Professional Documents
Culture Documents
OLİMPİYATI ÇALIŞMA
KİTAPÇIĞI
www.sbelian.wordpress.com
Matematı̇k Olı̇mpı̇yatları
Çalışma Kı̇tapçığı
www.sbelian.wordpress.com
6 Temmuz 2010
İçindekiler
1 Giriş 5
1.1 İlksöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2 KONULAR 6
2.1 Denklem Sı̇stemlerı̇ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.1.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2.2 Repunı̇tler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.2.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.2.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.3 Sophı̇e Germaı̇n Özdeşlı̇ğı̇ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.3.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.3.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.4 Tamkareler Pozı̇tı̇ftı̇r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.4.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.4.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.5 Eşı̇tsı̇zlı̇kler I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.5.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.6 Eşı̇tsı̇zlı̇kler II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.6.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.7 İndı̇rgemelı̇ Dı̇zı̇ler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2.7.1 Birinci Dereceden İndirgemeler . . . . . . . . . . . . . . 59
2
2.7.2 İkinci Dereceden İndirgemeler . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.7.3 Alıştırmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2.8 Yenı̇den Düzenleme [Rearrangement] Eşı̇tsı̇zlı̇ğı̇ . . . . . . . . . 66
2.9 Trı̇gonometrı̇k Değı̇şken Değı̇ştı̇rme . . . . . . . . . . . . . . . . 75
2.9.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
2.9.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
2.10 Cebı̇rde Teleskopı̇k Toplamlar ve Çarpımlar . . . . . . . . . . . 90
2.10.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
2.10.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
2.11 Tamdeğer Fonksı̇yon Problemlerı̇ . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
2.11.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
2.11.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
2.12 Bölünebı̇lme ve Asal Sayılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
2.12.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
2.12.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
2.13 Trı̇gonometrı̇de Sonsuz Toplam ve Farklar . . . . . . . . . . . . 122
2.13.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
2.13.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
2.14 Kuş, Güvercı̇n, Yuva... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
2.14.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
2.14.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
2.15 Üstel Dı̇yofant Denklemlerı̇ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
2.15.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
2.15.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
2.16 Kalan Sınıfları [Resı̇dues] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
2.16.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
2.16.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
2.17 Vı̇ete Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
2.17.1 Newton-Girard Formulæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
2.17.2 Lagrange İnterpolasyon Teknı̇ğı̇ . . . . . . . . . . . . . . 155
2.17.3 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
3
2.17.4 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
2.18 Bağıntı Sayıları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
2.18.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
2.18.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
2.19 Lı̇neer Denklemlerı̇n Tamsayı Çözümlerı̇ . . . . . . . . . . . . . 168
2.19.1 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
2.19.2 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
2.20 Fonksı̇yonel Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
2.20.1 Tek Değişkenliler - Temel Teknikler . . . . . . . . . . . 173
2.20.2 Çok Değişkenliler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
2.20.3 Çalışma Soruları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
2.20.4 Çözümler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
4
Bölüm 1
Giriş
1.1 İlksöz
Belkide internetin hayatımıza kattığı en büyük artı değer legal paylaşımlar
yapmak ve bilgiyi birbirimizle paylaşmaya ortam hazırlamak olmuştur. Bizde
bu paylaşımın bir parçası olarak bu zamana kadar bir çok ders notunu ve
çözüm paketini sizlerle paylaşmıştık. Şimdi de, tüm bu ders notlarının birle-
şimi olan bu mini kitabı sizlerin paylaşımına açıyoruz. Sizlerde çekinmeden
bu kitapçığı gerek fotokopi ile gerekse elektronik yollarla birbirinizle paylaşın.
Yararlanabildiğiniz kadar yararlanın.
Bu çalışmanın hazırlanmasında öncelikle www.sbelian.wordpress. com sayfa-
mıza teveccüh gösteren tüm dostlarımıza ve faydalı olabilmek için çalışmala-
rımıza yardım eden LATEX 2ε dostlarına teşekkür ederiz.
Sbelian Σ
Haziran 2010
5
Bölüm 2
KONULAR
Örnek.
x + y2 + z2 = 3
y + z 2 + x3 = 3
z + x2 + y 3 = 3
denklem sisteminin pozitif çözüm üçlüsünün yanlızca (1, 1, 1) olduğunu kanıt-
layınız.
6
2.1. DENKLEM SİSTEMLERİ 7
denklemini elde ederiz. Eğer bu denklemi z ile çarpıp bir önceki denklemden
çıkarırsak
x(x − 1)(1 + x + xz) = y(y − 1)(1 + z + yz)
eşitliğini elde ederiz. Benzer işlemleri yaparak
x + y2 + z3 = 3
(x, y, z) = (1, 1, 1)
olacaktır.
Örnek.
a + b + c + d = 12
abcd = 27 + ab + ac + ad + bc + bd + cd
a+b+c+d √
4
≤ abcd ⇒ 3 ≤ 3
4
olduğundan eşitlik durumu söz konusudur. Buna göre tek çözüm
a=b=c=d=3
olacaktır.
Örnek.
µ ¶
√ 1
3x 1 + = 2
x+y
µ ¶
p 1 √
7y 1 − = 4 2
x+y
Çözüm. Bu soruda çözüme daha kolay işlemlerle ulaşmak için bazı değiş-
√ √
ken eğiştirmeler yapmak yerinde olacaktır. Buna göre eğer x = u ve y = v
alırsak sistemimiz
µ ¶
1 2
u 1+ 2 2
= √
u +v 3
µ ¶ √
1 4 2
v 1− 2 = √
u + v2 7
ifadesi
z z 1
2
= =
|z| (zz) z
olacaktır. Yani à √ !
1 2 4 2
z+ = √ +i √
z 3 7
eşitliği elde edilir. Eğer bu denklemi düzenlersek
à √ !
2 2 4 2
z − √ +i √ z+1=0
3 7
olacaktır.
2. [x], x sayısının tam kısmını, {x} ise ondalık kısmını temsil etmek üzere
x = [x] + {x} olarak veriliyor. Buna göre
x + [y] + {z} = 1, 1
z + [x] + {y} = 2, 2
y + {x} + [z] = 3, 3
xy + yz + zx = 12
xyz = 2 + x + y + z
4.
4x2
= y
4x2 + 1
4y 2
= z
4y 2 + 1
4z 2
= x
4z 2 + 1
Denklem sisteminin tüm reel çözümlerini bulunuz.
5.
3 = x + y + z = x3 + y 3 + z 3
eşitliğini sağlayan tüm tamsayı üçlülerini bulunuz.
6.
6(x − y −1 ) = 3(y − z −1 ) = 2(z − x−1 ) = xyz − (xyz)−1
eşitliğini sağlayan tüm sıfıran farklı x, y, z reel sayılarını bulunuz.
2.1. DENKLEM SİSTEMLERİ 11
2.1.2 Çözümler
1. Eğer çözümde aritmetik orta - geometrik orta eşitsizliğini kullanırsak
r
1 2 √
x+ ≥2 x· =2 2
x x
12 BÖLÜM 2. KONULAR
√ √ √ √
ise 2y ≥ 2 2 ve y ≥ 2 olacaktır. Benzer şekilde y ≥ 2 ve z ≥ 2
olacaktır. Eğer sistemdeki 3 denklemi −1 ile çarpıp toplarsak
µ ¶
1 1 1
x+y+z =2 + +
x y z
olarak bulunur.
2x + 2y + 2z = 6.6
olduğundan
x + y + z = 3.3
denklemini elde ederiz. Sistemdeki her bir denklemi son bulduğumuz
eşitlikten çıkarırsak yeni sistemimiz
den
12 = xy + yz + zx ≥ 3a2
ve
a3 = 2 + x + y + z ≥ 2 + 3a
olacaktır. ilk eşitsizlikten 12 ≥ 3a2 ise 4 ≥ a2 bulunur. İkinci eşitsizlik-
tense a ≥ 2 bulunur. Dolayısıyla a = 2 ve x = y = z olacaktır. Demek
ki tek çözüm
(x, y, z) = (2, 2, 2)
olur.
4. Çözüme, denklem sistemimizdeki her bir denklemi karşılayan bir fonk-
siyon bularak başlayalım. Varsayalım f fonksiyonu f : [0, ∞) → [0, ∞)
olmak üzere
4t2
f (t) = 2
4t + 1
olarak verilsin. f fonksiyonun artan olduğu açıktır. Dolayısıyla eğer x < y
ise f (x) < f (y) dolayısıyla y < z olacaktır. Eğer bu argümanı tekrar
edersek z < x elde ederiz. Öyleyse x < y < z < x olacaktır ki bu durum
imkansızdır. Benzer biçimde x > y ile başlarsak yine çelişki elde ederiz.
Demek ki x = y = z olmalıdır. Buna göre,
4t2
=t
4t2 + 1
denklemini çözersek t = 0 veya t = 1/2 olacaktır. Öyleyse sistemin
çözümleri sadece
1 1 1
(0, 0, 0) ve ( , , )
2 2 2
olarak bulunur.
14 BÖLÜM 2. KONULAR
8 = (x + y)(x + z)(y + z)
olacağından
8 = (3 − x)(3 − y)(x + y)
eşitliği elde edilir. 8 sayısının çarpanlarını kontrol edersek çözümleri
olarak bulabiliriz.
xy = yz = zx = 1 ve x = y = z = ±1
bulunur.
7. Soruda verilen sistemdeki herbir eşitliğin karesini alıp diğer iki eşitliğin
çarpımından çıkarırsak yeni sistemimimiz
a2 − bc = x(x3 + y 3 + z 3 − 3xyz)
b2 − ac = y(x3 + y 3 + z 3 − 3xyz)
c2 − ab = z(x3 + y 3 + z 3 − 3xyz)
2.1. DENKLEM SİSTEMLERİ 15
olacaktır. Burada
x3 + y 3 + z 3 − 3xyz = k
olarak alırsak
a2 − bc b2 − ac c2 − ab
x= , y= ,
k k k
olacaktır.
(y − 3)3 = y 3 − x3
(z − 3)3 = z 3 − x3
(x − 3)3 = x3 − z 3
16 BÖLÜM 2. KONULAR
z 3 − 27 = 9x(x − 3)
10. n = 2 ve n = 3 için
7(x + y) − 3xy = 16
ve
16(x + y) − 7xy = 42
olacaktır. Bu iki denklemi çözersek x + y = −14 ve xy = −38 olur. n = 4
için başta belirlediğimiz reküransı yeniden uygularsak
olacaktır.
2.2 Repunı̇tler
Basamaklarını oluşturan rakamların hepsi 1 olan doğal sayılara repunit
diyeceğiz. Öyleki
111
| ·{z
· · 111}
n basamaklı
2.2. REPUNİTLER 17
sayısı bir repunit sayı olarak sorularımızda yerini alacaktır. Şimdi ilk örne-
ğimizle başlayalım. Sorumuz 2005 Bulgaristan Matematik Olimpiyatları’nda
sorulmuştur.
x2 + 2y 2 + 98z 2 = 111
| ·{z
· · 111}
666 tane 1
106 − 1
111111 · (1 + 106 + · · · + 106·110 ) = (1 + 106 + · · · + 106·110 )
9
olacaktır. Küçük Fermat teoremine göre, 106 − 1 sayısı 7 ile bölünebilir. Buna
göre eşitliğimize (mod7) altında bakabiliriz. Tamkare bir sayının (mod7) al-
tındaki kalan sınıfı {0, 1, 2, 3, 4} ve 98 sayısı 7 ile kalansız bölünebildiğine göre,
eşitliğin sağ tarafındaki ifademizde x ve y sayıları 7 ile kalansız bölünmelidir.
Bu durumda eşitliğin sol tarafı 72 ile tam bölünecektir. Ancak eşitliğin sağ
kısmındaki ifademiz
Çözüm II. Eğer soruda verilen eşitliğin sağ tarafına (mod) altında ba-
karsak
x2 + 2y 2 + 2x2 ≡ 111 (mod 8)
veya
x2 + 2y 2 + 2z 2 ≡ 7 (mod 8)
18 BÖLÜM 2. KONULAR
f (111
| {z· · · 1}) = |111{z
· · · 1}
m tane n tane
yani µ ¶
10m − 1 10n − 1
f =
9 9
olacaktır. Eğer µ ¶
x−1
g(x) = 9f +1
9
olarak alırsak,
à µ ¶ µ ¶ ! µ ¶
x−1 2 x−1 a 2 b
9 a +b +1 = 9 (x − 2x + 1) + (x − 1) + c + 1
9 9 92 9
a 2
= (x − 2x + 1) + b(x − 1) + c + 1
9 µ ¶
a 2 2a a
= x + b− x + (9c + 1 − b + )
9 9 9
olacaktır. Demek ki
µ ¶
a 2 2a a
g(x) = x + b − x + (9c + 1 − b + )
9 9 9
2.2. REPUNİTLER 19
olacaktır. Buna göre, aslında g(10m ) = 10n olacaktır. yani g polinomu 10’un
kuvvetlerini yine 10’un kuvvetlerine götürecektir. Buna göre,
µ ¶ ³
a 2a a ´ −2m
10−2m · g(10m ) = 10n−2m = + b − 10−m + 9c + 1 − b + 10
9 9 9
olacaktır. İlk eşitlikten görüldüğü üzere 10−2m · g(10m ) sayısı 10’un kuvvetidir.
Eğer m değerini yeterince büyük alırsak 10−2m g(10m ) ifadesi a/9 değerine
yakınsak. Buradan da, a/9 = 10k ve 10−2m g(10m ) = 10k olacaktır. Dolayısıyla
µ ¶ ³
2a a ´ −2m
b− 10−m + 9c + 1 − b + 10 =0
9 9
olacağından
2a a
b− = 9c + 1 − b + = 0
9 9
10k −1
olur. Buradan b = 2 · 10k ve c = 9 olacağından istenen polinomlar
10k − 1
f (x) = 9 · 10k · x2 + 2 · 10k · x +
9
olur.
6. (a.) 111
| {z· · · 1} sayının 41 ile ancak ve ancak 5|n olduğunda, bölünebile-
n basamaklı
ceğini kanıtlayınız.
(b.) 111
| {z· · · 1} sayının 91 ile ancak ve ancak 6|n olduğunda, bölünebile-
n basamaklı
ceğini kanıtlayınız.
9. Herhangi iki elemanı aralarında asal olan sonsuz büyüklükte bir repu-
nitler dizisi olduğunu kanıtlayınız.
