‫طراحی ساختمان در اقلیم گرم و خشک‬

‫اقلیم و معماری‬

‫شناخت عوامل اقلیمی‬

‫اقلیم تا آنجا که با آسایش انسان رابطه بر قرار می کند نتیجه عواملی همچونتابش آفتاب ‪-‬‬
‫دمای هوا – رطوبت هوا – وزش باد و میزان بارندگی است ‪.‬‬
‫الف ( تابش آفتاب‬
‫تابش اشعه خورشید به سطح زمین باعث ایجاد گرمای طبیعی می شود ‪.‬‬
‫ب ( دمای هوا‬
‫میزان گرما و سرمای شطح زمین عامل اصلی تعیین کننده درجه حرارت هوای بالی آن است ‪.‬‬

‫هوا عبور دهنده کلیه طیف های نور خورشید بوده و در اثططر دریططافت اشططعه خورشططید دمططای آن بططه طططور‬
‫مستقیم افزوده نمی گردد اما لیه های هوا به وسیله تماس بططا سطططح زمیططن کططه در اثططر دریططافت اشططعه‬
‫خورشید گرم شده اند ; گرم می شوند و سپس لیه هططای گططرم شططده هططوا ‪ ,‬گرمططای خططود را بططه وسططیله‬
‫جابجایی به لیه های دیگر منتقل میکنند ‪ .‬جریان هوا و باد نیز باعث تماس بیشتر توده های عظیم هوا با‬
‫سطح زمین شده و بدین طریق باعث گرمی هوا می شود‪.‬و عکس این مطلططب در زمسططتان و شططب رخ‬
‫می دهد ‪ .‬بدین ترتیب که هوا در اثر تماس با سطح زمین گرمای خود را از دست می دهططد و سططرد مططی‬
‫شود ‪ .‬در نتیجه میزان تغییرات روزانه و سالنه درجه حرارت هوا به تغییرات درجه حرارت سطططح مططورد‬
‫تماس آن بستگی دارد ‪.‬‬
‫با توجه به این که سطح دریا ها خیلی آهسته تر از سطح زمین تحططت تططآثیر آفتططاب گططرم مططی شططوند لططذا‬
‫میانگین درجه حرارت هوای بالی خشکی ها در تابستان بال تر و در زمستان پایین تططر از میططانگین درجططه‬
‫حرارت هوای بالی دریاهاست ‪.‬‬

‫ارتفاع از سطح دریا نیز تعیین کننده درجه حرارت هوا می باشد و در یططک عططرض جغرافیططایی مشططخص ‪,‬‬
‫مناطقی که در ارتفاع بیشتری قرار دارند سرد تر از مناطق پایین تر هستند ‪.‬‬

‫ج ( رطوبت هوا‬

‫منظور از رطوبت هوا مقدار آبی است که به شکل بخار در هوا وجود دارد‪ ,‬که این بخار از طریق تبخیر‬
‫آب سطح اقیانوس هاو دریا ها و همچنین سطوح مرطوبی چون گیاهان وارد هوا می شود‪ .‬هر چه هوا‬
‫گرم تر باشد بخار آب بیشتری را در خود نگه می دارند ‪ .‬به عنوان مثال ظرفیت پذیرش بخار آب در‬
‫هوایی که دمای آن ‪ ۱۸‬درجه سیلسیوس است سه برابر هوایی است که دمای آن ‪ ۲‬درجه سیلسیوس‬
‫می باشد ‪ .‬همچنین با کم شدن ارتفاع تراکم بخار آب در هوا زیاد می شود ‪.‬‬

‫اقلیم گرم و خشک )ساختمان در این اقلیم(‬

‫یتوانططد در طططول محططور شططرقی‪ -‬غربططی‬

‫در رابطه با شططرایط زمسططتانی ایططن منططاطق‪ ،‬فططرم سططاختمان م ‌‬
‫گسترش یابد‪ .‬اما شرایط تابستانی حکم بر فشردگی ساختمان نموده و داشتن فرمططی مکعططب شططکل را‬
‫ینماید در هر صورت با بریدن قسمتی از این مکعب و پر نمودن حفططره ایجططاد شططده بططا سططایه‬
‫ضروری م ‌‬
‫)سایه دیوار‪ ،‬درخت‪ ،‬پیچک‪ ،‬چفته مو( و هوای خنک شده بوسیله تبخیططر آب سطططح چمططن بططرگ درختططان‪،‬‬
‫یتوان اقلیم نسبتا ً مطلوبی در ساختمان ایجاد نمود در اطراف ایططن بططاغچه داخلططی پلن‬
‫حوض و فواره م ‌‬
‫یتواند آزاد باشد بدین ترتیططب پلن کلططی سططاختمان در ایططن منططاطق بطططرف داخططل معطططوف‬
‫ساختمان م ‌‬
‫یگططردد همططان فططرم زیبططا و مشططهور‬
‫یگردد‪ .‬آنچه بدین ترتیططب بططرای منططاطق گططرم و خشططک پیشططنهاد م ‌‬
‫م ‌‬
‫ههای سنتی ایران است که از دوران ماقبل تاریخ تططاکنون نططه تنهططا در منططاطق داخلططی ایططران بلکططه در‬
‫خان ‌‬
‫نواحی خشک خاورمیانه نیز تکرار شده است‪.‬‬

