Professional Documents
Culture Documents
TARH ZERNE
YAZILAR
FERNAND BRAUDEL
1949
Civilisation Matrielle, conomie et capitalisme, XVe-XVIIIe sicle, (3 cilt), 1979
L'Identit de la France, (3 cilt), 1986-1987
Histori Economique et Sociale de la France, (4 cilt), 1976-1982
Venise, 1985
Fernand Braudel'in "Ecrits sur l'hisloire" adl yaptn Mehmet Ali K- lbay
dilimize evirmi, mge Kitabevi Yaynlar tarafndan Austos 1992 tarihinde ilk
basks gerekletirilmitir.
FERNAND BRAUDEL
TARH ZERNE
YAZILAR
eviren:
Mehmet Ali KILIBAY
MGE
kitabevi
imge Kitabevi Yaynlan: 52 Austos 1992
imge Kitabevi Yaynclk Paz. ve San. Tic. Ltd. ti. Konur
Sokak No: 3 Kzlay/ANKARA Tel: 417 01 37-418 19 42-425 52 02
Fax: 425 6532
Kapak Tasarm: Ibrahim K. Din/Terazi Kapak Basks: MF Ltd.
ti. Bask: zkan Matbaaclk Ltd. ti.
ISBN 975-533-029-1
NDEKLER
SUNU ........................................................................................ 7
NSZ ................................................................... ............................... 9
I.
TARHN ZAMANLARI
II. Felipe Dneminde Akdeniz Ve
Akdeniz Dnyas
*
nsz ......................................................................... 15
Tarihin 1950'deki Konumlan ................................... 25
II.
51
93
105
131
143
161
181
199
SUNU
Yirminci yzyln tamamlanmasna sekiz yl varken, bu sre
iinde olaand bir dahinin karak, byk bir devrimi
gerekletirmemesi halinde, yzylmzn en byk tarihisinin
Fernand Braudel olduunu sylersek, yanl yapm olmayz.
Braudel'in neden yirminci yzyln en byk tarihisi sfatn
hakettiini, tarih konusundaki grlerini ieren bu kitab
okuduktan sonra daha iyi kavryoruz.
Tarih bilimi veya sanat veyahut d bir edebi tr olarak tarih
biiminde ifade edilebilecek nitelikteki, gemii aratrma ii
hereyden nce bir ina faaliyetidir. Yani bir gemi mimarisidir ve
buna bal olarak birok tarz, slp, zevk sz konusu olmutur.
Gemii ina ederken (yeniden ina ederken demiyorum, nk bu
ifade asla sadakat gibi bir anlam ierebilir, oysa gemii ina
edenlerin ounun byle bir kayglan ancak grnte olmutur.
Zaten byle bir kayglan olanlar da, gemie ancak semeci olarak
yaklaabileceinden tr, yani eyann tabiat gerei, mutlaka
yeni inalar yapmak zorunda kalmlardr), bu gemiin hangi
hususlarnn ne kartlaca, tarihinin merebini, doktrinini
meydana getirmektedir. Eer tekrarlanmayan, ortaya bir kere
kan, benzersiz ve ksa mrl olay ve buna bal olarak tarihi
yapan byk adamlar ne kartlyorsa, bu olayanlatc (vekayi
tr) tarih olmaktadr. Braudel bu tarih anlayna kar kavga
verenlerin en nde gelenlerindendir.
Braudel'in tarih anlay, Marc Bloch ve Lucien Febvre ta/
rafndan kurulan Annales tarih okulunun dorultusunda olumutur. Btncl adn verebileceimiz bu tarih anlay, deimeye
etki eden tm unsurlann hesaba katlmasn gerektirmektedir. O
halde tarihi yalnzca tarihi olmakla yetinemez, gemii ina etme
ve bugn anlama uranda toplum bilimlerinin tmnden
yararlanmak zorundadr. Btncl tarih anlay (veya yeni
tarihilik) btn insan bilimlerinin bira- ray gelmeleri, tek bir
toplumsal bilimin kurulmas iin mcadeleyi gerektirmektedir.
7
NSZ
TARHN
ZAMANLARI
10
16
Elli yllk bir sre iin olsa bile, bir yandan Herakles
stunlarnda, dier yandan da antik Ilion'un nceden kylarn
gzledii deniz koridorunda snrlandrlm bir denizin tarihi
yazlabilir mi? ilk olarak ortaya kan bu ereve izme sorunlar,
dier bakalarn davet etmektedir: snrlamak; tanmlamak,
zmlemek, yeniden ina etmek ve duruma gre bir tarih
felsefesini semek, hatta benimsemektir.
Bir yardmc olmak zere muazzam bir makale, an, kitap, yayn,
soruturma kitlesine sahibiz; bunlardan bazlar saf tarih alanna
aittir; daha az ilgin olmayan dierleri de komularmz etnograflar,
corafyaclar, botanikiler, jeologlar, teknologlar... tarafndan
yazlmlardr. Dnyada I Deniz ve onun yansmasyla parldayan
karalar kadar iyi aydnlatlm, envanteri bylesine kartlm
hibir mekn bulunmamaktadr. Fakat, ncellerimize hakszlk
etmek tehlikesine ramen, bu yayn kitlesinin aratrmacy bir kl
yamuru gibi ezdiini sylemek gerekir mi? Bu incelemelerden
ou dne ait, kullansz bir dil konumaktadrlar. Onlar ilgilendiren, geni Denizin btn olmayp, mozayiini meydana
getiren kk talardan biri; hareketli btnsel hayat olmayp,
hkmdar ve zenginlerin hayatlardr; yani bizi ilgilendiren gl
ve yava tarih yerine, onlar ortak deerleri olmayan bir eitli
olaylar tozu iinde kalmaktadrlar. Bu incelemelerin ou yeniden
ele alnmay, btnsel lee getirilmeyi, yaam kazanmak iin
ayaa kaldrlmay beklemektedirler.
Ayn ekilde, geni ariv kaynaklan hakknda kesin bilgiler
olmakszn denizin tarihini yazmak mmkn deildir. XVI.
yzylda hibir Akdeniz lkesi yoktur ki, Akdeniz dnyasnn tank
olduu yangn, kuatma ve her trden felketlerden kurtarlabilmi
belgelerle, gencide iyi donatlm arivlere sahip olmasn. Fakat, bu
kuku duyulmas mmkn olmayan zenginlikleri, en alsndan
tarihsel olan bu madenleri aratrmak ve envanterini kartmak iin
tek bir mr yetmez, bunun iin yirmi mr gerekir veya herbiri
mrn bu ie hasretmi yirmi aratrmac gerekir. Belki tarih
antiyesinde kk zenaatkr yntemlerimizle, allmayan bir
17
18
20
23
Tarih bugn mthi, ama ayn zamanda yceltici sorumluluklarla kar karyadr. Bunun nedeni hi kukusuz, varoluu ve
deiimleri iinde somut toplumsal koullara baml olmaya hi
ara vermemi olmasdr. Tarih kendi zamannn ocuudur.
Demek ki kaygs, bizim kalplerimiz ve dncelerimizin zerine
kenin ayndr. Ve dn en zel ve en gvenilir olan yntemlerinin,
programlarnn, cevaplarnn, kavramlarnn bugn hepsi birden
atrdyorsa, bu bizim dncelerimizin, almalarmzn ve daha
da nemlisi, yaanm deneylerimizin arl altnda olmaktadr.
te yandan bu deneyler, u son krk yl esnasnda btn insanlk
iin ok gaddar olmulardr; bu deneyler bizi kendimizin en derin
noktalarna ve buradan da insanlarn btnsel kaderine doru, yani
tarihin kritik sorunlarna doru iddetle frlatmlardr. Bu
kendimize acmamz, ac ekmemiz, dnmemiz, hereyi zorunlu
olarak sorgulamamz iin bir frsattr. Zaten narin yaz yazma sanat
olan tarih, amzn genel bunalmndan niin kurtulsun ki?
Yararlarn, hatalarn, emin olduklarn ve dlerini her zaman
tanmaya zamanmzn olmad bir dnyay -yirminci yzyln ilk
yarsnn dnyasn diyelim- ter- kediyoruz. Onu terkediyoruz, veya
daha dorusu o bizim karmzdan kanlmaz olarak kayboluyor.
25
26
I
Byk felaketler her zaman gerek devrimlere yol amazlar,
ama onlar haber verirler ve her zaman da dnyann dnlmesine
veya daha dorusu yeniden dnlmesine olanak yaratrlar. Yllar
boyunca dnyann btn dramatik tarihini oluturan Byk
Fransz Devrimi'nin karklklarndan Saint Simon kontunun derin
dnceleri, sonra da onun birbirlerine dman mezleri olan
Auguste Comte, Proudhon, Kari Marx'n dnceleri domutur ki,
bunlar o zamandan bu zamana insanlarn zihinlerini ve akl
yrtmelerini etkilemeye devam etmektedirler... Bize daha yakn
kk bir rnek. 1870-1871 Fransz-Alman savan izleyen k
esnasnda, ok sevdii Ble niversitesinde bulunaa Jacob
Burchardt'tan daha gvenli bir snakta olan bir tank olabilir
miydi? Ama gene de endienin penesine dmtr, bir byk
tarihe duyduu ihtiya onu sktrmaktayd. O smestr srasnda
Fransz devrimi zerine ders vermekteydi. Doru kacak olan bir
kehanetle, bu devrimin yalnzca perdenin al, sadece birinci
sahne; bir devrenin, srmesi beklenen bir devrimler yzylnn
balangc olduunu iln etmitir. Gerekte bu bitmez tkenmez bir
yzyl olacak ve dar Avrupa'y ve dnyann tmn krmz
izgileriyle belirleyecektir. 1871-1914 arasnda Bat uzun bir soluk
alacaktr. Fakat bu nisbeten huzurlu, adeta mutlu yllarn, sanki
mesleimizin uyank kalmas iin hep insanlarn ac ekmelerine
ak bir gvensizlik iinde kalmalarna ihtiyac varmcasna, tarihin
tutkularn nasl da gereceini kim syleyebilir.
Gaston Roupnel'in Tarih ve Kader adl sonuncu kitabn 1943'te
nasl heyecanla okuduumu anlatamam. Bu hayallerle dolu, yan
yarya dler iinde kaybolan kehanet kitab, ayn zamanda
insanlarn zdraplan karsnda byk bir merhametle yklyd.
Roupnel daha sonra bana yle yazd: (Bu kitaba) 1940
Temmuzunun hemen ilk gnlerinde baladm. Gevrey-Chambertin
adndaki kymden, byk ulusal yolun zerinden g
dalgalarnn, zdrapl glerin, zavall insanlarri, otomobillerin, el
arabalarnn, yayan insanlarn, alanas bir insan kalabalnn ve
yollarn tm sefaletinin getiini gryordum ve btn bu
saydklarn birlikler, silahsz askerlerle karmakark olarak
gemekteydiler. Bu devasa panik, ite Fransa buydu... Yallk
28
31
35
38
IV
Tarih hayatn bizzat kendi tarafndan, herhalde tehlikeli olan bu
kylara srklenmitir. Daha nce de sylediim zere, hayat
bizim okulumuzdur. Ama onun derslerini almakta ve onlar
anladktan sonra sonu kartmakta tek bana deildir. Tarih fiili
durumda hereyden nce, imdiki zamann konjonktrlerine ondan
daha fazla duyarl olan gen insan bilimlerinin muzaffer
ilerlemesinden yararlanmtr. Elli yldan beri bir dizi emperyalist
insan biliminin doduunu, yeniden doduunu veya serpildiini
grdk ve bunlarn gelimesi biz tarihiler iin, her seferinde oklar,
karklklar, sonra da muazzam zenginlemeler anlamna gelmitir.
Tarih bu yakn tarihli gelimelerden herhalde en fazla yarar
salayan disiplindir.
Tarihin corafyaya veya siyasal iktisada veyahut da sosyolojiye
olan borlarn uzun uzadya anlatmaya gerek var m? Tarih iin en
verimli eserlerden biri, belki de hepsinin en verimlisi, tarih kkenli
ve ynelim gerei corafyac olan Vi- dal de la Blache'n eseri
olmutur. Ernest Lavisse'in Byk
Fransa Tarihi'nin eiinde, 1903'te yaynlanm olan Fransa
Corafyasnn Tablosu'nun yalnzca Fransz corafya okulunun deil,
ayn zamanda Fransz tarih okulunun da baat eserlerinden biri
olduunu memnuniyetle syleyeceim. ktisat haline gelen filozof
Franois Simiand'm baat eserine de tarihin neler borlu olduunu
bildirmek iin tek bir sz yeterlidir ama ne yazk ki Simiand'm sesi
burada, Collge'de ok ksa bir sre boyu duyulabilmitir. Onun
insanlarn maddi hayatnn bunalmlarna ve ritmlerine ilikin
olarak kefettikleri, u son yirmi yl boyunca tarihe yaplan en yeni
41
43
46
48
UZUN SRE1
51
52
I
TARH VE SRELER
Her tarihsel alma gemi zaman blmlere ayrr, onun
kronolojik gerekleri arasndan, az veya ok bilinli tercih ve
nceliklere gre seim yapar. Ksa zaman, birey, olay karsnda
dikkatli olan geleneksel tarih bizi uzun zamandan beri hzl, dramatik,
ksa soluklu anlatsna altrmtr.
Yeni iktisadi ve toplumsal tarih, devrevi salnm aratrmasnn. n
cephesine koymakta ve bunun sresi zerinde durmaktadr: bu tarih
serapla, ayn zamanda fiyatlann ini ve klaryla ilgilenmektedir.
Bylece bugn anlatnn (veya geleneksel konumann) yan sra,
gemii gndeme geni dilimler, onar, yirmier veya ellier yllk
dilimler halinde getiren bir konjonktr anlats bulunmaktadr.
Bu ikinci konumann iyice telerinde, daha uzun soluklu, bu kez
ap yzyllk olan bir tarih bulunmaktadr: uzun, hatta ok uzun
srenin tarihi. Bu forml iyi de olsa, kt de olsa bile bu benim, olaysal
tarihi Paul Lacombe'tan sonra ilk vaftiz edenlerden biri olan Franois
Simiand'n iaret ettiinin tersini ifade etme konusunda alk olduum
bir ibare haline gelmitir. Bu formllerin pek nemi yoktur;
tartmamz her halkrda birinden dierine, zamann bir kutbundan
tekisine, anlk olandan uzun sreye uzanacaktr.
Ama bu kelimelere kesin bir ekilde gvenmek olanakszdr.
rnein olay kelimesi byledir. Ben kendi hesabma onu ksa srenin
54
55
56
57
58
9 Ernst Robert Curtius, Europaische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern, 1948,
Fra. ev. 1956.
10 Paris, Albin Michel, 1943, 3. yay., 1969.
11 Le Mythe de Croisade. Essai de sociologie religieuse, daktilografi tez, Sorbonne.
12 Pierre Francastel, Peinture et Socit. Naissance et destruction d'un espace plastique,
60 de la Renaissance au cubisme, Lyon, Audin, 1951.
13
61
(X
66
hem ne kadar tersini istiyorsa da, yeniden ina edilmi'ten daha uzakta
olmasndan kukuluyum.
Philippe Aris 18 tarihsel aklamada sla hasretinin, srprizin
neminin zerinde durmutur: XVII. yzylda, siz XX. yzyl insanlar
yabanc bir lkedesiniz. Bu farkllk neden? Sorun ortaya konulmutur.
Fakat ben srprizin, sla hasretinin, uzaklamann -yani u byk bilgi
aralar- bizi evreleyen ve ok yaknmzda olduklar iin net olarak
gremediklerimizi anlamak iin de gerektiklerini dnyorum.
Londra'da bir yl yaarsanz, ngiltere'yi ancak ylesine tanrsnz.
Fakat kyaslama yoluyla, aknlklarmzn nda Fransa'nn en
derin ve zgn izgilerini, bildiimiz iin tanyamadmz izgilerin
bazlarn aniden anlarsnz. Gncelin karsnda gemi de slaya
gitmektir.
Tarihiler ve social scientists demek ki l belge ve fazlasyla canl
tanklk, uzak gemi ve ok yakn gncellik zerinde topu ebediyen
birbirlerine atabilirler. Ben bu sorunun esasa ilikin olduunu
sanmyorum. Gemi ve imdiki zaman birbirlerini karlkl klaryla
aydnlatmaktadrlar. Ve eer yalnzca dar gncellik alannda gzlem
yaplacak olursa, dikkatler hzl hareket edene, hakl haksz parlayana
veya deiene, grlt yapana veyahut kendini kolayca ak edene
ynelecektir. En azndan tarih bilimininkiler kadar sahte koskoca bir
olay btn, acelesi olan gzlemciyi, bir Po- linezya yerli topluluuna
aylk bir sre iin randevu veren etnograf, sonuncu aratrmasnn
klielerini teslim eden veya toplumsal bir mekanizmay becerikli bir
ekilde dzenlenmi anket formlar ve gelitirilmi fi bilekeleriyle
kuatabileceini dnen endstri sosyologunu ke banda
beklemektedir. Toplumsal, ok kurnaz bir avdr.
