Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 24 (1-2) 260 - 276 (2008)

http://fbe.erciyes.edu.tr/
ISSN 1012-2354

BETONARME BNALARIN DEPREM SONRASI ACL HASAR

DEERLENDRMELER
SA YKSEL*
Zonguldak Karaelmas niversitesi, naat Mhendislii Blm, Zonguldak

ZET
Betonarme binalarda deprem sonras acil hasar deerlendirme ilkeleri tek bana bir bina iin performans
deerlendirme ilkelerinden olduka farkldr. Hasar tespiti ve zellikle kullanlabilirlik aratrmalar depremin
hemen ardndan gelen ok sayda ar ile balayp ksa srede ve genellikle acil bir durumda yaplmas gereken bir
is olarak nitelendirilir. Bu ilemlerin hzl bir ekilde elde edilen bilgiler ve bunlarn deerlendirilmesiyle
sonulandrlmas gerekir. Deprem sonras ilk hasar tespit ve deerlendirmelerin bilinli bir ekilde yaplmas ve
incelemeye konu bina hakknda verilen kararn uygunluu sz konusu acil tespiti yapan yap mhendisinin bilgi,
beceri ve deneyimi ile doru orantldr. stelik gzlenen hasarn iyi deerlendirilmesi, yap performansnn daha iyi
anlalmasna ve uygun maliyetli bir iyiletirme tasarm yaplmasna da yardm edecektir. Yapsal hasarlarn
snflandrlmas ve tek bir nedene dayandrlmas ok zor ve bazen de olanakszdr. Bu almada, hasar
snflandrmadaki zorluklara ramen, yapsal hasarlar snflandrmaya ve sk gzlenen yapsal hasar nedenlerini
aklamaya ynelik bir giriim yaplmtr. Deprem sonras acil hasar tespit ve kullanlabilirlik aratrmasnn ilkeleri
aklanmtr. Sk grlen yapsal hasarlar zerinden bunlar deerlendirme esaslar aklanmtr. Ayrca, bir
deprem sonrasnda acil inceleme ve aratrmalarn sistematik bir ekilde yaplabilmesi iin deprem ncesinden baz
organizasyonlarn yaplmas gerei de vurgulanmtr.
Anahtar Kelimeler: Betonarme bina; Birinci kademe deerlendirme; Deprem; Hasar tespit.

POST-EARTHQUAKE EMERGENCY DAMAGE ASSESMENTS OF

REINFORCED CONCRETE BUILDINGS
ABSTRACT
Principles of post-earthquake emergency damage assessment of reinforced concrete structures are different than the
principles of performance assessment for a single building. Damage assessment and especially usability surveys are
characterised by a very large number of calls for inspection after the earthquake, by the need of providing answers in
a short time and, more in general, by the emergency situation. They need to be carried out very quickly, based on
information which can be immediately deduced and on their interpretation. Conscious evaluation of damage to
structures after an earthquake is proportional to sound knowledge and experience of the structural engineer who
observed and inspected the building. Furthermore, good assessment of observed damages will help a better
understanding of building performance and a cost-efficient retrofit design. Classification of structural damages and
to respond each of this only one cause is very difficult. In this paper, despite all the difficulties inherent in a damage
classification, an attempt was made to categorize structural damages, and the reasons of structural damages
encountered frequently were explained. Evaluation principles of emergency post-earthquake damage inspection and
usability surveys were explained. Also, the needs of pre-earthquake organizations are stated in order to make
emergency damage assessments systematically after an earthquake.
Keywords: Reinforced concrete building; Earthquake; Emergency assessment; Damage inspection.

*E- posta: yukselisa@yahoo.com

1. GR

. Yksel / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 24 (1-2) 260 - 276 (2008)

261

Deprem sonrasnda yaplardaki hasarn hzl ve gereki bir biimde belirlenmesi ve binalarn
kullanlabilirliinin aratrlmas, sorumlu ve yetkili kurulular tarafndan acilen yaplmak durumundadr.
Deprem Sonras Acil Hasar Tespiti diye adlandrlan bu ilemle, depremden hemen sonra art
sarsntlarn devam ettii sre iinde binalarn gvenilirliinin aratrlmas ve tehlikeli olanlarn
boaltlmas yoluyla, yre insannn can gvenliinin salanmas amalanmaktadr [1].
Bir yapnn kullanm sresi iinde ortaya kan herhangi bir durumun msamaha (hogr) snrlarn
gemesi genel anlamda hasar olarak tanmlanmtr [2]. Yapsal hasar ise, bir yapnn veya yap
elemannn kullanm srasnda standart veya tanmlanm zelliklerini herhangi bir nedenden tr
ksmen yitirmesi olarak tanmlanabilir. Betonarme binalarda yapsal hasar meydana getiren balca neden
depremdir. Trkiyedeki yap stounun da ok byk bir ksm betonarme erevelerden olumaktadr.
Geen yllarda meydana gelen depremler bu tr yaplarn, orta veya iddetli bir deprem sonrasnda birok
nedene bal olarak hasara uradn gstermitir. Tasarm ve yapm srasnda gereken zen
gsterilmemi binalarn hasar grme olasl depremin byklne bal olarak deimektedir [3].
Deprem gvenlii salanm betonarme bir yap yeterli dayanm, sneklik, ve rijitlie sahip olmaldr.
Temelden itibaren yap tayc sisteminin dzenlenmesi, malzeme dayanm ve tayc elemanlarda
donat dzenlenmesindeki detaylara gsterilen hassasiyet gerekli dayanm, sneklik ve rijitliin yapya
kazandrlmas ile doru orantldr.
Betonarme binalarda deprem sonras acil hasar tespitini yapacak mhendisin depremden kaynaklanan
hasar trleri, bunlarn her birinin sistem tama gcne etkisi hakknda yeterli bilgi ve deneyim sahibi
olmas, yap hakknda o anda verilecek karar dorudan etkileyecektir. Bu incelemelere gre, yaplarn
basite gruptan (kullanlabilir, kullanlamaz, ykk) hangisine girdiine karar verilerek buna ilikin
iaretleme yaplr. Kullanlabilir durumdaki yaplar hasarsz ya da az hasarl yaplardr. Kullanlamaz
durumdaki yaplar ise ald hasar nedeniyle o an iin kullanlmas sakncal grlen orta hasarl
yaplardr. Bu yaplarn bir ksm daha sonradan onarm-glendirmeye tabi tutularak gvenlikle
kullanlabilir hale getirilebilir. Ykk durumdaki yaplarn ise arama-kurtarma almalar sonunda enkaz
kaldrlr.
Bu almann amac deprem sonras acil hasar tespiti iin deerlendirme esaslarn ortaya koymak, acil
hasar tespit almas yapacak kiilere klavuz bilgiler vermektir. Betonarme binalarda deprem sonras
ska gzlenen baz yapsal hasarn trleri, oluum mekanizmalar, nedenleri ve sonular hakknda ksa
bilgiler verilmitir. Acil hasar tespiti srasnda zellikle dikkat edilmesi gereken hususlar gemi

