‫ما اينجا می مانيم‪ ،‬برای توسعه علمی ايران‬

‫نوشته ‪ :‬دکتر مھدی زارع‬

‫‪www.mehdizare.net‬‬
‫‪http://mehdizare.blogspot.com‬‬
‫صفحه دکتر مھدی زارع در فيس بوک‬

‫اين روزھا و البته تقريبا از ابتداي زماني كه من به عنوان استاديار در سال ‪ ، ١٣٧٨‬پس از اخذ‬
‫درجه دكتري در پژوھشگاه خودمان مشغول به كار شدم ‪ -‬از حدود‪ ١١‬سال قبل تا امروز ‪ -‬بعضي‬
‫دانشجويان ما مي آيند و براي رفتن به خارج از كشور‪ ،‬براي ادامه تحصيل و زندگي ‪ -‬اگر شد‪-‬‬
‫توصيه نامه مي خواھند‪ .‬البته بعضي از دانسته ھاي ما در مورد دانشگاھھا و مرازك پژوھشي‬
‫خارج از ايران و ھمكارانمان در كشور ھاي توسعه يافته‪ ،‬نشاني مي خواھند تا با دنبال كردن ھمان‬
‫نشاني ھا زودتر به سر منزل مقصود برسند‪ .‬اخيرا ديده ام كه مھاجرت ‪-‬براي كار و زندگي‪ -‬را به‬
‫كشورھاي بيشتر مھاجر پذير ‪ -‬ظاھرا كانادا و استراليا‪ -‬انتخاب مي كنند‪ ،‬بدون اينكه ھدف اوليه را‬
‫تحصيل يا ادامه آن ابراز كنند‪ .‬ھميشه ھم در اين سالھا با اين سوال دانشجويان مواجه شده ام كه‬
‫شما نمي خواھيد برويد؟ به ويژه دوستاني كه در حال رفتن ھستند اين سوال را بيشتر مي پرسند‪.‬‬
‫به نظرم رسيد كه امروز در اين مورد نكته ھايي كه در ذھن دارم ‪-‬در چند يادداشت‪ -‬به صورت‬
‫خالصه بياورم ‪.‬‬

‫‪-‬اينكه چه كسي در اين دنياي پھناور و زير آسمان خدا در كجاي زمين زندگي كند‪ ،‬تا جايي كه‬
‫امكان و توانايي داشته باشد‪ ،‬البته به خودش مربوط است‪ .‬ھر كس آزاد است كه آن طور كه مي‬
‫پسندد محيط كار و زندگي خود را انتخاب كند‪ .‬اگر مناسب نديد يا مجبور شد‪ ،‬مھاجرت كند‪ .‬اينكه به‬
‫كسي بگوييم‪ ،‬يا مجبورش كنيم كه كجا باشد و كجا زندگي كند‪ ،‬به باور من اگر دلش نخواھد نتيجه‬
‫خوبي نخواھد داد ‪.‬‬

‫‪-‬البته آنطور كه فرزندان از محيط خانواده و اجتماع اثر مي پذيرند‪ ،‬طبيعي است كه واكنش نشان‬
‫مي دھند‪ ،‬و در انتخاب محل زندگيشان در بزرگسالي بسيار مھم است‪ .‬نتيجه يك پژوھش كه سالھا‬
‫پيش مطالعه مي كردم نشان مي داد كه اثر جامعه پيراموني بر تربيت فرزندان در جوامع پيشرفته‬
‫تر و صنعتي تر بسي بيشتر از خانواده است‪ .‬طبيعي است كه ھر چه محيط سنتي تر باشد‪ ،‬اثر‬
‫خانواده ‪ -‬عاطفي‪ ،‬فرھنگي و اقتصادي و‪ -...‬بيشتر است ‪.‬‬

‫‪-‬اما اينكه اينجا چرا مي مانيم ؟ در مجلس ترحيم روانشاد پروفسور كارولوكس‪ ،‬استاد مھندسي‬
‫برق دانشگاه تھران‪-‬اواخر تيرماه ‪ ،٨٩‬سالن شھيد چمران دانشكده فني دانشگاه تھران‪ ،-‬يكي از‬
‫دانشجويان آن بزرگوار پشت تريبون رفت و گفت از ايشان اگر مي پرسيديم كه نظرتان در مورد‬
‫رفتن ما به خارج چيست‪ ،‬مي گفت خوب است كه به خارج برويد و با دنياي امروز آشنا شويد و‬
‫فرصت ھا جديد را نيز بيازمائيد‪ .‬و وقتي از خود وي مي پرسيديم كه خود شما ايران را ترك نمي‬
‫كنيد؟ پاسخ مي داد كه ) كجا برويم‪ ،‬ايران مال ماست(‪ .‬به ھر حال يك جواب و دليل مھم‪ ،‬به باور‬
‫من‪ ،‬ھمين است‪ .‬ايجا خانه است‪ .‬خانه را چه كنيم؟ ول كنيم؟ فراموشش كنيم؟ پيشرفتھاي بزرگي‬
‫در پايان دھه اول سده بيستم در دنيا ايجاد شده است‪ .‬ما ھم مثل ھمه مردم دنيا از گوشه ھايي از‬
‫مواھب اين پيشرفتھا بھره منديم و در توسعه بخشي از آنھا در حد توان و امكاناتمان شريكيم‪ .‬ولي‬
‫خانه را چه كنيم؟ مي دانيم كه بسياري از نقاط و مناطق و شھرھاي كشور ما در مراحل ابتدايي‬
‫توسعه ھستند‪ .‬بسياري از مردم ما ‪-‬حتي در شھر ھاي بزرگ‪-‬در وضعيت پيشرفته و حتي ماقبل آن‬
‫نيز زندگي نمي كنند‪ .‬آنھا را چه كنيم؟ فراموش كنيم؟ مگر مي توان اعضاي خانه را فراموش كرد؟‬

