Professional Documents
Culture Documents
Mevcut alma, Osmanl'dan gnmze dek olan srete aznlk basnn durumunu
incelemeyi amalamaktadr. Bu balamada ncelikli olarak Osmanl'da aznlk basnn
durumu, ardndan Cumhuriyet dneminde aznlklar etkileyen olaylarn aznlk basnna
etkileri ele alnarak, gnmzde yayn hayatn devam ettiren aznlk gazeteleri incelenmi ve
bunlarn
yaadklar
sorunlar
belirlenmeye
allmtr.
Osmanl'da
ve
Trkiye
Giri
Osmanl mparatorluu'nda Yahudi, Ermeni ve Rumlar gibi din ve soy bakmndan
Avrupallara daha yakn olan uluslar, Osmanl'da Bat'yla ilk ilikiye giren gruplar
olmulardr. Bu balamda, matbaay Osmanl'da ilk kullananlar da Yahudiler, Ermeniler ve
Rumlar olmutur. Yahudiler, 1493-1494 ylnda ilk branice eseri basmas ve Ermeniler
1557'de ilk Ermeni matbaasn kurmasna karn Trke harflerle ilk kitap basm 1729'da
gereklemitir (akr, 2002).
Benzer bir gecikme, ilk Trke gazete iin de sz konusudur. Osmanl'da ilk gazete karan
kesim yine lke ierisindeki yabac devlet elileri ve aznlklardr (akr, 2002). Trkiye'de
gazete vasfyla karlan ilk yayn 13 Austos 1794 ylnda Franszca olan 'Bulletin de
Nouvelles' [Haberler Blteni], Fransz ihtilali senelerinde stanbul'daki Franszlara ve Trk
Hkmetine Fransa'ya ait haberler tama amacndadr. Ancak ilk Trk gazetesi olarak
literatrde 11 Kasm 1831 ylnda kan Takvim-i Vekayi gemektedir (Parmakszolu, 1959).
lk trke gazete olarak nitelendirilse de Takvim-i Vekayi, hem Franszca hem de
Osmanl'daki aznlk dilleriyle (Arapa, Farsa, Ermenice ve Rumca) de yaynlanmtr ancak
bu yaynlarn ne kadar srd bilinmemektedir (Topuz, 1996).
Osmanl'da aznlk basnn yeri ve nemi byktr. Burada aznlk basn olarak ele alnan
gruplarn, Osmanl ve Trkiye Cumhuriyeti'nde kabul edildii ve konuyla ilgili yaznda
belirtildii zere, gayrimslim aznlklar olduunu belirtmek gerekmektedir. Ziyad Ebzziya
(1985, akt. akr, 2002), Osmanl'da saylar belirlenebilen aznlk gazetesi toplamnn 1746
olduunu sylemektedir. Bu gazetelerin dilleri ise u ekildedir: 29'u Almanca, 300'den
fazlas Arapa, 11'i Arnavuta, 2'si Bonaka, 39'u Bulgarca, 2'si erkese, 601'i Ermenice,
11'i Farsa, 700' Franszca, 1'i Grcce, 2'si Hrvata, 1'i Hinte, 34' ngilizce, 20'si
talyanca, 15'i Krte, 155'i Rumca, 7'si Rumence, 6's Rusa, 6's Srpa, 2'si Urduca ve
102'si branicedir.
Bu saylar farkl kaynaklarda az da olsa farkllk gsterse de burada n plana kt zere, en
ok yayn yapan diller arasnda Franszca, Ermenice, Rumca ve branice grlmektedir.
Ancak Franszca dilinde bu kadar ok yayn yaplmas hepsinin Fransz karlarna hizmet
ettii anlamna gelmemektedir. Bu Franszca gazetelerin bazlarnn Avrupa ile ticaret
yapanlarn hizmetinde olmasnn yan sra dnemindeki aydn Trklerin de bilgi ve kltr
kayna olduu sylenebilir. Ayrca lkede Franszca eitim veren okullarla birlikte, Osmanl
aznlklar da kendi gazetelerini Franszca olarak yaynlamlardr (Kololu, 2006).
Bu balamda, Trkiye'de hem Osmanl hem de cumhuriyet dnemimde gayrimslim aznlk
basn olarak Rum, Ermeni ve Musevi basnn incelemenin yan sra, Franszca basn da ele
almak mmkndr.