2.2.2 Çözümler
1. (a.)
(111
| {z· · · 1})5 = 1 + 5 + · · · + 52n−1
2n tane
52n − 1 5n − 1 5n + 1
= = ·
4 2 2
5n −1 5n +1
eşitliğine göre, 2 ve 2 ardışık tamsayılardır.
2.2. REPUNİTLER 21
(b.)
(111
| {z· · · 1})9 = 1 + 9 + · · · + 9n−1
n tane
9n − 1 1 3n − 1 3n + 1
= = · ·
8 2 2 2
3n −1 3n +1
olduğuna göre bu sayı bir üçgensel sayıdır. Çünkü, 2 ve 2
ardışık tamsayılardır.
|111{z
· · · 1} − 222
| {z· · · 2} = |111{z
· · · 1} 000
| {z· · · 0} − 111
| {z· · · 1}
2n tane n tane n tane n tane n tane
n
= |111{z
· · · 1} ·(10 − 1) = 111
| {z· · · 1} · 999
| {z· 9}
n tane n tane n tane
2
= |333{z
· · · 3} · 333
| {z· · · 3} = (333
| {z· 3})
n tane n tane n tane
olur.
111
| {z· · · 1} ×1 000
| {z· · · 0} 1 000
| {z· · · 0} 1 · · · 1 000
| {z· · · 0} 1
n tane n−1 tane n−1 tane n−1 tane
asal bir repunit için, basamak sayısıda asal olmalıdır. Ancak tersi doğru
değildir. Mesela 111 = 3 × 37 ve
111
| {z· · · 1} = 21649 × 513239
11 tane
111
| {z· · · 1} = 111
| {z· · · 1} × 100
| · · · 0100{z
· · · 010 · · · 01}
81 tane 9 tane 9 tane 1 64 tane 0
· · · 1} = 111
|111{z | {z· · · 1} 000
| {z· · · 0} + 111
| {z· · · 1} = 11111×100001 · · · 00001+111
| {z· · · 1}
n tane 5k tane r tane r tane r tane
7. Varsayalım sayımız
10n − 1
A = 111
| {z· · · 1} =
9
n tane
111
| {z· · · 1} = 111
| {z· · · 1} ×1 000
| {z· · · 0} 1 000
| {z· · · 0} 1
3n+1 tane 3n tane 3n −1 tane 3n −1 tane
Örnek.
n
X 4k
4k 4
+1
k=1
olarak verilen toplamı bulunuz.
2. √
xn+1 + xn−1 = 2xn
dizisinin periyodik olduğunu kanıtlayınız.
2.3. SOPHİE GERMAİN ÖZDEŞLİĞİ 25
3.
n
X k 2 − 1/2
k 4 + 1/4
k=1
toplamını hesaplayınız.
4. ³ ´
¡ 4 1¢ ¡ 4 1¢
1 + 4 3 + 4 · · · · · · (2n − 1)4 + 14
¡ ¢¡ ¢ ³ ´
24 + 14 44 + 41 · · · · · · (2n)4 + 41
m
X
(−4)k n4(m−k)
k=0
2.3.2 Çözümler
1. Soruda verilen ifadeyi
n −2 m4 n−2
22 +1=1+ , m = 22
4
olarak yazabiliriz . Buna göre,
µ ¶µ ¶
m4 1 1
1+ = 1 + m + m2 1 − m + m2
4 2 2
olacağından toplam
(2n + 1)
1−
(2n2 + 2n + 1)
olarak bulunacaktır.
Yn
(2k − 1)4 + 1/4
k=1
(2k)4 + 1/4
2.3. SOPHİE GERMAİN ÖZDEŞLİĞİ 27
6. Eğer n çift bir sayı ise n4 +4n çift olacaktır. Eğer n tek sayı ve n = 2k +1
ise,
olacaktır. Eğer n > 1 ise her iki çarpanda 1’den büyük olacaktır. Dola-
yısıyla n = 1 durumu tek asal olduğu durumdur.
¡ ¢ ¡ ¢4 ¡ ¢4
7. P x4 = x16 + 6x8 − 4x4 + 1 = x4 − 1 + 4 x3 olacaktır. Buna göre,
A = x4 − 1 ve B = x3 olarak alırsak P (x4 ) polinomu
h¡ ¢2 ¡ ¢ ¡ ¢2 i h¡ 4 ¢2 ¡ ¢ ¡ ¢2 i
x4 − 1 + 2 x4 − 1 x3 + 2 x3 x − 1 − 2 x4 − 1 x3 + 2 x3
ve ¡ ¢¡ ¢
n6 − 4n3 + 8 = n2 + 2n + 2 n4 − 2n3 + 2n2 − 4n + 4
olacağına göre
¡ ¢¡ ¢¡ ¢¡ ¢
n12 +64 = n2 − 2n + 2 n2 + 2n + 2 n4 + 2n3 + 2n2 + 4n + 4 n4 − 2n3 + 2n2 − 4n + 4
x2 ≥ 0, ∀x ∈ R
olacaktır. Buradan,
¡ 2 ¢2
x − 1 + 2 (x − 1)2 > 0
olacaktır ki, ispat tamamlanır.
¡ ¢
Örnek. f x2 −(f (x))2 > 1/4 eşitsizliğini sağlayan f : R → R ve birebir
olan tüm f fonksiyonlarını bulunuz.
2. a, b, c, d birer reel sayı olmak üzere, a−b2 , b−c2 , c−d2 ve d−a2 sayılarının
tümünün birden 1/4’ten büyük olamayacağını kanıtlayınız.
6.
x4 + y 4 + z 4 − 4xyz = −1
eşitliğini sağlayan tüm (x, y, z) reel üçlülerini bulunuz.
7.
2xy − z 2 ≥ 1
z − |x + y| ≥ −1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
10.
3
x2 + y 2 + z 2 − xy − yz − xz > (x − y)2
4
eşitsizliğinin tüm (x, y, z) reel değerleri içi sağlandığını kanıtlayınız.
2.4. TAMKARELER POZİTİFTİR 33
11.
p p p 1
x1 − 12 + 2 x2 − 22 + · · · · · · + n xn − n2 = (x1 + x2 + · · · + xn )
2
eşitsizliğini kanıtlayınız.
b. a, b, c negatif olmayan reel sayılardır, öyleki a + b + c = 1 veriliyor.
Buna göre,
√
a2 + b2 + c2 + 12abc 6 1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
eşitsizliğini kanıtlayınız.
eşitsizliğini kanıtlayınız.
34 BÖLÜM 2. KONULAR
2.4.2 Çözümler
1. Varsayalım sayılarımız a1 , a2 , · · · , an olsun. Soruda verilen şartlara göre,
olacaktır. Buradan,
µ ¶2 µ ¶2 µ ¶2 µ ¶2
1 1 1 1
−a + −b + −c + −d <0
2 2 2 2
olacaktır ki, bu durum imkansızdır.
3. Soruya göre, varsayalım hepsi birden 1’den küçük olsun. Buna göre,
µ ¶ µ ¶ µ ¶
1 1 1 1 1 1
+ + + + + <3
x 4−x y 4−y z 4−z
olur. Diğer taraftan
µ ¶
1 1
+ > 1, a < 4
a 4−a
4. Çözüm I. Bir önceki soruda olduğu gibi, üç denklemide taraf tarafa
toplayıp, kareler tolamını elde etmeye çalışalım. Buna göre,
√ p √
2x + 2y + 2z − 4x − 1 − 4y − 1 − 4z − 1 = 0
2.4. TAMKARELER POZİTİFTİR 35
6. Eğer eşitliğin sol tarafını ilk iki terimi içeren bir tamkare olarak yazmaya
çalışırsak ¡ ¢2
−1 = x2 − y 2 + 2x2 y 2 + z 2 − 4xy
olacaktır. Bu noktadan sonra denkleme 2z 2 ekler ve çıkarırsak bir tam-
kare daha elde ederiz. Zaten bu basamaktan sonra yeni denklemimiz üç
karenin toplamı
¡ 2 ¢2 ¡ ¢2
x − y 2 + z 2 − 1 + 2 (xy − z)2 = 0
olacaktır.
0 ≥ (x − y)2 + (z − 1)2
8.
³ µ ¶
a ´2 b 2 1¡ ¢
x4 + ax3 + 2x2 + bx + 1 = x2 + x + 1 + x + 8 − a2 − b2 x2
2 2 4
9.
³ µ ¶
4 3 2 2 a ´2 a2 + c2 ³c ´2
x + ax + bx + cx + 1 = x + x + b − x2 + x+1
2 4 2
ifadesi elde edilir. Eğer dikkat edilirse tüm toplamın sıfır olabilmesi için
tamkare ifadelerin de sıfır olması gerektiğini görmek zor değildir. Buna
göre,
x1 = 2, x2 = 8, · · · , xn = 2n2
olacaktır.
olduğuna göre,
1h i
(ab − bc)2 + (bc − ca)2 + (ca − ab)2 > 0
2
olacağından eşitsizlik
¡ 2 2 ¢2 ¡ ¢
a b + b2 c2 + c2 a2 > 3a2 b2 c2 a2 + b2 + c2
c2 ¡ 2 ¢2 a4 ¡ 2 ¢2 b4 ¡ 2 ¢2
a − b2 + b − c2 + c − a2 > 0
2 2 2
2.5 Eşı̇tsı̇zlı̇kler I
Eşitsizlikleri çözerken sıklıkla sayıları ve matematiksel ifadeleri karşılaştı-
rırız. Yada bize verilen bir matematiksel ifadenin en büyük yada en küçük
değerini bulmaya çalışırız. Bu ders notumuzda eşitsizlik sorularında sıklıkla
karşımıza çıkan temel tip eşitsizlikleri ve uygulamalarını göreceğiz.
Aritmetik Orta-Geometrik Orta-Harmonik Orta Eşitsizliği. a1 , a2 , · · · , an >
0 ve ai ∈ R için,
a1 + · · · + an √ n
AO = ≥ GO = n a1 · a2 · · · an ≥ HO = 1 1 1
n a1 + a2 + ··· + an
olacaktır.
(3) a, b, c > 0 ve abc = 1 ise (a + b + c)(ab + cb + ac) çarpımının en küçük
değerini bulunuz.
Çözüm.AO − GO eşitsizliğinden,
a+b+c √
3 ab + bc + ac √
3
≥ abc ve ≥ ab · bc · ac
3 3
ise
(a + b + c)(ab + ac + bc) ≥ 9
olacaktır. Buna göre istenen en küçük değer 9 olacaktır.
(4) n ∈ Z+ ise
1 n 1 n+1
(1 + ) ≤ (1 + )
n n+1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
1
Çözüm. Varsayalım a1 = a2 = · · · = an = 1 + n ve an+1 = 1 olarak alalım.
Buna göre, AO − GO eşitsizliğinden
r
n(1 + n1 ) + 1 1 n+1 1 n
AO = =1+ ≥ GO = (1 + ) ·1
n+1 n+1 n
eşitsizliğinden soruda istenen durum elde edilir.
(5)(1964, IMO) a, b, c bir üçgenin kenar uzunluklarıdır. Buna göre,
a2 (b + c − a) + b2 (c + a − b) + c2 (a + b − c) ≤ 3abc
eşitizliğini kanıtlayınız.
Çözüm. Varsayalım,
x2 y + y 2 z + z 2 x + xy 2 + yz 2 + zx2 ≥ 6xyz
x1 + x2 + · · · + xn = 9
1 1 1
+ + ··· + = 1
x1 x2 xn
denklem siteminin pozitif reel sayılarda çözümü vardır?
Çözüm. AO − HO eşitsizliğini kullanırsak,
n x1 + x2 + · · · + xn n 9
1 1 1 ≤ ⇒ ≤ ⇒ n2 ≤ 9
x1 + x2 + ··· + xn
n 1 n
eşitsizliğinden,
p p
− a2 + b2 ≤ a cos θ + b sin θ ≤ a2 + b2
aralığı bulunur.
(8)(1978, USAMO4 ) a, b, c, d, e reel sayıları için a + b + c + d + e = 8 ve
a2 + b2 + c2 + d2 + e2 = 16 ise, e’nin alabileceği en büyük değeri bulunuz.
Çözüm. C.S. eşitsizliğinden,
(a + b + c + d)2 ≤ (1 + 1 + 1 + 1)(a2 + b2 + c2 + d2 )
ise
(8 − e)2 ≤ 4(16 − e2 )
olacaktır. Buradan da, e(5e − 16) ≤ 0 ise 0 ≤ e ≤ 16/5 olacaktır. C.S. eşitsizli-
ğinin, eşitlik duruu kullanılırsa a = b = c = d = 6/5 ve emax = 16/5 olacaktır.
(9) a, b, c > 0 ve abc = 1 ise
1 1 1 3
+ + ≥
a3 (b + c) b3 (a + c) c3 (a + b) 2
eşitizliğini kanıtlayınız.
1 1 1
Çözüm. x = a = bc, y = b = ac, z = c = ab alırsak, eşitsizliğin son hali
x2 y2 z2 3
+ + ≥
z+y z+x x+y 2
olacaktır. Burada,
x √ y √ z √
x+y+z = √ z+y+ √ x+z+ √ x+y
z+y x+z x+y
x2 y2 z2
(x + y + z)2 ≤ ( + + )((z + y) + (x + z) + (y + x))
z+y x+z x+y
4
United States Of America Math Olympiads, 1978
44 BÖLÜM 2. KONULAR
x2 y2 z2 x+y+z 3√ 3
+ + ≥ ≥ 3 xyz =
z+y z+x x+y 3 2 2
bulunur.
a1 b1 +a2 b2 +· · ·+an bn ≥ a1 br1 +a2 br2 +· · ·+an brn ≥ a1 bn +a2 bn−1 +· · ·+an b1
c2 cn 1 1
c1 + 2
+ ··· + 2 ≥ 1 + + ··· +
2 n 2 n
eşitsizliğini kanıtlayınız.
Çözüm. Varsayalım (a1 , a2 , · · · , an ) dizilimi ci ’lerin artan sırayla dizilimi ol-
sun. ai ’ler farklı pozitif tamsayılar olduğuna göre, a1 ≥ 1, a2 ≥ 2,· · · , an ≥ n
diyebiliriz. Burada,
a1 < a2 < · · · < an
ve
1 1 1
1> 2
> 2 > ··· > 2
2 3 n
ise Y.D.E.’ne göre
c2 cn a2 an 2 n
c1 + 2
+ · · · + 2 ≥ a1 + 2 + · · · + 2 ≥ 1 + 2 + · · · + 2
2 n 2 n 2 n
olacaktır.
