"Salaf Solih Va Ahlus-Sunna Val-Jamoa E'tiqodi" - Abdulloh Asariy

‫بسم ﷲ الرحمن الرحيم‬

Abdulloh Asariy

“Salaf solih”
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”
e’tiqodi

Badr at‐Tavhid
www.sodiqlar.com
Makka shahridagi Oliy Mahkama qozisi hamda
“Masjidul-Harom” imom xatibi Shayx Saud Ibn
Ibrohim Shuraym va Shayx Muhammad Ibn Jamil
Zaynu muqaddimalari
“Ey xalqimiz, Allohning da’vatchisiga ijobat qilinglar!” (Ahqof:31)
“Robbimiz, bizlardan bu amalimizni qabul et! Darhaqiqat, sen eshituvchi va biluvchi Zotsan”.
“Ilohim, bu amalimning barchasini solih va O’z yuzing uchun xolis qil hamda unda O’zingdan boshqa
biror kimsa uchun nasiba qo‘yma!”.
Saud ibn Ibrohim Shuraymning muqaddimasi

Alloh ta’ologa hamdlar va payg‘ambarlarning so‘nggisiga salavot va salomlar bo‘lsin.
Men Alloh yo‘lidagi do‘stim shayx Abdulloh ibn Abdulhamid Oli Ismoilning najot topuvchi firqa,
madadlangan toifa _ “Ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tiqodi haqida yozgan “al‐Vajiz fiy aqidatis‐salafis‐solih”
(Salaf solih e’tiqodi haqida muxtasar saylanma) nomli kitobini o‘qib chiqdim.
Bu bebaho va foydali kitobdir. Muallif unda “ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tiqodining, ushlagan kimsa
najot topadigan, yuz o‘girgan kimsa halok bo‘ladigan asoslari haqida muxtasar xabarlarni bayon qilgan.
Bu asoslardan yuz o‘girishdan Alloh saqlasin! Muallif tahsinga loyiq xizmatlar qilgan. Chunki, u
jumlalarni o‘quvchi hamda tinglovchi anglab olishi qulay bo‘lgan yengil so‘z va ma’nolar bilan tuzgan.
Alloh ta’olo unga yaxshiliklarni mukofot qilib, bu kitobi bilan musulmonlarni foydalantirsin. Alloh
ta’olo bizga va unga foydali ilm va solih amallarni nasib etsin hamda barcha musulmonlarni Rasululloh
sollallohu alayhi va sallam, uning sahobalari va eng afzal asrlarda yashagan (musulmon) ajdodlar yo‘lida
yurishga muvaffaq qilsin! Alloh duolarni eshituvchi va ijobat qiluvchi zotdir.
Shayx Saud ibn Ibrohim Shuraym
Makka shahridagi Oliy Mahkama qozisi hamda
“Masjidul‐Harom” imom xatibi, 14 / 5 /1416 h.
Shayx Muhammad ibn Jamil Zaynu muqaddimasi

Alloh ta’ologa hamdlar bo‘lsin. Biz unga hamdu sanolar va istig‘forlar aytib, undan yordam va
nafsimizning yomonliklari hamda yomon amallarimizdan panoh so‘raymiz.
Alloh hidoyat qilgan kimsani adashtiruvchi, adashtirgan kimsani hidoyat qiluvchi zot yo‘qdir. Men
sheriksiz, yagona Allohdan o‘zga iloh yo‘q va Muhammad uning bandasi va elchisidir deb guvohlik
beraman.
So‘ng ...
Men “al‐Vajiz fiy aqidatis‐salafis‐solih” (Salaf solih e’tiqodi haqida saylanma) kitobini o‘qib chiqdim
va uning samarali kitob ekanini ko‘rdim. Muallif bu kitobda maqtovga sazovor bo‘lgan bebaho
ma’lumotlarni to‘plagan. U salaf solih e’tiqodini musulmon osonlik bilan o‘qib, ko‘plab ma’lumotlarga
ega bo‘ladigan darajada mufassal bayon qilgan.
Men har bir musulmon, xususan, ilm toliblari bu kitobni o‘qisin va undan istifoda qilsin deb vasiyat
qilaman.
www.sodiqlar.com 2
Абдуллоҳ Асарий “Салафсолиҳ” - “Аҳлус-сунна вал-жамоа”эътиқоди
Men Alloh ta’olodan bu kitob bilan musulmonlarga foyda berishini va yozishdagi mehnatlarni O’zi
uchun xolis qabul qilishini so‘rab qolaman.
Shayx Muhammad ibn Jamil Zaynu
Makka shahrdagi “Dorul‐Hadis al‐Xayriyya”
madrasasining ustozlaridan. 2 shavvol, 1415 h.
3
Muqaddima
Barcha maqtovlar Allohga xosdir. Biz unga hamdlar va istig‘forlar aytamiz hamda undan yordam va
nafsimiz hamda yomon amallarimizdan panoh so‘raymiz. Alloh hidoyat qilgan kimsani adashtiruvchi,
adashtirgan kimsani hidoyat qiluvchi zot yo‘qdir. Men sheriksiz, yagona Allohdan o‘zga iloh yo‘q va
Muhammad uning bandasi va elchisidir deb guvohlik beraman.
“Ey mo‘‘minlar, Alloh ta’olodan loyiq bo‘lganidek qo‘rqinglar va musulmon bo‘lib vafot etinglar!” (Oli
Imron: 102).
“Ey odamlar, sizlarni bir jondan yaratgan, u jondan esa juftini yaratgan va u ikkisidan ko‘plab er va
ayolni yaratgan Alloh ta’olodan qo‘rqinglar! Yana oralaringizdagi savol‐javoblarda o‘rtaga nomi
solinadigan Allohdan qo‘rqingiz va qarindoshlik aloqalarini uzishdan qo‘rqinglar! Alloh sizlarning
ustingizda kuzatuvchi bo‘lgan Zotdir (Niso: 1)*
“Ey mo‘‘minlar, Alloh ta’olodan qo‘rqinglar va rost so‘zlanglar, Alloh sizlarning ishlaringizni isloh
qiladi va gunohlaringizni kechiradi. Alloh va Uning Rasuliga itoat qilgan kimsa ulkan zafarlarga
erishibdi” (Ahzob:71).
So‘ng ...
So‘zlarning eng rosti Allohning kalomidir. Yo‘llarning eng yaxshisi Muhammad sollallohu alayhi va
sallamning yo‘lidir. Ishlarning yomoni bid’atlardir. Har bir bid’at zalolatdir va har‐bir zalolat
jahannamdadir. (Bu xutbani “Hojat xutbasi” deb ataladi. Bu xutbani har bir ishni boshlashda o‘qish
mumkin. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam sahobalarga bu xutbani diniy ishlarida, u ishlar nikoh,
juma, ma’ruza va boshqa bo‘lsin, so‘zboshi qilib o‘qishlari mumkin ekanini o‘rgatar edilar. Buning aslini
ko‘rish uchun quyidagilarga qarang: “Sunan ibn Mojja”: “Kitabun‐nikah: “Babu xutbatin‐nikah”, “Sunan
at‐Termiziy”, “Sunan Abi Davud”, “Sunan an‐Nisaiy”, Abu Ya’loning “Sunan”i, Bayhaqiyning “Sunan”i,
Tabaroniyning “al‐Mu’jam al‐Kabir” va Imom Ahmadning “al‐Musnad” kitoblari. Bu xutbaning bir qismi
Imom Muslimning “Sahih”ida “Kitabul‐jum’a: Babu xutbatihi sollallohu alayhi va sallam” da rivoyat
qilindi. Mufassal o‘rganish uchun shayx, alloma Muhammad Nosiruddin Alboniyning “Xutbatul‐hoja”
kitobiga murojaat qilinsin). Musulmon do‘stim, bu muxtasar kitobcha “Salaf solih, sunnat va jamoat
sohiblarining e’tiqodi” haqidadir.
Bugungi kunda Islom ummatining turli guruh va jamoatlarga bo‘linib, tarqoq holatda qolishi hamda
har bir jamoa o‘z aqidasiga da’vat etib, o‘zini oqlashi oqibatida ko‘plab odamlarga ishning chigallashib
qolishi, natijada esa kimga ergashishlarini bilmay qolishlari, meni ushbu kitobni yozishga undadi.
Allohga hamdlar bo‘lsinki, Rasululloh sollallohu alayhi va sallam quyidagi hadislarida xabar
berganlaridek, bu ummat ichidan ezgulik yo‘qolmaydi va bir guruh kishilar qiyomat kuniga qadar
hidoyat va haqiqatni mahkam ushlab qoladi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Ummatim
ichidan bir toifa haqiqat uzra qoladi. Yordamsiz tashlab qo‘yilsa‐da, ularga biron bir zarar yetmaydi. Ular
Allohning amri kelguniga qadar o‘z hollarida o‘zgarmay qoladilar” (Imom Muslim rivoyati)
“Ummatimning misoli yomg‘irga o‘xshaydi. Uning boshlanishi yaxshimi, yoki oxirimi, bilib
bo‘lmaydi” (Alboniy: “Sahih sunan at‐Termiziy”).
Bu so‘zlarni o‘qir ekanmiz, zimmamizga Rasululloh sollallohu alayhi va sallam olib kelgan, sahobalar,
tobeinlar va ularga yaxshilik bilan ergashgan kishilar (Alloh ta’olo bizlarni ham ular jumlasidan qilsin!)
tatbiq etgan sog‘lom Islomni lozim tutgan muborak jamoani bilish mas’uliyati tushadi.
Bu jamoa jahannam azobidan xalos bo‘lgan, Alloh ta’olo tarafidan yordam berilgan hamda “Ahlus‐
sunna val‐jamoa”, “Ahlul‐hadis” va “Ahlul‐asar val‐ittibo’” deb sifatlangan jamoadir. ular Rasululloh
sollallohu alayhi va sallam va uning sahobalari yurgan yo‘lda yurgan kishilardir.
www.sodiqlar.com 4
Shu munosabat bilan Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning hidoyatini qo‘lma‐qo‘l avlodlarga
o‘tkazib kelgan imomlik, sunnatga ergashish hamda ularning ilmli va adolatli ekanliklariga guvoh
bo‘lingan zotlarning kitoblaridan iqtibos qilganim: “al‐Muyassar fiy aqidatis‐salafis‐solih” (Salaf solih
e’tiqodi haqida qulay qo‘llanma) kitobimdan ushbu “al‐Vajiz” (saylanma) ni muxtasar qilishga
shoshildim. Men “al‐Vajiz” ning kitobxonlar ommasi, xususan, muborak Islom uyg‘onishining yoshlari
bo‘lmish yangi islomga kirganlar salaf solih aqidasining umumiy ma’nolarini osonlik bilan tushunib
olishlariga yordamchi bo‘lishi uchun imkoni boricha salaf imomlaridan rivoyat qilingan shar’iy lafzlar
bilan qulay, yengil uslub, qisqa jumlalar bilan yozilishiga haris bo‘ldim. Chunki, e’tiqod ilmi bir‐biriga
bog‘langan zanjirga o‘xshaydi. Zero, musulmon e’tiqodning asosiy qismini tushunmas ekan, uning
tafsilotlarini hech ham tushuna olmaydi.
Men o‘z tarafimdan ba’zi izohlarnigina qo‘shdim va kitobning so‘nggida foydalanilgan manbalarning
barchasini sanab o‘tdim.
Muqaddima so‘nggida, “al‐Vajiz”ni tamomiga yetkazishga muvaffaq qilgani uchun Alloh ta’ologa
hamdu shukronalar aytaman va undan ushbu kamtarona ishni musulmonlarning buzilgan e’tiqodlarini
tuzatish, ular uchun foydali hamda Alloh ta’oloning kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning
sunnatlariga qaytishlariga undovchi omil qilishini so‘rab qolaman.
Bundan tashqari, “al‐Vajiz” ning tamomiga yetishida menga o‘zlarining fikrlari va nasihatlarini
ayamagan do‘stlarimga, xususan, bu kitobni o‘qib, unga muqaddimalar yozgan shayx Saud ibn Ibrohim
Shuraym va shayx Muhammad ibn Jamil Zaynularga o‘z minnatdorchiligimni izhor etaman. Alloh ta’olo
ularga xayrli mukofotlar bersin!
Bu kamtarona ishimni kitobxonlar ommasiga taqdim etarkanman; Agar to‘g‘ri so‘zlagan bo‘lsam, u
Alloh ta’oloning tavfiqidandir. Agar xato qilgan bo‘lsam, u mening nafsim va Shaytondandir. Shuning
uchun xatolarimni topgan kishining menga bildirishidan mamnun bo‘laman.
Alloh subhonahu va ta’olodan bu amalimni o‘zi uchun xolis qabul etishi va musulmonlar uchun
foydali qilishini umid qilib qolaman. Agar bu asarda Alloh ta’oloning kitobi, Rasululloh sollallohu alayhi
va sallamning sunnatlari va salaf ulamolarining tushunchalariga xilof fikrlar aytilgan bo‘lsa, bular
mendan qasdsiz sodir bo‘lgan va men buning uchun Alloh ta’ologa istig‘for aytaman hamda hayotlik
davrimda ham, o‘lganimdan keyin ham bu fikrlardan qaytganman.
Alloh ta’ologa payg‘ambarimiz Muhammad, uning oilasi va barcha sahobalariga salavot va salomlar
yo‘llasin.
Kechirimli Robbisining mag‘firatiga umidvor
Abu Muhammad Abdulloh ibn Abdulhamid ibn Abdulmajid Oli Ismoil Asariy (Alloh ta’olo uni avf
etsin!) Zul‐hijja, 1416 h.
5
Zaruriy ta’riflar
“Aqida” ning ta’rifi
“Aqida” ning lug‘aviy ma’nosi:
“Aqida” so‘zining ma’nolari: “bog‘lamoq, tugmoq, mahkamlamoq, bog‘lanmoq, kuch bilan mahkam
tutmoq, isbot etmoq, ishonch, jazm etmoq”dir.
“Bog‘lash” – “echish” ning aksidir. Arablar: “Aqadahu, ya’qiduhu aqdan” deydilar. Buning ma’nosi:
“Mahkam bog‘ladi”, demakdir.
Ont ichish va nikoh paytida “aqada” so‘zi iste’mol qilinadi. Alloh ta’olo dedi: “Alloh ta’olo sizlarni
tillaringizdagi behuda qasamlaringiz uchun jazolamaydi. Balki, (dillaringizdagi) mahkam tuggan
qasamlar sababli (agar shunday qasamni buzsangiz) jazolaydi” (Moida: 89)*
“Aqida”: e’tiqod qilgan kishida shubhaga o‘rin qo‘ymaydigan hukmdir.
Dinda “aqida” so‘zidan, Alloh ta’oloning borligi va payg‘ambarlarning yuborilishi kabi e’tiqodni
maqsad qilinadi, qilingan amalni emas. Uning ko‘plik soni “aqoid” dir (“Lisanul‐arab”, “al‐Qomusul‐
muhit”, “al‐Mu’jamul‐vasit” kitoblarining “aqd” moddasiga qarang).
Xullas, inson qalbini qat’iy bog‘lagan narsa, u xoh haqiqat bo‘lsin, xoh botil bo‘lsin, e’tiqod (aqida) dir.
Istilohda: qalb ularni tasdiqlashi, shak‐shubhadan holi bo‘lgan ishonchga aylanib qoladigan va nafs
ulardan xotirjam bo‘lishi kerak bo‘lgan ishlarga “aqida (e’tiqod)” deyiladi. Ya’ni, e’tiqod qilgan kishida
shubhaga o‘rin qo‘ymagan va voqe’likka mos bo‘lgan qat’iy iymondir. Agar odamning bilimi qat’iy
ishonch darajasiga yetib bormasa, “aqida” deb atalmaydi.
Iymonni, inson (unga) o‘z qalbini mahkam bog‘lagani uchun ham, “aqida” deb nomlandi.
Islom aqidasi
Islom aqidasi Alloh ta’ologa, uning farishtalari, kitoblari, payg‘ambarlari, oxirat kuni, taqdirning
yaxshi va yomoni, hamda barcha Alloh ta’olo va Rasululloh sollallohu alyhi va sallam tomonidan sobit
bo‘lgan g‘ayb ishlari, din asoslari va salaf solih ijmo’ qilgan narsalarga qat’iy iymon keltirish, ishlarda,
hukm kilish va itoat etishda Alloh ta’ologa to‘la taslim bo‘lish hamda Rasululloh sollallohu alayhi va
sallamga ergashish, demakdir.
Islom aqidasi _ “Ahlus‐sunna val‐jamoa” aqidasidir. Chunki u Alloh ta’olo bandalari uchun din
bo‘lishiga rozi bo‘lgan islomdir. Bu aqida sahobalar, tobeinlar va tobeinlarga yaxshilik bilan ergashgan
kishilarning, ya’ni, Islomning avvalida yashagan uch avlodning aqidasidir.
Islom aqidasining ma’nolariga dalolat qiluvchi va unga sinonim bo‘lgan boshqa ismlari ham bo‘lib,
ularning mashhurlari bulardir: “tavhid”, “sunnat”, “usulud‐din”, “al‐fiqhul‐akbar” va “al‐iymon”. (Nosir
ibn Abdulkarim Aql: “Mabahisu ahlissunnati val‐jamoati va mavqiful‐harakatil‐islamiyyati minha”*
Doktor Sulaymon Ashkar: “al‐Aqidatu fil‐lah” larga qarang).
“Salaf” so‘zining ma’nosi

“Salaf” so‘zining lug‘aviy ma’nolari:
“Salaf” so‘zining ma’nolari: “o‘tdi”, “oldin o‘tdi”.
Arablar: “Salafash‐shay’u salafan” (u narsa bo‘lib o‘tdi) deydilar.
www.sodiqlar.com 6
“Salaf” ‐ “oldinda borayotgan jamoat yoki yurishda ilgari borayotgan qavm ”, demakdir.
Alloh ta’olo dedi: “ular bizni darg‘azab qilganlarida, biz ularning barchasini dengizga g‘arq qilib,
intiqom oldik va ularni o‘tmish‐ibrat va misol qilib qo‘ydik” (Zuxruf: 55, 56).
Ya’ni, biz ularni ularning qilgan ishlarini qiladigan kishilar uchun salaf‐birinchi qilib qo‘ydik. Toki,
ulardan keyingi avlodlar ibrat‐namuna olsinlar”.
“Salaf” _ sizlardan avval yashab o‘tgan, sizdan yoshi va obro‘si baland bo‘lgan otalaringiz va
qarindoshlaringizdir. Shuning uchun ham, tobeinlarning avvalgilari “salaf solih” (ezgu ishlarni qilgan
ajdodlar) deb ataldi (“Tajul‐arus”, “Lisanul‐arab”, “al‐Qomusul‐muhit”: “salaf” so‘zi).
Istilohda
Agar e’tiqod olimlarining huzurida “salaf” so‘zi tilga olinsa, undan sahobalar, yoki sahoba va
tobeinlar, yoki sahoba, tobein va ularga yaxshilik bilan ergashgan, imomlik, fazl‐kamolot va sunnatga
ergashish, bid’atlardan saqlanishlariga guvoh bo‘lingan dinda buyuk o‘rin tutgan ekanliklariga ittifoq
qilingan zabardast imomlarni nazarda tutgan bo‘ladilar. Shuning uchun ham, Islomning eng birinchi
avlodi “salaf solih” deb ataldi.
Alloh ta’olo dedi: “Kim hidoyat aniq bo‘lganidan so‘ng payg‘ambarga xilof ish qilsa va
mo‘‘minlarning yo‘lidan boshqa yo‘lga ergashib ketsa, biz uni ketganicha qo‘yib beramiz va jahannamga
doxil qilamiz. u naqadar yomon joydir!” (Niso: 115)
“Eng avvalda yashab o‘tgan muhojirlar, ansorlar va ularga yaxshilik bilan ergashgan kishilardan Alloh
rozi bo‘ldi. ular ham Undan rozi bo‘ldilar va ularga mangu qolishadigan va ostlaridan daryolar oqib
turadigan bog‘larni tayyorlab qo‘ydi. Mana shu buyuk saodatdir ” (Tavba: 100).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Odamlarning yaxshilari men bilan yashaganlar, so‘ng ulardan
keyingilar, so‘ng ulardan keyingilar” — dedilar (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyatlari).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam, sahobalar va ularga yaxshilik bilan ergashgan kishilar bu
ummatning salafidir. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam, sahobalar va tobeinlar da’vat etgan
narsalarga chaqirgan kishi salaf yo‘lidadir.
Salaf yo‘lida bo‘lish uchun muayyan vaqtda yashash shart emas. Balki, buning sharti Qur’on va
sunnatni aqida, ahkom va sulukatda salaf tushunchasiga muvofiq bo‘lishi, xolos. Shuning uchun ham,
Qur’on va sunnatga amal qilgan kishi, salaflar davridan zamon va makonda uzoq bo‘lsa‐da, salaflarga
ergashgan kishidir. Ularga xilof qilgan kishi, garchi ular ichida yashasada, ularning safida emasdir.
Salaf solihning imomi Muhammad sollallohu alayhi va sallamdirlar. Alloh ta’olo dedi: “Muhammad
(sollallohu alayhi va sallam) Allohning elchisidir. U bilan birga bo‘lganlar kofirlarga qahrli, o‘zaro esa
rahm‐shafqatlidirlar. Siz ularni Allohning fazli va roziligini talab qilib ruku’ va sajda qilgan hollarida
ko‘rasiz. Ularning belgilari sajda izidan (qolgan), yuzlaridagi izlardir. Mana shu ularning Tavrotdagi
misollaridir” (Fath: 29).
Alloh ta’olo Qur’oni Karimda Alloh ta’ologa itoat qilish bilan, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga
itoat qilish o‘rtasini bog‘ladi. Alloh ta’olo dedi: “Kimda –kim Alloh va Payg‘ambarga itoat etsa, ana
o‘shalar Alloh in’omlariga sazovor bo‘lgan zotlar — payg‘ambarlar, siddiqlar shahidlar va solihlar bilan
birga bo‘lurlar. Ana o‘shalar eng yaxshi hamrohlardir.” (Niso:69).
Alloh subhonahu va ta’olo Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga itoat qilishni Allohga itoat qilish
qilib qo‘ydi. Alloh ta’olo dedi: “Payg‘ambarga itoat qilgan kishi, Allohga itoat qilibdi. Kim yuz o‘girsa,
biz sizni ular ustidan nazoratchi qilib yubormadik” (Niso: 80).
7
Alloh ta’olo Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga itoat qilmaslik, qilingan amallarni habata‐bekor
qilishini bayon qildi: “Ey mo‘‘minlar, Allohga va payg‘ambar (sollallohu alayhi va sallam)ga itoat
qilinglar, (itoatsizlik bilan) amallaringizni botil‐bekor qilmanglar!” (Muhammad: 33).
Alloh ta’olo bizlarga Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning amrlariga muxolif bo‘lishni ta’qiqladi.
Alloh ta’olo dedi: “Kim Alloh va Uning payg‘ambariga itoatsizlik qilib Allohning belgilab qo‘ygan
hadlaridan tajovuz qilsa, uni abadiy qoladigan joyi bo‘lmish do‘zaxga kiritur. Va uning uchun xorlovchi
azob bordir” (Niso: 14).
Alloh ta’olo bizlarni Rasululloh sollallohu alayhi va sallam buyurgan narsalarni qabul qilish va
ta’qiqlagan narsalarni tark qilishga buyurdi. Alloh ta’olo dedi: “Payg‘ambar sizlarga olib kelgan
narsalarni olinglar va ta’qiqlagan narsalardan to‘xtalinglar. Allohdan qo‘rqinglar! Albatta Allohning
jazosi qattiqdir. ” (Hashr: 7).
Alloh ta’olo hayotimizning barcha ishlarida Rasululloh sollallohu alayhi va sallamni hakam qilib,
uning hukmiga murojaat qilishimizga buyurdi. Alloh ta’olo dedi: “Yo‘q, Robbingizga qasamki, to ular o‘z
o‘rtalarida chiqqan kelishmovchiliklarda Sizni hakam qilmagunlaricha va keyin Siz chiqargan hukmdan
dillarida hech qanday tanglik topmay, to‘la taslim bo‘lmagunlaricha — bo‘yinsunmagunlaricha zinhor
mo‘min bo‘la olmaydilar. ” (Niso: 65).
Alloh ta’olo payg‘ambari Muhammad sollallohu alayhi va sallam ergashish, namuna olish kerak
bo‘lgan chiroyli namuna va o‘rnak ekanini bizlarga yetkazib dedi: “(Ey mo‘minlar), albatta sizlar uchun
— Alloh va oxirat kunidan umidvor bo‘lgan hamda Allohni ko‘p yod qilgan kishilar uchun —
Allohning payg‘ambarida go‘zal namuna bordir” (Ahzob: 21).
Alloh ta’olo o‘z roziligini payg‘ambari Muhammad sollallohu alayhi va sallamning roziligiga bog‘ladi:
“Agar ular mo‘‘min bo‘lsalar, Alloh va uning rasuli rozi qilishlariga loyiqroqdir” (Tavba: 62).
Alloh subhonahu va ta’olo Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga ergashishni Allohga bo‘lgan
muhabbatning belgisi qilib qo‘ydi: “Ayting: “Agar sizlar Allohni yaxshi ko‘rsangizlar menga ergashinglar
shunda Alloh sizlarni yaxshi ko‘radi va gunohlaringizni kechiradi. Alloh G’afur‐kechiruvchi va rahmli
zotdir” (Oli Imron: 31).
Shuning uchun ham, salaf solihning kelishmovchilik paytida murojaat etadigan yagona manbalari _
Qur’oni Karim va Rasulullloh sollallohu alayhi va sallamning sunnatlari edi. Alloh ta’olo dedi:
“....Bordiyu biror narsa haqida talashib qolsangiz — Agar haqiqatda Allohga va oxirat kuniga
ishonsangiz — u narsani Alloh va rasuliga qaytaringlar. Mana shu yaxshiroq va chiroyli yechimdir. ”
(Niso: 59).
Salaflarning Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan keyingi eng afzali, dinlarini ul zotdan ixlos va
sadoqat bilan olgan sahobalardir. Alloh ta’olo ularni o‘zining aziz kitobida quyidagicha ta’rifladi:
“Mo‘‘minlar ichida o‘zlari Allohga bergan (U zotning yo‘lida jihod qilib, shahid bo‘lish haqidagi)
ahdlariga sodiq bo‘lgan kishilar bordir. Ulardan ba’zilari (shahid bo‘lib) vafot etdi va ba’zilari
(shahidlikni) kutib turibdi, biroq, ahdlarini o‘zgartirmadilar” (Ahzob: 23).
Ulardan so‘ng esa, Rasululloh sollallohu alayhi va sallam quyidagi hadislarida xabar bergan, keyingi
avlod turadi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Odamlarning yaxshirog‘i men bilan
yashaganlar, so‘ng ulardan keyingilari, so‘ng ulardan keyingilari” (Imom Buxoriy va Imom Muslim
rivoyatlari).
Shuning uchun ham, sahobalar va tobeinlar boshqalardan ko‘ra ergashishga loyiqroqdirlar. Chunki,
ular iymonlariga sodiq, ibodatlarida ixlosli, aqida va shariat homiylari, shariatga so‘zlari va amallari bilan
to‘la rioya qilgan kishilardir. Shuning uchun ham, Alloh ta’olo ularni dinini yoyish va payg‘ambarining
sunnatini yetkazish uchun tanlab oldi.
www.sodiqlar.com 8
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Ummatim yetmish uch guruhga bo‘linadi. Ularning bir
guruhidan boshqa barchasi jahannamda” — dedilar. Sahobalar: “U bitta guruh kimlar?” — deb savol
berdilar. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Men va mening sahobalarim yurgan yo‘lda yurganlar”
— deb javob berdilar” (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyatlari).
Salaf solihga ergashib, ularning yo‘lidan yurgan kishini, salaf yo‘liga muxolif bo‘lgan va ularning
yo‘llaridan boshqasiga ergashgan kishilardan ajralib turishlari uchun salaflarga nisbat o‘laroq “salafiy”
deb ataladi.
Alloh ta’olo dedi: “Kim hidoyat aniq bo‘lganidan so‘ng payg‘ambarga xilof ish qilsa va
mo‘‘minlarning yo‘lidan boshqa yo‘lga ergashib ketsa, biz uni ketganicha qo‘yib beramiz va jahannamga
doxil qilamiz. U naqadar yomon joydir!” (Niso: 115). Har bir musulmon salaf solihga mansub bo‘lish
bilan faxrlanadi.
“Salafiyya” so‘zi Islomni o‘rganish, tushunish va tatbiq etishdagi salaf solihning yo‘li uchun ism bo‘lib
qoldi. Shuning uchun ham, “salafiyya” so‘zining ma’nosi Alloh ta’oloning kitobi va Rasulullloh
sollallohu alayhi va sallamdan sobit bo‘lgan sunnatga salaf tushunchalari bilan to‘la rioya qilgan
kishilarga kam iste’mol qilinadi
"Ahlus-sunna val-jamoa" jumlasining ma’nosi

«as‐Sunna» (sunnat) so‘zining lug‘aviy ma’nosi:
«as‐Sunna» so‘zi «sanna, yasinnu va yasunnu, sannan» so‘zidan yasalgan bo‘lib «masnun» ism maf’ul
(qilingan narsa) ma’nosidadir. Arablar: «Sannal‐amra» deydilar. Buning ma’nosi: «Ishni bayon qildi»,
demakdir.
«as‐Sunna» (sunnat) yaxshi bo‘lsin, yomon bo‘lsin yo‘l va turmush tarzidir. Rasululloh sollallohu
alayhi va sallam dedilar: «Sizlar o‘zlaringizdan avval yashab o‘tgan kishilarning yo‘llariga izma‐iz
ergashasizlar» (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyatlari). Ya’ni — diniy va dunyoviy ishlaridagi
yo‘llariga (ergashasizlar).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Kim Islomda yaxshi yo‘lni ochsa unga shu yo‘lning va
shu yo‘lga undan keyin amal qilgan kishilarning savobi hech kam bo‘lmay beriladi. Kim Islomda yomon
yo‘lni ochsa ... “ (Imom Muslim rivoyati). Ya’ni bu hadisdagi “sunnat — yo‘l” dan maqsad, “turmush
tarzi”dir (Qarang: “Lisanul‐arab”, “Muxtorus‐sihoh”, “al‐Qomusul‐muhit”: “sunan”).
“as‐Sunna” so‘zining istilohda qo‘llanishi:
“as‐Sunna” (sunnat) ning istilohiy ma’nosi — “Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bayon qilgan
ilm, e’tiqod, so‘z, amal va taqrirlari (ul zotning oldida bir amal qilinsa unga e’tiroz qilmasliklari)dir.
“Sunnat” so‘zi ibodat va e’tiqodlardagi sunnatlar uchun ham iste’mol qilinadi. “Sunnat” ning ziddi —
“bid’at” dir.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Ichingizdagi mendan so‘ng yashaydigan kishilar
ko‘plab ixtiloflarni ko‘radilar. Unda sizlar mening va xulafoi roshidiynlarning sunnatlarini mahkam
tutinglar!” (Shayx Alboniy: “Sahihu Sunani Abi Davud”).
“al‐Jamoa” so‘zining lug‘aviy ma’nolari:
“al‐Jamoa” so‘zi “al‐jam’” (bir narsani tomonlarini yaqinlashtirish bilan birlashtirish) so‘zidan yasalgan.
U — “tarqoqlik” ning ziddidir.
Odamlarning ko‘p soni “al—jamoa” (jamoat) deb ataladi. Muayyan maqsad birlashtirgan odamlar
guruhi ham “al‐jamoa” (jamoat) deb ataladi.
9
Bir ish uchun to‘plangan odamlar ham “al‐jamoa” (jamoat) deyiladi (Qarang: “Lisanul‐arab”,
“Muxtorus‐sihoh” va “al‐Qomusul‐muhiyt”: “jam’” moddasi).
“al‐Jamoa” so‘zining istilohda qo‘llanishi:
Musulmonlar jamoati — Islom ummatining Alloh ta’oloning kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi va
sallamning sunnati asosida birlashgan hamda zohiran va botinan Rasululloh sollallohu alayhi va
sallamning yo‘lidan yurgan sahobalar, tobeinlar va qiyomat kuniga qadar ularga yaxshilik bilan
ergashgan kishilardir.
Alloh ta’olo o‘zining mo‘‘min bandalarini birlashish va hamkor bo‘lishga buyurib, tarqoqlik, ixtilof va
nafratlanishdan qaytardi. Alloh ta’olo dedi: “Barchangiz Allohning arqonini mahkam ushlanglar va
tarqoq bo‘lmanglar!” (Oli Imron: 103)
“Sizlar ochiq xabarlar kelganidan so‘ng tarqoq bo‘lgan va ixti‐ loflarga berilgan kimsalar kabi
bo‘lmanglar!” (Oli Imron: 105).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Bu millat yetmish uchga bo‘linadi. Shundan yetmish
ikkisi jahannamda va biri jannatda. U jamoatdir”. ( Alboniy: “Sahihu Sunan Abi Davud).
“Jamoatni lozim tutinglar va tarqoqlikdan uzoq bo‘linglar! Chunki, Shayton yolg‘iz kishi bilan birga,
ikki kishidan uzoqroqdir. Jannat kengliklarini xohlagan kishi jamoatdan ayrilmasin!” (Imom Ahmad
“Musnad” larida rivoyat qildi. Shayx Alboniy Ibn Abu Osimning “as‐Sunna” kitobida kelgan bu hadisni
“sahih” dedi).
Buyuk sahoba Abdulloh ibn Mas’ud raziallohu anhu: “Haqiqatga muvofiq bo‘lsang — tanho o‘zing‐da
jamoatsan”— dedi (al‐Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamoa”).
“Ahlus-sunna val-jamoa”ning belgilari

“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Rasululloh sollallohu alayhi va sallam va sahobalarning yo‘llarini tutganlar,
ularga e’tiqod, so‘z va amalda ergashgan, ularning yo‘lidan yurgan hamda shu ergashishlarida sabot
bilan turgan va bid’atlardan uzoq bo‘lgan kimsalardir. Ular qiyomat kuniga qadar boqiy, zohir va
madadlangandirlar. Ularga ergashish hidoyat, xilof qilish esa zalolatdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” boshqa jamoatlardan o‘zining ba’zi belgilari va xususiyatlari bilan ajralib
turadi. U belgilarning ba’zilari quyidagilardir:
1. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — e’tiqod, ahkomlar, yoki turmush tarzida bo‘lsin, me’yordan oshish va
susayish o‘rtasidagi mo‘‘tadillik sohibidir. U Islom ummati barcha dinlar ichida mo‘‘tadil bo‘lganidek,
Islom ummatining ichida ham mo‘‘tadildir.
2. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — hukmlarni olishda Qur’on va sunnatga cheklanadi. U ikkisiga katta
ahamiyat berib, ularning matnlariga to‘la taslim bo‘ladi va ularni salaf solih tushunchasiga binoan
tushunadi.
3. “Ahlus‐sunna val‐jamoa”ning uning barcha so‘zlarini olib, unga muxolif bo‘lgan so‘zlarni tark
qiladigan yagona imomlari bor u ham bo‘lsa — Muhammad sollallohu alayhi va sallamdir. “Ahlus‐sunna
val‐jamoa” — Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning hayoti, so‘zlari va qilgan ishlarini biluvchiroq
kimsalar bo‘lganlari uchun, ular sunnatni sevuvchiroq, sunnatga ergashishga harisroq va sunnatga amal
qilgan kishilarni qattiq yaxshi ko‘ruvchi jamoadir.
4. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — dindagi xusumatlarni tark qilishlari, xusumatchilardan uzoq bo‘lishlari,
halol‐harom masalalarida bahs va tortishuvni tark qilishlari hamda dinga komil suratda kirishlari bilan
farqlidirlar.
www.sodiqlar.com 10
5. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — salaf solihni hurmat qiladi va: “ularning tutgan yo‘llari to‘g‘ri, ilm
jihatidan kuchli va hikmatliroqdir”— deb e’tiqod qiladi.
6. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — naqlni aql ustiga muqaddam qo‘yish va aqlni naqlga bo‘ysundirish
bilan birga ta’vilni tark qiladi va shariatga to‘la bo‘ysunadi.
7. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — bir masala haqidagi rivoyatlarni jam qiladi va mujmallarini aniq‐
ravshanlariga qaytaradi.
8. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — haqiqat uzra o‘zgarmasdan sabot bilan turishlari, e’tiqod masalalarida
ittifoq qilishlari, ilm va ibodat o‘rtasini, Alloh ta’ologa tavakkul va sabablarni ushlash o‘rtasini
jamlashlari, dunyo ishlariga kirishish va unda taqvo qilish o‘rtasini, xavf va umid, muhabbat va nafrat,
mo‘‘minlarga muloyimlik va kofirlarga qattiqqo‘llik o‘rtasini jamlashlari hamda zamon va makonga
karab o‘zgarmasliklari bilan haqiqat va to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatuvchi solih kishilarning yetakchisidir.
9. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — Islom, sunnat va jamoatdan boshqasi bilan ismlanmaganlar.
10. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — sog‘lom aqida va to‘g‘ri dinni yoyishga va odamlarga ta’lim berish,
to‘g‘ri yo‘lga dalolat va nasihat qilish hamda ularning ishlariga ahamiyat berishga haris bo‘ladi.
11. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — so‘zlari, aqidalari va da’vatlarida odamlarning eng bardoshlilaridir.
12. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — birlashish va ittifoqlikka, unga chaqirishga, tarqoqlik va ixtiloflarni
tark etib, odamlarni undan ogohlantirishga harisdir.
13. Alloh ta’olo “ahlus‐sunna val‐jamoa”ni bir‐birlari ustidan “kofir” deya hukm chiqarishdan saqladi.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” boshqalar ustidan ilm va adolat bilan hukm chiqaradi.
14. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” — o‘zaro muhabbatli, mehribon va hamkor bo‘lib, bir‐birlarining
kamchiliklarini to‘g‘rilaydilar hamda yaxshi va yomon ko‘rishlari din asosida bo‘ladi.
Xullas, “ahlus‐sunna val‐jamoa” — go‘zal hulqli, Alloh ta’ologa itoat qilish bilan nafslarini tarbiya
qiluvchi, uzoqni ko‘ruvchi, ixtilof o‘rinlarida ko‘ngillari keng va ixtilof odoblari va asoslarini yaxshi
bilgan jamoatdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” ning sifatlari haqidagi so‘zlarning xulosasi:
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” — Rasululloh sollallohu alayhi va sallam barcha guruhlar ichida jahannam
azobidan qutulgani haqida bashorat bergan yagona jamoatdir. Tabiiyki, bu sifatga ega bo‘lish sunnatga
ergashish, Rasululloh sollallohu alayhi va sallam olib kelgan e’tiqod, ibodat, hidoyat yo‘li, odob ‐
ahloqlarga muvofiq bo‘lish va musulmonlar jamoatini lozim tutish asosiga binoandir.
Bu bilan “ahlus‐sunna val‐jamoa” deb berilgan ta’rif “salaf” deb berilgan ta’rifdan ajralib qolmaydi.
Zero, “salaf” Qur’oni Karimga amal qilib, sunnatni mahkam ushlagan jamoatdir. Demak, “salaf” —
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam tarbiyalariga e’tibor bergan sunnat ahllari, “ahlus‐sunna” esa
“salaf solih” va ularning yo‘llariga ergashgan kishilardir.
Bu — “ahlus‐sunna val‐jamoa” ning o‘ziga xos ma’nosidir. Bu ma’nodan havorij, jahmiyya, murjia,
rofiza va bulardan boshqa bid’atchi va nafs‐havosiga ergashgan jamoatlar chetdadir.
Chunki, sunnat bid’atning, jamoat esa tarqoqlikning ziddidir. Bu Rasululloh sollallohu alayhi va
sallamdan jamoatni lozim tutish va tarqoqlikdan qaytarish haqida rivoyat qilingan hadislarning
g‘oyasidir.
Abdulloh ibn Abbos raziallohu anhu Alloh ta’oloning: “Ba’zi yuzlar nurafshon va ba’zi yuzlar tim‐
qora bo‘lgan kunda” (Oli Imron: 106) oyatining tafsirida: ““Ahlus‐sunna val‐jamoa” ning yuzi oppoq,
bid’atchi va tarqoq kishilarning yuzlari qora bo‘ladi”, dedi (Ibn Kasir tafsiri: 1/ 390).
11
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” ning umumiy ma’nosi ichiga esa, rofizalardan boshqa, Islom diniga mansub
bo‘lgan barcha musulmonlar kiradilar. Goho ba’zi bid’atchi va nafs‐havolariga ergashgan kishilarni ham
ba’zi bir e’tiqodiy masalalarda adashgan guruhlarga muxolif bo‘lganlari uchun “ahlus‐sunna” deb
ataladi. Bu ma’no ba’zi e’tiqodiy masalalarga cheklangani va ba’zi muayyan guruhlarning muqobilida
bo‘lgani uchun “ahlus‐sunna val‐jamoa” ulamolari o‘rtasida juda ham kam iste’mol qilinadi. Masalan:
xalifalik, sahobalar va boshqa e’tiqodiy masalalarda rofizalarga qarshi o‘laroq “ahlus‐sunna val‐jamoa”
sifatini iste’mol qilish mumkin.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” ning ziddi bid’at ahllaridir. Ularning asosiylari beshta bo‘lib, ular: havorij,
rofiza, murjia, kadariyya va jahmiyyalar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” ulamolarining istilohida “salaf solih” so‘zi “ahlus‐sunna val‐jamoa”
istilohiga mutanosibdir. Shuningdek, “Ahlul‐asar”, “Ahlul‐hadis”, “at‐Toifatul‐mansura”, “al‐Firqatun‐
nojiya” va “Ahlul‐ittibo’” ismlarini ham “ahlus‐sunna val‐jamoa” uchun iste’mol qilinadi. Bu ismlar salaf
ulamolari tarafidan ko‘plab ishlatilgan.[1]
www.sodiqlar.com 12
“Ahlus-sunna val-jamoa” e’tiqodining xususiyatlari.

