak bulunuyordum. Hi yanndan ayrlmadm.
Birgn Harem-i erfte, Bb- brhim denilen yerde oturuyorduk. Bu srada, evinden
hizmetisi gelip, baz ev ihtiylarn almak iin ondan para istedi. O srada paras
olmad iin hizmetiye; nallah ben birazdan gnderirim dedi. Bunun zerine
hizmeti gitti. Fakat biraz sonra tekrar gelip, srarl bir ekilde para istedi. Muhammed
Bekr, nceki gibi cevap verdi. Fakat hizmeti srarla para istiyordu. Hizmetinin bu srr
karsnda Muhammed Bekr, Kbe-i muazzamay tavaf etmek iin kalkt. Ben de onunla
birlikte gittim. Muhammed Bekr, tavaf ederken u szleri sylyordu: Y Rabb! Bitkiler
kurudu. Onlar ltfedecein yamur ile sula. Bize yardm eyle. nk biz, senin ltuf ve
ihsnn umuyoruz. Bir mddet sonra Hindistanl bir zt Muhammed Bekrnin yanna
gelerek, elini pt. Cebinden, ierisinde bir miktar dnr bulunan bir kese karp verdi ve;
Efendim! Bu kese size hediyedir. Bunu Hindistan Sultn gnderdi dedi. Bunun zerine
Muhammed Bekr, bu ihsnndan dolay Allah telya kr secdesi yapt. Sonra o
keseyi hizmetisine verdi. Hizmeti sevinle ihtiylar karlamak iin arya gitti.
Gazz yle anlatt: Birgn birisi hocam Muhammed Bekrden bahsederek;
Bilmiyorum, Muhammed Bekr, bu kadar bol yiyecek ve giyecei nasl buluyor? dedi. Bu
srada Muhammed Bekr, bulunduumuz yere gelerek; Olum! Dny bizim kalbimizde
deil elimizdedir dedi.
brhim Ubeyd Umdet-t-tahkk isimli eserinde yle nakleder: Muhammed
Bekr, bir sene hacca gitti. Bu srada Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i
erflerini de ziyret etti. Mescid-i Nebevye gelip, Ravda-i mutahhera ile minber arasna
oturdu. O srada Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) ifahi olarak; Allah
tel seni ve soyunu mbrek klsn buyurdu.
yle anlatlr: Hseyn Paa, Buhr vlisi mer bin sya bir iinden dolay kzd.
Adamlarn gnderip onu yanna getirmelerini emretti. mer bin sy getirdikleri vakit
ldrecekti. Vli yolda, Hseyn Paann adamlarndan, kendisini nce Muhammed
Bekrye gtrmelerini rica etti. Hseyn Paann adamlar bu istei kabul ettiler.
Muhammed Bekrnin evine vardklar zaman, onun huss odasnda yalnz bana
olduunu sylediler. Muhammed Bekr bu srada kimse ile grmezdi. Bunun zerine
Vli, Muhammed Bekrnin talebelerinden Abdlvehhb- arnnin yanna gtrlmesini

istedi. Hseyn Paann adamlar bu istei de kabul ettiler. Oraya varnca, Vli,
Abdlvehhb- arnden, Hseyn Paann yannda kendisine efaati olmasn istedi. O
da Vliye; Hseyn Paa ile hi grmemiz yoktur. Fakat ben Muhammed Bekrye gidip,
senin iin Paann huzrunda efaati olmasn isterim dedi. Sonra hemen Muhammed
Bekrnin huzruna gitti. Durumu Muhammed Bekrye arzetti. O sdece; Vliye daysn
tavsiye ederim buyurdu. Abdlvehhb- arn onun bu sznn mansn anlyamad.
Vli mer bin snn annesi, olunun bu hlde gtrldn renince, Hseyn
Paann hanmlarnn yanna gitti. Olunun durumunu onlara anlatt. Vlinin annesinin bu
huss iin geldii haberi Hseyn Paaya ulanca, hazrlanp makamna gitti. Vlinin
annesi onunla grtrld. Vlinin annesi olunun durumu hakknda Hseyn Paa ile
konumaya balad. Hseyn Paa, Vlinin annesine nereli olduunu sordu. O da,
memleketini ve ailesinin kimlerden olduunu aklad. Hseyn Paa, kadna; Senin hi
kardein var m? diye sordu. Kadncaz; Evet, filan isimli bir kardeim var dedi. Bunun
zerine Hseyn Paa, o kadnn kendi kardei olduunu anlad ve; Ben senin kardeinim
dedi. Bylece Muhammed Bekrnin; Ona daysn tavsiye ederim sznn mans
anlald. Hseyn Paa yeeni olan s bin meri derhl huzruna ard. Durumu ona
anlatt ve eski vazfesine onu tekrar tayin etti. Vli huzrdan ayrld. Doruca
Abdlvehhb- arnnin yanna gitti. Durumu ona anlatt. O da, bu durumun
Muhammed Bekrnin bereketiyle olduunu; gidip ona teekkr etmesini syledi. Vli
derhl Muhammed Bekrnin huzruna giderek elini pt ve hayr duasn ald.
yle anlatlr: Muhammed Bekr, birgn talebelerinden birisine; Git, bize biraz
yiyecek satn al, gel dedi. Talebenin zerinde hi para yoktu. Para yannda olan talebe o
srada orada deildi. Bu talebe; Efendim, parann bulunduu arkadamz u anda burada
yok deyince, Muhammed Bekr; Bizim masrafmz, rzkmz, hereyin shibi ve mliki
olan Allah tel verir deyip, elini orada bulunan bir aacn dalna uzatt. Birka yaprak
kopartt ve talebesine verdi. Talebe yapraklar eline alnca, onlarn birer dnr olduunu
grd. Muhammed Bekr tekrar ona; imdi git, bireyler al da gel dedi. Orada
bulunanlar da, aa yapraklarnn Allah telnn izni ile dnra dndn grdler.
Torunu anlatr: Bir gece seher vaktinde kalkmtm. Bu srada; Ey Muhammed!
Karafede bulunan deden Muhammed Bekrnin kabrini ziyret et diyen bir ses iittim.
Ses gittike kuvvetleniyordu. Evin avlusuna ktm. Fecr douyordu. Hava biraz
aydnlanmt. Sabah namazn kldm. Sonra bineime bindim. O ses daha da
kuvvetlenmiti. Doruca Karafe kabristanna gittim. Hz. Eb Bekrin soyundan gelen
byklerin bulunduu tarafa gittim. Dedem Muhammed Bekrnin kabrinin bana vardm.
Kabrin yanna oturdum. Kabre yaklap, gizli bir sesle, ona baz ihtiylarm arzettim.
Sonra oradan ayrldm. mm- afiyi ziyret ettim. Sonra bineime binip geri dndm.
Bu srada uzun boylu ve krmz cbbeli birisi peimden; Ey Muhammed! diye
baryordu. Geriye dnnce bana; Ey Muhammed! Deden Muhammed Bekr sana selm
ediyor. ikyetlerini ve isteklerini iitti. Sen ikyetlerini ve isteklerini sylerken, yannda
Reslullah da vard. Deden Muhammed Bekr, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem);
Y Reslallah! Bu olum Zeynelbidndir. O benim yanmda ok kymetlidir. Onun
ihtiylarn temin ederseniz ok memnun olurum dedi. Reslullah da (sallallahu aleyhi
ve sellem), deden Muhammed Bekrnin bu ricasn kabul buyurdu dedi. Sonra, senin
deden Muhammed Bekrden isteklerin unlar unlard diye, tek tek sayd. Bundan o
kimsenin, kefinin ve kermetinin doru olduunu anladm. nk ben, dedemin
mezarnda isteklerimi gizli olarak yapmtm. O zta; Atma bininiz. Ben yryerek
giderim dedim. O zt kabul etmedi. Atma bindim, fakat atm yrmedi. Arkama dnp
baktmda, o zt gremedim. Sonra talebelerimi, o zat aramalar iin gnderdim. Fakat
o zt bulamadlar.
Byk lim Abdlkdir Mahall; Bir yerde bir ihtiycnz olduu zaman, Muhammed
Bekrnin kabrine gidin. Ey hocam Muhammed Bekr! Falanca ihtiycmn yerine gelmesi
iin, seni Allah telnn katnda vesile ediyorum, deyin. Allah telnn izni ile o
ihtiycnz hsl olur. Bu tecrbe edilmitir. buyurdu.
Muhammed Bekr buyurdu ki: Tasavvuf yolunda olan kimseye en nce lzm olan,
tvbe ile gnah kirlerinden temizlenmesidir. Tvbe; gnahtan vazgemek, o gnah
yaptna piman olmak, o ii terketmeye azmetmek, haksz olarak alm olduu mal
shibine geri vermek, karm olduu namazlarn kaz etmek, hocasnn hizmetinde
bulunmak, onun emrine uymakla olur. Kendisini gnahlardan temizlemesi iin, hocasn
nefsine mir ve hkim klmaldr. Gnahlardan kurtulmak iin, Allah telya dua
etmelidir.
Muhammed Bekrnin bir iirinin tercmesi yledir: Darldn bir eyden dolay
cann skld zaman feryd etme. ini Allah telya teslim et. Bu niin byle oldu diye
Hakka itirz etme. nk Hakka itirz eden piman olur. Allah telnn kaz ve
kaderine rz olan kimse, pek yksek ve erefli derecelere kavuur. Matlbu ve maksdu
peinen verilir. Skntlar ondan gider. Evliynn szlerini yerine getirip, onlara sdk
kaldklarndan ve kendilerini Allah telya teslim etmeleri, ilerini Allah telya havale
etmelerinden dolay bakalarndan stn olur. Bir skntn olduu zaman midini kesme.
Dualara icabet eden Allah telnn fazlndan ve ltfundan mitli ol. Nice sknt ve
darln peinden Allah telnn yardm yetimitir.
Ey kalbim! Eer benim kalbim isen, benlikten uzakla. Ey kalbim! Eer kalbim isen,
Allah telnn kaz ve kaderinden rz ol. Gizlide ve akta Allah tely murkabe et.
Ey kalbim! Eer benim kalbim isen, Allah teldan bakasna meyletme. Rabbimin
hkmne sabret. Sonunda hayr bulursun. Allah telya kar sdk ve samim ol. Kular
gibi, bilmediin yerden rzka kavuursun.
Muhammed Bekr, eitli ilimlere dir eserler yazd. Bu eserlerden bazlar unlardr:
1- erhi Muhtasar- Eb c: afi mezhebi fkhna dir bir eserdir. 2- Dvn- iir: Yazma
bir eserdir. Bir nshas Pariste Mill Ktphnededir. Harflere gre tertb edilmitir.
Onsekiz forma civarndadr. Ktphnenin Sdt- Bekriyye ksmndadr. 3- Tercmn-lesrr ve dvn-l-ebrr, 4- El-Feth-l-mbn bi cevb bd-is-siln, 5- Risletn fil-ism-ilazam, 6- Risletn fis-salti alen-Nebiyyi (sallallahu aleyhi ve sellem), 7- Risletn f
db-i-eyh vel-mrd. 8- Risletn f ziyret-in Nebiyyi (sallallahu aleyhi ve sellem).
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

En-nr-us-sfi;r sh. 369
Kef-z-znn; cild-1, sh. 270, 336, 672, cild-2, sh. 1028, 1797
zh-l-meknn; cild-1, sh. 250, 280, cild-2, sh. 87
MUHAMMED BN ABDLKDR (Mall Emr):

Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Abdlkdir olup, daha ok
Mall Emr diye tannd ve hret buldu. Osmanl eyhlislmlarndan Mall-zde
Muhammed Efendinin babasdr. Doum yeri ve trihi bilinmemektedir. 963 (m. 1556)
senesinde vefat etti. Vefatna; Gitti Pr-i nrn msra trih drld. Osmanllar devri
limlerindendir.
Muhammed bin Abdlkdir, zamanndaki yksek limlerden ilim tahsl etti. lk
tahsiline Fenr Muhyiddn elebiden okuyarak balad. Temel ilimleri ondan okuyup
rendikten sonra; Keml Paa-zdeden, Nreddn Efendiden, Kara Dvd Efendiden
okudu. Daha sonra Knn Sultan Sleymn Hnn hocas olan byk lim Hayreddn
Efendiden okudu ve ondan iczet ald.
Bundan sonra, Bursada Ksmpaa, stanbulda Efdal-zde ve Mahmd Paa ve yine
Bursada Sultan medreselerine mderris oldu. Bu medreselerde mderrislik yapt
zamanlarda, hreti her tarafa yayld. Herkes tarafndan sevilir, saylr oldu. ok yksek
talebeler yetitirdi. limler arasnda da sevilir, saylrd. ok kimseler onun ilminden
istifde ederek ilimde yksek derecelere kavutular. Onun talebeleri, dier ztlarn
talebeleri arasnda, ilim ve fazlet bakmndan ok yksek idi. Medresede mderris iken
Msra kad tayin edildi. Ksa zaman sonra stanbula getirilip, Sahn- semn
medreselerinden birine tekrar mderris olarak tayin edildi. Burada bir miktar vazfe
yaptktan sonra, tekrar Msr kadlna tayin edildi. Msra varmadan geri arlp, Mrim
Ksesinin yerine Anadolu kadaskeri olarak vazfelendirildi. Bu vazfeyi de gayet gzel
olarak adletle if etti. Bu vazfede bulunurken rahatszland ve hastal vazfeyi
yapamyacak kadar arlat. Emekliliini istiyerek, kendi arzusuyla vazfeden ayrld.
Ayaklarnda ve bacaklarnda ok iddetli ar vard. Rahatszl gn getike artt ve

vcdu iyice zayflad. G ve kuvveti kalmad. Bu hastalndan, 963 (m. 1556)
senesinde vefat etti. Kendi Dr- Kurrsnn (talebe okuttuu derghn) bahesinde
defnolundu.
Muhammed bin Abdlkdir, mrn ilim renmek ve ilim retmek ile geirdi.
Adletten hi ayrlmad. Anlay kabiliyeti ok yksek idi. Meseleleri abuk kavrar ve
abuk hallederdi. drecilii ok kuvvetli ili. ok gzel konuurdu. Sohbetinde bulunanlar
saatlerce dinleseler sklmzlar, dinlemekten usanmazlard. ok azmli idi. Balad bir ii
bitirmek iin alr, almaktan ylmazd. Din ilimlerinde ve fen ilimlerinde sz shibi idi.
Akta ve gizlide edebi gzetir, temkinli hareket ederdi. Mtevz idi, fakat vakrdu. Gzel
huylarndan birisi de, ok cmert olmas idi. Ziyfetler tertb ederek, mslmanlara
yemek yedirir, devaml olarak ihtiy sahiplerinin yardmna koard. yilik, izzet ve
ikrmlar pekok idi. Mal ve serveti fazla idi. Fakat kazancnn ounu, Allah rzs iin
fakir fukaraya datrd. Batan ayaa kadar edeb shibi olduundan, bakalarna edeb ve
terbiye retmekte de ok baarl olurdu. Anadoluda (veya Msrda) Kumlu beldesinde
bir mekteb ve stanbulda Edirnekap semtinde, Zincirlikuyu yolunda bir medrese yaptrp
vakfeyledi.
MUHAMMED BN ABDLKERM TLMSN:
Tilmsnda yetien byk slm limlerinden. smi, Muhammed bin Abdlkerm bin
Muhammed (mer) el-Megl et-Tilmsn et-Tevt olup, o zamanda bulunan limlerin en
ykseklerindendir. Megle ismindeki mehr ve byk bir kabileye mensbdur. Buna
nisbetle Megl denmi ve daha ok Megl diye mehr olmu, tannmtr. Tefsr, fkh,
hads, kelm ve mantk ilimlerinde derin lim idi. Doum trihi bilinmemektedir. 909 (m.
1503) senesinde Tilmsn yaknlarnda bulunan Tevt beldesinde vefat etti. Vefatnn 910
(m. 1504) ve 921 (m. 1515) seneleri olduu da rivyet edilmi ise de, yukardaki rivyet
daha kuvvetlidir.
mm Abdurrahmn es-Seleb ve Yahy bin Ydeyr gibi zamannn mehr byk
limlerinden ilim renerek yetien Megl, akl, zek, hfza ve gayretinin pek fazla
olmas sebebiyle, ksa zamanda ilerliyerek kemle geldi. Tefsr, hads, fkh, kelm ve
mantk ilimlerinde ok yksek lim oldu. Kendisinden ise; Fakh Eyd Ahmed, kb elEnsamn, Muhammed bin Abdlcebbr gibi ztlar ilim rendiler.
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i seniyyesine muhabbet
ve ball pek fazla olan Megl, bu yola dmanlk edenlere de ok buz ederdi. Onlara
gerekli cevaplar vererek sustururdu. slmiyete dmanlk edenler ile yapt mcdelesi
pekok olup, bu hussiyeti ile tannmtr. Gayet cesur, kahraman ve pehlivan bir zt idi.
Fash ve bel olarak ok gzel konuurdu. fde ve ikn kabiliyeti pek fazla idi. Mnzara
ilminde de ihtisas ok olup, slmiyete dil uzatanlara, hemen ve en gzel ekilde cevap
vererek dmanlar sustururdu.
lmi pekok olup, devaml emr-i marf ve nehy-i mnker yapard.
Dnimizin hkmlerini, kaidelerini bildirmek, anlatmak niyetiyle, Sudana ve baka
beldelere gitti. Sudana vardnda, orann sultn ile bulutu. Sultnn ilerine,
vazfelerine dir bir risle yazp, sultna verdi. Bu rislede, sultnn dnimizin emirlerine
tam uygun hareket etmesi, emr-i marf ve nehy-i mnker yapmas ve ahlisine dn
hkmleri retmesi cb ettiini yazd. Yoluna devam ederek Kgya geldi. Orann
sultn olan Hac Muhammed Eskiyya da bir risle telf edip verdi. Bu uzun seyahatten
sonra, Tevt beldesine dnd. 909 (m. 1503) senesinde orada vefat etti.
lim ztlar ile grp sohbet eder, kendini bakalarndan stn ve kymetli
bilmezdi. Byk slm limlerinden, hads ilminde mctehid olan Celleddn-i Syt ile
mektuplard.
Muhammed Megl hazretlerinin ok kermetleri grlmtr. En byk kermeti,
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) yoluna tam bal olmas ve
bakalarnn da bu sadete kavumalar iin ok gayret etmesidir.
Muhammed Megl, ok heybetli ve ok cesur olduundan, ilmi ile dmanlara ok iyi

cevaplar verip susturduundan, kimse itirz etmeye cesret edemezdi. Byklne
inanmayan ve ona dman olan bir kimse, haytnda ona birey yapamam olmann hnc
ile, vefatndan sonra Meglnin kabrine gidip bevletmek istedi. Bu bozuk niyet ile oraya
vard anda, iki gz birden kr oldu. Meglnin byle daha nice kermetleri grlmtr.
Birok eser yazm olan Muhammed Meglnin, eselerinden bazlar unlardr: 1- ElBedr-ul-mnr f ulm it-tefsr, 2- Misbh-l-ervh f usl-il-felh, 3- Mugn-in-nebl erhu
muhtasar- Halil, 4- erhu byl-cl, 5- Menhiyyt, 6- Telhs-l-mifth, 7- Mifth-unnazar, 8- erh-l-cmel-fil-mantk, 9- Tenbh-l-gfiln an mekr--mlebbisn, 10- erhu
hutbet-l-muhtasar, 11- Mukaddimetn fil-Arabiyye, 12- Feth-l-mbn, 13- Ahkmu ehliz-zimme. Ayrca, Kasde-i Brde vezninde, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
efendimizi medh iin yazd birok kasdesi vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tarf-l-halef; cild-1, sh. 170
El-Bstn; sh. 253
MUHAMMED BN ANN:
Evliynn byklerinden. Doum trihi ve hayt hakknda bilgi yoktur. 922 (m.
1516) senesi Rabul-evvel aynda, namaz klarken vefat etti. Vefat ettii zaman yz ksr
yanda idi. Cenze namaz Bb- Bahrdeki Maksim Cmiinde klnd. Cenze namaznda
Sultan Tomanbay da bulundu. Cenze namazn klmak iin ok kalabalk bir halk topland.
Muhammed bin Ann kk yata ibdet etmeye balad ve Kurn- kermi
ezberledi. Tasavvuf yolunu Ebl-Abbs Gamrden rendi. Geceleri ok ibdet ederdi.
Bo yere hi konumazd. kindi vaktinde, gece ibdeti iin hazrla balard. Kuluk
vaktine kadar hi konumazd. ok kermetleri grld. Kermetlerinden bazlarn,
talebesi Abdlvehhb- arn, Tabakt-l-kbr adl eserinde anlatt.
Birgn Muhammed bin Anna ok sayda misfir geldi. Muhammed bin Ann,
misfirleri geldii srada ekmek hamuru youruyordu. Hamuru yourup piirdikten sonra,
annesine; u rty alp yemek kabnn ve ekmeklerin zerine rtnz dedi. Annesi
onun dedii gibi yapt. Sonra rty amadan, rtnn altndan durmadan ekmek kard.
Hemen hemen evinin yars ekmekle doldu. Yemei de yle yapt. Sonra Muhammed bin
Ann annesine; Artk rty aabilirsin dedi. Annesi rty at zaman, kabda ne
yemek, ne de ekmek vard. Annesi bu duruma hayret etti. Bunun zerine Muhammed bin
Ann; Bu yaplan ok grlmesin. Nefsim yed-i kudretinde olan Allah telya yemn
ederim ki, eer isteseydim, bu ehrin her yanna, az olan hamurdan, Allah telnn izni
ile ekmek doldururdum buyurdu.
skenderiyye Cmiinin yaknlarnda ktrm biri vard. Acib bir hl shibi idi.
Birinden kukuland zaman, hemen bir bite; imdi git. u ahsn elbisesinden ieri gir.
Yavruluyarak onun zerini doldur derdi. O bitin gidip sard ahs, ok perian bir hle
derdi. Bu durumu Muhammed bin Anna anlattlar. O da; Onu bana getirin buyurdu.
Getirdikleri zaman ona; Senin, bu yolda bildiin birey yok. Ancak bir bit bellemisin o
kadar dedi ve adam kolundan tuttuu gibi havaya frlatt. O adam, halkn gznden
kayboluncaya kadar ge ykseldi. Bu hdiseden sonra, o ahsdan bir daha haber
alnamad. Muhammed bin Ann hazretlerinin, onu nereye frlatt bilinemedi.
Dmd eyh emsddn Tuneyh yle anlatt: Beldemizde bir ahs vard. ok
yemek yeme hastalna mbtel olmutu. Bu ahs, birgn Muhammed bin Annn
derghnda misfir oldu. Orada yemek yedi. Dimyta gitmek iin binek istedi. Hizmetisi,
Muhammed bin Anna; Bu ahs, burada kald bir gecede, byk bir balk ve bir sepet
dolusu hurma yedi. Yine de doymad dedi. Bunun zerine Muhammed bin Ann onu
yanna artt. Eline ald bir dilim ekmei ikiye bld ve bir parasn o ahsa vererek;
Besmele ek ve bu yarm dilim ekmei ye buyurdu. O ahs o ekmei yiyince doydu. O
andan itibren, bir daha fazla yemek yemedi. Muhammed bin Annn ona verdii ekmek
ile her zaman doyard.
Gamri Cmii imm Emnddn yle anlatt: Berhemtu kabristannda bulunan bir
l, geceleri kabrinde barp duruyordu. Onun hlinden bezen halk, durumu Muhammed
bin Ann hazretlerine anlattlar. Bunun zerine o da, o gece kabrin bana gitti. Ba
ucunda Mlk sresini okudu. Sonra o ahs balamas iin Allah telya dua etti. O
geceden itibren o ahsn barmas kesildi.
Abdlvehhb- arn yle anlatt: Bir gece ayaklarm uzatp yatmak istedim.
Ayaklarm uzatmak istediim her ynde, Allah telnn bir vel kulunun kabri
bulunuyordu. Bu yzden oturarak uyumaya baladm. Uyurken Muhammed bin Ann
yanma gelerek, ayaklarm eliyle tutup kendi trbesine doru uzatt ve; Benim trbeme
doru ayaklarn uzatabilirsin buyurdu. Uyandm zaman, ayaklarmn onun trbesine
doru uzatlm olduunu grdm.
Birgn eyh Ahmed Necd, elinde bir Kurn- kerm olduu hlde Muhammed bin
Annn huzruna geldi. Kurn- kermi gstererek; Bu kelmn shibi hakk iin bana
zikir telkini yap dedi. Muhammed bin Ann o anda bayld. Ayld zaman ona zikir telkini
yapt ve; Olum, bizim yolumuz byle eyler deildir. Bizim yolumuzun asl, Allah
telnn Kitbna ve Onun Reslnn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnetine tam
mansyla tbi olmaktr buyurdu.
erf isminde bir zttan, Sultan Gavri bireyler istedi. stediklerini vermezse, onu
hapse attracan bildirdi. Bunun zerine erf, Muhammed bin Ann hazretlerinin
huzruna geldi ve durumu anlatt. Buralardan kamak istediini bildirdi. Muhammed bin
Ann odasna girdi. Orada bulunanlar, onun kmasn beklemeye balad. Muhammed bin
Annn odasndan kmas uzaynca, erf orada bulunanlara; eyhin odadan kmasn
abuklatrsanz iyi olur. Zor durumda kaldm siz de biliyorsunuz dedi. Onun bu istei
zerine, Abdlvehhb- arn odann kapsn at. Fakat odada kimse yoktu. Orada
bulunan herkes, Muhammed bin Annn odaya girdiini grmlerdi. Bir saat kadar daha
beklediler. Sonra gzleri kanana gibi kpkrmz bir hlde, Muhammed bin Ann odadan
dar kt. Hemen erfe; Ey erf! Hemen bineine bin ve yola k. Sana kimse
yetiemez buyurdu. Bu emir zerine erf, derhl yola kt. Sultan Gavri, onun ehirden
ayrldn iki gn sonra renebildi. Derhl peinden adamlar gnderdi. Fakat erfe ne
yetiebildiler, ne de izini bulabildiler.
Muhammed bin Ann buyurdu ki: Vcdun rahat edip gece ibdet yapmaya
kalkabilmesi iin istirahat arttr. nk bedenin derin uykuya dalmasna sebep iddetli
yorgunluktur.
Allah telnn sevgili bir kulu vacibi brakmad gibi, snnetleri de brakmamaa
dikkat etmedike; byk gnahlardan nedamet duyduu kadar, kk gnahlardan da
nedamet duymadka, edeb makamna ykselemez.
Bir evliynn, bu lemde kalbinden baka sermyesi yoktur. O kalbe, dnyalk ilere
dir bireyler doldurmak ona yakmaz. Kalb, sdece Allah telnn sevgisi ile dolu
olmaldr.
MUHAMMED BN GZ:
Krat, hads, fkh ve nahiv limi. smi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed
olup, knyesi Eb Abdullahtr. 841 (m. 1437) senesinde Miknsede dodu. 919 (m.
1513) senesinde Fasta vefat etti.
Talebesi Abdlvhid Elveneris yle anlatr: Hocam Eb Abdullah, krat ve tecvd
limi idi. Krat ekillerini ve illetlerini, tefsr, fkh, hads ve Arab ilimleri gayet iyi bilirdi.
Hads ricalinin ahvline vkf idi. Siyer, trih ve edeb ilimlerde de mtehasss idi. Miknse
ve Fasta; byk lim Nc, Fakh Fevr ve daha baka limlerden ilim rendi.
Krat, hads, fkh, Arab ilimler, feriz, hesap, arz ve daha baka ilimlere dir
eserler yazd. nce Miknse, sonra Karaviyyin cmilerinde immlk ve hatblik yapt.
Asrnda, o beldede hitbeti ondan daha kuvvetli birisi yoktu. Her Ramazan aynda, Sahh-i
Buhryi talebelerine okuturdu. Fas ve evresindeki talebelerin ou ondan mezn oldu.
Pekok kimse ilim almak iin ona geldi. lim tlibleri ondan ders almak iin birbirleriyle
yaryorlard. Konumas ve anlatmas tatl idi. Derslerini ak ve anlalr ekilde verirdi.
Ders vermekte mhir idi. Ahlk ve sreti gzeldi. Byk-kk, herkesin yannda itibr
ve kymeti vard. Onun tefsr, hads, fkh, Arabca ve daha baka derslerinde bulundum.
Dersleri gayet kalabalk oluyordu. Derslerinden ok istifde ettim. Hastalannca Fasa
dnd. Orada da ders okutma ve nasihatlerine devam etti. Vefat edince, cenze
namazna ok kalabalk bir cemat katld. Sultan ve devlet adamlar da cenze
namaznda hazr bulundu.
Muhammed bin Gzden; bn-i Abbs Sgir, Ahmed Dekkn, Mft Ali bin Hrn ve
daha birok kimse ilim renip hads-i erf rivyet etti.
Muhammed bin Gznin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- if-l-gll
f hlli mukaffeti muhtasar Hall, 2- Tekml-t-takyd ve tahll-t-takv alel-Mdevvene,
3- Hiyetn alel-Elfiye, 4- Bugyet-t-tullb, 5-Trih-ur-ravdahet f ahbri meknaset-zzeytn, 6- nd--erid f davl-il-kasd fil-krati.
1)
2)
3)
4)

MUHAMMED BN HASEN:
Hindistan evliysnn mehrlarndan. Hem Kadir ve hem de etiyye yolunda
keml shibi olan evliydandr. smi, Muhammed bin Hasen olup, Hindistanda Cnpr
ehrinde dnyya geldi. Doum trihi kaynaklarda kat olarak bulunamamtr. 944 (m.
1537) senesi Receb aynn yirmiyedinci gn vefat etti. Kabri, Dehlde babasnn kabri
yanndadr.
Babas ve dedeleri de bu yolun byklerinden olan Muhammed Hasen, ok iyi bir
tahsil grerek yetiti. Zhir ve btn kemlt ve olgunluklara kavuup, zamannn
riflerinden, sahh hller, stn kermetler sahihi bir vel oldu.
Allah telnn vel kullarna mahss olan heybet, gzellik ve tatllk onun yznde
yle aikr olurdu ki, grenler, gzellii ve tatll karsnda hayrette kalrlar; Allah
ekber! Bu nasl yzdr ki, bize bu kadar tesr ediyor. demekten kendilerini alamazlard.
Hindlar bile ayn ekilde sylerlerdi.
Allah telnn ve Onun dostlarnn, yan bata Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve
sellem) efendimiz olmak zere, byklerin ak ve muhabbeti kendisini o derece sarm idi
ki, baka hibir ey dnmez, hep bu akla yanard. Geceleri, herkes uyurken kalkp,
ibdet ve tatle megul olurdu. Bu zamanda ak ve muhabbet ateiyle gz yalar
dkerek doya doya alamak, dier evliy ztlar gibi Muhammed bin Hasen hazretlerinin
de hussiyetlerinden olduu iin, ikindi namazndan sonra akamn ve dolays ile gecenin
gelmesini, sevgilisini bekliyen bir k gibi itiykla beklerdi. Akamdan sonra halvete,
yan huss odasna ekilir, yalnz cenb- Hakkn zikri ile megul olurdu. Bazan da oturur,
byklerin, yksek hl sahiblerinin durumlarn yazard. Baz mektplarn toplayp bir
araya getirmilerdir. Ayrca baz risleleri de vardr. airlii de kuvvetli olup, bazan iir de
sylerdi.
Talebeleri pekok idi. Ahbr-l-ahyr kitabnn shibi olan Ebl-Mecd Abdlhak-
Dehlev hazretleri, kitabnda, ortanca amcas eyh Men Cehrin Muhammed bin Hasen
hazretlerinin talebelerinden olduunu, Men Cehrin, bereketler ve nimetler shibi,
hocasnn muhabbeti kendisini kaplam olup, devaml zikirle megul olan bir zt olduunu
haber vermektedir.
Muhammed bin Hasenin doum yeri Cnpr ehri olmasna ramen, kendisi Agra
beldesinde ikmet ederdi. Bir sene hacca gitmiti. Hacdan sonra oradan ayrlamayp,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizin kabr-i erflerine yakn bir yerde
senelerce mcvir olarak ikmet etti. Hac Abdlvehhb ikinci defa hacca gittiinde, onu
memleketi olan Hindistana getirdi.
u beyt, Muhammed bin Hasen hazretlerinindir:
Sudaki, aynadaki, sretindir, sen deil.
Sen bakasn o baka, yanlma ve iyi bil.
Muhammed bin Hasenin (rahmetullahi aleyh) Mektbtnda buyuruluyor ki: Bir

lem vardr ki, ancak hislerle anlalr. Mlk sresi 23. yet-i kermesinde melen; Sizi
yaratan, size iitecek kulak, grecek gz ve duyacak gnller verdi buyuruldu.
Bir lem vardr, ancak aklla anlalr. Akl bir nrdur, Allah tel onu mminin kalbine
atar. Bununla hakla btl, doru ile yanl arasn ayrr buyuruldu. Bir lem daha vardr.
Ancak ilimle anlalabilir. Enbiy sresi 7. yet-i kermesinde melen; Bilmediklerinizi
bilenlerden sorup reniniz. buyuruldu. Bir baka lem daha vardr, ancak ak ile
bilinebilir. Enm sresi 61. yet-i kermesinde melen; Kullarn stnde glib Odur
ve zerinize, amellerinizi yazan hafaza melekleri gnderir. buyuruldu.
Ey azz, his, akl ve ilimle anlamann dnda bir hl daha vardr ki, ona ak derler. O
hlde, akl, his ve ilimle bilinmeyen eyler ak ile bilinir. Ebrrn beni grme evki
uzad. Ben ise, onlara onlardan daha mtkm hads-i kudssini tadan bunu bilir.
MUHAMMED BN MUHAMMED ACEM:
Muhammed el-yc el Acem es-Slih olup, knyesi Ebn-Numn, lakab emsddndir.
Acem beldelerinden ycde doup yetiti. Doum trihi bilinmemektedir. 985 (m. 1577)
senesi Cemzil-evvel aynn onunda, Cuma gn Cuma namazndan sonra, amda
Slihiyyede vefat etti. Sifh- Kasyn denilen yerde defnolundu.
Ebn-Numn el-yc, zamanndaki byk limlerin sohbetlerinde bulunarak yetiti.
Uzun zaman Muhammed bin Irak ile beraber bulundu. Kermet shibi byk vellerdendir.
Menkbe ve kermetleri oktur. Safd beldesinin ileri gelenlerinden tccr bir zt
yle anlatr: Ticret iin ama gidip gelirdim. Bir defasnda gittiimde, elli dnr
kazandm. Kazandm paralar cebime koyup, akama doru evime gitmek zere yola
ktm. Biraz gidip ssz bir yere gelince, karma bir adam kt. Daha nceden
tanyormuuz gibi bana selm verdi. Babam ve kabilemi de biliyordu. Beni tandn,
babamla ok yakn dost olduklarn ve bu gece beni misfir etmek istediini sylyor,
katiyyen brakmak istemiyordu. Ben ok hayret ettim, ister istemez kabul ettim. O
kimsenin evine gitmek zere beraberce yolumuzu deitirdik. Baka bir yolda ilerlemeye
baladk. Issz yerlerden geiyorduk. Ferdis denilen kabristana vardmzda o kimseden
phelenmeye baladm. Saa-sola baktm, hikimse grnmyordu ve gne de oktan
batmt. phelendiimi ve endielendiimi anlam olacak ki, kendisinden ekinmememi
srarla syleyip tekrar etti. Evinin nerede olduunu sordum. Yaknda olduunu syledi.
Kabristan ve kabristandan sonra gelen deirmenleri de getik. imdi bahelerin
iindeydik. Kamak mmkn deildi. nk kasam nasl gidecektim? Yollar tanmam
lzmd. Etrf bilmiyordum. Nihyet kuytu bir yere vardk. Orada baz kimseler vard.
Bana alka ve yaknlk gsteriyorlar ise de, bunlarn hrszlar olduunu anladm. Bana yer
gsterdiler. Beni getiren, orada bulunanlar ile benim anlamadm bir lisanla konutular.
Artk, param almak iin beni ldrmeye kararl olduklarn anladm. Beni serbest
brakmalar iin kendilerine yalvarmaya baladm. Bana; Korkma! Bu gece yiyip-imek,
rahat etmek zere aramzda bulunuyorsun dediler. Biraz sonra beni baka bir yere
gtrdler. ok kt bir duruma dmtm. Korku ve endie ile gidiyorken, hayret
edilecek birey oldu. Bir grup kimse ile karlatk. Karlatmz kimseler arasnda bir
yal kimse ata binmi idi. O yal kimse, gayet vakr ve heybetli idi. O ihtiyr, yanlarnda
bulunduum kimseleri tanyordu ve onlara isimleri ile hitb ederek; Ey crm (su)
ileyiciler! Bu yannzdaki kimdir? dedi. Onlar da; Bizimle beraber bulunan bir
misfirimizdir dediler. Bunun zerine o heybetli zt; Biz onu misfir etmeye sizden daha
lykz. Onun bizimle bulunmas daha mnsiptir dedi ve onlar azarlad. Onlar hibirey
diyemeden ayrlp gittiler. Beni onlardan kurtard iin, o zta ok teekkr ettim. imdi
rahatlamtm. Sonra biz, o heybetli zt ve yannda bulunanlar ile birlikte yrdk. O zt
beni teselli ediyor ve; Nasl oldu da onlarn eline dtn! Onlar, ekya ve hrsz
insanlardr. Onlarn dnceleri seni misfir etmek deil, olsa olsa senin paran almak ve
seni ldrmektir dedi. Ben de bamdan geenleri anlattm. Beraberce bir mddet
yrdkten sonra, bir pnara vardk. Orada baka ztlar da vard. Kalkp bizi karladlar.
O byk zt ile msfeha edip elini ptler. O zt, onlarn aralarna oturdu. Sabaha kadar
Allah tely zikretmekle, Onun emir ve yasaklarndan anlatmakla megul oldular. Orada
bulunanlarn hepsi, o byk zt prdikkat dinliyorlard. Sabah olunca kalkp abdestlerini
tazelediler. O zt imm olup sabah namazn kldrd.
Namazdan sonra birbirleriyle vedlap ayrldlar. Biz yine o zt ile birlikte epey yol
gittikten sonra, o zt bana veda edip ayrlrken; Ey oul! Bundan sonra yle kimseleri
dost sanp, pelerine dme. ok dikkatli davran. Allah telya emnet ol dedi.
Onlardan bir kimse bana arkadalk etti. Ona bu zt, nerelere gittiimizi, imdi nerede
olduumuzu sul ettim. O da yle cevap verdi: O zt eyh Muhammed el-ycdir.
Gittiimiz yer Lbnan dann yaknnda bir yerdir. imdi bulunduumuz yer de, am
yaknlarnda bulunan Slihiyyedir. Seni karanlar hrszlardr. stadmz olan Muhammed
el-yc onlar bir bir tanr. Onlar da hocamzdan ok korkarlar. Allah tel onun bereketi
ve vesilesi ile seni hrszlarn, ekyann elinden kurtard. Bylece ben de, emseddn
Ebn-Numn Muhammed yc hazretlerini tanm ve bir kermetine de hid olmu
oldum.
MUHAMMED BN MUHAMMED BN ABDURRAHMN:
Tefsr limi ve evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Muhammed bin
Abdurrahmn bin Ahmed el-Bekrdir. Lakab Alddn olup, knyesi Ebl-Hasendir. 899
(m. 1493) senesinde Khirede dodu. 952 (m. 1545) senesinde Khirede vefat etti.
Ebl-Hasen Muhammed, fkh ve dier ilimleri; Kd Zekeriyy, Burhneddn bin
Eb erf ve daha birok limden rendi. Tasavvuf yolunu, Radyyddn Gazz, miri ve
Abdlkdir Dettden rendi.
Abdlvehhb- arn, onun hakknda yle demektedir: Ebl-Hasen Muhammed,
fkh, tefsr, hads ve dier dn ilimlerde ok ykseldi. Bir ilim dalnda konutuu zaman,
onun o ilimde derya gibi olduu grlrd. Bir kere onunla beraber hacca gitmitim. Bu
srada onun ahlknn ok yksek olduunu grdm. Gizli ve aktan ok sadaka verirdi.
Byk-kk, herkes ona hrmet ederdi.
Ebl-Hasen Muhammed, tasavvuf yolunda hl ve ilim bakmndan ok yksekti.
Allah tel, ona derin ilim ve marifetler ihsn etmiti. Nrn yzl ve grn heybetli
idi. Byk-kk, herkesin hakkna riyet ederdi.
yle rivyet edilir: Annesi ona hmile iken, bir rya grd. Sanki gne ve ay
ehdet parmanda idi. Uyandktan sonra ryasn kocasna anlatt. Byk lim olan
Muhammed bin Abdurrahmn yle dedi: Doacak olan olumuz, dou ve baty ilim ile
dolduracak. Nitekim yle oldu. limde ve tasavvuf yolunda yksek derecelere kavutu.
Tatl ve ho sohbetinden dolay, insanlar onun meclisine kotu. Allah teldan
bahsedince, en kat kalbler bile yumuard. Onun meclisinde bulunanlar kendilerinden
geerdi. Eb Bekr-i Sddkn (rahmetullahi aleyh) soyundandr. Ayn zamanda soyu, Hz.
Hasen tarafndan da Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimize varyordu.
Kermetlerinin bazlar yle anlatlr:
Mekke-i mkerremenin kadlarndan birisi anlatt: Bir kfile ile beraber Medne-i
mnevvereye gidiyordum. Kfilede Ebl-Hasen Muhammed Bekr de vard. O, taht-
revana binmi olarak gidiyordu. Kalbimden, Ebl-Hasen Muhammed Bekrnin Medne-i
mnevvere gibi mbrek bir ehre byle taht- revanda gitmesinin ho olmadn
geirdim. Kendi kendime; Onun gibi tasavvuf yolunda yksek bir mertebeye kavumu
olan birinin, Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) ziyretine taht- revana binmi
olarak gitmemesi gerekir dedim. Ben bu dnceleri hatrmdan geirip bitirmitim ki,
Ebl-Hasen Muhammed Bekr, taht- revann kapsn ap, bana doru bakarak selm
verdi ve yle dedi: Taht- revana binmem gerekiyor. nk zrm var. Vallahi, eer
Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) yryerek ziyret etmek mmkn
olsayd, hibir eye binmeden yryerek ziyretine giderdim. Eer taht- revandan
bakasna binmeye gcm yetse idi, ona binerdim. Fakat, taht- revandan bakasna
binmem mmkn olmad iin taht- revana bindim.
Muhammed Zafar anlatt: Birgn akam namazndan sonra, Ebl-Hasenin
huzrunda bulunuyordum. Bir ara Ebl-Hasen Muhammed uyumaya balad. O srada
hatrmdan; Yats namazndan nce nasl uyuyor? Hlbuki yle uyumak iyi deildir diye
geti. Vallahi bu dnceler hatrma gelir gelmez, Ebl-Hasen Muhammed gzlerini ap;
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) uyurlar, fakat kalbleri uyumazd dedi.
Onun bu szleri karsnda tylerim diken diken oldu ve utandm.
Ebl-Hasen Muhammed Bekrnin annesi sliha bir htun idi. Hergn Allah tely
zikrederdi. Olu Ebl-Hasen Muhammedin doumundan bir mddet gemiti. Birgn
annesi, Allah tely zikri unutmutu. O srada Ebl-Hasen ehdet parman
kaldrarak, Allah telnn zikrini annesine hatrlatmak iin; Allah, Allah, Allah dedi. O
srada yaknlarnda bulunan ve Ebl-Hasenin konutuunu iiten bir kii, ocuun bu
durumuna hayret ederek, ka yanda olduunu sordu. Annesi olunun hlini
belirtmemek iin, baka szlerle durumu geitirdi.
Kendisi anlatt: Devas, resi olmyan bir i bama geldii zaman, Allah telya
snrdm. Devletin ileri gelenleri, benim ok meakkat ierisinde olduum hlde Harem-i
erfe gitmeme, her sene orada bin dnra ulaan masraf yapmama ok aarlard.
Hatt bana; Efendim! Hicaza ne kadar da ok gidiyorsunuz? dediler. Ben de onlara
yle dedim: Siz memleket ileri ile alkal bir iiniz olduu zaman ne yaparsnz? Onlar;
Onu arz etmek iin sultnn kapsna gideriz dediler. Bunun zerine ben de onlara; te
benim de hcetim, dileklerim olduu zaman, Sultnn kapsna gidiyorum. Bu kap Allah
telnn kapsdr dedim.
brhim beyd anlatr: Ebl-Hasen Bekrnin annesi Hadce hanm, geceleri ibdet
edip, gndzleri oru tutan sliha bir hanmefendi idi. Fakat olu Ebl-Hasen Bekryi baz
husslarda beenmezdi ve onu krard. Bu durum bir mddet devam etti. Ebl-Hasen, bu
duruma ramen annesine hrmette kusur etmez, ona hrmet ve saygda azami gayret
gsterirdi. Ebl-Hasen Bekrnin annesi bir gece uyuyunca, ryasnda kendisinin
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) mescidine girdiini grd. Ravda-i
mutahherada pekok kandil vard. Bunlardan bir tanesi hem parlak, hem de daha gzeldi.
O byk ve gzel kandilin kime it olduunu sorunca; Olun Ebl-Hasene ittir denildi.
Sonra, Hcre-i Sedete gitti. Orada Resli ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) ile olunu
grd. Olu, uygun grmedii elbiselerle Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
yannda duruyordu. Kendi kendine; Olumun, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
huzrlarnda bu elbise ile bulunmas hi uygun deil diyordu. Bu srada Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem); Bu elbiseleri olunun giymesinde hibir mahzur
yoktur. buyurdu. Bunun zerine o; Olumun bu hlini knadm iin tvbe ediyorum
y Reslallah! dedi. O gnden sonra annesi Ebl-Haseni hi knamad.
Ebl-Hasen Bekr, ok kymetli eserler yazd. Eserlerinden bazlar unlardr: 1Teshl-s-sebl: Yazmadr. Kurn- kerm tefsrine dirdir. Buna Tefsr-l-Bekr de denir. 2erh-l-lubb lil-mzeccid, 3- erhu Minhc-in Nebev, 4- Tuhfet vhib-il-mevhib f
beyn-il-makmt vel-mertb: Tasavvuf ilmine dir yazma bir eserdir. 5- Ed-drret-lmkellile f feth-i Mekket-il-mbeccele, 6- kd-l-cevhir-ul-Behiyye: Reslullah
efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) salevt- erfe okumaya dirdir. 7- rd-zzirin li Habbi Rabb-il-lemin (sallallahu aleyhi ve sellem), 8- erhu Ravd bn-i Mukr, 9erh-un-nefhat-l-verdiyye.
1)
2)
3)
4)
5)

El-Alam; cild-7, sh. 57
El-Kevkb-s-sire; cild-2, sh. 192
MUHAMMED BN MUHAMMED BN MS:

amda yetien afi mezhebi limlerinden ve evliynn byklerinden. smi,
Muhammed bin Muhammed bin Ms el-Bik el-Hammri olup, Urre diye tannr.
Tasavvufta Dskiyye koluna mensb idi. am yaknlarnda bulunan Bik beldelerinden
Hammrede yetien Muhammed Urrenin, doum trihi bilinmemektedir. 999 (m. 1590)
senesi Rabul-evvel aynn ondokuzunda, Sal gn sabah vefat etti.
Muhammed Esed es-Safd gibi ztlarn sohbetlerinde ve derslerinde yetien
Muhammed Urre, zamannda bulunan evliynn en byklerinden oldu. Her n Allah
tely zikrederdi. Gz ap kapayacak kadar zamandan daha az zaman da olsa, hibir n

Allah teldan gfil olmaz ve Onu zikretmekten geri kalmazd. ok ibdet eden ve
Allah tely ok zikreden evliyya mahss olan nra, manev gzellie sahip idi. Bu nr,
onun yznde her zaman belli olurdu. Mbrek yz gl gibi olup, ay gibi parlard ve
etrfa nr saard.
Necmddn-i Gazz yle anlatr: Muhammed Urre, birgn cmisinde zikir ile
megul olurken, Allah telnn ak ve kendisini kaplayan tasavvuf hl sebebiyle
kendinden geerek ve elinde olmayarak Allah diye bir sayha etti. Cminin hemen
yaknnda bir yerde de, baz kimseler toplanmlar, sohbet ediyorlard. Bu kimseler
arasnda, Anadoludan gelmi olan biri de bulunuyordu. O toplulukta bulunanlar,
Muhammed Urrenin sayhasn iittiler. Birisi dedi ki; Bu sayha kimindir? Baka birisi de;
Muhammed Urrenindir dedi. Anadoludan gelen zt, bu ismi duyunca hayretle;
Muhammed Urre bu beldeden midir? diye sordu. Dierleri Evet dediler. Anadolulu;
Allah tel ona uzun mrler versin dedi. Bu sefer dierleri hayret edip; Sen onu
nereden tanyorsun? dediler. Bunun zerine o kimse yemin ederek; Ben onu Rodos
vakasndan tanyorum. Rodosun fethi srasnda, Muhammed Urreyi Knn Sultan
Sleymn Hnn nnde, ite bu gzlerim ile grmtm. imdi bu srada acaba
nerededir? Yerini bilseydik gidip kendisini ziyret ederdik dedi. Onlar da; te u
yakndaki cmidedir dediler. Anadoludan gelen zt, hemen o cmiye gidip Muhammed
Urrenin elini pt. Duasn ve gnln ald.
Muhammed Urre hazretlerinin menkbe ve kermetleri pekoktur.
Bir sene hac mevsiminde, kendisi amda bulunduu hlde, Hicazda, Arafatta
vakfeye duran haclar arasnda grlmtr.
Ayn gn am civarnda, Bik beldelerinden olan Gazze beldesinden bir grup kimse,
odun toplamak zere Lbnan dana gitmilerdi. Bu toplulukta mer bin Hdr isminde bir
kimse vard ve bu kimse cnb olarak yola kmt. Gazzeller dada odun keserlerken,
gizliden gelen hafif bir sesin kendilerine hitb ettiini ve; Ey Gazze ehli! Size sler, yol
kesici ekyalar geliyor dediini duydular. Bu sesi duyar duymaz panie kaplan insanlar,
hemen kaarak Gazzeye dndler. Fakat mer bin Hdr gitmemi, olduu yerde
kalakalmt. Bu arada, birden bire karsnda Muhammed Urreyi grd. Orada ykseke
bir yerde, heybetli bir ekilde duruyordu. mer bin Hdr onu grnce, biraz nce
kendilerine seslenip kz eden ztn o olduunu anlad. Muhammed bin Urre, mer bin
Hdra bakarak; Y mer! Hem cnb olarak daa gidiyorsun, hem de ekyalardan
korkmuyorsun yle mi? Biraz nceki sesi duymadn m? Arkadalarnla birlikte sen niye
Gazzeye dnmedin? dedi. Bunlar hayretle dinleyen mer bin Hdr ok utand. O hlde
bulunduuna ok piman oldu. Mahcub bir ekilde alyarak; Ey Efendim! Bu hlime
piman oldum. Allah telya tvbe ediyorum diyordu.
Muhammed Urreyi sevenlerden, onun bykln tanyanlardan bir kimse, bir
yolculua kmt. Geecei yollar gayet tehlikeli idi. Bu kimse kendi kendine niyet edip,
eer sa slim ama geri dnersem, Muhammed Urre hazretlerine Allah rzs iin elbise
vereceim diye nezretti. Fakat bu niyetini kimseye sylememi idi. Nihyet, hibir
skntya uramadan ama dnd. Sabah olduunda, Muhammed Urre o kimsenin
kapsn ald ve; Haydi nezrini ver dedi. O da hemen nezrettii eyi ona verdi.
Muhammed Urrenin bu apak kermeti karsnda ok hayret etti. Niyetini kimseye
sylemedii hlde, o byk ztn, kermet olarak bunu bildiini anlad. Bu hdise
sebebiyle ona olan muhabbet ve ball daha da artt. Bu ballndan dolay da ok
istifde etti.
Rivyet edilir ki, Muhammed Urrenin talebelerinden, sevdiklerinden birisinin,
arda bir dkkn var idi. Muhammed Urre, bu talebesini sever, arasra dkknna
urard. Birgn bu talebesine buyurdu ki: Bu dkkn boalt. Buradan k. Burada birey
olacak. Buras birka gn iinde yklacak. O talebe, hocasnn bu emir ve ikzna uyarak
derhl dkkn boaltt. Bundan boalan dkkna da baka bir kimse girdi. Aradan birka
gn gemi idi ki, Muhammed Urre yine o dkknn bulunduu yere uram idi. O
dkkn herkesin gz nnde kt. O ztn bereketi ile, hi kimseye birey olmad. O
talebe, hocasnn bu ak kermetine hid olmakla, hocasna olan muhabbet ve ball
daha da artt.
Muhammed Urrenin zamannda bulunan bir kimse yle anlatr: Muhammed

Urreyi (rahmetullahi aleyh) ilk tandm zamanlar, kendi kendime derdim ki: Keke u
ztn durumuna, hline muttali olsaydm. Hlini iyice anlasaydm. Nasl biridir?
Namazlarn eda ediyor mu? Cuma ve cemate devam ediyor mu? Bu dnceler
iindeydim. nk ok gizli, kapal bir hli vard. Hi konumazd, insanlarla pek sohbet
etmezdi. Fakat kendisinde grdm bir hl sebebiyle, onun evliynn seilmilerinden ve
amn ileri gelenlerinden olduunu anladm. Kendisinde grdm hl yle idi:
994 (m. 1586) senesi abn aynn ortalarnda, Cuma gn Cuma namaz iin
erkenden cmiye gitmitim. Bir de baktm ki, Muhammed Urre yanmda duruyor. Cmiye
girince, nce tehyyet-l-mescid namaz kld. Sonra oturdu. Namaz vakti oluncaya kadar
bekledi. Dikkat ettim. Hep zikir ile megul oluyordu. Onun zikretmesi, hatb hutbeye
kncaya kadar devam etti. Hutbe balaynca zikri kesip hutbeyi dinledi. Ben onun bu
hlinden anladm ki, bakalaryla ok lzum olmadka konumamasnn sebebi, dilinin
hep zikir ile megul olmas idi. Kendisini takib ettim. Btn edeblerine riyet ederek
namazn ok gzel bir ekilde klyordu. Namazdan sonra herkes kt hlde, o kmad.
Ben de kendisini bekledim. mm da ktktan sonra, cmide ikimiz yalnz kalmtk.
Kalkt, ben de kalktm. Benimle msfeha etti. Tebessm ederek; bana bakyor ve sanki;
Bende grmek istediin hli iyice tahkk ettin deil mi? diyordu. te onda grdm bu
hl sebebiyle, bykln ve stnln kavradm. Onun, muhabbet ve stnln
kalbime yerletirmesini Allah teldan istediim yksek vellerden olduunu bylece
anlam oldum.
MUHAMMED BN MUHYDDN:
Knn Sultan Sleymn zamannn limlerinden. Aslen Konyaldr. Onbeinci
eyhlislm Hmid Efendinin kardeidir. Hmid Efendiyi onaltnc eyhlislm olarak
kabul edenler de vardr. Bu kimseler, Molla Yegn ikinci eyhlislm kabul ederler.
Bazlar ise, Molla Yegn eyhlislm olarak kabul etmezler. Molla Fahreddn Acemyi
ikinci eyhlislm kabul ederler. Beyehirde dodu. Doum trihi kaynaklarda
bildirilmemektedir. 975 (m. 1568) senesi Ramazan aynda, stanbulda vefat etti.
Babas Beyehir kads iken Muhammed Efendi burada dodu. Muhammed bin
Muhyiddn, halk arasnda Turd Efendi diye mehr olduysa da, dorusu Drz Efendidir.
Kendi yazsyle byle olduu bildirilmektedir. nce memleketinin limlerinden ilim tahsil
etti. Daha sonra stanbula geldi. Uzun mddet slm limlerinin en byklerinden olan
Keml Paa-zdenin yannda tahsiline devam etti. Burada dn ve zamnnn fenn
ilimlerini rendi. Mlzemet pyesini kazanarak, baz medreselerde vazfe yapt. 950 (m.
1543) senesinde Bursada Hanceriyye Medresesi yaplnca, Buraya mderris oldu. 955 (m.
1548) senesinde Emr Hasen Niksr yerine Manastr Medresesine tayin edildi. 956 (m.
1549) senesinde Sultan Sleymn Hnn Rodos adasnda yaptrd medresede mderris
olarak vazfelendirildi. 957 (m. 1550) senesinde buradan ayrld. Yerine Muallim-zde
tayin edildi. 958 (m. 1551) senesinde Fudayl Efendi yerine Sahn- semn medreselerine
geldi. 960 (m. 1553) senesi sonunda, Hasen Efendi yerine ehzde Medresesine tayin
edildi. 967 (m. 1559) senesi Cemzil-evvel aynda, Hoca Kayn Mehmed Efendi yerine
Mekke-i mkerreme kads oldu.
Muhammed Efendiyi ekemeyen baz kimseler, bir takm aslsz szlerle onu sultna
ikyet ettiler. Muhammed Efendi henz Mekkeye varmadan, yolda vazfesinden alnd.
Yerine Arab-zde Abdlbk Efendi tayin edildi. Vazifeden azledilmesine ramen yolundan
dnmeyen Muhammed Efendi, Mekke-i mkerremeye vard. Orada hac ibdetini yerine
getirdi. Medne-i mnevverede Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i
erfini ziyret ederek stanbula dnd ve emekli oldu. Bundan sonra kendini tamamen
ilim ve ibdete verdi. Bu hl zere iken, bu fn dnydan hret lemine g etti.
Muhammed Efendi, ileri grl, drst ve zek bir kimse idi. Hosohbet bir zt
olup, slih idi. ok ibdet ederdi. Vazifelerinde dima cenb- Hakkn rzsn gzetirdi.
Herkes tarafndan sevilip saylrd.

MUHAMMED BTLS (Molla Ebl-Fadl Defter):
Osmanllar zamannda yetien Hanef mezhebi limlerinin byklerinden. smi,
Muhammed bin drs bin Hsmeddn Ali bin Hasen olup, knyesi Ebl-Fadldr. Nisbeti,
Nehcvn, Bitlis, Defter ve Rm olup, mehr Osmanl limlerinden Molla drs-i
Bitlisnin oludur. Doum trihi bilinmemektedir. 982 (m. 1574)de vefat etti.
Yaratlndaki ykseklik ve olgunluk, ailesinden grd edeb ve terbiye ile ok
gzel bir ekilde yetien Ebl-Fadl Muhammed Efendi, ilk tahsilini babasnn huzrunda
yapp, dnin temel bilgilerini rendi. stidd, kabiliyeti ve iir sylemekteki mehreti pek
fazla olduundan, daha kk yata gzel iirler sylemeye balad.
Daha bul ana ulamadan, Sultan Byezd-i Vel iin, gayet edbne ve beli
olarak yazd bir kasdesini sultnn huzrunda okuyarak, hayr dualarna, ihsn, ikrm
ve iltiftlarna kavumutu.
Yksek dn ilimleri ve tasavvufun edeblerini, inceliklerini, mbrek babasndan
renerek ilim tahsilini tamamlayan ve tasavvufda yksek derecelere kavuan Ebl-Fadl,
bundan sonra Bursada Sultan Medresesinde mderris olan Kd Baddnin sohbetlerine
kavutu. Kd Badad, stanbulda bulunan Sahn- semn medreselerine tayin edilince,
Anadolu kadaskeri Meyyed-zde Abdurrahmn Efendinin sohbetlerine devam etti.
Meyyed-zde kadaskerlikten emekli olunca, yerine geen Molla Hall, Ebl-Fadl Manisa
ve Trablusm kadlklarna tayin etti.
Bu arada sultan, Ebl-Fadln babas Molla drse mhim bir vazfe verip, o vazfeye
ok dikkat etmesini, olu Ebl-Fadl merak etmemesini ve Ebl-Fadln ok iyi bir ekilde
yetimesi iin bizzat kendisinin ilgileneceini bildirdi.
Bu arada ikinci defa kadasker olan ve sultnn yakndan tand ve ocukluk
arkada olan Meyyed-zde Abdurrahmn Efendi, bizzat sultnn emir ve ricas ile EblFadl ile daha yakndan ilgilenmeye balad. Onu kadlktan alp, merkeze getirtti. Gayet
emn, gvenilir bir kimse olduundan, Anadolu defterdr olarak vazfelendirildi.
Molla Ebl-Fadl, kul hakkndan ok korkar, zerine ald vazfeyi lykyla yerine
getirmek iin canla bala alrd. Daha sonra Anadolu defterdrl vazfesinden alnp,
Serdefter-i defterdrn nvanyla, btn defterdrlarn bakanl makamna getirildi.
Otuz sene gibi uzun bir mddet bu vazfeyi lykyla yrtp, sultnn ve dier ileri
gelenlerin pekok takdr ve tebriklerine mazhar oldu. Tam vazfesinin erbb bir zt idi. Bu
vazfesinden dolay ona Defter nisbeti de verilmitir.
Knuna muhalif teklif, en nfzlu kimseden bile gelse dinlemezdi. Devlete borcu
olanlar sktrr, borlarn detirdi. Bu almalar mkfatlandrlarak, ya ilerlemi
olduundan emekliye ayrld.
Emekli olduktan sonra, stanbulda Tophnede, denize nzr bir tepe zerinde gzel
bir ev yaptrd. Orada tliblere, ilim klarna dnimizin yksek bilgilerini yaymaa,
anlatmaya devam etti. Daha sonra bahesine gzel bir cmi ve bir mekteb yaptrd. Bu
cmi, Defterdr Cmi diye mehrdur. Cminin batsnda kendisinin defni iin bir de trbe
yaptrmt.
Bu gnlerde yaknlarndan biri, ryasnda bu trbenin kubbesinin yerinden ayrldn
ve am tarafna doru gittiini grd. Ertesi gn bu ryasn Ebl-Fadla anlatt. Bunun
zerine Ebl-Fadl istihre yapt. Ryadaki iret zerine hacca gitmeye niyet etti ve
bunun iin hazrlklara balad. Yaknlarna veda edip yola kt. 982 (m. 1574) senesi
abn aynda, hac kfilesi ama yaklatnda, Ebl-Fadl (rahmetullahi aleyh);
Cennet kokusu gelmee balad mema (burnuma),
Aceb yetiti mi kfilemiz menzil-i ama?
beytini sylemeye balad.
Nihyet kfile ama vardnda, Ebl-Fadl rahatszland ve vefat eyledi. Bylece
ilim deryas, marifet ve fazletlerin kendisinde topland yksek ahlk shibi, zarif, kibar
ve nzik davranl, vazlar ile insanlara doru yolu gsteren o byk zt, bu dnydan
ayrlp, hret nimetlerine kavumu oldu.
Kaynaklarda, cenzesinin stanbula nakledildii eklinde bir kayt bulunmamakla

beraber, Hadkat-l-cevmi isimli eserde, Ebl-Fadln 971 (m. 1563)de vefat ettii ve
stanbulda Defterdr Cmiinin yanndaki trbede medfn olduu yazldr.
Vazife yapt esnada, devlet erbbna yapt nasihatlerinden birinde yle
buyurdu: Bizden evvel bu bada (vatan topraklar zerinde badn (bahivn) olanlar,
btn gayretleri ile alarak ve ba son derece mamr etmi olarak bize emnet ettiler.
Biz kendimizden sonrakilere bu baheyi harb ve viran etmi olarak brakrsak, bizlere;
Be hey harb olas! lemi harb ettin derler. Byle bir hitaba uramak ise, hamiyyete,
himmet shibi olanlara hi yakmaz ve hi lyk deildir.
Ebl-Fadl Muhammed Bitlis Efendinin ilm stnl yannda, airlii de kuvvetli
idi. Trkeden baka, Arab ve Frisyi de ok iyi bilirdi. Bu lisana, bu lisanlarda iir
syliyebilecek kadar vukfiyeti vard. ok gzel iir sylerdi. Mkemmel bir dvn vardr.
Hseyn Viz-i Kifnin, Tefsr-i Hseyn de denilen Fris Mevhib-i aliyye isimli tefsrini
ve yine onun Ahlk- muhsinsini, Harzemhyi, Frisden Trkeye tercme etti. Dier
eserlerinden bazlarnn isimleri yledir: 1- Tarf-t-telbs ve tebd-l-ibls, 2- Ceridet-lsr ve haridet-l-ahbr (trihe dirdir), 3- Zeyl al Het behit (babas drs-i Bitlisnin
yazd Het behit isimli eserin zeylidir), 4- Fsl f marifet-it-telbs, 5- Kss-l-enbiy,
6- Medric-l-itikd f tercmeti minhc-l-bd lil-fergn (tasavvufa dirdir), 7- Gazel
be-gazel (Hfz- rznin divnna naziredir).
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Hadikat-l-cevmi; cild-1, sh. 263, cild-2, sh. 65
MUHAMMED CELCL:
Evliynn byklerinden. Knyesi Ebl-Avndr. Aslen Gazzelidir. Filistin blgesinde
bulunan Celclya isimli kye yerleti. Haytnn sonlarna doru Remleye gitti. 910 (m.
1504) senesinde Remlede vefat etti. Trbesi Remlede olup, ziyret edilmektedir.
Ebl-Avn, Remlede, lim ve vel bir zt olup, bn-i Arslan diye de mehr olan afi
mezhebi limlerinden ihbddn Reml ile devaml grp, onunla sohbetlerde bulundu.
Ebl-Avnn pekok kermeti vardr. nsanlar ondan ok fidelenirlerdi. Msr ve
amdaki sultnlar zerinde nfz shibi idi. Sultnlar, onun birisi hakknda yapt efaati
asla geri evirmezlerdi.
bn-i Hanbel, Trih-l-ns-l-Cell adl eserinde, hocas Allme emsddn
Dayrtden yle nakletti: eyh Nreddn ile beraber Muhammed Celclnin yanna
gitmitik. eyh Nreddn, kendisinin ilim ehlinden olduunu gizlemiti. Bu durum
karsnda Ebl-Avn ona, Allah telnn verdii bir fazleti gizlememesi gerektiini ifde
eden bir sz syledi. Sonra elinde bulunan yaygy serdi ve onu zerine oturttu. Sohbet
esnasnda eyh Nreddn, ders ald hocas Kemlddn bin Eb erfi sordu. Ebl-Avn
hazretleri u cevb verdi: Ar- alda; Muhammed bin Eb erf, Allah telnn
evliysn sevenlerdendir diye yazl olduunu grdm.
Yine bn-i Hanbel yle anlatt: Affddn Gazz, birgn Ebl-Avnn yanna gitmiti.
Orada, slih kimselerin yannda bozuk kimselerin de bulunduunu, oraya sdece
ihtiylarn temin etmek iin gelmi olduklarn grd. eyh Ebl-Avnn byle bozuk
kimseleri evinde barndrmasn ho grmedi. Bir mddet sonra Ebl-Avn yle buyurdu:
Abdlkdir-i Geylnye (k.s.), talebeleri arasnda iyi kimselerle beraber kt kimselerin
de bulunduu bildirilmesi zerine yle buyurmutu: yiler zten bizimdir. Kt kimselere
gelince, biz onlar iiniz, onlar slh edeceiz. Ebl-Avnn bu sz zerine, Afifddn
Gazz byle dndne piman oldu ve tvbe etti.
Dmek evliysndan birisi, eyh Ebl-Avnn ahvli hakknda malmat shibi olmak
istemiti. Talebelerinden birisini onun yanna gnderdi. Fakat, talebesine oraya niin
gnderdiini sylemedi. Sdece; Git, eyh Ebl-Avn ziyret et. Ona falanca kardein
sana selm sylyor, de. Sana ilk ne ikrm ederse onu bana bildir dedi. O talebe eyh
Ebl-Avnn yanna gitti. eyh Ebl-Avnn ona ilk ikrm ettii patates yemei oldu. Bir
sre sonra talebe geri dnmek isteyince, eyh Ebl-Avn ona: Hocan sana bizim
yanmzda ilk yediin yiyecei sorduunda, patates yemei yediini syle buyurdu.
MUHAMMED EL-EHR:
afi mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Eb Bekr el-Ehrdr. Lakab
Cemlddndir. Nisbeti ise Zebddir. 945 (m. 1539) senesinde Yemende bulunan Beyt-eyh kynde dodu. 991 (m. 1583) senesinde yine ayn yerde vefat etti, orada
defnedildi.
Zamannn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsil etti. lk nce babasndan ilim
rendi. Mekkeye gidip, bn-i Hacer el-Heytem, Allme bn-i Ziyd gibi ztlardan da ilim
tahsl etti. Hocalarndan ve zamannn dier limlerinden ilim retme hussunda iczet
ald.
Muhammed el-Ehrdan birok kimseler ilim tahsil edip, istifde ettiler. Onlarn
banda, kardei Allme Ahmed el-Ehr gelir. Fakh Muhammed bin smil Eb Fazl ve
Fakh Slih Cemlddn bin Muhammed de ondan ilim tahsil edip ykselenlerdendir. Onun
yetitirdii talebeleri, fetvlar ve yazm olduu eserler, byklnn isbt iin delldir.
Btn muhakkikler, onun ilm stnl hussunda ve ondan sonra bylesinin gelmedii
hussunda ittifk ettiler. mrnn sonuna doru hastaland. Bu hastal sebebiyle
zlyor ve insanlardan ayr kalyordu. Buna ramen, Fakh Ahmed bin Muhammed Eb
Cbir, onun yannda uzun sre kalp istifde etti. Birok faydal husslar yazd. Onun
yannda birok fkh mevzlar rendi.
Muhammed el-Ehr; lim, fazletli, ilmiyle mil bir zt idi. Zamannn bir tanesi,
eyhlislm idi. Zamannda yaayan limler, onun ilm stnl ve fazletinden dolay,
ona ok hrmet gsterirlerdi.
Nr-s-Sfir adl eserin mellifi anlatr: Evliynn byklerinden Muhamed elBekr, Muhammed el-Ehrn vefatndan nce bana geldi ve: Bu gece ryamda Kbe-i
muazzamann Rkn-i yemn kesinin ykldn grdm dedi. Ertesi gn Muhammed
el-Ehr vefat etti.
Edb Hseyn bin Abdlbk ez-Zhid ez-Zebd, onun vefat zerine ok manl ve
uzun bir mersiye (at) yazp, onun stnlk ve fazletlerini sayd.
Muhammed el-Ehr, kendi zamnndakileri ve daha sonraki zamanlarda gelenlerin
istifde edebilecei birok kymetli eser yazd. Eserlerinin ou iir eklindedir. Yazm
olduu bu kymetli eserlerin balcalar unlardr: 1- Manzmet-l-ird, 2- erhu zrz-zeheb, 3- Manzmetn f Esm-ir-Ricl, 4- Muhtasar-ut-Tuffhat f ilm-il-meshati, 5Manzmetn f usl-il-fkh, 6- erhu Behcet-l-Mehfil ve Bugyet-l-Emsil (Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) haytn, mucizelerini ve emil-i erfini anlatr),
7- Fetv, 8- Muhtasar-l-Muharrer lis-Semhd f talk-it-Talk, 9- Elfye fn-Nahv
(Vefatna yakn hasta iken yazd eserdir), 10- erhu Hads-i mm-i Zer (En son yazd
eseridir).
1)
2)
3)
4)
5)