‫ساختمانهای حیاط دار قدیمی بهترین فرم و ترکیب ممکن اجزاء یک ساختمان برای تعدیل اقلیم بشططمار‬
‫یشوند در برابططر سططرمای زمسططتان بططاد و‬
‫یروند‪ .‬اطاقهای اینگونه منازل که فقط به داخل حیاط باز م ‌‬
‫م ‌‬
‫طوفان شن که معمول ً در مناطق کویری در جریان است حفاظت م ‌‬
‫یشوند‪ .‬در زمستان اطاقهای رو به‬
‫جنوب و در تابستان اطاقهای رو به شمال این مجموعه مورد استفاده قرار گرفته و بططدین ترتیططب محططل‬
‫یگردد حیاطهای داخلی که شططامل درخططت‪ ،‬حططوض و سطططوح سططبز گیاهططان‬
‫زندگی نیز با اقلیم هماهنگ م ‌‬
‫یروند‪ .‬در شب‬
‫هستند یکی از مؤثرترین عوامل ایجاد رطوبت در هوای خشک اینگونه مناطق به شمار م ‌‬
‫یمانططد و بططه‬
‫هوای سرد مجاور پشت بام بطرف پائین حرکت کرده و در داخل حیططاط و جسططم دیوارهططا م ‌‬
‫یشود در نططتیجه در روز هنگططامیکه دمططای‬
‫این ترتیب باعث افت حداکثر دمای هوای داخل حیاط در روز م ‌‬
‫یرسند هوای داخل ساختمان نسبتا ً معتدل خواهد ماند‪.‬‬
‫هوای خارجی و شدت تابش آفتاب به حداکثر م ‌‬

‫تهویه موردنیاز اقلیم گرم و خشک در مناطق گرم و خشک باید میزان تهویه طبیعی در روز را به حداقل‬
‫ییابد‪.‬‬
‫ممکن رساند‪ ،‬چون در اثر ورود هوای گرم خارج بداخل‪ ،‬دمای هوا و سطوح داخلی نیز افزایش م ‌‬
‫به خصوص در طول روز که سرعت باد زیاد و در نتیجه میططزان تهططویه طططبیعی نیططز زیططاد اسططت‪ ،‬تغییططرات‬
‫ینماید‪ .‬از طرف دیگر ‪ ،‬چون رطططوبت‬
‫دمای هوای داخلی در سطحی نزدیک به دمای هوای خارج تغییر م ‌‬
‫هوای اینگونه مناطق کم است‪ .‬حتی با جریان هوایی با سططرعت کططم امکطان سططرد شططدن بططدن از طریططق‬
‫تبخیر عرق بدن وجود داشته و در نتیجه احتیاج به سرعت زیاد هوا بططرای خنططک سططازی از راه تبخیططر لزم‬
‫یتواند ‪ cm 15‬در ثانیه باشد و این سرعتی است که‬
‫یباشد‪ .‬سرعت هوا برای ایجاد چنین وضعیتی م ‌‬
‫نم ‌‬
‫ههططا ‪ ،‬در‬
‫در نتیجه اختلف دمای سطوح و همچنین در نتیجه نفوذ هوای خططارج بططداخل از طریططق درز پنجر ‌‬
‫هها نخواهد بود‪ .‬در عصر و شططب ‪ ،‬بططدلیل‬
‫یآید و بدین ترتیب نیازی به باز بودن پنجر ‌‬
‫هوای اطاق بوجود م ‌‬
‫پایین بودن دمای هوای خارج نسبت به دمای هوا و سطوح داخلی تهویه طبیعی امکان سریع خنک شططدن‬
‫یآورد‪.‬‬
‫هوای داخلی را بوجود م ‌‬

‫یسازد امططا بایططد بططه ایططن‬

‫ههای باز شو را ضروری م ‌‬
‫نیاز به کوران در عصر و شب وجود دارد‪ .‬وجود پنجر ‌‬
‫هها متناسب نیست‪ .‬با هماهنگ ساختن محل ‪ ،‬شکل و‬
‫نکته توجه داشت که راندمان تهویه به اندازه پنجر ‌‬
‫یتوان اندازه آنها را بقدری کوچک انتخططاب نمططود کططه حططرارت کسططب شططده از‬
‫هها‪ ،‬م ‌‬
‫نحوه باز شدن پنجر ‌‬
‫طریق آنها را به حداقل رسانده و در عین حال امکان تهططویه بطططور مفیططد را بوجططود آورد‪ .‬ضططمنا ً بایططد بططه‬
‫مشکل ورود گرد و غبار بداخل ساختمان نیز توجه داشت‪ .‬در مناطقی که همیشه طوفان شططن و گططرد و‬
‫هاند مقدار بسیار کمططی از گططرد و غبططار و شططن‬
‫غبار وجود دارد ساختمانهایی که بر روی پیلوتی قرار گرفت ‌‬
‫ینمایند ‪ ،‬چون معمطول ً در ارتفطاع بیطش از ‪m 10‬میطزان شطن وجطود در هطوا‬
‫موجود در هوا را دریافت م ‌‬
‫ینماید‪ .‬چندی پیرامون اقلیططم گططرم و خشططک دومیططن گططروه بططزرگ اقلیمططی کشططور اسططت‪.‬‬
‫بشدت افت م ‌‬
‫محدوده جغرافیایی این پهنه اقلیمی عمدتا ً در بخشهای مرکزی کشور و به صورت نوار باریکی در جنوب‬
‫ه کوههططای زاگططرس( گسططترش یططافته اسططت‪ .‬تنططوع عططرض‬
‫ههططای جنططوب غربططی رشططت ‌‬
‫غربططی کشططور )دامن ‌‬
‫یترین‬
‫جغرافیایی و ارتفاع نقاط مختلف واقع در این پهنه اقلیمی بسیار زیاد است در این اقلیم در شمال ‌‬
‫یترین نقطه کشططور شطرایط آب و هططوایی مشططابهی ایجطاد شطده‪ ،‬بطه ططور مثطال )در گططز( کطه در‬
‫و جنوب ‌‬
‫یترین نقطه این پهنه اقلیمی قرار گرفته است )در عرض جغرافیایی ‪ º ۳۷‬شمالی( بططا ارتفططاع ‪۵۰۰‬‬
‫شمال ‌‬
‫یترین محططدوده ایططن پهنططه قططرار گرفتططه )در عططرض‬
‫یریططز( کططه در جنططوب ‌‬
‫نترین )ن ‌‬
‫متر از سطح دریططا‪ ،‬پططایی ‌‬
‫جغرافیایی ‪ º ۲۹‬شمالی( با ارتفاع ‪ ۲۱۰۰‬مططتر از سطططح دریططا‪ ،‬مرتفططع تریططن نقطططه ایططن گططروه را تشططکیل‬
‫یدهند‪.‬‬
‫م ‌‬
‫شرایط آب و هوایی کلیه زیرگروههای اقلیمی این گروه در زمستان نسبتا ً سرد و در تابستان نیمططه گططرم‬
‫و خشک است‪ .‬شرایط حرارتی هوا در فصل زمستان امکان بسططیار زیططادی را جهططت اسططتفاده از انططرژی‬
‫یآورد و به همین دلیل تقریبا ً در کلیه زیرگروههای واقع در این‬
‫خورشیدی در گرمایش ساختمان بوجود م ‌‬
‫هگیری از انرژی خورشیدی بالتر از درصد نیازهططای دیگططر اسططت‪ .‬در‬
‫پهنه اقلیمی درصد سالنه امکان بهر ‌‬
‫این گروه بدلیل پایین بودن رطوبت نسططبی هطوا بخصططوص در فصططل گطرم در کلیطه زیرگروههطای اقلیمططی‬
‫هگیری از عملکرد مصالح ساختمانی سنگین در بخشی از فصل گرم سال شرایط حرارتی‬
‫یتوان با بهر ‌‬
‫م ‌‬
‫فضاهای داخلی را کنترل نمططود‪ .‬امططا شططدت گرمططای هططوا در گرمططترین ماههططای سططال درحططدی اسططت کططه‬
‫یسازد‪ .‬نوع سیستم مکانیکی مورد نیاز بدلیل بال بططودن رطططوبت هططوا و‬
‫سرمایش مکانیکی را ضروری ‌م ‌‬
‫بدلیل گرمای شدید و هوا کولر گازی یا سیستم تهویه مطبوع و در سایر زیر گروههای ایططن پهنططه اقلیمططی‬
‫هگیططری از انططرژی خورشططیدی ‪ ،‬کططاهش اتلف حططرارت سططاختمان و‬
‫کططولر آبططی اسططت‪.‬در هططر صططورت بهر ‌‬
‫جلوگیری از تاثیر هوای گرم خارج و تابش شدید آفتاب بر ساختمان از اهداف عمده طراحی اقلیمططی در‬
‫این پهنه اقلیمی است‪.‬‬