Nima uchun salaf solih aqidasi ergashishga loyiqroq?!
Sog‘lom aqida — Islom dinining asosidir. Bundan boshqa narsalarga asoslangan har‐bir narsaning
oqibati — yemirilish va barbodlikdir. Shuning uchun ham, Rasululloh sollallohu alayhi va sallam
o‘zgarmas asos ustida tarbiyalangan kishilarni chiqarish uchun hayotlari davomida sahobalarining
qalbiga ushbu e’tiqodni mahkam o‘rnatishga katta e’tibor berganlarini ko‘ramiz.
Makka shahrida o‘n uch yil davomida Qur’on Karim yagona masala — e’tiqod va Allohning tavhidi
haqida nozil bo‘ldi. Tavhid aqidasi muhim ish bo‘lgani uchun Rasululloh sollallohu alayhi va sallam
Makka shahrida faqat unga da’vat etdilar va sahobalarini unga ko‘ra tarbiya qildilar. Salaf solih e’tiqodini
o‘rganishning ahamiyati sog‘lom e’tiqodni bayon qilish, odamlarni unga qaytarish va ularni
guruhlarning yanglishliklari va jamoatlarning ixtiloflaridan xalos qilish yo‘lida jiddiy harakat qilishning
zarur ekaniga bog‘liqdir. Bu esa da’vatchilar eng avval da’vat etishi kerak bo‘lgan narsadir.
Salaf solihning aqidasi

Salaf solih aqidasining o‘z qiymatlari va shu aqidani ushlashning zarur ekanini ko‘rsatib beradigan
belgilari va xususiyatlari bor.
Birinchidan: bu aqida musulmonlar ommasini umuman, olim va da’vatchilarni xususan, tarqoqlik va
guruhbozlikdan qutulishlari hamda ularning saflarini birlashtirish uchun yagona yo‘ldir. Chunki, bu
aqida — Allohning vahiysi, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning yo‘llanmasi va karvonning avvali
— sahobalarning yo‘lidir. Bu aqidadan boshqasiga jamlanishning oxirgi natijasi, bugungi kunda ko‘rib
turganimizdek, tarqoqlik, kelishmovchilik va muvaffaqiyatsizlikdir. Alloh ta’olo dedi: «Kim hidoyat aniq
bo‘lganidan so‘ng payg‘ambarga xilof ish qilsa va mo‘‘minlarning yo‘lidan boshqa yo‘lga ergashib
ketsa, biz uni ketganicha qo‘yib beramiz va jahannamga dohil qilamiz. U naqadar yomon joydir!»
(Niso: 115).
Ikkinchidan: salaf solih aqidasi musulmonlar safini birlashtiradi, quvvatlaydi va ularni haq yo‘lida va
haq uzra jamlaydi. Chunki, u Alloh ta’oloning ushbu so‘ziga ijobatdir: “Allohning arqonini mahkam
ushlanglar va tarqoq bo‘lmanglar!” (Oli Imron: 103).
Shuning uchun ham musulmonlarning ixtiloflarining eng muhim sabablaridan biri ularning
hukmlarni olish manbalari va harakat yo‘llarining xilma‐xil bo‘lishidir. Ummatni birlashtirish uchun
aqida va hukmlarni olish manba’larini birlashtirish, sahobalarda bo‘lgani kabi o‘ta muhimdir.
Uchinchidan: ushbu aqida musulmonni bevosita Alloh ta’olo va rasululloh sollallohu alayhi va
sallamga, u ikkisini sevish, ulug‘lash va ulardan oldin biror ish yoki hukmni shoshilib qilib qo‘ymaslikka
bog‘laydi. Chunki, salaf solih aqidasining manbasi “Alloh aytdi” va “Rasululloh sollallohu alayhi va
sallam aytdi” dir. Bu aqida nafs‐havo va shubhalar o‘yinidan yiroq, falsafa, mantiq va aqlni ustun qo‘yish
kabi begona ta’sirlardan hamda boshqa manba’larni kiritishdan holidir.
To‘rtinchidan: salaf solih aqidasi — chigalliklar va noaniqliklari bo‘lmagan ochiq‐ravshan, nafs uchun
rohat, oyat va hadislarni o‘zgartishdan uzoq, qulay aqidadir. Bu aqidadagi inson xotirjam, ko‘ngli to‘q,
shak‐shubhalar va shayton vasvasalaridan yiroq, baxtli insondir. Chunki, u shu Ummatning
payg‘ambari — sollallohu alayhi va sallam — va uning sahobalarining — Ulardan Alloh rozi bo‘lsin —
yo‘lidan bormoqda. Alloh ta’olo dedi: “Allohga va uning Rasuliga iymon keltirgan so‘ngra mollari va
jonlari bilan Alloh yo‘lida jihod kilgan mo‘‘minlar, ana o‘shalargina haqiqiy sodiqdirlar” (Hujurot: 15).
13
Beshinchidan: salaf solih aqidasi Alloh ta’ologa yaqin bo‘lish va uning roziligiga erishish sabablarining
eng buyugidir.
Bu belgi va imtiyozlar “ahlus‐sunna val‐jamoa” uchun doimo sobitdir. Allohga hamdlar bo‘lsinki, u
zamon va makonlarga qarab o‘zgarmaydi.[2]
www.sodiqlar.com 14
Salafi solih — “ahlus-sunna val-jamoa” aqidasining

asoslari
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” aqidasining asoslari
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”ning aqida, amal va axloqda mustahkam asoslari bo‘lib, bu asoslar Alloh
ta’oloning kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilingan mutavotir va ohod
hadislardan, salaf solih, tobein va ularga yaxshilik bilan ergashgan kishilar tushunchasidan olingandir.
Din asoslarini Rasululloh solallohu alayhi va sallam yetarli darajada bayon qilib berdilar. Biron kimsa
din asoslarida yangilik yaratishi va uni dindan deb da’vo qilishi mumkin emasdir. Shu sababli, “ahlus‐
sunna val‐jamoa” Rasululloh sollallohu alayhi va sallam ko‘rsatgan asoslarni ushladi, shar’iy lafzlarni
iste’mol qilib, yangi istilohlardan uzoq bo‘ldi. Shuning uchun ham, ular salaf solihning haqiqiy
davomchilaridir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” tushunchasidagi din asoslari quyidagi tartibdadir:
Birinchi asos. Iymon va uning ruknlari

Salaf solih — “ahlus‐sunna val‐jamoa”ning iymon asoslari haqidagi e’tiqodi, shu iymonning
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Jabroil alayhissolatu vassalomning iymon haqida bergan
savollariga bergan javoblarida xabar berganlaridek, olti ruknga iymon keltirish va uni tasdiqlashdan
iboratdir. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Iymon — Allohga, Uning farishtalari, kitoblari,
payg‘ambarlari, oxirat kuni va taqdirning yaxshi va yomoniga iymon keltirishingizdir” (Imom Buxoriy
va Muslim rivoyati: “Kitabul‐iyman”).
Iymon ushbu olti ruknga asoslanadi. Agar bu ruknlarning birontasi yo‘q bo‘lsa, kimsa mo‘‘min
bo‘lmaydi. Chunki, u — iymon ruknlaridan birini yo‘qotdi. Bino ustunlari bilan tik turganidek, iymon
ham o‘z ruknlari uzra tik turadi.
Ushbu olti narsa iymon asoslaridir. Demak, Kitob (Qur’on Karim) va sunnat ko‘rsatib berganidek
iymon keltirish bilangina, iymon mukammal bo‘ladi. Bu ruknlarning birontasini inkor etgan kimsa
mo‘‘min emas.
Birinchi rukn. Alloh ta’ologa iymon keltirish
Alloh ta’ologa bo‘lgan iymon Alloh ta’oloning borligi, Uning barcha kamolot sifatlari bilan sifatlangan,
Uning o‘zigina sig‘inilishga loyiq ekanini tasdiqlash va uning asarlari inson hayotida, Allohning
amrlarini bajarishi hamda qaytargan narsalaridan tiyilishida ko‘rinadigan qalbning xotirjamligidir. Bu —
Islom e’tiqodining asosi va negizidir. Bu rukn asldir. E’tiqod ruknlarining barchasi unga bog‘liq va
tobedir.
Alloh ta’ologa bo‘lgan iymon Uning borligini o‘z ichiga oladi. Alloh ta’oloning borligiga esa fitrat
(xilqat), aql, shariat va his etish dalolat qiladi.
Alloh ta’oloning vahdoniyati (yolg‘izligi), uluhiyati (ilohligi), ism va sifatlariga iymon keltirish —
Alloh ta’ologa iymon keltirishning ajralmas qismidir. Bu esa tavhidning uch turiga iqror bo‘lish, amal
qilish va ularga e’tiqod qilish bilan ro‘yobga chiqadi. Ular quyidagicha:
1. Rububiyat tavhidi.
2. Uluhiyat tavhidi.
3. Ism va sifatlardagi tavhid.
15
1. Rububiyat tavhidi.
Rububiyat tavhidining ma’nosi — Alloh ta’olo barcha narsaning Robbisi, sheriksiz egasi, Yolg‘iz
yaratuvchi, Olamni boshqarib, uning ustidan tasarruf qiluvchi, bandalarning Xoliqi, Roziqi, tiriltiruvchi
va o‘ldiruvchisi ekaniga qat’iy ishonish va Allohning qazosi va qadari hamda Zotida yolg‘izligiga iymon
keltirish, xullas, Alloh ta’oloni o‘z ishlarida yolg‘iz sanash, demakdir.
Alloh ta’oloning rububiyatiga iymon keltirish farz ekaniga shar’iy dalillar bor. Alloh ta’olo (Fotiha: 1)
da dedi: “Barcha Olamlar Robbisi bo‘lgan Allohga hamdu sanolar bo‘lsin!”.
— (A’rof: 54)da dedi: “Bilinglarki, yaratish va buyurish Alloh ta’ologagina xosdir. Barcha Olamlar
Robbisi bo‘lgan Alloh ta’olo buyukdir”.
— (Baqara: 29) da dedi: “U sizlar uchun barcha narsani yaratgan Zotdir”.
— (Zoriyot: 58) da dedi: “Allohning O’zigina Razzoq, kuch‐quvvat sohibi va Qudratlidir”.
Tavhidning bu turiga Quraysh mushriklari va turli din va aqidaga mansub kishilar qarshi bo‘lmadilar.
Ularning barchasi: “Bu Olamning yaratuvchi Xoliqi Alloh ta’olodir”— deb e’tiqod qiladilar. Alloh ta’olo
ular haqida shunday dedi: “Agar siz ulardan: “Samovot va yerlarni kim yaratdi.”— deb so‘rasangiz,
ular: “Alloh”— deb javob beradilar” (Luqmon: 25).
Yana bir oyatda dedi: “(ey Muhammad sallallohu alayhi va sallam, ularga) ayting: «Agar bilguvchi
bo‘lsangizlar (aytinglarchi), Yer va undagi narsalar kimniki?» Ular tezda: “Allohniki”— derlar.
Ayting: «(shundan) ibrat‐eslatma olmaysizlarmi?!» Ayting: “Yetti qavat Osmonning Hojasi va buyuk
Arshning Sohibi kim?” Ular: “Bu narsalar Allohniki”— deydilar. Ayting: “Axir qo‘rqmaysizlarmi?!”
Ayting: “Agar bilsanglar (aytinglar‐chi) Barcha narsaning podshohligi qo‘lida bo‘lgan, homiylik
qiladigan, Unga qarshi birov homiylik qila olmaydigan Zot kim?” Ular: “(Bu narsalar) Allohniki”
derlar. Ayting: “(unday bo‘lsa), qanday aldanib qolmoqdasizlar?” Balki, biz ularga haqiqatni olib
keldik. Ular esa yolg‘onchidirlar” (Mu’minun: 84 ‐ 90).
Nega mushriklar Alloh ta’oloning “Robb” ekanini iqror etdilar. Chunki, bandalarning qalbi unga iqror
bo‘lish bilan fitratlangan. Shuning uchun ham, Alloh ta’oloning “Robb” ekaniga e’tiqod qilgan kishi
tavhidning ikkinchi turi — Alloh ta’oloning iloh ekaniga iymon keltirmagunicha muvahhid bo‘la
olmaydi.
2. Uluhiyat tavhidi.
Uluhiyat tavhidining ma’nosi — bandalar qilayotgan amallarida Alloh ta’oloni yagonalashlaridir. Uni
“ibodat tavhidi” deb ataladi. Buning ma’nosi: “Alloh taoloning o‘zigina haqiqiy iloh va undan o‘zga iloh
yo‘qdir. Undan boshqa har‐bir ma’bud botildir. Allohnigina ibodat, bo‘ysunish va mutlaq itoat bilan
yagonalash. Alloh ta’ologa kim bo‘lishidan qat’iy nazar biron bir narsani sherik qilmaslik. Namoz, ro‘za,
zakot, haj, duo, yordam so‘rash, nazr va qurbonlik so‘yish, tavakkul, xavf va umid qilish, yaxshi ko‘rish
kabi va bulardan boshqa zohiriy va botiniy ibodat turlarini Alloh ta’olodan boshqasiga qilmaslik. Alloh
ta’ologa muhabbat, xavf va umid bilan ibodat qilish hamda Alloh ta’ologa bularning ba’zisini qo‘yib,
qolgan ba’zisi bilan ibodat qilish zalolat ekaniga qat’iy e’tiqod qilishdir.
Alloh ta’olo dedi: “Sengagina ibodat qilamiz va sendangina yordam so‘raymiz” (Fotiha: 5).
Yana bir oyatda: “Kim o‘zi uchun hech qanday hujjat bo‘lmagan holda Alloh bilan birga boshqa
biron ilohga duo‐iltijo qilsa, uning hisob‐kitobi Robbisining huzurida bo‘lur. Albatta, kofirlar najot
topmaslar” — dedi (Mo‘‘minun: 117).
Uluhiyat tavhidiga barcha payg‘ambarlar da’vat etdilar. Uni inkor etgan qadimgi halqlar halokatga
uchradilar.
www.sodiqlar.com 16
Uluhiyat tavhidi — Islom dinining avvali va oxiri, botini va zohiridir. U — payg‘ambarlar da’vatining
avvali va oxiri bo‘lib, shu sababligina payg‘ambarlar yuborildi, kitoblar tushirildi va jihod qilichlari
sug‘urildi. Shu bilangina kofirlar va mo‘‘minlar o‘rtasi, jannat va jahannam ahllarining o‘rtasi ajratildi.
Bu Alloh ta’oloning: «La ilaha illalloh» “Allohdan o‘zga (haqiqiy) iloh yo‘q”— deb aytgan so‘zining
ma’nosidir. Alloh ta’olo dedi: “Biz sizdan avval yuborgan har bir payg‘ambarimizga: “Mendan o‘zga
(haq) iloh yo‘q va mengagina ibodat qilinglar!”— deb vahiy qilganmiz” (Anbiyo: 25).
Rububiyat tavhidi uluhiyat tavhidining taqozolaridan biridir. Zero, Robb, Xoliq, Roziq, tasarruf
qiluvchi, o‘ldiruvchi, tiriltiruvchi, barcha kamolot sifatlari bilan sifatlangan, barcha nuqsonlardan pok,
barcha narsa qo‘lida bo‘lgan zotgina sheriksiz yagona iloh bo‘lishi va ibodat ungagina qilinishi zarurdir.
Alloh ta’olo dedi: “Jinlar va insonlarni o‘zimgagina ibodat qilishlari uchun yaratdim” (Zoriyot: 56).
Mushriklar yagona ilohga ibodat qilishmas, balki, son‐sanoqsiz ma’budalarga ibodat qilishar va bu
bizni Alloh ta’ologa yaqin qiladi, deb o‘ylar edilar. Shunday bo‘lsa‐da, ular bu ma’budalarning foyda
yoki zarar bermasliklarini e’tirof etishardi. Shuning sababidan, Alloh ta’olo ularni rububiyat tavhidini
e’tirof etsalar‐da, mo‘‘minlar deb e’tibor qilmadi. Balki, ibodatda boshqalarni sherik qilganlari uchun
kofir deb bayon qildi.
Mana shunisi bilan salaflarning boshqalarga nisbatan uluhiyat (ilohlik) haqidagi e’tiqodlari ajralib
turadi. Salaflar ba’zi odamlar o‘ylaganidek tavhidning ma’nosi — “Allohdan o‘zga Xoliq yo‘q” degani
deb tushunmaydi. Balki, uluhiyat tavhidi Islom e’tiqodida ikki asos bilan ro‘yobga chiqadi.
Birinchi: ibodatning barcha turlari sheriksiz Alloh ta’oloning o‘zi uchunginadir. Xoliqning biron bir
huquq va xususiyati biron bir maxluqqa berilmaydi.
Demak, Alloh ta’ologagina ibodat qilinadi. Allohdan boshqasiga namoz o‘qilmaydi. Allohdan
boshqasiga sajda qilinmaydi. Allohdan boshqasiga nazr va tavakkul qilinmaydi. Uluhiyat tavhidi ibodat
bilan Alloh ta’oloning o‘zinigina xoslashni taqozo qiladi. Ibodat esa yo qalb va tilning so‘zi, yoki qalb va
(odam) a’zolar(i)ning amalidir.
Alloh ta’olo dedi: “(Ey Muhammad sollallohu alayhi va sallam) ayting: “Mening namozim, so‘ygan
qurbonligim, hayotim va o‘limim barcha Olamlar robbisi, sheriksiz Alloh uchundir. Men shunga
buyurildim va men musulmonlarning birinchisiman” (An’om: 162 ‐ 163).
Yana bir oyatda: «(ey insonlar) Ogoh bo‘lingizkim, xolis din Allohnikidir» (Zumar: 3).
Ikkinchi: ibodat Alloh ta’olo va uning Rasuli sollallohu alayhi va sallamning amrlariga muvofiq
bo‘lishi shartdir.
Alloh ta’oloni ibodat, bo‘ysunish va itoat bilan yagonalash “La ilaha illalloh” (Allohdan o‘zga haqiqiy
iloh yo‘q)— deb berilgan guvohlikning ro‘yobga chiqarilishidir.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga ergashish va u buyurgan narsalarni qilish hamda qaytargan
narsalardan chetlanish, “Muhammadur‐Rosululloh” (Muhammad sollallohu alayhi va sallam Allohning
elchisidir)— deb berilgan guvohlikni ro‘yobga chiqarishdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” ning yo‘li
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh ta’ologagina ibodat qilib, unga biron narsani sherik qilmaydilar.
Ehtiyojlari va yordamni Allohdangina so‘raydilar. Ungagina tavakkul qiladilar. Undangina qo‘rqadilar.
Allohga uning toati, ibodati va solih amallar bilan yaqin bo‘ladilar. Alloh ta’olo dedi: “Allohgagina
ibodat qilinglar va unga biron narsani sherik qilmanglar!” (Niso: 36).
17
3. Ism va sifatlardagi tavhid.
Buning ma’nosi: “Alloh ta’oloning go‘zal ismlari va oliy sifatlari bor, U barcha kamolot sifatlari bilan
sifatlangan va barcha nuqsonli sifatlardan pok hamda U mana shu sifatlarida barcha borliqdan ajralib
turadi”— deb qat’iy e’tiqod qilish, demakdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” — o‘z Robbilarini Qur’oni Karim va Rasululloh sollallohu alayhi va
sallamning sunnatlarida kelgan sifatlar bilan taniydilar. Ular Robbilarini Uning O’zi va elchisi sifatlagan
narsalar bilan sifatlaydilar. So‘zlarni o‘z o‘rnidan o‘zgartmaydilar va Allohning ismlari va oyatlarida
ilhod qilmaydilar[3]. Ular Alloh uchun U o‘zi uchun isbot etgan sifatlarni tamsil, takyif, ta’til va tahrifsiz
isbot etadilar. Ularning bundagi qoidalari Alloh ta’oloning ushbu so‘zlaridir: «...Biron narsa U Zotga
o‘xshash emasdir. U Eshitguvchi va Ko‘ruvchidir» (Shuro: 11).
“Allohning go‘zal ismlari bor. Uni o‘sha ismlar bilan chorlanglar (duo qilinglar). Uning ismlarida
haqdan og‘gan kimsalarni tark qilinglar. Ular yaqinda qilib o‘tgan amallariga yarasha jazolanurlar ”
(A’rof: 180).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” — Alloh ta’olo sifatlarining kayfiyatini belgilamaydilar. Chunki, Alloh
ta’olo kayfiyat haqida xabar bermadi. Zero, Alloh ta’ologa nima loyiq va nima noloyiq ekanini Alloh
ta’olodan boshqa hech kim bilmaydi. Allox ta’olo dedi: “Sizlar yaxshiroq bilasizlarmi yoki Allohmi.”
(Baqara:140).
Yana bir oyatda: “Alloh ta’olo uchun o‘xshashlarni qilmanglar! Darhaqiqat, Alloh biladi, sizlar
bilmaysizlar” (Nahl: 74).
Alloh ta’olodan so‘ng elchisi Muhammad sollallohu alayhi va sallamdan ko‘ra Alloh ta’oloni
yaxshiroq biladigan biron kimsa yo‘q. Holbuki, Alloh ta’olo u zot haqida shunday dedi: “Va u o‘z
havoyi‐xohishi bilan so‘zlamas. U so‘zlagan so‘zlar faqat yuborilgan vahiydir” (Najm: 3, 4).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” — “Alloh subhonahu va ta’olo “Avval” — undan avval biron narsa bo‘lmagan,
“Oxir” — undan so‘ng biron narsa bo‘lmaydi, “Zohir” — uning ustida biron narsa yo‘q va “Botin” —
maxfiy narsalarni ham biluvchi”— deb iymon keltiradilar. Alloh ta’olo dedi: “U — Avvaldir, u —
Oxirdir, u — Zohirdir, u — Botindir. U — barcha narsani bilguvchidir” (Hadid: 3).
“Alloh ta’oloning zoti boshqa zotlarga o‘xshamas va shuningdek sifatlari ham boshqa sifatlarga
o‘xshamas. Chunki, Uning misli, tengdoshi va baravari yo‘qdir hamda u maxluqlariga qiyos qilinmaydi”.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh ta’olo uchun Alloh ta’olo o‘zi uchun isbot etgan barcha sifatlarni
o‘xshatishsiz isbot, ta’tilsiz tanzih etadilar (“Ta’til” — ilohiy sifatlarni inkor etishdir. “Tanzih” — Alloh
ta’oloni zoti va sifatlarida noloyiq bo‘lgan narsalardan poklash).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh ta’olo uchun U o‘zi uchun isbot etgan sifatlarni isbot etar ekanlar, uni
biron narsaga o‘xshatmaydilar. Alloh ta’oloni poklagan vaqtlarida esa U O’zini sifatlagan sifatlarni inkor
qilmaydilar[4].
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Alloh ta’olo barcha narsani biluvchi, ularni yaratuvchisi va har bir tirikka
rizq beruvchi Zotdir”— deb iymon keltiradilar. Alloh ta’olo dedi: “(Axir) yaratgan Zot bilmasmi? U
Mehribon va (har bir narsadan) Ogohdir! ” (Mulk:14).
Yana bir oyatda dedi: “Allohning O’zigina Razzoq, kuch‐quvvat sohibi va Qudratlidir” (Zoriyot:
58).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh ta’oloning yetti qavat osmonning ustidagi Arshga ko‘tarilgani[5] va
maxluqlaridan ajragani, biroq, barcha narsalarni bilib turishiga iymon keltiradilar va uning kayfiyatiga
aralashmaydilar. Alloh ta’olo O’zi haqida Qur’oni Karimning yetti oyatida kayfiyatini bayon qilmagan
holda xabar berdi:[6]
www.sodiqlar.com 18
Alloh ta’olo dedi: “Rahmon Arshga ko‘tarildi”[7] (Toha: 5).
Boshqa bir oyatda dedi: “...So‘ngra O’z Arshiga o‘rnashgan Zotdir” (Hadid: 4).
Yana bir oyatda dedi: “Yoki sizlar osmondagi Zot sizlarni yerning titrab turgan holida, (Yerga)
yuttirib yuborishidan xotirjam bo‘ldingizlarmi?! Yoki sizlar osmondagi Zot ustingizga tosh
yog‘dirishidan xotirjammisizlar?! Sizlar yaqinda mening ogohlantirishim qanday ekanligini bilib
olasizlar” (Mulk:16,17).
Alloh ta’olo dedi: “Yaxshi so‘zlar Unga ko‘tariladi va U solih amallarni O’z dargohiga ko‘taradi”
(Fotir: 10).
Yana bir oyatda dedi: “Ular Tepalaridagi Robbilaridan qo‘rqadilar” (Nahl: 50).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Sizlar menga ishonmaysizlarmi?! Axir men osmondagi
zotning omonatdoriman‐ku!”— dedilar (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” — Kursiy va Arsh haqligiga iymon keltiradilar. Alloh ta’olo dedi: “...Uning
Kursiysi osmonlar va Yerdan kengdir. Va Uni osmonlar va Yerni hifzu himoyada saqlab turish
qiynamaydi. U eng Yuksak va Buyukdir” (Baqara:255).
Arshning qanchaligi yolg‘iz Allohning o‘zigagina ma’lumdir. Kursiy Arsh oldida sahroga tashlab
qo‘yilgan xalqa misolidadir va U (Kursiy) Yer va Osmonlardan kengdir. Alloh ta’olo Arsh va Kursiydan
behojatdir. Alloh ta’olo Arsh ustiga muhtoj bo‘lgani uchun emas, balki, o‘zi bilgan hikmat uchungina
ko‘tarildi. Alloh ta’olo Arsh va undan kichik narsalarga muhtoj bo‘lishdan pokdir. Alloh ta’oloning
maqomi bulardan ko‘ra buyukroqdir. Hatto Arsh va Kursiy ham, Alloh ta’oloning qudrati va saltanati
bilangina ko‘tarib turiladi.
Alloh ta’olo Odam alayhissalomni o‘zining ikki qo‘li bilan yaratdi. O’zi sifatlaganidek Uning ikki qo‘li
o‘ng‐barakali va ochiqdir, xohlaganicha infoq qiladi.
Alloh ta’olo dedi: “Yahudiylar: “Allohning qo‘li bog‘liq (baxil)”— dedilar. O’zlarining qo‘llari
bog‘lanib qolgay va aytgan gaplari bilan la’natga uchragaylar. — Yo‘q! U Zotning har ikki qo‘li
ochiqdir va O’zi xohlaganidek infoq qiladi” (Moida: 64).
Boshqa bir oyatda shunday dedi: “Ey Iblis, Men o‘z qo‘llarim bilan yaratgan narsa — Odamga sajda
qilishingdan nima seni man’ qildi?!” (Sod: 75).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh ta’olo uchun eshitish, ko‘rish, ilm, qudrat, quvvat, izzat, kalom‐
gapirish, hayot, oyoq kafti‐tovon, boldir, qo‘l, maxluqlari (ularni bilish, eshitish va ko‘rish) bilan birga
ekani va bundan boshqa Alloh ta’olo o‘zining Aziz Qur’oni va payg‘ambari sallallohu alayhi va
sallamning tilida bayon qilgan sifatlarni biz bilmagan va Allohgina biladigan kayfiyatda isbot etadilar.
Chunki, Alloh ta’olo bizga bu sifatlarning kayfiyatidan xabar bermadi. Alloh ta’olo dedi: “Men sizlar
bilan birgaman: eshitib, ko‘rib tururman” (To‐ha: 46).
“Va U biluvchi, Hakim Zotdir” (Tahrim: 2).
“Muso bilan Allohning O’zi (bevosita) gaplashdi” (Niso:164).
“Robbingizning ulug‘lik va ikrom sohibi bo‘lgan Yuzigina boqiy qoladi”[8] (Rahmon: 27).
“Ulardan Alloh rozi bo‘ldi, ular ham Allohdan rozi bo‘ldilar” (Moida: 119).
“Alloh ularni yaxshi ko‘rur, ular Allohni yaxshi ko‘rurlar” (Moida: 54).
“Endi qachonki ular Bizni darg‘azab qilishgach, Biz ulardan intiqom oldik” (Zuxruf: 55).
“Boldir ochiladigan va sajdaga chaqiriladigan kunda ular sajda qilishga qodir bo‘lmaydilar”
(Qalam: 42).
19
“Alloh — undan o‘zga (haqiqiy iloh) yo‘q, Tirik va Qayyum‐har narsani bilib, boshqarib
turuvchidir” (Oli Imron: 2).
“...Allohning g‘azabiga duchor bo‘lgan...”(Mumtahana: 13).
Bundan boshqa Alloh ta’oloning sifatlari zikr qilingan oyatlar ko‘pdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” mo‘‘minlar oxiratda Robbilarini ko‘zlari bilan ko‘rishlari, uni ziyorat
qilishlari, uning mo‘‘minlarga gapirishi, mo‘‘minlar ham unga gapirishlariga iymon keltiradilar. Alloh
ta’olo dedi: “U kunda yuzlar porlab, Robbisiga qarab turguvchidir” (Qiyomat: 22, 23).
Ular tez kunda o‘z Robbilarini oydin kechada to‘lin oyni ko‘rganlaridek hech qiynalmasdan
ko‘rishlariga iymon keltiradilar: Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Sizlar o‘z Robbingizni
oydin kechada to‘lin oyni ko‘rganingizdek ko‘rasizlar, uni ko‘rishda siqilishmaysizlar” (Sahih hadis
ekaniga ittifoq qilingan).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” — Alloh ta’olo kechaning uchdan biri qolgan payt eng quyi osmonga
o‘zining azamati va buyukligiga loyiq suratda, haqiqatda tushishiga iymon keltiradilar. Payg‘ambar
sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Robbimiz har kecha, kechaning uchdan biri qolganida quyi osmonga
nozil bo‘ladi va: “Kim menga duo qiladi ijobat qilaman! Kim mendan so‘raydi, so‘ragan narsasini
beraman! Kim menga istig‘for aytadi, gunohlarini kechiraman!”— deydi” (Muttafaqun alayhi).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” — Alloh ta’olo qiyomat kunida bandalari o‘rtasida hukm qilish uchun o‘z
buyukligiga loyiq suratda (haqiqatda) kelishiga iymon keltiradilar. Alloh ta’olo dedi: “Yo‘q, qachon Yer
chil‐parchin qilinganda. Robbingiz va farishtalar saf‐saf bo‘lib kelganda ...” (Fajr: 21, 22).
“(Islomga kirmaganlar) bulutdan bo‘lgan soyabon ostida Alloh va farishtalar kelishi va ishning
hal bo‘lishini kutib turibdilarmi?” (Baqara: 210).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”ning bu to‘g‘ridagi yo‘li Alloh ta’olo va Uning Rasuli sallallohu alayhi va
sallam xabar bergan narsalariga to‘la taslim bo‘lishdir. Imom Zuhriy rahimahulloh aytganlaridek: “Alloh
ta’olodan yuborish, payg‘ambardan yetkazish va bizdan taslim bo‘lish”. (Imom Bag‘aviy:
“Sharhussunna”).
Imom Sufyon ibn Uyayna rahimahulloh: “Alloh ta’olo o‘zini Qur’on Karimda sifatlagan har bir
sifatning o‘qilishi uning tafsiridir. Ularning kayfiyati ham misli ham zikr qilinmaydi”— dedi (Imom
Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamoa”).
Imom Shofiiy rahimahulloh dedi: “Men Alloh ta’ologa va Alloh ta’olo tarafidan kelgan xabarlarga
Alloh xohlaganidek iymon keltirdim va Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga va u olib kelgan
narsalarga Rasululloh sollallohu alayhi va sallam xohlaganidek iymon keltirdim” (Imom ibn Qudoma
rahimahulloh: “Lama’atul‐e’tiqod alhodiy ila sabilir‐roshad”).
Valid ibn Muslim rahimahulloh dedi: “Men Avzoiy, Sufyon ibn Uyayna va Molik ibn Anas
rahimahumullohlardan Alloh ta’oloning sifatlari va uni ko‘rish haqidagi hadislardan so‘radim: “Ular bu
hadislarni qanday kelgan bo‘lsa, shunday, kayfiyatsiz o‘tkazinglar”— deb aytdilar” (Imom Bag‘aviy:
Dorul‐hijra‐Madinaning imomi — imom Molik rahimahulloh shunday deydi: “Bid’atdan uzoq
bo‘linglar!”. Undan: “Bid’at nima”— deb so‘ralganida: “Bid’atchilar Alloh ta’oloning ismlari, sifatlari,
kalomi, ishlari va qudrati haqida bo‘lmag‘ur so‘zlarni so‘zlayotgan hamda sahobalar va ularga yaxshilik
bilan ergashganlar sukut qilgan narsalardan sukut qilmayotgan kishilardir”— deb javob berdilar (Imom
Bag‘aviy: “Sharhussunna”).
Bir kishi Imom Molik rahimahullohdan “Rahmon Arshga ko‘tarildi” oyati haqida: “qanday qilib
ko‘tarildi?”— deb savol berdi. Imom Molik rahimahulloh unga: “ko‘tarilish ma’lum, kayfiyat noma’lum,
www.sodiqlar.com 20
unga iymon keltirish farz, u haqda so‘rash bid’at. Sen adashgan ko‘rinasan”— deb javob berdilar va savol
bergan odamni huzuridan chiqarib yuborishga buyurdilar (Imom Bag‘aviy: “Sharhussunna”).
Imom Abu Hanifa rahimahulloh dedilar: “Hech bir kimsa Alloh ta’oloning zoti haqida biron so‘z
aytmasin. Balki, Alloh ta’oloni Allohning o‘zi sifatlagan sifatlar bilan sifatlasin. Alloh haqida ra’yi bilan
biron narsa demasin, Barcha Olamlar Robbisi bo‘lgan Alloh buyukdir” (“Sharhul‐aqidatit‐Tahoviyya”).
Imom Abu Hanifa rahimahulloh Alloh ta’oloning nozil bo‘lishi haqida so‘ralganlarida: “U nozil
bo‘ladi, kayfiyati esa noma’lum”— deb javob berdilar (Sharhul‐aqidatit‐Tahoviyya”).
Hofiz, Imom Nu’aym ibn Hammod al‐Xuzoiy rahimahulloh dedi: “Kim Allohni maxluqlariga
o‘xshatsa kofir bo‘ladi. Kim Alloh o‘zini sifatlagan sifatlarni inkor etsa kofir bo‘ladi. Allohni Uning O’zi
va uning rasuli sollallohu alayhi va sallam sifatlagan sifatlarda biron narsaga o‘xshatishlik yo‘q” (Imom
Bag‘aviy: “al‐Uluv lil‐Aliyyil‐G’affor”).
Ba’zi salaf olimlari: “Islomning oyog‘i bo‘ysunish ko‘prigi uzragina toyilmasdan sobit bo‘ladi”—
dedilar (Imom Bag‘aviy: “Sharhussunna”).
Shuning uchun ham, Alloh ta’oloning zoti va sifatlari haqida so‘z yuritishda salaf yo‘lidan yuraman
degan odam, u xoh salaf davrida bo‘lsin, xoh keyingi asrlarda yashasin, ism va sifatlardagi Qur’oni
Karimning uslubini olishi kerak.
Salafning yo‘liga muxolif bo‘lgan har bir odam, u xoh salaf, xoh sahobalar va tobeinlar asrida yashasin,
Qur’on yo‘lidan yurmagan bo‘ladi.
Ikkinchi rukn. Farishtalarga iymon keltirish
Farishtalarga iymon keltirish — ularning borligiga hech shak va shubhasi bo‘lmagan qat’iy e’tiqod
qilishdir. Alloh ta’olo dedi: “Payg‘ambar o‘ziga Parvardigoridan nozil qilingan narsaga iymon keltirdi
va mo‘‘minlar (ham iymon keltirdilar). Allohga, uning farishtalariga, kitoblariga va payg‘ambarlariga
iymon keltirgan har bir kishi (aytdi)....” (Baqara: 285).
Farishtalarning borligini inkor etgan odam, Alloh ta’oloning quyidagi so‘zlariga binoan kofir bo‘ladi:
“Kimki Allohga, uning farishtalariga, kitoblariga, payg‘ambarlariga va oxirat kuniga kofir bo‘lsa,
demak, u juda qattiq adashibdi” (Niso: 136).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” farishtalarga umumiy suratda iymon keltiradilar, ammo mufassal suratda
faqat dalillari ishonchli bo‘lgan, Alloh ta’olo va Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bayon
qilganlariga iymon keltiradilar: Ular vahiyga vakil qilingan Jabroil, yomg‘irga vakil qilingan Miykoil,
Surga vakil qilingan Isrofil, jonlarni olishga vakil qilingan Malakul‐mavt, jahannam posboni Molik, jannat
posboni Rizvon va qabr farishtalari Munkar va Nakirlardir.
“Ahlisunna val‐jamoa” farishtalarning bor ekanligiga, ularning shaxslar ekanligi, ma’naviy narsalar
emas his qilinadigan narsalar ekaniga, ular Alloh ta’oloning nurdan yaratgan maxluqlari va Osmonda
yashashlariga iymon keltiradilar.
Farishtalar — ulkan maxluqlardir. Ularning qanotlari bor. Ba’zilarining qanoti ikkita, ba’zilariniki
uchta, ba’zilariniki to‘rtta, ba’zilariniki esa undan ko‘pdir.
Farishtalar Alloh ta’oloning qo‘shinlaridan biridir. Ular, Alloh ta’oloning izni ila, vaziyatlarga qarab
turli maxluqlar shakliga kira oladilar.
Ular Alloh ta’ologa yaqin va muhtaram bo‘lib, erkaklik va ayollik sifatlari bilan sifatlanmaydilar,
uylanmaydilar va bolalab ko‘paymaydilar.
Farishtalar yemaydilar va ichmaydilar. Ularning taomi tasbih va tahlil bo‘lib, uni aytishdan hech ham
zerikmaydilar va charchamaydilar. Ularning sifatlari yaxshilik, go‘zallik, hayo va intizomlilikdir.
21
Farishtalarning odamlardan farqi, ular ibodat qilish va gunoh ishlarni qilmaslikka tabiatlantirib
yaratilganlar. Alloh ta’olo ularni o‘ziga ibodat qilishlari va buyruqlarini ijro etishlari uchun yaratgan.
Alloh ta’olo dedi: “U (mushrik)lar: “Allohning (farishtalardan) bolasi bor”— dedilar. U zot
(mushriklarning badgumonlaridan) mutlaqo pokdir. Yo‘q, (farishtalar aslo Allohning bolalari emas,
balki) ulug‘ bandalardir. (Farishtalar) U Zotdan ilgari biron so‘z aytmaydilar. Ular (Allohning) amru
farmoni bilangina amal qiladilar. U Zot ularning oldilaridagi (qiladigan) va orqalaridagi (qilib o‘tgan)
barcha ish‐amallarni bilur. Ular (Qiyomat qoim bo‘lgan kunda) faqat (Alloh) rozi bo‘lgan
kishilarnigina shafoat qilurlar. Ularning o‘zlari (Allohdan) qo‘rqib xavfu xatarda tururlar” (Anbiyo:
26‐28).
Farishtalar kecha va kunduz Alloh ta’ologa tasbih aytadilar va osmondagi “Baytul‐Ma’mur” ni tavof
qiladilar. Ular Alloh ta’olodan juda ham qo‘rqadilar.
Farishtalarning turlari
Farishtalarning ba’zilari vahiyga, ba’zilari Arshni ko‘tarishga, ba’zilari tog‘larga, ba’zilari jannat,
ba’zilari esa jahannamga vakil qilingan.
Ba’zi farishtalar bandalarning qilgan amallarini yodlash, ba’zilari mo‘‘minlarning jonlarini, ba’zilari
kofirlarning jonlarini olish, ba’zilari esa qabrda bandalarni so‘roq qilishga vakil qilingan.
Ba’zi farishtalar mo‘‘minlar uchun istig‘for va salavot aytadilar va ularni sevadilar. Ba’zi farishtalar ilm
majlislari va Allohning zikri bo‘layotgan halqalarda hozir bo‘ladilar va u yerda o‘tirgan kishilarni o‘z
qanotlari bilan o‘rab oladilar. Ularning ba’zilari insonga bog‘langan bo‘ladi, undan hech ham ajralmaydi.
Ba’zi farishtalar bandalarni yaxshi ishlarni qilishga da’vat etadilar. Ba’zi farishtalar yaxshi kishilarning
janozalarida hozir bo‘ladilar. Ba’zi farishtalar jihodlarda mo‘‘minlar bilan birga kofirlarga qarshi jang
qilib, ularga yordamchi bo‘ladilar.
Ba’zi farishtalar yaxshi kishilarni himoya qilib, ularning musibatlarini ko‘tarishga, ba’zi farishtalar esa
kofirlarni la’nat qilib, ularga balolarni keltirishga vakil qilingan.
Farishtalar haykal, surat, it yoki ko‘g‘irchoq bo‘lgan uylarga kirmaydilar va odamzot ozorlanadigan
narsalardan ozorlanadilar.
Farishtalarning soni ko‘p bo‘lib, ularning sonini Alloh ta’oloning o‘zigina biladi. Alloh ta’olo dedi:
“Robbingizning ko‘shinlarini Yolg‘iz Uning O’zigina bilur. Bu insonlar uchun eslatma, xolos”
(Muddassir: 31).
Alloh ta’olo farishtalarni bizdan pardaladi. Biz ularni asl yaratilgan shakllarida ko‘ra olmaymiz. Lekin
Alloh ta’olo ba’zi bandalariga ularni asl suratlarida ko‘rsatdi. Chunonchi, Rasululloh sollallohu alayhi va
sallam Jabroil alayhissolatu vassalomni Alloh yaratgan asl suratida ikki marta ko‘rdilar. Alloh ta’olo
dedi: “Sizlarning sohibingiz (Muhammad sallallohu alayhi va sallam) majnun emasdir. Darhaqiqat, u
(Jabroilni) ochiq ufqda ko‘rdi.” (Takvir: 22, 23).
Uchinchi rukn. Ilohiy kitoblarga iymon keltirish
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” — Alloh ta’olo payg‘ambarlariga ularda buyruqlari, qaytariqlari, va’dalari,
tahdidlari, bandalaridan xohlagan narsalari, hidoyat va nur bo‘lgan kitoblarni nozil qilgan, deb e’tiqod
qiladilar. Alloh ta’olo dedi: “Payg‘ambar o‘ziga Parvardigoridan nozil qilingan narsaga iymon keltirdi
va mo‘‘minlar (ham iymon keltirdilar). Allohga, uning farishtalariga, kitoblariga va payg‘ambarlariga
iymon keltirgan har bir kishi (aytdi)....” (Baqara: 285).
Alloh ta’olo o‘z payg‘ambarlariga bashariyatni hidoyat qilishlari uchun kitoblarni nozil qildi. Alloh
ta’olo dedi: “Alif, Lom, Ro. (Ey Muhammad sallallohu alayhi va sallam bu Qur’on) siz odamlarni
www.sodiqlar.com 22
Parvardigorlarining izni‐irodasi bilan zulmatlardan nurga — Aziz‐Qudrat, Hamid‐hamdu sano Egasi
bo‘lgan Zotning yo‘liga — olib chiqishingiz uchun Biz sizga nozil qilgan Kitobdir” (Ibrohim: 1).
Ilohiy kitoblar: Qur’on, Tavrot, Injil, Zabur va Ibrohim va Muso alayhimussolatu vassalomlarga
yuborilgan sahifalardir. Bu kitoblarning eng buyuklari: Tavrot, Injil va Qur’ondir. Bu uch kitobning eng
buyugi, eng afzali va ularni bekor qiluvchisi — Qur’on Karimdir.
Alloh ta’olo Qur’on Karimdan boshqa barcha kitoblarni nozil qilgan paytda ularni himoya qilishni o‘z
zimmasiga olmadi. Balki, ularning himoyasini odamlarga topshirdi. Biroq, ular kitoblarni muhofaza qila
olmadilar. Natijada, u kitoblarga o‘zgarish va qo‘shimchalar kirib ketdi.
Qur’on Karim — Olamlar Parvardigorining kalomi, ochiq kitobi va mustahkam arqonidir. Alloh ta’olo
Qur’on Karimni payg‘ambari Muhammad sollallohu alayhi va sallamga ummati uchun dastur bo‘lishi,
odamlarni zulmatlardan nurga chiqarishi, to‘g‘rilik va to‘g‘ri yo‘lga hidoyat qilishi uchun nozil qildi.
Alloh ta’olo Qur’on Karimda avval o‘tgan va keyin keladigan halqlarning xabarlari, Osmonlar va
ularning yaralishini bayon qilib, halol va harom narsalar, odob va axloq asoslari, ibodat va muomala
hukmlari, payg‘ambarlar va solih kishilarning hayotlari, mo‘‘min va kofirlarning mukofot va jazolari,
mo‘‘minlarning diyori bo‘lmish jannat va kofirlarning diyori bo‘lmish jahannamning tafsilotlarini bayon
qildi. Alloh ta’olo Qur’oni Karimni qalb kasalliklariga shifo, barcha narsaning bayoni va mo‘‘minlar
uchun hidoyat va nur qilib qo‘ydi. Alloh ta’olo dedi: “Biz sizga — hamma narsani bayon qilib beruvchi,
hidoyat, rahmat va musulmonlar uchun xushxabar bo‘lgan Kitob – Qur’onni nozil qildik”(Nahl:89).
Barcha odamlar Qur’oni Karim ta’limotlariga, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan rivoyat
qilingan sahih (ishonchli) xabarlarga ergashishlari va u ikkisini o‘z hayotlariga tatbiq qilishlari zarurdir.
Chunki, Alloh ta’olo Rasululloh sollallohu alayhi va sallamni O’zi nozil qilgan Kitobni bayon qilib
berishlari uchun odamlar va jinlarga elchi qilib yubordi. Alloh ta’olo dedi: “Sizga esa odamlarga nozil
qilingan narsalarni bayon qilib berishingiz uchun va shoyad tafakkur qilsalar, deb bu Eslatma —
Qur’onni nozil qildik. ” (Nahl: 44).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Qur’on — harflari va ma’nolari — Alloh ta’oloning kalomi ekaniga, uning
Alloh ta’olodan boshlanib, Alloh ta’ologa qaytishiga, tushirilgan, biroq maxluq emasligiga, Alloh ta’olo
Qur’onni o‘zi so‘zlagani va Jabroil alayhissolatu vassalomga o‘qib bergani va Jabroil alayhissolatu
vassalom Muhammad sollallohu alayhi va sallamga olib tushganiga qat’iy iymon keltiradilar.
Hakim va Xabardor bo‘lgan Zot Qur’oni Karimni ochiq arab tilida nozil qildi va u bizlarga mutavotir
(ko‘p) yo‘llar bilan shubhaga o‘rin qolmaydigan (sahih rivoyatlarda) yetib keldi. Alloh ta’olo dedi:
“Albatta (bu Qur’on) barcha olamlar Parvardigori tomonidan nozil qilingandir. (Ey Muhammad
sallallohu alayhi va sallam) Siz (oxirat azobidan) ogohlantiruvchilardan bo‘lishingiz uchun
qalbingizga uni Ruhul‐Amiyn — Jabroil ochiq‐ravshan arabiy til bilan nozil qildi. ” (Shuaro: 192 ‐
195).
Qur’oni Karimni qalblar yod oladi, tillar tilovat qiladi va sahifalarga yoziladi. Alloh ta’olo dedi: “Yo‘q,
u (ya’ni Qur’on) ilm ato etilganlarning qalblarida (yod bo‘lguvchi) aniq oyatlardir” (Ankabut: 49).
“Albatta U (Qur’on sehr yoki uydirma emas, balki) asralgan Kitob (Lavhul‐Mahfuz) dagi — Qur’on
Karimdir. Uni faqat pok kishilargina ushlarlar. (U) barcha olamlar Parvardigori tomonidan nozil
qilingandir”. (Voqea: 77‐80).
Qur’oni Karim — payg‘ambarimiz Muhammad ibn Abdulloh sollallohu alayhi va sallamga berilgan
buyuk va mangu mo‘‘jizadir. U samoviy kitoblarning eng so‘nggisidir, u bekor qilinmaydi va
alishtirilmaydi. Alloh ta’olo uni qiyomatdan avval o‘ziga ko‘taradigan kunigacha barcha o‘zgartish,
qo‘shish va kamaytirishlardan o‘z hifzu himoyasida saqlashning kafolatini oldi. Alloh ta’olo dedi:
23
“Albatta bu eslatmani (ya’ni, Qur’onni) Biz O’zimiz nozil qildik va o‘zimiz uni saqlaguvchimiz” (Hijr:
9).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Qur’onning biron harfini inkor etgan yoki unga qo‘shimcha qo‘shgan, yoki
undan bironta harfni kamaytirgan kishini kofir deb hisoblaydilar. Shuning uchun biz ham, Qur’on
oyatlarining har biri Alloh ta’olo huzuridan nozil bo‘lgan va bizga mutavotir (eng ishonchli) yo‘llar bilan
yetib kelgan ekaniga qat’iy iymon keltiramiz.
Qur’oni Karim Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga to‘plam holatida — bir daf’ada nozil
bo‘lmagan. Balki, voqe’alarga munosib tarzda yoki berilgan savollarga javob o‘laroq, yoki vaziyatlarga
qarab yigirma uch yil davomida tarqoq nozil bo‘lgan.
Qur’oni Karim Makkada nozil bo‘lgan sakson olti (86) va Madinada nozil bo‘lgan yigirma sakkiz (28),
jami bir yuz o‘n to‘rt (114) surani o‘z ichiga oladi. Makkada nozil bo‘lgan suralar “Makkiy”, Madinada
nozil bo‘lgan suralarni “Madaniy” suralar deb ataladi. Qur’oni Karim suralarining yigirma to‘qqiztasi
(29) uzuq‐yolg‘iz harflar bilan boshlangan.
Qur’oni Karim Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning davrlarida yozilgan. Sahobalarning eng
yaxshilaridan roziallohu anhum kotiblar bo‘lgan, ular Qur’ondan nozil bo‘lganini Rasululloh sollallohu
alayhi va sallamning amri bilan yozib borishar edi. Abu Bakr raziyallohu anhuning xalifalik davrida
Qur’onning yozilgan parchalari jamlandi. Usmon raziyallohu anhu xalifalik davrlarida ummatni bir
qiroatga jamladi. Alloh ta’olo ularning barchasidan rozi bo‘lsin!
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Qur’oni Karimni ta’lim berish, yod olish, tilovat qilish, tafsir qilish va unga
amal qilishga qattiq e’tibor beradilar. Alloh ta’olo dedi: “(Ey Muhammad sallallohu alayhi va sallam
ushbu Qur’on barcha odamlar), oyatlarini tafakkur qilishlari va aql egalari eslatma‐ibrat olishlari
uchun biz sizga nozil qilgan Kitobdir” (Sod: 29).
Ular Qur’on tilovati bilan Alloh ta’ologa ibodat qiladilar. Chunki undan har bir harfni o‘qishga bir
hasana bor. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Kimki Allohning Kitobidan bir harf o‘qisa, u
uchun bir hasana‐yaxshilik bordir. Hasana‐yaxshilik esa o‘n barobari bilan birgadir. Men: “Alif, Lom,
Mim” bir harf”— deb aytmayman. Balki, “Alif” bir harf, “Lom” bir harf, “Mim” bir harfdir” (Imom
Termiziy rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Qur’on oyatlarini quruq ra’y‐fikr bilan tafsir qilishga ijozat bermaydilar.
Chunki, bu Alloh ta’olo haqqiga ilmsiz so‘z aytish, demakdir. Balki, ular Qur’on oyatlarini Qur’onning
boshqa oyatlari va hadislar bilan, keyin esa sahobalarning so‘zlari va ulardan keyin yashab, bugungi
kunimizga qadar ularga yaxshilik bilan ergashgan kishilarning so‘zlari bilan shar’iy qoidalar doirasidan
chiqmasdan tafsir qiladilar. Zero, Alloh ta’olo o‘z haqqiga bilimsiz so‘z aytishni harom qildi: “U
(Shayton) sizlarni faqat yomonlik va buzuqlikka va Alloh sha’nida bilmagan narsalaringizni
gapirishga buyuradi” (Baqara: 169).
To‘rtinchi rukn. Payg‘ambarlarga iymon keltirish
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh subhonahu va ta’olo bandalariga jannatdan bashorat va jahannamdan
ogohlantiruvchi, odamlarga haq yo‘lni ko‘rsatish va ularni zulmatlardan nurga chiqarish uchun haq
dinga da’vat etuvchi payg‘ambarlarni yuborgan ekaniga iymon keltirib, qat’iy e’tiqod qiladilar.
Payg‘ambarlar da’vatidan maqsad, xalqlarni shirk va butparastlikdan qutqarish hamda jamiyatlarni
buzg‘unchilik va fasoddan tozalashdir. Ular payg‘ambarlik (risolat)ni yetkazdilar, omonatni ado etdilar,
ummatga nasihat va Alloh yo‘lida haqiqiy jihod qildilar. Ular o‘zlarining rostgo‘y ekanliklariga dalolat
qiladigan ochiq‐ravshan mo‘‘jizalar olib keldilar.[9] Kimki payg‘ambarlarning biriga kofir bo‘lsa, Alloh
ta’olo va barcha payg‘ambarlarga kofir bo‘ladi. Alloh ta’olo dedi: “Albatta Alloh va uning
payg‘ambarlariga ishonmaydigan, Alloh bilan payg‘ambarlarining o‘rtasini ajratishni istaydigan va:
www.sodiqlar.com 24
“Biz ularning ba’zilariga ishonamiz va ba’zilariga ishonmaymiz” deydigan hamda (iymon bilan kufr
o‘rtasidagi) ora yo‘lni tutishni istaydigan kimsalar — ana o‘shalar haqiqiy kofirlardir. Biz kofirlarga
xo‘rlovchi azobni tayyorlab qo‘yganmiz. Alloh va uning payg‘ambarlariga iymon keltirgan hamda
ulardan birontasini ajratib qo‘ymagan zotlarga esa yaqinda (Alloh munosib) mukofotlarini ato etajak.
Alloh Mag‘firatli, Rahmli Zotdir” (Niso: 150‐153).
Alloh ta’olo payg‘ambarlarni yuborishdagi hikmatni quyidagicha bayon qildi: “Toki bu
payg‘ambarlar (o‘tganlari)dan keyin odamlar uchun Allohga qarshi hujjat bo‘lib qolmasligi uchun
payg‘ambarlarni (mo‘minlarga jannat haqida) xushxabar beruvchi va (kofirlarni do‘zax azobidan)
qo‘rqituvchi qilib yubordik. Alloh Qudratli va Hikmatli Zotdir” (Niso: 165).
Alloh ta’olo ko‘p payg‘ambarlar yubordi va ularning ayrimlarini Qur’oni Karimda yoki Rasululloh
sollallohu alayhi va sallamning tillarida zikr qildi. Ayrimlaridan esa hech qanday xabar bermadi. Alloh
ta’olo dedi: “Biz har bir ummatga: “Allohgagina ibodat qilinglar va tog‘ut[9] dan uzoq bo‘linglar”— deb
da’vat etadigan elchini yuborganmiz” (Nahl: 36).
Qur’oni Karimda nabiy va rasullarning yigirma beshtasi (25) zikr qilingan. Ular: Odam, Idris, Nuh,
Hud, Solih, Ibrohim, Lut, Ismoil, Ishoq, Ya’qub, Yusuf, Ayyub, Shuayb, Muso, Xorun, Zul‐kifl, Yunus,
Dovud, Sulaymon, Ilyos, Alyasa’, Zakariyo, Yahyo, Iyso va Muhammad, Bani Isroilga yuborilgan va
Qur’oni Karimda Asbot ismi bilan bayon qilingan payg‘ambarlardir (ularning barchasiga Allohning
salavot va salomlari bo‘lsin!). Alloh ta’olo dedi: “Aniqki, Biz Sizdan ilgari (ko‘p) payg‘ambarlar
yuborgandirmiz. Ulardan Biz Sizga hikoya qilib berganlari bor, yana ulardan Biz Sizga hikoya
qilmaganlari ham bordir... ” (G’ofir: 78).
Alloh ta’olo ba’zi payg‘ambarlarga boshqalarga bermagan afzalliklarni berdi. Islom ummati rasullar
nabiylardan afzal ekanlariga ittifoq qildi. Rasullar ham o‘zaro bir‐birlaridan fazilatda turlichadirlar. Rasul
va nabiylarning eng afzallari beshta bo‘lib, ularni “ulul‐azm” (matonatli elchilar) deb ataladi. Ular:
Muhammad, Nuh, Ibrohim, Muso va Iyso alayhimussolatu vassalomlardir.
Ulul‐azmlarning eng afzali esa nabiy va rasullarning so‘nggisi, Robbul‐Olamiynning elchisi
Muhammad ibn Abdulloh sollallohu alayhi va sallamdirlar. Alloh tabaroka va ta’olo dedi:
“... Balki, u — Allohning elchisi va payg‘ambarlarning so‘nggisidir” (Ahzob: 40).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh ta’olo ismlarini bayon qilgan va yo qilmagan avvali Odam
alayhissolatu vassalom, oxiri va ularning eng afzali Muhammad sollallohu alayhi va sallamga qadar
yuborilgan barcha payg‘ambarlarga iymon keltiradilar.
Payg‘ambarlarga bo‘lgan iymon umumiy bo‘lsa‐da, payg‘ambarimizga bo‘lgan iymon mufassal bo‘lib,
olib kelgan ta’limotlariga mufassal tarzda iymon keltirishimizni taqozo etadi.
Muhammad Rasululloh sollallohu alayhi va sallam
U Abul‐Qosim Muhammad ibn Abdulloh ibn Abdulmuttalib ibn Hoshim ibn Abdumanof ibn Qusay
ibn Kilob ibn Murra ibn Ka’b ibn Luay ibn G’olib ibn Fehr ibn Molik ibn Nazr ibn Kinona ibn Huzayma
ibn Mudrika ibn Ilyos ibn Muzar ibn Nizor ibn Ma’d ibn Adnon va Adnon nabiyulloh Ismoil ibn
Ibrohimning zurriyotidan (ala nabiyyina va alayhima assalam).
U zot nabiy va rasullarning so‘nggisi, odamlarning barchasi uchun yuborilgan Rasuldir. U zot rad
etilmaydigan elchi, sig‘inilmaydigan banda, maxluqotlarning eng yaxshisi, Alloh ta’olo uchun ularning
eng afzali va muhtarami, eng maqomi buyugi va vasilada Alloh ta’ologa eng yaqinidir.
U zot ins va jinlarga haqiqat va hidoyat bilan yuborilgandir. Alloh u zotni barcha olamga rahmat qilib
yubordi. Alloh ta’olo dedi: “Biz sizni barcha olamga rahmat qilib yubordik” (Anbiyo: 7).
25
Alloh ta’olo unga o‘z Kitobini tushirdi, uni O’z diniga omonatdor qildi, risolatni yetkazishni unga
yukladi va uni risolatni yetkazar ekan adashishlardan saqladi. Alloh ta’olo dedi: “Va u o‘z havoyi‐
hohishidan so‘zlamas. U faqat unga vahiy qilinayotgan bir vahiydir” (Najm: 3, 4).
U zotning risolatiga iymon keltirmagunicha va uning payg‘ambarligiga guvohlik bermagunicha qadar
hech bir bandaning iymoni durust bo‘lmaydi. Kim unga itoat qilsa jannatga kiradi. Kim unga osiy bo‘lsa
jahannamga kiradi. Alloh ta’olo dedi: “Yo‘q, (Ey Muhammad sallallohu alayhi va sallam),
Parvardigoringizga qasamki, to ular o‘z o‘rtalarida chiqqan kelishmovchiliklarda sizni hakam
qilmagunlaricha va keyin siz chiqargan hukmdan dillarida hech qanday tanglik topmay, to‘la taslim
bo‘lmagunlari‐bo‘ysunmagunlaricha zinhor mo‘min bo‘la olmaydilar.” (Niso: 65).
Har bir payg‘ambar o‘z halqi uchungina xoslab yuborilar edi. Muhammad sollallohu alayhi va sallam
esa butun bashariyat uchun yuborildilar. Alloh ta’olo dedi: “Biz sizni butun bashariyat uchun
xushxabarchi va ogohlantiruvchi qilib yubordik” (Saba’:28).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh ta’olo Muhammad sollallohu alayhi va sallamni ochiq mo‘‘jiza va aniq
oyatlar bilan quvvatlagan ekaniga iymon keltiradilar.
Ana shu mo‘‘jizalardan biri va eng buyugi — Qur’oni Karimdir. Alloh ta’olo Qur’oni Karim bilan
halqlarning eng fasohatli, balog‘atli va so‘zamolini musobaqaga da’vat etdi.
Qur’oni Karimdan keyingi eng buyuk mo‘‘jiza — Alloh ta’olo payg‘ambarini quvvatlagan isro va
me’roj mo‘‘jizasidir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamni uyg‘oqlik
paytida, ruhi va badani bilan isro kechasida “Masjidul‐Harom” dan “Masjidul‐Aqso” ga sayr ettirilgani,
keyin esa samoga olib chiqilganiga iymon keltiradilar. Bu mo‘‘jiza Alloh ta’oloning so‘zlari bilan sobitdir:
“(Alloh) tunda, O’z bandasini — unga oyat‐mo‘‘jizalarimizdan ko‘rsatish uchun “Masjidul‐Harom”
dan Biz atrofini barakotli qilib qo‘ygan “Masjidul‐Aqso” ga sayr qildirgan (barcha aybu nuksondan)
pok zotdir. Darhaqiqat, u eshituvchi, ko‘ruvchi zotdir” (Isro: 1).
Isrodan so‘ng Rasululloh sollallohu alayhi va sallamni osmonga olib chiqildi hatto yettinchi
osmongacha chiqdilar so‘ngra undan yuqoriga Alloh xohlaganicha olib chiqildi. Bu — oldida “jannatul‐
ma’vo” bo‘lgan “Sidratul‐muntaho” edi.
Alloh ta’olo U zotni O’zi xohlagan narsalari bilan ikromlar qildi, unga vahiy qildi va so‘zlashdi. Unga
bir kecha va kunduzda besh vaqt namozni farz qildi. U zot jannatga kirib ko‘rdilar, jahannamga ham
qaradilar, farishtalarni ko‘rdilar, Jabroilni Alloh ta’olo yaratgan haqiqiy suratida ko‘rdilar. Rasululloh
sollallohu alayhi va sallamning qalbi ko‘rgan narsalarini inkor qilmadi. Chunki u zot bularning
hammasini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rdilar. Bularning barchasi u zotning hurmati, boshqa payg‘ambarlardan
ulug‘ligi va hammadan maqomining oliyligini bildirish uchun bo‘lgan edi. Bundan keyin Rasululloh
sollallohu alayhi va sallam “Baytul‐Maqdis” ga tushdilar va payg‘ambarlarga imom bo‘lib namoz
o‘qidilar va tong otishidan avval Makkaga qaytdilar. (Imom Buxoriy va Imom Muslimning “Sahih” va
boshqa hadis kitoblarida bu voqeaning butun tafsilotlari bayon qilingan).
Alloh ta’olo dedi: “Endi sizlar (Ey mushriklar, payg‘ambar o‘z ko‘zi bilan) ko‘rgan narsasi ustida u
bilan tortishurmisizlar! Darvoqe’, U (Jabroil alayhissolatu vassalomni) ikkinchi marta “Sidratul‐
muntaho” oldida ko‘rdi. “Jannatul‐ma’vo” ham uning oldidadir. O’shanda “Sidratul‐muntaho” ni
o‘ragan narsa (oltin kapalaklar) o‘rab olgandi. (Payg‘ambar) ning ko‘zi (o‘ngu so‘lga) og‘gani ham
yo‘q, o‘z haddidan oshgani ham yo‘q. Darhaqiqat, u Parvardigorining buyuk oyatlarini ko‘rdi” (Najm:
13 ‐ 18).
www.sodiqlar.com 26
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning mo‘‘jizalaridan:
Oyning ikkiga bo‘linishi. Bu — Alloh ta’oloning payg‘ambari sollallohu alayhi va sallamga uning
payg‘ambarligiga dalolat qilsin uchun bergan buyuk belgidir. Bu ish mushriklar u zotdan mo‘‘jiza talab
qilganlarida Makka shahrida sodir bo‘lgan.
Taomni ko‘paytirish. Bu mo‘‘jiza ko‘p marta sodir bo‘lgan.
Suvni ko‘paytirish va u zotning barmoqlari orasidan otilib chiqishi va taomning Rasululloh sollallohu
alayhi va sallam uchun tasbih aytishi. Bu mo‘‘jiza ham ko‘p marta sodir bo‘lgan.
Hissiy dorisiz kasallarni tuzatish va u zotning qo‘llarida ba’zi sahobalarning shifo topishlari.
Hayvonning u zotga odobda bo‘lishi, daraxtlarning bo‘ysunishi va toshlarning unga salom aytishi.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga xiyonat va o‘jarlik qilgan ba’zi kishilardan tezda intiqom
olinishi.
U zotning ba’zi g‘ayb ishlardan xabar berishlari. Olislarda bo‘lgan hodisalarning bo‘lgan zahoti xabar
berishlari. Bo‘lmagan ishlardan xabar berishlari va o‘sha ishlarning haqiqatda u zot xabar berganlaridek
sodir bo‘lganligi.
U zotning barcha duolarining ijobat bo‘lishi.
Alloh ta’oloning u zot sollallohu alayhi va sallamni himoya qilishi va dushmanlarni undan daf qilishi.
Abu Hurayra raziyallohu anhu dedi: “Abu Jahl: “Muhammad sizlarning ichingizda yuzlarini tuproqqa
bulg‘aydimi (sajda qiladimi)!”— dedi, unga odamlar: “Ha”— deb javob berdilar. Abu Jahl: “Lot va Uzzo
nomiga ont ichib aytamanki, agar men shunday qilganini ko‘rsam uning bo‘yinlariga (oyoqlarim bilan)
bosaman yoki yuzini tuproqqa bulg‘ayman!”— dedi. Abu Hurayra dedi: “Abu Jahl Rasululloh sollallohu
alayhi va sallamning oldilariga keldi, u zot namoz o‘qiyotgandilar. U Rasulullohning bo‘ynilariga
bosaman deb o‘yladi. To‘satdan ular uni bir narsadan qo‘rqqandek orqasiga chekinib qo‘llari bilan o‘zini
himoya qilayotganini ko‘rdilar. Unga: “Senga nima bo‘ldi”— deyishdi? U: “Men bilan uning o‘rtasida
olov to‘la handaq, qo‘rqinch va qanotlar bor edi”— dedi.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Agar (u) yaqinlashsa edi farishtalar uni har bir a’zosini bitta‐
bittadan uzib olishardi ”— dedilar” (Imom Muslim).
Beshinchi rukn. Oxirat kuniga iymon keltirish
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” oxirat kunining bor ekaniga e’tiqod qilib, iymon keltiradilar. Buning ma’nosi
esa, Qiyomat kunini to‘la tasdiq etish hamda Alloh ta’olo Qur’onida va Muhammad sollallohu alayhi va
sallam xabar bergan o‘limdan so‘ng bo‘ladigan, jannat ahllari jannatga, jahannam ahllari jahannamga
kirguniga qadar bo‘ladigan barcha narsalarga iymon keltirish, demakdir.
Alloh ta’olo oxirat kunini o‘z kitobida ko‘p zikr qildi. Balki, har bir munosabat va har bir o‘rinda u
haqda so‘z yuritdi, uning bo‘lishini ta’kidlab, uni ko‘p zikr qildi. Oxirat kuniga bo‘lgan iymonni Allohga
iymon keltirishga bog‘ladi. Alloh ta’olo dedi: “Ular (Alloh ta’olodan taqvo qiluvchi kimsalar) sizga
nozil qilingan narsa (Qur’on) va sizdan avval tushirilgan narsalar (kitoblar) ga iymon keltiradilar va
Oxirat kuniga aniq ishonadilar ” (Baqara: 4).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Qiyomat kunining qachon bo‘lishining ilmi Alloh ta’olo oldida va uni
Allohdan boshqa hech kim bilmaydi”— deb iymon keltiradilar. Alloh ta’olo dedi: “Darhaqiqat, Qiyomat
(kuni qachon bo‘lishi)ning ilmi Alloh ta’oloning huzuridadir” (Luqmon: 34).
Alloh ta’olo qiyomat kunining qachon bo‘lishini bandalaridan sir tutgan bo‘lsa‐da, uning
yaqinlashganini bildiradigan belgi va alomatlarni qilib qo‘ydi.
27
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” qiyomat kunining belgilari bo‘lmish katta va kichik alomatlarga iymon
keltiradilar. Chunki bular oxirat kuniga bo‘lgan iymon ichiga kiradi.
Qiyomatning kichik alomatlari
Qiyomatning kichik alomatlari qiyomat bo‘lishidan ancha avval bo‘lib, uning ko‘rinishlari odatdagi
ishlar kabi bo‘ladi. U goho qiyomatning katta belgilari bilan hamohang bo‘ladi. Qiyomatning kichik
belgilari juda ham ko‘p bo‘lib, biz ularning ishonchli rivoyatlar bilan yetib kelganlarinigina eslatib
o‘tmoqchimiz. Ular quyidagilardir:
Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamning payg‘ambar qilib yuborilishlari,
payg‘ambarlik va risolatning tugashi, rasululloh sollallohu alayhi va sallamning vafot etishlari, “Baytul‐
maqdis” ning fath etilishi, fitnalarning paydo bo‘lishi, o‘tgan qavmlardan sanalmish yahudiy va
nasroniylarning yo‘llariga ergashish, dajjollar va soxta payg‘ambarlarning chiqishi.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam nomidan soxta hadislarni to‘qish, Rasululloh sollallohu alayhi
va sallamning sunnatlarini rad etish, yolg‘onning ko‘payishi, xabarlarni naql qilishda ularning to‘g‘ri
yoki noto‘g‘riligini tekshirishning yo‘qolishi, ilmning ko‘tarilishi va ilmni kichiklardan o‘rganish, jaholat
va buzg‘unchilikning paydo bo‘lishi, solih odamlarning kamayishi, Islom xalqalarining birma‐bir uzilishi,
xalqlarning Muhammad sollallohu alayhi va sallamning ummatlariga birgalashib hamla qilishlari hamda
Islom va islom ahlining g‘aribligi.
Qotillikning ko‘payishi, baloning qattiqligidan o‘limni umid qilish, balolarning qattiqligidan qabrda
yotgan odamning o‘rnida bo‘lishni orzu qilish, zilzila va kasalliklar tufayli o‘lish va qo‘qqisdan o‘lishning
ko‘payishi, erkaklar soni ozayib ayollarning ko‘payishi, ayollarning yarim yalang‘och kiyinishlari,
ko‘chalarda ochiq‐oydin zino qilishning yoyilishi, odamlarni savalaydigan va zolimlarga yordamchi
bo‘lgan mirshablarning paydo bo‘lishi.
Cholg‘u asboblari, xamr (mast qiluvchi ichimliklar), zino, sudxo‘rlik, ipak, erkaklarning ipak
kiyimlarni halol sanab kiyishlari, yer yutish, otish (bundan murod qavmlarni uy‐joylari bilan bir tomonga
otish va yer bilan yakson qilish nazarda tutilgan bo‘lsa kerak, tahririyat) va odamlarning ba’zisini (qilgan
gunohlari sababli) boshqa maxluqlarga aylantirish.
Omonatning yo‘qolishi, ishlarning noloyiq odamlarga topshirilishi, past, tag‐tugi yo‘q odamlarning
rahbar bo‘lishlari, pastlar yaxshilarning ustida bo‘lib qolishi, cho‘rining o‘z xo‘jayinini tug‘ishi,
qurilishlardagi raqobat, odamlarning masjidlarni bezashda gerdayishlari, zamonning o‘zgarishi: butlarga
ibodat qilish va Islom ummati ichida shirk amallarining paydo bo‘lishi.
Tanishlargagina salom berish, tijoratning ko‘payishi, bozorlarning yaqin bo‘lishi, noshukrlik bilan
odamlarning qo‘llarida ko‘p boylikning jamlanishi, xasislikning ko‘payishi, yolg‘ondan guvohlik
berishning ko‘payishi, haqiqiy guvohlikni yashirish, hayosizlikning paydo bo‘lishi, odamlarning
xusumatlashishi va bir‐birlaridan nafratlanishlari hamda g‘azablanishlari, qarindoshlik aloqalarining
uzilishi va yomon qo‘shnichilik qilish.
Vaqtning qisqarishi va undan barakaning ketishi, hilol yangi oyning yo‘g‘onlashishi, qorong‘u
kechaning bo‘laklari kabi fitnalarning paydo bo‘lishi, Islom rag‘batlantirgan sunnatlarga amal qilishda
sustlik qilish va qariyalarning o‘zlarini yoshlarga o‘xshatishlari.
Yirtqich hayvonlar va tog‘u toshlarning odamlarga gapirishlari, Furot daryosi suvlarining oltindan
bo‘lgan tog‘ sababidan qurishi va mo‘‘min tushlarining rost bo‘lishi.
Rasulloh sollallohu alayhi va sallamning Madinasi barcha iflosliklarni yo‘q qiladi va u yerda solih va
taqvoli kishilargina qoladi. Arab yarim orolida yaylov va daryolarning qayta paydo bo‘lishi va
Qahtondan odamlar itoat etadigan bir odamning chiqishi.
www.sodiqlar.com 28
Rumliklarning ko‘payishi va musulmonlarga qarshi urush qilishlari, musulmonlarning yahudiylar

