Household Energy Efficiency

Á.
Ìºíõáàÿð Àõóéí õýðýãëýýíèé ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò
Á¯ËÝÃ 1. ÝÐ×ÈÌ Õ¯×
Ýð÷èì õ¿÷ áèäíèé àìüäðàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýã÷

Ýð÷èì õ¿÷ áîë áèäíèé àìüäðàëûí ýõ ñóóðü þì. Á¿õèé ë õèìèéí áîëîí
ôèçèêèéí ïðîöåññò ýíåðãè øààðäàãääàã. Õ¿íèé àøèãëàæ áîëîõ ÿíç á¿ðèéí
ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä íü òýäíèé àìüäðàõ àÿòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëäýã ÷
õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä òýð á¿ð òààòàé íºëºº ¿ç¿¿ëäýãã¿é. Ó÷èð íü ýð÷èì õ¿÷èéã
¿¿ñãýõýä ãàðñàí õîðò ÿëãàðàë íü ýðãýýä õ¿í, àìüòàí óðãàìàëûí àìüäðàõ ¿íäñýí
îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.
Ýð÷èì õ¿÷ ãýæ ÷óõàì þóã õýëäýã âý? ____

Ýð÷èì õ¿÷ ãýäýã íü ôèçèê òåõíèêèéí óòãààðàà àæèë ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð þì.
ßìàð ÷ áèåò ººðèéí áàéðøèëòàé áàéõ áà ººð íýãýí áèåòèéí ìåõàíèê ýíåðãèéí
(ººðººð õýëáýë áàéðøëûí ýíåðãè áóþó ïîòåíöèàëü ýíåðãè, õºäºëãººíèé ýíåðãè
áóþó êèíåòèê ýíåðãè) íºëººãººð õºäºëãººíä îðäîã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà õèìèéí,
äóëààíû, öàõèëãààí, ñîðîíçîí, öàöðàãèéí, öºìèéí ãýõ ìýò ýð÷èì õ¿÷íèé òºðë¿¿ä
áàéäàã. Á¿õ ýð÷èì õ¿÷íèé íèéëáýð òîãòìîë áàéäàã áºãººä ÿâàãäàæ áóé ¿éë
àæèëëàãààíóóä íü ýð÷èì õ¿÷íèé íýã õýëáýðýýñ íºãººä øèëæèõ õóâèðàë þì.
Òóõàéëáàë ãîëûí óñàíä àãóóëàãäàæ áóé ýð÷èì õ¿÷ òóðáèíä ìåõàíèê ýð÷èì
õ¿÷èéã, õèìèéí ýð÷èì õ¿÷ òóõàéëáàë ÷óëóóí í¿¿ðñ íü äóëààíûã, íàðíû ýð÷èì
õ¿÷ íü äóëààí áîëîí öàõèëãààíûã ¿¿ñãýäýã. Ýäãýýð õóâèðãàëò íü çààâàë ýíåðãèéí
àëäàãäàëòàé áàéäàã áºãººä ¿ðýëòèéí áîëîí àøèãã¿é äóëààí áàéäëààð èëýðäýã.
Òèéìýýñ ýð÷èì õ¿÷èéã á¿ðýí àøèãëàõ áîëîìæã¿é ãýñýí ¿ã þì. Ýð÷èì õ¿÷èéã
õóâèðãàñíààð áèäýíä øààðäàãäàõ îð÷èí íºõöºë¿¿äèéã ¿¿ñãýäýã. Òóõàéëáàë:
äàðàëò, ºíäºð, õóðä, òåìïåðàòóðûí çºð¿¿ ã.ì.
Ýð÷èì õ¿÷ õààíààñ ¿¿ñäýã âý? ____
Íàðíû ýð÷èì õ¿÷íèé áàëàíñ
Çóðàã 1.1
-3-
Á. Ìºíõáàÿð Àõóéí õýðýãëýýíèé ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò
Äýëõèé äýýð áèä á¿õíèé àøèãëàæ áàéãàà á¿õèé ë ýð÷èì õ¿÷íèé

õýëáýð¿¿äèéí ýõ ¿íäýñ íü íàðíû öàöðàã þì. Ãàçðûí ãàäàðãóó äýýð 1 öàãò
òóñàæ áóé íàðíû öàöðàãèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýìæýý íü õ¿í òºðºëõòºíèé íýã
æèëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýòýé òýíöäýã.
Îéðîëöîîãîîð íàðíû öàöðàãèéí ãóðàâíû íýã íü àãààðààñ áóöàæ îéäîã áà
çàðèì õýñýã íü àòìîñôåðèéã õàëààõàä çàðöóóëàãääàã. Íàðíû öàöðàãèéí õàãàñ íü
ë äýëõèéí ãàäàðãóó äýýð èðæ óñ, õºðñèéã õàëààíà. Íàðíû ýíåðãèéí áàãàõàí
õýñýã íü áîãèíî õóãàöààíä ñàëõè áîëîí äàëàé òýíãèñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé
õýëáýðýýð õóðèìòëàãääàã. Íàðíû ýíåðãèéã áàéãàëèéí æàìààð óäààí õóãàöààíû
òóðøèä çºâõºí ôîòîñèíòåçýýð õàäãàëàõ áîëîìæòîé. Ôîòîñèíòåçèéí óðâàë
ÿâàãäñàíààð óðãàìàëûí áèîìàññ íýìýãäýíý. ¯¿íèé íºëººãººð íàðíû ýð÷èì
õ¿÷íýýñ óñ, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, í¿¿ðñ óñòºðºã÷¿¿ä áèé áîëäîã. Àãààð äàõü
í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé íü í¿¿ðñòºðºã÷èéã àãóóëàõ áºãººä óëìààð áèîìàññò
õóðèìòëàãäàæ, ò¿¿íèéã ÿëçðóóëàí ýðãýýä áàéãàëèéí ýðãýëòèéí äàâòàìæèíä
îðóóëíà. Ôîòîñèíòåç ïðîöåññèéí ä¿íä íàðíû öàöðàãèéí 0.1 õóâü íü óäààí
õóãàöààíû òóðøèä óðãàìàëä õàäãàëàãääàã. Îëîí ñàÿ æèëèéí ºìíº ¿¿ñýæ, ìºõñºí
áèîìàññ íü ãàçðûí òîñ, áàéãàëèéí õèé, í¿¿ðñíèé íººöèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Ýíý íü
ìºí ë íàðíû ýð÷èì õ¿÷èéã íººöëºã÷ þì.
Ýð÷èì õ¿÷ áà áàéãàëü îð÷èí ____
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íü õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ë áîëîí ¿éëäâýðæèëòèéí

ò¿âøèíãýýð òîäîðõîéëîãääîã. ¯éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ºñºõèéí õèðýýð
àìüäðàëûí õýâ ìàÿã ººð÷ëºãäºæ, óëìààð áèä ºíººäºð ¿éëäâýðæñýí îð÷èíä
àìüäàð÷ áàéãàà íü ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã ñ¿¿ë÷èéí çóóí æèëä ýðñ èõýñãýñýí.
Ýðò öàãò õ¿í ººðèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã çºâõºí ò¿ëøýýð ë õàíãàæ
áàéñàí. Òóõàéëáàë ìîä ã.ì. ªíººäºð ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð íü ÷óëóóæñàí
ýð÷èì õ¿÷ íººöëºã÷ áóþó í¿¿ðñ, áàéãàëèéí õèé, ãàçðûí òîñîíä ãîë÷ëîí
àãóóëàãäàæ áàéíà. Îëîí ñàÿ æèëä ¿¿ñýí áèé áîëñîí ýäãýýð ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä íü õ¿í
òºðºëõòºíèé õýäõýí ¿åèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã õàíãàõàä õ¿ðýëöýõ þì.
×óëóóæñàí ýð÷èì õ¿÷ íººöëºã÷èéã àøèãëàõ, ò¿ãýýõ, øàòààõ, áîëîâñðóóëàõ ¿éë
àæèëëàãàà íü ò¿¿íèé áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëººñ çàéëñõèéæ ÷àääàãã¿é.
×óëóóæñàí ýð÷èì õ¿÷ íººöëºã÷èéã øàòààõàä áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé òîîñ,

õ¿õðèéí äàâõàð èñýë, í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàí èñýë, àçîòûí õ¿÷ë¿¿ä, óãààðûí õèé
çýðãèéã ¿¿ñãýäýã. Ýð÷èì õ¿÷íýýñ ¿¿ñýëòýé õîðò áîäèñûã äýâøèëòýò òåõíèê,
òåõíîëîãè àøèãëàí ñºðºã àðãà õýìæýý àâñàíààð îëîí äàõèí áàãàñãàæ áîëíî.
Òóõàéëáàë: äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöàä (ÄÖÑ) óòàà öýâýðëýõ òºõººðºìæèéã
àøèãëàñíààð àçîòûí áîëîí õ¿õðèéí äàâõàð èñýë çýðýã õîðò áîäèñûã 90 õ¿ðòýë
õóâèàð áóóðóóëæ ÷àääàã áîëñîí. Ìºí à÷ààíû ìàøèíä êàòàëèçàòîð
ñóóðèëóóëñíààð ìàøèíààñ ãàðàõ óãààðûí õèé, í¿¿ðñ óñòºðºã÷èéã 10-20 õóâü
áàãàñãàäàã áàéíà.
Õîðò ÿëãàðàë ____
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé ºñºëò íü çºâõºí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéã

íýìýãä¿¿ëýõýýñ ãàäíà õîðò ÿëãàðàëûã èõýñãýäýã. Ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýã÷äèéã á¿ëýã
áîëãîí òýäãýýðèéí ÿëãàðóóëàõ õîðò ÿëãàðóóëàëòûí ýçëýõ õóâèéã îëîí óëñûí
äóíäæààð òîäîðõîéëñîí áàéäàã.
-4-
Ýíä ÿìàð òºðëèéí õýðýãëýã÷ ÿìàð òºðëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õóâèðãàëò õèéæ
áàéãààãààñ õàìààð÷ ÿëãàðóóëàõ õîðò áîäèñûí õýìæýý íü ººð ººð áàéäàã.
Ýäãýýðýýñ òóõàéëàí àâ÷ ¿çýõýä àâòîìàøèíû òîî ºíººäºð äýëõèéí õýìæýýíä
íýìýãäñýýð áàéãàà áà àõóéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé 20 õóâèéã ýçýëäýã ÷
àãààðûã áîõèðäóóëàõ áîäèñûí 50-90 õóâèéã ÿëãàðóóëäàã.
Õîðò õàÿãäëûã áàãàñãàõàä òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë áîëîí òýäãýýðèéã
áàãàñãàõ íýìýëò òºõººðºìæ¿¿ä (á¿õ ÄÖÑ-ä óòàà öýâýðëýõ òºõººðºìæ, à÷ààíû
ìàøèíä êàòàëèçàòîð òàâèõ ã.ì) -èéã àøèãëàõ çýðýã àðãà õýìæýý àâäàã. Ýäãýýðýýñ
õàìãèéí ºíäºð ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõ õÿëáàð àðãà áîë ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ ÿâäàë þì.
Èíãýñíýýð ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé ºñºëò áóóð÷, õîðò ÿëãàðóóëàëò áàãàñíà.
"Óëààí óóë" ñòàíöûí àãààð äàõü "Óëààí óóë" ñòàíöûí àãààð äàõü íàìãèéí õèéí
í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí àãóóëàìæ /ppmv-ýýð/ àãóóëàìæ /ppbv-ýýð/
1880
1860
380
375 1840
CH4 ppbv
370 1820
CO2 ppm
365
1800
360
1780
355
350 1760
345 1740
340
1720
1996
1997
1998
1999
2000
1996
1997
1998
1999
2000
1 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 9101112
1 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 9101112

îí/ñàð
îí/ñàð
Çóðàã 1.2 Çóðàã 1.3
Òàéëáàð: Ppmv, ppbv-àãààðûí ýçýëõ¿¿íèé ñàÿ, òýð áóì õóâààñíû õýä áîëîõûã èëýðõèéëñýí
õýìæèãäýõ¿¿í
Õ¿õýðëýã õèéí ñàðûí ÿâö Àçîòûí äàâõàð èñëèéí ñàðûí ÿâö

60
25
50
20 40
ìêã/ì3
ìêã/ì3
15 30
10 20
5 10
0 0
1999 2000
1999 2000
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
îí/ñàð îí/ñàð
Óëààíáààòàð õîòûí àãààð äàõü áîõèðäóóëàõ Óëààíáààòàð õîòûí àãààð äàõü àçîòûí
áîäèñûí ººð÷ëºëò äàâõàð èñëèéí àãóóëàìæ, àâòîìàøèíû òîîíû
ºñºëò
35 12
30 50 50000
10
Àâòîìàøèíû òîî
NO2 ìêã/ì3
25
SO2 ìêã/ì3
40 40000
8
NO2 ìêã/ì3
20 30 30000
6
15 20 20000
10 4
10 10000
5 2
0 0
0 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 îí
NO2 SO2 Àâòîìàøèíû òîî NO2
-5-
Äýëõèéí öàã àãààðûí äóëààðàë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íýã ¿íäñýí

øàëòãààí íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ àãààð äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí
àãóóëàìæ èõñýæ áàéãàà ÿâäàë þì. Õ¿ëýìæèéí õèé ãýæ íàðíû áîãèíî äîëãèîíò
öàöðàãèéã ººðòºº áàðàã øèíãýýëã¿é äýëõèéí ãàäàðãà ðóó øóóä íýâòð¿¿ëäýã
õýðíýý áóöààä îéæ áóé äóëààíûã øèíãýýí àâ÷ äýëõèéí ãàäàðãûí àãààð ìàíäëûí
¿å äàâõàðãàä õóðèìòëàãäàí íýìýëò äóëààðàëò ¿¿ñãýäýã í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé /ÑÎ2/,
íàìãèéí õèé /ÑÍ4/, àçîòûí äóòóó èñýë /N2O/, ôðåîíû /CFC/ òºðëèéí
õèéí¿¿äèéã õýëäýã.
Ýð÷èì õ¿÷ã¿éãýýð àìüäðàõ áîëîìæã¿é ____

Ýð÷èì õ¿÷ äóòàãäàõ çîâëîí áýðõøýýëèéã 1973 îíû íåôòèéí èõ õÿìðàëûí
¿åä õºãæèíã¿é îðíóóäûí àðä èðãýä íýëýýä àìñæýý. Òýð ¿åä çàðèì îðîíä
àìðàëòûí ºäð¿¿äýä àâòîìàøèíààð ÿâàõûã õîðèãëîñîí õóóëü õ¿ðòýë ãàð÷ áàéæýý.
Ìàíàé îðîíä ÷ 1997 îíä íåôüòèéí õîìñäëîîñ ¿¿ññýí õÿìðàë òîõèîëäîæ
áàéñíûã òà ñàíàæ áàéãàà áàéõ.
Ìîíãîë óëñûí 2000 îíû äóëààíû ýð÷èì Ìîíãîë óëñûí 2000 îíû öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷
õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé áàëàíñ õýðýãëýýíèé áàëàíñ
¯éëäâýð,
áàðèëãà Àõóéí áîëîí
34% áóñàä æèæèã
õýðýãëýã÷èä
33%
Àõóéí áîëîí Õºäºº àæ àõóé

áóñàä æèæèã Òýýâýð,
1%
õýðýãëýã÷èä õîëáîî
58% 7%
¯éëäâýð,
Õºäºº àæ Òýýâýð, õîëáîî áàðèëãà
àõóé 4% 62%
1%
Ìýäýýæ ýð÷èì õ¿÷ã¿éãýýð áèä ººðñäèéíõºº àìüäðàëûã òºñººëºõ íü

óõààíã¿é õýðýã áîëíî. Çºâõºí öàõèëãààí, äóëààíûã ë ýð÷èì õ¿÷ ãýæ îéëãîõ íü
ºðººñãºë þì. Áèäíèé èäýõ õîîë õ¿íñíýýñ ýõëýýä àìüñãàëæ áóé àãààðò ÷ ýð÷èì
õ¿÷ àãóóëàãääàã. Ýäýëæ õýðýãëýæ áóé á¿õýíä òàíü ýð÷èì õ¿÷ òîäîðõîé
õýìæýýãýýð øèíãýñýí áàéäàã.
Õ¿í àìûí ºñºëò íü áàéíãà íýìýëò
ýð÷èì õ¿÷èéã øààðääàã ____
Äýëõèéí õ¿í àì 2025 îí ãýõýä îäîîãèéí áàéãààãààñ áàðàã 2 äàõèí ºñíº
ãýñýí óðüä÷èëñàí òîîöîîã ýðäýìòýä õèéæýý. ¯¿íòýé óÿëäàí ýð÷èì õ¿÷íèé
õýðýãëýý ÷ øóóä õàìààðàëòàéãààð ºñíº. Ìºí õ¿í àìûí äèéëýíõ íü îðøèí ñóóäàã
õºãæèæ áóé áîëîí ÿäóó áóóðàé îðíû õ¿í àìûí àìüäðàëûí õýâ ìàÿã
ººð÷ëºãäºæ, õýðýãëýýíèé ò¿âøèí íü áàðóóíû îðíóóäûí õýìæýýíä õ¿ð÷ î÷èõ íü
äàìæèãã¿é áºãººä ýíý íü ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã îãöîì ºñãºõ ¿íäýñ áîëîõ þì.
¯¿íèé òîä èëðýë íü äýëõèéí ºíººãèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íü 1960
îíûõîîñ áàðàã 3 äàõèí ºññºí ÿâäàë þì. ¯éëäâýðæñýí îðíóóäûí íýã õ¿íä
íîîãäîõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íü õºãæèæ áóé îðíóóäûíõààñ îéðîëöîîãîîð 4
äàõèí èõ áàéäàã. Òóõàéëáàë Ýíýòõýãèéí íýã õ¿íä íîîãäîõ ýð÷èì õ¿÷íèé
õýðýãëýý íü Ãåðìàíûõààñ 10 äàõèí áàãà áàéíà.
-6-
¯éëäâýðæñýí îðíóóäûí õ¿í àì íü äýëõèéí õ¿í àìûí 17 õóâèéã ýçýëäýã ÷

ýð÷èì õ¿÷íèé íèéò õýðýãëýýíèé õàãàñààñ èë¿¿ íü òýäýíä íîîãääîã áàéíà. Õ¿í
àì ºñºõèéí õèðýýð ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý õýðõýí äàãàí ºñäºãèéã òà äàðààõ
çóðãóóäààñ õàðæ áîëíî.
Äýëõèéí õ¿í àìûí ºñºëò. /òýðáóì õ¿íýýð/ Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé ºñºëò.
12
/Åêñàæîóëü/
1800
10 1600
1400
8
1200
Ýð÷èì õ¿÷íèé
1000 õýðýãëýý
6
800
Óñíû ýð÷èì õ¿÷
4
600
400 ×óëóóæñàí ò¿ëø

2 áîëîí öºìèéí
200 ýð÷èì õ¿÷
0 0
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 1500 1600 1700 1800 1900 2000 2100 2200 2300 2400 2500
ÎÍ ÎÍ
Äýëõèéí õ¿í àìûí ýð÷èì õ¿÷íèé

õýðýãëýý
56%
Äýëõèéí õ¿í àìûí ýçëýõ
õóâü
Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé
õýðýãëýýíèé ýçëýõ õóâü
27% 27% 26%
21% 20%
9%
5% 6%
3%
Õºãæèæ áóé Õÿòàä Åâðîï Õîéä àìåðèê ßïîí

îðíóóä Àâñòðàëè
Çóðàã 1.12
Ýð÷èì õ¿÷íèé íººö øàâõàãäàæ áàéíà ____

Õ¿í òºðºëõòºí ýð÷èì õ¿÷íèé øèíý ýõ ¿¿ñâýðèéã áàéíãà õàéæ áàéäàã
áèëýý. Ó÷èð íü ýð÷èì õ¿÷íèé íººö óëàì á¿ð áàãàññààð áàéíà. Ãàçðûí òîñ
áîëîí áàéãàëèéí õèé, óðàíûã ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíä îäîîãèéí õýìæýýãýýð
àøèãëàõàä íººö íü ýíý çóóíû õî¸ðäàõü õàãàñ ãýõýä áàðàãäàíà ãýñýí òîîöîî
ãàð÷ýý. Õàðèí í¿¿ðñ íü äýýðõ òºðë¿¿äýýñ àðàé óðò õóãàöààíä àøèãëàãäàõ
íººöòýé þì. Ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéí òàðõàëò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.
Òóõàéëáàë áàðóóí åâðîïò ãàçðûí òîñíû 1 õóâü, áàéãàëèéí õèéí 2 õóâü áàéäàã
áîë õóó÷èí ÇÕÓ-ä ãàçðûí òîñ áîëîí õèéí íººöèéí 75 õóâü áàéäàã áàéíà.
Ýð÷èì õ¿÷íèé á¿òýö áà àëäàãäàë ____

Õÿçãààðëàãäìàë íººö á¿õèé ãàçðûí òîñ, áàéãàëèéí õèé, í¿¿ðñ, óðàí
çýðýã íü èìïîðòîîñ õàìààðàõ õàìààðàë èõòýé áàéäàã áºãººä òýð ÷ ÷àíðààðàà
èõýýõýí ýðñäýëòýé, ¿íý íü áàéíãà ºñºí íýìýãäýæ áàéäàã. ¯íèéí ýíý ºñºëò íü
ýäãýýð ò¿ëø¿¿ä ò¿¿õèé ýä áîëîõûí õóâüä ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòãèéã
íýìýãä¿¿ëýõ ¿íäýñ áîëäîã. Òèéìýýñ ÷ õ¿í òºðºëõòºí ýð÷èì õ¿÷íèé øèíý ýõ
¿¿ñâýðèéã îëîõ, ìºí ¿¿íòýé çýðýãöýí ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ àñóóäàëä ãîë
àíõààðëàà õàíäóóëñààð áàéãàà áèëýý.
-7-
Ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéí áàéðøèë
Çàðèì íýã ýð÷èì õ¿÷

íººöëºã÷èéí àøèãëàãäàõ
íººöèéí õóãàöàà /æèëýýð/
250
Çóðàã 1.13
Çóðàã 1.14
Àíõäàã÷ ýð÷èì õ¿÷íýýñ àøèãò ýð÷èì õ¿÷ õ¿ðòýë ____

Õ¿ññýí ýð÷èì õ¿÷íèé (äóëààí, ãýðýë, õ¿÷ ã.ì) õýëáýðèéã ãàðãàí àâàõ
õ¿ðòýë õóâèðãàëòûí îëîí ÿíçûí ¿å øàòûã äàìæäàã. Àíõäàã÷ ýð÷èì õ¿÷
íººöëºã÷èéã îëáîðëîñíû äàðàà ò¿¿íèéã õî¸ðäîã÷ ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð
áîëãîí õóâèðãàäàã. Òóõàéëáàë ãàçðûí òîñûã îëáîðëîñíû äàðàà áîëîâñðóóëàí
áåíçèí, ìàçóò ãàðãàí àâäàã. ¯¿íèé äàðàà ñ¿¿ë÷èéí õýðýãëýã÷èä òýýâýðëýí
õ¿ðãýíý. Õýðýãëýã÷ ò¿¿íèéã àøèãëàí ººðèéí õ¿ññýí ýð÷èì õ¿÷íèé õýëáýðèéã (õ¿÷,
äóëààí, ãýðýë) ãàðãàí àâíà. Ýð÷èì õ¿÷èéã õóâèðãàõ ¿å øàò áîëãîíä èõýýõýí
àëäàãäàë ãàðäàã. Íèéò îëáîðëîñîí àíõäàã÷ ýð÷èì õ¿÷ íººöëºã÷èéã õóâèðãàõ ¿å
øàòàíä ýð÷èì õ¿÷íèéõýý 2/3 -èéã àëääàã. ªºðººð õýëáýë õýðýãëýã÷ îëáîðëîñîí
ýð÷èì õ¿÷íèé çºâõºí 1/3 -èéã ë àøèãëàäàã.
Ýð÷èì õ¿÷íèé ãîë õýìíýëòèéã òºãñãºëèéí ýð÷èì õ¿÷ áóþó õýðýãëýã÷èéí
îðîëòîîñ àøèãò ýð÷èì õ¿÷èéã ãàðãàí àâàõ õóâèðãàëòàíä àëäàãäàõ àëäàãäàëûã
áàãàñãàõ çàìààð õýðýãæ¿¿ëæ áîëäîã. Ýíý õóâèðãàëòûí ¿å øàòàíä òºãñãºëèéí
ýð÷èì õ¿÷íèé òàë õóâèéã àëääàã. À÷ààíû ìàøèíû õóâüä ýíý àëäàãäàë õàðüöàíãóé
ºíäºð áàéíà. Íèéò õýðýãëýæ áóé ýð÷èì õ¿÷íèé îéðîëöîîãîîð 15-30 õóâèéã
ìàøèíûã õºäºëãºõºä øààðäàãäàõ õ¿÷èíä çàðöóóëäàã áºãººä ¿ëäñýí 70-85 õóâü
íü àëäàãäàë áàéäàã. Õýðýãëýã÷ äýýð ãàðàõ ýð÷èì õ¿÷íèé àëäàãäëûã áàãàñãàæ, ¿ð
àøèãòàé áîëãîõ íýã àðãà áîë îð÷èí ¿åèéí õýìíýëòòýé òåõíèê, òåõíîëîãèéã àëü
áîëîõîîð ºðãºí íýâòð¿¿ëýõ ÿâäàë þì.
-8-
Èíãýõ íü èë¿¿ ¿ð àøèãòàé áà øààðäëàãàã¿é ¿åä ýð÷èì õ¿÷èéã àëü

áîëîõîîð õýðýãëýõã¿é áàéõ íü ÷óõàë. Òóõàéëáàë ºðººã õýò õàëààõã¿é áàéõ,
öàõèëãààí õýðýãñýëèéã ñóë àæèëëóóëàõã¿é áàéõ çýðýã áîëíî.
Çóðàã 1.15
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò
Àõóéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé á¿òýö
Õºðãºã÷ Öàõèëãààí çóóõ

1.6% Ãýðýëò¿¿ëýã
2.2% Öàõèëãààí øàðàã÷ 1.2%
1.8%
Õîëáîîíû
Õàëóóí óñ õàíãàìæ òºõººðºìæ
8.1% 1.4%
Áóñàä
0.7%
Àâòî ìàøèí
34.0%
Õàëààëò
49.0%
Çóðàã 1.16
-9-
Ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ ãýäãèéã õýðõýí îéëãîõ âý? ____
Ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ íü òàíû áàéíãûí òàâ òóõûã àëäàãäóóëàõ ç¿éë áèø
áºãººä ¿¿íèéã þóíû ò¿ð¿¿íä øèíý òåõíèê, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëñíýýð øèéäýæ
áîëîõ þì. Ýöñèéí ä¿íäýý “ÝÐ×ÈÌ Õ¯×ÍÈÉ ÕÝÌÍÝËÒ” ãýäýã íü ò¿¿íèéã çºâ
çîõèñòîé, óõààëàã õýðýãëýõ ãýñýí óõàãäàõóóí þì.
Àðãà÷ëàë 1 ____
Øààðäëàãàãã¿é õýðýãëýýã (òóõàéëáàë èë¿¿äýë õàëààëò, öàõèëãààí õýðýãñýëèéã
ñóë àæèëëóóëàõ çýðýã) õÿçãààðëàõ. ¯¿íèé òóëä ãýð îðîíäîî ýíý òàëààð àæèãëàëò,
ñóäàëãàà õèéæ òóõàéí áàéäëûã ººð÷ëºõ õýðýãòýé.
Àðãà÷ëàë 2 ____
Øèíý òåõíèê, òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ çàìààð ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã
áóóðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ. Òóõàéëáàë áàðèëãûí äóëààí òóñãààðëàëòûã
ñàéæðóóëàõ, õóó÷èí öàõèëãààí õýðýãñëýëýý õýìíýëòòýé øèíý òºõººðºìæººð
ñîëüæ, ¿ð àøãèéã íü äýýøë¿¿ëýõ ã.ì.
Ýð÷èì õ¿÷èéã îëîí ç¿éëä õýìíýæ áîëîõ áà ýíý íü þóíû ò¿ð¿¿íä ýð÷èì
õ¿÷èéã óõààëàã õýðýãëýõýýñ õàìààðäàã ãýäãèéã ë äàâòàí ñàíóóëàõàä èë¿¿äýõã¿é
áîëîâ óó. Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòèéí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðäàë, ìºíãº
øààðäëàãàòàé áîëäîã. Çàðäàë áàãàòàé, ºíäºð ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýýã
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ¿íýí çºâ ìýäýýëýë ìàø ÷óõàë. Ñàéí ñóäàëãàà, äýëãýðýíã¿é
ìýäýýëýë íü àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä èõýýõýí òóñ íýìýð áîëíî. Õààíà ýð÷èì
õ¿÷íèé õýðýãëýý õàìãèéí èõ áàéíà òýíä ò¿¿íèéã èõ õýìæýýãýýð õýìíýõ áîëîìæ
áàéäãèéã áàéíãà àíõààðààðàé.
Àõóéí õýðýãëýýíèé íèéò ýð÷èì õ¿÷íèé òàëààñ èë¿¿ õóâü íü õóâèéí îðîí
ñóóöíû õàëààëòàíä çàðöóóëàãääàã áîë òýýâðèéí õýðýãñýë áîëîõ àâòîìàøèí íü
àõóéí íèéò ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé 1/3 -èéã ýçýëäýã. Õàëóóí óñàíä
îéðîëöîîãîîð 8 õóâèéã, ìºí òºäèé õýìæýýíèé ýð÷èì õ¿÷èéã öàõèëãààí
õýðýãñëèéã àæèëóóëàõàä çàðöóóëäàã ãýñýí ñóäàëãàà áèé.
Çóðàã 1.17
- 10 -
Ýð÷èì õ¿÷ýý õýìíýõèéí òóëä õýðýãëýýíèé ÷óõàì àëü õýñýãò àíõààðàõ

òàëààð õ¿ì¿¿ñ òýð á¿ð ñàéí îéëãîäîãã¿é. Òóõàéëáàë õýðýãëýã÷èä ºðºº òàñàëãàà
õýò õàëæ, ýñâýë ºðººíèé äóëààí íü íýýëòòýé öîíõîîð àëäàãäàæ, õàëóóí óñ õèé
ãîîæèæ áàéõàä òîîìæèðã¿é õàíääàã ìºðòëºº ãýðýëò¿¿ëãýíä èõ ýìçýã õàíääàã íü
àíçààðàãääàã. Ýíý íü ç¿éí õýðýã áîëîâ÷ ãýðýëò¿¿ëýã íü íºãººä¿¿ëýýñýý õàìààã¿é
áàãà áóþó îéðîëöîîãîîð ºäºðò 1 êÂò öàã õ¿ðòýë öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷
çàðöóóëäàã áºãººä ýíý íü àõóéí íèéò õýðýãëýýíèé íýã îð÷èì õóâèéã ýçýëäýã.
Àõóéí áîëîîä áóñàä òºðëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýãýý áîäèòîé òîîöîæ
÷àääàã áîëîõ, òýãñíýýð ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýæ áîëîõ àðãà çàìóóäûã õÿëáàðõàí
òîäîðõîéëæ ñóðíà.
Ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýñíýýð çºâõºí ìºíãºº õýìíýýä çîãñîõã¿é, ýð¿¿ë ìýíäýý

õàìãààëæ, áàéãàëü îð÷íû áîõèðäëûã áàãàñãàæ, ººðèéí èðýýä¿é, ¿ð õ¿¿õýääýý
¿íýòýé õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ áàéäàã. Òà ¿¿íèéã ººðèéíõºº ýðãýí òîéðíû
ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã çºâ çîõèöóóëñíààð ë õÿëáàðõàí õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäíà.
Ãàäàà ÷ áàé ãýðò ÷ áàé, ãýðýë àñààñàí ÷ áàé ãàë ò¿ëñýí ÷ áàé
“õýìíýõ” ãýäýã ýíãèéí ìºðòëºº øèäýò ¿ãèéí óòãûã
óõààð÷ ýñ õýðýãæ¿¿ëâýýñ ãàðàõ ¿ð ä¿í íü
“ãàðëàãà” ãýäýã ãàéò ¿ã ë áàéõ áîëíî . . .
Çóðàã 1.18
- 11 -
Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷

Øèíý çóóíû ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéí õóâüä ºíººãèéí áàéäëààð
õàìãèéí èðýýä¿éòýéä òîîöîãäîæ áóé ýð÷èì õ¿÷ áîë ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ þì.
Óëñ îðîí á¿ð ãàçàð íóòãèéí ãåîëîãèéí òîãòîö, îíöëîãîîñ õàìààðàí ñýðãýýãäýõ
ýð÷èì õ¿÷íèé íººö¿¿äèéã àøèãëàõ áîëîìæ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.
Çóðàã 1.19
Íàðíû äóëààíû ýð÷èì õ¿÷ ____
Íàðíû öàöðàãèéã øóóä àøèãëàí ãàðãàæ àâñàí ýð÷èì õ¿÷èéã íàðíû ýð÷èì
õ¿÷ ãýíý. Íàðíû öàöðàãèéã 1 ìåòð êâàäðàò òàëáàéä òóñ÷ áóé ýð÷èì õ¿÷íèé
õýìæýýãýýð íü òîäîðõîéëäîã áà Âò/ì2 (êÂò/ì2) ãýñýí íýãæýýð õýìæäýã. Íàðíû
ýð÷èì õ¿÷èéã äóëààíû áîëîí öàõèëãààíû ãýæ 2 àíãèëíà. Íàðíû äóëààíû ýð÷èì
õ¿÷èéã íàðíû êîëëåêòîð àøèãëàí ãàðãàæ àâàõ áà íàðíû êîëëåêòîð íü íàðíû
öàöðàãèéã øèíãýýã÷ ãàäàðãóóãèéí òóñëàìæòàéãààð äóëààíû ýð÷èì õ¿÷èíä
õóâèðãàäàã.
- 12 -
Êîëëåêòîðèéã ãàðãàõ òåìïåðàòóðààð íü

íàì áîëîí ºíäºð òåìïåðàòóðûí ãýæ
àíãèëàõ áà íàì òåìïåðàòóðûí
êîëëåêòîðûã õàâòãàé, õàâòãàé âàêóóì,
õîîëîéò âàêóóì ãýñýí òºðºëä õóâààíà.
Íàì òåìïåðàòóðûí êîëëåêòîðûã àõóéí
õàëààëò, õàëóóí óñ õàíãàìæèíä ºðãºí
õýðýãëýäýã. Íàðíû êîëëåêòîðûí ¿íäñýí
òîäîðõîéëîã÷ ïàðàìåòð¿¿ä íü àøèãò
¿éëèéí êîýôôèöåíò, ¿¿ñãýõ
òåìïåðàòóðûí çºð¿¿ áîëîí äóëààí
àëäàãäëûí êîýôôèöåíò¿¿ä þì. Íàðíû
êîëëåêòîð íü õýìæèõ, òîõèðóóëàõ
ñèñòåì¿¿ä, äóëààíû íººöë¿¿ð,
ýðãýëòèéí øàõóóðãà ãýñýí ¿íäñýí ýä
àíãèàñ á¿ðäýíý.
Çóðàã 1.20
Íàðíû öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð áóþó ‘Íàðíû çàé’ ____

Õýðýãëýã÷èä íàðíû öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ðèéã ‘íàðíû çàé’ ãýæ íýðëýäýã. Õàãàñ
äàìæóóëàã÷ ýëåìåíò¿¿äýä íàðíû ãýðýë òóñãàõàä öàõèëãààí ã¿éäýë ¿¿ñýõ ¿çýãäýëä
òóëãóóðëàí íàðíû öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ðèéã á¿òýýñýí áºãººä öàõèóðûã ò¿¿íèé õàãàñ
äàìæóóëàã÷ áîëãîí ºðãºí àøèãëàäàã. Íàðíû
çàéí ýð÷èì õ¿÷ ¿¿ñãýã÷ òºõººðºìæ íü áóñàä
òºðëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿¿ñã¿¿ðýýñ ºðòºã
ºíäºðòýé ÷ àøèãëàëòûí çàðäàë ìàø áàãà
áàéäàã. Ò¿¿íèéã àøèãëàõ õýëáýðýýð íü áèå
äààñàí áà òºâëºðñºí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí
ãýæ 2 àíãèëäàã.
Íàðíû äýëãýö
Áèå äààñàí ñèñòåìä äàíãààð áîëîí áóñàä ýõ ¿¿ñâýð¿¿äòýé (ñàëõèí áîëîí

äèçåëü öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð ã.ì) õîñëóóëàí àøèãëàõ áà èæ á¿ðäýëä íü íàðíû çàé,
àâòîìàò öýíýã òîõèðóóëàã÷, õóâèðãàã÷ (èíâåðòåð), çàé õóðààãóóð (áàòàðåé) çýðýã
áàãòàíà. Õàðèí òºâëºðñºí ñèñòåìä òóñãàé çîðèóëàëòûí èíâåðòåð áîëîí
òîîëóóðûã àøèãëàäàã.
- 13 -
Ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷ ____
Ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷ ìàø ýðòíèé ò¿¿õòýé áºãººä ãóðèëûí òýýðýì áîëîí
óñíû øàõóóðãà àæèëëóóëàõ çîðèëãîîð àøèãëàæ áàéæýý. Õàðèí ºíãºðñºí çóóíû
ýõýí ¿åýñ ë öàõèëãààí ¿éëäâýðëýõýä àøèãëàæ ýõýëëýý. ªíºº ¿åä 5ÌÂò õ¿ðòýë
÷àäàëòàé ñàëõèí öàõèëãààí ñòàíöóóäûã àøèãëàæ áàéíà. Ñàëõèíû õóðä íü
ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷íèé ãîë òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã áºãººä ì/ñåê ãýñýí
íýãæýýð õýìæèíý.
Áàãà ÷àäëûí ñàëõèí òóðáèí áîëîí ñàëõèí ôåðì
Çóðàã 1.23
Ñàëõèí öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ðèéã ìºí áèå äààñàí áàéäëààð, äèçåëü ñòàíö

áîëîí áàòàðåéòàé õîñëóóëàí õýðýãëýíý. Ãýñýí ÷ òºâëºðñºí öàõèëãààí ñ¿ëæýýíä
õîëáîí õýðýãëýõ íü õàìãèéí ò¿ãýýìýë áàéäàã. Ñàëõèí öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ðèéí
àæèëëàõ ¿íäñýí çàð÷èì íü ñýíñ ñàëõèíû õ¿÷ýýð ýðãýõýä ¿¿ññýí
õ¿÷èéã ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí öàõèëãààí õºäºëã¿¿ðèéí ãîëä äàìæóóëàí ò¿¿íèéã
ýðã¿¿ëñíýýð öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷èéã ãàðãàí
àâäàã.
Óñíû ýð÷èì õ¿÷ ____
Óñíû ýð÷èì õ¿÷ íü ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷íèé

àäèë íèëýýä ýðòíèé ò¿¿õòýé áºãººä ìºí ë
ãóðèëûí òýýðýì, ìîäíû æèæèã ¿éëäâýð,
íîîñ, àðüñ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð çýðýãò
ºðãºí àøèãëàæ áàéæýý. Óñíû óðñàöûí
çàðöóóëàëò (íýãæ õóãàöààíä íýãæ òàëáàéãààð
õè÷íýýí õýìæýýíèé óñ óðñàí ºíãºð÷ áóéã
èëýðõèéëñýí õýìæèãäýõ¿¿í) óíàëòûí ºíäðººñ
õàìààð÷ (õýð õýìæýýíèé ºíäðººñ óíàæ áóé)
õè÷íýýí õýìæýýíèé ýð÷èì õ¿÷ ãàðãàí àâ÷
áîëîõûã òîãòîîäîã. Óñíû ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàõ
¿íäñýí òîíîãëîë áîë óñíû óíàëòûí õ¿÷íèé
¿éë÷ëýëýýð ýðãýõ õºäºëãººíä îðäîã óñíû
õ¿ðä áóþó òóðáèí þì.
Çóðàã 1.24. Ñóâãèéí óñàí öàõèëãààí ñòàíö
- 14 -
Áèîìàññ ____
Áèîìàññûí ýõ ¿¿ñâýð íü
àìüòàí óðãàìàë áîëîí õîã
õàÿãäàë áºãººä òýäãýýðèéã
àøèãëàõ çàìààð ýð÷èì õ¿÷èéã
ãàðãàí àâäàã. Èõýâ÷ëýí ìîä
óðãàìàë àøèãëàí òºðºë
á¿ðèéí ò¿ëø, ò¿¿õèé ýä
ãàðãàí àâàõ òåõíîëîãèóä
ºíººäºð èõýä õºãæñºí. Ìºí
õîã õàÿãäëûã àøèãëàí
öàõèëãààí, äóëààíû ýð÷èì
õ¿÷ ¿éëäâýðëýõ àæèë ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä äàëàéöòàé ºðíºæ,
òîäîðõîé àæëóóä õèéãäýæ
áàéíà.
Çóðàã 1.25
Ìàíàé îðíû
ñýðãýýãäýõ ýð÷èì
õ¿÷íèé àøèãëàëò ____
Ìàíàé îðíû õóâüä ñýðãýýãäýõ
Ìàë÷èí ºðõèéí íàðíû öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð
ýð÷èì õ¿÷èéã 1970 îíîîñ àøèãëàæ
ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã. Àíõ óñíû ýð÷èì õ¿÷
áîëîí íàðíû äóëààíû ýð÷èì õ¿÷èéã
àøèãëàæ ýõýëñýí áà 1980 ààä îíîîñ
íàðíû çàé, ñàëõèí öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð,
ñàëõèí óñíû øàõóóðãà, ãàçðûí ã¿íèé
äóëààíûã àøèãëàõ àñóóäàë îíîëûí
áîëîí òóðøèëòûí áàéäëààð õèéãäýæ
ýõýëñýí. Õºäºº îðîí íóòàãò ìàë÷èí àéë
ºðõ¿¿äýä íàðíû çàéí áîëîí ñàëõèí
öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð¿¿äèéã ºðãºí àøèãëàæ
áàéíà.
Çóðàã 1.26 Ñ¿¿ëèéí ¿åä íàðíû êîëëåêòîðûã

õàëààëò, õàëóóí óñ õàíãàìæèíä àøèãëàõ
áîëîìæ íýýëòòýé áîëæ çàðèì íýã
áàéãóóëëàãóóä èìïîðòîîð îðóóëæ èðæ áàéãàà ÷ õ¿ì¿¿ñ òýð á¿ð îéëãîõã¿é,
íºãººòýéã¿¿ð ¿íý ºðòãººñ õàìààðàí òºäèéëºí ºðãºí õýìæýýãýýð àøèãëàõã¿é
áàéíà. Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä, òýäãýýðèéã õýðõýí àøèãëàõ òàëààð
äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë çºâëºãºº øààðäëàãàòàé áîë ‘Ìýäýýëýë’ á¿ëýãò áè÷èãäñýí
õàÿãóóäààð ëàâëàæ áîëíî.
- 15 -
Á¯ËÝÃ 2. ÕÀËÀÀËÒ
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà
Åðäèéí áàðèëãàòàé
õàðüöóóëàõàä àõóéí
õýðýãëýýíäýý ýð÷èì õ¿÷
áàãà çàðöóóëäàã áàðèëãûã
“ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé
áàðèëãà” ãýæ òîìú¸îëäîã.
¯¿íèéã óëñ îðîí á¿ðò ÿíç
á¿ðýýð íýðëýäýã ÷ ýöñèéí
ä¿í íü èæèë áºãººä
àøèãëàëòûí ÿâöàä
øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷íèé
õýðýãëýýã ë áàãàñãàõ
çîðèëãîòîé áàéäàã. Ìºí
ñ¿¿ëèéí ¿åä ýð÷èì õ¿÷íèé
õóâüä á¿ðýí áèå äààñàí,
ãàäíààñ ÿìàð íýã íýìýãäýë
ýð÷èì õ¿÷ øààðäàëã¿éãýýð
ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷
àøèãëàí õýðýãöýýãýý á¿ðýí
Çóðàã 2.1 Ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ öîãö òºëºâëºëòòýé õàíãàäàã îðîí ñóóöíû
ñóóöíû áàðèëãà áàðèëãà áàðèõ áîëëîî.
Àðõèòåêòóð òºëºâëºëò, áàðèëãûí õèéö òåõíîëîãè, àõóéí òåõíèê ãýñýí

ãóðâàí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëèéã çîõèñòîé, ¿ð àøèãòàéãààð öîãöëóóëàí òºëºâëºñíººð
áàðèëãûã ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Èéì òºëºâëºëòèéã
õàíãàõ ãîë øàëãóóðóóä íü:
- Òàâ òóõ
- Ýð¿¿ë ìýíä
- Òåõíèêèéí àþóëã¿é áàéäàë
- Áàãà ºðòºã
- Àøèãëàëòûí çàðäëûí õýìíýëò
- Ýêîëîãèò õàëã¿é
- Ýð÷èì õ¿÷íèé áèå äààñàí õàíãàëò çýðýã áîëíî.
Áàðèëãûã àðõèòåêòóð òºëºâëºëòèéí õóâüä ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé
òºëºâëºõ õýä õýäýí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë áàéäãààñ çàðèì íýãèéã íü äóðäüÿ. Õýðýâ
òà ýíý òàëààð ìýðãýæëèéí äýëãýðýíã¿é çºâëºãºº àâàõûã õ¿ñâýë ýíý íîìíû
“Ìýäýýëýë” ãýñýí á¿ëýãò áóé õàÿãóóäààð õàíäàíà óó.
Áàðèëãûí õýëáýð ____

Áàðèëãûí ãàäíà ãàäàðãóó èõ áàéõ òóñàì äóëààíû àëäàãäàë ºíäºð áàéõ áà
áàðèëãûí õýëáýð íü òóõàéí áàðèëãûí äóëààí àëäàãäàëä øóóä íºëººëíº. Èéìä
áàðèëãûã àëü áîëîõ áàãà ãàäíà ãàäàðãóóòàé, äàâõàð áàðèõ íü ýð÷èì õ¿÷ áîëîí
áàðèëãûí ºðòãèéã õýìíýíý. Îíîâ÷òîé òºëºâëºëò íü õàëààëòàíä çàðöóóëàõ ýð÷èì
õ¿÷íèé õýðýãëýýã 30% õ¿ðòýë õýìíýíý.
- 16 -
Áàðèëãûí áàéðøèë ____

Íèéòèéí îðîí ñóóöíû áàðèëãûí õî¸ð õàæóóãèéí õàíûã ç¿¿í áàðóóí ç¿ã
õàðæ áàéõààð òºëºâëºäºã áºãººä ýíý íü õàìãèéí òîõèðîìæòîé áàéðøèë þì.
Èéì îíîâ÷òîé áàéðøèë íü ýð÷èì õ¿÷èéã 5 õ¿ðòýë õóâü õýìíýíý.
Ñ¿¿äýðëýëò ____
Óóë, ìîäîò öýöýðëýã, çýðãýëäýý áàéøèí çýðýã íü áàðèëãûí ñ¿¿äýðëýëòýíä
íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí íýãýýõýí õýñýã þì. ¯¿íýýñ ãàäíà òàãò, äýýâðèéí
õîðìîé çýðýã áóñàä ç¿éë íºëººëäºã. Ãîë ¿íäýñëýë íü õàëààëòûí óëèðàëä
íàðíààñ èðæ áóé öàöðàãèéã àëü áîëîõ á¿ðýí õ¿ëýýæ àâàõààð òºëºâëºõºä
îðøèíî. Òóõàéëáàë:
- Òàãò áîëîí äýýâðèéí óðò õîðìîé íü óðàãøàà õàðñàí öîíõûã õ¿éòíèé
óëèðàëä õàëõëàõã¿éãýýð áàéõ ãì.
Îíîâ÷òîé òºëºâëºëò ýð÷èì õ¿÷èéã 10 õ¿ðòýë õóâü õýìíýíý.
Öîíõíû ÷èãëýë ____

Öîíõíû áàéðøèë íü õàëààëòûí äóëààíû õýðýãëýýíä íºëººëäºã ãîë
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýã þì. Áàðèëãûí òºëºâëºëòºíä áàðèìòàëäàã ò¿ãýýìýë çàð÷ìóóäûí
íýã íü ‘Öîíõûã àëü áîëîõîîð óðä òàëä ãàðãàõ’ ÿâäàë þì. Ãýõäýý ìýäýýæ õýðýã
öîíõ íü ÿìàð íýãýí þìàíä ñ¿¿äýðëýãäýõýýðã¿é áàéâàë çîõèíî.
- Õýðýâ óðä öîíõíû òàë íü ñ¿¿äýðëýãäñýí áàéâàë íàðíû öàöðàãèéã
íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæ íü áàãàñàæ ç¿¿í áîëîí áàðóóí òàëûí öîíõòîé àäèë
¿ç¿¿ëýëòòýé áàéõ áîëíî.
- Õàðèí óðä öîíõ á¿ðýí ñ¿¿äýðëýãäýõýýð áàéâàë öîíõîî ç¿¿í áîëîí áàðóóí
òàëäàà ãàðãàñàí íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéíà.
Öîíõíû îíîâ÷òîé áàéðëàë íü ýð÷èì õ¿÷èéã 10 õ¿ðòýë õóâü õýìíýíý.
Ýäãýýð íü çºâõºí àðõèòåêòóð òºëºâëºëòèéí õóâüä àíõààðàõ ¸ñòîé ç¿éë
áºãººä, áàðèëãûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã áàãàñãàõ ãîë çîðèëòäîî õ¿ðýõèéí òóëä
õàëààëò, áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí òóñãààðëàëò çýðãèéã ñàéæðóóëàõ
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.
Õàëààëò ____
Õ¿íèé àæèëëàæ, àìüäðàõ òààòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð õ¿éòíèé
óëèðàëä áàðèëãà, áàéð ñóóöíû ºðºº òàñàëãààã õàëààäàã. Àõóéí ýð÷èì õ¿÷íèé
íèéò õýðýãëýýíèé òàëààñ èë¿¿ õóâèéã çºâõºí õàëààëòûí ñèñòåìä çàðöóóëäàã.
Òèéì ÷ ó÷ðààñ ýíý ñàëáàðò ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ òîìîîõîí áîëîìæ áàéãàà þì.
Õàëààëò, àãààð ñýëãýëòèéí ñèòåìèéã çºâ òºëºâëºæ, àøèãëàñíààð òóõàéí ºðºº
òàñàëãààíä õ¿í àæèëëàæ, àìüäðàõ òîõü òóõòàé, ýð¿¿ë ìýíäýä íü õîðã¿é îð÷èí
á¿ðäýíý.
ªðººíèé òåìïåðàòóð ____

ªðººíèé òåìïåðàòóð íü (çî÷íû ºðºº áîëîí ãàë çóóõ) 20÷22îÑ áàéõ íü
òîõèðîìæòîé. Ò¿¿íèéã àõóéí òåðìîìåòðýýð õÿëáàðõàí õýìæèæ áîëíî. Õàðèí
ãàäíà õàøèõ á¿òýýö áîëîõ õàíà, öîíõ, øàë, òààçíû ãàäàðãóó äýýðõ òåìïåðàòóð
íü ºðººíèéõººñ 3îÑ –ýýð þìóó ò¿¿íýýñ áàãà áàéíà. ªâëèéí öàãò õàíà áîëîí
- 17 -
öîíõíû ãàäàðãóóãèéí òåìïåðàòóð íü ºðººíèéõººñ á¿ð ÷ áàãà, òóõàéëáàë 13îÑ -

ýýñ äîîãóóð áàéõ áºãººä ýíý íü ºðºº òàñàëãààã èë¿¿òýé õºðãºäºã. ¯¿íèéã
áàãàñãàõûí òóëä õàíà áîëîí öîíõûã ñàéòàð äóëààëàõ õýðýãòýé.
×èéã áóþó öàíòàëò ____

Àãààðò òîäîðõîé õýìæýýíèé ÷èéã áóþó áèäíèé ìýäýõ óñ áàéäàã áºãººä
¿¿íèéã ÷èéãøèëò ãýõ áà õýìæýý íü 40-60 õóâü áàéäàã. Õ¿éòýí àãààðò õàëóóí
àãààðûã áîäâîë õàðüöàíãóé áàãà ÷èéã àãóóëàãäàíà. Õààëãà, öîíõîíä çàé çàâñàð
èõ ãàðñàí çýðãýýñ áîëæ õ¿éòíèé óëèðàëä ¿ëýìæ õýìæýýíèé àãààð ãàäíààñ îðæ
èðñíýýð õóóðàéøèëò íýìýãäýõ áà ¿¿íýýñ ¿¿äýí ºðººíèé òîîñæèëò èõñýæ õ¿íèé
ýð¿¿ë ìýíäýä òààã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëíý. ¯¿íèéã òóõàéí õàøèõ á¿òýýöèéí
áèò¿¿ìæëýëèéã ñàéí õèéñíýýð õÿëáàð øèéäýæ áîëíî.
ªºð íýã àíõààðàõ ç¿éë áîë õàíà, öîíõíû õ¿éòýí ãàäàðãóó çýðýã íü
ºðººíèé àãààð áîëîí àìüñãàëñàí àãààðûã õºðãºæ, ò¿¿íä õóðèìòëàãäñàí äóëààíû
òîäîðõîé õýñãèéã íü àëäàãäóóëñíààð öàíòàëò ¿¿ñäýã. Ìºí ºðºº ñàéòàð
áèò¿¿ìæëýãäñýí ¿åä õ¿íèé àìüñãàë, óðãàìàë, ãàë çóóõíààñ ÿëãàð÷ áóé óóð íü
ºðººíèé àãààðûí ÷èéãøèëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ áà ýíý íü õ¿éòýí ºðººíèé õàíûí
äîòîð òàëä õàøèõ á¿òýýöèéí çàëãààñíû (äóëààíû ã¿¿ð) äýýðõ ÷èéãëýãèéã
íýìýãä¿¿ëæ öàíòàëò ¿¿ñãýäýã.
Áàðèëãûí äóëààí ÿëãàðàë (íîãîîí Àãààð ñýëãýëòèéã çºâ
ºíãººð), áà àëäàãäàë (õºõ ºíãººð) õèéñíýýð ýíý öàíòàëòûã
àðèëãàæ áîëíî.
Äóëààíû áàëàíñ áóþó

äóëààí ÿëãàðàë áà
àëäàãäàë
Äóëààí àëäàãäàë ____
Áàðèëãà, ò¿¿íèé ºðºº

òàñàëãààíä õýð õýìæýýíèé
äóëààí øààðäëàãàòàéã
òîäîðõîéëîõûí òóëä òóõàéí
áàðèëãà áîëîí ºðººíèé
äóëààíû áàëàíñ áóþó
äóëààí ÿëãàðàë áà
àëäàãäëûã òîîöäîã. Ãàäíà
õàíà, õó÷èëò, øàë, öîíõ
çýðãýýð äóëààí ãàäàãø
íýâòýðäýã (àëäàãääàã).
Çóðàã 2.2
Ýíý àëäàãäàë íü òóõàéí
áàðèëãà áîëîí ºðººíèé íèéò äóëààí àëäàãäëûí 70-90% -èéã ýçýëäýã. Áàðèëãûí
õàøèõ á¿òýýöýýð àëäàãäàõ äóëààíä öîíõ áîëîí øèëýí õààëãààð àëäàæ áóé
äóëààí ºíäºð õóâü ýçýëäýã.
Áàðèëãûí äóëààíû áàëàíñ ____
Áîõèðäñîí àãààð, èë¿¿äýë ÷èéãèéã çàéëóóëàõûí òóëä ºðººíèé àãààðûã
ñýëãýõ øààðäëàãàòàé. Èíãýæ ñýëãýõ ÿâöàä àëäàãäàæ áóé äóëààíûã ‘àãààð
ñýëãýëòèéí äóëààí àëäàãäàë’ ãýíý.
- 18 -
Ýíý íü áàðèëãûí íèéò äóëààí àëäàãäëûí 10-40% -èéã ýçýëäýã. ¯¿íèéã

áàãàñãàõûí òóëä íàðíû öàöðàãààñ ÿëãàðàõ äóëààíûã àøèãëàæ áîëíî. Ìºí õ¿í
áîëîí ºðºº òàñàëãààíä õýðýãëýæ áóé öàõèëãààí õýðýãñë¿¿äýýñ äóëààí ÿëãàðäàã.
Àëäàãäàæ áóé áîëîí ÿëãàð÷ áóé äóëààíû çºð¿¿ã õàëààõ õýðýãñëýýð äàìæóóëàí
ºðººíä ºãäºã. ªºðººð õýëáýë äóëààíû ýíý áàëàíñààð òóõàéí ºðººíèé
øààðäàãäàõ äóëààíû õýìæýýã òîäîðõîéëíî. Øààðäàãäàõ äóëààíû õýìæýý íü îëîí
õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðàõ áà òóõàéëáàë: áàðèëãûí õýìæýý, ãåîìåòð õýëáýð,
áàéðøèë, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí òºðºë çýðýã áîëíî.
Õàëààëòûí ñèñòåì
Ìàíàé îðîíä ýðò

äýýð ¿åýñ àéë á¿ð
õàëààëòûí ýíãèéí çóóõòàé
áàéñàí áºãººä ýíý íü
ìîíãîë ãýðò èë¿¿
çîõèöñîí þì. Õàðèí
õîòæèõ ÿâö èäýâõæñýí
1950 -èàä îíîîñ ìàíàé
îðîíä òºâëºðñºí áóþó
óñàí õàëààëòûí ñèñòåìèéã
àøèãëàõ áîëñîí áèëýý.
Òºâëºðñºí õàëààëòûí
ñèñòåì (äóëààí
õàíãàìæèéí ñ¿ëæýý) ãýäýã
íü îðîí ñóóöíû õîðîîëîë
Çóðàã 2.3 áîëîí õîòûí áàðèëãà
áàéãóóëàìæóóä òºâëºðñºí
íýã äóëààíû ¿¿ñã¿¿ðòýé
áàéõûã õýëäýã áà
äóëààíûã áàðèëãà áîëãîíä
òîõèðóóëæ õóâèàðëàõ ¿¿ðýã á¿õèé äóëààíû çàíãèëààíóóäòàé áàéäàã.
Äóëààíû ýõ ¿¿ñâýðò õàëñàí óñ íü ºãºõ øóãàìààð äàìæèí õàëààõ õýðýãñýëä

èðæ õºðººä áóöàõ øóãàìààð ýðãýýä äóëààíû ýõ ¿¿ñâýðòýý î÷äîã. Òºâëºðñºí
õàëààëòûí ñèñòåìòýé ¿åä äóëààíû ýõ ¿¿ñâýðýýñ áàðèëãà ðóó äóëààíûã çººõ
çîðèóëàëòòàé ºãºõ áîëîí áóöàõ øóãàìóóä íü äóëààí àëääàã áºãººä ò¿¿íèéã
‘ò¿ãýýëòèéí àëäàãäàë’ ãýíý.
Õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýãýý òîîöîõ íü ____

Õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëòàà ººðºº øàëãàæ áîëíî. Äàðààõ
àðãà÷ëàëûí äàãóó ñóóöíûõàà õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã òîîöîæ, áóñàä
áàðèëãóóäòàé õàðüöóóëæ ¿çýýðýé. Íèéòèéí îðîí ñóóöíû õóâüä ºðºº íü áàðèëãûí
àëü õýñýãò áàéðëàæ áàéãààãààñ (äýýä äîîä äàâõàð, áóëàí ã.ì) õàìààðäàã ó÷èð
èéì áàðèëãûã á¿õýëä íü æèøèõýýñ áóñ ñàëàíãèä õàðüöóóëàëò õèéõ íü
òîõèðîìæã¿é þì.
- 19 -
Õàëààëòûí ¿íèéí çàðäëààñ íýãæ òàëáàéä íîîãäîõ õàëààëòûí

ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã (õàëààëòûí õóâèéí à÷ààëàë) òîîöîõ ____
Õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõûí ºìíº æèëèéí
õàëààëòûí çàðäëûã òîîöîõ øààðäëàãàòàé. Õàëààëòûí ñèñòåì íü çàðèì òîõèîëäîëä
õàëóóí óñ õàíãàìæòàé õîñîëñîí áàéäàã òóë èéì ¿åä ¿¿íèéã ñàëàíãèä àâ÷ ¿çýõ
íü ç¿éòýé. Áóñàä áàðèëãóóäòàé õàðüöóóëàõûí òóëä õàëààëòûí õóâèéí ýð÷èì
õ¿÷íèé õýðýãöýýã òîäîðõîéëñîí áàéõ õýðýãòýé. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü æèëèéí íèéò
õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã ñóóöíû íèéò òàëáàéä õàðüöóóëñàí õàðüöààãààð
èëýðõèéëýãäýõ áà ôèçèê íýãæ íü êÂò.öàã/ì2 áàéäàã. Æèøýý íü: Áèå äààñàí
õàëààëòòàé, 100 ì2 òàëáàéòàé õóâèéí îðîí ñóóö á¿õèé íýã àéë 10 òîíí í¿¿ðñ,
3 ì3 ìîä ò¿ëøèíäýý õýðýãëýæýý. Ìºí ºâëèéí 3 ñàðä ºäºðò 3 öàãààð 5 êÂò
÷àäàëòàé àãààð õàëààã÷èéã àæèëóóëäàã (5êâò õ 270 öàã = 1350 êâòö). Äýýðõ
íºõöºëä ýíý àéëûí íýãæ òàëáàéä íîãäîõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãöýýã òîîöú¸:
Õ¿ñíýãò 2.1
Õàëààëòûí æèëèéí õýðýãëýý

Ìîä ì3 õ 1500êÂò.ö/ ì3= 4,500 êÂò.ö
3
Õ¿ðýí í¿¿ðñ òîíí õ 3800êÂò.ö/òí= 38,000 êÂò.ö

10
×óëóóí í¿¿ðñ òîíí õ 6100êÂò.ö/òí= êÂò.ö
Øàòäàã õèé ì3 õ 10.1êÂò.ö/òí = êÂò.ö
Ìàçóò ë õ 10.5êÂò.ö/òí = êÂò.ö
Öàõèëãààí 1,350 êÂò.ö õ 1 = 1,350 êÂò.ö

Òºâëºðñºí äóëààí êÂò.ö õ 1 = êÂò.ö
Íèéò: 43,850 êÂò.ö
Æèëèéí õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý 43,850 êÂò.ö
Õàëààõ òàëáàé 100 ì2
Íýãæ òàëáàéä íîãäîõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý 438 êÂò.ö/ì2
Õ¿ñíýãò 2.2
Õ¿í àìûí àõóéí õýðýãëýýíèé äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íý /ÓÁ/
¯íý
/ÍªÀÒ-òàé/
ä/ä Àíãèëàë Õýìæèõ íýãæ
2002 îíû
áàéäëààð
1 Îðîí ñóóöíû õàëààëò ¥/ì2 184
2 Õýìæ¿¿ðýýð òîîöîõ äóëààí ¥/ÌÂò.ö 3,673
3 Àõóé õýðýãëýýíèé õàëóóí óñ ¥/õ¿í 598
- 20 -
Äýýðõ æèøýýã õàðãàëçàí äàðààãèéí õ¿ñíýãòýíä òà ººðèéí îðîí ñóóöíûõàà

õàëààëòûí õóâèéí à÷ààëëûã òîîöîæ ¿çíý ¿¿.
Õ¿ñíýãò 2.3
Õàëààëòûí æèëèéí õýðýãëýý

Ìîä ì3 õ 1500êÂò.ö/ì3= êÂò.ö
Õ¿ðýí í¿¿ðñ òîíí õ 3800êÂò.ö/òí= êÂò.ö
×óëóóí í¿¿ðñ òîíí õ 6100êÂò.ö/òí= êÂò.ö
Øàòäàã õèé ì3 õ 10.1êÂò.ö/òí= êÂò.ö
Ìàçóò ë õ 10.5êÂò.ö/òí= êÂò.ö
Öàõèëãààí êÂò.ö õ 1 = êÂò.ö

Òºâëºðñºí äóëààí êÂò.ö õ 1 = êÂò.ö
Íèéò êÂò.ö
Æèëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý êÂò.ö
Õàëààõ òàëáàé ì2
Íýãæ òàëáàéä íîãäîõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý êÂò.ö/ì2
Õàðüöóóëàõ çàìààð õýðýãëýýã øàëãàõ ____

Õýðýãëýýã øàëãàõ çîðèëãîîð áàðèëãûí äàðààõ ãóðâàí àíãèëàëä õàðüöóóëàëò
õèéæ Çóðàã 2.4 -ä ºíãººð ÿëãàæ õàðóóëàâ. ¯¿íä:
- Áèå äààñàí íýã àéëûí îðîí ñóóö