1908'de II. Merutiyet'in ilanndan sonraki dnemde kan 730 yayndan 56's sadece
Franszca, 20'si Franszca-Trke olduu belirtilmitir (Kololu, 2005). Bu srete Franszca
kan yaynlarn says ounluktayken, Mtareke dneminde (1918-1922) yayn says
azalmaya balam ve Cumhuriyet dneminin balangcyla, mali destek aldklar evrelerin
karlar yerine Trkiye'nin izgisini izlemek zorunda kaldklarndan saylar daha da
azalmtr. 1925'te stanbul toplam tirajnn ancak bete birini Franszca basn
oluturmaktadr ve buna Trk gazetelerinin Franszca nshalar da dahildir (Kololu, 1994).
Zaman, Ceride-i Terceme ve stat gibi gazeteler, brani harfleriyle Trke baslmtr.
Musevi basnn byk bir ounluu Osmanl'nn Batl lkelerle olan ilikilerinin yan sra
Musevi cemaatini ilgilendiren haberlere yer vermitir (Benbanaste, 1988).
19. yzyln sonunda Osmanl topraklarnda say olarak olduka ok olan Alliance Israelite
Okullar'nn yaygn olarak Trk Yahudileri Franszca olarak eitmeye balamasyla, II.
Merutiyet ve sonrasnda cumhuriyet dneminde Yahudiler tarafndan Franszca yaynlar da
karlmtr. Bunlara rnek olarak LAurore (1908-1922), Le Jeune Turc (1908-1918), La
Nasion (1919-1923), La Gazzette (1923-1924), La Presse (1946), Letoile du Levant (19481958) verilebilir.
dolay
Takvim-i
Vekayi'nin
Trke
versiyonunu
tercih
ettiklerini
Cumhuriyet Dnemi
Genel erevede bakldnda, Osmanl devleti, aznlk basnna parasal destek salamasna
ramen aleyhte yaz yazmalarna engel olamamtr. karlan gazetelerin Takvim-i
Vekayi'nin kontrolnden gemesi ngrlse de aznlk basn kapitlasyonlardan yararlanarak
istediklerini yazabilmilerdir. Tanzimat Ferman ile glerini genileten aznlk basn, 1856
Islahat Ferman ile dokunulmazlk haklarn garanti altna almlar ve ynetim aleyhinde
yazlar yazmaya devam etmilerdir (akr, 2002).
Osmanl dneminde kapitlasyonlardan faydalanarak olduka rahat olan aznlk basnna
kar Cumhuriyet dneminin balarnda daha eitliki bir tutum sergilenmitir. Cumhuriyet
ncesinde Kemalist dnce erevesinde, gdml olsa bile n sansrn bulunmad ve
aznlk basnnn da ayrmclk yapmadka zgr brakld sylenebilir. Ancak bu sava
dnemindeki basnn konu ald tek ey savan baarya ulatrlmas olduu iin Trke
olmayan yaynlarn kendiliinden kapand belirtilmektedir (Kololu, 2006).
1923'te imzalanan Lozan Anlamas temelinde Trkiye'deki aznlklar gayrimslim aznlklar
olarak snrlanm, eitlik ve ayrmclk yasann gerekletirilmesi amalanm, bunun yan
sra aznlk kimliklerinin korunmasna ynelik maddeler kabul edilmitir (Aydn, 2002). Bu
kapsamda aznlklarn, Trklerin yararland tm medeni ve siyasi haklardan yararlanmas
ve basn-yayn aralar da dahil olmak zere kendi dillerini kullanabilmeleri garanti altna
alnmtr.
Trkiye Cumhuriyeti'nin bu ilk yllarnda 'Trk milliyetiliinin
izlenen milliyeti politikalarla, Avrupa temsilcisi kurulularn lkeyi terk etme zorunluluu
ve bunun Franszca basna negatif etkisi gsterilebilir (Kololu, 1994; Alemdar, 1978).
Ermeni basnna bakldnda ise, cumhuriyet dneminin ncesi ve sonrasnda yaanan politik
olaylardan dolay saylar giderek azalsa da baz gazeteler yaynn srdrmtr ve bu
dnemde yeni yayna balayan gazeteler de olmutur. Bunun rnekleri olarak dini ve edebi
dergi Hay Khosnag (Ermeni Szcs 1924-1930), siyasi ve ticari nitelikte olan Nor Lur
(Yeni Haber 1924-1931),Yeranigin Daretzuytz (Mutlunun Yll, 1928) verilebilir. Bu
dnem sonrasnda ise Nor Oru (Yeni Gn, 1945) veTebi Luysu (Ia Doru, 1950) Ermeni
basn rnekleri olarak gsterilebilir. Cumhuriyet dneminde uzun sre yayn hayatna devam
eden yaynlardan biri de 1946'dan 1996'ya kadar karlan sanat dergisi Kulis olmutur
(Karakal, 2001).