Betonarme Binalarn Deprem Sonras Acil Hasar Deerlendirmeleri

262

depremlerde gzlenen hasarlar yardmyla vurgulanmaya allmtr. almann kapsam yap trlerinin
okluu nedeniyle yalnzca betonarme binalar ile snrlandrlmtr.
2. ACL DEPREM HASARI TESPT ALIMALARI
Depremler tm dnyada mhendislik yaplarna az veya ok hasar vermektedir. Oluan bu hasarlar
depremin byklne, lkenin veya depremden etkilenen blgenin sosyo-ekonomik durumuna bal
olarak deimektedir. Trkiyede yakn gemite yaanan depremlerden sonra yaplan gzlem ve dier
aratrma sonularna gre deprem hasar nedenleri gruba ayrlabilir [45]. Bunlar:

Projelendirme hatalar (yumuak kat, yetersiz yanal rijitlik, ksa kolon, gl kiri-zayf kolon
balant tr, dey ve yatay dorultuda dzensizlik, vs.)

Donat ilenmesi ile ilgili hatalar (yetersiz sarglama, dm noktalarnda yetersiz veya eksik
donat dzenlemeleri, yetersiz veya yanl kenetlenme, vs.)

Yapm hatalar (kt iilik, denetim yetersizlii, dk malzeme dayanm, eksik veya yanl
etriye balantlar, yanl dzenlenmi kolon filizleri, vs.)

olarak sralanabilir. Ayrca, dorudan zeminle ilgili sorunlar da pek ok yapsal hasarn nedeni
olabilmektedir. Svlama, zeminde ar oturma ve kaymalar zeminden kaynaklanan hasar nedenlerine
rnek olarak saylabilir.
Mevcut binalarn deprem etkisindeki davrann deerlendirmek ve hasar tespitleri iin birok yntem
gelitirilmitir. Japonya, talya, Trkiye, ABD gibi lkelerde hasar tespit ve yapnn kullanlabilirliini
deerlendirmeye yarayan formlar ve bunlara ait klavuzlar bulunmaktadr. rnein, Japonyada 1991
ylnda yaynlanp 2001 ylnda revize edilen Deprem Sonras Hasar deerlendirme ve Rehabilitasyon
Klavuzu [6] mevcuttur. Bu klavuzun amac deprem sonras hasar tespiti yapan mhendisin ihtiya
duyaca rasyonel ltleri aklamak, bunun teknik temellerini ortaya koymaktr [7]. ATC-20ye gre
bina en son deerlendirmede; hasarsz, az hasarl, orta hasarl veya ar hasarl olmak zere 4 kategoriden
birine sokulur. ATC-38de de ATC-20ye benzer, fakat daha gelimi bir tespit formu verilmitir. Bu
formlarda yapy tanmaya, yapsal ve yapsal olmayan hasarn tespiti, kullanlabilirlii hakknda gr ve
geoteknik hasarlar iin ayr blmler verilmitir [8,9]. Benzer bir form ve klavuz talyada da mevcuttur.
Bunun da amac Avrupada deprem sonras binalarda hasar tespiti ve kullanlabilirlie karar vermektir
[10]. Kaliforniyada okul binalarnn deprem sonras hasarlarn aratrmak iin ATC-20 [9] ile uyumlu
olarak hazrlanm bir klavuzda ksaca 3 admla ifade edilebilecek bir yntem verilmitir [11] Bu

. Yksel / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 24 (1-2) 260 - 276 (2008)