Paris blgesi zerine yaplm geni ve iyi bir aratrmann 19
szn ettii yer deitirmelerden -bir genkzm XVI. blgedeki evi,
mzik retmeni ve Siyasal Bilgiler arasndaki gidip gelmeleri-, biz
insan bilimcileri gerekte nasl bir yarar kartabiliriz? Bu yer
deitirmelerden gzel bir harita kmaktadr. Fakat bu kz tarm
eitimi grse ve su kaya yapsayd, bu gen yolculuklar tamamen
deiirdi. Bir haritann zerinde, byk bir firmada alanlarn
18
19
67
20
21
Suzanne Frre ve Charles Bettelheim, Une ville franaise moyenne, Auxerre en 1950,
Paris, Armand Colin, Cahiers des Sciences Politiques, no. 17, 1951.
Pierre Clment ve Nelly Xydias, Vienne-Sur-le-Rhne. Sociologie d'une cit
franaise, Paris, Armand Colin, Cahiers des Sciences Politiques, no. 71,1955.
68
III
LETM VE TOPLUMSAL MATEMATK
22
69
23
70
24 Gerekte bizim onlar taklit etmemize yolam olan, iktisatlarn modellerine yer
vermek cazip olacaktr.
25 La Mditerrane et le monde mditerranen l'poque de Philippe II, Paris, Armond
Colin, 1949 (Trkesi, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, ev. Mehmet Ali Klbay, 2
cilt, stanbul, Eren'Yaynlar, 1989-1990), s. 264 vd.
26 Fernand Braudel ve Frank Spooner, Les mtaux montaires et l'conomie du XVIe
sicle. Rapports au congrs international de Rome, 1955, c. IV, s. 233- 264.
72
27
28
73
29
30
74
ama gene de izledii, bir eviri makinesi yaplmasna ilikin aratrmalar onu, dier birka kii gibi dnce uurumlarna yuvarlanmtr. Ancak ikili bir olgu varln srdrmektedir: 1 bu cins
makineler ve bu cins matematik olanaklar mevcuttur; 2 toplumsal,
bizim allm eski matematiimiz -fiyat, cret, doum vs. erileriolmayan toplumsaln matematiine hazrlamak gerekir.
te yandan, yeni matematik mekanizma bizden ou zaman
kayorsa da, toplamsaln onun kullanmna ynelik olarak
hazrlanmas, taranmas, paralara ayrlmas gerei dikkatimizden
kaamaz. n hazrlk imdiye kadar hep ayn kalmtr: kstl bir
gzlem birbirini, rnein ilkel bir kabileyi, rnein nfussal olarak
somutlanm bir grubu seerek adeta hereyi inceleme ve dorudan
tutabilme olanan yakalamak; sonra farkedilen tm unsurlar
arasndaki tm ilikileri, mmkn tm oyunlar saptamak. Salam bir
ekilde belirlenen bu ilikiler, matematiin bunlarn hepsini zetleyen
veya daha dorusu hepsini hesaba katan bir modele ulaabilmek iin
tm sonular ve mmkn tm uzantlar kartaca denklemlerin
ayrntlarn vermektedirler.
Bu alanlarda binlerce aratrma olana ortaya kmaktadr. Fakat
tek bir rnek uzun bir sylevden daha iyi olacaktr. Claude
Lvi-Strauss kendini mkemmel bir rehber olarak sunmaktadr, onu
izleyelim. Bizi bu aratrma alanlarndan birine, iletiimbimi
dediimiz kesime sokacaktr.31
C. Lvi-Strauss32 iletiim her toplumda en azndan dzeyde
gerekletirilmektedir: kadnlarn aktarm (iletilmeleri), mal ve
hizmetlerin aktarm, mesajlarn aktarm.
Bunlarn farkl dzeylerdeki diller olduklarn, ama gene dil
olduklarn kabul edelim. Bunlar bundan sonra diller olarak, hatta dil
olarak ele almak ve onlar dilbilimin veya daha dorusu toplumsal
bilimlerin karsnda, rnein nkleer fiziin kesin bilimlerin
karsnda oynad rol oynamay sektirmeyecek olan fonolojinin
heyecan verici gelimelerine, dorudan veya dolayl olarak ortak etme
hakkna sahip olamaz myz?33 Bu arya kamaktr, ama bazen arya
31
75
34
76
35
Anthropologie..., s. 42-43.
77
78
80
81
40
82
41
42
83
84
85
87
insan bilimleri ilk bakta -en azndan almalarna biraz katlncabizi formle edilmesi ve harekete geirilmesi g olan birlikleriyle
deil de, tabandaki eski ve kantlanm, artk yapsal hale gelmi olan
eitlilikleriyle arpmaktadrlar. Bunlar hereyden nce sk bir ekilde
kendileridir ve kendilerini vatanlar, diller ve ok daha az meru olarak,
kendi kurallar, bilgince bahe parmaklklar, birbirine indirgenmesi
mmkn olmayan ortak noktalaryla bir o kadar kariyer olarak
sunmaktadrlar.
Bir imge hi kukusuz bir akl yrtme deildir, ama glklerini
azaltmak ve zayflklarn gizlemek zere kendini her aklamann
yerine ikme etmektedir. yleyse ksa kesmek zere, toplumsal
bilimlerin hepsinin tek ve ayn manzarayla ilgilendiini varsayalm:
88
49 Bkz. benim makalem Histoire et sciences sociales: la longue dure Annales E.9.C.,
1958 ve Rostow ile Kulann cevaplar, ibid, 1959 ve 1960.
92
94
95
TARH VE SOSYOLOJ51
97
bir tarih, tek bir tarihilik meslei deil de; meslekler, tarihler, bir
meraklar, grler, olanaklar toplam vardr, bu toplama yarn baka
meraklar, baka grler, baka olanaklar katlacaktr. Fakat acaba
imdiki zaman karsnda ne kadar tutum varsa, gemie yaklamann
da o kadar tartlabilir ve tartlan biimi olduunu sylesem, bir
sosyolog -tpk filozoflar gibi tarihin tam olarak ve bir kerede edebiyete
kadar geerli kural ve yntemlere tabi bir disiplin olduunu dnme
eilimindedir- beni anlayabilecek midir? Hatta tarihin imdinin belli
bir tarzda incelemesi saylabileceini de anlayabilir mi?
Bunlar sylendikten sonra, tarihle sosyoloji arasndaki ilikilere
ynelik bildik sorulara veya birbirlerini hem grmezden gelmeyen,
hem de yeteri kadar tanmayan ve kavgalarnda kendilerini tek yanl
olarak tanmlayan bu komular arasnda hibir zaman ayn olmayan ve
srekli olarak yeniden balayan bir dizi polemie burada cevap
vermekle zaman kaybetmemek gerekir. Tpk sahte sorunlarn olduu
gibi, sahte polemikler de vardr. Sosyolog ile tarihi arasndaki, her
halkrda sahte bir diyalogtur. Franois Simiand Charles Seinobos'yla
polemie giritiinde tarihle konutuunu sanmt, oysa yalnzca belli
bir tarihle, Henri Berr ile birlikte historisarte (tarihi herhangi baka bir
disipline indirgemeyi reddeden) olarak vaftiz edilen 52 tarihle
konumutu. Ayn dnemde Henri Hauser'le ztlatnda, karsnda
hi kukusuz kuann en parlak tarihisini bulmutu, ama bu tarihi
fazla parlak, fazla becerikli bir avukat olup, erken gelmi baarlara ve
mesleinin eski kurallarna ok saplanmt. Kendi apnda bir hasm
bulabilmesi iin Paul La- combe'a bavurmas gerekirdi. Ama acaba
onunla uyuma tehlikesi yok muydu?
Oysa polemik ancak hasmlarn bu ie girmeleri, ite ok nceleri
1900'de, tam da onu eletirmi olan Paul Lacombe'a kzgnlkla cevap
verirken dedii gibi klla dvmeye raz olmalar 53 halinde
mmkn olabilir. Paul Lacombe gibi bir tarih tutkunu, bir
tarih-bilim yaratma abas iinde sosyolog Franois Simiand'la
anlaabilirdi gibi gzkmektedir. Biraz dikkat yeterli olurdu. Paul
98
I
Birinci ve esas nlem: tarihi hzl bir ekilde, ama en yakn tarihli
tanmlarndan biriyle sunmaya alalm, nk hibir bilim kendini
yeniden tanmlamaya, kendini aramaya ara vermemektedir. Her
tarihi, istemeden olanlar da dahil esnek ve yeni bilgilerin, devlerin,
darboazlarn arl altnda, ayn zamanda insan bilimlerinin genel
hareketinde tr kendiliinden evrilen bir meslee getirdii deiik
liklere kar zorunlu olarak hassasiyet duymaktadr. Bt toplumsal
bilimler yenilikleri birbirlerine bulatrmaktad ve tarih de bu
salgnlardan kurtulamamaktadr. Bu yzden d varlk veya tarz veya
ehre deiiklikleri meydana gelmek tedir.
Eer geriye bakmz bu yzylla balayacak olursa, elimizin
altnda en azndan on tarih zmlemesi ve bin tarih portresi olacaktr
ve bizzat tarihilerin eserlerinde resmolan konumlar ise hesaba
katmyoruz, bu konumlar tarihilerin yorumlarn ve bak alarn,
dncelerinin kesin ve biimsel bir ekilde ortaya konulduu
tartmalardan ok bir kitapta daha iyi belirlenecei inancnn sonucu
99
100
101
102
69
103
104
106
73
74
108
75 Art. cit., s. 2
Yzeyde olaysal bir tarih ksa zamann iinde yer almaktadr: bu bir
mikro-tarihtir. Yokuun ortasnda yer alan konjonktrel bir tarih daha
geni ve daha yava bir ritm izlemektedir. Bu tarih imdiye kadar
zellikle maddi hayat ekonomik devreler ve aradevreler dzleminde
incelenmitir (bu tarihin bayapt Ernest Labrousse'un, aslnda
yar-aradevre (1774-1791) bunalmna ilikin olan kitabdr 76 , bu
bunalm Fransz devriminin frlatma rampas olmutur). Bu
konjonktr anlatsnn tesinde yer alan yapsal tarih veya uzun sre
tarihi yzyllar btn olarak gndeme getirmektedir: bu tarih hareket
edenle hareketsiz snrndadr ve uzun sre sabit kalan deerleriyle,
daha hzl akan ve tamamlanan, sonuta da onun evresinde
yrngede olan dier tarihlerin karsnda deimezmi gibi
grnmektedir.
zet olarak, sosyolojinin ne yazk ki henz temasa gemedii
tarihsel dzey dizisi. Oysa bu farkl dzeylerde tarihle kurulacak
diyalog ayn edaya veya en azndan ayn canlla sahip olamaz.
Kukusuz bu dzeyin herbirine denk den bir tarih ve tarihsel
bilgi sosyolojisi vardr, fakat bu sosyoloji ina edilmeyi beklemektedir.
Biz tarihiler onu hayal etmekten baka birey yapamayz.
Bir olaysal sosyolojisi bu hzl, her zaman hazr, sinirli, olaylar
gn gnne kaydeden bu mekanizmalar; olaylarn birbirlerine
yaptklar, birbirlerine hkmettikleri, byk adamlarn otoriter
orkestra efleri gibi gzktkleri, olumakta olan dnyann szmona
tarihinin incelenmesi olandr. Bu olaysal sosyolojisi ayn zamanda
eski diyaloun (tekrarlanan, hi grlmemi olan) yeniden
balatlmas, ayrca bir yandan geleneksel tarihin; dier yandan da
mikro-sos- yoloji ile sosyometrinin yeniletirilmeleri olurdu: bunlarn
benim dndm gibi, yzeysel tarihten neden daha zengin olduklar aratrlrd. Bu geni tarih rtsnn zamanla bouan
toplam bir btnn iindeki yerini nasl belirlemeli? Btn bunlar,
eer yanlmyorsam eski tartmalar tamaktadrlar. Kk olaylar
(eer olay veya sosyodram demeyeceksek) tekrarlananlar,
dzenlilikler, oulluk demektir ve bu dzeyin verimsiz veya bilimsel
deerden yoksun olduunu gsteren herhangi bir ey yoktur. Bu
konuya yakndan bakmak gerekir.
111
112
?2
113
114
81 2. yay., 1950.
115
82
116
VI
Tarihi geitirmenin mmkn olduunu sanmyorum. Sosyolojinin
bundan kanmas gerekir. Felsefe (nereden gelirse ve nerede kalrsa)
83
117
SELM BBLYOGRAFYA
1. Gen sosyologlara, tarih ile sosyoloji arasndaki atmalar
ortaya koyan bu makale boyunca zikredilen kitaplardan daha ok,
tarihle daha dorudan temas kurmalarna ve daha da zel olarak,
kendi mesleklerine yakn olan u tarih biimiyle ilikiye gemelerine
olanak verecek baz kitaplar okumalarn neririm.
Aada verilen balklar, her seferinde yapan kiinin zevk ve
meraklarna gre deiecek olan, mmkn ok saydaki semelerin
arasndan bir semedir:
- Vidal de La Blache, P., La France, tableau gographique, Paris, 1906.
118
119
84
121
II
Geleneksel tarihi tarihin ksa zaman, hayat hikyelerinin ve
olaylarn zaman karsnda dikkatlidir. Bu zaman asla, iktisat veya
toplum tarihilerini ilgilendiren zaman deildir. Toplumlar,
uygarlklar, ekonomiler, siyasal kurumlar daha yava bir ritme gre
yaanmaktadrlar. Bu alandaki yntemlerimizi bize iktisatlarn
salam olmalarna, bizim de artk devreler, aradevreler, devrevi
hareketlerden (safhalar be, on, yirmi, hatta elli yla kadar uzanmak124
125
126
129
DZSEL BR TARH N
anca]<
ve
YAPI VE KONJONKTR
144
145
II
MEDAN ATLANTlN YAPILANMASI
Pierre Chaunu'nn eserine kar gsterdiimiz ilk tepkide, birinci
cildi kendi bana bir kitap olarak kabul etme konusunda herhalde
fazla bir eilim gsterdim, oysa bu cilt eserin genel taleplerine ve kendi
btnlne uymaktadr. Bu kitabn adnn ikircikli bir ekilde, Corafi
Yaplar olmas herhangi bireyi deitirmemektedir. Bu birinci kitap
zamand deildir ve hem Pierre Chaunu iin, hem de Lucien Febvre'e
yaklaabilmi btn tarihiler iin corafya, bak asnn zgn yan
her ne olursa olsun hem bugnk, hem de dnk insanlarn tm
yaanm deneylerinin gndeme getirilmesidir. Corafya fiili
durumda burada kstlayc deil, yol gstericidir. nerilerde
bulunmakta, meknn komuluuna gre blgesel bir plan
onaylamaktadr. Bu korkun derecede monoton ve sorunlar demet
halinde biraraya getirmekle veya manzaray dzene sokmak iin
tarihin zamann devreye sokmakla asla uramayan, ama burada
yaplar ina eden kolay bir plandr. 164. sahifeden itibaren, ciddi bir
ekilde savunulmas mmkn olmayan sralamal bir programa gre,
bir duraktan dierine hi sra atlamadan geiyoruz. Bunun muazzam
bir fi ynnn seferber edilmesiyle saland sylenebilir. Bu
dorudur. Fakat Pierre Chaunu eer eserinin giriinde yaplarn yava
dnmne dikkat etseydi, ne mthi bir kitap yazard, nk bu
yaplar kprdanmakta, yenilik getirmektedirler. Bu sihirli lambann
sabit baklarna, yava oynatlan bir film daha uygun derdi. Zaten
Pierre Chaunu zel tarihlerin saysn birok kereler artrmtr ve ne
yazk ki bunlar yerel gerekleri kendiliinden hie sayan, onlar gruplandran tipolojik bir tarihe kurban etmitir.
147
Yolculuk -nk bu birinci blm yava ve zenli bir yolculukturEski Dnya'dan Yeni'sine doru rgtlenmektedir. Tarihsel ve corafi
adan, Sevilla'nn Amerikalar ticareti zerindeki tekeli hangi
koullarda kurulmutur, bu tekelin snrlar ve zellikle de zayf
noktalar nelerdir? Bir an iin derinlikleri ve deniz marjlar asndan
grlen Iberya dnyas, bu egemenlik getiren ayrcaln arkasndan
nasl davranmaktadr? ok iyi cevaplarn verildii ilk sorular byledirler. Daha sonra Avrupa adalar, Kanaryalar (uzun uza- dya
incelenmitir), Madera, Azorlar ele alnmtr. Bu adalardan doal
olarak Yeni Dnya adalarna geilmektedir: Santa Domingo, Puerto
Rico, Jamaika, Bermudalar ve Florida Yarmadas... Yeni Dnya'nn
sunduu corafi gvdelerin iinden hafif gvdeleri (kta adalar) ve
ar gvdeleri (ktalar) ayrmak ve bata, yazarmzn hi de haksz
yere olmakszn Sevilla ksta olarak adlandrd Panama'nn- ki
olduu zere, kstaklar da unutmamak ekici bir i olmaktadr.
Bu kitap bu geni veya kstl sorulara, bazen ilk kez gn- ma
kan cevaplar getirmektedir. Pierre Chaunu buraya allmelik
hazineleri ymtr ve ticari dizilerinin izin verdii her seferinde,
belirleyici kaytlar oaltm, mbadeleleri saptam, byk rnlerin
-deri veya gm, eker, ttn- baarsn haber vermitir... ite
koskoca bir retim gleri ve yzeyleri haritas, bilgilerle tka basa
dolu ve kullanlmas kolay koskoca bir szlk. Pekiyi, yleyse neden
ikyet ediyoruz?