En-Nr-s-Sfir; sh. 349
MUHAMMED HORASN:
Evliynn byklerinden. Hayt ve babasnn ismi hakknda bir bilgi yoktur. Doum
trihi ve yeri bilinmemektedir. 925 (m. 1519) senesi Zilhicce aynda vefat etti. Halebde
ikmet etti. Tasavvuf yolunu Necmddn-i Bekrden rendi. lim ve vel bir zt idi. ok
tesrli vazlar vard. Vazlar kat kalbleri yumuatrd.
bn-i Hanbel yle anlatt: Cellddn Nasb ile Cibrl Krd, Muhammed
Horasnyi beenmezlerdi. Birgn Cellddn Nasb, Muhammed Horasnnin yanna
gitti. Kendi kendine; Eer Muhammed Horasn evliydan birisi ise, bugn bana ekmek,
st ve bal yedirir ve bana iki mesele sorar diye dnd. Onun bu dndklerinin hepsi
olunca, onun hakknda yanldn anlyarak, Muhammed Horasnden hakkn hell

etmesini rica etti. Cibrl Krd de, birgn Muhammed Horasnnin yanna gitti.
Muhammed Horasn ona sarld. O anda Cibrl Krdye bir hl oldu. Muhammed
Horasnye; Senin gybetini yapmtm. Bana hakkn hell et. Birgn maarada
uyurken, bir an seni grdm. Bana azm amam syledin. Azm anca, iine birey
attn. Onu ne yutabiliyor ne de azmdan atabiliyordum. Beni gybet etmisin dedin.
Bunun zerine tvbe ettim. Azma koyduun o ey, sanki tatl bir eker oldu. Sonra onu
yuttum. Sonra beni yakaladn ve oradan kardn diye anlatt. Cibrl Krd bandan
geeni bitirir bitirmez, Muhammed Horasn hakkn hell etti.
MUHAMMED RC:
Evliynn byklerinden. smi Muhammed olup, lakab emsddndir. 820 (m.
1417) senesi abn aynda, Bert gecesinde Rc kynde dodu. Muhammed Rcden
nce, annesinin ok sevdii bir olu vard. Be yanda iken bu ocuk vefat etti. Annesi bu
duruma ok zld. O gece ryasnda Resl-i ekremi (sallallahu aleyhi ve sellem) grd.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) ona; Sen zlme, kalbin rahat olsun. nk
Allah tel, sana bir erkek ocuk verecek, onun mr uzun olacak, yksek derecelere
kavuacak buyurdu. Bir mddet sonra Muhammed Rc dnyya geldi. Annesi ona;
Sen, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) bana mjdeledii olumsun derdi.
Muhammed Rc, 904 (m. 1498) senesinde vefat etti. Hocas Sadddn Kagrnin
kabrinin yanna defnedildi.
Muhammed Rc, kklnden beri insanlardan uzak ve yalnz kalmay arzu
ederdi. Akranlarnn arasna karmazd. Evde bir odada, tek bana yaamaa alrd.
Babas ve dedeleri ticretle urarlard. Muhammed Rci, babasnn mesleine hi rabet
etmedi.
Kendisi yle anlatr: Dima Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem)
ryamda grmeyi temenni ederdim. Birgn eve girdim. Annem evde oturuyordu. Elinde
bulunan bir kitab okuyordu. Yanna yaklatmda, annemin unlar okuduunu duydum:
Kim Cuma gecesi bu duay birka defa okursa, ryasnda Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) grr. Bu szleri duyunca, iimdeki Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve
sellem) grme arzusu artt. Gelecek gece de Cuma gecesi idi. Anneme; Cuma gecesi
gelince o duay okuyacam. Belki Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem)
grrm dedim. Annem; Git oku dedi. Ben de doruca odama gittim. Kitapta bildirilen
artlara uyarak, duay okumakla megul oldum. Daha nce de, kim her Cuma gecesi
Reslullah efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) bin salevt okursa, ryasnda
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) grr, diye duymutum. O duay okuduktan
sonra, bin kerre de Resl-i ekreme (sallallahu aleyhi ve sellem) salevt okudum. Vakit
gece yarsna yaklanca, yatama yatarak uyudum. Ryamda yle grdm: Eve,
geldiimde klk salonda annemi grdm. Annem beni grnce; Olum niin geciktin?
Burada seni bekliyordum. Evimize Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) terf etti.
Haydi gel, seni Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) gtreyim dedi. Elimden tutup,
beni Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) bulunduu yazlk salona doru gtrd.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) oturmulard. Etrfnda da birok kimseler
vard. Bunlarn bir ksm oturuyor, bir ksm ayakta duruyordu. Reslullah efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) etrfnda halka yapmlard. Dnynn her tarafna mektplar
gnderiyordu. Huzrlarnda bir ktip vard. Oturmu Reslullah efendimizin (sallallahu
aleyhi ve sellem) buyurduklarn yazyordu. Zannederim o, erefddn Osman Zeyyr
Tukn idi. O zt, zamann byk limi ve velsi idi. Annem beni Reslullah efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) huzrlarna gtrnce, Reslullaha; Y Reslallah! Zt-
liniz bana, mr uzun ve Allah telnn ltuf ve insanna kavuacak bir olum olacan
buyurmutunuz. O buyurduunuz bu mu, yoksa bakas m? diye sorunca, Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem) benden tarafa doru baktlar. Sonra tebessm ederek; Evet,
o sylediim olunuz budur buyurduktan sonra, ktip erefddn Osmana; Onun iin
bir mektp yaz buyurdu. O da bir kda satrlk bir yaz yazd. Ben, ktibin yazdna
bakyordum. Satrlarn altna hidlerin ismini yazar gibi, ayr ayr yerlere birok kimsenin
isimlerini yazd. Sonra kd katlayp, anneme verdi. Oradan ayrlnca, annemden

mektbu aldm. Kendi kendime; Bu mektbun muhtevsn bilmiyorum. En dorusu, geri
dnp, mektbu Reslullah efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) gstereyim. Bana
mektbun muhtevsn anlatrlar dedim. Bu dnce ile dndm ve Resl-i ekremin
(sallallahu aleyhi ve sellem) huzruna girdim. Y Reslallah! Bu mektbun muhtevsn
bilmiyorum dedim. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) kd elimden ald. Ktta
yazl olanlar sesli olarak okudu. Ben, Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem)
okuduklarn bir defada ezberledim. Sonra Reslullah efendimize (sallallahu aleyhi ve
sellem) baka bir eyi sordum. O anda, kapnn sesini duyarak uyandm. Annem kapdan
ieri giriyordu. Elinde kandil vard. Yatamdan kalktm. Annem bana; Olum, ryanda
birey grdn m? diye sordu. Ben de; Evet grdm deyince: Ben de senin
grdn grdm dedi. Annem ryasn anlatmaya balad. ki rya arasnda hi fark
yoktu.
Yine kendisi yle anlatr: Daha genliimde iken bu yola girdim. Baz kimselere,
Hirat limlerinin ve tasavvuf byklerinin hllerini sordum. nk onlardan birinin
sohbetinde ve meclisinde bulunmak istiyordum. Bir kii bana, eyh Sadreddn Ravsyi
tavsiye etti. O, eyh Zeynddn Hafnin talebelerinden idi. imdi ise, yannda bulunanlara
doru yolu gstermek ve onlar yetitirmekle meguld. Bunun zerine derhl Hirata
gittim. Yolda eyh Zeynddn Hafnin kabrini ziyret ettim. Bu srada Sadreddn Ravs,
talebeleriyle beraber orada bulunuyorlar ve zikir ediyorlard. Zikri, seslerini ykselterek
yaptklar iin, bu durum houma gitmedi. Yoluma devm ederek Hirata yaklatm. Bu
srada bizim kyden olan Hfz smil ile karlatm. O, Sadddn Kagrnin sohbetiyle
ereflenmiti. Sonra Mevln Nreddn Abdurrahmn Cmye baland. Tasavvuf yolunda
pekok eyler kazand. Hfz smil bana; nereden geldiimi, matlbumun ve
maksdumun ne olduunu sordu. Ben de ahvlimi olduu gibi anlattm. Hfz smil beni
dinledikten sonra; Cminin kapsna git. Orada byk bir zt vardr. Bazan cmide
cematle beraber oturur. Belki onun hli sana ho gelir dedi. Bunun zerine hemen
cminin kapsna gittim. Cminin odasnda, bir cematle beraber o ztn oturduunu
grdm. Yanndaki cemat lim ve fazletli ztlardan meydana geliyordu. Hi konumadan
onu dinliyorlard. Ben kapnn dnda durdum. Duvara yaslanp, onlara bakmaa
baladm. Onlardaki sessizlii, seknet ve vekar grnce, hatrma eyh Sadreddnin
etrfnda halka yapm olanlarn hllerini ve barmalarn getirip; O ne ses ve
hareketlilik, imdi bu ne sessizlik ve tumnnet hli? diye kendi kendime dnmeye
baladm. Bu srada Mevln Sadddn Kagr ban kaldrd. Ey kardeim, yanma gel
buyurdu. Elimde olmadan onun yanna gittim. Beni yanna oturttu ve; Sultan hruhun
hizmetileri veya askerleri, onun yannda bulunup, yksek sesle hruh, hruh diye
barsalar, onlarn byle barmalar gayet edebsizlik ve ahmaklk olur. Hizmetilerin ve
askerlerin edebi, Sultan ve efendinin yannda sessiz, hzr bir vaziyette, barp
armadan durmalar ile olur buyurdu. Sonra Sadddn Kagr benim elime bakt.
Elimde boynuzdan yz grd. htiyc olan kimsenin, hacet elini bo olarak uzatmas
daha iyidir buyurdu. Bunun zerine ben elimden o yz kardm. Sadddn Kagr
kalkp mescide girdi. Orada bulunanlardan birisine, beni peinden mescide gtrmesini
iret etti. Mescide girdim. O bir yere oturdu. Beni de karsna oturttu. Bana tarkat
telkin etti. Sonra yle buyurdu: Mescid gzel bir yerdir. Burada ikmet et. Sana
emrettiim eylerle megul ol. Ben de onun gsterdii eylerle megul olmaya baladm.
Annem bunu haber alnca, hemen Rcdan bizim yanmza geldi. O da bu yola girdi.
Bir mddet getikten sonra, bir gece mescidin kubbesinde bulunan odada teheccd
namaz kldktan sonra murkabeye daldm. Bu srada kandil gibi bir nr grnd. Gndz
gibi kubbeyi aydnlatt. Onun aydnlatmas ile btn kubbeyi gryordum. Bu nr her an
fazlalayordu. O hle geldi ki, koskoca bir kandil oldu. Bir mddet bu hlde kald. Bu hli
grnce, bende bir nev gurr ve kendimi beenme hli meydana geldi. Sabah olunca,
Sadddn Kagrnin meclisine gittim. Bana kzarak bakt. Seni, gurr kokusu ile dolu
olarak gryorum. Bu kadarck bir nr grmekle, hi insana gurrlanmas yakr m?
Hlbuki Mevln Nizmddn Hma balandm zaman, karanlk gecelerde yolda
giderken, samda ve solumda on veya oniki meale yanard. Nereye gitsem onlar da,
benimle beraber giderlerdi. Buna ramen asla onlara iltift etmez, onlara hi itibr
etmezdim diye buyurduktan sonra, kzarak unlar ilve etti: Yanmdan kalk git. kinci
defa bu ekilde bir daha yanma gelme. Bylece beni meclisinden kovdu. Onun
huzrundan kalbim krk olarak ktm. ok alayp, gz yalar dktm. Bu hlimden
dolay Allah teldan af ve mafiret diledim. Kalbimi bu gurr ve kendini beenme
kirlerinden temizlemek iin ok gayret gsterdim. Hocam Sadddn Kagrnin iltiftlar
ve tevecchlerinin bereketi ile, bu skntl ve kt durumdan kurtuldum. Aynen bana
grnen nr, anneme de grnd. Hatt, o benden daha fazla grd.
Byle nrlarn bana grnd gnlerde, birisi bana ok tevzu gsteriyordu. Onun
bana kar tevzuu artk haddini amt. Bunun zerine ona; Bana niin bu kadar
tevzu gsteriyorsun? Bunun sebebi nedir? diye sordum. O ahs, bana unlar anlatt:
Karanlk bir gecede mescide bitiik olan derghta oturuyordum. Bu srada kapdan Birisi
girdi. Bunun zerine oras gndz gibi aydnlanverdi. Hlbuki o ahsn yannda kandil
falan da yoktu. O ahsa iyice baktmda, siz olduunuzu grdm. Siz oradan gidince,
yine oras eskisi gibi karard.
Mevln Sadddnin sohbetine kavumama ramen, kalbimde bu yolun
byklerine ballk hsl olmad iin, ok zgn ve kederli idim. Karanlk gecelerde,
cmide bam yere vuruyordum. Gndzleri sahraya kyor, oralarda alyor, Allah
telya yalvarp yakaryordum. Bu hl zere, yaklak sekiz ay devam ettim. Birgn
Mevln Sadddn, beni bu hlde alarken grd. Bana; ok ala ve yalvar. Bylece
Allah telnn rahmetine kavuursun. nk alayp yalvarmak, Allah telnn
rahmetine kavumakta ok tesrli ve kymetlidir. Ben de genlik gnlerimde senin gibi ok
alardm dedi. Bu srada bana iltift ve tevecch ile bakt. Bunun zerine bende, bu
yolun byklerine ballk bir anda hsl oldu.
Bundan sonra cmide murkabe hlinde idim. Gece yarsna yakn bir vakitte uyku
bastrd. Uykumu datmak iin kalktm. O srada hocam Mevln Sadddnin arka
tarafta beni takib ettiini fark ettim. Hemen onun arkasna oturmak istedim. O da ban
kaldrarak; Ey Muhammed, niin kalktn? buyurdu. Bende uyku hli meydana gelmiti.
Onu gidermek iin kalkmtm dedim. Bu srada bana ltuf ve merhamet buyurdular.
Bende byklerin yoluna ballk tamamen hsl oldu.
Mevln Sadddn Kagrnin, Allah telnn izniyle, istedii zaman istedii
kimseye, bu yolun byklerine ball verme gc vard. stedii kimseyi, kendisinden
geirir, onu manev lemlere daldrrd. Birgn onunla beraber mescidin kapsna
gelmitim. Akam ezn okundu. Mescide girip akam namazn kldk. Namazdan sonra
hatim okunacakt. ok kalabalk bir cemat vard. Her tarafta kandiller yaklmt.
Sadddn Kagr namazdan sonra kbleye doru bir kede oturdu. Ben de arkasna bir
yere oturdum. Sonra bana, yannda oturmam iin iret etti. Yerimden kalkp yanlarna
oturdum. Daha oturmadan, bir n bana bakt. O nda kendimden getim. Bu hl,
mezzinin yats eznn okumasna kadar devam etti. Bu sre ierisinde, hibir eyden
haberim olmad.
Daha bu yolun balangcnda bulunuyordum. Cmide abdest alnan yerde oturdum.
Elimde de Mesnev kitab vard. O srada Mevln Sadddn abdest alnan yere geldi.
Bana, elimdeki kitabn ne olduunu sordu. Mesnev olduunu syleyince: Mesnev
kitabn okumakla bu yolda ilerleme olmaz. Bu yolda alma ve gayret lzmdr. Ancak o
zaman onun manlarna vkf olabilirsin buyurdu.
Yine bu yolda balang gnlerimde idim. Cminin bir kenarnda, bada kurmu bir
hlde murkabede bulunuyordum. Bu srada yle bir ses iittim: Ey edebsiz! Hizmetiler
hi sultnn huzrunda byle mi oturur? Bunu duyunca, derhl yerimden sryarak,
kerpilerin zerinde, iki dizim zerinde oturdum. O zamandan beri krk senedir, bada
kurarak oturmadm. imdi ise, baka trl oturmak bana gzel gelmiyor.
Birgn hocam Mevln Sadddn ile, eyh Behddn meri ziyret iin Cigre
kyne gitmitik. Hocam ata bindi. Ben ise pelerinden yryerek gidiyordum. Yola
kmadan evvel, evde biraz bireyler yemitim. Yolda hararet bast. Fakat edebimden,
hocamdan izin isteyip de su imeye gidemiyordum. Bu srada Hocam bana; Susadn m?
diye sordu. Ben de; Evet, ehirden ayrldmzdan beri bende susuzluk var dedim.
Bunun zerine bana; Git bir yerden su i gel. nk senin susuzluun bana da tesr etti
buyurdu. Hemen bir yerde su iip geldim. Yolumuza devam ettik. eyh Behddn
merin evine varnca, uzaka bir keye oturdum. Hocamla eyh Behddn konumaya
baladlar. Onlardan uzaka bir yerde oturduum iin, ne konutuklarn duymuyordum.
Bu srada kendi kendime; Bana yle oturmak yakmaz. eyh Behddn mere doru
dnm olarak oturmam gerekir deyip, onun tarafna doru dnerek oturdum. Kalbim
onun kalbiyle ayn hizaya geldi. O anda bana dnp, hocama; Bu ne yapyor? diyerek
tebessm etti. eyh Behddnin ksa sren tevecchleri ile ok fideler hsl oldu.
Bende kymetli hller meydana geldi. Drt veya be gn, byk bir sevin ve rahatlk
meydana getiren feyz ve bereketler birbirini takib etti.
Yine bu yolun balangcnda iken, derghn ark tarafndaki salonda, kbleye bakan
ksmda oturuyordum. Bu yoldaki vazfelerimle megul oluyordum. Bu srada karmda,
zayf bedenli, uzun boylu bir karalt grnd. Hindistan cevizi gibi kk olan ba tavana
uzanyordu. Az ak olup, beyaz dilerle dolu idi. Boynu ve ayaklar ince ve uzun idi. O
glerek, bana doru yava yava geliyordu. Bazan eiliyor, Bazan doruluyordu. eitli
hareketler yapyordu. Kendi kendime; onun eytan olduunu, beni byklere
balanmaktan, meguliyetimden alkoymak istediini sylyordum. Onun iin
meguliyetim zerine sebat edeceim hussunda azmimi salamlatrdm ve iime devam
ettim. O ise, ok garip ve acib hareketler yapmak sretiyle beni meguliyetimden
vazgeirmek istiyordu. Fakat onun beni bu meguliyetimden vazgeirmesi mmkn
olmad. Bana yaklanca, daha fazla iimle megul oldum. yice yanma gelip, benim
vazgemediimi grnce, zerime srayp omuzuma bindi ve iki ayan srtma
yaptrd. Ben yine iimle megul idim. Bir mddet sonra ayaklarn zerimden ekip,
duman gibi havaya ykseldi. Sonra kayboldu. Ondan sonra bir daha byle birey
grnmedi.
Yine balang zamanlarmda, bir gece cmide bir yere dayanm bir hlde iken,
gkyzne doru baktm. Yldzlarn hepsinin yere doru ynelmi, yamur taneleri gibi
inmeye baladklarn grdm. Bana doru geliyorlard. Bana o kadar yaklatlar ki, elimi
uzatsam, elim onlara deebiliyordu. Bu srada ben de, bu hli grmekten dolay
kendimden getim. Bu hl sabaha kadar devam etti.
Cmide, Mevln Sadddn Kagrnin emri ve tavsiyesi zerine dima ibdetle
megul olurdum. Hatt geceleri de uyumazdm. Oturur, Allah telya yalvarr, byklerin
nisbetine kavumak iin ok alardm. Mescidden sdece zarur ihtiylarm iin kardm.
Bir defasnda bulunduumuz belde muhasara edilmi, ehrin kaplar krk gn
kapatldndan, o gnlerde herkes cmiye dolmutu. bdet ve dua ile megul
olduumdan, durumu kimseye sormadm. Sonra birgn, muhasara hakknda bilgi veren
bir kimsenin konumasna hid oldum. Ona; Siz hangi muhasaradan bahsediyorsunuz?
diye sordum. O da bana; Herhalde sen muhasara srasnda burada deildin dedi. Ben
de, o zaman halkn neden mescidde toplandn anladm.
Mescidde itikaf yapyordum. gn getii hlde, bana yiyecek getiren kimse
olmamt. Halsiz bir hlde kalktm. Yiyecek bireyler bulmak iin mescidden kmak
istedim. Sol ayam mescidin dna koymu, sa ayam mescidin iinde iken; Ekmek
iin bizimle beraber olmay brakyor musun? diye ilh bir dnce kalbime geldi. Bunun
zerine dar kardm ayam tekrar ieri soktum. Elim ile yzme bir tokat vurdum.
Tokat izi, Cuma gnne kadar yzmden kmad. Kendi kendime; Bir daha kendime
yemek aramak iin asla kmyacam dedim. Bunun zerine bende, byklere kuvvetli
bir ballk hsl oldu. Bir ara, daha nce grmediim ve tanmadm birisi gelip, nme
bir miktar eker koydu. Sonra konumadan gitti. Vallahi o ztn konumadan dnmesi ve
beni ibdetimden alkoymamas, o ekeri getirmesinden daha ok sevindirdi.
Birgn bana Mevln Sadddn Kagr; Falancann ahvli hakknda birey biliyor
musun? diye sordu. O ahs, memleketinden Hirata ilim tahsil etmek iin gelmiti. Sonra
Mevln Sadddne baland. Bu zt, dny ile irtibtn tamamen kesmiti. Talebeler
arasna da ok az karrd. Devaml suskun ve mahzn bir hli vard. Hocama; Onun
hlini bilmiyorum, fakat bildiim birey varsa, o da; onun dima gizli bireylerle megul
olduudur dedim. Bunun zerine Mevln Sadddn bana; Ona hlini sor, onun
durumunu iyice ren. Sana hlini anlatncaya kadar onu brakma buyurdu. Bu emir
zerine, o ahsn yanna gittim. Ona; Sen niin talebelerin arasna karmyorsun ve
derghta kimse girmesin diye odann kapsn kapatyorsun? Niin yalnz bana
oturuyorsun? dedim. O da; Ben fakir ve garip birisiyim. Kendimi arkadalar arasna
karmaya lyk grmyorum. Hem de onlarn vakitlerini zyi etmeyi ve onlar rahatsz
etmeyi istemiyorum dedi. Ben, hlini tam anlatmas, elbette onu arkadalarn arasna
karmaktan men eden bireyin olacan ve bunu aklamasn srarla istedim. Bu srrm
karsnda; Bana niin bu kadar steliyorsun? deyince, ben de; Bana bunu sormam
Mevln Sadddnin emrettiini, hline iyice vkf oluncaya kadar yanndan
ayrlmyacam syledim. Isrrmn kendimden olmayp hocamdan geldiine iyice kanat
getirince, h ekerek yle dedi: Bende bir zaman garb bir hl meydana geldi. Sana
ondan biraz anlataym. Cematle yats namazn kldktan sonra, bir sre murkabe ile
oturur, bir miktar da Allah telnn zikri ile megul olurdum. Bu srada, sonu
grnmeyen bir nr beni her taraftan kuatrd. O nrun grnmesiyle kendimden
geerdim. Bu hlim sabaha kadar uzard. Gndz ise, bu hlin lezzetine dalardm. Ondan
bu hllerini dinleyince, ona gpta etmemden dolay iim yanyordu. Elimde olmayarak
gzlerimden yalar geldi. Onun szleri bana ok tesr etti. Oradan ayrldm. Ertesi gn,
Mevln Sadddnin onun hlini renmemi istemesi, etrfnda byle kimselerin de
bulunduunu bana bildirmek iindi.
2) Reeht; sh. 145
MUHAMMED SUMD:
amda yetien afi mezhebi limlerinden ve evliynn byklerinden. Tasavvufta
Kdiriyye yoluna bal idi. Nesebi, Tbin-i izamn byklerinden olan Sad bin Cbeyr
hazretlerine dayanmaktadr. smi, Muhammed bin Muhammed bin Hall bin Ali bin s bin
Ahmed es-Sumd ed-Dmek olup, knyesi Eb Mslim, lakab emsddndir. 911 (m.
1505) senesinde dodu. 994 (m. 1586) senesi Safer aynn onunda, Cuma gecesi amda
vefat etti. Emeviyye Cmiinde cenze namaz klndktan sonra, Bb--grda bulunan
zaviyesinde defnolundu.
Byk limlerin ve vel ztlarn ders ve sohbetlerinde bulunarak kemle gelen Eb
Mslim Sumd, zamannda bulunan evliynn nde gelenlerinden oldu. lim ve evliylkta
emsl ve akranndan ileri idi. eitli ilimlerin yannda, Arab lisnn da ok iyi bilir ve
konuurdu. iir sylemekte de mahir olup, tasavvuf iirleri vardr. ok ibdet ederdi.
Allah teldan ok korkar, hu ile ibdet ederdi. O zamanda bulunan byk ztlar, Eb
Mslimi nde tutarlar, ona ayr bir hrmet ve edeb gsterirlerdi.
Necmddn-i Gazz (rahmetullahi aleyh), mrnde drt kii grdn, onlardan
daha nrlu kimseler grmediini, bunlardan birisinin de Muhammed Sumd olduunu
bildirerek yle anlatr: Bu drt zttan her biri yle idi ki, gzler onlara iliince, onlarda,
Allah telnn kendilerine rahmet nazaryla nazar ettii gzleri grrd. Bu ztlar;
babam, Muhammed Sumd, Muhammed Temm ve Mekke-i merrefede Kbe-i
muazzamada grdm sfi klkl, salar aarm olan bir zttr. Bu zt orada
grdmde, yannda baz genler bulunup kendisine hizmet ederlerdi. Onu grnce,
hemen yanna gittim. Elini tutup msfeha ettim ve ptm. Bana; htiycn nedir? dedi.
Dua dedim. Kbe-i muazzamaya ynelip, benim iin feshat ve belgat ile ok gzel
dualar etmeye balad. Her duasn bitirdiinde ben gnlmden; benim iin u duay da
yapsa diye geirirdim. O da ayn ekilde sylerdi. Ne mbrek ve yksek bir zt olduunu
anladm. Duay bitirip, elini yzne srd. Kendisine; Ey efendim! Beni duadan
unutmaynz dedim. Sen de ayn ekilde bizi duadan unutma buyurdu. Sonra ayrldk.
Kad ve vli gibi, makam ve mevki shibi kimseler de Muhammed Sumdnin
bykln tanr, onu ok severlerdi. nsanlar, uzak yerlerden kalkp, onu ziyret etmek,
huzr ve sohbetlerinde bulunmakla bereketlenmek iin yanna gelirler, zaviyesinde onu
ziyret edip, bir mddet kaldktan sonra giderlerdi. Ondan dua isterlerdi.
Rivyet edilir ki; Muhammed Sumd, babas ile birlikte Rm beldelerinden birinde
bulunuyordu. Bir defa vezrlerden birisi, istemedii, beenmedii birisi iin bir sofra
hazrlatp, sofraya murdar veya zehirli et koydurdu. Nasl olduysa, Muhammed Sumd ve
babas da o sofraya oturmulard. Muhammed Sumd o eti grnce, kermet olarak etin
durumunu anlayp zld ve babasna; Yeme! nk bu yemek phelidir dedi. Kalkp o
yemei dkt. Vezr, yaptn itirf edip zr dilemeye balad. Sonra normal bir sofra
hazrlatp, onlara ikrm etti. O sofrada bulunan yemekleri yediler.
Dier taraftan vezr ve adamlar, bir nceki sofrada bulunan bu gizlilii aklayp srr
if ettii iin ona kzmaya baladlar. Nihyet bir bahnesini bulup, bir su isnd ederek
kann aktmaya karar verdiler. Ceza verilecei gn yaklam idi. Bu gnlerde Muhammed
Sumd, ryasnda dedelerinden birinin sretinde bir zt grd. O zt, elini Muhammed
Sumdnin yzne koyarak; Bismillahilkf bismillahif bismillahillez l yedurru
masmihi eyn duasn okudu. Bu gecenin sabahnda, o tehlikenin gemi olduu, ceza
verilmiyecei renildi.
Yine Necmddn-i Gazz, Eb Mslim Muhammed Sumdnin komusu olan eyh
Slih Ali Llnin yle anlattn haber veriyor: Bir mkil meselem vard. Bunun
hallolmas iin Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizi vesile ederek Allah
telya yalvardm. O gece ryamda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizi
grdm. Bana buyurdu ki: Komun eyh Eb Mslim Sumdye git! Bu yk ona ykle.
Yan mkilini o halletsin. Sabah olunca erkenden Muhammed Sumdye gittim. Ben
daha henz birey sylemeden; Ben gaybi bilmem. Ben gaybi bilmem. Ama bana
ihtiycn syleyebilirsin dedi. Ben, onun benim hlimi kermet olarak anlayp, bana
byle sylediini anladm, ihtiycm bildirdim. O ihtiycm, onun vesilesiyle halloldu.
Eb Mslim Sumdnin bykln tanyan ve onu seven Muhammed bin Arab
isminde bir zt, dou beldelerinden koyun almak zere yannda birka oban ile
gidiyordu. eitli yerlerden koyunlar alp yolda giderken, bir yerde gecelediler. iddetli
frtnann estii ok yamurlu bir gece idi. Geceleyin koyunlar rkp daldlar. bn-i Arab
ve yannda bulunan obanlar, koyunlar toparlamaktan ciz kaldlar. O esnada bn-i Arab,
Eb Mslim Muhammed Sumd hazretlerinden imdd isteyip; Ey Eb Mslim! Yardmna
muhtacm diye yalvard. O srada, civardaki nahiyelere kadar dalm olan koyunlar
toparlayan bir ses duyuldu. O ses, koyunlarn hepsinin bir araya tam olarak toplanmasna
kadar devam etti. Allah telnn izni ile ve Muhammed Sumdnin kermeti bereketi ile
koyunlarn toparlamaya muvaffak olan bn-i Arab, Allah telya ok kretti. Sumdye
olan muhabbeti de bylece daha da artm oldu.
bn-i Arabn hanm da, Muhammed Sumdnin byklne inanan veliyye ve
sliha bir hanm idi. Aile olarak da tanrlar, birbirlerine gelip giderlerdi. bn-i Arabn
yolculukta koyunlarn toparlamaktan ciz kald iddetli yamur ve frtnal geceden
sonraki akam, o da Sumdnin evine gitmiti. Sumd o hanma kap aralndan; Sana
birey syleyeceim. Ama ben lmedike hi kimseye anlatmyacaksn dedi. O da kabul
edince, yle anlatt: Senin zevcen (bn-i Arab) dn gece iddetli bir gece geirdi. Bir ara
toplad koyunlar rkp, her tarafa daldlar. Zevcin ve yannda bulunan obanlar,
koyunlar bir araya getirmekten ciz kaldlar. Bu esnada zevcin, bana nid ederek yardm
istedi. Ben de ufak bir akl ta alp, o tarafa doru attm. Bundan sonra koyunlarn hepsi
bir araya topland. Bir zarar grmemi olarak yaknda slimen sana gelecek, hi merak
etme.
Necmddn-i Gazz yle anlatr: Bir zaman iddetli hasta olmutum. Bu hastalm
esnasnda, bir gece ryamda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizi grdm.
Geni bir halkann banda oturmular, Allah tely zikrediyorlard. Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) bir tarafnda Muhammed Sumd, dier tarafnda
da Sumdnin olu Mslim vard. Halkann dier ksmnda da Sumdnin dier talebeleri
vard. Zikir bittikten sonra Sumd, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimize,
talebelerinden sul etti. Kendisinden sonra yerine kimin geeceini anlamak istiyordu.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) onun bu suline; Y eyh
Muhammed! Onlar iinde senin yerine gemeye en lyk olan olun Mslimdir buyurdu.
Ben, bu ryann heyecanyla uyandm. Hastalm da gemi idi. Byle bir rya
grdm Sumdye bildirdim. O da bana haber gnderip; Muhterem Necmeddn
Efendi, ryan bana ulat. Allah telya yemn ederim ki, rya haktr. Fakat bir de bana
anlatman istiyorum dedi. Kendisiyle grtmzde, grdm ryay bir de kendim
anlattm. Bana dedi ki: Vallahi ryan dorudur, gerektir. Bu ryay grmemden az bir
zaman gemiti ki, Muhammed Sumd vefat etti ve yerine olu Mslim geerek
talebelere ders vermeye balad.
Dervilerden bir zt anlatr: Bir zaman i iin amdan Khireye gidecektim. Yola
kacam zaman, Muhammed Sumd (rahmetullahi aleyh), Muhammed Bekrye
vermem iin bana bir mektp verdi. Khireye ulatmda, Muhammed Bekrnin yanna
vardm. Huzruna girip, Muhammed Sumdnin yanndan geldiimi syledim. Onun
ismini duyunca, derhl ayaa kalkp, byk bir hrmetle Muhammed Sumdye olan
muhabbetini, edebini bildirdi. Mektbu verdiimde, yine edeb ve hrmet ile alp, mektbu
pp, yzne gzne srd. Muhammed Sumdyi ok vd ve ondan; Kardeimiz,
efendimiz diye bahsetti. Muhammed Bekrnin bu davranndan, Muhammed Sumdnin
bykln daha iyi anlamaya baladm.
Muhammed Sumd (rahmetullahi aleyh) Anadoluya geldiinde, zamann sultn
olan Knn Sultan Sleymn Hn ile grt. Knn, onun ilim ve evliylk yolundaki
derecesini, yksekliini pek iyi anlayp, ama bal kylerden birinin gelirini ona ihsn
etti. Ayrca her sene ona seksen uval buday verilmesini, krk uvalnn; zaviyede
bulunan fakirler ve ziyretiler iin, kalan krk uvaln da Muhammed Sumdnin
ocuklarna ve neslinden gelenlere verilmesini, onlarn ihtiylar iin kullanlmasn istedi.
Muhammed Sumdnin (rahmetullahi aleyh) ok kermetleri grlmtr. Kurn-
kermden if yetlerini yazarak, rahatszl olanlara verirdi. nsanlar onunla
bereketlenmek, mbrek eliyle yazd if yetlerinden biiznillah if bulmak iin, yazd
yet-i kermeleri yanlarnda tarlar ve hastalklarndan if bulurlard.
Muhammed Sumd (rahmetullahi aleyh), 994 (m. 1586) senesinde, Safer aynn
onunda, Cuma gecesi amda vefat etti. Mehr Emeviyye Cmiinde cenze namaz
klnp, Bb--grda bulunan zaviyesinin avlusuna defnolundu. Cenze namaznda;
limlerden, devlet erknndan ve dier insanlardan ok kalabalk bir cemat hazr
bulundu. nsanlar onun vefatna ok zldler. Vefatna; an, eref, ykseklik, aslet
shibi ve bu yksek vasflaryla, ok vlm olan, kendisinden mdli olduumuz,
efaatine kavumay arzuladmz kutup, byk lim vefat etti mansna gelen:
Mte kutbn min-er-reci mmeccedn
msran trih drmlerdir.
2) ezert-z-zeheb; cild- 8, sh. 435
MUHAMMED ENV:
Evliynn byklerindendir. smi Muhammed envdir. Msrda dodu. Doum
trihi bilinmemektedir. 932 (m. 1525) senesinde Msrda vefat etti. Ravh denilen yerdeki
derghnn bahesine defnedildi.
Muhammed env, ok yardmseverdi. Dima halkn ihtiylarn karlamak iin
koard. Herkese, Allah tely devaml hatrlamalar iin zikir telkini yapard. Kimseden
hediye almazd. Muhammed envnin vaz ve nasihatleri, ounlukla uzun olurdu. Yats
namazndan sonra balyan sohbet, sabaha kadar devam ederdi.
Abdlvehhb- arn yle anlatr: Muhammed envnin bulunduu beldenin
devlete it gelirlerini, bn-i Ysuf adnda bir vazifeli topluyordu. Bu blgede, ir bitkisi
denilen zehirli bir bitki yetitirilirdi. Bu bitkinin geliri ile, devlet erknnn ve askerlerin
geimi salanrd. Bu zehirli bitkiyi toplamaya mecbr edilen halktan lenler olurdu.
Muhammed env, bu bitkinin ekilmesinin yasaklanmas iin bn-i Ysufa ne kadar
syledi ise kr etmedi. Bunun zerine Muhammed env de, talebeleri ve halkla beraber
ir bitkisi toplard. bn-i Ysuf buna ok kzard. Birgn bn-i Ysuf, Muhammed envyi
talebeleriyle birlikte yemee davet etti. nlerine zehirli yemek koydu. Muhammed env
sofraya oturduu zaman, Allah telnn izni ile yemek kurtland. Bu durumu gren
Muhammed env; Artk zaman geldi. ir bitkisini ektirmiyeceim dedi. Osmanl
Sultnna, bu bitkiyi toplamay yasaklatmas iin gitmeye karar verdi. O gece Sultan
ryasnda Muhammed envyi grd. Muhammed env, Sultna; Bu bn-i Ysuf emri
ile ekilen ir bitkisi toplama iini iptal et dedi. Sultan uyand zaman vezrlerine, Msr
vlisine byle bireyin olup olmadn sormalarn emretti. Msr vlisinden haberin
doruluuna dir bilgi gelince, Sultan, ir bitkisinin ekilmesini yasaklatt.
Yine Abdlvehhb- arn anlatr: Muhammed env ile, Muhammed bin Eb
Hamil derghnda vedalatm. O; Bu son bulumamz deildir. Bir daha buluacaz
buyurdu. Aradan bir sre geti. Ruh mahallesine gittim. Muhammed envnin huzruna
girdim. Son anlarn yayordu. Bana yle dua etti: Allah tel, seni gzetsin ve
himyesinden bir n dah ayrmasn. Ondan bunu diliyorum. Onun huzruna vardnda,
sana ayplarn rtmekle mumele eylesin. Muhammed env, o gece vefat etti.
Sabahleyin halktan habersiz olarak defnedildi. Halk Muhammed envnin vefatn
duyunca, mezarn ziyret etmek iir toplandlar. Mezar banda byk izdiham meydana
geldi.
Muhammed env buyurdu ki: Bu yol, batan sona kadar iyi huydan ibrettir.
Dnydan elime geenler, bana verilmi zel bir mal deildir. Ben bu mallara,
yoksullarn da ortak olduunu gryorum. Bunlar, benden daha fakir kimseler varsa
onlara veririm. Zr; bu rzklar bana bu i iin veren Allah teldr. Beni bu hayr iine
memr eden, fakirlere yardmdan baka bir ile uratrmayan yce Rabbime hamd ve
senalar olsun.
MUHAMMED TZF:
Fkh limi ve kad (hkim). smi, Muhammed bir Yahy bin Ysuf Reb Tzifdir.
Knyesi Ebl-Berekt olup, lakab Cellddndir. 899 (m. 1494) senesi Rabul-evvel
aynda, Halebde dodu. 963 (m. 1556) senesinde Halebde vefat etti.
Muhammed Tzif, ilk tahsilini doduu yer olan Halebde yapt. Ahmed bin mer elBrizden okuyup, iczet ald. emsddn Sefir, Semsddn bin Dhn ve Khirede de
ihbddn bin Neccr ve bakalarndan ilim rendi. afi mezhebi limlerinden EblBek Ssden krat ilmini okudu. Hanbel mezhebi kads oldu. Din ve edebiyat
ilimlerinde stn bir dereceye ykseldi. Babasndan sonra, Halebde Hanbel mezhebi kad
veklliinde bulundu. O zaman ondokuz yanda idi. Hama ve Dmekda kad vekillikleri
ile Emev Cmii ve Harameyn idrecilii yapt. Daha sonra Msra gitti. Khirede, Hanbel
mezhebine gre hkm veren Slihiyye ve Bb- ariyye mahkemelerinde kad
vekilliinde bulundu. Yine Khirede Vakf-l-erf idrecilii yapt. Red, Menzile ve
Havran kads oldu. Bir mddet sonra kadlktan ayrlp Hamaya gitti. Orada, slm
limlerinin en byklerinden ve evliynn en mehrlarndan Seyyid Abdlkdir-i
Geylnnin (rahmetullahi aleyh) haytn ve menkbelerini anlatan, Kalid-l-Cevhir adl
eserini yazd. erh-l-ard el-Endels de eserlerindendir.
Muhammed Tzif, bir iirinde (zetle) yle dedi: Y Rabb! Hllerim ok deiti.
Rzna uygun amel yapamadm. Borlarm, srtmda bir yk oldu. Kusurlarm gnden
gne oald. zntlerim beni istil etti. zerimdeki skntlar giderecek, senden baka
bir snak bulamadm. Y Rabb! Beni nefsimin eline brakma. Y Rabb! Kalbime genilik
ver. Bana shhat ve afiyet ver. Gnahlarm affeyle. lerimi kolaylatr. Rabbim! Senin
kapna geldim. Dualarm reddetme. Yaralarm saracak olan ancak sensin.
Kalid-l-Cevhir adl eserinin mukaddimesinde, zetle yle dedi: Kusur ve
gnahlarn itirf edip, Rabbinin ltfundan af md eden bu muhta kul, Muhammed bin
Yahynn, Allah tel gnahlarn affeylesin. Hayrlarn oaltsn.
Evliysna (sevgili kullarna) doru yolu gsteren Allah telya hamd ederim. Onlar
eliyle, btn hayrlar ve iyilikleri aktt. Onlar, her trl ktlklerden, irkin ilerden
korudu. Kim bunlara uyar, dediklerini tutarsa kazanr. Sedete erer. Kim onlarn yolundan
ayrlrsa saptr. Felkete der. Kim de onlara snrsa, kurtulur, doru yola girer. Kim de
onlar beenmeyip ktlerse, sonsuz felkete urar, helk olur.
Snlacak, ancak Allah tel olduunu bilen kimsenin hamdetmesi gibi hamd
olsun. Hayr ve errin, ancak Allah teldan olduuna mn etmi kimsenin kretmesi
gibi kr olsun. Allah telnn nimetleri, ihsnlar saysnca Muhammed aleyhisselma
ve Onun yaknlarna, salt ve selm ederim.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-znn; cild-2, sh. 1353, 1365, 1366
MUHAMMED TET (Muhammed bin brhim):

Mlik mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin brhim bin Hall Tetdir.
Tet, Msrda, Menfiyye ehri yaknlarnda bir kydr. ezertta bu isim Seni olarak
gemektedir. Usl ve feriz ilimlerinde byk bir lim olan Tetnin lakab emsddn,
knyesi Eb Abdullahdr. Doum trihi bilinmemektedir. Vefat senesi ezertta 937 (m.
1530) olarak bildirilirken, Neyl-l-ibtihcda 940 (m. 1533) senesinden sonra denilmekte,
Esm-l-mellifnde ise 942 (m. 1535) olarak gsterilmektedir.
Tetnin hakknda kaynaklarda fazla bilgi bulunmamaktadr. Zamannn
limlerinden; Senhr, eyh Dvd, Ahmed bin Ynus Kusentn, Sbt-l-Mardn ve daha
baka limlerden ilim rendi. Bilhassa fkh, feriz, hesb (matematik) ve usl
ilimlerinde byk lim oldu. Msrda Mlik mezhebi kadl vazfesinde bulundu. Bir
mddet bu vazfeye devam etti. Daha sonra bu vazfeden ayrld. Kendini, tamamen ilme
ve kitap yazmaya verdi. Pekok kymetli kitap yazd.
Muhammed Tet, ilim ve ameli kendisinde birletiren byk limlerden idi. ok
fazla ilmi olup, o derecede de ibdet ederdi. ok oru tutar ve ok nafile namaz klard.
slmiyetin emir ve yasaklarna ok bal idi. Haramlardan ve mekrhlardan son derece
kanrd. ffet shibi idi. Yan, insan tabiatnn muhta olduu eyleri, slmiyete uygun
olarak yapard. Herkese kar gleryzl ve alak gnll idi. lim renmek iin, pekok
insan onun yanna gelir giderdi. Seyyid Abdurrahm Abbas, ondan ilim renen byk
limlerdendir.
Kymetli eserlerinden bazlar unlardr: 1- El-Behcet-s-seniyye f hall-il-irt-isseniyye, 2- Tenvr-l-makle f hall-il-elfz-ir-risle li-Ysuf bin Hasen Tet, 3- Feth-ulcell f erhi Muhtasar-il-Hall: Mlik fkhna dir bir eserdir. 4- erhu bn-i Hcib, 5- erhl-ird li bn-i Asker, 6- Httat-us-sedd, 7- Hiyet al erh-l-mahall al cem-ilcevmi, 8- Feth-l-cell f halli cevhiri drer-il-elfz-i-eyh Hall.
1)
2)
3)
4)
5)

Neyl-l-ibtihc (Dbc kenrnda); sh. 335, 336
Kef-z-znn; sh. 1628
MUHAMMED TNUS:
Mlik mezhebi fkh ve hads limi. smi, Muhammed bin Muhammed Rm Tnus
olup, lakab emsddn Megdir. Tnusda dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 947
(m. 1540) senesi abn aynda, Khirede vefat etti. mm- afi hazretlerinin kabrinin
yaknna defnedildi.
emsddn Meg, Tnusda yetiti ve oradaki limlerden okudu. Buhr, Mslim,
Muvatta ve Tirmizdeki hads-i erfleri, hads limlerinden dinledi. if kitabn okudu.
Ebl-Abbs Ahmed Endls ve baka limlerin derslerinde yetiti. Memleketinin byk
limlerinden oldu. limde sz shibi oldu.
Tunus kadaskerliinde bulunan, Muhammed Tnus, Knn Sultan Sleymn
Hnn hkmdrl zamannda, deniz yoluyla stanbula geldi. Sultan tarafndan ok
itibr ve hrmet grd. Kendisine maa baland. stanbuldaki limler arasnda mehr
oldu. ok kimseler gelip dersini dinledi. Hatt, zamann kadaskeri de onu ziyret edip
ilminden faydaland. Bir mddet stanbuldaki derslerine devam etti. Eml al erh-tbiyye lil-cabr adl eseri yazd. Daha sonra, Sultandan zr dileyip, Anadolunun k
ve iddetli souuna kar bnye olarak dayanamayacan arz edip, Msra gitmek iin
izin istedi. Sultan da ona izin verdi.
emsddn Meg, kara yoluyla 944 (m. 1537) senesinde Msra hareket etti.
Halebe urad. Halebde, bn-l-Hanbel ve baka ilim ehli kimseler, ondan krat ilmini
ve baka ilimleri rendiler. Trablusa, sonra da ama urad. Orada ok kimseler ondan
istifde ettiler. Onun; tefsr, Arab ilimler, mantk, kelm, arz, krat, men, beyn
ilimlerinde mtehasss olduuna ehdet ettiler. Al bin mdddn ondan Beydv
tefsrini okudu. Kd Marf ve ihbddn Tyb de ondan ilim renip iczet (diploma)
aldlar. Talebesi ihbddn Tyb, onun seferlerine dir bir eser yazd.
bn-l-Hanbel onun hakknda yle dedi: Meg, lim olup, anlay ok kuvvetli
idi. Zor meseleleri kolaylkla zer, hi yorulmazd. emsddn Megnin hfzas ok
kuvvetli idi. lm meseleleri hi bir kitaba bakmadan, sanki kitaptan okuyormu gibi
hfzasndan naklederdi. Kurn- kermi ok okurdu. erh-l-Metli, erh-l-Mevkf,
erh-ut-Tevl ve hiyesi ile birlikte ezberinde idi. Emsli az bulunan bir zt idi.
Vefatnda limler (zetle) u szleri sylediler: Ey limlerin stad! Ey her gittii yerde
meyveler verdiren! Senin ayrlnla insanlar garb kald.
1)
2)
3)
4)
5)

MUHA SNN EFEND:

Osmanl limlerinden. smi, Sinnddn Ysuf bin Hsm bin lysdr. Muha
Sinn Efendi diye de bilinir. Babas eyh Hsmeddn, Halvetiyye yolunun byklerinden
olup, Amasyada medfn olan eyh Habb Karamnnin halfelerindendir. 893 (m. 1487)
senesinde, Amasyann Bedev kynde dodu. 989 (m. 1578) senesinde stanbulda
vefat etti. Kaynpederi Sargrzn yaptrd mescidin bahesinde medfndur.
lk tahsilini yaptktan sonra, Amasya Kk Aa Medresesi mderrisi olan Emr Kulu
emseddn Efendinin hizmetinde bulunup, ondan ilim tahsil etti. Yine Amasya Hseyniyye
Medresesi mderrisi Takprl Muslihuddn Efendiden, akl ve nakl ilimleri be sene
mddetle tahsil etti. Takprl Muslihuddn Efendi, 919 (m. 1513) senesinde Bursa
Sultniyye Medresesine nakl olununca, o da beraberinde gitti. Daha sonra Sahn- semn
mderrislerinden olan Muhyiddn Fenrnin talebeleri arasna dhil olup, ondan Telvh adl
eseri sonuna kadar okudu. Yedi sene mddetle onun hizmetinde ve ilm sohbetlerinde
bulunduktan sonra, Anadolu kadaskerliinden emekli ve Sahn- semn mderrisi olan
Grz Seyyid Efendiden ilim rendi. 924 (m. 1518) senesinde Mft Ali Efendiye talebe
olup, ondan da istifde etti. 926 (m. 1520)da Knn Sultan Sleymn pdih olunca,
Knnnin hocas Hayreddn Efendi, ilim renen talebelerin fazletli ve zeklerini toplad
zaman, eyhlislm Ali Efendinin talebesi olan Sinnddn Ysuf bin lys da almt.
927 (m. 1521) senesinde mlzim (stajyer) olarak vazfelendirildi. 928 (m. 1522)
trihinde Gelibolu Saruca Paa Medresesi mderrisliine, 930 (m. 1524) senesinde Edirne
Talk Medresesine mderris olarak tayin edildi. Uzun mddet ilim retip talebe
yetitirmekle megul olduktan sonra, 938 (m. 1531) senesinde stanbulda Dvd Paa
Medresesine nakl edildi. 940 (m. 1533) senesi sonlarna doru Sal Emr Efendi yerine
Gebzede Mustafa Paa Medresesine tayin olundu. 941 (m. 1534) senesinde, Edirne Drl-Hadsinde vazfelendirildi. 942 (m. 1535) senesinde Sahn- semn Medresesine terf
ettirildi. 945 (m. 1538) senesinde Edirne kinci Byezd Medresesine nakl olundu. 946
(m. 1539) senesinde Halebe kad tayin olundu. Burada iken, Badad Beylerbeyi veys
Paann teftiine memr edildi. Teftiten sonra Uveys Paa bu vazfeden azl olundu.
Fakat Sinnddn Ysuf Efendi Halebe dnd zaman, veys Paaya Haleb
Beylerbeylii verilmi olduunu grd. Bu sebepten vazfeden ayrld. 951 (m. 1544)
senesinde Bursa kadlna tayin edildi. 952 (m. 1545) senesinde Edirne kadlna, 954
(m. 1547) senesinde stanbul kadlna tayin olundu. Ayn sene iinde Anadolu
kadaskerliine tayin olundu. 958 (m. 1551) senesinde bu vazfeden alnd. Hac ibdetini
yapp, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizin kabr-i erfini ziyretten
dndkten sonra, 969 (m. 1561) senesinde Sleymniye Dr-l-Hadsine mderris oldu.
Burada iken kendisine, Kd Beydv tefsrine hiye yazd iin Muha denildi. 973
(m. 1565) senesinde Ebssd Efendi tefsrini tamamlaynca, btn talebeleri
Sinnddn Ysuf Efendinin yanna mlzim (stajyer) olarak verildi. 893 (m. 1575)
senesinde ihtiyrl ve zayfl sebebiyle emekli oldu. 989 (m. 1578) senesinde Ftih
Cmiinde Cuma namaz klarken hastaland. gn sonra vefat etti. Cenze namazn,
Mft Kd-zde Efendi kldrd. Kaynpederi olan Sargrzn yaptrd mescidin
hazresinde (bahesinde) defnolundu. Anadolu Hisrnda iki mescid ve Amasyada da bir
cmi in ettirmiti.
Sinnddn Ysuf Efendi, zamanndaki limlerin ykseklerinden, ilim ve irfn shibi

bir zt idi. lm stnl herkes tarafndan kabul edilirdi. Tatl dilli, gleryzl idi. Uzun
mrn; ilim renmek, ilim retmek ve eser yazmakla geirmitir.
Kymetli eserleri vardr. Bu eserlerinin balcalar unlardr: 1- Hiye-i Tefsr-i Kd
Beydv: ok kymetli bir hiyedir. 2- Hidyenin muamelt ksmna yazd hiyesi. 3erh-i Mevkf, Mifth, Telvh ve Tecrd adl eserlerin kenarlarna yazd talkt.
2) Peev Trihi; cild-1, sh. 32
MUHYDDN- SKLB:
Evliynn byklerinden ve eyhlislm Ebssd Efendinin babas. smi, eyh
Yavs Muhyiddn-i skilbdir. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 920 (m. 1514)
senesinde skilipde vefat etti. Kabri ziyret mahallidir.
Muhyiddn skilb, lim ve vel bir zt olup, Molla Ali Kuu ve Molla Ali Tsden ilim
rendi. Sonra da eyh Muslihuddnin derslerine devam etti. Sonra eyh brhim
Kaysernin sohbetlerinde bulundu. lim ve edeb rendi. czet (diploma) ald. Hocasnn
emriyle halk irda balad. mr insanlar hak yola davet ve gzel ahlk retmekle
geti. ok kermetleri grld.
Muhyiddn skilb hacca giderken, Amasyada ehzde Byezd ile grt. Bu
grmede ona; Hacdan dnte sizi padiahlk tahtna oturmu buluruz buyurdu ve
yle oldu. Muhyiddn skilb, ilmi ve limleri ok seven, pdihn takdr ettii bir kii idi.
Aralarnda kuvvetli bir muhabbet ba vard. Bu sebeple kendisine Hnkr eyhi lakab
verildi ve yle mehr oldu. Sultan Byezd Hn, onun iin, stanbulun en gzel yerinde
ok gzel bir dergh yaptrd ve nice bina ve mal buraya vakfeyledi. Onunla sohbet
etmekten ok holandndan, onu saraya davet eder, gzel ahlkndan ve tatl
szlerinden ok istifde ederdi.
Muhyiddn-i skilbnin dergh, gelenlerle dolup taar, ilim ve edeb sahiplerinin yeri
olurdu. Vezrler, beyler, kadaskerler ziyretinde kusur etmezler, herkes bu ztn
kapsndan ilim ve edeb renme imknn bulurdu. Bu alka karsnda, Muhyiddn-i
skilbnin davranlarnda hibir deiiklik olmaz, insanlarn medhetmesi veya
zemmetmesi (ktlemesi) hlini deitirmezdi. Dnynn gelip geici olan mal ve
mevkiine nem vermezdi. Her haliyle doruluu halkn gnlnde yer etmiti. Gzel ahlk
ve davranlar ile insanlara rnek oldu.
eyh Hac elebi yle anlatr: Kardeim Meyyed-zde kadaskerlik vazfesinden
ayrld srada, beraberce Muhyiddn-i skilb hazretlerine vardk. Vazifeden alnmann
znts, kardeimin yznden belli oluyordu. Bu srada Muhyiddn-i skilb, onun iin
gzel bir minder detip, zerine de pek ssl bir yastk koydurdu. Buyurdu ki:
Kadasker iken niceyse, ylece bu minderde otursun ve yasta da ona gre ylece
yaslansn. Kardeim de bu emri tutup, kadasker iken nasl oturuyorsa, ylece oturdu. O
zaman Muhyiddn-i skilb; Vazifeniz mbrek olsun buyurdu. Onbe gn gemeden
Yavuz Sultan Selm Hnn ferman gelerek, tekrar kadaskerlie getirildii ve hemen
Edirneye gelmesi bildirildi. Meyyed-zde, sevin ve nee iinde Edirneye gidip, aklndan
bile gemeyen ihsnlarla karlat.
Muhyiddn-i skilb, birka ilimde stn derecede idi. limler onun yannda
konumaktan ekinirlerdi.
Takpr-zde yle anlatt: Birgn Muhyiddn-i skilb babama zor bir mesele
sorup, zh etmesini istedi. Babam da bu mesele ile ilgili bir kitap yazp, huzruna
gtrp arz etti. Muhyiddn-i skilb esere yle bir nazar etti ve; Zamanmz
limlerinden kimse bu meseleyi byle gzel aratrp zh edemez buyurdu.
Muhyiddn-i skilbnin en byt fazleti; Onnc Osmanl eyhlislm Ebssd
Efendi gibi, insanlara ve cinnlere fetv veren bir oul yetitirmi olmasdr.
Muhyiddn-i skilbnin bir tandnn olu su iledi ve yakalanp hapsedildi. Babas
gelip, Muhyiddni skilbye durumu arz etti ve ilgili yerlere bavurarak kurtarlmasn
istedi. O zaman Muhyiddn-i skilb; Ben bu hussu onlardan daha byk bir makama
arz edeceim buyurarak dua etti. Cezasn tesbit iin, ertesi gn genci mahkemeye
karttlar. Davclar aleyhte konuacak yerde, o genci affettiklerini syleyip, stelik de

medh ettiler. Bunun zerine o gen serbest brakld.
eyh Mustafa anlatr: Yedi yanda iken iddetli bir hastala tutuldum. Herkes
lecek zannetti. Muhyiddn-i skilb o gnlerde Edirneye terf etmilerdi. Babam beni
alp onun meclisine gtrd. Elinden ptm ve huzrunda durdum. Babama beni sordu.
Babam da; Olum Mustafadr. iddetli ve amansz bir hastala tutuldu. Dualarnz
almaya getirdim dedi. O zaman Muhyiddn-i skilb buyurdu ki: imdi olunu al arya
gtr. Ona koyun ynnden yaplm bir elbise al ve giydir. nallah tel bireyi
kalmaz. Babam da beni alp arya gtrd ve onun buyurduu eyleri alp giydirdi. O
gnden itibren bende o hastalktan eser kalmad.
Eh-zde yle anlatr: Birgn Hakm elebi ile biryerde sohbet ederken, sz
Muhyiddn-i skilbden ald. Hakm elebi bana, Muhyiddn-i skilb hakknda ne
dndm sordu. Ben de hakknda gzel itikd ve hsn-i zan shibi olduumu, fakat
ondan bana intikl eden bir bilgi, bir htra bulunmadn bildirdim. O zaman bana dedi
ki: unu iyi bil ki, o zt Allah telnn sevgili kullarndan biridir. imdi bu belde de onun
temiz rhuyla tasarruf altndadr. Gnl ehli, onun manev stnlklerinden ok istifde
etmektedir. Aramzda geen bir hdise ile, onun manev hllerinden birini haber vereyim.
Birgn sabah namazndan sonra mihrbda idim. Talebeler ve cemat, okumak ile
meguld. O anda Muhyiddn-i skilb mescidin kapsndan ieri girdi. Elinde, Bayrmiyye
yolunun byklerine mahss bir elbise vard. Onu grnce, hrmetle ayaa kalktm. Gelip
selm verdi. Ben de selmna cevap verdim. Buyurdu ki: Elimdeki bu elbiseyi size
giydirmek iin, Efendimiz Muhammed aleyhisselm gnderdi. Emre uyup hazrlandm ve
elbiseyi bana giydirdi. Onu giyer giymez, bende anlatlmas imknsz manev hller ve
stnlkler meydana geldi. Sonra da; Bu gzel mertebeye kavumanzdan dolay tebrik
ederim. Mbrek olsun buyurdu. Mescidden dar kt ve kayboldu. Elbise srtmda
kald. Ben, oradakilerin bu hdiseyi grdklerini zannettim. yice dikkat edince, bu
hdiseden kimsenin haberdr olmadn ve sdece ikimizin arasnda cereyan ettiini
anladm. Hatt, Muhyiddn-i skilb iin ayaa kalkm bile grmemilerdi. Bu elbiseyi,
paralara ayrlncaya kadar giydim ve htra olarak evde sakladm.
eyh Alddn, tasavvuf yoluna giriini yle anlatr: Sultan kinci Byezd Hnn
ordusunda bir nefer idim. Ordu, bir zaman kffr zerine sefer etti. Dnte yolda iddetli
bir souk ve yamur balad. Bu esnada ben civar bir kyde misfir olmak istedim.
Kyller beni kabul etmediler. Gece karanlnda yola koyuldum. Yamur, gkten
bardaktan dklrcesine yayordu. Her taraftan seller akyordu. Vadi, deniz gibi oldu.
Ben, Allah telya tevekkl ederek ilerledim. Yol zerinde bir nehirle karlatm. Akan
sellerle nehir daha da kabarm, kpry de rtmt. Sulara girip, nmdeki tehlikeden
gfil olarak, gece karanlnda ilerledim. Sular, atmn ayaklarn rtmeye balamt. O
esnada beni boulma korkusu kaplad. Geri dnmek istedim. Yolu bulamadm. lmle
burun buruna, helk olmaya yz tuttum. lm dnerek, tvbe ve istifara baladm.
O esnada yksek bir ses duydum. O tarafa dndm. Nrn yzl bir ztla karlatm.
Selm verdi ve; Demek yolda kaldnz ve tehlike ile karkaryasnz buyurdu. Ben de;
Evet efendim dedim, nme geip; zimi takib et ve korkma buyurdu. Ben de izini
takib ettim. Kpry getik. Sular, hayvanlarn boyuna kadar ykselmiti. O zt, eliyle
kenar iret etti ve; Bu yn takib et, inallah tel kurtulursun buyurdu. O esnada
bir imek akt, gzlerim kamat. Baktmda bana refakat eden zt gremedim. Tarf
ettii cihete gittim. Tehlikeden kurtuldum. Kurtuluuma sebep olan zt ok merak ettim.
Ama hibir ey renemedim. Bir mddet sonra Edirnede Nizmiyye askerlerinin bir
mahalledeki ziyfette toplandklarn grdm. Toplanmalarnn sebebini sorduumda;
Buraya, Allah telnn vel kullarndan Muhyiddn-i skilb adnda, Hnkr eyhi diye
mehr bir zt gelecek, onu grmek ve sohbetinden istifde iin toplanyoruz dediler.
Ben de onlara katldm. Yemekten sonra sohbet meclisi kuruldu. O zta meclisin hazr
olunduunu bildirmek iin gittiler. Bir de ne greyim? Gelen zt, beni o korkun gecede
tehlikeden kurtaran ztt. Sohbetin sonuna kadar bekledim. Nihyet meclis dald. Derhl
o ztn yanna gidip ayaklarna kapandm ve ptm. O; Sen kimsin? diye sordu. Ben de;
Efendim, falan yerde, karanlk gecede helk olmaktan kurtardnz kiiyim dedim.
Bamdan geenleri, nefes nefese, sonuna kadar anlattm. O ztn ehresi deiti ve
anlattklarm tasdk etmedi ve; Hayl grmeyesin? buyurdu. Ben de; Efendim, adm
gibi biliyorum, hdise aynen byle oldu dedim. Bana yaklat ve; Yavrum, dediin
dorudur. Sakn bu hdiseyi if etme buyurdu ve ayrld. Bundan sonra, bende ilim ve
edeb renme arzusu oald ve tasavvuf yoluna girdim. Muhyiddn-i skilbnin
talebelerinden olmakla ereflendim.
1)
2)
3)
4)
5)

MUHYDDN MUHAMMED BN HASEN SAMSUN:

Osmanllar zamannda yetien slm limlerinin byklerinden. smi, Muhammed
bin Hasen bin Abdssamed Samsn olup, lakab Muhyiddndir. Hanef mezhebi
limlerindendir. Doum trihi bilinmemektedir. 919 (m. 1513) senesinde Edirnede vefat
etti.
lk tahsilini, zamann limlerinden olan babasnn huzrunda yapan Muhyiddn
Efendi, daha sonra Mevln Alddn Ali Arab ismindeki mehr limin sohbetlerine
devam etti. lim renmek istidd ve kabiliyetinin pekok olmas ve gayretinin fazlal
sebebiyle abuk yetiti. limlerden, zamannda bulunan byk, ztlardan oldu. lk olarak
Bursada Molla Hsrev Medresesinde vazfe ald. Daha sonra, stanbulda, Mahmd Paa,
Edirnede Talk, znikde Orhan Gazi, Edirnede erefeli, stanbulda Sahn- semn gibi
medreselerde uzun mddet mderrislik yaptktan sonra emekli oldu.
Emekliliinden sonra, Yavuz Sultan Selm Hn tarafndan Edirneye kad olarak tayin
edilen Muhyidd Efendi, bu vazfeyi de ok gzel f etti. Dnimizin emirlerine uygun, son
derece dil hkmler verirdi. 919 (m. 1513) senesine, yan vefat edinceye kadar bu
vazfeye devam etti.
Muhyiddn Muhammed bin Hasen Samsn (rahmetullahi aleyh), devaml ilim ile
megul olan ve bu husstaki gayretlerinin okluuyla tannan bir zt idi. Gece gndz
demez kitap okur, bundan hi usanmazd. Dny dncelerinden, dnyya it ilerden
yz evirmi idi. Dnyalk eylerin hibirinde gz ve gnl yok idi. Onun yannda altn ile
saks parasnn bir fark olmayp, kalb zenginliine ve yksek manev huzr ve sadete
sahip idi. Grn itibriyle, dnyalk mal mlk yoktu ve olmasn da istemiyordu. Ama
her hareketi, dnimizin emirlerine tam uygun olduu iin, onun her hli pek kymetli ve bu
bakmdan byk manev servete sahip idi.
Fakirleri, ihtiy sahiplerini kendi nefsine tercih eder, onlarn yardmlarna koard.
Kendisi az bir eyle idre eder, fazlasn ihtiy sahiplerine datrd. Tasavvuf ehlini ok
sever, onlara elinden gelen yardm yapmaktan byk lezzet alrd. Kendisini adet onlara
hizmeti eylemi idi. Onlara yardm etmek uruna, kendisi az yer, hatt ala sabrederdi.
Kanat ve tahamml shibiydi.
Seyyid erf Crcnnin erhu Mifth ve erh-ut-Tecrd isimli eserleriyle, Sadddni Teftznnin Telvh isimli eserine hiyeler yazmtr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Kevkib-s-sire; cild-1, sh. 38
Kef-z-znn; sh. 347, 497, 1765
MUHYDDN MUHAMMED HSEYN:

Knn Sultan Sleymn Hn zamannda yetien byk slm limlerinden. smi,
Muhammed Hseyn olup, lakab Muhyiddndir. Seyyid olup, Hz. Hseynin soyundan
olduu iin, Hseyn diye nisbet edilmitir. Engr (Ankara) nahiyelerinden birinde dodu.
Doum trihi bilinmemektedir. 947 (m. 1540) senesi Muharrem aynda vefat etti.
Muhammed Hseyn (rahmetullahi aleyh); Ysuf Germiyn, Mevln Muhammed
Kocav ve Birgiv-zde Muhslihuddn gibi zamann mehr limlerinden ilim renerek
yetiti. Bunlar gibi daha nice limden ders ald. lim tahsilini ikml ettikten sonra, Aydnl
Bl Efendinin mudi (yardmcs, ders vekli) oldu. Bl Efendinin yannda zhir ve btn
ilimlerinde yksek derecelere kavutuktan sonra, iczet almakla ereflendi.
lim tahsilini tamamlayp kemle geldikten sonra; Ankara, Merzifon ve Tokat
medreselerinde mderrislik yapt. Bundan sonra Knn Sultan Sleymn Hnn
ehzdelerinden ehzde Muhammedin hocas oldu. Lzumlu olan ilimleri ona retip, o
temiz ehzdeyi, zhir ve btn halleriyle ssledi. ehzdenin ilim tahsili tamam olmak
zere iken hastalanan Muhammed Hseyn, 947 (m. 1540) senesi Muharrem aynda vefat
etti.
Muhammed Hseyn; lim, bid (ok ibdet eden), hilm shibi (yumuak huylu) bir
zt idi. tikd salam olup, Ehl-i snnet itikdnda idi. ok cmert idi. Fakirleri, ihtiy
sahiplerini dnr, onlara elinden geldii kadar yardmda bulunurdu.
Uslne uygun olarak emr-i marf ve nehy-i mnkerde bulunur, insanlara Allah
telnn emir ve yasaklarn hatrlatrd. Hakk, doruyu sylemekten ekinmez. Allah
telnn rzsn hereyden nde tutard. Doru yolda bulunanlara cenb- Hakkn
kelmn, emirlerini hatrlatr, btl, bozuk yolda olanlar ile ise grmekten son derece
saknr, onlarla beraber olmaktan kanrd. tikd bozuk olanlarla grmekten, yrtc
arslandan kaar gibi kaard. Akl ve zeks fevkalde idi. Parlak zek ve yksek anlay
shibi idi. lim renmek ve retmek hussundaki gayretleri pekok olup, bu husstaki
hayrat ve hasenat, kendi kasabasnda yaptrd cmi ve mekteb, onun bu gayretlerine
hiddir.
Tefsr ilmindeki ihtisas da pekok olan Muhammed Hseyn, bu ilim uslne dir bir
de kitap yazmtr. Bundan baka, Hidyeye ve Sadr-u-erann baz rislelerine erh ve
talkleri vardr. Bu eserleri msvedde hlinde kalm olup, baslmamtr.
Mevln Muhammed Hseyn Efendinin bir olu olup, ayn zamanda talebelerinin
ykseklerinden olan Seyyid emseddn Eb Muhammed Ahmed Efendidir. Bu zt, 932
(m. 1525) senesinde dodu. lk tahsilini babasnn huzrunda yapt. Babasnn vefatndan
sonra; Mltek kitabnn shibi olan yksek lim Haleb brhimden, Arab elebi diye
mehr olan Mevln emseddn Ahmedden, Cell-zde diye mehr olan Molla
Slihden, akyk- Numniyye shibi olan Takpr-zde diye mehr Ahmed
Efendiden ve bunlar gibi zamann mehr limlerinden ilim rendi. 963 (m. 1555)
senesinde, Bursada Veliyyddn-zde Medresesine, yedi sene sonra da, yine ayn yerde
bulunan Kaplca Medresesine mderris oldu. Bundan drt sene sonra hacca gidip, hacdan
sonra mcvir olarak orada kald. Bir sene sonra, yan 975 (m. 1567) senesi Muharrem
aynda, Mekke-i mkerremede mcvir iken vefat eyledi. Cennet-l-muall kabristannda
medfndur.
MUHYDDN NKSR:
Osmanl devri limlerinden, smi, Muhammed bin brhim bin Hasen Niksr olup,
lakab Muhyiddndir. Doum trihi bilinmemektedir. 901 (m. 1460) senesinde stanbulda
vefat etti. eyh Vef trbesi yanna defnedildi.
Muhyiddn Niksr, kk yata Kurn- kermi ezberledi. nce Molla Hsmeddn-i
Tokdden, sonra Fenr-zde Ysuf Bli ve Molla Yegndan dn ve Arab ilimleri rendi.
Tecvd ve kratta std oldu. Fen ilimlerini Kd-zde-i Rmnin talebesi, byk lim
Molla Fethullah irvnden tahsil etti. sfendiyarolu smil Bey, Kastamonuda yaptrd
medreseyi Molla Muhyiddn Niksrye verdi ve yz cild kitap vakfetti. Muhyiddn
Niksr, bir sre burada ders okuttu ve talebe yetitirdi. Sultan kinci Byezd Hn tahta
getiinde, Muhyiddn Niksrnin din ve fen ilimlerindeki stnln duydu. Bunun

zerine onu stanbula davet etti. Muhyiddn Niksr, bu sretle stanbulda vaz ve tedris
(ders okutma) haytna balad. Cuma gnleri tefsr dersleri verdi. Bazen Ayasofya
Cmiinde, bazan da yeni yaptrlan Sultan Byezd Cmiinde vaz verdi ve tefsr de
okuttu. Ayasofyadaki tefsr derslerinde Sultan kinci Byezd Hn da hzr bulunurdu. Bu
cmide Kurn- kermin tefsrini tamamlaynca, talebelerine ve cemate dnp yle
buyurdu: Allah teldan Kurn- kermin tefsrini okutma iini tamamlamam iin bana
mhlet vermesini niyaz etmitim. Allah telya hamd senalar olsun ki, duam kabul
oldu, dersimi tamamladm. imdi duam odur ki, mrm mn ile son bulsun. Son
nefesimde Kelime-i ehdeti syliyerek rhumu teslim edeyim. Sonra gnlden duada
bulundu. Orada bulunanlar hepbir azdan min dediler. Muhyiddn Niksr, evine varnca
hastaland. ok gemeden de vefat etti.
Muhyiddn Niksr, gzel ahlk shibi ve kanaatkar bir zt idi. mrn nefsi ile
mcdelede geirdi. Dindarl ve zhidliiyle hret buldu. Birok kitap yazan Muhyiddn
Niksrnin eserlerinden bazlar unlardr: 1- Talkt al Tefsri Beydv, 2- Tefsr-i sre-i
Duhn: Bu eserini Sultan kinci Byezd Hna hediyye etti. Bu eseriyle limler tarafndan
vld. 3- Hiye-i Sadr--era, 4- Hiye-i zh fil-men el-Msemma bi ah, 5Tefsr-i sre-i hls, 6- Hiye al erh-i Akid-i Nesefiyye, 7- Hiye-i erh-i vikye, 8erhu kasdet-il-Eml, 9- aymn Hiyesi, 10- erhu Fevid-i Hassa.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Fevid-l-behiyye; sh. 155
Kef-z-znn; cild-1, sh. 211, 450, cild-2, sh. 1146, 1178
MUD-ZDE (Molla Muhammed bin Abdlazz):