Cumhuriyet sonrasnda Ladino dilinde yayn yapan Musevi gazeteler ise Latin harfleri
kullanmaya balamlardr ve bunlarn bir blm zamanla Trke yayn yapmtr. Baz
kaynaklarda bunun sebebi 1924'te kan Tevhid-i Tedrisat Kanunu olarak aklanmaktadr
(Benbanaste, 1988). Bu dnemde kan Hr Adam (1930), Trkiye'nin Sesi (1949) ve
Haftann Sesi (1957) Trke kan Yahudi gazetelerinin rnekleridir.
Rum basn ele alndnda ise, Mtareke ve igal yllarnda Rum basnn ounluu politik
tutumlarndan dolay yeni rejimle beraber kapatlm ve gazetecilerin ou Yunanistan'a
snmtr; ancak Cumhuriyet dneminde stanbul'daki Rum basnnn bu yeni rejime uyum
salam olduu sylenebilir (Kololu, 1994). Bu dnemde kan Apoyevmatini (1925-)
gnmzde yaynna hala devam ederek cumhuriyet tarihinin en uzun mrl gazetesi
olmutur. 1923'ten 1941'e kadar olan srete 28 adet Rumca gazete ve dergi yaynlanmtr
ve bunlarn 24' gnlk siyasi gazetedir. Bu yaynlarn ou ksa sreli yaynlanm olsa da
ayakta durabilmeleri aldklar reklam ve ilanlarla olmutur (Kololu, 1994).
Cumhuriyetin ilanndan sonraki dnemde, lkedeki aznlklar etkileyen olaylar ele
alndnda, aznlk basnn giderek azalmasnn sebepleri de anlalabilmektedir.
te
birini
oluturan
gayrimslimlerin
oyunu
alma
amacnda
olarak
6 Eyll 1955'te stanbul Ekspres adl gazete yaynlan Atatrk'n Selanik'teki evine bomba
konduu ynndeki haberin ardndan, 6-7 Eyll Olaylar olarak adlandrlan, Rumlara kar
yaplan saldrlar Kbrs sorunu balamnda gayrimslim aznlklarn lkeden ge
zorlanmalar iin yaplan bir hareket olarak yorumlanmaktadr. Nitekim, Rum, Ermeni ve
Yahudi aznlklar, bu olaylardan sonra dalgalar halinde g etmeye balamlardr. (Gven,
2005).
1950lerden sonra Demokrat Parti'nin iktidaryla zgrlk havas olmasna ramen, 6-7 Eyll
Olaylaryla birlikte Rum basn yaynlarna 10-15 gnlk bir ara vermek zorunda kalm ve
Kbrs sorunu erevesinde Trk-Yunan ilikilerinden etkilenen Rum nfusunun azalmasyla,
gazeteler ve tirajlarnda da byk azalmalar olmutur.
Cumhuriyetin kurulmasndan bu dneme kadar olan gayrimslim aznlk nfusu
incelendiinde, 1935'te 125.000 olan Ortodoks nfusun 1955'te 86,600; yine 1935'te 78,700
olan Yahudi nfusun ise 1955'te 50,000'e yakn olduu grlmtr. Genel olarak
gayrimslim nfusa bakldnda ise, 1927'de 378,000'i geerken 1955'te 260,000'lere
dt grlmektedir (Gven, 2005). Bu balamda, nfusun azalmasna bal olarak,
aznlk basnnn yaynlarnda da byk azalmalar grmek mmkndr.
Bu dnem ve sonras iin Hfz Topuz u aklamay yapmaktadr:
'1950'li yllardan bu yana, Trkiye'de yaayan Musevi, Rum ve Ermeni aznlklarn saysnda
azalmalar oldu. srail devleti kurulduktan sonra Museviler srail'e g etmeye baladlar ve
Musevilerin says azald. kinci Dnya Sava srasnda kartlan Varlk Vergisi ve 1955'teki
6-7 Eyll olaylar da darya glere neden oldu. Aznlklarn says azaldka basnnda da
hibir gelime olmad.' (1996: 210).
1980 sonrasnda orduyla balayan ve Anap dnemiyle devam eden Trk-slam sentezi milli
kltrn iki temel kayna olarak grlmtr. Bu balamda glenen Trk milliyetilii,
Avrupa Birlii'ne adaylk sreciyle, 'Hristiyan Avrupa'nn Mslman Trkiye'yi dlamas'
olarak gelitirilip Bat'nn Trkiye'yi blme gayesi olarak ele alnmaya balanmtr. PKK ve
Ermeni soykrm iddialarnn Bat tarafnda desteklendii dncesi de lkedeki Bat
kartln artrm ve bunun sonucu olarak Trkiye'de yaayan aznlklar i dman olarak
alglanmtr (Aktoprak, 2010).