(11) Örnek (9)’u Y.D.E. kullanarak yapınız.
5
International Math Olympiads, 1978
2.5. EŞİTSİZLİKLER I 45
x2 y2 z2 x2 y2 z2
+ + ≥ + +
z+y z+x x+y x+y z+y x+z
x2 y2 z2 x2 y2 z2
+ + ≥ + +
z+y z+x x+y z+x x+y z+y
x2 y2 z2 1 y 2 + x2 z 2 + y 2 z 2 + x2
+ + ≥ ( + + )
z+y z+x x+y 2 y+x y+z z+x
(a1 + · · · + an )(b1 + · · · + bn )
a1 b1 + a2 b2 + · · · + an bn ≥
n
eşitsizliği vardır.
(12)(1974, USAMO6 ) a, b, c > 0 ise
aa bb cc ≥ (abc)(a+b+c)/3
6
United States Of America Math Olympiads, 1974
46 BÖLÜM 2. KONULAR
olduğunu kanıtlayınız.
Çözüm. Üçlülerimizi (a, b, c) ve (log a, log b, log c) olarak seçersek,
1
a log a + b log b + c log c ≥ (a + b + c)(log a + log b + log c)
3
(a + b + c)
log aa bb cc ≥ log(abc)
3
log aa bb cc ≥ log(abc)(a+b+c)/3
aa bb cc ≥ (abc)(a+b+c)/3
olacaktır.
(13) 0 ≤ ak < 1, k = 1, 2, 3, · · · , n ve S = a1 + a2 + · · · + an ise
n
X ak nS
≥
1 − ak n−S
k=1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
Çözüm. Genelliği kaybetmeden a1 ≥ a2 ≥ · · · an ≥ 0 alabiliriz. Buna göre,
a1 a2 an
0 < 1 − a1 ≤ 1 − a2 ≤ · · · ≤ 1 − an ve ≥ ≥ ··· ≥
1 − a1 1 − a2 1 − an
olacaktır. Chebysev eşitsizliğinden,
a1 a2 an
S = (1 − a1 ) + (1 − a2 ) + · · · + (1 − an )
1 − a1 1 − a2 1 − an
n n n
1 X ak X n − S X ak
≤ (1 − ak ) = olacaktır.
n 1 − ak n 1 − ak
k=1 k=1 k=1
M AX ≥ KO ≥ AO ≥ GO ≥ HO ≥ M IN
eşitsizliği oluşacaktır.
olacaktır.
(14) x, y, z pozitif sayılar olduğuna göre,
s r s
x 2 y 2 z2
x5 + y 5 + z 5 ≤ x5 + y5 + z5
yz zx xy
eşitsizliğini kanıtlayınız.
48 BÖLÜM 2. KONULAR
√ √ √
Çözüm. Varsayalım a = x, b = y, c = z olsun. Buna göre eşitsizliğimiz,
a13 + b13 + c13
a10 + b10 + c10 ≤
abc
olacaktır. Buna göre, KOE’yi kullanırsak
a13 + b13 + c13 = 3M13
13 10
= 3M13 3
M13 10
≥ 3M10 M03 = (a10 + b10 + c10 )abc
olacaktır.
(15) a, b, c > 0 ise,
1 1 1 a8 + b8 + c8
+ + ≤
a b c a3 b3 c3
eşitsizliğini kanıtlayınız.
Çözüm. Eşitsizliği düzenlersek,
1 1 1
a8 + b8 + c8 ≥ a3 b3 c3 ( + + ) = (abc)2 (bc + ac + ab)
a b c
olacaktır. KOE ve SOE’yi kullanırsak,
a8 + b8 + c8 = 3M88 ≥ 3M18 = 3S18 = 3S16 S12
1/3 1/2
≥ (S3 )6 3(S2 )2 = (abc)2 (bc + ac + ab)
olacaktır.
(16) a1 , a2 , · · · , an ≥ 0 ve (1 + a1 )(1 + a2 ) · · · (1 + an ) = 2n ise,
a1 · a2 · · · · · an ≤ 1
olduğunu gösteriniz.
Çözüm. SO eşitsizliğinden,
2n = (1 + a1 )(1 + a2 ) · · · (1 + an )
µ ¶ µ ¶
n n
= 1 + nS1 + S2 + · · · + Sn−1 + Sn
2 n−1
µ ¶ µ ¶ n−1
1/n n 2/n n
≥ 1 + nSn + S + ··· + Sn n + Sn = (1 + Sn1/n )n
2 n n−1
1/n
ise 2 ≥ 1 + Sn ve 1 ≥ Sn = a1 · a2 · · · · · an olur.
2.5. EŞİTSİZLİKLER I 49
eşitsizliğini kanıtlayınız.
4. Eğer a, b, c, d > 0 ve c2 + d2 = (a2 + b2 )3 ise
a3 b3
+ ≥1
c d
eşitsizliğini kanıtlayınız.
5. a1 , a2 , · · · , an > 0 ve a1 + a2 + · · · + an = 1 ise
1 2 1 1
(a1 + ) + (a2 + )2 + · · · + (an + )2
a1 a2 an
ifadesinin en küçük değerini bulunuz.
6. Eğer a, b, c, d > 0 ve S = a2 + b2 + c2 + d2 ise
a3 + b3 + c3 a3 + b3 + d3 a3 + c3 + d3 b3 + c3 + d3
+ + + ≥S
a+b+c a+b+d a+c+d b+c+d
eşitsizliğini kanıtlayınız.
7. Eğer x1 , x2 , · · · , xn > 0 ve x1 + x2 + · · · + xn = 1 ise,
n
X Xn
x 1 √
√ k ≥ √ xk
1 − xk n − 1 k=1
k=1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
50 BÖLÜM 2. KONULAR
eşitsizliğini kanıtlayınız.
2.6 Eşı̇tsı̇zlı̇kler II
Bazı fonksiyon eşitsizliklerini kanıtını yaparken, fonksiyonunun belli ara-
lıklardaki şeklide önemlidir. Bu ders notumuzda ele aldığımız eşitsizliklerin
çözümleride bu temel prensiplere uyularak yapılmıştır.
Isınma
Tanım [Konveks vs. Konkav]. I aralığı üzerinde süreli bir f fonksiyonu,
x1 + x2 f (x1 ) + f (x2 )
f( )≤ x1 , x2 ∈ I
2 2
eşitsizliğini sağlıyorsa f fonksiyonuna konveks denir. Eğer I aralığı üzerinde
f fonksiyonu konveks ve eşitlik hali x1 = x2 oluyorsa, f tam konveks olur. I
aralığında −f konveks ise f fonksiyonu konkav olur. Bu durumda,
x1 + x2 f (x1 ) + f (x2 )
f( )≥ x1 , x2 ∈ I
2 2
olacaktır. Benzer biçimde eğer −f tam konveks ise f fonksiyonuda konveks
olur.
Tanım [İkinci Türev Testi]. Eğer I = (a, b) aralığında f 00 (x) ≥ 0 oluyorsa,
f fonksiyonu konvekstir. Eğer f 00 (x) > 0 oluyorsa, f fonksiyonu tam konveks
olur. Konkav ve tam konkav içinde tanım benzer biçimdedir. Sadece eşitsizlik
yön değiştirir. Bir fonksiyonun konveksiliğini göstermek için sınır noktalarını
içeren bir aralıkta ve bu aralıkta sürekli olması ile ikinci türev testinin negatif
olmaması yeterlidir. İkinci türev testini kullanarak, aşağıda verilen fonksiyo-
ların tam konvex olduğunu söyleyebiliriz.
Mevzu
Tanım [Jensen Eşitsizliği]. f fonksiyonu I üzerinde konveks ve x1 , x2 , · · · , xn ∈
I ise µ ¶
x1 + x2 + x3 f (x1 ) + f (x2 ) + · · · + f (xn )
f ≤
n n
olacaktır. Burada eşitlik durumu ancak ve ancak x1 = x2 = · · · = xn eşitliğinde
olur.
Tanım [Genelleştirilmiş Jensen Eşitsizliği]. f konveks ve I aralığında
sürekli olmak üzere, x1 , x2 , · · · , xn ∈ I ve 0 < t1 , t2 , · · · , tn < 1, t1 + t2 + · · · +
tn = 1 ise,
f (t1 x1 + t2 x2 + · · · + tn xn ) ≤ t1 f (x1 ) + t2 f (x2 ) + · · · + tn f (xn )
Egzersiz
[1.] Bir ABC üçgeninde,
√
3 3
sin A + sin B + sin C ≤
2
eşitsizliğini gösteriniz. Eşitlik durumu hangi durumda ortaya çıkar, açıklayınız.
Çözüm. f (x) = sin x fonksiyonu [0, π] arasında konkavdır. Öyleyse,
µ ¶ µ ¶ √
A+B+C A+B+C 3 3
sin A+sin B+sin C = f (A)+f (B)+f (C) ≤ 3f = 3 sin =
3 3 2
olacaktır. Eşitlik durumu ancak ve ancak A = B = C = π/3 yani ABC bir
eşkenar üçgense gerçekleşir.
[2.] a, b, c > 0 ve a + b + c = 1 ise,
1 1 1
(a + )10 + (b + )10 + (c + )10
a b c
ifadesinin en küçük değerini bulunuz.
Çözüm. 0 < a, b, c < 1 olarak zaten verilmiş. f (x) = (x+ x1 )10 ise f fonksiyonu
I = (0, 1) aralığında konveksdir. Çünkü,
1 8 1 1 2
f 00 (x) = 90(a + ) (x − 2 )2 + 10(x + )9 ( 3 ) > 0 olacaktır.
x x x x
Öyleyse JE’den
1 1 1 a+b+c 1 1010
f (a)+f (b)+f (c) = (a+ )10 +(b+ )10 +(c+ )10 ≥ 3f ( ) = 3f ( ) = 9
a b c 3 3 3
olarak bulunur.
Çözüm.(Alternatif Yöntem) Soruda verilen eşitsizliği çözmenin bir diğer
yöntemide Chebychev Eşitsizliğini kullanmak olabilirdi. Bu yöntemi size bıra-
kıyoruz.7
7
Chebychev Eşitsizliği ile alakalı olarak www.sbelian wordpress.com adresinden Ye-
niden Düzenleme Eşitsizliği Ders Notları’nı indirebilirsiniz.
2.6. EŞİTSİZLİKLER II 53
¯ n ¯ à n !1/p à n !1/q
¯X ¯ X X
¯ ¯ p q
¯ ai bi ¯ ≤ |ai | |bi |
¯ ¯
i=1 i=1 i=1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
Çözüm. Varsayalım
n
X n
X
p
A= |ai | ve B = |bi |q
i=1 i=1
olsun. Eğer A veya B sıfır ise, ya tüm ai ’ler yada tüm bi ’ler sıfırdır. Bu da zaten
eşitsizliğin iki tarafınıda sıfır yapar. Buna göre biz A 6= 0 ve B 6= 0 durumunu
inceleyelim. Varsayalım t1 = p1 ve t2 = 1q olsun. Öyleyse, 0 < t1 , t2 < 1 ve
t1 + t2 = 1 olacaktır. Eğer
|ai |p |bi |q
xi = ve yi =
A B
ise
n
X n
X
xi = 1 ve yi = 1
i=1 i=1
1/p 1/q xi yi
xi · yi = f (t1 ln xi + t2 ln yi ) ≤ t1 f (ln x1 ) + t2 f (ln yi ) = +
p q
54 BÖLÜM 2. KONULAR
Xn n n
|ai ||bi | 1X 1X
≤ x i + yi = 1
i=1
A1/p B 1/q p
i=1
q
i=1
x1 ≥ x2 ≥ · · · ≥ xn , y1 ≥ y2 ≥ · · · ≥ yn
x1 ≥ y1 , x1 + x2 ≥ y1 + y2 , · · · , x1 + x2 + · · · + xn−1 ≥ y1 + y2 + · · · + yn−1
ve
x1 + x2 + · · · + xn = y1 + y2 + · · · + yn
ise (x1 , x2 , · · · , xn ) majorize (y1 , y2 , · · · , yn ) denir ve
(x1 , x2 , · · · , xn ) Â y1 , y2 , · · · , yn )
ile gösterilir.
Tanım (Majorization Eşitsizliği). I = [a, b] aralığında f fonksiyonu kon-
veks ve
(x1 , x2 , · · · , xn ) Â y1 , y2 , · · · , yn ), xi , yi ∈ I
ise
f (x1 ) + f (x2 ) + · · · + f (xn ) ≥ f (y1 ) + f (y2 ) + · · · + f (yn )
olur. Yanlız ve yanlız xi = yi durumu için eşitlik vardır. Konkav fonksiyonlar
içinse eşitsizlik yön değiştirir.
8
http://en.wikipedia.org/wiki/Majorization
2.6. EŞİTSİZLİKLER II 55
(x1 , x2 , · · · , xn ) Â (x, x, x, · · · , x)
olacağından
(n − k)(x1 + · · · + xk ) ≥ k(xk+1 + · · · + xn )
bulunur. Bu eşitsizliğin iki tarafınada k(x1 + · · · + xk ) eklersek
olacağından
x1 + x2 + · · · + xk ≥ kx
olacaktır.
[7.] −1 ≤ a, b, c ≤ 1 ve a + b + c = 1/2 ise a12 + b12 + c12 en fazla kaç olur?
Çözüm. [−1, 1] aralığında f (x) = x12 fonksiyonu konvekstir. Öyleki, f 00 (x) =
132x10 ≥ 0 olacaktır. Eğer, 1 ≥ a ≥ b ≥ c ≥ −1 ve a + b + c = −1/2 ise major
üçlülerimizi
1
(1, − , −1) Â (a, b, c)
2
olarak seçebiliriz. Çünkü, 1 ≥ a ve 12 = 1 − 12 ≥ −c − 12 = a + b olacaktır. Buna
göre, majorization eşitsizliğinden
1
a12 + b12 + c12 = f (a) + f (b) + f (c) ≤ f (1) + f (2) + f (−1) = 2 +
212
olacaktır. Zaten, a = 1, b = − 12 ve c = − 21 içinde en büyük değer doğrulanır.