263

ynteme gre birinci admda bina d cepheden gzlenir, binann tayc sistem cinsi tespit edilir, d
duvarlarda, kolon ve kirilerde atlaklar olup olmad, binann gzle grlr derecede yanal teleme
yapm olup olmad aratrlr. Bunun iin gzlem yapmann mmkn olduu tm cephelerden binay
gzlemek gerekir. kinci admda bina evresinde geoteknik hasarlar olup olmad aratrlr. Bu
kapsamda, binann yakn evresinde yer kamas, temel altnda boalma, zeminde atlama kabarma veya
kmeler, yap zerine yklmas muhtemel dier bina veya kaya paralar, heyelan ve benzeri tehlikelerin
olup olmad aratrlr. nc aama ise bina tayc sisteminin bina iine girilerek aratrlmasdr. Bu
aamada kolon, kiri, perde duvarlar, demeler, merdivenlerdeki hasar durumuna baklr. nc
aamaya kadar gvensiz grlen binalara girilmemelidir.
Trkiyede, Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan hazrlattrlan "Mhendislik Hizmeti Grm
Yaplar in Hasar Tespit Formu" bu anlamda bir rnek olarak gsterilebilir [1]. Bu form hasarn
puanlanarak buradan toplam hasar puannn elde edilmesine dayanr. Puan tespitinde binann en ok hasar
gren kat dikkate alnmakta ve bu katta tespit edilen hasar tm yapya mal edilmektedir. Hasar dzeyi
belirlenmesinde etken olan ana unsur ise, yap ve yakn evresinin geometrik durumu, yapnn tayc
sistem zellii ve geometrisi ile yapda meydana gelen ekil deitirmelerdir [12]. Sbjektif
deerlendirmelerden kanmak iin, gzlenen hasar eitli balklar altnda puanlandrlmakta ve sonu
olarak hesaplanan genel hasar puanna gre yap hakknda "hasarsz", "az hasarl", "orta hasarl", "ar
hasarl" eklinde bir karar verilmektedir.
Mhendislikte problemlere yaklam, tptaki yaklama benzer. Soruna salkl bir zm ortaya
koyabilmek iin nce tan zorunludur [13]. Bu bakmdan nce gzlenen hasar nedenlerini iyi tanyor
olmak gerekir. Bu balamda, acil hasar tespiti yapacak ekiplerin oluturulmasnda ilgili idarenin bu
duruma dikkat etmesi, ekibi konu hakknda yeterli donanma sahip kiilerden oluturmas en uygun
yoldur. zel nem arz eden yaplar veya ilgili deprem ynetmeliinde bina nem katsays (I) yksek
(1.3, 1.4 gibi) yaplarn ise daha ayrntl ve gerektiinde takviye edilmi ekiplerce incelenmesi nerilir.
Deprem sonras acil hasar tespit ve kullanlabilirlik deerlendirmelerinde esas ama binada ana oktan
sonra oluabilecek yapsal veya yapsal olmayan hasarlardan dolay kullanclar korumaktr. Bunun iin
kullanma uygun bulunmayan binalara iaretleme yaplarak kullanlmas tmden veya ksmen kstlanr.
Ana okta olumu hasarlar varsa bunlarn ne mertebede olduu, tehlike durumunu asl performans
deerlendirmesi yaplncaya kadar kabaca ortaya koymaktr [14].Bu deerlendirmeler genellikle grsel
muayene sonularna dayanr. Acil hasar tespit ve kullanlabilirlik aratrmalarnda, ncelikle yapy
ayakta tutan dey tayc elemanlarn deprem sonras sahip olduklar dayanm, sneklik ve rijitlik

Betonarme Binalarn Deprem Sonras Acil Hasar Deerlendirmeleri

264

kapasitesilerini koruyup korumadklar tahmin edilmelidir. Yap iinden ve dndan yaplan grsel
incelemeler temelde bu amaca ynelik olmaldr. Bunun iin, kolon ve betonarme perde duvar gibi
elemanlarda tipik eilme, kesme, burulma, burkulma tr hasar gstergeleri olup olmadna baklabilir.
Tayc sistem elemanlar ana okta genel olarak elastik snrlar iinde kalmsa art oklarla yklma
olaslnn dk olduu kabul edilebilir. Ancak ilk okta yapnn genel grnmn deitirecek ekilde
tayc sistemde hasar gzleniyorsa yapnn ksmen veya tamamen yklabilecei gz nnde
tutulmaldr. lk etapta bina tayc sisteminde dardan gzle grnr byk atlaklar olup olmadna,
yapnn btnnde veya belirli bir katnda toplanm vaziyette krlmalar ya da ar yanal telenmelerin
olup olmad tespit edilir. Bu tespit mmkn olmas halinde drt cepheden yaplmaldr. Bir kroki
izilerek veya eitli cephelerden fotoraf ekilerek durum tespit edilebilir. Gzlenen atlaklarn yeri,
genilii, kapsad alan, atlayan elemanlarn tr, atlaklarn yaygnlk dzeyi, yapnn tayc sistemi
ile temel sistemi hakknda toplanan bilgiler not edilir. Bina geometrisi ve deprem ynetmeliinde
tanmlanm dzensizlik hallerinden biri veya birkann olup olmad aratrlmaldr. Btn bu
verilerle, yapnn gme haline ne kadar yaklat kabaca kestirilmeye allr. Somut verilere
dayanmayan tahminlerin nemli yanlmalara neden olabileceinden bu tespitler srasnda olabildiince
somut veriler toplanmal ve hzl hareket edilmelidir. Unutulmamaldr ki ilk incelemeden elde edilen
bulgular sonradan yaplabilecek detayl inceleme iin de n bilgi niteliindedir. Bu yzden, ilk
incelemede elde edilen her trl verinin daha sonra yaplabilecek onarm ve glendirme almalarnda
deerlendirilebilmesi bakmndan nceden hazrlanm belirli formlarda toplanmasnda yarar vardr.
Objektif bir ekilde hasar dzeyini tespit edebilmek iin doldurulacak tespit formlarnda u zellikler
olmaldr [15]:

Form zerine yap ve hasar ile ilgili bilgiler kolay ve hzl ilenebilir olmaldr.

Hasar dzeyi nceden tanmlanm kategorilerden biri olarak belirtilmelidir.

Yapnn kullanlabilirlik durumu aka belirtilmi olmaldr.

Yapnn yeri, mlkiyeti, temel tanmlayc zellikleri, tayc sistem zellikleri, yapnn ya,
zemine ait temel deerler gibi bilgiler bulunmaldr.