bilan urush qilishlari va daraxt va toshlarning: “Ey musulmon, mana bu yahudiy, kel uni o‘ldir”— deb
aytishi.
Konstantinopol fath etilganidek Rimning ham fath etilishi va bundan boshqa sahih hadislarda rivoyat
qilingan xabarlardir.
Qiyomatning katta belgilari
Qiyomatning katta belgilari qiyomatning yaqin qolganiga dalolat qiladi. Agar bu belgilar ko‘rinsa,
undan keyin qiyomat bo‘ladi.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” qiyomatning katta belgilariga rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan
rivoyat qilinganidek iymon keltiradilar. Ularning ba’zilari:
Mahdiyning chiqishi: Uning ismi Muhammad ibn Abdulloh, payg‘ambar sollallohu alayhi va
sallamning ahli‐baytidan. U mashriq tarafidan chiqib, yetti yil hukm qiladi. U jabr va zulmga to‘lgan yer
yuzini adolatga to‘ldiradi. U hukm qilgan davrda Islom ummati avval ko‘rmagan farovonlikni ko‘radi.
Yer bor o‘simligini chiqaradi, osmon esa yomg‘irlarini yog‘diradi. U molni hisobsiz beradi.
Masihud‐Dajjolning chiqishi[11], Iyso alayhissolatu vassalomning Shomdagi Damashqning sharq
tomonidagi Oq Minora oldida nozil bo‘lishlari. Iyso alayhissolatu vassalom Muhammad sollallohu alayhi
va sallam olib kelgan shariatga amal qilib, u bilan hukm qiluvchi bo‘lib tushadilar. U Dajjolni o‘ldiradi va
Yer yuzida Islom bilan hukm qiladi. Iyso alayhissolatu vassalom Haq uchun jang qiladigan va Dajjolga
qarshi urush qilishga jamlanib turgan hamda Alloh tarafidan madadlangan toifa oldiga namozga takbir
aytilgan vaqtda nozil bo‘ladilar va o‘sha jamoaning amiri orqasida iqtido qilib namoz o‘qiydilar.
Ya’juj va ma’jujning chiqishi, uch marta Yer yutishi: mashriqda, mag‘ribda va Arab jazirasida.
Tutunning chiqishi, Quyoshning botish tarafidan chiqishi, Yer jonivorining chiqishi va odamlar bilan
so‘zlashishi, odamlarni jamlaydigan olovning bo‘lishi.
“Ahlisunna val‐jamoa” Alloh ta’olo va rasululloh sollallohu alayhi va sallam xabar bergan o‘lim
talvasasi va o‘limdan so‘ng bo‘ladigan o‘lim farishtalarining hozir bo‘lishlari, mo‘‘minning Robbisi bilan
uchrashganida quvonishi, o‘lim paytida Shaytonning hozir bo‘lishi, kofirning o‘limi oldida keltirgan
iymonining qabul bo‘lmasligi, barzax olami (o‘limdan so‘ng to qiyomat kuniga qadar davom etadigan
hayot), qabrning ne’matlari, azoblari va fitnalari, qabrdagi farishtalarning savollari, shahidlarning
Robbilari huzurida tirikliklari va rizqlanishlari, saodatli kishilarning ruhlari ne’matda, baxtiqaro
kishilarning ruhlari azobda ekani kabi barcha g‘ayb ishlariga iymon keltiradilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” tirik va barhayot Alloh ta’olo hayot va tiriklarni yo‘q qilib, so‘ngra
qabrlardagi o‘liklarni qayta tiriltirib, o‘z huzurida turg‘izib hisob‐kitob qilishiga iymon keltiradilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” surga ikki marta dam urilishiga iymon keltiradilar. Uning birinchisi
qo‘rqitish dami: unda butun Olam o‘zgaradi va undagi intizom buziladi, barcha jonzotlar foniy bo‘ladi.
Ikkinchisi esa qayta tiriltirish, jamlash va barchaning Robbul‐Olamiyn uchun turishlari uchun urilgan
dam.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” qayta tirilish va jamlanishga, Alloh ta’olo qabrlardagi odamlarni qayta
tiriltirishi, odamlar Robbul‐Olamiyn oldida yalang‘och, yalangoyoq va xatna qilinmagan holda
turishlariga iymon keltiradilar, Quyosh ularga juda ham yaqin bo‘ladi, ularning ba’zilari o‘zlaridan
oqqan terlarga ko‘milib to bo‘g‘izlarigacha yetadi, birinchi bo‘lib qayta tiriltiriladigan va qabri
yoriladigan odam — payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallam bo‘ladilar.
Bu dahshatli kunda odamlar o‘z qabrlaridan bir lahzada atroflarga yoyilgan chigirtkalar misoli,
chaqiruvchiga shoshgan hollarida chiqib keladilar. So‘ngra, atrof jim‐jit, hammaga qo‘rqinchli sukunat
29
hukmron bo‘ladi. Shu paytda amallar yozilgan nomalar — sahifalar tarqatiladi. Barcha sirlar ochiladi.
Alloh ta’olo bandalari bilan Qiyomat kunida so‘zlashadi, U bilan bandalari o‘rtasida tarjimon bo‘lmaydi.
Odamlarni o‘zlari va otalarining ismlari bilan chaqiriladi.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” bandalarning amallari tortiladigan ikki pallali taroziga, amal sahifalarining
tarqatilishiga, uni ba’zilar o‘ng, ba’zilar chap va ba’zilar orqa taraflaridan olishlariga iymon keltiradilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” jahannam ustiga qurilgan, solih kishilar o‘tib, gunohkorlar yiqiladigan
“Sirot”ga iymon keltiradilar.[12]
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” jannat va jahannam yaratilgan, hozirgi kunda ham mavjud, ular hech ham
foniy bo‘lmasligiga, jannat muvahhid mo‘‘minlar va taqvolilarning joyi ekaniga, jahannam esa masihiy,
yahudiy va butparastlar kabi mushrik‐kofirlar va gunohkorlarning diyori ekaniga iymon keltiradilar.
Gunohkor (mo‘‘min)larning do‘zaxi foniy bo‘ladi, kofirlarning do‘zaxi esa foniy bo‘lmaydi. Jannat hech
qachon foniy bo‘lmaydi. Alloh ta’olo jannat va jahannamni mahluqlarni yaratishdan avval yaratgandir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Muhammad sollallohu alayhi va sallamning ummati qiyomat kunida
birinchi bo‘lib hisob qilinishi, birinchi bo‘lib jannatga kirishi, ular jannat ahlining yarmi ekani va hamda
ulardan yetmish minggi jannatga hisob‐kitobsiz kirishiga iymon keltiradilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” muvahhidlar jahannamda abadiy qolmasliklariga iymon keltiradilar. Ular
Alloh ta’ologa sherik qilishdan boshqa gunohlarni qilganliklari sababli do‘zaxga kirganlar, xolos, chunki,
mushriklar jahannamdan chiqmasdan mangu qoladilar.
Ular payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning qiyomat kunidagi havzining suvi
sutdan ko‘ra oqroq, asaldan shirinroq, mushk‐anbardan xushbo‘yroq, idishlari samoning yulduzlari
sanog‘icha, uzunligi bir oylik eni ham bir oylik masofa, undan ichgan kishi hech ham chanqamas, u dinda
bid’at ishlarni qilgan kishilar uchun haromdir, deb iymon keltiradilar.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Havzim (ning kattaligi) bir oylik yo‘ldir. Uning suvi
sutdan oqroq, mushkdan xushbo‘yroq va idishlari samoning yulduzlari (kabi ko‘pdir). Undan ichgan
kimsa hech ham chanqamas” (Imom Buxoriy rivoyati).
Va yana dedilar: “Men sizlarni havzim oldida kutib turaman. Kim mening oldimdan o‘tsa
(havzimning suvidan) ichadi. Kim undan suv ichsa mudom chanqamas. Mening oldimga men tanigan va
meni ham tanigan kimsalar suv ichish uchun keladilar va men bilan ular o‘rtasini to‘sib qo‘yiladi”.
(Boshqa bir rivoyatda): “Men: “ular mendan”— deb aytaman. Menga: “Siz ular sizdan so‘ng nima ishlar
paydo qilganlarini bilmaysiz.”, deyiladi. Shunda, men: “Mendan so‘ng o‘zgartishlar qilgan kishilar uzoq
bo‘lsinlar! uzoq bo‘lsinlar! “— deyman.” (Imom Buxoriy rivoyati).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam uchun shafoat va “maqtalgan maqom” — “al‐Maqomul‐
Mahmud” sobitdir. U zotning shafoatlari mavqif (mahshar — qiyomatgoh) da turgan kishilar o‘rtasida
hukm qilish uchun, jannat ahllarining jannatga kirishlari uchun, (xolbuki, Rasululloh sollallohu alayhi va
sallamning o‘zlari jannatga birinchi bo‘lib kiradilar), amakilari Abu Tolibning jazosini yengillatish uchun
shafoat qilishlari (bu uch shafoat Rasululloh sollallohu alayhi va sallamgagina berilgan bo‘lib,
boshqalarga berilmagan).
Jannatga kiradigan ummatidan bo‘lgan ba’zi kishilarning oliy maqomlarga ko‘tarish uchun shafoatlari
va jannatga hisob‐kitobsiz kiradigan ummatidan bo‘lgan kishilar uchun shafoatlari.
Yaxshilik va yomonliklari teng bo‘lgan kishilarning jannatga kirishlari uchun shafoatlari. Jahannamga
kirishlari amr etilgan ba’zi kishilarning jahannamga kirmasliklari uchun shafoat qilishlari.
O’z ummatidan azobga mustahiq kishilardan azobni yengillatish uchun shafoatlari va
muvahhidlardan osiy bo‘lganlarini jahannamdan chiqarishlaridagi shafoatlari. Rasululloh sollallohu
alayhi va sallam shafoat qilganlaridan so‘ng ular jannatga kiradilar.
www.sodiqlar.com 30
So‘nggi shafoatda (ya’ni, muvahhidlardan osiy bo‘lganlarini jahannamdan chiqarishda) farishtalar,

payg‘ambarlar, shahidlar, siddiqlar, solihlar va mo‘‘minlar mushtarakdirlar. Bularning hammasining
shafoatlaridan keyin Alloh subhanahu va ta’olo o‘z fazli va karami bilan hech bir shafoatsiz ko‘plab
odamlarni jahannamdan chiqaradi.
Kofirlar uchun shafoat yo‘qdir. Alloh ta’olo dedi: “Ularga shafoat qiluvchilarning shafoatlari foyda
bermaydi” (Muddassir: 84)
Shafoatning ikki sharti bor:
Birinchisi: shafoat qilish uchun Alloh ta’oloning izn berishi. Alloh ta’olo dedi: “U (Alloh) ning
huzurida hech kim (birovni) Uning iznisiz shafoat qila olmaydi” (Baqara: 255).
Ikkinchisi: Alloh ta’oloning shafoat qiluvchi va shafoat qilinuvchilardan rozi bo‘lishi. Alloh ta’olo dedi:
“(Ular) faqat (Alloh) rozi bo‘lgan kishilarnigina shafoat qiladilar” (Anbiyo: 28).
Qiyomat kunida mo‘‘minning qilgan amali ham shafoat qiladi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam:
“Ro‘za va Qur’on qiyomat kuni banda uchun shafoat qiladi”— dedilar (Imom Muslim rivoyati).
Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallam xabar berganlaridek, qiyomat kuni o‘limni olib kelinadi va uni
so‘yib tashlanadi: «Jannat ahli jannatga, jahannam ahli jahannamga kirib bo‘lishgach o‘limni jannat va
jahannam o‘rtasidagi bir yerga olib kelinadi va bo‘g‘izlanadi. Keyin bir darg‘achi: “Ey jannat ahli, (endi)
o‘lim yo‘q! Ey jahannam ahli, (endi) o‘lim yo‘q!”— deb nido qiladi. Jannat ahli quvonchlariga quvonch,
jahannam ahli qayg‘ulariga qayg‘u ziyoda bo‘ladi” (Imom Muslim rivoyati).
Oltinchi rukn. Qadar (taqdir)ga iymon keltirish
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” har bir yaxshilik va yomonlik Alloh ta’oloning qazosi (hukmi) va qadari
(o‘lchovi) bilan bo‘lishiga, Alloh ta’olo xohlagan narsasini qiluvchi, barcha narsa Alloh ta’oloning xohishi
bilan bo‘lib, uning xohish darajasidan tashqari bo‘lmasligiga, Alloh ta’olo bo‘lgan va bo‘ladigan barcha
narsalarni bo‘lishidan avval azalda bilgan ekani, o‘zining avvaldan bilishi va hikmati taqozo etganidek
barcha narsalarni taqdirlab qo‘ygani, bandalarining ahvoli, rizqi, ajali amallari va ularning boshqa
narsalarini bilishiga, barcha narsa Alloh ta’oloning ilmi, qudrati va irodasidan sodir bo‘lgani, xullas,
abadga qadar bo‘ladigan barcha narsa Alloh ta’oloning ilmi o‘tgan (ya’ni, Alloh bir narsaning bo‘lishidan
avval uning qanday bo‘lishini bilishi) va qalam yozgan narsalar ekaniga qat’iy e’tiqod qiladilar. Alloh
ta’olo dedi: “(Bu) ilgari o‘tgan (payg‘ambarlar) haqidagi Allohning yo‘li — qonunidir. Allohning amri
taqdir — belgilangan miqdor bo‘ldi” (Ahzob: 38).
“Biz barcha narsani o‘lchov bilan yaratdik” (Qamar: 49).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Banda taqdirning yaxshi va yomoni Allohdan ekaniga
iymon keltirmagunicha va o‘ziga yetgan narsa xato qilmasligini, xato qilgani esa yetmasligini
bilmaguniga qadar komil mo‘‘min bo‘la olmaydi (Shayx Alboniy: “Sahihu Sunanit‐Termiziy”).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Taqdirga bo‘lgan iymon to‘rt narsa bilangina mukammal bo‘ladi deb
aytadilar. Ular: “taqdirning bosqichlari” yoki “taqdirning ruknlari” deb ataladi. Mana shu narsalar qadar
masalasini tushunish uchun kirishdir. Taqdirga bo‘lgan iymon uning barcha ruknlarini ro‘yobga
chiqarish bilangina komil bo‘ladi. Chunki ular bir‐biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu ruknlarning
barchasiga iymon keltirgan kishining iymoni mukammal, bu ruknlarning biri yoki bir nechasiga iymon
keltirmagan kishining iymoni buzilgan bo‘ladi.
Birinchi bosqich: Ilm‐bilish.
Bu: “Alloh ta’olo bo‘lib o‘tgan va bo‘ladigan narsalar, bo‘lmagan narsa agar bo‘lsa qanday bo‘lishini
umumiy va mufassal suratda biladi. U maxluqlarning nima ish qilishlarini ularni yaratishidan avval
bilgan. U ularning rizqlari, ajallari, amallari, harakatlari, sukunatlarini, ularning baxtli va va
31
baxtiqarolarini bilgan. Alloh ta’oloning bu bilishi uning azaldan sifatlangan qadim ilmi bilandir”— deb
iymon keltirish, demakdir. Alloh ta’olo dedi: “Darhaqiqat, Alloh ta’olo har bir narsani biluvchidir”
(Tavba:115).
Ikkinchi bosqich: Yozish.
Bu: “Alloh ta’olo maxluqlarining taqdirini ilmi avvaliysida bilganiga muvofiq “Lavhul‐Mahfuz” ga
yozib qo‘ygan ekaniga, bu kitob hamma narsani o‘z ichiga olgan, undan biror narsa tushib qolmagan.
Qiyomat kuniga qadar bo‘lib o‘tgan, bo‘layotgan va bo‘ladigan barcha narsa “ummul‐Kitob” da yozilgan
ekaniga, bu kitobni: “az‐Zikr”, “al‐Imom” va “al‐Kitabul‐Mubiyn” deb atalishiga” iymon keltirish,
demakdir. Alloh ta’olo dedi: “Barcha narsani Biz ochiq Kitobda (Lavhul Mahfuzda) sanab‐belgilab
qo‘ygandirmiz” (Yo‐sin: 12).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Alloh ta’olo birinchi bo‘lib qalamni yaratdi va unga:
“Yoz!”— dedi. Qalam: “Nimani yozay”— dedi. Alloh ta’olo: “Taqdirni yoz, bo‘lgan va ilalabad
bo‘ladigan narsalarni yoz!”— dedi” (Shayx Alboniy: “Sahihu Sunanit Termiziy”).
Uchinchi bosqich: Iroda va xohish.
Ya’ni Koinotda sodir bo‘layotgan barcha narsa Alloh ta’oloning rahmat va hikmati o‘rtasida
aylanuvchi iroda va xohishi bilan bo‘ladi. Alloh xohlagan kishisini o‘z rahmati bilan hidoyat qiladi,
xohlagan kishisini esa o‘z hikmati bilan adashtiradi. Alloh ta’olo hikmati va saltanati komil bo‘lgani
uchun qilgan ishlaridan so‘ralmaydi. Balki, bandalar qilgan ishlaridan so‘raladilar. Chunki sodir bo‘lgan
narsa “Lavhul‐Mahfuz” da yozilgan Alloh ta’oloning o‘tgan ilmiga mosdir. Demak, Alloh ta’oloning
xohishi bo‘luvchi va qudrati barcha narsani o‘z ichiga oluvchidir. Alloh xohlagan narsa bo‘ladi,
xohlamagan narsa bo‘lmaydi. Biron narsa uning xohishidan chetga chiqa olmaydi. Alloh ta’olo dedi:
“Sizlar faqat butun Olamlar Robbisi bo‘lgan Alloh xohlasagina xohlaysizlar” (Takvir: 29).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: «Odam farzandlarining barchalarining qalblari Rahmon
(Alloh) ning ikki barmog‘i o‘rtasida bir qalb kabidir. U (Alloh) uni xohlaganidek aylantiradi” (Imom
Muslim rivoyati).
To‘rtinchi bosqich: Yaratish.
Bu bosqich quyidagi narsalarga iymon keltirish, demakdir:
Alloh ta’olo barcha narsaning Xoliqidir, undan boshqa Xoliq va Robb yo‘qdir. Alloh ta’olodan boshqa
barcha narsa mahluq bo‘lib, U har bir amal qiluvchi va uning amalini, har bir harakatlanuvchi narsa va
uning harakatini yaratuvchidir. Alloh ta’olo dedi: “... va (U, Alloh) barcha narsani yaratib (aniq) o‘lchov
bilan o‘lchab qo‘ygan Zotdir ” (Furqon: 2).
Sodir bo‘layotgan barcha yaxshilik va yomonlik, kufr va iymon, toat va ma’siyatni Alloh ta’olo
xohlagan, taqdir qilgan va yaratgan. Alloh ta’olo dedi: “Hech bir jon mo‘min bo‘la olmas, magar
Allohning izni‐irodasi bilangina (mo‘min bo‘ladi) ” (Yunus: 100).
Yana bir oyatda: “Ayting: «Bizga faqat Alloh biz uchun yozib qo‘ygan narsagina yetur”. (Tavba: 51).
Alloh ta’olo yaratish va vujudga keltirishda Yolg‘izdir, U barcha narsaning istisnosiz yaratuvchisi,
undan boshqa Xoliq ham, Robb ham yo‘qdir. Alloh ta’olo dedi: “Alloh barcha narsaning
Yaratuvchisidir. U barcha narsaning ustida Vakil‐Homiydir” (Zumar: 62).
Alloh ta’olo toatni yaxshi ko‘radi va osiylikni yomon ko‘radi. O’zi xohlagan odamni o‘z fazli bilan
hidoyatlaydi va xohlagan odamni o‘z adolati bilan adashtiradi. Alloh ta’olo dedi: “Agar sizlar kofir
bo‘lsangizlar, albatta Alloh sizlardan behojatdir. (Ammo) U O’z bandalarining kofir bo‘lishiga rozi
bo‘lmas. Agar shukr qilsangizlar, (va iymon keltirsangizlar) u sizlar uchun (faqat shukr qilib, iymon
www.sodiqlar.com 32
keltirishlaringizgagina) rozi bo‘lur. Hech bir ko‘targuvchi (ya’ni, gunohkor jon) o‘zga jonning yukini
(gunohini) ko‘tarmas” (Zumar: 7).
Alloh adashtirgan odam uchun hujjat va uzr yo‘qdir. Chunki Alloh ta’olo odamlarning hujjatlarini
yo‘q qilish uchun payg‘ambarlarni yubordi, bandaning amalini uning o‘ziga bog‘ladi va uning kasbidan
deb hisob qildi. Insonni qodir bo‘la oladigan narsalargagina buyurdi. Alloh ta’olo dedi: “Bu kunda har
bir jon o‘zi qilgan ish‐amali bilan jazolanur. Bu kunda (hech kimga) zulm qilinmas) ” (G’ofir: 17).
Boshqa oyatda dedi: “Darhaqiqat, Biz uni (insonni) (To‘g‘ri) yo‘lga hidoyat qildik, (endi) u xoh
shukr qilguvchi bo‘lsin va xoh ko‘rnamak‐kofir bo‘lsin. ” (Inson: 3).
Yana bir oyatda dedi: “Toki bu payg‘ambarlar (o‘tganlari)dan keyin odamlar uchun Allohga qarshi
hujjat bo‘lib qolmasligi uchun payg‘ambarlarni (mo‘minlarga jannat haqida) xushxabar beruvchi va
(kofirlarni do‘zax azobidan) qo‘rqituvchi qilib yubordik.” (Niso: 165).
Alloh ta’olo dedi: «Alloh hech bir jonni toqatidan tashqari narsaga taklif qilmaydi» (Baqara: 286).
Lekin, Alloh ta’oloning rahmati barkamol bo‘lgani uchun unga yomonlikning nisbatini berilmaydi.
Chunki U yaxshilikka buyurib, yomonlikdan qaytardi. Yomonlik faqatgina Alloh ta’oloning hikmati
taqozo qilgan narsalardagina bo‘ladi. Alloh ta’olo dedi: “Senga yetgan har qanday yaxshilik faqat
Allohdandir. Senga yetgan har qanday yomonlik esa o‘zingdandir” (Niso: 79).
Alloh ta’olo zulm qilishdan pokdir. U adolat bilan sifatlangan va hech kimga zarra miqdorida zulm
qilmaydi. Uning barcha ishlari adolat va rahmatdir.
Alloh ta’olo dedi: “Men bandalarga zulm qiluvchi emasman” (Qof:29).
Boshqa oyatda dedi: “Robbingiz hech kimga zulm qilmaydi” (Kahf: 49).
Yana bir oyatda: “Darhaqiqat, Alloh ta’olo zarracha ham zulm qilmaydi” (Niso: 40).
Alloh ta’olo qilgan yoki xohlagan narsasidan mas’ul emasdir. Alloh ta’olo dedi: “U (Alloh) O’zi
qiladigan biron narsa haqida mas’ul bo‘lmas. Ular (ya’ni, bandalar esa qiladigan har bir ish‐amallari
xususida) mas’ul bo‘lurlar ” (Anbiyo: 23).
Alloh ta’olo insonni va insonning ishlarini yaratdi. Unga qilgan ishlari majoz emas, haqiqat bo‘lishi
uchun iroda, qudrat, ixtiyor va xohishni berdi. Bundan tashqari, unga yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasini
ajratib oladigan aqlni berdi va uni o‘z xohish ixtiyori bilan qilgan ishlardagina hisob‐kitob qiladi. Inson
ishlarni qilishga majburlangan emas. Balki, uning o‘z xohish va ixtiyori bor, u o‘z ishlari va e’tiqodini
o‘zi ixtiyor qiladi. Biroq, inson o‘z xohishlarida Alloh ta’oloning xohishiga tobe’dir. Alloh ta’olo xohlagan
har bir narsa bo‘ladi, xohlamagan narsa esa bo‘lmaydi. Alloh ta’olo bandalarining ishlarini yaratadi.
Bandalar esa Allohning yaratganlarini bajaruvchilar. Bas, Allohdan amallarni yaratish, ijod va taqdir
qilish, bandalardan esa qilish va kasb etishdir. Alloh ta’olo dedi:
“...sizlarning orangizdagi To‘g‘ri yo‘lda bo‘lmoqni xohlagan kishilar uchun bir eslatmadir. Sizlar
faqat butun Olamlar Robbisi bo‘lgan Alloh xohlasagina (To‘g‘ri yo‘lda bo‘lishni) hohlaysizlar”
(Takvir: 28, 29).
Taqdirni hujjat qilib: “Agar Alloh xohlaganda edi na biz va na bizning ota‐bobolarimiz mushrik
bo‘lmagan va biron narsani harom qilib olmagan bo‘lur edik” (An’om: 148) — deb aytgan mushriklarga
ularning bu da’volarini rad etib Alloh ta’olo dedi: “(Ey Muhammad sallallohu alayhi va sallam) Ayting:
“Oldilaringda bizga ko‘rsatadigan (aytayotgan so‘zlaringizni tasdiqlovchi) biron hujjatingiz bormi?
Sizlar faqat gumonga ergashmoqdasiz, sizlar faqat yolg‘on so‘zlamoqdasiz! ”(An’om: 148).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”—taqdir Alloh ta’oloning maxluqotlaridagi siridir, uni na Allohga yaqin
bo‘lgan farishta va na yuborilgan payg‘ambar biladi, taqdirga nazar qilish va uni chuqur o‘rganish —
zalolatdir, chunki, Alloh ta’olo taqdir ilmini maxluqlaridan yashirdi va uni talab qilishdan ularni
33
qaytardi, Alloh ta’olo dedi: “U (Alloh) O’zi qiladigan biron narsa haqida mas’ul bo‘lmas. Ular (ya’ni,
bandalar esa qiladigan har bir ish‐amallari xususida) mas’ul bo‘lurlar ” (Anbiyo: 23). — deb e’tiqod
qiladilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” o‘zlariga muxolif bo‘lgan va adashgan guruhlarga Alloh ta’oloning ushbu
so‘zi bilan xitob qilib uni hujjat qiladilar: “Ayting: “Hamma narsa Allohdandir”. Nega bu qavm kishilari
hech gap anglamaydilar‐a?! ” (Niso: 78).
Mana shular sahobalar, tobeinlar va ularga qiyomat kuniga qadar yaxshilik bilan ergashgan salaf
solihlar iymon keltirgan narsalardir. Alloh ta’olo ularning barchasidan rozi bo‘lsin!
Ikkinchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa” e’tiqodida “iymon” so‘zining iste’moli