[8.](1999,IMO9 ) n ≥ 2 bir tamsayıdır. Buna göre,
(a.)
4
X X
xi xj (x2i + x2j ) ≤ C xi
1≤i<j≤n 1≤i≤n
olacaktır.
n > 2 durumu için varsayalım
xi
ai = ve a1 + a2 + · · · + an = 1 olsun.
x1 + x2 + · · · + xn
Buna göre, ai = [0, 1] olacaktır. Eğer, ai cinsinden yazarsak, ispatlanacak
eşitsizlik X
ai aj (a2i + a2j ) ≤ C
1≤i<j≤n
olacaktır. Eşitsizliğin sol tarafı açılıp düzenlenirse,
n
X n
X
a3i (a1 + · · · + ai−1 + ai+1 + · · · + an ) = a3i (1 − ai )
i=1 i=1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
2.7. İNDİRGEMELİ DİZİLER 59
un+2 − un+1 = 2
birinci derecedendir, ve
un+4 + 9u2n = n5
yinelemesi ise dördüncü derecedendir. Eğer bir yinelemede tüm ifadelerin üst-
leri bir ise bu yinelemeye Doğrusal Yineleme denir. Mesela,
un+2 − un+1 = 2
yinelemesi homojen değildir. Bir yinelemin sadece indis değişkenine göre ta-
nımlanan denkleme ise o yinelemenin Kapalı Form’u denir. Kapalı form sa-
yesinde rahatlıkla yinelemenin her hangi bir terimini bulabiliriz. Biz genel
manada bu ders notunda ilk olarak,
xn = axn−1 + f (n), a 6= 1
60 BÖLÜM 2. KONULAR
2. Daha sonra bulunan xn = Aan + g(n) formu test edilir. Burada g, f ile
aynı dereceden bir polinomdur.
xn = 8(2n ) − 1 = 2n+3 − 1
olacaktır.
Not. Örnek 2.’nin çözümünde dikkat edilirse oluşturula karakteristik denklem
iki parçadan oluşuyor. Bunlardan ilki zaten alt indislerin üs olarak yazılmasıyla
elde edilirken, ikincisi bir polinom ve bu polinomun derecesi yineleme içersinde
ki polinomun derecesi ile aynı. Bundan sonraki çözümlerde de polinom seçimi
benzer şekilde olacaktır.
Örnek 3. x0 = 2 ve xn = 9xn−1 − 56n + 63 ise xn kapalı formunu bulunuz.
2.7. İNDİRGEMELİ DİZİLER 61
xn = A9n + Bn + C
2 = A+C
25 = 9A + B + C
176 = 81A + 2B + C
xn = 2(9n ) + 7n
olarak bulunur.
Örnek 4. x0 = 1 ve xn = 3xn−1 − 2n2 + 6n − 3 ise xn kapalı formunu bulunuz.
Çözüm. Yinelemenin karakterisitk denklemini yazdıktan sonra kolaylıkla xn =
A(3)n indirgemesini elde edebiliriz. Ancak yinelememizin bir parçasıda f (n) =
−2n2 + 6n − 3 şeklinde ki ikinci dereceen bir polinom olduğundan özel çözü-
mümüzde kullanacağımız g(n) polinomu Bn2 + Cn + D olmalıdır. Buna göre,
yinelememizin indirgenmiş hali,
xn = A3n + Bn2 + Cn + D
1 = A + D,
4 = 3A + B + C + D,
13 = 9A + 4B + 2C + D,
36 = 27A + 9B + 3C + D
62 BÖLÜM 2. KONULAR
xn = A2n + B3n
2 = A+B
7 = 2A + 3B
n(n + 1)
xn = 7 +
2
olarak bulmanız gerekmektedir.
Şimdiye kadar çözdüklerimizde genel olarak, lineer yinelemeler hakimdi. Şim-
diki örneğimizde de lineer olmayan ancak lineerleştirilebilir, birinci drecen yi-
nelemeler den birini çözeceğiz.
Örnek 6. u0 = 3 ve u2n+1 = un , n ≥ 1 ise yinelemin kapalı formunu bulunuz.
Çözüm. Varsayalım, vn = log un olsun. Buna göre,
1/2 1 vn − 1
vn = log un = log un−1 = log un−1 =
2 2
2.7. İNDİRGEMELİ DİZİLER 63
olacaktır. Burada,
vn−1
vn =
2
olduğundan,
v0
vn =
2n
olacaktır. Buradan,
log u0
log un =
2n
olduğundan istenilen kapalı form,
n
un = 31/2
olarak bulunur.
xn = A(r1 )n + B(r2 )n
şeklinde olacaktır.
xn = A(r1 )n + Bn(r1 )n
şeklinde olacaktır.
64 BÖLÜM 2. KONULAR
x2 + 5x + 6 = (x + 3)(x + 2) = 0
xn = A(−2)n + B(−3)n
0 = A+B
à √ !n à √ !n √ √
1+ 5 1− 5 1 5 5
1=A +B = (A + B) + (A − B) = (A − B)
2 2 2 2 2
olacağından
1 1
A = √ , B = −√
5 5
olacaktır. Sonuç olarakta Cauchy-Binet Formülü olarakta bilinen
à √ !n à √ !n
1 1+ 5 1 1− 5
fn = √ +√
5 2 5 2
2.7.3 Alıştırmalar
Aşağıdaki sorulardan (1 − 5) için kapalı formları bulunuz.
xn−1 +4
1. x0 = 3, xn = 3
2. x0 = 1, xn = 5xn−1 − 20n + 25
3. x0 = 1, xn = xn−1 + 12n
4. x0 = 5, xn = 2xn−1 + 9(5n−1 )
5. a0 = 5, aj+1 = a2j + 2aj , j ≥ 0
6. (AIME, 1984) x19 = 94 ve
xn + xn−1 = n2 , n ≥ 1
ise x94 ’ün 1000 ile bölümünden kalan kaçtır?
7. x0 = 0, x1 = 1, xn = 10xn−1 − 21xn−2
8. x0 = 0, x1 = 1, xn = 10xn−1 − 25xn−2
9. x0 = 0, x1 = 1, xn = 10xn−1 − 21xn−2 + n
12. Bir düzlem üzerine çizilen n doğrunun düzlem üzerinde ayırdığı parçala-
rın sayısını veren denklemi bulunuz.
• Eğer iki üçlünün elemanlarıda artan veya iki üçlünün elemanlarıda aza-
lan bir sırada yazılmışsa bu ikiliye Benzer Düzenli diyelim. Yani a1 ≤
a2 ≤ a3 ve b1 ≤ b2 ≤ b3 veya a1 ≥ a2 ≥ a3 ve b1 ≥ b2 ≥ b3 durumları
sağlansın.
• Eğer iki üçlüden biri artan diğeri azalan sırada yazılmışsa bu üçlüyede
Aykırı Düzenli diyelim.
2.8. YENİDEN DÜZENLEME [REARRANGEMENT] EŞİTSİZLİĞİ 67
Örnek.
a. (−1, 1, 3) ve (2, 5, 7) benzer düzenlidirler.
b. Eğer 0 < a ≤ b ≤ c ise (a, b, c) ve ( a1 , 1b , 1c ) aykırı düzenlidir. Ama, (a, b, c)
1 1 1
ve ( b+c , a+c , a+b ) benzer düzenlidirler.
c. Eğer 0 < a ≤ b ≤ c ve m ∈ R+ ise (a, b, c) ve (am , bm , cm ) benzer
düzenliyken, (a, b, c) ve ( a1m , b1m , c1m ) aykırı düzenlidir.
d. Eğer a ≤ b ≤ c ve n bir tek tamsayı ise (a, b, c) ve (an , bn , cn ) benzer
düzenlidir.
Artık eşitsizliğimizi daha yakından tanıma zamanı geldi. Teorem [Re-
arragement Inequality]. (a1 , a2 , a3 ) ve (b1 , b2 , b3 ) iki reel üçlü olmak üzere
(x1 , x2 , x3 ) üçlüsü (b1 , b2 , b3 ) üçlüsünün bir permitasyonu olsun. Buna göre,
• Eğer (a1 , a2 , a3 ) ve (b1 , b2 , b3 ) benzer düzenli ise
a1 b1 + a2 b2 + a3 b3 ≥ a1 x1 + a2 x2 + a3 x3
olacaktır.
• Eğer (a1 , a2 , a3 ) ve (b1 , b2 , b3 ) aykırı düzenli ise
a1 b1 + a2 b2 + a3 b3 ≤ a1 x1 + a2 x2 + a3 x3
olacaktır.
Kanıt. Varsayalım elimizde (a1 , a2 , a3 ) ve (b1 , b2 , b3 ) artan sırayla dizilmiş iki
üçlü olsun. (x1 , x2 , x3 ) üçlüsüde (b1 , b2 , b3 ) üçlüsünün bir permütasyonu olsun
ve x1 ≥ x2 olsun. S ve S 0 toplamlarınıda
S = a1 x1 + a2 x2 + a3 x3
ve
S 0 = a1 x2 + a2 x1 + a3 x3
olarak alalım. Burada S 0 toplamı, S toplamındaki x1 ve x2 ’nin yer değiştirme-
siyle elde edildiği açıktır. Eğer bu iki toplamı farkını alırsak,
S 0 − S = (x1 − x2 )(a2 − a1 ) ≥ 0
| {z } | {z }
+ +
68 BÖLÜM 2. KONULAR
olacaktır.
aa bb c c ab bc ca
+ + ≥ + +
b b cc aa bc ca ab
elde edilecektir.
1 1 1 1 1 1
a2 + b2 + c2 ≤ a2 + b2 + c2
a b c b c a
elde edilecektir.
a1 b1 + a2 b2 + a3 b3 = a1 b1 + a2 b2 + a3 b3 (2.5)
a1 b1 + a2 b2 + a3 b3 ≥ a1 b2 + a2 b3 + a3 b1 (2.6)
a1 b1 + a2 b2 + a3 b3 ≥ a1 b3 + a2 b1 + a3 b2 (2.7)
eşitsizliklerini elde ederiz. Eğer [2.5], [2.6] ve [2.7] eşitsizliklerini altalta toplar-
sak,
olarak seçelim. Burada (x1 , x2 , x3 ) artan sıralı ise (y1 , y2 , y3 ) azalan sıralı ola-
caktır. Buna göre,
x1 y1 + x2 y2 + x3 y3 ≤ x1 y3 + x2 y1 + x3 y2
a1 a2 a3 a1 + a2 + a3
1+1+1 ≤ + + =
P P P P
olacaktır. Buradan da,
3P ≤ a1 + a2 + a3
a1 + a2 + a3
P ≤
3
olacağından, istenen kanıt tamamlanmış olur.
a1 b1 + a2 b2 = a1 b1 + a2 b2
a1 b1 + a2 b2 ≥ a1 b2 + a2 b1
72 BÖLÜM 2. KONULAR
Örnek.
an + bn 1
≥ (an−1 + bn−1 )
a+b 2
eşitsizliğini kanıtlayınız.
Çözüm. Örnek 0.11’de kanıtladığımız eşitsizliği kullanalım. Buna göre
ikililerimiz (a, b) ve (an−1 , bn−1 ) ikilileri olsun. Buna göre,
b. a9 + b9 ≥ a2 b2 (a5 + b5 )
Çözüm.
a2 a3 + b2 b3 a2 + b2 a3 + b3
≥( )( ) ⇒ 2(a5 + b5 ) ≥ (a2 + b2 )(a3 + b3 )
2 2 2
olarak bulunur.
2.8. YENİDEN DÜZENLEME [REARRANGEMENT] EŞİTSİZLİĞİ 73
eşitsizliğini elde ederiz. Bundan sonraki basamaktada Örnek 0.12 ’de kanıt-
ladığımız eşitsizliği kullanırsak,
an bn cn an + bn bn + cn an + cn
2( + + ) ≥ + +
b+c a+c a+b a+b b+c a+c
1 n−1 1 1
≥ (a + bn−1 ) + (bn−1 + cn−1 ) + (an−1 + cn−1 )
2 2 2
= an−1 + bn−1 + cn−1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
Çözüm. a ≤ b ≤ c olarak alalım. Üçlülerimizide, biraz sıradışı bir se-
çim yaparak, (a, b, c) ve (log a, log b, log c) olarak alalım. Buna göre,Chebyshev
eşitsizliğinden
a log a + b log b + c log c a + b + c log a + log b + log c
≥( )( )
3 3 3
eşitsizliği elde edilir. Buna göre,
olarak bulunur.
A B C 3π
+ + ≥ (2.16)
p−A p−b p−c p
2.9. TRİGONOMETRİK DEĞİŞKEN DEĞİŞTİRME 75
eşitsizliğini kanıtlayınız.
Çözüm. Varsayalım A ≤ B ≤ C olsun. Buna göre benzer düzenli üçlüle-
1 1 1
rimizi (A, B, C) ve ( p−a , p−b , p−c ) seçebiliriz. Chebyshev eşitsizliğinden,
1 A B C A+B+C 1 1 1 1
( + + ) ≥ ( )( + + )
3 p−A p−b p−c 3 p−a p−b p−c 3
π 1 1 1 1
= ( + + )
3 p−a p−b p−c 3
π 9
≥ ·
9 p
eşitsizliğindende [2.16] eşitsizliği kolaylıkla çıkarılır.
Örnek. {xn }∞
n=1 olmak üzere,
√
3xn − 1
xn+1 = √ , n>1
xn + 3
2.9. TRİGONOMETRİK DEĞİŞKEN DEĞİŞTİRME 77
2. (0, 1) aralığından dört farklı sayı alınıyor. Buna göre, bu sayılardan iki
tanesi olan xve y’nin
p p 1
0 < x 1 − y 2 − y 1 − x2 <
2
eşitliğini sağlayacağını kanıtlayınız.
5. Z q
√
I= 2+ 2 + · · · + 2 + xdx
7.
2x + x2 y = y
2y + y 2 z = z
2z + z 2 x = x
k · ak + 1
ak+1 =
k − ak
olarak veriliyor. Buna göre bu dizinin sonsuz sayıda pozitif ve sonsuz
sayıda negatif terimi olduğunu kanıtlayınız.