Tekrarlayalm ki, bu birinci kitabn bizzat kendi olarak ele
alnmam olmasndan; daha da kesin olarak, egdm- lenmeleri,
dzene sokulmalar gereken bunca malzemenin sunulmasna ramen,
yaplarn btnnn dnda kalan bir tarih olmasndan yakmyoruz.
Pierre Chaunu bunu, esas olarak ve ilgin bir ekilde olaysal tarihe
ayrlm olan Yaplar bal altndaki blmn 40-163. sahifeleri
arasnda hissetmitir; bu blmde en byk pay Colombus'a, sonra da
fethin byk aamalarna ayrlmtr, bu anlat mekn ve insan terimleri iinde olmak zere, conquista hakknda nemli ve yeni
dncelerle sona ermektedir. Fakat bu yararl anlat, benim
dndm gibi Atlantik yaplarnn kurulmasndaki glkleri ve
bunlarn yava bir ekilde yerleik hale gelmelerini aydnlatmas
gereken geni bir ele al olmamaktadr.
Atlantik, Avrupa ve Amerika'daki kylar, Okyanus'un ortasndaki
veya kta yaknlarndaki adalar, bunlar birbirlerine balayacak olan su
148
149
94 Pierre Chaunu, Les Philippines ti le Pacifique des iles ibriques XVleXVIIIe sicles, Paris, S.E.V.P.E.N., 1960, in 8, 301 s.
150
III
DZSELN ZAFER
Konjonktre ilikin olan iki cilt (eserin II. ve III. ciltleri) bizi hemen zel olan
kstahlyla uyarmaktadr. Nitekim fiili durumda, Sevilla trafiklerinin,
kaydedilmesinin dnda, uluslararas, dnyasal konjonktr, dnyann tm byk
uygarlklarna ve ekonomilerine yaygnlatrman ve Pierre Chaunu'nn tpk benim
gibi (ama birok tedbirle birlikte, II, s. 43) tek olduunu iddia ettii bir
Weltwirtschaft 'in ritmleri sz konusu olmaktadr. Belki de bu ekonomi-dnya,
Avrupa'dan in'e, Hind'den Kara Afrika'ya kadar olan alandaki u ayn ve tutarl
gezegen olan Eski Dnya'da, daha XV. yzyldar ok nceleri, ok uzun zamandan
beri egemen olan bir slam aleminin gemileri ve kervanlar sayesinde tek haline gelmiti. ktisat olmayan birok tarihinin yllar nce syledikleri ey budur.
Bylece emberlerin geniledii, hayatn ok hzland XVI. yzylda ncelikle
bir konjonktr yok mudur: o tarihlerde dalgalanmalarn evrensellii... Sevilla ile
Vera Cruz arasndaki bir yerde douyora benzemektedir. Bu dnya konjonktr
tabii ki hereyi sarsalamaktadr: derinlere inen bir ekonomi-dnya ok daha
sonralar, XIX. ve XX. yzyllarn nfussal ve teknik patlamalarndan nce mmkn
olamayacaktr.... Fakat sonuta, Pierre Chaunu'nn de itiraf ettii zere, Atlantiin
seilmesi cesur bir tercihtir, dnyay aklamaya kalkmaktr. Bu tedbirsiz sz
seviyorum.
Bu kitabn eletirisinin her halkrda hep bu ykseklie yani dnya
konjonktrne ya geri gelmesi, ya da oraya kmas gerekmektedir. Pierre Chaunu
(tpk I. ciltte de olduu gibi) spanya imparatorluu hakknda binlerce ey
sylyorsa da, bu ii hakknda ou zaman daha tam bilgilere sahip olduumuz bir
balam iinde yapmamaktadr, zaten bu bilgiler nedeniyle onun aklamasn da
deitirmek gerekmektedir. spanyol dnyasnn dndaki dnya konjonktrn
kavramak nemli olmaktadr.
Bylece hereye ramen ikincil olan nemli aklamalardan kurtulduktan sonra,
mekn zamann lehine olmak zere aka terketmek ve bundan sonra da yalnzca
bu zamann safhalarnn, devrelerinin ritmlerini, hatta anlarn gemilerin Sevilla'ya
151
152
153
IV
DL: RETM TARH
Bu bitmez tkenmez konjonktr anlatsnn zenginliini belirtebilmek ve
onun hakkndaki eletirilerimizi ve kukularmz formle edebilmek iin
sahifeler ve sahifeler gerekmektedir; bunlar hi eksik deildir, ama sz konusu
olanlar ayrntya ilikindir. Ve Pierre Chaunu'nn kitabnn z burada deildir.
yleyse, kitabnn bize sunduu ve eletirmenlerin henz farketmemelerinin
beni artt sonuncu byk tartma olan bu esas noktaya gelelim.
Liman trafiine ilikin bir eri sermaye ve mal dolamna ilikin olarak
tanklk etmektedir -fakat matematik yanls tarihin yllardan biri bu dolamn
peine taklm olmasnn nedeni, bunun ulaabileceimiz bir yerde olmasdr-.
Pierre Chaunu bu erinin spaya'nn, Avrupa ve Avrupa dndaki retimine de
tanklk ettiini savunmutur. Eski yazarlarn dedikleri gibi, dolam retimi
tamamlamakta, onun atlmn srdrmektedir. En son okumalarm srasnda ve
zellikle Gaston Imbert'in kitabn 97 okurken, fiyat hareketleri ile retim
hareketlerinin doalar gerei ok farkl olan edalar beni ok artt. XV.
yzyla ilikin olarak ancak birka dokumaclk retim erisine sahibiz
(Hondschoote, Leyden, Venedik); bunlarn hepsi de parabolik bir erinin klasik
edasna sahiptir, bunlarn hzla dikine dtklerini ksaca sylemek
mmkndr. Fiyatlarn uzun ykselii onlann canl trmanlarna neden
olmua benzemektedir, ama bu fiyatlara nazaran, hep gecikmeli olmutur;
fiyatlarn uzun ini devrelerinde onlar da inie gemiler, ama hep nde
olmulardr...
Oysa Pierre Chaunu'nn erileriyle (Sevilla trafii) Ha- milton'n fiyat
erileri arasndaki korelasyon tam deildir -bu da-. Bu korelasyon btn
itibariyle pozitiftir. Ama ne kadar da ok fark vardr! Pierre Chaunu
yzyllk fiyat erisi btn olarak 1504-1608 ve 1608-1650 arasnda... ayn
ynelime sahiptir, ama veya drt kere daha kk bir eimle birlikte. k
dneminde fiyatlar yaklak bele, trafikler onbe veya yirmiyle
arplmaktadr. ni safhasnda, bunun tersine trafikler iki kattan daha fazla
azalrken, maden cinsinden fiyatlar % 20-30 dmlerdir.... Sevilla erilerinin retim erileri gibi davranmalar, benim amdan bir kant, bir kant
155
156
V
UZUN MU, YOKSA Y M YAZMALI?
Pierre -ve onu da unutmayalm, Huguette Chaunu'nn- devasa abas
muazzam bir baarya ulamtr. Bu konuda en kk bir tartma bile yoktur.
Fakat Okyanusa ilikin bu kitap ok uzun, ok sylevci, tek kelimeyle ok hzl
yazlm deil midir? Pierre Chaunu konutuu gibi yazmaktadr; eer metnini
bana gsterseydi, baz gzel tartmalar yapardk. Ama her kusurun baz
avantajlar vardr. Pierre Chaunu serbest bi rekilde konuup, yaza yaza, ou
zaman ak, tam forml bulmay baarmaktadr.
Metninde talihli bulular bol bulunmaktadr. te, Byk Kanarya'nn
korumasz fuar kurulan koylar (Las Palmas'n dmda): Chaunu, buralara
yalnzca mikro-ky denizcilii yapan kayklar girebilmektedir diye
yazmaktadr. te yeni spanya denilen u geni ktada, biri nemli, dieri kurak
olan iki Meksika'nn kesime noktasnda gm madenleri aryoruz; bunlarn
Sierra Madre'nin dou kenarnda bulunmalar mantkldr: madenin adama
ihtiyac vardr, ama sudan kayg duymaktadr. Su baskn en korkulan tehlikedir
(yzeyden biraz uzaklaldnda), suyu tahliye etmeye ilikin teknik sorun,
XIX. yzylda ateli pompalarn yaygnlamasndan nce tam olarak
zlemeyecektir. Madenciler su basknndan kurtulmann en iyi aresini
kurakalt iklimde bulmaktadrlar. Eer baka tehlikelerle karlamasalard, le
daha fazla dalarlard: adamlar iin su ve yiyecek yokluu. Bu metinden ve
corafyann yazara fazla ilham verdii birinci ciltteki birok dier metinlerden
ne kartlabilir? Chaunu yaknlarda kolonizasyon topra olan Andaluya
(XVI. yzylda) Kuzey spanya'nn zn emmeye, ondan beslenmeye, onun
sayesinde bymeye devam etmektedir (I, s. 29); biraz ileride dncesini
srdrerek (I, s. 246), spanya 1500-1600 arasnda i kolonizasyonunu
157
158
sonu kitab veya btnsel bir eser deildir. Eser baattr, ok yararldr, ortaya
birok sorun koymaktadr, ama tm sorunlar gndeme getirmemektedir. Bu
eser bir keif, snrl bir aratrma olup, tm ayrntlar itibariyle sorunlara bir
dizi temastr. Buna bal olarak, temkinlilikler, kendine ait yntemler ve
zmler iermektedir. Yazlmay bekleyen genel bir insan corafyasna zgn
bir giriten daha fazla birey olan bu eser, olabildiince somuttur ve aya yere
basmaktadr; bylece onun bir ilk ilem olduunu, nceden gelitirilmesi
gereken bir temann gelitirilmesi olduunu syleyelim.
Bu giriin zgnl, insann sorunlarn sistematik olarak, onun biyolojisi
dzlemine indirgenmesinden kaynaklanmaktadr. insan burada tm gereklii
iinde deil de, yalnzca vehelerinden biri itibariyle, canl bir makine olarak,
bitki ve hayvan olarak incelenmitir. Maximilien Sorre gibi konuursak, insan
plak derili, sabit vcut sl bir varln gerekleri iinde kavranmtr.
Demek ki bu kitabn merkezinde ksaca insan, yaayan insan, yani toplumsal
insandan homo faber veya homo sapiens'e kadar -etnik gereklik veya s- zmona
etnik gereklik olarak insan unutmadan- uzanan bir varlklar koleksiyonu yer
almayacaktr, insann vehelerinden yalnzca biri (alanlarndan yalnzca biri) ele
alnmtr: tabandaki biyolojik varlk yan; bu varlk scaa, soua, rzgra,
kurakla, gne na, ykseklerdeki basn yetersizliine kar duyarldr;
srekli olarak gdasn aramak ve salamakla megldr; son olarak da,
zellikle bugn ona ezelden beri elik eden hastalklarn yaratt tehlike karsnda bilinli hale gelerek, kendini korumak zorundadr. Bylece bu eserde
incelenen insan hayatnn temellerine, ilk koullarna indirgenmitir ve bu
haliyle geni dnyann corafi koullarnn iine yerletirilmitir.
Yazarn amac anlalmaktadr: niyeti, onu daha derin ve etkin klmak zere,
incelemesini sk dokunmu hale getirmektir. insani corafyann her zaman
aklnda olan ve uzak amalarndan birini meydana getiren karmak sorunlarna
yaklamadan nce, onlar daha iyi kavrayabilmek, belki de onlarn
oluturduklar engeli amak zere, insann biyolojik gereklerine temas eden
sorunlar aydnlatmak istemitir; bylece bu biyolojik insan mekna
balamakta ve onun corafyasnn nemli bir blmn nceden
aklamaktadr. Aslnda bu byk bir sorundur. Burada, tahmin edilecek
temkin- liliklerle birlikte (zellikle Fransz okulundan bir corafyacda),
biyolojik bir determinizmin aranmas sz konusu deil midir -en azndan bu
determinizmin snrlar ve inkr edilemez zorlamalar-?
159
162
163
tarihi anlatla- bilir mi? Ve nihayet, bu insani dzenin (s. 214-215'teki sonuca
baknz) tm sorunu; bitkiler ve hayvanlar ele alndnda biyolojik olan, fakat
insan devreye girer girmez, ister imdiki durum sz konusu olsun, isterse bu
dzenin evrimi sz konusu olsun toplumsal olan bu sorunu birka satrda aklamak mmkn mdr? nk bu oyunda toplumsal insan gene karmza
kmaktadr, onu hep devre d brakmak mmkn olabilir mi? Toplumsal
insan, yani evcilletirmelerin ve tarmsal baarlarn afanda sklkla yardma
arlan tarmsal topluluklar, yani bugn mcadele edilmesi gereken mthi
afetlerin ve hzn leinde, modern devletler ve hatta dnyann tamam. Dnya
leindeki bir dayanma insanln biyolojik zenginliklerini gzetmekte veya
gzetmeye gayret etmektedir ve Maximilien Sorre bunun devasa nemini
gstermeyi baarmtr.
Bu uzun n aklamalar boyunca, biyolojik insan gzden kaybolmutur;
benim en nemli blm olarak grdm, bu kitabn ikinci ksmnda aniden
haklarna yemden kavumaktadr; bu blmn kitabn en parlak ksm
olduunu sylemiyorum, ama eserin tmnn bak alar ve reticilik bakmndan kesinlikle en zengin parasdr.
nsan, onun varlna ortak olan dnyann srtndan geinmek zorundadr.
Nitekim, ekimlerin ve evcil hayvanlarnn ona saladklarna kyasla, zgr bitki
ve hayvan aleminden, madenler dnyasndan ne talep edecektir? Bu gda ihtiyalarnn incelenmesi bir ok soruyu gndeme getirmektedir. M. Sorre
bunlara, ncelikle ihtiyalarn listesini kartarak cevap vermektedir. Bundan
sonra insann bu ihtiyalarn karlamak iin sahip olduu aralar
sralamaktadr: bu nedenle en sradan yiyecek hazrlama faaliyetlerine ilikin bir
blm yer almaktadr (nk yiyecek bolluunun corafyas yoktur, bu
istisnadr). Gene ayn nedenle, bizatihi beslenme tarihine ilikin bir blm
konulmutur. Bu kilometre talar yerletirildikten sonra, aratrmann esas
olan, bir gda rejimleri corafyas denemesi gelmektedir (s. 264-290). Bu blm
de ok aratrlm, kesin olgulara ok dayal olduu iin, yalnzca biyolojik
insann deil, ayn zamanda gerek insann sorunlarna da dalmaktadr. Bu
beslenme corafyasnn bulmas gereken ve bulduu ey, karmakl iinde
insan -tarihinin tm kalnl iinde, tm toplumsal tutarl iinde ve adetleri ile
nyarglarnn tm zorlamalaryla birlikte olmaktadr. Baka trl olabilir
miydi? rnein s. 273 vd.'da anlan bu kentsel beslenme rejimleri toplumsal bir
olgu deillerse, nedirler? Buday, ba ve zeytinin ortaklklarnn Eski Dou'dan
hareketle Akdeniz'in tmne yaylmas kltr tarihinin byk bir olgusu
164
deilse, nedir (s. 267 vd.)? Beslenme corafyasna ilikin bu sahifelerin ne kadar
zgn ve yeni olduklarn sylemeye gerek var mdr? Heyhat, corafyaclar
olaan olarak insann yiyebilecei eylere hi dikkat etmemektedirler... Ve bu
konuda Fransa'da tarihilerin onlardan aa kalr halleri yoktur. Acaba
Maximilien Sorre bu nedenden tr m, corafyaclara tavsiyelerde
bulunmaktadr -bu tavsiyeler tarihiler iin de geerlidir-?
nc ve sonuncu kitap eserin en parlak blmdr. Canl ortam insann
yaamasna yardm etmekte, ama ona kar mcadele de etmekte, onu srekli
olarak tehlikeye atmaktadr. Burada da ayn basitletirmeler, ncekilerin ayn
olan yaklam ve tedbirlerle karlamaktayz. Yazar insanla zla- arlarn
arasndan seim yapmakta; en byk ve plak gzle grlebilir olanlarn
hepsini ihmal ederek, dikkatini zaten en tehlikelileri de olan en kklere
yneltmektedir: u mik- rop-alt olan ultra-virslerden eitli bakterilere,
hayvanlar alemi ile bitkiler alemi arasndaki kukulu snrlardan, rnein u
mycobacteriacies kabilesine varana kadar, bu alana ynelmektedir (bu bizim
bilimsel ikirciklerimizi ok iyi anlatan bir addr, bu kabile dierlerinin arasnda
verem, czzam
ve saka hastalnn ajanlarn da iermektedir.)
Demek ki, bu sonuncu kitap klarn bu sonsuz kklere yneltmitir.
nce bunlar bize, yle gerektii zere sunmakta, sonra aralarndan gerek
ayrcalkllarn semektedir. Nitekim salgn hastalklar eitli biimlerde
yaylmaktadrlar. rnein verem insandan insana dorudan gemektedir. Fakat
ok sayda olan dier baz hastalklarda, tekhcreli veya mantar cinsinden olan
patojen ajan kendi hayat devresi araclyla, insan ve hastaln vektrleri olan
dier canllar ortak etmektedir. Patojen ajan, vektrler, insanlar, Maxi- milie
Sorre'un incelemesinin merkezine yerletirdii bu patojen btnler iinde
biraraya gelmektedirler, nk onun dierlerine tercih ederek inceleyecei, bu
vektrl hastalklardr103.