- Áàãà õýìæýýíèé íèéòèéí ñóóö
- Òîìîîõîí íèéòèéí îðîí ñóóö
Òà ýíäýýñ ººðèéí ñóóöíû õàëààëòûí õóâèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíýýñ
õàìààðóóëàí ñóóöíûõàà áàéäëûã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé áîëíî. Ýäãýýð ºíãºíèé
õààíà áàéðëàæ áàéãààãààñ õàìààðóóëàí òàíàé õàëààëòûí ñèñòåìä òàâèãäàõ
øààðäëàãûã òîäîðõîéëîõ þì.
Óëààí: Õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý òàíü äóíäàæ ò¿âøèíãýýñ
õàðüöàíãóé ºíäºð áàéíà. Èéì íºõöºëä òà áàðèëãûíõàà äóëààëãûã ñàéæðóóëàõ
çàìààð õàëààëòàä çàðöóóëæ áàéãàà ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ àðãà õýìæýý àâàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà ãýñýí ¿ã.
Øàð: Òàíàé ñóóöíû õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý äóíäàæûí îð÷èì
áàéíà. Ãýõäýý ýíý íü ñàíàà àìðàõ ç¿éë áèø. Òà çàðèì íýã àðãà õýìæýýã
àâñíààð õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýýãýý òàë õóâü õ¿ðòýë íü áàãàñãàæ
÷àäíà.
Íîãîîí: Ìàø ñàéí. Òàíû õàëààëòûí à÷ààëàë îð÷èí ¿åèéí øèíý
øààðäëàãàä á¿ðýí íèéöæýý.
- 21 -
Íýã àì ìåòð òàëáàé äàõü õàëààëòûí

æèëèéí õóâèéí à÷ààëëûí (êÂò.ö)
õàðüöóóëàëò
1000 Çóðàã 2.4
800
600
400
200 Äóíäàæ ò¿âøèí
0 Äóëààëãà õèéñíèé
Íýã àéëûí ñóóö Æèæèã íèéòèéí Òîìîîõîí äàðàà î÷èõ ò¿âøèí
ñóóö íèéòèéí ñóóö
.
Õàëààëòûí ñèñòåìèéí õýìíýëò

ªðººíèé òåìïåðàòóðûã
áóóðóóëñíààñ ãàðàõ õýìíýëò
ªðººíèé òåìïåðàòóðûã ñîíãîõ ____
Èë¿¿äýë áóþó õýò õàëààëò íü õ¿íèé
ýð¿¿ë ìýíäýä ìóó òºäèéã¿é ò¿¿íä
çàðöóóëñàí ýð÷èì õ¿÷ íü ìºíãº áîëîí õèé
óðñàæ áàéíà ãýñýí ¿ã.
ªðººíèé òåìïåðàòóðûã çºâõºí
1°C -ýýð áóóðóóëàõàä æèëèéí õàëààëòûí
çàðäëûã 6 õóâèàð õýìíýíý ãýñýí òîîöîî
ãàð÷ áàéíà. Ýíý õýìíýñýí ìºíãº òàíû ººð
íýãýí çàéëøã¿é ÷óõàë õýðýãöýýíä
çîðèóëàãäàõ áîëíî.
ªðººíèé òåìïåðàòóðûí õóâüä
àìðàëòûí ºðººíèéõ 19÷22°C, óíòëàãûí
ºðººíèéõ 15÷18°C, àðèóí öýâðèéí
ºðººíèéõ 22÷24°C áàéõ íü çîõèìæòîé
áàéäàã.
Øºíèéí öàãò ºðººíèé
òåìïåðàòóðûã áóóðóóëàõ ____
Çóðàã 2.5
Øºíèéí öàãààð, óíòàõ ¿åäýý ºðººíèé òåìïåðàòóðûã 21÷18°C áîëãîæ
áóóëãàõàä õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷èéã äîîä òàë íü 6% õýìíýäýã. Ãýõäýý øºíèéí
öàãò ºðººíèé òåìïåðàòóðûã 5°C -ýýñ áàãàñãàæ áîëîõã¿é. Õýðýâ òåìïåàðòóðûã
õýò áóóðóóëñíààñ ºðºº õýò õºð÷èõâºë ºãëºº íü ò¿¿íèéã õóðäàí õàëààõûí òóëä
èõ õýìæýýíèé íýìýëò ýð÷èì õ¿÷ çàðöóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëíî.
- 22 -
Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí õàëààõ õýðýãñë¿¿äèéã ºðººíèé òåìïåðàòóðûã ñîíãîí

òîõèðóóëàõ çîðèóëàëòòàé, õýðýãëýõýä õÿëáàð òºõººðºìæòýé ¿éëäâýðëýõ áîëæýý.
Íýã àéëûí ñóóöíû õóâüä 7 õîíîãîîð ïðîãðàìì÷èëæ áîëäîã òîõèðóóëãà õýðýãëýõ
íü çîõèìæòîé. Åðäèéí õàëààëòûí çóóõíû õóâüä ÿíäàíãèéí ñîðîëò áîëîí ãàëûí
õîòîëä ºãºõ àãààðûã áàãàñãàõ, õààõ ìºí ò¿ëøýý áàãàñãàõ çýðãýýð òîõèðóóëæ
áîëäîã.
Àãààð ñýëãýëòèéã
Øºíèéí áàãàñãàëòààð (ãîðèìîîð)
ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ çºâ õèéõ ____
Àãààð ñýëãýëò íü
ºðººí äýõ õîðò
áîäèñóóäûã (èë¿¿äýë
äóëààí, ÷èéã, õîðò
õèé, óóð) çàéëóóëàõ
¿¿ðýãòýé. Ýäãýýð áîäèñ
íü ºðººíä èë¿¿äýë
áàéäëààð óäààí
õàäãàëàãäñàíààð õ¿íèé
ýð¿¿ë ìýíäýä ìóóãààð
íºëººëºõººñ ãàäíà
Çóðàã 2.6
ºðººíèé ÷èéãøèëòèéã íýìýãä¿¿ëæ, öàí ¿¿ñãýäýã òóë àãààðûã ¿å ¿å ñýëãýæ
áàéãààðàé.
Ýð¿¿ë àõóéí íîðì ¸ñîîð öàã òóòàì ºðººíèé àãààðûí õàãàñûã ñýëãýæ áàéõ
øààðäëàãàòàé. Áàðèëãûí õèéöèéí íÿãò áóñ áàéäëààñ áîëæ ºðººíèé àãààðûí 20-
50% íü öîíõ, ãàäíà õààëãà çýðãýýð ººðºº ñýëãýãäýæ áàéäàã. Åð íü ºäºðò 2
óäàà õààëãà öîíõûã íýýæ 5-10 ìèíóò àãààð îðóóëàõ õýðýãòýé. Èéì íºõöºëä
ºðººíèé áîõèðäñîí àãààð øèíý àãààðààð õàíûã õºðãºõã¿éãýýð á¿ðýí ñîëèãäîíî.
Àãààð ñýëãýõ õóãàöàà èõýñâýë õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëäýã.
Òèéìýýñ àëü áîëîõ áîãèíî õóãàöààíä àãààðûã á¿ðýí ñýëãýæ áàéõààð òîîöîæ,
òºëºâëºõ õýðýãòýé.
Õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã

áàãàñãàõàä þó õèéõ ¸ñòîé âý? ____
Þóíû ò¿ð¿¿íä áàðèëãûí äóëààí òåõíèêò àíõààðëàà õàíäóóëàõ õýðýãòýé.
Ýíý íü áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí òóñãààðëàëòûã çºâ áºãººä õÿìä
ºðòãººð ñàéæðóóëàõ ÿâäàë þì. Ìàíàé îðîíä 1998 îíîîñ ºìíº áàðèãäñàí
áàðèëãóóäûí õóâüä äóëààí òóñãààðëàëò ìàø õàíãàëòã¿é áàéäàã. Ìºí õàëààëòûí
ñèñòåì íü õóó÷èðñíààñ ãàäíà õóó÷èí òåõíèê òåõíîëîãèîð òºëºâëºñºí áàéäàã.
Òèéìýýñ ýíý ¿åèéí áàðèëãûí õóâüä õàìãèéí ýõëýýä íýìæ äóëààëàõ, äàðàà íü
õàëààëòûí ñèñòåìèéã íü ñàéæðóóëàõ, ñîëèõ àðãà õýìæýýã àâàõ íü ç¿éòýé.
Áàðèëãûí á¿õ õàøèõ õèéö¿¿äèéã áîëîìæòîé õýìæýýãýýð äóëààëàõ õýðýãòýé.
Çºâõºí ãàíö íýã õèéö¿¿äèéã ñàëàíãèä äóëààëàõ íü òèéì ÷ ¿ð ä¿íòýé áóñ áîëíî.
Õýðýâ òà ýíý òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë áîëîí çºâëºãºº àâàõûã õ¿ñâýë íîìûí
“Ìýäýýëýë” ãýñýí á¿ëýãò áóé õàÿãóóäààð õàíäààðàé.
- 23 -
Õàëààëòûí ñèñòåìèéã çºâ

àæèëëóóëàõ ____
ªðºº òàñàëãàà áîëîí

áàðèëãûí äóëààíû õýðýãöýý íü
íàðíû öàöðàãèéí äóëààíûã õýð
àøèãëàæ áàéãàà çýðãýýñ õàìààðàí
èõýýõýí õýëáýëçýëòýé áàéäàã. Ýíýõ¿¿
õýëáýëçýëèéí íºëººëëèéã àðèëãàõ
òîõèðóóëãóóäûã õàëààëòûí ñèñòåì
äýýð òàâüäàã. Òºâëºðñºí õàëààëòûí
ñèñòåìòýé ¿åä ¿¿íèéã òºâëºðñºí
äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð áîëîí äóëààíû
òºâ¿¿ä äýýð õèéæ ã¿éöýòãýäýã áîë
áèå äààñàí ñèñòåìòýé áàðèëãûí
õóâüä òóõàéí áàðèëãûí òîõèðóóëãûí
ñèñòåì ¿¿íèéã çîõèöóóëàõ ¿¿ðýãòýé.
ªºðººð õýëáýë ºðºº òàñàëãààíû
òåìïåðàòóðûã ãàäíà àãààðûí
òåìïåðàòóðààñ õàìààðóóëàí òàíû
Çóðàã 2.7 õ¿ññýí õýìæýýíä òîãòìîë áàéëãàíà.
Õàëààõ õýðýãñýëèéí òîõèðóóëãà ____

ªðººíèé òåìïåðàòóðûã õàëààõ õýðýãñýëèéí îðîëò äýýð ñóóðèëóóëñàí
òåðìîñòàò õààëòûí òóñëàìæòàéãààð øóóä òîõèðóóëæ áîëäîã. Òà çºâõºí ººðèéí
õ¿ññýí òåìïåðàòóðûã ýíý õààëòàí äýýð ñîíãîõ áºãººä ýíý íü õýð õýìæýýíèé
õàëóóí óñ òóõàéí õàëààõ õýðýãñýëä øààðäëàãàòàéã àâòîìàòààð òîõèðóóëæ áàéäàã
õàìãèéí ºðãºí òàðõñàí õàìãèéí ýíãèéí òîõèðóóëàõ õýðýãñýë þì. ¯¿íèéã çºâ
àøèãëàæ ÷àäâàë õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷èéã 15% õ¿ðòýë õýìíýæ ÷àäíà.
Òåðìîñòàò õààëò
Òåðìîñòàò õààëòûã çºâ õýðýãëýõ ____
Òåðìîñòàò õààëòûã õàëààõ õýðýãñëèéí àäèë
òàâèëãà áîëîí õºøãººð õàëõëàæ áîëîõã¿é. Ò¿¿íèé
òåìïåðàòóðûí óäèðäëàãà íü ºðººíèé àãààðûí
òåìïåðàòóðûã ìýäýð÷ áàéäàã áà õàðèí õàëààõ
õýðýãñëèéí äóëààíûã õýìæäýãã¿é. Öººí óäàà
òîõèðóóëãà õèéäýã õààëòûí ìåõàíèê õýñã¿¿äèéã
õºøèõººñ ñýðãèéëæ ¿å ¿å ººð÷èëæ õºäºëãººíä
îðóóëæ áàéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.
Çóðàã 2.8
Äóëààí ¿¿ñãýã÷èéí
òºâëºðñºí òîõèðóóëãà ____
ªðºº òàñàëãààíä áàéðëóóëñàí òåðìîñòàò õààëò íü õàëààõ õýðýãñëèéí
äóëààí ºãºëòèéã òîõèðóóëàí, õàðüöàíãóé áàãà õàëààëòûí äóëààí øààðäàæ, ýð÷èì
õ¿÷èéã õýìíýæ áàéäàã. Ãýòýë òóõàéí áàðèëãûí õàëààëòûí ñèñòåìä äóëààí
¿¿ñãýã÷ýýñ ºíäºð òåìïåðàòóðòàé óñ áóþó äóëààí çººã÷èéã ºã÷ áàéãàà ¿åä
èõýýõýí õýìæýýíèé äóëààí àëäàãääàã.
- 24 -
¯¿íèéã äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð áîëîí çàíãèëààíóóä äýýð õàëààëòûí ñèñòåìä

ºã÷ áóé óñíû òåìïåðàòóðûã õÿíàõ òîõèðóóëàõ òºõººðºìæ òàâüñíààð áàãàñãàõ
áîëîìæ á¿ðäýíý.
ªãºõ óñíû òåìïåðàòóðûã íàì áàéõààð ñîíãîõ ____

ªãºõ óñíû òåìïåðàòóð íü õàëààëòûí ñèñòåìèéí õýëáýð á¿òýö áîëîí ãàäíà
àãààðûí òåìïåðàòóð çýðãýýñ õàìààðäàã. Øàëíû õàëààëòûí ñèñòåìä 35°C-55°
òåìïåðàòóðòàé óñ øààðäëàãàòàé áàéäàã áîë åðäèéí ðàäèàòîð õàëààõ õýðýãñýëä
95°C õ¿ðòýë òåìïåðàòóðòàé äóëààí çººã÷ áóþó óñ õýðýãòýé. ªãºõ óñíû
òåìïåðàòóð íü ãàäíà àãààðûí òåìïåðàòóðààñ õàìààð÷ ººð÷ëºãääºã. Ðàäèàòîð
á¿õèé õàëààëòûí ñèñòåìä ºãºõ óñíû òåìïåðàòóð íü 40°C –ýýñ 95°C -èéí
õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéäàã.
Íàì òåìïåðàòóðûí äóëààí çººã÷òýé
õàëààëòûí ñèñòåì íü íàì äàðàëòûí çóóõ
áîëîí äóëààíû øàõóóðãà çýðãèéã ¿ð àøèãòàé
õýðýãëýõ ¿íäýñ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí äàìæóóëàõ
øóãàìààð àëäàãäàõ ò¿ãýýëòèéí àëäàãäëûã
áàãàñãàõààñ ãàäíà äóëààíû ¿¿ñã¿¿ðèéí àøèãò
àæèëëàãààã íýìýãä¿¿ëäýã.
ªãºõ óñíû òåìïåðàòóðûã 900Ñ-ýýñ 700Ñ
õ¿ðòýë áóóðóóëàõàä ò¿ãýýëòèéí àëäàãäàë 20
õóâü õ¿ðòýë áóóðäàã. Ýäãýýð ñàéí òàëààñ
ãàäíà õàëààõ õýðýãñëèéí îéðîëöîîõ àãààðûí
óðñãàëûí õóðäûã áóóðóóëñíààð ºðººíä ¿¿ñýõ
òîîñæèëòûã áàãàñãàæ, óëìààð õ¿íèé òàâ
òóõòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ òàëààðàà ºíäºð
òåìïåðàòóðòàé õàëààõ õýðýãñëýýñ äàâóóòàé
áàéíà.
Çóðàã 2.9
ªãºõ óñíû òåìïåðàòóðûã
òîõèðóóëàõ ____
ªãºõ óñíû òåìïåðàòóðûã òîõèðóóëàõ äàðààõ àðãóóäûã õàëààëòûí ñèñòåìä
ºðãºí àøèãëàäàã. ¯¿íä:
- Ãàð òîõèðãîî
- ªðººíèé òºâëºðñºí òîõèðóóëãà
Òóõàéëñàí ºðººíèé (àìðàëòûí ºðºº ãì.) òåìïåðàòóðààñ õàìààðóóëàí ºãºõ
óñíû òåìïåðàòóðûí òîõèðóóëãûã òºâëºðñºí ñèñòåìä áàéðëóóëñàí áàéíà.
- Öàã àãààðààñ õàìààðñàí òîõèðóóëãà
ªãºõ óñíû òåìïåðàòóð íü ãàäíà àãààðûí òåìïåðàòóðààñ øóóä õàìààðàëòàé
áàéíà
Öàã àãààðò çîõèöñîí òîõèðóóëãûã çºâ
áàéðëóóëàõ (àæèëëóóëàõ) ____
Öàã àãààðò çîõèöñîí òîõèðóóëãà íü õýðýãöýýíä íèéöñýí, çîõèñòîé áºãººä
ýäèéí çàñãèéí õóâüä îíîâ÷òîé þì. Ãàäíà àãààðààñ õàìààðñàí àâòîìàò òîõèóóëãà
íü äóëààíû ¿¿ñã¿¿ðèéí õàëààëòûí à÷ààëëûí ãðàôèêò ¿íäýñëýãääýã. Ýíý íü îäîî
ìàíàé îðíû òºâëºðñºí äóëààí õàíãàìæèéí ñèñòåìä ÷ àøèãëàãäàæ áàéíà.
- 25 -
Õàëààëòûí à÷ààëëûí øóãàìûã ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ òóõàéí á¿ñ íóòàã áîëîí

õàëààëòûí ñèñòåìèéí îíöëîãîîñ õàìààðóóëàí òîîöîæ ãàðãàäàã.
Õóãàöààíû òîõèðãîî ____

ªäºð áîëîí äîëîî õîíîãèéí òóðøèä õýðýãëýõ äóëààíû òîõèðóóëãûí
ãîðèìîî ïðîãðàì÷èëæ áîëäîã õàëààëòûí ñèñòåìèéí àâòîìàò òºõººðºìæ¿¿äèéã
ºíººäºð ìàíàé îðíû áàðèëãûí ñàëáàðò, íýí ÿëàíãóÿà õóâèéí îðîí ñóóöíû
áàðèëãóóäàä öººíã¿é õýðýãëýõ áîëæýý. Ýíý íü øºíèéí öàãò ºðººíèé
òåìïåðàòóðûã íàì áàéëãàõààñ ãàäíà õóãàöààíààñ õàìààðàëòàé áóñàä ïðîãðàìûã ÷
îðóóëàõ áîëîìæòîé. Òóõàéëáàë øºíèéí 23 öàãààñ õîéø ºðººíèé òåìïåðàòóðûã
áàãàñãàõààð ïðîãðàì÷èëñàí ¿åä àâòîìàò òîõèðóóëàã÷ íü òóõàéí òîâëîñîí öàãààñ
õàãàñ öàãèéí ºìíº òîõèðãîî õèéæ ýõëýõ áà ºãëºº õ¿ì¿¿ñ áîñîõîîñ õàãàñ
öàãèéí ºìíº ºðººíèé òåìïåðàòóðûã èõýñãýõ ãîðèìîîð àæèëëàíà.
Îð÷èí ¿åèéí õàëààõ õýðýãñëèéí õàðüöóóëàëò ____

Õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íü õàëààëòûí ñèñòåìýýñ èõýýõýí
õàìààðäàã. Ìàíàé îðîíä áèå äààñàí áàðèëãóóäàä (òºâëºðñºí ñèñòåìä
õîëáîãäîîã¿é) 100% õàòóó ò¿ëøíèé (í¿¿ðñíèé) óñ õàëààãóóðûí õàëààëòûí çóóõûã
õýðýãëýäýã. Õàðèí äýëõèéí áóñàä îðíóóäàä õàòóó ò¿ëøíèé çóóõûã õàëààëò çýðýã
àõóéí çîðèóëàëòààð õýðýãëýõýýñ àëü áîëîõ çàéëñõèéõ áîëñîí. Ýíý íü ãàð áîëîí
ìåõàíèê àæèëëàãàà èõòýé, õÿíàõ òîõèðóóëàõ áîëîìæ ìóó, óòààí äàõü õîðò
áîäèñûí õýìæýý èõ áóþó äóòóó øàòàëò èõòýé çýðýã îëîí ñºðºã øàëòãààíààñ
¿¿äýëòýé. Ãýâ÷ ìàíàé îðíû õóâüä í¿¿ðñíýýñ ººð òºðëèéí ò¿ëø áàðàã áàéäàãã¿é,
áàéñàí ÷ õýò ºíäºð ¿íýòýé òóë ººð ñîíãîëò õèéõ áîëîìæ òóí ìóó, ýäèéí
çàñãèéí õóâüä àøèãã¿é áàéäàã. Ãýõäýý í¿¿ðñíèé øàòàëòûã ñàéæðóóëæ, àøèãò
¿éëèéí êîýôôèöåíòèéã äýýøë¿¿ëýí, øàòàëòààñ ¿¿ñýõ õîðò áîäèñûã áóóðóóëàõ
òàëààð òºð çàñàã áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä èõýýõýí àíõààðàë òàâüñàíû ¿ð
ä¿íä ýíý àñóóäàëä áàãà ÷ ãýñýí àõèö ãàð÷ áàéíà. Ãýõäýý í¿¿ðñíèé çóóõíû õóâüä
áîëîìæ õàðüöàíãóé áàãà áàéäàã.
Ìàíàé îðíû õóâüä õàòóó ò¿ëøýýð àæèëëàäàã õàëààëòûí òîãîîã ºðãºí
àøèãëàäàã, òýð òàëààð õ¿ì¿¿ñ òîäîðõîé îéëãîëòòîé áàéäàã ó÷èð çàðèì íýã øèíý
òºðëèéí õàëààëòûí çóóõíû òàëààð òîâ÷ òàéëáàð õèéå. Õàëààëòûí çóóõíû ãîë
¿ç¿¿ëýëò íü çóóõíû àøèãò ¿éëèéí êîýôôèöåíò, õÿíàæ òîõèðóóëàõ
òºõººðºìæ¿¿äèéí òîíîãëîë, òýäãýýðèéí àæèëëàãàà þì. Àøèãò ¿éëèéí
êîýôôèöåíò íü ¿¿ñãýñýí äóëààí áîëîí àøèãëàñàí ýð÷èì õ¿÷íèé (ò¿ëø, öàõèëãààí
ã.ì) õàðüöààãààð èëýðõèéëýãääýã. Õàëààëòûí çóóõûã ñàéæðóóëæ òîíîãëîõ þìóó
øèíýýð ñîëüñîíîîð õàëààëòàíä øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã 30 õóâü
õ¿ðòýë áóóðóóëàõ áîëîìæòîé.
Ìºí òºâëºðñºí õàëààëòûí ñèñòåìòýé ¿åä äóëààíû çàíãèëààãàà çàñâàðëàæ,
îð÷èí ¿åèéí òîõèðóóëãûí òºõººðºìæ ñóóðèëóóëñíààð òàíû ñóóöíû òîõü òóõ èë¿¿
ñàéæðàõ áîëíî. Îð÷èí ¿åä õàëààëòàíä äàðààõ òºðëèéí ñèñòåì¿¿äèéã àøèãëàæ
áàéíà. ¯¿íä:
• Õèé áîëîí øèíãýí ò¿ëøíèé íàì òåìïåðàòóðûí çóóõ
• Õèéí äàõèí àøèãëàëòòàé çóóõ
• Õàòóó ò¿ëøíèé çóóõ
• Äóëààíû íàñîñ
• Öàõèëãààí íººöë¿¿ðòýé õàëààëò
• Òºâëºðñºí äóëààí çýðýã áîëíî.
- 26 -
Õàëààëòûí ñèñòåìèéã øèíý÷ëýõäýý äýýð äóðäñàí ç¿éëñýýñ ãàäíà ýð÷èì õ¿÷íèé

õýìíýëòòýé õýðýãëýý, áàéãàëü îð÷èíä ýåðýãýýð íºëººëºõ áàéäàë çýðãèéã àíõààðàõ
õýðýãòýé.
Øèíãýí áà õèéí ò¿ëøíèé çóóõ

Õèé áîëîí øèíãýí ò¿ëøíèé íàì
òåìïåðàòóðûí çóóõ ____
Õèé áîëîí øèíãýíèé íàì òåìïåðàòóðûí
çóóõ íü õàðüöàíãóé íàì òåìïåðàòóðòàéãààð
(îéðîëöîîãîîð 55°C) óñûã õàëààæ, õàëààëòûí
ñèñòåìèéí ºãºõ øóãàìä ºãäºã. Ýäãýýðò
ñóóðèëóóëñàí îð÷èí ¿åèéí òîõèðóóëãûí ñèñòåì íü
àëäàãäëûã áàãàñãàæ, óëìààð ýð÷èì õ¿÷íèé
õýðýãëýýã áóóðóóëàõàä ýåðýãýýð íºëººëíº. Îð÷èí
¿åèéí èéì òºðëèéí çóóõíû àøèãò ¿éëèéí
êîýôôèöåíò 90 ãàðóé õóâüä õ¿ð÷ áàéíà.
Çóðàã 2.10
Õèéí äàõèí
Õèéí äàõèí àøèãëàëòòàé çóóõ àøèãëàëòòàé çóóõ ____
Ýíý çóóõíû ºãºõ óñíû

òåìïåðàòóð íü 50îÑ õýìýýñ áàãà
áàéäàã. Òèéìýýñ õèéíä àãóóëàãäàæ
áóé óñíû óóðûã êîíäåíñàöëàæ,
ò¿¿íýýñýý íýìýëò äóëààíûã àâäàã.
Õèéí äàõèí àøèãëàëòòàé çóóõíû
àøèãò ¿éëèéí êîýôôèöåíò 100
õ¿ðòýë õóâüòàé áàéäàã áà á¿õ
òºðëèéí øàòäàã õèéã àøèãëàõ
áîëîìæòîé.
Çóðàã 2.11
Õàòóó ò¿ëøíèé çóóõ ____

Ìàíàé îðîíä äîòîîääîî áîëîí ç¿¿í åâðîï, ÎÕÓ çýðýãò ¿éëäâýðëýñýí
÷óëóóí áîëîí õ¿ðýí í¿¿ðñ, ìîä ò¿ëýõýä çîðèóëñàí õàëààëòûí çóóõûã ºðãºí
õýðýãëýæ áàéãàà áà ýäãýýð íü èõýâ÷ëýí ìåõàíèê áóþó õàãàñ àâòîìàò
àæèëëàãààòàé, àøèãò ¿éëèéí êîýôôèöåíòèéí õóâüä 60-75% -ä õ¿ðäýã.
Ìàíàé îðîíä Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæ¿¿ëæ áóé “Ãýðèéí
çóóõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä óòàà áàãàòàé, ò¿ëøíèé õýìíýëòòýé “Áîíà-2”, “ÒÒ-03”,
“ÈÁ-1”, “Ã2-2000” çàãâàðûí çóóõíóóäûã (Çóðàã 2.13) òóðøèí, ãýð õîðîîëëûí
àéë ºðõ¿¿äèéí õýðýãëýýíä ãàðãààä áàéíà. Èíãýñíýýð í¿¿ðñ, ìîäíû õýðýãëýý
áóóðàõ, àãààðûí áîõèðäîë, ò¿ëøíèé çàðöóóëàëò áàãàñàõ ñàéí òàëòàé þì. Äýýðõè
øèíý çàãâàðûí çóóõíóóäûã åðäèéí çóóõòàé õàðüöóóëàõàä äàðààõ ¿ð ä¿í ãàðñàí
áàéíà (Õ¿ñíýãò 2.4)
- 27 -
Çóðàã 2.12
“Áîíà-2”, “ÒÒ-03”, “ÈÁ-1”, “Ã2-2000” çàãâàðûí çóóõíóóäûí

àøèãëàëòûí çàðäëûã åðäèéí çóóõòàé õºðüöóóëñàí õ¿ñíýãò
Õ¿ñíýãò 2.4
¯ç¿¿ëýëò Åðäèéí çóóõ Øèíý çóóõ Õýìíýëò

Í¿¿ðñíèé çàðöóóëàëò (òí) 5 3 2
Í¿¿ðñýíä çàðöóóëàãäàõ
130,000 -140,000 78,000 - 84,000 52,000 - 56,000
ºðõèéí æèëèéí òºñºâ. ¥
“Ãýðèéí çóóõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä ¿éëäâýðëýæ áàéãàà óòàà áàãàòàé, ò¿ëøíèé

õýìíýëòòýé çóóõíóóä
Çóðàã 2.13
- 28 -
Õàëààëòûí çóóõàíä çàñâàð, ¿éë÷èëãýý õèéõ ____

Çóóõàíä æèëä íýãýýñ äîîøã¿é óäàà çàéëøã¿é ¿éë÷èëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé
áàéäàã. Ó÷èð íü øàòàëòûí ÿâöàä çóóõíû õàëààõ ãàäàðãóóíä õàã õóñàì ¿¿ññýíýýð
ýíý íü äóëààí çººã÷ óñàíä ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ºãºõ äóëààíûã òóñãààðëàæ,
áàãàñãàõ ìóó íºëººòýé. Ìºí óòààíû ÿíäàíã õººëºõ, ò¿¿íèé äóëààëãûã øàëãàæ,
õýðýâ ÿìàð íýã ãýìòýë áàéâàë äàðóé çàñâàðëàæ áàéõ õýðýãòýé. Õýðýâ õàëààëòûí
çóóõàíä òàíü òîìîîõîí ãýìòýë ãàðâàë ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñò õàíäàõ íü ç¿éòýé.
ßìàð ÷ òºõººðºìæèíä àøèãëàëòûí õóãàöàà áàéäàã ó÷èð õóó÷èð÷ ýëýãäñýí
òºõººðºìæèéã äàðóé ñîëüæ áàéãààðàé. Èéì òîíîã òºõººðºìæèíä øààðäàãäàõ
ýð÷èì õ¿÷íèé õýìæýý íü õýâèéíõýýñ èõ áàéäàã òóë àøèãëàëòûí çàðäëûã áàéíãà
ºñãºäºã. Çàéëøã¿é øàëãàæ áàéõ ¸ñòîé ç¿éë áîë òîõèðóóëãûí òºõººðºìæ¿¿ä þì.
¯¿íèéã àëü áîëîõîîð ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýð õÿíóóëàí, øààðäëàãàòàé áîë òýäíýýð
òîõèðóóëãûã íü õèéëãýæ áàéõ õýðýãòýé.
Òºâëºðñºí äóëààí õàíãàìæèéí

ñèñòåìèéí äóëààíû àâòîìàò çàíãèëàà
Òºâëºðñºí äóëààí õàíãàìæ ____
Äóëààíû áîëîí äóëààíû öàõèëãààí

ñòàíöààñ ¿éëäâýðëýí ãàðãàæ áóé äóëààíûã
äàìæóóëàõ õîîëîéãîîð øàõàæ áàéøèí
áàðèëãóóäàä õ¿ðãýäýã ýíý ñèñòåìèéã òºâëºðñºí
äóëààí (äóëààí õàíãàìæ) ãýæ íýðëýäýã. Áàéøèí
áàðèëãà á¿ð äóëààíû çàíãèëààíóóäààð ýíý
ñèñòåìòýé õîëáîãääîã. Äóëààí çººã÷ íü óóð
áîëîí óñ áàéäàã.
Çóðàã 2.14
Äóëààíû íàñîñ ____
Äóëààíû íàñîñ íü
Ãàçðûí ã¿íèé õàâòãàé êîëëåêòîð á¿õèé õºðãºã÷èéí çàð÷ìààð àæèëëàäàã.
äóëààíû íàñîñ Õºðãºã÷ íü õºðãºõ òàñàëãààíààñ
äóëààíûã òîãòìîë çàéëóóëæ àðûí
õýñýãò ¿¿ñýõ ºíäºð òåìïåðàòóðààð
îð÷íû àãààðòàé äóëààíàà
ñîëèëöäîã.
Äóëààíû íàñîñ íü äóëààíû

ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ õºðñ, õºðñíèé óñ,
ãàäíà àãààð çýðãýýñ äóëààíàà àâíà.
Äóëààíû íàñîñíû ÷àäëûã àæëûí
òîîãîîð èëýðõèéëýõ áà ¿¿íèéã
¿¿ñãýñýí äóëààí áîëîí çàðöóóëñàí
öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé
õàðüöààãààð òîäîðõîéëäîã.
Çóðàã 2.15
- 29 -
Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ íü êîìïðåññîð áîëîí áóñàä òóñëàõ òîíîãëîëûã