12. −1 6 a1 6 a2 6 · · · 6 an 6 1 ise
n−1 r q¡ √
X ¢ ¡ ¢ π 2
1 − ai ai+1 − 1 − a2i 1 − a2i+1 <
2
i=1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
80 BÖLÜM 2. KONULAR
P
n
13. x0 = 0, x1 , x2 , · · · , xn > 0 ve xk = 1 ise
k=1
n
X xk π
√ √ <
1 + x0 + x1 + · · · + xk−1 xk + xk+1 + · · · + xn 2
k=1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
x2 + y 2 + z 2 + 2xyz = 1
x+y+z = a+b+c
4xyz − (a x + b2 y + c2 z) = abc
2
2.9.2 Çözümler
1. t ∈ [0, π] olmak
√ üzere√cos t = x olsun. Çünkü |x| ≤ 1 olmak zorundadır.
Buradan 1 − x2 = 1 − cos2 x = sin t olacaktır. Çünkü t ∈ [0, π] için
sinüs fonksiyonu pozitiftir. Buna göre eşitsizliğimiz,
olacaktır.
π ³ π´ √ ³ π´
f (t) = sin t + cos t = 2 sin cos t − = 2 cos t −
4 4 4
√
olacağından, f (t)’nin [0, π] aralığındaki
√ en büyük değeri 2 olacaktır.
Buna göre, a’nın bulunduğu aralık 2’den büyük olmayan reel sayılar
kümesi olacaktır.
2.9. TRİGONOMETRİK DEĞİŞKEN DEĞİŞTİRME 81
3. x ∈ (0, π) olmak üzere, tüm reel sayılar tan x cinsinden ifade edilebilir.
Buna göre a = tan x ve b = tan y olarak alırsak
1 + tan x · tan y
√ p = cos x · cos y + sin x · sin y = cos (x − y)
1 + tan2 x · 1 + tan2 y
olacaktır. Buna göre şimdi problemimizi yeniden kuralım. Yeni durumu-
muz,
cos(x − y) > 1/2
olduğundan (x − y) < π/3 olmalıdır. Gerçektende (0, π) aralığında seçe-
ceğimiz dört sayıdan ikisinin farkı π/3’ten küçük11 olacaktır.
cos2 a + cos2 3a = 1
11
Pigeon Hole Principle yada Güvercin Yuvası İlkesi bu küçüklüğü garantiler.
82 BÖLÜM 2. KONULAR
1 + cos 2a 1 + cos 6a
+ =1
2 2
olacağından 2a ve 4a değerleri
π 3π π 3π 5π 7π
2a = , ve 4a = , , ,
2 2 2 2 2 2
q √
2± 2
olarak bulunur. Buna göre istenilen çözümler, ± π2 ve ± 2 değerle-
rini alacaktır.
olarak bulunur.
2.9. TRİGONOMETRİK DEĞİŞKEN DEĞİŞTİRME 83
eşitsizliği ve
cos 2α + 1 = 2 cos2 α
eşitliğinden µ ¶
yn + 2
cos ≤ cos yn
2
eşitsizliği bulunacaktır. Seçilen aralıkta kosinüs fonksiyonu azalan bir
fonksiyon olduğuna göre,
yn+2
≥ yn
2
olacaktır. Buradan da
yn+2k
yn ≤ , k ∈ Z+
2k
elde edilir. Burada k değeri sonsuza giderken yn ≤ 0 yani yn = 0 olacak-
tır. Dolayısıyla
xn = 2 cos yn = 2 · 1 = 2
olacağından xn = 2 ve x1986 = 2 bulunur.
2x + x2 y = y ⇒ 2 · ±1 + y = y ⇒ 2 = 0
sin(a + b)
x + y = tan a + tan b =
cos a cos b
cos(a + b)
1 − xy = 1 − tan a tan b =
cos a cos b
eşitlikleri elde edilir. Ayrıca,
1
= cos2 a
1 + x2
1
= cos2 b
1 + y2
2.9. TRİGONOMETRİK DEĞİŞKEN DEĞİŞTİRME 85
10.
1 1 2xn
− =
1 − xn 1 + xn 1 − x2n
eşitliğini yazabiliriz. Eğer x1 = tan β, β ∈ (−π/2, π/2) alırsak
2 tan β
x2 = = tan 2β
1 − tan2 β
(2k + 1)π
128β =
4
olacaktır. Dolayısıyla,
µ ¶
(2k + 1)π
x = tan ± , k = −128, · · · , 128
512
olacaktır.
olduğuna göre,
tan−1 (1/k)
lim =1
k→∞ 1/k
olacaktır. Buradan da,
∞
X 1
b0 + tan−1
k
k=1
ıraksak olacaktır. Öte yandan serinin elemanları k → ∞ iken, sıfıra ya-
kınsayacaktır. (2πn, 2πn + π/2) aralığında sonsuz çoklukta parçalı top-
lam olacaktır. Benzer biçimde (2πn + π/2, (2n + 1)π) aralığında da son-
suz çoklukta toplam olacaktır. Fakat, parçalı toplamlardam birisi bm ve
am = tan bm olduğundan, demek ki sonsuz çoklukta pozitif ve negatif
am değeri bulunmaktadır.
13. Her bir ai değerimiz [−1, 1] aralığında olduğuna göre, ai = cos xi , xi ∈
[0, π] şeklinde seçim yapabiliriz. Buna göre sorudaki eşitsizliğin sol tarafı
n−1
X n−1
Xp
p
1 − cos xi cos xi+1 − sin xi sin xi+1 = 1 − cos (xi+1 − xi )
i=1 i=1
√ n−1
X xi+1 − xi
= 2 sin olacaktır.
2
i=1
olacaktır.
x1 + x2 + · · · + xk = sin ak
ve
π
a0 = 0 < a 1 < a 2 < · · · < a n = , k = 0, 1, · · · , n
2
seçimlerini yapabiliriz. Buna göre,
n
X sin ak − sin ak−1 π
√ √ <
1 + sin ak−1 1 − sin ak−1 2
k=1
olacaktır. 0 < x < π/2 aralığında kosinüs fonksiyonu azalandır ve sin x <
x eşitsizliği vardır. Buna göre eşitsizliğin sol tarafı
n
X a −a
2 k 2 k−1 cos ak−1
cos ak−1
k=1
ise
n
X π
(ak − ak−1 ) =
2
k=1
olacaktır ki bu da zaten ispatı tamamlar.
14. Denklemi sağlayan üçlülerden herbiri dar açılı bir üçgenin açılarının ko-
sinüs değerleridir. Önce, eğer A, B, C açıları bir üçgenin açı değerleri
ise
cos2 A + cos2 B + cos2 C + 2 cos A cos B cos C = 1
olduğunu gösterelim. Aslında,
olacağına göre
= cos2 A + cos2 B + cos2 C + 2 cos A cos B cos C
¡ ¢¡ ¢
= (cos A + cos B + cos C)2 + 1 − 1 − cos2 A 1 − cos2 C
= (sin B sin C)2 + 1 − sin2 B sin2 C = 1
olarak bulunur. Demek ki, A + B + C = π eşitliğini sağlayan A, B, C
değerleri birer çözümdür.
15. İkinci denklemi düzenlersek
a2 b2 c2 abc
+ + + =4
yz zx xy xyz
olacaktır. Buna göre,
a b c
x1 = √ , y1 = √ , z1 = √
yz zx xy
olarak alırsak, eşitliğimiz
x21 + y12 + z12 + x1 y1 z1 = 4
olacağından 0 < x1 < 2, 0 < y1 < 2, 0 < z1 < 2 olacaktır. Buna göre,
x1 = 2 cos A, y1 = 2 cos B, z1 = 2 cos C
olarak alabiliriz. Bu değerleri kullanırsak,
√ √ √
2 yz cos A = a, 2 zx cos B = b, 2 xy cos C
olacaktır. Eğer x + y + z = a + b + c ise
√ √ √
x + y + z − 2 yx cos A − 2zx cos B − 2 xy cos C = 0
olacaktır. Bu eşitliğin sol tarafını iki kare toplamı şeklinde yazmaya ça-
lışırsak
√ √ √
= x + y + z − 2 yz cos A − 2 zx cos B − 2 xy cos C
√ √ √
= x + y + z − 2 yz cos A − 2 zx cos B + 2 xy (cos A cos B − sin A sin B)
¡ 2 ¢ ¡ ¢ √
= x sin B + cos B 2 + y sin2 A + cos2 A + z − 2 yz cos A
√ √ √
− 2 zx cos B + 2 xy cos A cos B − 2 xy sin A sin B
¡√ √ ¢2 ¡√ √ √ ¢
= x sin B − y sin A + x cos B + y cos A − z
2.9. TRİGONOMETRİK DEĞİŞKEN DEĞİŞTİRME 89
ve √ √
√
x cos B + y cos A = z
olacaktır. Buradan,
√ √ b √ a b+a
z= x √ + y √ = √
2 zx 2 yz 2 z
olacaktır. Demek ki
a+b
z=
2
’dir. Simetriden dolayı
a+c b+c
y= ve x =
2 2
olarak bulunur.
cos 2θ = 2 cos2 θ − 1
ve
cos 3θ = 4 cos3 θ − 3 cos θ
eşitliklerini kullanmamız yerinde olacaktır. Eğer x = 2π/5 alırsak, cos 6π/5 =
cos 4π/5 olacaktır. Şimdi denklemi x değişkenine bağımlı olarak yazalım.
Burada
4x3 − 2x2 − 3x + 1 = 0
ise ¡ ¢
(x − 1) 4x2 + 2x − 1 = 0
olacaktır. Buradan √
5−1
x = 1 veya x =
2
90 BÖLÜM 2. KONULAR
olacaktır.
olacaktır.
Örnek.
n
X
k!k
k=1
toplamını hesaplayınız.
olacaktır.
2.10. CEBİRDE TELESKOPİK TOPLAMLAR VE ÇARPIMLAR 91
Örnek.
n
X 1
√ √
k=1
(k + 1) k + k k + 1
toplamını hesaplayınız.
olduğuna göre,
n √ √ n µ ¶
X (k + 1) k − k k + 1 X 1 1 1
= √ −√ =1− √
k (k + 1) k k+1 n+1
k=1 k=1
olacaktır.
1 1 2n − 1
n−1< √ √ +√ √ + ··· + q √ <n
1+ 2 2+ 5 (n − 1)2 + 1 + n2 + 1
ise
92 BÖLÜM 2. KONULAR
1 3 2n − 1
= √ √ +√ √ + ··· + q √
1+ 2 2+ 5 (n − 1)2 + 1 + n2 + 1
√ √ √ p q
= 2 − 1 + 5 − 2 + · · · + n + 1 − (n − 1)2 + 1
2
p
= n2 + 1 − 1
olacaktır.
Buna göre, yeni eşitsizliğimiz
p
n−1< n2 + 1 < n
olacaktır ki, bu eşitsizliği göstermek oldukça kolaydır.
Örnek.
∞ µ
Y ¶
1 1
1− 2 =
n 2
n=2
eşitliğini kanıtlayınız.
Çözüm.
YN µ ¶ N µ
Y ¶µ ¶ N
Y N
1 1 1 n−1 Y n+1
lim 1 − 2 = lim 1− 1+ =
N →∞ n N →∞ n n n n
n=2 n=2 n=2 n=2
1 N +1 N +1
= · =
N 2 2N
olduğuna göre,
N +1 1
lim = bulunur.
N →∞ 2N 2
toplamını hesaplayınız.
94 BÖLÜM 2. KONULAR
3.
∞
X 6k
(3k − 2k ) (3k+1 − 2k+1 )
k=1
toplamını hesaplayınız.
4. {xn }∞ 2
n=1 dizisinde x1 = 1/2 , xk+1 = xk + xk ise
1 1 1
+ + ··· +
x1 + 1 x2 + 1 x100 + 1
a.
∞
X Fn
Fn−1 · Fn+1
n=2
b.
∞
X 1
Fn−1 · Fn+1
n=2
6. r r r
1 1 1 1 1 1
1+ 2 + 2 + 1 + 2 + 2 + ··· + 1+ 2
+
1 2 2 3 1999 20002
toplamını hesaplayınız.
7.
1 1 1
√ √ +√ √ + ··· + √ √ > 24
1+ 3 5+ 7 1997 + 9999
eşitsizliğini kanıtlayınız.
9.
k
ak = 3
(k − 1) + k 4/3 + (k + 1)4/3
ise
999
X
ak < 50
k=1
eşitsizliğini kanıtlayınız.
10.
∞
X 1
√ <2
n=1
(n + 1) n
eşitsizliğini kanıtlayınız.
11. Fn , fibonacci serisi olmak üzere verilen,
∞
X 1
F2n
n=0
eşitliğini kanıtlayınız.
96 BÖLÜM 2. KONULAR
2.10.2 Çözümler
1.
n
X n h
X i
¡ ¢
k! k 2 + k + 1 = (k + 1)2 − k k!
k=1 k=1
n
X
= [(k + 1)! (k + 1) − k!k]
k=1
= (n + 1)! (n + 1) − 1 olacaktır.
12
François Édouard Anatole Lucas
2.10. CEBİRDE TELESKOPİK TOPLAMLAR VE ÇARPIMLAR 97
2. µ ¶
n
X n n
1 1 X ak+1 − ak 1X 1 1
= = −
ak ak+1 d ak ak+1 d ak ak+1
k=1 k=1 k=1
olacağından, toplam
1 an+1 − a1
d an+1 a1
olacaktır. an+1 − a1 = nd olduğuna göre
1 nd n
=
d (nd + a1 ) a1 (nd + a1 ) a1
olacaktır.
olarak bulunur.
Not. Benzer biçimde A = 3k ve B k + 1 bulunabilirdi, ancak bu değerler
sonucu değiştirmezdi. Deneyip görebilirsiniz.
5. a.
∞
X ∞
X X∞ µ ¶
Fn Fn+2 − Fn−1 1 1
= = −
Fn−1 Fn+1 Fn−1 Fn+1 Fn−1 Fn+1
n=2 n=2 n=2
µ ¶
1 1 1 1 1 1
= lim + − − = + = 2 olacaktır.
n→∞ F1 F2 Fn Fn+1 F1 F2
b.
∞
X ∞
X X∞
1 Fn Fn+1 − Fn−1
= =
Fn−1 Fn+1 F F F F F F
n=2 n=2 n−1 n n+1 n=2 n−1 n n+1
X∞ µ ¶
1 1
= −
Fn−1 Fn Fn Fn+1
n=2
µ ¶
1 1 1
= lim − = =1
n→∞ F1 F2 Fn Fn+1 F1 F2
olacaktır.