Patojen btn? Okuyucu rnek olarak uyku hastal (s. 298 vd) kkna
bakabilir: bu hastalk temelde yer alan ok kk bir tekhcreli olan
Trypanosoma gambiense ile ee sineini (Glossina papalis) ve insan ortak
etmektedir. Tekhcrelinin nasl davrandn, gelimesinin hangi aamasnda
165
167
alanlar onlar aklarlar, guatrn durumu byledir. Kanser Hind'de zel biimler
gstermektedir. Ekvator Afrikasndaki megnezyum tuzundan yana zengin
blgelerde kanser yoktur (Dolbet'nin teorisi) 107 . ngiltere'de'de ve herhalde
ABD'de, bizim Fransa'da benzerine tank olmadmz ok tehlikeli kzl ve grip
biimleri vardr; gene bu iki lkede o kadar kendine zg hastalklar vardr ki,
akcier hastalklarna yol aan mikroplara ilikin aratrmalar ou zaman
Anglo-Saksonlar tarfndan yaplmaktadr. Maximilien Sorre kitabn sradan
tbbi bir eserden ayrmaya almtr. Ama iaret ettiim bu sorunlarn bir
corafya kitabnn dnda nasl kalabileceklerini ok iyi anlamyorum.
Tarih alanna yerleerek de yaknmak mmkndr. Sorunlarn tarih
asndan aydnlatlmalar daha az zet ve daha sistematik olmay salard.
Bunu da tamamen egoiste olarak, bir znt kayna sayyoruz. rnein
birinci kitapta, bir ok yeni incelemenin ortaya koyduu tarihsel dnemdeki iklim deiiklii sorunu gndeme getirilmemitir, ve hatta bu sorun, kitabn son
sahifelerinde biraz hzl olarak, olumsuz bir cevapla zlmtr.108
Beslenmeye ilikin blmlerde tarihsel atflar eksik deildir109, ama bunlarn da
ok sayda olduklarn -her have otoritelere dayanarak, buna evet cevabn svermektedirler, bununla yetiniyorum. Bunlarn
en kategorik olanlarna gre, iklim deiiklikleri birbirlerini izleyen ok hafif deiimler ve
kurak ve scak dnemler ile daha az scak ve zellikle daha nemli dnemler gibi dzey
farkllklar halinde, yzyllara yaylacaklardr. Sorunu sonuca balamak zere, bu soruyu
yeniden sormadan, sadece hayr demek yeterli midir? Fakat Alp buzullarnn (hatta
Kafkaslardakilerin) ilerleme ve gerilemelerinin, XIX. yzyln sonundan beri Rusya ve Sibirya
kylarnda olduka ak olan Arktik bomkizinin gerilemesinin rnekleri vardr... Sovyetlerin
kuzey kutup emberindeki btn politikalar bize, Arktikin u anda sndna ilikin bir
varsayma dayal olarak sunulmutur, acaba burada bir hata m vardr? Tarihsel adan
kukulu ama kafa kartrc rnekler kt deildir. Sicilya'daki yzeysel kaynaklar IX. yy. da
yalnzca insanlarn yznden mi kurmulardr? Gaston Roupnel'le birlikte, XIV. ve XV.
yy.lardaki Avrupa afelcrinin sonuta mevsim deimelerinden kaynaklandklarn m
dnmek gerekir? XVI. yy.'n sonunda, tahl reticisi Aa Toskana'da iklim koullarnn
arlat farkedilmektedir, her halkrda istilac sel basknlar, daha sert klar olmutur,
klar o kadar serttirler ki, bazen zeytinler donmaktadr... Ayn ekilde, Huntington ilk Maya
imparatorluunun doal bir afete, bir iklim deiikliine kurban olduunu savunurken hereye
ramen hakl mdr? Maximilien Sorre byle dnmemektedir. E. Huntington bu zel
durumun aklamasn (Peten ve Uslemacnital blgelerindeki gelien kent yerleimlerinin
107 Pierre Delbet, Politique prventive du cancer, Paris, Denol, 1944 adi kitab gremedik.
108 s. 394, birinci Maya imparatorluunun yok edilmesi ve E. Huntington 'in teorileri hakknda
-iklim gzmzn nnde deiecek midir? Soru her halkrda iklimcileri ve corafyaclar
ilgilendirir niteliktedir. Eer varsa, bu iklim deiikli hayatn tm sorunlarn, dzenlerini,
dengelerini gndeme getirmeyecek midir? Birok yazar olduka kukulu kantlara
olaya ilikin bir dar andan.... sz edilebilir szne dikkat edilmelidir.
168
kaybolmalar), salgnlarda arta yol aan bir iklim deiiklii varsaymna balamtr. Bu
varsaym gerekli deildir. cmlenin altn izdim, ama olgu o kadar kesin midir? Philipp
Hiltebrand benzeri bir rnekte, XVI. yzyl talya'sndaki stma artn (ve daha da genel
olarak o zamann Akde- niz'indeki) aklamak zere, Amerika'dan ok hzla (hatta ar bir
hzla) gelen, malaria tropicalis adl yeni bir mikrop varsaymaktadr. Acaba Huntington'm
tarznda, (zellikle XVII. yy'a ilikin olarak) yalarda hafif bir art olduu ve buna bal
olarak Akdeniz havzasndaki durgun sularn ve bylece stma tayan sivirisineklerin
oaldklar dnlemez mi? Tabii baka geerli aklamalar da olabilir: zellikle insan
saysnda art, zellikle ilk balarda malarya (stma) artna yol aan, ama eer baarl
olamazlarsa ileride gene stmaya yol aan slahat almalar (tehlikeli topraklarda, toprakla
oynamak stmay artrmaktadr). Tartmak, hem de karanlk birok kk olay zikretmek
gerekmektedir: bunlar, tarihsel dnemler boyunca iklimin deimediini savunan
corafyaclarn kanlarnn karsmda sorunu zmemektedirler; kukusuz hayr, ama eer
yanlmyorsam, bu sorunu ortaya daha ak olarak kaymaktadrlar. Bu konuda E. de
Martonne'un temkinli notlarna baknz, La France, in, Giographie niverselle, 1943, I. Bl., s.
313; bilgin zihniyeti daha ok bir devrevilik varsaymna ynel-mektedir ve s. 314: yaklak
30 yllk bir devrevilik akla yakn olmann uzanda deildir.
II ilkel beslenme rejiminin kalntlarna ayrlan kesim (s. 239) ve lpa yaplan tahllarn eski
ncelikleri hakkndaki s. 240'taki not ve zellikle
110 Avrupa'da modern adaki baz byk gda devrimlerinin sahip olabi- leekleri sonulardan
sz edilmemi olmas znt vericidir. Bu devrimlerin zet bir tablosu, Kulischer'in klasik
iktisat tarihi elkitabnda yer almaktadr. Bu dnmlerin baz toplumsal grntleri (kahve,
ay, biraya ilikin olarak) hakknda bkz. Henri Brunschwig, La Crise de l'Etat prussien la fin
du XVIIIe s. et la gense de la mentalit romantique. ada Fransz tarihileri, hereyden sonra
en azndan Law sistemi veya herhangi baka bir klasik konu kadar ilgin olan beslenme
tarihine pek dikkat etmemektedirler. Bir Fransz mutfak (veya daha dorusu mutfaklar)
tarihimiz var m? Veya rnein bir zeytinya veya tereya tarihimiz var m? -hatta XVI. yzyl
Akdeniz'inde, o sralarda Bne'dan Cezayir'e, Cerbe' den skenderiye'ye, hatta belkii de
tstanbul'a kadar gemilerle tanan bir ham tereya tarihi var m-? Acaba tarihilerin ou,,
yuvarlak ve krekli gemiler denizi olan Akdeniz'de, en muzaffer armadalarn baar koulu
olan peksimet imalatnn glklerini biliyorlar m? Buday yoksa, donanma da yoktur
denilebilir. Veya Werner Sombart'n XV. ve XVI. yzyllarda atlm yapan konserve imalatna
ilikin aklamalarn -veya H. Hauser'in derslerinde aklamaktan holand, Kuzey denizi
ve Atlantik'te tuzlanm sr eti tarihini- kim biliyor?
169
111 Bu konuda kr. Franois Perroux, Cours d'Economie politique, 1. yl, s. 137, Corafya)
kulland terimleri kt ve yetersiz tanmlar vs.
170
112 Andr Cholley, Guide de l'tudiant en gographie, Paris, P.U., 1943, s. 9. Fakat insan-merkezli
tasvir, s. 121.
113 Albert Demangeon, Problmes fi. 28.
114 Maurice Hallowacks'in terimiyle.
171
olarak 115 byle davranmtr. Veya sunumu iinde yle ucundan bir
dokunduu baz salgn hastalklar iin de ayn ey sz konusudur. Amac
mmkn olduunca, biyolojik birey olarak insann ekolojisinin erevesinde
kalmak olmutur; fakat bu ekoloji ou zaman eer bir soyutlama, ok dar ve
geilmez veya en azndan ok zor bir yol deilse, nedir?
Ancak acaba sylememe gerek var mdr ki, Maximilien Sorre kendi kendine
dayatt kstlamalara tam bir dikkat gstermi ve bunun nedenini nsznde
yarm az ve amacn eletirmek iin kullandmz terimlerin de yer ald
sonu blmnde aklamtr. unu yazan o deil midir (s. 10)? nsandan sz
etmek ok basittir. Sylenilmesi gereken insanlardr -imdinin ve gemiin
insanlar-.... nszn ayn sa- hifesinde gene o yle yazmaktadr: Demek ki
toplumsal ortam ile doal ortamn etkileimleri hatrlatlacaktr... Birbirinden
ayrmann olanaksz olduu etkiler vardr. Hatrlatlacaktr, altn izdiimiz
kelime olduka aklaycdr, bilinli olarak incelenen deil de, hatrlatlan.
Bylesine bir kitabn size bol olarak sunduu zenginliklerle yetinmemek her
zaman bir hakszlk oluturur; fakat gene de bylesine gzel bir kitabn daha
geni bir ekilde tasarlanmam ve btnsel mimarisi itibariyle daha vurgulu ve
ak bir biimde aklanmam olmasnn esef verici olduunu ve bu kitabn
daha net, daha btncl, zellikle de isel olarak daha iyi dzenlenmi, yeni
belki de sadece daha tutkulu olmasnn temenni edildiini sylemek gerekir.
Fakat bu kitap -k tarihi ne yazk ki ok kt seilmi olsa bile- tam bir
etkinlie sahip olacaktr. Corafi bilimler -ve tm toplumsal bilimler- ondan
yararlanacaklardr ve tarihiler ona bavuran sonuncu kiiler olmayacaklardr.
Jules Simon'u akla getiren yaznsal niteliiyle, dnyann tmne dalm
manzaralar ksa dokunularla anma veya dorudan kendi bilimsel deneyinin
ve kazanmlannn zenginliiyle, gemi bir dnemin iklimini ortaya koyma
yeteneiyle, olgular dizi haline getirme ve gelimeleri birbirlerine balama
becerisiyle, Akdeniz'in klasik kylarna srarl dnlerle bir rnei veya tarihe
veyahut efsaneye ait bir ayrnty yerine yerletirmesiyle, bu eser zihniyeti ve
hmanizmas itibariyle Fransz corafya okulunun parlak gelenei iinde yer
almaktadr. Entelektel hayat bir kavgadr: bu kitap bize gzel, muhteem bir
abann rneini vermektedir. nsani corafyann bu ok zor ve byleyici
alanlarnda, Vidal de La Blache'in nsani corafyann ilkeleri'nden, Lucien
115 s. 37-38. M. Sorre'un kentsel iklimsel ortam, kacak olan baka bir eserinde incelemesi ok
karakteristiktir (s. 10).
172
173
116 Bu arada beni iki veya nedenden tr byleyen bu alnt Heinrich Freyer'e aittir (Max
Weber'indncesinin ynnde). Aydnlanma a, yalnzca bu terimle iaret ettiimiz snrl
kapsaml tarihsel olgu olmayp, ayn zamanda Avrupa tarihinin en mkemmelinden trend'i
olabilecek dip eilimlerinden biridir...
182
183
117 Kr., Gertrud Schrder-Lembke, Dic Hausvater-literatur als agrargeschitlische Quelle, 7. /. Agrargeschichte und Agrarsoziologie, 1953.
184
yatayln hangi tarihi kabul eder? Modern devlet kendini XV. yzylla,
bundan da fazlas XVI. yzylla birlikte haber vermitir ve devlet-toplum
kopukluu, patlamas Fransz devrimini beklemitir. Ayn ekilde, pazar
ekonomisi daha XVIII. yzyln sonundan nce Bat toplumuna derinlemesine
nfuz etmitir. Bu engelleri amak veya saklamak iin her zaman belirli bir
beceri gerekir.
Meslekdamzm becerisi, daha iin banda bile, ilk basitletirmesinin
aslnda Bat'nn benzersiz, temelli bir zgnl olduunu kabul ettirmesi ve bu
iddiann tesinde, Avrupa'nn zgnln gstermek zere, tartmay hemen
Bat' nn dna, Avrupa olmayann alanna tamas konusunda ortaya
kmaktadr. Bu Avrupa olmayan alan Max Weber'in muazzam soyutlamasyla,
slam alemi. Hind ve in'i kapsamaktadr. Bu kategorinin birliine kim inanr?
Veya Max Weber'in nl kentsel sosyolojisini sorunlarn tabanna kadar
gtrebildiine kim inanr?
Fakat bu yanl formle edilmi eletirileri bir yana brakalm. Avrupa'nn
dou ucuna aktarlan biz okuyucular, Bat sistemiyle Rus (hatta Dou) sistemi
arasndaki farklarn llmesine davetliyiz. Gsterim baz tarihilerin,
Avrupa'nn veya Bat'nn Rus topra zerinde, zel renkler tamakla, biraz
gecikmi olmakla; tarihin afetlerinden, sahnenin azametinden, orman ve
bataklklarn hasmane tutumlarndan, dk nfus younluundan (bunlara bir
de Mool ilerlemesinin yol at felketler eklenmektedir) kaynaklanan baz
beceriksizliklerle birlikte, ayn kadere yeniden baladna dair iddialar hemen
reddetmektedir.
Otto Burner baz Rus tarihilerine dayanarak, dier baz Rus tarihilerine
kar, Moollarn yol at felketlerden nce bile gecikme olduunu ve bundan
da kts, her iki dnyann toplumsal yaplar arasnda doa fark olduunu
ileri srmektedir. Novgorod Bat tarznda kendi zerine kapal bir kent deil de,
kendi krna ak, onun hayatyla btnlemi, antik tarzda bir sitedir. Rus
kentleri kukusuz insani bakmdan zengin ve byktrler, ama saylar azdr ve
birbirlerinden uzaktrlar. Kiev byledir, Moskova byledir. Avrupa'da olduu
gibi bir kk kentler piramidine veya ebekesine dayanmamaktadrlar. Bunun
dnda, Rus kentleri ze- naat hayatnn tekelini muhafaza etmeyi bilememiler
veya baaramamlardr; sefil zenaatkrlarn oluturduu kentsel bir
endstrinin yan sra, canl, ok ynl, kent denetiminin dnda kalan bir kyl
endstrisi ayakta kalmaktadr. Rus k, krlarda bol miktarda olan bir emek
gcn birok ay boyunca serbest brakmaktadr ve onlarla mcadele etmek
188
118 Lebendige Vergangenheit, Mnih, Oldenburg, 1958, Das Ratsei Russland, s. 213 vd.
189
ticareti ekleyiniz. Bu durumda, XI. yzyl ncesi Avrupa m, yoksa Byk Petro
ncesi Rusya m sz konusudur?
III
TOPLUMSAL TARH NEDR?
Bu sorular, bu yar eletiriler, iin asln sylemek gerekirse, bu sinirli kitabn
ancak yarsn veya te birini gndeme getirmektedirler. Otto Brunner'in niyeti
yalnzca Orta an benzersiz zgnln kuatmak, onun erdemlerini gstermek, yceliini sylemek, onun adeta bir mucize olduunu iddia etmek
deildir. Eer yanlmyorsam, bugnk zamana ynelmek (g ve aklktan
daha ok, beceriyle) zere, bu byk seyirin klarna dayanmak istemekte
-ikinci byk apl ilem- ve ncekileri kapsayan ve aan nc ve son ilem
olarak da, tarihilik mesleinin yaplarna varmak istemektedir.
