QUAÂN SÖÏ NHAØ THANH

Nguyeãn Duy Chính

 LÔØI MÔÛ ÑAÀU

Ñoäi hình kî binh vaø boä binh

The Illustrated Art of War, tr. 70

Khi nghieân cöùu veà chieán dòch Vieät – Thanh, söû gia Vieät Nam ít quan taâm ñeán vaán ñeà tìm hieåu “ñòch”.
Veà phía “ta”, gaàn nhö nhöõng chi tieát nhoû nhaët nhaát cuõng ñöôïc ñeà caäp ñeán, caû nhöõng söï kieän khoù coù theå
laø söï thaät nhöng vaãn ñöôïc laäp ñi laäp laïi ñeán thaønh nhaøm chaùn maø khoâng ai kieåm chöùng xem möùc ñoä
khaû tín ñeán chöøng naøo.
Coù hai khaûo höôùng chính nghieân cöùu veà quaân Thanh. Chuùng ta coù theå tìm hieåu quaân ñoäi nhö moät löïc
löôïng nguyeân thuyû duøng trong vieäc chinh phuïc trung nguyeân roài trôû thaønh moät boä phaän cuûa toå chöùc
haønh chaùnh. Vieäc haønh chaùnh hoaù quaân ñoäi cuõng coù nhöõng nguyeân nhaân. Moät trieàu ñaïi khi môû nöôùc
döïa vaøo baïo löïc caøng nhieàu thì khi xong vieäc trieàu ñình laïi e ngaïi nhöõng ngöôøi caàm binh quyeàn trong
tay baáy nhieâu. Vieäc taøi giaûm binh bò, trieät haï coâng thaàn vì theá thöôøng xaûy ra sau khi trieàu ñaïi hình
thaønh, ñoâng cuõng nhö taây, kim cuõng nhö coå. Nhaø Thanh cuõng khoâng thoaùt khoûi qui luaät ñoù, nhaát laø
trieàu ñaïi cuûa hoï laïi coù söï tieáp tay raát lôùn cuûa ngöôøi Haùn neân ngoaøi vieäc töôùc giaûm quyeàn löïc cuûa caùc
phieân traán hoï laïi phaûi tieán haønh coâng cuoäc caûi bieán löïc löôïng quaân söï töø moät ñaïo quaân chinh phuïc
thaønh moät löïc löôïng trò an, vôùi vai troø chuû yeáu laø traán aùp caùc vuï noåi daäy.
Trong cuøng moät luùc, nhaø Thanh vöøa phaûi toå chöùc laøm sao ñeå ngöôøi Haùn khoâng coù ñieàu kieän laät ñoå
ngöôøi Maõn nhöng maët khaùc, hoï vaãn tieáp tuïc chính saùch baønh tröôùng veà laõnh thoå cuõng nhö veà aûnh
höôûng chính trò sang nhöõng daân toäc thieåu soá vaø caùc tieåu quoác chung quanh. Ñeå ñaït ñöôïc ñieàu ñoù, hoï ñaõ
xaây döïng ñöôïc moät heä thoáng chính trò vaø quaân söï raát qui moâ, khi caàn vaãn coù theå taäp trung ñeå hình
thaønh moät löïc löôïng maïnh nhöng bình thôøi thì taûn maùc, traûi ñeàu treân toaøn quoác, hoaït ñoäng töông ñoái

2
rieâng reõ vaø ñoäc laäp. Khaùc vôùi nhöõng trieàu ñaïi cuõ, Thanh trieàu thay ñoåi luaân chuyeån caùc töôùng laõnh vaø
quan laïi raát thöôøng xuyeân, khoâng ñeå cho ai ôû moät vai troø nhaát ñònh moät thôøi gian laâu ñeå coù theå taïo vaây
caùnh. Nhöõng töôùng laõnh löøng danh nhaát cuûa hoï khoâng phaûi laø ngöôøi coù taøi xoâng teân ñoaït phaùo, cuõng
chaúng phaûi voõ quan maø laø vaên quan bieát ñieàu ñoäng, phoái hôïp nhieàu thaønh phaàn, nhieàu ñôn vò moät caùch
nhòp nhaøng.
Chuùng ta cuõng coù theå ñaøo saâu vaøo thöïc chaát cuûa quaân ñoäi theo nhöõng giai ñoaïn leân xuoáng, thònh suy
cuûa trieàu ñaïi. Löïc löôïng thöôøng truù (garrison army) luùc naøo cuõng laø moät gaùnh naëng cho quoác gia vaø soá
löôïng quan caøng luùc caøng ñoâng ñaûo trong khi lính caøng luùc caøng ít ñi. Ñeå taän duïng chi phí “nuoâi ba
naêm” maø chöa coù dòp “duøng moät giôø”, quaân ñoäi ñöôïc ñieàu ñoäng laøm coâng sai, taïp dòch, gaùc coång,
khieâng kieäu ... trong coâng ñöôøng, dinh thöï vaø “haøng raøo danh döï” moãi khi ñoùn taân khaùch, voâ hình
chung trôû thaønh moät giai taàng thaáp keùm ít naêng ñoäng hôn heát trong xaõ hoäi.
Sau loaïn Tam Phieân ñaàu ñôøi Khang Hi - khi moät soá troïng thaàn voán dó laø töôùng nhaø Minh veà haøng noåi
leân choáng laïi trieàu ñình - ngöôøi Maõn Chaâu thaáy vieäc giao cho ñòa phöông chæ huy moät ñaïo quaân lôùn
khoâng phaûi laø ñieàu hay, coù nguy cô vöôït ra ngoaøi taàm kieåm soaùt cuûa hoï neân ñaõ qui ñònh moãi tænh
khoâng theå vöôït qua con soá 5000 quaân taïi thuû phuû, soá traán ñoùng taïi quaän huyeän thì ít hôn vaø vai troø chuû
yeáu cuûa quaân ñoäi laø nhieäm vuï caûnh saùt chöù khoâng phaûi laø ñeå chuaån bò cho nhöõng cuoäc chinh phaït. Soá
quaân tinh nhueä nhaát ñöôïc duøng ñeå baûo veä kinh thaønh vaø nhöõng nôi hieåm yeáu. Ngoaøi ra, nhaø Thanh
cuõng toå chöùc moät maïng löôùi baùo caùo ñoäc laäp cuûa quan laïi töø caùc tænh leân trung öông khieán cho ngöôøi
noï troâng chöøng ngöôøi kia, khoâng ai coù khaû naêng qui tuï ñöôïc moät löïc löôïng lôùn. Thaønh ra, duø chæ laø moät
thieåu soá so vôùi ngöôøi Haùn, ngöôøi Maõn Chaâu vaãn kieåm soaùt chaët cheõ töø treân xuoáng döôùi trong hôn hai
theá kyû vaø chæ lung lay khi coù nhöõng cuoäc taán coâng töø beân ngoaøi chöù khoâng phaûi vì bò ñe doaï do noåi daäy
töø beân trong.
Keá thöøa kinh nghieäm cuûa nhieàu trieàu ñaïi, Thanh trieàu thieát laäp moät heä thoáng tuyeån moä quan laïi khaù
hoaøn bò nhöng chöa coù nhöõng chöông trình thieát yeáu ñaøo taïo voõ quan qua nhöõng hoïc hieäu quaân söï maø
chæ tuyeån boå qua thi cöû döïa vaøo kyõ thuaät cöôõi ngöïa, baén cung, söùc khoeû baåm sinh vaø moät ít kyõ thuaät
chieán ñaáu. Chöông trình ñoù hoaøn toaøn thieáu hieäu naêng, khoâng nhaán maïnh vaøo vai troø laõnh ñaïo chæ huy
trong caùc chieán dòch vaø cuõng khoâng ñeà cao yeáu toá taäp theå, duø laø giöõa caùc ñôn vò hay giöõa caùc binh ñoäi
khaùc nhau. Caùc voõ quan cao caáp vaãn do theá taäp, höôûng phuï aám cha truyeàn con noái maø khoâng caàn bieát
taøi ngheä theá naøo.
Moät ñieåm ít ai löu yù laø tôùi ñôøi Thanh, Trung Hoa ñaõ hình thaønh moät traät töï gaàn nhö caân baèng, thaønh
thöû ñaâm ra löôøi bieáng cho raèng hoï khoâng caàn giao thieäp vôùi ai cuõng nhö khoâng muoán ai xen vaøo laøm
xaùo troän söï oån coá saün coù cuûa hoï. Sau khi chinh phuïc ñöôïc Taây Vöïc vaø caùc saéc daân du muïc ôû mieàn
Baéc, nhaø Thanh coi nhö ñaõ hoaøn thaønh ñöôïc muïc tieâu an ninh, khoâng coøn e ngaïi söï xaâm laán töø vuøng sa
maïc voán dó laø moät noãi aùm aûnh lôùn cuûa moïi trieàu ñaïi (leõ deã hieåu laø chính hoï voán dó cuõng laø moät theá löïc
thöôøng hay xaâm laán trung nguyeân). Chính saùch ñoái vôùi laân bang vì theá naëng phaàn cuûng coá vaø uy hieáp
coát taïo thaønh töông quan thieân trieàu - phieân thuoäc, duøng caùc quoác gia chung quanh laøm pheân daäu neáu
chöa coù cô hoäi baønh tröôùng. Taâm lyù ñoù ñaõ ñöa ñeán vieäc ñoùng cöûa - keå caû vieäc giôùi haïn vaø ngaên caám
caùc quoác gia ôû xa tôùi giao thieäp vaø buoân baùn - trieät ñeå töø boû vieäc thoâng thöông baèng ñöôøng bieån.
Ngöôøi ta cuõng khoâng ñoái chieáu söï boäc phaùt cuûa theá giôùi trong thôøi kyø ñaàu cuûa cuoäc Caùch Maïng Kyõ
Ngheä ñöa tôùi nhöõng cheânh leäch veà kyõ thuaät giöõa Trung Hoa vaø caùc nöôùc chung quanh. Khu vöïc Ñoâng

3
Nam AÙ, vôùi vò trí ñòa lyù ñaëc bieät trong hoaøn caûnh nhieãu nhöông cuûa theá kyû 17, 18 ñaõ ñem ñeán nhöõng
thay ñoåi ñaùng keå, ít nhaát treân phöông dieän quaân söï. Nhöõng thaát baïi cuûa nhaø Thanh trong caùc chieán
dòch taïi Mieán Ñieän vaø Vieät Nam ñaõ khoâng ñöôïc phaân tích döôùi nhaõn quan chieán löôïc maø chæ coi laø
haäu quaû cuûa khuyeát ñieåm caù nhaân neân khi caùc quoác gia nhoû beù ôû phöông nam chaáp nhaän vai troø phuï
thuoäc, trieàu coáng xin hoaø, nhaø Thanh coi nhö muïc tieâu ñaõ thaønh töïu vaø laïi caøng ra söùc toâ veõ cho nhöõng
thaéng lôïi “ngoaïi giao”. Nhöõng goùc caïnh ñoù caàn ñöôïc tìm hieåu saâu xa hôn ñeå löôïng giaù laïi töông quan
Thanh – Vieät tröôùc vaø sau cuoäc chieán.
Naém vöõng öu vaø khuyeát ñieåm cuûa toå chöùc quaân söï vaø phöông thöùc ñieàu ñoäng, chuùng ta deã daøng hôn
trong vieäc ruùt tæa nhöõng baøi hoïc cuûa quaù khöù, khoâng bò nhöõng ngoân töø saùo roãng che laáp söï thaät vaø ít
nhieâàu nhìn vaán ñeà moät caùch linh ñoäng hôn. Sau khi xung ñoät chaám döùt, töông quan giöõa Ñaïi Vieät vaø
Thanh trieàu ñi vaøo moät böôùc ngoaët môùi, thaønh moät töông quan ñoäc nhaát voâ nhò trong lòch söû nöôùc ta.
Chuùng ta seõ coù dòp ñaøo saâu hôn trong chuû ñeà Chính Saùch Ngoaïi Giao cuûa nhaø Thanh (ñoái vôùi vuøng
Ñoâng Nam AÙ) ôû phaàn keá tieáp.
Thaùng 9, 2005

4
Ngöôøi Maõn Chaâu laøm chuû trung nguyeân trong moät hoaøn caûnh khaù ñaëc bieät. Ngöôøi ta coù theå nhìn vaøo
bieán coá naøy döôùi nhieàu höôùng, moãi hình aûnh cho chuùng ta moät goùc caïnh khaùc nhau. Coù ngöôøi thì nhaán
maïnh vaøo naïn hoaïn quan vaø söï baát löïc cuûa moät trieàu ñình huû baïi, ngöôøi khaùc laïi ñaëc bieäc chuù troïng
ñeán söï trôû giaùo cuûa “Haùn gian” Ngoâ Tam Queá chæ vì bò cöôùp maát moät aùi thieáp goác kyõ nöõ laø Traàn Vieân
Vieân. Nhöõng taùc giaû thuoäc phe XHCN thì giaûi thích veà söï suïp ñoå cuûa nhaø Minh laø do söï aùp böùc ñöa tôùi
nhöõng vuï noåi daäy cuûa noâng daân, ñieån hình laø Tröông Hieán Trung vaø Lyù Töï Thaønh. Döôùi nhaõn quan
quaân söï, moät soá nhaø nghieân cöùu laïi so saùnh ñeå chuù troïng vaøo öu thaéng veà vuõ khí cuûa quaân Thanh ñoái
vôùi phöông phaùp phoøng ngöï coå ñieån cuûa nhaø Minh noùi rieâng vaø caùc trieàu ñaïi Trung Hoa noùi chung.
Moät thöïc teá laø Trung Hoa luoân luoân phaûi ñoái phoù vôùi nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi, trong ñoù vieäc gia taêng nhaân
khaåu, thieân tai, maát muøa trôû thaønh nhöõng moái ñe doaï thöôøng xuyeân. Vaøo thaäp nieân 1620s, vuøng taây
baéc nöôùc Taøu bò ñoùi keùm lieân tieáp ñöa ñeán tình traïng thieân haï ñaïi loaïn. Nhöõng cuoäc chinh phaït khieán
cho chi phí veà quaân söï taïo nhöõng loã hoång lôùn trong ngaân saùch trieàu ñình vaø loä ra nhöõng khuyeát ñieåm
traàm troïng.
Ñeå ñoái phoù vôùi tình hình, nhaø Minh ñaønh phaûi theo chaân nhaø Nguyeân, cho pheùp thieát laäp nhöõng ñaïo
quaân ñòa phöông ñöùng ngoaøi quyeàn kieåm soaùt cuûa trung öông maø nhöõng söù quaân môùi naøy laïi coøn teä
haïi hôn caû nhöõng caùnh quaân noåi daäy.
Tình hình kinh teá bi ñaùt ñaõ laø nhöõng cô hoäi cho ñaùm thaûo khaáu, nhoùm noï ñaùnh vôùi nhoùm kia ñeå roài daàn
daàn qui tuï vaøo tay moät soá löïc löôïng lôùn. Cuoäc ñuoåi höôu tranh ñænh quaû thöïc taøn khoác. Lyù Töï Thaønh laø
moät ñieån hình. Ngoaïi söû coøn cheùp nhieàu nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe cuûa buoåi nhieãu nhöông. Ñoaøn
quaân cuûa hoï Lyù ñaõ coi kinh thaønh Baéc Kinh nhö moät vuï cöôùp lôùn, maëc söùc tung hoaønh.
Naêm 1644, Lyù Töï Thaønh chieám ñöôïc Baéc Kinh, Minh trieàu dieät vong nhöng ngöôøi ñang ñoùng taïi
Sôn Haûi Quan caùch kinh ñoâ khoâng xa laø Ngoâ Tam Queá vaãn coøn caàm moät löïc löôïng ñaïi binh tinh
nhueä coù theå tröïc tieáp uy hieáp taân trieàu. Chaúng bao laâu, Lyù Toâng Maãn baét giam cha meï Ngoâ Tam
Queá, chieám ñoaït ngöôøi aùi thieáp cuûa y khieán cho hoï Ngoâ voán ñaõ toan tính ñaàu haøng quaân Ñaïi
Thuaän (töùc quaân cuûa Lyù Töï Thaønh) nay baét buoäc phaûi möôïn Nhieáp Chính Vöông Ña Nhó Coån
cöùu vieän vaø ngoû yù ñaàu haøng, saün saøng môû cöûa ñoùn quaân Thanh vaøo.
Nghe tin ñoù, Lyù Töï Thaønh quyeát ñònh thaân chinh, ñem 20 vaïn quaân töø Baéc Kinh tieán ñaùnh Ngoâ
Tam Queá. Ngaøy hoâm sau, Ngoâ Tam Queá cho ngöôøi vöôït truøng vi chaïy ñeán quaân doanh nhaø
Thanh, baùi kieán Ña Nhó Coån, nguyeän caét toùc xöng thaàn, xin quaân Thanh xuaát sö. Vua Thuaän Trò
ñích thaân vôøi Ña Nhó Coån vaøo trieàu, töï tay trao cho chieác aán Phuïng Meänh Ñaïi Töôùng Quaân,
chöôûng quaûn taát caû moïi vieäc quaân söï. Ña Nhó Coån cuøng quaàn thaàn taáu nhaïc, baøy naêm ngoïn tieát
mao ngaång leân trôøi haønh leã.
Sau ñoù oâng thoáng laõnh caùc ñoäi Maõn Chaâu, Moâng Coå, Haùn quaân toång coäng khoaûng 14 vaïn, khai
phaùo khôûi haønh. Ngoâ Tam Queá laäp töùc môû cöûa aûi ñoùn vaøo, ngoû yù hai beân hôïp taùc.
Trong khi quaân cuûa Ngoâ Tam Queá vaø Lyù Töï Thaønh ñang kòch chieán, quaân Thanh thöøa theá ñaùnh
vaøo ngang hoâng, quaân cuûa Lyù Töï Thaønh trôû tay khoâng kòp, toån thaát naëng phaûi chaïy veà Vónh Bình
roài quay veà kinh sö.
Ngoâ Tam Queá hôïp binh vôùi quaân Thanh tröïc chæ keùo xuoáng, truy saùt quaân cuûa Saám Vöông. Lyù Töï
Thaønh laäp töùc cöû haønh leã xöng ñeá ôû ñieän Voõ Anh, nhaän lôøi möøng cuûa trieàu thaàn. Ngaøy hoâm sau,

5
 hoï Lyù thoáng laõnh ñaïi binh boû Baéc Kinh chaïy veà Thieåm Taây. Ngaøy moàng 2 thaùng 5, quaân Thanh
chieám ñöôïc Baéc Kinh, laäp neân moät trieàu ñaïi môùi. (Theo Chung Hôïp: The Whole History of
China – Trung Quoác Toaøn Söû – Thoâng Söû, 2002 tr. 78-9)
Leõ dó nhieân, söï trao tay ñoåi chuû cuûa moät trieàu ñaïi coù raát nhieàu nguyeân nhaân, xa cuõng nhö gaàn, tröïc tieáp
cuõng nhö giaùn tieáp, khoâng theå chæ toùm taét trong vaøi trang. Nhaø Thanh sau khi laøm chuû trung nguyeân ñaõ
thöïc thi ngay moät soá chính saùch cô baûn, thieát laäp moät heä thoáng haønh chaùnh vaø chính trò bao goàm caû
ngöôøi Maõn Chaâu laãn ngöôøi Haùn, trong ñoù caû chöõ Maõn laãn chöõ Haùn ñeàu ñöôïc duøng nhö vaên töï chính
thöùc (taïi moät soá tröôøng hôïp coøn theâm caû tieáng Moâng Coå vaø tieáng Taây Taïng), thieát laäp moät heä thoáng
haønh chaùnh tham baùc caû vaên minh cuûa chính hoï vaø keá thöøa truyeàn thoáng cuûa Trung Hoa neân ñaõ oån
ñònh treân nhieàu maët trong moät thôøi gian töông ñoái ngaén.
Nhieàu nhaø nghieân cöùu Taây phöông ñaõ nhaän xeùt laø Thanh trieàu xaây döïng moät heä thoáng toaû roäng töø
trong ra ngoaøi, moät ñeá quoác ôû trong nhöõng ñeá quoác (imperium in imperio) khieán cho daân chuùng ngöôøi
Haùn thaáy raèng hoï ñöôïc duy trì haàu heát nhöõng taäp quaùn, sinh hoaït, phong tuïc ... vaø ñöôïc cai trò bôûi
nhöõng baäc “daân chi phuï maãu” cuøng moät gioøng gioáng vôùi hoï vaø vaãn coù nhöõng cô hoäi thaêng tieán baèng taøi
naêng hay tieàn baïc. Trong hôn moät traêm naêm ñaàu tieân cuûa nhaø Thanh, khoâng nhöõng ñaát nöôùc truø phuù,
thanh bình maø hoï coøn môû roäng bôø coõi tôùi nhöõng nôi maø nhöõng trieàu ñaïi ngöôøi Haùn chöa bao giôø ñaït
ñöôïc cuõng phaàn naøo laøm töï aùi cuûa daân chuùng naâng cao.
Nhieâàu söû gia cho raèng trieàu ñaïi Maõn Thanh ñaõ vöôït qua caùc trieàu ñaïi cuõ, ñoùng goùp ñaùng keå vaøo nhöõng
taäp ñaïi thaønh veà vaên hoïc, chính trò, myõ thuaät, coâng nghieäp, quaân söï ....