Osmanl limlerinin mehrlarndan. smi, Muhammed bin Abdlazz olup,
Maraldr. Mud-zde diye tannr. Baba ve dedeleri de zamanlarnn lim ve fzl ztlar
olup, slleleri l-i Bektt (Bekttoullar) diye tannr. Bunun iin Mud-zde Muhammed
Efendinin bir nisbeti de Bekttidir. 922 (m. 1516) senesi Receb aynda, Eshb- Kehfin
beldeleri olan Tarsusta dodu. 983 (m. 1575) senesi Zilhicce aynda, Kuds kads iken
vefat etti. O srada bulunan Hanef mezhebi limlerinin byklerinden ve fazlet shibi
yksek ztlarn mehrlarndan idi. Vefatna, Vah, yazk Bekttoullarna mansna
gelen; Hayf bn-i Bektta cmlesi trih drlmtr.
lk tahsilini doum yeri olan Tarsusta, o beldenin limlerinin derslerine devam
ederek yapt. Mud-zde, dnimizin temel bilgilerini rendikten ve tasavvufda bilgi shibi
olduktan sonra, Anadoluda yetien limlerin ykseklerinden olan; Mimr-zde ve Sinn
efendilerin derslerine devam etti. Bunlarn ders ve sohbetlerinde kemle geldi. Bundan
sonra, yine byk limlerden olan ve pdih hocal yapm olan Hayreddn Efendinin
ders verdii sitneye (dershneye, dergha) girdi.
Bu byk limlerin sohbet ve hizmetlerinde bulunmakla, stn gayret ve azmi ile,
istidd ve kabiliyetinin ykseklii ile, asletine uygun olarak ok gzel ekilde yetiip
kemle gelen Mud-zde Efendi, ilim tahsilini tamamladktan sonra, ilk olarak Edirnede
brhim Paa Medresesine mderris oldu. Daha sonra Cmi-i Atk ve Kepeneki
medreselerinde mderrislik yapt. 971 (m. 1563) senesi Safer aynda, Pr Res yerine
Bursada Manastr Medresesine, drt sene sonra Cemzil-evvel aynda, Edirnede bulunan
Dr-l-hads Medresesine tayin olundu. Bu medreselerde alt sene vazfe yaptktan sonra,
980 (m. 1572) Rabul-hr aynda, Akyazl Sinn elebi yerine am mftliine tayin
olundu.
O civarn, ilim ve fazlet kayna en yksek limi olarak ders ve fetv vermek
hizmetini sene mddetle ok gzel bir ekilde f etti. 983 (m. 1575) senesi Receb
aynda Kuds kadlna tayin olundu. Ayn senenin Zilhicce aynda hret lemine irtihl
etti. Onun vefatyle boalan vazfeye, Mazlm Melek diye tannan Ahmed elebi tayin
olundu.
Mud-zde Muhammed Efendi, ilim derysnn gayretli ve mahir bir dalgc idi. Akl
ve nakl ilimlerde ihtisas shibi idi. Edebli, fazletli, kmil bir zt idi. iir sylemek ve
gzel yaz yazmakta da ok kabiliyetli idi. lmi ve irfn ile bidat karanlklarn aydnlatan
bir nr misli idi. Fetvlar gvenilir ve salam, sullere verdii cevaplar tatmin edici ve
anlalr idi. Gayet fash ve bel konuan bir zt idi. Arab lisnnn inceliklerine hakkyla
vkf idi.
limleri nakletmekte kendisine itimd edilir salam bir kaynak idi. Akl, zek ve
hfzas pek kuvvetli idi. Kendisi, en salam, gvenilir ve fazletli bir lim olarak tannrd.
Kd Beydv tefsri ile Kef tefsri arasnda bir mukayesesi, Hidye ve Mifth-lulm isimli eserlere ilveleri vardr. Fetvlarndan bir ksm, am mahkemesinde
muhafaza edilmektedir. Kitaplarnda; Gece-gndz Allah telya dua edip yalvaran
Muhammed bin Mud (Abdlazz) el Kdir el-Bektt el-Mer mansna gelen; Ed-d
bil-gadti vel-aiyyi, Muhammed bin Mud el Kadir el-Bektt el-Mer beytini imz
olarak kullanr, kitaplarnn dna bu beyti yazard.
Mud-zde Muhammed Efendinin talebelerinden biri yle anlatr: Birgn
Muhammed bin Abdlazzden erh-i Akid okurken, konu kabir azbnn izhna gelmi
idi. Hocam kabir azbnn hak olduunu veskalar ile ok gzel izh etti. Orada
bulunanlardan biri, kabir azbn inkr etti. Kabir azbnn olmadn kuvvetli delllerle
izh edebileceini syledi. Hocam buna zld ise de, bir cevap vermedi. Bu konumadan
ksa bir zaman getikten sonra, o kimse, Meran yakn bir kyne gitmek iin yola kt.
Kye giderken, yolu bir kabristana urad. Eski bir kabrin banda durdu. Bakt ki, kabire
alan bir delik var. Elini bu delikten kabre soktu. Sokmas ile beraber feryada balamas
bir oldu. Yandm, lyorum, elimi kurtarn! diye avaz avaz baryordu. Yannda bulunan
yol arkadalar donup kaldlar. Ne yapacaklarn ardlar. Hibiri ne yardma, ne de bir
sz sylemeye kdir olamad. Kabir azbn inkr eden o kimse; Ben kabir azbnn hak
olduuna inandm. nceki bozuk itikdma tvbe ettim dedi ve kolunu kabirden kard.
Baktlar ki, elinde ve kolunda yank izleri vard. Yannda bulunanlar anladlar ki, bu hl, o
inkarc kimseye bir ders ve ibret olarak meydana gelmi idi.
MUSLHUDDN EFEND (Dimitrofal):
Rumeli evliysnn byklerinden. Snr boylarnda yetierek, Rumelide slmiyetin
yaylmas iin gayret gsteren gzi dervilerdendir. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir.
982 (m. 1575) senesinde Dimitrofada vefat edip, orada defnedildi.
Muslihuddn Efendi, ilim tahsilinden sonra, memleketinde sanat ile megul oldu.
nsanlara bildiklerini retir, yanllklar dzeltir, garb ve kimsesizlere yardmda bulunur,
herkese iyilik ederdi. Souk bir k gnnde, oluk-ocuunun maietini temin ettii
dkknnda alrken, bir kadn ve iki ocuunun yoldan getiini grd. ocuklarn
hline ok acd. Garblerin dkleri, yrylerinden belli oluyordu. Hemen pelerinden
koup; Bre kadn, bu garbleri bu k gnnde sokaa dkp de nereye gidiyorsun?
dedi. aresiz kadn, iki gz iki eme alayarak; Bu garblerin babalar ksa bir zaman
nce vefat etti. Yaknmzda bulunan bir zlim de, eline geirdii sahte hccetle (senetle),
yetimlere babalarndan miras kalan iftlii elde etmek istedi. Bu k gn bizi taciz
ediyor dedi. Kadncaz bunlar anlatrken, hasm da geldi. Muslihuddn Efendi, adama
kp; Behey adam, bu garbleri niin incitirsin? Senin gibi kimseler, yardm edecek
yerde, bu fakirleri incitirse, kimden merhamet beklenir? dedi. O adam da, kendisini
savundu. Muslihuddn Efendi, onlar kadya gtrd. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) hrmetine bu kadncazn ilerini hallediverin dedi. Hccetler karlatrld.
Adamn yalan syledii anlald. Elindeki hccet (senet) alnp yrtld. Yetimler iin
yeniden hccet yazld. Muslihuddn Efendi, yetimlerin ihtiylarn grp kylerine
gnderdi. Kadn ve ocuklar, yana yakla dua ettiler. O gece Muslihuddn Efendi ryasnda
Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) grmekle ereflenip, Hz. Alinin
terbiyesi ile merref olarak, ayn yola hizmet etmesi iret edildi. Sabahleyin yol hazrl
yapp, yanna bir yol arkada da bularak, elebi Halfenin halfesi ve dmd Snbl
Sinn Efendinin halfesi, Sarayl Ayn Dedenin yanna gitti. Yllarca onun hizmetinde
bulunup, ilim ve feyzinden istifde etti. Ahlkn, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi
ve sellem) ahlkna uydurmak iin alp, yksek makamlara kavutu. Sofyal Bl
Efendiyi grmek iin hocasndan msade istedi. Ancak, bir baka zta gitmesine
msade edildi. Hocasnn bildirdii zt iin istihreye yatt. Ryada bildirilen usl
dhilinde hazrlklarn yapp, yanna ald yol arkada ile birlikte, gitmesi emredilen ztn
bulunduu Dimitrofa kasabasna vard. Cmi nnde konaklad. ki- gn orada kalp,
ibdet ile megul oldu. Arad zt bulamad. Cmiden ayrlp arya vard. Dkknlardan
birinde, l gibi duran bir zta gz takld. Adet mknatsn demiri ektii gibi, ihtiyr
onu yanna ekti. Dkkna varp selm verdi. O zt selmn alp; Ho geldin,
Muslihuddn Efendi, sen gelince bizim gitmemiz cbeder dedi. Muslihuddn Efendi de;
Ben, lfet ve sohbete, sizden istifde midiyle geldim. Ayrlk arzusuyla gelmedim
dediyse de, o mbrek zt; Elbette sizin gelmeniz, bizim gitmemizi cbettirir buyurdu.
Bir iki gn iinde de oradan ayrlp gitti. Muslihuddn Efendi, Dimitrofay vatan edinip,
ailesini ve ocuklarn getirdi. Yllarca orada insanlara feyz sat. evre kasaba ve
kylerden birok talebe geldi. Vakitlerini tat ve ibdetle, kymetlendirdi. Onu sevenler,
Vel Bey Cmii yaknlarnda bir dergh in ettiler. Orada yzlerce insan ilim rendi.
Kalblerini tasfiye ve nefslerini tezkiye edip, nice makamlara ykseldiler. Nice garbler,
dertliler, Muslihuddn Efendinin mbrek dualar ile dertlerinden kurtulup shhat ve afiyet
zere yaadlar.
Hl ve kermetlerinden bazlar: iklo kasabasndan Dervi isminde bir hattata bir
cinn musallat olmutu. Gidip Muslihuddn Efendiye hlini arzetti. Muslihuddn Efendi;
Eer sen burada iken cinn gelirse bana gster buyurdu. O kimse de, birka gn orada
kald. Cinn hi gelmedi. Hlini Muslihuddn Efendiye arzetti. O da bir dua yazp verdi.
Bunu zerinde tarsn. nallah gelmez buyurdu. O kimse ikloa geri dnd. Bir
hafta sonra o cinn kapda grnd. eri giremiyordu. Oradan; Bre zlim, ben sana
neyledim ki, beni ikyet ettin? dedi. Adamcaz, utan ve korkusundan bir ey
diyemedi. Sonra cinn, h! deyip feryd ederek gitti. Onbe gn sonra tekrar grnd.
Daha sonra hi grlmedi.
Talebelerinden Hasen Hoca anlatr: Birgn Muslihuddn Efendinin huzruna gzlevend klnda bir kimse geldi. Bir miktar sohbetten sonra gitti. Muslihuddn Efendi;
Levendi grdnz m? O yedilerdendir dedi. Muslihuddn Efendinin de yedilerin resi
olduu sylenirdi. Pdihlar, paalar, u beyleri ondan istimdd eylerdi. O da, gnl
cihad akyla yanan gazilerin yardmna koard.
Talebelerinden Hseyn Dede anlatr; Gz Hasen Paann kfirlerle yapt savata
muvaffak olmasndan sonra, tebrik iin Gurgurofaya gittim. Sohbet esnasnda; Korik
melnunun askerini nasl bozdun? diye sorunca yle dedi: Melnun hezimeti gn
gecesinde, bir miktar istirahat etmek niyetiyle, kalkanma dayanp uyudum. Ryamda,
doudan kalabalk bir asker topluluu kp zerime doru geldi; Ne duruyorsun, haydi
sen de gel, kfirlere kar cihd edelim dediler. O nda uyanmamla ayaa frlamam bir
oldu. Grenler hayretle yzme baktlar. Sabaha kadar lzumlu ileri grp, sava
tedriki yaptktan sonra, sabaha kar dman zerine hcum ettik. Allah telnn
yardm ile zafer nasb oldu. Kfir askeri yenilip, kumandanlar Korik esir alnd.
Bu hdiseyi, Muslihuddn Efendi daha nce Hseyn Dedeye haber vermiti. Hseyn
Dede bu hdiseyi yle anlatr: O sralarda Skmr nlerindeki slm askerlerinin hlinin
ne olduunu dnr, meraklanrdm. Bir gece ryamda, Muslihuddn Efendiyi grdm.
Cminin bahesi nnde silh kuanm, savaa gidecek bir hldeydi. Bu srada pr-silh
bir grup asker ortaya kt. Bunlar Skmra gnderelim. Oradaki askerlere imdda
gitsinler dedim. Kabul etmedi. Onlar rahattrlar, istersen bak da gr deyip iret etti.
Ben de iret ettii yere dnnce, oradaki askerlerin ne kadar rahat olduklarn grdm.
Ama Hasen Paaya imdda gidelim deyip, beni de yanlarnda gtrdler. Sonra da;
Kfirin Hasen Paa tarafndan yenilmesi muhakkaktr, inallah buyurdu. Birka gn
sonra Korikin yenilip esir olduu haberi geldi.
Dimitrofal Drr Efendi anlatr: Genliimde ar hasta olmutum. Yaknlarm
benden mitlerini kesmilerdi. Rahmetli annem, son re olarak, gidip Muslihuddn
Efendiden dua istemi, o da dua edip bir kda da dualar yazarak vermi. Annem daha
eve gelmeden, bedenime kuvvet geldi. Kalktm, abdest alp namaza durdum. Bu srada
annem geldi. Beni namazda grnce akl bandan gitti. Allah telya nasl
hamdedeceini ard. Muslihuddn Efendiye yle iten dua etti ki, tarfe smaz. O
mbrek ztn bykln yaknen renip, ona hizmet edenlerden olduk.
Dimitrofal Gayb Efendi anlatr: Babamn ocuklar, doduktan birka ay sonra
lrlermi. Ben dounca, dedem; Muslihuddn Efendinin huzruna varp; Kzmn evld
yaamyor. imdi de bir olanc oldu. Hayr duanz beklerim demi. Muslihuddn Efendi
duadan sonra; Adn Gayb koy, inallah yaar buyurmu. smimi Gayb koymular,
elhamdlillah elli yandaym.
Knn Sultan Sleymn Hn, Zigetvar seferi esnasnda kaleyi kuatnca, Pertev
Paa da Kle kalesini kuatp, yeterince top ateine tuttu. Zafer myesser olmad.
Muslihuddn Efendi, Dimitrofadan talebelerini toplayp, Kleye doru yola kt. Varp,
birka gn iinde Klenin iini hallettiler. Muslihuddn Efendinin oraya ulat gn, asker
arasnda zafer haberi yaylmt. Askerin maneviyt ok ykselmiti. Askerler, daha kale
alnmadan birbirlerini tebrik ediyorlard. Muslihuddn Efendi, fetihten sonra Hseyn
Dedeye; Hemen bir (atl) araba bul, leyin kp Zigetvar gazsna yetielim! diye
tenbh etti. Hseyn Dede, arayp tarad, mnsip birey bulamad. Btn arabaclar,
askere erzak ve silh yetitirmekle meguld. Gelip Muslihuddn Efendiye durumu arzetti.
Muslihuddn Efendi; Ne yapp yapmal, bir araba bulmalyz. Btn erenler, gazya
ktlar dedi. Hseyn Dede, yeniden araba aramaya kp, ikindiye doru bir araba buldu.
O gece Travnik kasabasna vardlar. Ertesi gn ikindi saatine doru, o havlideki nehre
vardlar. Ancak yaknda konak yeri olmad, bir dman saldrsndan da korkulduu iin,
kprden gemeyip yukardan dolatlar. Cuma gn seher vakti kalkp, ikloa Cuma
vaktinden sonra yetitiler. Oradan da sevenleri yanlarna katlp, akama doru pdihn
ordusuna ulatlar. Ertesi gn sava alanna vardlar. ok gemeden hisar tututu,
yanmaya balad. Bir mddet sonra da slm bayra Zigetvar kalesi burlarnda
dalgaland.
Gargarofa kasabasndan Koca abn adl bir siphi anlatr: Terzi Sf nmnda
slih bir kimse ile beraber Zigetvar seferine katldk. Sirem sancakbeyi, Bl Beyin
yannda karakol hizmetinde idik. evreyi kontrol ettikten sonra, sahrada uykuya daldk.
Bir mddet sonra Terzi Sf gelip; Gel abn Bey, hcuma katlalm, inallah hisar
fetholunur dedi. Ben de latfe edip; Dte grmsen hayrola dedim. O da; nallah
olur. Ak abal derviler gelip, hisar atee verip ieri girerler, hayr almetidir dedi. Abdest
alp yola revn olduk. Kaleye doru yaklatmzda, askerlerin herbirinde bir baka sevin
vard. Muslihuddn Efendi geldi. Kalenin fethini haber verdi diyorlard. Biz yrye
devam ettik. Bu srada, hisarn alev alev yanmakta olduunu grdk. Hep beraber hcum
edip, fetihten mitsiz iken, o gn kaleyi ele geirdik.
Medresede ilim renmi bir kimse Dimitrofaya hatb olarak geldi. Orada
yerlemeye karar verip, bu arzusunu izhr etti. Kasabal da, ilim ehline rabetlerinin
okluundan dolay, ona bir kz bulup, dn iin zaman tesbit ettiler. Muslihuddn Efendi,
hatbin ileriyle ilgilenen Hac Hasen Efendinin dkknna urad. Dn ne zaman
yapacaklarn sordu. O da; Falan Cumaya kadar zaman verildi dedi. Muslihuddn Efendi;
Hayr, bu i bu Cumaya tamamlanmal, deilse myesser olmaz buyurdu. Bu sze uyup,
dn yaptlar. br hafta iinde, hatbin nceki hanmndan olan kz vefat etti.
Muslihuddn Efendinin kymetini anlayamam olan hatb efendi; Eer o gn dnm
olmayp, kzm vefat etmi olsayd; burada kalmaya gnlm rz olmaz ve evlenmezdim.
Hakkn takdri byle oldu dedi. Daha sonralar hatb Muslihuddn Efendiyi bir hdise iin
zp kalbini krd. O anda yere den hatbi sedyeyle gtrdler. Krk gn zahmet ekti.
Tvbe ettikten sonra, Muslihuddn Efendinin hayr duas ile yatandan kalkabildi.
Hoca Paa adl bir talebesi anlatr: Gnahlar ierisinde yuvarlanp, ktlerle dp
kalktm gnlerden birinde ryamda, Muslihuddn Efendi yanma geldi. Tabanma yle bir
denek vurdu ki, acs tepeme kadar kt. Sabah olunca, tabanmn acsyla bir merkebe
binip, Dimitrofaya, Muslihuddn Efendinin huzruna vardm. Beni grr grmez; Ey
zavall, seni dven ben deildim. Baka bir kimseydi deyince, hayretimden dona kaldm.
Aklm bama gelince, tvbe edip, Muslihuddn Efendinin talebesi oldum.
Talebelerinden Hac Veys Efendi anlatr: Bir gece ryamda, cmi bahesinde
geziyordum. Muslihuddn Efendi bir kede oturmu, uzun boylu acib bir kimse ile
sohbet ediyordu. Bir ara; Yarn orulu olmak lzmdr szn yksek sesle sylediini
duydum. Muslihuddn Efendi de; Orulu olmak gerektir dedi. O srada uyandm. Fecr
aardktan sonra, sabah namaz iin cmiye gittim. Namazdan sonra Hseyn Dedeyi
buldum. O srada bir ocuk gelip, Hseyn Dedeye; Efendi seni ister, gel hemen gidelim
deyip beraberce gittiler. Giderken Hseyn Dede bana; Sen dkknda megul ol.
nallah imdi gelirim demiti. Gidip dkknda bekledim. ok gemeden geldi. Ne
haber getirdin? deyince; Efendi bugn oru tutmamz buyurdu. Senin de oru tutman
syledi dedi. O gn ben de oru tuttum. (Nafile ve Ramazan orularna leden bir saat
nceye kadar niyet etmek cizdir.) Bu iin srrn, Muslihuddn Efendiden ka defa
renmek istemisem, hepsinde de bir mni kt. Bir trl sylemek mmkn olmad.
yle ki, vefatna kadar bu iin peine dtm. Ama bir trl renmek nasb olmad.
Hseyn Dede anlatr: Muslihuddn Efendinin olu Mahmd Bey, bir gemi tedrik
etti. Birka kii ile dergha odun getirmeye niyet etti. O civarda sancakbeyi olan Bayram
Bey, Dimitrofada bir hamam yaptryordu. Hamama kire temin etmek iin bu gemiyi
ald. Durumu Muslihuddn Efendiye arzettiklerinde; Gidip syleyin, bizim iimize mni
olmasn dedi. Ancak Bayram Bey, iinden vazgemedi. Muslihuddn Efendi, onun bu
hline ok zlp; nallah muradna eremez dedi. Allah telnn hikmeti, Bayram
Bey hamam tamamlayp ate yaktrd. lk nce kendi girmeyi arzu edip, shhatli bir
ekilde hamama girdi. Birka adm atmadan derman kesilip, orta yere kt kendinden
geip bayld. Tellak gelip su serpti. Biraz aylr gibi olduysa da, ok gemeden orackta
rhunu teslim etti.
Yine Hseyn Dede anlatr: Birgn Muslihuddn Efendi, bu fakiri artt. Yanna
vardm. Bir para kt kartp elime verdi. Al una yaz. O smarladn i olmad.
Erenler ark baka tarafa dndrdler, inallah hayrola dedi. Yazdm bu szler, bana
acib geldi. Genliin verdii cahillikle; Efendim, bunun asl nedir? diye sordum. Tur Ali
Bey, Belgrat sancakbeyliini taleb ederdi. Ama baka tarafa saldlar cevbn verdi.
Belgratl Mnr Efendi anlatr: Muslihuddn Efendi, her sene Kurban Bayramndan
nce kszleri toplar, kimisine ayakkab, kimisine elbise alverir, onlar gzetirdi. O
senenin Zilhicce aynn sekizinci gn, kszlere alacaklarn alp, topluca hamama
gtrd. Hamamda, std Oru nmnda bir tellak vard. Ayn zamanda berberlik de
yapard. Muslihuddn Efendi: std Oru, u olancklarn da gnllerini ho et ki, son bir
iimizi daha grm olasn dedi. ocuklarn tra ii bitince, hepsini yanna alp gitti.
Ertesi gn sabah namazn kldktan sonra, gn doarken Hakkn rahmetine kavutu. 982
(m. 1575) yl Zilhicce aynn dokuzuncu (Arefe) gn idi. Talebelerinden Dimitrofada
hatblik yapan Gayb Efendi, vefatna trih drp, u ktay syledi:
Kutb-i lem cihn terk etti,
Mddet-i mr nkim oldu tamam.
Oldu bu gaybiy ona trih,
Y ilh, ola behit (Cennet) makm. (982)
Muslihuddn Efendinin birok talebesi vard. czet verdiklerinin en mehrlar;
Timevarl Veli Dede, Muslihuddn Dede, Bl Dede, Hasen Hoca, Hseyn Dede ve bir
baka Hasen Hoca idi. Bu mbrek kimseler, Timevar ve Belgrat gibi serhat boylarnda
gazilere yardm ederler, ahlinin mslman olmasna gayret ederlerdi. Onlardan birinin
asker arasnda mevcdiyetinin hissedilmesi, askerin cesrete gelip dman yenmesini
temin ederdi.
Gazlardan sonra ganimet mallarndan Muslihuddn Efendiye de gnderilir,
talebelerinin ihtiylar grlr, dualr alnrd. Serhadde vuk bulan her savata, byle
mbrek kimselerin bulundurulmasna gayret edilirdi. Onlarn ordu iinde mevcdiyeti,
askerin cesret ve maneviytnn ykselmesine sebep olurdu.
Muslihuddn Efendinin vefatndan yllar sonra, brhim Paa, 1009 (m. 1600)
senesinde Kanije kalesini kuatt. Muslihuddn Efendiyi sevenlerden Dimitrofal Gayb ve
Belgratl Mnr efendiler, Dimitrofada Muslihuddn Efendinin kabrine vardlar. Selm
verip, kabrini ziyret ettiler. Sonra da; eyh Efendi, nice stnlklerini duyduk, nice
hllerine hid olduk. Tahkkim neticesinde meydanlarn arslannn sen olduunu anladm.
Kanijenin de Allah telnn yardm, Enbiy (aleyhisselm) ve Evliynn (rahmetullahi
aleyh) himmetiyle fetholmas murdmzdr dedikten sonra, Muslihuddn Efendinin rhu
iin Fetih sresini okumaya baladlar. Sre-i erfin yarsna doru, Mnr Efendi;
Elhamdlillah, kalenin fethine dir iret verildi deyip, sre-i erfin tammn okuyup
rhuna balad. O haftann Cuma gn, Kanijeyi muhafaza eden dman kuvvetlerine
yardm geldi. Bir hafta sava oldu. Kalenin barut deposuna ate dmesi neticesi
meydana gelen patlamada, kale muhafzlarnn maneviyt iyice bozulup, Cuma gecesi bir
ksm firr etti. Kalede kalanlar, Cumartesi gn aman taleb edip, 29 Rabul-evvel (8
Ksm) Pazar gn kale teslim alnd. Burlara Osmanl sanca dikildi. Ertesi Cuma gn,
yaknlarda bulunan bir kyn cmiinde immla konuan Mnr Efendiye, cminin imm,
kendisine arz hsl olmasndan ve askerden korktuunu syledi. Sebebini sorunca yle
anlatt; Fetihten nceki Cuma gecesi, u ovalar, u tepeler asker adrlaryla doluydu.
Birine yaklap; Asker-i slm zor durumdadr, onlara imdd edin! diye ricada bulundum.
Bize ihtiy kalmad diye cevap verdi. Meer onlar, gib ordusunun askerleri imi.
Timevarda Mehmed Bey isminde bir slih kimse vard. Biraz zenginceydi. Timevar
dman tarafndan yamalannca, btn mal ve mlkn kaybetti. ok sknt ekti.
Varp, Dimitrofada Muslihuddn Efendinin kabrini ziyret etti. Efendi, bizi davet eyle!
Ne zamandr dny mihnetini ekiyoruz deyip, geri evine geldi. Kapdan girer girmez bir
titreme tuttu. -drt gnn iinde vefat edip, eyhin kabrinin ayak ucuna defnedildi.
1) Kitb- Silsile-il-mukarrebn ve menkb--mttekn (Mnir), Sleymniye
Ktphnesi, ehid Ali Paa Ksm, No: 2819, vr. 82a
MUSLHUDDN MUSTAFA NKSR:
Knn Sultan Sleymn zaman limlerinden. Aslen Tokatn Niksar
kasabasndandr. Bu bakmdan Niksr nisbetiyle mehr oldu. Niksarda dodu. Doum
trihi kaynaklarda bildirilmemektedir. 969 (m. 1562) senesi Rabul-hr aynn dokuzuncu
gn, sabah namaz iin abdest alrken stanbulda vefat etti. Edirnekap dnda, Emr
Buhr Tekkesi yaknnda medfndur. Vefatnda ya 90 civarnda idi.
nce kendi memleketinde ilim renmeye balad. Orann limlerinden ilim
rendikten sonra, Muhyiddn Fenrnin derslerine devam etti. Sonra Hoc-zde Mehmed
Paann hizmetinde bulundu. 920 (m. 1514) trihinde Edirnedeki erefeli Medreseye
mderris olan Tci-zde Cafer elebi yerine nianc ve mlzim oldu. Sonra Geliboluda
Saruca Paa Medresesine mderris oldu. Buradan Vardar Yenicesindeki Evrenos Bey
Medresesine, oradan da Edirnede Talk Medresesine mderris oldu. Bu vazfesinden
alnnca hacca gitti. Hac ibdetini yerine getirdikten sonra, Pri Paa Medresesine
mderris oldu.
945 (m. 1538) senesinde, Kara elebi yerine orlu Medresesi mderrisi oldu. Ayn
sene mderrislikten kadla geen Niksr, Manav Abdi yerine Manisa mftsi oldu. 947
(m. 1540) senesinde, Badad kadl Muslihuddn Mustafa Niksrye verildi. Burada hem
kadlk, hem de Mercniyye Medresesinde mderrislik yapt. Daha sonra Badad mftlii
de ona verildi. 953 (m. 1546) senesinde, Badaddaki vazfesinden, Bursadaki Murdiyye
Medresesine tayin edildi. 954 (m. 1547) senesinde Haleb kadlna getirildi. ki ay sonra
tekrar Bursaya tayin edildi. ki sene sonra vazfesinden alnd ve emekli oldu. Yerine Kara
elebi Efendi getirildi. 958 (m. 1551) senesinde Emr Hasen elebi yerine Ayasofya
Medresesi mderrisi oldu. Ayn sene Edirne kads olan Muslihuddn Niksr, 961 (m.
1554) senesinde Takpr-zde yerine stanbul kadlna tayin edildi. 963 (m. 1555)
senesinde vazfesinden alnarak, yerine Hmid Efendi getirildi. 967 (m. 1559) senesinde
Sleymniye Dr-l-hads Medresesine mderris oldu. Bu vazfe, son vazfesi idi.
Muslihuddn Mustafa Niksr Efendi, Anadoluda yetimi limlerin byklerindendi.
Slih bir kimse olup, vera ve takv shibi idi. slmiyete ok bal idi. Gsteriten,
nmekten, byklenmekten son derece uzak idi. Oullar da lim idiler. Olu Mehmed
Efendi, 40 yanda iken, 981 (m. 1573) senesinde vefat etti. Dier olu Ali elebi, hac
ettikten sonra Hindistana gitti. Selm ahdan yaknlk grd. Cunbr diyar ona verilip,
limlerin resi ve mft oldu. 1045 (m. 1635)de vefat etti. Dier olu Mehmed Efendi,
mderris, sonra Selanik ve Yeniehir kads oldu. 1025 (m. 1616) senesinde vefat etti.
Babasnn yanna defnedildi.
2) Sicilli Osmn; sh. 493

MUSLHUDDN MUSTAFA YARHSR:
Osmanl limlerinden. smi, Mustafa bin Evhadddndir. Lakab Muslihuddn olup,
Yarhisr diye bilinir. Doum yeri ve trihi bilinmemektedir. 911 (m. 1505) senesinde
stanbul kads iken vefat etti. stanbulda Ftih semtinde yaptrm olduu mescidinin
bahesinde medfndur.
Zamannn limlerinden ilim tahsil ettikten sonra, Sahn- semn mderrisi olduu
srada, Hocazdenin ders meclisine katld. Onun sohbetlerinde bulunup, ilm ve manev
yksekliklere eriti. Baz medreselerde mderris olarak vazfe yaptktan sonra, Edirnede
bulunan Eski Cmi Medresesine ve Sahn- semn medreselerinden birine mderris olarak
tayin edildi. Bu arada, fazleti ve ilm stnlyle pdih Sultan kinci Byezdin
dikkatini ekti. stanbul kadlna tayin edildi. On yl mddetle bu erefli vazfeyi yrtp,
fazlet ve adletle hkmetti. Kadl esnasnda insanlara, Allah telnn yce dninin
emirlerine uyma, yasaklarndan kandrma hussunda yol gstermekte gayret sarf etti.
Bidatlerden iddetle uzaklatrmaya alt. Bu yce ve erefli vazfeyi yrtrken vefat
etti.
Nakledilir ki: Sultan kinci Byezd Hnn vezrlerinden birisi, Muslihuddn Mustafa
Yarhisrye stanbul kadl vazfesine tayin edildiini bildirip, vazfeye balayn diye
syleyince, bu vazfeyi kabul etmek istemedi. Kabul etmedii Pdiha arz edilince,
Pdih, bizzat kendi el yazsyla bir mektbunda; Kadlk makamna sen dururken
bakasn tayin etmek byk hatdr. Senin bu makama tayin edilmeyi istememen makbl
deildir. Bu makama senin getirilmen benim zerime vazfedir diye yazd. Bu mektp
Muslihuddn Yarhisrnin eline verilince, onu sayg ile pp yzne gzne srdkten
sonra Pdihn fermanna uyup bu vazfeyi kabul etti.
Muslihuddn Mustafa Yarhisr; lim, fazletli, ilmiyle amel eden, gzel ahlk shibi
bir zt idi. Zamanndaki btn ilimlerde yksek derece shibi idi. Kadlk yapt mddet
ierisinde herkese kar iyi huylu ve ho mumele ile davranrd. Hkm vermede keskin
bir kl gibiydi. Allah telnn dninin emirlerini yceltmek iin, yksek gayret shibi idi.
Bu sebeple, zamannn limleri, onun ilm ve manev stnln kabul ederlerdi. Zayf
ve kimsesizlere ok merhamet eder, onlara zulmedenleri iddetle cezalandrmaktan
ekinmezdi. Bu sebeple, zulmetmek istiyenler ondan ekinirlerdi.
Mustafa Yarhisrnin u kymetli eserleri vardr: 1- Hiyet al Tavli-ul-envr, 2Hiyet alet-Tavzh, 3- Rislet-l-veb ve cevz-l-firr.
1)
2)
3)
4)
5)

Kef-z-znn; sh. 897
MUSLHUDDN TAVL:
Osmanl limlerinden. smi Muslihuddndir. Muslihuddn Tavl diye bilinir.
Kastamonuya bal Krede dodu. Doum ve vefat trihleri kesin olarak
bilinmemektedir. Onuncu asrn balarnda Bursada vefat etti. Orada medfndur.
Zamannn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsil etti. Birok ilm eserleri okuyup
mzkere etti ve yksek derecelere ulat. hreti her tarafta duyulup, limler arasnda
yksek bir dereceye sahip olduktan sonra tasavvufa yneldi. Zamanndaki tasavvuf ehli
birok ztlarn sohbetinde bulundu. Fakat hibirinden kalbi mutmain olup feyz alamad.
En sonunda eyh lh hazretlerine talebe olup, hizmetinde bulundu. Ondan feyz alp
ykseldi. Vefat edinceye kadar onun yanndan ve hizmetinden ayrlmad. Tasavvufda
yksek mertebelere ulat ve kemle erdi. mr boyunca kt insanlardan uzak oldu.
Muslihuddn Tavl, heybetli ve cell shibi idi. Ama sohbet esnasnda yumuak ve
gleryzl idi. akyik mellifi Takpr-zde anlatr: Kklmde eyh Muslihuddn
Tavlin huzruna gidip, heybetli yzn grm idim. O zaman grnnn cellinden
korktum. O heybet ve cellinden olan korku hlen iimde durmaktadr.
Muslihuddn Tavl hazretleri, Sultan kinci Byezde saltanat zamannda bir mektp
gnderip, bu mektbun ba tarafnda Ar ve Krs ile ilgili bilgi verdikten sonra, mektbun
sonuna doru; Bir yerde zulm ve bidatler yaygnlasa, o beldenin slihleri ve limleri
Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ryasnda zgn ve hznl bir
ekilde grseler, mbrek yzlerinin bu hli gazb iretidir. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem) ryamda zntl ve hznl grdm. Zulm ve bidat karanlndan kalblerin
karardn, Krede birok zulm ve bidatin yaygnlatn anladm diye yazp, Pdiha
genie bildirdi. Bunun zerine Pdih da, zulm ve bidat azgnlklarn adlet ve ihsnla
yok edip, hakszlklar ortadan kaldrd.
Nakledilir ki: Zhir ilminde lim olan bir kimse, eyh Muslihuddn Tavle gelip; Ben
bu yolu terk etmek istiyorum dedi. Muslihuddn Tavl ona; Hangi yolu terk etmek
istiyorsun? diye sorunca, o da; lim yolunu terk etmek istiyorum dedi. Muslihuddn
Tavl kzarak; Bundan gzel yol mu vardr ki onu terk etmek istersin? lim yolu yle bir
yoldur ki, o yola giren dny ve hret sadetine kavuur. Onu terk etmek, doru yoldan
ayrlmaktr, buyurdu. Bu cevap karsnda o kimse utanp birey syliyemedi. Bu srada
mecliste bulunanlara; Kadlardan Germiyanl Sinn elebi diye bir zt vardr bilir
misiniz? diye sordu. Orada hazr bulunanlardan baz kimseler; lim ehli bir kaddr,
yksek derece shibidir. Biz onun adletli ve yksek bir zt olduunu biliriz dediler.
Muslihuddn Tavl hazretleri buyurdu ki: Sinn elebi, tasavvuf yolunu tamamlayp,
birok yksek derecelere ulat ve kermetler shibi oldu. Zhiren kadlk vazfesini
yrtp, adletle hkm eder, Allah telnn dninin emirlerini ve Peygamber efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) snnetini anlatmakla megul olurdu. Btnen nefsini tezkiye
ile manev sadetlere kavumaa alrd. Zhirde olan hllerinden, btnda olan gzel
hlleri daha oktu. Ama sizden onun bu hlini bilen yoktur. Bu sz bittikten sonra;
Yksek gayret ve arzusu olan talebe, ister kad, ister mderris olsun, yksek ve olgun
bir zta tbi olduktan sonra, farknda olmadan tasavvuf yolunu tamamlayp kemle ular.
Dnyev ve dn vazfeler onun Hak yoluna girmesine mni deildir. Yksek rtbeler
gayeye ulamaya perde olmaz buyurdu.
Nakledilir ki: Muslihuddn Tavl, Bursada eyh Tceddn Efendinin kabri yanna bir
hasr serip, krk gn mddetle sabah namaz zamannda gelip, o hasrn zerinde Ysn
sresini okuyup ibdet etti. Krk gn tamm olunca vefat edip, o hasrn bulunduu yerde
defnolundu.
MUSTAFA BN SLEYMN:
Evliynn byklerinden, akl ve nakl ilimlerde lim. 884 (m. 1479) senesinde
Mulada dodu. 968 (m. 1560) senesinde, Semerkandda Hce Ubeydullah- Semerkand
zaviyesinde vazfeli iken vefat etti.
Hzr h, mer Azz ve Sprge c Efendi gibi zamann en mehr limlerinden
ilim rendi. Ayrca Kara Seyd Efendi ve Arac Ahmed elebinin de derslerine devam etti.
Kadasker Seyd elebinin yannda mlzemet pyesini kazand. Bir mddet sonra
muhabbetullaha (Allah telnn sevgisine) tutulup, hereyi terketti. Nakibendiyye
yolunun byklerinden Ubeydullah- Ahrrn talebesi Seyyid Emr Ahmed Buhrnin
sohbetlerine kavutu. Ahmed Buhrnin yannda, yksek manev makamlara ve hllere
kavutu.
Emr Ahmed Buhr hazretlerinin vefatndan sonra Anadoludan ayrlp Hicaza gitti.
On sene mddetle Mekke-i mkerremede ikmet etti. Burada Kd Beydvnin Envr-uttenzl adndaki tefsrini ve Sahh-i Buhryi defalarca okuttu. ok talebe yetitirdi. Hicaz
limleri, bykln ve ilimdeki yksek derecesini grp onu ok vdler. Mekke-i
mkerremede, birgn eyh Ebu Derd ile tanp sohbetine katld. Ebu Derdnn byk
bir zt olduunu anlayp, kendisini ird etmesini istedi. Ebu Derd bu ie ehil olmadn,
kendisini ird edebilecek limin Horasanda el-Hac Muhammed bin Mahdm olduunu
iret etti. Eb Derdnn iretiyle, Mustafa bin Sleymn Horasana gitti. Muhammed
bin Mahdmnin hizmetine girdi. Muhammed bin Mahdm vefat edinceye kadar onun
yannda ikmet etti. Sohbetlerinde ve huzrunda, ok yksek manev hllere ve
makamlara ulat. Hocas Muhammed bin Mahdmnin vefatndan sonra Semerkanda
gitti. Burada Ulu Bey Medresesine mderris ve mft oldu. Hem medresede talebe
yetitirir, hem de sorulan sullere fetvlar vererek mslmanlarn mkillerini hallederdi.
Ayn zamanda Hce Ubeydullah Semerkandnin zaviyesinde, tliblere zhir ve btn
ilimleri retirdi. Zamannda o beldenin en byk limlerindendi. Bu hl zere iken, fn
dnydan dr-usselma g eyledi.
Mustafa bin Sleymn, ilmi ile amel eden byk limlerdendi. Kmil ve mkemmil
(yetimi ve yetitirebilen) ztlardand. Nakl ilimler kadar, zamannn akl (fenn) ilimlerini
de ok iyi bilirdi. lim ve marifet diyr olan Semerkandda limlerin resi olup, gzel
ahlk ve fazlet shibi idi. Bir defa Semerkand Sultn tarafndan, Knn Sultan
Sleymn zamannda stanbula gnderildi. Sultan Sleymndan, kendi kz kardeinin
ocuklarna yardm edilmesini istemiti. Knn, bu byk limin isteini derhl yerine
getirmiti. Bunlar Kd-zdeler adiyle mehr Mahmd Mulevnin oullar Ali ve Ahmed
efendilerdi. Ali Efendi 980 (m. 1572) senesinde stanbulda, Ahmed elebi ise 992 (m.
1584) senesinde Medine-i mnevverede vefat etti. Hepsi de fazlet ve ilim shibi olgun
kimselerdi.
2) Sicilli Osmn; cild-4, sh. 373, 374
MEYYED-ZDE (Abdlhayy bin Abdlkerm):
Osmanllar zamannda yetien slm limlerinden. smi, Abdlhayy bin Abdlkerm
(veya Abdurrahmn) bin Ali bin Meyyeddir. Meyyed-zde de denir. Doum trihi tesbit
edilememitir. 950 (m. 1543) senesinde vefat etti.
Zamannda bulunan byk limlerin derslerine devam eden Abdlhayy Efendi,
gayret ve istiddnn fazla olmas sebebiyle, ilm mertebesi hergn artarak yetiti. Yksek
makamlara ulat. Amasya Medresesinde mderris oldu. Orada ilim tliblerine ilim
retmeye devam ederken, stanbulda bulunan Mustafa Paa Medresesine tayin ve nakl
olundu. Orada bir mddet vazfe yaptktan sonra, mderrislikten ayrlp, kadla geti.
Baz beldelerde kadlk yaptktan sonra, bu vazfesinden de ayrlp, amcas Hac Efendinin
zaviyesine yerleti. Yalnz kalmay, hep ibdet ve tat ile megul olmay tercih etti.
Bir zaman sonra, Mevln Abdlhayy Efendinin kad olmas iin ok srar ettiler ve
kendisini Emed ve daha sonra Amasya vilyeti bakadlna tayin ettiler.
Bu vazfelerde bir mddet kaldktan sonra yine ayrlp, memriyeti terketti. Kendi
hnesine ekilerek, ibdet ve tatle megul iken vefat eyledi.
Zamannda bulunan slm limlerinin ve evliynn byklerinden olan Meyyedzde Abdlhayy Efendi; rif, bid, zhd ve vera shibi, stn bir zt idi. Yapt her iin,
Allah telnn rzsna uygun olmasna ok gayret ederdi. Her iinde ihtiytl davranrd.
Ahlk ok gzel olup, ihtiy sahiplerine gayet msamahakr davranr, kolaylk
gsterirdi. Hi kimseye sknt vermezdi. Hayr ve hasenat yapmaya ok meyilli olup, iyilik
ve ikrmlar pek bol idi.
tikd, Ehl-i snnet limlerinin bildirdikleri itikda tam uygun idi. Arab ilimlerle
birlikte; tefsr, hads ve fkhda da ok yksek idi. Beeriyet kemltn kendisinde
toplam idi. Gzel ahlk ile birlikte, simas da ok gzel olup, grenin kalbi hemen ona
meyleder, muhabbet hsl olurdu.
lminin ykseklii ile birlikte, hatttlkta da pek mhir olup, ok gzel yaz yazard.
MEYYED-ZDE ABDLVEHHB:
Osmanl limlerinden. smi, Abdlvehhb bin Abdurrahmn bin Ali Amasyavdir.
Meyyed-zde diye bilinir. Doum yeri bilinmemekte olup, 920 (m. 1514) senesinde
dodu. 970 (m. 1563) senesinde vefat etti.
Yavuz Sultan Selm ve Knn Sultan Sleymn zamanlarnda yaad. Babas
Abdurrahmn Efendi, 920 (m. 1414) senesinde vefat ettii zaman, be tane olu var idi.
En by Abdlfetth elebidir. Babasnn vefatndan bir sene sonra, 25 yanda iken
vefat etti. kincisi Mahmd elebidir. Birderinden krk gn sonra, 22 yanda iken vefat
etti. nc olu Abdrrzk elebidir. 936 (m. 1529) senesinde vefat etti. Drdnc
olu Abdsselm elebidir. 941 (m. 1534) senesinde vefat etti. Beinci olu ise
Abdlvehhb elebidir ki, asrnn limlerinden Molla Sleymn Rm, Abdllatf Efendi ve
Pr-zde Muhammed elebinin hizmet ve sohbetlerinde bulundu. Ebssd Efendiden
ilim tahsil ettikten sonra, eyhlislm Kemlpaa-zde hazretlerine kavuup, ondan ilim
rendi. Bu esnada Tehft-i Hocazdeyi okudu ve bu kitaba bir erh yazd. 939 (m.
1532) senesinde, ilim tahsilinden sonra mlzim (stajyer) olmakszn, ilk defa stanbulda
brhim Paa Medresesine mderris tayin edildi. 940 (m. 1533) senesinde Dvd Paa
Medresesine nakl edildi. 941 (m. 1534) senesinde Edirnede Halebiye Medresesine nakl
edildi. 944 (m. 1537) senesinde Aya Paa tarafndan bu vazfeden alnd. Mekkei
mkerremeye gidip, hac farizasn yerine getirdikten sonra dnd. 946 (m. 1539)
senesinde Keml elebi yerine, znikde Orhan Gz Medresesinde ders okutmakla
megul olmaya balad. 955 (m. 1548) senesinde, Abdlcebbr Acem yerine Edirne Drl-Hadsine mderris oldu. 966 (m. 1558) senesinde, Abdlcebbr Efendi yerine Bursada
Muradiye Medresesine tayin edildi. Bu medresede ilim retmekle megul iken, 970 (m.
erh-i Tehft-l-Felsife adl eseri vardr.
MEYYED-ZDE ABDURRAHM ELEB:
Knn Sultan Sleymn zaman lim ve evliysndan. smi Abdurrahm olup,
Meyyed-zde Ali Efendinin oludur. Kaynaklarda doum trihi bildirilmemektedir. 944
(m. 1537) senesinde stanbulda vefat etti. Kardei Meyyed-zdenin yanna, Eyyb
Sultan civarna defnedildi.
Molla Sinn Paa ve Hocazdenin yannda ilim rendi. Bu iki lim de Hac elebiyi
ok severlerdi. Takpr-zdenin babasnn bildirdiine gre, Hocazde, talebeleri
ierisinden Hac elebi ile Gyseddn Paa elebiyi daha ok severdi. Bu iki talebesini
dierlerinden nde tutard. Hac elebi, ok zek ve gayretli bir kimse idi. Dn ilimleri ve
zamannn fen bilgilerini iyice rendi. Arab dil bilgilerinde de yksek bilgi shibi oldu.
Zhir ilimleri iyice rendikten sonra tasavvuf yoluna girdi. Byk vel skilipli eyh
Muhyiddn Efendinin hizmetinde bulundu. Muhyiddn Efendi, eyh Yavsi diye tannrd.
Sultan kinci Byezd Hn, Muhyiddn Efendi iin stanbulda bir zaviye yaptrmt. Hac
elebi, bu zaviyede derece derece tasavvuf yolunda ilerledi. Yksek hllere ve manev
makamlara kavutu. eyh Yavsi Muhyiddn Efendinin vefatndan sonra, yerine
Muslihuddn rz halfe oldu. Muslihuddn rznin vefatndan sonra da Hac elebi
halfe oldu. Burada insanlara dny ve hret sadetinin yollarn gsterir, slmiyetin
emrettii gzel ahlk retirdi.
Hac elebi, her trl gzel ahlk kendinde toplam, ilim ve ameli kendisinde
birletirmi bir zt idi. Tasavvuf bilgilerini, dn ilimleri ve zamannn fen bilgilerini ok iyi
bilirdi. Hsn-i hat sanatnda da ok usta idi. Yksek hller ve manev makamlar shibi
idi. Pekok kermetleri grld ve bunlar halk arasnda mehr oldu. Hocas Muhyiddn
skilbnin kzyla evlendi. Bu evlilikten, Ali elebi adnda bir olu oldu. Bir olu daha olup,
kk yata vefat etti.
Abdurrahm Meyyednin yazdrm olduu vasyyetnamesi aaya alnmtr:
Bismillhirrahmnirrahm. Yanmda bulunan kiiler hid olsunlar. Fakr Abdurrahm
bin Ali bin Meyyed el-Ktibin vasyyeti:
Allah telnn bir ve noksansz olduuna, ei, orta, benzeri olmadna, hibir
varla muhta olmadna, dourmadna ve dourulmadna, (ana, baba ve oul
olmadna) kesin olarak inandm. Allah tel, Muhammed aleyhisselm btn
insanla, dier Peygamberleri de baz kavimlere gnderdi. Hepsinin bildirdikleri haktr ve
gerektir. Onlarn hepsi, kymet gnnn, Cennet ve Cehennemin, Mzn ve Srtn,
nimet, azb ve affn, kabir haytnn hak olduunu bildirdiler. Bu mnla yaadm ve bu
mnla vefat ediyorum.
Dostlarma ve talebelerime unlar vasyyet ediyorum: Ben vefat ettikten sonra, ilk
gecede yetmibin defa L ilhe illallah okusunlar. Sonra hepsi, Allah telnn
azbndan mutlak kurtuluum iin dua etsinler. Allah telnn her trl azbndan,
Muhammed aleyhisselmn tebli ettiklerini tasdk etmemiz sebebiyle, dualarnn kabul
olaca midiyle kurtulabilirim.
Yine dostlarma ve talebelerime, gerekli ekilde tehiz, tekfin ve defnetmelerini,
kabrim zerine trbe ve ziyretgh yapmamalarn, cenze namazmda bidat
ilenmemesini ve bidat ehli kimseleri bulundurmamalarn, elbiselerimden derecelerine
gre dostlarma ve slih kimselere verilmesini vasyyet ediyorum. Beni bylece dualaryla,
karde ve dost olarak hatrlamalarn istiyorum. Dnen kendilerine den vazfelerin
yaplmasn salamalar bylece mmkn olur. Size sylediimi hatrlayacaksnz. lerimi
Allah telya havale ediyorum. Muhakkak O, kullarn grr. Kendim ve sizin iin Allah
teldan mafiret diliyorum. Vasyyetimi, Sbhneke Allahmme ve bi-hamdike l ilahe
ill ente estagfiruke ve etb ileyke fagfirl verhamn inneke entel gafrurrahm diyerek
bitiriyorum.
Yine dostlarma ve talebelerime, namaz iskt, yemn ve oru kefreti iin
terekemden bin dirhem vermelerini ve borlarm demelerini vasyyet ediyorum.
3) Vasyyet-i Abdurrahm bin Ali bin Meyyed-zde, Kprl Ktphnesi, No:
1599/11 Varak: 1396
MEYYED-ZDE ABDURRAHMN EFEND:
Ftih Sultan Mehmed, kinci Byezd ve Yavuz Sultan Selm zamannda yaam,
tefsr, kelm ve fkh limlerinin byklerinden. smi, Abdurrahmn bin Alidir. Aslen
Amasyaldr. Eb shak Kzrn neslindendir. Babas, Divrikli-zde emseddn Meyyed
elebinin olu Aleddn Ali elebidir. Bu aile, daha sonra Meyyed-zde lakabiyle
tannd. Abdurrahmn elebinin babas Aleddn Ali elebi, Amasyada Yakut Paa
zaviyesinde vazfe yapyordu. Meyyed-zde Abdurrahmn elebi, stanbulun fethinden
sene sonra, 860 (m. 1456) senesi Safer aynda dnyya geldi. 922 (m. 1516)
senesinde abn aynn onbeinde, Perembe gn Bert gecesinde vefat etti. Kabri
stanbulda Eyyb Sultan hazretlerinin trbesinin baucu tarafndadr.
Meyyed-zde Abdurrahmn elebi daha ocuk iken, ehzde Byezd Amasyaya
sancakbeyi tayin edildi. Babas Aleddn Ali elebi, ehzde Byezdin niancs oldu.
Babasnn ehzde Byezd ile alkas sebebiyle, Byezdin yakn evresine girdi.
Babasndan ve o zamanki Amasya limlerinden ilim tahsil etti. ehzde Byezdin sohbet
arkada oldu.
Baz kimseler, ehzdenin evresindekiler; Meyyed-zde Abdurrahmn Efendi,
ehzdeyi zevk safya ve elenceye altryor diye Ftih Sultan Mehmede ikyet
ettiler. Bunun zerine, stanbuldan Amasyaya bir tefti heyeti gnderildi. Heyet bakan,
vezrlerden Hamza Beyzde Mustafa Paa idi. Aratrma esnasnda, pekok dedikodular
ortaya kt. 881 (m. 1476) senesinde, (Bu trih baz kaynaklarda 883 veya 884 (m.
1479) senesi olarak da bildirilmektedir.) Ftih Sultan Mehmed Hn tarafndan; Mahmd
Paa, Tc Bey ve Meyyed-zde Abdurrahmn Efendinin idm hakknda bir ferman
karld. Ferman Amasyaya gelmeden durumu haber alan Tc Bey, Badada kat.
ehzde Byezd, Abdurrahmn Efendiyi ok severdi. Hem babasnn emrine kar
gelmemek, hem de Abdurrahmn Efendiyi kurtarmak iin, ferman gelmeden onu
karmaya karar verdi. ehzde Byezd, Meyyed-zde Abdurrahmn Efendiye 10.000
ake para, birka tane at ve birka takm elbise verdi. Ferman kendine ulamadan onun
Amasyadan kamasn salad.
O zaman Abdurrahmn Efendi yirmi yann zerinde idi. Osmanl snrlarndan kp,
Memlkl Devleti snrlar iinde olan Haleb ehrine geldi. Burada Zemahernin nahiv
ilmindeki Mufassal adl eserini Halebli limlerden okudu. Dier dn ilimleri de renmek
iin, kendisine ders verecek lim arad. Fakat istedii gibi bir lim bulamad. randan
gelen tccrlarn tavsiyesi zerine, Celleddn Devnye talebe olmak istedi. ranl
tccrlarla rzda bulunan Celleddn Devnnin yanna gitti. Celleddn Devn,
Meyyed-zdeye; Anadoludan bize hediye olarak ne getirdin? diye sordu. Meyyedzde; Osmanl limlerinden Hocazde adndaki ztn Tehft isimli eserini size
armaan olarak getirdim diye cevap verip, kitab takdim etti. Celleddn Devn kitab
batan sona kadar inceledi, ok beendi. Ben de bu konuda bir kitap yazmak istiyordum.
Lkin bu kitab grmeden yazm olsaydm ok hat yapardm. Allah tel bu kitabn
yazarndan ve buraya getirenden rz olsun diye dua eyledi. Hocazde, bu kitabnda
felsefecilerin bozuk ve yanl fikirlerine cevap veriyordu.
Meyyed-zde Abdurrahmn Efendi, yedi sene mddetle o zamann akl ilimlerini,
Arab dili ve edebiyatna dir ilimleri rendi. Ayn zamanda; hads, tefsr ve dier dn
ilimleri de tahsil etti. Uzun mddet gayretle almas sonunda, her trl ilimlerde derin
lim oldu. Celleddn Devn, Meyyed-zdenin ilminin okluuna, ehdet edip,
iczetname verdi. Meyyed-zdeye ok medhiyelerde bulundu. Meyyed-zde
Abdurrahmn Efendi, ayrca Muhammed rzden de ilim tahsil etti.
Ftih Sultan Mehmed Hn vefat edince, yerine olu Sultan kinci Byezd Hn tahta
geti. Bu haber randa duyulunca, Meyyed-zde hemen Anadoluya hareket etti. 888
(m. 1483) senesi Ramazan aynda, memleketi Amasyaya geldi. Babas ay nce vefat
etmiti. Burada krk gn kaldktan sonra stanbula gitti. limlerle ilm konumalar
yaptlar. limlerin hepsi de, ilim ve fazletteki yksek derecesine hayrn oldular. Zamann
limlerinden olan Hatb-zde, Meyyed-zde hakknda Sultan kinci Byezd Hna haber
gnderdi. Onun fazlet ve derin bilgi shibi bir lim olduunu bildirdi. Yine o zamann
vezrleri de, Meyyed-zde Abdurrahmn Efendinin gerekten byk lim olduuna
ehdet ettiler. O sene stanbuldaki Kalenderhne Medresesine mderris tayin edildi.
Daha sonra 891 (m. 1486) senesi Rabul-evvel aynn onyedisinde, Kestelli Muslihuddn
Efendinin kzyla evlendi. O gn Semniye medreselerinden birine tayin edildi. Burada
sekiz sene talebe yetitirdi. 899 (m. 1493) senesinde, mderrislikten Edirne kadlna
getirildi. 907 (m. 1501) senesinin Rabul-evvel aynda, Anadolu kadaskeri oldu. 911 (m.
1505) senesinde vefat eden Hac Hasen-zde yerine Rumeli kadaskerliine terf ettirildi.
Meyyed-zde Abdurrahmn Efendi, alt sene kadar bu vazfeyi gzel bir ekilde
yrtt. lm ve hukuk meselelere vukfyeti sebebiyle, eyhululem olarak kabul
ediliyordu. 917 (m. 1511) senesinde Yenieriler, ehzde Ahmed taraftar devlet adamlar
aleyhine ayaklandlar. Bu kargaalkta, Meyyed-zde Abdurrahmn Efendinin de kona
yamaland. Bu hdise zerine Rumeli kadaskerliinden alnarak, emekliye sevkedildi.
Bu hdiselerden ksa bir zaman sonra, Yavuz Sultan Selm Hn 918 (m. 1512)
senesinde pdih oldu. Yavuz Selm Hn, vezrlerinden Meyyed-zdenin durumunu
sorup rendi. nceki emekli maana, Karaferye kadl maan da ilve etti. 919 (m.
1513-14) senesinde, tekrar Rumeli kadaskerliine getirildi. Yavuz Sultan Selm Hn ile
beraber aldran savana katld. ah smil yenilip, Dou Anadolu Blgesindeki karklk
sona erdi. aldran zaferinden dnerken oban Kprs denilen yerde, 920 (m. 1514)
senesinde vazfesinden alnd ve tekrar emekli oldu.
Meyyed-zde Abdurrahmn Efendi, akl ve nakl ilimlerde ok derin lim idi. lme
ve kitaplara ok dkn idi. Ktphnesinde yedibin cild kitab vard. Arab dili ve
edebiyatn ok iyi bilirdi. Arabca, Farsa ve Trke lisanlarnda ince manl iirler yazard.
dilde de ustalkla iir yazbilmesi, bu dilleri ok iyi bildiini gstermektedir. iirlerinde
Htimi mahlasn kullanrd. Ayn zamanda, hsn-i hat sanatnda da ok usta idi.
Amasyada iken mehr hattt eyh Hamdullah Efendiden hat dersleri almt. Mstakimzde, Tuhfe-i hatttn adl eserinde, Tak Temimnin, Meyyed-zdenin yazsnn
gzelliini methettiini bildirmektedir. Edebiyat ile de ilgilenen Meyyed-zde, bununla
uraanlara ve kabiliyetli genlere madd ve manev yardmlarda bulunur, onlar tevik
ederdi. Kalemi kuvvetli ve ifdeleri ok dzgnd. Bilhassa kadaskerlii zamannda ilim
ehli olan ztlar gzetip kollard. slm limlerinin en byklerinden olan bn-i Keml ve
Ebssd gibi limler bunun talebelerindendir.
Yazd kymetli eserler unlardr: 1- Kadr sresinin tefsri, 2- Risle f ehri
malmt, 3- erh-i Mifth hiyesi, 4- Risle f tahkki cz l yetecezz, 5- erh-i
Mevkf hiyesi, 6- Fetv, 7- Risle f krret-il-mdahrece, 8- Kelm ilmine dir bir
risle: Bu eserinde kelm ilminin zor anlalan meselelerini anlatmtr.
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 157, 308, 309
Amasya Trihi; cild-3, sh. 230, 231
Tuhfe-i hatttn; sh. 249
MUZAFFERUDDN AL RZ:
rzda yetien afi mezhebi limlerinden ve evliynn byklerinden. smi Ali bin
Muhammed, lakab Muzafferuddn ve nisbeti rzdir. Doum trihi bilinmemektedir. 922
(m. 1516) senesinde vefat etti. Vefatnn, 918 (m. 1512) senesinde olduu da rivyet
edilmitir.
O zamann mehr limlerinden olan Sadruddn-i rz ve Cellddn-i Devn
hazretlerinden ilim renerek yetien Muzafferuddn Ali, ayn zamanda Cellddn-i
Devnnin yakn akrablarndan idi. lim tahsilini tamamladnda, emsl ve akran
arasnda stn bir dereceye kavumu idi. ftihar edilecek, vlecek fazletlerin, gzel
huylarn kendinde topland, ok kymetli ve pek yksek bir zt idi.
rzda, o zamanki fazlet shibi limlerin yetitii medresede Cellddn-i Devn
hazretleri mderris idi. Hastal esnsnda yerine Muzafferuddni vekl olarak brakt.
Hocalar Sadruddn ve Cellddn hazretlerinin vefatlarndan sonra meydana gelen
eitli hdiseler sebebiyle, Muzafferuddn Ali, memleketi olan rzdan ayrlp, Anadoluya
geldi. O srada kadasker olan Meyyed-zde ile grt. Daha nce Cellddn-i
Devnden beraber ders aldklar iin tanyorlard. Meyyed-zde onu ok sevdiinden,
hrmet ve ikrm ile karlad. Onun hlini Sultan kinci Byezd Hna anlatt. Sultan da,
Mustafa Paa Medresesinde daha sonra da Sahn- semn medreselerinden birinde ona
vazfe verdi. Bu medreselerde uzun seneler alt. Yzlerce kymetli talebe yetitirdikten
sonra, yalanp vazfeye devam edebilecek takati kalmaynca, Yavuz Sultan Selm Hn
tarafndan emekliye sevkedildi. 922 (m. 1516) senesinde vefat edinceye kadar Bursada
ikmet etti.
Muzafferuddn Ali rz hazretleri, nakl ilimlerde, eitli akl ve tecrb ilimlerde
mhir, ihtisas shibi olup, ilimde derya misli idi. afi mezhebi limlerinden idi.
Matematik ve Astronomi ilimlerinde de sz shibi idi. Mantk ilmine olan ainal pek fazla
olup, hocas Cellddn-i Devn; Mantk ilmi insan olsayd, Molla Muzafferuddnin
eklinde olurdu demitir.
tikd, Ehl-i snnet limlerinin bildirdiklerine tam uygundu. Hayt boyunca hibir
kimsenin gizli hllerini aratrp soruturmak ve bu hli kendine vazfe edinmek gibi bir
ey ile katiyyen megul olmad. Hep kendi hli ile megul olur, zten dzgn olan hlini
daha da dzeltmek, kmil bir zt olmak iin gayret ederdi. Gayet yumuak huylu, halm,
selm bir zt idi. Herkese kar, gleryz ve yumuaklk ile mumele ederdi. Hli, yaay
dosdoru olup, dnimizin emirlerine tam uygun idi. ki cihann efendisi olan
Peygamberimiz Muhammed aleyhisselm, fakirlii zenginlie tercih etmi olduundan,
Muzafferuddn hazretleri de, btn hayt boyunca kendisine yetecek az bireye rz olup,
kanat ederdi. Eline geenin fazlasn fakirlere ve ihtiy sahiplerine datrd.
Muzafferuddn hazretleri, iir sylemekte de mahir ve becerikli olup, ilm ve derin
manl ok gzel iirleri vardr. Tecrde ve erh-i Metliye hiyeler yazd. Ayrca Kitb-
Oklidesin anlalmyan yerlerini aklyarak ona da bir hiye yazmtr.
1)
2)
3)
4)

MFT AHMED PAA (Hzr Beyzde):

Osmanllar devrinde yetien byk slm limlerinden. smi Ahmed olup, stanbul
kads Hzr Beyin olu, Sinn ve Yakb Paalarn kardeidir. Doum trihi
bilinmemektedir. 927 (m. 1521) senesinde Bursada vefat etti. Kabri, Emr Sultan
hazretlerinin trbesi yaknndadr.
lim renmeye ok kk yata ve babasnn huzrunda balayan Mft Ahmed
Efendi, zamannda bulunan limlerden ilim rendi. Ksa zamanda ilimde ok yksek
derecelere, stn makamlara ulat. Ftih Sultan Mehmed Hn Sahn- semn denilen
medreseleri bina ettii zaman, bu medreselerden birine Mft Ahmed Paay tayin etti. Bu
ilk vazfesine baladnda, henz yirmi yana ulamam idi.
Sahn- semn medreselerindeki vazfesinden alnp, skp Medresesi mderrislii ve
skp kadl ile vazfelendirildi. Sultan Byezd-i Vel tahta geince, onu Edirnede
bulunan erefeli Medreseye daha sonra da stanbulda bulunan Sahn- semn
medreselerinin birine mderris olarak tayin etti. Bu medreselerde ok gzel vazfe yapp,
daha sonra fetv makamna getirildi. Bursa mftsi olarak tayin edildi. Bursada uzun
mddet kalp, dn-i slama ok gzel hizmet ettikten sonra, ya doksan gemi olarak
vefat etti.
Bursada byk cmi yaknnda, Mft Medresesi diye tannan bir medresesi vardr.
Vefatnda btn kitaplarn bu medreseye vakfetti.
Mft Ahmed Paa diye tannan Ahmed bin Hzr Bey bin Celleddn Efendi
(rahmetullahi aleyh), birok fazleti kendisinde toplam kmil bir vel idi. Hlm, selm bir
zt idi. ok yumuak huylu idi. Hl ve hareketleri gzel olup mbrek kalbi de; hle,
garez, dmanlk, kin ve hynet gibi irkin dncelerden temiz idi. Gayet mtevz olup,
kendini bakalarndan stn grmezdi. Allah teldan korkmas pekok idi. Fakirlere,
garblere ve ihtiy sahiblerine kar gayet muhabbet ve merhamet shibi idi. Onlarla
ilgilenmekten, yardmlarna komaktan lezzet alrd. limlere, ileri gelenlere, ok ibdet
edenlere yakn alka gsterirdi. Kendisi de ok ibdet ve tat ile megul olurdu.
Kendisine Paa denilmesi, yann ileri, itibrnn fazla olmasndan dolaydr. Yoksa,
kendisi paa olmamtr.
Mft Ahmed Paann olu Hzr Bey, ir ve mderris bir zt idi. Dedesi gibi, onun
ismi de Hzr Bey idi. Babasnn, ayn zamanda talebesi idi. Ayrca Emr Sultan
hazretlerinden de feyz alarak Nakibendiyye byklerinden olmu ve babasndan evvel
924 (m. 1518)de vefat etmitir.
1)
2)
3)
4)
5)

Gldeste-i riyz- irfn; sh. 277
MFT EYH (Abdlkerm Kdir):

Knn Sultan Sleymn Hn zamannda yaam lim ve vellerden. Aslen Kirmasti
doumludur. Doum trihi bilinmemektedir. Mft eyh adyla mehr olmutur. 951 (m.
1544) senesinde vefat etti. Kabri, Kirmasti kasabasnda, cmi ve zviyesinin yanndadr.
Daha kk yata iken, Kurn- kermin tammn ezberledi. Tecvd ve krat
ilimlerini de rendi. Emr Sultan hazretlerinin cmisinde, Cuma gnleri Kurn- kerm
okurdu. Dn ilimleri renmek iin ok alt. Mevln Karablnin yannda da bir
mddet ilim tahsilinde bulundu. Karablnin derslerine devam ederken, mm-zde diye
tannan ztn hizmetine girdi. Onun sohbetlerinde bulunup, feyz ald. Burada, manev
hllere ve makamlara kavutuktan sonra, stanbulda Kk Ayasofya zaviyesinde,
insanlara dny ve hret sadetinin yollarn retmeye balad. Hfzas ok kuvvetli
olduundan, ksa zamanda pekok fkh meselelerini rendi. Hatt bilgisinin okluu ile
mehr oldu. lminin okluunu, zamann Pdih Knn Sultan Sleymn Hn
duyunca, ona maa balad. eyhlislm gibi halka fetv vermesi iin ona ruhsat verildi.
Cmilerde ve meclislerde halka vaz ve nashat verirdi. ok tesrli ve gzel konuur,
dnynn geiciliinden, hretin ebediliinden ve Cennet nimetlerinden bahsederdi.
Ktphnesinde pekok kymetli kitap vard. Dima bu kitaplar mtla ederdi.
ok iddetli riyzet ve mchede yapt. Hli, lmeden nce lnz. hads-i

erfinin mansna uygun idi. Mezar gibi bir ukur kazdrmt. Bu ukura girer, krk gn
tamm oluncaya kadar be vakit namaz o ukurda klard. Hatt gece gndz bu ukurda
yatar kalkard. Bu hlinden dolay pekok feyz ve berekete kavumutu. O ukurda ok
riyzetler yapar, devaml nefsine muhalefet ederdi. Krk gnlk halveti bitince o ukurdan
kar, gelecek seneye kadar halka vaz ve nasihat ederdi. Devaml hud ve hu zere
bulunurdu.
Takpr-zde anlatr: Bir gn eyh Abdlkerm Kdirye unutkanlmdan ikyet
ettim. Bana, unutkanlmn gitmesi ve hfzamn kuvvetlenmesi iin dua etti. O ztn
duas bereketiyle, o hlden kurtuldum. Unutkanlm kaybolup gitti.
NHN ELEB:
Osmanllar zamannda yetien, Hanef mezhebi limlerinden ve ir. smi Nihn bin
Abdullah Rm olup, Nihn elebi ve Mevln Nihn diye tannr. Nihn mahlasyla
yazm olduu iirleri mehrdur. Doum trihi bilinmeyen Nihn elebi, 925 (m. 1519)
veya 926 (m. 1520)de Mekke-i mkerremede vefat etti.
Nihn elebi (rahmetullahi aleyh), zamannda bulunan limlerin sohbetlerinde
yetierek kemle geldi. Bundan sonra Mevln Hac Hasen-zdenin hizmetlerine kavutu.
Bir taraftan ilimde ykselirken, dier taraftan btn fazletleri kendinde toplamaya gayret
etti. lim tahsilini tamamladktan sonra, hocasnn ismiyle bilinen Hac Hasen-zde
Medresesinde, daha sonra skpte shk Paa, stanbulda Mustafa Paa medreselerinde
mderris oldu.
Uzun mddet mderrislik vazfesine devam etti. 926 (m. 1520) senesinde hac
vazfesini f iin Hicaza gitti. Hac vazfesini yaptktan sonra, Mekke-i mkerremede
hastaland. Hastal esnasnda devaml olarak, geen mrnn muhsebesini yapt.
mrnn kalan ksmnda, sdece ibdet ve tat ile megul olmaya karar verdi. Fakat
hastalktan kurtulamayp vefat etti ve orada defnedildi.
Fazlet ve kemlt shibi olan Nihn, bata tefsr, hads ve fkh olmak zere birok
ilimde yksek lim idi. Arab ilimleri ok iyi bilirdi. airlii de kuvvetli olup, lisanda
(Arabca, Farsa ve Trke) iirleri vardr. akyk- Numniyye kitabnn shibi olan
Takpr-zde, Nihnnin iirlerinden bir ksmn grdn, iirlerinin gayet fash ve
beli olduunu haber vermitir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tezkiret--uara; cild-2, sh. 1017
NASH ELEB BELGRD:

Rumeli evliysnn byklerinden. h- Nakibend Beheddn-i Buhr hazretlerinin
yolunda idi. Doum yeri ve trihi bilinmemektedir. 981 (m. 1573) senesinde Belgratta
vefat edip, orada defnedildi.
Akl ve nakl ilimleri tahsl etmek iin stanbula gelen Nash elebi, zamannn
mehr limlerinden istifde etti. Bu arada tant, Nakibendiyye yolunun
mensblarndan skender Efendinin sohbetlerine devam etti. O mbrek kimsenin ilim ve
feyzinden istifde etti. Yllarca hizmetinde bulunup, kalbini tasfiye ve nefsini tezkiye
eyledi. Ahlk gzelleti. Yksek makamlara kavuup kemle geldi. Serhat boylarnda,
insanlara doru yolu gstermek, Allah telnn rzs iin cihd eden slm ordusuna
yardm etmek vazfesi ile Belgrata gnderildi.
Hocasndan ald emir zerine Belgrata giden Nash elebi, orada insanlara
nasihat edip, Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ahlkn, Selef-i slihnin
(rahmetullahi aleyh) doru yolunu yaymakla megul oldu. Hl ve hareketleri ile slmiyeti
anlatt. Garblerin, kimsesizlerin yardmlarna kotu. Pekok talebe yetitirip, kymetli
eserler yazd. Bu eserlerinden biri, hakkat ve marifet srlarn aklad Terhat adl
pek kymetli eseridir.
Nash elebi, byk kk ayrmaz, fakir ve zengin herkese iyi mumelede
bulunurdu. Tevzu ve cmertlii ok fazlayd. Dknler ve fakirler ve garbler onu ok
severlerdi.
Nakledilir ki: Bb Cafer isminde meczub bir kimse vard. Hi kimsesi yoktu.
Nash elebi, onunla bizzat ilgilenirdi. Bir ara Cafer Bb hastaland. Hastal artnca,
Nash elebi onu ykad. stn ban temizledi. Temiz gmlek giydirip yatana yatrd.
Vefat edince de, lzm olan hizmetlerini bizzat grp, ykayp kefenleyerek defneyledi.
Nash elebinin baz hl ve kermetleri: Vefatndan nce, kendisi ile beraber
Belgrattan iki slih kimsenin daha vefat edeceini haber verdi. Ayn anda de vefat
etti. Dier iki zt Hatb Ahmed elebi ile Mahmd adl mm bir zt idi.
Belgrat erfndan Aazde Mehmed elebi anlatr: Merhum Nash elebi
hastalannca, ziyretinde bulunup snneti yerine getirmek iin evlerine gittim. Huzruna
girdiimde, onda bir rahatlk hli grdm ve; Elhamdlillah! Hlinizde bir hayli dzelme
ve hayr almetleri vardr dedim. Kollarn at. u gller, snbller deyip kollarndaki
kzamklarn yerlerini gsterdi. O srada hanm, ieri girmek iin haber gnderdi. Bundan
sonra bizim gzmze grnmesi onun iin uygun olmaz cevbn verdi. eri girmesine
msade etmedi. lm hli grldnde, ban yastktan kaldrd. Sana ve soluna
iret ederek; Ve aleykm selm, ve aleykm selm dedi. Sonra Ysn-i erfi okumaya
balad. Tamamlayamadan rhunu Hakka teslim etti.
Sevenlerinden biri anlatr: Vefat ettii gece yannda kaldm. Btn gece yeil bir
ekirge, evresinde dolat durdu. Sabah olunca kayboldu. Nereye gittiini gremedim.
1) Kitb- silsilet-il-mukarrebn ve menkb-il-mttekn (Mnr); vr. 99 a.
NECM (Necmeddn bin Muhammed):
Osmanl Devleti zamannda yetien limlerden. smi, Necmeddn bin Muhammeddir.
Necm diye mehr oldu. Acem diyarndan (randan) Bursaya gelip yerleti. Asrnn
byk limlerinden Kara Dvd Efendinin halka-i tedrisine dhil olup, devaml hizmetiyle
megul oldu. limde zamannn yldz gibi olmutu. Bundan dolay Necm diye tannd.
Necm, Arabcada yldz demektir.
Necm, Sad Efendinin derghnda, onun derslerine devam ederek, nice yllar onun
himmet ve feyzlerine kavutu. Burada, Abdurrahmn Efendi ile beraberdi. nceleri,
Nakibendiyye yolunun byklerinden Seyyid Ahmed Buhr hazretlerine hizmet ederek
ve Lmi elebi gibi bu yola bal daha birok ztla sohbet ederek, marifette yksek
derecelere kavutu. Daha sonra ehzde Sleymnn (Knn Sultan Sleymnn)
defterdr olan Sinn elebiye, muallimlik (retmenlik) ve mushiblik (sohbet
arkadal) yapt. Sinn elebi, Sancakbeyi olduktan sonra bile, bu zt ile alkasn
kesmedi. Aralarndaki muhabbet ve kardelik balar hi eksilmedi, hatt daha ok artt.
Onun iin Yenipazarda bir medrese in ettirdi. Necm, bu medresedeki vazfesini
yrtrken, bir ara buradan ayrlmak istemiti. Hocas Sad Efendi bunu iitince, ona
uzun ve gayet mfikne bir mektp yazarak nasihat etmi ve ayrca bir de iczetname
gndererek, sabr ve kanat etmesini tavsiye etmiti. Bu iczetnamesinin sreti akyk Numniyyenin At zeylinde uzun yazldr. Hocasna olan muhabbeti ve ball
sebebiyle, mderrislii brakmak arzusundan vazgeti. Hocas hayatta kald mddete,
onu ziyretten bir an geri durmad. Medrese shibi Sinn Bey vefat ettikten sonra, bu
medrese iin vakfettii mallarn ou yok olup gitti.
eyhlislm Ebssd Efendi, 950 (m. 1543) senesinde Pdihn huzrunda Molla
Necmnin terbiye ve tahsilini anlatp, stanbula davet edilmesini temenni etti. Bunun
zerine bir ferman karld. stanbula geldiinde ona ok ikrm ve ihsnlarda bulunuldu.
Cezer Ksm Paa Medresesine tayini yapld. mrnn sonuna kadar bu medresede ilim
retti. Bu vazfede iken, 978 (m. 1570) senesi Rabul-evvel aynda vefat etti. Onun
yerine bu medreseye, dmd Abdurrahmn elebi tayin edildi. Necmnin kabr-i erfi,
Cezer Ksm Paa Medresesinin iinde bulunmaktadr.
lim ve irfn shibi olan Necm, gayet mtevz bir zt olup, fazleti, hays ve iffeti
oktu. Bedeni zayft. Ya doksan atnda medreseye gidemez hle gelmiti. Talebeler
evine kadar gelip ders okurlard. limler ve vezrler, onu sk sk ziyret ederler ve duasn
alrlard. htiy sahiplerinin isteklerini hi bo evirmezdi. Medresedeki derslerine, Kd
Iyd hazretlerinin if-i erf kitabndan nakiller yaptktan, sonra balard. Ayrca
Kasde-i Brdenin birka beytini mtla edip dua etmek deti idi. Tezkiret--uar
kitabnda, Necm mahlas ile baz beyitleri yazldr. iirleri ok gzeldir.
NEHCVAN (Bb Nimetullah bin Mahmd):
Osmanllar zamannda, Kafkasyada Nehcvn kasabasnda yetien slm
limlerinden ve Nakibendiyye yolunun byk vellerinden. smi, Nimetullah bin Mahmd
Nehcvn olup, Nehcvn, Bb Nimetullah, eyh Alvn gibi isimlerle mehr oldu.
Hanef mezhebinin byk limlerindendir. Nehcvanda dodu. Doum trihi
bilinmemektedir. 920 (m. 1514) senesinde, Konyaya bal Akehir kasabasnda vefat etti.
Vefatnn, 902 (m. 1496) olduu da bildirilmitir.
Osmanllarn, ilme ve limlere ok kymet verdiini bildii iin, 905 (m. 1499)
senesinde memleketinden ayrlp, Osmanl lkesine gelen Nehcvn, Nasreddn Hocann
(rahmetullahi aleyh) memleketi olan, Konyaya bal Akehir beldesinde yerleti. Orada
ok mehr oldu. Zhir ve btn ilimlerde ok yksek idi. Mnev ilimlerde ok
derinlemi idi. Tasavvufta, ilh srlar denizinin dalgc olmu idi. Yan bu yolda derecesi
ok yksek idi. Bununla beraber, kendi hlini gizler, tevzu gsterirdi. Gayet sde olarak
yaamay sever, fakirlii zenginlie tercih ederdi.
Nakl ilimlerden, bilhassa tefsr ilminde mtehasss oldu. Fevtih-l-ilhiyye velmeftih-l-gaybiye isimli tefsri ve Beydv tefsrine yazm olduu hiyesi ok
kymetlidir. Ayrca Muhyiddn-i Arabnin Fss-l-hikem isimli eserine ve Glen-i Rz
isimli manzm esere hiyeleri vardr. Bunlardan baka, Hidyet-l-ihvn ve Rislet-lvcd isminde iki rislesi daha vardr ki, bunlar da tasavvufa dirdir. Fevtih-l-ilhiyye
isimli tefsrinin, bizzat kendi el yazsyla olan bir nshas, Topkap Saray nc Ahmed
Hn Ktphnesinde mevcd olup, 1326 (m. 1908)da, Matbaa-i Osmniyyede iki cild
hlinde baslmtr. Nehcvn bu eserini, 904 (m. 1498) senesinde, Ramazn- erf
aynn ortalarnda tamamlamtr.
Trihte ve gnmzde, bilhassa Akehirliler arasnda; eyh Alvn, Nimetullah
Nehcvn, Bb Nimetullah, Bb Nimet ve Nimetullah Sultan gibi isimlerle anlan bu
byk Trk-slm limi, zamannda bulunan limlerin, evliynn en stnlerinden idi.
Akehirde uzun seneler ilme hizmet edip, ok talebe yetitirdi. Trke ile birlikte, Arab
ve Frisyi de ok iyi bilirdi.
Bb Nimetullah Nehcvnnin (rahmetullahi aleyh) trbesi, Akehirde, Batekke
yolu zerindedir. Tekkeye giden yolun sanda ve Akehir deresinin solunda olup, birka
defa tamir grmtr. Trbenin nnde bir havuz vardr. O byk zt sevenler, kabrini
ziyret ederek, mbrek rhniyetinden istifde etmekte, onu vesile ederek yaptklar
dualar kabul olmaktadr. Bb Nimetin sandukasnn dere tarafnda, bykl kkl
drt ayr kitabe ta bulunmakta olup, ikinci tan kitabesinde yle yazmaktadr: H
Dost. Kibr- Ehlullahdan ve mfessirn-i azamdan Hce Nimetullah kuddise sirruh
hazretlerinin merkd-i mnevereleridir (mbrek, nrlu kabirleridir).
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 189, 1292, 2028
NANCI-ZDE AHMED EFEND:

Knn ve kinci Selm zaman Osmanl lim ve kadlarndan. smi, Molla Ahmed bin
Mehmed bin Ramazandr. Knnnin turacs Ramazan-zde Mehmed Efendinin oludur.
934 (m. 1527) senesinde dodu. 986 (m. 1578) senesinde hacdan dnerken, ama iki
konak mesfede vefat etti. Cenzesi ama getirilip, Slihiyye kabristannda defnedildi.
Zamannn limlerinden Muha eyh-zde Efendinin hizmetinde bulundu ve ilim
tahsil etti. Ayrca Abdlkerm-zde Pervz Efendinin derslerinde de bulundu. Sinn
Efendinin yannda mlzemet pyesini kazand. lk defa Hac Hasen-zde Medresesine,
sonra brhim Paa Medresesinde mderris oldu. Daha sonra 963 (m. 1555) senesinde,
Dursun Efendi yerine Ksm Paa Medresesi mderrisi oldu. Bir mddet sonra Ebssdzde Ahmed yerine haseki pyesine ykseldi. 968 (m. 1560) senesi Rabul-evvel aynda,
ocuklarnn bazlar vefat etti. Daha sonra Sahn- semn mderrisi oldu. Emr Buhr
hazretlerinin dmdnn dmd olan eyh Abdllatf Efendiye dmd oldu. Bundan sonra
Mekke-i mkerreme kads oldu. 982 (m. 1574) senesinde Msra (Khireye) kad tayin
edildi. 985 (m. 1577) senesi Rabul-hr aynda Medne-i mnevvere kads oldu. O sene
hac kfilesiyle beraber hacca gitti. Hac ibdetini yerine getirdikten sonra, Medne-i
mnevverede Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erfini ziyret
etti. Anadoludan gelen hac kfilesi ile birlikte stanbula gitmek iin yola kt. am
yaknlarnda, bu fn dnydan ebed olan hret lemine g eyledi.
Ahmed Efendinin hfzas ok kuvvetli olup, eitli ilimlerde lim bir kimse idi.
Edebiyat ve Arab dil bilgilerinde ok mahir idi. Tefsr ve hads bilgisi oktu. Edb bir zt
olup, gzel konuurdu. Din ve dnyya faydas olmayan ilerden uzak durur, dima ilimle
megul olurdu. slmiyetin emirlerine ve yasaklarna uymaa dikkat eder, slihlerle
beraber olurdu. Bu hussta ok gayretli idi.
Eserlerinden bazlar unlardr: 1-Beydv tefsrine talkt, 2- Hazret-i Alinin rivyet
ettii Hrz- erfin erhi, 3- Arf sresine kadar Kurn- kermin irbna dir bir eseri
vardr. Bunlarn yannda Hidye, Mifth ve Mevkf erhlerine aklamalar vardr.
Arabca ve Trke iirler yazard.
NUH BN MUHAMMED AMS:
Osmanllar devrinde Anadoluda yetien evliynn byklerinden. smi, Nuh bin
eyh Muhammed Amsdir Doum yeri ve trihi bilinmemektedir. 977 (m. 1569)
Kk yatan itibren zamann limlerinden zhir ilimleri tahsil etti. Yksek ilm
derecelere ulatktan sonra, zhd (dnydan yz evirme) ve halvet (bir kenara ekilip
Allah telya ibdet etme) yolunu tercih etti. Vakitlerini ibdet ve tatle kymetlendiren
Nuh bin Muhammed Ams, Abdurrahmn Merzifonye talebe olup, onun hizmetinde
bulundu. Ondan feyz alp ykseldi. Abdurrahmn Merzifonye talebe olduu ilk
zamanlarda, evinin iinde bir kk maara ap, orada inzivya ekildi ve nefsini terbiye
edip, ibdet etmek sretiyle Allah telnn rzsna kavumaya gayret etti.
Nakledilir ki: Nuh bin Muhammed Ams, her sene hellden kazandklarndan drt
lek arpa tr ve ondan kk rekler yapard. Son derece alk ve zayflk hli
olunca, ondan zarret miktar yerdi.
lim, fazletli ve ilmiyle mil olan Nuh bin Muhammed Ams, kermetler ve hller
shibi idi. Nakledilir ki: Knn Sultan Sleymn Hn Nahcivn seferi iin hazrlannca,
eyh Nuh bin Muhammed Amsye bin altn gnderip, grmek isteinde bulundu. Fakat
o, Sultanla grmeyi kabul etmeyip; Bu altnlar isteyenlere versinler. Maksad dua
almak ise biz hizmetimizi biliriz. (Allhmmen-surmen nasaraddn vahzl men
hazeleddn) duasn gece ve gndz devaml okuruz. Hemen Allah telnn dnini
yaymaya gayret etsinler, biz dua ediyoruz diye haber gnderdi.
1) akyk- Numniyye zeyli (At); sti. 202
NREDDN-ZDE MUSLHUDDN:
Osmanl limlerinden ve evliynn byklerinden. smi; Muslihuddn bin
Nreddndir. Nreddn-zde diye bilinir. 908 (m. 1502) senesinde Filibeye bal Anbarl
kynde dodu. 981 (m. 1573) senesinde stanbulda vefat etti. Kabri, stanbulda
Edirnekap dnda, Srt tekkesi bahesindedir.
Kk yandan itibren, zamannn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsil ettikten
sonra, Knn Sultan Sleymn Hnn kadaskerlerinden Mrm Ksesi diye mehr olan
Muhammed Efendinin hizmet ve sohbetlerinde bulunup, ilm yksek derecelere kavutu.
Bu srada dnydan ve dny makamlarndan yz evirip, tasavvuf ehlinden Sofyal Bl
Efendinin derghna gidip, ona talebe oldu. Onun hizmetinde ve sohbetinde uzun mddet
kalp, feyz ald. Tasavvufda ykselip, insanlar Allah telnn yce dnine davet etmek ve
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ahlkn retmekle megul
oldu. Allah telya muhabbetinden dolay, dnyya hi nem vermez oldu. Onun bu
durumunu anlayamayan bazlar pdiha ikyet ettiler. Pdih meselenin tahkk
edilmesini emr etti. Tahkkat iin stanbula geldi. Tahkkat sonunda beraat etti ve
hakkndaki ithamlardan kurtuldu.
Nakledilir ki: Tahkkatla ilgili haberin Filibeye ulamasndan sonra gsterii olmayan
elbiseler giyerek stanbula geldi. Zeyrek Cmii civarnda bulunan hcrelerden birinde
kalmak istedii zaman, cminin imm onu misfirlie kabul etti. Onun geliinin bir nimet
olduunu, hayr ve berekete vesile olacan dnerek ikrmlarda bulundu. Nreddnzde Muslihuddn Efendi oradan ayrlmak isteyince, imm onun ayrlmasna msade
etmedi. Nihyet Cuma gn namaz klndktan sonra, alld zere eyhlislm
Ebssd Efendi cminin nnde bulunanlarla msfeha ettii esnada Nreddn-zde de
yolun kenarnda ve mslmanlarn arasnda idi. Ebssd Efendi onunla da msfeha
edince, yaknlk duyup tanmak zere fetv odasna davet etti. Fetv odasnda bakalar
da vard. lm konumalar yaplyordu. O srada Ebssd Efendinin tefsrinden bir yer
okunup mzkere edildi. Mzkere ve sohbet esnasnda Nreddn-zdeye konuma sras
gelince, yet-i kermedeki hakkatleri ve incelikleri anlatt. Bunun zerine Ebssd
Efendi kalkp ona hrmet gsterdi. Kim olduunu ve memleketini sordu. O da; Nreddnzde dedikleri s ve gnahkr kimse bu fakirdir dedi. Ebssd Efendi, sadr- azama
haber gnderip; Nreddn-zde dedikleri muhterem kimse gelmi, fetv makammza
terf etti. Yksek nn ve irfnn grdm. Bu kymetli zt hakknda sylenilenler
iftirdr. Byle bir kimsenin devlet merkezine gelmesi byk ereftir dedi. Bunun zerine
sadr- azam, eyhlislm Ebssd Efendinin sylediklerine uyup, Nreddn-zde
Muslihuddn Efendiye ihtimm ve iltift gsterdi. Ailesini ve ocuklarn getirmek zere
memleketine gnderildi. Dndkten sonra Kk Ayasofya derghna yerletirildi. Orada
Allah telnn dnini ve Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel
ahlkn insanlara anlatmakla vazfelendirildi. Vaz ve sohbetlerinin yannda, hads-i erf
ve tefsr okutmakla da megul oldu. Onun sohbet ve ilim meclislerinde limler hazr
bulunuyor ve istifde ediyorlard. Bir ksm limler ona talebe olup feyz aldlar. Vezr-i
azam Sokullu Mehmed Paa onun talebeleri arasndayd. Osmanl Pdih Knn Sultan
Sleymn dah ona muhabbet edip, sohbet meclislerinde bulundu. Bazan da saraya davet
edip, onun sohbetleriyle ereflenirdi.
Bir gece Nreddn-zde Muslihuddn Efendi, fener hazrlatp saraya gitti. Saraya
varnca, kapda bulunan vazifeliler ieri aldlar. Pdiha durumu arzedilince, onu kabul
etti. Pdihla uzun mddet sohbet ettikten sonra u ryasn anlatt: Bu gece
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ryamda grdm. Emir buyurdu ki: Sleymna
bizden selm syle; slmn dmanlaryla farz olan cihd niin terk etti? Benim
efaatimden mit bekler ve rzm almak isterse, slm askerini hazr bulundurup, slm
dmanlarn ihtar etmekten uzak durmasn! Bunun zerine Pdih yerinden sayg ile
kalkp, evkle ve gzleri yaararak nimete kr ettikten sonra yle dedi: Efendim,
imdi Peygamberlerin Sultn (sallallahu aleyhi ve sellem) bu takatsiz ve gsz klesine
ismiyle zikr edip emir buyuruyorlar. Bu emre boyun ememiz gerekmez mi? Buna binlerce
hamd olsun deyip, gazya gitmek zere niyet etti. Ertesi gn Zigetvar seferine gitmek
zere hazrlklar yapld. Ordu, slmn dmanlaryla cihd etmek zere yola kt. Knn
Sultan Sleymn bu sefere katlp, orada vefat etti. ehd olmak sretiyle Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) muhabbetine lyk oldu. Knnnin Zigetvar seferine,
Nreddn-zde Muslihuddn Efendi de katlmt. Sultan Selmin stanbulda tahta kp

Belgradta orduyu ve babas Knnnin cenzesini karlamasndan sonra, cenze,
Muslihuddn Efendi ve yanndaki drtyz kimseye teslim edilip stanbula gnderildi.
Nreddn-zde Muslihuddn Efendi, zamannda yetien limlerin en ykseklerinden,
ak ve muhabbet atei yksek olan, Allah telnn dnini insanlara anlatmakta son
derece gayretli bir zt idi. Sahbe-i Kirm, Tabin, Tebe-i tabin ve daha sonra gelen
mfessirlerin Kurn- kermden anladklarn bilen, btn (kalbi) ve zhir (d grn)
temiz, lim, fazletli, kmil bir yol gsterici idi. Vaz ve sohbetlerinde her ilimden nice
konular aklar ve insanlara faydal olurdu. Derghnda ilm mzkereler yaplr, insanlarn
ihtiylar giderilir, dn ilimler retilirdi. Yiyip imede ve giyinmede, gsteriten ve
bakalarn klfete sokmakdan uzak idi. Fakirlere ve ihtiy sahiplerine yardm etmeyi
severdi. Birok kymetli eserleri vardr. Bunlardan bazlar unlardr: 1- Kurn- kermde,
Enm sresi sonuna kadar olan ksmn tefsri, 2- erh-n-nss li Sadreddn Konev, 3Menzil-s-sirn tercmesi: Tasavvuf ve ahlk hikmetlerden bahs eden bir eserdir.
Evliynn byklerinden Abdullah- Ensr Hrevnin eseridir. Birok kimseler erh
yazmtr. 4- Risle-i Mirc, 5- Risle-i Vahdet-i vcd.
3) Tezkire-i Halvetiye, Sleymniye Ktphnesi. Esad Efendi Ksm, No: 1372, vr.
17 a
MER BN ABDULLAH:
Yemen de yetien fkh limlerinden. smi, mer bin Abdullah bin Ahmed
Mahremedir. 907 (m. 1502) senesinde dodu. 972 (m. 1565) senesinde Adende vefat
etti.
Fkh ve astronomi ilimlerinde byk bir lim olan mer bin Abdullah, nce
babasndan, sonra; Veliyyddn mer, amcas Allme Tayyib ve Kd Abdullah bin Ahmed
gibi limlerlerden ilim tahsil etti ve ok ykseldi. Kd Abdullah bin Ahmed onun hakknda
yle demektedir: Bu ocuun benden istifde etmesinden daha ok, ben ondan istifde
ettim. O, ilim tahsl etmek iin ok alt ve emslleri arasnda ok ykseldi. Ders
okutmaya ve fetv vermeye balad. Herkes onun fetvlarna mracaat eder, ok uzak
memleketlerden ona sul sormaya gelirlerdi. Yemen blgesinde ilim ve fetv reslii
onunla son buldu.
Amcas Tayyib onun hakknda yle demektedir: Kardeimin olunun hallettii
mkil meselelerin halline, anlalmas g ve zor meselelere cevaplar yazlmasna benim
gcm yetmiyordu.
Byk lim Cemlddn Muhammed bin Abdlkdir el-Habbn, babas zerine onu
tercih ederdi. nk onun tahsil ettii ilim, babasnn ilminden daha oktu. Bunun iin,
ondan ok istifde etti. Allme Slih bin Muhammed bin Abdurrahm ve iiriyle onu
medheden Ebu Zekeriyy ed-Dmek, mer bin Abdullahdan ilim renen limlerdendir.
Eserlerine ve szlerine bakld zaman, bunlar onun zeksnn kuvvetine ve ilminin
okluuna iret etmektedir. Szleri ve yazlar gayet fash ve belg idi. Nazm ve nesirde
zamannn bir tanesiydi. ki defa ahr ehrine kad tayin edildi. Adende eitli yerlerdeki
medreselerde bamderrislik yapt.
mer bin Abdullah ok kymetli eserler yazd. Eserlerinin balcalar unlardr: 1Kitb-n-ynkes fhi al erh-l-Minhc: bn-i Hacer Heytemnin eseri zerine yaplm
bir erhtir. 2- Fetvlar: Byk bir cild halindedir. 3- El-Misbh li erh-il-udde ves-silh, 4erh-ur-ruhbiyye, 5- Zeyln al Tabakt-i-fiiyye lil-Esnev, 6- Felek Rislesi
(Astronomi hakkndadr), 7- Mkt, 8- Rislet-n fir-rubl-mcb.
1) En-Nr-us-sfir; sh. 250, 251
MER EMM:
fi mezhebi fkh ve hads limi. smi, mer bin Ahmed bin Ali bin Mahmd
emm Halebdir. Knyesi Eb Hafs olup, lakab Zeynddndir. 880 (m. 1475) senesinde
dodu. Doum yeri bilinmemektedir. 936 (m. 1529) senesi Safer aynn ortasnda
Halebde vefat etti. Cebel-i Cen denilen yere defnedildi.
mer emm, nce Muhyiddn bin Ebr ve Kd Cellddn Nasbden ilim rendi.
Halebin nde gelen limlerinden olan Takyyddn Eb Bekr Hy Halebden hads ilmini
rendi. Sonra da Khireye giderek orada tahsiline devam etti. Cellddn Syt, Kd
Zekeriyy, Burhnddn ibni Eb erfin derslerini dinledi. czet ald hocalarnn adedi
ikiyze ulat. ok defa hac etti. Mekke-i mkerremede mcvir olarak kald. Hads ilmini
tahsil iin ok yerler dolat. Hama, Humus, Dmek, Kuds, Safd, Khire, Belbeys,
Mekke-i mkerreme, Medne-i mnevvere bunlardandr. Mekke-i mkerremede
Muhammed bin Irk ile grp sohbetinde bulundu ve ondan iczet (diploma) ald.
eyh Alvn Hamev ile grt. Alvn Hamev de ondan hads rendi. Onunla aralarnda
ok kuvvetli bir dostluk vard.
mer emm, iyilii emreder, Allah telnn emirlerini duyurur, yasaklarndan
sakndrrd. Dnyya dkn olanlarn hediyelerini kabul etmezdi. Hibir resm vazfe
kabul etmedi. Kendi kazanc ile geinirdi. ok gzel eserler yazp, beyitler syledi. Bir
iirinde zetle yle dedi: nsanlara ac, onlara merhametli davran. Gleryzllkle
onlara mumelede bulun. nsanlara merhamet edene, Allah tel merhamet eder. Bu
hussta insanlarn efendisinden hads-i erf vrid oldu.
Vefatnda, btn Haleb halk ve baka ehirlerdeki mslmanlar ok zldler. eyh
Alvn da ok zld ve buyurdu ki: Hads ilmi reslii onda idi. imdi garb kald. mer
emm, snnet-i seniyyeye ok bal idi. slm limlerinin izinde yrd.
ok kitap yazd. Eserlerinden bazlar unlardr: 1- Mevrid-z-zemn f uub-il-mn,
2- El-Fevid-z-zhire f sllet-it-thire, 3- Muhtasaru erh-ir-Ravd, 4- Kitb belgat-ilmukteni f db-il-mstemi, 5- Ed-drr-l-mltekt min-er-ravd-in-ndra f fedil-ilaera, 6- El-Azb-z-zll f fedil-il-lel, 7- El-lel-il-lmia f tercme-il-eimmet-il-erbea,
8- El-mntehb minen nazm-il-fik fiz-zhdi ver-rekik, 9- El-Yevkit-l-mkellile filehds-il-mselsile, 10-Feth-l-mennn f tahmis raiyyet-i-eyh Alvn, 11- El-Mntehabl-merd min msned-i-fi, 12- Lkat-l-mercn min msned-in-Numn, 13-ltf-lbid, 14- El-Kabs-l-hv li gurer dav-is-Sehv, 15- El-Mevhib-l-melekiyye, 16- Tuhfetl-emcd, 17- Et-Tezkire, 18- Kitb muharrik himem-l-ksirn, 19- En-Nebzet-zZkiye, 20- Uyn-l-ahbr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; cild-1, sh. 252, 488, 618, cild-2, sh. 1184, 1534, 1907
zh-l-meknn; cild-1, sh. 19, 194, 450, cild-2, sh. 133, 174, 605
PR AL EFEND (Ali bin Nsuh):

Osmanl devri evliy ve ulemsnn byklerinden. smi, Pr Ali bin Nsuhdur.
Tekirda yaknlarndaki Malkara kasabasnda dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 952
(m. 1545) ylnda Malkarada vefat etti. Vazife yapt mektebin bahesinde defnedildi.
Annesinin babas Emr Efendi, Cengiz askerlerinin slm lkelerini istil etmesiyle
randan Anadoluya g etmi ve Tekirda yaknnda Rodoscukta bir yere yerlemiti. O
civarda vaz Fakh ky yaknnda bir maara kazp, orada ibdet ve tatle megul oldu.
O trihte Malkara kads olan Karpuz Yahy Efendi, baz kermetlerini grnce, ona talebe
oldu. Kzn da Emr Efendiye verdi. Emr Efendinin bu iffetli hanmdan tane kz
dnyya geldi. Kzlar byyp kl-bli olduklarnda, her birine birer mshaf- erf yazd.
O beldenin ahlisinden slih kimse ile kzlarn evlendirdi. Bu kzdan birini, Ankara
vilyetinden gelip Malkaraya yerleen Hoca Kemlin olu Nsuh Halfe ile evlendirmiti.
Emr Efendinin Nsuh Halfeye verdii kzndan bir torunu dnyya geldi. Bu, Pr Ali
Efendi idi.
Pr Ali Efendi, nce memleketinde ilim tahsil etti. Zamanndaki limlerden ilim
rendi. Dn ilimleri tahsil ettikten sonra, elebi Halfenin talebesi Byezd-i Rmnin
hizmetinde bulundu. Byezd-i Rm Edirnede idi. Onun yannda, tasavvuf yolunda
ilerlemeye, ahlkn gzelletirmeye alt ve yksek derecelere kavutu. Zamann akl ve
nakl ilimlerinde lim, btn ilminde mahir oldu. Byezd-i Rmnin 905 (m. 1500) ylnda
vefatndan sonra halfesi oldu. Bilhare memleketi olan Malkaraya dnd.
Muhammediyye adl eserin shibi Yazczdenin torunlarndan birinin kz ile evlendi.
Malkarada Turhan Bey Cmiine imm ve hatb, sbyan mektebine de muallim ve meddib
(terbiyeci) oldu. Malkarada yllarca, insanlara ilim retmekle megul oldu. Vefatna
kadar Allah telya ibdetten, insanlara doru yolu gstermekten bir an geri kalmad.
Pek gzel iirleri vard.
Pr Ali Efendi, Malkaradaki vazfesine devam ettii sralarda, Msrda bulunan
brhim Glen hazretlerinin ad her tarafta duyulmutu. Pr Ali de, brhim Glen
hazretlerinin bykln iitip hizmetinde bulunmak istedi. Onun sohbetlerinde
bulunmak iin ok sabrszlanyordu.
Derler bell ka ya sabr ya sefer. Sabrm tkendi, lzm olupdur bana sefer.
deyip, hemen yola kmak istedi. Nafakasn temin iin brakacak paras olmadndan,
boanp boanmamak hussunda hanmn serbest brakt. Fakat hanm boanmak
istemedi. Allah telya tevekkl edip yola ktlar. stanbula geldiler. Sabah vakti sahilde
denize bakarken, bir geminin yaklatn grdler. Gemi Halie gelip demir atnca,
ondan, dervi kyfetinde bir grup insan kt. Pr Ali Efendi bunlarn kim olduunu sordu.
brhim Glen olduunu ve zamann pdih Sultan Sleymnn daveti zerine
stanbula geldiini sylediler. Daha sonra brhim Glennin yanna gitti. Elini pmek
iin izin istedi. O zaman brhim Glen; Pr Ali Dede, bizi buraya getiren, senin bize
olan muhabbetindir buyurdu. brhim Gen (rahmetullahi aleyh), Uzun ar yaknnda
bulunan andarl brhim Paa konana yerleti. Burada Pr Ali, brhim Glen
hazretlerinden ok istifde etti. brhim Glen stanbuldan ayrlp, Msra hareket
edecei zaman, Pr Aliye memleketine dnmesini iret etti. O da memleketi Malkaraya
geri dnd. nsanlara Allah telnn emir ve yasaklarn retmeye devam etti.
1) akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 68-69
PR HALFE HAMD:
Anadoluda yetien Osmanl limlerinden ve tasavvuf byklerinden. Hamd (imdiki
ismi ile Isparta) vilyetinin Eirdir kasabasndan olup Pri Halfe diye mehr olmu ve
memleketi olan Hamd iline nisbetle Hamd denilmitir. Pri Halfe, Hamd, diye tannr.
Doum trihi bilinmemektedir. 962 (m. 1555) senesinde vefat etti. Kabri Ispartada olup,
ziyret edilmektedir.
lk zamanlarndan itibren ilim renmeye ve tasavvuf yolunda ilerlemeye merakl
olan Pri Halfe, Seyyid Emr Buhr hazretlerinin sohbetlerine devam ederek olgunlat.
Tasavvufda yksek derecelere kavutu. O byk ztn huzrunda, hem zhir hem de
btn kemlt elde etti.
Tahsilini tamamlayp hocasndan iczet aldktan sonra, memleketine dnerek orada
talebe yetitirmeye, ilme hizmet etmeye alt.
Pri Halfe Hamd, devaml ibdet eden, dnimizin emirlerine son derece bal olan
bir zt idi. Dier byk ztlar gibi o da dnyya kymet ve itibr etmez, dnyya dkn
olanlardan uzak dururdu. ok riyzet ve mchede yapard. Nefsin arzularna uymaz,
nefsin istemedii, ona zor gelen ibdetleri ok yapard. Grn itibri ile dier insanlar
gibi, ama hakkatte o baka bir lemde idi. Allah telya ynelmi vaziyette, her an
lme hazr durumda idi. stirak (Allah telnn ak ile kendinden gemi olma)
denizinin tam bir dalgc idi. Btn gibi zhiri de kemlt ve gzellie sahip olduundan,
onu grenlerin gnllerinde muhabbet hsl olurdu.
Menkbe ve kermetleri pekok olup, bunlardan bir tanesi yle anlatlr:
Sevdiklerinden birisi, Pri Halfeye hediye olarak bir miktar ceviz getirdi. O da bu hediyeyi
(cevizi) kibarca reddederek kabul etmedi. O kimse, getirdii hediyenin kabul edilmeye
lyk grlmediini, Pri Halfenin hediyesini kabul etmediini dnerek ok zld.
Hatt kederinden, perian bir hle geldi. Onun bu hlini anlayan Pri Halife, zr dileyerek
o kimseye dedi ki: Sen bu cevizin aacn hanmna mehir olarak vermemi miydin? O
da itirf edip; Hakkaten ben bu cevizin aacn hanmma hbe eylemi idim dedi.
Cevizi getiren, bakasnn maln ondan izinsiz alp kullanmann ve baka birine hediye
olarak vermenin ciz olmadn dnerek, bu sebeple hediyesinin kabul edilmediini
anlayp rahatlad. Pri Halfenin apak kermetine hid olmakla Pri Halifeye olan
muhabbet ve ball daha da artt.
Pri Halfe Hamd (rahmetullahi aleyh), 962 (m. 1555) senesinde, memleketi olan
Hamd ilinde ebed leme g eyledi. Bykln bilerek ve severek kabrini ziyret edip
dua edenler, mbrek rhniyetinden istifde etmektedirler.
PR MEHMED PAA:
Hanef mezhebi fkh limi. Yavuz Sultan Selm Hn ve Knn Sultan Sleymn Hn
devri sadr- azamlarndandr. Soyu Cemleddn Aksary, Fahreddn-i Rz ve Hz. Ebu
Bekr-i Sddka ular. Babas Muhyiddn Mehmed elebi, Aksaraydan Amasyaya gt
iin, iki ehirden hangisinde doduu ve doum trihi ihtilafldr. 939 (m. 1532) senesinde
Edirnede vefat edip, Silivride yaptrd cmi civarnda defnedildi.
Amasyada byyp yetien Mehmed Paa, zamannn ilim merkezlerinden biri olan
bu ehirdeki en mmtaz limlerden ilim rendi. Babas Muhyiddn Mehmed elebi ve
amcas Zenbilli Ali Efendinin ilimlerinden istifde etti. kinci Byezd Hn sultan olunca,
pdihn maiyetinde bulunan ilim ve fazlet sahipleri ile birlikte stanbula geldi. Sofya,
Silivri ve Gatala kadlklarnda bulundu. Daha sonra Ftih Sultan Mehmed Hnn
stanbuldaki imretine mtevelli oldu. Sultan Byezd-i Velnin son senelerinde defterdr
oldu. Yavuz Sultan Selm Hnn aldran seferine Rumeli defterdr olarak katld. Sefer
esnasnda yaplan istirede, asker ierisinde bulunan ah smil taraftarlarnn
propagandasnn tesrli olabileceini, bu sebepten hemen dman zerine hcum
edilmesinin lzumlu olduunu anlatt. Bu fikri Pdih tarafndan da kabul grp,
muvaffakiyet elde edildi. 920 (m. 1514) senesinde nc vezrlie tayin edildi. 922 (m.
1516) senesinde, pdih Yavuz Sultan Selm Hn Msr seferine karken, onu
stanbulun muhafazasna memr etti. Pdih, Msrdan dnerken ama gelince, Pri
Mehmed Paa stanbuldan davet edilerek, amda sadr- azamlk verildi. Yavuz Sultan
Selm Hnn son zamanna kadar bu vazfesine devam etti. stanbul tersanesinin yeniden
kurulmasn ve donanmaya gemiler in edilmesini salad. Bu gemilerden istifde ile,
daha sonra Rodos fethedildi. Knn Sultan Sleymn Hnn ilk yllarnda da bu
vazfesinde kald. Belgradn fethinde srar edip, Osmanl topraklar arasna katlmasna
vesile oldu. Son olarak da Rodosun fethi iin dvndan karar karttrd. 929 (m. 1522)
ylnda emekli oldu. Be sene be ay devam eden sadretten sonra, Silivrideki iftliine
ekildi. Orada sakin bir hayat srp, ibdet ve tatle vakit geirdi. Knn Sultan
Sleymn Alman seferi dnnde karlamak iin gittii Edirnede, 939 (m. 1532) yl
sonbaharnda vefat etti.
Kendisini dnine ve milletine adam olan Pri Mehmed Paa, mr boyunca devaml
devletinin hizmetinde ve Allah telnn dnini yaymak iin alan pdihn yannda
oldu. Adleti, drstl, idrecilii, ilmi, gzel ahlk, knun ve nizma vukfiyeti ile pek
faydal hizmetlerde bulundu. Cmertlii, cesreti, vekar ve sabr fevkalde idi.
Kendisinden sonraki yllarda sadr- azam olan Ltfi Paa tarafndan rnek sadr-
azam olarak takdim edilen Pri Mehmed Paa, eitli vesilelerle eline geen mal ve paray
hayr ilerine sarfetti. Osmanl Devletinin hkim olduu birok blgede; cmiden
zviyeye, mektepten medreseye, imretten kervansaraya kadar pekok hayr eseri
yaptrd. Bunlardan balcalar unlardr: stanbul-Zeyrekte Soukkuyu Cmii ve shk
Karamn Halvet iin dergh, Mercanda Terlikiler Mescidi, Balatta Camc Ali
mahallesinde cmi, Molla Grn Cmii civarnda Krkl tekkesi adndaki Halvet
zaviyesi, Hasky-Pri Paada cmi, Silivride; cmi, imret, mektep, medrese, Konyada;
mescid, hangh, imret, Nide-Aksarayda mektep, Belgratta cmi, Bursa-Pnarbanda
mescid, Glek kalesi civarnda zviye ve kervansaray, Karamanda mektep yaptrp,

bunlarn ve daha birok hayr eserlerinin giderlerini karlayacak dkkn, hamam, tarla,
ky gibi gelir vakflar tayin etti. Bugn bu kymetli eserlerin pekou eitli ihmller
yznden yklm, ortadan kaybolmutur.
Belgat ve edebiyatta ok ileri bir seviyede olan Pr Mehmed Paa, Remz
mahlasyla iirler yazd.
Hizmetinde bulunduu pdihlara sk sk nasihatlerde bulunan Pr Mehmed Paa,
Msr seferinden sonra, birgn Yavuz Sultan Selm Hnn huzrundayd. Pdih; Pr
Lalam! Allah telnn emri, Resl-i ekrem efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)
mucizesiyle Msr fetheyledik. Hdim-l-haremeyn (Mekke ve Medinenin hizmetisi)
olmakla ereflendik. Her gittiimiz yerde fetihler myesser oldu. Emrimize muhalefet
edebilecek kimse kalmad. Bu hlde bu devletin zevli ihtimli var mdr? diye sordu.
Vezr Pr Paa yle cevap verdi:
Dedelerinizin koyduklar knun ve kaideler yrrlkte kalp tatbiki devam ettike,
bu devletin zevli (yklmas) mmkn deildir. Ama evldlarnzn hilfetleri zamannda;
aklsz vezr-i azamlar tayin edilip, rvet kaplar alr, rtbe ve makamlar ehli
olmayanlara verilir, devlet ilerinde kadnlarn hkm yrrse, o zaman bu devlette
karklk ve dzensizlik hkm srer.
2) Tezkire-i Knal-zde; cild-1, sh. 413
4) Tezkire-i Seh Bey; sh. 24
5) Trih-i Peev; cild-1, sh. 20, 68
7) Mirt- kinat; cild-2, sh. 104
8) Sahif-l-ahbr (Mneccimba); cild-3, sh. 455
10) Hadikat l-cevmi; cild-1, sh. 137
11) Kitb- mstetb; Ankara 1974
PR MUHAMMED AZM ELEB:
Osmanl limlerinden. smi, Muhammeddir. Defterdr Pr Ahmed elebinin oludur.
stanbulda dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 989 (m. 1581) senesinde stanbulda
vefat etti. Eyyb Sultan hazretleri yaknnda medfndur.
stanbulda zamannn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsil ettikten sonra, Knalzde Ali Efendinin hizmetinde bulunup ondan istifde etti. lm ve ahlk olgunlua
ulatktan sonra, ilk olarak Rusuk Rstem Paa Medresesine mderris tayin edildi. Daha
sonra taltf edilerek terf ettirildi. 968 (m. 1560) senesinde stanbulda bulunan Rstem
Paa Medresesine terf ettirilerek nakl edildi. Ayn sene iinde Efdal-zde ve Beiktata
bulunan Sinn Paa medreselerinde mderris olarak vazfelendirildi. 982 (m. 1574)
senesinde Kd-zdenin ayrlmasndan sonra Edirne Dr-l-Hadsine terf ettirilerek tayin
edildi. 984 (m. 1576)da Sahn- semn medreselerinden Karadeniz cihetindeki drdnc
medrese olan Ayak Kurunlu Medreseye nakl olundu. O srada yeni fethedilmi olan Kbrs
Adasnn teftiiyle vazfelendirildi. 987 (m. 1579) senesinde stanbulda bulunan
Sleymniye medreselerinden birine tayin edildi. Burada ilim retmekle megul iken,
988 (m. 1580) senesinde, nc Mehmed nvanyla tahta kacak olan ehzde
Mehmede hoca olarak vazfelendirildi. ki sene mddetle ehzde Mehmedin tedris ve
terbiyesini yrtt. Bu vazfeye devam ederken vefat etti.
Pr Muhammed Azm elebi, ilmiyle mil ve fazletli bir zt idi. lm ynden ok
yksek, hosohbet, konuma esnasnda karsndakini ikn eder, komularna ok iyi
davranrd. Ho tabiatl, halm-selm ve cmert bir kimse idi.
Hayatn ilim renmek ve retmekle geiren Pr Muhammed Azm elebinin
Mekrim-i Ahlk adl bir eseri vardr. Hoca Muhammed Asrn Mihr-i Mter adl eserini
tercme etti. iir ve nesirde akc bir slbu olan Pr Azm elebinin birok iirleri de
vardr.

RAMAZAN HALFE:
Sultan kinci Byezd zamannda Edirnede yaam evliydan. Bayrmiye tarkatine
mensbdur. Hayat ve doumu hakknda kaynaklarda fazla bilgi verilmemektedir. 926 (m.
1520) senesinde Edirnede vefat etti.
Ramazan Halfe, tasavvuf yoluna girip, bir mddet riyzet ve mchede ile megul
oldu. Sonra Anadoluda yetimi evliynn byklerinden Hac Bayram- Velnin tarkatna
baland. Bu tarkatte tasavvuf yolunda ilerledi. Yksek manev hller ve makamlara
kavutu, ilh feyzlere mazhar oldu. Pekok kimseyi de yksek makamlara kard. ok
takv shibi ve temiz, ho bir kimse idi. Gnlerini ibdet ve Reslullaha (sallallahu aleyhi
ve sellem) itatle geirirdi. Kanat shibi olup, az bir dnyalkla idre ederdi. ok sabrl
ve vekar shibi idi. ok gzel ve tesrli konuurdu. Sohbetlerinde ok kimse bulunur,
istifde ederlerdi. Duas kabul olunan mbrek bir zt olup, Edirnede ikmet ederdi.
Ramazan Halfenin ok kermetleri grlmtr. Sultan kinci Byezd Hn
zamannda, bir keresinde Edirnede ok fazla kuraklk oldu. Meyveler, sebzeler, otlar,
susuzluktan kuruyup kavruldular. Topraklar susuzluktan atlad. ok fazla daralan halk,
birka defa yamur duasna ktlar. Allah rzs iin kurbanlar kestiler, fakirleri ve
yetimleri sevindirdiler. Sadakalar datp, yamur yamas iin Allah telya yalvardlar.
Fakat hibirisinde yamur yamad. Yaplan dualar neticesinde yamur yamaynca, takv
shibi olan Ramazan Halfeyi de aralarna alarak tekrar yamur duasna kmak istediler.
Ramazan Halfenin mbrek bir kimse olduunu biliyorlard. oluk-ocuk, byk-kk,
uzak ve yaknda olanlar toplanp, hep beraber musallaya ktlar. (Mslla: Namaz
klmaya mahss, etrf evrili yer. Eskiden ky ve kasabalarda bulunurdu. Cuma ve
bayram namazlar buralarda klnrd.) Ramazan Halfe minbere kt. Boyun bkerek
Allah telya dua eyledi. Minberden henz inmeden bulutlar toplanp, rahmet-i ilh
yamaya balad. Susuzluktan yarlm olan topraklar suya kand. Her taraf yeile
boyand. Bu hdiseden sonra, Ramazan Halfenin bykln daha iyi anladlar.
Aralarnda byle bir zt bulunduu iin Allah telya krettiler.
RKNEDDN- ET:
Hindistanda yetien evliynn mehrlarndan. Doum trihi bilinmemekte olup,
953 (m. 1546) senesinde vefat etti.
mm- Rabbnnin (k.s.) babas olan Abdlehadn hocasdr. Evliynn
mehrlarndan eyh Abdlkuddsn ikinci olu ve tasavvufda halfesidir. Babasndan
sonra ird makamna gemiti. Babasndan baka, zamann mehr limlerinden olan
Seyyid brhim Ebher Kadrden ve eyh Nizmeddn-i Hlidden iczet ve hilfet ald.
Dnin emirlerine uymakta ok gayretli, yksek hller shibi ve szleri ok tesrli idi. ok
kitap yazm olup Mecz-l-bahreyn adl eseri, din ve yakn ilmindeki srlar hakkndadr.
Mektbt adl eseri de ok bereketlidir. Abdlehad hazretlerine kendi elyazlaryla
yazd bir mektbunda yle buyurmutur: Melen; Rabbinin nimetlerini syle.
buyurulan yet-i kerme mucibince, Allah telya hamd ve minnetler olsun ki, Allahtan
baka gzmde hibir ey kalmad. Bununla beraber, ifls ve aczden baka elimde birey
yok, hayret ve kuvvetsizliklerden baka yolum yok. Beyt:
Susam, hem de sudan ayrym,
Hazne banda, bir dilenciyim.
2) Zbdet-l-makmt; sh. 101
3) Umdet-l-makmt; sh. 110
RSTEM HALFE BURSEV:

Osmanl Devleti zamannda Bursada yaayan evliydan. Aslen Bolu vilyetinin
Gynk kazasndan olup, orada dnyya geldi. Doum trihi belli deildir. Sonra Bursaya
yerleti. nceleri ticretle megul olurdu. Sonra Kastamonulu eyh Hac Halfeye talebe
olarak tasavvuf yoluna intisb etti. lmeyecek kadar yer ier, az ey ile kanat edip
yaard. Dima riyzet hlinde idi. Devaml Kurn- kerm okumakla 977 (m. 1511)
senesinde Bursada vefat etti. Kabri, Hisar iinde, Orta Pazarda Nakka Ali Mescidi
civarnda, Osman elebinin kabri yannda bulunmaktadr.
Nefeht-l-ns kitabnn mtercimi Lmi elebi, bu zt yle anlatr: Aslen
Anadolu vilyetinin Gynk kasabasndandr. Birgn bana latfe ederek, kendisi hakknda:
Biz Gynkl kullardanz dedi. Kermet ehli bir zt olup, kendisini gizleyenlerden,
mtteklerden (haramlardan saknanlardan), ok ibdet edenler ve cmertlerden idi. Fakir
ve zengin herkese ikrm ve ihsn ederdi. Her kim kendisine bir hediye getirse, o daha
fazlasn hediye ederek mukbelede bulunurdu. Az yiyip ierdi. Zamannn ounu,
talebelere ilim retmekle ve ibdetle geirirdi. Balangta, Zeyniyye tarkatndan eyh
Hac Halfenin hizmetinde bulunup, ondan ok istifde etti. Dnydan elini eteini ekip,
hocasnn yoluna tam uydu. Fakat hlinden uveys merebli olduu anlalyordu. Yksek
evliynn rhlarndan feyz alarak, ok marifetlere kavumutu.
Bir ara gzmde bir ar peyda olmu ve bu hl uzun mddet devam etmiti. Birgn
bana dedi ki: Genliimde ben de gzlerimden ok ektim. Ne il kullandm ise, hibiri
fayda vermedi. in sonunda, birgn yolda giderken, bir genle karlatm. Bana;
Gzlerinin iyi olmasn dilersen, snnet-i mekkede olan namazlarn son iki rekatnda
Muavvezeteyn (Felak ve Ns) srelerini oku. Cenb- Hakkn izniyle if bulursun
inallah! dedi. Ben de, onun tavsiyesine uyup dediklerini yaptm. Gzmn ars geti.
Siz de byle yapn! deyince, ben de biraz haddi aarak: O gen kim idi? diye sordum.
Rstem Halfe de: n yce bir kiidir diye cevap verdi. Anladm ki, Hzr aleyhisselm
imi. Tarf edilen eyi ben de yaptm. Az zaman sonra, Allah telnn izniyle, gzlerimin
tam shhate kavumas nasb oldu.
O, gayet edebli bir kimse idi. Hlini her zaman gizlerdi. Ancak gerektii zamanlarda
konuurdu. ocuklara Kurn- kerm retmekle hlini gizlemeye alrd.
917 (m. 1511) senesinde Bursa hisar iinde vefat etti. Bana Evld! diye
seslenirdi. Bu sebeple yle vasyyet etti: Evld! Beni mslmanlarn omuzlarna yk
etme. Yaknca bir yere defnedesin! Bunun iindir ki, onu, Hisar iinde ceddimize mensp
bulunan Nakka Alinin yaptrm olduu Mescid bahesinde, babam merhum Osman
elebinin yannda topraa verdim. Allah tel efaatine nail eylesin!
1)
2)
3)
4)
5)
6)

akyk- Numniyye zeyli (Mecd Efendi); sh. 355
Gldeste-i Niyz; sh. 227
SAD ELEB:
Osmanl eyhulislamlarnn onuncusudur. smi, Sadullah bin s bin Emrhndr.
Sad elebi veya Sad Efendi diye mehr olmutur. Beydv Muhasi diye de bilinir.
Doum trihi bilinmemektedir. Kastamonunun Daday ilesinde dodu. 945 (m. 1538)
senesinde stanbulda vefat etti. Eyyb Sultan civarnda defnedildi.
Kk yata babas ile birlikte stanbula geldi. Babasnn Murat Paa Cmiinde
imm olmas zerine, ilk tahsilini ondan yapt. Zamannn limlerinden ilim tahsil ettikten
sonra, Molla Muhammed Samsnnin hizmetinde ve sohbetinde bulundu. Onun yannda
ilimde olgunlap yksek derecelere ulatktan sonra stanbulda Bac brhim, Edirnede
Talk ve Vezr Mahmd Paa medreselerinde mderris olarak vazfe yapt. Daha sonra
Bursa Sultaniye Medresesine tayin edildi. Bir mddet orada vazfe yapp ilim retmekle
megul olduktan sonra, Sahn- semn medreselerinden birine terf ettirildi. 930 (m.
1523) senesinde stanbul kadlna tayin edildi. Sad Sadullah Efendi, on yl bu vazfeyi
doruluk ve adlet zere yrttkten sonra, 940 (m. 1533) senesinde bu vazfeden alnd
ve Sahn- semn medreselerinden birine mderris tayin olundu. Ksa bir mddet sonra,
Knn Sultan Sleymn zamannda, eyhlislm Keml Paa-zdenin vefat zerine,
940 (m. 1533) senesinde eyhlislmla tayin edildi. Bu erefli vazfeyi be yl
yrttkten sonra vefat etti.
Sadullah Efendi; lim, akl ve nakl ilimlerde yksek derece shibi, fazletli ve gzel
ahlkl bir zt idi. Bo sz konumaktan kanrd. Kadl ve eyhlislml srasnda
vermi olduu hkmler ve cevaplar gayet makbl ve doru idi. Gerek ders okutmakta,
gerekse kadlkta, akranlarndan stn idi. Ehl-i snnet itikd zere olup, Allah telnn
dnine ve Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizin snnetine son derece bal
idi. Btn vakitlerini ilim ve ibdetle geirirdi. Vermi olduu cevaplar, usl ve fr
ynyle iyice aratrr sonra yazard. Hfzas ok kuvvetli olup, birok trihleri ve
limlerin menkbelerini ezberlemiti. airlii de olan Sad elebi, stanbulun Ftih
semtinde, evinin yaknnda bir Dr-l-kurr in ettirmiti. mrn ilim renmek ve
retmekle geiren Sad elebinin birok muteber eserlere yazm olduu talkt
yannda, u kymetli eserleri de vardr: 1- Fevid-l-behiyye: Kd Beydv hazretlerinin
tefsrine yazm olduu hiyedir. 2- Hiyet-l-nye erh-il-Hidye, 3- Fetv f Mevz
min Fss-l-Hkem li bn-i Arab 4- Fetv-i Sadiyye, 5- Hiyet alel-Kms (Frz
bdnin eseridir).
1) akyk- Numniyye (Vefeyt kenar); cild-1, sh. 494
SAFYYDDN-ZDE (Muhammed elebi):
Osmanllar zamannda Bursada yetien slm limlerinden ve evliynn
byklerinden. Tasavvufta Zeynddn-i Hf hazretlerinin kurduu Zeyniyye yolunun
byklerindendir. smi, Muhammed elebi bin eyh Safiyyddn Bursav olup,
Safiyyddn-zde Muhammed Efendi diye de tannr. Onuncu asrn balarnda dnyya
geldi. Doum trihi kat olarak tesbit edilemedi. 970 (m. 1562) senesinde vefat etti.
Zeyniyye byklerinden olan, kymetli baba ve dedelerinin ve yksek hocalarnn da
medfn bulunduu kabristana defnedildi.
Muhammed elebi, ailesi tarafndan en gzel edeb ve terbiye ile yetitirilip ilim
tahsil etmek ana geldiinde, asrn mehr limlerinden ilim rendi. Muhyiddn-i
Fenrnin Dr-l-iddsine devam etti. stanbulda Sahn- semn medreselerinde
mderrislikten emekli olan Kara Bl hazretlerinin dershnesine de devam ederek, o
byk zttan ilim tahsil etti. 922 (m. 1516) senesinde Kara Bl Efendi Bursaya kad
olarak tayin edilince, Muhammed elebi de memleketi olan Bursaya dnd. Zhir
ilimlerde tahsilini tamamladktan sonra, tasavvuf yolunda ilerlemek iin Muallimzde eyh
Muslihuddn Efendinin derghna devam etti. Daha sonra da Seyyid Ali Efendinin
hizmetlerine kavutu. Tasavvuf yolunda ilerlemek istidd pekok olduundan, ksa
zamanda yetiip kemle geldi. Bylece hem zhir hem de btn ilimlerde derin lim ve
kmil bir vel oldu. Hocas Seyyid Ali Efendinin vefatndan sonra onun halfesi oldu.
Talebeleri terbiye edip, manev olarak yetitirmek vazfesini zerine ald. 970 (m. 1562)
senesinde vefat edinceye kadar bu vazfeye devam etti.
Muhammed elebinin muhterem birderi Abdllatf elebi de, zamannda bulunan
eitli limlerden ilim renerek tahsilini tamamladktan sonra, 952 (m. 1545) senesinde
znikde Sleymn Paa Medresesine tayin oldu. Bir sene sonra da vefat etti. Yerine
Abdlkerm-zde Efendi tayin edildi.
Muhammed elebinin dier birderi, Abdlazz Efendi 914 (m. 1508) senesinde
doup ok gzel yetitirildi. Molla Hsrev Medresesi mderrisi olan Bursal eyh
elebinin ve Hce Hayreddn Efendinin hizmetinde bulunarak yetiti. Zhir ilimlerde

kemle ulatktan sonra tasavvuf yoluna ynelen Abdlazz Efendi, btn yolunda da
kemle geldi. Birderlerinin vazfe yaptklar zaviyede, zamannda bulunan evliynn
zneti, ss olarak vazfe yapmakta iken, 990 (m. 1582) senesinde vefat eyledi.
Bir mddet am kadl yapm olan Dvd-zde Muhammed Efendi, biraz nce
zikrolunan Adllatf elebinin torunu olduu iin bu ailede bulunan ztlarn herbirinin
stn hllerini ve yksek kermetlerini ok gzel naklederdi.
1) akayk- Numniyye Zeyli (At); sh. 75
2) Gldeste-i riyz- irfn; sh. 103
SAMSN-ZDE (Ahmed bin Muhammed Efendi):
Osmanl limlerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin Hasen bin Abdssamed
Samsndir. Edirne kadl ve baka mhim vazfelerde bulunmu olan, Muhammed bin
Hasen Samsni Efendinin oludur. Bunun iin Samsn-zde diye mehr olmutur.
Doum trihi bilinmemektedir. 978 (m. 1570) senesi Muharrem aynn balarnda vefat
etti.
Zamannn limlerinden Sar Kerez (Kiraz) Efendinin derslerinde yetiip, Meyyedzde hazretlerinin mlzimi oldu. lk olarak Edirnede bulunan Murd Paa Medresesine
920 (m. 1514) senesinde Ahmed elebi yerine yine Edirnede Halebiyye Medresesine
mderris oldu. Buradaki vazfesine on sene devam ettikten sonra ayrlp, baka
vazfelerde bulundu. Edirnede Mustafa Paa, Bursada Sultaniye, Edirnede Byezdiyye
medreselerinde mderrislik yapt. 944 (m. 1537) senesinde Bursa kads, ayn sene
Rabul-evvel aynda Edirne, daha sonra da stanbul kads oldu. Be sene sonra,
Byezdiyye Medresesi mderrisi olan Muhyiddn Efendinin eyhlislmlk makamna
getirilmesiyle boalan yerine mderris olarak tayin edildi. 954 (m. 1547) senesinde;
Anadolu, Acem ve Arab memleketlerinin umm teftii ile vazfelendirildi. Devlet-i liyye
hakknda muhalif dnenlerin tesbit edilip, bu muhalefetlerinin giderilmesi, bir yerde
zulm ediliyorsa onun kaldrlmas gibi mhim vazfeleri vard.
Yapt gzel hizmetler, pdih ve vezr tarafndan takdr edilir, beenilirdi. Onlarla
yakndan tanp grr, beraber bulunurdu. Uzun mddet bu tefti vazfesini baar ile
yaparak, kendi arzusu ile emekli oldu. Bundan sonra medresedeki vazfesine dnp,
orada hizmete devam etti.
Samsn-zde, sadaka veren, iyiliksever, ok cmert bir zt idi. yilik ve ikrmlar,
ihtiy sahiplerine olan yardmlar ok idi. 968 (m. 1560) senesinde Muallim-zde yerine
Haleb kads oldu. ki sene sonra ayrlp halvete ekilerek, 978 (m. 1570) senesinde
Zilhicce aynda vefat edinceye kadar ilim ve ibdet ile megul oldu. lm stnl ile
birlikte, eitli fazletleri kendisinde toplam olan pek yksek bir zt idi.
2) Ikd-l-manzm; cild-2, sh. 221
SARI GRZ NREDDN HAMZA EFEND:
Hanef mezhebi fkh limi, Osmanl kadaskeri. Aslen Balkesirlidir. Doum trihi
bilinmemektedir. Babas, Karasili (Balkesirli) Ysuf Efendidir. Ksa boylu, etine dolgun ve
sar sakall olduu iin Sar Grz, dn-i slma hizmetlerinden dolay da Nreddn lakab
verildi. 927 (m. 1521) senesinde stanbulda vefat edip, Ftihte Yayla Cmii
yaknlarndaki mektebin bahesine defnedildi. Evinin ve kabrinin bulunduu yerlere Sar
Gzel Mahallesi ad verildi.
Ftih Sultan Mehmed Hn devrinin mehr ulemsndan olan Hatb-zde ve
Hocazde Muslihuddn Bursavye talebe olup, onlardan ilim rendi. Daha sonra Sinn
Paann ilminden istifde etti. Sinn Paaya Seferihisar kadl verilerek stanbuldan
gnderilmesi zerine, hocas ile beraber Seferihisara gitti. Sultan Byezd-i Vel
zamannda, Sinn Paann Edirne Dr-l-Hadsine mderris olmas zerine, hocas ile
birlikte Edirneye gitti. Hocasnn medresesinde mderris yardmcs olarak vazfe yapt.
Stajn bitirip iczet aldktan sonra, memleketin eitli yerlerinde hizmetlerde bulundu.
Bursada Sultan Yldrm Byezd Medresesine, daha sonra Edirne Dr-l-Hads

Medresesine, sonra da Sahn- semn medreselerinden birine mderris oldu. 917 (m.
1511) senesinde stanbul kadlna tayin edildi. Bu vazfesi esnasnda Sultan Byezd-i
Vel tarafndan ehzde Selme gnderildi. ehzde Selm, Trabzon vliliini taht ehri
stanbula uzak bularak, Rumelide, serhat boylarnda bir sancak verilmesini istemiti.
Sar Grz Molla Nreddn Efendi, Pdih Byezd-i Vel ile ehzde Selm (Yavuz)
arasnda anlama salanmasn ve Rumelide sancak verilmesini temin etti. Bilhare
ehzde Selm davet edilip, stanbulda Osmanl Pdih oldu. Yavuz Sultan Selm Hnn
pdih olmasndan sonra, 919 (m. 1513) senesinde Anadolu, 921 (m. 1515)
senesindede Rumeli kadaskeri oldu. Bir sene sonra kadaskerlikten ayrlp, Sahn- semn
Medresesi mderrisliine tayin edildi. Bir mddet sonra tekrar stanbul kadlna getirildi.
Vefatndan bir mddet nce emekliye ayrld. 927 (m. 1521) senesinde vefat etti.
Din bilgilerinde yksek ilim shibi olan Sar Grz Nreddn Hamza Efendi, dnin
hkmlerini insanlara retmekte ve uymakta ok gayretli idi. Doru sz, pdihn
yannda, paann yannda, her yerde sylerdi. Kimseden ekinmezdi. Akidesi saf, mizac
sert idi. Allah telnn emir ve yasaklarn tatbikte keskin bir kl gibiydi.
Sar Grz Nreddn Hamza Efendi, pekok talebe yetitirip, kymetli eserler yazd.
Molla Hamdli Kara Seydnin sullerine verdii cevaplara dir bir rislesi, fkh ilminde baz
mevzlar ihtiv eden Mrted ismindeki eseri mehrdur. Ayrca erh-i Mifth ve
erh-i Mevkfa hiyesi, Hidye zerine talkt ve Risle-i klemiye adl bir eseri
vardr.
Sar Grz Nreddn Hamza Efendinin asl mhim rol, Yavuz Selm Hnn aldran
Seferine dir verdii fetvda grlr. Topkap Saray Arivinde 6401 numarada kaytl ad
geen fetvnn altnda, Edaf-l-bd Hamza el-Fakr e-ehr bi-Sar Grz kayd ak
ak okunmakta, fetvy yazarken, Kfi kitabnn Ahkm-l-mrtedn ksmndan
istifde edildii bildirilmektedir. Bu mhim fetv yledir:
Hvel-mun Bismillhirrahmnirrahm. Sevdii kullarna yardm eden,
dmanlarn da kahreden Allah telya hamdolsun. Peygamberlerinin en stn olan
Muhammed aleyhisselma ve Onun line ve Eshbna (r.anhm) saltselm olsun. Ey
mslmanlar! Biliniz ve anlaynz ki, Eshb- Kirm dman rfzlerin resleri Erdebilolu
h smildir. Onlar, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) eriatini,
snnetini beenmezler. Kurn- kermi ile alay ederler. Allah telnn haramdr
buyurduuna helldir derler. Kurn- kermi ve dier din kitaplarn tahkir edip yakarlar.
Btn Ehl-i snnet limlerine ve slih mslmanlara ihnet edip, onlar ldrrler.
Mescidleri ykarlar. Bu taifeye mensp olanlar, resleri olan h smil melnunu ilh
yerine koyup secde ederler. Hz. Eb Bekre ve Hz. mere svp, hilfetlerini inkr
ederler. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) hanm hazret-i ie
vlidemize iftir edip sverler. slmiyeti ykmak iin urarlar. Onlarn bunlara benzer
dn-i slama aykr olan pekok bozuk itikdlar ve hareketleri vardr ki, ahsen benim
katmda ve dier limlerin katlarnda tevtr derecesinde bilinmektedir. Onlar, grnen
bu hareketleri ile, dnimizin hkmne ve kitaplarmzn bildirdiine gre fetv verdik ki,
kfirdirler, mlhiddirler. Herhangi bir kimse dah onlarn btl olan dinlerini beense ve
rz gsterge kfir olur. Bunlar ldrp cemaatlarn datmak, btn mslmanlara
vcibdir, farzdr. Mslmanlardan lenler sad ve ehd olup, Cennet-i aldadr.
tekilerden lenler ise, hor ve hakr olup, Cehennemin dibindedirler. Bunlarn hli,
kfirlerin hllerinden daha beterdir. Zr bunlarn boazladklar ve avladklar, okla,
doanla ve kpek ile de olsa murdardr. Kendilerinden veya bakalarndan kz alp
nikhlasa, nikahlar btldr. lenin vrisi olamaz, mrs alamaz. Mslman devletin
pdih, bunlarn erkeklerini ldrp mallarn kadnlarn ve ocuklarn, slm askeri
arasnda paylatrmaldr. Bunlarn yaptklar tvbelere ve istifarlara aldanmamal, hi
dinlemeyip ldrmelidir. Bunlardan olduu bilinenler, veyhut onlara giderken
yakalananlar dah ldrlmelidir. Netice olarak; Eshb- Kirm dman olan bu rfizler,
hem kfirdirler, hem mlhiddirler ve hem de fesd ehlidirler. ki cihetten de katledilmeleri
vcibdir. Y Rabb! Dnine yardm edenlere yardm eyle, mslmanlar arasnda fitne
karanlar kahreyle. min. Kullarn en fakiri olan Hamza.
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Kef-z-znn; sh. 1653