2000'li yllarda, zellikle AKP hkmetiyle birlikte AB uyum sreci iinde almlara
gidilmesi, toplumsal zihniyette kkl deiimler gerekletirilemedii iin salkl bir ekilde
ilememektedir. 2006'da ilenen Rahip Santoro cinayeti, 2007'de Hrant Dink cinayeti ve
Zirve Yaynevi katliam da bunun rneklerini tekil etmektedir. Bu balamda Aktoprak
(2010) raporunda gayrimslimlerin nefret oda olmasnn slami deil milliyeti bir temelde
yattn savunmaktadr.
Gnmzde Aznlk Basn ve Sorunlar
Tm bu politik ve kltrel erevede aznlk basnn da problemlerini incelemek mmkndr.
Osmanl dneminde nemi ve yeri byk olan aznlk basn, cumhuriyet dneminde giderek
azalm ve gnmze ok az sayda yayn kalmtr.
Gnmzde hala yayna devam eden Ermeni basnn gazete rnekleri u ekildedir: Jamanak,
Nor Marmara ve Agos. Dergi olarak yaymlananlar ise Surp Prgi, Soagat ve 3 aylk
ocuk dergisi Jbit'tir.
Ermenice zaman anlamna gelen Jamanak, 1908'de stanbul'da kurulmutur ve Trkiye'de
aralksz yaymlanan en eski aznlk gazetesidir. Drt kuaktan beri Kounyan ailesinin elinde
bulunan gazete u anda Feriky'deki ofisinde siyaset, sanat, dini yaam, ekonomi ve spor gibi
birok farkl alanda haberlerle haftann 6 gn yaymlanmaktadr. Drt sayfa olarak 25 kuru
olan Jamanak, Ermeni vatandalarn ev ve iyerlerine datlmakta ve bunun yan sra belli
sat noktalarnda da temin edilmektedir ve tiraj 1,500 civarndadr. Gazetenin Genel Yayn
Ynetmeni Ara Kounyan, ilk kurulduu yllarda 15,000 civar okuyucusu bulunan gazetenin
aznlk gazetesi olmasnn Lozan Antlamas erevesinde olduunu belirtmektedir. Ayrca
Kounyan, gazetenin temel amacnn Trkiye'deki Ermeni cemaatini yanstmak olduunu ve
gelirlerinin tamamnn Trkiye'deki Ermeni cemaatinin kurumlar tarafndan elde edildiini
aklamaktadr. Ara Kounyan, gazetenin her zaman Trk-Ermeni ilikilerine olumlu
yaklatn da belirtmektedir (haber.stargazete.com).
Nor Marmara gazetesi, Suren Fiamlyan tarafndan 31 Austos 1940 tarihinde kurulmu ve
bu gne kadar aralksz yaynn srdrmtr. nceleri haftada iki gn kan gazete, ksa bir
sre sonra gnlk olarak yaynlanmaya balamtr. Gazetenin genel yayn ynetmenliini
1967'den gnmze kadar Rober Haddeler yrtmektedir. Drt sayfa siyah-beyaz ve tamam
Ermenice kan gazete Pazar gn hari her gn yaymlanmaktadr. Genelde cemaatin
toplumsal, kltrel ve dini yaamndan haber veren gazetenin ortalama tiraj bin civarndadr.
Ayrca internet zerinden de yayn yapan gazetenin internet sayfas gnlk ortalama 500 kii
tarafndan ziyaret edilmektedir. Gazetenin konusunu ise arlkl olarak cemaatin toplumsal,
kltrel ve dini yaam oluturmaktadr. Nor Marmara Ermenice okumakta zorlananlar iin
ise haftann tm olaylarn anlatan Trke bir ek de karmaktadr. Genel yayn ynetmeni
Haddeler, Ermenice okuyanlarn saysnn dmesiyle tirajn da dtn ve baka yerlerden
kendi geimlerini salayarak, kazandklarn da gazete iin harcadklarn belirtmektedir
(radikal.com.tr; cadde.milliyet.com.tr).