6
 LOAÏN TAM PHIEÂN
1673 - 1681
三藩 (Three Feudatories)

Ñeå ban thöôûng cho nhöõng töôùng laõnh ngöôøi Haùn coù coâng, nhaø Thanh laäp ra nhöõng vuøng töï trò maø hoï goïi laø phieân
traán. Ñaàu ñôøi Khang Hi, vieäc xoaù boû nhöõng khu vöïc baùn töï trò ñoù (söû goïi laø trieät phieân) ñaõ laø nguyeân nhaân cuûa
moät cuoäc noäi chieán keùo daøi ñeán 8 naêm trôøi khieán nhaø Thanh phaûi ñoåi haún cô caáu quaân söï gaây ra söï suy thoaùi
sau naøy.
Sau khi chieám ñöôïc Trung Hoa, vua Thuaän Trò nhaø Thanh phong cho Ngoâ Tam Queá (吳三桂) laøm Bình Taây
Vöông traán ñoùng ôû Vaân Nam, Quí Chaâu, Caûnh Troïng Minh (耿仲明) laøm Tónh Nam Vöông, traán ñoùng Phuùc
Kieán1, Thöôïng Khaû Hæ (尚可喜) laøm Bình Nam Vöông, traán ñoùng Quaûng Ñoâng2. Sôû dó ba ngöôøi naøy ñöôïc phong
vöông vaø naém ñaïi quyeàn cuõng vì tröôùc ñaây hoï ñaõ raát ñaéc löïc trong vieäc bình ñònh taøn quaân cuûa nhaø Minh, nhaát
laø ñaùnh tan ñaïo quaân cuûa Lyù Thaønh Ñoâng (李成東) vaø ngaên chaën Trònh Kinh3 (鄭經) töø Ñaøi Loan ñaùnh vaøo.
Cuõng vì theá nhaø Thanh cho hoï cai trò moät vuøng ñaát khaù lôùn ôû vuøng taây nam Trung Hoa ñeå thöôûng coâng vaø cuõng
laø moät caùch duøng ngöôøi Haùn trò ngöôøi Haùn.
Tam Phieân ñöôïc giöõ troïng binh, theá löïc caøng luùc caøng lôùn. Vieäc duy trì caùc phieân traán khoâng nhöõng laøm theá löïc
cuûa trieàu ñình suy giaûm maø coøn taïo neân nhöõng gaùnh naëng taøi chaùnh vì nhaø Thanh phaûi cung öùng cho hoï moät soá
lôùn tieàn baïc ñeå traû löông binh lính vaø duy trì guoàng maùy cai trò. Rieâng Ngoâ Tam Queá, moãi naêm Thanh trieàu phaûi
cung caáp cho oâng ta 10 trieäu löôïng baïc ñeå nuoâi quaân, laïi ñöôïc toaøn quyeàn haønh ñoäng trong hai tænh Vaân Nam –
Quaûng Taây keå caû quyeàn boå nhieäm quan laïi ôû moät soá tænh laân caän nhö Hoà Nam, Töù Xuyeân, Thieåm Taây, Cam
Tuùc.4 Theo Robert Oxnam, vaøo khoaûng 1660, döôùi quyeàn cuûa Ngoâ Tam Queá coù 10,000 thaân binh, 48,000 Luïc
Doanh vaø 12,000 binh só caùc caáp cuûa nhaø Minh veà haøng phuïc. Cuoái thaäp nieân 1660, ngoaøi 20 trieäu löôïng baïc
cuûa trieàu ñình moãi naêm, hoï Ngoâ coøn coù quyeàn thu nhöõng saéc thueá rieâng, laïi ñöôïc ñoäc quyeàn veà muoái, khai thaùc
moû vaøng, moû ñoàng. Cuõng nhö Thöôïng vaø Caûnh bí maät buoân baùn vôùi ngöôøi Hoaø Lan vaø caùc thöông nhaân töø
Ñoâng Nam AÙ, hoï Ngoâ cuõng thieát laäp moät heä thoáng thöông maïi ñeå kinh doanh vôùi ngöôøi Taây Taïng. Phaûi noùi
danh nghóa tuy laø phieân vöông nhöng hoï thöïc söï laø nhöõng laõnh chuùa hoaøn toaøn ñoäc laäp trong ñòa haït cuûa mình.5
Söï hieän dieän cuûa Tam Phieân laø maàm hoaï töø beân trong nhöng nguy cô hoï coù theå lieân keát ñöôïc vôùi nhoùm taøn
quaân nhaø Minh ngoaøi ñaûo Ñaøi Loan môùi thöïc laø moái lo taâm phuùc cuûa trieàu ñình. Khoå noãi, caùc coá meänh ñaïi thaàn,
keå caû nhöõng töôùng laõnh coù khaû naêng nhaát cuûa nhaø Thanh ñeàu sôï döùt daây ñoäng röøng vì haàu heát ñaõ töøng saùt caùnh
chieán ñaáu beân caïnh ngöôøi Haùn, bieát raèng moät khi Tam Phieân noåi leân choáng laïi ngöôøi Maõn Chaâu thì theá löïc
khoâng phaûi nhoû, chi baèng cöù ñeå yeân, ñöôïc luùc naøo hay luùc ñoù.
Tuy nhieân, tình hình caøng luùc caøng caêng thaúng vì bao nhieâu nguoàn lôïi cuûa mieàn Baéc (do ngöôøi Maõn Chaâu kieåm
soaùt) ñeàu ñoå vaøo cho mieàn Nam (do Tam Phieân cai trò). Thaùng 7 naêm 1660, boä Hoä taâu leân:
ÔÛ Vaân Nam, Bình Taây Vöông coù moät vaïn thaân binh. Luïc Doanh vaø haøng binh vaøo khoaûng saùu vaïn nöõa. Ngoaøi ra
coøn coù Maõn binh trong Baùt Kyø. Nhu caàu cuûa ñoäi quaân naøy raát lôùn. Ñeå nuoâi quaân, trieàu ñình caàn phaûi ñaùnh thueá
treân toaøn quoác, vaø daân chuùng chòu raát nhieàu khoå sôû.
Thueá thu ñöôïc treân caû nöôùc chæ coù 8,750,000 laïng baïc trong khi rieâng moät tænh Vaân Nam ñaõ caàn ñeán hôn
9,000,000 löôïng. Nhö theá, thueá ñaùnh treân caû nöôùc khoâng ñuû cho moät tænh.6

7
Naêm 1661, vua Theá Toå (Thuaän Trò) töø traàn, con laø Huyeàn Dieäp (玄燁) leân noái ngoâi, nieân hieäu Khang Hi (康熙).
Vua Khang Hi khi aáy coøn nhoû, quyeàn haønh naèm trong tay boán phuï chính ñaïi thaàn – Soni, Suksaha, Ebilun vaø
Oboi7. Tuy vieäc truyeàn ngoâi khaù eâm thaém nhöng nhieàu söû gia cho raèng beân trong coù söï thao tuùng cuûa Hieáu
Trang hoaøng thaùi haäu (meï vua Thuaän Trò) vaø moät soá ñaïi thaàn. Vì caùc quan phuï chính tranh giaønh aûnh höôûng vaø
thanh toaùn laãn nhau neân caùc phieân vöông ñöôïc yeân thaân ñeå cuûng coá söùc maïnh vaø vaây caùnh. Chæ töø khi vua
Khang Hi loaïi tröø ñöôïc Oboi (Ngao Baùi) vaøo thaùng 6 naêm 1669 vaø töï mình naém quyeàn, chính saùch cuûa nhaø
Thanh ñoái vôùi Tam Phieân môùi chuyeån sang moät böôùc ngoaët môùi.
Vaøo naêm 1665, Thanh trieàu ñaõ ra leänh giaûi nguõ 9,000 binh döôùi quyeàn Ngoâ Tam Queá vaø hoï Ngoâ chæ coøn chöøng
60,000 quaân nhöng quyeàn haønh vaãn y nguyeân. Vua Khang Hi, moät maët loaïi tröø caùc vaây caùnh cuûa nhoùm phuï
chính, moät maët bí maät chuaån bò quaân ñoäi vaø vuõ khí. Khi bieát tin ñoù, Ngoâ Tam Queá daâng sôù xin hoài höu laáy côù laø
maét keùm nhöng thöïc ra chæ ñeå thöû xem ñoäng tónh cuûa trieàu ñình. Bieát binh löïc chöa ñuû ñeå tieâu dieät Tam Phieân,
vua Khang Hi ñaønh phaûi nhòn nhöng caøng ngaøy caøng toû ra cöùng raén hôn. Oxnam neâu ra hai lyù do maø caùc ñaïi
thaàn khoâng muoán ñoäng binh: quaân ñoäi, tieáp vaän chöa döï lieäu ñaày ñuû vaø Ngoâ Tam Queá laø moät töôùng laõnh taøi ba.8
Thaùng 3 naêm Khang Hi thöù 12 (1673), Bình Nam Vöông Thöôïng Khaû Hæ daâng sôù caùo laõo veà queâ an döôõng tuoåi
giaø. Thöôïng Khaû Hæ ñaõ saùt caùnh beân caïnh quaân Thanh töø naêm 1633, ñeán nay ñaõ troøn 70 tuoåi, chæ xin ñem hai
ñaïo thaân binh - haäu dueä cuûa Thieân Trôï Binh9 (天助兵) - cuøng veà Lieâu Ñoâng ñeå cho con laø Thöôïng Chi Tín keá
vò.
Vua Khang Hi chuaån y lôøi thænh caàu cuûa Thöôïng Khaû Hiû, cho pheùp ñem theo toaøn boä binh só döôùi quyeàn, chæ ñeå
löïc löôïng baûn xöù Luïc Doanh ôû laïi Quaûng Ñoâng nhöng khoâng chaáp thuaän vieäc con oâng ta ñöôïc noái nghieäp, laáy
côù laø Quaûng Ñoâng hieän ñaõ bình ñònh xong, khoâng caàn moät Bình Nam Vöông maø chæ caàn quan laïi cuûa trieàu ñình
traán nhaäm.

Quaân Thanh ñaùnh Ngoâ Tam Queá (treân hoà Ñoäng Ñình)
A Journey into China’s Antiquity, Vol. 4, tr. 159

8
Tôùi thaùng 7, Ngoâ Tam Queá vaø Caûnh Tinh Trung (耿精忠) (con cuûa Caûnh Troïng Minh) cuõng daâng sôù xin hoài
höu, coá yù ñeå gaây khoù khaên cho trieàu ñình ñoàng thôøi thöû loøng vua Khang Hi. Ña soá caùc thaân vöông, ñaïi thaàn
trong Nghò Chính Vöông Ñaïi Thaàn Hoäi Nghò (議政王大臣會議)10, ñöùng ñaàu laø Saùch Ngaïch Ñoà (索額圖)11 cuûa
Chính Hoaøng Kyø nhaän bieát aâm möu cuûa Ngoâ vaø Caûnh neân chuû tröông khoâng chaáp thuaän e ngaïi hoï seõ noåi leân
choáng laïi trieàu ñình. Tuy nhieân, soá coøn laïi laø thaønh phaàn treû, ñöùng ñaàu laø Binh boä thöôïng thö Minh Chaâu12
(明珠) laïi cöông quyeát xin vua Khang Hi haï chæ cho hoï töø quan, laáy lyù do laø trieàu ñình hieän giam loûng ngöôøi
con trai caû cuûa Ngoâ Tam Queá laø Ngoâ ÖÙng Huøng (吳應熊) luùc ñoù ñang ôû Baéc Kinh.13 Moät lyù do khaùc quan troïng
hôn laø theo baùo caùo cuûa Meã Tö Haøn14 (米思翰), thöôïng thö boä Hoä thì trieàu ñình ñaõ chuyeån caùc khoaûn thaëng dö
(annual surplus funds) trong ngaân saùch caùc tænh veà trung öông, ñuû ñeå chi phí cho moät cuoäc chieán keùo daøi 10
naêm. Vua Khang Hi raát phaân vaân khoâng bieát choïn giaûi phaùp naøo, sau cuøng do söï goùp yù cuûa Hoaøng Thaùi Haäu (baø
noäi vua Khang Hi), vaøo ngaøy 6 thaùng 8 naêm Khang Hi thöù 12 (Quí Söûu) (16-09-1673) nhaø vua haï chæ chaáp
thuaän cho caùc phieân vöông ñöôïc töø chöùc vaø ra leänh cho caû 3 phieân di chuyeån ra ngoaøi Sôn Haûi Quan. Chín ngaøy
sau, hai khaâm sai ñöôïc cöû ñeán Vaân Nam ñeå saép xeáp vieäc chuyeån nhöôïng quyeàn haønh.
Khi nhaän ñöôïc tin naøy, Ngoâ Tam Queá vaø caùc gia töôùng - möu só ñaùng keå nhaát laø chaùu vaø con reå oâng - heát söùc
töùc giaän vì töôùc vöông maø hoï mong ñôïi truyeàn töû löu toân nay tan ra maây khoùi. Suy ñi tính laïi, gia ñình hoï Ngoâ
caûm thaáy vieäc noåi leân choáng laïi nhaø Thanh coù nhieàu coù trieån voïng hôn. Vaøo thôøi gian naøy, Baùt Kyø Binh cuûa
Thanh trieàu traûi moûng ra khaép trung nguyeân, trong khi ñoù moät soá ñoâng töôùng laõnh ngöôøi Haùn ñang naém giöõ binh
quyeàn caùc tænh mieàn nam Trung Hoa voán dó laø thuoäc haï cuõ cuûa Ngoâ Tam Queá.
Ngaøy 21 thaùng 11 naêm Khang Hi 12 (töùc 28 thaùng 12 naêm 1673), Ngoâ Tam Queá haï saùt tuaàn phuû Chu Quoác Trò
(朱國治), baét giam hai khaâm sai cuûa vua Khang Hi, tuyeân boá phuïc hoài cheá ñoä vaø phong tuïc ñôøi Minh, töï phong
laø Ñaïi Nguyeân Soaùi, höng binh choáng laïi nhaø Thanh, tuyeân boá uûng laäp Chu Tam Thaùi Töû 15, ñoàng thôøi vieát thö
cho Caûnh Tinh Trung, Thöôïng Khaû Hæ cuøng khôûi söï, gaây ra caùi loaïn Tam Phieân. Ai khoâng theo ñeàu bò Ngoâ Tam
Queá duøng cöïc hình hoaëc bò gieát.
Ñeå laáy loøng nhöõng ngöôøi coøn hoaøi voïng Minh trieàu, Ngoâ Tam Queá ra leänh cho binh só caét boû ñuoâi sam (pigtails)
vaø aên maëc theo loái cuõ, ñoäi muõ traéng, caàm côø traéng aùm chæ mình ñeå tang cho cöïu trieàu. Ñaùng chuù yùù hôn caû laø
döôùi tay Ngoâ Tam Queá coù moät ñoäi töôïng binh goàm 45 con voi maø ngöôøi ta tin raèng oâng ta mua laïi cuûa Mieán
Ñieän.16
Ngaøy moàng 1 thaùng chaïp naêm ñoù (töùc ngaøy 7 thaùng 1 naêm 1674), Ngoâ Tam Queá tieán binh ñaùnh Quí Chaâu, vieân
toång ñoác laäp töùc ra haøng. Ngaøy 12 thaùng gieâng naêm Giaùp Daàn (17 thaùng 2 naêm 1674), oâng ta tieán quaân ñeán Hoà
Nam, caùc nôi khoâng ñaùnh maø tan, laàn löôït ñi theo. Ñeán cuoái thaùng 3 naêm ñoù, hoï Ngoâ ñaõ kieåm soaùt moät phaàn
lôùn tænh Hoà Nam. Cho ñeán nay, ngöôøi ta khoâng hieåu vì con trai oâng ta coøn naèm trong tay Thanh trieàu hay vì deø
daët muoán cuûng coá moät haäu phöông vöõng chaéc neân Ngoâ Tam Queá khoâng tieán binh khieán quaân Thanh coù thì giôø
laäp moät phoøng tuyeán ñeå ngaên chaën quaân phaûn loaïn ôû Hoà Baéc.
Tuy Ngoâ Tam Queá ñaõ chieám ñöôïc Hoà Nam, tình hình khoâng haún ñaõ oån ñònh. Ngay phía nam, hai tænh Quaûng
Taây vaø Quaûng Ñoâng vaãn trung thaønh vôùi trieàu ñình vaø coù theå ñaùnh taäp haäu moät khi Ngoâ Tam Queá tieán quaân leân
maïn baéc. Tuaàn phuû Quaûng Taây khi ñoù laø Maõ Huøng Traán (馬雄鎮) laø con trai cuûa Maõ Minh Boäi (馬鳴珮), cöïu
toång ñoác Löôõng Giang, thuoäc moät gia ñình kyø binh raát ñöôïc hoaøng ñeá suûng aùi. Maõ Huøng Traán nhaäm chöùc tuaàn
phuû Quaûng Taây khi môùi 35 tuoåi, ñöôïc vua Khang Hi ban cho moät chieác maõng baøo tröôùc khi leân ñöôøng. Tuy
nhieân quyeàn chæ huy quaân söï tænh Quaûng Taây laïi naèm trong tay ñeà ñoác Toân Dieân Linh (孫延齡). Toân Dieân Linh
laáy Khoång Töù Chaân (孔四真) con gaùi cuûa Khoång Höõu Ñöùc (孔有德), moät danh töôùng ngöôøi Haùn theo phoø Maõn
Chaâu ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu, laäp nhieàu coâng traïng vaø töï töû khi bò quaân Minh vaây haõm. Vì coâng lao cuûa cha,
Khoång Töù Chaân ñöôïc nhaän vaøo hoaøng toäc, phong töôùc coâng chuùa (hosoi gege), coøn Toân ñöôïc phong ngaïch phoø

9
(hosoi efu), nam töôùc. Khoång Töù Chaân cuõng ñöôïc taäp aám, treân danh vò chæ huy quaân traán coøn choàng laø Toân Dieân
Linh ñöôïc phong laøm ñeà ñoác Quaûng Taây.
Vì haønh vi laïm quyeàn cuûa Toân, moät soá töôùng só maät taáu leân Baéc Kinh nhöng vì nghó tình vôùi Khoång Höõu Ñöùc
neân vua Khang Hi khoâng tröøng trò. Khi Ngoâ Tam Queá noåi loaïn, Toân Dieân Linh nhaân cô hoäi thanh tröøng taát caû
nhöõng ai ñaõ toá caùo y. Ngaøy 18 thaùng 2 naêm Khang Hi thöù 13 (Giaùp Daàn) (24 thaùng 3 naêm 1674), Toân Dieân Linh
haï saùt hôn 30 caáp chæ huy bao goàm toaøn boä caùc töôùng laõnh taïi Quaûng Taây, töï xöng laø An Vieãn Vöông ñoàng thôøi
cho quaân bao vaây dinh tuaàn phuû.
Maõ Huøng Traán tuy baát khuaát, coá gaéng ñöa tin veà trieàu caàu cöùu nhöng cuøng toaøn gia bò Toân baét giam trong ba
naêm. Vò theá cuûa Toân Dieân Linh tuy vaäy khoâng roõ reät, nöûa theo Ngoâ Tam Queá, nöûa muoán töï laäp, nhaát laø coâng
chuùa Khoång Töù Chaân luoân luoân nhaéc nhôû veà haäu ñaõi cuûa trieàu ñình cho gia ñình mình neân khoâng daùm ñöùng haún
theo phe phaûn loaïn.
Tröôøng hôïp cuûa Caûnh Tinh Trung ôû Phuùc Kieán cuõng töông töï. Khi Caûnh daâng sôù xin töø chöùc, vua Khang Hi cho
pheùp y trôû veà Lieâu Ñoâng vaø cöû Phaïm Thöøa Moâ (范承謨) laøm toâång ñoác Phuùc Kieán. Phaïm laø moät nho só yeáu ñuoái
ñaõ nhieàu laàn xin töø quan nhöng khoâng ñöôïc chaáp thuaän. Naêm 1668, Phaïm Thöøa Moâ ñöôïc boå nhieäm laøm tuaàn
phuû Chieát Giang. ÔÛ ñaây oâng thi haønh moät soá caûi toå haønh chaùnh quan troïng trong caùc chöông trình cöùu teá, daãn
thuyû nhaäp ñieàn vaø thueá ñieàn thoå. OÂng laø moät vò quan thanh lieâm, maãn caùn luoân luoân ñi saùt quaàn chuùng. Naêm
1671, Phaïm Thöøa Moâ ñöôïc cöû xuoáng laøm toång ñoác Phuùc Kieán ñeå thanh lyù caùc vaán ñeà cuûa phieân traán, vua
Khang Hi ñaëc bieät ban thöôûng cho oâng quaàn aùo chính nhaø vua ñaõ maëc qua, cuøng moät con ngöïa vaø 80 thaân binh
Moâng Coå.

