Borivoj Covié ORNAMENTISANA KERAMIKA RANOG BRONZANOG DOBA U TUMULIMA ZAPADNE SRBIJE I ISTOCNE BOSNE Veé prije duzeg vremena uotena je srodnost razvoja jo’ od ra- nog bronzanog doba u zapadnoj Srbiji i istotnoj Bosni. Kao sto su istakli M. i D. GaraSanin, ta srodnost se manifestuje prije svega u pogrebnom ritusu (sahranjivanje pod tumulima), u oblicima oruzja u grobovima (bronzani bodeZi i kamene sjekire-éeki¢i) i u nekim keramitkim oblicima!). Dotituéi se keramike, M. i D. Garaganin su narotito istakli srodnost ili identiénost pojedinih oblika nadenih u grobovima ranog bronzanog doba grupe Belotié-Bela Crkva sa bu- banjsko-humskom grupom s jedne i sa (najvjerovatnije grobnim) nalazom iz Priboja na Limu s druge strane”). Dalji rad na prouéa- vanju glasinatkog materijala omogutio je da se, osim ve¢ poznatih tumula iz Kovateva Dola (tum. VI i VII) i Vrlazja (tum. IV), gdje su u grobovima nadeni bronzani bodezi i kamene sjekire-teki¢i, ra- nom bronzanom dobu pripige jo’ desetak tumula glasinatkog pod- ruéja, koji su sadrzavali i keramitki materijal, bilo kao éitave po- sude (koje su otigledno bile grobni prilozi), bilo kao rasute frag- mente keramike (najvjerovatnije ostaci obreda-da¢e). Za poveziva- nje s materijalom poznatim sa starijih i novijih iskopavanja tumula u zapadnoj Srbiji bila je pri tom od posebnog interesa keramika iz dvaju tumula — Gosinja planina, tumulus I (1895), i Zupanoviéi, tumulus II). U oba sluéaja radilo se o grupama posuda koje su postavljene kao prilog u grobove: u Gosinji 2 posude u grobu spa- Ijenog pokojnika, u Zupanovi¢ima 3 posude uz inhumaciju. Sve ove posude veZu se svojim oblicima i karakteristiénim polozajem dr8ki kako za od ranije poznate sudove s 1 ili 2 drSke iz nekropole Marko- vica-NegriSori, odnosno za nalaz iz Priboja, tako i za sudove iz gru- pe Beloti¢-Bela Crkva‘). Radi se iskljutivo 0 neornamentisanoj ke- ramici, ¢ija faktura ide od veoma lode (Gosinja) do fino glatane (Pribo}). Novija istrazivanja, kako u zapadnoj Srbiji, tako i u Herce- govini i Dalmaciji, omoguéuju da pouzdano opredijelimo u rano bronzano doba joS nekoliko grobnih nalaza glasinatkog podruéja i da u isto vrijeme ukaZemo i na odredenu povezanost ornamentisane keramike ranog bronzanog doba ¢itave ove Sire oblasi. Od materijala glasinatkog podruéja ovdje dolazi na prvo mije- sto mali pehar sa 1 dr8kom iz tumula I nekropole Vrtanjak na Gla- sinatékom polju (sl. 1). Kao i za sve druge tumule iskopane 1891. ni- kakvi blizi podaci ne postoje. Osim jo’ jedne male, grube posudice, iz ovog tumula ne potite nikakav drugi nalaz. Ovaj pehar je, u16 B. Covié veoma malom crteZu, objavio C. Truhelka, isti¢u¢i da on oblikom i ornamentom odudara od ostalog keramitkog materijala sa Glasinca. Pehar je dosta dobre fakture, crvenkasto-smede povrSine. Ornament je izveden udubljivanjem i ubadanjem nekim oStrim instrumentom. Na gornjem dijelu drSke naknadno su probuSene dvije rupice. Dugo vremena stajao je ovaj primjerak dosta usamljen, bez moguénosti da se, makar i komparativnom metodom, hronolo’ki od- redi. Zahvaljuju¢i novim rezultatima istrazivanja u pomenutim bli- Zim