‫کک ککک ککک کککک ککککک کککککک کک ککککک ککک ک ککک‬

‫‪ -۱‬جلو گیری از تاثیر هوای گرم در فضاهای داخلی مجموعه‬

‫الف‪ .‬طراحی مناطق نیمه محافظت شده در خارج بنا‬

‫ب‪ .‬استفاده از پوشش گیاهی برای خنک کردن محوطه‬

‫ج‪ .‬استفاده از گیاهان در کنار دیوارهای خارجی ساختمان‬

‫د‪ .‬استفاده از بام و دیوار دو جداره جهت تهویه در داخل پوسته ساختمان‬

‫ههای دو جداره جهت جابجایی حرارت‬

‫ه‪ .‬استفاده از پوست ‌‬

‫‪ -۲‬محافظت ساختمان در برابر تابش آفتاب در مواقع گرم سال‬

‫الف‪ .‬طراحی محوطه‬

‫ههای رو به آفتاب تابستان‬

‫ب‪ .‬ایجاد سایه برای پنجر ‌‬

‫ج‪ .‬شکل و جهت دادن به بدنة ساختمان به منظور کاهش اثر آفتاب تابستان‬

‫ههای رو به آفتاب تابستان‬

‫د‪ .‬کاهش انعکاس زمین و سطوح بیرون از پنجر ‌‬
 ‫ه‪ .‬تأمین سایه برای دیوارهایی که رو به آفتاب تابستانی هستند‪.‬‬

‫ههای رو به آفتاب تابستان‬

‫ی‪ .‬ایجاد سایه برای پنجر ‌‬

‫هنر معماری در کویر‬

‫در استان یزد آثار و بناهای بسیاری وجود دارد که نظر پژوهشگران به آنططان معطططوف مططی گططردد‪ .‬نظیططر‬
‫)مساجد ‪ ،‬مدارس ‪ ،‬آب انبارها ‪ ،‬و حسینیه ها ( ولی بناهططای یخچالهططای قططدیمی ‪ ،‬غریططب تریططن عناصططری‬
‫معماری هستند که با ایجاد یخچالهای برقی تقریبا به بوته فراموشی سپرده شده اند ‪ .‬در وجططود یخچالهططا‬
‫که روزگاری در قلب تابستانهای داغ وسوزان ‪ ،‬خنکای آب گططوارا را بطه درون خططانه مططی کشططاند ‪ ،‬رمطز و‬
‫رازی وجود دارد که حکایت از معجزه فروتنانه خشت خام و دستهای پرتوان معمار فرزانه ای می کند تا‬
‫عشق خدمت به خلططق را در شططاهکار معمططاری کططویر بططه عرصططه ظهططور برسططاند ‪ .‬در حططال حاضططر تعططداد‬
‫معدودی از این یخچالها باقی مانده است که در اینجا سعی شده تا به ویژگی معمططاری و عملکططرد خططاص‬
‫آن در ناحیه کویری پرداخته شود ‪.‬از پیشینه تاریخی یخچالها تا دوره صفویه اطلعاتی در دسططت نیسططت ‪.‬‬
‫تنها در سفرنامه دکتر جان فرایر در قرن یازدهم اشاره می کند که » در این زمان ذخیططره سططاختن یططخ ؛‬
‫رسمی متداول و دیرین سال شمرده می شود و امکططان آن مططی رود کططه همططراه بططا مغططولن وارد ایططران‬
‫گردیده است ‪ .‬همچنین شاردن‪ ،‬دورنمایی از شطهر کاشطان را درسططفرنامه خططود بطه تصطویر مططی کشطد و‬
‫یخچالهای این شهر را در بیرون از قلعه و برج وباروی شهر نشان داده است ‪ .‬و به معماری یخچالهططا در‬
‫اصفهان اشاراتی کرده است ‪.‬‬