XVII. yzyl ncesi Bat Orta a, gerekte bizden eitli engellerle
ayrlmaktadr. XX. yzyla, yani Avrupa'nn uzak kklerinden XVIII. ve XIX.
yzyllarn sramal deiimleri ve sreksizlikleri nedeniyle hemen hemen
kopuk olan bir aa mensup olan tarihiler ve insanlar olarak biz, Avrpa'nn XI.XVIII. yzyllar arasndaki toplumsal tarihinin gereklerini nasl yeniden tam
anlamyla bulabiliriz? En bata ekonomi, ama ayn zamanda toplum, hatta
devlet olmak zere kelimelerin bizzat kendileri bize hizmet etmektedirler, ite
bylece bu nesneden, bu uzak manzaradan, iinde hereyin birbirine benzedii
bir duman perdesiyle ayrlm durumdayz: ideolojiler (XVIII. yzylla birlikte
doacaklardr), ayn anda hem gerekler, hem de yanlsamalarla dolu olan u
fikirler; eski aklamalar; bizzat yeni toplumsal bilimler tarafndan sarfe- dilen
abalar okumama ve tekrar okumama ramen ok iyi anlayamadm bir
blmde ite anakronizmaya, bir imdi- gemi diyalounun aikr tehlikesine
kar uyarlm durumdayz; ite ayrca tarihin ar sorumluluklarnn karsna
yerletirilmi durumdayz. Ama aslnda Kari Mannheim'n izinden, bir ideoloji,
sonra da cad avna ve dumanlarn datlmasna davetli deil miyiz? ideolojiler
hz kaybetmekte midirler, deiller midir? ikisi de mmkndr. Fakat yazarn
ideolojilerinin perdesinin nnde ve arkasnda, kendini hangi yarglara, hangi
yaklamlara terkettiini, konuya yabanc olan hibir okuyucu anlayamaz. Ne
yarglanyor, ne mahkm ediliyor veya yle sylemek gerekirse, neyi sevmemiz
gerekiyor? nk Eski toplumsal rejimin devletin kar ve tiran- lmn veya
190
191
192
z. /.
193
nedenler ve art fikirler her ne olurlarsa olsunlar -bunlar Fransz bir okuyucu iin
belirsiz kalmaktadrlar- ben altlarna imza atmam.
Fazla liberal gzkme pahasna da olsa, ben onun tersine tarihin oklu
eiini aabilmek iin btn kaplarn bana iyi gzktklerini syleyeceim. Ne
yazk ki iimizden hi kimse, bunlann hepsini birden bilemeyecektir. Tarihi
ncelikle en iyi bildii gemi kesimi zerinde almaktadr. Ama olabildiince
gerileri grebilmenin arelerini aryorsa, bir o kapy, bir bu kapy alacaktr...
Gndeme her seferinde yeni veya az farkl bir manzara gelecektir ve bunlarn
birkan attrmay bilmeyen, bu ad hakeden hi bir tarihi yoktur: kltrel ve
toplumsal, kltrel ve siyasal, toplumsal ve ekonomik, ekonomik ve siyasal
manzaralar vs. Fakat tarih bunlarn hepsini kapsamaktadr; bu komuluklann,
bu ortak-
194
195
120
yntemlerin olaan olarak yol atklar kavgalara kar duyduu fkeye121 ancak
yarm olarak katlyorum. Ama zirvede gene de yalnzca yntemler veya
aralar deil, ayn zamanda sonular ve bundan da fazlas, yorum, bu sonu-'
larn ie yarar hale getirilmesi de nem kazanmaktadr; yani tek kelimeyle,
yntemden kaynaklanan hatalar gerektiinde dzeltmeye yarayacak olan
unsurlar.
Bu yazda demek ki, insan bilimlerinin genel ynelimi sz korkusu olacaktr.
Bylesine bir konuma beni muhataplarm semeye ve uygulamada, dar ve
yetersiz kitab gncellikten, yardan daha fazla kmaya zorlamaktadr. Bu bak
asnn bana dayatt geriye dnlerin yararsz olmayacaklarn
dnyorum. nemli eserlerden sz etmek iin hibir zaman ge kalm
olunmaz.
ERNST WAGEMANN'IN EKLER
121 nmde duran bir notta bana Herkes kendi yntemini yapsn. Bunun iin uzman gerekmez.
nsan kendine byle bir yntem kuramayacak durumday- sa, lascia la storia diye yazmt.
200
122 Yksek ncelemeler Okulu'nun eski rencilerinden olan bayan ilse Deike, iktibas etmenin
yararl olacan dndm, Ernst Wagemann'm eserlerinin aadaki listesini bana
ulatrd. Yazarmzn bol olan yaynlarn biraz dzene sokmutur.
Die Nahrungswirtschaft des Auslandes, Berlin, 1917; Allgemeine Gel- dlehre, I, Berlin, 1923;
Einfhrung in die Konjonkturlehre, Leipzing, 1929; Struktur und Rhythmus der Weltwirtschaft.
Grundlagen einer weltwirtschaftlichen Konjunkturlehre, Berlin, 1931; Geld und Kreditreform,
Berlin, 1932; Was ist Geld?, Oldenburg, 1932; Narranspiegel der Statistik. Die Umrisse eines
statistischen Weltbildes, lte dition, Hamburg, 1935; T dition Hamburg, 1942;
Wirtschaftspolitische Strategie. Von den obersten Grandstzen wirtschaftlicher Staatskunst, 1
dition, 1937; 2' dition, Hamburg, 1943; Die Zahl als Detektiv. Heitere Plauderei ber gewichtige
Dinge, lre dition, Hamburg, 1938; 2' dition, Hamburg, 1952; Der neue Balkan, 1939; Wo kommt
das viele Geld her? Geldschpfung und Finanzlenkung in Krieg und Frieden, Dsseldorf, 1940;
Menschenzahl und Vlkerschicksal. Eine Lehre von den optimalen Dimensionen gesellschaftlicher
Gebilde, Hamburg, 1948; Berhmte Denkfehler der Nationalkonomie, 1951; Ein Markt der
Zukunft. Lateinamerika, Dsseldorf, 1953; Wirtschaft bewundert und kritisiert. Wie ich
Deutschland sehe, Hamburg, 1953; Wagen wgen, Wirtschaften, Erprobte Faustregeln-neue Wege,
Hamburg, 1945.
123 La poblacion en el destina de los pueblos, 1949, 245, in 8.
124 Economie mundial, Santiago, 1952,1, 220 s., II, 296 s., in 8"
125 Sammlung Da/p, no. 80, Bern, 2. yay., 1952,187 s., in 16.
201
gibi iktisatlara borlu olunan am nfus veya eksik nfus konusundaki u veya
bu tanm dar attktan sonra (oysa bunlar kendi dorultularnda akllcadrlar), yani ksacas iktisat ile nfusbilim arasndaki tm eski ve yeni balar
kopardktan sonra peine decei ey, nfus- bilimi ayr bir dnya olarak, eer
sylemeye cret edersem, onun dncesinde ilk nedenler alan olan zerk bir
bilimsel saha olarak ina etmek olacaktr. Basitletirilmi iktisadn tercihli
konularndan biri de, nfusun modern adaki hzl artnn canl bir yaylma
iinde olan kapitalizmin hzla gelimesine balanmas gerektiine dair olandr.
Bunun tersini savunanlar hi kukusuz daha haklya benzemektedirler: bunlara
gre IX. ve XX. yzyllardaki teknik ve ekonomik gelimeler hzl nfus artna
balanmaldrlar. te sabit- letik: nfus oyunu ynetmektedir.
Bu yararl ve daha az yararl ykmlar, bu cesaret gsterileri bir perde
kaldrma hareketinden ibarettirler. Ona bilimin yceliini verebilmek iin,
nfusbilime belirgin ve aka tanmlanm grevler vermek gerekir. Ernest
VVagemann izlenirse, nfusbilim hercyden nce nfus dalgalanmalar ve bunlarn sonularnn incelenmesi olacaktr. Bylece, konjonktrel iktisadn zerine
ilgin bir ekilde aklm bir konjonktr bilimi olacaktr. Ama bu aikr eliki,
bu geriye dn glmseme yaratmamaldr.
Gemiin byk nfus salnmlr her halkrda konjonktr alanna, u
uzun dalgal ykseliler ve iniler alanna, tarihilerin iyi bildikleri ve Ernst
YVagemann'n kendi hesabna, nfusbilimin kendine zg olmaya layk ilk saha
olarak grd alana aittirler. VVagemann Bat'da grosso modo u nfus
ritmlerini kabul etmektedir: X.-XIII. yzyllar nemli bir nfus art; Kara
Vebayla birlikte XIV. yzylda felket dzeyinde bir azalma; XV. yzyl
durgunluk; XVI. yzylda nemlice bir atlm (VVagemann Orta Avrupa'da diye
kesinlik getirmektedir); XVII. yzyl durgunluk veya azalma; XVIII. yzyl
nemli art; XIX. yzyl vakitsiz atlm; XX. yzyl gene art, ama daha
yava. Bylece Avrupa saatine gre nfus ilerlemesi vardr: birincisi Hal
Seferleri ncesinde ve esnasnda, ikincisi Otuz Yl Savalarnn arefesine kadar,
ncs XVIII. yzyldan gnmze kadar. Bu ykselmelerin dnya
leinde olmu olmalar sonuncu art iin (XVIII., XIX. ve XX. yzyllardaki)
kesin, ikincisi (XVI. yzyl) iin muhtemeldir. Ernst VVagemann birincisi iin
biraz hzl akl yrtmektedir: ona gre uzun savalar olmadan nfus art olmaz. Oysa yalnzca Cengiz Han ad, Asya'nn o sralardaki (1152 veya
1164-1227) kaderinin ne kadar alkantl olduunu iaret etmektedir, Asya'nn
da Hal Seferleri dneminde veya civarnda geni bir nfus atlmna sahne
203
olduu sonucuna varlamaz m? Hibir temkinli tarihi, Uzak Dou ile Bat
arasndaki ok sayda benzerlikten hakl olarak etkilense bile, bu denli kestirip
atan sonulara katlmak zere admlarn onunkilere uydurmayacaktr. Fakat,
Cengiz Han bir yana braklrsa, Musonlar Asya's ile Orta Asya'nn nfussal
basnlarna ilikin olarak kap aralndan grebileceklerimiz Wagemann'in
varsaymlarn yaralamamaktadrlar (tersine). Zaten eer nfus salnmlar XVI.
yzyldan ve XVIII. yzyldan itibaren de kesinlikle yeryznn tm
leinde gereklemilerse, dnya nfusunun az ok ani, az ok uzun dalgalar
halinde arttn ve bunlarn tm insanl kapsama eiliminde olduklarn iddia
etmek hakkna sahiptir. Zaten bu konuda arl olan bir dnrle, bizzat Max
Weber'le uyum iindedir.
Bu sayede, tarihsel nfusbilimin ve onun tesinde nfus- bilimin kendinin
tm allm aklamalar oyun dna atlmtr (veya hemen hemen). Artk bize
XVIII. yzylda, sonra da XIX. yzylda hereye hkmeden eyin hijiyen ve
byk salgnlarn stesinden gelen tp alanndaki gelimeler veya teknik
veyahut endstrileme olduunu sylemeyiniz. Bu, daha nce iaret ettiimiz
zere, unsurlarn srasn tersine evirmek olacaktr, nk Avrupa'ya veya
daha dorusu Bat'ya gre biilen bu aklamalar, uzaktaki in veya Hind'e
uymamaktadrlar, oysa buralar da nfus olarak, bizim ayrcalkl
yarmadamzdakiyle ayn ritmde ilerliyora benzemektedirler. Ernst Wagemann
burada tarihilere ve tm toplumsal bilim sorumlularna mkemmel bir ders
vermekte hakldr: yeryz leinin dnda esasl bir insani gerek yoktur.
Bu btnsel hareketlere ilikin olarak, u an iin daha iyilerini bulma
olanana sahip olmasak bile, allm aklamalarmzn dna kmamz
gerekmektedir. Roberto Lopez tpk benim gibi iklimi dnmektedir. Dn fiyat
uzmanlar da, umutsuzca bir neden ararlarken, gne lekeleri devrelerini
dnmlerdir. Ama Ernst Wagemann bu doal sorgulamaya cevap
vermekten hi kayg duymamaktadr -nfusbilim bamszlna yeniden
kavutuktan sonra- Sorun ona gre tekrarlanan evrensel olgular aa
karmak, sonra da kavramaktr; onun yle bir ey sylememi olmasna ramen
ben, eer mmknse llebilir diye ekliyorum. Bilimsel speklasyon eer Ernst
YVagemann'n yapt gibi, henz ne kkleri, ne de ilerideki gelimesi
asndan tandmz herhangi bir biyolojik yasay (hereyi aklayacaktr)
ortaya koyarak aklama getirmek istemiyorsa, bu noktada kalabilir. Bundan da
iyisi, bu noktada VVagemann basit alma var- symlaryla, yani yalnzca bir
dizi kazanlm bilgiyi hesaba katmas ve yolu daha iyi bir aratrmaya amas
204
beklenen bir teoriyle yetinmektedir (biraz sonra ele alacamz birbirinin yerine
gemeler konusunda da byle yapmaktadr). Kstas etkinliktir. Bu oyunda, bu
salmmlarn doasndan ok, onlarn sonular, en azndan baz sonular
birbirinin yerine gemeler ad altnda gndeme getirileceklerdir.
Benim eikler demeyi tercih ettiim, VVagemann'n birbirinin yerine
gemeleri, dinamik bir alma varsaym veya onun dedii gibi bir
demoditamik, akas ok basit olmasna ramen cazip bir varsaymdr. Onu
ksaca sergilemek, daha da bozmak ve bunun dnda, okuyucuyu aldatc bir
kelime haznesinin tuzana atmak olacaktr, nk ar nfus ve eksik nfus
terimleri burada belirleyici olup, yazar ne kadar uyarrsa uyarsn, devre d
brakmann g olduu bir artan veya azalan saylar imgesini akla
getirmektedirler. Ben bunlarn yerine, A safhas ve B safhas gibi yansz
terimlerin geirilmesini tercih ederim; ben bu terimlerin zerinde uzun uzadya
dndm, nk Ernst VVagemann'n aklamalar, Franois Simiand'n bizim
lkede btn tarihiler tarafndan bilinen diline tam uymaktadrlar.
Demek ki dikkatimizi canl insanlar kitlesine ve bu kitledeki aralksz
deimelere yneltmemiz sz konusudur. Soyut ve genel dzlemde (bylesi
uygun olduu zere) konumak iin, hakiki zamann ve belirgin mekann
dnda bir P lkesi olsun diyelim. stediimiz gibi deitirebileceimiz nfusun
artmakta olduunu varsayalm. Km2 bana younluu -esas olarak bu
gndeme getirelecektir- bylece tm deerlere ulaacaktr. Bu birbirini izleyen
art esnasnda nceden saptanm baz rakamlar, 'VVagemann'n gsteriminin
gerek altn rakamlar olarak kabul edeceiz: km2'ye 10, 30, 45, 80, 130,190, 260
kii. Nfus bu eiklerden birini at her seferinde, kitlesinde derin bir maddi
deiim geirmektedir (bunu yazarmz sylemektedir) ve bu deiim yalnzca
maddi olmakla da kalmamaktadr.
Km2'ye 10 eiinden nce P lkemiz eksik nfus safhasndadr, buna A safhas
diyelim; 10-30 arasnda ite B sah- fasnda, ar nfus durumundadr; 30'un
tesinde eksik nfus'a geri dn vardr (ve eski imgeleri burada terketmek
gerekmektedir); ve bylece birbirinin yerine gemeler halinde srp
gitmektedir. Grlyor ki, bu eksik nfus ve ar nfus terimlerine, allm dilin
dnda esnek bir anlam yklemek olmaktadr. Kukusuz bu kavramlar
aklamak gerekmektedir. Oysa rehberimizi bu ilk dnemete bouna
bekliyoruz, iktisatlarn tm allm tanmlarn attn ve bu ilk aamada
yalnzca ok geici tanmlarla yetineceini iln etmektedir. Fakat ne yazk ki
bilimde bile, gemiin uzun zaman srebileceinin kantn salamaktadr.
205
207
Her iktisat, her eylemci entelektel gibi Ernst Wage- mann da, herhalde
imdiki zaman, ne pahasna olursa olsun zerinde almas gereken zaman
ok fazla grmtr. Bize sunduu rakamlar gerektiinde gncel eikleri
belirlemektedirler; ama bunlarn birbirlerini izlemeleri gemi iin ipso facto
geerli deildir. Nitekim kim doal veya teknik koullarn veya tarihe zg
konjonktrlerin dnda, bir kerede ebediyen geerli olmak zere verlimi olan
ve sanki en basitinden bir yldz falnda olduu gibi tm kaderlerimizin yazl ve
okunur durumda olduu bir younluk rakamlar dizisine inanr ki? Fransa
1600'de yaklak 16 milyon nfusa, 34 gibi bir younlua sahiptir. Deimez
lee gidelim: ite eksik nfuslu olarak gzkmektedir, oysa bu lkenin o
tarihlerdeki hayatna ilikin bilinen tm iaretler, ve tek bana ispanya
ynndeki gl bir g olgusu, teki kategoriye ait olduunu kantlamaktadr.