i daljim krajevima, to je sad moguée uéiniti. Sam oblik i polozaj drske i karakteristiéne udubljene linije duz oba ruba drSke imaju veoma bliske analogije u keramiékom materijalu ranog bronzanog doba, otkrivenom u tumulima oko rijeke Cetine®), kao i u veoma srodnoj keramici otkrivenoj u najnovije vrijeme u tumulima oko Trebinja (up. Sl. 4). Osim toga, ornamenat na ramenu, izveden udu- bljivanjem i punktiranjem, ima — i po tehnici i po obliku — pune analogije u pomenutom kompleksu tumula ranog bronzanog doba srednje Dalmacije i Hercegovine. Sam loptasti oblik, sa jasno izdvo- jenim cilindriénim vratom, takode je, u viSe varijanti, poznat u ovom kompleksu — izmedu ostalog i razvijenija varijanta na viso- koj Supljoj nozi cilindriénog ili koniénog oblika, poznata i sa loka- liteta Gradac kod Kotorca u Sarajevskom polju‘). Prema tome, sada se bez teSko¢ée medu tumule ranog bronzanog doba glasinatkog pod- druéja ukljutuje i Vrtanjak, tumulus I, a keramika ovog perioda obogaéena je jos jednom karakteristitnom formom. Drugi znaéajan primjerak koji pripada ovoj grupi je djelomiéno oéuvana posuda iz Rusanoviéa, tumulus XXXVI (1894). To je gornji dio neke loptaste ili bikoniéne posude sa kratkim, slabo izdvojenim vratom i prosirenim, zaravnjenim obodom (sl. 2). Otuvana je jedna mala drSka koja spaja obod i rame suda, a po svom obliku i mjestu na posudi o@ito je istog tipa kao i drska pehara iz Vrtanjka. Dosta je slabe fakture, takode crvenkasto-smede povrSine. Ukras se sa- stoji od traka omedenih udubljenim linijama, a ispunjenim nizo- vima uboda trokutastog oblika. ProSireni, zaravnjeni obod ukra¥en je takode sa dva niza trokutastih uboda. Karakteristiéan je manir meandrastog lomljenja i spustanja horizontalne trake na vratu po- sude, tako da uokviruje drsku — pojava zapazZena na ve¢éem broju primjeraka ukraSene keramike iz tumula oko vrela Cetine i onih u okolini Trebinja’), Uostalom, ovaj primjerak iz Rusanoviéa se po svim svojim elementima uklapa u ovaj kompleks, Sto je veé i ranije istaknuto®). Sto se samog groba tiée, Fialini podaci su dosta nepre- cizni. On konstatuje da je u tumulu nadeno 5 kostura i »uz njih« fragmenti keramike. Vjerovatno je ova posuda bila stavljena, kao prilog, u jedan (prvobitni) grob; ostali kosturi mogu biti iz iste epo- he, ali i mladi. No, isto tako ne moZe se iskljugiti ni moguénost da je grob (ili grobovi) ranog bronzanog doba bio bez priloga, a da su fragmenti ovog suda samo ostaci obreda — dace, obavljene prili- kom polaganja pokojnika, a prije nasipanja tumula. Najzad, tumulus II iz nekropole Vrlazje, u juznom dijelu gla- sinatkog podruéja, sadrzavao je dva groba. Jedan, mladi, je nak- nadna sahrana iz glasinatke faze Va, drugi (takode kostur), po ka-Ornamentisana keramika ranog bronzanog doba 17 rakteristitnim fragmentima keramike, prvobitni, iz ranog bronza- nog doba. Oba ornamentisana fragmenta (sl. 3a i 3b) pripadaju istoj posudi. Povrsina je crvenkasto-smeda, srednje glaéana. Radi se o dijelovima cilindri¢nog vrata neke (najvjerovatnije loptaste) posude, obliku koji je u pomenutom kompleksu dobro poznat — potev od Kotorca, pa