Phaùo binh nhaø Thanh trong chieán dòch bình Tam Phieân
A Journey into China’s Antiquity, Vol. 4, tr. 154

Tuy nhieân, Phaïm tôùi Phuùc Chaâu chaúng bao laâu thì Ngoâ Tam Queá noåi loaïn. Caûnh Tinh Trung khoâng coù thaùi ñoä
roõ reät coøn Phaïm Thöøa Moâ coá gaéng xaây döïng moät ñoäi quaân, xin vua Khang Hi cho laäp ñoàn ñieàn (military
colonies) töùc loaïi quaân ñoäi vöøa chieán ñaáu, vöøa saûn xuaát ñeå giaûm bôùt gaùnh naëng cho trieàu ñình. Ngaøy 16 thaùng 3
naêm Giaùp Daàn, Khang Hi thöù 13 (21 thaùng 4 naêm 1674), Caûnh Tinh Trung khôûi binh, tuyeân boá phuïc hoài taäp tuïc
Minh trieàu vaø xöng laø nguyeân soaùi, baét giam Phaïm Thöøa Moâ vaø caùc quan ñòa phöông. Caûnh chia binh hai ñaïo,

10
moät ñaïo do Taêng Döôõng Tính (曾養性) tieán vaøo Chieát Giang saùt tôùi bôø bieån coøn y ñích thaân daãn binh ñaùnh vaøo
Giang Taây, tôùi hoà Baø Döông (鄱陽) vaøo cuoái thaùng 6 naêm ñoù. Cuõng thôøi gian ñoù, töôùng Löu Tieán Trung
(劉進忠) ôû Trieàu Chaâu höôûng öùng noåi leân choáng laïi trieàu ñình ôû Quaûng Ñoâng.
Vua Khang Hi sôï Caûnh Tinh Trung lieân minh ñöôïc vôùi Trònh Kinh ôû Ñaøi Loan thì tình hình seõ heát söùc baát lôïi
neân coá gaéng xoa dòu tình theá baèng caùch haï chieáu tuyeân boá seõ khoâng truy cöùu hoï Caûnh neáu y qui thuaän nhaø
Thanh. May sao Caûnh vaø Trònh voán coù hieàm khích töø tröôùc neân vieäc ñoù khoâng xaûy ra. Nhaø Thanh deø daët khoâng
voïng ñoäng, chæ sai Khang Thaân Vöông Kieät Thö (Giyesu - 傑書) ñieàu ñoäng Luïc Doanh töø Giang Nam ñeán
Haøng Chaâu choáng vôùi Caûnh Tinh Trung nhöng khoâng thaønh coâng vaø ñeán cuoái naêm ñoù gaàn nhö toaøn boä phía nam
soâng Döông Töû ñaõ ra ngoaøi taàm kieåm soaùt cuûa Thanh trieàu.
Ngoâ Tam Queá thaáy tình hình laïc quan neân ñeà nghò moät caùch tròch thöôïng laø vua Khang Hi hoaëc phaûi töï töû hoaëc
phaûi ruùt ra quan ngoaïi (ngay caû Ñaït Lai Laït Ma cuõng ñeà nghò chia ñoâi thieân haï laáy Tröôøng Giang laøm ranh
giôùi). Chính ôû tình hình daàu soâi löûa boûng naøy ngöôøi ta môùi thaáy huøng taøi ñaïi löôïc cuûa oâng vua treû tuoåi. Vua
Khang Hi cho taäp trung toaøn boä nhöõng caùnh quaân tinh nhueä nhaát chuû yeáu laø kyø binh Maõn Chaâu vaø kyø binh
Moâng Coå, keå caû nhöõng ñôn vò ngöôøi Haùn coøn trung thaønh vôùi trieàu ñình, toång coäng leân tôùi 20 vaïn kyø binh vaø 40
vaïn Haùn binh (Luïc Doanh). Ngaøy 13 thaùng 4 naêm Giaùp Daàn (18 thaùng 5 naêm 1674), ñeå ñaùp laïi lôøi leõ phaùch loái
cuûa Ngoâ Tam Queá, vua Khang Hi ra leänh haønh hình Ngoâ ÖÙng Huøng, con trai cuûa Ngoâ Tam Queá ñang bò giöõ taïi
Baéc Kinh.
ÔÛ Töù Xuyeân, töôùng Vöông Bính Phieân (王屏藩) cuõng tuyeân boá theo Ngoâ Tam Queá. Khi vua Khang Hi ra leänh
cho Vöông Phuï Thaàn (王輔臣), ñeà ñoác Thieåm Taây ñem quaân ngaên chaën, Vöông Phuï Thaàn cuõng nhaân cô hoäi
chieám phía ñoâng tænh Cam Tuùc, caét ñöùt lieân laïc giöõa Baéc Kinh vaø phaàn quaân trieàu ñình ñang do Tröông Duõng
(張勇) chæ huy.
Sang ñeán ñaàu naêm AÁt Maõo (1675), tình hình caøng bi ñaùt hôn khi quaân Moâng Coå do Burni caàm ñaàu ñe doaï Thònh
Kinh17 (Mukden), may nhôø thaân vöông Ngaïc Traùt (鄂扎 -– Oja) vaø hoïc só Ñoà Haûi (圖海) cöùu kòp. Naêm Bính
Thìn (1676), Thöôïng Chi Tín, con trai cuûa Thöôïng Khaû Hæ cuõng coâng khai choáng laïi nhaø Thanh khi nhaän töôùc
Phuùc Ñöùc Vöông do Ngoâ Tam Queá ban cho. Thöôïng Khaû Hæ tuy vaãn thaàn phuïc Thanh trieàu nhöng khoâng coøn
quyeàn haønh gì nöõa. Vaû laïi oâng beänh hoaïn saép cheát neân coù muoán can thieäp cuõng khoâng xong. Theo ngoaïi söû, Chi
Tín coù tính ñoäc aùc thöôøng cho choù soùi caén gieát nhöõng ai bò y baét ñöôïc, coù khi coøn moå buïng ñaøn baø chöûa ñeå xem
haøi nhi con trai hay con gaùi.
Tuy nhieân phaàn lôùn quan chöùc ngöôøi Haùn vaãn ngaû veà trieàu ñình Maõn Chaâu, moät phaàn vì hoï coi Ngoâ Tam Queá
laø moät “Haùn gian” traùo trôû. Ngay caû nhöõng ngöôøi voán dó trung thaønh vôùi nhaø Minh nhö Coá Vieâm Voõ (顧炎武)
cuõng thuø gheùt hoï Ngoâ neân khoâng uûng hoä thaønh phaàn phaûn loaïn vaø aûnh höôûng cuûa hoï raát ñaùng keå vì quaàn chuùng
vaãn nhìn nhöõng nhaø nho ñoù nhö tieáng noùi cuûa löông taâm vaø xu theá cuûa thôøi ñaïi. Cuõng vì theá nhaø Thanh coøn
kieåm soaùt ñöôïc khu vöïc Giang Nam truø phuù neân trieàu ñình khoâng nhöõng traû löông quaân ñoäi haäu hó hôn vaø vaãn
coù tieàn ñeå trang bò theâm nhieàu loaïi voõ khí môùi.
Yeáu toá öu theá veà suùng ñaïn cuûa nhaø Thanh cuõng coù nguyeân nhaân. Chuùng toâi xin môû moät daáu ngoaëc ñeå löôïc qua
veà moät soá hoaït ñoäng truyeàn giaùo cuoái trieàu Minh vaø ñaàu trieàu Thanh. Trong khi Tam Phieân vaãn chæ duøng caùc
loaïi voõ khí coå ñieån, vua Khang Hi ñöôïc moät soá giaùo só doøng Jesuit ôû Baéc Kinh giuùp ñôõ ñuùc caùc loaïi suùng thaàn
coâng coù khaû naêng taán coâng vaøo caùc thaønh trì kieân coá. Ngöôøi ñaùng nhaéc ñeán hôn caû laø Ferdinand Verbiest, goác
Bæ qua Trung Hoa töø naêm 1660. Caùi teân Ferdinand Verbiest coù theå hôi xa laï nhöng caùi teân Haùn dòch Nam Hoaøi
Nhaân coù leõ nhieàu ngöôøi trong chuùng ta quen thuoäc hôn. Thôøi kyø ñaàu ôû Trung Hoa, Verbiest cuõng bò ngöôïc ñaõi
vì Thanh trieàu nghi hoï coù nhöõng hoaït ñoäng bí maät, keå caû vieäc cho raèng hoï coù theå ñoàng tính luyeán aùi. Chính vua

11
Khang Hi cuõng ñaõ töøng cho ngöôøi doø thaùm, giaû vôø ñeán xin hoïc veà trieát Taây nhöng khoâng tìm thaáy baèng côù gì.
Khi thaáy caùc giaùo só Taây phöông soáng moät cuoäc ñôøi thaùnh thieän, nhaø vua ñaõ noùi:
Nhöõng ngöôøi naøy khoâng daïy chuùng ta ñieàu gì maø hoï khoâng laøm, beà ngoaøi hoï cuõng thanh cao nhö theá.18
Caøng ngaøy oâng vua treû caøng thaáy coù nhieàu ñieàu hoïc hoûi ñöôïc ôû nhöõng giaùo só vaø trôû thaønh thaân thieát, trao ñoåi
nhieàu vaán ñeà heä troïng maëc daàu coù nhieàu quan nieäm khaùc bieät veà toân giaùo, veà sinh hoaït khoâng theå naøo vöôït qua.
Trong cuoán Astronomia Perpetua, Verbiest ñaõ vieát:
Toâi thöôøng vaøo cung ngay töø saùng tinh mô vaø ôû ñoù ñeán ba, boán giôø chieàu môùi ra veà. Trong suoát thôøi gian ñoù toâi ôû
caïnh hoaøng ñeá ñoïc vaø giaûi thích. OÂng thöôøng hay giöõ toâi laïi aên côm toái vaø cho toâi thöôûng thöùc nhöõng moùn thaät
ngon, ñaët treân ñóa baèng vaøng. Muoán bieát ñöôïc tính caùch ñaëc bieät cuûa tình thaân aùi cuûa nhaø vua daønh cho toâi, moät
ngöôøi AÂu Chaâu phaûi hieåu raèng vieäc leân ngoâi baùu laø thieân meänh thieâng lieâng vaø hoaøng ñeá ít khi gaëp ai, nhaát laø gaëp
ngöôøi nöôùc ngoaøi. Nhöõng söù thaàn töø caùc trieàu ñình xa xoâi phaûi coi laø may maén laém môùi ñöôïc dieän kieán hoaøng ñeá
vaø ngay caû tröôøng hôïp ñoù, nhaø vua cuõng tieáp hoï ôû xa xa ... Caùc ñaïi thaàn, ngay caû nhöõng thaân thích gaàn guõi nhaát,
khi gaëp vua cuõng phaûi giöõ yeân laëng vôùi veû cung kính heát möïc vaø moät khi muoán taâu leân ñieàu gì thì phaûi quì xuoáng
...19
Cuøng vôùi Adam Schall von Bell (teân Haùn laø Thang Nhöôïc Voïng), Verbiest chuyeân veà thieân vaên vaø soaïn lòch
cho trieàu ñình. Vaøo thôøi kyø naøy Adam Schall ñaõ töø traàn nhöng Verbiest vaãn coøn ôû trong cung. Phaûi noùi raèng
trong nhöõng noã löïc truyeàn ñaïo cuûa Thieân Chuùa Giaùo La Maõ, nhöõng giaùo só thuoäc Hieäp Hoäi Ki Toâ (Society of
Jesus) ñaõ khoâng quaûn ngaïi gian lao, nguy hieåm tìm ñuû moïi caùch ñeå coù theå xaâm nhaäp vaøo trieàu ñình, khoâng phaûi
chæ Trung Hoa maø haàu nhö moïi quoác gia ñeå tìm kieám söï yeåm trôï töø chính quyeàn – vaø dó nhieân neáu coù theå, aûnh
höôûng ñeán hoaøng gia caøng nhieàu caøng toát. Khoâng hieám nhöõng oâng hoaøng baø chuùa caûi ñaïo, vì ñöùc tin cuõng coù
maø ñeå nhôø caäy theá löïc cuûa Giaùo Hoäi cuõng coù.
Caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ nhaän thöùc roái loaïn vaø tranh chaáp quyeàn löïc noäi boä nhö nhöõng cô hoäi ñeå khai thaùc, laém
khi nhö ñaùnh moät canh baïc coù theå maát maïng nhö chôi neáu “phoø taù” sai ngöôøi. Thôøi kyø nhaø Thanh coøn ñang tìm
caùch tieâu dieät noát taøn dö cuûa Minh trieàu, nhöõng giaùo só ñaõ phaûi töï quyeát ñònh nhöõng vaán ñeà sinh töû vì khoâng theå
naøo lieân laïc kòp vôùi AÂu Chaâu ñeå xin chæ thò töø toaø thaùnh. Trong khi Adam Schall ôû Baéc Kinh uûng hoä Thanh trieàu
thì moät giaùo só ngöôøi Ñöùc laø Andrew Xavier Koffler vaãn coøn ôû trong trieàu ñình cuûa dö ñaûng nhaø Minh – ñöùng
ñaàu laø Queá Vöông hay vua Vónh Lòch, ñoùng ñoâ ôû Queá Laâm vaø coøn giöõ ñöôïc moät soá ñaát ñai ôû Quaûng Taây, Vaân
Quí – coá gaéng aûnh höôûng ñeán hoaøng haäu vaø hai hoaøng thaùi haäu.
Koffler thaønh coâng trong vieäc caûi giaùo cho hoaøng haäu (nhaø Minh) vôùi teân thaùnh laø Helen vaø nhaân danh baäc maãu
nghi Trung Hoa vieát moät laù thö xin Giaùo Hoaøng Innocent X giuùp ñôõ. Böùc thö do chính tay baø ta vieát, ñeà naêm
Vónh Lòch thöù tö (1650) nay vaãn coøn trong vaên khoá cuûa Vatican. Tuy nhieân, noã löïc ñoù chæ laø coâng daõ traøng vì chæ
moät naêm sau thì nhaø Minh hoaøn toaøn bò tieâu dieät maø ngöôøi laäp ñaïi coâng chính laø Ngoâ Tam Queá.
Trôû laïi vôùi nhoùm giaùo só ôû Baéc Kinh, Adam Schall ñöôïc vua Thuaän Trò tín nhieäm, giao cho troâng coi Khaâm
Thieân Giaùm vaø soaïn lòch, moät vai troø raát quan troïng trong trieàu nhaát laø ôû moät xaõ hoäi maø ngöôøi ta tin raèng hoaøng
ñeá laø gaïch noái giöõa trôøi vaø daân chuùng, nhaät thöïc nguyeät thöïc ñeàu mang moät yù nghóa, moät thoâng ñieäp töø vuõ truï.20
Tuy nhieân, thôøi gian ñöôïc suûng aùi naøy khoâng laâu, khi vua Khang Hi leân ngoâi, caùc phuï chính ñaõ ra leänh caám ñaïo
Thieân Chuùa, chính Schall cuõng bò tuø vì lôøi saøm taáu cuûa moät soá quan laïi Trung Hoa. Neáu khoâng nhôø moät traän
ñoäng ñaát baát ngôø thì oâng ta ñaõ bò laêng trì vì Thanh trieàu cho raèng Trôøi noåi côn thònh noä khi hoï toan gieát moät giaùo
só. Töø ñoù veà sau, nhöõng giaùo só Thieân Chuùa tuy khoâng ñöôïc öu ñaõi nhöng cuõng khoâng noåi baät, chæ ñoùng vai troø
chuyeân gia khoa hoïc, lòch soá, toaùn vaø ñòa dö. Chính nhôø hoï maø caùc vua chuùa ñaàu ñôøi Thanh coù moät soá khaùi
nieäm veà theá giôùi, veà caùc ñaïi luïc khaùc ngoaøi chaâu AÙ vaø caáy cho hoï yù nieäm baønh tröôùng theá löïc ra caùc vuøng
Sibeùria vaø Ñoâng Nam AÙ chaâu, nhöõng vuøng ñaát tröôùc ñaây hoï ít khi maøng tôùi. Khi Adam Schall töø traàn, oâng chæ