6. n ∈ Z+ olmak üzere,
¡ 2 ¢
1 1 n2 (n + 1)2 + (n + 1)2 + n2 n +n+1
1+ 2 + = =
n (n + 1)2 n2 (n + 1)2 n2 (n + 1)2
ise s
1 1 n2 + n + 1 1
1+ 2
+ 2 = 2
=1+
n (n + 1) n +n n (n + 1)
Xµ
1997
1
¶ Xµ
1999
1 1
¶
1
1+ = 1+ − = 2000 −
n (n + 1) n n+1 2000
n=1 n=1
olur.
2.10. CEBİRDE TELESKOPİK TOPLAMLAR VE ÇARPIMLAR 99
1 1 1
√ √ +√ √ + ··· + √ √
3+ 5 7+ 9 9999 + 10001
1 1 1 1
√ √ +√ √ +√ √ + ··· + √ √ > 48
1+ 3 3+ 5 5+ 7 9999 + 10001
1 ³√ √ √ √ √ √ √ √ ´ 1 ³√ ´
3 − 1 + 5 − 3 + 7 − 5 + · · · + 10001 − 9999 = 10001 − 1 > 48
2 2
olacaktır.
¡√ ¢ ¡√ ¢
8. k ∈ R için k+1−k k + 1 + k = 1 olduğuna göre,
³√ √ ´ 2 1
2 k+1− k = √ √ <
k+1+ k k
ve
1 2 ³√ √ ´
√ <√ √ =2 k− k−1
k k+ k−1
olacaktır. Buna göre,
³√ √ ´ 1 ³√ √ ´
2 k+1− k < √ <2 k− k−1
k
¡√ √ ¢ 1 1 1 1 ¡√ √ ¢
2 n + 1 − m < √ +√ +· · ·+ √ +√ < 2 n − m − 1
m m+1 n−1 n
k
ak <
(k − 1) + (k − 1) (k + 1)2/3 + (k + 1)4/3
4/3 2/3
³ ´
k (k + 1)2/3 − (k − 1)2/3 1³ ´
2/3 2/3
= = (k + 1) − (k − 1) olacağından
(k + 1)2 − (k − 1)2 4
1 X³ ´
999
X 999
an = (k + 1)2/3 − (k − 1)2/3
4
k=1 k=1
1³ ´ 1
= 10002/3 + 9992/3 − 12/3 − 02/3 < (100 + 100 − 1) < 50 bulunur.
4 4
olacaktır. Buradan,
µ ¶µ ¶ µ ¶
1 1 1
1 − 2n 1 + 2n = 1 − 2n+1
2 2 2
olacağından, çarpımımızı teleskopik hale getirebiliriz. Buradan çarpım
1
1−
22N +1
1
olacaktır. N → ∞ ve 1− → 1 ise çarpımın sonucu 2 olarak bulunur.
22N +1
102 BÖLÜM 2. KONULAR
Teorem. α, β ∈ R, a ∈ Z, n ∈ N ise;
1. [α + a] = [α] + a
2. [ αn ] = [ [α]
n ]
Kanıt.
2.11. TAMDEĞER FONKSİYON PROBLEMLERİ 103
Örnek. [ x3 ] = x
2 + 1 denklemini sağlayan x tamsayılarının toplamını
bulunuz.
ise 63x − 6 < 12345 ≤ 63x ve x değeride 195 < x < 196 arasında olacaktır.
Eğer x değerini 2 lik tabanda yazarsak x = 195 + a21 + a222 + . . ., ak = 0 veya 1.
Buna göre;
[2x] = 2 · 195 + a1
[4x] = 4 · 195 + 2a1 + 2a2
[8x] = 8 · 195 + 4a1 + 2a2 + a3
2.11. TAMDEĞER FONKSİYON PROBLEMLERİ 105
Eğer bu değerleri alt alta toplarsak 63·195+31·a1 +15·a2 +7a3 +3·a4 +a5
olacaktır yani; 31 · a1 + 15 · a2 + 7 · a3 + 3 · a4 + a5 = 60 olur. Ancak 0 ≤ ai ≤ 1
olduğundan ifade en fazla 31 + 15 + 7 + 3 + 1 = 57 değerini alabilir. Çelişki
vardır. Çözümü sağlayan bir x değeri yoktur.
Çözüm. {− 13 13
5 } = − 5 − (−3) =
2
5 oluğundan; x = 2
5 için
2 2 2 2 2
= f ( ) − 2 · f ({ }) ⇒ f ( ) = −
5 5 5 5 5
olacaktır. x = − 13
5 için
13 13 13 13 2
− = f (− ) − 2 · f ({− }) = f (− ) − 2 · f ( )
5 5 5 5 5
olduğuna göre
13 17
f (− )=−
5 5
olur.
a 2a 3a (a − 1) · b (a − 1) · (b − 1)
[ ] + [ ] + [ ] + ... + [ ]=
b b b b 2
eşitliği vardır.
Kanıt. Aslında teoremde verilen ifadeyi düzenlersek;
a−1
X b−1
X
kb ka (a − 1)(b − 1)
[ ]= [ ]=
a b 2
k=1 k=1
106 BÖLÜM 2. KONULAR
ifadeside üst yarıdaki noktalar olduğuna göre ve bu noktalar alt ve üst yarıda
eşit sayıda bulunabildiğine göre toplam nokta sayısının yarısı
(a − 1)(b − 1)
2
sitenen cevap olur. ispat tamamlanır.
√ √ √
Örnek. n ∈ Z+ olmak üzere, [ n + n + 1] = [ 4n + 2] eşitliğini
kanıtlayınız.
√ √ √
√ Çözüm. İfadenin karesini alırsak n + n + 1 toplamının 4n + 1 ile
4n + 3 ifadelerinin arasında olduğunu görmek zor değildir. Tam kare ifadeler
mod4 altında 0 veya 1 olduklarından√4n + 2 ve 4n √ + 3 ifadelerinin birer tam
kare olmadıkları açıktır. Buna göre [ 4n + 2] = [ 4n + 3] olduğu açıktır.
eşitliği vardır.
Örnek. µ ¶
1000
7|
500
ifadesi doğruluğunu araştırınız.
√
2. (6 + 35)1980 açılımındaki virgülden sonraki ilk 1000 basamağın 9 oldu-
ğunu gösteriniz.
3. [x2 ] = [x] denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
4.
8 n 7
< <
15 n+k 13
eşitsizliğini sağlayan en büyük n değeri kaçtır? (k değeri tektir).
5. r ∈ R olmak üzere;
91
X k
[r + ] = 546
100
k=19
ise [100r] ifadesinin eşitini bulunuz.
6. f (n) fonksiyonu n1/4 sayısına en yakın tamsayıyı temsil etmek üzere,
1995
X 1
f (n)
n=1
2.11.2 Çözümler
1. x ∈ N olduğuna göre;
√3
√
3
1, . . . , 7 → 1 · 7 = 7
√3
√3
8, . . . , 26 → 2 · 19 = 38
√3
√3
27, . . . , 63 → 3 · 37 = 111
√
3
√3
64, . . . , 124 → 4 · 61 = 244
ise 7 + 38 + 111 + 244 = 400 ise tek çözüm x = 5 olmalıdır.
2.11. TAMDEĞER FONKSİYON PROBLEMLERİ 109
√ √ √
2. (6 + 35)1980 + (6 − 35)1980 = 2k, k ∈ Z olur. √ Burada 6 − 35 <
1 1
10 olmalıdır aksi durumda yani eğer 10 < 6 − 35 olursa, iki tarafın
karesinden 3500 < 3481 olur.
√ 1980 1 √ 1980
0 < (6 − 35) < 10−1980 ⇒ 2k − < (6 +
35) < 2k
101980 √ 1980
⇒ 2k − 1 + 0, 999 . . . 9 < (6 + 35) < 2k
| {z }
1979 tane 9
olduğuna göre
5 tanesi : 1
34 tanesi : 1/2
111 tanesi : 1/3
260 tanesi : 1/4
505 tanesi : 1/5
870 tanesi : 1/6
210 tanesi : 1/7
Teorem.
Kanıt.
Çözüm. n2 + 1 = n2 − 1 + 2 = (n − 1) · (n + 1) + 1 ise (n − 1) · (n + 1)
sayısı (n + 1) ise bölünür. Bu durumda (n + 1)|2 olmalıdır. |n + 1| < |2| ise
n = 1 olur.
n!|m + 1, m + 2, m + 3, . . . , m + n
k! + 2, k! + 3, . . . , k! + k
19202122 . . . 9192
Örnek.
p3 + p2 + 11p + 2
ifadesini asal yapan en büyük p asal sayısını bulunuz.
Çözüm. 2a + 1 = x2 ve 3a + 1 = y 2 ise
durumu vardır. 5a+3 asal ise, 2x−y = 1 ve 2x+y = 5a+3 olmalı. 4x = 5a+3
ise 5x2 −8x+3 = 0 olur. Burada bulunan her bir kök tamsayı olmak zorundadır.
Buradan istenen tamsayı x değeri −1 bulunur. Buna göre, sadece (1, 1, 3) için
durum sağlanır diğer durumlarda sağlanmaz.
8. 105 sayısı bir kaç ardışık doğal sayının toplamı olarak kaç farklı biçimde
yazılabilir?
9. Kaç tane p asal sayısı için p2 + 17 sayısının 4 tane farklı pozitif böleni
vardır?
11. {1, 2, 3, 4, . . . , 23, 24, 25} kümesinden en az kaç eleman atılmalı ki geriye
kalan elemenların çarpımı bir tam kareye eşit olsun.
√
12. 13p + 289 sayısının bir tamsayı olmasını sağlayan en büyük p asal sa-
yısını bulunuz.
13. a. N sayısı b tabanında 777 dir. N nin bir tamsayının dördüncü kuv-
vetine eşit olmasını sağlayan en küçük b tamsayısını bulunuz.
b. n bir tamsayı olsun. n2 nin onlar basamağındaki rakam 7 ise, n2
nin birler basamağındaki rakamı bulunuz.
16.
49, 4489, 444889, 44448889, . . . , |44 .{z
. . 44} 88
| .{z
. . 88} 9, . . .
n tane 4 n-1 tane 8
17. 111
| {z. . . 11} sayısının bileşik sayı olduğunu gösteriniz.(ipucu: 221 = 17·13)
221 tane 1
. . 1111}, b = 1 000
18. a = |1111 .{z | .{z
. . 000} 5 ise a · b + 1 sayısının bir tamkare
m tane 1 m-1 tane 0
olduğunu gösteriniz.
19.
111
| .{z
. . 111} − 222
| .{z
. . 222}
2n tane 1 n tane 2
20. 2x2 − x − 36 ifadesini bir asal sayının karesi yapan bütün x tamsayılarını
bulunuz.
22. 1 den 100 e kadar (100 dahil) sayılardan kaç tanesi, iki veya daha fazla
ardışık pozitif tamsayının toplamı olarak yazılabilir?
23. İlk terimi n olan 98 ardışık sayının toplamı 192 ile bölünmektedir. Buna
göre en küçük n ∈ Z değerini bulunuz.
25. 2903n −803n −464n +261n ifadesinin n in alabileceği herhani bir tamsayı
değeri için 1897 ile bölünebileceğini gösteriniz.
26. 1492n − 1770n − 1863n + 2141n ifadesinin n nin alabileceği herhangi bir
tamsayı değeri için 1946 ile bölünebileceğini gösteriniz.
2.12.2 Çözümler
1. Eğer polinom bölmesi özeliğini kullanırsak elimizde
eşitliği oluşur. Ancak bölme işleminin kalansız olabilmesi için bölme iş-
leminde kalanın sıfır olması gerekir. Demek ki,
n + 10|900
4.
5. Bir önceki örnekten dolayı tamkare olmadığı açıktır. Çünkü tamkare bir
ifade 4k veya 4k + 1 formundadır.
7.
21 · p + 1 = x2
21 · p = x2 − 1
21 · p = (x − 1) · (x + 1) ⇒ (x + 1) − (x − 1) = 2 olmalıdır.
(m + 1) 1
n=
m + 2k 2
olur. Burada, (2k + m) − (m + 1) = 2k − 1 ifadesi tek sayı olduğuna göre
(m + 1) · (m + 2k) = 210
sayısını veren
(105, 2); (70, 3); (42, 5); (35, 6); (30, 7); (21, 10); (15, 14)
n2 − n = (n − 3) · (n + 2) + 6
11. Varsayalım
A = 25! = 2a1 · 3a2 · 5a3 · 7a4 · 11a5 · 13a6 · 17a7 · 19a8 · 23a9
√
12. 13p + 289 = x, x ∈ Z+ olduğuna göre, 13p + 289 = x2 ve 13p =
(x − 17) · (x + 17) bulunur. p asal olduğundan böleni yoktur. x − 17 = 13
ve x = 30 bulunur. Demek ki, 13 · p = 13 · 4 ise p = 47 bulunur.
14. Varsayalım
x2 = n + 1
y 2 = 16n + 1
16.
44
| .{z
. . 44} 88 . . 88} 9 = 44 . . . 4 · 10n + 88 . . . 8 · 10 + 9
| .{z
n tane 4 n-1 tane 8
4 n 8
= (10 − 1) + (10n−1 − 1) + 9
9 9
4 4 1
= · 102n + · 10n +
9 9 9
1 n 2 2 · 10n + 1 2
= · (2 · 10 + 1) = ( ) olur.
9 3
i.
x + 4 = p2
2x − 9 = 1 ⇒ x = 5, p = 3
ii.
x+4 = p
2x − 9 = p ⇒ x = 13, p = 17
iii.
x+4 = 1
2x − 9 = p2 ⇒ x = −3, p2 = −15 olamaz.
iv.
x + 4 = −p2
2x − 9 = −1 ⇒ x = 4, p2 = −8 olamaz.
v.
x + 4 = −p
2x − 9 = −p ⇒ x = 13, p = −17 olamaz.
vi.
x + 4 = −1
2x − 9 = −p2 ⇒ x = −5, p = 19 olamaz.
m, (m + 1), (m + 2), . . . , (m + k)
2.12. BÖLÜNEBİLME VE ASAL SAYILAR 121
23.
n + (n + 1) + (n + 2) + · · · + (n + 97) = 192 · K
97 · 98
98 · n + = 192 · K
2
98 · n + 97 · 49 = 192 · K
49 · (2n + 97) = 192 · K
(2n + 97) = 192 = 361 ise n = 32 olur.
p2 q 2 + r2 s2 + p2 r2 + q 2 s2 = (p2 + s2 )(q 2 + r2 )
n
X
[F (k) − F (k − 1)]
k=2
Örnek.
n
X
cos kx
k=1
toplamını hesaplayınız.