do Trebinja i Cetine. Vrlo je karakteristitan pod oStrim uglom izvraéen obod ovog cilindriénog vrata, kao ornamenat — trake uokvirene udubljenim linijama, a ispunjene ubodima — u ovom sluéaju opet okruglim ili ovalnim. Oba ova elementa veoma su éesta na ornamentisanoj keramici iz tumula ranog bronzanog doba oko vrela Cetine i u okolini Trebinja®). Dalje prema istoku, od dosad objavljenog materijala posebnu pagnju zasluZuju dva suda iz tumula I nekropole AniSte u RaZani (sjeverno od Uzica). Prema podacima preliminarnog izvjeStaja (D. GaraSanin'), oba suda nadena su u grupi posuda na »spaliStu« u centru tumula. Jedan od ova dva suda je pehar sa dosta visokim cilindriénim vratom koji blago prelazi u zaobljeno rame. Prvi ele- menat kojim se ovaj pehar veZe za ornamentisanu keramiku ranog bronzanog doba isto¢ne Bosne, Hercegovine i srednje Dalmacije je izrazita, u sredini suZena, na krajevima progirena trakasia drska, ukragena duz% ruba dubokim urezima (sl. 5). I sav ostali ornamenat izraden je, kao i na keramici ovog kompleksa, dubokim urezima i ubodima. Motivi su, medutim, drugi i zasad nepoznati u okivru ovog kompleksa ornamentisane keramike ranog bronzanog doba. Drugi sud iz ovog istog spalista je bikoniéna zdjela sa veoma kratkim gornjim konusom i izvra¢enim obodom. Obod i rame spa- jaju dvije male trakaste dréke (sl. 6). Zdjela po obliku podsjeéa na jednu drugu, neornamentisanu zdjelu iz Belotiéa, za koju M. Ga- raSanin smatra da stoji u vezi s oblicima keramike mlade bubanjsko- -humske grupe (II i IIJ)!*). Ornamenat se, medutim, sastoji — kao i kod pehara — od udubljenih linija i uboda. No, i ovog puta mo- ramo konstatovati da se radi o motivima kakvi nisu zasad konsta~ tovani ni na glasinatkom podruéju, niti dalje prema zapadu. No bez obzira na ove razlike, srodnost u tehnici i naéinu kom- binovanja ornamentalnih elemenata na_primjercima keramike iz AniSta i ornamentisane keramike ranog bronzanog doba glasinatkog podruéja, Hercegovine i srednje Dalmacije o¢igledno ne¢e biti slu- éajna. Ona je joS jedan dokaz povezanosti titave ove oblasti veé od ranih faza bronzanog doba. Vrlo je vjerovatno da ¢e objavljivanje drugog novootkrivenog materijala, a posebno dalja istrazivanja u pojedinim regionima ove oblasti, pruzati stalno nove dokaze te po- vezanosti — generalno uzeto, ali i specifitnosti razvoja pojedinih regiona, 3to je takode sasvim razumljivo. Isto je tako razumljivo da nas, veé sada, ne zadovoljava sama konstatacija o postojanju zajednitkog razvoja i povezanosti pojedinih arheoloskih tipova ili pOjava ove oblasti, nego da nas prije svega interesuje Sta ona, isto- rijski gledano, odrazava. 2 Clanct 1 graca18 B. Covié Odgovor na to pitanje ne moze se oéekivati u jednom ovak kratkom prilogu koji ima posve ograniéen cilj: da ukaze prije sve; na postojanje — i u ornamentisanoj keramici — bliske veze izm‘ razvoja u rano bronzano doba u zapadnoj Srbiji i u krajevima dalje na zapadu i da podstakne dalja istrazivanja u tom pravcu. Stoga se ogranitavam ovdje na nekoliko op’tih konstatacija i pitanja, tijem rjeSavanju treba postepeno pristupiti. 