‫‪-‬حدود بيست و چھار سال قبل ‪ ،‬وقتي من وارد دانشكده علوم دانشگاه تھران شدم‪ ،‬استادانم از‬
‫بھترين استادان علوم زمين در ايران بودند‪ .‬اكثرا صاحب تاليفھاي متعدد ‪.‬بيشترشان بسيار مسلط‬
‫در تدريس و پژوھش و بسيار عالقه مند‪ .‬آنھا اكثرا باقيمانده از جمع استاداني بودند كه قبل از‬
‫انقالب و انقالب فرھنگي و قبل از آغاز جنگ تحميلي‪ ،‬در دانشگاه تھران مشغول به كار بودند‪ ،‬و‬
‫ما كه سال ‪ ۶۵‬وارد دانشگاه شديم آنھا كه رفته بودند را نمي ديديم ولي تاليفاتشان را مي ديديم‬
‫)استاداني مثل دكتر كيميايي‪ ،‬دكتر ايران پناه‪ ،‬كه مھاجرت كرده بودند و دكتر عرفاني كه درگذشته‬
‫بود ‪).‬از تاليفاتشان و خاطراتي كه دانشجويان و فارغ التحصيالن قديمي تر تعريف مي كردند‪ ،‬پر‬
‫واضح بود كه آن ھا كه ديگر در دانشگاه نبودند‪ ،‬ھر يك ستاره رشته خود بودند و بسيار با سواد‪.‬‬
‫ولي ما شاگردان آنھا كه مانده بودند بوديم‪ ،‬استادان شاخص‪ ،‬صاحب نام و مولف ديگري بودند مثل‬
‫دكتر زرعيان ‪-‬كه روحش شاد‪ ،-‬دكتر پورمعتمد‪ ،‬دكتر معتمد‪ ،‬برادران دكتر اسفندياري‪ ،‬دكتر‬
‫بازرگاني‪ ،‬دكتر سحابي‪ ،‬دكتر ولي زاده‪ ،‬دكتر درويش زاده و ‪ ...‬خوشبختانه اين استادانمان ھم‬
‫ھمگي با كيفيت باال كار را دنبال كردند‪ .‬خوب اگر اينھا نمانده بودند‪ ،‬و در ھمان شرايط ‪ -‬و در ھر‬
‫شرايطي‪-‬با بيشترين توانشان سطح كيفي علمي را در دانشگاه تھران حفظ نمي كردند‪ ،‬ما از كجا‬
‫بايد درس مي گرفتيم؟ كيفيتي كه ما با آن دانش آموخته شديم ‪ ،‬بسيار در آينده من و ھمكالسانم‬
‫موثر بود ‪.‬‬

‫‪-‬از گذشته تا امروز آنچه كه ايجاد شده است با زحمت فراوان بوده است‪ .‬ھمگي از ايجاد دارالفنون‬
‫در حدود ‪ ١۶٠‬سال قبل در ايران سخن مي گوييم ولي ھيچ توجه نداريم كه ھمانھا كه در‬
‫اولين دوره ھاي دارلفنون در ايران تدريس و تحصيل كرده اند ‪ ،‬چه مصيبتھا كشيده اند‪ .‬در جلسه‬
‫اي كه اخيرا ‪-‬تيرماه ‪-٨٩‬در انجمن ترويج علم ايران تشكيل شده بود‪ ،‬استاد معتمدي دبير باسابقه و‬
‫شناخته شده فيزيك و عضو ھيئت مديره انجمن ترويج علم ايران بيان مي كردند كه در اولين‬
‫كالسھاي تشكيل شده براي آموزش مدرن علم و دانش در ايران زمان قاجار‪ ،‬دو نفر دم در كالس به‬
‫عنوان نگھبان براي حفظ نظم و تامين امنيت مي ايستادند! منظور ايشان آن بود كه به ياد آوريم كه‬
‫در يكصد و پنجاه سال اخير چه خون دلھا در ايران خورده شده تا ھمين ھا كه امروز داريم‪ ،‬داشته‬
‫باشيم ‪.‬‬