Tc-t-tevrih; cild-1, sh. 138, cild-2, sh. 557
Kms-ul-alm; sh. 2816
SEHV:
Fkh, hads, tefsr ve trih limi. smi, Muhammed bin Abdurrahmn bin
Muhammed bin Eb Bekr bin Osman bin Muhammeddir. Knyesi Ebl-Hayr ve Eb
Abdullah olup, lakab emsddndir. Msrn kylerinden olan Sehda doduu iin
Sehv nisbet edilmitir. Bu nisbeti ile mehr oldu. 830 (m. 1427) senesinde dodu. 902
(m. 1496) senesinde Medne-i mnevverede vefat etti.
Sehv, eyhlislm Blknnin medresesine yakn olan mahallede dodu. Drt
yana gelince, bn-i Hacer-i Askalnnin bulunduu mahalleye yerletiler. Orada, babas
onu erefddn s bin Ahmed Makdisnin derslerine gnderdi. Daha sonra fakh
Bedrddn Hseyn bin Ahmedin sohbetlerine devam etti. Bu ztn yannda Kurn- kermi
ezberledi. Tecvd ilmini rendi. Birok eseri ezberledi. Ezberledii bu eserleri, asrn
byk limlerin huzrunda okudu. lim rendii limlerin says drtyz bulmaktadr.
bn-i Hacer-i Askalnnin derslerine devam eden Sehv, onun btn eserlerini
kendisinden dinledi. Vefatna kadar bn-i Hacerin yanndan ayrlmad. bn-i Hacer ona
ders okutma ve eser yazma hussunda iczet (diploma) verdi.
Sehv, hocas bn-i Hacerin vefatndan sonra Dimyta gitti. Oradaki limlerin
derslerini dinledi. Sonra hac farizasn yerine getirmek iin deniz yoluyla Hicaza gitti.
abn aynn balarnda Mekke-i mkerremeye vard. Orada hac zamanna kadar ikmet
etti. Bu arada birok limin derslerini takib etti. Mekke-i mkerremede ilim rendii
limlerin bazlar unlardr: Ebl-Feth Merg, Burhnddn Zemzem, Takyyddn bin
Fehd, Zeynddn Emyt, ihbddn evit, Ebs-Sedt bin Zhire, Eb Hamd bin
Ziy. Hac farizasn yerine getiren Sehv, Khireye dnd. Khirede hads-i erf ve
yaplan rivyetleri dinlemeye kitaplar mtlaaya ve limlerden istifde etmeye alt. Bu
arada birok yerlere ilm seyahatler yapt. Buralarda birok limden ilim rendi.
Bunlardan bazlar unlardr: bn-i hne, Tennh, Selhddn Ziftv Matrz, Abdullah bin
Eb Bekr, Demmin, Blkn, bn-i Mulkkn, Irak, Heysem, Kemlddn Demir, Halv,
Sveydv, Cemlddn Red, Eb Bekr bin brhim, bn-i Izz.
Sehv, ilim renmek iin pekok seyahatler yapt. Haleb, Dmek, Beyt-i makdis,
Hall, Nablus, Remle, Hama, Balebek, Hms dolat. Buralarda ders ald hocalarnn
says yze yakndr.
Babasnn ve amcasnn talebelerinden olan Burhnddn bin Hzrn yannda da
kalan Sehv, onun yannda Arab ilimlere dir pekok eyler yazd. Elfiye zerine yazlan
pekok erhi dinledi.
Sehv; bn-i Salhn Ulm-l-hads adl eserini, Rfinin Tahrcini ve Msned-lfirdevs telhisini, Bezl-l-munu, Dmekiyye ve Halebiyye emlilerini, afi ve Leysin
menkbn, Feth-l-brnin ounu, Tahric-l-Mesbihi, bn-i Hacib el-Aslyi, Talk-ttalki, Mukaddimet-l-isbeyi bn-i Hacerin yannda okudu ve mtla etti. Kendi bana
okuyup ezberledii eserlerden bazlar ise unlardr: Nuhbe ve erhi, el-Erben-lmtebyine, el-Hisl-l-mkeffire, el-Kavl-l-msedded, Bl-l-merm, el-Aeret-lariyyt, el-Kelm f hads-i umm-i Rfi.
Sehv, 898 (m. 1492) senesinde Medne-i mnevvereye gitti. Vefatna kadar
burada kald. Mekkeliler ve Medneliler, ondan gerek rivyet ve gerekse diryet
bakmndan pekok eyler rendiler.
emsddn Sehv, birok eser yazd. Yazd eserlerin says ikiyzdr. Bunlarn en
mehrlar unlardr: 1- Ed-Dav-l-lmi f ayn-il-karn it-tsi: Eser matb olup, oniki
cilddir. Mellif, burada hayatn otuz sahifede anlatmtr. 2- erhu Elfiyet-il-Irk: Hads-i
erf stlhlarna dirdir. 3- El-meksd-l-hasene, 4- El-Kavl-l-bed f ahkm-is-salti
alel-Habb-i-efi, 5- El-lm bit-Tevbh limen zemm-et-trih, 6- El-Cevhir-l-Mkellele
fil-ahbr-il-mrselsele, 7- El-Mun: mm- Nevevnin Erbeinde zikredilen ztlarn hl
tercmelerine dirdir. Eserin el yazmas bir nshas Rabt Ktphnesinde, Kettn
blm, 1785 numaradadr. 8- El-htimm: mm- Nevevnin hl tercmesine dirdir. 9Et-Tbr-ul-mesbk, 10- Vecz-l-kelm fiz-zeyli al kitb-iz-Zeheb dvel-l-slm, 11- ElCevhir ved-drer f tercemet-i eyhlislm bn-i Hacer Askaln, 12- El-Kevkeb-l-mud:
Sehv, asrndaki baz limlerin hl tercmelerini anlatmtr. 13- El-Cevher-l-mecm,
14- Et-Tuhfet-l-latfe f ahbr-il-mednet-i-erfe, 15- Bugyet-l-ulem ver-ruvt, 16Ez-Zeyl al tabakt-il-kurr li bn-il-Cezer, 17- El-Gye f erh-l-Hidye, 18- Umdet-lkr ves-Sm. 19- El-Kavl-t-tm f fdl-ir-remyi bis-sihm, 20- E-fi min-el-elem f
Vefeyt-il-mem, 21- Trih-l-medneteyn, 22- Et-Trih-l-muht, 23- Tabakt-lMlikiyye, 24- Telhsu trih-l-Yemen, 25- Telhsu Tabakt-l-kurr, 26- Er-Rhlet-sSekenderiyye, 27- Er-Rhlet-l-Mekkiyye.
1) Mucem-l-mellifn; cild-10 sh. 150
6) zh-l-meknn; cild-1, sh. 29, 112, 259, 474, cild-2, sh. 16, 39, 123, 247, 402
7) Kef-z-znn; cild-1, sh. 29, 128, 327, 618, cild-2, sh. 1356, 1779, 1884
8) Ahlwardt; Verzeichniss der arabischen Handschriften; cild-3, sh. 23, cild-7, sh.
383
SEMHD (erf Ali bin Abdullah):

afi mezhebi fkh limlerinden. smi, li bin Abdullah bin Ahmed bin Ebil-Hasen Ali
bin s bin Muhammed bin s el-Hasen es-Semhd el-Msrdir. Hz. Hasen bin Ali bin Eb
Tlibin ahfdndan (torunlarndan) idi. Bunun iin erf Semhd diye mehr oldu.
Knyesi Ebl-Hasen ve lakab da Nreddndir. Msrda, babasnn kad olduu Semhd
ehrinde, 844 (m. 1440) senesi Safer aynda dnyya geldi ve orada byd. lk olarak,
babas tarafndan 853 (m. 1449) ylnda Khireye gtrld. Daha sonralar, gerek yalnz
ve gerekse babas ile, eitli vesilelerle bu ehre birok defa gidip geldi. Bu ziyretleri
esnasnda, zamannn en mehr limleri ile tanp, onlardan eitli ilimleri tahsil etti.
Evliynn byklerinden Zeynddn-i Irkden tasavvuf ilminin yksek ve ince
marifetlerini elde etti. Bu zt, ona hrka giydirdi. 870 (m. 1465) senesinde ilk defa hacca
gitti ve Medne-i mnevvereye yerleti. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) mbrek mescidi yannda bir hcrede ikmet etmeye balad. Bir mddet sonra
buradan ayrld. Bb-r-Rahme yannda Temm-d-Drnin evi olarak bilinen bir meskeni
kiralayp, oturdu. Medineye geldiinde, Mescid-i Nebnin 654 (m. 1256) senesindeki
yangndan sonra yaplan tamiratlarn, aslna uygun bir ekilde yaplmam olduunu
grd. Bu mbrek yer, aa-yukar 200 yllk bir zaman gemi olmasna ramen, ok
sath ve yetersiz bir ekilde tamir edilmiti. Mescidin eski hlini aratrp, aslna uygun bir
ekilde yaplmasn tavsiye eden bir eser kaleme ald. Bizzat, Mescid-i Nebnin tamiri ve
yanna bir ktphne ins ile urat. ok kitap yazd. 881 (m. 1476) senesinde, ikinci
defa hac yapmak zere Mekke-i mkerremeye gitti. Kendisinin bulunmad bu srada,
Medinede Mescid-i Neb yanndaki ktphne, mescidi de harabe hline getiren yangnda
kl oldu. Buna ok zlen Semhd, hacdan dnnce Msra gitti ve Semhd ehrinde
bulunan ihtiyr annesini ziyret etti. Annesi, Bu ziyretten on gn sonra vefat etti.
Annesinin cenzesinin defninden sonra Khireye gitti. Sultan Eref Kaytbay kendisini
kabul edip, maa balad. ok ihsn ve ikrmlarda bulundu. Nezreti kendisine tevd
edilen Medine ktphnelerini tamir ve tezyin etmek, eksikliini tamamlamak zere ok
miktarda altn ve kymetli kitaplar verdi. Kuds-i erfi ziyret ettikten sonra, 890 (m.
1485) yl sonlarna doru Medne-i mnevvereye dnd. Bu srada Temm-d-Drnin
evinin satla karlm olduunu grd. Bunu satn alp iyice tamir ettirdi. Evlenip olukocuk shibi oldu. Herkese iyilik eder ve ilim renmek iin gelen talebelere ders
okuturdu. 911 (m. 1506) senesi Zilkade aynn onsekizinde, Medinede vefat etti. Kabr-i
erfi Cennet-l-Bak kabristannda, Seyyid brhim ile mm- Mlik hazretlerinin
kabirleri arasnda bulunmaktadr.
erf Semhd, daha kk yata Kurn- kermi ve Minhc kitabn ezberlemiti.
Uzun zaman babasnn yannda kalp ilim tahsil etti. Babas ile karlkl mzkere ederek,
Minhc kitabna Celleddn-i Mahallnin yapt erhini ve erh-l-behcenin yarsn
okudu. Bunun dier yarsn da dinliyerek rendi. Ayrca, afi uslne dir Cem-ulcevmi adndaki eseri, bn-i Mlikin Elfiyesinin yarsn da babasndan okudu. Yine
babasndan, Buhryi ve Mnzirnin Muhtasar- Mslim adndaki hads kitabn dinledi.
Babasyle ve yalnz olarak, Khireye ok gidip geldi. lk geliinde, emseddn Cevcerden
fkh, usl ve edebiyat ilimlerini tahsil etti. Ayrca ondan, bn-i Himn Tavdh kitabnn
hepsini ve Hazreciyyenin erh ve hiyelerini, Veliyyddn Ahmedin erh-l-behce
sini, Celleddn-i Mahallnin erh-l-Minhcnn ounu okuyarak ve kalann da
dinliyerek rendi. Yine erhu Ceml-cevmi kitabnn ounu ondan dinledi. Bizzat
melliflerinden okuyup, dinledii eserler de oktur. Menv ile ok bulundu. Minhc
kitabnn tammn, iki ayr mecliste ondan okumutu. Ayrca Tenbh, Hv ve Behce
adndaki eserlerin erhlerini melliflerinden okudu. erhu Elfiye-i Irkden ve Nevevnin
Bostn-l-rifninden birer blmn, Risle-i Kueyrnin hepsini melliflerinden
okudu. Ayrca defalarca Sahh-i Buhryi, Sahh-i Mslimden bir blm, Briznin
Muhtasaru Cmi l-usln ve Beydv tefsrinin sonunu da okumutu.
Yine erf Semhd, Necmeddn bin Kd Aclnun huzrunda Minhcn tashihinin
bir blmn, emseddn-i Bmden erh-l-behcenin bir blmn, Zeyneddn
Zekeriyydan Esnnin erh-l-Minhcn ve onun feriz ilmine dir bn-l-Himin
Manzmesine yapt erhinin ounu, emseddn-i irvnden Teftznnin Akid-i
Nesefyye erhini ve sfehnnin erh- Tavlsinin ounu okudu. Mekkede onunla,
kelm ilmine dir birok meseleleri mbhase ve mzkere ettiler. Kef tefsrinin bir
blmn, Telhis kitab zerine Sadddn-i Teftznnin yapt Muhtasarn ounu,

Mutavvelden birazn, Seyyid Ibrnin erh-l-Minhc-il-aslsini ve daha baka eserleri
okuyup, ilim tahsil etti.
Semhd, Alemddn Blknnin ve Kmiliyye Medresesi imm Kemleddnin
derslerinde de hazr bulunarak ondan ok ilim rendi. Tasavvuf ilimleriyle de ok megul
olan Semhdye hrka giydirdi ve zikrullah telkin etti. Sad bin Driden mbhase ile
Umdet-l-ahkm kitabn okudu. bn-i Dr, Bm, Cevcer gibi limler, ders vermesi
hussunda ona izin verdiler. Ders okutmak ve fetv vermek husslarnda, birok
meselede imtihan ettikten sonra, ihbddn rimsh de ona izin vermiti. Beraberce
ok meseleyi mzkere ettiler. Nitekim Zekeriyy, Celleddn-i Mahall ve Menv ile de
byle idiler. Bylece bu iki hussta ihtisas kazand. Menavnin torunu ile evlenmesi
sebebiyle, onunla sohbeti daha ok oldu. Menav, Cmi-i Velvdeki hads derslerinde,
Slihiyye Medresesindeki fkh derslerinde onu kendisine yardmc seti. Semhdyi
kadlk merkezinin avlusunda kk bir odaya yerletirdi. Kendisine kad yardmcln
teklif etti. nce bu vazfeden kand ise de, sonra kadlk hizmetlerinin btn idresi
kendisine verildi.
Memleketi olan Semhdda, Khirede, Medine ve Mekkede daha birok limden ilim
tahsil eden Semhd, ok kitap yazd. Bunlardan Hlsat-l-vef ve Cevhir-l-akdeyn
kitaplarn okuyan, bn-i Teymiyyenin ve Vehhblerin bozuk yola sapm olduklarn iyi
anlar. Eserlerinden balcalar unlardr:
1- Hlsat-l-vef bi-ahbri dr-il-Mustaf: Bu eserde, Medne-i mnevvere ehrinin
trihi, topografyas ve Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i
erflerinin ziyret dab ok gzel bir ekilde anlatlmaktadr. Bunu, ilk nce geni bir
plna gre El-ktif bi-ahbri dr-il-Mustaf ad altnda kaleme almt. Bir hmnin
istei zerine, bu kitabn bir hlsasn (zetini) hazrlayp, buna Vef-l-vfi adn verdi.
Bu hlsay, Medinede oturduu zaman, 886 (m. 1481) senesi Cemzil-hr aynn
yirmidrdnde tamamlamt. Medinede ktphnesi yand zaman, bu eser Mekkede
yannda idi. Bu sayede eserinin balca muhtevs kurtulmu oldu. Daha sonra bu
hlsann daha yeni bir eklini meydana getirdi ki, bu baz yazmalarna ve matb
nshalarna gre, 893 (m. 1488) ylnda tamamlam ve Hlsat-l-vef adn vermitir.
2- Cevhir-l-akdeyn f fadl-i-erfeyn eref-il-ilm-il-cel ven-neseb-il-l. 3- Emniyyet-lmtenn bi-ravdat-it-tlibn: Nevevnin eserinin erhidir. 4- kml-l-mevhib: ElMevhib-l-kerm adndaki eserin zeylidir. 5- Envr-s-seniyye f ecvibeti esilet-ilYemeniyye. 6- zh-l-beyn lim erdehul-huccete men leyse fil-imkn ebdea mimm
kne. 7- Drer-s-semt: Abdestin artlarn bildiren bir eserdir. 8- Defut-taarruz velinkr libast ravdat-il-muhtr. 9- Zirvet-l-vef bi-ahbri dr-il-Mustaf, 10- erh-ul-izh:
mm- Nevevnin, haccn rknleri hakkndaki eserinin erhidir. 11- if-l-erk lihkmi m yeksiru beyuh fil-esvk. 12- Tb-l-kelm bi-fevid-il-slm. 13- Ikd-l-ferd
f ahkm-it-takld. 14- El-Gumar alel-lmz f ehds-il-mevza. 15- El-Ll -l-mensr
f nashat-il-vltil-umr. 16- El-Muharrer f tayn-it-talk. 17- Minyet-l-mutedn biravd-t-tlibn. 18- Mevhib-l-kerm-l-fetth fil-mesbk vel-mtegl bil-istifth.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Ed-Dav-l-lmi; cild-5, sh. 245, 248
Kef-z-znn; sh. 194, 210, 614
SEYYD VELYET:
Anadoluda yetien evliynn byklerinden. Sevgili Peygamberimizin (sallallahu
aleyhi ve sellem) mbrek soyundan olup ismi, Seyyid Velyet bin Seyyid shaktr.
Silsile-i nesebi, Seyyid Muhammed Bkr bin Zeynel bidne kadar ulamaktadr. 855 (m.
1451) senesinde Bursaya bal Krmasti kasabasnda dodu. 929 (m. 1522) senesinde
stanbulda vefat etti. Evinin yaknnda bulunan mescidin bahesine defnedildi.
Zamannn limlerinden, akl ve nakl ilimleri tahsil etti. Hads ilmini Molla
Grnden okudu. kpaa evldndan eyh Ahmed hazretlerine talebe oldu. Onun
hizmetinde bulunup feyz ald ve yksek manev derecelere kavutu. 874 (m. 1469)
senesinde hocas eyh Ahmedin kzyla evlendi. Tasavvuf yolunda kemle erdikten sonra,
Allah telnn dnini ve sevgili Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel
ahlkn insanlara anlatmak hussunda iczet alp, bu vazfeyle vazfelendirildi. 880 (m.
1475) senesinde hacca gitmek iin yola knca, Msra urad. Orada eyh Seyyid Vef
bin Seyyid Eb Bekr hazretlerinin de sohbetlerinde bulundu. rd iin iczet ald. Mekke-i
mkerremede eyh Abdlmut ile karlap, limlerin ve tasavvuf ehli ztlarn bulunduu
bir mecliste, Esm-i husn okumaa iczet ald. Bu yolculuu esnasnda, annesi
stanbulda vefat etti. Babas da 886 (m. 1481) senesinde stanbulda vefat edip,
oturduu evin bir kesinde defnedildi. Babasnn vefatndan krkiki gn sonra, Ftih
Sultan Muhammed Hn vefat etti.
Seyyid Velyet, ilk hacca gidiinden baka, iki defa daha hac ibdetini yerine getirdi.
nc gidii, Yavuz Sultan Selm Hnn pdih oluunun ikinci ylnda idi. 73 yana
vard srada, stanbulda vefat etti. Cenze namaznda, lim ve slih birok kimse
bulundu. eyhlislm Zenbilli Ali Ceml Efendi cenze namazn kldrd. Vasyyeti
gereince, evinin yaknnda bulunan mescidin bahesine defnedildi. Dervi Muhammed
adndaki olu, vefatndan sonra onun yerine ird vazfesiyle vazfelendirildi. 942 (m.
1535) senesinde o da vefat etti ve babasnn yanna defnedildi.
Seyyid Velyet, zhir ve manev ilimlerde yksek derece shibi, lim, fazletli bir
zt idi. Derin ilmi ve tasavvuftaki yksek derecesiyle etrfna yllarca feyz verdi. Sultanlar
ve vezrler onu ziyrette kusur etmediler. Bereketli ve feyzli sohbetleriyle, binlerce insann
Allah telnn rzsna uygun ekilde kemle ermesine vesile oldu.
Birok yksek hller ve kermetler shibi olan Seyyid Velyet hazretleri, herkese iyi
davranr, gleryzl ve hosohbet idi. Onun hllerinden ve kermetlerinden bazlar
unlardr.
Nakledilir ki: Sultan kinci Byezd Hn, mrnn sonuna yakn; Yerime, en lyk
olan ehzade Sultan Selmdir. Salmdayken saltanat vazfesini ona vereyim diye, onu
stanbula davet etti. Ancak ehzde Sultan Ahmedin sevenlerinin srar etmesi zerine,
kinci Byezd tereddde dt. Bunun zerine Yavuz Sultan Selm, slih ve lim
ztlardan yardm ve dua istedi. Bu srada Seyyid Velyet ile de grmek istedi. Fakat
Seyyid Velyet onunla grmeyi kabul etmedi. ehzde Yavuz Sultan Selmin srr
zerine grt. Yavuz Sultan Selm, Seyyid Velyet hazretlerinden dua istedi ve pdih
olup, olamyacan sordu. Seyyid Velyet bir mddet cevap vermedi. Daha sonra;
zlmene lzum yok. Saltanat yaknda sana nasb olacaktr. Ancak, pek uzun
srmeyecektir buyurdu. Dedii gibi olup, Yavuz Sultan Selmin padiahl sekiz yl
srd.
Nakledilir ki: Seyyid Velyet, hac ibdeti iin Arafatta bulunduu srada, eyh
Ahmed Mahmd da yannda bulunuyordu. Bir ara eyh Ahmed Mahmd ona; Bugn
immn sanda kim bulunuyorsa, zamann kutbu odur dedi. Seyyid Velyet namaz
kldktan sonra, immn sa yannda bulunan zta dikkatlice baktnda, Bursal Mevln
Ayas hazretleri olduunu grd.
Hicazdan dndnde, Bursal slihlerden biri onu ziyrete gelip, bu sene Arafatta
immn sanda kimin bulunduunu tesbit edip, edemediini sordu. Seyyid Velyet de;
eyh Ahmed Mahmd hazretlerinin hatrlamas zerine tesbit ettiini ve Bursal Mevln
Ayas hazretlerinin olduunu syledi. O akam ok hastaland, hayattan midini keser gibi
oldu. yileip, sabahleyin kendini toparlaynca, o slih kiiyle beraber Mevln Ayas
hazretlerini ziyrete gitti. Duasn almak istiyordu. Huzruna varp elini ptkten sonra
oturdular. Mevln Ayas ona sert bir ekilde bakp; Neden benim gizli olan hlimi
bakalarna yaydn. Dilini ve gzn bu iten korumadn. Ben, bu gece senin vefatn iin
kerre Allah telya dua edip yneldim, her seferinde Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) azz rhu benimle duamn arasna perde oldu. Bu sebepten senin nesebinin
temizliini kesin olarak bilmi oldum dedi. Seyyid Velyet, Mevln Ayastan zr dileyip,
zr kabul edildi ve bunun zerine ellerini pp hayr duasn ald.
Seyyid Velyet hazretleri, vefatndan iki yl kadar nce iddetli bir ekilde
hastalanmt. Dostlar ve talebeleri ondan midlerini kesmilerdi. O srada gzlerini ap
onlara dedi ki: zlmeyin dostlarm. Bugn, sabah gne doduktan sonra, lm melei
Azrail aleyhisselm, Mft Ali elebinin sretinde bana geldi. Rhumu teslim alacan
zannettim ve teslimiyet iinde lme hazrlandm. Azrail aleyhisselm bana; Hayr,

rhunu almaa deil, seni ziyrete geldim diye teselli ettikten sonra gitti dedi. ki yl
daha yaayp, sonra bu fni lemden ayrld.
Seyyid Velyetin sohbet meclisinde birgn, Snbl Sinn Efendinin hastalanp,
birka gn sonra da vefat ettii haberi sylendi. Seyyid Velyet bu sz kabul etmeyip;
Hayr, Snbl Efendi benden sonra vefat edip, benim namazm klacaktr buyurdu.
Buyurduu gibi, Snbl Efendi vefat etmemiti. Ondan sonra vefat edip, cenze
namaznda bulundu.
Pri Mehmed Paa, stanbulda byke bir dergh yaptrm ve iine de eyh Ceml
Efendiyi oturtmutu. Rabul-evvel ay olunca, mevlid okutmak zere geni hazrlk yapt
ve yaptrm olduu derghta, o geceyi tesid iin lim ve slih kiileri davet etti. Sohbet
esnasnda Seyyid Velyet ban kaldrp, bir mddet dnp, murkabe ettikten sonra;
Bu dergh, Ceml Efendinin vefatndan sonra medrese olup, asla dergh olmayacaktr
buyurdu. Sa kalanlar, onun bu kermetini grdler. eyh Ceml Efendi vefat edince,
dergh medreseye evrildi.
1)
2)
3)
4)
5)

SOFYALI BL EFEND:
Rumeli evliysnn byklerinden. Bugn Yunanistan snrlar dhilinde olan Selanik
yaknlarndaki Ustarumca kasabasnda dodu. Sofyaya yerleti. 960 (m. 1553) ylnda
Sofyada vefat edip, Selhiyye semtinde defnedildi. Ftih Sultan Mehmed Hn devri
limlerinden olan Ali Kucunun torunu Kd Abdurrahmn bin Abdlazz tarafndan
kazdrlan mezarndan kan altnla, kabri evresinde bir dergh ve cmi yaptrld.
Kk yata ilim renmeye balayan Sofyal Bl Efendi, ksa zamanda, dny ve
hret sadetine vesile olan akl ve nakl ilimleri tahsil etti. Bu arada, nefsinin tezkiyesi ve
kalbinin tasfiyesi ile megul oldu. Yedi sene dalarda, maaralarda dolat. Tek bana
kalp, herkesten uzak durdu. stanbula gitti. Tavukpazar yaknlarnda, Hakim Ali Paann
kendisi iin in ettirdii derghta, insanlara ilim retip feyz samakla megul olan
Ksm elebinin hizmetine girdi. Ksm elebi, elebi Halfe nmyle mehr Ceml
Halvetnin talebesi idi. Ksm elebinin ilim ve feyzinden istifde ile kemle gelip
olgunlaan Bl Efendi, ahlkta gzel, amelde gayretli, ilimde stn oldu. Kendisine iczet
verilip, insanlara Allah telnn dnini retmesi vazfesi ile, bugn Bulgaristan snrlar
dhilinde olan Sofyaya gnderildi. Orada yllarca insanlara doru yolu gstermek, Allah
telnn emir ve yasaklarn bildirmekle megul oldu. Zamann pdih Knn Sultan
Sleymn Hnn baz seferlerine katld. Allah telnn dninin yaylmas ve insanlar
zerinden zulmn kaldrlp adletin hkim klnmas iin savaan slm ordusunun
muzafferiyeti iin dualarda bulundu. Pekok kermetleri grld. Birok talebe yetitirip,
eitli blgelere gnderdi. Rumelinin mslmanlamas, insanlarn Cehennem ateinden
kurtulmas iin durmadan alt. Onbinden fazla talebesi arasnda, en mehr iki halfesi;
Kurd Efendi ve Nreddn-zde Muslihuddn efendilerdi. Yavuz Sultan Selm Hnn
kadaskerlerinden Sar Grz Nreddn Hamza Efendiye de mektuplar yazp nasihat ederdi.
960 (m. 1553) ylnda Sofyada vefat eden Sofyal Bl Efendinin Selhiyye
semtindeki kabri kazlrken, bir kp altn karld. kan altnlar kadya teslim edildi.
Ulardaki dervi-gzlerin her halleriyle yaknen ilgilenen Knn Sultan Sleymn Hna
durum arz edildi. Mezarndan kan altnlarla kabri zerinde bir dergh ve cmi
yaplmasn emretti. Bu ile Sofya kads Abdurrahmn Abdlazz Efendiyi vazfelendirdi.
Orada ok gzel bir dergh, zarif bir cmi in edildi.
Sofyal Bl Efendi, yetitirmi olduu kymetli talebeleri yannda, pek faydal eserler
de yazd. Usl-i fakr nmyla marf Etvreste, Risle-i kaz ve kader, Mecmt-nnesyh, Manzme-i varidat, erh-i hads-i kuds-i Knt kenzen ve erh-i Fss-lhikem gibi kitaplar, onun eserleri arasndadr.
Fss-l-hikem erhini, Fss-l-hikem kitabnn mellifi olan Muhyiddn Arab

hazretlerinin manev iretiyle yazd. Hdise yle nakledilir: Daha hocas Ksm
elebinin hizmetinde, ilim renmek, nefsini tezkiye ve kalbini tasfiye etmekle megul
olduu sralarda baa gitmiti. Bir mddet ban bakm ile megul olduktan sonra, yanna
bir kimse geldi. Tanyp grd bilip iittii kimseye benzemiyordu. Selm verdi ve;
Benim Fss adl eserimin mkillerini hlleyle deyip, Bl Efendinin eline birka kt
tututurdu. Bl Efendinin aknl arasnda, geldii gibi kayboldu. Bada iini bitiren
Bl Efendi, dergha dnd. Ksm elebiye durumu arzetmek zereyken, mbrek
hocas durumdan haberdr olduunu iret ettikten sonra yle anlatt: Bundan nce
lem-i mislde Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) huzrundaydk. Muhyiddn-i Arab
hazretleri; mmetinin byklerinden birinin benim kitabm erh edip pheleri
gidermesini arzu ederim dedi. Biz de hemen Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem)
huzruna niyazda bulunup; Bu sadet benim halfelerimden birine nasb olsun diye
yalvardmda, arzum kabul edilmi, bu iin sana verildii bildirilmi idi. Bu man bizim
oktan malmumuzdur. Haydi Allah tel mbrek etsin buyurdu.
Bl Efendi, pek gzel iirler de yazard. Manzme-i vridt adl eseri, iirlerinden
meydana gelmitir.
2) Tezkire-i Halvetiyye, Sleymniye Ktphnesi, Esad Efendi ksm. No: 1372,
vr. 16b
3) Kitb- Silsilet-il-mukarrebn ve menkb-l-mttekn (Mnr); vr. 119b
SLEYMN BN CEZ:
Osmanl limlerinden. smi, Sleymn bin Cezdr. Hayat hakknda kaynak
eserlerde, malmt yoktur. Doum ve vefat trihleri belli deildir. Hicr onuncu asrda
yaad bilinmektedir. Kymetli kitaplar yazd. Eyyhel-veled (Ey oul) adndaki ilmihl
kitab mehr olup, ok fidelidir. Bu eserini, Hanef mezhebindeki byk slm limlerinin
kitaplarndan derlemitir. Huccet-l-slm mm- Gazlnin Eyyhel-veled ismindeki
Ey oul kitab bakadr. Onu, Osmanl limlerinden Mustafa Ali Efendi tercme etmi ve
Tuhfet-s-suleh ismini vermitir. Ayrca Hdim hazretleri de erh etmitir.
Sleymn bin Ceznn 960 (m. 1522) ylnda telf etmi olduu Ey oul kitab,
stanbulda (Hakkat Kitabevi) tarafndan muhtelif trihlerde baslmtr. Mellif, bu
eserinin mukaddimesinde (nsznde) buyuruyor ki:
Elhamd lillhi Rabbil lemin. Vesselt vesselm al Reslin Muhammedin ve
lihi ve sahbihi ecman.
Ey Oul! Senin iin, yzaltm hads-i erf, krkdrt haber ve dnimizin direi olan
namazn yedi art, be rkn, yedi vcibi ve ondrt snneti, yirmibe mstehb ve
ondrt mfsidini, Hanef mezhebi limlerinin kitaplarndan toplayp, sana beyn ettim.
Bunlarla amel edip, feyz--necta dhil olasn!
Bil ki, bindoksan dab, sen ve senin gibi mslman evldlar iin topladm. Bunlar
ile amel edersen, sana yeter. Eer tembellik eder de Allah telya s olur, bunlar terk
edersen, dnyda esret ve rezalete, hrette azba dr olursun.
Eer bunlarla amel edip, dier din kardelerine de tavsiye edersen, senin iin fidesi
olur. Sana hayr dua ederler. Hak tel hazretleri, inallah dualarn kabul eder. Zr kul,
kulun duas ile affolunur.
Ey Oul kitabndan seilmi baz blmler:
Cmi db bahsi: Drerde diyor ki: Hayzl ve cnb olann cmiye girmesi
haramdr. Abdestsiz olann girmesi mekrhtur.
Cmiye giden kimsenin her adm iin bir sevb verilir ve bir gnah affolur.
Cmi kapsna gidince, evvel sa ayan ieri koy ve u duay oku: lh bize
rahmet kapsn a. Ve ieri gir. erde yet adam varsa, selm ver, adam yoksa, yine u
ekilde selm ver Esselm aleyn ve al ibdillhisslihn. Ve kerre; Sbhnellahi
velhamdlillhi ve lilhe illallah vellah ekber vel havle vel kuvvete ill billhil aliyyil
azm diyerek otur, tesbh ve tehll eyle.
Mezzin ezn bitirince, u duay oku: Allahmme rabbe hzihid davet it tmmeti
vessaltil kimeti ti Muhammedenil veslete vel-fadlete veddereceterrefiate vebash
makmen mahmdenillez veadtehu inneke l tuhlifl md. L havle vel kuvvete ill
billahilaliyyilazm. Namaz balaynca, imma uymaa niyet ettikten sonra uy ve
arkasnda dur.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Hak tel
rahmetini imma indirir, immn arka, sa ve sol tarafna da indirir. Bunun iin,
immn arkasna, sa veya soluna durmaa gayret eyle!
Her namazda immn, ilk, yan iftith tekbrine yetimee ok gayret eyle! Bunda
ok byk fazlet vardr. nk, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) birgn cmiye
gelerek buyurdu ki: Ey mmetim! Sizin indinizde namazn evvelindeki tekbrin
fazleti ne derece yksektir? Hazret-i Ali (kerremallah vecheh) buyurdu ki: Benim
indimde imm ile beraber alnan tekbrin fazleti, dny dolusu kfirleri cihd- f seblillah
sretiyle ldrmekten daha fazletlidir. Hazret-i Eb Bekr-i Sddk (rahmetullahi aleyh):
Eer dny dolusu altn veya gmm olsa ve onlarn hepsini tasadduk eylesem, yan
Allah rzs iin fukaraya versem, immla beraber alnan iftith tekbrinin fazletine
eriemem dedi. Bylece, her sahb kendine gre bir cevap verdi. Nihyet, Sultn-
enbiy (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Cebril aleyhisselm bana gelip
dedi ki: Y Muhammed aleyhisselm! Hak tel buyurdu ki: Habibime mjde
eyle, eer denizler mrekkeb olsa, btn aalar kalem olsa ve yer gk ehli
ktip olsalar ve kymet gnne kadar yazsalar, imm ile beraber alnan iftith
tekbirinin sevbnn onda birini yazmaa kudretleri kfi gelmez.
Btn u hakkatler karsnda, sana den vazfe, namazn evvelindeki iftith
tekbrini gayb etmemektir. Ura ve dikkat eyle ki, bu fazleti elden karmayasn ve
bundan da nasbin olsun.
yetelkrsnin fazleti: Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki:
Bir kii namazdan sonra hemen bir kerre yetelkrsyi okusa, o yet gklere
doru kp, t Ar- alya kadar gider ve orada durmadan hareket ederek der
ki, Y Rabb! Beni okuyan kulunu affet. Hak tel hazretleri, mekndan ve
cihetden mnezzeh olarak azamet-i niyle buyurur ki: Ey benim meleklerim,
sizler hid olun, namazdan sonra yetelkrsyi okuyan kulumun gnahlarn
affeyledim. Bilindii gibi, Bekra sresindeki Allah l ilahe ill hu.. yetinin
tammna yet-el-krs denir. Bu yet-i kermeyi ihls ile okuyann, insan ve hayvan
haklarndan mad ve farz borlarndan baka gnahlar affolunur. Yan tvbeleri kabul
olur.
Yine Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Her kim namazdan
sonra, hemen yetelkrsyi okursa, Hak tel o kula her harfi iin krk sevb
verir. filer, farz namazn klp selm verince yerinden kalkmadan, Hanefler ise, son
snnetden sonra hemen okumaldr.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimiz buyurdu ki: Her kim farz
namaz bitirir bitirmez yerinden kalkmadan bir kerre yetelkrsyi okuyup
otuz kerre Sbhnallah, otuz kerre Elhamdlillah, otuz kerre Allah
ekber derse, hepsi doksandokuz olur. Bir kerre de Lilhe illallah vahdeh l
erike leh lehlmlk ve lehl hamd ve hve al klli eyin kadir dese, Hak
tel o kiinin gnahlarn affeder. unu iyi bilmek lzm gelir ki, Allah tel
hazretlerinin affettii gnahlar, yalnz kendisi ile o kulu arasnda olan, tvbe etmi olduu
gnahlardr. insanlarn ve hayvanlarn haklarn cenb- Hak affetmez. Bunlara tvbe
ettikten sonra helllamak da lzmdr.
Habb-i kibriy (sallallahu aleyhi ve sellem), dier bir hads-i erflerinde buyurdu ki:
Hak tel hazretlerinin ztna mahss olarak bin ismi vardr. Bunlarn iinden
terazide en ar geleni Sbhnallahi ve bi hamdihi sbhnallahilazmi ve
bihamdihdir. Her kim, bunu namazdan ve tesbihlerden sonra on kerre okursa, her
harfine on sevb verilir. Sonra, imm ve cemat ile beraber kollarn, bir miktar ileriye
uzatp ve gs hizasna kaldrp, avular, tam ak olarak semya evirip dua et ve min
de. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Her kim namazdan sonra,
imm ile dua edip min dese, min kelimesinin harfleri drttr, her harfine bir
melek nzil olur. Bunlar t kymet gnne kadar, bu kimse iin dua ederler.
Dua bitince ellerini yzne srp, Velhamd lillhi Rabbil lemin de ve salevt ile
Ftiha-i erfe oku.
Cmide msfeha (El skmak): Ey Oul! Cmide yannda olan cematle
msfeha et! Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Eb Sfynn
evinden ikindi vakti kp cmiye girdim. Boyu ve boynu uzun ve kalar atk bir
kii gelip, drt rekat namaz kld. Ben mihrba yakn giderken o ahsa baktm.
Namaz bitirince, ellerini kaldrp alayarak dua etmee balad. Ben de ellerimi
kaldrp min dedim. Duasn bitirdikten sonra, elini bana uzatt ve elimi hafife
tutup, bana selm verdi. Ondan sonra, elimi kerre sallad, daha sonra
cmiden kp gitti. Ben o ahsn bu hareketine teaccb eyledim.
Bundan sonra Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) hazret-i Alinin evine gitti
ve bu ii olduu gibi hazret-i Aliye anlatt. Bu esnada Cebril aleyhisselm geldi ve dedi
ki: Y Muhammed! Hak tel sana selm eder. Ve buyurur ki, cmide elini tutann kim
olduunu bildi mi? Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) hayr bilmedim, dedi. Cebril
dedi ki, O grdn yiit, Hzr aleyhisselm idi. Seni ziyret etmee gelmi idi. Bunun
zerine Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Y Ali! Hzr
aleyhisselmn snneti sana vasyyet olsun, Yine buyurdu ki: Her kim, bir din
kardei ile karlat zaman, el ayalar birbirine tems etmek zere, msafeh
ederse, Hak tel ona Hzr sevb verir. Ve her parmana bir yllk ibdet
sevb verilir. Msfeha edenler yerlerinden ayrlmadan, Hak tel her ikisini
dah af ve mafiretine nil klar. Msfeha her zaman yaplr. Yalnz namazlardan
sonra msfeha yapmak mekrhtur. Msfeha ederken birbirine sarlmak, pmek ciz
deildir. Kadnlarn birbirleri ile, yabanc erkeklerin gremiyecekleri yerlerde, msfeha
etmeleri cizdir.
Ey Oul! Cmiden dar karken; lh, bana fazlnla rahmet kapsn a deyip, sol
ayanla dar k. karken inallah le namazna da geleceim, diye niyet eyle.
yet ok mhim bir mni kp gelemezsen, gelmi gibi sevba nail olursun. Eer
le namazn klmsan, ikindiye, ikindiyi klmsan akama, akam klmsan yatsya,
yatsy klmsan, sabaha da gelmek iin byle niyet edersin. nk Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem) buyurdu ki: yi ameller ancak niyete baldrlar. Niyetsiz ibdet
olmaz. Bir insan iyi bir amel ilemeye niyet etse, fakat o ii ilemek nasb olmasa, o
kimseye niyetinin sevb yazlr.
Yine buyurdu ki: Namaz, dnin direidir, kim namazn klarsa, dnini yapt,
kim namaz klmazsa, dnini ykmtr. Zira namaz, btn ibdetlerin en fazletlisidir.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Namaz cematle klmak, yalnz
klmaktan yirmiyedi derece efdaldir. Dier bir hadslerinde; zrsz, evinde
(yalnz) namaz klan kiinin borcu denir, namaznn sevb noksan kalr.
buyurmulardr. Namaz klacan vakit, vaktin evvelinde veya hi olmazsa ortasnda
klmak gerektir. Daha sonra klarsan, bor denirse de sevb olmaz. Vakit ktktan sonra
klnan namaz kaz niyetiyle klnr. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki:
Mirc gecesinde bir ksm insanlarn hline vkf oldum. Baktm ki, onlar
iddetli bir azbla muazzeb oluyorlar. Cebril aleyhisselma sordum, bu tife
kimlerdendir? (Yan niin azb gryorlar?) Cebril aleyhisselm cevaben; Bunlar
namazlarn vaktinde klmayanlardr. buyurdu. yle ise namazn vaktinde kl. Zr
vaktin sonunda klan borcunu der. Fakat sevba nail olamaz.
Her kim cematle namaz klma severse, Hak tel hazretleri o kulunu sever,
melekler sever. O kul dima Hak tel hazretlerinin rzsnda olmu olur.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kimse, sabah namazn
cematle klsa ve le vaktine eriemeden lse, Hak tel o kulun, irk, insan ve
kul hakkndan baka btn gnahlarn affeder. le namazn klp akama
varmadan, akam klp yatsya varmadan lenlerin ayr ayr mertebeleri vardr.
Be vakit namaz cemat ile kl! ciz olma! Kymet gn Hak tel hazretleri yedi
kat yerleri, yedi kat gkleri, Ar, Krsyi, kular ve yeryznde olan btn mahlkt
terazinin bir tarafna koysa ve bir vakit artlarn gzeterek cematle klnan namazn
sevbn dier tarafna koysa, namazn sevb daha ar gelir. Mmin olan kimse, cemati
terk etmez. Bir mmin, be vakit namazn, her gn cematle klsa, yzyirmidrtbin
Peygambere aleyhimsselm yetimi gibi sevba nail olur. Sabah namazn cemat ile
klan bir kimse bin ehir fethetmi gibi, le namazn cemat ile klan, oniki yl hep
ibdet etmi gibi, ikindi namazn cematle klan kimse, onbin a doyurmu gibi, akam
namazn cemat ile klan bin kere Kurn- kermi hatmetmi gibi, yats namazn cemat
ile klan kimse, kfirlere kar yaplan muharebeye bin at gndermi gibi ve bin kere
Kbeyi tavaf etmi gibi ve bin ehd namaz klm gibi saysz hayrlarn fazletlerine nail
olur.
Bir mmin, be vakit namazn iftith tekbrine erise, Hak tel ona Cehennem
azbndan kurtuldun diye bert takdr buyurur. O kul, dnydan kmadan Cennet-i alda
yerini grr. O kul zerine cenb- Hakkn rahmeti daim olur. lk Cennete girenlerle,
Cennet-i al makamna hesbsz vsl olur.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Sabah namaz ile yats
namazn cemaatle klmak ok sevbtr. Bu iki vakit namaz cematle klmann,
ne derece bir fazlet ve ne byk bir sevb olduunu layk ile bilseler, bunu
kimse terk edemezdi. Bu iki vakit namaza gidip, cematle eda edilmesinde, dier
namazlardan ayr bir hussiyet vardr. Bu hussiyet de udur:
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) zamannda birok mnfk vard. Bunlar
namaz dah klarlard. nk bunlar mslmanlara, biz mslmanz derlerdi. Bu
mnfklar, yalnz gndz namaza giderlerdi, gece namazlarna gitmezlerdi. Bu bakmdan,
gece namazlarna gitmek, bir taraftan mnfklardan ayrlmak dier taraftan da gndz
namazna gitmekten daha zor olduu iin, fazleti, gndz namazlarndan ok daha
stndr. Cemat ile namaz klmakta, cemat ne kadar kalabalk olursa, namazn kabul
edilmesi ve varaca mertebeye varmas da, o kadar kolay ve sratli olur. Bunu dny
ileriyle de kyas edebiliriz. Mesel bir mirin makamna herhangi bir i iin bir kiinin
gitmesiyle, bir heyetin gitmesinde, iin kabul edilmesi bakmndan fark vardr.
Hak tel, hads-i kudsde, buyurdu ki: Kulum bana farz namazda olduu
kadar, hibir amel ile yakn olamaz. Farz namazlar klp, hibir namaz kazaya
kalmayanlarn, nafile namazlar da byle olur. Yine hads-i kudsde, Allah tel buyurdu
ki: Kullarm namaz klmakla gzleri, kulaklar, elleri, ayaklar ve btn azlar
benim emrimde olmu olur. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki:
Hak tel Cennet-i alda hrler yaratmtr. O hrlere, sizler kimler iin
yaratldnz, diye sorulduu zaman, bizler be vakit namazn cematle klanlar
iin yaratldk derler.
bn-i Mesd (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Peygamber efendimize (sallallahu
aleyhi ve sellem) sordum. Allah tel indinde hangi amel sevgilidir? Cevaben buyurdular
ki: Namaz vaktinde klmak, ana-babaya iyilik etmek ve hak yolunda harb
etmek.
Be vakit namaz cemat ile kl! Mezzin efendi minrede ezn okuyunca, cmiye
git! Ezn (snnete uygun okunuyor ise) her nerede iitirsen hemen yerinde dur, ezn
dinle ve ona tazim eyle. Yhut cmiye ko! Habbullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyuruyor ki: Ey mmet--eshbm! Sizlerden biriniz, ezn sadsn iittii vakit
olduu yerde dursun, ezn tamamlanncaya kadar beklesin. Zira, ok byk
sevba nail olur. Yine buyurdu ki: Bir kii, bir vakit namaz klsa ve ikinci vakte
hazrlansa, o kul iin gkteki melekler nid ederek derler ki: Y Rabb, bu
kulunun gnahlarn affet. Buna rahmet eyle.
Ezn- Muhammedyi iitince, hemen cmiye git. Birgn bir kr, Efendimize sordu;
Y Reslallah! (sallallahu aleyhi ve sellem) Benim gzlerim grmyor, elimden tutup
cmiye gtrecek bir kimsem de yoktur. Evimde namazm klaym m? Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) sordular: Ezn sesini iitiyor musun? O da; Evet
iitiyorum dedi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Sana evde namaz klmaa
izin veremem dedi. Yine bir kii sordu: Y Reslallah! (sallallahu aleyhi ve sellem)
ehrin ylan, akreb ve vah hayvanlar vardr. Bana bir re var mdr? Namazm evde
klsam? Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) sordular Ezn- Muhammedyi
iitir misin? O da; Evet iitirim dedi. u hlde, namaza, yan cemate
gitmelisin cevbn verdi. Byle olunca, nerede kald ki gzlerin, ayaklarn yerinde, bir
korkun yoktur. er bir mnin de yok! Niye evde klp cemate gitmiyesin? Ancak
yryemiyecek kadar hasta olana ve iddetli souk ve yamurda izin vardr.
rak namaznn fazleti de ok byktr. Bunun hakknda birok sr (eserler)

vardr. Sultn- Enbiy (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Sabah namazn
kldktan sonra dny kelm sylemeden kbleye kar durup, gne bir mzrak
boyu ykseldikten sonra iki rekat irak namaz klan kimse bhesiz
Cennetliktir (Gnein bir mzrak ykselmesi, ufuk hattnda be derece ykselmesidir.)
Gece namaz da kl, duan kabul olsun. Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh) rivyet
eder ki: Allah tel Tr-i Sinda Ms aleyhisselma buyurdu ki: Y Ms benim iin
ibdet yap! Ms aleyhisselm ise: Y Rabb! Sana ne zaman ibdet yapaym ki,
huzrunda kabul olunsun? dedi. Mzzemmil sresinin ikinci yetinin mel-i erfi;
Gecenin yarsnda gece namaz kl!dr.
Gnln ferah olup duann makbl olmasn istersen, u be eyi terk etme:
1- Dnyya hars olmyan, her ii Allah rzs iin yapan limlerle beraber ol.
2- Gece namaz kl! Kazaya kalm namazlarn, geceleri de kaz ederek bir an nce
de! Farz namaz kazaya kalan kimsenin, snnet ve nafile namazlar kabul olmaz. Yan
sahh olsa da sevb verilmez. limlerimiz buyuruyor ki, eytan, mslmanlar aldatmak
iin, farzlar ehemmiyetsiz gsterip, snnet ve nafileleri yapmaa sevk eder.
3- Tegann etmeden Kurn- kerm oku.
4- Namazlarn tam olarak, vaktin geldiini bilerek ve evvel vaktinde kl.
5- Hell ye. Hell yiyenin duas makbldr. O hlde helli, haram renmek
lzmdr.
Tarf edeceim u namaz da ihml etme! ok byk derecesi ve sevb vardr:
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Her kim akam
namazndan sonra, yats vakti girmeden iki rekat namaz klarsa, evvelki
rekatnda bir Ftiha ve bir yetelkrs ve be kerre hls- erfi okuyup, ikinci
rekatda bir Ftiha ve bir defa lillahi m fissemvti ve m fil erd ve in tbd
m f enfsikm ev tuhfh yuhsibkm bihillh fe yagfiru limen ye ve
yuazzib men ye vellh al klli eyin kadr. okuyup, sonra
menerresly sonuna kadar okuyan ve bylece bu namaz if eden kimseye,
Hak tel hazretleri Cennette bir mevki ltfeder ve her rekat iin bir ehd
sevb ve her yet iin de bir kul azd etmi sevb verir. (Kaza namaz borcu
olanlara bu sevblar verilmez. Bunlar kaz namazlarn klp, borlarn demedike
Cehennemden kurtulamaz.)
Namaz klmaa muhabbet eyle! Be vakit farz namazlarn f eyle! Be vakit
namaz, btn ibdetlerden daha fazletlidir. Namaz, cematle klnrsa, ok daha fazletli
olur. zrsz sakn cematle namaz klma terk etme. zrsz olarak cematle namaz
klma terk etmek mnfklk almetidir. Ve drt kitabda lanetle yd edilmitir. Namaz
zrsz yalnz klann hli byle olursa, hi klmayann hlinin ne olacan sen dn!
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem), buyurdu ki: Cebril aleyhisselm
bana gelip dedi ki: Y Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) mmetine mjde
eyle! Her ne zaman bir mmin farz namaza durursa, (Tvbeleri kabul olur)
gnahlar dklr. Anadan domu gibi gnahsz olur. Ezy ve Besmeleyi
syleyince, zerindeki kllar kadar kendisine sevb verilir. Ftihay okuyunca,
yirmi kere nafile hac etmi gibi olur. Rkda kerre tesbh edince, gkten
inen kitaplarn hepsini kere hatmetmi gibi olur ve secdede tesbih edince,
kendisine Allah tel yetmi kere rahmet nazar ile nazar eder. Tehiyyt
okuyunca, Hak tel Cennet kaplarn o kimseye serbest brakr, istedii
kapdan girer. Duasn yapnca, (Tvbeleri) kabul olur, gnahlar affolur.
yet kalbinin diri olmasn istersen, Bert gecesini bo geirme! Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Her kim abn- erf aynn onbeinde
Bert gecesini ihy ederse, ld vakit kalbi diri olur. Yine buyurdu ki: Bert
gecesi, her kim yz rekat namaz klsa, Hak tel o kiiye yz melek gnderir.
Otuzu Cenneti mjdeleyip gsterir, otuzu dny fetlerinden korur, otuzu
Cehennem ateinden korur. On tanesi de, eytan errinden muhafaza eder. Bu
gecede de, kaz namazlarn klmaldr.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimiz buyurdu ki: Her kim be vakit
farz namazda Kurn- kerm okursa, Hak tel her harfine yz sevb verir. Her
kim namazdan baka vakitlerde Kurn okursa, her harfine on sevb verir. Her
kim, (tegnnisiz ve hrmetle okunan) Kurn- ayakta veya oturarak hrmet ile
dinlerse, her harfine bir sevb verir. Her kim Kurn- kermi hatmeylese, o
kulun duas Allah indinde kabul edilir.
Kurn- kerme uygun hareket etmeyen hfzlar, efendisinden mektp alan bir
hizmetiye benzer ki, mektbu alp msik ile, yank sesle okur, fakat mektpdaki emirleri
yapmaz.
Kurn- kerm okurken on edeb lzmdr:
1- Abdestli ve kbleye kar hrmetle okumal.
2- Ar ar ve mansn dnerek okumal. Mansn bilmeyen de ar okumaldr.
3- Alayarak okumaldr.
4- Her yetin hakkn vermeli, yan azb yetini okurken, korkarak, rahmet
yetlerini heveslenerek, tenzih yetlerini tesbih ederek okumal. Kurn- kerm okumaa
balarken Ez ve Besmele ekmelidir.
5- Kendisinde riya, yan gsteri uyanrsa veya namaz klana mni oluyorsa, yava
sesle okumaldr. Hfzlarn mshafa bakarak okumalar, ezber okumaktan daha ok
sevbtr. nk gzler de ibdet etmi olur.
6- Kurn- kermi gzel sesle ve tecvid zere okumaldr. Harfleri, kelimeleri bozarak
tegann etmek haramdr. Harfler bozulmazsa, mekrh olur. Halebde diyor ki, tegann ile
okuyan bir imm arkasnda klnan namazn iadesi lzmdr.
7- Kurn- kerm, Allah telnn kelmdr, sfatdr, kadmdir. Azdan kan harfler,
ate demee benzer. Ate demek kolaydr. Fakat atee kimse dayanamaz. Bu harflerin
manlar da byledir. Bu harfler, baka harflere benzemez. Bu harflerin manlar meydana
ksa, yedi kat yer ve yedi kat gk dayanamaz. Allah telnn kendi sznn
bykln, gzelliini, bu harflerin iine saklayarak insanlara gndermitir. Nitekim
hayvanlara sylemekle i yaptrlamaz. Hayvan seslerine benziyen baz sesler kararak
idre edilirler. Mesel kz, alt bir sesle tarlay srer. Fakat yapt iin sebebini ve
fidesini bilmez. te insanlarn ou da byle, Kurn- kermden yalnz ses duyarlar ve
Kurn, harf ve sesten baka birey deildir zannederler. Bunlar, ate, birka harfden
baka birey deildir, zan eden kimseye benzer. Bu zavall bilmez ki, kt atee
dayanamayp yanar. Ate harfleri ise, kt zerinde durur ve kda birey yapmaz. Nasl
her insann bir rhu vardr ve rhu, insann ekline benzemez ise, bu harfler de insan gibi
ekildir. Harflerin manlar ise, insann rhu gibidir. nsann erefi, kymeti, rh ile olduu
gibi, harflerin erefi de manlar iledir.
8- Kurn- kermi okumadan evvel, bunu syleyen Allah telnn bykln
dnmelidir. Kimin sz syleniyor, ne tehlikeli i yaplyor dnmelidir. Kurn- kerme
dokunmak iin, temiz el lzm olduu gibi, onu okumak iin de, temiz klb lzmdr.
Bunun iindir ki, krime, mshaf anca kendinden geerdi. Allah telnn bykln
bilmeyen, Kurn- kermin bykln anlayamaz. Allah telnn bykln
anlamak iin de, Onun sfatlarn ve yarattklarn dnmek lzmdr. Btn mahlktn
shibi, hkimi olan bir ztn kelm olduunu dnerek okumaldr.
9- Okurken baka eyler dnmemelidir. Bir kimse, bir baheyi dolarken,
grdklerini dnmezse, o baheyi dolam olmaz. Kurn- kerm de, mminlerin
kalblerinin dolaaca yerdir. Onu okuyan, ondaki aciblikleri ve hikmetleri dnmelidir.
10- Her kelimeyi okurken mansn dnmeli ve anlayncaya kadar tekrar etmelidir.
Lezzet bulunca da, tekrar etmelidir. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), bir gece
sabaha kadar ntazzibhm yetinin tammn tekrar buyurmutur. Kurn- kermin
mansn anlamak ok gtr.)
Namazlarn zrsz terk etme ki, mnfklardan olmayasn. Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Eer kadnlarla, memede olan ocuklar
olmasa, yerime bir imm koyup, ehri gezer, namaza gelmiyenlerin evlerinin
yaklmasn temin ederdim. Yine Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki:
Namazlarnz ihls zerine klnz! nk yannzda bulunan melekler, sizin
amel, namaz ve tatinizi alp gklere giderler, gklere giderken, muhtelif
melekler, bu ibdetleri grrler:
1. Kat gkteki melekler, yalanclarn ibdetini geirmezler.
2. Katta, namaz klarken dny ii ile kalbi megul olan kimsenin namazn
geirmezler.
3. Kattaki melekler, kendini iyi grp namazn beenenlerin namazn

geirmezler.
4. Kattaki melekler, kibir edenlerin yan kendini beenenlerin namazn
geirmezler.
5. Kattaki melekler, hasedlik edenlerin namazlarn geirmezler.
6. Kattaki melekler, kalbinde efkat ve merhameti olmyann namazn
geirmezler.
7. Katta ise, hrs ve tama olanlarn namazn geirmeyip geri
dndrrler. Bu hli Habb-i kibriy (sallallahu aleyhi ve sellem) beyan buyurduklar
zaman, btn Eshb- gzn (r. anhm) aladlar.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) byk eshbdan Muz hazretlerine
buyurdular ki: Y Muz! Ayplar gizle, kimsenin aybn yzne vurma!
Farzlardan baka kldn namazlar ve ibdetleri kimseye syleme! Dny iini
hret iinden byk grp, evvel yapma! Hi kimseye hor bakma! Kimsenin
gnln krma, herkesle ho gein. Eer bu ekilde hareket etmezseniz, elem
verici azba urarsnz.
Gecenin en karanlk zamannda, yan seher vaktinde ibdet eyle ki, yarn sratdan
geerken her tarafn aydnlk olsun. (Bu ibdetlerin en kymetlisi ilmihl kitab okumak,
renmek ve retmektir.) Kudretin yettii kadar cmilere slih imm ve mezzin
gelmesine al.
Cmiye girince, dny kelm syleme! Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyurdular ki: Cmide dny kelm syleyen kimsenin azndan fen bir koku
kar. Melekler derler ki, y Rabb, bu kulun cmide dny kelm
sylemesinden dolay, azndan kan koku bizleri rahatsz ediyor. Hak tel
hazretleri buyurur ki: zzim, cellim hakk iin, onlara yaknda byk bir bel
veririm.
(nce Tehyyet-l-mescid denilen iki rekat namaz klp, veya baka ibdet edip,
sonra yavaa dny kelm konumak cizdir.)
mn bahsi: Ey Oul! mn, kalb ile inanmak demektir. Cebril aleyhisselm, akl,
hayy ve mn dem aleyhisselma getirdi. Ve dedi ki: Y dem! Allah tel hazretleri
selm eder, sana getirdiim u hediyenin birini kabul etsin dedi. dem aleyhisselm
akl kabul eyledi ve Cebril aleyhisselm, mn ile hayya; Siz gidin deyince, mn dedi
ki: Allah tel hazretleri bana emreyledi ki, akl nerede ise, sen de orada ol! Ondan
sonra hay da ayn ekilde, Allah tel tarafndan emir olunduunu beyn ederek, her
ikisi, akl ile beraber dem aleyhisselmda kaldlar.
Binenaleyh Allah tel kime akl verirse, hay ile mn da onunla berberdir. Akl
olmyann ne hays ve ne de mn bulunmaz.
Birgn Hasen-i Basrye (rahmetullahi aleyh) bir kadn gelerek sordu: Y imm! Din
temizlii nedir? Din cevheri nedir? Din haznesi nedir?
Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh) cevaben; Siz syleyin biz dinliyelim dedi.
Kadn; Din temizlii abdest almaktr. Din cevheri, Allah teldan korkmak ve hay
etmektir. Din kuvveti ise, namazdr. nk, Hak tel hazretleri, hay eden kulunu medh
eylemitir. Din haznesi ilimdir. nk, her kimin abdesti olmazsa, dni temiz olmaz. Her
kimin hays olmazsa, dnin cevheri olmaz. Kimde Allah telnn korkusu olmazsa, onda
dnin cevheri olmaz. Her kimin ilmi olmazsa, dnin haznesi olmaz dedi.
Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh) bu kadnn szne hayrn olarak, hak sylediini
tasdk eyledi.
mn drt trl temsl ederler: mn be katl kaleye benzer. Birinci kat altndan,
ikinci kat gmten, nc kat demirden, drdnc kat tundan ve beinci kat ise
bakrdandr.
Bakr dediimiz kat, edebdir. Bir kimsenin edebi olmazsa, herhalde o kattan eytan
geer. yet edebi olup, eytan o kattan geirmezse, o kimsenin mn kurtulur.
Demir dediimiz snnettir. Tun tabakas dediimiz, farzdr. Gm tabakas
dediimiz, ihlstr. Altn tabakas dediimiz Allah tel hazretlerine yaknlktr. Her kimin
edebi varsa, snnete yol bulur, ihls varsa Allah tel hazretlerine varmaa yol bulmu
olur.
Bir kimse db gzetmezse, yan edebi olmazsa, snnete yol bulamaz. Snneti
tutmayan kimse, farza yol bulamaz. Farz tutmayan da, ihlsa yol bulamaz.
Her kim verdiini Allah tel hazretlerinin rzs iin verirse ve sevdiini de, Allah
rzs iin severse ve dmanln da, Allah iin yaparsa, o kimsenin mn tamm olur.
Ahlk gzel olann da, mn kmil olur. mnn almeti, kfirleri kfir olduklar iin
sevmemektir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimiz buyururlar ki: Sizin
mnen mkemmel olannz, ahlken gzel olup, insanlara iyilik yapanlardr.
Zira Hak tel hazretleri Kurn- kermde buyurur ki: Muhakkak sen yksek bir
ahlk zerindesin. Yan Allah tel hazretleri Habbinin (sallallahu aleyhi ve sellem)
ahlkn medh eylemitir. Bir kimsenin ahlk gzel olsa, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) ahlk ile ahlklanm olur ve onun yolunu tutmu olur. Korktuundan kurtulup,
istek ve arzularna kavuur ve hakk mmin olmu olur. Bir kimsenin aklna gayr-i mer
bir ey gelse, onun haram olduunu bilmek de mndandr. Eshb- Kirm (r.anhm
ecman) sordular: Y Reslallah! Kalbimize fen eyler gelirse ne yapalm? Buyurdu ki:
Kalbe iyi ey de gelir; fen ey de gelir. Fen eylerin fen olduunu bilmek ve
anlamak da mndandr.
Eer mnn kmil olmasn istersen, kendini mslmanlardan yksek grme!
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Bir kii mnnn kemlini
isterse, kendine insaf versin (Yan tevzu zere hareket eylesin) ve fakir olduu
hlde sadaka versin! Bu iki huy, mn kmil derecesine ykseltir.
Tevhd, Ehed en l ilahe illallah ve ehed enne Muhammeden abdh ve
reslh demektir. Mans udur: Hak tel hazretleri birdir, eriki ve benzeri
yoktur ve Muhammed aleyhisselm, sevgili kulu ve hak peygamberidir.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kimse, Kelime-i tevhdi
dese, Hak tel hazretleri ile o kelime arasndan perdeler kalkar ve kelime,
dorudan doruya Allah tel hazretlerine gider. Allah tel buyuruyor ki, ey
kelime, dur! Kelime der ki, beni syliyen kulu affetmeyince duramam. Hak tel
hazretleri, o zaman buyurur ki, izzetim, cellim, kudretim, kemlim hakk iin
beni zikreden kulumu affettim.
Bu kelime-i tevhdi syleyen kulu kymet gnnde melekler ziyret ederler. Hak
tel hazretleri Ms aleyhisselma melen; Y Ms kymet gnnde meleklerin
seni ziyret etmesini istersen, kelime-i tevhdi ok syle buyurdu. Bu kelime-i
tevhdi dilinle syleyip kalbinle phe etme! Aksi takdrde, ebed olarak Cehennemde
kalrsn.
Ms aleyhisselm dedi ki: Y Rabb! Bir kulun, dili ile kelime-i tevhdi syleyip,
kalbi ile phe etse, sen ona nasl bir ceza verirsin? Allah tel melen buyurdu ki: Y
Ms! Ben onu daim olarak Cehennemlik yaparm. O kimseye ne Peygamber, ne
vel, ne ehd ve ne de meleklerden efaat eden olmaz.
Bu Kelime-i tevhdi ok zikreyle! Zira Ms aleyhisselm cenb- Hakka sordu: Y
Rabb! Bir kulun Kelime-i tevhdi sylese, sen o kula ne verirsin? Allah tel hazretleri
cevbnda, melen; Ben o kulumdan rz olup, Cennet ve cemlimle onu mesrr
eylerim buyurdu.
te bu Kelime-i tevhd syleyen kimseye, Hak telnn verecei inm ve ihsn,
Allah teldan baka kimse bilmez. Kelime-i tevhd syleyince, Ar- al titrer.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Hak tel hazretleri bir direk
yaratmtr. Kelime-i tevhdden bu direk de titrer ve Ar titretir. Ar titreyince,
Hak tel hazretleri Ara, sakin ol emrini verir ve Arn mukbelesiyle yine o
Kelime-i tevhdi syliyen kimse afv- ilhye mazhar olur.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Her kim cn- gnlden,
hlisen, muhlisen bir kerre Kelime-i tevhd sylese, Hak tel hazretleri, o
kimseye Cennet-i alda drtbin derece ihsn eder ve drtbin gnahn
balar. Eshb- Kirm aleyhimrrdvn sordular: Y Reslallah (sallallahu aleyhi ve
sellem), o kimsenin drtbin gnah olmazsa? Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyurdu ki: Ehlinin, evldnn ve akrab ve tealluktnn gnahlarndan
balanr.
Kelme-i tevhdi dilinle ok syle! Btn gnahlardan ar gelir. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Maher gn bir kii gelecek, doksandokuz defteri
olup, her bir defterin sath gz grd kadar genitir. Hi birinde iyilii
olmayp, yalnz bir parmak kadar, o kimsenin dnyda syledii Kelime-i tevhd
bulunur. O doksandokuz defter terazinin bir kefesine ve bir Kelime-i tevhdi
dier kefesine koyarlar. Kelime-i tevhd taraf ar gelir.
Allah rzs: Ey Oul! Eer Hak tel hazretlerinin rzsn bulmak istersen,
bununla amel eyle. Hak tel hazretleri Ms aleyhisselma melen buyurdu ki: Y
Ms! Benim iin ne amel iledin? Ms aleyhisselm: Y Rabb! Senin iin namaz
kldm, oru tuttum, tesbh okudum, sadaka verdim. Hak tel buyurdu ki: Bunlarn
hepsi senin iindir. Namaz klarsan Cennet veririm, oru tutarsan sana kabir ve
srata nr olur. Tesbih okursan, Cennet-i alda senin iin aa dikilir, sadaka
verirsen, zerine gelecek kaz ve bel def ve ref olur. Y Ms, benim iin ne
yaptn? Ms aleyhisselm: Y Rabb! Senin iin ne amel yapmak gerekir? Hak tel
hazretleri buyurdu ki: Benim iin amel; dostumu dost ve dmanm dman
tanmaktr. Allah telnn en beendii ibdet, mslmanlar sevmek, kfirlere
dman olmaktr. Buna Hubb-i fillah ve bud- fillah denir.
Sultn- Enbiy (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kimse, bir gnah
yapmak istese ve sonra Allahtan korkup onu terk etse, Hak tel hazretleri, o
kula iki Cennet ihsn eder.
Bir kiinin sad olmasnn nin udur: Hak tel hazretlerinin kaz ve kaderine rz
olur. Fen adam olmann da nian udur: kaz ve kadere rz olmayp, bir musibet geldii
zaman, arr, barr, ok alar, szlar.
yet Allah tel hazretlerinin huzrunda mutlerden olmay istersen, her ide
inallah de! Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: nsanlar iin bundan
daha fazletli mutlik yoktur.
Bir kimse ile birey kararlatrrken inallah deyip, sonradan, o ii yerine
getiremezsen, yalanc olmam olursun.
yerde gnln hazrla ki, zerine rahmet kaps alsn:
1- Kurn- kerm okunurken.
2- Zikr ederken.
3- Namaz klarken.
Hak tel hazretlerinden korkmamann almetleri unlardr:
1- Niyet zayfl, 2- Kibirli olmak, 3- lm yakn bilmeyip, tl-i emele saplanmak,
4- Hak tel hazretlerinin rzsn terkedip, halkn isteini yapmak. 5- Snneti brakp,
bidat ilemek, 6- Gnahn az grmektir. Ne mutlu o kimseye ki, bu alt eyden hibiri
kendisinde bulunmaz.
Vcd emnetinin fasl: Ey Oul! Vcdunda olan azlarn hepsi sana emnettir.
Hazret-i Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: El, insana bir emanettir,
onunla haram, olan eyi tutma! Ayak ile haram yere gitme! Tenasl leti sana
bir emnettir, onunla zin etme. Bunun gibi vcddaki btn azlar birer emnettir.
yet bunlar mer ekilde ve mer yerlerde kullanrsan, emn kimselerden olur, Hakka
kar tam vazfe grm olursun. Aksi takdrde, bu emnetleri gayr-i mer yerlerde
kullanmak sretiyle, Allah telya isyn edersen hinlerden olur ve sana verilen
emnetleri yerinde kullanmam ve hynet etmi olursun.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kii geldi. Lokman
hakm hazretlerine sordu: Y Lokman! Sen bu mertebeye nasl eritin? Lokman
hazretleri buyurdu ki: Ben bu mertebeye eyle eritim. 1- Emneti yerine
vermekle, 2- Doru sylemekle, 3- Mlyan (yan fidesiz sz) terk etmekle.
Ey Oul! Emnetleri gzelce f eyle ki, kymet gnnde korktuun eylerden
kurtulup, arzu ettiin eylere kavuasn.
Ms aleyhisselm, cenb- Hakka sordu ki: Y Rabb! Bir kulun emnetleri gzelce
yerine tevd eylese, ona nasl bir mkfat edersin?
Mminn sresinin sekizinci yetinin mel-i erfi; Emnetleri gzelce kullanp,
yerli yerine f edeni, korktuundan emn klp, Cennetime koyarmdr.
Nimetlere kr fasl: Hak tel hazretlerinin verdii nimetlere dima kredici
ol! Birgn, Ms aleyhisselm, Tr-i sinda, Hak tel hazretlerine mncaat ederken der
ki: Y Rabb! insanlara el, ayak, gz, kulak ve bunlara benzer birok nimetler verdin. Bu
nimetlerin krn nasl f edebilirler?
Hak tel hazretleri buyurdu ki: Y Ms! Bir kimse kendine verdiim nimeti
benden bilip kendinden bilmezse, nimetlerimin krn eda etmi olur. Bir
kulum rzkn kendi almas ile bilip, benden bilmez ise, nimetin krn eda
etmemi olur. nsanlara lyk olan, her zaman kendisine verilen rzklar Allah
teldan bilmektir. Ve bunlara mukabil, gece-gndz kr ve tesbh ile tahmd
eylemektir. Ms aleyhisselm bu kelmlar iitince, hemen secdeye varp; Y Rabb!
Btn kelmlarn hakkattir dedi.
Bayram fazleti: Bayram gn aile, oluk-ocuk ve yakn akrabna gzel ve
gleryzllkle mumele eyle! Ramazan aynda ayrm olduun zektn, bayram
gnlerinde fakirlere ver!
limler ve slihler sohbetine sen de itirk eyle! lim meclisine gitmenin fazlet ve
derecesi ok byktr. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kimse
din limlerinin ve slihlerin (yan slmn be artn devam zere yapanlarn) yanna
gitse, her bir admna Hak tel, kabul olmu nafile bir hac sevb ihsn eder.
Zira limleri ve slihleri Hak tel sever. Allah telnn evi olsayd, bu kimse o
evi ziyret eyleseydi, ancak bu sevb kazanrd.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Y lim, y
mteallim (yan talebe) veyhut bunlar dinleyici ol! Bu nden olmayp
drdncsnden olursan, (yan hibirinden olmazsan) helk olursun.
Birbirine dargn olanlar bartrmaya al! Hazret-i Ms aleyhisselm Hak tel ile
mkleme ederken, Allah telya sordu: Y Rabb! Birbiri ile dargn olan iki kiiyi
bartran ve senin rzn bulmak iin zulmetmeyen kimseye ne ecr verirsin? Hak tel
buyurdu ki: Kymet gnnde onlara selmet verir, korktuu eylerden emn
eder, umduu eylerle ereflendiririm. Rivyet edilir ki, Ms aleyhisselma cenb-
Hak sordu: Y Ms, sana peygamberlik vermeme sebeb olan eyi biliyor
musun? Ms aleyhisselm hayr dedi. Y Rabb! Sebebi ne idi? Hak tel Buyurdu ki:
Sen birgn koyun bekliyordun. Bir koyun srden ayrlarak kat. Sen onu
srye katmak iin arkasndan yrdn. Bir hayli yol gittin. Hem sen ve hem de
koyun yoruldu. Nihyet koyunu yakaladn zaman, koyunu tutup ylece hitb
eyledin: Y koyun, ne zorun vard da, bylece hem kendini ve hem de beni
zahmete soktun ve her ikimizi de yordun? Hlbuki, o nnda son derece yorgun
ve hiddetli idin. te, o hiddetli ve gazbl zamannda hrsn yenip rfk ile (yan
gzellikle) mumele etdiin iin, sana Peygamberlik derecesini ihsn eyledim.
Fakirlere merhametle, mlyemetle mumele eyle! Zenginlere ise zenginlikleri iin
tevzu gsterme ve onlara, onun iin hi minnet eyleme! Din dmanlarn, slmiyeti
beenmiyenleri, namaz klmyanlar sevme ki, kymet gnnde selmet ve sadet
bulasn.
Bir ocuk grdn zaman, bunun gnah yoktur, benim gnahm vardr.
Binenaleyh, bu ocuk benden daha fazletlidir. Bir yal mslman grdn zaman, bu
benden daha fazla ibdet eylemitir, binenaleyh benden daha fazletlidir. Bir slm limi
grnce, ben chilim, bu benden ziyde limdir. yle ise, benden daha fazletlidir. Bir
chil grnce, bu bilmeden gnah iler. Fakat ben bilerek ilerim, yle ise, bu benden
efdaldir. Bir kfir grsen, olur ki, dnydan mn ile gider. Benim mnla gidip
gitmeyeceim ise, belli deildir. u hlde, benden daha faziletlidir diye dnmelisin!
Mslmanlar hor ve hakir grmeyip, onlara kar gurur ve kibir yapmazsan, Hak tel
indinde yksek derecelere vsl olursun.
M'min kardelerini sevindirmee al! Zr Peygamberimiz: Bir kimse, bir
m'min kardeini sevindirirse, Hak tel o kimsenin kalbini kyamet gnnde
ferahlandrr buyurdu. Yine; Bir kimse, bir ma'sm ocuu sevindirirse, Hak
tel o kimsenin irkden baka gemi gnahlarn affeder ve Her kim
dnyda bir m'min kardeinin iini grrse, Hak tel o kimsenin yetmi iine
kolaylk ihsn buyurur. O yetmi iin on tanesi dnyda, altm tanesi kyamet
gnndedir. Bir kimse, bir m'min kardeinin aybn kapatrsa, Allah tel o
kimsenin btn ayplarn kyamet gn kapatr buyurdu.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: nsann iledii hayrl amel
dimi olmal, dimi olarak ilenen amel, insan maksadna ulatrr.
Kabirde sul meleklerine yle cevap vereceksin: Rabbim Allah tel,