‫استان یزد نیز با توجه به کویری بودنش از این معماری بی بهره نبوده است و هنططوز درجططای جططای آن از‬
‫جمله به شهرستان میبد و ابرکوه نیز می توان آثاراین شاهکار معماری را مشاهده کرد ‪ .‬ولی قبل از هر‬
‫چیز شایان ذکر است که فن ساختمانی و شیوه معماری در ساختمانهای یخچالها بططه گططونه ای اسططت کططه‬
‫دقت و نکته سنجی سازندگان و معماران این واحدها را به نکات عمده ومهمططی چططون عططایق کططاری بنططا ‪،‬‬
‫حفظ برودت مناسب جهت نگهداری یخ ‪ ،‬مصالح ساختمانی و چگونگی تهیه یخ پرداخته شود‪.‬‬

‫یخچالها بطور عمده از سه قسمت تشکیل شده اند ‪ ،‬دیوار طویل سایه انداز ‪ ،‬مخزن یخ و حوضچه های‬
‫تولید یخ ‪.‬‬

‫‪-1‬دیوار سایه انداز بسیار طویل و بلند می باشد ارتفاع این دیوارهطا کططه گطاهی تططا ‪ ۱۰‬مططتر مطی رسططد در‬
‫طول روز از تابش آفتاب بططر روی آبهطای منجمططد شططده در حوضططچه هطا جلططوگیری مطی کنططد ‪ .‬گططاه جهططت‬
‫استحکام بیشتر دیوار سایه انداز اقدام به احداث پشت بندهای بزرگ در قسمت جنوبی دیوار می کردند‬
‫‪ .‬دیوارهای سایه انداز در پایین دارای ضخامتی زیاد بوده و بطه تدریططج در بخشطهای فوقطانی از قططر آنهطا‬
‫کاسططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططته میشططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططططود ‪.‬‬
‫‪ -۲‬حوضچه های تهیه یخ ‪ :‬گودال مسطتطیل شطکل اسطت کطه بطه مطوازات دیطوار سطایه انطداز و در بخطش‬
‫شمالی آن حفرشده و طول آن اندکی کمتر از طول دیوار وعمق آن ‪ ۳۰‬الی ‪ ۵۰‬سططانتیمتر و گططاه بیشططتر‬
‫بوده است ‪ .‬این گودال محل تهیه نخ در شبهای سرد زمستان بود ‪.‬‬

‫‪ -3‬مخزن یخ‪ :‬این مخازن معمول در پشت دیطوار سطایه انطداز و در بخطش جنططوبی آن و در بعضططی مطوارد‬
‫بوسیله یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی راه می یابد ‪ .‬انبار یططخ نیططز گودالهططای عمیططق و بزرگططی‬
‫هستند که در وسط مخزن یخ حفرشده اند ‪.‬شکل این گودالهطا در یخچالهطای گنبطد دار بصطورت دایطره بطا‬
‫شعاعی تا حدود ‪ ۴‬متر و گاه بیشتر می باشد‪ .‬دیوار این گودالها از سنگ یا آجر یططا انططدود کاهگططل سططاخته‬
‫می شد ‪.‬و پشت آن با مصالح عایقی چون خاکه زغال و یا مصالح دیگر پر می گردد ‪.‬جهططت دسططتیابی بطه‬
‫کف این گودالها از پله های کوچکی که در دیوار آن تعبیه می شد استفاده می گردید همچنیططن چططاهی در‬
‫بیرون از یخچال حفر کرده و بوسیله مجاری باریکی کططه درکططف گودالهططای یططخ تعططبیه مططی نمودنططد تططا آب‬
‫حاصل از ذوب یخ را به این چاهها هدایت می کردند ‪.‬میبططد یکططی از نمططونه هططای نططادر شططهرهای باسططتانی‬
‫ایران به شمار میرود که راههای باستانی این دیار پیر را سواران مادی و پارسططی ‪ ،‬اشططکانی و ساسططانی‬
‫در نوردیده اند و در دوره های بعد نیز کاروانهایی که از چهار سوی ایران بیابانهای مرکزی را می بریدنططد‬
‫و در این پایگاه امن از تشویش بیابان می آسودند یکی از این راههای باستانی شاهراه ری –کرمان مططی‬
‫باشد که مجموعه کاروانی رباط که متشکل از کاروانسرا ‪،‬چاپارخانه ‪ ،‬آب انبططار و یخچططال مططی باشططد‪.‬در‬
‫قسمتی از راه باستانی قرار دارد ‪ .‬ساختمان عظیم خشت و گلی یخچال میبد روبروی کاروانسططرا واقططع‬
‫گردیده و با ایجاد خیابطان کشطی از ایطن مجمطوعه مجطزا گردیطده اسطت ‪ .‬ایطن یخچطال روزگططاری عططش‬
‫مسافران کویر را سیراب می نموده اسططت ‪.‬محططوطه یخبنططد میبططد حططوض گلططی کططم عمقططی بطه مسططاحت‬
‫تقریبی ‪ ۸۰۰‬متر مربع و به عمق تقریبی نیم متر است دیوارهای بلند سایه انداز به ضخامت ‪ ۲‬مططتر و بططه‬
‫بلندی ‪ ۸‬متر است که به چند طاق نما و ستون تقسیم شده است طول دیوار جنوبی ‪ ۴۲‬متر و دیوارهای‬
‫شرقی و غربی هر یططک ‪ ۲۰‬مططتر مططی باشططد‪ ،‬یططک درگططاه اصططلی بطه پهنطای ‪۲‬و ‪ ۲۰‬و بلنططدی ‪ ۲‬مططتر درمیطان‬
‫دیوارجنوبی به مخزن و گنبد راه دارد و تقریبا تمام رفت و آمدها وانبار کردن و تخلیططه یططخ از ایططن درگططاه‬
‫صورت می گرفته است درگاه دیگری به قرینه آن در سمت شمال گنبططد تعططبیه شططده کططه نقططش چنططدانی‬
‫نداشته و غالبا آنرا می بسته اند ‪.‬درگاه اصلی نیز فقط در هنگام رفت و آمد بططاز مططی کططرده انططد مخططزن‬
‫قیفی یخچال را در زمین رسی سختی کنده اند ‪ ،‬قطردهانه این مخزن ‪ ۱۳‬متر و گططودی آن ‪ ۶‬متراسططت ‪.‬‬
‫ارتفاع گنبد حدود ‪ ۱۵‬متر می باشد پهنای دیوار خشتی جدار گنبد از پططایین بططه بططال بططه طططراز مططاهرانه ای‬
‫کططاهش مططی یابططد بططه گططونه ای کططه پهنططای خشططت درنططوک گنبططد از ‪۲‬و ‪ ۴۰‬مططتر بططه ‪ ۲۰‬سططانتیمترمی رسططد‬
‫‪.‬شهرباستانی ابرکوه نیز که پیشینه آن را به کیکططاووس دومیططن پادشططاه کیانیططان مططی رسططانند ازمعمططاری‬
‫کویری نیز بهره جسته و درجای جای این خطه هنر و معماری کویری نظاره گر هططر رهگططذر مططی باشططد ‪.‬‬
‫یخچال بزرگ ابرکوه که به یخچال آقایی معروف است در سمت غربی جاده آسفالته دیده می شود ایططن‬
‫بنا با پلنی مدور و حجمی مخروطی شکل یادگاری از دوران قاجاریه در ورودی شهر واقطع شططده اسططت‪.‬‬
‫در بعضی از یخچالهای مناطق کویری مانند ابرکوه علوه بر دیواراصلی ‪ ،‬دیوارهططای دیگططری بططه مططوازات‬
‫دیواراصلی ساخته می گردید ‪ ،‬به همان میزان تعداد حوضچه هططای تولیططد یططخ بیشططتر مططی شططد بخصططوص‬
‫اینکه مخزن یخ نسبت به یخچالهای مشابه از حجم و فضای بیشتری برخوردار مطی باشطد ‪ .‬مصطالح بکطار‬
‫رفته در بنا سنگ وخشت و چوب و آهک می باشد که ابتدا حدود ‪ ۵۰‬سانتیمتر را بططا سططنگ و ملت ماسططه‬
‫وآهک بنا کرده اند و مابقی را با خشت و گل ساخته اند در شطرق بنطا سططه دیططوار چینططه ای بططا فاصططله ای‬
‫معین ایجاد شده است تنها راه ورود به به یخچال دریچه کوچکی در پایین است که پس از وارد کردن یخ‬
‫به درون یخچال از همین دریچه مقداری گیاه خشکیده بنام » ییزر« و علوفه مخصوص دیگری روی یخها‬
‫می ریختند و بلفاصله دریچه را مسدود می کردند تا تابستان بطاقی بمانطد ایطن یخچطال در سطالهای اخیطر‬
‫مرمت گردیده و سطح بیرونی آن با آجر و اندود کاهگل بازسازی شده است ‪.‬‬