‫‪-‬اما در مورد رشته تخصصي ما‪ :‬زلزله‪ .‬من يكي كه اصال زمين شناسي خوانده ام كه بروم دنبال‬
‫شناخت زلزله ھاي ايران‪ .‬اغراق نمي كنم‪ .‬روزي كه كنكور قبول شدم‪ ،‬در مھر ماه ‪ ،۶۵‬مرحوم‬
‫پدرم به من گفت كه با اين رشته مي تواني با ھر كاري كه انجام مي دھي‪ ،‬به نتيجه كارت اميد‬
‫داشته باشي كه جمعي از ھموطنانت را از آسيب ھاي زلزله ھاي ايران نجات دھي )نقل به مذمون(‪.‬‬
‫اين را گفتم كه ھدف اوليه از زمين شناسي خواندم را ‪ -‬آنطور كه در خانواده تعريف شده و شناخته‬
‫شده بود ‪ -‬نشان دھم‪ .‬ايران سرزمين لرزه خيزي است‪ .‬ھميشه بوده و در آينده ھم خواھد بود‪.‬‬
‫زلزله ھاي ايران را چه كنم؟ از آمريكا و كانادا و فرانسه زلزله ھاي ايران را دورادور رصد كنم؟ و‬
‫اگر زلزله اي مخرب رخ داد سعي كنم خودم را برسانم و به بازديد مناطق زلزله زده بروم؟ و بعد‬
‫كشور را ترك كنم؟ بينابين زلزله ھا را چه كنم؟ به موضوعات كاري ديگر بپردازم؟ بي اغراق‬
‫بگويم كه كار در پيشرفته ترين پروژه ھاي پژوھشي دنيا من را راضي نمي كند‪ ،‬اگر در ايران و در‬
‫مورد زلزله ھاي ايران نباشد‪ .‬اصال نمي توانم تصور كنم كه دقيقه اي وقت روي غير از آنچه در‬
‫كشور انجام مي دھم‪ ،‬به لحاظ حرفه اي مثال براي زلزله ھاي كوھھاي آلپ در اروپا‪ ،‬يا آند در‬
‫آمريكاي جنوبي انجام دھم! شايد حمل بر تعصب بيجا‪ ،‬بي منطقي و ‪ ...‬بشود‪ ،‬ولي صادقانه آنچه را‬
‫باور دارم نوشتم‪ .‬ھدف تخصصي من يكي كامال مشخص است ‪ :‬كار روي زلزله ھاي ايران‪ .‬كدام‬
‫زلزله ھا؟ از چه نوع؟ صحنه ھاي زلزله ھاي منجيل ‪ ،١٣۶٩‬و اردكول قائن ‪ ١٣٧۶‬و بم ‪١٣٨٢‬‬
‫را مجددا مرور كنيد‪ .‬پاسخ خود را مي گيريد ‪.‬‬

‫دنياي علم دنياي كيفيت است‪ .‬باالترين كيفيت ھاي توليد علم امروزه در بھترين دانشگاھھاي آمريكا‬
‫‪ -‬بر اساس رده بندي ھاي موسسات مختلف ‪ -‬ديد مي شود‪ .‬به نحوي كه بيست دانشگاه اول در‬
‫زمينه علم و فناوري و پانزده دانشگاه اول در زمينه علم انساني ھمگي در امريكا ھستند‪ .‬البته‬
‫دانشگاھھا و موسسات پژوھشي با كيفيت باال در نقاط ديگر دنيا مثل كانادا‪ ،‬انگليس و فرانسه و‪...‬‬
‫وجود دارند‪ .‬از آسيا دانشگاھھايي از ژاپن ‪-‬دانشگاھھاي توكيو و كيوتو‪ -‬و اخيرا چين ‪-‬‬
‫دانشگاه پكن‪ -‬و سنگاپور و ‪ ..‬به رده صد دانشگاھھاي اول راه يافته اند‪ .‬معيار مختلفي در اين رده‬
‫بندي ھا وجود دارد‪ ،‬ولي كيفيت توليد علم و ميزان سرمايه گذاري در زمينه پژوھش و ميزان‬
‫كارآفريني و توسعه فناوري‪ -‬كه با توليد مقاالت‪ ،‬تعداد اختراعات و نوآوري ھاي ثبت شده بين‬
‫المللي‪ ،‬تعداد جايزه نوبل ‪ ،‬و ‪ ...‬سنجيده مي شود‪ -‬و ھمچنين حجم قرارداد و اعتبار پروژه ھاي‬
‫ارتباط با صنعت و جامعه‪ ،‬در اين سنجش ھا نقش مھمي دارد‪ .‬اينكه دانشگاھھا‬
‫و پژوھشگاھھاي ايران چرا در رده ھاي باال در سالھاي اخير نيستند‪ ،‬تا حدي به عدم توجه به‬
‫استاندارد ھاي جھاني و درست عرضه نكردن كيفيت خود و داشته ھاي واقعي يه زبان جھاني‬
‫مربوط است‪ -‬يك مورد خيلي ساده ‪ :‬نداشتن يك وي سايت به روز‪ ،‬متنوع‪ ،‬به سھولت قابل‬
‫دسترسي و‪ - ...‬و البته عدم توجه به نمايه سازي مقاالت ‪ ،‬و عدم توجه به توليد علم و معرفي خود‬
‫به زبان جھاني و در معرض داوري بين المللي قرار دادن‪ ،‬و بخشي از آن ھم به وضع و رده‬
‫واقعي انھا به دليل عدم سرمايه گذاري مناسب در زمينه نوآوري و فناوري ھاي جديد‪ ،‬مربوط‬
‫است‪ .‬ميزان كم سرمايه گذاري در زمينه پژوھش و توسعه فناوري در اين زمينه‪ ،‬حضور كم رنگ‬
‫بخش خصوصي در پژوھش و توسعه و‪ ...‬از زمينه ھايي است كه به جايگاه ما در رده ھاي پائين‬
‫در رده بندي ھاي بين المللي مي انجامد‪ .‬البته به صورت موردي دانشگران‪ ،‬آزمايشگاھھا و مراكز‬
‫بسيار با كيفيت باال در دانشگاھھا‪ ،‬پژوھشگاھھا و موسسات پژوھشي ما وجود دارند كه با كيفيت‬
‫باالي بين المللي كار مي كنند‪ .‬به نحوي كه اگر نحوه كار و كيفيت توليدات آنھا بررسي شود‪ ،‬نمي‬
‫شود خيلي تفكيك كرد كه آنھا در كشوري صنعتي يا در حال توسعه در حال كار ھستند‪ .‬از سوي‬
‫ديگر در سال گذشته پرديس دانشكده ھاي فني دانشگاه تھران و دانشگاه صنعتي شريف موفق شده‬
‫اند كه خود را به رده ھاي زير ‪ ١۵٠‬در دره بندي دانشگاھھاي مھندسي دنيا برسانند‪ .‬بقيه گروه‬
‫ھا‪ ،‬پرديس ھا‪ ،‬و آزمايشگاھھاي پژوھشي ھم مي توانند خود را در استاندارد ھاي تخصصي‬
‫مربوط به خود‪-‬با رعايت استاندارد ھاي جھاني‪ -‬باال بياورند ‪.‬صرف نظر از اينكه كل دانشگاه يا‬
‫پژوھشگاه يا موسسه مربوطه در چه رده اي دسته بندي مي شود ‪.‬‬