peygamberim hazret-i Muhammed aleyhissalt vesselam, dnim, dn-i slm, kitabm
Kur'n- azmn, kblem K'be-i erif, i'tikdda mezhebim Ehl-i snnet ve cemat,
amelde mezhebim mm- a'zam Eb Hanfe mezhebidir. (Kyamet gn insanlarn tbi
olduklar mezheb imamnn isimleri ile arlacaklar, mesel Hanef'ler geliniz! Snnler
geliniz! denilecei Rh-l-beyn tefsirinde sr sresinin 71'nci yetinde yazldr.)
Bunlar imdiden ezberle ve ocuklarna da ret!
Hell lokma yemekle ve haramdan saknmakla vcdunu temizle! Kalbinde
mslmanlara dmanlk beslememekle ve kimse iin fenalk dnmemekle kalbini,
Ramazn- erif aynda da oru tutmakla ve nefsine muhalefet ve mukavemet etmekle ve
yalan, gybet, iftira vemlya'n sylememekle cann yka.
unu da bilmelisin ki, mlya'nyi terk etmekle, ya'n fidesiz sz konumamakla
insann mn nrlanr.
Elin haram tutmamal, kulak haram olan eyi dinlememeli, ayak da, haram olan
yere gitmemeli, mi'de ise haram olan eyi yememeli, gz ise haram olan eye
bakmamal, dil de haram sylememeli. Bunun gibi, insanda bulunan a'zlarn haramla
alkalarnn kesilmesi lzmdr ki, fevz--felh bulasn. Aksi takdirde kendini helak etmi
olursun. Gz kazra veya gafletle haram bir ey grrse, gnah olmaz. Fakat, tekrar
bakmak gnahtr. Tesadfen grnce, ba baka tarafa evirmek lzmdr.
Ana-babaya itat fasl: Hak tel hazretleri Ms aleyhisselma buyurdu ki: Y
Ms! Bir kimse, ana-babasna kar gelirse, onun dilini kes ve herhangi bir
a'zsyla ana-babasn gcendirirse, o a'zsn kes! Ana babasn raz eden kimse
iin, Cennette iki kap alr. Ana-babas raz olmayan kimse iin de, Cehennemde iki kap
alr. Bir kimsenin ana-babas zlim dah olsalar, onlara kar gelmek, onlarla sert
konumak caiz deildir.
Hak tel buyurdu ki: Y Ms! Gnahlar iinde bir gnah vardr ki, benim
indimde ok ar ve byktr. O da, ana-baba evldn ard zaman, emrine
muvfakat etmemesidir. Ana-baba ard zaman herhangi bir ile urarsan,
hemen onu terk edip, derhl ana-babann emrine koacaksn! Anan baban sana kzp
barrsa, onlara sen bir ey syleme! Anann-babann duasn almak istersen, sana emir
ettikleri ileri abuk ve gzel yapmaa al! Bu iini beenmeyip sana gcenmelerinden
ve beddua etmelerinden kork! Sana darlr iseler, onlara kar sert syleme! Hemen
ellerini perek gazablarn teskin eyle! Anann-babann kalblerine geleni gzet! Zr senin
sadetin ve felketin, onlarn kalblerinden doan szdedir. Anan-baban hasta ise, ihtiyar
ise, onlara yardm et! Sadetini onlardan alacan hayr duada bil! Eer onlar incitip,
beddualarn alrsan, dny ve hretin harb olur. Atlan ok tekrar geri yaya gelmez.
Onlar hayatta iken, kymetini bil!
Allah telnn rzs, dnine bal olan ana-babann rzsnda; Allah telnn
gazab, dnine bal olan ana-babann gazabndadr. Habb-i kibriy (sallallahu aleyhi ve
sellem) bir hadsi eriflerinde buyurdu ki: Cennet, ana-babann aya altndadr.
Ya'n, sana dnini, mnn reten anann babann rzsndadr. Hak tel hazretleri Ms
aleyhisselma dedi ki: Y Ms! Ana-babasn raz eden, beni raz etmi olur.
Ana-babasn raz edip bana s olan kimseyi dah iyilerden sayarm. Anababasna s olan, bana mut olsa bile, onu fenlar tarafna ilhk ederim.
man olanlardan Cehennemden en sonra kacak olanlar, Allah telnn yolunda
olan anasnn, babasnn slmiyete uygun olan emirlerine s olanlardr.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Ana-babaya iyilik
etmek, nfile namaz, oru ve hac fazletlerinden daha fazletlidir. Ana-babasna
hizmet edenlerin mr bereketli ve uzun olur. Ana-babasna kar gelip, onlara
s olanlarn mrleri bereketsiz ve ksa olur. Anasna-babasna s olan
melndur.
Hasen- Basr (rahmetullahi aleyh) Kbeyi ziyret ve tavaf ederken bir zt grd ki,
arkasnda bir zenbil ile tavaf eder. O zta dedi ki: Arkada, arkandaki yk koyup ylece
tavaf etsen daha iyi olmaz m? O zt cevaben dedi ki: Bu arkamdaki yk deil, babamdr.
Bunu amdan yedi kerre buraya getirip tavaf eyledim. nk, bana dnimi manm, bu
retti. Beni slm ahlk ile yetitirdi dedi. Hasen-i Basr hazretleri ona dedi ki:
Kymet gnne kadar bylece arkanda getirip tavf eylesen, bir kerre kalbini krmakla
bu yaptn hizmet havaya gider ve yine bir defa gnln yapsan, bu kadar hizmete
mukbil olur.
Ana-baba hakknda hikye olunur ki, hazret-i Ms aleyhisselm, Tri sinda Hak
tel hazretleri ile mkleme ederken; Y Rabb! hrette benim komum kimdir? diye
sordu. Hak tel buyurdu ki: Y Ms! Senin komun, falan yerde, falan kasaptr.
Ms aleyhisselm kasabn yanna giderek; Beni misfir eder misin? dedi. Yannda
misfir oldu. Yemek zaman gelince, kasab bir para et piirdi. Duvardaki asl zenbili
aa alarak, orada bulunan ve sdece kemiklerden ibret bir kadna et verdi ve suyunu
da verdi. stn ban temizleyip, zenbile koydu. Ms (aleyhisselm) sordu: Bu senin
neyindir? Kasap; Annemdir. htiyar olup bu hle girdi; ite her sabah, akam kendisine
byle bakarm dedi. Kasap, annesine yemek verirken, o zaf ve ciz annesi oluna dua
ederek; Y Rabb, olumu Cennette Ms aleyhisselma komu eyle dediini, Ms
aleyhisselm dah iitmi. Bunun zerine kasaba, Ms aleyhisselm mjde ederek; Seni
Allah tel affederek, Ms aleyhisselma komu etmi demitir.
Gaflet ve aknla kaplarak ana-babann kalbini krarsan, derhl onlarn rzsn
almaa al, yalvar, minnet eyle ve her ne yaparsan yap, onlarn gnln al! Anababann evld zerinde haklar ok byktr. Bunu dima gz nnde tutarak, ona gre
hareket eyle!
Arkadalk ve dostluk: Din kardeini ziyrete gidecein zaman onun msait bir
zamann ren, kendisinden bir vad, yan bir sz al ve o zamanda ziyrete git! Ge
kalma! Evine girecein zaman, kap ak olsa bile, ondan izin iste ve izin verdikten sonra
ieriye gir, ieri girince, saa sola bakma. erde alg, iki, kumar varsa ve hele kadn
erkek kark oturuluyorsa, bir bahne ile oradan ayrl! Slih bir kimse yemek ikrm
ederse, yava ve dab vehile ye! Fazla konuma, dostunda fazla elenme, giderken,
tevzu ile, selm ile ayrl!
Tandn bir mslman, sana gelince, elinden geldii kadar iyi ve tatl karla,
yemek ikrm eyle! Kapya k, kendisini karla! Selm verince, selmn al ve kendisine
gzelce iltiftta bulunup; Efendim safa geldiniz, ho geldiniz diyerek odann ba tarafna
oturmasn teklif eyle! Sen aa tarafta otur. Dinden, ibdetten, haramlarn zararlarndan
ve Evliynn hayatlarndan anlat! Bireyler ret! Yemek yerken onu utandrmamak iin,
sen de ok ye! Giderken, onu uurla ve selm syle ve dua eyle!
Evine gelip geici slih bir misfir gelirse, onun hizmetini iyice yap! Hemen yemeini
ver, belki ackmtr. Yannda fazla da oturma. Belki yorgundur. Yatmadan nce, kbleyi,
helay, seccadeyi ona gster. Abdest suyunu, abdest havlusunu ve dier ihtiylarn
temin eyle! Sabah olunca, sabah namazna kaldr. Ve cemat hlinde beraber klnz!
Erkence yemeini hazrla, gidecei yol belki uzundur. Giderken kendisine bir din kitab
hediye eyle!
u sreleri akam sabah er kerre Besmele ile oku ve zevcine, ocuklarna da
okut!
1- hls, (Kulhvallah sresi).
2- Muavvezeteyn (yan Kul ez birabbinnsi ile Kul ez birabbil felak).
3- Ftiha-i erfe (yan Elhamdlillahi sresi).
Bu drt sreyi akam, sabah er kerre okuyan, maln, cann, oluk, ocuunu,
btn bellardan muhafaza etmi olur.
Bunlardan baka (Kuly eyyhel kfirn) sresini akam, sabah okuyan kimse,
kendisini irkden korumu olur.
Akam, sabah bu duay okuyan kimse, sihir ve zlimlerin errinden emn olur. Dua
udur: Bismillhirrahmnirrahm, bismillhillezi l yedurru maasmih eyn fil erdi vel
fissemi ve hvessemulalm.
Evinden karken (yet-el-krs)yi oku! Zr her iinde muvaffak olur ve hayrl iler
baarrsn. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kimse, evinden
karken yet-el-krsyi okursa, Hak tel, yetmi melee emreder, o kimse
evine gelinceye kadar, ona dua ile istifar ederler. Evine gelince de okursan, iki
yet-el-krs arasndaki ilerin hayrl olur ve fakirliin nlenir. nce sa ayakkabn giy!
Sonra sol ayak ile evden, cmiden k!
Yataa yatarken ve sabahleyin yataktan kalknca ve her namazda, duadan ve
salevttan sonra, istigfrlarn en by olan u duay okuma da ihml etme ki,
gnahlar affolur. Estafirullahel azm el kerm ellez l ilahe ill hvel hayyel kayyme ve
etb ileyh.
(Drt mezhebin fkh bilgilerinin inceliklerine vkf, derin lim, Seyyid Abdlhakm
Efendi (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Yatana Ez ve Besmele okuyarak gir. Sa
yan zerine kbleye kar yat. Sa avucunu sa yanan altna de. Ez Besmele ile bir
yet-el-krs oku, sonra herbiri iin Besmele okuyarak, hls, sonra bir Ftiha, sonra
birer defa iki Kul ezy oku. Sonra defa Estafirullahelazm ellezi l ilahe ill hu
oku. ncsne el-hayyel-kayyme ve etb ileyh ilve et. Sonra on kerre La havle
vel kuvvete ill billh oku. Onuncusuna hil aliyyil azm ellezi l ilahe ill hu ilve et!
Sonra, istediin tarafa dnerek, istediin ekilde uyu!)
2) Mifth-l-Cennet
SLEYMN HN:
Akl ve nakl ilimlerde lim, Onuncu Osmanl Sultn. Yavuz Sultan Selm Hnn olu
olup, annesi ie Hafsa Sultandr. 900 (m. 1494) senesinde Trabzonda dodu. Knn
lakabyla mehr oldu. Avrupallar, Byk Trk, Muhteem Sleymn lakablar, ile
tanrlar. 974 (m. 1566) senesinde Zigetvar kalesi nlerinde vefat etti. N Belgrada
getirildi. Orada Hce-i Sultan Atullah Efendinin kldrd cenze namazndan sonra,
Zigetvar seferine itirk etmi olan eyh Nreddn-zde Muslihuddn Efendi ve
talebelerine teslim edilen cenze, drtyz muhafzn nezretinde stanbula getirildi.
Sleymniye Klliyesi iindeki trbesine defnedildi.
Knn Sultan Sleymn Hna Sleymn ismi, Kurn- kerm alarak verildi.
Neml sresi otuzuncu yet-i kermesinde geen Sleymnn (aleyhisselm) isminden
alnd. Annesi ie Hafsa Htun ve ninesi Glbahar Htunun terbiyesinde byyen
ehzde Sleymn, yedi yandan sonra ilim renmeye balad. Kastamonu
yaknlarndaki Daday kasabasndan Evhadolu Hayreddn ismiyle bilinen mbrek bir zt,
ehzdeye hoca tayin edildi. Hayreddn Efendi, ehzde Sleymna akl ve nakl ilimleri
retecek, kendi bildiklerini onun da hfzasna nakedecekti. Yllar akp gitti. ehzde,
Allah telnn yce kitab Kurn- kermi okumasn rendi. Fkh bilgilerinde ilerledi.
Arabca derslerine balad. Fen bilgilerinde malmat shibi oldu. Bu srada her ehzde
gibi, onun da bir sanat shibi olmas arzu edildi. Devrin tannm kuyumcularndan biri
hoca tayin edildi. Kuyumculuk sanatn rendi. Ya bydke, deiik ilimlerde eitli
hocalardan ders ald. Askerlik, idre ve komutanlk bilgilerini rendi. Silh talimleri
yapt. Onbe yana kadar babasnn yannda Trabzonda kald. Onbe yana gelince,
knun gerei sancak taleb edip, Karahisr-i arkye sancak Beyliine, oradan da Boluya
tayin edildi. Daha sonra Krmda Kefe sancakbeyliine gnderildi. Gittii sancaklarda,
lalas nezretinde devlet idresinde de tecrbe shibi olup yetien ehzde Sleymn,
evresinde meydana getirilen ilm havadan hibir zaman uzak kalmad. Devaml limlerin
derslerine ve sohbetlerine katlr, onlarn Allah telnn rzs iin yaptklar nasihatleri
dinler, ilim ve feyzlerinden istifde ederdi. Akl ve nakl ilimlerde ilim shibi oldu. Bilhassa
fkh bilgilerinde ok ykseldi.
Yavuz Sultan Selm Hnn 918 (m. 1512) senesinde tahta gemesi zerine
stanbula arlan ehzde Sleymn, babasnn kardeleri ile mcdeleleri srasnda
stanbulda babasna veklet etti. Ortalk skinleince, kendisine, merkezi Manisa ehri
olan Saruhan sancakbeylii verildi. Burada, lalas Ksm Paann nezretinde, devlet
idresini iyice rendi. Manisada iken Merkez Efendi ile tant. Annesi Hafsa Sultan,
stanbuldaki Snbl Efendiden bir talebesini istemi, o da Manisaya Merkez Efendiyi
gndermiti. ehzde Sleymn, Manisada ve daha sonra stanbulda Merkez Efendiden
ok istifde etti. Sultan olduktan sonra stanbulda Topkap dnda bir dergh yaptrp
emrine verdi. O mbrek zta hrmette kusur etmedi.
Babas aldran ve Msr Seferlerinde iken Edirnede ikmet ederek, Batdan gelecek
herhangi bir saldrya kar Rumelinin muhafazas vazfesi ona verildi. Babas Yavuz
Sultan Selm Hnn orlu yaknlarnda Srt kynde vefat etmesi zerine, Sadr- azam
Pr Mehmed Paann gnderdii Silhdarlar Kethdas Sleymn Aann Manisaya
getirdii haberle stanbula geldi. 926 (m. 1520) senesinde, yirmialt yanda bir delikanl
iken, Osmanl tahtna geip, hilfet ve saltanat sancan eline ald. Onuncu Osmanl
Sultn ve Yetmibeinci slm Halfesi oldu. Yavuz Sultan Selm Hnn vefat Arslan
ld, Sultan Sleymn Hnn tahta gemesi de Kuzu geti szleri ile Avrupay sevince
bomutu. Btn hal dnysn sevindiren bu haber, ok gemeden Avrupaly hayl
krklna uratacakt.
Osmanl dmanlarnn, Yavuz Sultan Selm Hnn lm ile sevinmeleri pek uzun
srmeyecekti. Zr ksa bir zaman sonra, batdaki en byk dmanlar; Almanya,
spanya, Hollanda ve bir ksm talya topraklarna sahip olan arlken ve kardei Avusturya
Kral Ferdinanda yle yazacakt.
Bu kadar zamandr erlik davsn eder, merd-i meydnm dersin. imdiye dein ka
kerredir ki zerine geliyorum ve mlkn dilediim gibi tasarruf ediyorum, ne senden, ne
de karndandan nm--nian yok! Size saltanat ve erlik davs haramdr! Askerinden,
belki avretinden dah utanmaz msn? Belki avrette gayret var, sende yoktur! Er isen
meydana gelesin! Hak tel hazretlerinin takdri ne ise yerine gelse gerek. Seninle
saltanat Be sahrsnda leelim, rey fukaras dah sud olsun. Yoksa meydan
arslandan hl bulduka, tilki gibi frsatla ikr olmay erlik sayma. Bu kere dah meydana
gelmezsen, avretler gibi i ve krk alup dah pdiahlk tacn urunmyasun ve erlik adn
diline getrmiyesin
Doudan kallee saldrlaryla mehr ran ah bu kahraman Sultandan payn
alacak, onun da topraklarna girilip, birka defa savaa davet edildii hlde, ortaya
kmamas zerine u mektp yazlacakt:
Tahmasb Bahadr!
Hidyete kavuan ere selm olsun. yice bil ki, sana uyan azgnlar, sapklk ve
dneklik yolunu tutmulardr. Ak bir usl deitirmeye, beenilmi tre ve yasalar
bakalatrmaya kalktn, insaf brakarak sapttn besbellidir. Hele iki ulu ermie (Hz.
Eb Bekr ve Hz. mere) svmek, drt mezhebde de sapklktan saylr.
Allah telnn buyruklarna uymakla beraber, Ona bel baladm ve Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) kurduu esaslara hrmet ettikten baka, kendilerinden
yardm diledim ve Onun drt ulu arkadann himmetlerine dayanarak buralara geldim.
stanbuldan ayrlal bir yl oldu. Douda saptanlarn yer ve yurtlarn bozmak, ulu
sahblerin dmanlarn azaplandrmak dncesi ile sava gze aldm ve ordumu
nme katarak, gele gele abnn beinci (6 Temmuz) gn Karsa vardm. Zafer armas
olan bayraklarm Kars civarn ereflendiriyor. Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) emirleri, dmana kltan evvel, slm olmay teklif etmektir. Ben bu niyet ile
sana bu emirnmeyi yazdm. Senelerden beri, sen kendini ah saymaktasn. Sama
lflarla kendince erkeklik taslarsn. Gemi yllarda da lkene geldim ve her defasnda
ovalarn atlarma inettim. Gazilerin kllar seni korkuttuu iin karma kamadn.
Saklanp durdun. Arlanacak bu hl ile, inlere kapandn. Allah telnn lanet ettii fitneyi
uyandrdn ve ona uydun. Geen yl, askerlerimden bir ksmnn dmanlarla gazda
bulunduunu frsat bildin. Hev ve hevese uyarak memleketimin baz tebasn zverdin.
yi bilesin ki, zlimin zulm kesesinde kalmaz. Azgnlar gn gelir ki, byk bir azba
urarlar. nallah pek yaknda kahraman askerlerim, Nahcivana eref saarlar.
Senin gaflet uykusundan uyanacana, inattan vaz geeceine, slm dnine
dneceine ihtiml vererek, tebana hi bir fenlk yaptrmadm. Lkin ulu sahblere
kfr edenlerin erkeklerini ldrmek ve kadnlarn esir almak fikri zihnimden
gemektedir. Onun iin, sende zerre kadar gayret ve silsilende cesretten eser varsa, gel,
askerinle karma k da, Allahn takdri ne ise grlsn. Benim btn maksadm,
Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) snnetlerine ehemmiyet vermektir.
Mal ve mlkn, yanmda zerre kadar kymeti yoktur. Olanca hevesim, sapklarla
savamaktr. Elim ve kolum, Allahn inyetinden kuvvet almtr. Bu gne kadar karma
kmayp saklann, top ve tfeklerimin korkusundan ise, o korkuyu kalbinden kar.
Ordum, seni topsuz tfeksiz dah karlayabilir. Top ve tfek, senin gibi adn, namusunu
terk edenlerle savamak iin yaplmamtr. Sana uyan alaklarn hlinin, phesiz
azgnlktan ibret bulunduu bellidir. Gelecek olsan, top ile tfek ile seni kimse
karlamaz. Dnmelere, saptanlara, arszlara kar topa ve tfee hacet yoktur. Senin
gibi azgnlar keskin kl ile karlamak kfidir. Eer askerlerimin okluunu bahne
ediyorsan, bunlarn ou yerli yerine gnderilmitir. nsan, dmana bundan daha fazla
ltuf ve mrvvet gsteremez. Yan askerin okluundan korkma. Gelir isen, her sefer
yaptn gibi, tabana kuvvet verip kamyasn. Ba miferini atp da onu kadnlarn ba
rts ile deitirirsen, ahlk sana haram olsun. Kaanlarn mlkne ate salmak, byk
kumandanlarn detlerindendir. Kaarsan, tebann grecei mumelenin vebali senin
boynunadr. Bu sefer girdiim yerden ya kmam veya ta zerinde ta brakmama art
ile karm ve memleketini bayku yuvasna eviririm. Fermnm, her hlde cevapsz
brakmyasn. te ben harekta geiyorum. Sen de vakit ve saatinde hazr ol. Hidyet
yolunu tutanlara selm ederim.
Gen ve diryetli pdih Sultan Sleymn Hn, gzyalar arasnda babasn
defnetti. Sonra cihd ile meguliyetinden stanbulda birgn rahat oturamayan Yavuz
Sultan Selm Hn iin, mezarnn stne bir trbe, cmi, mektep ve imret, bir de
medrese yaplmas emrini verdi. Baba yadigr, diryetli vezr Pr Mehmed Paann
tecrbesinden de istifde ile memleket meselelerine el att. Merkeze gelen ikyetleri
deerlendirerek, baz uygunsuz iler yapp halka zulm eden kimseleri cezalandrd. Her
tarafa, tahta ktn bildiren mektplar gnderdi. Lalas Ksm Paay drdnc vezr
olarak tayin etti. Pdih deiiminden istifde ile isyna kalkan am Beylerbeyi
Canberdi Gazlnin isyn bastrld. Bu arada yllk haracn vermemek iin direnen Macar
Kral da, Osmanl elisi Behram avuu birok eziyetten sonra ldrtmt. Canberdi
Gazl meselesinin halledildii haberi stanbula ulat srada, Macaristana sefer karar
verildi. stanbulun manev bykleri olan; Ebl el-Ensr (rahmetullahi aleyh), eyh
Ebl-Vef (rahmetullahi aleyh), Seyyid Ahmed Buhrnin (rahmetullahi aleyh) kabr-i
erflerini, baba ve dedelerinin de kabirlerini ziyret eden Pdih, dualarda bulunduktan
sonra, ordusunun banda yola revn oldu. Sadr- azam Pr Mehmed Paann teviki ile,
Orta Avrupann kaps olan Belgrat kalesi alnp, en byk kilisesi cmiye evrildi. ehirde
adlet saland. 927 (m. 1521) senesinde vuk bulan bu sefere, evliydan birok kimse
ile; Edirne, Filibe ve Sofya medreselerinden pekok talebe katlmt.
Knn Sultan Sleymn Hn, Belgratn fethinin akabinde, Rodosun fethi iin
hazrlklara balanmas emrini verdi. Avrupann kilidi olan Belgrattan sonra, sra
Akdenizin kilidi olan Rodos adasna gelmiti. Rodos, mslmanlarla lnceye kadar
mcdele etmeye yemn etmi olan, Sen Jan valyeleri adl hristiyanlarn elindeydi.
ok salam bir kalesi vard. Ama mn kalesi, nice salam denilen kaleleri ykmt. Vezr-i
azam Pr Mehmed Paa, Rodosun fethi ve Akdenizde Osmanl hkimiyetinin tessi iin
yllardr donanmann glendirilmesi iin alp durmutu. Nihyet bekledii vakit gelmi,
mslman gemilerini soyan, hac gemilerine aman vermeyen, ky ehirlerindeki masm
insanlar esr edip ikence eden bir avu vah valyenin sonu yaklamt. Verilen emir
zerine, donanma harekete geti. Pdih da ordunun banda karadan yola kt.
Ktahya, Sandkl, Aydn, ine yoluyla Marmarise vard. Bindii gemiyle, Trk
donanmasnn selm toplarnn grlemeleri arasnda Rodosa kt. 928 (m. 1522) ylnn
Temmuz ay sonlarnda Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i erfi
zere kaleye; Ya mn edip kardeimiz olun, ya da teslim olup cizye verin! teklifi yapld.
Ama hristiyan leminin katillerinden meydana gelen valye topluluu, byle bireye
yanamayacaklarna dir yemn ettiler. Ertesi sabah Trk toplarn grlemeye, Rodoslunun
beyninde patlamaya balad. Allah ekber sadlar ile yaplan hcumlara, clz an
sesleri ve Sen Jan! nralaryla karlk veriyorlard. Drt ay sren kuatmadan sonra,
beinci ayn sonunda, Rodosun kaps Rodoslular tarafndan alr sz, Rodosun kaps
Osmanllar tarafndan alr ekline getirilip, 929 (m. 1522) senesi kna girerken kale
teslim alnd, iindekiler, istedikleri yere gitmekte serbest brakldlar. evredeki adalar da
fethedildi. Her tarafa fetihnmeler gnderildi. Krallar, beyler ve pdihlar, eliler
gnderip bu mhim zaferi kutladlar.
Knn Sultan Sleymn Hnn babas gibi sevip hrmet ettii Vezr-i azam Pr
Mehmed Paa, emekliliini taleb etti. stei kabul edilip, yerine brhim Aa tayin edildi.
brhim Aa, Pdihla Manisada beraber bulunmu, daha sonra da hasodabalk
hizmetine getirilmiti. Bu hli hazmedemeyen ikinci vezr Ahmed Paa, Msr
beylerbeyliini taleb etti. 929 (m. 1523) senesinde Msra gnderilen Ahmed Paa, orada
elde ettii Memlk kalntlar ve ksknlerin bana geerek, sultanln iln etti. Ancak
kendisine yardmc olarak verilen Kd-zde Ksm Bey, bana toplad askerlerle,
Ahmed Paann ordusunu yenip, onu da ldrd. Vezr-i azam Msra giderek, ksknlk
ve hakszlklar giderdi.
Macar Kral Layoun spanya mparatoru arlkenle akrablk kurmas, Osmanllara
tbi olan Eflk ve Bodan beyliklerinin, ranla ittifk kurmaya kalkmas ve papann yeni
bir hal ordusu hazrlnda olmas zerine, Knn Sultan Sleymn Hn, memleket
iindeki meseleleri hallettikten sonra, Macaristan zerine bir sefer tertb eylemeye
niyetlendi. Bu arada arlkenle savap esr den Fransa Kral Birinci Fransuvann annesi
ve kendisi, Osmanl Pdihndan yardm istedi. Zten bahne arayan Pdih, bir tala
iki ku vurmak niyetiyle, Macaristan zerine sefer iin hazrlklara balanmas emrini
verdi. Fransa Kralna da u mektbu yazp gnderdi:
... Ben ki Sultnlar Sultn, Hakanlar rehberi, yeryz hkmdrlarnn tc,
Akdenizin, Karadenizin, Rumelinin, Anadolunun, Karamann, Zlkadriyenin,
Diyarbakrn, Azerbaycann, Acemin, amn, Msrn, Mekkenin, Medinenin, btn Arab
diyrnn (ki ulu atalarm kllarnn kuvveti ile fethetmilerdi) ve fetheylediim nice
diyrn Sultan ve Pdih, Byezd Hn olu Selm Hn olu Sultan Sleymn Hnm.
Sen ki Fransa vilyetinin kral Franeskosun. Huzruma, yarar demin Franjan ile
mektp gnderip, baz az haberi de yollyarak, memleketinize dman girmi olduunu
ve hapsedildiinizi bildiriyorsunuz. Kurtulmanz hussunda benden inyet ve meded
ummaktasn. Her ne ki demisen, benim huzruma arzolundu. imdi pdihlara sinmek
ve hapis olmak uygun deildir. Gnlnz ho tutun, kalbiniz krlmasn. Bizim ulu
atalarmz, dima dman def ve memleketler feth iin seferden uzak kalmamlardr.
Ben de onlarn bu yolunu tutup, memleketler, yaln kaleler fethederek, gece-gndz
atmz eerlenmi ve klcmz kuanlm hlde bulundum. Cenb- Hak hayrlar nasb
eylesin. Durumu ve haberleri elinizden renirsiniz.
Knn, gnderdii bu mektpla gayeye hizmeti dnyordu. Birinci gaye;
kendinden yardm isteyen kimseyi yardmsz brakmamak, ona yardm etmek. kinci gaye;
hristiyan leminde bir gedik aabilmek. O zamana kadar hristiyan lemi, mslman Trk
dnysna bir btn hlinde saldrmlard. Franszlarn Trklerle anlamas, batdaki
hristiyan birliini bozabilirdi. nc gaye de; Trklere dmanca davranan Macarlara
haddini bildirmekti.
932 (m. 1526) senesi baharnda, Osmanl pdih Knn Sultan Sleymn Hn,
her sefere karken yapt gibi, stanbulda medfn olan byklerin kabirlerini ziyret
etti. Eb Eyyb el-Ensr hazretleri, Ebl-Vef, Seyyid Ahmed Buhr, Ftih Sultan
Mehmed Hn, Byezd-i Vel ve Yavuz Sultan Selm Hnn kabirlerinde gzya dkp
dualar etti. Daha sonra da ordusunun banda; Edirne, Filibe, Sofya, Ni yolu ile Belgrata
varmak iin yola kt. Ordunun iinde; defalarca sava grm gaziler, lm hie sayan
serdengetiler, veller, garbler, derviler, yiitler vard. Binlerce kiilik ordu, batan baa
Rumelini geti. Hi kimseye be kuruluk zarar vermeden, bir otu yerinden koparmadan,
tam bir disiplin iinde hedefine ulat. Trk kuvvetleri, Macaristanda frtna gibi esmeye
baladlar. Macarlar, pek gvendikleri arlkenden bile yardm alamadlar. Neye uradn
aran Kral Layo, Osmanl kuvvetlerini Mohata karlamaya karar verdi. Knn Sultan
Sleymn Hn, Drava Nehri zerine yaptrd ikiyz metre uzunluundaki kpry,
ordusunu geirdikten sonra yaktrd. Askerin karsnda dman, gerisinde en dar yeri
ikiyz metre olan nehir bulunuyordu. Austos sonlar idi. Trk ordusu Moha tepelerine
vard. Akam konaklayp dinlendiler. Gece sabaha kadar ibdet edip, zafer iin dua ettiler.
Sabah vakti saf balayp, hep birlikte namaz kldlar. Namazdan sonra birlikler yerlerini
aldlar. Pdih, son olarak ordusunu sava kyfetleri ile tefti etti. Dman kuvvetlerine
yaklanca, Knn Sultan Sleymn Hn el ap, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
sancann glgesinde cenb- Hakka yle yalvard:
lh! Kuvvet ve kudret senin. Allahm! Tasarruf ve nusret senin. Y Rabb! Ltuf ve
inyet senin; kerem, mrvvet ve himyet senin. Bir blk mmet-i Muhammed
fukarasn yerindirme! Dman sevindirme! deyip, gzlerinden yalar aktt. Onun bu
hlini gren Osmanl askeri de cn--gnlden Allah telya yalvarp gzyalar dktler.
Herbiri atlarndan inip, alayarak Hak telya secde ettiler, dmana kar zafer taleb
ettiler. Canlarn hak yoluna vermeye azmettiler. Kanlar harekete getirip, slm askerini
coturan mehter davullar dvlmeye balad. Yenieriler, azblar, aknclar, btn
Osmanl ordusu, en yksek kumandanndan en kk erine kadar yerinde duramaz oldu.
Heyecanla beklediler. Macarlarn hareketli bir elik yn gibi gelen askerleri drt nala
yaklat. Pln gerei gaziler yanlara ekiliyor, birbirlerine zincirlerle bal Macar askerlerini
toplarn nne doru ekiyorlard. Bunlar arasnda, Pdih ldrmeye yemn etmi
otuziki Macar valyesi de vard. valyelerden tanesi, Pdihn yanna kadar
sokuldu. Pdih, ile birden bizzat mcdele edip, birini ldrd. Dierleri de baka
gaziler tarafndan ldrldler. Bu arada Trkn sava oyununa gelen Macar kuvvetleri,
merkeze yaklanca, kendilerini mehr Osmanl toplarnn karsnda buldular. Hsrev ve
Bli Beyin aknclar da, Macar ordusunu arkasndan evirdiler. Bir tarafta bataklk, bir
tarafta top atei, br tarafta aknc kuvvetleri vard. Kral Layoun da iinde bulunduu
dman kuvvetleri ne yapacaklarn ardlar. Kurtuluu batakla atlamakta buldular.
Bataklk, Macar askerlerini ve Kral Layou derinliklerine ekmi, onlara mezar olmutu.
Knn Sultan Sleymn Hn, iki saat gibi ksa bir zaman ierisinde, koca bir Macar
ordusunu yok etmi, anl bir zafer kazanmt. Trihler, yirmibir Zilkade 932 (m. 29
Austos 1526) gn Moha zaferinin kazanldn yazacaklard. Moha zaferinden sonra,
mstakil Macar krall ykld. Budin, Segedin ve dier yerler fethedilip, buralarda
Osmanl sanca dalgalandrld. Adlet temin edildi. Erdel voyvodas Zapolya Janos,
Macar kral olarak tayin edildi. Pdih, fetihlerden sonra stanbula dnd.
Knn Sultan Sleymn Han, mr boyunca; Belgrat, Rodos ve Mohatan baka;
Viyana, Alman, Irakeyn, Korfo, Bodan, Budin, Estergon, Tebrz, Nahcivan ve son olarak
da Zigetvar seferlerine itirk etti. Krkalt yllk hkmdrlnda, on byk sefer
yapm oldu. Bunlardan; Irakeyn, Tebrz ve Nahcivan seferleri, Hristiyan Avrupa kavimleri
ile ibirlii yaparak Osmanl Devletini arkadan vuran, Eshb- Kirm dman ran Safev
devletine kar yapld. Bu fetihler sonunda birok ehirler fethedilip, pekok kimsenin
huzr ve sadete kavumas saland. Knn Sultan Sleymn Hn zamannda birok
kymetli kumandanlar yetiip, denizde ve karada zaferler kazandlar. Preveze ve Cerbe
zaferleri, Osmanlnn en mehr deniz zaferleri arasnda yer ald. Douda ve batda,
kuzeyde ve gneyde aknlar yaplp zaferler kazanld. spanyadan Hindistana kadar,
mslmanlarn yardmlarna kouldu.
954 (m. 1545) senesinde Avusturya ve Alman krallar, arlken ve Ferdinandla
yaplan stanbul andlamas drt sene devam etmi, bilhare onbir senelik bir sava
hlinden sonra, 969 (m. 1562) senesinde yeni bir Osmanl-Avusturya sulh andlasmas
yaplmt. Fakat bu arada hristiyan dnys bo durmuyor, douda ranllarla uraan
Osmanl ordusuna rahat vermiyorlard. ran Safev devleti, Papa ve hristiyan devletlerle
irtibt kuruyor, onlarla Osmanlya kar andlamalar yapyordu. Bu andlasmalar gereince
de hristiyan devletler, Osmanl Devletinin batsnda baz hdiseler karyorlar, Avusturya
ve Macaristanda bu kkrtmalara katlyorlard. 969 (m. 1562)da yaplan andlamaya
muhlif olarak, Avusturyallar, Osmanl topraklarna tecvzde bulunup baz kaleleri ele
geirmilerdi. 969 (m. 1562) Osmanl-Avusturya andlamasnda kabul ettikleri vergiyi
demedikleri gibi, yeni kral ikinci Maksimilyann olumsuz tutumu ve Zigetvar Kalesindeki
dman kuvvetlerin ahliyi taciz etmeleri zerine, Knn Sultan Sleymn Hn, 973 (m.
1566)de stanbuldan hareket etti. Sultan Sleymn Hn, bu onnc seferine
ktnda yetmi yandayd. Bir takm hastalklarla durumu iyi olmyan, ayaklarnda
nikris hastal bulunan Pdih, zulmn nne gemek, ahlinin huzr ve gvenini
salamak iin, hasta haliyle, Osmanl trihinin en muhteem askeri harekt kabul edilen
bu sefere kt. Bazan araba, baz yerde taht- revn ile giden Pdih, yerleim
merkezlerine girilecei zaman, hasta olduunun bilinip devlet idresinde zaaf olmamas
iin ata binerek ilerliyordu.
Sultan Sleymn Hn, seferden sa dnemeyeceine inanyordu. Nitekim
stanbuldan kmadan nce, payitahtta medfn olan byklerin kabirlerini ziyret
ettikten sonra, Edirnekapda ehirden ayrlaca srada, bir mbrek kimse yolunu
kesmiti. O mbrek kimse, duasn yaptktan sonra, pdihn bir daha dnmeyeceini
m ederek; Pdihm biz senden rz idik, Hak tel da senden rz ola! demi ve
Pdih da bu seferde vefat edeceini anlamt. Hastalktan o kadar sknt ekmesine
ramen, cihd sevbndan mahrm kalarak yatakta lmemek ve yetmi yana varan
mrnn son gnlerini Allah tel yolunda hizmet ile geirmek iin, bu onnc ve son
seferine kmt.
Knn Sultan Sleymn Hn, Zigetvar seferine karken kendi el yazsyla yazd
vasyyetnamesinde, olu ehzde Selme (kinci Selme) yle vasyyette bulundu:
Benim candan sevgili, iki gzmn nru Selm Hnm! Bu iki bazubendi ve bir
eheri al sand, iki cihan Fahri Muhammed Mustafnn (sallallahu aleyhi ve sellem)
rhuna vakfeylemiimdir. Sana vasyyet ederim; bunlar satp Cidde ehrine su getiresin.
Cmle oda hizmetlileri hiddir. Sen benim yazm bilirsin. Grelim arzumuzu nice yerine
getirirsin. Dny kimseye payidar deildir. middir ki, bahasyla satasz. Hak tel bu
seferi mbrek edip, gnl holuuyla gelmek myesser ide. Habb-i ekrem hrmetine
aleyhisselm.
Pdih, bu sefere karken, orduya gz-dervilerin katlmasna dikkat gsterdi.
Zamann evliysnn byklerinden Nreddn-zde Muslihuddn Efendinin de orduda
bulunmas, askere ayr bir huzr veriyordu. Zigetvara doru yaklatka, garbler,
derviler, mbrek ordunun bu mbrek seferine katlmann verdii sevinle, coku iinde
ya ehd veya gzlik iin dua ediyorlard. Onbinlerce kiiden meydana gelen Osmanl
ordusu, getii yerleri imr ederek, her blgede, her beldede bir eser, bir iyilik brakarak,
garblerin gnln alarak yoluna devam ediyordu. Her ehirde, her kyde, her beldede
insanlar, oluk-ocuk, kadn-erkek, mslman-kfir herkes, bu muhteem orduyu,
beldeler fethedip, arkasnda eserler brakan, insanlar huzra garkeden bu mbrek
insanlar seyretmek, Knn Sultan Sleymn Hn can gz ile bir defa daha grebilmek
iin yol kenarlarna doluuyorlard. Suu olmayan hi kimse bu muhteem ordudan
korkmuyor, onun varlndan huzr duyuyordu. 973 sonundan (1566 bandan) beri
muhsara altnda olan Zigetvar Kalesini, Zerniski Miklo mdfaa etmekte idi. Gnlerce
sren kuatmada, birok kereler umm hcumlar yapld. Zigetvar kuatmasndan iyice
bunalan Kont Zerniski, Eyll bandaki huru harektnda ldrlnce, 21 Saferde (7
Eyllde) kale fethedildi. Knn, 20-21 Safer (6-7 Eyll) gecesi vefat ettiyse de, askerin
moralinde bozukluk meydana gelmemesi iin, ordudan gizli tutuldu. Bu seferde, Zigetvar
dhil; Gle, Lgos ve dier baz kaleler de fethedildi. ld ordudan saklanan Knn
Sultan Sleymn Hnn cenzesi, otanda gizlice ykanp, ehzde Selmin gelmesi iin
Manisaya haber gnderildi. Vezr-i azam Sokullu Mehmed Paa, askeri ok gzel idre
edip, Pdihn vefatn hi hissettirmeden Belgrata kadar geldi. Orada ehzde Selm
yetiti. stanbulda tahta km, Belgrata, orduyu ve cenzeyi karlamaya gelmiti.
Orada askere pdihn vefat bildirildi. Herkes ne yapacan ard. Krkalt sene
balarnda bulunup zaferden zafere koturan, hibir seferinde yenilmek bilmeyen bu yce
pdihn ldne inanamyorlard. Fakat hakkat ortadayd. Allah telnin habbi
Reslullah da (sallallahu aleyhi ve sellem) mrn tamamlayp vefat etmiti. Doan
herey, lme mahkmdu.
Kabullenmekten baka re yoktu. Yeni Pdih, askerlerle birlikte cenze namazn
kldktan sonra, memleketin nzik durumunu dikkate alarak, kendisi askerin banda
kald. Cenzeyi stanbula gnderdi. Cenze, stanbulda Sleymniye Cmiinin musalla
tana konuldu. Burada cenze namaz, beyz mbelliin (immn szn tekrar ederek,
duyulmayan yerlere ulatran Cematten bir kimsenin) Erkii niyetine szleri ve tekbr
sesleri arasnda klnd. Ba taraf Sleymniyede bulunan cematin, sonu Ftihde
bitiyordu. Klnan cenze namazndan sonra, kendi yaptrd Sleymniye Cmii
bahesindeki trbesine gelindi. Cenze kabre konuldu. Bu srada bir ekmece getirilip,
kabre konulmak istendi. eyhlislm Ebssd Efendi mdhale etti. ekmecenin niin
konulduunu, dnimizde kymetli bireyin cenzeyle gmlmesinin mmkn olmadn
syledi. Sultan Sleymn Hnn vefatndan bir gn nce vasyyet edip, bu ekmecenin
kendisi ile gmlmesini istediini bildirdiler. Ebssd Efendi, mutlaka iindekilerin
grlmesi gerektiini, kymetli birey varsa gmlemeyeceini syledi. ekmece
Ebssd Efendiye verilirken, elden kayp dt. Yere bir sr kt dkld. Ktlarn
herbirinde bir fetv ve altnda eyhlislmn imzas vard. Ebssd Efendi, yazlarn
altnda kendi imzasn grnce, Sen kendini kurtardn ama, biz ne yapacaz? diyerek
alamaya balad. Knn Sultan Sleymn Hn, yapaca her ii eyhlislma sormu,
ondan ald fetv dhilinde hareket etmiti. Dell olarak da, ald fetvlarn yannda
gmlmesini vasyet etmiti.
Knn Sultan Sleymn zamannda yaplan birok fetihler neticesinde, devletin
hududlar geniledi. Yavuzun vefatnda 6.557.000 km2 olan Osmanl topraklar,
Knnnin vefatnda 14.893.000 km2yi buldu. Batda Almanya ilerine kadar aknlar
yapld. Douda Hazar Denizine ulalarak Trkiye-Orta Asya birlemesi siyseti yannda,
btn Arabistan, Ortadou dhil, Hind Okyanusundan Umman Denizi, Basra Krfezi,
Kzldenize ve Kuzey Afrikadan Atlas Okyanusuna ulald. Akdeniz Trk gl hline
geldi. Atlas Okyanusunda, herbiri deniz kurdu olan, Osmanl levendleri ve resleri
dolamaktayd. Afrika sahilleri ile Bat Akdenizde; Oru, Hayreddn ve Hzr resler,
Akdenizde; Turgut Res, Piyle Paa, Sinn Paa, Slih Res, Hind Okyanusunda; Hadm
Sleymn Paa, Selman Res, Sveyde; Seydi Ali Res, Murd Res Osmanl Sancan
dalgalandrp, fetihler yaptlar. Kaptn- Derya Barbaros Hayreddn Paa Prevezede,
Turgut Res Cerbede Hal donanmalarn bozguna uratarak, Trk-slm trihinin en
muhteem zaferlerini kazandlar.
Trk Asr denilen onuncu (Mild onaltnc) yzylda, Osmanl Devletinin sultn
Sleymn Hnn, dnynn btn krallar ve beylerine kar yksek otoritesi vard. RomaCermen mparatorluu, Portekiz, spanya, Fransa, Milano, Napoli, Papalk, Venedik,
Ceneviz, Macaristan, Avusturya, Lehistan, Rus Knezleri, Safev, Grgniyye, zbek;
devlet, krallk, dkalk ve sultanl ile mnsebetlerde bulunuldu. Krm Hanl, Mekke-i
mkerreme Emrlii, Eflk, Bodan Erdel voyvodalklar, Ragusa cumhuriyetleri, Osmanl
Devletine tbi ve imtiyazl hkmetlerdi. Roma-Cermen mparatoru arlkenin lkesinde
esret haytnda yaayan Fransa Kral Birinci Fransuva kurtarlarak, dny ticret ve
hkimiyet siyseti gereince imtiyaz verildi. Roma-Cermen mparatorluu, Avusturya,
Lehistan ve Safev devletleri ile sulh andlamalar imzaland. Grgniyye ve zbek
devletleri ile dostluk tesis edildi. Dnynn her tarafndaki mslmanlarla irtibt kurulup,
dertlerine derman olunarak, yardmlarna kouldu. spanyadaki Endls mslmanlar,
hnstiyanlarn zulmnden kurtarlp, Kuzey-Afrikaya ve Osmanl topraklarna gleri
saland.
Sultan Sleymn Hnn asl adndan daha fazla bilinip, hretli olan Knn
nvan, nceki Osmanl Knunnmelerini ve devri icb, lzumlu hkmleri,
Knunnme-i l-i Osman ad altnda, slm Hukuku esaslar dhilinde toplattrp tanzim
ettirmesinden ileri gelmektedir. Knunnme-i l-i Osmann hazrlanmasnda, Sultan
Sleymn Hna, devrin byk limlerinden olan Ahmed ibni Keml Paa ve Ebssd
efendiler yardmc oldular. Kanunnme; hukuk, idar, ml, asker ve dier lzumlu
mevzlar iine alan balklar altnda; ceza, vergi ve ahli ile askerlerin knunlarn ihtiv
ediyordu. Yzyllarca tatbik edilen Knunnmede; tmar ve zemet sahipleri ile, ahlinin
hukuk ve ml durumlar tesbit edilerek, topraklar; ur, harac ve mr olarak birbirinden
ayrlm hkmlerin tatbik ekilleri aklanmtr. Knunnmede bildirilen hkmlerin
tamm slm hukukundan (Hanef mezhebine gre) alnarak tanzim edilmi, fethedilen
lkelerde, rf hukuk denilen, nceki idreden kalan knunlar ve halkn teamlleri de,
slm hukukuna uygunluu artyla Knunnmede yer almtr. Devleti idre etme, hilfet
messesesinin gerekleri ve sosyal adlet husslarndaki hkmler, bizzat Knn
tarafndan titizlikle tatbik edildi. Sultan Sleymn Hn; Atlas Okyanusundan Umman
Denizine ve Macaristan, Krm ve Kazandan Habeistana kadar geni yerleri, Allah
telnn kelm Kurn- kermin emirleri ile adletle idre etmeye muvaffak oldu.
Knunnmeyi hazrlarken ve tatbik ederken, slm limlerine danmadan bir i ve bir
knun yapmad. Knn Sultan Sleymn Hnn krkalt senelik hkmdrl zamannda
hazrlanan knunlar, ok gzel tatbik edilip, devletin tebasna ve dier insanlara huzr ve
sadet kayna oldu.
Knn Sultan Sleymn Hnn knunlarnda, yanlp da hakk ineyenlere ne ceza
verilecei aka belirtilmi, tek tek sular ve cezalar zh edilmiti. Mesel; Bir kimsenin
at, katr veya kz ekine girerse, be omak (denek) vurup, be ake erime alna!
Ancak bu ekildeki hafif cezalar, sulh zaman iin geerliydi. Harp nnda cezalar birka
kat katlanr, hatt durumun nezketine gre idm cezas bile mmkn olurdu. Askerin
ihtimm ve verilen cezlarn messiriyeti ile temin edilen disiplin ve ortaya kan adlet
sayesinde birok kaleler, sulh yoluyla teslim alnrd. Osmanl askerine ve adletine hayrn
olan Avrupal aileler; Keke bizim ehrimizi de fethedip, bizi de idreleriyle
ereflendirselerdi! temennileriyle i ekerler, bir oklar da snr geip Osmanlnn
adletine snrlard.
Knn Sultan Sleymn Hn, evresindeki mmtaz ilim shibi ulemya danarak
hazrlatt knun ve nizamlarda, memriyete tayin ve azlin esaslarn da tesbit etmi,
hakszlklara mni olarak, rastgele tayin ve azlin nne gemitir. Kendisi de koyduu
knun ve nizma tam bir riyet gstererek, tatbikata koymutur. Bu sebeble de, herkes
azledildikten sonra bir daha tayin edilmeme korkusuna dm, vazfelerini bilfiil icrda
daha temkinli ve dikkatli hle gelmilerdir. nk knunlara uymayan bir hlinden dolay
azledilen bir memr, bir daha tayin edilemez, makam ve mansp yz gremezdi.
Hi kimseye imtiyaz hakk verilmeyen Osmanlda, herkes kazancn bileinin
hakkyla kazanrd. Mevki ve makam babadan oula mrs kalmaz, akll baba vezr, aklsz
oul p olabilirdi. Kle, gsterdii muvaffakiyet ve sadkat mesabesinde vezr-i
azamla kadar ykselirdi. Aslet meselesi, yalnz Osmanl hnedan iin mevzbahisti.
Ancak Osmanl hnedannn her ehzdesi, tam bir dikkatle, liyakatli ellerde yetitirilir,
devlet-i liyenin bana gemeye lyk hle getirilirdi. in stesinden gelemiyecek olanlar,
tahta gemesine frsat verilmeden bertaraf edilirler, daha lyk olanlar ii ele alrlard.
Hibir ehzde, hibir pdih, saraynda yan gelip yatamazd. Hergn, sabahtan akama
kadar belirli bir programa gre belirli ileri yapmaa mecbr tutulurdu. Saray, yeni giren
bir raktan pdiha kadar, herkes iin bir mektep vazfesi grrd. Yksek seviyede
eitim veren Enderun mektebi de sarayda idi.
Herhangi bir memriyete tayinde; zenginlik, fakirlik, dostluk-ahbablk gzetilmez,
liykat n plna alnrd. Zamann Avusturya sefiri Busbekin dedii gibi; Herkes kendi
mevki ve ikblinin bnisidir. Trkler, meziyyetin insanlarda irsiyet yoluyla intikl ettiine
veya mrs kaldna inanmazlar. Namussuz, tembel ve tl olanlar, hibir zaman
ykselemezler, itibr gremezler, hor ve hakr olup kenarda kalrlar. Knnnin vezr-i
azamlarndan Ltf Paa, safnme adl eserinde, vezrlerin ve paalarn kaplarnn
halka gnde be vakit ak olduunu, herbirinin evinde halkn rahata yemek yiyip be
vakit namaz kldn anlatmakta ve bunun devamn istemektedir. Vezrin evinin iine
kadar, herey halka aktr ve vezr halkn karnn doyurmakta, ev sahiplii yapmaktadr.
Osmanlda vazfeye ehil olanlar tayin edilmekte, tayin edilenin iine kimse mdhale
edememektedir. Mesel, ii devletin dn cephesini kontrol altnda tutmak olan
eyhlislm, dne uymayan herhangi bir harekete, pervaszca mdhale edebilmekte ve
karsndaki pdih da olsa vazfesini hakkyla icr etmekteydi.
Tam bir adlet, disiplin, hakkniyet ve Allah telnn rzs iin konup icr edilen
knun ve nizmlar, sdece Osmanl vatandalarn huzra gark etmekle kalmam,
onlardaki huzr ve refah gren ngiliz kralnn akll bir davranyla, ngilterede bugnk
demokratik sistemin temeli atlmtr. Zamann ngiltere kral olan Sekizinci Henry, nnda
ve dil karar verebilen Osmanl adliyesini, gnderdii bir tetkik heyetine inceletmi ve
kendi memleketinde tatbik etme yoluna gitmitir.
Halkn her ynyle huzr ve skna kavuturmak isteyen Knn Sultan Sleymn
Hn, vergi ve ml ileri de yeniden dzenledi. Vergilendirme ve vergi tahsilinde halka
zulmedilmemesine ok dikkat ederdi. Hatt bir defasnda Hadm Sleymn Paa yerine
Msr beylerbeyliine tayin edilen Hsrev Paa, Msrdan hazneye drtyzbin altn fazla
para gndermiti. Pdih, halka zulmedip hakszlkla elde edilmi olabilir dncesiyle,
tefti heyeti gndererek durumu yerinde kontrol ettirdi. Parann, yaplan yeni yeni
kanallar sayesinde; retimin artmasyla ortaya kan fazlalktan alnan gelir olduu tesbit
edildi. Ancak Knn, yine de ie tam kanat edemeyip, Hsrev Paay vazfeden alarak,
Hadm Sleymn Paay yeniden Msra gnderdi ve fazla olan drtyzbin altnla da, yeni
su kanallar alp, halkn istifdesine sunulmasn emretti. Bu kadar byk ileri baaran
dah Pdih, byk cihangir; ahsiyeti ile, icrat ile tam bir rnekti.
Zigetvarda onnc seferi esnasnda, 20-21 Safer 974 (6-7 Eyll gecesi 1566)
trihinde vefat eden Knn Sultan Sleymn Hn, iyi bir komutan, tekilt bir devlet
adam olup, lim ve edbdi. Vakr, azm ve irde shibiydi. Akll hareket ettiinden hep
muvaffak oldu. Adam semesini ve yetitirmesini gayet iyi bildiinden, devlet kadrosunda
kymetli ahsiyetleri vazfelendirdi. Hogr shibi olmasna ramen, din ve devlet
aleyhine olan hareketleri hi affetmezdi. leri grl olup, anlay kuvvetliydi. Milletin ve
askerin psikolojisini iyi bildiinden, ok sevilirdi. Hayat seferden sefere komakta ve
muharebe meydanlarnda geen Knn Sultan Sleymn Hnn devrinde Osmanl
Devleti ok zenginleti. Krkalt yl sren saltanat mddetince, slmiyeti yaymaktan
baka birey dnmedi. Bu dcesini, Gz Bli Beye yazd mektp ok gzel ifde
etmektedir.
Knn Sultan Sleymnn genlik anda, 932 (m. 1526) senesinde kazanm
olduu Moha Meydan Muharebesinde, Macar ordusunu arkadan evirerek onu tamamen
mahveden Semendire Sancakbeyi Gz Bli Bey, Moha Harbinden yllar sonra
sancakbeylii almeti olarak kendinde mevct olan iki tuun e karlmasn rica
ederek, pdihtan bir tu daha istemiti. Terf ve terakkinin muayyen ya, kdem ve
hizmet mukabilinde olduunu bilen Knn, Gz Bli Beye u mektbu yazd:
Yrigrm ve muhterem lalam Gz Bli Bey!
Berhudar olasn, yzn ak olsun. Bizden bir tu dah arzu eylemisin. Henz bir tu
zaman deildir. Sana Muhammed Mustafnn (sallallahu aleyhi ve sellem) fetih tuunu
verdik. Bu ihsn zerine iyilik olmaz. Bunun krn bilip, yerine getiresin. Bilesin ki, bey
olmak iki kefeli terazidir. Bir kefesi Cennet ve bir kefesi Cehennemdir. Bir an adletle
hkmetmek, yetmi yllk ibdetten efdaldir. hreti hatrdan karmayasn. Serasker
olduun yerlerde ve hkmnn getii mahallerde bir kimseye zulm ve dmanlk
etmekten iddetle saknasn. hrette bize hitb olunursa, senin yakana yaprm. Ol
vilyetleri klcmla fetheyledim demiyesin. Memleket, Allah tel hazretlerinindir. Dikkat
edip, nefsine gurr getirmeyesin. Fetholunan kalelerin mal ve erzakn hep Beyt-l-ml
iin almsn. Buna rz-y hmyunum yoktur. Betebirini alp, geri kalann slm
askerlerine datasn. slm askerinin ihtiyrlarn baba, orta yallarn karde ve
genlerini oul bilesin. Babalara hrmet edesin, oullara efkat gsteresin. slm askerine
hi bir vehile zorluk ektirmeyesin. Nimeti bol veresin. Eer haznen tkenirse, buraya
bildiresin ki, sana bir iki bin kese gndermekten aczim yoktur. Halkn fakirlerini, rencide
ettirmekten iddetle kanasn ki, bizim halkmz rahat grp, kffr halk imrensinler,
meyl ve muhabbetleri bizim tarafa olsun. Bir kimseyi hizmetinde kullandn zaman da,
sakn evvelki hline itimd etmeyesin. ok kimseler vardr, elinde frsat olmad
zamanda zhidlik ve iyilik yz gsterip, eline frsat getii zaman Firavn ve Nemrud
olur. Ol kimseleri tecrbe edip gresin. Eer evvelki hli son hline uygunsa, hizmetinde
kullanasn. mdi, ey Gazi Bli Bey! Sana dah nasihatim odur ki; atn yrn, klcn
keskinini ve beyin bahadrn saklayasn. Allah tel hazretleri, yolunu ak ve klcn
keskin eyleye ve seni Kffr- hksr zerine mensr ve muzaffer eyleye...
Sultan Sleymn Hn, takib ettii lemml siysetle, Almanya iinde
hristiyanlkta yeni bir mezhep kuran Martin Luther ve taraftar protestanlar
desteklemitir. Avrupann en mahrem yerlerine kadar ulaan tekiltl istihbarat a
sayesinde, her trl hdiseden haberdr olan Knn Sultan Sleymn Hn, Almanya ile
spanyay birbirinden ayracak olan Martin Lutheri daha ilk ortaya knda kefetti.
Martin Lutherin gnlk yedii yemee kadar, her trl hl ve hareketlerinden haberdr
oldu. Martin Lutheri kullanarak da Avrupay paralad. Yllarca srecek olan Avrupa i
ekimelerini hazrlayarak, Osmanl Devletinin karsnda gl bir birliin meydana
gelmesine mni oldu.
Knn Sultan Sleymn Hn, limlere ve Allah dostlarna ok hrmet eder, her
birine hllerine gre izzet ve ikrmlarda bulunurdu. Smbl Efendi ve talebesi Merkez
Efendiye, Ubeydullah- Ahrr hazretlerinin halfelerinden Bb Haydara ve stanbuldaki
dier evliyya or hrmet gsterirdi. mrnn sonuna doru, Nreddn-zde Muslihuddn
Efendiyi yanndan hi ayrmaz olmutu. limlere danmadan hibir i yapmaz, Allah
dostlarnn nazarlarn zerinden eksik etmezdi. limler iin medreseler, evliy iin
tekkeler yaptrr, fethettii yerleri cmilerle mamr ederdi.
stanbulda su sknts ba gsterip, bir at tulumu su onbe akeye kmt.
Zamann sultn Knn, ehre getirilmeye mnsip bir su bulunmasn Hassa mmr
Mmr Sinna havale etti. O da aratrp soruturdu. Gerekli inceleme ve tetkikten sonra,
Kthne civarnda byle bir suyun bulunduunu, ehre getirmenin mmkn olduunu
Pdiha arz etti. Pdih bu haberden ok memnun olup; Bu sularn ehre getirilmesi
nasl mmkn olur? diye sordu. Mmr Sinn; ki yol vardr sultnm! Birincisi, halknzn
haddi hesb yoktur. Siz ferman edince, cmlesi hizmete can verirler. kinci yol ise;
herkese cret karl i verilmesidir. Masrafnn hazneden karlanp, iin mkemmelce
yaplmasdr dedi. Pdih Knn Sultan Sleymn Hn, ban sallad ve; Birinci
sylediiniz yolun bize faydas olmaz. El hayr olur. Kendi malmzdan sarf edelim ki;
ihtiyr, zayf kimseler, dul kadnlar ve yetim ocuklardan dua alalm, inallah... deyip,
meselenin hallini emretti. Kthneden getirilen gzel sular, asrlarca bar yanklarn
cierlerini serinletti. O yce Pdiha bol bol dualar edilmesine vesle oldu.
stanbulda yaplan en muhteem eser, phesiz Knn Sultan Sleymn Hn
tarafndan Mmr Sinna yaptrlan Sleymniye klliyesidir. Halk arasnda yaygn olan u
sz, gerein tam ifadesidir. Sleymniyenin shibi Sleymn, Mmr Sinn, hamuru
mndr. Ftih Sultan Mehmed Hnn kurduu Sahn- semn medreselerinin ilm
btnln tamamlamak; Sahn- Sleymn ve klliyesine nasb olmutur. stanbulun
yedi tepesinden birinin stnde kurulan Sleymniye klliyesi; cmi-i erf, tp fakltesi,
drt medrese, mlzimler medresesi, hads-i erf medresesi (Dr-l-hads), hastahne
(Bmrhne), imret, tabhne, dr-l-kurr (Kurn- kerm kratinin retildii
medrese) ve trbelerden meydana gelmektedir.
Ftih Sultan Menmed Hnn yaptrd Sahn- semn medreselerine girebilmek iin,
ilk nce orta retim seviyesindeki tetimme medreselerinden birinden mezn olmak ve
bir sene de hazrlk okumak mecbr idi. Sahn- Sleymniyeye kabul edilebilmek iin de,
msla-i sahn ad verilen ara faklteyi bitirmek cbediyordu. Bu ara faklteyi bitirenler,
Sleymniye medreselerinden birine kabul edilirlerdi.
Zamanla yetien ok saydaki ilim ehline i bulmak imkn azald. Tayin ilerinde
baz aksaklklar grlmeye baland. Zamann eyhlislm Ebssd Efendinin teklifi ile
Mlzemet usl getirildi. Knnnin en gzde icrtlarndan biri olan bu usle gre;
medrese meznlar, mezniyet zaman ve aldklar yksek notlara gre bir sraya tbi
tutuldular. Bu arada mezniyet sonrasnda ilimden uzak kalmamalar iin de, ileri gelen
limlerin yannda bir nev staj grdler. Sras gelen, uygun grlen hizmetlerde
vazfelendirildi. Bylece ileride ortaya kabilecek, hatr-gnl ve iltimas ibelerinin
nne gelildi.
Her Osmanl pdih gibi, Knn Sultan Sleymn Hn da kul hakkna ok riyet
eder, hrette kendinden hesap sorulmasndan ok korkard. eitli hizmet birimlerinden
meydana gelen Sleymniye klliyesi tamamlannca, mmrndan iisine kadar, orada
alanlardan helllik almak istedi. Sleymniye klliyesine hizmeti geen herkesin
toplanmasn emretti. Verilen gn ve saatte herkes geldi. Yzleri nurlu, elleri nasrl
insanlar, endieyle toplandlar. Acaba bir hat m iledik, bilmeden bir kusurumuz mu
oldu, diye dndler. nsanlarn hakk gememesi iin onlar bekletmekten de
holanmayan Sultan Sleymn Hn, saatinde geldi. Kendisi iin hazrlanan yere geti.
Binlerce kiiden t kmyordu. Sultanlar sultn, en tatl sesiyle, nce Allah telya
hamdetti. Sonra Peygamberler Sultnna (sallallahu aleyhi ve sellem) salevt getirdi.
Onun (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ve gzde Eshbn (r.anhm) hayrla and. Sonra
da ecdadna ve btn din kardelerine Ftihalar gnderip, dualarda bulundu ve:
Ey din kardelerim!... Can kardelerim!
Gryoruz ki, bu cmi-i erf tamamlanmtr. Ona emei geenlerin cmlesinden,
Kdir Mevlm rz olsun! Ancak, hemen unu sylemek istiyorum ki, alp da hakkn
alamam veya az alm kim varsa, gelip bizden istesin... dedi. Kalabalktan t kmad.
Yce Pdih, szne devam edip; Olabilir ki, hakkn alamyan kimse burda deildir.
Burda olanlara ahdim olsun ki, gelmiyenlere syliyeler. Onlar da gelip, haklarn bizden
alalar dedi.
Tabi hi kimse kp benim u hakkm var demedi. nk hi kimsenin hakk
kalmamt. Veskalarn tetkikinden anlaldna gre; inatn en kesif olduu
zamanlarda bile, altrlan at, merkep ve katrlarn ayra salnma saatlerine bile bilhassa
dikkat edilmi, hibir mahlktn hakkna tecvz edilmemesine gayret gsterilmitir.
Tamamlanm olan Sleymniye Cmiinin al gn gelince, Pdih,
evresindekilere dnp istire etti. Cminin kapsn nce amaya, kim lyk ola? dedi.
Hak ve hukuku gzetmekte kendisine yardmc olan yaknlar; Mmr Aa, azz bir prdir.
Cmleden lyk, ol emekdrnzdr dediler. Bunun zerine Pdih, Mmr Sinna
dnerek; Bin eylediin u mbrek cmiyi; sdk-u saf ve dua ile senin aman evldr
buyurdu. 964 (m. 1557) senesinde alan o cmide, nice mbrek kimseler, yllarca, gz
ya dkp Allah telya ibdetle megul oldular.
Zamann en byk ve en dil pdih olan Knn Sultan Sleymn Hn, Budin
seferinden dnyordu. Edirne yaknlarnda ba ve baheler arasnda yollarna devam
ediyorlard. ncler, Yenieriler, peinden de cihan sultn Knn geliyordu. oluk-ocuk,

herkes yollara dklm, muhteem ordusunun banda cihddan gelen anl Sleymn
grp selmlamaya kyordu. Pdih, doru atnn zerinde vakr ve sevimli bir ekilde
ilerliyordu. Bu srada bir kyl, elindeki krei frlatt. Pdihn at rkt. nk krek,
atn ayaklarna arpmt. Muhafzlar adamcaz hemen yakaladlar. Pdih brakmalarn
emretti. Kyly huzruna getirdiler. Pdih mfik bir sesle; Derdin nedir, ey
mslman? diye sordu. Adamcaz rahatlayp; Sultnm, biz fakir kylleriz. Birka
dnm arazmiz vardr. Yazn eker, kn yeriz. Dnden beri geen askercikleriniz,
ekinlerimizden bir ksmn ezdiler. Ya bunlar der, kreimizin hakkn teslim edersiniz
veya sizi ikyet ederiz dedi. Yeryznn tek sultn Knn Sultan Sleymn Hn,
hayretle; Peki!.. Bizi kime ikyet edeceksin? diye sordu. Kyl; Size, Knn demezler
mi Pdihm? Knuna ikyet ederiz, knuna! dedi. Kylnn szlerinden ok memnun
olan Knn, birok ikrmlarda bulundu. Byle kendisini doru yola ekecek tebas
bulunduu iin Allah telya hamdetti.
Yine bir defasnda kadnn biri, Pdisha, geceleyin evinin soyulduundan ikyeti
oldu. Knn Sultan Sleymn Hn, hrszn evin iine kadar girip, hibir ey brakmadan
alp gitmesine hayret edip; Ne iin o kadar derin uyudunuz, mukayyet olmadnz? diye
sormaktan kendisini alamad. Kadn hi tereddt etmeden; Biz seni uyank bilirdik de,
onun iin rahat uyuduk pdihm! diye karlk verdi. Pdih da kendisinin sulu
olduunu kabul edip, zarar tazmin etti.
Avrupa hristiyanlarnn, Papann kkrtmas ile bir araya gelip Osmanl topraklarna
saldrmaya teebbs etmeleri zerine, sultanlar sultn Knn Sultan Sleymn Hn,
ordusunu toplayp sefere kt. Trihlere an veren ordu ar ar ilerliyor, hedefine bir an
nce ulamak iin gayret sarfediyordu. Havalar da iyice snmt. Hristiyanlarn oturduu
bir beldeden geerken, yolun dar olmas sebebiyle, baz askerler zm balarnn iinden
yrdler. zmler olgunlam, susuzluktan duda atlam olan askerlere; Al beni, ye
beni dercesine bakyordu. Askerlerden biri dayanamayp, shibinin haberi olmadan bir
salkm zm kopard. Yerine de, bir keseye koyduu paray balad. zm de yedi. ok
gemeden mola verildi. Ordunun arkasndan, kan-ter iinde hristiyan bir kylnn geldii
grld. Kyly komutana gtrdler. ok heyecanl olan kyl, komutann eline mi,
ayana m kapanacan bilemedi. Bir asker, kendi bandan kopard zmn yerine
para brakmt. Banda baka bir zarar yoktu. Byle bir askere ve komutanna, elbette
teekkr edilmeliydi. Ama komutan bu habere hi sevinemedi. Bir askerinin, bakasnn
maln izinsiz almasn bir trl kabul edemiyordu, tellllar artlp, o asker bulundu. Bu
arada, Pdih da hdiseyi renmiti. Hemen o askerin ordudan atlmasn emretti ve;
Kursanda haram lokma bulunan bir askerin bulunduu ordu ile zafer ve nusret
myesser olmaz buyurdu. Hristiyan kyl, zm alan askeri taltf ettirmek iin
geldiini, hlbuki iin tersine dndn arzedince, komutan; Eer o asker paray
balamam olsayd, bu ordunun ad zlimler ordusu olurdu. te o zaman o askerin
kellesi giderdi. Paray asmaya balamakla kellesini kurtard. Ama shibinden izinsiz mal
almakla da, seferden men cezasna arptrld dedi ve o kahraman ordu yoluna devam
etti. Belgrat yaknlarnda bir yerde konaklama emri verildi. Askerler, evredeki su ve
emelerden istifde edip abdestlerini tazelemeye, susuzluklarn gidermeye alyorlard.
emelerden birinin yaknlarnda bir manastr vard.
Manastrn rahibi, Osmanl askerinin durumunu renip, hal askerlerini haberdr
etmek iin, manastrdaki rahibelerden birkan ssleyip, ellerine verdii testilerle
emeye gnderdi. Rahibelerin geldiini gren Osmanl askerleri, hemen emenin
bandan ayrlp, rahibelere srtlarn dndler. Rahibeler testilerini doldurup gidinceye
kadar kimse dnp kzlara bakmad. Rahibeler gelip, durumu rahibe anlattlar. Rahip,
koparlan zmlerin yerlerine para brakldn duymutu ama, bu kadarn beklemiyordu.
Bunlar ne biim insanlard. Malda mlkte gzleri yok, kadna kza iltift etmiyorlar,
memleketlerinden gnlerce uzaklardaki yerlere kadar geliyorlar, korku ve endieden uzak
bir ekilde canlarn feda ediyorlard. Hemen kt kalem istedi. Osmanl askerlerinin
karsna kmak iin hazrlanan hal ordular kumandanlarna mektp yazd.
Mektbunda; Ey hal kumandanlar!.. Siz bu ordu ile nasl baa kabilirsiniz? Bu
insanlar, canlarna ehemmiyet vermiyorlar, nk Allah yolunda komutanlar emrinde
ekinmeden can veriyorlar. Biliyorlar ki, gidecekleri yer Cennettir. Kadna, kza,
ehemmiyet vermiyorlar, yanlarna gnderdiim rahibelere srtlarn dndler. Mala-mlke

ehemmiyet vermiyorlar, btn mal ve mlklerini terkederek cihda kyorlar. Herkese
kar iyi davranp, kimseye zulmetmiyorlar. Ey hal kumandanlar!.. Siz, onlardaki bu
hasletleri ortadan kaldrmadan karlarna kmaynz. Eer onlarla savamaya
kalkrsanz, binlerce askerinizin canna mal olacak ac bir tecrbeden baka birey elde
edemezsiniz dedi. Ancak hal kumandanlar, kahraman Osmanl askerlerinin kllarna
yem olmak iin birbirleriyle adet yar ettiler. Osmanl askerine yeni yeni zaferler
kazandrdlar. Avrupallar, kendi kt hasletlerini Osmanllara da aladklar zaman onlar
yenebileceklerini yllar sonra anladlar. Faaliyetlerini o ynde younlatrdlar.
Sultan Sleymn Hn devrinde, Osmanl Devletinin kara ve deniz ordusu dnyda
birinci idi. Kltr ve sanat faaliyetleri doruk noktasndayd. lim, kltr ve sanat
messeselerinde, Knnnin himyesinde kymetli ahsiyetler yetiip, herbiri esiz eserler
verdiler. Devrinde yetien; tefsr, hads, fkh ve dier slm ilimlerinde; Ahmed ibni Keml
Paa, Ebssd Efendi, Zenbilli Ali Ceml Efendi, Takpr-zde, Knal-zde Ali Efendi,
Cell-zde Mustafa Bey, Haleb brhim Efendi, Corafyada Pr Res ve Seydi Ali Res ile
Anadolu atlas shibi Matrak Nsuh, hatttlkta eyh Hamdullahn oullar ve talebeleri
mehrdu. iirde, Sultn--uar Bak Efendinin stnln herkes kabul ederdi.
Tasavvufta; Snbl Sinn Efendi, Merkez Efendi, Pdihn defalarca ayana gittii Bb
Haydar Efendi, Pdihn st kardei Beiktal Yahy Efendi, Germiyanl Yakb Efendi ve
halfeleri mehr oldu. iftilik, al, ini, ayna, hakkaklk, dokuma ve hal sanatlar ok
ileri seviyedeydi. Bu devirde yetien Mmr Koca Sinn, Trk-slm sanatnn birer
aheseri olan eserler yapt.
Pekok hayrat ve iyilikleri olan Sultan Sleymn Hn, ok da eser yaptrd.
stanbulda Sleymniye Cmii ve klliyesi, Sultan Selm, ehzdeba, Cihangir
cmilerini, Rodosta kendi adyla anlan bir cmi, yine Anadolu, Rumeli ve Adalarda
muhteem cmiler, medreseler, hastahneler, yollar, kprler yaptrd. Badadda mm-
azam ve Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin, Konyada Hz. Mevlnnn trbelerini tamir
ettirdi. Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevvereye birok hayr ve hasentta bulundu.
Avrupallarn Muhteem Sleymn, mslmanlarn anl Sleymn lakablaryla
yd ettikleri Knn Muhibb mahlas ile ok gzel iirler yazd. iirlerinden bir ksm
dvnnda topland.
Knn Sultan Sleymn Hn, aalarn karncalar tarafndan istil edildiini grp,
karncalarn krlmas hussunda, zamann eyhlislm Zenbilli Ali Efendiden fetv istedi.
Suli iir eklinde olup, yleydi:
Draht (aac) sarm olsa karnca,
Zarar var m karncay krnca.
Zenbilli Ali Efendi de, bu zarif sule yine iirle cevap verip, sul kdnn altna u
beyti yazd:
Yarn dvnna Hakkn varnca,
Sleymndan alr hakkn karnca.
Knnnin iirlerinden bazlar yledir:
Son nefeste sakla mnm benim,
Bulmaya yol na eytn- racm,
Mustafnn (sallallahu aleyhi ve sellem) hrmetine, lh!
Sen myesser eyle Cennt- nim.
Allah Allah diyelim, ryet-i n ekelim,
Gzne srme dey dd siyah ekelim,
Pyiml eyleyelim kiverini surh-u serin,
Yryp her yana dek, arka siyah ekelim.
Halk iinde, muteber bir nesne yok, devlet gibi,
Olmaya devlet, cihanda, bir nefes shhat gibi.