16 milyonluk nfus rakamnn tam olarak kesin olmad itiraz yaplabilir. Ama
oyunu srdrelim: Fransa 1789'da an nfuslu mudur? ok hzl bir inceleme
bile, tarihi ve gerek meknyla mcadele halinde olan belli bir lkenin fazla m,
yoksa eksik mi insana sahip olduunun gsteriminin en azndan otuz alt yolu
olduunu ortaya koyacaktr. Herey bu lkenin u veya bu dzlemdeki
yeteneine veya yeteneklerine veya hatta kaderinin iinden geen nfus
akmnn ona balad veya reddettii canlla ba-m- ldr. Herey Ernst
Wagemann'n szn ettii oranlar ve u toplam deerlerdir, ama benim
egemen olarak nitelemeyi tercih ettiim bu dengeler, karmak bir denklemin
bozulmalarna gre srekli deimektedirler. nsan says srasyla belirleyen ve
belirlenen, esas veya nisbeten ikincildir vs. Toplam deer olarak veya insann
ok ynl kaderinin ilk nedeni olarak i grebilecek bir aklama olduuna
inanmyorum.
Fakat Ernst Wagemann' bu ok kolay eletiriler zerine terketmeyelim. Baz
efsaneleri yok ederkenki ve biraz sonra Alfred Sauvy'nin elik kaleminin altnda
tekrar karmza kacak olan bu kadar ok problemi ortaya koymadaki baars
hi de kmsenecek gibi deildir. Ve aklmzda yalnzca onun, insan saysnn
artnn arl altndaki sramal deiimler teorisini tutsak bile, zamanmz
tamamen ziyan etmi olmayz. Muhtemelen deimez eikler deil de, sramai deiini'.?'- vardr ve herhalde bunlar yer ve zamana gre deien nfus
-"zeylerinde yer almaktadrlar. Bu sramal deiimler tarihin zamann
derinlemesine kesmektedirler. Eski ve her zaman yararl devreviletirmeler
oyununa ek bir anlam, yeni bir deer katmaktadrlar.
209
II
ALFRED SAUVY'NN MODELLER
imdi de Alfred Sauvy'nin esasl ve klasik kitabna geliyorum; bu kitap ikili
ve hatta ldr, nk adil olma gerei Genel Nfus Teorisi adl kitabnn ktisat
ve Nfus (I) (1952) ve Toplumsal biyoloji (II) (1954)128 adl iki cildine, byk konular nceden haber veren 1943 tarihli Zenginlik ve Nfus adl eski kitabn
eklemek gerekmektedir 129 . oktan eskimi olan bu kitaplardan bu kadar
gecikmeli olarak sz ettiim iin zr dilemek isterim, ama bunlarn deerini
belirtmenin mevsimi yoktur: retecekleri eyler tkenmemitir.
Nfusbilimin tm alann tepeden dolaan bir eser birok bakmdan
tasarlanabilir. Alfred Sauvy kendininkini nce ekonomik, sonra da toplumsal
olana dayandrmtr -iktisat ve sosyoloji demiyorum-. Nitekim birinci cilt soyut
amal, matematikselletirmeye yneliktir ve mmkn olduunca geni bir
model taslana ulamay amalamaktadr; ikinci cilt ise, bylece ina edilen,
sonra da istendiinde deneysel gereklerle karmak hale getirilen modeli veya
daha dorusu modelleri snamaktadr. Demek ki iki hareket sz konusudur:
nce sorunsal, sonra da deneysel snama. yi ki byle olmutur.
127 Onun tarihe bavurmasn mantksz buluyorum, ama bunu uzun uzadya aklamak neye
yarar! Ernest Wagemann bir tarihi deildir. Bizim alanmzda onu izlemenin veya
eletirmenin yarar olduunu dnmek saflk olacaktr.
128 Presses Universitaires, c. I, c. II, 397 s., 2. yy. 1959.
129 Tartmal ama canl Nature Vivante, 1956'u veya evik ve akll olup, kal henz bir ka ay
olan Monte de ]eunt*'n eklenmesi gerektiini sylemeye cret edemiyorum.
210
Demek ki, balangta hakiki ile onun arapas gibi rast- lantsallklarnn
karmaasnn dndayz. Alan botur: somut gzlemin temkinlilikleri veya
korkaklklarnn dnda, istendii gibi hesap yaplabilir ve akl yrtlebilir.
Gerek bir nfus, gerek bir lke, gerek bir zaman, gerek kaynaklar ve gelirler
sz konusu deildir. Alfred Sauvy elenerek, kei ve kurt nfuslarn varsayalm
demektedir. Veya baka bir seferinde, ngiltere'nin nfusunun 200 olduunu
varsayalm demektir... Tpk Wagemann'la birlikte olduu gibi, ilk olarak
lksel hesap lkesine girmi oluyoruz; burada nfus biyolojik veya tarihsel
olarak veyahut da u veya bu kurala gre deil de, sadece bizim keyfimize gre
O'la sonsuz arasnda artp eksilmektedir.
Burada zlecek soru basitti veya daha dorusu ortaya basite
konulmutur. Ama unsurlarna dikkat etmek gerekmektedir. Belli bir nfusu,
sahip olduu kaynaklara srekli olarak balayan veya onlarla ztlatran ilikiyi
aa karmak sz konusudur. Kefelerinden birine nfusun, dierine de bu
nfusu tarihin her annda veya ylesini isterseniz, gelimesinin her annda
yaatan eitli kaynaklarn konula- bildii bir terazi varsaynz. Kaynaklar
srasyla, insanlardan daha hzl veya daha yava artacaklardr; safhalar ve
tersine dnler birbirlerini izleyeceklerdir; bunlarn iyi veya kt ynde
olduklarnn sylenmesine cesaret edilirse, bu pek bilimsel bir konuma tarz
olmayacaktr. Ama terazi imgesi de pek bilimsel deildir. Onu bir yana
brakalm ve Alfred Sauvy'nin bize sunduu eriler ile bunlardan kard ve
daha sonra istedii kadar karmak ve farkllam hale getirdii gzleminin
dayanaca -sabit taban olarak kalacak olan teorem ve modellere geelim.
Bu eriler esas olarak tanedirler ve nfus burada her seferinde absiste yer
almakta ve artyor olarak kabul edilmektedir. Erilerden birincisi bu birbirini
izleyen nfuslardan herbirinin toplam retimi'dir, dier ikisi de ortalama retim ve
marjinal retim erileridir.
Bu sonuncusu amacmza en uygun olandr. Bu eri nfusun her x deerine,
marjinal retimin y deerini denk drmektedir, yani alma akmna katlan
sonuncu kiinin retimini x = 1000 iin y artan nfusa katlan 1000 kiinin
retimidir. x ekseni l'den balyor olarak kabul edilmitir, y'ye tanan birinci
kiinin retimi asgari geimlie eit kabul edilmitir, yoksa bu kii ikincinin
geliini bekleyemezdi... Bu nemli grafii biraz deitirerek iktibas ettik130. Bu
grafik zerinde 1000. marjinal kiinin retimi bir nceninkinden daha byk
130 Bkz., Annales E.S.C., 1960, no. 3, s. 505.
211
olduu iin, marjinal retimin nce arttn ve bunun no. l'de tersine dnene
kadar byle srdn gryoruz. Nitekim her yeni gelen abalarnda,
kendinden ncekilerin donanm oluturmalarndan yararlanmaktadr. Bylece
marjinal retim, donanm optimum personele ulaana kadar, uzun sre ykseli
halindedir. Bu noktadan sonra retim azalacaktr; her yeni emeki faal nfus
saflar arama kendinden ncekilerden daha zor veya en azndan daha az krl
bir ekilde yerleecektir. Bu tersine dnn, keyfi olarak x = 2000'de belirlenen
bir nfus iinde m noktasnda meydana geldiini varsayalm. Azalan erinin
yeniden asgari geimlie ulaaca Mp noktasnn, gene keyfi olarak x = 6000'lik
bir nfusa denk dtn varsayalm. Bu 6000 saysnn tesinde marjinal
retim artk geimliin altnda olacaktr. Bu durumda sonuncu kiinin katks
artk topluluk iin bir avantaj deildir, bu kii ksmen onun srtndan
geinecektir.
Bu marjinal retim erisi bize ayrca -ve bu nemlidir- toplam retim
miktarn da vermektedir. Nitekim, bu retimi x = 2000 nfus iin hesaplamak
istediimizi varsayalm. Bu bize hemen eri, x = 2000'e denk den m deeri ve
iki koordinat ekseni arasndaki alan tarafndan salanmaktadr. 1000 emekimizden herbiri bu alann iinde, katld anda kiisel retimini gsteren ve
deiken uzunlukta olan dik bir izgi halinde gsterilmitir. Bu izgilerin
toplam sz konusu alan vermektedir (aslnda, marjinal retim erisinin ilkel
denilen fonksiyonu).
Bu koullarda, x = 6000 iin toplam retim taral alanlarla gsterilmitir, bu
alanlar iki kat halinde blnmektedirler: alttaki gen biimindeki para asgari
geimlie tekabl etmektedir; stte ise Alfred Sauvy'nin ikinlik olarak adlandrd artk yer almaktadr. Nfusun geimlik kesime indirgendiini
dnelim, bu durumda yalnzca bu geni tketecek, geri kalan efendilerin,
senyrlerin veya yneticilerin kullanmnda olacaktr.
Bu dilin, zellikle bu aklamann gerektirdii matematik gsterimlerden
tr, okuyucu iin ok ak olduunu iddia etmiyorum. Ama okuyucu ikinci
kez okuduunda bu basit mesaj kesinlikle zecektir. Bu durumda g
optimumu 'nun -yani en fazla artk miktarn efendilerine brakan nfusun- x =
6000 nfus rakamna denk dtn kabul edecektir. G kelimesi kukusuz
ok ak deildir, nk g artn ne yaplabileceine ve bununla ne yaplmak
istendiine bamldr. Bu kullanm, kararlarn ve olanaklarn keyfine gre,
ynetici snflarn lks, hkmdarn israf, verimli yatrmlar veya sava
hazrl... olabilir. Alfred Sauvy'den daha uzun bir ekilde, bu artklar, bu artk
212
213
216
217
218
219
220
dehetli ilk yarsnn iyi bilinmeyen Paris'i zerine yazlm bir eserdir. Bu
kentin yaralar, dehetleri, vahetleri, lnetli manzaralar, anlatlmas mmkn
olmayan sefaleti, romantik dnemin karanlk gravrleriyle, Michelet tarzndaki
ateli tasvirlerle uyum iindedirler: bunlarn hepsi de bu kitabn annadr.
Ama acaba hangi yolu izlemektedir? Tedbirsiz bir soru! Louis Chevalier
buna bir kereliine on kere cevap vermektedir; ancak birbirini izleyen
cevaplannn birbirleriyle nasl uyumlu hale geldiklerini anlayabilmek iin, bu
kaln kitab bir ucundan dierine birka kez devirmek gerekmektedir. Herey
tartldktan, kilit blmler kalem elde tekrar okunduktan sonra, son iki veya
sahifenin -bu gerek sahifeleri- iln ettikleri gerek anlamlarn
kazanmaktadrlar. Bu iddialar, bize batm olan bu patavatszlklar, iln edilmi,
kantlanm ama ilk yaklamda ok iyi anlalmayan bu boluklar nihayet,
tutarl bir hareketin iinde sraya girmektedirler. Bu kitap hereyden nce bir
meydan okuma, bir iddia, bir manifesto, nc bir eser olarak dnlmtr;
yazar bu kitabn zgnln bir an bile unutmamaktadr. Ve hatta belli bir
sabrszlkla, benim kiisel olarak itiraz etmediim bu niteliin hemen
tannmasn, bizim tarihilik mesleimizin monoton ve tamamen kabul edilmi
kurallarna kar olan isyann ve kendi getirdii yeni kurallarn hemen
tannmalarn istemektedir. Herey bu ok ynl oyuna kurban edilmitir,
kitabn nesnesi yntemdir, Restorasyon ve Temmuz monarisi dneminin
Paris'i gzel bir bahanedir. Ayn anda hem iddia, hem de meydan okuma olan
manifesto hereye egemen olmaktadr. Ve tabi iki hereyden nce,
mmknn lleri iinde zmlemek istediim budur. Bu pek kolay bir i
olmamakla birlikte, dl esasldr.
Zaten bu manifesto bilinli olarak iddia edilen bir meydan okumaya
ulamamaktadr, ama bu meydan okuma tek bana, bizim zaman zaman
yolumuzu kaybetmemize neden oluyorsa da, geerli ilk yaklamdr. Bu
meydan okuma ilk nce tarihe (dar anlamda nfusbilimcilerinki olan, belli bir
tarih biimi hari), dar grl ve kolayc bir iktisada, cimrice sz edilen bir
sosyolojiye, sadece bilmezden gelinen bir alma sosyolojisine, Paris'te bu
yllardaki sululuu tpk her dnemin, her kendi iin yapacaklar gibi ele alan
subilimcilere, hatta istatistikilere (ne hayrszlk!) kar ynelmektedir:
istatistiki, yani anlamaya en az yatkn kii..., uzmanl sayesinde gl, ama
onun tarafndan fakirletirilmi.
ddiaya gelince, hibir kuku yoktur: zellikle ele alnan rnek ve kabul
edilen dnem iin, Paris yerleim alannn alan ve bundan da fazlas, tehlikeli
221
snflarnn eitli sorunlarn aa kartmaya ve aklamaya yalnzca dar anlamda nfusbilim yeterli olacaktr. Bu durumda nfusbi- limsel l, gerekirse
dier her ly dta brakmak zere, ayrcalkl bir ekilde ve tam olarak
devreye girmektedir diye yazmaktadr ve daha da ak olarak yle sylemektedir: belgeye ilikin nedenlerden tr oyunu nfusbilim
ynetmektedir. Nedenler kesinlikle belgelere ilikin deildir, nk, varolan
allm belgeler ve adli belgeler otoriter bir ekilde yararsz saylarak, dta
braklmlardr. Mes- lekdamz yalnzca, sevimli ama kat bir inatla, 1952'de
Collge de France'da verdii parlak ve gururlu al dersinde izdii programa
sadk kalmtr. Ona gre tarih iki alanda bireysellemektedir; bunlardan biri
k, bilinlenme; dieri karanlk alandr, insann insann elinden kat ve
artk rgtl toplum adeil de, kalabaln ve meknnki gibi baka ihtiyalara
ait olan igdsel, ilkel varolu biimleri halinde zld... u alan. Bu
derinlikler, rgtl toplum alanna mensup olan tarih veya iktisat
tarafndan deil de, nfusbilim tarafndan ulalabilir niteliktedirler. Nfusbilimciler yalnz kalmak istemekte veya hi deilse nfus- bilimci Louis
Chevalier bu dal tek bana yapmaktadr.
Tercihlerimin dorultusunda olmamakla birlikte, bu programn houma
gittiini itiraf ediyorum: ben bunun tersine ortaklaa, balantl, aralarnda
zenle ilikilendirilmi giriimlerden yanaym. Yalnzca bunlarn etkin
olduuna inanyorum. Ama bu macerann rastlantlarn ve sonularn da nasl
olur da merak etmem? Nfusbilimd tarihle dier insan bilimleri arasndaki
balanty tek bana kurabilir mi; Louis Chevalier'ye inanmak gerekir mi?
Yazarn meydan okumalar, iddialar, tavr allarna ilikin alntlar,
arandklarnda bu duyarl ve kavgac kitabn iinde bulmak kolaydr. Yazarn
dallarna hi ara vermemesine ramen, bunlar bize kendiliklerinden gelmektedirler: bir an iin kurtulmu olunan glkler, yazarn suyun stne kt her
seferinde, gene alayc bir ekide ortaya kmaktadrlar. Yani ekmek fiyat veya
su istatistikleri veya alma koullarnn tasvirinin normal olarak, anlatm iinde
zorunlu hale geldiklerinde, yazarn kendini bunlar neden reddettiini veya
bunlar bize cimrice verdiini ve bizim neden a kaldmz veya kalmak
zorunda olduumuzu aklamak zorunda hissettii her seferinde. ylesine ki,
geen yzyln ilk yarsnn ii Paris'inin tasviri srekli olarak, dier toplumsal
aklamalarn derinlemesine ciddi bir zmlemenin dnda braklmalar
gerektiine ilikin vaazlar, olumlamalar ve konu d szlerle kesintiye
uratlmaktadr.
222
Bu oyuna tarihi, yazarn terkettii zaman vasat, ama iine girdiinde kabul
edilebilir bulduu ve kendi emei sayesinde dnm sayd u tarihi ou
zaman hedef almaktadr. Bu istatistikler tarihe ek bir l getirmekle
kalmamakta..., ayn zamanda onu geniletmekte ve programn deitirmektedirler. Fakat tarih nfusbilimcinin eli demedii zaman, eksik program ve
deimez kanunlaryla ne kadar da fakir bir aratrma alandr! Louis Chevalier
herhalde (hi deilse tarih eitiminden gememe gibi bir mazeretleri olan ok
sayda sosyolog ve filozof gibi) tarihin kavramlarnn ok uzun zamandan beri
deimekte olduunu ve eksik olsun veya olmasn, programn bugn artk
kesinlikle, onunla kartr- yora benzedii u geleneksel aklamanmkiyle, u
kronolojik anlatyla ayn olmadn bilmemektedir. Hatta Fransa'da
nfusbilime geni lde ak bir tarih de vardr. Pierre Gou- bert'in XVIII.
yzyl Beauvaisis'si hakkndaki olduka heyecan verici tezini, Ren Baehrel'in
Modern adaki Yukar Provence'a ilikin devrimci tezini dnyorum,
bunlann her ikisi de bu esere haset etmeyecek kadar gldr. Yenilikiler
kendilerini tek sanmakta, yle olmak istemektedirler; ama yanlarnda her zaman
birileri vardr.