12
ñònh giaùo só Verbiest leân thay. Söï uyeân baùc cuûa Verbiest ñaõ giuùp oâng coù moät vò theá quan troïng trong trieàu
nhöng chöa ñuû. Loaïn Tam Phieân xaûy ra quaû laø moät cô hoäi baèng vaøng cho caùc giaùo só laäp coâng vì chính hoï ñaõ
laøm cho söùc maïnh nghieâng veà phía ngöôøi Maõn Chaâu.
Trong nhöõng vuøng quaân phieán loaïn kieåm soaùt, hoï cho naáu chaûy noâng cuï ñeå reøn ñao kieám, tòch thu chuoâng chuøa
ñeå laáy ñoàng ñuùc thaàn coâng neân suùng oáng cuûa hoï môùi hôn suùng cuûa quaân Thanh. Theo söû cheùp, 300 khaåu ñaïi baùc
cuûa quaân trieàu ñình khoâng söû duïng ñöôïc phaûi ñem veà Baéc Kinh. Naêm 1674, Verbiest ñaõ xem xeùt vaø tu boå laïi
149 khaåu suùng vaø cuõng chính oâng veõ kieåu ñeå cheá taïo moät loaïi suùng môùi, duøng caû kim loaïi laãn goã (ligno-
metallica cannons), chæ naëng coù 1000 caân (khoaûng 600 kg), baén ñöôïc ñaïn 3 caân (1.8 kg). Suùng loaïi ñoù ñaõ ñöôïc
chôû ñeán Sôn Taây ñeå duøng nôi caùc traän ñòa vuøng ñoài nuùi.
Vua Khang Hi laïi yeâu caàu Verbiest ñuùc theâm nhöõng loaïi suùng lôùn hôn, coù khaû naêng baén ñaïn töø 8 ñeán 10 caân
(4.8 ñeán 6 kg), toång coäng laø 132 khaåu lôùn nhoû.21 Theo öôùc tính, trieàu ñình chæ phaûi tieâu khoaûng 825,000 löôïng
baïc (khoaûng 3% chi phí haøng naêm) vaø nhöõng suùng thaàn coâng ñoù laø vuõ khí quyeát ñònh trong vieäc bình Tam
Phieân. Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ ngaïc nhieân veà thaønh tích naøy neáu so vôùi nhöõng chi phí khoång loà maø nhöõng
quoác gia AÂu Chaâu phaûi chi traû cho vieäc trang bò suùng môùi.22
Chính vì chi phí cho chieán tranh ngaøy caøng taêng, Ngoâ Tam Queá phaûi ñaùnh thueá raát naëng, nhieàu vuøng bò ñoùi
keùm. Töø naêm 1676 trôû ñi, löïc löôïng trieàu ñình caøng luùc caøng vöõng vaø ngaøy moàng 1 thaùng 6 naêm Khang Hi 15
(Bính Thìn), Vöông Phuï Thaàn ra haøng môû ñöôøng cho quaân Thanh ñaùnh vaøo Töù Xuyeân hôïp löïc vôùi quaân taïi Hoà
Baéc ñeå ñaùnh Ngoâ Tam Queá. Veà phaàn Caûnh Tinh Trung tình hình cuõng bi ñaùt vì thieáu tieáp lieäu, töôùng laõnh chaùn
naûn. Caùc löïc löôïng chính cuûa Caûnh ôû OÂn Chaâu (do Taêng Döôõng Tính chæ huy) vaø ôû Cuø Chaâu (do Maõ Cöûu Ngoïc
chæ huy) thì bò quaân Thanh taán coâng luoân luoân, caøng luùc caøng khoác lieät. Caûnh Tinh Trung nghó ñeán nöôùc veà haøng
ñeå ñöôïc xaù toäi nhö tröôùc kia vua Khang Hi ñaõ höùa nhöng tröôùc ñoù ñaõ gieát Phaïm Thöøa Moâ vaø 53 ngöôøi khaùc ñeå
bòt mieäng. Ngaøy moàng 4 thaùng 10 naêm Khang Hi 15 (1676), Kieät Thö (Giyesu) chieám ñöôïc Dieân Bình, Caûnh
Tinh Trung ra haøng vaø tình nguyeän ñem quaân ñi ñaùnh caùc phieân vöông kia.
Vieäc Caûnh Tinh Trung trôû giaùo ñaõ khieán cho Toân Dieân Linh ôû Quaûng Taây nao nuùng. Cuoái naêm ñoù, Thöôïng Chi
Tín qui thuaän töôùng Nhaïc Laïc (Yolo) ñang chæ huy quaân Thanh ôû Giang Taây. Muøa thu naêm 1677, Ngoâ Tam
Queá sai chaùu noäi laø Ngoâ Theá Toâng (吳世琮) ñem quaân sang Queá Laâm, Toân Dieân Linh laïi töôûng laø y ñem quaân
ñaùnh Quaûng Ñoâng neân khi ra ñoùn bò Ngoâ Theá Toâng baét ñöôïc cheùm ñaàu. Ngaøy 21 thaùng 3 naêm Khang Hi 16 (22
thaùng 4 naêm 1677), Nhaïc Laïc chieám ñöôïc Caùt An vaø xieát chaët caên cöù cuoái cuøng cuûa Ngoâ Tam Queá taïi Hoà Nam.
Ngoâ Tam Queá, luùc naøy ñaõ 65 tuoåi ñích thaân ñi töø nôi naøy sang nôi khaùc ñieàu ñoäng vieäc choáng giöõ.
Ngaøy moàng 1 thaùng 3 naêm Khang Hi thöù 17 (23 thaùng 3 naêm 1678), Ngoâ Tam Queá xöng ñeá ôû Haønh Chaâu
(衡州), quoác hieäu Ñaïi Chu, nieân hieäu Thieäu Voõ (昭武). Ñeán muøa heø, Ngoâ Tam Queá lui binh veà Haønh Chaâu ñeå
coá thuû nhöng chaúng bao laâu thì bò kieát lî vaø ngaøy 17 thaùng 8 naêm ñoù (2 thaùng 10 naêm 1678) töø traàn, chaùu laø Ngoâ
Theá Phan (吳世璠) keá vò, nieân hieäu Hoàng Hoaù. Ngaøy 13 thaùng 2 naêm Khang Hi thöù 18 (24 thaùng 3 naêm 1679),
Haønh Chaâu rôi vaøo tay quaân Thanh vaø ñeán thaùng 10 thì ñaïi binh döôùi quyeàn chæ huy cuûa Ñoà Haûi töø taây baéc
ñaùnh xuoáng. Tôùi thaùng gieâng naêm sau (Khang Hi 19), Thaønh Ñoâ thaát thuû vaø moät thaùng sau Truøng Khaùnh cuõng
rôi vaøo tay trieàu ñình. Thaùng 9 naêm Canh Thaân (Khang Hi 19), vua Khang Hi sai Laõi Thaùp (Laita) ñem quaân
ñaùnh töø Quaûng Taây vaøo Vaân Nam, tuyeân boá nhöõng ruoäng ñaát Ngoâ Tam Queá tòch thu cuûa daân chuùng ñeàu ñöôïc
traû laïi cho nguyeân chuû. Ngaøy 28 thaùng 10 naêm Khang Hi thöù 20 (7 thaùng 12 naêm 1681), quaân Thanh ñaùnh tôùi
Coân Minh, Ngoâ Theá Phan töï töû, loaïn Tam Phieân chaám döùt, keùo daøi toång coäng 8 naêm.
Cuoäc noåi daäy cuûa caùc phieân vöông ngöôøi Haùn töø 1673 ñeán 1681 ñaõ khieán nhaø Thanh nhìn ra ñöôïc khuyeát ñieåm
trong toå chöùc binh bò. Vì Baùt Kyø Maõn Chaâu khoâng ñuû traán giöõ caû moät laõnh thoå roäng lôùn neân phaûi gia taêng Haùn
Kyø (töùc Luïc Doanh) ñeå ñaûm traùch vieäc baûo veä nhöõng khu vöïc coù ñòa baøn phöùc taïp, maëc duø ñöùng ñaàu caùc ñôn vò
naøy vaãn laø ngöôøi Maõn Chaâu. Nhöõng ñôn vò ñoù cuõng hoaït ñoäng ñoäc laäp taïi ñòa phöông chöù khoâng do caùc thaân

13
vöông chæ huy nhö tröôùc neân daãu muoán noåi loaïn cuõng khoâng ñuû löïc löôïng. Quaân ñoäi taïi caùc tænh chuû yeáu lo vieäc
trò an, phaân taùn moûng thaønh nhieàu ñôn vò, muoán ñieàu ñoäng phaûi coù leänh töø trung öông. Chæ nhöõng traän chieán lôùn
nhaø vua môùi phong cho moät soá töôùng laõnh trung thaønh coù khaû naêng chæ huy moät löïc löôïng taäp hôïp binh soá cuûa
nhieàu ñòa phöông qua nhöõng thuû tuïc phöùc taïp raát toán keùm.
Vieäc phaân taùn quyeàn haønh cuõng gioáng nhö nhöõng cheá ñoä coäng hoaø hieän ñaïi, tuy höõu hieäu trong vieäc kieåm soaùt
vaø ngaên chaën nhöõng quaù laïm nhöng laïi keùm linh ñoäng, boä maùy haønh chaùnh coàng keành. Thanh trieàu cuõng ñaët ra
moät cô cheá hoaøn toaøn môùi trong ñoù caùc tænh lieân heä tröïc tieáp vôùi trung öông vaø tuy vaãn coù ñaúng caáp nhöng
nhöõng caáp chæ huy ñòa phöông laïi coù quyeàn taâu tröïc tieáp leân hoaøng ñeá maø khoâng qua caùc boä phaän trung gian
khieán cho quan laïi khoâng ai daùm coù yù ñònh phaûn loaïn vaø cuõng khoâng coù theå bí maät toå chöùc choáng laïi trieàu ñình.

14
HEÄ THOÁNG TOÅ CHÖÙC
CUÛA

THANH TRIEÀU

15
 CÔ CAÁU HAØNH CHAÙNH

Trong phaïm vi baøi naøy, chuùng toâi chæ toùm taét heát söùc sô löôïc toå chöùc haønh chaùnh cuûa nhaø Thanh ñeå
laøm haäu caûnh cho cô cheá quaân söï. Moät ñieàu ñaùng löu yù laø trieàu Nguyeãn gaàn nhö raäp khuoân laïi trieàu
ñình Trung Hoa neân haàu heát nhöõng töø ngöõ, teân goïi maø nhaø Thanh söû duïng chuùng ta khaù quen thuoäc,
khoâng giaûi thích cuõng coù theå ñoaùn ra ñöôïc 7, 8 phaàn.
Chính vì coi Thanh trieàu laø khuoân maãu neân nhöõng vieäc gì xaûy ra ôû beân Taøu laïi laäp laïi ôû nöôùc ta gaàn
nhö troïn veïn, coù khaùc chaêng laø qui moâ nhoû hôn vaø ôû moät thôøi ñieåm khaùc. Nghieân cöùu veà toå chöùc haønh
chaùnh cuûa phöông baéc cuõng giuùp chuùng ta ñaùnh giaù thöïc löïc hoï moät caùch chính xaùc hôn ñeå ruùt ra moät
baøi hoïc lòch söû veà thaùi ñoä öùng xöû caàn phaûi coù khi gioù ñaõ xoay chieàu, ñöøng taùi dieãn vieäc baét chöôùc
“thieân trieàu” moät caùch vuïng daïi khoâng suy xeùt.

TRUNG ÖÔNG

Chuùng ta ai cuõng bieát trong cheá ñoä phong kieán, ngöôøi coù quyeàn toái cao laø hoaøng ñeá. Hoaøng ñeá cai trò
do meänh trôøi (thieân meänh) vaø baày toâi, daân chuùng coù nhieäm vuï trung thaønh tuyeät ñoái vôùi nhaø vua. Vua
Trung Hoa ñöôïc goïi döôùi nhieàu teân khaùc nhau nhö hoaøng ñeá (皇帝), hoaøng thöôïng (皇上), thieân töû
(天子) hay vaïn tueá gia (萬歲爺). Teân rieâng cuûa vua khoâng moät ai ñöôïc pheùp noùi hay vieát, neáu khoâng
seõ bò phaïm huyù hay toäi khi quaân. Khi qua ñôøi moãi vì vua ñöôïc ñaët moät mieáu hieäu maø söû duøng khi cheùp
veà trieàu ñaïi naøy nhöng khi coøn trò vì, moãi vì vua laïi duøng moät hay nhieàu nieân hieäu (ñôøi Thanh moãi vua
chæ duøng moät nieân hieäu chaúng haïn Caøn Long laø nieân hieäu cuûa AÙi Taân Giaùc La Hoaèng Lòch khi leân
ngoâi, coøn mieáu hieäu laø Cao Toâng).23
Beân caïnh hoaøng ñeá coù hai boä phaän chính yeáu, Noäi Caùc troâng coi veà haønh chaùnh, Quaân Cô Xöù coá vaán
caùc vaán ñeà quaân söï. Quaân Cô Xöù bao goàm moät soá quaân cô ñaïi thaàn, beân döôùi coù moät soá thö kyù
(chöông kinh) giuùp vieäc. Caùc quaân cô ñaïi thaàn thöôøng do thaân vöông, ñaïi thaàn, hoïc só kieâm nhieäm laø
cô quan coá vaán toái cao cuûa quoác gia.
Noäi Caùc
Veà haønh chaùnh, phuï taù cho hoaøng ñeá coù töù ñieän: Trung Hoaø, Baûo Hoaø, Vaên Hoa, Voõ Anh vaø nhò caùc:
Vaên Uyeân, Ñoâng Caùc. Moãi ñieän coù moät hoïc só, traät chaùnh nhaát phaåm ñöùng ñaàu. Ñeán ñaàu ñôøi Caøn Long
thì Trung Hoaø Ñieän bò baõi boû nhöng laïi coù theâm Theå Nhaân Caùc ñeå trôû thaønh tam ñieän, tam caùc. Töø ñôøi
Ung Chính trôû veà sau, Noäi Caùc ít ñöôïc coi troïng, bao nhieâu quyeàn haønh chuyeån sang Quaân Cô Xöù,
chöùc vuï Ñaïi Hoïc Só khoâng coù thöïc quyeàn maø caùc thaân vöông trong Nghò Chính cuõng chæ cho coù vò.
Döôùi trieàu Thanh, nhöõng ngöôøi coù quyeàn haønh nhaát laø caùc Ñaïi Hoïc Só kieâm nhieäm Quaân Cô ñaïi thaàn
trong ñoù ngöôøi Maõn Chaâu naém thöïc quyeàn, coøn ngöôøi Haùn cuõng chæ ñoùng vai troø thö laïi. Ñaàu ñôøi
Thanh, trieàu ñình coù 6 ñaïi hoïc só (3 Maõn, 3 Haùn), sang ñôøi Khang Hi chæ coøn 4 nhöng töø ñôøi Ung Chính

16
veà sau laïi taêng leân 6 ngöôøi trong ñoù coù hai Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc Só. Veà phaåm traät, luùc ñaàu ngöôøi Maõn
cao hôn ngöôøi Haùn nhöng töø ñôøi Khang Hi thì hai beân ñoàng ñaúng chaùnh nhò phaåm. Sang ñôøi Ung
Chính chöùc vuï Ñaïi Hoïc Só ñöôïc leân chaùnh nhaát phaåm cao hôn thöôïng thö (toøng nhaát phaåm).
Cuoái ñôøi Caøn Long, Ñaïi Hoïc Só tuy cuøng phaåm traät nhöng cuõng phaân thöù baäc. Theo Thanh Thöïc Luïc
quyeån 1457 thì A Queá ñöùng ñaàu, keá ñoù laø Hoaø Khoân, Vöông Kieät, Phuùc Khang An, Toân Só Nghò.
Luïc Boä
Ñeå ñieàu haønh coâng vieäc thöôøng nhaät treân toaøn quoác, trieàu ñình nhaø Thanh coù saùu Boä24:
- Boä Laïi: lo vieäc quan laïi (boå nhieäm, thuyeân chuyeån, thaêng thöôûng ...)
- Boä Leã: troâng coi nghi leã, giaùo duïc, thi cöû
- Boä Hoä: troâng coi vieäc ñieàn ñòa, nhaân khaåu, thueá maù
- Boä Binh: troâng coi vieäc tuyeån moä, huaán luyeän quaân ñoäi
- Boä Hình: troâng coi vieäc phaùp luaät, hình aùn
- Boä Coâng: troâng coi vieäc xaây caát, nguyeân lieäu, khí duïng
Moãi boä ñöùng ñaàu coù hai thöôïng thö (moät Maõn, moät Haùn) traät toøng nhaát phaåm ñöùng ñaàu, döôùi coù taû höõu
thò lang (cuõng moät Maõn, moät Haùn), traät chaùnh nhò phaåm phuï taù. Thöôïng thö vaø thò lang ñeàu tröïc tieáp
chòu traùch nhieäm tröôùc hoaøng ñeá.
Moãi boä coù 4 ti do lang trung, vieân ngoaïi lang, chuû söï troâng coi coâng vieäc (rieâng boä Hoä coù 14 ti ôû 14
tænh coøn boä Hình coù 18 ti taïi 18 tænh). Thanh trieàu theo phöùc cheá neân nhieäm vuï naøo cuõng coù moät quan
ngöôøi Maõn, moät quan ngöôøi Haùn, quyeàn thì trong tay ngöôøi Maõn Chaâu nhöng traùch vuï thì ngöôøi Haùn
ñaûm nhaän. Theo thoáng keâ trong caû 6 boä töø ti trôû xuoáng coù 135 lang trung (78 ngöôøi Maõn, 6 ngöôøi
Moâng Coå, 51 ngöôøi Haùn); vieân ngoaïi lang 164 ngöôøi (108 ngöôøi Maõn, 7 ngöôøi Moâng Coå, 49 ngöôøi
Haùn); chuû söï 144 ngöôøi (80 ngöôøi Maõn, 5 ngöôøi Moâng Coå, 7 ngöôøi Haùn quaân, 52 ngöôøi Haùn).
Trong moãi cô quan, thaønh phaàn ñoâng ñaûo nhaát laø buùt thieáp (bitheshi) töông töï nhö thö kyù ñôøi nay,
phaåm traät töông ñoái thaáp, cao nhaát chæ ñeán luïc, thaát phaåm, thöôøng thì baùt, cöûu phaåm. Buùt thieáp coù
nhieàu teân goïi, tuyø theo cô quan hay nhieäm vuï. Tuy nhieân, ñaây laø vò trí deã leân nhaát neáu chöùng toû ñöôïc
khaû naêng, nhieàu ngöôøi sau vaøi chuïc naêm coâng vuï ñaõ leân ñeán tuaàn phuû, toång ñoác. Chöùc vuï naøy vì theá
phaàn lôùn giao cho ngöôøi Maõn Chaâu ñaûm nhieäm.
Ngoaøi saùu boä ra coù:
Ba phuû:
- Toâng Nhaân Phuû troâng coi nhöõng vieäc lieân quan ñeán hoaøng toäc
- Chieâm Söï Phuû lo vieäc kinh söû, vaên chöông
- Noäi Vuï Phuû quaûn lyù cung ñieän, caùc ñoà ngöï duïng vaø cung nöõ, thaùi giaùm
Boán vieän:
- Haøn Laâm Vieän troâng coi vieäc soaïn quoác söû, saùch vôû