Saltanat dedikleri ancak cihan kavgasdr.
Olmaya baht ve sadet, dnyda vahdet gibi.
Ko, bu i ve ireti (yeme imeyi) nk, fendr kbet,
Olsa kumlar saysnca mrne hadd ve adet.
Gelmeye bu e-i cerh-i cerh ire bir saat gibi.
Eer huzr etmek dilersen, ey Muhibb, fari ol,
Olmaya vahdet makm, ke-i uzlet gibi.
Terci-i bend
lemin her kesi berhev ve berhdr gider,
Kimi dn kimi gamkn ah ile vdr gider,
Herkesin bir hli var amma ki dnydr gider,
El gler ben alarm, bir ho temdr gider.
Ey gnl cy- ikmet in deildir bu cihan,
Kim ki gelmitir buna, hr gider ol bar kan,
nleyp derd ile alarsan yeridir her zaman,
Merd isen ey dil sakn umma bu dnydan vef,
Mehrin umsan eylemez mehr--vef asla sana.
nn in buna rabet eylemez ehl-i saf
lem ire hi benim bir kimse bilmez hlimi,
lr isem kimseye arz eylemem ahvlimi.
Gr neler etmi dah neyler bu rh- zlimi,
Ey Muhibb, lem ire nki hi gitmez gamn,
Eksik etme iin emin, geceler artsn demin,
Ola kim bunun ile derde bulasn merhemin,
Bu gzel iirlerin yazar olan Knn Sultan Sleymn Hnn vefat zerine, zamann
en mehr lim ve irlerinden Bak Efendi bir mersiye yazd. Mersiyesinin baz
msralarnda yle demektedir:
Gn dodu. h- lem uyanmaz hbdn?
Klmaz m cilve hayme-i gerdn cenbdan?
Yollarda kald gzlerimiz gelmedi haber,
Hk-i cenb-i sdde-i devlet mebden;
Yansun yklsn te-i hicranla fitb,
Derdinle kaare ullara girsn sehbdan.
Yd eylesn hnerlerini kanlar alasun,
Tn boyunca kareye batsun klbdan.
Aldun hezr put-gedayi mescid eyledn,
Nks yerlerinde okuttun eznlar.
hr alnd ks-i rhil ettin irtihl,
Evvel konan oldu bustanlar...
Minnet Hudya iki cihanda klup sad,
Nm- erfin eyledi hem gaazi hem ehd.
Allah telnn sevgili kullarm nerede olursa olsunlar arayp bulan Knn Sultan
Sleymn Hn, o mbrek kimseler iin btn imknlarn seferber eder, rahata hizmet
etmelerini temin ederdi. Ancak, fazlaca gvenini kazand iin fevkalde yetkiler verdii
vezr-i azam Makbl brhim Paa, Allah dostlar ile arasna perde olmaya balam,
onlarn gnlleri ferahlatan gzel sohbetlerinden Pdih mahrm brakmaya kalkmt.
O srada Msr evliysnn byklerinden olan brhim Glen de stanbula gelmi,
Pdih ziyret etmeyi arzu etmiti. brhim Paa, nmn ok duyduu brhim
Glennin Pdihla grmesine mni olmak istemiti. brhim Paa, her frsatta
eyhlislm ibn-i Keml Paaya, kadya, devlet ileri gelenlerine brhim Glenyi hep
ktledi. Hi kimseden yz bulamaynca, Sultan Sleymn Hn ile grememesi iin
reler aramaya balad. brhim Glenye iyi davranarak, Msra geri gndermeyi de
dnd. Birgn talebeleri, gzleri grmeyen brhim Glenyi, Eyybde omuzlarnda
tezkere ile gtryorlard. Sultan Sleymn da Kthneden kayk ile geliyordu.
Kardan bu topluluu grd. Yksek bir kimsenin cenzesi zannetti. Bostancba
skender Aaya: Bu meyyit kimindir? diye sordu. Bostancba: Efendim, brhim
Glendir. Msrdan Sultnm ziyrete geldi dedi. Sultan Sleymn Hn:
oktan m geldi? Aa; Alt aydan fazla oldu efendim dedi. Sultan Sleymn Hn;
Acaba imdiye kadar kendileri ile neden merref olamadk? Neden arz etmediler? dedi.
brhim Paa: Efendim, brhim Glennin randa, Msrda, devlet adamlarndan,
beylerden ok talebesi var. Onu Msrda durdutmamak lzmdr deyince, Bostancba,
brhim Glenyi Pdiha medh etti. stnlklerini, hllerini uzun uzun anlatt.
brhim Paann yanldn syledi. Sultan Sleymn Hnn kalbi brhim Glenye
snm ve grmek arzusu uyanmt. brhim Paaya; eyh brhim Glen hazretleri
bu kadar uzun zamandr burada olduu hlde, niin bizimle grtrmediniz? Yarn davet
eyle diye emir verdi. Ertesi gn Sultan Sleymn Hn, brhim Paadan evvel Kapcba
Rstem Aay brhim Glenyi davet iin gnderdi. Rstem Aa edeble huzruna vard.
Pdihn selmn syledi. Davet etti. brhim Glen, daveti kabul etti. Rstem
Paaya; Vezr-i azam olasn diye dua etti.
Rstem Paa bu duadan sonra sadr- azam ve Pdiha dmd oldu. brhim
Glen, talebeleri ile saraya geldi. Onlarn geldiklerini gren brhim Paann kin
damarlar kabard. Onlarn geliini sarayn penceresinden seyreden Pdiha gitti. Bu
hl, Msra sultan olma iddiasdr dedi. Bunun zerine Sultan Sleymn Hn; Ben
brhim Glenyi yle grrm ki, btn dnyy verseler iltift etmez. Garazla arz
mnsip deildir diye cevap verdi. brhim Paa: Eer brhim Glen sizinle
grrse, sizi sihirle aldatmaa kalkabilir. Onun iin bir an evvel Msra gnderelim.
Yannza gelmeden emir karn ki, memleketin selmeti iin bu daha iyi olur dedi. Sultan
Sleymn Hn; Ben onu uzaktan bir pr-i fn grdm. Cezbesi kalbime ferahlk verdi.
Hele gelsin grelim dedi. brhim Glennin talebeleri, hocalarn Sultan Sleymnn
odasnn kapsna kadar tezkere ile getirdiler. Kapdan, kapcba alp huzra getirdi.
Gzleri grmyordu. Yksek sesle selm verdi. Sultan Sleymn Hn da selmn sesli
ald. Sultan Sleymn Hn, brhim Glenyi kucaklad. brhim Glen de Sultan
Sleymn kucaklad. Sultan Sleymn Hnn elleri ve ayaklar gerildi. brhim
Glennin kucanda o koca gvdesi ile bir ocuk gibi kald. brhim Glen, o zaman
yzdrt yanda idi. Sultan Sleymna ok nasihat etti. Sultan Sleymn Hn, hngr
hngr alad. Pdihm, her hlinde Allah tely hazr bil. Verdiin kararlarn
hepsinin hesabn, Onun huzrunda vereceini unutma. limlere hrmet et. Onlara iyi
davran, sakn ind edip onlarla urama. Onlarn kuvveti Allah teldandr. Herkesin
hakkna riyet et. Emrin altndakilere ihsnn bol ver. Zulmedersen zlimlerden olursun.
Bizden, Allah telya gidecek yolu sor. Dergh- Hakka hangi yolla ulamak mmkn
olur, onu sor. Sormayanlar, sormadklar ve bozulduklar, bakalarn dah bozduklar iin
hrette mesl olacaklar dedi. Kollarn kaftanndan dar kard. Kollar, iki parmak
kalnl kadar ancak vard. Orada bulunanlar, bu kadar ince kollarla Pdih nasl skp
kaldrd diye hayret ettiler. Sultan Sleymn Hn; Efendim, sizin duanz bize yeter dedi.
brhim Glen uzun uzun dua etti ve; Bizim buraya gelmemiz sizi zhir gz ile
grmek iin idi. nallah... dedi. Kalkmak istedi. Sultan Sleymn Hn, elinden tutup
kaldrd. brhim Glen; Allah tel da sizin desteiniz olsun diye dua etti.
brhim Glen hazretleri ve talebeleri iin yz kiilik yemek hazrlanmt. O

yemekten binden fazla kimse karnn doyurdu. Yemekler hi eksilmemiti. Knn Sultan
Sleymn Hn, brhim Glen hazretlerinin gzlerini tedvi etmesi iin, kendi gz
doktorunu vazfelendirdi. ok gemeden, mbrek kimsenin gzleri tekrar grmeye
balad. Pdiha ok dua etti.
Knn Sultan Sleymn Hn anlatr: Yzden ziyde yksek lim ile sohbet ettim.
eyh brhim Glenden daha yksek cezbe shibi ve sz kalbe tesr eden lim
grmedim. Bana nasihat ederken; Her hlinde Allah tely hazr bil dedii zaman,
bende yle bir hl hsl oldu ki, btn dnyy verseler, o hle bedel olamaz. Her ne
zaman brhim Glenyi dnsem, o hllerden bir hl hsl olur. Bana bir dua retti ki,
her ne niyetle okusam, o niyetim, o muradm muhakkak hsl olurdu. Bana; Tebrzi
fethettiin zaman, orada ok oturma ve onlardan olan kimseye hkmeti verme. Elmukadderu kinn dedi. Tebrzi fethettiim zaman, bu nasihati unuttum ve Tebrz
beyliine onlardan birini verdim. Onun iin Tebrz elimizden kt.
brhim Glen Msra gitmeden nce, drt Cuma Ayasofya Cmiinde vaz etti.
Cmi, dna kadar cematle doldu. brhim Glennin sesi ok yksek olmamakla
beraber, en arkadaki cemat gayet rahat iitirdi. Son Cuma, Sultan Sleymn Hn da
vazn geldi. Vazn bandan sonuna kadar devaml alad. Vazn sonunda brhim
Glenye, Pdihtan ve dier kimselerden o kadar ok hediye geldi ki, haddi hesab
at. Bunlar Sarban Hasen Efendiye teslim etti. Hasen Efendi! Bu gelen eyadan bir tane
bile istemeyiz. Bunlar hep fakirlere dat dedi. Btn hediyeleri fakirlere dattlar.
Knn Sultan Sleymn Hn, zamann evliysnn byklerinden, Beiktal Yahy
Efendiye Aabey diye hitb eder, onun pek yksek bir zt olduunu, Hzr aleyhisselm
ile grtn bilir, kendisini de Hzr aleyhisselm ile grtrmesini isterdi. Aralarnda
geen bir menkbe yle anlatlr:
Knn, birgn kaykla Boazda gezmeye kmt. Ortaky hizasna gelince, kyya
yanap, bir adam gndererek Yahy Efendiyi artt. O da yannda bir ahbb ile gelip,
kaya bindiler. Birlikte giderlerken, Yahy Efendinin ahbb, devaml olarak Knnnin
parmanda bulunan ok kymetli bir yze bakyor ve bu bak dikkati ekiyordu.
Knn bu hli farkedince, parmandaki o kymetli yz karp; Buyurun, daha
yakndan iyice bakp inceleyebilirsiniz dedi. O zt, yz ald. Evirip evirdikten sonra,
denize atverdi. Yahy Efendi hri, kaykta bulunanlar ok hayret ettiler. Bir mddet
gittikten sonra, o zt inmek istediini bildirince, kayk kyya yanat. O zt, inecei srada
denizden bir avu su alp Sultna uzatt. Avcundaki suda, biraz nce denize att yzk
vard. Yahy Efendi hri, kaykta bulunan herkes, yine ok hayret ettiler. Knn elini
uzatp yz alnca, o zt birdenbire gzden kayboluverdi. Knn, Yahy Efendiye
dnp; Aabey, neler oluyor? dedi. O da; O grdnz Hzr idi dedi. Bunun zerine
Knn; O hlde bizi niye tantrmadnz? deyince, Yahy Efendi; O kendini tantt. Ama
siz tanmakta ge kaldnz buyurdu.
1) Trih-i Peev
2) Trih-i Solak-zde
3) Tezkiret--uar; cild-1, sh. 94
4) Mnet- seltn; cild-1, sh. 510
6) Menkb- Glen; sh. 405
10) Sleymnnme (Karaelebi-zde Abdlazz Efendi); stanbul 1248
11) Menkb- Beikta Mderris Yahy Efendi
12) Hulef-i azm- Osmniyye hadartnn Haremeyn-i erfeyndeki sr-
mebrre ve mekre-i hmyunlar, stanbul 1317 sh. 25
SNBL SNN EFEND:

Osmanllar zamannda, stanbulda yetien evliynn byklerinden. smi Ysuf bin
Alidir. Dedesine Kaya Bey derlerdi. Lakab Sinnddn ve Zeynddndir. Snbl Sinn
diye hret buldu. Zamannn byklerinden oldu. 936 (m. 1529)da stanbulda vefat
etti.
Merzifonda 856 (m. 1451) ylnda doan Snbl Sinn, bul ana kadar
Ispartann Borlu kasabasnda ilim tahsil etti. Oradan stanbula geldi. Ftih Sultan
Mehmed Hn ve Sultan kinci Byezd Hn devrinin mehr lim ve evliys olan Efdalzde Hamdddn Efendiden ders ald. Ayrca elebi Halfe ismi ile hret bulan
Muhammed Cemleddn Efendinin de derslerine katlmak istedi. Sultan kinci Byezd
Hnn da hocas olan elebi Halfe, o srada Vezr-i azam Koca Mustafa Paann
Yedikulede yaptrd derghn hocaln yapyordu. Snbl Sinn, elebi Halfenin
huzruna gelip talebesi olmak istediini bildirdi. elebi Halfe de kabul buyurunca, Snbl
Sinn ondan ilim renmeye feyz ve tevecchlerine kavuarak kemle gelmee,
olgunlamaya balad.
Snbl Sinn bir gece ryasnda, bir kuyu grd. Kuyunun ba ok kalabalkt.
Herkes su almak iin urayordu. Kuyunun suyu ok derinde idi ve azd. Bu sebeple suyu
karmak zor oluyordu. nsanlar byle su almak iin urap dururken, Snbl Sinn
kalabaln arasna kararak, kuyunun yanna kadar geldi. Kuyunun yanna gelir gelmez,
kuyunun sular azna kadar ykselip oald. Hem kendisi, hem de etrfndakiler kolayca
sularn doldurdular ve bol suya kavutular. Sabahleyin ryasn, hocas elebi Halfeye
anlatt. O da; Ey Snbl Sinn! Senin gnlnn, ilh feyzlerle dolu olduu grlyor.
Byle bir kalbe sahip olduun hlde, kendindeki bu feyzleri neden etrfa samyorsun?
diyerek, Snbl Sinn kucaklayp alnndan pt. Sonra da; Ey Sinn! Senin kalbin,
Allah telnn muhabbetiyle doludur buyurdu. Bu hdiseden sonra, Snbl Sinn
vazfesine daha ok ve sk sarld. Nefsini terbiye etmek iin, riyzet ve mchedeye
giriti. Nefsinin istediklerini yapmayp, istemediklerini yapmaya balad. elebi Halfe onu
sk sk odasna arr, babaa sohbetlerde bulunurdu. Snbl Sinna bol bol tevecch
eder, kalbinde bulunan feyzleri, onun kalbine aktrd. Zhir ilimlerde de bildii ne varsa,
hepsini Snbl Sinna reterek, halfesi olacak ekilde yetitirdi. Bu bilgileri pekitirmesi
iin Snbl Sinn Msra gnderdi. Snbl Sinn, Msr halkna Ehl-i Snnet itikdn
bildirmek, Allah telnn emir ve yasaklarn retmek zere emredilen yere gitti.
Msr hkmdr Kamaz Sultan, Snbl Sinn hazretlerine byk bir hrmet
gsterdi. Kendi yaptrd cmide, halk ird etme vazfesi verdi. Msr ulems ve
evliys, Snbl Sinnn yapt sohbetlerden, onun byk bir lim ve evliy olduunu
anladlar. lmine hayrn kaldlar. Kurn- kerme, snnet-i seniyyeye olan ballna,
limlerin ictihdlarna uymaktaki gayretini pek beendiler. Bu sebeple ona sayg ve
hrmette kusur etmemeye azm gayret gsterdiler.
Snbl Sinn, Msrda insanlara yl kadar dnin emir ve yasaklarn retti. Hasta
kalblere, irfn pnarlarndan iflar sundu. Allah telnn kendisine ihsn ettii feyz ve
bereketlerden, onlar da nasbdr etti. Bata hkmdr olmak zere, btn Msrllar onu
ok sevdiler. Bu srada stanbulda bulunan hocas elebi Halfeden bir mektp ald.
Mektbunda, bu sene hacca gitmek zere yola ktn amdan Mekke-i mkerremeye
giden yol gzerghn takib edeceini yazyordu. Bu hac yolculuuna, Snbl Sinnn da
itirk etmesini arzu ediyordu. O sene stanbulda byk bir zelzele olmutu. Zelzeleyi
takiben de tn (veba) hastal ba gstermiti. Bu hastalktan yzlerce stanbullu
lmt. Bu derdin bir resi olarak, Pdih kinci Byezd Hn, elebi Halfenin Mekke-i
mkerremeye gidip, bu derdin zerlerinden kaldrlmas iin dua etmesini rica etti. elebi
Halfe de hazrlklarn yapp, hacca gitmek zere yola kt. skdar yeni gemiti ki,
Allah telnn izniyle veb salgn niden durdu, eseri bile kalmad. Buna Pdih ok
memnun oldu ve elebi Halfeye; Gitmenize lzum kalmamtr. sterseniz geri
dnebilirsiniz buyurdu. elebi Halfe de; Sultnm! Madem ki, bu hayrl yolculua niyet
ettik, bu hac vazfemizi yapp, Devlet-i liyye-i Osmaniyenin selmeti iin dua ve niyazda
bulunalm. Allah telnn, siz sultnmza hayrl uzun mrler ihsn etmesi iin
yalvaralm dedi. Sultnn msaadesiyle yola kt.
Snbl Sinn, mektbu alr almaz; Allah telnn btn ileri hikmetlidir. Kimbilir
bu yolculukta ne hikmetler gizlidir diyerek, hazrlklarn yapp Msrllarla helllat. O
sene hacca gideceklerle yola kt. Uzun bir yolculuktan sonra Mekke-i mkerremeye
vardlar. Snbl Sinn hac vazfesini yaparken, stanbuldan gelen haclarla grt.
Onlar, amdan dokuz konak mesafede Tebk veya Has korusunun olduu yere
geldiklerinde, elebi Halfenin vefat ettiini sylediler. Bir de vasyyeti olduunu ve; Bu
vasyyeti Snbl Sinna veriniz diye emrettiini bildirdiler. Snbl Sinn hazretleri,
hocas elebi Halfe Muhammed Cemleddn Efendinin vefatna ok zld. Kurn-
kerm hatmi ve hatm-i Tehl (yetmibin defa Kelime-i tevhd) okuyarak hocasnn rh-i
erflerine gnderdi. Snbl Sinn, hocasnn vasyyetinde yle buyurduunu grd: 1Kendisinin Kbe-i muazzamaya gidecek haclarn yolu zerine defnedilmesini, 2- Snbl
Sinnn stanbula gidip, Koca Mustafa Paadaki derghnda talebelere ders vermeye
balamasn, 3- Snbl Sinnn, kz Safiye Htun ile evlenmesini istiyordu. Snbl Sinn
Hac vazfesini tamamladktan sonra, bu vasyyeti yerine getirmek zere stanbula
hareket etti.
Daha nce giden haclar tarafndan, elebi Halfenin vefat ettii ve Snbl Sinn
Efendiyi yerine halfe brakt haberi stanbula gitmiti. stanbullular, Snbl Sinn
byk bir kalabalk hlinde karladlar. Koca Mustafa Paadaki derghta bulunan
talebeler de, yeni hocalar Snbl Sinn hazretlerine byk bir hrmetle balandlar.
Snbl Sinn, burada, talebelerini yetitirmek iin elinden gelen btn gayretini gsterdi.
Onlarn, nefslerini terbiye etmek ve tasavvufta stn derecelere vsl olmalar iin ok
alt. Bu ekilde binlerce talebe yetitirdi. Talebeyi yetitirmekte ok dikkat ve itin
gsterirdi. Huzruna gelip de istiyeni bo gndermezdi. Talebelerinin iinde Merkez
Efendiyi ok severdi. Onu, tevecchleri ile yetitirip, olgunlatrd. Ona kzn vererek,
kendisine dmd eyledi. Allah telnn emir ve yasaklarn, otuzyedi yl stanbullulara
duyurdu. Pdihlar dah Snbl Sinn hazretlerinin huzruna gelir, onun feyz ve
bereketlerinden istifdeye alrlard. Snbl Sinn, Cuma ve kymetli gecelerde,
stanbulun byk cmilerinde vaz ve nasihatlerde bulunurdu.
eyh Yakb anlatt: Snbl Efendi, talebelerin mchededeki (nefsin
istemediklerini yapmadaki) tembelliini grnce; Biz onsekiz yl srtmz yere koymadk
ve bir yere de dayamadk. Tehyyata oturduumuz gibi oturarak uyurduk buyururdu.
Habb Ksmolu Ali; eyh Snbl Efendi, zamanmzn Cneydidir. Onun zamnna
erimemiz, bizim iin byk bir nimettir der idi.
Osmanl mparatorluunun en byk eyhlislmlarndan Ahmed ibni Kemalpaa,
Snbl Sinna byk bir hrmet gsterir, geldii zaman, kendisini en st tarafa
oturturdu.
Muhammed elebi isminde bir talebesi anlatt: Snbl tarkatnn eyhi olan
Snbl Sinn hazretlerine talebe olmutum. Derghnda bulunuyor, onun hizmetiyle
erefleniyordum. Birgn kendisinden izin alarak Geliboluya gitmitim. Orada bir haram
ileme durumu ile kar karya kalmtm, nefsim harama meyletti. Tam onu ilemek
zere idim ki, yanmda hocam Snbl Sinn grdm. Onu grr grmez, utancmdan
kpkrmz oldum. Ne yapacam arm bir hlde haramdan uzaklatm. stanbula
gidecek olan bir gemiye binerek stanbula geldim. Hemen dergha kotum. Hocam
Snbl Sinn ile kapda karlatm. Beni grnce; Ey elebi! Sen mrid-i kmili ne
zannedersin? O, talebesini gzetmez ise, eytan ve nefs, onu hevasna uydurup helk
eder, abucak tvbe-i nash eyle. Bir daha da byle ileri yapmaa kalkma buyurdu.
Bundan byle nerede bir haram ile karlasam, hemen hocam hatrma gelir, onun
himmeti bereketi ile haramlar gzme ok kt hlde grnrd.
Maksd Dede anlatt: Tokatta sanat ehli bir kimse idim. Kendi iimle urar,
kimsenin iine karmazdm. Bir Cuma gn Tokatllar acele ile Byk Cmiye doru
kouyorlard. Birine; Byle sratle gitmenizin sebebi nedir? diye sordum. Bugn byk
bir evliynn Byk Cmide vaz vereceini duyduk. Onun iin acele ediyoruz dedi. Ben
de hemen hazrlm yapp cmiye kotum. O mbrek ztn nasihatleri kalbime yle
tesr etti ki, o andan itibren o ztn talebesi olmaa karar verdim. Vazndan sonra
yanna yaklatm, elini ptm ve; Efendim! Zt- linizin talebesi olmakla ereflenmek
istiyorum. Ltfen kabul buyurmanz istirhm ediyorum dedim. Bana; Seni yetitirecek
bir vel, daha bu ilmi retmee balamad buyurdu. Yanndan ayrldktan sonra
etrftakilere; Bu ztn ismi nedir? diye sordum. Molla Habbdir dediler. Aradan onbe
yl geti, stanbula gittim. stanbulda eitli yerlerde onbe sene daha altm. Bir Cuma
gn Ayasofya Cmiine gitmitim. Bir kimse vaz ediyordu. Szlerinden ok etkilendim.

Kalbimden geen pekok sullerimi cevaplandrd. Onu dinlemekle btn endielerimden
kurtuldum. Kalbimi bir nrun doldurduunu hissettim. Etrfmdakilere; Bu vaz eden
kimdir? diye sordum. Onlar da; Snbl Sinn hazretleridir dediler. Vaz bittikten sonra,
hocann huzr-i erfine varp elini ptm. Ben daha birey sylemeden; Tokatta, Molla
Habbin eline yaptn zaman, onun sana sylediklerini hatrlyor musun? diye sordu. O
anda hayretten dona kaldm. Bundan tam otuz sene ncesini soruyordu. Efendim! Bunu
size kim syledi? diye sordum. O da; Allah telnn yolunda olanlara bunlar bilmek
g deildir. Fakat asl maksad Allah telnn rzsna kavumaktr buyurdu. Beni
talebelie kabul etti. ok ksa bir zaman iinde tevecchlerine kavuup, halfesi olmakla
ereflendim. Beni Rumeliye gndererek, insanlara dni retmekle vazfelendirdi. Oradaki
insanlara Snbl tarkatn retecek, hak yolu bildirecektim. Hazrlm yaparak
Hayrabolu kasabasna gittim. Cmiye gidip iki rekat namaz kldktan sonra, cmiye bir
gen girdi ve; Ho geldiniz, saflar getirdiniz Maksd Dede! deyiverdi. Hayret etmitim.
Buras hi gelmediim bir yerdi. Beni nereden tanyordu. Sordum; Ey delikanl! ismimin
Maksd olduunu nereden biliyorsun? dedim. Cevap olarak dedi ki; Ben aslnda iyi bir
kimsenin olu idim. Babam vefat ettiinde kk idim. Birka arkadamla Allah telnn
ztna ve sfatlarna it ilimlerde marifet shibi olmak iin seyahate kmak istedik. O
srada babamn arkadalarndan biri bana nasihat etti ve bu i iin istihre yapmam
tavsiye etti. O gn istihre namaz kldm ve dua ettim. Yattktan sonra ryamda, nr
yzl ihtiyr bir kimse grdm. Bana; Filn gn cmiye u kyfette bir kimse gelecektir.
smi Maksd Dededir. Ona yardmc ol, emrine uygun hareket et! diye buyurdu. Bu
sebeple buraya geldim. Btn emirlerinize mdeyim dedi. Ryada grdn nr yzl
kimseyi bana tarf edebilir misin? dedim. Tarf etti. Aynen hocam Snbl Sinnn
emline uyuyordu. Meer o gece ryada, o gence benim geleceimi bildiren hocam
imi.
Osmanl pdih Yavuz Sultan Selm Hn, ah smili aldranda malb ettikten
sonra, Msr fethetmek zere yola kt. ama geldiinde, Msrn fethinin kendisine
nasb olup olamyaca dncesi zihnini kurcalyordu. Bunu ok sevdii Hasen Cana
anlattktan sonra; Bizi bu hussta ferahlatacak, Allah telnn dostlarndan bir vel
varsa, ona niyetimizi anlatalm. Aceb ne buyuracaktr, merak eder dururum buyurdu.
Hasen Can da; Devletl Sultnm! Emev Cmiinin bir kesinde, sabah akam Allah
tely zikreden bir dervi vardr. Ola ki o sizin meselenizi halleder dedi. Bunun zerine
Sultan Selm Hn, sabahn erken saatlerinde cmiye gitti. Tarf edilen bu zt, Allah
tely zikrederken buldu. Yanna varp selm verdi. Selm Hn daha birey sormadan;
Ey muzaffer Sultan! nallah tel, cenb- Hak Msrn fethini sana myesser
edecektir. Allah telnn btn sevdikleri seninle beraberdir. Allah tel munin,
yardmcn olsun. Msrn fethinden sonra stanbula dndnde, oradaki Snbl
Sinndan gfil olma sakn! dedi. Yavuz Sultan Selm Hn, bu mjdeye ziyadesiyle
memnun oldu. kr secdesine kapand.
Snbl Sinn hazretleri, 936 (m. 1529) senesi Muharrem aynn ikinci Pazartesi
gn, vefat edeceini anlyarak, dostlaryla ve talebeleriyle vedlat, hellleti. Talebeleri
baucunda, Kurn- kermden Ysn-i erf sresini okudular. Snbl Sinn Efendi, son
nefesinde Kelime-i ehdet getirerek vefat etti. Vefat ettiinde seksen yanda idi.
Kabrini, Koca Mustafa Paadaki derghnn ortasna kazdlar. Cenzesini Ftih Cmiine
getirdiler. limler, veller, devlet erkn ve binlerce stanbullu, cenze namazn
eyhlislm Ahmed ibni Keml Paann immetinde kldlar. Sonra tekrar cenzesini
derghna getirdiler. imdi de mevcd olan trbesine defnettiler. O zamandan beri,
binlerce ziyret ederek, onun feyz ve bereketlerine kavumaktadr.
Ahmed ibni Keml Paann, onun hakknda yazd manzme, trbesi dndaki ini
zerine ilenmitir. ini zerinde unlar okunmaktadr:
Pvy- shib-i ehl-i edeb,
Mukted-i tlib-i Rm-u Areb,
Rehber-i ehl-i tark- Halvet,
Ebl vef kim eyh Snbldr lakab.
Mlk-i fniden bek iklimine,

Gitti tevhd ede o irin leb,
Eyledi ehr-i Muharremde sefer,
Leylet-l-isneynde ol znneseb.
Alad ol gn yolup san ban,
Dkt gzler yan her bn--eb.
Nola mnkir dkmese gzyan,
Senki hardan kar m u aceb.
Yerde gkte kamu ins--melek,
Cem olup kld namazn btab,
Htif- gayb dedi, trihini,
Nr ola Snbl Sinnn kabri hep.
Snbl Sinnn vefatndan sonra, talebeleri okutmak zere dmd Merkez Efendi
yerine geti.
Snbl Sinn hazretlerinin syledii bir kta udur:
Sary- vahdet olmuken makamm,
Bu kesret lemin seyrna geldim.
birdir Snbl marf- rif,
Edip dav, deme irfna geldim.
Snbl Sinn hazretlerinin, Snbl tarkatnn usl ve erkn hakknda yazd
Rislet-l-Etvar adl eserinden baka, Risle-i tahkkiyye adl bir eseri daha vardr.
SRR MUSTAFA EFEND:
Osmanl Devletinde yetien byk limlerden. smi, Mustafa bin abn es-Srr
er-Rmdir. Lakab Muslihuddn olup, Srr diye mehr oldu. Hoca abn adnda
zengin bir tacirin olu olup, 897 (m. 1491) senesinde Geliboluda dodu. 72 yanda ksa
bir hastal mteakiben, 969 (m. 1562) senesi Cemzil-evvel aynn yedinci gn,
stanbulda vefat etti. n ettirdii mescidin avlusunda, mihrabn nne rastlayan yere
defnedildi. Bugn bu mescid yklm, Srr Efendinin mezar da ortadan kalkmtr.
Bugn mezarn yeri bilinmemektedir.
lme ok merakl olan babas, olunun ilim ve fazlet shibi olmas iin her trl
madd fedkrlklarda bulunmaktan hibir zaman geri kalmamt. Hatt ilk tahsiline
baladnda, nahivden Kfiyenin metnini ezberlediini haber ald zaman, sevincinden
hem hocasn, hem de olunu nimetlere gark etmiti. Ondan sonra da, ne zaman olunda
byle gelime ve ilerleme eserleri grse, dima yeni yeni hediyelerle taltf etmeyi det
edinmiti. Babasnn, olunun yetimesi hussunda gsterdii ihtimm sayesinde,
medrese tahsiline balayarak, sras ile; Nihl Cafer elebi, Bursada Ksm Paa
Medresesi mderrisi Kara Dvd Efendi, Takpr-zde Mustafa Efendi, Abdlvsi Efendi
gibi limlerin yannda ilim tahsl etti. Fenr-zde Muhyiddn Efendinin mlzimi
(yardmcs) oldu.
927 (m. 1521) senesinde Fenr-zde Muhyiddn Efendi stanbul kads olduu
zaman, onu, o srada ihdas edilen Bb niblii (Kad yardmcl) hizmetine getirdi.
Fenr-zde Muhyiddn Efendi, 929 (m. 1522) senesi balarnda Anadolu kadaskeri
olunca, Srr Mustafa Efendiyi yanndan ayrmayp, tezkirecilik hizmetiyle
mkafatlandrmt. (Tezkireci: Ktiplik ile megul olan vazifeli kimse demektir.) Bir
mddet sonra, bu makama it gizli bilgileri, eski hocas Abdlvsi Efendiye if etmekle
itham olunduundan, Fenr-zde ile aralarnda bir soukluk peyda oldu. Bu hizmetinden
ayrlarak, Emr Buhr tekkesi eyhi Mahmd Efendiye talebe oldu. Daha sonra da hac
farizasn yapmak zere Mekke-i mkerremeye gitti. Hac dnnde, Fenr-zdeden ok
iltift grd. Bu sefer, onu mstear olarak yanna ald. 930 (m. 1523) senesinde,
Muha Sinn Efendinin yerine, Geliboluda Saruca Paa Medresesine mderris oldu.
933 (m. 1526) senesinde Pr Paa zaviyesinde eyh olan Ceml Efendi vefat etti. Bu
vakfn shibi hl hayatta bulunduundan, bu zaviye, vakfedenin arzusu zerine
medreseye tahvil edildi ve mderrislii de Srr Efendiye verildi.
944 (m. 1537) senesinde Vezr Ksm Paa, stanbul Halide bir medrese yaptrd
ve mderrisliini, kayd- hayat art ve 50 ake ile Srr Efendiye verdi. On sene sonra,
954 (m. 1547) senesinde hocas Fenr-zde Muhyiddn Efendinin vefat etmesi, kendisini
byk zntlere boduundan, bu zntlere dayanamayp, medresedeki vazifesinden
istif ederek, Emr Buhr tekkesi eyhi Mahmd Efendinin dmd olan Abdllatf
Efendiye talebe oldu. O trihte Mora yarmadasnda Sancakbeyi bulunan Ksm Paa,
Srr Efendinin bu istifsndan derin bir teessre kaplmt. Kendisine bir rica mektbu
yazd ve bu mektbunda: Biz, o medreseyi, srf sizin erefinize bina etmitik. Eer
makbl olmazsa, yktrmay bile dnmekteyiz. Sizin makamnzda bir bakasn
grmeye tahamml etmemize imkn yoktur gibi eyler syledi. Srr Efendi, Ksm
Paann srar zerine, haftann muayyen vakitleri iin ve ikindiden sonra Mesnev
okutmak artyle, tekrar eski vazfesini kabul etmek mecbriyetinde kald. Bu srada evini
ve btn mallarn satp, kendi adna nisbetle Srr Mescidi nm ile bir mescid yaptrd
ve tekrar hacca gitti.
955 (m. 1548) senesinde, Knn Sultan Sleymnn Van seferine k srasnda,
Amasya vlisi bulunan ehzde Sultan Mustafaya muallim (hoca) tayin edildi. Bu vazfeyi
kabul ederek, Amasyaya ehzdenin yanna gitti. Srr Efendi, etrfna seme ilim
adamlarn toplayan, edebiyat ve ilme kar byk bir alka gsteren ehzde iin,
muhtelif eserler kaleme ald. Asrlarca elden ele dolaan Bahr-l-merif adndaki eseri
bunlardan biridir. Srr Efendi, ehzdenin sr dostu ve en yakn yardmcs olmutu.
960 (m. 1553) senesinde, ehzde Mustafann lmnden ok derin bir zntye kaplan
yal ve byk lim Srr Efendi, bu elim vaka zerine inzivya ekildi. Dokuz sene,
hemen hemen hi ortaya kmad. ehzde iin tercmeye balayp, onun lm ile
yarda brakt Kitb-l-acib vel-garib adndaki eseri, ona kar sevgi ve balln
ifde eder. Bu vakadan sonra, hibir resm vazfeyi kabul etmedi. Elinin emei ile
kazanarak geimini temin etti. Tersanedeki vazifelilerin ve buradaki gemi sahiplerinin
yardmyla, mescidinin giderlerini de karlamaya alt. Mesciddeki hizmetinden de bir an
geri durmad. Tedris ve telf ileri ile megul oldu. Hemehrisi olan tarihi Gelibolulu l,
bu devrede bir ara onun talebeliini yapmtr.
Araba, Farsa ve Rumcay ok iyi bilen Srr Efendi; tefsr, hads, fkh, mantk,
tb, edebiyat gibi eitli sahalarda meydana getirdii 36 eseri ile, yaad asrn limleri
iinde ok byk bir ahsiyet olarak temyz etmitir. Eserlerinin bir ksmn Arabca ve
Farsa olarak kaleme alan mellifn telft, daha ziyde erh ve hiye mahiyetindedir.
Srr Efendi, bir yandan talebe yetitirirken, Arabca ve Farsaya byk vukfiyyeti
sebebiyle, arkn ilm ve edeb muhtelif klasik eserlerini, daha kolay anlalr bir hle
getirmeye ve onlardaki glkleri gidermeye almtr. Mesnev, Glistan, Bostan ve
Hfzn Dvn iin yapt erhler, edeb sahada en bata gelenlerdir. Mesnevnin 6 cildi
zerindeki byk erhi rih-i Mesnev nvan ile mehr olmasn temin etmitir.
Bunlarn yannda; Beydv tefsri, Sahh-i Buhr, Hidye, Telvh, Misbh, erh- Mevkb
gibi birok kaynak eserler zerine yapt erh ve hiyeler ise, ilm sahadaki telflerinin
en mhimlerini tekil eder. Ayrca o, Fetth- Nibrnin ebistn- Hayli ile, Hz. Aliye
izafe edilen Muammeyt, Molla Cm ve Mr Hseynin Muammeytlarna da ayr ayr
erhler tertb etmitir. Tb ilmine dir yazlm Mciz adndaki esere erh yapmtr.
Ayrca baz eserleri Trkeye tercme etmitir.
Srr Efendinin telf eserleri iinde Bahr-l-merif, Arab ve bilhassa Fars
iirlerindeki rnekleri ile birlikte, tedvin eden bir rehber olmas bakmndan huss bir
ehemmiyet arzeder. Byk bir rabete mazhar olan bu kitap, Trk edebiyatnda asrlar
boyunca sahasnda yegne eser olarak deerini muhafaza etmitir. Arz ve kfiye
bilgisini, iir sanatlarn ve edebiyat terimlerini ihtiv eden deerli bir telf olarak,
dilimizde bu trde meydana getirilmi eserlerin hem ilki, hem de en mkemmelidir.
Srr, btn bu eserlerinden baka, Trke bir de Dvn shibidir. Kendi ifdesine gre,
ou genlik ann mahsl olan 500 gazeli vardr. k elebi, l ve Riyz, onun
Dvnn grmlerdir.
7) Kms-ul-alm; cild-4, sh. 2558
8) Amasya Trihi; cild-3, sh. 306
9) Evliy elebi Seyahatnmesi; cild-1, sh. 426
10) Kef-z-znn; sh. 189, 208, 497, 554, 729, 1651, 1709, 2039
SYT:
slm limlerinin en byklerinden. smi, Abdurrahmn bin Eb Bekr bin Muhammed
bin Eb Bekr bin Osman bin Muhammed bin Hdr bin Eyyb bin Muhammed bin
Hmmddn Hudayri Esytdir. Knyesi Ebl-Fadl olup, lakab Celleddndir. 849 (m.
1445) senesi Receb aynn birinci Pazar gecesi, Msrda Esyt ehrinde dodu. 911 (m.
1505) senesi Cemzil-evvel ay ortasnda, Msrda vefat etti. Trbesi, Khirede Bb-lKarfe dndadr. Babasnn kabri yanna defnedildi.
Aslen ailesi doudan gelme olup, nce Badada, sonra da Msrda Esyt denilen
yere yerleti. Bu sebeple Syt denildi. Annesinin Trk asll olduu sylenir. Syt
(rahmetullahi aleyh) en byk dedesi Hmmddn hakknda yle der: En byk
dedem Hmmddn, hakkat ehlinden ve tasavvuf byklerinden idi. Dier dedelerim
ise, bulunduklar yerin ileri gelen ve itibr shibi kimseleri idi. Onlardan bazs,
memleketin kads, bazs muhtesib, birisi de tacir idi. Bu dedem, Esytda bir medrese
yaptrd. Ona vakflarda bulundu. Babas Kemleddn Eb Bekr, afi mezhebi fkh
limlerinden idi. Ayrca feriz, usl, mantk, nahiv, sarf, beyn, bed ve baka ilimlerde
stn derecedeydi. Babas ona Abdurrahmn ismini verdi. Sonra da Cellddn lakabyla
ard. Syt yle der: Babam hayatta iken, beni Muhammed Meczb denen bir zta
gtrdler. Muhammed Meczb, Mehed-nefisi civarnda oturan evliynn byklerinden
idi. Bana hayr duada bulundu. Babas, o alt yanda iken vefat etti. Akrab ve yaknlar
tarafndan himye edildi. Yetim olarak byd. Ya ok kk olmasna ramen, stn
kabiliyeti ve zeksyla dikkati ekti. Sekiz yana varmadan Kurn- kermi ezberledi.
Babasnn sdk arkadalarndan Kd zzddn Ahmed bin brhim Kinn, ona Ebl-Fadl
knyesini verdi. En nce bu knyeyi alan zt, Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) amcas Abbs (rahmetullahi aleyh) idi. Syt, bu knyesi sebebiyle ok iftihar
ederdi. Syt, stn zeksyla, nce bn-i Dakk-l-Iydin Umde adl eserini, mm-
Nevevnin Minhc-l-fkh, Beydvnin Minhc-l-usln, bn-i Mlikin Elfiye adl
eserini ezberledi. Sonra zamannn byk limlerinden olan ihbddn Ali bin Eb
Bekrden Feriz ilmini rendi. emsddn Muhammed bin Ms Hanefden; if-i erf,
Diryet Elfiyet bn-i Mlik adndaki eserleri okudu. 866 (m. 1461)da Arab ilimleri
okutabileceine dir iczet ald. bn-i Hcibin Kfiyesini, mantktan sgc
mukaddimesini, Sibeveyhin eseri olan kitabn bir ksmn, Mterasst, fiiye ve bunlara
benzer birok eseri okudu. Gen yanda tefsr, hads, fkh, nahiv, men, beyn, bed,
lgat ve baka ilimlerde mtehasss oldu. Kendisi bu konuda yle dedi: Tefsr, fkh,
hads, nahiv, men, beyn ve bed ilimlerinde derin limlerden oldum. Bu dereceme
hocalarm yetimemitir. Yalnz stadm Blknnin fkhdaki kudreti benden ziydedir.
Onyedi yanda iken, ilk olarak Ecrmiyye zerine nazm ve nesir olarak iki erh
yazd gibi, arkasndan erhu Latf-il-istize vel-Besmele, erh-l-havkale velhaykale ve iki eser daha yazd. Hocas Alemddn Blknye arz etti. Hocas da eserlerine
takriz yazd. eyhlislm Blknnin yannda, onun vefatna kadar kald. Onun yannda
fkh ilmi ile megul oldu. Onun vefatndan sonra, olundan fkh ilmini okumaya devam
eti. Blknnin olundan, Blknnin yazd Tedrbin bandan, veklet bahsine kadar
okudu. Yine ondan Hviy-i Sagrin evvelinden, Aded mevzuna kadar, Minhcn
evvelinden zekt, Tenbh adl eserin evvelinden zekt bahsine yakn yerlere kadar Ravda
kitabndan bir miktar, Tekmilet erh-l-Minhcdan bir miktar, hy-l-mevtdan Vesy
bahsine kadar okudu.
eyhlislm Blknnin olu, 876 (m. 1471) senesinde, ona fetv ve ders okutmas
hussunda iczet verdi.
eyhlislm Blknnin olu vefat edince, Syt, eyhlislm erefddn
Mnvnin yannda ilim ile megul olmaya balad. Onun yannda Minhc kitabndan ders
okudu. Behce erhi, onun hiyesi ve Beydv tefsrinden verdii baz dersleri dinledi.
Hads-i erf ve Arab ilimler iin Allme Takyyddn ibl el-Hanefnin yannda drt
sene kald. erhu Elfiyet bn-i Mlik ve Cemul-Cevmi ismindeki eserlerine takriz yazd.
Szle ve yaz ile Sytnin ilimdeki yksekliini anlatt.
Allme Muhyiddn Kfiyecnin yannda ilim renmek iin ondrt sene kald. Ondan;
tefsr, usl, Arabca, mean ve daha baka ilimleri rendi. Muhyiddn Kfiyec ona iczet
verdi. Syt, Seyfddn el-Hanefnin yanna giderek; tefsr, Tevdh hiyesi Telhs-lmifth ve Add ismindeki eserleri okudu.
Syt, hacca gittiinde, Zemzem suyunu ierken, birok husslar iin, bu arada
fkh ilminde eyh Sircddn Blknnin, hads ilminde hafz bn-i Hacerin mertebesine
kmak iin de niyet ettiini sylemektedir. Sytnin iczet ald dier baz hocalar
unlardr: Alemddn Slih-l-Blkn, emsddn Hanef, Tarsus kads Alddn, eyh-lslm erefddn Eb Zekeriyy, Yahy bin Muhammed Mnv, Seyfeddn Muhammed bin
Muhammed Hanef, Allme Muhyiddn Muhammed bin Sleymn Bergam, Kd zzddn
Kinn, Mecdddn smil bin Sib, Muhammed bin brhim irvn, eyh Takyyddn bin
Eb Bekr d Haskefi, emsddn Muhammed bin Ahmed Yfi, Takyyddn Ahmed bin
Keml mndir. Hicaz, Haleb limlerinden ilim renip, iczet ald.
Syt, Kitb-t-tehadds bi-nimetillh adl eserinin bir blmnde, iczet
(diploma) ald hocalar hakknda yle der: Ders halkasnda hazr bulunduum ve
kendilerinden iczet aldm limler ile uarnn isimlerini bir yere topladmda, bunlarn
altyz kiiye ulatn anladm.
Az zamanda hreti her yere yaylan Sytnin, derslerini sdece talebeleri deil,
mderrisler bile takib ederdi. Tln Cmiinde fetv verirdi. Hads ve fetvda tam uzman
oldu. Syt, ok kuvvetli bir hfzaya sahipti. Bir kitap ne kadar byk olursa olsun,
birka gn baknca, iinden hangi mesele sorulsa, derhl kanc sahifenin kanc
satrnda olduunu haber verirdi. kiyzbin hads-i erfi ezberledi. Genliinde am,
Hicaz, Yemen, Hindistan ve Sudana gitti. Mekkede kald. Ayrca Msrn Dimyt, Feyym,
skenderiyye gibi yerlerinde bulundu.
Syt, 877 (m. 1472) senesinde eyhniyye Hnekhnda (derghnda) hads
dersi verdi. 891 (m. 1486) senesinde Baybarsiyye Dergh eyhliine getirildi. Bu
dnemde birok eser yazd. Uzunca bir sre kald bu vazfeden, 901 (m. 1495)
senesinde ayrld. Son zamanlarn, Nil Nehri ortasndaki adacklardan biri olan erRavzadaki evinde eser yazmakla geirdi. Sultan Gavrinin teklif ettii yeni vazfeleri kabul
etmedii gibi, yine onun gnderdii bin dnr reddetti ve hediye ettii kleyi de azd etti.
lminin yannda, ahlk ve tevzuu ile herkesin sevgisini kazand. Zhir ilimlerde
ykseldii gibi, tasavvufda da yksek derecelere kavutu. Eserlerine yazm olduu
hads-i erflerin hepsini, Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem) man leminde
arzetmi, Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) tasdkini aldktan sonra eserlerine
yazmtr. Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) uyankken yetmibe defa
grdn ve hads-i erfleri Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem)
sorduunu, mm- arn Mzn-l-kbr adl eserinde yle bildirdi: Kitap ve
snnetten anladklarn kitaplarna geirmeden ve onlarla ibdet etmeden, hereyi
Reslullahdan (sallallahu aleyhi ve sellem) sorard ve; Y Reslallah, biz bu yetten
byle anladk, filn kimsenin bildirdii u hads-i erfinizden yle anladk. Siz bunu
beeniyor musunuz, beenmiyor musunuz? derlerdi. Onun sz ve ireti ile amel
ederdi.
Syt; imm, hfz (hads limi) ve eyhlislm idi. Kermetleri de grld. Ona
hizmet eden Muhammed bin Habbk anlatr: Birgn kaylle zamannda (leden az
nce) hocam bana; Bugn ikindi namazn Mekke-i mkerremede klmak isteriz. Ama
bunu ben lnceye kadar kimseye sylemiyeceksin buyurdu. Ben de; Peki Efendim
dedim. Msrda bulunuyorduk. Elimi tuttu ve Gzlerini yum buyurdu. Yumdum.

Tahminen yirmiyedi adm kadar yrdk. Gzlerini a buyurdu. Atm. Bir de ne
greyim? Mekkede, Muall kapsnn yannda idik. Mminlerin annesi hazret-i Hadce,
Fudayl bin Iyd, Sfyn bin Uyeyne ve bakalarnn kabirlerini ziyret edip, Mescid-i
Harma girdik. Kbe-i muazzamay tavaf ettik, Zemzem suyu itik ve ikindi namazna
kadar bekledik. kindi namazn kldk. Tekrar tavaf ettik. Zemzem suyu itik ve sonra
bana; Ksa zamanda buraya gelmemizden ziyde, buradaki mcvirlerden birinin
Msrdan olup bizi tanmamas alacak bir hldir. stersen benimle gel, istersen hac
zamanna kadar burada kal dedi. Sizinle gelmek istiyorum dedim. Muall kapsna kadar
yrdk ve bana; Gzlerini yum buyurdu. Yumdum. Yedi adm kadar hzl yrdk.
Sonra; Gzlerini a dedi. Atm. Msrda, hareket ettiimiz yerde idik. mer Frd
ziyret etti. Sonra Syt, merkebine bindi. Tln Cmii yanndaki evine gittik.
Talebelerinden birisi, ryada Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) grd.
Huzrunda Syt vard ve Ona baz hadsleri soruyordu. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) ise ona: Syle ey eyh-s-snne buyuruyordu. Kendisi de ayn ryay grd ve
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ona; Syle ey eyh-l-hads buyurdu.
Talebesi eyh Abdlkdir zil, Sytyi anlatt kitabnda der ki: Birgn hocam
buyurdu ki: Uyank hlde Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) grdm. Bana; Ey
eyh-l-hads diye hitb eyledi. Y Reslallah, ben Cennet ehlinden miyim? diye arz
ettim. Evet buyurdu. Hi azb grmeden mi? dedim. Senin iin yledir buyurdu.
Abdlkdir der ki, kendisine; Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) uyank olarak
ka defa grdnz? dedim. Yetmibe defa grdm buyurdu.
Abdlvehhb- arn bildirdi: Talebelerinden Abdlkdir-i zilnin yannda,
Cellddn-i Sytnin el yazs ile yazlm bir kt grdm. Kendisinden Sultan Kaytbay
katnda birey istiyen bir ahsa yazlmt. yle diyordu: Ey Kardeim, bil ki, u na
kadar, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile uyank ve kar karya olarak yetmibe
defa bir arada bulundum. Devlet reslerinin yanna gitmekle Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem) grmiyeceimden korkmasaydm, kaleye gider, Sultnn katnda elbette sana
yardmc olurdum. Ben, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) hadslerine hizmet edici
biriyim. Muhaddislerin bildirdikleri hadsleri Ona arzederim. Ona muhtcm. phesiz
bunun faydas, sana faydal olmaktan daha oktur. Kardeim!
Syt, kimseden ihsn ve hediye taleb ve kabul etmedi. Geim sknts ektii
gnlerde bile, hayli zengin olduu belirtilen ktphnesindeki kitaplarndan bazlarn
satmay tercih edip, hi hediye kabul etmedi. Vefatndan sonra terekesini kaydetmek
zere Sultan Gavriden izin istenildiinde u cevap alnd: Syt hayatta iken bizden
birey ald m ki, biz de onun terekesine el koyalm? Altmbir sene on ay onsekiz gn
mr sren Syt, ilerinde bazs cildler hlinde olmak zere, altyze yakn eser yazd.
Hayat ve ilmin btn tezahrleri zerinde kalem oynatmad mevz hemen hemen
kalmad. Ondrt ilim besi zerine eserler yazd. Daha yirmiiki yanda iken, Cellddn
Muhammed bin Ahmed Msrnin sr sresine kadar yapt ve 864 (m. 1459) senesinde
vefat edince yarda brakt tefsri tamamlad. Bunun iin, bu esere iki Cell mansnda
(Celleyn Tefsri) denildi. Almanca (Maier Lexicon) kitabnda; Yorulmadan, ylmadan
yazan Sytnin yzden fazla eseri vardr diyor ve birkan bildiriyor. Tefsr, hads,
fkh, trih, ahlk ve tb kitaplar ok kymetlidir. Kitaplar okumakla bitmez. Eserlerinden
bazlar unlardr:
Tefsr ve Kurn- kerme dir eserlerinden bazlar: 1- Ed-Drr-l-mensr fit-tefsrilmesr (oniki cild), 2- Et-Tefsr-l-msned (Tercmn-l-Kurn be cild), 3- El-tkn f
ulm-il-Kurn, 4- El-kll f istinbt-it-tenzl, 5- Lbb-n-nkl f esbb-in-nzl, 6- EnNsih vel-mensh fil-Kurn, 7- Mfhemt-l-akrn f mbhemt-il-Kurn, 8- Esrr-ttenzl, 9- Tekmilet-t-tefsr-i-eyh Cellddn Mahall, 10- Tensk-d-drer f tensbis-Sver, 11- Hiye al tefsr-il-Beydv Nevhd-l-ebkr ve evrd-l-efkr (drt cild),
12- Et-Tahbr f ilm-it-tefsr, 13- Muterik-l-akrn f mterik-l-Kurn, 14-El-Mhezzeb f
m vakaa fil-Kurn min-el-mureb, 15- Hamyil-z-zher f fedil-is-sver, 16- Mzn-lmuaddile f en-il-Besmele, 17-erh-l-istize, 18- Feth-l-Cell lil-Abdi zell, 19- ElMen-id-dakika f idrk-il-Hakka, 20- El-Yed-l-Bst f tayin-is-Salt-il-vst, 21- Defut-tessf an ihveti Ysuf, 22- tmm-n-nime, 23- El-Cell-l-vesk f nusret-is-Sddk,
24- El-Fevyid-l-Brize vel-Kfiye, 25- El-Muharrer, 26-Meydn-l-frsn f evhid-l-
Kurn, 27- Mecz-l-Frsn il mecz-il-Kurn, 28- erh-u-tbiyye, 29- Ed-Drr-nnesr f krati bn-i Kesr, 30- Mntek min tefsr, 31- Mntek min tefsri Abdrrezzk,
32- Mntek min tefsri Eb Htem, 33-El-Kavl-l-fash f tayn-iz-zebh, 34-El-Kelm al
evveli sret-il-Feth.
Hads ilmine dir eserlerinden bazlar: 1- Et-Terh al Cmiis-sahh, 2- Ed-Dbc
al Sahh-i Mslim bin Haccc, 3- Kuvvet-l-Muktez al cmi it-Tirmiz, 4- Mirkt-sSd il Snen-i Eb Dvd, 5- Misbh-z-zcce al Snen-i bn-i Mce, 6- Zehr-urRib alel-mcteb, 7- Esf-l-Mibt bi ricl-il-Muvatta, 8- Tenvr-l-Havlik al Muvatta
Mlik, 9- E-fi al msned-i-f, 10- Zehr-l-Hamyil ale-emyil, 11- Et-Talktl-mnfe al Msned-i Eb Hanfe, 12- Mnteh-il-aml, 13- El-Mucizt vel-Hasyis, 14erh-us-Sudr bi erhi hl-il-mevt vel-Kubr, 15-El-Fevz-l-azm, 16-Bsrl Keyyb, 17El-Bdr-s-Sfira an umr-il-hire, 18- Drer-l-Bihr fil-ehds-il-Ksr, 19- CmiusSagr min Hads-il-Ber, 20- Ziydet-l-Cmi us-Sagr, 21- Cemul-cevmi fil ehds, 22Bedus-Sun, 23- Lemm-l-etrf ve damm-l-etrf, 24- El-Mirkt-l-aliyye, 25- Erriydl-enka, 26- Nehcet-s-seriyye fil-esm-in-Nebeviyye.
Hads stlhna dir eserlerinden bazlar: 1- Tedrib-r-rv f erhi takrib-in-Nevev,
2- erhu Elfiyet-il-Irk, 3- Nazm-d-drer f ilm-il-eser, 4- Et-Tezhb fiz-Zevyid, 5-Lbbl-lbb f tahrr-il-evsb, 6- El-medrec ilel-medrec, 7- Tezkire, 8- Kef-t-telbs, 9-Hsnt-tahls, 10- Cz f esm-il-mdellisn, 11- Ayn-l-Isbe f marifet-is-Sehbe, 12- Drrs-Sehbe, 13- Muhtasaru Nihye, 14- Et-Tezyl vet-teznb, 15- Zevyid-l-lisn, 16edd-r-Rihl f dabt-ir-ricl, 17- Et-Tenkh.
Fkh ilmine dir eserlerinden bazlar: 1- erh-ut-Tenbh, 2- Muhtasar-t-Tenbh (ElVf), 3- Dekik-l-ebh ven- nezir, 4- El-Ezhr-l-Fdda f hav Ravda, 5- Muhtasarur-Ravda, 6- El-yenb, 7- Nazm-r-Ravda, 8- Def-ul-hassa, 9- Muhtasar-l-hdim, 10El-Azb-l-silsil, 11- evrid-l-fevyid, 12- El-btihc f nazm-il-Minhc, 13-Muhtasar-lAhkm-s-Sultniyye, 14- El-Levm vel-bevrik, 15- El-Fetv, 16- Tuhfet-n-nsik,
17- El-Kazzet f mahalli tahkk-il-istize, 18- El-Fevyid-l-mmtze f salt-il-cenze,
19- zlet-l-vehn an meselet-ir-rehn, 20- Bezl-l-himme f talebi beret-iz-zimme, 21Kef-s-Sabbe f meselet-il-istinbe, 22- El-Mebhis-z-zekiyye, 23- Ez-Zehr-l-bsim,
24- Husn-t-tasrf, 25- Seyf-n-nazzr, 26-erh-ur-rciyye.
Usl-i fkh, kelm ve tasavvufa dir eserlerinden bazlar: 1- El-Kevkeb-s-st, 2erh-l-Kevkeb-il-Vikd, 3- Tebd-l-erkn, 4- Teyd-l-hakka, 5- Tenzh-l-itikd anilhulli vel-ittihd, 6- El-Levmul-mrika, 7- El-Mnceli f tetavvur-il-vel, 8- Tenvr-lHaleb f imkni ryet-in-Nebiyyi vel-melek, 9- Cehd-l-Kariha, 10- Nashat ehl-il-mn
fir-reddi al mantk-il-Yunn Libni-Teymiyye, 11- El-Berk-l-vmid, 12-Reful-es alenNis, 13- El-Lafz-l-Cevher, 14- Tuhfet-l-Lles, 15- En-Nket-l-Levm.
Lgat, nahiv ve sarfa dir eserlerinden bazlar: 1- El-Mzhr f ulm-il-lga, 2Gyet-l-ihsn f hall-il-insn, 3- El-ifsh f esm-in-nikh, 4- Dav-l-misbh, 5- El-Elm
fl-ittib, 6- El-ifsh f zevyid-il-Kms, 7- Cemul-Cevmi fin-Nahv, 8- erhu Elfiye bni Mlik, 9- El-Ferde, 10- El-Metlius-sade, 11- El-Ebh ven-Nezir, 12- El-Feth-l-karb,
13- erhu evhid mugn-il-lebb, 14- El-ktirh f usl-in-Nahv, 15- Et-Tevh, 16- Et-Tc
f irb, 17- Drr-t-Tc, 18- erhu Kasdet-il-Kfiye fit-Tasrf, 19- Tarf-l-acem bi hurfil-mucem, 20- E-umat-l-mudyye, 21- Katr-n-ned f vrd-il-hemzeti, 22- El-Kavll-mcmel, 23- El-Ahbr-l-merviyye, 24- Tuhfet-n-nceb, 25- Es-Sbt f dabt-ilkunt.
Men, beyn, bed ilimlerine dir eserlerinden bazlar: 1- Elfiye ukd-l-cemn filmen vel-beyn, 2- Hall-l-ukd, 3- En-Nket al telhs-il-mifth, 4- El-Bediyye, 5El-Cemu vet-tefrk, 6- Et-Tahss f evhid-it-Telhs.
Edebiyata dir eserlerinden bazlar: 1- El-Vish f fevyid-in-nikh, 2- El-Yevkit, 3yk-ul-etrenc, 4- Refu h-il-Haben, 5- Ezhr-l-ur f ahbr-il-cy, 6- ElMuhdart, 7-Drer-l-kilem, 8- El-makmt-l-mecma.
Trihe dir eserlerinden bazlar: 1- Tabakt-l-Huffz, 2- Tabakt-l-lgaviyyn
ven-Nht, 3- El-Vecz, 4- Tabakt-l-mfessirn, 5- Hsn-l-muhdara, 6- Deful-bs an
benil Abbs, 7- E-emrh f ilm-it-Tevrh, 8- Mucem, 9- Nazm-l-itkn f abn-ilayn, 10- Tercmet-n-Nevev, 11- Et-Tehdds bi nimetillh, 12- El-Mltekit min-edDrr-l-kmine, 13- El-Mltekit, 14- Cz f Cmii Amr (rahmetullahi aleyh), 15- Cz f
Cmii bin Tln, 16-Cz fil-medreset-is-Slihiyye, 17- Cz fil-Hnekh-il-Baybarsiyye,
18- Cz fl-Hnekh--eyhniyye, 19- Cz Ahbr Esyt, 20- El-meknn f tercmeti

Zinnn, 21- Tuhfet-l-kirm f ahbr-il-Ehrm, 22- Tebyd-s-sahife bi menkb-il-mm
Eb Hanfe, 23- Tezyn-l-memlik bi Menkb-i mm- Mlik.
Hasis-l-kbr adl eserinden baz blmler:
bn-i Askir, Kab-l-Ahbardan yle nakletti: dem aleyhisselm, olu ist
aleyhisselma; Ey olum! Benden sonra halfemsin. Allah tely ne zaman
zikredersen, anarsan, Onunla beraber Muhammed aleyhisselmn ismini de syle. nk
Onun ismini, ben rh ve beden arasnda iken Arn altnda grdm. Sonra semlar
dolatm. Semnn her tarafnda Onun isminin yazl olduunu grdm. Rabbim beni
Cennette bulundurdu. Cennette grdm her saray ve her odada Muhammed
aleyhisselmn isminin yazl olduunu grdm. Yine Onun isminin, hrlerin
boyunlarnda, Cennet kalelerinde, Tb aacnn yapraklarnda, Sidret-l-mnteh
yapraklarnda, meleklerin gzleri arasnda, yazl olarak grdm. Onun iin Muhammed
aleyhisselmn ismini ok an. nk melekler Ondan her an bahsederler dedi.
bn-i Askirin Hz. Aliden rivyet ettii hads-i erfte, Resl-i ekrem (sallallahu
aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Mirc gecesi Arda L ilhe illallah
Muhammedrreslullah, Eb Bekr-i Sddk, mer-l-Frk, Osmn- Zinnreyn
yazl olarak grdm.
bn-i Askirin Enes bin Mlikden (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte
de Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Mirc gecesi Arn altnda
L ilhe illallah Muhammedrreslullah. Onu Ali ile teyid ettim yazl idi.
rbd bin Sriyenin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte, Reslullah
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Ben, babam brhimin duas, s
aleyhisselmn mjdeledii peygamberim.
bn-i Sad, bn-i Abbsdan (rahmetullahi aleyh) yle rivyet etti: brhim
aleyhisselm, Hacer vlidemizi gtrmekle memur olunca, onu Buraka bindirdi. Ne
zaman bir ovaya veya gzel bir yere varsa, Cebril aleyhisselma; Ey Cebril, buraya
konaym m? diye sordu. Cebril (aleyhisselm); Hayr, Mekke-i mkerremeye varncaya
kadar durmyacaksn. Mekke-i mkerremeye varnca, Cebril aleyhisselm; Buraya kon,
ey brhim! dedi. brhim aleyhisselm; Zirat olmyan bu yere mi? diye sordu. Cebril
aleyhisselm; Evet buraya konacaksn. Burada, senin zrriyetinden mm bir peygamber
kar dedi.
bn-i Askir, Fltn bin smn yle anlattn nakletti: Resl-i ekrem (sallallahu
aleyhi ve sellem) ile beraber idik. Bu srada Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) yanna birisi geldi. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) ona: Sen Tevrat
okur musun? buyurdu. O ahs; Evet dedi. ncl okur musun? buyurdu. O ahs
yine, Evet dedi. Sonra Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ona; Allah akna,
Tevrat ve nclde beni gryor musun? (Okuyor musun?) buyurdu. O ahs; Senin
sfatn, heyetini, memleketinden karlnn aynsn orada okuyoruz. Fakat biz, Tevrat
ve nclde bildirilen Peygamberin bizden kacan mid ediyorduk. Sen Peygamber
olarak knca, senin Tevrat ve nclde bildirilen Peygamber olmandan korktuk. Fakat
neticede, o mjdelenen Peygamberin sen olduunu grdk dedi.
Eb Nuaym, Hilyet-l-evliy kitabnda, Enes bin Mlikden (rahmetullahi aleyh)
yle nakletti: Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Allah tel,
Ms aleyhisselma yle vahy etti: Kim Ahmedi inkr ettii hlde bana
kavuursa, onu Cehenneme atarm. Ms aleyhisselm; Y Rabb, Ahmed
kimdir? diye sordu. Allah tel; Ondan daha stn birisini yaratmadm.
Gkleri ve yeri yaratmadan nce, Ara Onun ismini, smimle beraber yazdm. O
ve mmeti girmedike, btn mahlktma Cenneti haram kldm buyurdu.
Ms aleyhisselm; Onun mmeti kimdir? diye sorunca, Allah tel; Onlar
her hllerinde Allah telya ok hamd ederler. Etrflarn temizlerler. Gndz
oru tutarlar, geceleyin ibdetle megul olurlar. Onlardan az bireyi de kabul
ederim. Kelime-i ehdeti sylemeleri ile onlar Cennete koyarm buyurdu.
Bunun zerine Ms aleyhisselm; (Y Rabb!) Beni o mmetin peygamberi kl
dedi. O zaman Allah tel; Peygamberleri onlardandr buyurdu. Ms
aleyhisselm; O zaman beni O peygamberin mmetinden kl dedi. Allah
tel; Sen nce, O sonra getirildi. Fakat hrette sizi bir araya getireceim
buyurdu.
bn-i Askir yle bildirdi: mer bin Hattb (rahmetullahi aleyh) Kb-l-Ahbra
(rahmetullahi aleyh); Bana dnyya terflerinden nce Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) fazletlerinden bahset buyurdu. Kab-l-Ahbr (rahmetullahi aleyh) yle anlatt:
Okuduuma gre, brhim aleyhisselm, zerinde drt satr yazl bir ta buldu. Birinci
satrda: Ben Allahm. Benden baka ilh yoktur, ylese bana ibdet ediniz. kinci
satrda; Ben Allahm. Benden baka ilh yoktur. Muhammed (aleyhisselm) benim
reslmdr. Ona mn edip tbi olana ne mutlu. nc satrda; Ben Allahm. Benden
baka ilh yoktur. Benim yoluma sarlan kurtulur. Drdnc satrda ise; Ben Allahm.
Benden baka ilh yoktur. Harem benimdir. Kbe beytimdir. Benim beytime (evime) giren
azbmdan kurtulur yazl idi.
Eb Nuymn bn-i Abbsdan rivyet ettii hads-i erfte, Resl-i ekrem (sallallahu
aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Allah tel beni temiz sulblerden, temiz rahimlere
nakletti. Ben iki kablenin en hayrlsnda bulundum.
Ebl-Fadl ibni Hacer, Buhr erhinde yle yazmaktadr: Reslullah efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem) ilk doduunda konutu. bn-i Seb, Hasis adl eserinde
yle demektedir: Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) beiini melekler sallard.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) ilk konumas Allah ekber kebran
velhamdlillahi kesran oldu.
Cbir bin Semrete buyurdu ki: Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) iki omuzu
arasnda gvercin yumurtas byklnde peygamberlik mhrn grdm.
Hz. ie buyurdu ki: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), aydnlkta grd
gibi, karanlkta da gryordu.
Eb Hreyrenin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte, Reslullah
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Vallahi, bana sizin rknuz da,
secdeniz de gizli deildir. phesiz ben, arkamdan da sizi grrm.
Enes bin Mlikin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte, Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Ey insanlar! Ben sizin immnzm. Benden
nce rk ve secdeye gitmeyiniz. nk ben sizi, nden de, arkadan da
grrm.
Vil bin Hacer anlatt: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bir kova su getirdi ve
o kovadan su iti. Sonra mbrek azndan kuyuya dkt. Bunun zerine, kuyunun suyu
misk gibi kokmaya balad.
Amr bin uaybn dedesi yle anlatt: Birgn Resl-i ekreme (sallallahu aleyhi ve
sellem); Ey Allahn Resl! Msade buyurur musun, senden duyduklarm yazaym?
dedi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Evet (Yaz) buyurdu. Sonra; Rz ve
gazb hlinizde de olsa yine yazaym m? dedim. Evet (Yaz). nk, rz hlinde de
olsa, gazb hlinde de olsa, sadece hak olan sylerim buyurdu.
4) Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 534, 544
6) Tabakt-l-usliyyn; cild-3, sh. 65
7) Kef-z-znn; cild-1, sh. 5, 10, 16, 85, 119, 251, cild-2, sh. 1009, 1107, 1253
8) zh-l-meknn; cild-1, sh. 191, 220, 278, 579, cild-2, sh. 47, 465, 624, 627
9) Mingana: Catalagus of arabic manuscripte; sh. 298, 400
10) Les Manuscrits arebes de IEscurial; cild-3, sh. 127, 309
11) De Slane: Catalagus des manuscrits arabes; cild-1, sh. 148
12) Ahlwardt: Verzeichniss der arabischen Handschriften; cild-1, sh. 158, cild-2,
sh. 461
13) Brockelmann; Gal-2, sh. 143, 158
14)) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1070
17)
18)
19)
20)
21)
22)
23)
slm Ahlk; sh. 123