Son yllarda mevcut betonarme binalarn deprem gvenlii deerlendirmesi iin geerlilikleri tm dnya
tarafndan kabul edilmi olan baz yntemleri lkemize kazandrmak, bunun yan sra yeni yntemler
gelitirmek iin almalar hzlanmtr. ODT bnyesinde yrtlen aratrma projeleri bu almalara
rnek gsterilebilir [16]. Gelitirilen kademeli deerlendirme yntemlerinin birinci kademesi sokak
taramasn ierir. Bu taramada kat adedi, yumuak kat, ar kmalar, iilik dzeyi, ksa kolon, arpma
etkisi gibi eitli yap parametreleri deerlendirilerek szkonusu yap hakknda ikinci kademe

. Yksel / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 24 (1-2) 260 - 276 (2008)

265

deerlendirmeye geilip geilmeyeceine karar verilmektedir. Deprem sonras acil hasar tespitleri
srasnda yaplacak ilemler de bir bakma bu sokak taramasna benzemektedir. Tespit ekibi yapnn o
andaki hasar durumuna gre yap hakknda bir karar verecektir. Sokak taramasnda dikkate alnan yap
parametreleri ve gzlenen hasarlar verilecek karar belirleyen birer endeks olarak acil hasar tespit
almalarnda da kullanlabilir.
3. BETONARME BNALARDA SIK GRLEN DEPREM HASARLARI
Acil hasar tespit ve kullanlabilirlik aratrmas yapacak personelin en azndan sk gzlenen hasarlar
tanmas, bunlarn nedenleri ve oluum mekanizmalarn bilmesi, yap gvenliini ne dzeyde
etkileyebileceini tahmin etmesi isabetli karar vermesine yardmc olur. Bu nedenle, acil deprem hasar
tespitleri srasnda ska gzlenen hasarlar snflandrlmaya allarak zetlenmitir.
3.1.

Sva atlaklar

Sva atlaklar hasarn balang aamasdr. Bunlar ilk olarak ounlukla tesisat borular zerinde kendini
gsterir. Daha sonra betonarme ereve ile dolgu duvar arasndaki grlr. Bu atlaklar da ilk nce kirile
duvar arasnda, sonra da kolonla duvar arasnda aa kar [17]. Eer, yapda gzlenen hasar yalnzca
sva atlaklarndan ibaret ise tayc sistemde hasar olmad kabul edilebilir.
3.2. Dolgu Duvarda Hasar
Sva atlaklarndan sonra ikinci aamada gzlenen hasar tr dolgu duvar hasardr. Bu tr hasar dk
dayanml malzemelerle rlm duvarlarda daha abuk ortaya kar. Tula duvarlarda hasar tulann
cinsine gre deikenlik gsterir. Tayc ereveden ayrlmalar takiben duvarda ksaca X-eklinde tarif
edilebilecek atlak ve yer yer svada dklmeler grlr (ekil 1). atlak genilii arttka duvardan
para kopmalar ve krlp dklen paralar olabilir. Dolgu duvarda meydana gelen hasar duvarn
mesnetlenme ekline de baldr. rnein, ykseklii fazla olan dolgu duvarlarnda duvarn st taraf
yklabilir. Kap pencere boluklarnn kenarlarnda, altnda ve/veya stnde krlmalar olabilir. ereve
tarafndan tam olarak sarlmam dolgu duvarlarnda duvarn bir tarafa kayarak devrilmesi de
mmkndr. Dolgu duvarlarda ileri dzeyde hasar gzleniyorsa yapnn tayc sisteminde de hasar
olmas beklenmelidir.

266

Betonarme Binalarn Deprem Sonras Acil Hasar Deerlendirmeleri

ekil 1. Tula duvarda hasara bir rnek.

3.3. Tayc Sistemde Hasarlar
Tayc sistemde grlen her trl hasarn titizlikle gzlenmesi gerekir. Bu hasarlar yapnn veya tayc
elemannn tama gcnn azaldna iarettir. Sz konusu hasarlar, kolon, kiri, betonarme perde duvar,
birleim yerleri, deme ve temel gibi ana elemanlarda ve sistemin btnnde gzlenen hasarlar olarak
snflandrlp incelenecektir.
3.3.1.

Kolonda Hasar

Eilme, kesme, burulma gibi etkilerin biri veya birka ayn anda kolonda hasara neden olabilir.
Bunlara ilaveten narin kolonlarda burkulmadan da sz edilebilir. Yn deitiren eilme momentleri ya da
kesme kuvvetleri nedeniyle oluan hasarlar en sk rastlanan trdr. zellikle narin kolonlarda normal
kuvvetle beraber etkiyen eilme momentleri kolonun her iki yznde atlama, ezilme ve rt betonun
paralanarak dklmesi eklinde hasar meydana getirir. Birleim yerlerinde ve kolon sarg blgesinde
yeterli sarg donatlar yoksa ekirdek betonu kolayca ezilip paralanr, kolon boyuna donatlar burkulur.
Bylece kolon, tamas beklenen ykleri tayamaz hale gelir. Bu aamada, kolonda boy ksalmas da
oluabilir. Kolon ularnda ileri dzeyde mafsallama varsa (etriyeler alm, beton paralanarak ksmen
dalm, boyuna donatlar alp bklmse) kolonun eilme ve kesme kuvveti tama gc nemli
lde azalm demektir. Bu haliyle, kolonun kesme kuvvetine yenilmesi mmkndr. ekil 2de
kolonlarda ska gzlenen hasarlar iin iki rnek gsterilmitir. atlaklar ve krlmalar yatayla yaklak
olarak 45 derece a yaparak kendini gstermitir. Beton eilme ve kayma gerilmeleri altnda nce
atlayp paralanm, basnca maruz kalan ksmlarda da ezilerek paralanmtr. Donatlar aa km,
burkulmu, balant yerleri almtr.