stanbulda yaymlanan haftalk gazete Agos ise, ilk genel yayn ynetmeni ve fikir nderi
Hrant Dinkin, Ermeni toplumu ok kapal yayor, kendimizi iyi anlatrsak nyarglar krlr
diyerek Trke bir gazete karmay nermesiyle domutur. Trkiyedeki Ermeni
toplumunun Trke arlkl ilk gazetesi, 5 Nisan 1996da yayn hayatna balamtr. Hrant
Dink'in , 19 Ocak 2007 tarihinde gazete binas nnde ldrlmesinin ardndan oluan
toplumsal tepki, gazetenin daha yaygn kesim tarafndan tannmasna ve tirajnn artmasna
yol amtr. Cinayetin ardndan gazetenin genel yayn ynetmenliini Etyen Mahupyan
stlenmi, 2010 ylndaysa grevi Rober Koptaa devretmitir. Haftalk tiraj 7 bin civarnda
olan gazete, drt sayfas Ermenice olarak 24 sayfa yaymlanmaktadr ancak sayfa says
deiiklik gsterebilmektedir ve gazetenin fiyat 3 TL'dir. Ayrca gazetenin internet sayfas
da bulunmaktadr. Kopta, gazetenin Ermenice konuanlarn says azald iin zor olduunu,
gelirlerinin ancak okur, abone ve ilanlara dayandn belirtmektedir (radikal.com.tr;
cadde.milliyet.com.tr).
Trkiye'de Yahudi cemaati tarafndan karlan gazetelere bakldnda gnmzde yayn
bulunmaktadr: Gztepe Kltr Dergisi, Tiryaki ve alom.
Trk Yahudi toplumuna ynelik yayn yapan, tamamn gnll yazar, ke yazar ve
izerlerin oluturduu alom, haftalk yaymlanmaktadr. lk basks 1947de yaplan
gazetenin haftalk tiraj yaklak 4,500 civarndadr ve aramba gnleri kmaktadr. Genel
yayn ynetmenliini vo Molinasn yapt gazetenin ieriinde, toplum ve cemaat haberleri,
d haberler, yaam, kltr, sanat, eitim, evre, teknoloji, salk konularnda yaz ve haberler,
KAYNAKA
Akar, R. ve Demir, H. (1992). stanbul'un Son Srgnleri. stanbul.
Aktoprak, E. (2010). Bir Kurucu teki Olarak: Trkiye'de Gayrimslimler. Ankara: Ankara
niversitesi, nsan Haklar Merkezi.
Alemdar, K. (1978). stanbul (1875-1964). Ankara: ATA.
Aydn, Z. (2002). Aznlk Haklar: Lozan Antlamas ve Aznlk Stats. stanbul: Aras
Yaynclk.
Benbanaste, N. (1988). rneklerle Trk Musevi Basnn Tarihesi. stanbul: Smbl
Basmevi.
akr, H. (2002). Osmanlda Basn-ktidar likileri (Aznlk Basn, Trke Basn ve D
Basn). Ankara: Siyasal Kitapevi.
Karakal, K. (2001). 'Gazetelerin Satr Aralarnda.' Gr. stanbul: TSAD Yaynlar.
Austos, s. 66-69.
Kololu, O. (1992). 'Osmanl Basn: erii ve Rejimi'. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye
Ansiklopedisi iinde. C.1, s. 94-98.
Kololu, O. (1994). Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi.
Kololu, O. (2005). 1908 Basn Patlamas: Trkiye Gazeteciler Cemiyeti. stanbul: Bas-Ha.
Kololu, O. (2006). Osmanl'dan 21. Yzyla Basn Tarihi. stanbul: Pozitif Yaynlar.
Parmakszolu, A. (1959). Trk Gazetecilik ve Basn Tarihi. stanbul: Dizerkonca Matbaas.
Topuz, H. (1996). 100 Soruda Balangtan Bugne Trk Basn Tarihi: Davalar, Hapisler,
Saldrlar, Faili Mehul Cinayetler ve Holdingler. stanbul: Gerek Yaynevi.
Topuz, H. (2011). II. Mahmut'tan Holdinglere Trk Basn Tarihi. 3. Basm. stanbul: Remzi
Kitabevi.
nternet Kaynaklar
http://cadde.milliyet.com.tr/2012/11/13/HaberDetay/1625366/iSTANBUL_UN_AZINLIK_E
Si
http://haber.stargazete.com/medya/dunyanin-en-eski-azinlik-gazetesi-jamanak105yasinda/haber-712665
http://mevlutcelik.wordpress.com/2012/01/16/turkiyede-azinlik-gazeteleri-dunden-buguneapoyevmatini-gazetesi/
http://www.radikal.com.tr/turkiye/azinliklarin_sesi_kisik-1056953