Kymet ve hret; sh. 23
Fideli Bilgiler; sh.312, 416
Mektbt- mm- Rabban; sh. 540
Mehir-ul-slm, Sleymniye Ktphnesi Hmid Vehbi ksm, No: 1423
Hasis-l-kbr
Nzl-i s bin Meryem hr-ez-zemn
ABN-I VEL:
Knn Sultan Sleymn Hn devrinde Anadoluda yaayan evliydan. Kastamonu
vilyetinin Takpr kazasnda dodu. Kk yalarda stanbula giderek; tefsr, hads,
fkh ilimlerini rendi. Zhir ilimlerde yetimi bir lim olarak Kastamonuya dnerken,
Boluda Hayreddn-i Tokd hazretlerine urad. Tasavvufda std olan Hayreddn-i Tokd,
Halvet yolunun byklerinden idi. Hayreddn-i Tokd, kendisini ziyret eden bu kabiliyetli
talebeyi bir mddet memleketine gndermiyerek yannda brakt. abn- Vel senelerce
Hayreddn-i Tokdye hizmet etmekle ereflenip, tevecchlerine kavutu. Hocasnn
himmeti bereketiyle ksa zamanda yetierek, tasavvuf yolunda yksek derecelere
kavutu. Hocasnn 941 (m. 1535)de vefatndan sonra halfesi oldu. abn- Vel,
Kastamonuya giderek, halk irda, yetitirmeye balad. 976 (m. 1568)da vefat edince,
Kastamonunun Hisralt civarndaki trbesine defnedildi.
abn- Vel, dnyya hi meyl etmezdi. Takv ve vera ehli idi. Haramlardan
iddetle kaar, hatt pheli korkusu ile mubahlarn dah fazlasn terkederdi.
Zamanlarnn bir dakika bile boa gememesi iin urar, vaktini ibdetle, insanlara
faydal olmakla geirirdi. Kendisine snanlar bo evirmezdi. Dn-i slm yaymak, Ehl-i
snnet itikdn herkese anlatmakla vaktini deerlendirirdi. Dnin emirlerini yapmyan ve
yasaklarndan kanmyanlara ziyadesiyle nasihat eder, onlarn Cehennemde yanmamas
iin elinden gelen gayreti gsterirdi. Getirilen hediyeleri, kendisi zhiren ok fakr olduu
halde, hepsini muhtalara, yetimlere datrd. Halkn arasnda Hak ile idi. Grnde
insanlar arasnda bulunurdu, fakat kalbi ile hep Allah tely hatrlar, hakk shibinden
bir n dah gfil olmazd. Allah telya yapt dualar, kabul olurdu.
Talebelerinden Muhiddn Usta anlatt: Birgn hocamz abn- Vel hazretlerinin
huzrunda idik. Ilgaz yolundan bir kimse geldi ve hocamzn elini ptkten sonra;
Efendim! Yol zerinde bir deirmenimiz vard. Bir arkadamla deirmenin tan
deitirecektik. Yeni ta kaldrdk, tam koyacakken derenin dibine yuvarland. Dereden
tekrar karp yerine koymamz mmkn deildi. nk ta ok ard. Ne yapacamz
dnp dururken, hatrmza siz geldiniz ve; Yeti ey abn- Vel hazretleri!.. diye
imdd istedik. O anda bir el, deirmenin tan aadan ald gibi, getirip yerine koydu,
ite, orada grdm el ile bu ptm el, ayn eldir dedi.
abn- Vel, bir sene kendine it bir odada halvete girerek, gnlerce dar
kmad. erde nefsini terbiye etmek, yksek dereceler katetmek iin urat. O sralarda
hac mevsimi idi. Kastamonulu bir kimse, hac vazfesini yapmak iin Kbe-i muazzamaya
gitmiti. Orada hastaland. Kendisine yardm edecek bir yakn yok idi. Beraber geldii
kimseler, Mekkeden ayrlp memleketlerinin yolunu tuttuu hlde, bu kimse iyileip yola
kamamt. Memleket hasretiyle yanp yakld ve gzyalaryla alad birgn, yanna
bir zt geldi. Ey hac efendi! Alamanzn sebebi nedir? diye sordu. O da durumunu
anlatnca, dedi ki: Kbenin Hanef mihrb yaknnda be vakit namazn klp, kaybolan
bir zt vardr. Oraya git, kim olduunu aratr. Bulduun zaman ellerine yap ve skntn
anlat. O kendisini gizlerse de, sen srarla; Derdime are!.. de. O hac; Peki diyerek,
Hanef mihrabna gitti. Namaz arasnda dikkatle gelenleri kontrol ediyordu. Bir ara kendi
memleketinden tand abn- Vel hazretlerini de orada grd. Namazdan sonra yanna
varrm, diyerek, namazn olduu yerde tamamlad. Fakat namazdan sonra ne kadar
aradysa da abn- Velyi gremedi. Bana bildirilen herhalde budur diyerek, sonraki
namaz vaktini bekledi. Eznlar okunduu srada, yine ayn yerde abn- Velyi grnce,
yanna sokuldu ve ellerine sarlp pt. Sonra bir nefeste derdini anlatt ve; Beni
memleketime gtrmek Allah telnn izniyle sizce mmkndr. Derdime re... diye
yalvard. abn- Vel; Mmkndr. Fakat srrmz aa karmanzdan korkarz
buyurdu. Hac da sr saklayacan bildirince, abn- Vel; Namazdan sonra grelim
buyurdu. Namaz bittikten sonra dar ktlar. Kimsenin olmad bir yerde; Gzlerini
yum, a demeden ama buyudu. O kimse, bir anda, Allah telnn izniyle kendini evinin
nnde buldu. Hac, abn- Velnin kermeti ile, ksa zamanda ok uzun yolu kat
ederek memleketine vsl olmutu.
Talebelerinden Mehmed Efendi anlatt: abn- Vel hazretlerinin talebesi olmakla
ereflendiim sralarda, onun pekok kermetlerini grdm, hllerine hid oldum.
Horasan evliysndan biri, talebelerinden hl ehli olan birkana; Anadoluda derecesi
yksek, pek kymetli bir vel yetiti. Arzu ettii an melekler lemini seyretmektedir. Siz de
onun ziyretine gidiniz. Onun feyz ve bereketine, tevecchlerine kavuunuz buyurdu. O
talebeler de Anadoluya doru yola kp Kastamonuya yaklatlar. Bu srada abn- Vel,
iki talebesine bir ayna verip; Horasan dervilerinden tanesi ziyretimize gelmektedir.
Aynay bu gelenlere veriniz buyurdu. Aynay alan iki talebe, Horasanl dervileri
karlamaya ktlar. Yolda karlatklarnda, emnet olan aynay gelenlere verdiler.
Horasanl derviler aynaya baktklarnda, iinde abn- Velyi tebessm ederek
kendilerine bakmakta olduunu grdler. Bu hle hayret ettiler ve Bize bu kfidir.
Greceimizi grdk, abn- Velnin tevecchlerine kavutuk diyerek Horasana
dndler.
abn- Velye birgn fakir bir kimse gelerek; Efendim! Fakir bir kimseyim. Bir
merkebim var idi, o da ld. imdi ne ile ocuklarmn geimini temin edeceim? Ne olur
dua buyurun da, cenb- Hak beni nmerde muhta etmesin dedi. abn- Vel de,
ellerini aarak bu fakir iin Allah telya yalvard. O srada bir atl, yedeinde bir katr ile
abn- Vel hazretlerinin huzruna varp; Efendim! Bu katr size hediye etmek niyetiyle
t memleketimden geldim. Ltfen kabul buyurunuz dedi. abn- Vel, yannda duran
fakire dnerek; Ey fakr! Allah telnn sevdiklerine olan balln ve muhabbetin
sebebiyle, cenb- Hak sana, merkebin yerine daha gl bir katr ihsn etti. Nimetinin
krn bil ki, daha da oaltsn buyurdu ve katr fakire teslim etti. Katr getiren kimse,
bu ie arp kald ve hayretinden; Sbhnallah deyince, etrftakiler; Niin hayret
ediyorsun? diye sordular. O kimse de; Bu katr yarn getirecektim. Lkin iime, hayrl
ii geciktirme, diye bir dnce geldi. Bunda bir hikmet var diyerek acele ettim dedi.
Kreki Mustafa isminde, abn- Velyi ok seven bir kimse anlatt: Birisine
binikiyz ake borcum vard. Onu demek iin ok altm hlde bir trl para biriktirip
veremedim. O kimse de, zaman zaman gelip parasn istiyordu. Ben de her defasnda;
Biraz daha mhlet ver diyordum. Bu durumun byle devam etmeyeceini anlaynca, bir
velnin kabrine giderek; Y Rabb! malmdur. Enbiyn ve bu evliyn hrmeti iin, bana
borcum kadar dnyalk ihsn eyle! diye dua eyledim. Oradan ayrldktan sonra, aklma
abn- Vel hazretleri geldi. Huzr-i erflerine vardmda yannda kimse yoktu. Beni
grnce, oturduu minderin altn iret ederek; Bunun altndakileri al buyurdu. Ben de
elimi uzatp, bir miktarn aldm. Hepsini almadm grnce, bana; Hepsini al. Hak tel
oradakilerin hepsini senin iin gnderdi buyurdu. Bunun zerine hepsini aldm. Sonra
benim iin el kaldrp; Y Rabb! Bunu darda koyma diye dua etti. Huzrundan ayrldm.
Tenh bir yere vardmda paralar saydm, tam borcum kadar idi. ok sevindim. Hemen
gidip borcumu verdim. O gnden beri de hi kimseye borlanmadm, elhamdlillah.
mer Fud isminde bir sevdii anlatt: Teyzemin ba ok aryordu. Bu ba ars
iin, gitmedik doktor, imedik il brakmadk. Kimden ne il duyarsak onu deniyorduk.
Fakat netice hi deimiyordu. Birgn abn- Velye gittik, durumu anlattktan sonra
dua istedik. Kurn- kermin her harfinde bin derde bin deva vardr. Ondan if aramyan
ifya kavuamaz buyurdu ve bir Ftiha-i erfe okudu. Oradan ayrldk, eve gelirken
teyzeme arsn sorduumda; Elhamdlillah hibir ar ve sz kalmad diyerek abn-
Velye dua etti.
Murd Halfe ismindeki imm, birgn abn- Velyi ziyrete geldi. O srada abn Vel cminin bahesinde talebeleriyle oturmu sohbet ediyordu. Murd Halfe, bir mddet
onlarn yanna oturup sohbeti dinlemee balad. Dinledike, abn- Vel hazretlerinin
bykln anlyordu. Bir ara abn- Velnin mbrek ban cminin kubbesi
yksekliinde grd. Hemen varp, abn- Velnin dizinin dibine oturdu ve elini pmee
balad. Talebelerden biri yavaa; Bu adam ne yapyor? Durup dururken hocamzn elini
pyor deyince, yanndaki kalb gz alm olan talebe de, Eer hocamzn mbrek
bann Ar- alya dediini grse, zevkten helk olurdu dedi.
abn- Vel, zaman zaman ehrin kenrnda bulunan bir ulu nar aacnn yanna
gider, aacn kovuu iine oturarak Allah tely zikreder, mahlklar hakknda tefekkr
ederdi. Birgn, byle aacn kovuunda tefekkr edip otururken, baz kimseler gelip
abn- Velyi ardlar. Tefekkr etmeyi brakp gelenlerle beraber ehre giderken,
arkalarnda bir grlt koptu. Geriye dndklerinde, koca nar aacnn da pelerinden
geldiini grdler. Bunun zerine abn- Vel; Ey yal nar! Daha gelme, yerinde kal!
buyurunca, kklerini srkleyerek gelen aa, olduu yerde kald.
abn- Vel, 976 (m. 1568) senesinde hastaland. Hastalnn son gnlerinde
talebelerini bana toplayarak, ayr ayr nasihatlerde bulundu. Herbiriyle vedlat.
Helllat. Son nefesinde Kelime-i ehdet getirerek vefat eyledi. Vefat iin u msray
trih drdler:
Eyledi abn Efendi azm- dildr- can!
Trbesindeki kitabede de u beyt yazldr:
Sarl gel, dmeni ihsnna sen eyh abnn,
Harabndan geip mamr-u bd olmak istersen.
1)
2)
3)
4)

Menkb- abn- Vel
AH AL BN KSIM:
Osmanl evliy ve ulemsndan. 880 (m. 1475) senesinde, Bolayr yaknlarnda
Amyir kynde dodu. Babas Ksm Bey, Bb Muhammed Nakkan talebelerinden
tmar shibi bir siphi idi. ah Ali bin Ksm, 960 (m. 1553) senesinde stanbulda vefat
etti.
ah Ali Efendi, kk yata babasndan ve aile evresinden temel din bilgilerini
renip, fen bilgilerinde malmat shibi oldu. Zeksnn keskinlii ve hfzasnn
gll ile dikkatleri ekti. lmin merkezi olan stanbula gnderildi. stanbulda
zamann en byk limlerinden ilim rendi. Meyyed-zde Abdurrahmn Efendi,
ceddn Rm, Molla Bedreddn gibi limler, onun hocalar arasndayd. eyh Vef-i
Konev, Emr Ahmed Buhr, elebi Halfe ve Snbl Sinn Efendinin talebelerinden feyz
ald. Nakibendiyye yolunda ykseldi. lerini ve ahlkn Resl-i ekremin (sallallahu
aleyhi ve sellem) bildirdiklerine gre dzeltti. Allah telnn kullarna hizmet etmek ve
Onun dninin hdimi olmak iin dnyev rtbe ve makamlar terk etti. Ailesinin nafakasn
temin iin on be akelik bir vazfeyi kabul etti. Bazan kendi mahallesindeki cmide vaz
eder, insanlara Allah telnn yolunu anlatrd. Bazan da Ayasofya Cmiinde tliblerine
ilim retirdi. Vaktini hep ilim ve ibdetle geirirdi. Altmbe yalarnda iken
rahatszland. Talebeye ders veremez oldu. 946 (m. 1539) ylnda hacca gitti. Hac
vazfesini f etmek ve Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erfini ziyret
etmekle ereflendi.
ah Ali Efendi, pekok talebe yetitirdi. mrn ilim renmek ve retmek, Allah
telya ibdet etmek ile geirdi. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i
seniyyesine tam uyar, Allah telnn emir ve yasaklarna riyette ok dikkatli davranrd.
Krk sene, sabah namazn Ayasofya Cmiinde cematle ve birinci safta kld. Hibir
vakitte de iftith tekbrini (namaza girerken ilk sylenilen tekbri) karmad. Kermet ve
stnlkleri, mbrek szleri, ilim ehli arasnda mehr oldu. Vefatndan sonra, bir hfz-
ktb (mderris ve kadlk yapm veya yapabilecek kudrette bir ktphneci)
nezretinde talebelerin istifdesini arzu eyleyip, kitaplarn vakfeyledi.
2) Dekik-l-ahbr, Sleymniye Ktphnesi, Yazma Balar ksm, No: 1978 vr.
106b
AH MUHAMMED ELEB:
Osmanl limlerinden. Mevln Celleddn-i Rmnin soyundan, Mevln Harm bin
Muhammed bin dil adndaki mehr Afyonkarahisar kadsnn oludur. Doum yeri ve
trihi bilinmemektedir. 978 (m. 1570) senesinde stanbulda vefat etti. bid elebi
Mescidi bahesinde defnedildi.
Zamannn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsil etti. Merhaba Efendi
Afyonkarahisarda Gediz Ahmed Paa Medresesi mderrisi iken, ondan ilim rendi.
Mbh Ali Paa Medresesine nakledilince, onunla beraber gitti ve ilim tahsiline devam
etti. Sahn- semn Medresesi mderrisi olan ivi-zdeye kavuup, onun talebeleri
arasna dhil oldu. Hizmetinde bulundu ve istifde etti. 937 (m. 1530) senesinde ivizde Msr kads olunca, onun yannda bulunup, hizmetine devam etti. 944 (m. 1537)
senesinde Anadolu kadaskeri olunca, muhsebeci vazfesini yrtt. ivi-zde, 945 (m.
1538) senesinde eyhlislm olunca onun yannda mlzim (stajyer) olarak vazfe yapt.
lk olarak Bursa Molla Hsrev Medresesine, daha sonra Edirne Sirciyye Medresesine
mderris olarak tayin olundu. Sonra Cmi-i Atk Medresesi mderrisliine nakledildi. 958
(m. 1551) senesinde, Knal-zde Ali Efendi yerine Ktahya Rstem Paa Medresesine
mderris olup, 960 (m. 1553) senesinde stanbul Rstem Paa Medresesine terf ettirildi.
961 (m. 1554) senesinde, Karaman-zde Ahmed elebi yerine Mihrimah Sultan
Medresesine, 963 (m. 1556) senesinde, Sahn- semn medreselerinden Karadeniz
cihetindeki nc medrese olan ifte Ayakkurunlu Medreseye, bir sene sonra Yavuz
Sultan Selm Medresesine tayin olundu. 966 (m. 1558)da, Sleymniye medreselerinden
birine naklolundu. 971 (m. 1563) senesinde Khire, 974 (m. 1566) senesinde Edirne
kadlklarn adlet ve dorulukla yrtt. 976 (m. 1568) senesinde stanbul kadlna
terf ettirildi. 977 (m. 1569) senesinde emekli oldu.
ah Muhammed elebi; lim, fazletli, ilmiyle amel eden, gzel ahlk shibi bir zt
idi. Geni ilim ve irfn shibi, ak szl olup, hakkati sylemekten ekinmezdi. Asrnda,
onun ilm stnln herkes kabul ederdi. Onun fazleti ve hreti her tarafta duyuldu.
Nakledilir ki: ivi-zde, 952 (m. 1545) senesinde Rumeli kadaskeri olunca, ah
Muhammed elebinin Sirciyye Medresesine tayin edilmesi iin pdiha arz edip, onun
iyiliinden bahsederken; Bu hakrin mlzimi olmasndan baka hibir ayb yoktur dedi.
Bunun zerine pdih, ivi-zdeye iltift edip; Efendi! Yalnz sizin talebeniz olmas ona
eref olarak yeter dedi. ivi-zde bunun zerine; Sadetli pdihm, iki mlzimim
vardr. Biri ah Muhammed elebi, dieri de Knal-zde Ali elebidir. ki gzm gibidirler,
ikisinin birbirinden fark yoktur dedi.
Knn Sultan Sleymn, Nahcivn seferine kaca zaman, Mihrimah Sultan
Medresesine Badd-zde Hasen elebinin mderris olarak tayin olunaca arz edilince,
kabul etmeyip; Bu medrese, ah Muhammed elebinin yeridir. Bakasna verilirse
kapatr veya dergh hline getiririz dedi ve ah Muhammed elebiye iltift etti. ah
Muhammed elebi, bu medresede ilim retip Kurn- kermin hakkatlerini anlatmaya
alt.
Nakledilir ki: Baz dostlarna; nallah stanbul kadlna kadar ulaacam derdi.
Nereden biliyorsun? diye sorduklarnda; Yirmibe ake ile Sirciyye Medresesinde
vazfeli iken, kadaskerlie mracaat etmitim. O gece ryamda, hocam ivi-zdeyi
grdm. Dedi ki: Dndnden vazge. Ancak stanbul kads olursun. Merhumun
sznde hlf ve vadinde durmamas olmazd dedi.
ah Muhammed elebinin erh-i Mevkfa yazd hiyesi ve Hiye-i Tecrde
yazd talkt vardr.
EYH CEML:
Hindistanda yetien tasavvuf byklerinden ve irlerden. smi, Muhammed cll
Hndr. Lakab Cemleddn olup, iirlerinde Ceml mahlasn kullanrd. lk zamanlar,
Cell nisbeti ile tannrd. Sonradan hocasnn ireti ile nisbeti Ceml olarak deitirildi.
Doum trihi bilinmemektedir. 942 (m. 1535) senesi Zilkade aynn onuncu gn
Hindistanda Dehl ehrinde vefat etti.
Kk yata iken yetim kalan Ceml, istidt ve kabiliyetinin pekok olmas
sebebiyle, kuvvetli bir ir olarak yetiti. Mesnev, gazel ve kasde gibi trlerde yazd
iirleri, bu iten anlayan sanat sahiplerini hayretler iinde brakmaktadr. Hindistan
evliysnn byklerinden olan Mevln Semddnin hizmet ve sohbetine devam etti. O
byk ztn talebelerinin en yksei ve halfesi oldu. lim renmek arzusu ile ok
seyahat etti. Bir ara hacca da gitti. Mekke-i mkerremeyi ve Medne-i mnevvereyi
ziyreti srasnda, oralarda bulunan byk limler ile grp sohbetlerinde bulundu.
Birok fazletler kendisinde toplanm idi. Zamannda, bulunduu memleketteki
evliynn en yksei idi. Bir meclisde eyh Ceml hazretleri var ise, orada bulunan dier
kimseler, lim ve evliy ztlar da olsalar, susup, onun konumasn dinlerlerdi.
Ceml, Sultan skender bin Behll zamannda yetiti. Pdih Bbr tarafndan da
kendisine ok deer verilip, hrmet edilirdi.
Dnimizin emirlerine ballkta ok gayretli ve hassas olan Ceml, devaml olarak
azmetle hareket eder, iin kolay tarafna kamak yolunu hi tercih etmezdi. ok ibdet
ederdi. Bata Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimiz olmak zere, bu yolun
byklerine olan muhabbeti pekok idi. Bu ak ve muhabbet ile ok iirler yazmtr.
Peygamber efendimiz medh iin yazd kasdelerin iinde u beyt mehrdur:
Ms (aleyhisselm), sfattan bir uayla dp kendinden geti,
Sen tebessm hlinde hep zta bakmaktasn.
Ceml hazretleri, Hindistanda Dehl ehrinde vefat edip, vefat ettii yerde
defnedildi. Defnedildii bina, haytnda iken oturduu bina idi. Buras Hce Kutbddn
Bahtiyar Kk hazretlerinin makmnn hemen yandr.
Sultan Hmyn ah, Gcerta gittii zaman, bu seferinde eyh Ceml de sultnn
yannda bulunmutur.
eyh Cemlnin, ilim ve evliylk yolunda yksek derece shibi iki olu olup,
birincisi eyh Geddir. eyh Gednin evveli ve sonu hep iyi idi.
eyh Ceml hazretlerinin ikinci olu, Hayt mahlas ile ok gzel iirler syleyen
eyh Abdlhayydr. Gzel ahlkn kendisinde topland, iyi sfatlarn derys olan pek
yksek bir zt idi. Zamannda bulunan fazlet sahiplerinin by, stn idi. Babasnn
sevgilisi ve kalben ok yakn idi. Dima gnl almaya, dostlarnn hatrn korumaya
alrd. Herkese yaknlk gsterir, herkesten hsn-i kabul ve hrmet grrd. Gayet sde
bir ekilde, skntsz rahat bir hayat yaard. Her an mahbbun, yan Allah telnn ak
ve evkinde idi. Zenginlik ve fakirlikte, sadetin sermyesi olan orta yolu tutmutu.
eyh Abdlhayyn doumu 923 (m. 1517)dir. 959 (m. 1552)da vefat edip, gen
yata dnydan ayrld. Kabri, babasnn trbesinin dndaki sofadadr. Seyyid erf
Crcn hazretlerinin evldndan olan Seyyid ah Mrekin, eyh Abdlhayyn vefatnda
syledii bir rubainin tercmesi yledir:
Zamann ndiri eyh Abdlhayy,
Vasfedecek bir dil bende de yoktur.
Vefat nnda yannda idim,
Dedim: (Sen gibisi bu anda yoktur.)
EYH MUHAMMED:
Kermet shibi olan evliynn byklerinden. smi Muhammed olup, Ac orba
denmekle tannp mehr olmutur. Kaynaklarda doum ve vefat trihleri bulunamayan
eyh Muhammed hazretlerinin, onuncu asrn ikinci yarsnda vefat ettii bilinmektedir.
Evliynn mehrlarndan Akemseddnin olu olan Fadlullah Efendinin hizmet ve
sohbetlerinde yetiip kemle gelen eyh Muhammed (rahmetullahi aleyh) zhir ve btn
ilimlerde derin lim ve veliyyi kmil bir zt oldu. lim tahsilini tamamlayp kemle
geldikten ve tasavvufta yksek derece ve olgunluklara kavutuktan sonra, kendisini
ibdet ve tata verdi.
Dier byk evliy ztlar gibi, bu da, insanlara bulunduklar dnyalk mevkiler ve
sahip olduklar servetlere gre kymet verilmesini katiyyen ho karlamaz ve byle
yaplmasndan iddetle nefret ederdi. Yanna gelen kimseler arasnda, zengin, fakir,
yksek ve aa eklinde bir ayrm yapmaz, kymet ve stnln slmiyete uymak
nisbetinde olduunu bildirirdi. Dnimizin emirlerine son derece bal, Allah tely
unutmayan dadaki bir obann, Allah teldan gfil olan bir sultandan binlerce kat daha
kymetli olduunu bildirirdi.
stidd shibi birisi kendisine gelse, ona mutlaka alka gsterir, ilim ve edeb
renmesinde ona fideli olurdu. Talebeler onun sohbetleri bereketi ile yle yksek
derecelere kavuurlard ki, bakalar uzun seneler mchede edip uramakla o
dereceleri elde edemezlerdi.
Ekseri gecelerde meclisinde hazr bulunanlar ile birlikte, baka birey dnmeyip,
srf Allah tely zikretmekle megul olurlard. Onlarn bu hlini grenler, bulunduklar
yerden nr yayldn ve bu nrun gk yzne doru ykseldiini grrlerdi. Nice
insanlar, eyh Muhammede bir mddet hizmet etmekle, yksek derece ve makamlara
kavumulard.
Rivyet edilir ki, bir defasnda, eyh Muhammed hazretleri talebelerine yle
tenbhde bulundu: Yakn zamanda bana bir hl olur. Hareketsiz olarak kalrm. O hlim ile
karlatnzda, gn beklersiniz, gnden sonra vcdumda bir kabarma ve ime
grrseniz, o zaman vefat etmi olduumu anlarsnz ve beni defnedersiniz.
eyh Muhammedin bu sz syledii srada, orada bulunan ve onun talebelerinden
olan bir zt yle anlatt: rif-i billh olan o byk zt, yukardaki sz syledikten bir
zaman sonra, kendisinde bildirdii gibi bir hl oldu. Hakkaten hibir hayat emaresi ve
hareket grlmeden, gn o hlde durdu. gn getikten sonra, vcdunda ime
eserleri grlmeye balaynca, vefat etmi olduunu anladk. Ykayp kefenledikten sonra
defnettik.
Menkbe ve kermetleri saylamyacak kadar oktur.
EYH-ZDE MUHAMMED:
Tefsr ve Hanef mezhebi fkh limi. smi, Muhammed bin Muslihuddn Mustafa olup,
lakab Muhyiddndir. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 951 (m. 1544) senesinde
vefat etti. Kocaeli-zmittendir. Kabri stanbulda, Emr Buhr yaknnda, Hoca Hayreddn
Mescidi avlusundadr.
eyh-zde Muhammedin babas eyh Mustafa Muslihuddn Efendi, Byezd-i Vel
zaman meyhndan olup, Abdullah- lhnin halfelerindendi. stanbulda Hrka- erf
Cmii yaknnda, Muslihuddn Mescidini yaptrmtr. Buna, tahta minareli mescid de denir.
eyh-zde Muhammed, ilim tahsiline baladktan bir sre sonra, tasavvuf yolunu seti ve
Emr Ahmed Buhrnin halfelerinden Muslihuddn Efendiye halfe oldu. Bir sre eitli
medreselerde mderrislik yapt. Daha sonra medrese mderrisliini brakarak, vefatna
kadar kendi hlinde yaad.
akyk- Numniyye tercmesinde, eyh-zde Muhammed hakknda yle
yazmaktadr: eyh-zde Muhammed, Kocaeli evliysndan eyh Muhyiddnin dmddr.
Zamannda bulunan limlerden ilim rendi. Byk lim Efdl-zdenin hizmetlerinde
kemle ulat. stanbulda Hoca Hayreddn Medresesinde mderris oldu. Medresede ilim
ile megul olurken, uzlete meyli galip gelerek, emekliye ayrld. Ona gnlk on ake maa
baland. On ake, benim mhim ihtiylarm iin kfidir ve oktur bile. Kfi gelecek
miktardan fazlasna rabetim yoktur. Bundan fazlasn istemek isrftr buyurdu. Emekliye
ayrldktan sonra, kendi yaptrd mescidinde ibdet ve tatle megul oldu. Slih
kimseleri ok severdi. Onun iin, kmil ve edeb shibi olanlarla beraber olmaktan daha
lezzetli birey yoktu. Allah telya yalvarma, hu, hud ve tevzu, onun yaradlnda
mevcd idi. htiylarn temin iin bakasna yk olmazd. Pazardan ald eyay evine
kendisi gtrrd. Meakkat ve skntlara tahamml ederdi. Onu sevenler, cn- gnlden
ona hizmet etme erefine kavumak isterlerdi. Fakat Allah iin yapt tevzudan dolay,
ilerini kendisi grr, bakasnn yapmasna gnl rz olmazd. kmet ettii mahallenin
mescidinde, tefsr dersleri verirdi. Bu vesile ile, bereketli derslerinden ve nasihatlerinden
pekok kimse istifde etti. Kd Beydv hazretlerinin tefsrini erh edip, onun derin
manlarn, zor ibrelerini, daha ak ve kolay bir ifde ile anlatt.
Kendisi yle anlatr: Kd Beydvnin tefsrini erh ederken, bir yet-i kermenin
icz hakknda mkilim olunca, cenb- Hakka cn- gnlden ynelirdim. Bu
ynelmenin bereketi ile maksadma kavuurdum. Allah telya tevecchm srasnda,
seknet hlinde bulunan gnlmde, yeryz kadar bir genilik meydana gelirdi. Onda,
parldayan iki ay grnrd. Bunlardan yle bir nr meydana gelirdi ki, Levh-i mahfzda
yazl olanlar grnp, Kurn- kermin srlar bana zhir olurdu. Bu fakr, amellerimde
azmet yolunu tuttuumda, kendimi ok yksek derecelerde, rhsat yolunu tuttuumda
ise, kendimi o yksek mertebelerden mahrm olarak grrdm.
akyk- Numniyye shibi Takpr-zde yle anlatr: Haytmn ilk
zamanlarnda, haytmn sonlarna dir ahvlimi dnrdm. Bana kadlk nasb ve
myesser olursa, bunu kabul etmeme hussunda kendi kendime kesin karar vermitim.
eyh-zde Muhammed birgn bana; Eer sana bir zaman kadlk makam verilirse,
kazaya rz lzmdr. nk kadlk mendub bir itir ve tevik olunan bir yoldur. yet
byle bir vazfe verilirse, muhakkak kadl kabul etmelisin diye nasihat ettikten sonra,
yle bir hdiseyi anlatt: Slih bir kad dostum vard. Kadlktan ayrldktan bir sre
sonra tekrar kad oldu. Sebebini sorduum zaman yle dedi. Kad iken Reslullah
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) rhniyetleri ile tam bir irtibtm var idi. Haftada
bir kerre ryamda grmekle ereflenirdim. Fakat, kadlk vazfesini braktm zaman,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimiz ile irtibtm tamamen kayboldu. Ben,
tekrar kadlk vazfesine dnmtm. Bir gece yine Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi
ve sellem) ryamda grmekle ereflendim. Resl-i ekreme (sallallahu aleyhi ve sellem),
kadlktan ayrlnca niin kendilerini ryamda grmekle ereflenemediimin sebebini
sordum. O zaman Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Kadlarn, benim ile
manev yaknlklar ve rhan mnsebetleri, dier zamanlardakinden daha fazladr. nk
hkm makamnda, snnet-i seniyyem zere yrrler. Nefslerini slh ettikten baka,
fakirlerin ve zaflerin haklarn korumaya yardmc olurlar. Bu sebeple kadlar, ok sevba
kavuurlar. efaatime nail olurlar, rhan nazarma kavuurlar. Fakat hkm makamn
terk ettiklerinde, sdece kendi nefsleri ile megul olup, mmetimin fakirlerinin durumlar
ile alkalanp, zayflarn istek ve dilekleri ile megul olamazlar. Bu sebeple, bana yakn
olma mertebesinden uzaklarlar. Allah ve Reslnn rzs, gzel hl zere olanlarn
zerindedir buyurdu. eyh-zde nasihatinden sonra, akyk- Numniyye mellifne
nashatta bulunup, kadlk vazfesini kabul etmek, mhim ilerdendir buyurdu.
eyh-zde Muhammed, birok eser yazd. Bu eserlerden bazlar unlardr: 1Hiyetn al Envr-it-tenzl lil-Beydv: Tefsr kitaplarnn ve Beydv hiyelerinin en
kymetlilerindendir. Bekra sresini ihtiv eden birinci cild, 1306 (m. 1888) senesinde
stanbulda Matbaa-i Osmaniyyede ve 1397 (m. 1977) senesinde Hakkat Kitabevi
tarafndan bastrlmtr. 2- erh-l-Vikye f mesil-il-Hidye, 3- erh-l-Ferid-isSirciyye, 4- erh-l-Mifth lis-Sekkk, 5- erhu Kasdet-il-Brde, 6- Hiyetn al
Merk-l-Envr lis-Sgn, 7- Envr-ut-tenzl zerine baka bir hiye, 8- hls sresi
zerine bir tefsr, 9- Talktn al erh-l-Hidye li bn-i Mektm.
Hiyetn al Envr-it-tenzl lil-Beydv isimli eserinden baz blmler:
Dinde kfr: Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) getirdii aka bilinen
eylerden birisini inkr etmektir. nk bir kimse, Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve
sellem) getirdii aka bilinen eylerin hepsini tasdk ederse mmin olur. Bir kimse
Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) getirdiklerinin bir ksmn veya hepsini tasdk
etmezse, o kimse mnszdr. ctihd ve tevtr olarak bildirilmeyen hkmleri inkr
eden mnsz olmaz. Tevtr ile Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)
getirdii ve dinden olduu bilinen eyleri inkr eden mnsz olur. Allah telnn varln,
Onun alm, kadir, muhtr olduunu veya Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) Peygamberliini, Kurn- kermin shhatini, namazn, orucun, zektn, haccn, farz
olmas, zinnn ve ikinin haraml gibi, dinden olduu aka bilinen husslar inkr eden
kimse mnszdr. nk bu kimse, dinden olduu zarur olarak ve aka bilinen bireyde
Resl-i ekremi (sallallahu aleyhi ve sellem) tasdk etmemitir.
Sul: Znnar kuanmak (ve benzerlerini yapmak) ile Allah telnn emirlerini
yapmamak ve yasak ettii eyleri yapmak, onlardan saknmamak arasndaki fark nedir ki,
birincisini yapan mnsz oluyor, ikincisinde ise kfir olmuyor, sdece gnahkr oluyor?
Cevap: Znnar kuanmak (ve benzerleri) kfirlere mahss bir ekil ve grntr.
Mmin bunlar kullanmaya cesret edemez. Fakat emirleri yapmamak, nehyedilen eyleri
yapmak byle deildir. nk bunlar, dnen mahzurlu grlen eylerdir. Ancak insann
yaratlnda nefs-i emmresine uymak, nefsinin arzu ve isteklerinin aklna galip gelmesi
bulunduu iin, mminden, bazan nefsine uymas, hevsnn galip gelmesi sebebiyle
dnen mahzurlu eyler meydana gelebilir. Bunlar dinde tekzb ve mnszlk almeti
saylmamtr. Bunlar yapld zaman kfr ile hkm olunmamtr. Fakat birincisinde,
yan znnr kuanmak ve benzerlerini kullanmak ise, dinde itikd bozukluu olarak
saylm, dinde tekzb (inkr) almeti olarak kabul edilmi, onu yapann mnsz olduuna
hkmolunmutur.
Sad bin Cbeyrin yle buyurduu rivyet edilmitir: Zikir, Allah telya tattir.
Allah telya ibdet eden, Onu zikretmi olur. Allah telya itaat etmeyen, Onu
zikretmi olmaz. Allah tel Bekra sresi yzelliikinci yet-i kermesinde melen;
Artk beni zikredin (ann). Ben de sizi zikredeyim (anaym) buyuruyor. Allah
telnn kullarn zikretmesinden (anmasndan) murd, kullarna ltufta bulunmas, ihsn,
hayr ve sadet kaplar amasdr.
Zikir, bazan dil, bazan kalb, bazan azlar ile olur. Kullarn Allah tely dilleri ile
zikretmesi; Onu tesbh etmeleri (mesel; Sbhnallah, Elhamdlillah ve Allah ekber
demeleri), Kurn- kerm okumalardr.
Kullarn Allah tely kalbleri ile zikretmeleri nevidir. 1- Allah telnn ztna,
sfatlarna dellet eden dellleri tefekkr etmek (dnmek). 2- Allah telnn hkmleri,
emirleri, nehiyleri, vad ve vadinin keyfiyetleri hakknda tefekkr etmektir. 3- Allah
telnn mahlklarnn esrr (srlar) hakknda tefekkr etmek.
Kullarn Allah tely, azlar ile zikretmesine gelince, azlarn, devaml Allah
telnn emirlerini yapmakla megul edip, yasak kldklar ilerden uzak tutmalardr.
yet-i kermedeki; Beni annz emri, btn tatleri ierisine almaktadr. Bu
sebepledir ki, Sad bin Cbeyr, yet-i kermeyi; Beni tatle zikrediniz eklinde aklad.
Zikrin ierisine tefekkrn btn nevilerini ve ksmlarn katt. Zikir, bu man ile
krdr.
Allah tel, kullarna bol bol ltufta bulundu. Zhir ve btn nimetlerine kr
olarak, kullarna tat ve ibdeti vcib kld. bdet ise, nefse ar gelen eylerdendir.
Allah tel, kullarnn rz olduu kr yapabilmeleri, ibdetlerin nefse ar gelmesine
tahamml edebilmeleri iin, kullarn sabr ve dua ile yardm istemeye tevik
buyurmutur. nleyip szlamadan, meakkatlere tahamml demek olan kr, her hayra
vesiledir. nk tvbenin evveli gnahlara sabr, zhdn evveli mubahlara sabr, irdelerin
evveli Allah teldan bakasna istememeye sabrdr. Bunun iindir ki, Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) bir hads-i erfte buyurdu ki: Ba bedene gre ne ise,
sabr da mna gre o mertebededir.
Sabrn tamam hayrdr. Sabr ile mcehhez olan kimseye, tatleri yapmak ve yasak
edilen eylerden saknmak kolay gelir. Namaz da byledir. nk namazn Allah telya
tezelll ve hud iinde (kendini aa ve kk grerek, acizliin idrki ierisinde)
yaplmas gerekir. Namazda bu hle gelen kimse, dier ibdetlerdeki meakkate nefsini
boyun edirir. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) meakkatli bir durum ile
karlanca, namaz klmak sretiyle o meakkati giderirler ve Bekra sresi yzellinc
yet-i kermesini okurlard.

6) Kef-z-znn; cild-1, sh. 188, cild-2, sh. 1247, 1689, 2022
9) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 88, 1074, 1217
HBDDN AHMED BN AL:
Evliynn byklerinden. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 969 (m. 1561)
Tasavvuf yolunu, erf Ali bin Meymn ve onun talebesi, ayn zamanda halfesi olan
eyh Muhammed bin Arkdan rendi. afi mezhebinde idi. Minhc isimli eseri
ezberledi. Uzun sre Kudsdeki Dvd aleyhisselmn makamnda hizmette bulundu.
ihbddn Ahmed, ilk nceleri nahiv ilmini bilmiyordu. Birgn Mescid-i Aksda tek
bana bir blmde otururken, Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek
rhniyetleri ona grnd. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Ey Ahmed! Nahiv
ilmini ren buyurdu. O da; Y Reslallah, nahiv ilmini bana ret dedi. Reslullah
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), ona nahiv ilminin temel kaidelerinden baz eyler
retti. Sonra Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) oradan ayrld. O da Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) peinden kapya kadar gitti ve Essalt vesselmu aleyke y
Reslullah dedi. Hlbuki, Reslullah kelimesinin bana nid harfi olan Y gelince, lam
harfi tre ile deil, stn ile okunur. O, tre ile okuyunca, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi
ve sellem) ona dnp; Ben sana hat yapmayacan bilgileri retmedim mi? Y
Reslallah de buyurdu. ihbddn Ahmed, o gnden sonra nahiv ilmi ile megul
olmaya balad.
Talebe yetitirmeye balayan ihbddnin dergh, ilim tliblileri ile dolup tat.
Onun dergh, Beyt-i Makds civarnda bulunan Dcn kynde idi. Birgn Dvd
aleyhisselmn rhniyeti ona grnd. O zaman Dvd aleyhisselmn makm- erfi
Kudsn arka taraflarnda, hristiyanlarn elinde bulunan bir yerde idi. Dvd
aleyhisselm ona; Ey Ahmed! Beni kurtar! buyurdu. ihbddn Ahmed derhl oraya
gitti ve Dvd aleyhisselmn makm- erfinin bulunduu yere yerleti. Orann
hizmetlerini grd. Orann hizmetlerini daha sonra hep onun soyundan gelenler yapt.
HBDDN BALEV:
Evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin Abdurrahmndr. Doum trihi ve yeri
bilinmemektedir. 946 (m. 1539) senesinde Termde vefat etti. Zenbel kabristanna
defnedildi. Kabri, ziyret mahallidir.
lmi ile amel eden bir zt idi. Kabir ehlinin hllerini, onlarn azb ve sevin
durumlarn, Allah telnn izni ile bilirdi. ok kermetleri vardr.
ihbddn Balevye birgn, baz kimselerin, byk lim Ahmed bin sya it
olduu sylenen kabrin, hakkatte onun kabri olmadn syledikleri arzedildi. Bunun
zerine ihbddn Balev, Ahmed bin snn kabrini ziyret etti. Kabri ziyret
esnasnda, bir heybet hli onu kaplad. Bu hli getikten sonra; mm Ahmed bin snn
rhniyeti ile grtm. Ona, burann kabri olup olmadn sordum. O da bana; Evet,
kabrim hakkaten burasdr dedi. Sonra ona bir hcetimi arz ettim. Bana, hcetimin
kolaylkla halledileceini syledi dedi. Sonra Br denen kydeki cmiye gitti. Oturur
oturmaz o hceti yerine geldi.
ihbddn Balev, Termdeki evinde, Huccet-l-slm mm- Gazlnin rhniyeti
ile grt. mm- Gazlden btn kitaplarn okuduunu ve bu kitaplar okutmaya izin
verdiine dir iczet istedi. mm- Gazl de (rahmetullahi aleyh), ona iczet (diploma)
verdi.
ihbddn Balev, birisinden, evine kap yapmak iin tahta istedi. O ahs da;
Kurn- kermi ezberlememi temin edersen, sana istediin o tahtay veririm dedi.
Bunun zerine ihbddn Balev o ahsa; Azn a buyurdu. O ahs azn anca,
azna kere aznn suyundan srd. O ahs, ondan sonra sratli bir ekilde Kurn-
kermi ezberledi.
ihbddn Balev, talebesi Abdullah Aydersa yle dedi: Uzak bir memleketin
halk, senden istifde edecek. Hadramut halk seni grmeyi ok arzuluyacak. Nitekim, bir
mddet sonra, ihbddn Balevnin dedii kt. Abdullah Ayders, Hindistana gitti.
Oradaki Ahmedbd ehrinde vefat edinceye kadar kald.
ihbddn Balev, talebelerinden bazlarna, insanlara fideli olabilecekleri ileri
yapma hussunda izin vermiti. bn-i erfe, ylanlarn zarar vermemesi hussunda dua
yazmaya izin vermiti. bn-i erf, ylann zararndan korunmak iin mrcaat edenlere,
baz yet-i kermeleri yazp verirdi. Bu yazlar tayanlar ylanlar sokmazd. bn-i Mud
da, burnundan hasta olanlara dua yazard.
1) Cmiu kermt-il-evliy; cld-1, sh. 328
CAUDDN LYS ER-RM (Dimetokav):
Osmanllar devrinde yetien limlerin byklerinden. smi lys, lakab
cuddndir. Edirne yaknnda, Dimetokada dodu. Doduu yere nisbetle Dimetokav
diye mehr oldu. Doum trihi bilinmemektedir. 920 (m. 1514), baka bir rivyette 929
(m. 1523) senesinde stanbulda vefat etti. Kabri, Yenikapda yaptrd mescidin
yanndadr.
Zamanndaki limlerden ilim rendikten sonra, Eref-zde Muhammed Efendiden
okudu. Arkadalar arasnda, derslerindeki dikkati, azmi ve gayreti ile tannd. Eref-zde
Muhammedin sevgisini kazand. Baz dersleri de Ts Efendiden okudu. Sonra Sinn
Paann hizmetine girdi. Sinn Paann himmet ve yardm ile biraz daha ilim rendi.
Kendisi yetiip, bakalarn da yetitirecek hle gelince; Dimetokada Oru Paa, Filibede
ihbddn Paa, Edirnede elebi, yine Edirnede erefeli ve stanbulda Sahn- semn
medreselerine mderris olarak tayin edildi. Edirnede ilim ve feyz saarken, Bursaya gidip
orada slmiyeti anlatmaya balad. Daha sonra tekrar Edirnede erefeli
medreselerinden birisine mderris tayin edildi. Burada vazfe yaparken terf ettirilerek,
Sultan Yldrm Byezd Hn Medresesine tayin edildi.
Bu medresede vazfe yaparken hastaland. Hastal artp vazfe yapamaz hle
gelince emekli oldu. Vefat ettii zaman doksan yan gemi idi.
cuddn lys Efendi (rahmetullahi aleyh); lim, slih, kmil, bid, zhid bir
kimse idi. mrn ilim renmek ve retmekle geirdi. Vaktinin hibir nn bo
geirmezdi. ok ibdet ve zikrederdi. Kazancn, fakirlere ve talebelerine datr, kendisi
az birey ile kanat ederdi. limleri ve tasavvuf byklerini ok severdi.
Seyyid erf Crcnnin erh-i Tecrid, erh-i Metali ve erh-i emsiyye isimli
eserlerine birer hiye yazd. erh-i Akide, Haylnin yapt hiye zerine, ayrca bir
hiye yazmtr.
Hocazdeyi ok medh ederdi. Hocazdeden okuyamad iin; Hocazdede
okuma ok arzu ediyordum. Fakat annem, Anadolu vilyetlerine gitmeme rz olmad
diyerek zntsn bildirirdi.
akyik mellifi anlatr: Anne tarafndan dedem ve babam ile birlikte cuddn
lysn ziyretine gitmitik. Yanna vardmzda, pederim ile gizli bireyler konutular.
Onu kendi yerine oturttuktan sonra; Benim vefatm yaklat. Bu sohbetimiz belki son
sohbetimiz olur. Allah tel bilir ama, bundan sonra bir daha sohbet etmemiz belki de
nasb olmaz dedi. Hakkaten dedii gibi oldu. Bir daha grmek nasb olmad.
cuddn lysn iki olu oldu. Birisi Eb Hmid, dieri Ltfullahdr. ki olu da,
fazlet ve ilimde arkadalar arasnda sekin ve tannm idiler. Fakat her ikisi de gen
yata vefat ettiler. Byk olu Eb Hmid vefat ettiinde, Filibede, ihbddn
Medresesinde, ikinci olu Ltfullah ise, vefat ettiinde Efdal-zde Medresesinde mderris
idiler.

TC BEY-ZDE SAD ELEB:
Osmanl limlerinden. smi, Sad bin Tc Bey er-Rm el-Hanefdir. Tc-zde
ismiyle tannmtr. Babas Tc Ahmed Halvetiye tarkat eyhlerinden evliy bir zt idi.
Doum trihi bilinmemekte olup, 922 (m. 1516) senesinde vefat etti.
Zamann limlerinden olan ve irat-l-slm erheden Seyyid Ali-zdeden,
Muhyiddn elebi Efendiden ilim rendi.
limde yetitikten sonra, Dimetoka, stanbulda brhim Paa ve ihbddn Paa
medreselerinde mderrislik yapt. Bu srada Sultan Sleymn Hn Gznin olu ehzde
Mehmede de hocalk yapt. Bir mddet sonra bu ehzdenin vefat etmesi zerine,
Semniyye medreselerinden birinde mderrislie balad. Bundan sonra Amasyada ders
ve fetv verdi. Bir mddet de bu vazfede bulunduktan sonra, Bursada Muradiye
Medresesine tayin edildi. Bu medresede mderris iken vefat etti.
Tasavvufta da yetimi olup, stn ahlk shibi, zhid, slih ve fazletli bir lim idi.
Eserleri: 1- Seyyid erf Crcnnin erhu Mifth adl eserine hiye, 2- Sadr-eriann erhu Vikyesine hiye, 3- Nesefiyye adl akid manzmesi, 4- Mennest-
Semiye, 5- Hayr-l-ahkm.
1)
2)
3)
4)
5)

Kef-z-znn; sh. 1765, 2025
TC-ZDE CAFER ELEB:

Osmanl lim ve devlet adamlarndan. smi, Cafer elebidir. Tc-zde diye hret
bulmutur. Babas Tc Bey, Sultan kinci Byezdin ehzdelii srasnda Amasyada vli
iken hocas idi. kinci Byezd Hn Pdih olunca, defterdr oldu. Cafer elebinin
doum trihi kesin olarak bilinmemektedir. 921 (m. 1515) senesinde, bir iftirya kurban
olarak idm edilmek sretiyle stanbulda vefat etti. stanbulda yaptrd mescidin
bahesine defnedildi.
Amasyada doan Cafer elebi, babasnn yannda yetiti. Zamannn limlerinden;
Molla Hac Hasen-zde, Molla Kestelli, Hatb-zde ve Hocazde gibi ztlardan ilim tahsl
edip, istifde etti. eyh Hamdullah Aghtan gzel yaz yazmay rendi. Yksek ilm
derecelere ulap, mehr oldu. hreti her tarafa yayld. Sultan kinci Byezd Hnn
dikkatini ekti. stanbulda Mahmd Paa Medresesi mderrisliine tayin olundu. Orada
ilim retip, birok lim ve fazletli ztn yetimesine sebep oldu. Daha sonra Pdih onu
nianc olarak tayin ve taltf etti. Nakledildiine gre, Pdih, ilim, irfn shibi ve ins
(yaz ve ifdesi) dzgn olan bir kimsenin nianclk makamna getirilmesini devlet
erknna emr etti. Onlar da ittifkla Cafer elebiyi setiler. Bundan sonra Cafer elebi,
ilim, irfn ve keskin zeksyla, Sultan kinci Byezdin tevecchn kazanp, iltift ve
ihsnlarna kavutu. Birok mal ve servet shibi oldu. Bu srada kendisine paalk nvan
da verildi. Terfatta sa tarafta ve defterdrdan nce oturmasna, seferde vezrler gibi
ota kurmasna msade edildi. Cafer elebi, kinci Byezdin saltanatnn sonlarna
kadar bu vazfede kald. Ancak kinci Byezd Hnn son zamanlarnda, Yavuz Sultan
Selm ve ehzde Ahmedden hangisinin pdih olaca konusunda, baz devlet erkn
ile birlikte ehzde Ahmedin pdih olmasna taraftar idi. Bu srada Yavuz Sultan
Selmi isteriz diyen Yenieriler, isyn ettiler. Bir gece, dier devlet erkn arasnda Tczdenin de evine hcum ederek mallarn yama ettiler. Ertesi gn, bir ksm devlet
erkn ile birlikte, Tc-zdenin de vazfeden alnmasn istediler. Bunun zerine, 918 (m.
1512) senesinde yz ake yevmiye ile emekliye sevk edildi. Cafer elebi bu paray kabul
etmek istemedi. Yeni pdih Yavuz Sultan Selm Hnn limlere kar sayg ve
muhabbeti oktu. Yz ake yevmiye zerine, stanbul civarndaki baz kasabalarn
kadln da ekleyerek, Tc-zdenin gnln almaya alt. Daha sonra tekrar nianclk
makamn verdi. Pdih, onu seferde ve hazerde yanndan ayrmaz, onun parlak
fikirlerinden ve keskin zeksndan istifde ederdi. Zaferle sona eren ran seferinde de
Cafer elebiyi yanndan ayrmamt. ah smile gnderilen Farsa mektplar ve zafer
sonrasnda slm memleketlerine gnderilen fetihnmeler de onun kaleminden kmt.
aldran zaferinden sonra, ah smilin zevcesi Tal Hanm da esirler arasnda idi. ah
smil, Tal Hanm bir kumandannn hanm iken, sapklk ve zulm ile elinden alm,
sonra da hanmlar arasna dhil etmiti. Sapk ve bidat ehli de olsa, bir mslmann
nikhndaki kadnn, boanma olmadan baka bir kimse ile evlenmesi mmkn deildi.
ah smilin bu hanmla evliliinin, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Eshb-
Kirmn (r.anhm) yolu olan Ehl-i snnete uygun olmadna dir limler fetv verdiler.
Pdih da, Tal Hanmn Tc-zde Cafer elebi ile evlenmesine msade etti. Cafer
elebi, aldran seferi dnnde Anadolu kadaskeri olarak tayin olundu. K pdih ve
orduyla birlikte Amasyada geirdi. Amasyada, Yenierilerin bakaldrmas hdisesinde
tahriki olduu eklindeki ithamdn dolay, daha sonra stanbulda idm edildi.
dam edilmeden nce Cafer elebiyi huzruna kabul eden Yavuz Sultan Selm Hn;
slm askerini isyna tevik edenin cezas nedir? diye bizzat kendisine sordu. Birok
ilimde olduu gibi, fkh bilgilerinde de lim olan Tc-zde Cafer elebi; Sabit olursa
ldrlmelidir cevbn verdi. Zten dinledii ahitler ve yaptrd aratrmalar
sonucunda, Tc-zde Cafer elebinin kendisine kar Yenieriyi isyna tevik ettiine
inanm olan Pdih, Cafer elebinin idam iin fetvy bizzat kendisinden ald. Ald
fetvya gre de hareket etti. Ama ne yazk ki, kendilerini kurtarmak iin Cafer elebiye
iftir eden baz kimselerin yalanlar, onun idmna sebep oldu.
Nakledilir ki: Cafer elebi, idm edileceini renip hayattan midini kesince, baz
hikyeler anlatp iirler syledikten sonra, Pdiha dedi ki: Hrn Red, Cafer
Bermekyi idm ettirdiine piman olmu, idm edenlerin ve sebep olanlarn gnahkr
olduunu beyn etmiti. Pdihm, bana kyma ki, benim yerime birisini bulamazsn.
Sonra sen de piman olursun dedi. Pdih; Gerek dersin bilirim, lkin karar verdim.
Verdiim karardan dnemem dedi ve idm edildi.
Yavuz Sultan Selm Hn, konuyu yeniden soruturup hakkati renince, idm
ettirdiine ok piman oldu. Cafer elebiye iftir edip idamna sebep olanlar
cezalandrd. Cafer elebinin idamndan birka gn sonra, emberlita civarnda bir
yangn kmt. Yangn yerinde rastlad Sadr- azam Sinn Paaya; Bu yangnn
alevleri, gnahsz olarak idm edilen Cafer elebinin hnn ateidir diye zntsn ve
pimanln bildirmiti.
Yavuz Sultan Selm Hn, tahta getiinde, devlet idresinde diryetli iki kii
bulunduunu ve bunlardan birinin Meyyed-zde Abdurrahmn Efendi, dierinin de Cafer
elebi olduunu her vesileyle ifde ederdi.
Cafer elebi, stanbulda Balat taraflarnda Eski Nianc Cmi ve bir medrese,
Bursada bir mescid, Simvda bir mescid ve hamam, Bergamada bir kervansaray
yaptrmtr.
Tc-zde Cafer elebi; lim, fazletli, gzel ahlk ve marifet shibi bir zt idi.
Keskin zeks ve derin ilmiyle Yavuz Sultan Selm Hna yardmc olur idi. Yazs ok gzel,
ins (ifdesi) ok yksek idi. Usta bir ir de olan Cafer elebinin, ilm ve edeb
stnl herkese bilinir ve kabul edilirdi. Trke, Farsa ve Arabca dillerine hkim idi.
Farsa yazlarnn, Trke yazlarndan daha iyi olduu nakledilirdi. Zamannn edb ve
irleri arasnda mstesna bir yeri var idi.
mrn, ilim ve Allah telnn rzs iin ihlsla, din ve devlete hizmet ile geiren
Tc-zde Cafer elebi, pek kymetli eserler yazd. Bu kymetli eserlerden balcalar
unlardr: 1- Hevesnme: Cafer elebinin mesnev tarznda yazd en mehr eseridir.
Tertbi ve konusu orijinaldir. Hevesnme, en mhim blmleriyle stanbulu, stanbulun
meden ve tabi gzelliklerini tasvr eder. Tevhd, mncaat ve nattan sonra, kinci
Byezd Hna kasde ve stanbul tasvrleriyle devam eder. stanbulun mhim yerlerini,
Galatay, Ayasofya ve Ftih cmilerini, saray ve kasrlar, hamam, imret, medrese ve
drif gibi trih eserleri anlatr. Eyyb Sultan ve Ftihin kabirlerini, stanbulun
manev deerini ve bu arada Ebu Eyyb el-Ensrnin (rahmetullahi aleyh) kabrinin,
Akemseddn tarafndan nasl kefedildiini anlatr. Ftih Sultan Mehmedin otuzbir yllk
saltanatn, kabrinin nurlu gzelliini tasvir eden blmler vardr. Yer yer gazeller ve terci bendlerle de sslenen Hevesnme, ifdesinin tabilii, gzellii ve verdii bilgiler
bakmndan, mhim ve kymetli bir eserdir. 2- Dvn: 3382 beyitten meydana gelmitir. 3Mnet: Zamannn baz mhim vakalarn anlatan ve ok beenilen bir eserdir. 4Mahrse-i stanbul Fetihnamesi, 5- Ens-l-rifn tercmesi: Farsadan tercme edilmitir.
6- Ksnme: Mizah bir eserdir. 7- Kitb- Ahlk.
Tc-zde Cafer elebi, Mahrse-i stanbul Fetihnamesi adl eserin
mukaddimesinde, stanbulun fethine karar vermeden nce Ftih Sultan Mehmed Hnn
syledii szleri yle nakletmektedir:
Ftih Sultan Mehmed Hn, birgn devletin ileri gelenlerini ve saltanat yetkililerini
saraya davet etti. Herkes derece ve rtbesine gre yerine yerletikten sonra, det olduu
zere ve Osmanl geleneine gre ziyfet hazrlanp, trl trl yemekler yendi. Vezrler
ve dier yetkililer gnlk ilerle ilgili meseleleri arz etmek zere Pdihn huzruna
girmilerdi. Grlmesi gereken meseleler grldkten sonra, dvn odasna gitmek
zere kalkacaklar zaman, Ftih Sultan Mehmed Hn, onlara tatl diliyle hitb edip yle
dedi: Allah telnn ltuf ve ihsn haznelerinin kaps fetihlerle alr. Uzun mddetten
beri bir huss benim kalbimi rahatsz eder oldu. Onu sizinle istire etmek isterim. nk
kendi gryle hareket eden mesd olmaz, istire eden bedbaht olmaz. Bir insan, ne
kadar fikir, firset ve zek shibi olursa olsun, ehli ile mavere etmekten uzak durmas,
hibir zaman doru deildir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) btn mahlkatn en
stn iken, her iinde Allah telnn; hussunda istire et. Mvereden
sonra da bireyi yapmaa karar verdin mi, artk Allah telya gven ve dayan.
Gerekten Allah tel tevekkl edenleri sever. melindeki l-i mrn sresi 159.
yet-i kermesi hkmnce istire etmekten kanmamtr. Bu szleri duyan vezrler;
Evet efendim, Pdih- lem penhn emirleri karsnda sz sylemeye haddimiz
yoktur. Gne yannda zerrenin, deniz yannda damlann ne kymeti vardr. Ztnzn
iretleri olduktan sonra, Emredilen mazrdur sz gereince, emriniz bamz
zeredir. Ne emrederseniz hazrz dediler. Bundan sonra Ftih Sultan Mehmed Hn yle
dedi: Cmert babalarm ve mbrek dedelerim kesin olarak anlamlardr ki; dnynn
devleti ve nimetleri sonsuz deildir. Bu fni cihan kimseye bak ve ebed kalmaz, insann
nefesleri sayldr ve sonsuzluk kaps kapaldr. Yaratltan maksad; kiinin Allah tely
bir bilip, mmkn olduu kadar, can tende iken Allah telnn rzsn kazanmaa
almaktr. Eshb- Kirmdan Eb Sad el-Hudr (rahmetullahi aleyh) rivyet eder ki:
Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) bir kimse gelerek; nsanlarn en fazletlisi
kimdir? diye sordu. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); nsanlarn en fazletlisi,
nefsi ve mal ile, Allah telnn rzs iin gaz (cihd) edendir. buyurdu. Babam
ve dedelerim de, bu fni lemde gaz ve cihd bilip, mrlerinin sonuna kadar ehl-i
kfr ve ehl-i dallet ile mcdele edip, harbetmedikleri bir dakika geirmediler.
Saltanatlar zamannda, byk bir gaznn yaplmad bir sene gemedi. Yine bir byk
hdisenin olmad bir ay gemedi. u anda, ben dah Allah telnn; O
peygamberler, Allahn hidyetine eritirdii kimselerdir. Sen de onlarn gittii
yoldan yr. De ki: Sizi bu tevhde (Kurna) armama sizden bir cret
istemem. O Kurn, lemler iin ancak bir ttr melindeki Enam sresi 90.
yet-i kermesi emrine uyup, ily- Kelimetullah ve ihyy- Snnet-i Reslullah iin var
gcm sarf etmek istiyorum ki dnyda hayrla anlp, hrette byk ecre kavuaym. O
stanbul ki, rem balar ondan bir paradr. Dillerde konuulan ve trih kitaplarnda
yazlan yeryznn incisidir. Bu memlekette, benim padiahlmda, orada azgnlarn,
kfr ehlinin bulunmas uygun deildir. Hlsa, niyetim ve gayretim, o ehrin
fethedilmesidir. Buna karar verdim. Bu yl baharda, sabah rzgryla birlikte fetholuna.
Bunun iin gerekli hazrlklar yapla.
Usta bir ir olan Tc-zde Cafer elebinin iirlerinden baz beyitler:
Tutudum ak ile bir ntrnum,
Eer can kurtarrsam pehlivnum.
Bahr- naz pervendmden ayr,
Sararm bir kuru berk-i haznm.
(Ak ateiyle yanan gsz biriyim. Eer bu ateten kendimi kurtarabilirsem
pehlivan saylrm. Zamann naz besleyen baharndan ayr olarak sararm bir sonbahar
yapraym.)
dm edilecei haberini duyunca da, u veciz beyti sylemiti:
Ben ehd-i t- ak oldukta rh- yrda,
Yumadan defneyleyin tenden gubr gitmesin.
(Ben yr yolunda ak okuyla ehd olunca, ykamadan defnedin ki; o mukaddes
yolculuktan kalan tozlar zerimden gitmesin.)
2) Mirt- Kinat; cild-3, sh. 99
3) Mnet-s-seltn; cild-1, sh. 351
5) Tezkiret--uar; cild-1, sh. 246
8) Ltif Tezkiresi; sh. 117
9) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 169-170
10) Amasya Trhi; cild-3, sh. 225
11) Hadkat-l-cevm; cild-1, sh. 29
12) Tc-t-tevrih
TAKPRL MUSTAFA BN HALL:

Osmanl limlerinden. smi, Muslihuddn Mustafa bin Halildir. stanbulun fethedildii
857 (m. 1453) senesinde Kastamonuya bal Takprde dodu. Takprde doduu
iin Takprl diye bilinir. 935 (m. 1528) senesinde vefat etti.
akyk- Numniyye adl eserin mellifnin babas olan Muslihiddn Mustafa Efendi,
ilk nce babasndan ilim tahsil etti. Daha sonra amcas Molla Muhammed Niksrden ilim
renip istifde etti. Molla Dervi Muhammedden, Bursadaki Sultniyye Medresesinde
bulunduu srada ilim tahsil edip yksek dereceye ulat ve feyz ald. Daha sonra, Sahn-
semn Medresesi mderrislerinden Molla Behddnden, ilim renip sohbetlerinde
bulundu ve istifde etti. Molla Manisav-zde ve Kd-zde ve Hocazdenin hizmetlerinde
bulunup, onlardan akl ve nakl ilimleri tahsil etti. lmi akranlarndan daha stn olduktan
sonra, Bursa Esediyye ve Ankara Ak medreselerinde mderrislik yapt. skpde shak
Paa Medresesi mderrisliine tayin edildi. Edirnede Halebiyye Medresesinde mderrislik
yaparken, pdih kinci Byezdin dikkatini ekti. Pdih onu, ehzde Yavuz Sultan
Selme hoca tayin etti. Daha sonra srasyla; Amasya Hseyniyye, Bursa Sultniyye ve
stanbul Sahn- semn medreselerine mderris tayin edildi. Yavuz Sultan Selm Hn
pdih olup Halebi fethedince, onu Haleb kadlna tayin etti. Ancak babasnn Kad
olma diye vasyyet ettiini hatrlayp, durumu Sultna arz etti. Henz Haleb kadlna
balamadan istif etti. Bunun zerine Pdih onu, Sahn- semn medreselerinden birine
mderris tayin etti. Daha sonra Bursadaki Sultniyye Medresesine naklolundu. Molla
Hsm elebinin vefatndan sonra, tekrar Sahn- semn Medresesine iade edildi. Burada
ilim retip evresini aydnlatrken, fni dny leminden, ebed hret lemine g etti.
lim, fazletli ve ilmiyle mil bir zt idi. Zhid (dnyya dkn olmayan) ve bid
(ok ibdet eden) idi. Allah teldan ok korkar, slm dninin emirlerine son derece
bal, yasaklarndan kanma hussunda titiz idi. Slih ve fakir kimselerle lfet edip
birlikte olmaktan holanrd. Zhir (grn) ve btn (kalbi) temiz bir zt idi. Yalan,
lzumsuz ve faydasz sz sylemekten kanrd. mrnde bo sz konutuu grlmedi.
Bo yere vaktini geirip, lzumsuz eylerle megul olmazd. Cmert ve kerem shibi idi.
Vakitlerinin hepsini, Allah telya ibdet etmek ve ilim mtla etmek sretiyle
kymetlendirirdi.
Tefsr, hads, fkh, usl ve edeb ilimlerde yksek derece shibi idi. Birok kymetli
eserleri vardr. Bunlardan bazlar unlardr: 1- Beydv tefsrinin bir ksmn erh eden
rislesi, 2- Sadr--era adl eserin baz ksmlarna yazd hiyesi, 3- Hava-i al
Nebezi min erh-l-Mifth, 4- Risletn fil-feriz, 5- Risletn f hall-i hads-il-ibtid.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Mifth-s-sede; cild-1, sh. 20

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 14

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 14

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

14.

Mucem-l-mellifn; cild-3, sh. 65

EB BEKR BN SALM AYDERS:

Tabakt-l-kbr; cild-2, sh. 121

hi oturuunu bozmadan oturdu. Hlbuki ben, birok defalar dizlerimin armasndan

1) Cmiu kermt-il-evliy; cild-1, sh. 274

hatmdan dolay sizden zr dilemitim. Acaba zrm makbl olmad m? dedi.

yazmlard. Cinlerin bu duvarlara yaz yazmalar sebebiyle, o medreseye Yazl Medrese

Suni std- ezelde, nzr- ibret gibi.

Ebssd Efendinin stanbulda ve skilipte yaptrd hayrat vardr. skilipte,

ise de, arttrmadm. nk, benim Kurnma ve Peygamberime inanmad, ind

EFDAL-ZDE (Hamdddn Hseyn):

Kiinin kendisine, oluk-ocuuna ve g durumda bulunan ana-babasna lzm olan

Mucem-l-mellifn; cild-13, sh. 286

akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 18

1) Tabakt-l-kbr; cild-2, sh. 144

ake vereceim, istediin kadar yazabilirsin. Hepsi de kabulmdr dedi. Kalem, kt ve

Nefeht-l-ns; sh. 465

6) Mirt- Kinat; cild-3, sh. 101

hocam Ahmed Haylnin kermeti ortaya kt. Sz dinlememin bereketiyle, bir

Nakledilir ki: Fenr-zde Muhyiddn Efendi, zamannn vezrlerinden Ays Paaya

FETTEN (Muhammed Thir):

Mucem-l-mellifn; cild-10, sh. 100

FKR (Mehd irz):

Mucem-l-mellifn; cild-13, sh. 28

FUDAYL CEML (Fudayl bin Ali Ceml):

Mucem-l-mellifn; cild-8, sh. 77

akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 192

HABB MER KARAMN:

Anadoluda yetien evliynn byklerinden. eyh Habbin soyu, baba tarafndan

Bedyi-l-vekyi; sh. 309a, 412, 413a

HCE ABDLKEBR EVLY:

lim ve amel shibi olan Abdlvehhb- Buhr hazretleri, hl ve muhabbet ehlinden

Mucem-l-mellifn; cild-8, sh. 272

HAKM AH MUHAMMED KAZVN:

akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 341

HALEB (Muhammed bin Ysuf):

ve hep nne bakarak yrrd. nsanlardan birini ktleyerek konutuu ve hrete

okuyabilmek iin, hamamn temiz olmas ve avret yerleri ak olanlarn bulunmamas

akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 385

Gnlm in edeli derd-i yr ile,

akyk- Numniyye; cild-1, sh. 267

HMD BN MUHAMMED EFEND:

Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 260

dnmeme ramen bir trl rya grdm hatrlayamadm. Yemn ederek,

hizmetilerine iyice sktrp, ban zedelemiler. Hamamdan geldikte ayaklarna kapandm.

Tc-t-tevrih; cild-2, sh. 602 vd.

gidemedi. Bu duruma ok zld. Bir gece ryasnda Peygamber efendimizi (sallallahu

Sefne-i evliy; cild-4, sh. 179

mkerremete vel-Mednete, 4- Tefrh-l-kulb bil-hisl-il-mkeffireti li m tekaddeme ve

Mucem-l-mellifn; cild-11, sh. 230

HAYREDDN HIZIR BL:

akyk- Numniyye tercmesi (Mecd Efendi); sh. 333

HUBB MOLLASI (Muhammed bin Abdullah):

HSEYN VAZ- KAF:

Mucem-l-mellifn; cild-4, sh. 34

1) Sicilli Osmn; cild-4, sh. 107

Mucem-l-mellifn; cild-10, sh. 270

BN- ACM (Muhammed bin Muhammed):

Mucem-l-mellifn; cild-11, sh. 28

Mucem-l-mellifn; cild-7, sh. 218

BN- ATIYYE SKENDER (Muhammed Avf):

Mucem-l-mellifn; cild-11, sh. 248

BN- DYBA (Abdurrahmn bin Diyba):