P
n
Çözüm. Eğer cos kx = A eşitliğinde eşitliğin iki tarafınıda 2 sin x2
k=1
ile çarparsak, çarpımdan toplama geçebilmek için özdeşlikleri kullanabiliriz.
2.13. TRİGONOMETRİDE SONSUZ TOPLAM VE FARKLAR 123
Öyleki
Xn
x x
2 sin · A = sin cos kx
2 2
k=1
Xn µ µ ¶ µ ¶ ¶
1 1
= sin k + x − sin k − x
2 2
k=1
µ ¶
1 x
= sin n + x − sin olacaktır.
2 2
Buna göre, bu eşitlikten
¡ ¢
sin n + 12 x 1
A= ¡ ¢ −
2 sin x2 2
bulunur.
İkinci örneğimiz de tanjant toplamını kullanarak rahatlıkla çözüme ulaşa-
bileceğimiz bir örnek.
Örnek. µ ¶
n
X 1
tan−1
k2 + k + 1
k=0
toplamını hesaplayınız.(tan−1 x = arctan x)
Öyleyse toplamımız,
n
X n
X
tan−1 (tan (ak+1 − ak )) = (ak+1 − ak ) = an+1 − a0
k=0 k=0
= tan−1 (n + 1) olacaktır.
2.
1 1 1 cos 1
+ + ··· + =
cos 0 · cos 1 cos 1 · cos 2 cos 88 · cos 89 sin2 1
eşitliğini kanıtlayınız.
1 1 1
+ + ··· +
cos a − cos 3a cos a − cos 5a cos a − cos (2n + 1) a
4.
n
X µ ¶
−1 1 n
tan = tan−1
2k 2 n+1
k=1
eşitliğini kanıtlayınız.
2.13. TRİGONOMETRİDE SONSUZ TOPLAM VE FARKLAR 125
6.
∞
X a 1
3n−1 sin3 n
= (a − sin a)
3 4
n=1
eşitliğini kanıtlayınız.
1 1 1
+ + ··· + = cot x − cot 2n x
sin 2x sin 4x sin 2n x
eşitliğini kanıtlayınız.
9.
tan 1 tan 2 tan 2n
+ + ··· +
cos 2 cos 4 cos 2n+1
toplamını hesaplayınız.
eşitliğini kanıtlayınız.
12.
n µ
Y k
¶
2 2 π
1 − tan n
2 +1
k=1
14.
µ ¶µ ¶µ ¶µ ¶
1 π 1 3π 1 9π 1 27π 1
+ cos + cos + cos + cos =
2 20 2 20 2 20 2 20 16
eşitliğini kanıtlayınız.
¡π ¢
15. n ∈ Z+ , x 6= 2k+1 3 + lπ ve k = 1, 2, · · · , n, l ise
n ³
Y x´
1 − 2 cos k
2
k=1
16.
n µ
X ¶
2π · 3k
1 + 2 cos n =1
3 +1
k=1
eşitliğini kanıtlayınız.
2.13.2 Çözümler
1. sin kx · sin x = cos kx · cos x − cos (k + 1) x ise bu eşitsizliğin iki tarafınıda
sin x · cosk x ile bölelim. Buradan
olacaktır. Bu toplam da
µ ¶ µ ¶
−1 −1 −1 2n + 1 − 1 −1 n
tan (2n + 1) − tan (1) = tan = tan
1 + 2n + 1 n+1
olacaktır.
5.
1 1 − tan2 x 1 2
tan x = − = − = cot x − 2 cot 2x
tan x tan x tan x tan2 x
olduğuna göre,
1 a 1 a 1 a
n
tan n = n cot n − n−1 cot n−1
2 2 2 2 2 2
olacaktır. Bu toplam da
x 1
lim x cot ax = lim cos ax =
x→0 x→0 sin ax a
olacağından istenilen değer
1
− cot a
a
olarak bulunur.
2.13. TRİGONOMETRİDE SONSUZ TOPLAM VE FARKLAR 129
olacaktır.
7. Öncelikle,
90
X
2k sin (2k) sin 1
k=1
ifadesini hesaplayalım. Çarpımdan, farkların toplamına gidersek
90
X 90
X
k cos (2k − 1) − k cos (2k + 1) = (k − (k − 1)) cos (2k − 1) − 90 cos 181
k=1 k=1
X90
= cos (2k − 1) + 90 cos 1
k=1
8.
¡ ¢
1 2 cos2 x − 2 cos2 x − 1
=
sin 2x sin 2x
2
2 cos x 2 cos2 x − 1
= −
2 sin x cos x sin 2x
cos x cos 2x
= − = cot x − cot 2x
sin x sin 2x
130 BÖLÜM 2. KONULAR
cot x − cot 2n x
olacaktır.
9.
¡ ¢ ¡ ¢
tan a tan a 1 + tan2 a 2 tan a − tan a 1 − tan2 a
= =
cos 2a 1 − tan2 a 1 − tan2 a
2 tan a
= − tan a = tan 2a − tan a
1 − tan2 a
olduğuna göre soruda verilen toplam,
tan 2 − tan 1 + tan 4 − tan 2 + · · · + tan 2n+1 − tan 2n = tan 2n+1 − tan 1
olacaktır.
olacaktır.
12.
2 tan x
1 − tan2 x =
tan 2x
ise k
2k π
2
tan 22n +1
π
1 − tan n =2 k+1
2 +1 tan 22n +1π
olacaktır. Buradanda
tan 2n2π+1 tan n2π
2n n+1 = 2n ³ 2 +1 ´ = −2n
tan 22n +1π tan 2π − 2n2π+1
olacaktır.
13.
√ ³ π π ´ √ sin (x − π/4)
1 − cot x = 2 cos − cos cot x = 2
4 4 sin x
olacağından,
olacaktır.
132 BÖLÜM 2. KONULAR
14.
cos 3x
= 4 cos2 x − 3 = 2 (1 + cos 2x) − 3 = 2 cos 2x − 1
cos x
olacaktır. Dolayısıyla,
à ¡ ¢!
1 1 cos 32 x + 3π 1 sin 32 x
+ cos x = − ¡ x π2¢ =
2 2 cos 2 + 2 2 sin x2
1 sin 3π 9π 27π
40 sin 40 sin 40 sin 81π
40
= · π · 3π · 9π · 27π
16 sin 40 sin 40 sin 40 sin 40
1 sin 81π
40 1
= · π =
16 sin 40 16
olacaktır.
15.
1 − 4 cos2 a 1 − 2 (1 + cos 2a)
1 − 2 cos a = =
1 + 2 cos a 1 + cos a
1 + 2 cos 2a
= −
1 + cos a
ise sorumuzda ki sonsuz çarpım
1 + cos x
(−1)n ·
1 + 2 cos 2xn
olacaktır.
16.
¡ ¢
1 + 2 cos ak = 1 + 2 1 − sin2 ak = 3 − 4 sin2 ak
sin 3ak
=
sin ak
ve buradanda,
3k · 2π
ak =
3n + 1
2.14. KUŞ, GÜVERCİN, YUVA... 133
Örnek. Bir kenarı 1 birim olan bir karenin içine yerleştirilen köşeleri kare
üzerinde bulunan bir üçgenin karenin merkezini içermemesi isteniyor. Buna
göre üçgenin bir kenarının 1 birimden küçük olması gerektiğini kanıtlayınız.
3. Altı kişilik bir grup içinde ya herhangi üç kişinin birbirini tanıdığını yada
en az üç kişinin birbirini tanımadığını kanıtlayınız.
12 |{z} 91 8 gibi.
343 21524716 |{z}
36 9
2.14.2 Çözümler
1. Onbir elemanlı bir kümenin 211 − 2 = 2046 tane eleman sayısı 11’den az
olan boş kümeden farklı altkümesi vardır. Bu alt kümelerden herhangi
birinin elemanları toplamı en fazla
91 + 92 + 93 + · · · + 99 + 100 = 955
2. Dokuz nokta için her bir (x, y, z) koordinatları ya tek yada çift olacaktır.
Bu durumda 23 = 8 farklı teklik çiftlik durumu ortaya çıkar. Buna göre
bu dokuz noktadan iki tanesi mecburen koordinat pariteleri eşit nokta-
lar olacaklardır. Ve dolayısıyla orta noktalarının koordinatlarıda birer
tamsayı olacaktır.
x = u2 − v 2 , y = 2uv, z = u2 + v 2
olur. Eğer bu eşitliğe (mod8) altında bakarsak ilk iki çarpan 2 ve 4 olacaktır.
Buna göre (3x − 1) içindeki 2’nin kuvvetleri (m + 2) tane olacaktır. Burada
x ≤ m + 2 ise
2m (2n + 1) ≤ (m + 2) ve 2m ≤ (m + 2)
olacaktır.
2.15.2 Çözümler
1. 3x − 2y = 1 için x = 1, y = 1 ve x = 2, y = 3 birer çözümdür. Eğer y ≥ 2
ise x çift olmalıdır. x = 2z, z > 1 ve 3z = 2m + 1, m > 1 alırsak
3x ≡ 7 (mod8)
(n, x, y, z, t) = (3, x, x, x, x + 1)
3x = y 3 + 1
y + 1 = 3α ve y 2 − y + 1 = 3β
olarak bulunacaktır.
142 BÖLÜM 2. KONULAR
px = (pn − 1)p + 1
µ ¶ µ ¶
np n(p−1) p n(p−2) p
= p − pp + p + ··· + p2n + ppn
2 p−2
olacaktır. p bir asal sayı olduğuna göre tüm katsayılar p ile bölüne-
bilir. Dolayısıyla her bir terim pn+1 ile bölünebilecektir. Buna göre
eşitliğin sağ tarafını bölen, p’nin en büyük kuvveti pn+1 olacaktır.
Ve dolayısıyla x = n + 1 olacaktır. Buradan
µ ¶ µ ¶
np n(p−1) p n(p−2) p
0 = p − pp + p + ··· + p2n
2 p−2
bulunur. p = 3 için
0 = 33n − 3 · 32n
¡ p ¢
ise n = 1 ve x = y = 2 bulunur. p ≥ 5 için p−2 ifadesi p2 ile
bölünemez. Dolayısıyla eşitliğin sağ kısmındaki son terim haricin-
dekiler p2n+2 ile bölünebilir. Terimlerin toplamı sıfır olduğundan,
bu durum imkansızdır. Dolayısıyla çözümler sadece x = y = 0, tüm
p asalları için ve x = y = 2, p = 3 olarak bulunur.
1n , 5n , 6n , 10n ve 11n
olacaktır. Çünkü
x ≡ k1 (moda1 )
x ≡ k2 (moda2 )
·········
x ≡ r1 (modar )
·········
olacaktır.
Çinli kalanlar teoremini herhangi bir problem içerisinde nerede kullanaca-
ğınızı anlamanız oldukça kolaydır. Genelde sorulan tamsayının bir kaç tamsayı
değeri ile bölümünden kalanlar verilir. Aşağıdaki örneğimiz 2009 Tübitak Ma-
tematik Olimpiyatlarında sorulmuştu.
n3 ≡ 1 (mod5)
n3 ≡ 1 (mod7)
n3 ≡ 1 (mod13)
olduğuna göre,
n ≡ 1 (mod5)
n ≡ 1, 2, 4 (mod7)
n ≡ 1, 3, 9 (mod13)
olacaktır.
olduğunu kanıtlayınız.
√
3. n ∈ Z olmak üzere, 2 28n2 + 1 + 2 bir tamsayı ise, bu tamsayının tam-
kare olduğunu kanıtlayınız.
4. (
x2 + 6y 2 = z 2
6x2 + y 2 = t2
denklem sisteminin (0, 0, 0, 0) dışında bir tamsayı dörtlüsü çözümü ol-
madığını kanıtlayınız.
10. 1919 sayısının bir tamsayı küp ve bir tamsayı dördüncü kuvvetin topla-
mına eşit olamayacağını kanıtlayınız.
2.16.2 Çözümler
1. Eğer p = 2 ise 22 + 3¡2 = 13 ve n = 1 olacaktır.¢Eğer p ≥ 2 ise p tek sayı
olacağından (2 + 3) 2p−1 − 2p−2 3 + · · · + 3p−1 ifadesinden 5| (2p + 3p )
diyebiliriz. Buna göre 5| w olacaktır. Eğer n > 1 ise 25| wn diyebiliriz.
Dolayısıyla
2p + 3p
= 2p−1 − 2p−2 · 3 + · · · + 3p−1
2+3
ifadesi de 5 ile bölünecektir. (−1)k · (2)p−k−1 · 3k çarpımı (mod5) altında
2p−1 olduğuna göre üstte verilen toplam (mod5) altında p·2p−1 olacaktır.
Ancak, p · 2p−1 ifadesi sadece p = 5 olduğunda 5 ile bölünebilir. Buna
göre, 25 + 35 = 2751 olacağından n = 1 olacaktır.
√ √
2. Soruda verilen eşitsizliği düzenlersek, 7 − m n > 0 ise 7> m 2
n ve 7n −
m2 > 0 olacaktır. Pozitif bir tam kare ifadenin 7 ile bölümünden kalanlar
sadece 0, 1, 2 veya 4 olabilir. 2 2 2 2
√ 7n −√m > 0 olduğuna göre 7n − m ≥ 7 −
4 = 3 olacaktır. Buradan 7n ≥ m2 + √3 elde edilir. Bizim ispatlamaya
1
çalıştığımız eşitsizlikte artık m + m ≤ 7n olacaktır. Buradan,
1 p
m+ ≤ m2 + 3
m
olacaktır. Şimdi bu eşitsizliği kanıtlayalım. Aslında
µ ¶
2 2 1 1 2
m +3≥m +2+ 2 = m+
m m
olduğu açıktır. Kanıt tamamlanır.