1, Sahranjivanje pod tumulima nesumnjivo je najgira zajednié- ka pojava u @itavoj ovoj oblasti. Da njeno porijeklo treba traziti u prodoru novih, indoevropskih elemenata u toku eneolita i ranog bronzanog doba ukazano je odavno i to danas nije vie sporno!’), Ali, veé sada je jasno da se prvobitna pretpostavka o dominantnom sahranjivanju u kamenim cistama pod tumulima vise ne moze odr- Zati. Sve vi8e dolazimo do saznanja o raznolikostima koje u okviru ove opSte pojave postoje, kako u pogledu osnovnog ritusa, oblika i konstrukcija tumula i grobnice, poloZaja pokojnika itd., tako i wu pogledu vrste i oblika grobnih darova i pojedinih obreda vezanih za sahranu i kult mrtvih uop&te. Tako, pored inhumacija u zgr-— éenom polozaju u kamenoj cisti (koje mogu biti na dnu, u sredini ili na vrhu tumula)"), inhumacija na kamenom odru ili jednostayno na tlu (sa zgréenim ili ispruZenim polozajem pokojnika), postoji i- sahranjivanje pokojnika na ledima, sa savijenim nogama, u jamama ispod nivoa tumula'). Mada rjede nego inhumacija, zastupljeno je i spaljivanje, pri Cemu su pepeo i kosti nekad ostavljane na samom spali8tu, a ponekad stavljane u urnu"™). Od grobnih priloga javljaju se pojedinaéne posude, grupe posuda ili oruZje, rjede nakit!®). No, nisu rijetki slugajevi da u samom grobu nema nikakvih darova, a da se pojedinaéne posude nalaze na spalistu sa Zivotinjskim kosti- ma, iznad groba blize vrhu tumula ili, pak, da darova u uZem smi- slu u tumulu uopSte nema, ali se zato na prvobitnom tlu i u nasipu tumula nalaze brojni fragmenti (esto i fine, ornamentisane) kera- mike — oéito razbijene u toku obreda vrSenih prilikom sahrane i nasipanja tumula. 2. Isto tako znagajnu raznovrsnost pokazuje i tipologija pokret- nog arheoloskog materijala. Bronzani bodeZi idu od starih, pravih triangularnih formi (Beloti¢), preko izduzZenih (iz glasinatkih gro- bova), pa do onih sa punom metalnom drskom (izvor Cetine, neob- javijeno). Bojne sjekire-éeki¢i su takode razlititih tipova'’), a njima se pridruzuju i ovalni, buSeni kameni mlatovi, koji jo3 nisu dovoljno analizirani, kao ni kremene strelice i noziéi!’). 3. Posebno mi se interesantnim ini raznolikost u oblicima i ornamentici keramiékih nalaza u tumulima ranog bronzanog doba ove oblasti. Prema sadaSnjem stanju istrazenosti istitu se, grubo uzeto, dvije osnovne grupe. Jednu ¢ini neornamentisana keramika sa svojim karakteristitnim formama posuda, te oblicima i polozZajem arSki, rasprostranjena u zapadnoj Srbiji i istoénoj Bosni (Marko-Ornamentisana keramika ranog bronzanog doba 19 Belotié-Bela Crkva, Priboj, Gosinja, Zupanovici). (pu Ssacinjava keramika bogato ukraSena trakama, troug- gim razli¢ito kombinovanim motivima u tehnici udublje- ja i okruglih ili trokutastih uboda, Zigosanih trouglova itd., ak ima svoje karakteristiéne forme pehara, Solja i zdjela. ipa je, kao Sto vidimo, vezana prvenstveno za ui region i zapadno od Drine ,a njene analogije upu¢uju pretezno na Fai prema Pomoravlju i Podunavlju (veze sa Bubanj- Glina III, Schneckenberg, Perjamos i drugim grupama eneolita i ranog bronzanog doba’). Druga grupa je, bar koncentrisana u