‫‪-‬طبيعي است كه توليد علم براي جامعه و علم نافع‪ ،‬تكميل چرخه توليد علم‪ ،‬فناوري و كارآفريني‪،‬‬
‫ھم موضوعي مورد توجه در استاندارد ھاي جھاني است و ھم به توجه ما به جامعه خودمان بر مي‬
‫گردد‪ .‬منظورم ان است كه توجه ما به رده بندي جھاني به دور از توجه به محيط پيرامونمان‪،‬‬
‫لزوم و اھميت تمام اين فعاليت ھا براي جامعه خودمان و توجه به درد ھا و مشكالت جامعه خود‬
‫نيست‪ .‬اصال ھم توليد علم بومي مورد توجھم نيست ‪.‬چون علم جھاني است و بين المللي‪ ،‬نسخه اي‬
‫رقيق شده يا تخفيف يافته از علم و فناوري به عنوان علم بومي قابل پذيرش نيست‪ .‬مي توانيم‬
‫بپذيريم كه خداي ناكرده كسي بيماري سختي داشته باشد‪ ،‬و داروي درد او را در يك نقطه از دنيا‬
‫وجود داشته باشد‪ ،‬ولي ما توصيه كنيم كه از نسخه اي بومي ولي بدون كيفيت از آن دارو وجود‬
‫دارد كه بھتر است ھمان مصرف شود؟! در عوض از ھر فراورده‪ ،‬محصول و توليد علمي باكيفيت‬
‫داخلي با غرور و با صداي بلند دفاع مي كنيم‪ ،‬به آن مي باليم و براي آن حاضريم تبليغ ھم بكنيم ‪.‬‬

‫‪-‬ما شاخص ھاي رده بندي كشور ھا به عنوان شاخص سعادت و شاخص توسعه انساني آشنا‬
‫ھستيم‪ .‬جايگاه كشور خود را نيز در اين شاخص ھا مي دانيم‪ .‬مي توانيم به بعضي تعريف ھا و‬
‫مالكھا در رده بندي ھاي ذكر شده انتقاد داشته باشيم يا اصال به بعضي از آنھا باور نداشته باشيم‪.‬‬
‫ولي به ھر حال اين شاخص ھا ھستند و ما نيز با انھا آشناييم‪ ،‬و از شناخته شده بودن و‬
‫قابل پذيرش بودن بسياري از معيار ھاي اين استاندارد ھا در كشور خودمان ھم اطالع داريم‪ .‬جالب‬
‫آن است كه حتي در ھمين رده بندي ھا نيز بعضي از معروف ترين كشور ھا نيز در رده اول اين‬
‫طبقه بندي ھانيستند‪ .‬آمريكا در سال ‪ ٢٠٠٩‬كشور نھم در رده بندي شاخص سعادت و كشور‬
‫سيزدھم در رده بندي شاخص توسعه انساني است ‪!.‬‬

‫‪-‬ما آرمان داريم‪ .‬آرمان ما توسعه علمي و سعادت كشورمان است‪ .‬براي آرمانمان ھم واقعبينانه‬
‫ايستاده ايم‪ .‬اين موضوع بسيار مھم است‪ .‬آرمان خواه بودن را اگر از انسان بگيريم‪ ،‬بي ھدفي‪،‬‬
‫پوچي‪ ،‬بي انگيزگي آدم را فرا مي گيرد‪ .‬البته ما آرمان خواه واقع بين ھستيم‪ .‬با تالش و ھمزمان ‪،‬‬
‫حوصله و صبر دنبال اين آرمان ھا ھستيم ‪.‬‬