‫بطورکلی در معماری کویر ‪ ،‬کمتر راه حلی است که منحصططرا یططه یططک مسططاله تعلططق داشططته باشططدمعمار‬
‫یزدی همیشه بایک تیر چند نشان را می زند ‪ .‬این مفهوم اساس تولید ‪ ،‬نشانه نبوغ و استعداد سازندگان‬
‫یزدی است که در دیگر عرصه های تولید نیز به ظهور می رسد ‪.‬‬

‫در خاتمه می توان افطزود کطه اصطول حطاکم بطر ططرح افکنطی تمطامی یخچالهطا یکسطان اسطت و یطخ بایطد‬
‫عایقبندی شده و خشک بماند ولی علیرغم وجطود مصططالح مقططاوم ومتناسططب ‪ ،‬شطرایط اقلیمططی ‪ ،‬توسططعه‬
‫صنعت مدرن یخ سازی از منزلت فرهنگی این بناها کاسته است و جا دارد که ضمن بازسازی یخچالهططا ‪،‬‬
‫آنان را به کاربری شایسته تبدیل نماید تا این شاهکار معماری از یاد رفته بار دیگر در کویر بدرخشد‬

‫طراحی ساختمان در اقلیم سرد و کوهستانی‬

‫نویسنده ‪ :‬عباس ولدی ‪ -‬ساعت ‪ ٤:۱٥‬ب‪.‬ظ روز دوشنبه ‪۱۳۸۸/۱٢/۱٧‬‬

‫اقلیم و معماری‬
 ‫شرایط اقلیمی و خصوصیات آب و هوایی‬

‫سلسله جبال البرز و زاگرس نواحی مرکزی ایران را از دریای خزر در شمال و جلگه بین النهرین در غرب جدا می کنند‬
‫‪ .‬کوههککایی نیککز بککه صککورت منفککرد در مرکککز و شککرق ایککران وجککود دارنککد از جملککه کککوه تفتککان ‪ ،‬شککیر کککوه و ‪...‬‬
‫کوهستان های غربی که دامنه های غربی رشته کوههای فلت مرکزی ایکران و سراسکر کوههکای زاگکرس را در بکر مکی‬
‫گیرد از مناطق سردسیر کشور به شمار می آیند ‪.‬‬

‫کلیات آب و هوایی این منطقه به شرح زیر می باشد ‪:‬‬

‫· سرمای شدید در زمستان و هوای معتدل در تابستان‬

‫· اختلف بسیار زیاد درجه حرارت هوا بین دمای شب وروز‬

‫· بارش برف سنگین‬

‫· رطوبت کم هوا‬

‫میانگین دمای هوا در گرم ترین ماه سال در این اقلیم بیش از ‪ 10‬درجه سانتی گراد و متوسط دمای هکوا در سکردترین مکاه‬
‫سال کمتر از ‪ -3‬درجه سانتی گراد می باشد ‪.‬‬