. Yksel / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 24 (1-2) 260 - 276 (2008)

267

ekil 2. Kolonda iki adet rnek hasar [18].

Kolonlarda ok tehlikeli krlma nedenlerinden biri de ksa kolon oluumudur (ekil 3). Kolon serbest
boyunun ksa olmas nedeniyle yeter derecede yanal yer deitirme yapamayan kolon ok byk kesme
kuvvetleri tamaya zorlanr. Bu byk kesme kuvvetleri de kesme krlmasna neden olur. Dolaysyla,
ksa kolonda grlen atlaklar kesme atla trnde olacandan biimsel olarak yukarda aklanan
kesme atlaklarna benzemektedir.

ekil3. Bir ksa kolon hasar [19].

Kolonda dey yklerden tr mevcut byk eksenel yke ek olarak deprem srasnda ortaya kan
basn gerilmeleri birleerek betonun basn altnda ezilerek krlmasna yol aabilir. Beton dayanmnn
dk ve stelik betonun kalba iyi yerletirilmemi olduu hallerde ise, basn etkisi altnda betonun
ezilerek krlmas ihtimali daha yksektir.

268

Betonarme Binalarn Deprem Sonras Acil Hasar Deerlendirmeleri

Kolonlarda gzlenebilecek bir dier nemli hasar burulma atlaklar eklinde ortaya kar. Bu tr
krlmalar da gevrek krlma grubuna girmektedir. Burulmada kolonun birbirine komu iki yznde
diyagonal ekme atlaklar olurken dier iki yznde diyagonal olarak betonda ezilmeler olur [17]. Bu
oluum burulma hasarnn tannmas asndan tipik bir grnt arz eder. ekil 4de kolonda tipik
burulma atla ematik olarak gsterilmitir.

ekil 4. Kolonda burulma atla [20].

3.3.2.

Kirite Hasar

Kirilerde, genellikle eilme ve kesme atlaklar grlmektedir. Kiri mesnet momentlerine deprem
srasnda eklenen tersinir momentlerle birlikte ok byk bileke momentleri ortaya kabilir. Eilme
momentlerinden ileri gelen atlaklar ounlukla mesnetlerin st yznde ve aklkta kesitin alt yznden
st yzne doru eilme atla olarak kendini gsterir. Mesnet blgesinde grlen kesme atlaklar
moment atlaklar ile kartrlmamaldr. Kesme atlaklar kiri ularnda yaklak 45 derecelik bir a ile
kirii alt yzden st yze doru keserken negatif momentten kaynaklanan atlaklar kesit st yzne yakn
ekme blgesinde oluur. Beton dayanm dkse ve kesitte yeterli enine donat yoksa kesme atlaklar
kolayca kendini gsterir ve byr. ekil 5de bir kirite olabilecek eik ekme atlaklar grlmektedir.

kmal kirilerde grlen hasarlar da ok grlen hasarlardandr. Tersinir ykleme halinde

konsol dibinde betonda oluan atlaklarn alp kapanmas nedeniyle beton ezilir ve dklr.
Donatda kalc ekil deitirmeler grlr. Beton tamamen devreden knca kesme kuvveti

. Yksel / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 24 (1-2) 260 - 276 (2008)

269

donatnn kama etkisi ile tanr. Bu durumda kiriin moment ve kesme kuvveti tama gc iyice
azalmtr.

ekil 5. Kirite tipik eik ekme atlaklar.

Saplama kirilerin ana kirite yaratt hasar da sk karlalan kiri hasarlarndandr. Bir kolon-kiri
dm noktas yaknnda yer alan saplama kirii ana kiri zerinde eilme atlamasna yol aar. nk
mesnet blgesinde eilme serbestlii kstl olan ana kiri tali kiri tarafndan bu noktada eilmeye
zorlanmaktadr ve hasara urama olasl yksektir. Ana kirite tali kiriten dolay oluan bir dier
atlama nedeni de gerekli ask donatsnn eksik olmasdr. yle ki, ana kirie ortasndan saplanan bir tali
kiri ana kirie tekil yk etkisi yapar. Yk aktarma dzeni nedeniyle ekme blgesine iletilen kuvvetlerin
ask donatlaryla basn blgesine aktarlmalar gerekir. Aksi halde tali kiriin ana kirie sapland yerde
kesme atla grnmnde atlaklar meydana gelir.
Perdeleri birbirine balayan ksa aklkl ba kirilerinin mesnet blgelerinde X-eklinde kayma
atlaklar da perdeli sistemlerde grlen bir hasar trdr. Bu durum ksa kolonlarda grlen atlaklara
benzetilebilir [3].
3.3.3.

Perde Duvarda Hasar

Konsol perde duvarlarda eilme gmesi (ekil 6b, 6e), kesme kuvveti gmesi (ekil 6c) ve toptan
gme (ekil 6d) olmak zere adet tipik gme ekli mevcuttur [21, 22]. Bunlardan yalnz eilme
gmesi snek olup dier ikisi gevrektir. Bu trlerin dnda temelde eilme momentinin
karlanamamasndan dolay drdnc bir tr olarak toptan gme trnden de bahsedilebilir. ekil 6da
konsol perdelerde olabilecek gme ekilleri ve bu esnada olabilecek krlmalar gsterilmitir [22]. Perde
duvarlarda gzlenen hasar trleri ncelikle ykseklik/genilik oranna bal olarak ortaya kar. Ksa
perdelerde (ykseklik < genilik) kesme kuvveti etkisi baskndr. Gzlenen atlaklar da bu oluuma
uygun olarak kesme kuvvetinden ortaya kar. Az-katl perdeli yaplarda genellikle perde yzeyinde

270

Betonarme Binalarn Deprem Sonras Acil Hasar Deerlendirmeleri

yatayla yaklak olarak 45 derece eim yapan kesme atlaklar grlr. ok katl perdeli yaplarda,
ounlukla alt katlardaki perdelerde eilme atlaklar gze arpar. Perdenin ekme gerilmesi alan
tarafnda geni ekme atlaklar, basn gerilmesi alan tarafnda kk basn atlaklar ve betonda
ezilmeler grlr.

ekil 6. Konsol perde duvarlarda gme ekilleri [22].