Salafi solih, Ahlus‐sunna val‐jamoa e’tiqodlarining asoslaridan biri ularning: “Iymon qalb bilan
tasdiqlash, til bilan talaffuz va a’zolar bilan amal qilishdir. U toat qilish bilan ko‘payadi va gunoh qilish
bilan ozayadi”— deb aytishlaridir.
Iymon[13] so‘z va amaldir:
— Qalb va tilning so‘zi.
— Qalb, til va a’zolarning amali.
— Qalbning so‘zi — uning e’tiqodi, tasdig‘i, iqrori va ishonchidir.
— Tilning so‘zi — uning iqrori amal qilish, demakdir. Ya’ni, shahodat kalimalarini talaffuz qilish va
uning taqozosi bilan amal qilishdir.
— Qalbning amali — uning niyati, taslim bo‘lishi, ixlosi, to‘la bo‘ysunishi, solih amallarni sevishi va
xohlashidir.
— Til va a’zolarning amali — buyurilgan narsalarni qilish va qaytariqlarni tark etishdir.
(Iymon faqat amal bilan komil bo‘ladi, so‘z ham amal ham faqat niyat bilangina e’tiborlidir, so‘zning
ham, amalning ham, niyatning ham e’tibori yo‘q, faqat ular sunnatga muvofiq bo‘lsagina e’tiborlidir) (Bu
so‘zni Imom Avzoiy, Sufyon Savriy, Humaydiy va boshqa ko‘plab salaf olimlari aytdilar, shuningdek uni
Lalakaiy va ibn Batta rivoyat qildilar).
Alloh ta’olo Qur’oni Karimda «mo‘minlar» sifatini iymon keltirgan va iymon keltirgan narsalari
bo‘lmish dinning asoslari, furu’lari, zohiri va botiniga amal qilgan, iymon ta’sirlari ularning e’tiqodlari,
so‘zlari, botiniy va zohiriy amallarida namoyon bo‘lgan kishilarga iste’mol qildi. Alloh taolo dedi:
«Haqiqiy mo‘minlar faqat Alloh (nomi) zikr qilingan vaqtida qalblariga qo‘rqinch tushadigan,
Uning oyatlari tilovat qilinganda iymonlarini ziyoda qiladigan va Yolg‘iz Parvardigorlariga tavakkul
qiladigan kishilardir. Ular namozni to‘kis ado etadilar va Biz ularni bahramand qilgan narsalardan
infoq‐ehson qiladilar. Ana o‘shalargina haqiqiy mo‘minlar bo‘lib, ular uchun robbilari huzurida
(yuksak) maqomlar, mag‘firat va ulug‘ rizq bordir» (Anfol: 2‐4).
Alloh ta’olo Qur’onning ko‘p yerida iymonni amali solihga bog‘lagan:
Alloh ta’olo dedi: «Albatta iymon keltirgan va yaxshi amallar qilgan zotlar uchun Firdavs jannatlari
manzil bo‘lur» (Kahf:107).
«Albatta: «Robbimiz — Allohdir» deb, so‘ngra (Yolg‘iz Alloh ta’ologa ibodat qilishda) to‘g‘ri‐
ustivor bo‘lgan zotlarning oldilariga (o‘lim paytida) farishtalar tushib, derlar: «Qo‘rqmanglar va
g‘amgin bo‘lmanglar!» (Fussilat: 30).
«Qilib o‘tgan amallaringiz sababli sizlarga meros qilib berilgan jannat mana shudir» (Zuxruf: 72).
www.sodiqlar.com 34
«Asr (vaqti)ga qasamki, (barcha) inson ziyon‐baxtsizlikdadir. Faqat iymon keltirgan va yaxshi
amallar qilgan, bir‐birlariga Haq (yo‘li)ni tavsiya etgan va bir‐birlariga (mana shu Haq yo‘lida) sabr‐
toqat qilishni tavsiya etgan zotlargina (najot topguvchidirlar).» (Val‐asr surasi).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Allohga iymon keltirdim”— deb ayting so‘ngra sabot
bilan turing!” (Imom Muslim rivoyati).
“Iymonning yetmish necha ham shoxlari bor. Bu shoxlarning afzali “La ilaha illalloh” kalimasidir. Eng
quyisi esa yo‘ldan ozorli narsalarni olishdir. Hayo ham iymonning bir shoxidir” (Imom Buxoriy rivoyati).
Ilm va amal bir‐biriga chambarchas bog‘langan bo‘lib, amal ilmning surati va aslidir.
Iymonning darajalari va shoxlari borligiga, iymon ko‘payib, ozayishi va iymon ahlining bir‐birlaridan
iymonda farqli ekanliklariga dalolat qiluvchi ko‘plab oyat va hadislar vorid bo‘lgan. Alloh ta’olo dedi:
«....va iymon keltirgan zotlarning iymonlari esa yanada ziyoda bo‘lgay» (Muddassir: 31).
«...Qani, bu sura qaysi birlaringizning iymonlaringizni ziyoda qildi?, deyishadi. Ammo u (sura)
iymon keltirgan zotlarning iymonlarini albatta ziyoda qildi» (Tavba: 124).
«...Uning oyatlari tilovat qilinganda iymonlarini ziyoda qiladigan va Yolg‘iz Parvardigorlariga
tavakkul qiladigan kishilardir.» (Anfol: 2).
«(Alloh) o‘z iymon‐ishonchlariga yana ishonch qo‘shishlari uchun mo‘minlarning dillariga sakinat
orom tushirgan Zotdir.» (Fath:4).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: «Alloh uchun sevgan va Alloh uchun yomon ko‘rgan
kishining iymoni komil bo‘libdi» (Shayx Alboniy: “Sahihu Sunani Abi Dovud”).
Boshqa bir hadisda: «Sizlardan biringiz (gunoh ishni) ko‘rsa uni qo‘li bilan o‘zgartirsin, agar qodir
bo‘lmasa tili bilan, agar qodir bo‘lmasa qalbi bilan o‘zgartirsin. Bunisi (qalb bilan o‘zgartirish) iymonning
eng zaif(ligining dalil)idir» (Imom Muslim rivoyati).
Sahobalar (Alloh ulardan rozi bo‘lsin!) iymonning so‘z, e’tiqod va amal ekani, toat bilan ziyoda, gunoh
bilan kamayishini Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan o‘rgandilar va tushundilar.
Amirul‐mo‘miniyn Aliy raziyallohu anhu: «Sabrning iymonga nisbatan o‘rni boshning jasadga
nisbatan bo‘lgan o‘rniga o‘xshaydi. Sabri bo‘lmagan odamning iymoni yo‘qdir»— dedilar. (Lalakaiy:
“Sharhu usuli ahlissunnati sal‐jamoati minal‐kitabi vassunnati va ijmais‐sohabati vat‐tabein”).
Abdulloh ibn Mas’ud raziallohu anhu: “Ilohim, bizga iymon, ishonch va fiqhni ziyoda qil!”— dedi
(Lalakaiy rivoyati).
Abu Hurayra raziallohu anhu, Abdulloh ibn Abbos va Abud‐Dardo raziyallohu anhular: “Iymon
ko‘payib, ozayadi”— deb aytardilar (Lalakaiy rivoyati).
Vaqiy’ ibn Jarroh rahimahulloh dedi: “Ahlus‐sunna”: «Iymon so‘z va amaldir» — deb aytadilar”
Imomi ahlissunna Ahmad ibn Hanbal rahimahulloh: “Iymon ko‘payib, ozayadi. Uning ko‘payishi
amal bilan, ozayishi esa amalni tark qilish bilandir”— dedi (Lalakaiy rivoyati).
Hasan Basriy rahimahulloh: “Iymon ziynatlanish va orzulanish bilan emas, balki, qalbga o‘rnashgan
va amal uni tasdiqlagan narsa iymondir”— dedi (Shayxul islom Ibn Taymiyya: “Kitabul‐iyman”).
Imom Shofiiy rahimahulloh: “Iymon so‘z va amaldir. U ko‘payib, ozayadi. Toat bilan ko‘payadi,
ma’siyat‐gunoh bilan ozayadi”— dedi va Alloh ta’oloning: «....va iymon keltirgan zotlarning iymonlari
esa yanada ziyoda bo‘lgay» (Muddassir: 31) oyatini tilovat qildi (“Fathul‐Boriy: 1/ 62. “Kitabul‐Iyman”).
35
Imom Abu Umar Ibn Abdulbar “at‐Tamhid” kitobida shunday dedi: “Fiqh va hadis ahllari iymonning
so‘z va amal ekaniga, niyatsiz amal bo‘lmasligiga ijmo’ qildilar. Ularning e’tiqodlarida iymon toat bilan
ziyoda, gunoh bilan kam bo‘ladi va toatlarning barchasi iymondir” (Shayxulislom Ibn Taymiyya:
“Kitabul‐iyman”).
Barcha sahobalar, tobeinlar, ularga yaxshilik bilan ergashgan muhaddis, faqih va din imomlari va
ularga ergashganlar shu tushunchada edilar. Ularga bu to‘g‘rida haqiqatdan chetga chiqqan kimsalardan
boshqa hech kim muxolif bo‘lmadi.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” iymonni amaldan ajratgan kimsalarni “murjia”, iymonga iymondan
bo‘lmagan narsalarni qo‘shgan kimsalarni “bid’atchi” deb atadilar.
Kimki shahodat kalimalariga tili bilan iqror bo‘lsa, qalbi bilan Allohning birligini e’tiqod qilsa, lekin,
a’zolari bilan Islom ruknlariga amal qilmasa, uning iymoni mukammal bo‘lmaydi. Biz bunday kishilarga
umumiy suratda, hukman va isman iymon (ya’ni, mo‘min) lafzini iste’mol qila olamiz. Ammo shahodat
kalimalariga iqror bo‘lmagan kishilarga iymon ismi iste’mol qilinmaydi.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” iymonda istisno bor deydilar. Ya’ni, Alloh ta’olodan juda ham qo‘rqqanlari,
taqdirni isbot etgan va o‘zlarini maqtashdan saqlanganlari uchun o‘zlariga mutlaq iymonni nisbat
qilishda jazm qila olmaydilarda: “Inshaalloh, men mo‘minman”— deydilar. Chunki, mutlaq iymon
barcha toatlarni qilish va qaytariqlarning hammasini qilmaslikni o‘z ichiga oladi. Agar istisno iymonda
shak qilish ko‘rinishida bo‘lsa, ular bu kabi istisnodan qaytaradilar. (Ya’ni, men mo‘min bo‘lsam kerak
inshaalloh deyishdan qaytaradilar. Bu kabi o‘rinlarda jazm qilish kerak bo‘ladi.) Bunga Qur’oni Karim,
sunnat, salaf solih va ulamolar so‘zlarida ko‘p dalillar bor. Alloh ta’olo dedi:
«Va biron narsa haqida: «Men albatta bu ishni ertaga qilguvchiman», deya ko‘rmang, magar
«Inshaalloh‐Alloh xohlasa», (deng)» (Kahf: 23, 24).
«... Sizlar o‘zlaringizni poklamay qo‘ya qolinglar! Uning O’zi taqvodor bo‘lgan kishilarni juda
yaxshi bilguvchidir.» (Najm: 32).
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam qabristonga kirgan paytlarida: “Assalamu alaykum ahli
diyor mo‘min va musulmonlar! Inshaalloh, bizlar ham sizlarga yetib kelguvchilarmiz. Allohdan biz va
sizlar uchun ofiyatni so‘rayman”— der edilar (Imom Muslim rivoyati).
Abdulloh ibn Mas’ud raziallohu anhu: “O’zining mo‘min ekaniga guvohlik bergan kishi, o‘zining
jannat ahlidan ekanligiga ham guvohlik bersin”— dedi (Lalakaiy rivoyati).
Jarir rahimahulloh: “Men Mansur ibn Mo‘‘tamir, Mug‘iyra, A’mash, Lays, Umora ibn Qa’qo, ibn
Shubruma, Alo ibn Musayyab, Yazid ibn Abu Ziyod, Sufyon Savriy, ibn Muborak va boshqa uchratganim
barcha kishilarning iymonda istisno qilganlari va istisno qilmaganlarni ayblaganlarini eshitdim” — dedi
Imom Ahmad rahimahullohdan: “Iymon nima?”— deb so‘ralganda, u shunday deb javob qildi: “So‘z
(talaffuz), amal va niyat”. Yana so‘radilar: Biron kishi «sen mo‘minmisan» deb so‘rasa bo‘ladimi?
“Bunday savol berish — bid’atdir”— deb javob berdi. “Unday savolga nima deb javob berish kerak”—
deb so‘radilar: “Inshaalloh, mo‘minman”—deb javob beradi dedi. (Lalakaiy rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tiqodida, “iymon”, aslining yo‘q bo‘lishi bilan yo‘q bo‘ladi. Ammo
gunohlarni qilish va buyruqlarni qilmaslik bilan uning shox (tarmoq)larining yo‘qolishi iymonni
kamaytirsada biroq, uni butunlay yo‘q qilmaydi. Banda o‘zini iymonga kirgizgan narsasini inkor etsagina
iymondan chiqadi. Ba’zan insonda iymon va kufr, shirk va tavhid, taqvo va fojirlik jam bo‘lishi mumkin.
Alloh ta’olo dedi: “Ularning ko‘plari Allohga faqat mushrik bo‘lgan hollaridagina iymon keltiradilar”
(Yusuf: 106).
“Ular u kunda iymondan ko‘ra kufrga yaqinroq edilar” (Oli Imron: 167).
www.sodiqlar.com 36
Gunohi kabira ‐ Katta gunohlarni qilgan kishi iymondan chiqmaydi. U bu dunyoda iymoni kemtik,
iymoni bilan mo‘min va qilgan katta gunohi bilan fosiqdir. Oxiratda esa Alloh ta’oloning ixtiyoridadir:
xohlasa uni kechiradi, xohlasa jazolaydi.
Iymon bo‘linishi mumkin. Alloh ta’olo iymonning ozi bilan ham jahannamga kirgan kishilarni
chiqaradi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Qalbida hardal urug‘icha iymoni bo‘lgan
kishilar jahannamga kirmaydilar” (Imom Muslim rivoyati).
Shuning uchun ham, “ahlus‐sunna val‐jamoa” iymonning aslini mahv etadigan gunohdan boshqa
gunohlarni qilgan ahli qibladan birontasini kofir hisoblamaydilar. Alloh ta’olo dedi: “Albatta Alloh
o‘ziga (biron narsaning) sherik qilinishini kechirmas. Shundan boshqa gunohlarni O’zi xohlagan
kishilar uchun kechirur.” (Niso: 48).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Jabroil alayhissolatu vassalom huzurimga kelib:
“Ummatingiz ichidan biri Allohga biron narsani shirk keltirmay vafot etsa jannatga kiradi”— deb
bashorat berdi. Men: “Zino va o‘g‘irlik qilsa ham‐mi”— dedim, u: “Zino va o‘g‘irlik qilsa ham”— dedi”
(Imom Muslim rivoyati).
Abu Hurayra raziallohu anhu dedi: “Iymon pok narsadir. Shuning uchun ham, iymon zino qilgan
kishidan chiqadi. Agar u nafsini malomat qilsa va qaytsa, iymon ham unga qaytadi” (Lalakaiy rivoyati).
Abud‐Dardo raziallohu anhu dedi: “Iymon xuddi bir kiyib, bir yechadigan kiyimingizga o‘xshaydi.
Alloh nomiga ont ichib aytamanki, o‘z iymoniga xotirjam bo‘lgan kimsadan iymoni tortib olinadi va uni
izlab topa olmaydi” (Lalakaiy rivoyati).
(Imom Buxoriy rahimahulloh shunday dedi: “Men Hijoz, Madina, Basra, Makka, Vosit, Bag‘dod, Shom
va Misr ahllaridan bo‘lgan mingdan ortiq olimlar bilan bir necha bor uchrashdim, qirq olti yildan ko‘proq
bo‘ladi men ular bilan ko‘rishdim, ularning hammasi unda bor edilar. —Imom Buxoriy rahimahulloh
ularning ellikdan ortig‘ini nomma‐nom zikr qiladi. So‘ngra: “Biz so‘zni cho‘zmaslik uchun shu ismlar
bilan kifoyalanamiz”— deydi. Men ularning birontasini: Alloh ta’oloning: “Xolbuki, ular faqat yagona
Allohga, U Zot uchun Dinni xolis qilgan, To‘g‘ri Yo‘ldan og‘magan hollarida ibodat qilishga va
namozni to‘kis ado etishga hamda zakotni ato etishga buyurilgan edilar. Mana shu To‘g‘ri Dindir.”
(Bayyina: 5) oyatiga binoan: «Din — so‘z, va amal» ekanida ixtilof qilganlarini ko‘rmadim.
Imom Buxoriy rahimahulloh so‘zlarining davomida ularning qolgan e’tiqodlarini ham bayon qildilar.
(Lalakaiy: “Sharhu usuli ahlissunnati val‐jamoati minal‐kitabi vassunnati va ijmais‐sohabati vat‐tabein”).
Uchinchi asos. “Ahlus-sunna”ning takfir - birovlar ustidan “kofir” deb hukm

chiqarishga munosabati
Salaf solih «ahlus‐sunna val‐jamoa» ta’vil qilgani yoki majburlangani uchun (lekin, qalbi iymon bilan
xotirjam holda) kufr ishni qilgan kishini, kofir ekanligiga hujjatni barpo qilishdan avval Islom millatidan
chiqarmaydilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” hech bir musulmonni qilgan gunohi sababli, garchi u katta gunohlar bo‘lsa‐
da, agar u shirkka yetmagan bo‘lsa, kofir hisoblamaydilar. Bu gunohlarni qilgan kishiga kofir deb hukm
qilmaydilar. Balki, dinda harom ekanligi ma’lum bo‘lgan ishlarni halol sanamagan yoki uni tubdan inkor
qilmagan bo‘lsa, unga fosiq va iymoni kamaygan deb hukm qiladilar. Alloh ta’olo dedi: “Albatta, Alloh
ta’olo O’ziga (biron narsaning) sherik qilinishini kechirmaydi. Shundan boshqa gunohlarni O’zi
xohlagan kishilar uchun kechirur. Kim Allohga (biror kimsa yoki narsani) shirk keltirsa, bas, u buyuk
gunohni to‘qib chiqaribdi” (Niso: 48).
“(Ey Muhammad sallallohu alayhi va sallam, Mening (turli gunoh‐ma’siyatlar qilish bilan) o‘z
jonlariga jinoyat qilgan bandalarimga ayting: ʺAllohning rahmat‐marhamatidan noumid bo‘lmangiz!
37
Albatta Alloh barcha gunohlarini mag‘firat qilur. Albatta Uning o‘zigina Mag‘firatli, Mehribondir."”
(Zumar: 53)
Chunki aslida kufr qasddan yolg‘onga chiqarish, ko‘ngilning bunga quvonishi, qalbning bu bilan
orom olishi va dilning unga mayl‐ishtiyoqidir. Bexosdan, beqasddan kirib qolgan shirk aqidalarini takfir
bobida e’tiborga olinmaydi, ayniqsa, bilmasdan sodir bo‘lgan bo‘lsa. Alloh ta’olo dedi: “Biroq, kimning
ko‘ngli kofir bo‘lish bilan yozilsa (Ammo kimki ko‘ngilni kufrga ochsa...)” (Nahl: 106).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Qur’on va sunnatdan kofir ekaniga dalil bo‘lmagan kishini kofir
hisoblamaydilar. Agar u shu holda vafot etsa, uning ishi Allohga havoladir: xohlasa jazolaydi, xohlasa
kechiradi, — deb e’tiqod qiladilar. Bu e’tiqod katta gunohlarni qilgan kishilarga kofir deguvchi, yoki
ularni iymon va kufr o‘rtasidagi bir maqomda deb e’tiqod qilgan, adashgan toifalarga xilofdir.
Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallam bundan ogohlantirib dedilar: “Kim o‘z
birodariga: “Ey kofir!” desa u ikkisining biri kofir bo‘ladi. Agar u (birinchisi)ning aytgani to‘g‘ri bo‘lsa
(ikkinchisi kofir bo‘ladi). Bo‘lmasa aytilgan so‘z (kofir degan kishining) o‘ziga qaytadi” (Imom Buxoriy
rivoyati).
“Bir kishi (boshqa) bir kishini “kofir” deb chaqirsa yoki “Allohning dushmani” deb aytsa va u unday
bo‘lmasa aytgan so‘zlari o‘ziga qaytadi” (Imom Muslim rivoyati).
“Bir kishi boshqa birovni fosiqlik va kufr bilan ayblasa. Agar u kofir yoki fosiq bo‘lmasa aytgan so‘zi
o‘ziga qaytadi” (Imom Buxoriy rivoyati).
“Mo‘‘minni kofirlik bilan ayblagan kishi(ning gunohi) uni o‘ldirish kabidir” (Imom Buxoriy rivoyati).
“Kishi o‘z birodariga: “Ey kofir!”— desa, ulardan biri kofir bo‘ladi” (Imom Buxoriy rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” bid’atchilar ustidan gunohkorlik yoki kofirlik bilan mutlaq hukm qilish
bilan, Islomni qabul qilgani aniq bo‘lgan, biroq, biron bir bid’atni qilgan muayyan kishi ustidan osiy yo
fosiq yoki kofir deb hukm chiqarish o‘rtasini ajratadilar. Ular bu odamga haqiqatni bayon va hujjatni
barpo qilib, shubhalarni yo‘qotmagunlaricha biron bir hukm chiqarmaydilar. Ular muayyan shaxsga
qachonki unda shartlar to‘la hosil bo‘lsa va mone’liklar yo‘q bo‘lsagina hukm chiqaradilar.([14])
Abu Hurayra raziallohu anhu Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan ushbu hadisni eshitganini
rivoyat qildi: “Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Banu Isroilda ikki do‘st bor edi. Ularning
biri gunoh qilar, ikkinchisi esa ibodatda mujtahid‐tirishqoq edi. Mujtahid doimo do‘stini gunoh ustida
ko‘rar va: “Bas qil!”— der edi. Mujtahid do‘stini kunlarning birida yana gunoh ustida uchratdi va: “Bas
qil!”— dedi. Do‘sti: “Meni Robbim bilan holi qo‘y. Sen mening ustimdan nazoratchi qilib
yuborilganmisan!?”— dedi. Mujtahid: “Alloh nomiga ont ichib aytamanki, Alloh seni kechirmaydi (yoki
Alloh seni jannatga kiritmaydi)”— dedi. U ikkisining jonlari olindi va Robbul‐Olamiyn huzurida jam
bo‘ldilar. Alloh ta’olo mujtahidga: “Sen meni kimligimni bilarmiding?! Yoki Mening qo‘limdagi narsaga
qodirmiding”— dedi. Gunohkorga: “Sen mening rahmatim bilan jannatga kir”— dedi. Boshqasi
(mujtahid)ga esa: “Buni jahannamga olib boringlar”— deb aytdi”.
Abu Hurayra raziallohu anhu: “Jonim qo‘lida bo‘lgan Zotga qasamki, u (mujtahid) o‘zining dunyo va
oxiratini kuydirib tashlaydigan so‘zni aytgan edi”— dedi. (Shayx Alboniy: “Sahihu Sunani Abi Dovud”).
Kufr iymonning ziddi bo‘lsada, shariat tilida ikki ma’noda keladi. Ba’zida oyat‐hadislarda kelgan
“kufr” so‘zidan Islom millatidan chiqaradigan, ba’zida esa Islom millatidan chiqarmaydigan ma’nolar
nazarda tutiladi. Chunki iymon kabi kufrning ham tarmoqlari (shoxlari) ko‘pdir. Zero, kufr ko‘plab
asoslar va tarmoqlarga ega bo‘lib, ularning ba’zilari (haqiqiy) kufrga dindan chiqishga sabab bo‘lsa,
ba’zilari kofirlar xislatlaridandir.
www.sodiqlar.com 38
Birinchi: Islom millatidan chiqaradigan katta kufr. Uni “e’tiqodiy kufr” deb ataladi.
Bu kufr iymonga zid bo‘lib Islomni buzadi va islomning muhim asoslarini inkor etish, demakdir. U
jahannamda mangu qolishni taqozo etuvchi va iymondan chiqaruvchi bo‘lib, e’tiqod, so‘z va amal bilan
hosil bo‘ladi hamda quyidagi besh turga cheklanadi:
1. Yolg‘onga chiqarish kufri.
Bu e’tiqod — payg‘ambarlarni yolg‘onchi deb yoki payg‘ambar nohaqlikni olib kelgan deb, yoki Alloh
halol qilgan narsani uning amri va nahiysi buning aksi ekanini bila turib harom, harom qilgan narsani
halol qildi deb da’vo qilish.
2. Tasdiqlash bilan birga bosh tortish va kibr kufri.
Ya’ni, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam olib kelgan narsalar Robbisi tomondan haq deb iqror
bo‘ladi biroq haq ahlini mensimaslik va mutakabbirlik bilan unga ergashishni tark etadi. Bu Iblisning
kofirligiga o‘xshaydi. Chunki u Alloh ta’oloning amrini inkor etmadi. Balki, u, amrni bosh tortish va
kibrlanish bilan qarshiladi.
3. Voz kechish kufri.
Bu — quloq va qalbi bilan payg‘ambardan voz kechish: payg‘ambarni tasdiqlamaslik, unga quloq
solmaslik, haqni tark qilish: uni o‘rganmaslik, unga amal qilmaslik va haq zikr qilingan joylardan
qochish.
4. Nifoq (munofiqlik) kufri.
Rasululloh sallallohu alayhi va sallam keltirgan narsalarni qalb bilan inkor etib, zohirda ularga
ergashgan qilib ko‘rsatish. Demak, u Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga iymon keltirganlikni
ko‘rsatuvchi, kufrni ichda bekituvchi kimsadir.([15])
5. Shak kufri.
Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamning rostgo‘ymi yoki yolg‘onchimi?
deb shubhalanib, unga ergashishda ikkilanish. Zero, iymonning sharti Rasululloh sollallohu alayhi va
sallamning Alloh ta’olo tarafidan olib kelgan barcha xabarlari shubhasiz rost deb aniq ishonish.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam olib kelgan xabarlarga ergashishda ikkilangan yoki haq buning
teskarisi bo‘lishi ham mumkin deb hisoblagan kishi shak va gumon kufri bilan kofir bo‘libdi.
Kufrning bu turlari — agar sohibi shu holatlarda vafot etsa — do‘zaxda abadiy qolishga sabab va
barcha yaxshi amallarning behuda ketishiga boisdir. Alloh ta’olo dedi: “Albatta, ahli kitobdan va
mushriklardan bo‘lgan kofir kimsalar jahannam o‘tida bo‘lib, o‘sha joyda mangu qolurlar! Ana
o‘shalar eng yomon maxluqdirlar”. (Bayyina: 6)
“(Qasamki), agar shirk keltirsang, albatta, qilgan amaling behuda ketur va albatta ziyon
ko‘rguvchilardan bo‘lib qolursan” (Zumar: 65).
Ikkinchi: Islom millatidan chiqarmaydigan kichik kufr, uni amaliy kufr ham deyiladi:
Alloh ta’olo ba’zi gunohlarga tahdid va qaytarish tariqasida ʺkufrʺ so‘zini ishlatdi. Bu gunohlar —
katta gunohlardan bo‘lib do‘zaxda abadiy bo‘lmay azoblanishga sababchidir.
Bunga barcha katta gunohlar kiradi. Bularga kufr so‘zi ishlatilgani ular kufr xislatlari bo‘lgani
uchundir. Bu kufr iymonning ziddi bo‘lgan kufr emasdir. Buning misollari quyidagilarga o‘xshaydi:
musulmonni o‘ldirish, Alloh ta’olodan boshqaning nomi bilan ont ichish, inkor etib emas, balki, jazo
olishga loyiq ekanini bilib Alloh nozil qilmagan narsalar bilan hukm qilish, folbinlarga borish va ularni
39
tasdiqlash, o‘z xotini bilan besoqolbozlik qilish, mo‘‘minning mo‘‘min do‘stiga “kofir” deb aytishi va
boshqa kichik kufr turlari. Alloh ta’olo dedi: “(Ey mo‘‘minlar) agar mo‘‘minlardan bo‘lgan ikki toifa
(bir‐birlari bilan) urushib qolsalar, darhol sizlar ularning o‘rtasini o‘nglab qo‘yinglar!” (Hujurot: 9).
Nabiy sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Musulmonni so‘kish fosiqlik va unga qarshi urush qilish
kufrdir” (Muttafaqun alayh — hadisning sahih ekaniga Imom Buxoriy va Imom Muslim ittifoq qilganlar).
“Mendan so‘ng bir‐biringizni o‘ldiradigan kofir bo‘lib ketmanglar!” (Muttafaqun alayh).
“Allohdan boshqasi(ning nomi) bilan ont ichgan kishi mushrik yoki kofir bo‘libdi” (Alboniy: “Sahihu
Sunani Abi Dovud”).
“Zoniy zinosini, o‘g‘ri o‘g‘irligini, aroqxo‘r aroq ichishini mo‘‘min bo‘lgan holida qilmaydi. Tavba
qilish (imkoniyati u ishlarni qilganidan so‘ng) ham hamon mavjud”. (Muttafaqun alayh).
To‘rtinchi asos. Mukofot va jazolar haqidagi xabarlarga iymon keltirish

Salaf solih — “ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tiqodining asoslaridan biri mukofot va jazolar haqida kelgan
xabarlarga iymon keltirishdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” bandaning qilgan amallariga berilajak mukofot va jazolar haqida kelgan
xabarlarni qanday kelgan bo‘lsa shunday qabul qilib ta’vilsiz tushunadilar hamda mukofot va jazolar
haqida kelgan xabarlarni ta’vil va cheklovlarsiz o‘z kuchida qoldiradilar. Alloh ta’olo dedi: “Albatta,
Alloh ta’olo O’ziga (biron narsaning) sherik qilinishini kechirmaydi. Shundan boshqa gunohlarni
O’zi xohlagan kishilar uchun kechirur. Kim Allohga (biror kimsa yoki narsani) shirk keltirsa, bas, u
buyuk gunohni to‘qib chiqaribdi” (Niso: 48 va 116).
Ular: ”Bandalarning oqibati noma’lum va hech kim o‘z xotimasini bilmaydi”— deb e’tiqod qiladilar.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Bir kishi odamlar nazarida jannat ahlining amalini
qiladi. Xolbuki u jahannam ahlidandir. Bir kishi esa odamlar nazarida jahannam ahlining amalini qiladi.
Xolbuki u jannat ahlidandir”. (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyatlari).
“Sizlardan biringiz jannat ahlining amallarini qiladi hatto u bilan jannat o‘rtasida bir gazgina (masofa)
qoladi. Biroq, Kitob (Lavhul‐Mahfuz)da yozilgani g‘olib kelib u jahannam ahlining amalini qiladi‐da,
jahannamga kiradi. Sizlardan biringiz jahannam ahlining amalini qiladi hatto u bilan jahannam o‘rtasida
bir gazgina (masofa) qoladi. Biroq, Kitobda yozilgani g‘olib kelib u jannat ahlining amalini qiladi va
jannatga kiradi” (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyati).
Biroq “Ahlus‐sunna val‐jamoa” zohiran Islomda o‘lgan (mo‘‘min va taqvoli) kishilarni umumiy
ravishda: “Inshaalloh jannat ahllaridan bo‘ladilar” deb guvohlik beradilar. Alloh ta’olo dedi: “Iymon
keltirib, yaxshi amallar qilgan zotlarga xushxabar beringki, ular uchun ostlaridan daryolar oqib
turuvchi jannatlar bor! ...” (Baqara:25).
“Albatta, taqvodor zotlar jannatlarda va daryolar (usti)da, Qodir Podshoh huzuridagi rozi bo‘lingan
o‘rinda bo‘lurlar.” (Qamar: 54, 55).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Kimki o‘layotganda Allohdan o‘zga haq ma’bud yo‘q ekanini
e’tiqod qilib vafot etsa jannatga kiradi”— dedilar (Imom Muslim rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Kofirlar, mushriklar va munofiqlar jahannam ahlidirlar”— deb guvohlik
beradilar. Alloh ta’olo dedi: “Ammo o‘zlari kofir bo‘lishib, Bizning oyatlarimizni yolg‘on degan
kimsalar esa do‘zax egalari bo‘lib, unda abadiy qolajaklar” (Baqara: 39).
“Albatta, ahli kitobdan va mushriklardan bo‘lgan kofir kimsalar jahannam o‘tida bo‘lib, o‘sha
joyda mangu qolurlar! Ana o‘shalar eng yomon maxluqdirlar”. (Bayyina: 6).
www.sodiqlar.com 40
“Albatta, munofiqlar jahannamning eng tubida (bo‘lur)lar” (Niso: 145).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Rasululloh sollallohu alayhi va sallam jannatga kirishlari haqida bashorat
bergan barcha kishilar, shu jumladan, o‘n kishining jannatga kirishlari haqida guvohlik beradilar.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Abu Bakr jannatda, Umar jannatda, Usmon jannatda,
Aliy jannatda, Talha jannatda, Zubayr jannatda, Abdurrahmon ibn Avf jannatda, Sa’d ibn Abi Vaqqos
jannatda, Said ibn Zayd jannatda va Abu Ubayda ibn Jarroh jannatdadir” (Shayx Alboniy: “Sahihu
Sunani Abi Dovud”).
Bundan tashqari ular, Ukkosha ibn Mehsan, Abdulloh ibn Salom, Yosir oilasi, Bilol ibn Raboh, Ja’far
ibn Abi Tolib, Amr ibn Sobit, Zayd ibn Horisa, Abdulloh ibn Ravoha, Fotima binti Rasululloh sollallohu
alayhi va sallam, Hadija binti Huvaylid, Oisha, Sofiyya, Hafsa, Rasulullohning barcha ayollari va boshqa
ko‘plab sahobalarning jannatga kirishlariga guvohlik beradilar (yuqorida nomi o‘tgan sahobalarning
barchalaridan Olloh rozi bo‘lsin).Chunki bu haqda Rosululloh sollallohu alayhi va sallam xabar
berganlar.
Ahlus‐sunna val jamoa jahannam ahlidan ekaniga xabar berilgan Abu Lahab ibn Abdulmuttalib,
uning xotini Ummu Jamil Arvo bint Harb va boshqa haqlarida shunday xabar kelgan kofirlarning
jahannam ahlidan ekanliklariga guvohlik beradilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Rasululloh sollallohu alayhi va sallam xabar bergan muayyan shaxslardan
boshqa biron kishi haqida jannat yoki jahannam ahlidan ekaniga qat’iy so‘zni aytmaydilar([16]). (Balki,
yaxshi amallarni qilgan kishi uchun yaxshilikni umid qiladilar va yomonlik qilgan kishilar uchun jazodan
qo‘rqadilar).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Qilgan amallari har qancha go‘zal bo‘lmasin, Alloh ta’olo o‘z rahmati bilan
o‘ramasa, jannat hech kimga nasib bo‘lmaydi”— deb e’tiqod qiladilar.
Alloh ta’olo dedi: “Agar sizlarga Allohning fazlu marhamati bo‘lmasa edi, hech qachon sizlardan
biron kishi (biron gunohdan) pok bo‘lmas edi. Lekin Alloh (fazlu marhamati bilan) O’zi hohlagan
kishini poklar. Alloh Eshitguvchi, Bilguvchidir” (Nur: 21).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Qilgan amali hech bir kishini jannatga olib kira olmaydi”—
dedilar. Sahobalar: “Sizni hammi”— deb so‘raganlarida rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Alloh
rahmati bilan o‘ramasa, men ham”— deb javob berdilar (Imom Muslim rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” azoblanishi bayon qilingan gunohlarni qilgan kishilarga Allohning azobi
vojib bo‘ladi, demaydilar. Balki, goho Alloh ta’olo bu gunohlarni qilgan kishilarga keyinroq qilgan toat‐
ibodatlari, tavbalari yoki kafforot bo‘luvchi musibat va xastaliklar sababli kechirishi mumkin. Alloh ta’olo
dedi: “(Ey Muhammad sollallohu alayhi va sallam gunohkor bandalarimga) ayting: “Ey, o‘z jonlariga
jabr qilgan bandalarim, Allohning rahmatidan noumid bo‘lmangiz! Albatta Alloh barcha gunohlarni
Mag‘firat qilur. Albatta Uning O’zigina Mag‘firatli, Mehribondir” (Zumar: 53).
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam dedilar: “Bir kishi yo‘lda keta turib yo‘lda yotgan tikanli
daraxt shoxini chetga olib tashladi. Alloh unga shukr([17]) qildi va uni(ng gunohlarini) kechirdi” (Imom
Buxoriy rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Har bir maxluqning o‘z ajali bor va Allohning kitobida yozilgan muddatda
Allohning izni bilangina o‘ladi. Ajallari yetgach (o‘lim) biron lahza erta yoki kech qolmaydi. O’lishi yoki
o‘ldirilishi uning yozib qo‘yilgan ajalining nihoyasidir”— deb e’tiqod qiladilar. Alloh ta’olo dedi: “Har
bir jon faqat Allohning izni bilan, aniq belgilab‐yozib qo‘yilgan muddatda o‘ladi” (Oli Imron: 145).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Alloh ta’oloning mo‘‘minlarni jannat bilan mukofotlashi, osiy
muvahhidlar, kofir va munofiqlarni jahannam bilan jazolashi haq, Alloh ta’olo o‘z va’dasiga xilof
qilmaydi”— deb e’tiqod qiladilar. Alloh ta’olo dedi: “Iymon keltirib, yaxshi amallarni qilgan zotlarni
41
esa ostidan daryolar oqib turadigan jannatlarga kiritajakmiz — ular u yerda abadiy yasharlar. Bu
Allohning haq va’dasidir. Allohdan ko‘ra rostgo‘yroq kim bor?!” (Niso: 122).
Alloh ta’olo osiy muvahhidlarni o‘z fazli va karami bilan afv etadi. Xolbuki, Alloh ta’olo
muvahhidlarni afv etish va boshqalarni afv etmaslikka va’da berdi: “Albatta, Alloh ta’olo O’ziga (biron
narsaning) sherik qilinishini kechirmaydi. Shundan boshqa gunohlarni O’zi xohlagan kishilar uchun
kechirur. Kim Allohga (biror kimsa yoki narsani) shirk keltirsa, bas, u buyuk gunohni to‘qib
chiqaribdi” (Niso: 48. 116).
Beshinchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa” e’tiqodida do‘stlashuv va

dushmanlashuv masalasi
Salaf solih — “ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tiqodining asoslaridan biri Alloh uchun yaxshi ko‘rish va
Alloh uchun yomon ko‘rishdir. Ya’ni mo‘‘minlarni sevish va ularni do‘st hisoblash hamda mushrik va
kofirlarni yomon ko‘rish va ulardan bezor bo‘lishdir. Alloh ta’olo dedi: “Mo‘‘min va mo‘‘minalar bir‐
birlariga do‘stdirlar. Ular yaxshilikka buyuradilar, yomonlikdan qaytaradilar...” (Tavba: 71).
“Mo‘‘minlar, mo‘‘minlarni qo‘yib kofirlarni do‘st tutmasinlar! Kim shunday qilsa, bas, Alloh
tomonidan hech narsada emas. (ya’ni Allohdan begonadir). Magar ulardan ehtiyot bo‘lib tursalaringiz
(yuzaki muomala qilsangiz joizdir), Alloh sizlarni O’zining (azobidan) ogoh qilur. Va faqat Allohga
qaytajaksiz.” (Oli Imron: 28).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Do‘stlashuv va dushmanlashuv aqidasi eng muhim asoslardan bo‘lib,
shariatda uning juda katta o‘rni bor”— deb e’tiqod qiladilar va u quyidagi jihatlardan yaqqol ravshan
bo‘ladi.
Birinchidan: Do‘stlashuv va dushmanlashuv “La ilaha illalloh” (Allohdan o‘zga (haq) iloh yo‘q” deb
guvohlik berishning bir juz’idir. Bu guvohlikning ma’nosi sig‘inilayotgan Alloh ta’olodan boshqa barcha
ma’budlardan bezorlikdir. Alloh ta’olo dedi: “...Allohga ibodat qilinglar va tog‘ut (Allohdan o‘zga,
shayton va barcha sig‘iniladigan narsalar)dan uzoq bo‘linglar!” (Nahl: 36).
Ikkinchidan: Do‘stlashuv va dushmanlashuv iymonning eng mustahkam asoslaridan biridir.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Iymon halqalarining eng mustahkami — Alloh uchun
do‘stlashish va Alloh uchun dushman bo‘lish, Alloh yo‘lida yaxshi ko‘rish va Alloh yo‘lida yomon
ko‘rishdir” (Shayx Alboniy: “Silsilatul—ahodisus‐sahiha”: 998).
Uchinchidan: Alloh uchun do‘st va dushman bo‘lish qalbning iymon halovati va lazzatini totishi
uchun sababdir. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “(O’zida) uch narsa bo‘lgan kimsa iymon
halovatini totibdi: Alloh va uning Rasuli unga boshqalardan ko‘ra sevimliroq bo‘lsa, biron kishini Alloh
uchun yaxshi ko‘rsa hamda kufrga qaytishni Alloh qutqazganidan so‘ng, jahannamga tashlanishni
yoqtirmaganidek yoqtirmasa” (Muttafaqun alayh).
To‘rtinchidan: Do‘stlashuv va dushmanlashuv aqidasini hosil qilish bilan iymon komil bo‘ladi.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Alloh uchun yaxshi ko‘rgan, Alloh uchun yomon
ko‘rgan, Alloh uchun bergan va Alloh uchun man qilgan kishi iymonni komil qilibdi” (Shayx Alboniy:
“Sahihu Sunani Abi Dovud”).
Beshinchidan: Alloh va uning dinidan boshqani yaxshi ko‘rgan hamda Allohni, Allohning dinini va
shu dinni qabul qilgan kishilarni yomon ko‘rgan kishi kofir bo‘ladi. Alloh ta’olo dedi: “Ayting: «O’zi
rizqlanmay — taomlanmay (barchani) taomlantiradigan, osmonlar va yerning yaratguvchisi bo‘lgan
Allohdan o‘zgani do‘st tutaymi?!» Ayting: “Albatta men Allohga bo‘yinsunguvchi kishilarning
avvalgisi bo‘lishga ma’murman (amr qilinganman)”. Hargiz mushriklardan bo‘lmang!” (An’om: 14).
www.sodiqlar.com 42
Oltinchidan: Do‘stlashuv va dushmanlashuv — aqidasi shunday aloqadirki buning asosida