zapadnim i juznim dijelovima ove oblasti nja Dalmacija, Hercegovina). Ona pokazuje odredeni afinitet nekim grupama Podunavlja i istoénoalpske oblasti (Vuéedol Ljubljansko Barje)®*), ali i sa pojavama na Apeninskom polu- cu*!). Osim toga, i u srednjoj Dalmaciji i u Hercegovini para- keramikom ove grupe pojavljuje se (ponekad i u istom tu- keramika ukraSena otiskom tekstilne vrpce”), kakva zasad gnata iz zapadne Srbije, pa ni iz istoéne Bosne**). ovoga bi se — bar na osnovu sadasnjeg stanja istrazenosti — izyuti zakljutak da obje grupe imaju svoje uze areale ras- inja u kojima predstavljaju dominantnu pojavu, pri temu grupa (keramika ornamentisana u tehnici dubokih ureza i ) kao sporadiéna pojava pokriva i areal rasprostiranja prve 0 se sada vratimo na konstataciju uéinjenu na potetku ovog nja (da kultura ranog bronzanog doba ove oblasti predstavlja ‘ije nove, indoevropske populacije), pojavljuje se i mo- razlititog tumaéenja ovih pojava. Izmedu vise hipoteza naj- jivija izgleda ona da postojanje ovih dvaju (odnosno trij kao posebnu uzmemo i »Schur« —, odnosno »Litzen. ) keramitkih grupa ozna%ava prodor u ovu oblast razli h pacija indoevropskog porijekla, koje se zatim, u procesu anja i stabilizacije, lokalno pomijeraju, potiskuju¢i jedna i mijeSaju¢i se medusobno u vetéoj ili manjoj mjeri. Druga, le interesantna hipoteza jeste da ove dvije (ili tri) osnovne ke- grupe pripadaju raznim fazama jednog duzeg razvojnog 1 koji bi obuhvatio kraj eneolita i rano bronzano doba u sred- com smislu (Br. A-1 i A-2) — drugim rije¢ima, gotovo polovinu drugog milenija st. e. Naravno, ove se dvije medusobno ne iskljuéuju. Mi upravo i moramo pretposta- jedan du%i period vrio zivih ctnitkih pokreta i mijeSanja koji io stabilizaciji koja nastaje sredinom drugog milenija otinje srednje bronzano doba u ovoj oblasti. bi veoma vazZno ustanoviti porijeklo, kao i redoslijed i prav- ja i Sirenja ovih grupa u na&oj oblasti, time bi se priblizili j rekonstrukciji ovog izuzetno znatajnog perioda praisto- h krajeva. Naravno, zasad je to teSko izvodljivo, jer je kolitina raspolozive grade i podataka jo3 nedovoljna da20 B. Covié pouzdanije utvrdimo relativno-hronoloski odnos svih ovih pojave iu pojedinim regionima i u ovoj oblasti kao cjelini. Osim toga, rad se o gradi koja potite iz samo jedne vrste arheolo&skih nalazista iz grobova, dok su naselja gotovo potpuno neispitana, zbog éega | i naSe poznavanje stvarnog razvoja u periodu koji nas interesuje veoma jednostrano. 7 Biée, prema tome, potrebno uloZiti jo dosta napora i vreme u_fundamentalna istrazivanja i tumula i, posebno, naselja koja ée, sigurno, dati i daleko Siri repertoar keramiékih obllika i moguéno pouzdanijeg determinisanja odredenih kulturnih grupa ranog bro zanog doba ove oblasti i utvrdivanja njihovih medusobnih odnos porijekla, pravaca kretanja kao i uloge pojedinih od ovih grupa procesu indoevropeizacije nasih krajeva. NAPOMENE: 1. M.i D. GaraSanin, O problemu ranog bronzanog doba u zapadnoj Srbiji i Bosni, Glasnik Zemaljskog muzeja (GZM) NS, Arheologija, sv. XIII (1 str. 3 id. 2, Nay. dielo, str. 8-9. 