17
 - Thaùi Y Vieän lo vieäc thuoác men trong trieàu
- Ñoâ Saùt Vieän giaùm saùt caùc quan vaø chaán chænh kyû cöông
- Lyù Phieân Vieän troâng coi nhöõng vieäc lieân quan ñeán caùc phieân thuoäc
Thaáp hôn moät chuùt, Thanh trieàu coù theâm Nguõ Töï (Ñaïi Lyù, Thaùi Thöôøng, Quang Loäc, Thaùi Boäc, Hoàng
Loâ), Löôõng Giaùm (Quoác Töû, Khaâm Thieân), Nhaát Ti (Thoâng Chính Söù) ...25 Trong trieàu ñình, nhöõng
ngöôøi ñöôïc troïng voïng nhaát thuoäc Toâng Nhaân Phuû, ñieàu ñoù cuõng deã hieåu vì laø ngöôøi trong hoaøng toäc.
Ñöùng ñaàu Toâng Nhaân Phuû laø toâng leänh, döôùi laø taû höõu toâng chính, taû höõu toâng nhaân ñeå ñaûm nhieäm caùc
vieäc lieân quan ñeán caùc thaân vöông, quaän vöông, boái laëc, boái töû. Toâng Nhaân Phuû duøng nhieàu ngöôøi Haùn
ñeå lo caùc vieäc giaáy tôø baèng Haùn vaên.
Ba boä phaän nhieàu quyeàn haønh nhaát trong taát caû caùc cô quan laø Ñoâ Saùt Vieän (coù quyeàn giaùm saùt, ñaøn
haëc vaø ñieàu tra quan laïi), Thoâng Chính Söù (lo nhieäm vu giaáy tôø, truyeàn ñaït meänh leänh, chieáu chæ ...) vaø
Ñaïi Lyù Töï (duyeät xeùt vaø giaùm saùt caùc vieäc hình aùn). Ñaïi Lyù Töï, boä Hình vaø Ñoâ Saùt Vieän ñöôïc coi nhö
ba toaø aùn toái cao cuûa caû nöôùc vaø xem xeùt laïi caùc vuï ñaïi aùn tröôùc khi thi haønh.
Ngoaøi ra, hai cô quan khaùc cuõng raát ñaùng chuù yù laø :
- Haøn Laâm Vieän, troâng coi vieäc thu thaäp taøi lieäu, bieân soaïn söû saùch, ghi cheùp caùc vieäc laøm vaø
haønh ñoäng thöôøng nhaät cuûa hoaøng ñeá, giaûi thích cuõng nhö tu chính luaät leä
- Lyù Phieân Vieän, ñaûm traùch caùc coâng vieäc lieân quan ñeán caùc saéc daân thieåu soá vaø caùc phieân
thuoäc (trong ñoù coù caû nöôùc ta) thieát laäp töông töï nhö moät boä, ñöùng ñaàu laø thöôïng thö, döôùi coù
taû höõu thò lang, döôùi nöõa coù lang trung, vieân ngoaïi lang, chuû söï, buùt thieáp. Lyù Phieân Vieän
chia ra laøm saùu ti: kyø tòch ti, vöông hoäi ti, ñieån thuoäc ti, nhu vieãn ti, lai vieãn ti, lyù hình ti.
Noäi Vuï Phuû laø cô quan do nhaø Thanh môùi ñaët ra – coù teân chính thöùc laø Toång Quaûn Noäi Vuï Phuû Nha
Moân troâng coi caùc vieäc sinh hoaït thöôøng ngaøy cuûa hoaøng gia. Ñöùng ñaàu laø toång quaûn Noäi Vuï Phuû ñaïi
thaàn tieáng Maõn Chaâu laø bao y aùn ban (booi amban), döôùi coù Quaûng Chö, Hoäi Keá, Chöôûng Nghi, Ñoâ
Ngu, Thaän Hình, Doanh Taïo, Quaûng Phong baûy ti, toå chöùc cuõng nhö moät ti trong caùc boä.
Caùc ti naøy troâng coi moïi vieäc trong cung, töø vaán ñeà aên uoáng, ñieån leã, kho ñuïn, y phuïc, thöôûng töù cho
chí xaây döïng, chaên nuoâi, hình phaùp ... Ngoaøi baûy ti ra, Noäi Vuï Phuû coøn Voõ Bò Vieän, Thöôïng Töù Vieän,
Phuïng Thaàn Uyeån, Toång Lyù Coâng Trình Xöù, Döôõng Taâm Ñieän Taïo Bieän Xöù, Voõ Anh Ñieän Tu Thö
Xöù, San Khaéc Ngöï Thö Xöù, Ngöï Traø Thieän Phoøng, Ngöï Laïc Phoøng ... Ngoaøi ra coøn coù Kính Söï Phoøng
chuyeân veà vieäc chaên goái cho nhaø vua.
Quan cheá
Cuõng nhö moïi trieàu ñaïi Trung Hoa khaùc, nhaø Thanh chia daân chuùng thaønh hai loaïi chính: löông daân vaø
tieän daân.
Löông daân laø haïng daân bình thöôøng neân coøn goïi laø teà daân (齊民) hay baùch tính, bình daân, daân nhaân ñeå
phaân bieät vôùi kyø nhaân laø ngöôøi trong baùt kyø.
Tieän daân coøn goïi laø “haï cöûu löu” bao goàm chín loaïi ngöôøi bao goàm baøi öu 俳優 (phöôøng cheøo), xöôùng
kyõ, taïo leä 皁隸 (noâ boäc), nhaïc nhaân (ngöôøi taáu nhaïc), theá töôïng (thôï caïo), nha dòch, ngöôøi chuyeân söûa

18
moùng chaân, moùng tay, ngöôøi laøm ngheà ñaám boùp, ngöôøi laøm ngheà chaøi löôùi.26 Con chaùu nhöõng ngöôøi
laøm ngheà trong haï cöûu löu phaûi ba ñôøi sau môùi ñöôïc thay ñoåi sang laøm ngheà khaùc vaøø môùi coù quyeàn ñi
thi.
Quan chia ra laøm quan vaø laïi. Chæ nhöõng ai ñöôïc hai boä Laïi vaø boä Binh thuyeân tuyeån (銓選) vaøo laøm
vieäc môùi ñöôïc goïi laø quan hay quan vieân, neáu khoâng chæ ñöôïc goïi laø laïi hay laïi vieân. Vaên quan xuaát
thaân coù chính ñoà, thieân ñoà.
Chính ñoà 正途 (ñöôøng chính thöùc) goàm ba loaïi: khoa muïc (ngöôøi ñoã tieán só hay cöû nhaân) ra laøm quan
goïi laø khoa giaùp xuaát thaân, coáng sinh laø ngöôøi coù hoïc ñöôïc vôøi ra laøm vieäc goïi laø hoïc hieäu xuaát thaân,
aám sinh laø con chaùu nhöõng ngöôøi laøm quan töø tam, töù phaåm trôû leân (voõ quan phaûi töø nhò phaåm trôû leân)
ñöôïc ñaëc aân (aân aám sinh) hay vì töû naïn neân trieàu ñình thöông tình (naïn aám sinh) cho ra laøm tri chaâu,
tri huyeän goïi laø aân aám xuaát thaân.
Thieân ñoà 偏途 (ñöôøng khoâng chính thöùc) coù hai loaïi, tieán cöû vaø quyeân naïp.
Tieán cöû chia laøm ba loaïi:
- nhöõng ngöôøi coù ñöùc haïnh nhöng soáng aån daät khoâng ai bieát ñeán, ñöôïc ngöôøi tieán cöû,
- ngöôøi ñöôïc thi nhöõng khoa ñaëc bieät (ñaëc khoa), ñôøi Khang Hi coù khoa baùc hoïc hoàng nho, ñôøi
Caøn Long coù khoa baùc hoïc hoaønh töø, ñôøi Quang Töï coù kinh teá ñaëc khoa ñeàu laø nhöõng khoa thi
khoâng chính thöùc, cuõng khoâng ñònh thôøi gian,
- nhöõng hoïc troø xuaát saéc, ñöôïc caùc hoïc chính ôû tænh ñeà baït leân.
Quyeân naïp (duøng tieàn ñeå mua chöùc) baét ñaàu töø naêm Khang Hi 12 (1673), lang trung trôû xuoáng taïi kinh
ñoâ, ñaïo phuû trôû xuoáng ôû caùc tænh ñeàu coù theå mua ñöôïc hö haøm baèng tieàn. Coøn nhö neáu mua chöùc thaät
thì chæ töø tri huyeän trôû xuoáng maø thoâi. Tuy nhieân caøng veà sau naïn mua quan baùn töôùc caøng nhieàu,
phaåm chaát cuûa quan laïi caøng ñi xuoáng.
Ngoaøi chöùc vuï, phaåm traät cuõng coù theå mua ñöôïc. ÔÛ kinh ñoâ, caùc cung söï nha moân taïi Toâng Nhaân Phuû,
Noäi Caùc, Vaên Uyeân Caùc, caùc kinh thöøa ôû luïc Boä, giaùm töï, thö laïi, ñieån laïi, toaûn ñieån ôû caùc tænh neáu
trong naêm naêm khoâng coù loãi laàm gì, coù theå mua toøng cöûu phaåm hay vò nhaäp löu.27
Boå nhieäm
Nhaø Thanh phaân ra saùu caùch thöùc:
- Tröø (除) hay thuï (授) laø tieáng ñeå goïi nhöõng ngöôøi laøm quan vì coù ñuû ñieàu kieän, chaúng haïn nhö
khoa giaùp xuaát thaân. Ngöôøi naøo ñoã ñaàu nhaát giaùp tieán só (töùc traïng nguyeân) thì ñöôïc boå laøm tu
tuyeån, ngaïch toøng luïc phaåm, ñoã thöù hai (nhaát giaùp nhò danh hay baûng nhaõn) vaø thöù ba (nhaát
giaùp tam danh hay thaùm hoa) thì ñöôïc laøm bieân tu, ngaïch chính thaát phaåm. Nhöõng tieán só coøn
laïi ñöôïc laøm kieán taäp (ôû kinh ñoâ) hay tri huyeän, giaùo chöùc (taïi ñòa phöông).
- Boå (補) laø tieáng goïi ngöôøi ñöôïc phuïc chöùc ôû cuøng moät cô quan tröôùc ñaây ñaõ laøm vieäc. Haäu boå
(候補) nghóa laø chôø ñöôïc boå nhieäm (ñaùng leõ ñöôïc boå nhieäm nhöng vì moät lyù do naøo ñoù phaûi hoài
tò – chaúng haïn coù thaân nhaân cuøng laøm vieäc hay caáp treân, hay vì ñang coù tang, ñang bò beänh ...)

19
 - Chuyeån (轉) laø di chuyeån töø moät chöùc vuï naøy sang moät chöùc vuï khaùc (trong cuøng moät nha
moân) tuy cuøng teân nhöng quan troïng hôn (chaúng haïn töø höõu thò lang sang laøm taû thò lang, tuy
cuõng laø thò lang nhöng taû thò lang nhieàu quyeàn haønh hôn höõu thò lang moät baäc).
- Caûi (改) laø thuyeân chuyeån töø moät cô quan naøy sang moät cô quan khaùc nhöng giöõ cuøng chöùc vuï,
cuøng phaåm traät.
- Ñieäu (調) laø ñieàu ñoäng töø moät nha moân naøy sang laøm ôû moät nha moân khaùc vì nhu caàu.
- Thaêng (升) vì laøm laâu naêm hay coù coâng lao neân ñöôïc leân caáp.
Phong töôùc
Phong töôùc coù naêm tröôøng hôïp:
- Thuø dung (酬庸) do coâng lao traän maïc maø ñöôïc
- Töôûng coâng (獎功) vì töû naïn maø ñöôïc phong
- Thoâi aân (推恩) vì laø ngoaïi thích (hoï ngoaïi hay hoï vôï) cuûa vua chuùa
- Gia vinh (加榮) neáu laø con chaùu Khoång phu töû
- Bò khaùc (備恪) daønh cho con chaùu nhaø Minh
Phong töôùc laïi chia laøm boán theå thöùc: theá töôùc, phong giai, taëng haøm, aám töû.
- Theá töôùc cha truyeàn con noái goàm ba loaïi:
o Toâng thaát hoï Giaùc La (hoï nhaø vua) thuoäc Toâng Nhaân Phuû, bao goàm 14 ñaúng caáp.
o Ngoaïi phieân Moâng Coå theá töôùc bao goàm 7 ñaúng caáp.
o Daân theá töôùc daønh cho ngöôøi Haùn hay caùc saéc daân thieåu soá laäp ñöôïc quaân coâng (coâng,
haàu, baù, töû, nam, khinh xa ñoâ uyù, kî ñoâ uyù, vaân kî uyù, aân kî uyù)
- Phong giai laø quan laïi vì coù coâng lao neân ñöôïc phong caáp, chia laøm hai beân vaên voõ. Vaên quan
coù 18 caáp chaúng haïn nhö Quang Loäc ñaïi phu (chính nhaát phaåm), Vinh Loäc ñaïi phu (toøng nhaát
phaåm) ...Vôï nhöõng ngöôøi ñöôïc phong cuõng ñöôïc danh hieäu nhö nhaát phaåm phu nhaân, nhò phaåm
phu nhaân. Voõ quan cuõng coù 18 caáp nhö Kieán Uy töôùng quaân (chính nhaát phaåm), Chaán Uy töôùng
quaân (toøng nhaát phaåm) ... Vôï voõ quan cuõng ñöôïc danh hieäu nhö vaên quan.
- Taëng haøm bao goàm gia ñaúng (leân caáp) vaø giaûm ñaúng (xuoáng caáp) so vôùi chöùc vuï chính thöùc
ñang naém giöõ. Toång ñoác laø chính nhaát phaåm neáu ñöôïc taëng thaùi töû thieáu baûo laø caáp sieâu phaåm
ñöôïc coi nhö gia ñaúng. AÙn saùt söù laø chính tam phaåm, ñöôïc taëng quang loäc töï khanh laø toøng tam
phaåm, coi nhö giaûm ñaúng.
- AÁm töû coù 6 ñaúng, nhò phaåm trôû xuoáng con caùi ñöôïc taäp aám chuû söï, neáu ngöôøi Haùn thì ñöôïc tri
chaâu; töù phaåm trôû xuoáng con ñöôïc taäp aám buùt thieáp, ngöôøi Haùn thì ñöôïc taäp aám tri huyeän ...
Phaåm caáp, saùt haïch

20
Nhaø Thanh chia ra cöûu phaåm, moãi phaåm coù chính vaø toøng thaønh ra thaäp baùt caáp duøng cho caû quan vaên
laãn quan voõ. Ngoaøi ra coøn moät caáp thöù 19 döôùi caû toøng cöûu phaåm goïi laø vò nhaäp löu. Quan ôû kinh ñoâ 6
naêm phaûi thi moät laàn khaûo haïch goïi laø kinh saùt (京察), quan ôû caùc tænh 3 naêm moät laàn goïi laø ñaïi keá
(大計), veà sau caû kinh saùt laãn ñaïi keá ñeàu 3 naêm goïi chung laø khaûo maõn (考滿).
Khaûo maõn chia laøm naêm baäc: hai baäc ñaàu goïi laø xöùng chöùc (稱職), ñöôïc leân caáp, thöù ba goïi laø bình
thöôøng, ñöôïc giöõ laøm vieäc nhö cuõ, thöù tö laø baát caäp seõ bò giaùng hay ñieäu, coøn thöù naêm laø baát xöùng
chöùc, seõ bò caùch, khoâng cho laøm nöõa. Khaûo saùt goàm boán phöông dieän, thuû (trong saïch hay tham oâ),
chính (chuyeân caàn hay löôøi bieáng), taøi (gioûi hay dôû), nieân (thaâm nieân coâng vuï) moãi phöông dieän laïi
chia laøm ba baäc khaùc nhau.
Thanh trieàu cuõng xuaát baûn moät loaïi coâng baùo (kinh baùo - 京報) maø ngöôøi ngoaïi quoác thöôøng dòch laø
Peking Gazette, trong ñoù coù caùc loaïi luaät leä vaø meänh leänh vöøa ban haønh, löu chuyeån trong caùc caáp
quan laïi, cuõng ñöôïc trích ñaêng laïi taïi ñòa phöông ñeå phoå bieán ñeán caùc ñôn vò quaûn haït.28

21
 ÑÒA PHÖÔNG

Kyø binh nhaø Thanh

John Thompson: China and Its People, Vol. I, Plate XIV
ÔÛ ñòa phöông, chöùc quan lôùn nhaát tænh laø toång ñoác (tænh lôùn) hay tuaàn phuû (tænh nhoû). Coù nôi hai tænh
goäp laøm moät, do moät toång ñoác troâng coi, moãi tænh laïi coù moät tuaàn phuû döôùi quyeàn toång ñoác.29 Ñaàu ñôøi
Thanh, tænh haït khoâng roõ raøng nhöng veà sau toaøn quoác chia laøm 8 toång ñoác, 12 tuaàn phuû (baùt ñoác thaäp
nhò phuû), sau taêng leân thaønh 15 phuû, cuoái cuøng leân ñeán 18 phuû. Baùt ñoác goàm coù: Tröïc Leä, Löôõng
Giang, Thieåm Cam, Maân Trieát, Hoà Quaûng, Töù Xuyeân, Löôõng Quaûng, Vaân Quí. Thaäp nhò phuû goàm coù
Giang Nam, Sôn Ñoâng, Sôn Taây, Thieåm Taây, Cam Tuùc, Chieát Giang, Hoà Quaûng, Quaûng Ñoâng, Quaûng
Taây, Vaân Nam, Quí Chaâu, Phuùc Kieán. Veà sau Giang Nam chia thaønh Giang Toâ, An Huy, roài theâm Haø
Nam, Giang Taây thaønh 15 phuû. Cuoái cuøng Hoà Quaûng chia thaønh Hoà Baéc, Hoà Nam, theâm Taân Cöông,
Ñaøi Loan thöôøng goïi laø 18 tænh.30
Toång ñoác31 vaø tuaàn phuû32 goác coù töø ñôøi Minh, nguyeân danh laø moät nhieäm vuï ñöôïc giao phoù vaø thöôøng
do quan töø trung öông xuoáng vôùi chöùc quan haøm (trung öông) vaø chöùc quan thöïc (ñòa phöông).