musulmon jamiyati qoim bo‘ladi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Sizlarning biringiz
do‘sti uchun o‘zi uchun yaxshi ko‘rgan narsani yaxshi ko‘rmagunicha (komil) mo‘‘min bo‘la olmaydi”
(Imom Buxoriy rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: Do‘stlashuv va dushmanlashuv aqidasi farzdir. Balki, u “La ilaha illalloh”
deb guvohlik berishning shartlaridan biri va iymon hamda aqida asoslarining kattasi bo‘lib, musulmon
uni rioya qilishi kerak”— deb e’tiqod qiladilar([18]).
Bu asosni ta’kidlab ko‘plab xabarlar kelgan. Shulardan biri Alloh ta’oloning quyidagi so‘zlaridir: (Ey,
Muhammad sallallohu alayhi va sallam), ayting: “Agar ota‐onalaringiz, bolalaringiz, aka‐ukalaringiz,
xotinlaringiz, qarindosh‐urug‘laringiz va kasb qilib topgan mol‐dunyolaringiz, kasod bo‘lib
qolishidan qo‘rqadigan tijoratingiz hamda yaxshi ko‘radigan uy‐joylaringiz sizlarga Allohdan, uning
payg‘ambaridan va Uning Yo‘lida jihod qilishdan suyukliroq bo‘lsa, u holda to Alloh o‘z amrini
(ya’ni, azobini) keltirgunicha kutib turaveringlar!” (Tavba: 24).
“Ey, iymon keltirganlar, Mening ham dushmanim, sizlarning ham dushmanlaringiz (bo‘lgan
mushriklar)ni do‘st tutmanglar! Sizlar ularga do‘stlik (haqida xat‐xabar) yuborursizlar,...”
(Mumtahana: 1).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” do‘stlashuv va dushmanlashuv to‘g‘risida odamlarni uch qismga bo‘ladilar:
Birinchi qism: Mutlaq do‘stlashuvga loyiq odamlar
Ular — Alloh va Allohning Rasuli Muhammad sallallohu alayhi va sallamga iymon keltirgan hamda
din marosimlarini Alloh uchun xolis qilgan kishilardir. Alloh ta’olo dedi: “Sizlarning do‘stingiz faqat
Alloh, Uning payg‘ambari va ta’zim‐tavoze’ qilgan hollarida namozni to‘kis ado etadigan, zakotni
(haqdorlarga) beradigan mo‘‘minlardir. Kimki Allohni, Uning payg‘ambarini va mo‘‘minlarni do‘st
tutsa (najot topgay), zero, faqat Allohning hizbi (guruhi)gina g‘olib bo‘lguvchidir.” (Moida: 55, 56).
Ikkinchi qism: Bir jihatdan do‘stlik va bir jihatdan dushmanlikka loyiq bo‘lgan odamlar.
Ular — ba’zi farzlarga e’tiborsizlik bilan qaraydigan va kufrga olib bormaydigan harom ishlarni qilgan
osiy musulmonlardir. Ularga nasihat qilish, qilgan ishlarini sukut qilmay inkor etish, amr‐ma’ruf, nahiy‐
munkar qilish, gunohlarni qilmasliklari va tavba etishlari uchun jazo va ta’zirlar berish kerak. Zero,
sharob ichgani uchun bundan avval ham ta’zirlangan Abdulloh — uni Ximor deb laqablanardi — nomli
sahoba ichib olgani uchun yana ta’zirga olib kelinganida sahobalarning biri uni la’natladi, shunda
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “uni la’nat qilmanglar! u Alloh va Rasulini yaxshi ko‘radi”—
dedilar (Imom Buxoriy rivoyati). Biroq, unga Allohning belgilagan jazosini ijro etdilar.
Uchinchi qism: Ular mutlaq bezor bo‘lishga loyiq bo‘lgan odamlar.
Ular — mushrik, yahudiy, nasroniy, majusiy va barcha kofirlar. Bundan tashqari bu hukm ostiga
Alloh ta’olodan boshqasi uchun duo va tavakkul qilgan, undan boshqadan yordam so‘ragan, Allohni,
Allohning Rasuli va dinini haqorat qilgan, dinni «hozirgi asrga yaramaydi» degan tushuncha bilan
hayotdan ajratgan hollarida (hujjat barpo qilinsada) «musulmonlikni da’vo qiluvchi kishilar» ham kiradi.
Musulmonlar bunday kishilar bilan jihod qilishlari, qarshilik ko‘rsatishlari va ularni yer yuzida fasod
yoyishlariga yo‘l bermasliklari kerak.
Alloh ta’olo dedi: “Ey payg‘ambar (sallallohu alayhi va sallam), kofir va munofiqlarga qarshi jihod
qiling va ularga qattiqqo‘l bo‘ling! Ularning joylari jahannamdir! Naqadar yomon oqibat bu!”
(Tahrim: 9).
“(Ey Muhammad sallallohu alayhi va sallam), Allohga va Oxirat kuniga iymon keltiradigan
qavmning Alloh va Uning payg‘ambariga muxoliflik qiluvchilar bilan — garchi ular o‘zlarining
43
otalari, yoki o‘g‘illari, yoki og‘a‐inilari, yoki qarindosh‐urug‘lari bo‘lsalar‐da — do‘stlashayotganlarini
topmassiz.” (Mujodala: 22).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Alloh uchun do‘st bo‘lishning ro‘yobga chiqishi kerak bo‘lgan
huquqlari bor”— deb e’tiqod qiladilar. Ular:
Birinchi: Kofirlar diyoridan musulmonlar diyoriga hijrat qilish.
Shar’iy sabablar bilan hijrat qilishga qodir bo‘lmagan va zaif kishilar bundan mustasno.
Ikkinchi: Musulmonlarga joni, moli va tili bilan yordam berish hamda ularning quvonch va qayg‘ulariga
sherik bo‘lish.
Uchinchi: O’zi uchun yaxshi ko‘rgan yaxshilik va yomonlikni daf etishni musulmonlar uchun ham
sevish, ularni masxara qilmaslik. Ularni sevishga, ular bilan birga o‘tirishga va maslahatlashishga intilish.
To‘rtinchi: Bemorni borib ko‘rish, janozalarda ishtirok etish, musulmonlarga mehribon bo‘lish, ular
uchun duo‐istig‘forlar qilish, ularga salom berish, muomalalarda xiyonat qilmaslik va ularning mollarini
nohaq yemaslik kabi huquqlarini ado etish.
Beshinchi: Musulmonlar ichida josuslik qilib, ularning xabarlari va sirlarini dushmanlarga
yetkazmaslik(bunday qiluvchi kishilarga juda qattiq va’iydlar bor). Musulmonlar o‘rtasini isloh qilish va
ularga ozor bermaslik.
Oltinchi: Musulmonlar jamoatiga qo‘shilish, ulardan ajralmaslik, ular bilan taqvo, ezgulik, yaxshilikka
buyurish va yomonlikdan qaytarish (amr‐ma’ruf va nahiy‐munkar) ishlarida hamkor bo‘lish.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh yo‘lida dushman bo‘lish quyidagi narsalarni taqozo qiladi
deb e’tiqod qiladilar:
Birinchi: Shirk, kufr va uning ahlini yomon ko‘rish va ularga nisbatan qalbda adovat saqlash.
Ikkinchi: Kofirlar bilan do‘stlashmaslik, ularni yaxshi ko‘rmaslik, ulardan garchi yaqin qarindoshlari
bo‘lsa‐da, to‘liq ajralish.
Uchinchi: Kufr diyorini tark etish va kufr diyoriga Islom an’analarini izhor etishga qudrati yetsagina
safar qilish, bo‘lmasa safar qilmaslik.
To‘rtinchi: Kofirlarga diniy — ya’ni, ularning diniy marosimlari, an’analari — va dunyoviy — ya’ni,
yeyish tarzi, ichish, kiyinish kabi odatlar — ularga xos bo‘lgan va musulmonlar ichida odat bo‘lib
tarqalmagan narsalarda o‘xshamaslik (taqlid qilmaslik). Chunki, bu ishlar odamning qalbida do‘stlik va
muhabbatni vujudga keltiradi. Qalbdagi muhabbat esa tashqi qiyofada o‘xshashlikni keltirib chiqaradi.
Beshinchi: Kofirlar bilan o‘zaro ko‘maklashmaslik, kofirlarga musulmonlarga qarshi yordam bermaslik,
ularga moyil bo‘lmaslik, muhim vazifalarni topshirmaslik, ularni maqtamaslik, sirdosh tutmaslik,
ularning suhbatlari va majlislarini tark qilish.
Oltinchi: Kofirlarning bayram va quvonchlariga sherik bo‘lmaslik va bu bayramlar bilan tabrik etmaslik.
Kofirlarga “sayyid” yoki “mavlo” deya ulug‘lab xitob etmaslik.
Yettinchi: Kofirlar uchun istig‘for aytmaslik va Alloh ta’olodan ularga rahmat so‘ramaslik.
Sakkizinchi: Kofirlar bilan Islom dini zarariga murosali bo‘lmaslik.
To‘qqizinchi: Hukmlashish uchun kofirlarga murojaat etmaslik yoki ularning hukmlariga rozi
bo‘lmaslik. Kofirlarning xohish va amallariga ergashmaslik. Chunki kofirlarga ergashish Alloh va
Rasulining hukmlarini tark etishni taqozo qiladi.
O’ninchi: Kofirlarga Islom salomi “Assalomu alaykum”ni aytmaslik. (Agar ular «assalamu alaykum»
desalar «yaxshimisiz» kabi boshqa so‘zlar bilan javob qilish. Tahririyatdan)
www.sodiqlar.com 44
Oltinchi asos. Avliyolarning karomatlarini tasdiqlash

Salaf solih — “ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tiqodining asoslaridan yana biri solih tushni ya’ni, solih
kishilar ko‘rgan tushning rostligini tasdiqlashdir. U payg‘ambarlikdan bir qism hisoblanadi. Solih kishilar
uchun to‘g‘ri, voqelikka mos farosatning mavjudligi ham haqdir. Alloh ta’olo dedi: “Endi qachonki u
(bola katta bo‘lib) otasi (Ibrohim) bilan birga yuradigan bo‘lgach, (Ibrohim): «Ey, o‘g‘ilcham, men
(hadeb) tushimda seni (qurbonlik uchun) so‘yayotganimni ko‘rmoqdaman. Endi sen o‘zing nima ra’y‐
fikr qilishingni bir o‘ylab ko‘rgin», — degan edi. U aytdi: «Ey, otajon, sizga (tushingizda Alloh
tomonidan) buyurilgan ishni qiling. Inshoalloh, meni sabr qiluvchilardan topursiz»” (Soffot: 102).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Payg‘ambarlikdan bashoratlargina qoldi”— dedilar.
Sahobalar: “Bashoratlar nima.”— deb so‘radilar. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Solih tushlar”—
deb javob berdilar (Imom Buxoriy rivoyati).
Shuningdek “Ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tiqodlaridan biri — avliyolarning karomatlarini tasdiqlashdir.
Karomat esa Qur’on va sunnat dalolat qilganidek, Alloh ta’olo ba’zi solih kishilarning qo‘llarida, ularni
e’zozlab joriy qilgan g‘ayritabiiy (odatdan tashqari) ishlardir[19].
Alloh ta’olo dedi: “Ogoh bo‘lingizki, albatta, Allohning valiy(do‘st)lariga (oxiratda) xavf yo‘qdir va
ular mahzun ham bo‘lmaslar. Ular iymon keltirgan va taqvoli bo‘lganlardir. Ularga dunyo hayotida
ham, oxiratda ham bashorat(xushxabar) bordir. Allohning so‘zlarida o‘zgartirish yo‘qdir. Ana shu
buyuk yutuqdir ” (Yunus: 62 ‐ 64).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Alloh ta’olo: “Kim mening do‘stimga dushman bo‘lsa,
men unga qarshi urush e’lon qildim”— dedi” (Imom Buxoriy rivoyati).
Biroq “Ahlus‐sunna val‐jamoa”ning karomatlarni tasdiqlashda shar’iy qoidalari bor. G’ayri tabiiy
suratda sodir bo‘lgan har qanday narsa karomat bo‘lavermaydi. Balki, ba’zi odatdan tashqari ishlar
“istidroj” (Shaytoniy harakatlar), sehr va ko‘z boylash bo‘lishi mumkin. Karomat va ko‘z boylash
o‘rtasidagi farq juda ham katta va ochiqdir.
Karomatning sababi toat‐ibodat bo‘lib, u toat‐ibodatda davomiy bo‘lgan kimsalar uchun beriladi.
Ko‘z boylashning sababi esa kufr amallari va gunohlardir. Alloh ta’olo dedi: “Albatta shaytonlar o‘z
do‘stlari (ya’ni, mushriklar)ni sizlar bilan janjallashishlari uchun vasvasaga solurlar. Agar ularga itoat
qilsangizlar, albatta, sizlar (ham) mushrikdirsizlar” (An’om: 121).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Dunyoda sehr va sehrgarlar borligini tasdiq qiladilar(20).
Alloh ta’olo dedi: “Bas, qachonki sehrgarlar kelganlarida...” (Yunus: 80).
“... zo‘r sehr ko‘rsatdilar” (A’rof: 116).
“...Lekin Shaytonlar kofir bo‘ldilar. Ular odamlarga sehrni o‘rgatar edilar” (Baqara: 102).
Biroq, jinlar Allohning izni bilangina birovlarga zarar bera oladilar. Alloh ta’olo dedi: “(Lekin) ular
Allohning iznisiz hech kimga zarar yetkaza olmaydilar. Ular o‘zlariga hech foydasiz, bil’aks zararli
o‘rganadilar...” (Baqara: 102).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Sehr Allohning iznisiz zarar va foyda bera oladi, deb e’tiqod qilgan kimsa
kofir, sehrni muboh degan kimsani o‘ldirish vojibdir”— deb e’tiqod qiladilar. Chunki barcha
musulmonlar sehrning harom ekani va sehrgardan tavba qilinishi, tavba qilsa yaxshi, bo‘lmasa qatl
qilinishiga ittifoq qildilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh ta’oloning odam farzandiga vasvasa qilib, uni adashtiradigan yoki
adashishini xohlagan jin shaytonlarini yaratgani, ularni xohlagan bandalariga hukmron qilishi va
xohlagan bandalarini ularning makr va hiylalaridan himoya qilishiga iymon keltiradilar.
45
Alloh ta’olo dedi: : “Albatta shaytonlar o‘z do‘stlari (ya’ni, mushriklar)ni sizlar bilan
janjallashishlari uchun vasvasaga solurlar. Agar ularga itoat qilsangizlar, albatta, sizlar (ham)
mushrikdirsizlar” (An’om: 121).
“Ulardan kuching yetgan kimsani ovozing bilan qo‘zg‘at, ularning ustiga otliq va piyoda
(lashkaringni) tort, topgan mol‐davlat va farzandlarida ularga sherik bo‘l (ya’ni, ularni haromdan mol‐
dunyo va bola‐chaqa orttirishga unda), ularga (yolg‘on) va’dalar qil. — Darhaqiqat, shayton ulaga
faqat aldov‐yolg‘on narsalarnigina va’da qilur. —” (Isro: 64).
“Albatta, iymon keltirgan va Yolg‘iz parvardigorlariga tavakkul qiladigan zotlar ustida (shayton)
uchun hech qanday saltanat — hukmronlik yo‘qdir. Uning hukmronligi faqat, (uni) do‘st tutib,
(Allohga) sherik qilib oladigan kimsalar ustidadir” (Nahl: 99, 100).
Yettinchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa” ning hukmlarni olish va dalil

keltirish uslubi
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”ning hukmlarni olish va dalil keltirishdagi e’tiqod asoslaridan Alloh
ta’oloning Kitobi Qur’on Karim va Rasulining sahih sunnatlariga botinan va zohiran ergashish va taslim
bo‘lishdir. Alloh ta’olo dedi: “Alloh va Uning Rasuli bir ishni hukm qilgan — buyurgan vaqtida biron
mo‘‘min va mo‘‘mina uchun (Allohning hukmini qo‘yib) o‘zlari xohlagan ishlarini ixtiyor qilishlari
joiz emasdir. Kim Alloh va Uning Rasuliga osiy bo‘lsa, bas, u ochiq yo‘ldan ozish bilan yo‘ldan
ozibdi. ” (Ahzob: 36)
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Men sizlarga ikki narsani qoldirdim. Agar uni
mahkam ushlasangiz hargiz adashmaysiz. Ular Allohning Kitobi va mening sunnatimdir” (Sahih hadis.
Bu hadisni Hokim “al‐Mustadrak” kitobida rivoyat qildi. Shayx Alboniy “Mishkot” kitobida bu
hadisning sahih ekanini bayon qildi).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Allohning Kitobi, so‘ngra Rasuli sollallohu alayhi va sallamning
sunnatlari” — demaydilar. Balki, “ Allohning Kitobi va Rasuli sollallohu alayhi va sallamning sunnatlari
birgalikda” — deydilar. Chunki sunnat Allohning Kitobi bilan chambarchas bog‘langan va Alloh Rasuli
sollalohu alayhi va sallamga itoat etishni farz qilgan, Zero, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning
sunnati Alloh iroda qilgan ma’noning bayonidir.
Bundan so‘ng “ahlus‐sunna val‐jamoa” muhojir va ansorlar(21) kabi sahobalarga umuman, to‘g‘ri
yo‘lda bo‘lgan xalifa (xulafo ar‐roshidun) larga xususan ergashadilar. Chunki Rasululloh sollallohu
alayhi va sallam ularga ergashishga vasiyat qilgan edilar. Ulardan so‘ng esa Rasululloh sallallohu alayhi
va sallam tomonidan afzal deb aytilgan asrlarda sahobalardan so‘ng yashagan kishilar — tobeinlarga
ergashadilar. Chunki Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Mening sunnatimni va to‘g‘ri yo‘lda
bo‘lgan xalifalarning sunnatlarini mahkam ushlanglar. Yangi chiqqan ishlardan uzoq bo‘linglar. Chuni
yangi chiqqan barcha narsa bid’at va barcha bid’at zalolatdir” (Shayx Alboniy: “Sahihu Sunani Abi
Dovud”).
Shuning uchun ham “ahllussunna val‐jamoa”ning nizo paytida murojaat etadigan manbasi Allohning
Kitobi, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning (sahih) sunnatlaridir. Alloh ta’olo dedi: “...Bordi‐yu,
biror narsa haqida talashib qolsangiz, — agar haqiqatan Allohga va oxirat kuniga ishonsangiz — u
narsani Allohga va Payg‘ambariga qaytaringiz! Mana shu yaxshiroq chiroyliroq yechimdir” (Niso: 59).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sahobalari Qur’oni Karim va Rasullloh sollallohu alayhi va
sallamning sunnatlarini tushunishda “ahlus‐sunna val‐jamoa”ning manbalaridir. Ular nazdida Qur’on
yoki sahih sunnatdan biron narsa qiyos, zavq, valiyning kashfi, shayx yoki imomning so‘zi bilan muqobil
qo‘yilmaydi. Chunki din Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning hayotlik davrlarida butunlay
www.sodiqlar.com 46
mukammal bo‘lgan. Alloh ta’olo dedi: “Bugun sizlarga diningizni komil qildim, ne’matimni benuqson,
to‘kis qilib berdim va sizlar uchun (faqat) Islomni din qilib tanladim.” (Moida: 3).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh va Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning so‘zlariga biron
kishining so‘zlarini muqaddam qo‘ymaydilar. Alloh ta’olo dedi: “ Ey mo‘minlar, sizlar Alloh va Uning
payg‘ambari oldida (ya’ni ikkisining iznisiz biron so‘z yoki ishga) qadam bosmanglar! Va Allohdan
qo‘rqinglar! Albatta Alloh eshitguvchi, bilguvchidir. ” (Hujurot: 1).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Alloh va Rasuli sollallohu alayhi va sallamdan avval biron so‘zni aytish
Alloh ta’ologa bilimsiz so‘z aytish va Shayton vasvasasidir”— deb biladilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” nazdida sog‘lom aql to‘g‘ri naqlga zid emasdir. Shuning uchun ham ular
ishtibohli holatlarda naqlni aqldan muqaddam qo‘yadilar va mushkullik bartaraf bo‘ladi. Zero, naql aql
uchun muhol bo‘lgan narsalarni olib kelmaydi, Balki, aqllar hayron bo‘ladigan narsalarni olib keladi.
Inchunun, aql berilgan xabarlar — naqlni tasdiqlaydi, aksi emas.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” aqlning qadrini kamaytirmaydilar. Chunki u, mukallaflik (bandalik
taklifi)ning asosidir. Biroq, “ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Aql shariatga muqaddam bo‘la olmaydi. Yo‘qsa,
odamlar payg‘ambarlardan behojat bo‘lar edilar. Lekin aql shariat doirasida harakat qiladi”— deb
aytadilar. Shuning uchun ham, ularni Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning yo‘llariga ergashganlari,
mutlaq bo‘ysunganlari va uni mahkam ushlaganlari uchun ham “ahlus‐sunna” deb ataldi. Alloh ta’olo
dedi: “Endi agar ular sizga javob bera olmasalar, bilingki, ular faqatgina havoyi nafslarigagina
ergashurlar. Alloh tomonidan hidoyatlanmagan holda o‘z havoyi nafsiga ergashgan kimsadan ham
yo‘ldan ozganroq kim bor?! Albatta, Alloh zolim qavmni hidoyat qilmas” (Qasas:50).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Qur’oni Karim va Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sunnatlaridan
so‘ng ummat ulamolari ijmo’ (ittifoq) qilgan va suyangan hukmlarni ushlaydilar. Chunki Rasululloh
sollallohu alayhi va sallam ushbu so‘zlarni aytgan edilar: “Alloh ummatimni zalolat uzra jam qilmaydi.
Allohning qo‘li jamoat uzradir. Jamoatdan ajralgan kimsa jahannamda yolg‘iz qoladi” (Shayx Alboniy:
“Sahihu Sunanit‐Termiziy”).
Demak, bu ummat haqni tark qilish va botil narsaga ijmo’ qilishdan ma’sumdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan boshqa biron kimsa uchun
ma’sumlikni e’tiqod qilmaydilar hamda Qur’on va sunnatda ochiq bayon qilinmagan narsalar haqida
zarurat qadar ijtihod qilish lozim, deb o‘ylaydilar. Shunday bo‘lsada, so‘zi Qur’oni Karim va sunnatga
muvofiq bo‘lmagunicha biron kishining ra’yiga taassub qilmaydilar. Ular: “Mujtahid hukmni to‘g‘ri va
xato chiqarishi mumkin. To‘g‘ri hukm qilgan mujtahid ikki ajr—ijtihod va to‘g‘ri topganlik ajri, xato
qilgan mujtahid esa bitta savob – ijtihod savobini oladi”— deb e’tiqod qiladilar. “Ahlus‐sunna val‐
jamoa”ning ijtihodiy masalalardagi farqliligi ular o‘rtasida adovat va yuzko‘rishmaslikni paydo qilmaydi.
Balki, ular bir‐birini sevib, ba’zi masalalarda ixtilofli bo‘lsa‐da, bir‐birlarining orqalarida namoz
o‘qiyveradilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” musulmonlardan biron kishini muayyan faqihning mazhabida yurishga
majbur qilmaydi. Bundan tashqari ular taqlid(22) etish emas, balki dalil bilan ergashish bo‘lsa zarar yo‘q,
musulmon bir mazhabdan dalili kuchli bo‘lgan boshqa bir mazhabga o‘ta oladi, deb biladilar. O’zida
ilmiy layoqati bo‘lgan odam mazhabboshi imomlarning dalillarini bilishi, bir masala xususida bir
imomning mazhabidan dalili va bilimi kuchliroq bo‘lgan boshqa bir imomning mazhabiga o‘tishi
mumkin va dalillarini bilmagan holda bir kishining so‘zlarini mahkam ushlab olmasligi kerak. Chunki u,
bu bilan muqallid bo‘lib qoladi. U bir narsaga berilgan farqli hukmlarning quvvatlisini o‘rganish uchun
kuch va g‘ayratini sarf etishi kerak. U yoki bu masalani quvvatlash imkonini qila olmasa u holda bu
kishining hukmi avom kishi hukmidek bo‘lib ilm ahlidan so‘rash lozim bo‘ladi. Dalillarni bila
olmaydigan omining mazhabi — muftiysining mazhabidir. U Qur’on va sunnatni bilgan odamdan
47
so‘rashi kerak. Alloh ta’olo dedi: “Agar bilmasangizlar zikr (ilm) ahllari (ulamolar)dan so‘ranglar!”
(Nahl: 43).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Dindagi faqihlik‐bilimdonlik bilim va amal bilangina hosil bo‘ladi. Ko‘p
ilmga erishgan, biroq unga amal qilmagan yoki Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning yo‘llariga
ergashmagan kishi faqih emas”— deb aytadilar.
Sakkizinchi asos. Gunoh bo‘lmagan ishlarda amirlarga itoat etishning

farzligi
Modomiki, gunoh ishlarga buyurmas ekanlar, musulmon amirlarga itoat etish “ahlus‐sunna val‐
jamoa” e’tiqodining asoslaridan biridir. Agar gunoh ishga buyursalar ularning bu amrlariga itoat
qilinmaydi. Boshqa, gunohsiz ishlarda esa Alloh ta’oloning quyidagi so‘zlariga binoan ularga itoat
qilinadi: “Ey mo‘minlar, Allohga itoat qilingiz, va payg‘ambarga hamda o‘zlaringizdan bo‘lgan (ya’ni
musulmon) hokimlarga bo‘ysuningiz! Bordiyu biron narsa haqida talashib qolsangiz, — agar
haqiqatan Allohga va oxirat kuniga ishonsangiz — u narsani Allohga va payg‘ambariga qaytaringiz!
Mana shu yaxshiroq va chiroyliroq yechimdir. ” (Niso: 59).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning bu so‘zlari ham “ahlus‐sunna val‐jamoa”ning e’tiqodini
quvvatlaydi: “Menga itoat qilgan kishi Allohga itoat qilibdi. Menga osiy bo‘lgan kishi Allohga osiy
bo‘libdi. Amirga itoat qilgan kishi menga itoat qilibdi. Amirga osiy bo‘lgan kishi menga osiy bo‘libdi”
(Muttafaqun alayh).
“Sizlarga boshi mayiz kabi habash qul[23] amir bo‘lsa ham unga quloq solib, itoat etinglar!” (Imom
Buxoriy rivoyati)
“Garchi orqangga savalansa ham, molingni tortib olinsa ham quloq solib itoat etasan. Amiringga itoat
et!” (Imom Muslim rivoyati).
“Amirining biron narsasini yoqtirmagan odam sabr qilsin. Chunki amiriga itoatdan bir qarich bo‘lsa
ham chiqib, shu holda o‘lgan odam faqat johiliyat o‘limi bilan o‘ladi” (Imom Muslim rivoyati).
Amirlarga gunoh bo‘lmaydigan narsalarda itoat etish “ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tiqodining
asoslaridan biridir. Shuning uchun salaf imomlari buni e’tiqod ichiga qo‘shib qo‘ydilar. E’tiqod haqidagi
kitoblarning barchasida buning taqriri, sharhi va bayoni bordir. Bu itoat har bir musulmon uchun shar’an
farzdir. Chunki u islom davlatida intizomning vujudga kelishida asosiy ishdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” yaxshi bo‘lsinlar, yomon bo‘lsinlar xalifalar orqasida kundalik, juma va
hayit namozlarini o‘qish va ular bilan birgalikda amri ma’ruf, nahiy munkar, jihod va haj qilish, zohirlari
durust bo‘lsa ular haqiga yaxshilik bilan duo qilish[24] joiz deb biladilar va kufr bo‘lmagan gunohlarni
qilsalar ularga qurol bilan qarshi chiqishni harom qilib, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan rivoyat
qilingan hadisga ko‘ra, ochiq kufr sodir bo‘lmagunicha sabrli bo‘lish fitna vaqtida o‘zaro jang qilmaslik
va nasihat qilishga[25] da’vat etadilar.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Imomlaringizning yaxshirog‘i sizlar yaxshi ko‘rgan va
sizlarni ham yaxshi ko‘rgan, sizlarga janoza namozi o‘qigan, sizlar ham ularga janoza namozi
o‘qiganlaringizdir. Imomlaringizning yomonrog‘i sizlar yomon ko‘rgan va sizlarni ham yomon ko‘rgan,
sizlar la’nat qilgan va sizlarni ham la’nat qilganlaridir”. Sahobalar: “Ularga qilich bilan qarshi
turamizmi.”— dedilar. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Modomiki, sizlarning ichingizda namozni
qoim qilar ekanlar, yo‘q. Agar o‘z amirlaringizda yoqtirmagan narsalarni ko‘rsangiz, o‘sha ishini yomon
ko‘ring. Lekin itoatsizlik qilmang!” — dedilar.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Sizlarga amirlar ta’yin qilinadi. Sizlar ulardan
yaxshilikni ham, yomonlikni ham ko‘rasizlar. Kim (ularning yomonliklarini) yomon ko‘rsa, ulardan bezor
www.sodiqlar.com 48
Абдуллоҳ Асарий Амирларга итоат этиш
bo‘libdi va gunohlariga sherik bo‘lmabdi. Kim (ularning yomonliklarini) inkor etsa, (bu gunoh
uqubatidan) qutulibdi. Biroq, ularning yomonliklariga rozi bo‘lgan va ergashgan kishi (unday emasdir)”.
Sahoblar: “Yo Rasululloh, ular bilan urush qilaylikmi.”— deb so‘radilar. Rasululloh sollallohu alayhi va
sallam: “Modomiki, namoz o‘qir ekanlar, yo‘q”— deb javob berdilar[26] (Imom Muslim rivoyati).
Biroq, gunoh ishlarda imomlarga itoat qilinmaydi. Rasululloh solallohu alayhi va sallam dedilar:
“Modomiki gunohlarga buyurilmas ekan musulmon odam yaxshi va yomon ko‘rgan narsalarda
(amirlarga) quloq solib, itoat etishi farzdir. Agar gunohga buyurilar ekan, quloq solish va itoat etish
yo‘qdir” (Imom Buxoriy rivoyati).
“Allohga osiy bo‘lib amirga itoat yo‘qdir. Itoat yaxshi ishlardadir” (Muttafaqun alayh).
Imom (xalifa) o‘zini qo‘l ostidagi odamlarni tarbiyalash, Allohning dini va shariatiga xizmat qilish va
Allohning jazolarini barchaga ijro etish uchun Alloh ta’olo tanlagan xodim deb bilishi kerak. Imom Alloh
yo‘lida malomatlardan qo‘rqmaydigan kuchli, ummatning dini, qoni, moli, nomusi, manfaati,
osoyishtaligi va barcha narsalariga omonatdor bo‘lishi va o‘zi uchun qasos olmasligi, balki, g‘azabi Alloh
roziligi uchun bo‘lishi kerak. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Alloh bir qavmga yetakchi
qilib qo‘ygan banda ularga xiyonat qilgan holda o‘lsa, Alloh unga jannatni harom qiladi” (Imom Muslim
rivoyati).
To‘qqizinchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa”ning sahobalar, ahli bayt —

xonadon ahllari va xalifalik haqidagi e’tiqodi
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sahobalarini sevish va ularga nisbatan qalb va tillarni
salomat tutish, “ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tiqodining asoslaridan biridir. Chunki sahobalar odamlar
ichida iymoni, ehsoni, toat‐ibodati va jihodi ko‘p bo‘lgan kishilar bo‘lib, Alloh ta’olo ularni o‘z
payg‘ambari Muhammad sollallohu alayhi va sallamga suhbatdosh bo‘lish uchun tanlab oldi. Ular
o‘zlaridan keyingilar yetisha olmaydigan imtiyozga ega bo‘ldilar. U imtiyoz — Rasululloh sollallohu
alayhi va sallamni ko‘rish va u zot bilan birga yashash edi.
Sahobalarning barchasi Alloh so‘ngra Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning tarbiyalari bilan
adolatli, Alloh ta’oloning avliyolari (do‘stlari) va bandalarning saralaridir. Ular bu ummatning
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan keyingi eng afzallaridir. Alloh ta’olo dedi: “Muhojir va
ansorlarning birinchi peshqadamlari va ularga chiroyli amallar bilan ergashgan zotlar — Alloh
ulardan rozi bo‘ldi va ular ham Undan rozi bo‘ldilar. Yana (Alloh) ular uchun ostidan anhorlar oqib
turadigan, ular abadiy qoladigan jannatlarni tayyorlab qo‘ydi. Mana shu buyuk saodatdir” (Tavba:
100).
Sahobalarning iymon va fazl sohiblari ekaniga guvohlik berish, dindan ekani zaruriy ma’lum bo‘lgan
qat’iy asoslardandir. Ularni yaxshi ko‘rish din va iymon, ularni yomon ko‘rish esa kufr va munofiqlikdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” ularni faqat yaxshilik bilan tilga oladi. Chunki Rasululloh sollallohu alayhi va
sallam ham ularni yaxshi ko‘rdilar va ularni yaxshi ko‘rishga vasiyat qilib dedilar: “Allohdan mening
sahobalarim haqida qo‘rqinglar! Ularni mendan so‘ng nishon qilib olmanglar! Kim ularni yaxshi ko‘rsa,
uning menga bo‘lgan muhabbati bilan yaxshi ko‘ribdi. Kim ularni yomon ko‘rsa, uning menga bo‘lgan
nafrati bilan yomon ko‘ribdi. Kim ularga ozor bersa, menga ozor beradi. Kim menga ozor bersa, Allohga
ozor bergan bo‘ladi. Allohga ozor bergan kimsani esa, Alloh tez kunda jazosini beradi”[27] (Shayx Alboniy
“Za’ifu Sunanit‐Termiziy”)
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamni ko‘rgan yoki u zot bilan suhbatdosh bo‘lgan va unga iymon
keltirgan kishi suhbatdoshligi bir yil yoki bir oy yoki bir kun yoki bir soat bo‘lsa‐da, sahobadir.
Daraxt tagida Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga bay’at qilgan va soni bir ming to‘rt yuzdan
ortiq bo‘lgan sahobalardan birontasi jahannamga kirmaydi. Chunki Alloh ta’olo ulardan rozi bo‘ldi va
ular ham Allohdan rozi bo‘ldilar.
49
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Daraxt tagida bay’at qilgan biron kishi jahannamga
kirmaydi”— dedilar. (Imom Buxoriy rivoyati)
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” sahobalar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan kelishmovchiliklardan[28] ko‘z yumib, uni
Allohga havola qiladilar va: “ularning qaysi biri to‘g‘ri ish qilgan bo‘lsa unga ikki ajr, qaysi biri xato
qilgan bo‘lsa bir ajr oladi va inshaallox, uning xatosi kechirilgandir”— deb e’tiqod kiladilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” sahobalarning birontasini haqoratli so‘zlar bilan tilga olmaydi. Balki, ularni
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning quyidagi so‘zlariga binoan o‘zlariga loyiq bo‘lgan maqtovlar
bilan tilga oladilar. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Sahobalarimni haqorat qilmanglar!
Sahobalarimni haqorat qilmanglar! Jonim qo‘lida bo‘lgan zotga qasamki, agar sizlarnig biringiz Uhud
tog‘icha oltin infoq‐ehson qilsa, ulardan birining bir mud (bir hovuch) yoki yarim mud ehsoniga ham
barobar kelmas!”[29] (Imom Muslim rivoyati)
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Sahobalar xatolardan ma’sum emas. Ma’sumlik Alloh ta’olo vahiyni
yetkazish uchun tanlab olgan payg‘ambarlargagina xos. Alloh ta’olo shaxslarni emas, ummatni
jamlangan holda xato qilishdan saqladi” — deb e’tiqod qiladilar.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Alloh ta’olo ummatimni zalolatga jam qilmadi.
Allohning ko‘li jamoatdadir” (Shayx Alboniy. “Sahihu Sunanit‐Termiziy”).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” to‘rt sahoba: Abu Bakr, Umar, Usmon va Aliy raziyallohu anhumlar bu
ummatning Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan keyingi to‘g‘ri yo‘lga yo‘llangan xalifalar bo‘lib,
ularga jannat xabari berilgan. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam zikr qilgan nubuvvat xalifaligi o‘ttiz
yil davom etdi va imom Hasan raziyallohu anhuning xalifaligi bilan nihoyasiga yetdi ” — deb e’tiqod
qiladilar. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Mening ummatimda xalifalik o‘ttiz yildir.
Undan keyin podshohlik bo‘ladi” (Imom Muslim rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” ulardan so‘ng Rasululloh sollallohu alayhi va sallam jannatga kirishlaridan
bashorat bergan o‘n sahobaning qolganlarini afzal ko‘radilar. Ular: Talha ibn Ubaydulloh, Zubayr ibn al‐
Avvom, Sa’d ibn Abi Vaqqos, Said ibn Zayd, Abdurrahmon ibn Avf va bu ummatning amini —
omonatdori Abu Ubayda ibnul Jarrohdir. Alloh ularning barchasidan rozi bo‘lsin. Ulardan keyingi
afzallari Badr janggida ishtirok etganlari, ulardan keyingilari daraxt tagida “Rizvon” (rozilik) bay’atida
ishtrok etgan sahobalar, ulardan keyingilari esa qolgan barcha sahobalardir. Sahobalarni sevgan, ular
uchun xayrli duolar qilgan, ularning haqlarini rioya qilgan va afzalliklarini bilgan odam zafar quchgan
odamdir. Ularni yomon ko‘rgan va haqorat qilgan odam esa, halok bo‘lgan odamdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Rasululloh sollalohu alayhi va sallamning so‘zlariga binoan Rasululloh
sollallohu alayhi va sallamning xonadonini yaxshi ko‘radilar: “Men sizlarga o‘z xonadonim (haqqini
rioya etishingiz) haqida Alloh ta’olo(dan qo‘rqishingiz)ni eslataman. Men sizlarga o‘z xonadonim
(haqqini rioya etishingiz) haqida Alloh ta’olo(dan qo‘rqishingiz)ni eslataman!” (Imom Muslim rivoyati).
“Alloh ta’olo Ismoil urug‘ini tanladi. Ismoil urug‘idan esa Kinonani, Kinonadan Qurayshni,
Qurayshdan Hoshim urug‘ini va Hoshim urug‘idan meni tanladi”[30]. (Imom muslim rivoyati)
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning ayollari, Qur’onning bergan
xabariga ko‘ra «Ummahatul mu’miniyn» “Mo‘minlarning onalari”ni yaxshi ko‘radilar. Alloh ta’olo dedi:
“Ey, Payg‘ambar ayollari, ayollardan birontasi kabi emasdirsizlar (ya’ni biron ayol fazlu martabada
sizlar kabi bo‘la olmas). Bas, sizlar agar taqvodor bo‘lsangizlar (parda ortidan biron nomahram erkakka
javob qilgan paytlaringizda) mayin‐nazokatli so‘z qilmanglarki, u holda ko‘nglida maraz‐nifoq bo‘lgan
kimsa ta’ma qilib qolur. Yaxshi — to‘g‘ri so‘zni so‘zlanglar! O’z uylaringizda barqaror bo‘linglar,
(ya’ni, besabab uylaringizdan tashqariga chiqmanglar, magar biron hojat uchun chiqqanlaringizda esa)
ilgarigi dinsizlik (davri)dagi yasan‐tusandek yasanmanglar! Namozni to‘kis ado qilinglar, zakotni
(haqdorlarga) ato etinglar hamda (barcha ishlarda) Alloh va Uning payg‘ambariga itoat etinglar! Ey,
www.sodiqlar.com 50
(Payg‘ambar) xonadonining ahli, Alloh sizlardan gunohni ketkazishni va sizlarni butunlay poklashni
istaydi, xolos.” (Ahzob: 32, 33).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning muhtarama ayollari:
Xadija bint Huvaylid, Oisha bint Abi Bakr, Hafsa bint Umar ibn Xattob, Ummu Habiba bint Abu
Sufyon, Ummu Salama bint Abi Umayya ibn Mug‘ira, Savda bint Zam’a ibn Qays, Zaynab bint Jahsh,
Maymuna bint Horis, Juvayriyya bint Horis ibn Abi Ziror va Sofiyya bint Huyay ibn Ahtobdirlar. Alloh
ularning barchasidan rozi bo‘lsin!
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” ularni barcha yomonliklardan pok va ular Rasululloh sollallohu alayhi va
sallamning dunyo va oxiratdagi ayollaridir, deb e’tiqod qiladilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Ularning afzallari Xadija bint Huvaylid va Oisha bint Abi Bakrdir — Alloh
ulardan rozi bo‘lsin” — deb hisoblaydilar. Oisha bint Abi Bakr razyallohu anhoning barcha u kishiga
tuhmat qilingan ishlardan pok ekanini Alloh ta’olo Qur’oni Karimda bayon qildi. Shuning uchun ham,
unga tuhmat qilgan har bir kishi kofirdir. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Oishaning
boshqa ayollarga nisbatan afzalligi saridning[31] boshqa taomlarga nisbatan afzalligi kabidir” (Imom
Buxoriy).
O’ninchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa”ning bid’at va nafs-havo ahliga