(ýðãýëòèéí íàñîñ ã.ì) àæèëëóóëàõàä çàðöóóëàãääàã. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí äóëààíû
íàñîñíû àæëûí òîî íü 3.0-4.5 –èéí õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéíà. Äóëààíû ¿¿ñâýð
áîëîí õàëààëòûí ñèñòåìèéí ºãºõ øóãàìûí òåìïåðàòóðûí çºð¿¿ ìàø áàãà áàéõ
òóñàì àæëûí òîî íü ºíäºð áàéäàã. Äóëààíû íàñîñûã øàëíû õàëààëòûí
ñèñòåìòýé õîñëóóëàí àøèãëàõàä õàìãèéí çîõèìæòîé áàéäàã.
Øàëíû õàëààëòûí ñèñòåì ____

Øàëíû õàëààëòûí ñèñòåì íü äóëààí òàðõàëòûí õóâüä õ¿íä õàìãèéí çîõèìæòîé
ñèñòåì þì. Ò¿¿íèéã øàëíû äîîä òàëä äóëààëãûí ¿å äýýð õóâàíöàð õîîëîé
àøèãëàí óãñàðäàã. Øàëíû õàëààëòûí ñèñòåìèéí äàâóó òàëóóä íü:
- Õóâàíöàð õîîëîé àøèãëàäàã òóë ìåòàëë çàðöóóëàëò áàãàòàé,
- Àøèëàëòûí õóãàöàà åðäèéí õàëààëòûí ñèñòåìýýñ óðò,
- Øàëíû äîîãóóð áàéðëàäàã òóë òàâèëãàíä ñààä áîëäîãã¿é, öîíõûã ÿìàð ÷
õýìæýýòýéãýýð ñîíãîõ áîëîìæòîé,
- Äóëààí çººã÷èéí (õàëààõ óñíû) òåìïåðàòóð íàì áàéäàã òóë äóëààíû ýõ
¿¿ñâýðèéí àøèãò àæèëëàãààã äýýøë¿¿ëäýã,
- Õàëààëòàíä øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷èéã 20 õóâü õ¿ðòýë õýìíýäýã,
- ªðººíèé àãààðûí òåìïåðàòóðûã æèãä õàëààäàã òóë òîîñîíöîð áîëîí áóñàä
õýëáýðèéí áîõèðäîë áàãàñíà,
- Òîõèðóóëàõ áîëîìæ ºíäºðòýé,
- Íàðíû êîëëåêòîð áîëîí äóëààíû íàñîñòîé õîñëóóëàí àøèãëàõàä
òîõèðîìæòîé çýðýã áîëíî.
Øàëíû õàëààëòûí ñèñòåìèéã óãñàð÷ áóé áàéäàë
Çóðàã 2.16
Ìàíàé îðîíä óñàí, òîñîí áîëîí öàõèëãààí ãýñýí 3 ¿íäñýí òºðëèéí
øàëíû õàëààëòûã àøèãëàæ áàéíà.
- 30 -
Á¯ËÝÃ 3. ÄÓËÀÀËÃÀ
Áàðèëãûí áèò¿¿ìæëýë
Áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí íÿãò áóñ çàëãààñóóä áîëîõ öîíõ, õààëãà çýðýã
íü õÿíàõ áîëîìæã¿é èõ õýìæýýíèé àãààðûã íýâòð¿¿ëæ äóëààí àëäàãäëûã ¿¿ñãýäýã.
Öîíõ, õààëãûã ñàéòàð äóëààëæ, áàðèëãûí áèò¿¿ìæëýëèéã ñàéæðóóëñíààð æèëèéí
õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëòûã îéðîëöîîãîîð 5-15 õóâü õýìíýõ
áîëîìæòîé.
Öîíõíû áèò¿¿ìæëýë ____

Öîíõûã áèò¿¿ìæëýõýä ÷èãæýýñ òóóç, ñàâõ ìîä, ïðîëîí çýðãèéã àøèãëàäàã.
Ýäãýýðýýñ ÷èãæýýñ òóóç íü ººðºº íààëääàã áà õàðüöàíãóé õÿìä ¿íýòýé,
àøèãëàõàä õÿëáàð áàéäàã.
ÕÀÀËÃÀÍÛ ÄÎÎÄ
ÕÝÑÃÈÉÍ ÁÈÒ¯¯ÌÆËÝË
ÖÎÍÕÍÛ
ÁÈÒ¯¯ÌÆËÝË
×èãæýýñ áàíç Ñîéçîí

÷èãæýýñ
Óÿí ÷èãæýýñ
Òóóçàí ÷èãæýýñ
Íààëääàã ÷èãæýýñ
Çóðàã 3.1
Õààëãàíû áèò¿¿ìæëýë ____
Õààëãàíû áèò¿¿ìæëýë íü çàð÷ìûí õóâüä öîíõíûõòîé àäèë þì. Õàðèí øàë,
õààëãàíû çàâñàð õîîðîíäîõ ÷èãæýýñ íü ¿¿íýýñ àðàé ÿëãààòàé áà ¿¿íä ðåçèíýí
áîëîí ñîéç ìàÿãèéí ÷èãæýýñèéã ºðãºí õýðýãëýíý. Èíãýñíýýð õààëãûã íýýæ,
õààõàä õÿëáàð õºíãºí áîëíî.
Áóñàä áèò¿¿ìæëýë ____

Öîíõíû ãàäíà õ¿ðýý áîëîí õàíûí ºðºã õîîðîíäûí çàé çàâñàðò íèëýýä èõ
õýìæýýíèé ÷èãæýýñ õýðýãòýé áîëäîã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä èéì ÷èãæýýñýíä äóëààëãûí
øàõäàã õººñºíöðèéã ºðãºí õýðýãëýõ áîëñîí áà ýíý íü àøèãëàõàä õÿëáàð
òºäèéã¿é ºðòºã ÷ õÿìä áàéäàã.
Öîíõíû õààëò áîëîí õºøèã ____

Öîíõíû õóéëìàë áîëîí õàâòàñò ãàäíà õààëòóóäûã õºãæèíã¿é îðíóóäàä
ºðãºí õýðýãëýäýã áºãººä ýíý íü ìàíàé îðîíä çºâõºí ýõëýë òºäèéõºí áàéãàà
þì. Ýäãýýð íü öîíõûã ãàäíà òàëààñ íü áèò¿¿ìæèëæ, äóëààí òóñãààðëàõ àãààðûí
¿å ¿¿ñãýäýã ñàéí òàëòàé. Õºøèã ÷ ìºí àäèë èéì íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Õóéëìàë
õààëòûã öîíõíû äýýä òàëä õàéðöàãëàæ áýõýëñýí ñàâàíä ýâõýæ ñºõäºã áºãººä ýíý
õàéðöãèéã ñàéòàð äóëààëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.
- 31 -
Ýñ áºãººñ ýíý õààëòíû äóëààí õàäãàëàõ ¿¿ðýã ¿ã¿é áîëíî. Õóéëìàë õààëò
íü öîíõîîð àëäàõ äóëààí àëäàãäëûã 25-30 õóâü áàãàñãàäàã. Ìàíàé îðíû
íºõöºëä õàâòàñò õààëòûã õýðýãëýõ íü ºðòºã õÿìä, õèéöèéí õóâüä õÿëáàð þì.
Õàðèí õààæ, íýýõýä õóéëìàë õààëòûã áîäîõîä õ¿íäðýëòýé áàéäàã.
Õºøãèéã õàëààõ õýðýãñëýý (ðàäèàòîð ã.ì) àëü áîëîõ õàëõëàõã¿é áàéõààð
òîãòîîõ ¸ñòîé áºãººä èéì íºõöºëä öîíõîîð àëäàõ äóëààíûã 10 îð÷èì õóâèàð
áàãàñãàíà. Óðò õºøãºíä õàëõëàãäñàí õàëààõ õýðýãñýë íü çºâõºí öîíõíû îð÷ìûã
õàëààõ ó÷èð ºðººíä ºãºõ äóëààí õÿçãààðëàãäàæ, èíãýñíýýð öîíõîîð àëäàãäàõ
äóëààíû õýìæýý 40 õóâü õ¿ðòýë íýìýãääýã.
Õàëààõ õýðýãñýëèéí ñóóðü õàíûã äóëààëàõ ____

Õàëààõ õýðýãñëèéí àð òàëûí õàíà èõ õàëäàã ó÷èð ò¿¿íèé òåìïåðàòóð
õàðüöàíãóé ºíäºð áàéäàã. Ýíý íü ãàäíà õàíûí òóõàéí õýñãýýð àëäàõ äóëààíû
õýìæýýã èõýñãýäýã. Òèéìýýñ õàëààõ õýðýãñýë, òóõàéëáàë ðàäèàòîðûã ñóóëãàñàí
àðûí õàíàíä íýìýëò äóëààëãà õèéõ íü àøèãòàé.
ÄàìæóóëàõÕîîëîéí äóëààëãà
Äàìæóóëàõ õîîëîéã äóëààëàõ ____
Äóëààí äàìæóóëæ áóé õîîëîé íü
îð÷èíäîî äóëààí àëääàã òóë õàëààëò
øààðäëàãàã¿é ºðºº òàñàëãààãààð äàìæèí
ºíãºðñºí õîîëîéã çàéëøã¿é äóëààëàõ
øààðäëàãàòàé. Äàìæóóëàõ õîîëîéí çàéëøã¿é
áàéõ äóëààëãûí ¿åèéí çóçààíû õýìæýýã
õ¿ñíýãòýíä ¿ç¿¿ëýâ.
Çóðàã 3.2
Õ¿ñíýãò 3.1
Õîîëîéí õýìæýý, ìì Äóëààëãûí ¿åèéí õàìãèéí áàãà çóçààí

15 õ¿ðòýë 20 ìì
20-32 30 ìì
40-100 Õîîëîéí õýìæýýòýéãýý èæèë
100 äýýø 100
Äóëààí òóñãààðëàõ àðãà çàì
Ê-êîýôôèöåíò ____
Áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí òóñãààðëàëòûí ÷àíàðûã ‘Ê’ ãýñýí

êîýôôèöåíòýýð èëýðõèéëäýã áà õàøèõ á¿òýýöèéí ãàäíà, äîòîð îð÷íû
òåìïåðàòóðûí çºð¿¿ íü 1°C áàéõ ¿åä íýã ìåòð êâàäðàò òàëáàéãààð íýâòðýõ
äóëààíû òîî õýìæýýã (Âò/ì2°C) èëýðõèéëñýí ôèçèê õýìæèãäýõ¿¿í þì. Ýíý
õýìæèãäýõ¿¿íèéã äóëààí øèëæ¿¿ëýëòèéí êîýôôèöåíò ãýíý. Áàðèëãûí õàøèõ
á¿òýýöèéí äóëààí øèëæ¿¿ëýëòèéí êîýôôèöåíò áàãà áàéõ òóñàì òóõàéí õàøèõ
á¿òýýöèéí äóëààí òóñãààðëàëò íü ñàéæèð÷, ýð÷èì õ¿÷íèé ãîëëîõ õýðýãëýý áîëîõ
õàëààëòûí çàðäàë áàãàñäàã.
- 32 -
Ýíý êîýôôèöåíòèéí
Õàëààëòûí æèëèéí çàðäàë ¥/ì2.æèë òóñëàìæòàéãààð òóõàéí
õàøèõ á¿òýýöýýð òîäîðõîé
64 ñì òîîñãîí õàíà
1200 õóãàöààíä õýð õýìæýýíèé
1000 äóëààí àëäàãäàæ áóéã
800
áîëîí õýìíýæ áîëîõ
2
¥/ì
600
400 5 ñì õººñºíöºð, 15 äóëààíû ýð÷èì õ¿÷èéã
200 10 ñì õººñºíöºð ñì ä¿íç òîîöîæ áîëíî.
0 õºíãºí áëîê
0.24 0.44 0.91 Çóðàã 3.3
2
K -êîýôôèöåíò. Âò/ì °C
Öîíõíû äóëààí òóñãààðëàëò (äóëààëãà)
Öîíõûã ñàéæðóóëàõ ____

Áàðèëãûí öîíõîîð èõ õýìæýýíèé äóëààí àëäàãääàã. Ñàéæðóóëàõ
øààðäëàãàòàé õóó÷èí ìîäîí õ¿ðýýòýé áîëîí ìóó äóëààëãàòàé õºíãºí öàãààí
õ¿ðýýòýé (ºâëèéí öàãò õºëºð÷, öàíòäàã) öîíõíóóä íü ýð÷èì õ¿÷íèé áîëîí ýäèéí
çàñãèéí õóâüä àëäàãäàë èõòýé òóë çàéëøã¿é ñîëèõ øààðäëàãàòàé þì.
Öîíõíû øèëëýãýý ____

ªíºº ¿åä öîíõîíä åðäèéí, åðäèéí âàêóóì, äóëààí òóñãààðëàëòòàé ãýñýí 3
òºðëèéí øèëëýãýý õèéæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä åðäèéí øèëëýãýýã øèíý áàðèëãóóäàä
õýðýãëýõ íü ýðñ áàãàñæýý. Ó÷èð íü èéì øèëëýãýý íºãºº 2 òºðëèéí øèëëýãýýã
áîäâîë äóëààí àëäàãäàë èõòýé áàéäàã. Åðäèéí âàêóóì øèëëýãýý íü ýíãèéí
øèëëýãýýíýýñ äóëààí àëäàõ íü áàãà, ÷èéã áîëîí àãààðûí òóñãààðëàëò õèéãäñýí 2
äàâõàð øèëòýé áà øèë õîîðîíäûí çàéã õóóðàé àãààðààð ä¿¿ðãýñýí áàéäàã.
Äóëààí òóñãààðëàëòòàé øèëëýãýýíèé äóëààí áîëîí äóó òóñãààðëàõ ÷àäâàð

áóñàä øèëëýãýýíýýñ èë¿¿ áºãººä ¿¿íèéã ººð òºðëèéí áîëîí ºíãºòýé øèë á¿õèé
ãóðàâäàã÷ øèëýí äàâõàðãàòàé áîëãîõ, øèëíèé õîîðîíäûí çàéã ÿíç á¿ðèéí
õèéãýýð ä¿¿ðãýõ çýðãýýð õèéäýã. Èéì øèëëýãýýíèé äóëààí øèëæ¿¿ëýëòèéí
êîýôôèöåíò íü 0.9Âò/(ì2.Ê) áàéäàã áîë åðäèéí äàâõàð øèëëýãýýòýé öîíõíûõ
2,7Âò/(ì2.Ê) áóþó äýýðõè òºðëèéí øèëëýãýýòýé öîíõíîîñ 3 äàõèí èõ äóëààí
àëääàã.
Öîíõíû äóëààí òóñãààðëàëòûã ñàéæðóóëàõ àðãà ____

Öîíõíû äóëààí òóñãààðëàëòûã ñàéæðóóëàõ ¿íäñýí 3 àðãà áèé. ¯¿íä:
1. Øèëýý ñîëèõ
2. Öîíõíû õàâòñûã ñîëèõ
3. Öîíõûã á¿õýëä íü ñîëèõ çýðýã áîëíî.
1. Øèë ñîëèõ ____
Öîíõíû ãàäíà õ¿ðýý áîëîí øèëíèé õ¿ðýý íü øààðäëàãà õàíãàñàí áàéõ ¿åä
åðäèéí äóëààí òóñãààðëàëò ìóóòàé õóó÷èí øèëèéã öîíõíû ãàäíà õ¿ðýýíýýñ íü
ñàëãàæ âàêóóì øèëëýãýýãýýð ñîëèíî.
- 33 -
Øèíý øèëëýãýýíä ãàäíà òàëààñ íü ìåõàíèê àðãààð ìåòàë

Øèëëýãýýã ñîëüæ
ìåòàë áýõýëãýý áýõýëãýýã õèéíý. (Çóðàã 3.4)
õèéõ
2. Öîíõíû õàâòàñ ñîëèõ ____
Öîíõíû ãàäíà õ¿ðýý õàíûí ºðºãòýé ñàéòàð
õîëáîãäñîí ¿åä äóëààí òóñãààðëàëòûã ñàéæðóóëàõäàà
çºâõºí öîíõíû õàâòñûã íü ñîëüäîã. ¯¿íèé òóëä öîíõíû
ãàäíà õ¿ðýýíä òîõèðñîí øèíý õàâòàñ õèéíý. Ìºí õóó÷èí
õ¿ðýýíèé äîòîð òàëä òààðñàí ¿éëäâýðèéí ãàäíà õ¿ðýýòýé
öîíõûã äàâõàð õèéæ áîëäîã. Ãýõäýý ýíý àðãà íü öîíõíû
òàëáàéã áàãàñãàäàã ñóë òàëòàé.
Çóðàã 3.4
3. Öîíõûã á¿õýëä íü ñîëèõ ____
Öîíõíû ÷èãæýýñ Öîíõûã á¿õýëä íü ñîëèõ íü äóëààí
òóñãààðëàëòûã ñàéæðóóëàõ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé
àðãà þì. Öîíõûã èíãýæ á¿õëýýð íü ñîëèõîä
çàñâàðûí ÷àíàðòàé íýìýëò àæëóóä ãàðàõ
áºãººä öàã õóãàöàà øààðääàã.
Çºâõºí öîíõûã ñîëèõ óó? ____

Õºëºð÷ öàíòàõààñ ñýðãèéë! Ãàäíà
õàíûí äóëààëãà ìóóòàé õóó÷èí áàðèëãàä
çºâõºí öîíõûã äóëààëñàí íºõöºëä öîíõ
õºëºð÷ öàíòäàã. Ó÷èð íü äóëààëñàí áîëîí
äóëààëààã¿é ãàäàðãóóíóóäûí õîîðîíäûí
çàëãàà õýñã¿¿äýýð òåìïåðàòóð óíàæ öàíòàëò
¿¿ñãýäýã.
Çóðàã 3.5
Øèíý öîíõ íü ìýäýýæ ñàéòàð

íÿãòðóóëãàòàé áàéíà. Õàðèí ºðººíèé õ¿éòýí ãàçðóóäàä õºëðºëò áîëîí öàíòàëò
èõýñäýã. Öîíõûã ñîëüñîíû äàðàà ìóóõàí äóëààëãàòàé áàðèëãûí õóâüä äýýðõ
¿çýãäýë ãîë òºëºâ ãàäíà õàíàíä ¿¿ñäýã. Áàðèëãûí õàíà íü áàéíãà õºëºð÷,
öàíòàæ ÷èéãýíä àâòñàíààð ãýìòýæ ìóóääàã. ¯¿íèéã àðèëãàõûí òóëä öîíõîî
äóëààëàõ òºäèéã¿é ãàäíà õàíà, òààç, øàëíû äóëààí òóñãààðëàëòûã ÷ ñàéæðóóëàõ
õýðýãòýé.
Ãàäíà õàíûí äóëààëãûã ñàéæðóóëàõ

Ìàíàé îðîíä 1998 îíîîñ ºìíº áàðèãäñàí áàðèëãóóäûí äóëààí
òóñãààðëàëò õàðüöàíãóé ìóó áàéäàã. Ãàäíà õàíûí äóëààí òóñãààðëàëòûã
ñàéæðóóëñíààð æèëèéí õàëààëòàíä øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷èéã 50 õóâü õ¿ðòýë
õýìíýæ áîëíî.
Õàíûã äîòîð áîëîí ãàäíà òàëààñ íü äóëààëàõ ____

Ãàäíà õàíûã ãàäíà áîëîí äîòîð òàëààñ íü íýìýëò äóëààëãûí ¿å õèéæ
äóëààëäàã. Äîòîð äóëààëãà íü ºðòºã õÿìä, àæèëëàãàà áàãàòàé çýðýã äàâóó òàëòàé.
Çóðàã 3.6 –ã õàðíà óó.
- 34 -
Õàíûí äîòîð áîëîí ãàäíà äóëààëãûí æèøýý
Çóðàã 3.6.
Ãàäíà äóëààëãà íü:

o Õàíà ÷èéã àâ÷ öàíòàõã¿é,
o Õàøèõ á¿òýýöèéí óóëçâàð áîëîí ÿëóóíû ãàäàðãóóã ñàéòàð äóëààëàõ
áîëîìæòîé,
o Ãàäíà õàíà íü äóëààíûã íººöëºõ áà ýíý íü ºðººíèé áè÷èë óóð àìüñãàëûã
á¿ðä¿¿ëýõýä ñàéíààð íºëººëäºã,
o ªðººíèé òàëáàéã áàãàñãàäàãã¿é çýðýã áîëíî.
Õàíûã ãàäíà òàëààñ íü äóëààëàõ 2 ¿íäñýí àðãà áàéäàã áºãººä ýäãýýðèéí

àëü àëèíûã íü ìàíàé îðîíä ñ¿¿ëèéí ¿åä ò¿ãýýìýë õýðýãëýæ áàéíà. ¯¿íèé ýõíèé
àðãà íü ‘äóëààí òóñãààðëàëòòàé õîëáîëòûí ñèñòåì’ íºãºº íü ‘ñàëõèëóóðòàé
ôàñàä’ þì.
Äóëààí òóñãààðëàëòûí õîëáîëòûí ñèñòåì ____

Äóëààëãûí õàòóó õººñºíöºð áîëîí ýðäýñ õºâºíã õàíûí ºðãèéí ãàäíà òàëä
òóñãàé çóóðìàã öàâóóãààð íààõ, çîðèóëàëòûí õàäààñààð õàäàõ çýðýã àðãààð
õºäºëãººíã¿é áýõýëíý.
- 35 -
Äóëààí àëäàãäàë òîäîðõîéëîõ õýò óëààí òóÿàíû àïïàðàòààð àâñàí çóðàã.
Çóðàã 3.7 Òàéëáàð: Óëààí ºíãº íü áàðèëãûí äóëààí èõ àëäàæ áàéãàà õýñãèéã õºõ
ºíãº íü àëäàãäàë áàãàòàé õýñãèéã õàðóóëæ áàéíà.
¯¿íèé äàðàà äóëààëãûí

¿åä áýõýëãýýíèé àðìàòóðûã
òîãòîîíî. Áèäíèé ñàéí ìýäýõ
õººñºíöºð õàâòàíã ¿éëäâýðýýñ
íü àðìàòóðòàéãààð àâ÷ áîëäîã.
Àðìàòóðûí äýýðýýñ ºíãºëãººíèé
¿å øàâàðäëàãûã õèéíý. Ñ¿¿ëèéí
¿åä äóëààëãûí áýëýí õèéö,
çóóðìàãóóäûã ãàäíààñ èìïîðòîîð
îðóóëæ èðýõ áîëñíîîð
õýðýãëýýíä ºðãºí íýâòýð÷ áàéíà.
Ñàëõèëóóðòàé ôàñàä ____

Áàðèëãûí ãàäíà õàíûã
òºðºë á¿ðèéí ìàòåðèàëààð
(ìåòàëë õóóäàñ, õóâàíöàð,
òîîñãîí ºíãºëãºº çýðýã) ºíãºëºõ
Çóðàã 3.8
¿åä õàíûí ¿íäñýí õèéö áîëîí
ºíãºëãººíèé ¿åèéí çàâñàðò äóëààëãûí ¿å õèéäýã. Ãàäíà ºíãºëãººíèé õèéöèéã
äóëààëãûí ¿å áîëîõ øèëýí áà ýðäýñ õºâºí çýðýãòýé õîëáîíî. ªíãºëãººíèé
õèéöèéã ìîä ýñâýë õîëáîõ ìåòàëë õèéöýä áýõëýíý. Äóëààëãûí ¿åä õóðèìòëàãäàõ
÷èéãèéã ãàäàãøëóóëæ áàéõûí òóëä ºíãºëãººíèé ¿å áîëîí äóëààëãûí ¿å õî¸ðûí
õîîðîíä 2 ñì îð÷èì çàéòàé àãààðûí ¿å ãàðãàíà. Äóëààëãûí ¿åèéí (øèëýí áà
ýðäýñ õºâºí, õººñºíöºð õàâòàí) çóçààí íü äóëààëæ áóé áàðèëãûí õàíûí äóëààí
àëäàãäàëààñ øàëòãààëàí 5-15 ñì îð÷èì áàéíà.
Äóëààí òóñãààðëàëòûí õîëáîëòûí ñèñòåì áîëîí ñàëõèëóóðòàé ôàñàä
õî¸ðûí äóëààí øèëæ¿¿ëýëòèéí êîýôôèöåíòèéã èæèë áàéõààð àâàõàä ºðòãèéí
õóâüä ñàëõèëóóðòàé íü ¿íýòýé (áàðàã 50 õóâü èë¿¿) áàéäàã.
- 36 -
Äýýâýð áà àäðûí õó÷èëòûí äóëààëãà
Äýýâýð áà àäàð ____

Áàðèëãûí íèéò äóëààíû òàâíû íýã îð÷èì íü äýýâðýýð àëäàãääàã. Äóëààëãà
õèéñíýýð ýíý àëäàãäëûã 50 õ¿ðòýë õóâèàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîé þì. Äýýâðèéí
õîíãèëûí áèò¿¿ìæëýëèéã ñàéí õèéæ, òýíä õ¿í àìüäðàõ íºõöºë áîëîìæòîé
áàéõààð òºëºâëºõ íü àøèãòàé. Íàëóó áîëîí õàâòãàé äýýâðèéí äóëààëãà íü
õîîðîíäîî ÿëãààòàé. Íàëóó äýýâýðòýé áàðèëãà íü øóâóó íóðóóòàé, áàíçààð
á¿ðñýí áàéäàã áîë õàâòãàé äýýâýð íü äàì íóðóó ýñâýë õó÷èëòûí õàâòàí áîëîí
áóñàä íýìýëò ¿å¿äýýñ á¿ðääýã. Äýýâðèéí õó÷èëò íü óóð òóñãààðëàõ ¿å, äóëààëãà,
ãàäíà õàìãààëàëòûí ¿å áóþó äýýâðèéí á¿ðýýñ ãýñýí ¿å¿äòýé áàéíà.
Íàëóó äýýâðèéã äóëààëàõ ____

Íàëóó äýýâðèéã ãàäíà áîëîí äîòîð òàëààñ íü äóëààëæ áóé áàéäàë
Çóðàã 3.9
Õýðýâ äýýâðèéí õîíãèëûã (ìàíñàðäûí äàâõàð) àøèãëàäàã áîë äóëààëãûã

øóâóó íóðóóíû õîîðîíä áîëîí äýýä òàëä õèéíý. Èíãýñíýýð àäðûí õó÷èëòàíä
(äýýâðèéí õîíãèëûí øàë) íýìýëò äóëààëãà õèéõ øààðäëàãàã¿é áîëíî. Øóâóó
íóðóó õîîðîíäûí äóëààëãà íü øóâóó íóðóóíû ãàäíà äóëààëãûã áîäâîë ºðòãèéí
õóâüä õÿìä áàéäàã ÷ äóëààëãûí ìàòåðèàëûí çóçààí íü øóâóó íóðóóíû áàíçíû
ºíäðººð õÿçãààðäàãääàã.
Äýýâðèéí äóëààëãûã äîòîð òàëààñ íü Äîòîð äóëààëãà ____
õèéæ áóé áàéäàë
Õýðýâ äýýâðèéã ãàäíà òàëààñ äóëààëàõ
áîëîìæã¿é áàéâàë äîòðîîñ íü äóëààëíà.
Òîîñãîí ºðãººñ íýâòðýõ õºãöðºëò áîëîí
öàíòàëòûã çàéëóóëàõûí òóëä ºðººíèé äîòîð
òàëä ÷èéãýýñ õàìãààëàõ óóð òóñãààðëàõ ¿å
õèéíý. ¯¿íýýñ ãàäíà äîòîð äóëààëãàä ãèïñýí
êàðäîí áîëîí ãèïñýí øèðõýãò õàâòàíãóóäûã
õîëáîëòûí çîðèóëàëòààð õýðýãëýäýã áîë
ïîëèýòåëèí öààñ áóþó áèäíèé íýðëýæ
çàíøñàíààð ãÿëãàð öààñûã óóð òóñãààðëàõàä
õýðýãëýäýã. Äóëààëãûí ¿åèéí çóçààí íü 10-
Çóðàã 3.10 15 ñì áàéõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéäàã.
- 37 -
Øóâóó íóðóó õîîðîíäûí äóëààëãà ____
Çóðàã 3.11
Øóâóó íóðóó õîîðîíäûí äóëààëãûã õàòóó õººñºíöºð õàâòàí áîëîí õºíãºí

öàãààí õóóäñàí á¿ðýýñòýé ýðäýñ õºâºí õàâòàíãààð õèéíý. Äóëààëãûã øóâóó íóðóó
õîîðîíä çàâñàðã¿éãýýð íÿãò áýõëýíý. Õºíãºí öàãààí õóóäñàí á¿ðýýñ íü áýõýëãýý
ñàéí äààõààñ ãàäíà óóð òóñãààðëàõ ¿åèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Õàòóó õººñºíöºð
õàâòàí õýðýãëýæ áàéãàà ¿åä äîòîð òàëä íü ïîëèýòåëèí çýðýã óóð òóñãààðëàã÷
õèéíý. Õàðèí ºíãºëãººã áàíçàí äýýð ãèïñýí êàðäîí, èñëýã õàâòàí áîëîí ôàíåð
çýðãýýð õèéæ áîëîõ áºãººä òýäãýýðèéã áýõëýõýä øóâóó íóðóó ìàø òîõèðîìæòîé.
Äóëààëãûí ¿åèéí çóçààí íü øóâóó íóðóóíû ºíäðººñ õàìààðíà. Ìàíàé îðîíä äàì
íóðóóã ãîë òºëºâ ä¿íç ç¿ñýæ, ýñâýë 5 ñì -èéí áàíçààð õèéäýã ó÷èð äóëààëãûí
çóçààí íü 15 ñì îð÷èì áîëäîã. Ìºí äýýâðèéí õàâòàíöàð áîëîí äóëààëãûí
¿åèéí õîîðîíä 4 ñì îð÷èì àãààðûí ¿å áàéõ ¸ñòîéã àíõààðàõ õýðýãòýé.
Øóâóó íóðóóí äýýðõ äóëààëãà ____

Ìàíàé îðîíä áàðèãäñàí íèëýýä ñóóö íü øóâóó íóðóóí äýýð áàíçàí ¿å
õèéæ õàð öààñààð ºíãºëñºí áàéäàã. Èéì òºðëèéí äýýâðèéã øóóä ãàäíààñ íü
äóëààëæ áîëíî. Äóëààëãûí ¿å íü õàòóó õººñºíöºð áàéõ áºãººä çóçààí íü 10 ñì
áóþó ò¿¿íýýñ èõ áàéíà. Ò¿¿íèé äýýä òàëä íü äàðàëò æèãäð¿¿ëýõ, ñàëõèíû
õàìãààëàëòûí ¿å òàâüäàã. Øóâóóí íóðóóíû äýýä õýñýãò äýýýâðèéí õàâòàíöàðûã
áýõëýõ çîðèóëàëòòàé õºíäëºâ÷¿¿äèéã (áðóññ) ñóóðèëóóëäàã. (Çóðàã 3.11)
Àäðûí õó÷èëòûí äóëààëãà ____

Ìàíñàðäûí äàâõàð ãàðãààã¿é áîë àäðûí õó÷èëòûã äóëààëíà. Ýíý íü ¿íèéí
õóâüä õÿìä áàéíà. Äóëààëãàíä øèëýí áîëîí ýðäýñ õºâºí, õººñºíöºð õàâòàí,
çîðãîäñîí õàâòàíã õýðýãëýíý. Ìàíàé îðîíä óóðûí çóóõíû ¿íñèéã àøèãëàäàã
áàéñàí áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åä ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãàä òîõèðîõã¿éí óëìààñ
õýðýãëýõýý áîëüñîí. Äóëààëãûí ¿åèéã íààõ áîëîí õàäàõ àðãààð áýõýëíý. Õýðýâ
äýýâðèéí õºíäèé ð¿¿ ãàðàõ ãàðöã¿é áîë äýýä äàâõðûí òààçûã äóëààëíà.
Èíãýõäýý òààçàíäàà áðóññýýð õ¿ðýý çàíãèäàæ, äóëààëãûí ìàòåðèàëààð ä¿¿ðãýýä
äîîä òàëààñ íü ãèïñýí êàðäîí þìóó àðãåëèòýýð á¿ðäýã.
- 38 -
Õàâòãàé äýýâðèéã äóëààëàõ