Perde yzeyinde eik ekme atlaklar, kesme atlaklar, moment atlaklar birbirinden kolayca
ayrlabilir. Eik ekme atlaklar perdeyi boydan boya bir X biiminde keserken, eilme momenti
atlaklar perdeyi bir utan dier uca birbiriyle paralel veya ona yakn kesen birka atlak biiminde
grlr. Kesme ve basn atlaklar birlikte olumusa, esas itibariyle eik ekme atlaklarna benzeyen,
biraz daha yaygn, dall budakl bir grnm sergiler.
Boluklu perdelerde ba kirileri perdeler arasndaki ba salarlar. Ksa kiri gibi davranan bu kiriler
byk ankastrelik u momentleri ve yksek dzeyde kesme gerilmelerine maruz kalrlar. Bu elemanlarda
kesme atlaklar olumas beklenir. Ba kirilerinde donat dzenlenmesinde birtakm hususlara zel
nem verilmelidir. apraz yerletirilen donatlar ba kiriini snek davrana yneltir. Derin kiri gibi
donatlm ba kirilerinde hasar oluumu daha kolay ve ykcdr.

. Yksel / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 24 (1-2) 260 - 276 (2008)

271

Perdeli ereve sistemlerde yatay ykleri tayan perdelerde kesme ve eilme hasar olurken kolonlar da
bu hareketten payn alr. Perde ile kolonlar balayan ba kirilerinde ve kolonlarda da hasar olumas
beklenir.
3.3.4. Demede Hasar
Deme hasarlar, ounlukla byk aklklarda ar sehim ve perdelerin dnmesiyle deme-perde
birleim yerlerinde grlen atlaklar olarak ortaya kar. nceden eitli nedenlerle olumu kk
atlaklarn deprem etkisiyle byyerek daha fazla gzle grlr hale gelmesi de demelerde sk
karlalan bir durumdur. Bunlarn dnda, konsol demelerde donat yerletirme hatalar da mesnet
blgesinde ciddi atlaklara ve gmelere neden olabilmektedir. Deme boluklarnn kelerinde, byk
tekil yk etkisi olan noktalarda da deme hasarlar ortaya kabilir. Kirisiz demelerde kolonla
demenin birletii ksmlarda atlamalar grlebilir. ou kere deme hasarlar tayc sistem
gvenlii bakmndan birinci dereceden nemli bir sorun olarak grlmemektedir. Fakat byk atlaklar
kullanlabilirlik snr durumu asndan saknca dourmaktadr.
3.3.5.

Kolon-Kiri Birleim Yerinde Hasar

Birleim yerlerinde, stelik erken balayan her trl hasar yap gvenlii asndan dikkatlice incelemek
gerekir. Elemanlar arasndaki i kuvvet dalmnn engellenmesi, tayc eleman rijitliinin azalmas
sonucunu dourur. Kolon-kiri birleim yerinde meydana gelen hasarlar ounlukla yeter miktarda yanal
donat sklatrmas yaplmamasndan ya da kiri boyuna donatlarnn kolona tam balanamamasndan
ileri gelir. ekil 7de sarglama donatlar eksik bir birleim yeri hasar grlmektedir. Hasar; betonun
yarlp dklmesi, ileri derecede deformasyonlar eklinde ortaya kmtr. Birleim yerinde oluan
hasarn evresindeki dier tayc elemanlar da etkilemesi beklenir.

ekil 7. Kolon-kiri birleim yerinde hasar [18].

272

Betonarme Binalarn Deprem Sonras Acil Hasar Deerlendirmeleri

Birleim blgesinde grlen hasar tayc sistem rijitliini nemli lde azalttndan sistemin yatay
yklere kar dayanm birdenbire debilir. Birleim blgesinde beton kalba iyi yerletirilmi olmal
betonda boluklar olmamaldr. Kiri ve kolon donatlarnn balantlarna ve srekliliine dikkat
edilmelidir. yi dzenlenmi birleim blgesinde, kiri ucunda gerektiinde plastik mafsal oluabilmelidir.
Bu plastik mafsallarda byk oranda enerji tketilirken tama gcnde nemli bir azalma olmamaldr.
3.3.6.