‫‪ -‬ما مي دانيم كه بھترين دانشگاھھاي دنيا كجا ھستند‪ .‬بھترين دانشگاه در رده بندي ھاي‬
‫وبومتريكس در ژوئيه ‪ ٢٠١٠‬دانشگاه ھاروارد است و به ترتيب دانشگاھھاي ام‪ .‬آي‪ .‬تي‪،.‬‬
‫استانفورد و بركلي –ھمگي در اياالت متحده‪ -‬در رده ھاي بعدي قرار دارند‪ .‬آنطور كه در بخش‬
‫قبلي اين يادداشت آوردم‪ ،‬اين رده بندي ھا استاندارد خاص خود را دارند و حتي موسسات مختلف‬
‫طوري معيارھاي رده بندي را اعمال مي كنند‪ ،‬كه نتيجه گاھي در سايت موسسات مختلف متفاوت‬
‫است‪ .‬ولي واقعيت ھاي كلي و اصلي متفاوت نيستند و در دسته بندي ھاي انجام شده توسط‬
‫موسسات‪ ،‬جاي دانشگاھھاي مھم مختلف خيلي باال و پائين نمي شوند‪ .‬در اين شرايط كشورھاي در‬
‫حال توسعه نظير ما به سرعت در حال تالش براي كسب مدارج باالتر ھستند‪ .‬دانشگاه ام‪ .‬آي‪ .‬تي‪.‬‬
‫در حال كمك به شيخ نشين ابوظبي براي احداث يك مركز توسعه پژوھش و فناوري ھاي پيشرفته‬
‫در ابوظبي –به نام المصدر‪ -‬است‪ .‬دانشگاه سوربون ھم كار مشابھي را در امارات به انجام رسانده‬
‫است‪ .‬در عربستان سعودي در سال ‪ ٢٠٠٩‬دانشگاه جديدي براي توسعه فناوري ھاي پيشرفته در‬
‫سده بيست و يكم و كار بر روي مسائل و چالش ھاي پيش روي اين كشور در دھه ھاي آينده –‬
‫انرژي‪ ،‬محيط زيست‪ ،‬آب و ‪ -...‬به عنوان دانشگاه ملك عبدﷲ ايجاد شده است‪ .‬دولت عربستان‬
‫سعودي تالش دارد كه اين دانشگاه با باالترين استاندارد ھاي بين المللي ھماھنگ شود‪ .‬اينھا ھمه‬
‫نشان از عزم و اراده جدي حتي در منطقه پيرامون ما براي رسيدن به استاندارد ھاي باال از نظر‬
‫علم و فناوري در سالھاي آينده است‪ .‬طبيعي است كه اين كشور ھا چشم انداز توسعه آينده خود را‬
‫از طريق توسعه اين نوع دانشگاھھا و پژوھشگاھھا ديده اند‪ .‬ما ھم در ايران تالشمان در راستاي‬
‫توسعه علمي براي آينده ايران است‪ .‬شكل درست آينده را دانشگران ھر كشور با تالش خود بايد‬
‫ترسيم كنند‪ .‬بحث ھاي روزمره –ھر قدر مھم‪ ،‬اساسي و حياتي باشند‪ -‬جايگاھي اساسي در آنچه‬
‫گفتم –ترسيم آينده‪ -‬به لحاط علمي ندارد‪.‬‬

‫‪ -‬با استفاده از فناوري ھاي آي‪.‬تي‪ .‬و اينترنت‪ ،‬ھر كس در ھر كجاي جھان كه ھست به يك سامانه‬
‫جھاني متصل است‪ .‬ارتباطات چون گذشته كند‪ ،‬دير و غير موثر نيست‪ .‬البته سرعت اينترنت در‬
‫ايران ھمچنان پائين است‪ .‬گرچه دسترسي به اينترنت بيشتر شده و وزارت ارتباطات گزارش مي‬
‫دھد كه ضريب نفوذ در ايران حدود ‪ %٣٣‬است ‪-‬گزارش وزير ارتباطات‪ -٨٩/۵/٢١ ،‬و البته‬
‫كيفيت استفاده از اين فناوري در حال حاضر مانند كشور ھاي صنعتي نيست‪ .‬ولي با ھمين امكان‬
‫موجود استفاده خوبي براي توسعه در كشورھاي در حال توسعه مانند ايران مي شود‪.‬‬

‫‪ -‬ما در علم تجربي ملت با ريشه ي ھستيم‪ .‬بخشي از پر افتخارترين بخشھاي تاريخ علم در سده‬
‫ھاي گذشته را ايرانيان به طور حاص و مسلمانان به طور عام رقم زده اند‪ .‬ما خود را ميراث دار‬
‫بزرگاني چون خوارزمي‪ ،‬ابوريحان بيروني‪ ،‬ابن سينا‪ ،‬خواچه نصير الدين طوسي‪ ،‬غياث الدين‬
‫جمشيد كاشاني و عمر خيام مي دانيم‪ .‬آن ستارگان تاريخ علم –تجربي و مشاھده اي‪ -‬در زمانه خود‬
‫با تمام سختي ھا مكتب ھاي علمي را ھدايت مي كردند‪ .‬متاسفانه به داليل مختلف كه در حوصله اين‬
‫يادداشت نيست –و قسمت بيشترش ھم در تخصص صاحب اين قلم نيست و ھنوز جا دارد‬
‫پژوھشھاي بي طرفانه و دقيق بر روي آن از سوي اھلش صورت گيرد‪ -‬آن دوران طاليي علمي كه‬
‫ھدايتش نزد گذشتگان ما بود به پايان رسيد و سرزمين ما در يك دوران طوالني مكتب علمي‬
‫نداشت‪ .‬حدود ‪ ١۶٠‬سال است –از تاسيس دارالفنون‪ -‬كه دوباره كشور ما در حال تالش براي‬
‫داشتن ساختارھا و نھاد ھاي علم مدرن است‪ .‬ما به سنت علمي گذشته نزد ايرانيان و مسلمانان‬
‫افتخار مي كنيم‪ .‬مي دانيم كه بسياري از مكتوبات و تقريرات و روشھاي علمي ‪ ٧٠٠‬سال پيش به‬
‫كار امروز نمي آيد ولي داشتن پيشينه پرافتخار‪ ،‬به باور ريشه دار بودن نگرش علمي در ايران‪ ،‬و‬
‫غرور ملي نزد ما كمك فراوان مي كند‪ .‬البته آنچه دانشگران امروز انجام مي دھند به استاندارد ھا‬
‫و ابزار و روشھاي مدرن و امروزي مربوط است‪ ،‬و نه به علم قديمي سده ھاي گذشته‪.‬‬