‫نوسانات دمایی در طی شبانه روز نیز در نواحی کوهستانی بیشتر است ‪ .‬در این اقلیم دره ها در فصل تابستان بسیار گککرم‬
‫و در زمستان معتدل اند ‪ .‬مقدار تابش آفتاب در فصل تابستان در این منطقه زیاد و در زمستان بسیار کم است ‪ .‬زمستان ها‬
‫طولنی ‪ ،‬سرد و سخت بوده و تا چند ماه از سال ‪ ،‬زمین پوشیده از یخ ‪ ،‬و بهار کوتاه مدت اسکت و زمسکتان و تابسکتان را‬
‫از هم جدا می کند‪ .‬سرما از اوایل آذر ماه شروع می شود و کم و بیش تا اواخر فروردین ادامه مکی یابکد ‪ .‬در سراسکر ایکن‬
‫منطقه از آذربایجان گرفته تا استان فارس ‪ ،‬زمستان ها به شدت سرد می باشد ‪.‬‬

‫در این نواحی ‪ ،‬میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد است و بیشتر به صورت ریزش برف مککی باشککد ‪ .‬بککرف‬
‫های پیاپی بیشتر قله هکا را مکی پوشکاند ‪ .‬در ارتفاعکات بکالی ‪ 3000‬مکتر همکواره بکرف وجکود دارد و ایکن کوهسکتان هکا‬
‫سرچشمه رودخانه ها و قنات ها در کشور محسوب می شوند ‪.‬‬

‫بارش برف در نواحی شمال و شمال غربی منطقه بیش از نواحی جنوب غربککی آن اسککت ‪ .‬علککی رغککم بارنککدگی فککراوان ‪،‬‬
‫رطوبت در این اقلیم کم می باشد ‪ .‬همچنین سلسله جبال غربی همانند سدی مانع از نفوذ هوای مرطوب مککدیترانه بککه داخککل‬
‫فلت ایران می شوند و رطوبت هوا را تنها در دامنه های خود نگاه می دارنککد ‪ .‬بککرخلف نککواحی شککمال ایککران و سککواحل‬
‫دریای خزر که غلظت هوا به دلیل پستی زمین و بارش زیاد است در اقلیم سرد ‪ ،‬این غلظت کمتر بوده و همین امر میزان‬
‫استفاده از تهویه طبیعی هوا را کاهش می دهد ‪.‬‬

‫فرم بنا‬

‫برودت بسیار زیاد هوا در بخش عمده ای از سال ‪ ،‬در نواحی سرد و کو هستانی باعث شده است تا حداکثر استفاده از تابش آفتططاب ‪،‬‬
‫بهره گیری از نوسان روزانه دما ‪ ،‬حفظ حرارتی و جلو گیری از باد سرد زمستانی در فضاهای مسکونی امری ضروری گردد ‪ .‬لذا فططرم‬
‫بنا در جهت مقابله با سرمای شدید طراحی و اجرا می شود ‪ .‬در ادامه ‪ ،‬بطه توضطیح خصوصطیات کلطی فطرم بنطا در ایطن اقلیطم خطواهیم‬
‫پرداخت ‪.‬‬

‫‪ .1‬ساختمان های درون گرا با حیاط مرکزی‬

‫بناهای سنتی در اقلیم سرد مانند نواحی مرکزی فلت ایران دارای حیاط مرکزی بوده و سایر قسمت ها دورتادور این حیاط چیده مططی‬
‫شوند ‪ .‬اتاق های واقع در سمت شمال حیاط بزرگتر از سایر قسمت ها و تالر یا اتاق اصلی نشیمن خانه نیز در این سمت حیاط واقططع‬
‫شده است تا از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در فصل سرد زمستان استفاده کنند ‪ .‬جبهه جنوبی ساختمان بطه دلیطل کوتططاه و معتطدل‬
‫بودن فصل تابستان کمتر به کار گرفته می شود ‪ .‬لذا اتاق های جنطوبی و اتطاق هططای شططرقی و غربططی – در صططورت وجططود – بطه عنططوان‬
‫انباری یا فضاهای خدماتی همچون اتاق خدمه یا سرویس های بهداشتی کاربرد دارند ‪.‬‬

‫برخلف مناطق معتدل و مرطوب سواحل جنوبی دریای خزر ‪ ،‬خانه های این مناطق ‪ ،‬اغلب دارای زیر زمینی با سقف کوتططاه در پططائین‬
‫زمستان نشین هستند که به علت خنکی هوای آن ‪ ،‬در تابستان برای سکونت و آسایش ساکنان خانه به کار می رود ‪.‬‬

‫‪ .2‬استفاده از ایوان و حیاط کوچک در بنا‬

‫از آنجایی که در بیشتر روزهای سال در مناطق کوهستانی سرد ویا بسیار سرد است اکثر فعالیت های روزمره در اتاق هططا انجططام مططی‬
‫پذیرد ‪ .‬لذا ابعاد حیاط ها در این مناطق قدری کوچکتر از نواحی فلت مرکزی ایران است ‪.‬‬

‫ساختمان ها در این اقلیم دارای ایوان اند ولی عمق آنها نسبت به ایوان های مناطق جنوبی کشور به مراتب کمتر می باشططد و هماننططد‬
‫ایوان های منطقه خزر ‪ ،‬کاربرد نشیمن ندارند و صرفا جهت حفظ ورودی ها ی بنا از برف و باران استفاده می شوند ‪.‬‬

‫نکته دیگر پائین بودن کف حیاط بناهای اقلیم سرد به اندازه ‪ 1‬تا ‪ 1.5‬متر از سطططح پیططاده روهااسططت تططا بتططوان آب جطاری در نهططر هططا و‬
‫جویها را بر باغچه حیاط یا آب انبار واقع در زیر زمین سوار نمود و از سوی دیگر ‪ ،‬زمین مانند عایق حرارتی اطراف بنا را احاطه کرده‬
‫‪ ،‬مانع از تبادل حرارتی بین بنا و محیط پیرامون آن و باعث حفظ حرارت درون ساختمان می شود ‪.‬‬