munosabati
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tqodining asoslaridan biri — ular dinda undan bo‘lmagan narsalarni
paydo qilgan kishilardan nafratlanish, ularni yaxshi ko‘rmaslik, so‘zlarini eshitmaslik, ular bilan
do‘stlashmaslik, birga o‘tirmaslik va bahs qilmaslik, ularning botil so‘zlarini eshitishdan quloqlarni
ehtiyot qilish, ularning ahvollari va yomonliklarini bayon qilish, ulardan ummatni ogohlantirib,
odamlarni nafratlantirish kerak, deb bilishlaridir.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Mendan avval yuborilgan barcha payg‘ambarning o‘z
ummati ichida uning sunnatini ushlab, amrlariga ergashadigan havoriy — izdoshlari va ashoblari
bo‘lgan. Ulardan so‘ng esa, qilmaydigan narsalarini so‘zlaydigan va buyurilmagan narsalarni qiladigan
«Xuluf»lar – yomon kishilar keladi. Ularni qo‘li bilan qaytarib jihod qilgan kishi — mo‘‘mindir. Ularga
qarshi tili bilan jihod qilgan odam — mo‘‘mindir. Ularga qalbi bilan jihod qilgan (ya’ni, hech
bo‘lmaganda dilida ularni yomon ko‘rgan) odam — mo‘‘mindir. Bulardan boshqa holatlarda hardal
(hardal‐gorchitsa)ning urug‘icha ham iymon yo‘q”. (Shayx Alboniy: “Sahihu Sunani Abi Dovud”)
“Ummatimning oxirida sizlarga sizlar va otalaringiz eshitmagan so‘zlarni so‘zlaydigan odamlar
chiqadilar. O’zingizni ulardan, ularni o‘zingizdan uzoq tuting!” (Imom Muslim rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” bid’atga: “Bid’at — payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayxi va
sallamning vafotidan va din komil bo‘lganidan so‘ng din ko‘rinishida paydo bo‘lgan, qilish uchun Qur’on
va sunnatda biron bir dalili bo‘lmagan yoki dinda Alloh ta’ologa yaqin bo‘lish yoki ibodat qilish
maqsadida shariatga o‘xshash yo‘llar bilan chiqarilgan barcha yangiliklardir. Shuning uchun ham bid’at
sunnatning muqobilidir. Biroq sunnat hidoyat, bid’at esa zalolatdir”— deb ta’riflaydilar.
Bid’at, ularning nazdida, bid’at komil tavhidga qarshilik qiladi. U shirk vasilalaridan biridir, ya’ni
Alloh ta’ologa U mashru’ qilmagan narsalar bilan ibodat qilishdir. Vasilalar esa maqsadlar hukmidadir.
Alloh ta’ologa ibodat qilishda shirkka yoki dinda yangilikka olib boradigan har qanday narsaning yo‘li
to‘silishi kerak. Chunki din komil bo‘lgandir. Alloh ta’olo dedi: “Bugun sizlarga diningizni komil
qildim, ne’matimni benuqson, to‘kis qilib berdim va sizlar uchun (faqat) Islomni din qilib tanladim.”
(Moida: 3).
51
Rasululloh salollallohu alayhi va sallam dedilar: “Kim bizning shu ishimizda undan bo‘lmagan
narsani paydo qilsa, u (ish) rad qilingandir” (Muttafaqun alayh).
“So‘zning yaxshirog‘i Allohning Kitobi, yo‘lning yaxshirog‘i Muhammad sollallohu alayhi va
sallamning yo‘li, ishlarning yomonrog‘i (dinda) yangi paydo bo‘lganlaridir. Va barcha bid’at
zalolatdir”[32] (Imom Muslim rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”: “Bid’atlar bir xil darajada emas, bir‐biridan farqli bir necha turlidir.
Ularning ba’zilari dindan chiqarar, ba’zilari esa chiqarmas, ba’zilari katta gunohlar, ba’zilari esa kichik
gunohlar qatoridadir. Biroq, ularning barchasi zalolat ekanida mushtarakdir. Kulliy (asosiy) bid’atlar
juz’iy bid’atlar kabi, oddiy bid’atlar murakkab bid’atlar kabi, haqiqiylari keyin qo‘shilganlari kabi o‘z jinsi
va hukmlarida bir xil emasdir”— deb aytadilar.
Bundan tashqari bid’atlar o‘z hukmida ham farqli: birisi kufr va birisi fisq bo‘lganidek, uni qilgan
kishilarning hukmlari ham farqlidir. Shuning uchun ham “ahlus‐sunna val‐jamoa” bid’atchilar ustidan
bir xil hukm qilmaydilar. Balki, qilgan bid’atlariga qarab turli shaxslarga turlicha hukm qiladi. Zero, johil
va ta’vilchi qilayotgan bid’atini bilib qilgan kishi kabi emas, mujtahid olim esa o‘z bid’atiga da’vat
etayotgan va nafs‐havosiga ergashgan olim kabi emasdir. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” bid’atini oshkor qilib,
unga da’vat etayotgan kishilarga o‘z bid’atini pinhona qilayotgan kishilarga qilgan muomalalarini
qilmaydilar. Chunki bid’atga da’vat etayotgan kishining zarari boshqalarga ham ta’sir qiladi. Shuning
uchun ham uni to‘xtatish, qilgan ishlarini ochib tashlash va bid’atlaridan tiyilishi uchun uni jazolash
kerak. Chunki u gunoh (munkar) ishni oshkora qildi va jazoga loyiq bo‘ldi.
Mazkur sabablarga ko‘ra, “ahlus‐sunna val‐jamoa” har bir bid’atchiga o‘ziga xos muomala qiladi.
Bid’atchilar va ularga taqlid qilgan kishilarning barchasiga Alloh ta’olodan hidoyat so‘rab duo qiladilar.
Ularga sunnat va hidoyatda bo‘lishlarini tilaydilar. Qilgan ishlari xato ekanini tavba qilishlari uchun
tushuntiradilar. Qilgan ishlari kufr bo‘lmasa zohirlariga qarab hukm qilib, ichki dunyolarini Allohga
havola qiladilar.
Bid’at va nafs‐havo ahlining belgilari
Nafs‐havosiga berilgan va bid’atchi kimsalarning ularda zuhur etib turadigan va taniladigan belgilari
bor. Islom ummatini ogohlantirish va bid’atchilarning yo‘llariga yurib ketishdan qaytarish uchun ular
haqida Alloh ta’olo O’z Kitobida va Rasul sollallohu alayhi va sallam o‘z sunnatlarida xabar berdi.
Ularning belgilaridan ba’zilari quyidagilar:
Shariat maqsadlarini bilmaslik, tarqoqlik, jamoatdan uzoq bo‘lish, bahs‐janjal qilish, havosiga
ergashish, aqlni naqlga muqaddam qo‘yish, sunnatni bilmaslik, mutashobih — haqiqatini bilish imkoni
yo‘q bo‘lgan oyatlar haqida bahslarga berilish, sunnatni Qur’onga qarshi qo‘yish, shaxslarni ulug‘lashda
va ibodatda g‘uluv ketish, o‘zni kofirlarga o‘xshatish, sunnat ahliga turli laqablar qo‘yish, salaf yo‘lida
yurgan kishilarni yomon ko‘rish va ularni Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning xabarlarini
keltirgan kishilarga dushman bo‘lish va ularni yengil sanash. O’zlariga muxolif bo‘lgan odamlarni
dalilsiz kofir hisoblash. Haqgo‘y kishilarga qarshi hokimlar va sultonlardan yordam so‘rash.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” bid’atchilarning asosiylari to‘rtta deb biladilar. Ular: rofiza‐shialar,
havorijlar, qadariyyalar va murjialardir. Bulardan ko‘plab firqalar ajralib chiqdi va Rasululloh sollallohu
alayhi va sallam xabar berganlaridek, yetmish ikki guruhga yetib bordilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”ning bid’atchi va nafs‐havolariga ergashgan kishilarga raddiya berishda
yaxshi sa’y‐harakatlari bor. Ularning bular haqida aytgan so‘zlari ko‘p bo‘lib, biz quyida misol tariqasida
ulardan ba’zilarini keltiramiz.
Imom Ahmad ibn Sinan al‐Katton rahimahulloh dedi: “Dunyoda qaysi bid’atchi bo‘lmasin hadis ahlini
yomon ko‘radi. Bid’at ishlarni qilguvchi kimsaning qalbidan hadisning halovati ketadi” [33]
www.sodiqlar.com 52
Imom Abu Hotim al‐Hanzaliy ar‐Roziy rahimahulloh dedi: “Bid’atchilarning belgisi — hadis ahlini
ayblab g‘iybat qilib yurish, zindiqlarning belgisi — hadis ahlini salaflardan kelgan xabarlarni bekor
qilgan “xashaviylar” deb atashlari, jahmiylarning belgisi — salaf yo‘lida yurgan kishilarni
“mushabbihalar” (Allohni maxluqlarga o‘xshatuvchilar) deb, qadariyyalarning belgisi — salaf yo‘lida
yurgan kishilarni “mujabbiralar” deb, murjialarning belgisi — salaf yo‘lida yurgan kishilarni “muxolifa”,
nuqsoniyya” deb, rofizalarning belgisi — salaf yo‘lida yurgan kishilarni “nosibalar” deb atashlaridir.
“Ahlus‐sunna”ning bir ismi bor. “Ahlus‐sunna”ni yuqoridagi barcha nomlar bilan nomlash xato, balki
maholdir″[34]
Makka shahridagi ibn Katilaga hadis ahlini eslatilsa, u: “Hadis ahli yomon odamlar”— deb aytibdi”
deyilganida Imom Ahmad ibn Hanbal rahimahulloh: “U — zindiqdir, u — zindiqdir, u — zindiqdir”‐
deb, qo‘llarini siltab uylariga kirib ketdilar” [35]
Alloh ta’olo hadis ahlini va “ahlus‐sunna”ni ularga nisbat berilgan barcha ayblardan himoya qildi.
Ular Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning yo‘llari bo‘lmish ulug‘ sunnat, maqbul siyrat, to‘g‘ri yo‘l,
kuchli va yetuk hujjat sohiblaridir. Alloh ta’olo ularni O’zining Kitobi va Rasuli sollallohu alayhi va
sallamning sunnatlariga ergashish, Rasululloh sollallohu alayhi va sallam va din imomlari hamda Islom
yo‘lida harakat qilgan ummat olimlarini yaxshi ko‘rishga muvaffaq qildi. Rasululloh sollallohu alayhi va
sallam: “Kishi o‘zi yaxshi ko‘rgan qavm bilan birgadir”— [36]deb xabar berganlaridek, kim kimni yaxshi
ko‘rsa u bilan birgadir.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam, ummatning dastlabki uch avlodi hidoyat imomlari, shariat
olimlari, muhaddislar, salaflar bo‘lmish sahobalar, tobeinlar, taba’a‐tobeinlarni yaxshi ko‘rgan va ularga
bizning kunimizga qadar ergashgan kishi “ahlus‐sunna” ya’ni, sunnat sohibidir.
Salaf ulamolarining bid’atchilardan ehtiyot bo‘lish haqidagi o‘gitlari
• Amirul‐mo‘‘minin Umar ibn Hattob raziallohu anhu dedi: “Yaqin kunda ba’zi odamlar kelib sizlar
bilan Qur’ondagi haqiqatini bilish imkonsiz oyatlar bilan bahs qiladilar. Ularga sunnat bilan hujjatlar
keltiringlar! Chunki sunnat sohiblari sunnatni biluvchiroqdirlar” Imom Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi
ahlissunnati val‐jamaati”. Ibn Batta: “al‐Ibana”
• Taqdirni inkor etgan kishilar haqida berilgan savolga Abdulloh ibn Umar raziallohu anhu: “Agar
ularni uchratsang ularga: “Abdulloh ibn Umar ulardan, ular esa Abdulloh ibn Umardan bezor ekanini
bildir”— deb uch marta takrorladi (Imom Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamaati”).
• Abdulloh ibn Abbos raziallohu anhu dedi: “Nafs‐havosiga ergashgan kishilar bilan birga o‘tirma!
Ular bilan o‘tirish qalbni kasal qiladi” (Imom Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamaati”).
• Zohid va olim Fuzayl ibn Iyoz rahimahulloh dedi: “Bid’atchidan diningga ehtiyot bo‘l! U bilan o‘z
ishlaringda maslahat qilma va birga o‘tirma! Bid’atchi bilan birga o‘tirgan kishining qalbini Alloh Ta’olo
ko‘r qiladi” (Imom Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamaati”).
• Imom Abdulloh ibn Muborak rahimahulloh dedi: “Parvardigoro, bid’atchiga menga yaxshilik
qilishni taqdir etmaki, qalbim uni yaxshi ko‘rib qolmasin!” (Imom Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi
ahlissunnati val‐jamaati”).
• Imom Hasan Basriy rahimahulloh dedi: “Alloh Ta’olo nafs‐havosiga ergashgan kishining tavba
qilishiga izn bermadi” (Imom Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamaati”).
• Mo‘‘minlarning hadis bobidagi amiri Sufyon Savriy rahimahulloh dedi: “Bid’atchining so‘zlariga
bid’atchi ekanini bila turib quloq solgan odamdan Alloh Ta’oloning himoyasi ko‘tariladi va o‘z holiga
tashlab qo‘yiladi” (Ibn Vaddoh: “al‐Bida’ van‐Nahyu anho”).
• Imom Avzoiy rahimahulloh dedi: “Bid’atchiga bahs qilish imkonini bermangiz! Chunki u
qalbingizda fitnasi orqali shubha paydo qiladi” (Ibn Vazzoh: “al‐Bida’ van‐Nahyu anho”).
53
• Muhammad ibn Siriyn rahimahulloh bid’atdan ogohlantirib dedi: “Bir bid’atni paydo qilgan kishi
bir sunnatdan voz kechadi” (Imom Muslim rivoyati).
• Imom Molik ibn Anas raziallohu anhu dedi: “Bid’atchiga salom berilmaydi hamda unga qiz berib,
qiz olinmaydi” (Imom Molik: “al‐Madinatul‐Munavvara”).
• Imom Shofiiy rahimahulloh kalom ilmi (aqliy dalillarni naqliy dalillar ustiga afzal ko‘rish) haqida
so‘zlayotgan odamlarni ko‘rib baralla: “Yo biz bilan yaxshilikcha o‘tirasizlar yoki o‘rningizdan turib
ketasizlar!”— dedilar. (Nasr ibn Ibrohim Maqdisiy: “Muxtasar kitabil‐hujjati ala taariqil‐mahajjati”).
• Ahlus‐sunnaning imomi Ahmad ibn Hanbal rahimahulloh dedi: “Bid’atchi va nafs‐havolariga
berilgan kishilardan musulmonlarning biron ishida yordam so‘ralmaydi. Chunki buning dinga katta
zarari bordir” (Ibn Javziy: “Manaqibul‐imom Ahmad”).
“Bid’atlarning barchasidan saqlan! Biron bid’atchi bilan diniy ishlaring haqida maslahat qilma!” (Ibn
Javziy: “Manaqibul‐imom Ahmad”).
• Imom Abdurrahmon ibn Mahdiy rahimahulloh dedi: “Nafs‐havolariga berilgan kishilar ichida
Jahmning safdoshlaridan ko‘ra yomonroq odamlar yo‘qdir. Chunki ular: “Osmonda hech kim yo‘q”—
deb aytadilar, Mening ra’yim Allohga qasamki, ularga qiz va meros berilmasligidir” (Abdulloh ibn imom
Ahmad: “Kitabus‐sunna”).
• Abu Kiloba Basriy rahimahulloh dedi: “Nafs‐havosiga berilgan kishilar bilan birga o‘tirmanglar!
Garchi ular kirgan mavzularga kirmasangiz‐da, sizlarni bilgan narsalaringizda ham chalg‘itib qo‘yadilar”
(Ibn Batta: “al‐Ibaana”).
• Ayyub Saxtayoniy rahimahulloh dedi: “Nafsu havo ahli zalolat ahlidir. Ular oqibatini do‘zaxdan
boshqa narsa deb bilmayman”. (Ibn Batta: “al‐Ibaana”).
• Qoziy Abu Yusuf rahimahulloh: “Men jahmiy, rofiziy (shia) va qadariylar orqasida namoz
o‘qimayman”— dedilar[37]. (Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamaati”).
• Shayxulislom Abu Usmon Ismoil Sobuniy rahimahulloh dedi: «Bid’atchilarning belgilari ma’lumdir.
Ular ichida eng aniq ko‘rinib turadigani, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan xabar olib kelgan
kishilarga dushmanlik qilish, ularni tahqirlash, “hashaviylar”, johillar, “zohiriylar” va “mushabbihlar”—
deb atashlaridir. Sababi ular Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning xabarlari haqida: Bu xabarlar
ilmdan uzoqdir deb bilishlari va haqiqiy ilm bu ularning qalblariga Shayton tashlayotgan, fosid aqllari
o‘ylab topgan hamda qora qalblari vasvasa qilgan narsalar deb e’tiqod qilishlaridir». (“Aqidatus‐salaf
ahlil‐hadis).
• Imom Shofiiy rahimahulloh bid’atchi va nafs‐havolariga ergashgan kishilar haqidagi hukmini
qo‘yidagi so‘zlar bilan ifodaladi:
«Mening kalom ahllari haqidagi hukmim — ularni xurmo shoxlari bilan savalash va tuyalarga
mindirilib qabila va urug‘lar o‘rtasida aylantirish hamda: “Kitob va sunnatni tashlab, kalomga
berilganlarning jazosi shudir”— deb aytilishidir». (Imom Bag‘aviy: “Sharhussunna”).
• Abu Muhammad ibn Mas’ud ibn Farro’ Bag‘aviy dedi: “Sahobalar, tobeinlar, tobeinlarga
ergashganlar va sunnat olimlari bid’atchilarga nisbatan dushmanlik va ularni tark qilish e’tiqodida
hayotdan o‘tdilar” (Imom Bag‘aviy: “Sharhussunna”).
• Imom Ismoil Sobuniy o‘zining bebaho kitobi “Aqidatus‐salaf ashabil‐hadis” (Salaf — hadis ahlining
e’tiqodi) nomli kitobida “ahlus‐sunna”ning bid’atchilarni xorlash haqidagi ijmo’(ittifoq)‐ larini naql qilib
dedi: “Kitobimning bu bo‘limida keltirilgan jumlalar salaf o‘rtasida hech xilofsiz qilgan e’tiqodlari, balki,
ijmo’laridir‐ki, ular bid’atchilarni xorlash, xo‘rlash, ularni sharmanda qilish, uzoqlashtirish, ulardan uzoq
bo‘lish va ularni tark qilish bilan Alloh Ta’ologa yaqin bo‘lishga ittifoq qildilar”.
www.sodiqlar.com 54
O’n birinchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa”ning suluk va ahloqdagi yo‘li

Salaf solih — “ahlus‐sunna val‐jamoa” e’tiqodining asoslaridan biri — ular “al‐amru bil‐ma’ruf”
(yaxshilikka buyurish) va “an‐nahyu anil‐munkar” (yomonlikdan qaytarish)[38] ishlarini olib boradilar va
Islom ummatining yaxshiligi amri ma’ruf va nahiy munkar bilan boqiydir, amri ma’ruf va nahiy munkar
Islom dinining buyuk an’analaridan hamda Islom jamoasini saqlanib qolish sabablaridandir. U inson
toqatiga qarab farz bo‘ladi va bunda undan kelayotgan manfaat e’tiborga olinadi”— deb iymon
keltiradilar. Alloh ta’olo dedi:
«(Ey ummati Muhammad), sizlar odamlar uchun chiqarilgan millatlarning eng yaxshisi bo‘ldingiz.
Zero, sizlar yaxshi amalga buyurasiz, isyon – gunohdan qaytarasiz va Allohga iymon keltirasiz» (Oli
Imron: 110).
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Sizlarning qaysi biringiz gunoh ishni ko‘rsa uni qo‘li
bilan, qudrati yetmasa tili bilan, qodir bo‘lmasa qalbi bilan o‘zgartirsin. Bu esa, (qalb bilan o‘zgartirish)
eng zaif iymondir”. (Imom Muslim rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” amri ma’ruf va nahiy munkar qilishda muloyimlik, hikmat bilan da’vat va
chiroyli mav’izalarni oldinga qo‘yadilar. Alloh ta’olo dedi:
«(Ey Muhammad sollallohu alayhi va sallam), Parvardigoringizning Yo‘liga – Diniga donolik – hikmat
va chiroyli pand‐nasihat bilan da’vat qiling! Ular (Siz bilan talashib‐tortishadigan kimsalar) bilan eng
go‘zal yo‘lda mujodala – munozara qiling!» (Nahl: 125).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” yaxshilikka buyurish va yomonlikdan qaytarish paytida, Alloh ta’oloning
quyidagi so‘zlarida bayon qilinganidek, xalqdan kelgan ozorlarga sabr qilish vojib deb o‘ylaydilar. Alloh
ta’olo dedi:
«Ey o‘g‘ilcham, namozni to‘kis ado et, yaxshilikka buyur va yomonlikdan qaytar hamda o‘zingga
yetgan (balolarga) sabr qil! Albatta mana shu—ishlarning maqsadga muvofig‘idir». (Luqmon:17).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” yaxshilikka buyurib, yomonlikdan qaytarar ekan, shu vaqtning o‘zida,
boshqa bir asos — jamoatni, birlikni va yaxlitlikni saqlash va tarqoqlikning oldini olishga rioya qiladi.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” har bir musulmon bilan samimiy hamda ezgulik va taqvo asosida hamkor
bo‘ladilar. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Din samimiy bo‘lishlikdir”— dedilar. Sahobalar:
“Kimlarga”, deb so‘radilar. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Alloh, Uning Kitobi, Uning rasuli
hamda musulmonlarning boshliqlari va ommasiga”— deb javob berdilar” (Imom Muslim rivoyati).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” juma va jamoat namozlari, haj, jihod va iyd (hayit bayram)larni amirlar
bilan, ular xoh solih va xoh fojir bo‘lsinlar, bid’at ahliga xilof o‘laroq birga ado etishga ri’oya qiladilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” farz namozlarini avvalgi vaqtida jamoat bilan ado etish uchun shoshiladilar
(chunki namozlarning avvalgi vaqti oxirgi vaqtidan ko‘ra afzalroqdir) va Alloh ta’oloning quyidagi
oyatlarida bayon qilinganidek, namozda xushu’ va sokinlik bilan turishga buyuradilar. Alloh ta’olo dedi:
«Darhaqiqat, mo‘minlar najot topdilar. Ular namozlarida (qo‘rquv va umid bilan) bo‘yin eguvchi
kishilardir.»
(Mo‘‘minun: 1, 2).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” bir‐birlariga tunda namozga turishni (qiyomul‐laylni) tavsiya qiladilar.
Chunki Alloh ta’olo Rasululloh sollallohu alayhi va sallamni qiyomul‐laylga, Unga toat ibodatda jiddu‐
jahd qilishga buyurdi.
«Oisha onamizdan rivoyat qilinadiki: Rasululloh sollallohu alayhi va sallam kechasida namoz o‘qishga
turar, hatta oyoqlari yorilib ketar edi. Shunda Oisha roziallohu anho: ″Yo Rasulalloh, siz nega bunday
55
qilasiz? Axir Alloh ta’olo sizning avvalgi va oxirgi gunohlaringizni kechirganku!″ dedilar. Rasululloh
sollallohu alayhi va sallam: ″Allohga shukr qiluvchi banda bo‘lmayinmi?! – dedilar». (Imom Buxoriy)
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” imtihon paytlarida sabot bilan turadilar, balo‐musibat paytida sabr,
farovonlik paytida shukr qiladilar va Allohning tushgan qazosiga rozi bo‘ladilar. Alloh ta’olo dedi:
«Hech shak‐shubha yo‘qki, sabr‐toqat qiluvchilarga ajr‐mukofotlari hisob‐kitobsiz to‘la‐to‘kis
qilib beriladi» (Zumar:10)
Nabiy sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Mukofotning kattasi baloning kattasi bilan bo‘ladi.
Darhaqiqat, Alloh ta’olo bir qavmni sevsa, ularga balo yuboradi. Kim bu baloga rozi bo‘lsa, unga rozilik
bordir. Kim g‘azab qilsa, unga g‘azab bordir” (Alboniy: “Sahihu sunanit‐Termiziy”).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” Alloh ta’olodan baloni umid qilmaydilar va uni so‘ramaydilar. Chunki
baloda sabot bilan tura oladilarmi yoki yo‘qmi, bilmaydilar. Ammo balo yetsa sabr qiladilar.
Nabiy sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Dushmanga duch kelishni orzu qilmanglar va Allohdan
ofiyat so‘ranglar! Agar dushmanga duch kelsangiz, sabr qilinglar!” (Muttafaqun alayh).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” qiyinchilik paytida Allohning rahmatidan noumid bo‘lmaydilar. Zero Alloh
buni harom qilgan. Ular balolik kunlarni tez kunda keladigan shodlik va g‘alabaning umidida
o‘tkazadilar. Chunki ular Allohning va’dasiga ishonadilar va har bir qiyinchilik ortidan yengillik bor
ekanini biladilar. Ular boshlariga tushgan balolarning sababini boshqalarda emas, o‘zlarida izlaydilar
hamda: “Bu qiyinchilik va balolar o‘z qo‘limiz bilan qilgan narsalar evaziga keldi. G’alaba goho gunoh
ishlarni qilish yoki Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga ergashishda sustlik qilish sababli
kechikadi”— deb e’tiqod qiladilar. Alloh ta’olo dedi:
«(Ey insonlar), sizlarga ne bir musibat yetsa, bas, o‘z qo‘llaringiz qilgan narsa – gunoh sababli
(etur)». (Shuro: 30).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” qiyinchilik va dinga yordam berishda yerda mavjud bo‘lgan sabablar va
dunyoviy taraqqiyotgagina suyanmaydilar. Shu bilan birga ulardan g‘ofil ham bo‘lmaydilar. Alloh
ta’oloning taqvosi, gunohlarga istig‘for aytish, Alloh ta’oloning O’zigagina suyanish va farovonlik
davrida shukr qilish mashaqqatdan so‘ng tezda g‘ussadan ozod bo‘lishning muhim sabablaridandir”—
deb qaraydilar.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” ne’matlarga nonko‘rlik qilishning yomon oqibatlaridan qo‘rqadilar. Shuning
uchun ham, ularni boshqa odamlardan ko‘ra berilgan ne’mat uchun davomiy suratda Alloh ta’ologa ko‘p
shukronalar aytgan holda ko‘rasiz.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “O’zingizdan kam kishiga boqing. O’zingizdan ortiq
kishiga qaramang. Chunki shunday qilishingiz Allohning ne’matini nopisand qilmasligingizga
munosibdir”. (Alboniy: “Sahihu Sunanit‐Termiziy”).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” go‘zal xulq va yaxshi amallar bilan bezanadilar. Rasululloh sollallohu alayhi
va sallam dedilar: “Mo‘‘minlarning iymoni komilrog‘i axloqi go‘zalrog‘idir” (Alboniy: “Sahihu sunanit‐
Termiziy”).
“Menga sevimliroq va qiyomat kunida menga yakinroq o‘tiradiganingiz xulqi go‘zalrog‘ingizdir”
(Alboniy: “Sahihu Sunanit‐Termiziy”).
“Taroziga qo‘yilgan narsalarning eng og‘iri — go‘zal xulqdir. Go‘zal axloqli odam go‘zal xulqi bilan
kunduzi nafl ro‘za tutgan va kechasi turib namoz o‘qigan kishining maqomiga yetadi” (Alboniy: “Sahihu
sunanit‐Termiziy”).
Quyidagilar salaf solih — “ahlus‐sunna val‐jamoa”ning axloqlaridan:
• Ilm hamda amaldagi ixlos va bunga riyo kirib qolishidan qo‘rqish. Alloh ta’olo dedi:
www.sodiqlar.com 56
«(Ey,insonlar), ogoh bo‘lingizkim, xolis Din Yolg‘iz Allohnikidir (ya’ni, Yolg‘iz Allohgina chin ixlos
bilan ibodat qilinishga loyiq Zotdir).» (Zumar: 3).
• Alloh ta’olo harom qilgan narsalarga nisbatan e’tiborli bo‘lish, ular poymol etilganda g‘ayurlik
ko‘rsatish, Allohning dini va shariatiga yordam berish, musulmonlarning hurmatlarini saqlash va ular
uchun yaxshiliklarni istash. Alloh ta’olo dedi: «(Ish) shudir. Kim Alloh shiorlarini hurmat qilsa, bas,
albatta (bu hurmat) dillarning taqvodorligi sababli bo‘lur» (Haj: 32).
(ʺKim Alloh harom qilgan narsalarni hurmat (rioya) qilsa, bas, bu Parvardigori nazdida o‘zi uchun
yaxshidirʺ (Haj: 31). Tahririyatdan)
• Ich va tashqarilari yaxshilikda bir xil bo‘lishi uchun munofiqlikni tark qilishga harakat qilish,
qanchalar ko‘p bo‘lmasin qilgan amallarini oz sanash, doimo oxirat amallarini dunyo amallaridan
muqaddam qo‘yish.
• Qalblarining muloyimligi, Alloh ta’oloning rahm qilishini umid qilib Allohning haqqida
sustliklariga ko‘p yig‘lash, janozani ko‘rganlarida yoki o‘lim, o‘lim talvasasi va yomon xotimani
eslaganlarida qalblarining titrashi, ibratlanish va o‘limga hozirlik ko‘rish.
• Alloh ta’ologa yaqinlik maqomlari oshgan sayin kamtarlikning ziyoda bo‘lishi.
• Alloh ta’ologa qilgan ibodatlarida xatolarga yo‘l qo‘yishlari mumkin ekanini bilganlari uchun ko‘p
tavba va istig‘forlar aytish, qilgan amallari bilan kibrlanmaslik, shuhratni yoqtirmaslik, yomonliklari u
yoqda tursin, hatto qilgan ibodatlarida ham kamchilik bor deb qarash.
• Taqvo to‘g‘risida juda diqqat‐e’tiborli bo‘lib o‘zini taqvoli deb da’vo qilmaslik va Alloh ta’olodan
ko‘p qo‘rqish.
• Alloh ta’olodan hayotlarini yomon xotima bilan tugatishidan qattiq qo‘rqish, Allohning zikridan
g‘aflatda qolmaslik, dunyoning ular nazarida xorligi va uni tark etish, hovli‐joylarni ehtiyojga yarasha
qurish va ularni ziynatlashdan uzoq bo‘lish.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Allohga qasamki, dunyoning oxiratga nisbatan farqi,
biringiz mana shu barmog‘ini dengizga solgani misolidir, bas, qarasin, barmog‘i nimani olib chiqdi
ekan”. (Imom Muslim rivoyati).
• Islom dini va musulmonlar haqida sodir bo‘ladigan xatolarga rozi bo‘lmaslik balki uni rad qilish,
agar u kechirilishi mumkin bo‘lgan kimsa bo‘lsa, u uchun uzr izlash, musulmon do‘stlarining
kamchiliklarini yashirish, taqvo maqomida o‘z nafsini qattiq tergash, biron kishining aybi fosh bo‘lishini
yaxshi ko‘rmaslik, odamlarning ayblarini qo‘yib, o‘z ayblari bilan mashg‘ul bo‘lish, sirlarni saqlash, biron
kishiga u haqida eshitgan narsalarni yetkizmaslik, odamlarga dushmanchilik qilishni tark qilish, ularga
yoqishga harakat qilish, biron kishining yomonligiga yomonlik bilan javob qaytarmaslik va biron
musulmon kishiga dushmanlik qilmaslik.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Jannatga “qattot” bo‘htonchi, (Imom Muslimning rivoyatida
esa “nammom”) — chaqimchi kirmaydi”— dedilar. (Imom Buxoriy rivoyati).
• Yig‘ilishlarida, gunoh majlisi bo‘lib qolmasligi uchun, g‘iybat yo‘llarini to‘sishlik va tillarni undan
saqlashlik. Alloh ta’olo dedi:
«Ey mo‘minlar, ko‘p gumon(lar)dan chetlaninglar! Chunki, ayrim gumon(lar) gunohdir!
(O’zgalarning ayblari ortidan) josuslik qilib yurmanglar va ayrimlaringiz ayrimlarni g‘iybat qilmasin!
Sizlardan biron kishi o‘zining o‘lgan birodarining go‘shtini yeyishni yaxshi ko‘rurmi?! Ana yomon
ko‘rdingizmi?! (Bas, gunohi bundan‐da ortiq bo‘lgan g‘iybatni ham yomon ko‘ringiz)! Allohdan qo‘rqingiz!
Albatta Alloh tavbalarni Qabul Qilguvchi Mehribondir». (Hujurot: 12).
57
• O’ta hayoli, odobli, viqorli, kamgap, sokin va ko‘p sukutli bo‘lish, oz kulish, so‘ragan odamga
qulaylik bo‘lsin uchun hikmat bilan so‘zlash, dunyoviy narsalarga quvonmaslik, bu ularning aqllari
komil bo‘lgani uchundir.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Alloh va oxiratga iymon keltirgan kishi yaxshi
so‘zlarni so‘zlasin yoki sukut saqlasin!” (Muttafaqun alayh)
“Sukut saqlagan kishi najot topibdi” (Alboniy: “Sahihu sunanit‐Termiziy”)
• Molini olib yoki obro‘siga tegib yoxud urib yo shu kabilar bilan ozor bergan kishilarni kechirib, afv
etish. Alloh ta’olo dedi:
«(U taqvodor zotlar) yaxshi‐yomon kunlarda infoq‐ehson qiladigan, g‘azablarini ichlariga yutadigan,
odamlarning (xato‐kamchiliklarini) afv etadigan kishilardir. Alloh bunday yaxshilik qiluvchilarni
sevadi». (Oli Imron: 134).
• Shaytonga qarshi kurashishdan g‘aflatda qolmaslik, uning makru tuzoqlarini bilishga harakat qilish,
tahorat, namoz va boshqa ibodatlarda vasvasalardan saqlanish. Chunki bularning barchasi
shaytondandir.
• Ehtiyojdan ortiqcha bo‘lgan narsalardan ertayu‐kech maxfiy va oshkora ravishda sadaqalar berish,
oziq‐ovqat, kiyim‐kechak va boshqa narsalardagi ehtiyojlarida hamdard bo‘lish uchun do‘stlarining
ahvolidan xabar olish va o‘zlari ega bo‘lgan halol narsalarda isrof qilmaslik.
• Baxillikni yomon ko‘rish, sahovat va ehson qo‘lini ochish, mollarni sarf etish, safarlar va turar‐
joylarda do‘stlarga hamdard bo‘lish, (chunki bu bilan maqsadlari — dinga yordam berish — yo‘lida
hamkorlik vujudga keladi), do‘stlarga yaxshilik qilishga bo‘lgan muhabbatlarining qattiqligi, bir‐birlariga
quvonch keltirish va bunda o‘zidan avval do‘stlarni qo‘yish.
• Mehmonni ikrom qilish, shar’iy uzr bo‘lmaganda ularga o‘zi xizmat qilish. Ular mehmonga taom
berib uning xizmatini qilib ham yaxshi gumonlar sabab unga munosib xizmat ko‘rsatolmadik deb
tushunadilar va taomlari harom bo‘lgan, kambag‘allar qolib boylarni chaqirilgan yoki gunoh amallar
sodir etiladigan mehmondorchiliklarga ijobat qilmaydilar.
• Katta u yoqda tursin, kichik bilan, yaqinni qo‘ya turing, uzoq kishi bilan – olim‐ku albatta – xatto
johil bilan ham go‘zal odobda bo‘lish.
• Odamlar o‘rtasini isloh qilish. Bu yaxshilik yo‘llarining eng samaralisi va ezgulik cho‘qqisidir.
Chunki o‘rtalarning islohi bilan musulmonlarning o‘rtalarini buzish va adovatlar solish uchun hozirlagan
shaytonning barcha rejalari puchga chiqadi.
• Hasaddan qaytarish. Chunki hasad adovat, nafrat, iymonning zaifligi, dunyo va undagi narsalarni
noshar’iy maqsadda yaxshi ko‘rishni paydo qiladi.
• Ota‐onaga itoat va yaxshilik qilishga buyurish. Alloh ta’olo dedi:
«Biz insonni ota‐onasiga yaxshilik qilishga buyurdik. (Ya’ni, ota‐ona xoh yaxshi, xoh yomon bo‘lsin, xoh
musulmon, xoh kofir bo‘lsin ularga yaxshilik qilish farzandning burchidir)» (Ankabut: 8).
• Chiroyli qo‘shnichilik, bandalarga muloyim muomala qilish, qarindoshlik aloqalarini bog‘lash,
salomni oshkor berish, faqir, miskin, yetim va musofirlarga mehribon bo‘lishga buyurish.
• Faxrlanish, kibrlanish, tajovuzkorlik va xalqlar ustida zo‘ravonlik qilishdan qaytarish hamda barcha
narsalarda adolatli bo‘lishga buyurish.
• Shariat rag‘batlantirgan barcha fazilatli ishlarni qilishda sustlik qilmaslik. Rasululloh sollallohu
alayhi va sallam dedilar: “Hech bir yaxshilikni, hatto do‘stingga ochiq yuz bilan uchrashni bo‘lsa‐da
nopisand qilma!” (Imom Muslim rivoyati).
www.sodiqlar.com 58
• Badgumonlik, josuslik va musulmonlar ayblarini qidirishdan qaytarish. Chunki bu ishlar ijtimoiy
aloqalar va do‘stlar o‘rtasini buzadi, fasod urug‘larini sochadi. “Ahlus‐sunna val‐jamoa” o‘z nafslari
uchun (intiqom shaklida) g‘azab qilmaydilar. Chunki ular g‘azabning nimaligini tushunadilar. Alloh
ta’olo dedi:
«(U taqvodor zotlar) yaxshi‐yomon kunlarda infoq‐ehson qiladigan, g‘azablarini ichlariga yutadigan,
odamlarning (xato‐kamchiliklarini) afv etadigan kishilardir. Alloh bunday yaxshilik qiluvchilarni
sevadi». (Oli Imron: 134).
“Ahlus‐sunna val‐jamoa”ning bulardan boshqa payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va
sallamdan meros qilib olgan ko‘p xulqlari bor. [39]
59
“Ahlus-sunna val-jamoa” imomlarining Rasululloh
(sollallohu alayhi va sallam)ga ergashish va bid’atdan
qaytarish haqidagi o‘git va so‘zlari
1 — Muoz ibn Jabal raziallohu anhu dedi: “Ey odamlar, ilmni ko‘tarilishidan avval olinglar! Ilmning
ko‘tarilishi olimlarning ketishi (o‘limi) bilan bo‘ladi. Bid’at, bid’atchilik va qattiqqo‘llikdan uzoq
bo‘linglar! Eski (ya’ni, sahobalar vaqtidagi) ishingizni lozim tutingiz!” (Ibn Vazzoh: “al—Bid’a van‐nahyu
anha”).
2 — Huzayfa ibn Yamoniy raziallohu anhu dedi: “Rasululloh sollaallohu alayhi va sallamning
sahobalari qilmagan biron ibodatni qilmanglar! Chunki, avvalgi keyingiga so‘z qoldirmadi. Ey qorilar,
Allohdan qo‘rqinglar, o‘zingizdan avval yashab o‘tgan kishilarning yo‘llaridan ketinglar!” (Ibn Batta: “al‐
Ibaana”).
3 — Abdulloh ibn Mas’ud raziallohu anhu dedi: “Kim yo‘l izlasa, o‘zidan avval yashab o‘tgan
kishilarning yo‘llaridan ketsin. Ular Muhammad sollallohu alayhi va sallamning ashoblari bu ummatning
yaxshilari, qalblari sof, ilmlari chuqur va takalluflari ozi edilar. Alloh ta’olo ularni payg‘ambari
Muhammad sollallohu alayhi va sallamga suhbatdosh bo‘lish va dinini yetkazish uchun tanlab olgan edi.
Ularning axloqlari va turmush tarzlaridan o‘rnak olingiz! Ular to‘g‘ri yo‘ldagi kishilardir!” (Imom
Bag‘aviy: “Sharhussunna”).
“(Sahobalarga) ergashingiz va bid’at ishlarni qilmangiz, shuning o‘zi sizlar uchun kifoyadir. O’zingiz
uchun eski, ilgarigi ishlarni lozim tutingiz!” (Dorimiy: “Sunan”)
4 — Abdulloh ibn Umar raziallohu anhumo dedi: “Odamlar modomiki, sunnatga ergashar ekanlar,
to‘g‘ri yo‘ldadirlar” (Imom Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamoati”).
“Odamlar chiroyli deb hisoblasalar‐da, barcha bid’at zalolatdir” (Imom Lalakaiy: “Sharhu usuli
e’tiqodi ahlissunnati val‐jamoati”).
5 — Buyuk sahobalardan biri bo‘lmish Abud‐Dardo’ raziallohu anhu: “Sunnatni ushlasang hargiz
adashmaysan!”— dedi (Ibn Batta: “al‐Ibaana”)
6 — Amirul‐mo‘miniyn Aliy ibn Abi Tolib raziallohu anhu dedi: “Agar din ra’y bilan bo‘lsa edi,
mahsining tagi ustidan ko‘ra mash tortishga loyiqroq bo‘lar edi. Lekin, men Rasululloh sollallohu alayhi
va sallamning mahsining ustiga mash tortganini ko‘rdim” (Ibn Abu Shayba: “al‐Musannaf”).
7 — Abdulloh ibn Amr ibn Os raziallohu anhu dedi: “Bid’at paydo bo‘lsa, kun sayin rivojlanib boradi.
Sunnat amaldan chiqarilsa, kun sayin uzoqlasha boshlaydi” (Ibn Batta: “al‐Ibaana”).
8 — Abbos ibn Rabi’a raziallohu anhu dedi: “Men Umar ibn Xattob raziallohu anhuning (Ka’badagi)
Qora toshni o‘par ekan: “Men sening zarar yoki foyda bermaydigan tosh ekaningni yaxshi bilaman. Agar
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning seni o‘pganlarini ko‘rmaganimda edi, o‘pmagan bo‘lar edim”
deganlarini eshitdim”. (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyati).
9 — Odil xalifa Umar ibn Abdulaziz raziallohu anhu dedi: “Sen qavm (sahobalar) to‘xtagan yerda
to‘xta! Chunki ular bilib to‘xtadilar va ongli ravishda tiyildilar. Ular sizlar qilayotgan bu bid’atlarni kashf
etishga qodirroq va bu narsalarda yaxshilik bo‘lganda edi ular bu fazlga loyiqroq bo‘lardilar. Agar sizlar:
“Ulardan keyin paydo bo‘lgan” desangiz, uni ularga muxolif bo‘lgan va ularning yo‘llaridan og‘ishgan
odamlar o‘ylab topganlar. Ular u narsalardan behojat qiladigan kifoya so‘zlarni aytib gapirib ketganlar.
Ulardan oshirgan kishi qiynalgan xordir. Ulardan kamaytirgan beparvo nuqsonlidir. Bir qavm
ularnikidan kamaytirdilar bas, jafo qildilar, boshqa bir qavm ulardan oshdilar, bas, g‘uluv ketdilar.
Sahobalar esa bu ikkisining o‘rtasi “sirotal‐mustaqiym” — to‘g‘ri yo‘ldadirlar” (Ibn Qudoma: “Lum’atul‐
e’tiqodil‐xodiy ila sabilir‐rashod”).
www.sodiqlar.com 60
10 — Imom Avzoiy rahimahulloh dedi: “Odamlar sizdan yuz o‘girsalar‐da, salaf yo‘lida bo‘ling.
Chiroyli so‘zlar bilan bezasalarda, odamlarning ra’ylaridan ehtiyot bo‘ling! Chunki siz to‘g‘ri yo‘lda
bo‘lar ekansiz, ishning o‘zi oydin bo‘ladi” (Xatib Bag‘dodiy: “Sharafu ashabil‐hadis”).
11 — Ayyub Sihtiyoniy rahimahulloh dedi: “Bid’atchi ibodatida qancha tirishsa, Allohdan shuncha
uzoq bo‘ladi” (Ibn Vazzoh: “al‐Bid’a van‐Nahyyu anho”).
12 — Hasson ibn Atiyya rahimahulloh dedi: “Kishilar dinlarida qancha bid’at paydo qilsalar, shuncha
sunnat ulardan tortib olinadi” (Imom Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamoati”).
13 — Muhammad ibn Siriyn rahimahulloh dedi: O’tganlar: “Modomiki, kishi sunnat uzra ekan, to‘g‘ri
yo‘ldadir”— der edilar”. (Imom Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamoati”).
14 — Sufyon Savriy rahimahulloh dedi: “Bid’at iblisga gunohdan sevikliroqdir. Chunki gunohdan
tavba qilinadi, bid’atdan esa qilinmaydi”.( Bag‘aviy: “Sharhussunna”).
15 — Abdulloh ibn Muborak rahimahulloh dedi: “Suyanadigan narsang — sunnat bo‘lsin. Ra’ydan
hadisni izohlashga kifoyasinigina olgin!”. (Imom Bayhaqiy: “Sunanul‐Kubro”).
16 — Imom Shofiiy rahimahulloh dedi: “Qaysi masalada sunnatga xilof so‘zlagan bo‘lsam, hayotimda
ham o‘lgandan keyin ham bundan qaytdim” (al‐Xatib: “al‐Faqih val‐mutafaqqih”).
Rabi’ ibn Sulaymon rahimahulloh dedi: “Imom Shofiiy kunlarning birida bir hadisni rivoyat qildi. Uni
eshitgan kishilardan biri: “Ey Abu Abdulloh, siz bu hadisni olasizmi.”— deb savol berdi. Imom Shofiiy
rahimahulloh: “Men Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan ishonchli (sahih) hadisni rivoyat qilsamu,
uni o‘zim olmasam, sizlarni aqlim ketgan ekaniga guvoh qilaman”, — deb javob berdi” (Ibn Batta: “al—
Ibaana”).
17 — Nuh al‐Jome’ dedi: “Men Abu Hanifa rahimahullohga: “Odamlar yangi paydo qilgan farazlar va
a’rozlar haqidagi gapga nima deysiz”— deb so‘rasam, u zot: “U so‘zlar ″falsafachilar″ning so‘zlaridir. Sen
sunnat yo‘lida yur va har bir yangi paydo bo‘lgan narsadan uzoq bo‘l! Chunki u bid’atdir”— deb javob
berdilar” (al‐Xatib: “al‐Faqih val‐mutafaqqih”).
18 — Imom Molik ibn Anas rahimahulloh dedi: “Sunnat Nuhning kemasi kabidir. Unga mingan kishi
qutiladi, undan qolib ketgan kishi g‘arq bo‘ladi”. (Suyutiy: “Miftahul‐jannati fil‐e’tisom bis‐sunnati”).
“Agar “kalom” (“Kalom”— mantiq fanini asos qilib, vahiyni aqlga moslash uchun harakat qilgan
oqimdir) ilm bo‘lsa edi, sahobalar va tobeinlar hukmlar haqida so‘z aytganlaridek, bu haqda ham biron
narsa degan bo‘lar edilar. Biroq, “kalom” ilmi botilga dalolat qiladigan botildir”. (Imom Bag‘aviy:
Ibn Mojishun rahimahulloh dedi: ″Men Molik rahimahullohning: “Islom dinida biron bir bid’atni
paydo qilib, uni hasana ‐ chiroyli hisoblagan odam Muhammad sollallohu alayhi va sallam
payg‘ambarlikka xiyonat qilgan deb da’vo qilibdi. Chunki Alloh ta’olo: “Bugun men sizlarga diningizni
komil qildim”— dedi. U kunda din bo‘lmagan narsa bugun din bo‘lmas” — deganini eshitdim″. (Imom
Shotibiy: “al‐E’tisom”).
19 — Ahlus‐sunna imomi Ahmad ibn Hanbal rahimahulloh dedi: “Bizning nazdimizda sunnat asoslari
— Rasululloh sollalohu alayhi va sallamning sahobalari qilgan narsani mahkam ushlash, ularga ergashish
va bid’atlarni tark qilishdir. Har bir bid’at zalolatdir” (Lalakoiy: “Sharhu e’tiqodi ahlissunnati val‐
jamoati”).
20 — Hasan Basriy rahimahulloh: “Avvalgi salaf solihlarni ko‘rgan odam bugun qayta tirilib kelsa edi,
Islomdan biron narsani tanimagan bo‘lar edi”— dedi va qo‘lini chakkasiga qo‘yib: “Faqatgina bu
namozni tanir deb qo‘shib qo‘ydi. Alloh nomiga qasam ichib aytamanki, salaf solihni ko‘rmagan, shu
yomon munkar ishlarning ichida yashab, bid’atchining o‘z bid’atiga, dunyodorning o‘z dunyosiga
chaqirayotganini ko‘rgan biroq, Alloh O’zi uni bu narsalardan saqlagan kishining holi bunday emas.
61
Uning qalbi o‘sha salaf solihga intila boshladi, ularning yo‘li haqida so‘rar, katta ajrga ega bo‘lish uchun
ularning izlaridan borar va yo‘llariga ergashar edi. Sizlar ham, insha‐Alloh, ana shunday bo‘linglar”—
dedi (Ibn Vazzoh: “al‐Bid’a van‐Nahyu anho”).
21 — Olimi boamal Fuzayl ibn Iyoz rahimahullohning so‘zi naqadar chiroyliki, dedilar: ″Hidoyat
yo‘llariga ergash. Bu yo‘lga yurganlarning kamligi senga zarar qilmaydi. Zalolat yo‘llaridan saqlan!
Halokatga uchrovchilarning ko‘pligiga aldanma!″
22 — Abdulloh ibn Umar raziallohu anhumo bir masalaga javob berganida bir kishi: “Sizning otangiz
bundan man qilgan edi‐ku!”— dedi. Abdulloh ibn Umar raziallohu anhumo: “Rasululloh sollallohu
alayhi va sallamning amrlari ergashishga loyiqroqmi yoki otamnikimi?”—dedi. (Ibn Qoyyim: “Zodul‐
Maod”).
Abdulloh ibn Umar raziallohu anhumo bid’atlarni inkor etishda, sunnatga ergashishda sahobalarning
qattiq turadiganlaridan edi. U aksa urgan bir kishining: “Alhamdu lillah, vassolatu vassalamu ala
Rasulillah” (Allohga hamdlar, Rasulullohga salavot va salomlar bo‘lsin) deb aytganini eshitdi va unga:
“Rasululloh sollalohu alayhi va sallam bizga bunday o‘rgatmagan edilar. Balki, “Sizlardan biringiz aksa
ursa ″Alhamdu lillah″ desin”— dedilar. ″Alhamdu lillah vassolatu vassalamu ala Rosulillah″ deb
aytmadilar”— dedi. (Imom Termiziy: “as—Sunan”).
23 — Abdulloh ibn Abbos raziallohu anhumo Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sunnatlariga
Abu Bakr va Umar raziallohu anhumolarning so‘zlari bilan e’tiroz bildirgan kishiga: “Sizlarning
boshlaringizga tez kunda osmondan tosh yog‘ilmasa deb qo‘rqaman. Men sizlarga: “Rasululloh
(sollallohu alayhi va sallam) aytdilar” desamu, sizlar: “Abu Bakr va Umar aytdi” deysizlar‐a!”— dedi
(Abdurrazzoq:“al‐Musannaf”).
Abdulloh ibn Abbos raziallohu anhumo “ahlus‐sunna”ni sifatlar ekan: «“Ahlus‐sunna” dan bo‘lgan
kishiga bir nazar tashlashning o‘zi, sunnatga da’vat etib, bid’atdan qaytaradi»— deb rost aytdi. (Lalakaiy:
“Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamaati”).
24 — Sufyon Savriy rahimahulloh dedi: “Mashriqdagi bir kishining sunnat sohibi ekanining xabari
yetsa, unga salom yo‘lla. Chunki sunnat ahli oz qoldi” (Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐
jamoati”).
25 — Ayyub Sihtiyoniy rahimahulloh dedi: “Sunnat ahlidan bo‘lgan bir kishining vafot etganligini
eshitsam, go‘yo biron a’zoyimni yo‘qotgandek bo‘laman” (Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati
val‐jamoati”).
26 — Ja’far ibn Muhammad rahimahulloh dedi: “Men Qutayba rahimahullohning quyidagi so‘zlarni
aytganlarini eshitdim: “Agar Yahyo ibn Said, Abdurrahmon ibn Mahdiy, Ahmad ibn Hanbal, Ishoq ibn
Rohavayh... va ko‘plab kishilarning ismlarini tilga oldi... kabi hadis ahlini yaxshi ko‘rgan kishini ko‘rsang,
bilginki, u sunnat yo‘lidadir. Kim u (yuqorida zikri o‘tgan imom)larga muxolif bo‘lsa, bilginki, u
bid’atchidir” (Lalakaiy: “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamoati”).
27 — Ibrohim Nahaiy rahimahulloh dedi: “Agar Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sahobalari
tirnoqlariga mash tortganlarida edi, ularga ergashishdagi fazlga erishish uchun tirnoqlarimni yuvmas
edim”. (Abu Dovud: “Sunan”).
28 — Abdulloh ibn Muborak rahimahulloh dedi: “Ey do‘stim, bilingki, ushbu kunda o‘lim sunnatga
amal qilib Allohga uchragan har bir musulmon uchun karomatdir”. ″Innaa lillahi va innaa ilayhi roji’un″.
«Biz Alloh uchun (bandamiz) va Ungagina qaytuvchimiz». Alloh ta’ologa yolg‘izligimiz, yordamchilarning
ozligi, do‘stlarning ketishi (o‘limi), bid’atlarning yoyilishidan, bu ummatning boshiga kelgan olimlar va
“ahlus‐sunna”ning o‘limlari va bid’atlarning paydo bo‘lishidan arzimizni aytamiz” (Ibn Vazzoh: “al‐Bid’a
van‐nahyyu anho”).
www.sodiqlar.com 62
29 — Fuzayl ibn Iyoz rahimahulloh dedi: “Alloh ta’oloning bandalari borki, Alloh ta’olo ular bilan
diyorlar (o‘lkalar)ni jonlantiradi. Ular sunnat sohiblari — “ahlus‐sunna”dir”. (La‐lakaiy: “Sharhu usuli
e’tiqodi ahlissunnati val‐jamoati”).
30 — Imom Shofiiy rahimahullohning ahli sunnatni sifatlab aytgan ushbu so‘zlari naqadar go‘zal so‘zdir:
“Hadis ahlidan birini ko‘rsam, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sahobalaridan birini ko‘rgandek
bo‘laman”. (al‐Xatib: “Sharafu ashabil‐hadis”).
31 — Imom Molik rahimahulloh biz yuqorida eslatib o‘tgan imomlarning so‘zlarini xulosalaydigan bir
buyuk qoidani qo‘ydilar: “Ushbu ummatning oxiri avvali isloh bo‘lgan narsa bilan isloh bo‘ladi. U kunda
din bo‘lmagan narsa bugun din bo‘lmas”. (Qoziy Iyoz: “ash‐Shifa”: 2/ 88).
Mana shular ahli sunna val jamoaning salaf solih imomlaridan ba’zisining so‘zlaridir. Ular bandalarning
xolisrog‘i, o‘z ummatiga xayrixohi va ummatning hidoyatu salohi nima bilan bo‘lishini bilguvchirog‘idir.
Ular Alloh ta’olo va Rasulining sunnatini mahkam ushlashni tavsiya etadilar. Yangi paydo qilingan amallar
– bid’atlardan ogohlantiradilar. Rosululloh sollallohu alayhi va sallam xabar berganidek xalos bo‘lish va
najot yo‘li u zot sollallohu alayhi va sallamning sunnati va yo‘lini mahkam tutish ekanidan xabar beradilar.
63
Salaf solih — “ahlus-sunna val-jamoa” e’tiqodiga
da’vat etishning shart va qoidalari
Ey Musulmon do‘stim, bilgilki salaf solih e’tiqodiga uchta shart bilan da’vat qilinadi:
1. Sog‘lom to‘g‘ri e’tiqod.
Ya’ni “rububiyat”, “uluhiyat”, “ism va sifatlar” tavhidi va e’tiqodning boshqa qirralari haqida salaf
solih e’tiqodida bo‘lish.
2. Sog‘lom to‘g‘ri dastur.
Ya’ni salaf solih qo‘ygan usul va qoidalar asosida Qur’on va sunnatni tushunish.
3. Sog‘lom to‘g‘ri amal.
Ya’ni bid’at ishlarni qilmaslik, balki, amal xoh e’tiqodiy, xoh amaliy va xoh lafziy bo‘lsin, Alloh uchun
xolis va shariatga muvofiq bo‘lishi.
Alloh ta’oloning yo‘liga da’vat etish eng sharafli ishlardan va buyuk ibodatlardan, payg‘ambarlar va
Allohning xos va sof bandalarining asosiy vazifalaridan, Alloh ta’olo bu haqda shunday dedi:
“(Odamlarni) Alloh(ning dini)ga da’vat qilgan va o‘zi ham yaxshi amal qilib, ʺshak‐shubasiz, men
musulmonlardandirmanʺ, degan kishidan ham chiroyliroq so‘zlaguvchi kim bor?.”
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam odamlarga da’vatni qanday yetkazishimiz kerakligi haqida
ta’lim berdilar va u zotning hayotida buning uchun yetarli darslar bor.
Salaf solih e’tiqodiga da’vat etuvchi kishilar o‘z da’vatlarida Rasululloh sollallhu alayhi va sallamning
da’vat uslublariga ergashishlari kerak. Shubhasiz, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning da’vat
yo‘lida Alloh ta’ologa da’vat qilish uslubida ochiq bayonlar borki, ular Rasululloh sollallohu alayhi va
sallamning yo‘li va hayotga muxolif bo‘lgan va odamlar o‘ylab topgan yo‘llardan behojat qiladi.
Shuning uchun ham, Alloh ta’oloning yo‘liga da’vat etuvchi kishilar salaf solih kabi zamon va
makonni rioya qilib da’vat etishlari kerak.
Bu to‘g‘ri tushunchadan kelib chiqib men da’vatchilar uchun ba’zi qoida va asoslarni eslatib o‘tishga
harakat qildim. Shoyad bu sababli da’vat ko‘zlangan sahih tarzda bo‘lsa.
Da’vatchining asos va qoidalari