‫‪ -‬ما اينجا مي مانيم و تالش مي كنيم تا بر روي كار خود بيشترين تمركز را داشته باشيم‪ .‬در‬
‫زمانه ھاي كه بيشترين حاشيه براي كار علمي وجود داشته باشد‪ ،‬دانشگران بسيار بايد براي فكر‬
‫كردن به ھدفھاي خود بكوشند‪ .‬ما ھمين كار را مي كنيم‪.‬‬

‫‪ -‬ما از توجه رسانه اي ذوق زده به دستاوردھاي علمي ديگران دلسرد نمي شويم‪ .‬ھنگامي كه‬
‫كاري مشابه به كارھاي ما را‪ ،‬خارجي ھا ويا ايراني تباران مقيم خارج در زمينه ھاي كاري خود ما‬
‫انجام دھند‪ ،‬بارھا بيشتر و پر رنگتر بازتاب مي دھند‪ .‬سرمايه ھاي موجود و در كنار گوش خودمان‬
‫را گاھي فراموش مي كنند‪ ،‬و آنچه ديگران انجام داده اند را با رنگ و لعاب خاص پوشش مي‬
‫دھند‪ .‬ما حسود نيستيم‪ ،‬وفكر نمي كنيم كه در ھاي خبري مملكت را و چشم ھا را بر روي كارھاي‬
‫مختلف علمي در سطح جھان بايد بست‪ .‬ولي اشكال كار در انجا است كه ھر چه در بيرون انجام مي‬
‫شود انعكاس پر رنگ مي يايد‪ ،‬ولي نگاه ھمراه با بي اعتمادي به ھمان كار در داخل –مشابه يا با‬
‫كيفيتي حتي بھتر از مورد خارجي‪ -‬ھمچنان ادامه دارد‪ .‬بدتر آن است كه ھنگام سرمايه گزاري و‬
‫تصويت پيشنھاد ھاي پژوھشي نيز اين بي اعتمادي به كار دانشگران داخلي ديده مي شود و كار را‬
‫براي ما سخت تر مي كند‪.‬‬

‫‪--‬ما مھمترين منبع ثروت ملي خود را جوانان مستعد‪ ،‬توانا و كنجكاو ايران مي دانيم‪ .‬مجله نجوم‬
‫دعوتي براي شركت در جلسه سخنراني علمي ‪ -‬سخنران ‪ :‬دكتر بھرام مبشر‪ ،‬استاد كيھان شناسي‬
‫دانشگاه كاليفرنيا در ريورسايد ‪ -‬براي چھارشنبه ‪ ،٢٠-۵-٨٩‬بعد از ظھر ساعت ‪ ١٧‬تا ‪ ١٩‬در‬
‫كتابخانه حسينيه ارشاد تھران براي من فرستاده بود‪ .‬من حدود بيست دقيقه دير رسيدم‪ .‬محل‬
‫سخنراني را كتابخانه حسينه ارشاد تعيين كرده بودند‪ ،‬البد با براورد اينكه حدود ‪ ٣٠‬تا ‪ ۴٠‬نفر‬
‫براي سخنراني خواھند آمد‪ ،‬ولي در آن بعداز ظھر تابستاني‪ ،‬آنقدر استقبال زياد بود ‪-‬بيش از ‪٣٠٠‬‬
‫نفر امده بودند!‪ -‬كه محل سخنراني را به سالن شماره ‪ ٢‬حسينيه ارشاد منتقل كردند )زير سالن‬
‫اصلي(‪ .‬با تمام آنچه در جامعه ما از نظر مشكالت مختلف وجود دارد‪ ،‬ديدن اين گروه وسيع كه‬
‫اكثرا جوان بودند‪ ،‬بسيار شوق انگيز بود‪ .‬اين اشتياق به علم در جامعه ما معني بسيار خوب و‬
‫مثبتي دارد و به نظزم اميد خوبي براي آينده به ما مي دھد‪ .‬آينده ايران را اين جوانان باسواد‪،‬‬
‫كوشا‪ ،‬مسئول خواھند ساخت ‪.‬‬