‫‪ .3‬پلن ‪ ،‬فرم بنا و نحوه قرار گیری آن‬

‫در حوزه اقلیمی سرد و کوهستانی ‪ ،‬بناها دارای پلن و بافت متراکم می باشند ‪ .‬فرم بنککا بایککد بککه گککونه ای باشککد کککه سکطح‬
‫تماس آن را با سرمای خارج کمتر نماید تا حرارت کمتری از درون به بیرون انتقال یابد ‪ .‬لذا از احجامی نظیککر مکعککب یککا‬
‫مکعب مستطیل استفاده می نمایند تا نسبت سطح خارجی بنا به حجم داخلککی آن کککاهش یابککد و آن را در حککداقل ممکککن نگککه‬
‫دارد ‪.‬‬

‫ساختمان ها بین ‪ 20‬درجه به طرف غرب و ‪ 45‬درجه به سمت شرق و در سایه باد یکدیگر و خارج از سککایه آفتککاب هککم ‪،‬‬
‫در محور شمالی – جنوبی مستقر می شوند ‪.‬‬

‫‪ .4‬اتاق های کوچک با ارتفاع کم‬

‫در نواحی سرد و برفی ‪ ،‬باید از ایجاد اتاق ها و فضاهای بزرگ داخل بنا اجتناب نمود چرا که با افزایش سطح تماس آنهککا‬
‫با فضای سرد بیرونی ‪ ،‬گرم کردن این فضای وسیع مشکل خواهد بود ‪.‬‬

‫بنابراین در این مناطق سقف اتاق ها را پائین تر از اتاق های مشابه در سایر حوزه های اقلیمی در نظر می گیرند تکا حجکم‬
‫اتاق کاهش یابد و سطح خارجی نسبت به حجم بنا حداقل گردد ‪ .‬ارتفاع کم سقف در تالر ها و اتاق های مهم و طاق راسته‬
‫ها و حجره های بازارهای این مناطق نیز مشهور است ‪.‬‬

‫‪ .5‬بازشوهای کوچک‬

‫در این مناطق برای جلو گیری از تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا از بازشوهای کوچککک و بککه تعککداد کککم اسککتفاده مککی‬
‫کنند ‪ .‬در صورت بزرگ بودن پنجره ها ‪ ،‬استفاده از سایبان الزامی است ‪ .‬بازشوها در ضلع جنوبی برای استفاده هککر چکه‬
‫بیشتر از تابش آفتاب ‪ ،‬بزرگتر و کشیده تر انتخاب می شوند ‪ .‬همچنیککن از اسککتقرار بازشککوها در جهککت بادهککای سککرد بایککد‬
‫اجتناب نمود ‪ .‬پنجره های دو جداره نیز برای رساندن تبادل حرارتی به حداقل ممکن مناسب ترنککد ‪ .‬در ضککمن بککه منظککور‬
‫جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخلی به خارج ساختمان ‪ ،‬میزان تعویض هوای هککوای داخککل وتهککویه‬
‫طبیعی را باید به حداقل ممکن رساند ‪.‬‬

‫در مقایسه با اقلیم گرم و خشک ابعاد بازشوها در این حوزه اقلیمی برای استفاده از انرژی حرارتی حاصل از تابش آفتاب‬
‫افزایش یافته است ‪.‬‬

‫‪ .6‬دیوارهای نسبتا قطور‬

‫قطر زیاد دیوارها نیز به نوبه خود از تبادل حرارتی بین فضای داخلی بنا و محیط بیرونکی سکاختمان جلکوگیری مکی کنکد ‪.‬‬
‫معیارهای معماری اقلیم سرد و کوهستانی و گرم و خشک تقریبا مشابه است و تنها تفاوت آنها در منابع حرارت دهنده می‬
‫باشد که در اقلیم گرم و خشک این منبع از سمت بیرونی بنا و در اقلیم سرد از سمت داخل فضا می باشد ‪ .‬لکذا بایکد در ایکن‬
‫اقلیم به کمک مصالح بنایی قطر دیوارها را زیاد نمود تا این جداره بتواند به عنکوان منبکع ذخیکره حکرارت داخکل بنکا عمکل‬
‫نماید ‪.‬‬
‫دیوارهای قطور ‪ ،‬گرما و حرارت تابش آفتاب روزانه را در طول شب حفظ و به تعدیل دمای داخککل سککاختمان کمککک مککی‬
‫نماید ‪ .‬در معماری بومی این مناطق تا حد ممکن تلش می شود تا به شککل طکبیعی یکا یکا بکا اسکتفاده از بخکاری و گرمکای‬
‫ناشی از حضور افراد ‪ ،‬پخت وپز یا حضور حیوانات ‪ ،‬بنا را گرم نمود ‪.‬‬

‫‪ .7‬بام های مسطح‬

‫ابن یه سنتی در کوهپایه های شمالی سلسله کوههای البرز دارای بام های شیب دار و در مناطق کوهستانی غالبا مسطح هستند ‪.‬‬

‫بام های شیب دار در صورت مناسب بودن پوشش آن به مراتب از بام های مسطح بهترند چرا که آب باران را به سککهولت‬
‫از روی بام دور می کنند ‪ .‬ولی در صورت کاهگلی بودن پوشش بککام ‪ ،‬قککدرت آن در برابککر رطککوبت و بککاران و بککه ویککژه‬
‫برف بسیار تضعیف خواهد شد ‪ .‬چرا که آب ناشی از ذوب تدریجی برف وارد سقف کاهگل می گردد و بنا مرطککوب و نککم‬
‫دار می گردد ‪ .‬به همین دلیل به محض بارش برف ‪ ،‬آن را از روی چنین بامی پارو می کنند و با غلتکی سنگی و کوچک‬
‫‪ ،‬بام را دوباره غلتک می کشند تا پوشش کاهگلی آن مجددا متراکم و سوراخ های ایجاد شده در اثر نفوذ آب مسدود گردند‬
‫‪.‬‬