Sistem Kusurlarndan leri Gelen Hasarlar

Balangta tayc sistemin kusurlu tekil edilmi olmas, zemine ve yapnn gereklerine uygun temel
sisteminin seilememi olmas gibi nedenler binalarn kmesine veya hasar grmesine neden olan
nemli faktrlerdendir [21].
Yap sisteminin dzenli olmas yapsal davrann tahminini kolaylatrmaktadr. Dzensiz sistemler iin
hesaplanan deprem etkileri bytlerek karlanmaya allr. Fakat bu durum mevcut belirsizlii
tmyle ortadan kaldramaz. Sistemin ktle merkezi ile rijitlik merkezi mmkn olduunca ayn noktada
aktrlmaya gayret edilmelidir. Rijitlik merkezi ile ktle merkezinin birbirinden ok uzak olmas
karlanmas zor burulma momentleri dourur. Yapda katlar arasnda ani rijitlik deiimleri, birbirine dik
iki dorultu arasnda uygun olmayan rijitlik dalmlar da ciddi hasar nedenleridir.
Sistem kusurlarndan biri olan yumuak kat; dayanm ve rijitlii dier katlara gre belirgin biimde
dk olan kat olarak tanmlanabilir. Yapsal hasarlar byk lde bu katta toplanarak ounlukla
binann gmesine yol aarlar. Gme gereklememi olsa bile hasar ok fazladr. Zemin katn yumuak
kat olmas halinde nce bu kat kolonlar krlmakta ardndan st katlar bu katn zerine yklmaktadr
(ekil 8,9). Genellikle cadde ve sokaklarda zemin katn ticari amal kullanm yaygn olduundan birok
binada bu katlarda kat ykseklii dier katlardan daha byktr ve blme duvarlar da eksiktir. Sokak
taramas srasnda bu ve benzeri yumuak kat oluumlarnn tannmas zor deildir.
Tayc sistemde belirli bir deprem dorultusu iin her bir kolon-kiri dm noktasna birleen
kolonlarn tama gc momentlerinin toplam, o dm noktasna birleen kirilerin tama gc
momentleri toplamndan daha byk olmaldr. Bu ilkeye uygun olmayan tasarmlarda plastik mafsallar,
ncelikle zayf olan kolon kesitinde olumaya zorlanr ve deprem enerjisini kolonlardaki plastik mafsallar
harcamaya zorlanrken sistem istenmeyen bir ekilde aniden ger. Kat mekanizmas biiminde ortaya
kan bu tr gme halleri can kaybnn da ok olmasnda nemli bir nedendir. Oysa "gl kolon-zayf

. Yksel / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 24 (1-2) 260 - 276 (2008)

273

kiri" ilkesi ile yaplan tasarmlarda ncelikle kiri ularnda plastik mafsal olumas beklenir ve deprem
enerjisinin nemli bir ksm bu kiri mafsallarnda tketilir. Plastik mafsallarn ncelikle kiri ularnda
olumas sistemi snek (dktil) davrana gtrr. Yaplarda yeterli sneklik kapasitesinin salanamamas
hasar oluumunda nemli bir etkendir. Oysa snek davran sayesinde komu elemanlar arasnda yk
tama anlamnda bir eit yardmlama olmaktadr. Eleman dzeyinde hasar ok olsa bile, snek davran
sayesinde, katlar birbiri zerine yklarak gme yerine, yap bir yne doru kayklarak ger. Bu tr
gme mekanizmas kolon mekanizmasna kyasla daha kabul edilebilir bir gme halidir.

A
B
a) Zemin Kat Kolonlarnn
Ularnda Mafsallama

c) Alt Katlarn kmesi

b) Zemin Katn Gmesi

d) Byk Yanal teleme ile st ste Ylm

Katlar

ekil 8. Zayf kolon-gl kirilere sahip bir ereve sisteminde olas gmenin aamalar.

274

Betonarme Binalarn Deprem Sonras Acil Hasar Deerlendirmeleri

a) Kat ykseklikleri eit,

zemin katta dolgu duvar yok

b) Zemin kat ykseklii dier

katlardan fazla

ekil 9. Yumuak kat halinin muhtemel nedenleri ve Adapazarndan bir rnek.

4.

LK NCELEME N ORGANZASYON GERE

Deprem sonras ilk incelemelerin dzenli, erevesi nceden belirlenmi ltlere gre ve belirli bir neitimden geirilmi ekipler tarafndan yaplmasnda saysz yarar vardr. Bu trl bir hazrln deprem
ncesinde yaplm olmas deprem sonrasnda acil olarak yaplmas gereken ilerin karmaadan en az
etkilenmi biimde daha hzl ve sistemli yrmesini yardmc olur. Bunun iin zellikle ve ncelikle
byk kentlerde afet ncesi hazrlklar kapsamnda organizasyonlar yaplmaldr. Yerel ynetimler,
valilik, bakanlk, mesleki kurulu ve gnll dernekler koordinasyon iinde afet ncesi yapacaklar ortak
bir eylem plan ile mahalle/semt baznda n inceleme ve tespit ekipleri oluturulabilirler. Bu ekiplere ksa
bir n-eitim verilerek her ekibin deerlendirmesini bu eitimin nda yapmas deerlendirmelerin
birbiri ile uyum iinde ve sistematik bir ekilde yrmesine yardmc olacaktr. n eitimlerde acil hasar
tespit ve kullanlabilirlik aratrmalarnda izlenecek hasar inceleme yntemi, hasar raporlama, hasar
dzeyleri, kullanlabilirlie karar verme, sk gzlenen tipik hasar rnekleri, ekiplerin grev alanlar, yetki
ve sorumluluklar kapsamnda bilgiler verilebilir. Bu tr bir ilk incelemenin normal artlar altnda bir
yapnn deprem gvenliini deerlendirmeden farkl pek ok yn vardr. Ksa sre iinde ve genellikle
normal olmayan koullar altnda ok sayda yap incelenecektir. Bir deprem sonras zellikle deprem
sonras acilen kullanlmas gereken yaplarn (valilik, kaymakamlk, hastane, belediye, itfaiye, aramakurtarma ve ilk yardm kurulularna ait tesisler vs.) kprler, yollar ve dier ulatrma yaplar, nemli
bina ve tesislerin byle bir incelemeden ncelikle geirilmesi ok nemlidir. Ardndan veya ezamanl
olarak sokak taramalar yoluyla iskana ak tm binalarda acil hasar tespit ve kullanlabilirlik
deerlendirmeleri yaplmaldr. talya ve Japonyada deprem hasarl binalarn hzl deerlendirmesine ait
benzeri uygulamalar yaplmtr. lk olarak 1980de talyada balayp 1995de Japonyada yaplan
uygulamalarda depremden hasar gren binalar nceden eitim verilmi aratrmaclar tarafndan