148 BÖLÜM 2. KONULAR
√
3. Eğer 2 28n2 + 1 + 2 ifadesi bir tamsayı ise 28n2 + 1 = (2m + 1)2 , m ≥ 0
olacaktır. Buna göre
28n2 + 1 = 4m2 + 4m + 1
olduğuna göre,
7n2 = m (m + 1)
olacaktır. m ve m + 1 aralarında asal olduklarına göre m = 7s2 ve
m + 1 = t2 veya m = u2 ve m + 1 = 7v 2 olacaktır. Burada ikinci du-
rumun olması imkânsızdır. Çünkü (mod7)altında incelenirse kolaylıkla
görülebilir. Demek ki m + 1 = t2 olacağından,
p
2 28n2 + 1 + 2 = 2 (2m + 1) + 2 = 4m + 4 = 4 (m + 1) = 4t2 = (2t)2
olacaktır.
x3 + y 4 = 1919
x3 ≡ 0, 1, 5, 8, 12 (mod13) ve y 4 ≡ 0, 1, 3, 9 (mod13)
eşitliğini elde ederiz. Bu denklemin her iki tarafını (mod17) altında in-
celersek
(2x + 3y)2 ≡ 12 (mod17)
olacaktır. Ancak bir tam kare (mod17) altında sadece 0, 1, 4, 9, 16, 8, 2, 15, 13
olabilir ancak 12 olamaz. Demek ki denklemi sağlayan (x, y) tam sayıları
yoktur.
Örnek. Aşağıda verilen denklem sisteminin reel veya karmaşık tüm çö-
züm üçlülerini bulunuz.
x + y + z = 3,
x + y 2 + z 2 = 3,
2
x3 + y 3 + z 3 = 3.
olacaktır. Burada
¡ 2 ¢
(x + y + z)2 x + y2 + z2 9 3
xy + yz + zx = − = − =3
2 2 2 2
Örnek. n > 1 bir tamsayı ve p (x) ise derecesi (n − 1) olan bir polinom
olsun. Eğer her k = 1, · · · , n için p (k) = 1/k ise p (n + 1) ifadesinin eşitini
bulunuz.
olacağından
(−1)−n
(n + 1) · p (n + 1) − 1 = · n!
(n + 1)!
olacağından
· ¸
(−1)n 1 (−1)n + (n + 1)
p (n + 1) = +1 · =
n+1 n+1 (n + 1)2
olacaktır.
Konu olarak Viete Teoremi ile çözülebilecek sorular, nispeten daha kolay
sorulardır. Bu sebepten konu anlatımı içerisindeki sorularıda çalışma sorula-
rına ekledik. Soruların tamamı AMC ve AIME sınavlarından derlenmiştir.
(x + 2) (x + b) = x2 + cx + 6
• p = m3 + 3mn
• p = m3 − 3mn
• p = 3mn − m3
• p + q = m3
¡ ¢3 p
• m n =q
8.
¡ ¢
x2 − px + p2 − 1 /4 = 0
denkleminin kökler farkının mutlak değerini bulunuz.
denkleminin birbirinden farklı üç pozitif kökü vardır. Köklerin log2 ta-
banındaki toplamları 5 olduğuna göre, a değerini bulunuz.
12. x2 − 63x + k = 0 denkleminin iki kökü de birer asal sayıdır. Buna göre
k değerinin alabileceği kaç farklı değer vardır.
13.
√ 12
4
x= √
7− 4x
denklemini sağlayan değerler toplamını bulunuz.
2.17. VİETE TEOREMI 159
14. p
x2 + 18x + 30 = 2 x2 + 18x + 45
değerini bulunuz.
17.
a + 2b + 4c = 12
ab + 4bc + 2ac = 22
abc = 6
2.17.4 Çözümler
1. ax2 + bx + c = 0 denkleminin köklerine ve diyelim. Buna göre soruda
istenilen toplam
1 1
+
x1 x2
ifadesinin eşiti olacağına göre,
1 1 x1 + x2 −b/a b
+ = = =−
x1 x2 x1 · x2 c/a c
olacağından eşitliklerden
m3 − 3mn = p
olanı doğrudur.
2.17. VİETE TEOREMI 161
p+1 p−1
x1 = ve x2 =
2 2
olacağına göre, soruda istenilen cevap,
|x1 − x2 | = 2
olacaktır.
a2 − 7a + 12 = 0
r1100 = 10r1 − 10
r1100 = 10r2 − 10
··· = ···
100
r100 = 10r100 − 10
eşitliklerini elde ederiz. Bu eşitlikleri alt alta toplarsak
a b c
a ∗
b
c ∗ ∗
Yukarıdaki tabloda verilen bağıntının ikilileri, eğer bu bağıntıya β dersek,
β = {(a, b), (c, a), (c, c)}
olacaktır. Yıldızları tablodaki karelere rastgele koyarak, yada hiçbir kareye
koymayarak, bağıntılar elde edebiliriz. Bu noktadan sonra karşılaşabileceğimiz
soruladan biriside, bu şekilde kaç bağıntının yazılabileceği olacaktır. Yukarıda
çizdiğimiz tablo üzerinden düşünürek başlayalım. Eğer tablodaki her bir hüc-
reye, birer yıldız koyarsak toplamda 3 × 3 = 9 yıldız olacaktır. Bağıntılarımız
kartezyen çarpımlarımızın birer alt kümesi olduğuna göre, 29 tane bağıntımız
olacaktır.
Bu durumu genelleştirelim. Eğer s(A) = n olarak alırsak, bağıntı sayımız
2
2n×n = 2n
olacaktır. Şimdi, bağıntı çeşitlerini ve sayılarını inceleyelim.
a b c
a ∗
b ∗
c ∗
yukarıdaki tabloda da görüldüğü üzere, en küçük yansıyan bağıntımız
β = {(a, a), (b, b), (c, c)}
olacaktır. Öyleyse, bu bağıntıya ekleyeceğimiz her ikili için bağıntı hala yansı-
yan bağıntı olarak kalacaktır. İşaretli olmayan 6 kutu için, kartezyen çarpımın
26 tane alt kümesi olacağından 64 tane yansıyan bağıntı yazılabilir. Eğer A
kümesinin n tane elemanı olduğunu varsayarsak, A × A kümesinin n2 tane
elemanı olacaktır. Oluşturulacak tablonun köşegeni üzerindeki n elemanı çı-
karırsak kalan n2 − n tane elemanın alt kümelerini almamız yeterlidir. Yani
yansıyan bağıntı sayımız
2
2n −n = 2n·(n−1)
olacaktır.
İngilizce kaynaklarda Irreflexive Relation olarak geçen, bağıntıya biz Türkçe
olarak Yansımaz Bağıntı diyelim. Buna göre, eğer yazılan bağıntının içinde
x ∈ A için (x, x) ∈/ β durumu varsa, bağıntımız bir yansımaz bağıntı olacaktır.
Daha basit bir anlatımla çizilecek tablonun köşegeni üzerinde bağıntılar yazı-
lırken hiç yıldız bulunmayacak. Demek ki, yansıyan bağıntı sayısı ile yansımaz
bağıntı sayısı aynıdır. Ayrıca Yansımaz Bağıntı ile Yansıyan Olmayan Bağıntı
birbirlerinden farklıdır.
Simetrik Bağıntı. Bir bağıntının simetrik olması için, (x, y) elemanı ba-
ğıntının içindeyse, (y, x) bağıntısınında bağıntının içinde olması şartı aranır.
Eğer tablo üzerinden düşünürsek, tablonun kşegene göre simetrik olması gere-
kir.
a b c
a ∗
b ∗ ∗
c ∗ ∗
2.18. BAĞINTI SAYILARI 165
olacaktır.
a b c
a ∗ ∗
b
c ∗ ∗
Bağıntının elemanları,
(a, a), (a, b), (c, a), (c, c)
olacaktır. Bağıntıda (a, b) varken (b, a) ve (c, a) varken (a, c) yoktur. Ama kö-
şegenler üzerindeki elemanlar istenildiği gibi seçilebilir. Peki, kaç tane simetrik
bağıntı vardır? Bu sayıyı bulmak için köşegen üstünde olma ve olmama du-
rumlarını ayrı ayrı değerlendirelim. Eğer s(A) = n olarak alırsak, köşegen
üzerindeki, elemanlar için 2n tane durum vardır. Köşegen üzerinde olmayan
elemanlar için ise üç durum vardır. Bunlar,
166 BÖLÜM 2. KONULAR
(x,y) (y,x)
içinde dışında
dışında içinde
dışında içinde
şeklinde olacaktır. (x, y) ve (y, x) ikilisinin ikiside zaten bağıntının içinde ola-
maz. Kümemizde n tane eleman olduğunu varsayarsak,
µ ¶
n n · (n − 1)
C =
2 2
farklı durum vardır. Her ikili için üç farklı durum olduğuna göre,
3n·(n−1)/2
farklı durum oluşacaktır. Buna göre toplam antisimetrik bağıntı sayısı
2n · 3n·(n−1)/2
olacaktır.
Ayrıca antisimetrik bağıntı ile simetrik olmayan bağıntılar birbirinden farklı
durumlardır. Örneğin,
{(a, b), (a, c), (c, a), (c, c)}
bağıntısı simetrik değildir. Çünkü, (a, b) bağıntının elemanı iken (b, a) bağıntı-
nın elemanı değildir. Benzer biçimde bağıntı antisimetrik değildir çünkü hem
(a, c) hemde (c, a) bağıntının birer elemanıdır.
2.18.2 Çözümler
1. A kümesinin sorudada görüldüğü üzere 4 tane elemanı vardır. Buna göre
A kümesi üzerinde tanımlanabilecek bağıntı sayısı için önce kartezyen
çarpımın elemanlarını bulalım. s(A × A) = 4 · 4 = 16 olacaktır. Her
bir bağıntı kartezyen kümenin alt kümesi olduğuna göre, alt kümeleri
bulmamız yeterli olacaktır. Buna göre istenen cevap
24×4 = 216
olacaktır.
n·(n+1)
2. Simetrik bağıntı sayısı 2 2 olduğuna göre, n = 4 için istenen cevap
210 olacaktır.
x1 + x2 + x3 + · · · + xr = n
olacaktır.
Örnek. 9 rakamını üç pozitif tamsayının toplamı olarak kaç farklı biçimde
yazabiliriz? Mesela, 1 + 1 + 7 ve 7 + 1 + 1 birbirinden farklı iki toplamdır.
olacaktır.
y1 + y2 + · · · + yr = n
olacaktır.
x1 − 1 + x2 − 1 + · · · + xr − 1 = n
olacağından
x1 + x2 + · · · + xr = n + r
olacaktır. Kanıtın bundan sonrası De Moivre teoreminin bir uygulamasına
dönüştüğüne göre µ ¶
n+r−1
r−1
çözüm sayısı olacaktır. ¥
170 BÖLÜM 2. KONULAR
Örnek.
a0 + b0 + c + d = 50
x1 + x2 + · · · + x8 = 5
a + b + c + d + f = 2009, f ≥ 0
2.19. LİNEER DENKLEMLERİN TAMSAYI ÇÖZÜMLERİ 171
a1 − 1 + b1 − 1 + c1 − 1 + d1 − 1 + f1 − 1 = 2009
Örnek.
a + b + c + d = 100, 1 ≤ a ≤ 10, b ≥ 0, c ≥ 2, 20 ≤ d ≤ 30
olamak üzere verilen denklemin tüm tamsayı çözüm dörtlülerinin sayısını bu-
lunuz.
2.19.2 Çözümler
Konu anlatımı içerisinde verilen çözümler, örnekleri çözmeniz için yeterli-
dir. Biraz uğraşark çözümlere ulaşabilirsiniz.
Örnek.
x+1 x2 + 1 1
f( )= +
x x2 x
fonksiyonel denklemini çözünüz.
olacaktır.
Örnek.
3f (x) + 2f (1/x) = 4x
fonksiyonel denklemini çözünüz.
olacaktır. Soruda verilen fonksiyon −3/2 ile çarpılıp son bulunan denklem ile
toplanırsa, istenilen denklem
12x2 − 8
f (x) =
5x
olarak bulunacaktır.
1 1
xf (− ) + f (x) =
x x
denklemi elde edilecektir. Bu iki fonksiyonel denklemden, istenilen fonksiyon
1 1
f (x) = (x2 + )
2 x
olarak elde edilir.
176 BÖLÜM 2. KONULAR
Örnek.
f (x + 1) + f (x − 1) = 2x2 − 4x
fonksiyonel denklemini çözünüz.
Örnek.
f (x + y) f (x − y)
− = 4xy
x+y x−y
ise
g(x + y) − (x + y)2 = g(x − y) − (x − y)2
olacağından g(x) − x2 = k, k ∈ R ve g(x) = x2 + k, f (x) = x3 + kx olarak
bulunur.
Değişken sayısını düşürmenin bir diğer yoluda uygun değerleri değişkenlere
atamaktır. Aşağıdaki örnek bu metodla çözülmüştür.
Örnek. f fonksiyonu
f (x) + f (y) = f (x + y) − xy − 1
n−1
X n−1
X (n + 1)(n + 2)
f (n+1)+1 = f (n)−f (0) = (f (y+1)−f (y)) = (y+2) = −1
2
y=0 y=0
178 BÖLÜM 2. KONULAR
olacağından
+ 3n+2
n2 n2 + 3n − 2
f (n) = −2=
2 2
olacaktır. Eğer x = n ve y = −n alırsak, f (n) + f (−n) = n2 − n ve
(−n)2 + 3(−n) − 2
f (−n) = n2 − 2 − f (n) =
2
olacaktır. Demekki,
n2 + 3n − 2
f (n) =
2
eşitliği negatif n değerleri içinde geçerlidir. Sorudaki f (n) = n durumu için
n2 + 3n − 2
=n
2
ise (n − 1)(n + 2) = 0 olacağından n = 1 veya n = −2 olacaktır.
Fonksiyonel denklemlerin çözümleri yapılırken bazı kullanışlı sonuçların bi-
linmesinde fayda vardır. Örneğin aşağıda verilenler bunlardan sadece birkaçı-
dır. Buna göre, f sürekli bir fonksiyon olmak üzere
2.20.4 Çözümler
1. Eğer y = 0 alırsak,
f (f (x)) = [1 + f (0)]f (x)
eşitliği elde edilir. Eğer x yerine x + y alırsak
eşitliğinden
f (0)f (x + y) = f (x)f (y) − xy
elde edilir. Eğer y = 1 alınırsa,
4. y = x2 olarak alırsak
f (y) = f (a2 − y)
bulunur. y 6= a2 /2 için
y 2 6= (a2 − y)2
ise f (y) = 0 olacaktır. Son olarak x = 2a ve y = a2 /2 alırsak