Ama yazarn bilmezden gelmek istedii yalnzca tarih deildir. Kendine
dayatt, nerdii ve uyduu yasaklar ok saydadr, ama bunlara uyarken
bazen kayglanmakta, hatta pimanlk duymaktadr. rnein, yle yamaktadr:
... ekonomik eitsizlii fazla izlemeyeceiz, nk bu konu ounlukla
incelenmitir. Basit bir ka; sorun asla u veya bu farkna varn
gerekletirilip gerekletirilmedii deil de, bunun yrttmz gsterim
veya aratrma iin gerekli olup olmaddr. Gene yazarmz ekonomik
bunalmlar ile sululuk ve ekmek fiyatlar ile suikast saysndaki paralel artlar
arasnda kantlanabilir korelasyonlarn olmas ok nemli deildir diye
yazmaktadr. Gerekten de ok nemli deildir! Ancak veya drt kere,
kendini daha yava bir ekilde hakl kartacaktr. Paris o sralarda hereyden
nce, hereyi istila eden, hereye hkmeden bir g dalgasna av olmu, bu
dalgaya kurban gitmitir. Bu g belirleyici deikendir (en st cebir
derecesinden); dierleri onun karsnda silinmektedirler. Ekonomik olgunun
dourduu nfus olgusu kendi hareketi iinde gelimektedir, ylesine ki artk
ekonomik olgudan kopmutur ve o kadar nemli hale gelmitir ki... neden
olarak hareket etmekte ve eer daha fazla deilse bile, en azndan ekonomik
olgu kadar dikkat haketmektedir. yleyse can skcy, ekonomik olguyu devre
d brakalm, nk g dalgalarnn byk kentleri istilas ekonomik kon223
225
226
227
228
233
23 7
238
IV
Ele aldmz yazar birbirlerine hi benzememektedirler. Bunlar burada
biraraya getirmemin nedeni, nfusbilimi- nin toplumsal bilimlerin btn
karsndaki eitli konumlarn daha iyi inceleyebilmektir; bu konumlar beni o
kadar ilgilendirmektedir ki, nfusbilimi bu btnn iinde daha yukarlara
koyuyorum. Eski iktisat Ernst VVagemann'n, Louis Chevalier'nin (eski tarihi
denilebilir mi? Her halkrda tarihten gelmitir) nfusbilime rakip bilimler
karsnda en kat milliyetiler, hatta yabanc dmanlar olmalar ilgintir. Buna
karlk Alfred Sauvy'nin dncesi evrensel bir merak iererek, onun
borazanlk yapmasn engellemektedir.
Oysa insan bilimlerinin deri deitirdikleri, onlar ayran eski engellerin
ykld (ben de bu konuda savunma yapyorum) bir srada, bilinli veya
bilinsiz kk milliyetiliklerin zaman deildir. Yoksa tamamen yanlm
olurum. nsann tannmasna ilikin bir yaplanmann geni alannn tmne
egemen olacak bir bilim veya bir kariyer yoktur. Oyunu yrten tarih (bundan
daha dk lde olmak zere tarihsel anlay), oyunu yrten sosyoloji,
oyunu yrten iktisat re ya nfusbilim yoktur. Yntemler, bak alan,
kazanlm ilgiler herkese, yani bunlardan yararlanma yeteneine sahip
olduunu kantlayan herkese aittir. Daha nce de sylediim zere, toplumsal
bilimler ortak pazarnn gl, yabanc tekniklere uyum salamaktadr. Buna
bir de gereksiz snr tartmalar veya ncelik kavgalar eklemeyelim. Tm tek
yanl aklamalar bence lnete lyktr ve bugn bizi bekleyen devin genilii
karsdna biraz da bounadr.
Aslnda her bilim adamnda olan esas ve basit olan hedefleme gibi otoriter
bir arzuya sahip olan ve retim aralarnn mlkiyetine ilikin teorilerinde,
toplumsal ve ekonomik eklemlemeli ifte bir hatta bel balayan Karl Marx,
herkesten daha fazla mucit sarholuuna kaplmaya hak sahibi olan Karl Marx,
18 Mart 1872'de Maurice La Chtre'a gene de yle yazmtr: Bilime giden
ahane yol yoktur. Bunu fazla unutmayalm. ok sayda ve g kei yolundan
ilerlemek zorundayz.
239
242
244
245
Minas'ta basit ve fakir bir tulac olmasna ramen, bir kentli olan
Perikles bunlar glgelerinden korkarlar demektedir. Birok kereler
II katlmtr. Vila Nova' ya gitmek
Marvin Harris'in kent d gezilerine
sz konusu olduunda Perikles yalnayak ve gndelik anm
giysileriyle yola kmaktadr. Fakat Baixa do Gamba'ya giderken
sslenmekte, hatta dn ayakkab bile bulmaktadr. Vila Nova'da
kimse byle eylere bakmaz, ama Baixa do Gamba'da bu tabareular gibi
olamam ya147.
Bu kk izgiler -kitap bunlarla doludur- kentten duyulan
iftihar, dierlerinden uzak durmay, ycelik duygusunu, grlt ve
enlikten holanmay, kltr tutkusunu ve hatta 1820' de biri von
Spiz, dieri de von Martius olan iki Alman doa- bilimcisini hayran
brakan latince grameri tutkusunu, uzun sylerden daha iyi
anlatmaktadrlar. Gene bu Alman bilim adamlar kk kentin (900
nfus) zsaygs ve... latince retmeninin mkemmellii karsnda
armlardr.
147 s. 143.
246
247
248
249
IV
251
edecek yeterli zenginlie ve nfusa sahip olduunu, kabaca bir mbadele sistemini -bugn kaybolan tehlikesiyle kar karya olan- nasl
ayakta tuttuunu bilmek gerekir. Ek soru: XIX. yzylda Minas'n yeni
zenginleri hangi ufuktan kmlardr? nk o sralarda yeni
zenginler vardr.
1947'de Brezilya'nn tamamen baka bir blgesinde, Mar- vin
Harris'inmindn daha az airane, ama en az onunki kadar retici bir
yolculuk yapmtm. Sao Paulo eyaletinin Atlantik kysnda,
Santos'tan ok uzak olmayan Ubatuba 1840'lar- da ihtiamnn
zirvesine ulamt. O tarihlerde,tpk o zamanlar kk bir kent olan
Santos'un Sao Paulo'ya olduu gibi, Taubate'ye faal bir katr kervan
trafiiyle balyd. Bu Tau- bate-Ubatuba ba, tpk Sao
Paulo-Santos'unki gibi bir evlilikti. Bu balant ky ile i kesimler
arasnda yeil bir duvar gibi ykselen, sonra da Serra do Mar'n
zerinden gerekletirilen, kahve toplayan bir piyasa ile bu kahveyi
tm dnyaya ihra eden bir limann ortaklyd. Ksa bir sre sonra
balayan mcadeleyi Sao Paulo-Santos kazanmtr; ylesine ki,
Ubatuba ile Taubate arasnda kurulmas tasarlanan demiryolunun
yalnzca gar binalar ina edilmitir. Taubate ile Ubatuba arasndaki
balant bugn bile, iki kent arasndaki kaygan katr yolundan
gemeyi Allah bilir nasl beceren bir arabayla salanmaktadr: bu
yolun karsnda, endstri sayesinde yeni bir hayata kavuan Taubate,
sonunda ise tropikal bitkilere av olan sefil Ubatuba vardr. Bu kentin
eski ok katl evleri (sobrados) metrk olup, sular ve atlaklarn arasndan fkran palmiyeler tarafndan tahrip edilmilerdir, ama hl
vakur biimlerini korumaktadrlar; kentin mezarl belli bir
zenginlikte olan mezar talaryla, kk limann eski talihini tek
bana ortaya koymaktadr. Ubatuba kenti hayatta kalmay
baaramamtr. Buras caboclos'un yaad bir kydr. Burada bir
Fransz mhendisin, ana dilinden tek bir kelime bile bilmeyen, bir
caboco ile evlenmi olan ve tamamen kocasna berzemi bulunan,
okuma yazma bilmeyen kzna rastladm. Fakat Ubatuba'da
memurlar, Sao Paulo hukuk fakltesi mezunu ve Minas Velhas'n iyice
uzanda srgnde bir medeni olan bir yargc da vard. Bir gecenin
tm boyunca onunla birlikte, violao alan (bir cins alt telli gitar)
birinin elik ettii bir halk arkcsn dinledim;
252
V
Bu merkezi sorunla karlatrldnda geri kalann, Mar- vin
Harris'in bize sunduu ikinci manzarann byk bir yarar yokmu
gibi gzkmektedir. Nitekim bu manzarann zgn olduundan
kukuluyum, ister inanlar, beledi ynetim, isterse siyasal tutku sz
konusu olsun, yazarn vurgulad tm ince farklara ramen Minas
bana Brezilya'nn genel zamannn iinde yayormu gibi
gzkmektedir. Fakat Marvin Harris'in zenci sorununu ortaya
koyuundan rahatsz oldum. Bu onun dnmemize yol at kadar
gergin midir? Allm formle gre kabaca, bir yanda zengin
beyazlar ve te yanda fakir zenciler vardr ve tabii ki hi de zengin
olmayan beyazlar ve tuzu kuruda, eitimli zenciler de vardr; bunun
sonucunda tabakalama yatay deil de tersine olduundan, ortaya
garip bir toplumsal piramid kmaktadr. Yakn evrede de byle deil
midir? Toplumsal ve rksal gerilim zellikle, fakir beyazn dzeyinde
daha canldr; bu beyazn kars odununu kendi toplamakta ve
sefaletin kant olarak suyu nehirden kendi getirmekte ve amarn
orada ykamaktadr. Bu gerilim, beyazlarn evine davet edilen, ama
eit olarak davranlmad iin kendi kesinde kaygl,
memnuniyetsiz, erdemli, fazlasyla erdemli kalan mreffeh zencinin
dzeyinde de canl olmaktadr. Ancak Minas'a, kapal ve gergin hayatndan tr, Brezilya uygarlnn erevesine gre ok anormal,
kendine zg bir rklk atfetmek gerekir mi? Farkl renkten derili
insanlar arasnda, ulusal dzeyde bir sevecenlik vardr ve Gilberto
253
254
148 Bu kitabn hakettii grsel malzemeye sahip olmamas da ne yazk. Tek bir
fotoraf bile yok.
255
257
258
UYGARLIK VE KLTR
262
263
264
265
266
267
Tanmlama denemeleri
Kelimeler her halkrda her neyseler o olduklar iin, onlara kar
yarg ve eylem zgrlmz zahmetsizce koruyabiliriz: bu birinci
nokta bizim iin kazanlm durumdadr. Fakat iaret edilen nesneler
konusunda daha az rahat olacaz. unu zlerek syleyelim:
toplumsal alann dier uzmanlar gibi, uygarlk ile ilgilenen tarihiler
de bundan ne anladklar konusunda bizi byk belirsizlikler iinde
brakacaklardr. Uygarlk onlar iin tarihi byk bak alarna
-onlarn bak alarna- indirgemenin meru -veya deil- bir yoludur.
Bu nedenle ortaya hizatihi dorulanabilen, ama uygarlk alann
paralayan, onu her seferinde kesimlerinden birine indirgeyen
otoriter baklar, tercihler kmaktadr. Kesimin bir yazardan dierine
niyet veya tercih dorultusunda deiiyor olmas, sonuta uygarlk
tarihinin bugnk dnyann anlalmasndaki yarar hakknda karar
verecek kiinin iini kolaylatrmamaktadr. Yazarlarmzdan hibiri
-hatta Arnold Toynbee bile- bize kendi asndan uygarl oluturan
eyler hakknda btnsel bir bak, bir tanm verme ihtiyacn
duyuyormua benzememektedir. Bu ok ak deil midir? O kadar
aktr ki, tarihilerin kendi grevlerinden ne anladklarn ve bize
268
269
270
270
Pekl bir kltr nedir? Ayn anda hem bir sanat, bir felsefe, bir
matematik, hem de bir dnce biimidir; onlar harekete geiren
zihnin dnda asla geerli olmayan, asla anlalamayan tm
gereklerdir. Spengler, Nietszche'nin tahmin ettii veya ima ettii
gibi, ne kadar kltr varsa o kadar ahlk vardr diyecektir; ayn
ekilde o kadar felsefe vardr (biz de glmseyerek, o kadar tarih, o
kadar tarihyazn vardr diyeceiz), o kadar sanat, o kadar matematik
vardr. Bat inkr edilemez matematik bir zgnlkle de farkllamaktadr: say-fonksiyonun kefedilmesi. Batnm sonsuz kesirli
hesaplamay getirmi olmas kitabn banda ortaya konulmutur;
zaten bu sahifeler hibir eyin bozamad bir gzelliktedirler.
Bir kltr kendini bu birka zgn izgiyle, bundan da fazlas bu
zgnlklerin kendine zg demetiyle tanmlad iin uygarlk
tarihisinin yntemi basit olacaktr: bu zgnlkleri aa kartarak
inceleyecektir. Sonra bizzat uygarlklar karlatrmas iin bunlar
birbirlerine yaklatrmas, kyaslamas yeterli olacaktr. Bylece
zaman iinde yzlerce, binlerce yl gerilere giden yolculuklara davet
edilmi olmaktayz. Bu tasvirlerin, bu tahminlerin bugn bizim iin
uzay yolculuklarnn sahip olduuna benzer bir anlam tadklar
dnlebilir. Yerekimi yasalarnn aniden dna klnca, tm
eyalar, tm gvdeler yerlerini terketmekte, yan yana serbeste ve
garip bir ekilde yzmektedirler. Kontrpuanl mzik XIV. Louis
monarisi, Leibnitz'in sonsuz kesirli hesab, yalboya resmin ve
perspektifin byleri, dor stunu, Yunan polisi... Spengler'de ite
bylece birbirlerine srtnmekte, birbirleriyle yan yana
bulunmaktadrlar. Btn bu unsurlar tarihsel arlklarn
kaybetmilerdir.
Kim bu oyunla yanlsamaya dmez ki, Spengler'in eletiriye ok
ak dncesi tpk tarih dncelerinin en sradan veya en bilgecesi
gibi, srekli olarak kltrel unsurlann birbirlerine balanmas ve
bundan da fazlas (fakat Spengler burada artk sessiz kalmayacaktr),
bunlarn kltrel olmayan unsurlarla balantlar gibi can skc ve
g bir soruna srekli arpmaktadr. Yazarmz, tpk akl
yrtmesini bozacak hereyi olduu gibi bu sonuncu unsurlar da
ihmal etmektedir. Bylece para anorganik bir byklkten baka
birey deildir ve ite bylece iktisat tarihinin tmnden hemen
274
275
neye yarar ki? Bat'nn k ile onun akl banda ada Albert
Demangeon'un Avrupa'nn k'n (1920) karlatrmak, iir ve
dzyazy kar karya getirmek olacaktr. Bu bilgelii bakalanna
brakalm. Ama sylediklerimizi zetleyelim: Oswald Spengler'in
giriimi iinde iki giriimi birbirlerinden ayrmak gerekmektedir.
Spengler tarihin szmona karmak ynnn ve sahte zincirlerinin
iinden, ona gre kltrlerin ve uygarlklarn onlar haline indirgendii manevi deerlerin kaderini ne pahasna olursa olsun
kartmak istemitir, sonra da daha g ve daha tartmal bir i
olarak, ortaya kmalar yava olan, ama dnyadaki btn glerden
daha kuvvetli olan, ama birgn gene de ancak eski atlmlarnn
zerinde yaar hale gelen bu manevi deerlerin serpilmelerini bir
kader halinde dzenlemeyi istemitir. Bu ifte ilem daha iin
banda, akl banda tarihilere meru olarak gzkmemektedir. Bu
konuya geri dneceim. Ama ne mutlu ki dierlerinden daha az
mantkl tarihiler vardr. Oswald Spengler gibi tedbirsiz olmayan
Arnold Toynbee'nin bunlardan biri olduunu dnyorum. Bu iki
belirgin noktadaki tutumu Spengler'inkinden hi de farkl deildir.
Toynbee'de - Arnold Toynbee'nin anlalr kitaplarn, becerikli
savunularn, akll iaretlerini bazen heyecanla okuyup, yeniden
okuduumu itiraf ediyorum. Hesapl yavalklarn, aslnda olduka
kaprisli olan bir sistemi ina etmedeki ve ne pahasna olursa olsun
savunmadaki sanatn seviyorum. rneklerini (tm tarihiler
rneklerden hareketle akl yrtrler) zayf yanlar hi grlmeyen
veya ancak ikinci kez dnldnde ortaya kan belirlemelerini
ise daha ok seviyorum. Byk keiflerin 1500'lere doru yol atklar
devrim acaba gerekten, Avurpa gemisinin, u susuz deniz
zerindeki kara denizcilii olan Eski Dnyann kervan tamacl
zerindeki zaferi midir? Oysa o sralarda bir de gl Arap
denizcilii, bir de gl in denizlicii vardr... Tedbirsiz bir ekilde
veya art dnceyle yle yazak mmkn mdr: Albililer, ileride
Huguenotlar olarak ortaya kmak zere ezildiler? Ama bunlar ok
nemli deillerdir! bir Kitabn yalnzca baarlar nemlidir ve bu
eserde bunlar ok saydadr. Arnold Toynbee'nin okuyucusu uyank
bir rehberin yannda, hi duyulmadk bir bilgi ve dnce
277
280
284
kinci devre: her uygarlk ancak, yaratc bir aznln veya yaratc
bireylerin onu harekete geirmeleri lsnde geliir. Bu da bizi
Nietzsche veya Pareto'ya yaklatrm olacaktr... Fakat, kitle eylemci
aznln boyunduruuna girmeye artk raz olmazsa, bu aznlk
hayati atlmn, yaratc gcn, yani az ok Oswald Spengler'in
kulturseele dediini kaybederse, tm bozulmalar ortaya kmaktadr.