____
Õàâòãàé äýýâðèéã äóëààëàõ

íü áóñàä òºðëèéí äýýâýð äóëààëàõ
àðãààñ ÿëãààòàé. Äýýâðèéã
äóëààëõûí ºìíº äýýâðèéí á¿ðõ¿¿ë
¿åèéí íÿãò áàéäëûã øàëãàæ,
ñàéæðóóëàõ áóþó øèíý÷ëýõ
øààðäëàãàòàé ýñýõèéã òîãòîîíî.
Äóëààëãûã çîðèóëàëòûí õàòóó
õººñºíöºð õàâòàíãààð õèéíý.
Ò¿¿íèé äýýð òóñãààðëàõ õîëáîîñ
¿å òàâüæ õàéðãààð á¿ðíý.
Çóðàã 3.12
Ñ¿ðëýí áàðèëãà
Áèäíèé îðøèí áóé ýõ äýëõèéí áàéãàëûí íººö, òóõàéëáàë áàðèëãà áàðèõ,
ãýð îðíîî äóëààöóóëàõàä íýí òýðã¿¿íä õýðýãöýýòýé îé ìîä, í¿¿ðñ çýðýã íü
áàéíãà õîìñäîõûí õèðýýð ¿íý ºðòºã íü öàã ìº÷ á¿ð ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà
áèëýý. Òýð áîëãîíûã õóäàëäàí àâàõ ìºíãº ñàíõ¿¿ãèéí íººö áîëîìæ ÷ áàñ ë
õÿçãààðëàãäìàë ãýäýãòýé ìàðãàõ õ¿íã¿é áèçýý. Òýãâýë ãýð îðîíäîî äóëààí, òîõü
òóõòàé ñóóõûí òóëä ãàëàà áàéíãà ºðäºæ, ýñâýë öàõèëãààí õàëààãóóðàà ¿ðãýëæ
çàëãààä áàéõ óó, ¿ã¿é áîë òýð ‘ò¿ëø, öàõèëãààíû ìàíãàñ’ áîëñîí õàëäàãã¿é áàéð
ñóóöàà äóëààëæ, ýñâýë øèíýýð áàðèõ áàéøèí ñàâàà àíõíààñ íü äóëààí áàðèõ óó
ãýäýã äýýð ñîíãîëò õèéõ áîëæ áàéãàà þì.
Ýíäýýñ õ¿ì¿¿ñ ñ¿¿ëèéí õóâèëáàðûã íü ñîíãîæ àâàõ íü óõààëàã ãýæ ¿çäýã
áà èíãýñíýýð ºäºð òóòàì õýðýãëýäýã ò¿ëø, öàõèëãààíû ýð÷èì õ¿÷èéã õóäàëäàí
àâàõ çàðäëàà ýðñ áàãàñãàæ, õÿìä òºñºð ìºðòëºº òîõü, òóõòàé äóëààí ñóóö áàðèõ
òåõíîëîã, ìàòåðèàëûí ýðýëä ãàðàõ áîëæýý.
Èíãýñíýýð îëîí òîîíû øèíý ñàíàà, ñýäýë ãàð÷ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áàéãàà
áºãººä ýäãýýð íü õºðºíãº ÷èíýý, îðøèí áóé óëñ ã¿ðýí, ãàçàð íóòãèéí îíöëîã,
õèë õÿçãààðààñ ¿ë õàìààðàí, õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýý, áàéãàëü áîëîîä õºãæëèéí
çîõèñòîé õàðüöààíä á¿ðíýý íèéöýí ãàçàð àâ÷, òàðõàí ò¿ãýæ áàéãàà óëàìæëàëûã
øèíý÷èëñýí áàðèëãûí òåõíîëîãè ìàíàé îðíû áàðèëãûí ñàëáàðò, ò¿¿íèé äîòîð
õóâèéí îðîí ñóóöíû ñàëáàðò îðîí çàéãàà ýçýëæ, ¿¿íèéã ìýäýõã¿é õ¿íã¿é øàõàì
áîëæýý. Ýíý áîë ñ¿ðëýí áîîäëîîð áàðèëãà áàðèõ ýíãèéí áºãººä, áàðèõàä ÷,
àøèãëàõàä ÷ õÿìä òºñºð òåõíîëîã þì.
Ñ¿ðëýýð áàðèëãà áàðüæ áóé áàéäàë
Çóðàã 3.13
Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ñ¿ðëýí
áàðèëãûí äóëààíû àëäàãäàë åðäèéí
áàðèëãûíõòàé õàðüöóóëàõàä îéðîëöîîãîîð
õî¸ð äàõèí áàãà áàéãàà áà ñ¿ðëýí áîîäëûí
ýçëýõ¿¿í æèí íü æèøñýí áóñàä ìàòåðèàëòàé
õàðüöóóëàõàä 2-10 äàõèí õºíãºí áàéãàà íü
ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã èë¿¿ èõýýð
íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé.
- 39 -
Ñ¿ðëýí áàðèëãûí õàíà õàðüöàíãóé õºíãºí ó÷èð õ¿÷èòãýñýí òºìºð áåòîí

ñóóðü øààðäàõã¿é, õºäºëìºð çàðöóóëàëò áàãà áàéäàã çýðýã áóñàä îëîí
øèíæýýðýý äàâóó áºãººä àøèãòàé þì. Ñ¿ðëýí áàðèëãà íü õàëààëò,
õºðãºëòèéí çàðäëûã õî¸ð äàõèí õýìíýõ áîëîìæ îëãîäîã õàìãèéí ÷óõàë
øèíæ ÷àíàðòàéã õýëýõ õýðýãòýé þì. Ñ¿ðëýí áîîäëûã àøèãëàëòûí àþóëã¿é
áàéäàë õàíãàñàí, õàìãèéí ¿ð àøèãòàé, õÿìä äóëààëãûí áîëîí äóó òóñãààðëàã÷
áîëãîí àøèãëàñíààð òàíû áàðèëãà áàéãàëüä õîðã¿é á¿òýýãäýõ¿¿í àøèãëàñàí
ýêîëîãèéí öýâýð ñóóö áîëîõ þì. Èíãýñíýýð òà ñóóöíû áàðèëãàà áàðèõ, àøèãëàõ
ÿâöàä èõýýõýí õýìæýýíèé õºðºíãº ìºíãº, ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ áîëíî. Ýíý íü
áàéãàëü äýëõèéãýý õàéðëàí õàìãààëàõàä òàíû îðóóëæ áóé õóâü íýìýð òºäèéã¿é
òàíû ¿ð à÷ íàð èðýýä¿éä èéì ýð¿¿ë ñóóöàíä ñóóõàä ¿ëãýð äóóðèàë áîëîõ þì.
Òà ýíýõ¿¿ òåõíîëîãèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë àâ÷, ñóóöíû øèíý

áàðèëãàà ñ¿ðëýí áîîäëîîð áàðúÿ ãýâýë, ìºí îäîî àìüäðàí ñóóãàà áàéð ñóóö,
ãýð ÷èíü, ¿ã¿é áîë çóóõ, ïèéøèí ÷èíü õàëäàãã¿éãýýñ ºâºë áîëãîí çóòðóó ãàð÷,
èõ õýìæýýíèé ò¿ëø àâ÷ ìºíãº çàðäëàà ¿ðäýã áîë ¿¿íýýñ ãàðàõ àðãà çàìûã ýíý
íîìûí ‘Ìýäýýëýë’ á¿ëýãò áàéãàà ÌÎÍ/99/Æ35 òºñëèéí õàÿãààð àñóóæ
ëàâëààðàé.
Çóðàã 3.14 Ñ¿ðëýí áîîäëîí õàíà Çóðàã 3.15 Áàðèëãûí

áàðèõ áîëîí ìîä, òîîñãîí õàíà çîðèóëàëòûí ñ¿ðëýí áîîäëûã
äóëààëàõ òåõíîëîãèéí çàãâàð. ãàçàð òàðèàëàíãèéí àëü ÷
á¿ñýä áýëòãýæ áîëíî.
Çóðàã 3.16 Õýíòèé àéìãèéí Çóðàã 3.17 Äóíäãîâü àéìãèéí

Õýðëýí ñóìûí ñóðãóóëèéí Ñàéõàí-Îâîî ñóìûí õ¿í
äîòóóð áàéðíû ñ¿ðëýí ýìíýëãèéí ñ¿ðëýí áàðèëãà.
áàðèëãà.
- 40 -
Á¯ËÝÃ 4. ÕÀËÓÓÍ ÓÑ ÕÀÍÃÀÌÆ

Õàëóóí óñ – èõ ýð÷èì õ¿÷
Õàëóóí óñ õàíãàìæ íü àõóé õýðýãëýýíèé ýð÷èì õ¿÷íèé 8 îð÷èì õóâèéã
ýçýëäýã. Áàðèëãûí äóëààí òåõíèêèéí øèíý íîðìûí äàãóó øèíý áàðèëãóóäûí
õàëààëòûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý áóóðñàí ó÷èð àõóéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíä
õàëóóí óñíû ýçëýõ õóâü õýìæýý èõýññýí.
Àðèóí öýâðèéí ºðºº

Õàëóóí óñ õàíãàìæèéí õ¿ðýýíä
áàéãàëü õàìãààëàõ, ýð÷èì õ¿÷èéã
õýìíýõ íü õóâü õ¿íýýñ øóóä
õàìààðäàã. Õýí õýðýãöýýíèé óñûã
óñàíä îðîõ, óãààõ çýðýãò áàãà
çàðöóóëíà òýð õýìæýýãýýð áàãà
ýð÷èì õ¿÷ øààðäàíà. Õàëóóí óñíû
õýðýãëýý íü îðøèí ñóóã÷ á¿ðèéí
õóâèéí îíöëîãîîñ èõ õàìààðíà.
Íýã õ¿í ºäºðò 40°C òåìïåðàòóðòàé
10-150 ë óñ õýðýãëýäýã.
Çóðàã 4.1
Çóðàã 4.2
- 41 -
Íèéòèéí îðîí ñóóöòàé çàðèì íýã àéëûí 1 õ¿íèé íýã ºäðèéí õýðýãëýý
500 ë õ¿ðñýí òîõèîëäîë ÷ áèé. Óëààíáààòàð õîòûí õóâüä íýã õ¿íèé õàëóóí
óñíû ºäðèéí äóíäàæ õýðýãëýý íü 35 ë îð÷èì áàéãàà áà îéðîëöîîãîîð ò¿¿íèé
25 õóâü íü ãàë çóóõàíä çàðöóóëàãääàã. Õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåì íü 5-150C
òåìïåðàòóðòàé õ¿éòýí óñûã 55-600C òåìïåðàòóðòàé áîëòîë íü õàëààõ ¿¿ðýãòýé.
Íýã õ¿íèé ºäºð òóòìûí äóíäàæ õýðýãëýý 35 ë óñûã 100C-ýýñ 40°C õ¿ðòýë
õàëààõàä øààðäàãäàõ äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé õýìæýý 1.2 êÂò.öàã áàéõ áºãººä
ýíý íü äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé àøèãòàé çàðöóóëàëòûã èëýðõèéëæ áàéíà.
Õýìíýëòòýé õýðýãëýæ ÷àäâàë õàëóóí óñíû õýðýãëýýã 30 õ¿ðòýë õóâü áóóðóóëæ
áîëäîã.
¯ë àíçààðàãäàõ àëäàãäàë ____

Õàëóóí óñ õàíãàìæèéí òºãñãºëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëò íü àøèãò
ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëòààñ õàðüöàíãóé ºíäºð áàéäàã. Äóëààíû ¿¿ñã¿¿ð äýõ
õóâèðãàëò, íººöë¿¿ðò õàäãàëàõ áîëîí ò¿ãýýëòèéí ÿâöàä ãàðàõ àëäàãäàë íü ¿¿íèé
øàëòãààí áîëíî.
Òºâëºðñºí áîëîí áàéðàí õàëóóí óñ õàíãàìæ ____

Õýðýãëýýíèé õàëóóí óñûã õýðýãëýã÷ áóþó ø¿ðø¿¿ð áîëîí óãààãóóðûí
öîðãîíä àëü áîëîõ îéð áàéõààð áàéðàí, ýñâýë òºâëºðñºí áàéäëààð áýëòãýäýã.
Òºâëºðñºí õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåìä õàëóóí óñûã òºâëºðñºí äóëààí
õàíãàìæèéí ñ¿ëæýýíýýñ äóëààíû ïóíêò¿¿äýä áýëòãýäýã. Õàðèí áàéðàí ãýäýã íü
òóõàéí áàðèëãàä áèå äààñàí äóëààíû ¿¿ñã¿¿ðýýð õàëóóí óñûã áýëòãýõèéã õýëíý.
Áàéðàí ñèñòåìèéã òºâëºðñºí áîëîí ãàíöààð÷èëñàí ãýæ àíãèëàõ áºãººä ãîë
òºëºâ õàëóóí óñíû íººöë¿¿ð ñàâòàé áàéíà.
Òºãñãºëèéí ýð÷èì Áàéðàí òºâëºðñºí

õàëóóí óñ õàíãàìæ
õ¿÷íýýñ àøèãò
ýð÷èì õ¿÷ õ¿ðòýë
Çóðàã 4.3
- 42 -
Óñ íü íººöë¿¿ðò 55-60°C òåìïåðàòóðòàé áàéõ áºãººä òýíäýýñýý öîðãî ðóó

ò¿ãýýãäýíý. Õýðýãëýã÷ öîðãûã íýýõ õ¿ðòýë öîðãî áîëîí íººöë¿¿ðèéí õîîðîíäîõ
õîîëîé äàõü õàëóóí óñ õºðæ áàéäàã. Ýíä ¿¿ñ÷ áóé àëäàãäàë íü ò¿ãýýëòèéí
àëäàãäëûí ãîë õýñýã áîëíî.
Ýðãýëò ____
Çàäãàé (äóëààíû ¿¿ñã¿¿ðýýñ øóóä öîðãî ðóó ºãäºã) ñèñòåìòýé ¿åä öîðãûã
íýýãýýä õîîëîé äàõü õ¿éòýí óñûã øàâõàãäàí õàëóóí óñ ãàð÷ èðòýë óñûã
ãîîæóóëäàã áà èíãýñíýýð èõ õýìæýýíèé óñûã ñóë àëääàã. ¯¿íýýñ çàéëñõèéõèéí
òóëä õýðýãëýýíèé õàëóóí óñûã ýðãýëòýíä îðóóëàõ áà ººðººð õýëáýë öîðãûã
íýýñýí ¿åä óñûã õàëóóí áàéëãàõûí òóëä õàëóóí óñûã áàéíãà ýðãýëòòýé áàéõààð
òºëºâëºäºã. ¯¿íä èë¿¿ øóãàì õîîëîé øààðäëàãàòàéãààñ ãàäíà õàëóóí óñûã
ýðãýëòýíä îðóóëàõ íàñîñîíä öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ èõýýð øààðäàãääàã. Íýã àéëûí
ñóóöàíä õàëóóí óñíû ýðãýëòèéí íàñîñíû çàðöóóëàõ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ æèëä
400 êÂò.öàã -ò õ¿ðäýã. Èéìýýñ õàëóóí óñíû ýðãýëòèéí íàñîñíû àæèëëàãààã
àâòîìàòæóóëæ, õóãàöààíû òîõèðóóëãàòàé áîëãîñíîîð ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ
áîëîìæòîé áîëíî.
Íýã àéëûí àøèãò äóëààí áîëîí ò¿ãýýëòèéí
àëäàãäàë Ýðãýëòòýé ñèñòåìýýñ
òàòãàëçàõ ____
Áàéðàí ñèñòåì
Îëîí àéëûí ñóóöíû õóâüä
ýðãýëòòýé ñèñòåì íü ìóõàðäìàë
ñèñòåìèéã áîäâîë õàðüöàíãóé
Ìóõàðäìàë óðò øóãàì õîîëîé øààðäàãääàã
òºâëºðñºí ñèñòåì
áºãººä ¿¿íýýñ áîëæ ýíý
ñèñòåì íü òèéì ÷ ¿ð àøèãòàé
áóñ áàéäàã. Ýíý íü àøèãò
Ýðãýëòòýé äóëààíä íîîãäîõ ò¿ãýýëòèéí
òºâëºðñºí ñèñòåì
àëäàãäàëûí õýìæýýã èõýñãýíý.
Íýã àéëûí èõýíõ ñóóö íü
0% 100% 200% íýãýýñ äýýø ýðãýëòèéí
Àøèãò äóëààí Ò¿ãýýëòèéí àëäàãäàë ñèñòåìòýé áàéäàã. Òóõàéí àéë
ºðõ ýðãýëòòýé ñèñòåìýýñ
Çóðàã 4.3
òàòãàëçñàíààð õàëóóí óñûã òîäîðõîé
õóãàöààíä õ¿ëýýõ øààðäëàãàòàé ÷ ýð÷èì õ¿÷íèé àëäàãäàëûã 50 õ¿ðòýë õóâü
õýìíýõ áîëîìæòîé. Áàéðàí ãàíöààð÷èëñàí ñèñòåì íü õ¿ëýýëòèéí õóãàöàà áîãèíî,
ò¿ãýýëòèéí àëäàãäàë ìàø áàãà áàéíà. ªºðººð õýëáýë ýíý ñèñòåì íü
øààðäëàãàòàé ¿åä ë óñûã øóóä õàëààãààä õýðýãëýã÷èä ºãäºãººðºº õýðýãëýýã ¿ð
àøèãòàé áîëãîõ äàâóó òàëòàé.
Ýðãýëòèéí òàëààðõ çºâëºìæ ____

Ýðãýëòèéí íàñîñûã øºíèéí öàãò áîëîí õàëóóí óñ óäààí õóãàöààãààð
øààðäëàãàã¿é áîëñîí ¿åä õóãàöààíû àâòîìàò òîõèðóóëãà áîëîí ãàðààð óíòðààæ
áàéõ íü ç¿éòýé. Ìºí áèå äààñàí óíòðààëãûã ãàë çóóõ áîëîí âàííû ºðººíä
áàéðëóóëæ ãàðààð àñààæ óíòðààæ áàéõ áîëîìæòîé. Õàëààëòûí ñèñòåìèéí àäèë
õàëóóí óñíû õàëààëòã¿é ºðºº, òóõàéëáàë çîîðèéí ºðººí¿¿äýýð ÿâæ áàéãàà
õîîëîéã õÿìä òºñºð àðãààð äóëààëñíààð ò¿ãýýëòèéí àëäàãäëûã áàãàñãàäàã. Ìºí
ñóóöûã øèíýýð áàðüæ áàéãàà ¿åä äóëààíû ¿¿ñã¿¿ðýýñ ò¿ãýýõ öîðãî õ¿ðòëýõ
äàìæóóëàõ õîîëîéã àëü áîëîõ áîãèíî áàéõààð òºëºâëºõ, ýðãýëòòýé ñèñòåìýýñ àëü
áîëîõ òàòãàëçàõ íü ç¿éòýé.
- 43 -
Áàéðàí ãàíöààð÷èëñàí õàëóóí óñ õàíãàìæ ____

Áàéðàí õàëóóí óñ õàíãàìæèä íýã àéëûí áèå äààñàí õàëóóí óñ õàíãàìæèéí
ñèñòåìýýñ ãàäíà íýã öîðãîíä çîðèóëñàí áàãà õýìæýýíèé (5-10 ë) íººöë¿¿ð á¿õèé
öàõèëãààí õàëààã÷èéã ÷ õàìðóóëæ áîëíî. Õàðèí õýä õýäýí õýðýãñýë, òóõàéëáàë
ø¿ðø¿¿ð, óãààãóóð çýðýã õîëáîãäñîí ¿åä õàðüöàíãóé èõ ýçýëõ¿¿íòýé óðñãàëûí óñ
õàëààã÷èéã öàõèëãààí áîëîí õèéí õàëààëòòàéãààð õýðýãëýäýã. Ãýõäýý èéì
òºðëèéí öàõèëãààí õàëààã÷ íü 380Â-ûí öàõèëãààí øààðäàãääàã òóë òóõàéí àéëä
èéì òºðëèéí õ¿÷äýëèéí îðîëò øààðäëàãàòàé áîëíî. Öàõèëãààí õàëààã÷ á¿õèé
íººöë¿¿ð íü õàðüöàíãóé áàãà õ¿÷äýë øààðäëàãàòàé ÷ äóëààíû àëäàãäàë ìàø èõ
áàéäãèéã àíõààðàõàä èë¿¿äýõã¿é. Á¿õ áàéðàí õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåì íü
áèå äààñàí äóëààíû ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéäàã áºãººä õ¿ññýí öàãòàà óíòðààæ áîëîõ
ñàéí òàëòàé þì.
Áàéðàí õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåìèéí òàëààðõ çºâëºìæ ____

Íººöë¿¿ðèéí àëäàãäëûã áîëîìæòîé õýìæýýãýýð áàãàñãàõ ¿¿äíýýñ àëü áîëîõ
áàãà íººöë¿¿ðòýé öàõèëãààí õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ñîíãîõ íü
ç¿éòýé áºãººä èíãýñíýýð ñèñòåìýý õ¿ññýí öàãòàà òîõèðóóëàõ, óíòðààõ áîëîìæòîé
áîëíî. Íººöë¿¿ðèéí òåìïåðàòóðûã õýðýãëýýíä çîõèñòîé õàìãèéí íàì áàéõààð
òîõèðóóëíà.
Áàéðàí òºâëºðñºí õàëóóí óñ õàíãàìæ ____

Ýíý íºõöºëä äóëààíû ¿¿ñã¿¿ð íü õàëààëò ºãºõººñ ãàäíà õýðýãëýýíèé
õàëóóí óñ áýëòãýíý. Èéì äóëààíû ýõ ¿¿ñâýðòýé ñèñòåìèéã îíîâ÷òîé áàéëãàõ
¿¿äíýýñ õàëóóí óñíû íººöë¿¿ðèéã õîñëóóëàí àøèãëàäàã. Õàëààëò, õàëóóí óñíû
äóëààíû ¿¿ñã¿¿ðèéã õîñëóóëñíààð æèëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëòûã 5-10 õóâü
áàãàñãàæ áîëíî. Íººöë¿¿ðèéí àëäàãäëûã áàãàñãàõûí òóëä õàëóóí óñíû íººöë¿¿ð
äýõ óñíû òåìïåðàòóðûã 45-55°C áàéõààð õÿçãààðëàõ õýðýãòýé. Îð÷èí ¿åèéí
òîõèðóóëãûí ñèñòåìèéã àøèãëàí õàëóóí óñûã áàéíãà áèø, øààðäëàãàòàé ¿åä
òóõàéëáàë ºäºðò 2 óäàà õàëààæ áàéõààð òîõèðóóëàõ áîëîìæòîé.
Íàðíû õàëóóí óñ õàíãàìæ
Íàðíû êîëëåêòîð ____

Íàðíû êîëëåêòîð íü íàðíû öàöðàãèéã äóëààíû ýð÷èì õ¿÷ áîëãîí
õóâèðãàäàã òºõººðºìæ þì. Íàðíû êîëëåêòîðûã ÷àíõ ºìíº ç¿ãò õýâòýý ãàäàðãóóä
20°-60° íàëóóòàéãààð áàéðëóóëàõ ¸ñòîé. Äºðâºí õ¿íòýé íýã àéëä 6 ì2 òàëáàéòàé
íàðíû êîëëåêòîð á¿õèé íàðíû äóëààíû òºõººðºìæèéã àøèãëàõàä æèëèéí õàëóóí
óñíû áîëîí äóëààíû õýðýãëýýíèé 60 õ¿ðòýë õóâèéã õàíãàõ áîëîìæòîé ãýñýí
òîéì òîîöîî áàéäàã. Õàëóóí óñ õàíãàìæèéí àíõäàã÷ ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã
îéðîëöîîãîîð õàãàñò íü õ¿ðòýë áóóðóóëàõ áîëîìæòîéãîîñ ãàäíà íàðíû äóëààíòàé
õîñîëñîí õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåì íü áàéãàëü îð÷èíä ñàéíààð íºëººëíº.
Õàëóóí óñ õàíãàìæèíä íàðíû õàâòãàé áîëîí âàêóóì õîîëîéò êîëëåêòîð,
çàðèì òîõèîëäîëä øèíãýýã÷èéã (ãîë òºëºâ óñàí ñàíä) àøèãëàäàã. Íàðíû öàöðàã
õàâòãàé êîëëåêòîðèéí øèëýí í¿¿ðýýð íýâòýð÷ õàð ºíãèéí øèíãýýã÷ ãàäàðãóóä
òóñàõàä øèíãýýã÷ ãàäàðãóó íü õàëñíààñ ¿¿ññýí äóëààíûã ò¿¿íä áýõëýãäñýí õîîëîé
äàõü óñ áîëîí óñ ãëèöåðèíû õîëüöîä äàìæóóëíà.
- 44 -
Êîëëåêòîðûí äóëààí
àëäàãäëûã áàãàñãàõûí òóëä
ò¿¿íèé àðûí õýñãèéã äóëààëäàã.
Íàðíû êîëëåêòîð íü áîëîìæèéí
¿íýòýé òóë õàëóóí óñ
õàíãàìæèíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã.
Âàêóóì õîîëîéò êîëëåêòîðûí
äóëààí øèíãýýã÷ íü
áèò¿¿ìæëýãäñýí øèëýí õîîëîéä
áàéðëàäàã.
Èéì òºðëèéí êîëëåêòîð íü

äóëààí àëäàãäàë áàãàòàé, àøèãò
¿éëèéí êîýôôèöåíò ºíäºðòýé,
áàãà òàëáàé øààðääàã ÷
¿éëäâýðëýëèéí îíöëîãîîñ
õàìààð÷ õàðüöàíãóé ºíäºð
¿íýòýé áàéäàã. Ãýõäýý õàâòãàé
êîëëåêòîðûã áîäâîë ãàäíà
àãààðûí òåìïåðàòóð íàì ¿åä ÷
300Ñ-ýýñ äýýø õýìèéí äóëààíòàé
õàëóóí óñ áýëòãýæ ÷àääàã òóë
õàëààëòûí ñèñòåìä ÷ õîñëóóëàí
Çóðàã 4.4 õýðýãëýõ áîëîìæòîé.
Íàðíû õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåìèéí á¿òýö ____

Íàðíû êîëëåêòîðûã çºâõºí áàéðàí õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåìòýé
õîñëóóëàí àøèãëàäàã. Ýíý ñèñòåìä íàðíû êîëëåêòîðîîñ ãàäíà ºðõèéí íýã õ¿íèé
óñíû õýðýãëýýã 60-100ë áàéõààð òîîöñîí õàëóóí óñíû íººöë¿¿ð ñàâ, ýðãýëòèéí
íàñîñ, òîõèðóóëãûí òºõººðºìæ çýðýã ç¿éëñ øààðäëàãàòàé. Òîõèðóóëãûí
òºõººðºìæ íü íººöë¿¿ð ñàâ äàõü õàëóóí óñíû òåìïåðàòóðûã òîäîðõîé õÿçãààðò
áàðüæ áàéõ ¿¿ðýãòýé.
ªâëèéí óëèðàëä, ìºí äàðààëñàí îëîí ºäºð á¿ðõýã áàéõ ¿åä íýìýëò
äóëààíû ¿¿ñã¿¿ðýýð õàëóóí óñàà áýëòãýíý. Èõýíõ òîõèîëäîëä õàëààëòûí ñèñòåìýýñ
ñàëáàðëóóëàí äóëààí ñîëèëöóóëàã÷èéí òóñëàìæòàéãààð õàëóóí óñûã áýëòãýäýã.
Ìºí öàãèéí ÿëãààòàé öàõèëãààíû òîîëóóðòàé ¿åä øºíèéí öàãò íººöë¿¿ð äýõ
óñûã öàõèëãààíààð õàëààõ áîëîìæòîé.
¯íý ____
Äºðâºí õ¿íòýé íýã àéëä 6ì2 òàëáàéòàé õàâòãàé êîëëåêòîð, 300 ë
áàãòààìæòàé õàëóóí óñíû íººöë¿¿ð ñàâ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýýä ìàòåðèàë,
òîõèðóóëãûí ñèñòåì, äóëààí ñîëèëöóóëàã÷, óãñðàëòûí çàðäàë çýðãèéã õàðãàëçàí
òîîöîõîä ¿íý íü îéðîëöîîãîîð 2 - 6 ñàÿ òºãðºã áîëíî.
Óãñðàëòûã áèå äààí õèéâýë çàðäëûã 20 õ¿ðòýë õóâü õýìíýõ áîëîìæòîé.
Çàðèì íýã òîíîã òºõººðºìæ, òóõàéëáàë íººöë¿¿ð ñàâ áîëîí äóëààí ñîëèëöóóðûã
äîòîîääîî ¿éëäâýðëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé áºãººä èéì íºõöºëä ¿íý èë¿¿ õÿìäðàõ
íü îéëãîìæòîé. Èéì òºðëèéí ñèñòåìèéí ºðòãºº íºõºõ õóãàöàà îéðîëöîîãîîð 8-
12 æèë áàéäàã.
- 45 -
Íàðíû õàëóóí óñ õàíãàìæèéí

Ñèñòåìèéí èæ á¿ðäýë
Çóðàã 4.5
Ìàíàé îðíû òºâëºðñºí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí àéëóóäûí õàëóóí óñíû ºðòºã

ºðõèéí íýã õ¿íä ñàðä 598¥ (2002 îíû áàéäëààð), 4 õ¿íòýé àéëûí õàëóóí óñíû
æèëèéí çàðäàë 29,000¥ áîëæ áàéíà. Õàðèí áèå äààñàí îðîí ñóóöíû õóâüä ýíý
¿íý íèëýýä ºíäºð ãàðäàã áà ýíý íü òºâëºðñºí ñèñòåìä áýëòãýãäñýí õàëóóí óñíû
¿íý íü ò¿¿íèé áýëòãýñýí çàðäàëààñ 2 äàõèí õÿìä áàéäàãòàé õîëáîîòîé.
Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷èéã àøèãëàæ áóé àéë ºðõºä òºðººñ õºíãºëºëò
¿ç¿¿ëäýã îëîí àðãà ìåõàíèçìûã äýëõèéí óëñ îðíóóäàä õýðýãëýäýã. ¯¿íèéã ÷
ìàíàé òºð çàñàã àíõààðàëäàà àâ÷ òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõ íü ýðãýëçýýã¿é.
- 46 -
Á¯ËÝÃ 5. ÖÀÕÈËÃÀÀÍ ÕÝÐÝÃÑÝË
Òîéì Á¿òýö ____

Ñ¿¿ëèéí 40 æèëä àõóéí öàõèëãààí õýðýãñëèéí òºðºë, òîî õýìæýý èõýýõýí
õóðäàöòàé ºññºí õýäèé ÷ õºðãºã÷, õºëäººã÷ çýðýã òºõººðºìæèéí òºðºë ç¿éëèéí
ºñºëò õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéíà. Õàðèí õàðèëöàà õîëáîîíû öàõèëãààí
õýðýãñëèéí òîî òºðºë ìàø õóðäàöòàé ºñæýý. Àõóéí öàõèëãààí õýðýãñýëèéí òîî,
òºðºë ºñºõèéí õýìæýýãýýð öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý ºñºõ íü
îéëãîìæòîé. Õàðèí òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëèéí íºëººãººð àõóéí
öàõèëãààí õýðýãñë¿¿äèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã áàãàñàæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèéã
ºíºº ¿åä íýã àéëûí äóíäàæ öàõèëãààí õýðýãëýý 1980 îíûõòîé áàðàã èæèë
áàéãààãààñ õàðæ áîëíî.
Àõóéí öàõèëãààí õýðýãñë¿¿äèéí ýð÷èì õ¿÷íèé

Áóñàä õýðýãëýýíèé á¿òýö
17%
Õºðãºõ,
õºëäººõ
32%
Òåëåâèçîð
9%
Óãààõ
9%
×àíàõ æèãíýõ Ãýðýëò¿¿ëýã

19% 14%
Çóðàã 5.1
Àõóéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé áàðàã 87 õóâèéã õîîë áýëòãýõ, þì óãààõ,