22
Theo qui cheá, toång ñoác mang traät toøng nhaát phaåm, coù nhieäm vuï “toång trò quaân daân, thoáng haït vaên voõ,
khaûo haïch quan laïi, tu söùc phong cöông” (總治軍民，統轄文武，考核官吏，修飭封疆). Toång ñoác
cuõng naém giöõ binh quyeàn, laïi theâm nhieäm vuï giaùm saùt ñòa phöông neân coøn theâm hai chöùc haøm laø binh
boä thöôïng thö vaø taû ñoâ ngöï söû ñoâ saùt vieän.33
Tuaàn phuû troâng coi moät tænh, nhoû hôn toång ñoác, traät chaùnh nhò phaåm, kieâm nhieäm binh boä höõu thò lang
vaø höõu phoù ñoâ ngöï söû ñoâ saùt vieän, coù nhieäm vuï “tuyeân boá ñöùc yù, phuû an teà daân, tu minh chính hình,
höng caùch lôïi teä, khaûo quaàn laïi chi trò” (宣布德意，撫安齊民，修明政刑，興革利弊，考群吏之治).
Moãi tænh coù boá chính, aùn saùt, ñoâ chæ huy söù laø ba ti tröïc tieáp döôùi quyeàn toång ñoác, tuaàn phuû. Ti boá chính
goïi taét laø phieân (藩) do boá chính ñöùng ñaàu troâng coi caùc vieäc noäi vuï, löông thöïc, soâng ngoøi, dòch traïm,
thueá maù ... coøn ty aùn saùt goïi taét laø nieát (臬) do aùn saùt ñöùng ñaàu troâng coi vieäc kieän tuïng, hình phaùp ...
Ñoâ chæ huy söù ti do ñeà ñoác ñöùng ñaàu lo vieäc quaân söï.
Döôùi tænh coù phuû, döôùi phuû coù caùc chaâu huyeän. Phuû coù tri phuû ñöùng ñaàu, ôû kinh sö thì goïi laø phuû doaõn.
Giuùp vieäc cho tri phuû coù ñoàng tri, thoâng phaùn, thoâi quan ... Veà sau Thanh trieàu baõi boû chöùc thoâi quan
khoâng duøng nöõa. Döôùi nöõa laø kinh lòch, chieáu ma, ti nguïc ... Tri phuû troâng coi moïi vieäc trong phuû.
Döôùi phuû laø chaâu huyeän. Chaâu coù tri chaâu troâng coi, huyeän coù tri huyeän ñöùng ñaàu. Huyeän, chaâu laø caáp
gaàn vôùi daân chuùng hôn caû, moïi vieäc ñieàu ñoäng ñeàu do tri huyeän, tri chaâu quaûn lyù. Rieâng khu vöïc taây
nam Trung Hoa coù cheá ñoä thoå ti laø cô quan haønh chaùnh coi soùc caùc saéc daân thieåu soá. Caùc boä laïc naøy
do thuû laõnh cuûa hoï coù chieán tích goïi chung laø thoå ti, chöùc vuï chính thöùc coù theå laø tuyeân uyù, tuyeân phuû,
an phuû, chieâu thaûo, tröôûng quan ... Neáu tröôùc ñaây choáng laïi nay veà haøng thì goïi laø thoå quan ñöôïc
phong danh hieäu thoå tri phuû, thoå ñoàng tri, thoå tri chaâu, thoå thoâng phaùn, thoå kinh lòch ... haïng baäc döôùi
quan ngöôøi Haùn moät caáp.
Nhaø Thanh coù chính saùch ñoàng hoaù tích cöïc nhaát caùc tænh Vaân Nam, Quí Chaâu, Quaûng Taây goïi laø caûi
thoå qui löu (改土歸流). Nhöõng khu vöïc naøy nguyeân laø ñaát cuûa caùc saéc daân thieåu soá, nay phaân chia ñeå
leä thuoäc vaøo khu vöïc haønh chaùnh Trung Hoa.
- Vaân Nam bao goàm boán phuû: Ñoâng Xuyeân, Traán Huøng, Phoå Nhó, OÂ Moâng vaø boán huyeän: Hoäi
Traïch, Phoå Nhó, Tö Mao, AÂn An.
- Quí Chaâu thì coù baûy ñoàng tri: Tröôøng Traïi, Baùt Traïi, Coå Chaâu, Thanh Giang, Chính Ñaïi
Doanh, Lang Ñaïi, Ñaøi Cuûng, naêm thoâng phaùn: Uy Vieãn, Ñan Giang, Ñoâ Quaân, Ñoâ Giang,
Qui Hoaù, moät chaâu Vónh Phong.
- Quaûng Taây thì coù hai phuû: Töù Thaønh, Thaùi Bình, hai saûnh: Minh Giang, Long Chaâu, hai
ñoàng tri: Khaùnh Vieãn, Lieãu Chaâu, moät thoâng phaùn: Thaùi Bình, naêm chaâu: Taây Long, Ñoâng
Lan, Ninh Minh, Qui Hieàn, Phuïng Nghò, moät huyeän thöøa laø Suøng Thieän.34
Chính saùch ñoái vôùi di muïc cuûa nhaø Thanh nhaèm vaøo hai muïc tieâu, moät maët chia hoï ra thaønh nhieàu
nhoùm nhoû ñeå deã cai trò 35, maët khaùc voã veà 36 caùc tuø tröôûng, thuû laõnh duøng ngöôøi noï choáng ngöôøi kia.
Chính saùch phuû duï thay ñoåi tuyø theo moãi nôi, coù khi duøng quan chöùc, tieàn baïc, quyeàn löïc hoaëc hoân
nhaân ñeå raøng buoäc. Vua Caøn Long thöôøng gaû caùc con gaùi giôùi quí toäc Maõn Chaâu cho caùc tieåu vöông
Moâng Coå vaø cuõng naïp nhieàu phi taàn töø caùc saéc toäc.37 Coøn vieäc chia ñeå trò nguyeân laø chính saùch nhaø
Thanh duøng ñeå phaân hoaù caùc saéc daân Moâng Coå, Taây Vöïc, veà sau aùp duïng cho caû bieân giôùi phöông

23
Nam. Ngöôøi Taïng ôû phöông taây bò chia ra thaønh nhieàu khu vöïc nhö Thanh Haûi, Töù Xuyeân, Vaân Nam
vaø vì theá caùc thuû laõnh khoâng coøn ñuû söùc ñeå gaây roái loaïn. Chính saùch ñoù cuõng gaàn vôùi vieäc nhaø Thanh
chæ cho caùc tænh giöõ moät soá quaân baûn boä töông ñoái ít, khi caàn thì ñieàu ñoäng nhieàu tænh laïi roài cöû ngöôøi
töø trung öông xuoáng chæ huy.

PHOÁI HÔÏP – LIEÂN LAÏC

Veà toå chöùc trieàu chính, nhaø Thanh phaân bieät ra noäi ñình vaø ngoaïi trieàu. Noäi ñình (內廷) laø boä tham
möu thaân caän vôùi nhaø vua, tuy khoâng noåi tieáng nhö ngoaïi trieàu (外朝) nhöng coù aûnh höôûng raát lôùn
trong vieäc quyeát ñònh chính saùch.
Nhaø Thanh raát chi li veà danh xöng, moãi khi laõnh ban vaøo trieàu kieán nhaø vua thì goïi laø thöøa chæ, sau ñoåi
thaønh coäng kieán, vua goïi ñeán thì goïi laø truyeàn chæ, thuaät chæ, neáu ñaëc bieät ñeå goïi ngöôøi ngoaøi Quaân Cô
Xöù thì goïi laø noäi caùc phuïng thöôïng duï, do vaên thö caùc quan taâu leân maø nhaø vua goïi vaøo trieàu kieán thì
goïi laø phuïng chæ, neáu chính thöùc do noäi caùc sao ra thì goïi laø minh phaùt, coøn khoâng thì laø yû tín hay ñình
yû. Neáu truyeàn chæ cho quan ñòa phöông caáp toång ñoác, tuaàn phuû thì goïi laø quaân cô ñaïi thaàn töï yû, cho boá
chaùnh, aùn saùt thì goïi laø quaân cô ñaïi thaàn truyeàn duï ... 38
Vaên thö, taøi lieäu chính thöùc cuûa trieàu ñình ñöôïc ghi laïi döôùi caùi teân quoác söû hay thöïc (thaät) luïc. Nhöõng
taøi lieäu bí maät ñöôïc löu tröõ rieâng vaø chæ löu haønh noäi boä hay vôùi caùc quan chöùc ñòa phöông.
Coù hai loaïi taøi lieäu chính, moät laø caùc chæ duï cuûa nhaø vua ñöôïc sao laïi baèng möïc son (maøu son chæ nhaø
vua môùi coù quyeàn duøng) vaø caùc taâu trình cuûa quan laïi leân hoaøng ñeá vieát baèng möïc ñen, neáu coù lôøi pheâ
cuûa nhaø vua ôû beân leà thì cuõng baèng son goïi laø chaâu pheâ. Nhöõng taøi lieäu naøy ñöôïc löu tröõ rieâng, nhaát laø
veà vaán ñeà binh bò (döôùi teân phöông löôïc方略). Trong khi ngoaïi trieàu khoâng thay ñoåi bao nhieâu töø ñôøi
Minh sang ñôøi Thanh, noäi ñình caøng ngaøy quan troïng, coù theå coi nhö moät hình thöùc Chính Trò Boä
(Politburo) thôøi nay.
Tröôùc heát, con daáu Bieän Lyù Quaân Cô Söï Vuï (辦理軍機事務) thôøi Ung Chính ñöôïc thay theá baèng con
daáu Bieän Lyù Quaân Cô Söï Vuï AÁn Tín (辦理軍機事務印信). Con daáu naøy bình thôøi do thaùi giaùm Khoa
Lan Ñaït (?) giöõ, khi söû duïng, ngöôøi mang vaên thö phaûi caàm moät chìa khoaù vaøng mang ba chöõ Quaân Cô
Xöù , duøng xong phaûi traû laïi ngay. Ñeå baûo maät, nhöõng ngöôøi lieân laïc caàm caùc vaên thö naøy ñeàu laø tieåu
ñoàng döôùi 15 tuoåi, khoâng bieát chöõ, vaø khi coù maët taïi Quaân Cô Xöù ñeàu bò caùc quan ngöï söû qua laïi theo
doõi, khoâng ñeå cho ai toïc maïch ñieàu gì. Caùc quyeát ñònh quan troïng tröôùc kia giao cho ñòa phöông nay
cuõng ñeàu phaûi thoâng qua Quaân Cô Xöù giaûi quyeát.
Theo Vöông Nhung Sinh thì “neáu so saùnh vôùi thôøi Ung Chính, coâng vieäc maø Quaân Cô Xöù ñôøi Caøn Long
ñaûm nhieäm taêng leân nhieàu, quyeàn löïc cuõng môû roäng, khoâng vieäc gì ôû trung öông hay ñòa phöông maø
Quaân Cô Xöù khoâng ñeå maét ñeán”.39 Vua Caøn Long thöôøng thöùc raát khuya xem ñoïc taáu sôù, nhaát laø khi coù
vieäc binh ñao. Theo Trieäu Döïc (趙翼), moät thö kyù trong Quaân Cô Xöù thì:
Ngay caû giöõa ñeâm khuya nhaø vua cuõng ñích thaân ñoïc caùc taáu sôù vaø truyeàn leänh cho caùc ñaïi thaàn
trong Quaân Cô Xöù veà yù kieán cuûa mình ... Toâi thöôøng phaûi ghi laïi baûn thaûo, roài töø baûn thaûo ñoù

24
 môùi cheùp laïi kyõ caøng trình leân hoaøng thöôïng. Taát caû coâng vieäc maát töø moät ñeán hai giôø, vaäy maø
ngaøi vaãn maëc trieàu phuïc chôø toâi.40
Ngoaøi vieäc ñeå baûo toaøn söï cô maät trong lieân laïc giöõa hoaøng ñeá vaø ñaïi thaàn, nhaø Thanh cuõng coøn duøng
heä thoáng thoâng tin hai chieàu naøy nhö moät maïng löôùi tình baùo, duøng caùc quan doø xeùt laãn nhau vaø nhöõng
vaên thö bí maät ñöôïc trao ñoåi thuaàn tuyù baèng tieáng Maõn Chaâu giöõa hoaøng ñeá vaø caùc quan traán nhaäm.
Döôùi thôøi Ung Chính, naêm 1731 nhaø vua phaûi ñaët rieâng moät boä phaän ñaïi thaàn chæ ñeå thu thaäp taøi lieäu
töø ñòa phöông.41

TAÁU TRIEÄP
Nhaø Thanh ñaõ toå chöùc moät heä thoáng thoâng tin baùo caùo töø treân xuoáng döôùi, töø döôùi leân treân raát nghieâm nhaët ñeå
kieåm soaùt quan laïi, vaø theo doõi tình hình caùc nôi. Heä thoáng ñoù goïi laø taáu trieäp. Theo nhieàu söû gia, ñaây laø moät
caûi toå haønh chaùnh raát quan troïng ñi töø moät cheá ñoä chuyeân cheá sang moät chính quyeàn toaøn trò, khoâng khaùc gì heä
thoáng kieåm soaùt cuûa nhieàu cheá ñoä ñoäc taøi ngaøy nay.
Danh töø taáu trieäp (奏摺) theo quyeån 13 trong boä Ñaïi Thanh Hoäi Ñieån Söï Leä (大清會典事例) aán haønh thôøi
Quang Töï (光緒) thì nguyeân thuyû coù töø naêm Thuaän Trò 13 (1656) qui ñònh trong thöôïng duï:
Tröôùc tôùi giôø caùc taáu trieäp duø laø baèng chöõ Maõn hay chöõ Haùn cuõng ñöa vaøo noäi vieän tröôùc. Töø nay trôû veà sau chæ
nhöõng taáu thö cuûa caùc boä môùi traàn taáu ôû cung moân. Caùc ñeà baûng cuûa ngoaïi tænh do Thoâng Chính Söù ty ñöa ñeán,
cuøng baûn chöông cuûa caùc quan taïi kinh ñoâ thì cöù theo leä cuõ ñöa cho Thoâng Chính Söù ty, chuyeån vaøo noäi vieän.
Tôùi ñôøi Khang Hi, taáu trieäp chia ra theo yù nghóa cuûa töøng loaïi vaên thö, töøng loaïi quan vieân khieán cho trôû neân bí
maät, chæ hoaøng ñeá vaø caùc quan thaân caän môùi bieát. Naêm Khang Hi thöù 32 (1693), nhaø vua pheâ baèng chöõ son treân
taáu thö cuûa Lyù Huù (李煦) laø quan chuyeân lo veà vieäc may deät ôû Toâ Chaâu:
... töø muøa thu trôû veà sau, phaøm coù taâu leân ñieàu gì thì khoâng ñöôïc ñeå cho moät ai ñöôïc bieát ...
Ngaøy 29 thaùng 7 naêm Khang Hi thöù 43 (1704), nhaø vua laïi pheâ treân taáu thö cuûa Taøo Daàn (曹寅) laø quan chöùc
taïo ôû Giang Ninh:
... Traãm thaân theå khoeû maïnh, nhaø ngöôi khoâng phaûi ñeán laøm gì. Muøa xuaân sang naêm, vieäc Traãm ñi xuoáng phöông
Nam chöa quyeát ñònh haún, neáu coù chuyeän gì nghi nan thì ngöôi göûi maät trieäp ñeå xin chæ yù. Phaøm taáu trieäp khoâng
ñöôïc ñeå ngöôøi khaùc vieát, neáu nhö tieát loä ra ngoaøi, quan heä khoâng phaûi nhoû, caån thaän, caån thaän, caån thaän, caån
thaän.
Thaùng 2 naêm Khang Hi thöù 44 (1705), khi vua Khang Hi nam tuaàn, taïi taáu trieäp cuûa Vöông Hoàng Töï (王鴻緒)
chaâu pheâ:
Neáu nhö ôû kinh ñoâ coù chuyeän gì, khanh haõy vieát maät thö taâu leân, nhôù daùn cho kyõ, khoâng ñeå cho ai bieát. Neáu nhö
tieát loä ra, raát laø quan heä, caån thaän, caån thaän, caån thaän.
Vua Khang Hi moãi khi xem taáu thö roài thöôøng pheâ leân:
Traãm xem raát kín ñaùo, khoâng ai bieát ñaâu, ngöôi coù bieát khoâng?
Khi vua Ung Chính leân ngoâi, vì vieäc oâng naém quyeàn coù nhieàu choã khoâng minh baïch neân keû thuø ngay trong
hoaøng toäc cuõng raát nhieàu. Ñeå cuûng coá quyeàn löïc neân laïi caøng gia taêng vieäc söû duïng maät trieäp. Ngoaøi ñoác phuû ñeà

25
traán42 ra, caùc quan laïi caáp döôùi neáu caàn vaãn coù theå baùo caùo thaúng leân vua. Thaønh thöû, haàu nhö taát caû caùc quan
laïi lôùn beù ñeàu trôû thaønh “maät baùo vieân” caû.
Theo truyeàn thoáng, coâng vaên tuyø theo noäi dung maø chia ra coâng ñeà (公題) vaø tö taáu (私奏). Nhöõng vieäc thuoäc
vaán ñeà coâng thì duøng ñeà baûn coøn nhöõng vieäc rieâng tö thì duøng taáu baûn. Ñeà baûn phaûi ñoùng daáu vaø nieâm phong
coøn taáu baûn khoâng ñöôïc duøng aán. Taáu trieäp boå tuùc cho hai heä thoáng treân, ñaëc bieät laø vì coù tính maät vaø toác (kín
ñaùo, nhanh choùng) khoâng phaûi qua moät soá thuû tuïc (phaûi qua noäi caùc duyeät tröôùc, phaân loaïi sau ñoù môùi trình leân)
nhö heä thoáng thöôøng.
Taáu trieäp ñöa thaúng leân nhaø vua môû ra xem, duøng buùt son pheâ leân goïi laø chaâu pheâ (硃批) taáu trieäp hay chaâu pheâ
luaän chæ. Sau khi coù buùt son cuûa hoaøng ñeá roài thì tôø taáu ñoù ñöôïc göûi trôû veà cho ngöôøi vieát xem roài laïi phaûi traû trôû
veà cung ñeå löu vaøo hoà sô. Chính vì theá, hieän nay caùc nhaø nghieân cöùu coøn ñöôïc ñoïc nhöõng ñieàu trao ñoåi rieâng tö
giöõa vua vaø caùc quan, nhöõng bieán coá maø chính söû vì moät lyù do naøy hay khaùc khoâng cheùp, hoaëc cheùp khoâng
ñuùng söï thaät, caûi chính laïi moät soá ñieåm sai laàm.
Heä thoáng taáu trieäp vì theá trôû thaønh moät maïng löôùi voâ hình khieán caùc quan ai ai cuõng phaûi heát söùc caån thaän, luùc
naøo cuõng nôm nôùp vì baát cöù ai ôû chung quanh cuõng coù theå baùo caùo leân trieàu ñình nhöõng haønh vi cuûa mình.
Khi vua Caøn Long töùc vò, tuy oâng caûi caùch khaù nhieàu nhöõng chính saùch cuûa vua cha nhöng rieâng cheá ñoä taáu
trieäp thì oâng laïi heát söùc cuûng coá. OÂng ra leänh thu hoài taát caû nhöõng taáu trieäp vôùi chaâu pheâ cuûa vua Ung Chính vaø
cho pheùp vieäc taâu trình deã daøng hôn. Naêm Caøn Long thöù 4 (1739), treân moät ñaïo duï oâng vieát:
Traãm töø khi leân ngoâi ñeán nay, môû roäng ñöôøng aên noùi, theâm vieäc kieán vaên, theo göông caùc baäc ñeá vöông thuôû tröôùc
muoán bieát ñöôïc yù daân xem laøm theá naøo cho ích quoác lôïi daân. Nay cho pheùp caùc ñaïi thaàn, cöûu khanh, khoa ñaïo vaø
caùc boä thuoäc tham laõnh, haøn laâm ñeàu ñöôïc taáu trieäp ñeå theâm saùng maét, thoâng toû moïi söï.
Taïi Töû Caám Thaønh, vua Caøn Long ñaët ra Taáu Söï Xöù, chuyeân lo veà vieäc nhaän vaø phaùt taáu trieäp. Taáu Trieäp Xöù
chia ra laøm hai boä phaän, noäi vaø ngoaïi. Noäi Taáu Söï Xöù ñaët taïi phía nam Nguyeät Hoa Moân, Ngoaïi Taáu Söï Xöù ñaët
taïi Caûnh Vaän Moân. Moãi ngaøy vaøo giôø Daàn, caùc chöông kinh cuûa Ngoaïi Taáu Söï nhaän caùc taáu trieäp töø caùc nha
moân vaø caùc tænh ñem tôùi, sau ñoù xeáp loaïi giao cho thaùi giaùm ôû Noäi Taáu Söï trình leân hoaøng ñeá.
Vua Caøn Long xem kyõ caøng töøng chöõ caùc taáu trieäp göûi veà, coù gì sai soùt lieàn baét caûi chính ngay. Naêm Caøn Long
thöù 13 (1748) vua Cao Toâng chính thöùc haï duï ghi vieäc söû duïng taáu trieäp cuûa caùc quan vaøo trong hoäi ñieån ñeå cho
moïi ngöôøi tuaân haønh vaø töø ñoù hai heä thoáng ñeà baûn vaø taáu trieäp cuøng hoaït ñoäng song song.
Ñeå baûo maät, vua Caøn Long baét buoäc caùc quan laïi ngöôøi Maõn Chaâu phaûi vieát baèng Maõn vaên, khoâng ñöôïc duøng
tieáng Haùn, neáu ai vi phaïm seõ bò traùch phaït. Taáu trieäp coù chaâu pheâ cuõng khoâng ñöôïc ñeå chung vôùi ñeà baûn, ñeå
phoøng vieäc coù theå tieát laäu tin töùc ra ngoaøi. Nhöõng quan laïi cuõng khoâng ñöôïc tieát loä noäi dung caùc baûn taáu thö vaø
lôøi pheâ cuûa nhaø vua maëc duø ñaõ phaûi hoaøn traû veà cung nhöõng baûn taâu ñoù.
Ngoaøi ra, ñôøi Caøn Long cuõng qui ñònh theâm nhieàu bieän phaùp khaùc, chaúng haïn vieäc caáp phaùt nhöõng hoäp thö coù
khoaù chæ rieâng vua vaø ñaïi thaàn coù chìa ñeå môû, vieäc ñoùng daáu giaùp baûn treân vaên kieän ñeå khoûi ai thay ñoåi cuøng
vieäc nieâm phong bao bì.
Caùc taáu trieäp taïi kinh ñoâ duøng hoäp vaøng, neáu coù maät taáu thì beân trong phaûi phong kín. Ngoaïi tænh thì taáu trieäp
phaûi ñoùng daáu, beân ngoaøi coù giaùp baûn. Neáu vaên thö laø loaïi khaån caáp thì do dòch traïm chuyeån ñi, tuyø theo töøng
caáp maø ñònh toác ñoä. (Xem phaàn dòch traïm)
Khi taáu trieäp ñöôïc dòch traïm chuyeån ñeán kinh ñoâ thì do boä Binh nhaän vaø trình cho Ngoaïi Taáu Söï. Caùc taáu thö
cuûa Quaân Cô Xöù thì do Noäi Taáu Söï thu hay phaùt, moät ngaøy trong hai giôø Daàn Maõo ñeå giao cho Quaân Cô ñaïi
thaàn duyeät khaùn goïi laø tieáp trieäp. Neáu taáu trieäp coù chaâu pheâ “seõ coù chæ” “coù chæ ngay” hay khoâng pheâ gì caû thì

26
caùc ñaïi thaàn phaûi nghieân cöùu vaø ñôïi leänh cuûa hoaøng ñeá. Neáu pheâ “kieán dieän” thì ñaïi thaàn phaûi vaøo gaëp nhaø vua
ñeå thænh chæ.
Nhöõng vieäc cô maät, ñích thaân quaân cô ñaïi thaàn phaûi vieát ñeå trình leân vua khoâng qua caùc chöông kinh.
(Löôïc thuaät theo Ngoâ Thaäp Chaâu (吳十洲), Caøn Long Nhaát Nhaät (乾隆一日) (quyeån haï) “Ngöï Laõm Baûn
Chöông” (御覽本章) tr. 307-312.