Her- ey alk olunduu zere, ieriden yklmaktadr.
Bylece yalnzca sonuncu modellere -k modeleri- deil, ayn
zamanda sistemin kalbine ulam oluyoruz, nk P. So- rokin'in
elenerek syledii zere, Arnold Toynbee byk bir uygarlk
katilidir. Onlarn lm, Toynbee'ye belirleyici, aklayc kader
olarak gzkmektedir.
Arnold Toynbee'ye gre bir uygarlk ancak yzyllarca varolduktan sonra lmektedir, ama bu lm kendini ok nceden srarl
i ve d karklklarla belli etmektedir ve bunlar birbirlerine
zincirlenmektedir. Bu karklklar birgn bir jandarmann zafer
kazanmasyla, yani geni lekli bir imparatorluun kurulmasyla
yatmaktadrlar. Fakat bu evrensel imparatorluk geici bir
zmden ibaret olup, iki, , drt yzyl srmektedir ki, bu da
uygarlklarn zamansal lei iinde bir andan daha fazla birey
deildir, bir gz krp- masdr. Demek ki imparatorluk ksa bir sre
sonra felketlerin ve barbar istilalarnn (yazarmzn dedii gibi d
proletaryann gelii) ortasnda yklmaktadr. Ama ayn srada
evrensel bir Kilise yerleik hale gelmitir, kurtar- labilecek olan
kurtaracaktr. Toynbee'nin bir otorite olarak Helenik diye
adlandrd Yunan-Latin uygarl hemen hemen byle sona
ermitir. Roma rneinden hareketle, bir uygarln drt devreli
lmne ilikin bir emaya, en mkemmelinden emaya, modele
sahibiz: karklklar, imparatorluk veya daha dorusu evrensel
devlet, evrensel Kilise, barbarlar. Bu yzyln subaynn Alman
strateji uzmanlarnn hereyi Cannes arpmas modeline
indirgedikleri sylenmektedir; Arnold Toynbee ise hereyi sona
indirgiyora benzemektedir. Andr Piganiol Roma imparatorluunun
katledilmesine ne derdi?
Bylece sona ermi olan her uygarlk iin, modelin tm
devrelerini teker teker aram ve bulmutur (rnein Aka- menid,
285
tek bir modele indirgemesidir, ksacas tek bir ideal uygarla veya en
azndan,
hangisi
olursa
olsun
bir
uygarln
iinde
gerekletirilebilecek gerekli bir yapya indirgemesidir. Bu da,
uygarln anlamn fazlasyla deitiren, tekil ile oulu uyuturma
biimlerinden biridir -ama bana tat vermiyor-. Toynbee, kltrlerin
tm eitliliinin zerinde, insann ruhani doasnda bir birlik
bulunmaktadr diye yazacaktr.
Alfred Weber'de- Bu, Alfred Weber'in youn, derin, ama Fransa'da
pek tannmayan eseri Kulturgeschichte als Kultur Soziologie'nin
yalanlayaca bir iddiadr. 1935'te Leyden'de yaynlanan kitap
Ispanyolcaya Historia de la Cultura ad altnda evrilmi ve 1941-1948
arasnda drt kere baslmtr. Bu salam ve gl bir kitaptr. Byk
Max Weber'in (1864- 1920) kardei olan Alfred Weber (1868-1958)
sosyolog olmasna ramen, bu kitap vesilesiyle tarihi, hem de ok
dikkatli bir tarihi olmutur. ylesine ki, bizimle bir Spengler veya bir
Toynbee'den daha az srtmeye girmektedir. Onlarn parlaklna
sahip deildir, onlarn tedbirsizlikleri ve kaprislerine de sahip
deildir. Ancak, onlarn arptklar tm engeller Weber'e de
direnmektedirler ve bu engellere onlar kadar iddetle saldrmad
iin, bu diren daha da fazla olmaktadr. Aklamalarn tarihncesi,
antropoloji, corafya, sosyoloji, iktisat, Marx'm dncesi ynlerine
doru geni lde amaktadr. Ve iyi de etmektedir: kitab bu sayede
dierlerinin eksikliini ektii bir salamla kavumaktadr. Fakat
aklamasnn banda, ilk tertip uygarlklar -Msr, Babil, Hind, inkonusuda hayranlk vericiyse de, u karmak Bat'da (burdan
Avrasya blou iindeki, Hinduku tepe ve vadilerinin batsndaki Bat
dnyasn anlaynz) uygarln ikinci veya nc kuaktan
gelimesini sentetik olarak gsterirken, sanki bu aklama
zamanmza ve uygarlmza yaklatka etkinliini kaybediyor gibi
olmaktadr.
zellikle de, Alfred Weber'in kendi ve bizim iin bir uygarlk veya
kendinin syledii gibi, st mertebeden bir kltr iin tatmin edici bir
tanm formle ettiinden kukuluyum. Burada yalnzca tarihsel bir
gvde grmekte ve bunun bizzat tarihin ak iinde tanmlandn
dnmektedir. Fakat insanln tmnn kaderleriyle mcadele
288
289
291
II
TARH YOL AYIRIMINDA
Okuyucu nereye gelmek istediimi oktan anlam olmaldr.
Nitekim uygarlklar tarihinin, tpk tarihin kendisi gibi bir yol
ayrmnda bulunduuna inanyorum. Byle birey istense de,
istenmese de, tarihin tm toplumsal bilimlerin, insan hayatnn
bitmez tkenmez alannda yaptklar keifleri zmlemesi
gerekmektedir. Bu g, ama acil bir grevdir, nk ancak, zaten
iine girmi olduu bu yolda kararl bir ekilde ilerlemeyi
srdrebilirse, ncelikle bugnn dnyasnn anlalmasna hizmet
edebilecektir.
Bu izgi zerinde kalarak, eer byk bir rastlant sonucu ben de
kendi hesabma A Study of History veya uygarlk veyahut uygarlklar
zerine herhangi geni ve nihayetsiz bir eser yazsaydm, bana
zorunluymu gibi gzkecek olan alma plann iaret edebilir
miyim?
Olumsuz, ama gerekli ilk i: baz alkanlklardan (iyi veya kt
olmalar farketmez) hemen vazgemek; ikinci i en az kts olarak,
yani en kullanls, almamz yrtrken en kolay ele geleni olacak
bir uygarlk tanm bulmak; nc i, tarihiden baka, tm insan
bilimi uzmanlarn biraraya getirerek, uygarlklar alannn geniliini
belirlemek; son olarak, sonu niyetine belirgin devler sunmak.
Gerekli fedakrlklar
in banda baz dillerden vazgemek: rnein artk bir
uygarlktan bir varlk, bir organizma, bir kii, tarihsel olsa bile bir
beden gibi sz etmemek. Art uygarln doduunu, gelitiini,
ldn sylemekten vazgemek, nk bu konuma tarz ona
insani, dorusal, basit bir kader atfetmek olmaktadr. Bir tarihi
292
294
lke gibi, herbiri kk apl da olsa, canl bir uygarlk takmadasdr. Nihai zmlemede nemli olan, en knden en
byne kadar, bu unsurlarn balantlarn grmek, bunlarn
nasl i ie getiklerini birbirlerine nasl hkmettiklerini ve
hkmedildiklerini, birlikte nasl ac ektiklerini veya mutlu
olduklarn (bu cins mutluluklarn tartlmaz kstaslarnn olmas
halinde) anlamak olacaktr.
299
301
bir avantaj elde edeceim. Yarar olsa bile, Allah akna yzyllarn
veya binyllarn pergelini hemen amayalm! Kronolojik mekn bir
kez seildikten sonra, hibir taraf tutmadan, dar anlamyla kltrel
sektrlerin (sanat, edebiyat, bilim, dinsel duygular...) ve kltr
ycelii tannmayan deerlerin (yani iktisat, corafya, alma tarihi,
teknik, adetler vs.) birbirlerine kar nasl oynadklarn grelim.
nsan hayatnn btn bu sektrleri uzmanlar tarafndan
incelenmektedir, bu iyi bireydir ama, bu alanlarn adeta yalnzca
uzmanlar tarafndan incelenmesi, salam snrlarla korunan bir o
kadar kk vatann domasna yol amaktadr ve bu da ktdr. Bu
snrlar devirmeyi temenni etmek, gerekletirmekten daha kolaydr.
Henri Brunschvvig, Alman romantizminin toplumsal kkenlerine
ilikin tezinde, bunun iyi bir rneini vermitir. Bu almasnda,
Alman uygarlnn XVIII. yzyl ile XIX. yzyl arasnda tpk devasa
bir kum saati gibi nasl tersine dndn gstermitir, ite, bu
uygarlk balangta Aufkla- rung'un Fransz tarznda akln damgas
altnda aklcdr, sonra ite igd, hayal, romantizm olan tercih
etmitir. Bu durumda, her toplumsal yapda ve her ekonomik
zincirlenmede, bu byk lekli deer alt st oluunun temellerini
grebilmek nem kazanmaktadr. J. Huizinga nl ve kesinlikle
muhteem bir kitapta, Bat Orta ann gnbatmn inceledii
kitapta tam olarak bunu yapmamtr, daha sonra buna bir uygarln
can ekimesi diyecektir. Aslnda eer tedavi edilemez bir durum
varsa can ekime vardr: bu dnem bana Bat uygarlnn bir
aamas, bir an olarak gzkmektedir. Fakat J. Huizinga'da en fazla
eletirdiim nokta, gzlemi ok yukarlarda tuttuu iin, gsterinin
ancak sonuncu katn, odun ynn stn grebilmi ve bunda inad
etmi olmasdr. XV. yzylda Bat'da meydana gelen gl
gerilemeye ilikin, bugn klasik hale gelmi olan u nfus- bilimsel ve
ekonomik incelemelere onun sahip olmamas ne kadar da yazktr: bu
incelemeler, kitabnda eksik olan temeli ona salayabilirlerdi. nk
sylemek gerekir ki, en yceleri ve en aalklar da dahil, byk
duygular asla tamamen bamsz bir mr srdrmezler.
ite bu nedenden tr Lucien Febvre'in sonuncu byk eserinin
hayranlk verici nc blmn selmlyorum. Febvre Rabelais'nir
Dini adn tayan bu kitabn n blmnde, bizzat Rabelais'nin
302
III
TARH MDK ZAMANIN KARISINDA
Bu gerekli zmlemelerin, bu temkinliliklerin sonunda ve itiraf
etmekten kanmazsam, bu tereddtlerin sonunda, cokulu bir
ekilde sonuca varma hakkmn olduunu sanmyorum. Bu durumda
yukarda iyi kt sylenmi olanlar yeniden sylemek sz konusu
deildir. Bu son sahifelerde bize gereken, zaten zor olan akl
yrtmelerle ters dme pahasna olsa da, yalnzca bu blm deil,
kitabn tmn ynlendiren sinsi soruya cevap vermektir. Tarih
gncelin karsnda erdemlerini, yararn gstermeye davet edilmitir,
yani kendi evinin biraz dna arlmtr. Tarih diyorum, nk uygarlk hemen hemen tarihtir. Gene hemen hemen, Georges
Gurvitch'in etkin sosyolojisinin zirvesi olan u btnsel toplumdur.
Ama bu da zor ve benim sabrla hazrlamadm bir cevab
kolaylatrmamaktadr. Nitekim bir tarihinin imdiki zamanla
ilgilenme konusunda kendine zg bir tarz vardr. Genel kural
olarak onunla, ondan kurtulmak iin ilgilenmektedir. Fakat imdinin
ayn zamanda yararl olduu nasl inkr edilebilir ve bazen geri
dnme gereklilii nasl grmezden gelinir? Her halkrda bu deneyi
yapmak gerekir. te yleyse imdiki zamann karsndayz.
304
306
307
306
311
312
313
314
Uygarlklarn tesinde
Henz oluma halinde olan geni lekli imdiki zaman iinde,
demek ki muazzam bir yaylma i grmektedir. Bu yalnzca
uygarlklarn birbirlerine kar oynadklar eski ve sakin oyunu
kartrmakla kalmamakta; ayn zamanrda bunlarn herbirinin kendi
kendine kar olan oyununu da kartrmaktadr. Biz Batllar bu
yaylmay gururlu bir ekilde hl, bizim uygarlmzn dnyann
geri kalanna mas olarak adlandryoruz. Uzmanlara baklrsa,
ancak Yeni Gine ilerinin veya Dou Himalaya'nm yerlileri bu
mann dnda kalmaktadrlar. Fakat bu zincirleme yaylmay harekete geiren Bat olsa bile, olgu artk onun denetiminde deildir. Bu
devrimler artk bizim dmzda varolmaktadrlar. Bunlar Dnyann
temel uygarln lsz bir ekilde byten dalgalardr. imdiki
zaman hereyden nce bu uygarln enflasyonudur ve tekilin oul
zerindeki, sonu henz grlemeyen intikam olarak gzkmektedir.
Gzkmektedir, nk -bunu daha nce de syledim- bu yeni
zorlama veya bu yeni zgrleme, her halkrda bu yeni atma
kayna ve bu uyum zorunluluu tm dnyay etkileri altna
almlarsa da, gene de ok farkl hareketlere yol amaktadrlar.
Tekniin ve peinden getirdii btn ivmelerin ani gelilerinin her
uygarln i oyununda, onun kendi maddi ve manevi snrlar iinde
yol aabilecekleri alt st olular kolaylkla hayal edilebilir. Fakat bu
oyun ak deildir, her uygarlkta farkl olmaktadr ve bu
uygarlklarn herbiri ok eski ve yap halinde olduklarndan tr ok
direnli olan gereklerin varlndan tr, kendi kendine kar zel
315
bir konumda olmaktadr. Her toplum kaderini, gncelliini hergn bu eski tutumlarla, yeni gereklerin atmas veya uyumu iinde
yaratmaktadr.
Kari Mannheim'n 1943'te yapma riskine giritii berrak, bilgece
ve biraz hznl ngrde szn ettii bu toplumsal makineyi ve
bu teknikleri, kitlelerin ynetiminin gerektirdii ve tahrik ettii, ama
insann insan zerindeki iktidarn tehlikeli bir ekilde artran bu
toplumsal teknikleri hangi uygarlklar evcilletirecek, terbiye edecek,
insaniletirecektir? Bu teknikler aznlklarn, teknokratlarn m, yoksa
herkesin, yani zgrln m hizmetinde olacaklardr? Uygarlklar
ile uygarlk arasnda, eitli cephelere gre farkl adlar tayan vahi,
kr bir mcadele balamtr. Uygarl evcilletirmek, ynlendirmek,
ona yeni bir hmanizma dayatmak sz konusudur. Grlmemi
genilikteki bu mcadelede artk bir aristokrasinin yerine, kk bir
darbeyle bir burjuvaziyi; veya eski bir burjuvazinin yerine bir yenisini
geirmek veya bir imparatorluun artk tayamad halklarn
serbest brakmak veyahut kendini her zaman evrensel bir ideolojiyle
koruyacak olan bir dini ikme etmek sz konusu deildir; bu benzeri
olmayan mcadelede birok kltrel yap kebilir ve bunlarn
k ezamanl olabilir. Karklk derinlikleri ve tarihin anayollar
zerinde ilerlemi ok anllar ve ok eskileri ile ok mtevazileri de
dahil, tm uygarlklar kapsamna almtr.
Bu bak asndan, bugn bizi en fazla tahrik eden manzara hi
kukusuz, yeni Atlantik okyanusuyla, eski Hind okyanusu, yal
Sahra ile Ekvator ormanlarnn ilkel kitleleri arasnda yer alan
muazzam Kara Afrika'nn "gei halindeki kltrlerinin
sunduudur. Bu uygarlklarn P. Bagby'nin ykledii anlamda
kltr olmalar, ne Spengler'in, ne Toynbee'nin, ne Alfred Weber'in
ve Flix Sartiaux'nun, ne de bizzat Philip Bagby'nin onlardan sz
etmemi olmalarn aklamaktadr. Gerek uygarlklar dnyas
bunlar dta brakmaktadr... Hereyi bir kez daha yaylmaya
indirgemek zere, Kara Afrika eskiden Msr ve Akdeniz ile olan
ilikileri skalamtr. Hind okyanusuna doru yksek dalar
ykselmektedir. Atlantie geline, buras uzun sre bo kalmtr ve
muazzam Afrika'nn onun balarn ve ktlklerini toplamak
zere, XV. yzyldan sonra ona doru kprdanmas gerekmektedir.
Ama bugn Kara Afrika'da deien bireyler vardr: eitimin yerleik
317
imge
kitabeyi
MICHEL FOUCAULT
HAPSHANENN
DOUU
eviren: Mehmet Ali Klbay