‫‪-‬ما مي مانيم تا زمينه ھاي مثبتي در كشور خود از نظر علمي و تخصصي ايجاد كنيم و توسعه‬
‫دھيم‪ .‬آنھا كه رفته اند اگر اين زمينه ھا را ديدند‪ ،‬انگيزه اي به انھا دست داد براي يافتن ميدان كار‬
‫و تالش براي كشور خودشان‪ ،‬اگر دوست داشتند‪ ،‬برگردند‪ .‬مي دانم كه باالخره بخشي از آنھا كه ‪-‬‬
‫به ھر دليل‪-‬مھاجرت مي كنند‪ ،‬يا حتي ابتدا براي تحصيل مي روند ولي بعدا به داليل مختلف ماندگار‬
‫مي شوند‪ ،‬ھرگز به كشور بر نمي گردند‪ .‬واقعيت ھاي اقتصادي و اجتماعي را نيز نمي توان ناديده‬
‫گرفت‪ ،‬يك تنه ھم نمي توان با آنھا جنگيد‪ .‬ولي ما با انگيزه ھاي ملي قوي كه داريم تا سر حد توان‬
‫براي زمينه سازي مثبت در كشور خود تالش مي كنيم‪ .‬اين زمينه ھاي مثبت‪ ،‬انگيزه خواھد شد‬
‫براي آنھا كه بخواھند برگردند‪ .‬ھر چه طبقه متوسط ‪-‬تحصيل كرده و مدرن‪ -‬كشور پر تعداد تر‬
‫باشد‪ ،‬آينده بھتري مي توان براي ايران انتظار داشت‪ .‬ما مي مانيم تا اين طبقه متوسط مدرن در‬
‫صورت امكان پر تعدادتر شود‪ - .‬ما مي مانيم و براي ايجاد بھترين ھا تالش خواھيم كرد‪ .‬ما كم‬
‫خواه نيستيم ولي واقع بينيم‪ .‬ھمه مشكالت و عقب افتادگي ھاي تاريخي و توسعه اي ايران را ما‬
‫موجب نشده ايم‪ ،‬ولي با احساس مسئوليت ما براي آنكه ايران خانه خوبان شود‪ ،‬واقع بينانه تالش‬
‫خواھيم كرد‪ .‬كشور را نمي توانيم ناگھان زير و رو كنيم و ناگھان شرايط آن را به استاندارد جھاني‬
‫برسانيم‪ .‬استاندارد ھاي زندگي در كشور ما ھمين ھست كه مي بينيم و مي دانيم‪ .‬ولي اجازه تحقير‬
‫را به كسي نمي دھيم ‪.‬در حد توان خود سعي مي كنيم زمينه سازي براي پيشرفت در حدي كه مي‬
‫توانيم بكنيم ‪.‬‬

‫‪-‬ما غيرت ملي داريم‪ ،‬به سنت ھاي خود احترام مي گزاريم و به ارزشھاي فرھنگ ايراني و‬
‫اسالمي خود باور داريم‪ .‬اين بدان معني نيست كه ھر رفتاري در حوزه عمومي فرھنگ ايران رخ‬
‫دھد درست و منطقي است‪ .‬خير ‪ ،‬اين نگاه متعصبانه را نداريم‪ .‬به لحاظ حوزه كاري نيز باورم آن‬
‫است كه گردش كار در ساختار كنوني آموزش عالي ‪-‬دولتي و خصوصي ‪ -‬بايد به صورت علمي نقد‬
‫و مشكالتش ‪-‬كه فراوان است‪ -‬حالجي شود‪ .‬ولي باور داريم كه دنياي امروز‪ ،‬و آينده مي تواند از‬
‫ارزشھاي فرھنگي و ملي ايرانيان بسيار بياموزد ‪.‬ايران جھاني در يك مرز است‪ .‬سرزميني كه‬
‫ھميشه اقوام مختلف با گوناگوني ھا گويشي و مدھبي در آن در طول تاريخ با بيشترين مدارا زيسته‬
‫اند‪ .‬جالب است كه اين تنوع قومي و زباني‪ ،‬شبيه تنوع اقليمي و گونه ھاي گياھي و جانوري‬
‫سرزمين ما ھم ھست‪ .‬آب و ھواي سرزمين ما ھم ھمينطور متنوع است! گاه در جايي ‪-‬در البرز يا‬
‫اردبيل‪ -‬دارد برف مي بارد‪ ،‬ھمزمان در جاي ديگر ‪-‬در اھواز‪ -‬مردم در گرماي حدود ‪ ۴۵‬تا ‪۵٠‬‬
‫درجه دارند زير آفتاب تابستان عرق مي ريزند!‪ .‬اين سرزمين متنوع ‪-‬از ھمه نظر‪ -‬توانايي ھايي‬
‫بزرگي دارد‪ .‬مھمترين امكانات بالقوه ملت ايران و سرزمين ما ھنوز در بسياري از زمينه ھا كشف‬
‫نشده است‪ .‬فرھنگ دنيا در تعامل و گفتگو با فرھنگ ايران در طول تاريخ بده بستان مفيدي داشته‬
‫و به باور من در آينده ھم اگر اين تعامل و گقتگو انجام نشود‪ ،‬چيزي در صحنه تعامالت دنيا ‪-‬حداقل‬
‫در ھمين منطقه خودمان‪ -‬كم خواھد بود‪ .‬بزرگي و اھميت سرزمين ما با رويدادھاي سياسي و‬
‫اتفاقھاي اقتصادي روزمره كم و زياد نمي شود‪ .‬آن كشور تازه تاسيس حاشيه جنوبي خليج فارس‬
‫كه بر گوشه اي از خاك ما نيز ادعاي بي جا دارد‪ ،‬ھر چقدر به وضع و استاندارد زندگي غربي‬
‫درآيد‪ ،‬پيشرفت اقتصادي كند‪ ،‬زير ساخت ايجاد كند و بلند ترين برج جھان‪ ،‬و پيست اسكي‬
‫مصنوعي در دل كوير ھم بسازد‪ ،‬تنوع سرزميني‪ ،‬تنوع قومي‪ ،‬غناي فرھنگي ومنابع ما را ندارد ‪.‬‬
‫حتي اگر خطوط ھواپيمائيش در سالھاي متمادي از نظر خدمات و كيفيت به صورت پي در پي به‬
‫عنوان بھترين خط ھوايي ھم انتخاب شود‪ .‬اصال نظر به تحقير ھمسايگان ندارم و تعابير تحقير آمير‬
‫عاميانه براي ديگران را ھم اصال قبول ندارم‪ .‬ولي اگر نوبت حساب و كتاب و مقايسه باشد‪،‬‬
‫سرزمين خود را واجد مشخصات‪ ،‬تنوع و غنايي مي بينم كه در كشور ھاي مختلف ھمسايه نمي‬
‫بينيم ‪.‬البته مشكالت خانه خود را ھم مي دانم و متعصبانه چشم بر آن ھا نمي بندم‪ .‬ھمزمان ھم مي‬
‫بينم كه ھمين توسعه ھاي علمي و صنعتي در زمينه ھاي مختلف در كشور من رخ داده و در ھمين‬
‫كشور ھاي متحد ‪-‬و دنباله‪ -‬دنياي صنعتي‪ ،‬كه ھمسايه ما ھستند يكي از اين اتفاقات در زمينه ھاي‬
‫بيولوژي‪ ،‬فضايي‪ ،‬پزشكي‪ ،‬انرژي و ‪ ...‬رخ نداده است‪.‬‬