27
 CÔ CAÁU QUAÂN SÖÏ

Theo taøi lieäu chính thöùc, binh cheá ñôøi Thanh thay ñoåi boán laàn trong voøng 300 naêm cai trò, luùc khôûi ñaàu
quaân ñoäi cuûa hoï bao goàm binh löïc cuûa caùc boä toäc Maõn Chaâu goïi laø Baùt Kyø Binh (八旗兵), sau khi
nhaäp quan roài coù theâm ngöôøi Haùn toå chöùc thaønh Luïc Doanh (綠營). Ngoaøi ra coøn coù theâm nhöõng ñoäi
quaân ñòa phöông goïi laø höông duõng (鄉勇), vaø ñeán luùc nhaø Thanh saép ñoå thì coù quaân ñoäi ñöôïc huaán
luyeän theo phöông phaùp AÂu Taây goïi laø taân quaân (新軍). Nhaø Thanh keá thöøa kinh nghieäm cuûa nhieàu
trieàu ñaïi vaø kinh nghieäm rieâng cuûa hoï neân toå chöùc quaân ñoäi raát chi li, chu ñaùo.

HEÄ THOÁNG TRUNG ÖÔNG

Nhaø Thanh khoâng coù moät ai ñöùng ñaàu vieäc binh, tröïc tieáp cai quaûn hay thoáng lónh quaân ñoäi ngoaïi tröø
chính hoaøng ñeá.
1/ QUAÂN CÔ XÖÙ
Moät hoäi ñoàng beân caïnh hoaøng ñeá, töông töï nhö Quaân Uyû hieän nay coù teân laø Quaân Cô Xöù (軍機處)
(The Grand Council Hay Office Of Military Planning) laø cô quan toái cao ñieàu ñoäng moïi chieán dòch.
Töø ñaàu ñôøi Thanh, trieàu ñình ñaõ coù moät hoäi ñoàng coá vaán, bao goàm moät vaøi thaân vöông ngöôøi Maõn
Chaâu neân goïi laø Nghò Chính Vöông (議政王), quyeát ñònh nhöõng vieäc quan troïng veà caû chính trò laãn
quaân söï. Tôùi naêm Ung Chính thöù 7 (1729), nhaø Thanh thaønh laäp Quaân Cô Xöù ñeå ñieàu ñoäng quaân ñoäi
truù phoøng vaø ñöa saùch löôïc ñoái phoù vôùi nhöõng boä laïc ngöôøi Moâng Coå vaø Hoài vuøng taây baéc nöôùc Trung
Hoa thaønh thöû coøn goïi laø Quaân Nhu Phoøng (軍需房). Tôùi naêm Ung Chính thöù 10 (1732), cô quan naøy
ñöôïc caûi danh thaønh Bieän Lyù Quaân Cô Xöù (辦理軍機處). Naêm Caøn Long nguyeân nieân cô quan naøy
ñöôïc goïi laø Toång Lyù Söï Vuï Xöù nhöng veà sau laïi trôû laïi caùi teân Quaân Cô Xöù.
Trong khi döôùi trieàu Ung Chính, Quaân Cô Xöù chæ coù 3 ngöôøi (caùc thaàn) giuùp ñôõ hoaøng ñeá giaûi quyeát
moät soá vaán ñeà quaân söï chuû yeáu laø giaáy tôø haønh chaùnh thì sang ñôøi Caøn Long, soá ngöôøi ñöôïc chæ ñònh
vaøo Quaân Cô Xöù coù luùc leân ñeán 6 ngöôøi. Nhöõng ngöôøi ñöôïc ñöa vaøo Quaân Cô Xöù tuy cuõng thöôøng coù
moät chöùc vuï ôû trong trieàu nhöng vai troø ôû noäi ñình môùi thöïc söï ñaùng chuù yù vaø thöôøng phaûi laø ngöôøi cöïc
kyø thaân tín cuûa nhaø vua.
Caùc söû gia ñöa ra ba ñaëc tính trong phöông thöùc tuyeån choïn vaøo Quaân Cô Xöù:
- khoâng choïn trong haøng toâng thaát, e ngaïi quyeàn haønh cuûa nhaø vua seõ bò chia xeû (luaät naøy veà
cuoái ñôøi Thanh khoâng coøn aùp duïng nöõa)
- ñöùng ñaàu Quaân Cô Xöù (goïi laø laõnh ban - 領班) phaûi laø ngöôøi Maõn Chaâu ñeå khoâng bò ngöôøi
Haùn luõng ñoaïn
- chæ choïn trong nhöõng ngöôøi thaân tín cuûa nhaø vua ñeå coù theå phuï taù cho hoaøng ñeá trong
nhöõng bieán coá quan troïng

28
Quaân Cô Xöù ñaïi thaàn khoâng phaûi laø moät chöùc quan chính thöùc, chæ laø kieâm nhieäm, nhöng laïi quyeát
ñònh nhöõng vieäc quan troïng nhaát trong trieàu. Döôùi quyeàn quaân cô ñaïi thaàn coù caùc chöông kinh (dòch
aâm tieáng Maõn Chaâu janggin, laø chöùc quan nhoû, cuõng nhö thö kyù) giuùp vieäc.43 Theo qui ñònh, toång soá
chöông kinh laø 32 ngöôøi, moät nöûa ngöôøi Maõn Chaâu, moät nöûa ngöôøi Haùn chia laøm hai ban, moãi ban 8
ngöôøi Maõn, 8 ngöôøi Haùn, coù laõnh ban chöông kinh ñöùng ñaàu goïi laø “ñaït laïp maät” (達拉密).44 Caùc ban
chöông kinh cuõng bao goàm nhöõng ngöôøi vaên hay chöõ toát coù nhieäm vuï soaïn thaûo coâng vaên ñeå trình leân
hoaøng ñeá neân ñöôïc goïi laø tieåu quaân cô. Caùc chöông kinh cuõng chia phieân ñeå tröïc ban ñeâm (trò tuùc -
值宿), moãi ñeâm hai ngöôøi goïi laø daï ban ñeå phuï traùch nhöõng vieäc phaûi laøm cho kòp.
Thoaït tieân, khi môùi thaønh laäp, haàu nhö taát caû caùc ñaïi thaàn trong Quaân Cô Xöù ñeàu laø vaên quan xuaát
thaân, khoâng am töôøng vieäc binh nhung, chieán löôïc hay tieáp vaän neân ít khi coù theå ñöa yù kieán cuï theå chæ
ñoùng moät vai troø khieâm toán, moät daïng bí thö hôn laø coá vaán quaân söï. Thaønh thöû vieäc ñieàu ñoäng caùc ñôn
vò thieáu thoáng nhaát, gaây khoù khaên trong tröôøng hôïp phaûi söû duïng moät thaønh phaàn ña daïng.
Naêm Caøn Long 14 (1749), vua Cao Toâng tieán haønh nhöõng bieän phaùp caûi toå nhaèm bieán Quaân Cô Xöù
thaønh moät cô quan toái cao trong caùc vaán ñeà quaân söï, khoâng nhöõng trong quyeát ñònh maø caû trong vieäc
ñieàu hôïp binh maõ. Nhieàu chi tieát coøn löu laïi trong hoà sô cuûa Quaân Cô Xöù môùi khaùm phaù gaàn ñaây ñaõ
khoâng phuø hôïp vôùi söû nhaø Thanh trong Ñaïi Thanh thöïc luïc hay Thanh Söû Caûo vaø chuùng ta coù theå nhìn
roõ raøng hôn ñoäng löïc ñaèng sau nhöõng laàn ñoäng binh hoài theá kyû 18.
Thôøi kyø nhaø Thanh ñem quaân sang nöôùc ta, ngöôøi ñöùng ñaàu Quaân Cô Xöù laø A Queá, moät vò laõo thaàn trì
troïng, nhieàu kinh nghieäm chieán tröôøng ñaõ töøng laøm vieäc laâu naêm ñöôïc vua Caøn Long raát tín nhieäm.

QUAÂN CÔ ÑAÏI THAÀN

Quaân Cô Xöù ñôøi Caøn Long vaøo thôøi kyø chieán tranh Vieät – Thanh chuùng toâi ghi nhaän nhöõng ngöôøi sau ñaây:
a/ A Queá (阿桂) (1717-1797) töï Quaûng Ñình (廣庭) hieäu laø Vaân Nham (雲巖) thuoäc boä toäc Chöông Giai (章佳)
ôû trong Chính Lam Kyø (Plain Blue Banner), con trai cuûa danh thaàn A Khaéc Ñoân (阿克敦), ñöôïc taäp aám cuûa cha,
laøm chuû söï boä Binh. Naêm 1748 ñöôïc cöû ñi theo quaân löõ ñaùnh deïp Kim Xuyeân, bò toäi nhöng ñöôïc tha. Naêm 1764
laøm toång ñoác Töù Xuyeân, ñeán naêm 1769 khi laøm toång ñoác Vaân Nam thì ñöôïc cöû laøm moät trong ba ñaïi töôùng sang
ñaùnh Mieán Ñieän. Naêm 1772, oâng laïi chæ huy moät caùnh quaân ñaùnh Kim Xuyeân vaø sau 5 naêm, vôùi toán phí 70 trieäu
löôïng baïc, A Queá ñöôïc thaêng leân Thaønh Möu Anh Duõng Coâng (誠謀英勇公). Töø 1779 ñeán 1789, tuy laø moät
troïng thaàn trong Quaân Cô Xöù, A Queá vaãn ñöôïc ñieàu ñoäng ñi caùc tænh lo vieäc hoä ñeâ soâng Hoaøng Haø vaø thanh tra
quan laïi. OÂng thöôøng xöû lyù trieàu chính moãi khi hoaøng ñeá ñi nghæ maùt ôû Nhieät Haø hay tuaàn du. Coù leõ vì oâng ñöôïc
nhaø vua tín nhieäm neân Hoaø Thaân thöôøng tìm caùch ñaåy oâng ñi coâng taùc ñòa phöông haàu deã beà thao tuùng. Tuy oâng
khaù tích cöïc trong nhöõng chieán dòch ñaùnh Ñaøi Loan vaø Nepal, vieäc ñöa quaân sang Vieät Nam oâng khoâng thieát
tha maáy, chæ trình leân moät taáu thö voâ thöôûng voâ phaït neân khoâng bò traùch phaït gì sau khi Toân Só Nghò baïi traän.
OÂng cheát naêm 1797, ñöôïc ban teân thuî laø Vaên Thaønh (文成).

29
 A Queá
b/ Hoaø Khoân (hay Thaân) (和珅) (1750-1799) thuoäc hoï Niuhuru, goác Chính Hoàng Kyø, ñoã tuù taøi ñöôïc taäp aám chöùc
vuï cuûa cha vaø naêm 1772 ñöôïc phong tam ñaúng thò veä, giöõ nhieäm vuï canh coång Caøn Thanh Cung.
Vieäc Hoaø Khoân ñang töø moät thò veä voâ danh trôû thaønh moät ñaïi thaàn khuynh loaùt trieàu chính coù nhieàu daät söï khaùc
nhau. Khi vua Cao Toâng baét ñaàu “suûng aùi” gaõ thò veä naøy thì oâng ñaõ 65 tuoåi coøn Hoaø Khoân môùi 25. Moät ñieàu
chaéc chaén, theo nhieàu nguoàn taøi lieäu, keå caû nhöõng ngöôøi Taây Phöông ñaõ tieáp xuùc vôùi y nhieàu laàn trong caùc phaùi
boä thì Hoaø Khoân “ñeïp trai, thaân maät, töï tin vaø raát kheùo noùi” (handsome, affable, self-possessed and
exceedingly clever with his tongue) neân raát ñöôïc tin caäy trong suoát 25 naêm trôøi, maõi tôùi khi vua Cao Toâng
thaêng haø.
Naêm 1777, khi môùi 28 tuoåi, Hoaø Khoân ñöôïc pheùp cöôõi ngöïa trong caám thaønh, moät ñaëc aân maø chæ nhöõng ñaïi
thaàn cao caáp nhaát vì giaø yeáu môùi ñöôïc höôûng. Con trai y ñöôïc ban teân Phong Thaân AÂn Ñöùc (豐紳殷德) vaø ñöôïc
vua Caøn Long gaû coâng chuùa uùt laø coâng chuùa Hoaø Hieáu (1775-1823) naêm 1790. Vua Cao Toâng cuõng giao cho
Hoaø Khoân nhieàu nhieäm vuï quan troïng – keå caû vieäc bieân soaïn Töù Khoá Toaøn Thö vaø ñem quaân bình ñònh Hoài
Cöông – nhöng khoâng toû ra xuaát saéc, neáu khoâng noùi laø baát taøi, coù leõ chæ laø nhöõng böôùc trung gian ñeå ñöôïc thaêng
leân nhöõng chöùc vuï cao hôn.
Hoaø Khoân keùo beø keát ñaûng, ñöa nhöõng ngöôøi thaân tín cuûa mình vaøo trong nhöõng chöùc vuï then choát trong trieàu
ñeå vô veùt tieàn baïc, taïo thaønh caû moät maïng löôùi tham nhuõng qui moâ töø trung öông ñeán ñòa phöông. Ngay caû A
Queá cuõng khoâng daùm ñuïng ñeán y vì sôï coù theå bò saøm taáu gaây neân ñaïi hoaï. Naêm 1782, ngöï söû Tieàn Phong
(錢灃) ñaõ ñaøn haëc hai tay chaân thaân tín cuûa Hoaø Khoân laø Quoác Thaùi vaø Vu Dòch Giaûn vaø maëc duø vua Caøn Long
khoâng che chôû cho hai ngöôøi naøy nhöng vai troø cuûa Hoaø Khoân khoâng vì theá maø suy giaûm. Vaøi thaùng tröôùc khi
vua Cao Toâng töø traàn, Hoaø Khoân coøn ñöôïc thaêng leân nhaát ñaúng coâng. Trong ñôøi y giöõ nhieàu chöùc vuï quan troïng
nhö Boä Quaân Thoáng Laõnh, Hoä, Binh, Laïi Boä thöôïng thö, Vaên Hoa ñieän ñaïi hoïc só, chính toång taøi Töù Khoá Quaùn,
Quoác Söû Quaùn.
Naêm 1799, khi vua Gia Khaùnh leân ngoâi, Hoaø Khoân bò qui keát 20 ñaïi toäi vaø tòch bieân gia saûn. Con y laø Phong
Thaân AÂn Ñöùc vì laø phoø maõ neân khoâng bò xöû töû, chæ bò caùch heát chöùc töôùc.

30
 Hoaø Khoân
c/ Löu Dung (劉墉) (1720-1805) laø con cuûa Löu Thoáng Huaân (劉統勳), ñoã tieán só naêm 1751, ñöôïc boå nhieäm
laøm vieäc trong Haøn Laâm Vieän. Naêm 1755, maëc duø ñang thaêng tieán treân hoaïn loä, oâng bò baét chæ vì cha oâng khi
laøm toång ñoác Cam Thieåm bò ngoä thaát quaân cô. Tuy ñöôïc tha, oâng bò giaùng caáp xuoáng laøm chöông kinh nhöng laïi
leân daàn töø ñoác hoïc An Huy leân tri phuû Thaùi Nguyeân (1762). Naêm 1766, oâng suyùt bò xöû töû chæ vì moät haït quan
tham nhuõng nhöng ñöôïc vua Caøn Long aân xaù chæ ñöa ñi tieàn quaân hieäu löïc.
Naêm 1767, oâng ñöôïc trieäu veà kinh laøm vieäc trong Voõ Anh Ñieän, cô quan troâng coi vieäc aán loaùt saùch vôû cuûa
trieàu ñình. Naêm 1776, oâng laøm haønh taåu trong Vaên Uyeân Caùc roài laøm ñoác hoïc Giang Toâ. Vì coù coâng phaùt giaùc
moät baøi nghòch thi gaây ra moät vuï Vaên Töï Nguïc neân oâng laïi ñöôïc tin duøng, naêm 1782 leân laøm thöôïng thö boä
Coâng, 1783 laøm thöôïng thö boä Laïi roài vaøo laøm vieäc trong Quaân Cô Xöù töø naêm 1785.
OÂng cheát naêm 1805 döôùi ñôøi vua Gia Khaùnh ñöôïc ban teân thuî laø Vaên Thanh (文清). Nhaéc ñeán Löu Dung
ngöôøi ta thöôøng ñeà caäp ñeán thö phaùp noåi danh ñöôïc nhieàu ngöôøi söu taäp.
d/ Ñoång Caùo (董誥) (1740-1818) ñoã tieán só naêm 1763 vaøo laøm vieäc trong Haøn Laâm Vieän, goùp nhieàu coâng lao
trong vieäc bieân soaïn boä Hoaøng Trieàu Leã Khí Ñoà Thöùc, moät loaïi töø ñieån coù minh hoaï veà caùc loaïi khí cuï, y phuïc,
boå phuïc ... cuûa cung ñình hoaøn taát naêm 1766. Naêm 1776, Ñoång Caùo ñöôïc giao nhieäm vuï phoù toång taøi bieân taäp
Töù Khoá Toaøn Thö vaø Maõn Chaâu Nguyeân Löu Khaûo bao goàm 20 quyeån (hoaøn taát naêm 1783).
Naêm 1779 oâng ñöôïc vaøo laøm vieäc trong Quaân Cô Xöù vaø tôùi naêm 1787 thì laïi theâm chöùc thöôïng thö boä Hoä, ñoùng
goùp nhieàu coâng lao trong caùc chieán dòch cuoái ñôøi Caøn Long. Naêm 1799, oâng laøm phoù toång taøi Quoác Söû Quaùn,
bieân tu caùc boä thöïc luïc. Khi oâng maát ñöôïc ñaët teân thuî Vaên Cung vaø ñích thaân vua Gia Khaùnh ñi ñöa ñaùm ñoïc
ñieáu vaên. OÂng cuõng noåi tieáng veà thö hoaï ñeå laïi nhieàu taùc phaåm giaù trò.