õºðãºõ õºëäººõ, òåëåâèçîð ¿çýõýä çàðöóóëäàã. ¯¿íýýñ ãàäíà æèæèã öàõèëãààí
õýðýãñë¿¿ä òóõàéëáàë êîôå ÷àíàã÷, òîîñ ñîðîã÷, ñýíñ çýðýã íü õàðüöàíãóé öººí
óäàà, áîãèíî õóãàöààãààð õýðýãëýãääýã ÷ íèéò õýðýãëýýíèé 8 îð÷èì õóâèéã
ýçýëäýã. ¯ëäñýí 5 õóâü íü ÿíç á¿ðèéí æèæèã õýðýãñýë, òóõàéëáàë çàé öýíýãëýã÷,
öàõèëãààí õîíõ ãýõ ìýòýä çàðöóóëàãääàã. Äàðààõ òºõººðºìæ¿¿äèéã, õýðýãëýõ
ÿâöàä öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ áîëîìæ èõýýð íýìýãäýíý. ¯¿íä:
o Öàõèëãààíààð õàëóóí óñ áýëòãýã÷ (õàëóóí óñ õàíãàìæ á¿ëãèéã ¿ç),
o Õîîë áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ (öàõèëãààí çóóõ, öàõèëãààí áîëîí áîãèíî
äîëãèîíû øàðàõ ø¿¿ãýý),
o Óãààæ, öýâýðëýõ. (Óãààëãûí ìàøèí, àÿãà ñàâ óãààã÷, õàòààã÷),
o Õºðãºõ, õàäãàëàõ (õºðãºã÷, õºëäººã÷),
o Ãýðýëò¿¿ëýã (÷èéäýí, ãýðýëò¿¿ëãèéí ñèñòåì),
o Ìýäýýëëèéí õýðýãñýë (òåëåâèçîð, ñèñòåì õºãæèì, êîìüïþòåð),
o Áóñàä òºõººðºìæ¿¿ä (òîîñ ñîðîã÷, íàñîñ, àãààðæóóëàëòûí ñýíñ) çýðýã
áîëíî.
- 47 -
Àæèëëàõ õóãàöààã øèéäýõ ____

Àõóéí öàõèëãààí õýðýãñë¿¿ä áîëîõ öàõèëãààí çóóõ, óãààëãûí ìàøèí
çýðãèéí èõýíõ íü 1000 Âò (W) -ààñ èõ ÷àäàë øààðääàã. Èéìä ýäãýýðèéã àëü
áîëîõ áîãèíî õóãàöààíä àøèãëàõ õýðýãòýé. Æèæèã öàõèëãààí õýðýãñë¿¿ä áîëîõ
õîíõ, öàõèëãààí öàã, óòàñíû àïïàðàò çýðýã íü ìàø áàãà ÷àäàëòàé áóþó 1-20 Âò
áàéäàã. Ãýâ÷ ýäãýýðèéã õàðüöàíãóé óðò õóãàöààíä (æèëèéí 365 õîíîãò ºäºðò 24
öàãèéí òóðø) àøèãëàäàã òóë èéì òºðëèéí æèæèã õýðýãñë¿¿äèéí ýð÷èì õ¿÷íèé
õýðýãëýý íèëýýä ºíäºð ãàðäàã. Ìºí çîãñîíãè ¿åèéí (Stand-by mode) öàõèëãààí
ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý ¿¿íä èõýýõýí õóâèéã ýçýëäýã. ¯¿íèéã äàðààõ æèøýýíýýñ
õàðüöóóëæ õàðúÿ:
Á¿õýë æèëèéí òóðø (æèëä 8,760 öàã áàéíà) çºâõºí 1 Âò ÷àäàëòàé
(òóõàéëáàë ñýð¿¿ëýãòýé öàõèëãààí öàã) æèæèã öàõèëãààí õýðýãñëèéã àæèëëóóëàõàä
æèëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý 8,760 Âò áîëíî. Ýíý íü 250 îð÷èì Âò
÷àäàëòàé åðäèéí êîìïþòåðèéã 35 öàã àæèëóóëàõàä õ¿ðýëöýõ ýð÷èì õ¿÷ þì.
Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý (Âò.öàã)

= ×àäàë (Âò) õ Àæèëëàñàí öàã (öàã)
Æèëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý ____

Àõóéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé æèëèéí õýðýãëýý íü òóõàéí àéëûí
öàõèëãààí õýðýãñëèéí òîî áîëîí òýäãýýðèéí õýð îëîí óäàà, ÿìàð õóãàöààãààð
àøèãëàæ áàéãààãààñ õàìààðäàã. Òóõàéí àéëä áàéõ õ¿íèé òîî îëîí áàéõ òóñàì
òýäãýýðò øààðäëàãàòàé öàõèëãààí õýðýãñëèéí òîî íýìýãäýæ àøèãëàõ õýìæýý áóþó
õóãàöàà íü èõñýíý. Ãóðâàí õ¿íòýé àéëûí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãöýý íýã
áóþó õî¸ð õ¿íòýé àéëûíõààñ èõ áàéõ íü îéëãîìæòîé. Òèéìýýñ òóõàéí àéëûí
öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íü ºðõèéí ãèø¿¿äèéí òîîíîîñ øóóä õàìààðíà.
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã òîãòîîõ

Ìàíàé õîò ñóóðèí ãàçðûí áàðàã á¿õ àéë öàõèëãààí òîîëóóðòàé áàéäàã
áºãººä òýäãýýðèéã õàðüÿà ä¿¿ðýã, ñóìûí öàõèëãààí øóãàì ñ¿ëæýýíèé
êîìïàíèóäààñ ñóóðèëóóæ ºã÷, õÿíàäàã. Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé ãàäíà ñ¿ëæýý,
òóõàéí àéëûí åðºíõèé çàëãóóð õî¸ðûí õîîðîíä óãñàðäàã öàõèëãààí õýìæèõ
òîîëóóð íü òýð àéë òîäîðõîé õóãàöààíä õè÷íýýí õýìæýýíèé öàõèëãààí ýð÷èì
õ¿÷ õýðýãëýñíèéã õýìæèíý. Àéë ºðõ áîëãîíä áàéäàã “Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷
õýðýãëýã÷äèéí òîîöîîíû äýâòýð” -ýýñ òà ººðèéí ºðõèéí æèëèéí õýðýãëýýã ìýäýõ
áîëîìæòîé. Àõóéí öàõèëãààí õýðýãñëèéíõýý æèëèéí õýðýãëýýã äàðààõ õ¿ñíýãòýíä
ºãñºíòýé õàðüöóóëæ, àëü õýðýãñýë ÷èíü èë¿¿ ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýæ áàéãààã
òîãòîîæ áîëíî. Õýðýâ èõ áàéâàë ò¿¿íèéã àëü áîëîõ áàãàñãàõ õàðèí áàãà áàéâàë
õýìíýëòòýé àøèãëàæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õ¿ñíýãò 5.1 -èéã õàðíà óó.
Ýäãýýð öàõèëãààí õýðýãñë¿¿äèéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íü àéë
ºðõ á¿ðò ÿëãààòàé áàéäàã. Ýíý íü òóõàéí õýðýãñëèéí ýëýãäýë, àøèãëàëòûí
áàéäàë, õýðýãëýõ õóãàöàà, áàéðëàë, çàñâàð áîëîí ïðîãðàììûí ñîíãîëò çýðãýýñ
õàìààðäàã.
- 48 -
Õ¿ñíýãò 5.1
ªðõèéí æèëèéí öàõèëãààí ýð÷èì

Öàõèëãààí õýðýãñýë õ¿÷íèé õýðýãëýý. êÂò.öàã
2 õ¿íòýé 3 õ¿íòýé
Ãýðýëò¿¿ëýã 240 300
Öàõèëãààí çóóõ 350 480
Õºðãºã÷ 370 440
Õºëäººã÷ 390 510
Óãààëãûí ìàøèí 150 220
Óãààëãûí õàòààã÷ ìàøèí 170 250
Õàëààëòûí íýìýëò òºõººðºìæ 400 400
Æèæèã õýðýãñýë áîëîí áóñàä 350 460
Á¿õ òºõººðºìæèéí æèëèéí íèéò
2,420 3,020
õýðýãëýý
Øèíý õýðýãñýë íü ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýíý ____

Äýýð äóðüäñàí÷èëàí àéë ºðõºä áàéõ öàõèëãààí õýðýãñëèéí òîî íýìýãäñýí
÷ íèéò öàõèëãààí õýðýãëýý íýìýãäýýã¿é áàéíà. Ýíý íü îð÷èí ¿åèéí òåõíîëîãèîð
¿éëäâýðëýñýí øèíý çàãâàðûí öàõèëãààí õýðýãñë¿¿äèéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé
õýðýãëýý áàéíãà áóóð÷
Ñàéæðóóëñàí çàãâàðûí àõóéí öàõèëãààí
áàéäàãòàé õîëáîîòîé.
õýðýãñë¿¿äèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò
Õºðãºã÷, õºëäººã÷èéí
äóëààëãûã ñàéæðóóëæ,
100%
øàðàõ ø¿¿ãýýíèé
90% òîõèðóóëãûã çºâ ñîíãîæ,
óñ õàòààã÷, óãààëãûí
80%
ìàøèíû óñíû
70% òåìïåðàòóðûã áóóðóóëæ,
60% òýäãýýðèéí àæèëëàãààã
õÿíàõ àâòîìàò
50% òîõèðóóëàã÷òàé
40% áîëãîñíîîð ýð÷èì
õ¿÷íèé õýðýãëýýã óëàì
30%
á¿ð áàãàñãàæ áàéíà.
20% Ìýäýýæ öààøèä ÷
10%
òåõíèêèéí äýâøëèéí
íºëººãººð ýäãýýð
0% õýðýãñë¿¿äèéí ýð÷èì
Öàõèëãààí óñ Óãààëãûí Öàõèëãààí çóóõ Õºðãºã÷ Õºëäººã÷
õàëààã÷ ìàøèí õ¿÷íèé õýðýãëýý
Çóðàã 5.2 áóóðñààð áàéõ áîëíî.
Ãîë òºëºâ àõóéí õóó÷èí öàõèëãààí õýðýãñë¿¿ä øèíýýñýý èõ ýð÷èì õ¿÷

çàðöóóëäàã áîëîâ÷ øèíý òºõººðºìæ¿¿äèéí ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëò ÷ áàñ
õîîðîíäîî ÿëãààòàé áàéäàã. Õýìíýëòòýé õýðýãñë¿¿ä íü ¿íý ºíäºðòýé áàéäàã
õýäèé ÷ òîõèðóóëàõ áîëîìæ èõòýé. Îð÷èí ¿åèéí àõóéí öàõèëãààí õýðýãñë¿¿ä
íü îëîí òºðëèéí ÿëãààòàé ïðîãðàììóóäòàé áàéäàã áºãººä çºâ ïðîãðàììûã
ñîíãîæ ÷àäñàíààð ýð÷èì õ¿÷ áîëîîä óñûã õýìíýõ áîëîìæòîé áîëäîã. Ãýõäýý
òóõàéí õýðýãñýëä á¿ðýí õýìæýýíèé à÷ààëàë ºã÷èõººä áàãà ÷àäëûí ïðîãðàìì
ñîíãîæ áîëîõã¿é íü îéëãîìæòîé.
- 49 -
Óãààõ áà õàòààõ
Õóâöàñ, öàãààí õýðýãëýë óãààõ ____

Àõóéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé 7 îð÷èì õóâèéã õóâöàñ,
öàãààí õýðýãëýëýý óãààõàä çàðöóóëäàã. Äàðààõ çºâëºìæ¿¿äýýñ òà ýð÷èì õ¿÷èéã
õýìíýõ àðãóóäûã ìýäýæ àâíà.
Óãààëãûí ìàøèíàà à÷ààëàõ ____

Ìàíàé îðîíä õóäàëäààëæ áóé óãààëãûí ìàøèíûã äîòîð íü àâòîìàò, õàãàñ
àâòîìàò àæèëëàãààòàé ãýæ àíãèëíà. Ýíý á¿ëýãò ãîë òºëºâ àâòîìàò àæèëëàãààòàé
ìàøèíû òóõàé ºã¿¿ëíý. Óãààëãûí ìàøèíû óãààõ ñàâíû ýçýëõ¿¿íèéã àëü áîëîõ
ä¿¿ðãýæ, á¿ðýí à÷ààëñíààð óãààëãàä øààðäàãäàõ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷èéã
õàðüöàíãóé õýìíýäýã. Ãýõäýý ìàøèíû áàãòààìæíààñ õýòð¿¿ëæ áîëîõã¿é.
Óãààëãûí ìàøèíû íýã

Óãààëãàíä çàðöóóëàõ ýð÷èì õ¿÷íèé áàëàíñ óäàà óãààõ õóâöàñ,
öàãààí õýðýãëýëèéí æèí
Äóëààíû íü ýðýýí (áóäàãòàé)
àëäàãäàë Õºäºëã¿¿ðèé
äààâóóí ýäëýë áîë 4.5-5
17% í àæèëëàãàà
11% êã, íîîñîí áîëîí òîðãîí
Óãààõ ýäëýë áîë 2 êã áàéíà.
ç¿éëèéã Àìüäðàë äýýð 3-3.5 êã
õàëààõ áàéõ íü òîõèðîìæòîé.
5% Äàøðàìä äóðüäàõàä òîì
õýìæýýòýé õóâöàñ,
õýðýãëýëèéã íýã äîð
õèéæ óãààõààñ çàéëñõèéæ
òýäãýýðèéã æèæèã
ýäëýëòýé õîëüæ óãààâàë
óãààëòûí ÷àíàð
ñàéæèðíà.
Óñûã õàëààõ
Òåìïåðàòóð,
67% ïðîãðàììûí
Çóðàã 5.3 ñîíãîëò ____
Óãààëãûí ìàøèíû öàõèëãààíû õýðýãëýý íü óãààõ ýäëýëèéí ìàòåðèàëûí

òºðºë áîëîí õýð áîõèðäñîíîîñ õàìààðóóëàí ñîíãîæ áàéãàà óãààëãûí
ïðîãðàììûí ãîðèìîîñ õàìààðíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí óãààëãûí ìàøèí íü èõýýõýí
áîõèðäñîí ýäëýëä çîðèóëñàí, óðüä÷èëñàí óãààëãûí ïðîãðàììòàé áàéäàã. Õàðèí
óðüä÷èëñàí óãààëòûã àëãàññàíààð öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷, óñ, óãààëãûí íóíòàã
çýðãèéã õýìíýíý.
Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íü óãààõ óñíû òåìïåðàòóðààñ õàìààðíà.
Òóðøëàãààñ ¿çýõýä óãààõ óñíû òåìïåðàòóðûã 95îÑ -èéí îðîíä 60 îÑ, 60îÑ -èéí
îðîíä 40îÑ áàéõààð ñîíãîõîä óãààëãûí ÷àíàðò íºëººëºõã¿é ãýæ ¿çäýã. Ìºí
øóóðõàé ãîðèìûí, õýìíýëòòýé, áîãèíî õóãàöààíû áîëîí ìóøãèõ/õàòààõ
òºõººðºìæèéí ýðãýëòèéí òîîã òîõèðóóëàõ çýðýã íýìýëò ïðîãðàììóóä áàéäàã
áºãººä òýäãýýðèéã çºâ ñîíãîæ õýðýãëýñíýýð öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ áà
òóõàéëáàë õýìíýëòòýé ïðîãðàììûã ñîíãîñíîîð ºíäºð òåìïåðàòóðòàé óñíû îðîíä
- 50 -
íàì òåìïåðàòóðòàé óñààð óðò õóãàöààíä ¿ð ä¿íòýé óãààæ, ýð÷èì õ¿÷èéã 40

õ¿ðòýë õóâü õýìíýíý. “1/2 -òîâ÷ëóóð” ààð áàãà õýìæýýòýé ýäëýëèéã óãààõàä
ýð÷èì õ¿÷ áîëîí óñíû õýðýãëýýã áàãàñãàäàã. Ãýâ÷ äýýðõè íºõöºëä 1 êã ýäëýë
óãààõàä øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýìæýý á¿ðýí à÷ààëàëòàé ¿åèéíõýýñ èõ
áàéäàã.
Óãààëãûí íóíòãèéí õýìæýý ____

Óãààëãûí íóíòãèéí õýìæýýã çºâ òîõèðóóëàõ íü íàì òåìïåðàòóðòàé
óãààëãûí ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõ, óðüä÷èëñàí óãààëãààñ çàéëñõèéõ áîëîìæ îëãîõ
áºãººä èíãýñíýýð ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. ¯éëäâýðëýã÷èä
óãààëãûí íóíòãèéí óóò, ñàâ äýýð ò¿¿íèé îðöûí õýìæýý, õýðýãëýõ çààâðûã çóðàã
áîëîí áè÷ìýë òýìäýãëýãýýãýýð õàðóóëñàí áàéäàã. Ìàøèíû ººðèéíõ íü çààâàðò
çààñàí íóíòãèéí õýìæýý íü åðäèéí óãààëãûí íóíòãèéã õýðýãëýõýä òîõèðíî.
Õàëóóí óñíû õîëáîëò ____

Óãààëãûí õàãàñ àâòîìàò ìàøèíûã õàëóóí óñíû øóãàìòàé øóóä õîëáîõîîð
õèéñýí áàéäàã áîë èõýíõ á¿ðýí àâòîìàò óãààëãûí ìàøèí íü õ¿éòýí óñíû
øóãàìòàé õîëáîãäîæ óñàà öàõèëãààíààð õàëààäàã. Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí àâòîìàò
óãààëãûí ìàøèíóóä õàëóóí óñíû øóãàìòàé õîëáîãäîæ çºâõºí íýìýëò õàëààëòûã ë
öàõèëãààíààð õèéäýã áîëñîí. Óãààëãûí ìàøèíûã õàëóóí óñíû øóãàìòàé
õîëáîñíîîð ýð÷èì õ¿÷ õýìíýíý. ¯¿íèé òóëä õàëóóí óñíû íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýð,
áîãèíî áºãººä ñàéòàð äóëààëãàòàé ò¿ãýýõ õîîëîéòîé áàéõ íü ÷óõàë. Ìºí óñàà
õàëààõäàà íàðíû êîëëåêòîðûã àøèãëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéõ áîëíî.
Øèíý áîëîí õóó÷èí çàãâàðûí óãààëãûí ìàøèíû öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ áîëîí óñíû
õýðýãëýýã òîîöñîí àøèãëàëòûí æèëèéí çàðäàë (òºãðºãººð 2002 îí)
Õ¿ñíýãò 5.2
ªðõèéí àì á¿ë
1 õ¿í 2 õ¿í 3 õ¿í 4 õ¿í
Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷

120êÂò.ö 220êÂò.ö 320êÂò.ö 410êÂò.ö
Õóó÷èí öàõèëãààí õýðýãñëèéí
ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý 70êÂò.ö 120êÂò.ö 180êÂò.ö 230êÂò.ö
Øèíý õýðýãñýëèéí öàõèëãààí
ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý 50êÂò.ö 100êÂò.ö 140êÂò.ö 180êÂò.ö
Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé
õýìíýëò
Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé
¿íèéí õýìíýëò /æèëýýð/ 2,820¥ 5,640¥ 7,900¥ 10,150¥
Óñ
9ì3 17ì3 25ì3 32ì3
Õóó÷èí õýðýãñëèéí óñíû
õýðýãëýý 4ì3 7ì3 10ì3 13ì3
Øèíý õýðýãñýëèéí óñíû 5ì3 10ì3 15ì3 19ì3
õýðýãëýý
Óñíû õýìíýëò
Óñíû ¿íèéí õýìíýëò
/æèëýýð/ 2,500¥ 5,000¥ 7,500¥ 9,500¥
Àøèãëàòûí çàðäàëûí õýìíýëò
/æèëýýð/ 5,320¥ 10,640¥ 15,400¥ 19,650¥
- 51 -
Øèíèéã õóäàëäàí àâàõ ____

Á¿ðýí àâòîìàò óãààëãûí ìàøèí
ªíºº ¿åä 5 êã ýäëýëèéí áàãòààìæòàé
óãààëãûí ìàøèíû õóâüä öàõèëãààí ýð÷èì
õ¿÷íèé õýðýãëýý íü 1.7 êÂò.öàãààñ áàãà, óñíû
õýðýãëýý íü 60 ëèòðýýñ áàãà áîë õýìíýëòòýé
ãýæ òîîöäîã ÷ õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
õýìíýëòòýé óãààëãûí ìàøèíû ýð÷èì õ¿÷íèé
õýðýãëýý 0.9êÂò.ö, óñíû õýðýãëýý 35 ë õ¿ðòýë
áàãàñ÷ýý.
Çóðàã 5.4
Çàõ çýýëä íèéë¿¿ëæ áàéãàà óãààëãûí ìàøèíóóä íü öàõèëãààí õýðýãëýýíèé

õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Öàõèëãààí õýðýãñýë ¿éëäâýðëýã÷èä
á¿òýýãäýõ¿¿íäýý òýäãýýðèéí õ¿÷èí ÷àäàë, àøèãëàëòûí òàëààðõè øààðäëàãàòàé
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã (öàõèëãààí çàðöóóëàëò, óñíû õýðýãëýý çýðýã) ºãñºí áàéäàã.
Òýäãýýðèéã òà òóõàéí õýðýãñëèéí àøèãëàëòûí çààâàð áîëîí ò¿¿íèé àðûí õýñýãò
áè÷ñýí òàéëáàðààñ õàðæ áîëíî. Óãààëãûí ìàøèí íü àâòîìàòæóóëàëò, àøèãëàëòûí
ãîðèì çýðãýýñ õàìààðàí 100-800 ìÿíãàí òºãðºãèéí ¿íýòýé áàéíà. Öàõèëãààí
ýð÷èì õ¿÷ áîëîí óñíû õýìíýëòòýé õýðýãñë¿¿äèéí ¿íý õàðüöàíãóé ºíäºð áàéõ
áîëîâ÷ óñ, öàõèëãààí áàãà õýðýãëýäýã òóë àøèãëàëòûí ÿâöàä ºðòãºº áîãèíî
õóãàöààíä íºõäºã.
Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí óãààëãûí ìàøèí íü “Fuzzy logic“ õýìýýõ øèíý ýëåêòðîí
òîõèðóóëãûí ñèñòåìòýé áîëñîí. Ýíý òîõèðóóëãà íü óñíû õýðýãëýý, óãààõ, çàéëàõ,
ñýãñðýõ àæèëëàãààã óãààõ ýäëýëèéí òºðºë õýìæýýíýýñ õàìààðóóëàí àâòîìàòààð
òîõèðóóëäàã.
Àðâàí òàâàí æèëèéí ºìíº ¿éëäâýðëýñýí óãààëãûí ìàøèíûã îð÷èí ¿åèéí
øèíý çàãâàðûí óãààëãûí ìàøèíòàé õàðüöóóëæ, 4 õ¿íòýé àéëûí æèëèéí
õýðýãëýýãýýð àøèãëàëòûí çàðäëûã òîîöîõîä øèíý çàãâàðûí óãààëãûí ìàøèí
õýðýãëýñíýýð æèëä 19,650¥ õýìíýõýýð òîîöîî ãàð÷ áàéãààã Õ¿ñíýãò 5.2 –ààñ
õàðíà óó.
Õàòààõ ____
Õàòààã÷ íü ìàíàé îðíû àõóéí õýðýãëýýíä òèéì ÷ ºðãºí íýâòðýýã¿é,
õóäàëäààíä ÷ áàðàã ãàðäàãã¿é. Óãààñàí ýäëýëèéã àãààðò õàòààõ íü ìýäýýæ
õýìíýëòòýé. Õýðýâ õàòààã÷ øààðäëàãàã¿é áîë òýð õýìæýýãýýð ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ
áºãººä õàòààã÷ íü àõóéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé 2 õ¿ðòýë õóâèéã ýçëýõ áà
òýð õýìæýýãýýð õýìíýíý ãýñýí ¿ã. Õàòààã÷ íü óãààëãûí ìàøèíû àäèë óãààñàí
ýäëýëèéã öèëèíäð ñàâàíä õèéæ ýðã¿¿ëýí õàëóóí àãààðààð ¿ëýýæ, ÷èéãèéã
çàéëóóëàõ àðãààð õàòààäàã. Õî¸ð òºðëèéí õàòààõ ñèñòåì áàéäàã áºãººä ÷èéãòýé
àãààðûã çàéëóóëàõ áàéäëààð íü àãààð çàéëóóëàã÷òàé áà êîíäåíñàöèéí õàòààã÷
ãýæ àíãèëäàã. Àãààð çàéëóóëàã÷òàé õàòààã÷èéí ÷èéãòýé àãààð íü õîîëîéãîîð
äàìæèí ãàäàãø ãàðàõ áóþó ýñâýë ñàéí àãààð çàéëóóëàõ ñèñòåìòýé ºðººíä
øèëæèíý. Êîíäåíñàöèéí õàòààã÷ íü ÷èéãèéã õ¿éòýí àãààðûí òóñëàìæòàéãààð
êîíäåíñàöëàõ (óóðûã óñ õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ) áà ¿¿ññýí óñûã áîõèðûí øóãàìààð
çàéëóóëíà. Õàòààã÷èéã àãààð ñýëãýëò ñàéòàé ºðººíä ñóóðèëóóëàõ ¸ñòîé.
- 52 -
Õýðýâ ºðºº õýò õàëóóí áîë êîíäåíñàö ìóó ÿâàãäàõ áºãººä öàõèëãààí
ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íü ºñíº. Êîíäåíñàöèéí õàòààã÷ íü àãààð çàéëóóëàã÷òàé
õàòààã÷ààñ 15 õ¿ðòýë õóâü èë¿¿ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýäýã.
Õàòààã÷èä íü ÿíç á¿ðèéí òîõèðóóëãàòàé áàéäàã. ×èéãíýýñ õàìààðàëòàé
õàòààã÷èéí òîõèðóóëàã÷ íü ìýäðýã÷ýýð äàìæóóëàí õàòààõ õóãàöàà áîëîí
öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã àâòîìàòààð òîõèðóóëäàã. Ìýäðýã÷ íü õàòààæ
áóé ýäëýëèéí ÷èéãèéã øàëãàíà. Õàòààõ òåìïåðàòóð õýìæýýíäýý õ¿ðñýí ¿åä
àâòîìàòààð óíòàðíà. Çàðèì íýã õÿìä õàòààã÷ õóãàöààíû ãàð òîõèðóóëàãàòàé.
Ãýâ÷ õàòààæ áóé ìàòåðèàëûí òºðºë, òîî õýìæýýíýýñ õàìààð÷ õàòàõ õóãàöàà
ÿëãààòàé áºãººä òîõèðóóëãûã áóðóó ñîíãîñíîîñ õýò èõ õàòààæ ýð÷èì õ¿÷èéã
¿ðã¿é çàðöóóëäàã ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé.
Õàòààõ ýäëýëèéã óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëàõ ____

Õàòààã÷èéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íü òóõàéí óãààñàí ýäëýëèéí
õàòààã÷èä õèéõ ¿åèéí ÷èéãíýýñ èõ õàìààðäàã. Òèéìýýñ óãààñàí ýäëýëèéã
õàòààã÷èä õèéõýýñ ºìíº àëü áîëîõ ÷èéãèéã íü áàãàñãàõûí òóëä ñýãñðýã÷èéí
ýðãýëòèéí õóðäûã ºíäºð áàéõààð ñîíãîõ õýðýãòýé.
5êã ýäëýëèéí áàãòààìæòàé õàòààã÷èéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý
Õ¿ñíýãò 5.3
Óãààëãûí ìàøèíû ñýãñðýã÷èéí Àãààð çàéëóóëàã÷òàé õàòààã÷ Êîíäåíñàöèéí õàòààã÷

ýðãýëòèéí òîî
600 ýðã/ìèí 3.9êÂò.ö 4.4êÂò.ö
800 ýðã/ìèí 3.2êÂò.ö 3.6 êÂò.ö
1000 ýðã/ìèí 2.7êÂò.ö 3.1 êÂò.ö
1200 ýðã/ìèí 2.5 êÂò.ö 2.9 êÂò.ö
À÷ààëàõ ____
À÷ààëàë íü õàòààã÷èéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã òîäîðõîéëîã÷
áàñ íýãýí õ¿÷èí ç¿éë. Áàãà à÷ààëñíààð õàòààõ õóãàöààã áàãàñãàõ áèø õàðèí ÷
íýãæ ýäëýëèéã õàòààõàä íîîãäîõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã èõýñãýäýã. Òèéìýýñ
ìàøèíûõàà áàãòààìæèíä òîõèðñîí ýäëýëèéã àëü áîëîõ á¿ðýí à÷ààëàõ õýðýãòýé.
Óãààëãûí äàðàà ýäëýëèéã ìàòåðèàëûí òºðëººð íü àíãèëàõ íü õàòààõ õóãàöààã
çîõèìæòîé áàéëãàæ ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýäýã. Íèìãýí áîëîí çóçààí ìàòåðèàëûã
õàìòàä íü íýã ïðîãðàìààð õàòààõ íü ¿ð ä¿í ìóóòàé.
Òåìïåðàòóð, ïðîãðàìì ñîíãîëò ____

Õàòààõ õóãàöààã àëü áîëîõ áîãèíî áàéõààð ñîíãîõ íü ýð÷èì õ¿÷èíä
õýìíýëòòýé. Èíä¿¿äýõ ýäëýë íü çàéëøã¿é òîäîðõîé õýìæýýíèé ÷èéãòýé áàéõ
¸ñòîé áàéäàã. Òèéìýýñ õóâöàñûã õýò õàòààñíààð ò¿¿íèéã èíä¿¿äýõýä èë¿¿, ¿ð
àøèãã¿é öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷, öàã çàðöóóëàõ áîëíî. Èéì áîëîõîîð ïðîãðàììûã
ñîíãîõäîî ‘ø¿¿ãýýíèé õàòààëò’ -í îðîíä ‘èíä¿¿íèé õàòààëò’ -ûã ñîíãîîðîé.
- 53 -
Õîîë áýëòãýõ
Ìàíàé îðíû õîò ñóóðèí ãàçðûí íèéò àéë ºðõèéí 60-70 õóâü íü õîîë
õèéõäýý öàõèëãààí õýðýãëýõ áà õàðèí ãýð õîðîîëëûí áîëîí õºäººãèéí àéë
ºðõ¿¿äèéí èõýíõ íü õîîë, öàé áýëòãýõäýý åðäèéí çóóõ àøèãëàäàã. Õîîë áîëãîõ
áîëîí æèãíýõýä àõóéí íèéò öàõèëãààí õýðýãëýýíèé 10-20 õóâèéã, ¿¿íèé 70-90
õóâèéã ÷àíàõ, 10-30 õóâèéã æèãíýõýä (øàðàõàä) çàðöóóëäàã. ×àíàõ, æèãíýõýä
øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ ìàø îëîí àðãà áèé.
Öàõèëãààí çóóõàíä õîîë õèéõ

Õîîë õèéõ ñàâàà ñîíãîõ ____
çîðèóëàëòûí ñàâíû îãòëîë Õîîë õèéõ ñàâ ñóóëãûã çºâ ñîíãîõ
íü ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõýä òóñ äºõºì
áîëíî. Öàõèëãààí çóóõàí äýýð õîîë õèéõ
ñàâ íü òýãø õàâòãàé ¸ðîîëòîé, ìºí
¸ðîîëûí ãàäàðãóóãèéí õýìæýý íü
öàõèëãààí çóóõíû øèðýìíèé õýìæýýòýé
àäèë áàéõ ¸ñòîé. Èíãýñíýýð öàõèëãààí
çóóõíû øèðýìíýýñ ñàâàíä ºãºõ äóëààíûã
ã¿éöýä àøèãëàíà.
Õàâòãàé ¸ðîîë íü áóöëàëòûã ò¿ðãýñãýäýã.
Ìàíàé îðîíä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
õèéí çóóõ ºðãºí íýâòýð÷ áàéãàà áà èéì
çóóõíû õóâüä ñàâíû ¸ðîîëûí õýìæýý íü
õèéí òóëãàíû ãàäíà õ¿ðýýíýýñ 2 ñì èë¿¿
áàéõ íü òîõèðîìæòîé áàéäàã. Òàã àëü
áîëîõîîð ñàâàíäàà òààðñàí, çàé
çàâñàðã¿é áàéâàë ñàéí.
Çóðàã 5.5
Õàìãèéí òîõèðîìæòîé íü øèëýí òàã áºãººä èéì òàãòàé ¿åä ñàâàí äîòîðõè
õîîëíû áîëîëòûã õàðàõ áîëîìæòîé áà îëîí äàõèí îíãîéëãîõ øààðäëàãàã¿é òóë
áîëöûã õóðäàñãàæ, òýð õýìæýýãýýð ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýíý. Ìºí áîëö óäààíòàé
õîîëûã áýëòãýõýä ò¿ðãýí ÷àíàã÷ (ñàéòàð áèò¿¿ìæëýãäñýí ñàâ) -èéã àøèãëàõ íü
òîõèðîìæòîé. Èéì òºðëèéí ÷àíàã÷ ñàâ õýðýãëýñíýýð òóõàéí õîîëûã õèéõýä
øààðäàõ ýð÷èì õ¿÷èéã 30 îð÷èì õóâèàð õýìíýõýýñ ãàäíà èõ õýìæýýíèé öàã
õóãàöààã õîæíî.
×àäëûã òîõèðóóëàõ, íººö äóëààíûã àøèãëàõ ____

Ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ õàìãèéí øàëãàðñàí àðãà íü õîîë áîëîí óñûã àëü áîëîõ
õóðäíààð øààðäëàãàòàé òåìïåðàòóðò íü õ¿ðãýõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä çóóõíû
ºíäºð õàëàëòûí ãîðèìîîð íü ÷àíàæ áîãèíî õóãàöààíä áóöàëãàõ þìóó
áîëãîñíîîð, öàõèëãààíû ýð÷èì õ¿÷èéã áîãèíî õóãàöààíä õýìíýëòòýé àøèãëàæ,
àëäàãäëààñ çàéëñõèéíý.
Óñàà áàãà õýðýãëýõ ____
Èõýíõ õîîëûã áýëòãýõýä ¿ðãýëæ èõ õýìæýýíèé óñ õàëààõ õýðýãòýé áîëíî.
Òóõàéëáàë òºìñ ÷àíàõ (íóõàø õèéõ ã.ì) óñûã õàëààõûí òóëä èõ õýìæýýíèé ýð÷èì
õ¿÷èéã èë¿¿ çàðöóóëäàã. Òèéì áîëîõîîð àëü áîëîõ áàãà óñààð õîîë õèéõ íü
ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ áàñ íýãýí áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý.
- 54 -
Øèëýí êåðàìèê øèðýìòýé öàõèëãààí çóóõàíä 1 ë

óñûã 80 õýì õ¿ðòýë õàëààõàä øààðäàãäàõ ýð÷èì
õ¿÷íèé áàëàíñ
Øèðýì
Ñàâûã õàëààõ
õàëààõ
áîëîí ñàâíû
27%
äóëààí
àëäàãäàë
10%
Øèðýìèéí
äóëààí Óñûã õàëààõ
àëäàãäàë 55%
8%
Çóðàã 5.6 Òºõººðºìæèéí

ñîíãîëò ____
Êåðàìèê áîëîí ìåòàë øèðýìòýé Õîîë õèéõ òºõººðºìæèéã
öàõèëãààí çóóõ
ñîíãîõäîî àëü áîëîõ ººðèéí
øààðäëàãàòàé õýìæýýíäýý òîõèðñîí,
õýò í¿ñýð òîì áèø çàãâàðûã ñîíãîõ
íü ÷óõàë. Òóõàéëáàë áîãèíî
äîëãèîíû çóóõ íü öàõèëãààí øàðàõ
ø¿¿ãýýíýýñ èë¿¿ õýìíýëòòýé áàéäàã.
Ó÷èð íü ýíý çóóõ ñàâûã íü
õàëààëã¿é çºâõºí õîîëûã íü ë
õàëààäàã. Ìºí çîðèóëàëòûí òîíîã
òºõººðºìæ, òóõàéëáàë óñ áóöàëãàã÷,
áóäàà àãøààã÷, öàõèëãààí æèãí¿¿ð
çýðýã íü öàõèëãààí çóóõ àøèãëàñíààñ
èë¿¿ ¿ð àøèãòàé, õýìíýëòòýé áàéäàã.
Øèíýýð öàõèëãààí çóóõ

Çóðàã 5.7 õóäàëäàæ àâàõ ____
Ñ¿¿ëèéí ¿åä ìàíàé îðíû àõóé õýðýãëýýíä øèëýí êåðàìèê øèðýìòýé
öàõèëãààí çóóõ íýâòýð÷ áàéíà. Ýíý íü ìåòàë øèðýìòýé çóóõíààñ ýð÷èì õ¿÷èéã 5
õóâü õ¿ðòýë õýìíýõýýñ ãàäíà òåìïåðàòóðûí ãîðèìûí øèëæèëò íü áóñàä çóóõûã
áîäâîë èë¿¿ õóðäàí áàéäàã. Ìºí õèéö ýíãèéí, öýâýðëýõýä ÷ õÿëáàð áàéäàã.
Òèéìýýñ àëèâàà òºõººðºìæèéã ñîíãîí àâàõäàà ò¿¿íèé öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé
çàðäàë áàãà, àøèãëàëò õÿëáàð, òîõèðóóëãà õèéõ áîëîìæ ºíäºð çýðãèéã íü
õàðãàëçàí ¿çýõ íü ç¿éòýé þì.
- 55 -
Øàðàõ ø¿¿ãýýíä øóóä áîëîí óðüä÷èëàí

õàëààæ æèãíýõ ¿åèéí ÿëãàà
Óðüä÷èëàí õàëààæ
æèãíýõ ____
Õ¿ì¿¿ñ øàðàõ ø¿¿ãýýíä
þì æèãíýõèéí ºìíº ò¿¿íèéã
óðü÷èëàí õàëààæ áàéõ íü
àæèãëàãääàã. Èíãýõ íü èõýýõýí
ýð÷èì õ¿÷èéã ¿ð àøèãã¿é
çàðöóóëàõ áà öººí íýð
òºðëèéí õîîëûã ë óðüä÷èëñàí
õàëààñàí øàðàõ ø¿¿ãýýíä
áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé
áàéäãèéã ìýäýõýä èë¿¿äýõã¿é.
Çóðàã 5.8.
Íººö äóëààíûã àøèãëàõ ____
2 êã ìàõûã øàðàõ ø¿¿ãýýíä äýýð, äîîðîîñ íü
øàðàõàä øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷íèé áàëàíñ Øàðàõ ø¿¿ãýýã òîõèðîìæòîé ¿åä
íü óíòðààæ, ò¿¿íä õóðèìòëàãäñàí
Øàðàõ ìàõûã äóëààíûã á¿òýýãäýõ¿¿íýý ã¿éöýýæ
õàëààõ
7%
áîëãîõîä àøèãëàõ íü ýð÷èì
õ¿÷èéã õýìíýõ íýã àðãà ìºí.
Øàðàõ
ø¿¿ãýýã
õàëààõ
Øèíý çàãâàðûí øàðàõ
15% ø¿¿ãýý õóäàëäàæ àâàõ ____
Îð÷èíä Îð÷èí öàãèéí øèíý

àëäàãäàõ
äóëààí
çàãâàðûí øàðàõ ø¿¿ãýý íü
78% á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äýýðýýñ áà
äîîðîîñ íü õàëààõ, ¿ëýýëãýõ,
óòàõ, ìºí áîãèíî äîëãèîíîîð
õàëààõ, øàðàõ çýðýã îëîí
¿éëäýëòýé áîëñîí. Øàðàõ ø¿¿ãýýã
Çóðàã 5.9 õóäàëäàí àâàõäàà àëü áîëîõ
ýð÷èì õ¿÷íèé áàãà çàðöóóëàëòòàéã íü ñîíãîõ õýðýãòýé áà ìºí òýäãýýðèéí õàíà
áîëîí õààëãàíû äóëààëãûã àíõààðàõ íü ç¿éòýé. ¯ëýýëãýòýé øàðàõ ø¿¿ãýý íü äýýð
áà äîîðîîñîî õàëàëòòàé ø¿¿ãýýã áîäâîë ýð÷èì õ¿÷ áàãà øààðäàõààñ ãàäíà
á¿òýýãäýõ¿¿íèé á¿õ ãàäàðãóóã çýðýã áîëîâñðóóëäàã ñàéí òàëòàé áàéäàã. Ìºí àëü
áîëîõ æèæèã êàáèíòàé øàðàõ ø¿¿ãýýã ñîíãîñíîîð áîëîâñðóóëàëòàíä øààðäàãäàõ
ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýíý.
Õºðãºõ, õºëäººõ
Õºðãºã÷ áà ò¿¿íèé òºðë¿¿ä ____
Õºðãºã÷ áîëîí õºëäººã÷ íü àõóéí õýðýãëýýíèé áóñàä õýðýãñëèéã áîäâîë
áàéíãà õýðýãëýãäýæ, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ øààðäàæ áàéäàã òóë àõóéí öàõèëãààí
õýðýãëýýíèé 32 îð÷èì õóâèéã ýçýëäýã áàéíà. Õºðãºã÷ íü áóñàä àõóéí
õýðýãñë¿¿äèéí àäèë áàéíãà øèíý÷ëýãäýæ áàéäàã áà õóó÷íûã íü øèíý
çàãâàðûíõààð ñîëüñîíîîð ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã íü 40 õ¿ðòýë õóâü áóóðóóëàõ
áîëîìæòîé.
- 56 -
Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý

Õºðãºã÷ áîëîí õýìíýëò íü õýðýãñëèéí çàãâàð
òºðëººñ ãàäíà òýäãýýðèéã õýð çºâ
õýðýãëýæ áàéãààãààñ ãîë÷ëîí õàìààðíà.
Õºðãºã÷ íü åðäèéí áà ã¿í
õºðãºëòòýé, õºðãºã÷ - õºëäººã÷íèé èæ
á¿ðäýë, îëîí øàòíû õºðãºëòòýé ãýõ ìýò
ÿíç ÿíç áèé. Õºëäººã÷ íü ø¿¿ãýý áà
àâäàð õýëáýðòýé áàéíà. Ìºí õºðãºã÷èéã
óóðøóóëàã÷òàé áà óóðøóóëàã÷ã¿é ãýæ
àíãèëäíà. Óóðøóóëàã÷òàé õºðãºã÷ íü
òóñãàéëñàí óóðøóóëàã÷ õààëò á¿õèé
òàñàëãààòàé. Õºëäººõ òàñàëãàà íü
õºëäººñºí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óðò
õóãàöààãààð õàäãàëàõ çîðèóëàëòòàé áà
(*/***) ãýñýí òýìäýãëýý òàâüñàí áàéíà.
Åðäèéí õºðãºã÷íèé äîòîð
òåìïåðàòóð íü 0-10°C áîë õºëäººã÷
òàñàëãààòàé (*** - òýìäýãëýýòýé)
õºðãºã÷íèé õºëäººõ òàñàëãààíû
òåìïåðàòóð –18°C õ¿ðòýë áàéäàã.
Çóðàã 5.10
Õºëäººõ ø¿¿ãýý áîëîí õºëäººõ àâäðûí õîîðîíä ÿëãàà áèé. Õºëäººõ

ø¿¿ãýý íü ìàíàé îðíû çàõ çýýëä áàðàã îðæ èðýýã¿é áîëîâ÷ áóñàä îðîíä íèëýýä
ò¿ãýýìýë áàéäàã áà ýíý íü õºëäººõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äýýð äýýðýýñ íü äàâõàðëàí
áàéðëóóëñàí øóðãóóëãàíóóäàä õàäãàëíà. Õàðèí õºëäººã÷ àâäàð íü áèäíèé ìýäýõ
àâäàð õýëáýðèéí õºíäèé òàñàëãààòàé òºõººðºìæ þì. Õºëäººã÷ àâäàð íü
ñàëàíãèä òàñàëãàà öººíòýé, óäààí õàäãàëàõ á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõ áà áàéíãà
îíãîéëãîõ øààðäëàãàã¿é òóë ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëò õàðüöàíãóé áàãàòàé.
Õºëäººã÷èéí áàãòààìæèéí ñîíãîëò íü òóõàéí àéë ºðõèéí àì á¿ë áîëîí õîîëíû
ìàòåðèàëûí çýõýö, õàäãàëàõ õóãàöààíààñ õàìààðàõ áºãººä õàìãèéí çîõèñòîé
áàãòààìæ íü ºðõèéí íýã ãèø¿¿íä 50-100 ë áàéíà. Õºëäººã÷ õóäàëäàí àâàõäàà
áàãòààìæèéã íü àì á¿ëèéíõýý òîîíä òîõèðóóëàí çºâ ñîíãîõîä àíõààðàõ õýðýãòýé
áºãººä ýíý íü òàíàé ºðõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã áàãàñãàõàä íºëººëíº.
Áàéðëàë ____
Õºðãºã÷ áîëîí õºëäººã÷íèé öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã
áóóðóóëàõûí òóëä çóóõ, ïèéøèí, õàëààõ õýðýãñýë çýðãýýñ õîë, àëü áîëîõ ñýð¿¿í
ãàçàð ñîíãîæ áàéðëóóëàõûã õè÷ýýãýýðýé.
Àøèãëàëò ____
Õºðãºõ òåìïåðàòóðûã íàì ñîíãîñíîîð òà õºðãºëòºíä øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷íèé
õýìæýýã íýìýãä¿¿ëíý. Õºðãºã÷èéí õºðãºõ òåìïåðàòóð íü +7°C îð÷èì áàéõàä
òîõèðîìæòîé áàéäàã áîë õºëäººã÷íèéõ –18°C îð÷èì áàéíà. Õºðãºã÷ áîëîí
õºëäººã÷èéí õààëãàíû áèò¿¿ìæëýë ìóóäàæ øààðäëàãà õàíãàõã¿é áîëñíîîñ èõ
õýìæýýíèé ýð÷èì õ¿÷ àëääàã òóë ò¿¿íèéã áàéíãà øàëãàæ, çàñàæ áàéõ õýðýãòýé.
- 57 -
Åâðîäûí õîëáîîíû óëñàä õýðýãëýæ áóé Ìºí õààëãûã îëîí äàõèí íýýõ
ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé øîøãî
áóþó óäààí õóãàöààãààð îíãîðõîé
îðõèõ íü õýðýãñëèéí öàõèëãààí ýð÷èì
õ¿÷íèé õýðýãëýýã èõýñãýäýã òóë çºâõºí
øààðäëàãàòàé ¿åä îíãîéëãîæ, òýð
äàðóéäàà õààæ áàéõ íü ýð÷èì õ¿÷
õýìíýõ áàñ íýã íºõöºë áîëíî. Õàëóóí
õîîë õ¿íñèéã õºðãºã÷èíä øóóä õèéñíýýð
ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã íü èõýñãýõýýñ
ãàäíà òºõººðºìæèéí àæèëëàãààíä
ìóóãààð íºëººëäºã. Òèéìýýñ õàëóóí
õîîë õ¿íñèéã òàñàëãààíû òåìïåðàòóðòàé
àäèë áîëòîë íü õºðãººä äàðàà íü
õºðãºã÷èíä õèéæ áàéõ íü ç¿éòýé.
Øèíý õýðýãñýë ____

Ìàíàé îðíû ñóóðèí ãàçðûí àéë
ºðõèéí äèéëýíõ íü õºðãºã÷ õýðýãëýäýã
áîë îäîî ¿åä çóí öàãò õºëäººã÷ã¿é
Ò¯Ö, õóäàëäààíû öýã áàðàã áàéõã¿é
áîëæýý. Íèéò àøèãëàæ áóé õºðãºã÷íèé
çîíõèëîõ õóâü íü 10-20 æèëèéí ºìíº
¿éëäâýðëýñýí áàéäàã. Îíöãîé õýìíýëòòýé
õºëäººã÷ àâäàðíû (200 ë áàãòààìæòàé)
ºäðèéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé
Çóðàã 5.11
õýðýãëýý íü 0.5 êÂò/ö, õºëäººã÷
ø¿¿ãýýíèéõ 0.7 êÂò/ö, õºðãºã÷íèéõ (160 ë áàãòààìæòàé õºëäººõ òàñàëãààã¿é)
0.3 êÂò/ö îð÷èì áàéíà. Õºëäººõ òàñàëãààòàé õºðãºã÷ íü åðäèéí, õºëäººõ
òàñàëãààã¿é õºðãºã÷ººñ 20 õ¿ðòýë õóâü èë¿¿ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ çàðöóóëíà.
Èæèë áàãòààìæòàé õºðãºã÷ õºëäººã÷èíä õàðüöóóëàëò õèéõýä öàõèëãààí ýð÷èì
õ¿÷íèé õýðýãëýý íü 30 õóâü õ¿ðòýë ÿëãààòàé áàéäàã. Åâðîïûí õîëáîîíû
îðíóóäàä àõóéí öàõèëãààí õýðýãñë¿¿ä (õºðãºã÷, óãààëãûí ìàøèí, õàòààã÷) äýýð
EURO-Label áóþó ýð÷èì õ¿÷íèé øîøãî õýðýãëýäýã áîëñîí.
Îíöãîé õýìíýëòòýé õýðýãñýë äýýð À ¿ñýã áè÷ñýí áàéõ áà õàðèí õàìãèéí
èõ ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýäýã õýðýãñýëä G ¿ñýã áè÷äýã. B-F ¿ñã¿¿ä íü äýýðõ 2
òýìäýãëýýíèé çàâñðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã èëýðõèéëíý. Ãýõäýý õàðüöóóëàëòûã èæèë
òºðëèéí õýðýãñë¿¿äèéí õîîðîíä õèéäýã áà òóõàéëáàë åðäèéí õºðãºã÷èéã õºëäººõ
òàñàëãààòàé õºðãºã÷òýé õàðüöóóëàõ ãýõ ìýò. Õàðèí ÿëãààòàé òºðºë, òóõàéëáàë
õºëäººã÷ ø¿¿ãýý áà õºëäººã÷ àâäðûí õîîðîíä õàðüöóóëàëò õèéõäýý òýäãýýðèéí
æèëèéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãöýýíä òóëãóóðëàíà.
Æèæèã öàõèëãààí õýðýãñë¿¿ä

Öàõèëãààí çàé õóðààãóóð ____
ªíººäºð õóäàëäààíä áàðàã 50 ãàðóé òºðëèéí öàõèëãààí æèæèã õýðýãñë¿¿ä,
òóõàéëáàë êîôå ÷àíàã÷, ¿ñíèé ñýíñ, ðàäèî, õ¿íñíèé êîìáàéí, ø¿äíèé öàõèëãààí
ñîéç ã.ì ãàð÷ áàéíà. ßìàð ÷ àéë ºðõºä äóíäæààð 10 îð÷èì èéì òºðëèéí
öàõèëãààí õýðýãñýë áàéäàã áàéíà.
- 58 -
Ýäãýýðèéí çàðèìûã íü ºäºð òóòàì õýðýãëýäýã áîë çàðèìûã íü ìàø öººí

õýðýãëýäýã. Äàõèí öýíýãëýäýã çàé õóðààãóóðòàé (rechargeable battery) õýðýãñëèéí
ýð÷èì õ¿÷íèé àøèãëàëò ìàø ºíäºð áàéäàã. Öàõèëãààí ñ¿ëæýýíýýñ àâñàí ýð÷èì
õ¿÷íèé áàãàõàí õýñýã íü àøèãëàãäàæ ¿ëäñýí èõýíõ õýñýã íü çàé õóðààãóóðûã
öýíýãëýõýä àëäàãääàã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà çàé öýíýãëýã÷èéã çàëãààòàé îðõèõîä çàé
öýíýãëýýã¿é áîëîâ÷ áàéíãà öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýæ áàéäàã áàéíà.
Ìýäýýëýë õîëáîîíû õýðýãñýë ____

Òåëåâèçîð, âèäåî òîãëóóëàã÷, õèéìýë äàãóóëûí àíòåí, ñèñòåì õºãæèì,
ðàäèî, êîìïüþòåð, ìîäåì, ïðèíòåð çýðýã íü ºíººäºð îëîí àéëûí àõóéí
ñòàíäàðò õýðýãëýý áîëîîä áàéíà. Ýäãýýð õýðýãñë¿¿ä íü õàðüöàíãóé áàãà ÷àäàëòàé
÷ óäààí õóãàöààãààð àøèãëàãääàã òóë öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ èõýýð çàðöóóëíà.
Ìýäýýëýë õîëáîîíû õýðýãñë¿¿äèéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé áàðàã
òàë õóâèéã àøèãëàëòûí áóñ ¿åä áóþó çîãñîíãè ¿åä çàðöóóëäàã. Ó÷èð íü ýäãýýð
õýðýãñë¿¿äèéí èõýíõèéã íü çîãñîíãè ãîðèì (stand-by) –òîé ¿éëäâýðëýäýã. Èéìä
äýýðõ õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàæ äóóñàíãóóòàà öàõèëãààí çàëãóóðààñ ñàëãàæ
áàéãààðàé.
Çîãñîíãè ãîðèì, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé äàëä çàðöóóëàëò ____

Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé ýíýõ¿¿ äàëä çàðöóóëàëò íü çîãñîíãè ãîðèìûí ¿åä
òóõàéí öàõèëãààí õýðýãñýë ñ¿ëæýýíýýñ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ øààðääàã òåõíèêèéí
íºõöºëººñ øàëòãààëàí áèé áîëäîã. Õýðýãñëèéã á¿ðýí óíòðààñíààð ýð÷èì õ¿÷èéã
òîäîðõîé õýìæýýãýýð õýìíýíý. Õàðàìñàëòàé íü ºíººäºð ìàø îëîí õýðýãñë¿¿äèéã
óíòðààëãûí çîãñîíãè áà àøèãëàëòûí ãýñýí ãîðèìòîéãîîð ¿éëäâýðëýæ áàéíà.
Á¿ðýí óíòðààõûí òóëä òýæýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàëãàõ õýðýãòýé.
Àæèëëàæ áóé áîëîí çîãñîíãè ãîðèìûí ¿åèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý
150
Çîãñîíãè ¿åä Àæèëëàõ ¿åä
ªäºðò 3 öàã àæèëëàæ
125 21 öàã çîãñîíãè ãîðèìä áàéíà
Àæèëëàõ ¿åèéí ÷àäàë 52 Âò
Çîãñîíãè ¿åèéí ÷àäàë 13 Âò
100
ªäºðò 3 ìèíóò àæèëëàæ (6 õóóäàñ
õýâëýíý) 1437 ìèíóò çîãñîíãè
ãîðèìä áàéíà.
75 Àæèëëàõ ¿åèéí ÷àäàë 172 Âò
ªäºðò 1 öàã àæèëëàæ
23 öàã çîãñîíãè ãîðèìä áàéíà Çîãñîíãè ¿åèéí ÷àäàë 5Âò
Àæèëëàõ ¿åèéí ÷àäàë 4.2 Âò
50 Çîãñîíãè ¿åèéí ÷àäàë 3.2 Âò
25
0
Òåëåâèçîð Ìîäåì Ëàçåð ïðèíòåð
Çóðàã 5.12
Áàéíãà çîãñîíãè ãîðèìä áàéäàã õýðýãñýë¿¿ä (âèäåî òîãëóóëàã÷, ôàêñûí

ìàøèí, óòàñíû àïïàðàò) -èéã õóäàëäàí àâàõäàà òýäãýýðèéí çîãñîíãè ¿åèéí
÷àäëûã àíõààð÷ àëü áîëîõ áàãà áàéõààð ñîíãîæ àâààðàé.
- 59 -
Ãýðýëò¿¿ëýã
Çºâ ñîíãîñîí ÷èéäýí òîõèðîìæòîé ãýðýëò¿¿ëýã ãàðãàíà ____

Àõóéí öàõèëãààí õýðýãëýýíèé 14 îð÷èì õóâèéã ãýðýëò¿¿ëýãò çàðöóóëäàã.
Òèéìýýñ ÷ ýíý õýðýãëýýíä ýð÷èì õ¿÷èéã õýðõýí çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð
àíõààðàõ øààðäëàãàòàé þì. Ãýðýëò¿¿ëýãò àëü áîëîõîîð ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé,
îâîð áàãàòàé ëþìèíåñöåíöè ÷èéäýí,, ýñâýë íåîí ãýðýë ãýãääýã ñàâõàí
ëþìèíåñöåíöè ÷èéäýí õýðýãëýõ íü çîõèìæòîé áàñ õýìíýëòòýé.
.
Óëàéñäàã áîëîí õýìíýëòòýé ÷èéäýíãèéí õàðüöóóëàëò
40000
Õýìíýëòòýé ÷èéäýí: ¯íý 10000¥
35000 Óëàéñäàã ÷èéäýí 60Âò
Àæèëëàõ õóãàöàà 8000 öàã
30000 Óëàéñäàã ÷èéäýí: ¯íý 500¥
Àæèëëàõ õóãàöàà 1000 öàã
25000
ªðòºã ¥
20000
Õýìíýëòòýé ÷èéäýí 11Âò
15000
10000
8000 öàã àøèãëàñíû äàðàà
5000 16600¥ õýìíýíý.
0
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000
Àæèëëàñàí öàã
Çóðàã 5.13
Îâîð áàãàòàé ëþìèíåñöåíö áîëîí ñàâõàí ëþìèíåñöåíö ÷èéäýí ____

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé ÷èéäýíã õóäàëäàí àâàõ ¿åä õàðüöàíãóé ¿íýòýé
ìýò áîëîâ÷ óëàéñäàã ÷èéäýíòýé õàðüöóóëàõàä öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý
áàãà, àøèãëàëòûí õóãàöàà óðò çýðãýýðýý äàâóó òàëòàé ó÷ðààñ àíõíû çàðäëàà
áîãèíî õóãàöààíä íºõºõèéí õàìò èõýýõýí õýìíýëò ãàðãàäàã áîëîõ íü Çóðàã 5.13
–ààñ õàðàãäàæ áàéíà. Èéìýýñ ñàéæðóóëñàí ñïåêòîðûí òºðºë, îâîð áàãàòàé õèéö
çýðãýýðýý ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé ÷èéäýí íü ºíººäºð íèëýýä ºðãºí õýðýãëýãäýõ
áîëîâ. ëþìèíåñöåíö áîëîí íåîíõîîëîéò ñàâõàí ÷èéäýí íü óëàéñäàã ÷èéäýíòýé
èæèë õýìæýýíèé ãýðýëò¿¿ëýã ãàðãàæ ÷àäàõ áîëîâ÷ ò¿¿íýýñ 5 äàõèí áàãà ýð÷èì
õ¿÷ çàðöóóëàõààñ ãàäíà àøèãëàëòûí õóãàöàà óëàéñäàã ÷èéäýíãèéíõýýñ 8 äàõèí
óðò áàéíà.
Çóðàã 5.14
- 60 -
Á¯ËÝÃ 6. ÀÂÒÎÌÀØÈÍ
Òîéì Ìàíàé îðíû òýýâðèéí õýðýãñëèéí

ñòàòèñòèê òîî áàðèìò ____
Ìàíàé óëñàä 2001 îíä á¿õ òºðëèéí òýýâðýýð 11,810.5 ìÿí.òí à÷àà,
äàâõàðäñàí òîîãîîð 98.5 ñàÿ õ¿í òýýâýðëýæ, à÷àà ýðãýëò 5,427.3 ñàÿ.òí.êì,
çîð÷èã÷ ýðãýëò 1,972.2 ñàÿ õ¿í.êì, íèéò îðëîãî 120.8 òýðáóì òºãðºã áîëñíû
13.2 õóâü íü àâòî òýýâðýýñ, 52.3 õóâü íü òºìºð çàìûí òýýâðýýñ, 34.5 õóâü íü
àãààðûí òýýâðýýñ îðæýý.
Ìºí îíä àâòîòåõíèêèéí
Àâòîìàøèíû òîîíû ººð÷ëºëò (1995- ¿çëýãýýð á¿õ òºðëèéí
2001îí)
àâòîìàøèí 93.1 ìÿí.:
¿¿íýýñ ñóóäëûíõ 53.2
60000
50000
ìÿí., à÷ààíûõ 24.8 ìÿí.,
1995 ÎÍ 2001 ÎÍ
40000
àâòîáóñ 10.2 ìÿí., òóñãàé
30000 çîðèóëàëòûíõ 1.6 ìÿí.,
20000 öèñòåðí 3.3 ìÿíãà
10000 òîîëîãäæýý.
0
Ñóóäëûí À÷ààíû Àâòîáóñ Ìàíàé îðîíä 1995
Òóñãàé
îíä íèéò 56,428
çîðèóëàëòûí
àâòîìàøèí òîîëîãä -ñîí
áîë 2001 îíä 93,071
áîëæ ºññºí áà ¿¿íýýñ çºâõºí ñóóäëûí òýðýã 23,975 ààñ 53,198 áîëæ 120
õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà. Ýíý íü æèëä äóíäæààð 6,000 ãàðóé àâòîìàøèí
íýìýãäýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Íèéò àâòîìàøèíû 51 õóâü íü Óëààíáààòàð
õîòîä áàéäàã. Ýíäýýñ õàðàõàä Óëààíáààòàð õîòûí 13 õ¿íèé íýãýíä áóþó 3
ºðõèéí äóíä íýã àâòîìàøèí, õºäººãèéí õ¿í àìûí 36 õ¿íä íýã àâòîìàøèí
íîîãäîæ áàéíà. Ìàíàé óëñ àâòî òýýâýðò õýðýãëýäýã øàòàõóóíûã 100 õóâü
èìïîðòîîð àâäàã. Ýíý íü øàòàõóóíû ¿íèéí õýëáýëçýëä ìàø õ¿÷òýé íºëººëæ
áàéíà. Æèëýýñ æèëä íåôòü, íåôüòýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí õýìæýý íýìýãäýæ
¿íý íü ÷ äàãàæ ºññººð áàéíà.
Àâòîìàøèíû õýò áººãíºðºë

Òóõàéëáàë àâòîáèíçåíèé
íèéë¿¿ëýëò 1995 îíûõîîñ 30
ãàðóé ìÿíãàí òîííîîð (15% ààð)
íýìýãäýæ, ¿íý íü áàðàã 2 ãàðóé
äàõèí ºñ÷ýý.
Àâòîìàøèí íýí ÷óõàë

õýðýãëýý ìºí ¿¿?
Àâòîìàøèí áà ò¿¿íèé
íºëºº ____
Òýýâðèéí õýðýãñýë íü õîò äîòîð
çàìûí ò¿ãæðýëýýñ ãàäíà äóó
÷èìýý, õîðò óòàà ¿¿ñãýæ áàéãàëü
îð÷èíä õîðòîé íºëºº
Çóðàã 6.2 ¿ç¿¿ëäýã.
- 61 -
Áàðàã á¿õ ìàøèí ñóóðèí ãàçàðò òºâëºð÷, óëìààð òýíä àìüäàð÷ áóé
õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí òàâ òóõûã èõýýõýí àëäóóëàõ áîëñîí íü ò¿ãø¿¿ð òºð¿¿ëæ
áàéíà. ªäðººñ ºäºðò íýìýãäýæ áàéãàà òýýâðèéí õýðýãñëèéí òîîã öººð¿¿ëæ,
÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ íü õ¿í áîëîîä áàéãàëü îð÷èíä ñàéíààð íºëººëíº.
Öàõèëãààí õºäºëã¿¿ðòýé òýýâðèéí
õýðýãñýë íü àãààðûí áîõèðäîëûã Ãàãöõ¿¿ õýðõýí, ÿàæ ãýäýãò ë
á àñóóäëûí çàíãèëàà îðøèæ áàéãàà þì.
Òðîëåéáóñ Õàìãèéí òîõèðîìæòîé àðãûí íýã áîë
íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëèéí
¿éë÷èëãýýã àëü áîëîõ õóðäàí øóóðõàé
áîëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä òýäãýýðò
çîðèóëàí çàìûí õºäºëãººíèé
çîõèöóóëàëòûã çîõèñòîé áîëãîõ çýðýã
íü õóâèéí àâòîìàøèíûã öººëºõ
àðãóóäûí íýã þì.
Àâòîìàøèíûã çºâ õýðýãëýæ,

ò¿¿íä îð÷èí ¿åèéí õýìíýëòòýé òåõíèê
íýâòð¿¿ëñíýýð øààðäàãäàõ ýð÷èì
õ¿÷èéã õýìíýõ áîëîìæòîé. ªºðººð
Çóðàã 6.3
õýëáýë ìàøèíû øàòàõóóí çàðöóóëàëòûã
áàãàñãàíà ãýñýí ¿ã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä àâòîìàøèíû ¿éëäâýðëýã÷èä ÷ ýíý òàë äýýð
èõýýõýí àíõààðàõ áîëæýý. Ãýâ÷ àâòîìàøèíû ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý áóóðàõã¿é
áàéñààð áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààñ õ¿ì¿¿ñ àâòîìàøèí èõýýõýí ñîíèðõîõ áîëñîí
íºãºº òàëààñ øàòàõóóí çàðöóóëàëò ºíäºð, îâîð èõòýé ìàøèíûã ñîíãîæ
áàéãààòàé õîëáîîòîé.
Óíàõ óó, ñýëãýõ ¿¿? ____