1—Bilingki, Alloh ta’oloning yo‘liga da’vat etish — dunyo va oxiratdagi najot yo‘llaridan biridir. Alloh
ta’olo siz sababli bir kishini hidoyat qilishi, sizga qizil tuyalarni berilganidan ko‘ra yaxshiroqdir. Da’vat
qilinishi bilan savob yoziladi, unga da’vatni ijobat qilinishi shart emas. Da’vatchidan Islomga nusrat
(g‘alaba)ni ro‘yobga chiqarishi talab qilinmagan u — Alloh ta’oloning ishidir. Biroq da’vatchidan bu
yo‘lda o‘z kuchlarini sarf etishi talab qilingan.
Da’vatchi tayyorgarlik ko‘rishi shart, nusrat esa Alloh ta’olo tarafidan va’dadir. Da’vat jihod turlaridan
biri bo‘lib, maqsad va natijalarida u bilan mushtarakdir.
2—“Ahlus‐sunna val‐jamoa” yo‘li deb shakllangan, mo‘‘tadilligi va umumiyligi, me’yordan ortiq va kam
emasligi bilan mashhur bo‘lgan salaf yo‘lini chuqur o‘zlashtirish. Qur’on va sahih sunnatni lozim tutgan
shar’iy ilm bilan harakatni boshlash. Bunday shar’iy ilm Alloh ta’oloning fazli bilan toyilishdan saqlovchi
va payg‘ambarlar yo‘lidan yurishni qasd qilgan kishi uchun nurdir.
3—“Birlashishning asosi — tavhiddir” shiori ostida musulmonlar jamoatini vujudga keltirish va
birlashishga haris bo‘lish hamda bugungi kundagi musulmonlarni birlashtirish o‘rniga parchalab
tashlayotgan guruhbozlikdan uzoq bo‘lish.
www.sodiqlar.com 64
Alloh yo‘liga da’vat etish uchun harakat qilayotgan har bir jamoatni musulmonlarning jamoati deb emas,
balki, musulmonlardan bir jamoa deb tushunish.
4—Muhabbat shaxslarga emas, dinga bo‘lishi. Haq boqiydir, shaxslar esa foniydir. Haqni bil, ahlini
taniysan!
5—Hamkorlik va hamkorlikka olib boradigan barcha narsaga da’vat etish, ixtilof va ixtilofga olib
boradigan barcha narsalardan uzoq bo‘lish. Ittifoq qilgan narsalarimizda bir‐birimizga yordam
berishimiz va ixtilof qilgan narsalarimizda o‘zaro nafrat qilmay, bir‐birimizga nasihat qilishimiz.
Islomiy jamoatlar o‘rtasidagi asos — hamkorlik va birlikdir. Buning imkoni bo‘lmasa bir‐birini qo‘llab
quvvatlash, buning imkoni bo‘lmasa birga yashash, buning ham imkoni bo‘lmasa halokatdir.
6—Shaxsning o‘zi mansub bo‘lgan jamoaga taassub qilmasligi, modomiki, shariatga muvofiq, me’yordan
ortiq yoki kam bo‘lmas ekan, boshqalarning yaxshi harakatlarini mamnuniyat ila qabul qilish.
7—Shariatning usul emas furuot ya’ni shoxlaridagi ixtiloflar, janjal va urushlarni emas, balki, nasihat va
suhbatlashishni taqozo qiladi.
8—Har bir kishi o‘z‐o‘zini tanqid qilishi va xatolarini to‘g‘rilashi.
9—Xilof qilish odoblarini o‘rganish va suhbat asoslarini chuqurroq bilish hamda u ikkisining ahamiyatiga
iqror bo‘lish va uning vositalariga ega bo‘lishning zarurligi.
10—Hukmni umumiy chiqarishdan uzoq bo‘lish va uning ofatlaridan ehtiyot bo‘lish, shaxslarga hukm
qilishda adolat qilish, shaklga emas mazmunga qarab hukm qilish insofdandir.
11—Maqsad bilan vositalar o‘rtasini ajratish. Masalan: da’vat maqsad, harakat, jamoat va boshqa narsalar
esa vositalardir.
12—Maqsadlarda sabot bilan turish va shariat ruxsat berishiga qarab vositalarni qo‘llashda yumshoq
bo‘lish.
13—Ahamiyat masalasiga rioya qilish ya’ni, ishlarni ahamiyatiga qarab tartiblash. Agar biron shar’iy yoki
juz’iy masala bajarilishi kerak bo‘lsa, u o‘z o‘rni, vaqti va munosib sharoitida bo‘lishi kerak.
14—Da’vatchilar o‘rtasida tajriba almashish ham muhim ishlardandir. O’tganlarning tajribasiga
asoslanish kerak. Da’vatchi o‘z harakatini bo‘sh yerdan boshlamaydi. Chunki u islom diniga xizmat qilish
uchun chiqqan birinchi va yo oxirgi kishi emas. Dunyoda nasihat va irshod (yo‘llash)dan behojat bo‘lgan
yoki to‘g‘rilikning barchasini o‘zida jam qilgan biron kishi yo‘qdir. Va aksi ham.
15—Ummatning sunnatga amali va sog‘lom e’tiqodi bilan tanilgan olimlarini hurmat qilish, ularning
obro‘larini to‘kmaslik, ulardan ilmlarini olish va ularning niyatlari haqida shubhalarni aytmaslik. Shu
bilan birga ular uchun taassub qilishdan saqlanish kerak, chunki har bir olim to‘g‘ri va xato qilishi
mumkin. Modomiki u mujtahid bo‘lar ekan qilgan xatosi o‘ziga, lekin uning hurmati va fazli saqlanib
qoladi.
16—Musulmonlar haqida yaxshi gumon qilish, ularning so‘zlarini yaxshi tomonga burish hamda
ularning ayblarini boshqalardan yashirib o‘zlariga aytishdan beparvo bo‘lmaslik.
17—Yaxshiliklari ko‘p bo‘lgan odamni yomonliklarini foydasi bo‘lsagina tilga olish. Yomonliklari ko‘p
bo‘lgan odamning yaxshiliklarini, omma xalq chalg‘imasligi uchun gapirmaslik.
18—Shar’iy lafzlarni aniq va nozik bo‘lgani uchun o‘zgartirmay iste’mol qilish hamda yot va mujmal
lafzlardan saqlanish. Masalan: “demokratiya” emas “shuro” kabi.
19—Fiqhiy mazhablar haqida to‘g‘ri tushunchada bo‘lish. Ular bizning katta fiqhiy boyligimiz bo‘lib,
ularni o‘rganamiz, ulardan foydalanamiz va ularga tarafkashlik qilmaymiz. Biz ularni butunlay rad
65
etmaymiz va zaif hukmlaridan saqlanamiz. Ulardan Qur’on va sunnat nuri ostida hamda salaf solih
tushunchasi bilan haq va to‘g‘risini olamiz.
20—G’arb va uning madaniyatiga nisbatan to‘g‘ri yo‘nalishni belgilash. Ya’ni ularning tajribiy fanlaridan
ulug‘ dinimizning asos va qoidalariga binoan foydalanamiz.
21—Shuro (maslahat)ning da’vatdagi ahamiyatiga iqror bo‘lish va da’vatchining maslahatlashish ilmini
o‘rganishi.
22—Chiroyli namuna. Da’vatchi o‘z da’vatining oynasi va undan darak beruvchi namunadir.
23—Hikmat va yaxshi mav’iza yo‘lidan borish hamda Alloh ta’oloning quyidagi so‘zlarini da’vat uchun
mezon va hikmat qilib olish. Alloh ta’olo dedi: ʺ(Ey Muhammad sollallohu alayhi va sallam),
Parvardigoringizning yo‘liga – diniga donolik‐hikmat va chiroyli pand‐nasihat bilan da’vat qiling!
Ular bilan eng go‘zal yo‘lda mujodala‐munozara qiling!ʺ (Nahl: 125)
24—Sabr bilan bezanish. Chunki sabr payg‘ambarlarning sifatlari va da’vatlarining muvaffaqiyat
asosidir.
25—Qattiqqo‘llikdan uzoq bo‘lish, uning ofatlari va salbiy natijalaridan ehtiyot bo‘lish. Shariat ruxsat
bergan doiralarda muloyimlik va yengillatish bilan harakat qilish.
26—Musulmon haqni izlaydi. Haq uchun jasur bo‘lish — da’vatdagi zaruriy ishlardandir. Agar siz haqni
aytishdan ojiz bo‘lsangiz, hech bo‘lmasa botil so‘zlarni aytmang!
27—Yalqovlik va uning salbiy natijalaridan saqlanish hamda uning sabablari va davolash yo‘llarini
o‘rganish.
28—Mish‐mish va sirlarning yoyilishi hamda uning islomiy jamiyatda keltirib chiqaradigan yomon
oqibatlaridan ehtiyot bo‘lish.
29—Afzallik o‘lchovi — taqvo va solih amal bo‘lib, vatanparastlik, urug‘chilik, guruh va jamoat uchun
taassub qilish kabi johiliy tarafkashliklardan uzoq bo‘lish.
30—Da’vatdagi eng afzal yo‘l — shubhalarni bayon qilib, raddiya berish emas, balki, Islom haqiqati
va yo‘llarini taqdim etishdir. Odamlarga haq tarozisini berib, ularni din asoslariga da’vat etish va
aqllariga yarasha so‘zlash, hidoyatlanishlariga vasila uchun qalblariga boradigan yo‘llarni bilish.
31—Da’vatchilar va islomiy harakatlarning davomiy suratda Alloh ta’ologa bog‘lanishlari, o‘z
kuchlarini sarf etib, Alloh ta’olodan yordam so‘rashlari. Haqiqiy yetakchi Alloh ta’olo ekani, da’vat
yo‘nalishini boshqarayotgan ham, da’vatchilarni to‘g‘ri yo‘lga solayotgan ham Alloh ta’olo ekani.
Xullas, din va barcha ishlarning Alloh ta’ologagina xos ekaniga qat’iy ishonish.
Ushbu qoida va foydalar ko‘plab olim va da’vatchilar tajribasining mevasidir. Shuni yodda
tutishimiz kerak‐ki, agar Alloh yo‘liga da’vat etayotgan kishilar bu qoidalarni yaxshi tushunsalar edi,
da’vat harakati uchun ko‘p yaxshiliklar bo‘lar edi.
Barcha da’vatchilar shuni bilsinlarki, da’vatlarining muvaffaqiyati Alloh ta’ologagina bog‘lanish,
unga barcha ishlarni topshirib tavakkul qilish, niyatni xolis qilib nafs‐havodan qutilishdadir.
www.sodiqlar.com 66
Salaf solih e’tiqodi haqidagi kitoblar

“Ahlus‐sunna val‐jamoa” ichidan yetishib chiqqan allomalar salaf solih e’tiqodi haqida ko‘plab
kitoblar yozdilar. Ular bu e’tiqod asoslarini ko‘rsatib berar ekanlar dalillarni Qur’oni Karim va
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sunnatlaridan oldilar. Ular bid’atchilarga raddiya berib,
ularning ishlarini ochib tashladilar. Botilga haq, jaholatga ilm va bid’atga sunnat bilan ro‘baro‘ turib
kurashdilar. Bid’atchilarni qurolsizlantirib, haqni namoyon etib, botilni yo‘q qildilar. Ular bu ishlarni
din uchungina qildilar.
Ushbu “al‐Vajiz”ni ta’lif etish mobaynida istifoda etganim ba’zi kitoblarning nomlarini keltirishim
foydadan holi bo‘lmasa kerak. Toki siz o‘z e’tiqodingizni qaerdan olganingizni biling va aqidangiz
asl ekanini, keyingi davrlarda kirib qolgan xurofotlar esa, sahoba, tobein va ularga yaxshilik bilan
ergashgan kishilar kabi solih ajdodlarimiz Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan qabul qilib
olishgan e’tiqodga begona ekanini bilib oling.
Salaf solih e’tiqodi haqida Islom ummatining allomalari ko‘plab kitoblar yozdilar. Quyida nomlari
keltirilgan kitoblar, ularning ba’zilaridir.
1. “Kitabus‐sunna”, Ahmad ibn Hanbal rahimahulloh, 241‐ hijriy yili vafot etgan.
2. “Kitabus‐sunna”, Abdulloh ibn Imom Ahmad rahimahulloh, 290‐ hijriy yili vafot etgan.
3. “Kitabus‐sunna”, Abu Bakr Ahmad ibn Yazid Hallol rahimahulloh, 211‐ hijriy yili vafot etgan.
4. “Kitabus‐sunna”, Hofiz Abu Bakr Osim rahimahulloh, 287‐ hijriy yili vafot etgan.
5. “Kitabus‐sunna”, Muhammad ibn Nasr Marvaziy rahimahulloh, 294‐ hijriy yili vafot etgan.
6. “Sharhus‐sunna”, Imom Hasan ibn Aliy Barbahoriy rahimahulloh, 329‐ hijriy yili vafot etgan.
7. “Sharhus‐sunna”, Imom Husayn ibn Mas’ud Bag‘aviy rahimahulloh, 436‐ hijriy yili vafot etgan.
8. “ash—Shariat”, Abu Bakr Muhammad ibn Husayn Ojurriy rahimahulloh, 360‐ hijriy yili vafot
etgan.
9. “Kitabu aslis‐sunnati vad‐diyni”, Imom Abu Hotim Roziy rahimahulloh, 327‐ hijriy yili vafot
etgan.
10. “Sarihus‐sunna”, Imom Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir Tabariy rahimahulloh, 310‐ hijriy yili
vafot etgan.
11. “Sharhu mazahibi ahlissunnati va ma’rifatu sharoi’id‐diyni vat‐tamassuku bis‐sunani”, Abu
Hafs Umar ibn Ahmad ibn Usmon ibn Shohin rahimhulloh, 279‐ hijriy yili vafot etgan.
12. “Usulus‐sunna”, Imom Ibn Abu Zamanayn Andalusiy rahimahulloh, 399‐ hijriy yili vafot
etgan.
13. “Kitabun‐nuzul”, “Kitabus‐sifaat”, “Kitabur‐ro‘‘yati”, Imom Hofiz Aliy ibn Umar Dora Qutniy
rahimahulloh, 385‐ hijriy yili vafot etgan.
14. “Kitabut‐tavhid va isbatu sifaatir‐robbi azza va jalla”, Imom Abu Bakr Muhammad ibn Ishoq
ibn Huzayma rahimahulloh, 311‐ hijriy yili vafot etgan.
15. “Muqaddimatu Ibn Abi Zayd al‐Qayruvaniy fil‐aqiyda”, Abdulloh ibn Zayd Qayruvaniy
16. “al‐Ibaana an shariatil‐firqatin‐nojiyati va mujanabatil‐firaqil‐mazmumati”, Imom Abu
Abdulloh ibn Batta Abkariy Hanbaliy rahimhulloh, 387‐ hijriy yili vafot etgan.
17. “E’tiqodu ahlil‐Hadis”, Imom Abu Bakr Ismoiliy rahimahulloh, 371‐ hijriy yili vafot etgan.
67
18. “al‐Ibaana an usulid‐diyana”, “Risala ila ahlis‐sug‘ur”, ʺMakalaatul Islamiyyaʺ, Imom Abul
Hasan Ash’ariy rahimahulloh, 320‐ hijriy yili vafot etgan.
19. “Aqidatus‐salaf ahlil‐hadis”, Imom Abu Usmon Ismoil ibn Abdurrahmon Sobuniy
20. “al‐Muxtor fiy usulis‐sunna”, Imom Abu Aliy Hasan ibn Ahmad al‐Banno Hanbaliy Bag‘dodiy
21. “Sharhu usuli e’tiqodi ahlissunnati val‐jamoati”, Imom Abul‐Qosim Hibatulloh ibn Hasan ibn
Mansur Tabariy Lalakaiy rahimahulloh, 418‐ hijriy yili vafot etgan.
22. “Kitabul‐arba’iyn fi dalailit‐Tavhid”, Abu Ismoil Haraviy rahimahulloh, 481‐ hijriy yili vafot
etgan.
23. “Kitabul‐azamati”, Shayx Isfahoniy rahimahulloh, 369‐ hijriy yili vafot etgan.
24. “al‐E’tiqod val‐Hidaya”, Abu Bakr Ahmad ibn Husayn Bayhaqiy rahimahulloh, 458‐ hijriy yili
vafot etgan.
25. “al‐Hujjatu fiy bayanil‐mahajjati va sharhu aqidati ahlissunnati”, Abul‐Qosim Ismoil ibn
Muhammad Tamimiy Isfahoniy rahimahulloh, 535‐ hijriy yili vafot etgan.
26. “al‐Aqidatut‐Tahoviyya”, Imom Ahmad ibn Muhammad ibn Salaama Abu Ja’far Tahoviy
Azdiy Hanafiy, rahimahulloh, 321‐ hijriy yili vafot etgan.
27. “Lam’atul‐e’tiqodil‐hodiy ila sabilir‐roshaad”, Imom Muvaffiquddin Abu Muhammad
Abdulloh ibn Qudoma Maqdisiy rahimahulloh, 620‐ hijriy yili vafot etgan.
28. “an‐Nasihatu fiy sifaatir‐Robbi jalla va ala”, Imom Abu Muhammad Abdulloh ibn Yusuf
Juvayniy rahimahulloh, 438‐ hijriy yili vafot etgan.
29. “Kitabut‐tavhid va ma’rifati asmaaillahi va sifaatih”, Imom Abu Abdulloh ibn Ishoq ibn
Munda rahimahulloh, 395‐ hijriy yili vafot etgan.
30. “Kitabut‐tavhid”, Imom Abu Abdulloh ibn Ismoil Buxoriy rahimahulloh, 265‐ hijriy yili vafot
etgan.
31. “Kitabul‐iyman”, Imom Abu Ubayd al‐Qosim ibn Sallom rahimahulloh, 224‐ hijriy yili vafot
etgan.
32. “Kitabul‐iyman”, Hofiz Muhammad ibn Yahyo ibn Umar Adaniy rahimahulloh, 243‐ hijriy yili
vafot etgan.
33. “Kitabul‐iyman”, Hofiz Abu Bakr ibn Muhammad ibn Abu Shayba rahimahulloh, 235‐ hijriy
yili vafot etgan.
34. “Kitabul‐iyman”, Hofiz Muhammad ibn Ishoq ibn Munda rahimahulloh, 395‐ hijriy yili vafot
etgan.
35. “Shuabul‐iymon”, Hofiz Abu Abdulloh Halimiy Buxoriy rahimahulloh, 403‐ hijriy yili vafot
etgan.
36. “Masailul‐iyman”, Qozi Abu Ya’lo rahimahulloh, 458‐ hijriy yili vafot etgan.
37. “ar‐Raddu alal‐jahmiyya”, Imom Usmon ibn Said Dorimiy rahimahulloh, 280‐ hijriy yili vafot
etgan.
38. “ar‐Raddu alal‐jahmiyyati vaz‐Zanadiqati”, Imom Ahmad ibn Hanbal rahimahulloh, 241‐
hijriy yili vafot etgan.
www.sodiqlar.com 68
39. “ar—Raddu ala man anqaral‐harfa vas‐soft”, Imom, Hofiz Abu Nasr Ubaydulloh ibn Sa’d
Sijziy rahimahulloh, 444‐ hijriy yili vafot etgan.
40. “al‐Ixtilafu fil‐lafzi var‐raddu alal‐jahmiyyati val‐mushabbihati”, Imom Abu Muhammad
Abdulloh ibn Muslim ibn Qutayba Daynuriy rahimahulloh, 276‐ hijriy yili vafot etgan.
41. “Xalqu af’olil‐ibadi var‐raddu alal‐jahmiyyati va ashabit‐ta’tili”, Imom Buxoriy rahimahulloh,
256‐ hijriy yili vafot etgan.
42. “Mas’alatul‐uluvvi van‐nuzuli fil‐hadisi”, Hofiz, “ibn Kaysaroniy” nomi bilan mashhur
bo‘lgan Abul fazl Muhammad ibn Tohir Maqdisiy rahimahulloh, 507‐ hijriy yili vafot etgan.
43. “al‐Uluvvu lil‐Aliyyil‐Azim va iyzahu sahihil axbar min saqiymiha”, “al‐Arba’iyn fiy sifaati
Robbil‐olamiyn” Imom Zahabiy rahimahulloh, 748‐ hijriy yili vafot etgan.
44. “Kitabul‐Arsh va moa ruviya fihi”, Hofiz Muhammad ibn Usmon ibn Abi Shayba Absiy
45. “Isbatu sifaatil‐uluv”, Imom Muvaffiquddin ibn Qudoma Maqdisiy rahimahulloh, 620‐ hijriy
yili vafot etgan.
46. “Aqovilus‐siqot fiy ta’vilil‐asmaai vas‐sifaat”, “al‐Ba’s van‐nushur”, “Isbatu azabil‐Qabri”,
Imom Bayhaqiy rahimahulloh, 458‐ hijriy yili vafot etgan.
47. “at—Tasdiqu bin‐nazari illalloh fil‐oxirati”, Imom Abu Bakr Ojurriy rahimahulloh, 360‐ hijriy
yili vafot etgan.
48. “al‐E’tiqodul‐xolisu minash‐shakki val‐intiqodi”, Imom Alouddin Attor rahimahulloh, 724‐
49. “al‐Uyunu val‐asaru fiy aqoidi ahlil‐asari”, Imom Abdulboqiy Mavohiliy Hanbaliy
50. “at—Tuxaf fiy mazafibis‐salaf”, Imom Muhammad ibn Aliy Shavkoniy rahimahulloh, 1250‐
51. “Katfus‐samar fiy bayani aqidati ahlil‐asar”, “ad‐Dinul‐xolis”, Muhammad Siddiq Xon
Kannujiy rahimahulloh, 1307‐ hijriy yili vafot etgan.
52. “Lavamiul‐anvaril‐bahiyya va savatiul‐asroril‐asariyya”, “Lavamiul‐anvaris‐sunniyya va
lavaqihul‐afqaris‐sunniyya sharhu qasidati ibn Abi Davud al‐Hoiyya”, alloma Muhammad ibn
Ahmad Safforiniy rahimahulloh, 1188‐ hijriy yili vafot etgan.
53. “Tajridut‐tavhidil‐mufid”, Imom Ahmad ibn Aliy Mikriyziy rahimahulloh, 845‐ hijriy yili vafot
etgan.
54. E’tiqod ilmi haqida eng ko‘p asarlar yozgan birinchi peshqadam olim Ibn Taymiyya
rahimahullohdir (728‐ hijriy yili vafot etgan). U bu ilmni tartibga soldi va uning qoidalari hamda
yo‘llarini ko‘rsatib berdi. Uning ba’zi kitoblari:
“Minhaajus‐sunnatin‐nabaviyya”, “Dar’u taoruzil‐aqli van‐naqli”, “Bug‘yatul‐murtaad fir‐raddi
alal‐mutafalsifati va ahlil‐ilhaad”, “Iqtizous‐sirotil‐mustaqiym li muxolafati ashabil‐jahiym”, “as‐
Sorimul‐maslul ala shaatimir‐rasul”, “Kitabul‐iyman”, “ar‐Risalatut‐Tadmuriyya”, “Qoidatun jalila
fit‐tavassuli val‐vasila”, “ar‐Raddu alal‐mantiqiyyin”, “al‐Aqidatul‐Vositiyya”, “al‐Aqidatul‐
Hamaviyya”, “ar‐Risalatut‐tis’iniyya”, “Bayanu talbisil‐jahmiyya”, “an‐Nubuvvaat”, “Sharhul‐
aqidatil‐Isfahaniyya”, “Sharhu hadisin‐nuzul”.
O’ttiz yetti jildli va ko‘pida e’tiqod haqida so‘z yuritilgan “Majmu’ul‐Fataava” kitobi.
69
55. E’tiqod haqida asarlar yozgan peshqadamlarning ikkinchisi, rabboniy olim, birinchi
peshqadamning shogirdi, adashgan firqalarga raddiya berishda o‘zining ko‘p kuchini sarf etgan
alloma ibnul Qoyyim al‐Javziyya rahimahullohdir. U 752‐ hijriy yili vafot etgan. Uning asarlaridan
ba’zilari quyidagilardir:
“as‐Sovaiqul‐mursala alal‐jahmiyyati val‐muattila”, “Ijtimaul‐juyushil‐islamiyya ala g‘azvil‐
muattilati val‐jahmiyya”, “al‐Qasidatun‐nuniyya”, “Shifaul‐aliyl fiy masoilil‐qazoi val‐qadari val‐
hikmati vat‐ta’tili”, “Tariqul‐hijratayn va babus‐sa’adatayn”. Va boshqa bebaho kitoblari...
Biz eslatib o‘tgan bu kitoblarning barchasi, Allohga hamdlar bo‘lsin, nashr qilingan. Biz boshqa
ko‘plab kitoblarning nomlarini zikr etmadik. Zero, ularning ba’zilari nashr qilingan va ba’zilari
qo‘lyozma holida turibdi.

www.sodiqlar.com 70
Xotima
Biz aytib o‘tgan e’tiqod — Islom ummatining dastlabki guruhi yashab o‘tgan e’tiqod bo‘lib, u —
to‘g‘ri, sof, Qur’on va sunnat, ummatning salafi va imomlari aytgan so‘zlardan olingan to‘g‘ri yo‘l
bo‘lib, bu yo‘l bilan Alloh ta’olo dastlabki guruhning qalblarini yashnatgan edi.
Bu e’tiqod — salaf solih, firqai nojiya — najot topuvchi jamoa, g‘olib toifa, hadis ahli, “ahlus‐sunna
val‐jamoa” e’tiqodidir.
Bu mazhab asoschilari — to‘rt imom, barcha faqihlar jumhuri, muhaddislar, amalli olimlar va
ularning izlaridan yurgan va shu kunimizga qadar yurib kelayotgan barcha kishilarning e’tiqodidir.
Bu e’tiqod qiyomat kuniga qadar qolgusidir.
Bu e’tiqodni o‘zining sof bulog‘i — salaf solih ichgan bulog‘iga qaytarishimiz, ular sukut qilgan
narsalardan sukut qilishimiz, ibodatlarni ular qilganidek qilishimiz, Qur’on, sunnat, Ummat
salafining ijmo’si va yangi masalalarda ularning tushunchalari soyasida to‘g‘ri qiyosga multazim
bo‘lishimiz kerak.
Amirul‐mo‘‘miniyn Umar ibn Xattob raziallohu anhu dedi:
“Odamlarning salohiyati va fasodi qachon bo‘lishini bildim: agar fiqh kichikdan kelsa katta unga
qarshi bo‘ladi. Agar katta tarafidan kelsa kichik unga ergashib, ikkisi ham to‘g‘ri yo‘lga
hidoyatlanadi” (Ibn Abdul Barr rahimahulloh rivoyati: “Jomiu bayanil‐ilmi”: 247).
Amirul‐mo‘‘miniyn Aliy ibn Abi Tolib raziallohu anhu dedi:
ʺIlmni kimdan olyapsiz, qarang, ehtiyot bo‘ling, chunki u olayotganingiz ilm — dindir.ʺ
Ulug‘ sahoba Abdulloh ibn Mas’ud raziallohu anhu dedi:
“Odamlar modomiki, ilmni kattalaridan olar ekanlar, yaxshilik uzra bo‘ladilar. Agar kichiklari va
yomonlaridan olar ekanlar halok bo‘ladilar” (Hatib: “Kifayat fi ilmir‐rivayat”: 196).
Bilingki, musulmon do‘stim, Alloh bizni va sizni to‘g‘ri yo‘lga hidoyat qilsin, kimki hidoyatni
Qur’on, sunnat, salaf solih tushunchalaridan boshqa joydan izlasa yoki Allohning shariatidan ziyoda
bo‘lgan narsalarni olib kelsa, u shubhasiz ochiq zalolatda, to‘g‘ri yo‘ldan uzoq va musulmonning
yo‘lidan boshqaga ergashgan kishidir.
Biz Rasululloh sollallohu alayhi va sallam sunnatlarining hammasini komil ravishda qila
olmay o‘lib ketamiz. Shunday ekan, dinda bid’atlarni paydo qilish nimasi?!
Quyidagi baytlarni ko‘p aytib yurgan Imom Molikni Alloh rahmat qilsin:
Din ishlarining yaxshisi sunnatdir,
Ishlarning yomoni yangi bid’atdir
(Imom Shotibiy: “al‐E’tisom”)
Obidlarning eng afzali Muhammad sollallohu alayhi va sallamdir. Shunday ekan uning ibodatiga
xilof bo‘lgan barcha ibodat bid’at bo‘lib, bandani Alloh ta’ologa yaqinlashtirmaydi. Balki, undan
uzoqlashtiradi. Alloh ta’olo dedi:
“So‘ngra (Ey Muhammad sollallohu alayhi va sallam), Biz sizni (din) ishdan bir shariat (aniq‐
ravshan qonun) ustida (barqaror) qildik. Bas, Siz (faqat mana shu qonunga) ergashing va
bilmaydigan kimsalarning havoyi nafslariga ergashmang!” (Josiya: 18).
“Ibrohimning dinidan faqat o‘zini qadrlamaydigan (pastkash) kishilargina yuz o‘giradilar”
(Baqara: 130).
71
“Chiroyli amal qiluvchi bo‘lgan holida yuzi(o‘zi)ni Allohga bo‘ysundirgan va to‘g‘ri yo‘ldan
og‘magan Ibrohimning diniga ergashgan kishining dinidan ham go‘zalroq din bormi?! ”
(Niso:125).
Musulmonlarning birlashish yo‘li bu ummatning salafi bo‘lmish dastlabki guruh e’tiqod qilgan sof
aqidaning birligi bo‘lib, ular shu bilan dunyoga adolat ila hukmron bo‘ldilar.
Xullas, biz eng muhim ishlardan boshlash bilangina isloh va muvaffaqiyatga erisha olamiz. u esa
da’vatimizni tavhid e’tiqodidan boshlashimiz, unga siyosatimiz, hukmlarimiz, axloqimiz, odobimiz
va muomalalarimizni barpo etishimiz kerak.
Biz o‘z harakatlarimizni Qur’oni Karim, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sunnatlari va
salaf solih tushunchasi bilan boshlashimiz kerak. Chunki o‘shagina Alloh subhanahu va ta’olo
bizlarni buyurgan to‘g‘ri yo‘l va to‘g‘ri dasturdir. Alloh ta’olo dedi:
“Albatta, mana shu Mening To‘g‘ri yo‘limdir. Unga ergashinglar! (Boshqa) yo‘llarga
ergashmangizki, ular sizlarni Uning (Allohning) yo‘lidan uzib qo‘yar. Shoyad taqvo qilsangizlar,
deb (Alloh) sizlarni mana shu narsalarga buyurdi.” (An’om: 153).
Salaf solih e’tiqodi — ummatning ahvolini isloh qiladigan yagona yo‘ldir.
Biz Alloh ta’olodan salaf solih yo‘liga hidoyat qilib qo‘yganidek, bizlarni ulardan qilishini,
qiyomat kunida ular bilan birga Muhammad sollallohu alayhi va sallamning bayrog‘i ostida
jamlanishga, qalblarimizni hidoyat qilganidan so‘ng adashtirmasligiga, o‘zining yo‘lida yurgan solih
va amal qiluvchi muvahhidlar qatorida qilishini so‘rab qolamiz. U bunga Qodir, Eshituvchi va Ijobat
qiluvchi Zotdir.
Alloh ta’olo payg‘ambarimiz, uning oilasi va barcha sahobalariga salavot va salomlar yo‘llasin!
www.sodiqlar.com 72
Izohlar
[1]
(Kengroq ma’lumotlar olish uchun doktor Nosir ibn Abdulkarim Aqlning “Mafhumu ahlis‐sunnati val‐jamoati inda
ahlissunnati val‐jamoati” (Sunnat va jamoat tushunchasi) kitobiga qaralsin. U bu mavzuni mufassal bayon qilgan. Alloh ta’olo unga
ko‘plab savoblar bersin. Bundan tashqari Muhammad Abdulhodiy Misriyning “Maolimu intilaqotil‐kubro inda ahlissunnati val‐
jamoati” va Ahmad Faridning “Xasoisu ahlissunnati val‐jamoati” kitobiga murojaat etilsin).
[2]
Kengroq ma’lumot olish uchun qarang: ibn Batta al‐Abkariyning “al‐Ibona” kitobining muqaddimasi. Bu muqaddimani
tadqiqotchi olim doktor Rizo ibn Na’son (Alloh undan rozi bo‘lsin) yozgan va bu mavzuda keng ma’lumotlar bergan. “Mabahis fiy
aqidati ahlissunnati val‐jamoati va mavqiful‐harakatil‐islamiyyati minha” kitobining “Min hasoisil‐aqidatil‐islomiyyati va
ittibaiha” bobi, 29‐ bet. Muallif doktor Nosir ibn Abdulkarim Aql)
(Biz shu yerdan “Salafiylik islomiy yo‘nalish emas, balki, muvaqqat bosqich, xolos”— deb aytilayotgan da’volarning noto‘g‘ri
ekanligini bilamiz. Chunki, salaf yo‘nalishi ikki buyuk asosni o‘z ichiga oladi:
Birinchi: chiroyli namuna.
Ikkinchi: ergashiladigan sog‘lom dastur.
Chiroyli namuna — sahobalar, tobeinlar va tobeinlarga yaxshilik bilan ergashgan kishilarning uch asri.
Dastur esa — u uch asrda aqidani tushunish, dalillarni olish, ilm, iymon va shariatning barcha qirralarini tushunilgan uslub.
Bundan ko‘rinib turibdiki, “salafiyya” deb sifatlanish bu yo‘lni tanlagan kishilar uchun sharafdir. Chunki, u odamning solih
ajdodlari — salafi bordir. ular payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning guvohligi bilan Islom ummatining eng xayrlisidir.
Biroq, “salafiyya” nomini, shu nom o‘z ichiga olgan aqida va amalni zohiran va botinan ro‘yobga chiqarmay olishning hech
qanday foydasi yo‘qdir).
[3]
‐ (“Ilhod” — haqiqatdan moyil bo‘lish, undan burilib ketish, demakdir. “Ilhod” ichiga “ta’til”, “taxrif”, “takyif” va tashbih”
kiradi.)
“Ta’til” — sifatlarni umuman isbot qilmaslik yoki ba’zilarini isbot qilib, ba’zilarini inkor qilish.
“Tahrif” — shar’iy dalillarni lafz yoki ma’nolarida o‘zgartib, ularni zohiriy ma’nolaridan lafz unga kuchsiz ehtimolda dalolat
qiladigan ma’nolarga burish. Har bir “tahrif” — ta’tildir. Har bir “ta’til” — tahrif emasdir.
“Takyif” — “qanday”— deb savol berib, surishtirish.
“Tamsil”— bir narsaning barcha jihatlardan o‘xshash‐tenggini isbot etish.
“Tashbih”—bir narsaning ba’zi jihatlardan o‘xshash‐tenggini isbot etish.
[4]
‐ Alloh ta’oloning zoti va sifatlarining kayfiyatini xayolga keltirish joiz emas. Chunki, inson xayoliga kelgan barcha tasavvur
va xayoldan Alloh ta’olo buyukdir.
[5]
‐ (Arshga ko‘tarilish va oliylik, biz, Alloh ta’oloning buyukligiga loyiq tarzda isbot etadigan ikki sifatdir. “arabcha istavo”
so‘zini salaf olimlari: “o‘rnashdi”, “yuksaldi” va “ko‘tarildi” deb tafsir qildilar. Salaf ulamolari “ko‘tarilish” so‘ziga bundan ortiq
ma’no bermadilar. Ulardan bu so‘zga “ hukmron bo‘ldi”, “ega bo‘ldi”, “bo‘ysundirdi” kabi ma’nolar rivoyat qilinmadi).
“Istavo” so‘zining arab tilidagi ma’nosi Imom Buxoriyning “Sahih” ida bayon qilinganidek: “ko‘tarilish”, “oliy bo‘lish”,
demakdir.
— Alloh ta’oloning Arshga ko‘tarilish kayfiyati biz uchun noma’lum. Uning haqiqatini Allohning o‘zigina biladi.
— Dalillar sobit bo‘lgani uchun Alloh ta’oloning Arshga ko‘tarilganiga iymon keltirish farzdir.
— Alloh ta’oloning Arshga ko‘tarilishi haqida savol berish bid’atdir. Chunki, bu ko‘tarilishning kayfiyatini Alloh ta’oloning
o‘zigina biladi.
‐ Ular quyidagi tartibda: A’rof: 54, Yunus: 3, Ra’d: 2, To‐ha: 5, Furqon: 59, Sajda: 4, Hadid: 4.
[6]
‐ Ishoq ibn Roxavayh rahimahulloh ushbu oyatning tafsirida shunday dedi: “Ilm ahllari: “Alloh ta’oloning Arsh ustiga
[7]
ko‘tarilgani va yerning yettinchi qavatining ostidagi har bir narsani bilib turishiga” ittifoq qildilar. (Bu so‘zni imom Zahabiy «al
Uluv» kitobida keltirgan.
[8]
‐ Oyatdagi «Yuzi» dan murod Alloh ta’oloning haqiqiy yuzi. Yuzning qolishi butun Zotining qolishiga dalolat qiladi,
bundan boshqa ma’no tushunib qolinmasin.
[9]
‐ Mo‘‘jiza — Alloh ta’olo payg‘ambarlari qo‘lida o‘zlarining rostgo‘y ekanliklarini tasdiqlashlari uchun joriy qiladigan g‘ayri
tabiiy ishdir. Mo‘‘jizaning bo‘lishi mumkindir. Chunki sabablar va musabbab (sabablantirilgan) narsalarni yaratgan Alloh ta’olo
sababiyat qonunlarini o‘zgartirishga qodirdir. Alloh ta’oloning cheksiz qudrati oldida mo‘‘jizalarning sodir bo‘lishi ajablanarli
emasdir. Alloh ta’olo xohlagan ishini ko‘zni yumib, ochishdan ko‘ra tezroq vaqtda bajara oladi. Alloh ta’olo dedi: “Alloh ta’oloning
ishi agar u biron narsani xohlasa unga: “Bo‘l!” deb aytadi va u bo‘ladi” (Yo‐sin: 82).
[10]
‐ Ibn Qayyim –Alloh rahmat qilsin‐ dedi: «Tog‘ut –bandaning ibodatda, ergashishda va itoat qilishda haddidan oshishligidir.
Shu nuqtayi nazardan tog‘utlar behisobdir. Ularning kattalari beshdir: 1‐ Shayton –la’natullohi alayhi. 2‐ Bir kimsaki unga ibodat
qilinadi va u bunga rozi bo‘ladi. 3‐ Insonlarni o‘ziga ibodat qilishga chorlagan kimsa. 4‐ Oz bo‘lsada g‘ayb ilmidan xabardorman
deb da’vo qilgan kimsa. 5‐ Alloh nozil qilgan shariatdan boshqasi (insonlar tomonidan qo‘yilgan qonunlar) bilan hukm qilgan
Hokim.
[11]
‐ (Masihud‐Dajjolning fitnasi katta fitnalardandir. Chunki Dajjol kufr, zalolat va fitnalarning manbaidir. Payg‘ambarlarning
barchasi o‘z qavmlarini Dajjol fitnasidan ogohlantirdi. Bu ogohlantirishga eng ko‘p e’tibor bergan Muhammad sollallohu alayhi va
sallam bo‘lib, ummatlarini bu fitnadan ogohlantirar ekanlar barcha namozlaridan so‘ng Alloh ta’olodan bu fitnadan panoh so‘rar
edilar)
‐ Sirot — jannatga o‘tib boriladigan yo‘ldir. Odamlar Sirot ustidan qilgan amallariga qarab o‘tib boradilar. Ularning ba’zilari
[12]
ko‘zni yumib‐ochguncha, ba’zilari chaqmoqdek, ba’zilari esgan shamoldek, ba’zilari uchqur otdek, ba’zilari tuya yurishidek,
ba’zilari yugurib, ba’zilari yurib, ba’zilar emaklab o‘tib boradilar. Ba’zi odamlarni tutib, jahannamga otiladi. Har bir kishi o‘zining
qilgan amallariga qarab azoblanadi toki gunoh va xatolaridan pok bo‘ladi. Sirotdan o‘tgan odamlar jannatga kirish uchun
73
tayyorlanadilar va jannat bilan jahannam o‘rtasidagi bir maydonda kutib turadilar. Ularning bir‐birlaridan qasoslari olinib (bu
qasoslarni ulamolar qalb amallarida deganlar, hasad, gina kabi) poklanganlaridan so‘ng jannatga kirishlariga izn beriladi.