‫‪ -‬البته تعارف كه نداريم‪ ،‬مقياسھا و معيارھاي اقتصادي و استاندارھاي زندگي در دنياي امروز‬
‫مشخص ھستند‪ .‬به باور من بخش زيادي از قشر تحصيل كرده ايراني اگر احترام ببيند و زمينه‬
‫براي كار و تالش ببيند و آنگونه بار آمده باشد كه با سختي ھا بستيزند‪ ،‬ايران را ترك نمي كند و يا‬
‫اگر ترك كرده باشند به كشور بازمي گردند تا خدمت كنند ‪.‬‬
‫‪-‬بخشي از اين يادداشتھا را به تدريج در وب الگم منتشر كردم‪ .‬واكنش ھايي كه به صورت كامنت‬
‫و شفاھي گرفتم‪ ،‬غير از تائيد و ھمدلي بعضي‪ ،‬از اين دست ھم بود كه‪ :‬ايران سرزمين فرصت ھا‬
‫نيست و موفقيت بر اساس شانس رخ مي دھد‪ ،‬اين وطن‪،‬وطن كردن ھا آلوده به ريا و فريب كاري‬
‫است‪ ،‬شما ھم كه در ايران مانده اي دنبال منافع و موقعيت باالتر خود ھستيد‪ ،‬اينھا كه مي گوييد‬
‫ناشي از تعصب و عشق ملي گرايانه است‪ ،‬چشم بر روي واقعيت ھا بسته اي‪ ،‬شما دعوت به چيزي‬
‫مي كنيد كه بسياري براي فرار از اون روزشماري مي كنند‪ ،‬فراموش نكنيد كه بسياري از بزرگان و‬
‫تأثيرگذاران عرصه علم و دانش در ايران ما كساني بوده و ھستند كه ساليان زيادي رو در خارج‬
‫بسر بردند‪ ،‬شما ھم كه مانده اي طرفدار فرھنگ اسالمي بوده اي و‪ ...‬به ھر حال گرچه ھمه نقطه‬
‫نظرھا را اينجا نمي توانم بياورم ولي اين نوع نقد ھا بر روي بحثي كه كردم وجود دارد‪ .‬البته روي‬
‫اين نقد ھا ھم بحث دارم و ھمه را درست نمي دانم‪ ،‬ولي به ھمه نظر ھاي مخالف نظر خود احترام‬
‫مي گزارم‪ .‬ضمنا فرض مبنايي اين نوع واكنش ھا را آن مي دانم كه نگارنده را ايده آليستي وطن‬
‫خواه در نظر گرفته اند كه چشم بر روي واقعيت ھا بسته و ھمزمان در ھماھنگي با شرايط موجود‪،‬‬
‫و در ساختارھاي موجود دنبال موقعيتھاي بھتر است‪ .‬من حرفم را به طور خالصه آوردم‪ .‬به ھمه‬
‫آنھا كه رفته اند يا مي خواھند بروند ھم احترام مي گزارم‪ .‬ولي آنھا ھم كه رفته اند و يا مي خواھند‬
‫بروند‪ ،‬آيا ايده آلھايي از جنس خودشان ندارند؟ خوب ما ھم نظر خودمان را داريم‪ .‬عيبي دارد؟ نظر‬
‫مان را كه نمي خواھيم تحميل كنيم؟‬

‫‪-‬ما اينجا مي مانيم‪ ،‬ھر كه توانست‪ ،‬امكانش را داشت و مھمتر از ھمه‪ ،‬دلش خواست‪ ،‬با ھم در‬
‫ھمينجا تالش خواھيم كرد‪ .‬سعي مي كنيم به ھم اميد دھيم‪ .‬دوست داريم دست به دست آنھا كه‬
‫دوست دارند و مثل ما فكر مي كنند بدھيم و دوست داريم تا به ھم كمك كنيم‪ .‬به قول روانشاد‬
‫پروفسور كارولوكس )‪ ،(١٣٢٨-١٣٨٩‬آن چھره ماندگار‪ ،‬آن استاد ارمني پاكنھاد دانشگاه تھران‪،‬‬
‫كه روحش با صالحان محشور باد‪:‬ايران مال ماست‪ ،‬كجا برويم؟‬

‫پاينده ايران‬

‫مھدی زارع‬
‫تھران‬
‫جمعه ‪٨٩/۵/٢٢‬‬