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé ìàøèíû õºãæèë íü òýýâðèéí õýðýãñëèéí ýð÷èì
õ¿÷íèé ºñºëòèéã ñààðóóëàõàä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéíà. Íºãººòýéã¿¿ð
àâòîìàøèíû àøèãëàëòûí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ò¿¿íèéã çºâ, îíîâ÷òîé õýðýãëýõ íü
÷óõàë. Òà ìàøèíààð îéð çóóð ãàðàõààñàà ºìíº õ¿ðýõ ãàçðûíõàà õààëãàí äýýð íü
øóóä î÷èæ áîëîõ ýñýõ, ìàøèí òàâü÷èõààð ýâòýéõýí ãàçàð áèé ýñýõ, ºâºë áîë
ìàøèíàà õàëààõ ýñâýë öàñ ìºñèéã íü àðèëãàõ ãýýä îëîí àñóóëò õ¿ëýýæ áóéã
ñàéòàð áîäîëöîîðîé. Ìºí çàìûí ò¿ãæèðýë ãàð÷ ÷ áîëîõûã ¿ã¿éñãýõã¿é. Åð íü 1
êì õ¿ðòýëõ ãàçàðò ÿâãàí ÿâàõ íü õóðäíààñ ãàäíà, ýð¿¿ë ìýíäýä ÷ ñàéí ãýäãèéã
ñàíààðàé.
Çóíû óëèðàëä 5êì õ¿ðòýëõ ãàçàðò óíàäàã äóãóé ìºí ë õóðäàí óíààíä
òîîöîãääîã. Õàðèí ìàíàéõàí ë óíàäàã äóãóéã çºâõºí õ¿¿õýä çàëóóñûí çóãàà
ìýòýýð îéëãîæ íýã èõ òîîäîãã¿é, íºãººòýéã¿¿ð çîðèóëàëòûí çàì áàéäàãã¿é òóë
ºðãºí àøèãëàäàãã¿é. Õýðýâ íèéòèéí òýýâýð òàíû õ¿ðýõ ãàçàðò õóðäàí øóóðõàé
¿éë÷èëäýã áîë ýíý õàìãèéí çºâ ñîíãîëò þì. Õîò ñóóðèí ãàçàðò àâòîìàøèíû
õºäºëãººíèé çºâøººðºãäºõ õóðä 60êì/öàã áàéäàã ÷ ºäðèéí öàãò çàìûí à÷ààëàë
èõòýé ¿åä íýã ãàçðààñ íºãººä õ¿ðýõýä äóíäàæ õóðä 20êì/öàãààñ áàãà ãàðäàã
áàéíà. À÷ààíû ìàøèíààð òýýâýðëýõ ç¿éëã¿é ë áîë ò¿¿ãýýð ÿâààä áàéõààñ àëü
áîëîõ òàòãàëçààðàé. Èéì òºðëèéí ìàøèíû õîîñîí ÿâàëò íü ÷ øàòàõóóíûã èõýýð
¿ðã¿é çàðöóóëäàã. Òà àâòîìàøèí õóäàëäàí àâàõäàà èæèë òºðëèéí
àâòîìàøèíóóäûí øàòàõóóí çàðöóóëàëòûã íýí òýðã¿¿íä õàðüöóóëàí ¿çýýðýé.
- 62 -
Øàòàõóóí õýìíýõ
Àâòîìàøèíûõàà øàòàõóóí çàðöóóëàëòûã òîãòîîõ ____

Àâòîìàøèíûõàà øàòàõóóí çàðöóóëàëòûã ¿å ¿å øàëãàæ ¿çýæ áàéõ õýðýãòýé.
Õýðýâ íîðìò õýìæýýíýýñ õýòýð÷ áàéõ àâààñ øàëòãààíûã õóðäàí îëæ òîãòîîí,
òîõèðóóëãà, çàñâàð õèéõ íü ç¿éòýé. Äàðààõ àðãààð øàòàõóóí çàðöóóëàëòàà
òîîöîæ áîëíî:
1. Òà øàòàõóóí àâàõààð àëü íýã øàòàõóóí ò¿ãýýõ ãàçàðò î÷èõäîî ñàâàà
àìñàðò íü õ¿ðòýë ä¿¿ðãýæ õèéëãýýðýé. Òýãýýä ñïèäîìåòð áóþó êì-èéí
çààëòàà õàðæ òýìäýãëýæ àâíà. Ýñâýë ºäºð òóòìûí çààëòàà òýãëýíý.
2. Äàðààãèéí óäàà øàòàõóóí àâàõäàà ìºí ò¿ð¿¿÷èéí àäèë àìñàð õ¿ðòýë íü
ä¿¿ðãýýä õýäýí ëèòð øàòàõóóí îðñíûã òýìäýãëýæ àâíà. Ìºí êì-èéí çààëòàà
òýìäýãëýæ àâíà.
3. ¯¿íèé äàðàà òýìäýãëýæ àâñàí ñ¿¿ë÷èéí çààëòààñ ýõíèé çààëòûã õàñíà.
4. 100 êì çàìä õè÷íýýí ëèòð øàòàõóóí çàðöóóëæ áóéã òîîöîõäîî ñ¿¿ëä
àâñàí øàòàõóóíûõàà õýìæýýã õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí áîëîîä òýìäýãëýñýí ýõíèé
çààëòíû çºð¿¿ä õóâààæ 100 -ààð ¿ðæ¿¿ëíý.
Õ¿ñíýãò 6.1
Øàòàõóóí çàðöóóëàëò òîîöîõ æèøýý
Êì-èéí ýõíèé çààëò 38,076 êì

Êì-èéí ñ¿¿ë÷èéí çààëò 38,401 êì
ßâñàí çàì 325 êì
Çàðöóóëñàí øàòàõóóí 27.4 ë
Çàðöóóëàëòûí òîîöîî 8.4 ë -èéã 100 êì -ò
(27.4 ë / 325 êì õ 100)
Àëü áîëîõ õîë çàìä øàòàõóóí çàðöóóëàëòàà òîîöîõ íü áîäèò áàéäàëä èë¿¿
îéðòîíî. Ó÷èð íü øàòàõóóí çàðöóóëàëò íü àøèãëàæ áóé áàéäëààñ (õóðä, çàìûí
óðò ã.ì) õàìààðäàã. Òèéìýýñ ÷ ¿éëäâýðëýã÷èä àâòîìàøèíû øàòàõóóíû õýðýãëýýã
äàðààõ åðäèéí íºõöºë¿¿äýýð ºãäºã:
o Õºäººãèéí çàìä (òîãòìîë 90 êì/öàã õóðäòàé)
o Õóðäíû çàì (òîãòìîë 120 êì/öàã)
o Õîò äîòîð (òîãòìîë 60 êì/öàã)
Òýýâðèéí õýðýãñëèéí øàòàõóóíûã õýìíýõ ____

Øàòàõóóí õýìíýõ äàðààõ çºâëºãººíä ¿íäýñëýí òà ìàøèíûõàà øàòàõóóíû
¿ðã¿é çàðöóóëàëòûã áàãàñãàõ áîëîìæòîé. Øàòàõóóíû èë¿¿ çàðöóóëàëò íü ãîë
òºëºâ äàðààõ ¿íäñýí 2 øàëòãààíààñ ¿¿äýëòýé áàéäàã. Ýíý íü íýãä¿ãýýðò:
òåõíèêèéí äîãîëäîë áóþó ýâäðýë, õî¸ðäóãààðò: æîëîî÷èéí æîëîîäîõ àðãà
áàðèë, óð ÷àäâàð þì. Øàòàõóóí õýìíýíý ãýäýã íü ººðèéí òàâ òóõûã àëäàãäëóóæ
ìàøèíàà óíàõã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã áèø, õàðèí ò¿¿íèéã èë¿¿ çºâ, óõààëàã
õýðýãëýõýä óòãà ó÷èð íü îðøèæ áàéãàà þì. Øàòàõóóí õýìíýõ íü ò¿ðèéâ÷òýé
ìºíãºíä ýýëòýéãýýñ ãàäíà òàíû àìüäàð÷, àìüñãàëæ áàéãàà áàéãàëü îð÷èíä ÷
ýåðýã, ñàéíààð íºëººëíº. Àâòîìàøèí á¿ð 100 êì-ò õàãàñ ëèòð øàòàõóóí
õýìíýõýä ë óëñûí õýìæýýãýýð 47 òîíí øàòàõóóí õýìíýõ òîîöîî ãàð÷ áàéíà.
- 63 -
Áîãèíî çàéí (õ¿éòíýýð íü àñààñàí

Áîãèíî ÿâàëò èë¿¿ øàòàõóóí ____
¿åä) ÿâàëòûí øàòàõóóí çàðöóóëàëòûí
ºñºëò Áîãèíî çàéä ÿâàõàä ìîòîð ãîë
Øàòàõóóí çàðöóóëàëò 100êì –ò ëèòðýýð
òºëºâ àæèëëàãààíûõàà òåìïåðàòóðò
õ¿ðäýãã¿é ó÷èð õàðüöàíãóé èõ øàòàõóóí
èääýã. Åðäèéí äóíä îâðûí àâòîìàøèíû
õ¿éòýí ìîòîð øóóä àñààõàä 100 êì-ò 40 ë
áàéõ õýìæýýíèé øàòàõóóí çàðöóóëäàã áà
íýæãýýä êì-í äàðàà 20 ë õ¿ðòýë áóóð÷, 4
Ìîòîð á¿ðýí
õàëñàí ¿åä
õ¿ðòýë êì ÿâñíû äàðàà õýâèéí õýìæýýíäýý
î÷äîã. Òèéìýýñ òà ìàøèíààð îéð çóóð
ãàðàõûíõàà ºìíº ýíý ç¿éëèéã ñàíàæ, ÿâãàí
÷ þìóó íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëýýð ÿâæ
áîëîõ òàëààð áîäîîðîé.
Àâòîìàøèíû òóõàé ìýäëýã íü

øàòàõóóí õýìíýëòýä
Çóðàã 6.4 íºëººëíº ____
Ìàøèíûã àñààëòòàé îðõèõ íü áîãèíî çàéä õ¿éòíýýð àñààõàä ¿¿ñýõ

øàòàõóóíû èë¿¿ çàðöóóëàëòààñ çàéëñõèéõ àðãà çàì áèø þì. Èíãýæ àñààëòòàé
îðõèõîä á¿ð èë¿¿ èõ øàòàõóóí çàðöóóëàãäàíà. Ìîòîðûã áàãà à÷ààëàëòàéãààð,
õîîñîí àæèëóóëàõ íü æèðèéí àæèëëàãààíààñ óäààí õàëäàã áºãººä ¿ð ä¿íã¿é,
èë¿¿äýë øàòàõóóí çàðöóóëàõààñ ãàäíà èõýýõýí õýìæýýíèé õîðò óòààã îð÷èíä
ÿëãàðóóëäàã. Ìàøèíûã àñààñíû äàðàà ñàëõèëóóðûã õààëòòàéãààð õýñýã ÿâæ
ìîòîðûã àøèãëàëòûí òåìïåðàòóðò íü õóðäàí õ¿ðãýõ íü ¿ð ä¿íòýé àðãûí íýã þì.
Ýíý íü àñààëòòàé õîîñîí õàëààñíààñ ìîòîðîíäîî ÷ ñàéí íºëººòýé, áàéãàëüä ÷
ýýëòýé áàéõ áîëíî. Öººí õýäýí ìèíóò àñààëòòàé õîîñîí õàëààõàä áàðàã õàãàñ
êì ÿâàõ øàòàõóóí çàðöóóëäàã. Ìºí 1 ìèíóòààñ èë¿¿ óäààí õóãàöààãààð çîãñîõ
áîë ìàøèíàà óíòðààõ õýðýãòýé.
Òîãòìîë õóðäòàé ÿâàõ íü
Çàâ çàëãàëò øàòàõóóí õýìíýíý õýìíýëò ìºí ____
Òîãòìîë 50 êì/ö Òîãòìîë õóðäòàé ÿâàõ íü áàãàã¿é

õóðäòàé ¿åä 100 êì –ò
çàðöóóëàõ øàòàõóóí
øàòàõóóíûã õýìíýäýã. Àðààã áóðóó
ëèòðýýð ñîíãîñîíîîð èë¿¿ øàòàõóóí çàðöóóëæ,
ìºí õàðüöàíãóé èõ óòàà, äóó ÷èìýý
ãàðãàäàã. Àâòîìàøèí ¿éëäâýðëýã÷èä ¿¿íä
çîðèóëæ àæèëëàãààíû õóðäûã
èëýðõèéëýõ òºõººðºìæ, òóõàéëáàë
õºäºëã¿¿ðèéí ýðãýëòèéí òîî çààã÷òàé
áîëãîñîí. Ýíý òºõººðºìæèéí çààëò
äýýä öýãòýý õ¿ðýõýä äàðààãèéí àðàà
ñîëèõ áîëæ áàéãààã èëýðõèéëäýã. Ñàéí
æîëîî÷ àðààãàà çºâ öàãò íü ñîëüæ
÷àääàã. Òóõàéëáàë õîò äîòîð 50êì/öàã
õóðäòàé, 4-ð àðààíû îðîíä 3-ð
àðààãààð 100 êì ÿâàõàä îéðîëöîîãîîð
Çóðàã 6.5 1 ë øàòàõóóí èë¿¿ çàðöóóëäàã.
- 64 -
Õóðäàà ¿ðãýëæ ººð÷ëºõººñ çàéëñõèéæ, òîãòìîë õóðäòàé ÿâàõ íü øàòàõóóí

õýìíýõ áàñ íýã àðãà ìºí. ¯¿íèéã 28 êì çàìä õàðüöóóëñàí æèøýýã Çóðàã 6.6 –ä
¿ç¿¿ëëýý. Æîëîîäîõ óð ÷àäâàð, ìýäëýãýýñ õàìààð÷ øàòàõóóí çàðöóóëàëòûí ÿëãàà
40 õóâü õ¿ðòýë õýëáýëçäýã
Õîò äóíäóóð ÿàð÷ ÿâàõ íü ¿íýòýé
áàéíà. Çóðãààñ õàðàõàä
55
õóãàöàà õîæñîí ÿâàëòòàé
Àðàà ñîëèõ 120
õàðüöóóëâàë òîãòìîë
õóðäòàé ÿâàõàä 39 ìèíóò
15 áóþó 7 ìèíóò èë¿¿
Òîîðìîñëîëò 40 çàðöóóëæýý. Ãýõäýý
Ãýðëýí 7 ÿàðàëòàé ÿâàëò íü 100 êì-ò
äîõèîí äýýðõ 20 3 ë øàòàõóóí èë¿¿
çîãñîëò çàðöóóëàõ áîëíî. Ìºí
64%
Óòàà
õàðüöàíãóé îëîí óäàà
100%
òîîðìîçëîõ, àðàà ñîëèõ,
7.7ë/100êì ãýðëýí äîõèîí äýýð çîãñîõ,
Áåíçèíèé
çàðöóóëàëò 10.7ë/100êì ýãíýý ñîëüñíîîð ìàøèíû
ýâäðýë èõýñäýã. Åð íü
32 ìèí
ßâàõ õóãàöàà æîëîîäîõ ìýäëýã äóëèìàã
39ìèí
áàéõ íü ìàøèíû øàòàõóóíû
Çàìûí óðò 28 êì
õýðýãëýýã èõýñãýæ, æîëîî÷
ßàðóó ÿâàõ Õýìíýëòòýé ÿâàõ
ººðºº ÿäàð÷, ìàøèíû
ýëýãäýëèéã ÷ õóðäàñãàäàã
Çóðàã 6.6
Èõ õóðäòàé ÿâàõ íü øàòàõóóí çàðöóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëäýã òóë áîëîìæòîé

áîë õàìãèéí èõ õóðäíû õÿçãààðààñ 20 õóâèàñ áàãà õóðäòàéãààð ÿâàõ õýðýãòýé.
Òîãòìîë õóðäòàéãààð, òàéâàí ÿâàõ íü ìýäðýëèéí ñèñòåìä ÷ ñàéí íºëººòýé
áàéäàã.
Óðò äàðààëàëòàé çàìûí ò¿ãæèðýëä àâòîìàøèí çîãñîõ-ÿâàõ ãýñýí äàâòàìæòàé
õºäºëãººíèéã îéð îéðõîí ìàø îëîí óäàà õèéäýã. Ýíýõ¿¿ õààç áîëîí òîîðìîçíû
áàéíãûí ¿éëäýë íü øàòàõóóí çàðöóóëàëòûã õàðüöàíãóé íýìýãä¿¿ëäýã. Òèéìýýñ àëü
çàìä õýäèéä ò¿ãæðýë ¿¿ñäãèéã àíçààð÷ òóõàéí çàìààñ ººð çàìààð ÿâàõ íü
àøèãòàéã ñàíààðàé.
Äààöíààñ õýòýðñýí à÷ààíû êã á¿ð

øàòàõóóíû ¿íýòýé ____
Íýìýëò à÷àà áà ìàøèíû äýýâðèéí à÷ààíû ñóóðü íü øàòàõóóíû õýðýãëýýã
ºñãºäºã. Çóóí êã æèíòýé íýìýëò à÷àà äóíäæààð 100 êì-ò õàãàñ ëèòð øàòàõóóí
èë¿¿ çàðöóóëàõàä õ¿ðãýäýã. Ìºí à÷ààíû ñóóðü íü ñàëõèíû õóðä èõ áàéõ òóñàì
øàòàõóóí çàðöóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëäýã. Òèéìýýñ à÷ààã àëü áîëîõ äîòîð àâ÷ ÿâàõ,
à÷ààíû ñóóðèéã õýðýãòýé ¿åäýý ë óãñàð÷ áóñàä ¿åä áóóëãàæ áàéõûã òàíä çºâëºæ
áàéíà. À÷ààíû ñóóðü íü øàòàõóóí çàðöóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõýýñ ãàäíà êàáèí
äîòîðõè äóó ÷èìýýã èõýñãýäýã.
- 65 -
Çóðàã 6.7
Òîãòìîë õèéõ çàñâàð ¿éë÷èëãýý ____

Ìàøèíäàà òîãòìîë çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéæ, õóó÷èí î÷ëóóð, áîõèðäñîí
àãààðûí ø¿¿ëò¿¿ðèéã ñîëèõ, ìîòîðûí òîõèðóóëãûã øàëãàæ áàéõ íü øàòàõóóí
çàðöóóëàëòûã õýìíýõýä òóñòàé. Ìºí àâòîìàøèíûõàà á¿ðýí á¿òýí áàéäàë,
àþóëã¿é àæèëëàãààíä òîãòìîë ¿çëýã õèéæ áàéõ õýðýãòýé. Àâòîìàøèíû äóãóé íü
øàòàõóóí çàðöóóëàëòòàé õîëáîîòîé áàéäàã. Òóõàéëáàë ºâëèéí äóãóé íü ¿ðýëòèéí
ýñýðã¿¿öýë ºíäºðòýé áàéäàã òóë ºâëèéí óëèðàë äóóñìàãö çóíû äóãóéãàà ñîëüæ
áàé. Õàìãèéí ÷óõàë íü äóãóéíû äàðàëòûã ñàéí àíõààð÷ áàéõ õýðýãòýé. Ýíý íü
ìàøèíû àþóëã¿é áàéäàëòàé ÷ áàñ õîëáîîòîé.
Òºðºë á¿ðèéí òýýâðèéí õýðýãñëèéí àíõäàã÷ Øèíý ìàøèí õóäàëäàæ àâñíààð

ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý
(À÷ààíû ìàøèí 100%)
ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýæ áîëíî ____
Õ¿ì¿¿ñ øèíý ìàøèí õóäàëäàí
100%
80%
àâàõäàà àëü áîëîõ áîëîìæèéí ¿íýýð,
60% ¿çýìæòýé õàðàãäàõ àâòîìàøèíûã ë
40% ñîíèðõäîã. Õàðèí ò¿¿íýýñ èë¿¿ ÷óõàë
20% ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áîëîõ øàòàõóóí çàðöóóëàëò,
0% äóó áîëîí õîðò õèéí íºëººëëèéã òýð
Ãàëò òýðýã Íèñýõ À÷ààíû ÀâòîáóñÒðàëëåéáóñ
îíãîö ìàøèí á¿ð àíõààðäàãã¿é. Øèíý ìàøèí
õóäàëäàí àâàõûíõàà ºìíº ñàéòàð
Çóðàã 6.8
õàðüöóóëæ áîäîîðîé.
Õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õýðýãëýý ÷óõàë. ×óõàì þóíä, ÿìàð çîðèóëàëòààð ãîë÷ëîí
õýðýãëýõýý ñàéòàð òîäîðõîéëîõ íü ç¿éòýé. Õîò äîòîð ÿâàõ áîë òîì, îâîð èõòýé,
øàòàõóóí çàðöóóëàëò ºíäºðòýé õýýðèéí çàìä (àñôàëüòàí áóñ) çîðèóëñàí ìàøèí
àâàõûí õýðýãã¿é. Õàðüöóóëàëò õèéõ íü ¿ðãýëæ àøèãòàé áàéäàã áºãººä áàãà
øàòàõóóí çàðöóóëñíààð áàéãàëü îð÷èíîî õàìãààëàõàä òóñ íýìýð áîëîõîîñ ãàäíà
òàíû ìºíãºíä ÷ õýìíýëòòýé. Òà èíòåðíåòýýñ ñ¿¿ëèéí ¿åèéí àâòîìàøèíóóäûí
óäèðäàõ áîëîí àþóëã¿é áàéäëûí òåõíèê òîíîãëîë, ýêîëîãèéí áà ýäèéí çàñãèéí
¿ð àøãèéí õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíóóäûã îëæ àâààä, õóäàëäàæ àâàõ ãýæ áóé
ìàøèíûõàà ºãºãäºëòýé õàðüöóóëæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ìºí õóäàëäàí àâàõ ¿íýýñýý
ãàäíà áóñàä ãàðàõ çàðäëóóäûã, ººðººð õýëáýë àøèãëàëòûí çàðäëàà çààâàë
òîîöîæ ¿çýýðýé. ¯¿íä øàòàõóóí, ñýëáýã õýðýãñëèéí ¿íý, äààòãàë, çàñâàð çýðýã
õàìààðíà.
- 66 -
Á¯ËÝÃ 7. ÌÝÄÝÝËÝË
Ýíý ãàðûí àâëàãûã áýëòãýõýä àøèãëàñàí íîì, ñýòã¿¿ë
1. "Hinweise zum Energiesparen" Muenchen. 1999

2. "Ìîíãîë Óëñûí ñòàòèñòêèéí ýìõòãýë 2001" Óëààíáààòàð 2002
3. Áàéãàëü îð÷íû 2000 îíû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí" Óëààíáààòàð 2001
4. Óâå Êîëüìîðãåí "Òåïëî è óþò âàøåãî äîì" Ìîñêâà, 1999
5. ÁíáÄ 2-01-01-92 "Áàðèëãàä õýðýãëýõ óóð àìüñãàë ãåîôèçèêèéí ¿ç¿¿ëýëò"
6. ÁíáÄ 2.01.03-92 "Áàðèëãûí äóëààí òåõíèê" Óëààíáààòàð 1992
7. Rudolf Fraefel "Heizen und Lueften im Niedrig Energie haus" Freiburg 2000
8. Faye C.McQuiston "Heating, ventilating, and air conditioning" New York,
1994
9. "Energy efficiency manual" New York 2001
10. Ñ. Î. ÌàêÄîíàëä, Ì. Ìèðìàí. ‘Ñ¿ðëýí áîîäëîîð ñóóö áàðüöãààÿ’
(Ìîíãîë õýëýýð) Óëààíáààòàð. 2002
Çîõèîã÷èéí õàÿã:
Ìîíãîë Óëñ
Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü
Áàðèëãà Èíæåíåðèéí Ñóðãóóëèéí
Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû èíæåíåðèéí ñàëáàð
Øóóäàíãèéí õàéðöàã: 1168
Óëààíáààòàð 210351
Å-ìàéë: hvac@mol.mn
Óíøèã÷ òà çîõèîã÷òîé õàðèëöàæ ýíý ãàðûí àâëàãàä îðñîí ñýäâýýð íýìýëò

ìýäýýëýë áîëîí çºâëºãºº àâàõ áîëîí ýíý ãàðûí àâëàãûí òàëààðõè ñàíàë áîäëîî
áè÷èæ áîëíî.
Ìºí çàðèì íýã ñàëáàðûí ÷èãëýëýýð ìýäýýëýë àâ÷ áîëîõ áàéãóóëëàãà õóâü
õ¿ì¿¿ñèéã òàíä òàíèëöóóëüÿ:
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòèéí ÷èãëýëýýð:
“ÅÅÑ” Co.,ltd
Óòàñ:99-16-60-94, 364966
E-ìàéë: mecc@magicnet.mn
¯éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë: Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò, áàéãàëü îð÷íû
÷èãëýëýýð ñóäàëãàà õèéõ, çºâëºãºº ºãºõ, òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí ÷èãëýëýýð:
ØÓÒÈÑ, ÁÈÑ, Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû èíæåíåðèéí ñàëáàð

Óòàñ: 324590-(2805 äîòóóð óòàñ)
Å-ìàéë: santech@mtu.edu.mn
¯éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë: Ñóðãàëò, ýðäýì øèíæèëãýý, çóðàã òºñºë
- 67 -
Áàðèëãà-Àðõèòåêòóð Êîðïîðàö (ÁÀÊ).

Óòàñ/Ôàêñ: 341437. Å-ìàéë: BAC@magicnet.mn
¯éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë: Ýðäýì øèíæèëãýý, òóðøèëò ¿éëäâýðëýë.23
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé îðîí ñóóöûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ òºñºë MON/99/Æ35
Óòàñ/Ôàêñ: 311714. Óòàñ: 320295. Å-ìàéë: strawhouse@magicnet.mn
¯éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë: Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí
òåõíîëîãèéã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõýä òóñëàõ, çºâëºãºº, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ
“Çóóí íàéìàí ñóâðàãà” ÕÕÊ

Óòàñ: 320550. Å-ìàéë: 108suvraga@magicnet.mn
¯éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë: Áàðèëãà, õóäàëäàà, ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýý
Áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëò, íèéòèéí àæ àõóéí ãàçàð

Óòàñ 326657. Å-ìàéë: c_ud_pu@mid.gov.mn
¯éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë: Áàðèëãûí ñàëáàðûí áîäëîãûí õýðýãæèëò,
òåõíèê òåõíîëîãèéí ìýäýýëýë
“Ãýðèéí çóóõ” òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ íýãæ

Óòàñ: 314524. Å-mail: monstove@mongol.net
¯éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë: Ãýðèéí çóóõíààñ ãàðàõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã
áàãàñãàõ, ñàéæðóóëñàí çóóõûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ
Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ÷èãëýëýýð:
ØÓÒÈÑ, ÁÈÑ, Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû èíæåíåðèéí ñàëáàð

Óòàñ: 324590- (2805 äîòóóð óòàñ). Å-ìàéë: solar@mol.mn
¯éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë: Ñóðãàëò, ýðäýì øèíæèëãýý, çóðàã òºñºë
Ñýðãýýãäýõ Ýð÷èì Õ¿÷íèé Êîðïîðàöè

Óòàñ: 342375. Å-ìàéë: renenergy@magicnet.mn
¯éë æèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë: Õóäàëäàà, ýðäýì øèíæèëãýý, ¿éëäâýðëýë
- 68 -

Household Energy Efficiency

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Household Energy Efficiency

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Á.

Ìºíõáàÿð Àõóéí õýðýãëýýíèé ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò

Á¯ËÝÃ 1. ÝÐ×ÈÌ Õ¯×

Ýð÷èì õ¿÷ áèäíèé àìüäðàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýã÷

Ýð÷èì õ¿÷ ãýæ ÷óõàì þóã õýëäýã âý? ____

Ýð÷èì õ¿÷ õààíààñ ¿¿ñäýã âý? ____

Íàðíû ýð÷èì õ¿÷íèé áàëàíñ

Äýëõèé äýýð áèä á¿õíèé àøèãëàæ áàéãàà á¿õèé ë ýð÷èì õ¿÷íèé

Ýð÷èì õ¿÷ áà áàéãàëü îð÷èí ____

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íü õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ë áîëîí ¿éëäâýðæèëòèéí

×óëóóæñàí ýð÷èì õ¿÷ íººöëºã÷èéã øàòààõàä áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé òîîñ,

Õîðò ÿëãàðàë ____

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé ºñºëò íü çºâõºí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéã

1 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 91011121 2 3 4 5 6 7 8 9101112

Çóðàã 1.2 Çóðàã 1.3

Õ¿õýðëýã õèéí ñàðûí ÿâö Àçîòûí äàâõàð èñëèéí ñàðûí ÿâö

Çóðàã 1.4 Çóðàã 1.5

Çóðàã 1.6 Çóðàã 1.7

Äýëõèéí öàã àãààðûí äóëààðàë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íýã ¿íäñýí

Ýð÷èì õ¿÷ã¿éãýýð àìüäðàõ áîëîìæã¿é ____

Àõóéí áîëîí Õºäºº àæ àõóé

Çóðàã 1.8 Çóðàã 1.9

Ìýäýýæ ýð÷èì õ¿÷ã¿éãýýð áèä ººðñäèéíõºº àìüäðàëûã òºñººëºõ íü

¯éëäâýðæñýí îðíóóäûí õ¿í àì íü äýëõèéí õ¿í àìûí 17 õóâèéã ýçýëäýã ÷

400 ×óëóóæñàí ò¿ëø

Çóðàã 1.10 Çóðàã 1.11

Äýëõèéí õ¿í àìûí ýð÷èì õ¿÷íèé

27% 27% 26%

Õºãæèæ áóé Õÿòàä Åâðîï Õîéä àìåðèê ßïîí

Ýð÷èì õ¿÷íèé íººö øàâõàãäàæ áàéíà ____

Ýð÷èì õ¿÷íèé á¿òýö áà àëäàãäàë ____

Ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéí áàéðøèë

Çàðèì íýã ýð÷èì õ¿÷

Àíõäàã÷ ýð÷èì õ¿÷íýýñ àøèãò ýð÷èì õ¿÷ õ¿ðòýë ____

Èíãýõ íü èë¿¿ ¿ð àøèãòàé áà øààðäëàãàã¿é ¿åä ýð÷èì õ¿÷èéã àëü

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò

Àõóéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé á¿òýö

Õºðãºã÷ Öàõèëãààí çóóõ

Ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ ãýäãèéã õýðõýí îéëãîõ âý? ____

Ýð÷èì õ¿÷ýý õýìíýõèéí òóëä õýðýãëýýíèé ÷óõàì àëü õýñýãò àíõààðàõ

Ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýñíýýð çºâõºí ìºíãºº õýìíýýä çîãñîõã¿é, ýð¿¿ë ìýíäýý

Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷

Íàðíû äóëààíû ýð÷èì õ¿÷ ____

Êîëëåêòîðèéã ãàðãàõ òåìïåðàòóðààð íü

Íàðíû öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð áóþó ‘Íàðíû çàé’ ____

Çóðàã 1.21 Çóðàã 1.22

Áèå äààñàí ñèñòåìä äàíãààð áîëîí áóñàä ýõ ¿¿ñâýð¿¿äòýé (ñàëõèí áîëîí

Ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷ ____

Ñàëõèí öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ðèéã ìºí áèå äààñàí áàéäëààð, äèçåëü ñòàíö

Óñíû ýð÷èì õ¿÷ íü ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷íèé

Çóðàã 1.24. Ñóâãèéí óñàí öàõèëãààí ñòàíö

Çóðàã 1.26 Ñ¿¿ëèéí ¿åä íàðíû êîëëåêòîðûã

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà

Àðõèòåêòóð òºëºâëºëò, áàðèëãûí õèéö òåõíîëîãè, àõóéí òåõíèê ãýñýí

Áàðèëãûí õýëáýð ____

Áàðèëãûí áàéðøèë ____

Öîíõíû ÷èãëýë ____

ªðººíèé òåìïåðàòóð ____

öîíõíû ãàäàðãóóãèéí òåìïåðàòóð íü ºðººíèéõººñ á¿ð ÷ áàãà, òóõàéëáàë 13îÑ -

×èéã áóþó öàíòàëò ____

Äóëààíû áàëàíñ áóþó

Äóëààí àëäàãäàë ____

Áàðèëãà, ò¿¿íèé ºðºº

Ýíý íü áàðèëãûí íèéò äóëààí àëäàãäëûí 10-40% -èéã ýçýëäýã. ¯¿íèéã