[13]
“Iymon so‘zining lug‘aviy ma’nosi: “tasdiqlash, bo‘ysunish va iqrorni izhor qilish” bo‘lsa, shar’iy ma’nosi: botiniy va zohiriy
toat‐ibodatlardir. Botiniylari: mas: qalb ishlari, u — qalbning tasdiqlashidir. Zohiriylari esa badan qilgan farz, sunnat amallardir.
Xullas, iymon — qalbda o‘rnashgan, uni amal tasdiqlagan va uning samaralari Alloh ta’oloning buyruqlariga itoat etish,
qaytariqlaridan chetlanishda ochiq namoyon bo‘lgan narsadir. Zero, amaldan ajragan ilmdan foyda yo‘qdir. Agar quruq ilm foyda
bersa edi, Iblis (Alloh uni la’natlasin!)ga foyda bergan bo‘lar edi. U Alloh ta’oloning sheriksiz yagona ekani va o‘zi Alloh ta’ologa
qaytishini yaxshi bilar edi. Lekin unga Alloh ta’olodan: “Odamga sajda qil!” amri kelganida, amrdan bosh tortib, mutakabbirlik
qildi va kofir bo‘ldi. Unga tavhid ilmini bilishi foyda bermadi. Chunki amaldan ajragan ilmning Alloh ta’olo tarozusida hech
qanday vazni yo‘qdir. Salaf solih tushunchasi shundaydir. Zero, iymon Qur’oni Karimda amaldan ajratilgan holida kelmagan.
Balki, ko‘p oyatlarda iymonga solih amallarni atf qilingan (bog‘langan).
‐ “Musulmonligi aniq bo‘lgan kimsani shubhalar bilan Islomdan chiqarilmaydi”. Bu salaflarning qoidasi bo‘lib, salaf solih bu
[14]
qoidaga rioya qilgan. Ular odamlarni kofirga chiqarishdan juda ham uzoq bo‘lganlar. Shuning uchun ham, Aliy ibn Abi Tolib
raziyallohu anhudan Nahravon aholisi haqida: “ular kofirmi”— deb so‘ralganida: “Yo‘q, ular kufrdan qochdilar”— deb javob
bergani, “ular munofiqmi”— deb so‘ralganida: “Munofiqlar Allohni oz zikr qiladilar. Ular esa Allohni ertayu kech zikr qiladilar.
Ular bizning birodarlarimiz faqat, ular bizga bosqinchilik qildilar”— deb javob berganligi rivoyat qilingan (Bayhaqiy: “as‐Sunanul‐
Kubro”: 8/ 173).
Biz kufr hukmini berishda tur bilan muayyanlik tushunchasini ajratishimiz o‘ta zarurdir. Chunki bir ish kufr bo‘lib u bilan
muayyan shaxs ustidan kofir hukmini chiqarilmaydi. Demak, bir so‘zni kufr deb hukm qilish bilan, shu so‘zni aytgan kishi
ustidan aynan kofir deb hukm chiqarish o‘rtasini ajratish kerak. Masalan: “Alloh har yerda, Allohning so‘zlari maxluqdir” deyish
yoki Alloh ta’oloning sifatlaridan birini inkor etish kufr bo‘ladi. Bu hukm tur va aytilgan so‘z uchun qilingan hukm bobidandir.
Ammo ish muayyan shaxsga taalluqli bo‘lsa, (ya’ni, masalan u mazkur so‘zlardan birini aytsa) undan so‘rab‐surishtirilmagunicha
kofir hukmi berilmaydi. Chunki u bu haqida rivoyat qilingan hadisni bilmagan, yoki uni o‘zi ta’vil qilgan, yoki oyat‐hadislarni
tushunmagan, yoki umuman johil bo‘lishi mumkin. Agar tekshirishdan so‘ng shubhalar ko‘tarilib uning ustiga hujjatlar barpo
bo‘lsa, endi hukm chiqarish mumkin. Chunki ta’vil qilgan kishi bilan johilning hukmi ko‘r‐ko‘rona qarshi va fojirning hukmi kabi
emasdir.
Shayxulislom Ibn Taymiyya rahimahulloh: “johil ta’vilchi va uzrli kishining hukmi o‘jar va fojirning hukmi kabi emasdir. Balki,
Alloh ta’olo barcha narsa uchun o‘ziga xos me’yor qo‘ygandir”— dedi (“Majmuatur‐rasoil val‐masoil”: 3/ 72).
Bu ma’lum bo‘lsa, u kabi muayyan johillarga qilgan ishlari Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga xilof ekanini bayon qilgan
maktubni yo‘llab, aytgan so‘zlarining kufr ekanini tushuntirilib, hujjatni barpo qilinganidan so‘nggina “kofir” deya hukm
chiqarish, undan avval esa har qanday hukmni chiqarishga shoshilmaslik kerak” (Majmuatur‐rasoil val‐ masail”).
Bu so‘zlardan so‘ng johil bo‘lgan muayyan kishi va u kabi kishilar ustidan hujjatni barpo qilinganidan so‘nggina kofir hukmini
chiqarish mumkin ekanini bilgan bo‘lsangiz kerak. Hujjat esa ular tushunishlari uchun ularning aqllariga mos bo‘lishi kerak.
Xullas, “Ijmo’ bilan kufr”— deb aytilgan so‘z mutlaq aytilgan so‘zdir. U bilan takfir shartlari sobit, mone’liklari yo‘q
bo‘lmagunicha muayyan kishilar ustidan kofir hukmi berilmaydi. Olimlarning ahli qiblani kufrga hukm qilmasliklari qilgan
bid’atlari kofir qilmaydigan kishilargagina tatbiq qilinadi. Chunki ulamolarning barchasi kofir qiladigan bid’atlarni qilgan
kishilarning kofir ekanliklariga ittifoq qilganlar.
[15]
‐ Nifoq (munofiqlik) ikki qismdir. E’tiqod va amal nifoqi.
a) e’tiqod nifoqi yoki katta nifoq.
Bu nifoqni qilgan odam qalbida kufrni yashirib, tili va a’zolarida iymonni izhor qiladi. Bunday nifoq sohibi do‘zaxning eng
pastki tabaqa ahlidandir. U Alloh ta’olo yuborgan va Rasululloh sollallohu alayhi va sallam olib kelgan barcha yoki ba’zi narsalarni
rad etadi. Yoki Rasululloh sollallohu alayhi va sallam olib kelgan dinning g‘olib bo‘lishini yoqtirmaydi.... va boshqa kufr ishlarni
qiladi.
b) amal nifoqi yoki kichik nifoq.
Bu nifoqda amal shariatga xilof o‘laroq bo‘ladi. Uni qilgan kishi Islom millatidan chiqmaydi. Masalan: yolg‘on so‘zlaydi,
va’dasiga xilof va omonatga xiyonat qiladi, ahdida turmaydi va janjal qilsa haqoratli so‘zlarni aytadi).
‐ Shuning uchun ham, o‘lgan kishi uchun “marhum” (rahm qilingan) yoki “mag‘furun lah” (gunohlari kechirilgan) kabi
[16]
so‘zlarni iste’mol qilish joiz emas. Chunki bu so‘zlar mayyit uchun qilinishi kerak bo‘lgan duolardan emas. Balki, bu so‘zlar qat’iy
va Alloh ta’olo uchun bilmay aytilgan so‘zlardir. Bu so‘zlarning ma’nosi mayyitga rahmat va mag‘firatning berilganini ifodalaydi.
To‘g‘risi esa mayyitni tilga olinganda uning haqqiga mag‘firat va kechirishni so‘rab Alloh ta’ologa: “Alloh ta’olo uni kechirsin”,
“Alloh ta’olo uni rahmat qilsin” deb duo qilishdir. Shuningdek, o‘ldirilgan yoki o‘lgan kishilarni “shahid” deb ham atalmaydi.
Chunki o‘lgan odamning niyatini Alloh ta’oloning o‘zi biladi. To‘g‘risi esa: “Biz Alloh ta’olodan u uchun shahidlikni nasib etishini
so‘raymiz. U, inshaalloh, shahid bo‘lib ketgan deb gumon qilamiz va hech bir kishini Alloh ta’olo uchun oqlamaymiz”— deb
aytishlikdir. Chunki bu so‘zlar qat’iy aytilgan so‘zlar emas, balki, duodir. Qat’iy so‘zlarni aytish esa yuqorida aytib o‘tganimizdek
Alloh taologa bilmay so‘zlarni aytish, demakdir.
[17]
‐ Bandaning Allohga shukri Alloh bergan ne’matlarni Unga toat qilishda sarflashi yoki shu ne’matlardan to‘g‘ri o‘rinlarda
foydalanmog‘i. Allohning bandaga shukrining ma’nosi oz amal Uning huzurida o‘sishi va Alloh bu amalni qiluvchiga savobni
qo‘sh‐qo‘sh qilib berishi. (Al‐Mavsuatul‐fiqhiyya) (izoh tahririyatdan)
[18]
‐ «Do‘stlashish» arab tilida “al‐muvolot” deyiladi. Uning ma’nosi esa “yaxshi ko‘rmoq, sevmoq”, demakdir. Birovni o‘zingiz
boshlab, undan evaz kutmay yaxshi ko‘rishingiz arab tilida «muvolot»dir «avlaytuhu» «volaytuhu» uni yaxshi ko‘rdim degan
so‘zlar shu o‘zakdan olingan. «Viloyat» so‘zi «Adovat» so‘zining ziddi bo‘lib do‘stlashuv degani. Xullas, «muvolot» yoki «valo’»
so‘zi muhabbat, yordam, ergashish ma’nolarini anglatib bir narsaga yaqinlikni bildiradi.
www.sodiqlar.com 74
«Odo – yuodiy» fe’lining masdari «muodotun» so‘zi va «adoun» «adovatun» so‘zlari dushmanlashuv va uzoqlashuv
ma’nosidadir. Adovat zarar berish yoki intiqom olish maqsadida inson qalbiga o‘rnashgan tuyg‘udir. Dushman do‘stning ziddidir.
Xullas, “al‐muodot” — bir‐biridan uzoqlashish va ixtilof qilish, demakdir va “al‐muvolot” ning ziddidir.
“al‐Muvolot” va “al‐Muodot” (do‘st va dushman bo‘lmoq)ning shariatdagi iste’moli.
“Do‘stlik”ning asosi muhabbatdir. “Dushmanlik”ning asosi nafratdir. Bu ikkisidan qalb va a’zolarning amallaridan bo‘lmish
do‘stlik va dushmanlik haqiqati ichiga kiruvchi yordam berish, jihod va hijrat kabi narsalar vujudga keladi. Demak, do‘stlashish bir
narsaga so‘zlashuv yoki fe’l yoxud niyat orqali yaqinlashishdir. Dushmanlashuv esa uning ziddidir. Shu yerdan, bu — ikki:
lug‘aviy va shar’iy ma’nolar o‘rtasida farq yo‘q ekani, Alloh ta’olo mo‘‘minlarga mo‘‘minlarni to‘la do‘st tutish va kofirlarni to‘la
dushman tutishni farz qilgani va mo‘minlarni to‘la do‘st tutish faqat kofirlardan to‘la bezor bo‘lish bilan hosil bo‘lishi ya’ni ikkisi
bir‐birini lozim tutgan narsalar ekani ma’lum bo‘ladi.
[19]
“Karomat” — g‘ayritabiiy ishdir. Biroq, u, payg‘ambarlar mo‘‘jizalariga raqobat yoki payg‘ambarlik da’vosi bilan bo‘lmaydi.
Alloh ta’olo karomatni shariatga qat’iy amal qilgan kishilarga ularni ikrom qilib beradi. Karomat Qur’oni Karimning “Kahf” va
boshqa surasida bayon qilinganidek, tarixda yashab o‘tgan xalqlarga ham berilgan edi. Islom ummatining avvalida esa sahobalar
va tobeinlarga ham berildi. Umar ibn Xattob raziallohu anhu uzoqda bo‘lgan sahobaga: “Ey Soriya, toqqa chiq!”— deb xitob qildi.
Bundan boshqa karomatlar ham ko‘p. Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilingan ishonchli (sahih) hadislar
to‘plamlari va boshqa asarlarda Allohning Kitobi va Rasulining sunnatlariga amal qilgan solih kishilar uchun berilgan
karomatlarni ko‘rgan va bilgan minglab ishonchli olimlar rivoyat qildilar. Karomatlar Alloh xohlagan vaqtga qadar bu ummatda
davom etadi. Avliyolar karomatlarining sodir bo‘lishi, aslida, payg‘ambarlarning mo‘‘jizasidir. Zero, karomat Rasululloh sollallohu
alayhi va sallamga ergashish va u kishi keltirgan dinu shariat yo‘lida yurish barakoti bilan sodir bo‘ladi va aqlan bo‘lishi mumkin
bo‘lgan narsadir. Alloh ta’olo bergan ba’zi mo‘‘min bandalariga ilm ufqlarining ochilishi biz eshitib, o‘qiganimiz karomat ya’ni,
moddiy, g‘ayri tabiiy ishlardan ko‘ra yaxshiroq va buyukroq bo‘lishi mumkin.
Qur’on va sunnatga amal qilib sabot bilan turish hamda Alloh va Rasuli sollallohu alayhi va sallamga itoat va ularning
hukmlariga rozi bo‘lish, bilim va amalga muvaffaq bo‘lish ham karomatdir. Ba’zi musulmonlarning hayotlarida karomatning sodir
bo‘lmasligi, ular iymonining zaifligiga dalolat qilmaydi. Chunki karomatning sodir bo‘lish sabablari bor: Masalan:
Bandaning iymonini quvvatlash uchun karomat berilishi.
Shuning uchun iymonlari kuchli bo‘lgani bois ko‘plab sahobalar hayotida karomat sodir bo‘lmadi.
Dushmanlarga hujjatni keltirish sababidan.
Karomat — aql tomonidan tartibga solinmaydi. Biroq shariat qonun‐qoidalariga muvofiq bo‘lishi shartdir.
Karomatning shartlari bo‘lib ular: u shar’iy hukm va diniy qoidalarni harom qilmaslik, tirik odamdan va ehtiyoj uchun sodir
bo‘lishi. Agar bu shartlar buzilsa, sodir bo‘lgan narsa karomat emasdir. Balki u xayol yoki vahm yo shaytoniy xabardir. Karomat
bilan biron shar’iy hukmni isbot ham, inkor etilmaydi. Chunki shar’iy hukmlarning Qur’on, sunnat va ijmo’dan iborat o‘z
manbalari bor.
Alloh ta’olo karomatni bir taqvoli mo‘‘min bandasining qo‘lida sodir etgan bo‘lsa, bu odam Alloh ta’ologa bu ne’mat uchun
shukr qilishi, bu ne’matni yashirishi va odamlar oldida faxrlanish va obro‘ olish uchun vasila qilib olmasligi kerak. Bunday qilish
halokatga olib boradi. Zero, ko‘plab odamlar ularni shayton shu yo‘l bilan yo‘ldan urganda dunyoyu oxiratda ziyon ko‘rdilar.
Shuning uchun ham, Alloh ta’olo Qur’oni Karimning ko‘p oyatlari, xususan, “Furqon” surasining 63‐84 ‐ oyatlarida hamda
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam qator hadislarida bayon qilgan Alloh ta’oloning avliyolarining sifatlarini unutmaslik kerak.
Bu sifatlarning ba’zilari: Allohga, Allohning farishtalari, kitoblari, payg‘ambarlari, oxirat kuni, qazo va qadarning yaxshi va
yomoniga iymon keltirish, taqvo — Alloh ta’olodan qo‘rqish, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sunnatlariga amal qilish,
Allohga uchrashish kuniga tayyorlanish, Alloh uchun yaxshi ko‘rish va Alloh uchun yomon ko‘rishdir.
Allohning avliyolarini ko‘rishingiz sizga Allohni eslatadi, yerda tavozu bilan xokisor bo‘lib yuradilar, johillar xitob qilsalar:
“Salomat bo‘ling” deydilar, tunlarini Robbilariga sajda va qiyom bilan o‘tkazadilar va: “Robbimiz, bizdan jahannam azobini
burgin” deydilar, pul‐mol sarf etsalar isrof va baxillik qilmaydilar, Alloh bilan birga boshqa ilohlarga duo qilmaydilar, Alloh
harom qilgan jonni nohaq o‘ldirmaydilar, zino qilmaydilar, yolg‘ondan guvohlik bermaydilar, behuda narsalar oldidan o‘tsalar,
viqor bilan o‘tadilar, ularga Allohning oyatlari eslatilsa ongli ravishda sajda qilib yiqiladilar, duolari esa: Robbimiz, juftlarimiz va
zurriyotlarimizni biz uchun quvonch qil va bizlarni taqvoli kishilar uchun imom qil” dir...
Qur’on Karim va Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sunnat‐ larida Alloh ta’oloning avliyolarining bundan boshqa
sifatlari ham bor.
[20]
Ibn Qudoma Maqdisiy rahimahulloh dedi: “Sehr — bog‘lash, dam solish, aytilgan yoki yozilgan so‘z va qilingan ish bo‘lib u
odamning badani, qalbi va aqliga bilvosita ta’sir etishi mumkin. Sehrning haqiqati bo‘lib, o‘ldirishi, kasal qilishi, kishini xotiniga
jinsiy aloqadan man qilishi, er va xotin o‘rtasini buzishi va ularni bir‐biriga yaxshi yoki yomon ko‘rsatishi mumkin... Bu imom
Shofiiy rahimahullohning ham so‘zidir. Va yana Ibn Qudoma dedi: Mazkur ishlar sobit ekan demak sehrni o‘rganish va o‘rgatish
haromdir. Bunda ahli ilm o‘rtasida xilof borligini bilmaymiz. Ashoblarimiz dedilar: sehr qiluvchi uni o‘rganishi va qilishi bilan –
xoh haromligini e’tiqod qilsin, xoh mubohligini‐ kofir bo‘ladi. Ibn Qudoma yana sehr haqiqati haqida to‘xtalib dedi: Sehrning
haqiqati bo‘lmasa edi, Alloh ta’olo undan panoh so‘rashga buyurmagan bo‘lur edi. Alloh ta’olo dedi: “...balki odamlarga sehr
o‘rgatadigan shaytonlar kofir edilar. Va Bobildagi Horut va Morut nomli farishtalarga tushirilgan narsalarga ergashadilar.—
Xolbuki, u farishtalar: «Biz faqatgina fitnamiz (ya’ni odamlarni aldab imtihon qilish uchun yuborilganmiz), bas, (biz aytgan
narsalarni qilib) kofir bo‘lib qolma», demasdan turib hech kimga hech narsa o‘rgatmas edilar.— Va o‘shalardan (Horut va
Morutdan) er‐xotinning o‘rtasini buzadigan narsalar o‘rganadilar. (Baqara: 102) ” (Qarang: “al‐Mug‘niy”: 8/ 150, 151).
Makka shahridan hijrat qilgan musulmonlarga yordamchi bo‘lgan madinaliklar.
[21]
“Taqlid” — mukallaf odamning shar’iy hukmlarda so‘zi hujjat bo‘lmagan kishining mazhabini lozim tutishidir. Yoki bir
[22]
kishining so‘zini dalilini bilmay, yoki dalilini aytmagan kishining so‘zini qabul qilish, demakdir. “Muqallid” (taqlidchi) muayyan
bir kishiga dalilini bilsin, bilmasin ergashgan va uning so‘zlaridan aksi isbot etilsada chiqmagan odamdir.
Taqlidning — ilm, muqallidning esa olim olim emasligida olimlar o‘rtasida xilof yo‘q. Alloh ta’olo taqlidni qoraladi va ko‘p
oyatlarda taqlid qilishdan qaytardi: “Qachon ularga: «Alloh nozil qilgan narsaga va payg‘ambarga kelinglar», deyilsa, ular: «Biz
uchun ota‐bobolarimizni nimaning (ya’ni qaysi dinning) ustida topgan bo‘lsak, o‘sha yetarli», deyishadi. Agar ota‐bobolari
hech narsani bilmaydigan va haq yo‘lni topa olmaydigan bo‘lsalar ham‐a?!” (Moida:104).
Salaf ulamolari va mujtahid imomlar ham taqlid qilishdan qaytardilar. Chunki taqlid musulmonlar safidagi tortishuv va
zaiflikka sabab bo‘lib, birlik esa Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga ergashish hamda ixtilof paytida “Alloh aytdi” va
“Rasululloh sollallohu alayhi va sallam aytdi”ga qaytishdadir.
75
Shuning uchun ham, biz sahobalarning — Alloh ularning barchasidan rozi bo‘lsin —o‘zlaridan biron muayyan kishiga barcha
masalalarda taqlid qilganliklarini ko‘rmaymiz. Shuningdek, mazhab asoschilari bo‘lmish to‘rt imom ham — Alloh ularni rahmat
qilsin — o‘z ra’ylariga taassub qilmadilar. Balki, o‘z ra’ylarini Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning hadislarini ko‘rganlari
yoki eshitganlari zamon tark etar edilar. Ular o‘zlariga dalillarini bilmay turib taqlid qilishdan qaytarar edilar. Imom A’zam Abu
Hanifa rahimahulloh: “Hadis sahih (ishonchli) bo‘lsa, u mening mazhabimdir”— dedilar. Bundan tashqari: “Hech bir kishiga
qaerdan olganimizni bilmay turib, bizning so‘zimizni olishi halol emas”— dedilar.
Imom Molik rahimahulloh: “Men ham insonman. Men ham to‘g‘ri yoki xato ish qilishim mumkin. Mening ra’ylarimga
qaranglar, agar Qur’on va sunnatga muvofiq bo‘lsa olinglar, bo‘lmasa tashlanglar!”— dedi.
Imom Shofiiy rahimahulloh dedi: “Har bir mas’alaki u haqda roviylarning Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan qilgan
sahih naqllari men aytgan so‘zlarning aksi bo‘lsa, men u so‘zlarimdan hayotligimda ham o‘lganimdan keyin ham qaytuvchiman ”.
Imom Ahmad rahimahulloh dedi: “Sen menga, Molikka, Shofiiyga, Avzoiyga, Savriyga taqlid qilma! Hukmlarni ular olgan
yerdan ol!”.
Imomlarning bu haqda aytgan so‘zlari juda ham ko‘p. Chunki ular Alloh ta’oloning quyidagi so‘zlarini juda yaxshi tushunar
edilar: “(Ey insonlar), sizlarga Parvardigoringizdan nozil qilingan narsaga (Kitobga) ergashingiz, undan o‘zga «do‘stlarga»
ergashmangiz! Kamdan‐kam pand‐nasihat olursizlar.” (A’rof:3)
[23]
‐ “Habash qul” — so‘zining iste’molidan buyuk imom — xalifa tomonidan o‘lkalar va harbiy bo‘linmalarga ta’yin etilgan
kishi tushuniladi va buni “kichik amirlik” deb ataladi. Ibn Hajar Askaloniy rahimahulloh “Fathul‐Boriy” kitobida Xattobiydan
shunday rivoyat qildi. U dedi: “Goho hayotda bo‘lmaydigan narsalar bilan misollar keltiriladi. “Habash qul” so‘zi amirga itoat
etishga buyurishning eng mubolag‘ali ko‘rinishidir. Aslida esa u qulning amir bo‘lishi shar’an tasavvur qilinmaydi. Bu hadisni
buyuk imom — xalifalikka burish, xalifalik Quraysh kabilasiga xos ekaniga dalolat qiluvchi ochiq hadislar ma’nolariga ko‘ra juda
uzoqdir. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Imomlar Qurayshdandir. Ularning yaxshilari yaxshilarining imomlaridir.
Yomonlari fojirlarining imomlaridir. Har bir haqdorning haqqini bering! Agar Quraysh sizlarga a’zolari kesilgan habash qulni amir
qilsa, unga quloq solib, itoat etinglar” (Shayx Alboniy: “Sahihul‐jome’”).
“Quraysh (qabilasi)dan ikki kishi tirik ekan, bu ish (xalifalik) ularda qoladi”. (Muttafaqun alayh).
Quraysh qabilasining bu ishga shariat tarafidan xoslanishida ularning nasabi va jinsida o‘ziga xos fazilat — tanlovning
borligidir. Zero, Rasululloh sollallohu alayhi va sallam shunday dedilar: “Alloh ta’olo Ismoilning farzandlari ichidan Kinonani,
Kinona ichidan Qurayshni, Quraysh ichidan Hoshim urug‘ini, Hoshim urug‘idan esa meni tanlab oldi” (Imom Muslim rivoyati).
Hatto ishning dinni barpo qila olmay qolganida qurayshning qo‘lidan ketishi ham, Quraysh boshqa davrlarda dinni barpo qila
olmaydi degani emas. Ammo Quraysh qabilasiga mansub bo‘lmagan odamning qurayshlikka zo‘rdan g‘olib bo‘lib xalifa bo‘lishi
payg‘ambarlik asosidagi xalifalik bo‘lmaydi balki, zo‘ravon podshohlik bo‘ladi deganidir.
Hofiz ibn Hajar rahimahulloh “Fathul‐Boriy” kitobida shunday deydi: “Iyoz — rahimahulloh — dedi: “Xalifaning
Quraysh qabilasidan bo‘lishi barcha ulamolar o‘rtasida ittifoq qilingan. Salaflarning yoki ulardan keyingi avlodlarning
birontasidan buning xilofi naql qilinmagan” (13/ 128).
[24]
‐ Amir haqqiga salohiyat, to‘g‘ri turish va hidoyat bilan duo qilish — salaf solih yo‘lidir. Imom Barbahoiy rahimahulloh
o‘zining qiymatli kitobi “Sharhussunna”ning 116 ‐ sahifasida shunday deydi: “Agar bir odamning sulton (xalifa) zarariga duo
qilayotganini ko‘rsangiz, bilingki, u nafs‐havosiga uchgandir. Agar bir odamning sulton (xalifa)ning solih bo‘lishi uchun duo
qilayotganini ko‘rsangiz, bilingki, inshaalloh, u sunnat sohibidir”.
Fuzayl ibn Iyoz rahimahulloh dedi: “Agar menda albatta qabul bo‘ladigan bitta duo bo‘lsa edi, men uni faqat sulton haqqiga
qilar edim. Biz ularning garchi jabr va zulm qilsalar‐da, zarariga emas, balki, islohlari uchun duo qilishga buyurilganmiz. Zero,
ularning jabr va zulmlari o‘zlariga, salohiyatlari esa o‘zlari va musulmonlar uchundir”.
Haqiqatan ham, ularning to‘g‘ri bo‘lishlari ummat uchun xayrlidir.
Hasan Basriy rahimahulloh dedi: “Alloh senga ofiyat bersin, bilginki, amirlarning jabri Alloh ta’oloning intiqomidir. Allohning
intiqomiga qilich bilan qarshi bo‘linmaydi. Balki, undan duo, tavba va qilgan gunohlarni tark qilish bilan saqlaniladi. Allohning
intiqomiga qilich bilan qarshi turilsa, Allohning qilichi keskirroq bo‘ladi.
Rivoyat qilishlaricha Hasan Basriy rahimahulloh Hajjojning zarariga duo qilayotgan bir kishini ko‘rdi va unga:
“Senga Allohning rahmati yog‘ilsin, unday qilma. Balolar o‘zingiz qilgan ishlar sabablidir. Men agar Hajjojni chetlatilsa yoki o‘lsa,
sizlarga to‘ng‘izlar va maymunlar hokim bo‘lib qolishidan qo‘rqaman”— dedi. (Ibn Javziy: “Odobu ‐ Hasan al‐Basriy”)
[25]
‐ Imom Navaviy rahimahulloh dedi: “Musulmonlar imomlari (xalifalari)ga xayrixoh bo‘lish — ularga haq bo‘lsalargina
yordam berish, itoat qilish, yaxshilikka buyurish, ogohlantirish, muloyimlik bilan unutgan narsalarini eslatishdir” (“Sharhu Sahihi
Muslim”: 2/ 241)
[26]
‐ Ma’lumingiz bo‘lsinki, xalifalikka ta’yinlanib va odamlar unga jamlanib rozi bo‘lgan, yoki o‘z qilichi bilan g‘olib bo‘lib,
xalifa bo‘lgan kishiga itoat etish vojib va qarshi chiqish haromdir.
Imom Ahmad rahimahulloh dedi: “Voliylar ustidan qilich bilan zafar qozonib xalifa bo‘lgan va “amirul‐mo‘‘minin” deb
nomlangan shaxsga, u xoh solih va xoh fojir bo‘lsin, Allohga va oxiratga iymon keltirgan odam unga bay’at qilmay kechani
o‘tkazishi va uni xalifa deb bilmasligi halol emasdir” (Abu Ya’lo: “al‐Ahkomus‐sultoniyya”).
Imom ibn Hajar rahimahulloh “Fathul‐Boriy” kitobida dedi: “Fuqaholar kuch bilan g‘olib bo‘lgan xalifaga itoat qilib, u bilan
jihod qilishning farz ekaniga hamda unga itoat qilish, unga qarshi chiqishdan ko‘ra yaxshiroq ekaniga ijmo’ ya’ni, yakdil fikr
bildirdilar. Chunki bunda — qon to‘kilishning oldini olish, xalqni tinchlantirish bordir” (13/ 90).
Shayxul‐islom Ibn Taymiyya rahimahulloh dedi: “Saltanat sohibi bo‘lgan imomga qarshi chiqqan ko‘pchilikning bu
chiqishidagi zarar foydasidan ko‘ra ko‘proq bo‘lgan” (“Minxajus‐sunna”: 22/ 241).
Biroq, Alloh shariatini to‘xtatib uning hukmlaridan boshqa hukm bilan hukm qilgan hokimlarga itoat qilinmaydi. Chunki ular
musulmonlar ishini bajarish, dinni himoya qilib, uni atroflarga yoyish, shar’iy hukmlarni ijro etish, chegaralarni qo‘riqlash, da’vat
qilinganidan so‘ng o‘jarlik qilib itoat etmagan kishilarga qarshi jihod qilish, musulmonlarni sevib, din dushmanlarini dushman
tutish kabi xalifalikdan ko‘zlangan maqsadlarini zoe qilgan bo‘ladilar. Shuning uchun ham, unday odamlarda imomlik haqqi
qolmas. Balki, ummatning muammolari bilan shug‘ullanadigan va ummat tomonidan vakil qilib tanlab olingan uyushma (hay’at)
uni o‘z vazifasidan olishi va o‘rniga imomlik maqsadlarini ro‘yobga chiqaradigan kishini ta’yin etishi vojibdir.
“Ahlus‐sunna val‐jamoa” zulm va fosiqlik qilgan imomga qarshi chiqishdan qaytarar ekan (chunki zulm va fosiqlik dinni zoe
qilish emasdir), Allohning shariatini amalda tatbiq etayotgan xalifani nazarda tutganlar. Zero, salaf solih dinni himoya qiladigan
xalifalikni nazarda tutganlar. Balki, ular bunday (dinni himoya qilmagan) “xalifalik”ni xalifalik deb hisoblamaganlar. Amirlik
deganda esa dinni tatbiq qilgan amirlik tushunilgan. Buni qilgandan keyin boshqa ishlarda yaxshi amirlik va fojir amirlikka
www.sodiqlar.com 76
bo‘lingan. Aliy raziyallohu anhu: “Odamlar uchun yaxshidir, yomondir amirlik bo‘lishi kerak” — dedilar. Odamlar: “Yaxshi
amirlikni bilamiz, biroq, yomon amirlik qanday bo‘ladi?” — deb so‘raganlarida Aliy raziyallohu anhu: “u bilan yo‘llar osoyishta,
(islomiy) jazolar ijro bo‘ladi, dushmanlarga qarshi jihod qilinadi va o‘ljalar tarqatiladi” — dedilar” (Ibn Taymiyya:
“Minxajussunna”: 1/ 146).
[27]
‐ Abdulloh ibn Mas’ud raziyallohu anhu: “Abu Bakr va Umarni yaxshi ko‘rish iymondandir. Ularning afzalliklarini bilish
esa sunnatdir”— dedi. Imom Molik rahimahuloh esa: “Salaf o‘z farzandlariga Abu Bakr va Umarni sevishni Qur’on surasini
o‘rgatganlaridek o‘rgatar edilar” — dedi (Lalakaiy: “Sharhu usuli ahlissunna”).
[28]
‐ Sahobalarning hammasi ham fitnalarga kirmadilar. Fitna kuchaygan vaqtda sonlari o‘n minglab bo‘lgan sahobalarning
o‘ttizga yetmagan sonigina fitna tuzog‘iga tushdilar. Buni Imom Ahmad rahimahulloh “al‐Musnad”ida ishonchli rivoyat silsilasi
bilan Ibn Siyrindan, Abdurrazzoq esa “al‐Musannaf”ida va Ibn Kasir esa “al‐Bidaya van‐Nihaya”sida rivoyat qildilar.
[29]
‐ Ubaydulloh ibn Umar va Miqdod raziallohu anhumolar o‘rtasida so‘z qochdi. Ubaydulloh Miqdodni haqorat qildi. Bundan
xabardor bo‘lgan Umar ibn al‐Xattob raziallohu anhu: “Menga o‘tkir narsani olib kelinglar, uning tilini kesay! Toki boshqalar
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sahobalarini haqorat qilmasinlar”— dedi. (Lalakaiy. “Sharhu e’tiqodi ahlissunna”).
[30]
‐ Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning xonadonini nega sevmaylik! Axir biz ular uchun barcha namozlarimizda salavot
va salomlar aytamiz‐ku!.
[31]
Sarid arablar sevib tanovul qiladigan taom bo‘lib, go‘shtni uzoq qaynatib pishirilganidan so‘ng uni suvi bilan non to‘g‘ralgan
katta idishga quyiladi va tanovul qilinadi.
[32]
‐ Dinda paydo bo‘lgan birinchi bid’at — namoz bilan zakot o‘rtasini ajratish va: “Zakot Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning
o‘zigagina beriladi”— deb da’vo qilish bo‘lgan edi. Abu Bakr raziallohu anhu bularga qarshi jihod qildi va ularni ishlari kuchaymay turib yo‘q
qildi. Agar bularni o‘z holiga qo‘yganlarida edi ularning bu da’vosi hozirgi kunimizgacha din bo‘lib qolar edi.
Umar raziallohu anhuning davrida esa ba’zi kichik bid’atlar paydo bo‘ldi. Umar raziallohu anhu ham ularni tag‐tomiri bilan tugatdilar.
Usmon raziallohu anhuning davrida esa katta fitnalar bosh ko‘tardi. U — haq xalifaga qilich bilan qarshi chiqish edi. Ularning bid’atlari
Usmon raziallohu anhuning o‘limi bilan tugallandi. Bu —bizning kunlarimizga qadar yetib kelgan havorijlar fitnasining avvali edi. Keyin esa
fitnalar ketma‐ket kela boshladi. Qadariyalar, murjialar, rofizalar, botiniylar, jahmiyalar, zindiqlar va Alloh ta’oloning ism va sifatlarini inkor
etgan ko‘plab adashgan toifalar — bid’atchilardir.
Bid’atlar paydo bo‘lgani sayin “ahlus‐sunna val‐jamoa” ularga qarshi hoziru nozir bo‘ldilar. Haq va botil o‘rtasidagi kurash bizning
kunlarimizgacha yetib keldi va qiyomat kuniga qadar davom etadi. “Ahlusunna val‐jamoa” har zamon va har makonda Qur’on, sunnat va
ummatning ijmo’si (ittifoqi)ga zid bo‘lgan barcha so‘z va ishlar yuzidan niqobini ochib tashlaydi.
Imom Navaviy: “at‐Tazkira”.
[33]
Roziy: Kitabu aslis‐sunnati va e’tiqodid‐din”.
[34]
Barbahoriy: “Sharhussunna”.
[35]
Imom Buxoriy rivoyati.
[36]
Bid’atchining orqasida namoz o‘qish:
[37]
Bilingki, “ahlus‐sunna” ning bu masaladagi so‘zlarining xulosasi quyidagicha:
• Haqiqiy kofir va murtadning orqasida namoz o‘qish joiz emas.
• E’tiqodi va shaxsiyati noma’lum bo‘lgan odamlar orqasida namoz o‘qishni tark qilish haqida biron bir salaf olimi so‘z aytmadi. (Bu
so‘zni aytish bid’atdir)
• Bid’atchining orqasida namoz o‘qishdan qaytarish aslida, uning bid’atini yomon ko‘rsatish va shu bid’atdan nafratlantirish uchundir.
Agar bid’atchining orqasida namoz o‘qilsa, iqtido qilgan odamning namozi durustdir.
Bid’atchilarga janoza namozini o‘qimaslik va Allohdan ularga rahmat so‘ramaslikning hukmi:
• Kofir, murtad yoki kufrga olib boradigan bid’atni qilgan ekaniga hujjat qoyim bo‘lib vafot etgan kishilarning janozalarini o‘qish va
ularga mag‘firat so‘rash joiz emas. Bu ijmo’ qilingan masalan : Gunoh ishni yoki dindan chiqarmaydigan bid’atni qila turib vafot etgan
kishilarning janoza namozida uning qilgan gunohi va bid’atidan nafratlantirish uchun imom (xalifa yoki sulton) va e’tiborli ilm ahllarining
ishtirok etmasliklari yaxshidir. Bu unga janoza namozini o‘qish barcha uchun harom degani emas. Balki, unga, modomiki, jahannamda
mangu qoladigan kofir hukmida o‘lmagan bo‘lsa, janoza namozini o‘qish farz kifoyadir.
[38]
Munkar‐gunohdan qaytarishning bir necha shartlari bor. Shulardan:
• Gunohdan qaytarmoqchi bo‘lgan odam, qaytarayotgan narsani bilishi.
• Savobli ish tark qilinib, gunoh qilingan ekanini bilishi kerak.
• Gunohni gunoh bilan qaytarmasligi.
• Bu gunohni qaytarishi undan ko‘ra kattaroq gunohga olib bormasligi kerak.
Salaf solih — “ahlus‐sunna val‐jamoa” yo‘liga da’vat etish, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning madrasasida ta’lim
[39]
olgan sahobalar avlodiga o‘xshash avlodlarni vujudga keltirishni maqsad qiladi. Alloh ta’olo Muhammad sollallohu alayhi va
sallamni: “Siz buyuk xulq uzradirsiz”— deb maqtadi. Demak, maqsad salaf solihga e’tiqoddagina emas (garchi e’tiqod eng muhim
narsa bo‘lsa‐da), balki, diniy ishlarimizning barchasida muvofiq kelishimizdir. Chunki biz da’vat etayotgan salaflar yo‘li zehndagi
quruq bilimgina emas, balki, ularning e’tiqod, tasavvur, suluk va axloqdagi yo‘llarini ham o‘z ichiga oladi. Afsuski, bizning
asrimizda bu narsaga ta’lim‐tarbiya nuqtai nazaridan yetarli ahamiyat berilmayapti. Buning ahamiyatini bildirib payg‘ambarimiz
Muhammad sollalloxu alayhi va sallam: “Men go‘zal xulqlarni oxiriga yetkazish uchun yuborildim”— degan edilar.
Salaf solih Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga ergashdilar, uning xulqi bilan xulqlanib,
amrlariga itoat etdilar. Ular Alloh ta’olo: “Sizlar odamlar uchun chiqarilgan yaxshi ummat bo‘ldingiz...”— deb aytganidek edilar.
77
Agar biz saodatni, muvaffaqiyatni va najotni xohlasak, kattayu‐kichik narsalarning har birida salaf solih tutgan yo‘lni tutishimiz
kerak. Alloh ta’olo ulardan rozi bo‘lsin!
www.sodiqlar.com 78

"Salaf Solih Va Ahlus-Sunna Val-Jamoa E'tiqodi" - Abdulloh Asariy

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

"Salaf Solih Va Ahlus-Sunna Val-Jamoa E'tiqodi" - Abdulloh Asariy

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫بسم ﷲ الرحمن الرحيم‬

Saud ibn Ibrohim Shuraymning muqaddimasi

Shayx Muhammad ibn Jamil Zaynu muqaddimasi

“Salaf” so‘zining ma’nosi

"Ahlus-sunna val-jamoa" jumlasining ma’nosi

“Ahlus-sunna val-jamoa”ning belgilari

“Ahlus-sunna val-jamoa” e’tiqodining xususiyatlari.

Salaf solihning aqidasi

Salafi solih — “ahlus-sunna val-jamoa” aqidasining

Birinchi asos. Iymon va uning ruknlari

Rumliklarning ko‘payishi va musulmonlarga qarshi urush qilishlari, musulmonlarning yahudiylar

So‘nggi shafoatda (ya’ni, muvahhidlardan osiy bo‘lganlarini jahannamdan chiqarishda) farishtalar,

Ikkinchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa” e’tiqodida “iymon” so‘zining iste’moli

Uchinchi asos. “Ahlus-sunna”ning takfir - birovlar ustidan “kofir” deb hukm

To‘rtinchi asos. Mukofot va jazolar haqidagi xabarlarga iymon keltirish

Beshinchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa” e’tiqodida do‘stlashuv va

Oltinchidan: Do‘stlashuv va dushmanlashuv — aqidasi shunday aloqadirki buning asosida

Oltinchi asos. Avliyolarning karomatlarini tasdiqlash

Yettinchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa” ning hukmlarni olish va dalil

Sakkizinchi asos. Gunoh bo‘lmagan ishlarda amirlarga itoat etishning

To‘qqizinchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa”ning sahobalar, ahli bayt —

O’ninchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa”ning bid’at va nafs-havo ahliga

O’n birinchi asos. “Ahlus-sunna val-jamoa”ning suluk va ahloqdagi yo‘li

Da’vatchining asos va qoidalari

Salaf solih e’tiqodi haqidagi kitoblar

You might also like