. Yksel / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 24 (1-2) 260 - 276 (2008)

275

sistematik olarak taranmtr [14]. Bu taramalarn sonular o an iin kullanld gibi, gelecekte de
kullanlabilecek deerli bir veritaban oluturmutur.
5. SONU
Depremlerin hemen ardndan, acil hasar tespit ve yaplarn kullanlabilirlik deerlendirmelerinin hzlca
yaplmas gerekmektedir. Bu ilem organize ekipler tarafndan olabildiince objektif ltlerle
yrtlmelidir. Bu tespit ve deerlendirmeleri yapan kiilerin isabetli karar vermeleri mal sahiplerinin can
ve mal gvenlii asndan ok nemlidir. Bu grevi stlenen mhendisin deprem sonras acil hasar
tespiti ile ilgili yeterli bilgi birikimi ve deneyimi olmas isabetli karar vermesine yardmc olacaktr. Bu
almada, deprem sonras acil hasar tespit ve kullanlabilirlik deerlendirmelerinin ana ilkeleri ve
yntemleri aklanm, bu alandaki uygulamalara deinilmitir. Acil hasar tespit ve kullanlabilirlik
deerlendirmesi yapacak elemanlara yardmc olmak zere betonarme yaplarda ska gzlenen yapsal
hasar trlerine yer verilmitir. Bu hasarlar snflandrlm, nedenleri, yap gvenliine etkileri eleman ve
sistem btnl iinde ele alnmtr. Depreme hazrlk almalar ve bunun iin yaplan
organizasyonlar iinde; ilk tespitlerde grev alacaklarn isimleri, grev ve yetkilerinin nceden
belirlenmesi, belirli bir n eitime tabi tutularak afet sonras iin hazrlanmalar da mutlaka yer almaldr.
Bu ekiplerin ncelikli grevleri deprem sonras hemen kullanlmas gereken nemli yaplar ile ulam
tesislerinin (hastaneler, yerel ve merkezi ynetim binalar, itfaiye, su ve enerji tesisleri, kprler, ana
yollar, vs.) deerlendirilmesi olmaldr.
KAYNAKLAR
1.

P. Glkan, A. Yakut, H. Sucuolu, M. S. Ycemen, E. tptolu, Mhendislik Hizmeti Grm

Yaplar in Hasar Tespit Formu, Deprem Mhendislii Aratrma Merkezi, ODT, Ankara, (1994).

2.

H. Demir, Betonarme Yaplarn Onarm ve Glendirilmesi, Emlak Pazarlama Proje Ynetimi ve

Servis A. ., stanbul, (1999) 14.

3.

Z. Celep, N. Kumbasar, Deprem Mhendisliine Giri Ve Depreme Dayankl Yap Tasarm, Beta
Datm, stanbul, (2000) 480.

4.

. M. zmeri, T. Tankut, G. zcebe, E. Atmtay, Uur Ersoy Symposium on Structural

Engineering, Middle East Technical University Department of Civil Engineering, Ankara,
(1999) 413.

5.

T. Tankut, Deprem Gvenli Konut Sempozyumu, Ankara, (1999) 87.

6.

Guideline for Post-earthquake Damage Evaluation and Rehabilitation of RC Buildings, The Japan
Building Disaster Prevention Association (JBDPA), (2001).

Betonarme Binalarn Deprem Sonras Acil Hasar Deerlendirmeleri

276

7.

Y. Nakano, M. Maeda, H. Kuramoto, M. Murakami, 13th World Conference on Earthquake

Engineering, Vancouver, B.C., Canada, (2004) 124.

8.

ATC-38 Postearthquake Buldng Performance Assessment Form Applied Technology Council,

Redwood City, California, (2002).

9.

ATC-20 Procedures for Postearthquake Safety Evaluation of Buildings', Applied Technology

Council, Redwood City, California, (1989).

10. C. Baggio, A. Bernardini, R. Colozza, L. Corazza, M. Della Bela, G. Di Pasquale, M. Dolce, A.

Goretti, A. Martinelli, G. Orsini, F. Papa, G. Zuccaro, Field Manual For Post-earthquake Damage
And Safety Assessment And Short Term Countermeasures (AeDES), JRC Scientific and Technical
Reports.
11. A. R. Ranous D. E. Bellet Post-Earthquake Damage Evaluation and Reporting Procedures, A
Quidebook For California Schools, (1993).
12. M. Kmr M. Altan T dergisi/d mhendislik, 4 (2005) 43.
13. U. Ersoy, Deprem Gvenli Konut Sempozyumu, Ankara, (1999) 65.
14. http://www.kenchiku-bosai.or.jp/english/index.html, (2007).
15. G. G. Penelis, A. J. Kappos, Earthquake-Resistant Concrete Structures, E& FN SPON An Imprint of
Chapman &Hall, London, (1997) 474.
16. G. zcebe, Tbitak tag Yma 574 Numaral Aratrma Projesi Sonu Raporu, (2004).
17. N. Baylke, Depremler ve Depreme Dayankl Betonarme Yaplar, Teknik Yaynevi, Ankara, (1989)
75.
18. M. H. Arslan, H. H. Korkmaz, Engineering Failure Analysis 14 (2007) 1.
19. A. lki Betonarme Yaplarda Riskler ve Risklerin Azaltlmas, MO stanbul ubesi Kurs notlar.
20. N. Baylke, Depremlerde Hasar Gren Yaplarn Onarm ve Glendirilmesi, naat Mhendisleri
Odas zmir ubesi, zmir, (2001) 32.
21. R. J. Folic, Materials and Structures, 24 (1991) 286.
22. T. Paulay, M. J. N. Priestley, Seismic Design of Reinforced Concrete and Masonry Buildings, Wiley
Interscience, New York, (1992) 389.