‫انتخاب بام های مسطح در اقلیم سرد مشکلی ایجاد نمی نماید چرا که با نگهداری برف بر روی بککام ازآن بککه عنککوان عککایق‬
‫حرارتی در مقابل سرمای زیاد هوای خارج که چندین درجه کمتر از درجه حرارت برف است استفاده می شود و همچنین‬
‫فضای زیر اسکلت خرپا که کاربرد انباری دارد ‪ ،‬عایق مناسبی بین فضای داخل و خارج بنککا خواهککد بککود ‪ .‬لککذا دو جککداره‬
‫بودن سقف بنا در این اقلیم برای حفظ گرمای بنا حائز اهمیت است ‪.‬‬

‫نوع مصالح‬

‫مصالح مورد استفاده در ابنیه سنتی در مناطق سرد و کوهستانی مانند سایر حککوزه هککای اقلیمککی از مصککالح موجککود در آن‬
‫اقلیم است‪ .‬این مصالح باید از ظرفیت و مقاومت حرارتی خوبی برخکوردار باشککند تکا گرمکای بنکا را در فضکای داخلکی آن‬
‫حفظ نماید ‪.‬‬

‫لذا بدنه این ابنیه از سنگ ) یا چوب ‪ ،‬ملت کاهگل ‪ ،‬خشت و آجر ( و پوشش سقف و بام از تیر های چوبی و کاهگل مککی‬
‫باشد ‪ .‬از سنگ و مصالح مقاوم و سنگین برای برای پی سازی بنا استفاده مککی کننککد و در برخککی نقککاط ‪ ،‬کرسککی چینککی بککا‬
‫مصالح سنگین جهت جلو گیری از رطوبت به کار می رود ‪ ،‬هر چند ابنیه این مناطق ‪ ،‬به طور کلی ‪ ،‬بکر روی زمیکن بنکا‬
‫می شوند ‪.‬‬

‫در این رابطه می توان از شهر جوانرود و روستاهای اطراف آن واقع در منطقه غربی رشته کوه زاگککرس و در ‪ 95‬کیلککو‬
‫متری شمال غرب کرمانشاه نام برد ‪ .‬در این منطقه ساختمانهای سنگی ‪ ،‬سیمایی موزون و هماهنگ بکه ککل بکافت شکهر و‬
‫همچنین به بافت روستاها داده است ‪ .‬سنگ که به وفور در این منطقه کوهستانی وجود دارد و به صورت لشه و یا قککواره‬
‫در دیوارهای قطور ساختمان ها به کار می رود ‪ .‬در این منطقه اقلیمی سرد و نسبتا پر باران ‪ ،‬بام سککاختمان هککا مسککطح و‬
‫با تیر چوبی و کاهگلی پوشیده شده است ‪ .‬هر چند که بام اغلب ساختمان ها های جدید در جوانرود دارای خرپای چککوبی و‬
‫پوشش شیروانی است ‪.‬‬

‫کالبد شهری و روستایی‬

‫بافت شهری و روستایی حوزه اقلیمی سرد و کوهستانی در جهت مقابله با سرمای شدید شککل گرفتکه اسکت ‪ .‬ویژگکی هکای‬
‫بافت شهری و روستایی در این اقلیم عبارتند از ‪:‬‬

‫‪ .1‬بافت متراکم و فشرده‬

‫‪ .2‬فضاهای کوچک و محصور‬

‫‪ .3‬بهره گیری از جهات آفتاب و زمین ) به عنوان عوامل تعیین کننده ی جهت استقرار و گسترش شهر و روستا و سیمای آنها (‬

‫‪ .4‬معابر باریک به موازات خط تراز زمین‬

‫با توجه به شرایط اقلیمی منطقه سرد و کوهستانی در ایران به منظور جلوگیری از اتلف حرارتی و کوران هککوا ‪ ،‬بنککا هککا‬
‫به صورت متراکم و فشرده و متصل و در کنار هم ساخته می شوند تا سطح تماس فضاهای گرم مسکککونی بککا محیککط سککرد‬
‫خارج کاهش یابد ‪ .‬همچنین بنا ها طوری کنار هم قرار می گیرند که یکدیگر را محصور نمایند و فضاهای شککهری تککا حککد‬
‫امکان کوچک شوند تا نفوذ جریان باد سرد به داخل فضاهای شهری کم گردد و تابش حرارت از سطح خارجی دیوارهای‬
‫گرم ابنیه به فضاهای کوچک و محصور شهری ‪ ،‬هوای سرد آنها را تعدیل نماید ‪.‬‬

‫نکته قابل مشککاهده دیگککر در ایککن نککوع شککهرها ‪ ،‬طراحککی معککابر کککم عککرض و باریککک بککرای اسککتفاده بهککتر از حککرارت و‬
‫جلوگیری از تبادل گرما و سرما است ‪ .‬معمول در این نوع اقلیم ‪ ،‬مجتمع های زیستی در وسککط دامنککه بلنککدی هککا و رو بککه‬
‫جنوب و در داخل زمین یا روی آن به منظور بال بردن ظرفیت حرارتی دیواره های بککدنه شککمالی و افزایککش حجککم داخلککی‬
‫نسبت به سطح بیرونی ‪ ،‬استقرار می یابند ‪ .‬در واقع در صکورت اسکتقرار روسکتا در پکائین دره اول خطکر سکیل خیکزی و‬
‫نابودی روستا وجود خواهد داشت ‪ .‬ثانیا نفوذ هوای سرد سنگین به دره ها باعث افزایش شدت سرما به هنگام شب خواهککد‬
‫شد ‪ .‬ثالثا جبهه شمالی کوه همواره در سایه قرار گرفته و سرد می باشد در حالیکه روستاها و شهر ها بایککد جهککت حککداکثر‬
‫استفاده از تابش خورشید ‪ ،‬رو به دره و در آفتاب بنا گردند ‪ .‬رابعا به علت فزونی نککاهمواری هککای زمیککن و شککدت بککاد در‬
‫بالی کوه و دسترسی به منابع آبی و رود خانه ها که در قسمت پائین ارتفاعات جاری هستند ‪ ،‬اسککتقرار بککافت روسککتایی و‬
‫شهری بر بالی کوه صحیح نمی باشد‪.‬‬