3. F. Fiala u GZM VII (1895), str. 553 i GZM VIII (1896), str. 352—953 (Go- sinja) i GZM IX (1897), str. 603 (Zupanovié); up. i B. Covié u GZM N Arheologija, sv. XVIII (1963), str. 42—43; isti u Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1966, str. 91. 4. Up. M. i D. GaraSanin u GZM NS, Arheologija, sv. XIII (1958), a sl. 1 Q, 3) i str. 89 sa navedenom starijom literaturom. I. Marovié, Iskopavanje kamenih gomila oko vrela rijeke Cetine g 1953, 1954. | 1958, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku, LXI, 19 sl. 5, T. VI, 6. 6. A. Benac, Studien zur Stein-u. Kupferzeit im nordwestlichen Balkan, Bericht der RGK, 1961, S. 140—141, Taf. 32, 3, 6; Taf. 35, 3 (Kotorac). 7. Up. I. Markovié, nav. dielo sl. 3. & B. Covié, Novi podaci o praistorijskom naselju »Gradac« kod Koto Prilozi za proutavanje istorije Sarajeva II, 1966, str. 13—14. i 9 Up. I. Marovié, nav. djelo, sl. 2, 3, T. VI, 1—4. Isti takvi primjer konstatovati su i u dva tumula iz Ljubomira kod Trebinja (neobjavlj 10. D. GaraSanin, Miscellanea Illyrica III, Zbornik Narodnog muzeja grad sv. V, 1967, str. 41, Sl. 8 i9. 11. M.i. Garaéanin, nav. djelo, str. 8, sl. 1 (3). 12, M. GaraSanin, Neolithikum u. Bronzezeit in Serbien n. Makedonien, 3% Bericht der RGK, 1958, S. 105; A. Benac, nav. djelo, S. 159 ff.; M, Gare Sanin, Pontski i stepski utieaji u donjem Podunavlju i na Balkanu na pre- lazu iz neolitskog u metalno doba, GMZ NS, Arheologija XV/XVI, 196 —1961, str. 21 id 13. Up. B. Covié, u GMZ NS, Arheologija XVIII, 1936, str. 46, napomene 28 14. Takav primjer konstatovan je u tumulu XI u Ljubomiru kod Trebinj: (iskopavanje 1969, neobjavljeno).entisana keramika ranog bronzanog doba 21 kum u. Bronzezeit... S. 90—95. mi je poznato, naden do sada samo u tumulima oko ri- opavanja. I. Maroviéa, neobjavijeno). a tipoloskom smislu_,bili bi primjerci iz zapadne Srbije —up.M.iD. GaraSanin, nav, djelo, str. 8—12); ostali rei — sa glasinatkog podrutja (Kovatev Do i Vrilazje) i iz VIII, neobjavijen) pripadaju ve¢ razvijenim formama i ranog bronzanog doba. Bi e T. ences 11 7; buSeni kameni mlat (buzdovan) iz tu- ‘Vriazju (GMZ VI, 1894, str. 723—724) mogao bi da pripada pearijo} od tumula sa bronzanim bodeZima i kamenim bojnim cog podrudja. Neolithikum u. Bronzezeit... S. 89—95, S. 103—106. v. djelo, S. 140 ff.; P. KoroSec, Neka pitanja oko eneolita Arheolo’ki radovi i rasprave II, Zagreb 1962. Dliskosti ornamentike traka ispunjenih ubodima (premda ibinacijama) izmedu ove naSe grupe i »apeninske« kulture bronzanog doba u Italiji, znatajne nove podatke dala su itica dj Laterza, Roma 1967, Fig. 32 — pehar koji i po ob- nentici sasvim ulazi u tipologiju ove grupe). av. djelo, S. 154; Ljubomir, tumulus XI (iskopavanje 1969, dva fragmenta koji ulaze u krug »Letzen-keramike« iz stra~ je Tuzle (up. GMZ NS, Arheologija, XV/XVI, 1960—61, T.Tabla 1 Sl, 1 — Vrtanjak, tumulus I Sl. 2 — Rusanovi¢i, tumulus XXVI (1894)Tabla IT e . K 3 2 2 2 3 3 € E 2 3 2 # gz g s 8 5 2 a 3 > a | ° | a 8 @ = > z Zs S é a * aTabla IIT Sl. 5 — AniSte, tumulus I, spaliite (po D, Garaganin) . Sy te . . suo et eeeee eee Sl. 6 — ee sami af spaliste 0 D, Garagani