31
2/ BINH BOÄ
ÔÛ trung öông chæ coù boä Binh laø moät trong Luïc Boä troâng nom coâng vieäc haønh chaùnh veà caùc vaán ñeà quaân
söï bao goàm boán cô quan, ñaûm traùch boán nhieäm vuï:
- boå nhieäm, baõi mieãn;
- khen thöôûng, tröøng trò;
- thoâng tin, lieân laïc;
- cung öùng, tieáp lieäu.
Ngoaøi boä Binh vôùi nhöõng nhieäm vuï haønh chaùnh coøn coù Noäi Vuï Phuû ñaëc traùch Thöôïng Tam Kyø, Thò Veä
Xöù cai quaûn thò veä laø quaân ñoäi tröïc tieáp baûo veä hoaøng gia (Imperial Bodyguard) vaø boä Hoä troâng coi vaø
phoái hôïp moïi vaán ñeà lieân quan ñeán taøi chaùnh, binh löông, trang bò vaø quaân duïng.
Caáp baäc

Voõ phuïc Veä Uyù

The Illustrated Art of War, tr. 130

ÔÛ kinh ñoâ thì quaân ñoäi chuû yeáu laø Baùt Kyø Binh baûo veä hoaøng thaønh, caáp baäc cuõng phöùc taïp. Ñöùng ñaàu
moãi doanh laø moät ñoâ thoáng (toøng nhaát phaåm), hai phoù ñoâ thoáng (chaùnh nhò phaåm), naêm tham laõnh
(chaùnh tam phaåm) vaø phoù tham laõnh (chaùnh töù phaåm). Caùc doanh goàm coù thò veä doanh, kieâu kî doanh,
tieàn phong doanh, hoä quaân doanh, boä quaân doanh, hoûa khí doanh vaø hoä laêng vieân quaân. Toång soá quaân
leân ñeán 107,000 ngöôøi. Ñôøi Caøn Long soá taù laõnh (佐領) gaàn 2000 ngöôøi, coøn binh só hôn 200,000.45

32
OÛû ñòa phöông taïi caùc tænh thì ñöùng ñaàu laø toång ñoác (tænh lôùn) hay tuaàn phuû (tænh nhoû) laø vaên quan. Veà
maët quaân söï, voõ quan taïi caùc tænh coù chín caáp nhö sau :
- Ñeà Ñoác (toøng nhaát phaåm) quan voõ ñöùng ñaàu moät tænh
- Toång Binh (chaùnh nhò phaåm)
- Phoù Töôùng (toøng nhò phaåm)
- Tham Töôùng (chaùnh tam phaåm)
- Du Kích (toøng tam phaåm)
- Ñoâ Ti (chaùnh töù phaåm)
- Thuû Bò (chaùnh nguõ phaåm)
- Thieân Toång (chaùnh luïc phaåm)
- Baû Toång hay Baù Toång (chaùnh thaát phaåm)
- Binh Ñinh (maõ binh, chieán binh, thuû binh, chieán binh, ngoaïi uûy, thuûy sö)46
Thuû binh vaø chieán binh thöôøng laø boä binh, ngoaïi uûy maõ binh laø kî binh, coøn thuûy sö laø lính thuûy chæ
vuøng Maân Quaûng môùi coù. Chieán ñaáu taïi caùc vuøng thaûo nguyeân nhaø Thanh duøng Baùt Kyø Binh, chuû yeáu
laø kî binh, coøn ôû nhöõng vuøng soâng raïch, nuùi ñoài nhö caùc chieán dòch ôû taây vaø taây nam thì luïc doanh boä
binh laø chính.

Mieâu binh
Ngoaøi ra, moãi khu vöïc nhaø Thanh cuõng toå chöùc nhöõng ñôn vò daân toäc thieåu soá goïi laø höông binh (hay
höông duõng). Teân goïi cuûa nhöõng nhoùm daân binh naøy cuõng tuyø nôi maø khaùc nhau, vuøng Taây Vöïc goïi laø
phieân binh (番兵), taêng tuïc binh (僧俗兵), coøn ôû Vaân Nam, Quí Chaâu laïi goïi laø di binh (夷兵), ôû Taây
Taïng laø taïng phieân binh (藏番兵). Beân caïnh nhöõng ñoäi quaân coù toå chöùc, ñòa phöông cuõng coù theâm
nhöõng loaïi daân traùng, höông ñoaøn, lieäp hoä, ngö ñoaøn, sa daân ... tuyø theo ngheà nghieäp vaø sinh hoaït kinh

33
teá cuûa moãi vuøng. Nhöõng ñoäi quaân ñòa phöông naøy khoâng ñoàng nhaát veà vuõ khí, huaán luyeän hay löông
boång neân Thanh Söû Caûo ñaõ vieát laø “ngaïch soá tuy nhieàu nhöng khoâng ñoàng nhaát, khí giôùi trang bò cuõng
nhieàu loaïi khaùc nhau, löông höôùng luùc taêng, luùc giaûm khoâng nhaát ñònh”.47 Thoå binh ôû caùc tænh Töù
Xuyeân, Cam Tuùc, Hoà Quaûng, Vaân Nam, Quí Chaâu ñöôïc voõ trang theo nhö truyeàn thoáng cuûa caùc daân
toäc thieåu soá, do caùc thoå ti cai quaûn.
Tuyeån moä
Döôùi ñôøi Thanh, vieäc tuyeån moä voõ quan trôû thaønh moät nhu caàu quan troïng, nhaát laø khi trieàu ñaïi môùi
thaønh laäp, chinh chieán, noäi loaïn lieân mieân maø ngöôøi Maõn Chaâu khoâng sao ñuû neân vieäc duøng ngöôøi
Haùn laø moät vieäc caáp thieát.
Naêm Thuaän Trò thöù 3 (1646) nhaø Thanh baét ñaàu môû khoa thi caû vaên laãn voõ, caùc khoa thi voõ cuõng töông
töï nhö thi vaên, chia ra boán caáp ñoä chính:
- Ñoàng thí (童試) toå chöùc 3 naêm moät laàn taïi huyeän, phuû hay vieän, ngöôøi naøo ñoã ñöôïc danh
hieäu voõ ñoàng (武童)
- Höông thí (鄉試) cuõng 3 naêm moät laàn (caùc naêm tí ngoï maõo daäu) vaøo thaùng 10 taïi kinh ñoâ
vaø caùc tænh thaønh, ai ñoã ñöôïc danh hieäu voõ cöû nhaân (武舉人)
- Hoäi thí (會試) naêm keá tieáp kyø thi höông (thìn tuaát söûu muøi), cuõng 3 naêm moät laàn taïi kinh ñoâ
vaø caùc tænh thaønh, ai ñoã ñöôïc danh hieäu voõ tieán só (武舉進士)
- Ñieän thí (殿試) 10 thaùng sau kyø thi hoäi taïi Baéc Kinh, trong ñoù ba ngöôøi cao nhaát laø voõ traïng
nguyeân (武狀元), voõ baûng nhaõn (武榜眼), voõ thaùm hoa (武探花) coøn laïi laø voõ tieán só.48
Nhöõng naêm coù chuyeän vui möøng thì coù theå coù nhöõng kyø thi ñaëc bieät goïi laø aân khoa. Thí sinh phaûi laø
nam nhaân vaø chöa quaù 60 tuoåi. Nhöõng ai ñaõ ñònh theo ñuoåi nghieäp voõ khoâng ñöôïc quyeàn thi vaên vaø
ngöôïc laïi, ai theo ñuoåi nghieäp vaên khoâng ñöôïc thi voõ. Theo moät giaùo só doøng Jesuit ngöôøi Trung Hoa
teân laø Etienne Töø (Zie-徐) töôøng thuaät hoài cuoái theá kyû 19 thì thi höông (voõ cöû) ôû Nam Kinh goàm ba
giai ñoaïn (ñaàu, nhò, tam tröôøng), kyø ñeä nhaát laø kyø thi cöôõi ngöïa baén cung (maõ xaï - 馬射), kyø ñeä nhò
ñöùng baén treân ñaát (boä tieãn - 步箭) cuøng vôùi ba laàn khaûo thí veà theå löïc (three tests of strength)49, kyø ñeä
tam laø moät baøi thi vieát50.
Naêm Thuaän Trò 17 (1669), trieàu ñình boû thi theå löïc nhöng ñeán naêm Khang Hi 13 (1674) laïi khoâi phuïc.
Ñeán naêm Caøn Long thöù 25 (1760), thi baén coù theâm moät laàn baén traùi caàu. Baén treân löng ngöïa goàm hai
voøng, saùu muõi teân, truùng ba muõi thì hôïp caùch. Boä tieãn ñöùng caùch 30 böôùc, trong saùu phaùt truùng hai muõi
laø truùng caùch.
Hai kyø ñeä nhaát vaø ñeä nhò laø ngoaïi tröôøng (thi beân ngoaøi), coøn kyø ñeä tam laø noäi tröôøng (thi trong raïp
hay trong phoøng thi)51.
Trong caùc kyø thi höông ôû ñòa phöông thì toång ñoác laøm giaùm laâm (監臨), tuaàn phuû laøm chuû khaûo (主考).
Khaûo quan noäi tröôøng laø caùc ñoàng tri, tri huyeän thuoäc haøng khoa giaùp xuaát thaân. Khaûo quan ngoaïi
tröôøng laø voõ quan nhö ñeà ñoác, traán thuû, tham töôùng, phoù töôùng, du kích ...

34
Trong caùc kyø thi hoäi thì khaûo quan ngoaïi tröôøng bao goàm noäi ñaïi thaàn, ñaïi hoïc só, ñoâ thoáng, binh boä thò
lang boán ngöôøi, noäi tröôøng thì duøng hai vò haøn laâm, ñoâ saùt vieän vaø hai vò trong chieâm söï phuû.
Rieâng veà ñieän thí (thi ñình) thì boán ñaïi thaàn ñaûm traùch vieäc ñoïc quyeån vaø duyeät xeùt vieäc cöôõi ngöïa,
baén cung vaø kyõ duõng (söùc khoeû vaø kyõ thuaät chieán ñaáu) cuøng saùt haïch. Vieäc xöôùng danh nhaát giaùp tieán
só (traïng nguyeân, baûng nhaõn, thaùm hoa) cuõng töông töï nhö thi vaên.

A Yu-Hsi (tranh Giuseppe Castiglione)

The Illustrated Art of War, tr. 122

Thi höông duø vaên hay voõ cuõng ñeàu theo moâ thöùc töø ñôøi Minh truyeàn laïi khoâng thay ñoåi bao nhieâu. Kyø
thi vieát laø moät baøi luaän veà binh thö nhöng töø naêm 1807 trôû ñi thì thí sinh chæ phaûi cheùp laïi moät ñoaïn
thuoäc loøng trong Toân Töû, Ngoâ Töû hay Tö Maõ binh phaùp52. Ñieàu ñoù noùi leân trình ñoä keùm coûi veà vaên
hoïc vaø ít hieåu bieát veà binh bò cuûa caùc voõ sinh.
Moät ñaëc ñieåm khaù quan troïng laø ngay trong vieäc tuyeån moä thì vaên quan vaãn laø ngöôøi coù quyeàn quyeát
ñònh vaø vì theá ôû ñòa phöông, voõ quan luoân luoân chæ ñoùng vai tuyø toøng, döôùi söï giaùm saùt vaø ñieàu khieån
cuûa quan laïi duø raèng hoï chæ thuaàn tuyù laø nho só khoa baûng xuaát thaân chöa töøng laøm quen vôùi traän
maïc.53
Noùi toùm laïi, khaùc vôùi suy nghó thoâng thöôøng cuûa chuùng ta laø voõ quan ñôøi xöa aét laø tinh thoâng thaäp baùt
ban voõ ngheä, quyeàn cöôùc hôn ngöôøi. Thöïc ra caùc kyø thi voõ cuûa trieàu ñình Trung Hoa chæ bao goàm ba
phaàn chính: baén cung (treân ngöïa vaø ñöùng döôùi ñaát), theå löïc (baèng caùch keùo caùc loaïi cung naëng, ñaùnh
thöông vaø cöû taï), sau cuøng laø vaên chöông (vieát thuoäc loøng moät ñoaïn binh thö). Vieäc thi vaên laø moät baét
buoäc cho caùc voõ quan cao caáp nhöng khoâng ñoøi hoûi caùc voõ quan caáp thaáp.54
Quaân luaät

35
Nhaø Thanh theo chính saùch ôû ñaâu duøng ngöôøi ôû ñoù (人地相宜) cho ñôõ hao toán (luïc doanh, höông duõng
löông höôùng ít hôn baùt kyø binh Maõn Chaâu) vaø cuõng quen thuoäc vôùi ñöôøng saù hôn quaân ñieàu töø beân
ngoaøi. Quaân ñoäi nhaø Thanh töông ñoái toå chöùc qui moâ, coù theå noùi khoâng khaùc gì nhöõng quoác gia taân
tieán sau naøy.
Toå chöùc chu ñaùo ñaõ ñaønh nhöng kyû luaät laïi laø söùc maïnh noøng coát. Ngay töø ñôøi Ung Chính, moät oâng
vua noåi tieáng laø nghieâm khaéc, quaân kyû cuûa nhaø Thanh ñaõ raát naëng bao goàm 41 khoaûn goïi laø “quaân
leänh ñieàu öôùc” (軍令條約) ñeà caäp nhieàu vaán ñeà töø baûo maät ñeán söï tuaân haønh nôi traän tieàn, quaân
doanh, xuaát chinh, baûo veä vuõ khí, töôûng leä ... chaúng haïn nhö “quan binh trong chieán dòch neáu haø hieáp
daân phieân, caäy maïnh ñeå mua baùn, cöôùp taøi vaät, phaù huyû phoøng oác, gian daâm phuï nöõ ñeàu bò cheùm ñaàu”,
“quan binh gieát oan löông daân ñeå giaû maïo coâng lao ñeàu bò cheùm ñaàu” ... 55 Ñeán ñôøi Caøn Long, naêm
1748 (Caøn Long 13), quaân luaät laïi ñöôïc söûa ñoåi taêng theâm ba ñieàu cho nhöõng ngöôøi chæ huy quaân ñoäi.
Naêm 1784 (Caøn Long 49), vua Cao Toâng laïi ban haønh moät cuoán Haønh Quaân Giaûn Minh Kyû Luaät vaø
nhaán maïnh ñeán traùch nhieäm nhöõng ngöôøi caàm quaân. Nhieàu danh töôùng ñaùnh traän bò thaát lôïi chaúng haïn
nhö Ñeá Thaân (諦親), Tröông Quaûng Töù (張廣泗), Ngaïch Laâm Taâm (額林沁), Nhaõ Khaû Caùp Thieän
(雅可哈善), Döông ÖÙng Cö (楊應琚) ... ñaõ rôi ñaàu.

36
 TOÅ CHÖÙC ÑÔN VÒ
1/ LUÏC QUAÂN
A/ Baùt Kyø Binh
Baùt Kyø Binh bao goàm Baùt Kyø Maõn Chaâu, Baùt Kyø Moâng Coå vaø Baùt Kyø Haùn Quaân, coù theå coi nhö chuû
löïc cuûa nhaø Thanh, moät hình thöùc quaân chính qui so vôùi quaân ñòa phöông maø hoï goïi laø Luïc Doanh. Baùt
Kyø Binh coù tính theá taäp nghóa laø caùc chöùc vuï ñöôïc cha truyeàn con noái.
Nguyeân thuyû, Baùt Kyø laø binh löïc theo töøng boä toäc cuûa ngöôøi Maõn Chaâu khi hoï vöôït qua Sôn Haûi Quan
tieán vaøo Trung Hoa toå chöùc thôøi Thanh Thaùi Toå Nurhachi56 (Noã Nhó Caùp Xích - 努爾哈赤). Ngöôøi
Maõn Chaâu khi coøn ôû quan ngoaïi, quaân ñoäi vaø daân chuùng khoâng phaân bieät, toaøn toäc giai binh (töông töï
nhö beân ta thôøi Trònh Nguyeãn, moïi ngöôøi ñeàu laø lính khi caàn ñeán neân quaân soá luùc naøo cuõng leân ñeán
haøng chuïc vaïn) khi ñi saên hay taùc chieán thì cöù möôøi ngöôøi thaønh moät tieåu toå, coù moät ngöôøi ñöùng ñaàu,
laø ñôn vò caên baûn cuûa hoï. Thôøi kyø môùi nhaäp quan, löïc löôïng chieán ñaáu (combatants) nhaø Thanh ñem
vaøo ñeå chieám ñoùng Trung Hoa chæ ñoä 110,000 ñeán 140,000. Quaân chieán ñaáu bao goàm nhöõng ñoäi quaân
tinh nhueä thuoäc caùc boä laïc ôû ñoâng Moâng Coå, baéc Lieâu Ñoâng, vaø phía taây Caùt Laâm ñeå trôû thaønh thaønh
phaàn noøng coát cuûa Thanh quaân goïi laø Baùt Kyø Binh. Beân caïnh binh só chieán ñaáu, quaân Thanh coøn söû
duïng khoaûng chöøng 340,000 daân binh bao goàm noâng daân vaø thöông nhaân döôùi caùi teân Haùn Quaân.57

Voõ töôùng
Khi Noã Nhó Caùp Xích leân caàm quyeàn, quaân ñoäi môû roäng neân duøng maøu côø laøm tieâu chuaån, moãi maøu
côø laø moät boä toäc bao goàm vaøng, traéng, ñoû, xanh (hoaøng baïch hoàng lam) laø boán boä toäc cô baûn. Ñeán ñôøi
Hoaøng Thaùi Cöïc58 (Hung Taiji - 皇太極), nhöõng toaùn quaân öu tuù ñoù ñöôïc ñònh cheá hoùa, döôùi quyeàn chæ
huy cuûa trieàu ñình trung öông, vaø cuõng ñöôïc saép xeáp theo ñaúng caáp töông öùng vôùi söï baønh tröôùng cuûa
ñeá quoác môùi. Boán maøu côø cuõ ñöôïc theâm vieàn maøu ñoû, coøn côø maøu ñoû thì vieàn maøu traéng, taïo thaønh
boán kyø môùi (nhöông kyø - 鑲旗) taát caû laø taùm laù côø khaùc nhau neân goïi laø Baùt Kyø Quaân (boán chính kyø vaø

37
boán nhöông kyø). Chính hoaøng, nhöông hoaøng, chính baïch goïi laø thöôïng tam kyø59 coøn chính hoàng,
nhöông hoàng, chính lam, nhöông lam, nhöông baïch goïi laø haï nguõ kyø. Nguyeân thuyû, maøu côø chaúng qua
chæ ñeå phaân chia caùc khu vöïc theo ñôn vò haønh chaùnh, cuõng khoâng mang moät yù nghóa ñaëc bieät naøo.
Trong chieán ñaáu, caùc kyø binh ñöôïc ñieàu ñoäng thaønh töøng ñôn vò nhoû goïi laø ngöu luïc, moãi ngöu luïc
khoaûng töø 200 ñeán 300 ngöôøi (veà sau chæ coøn 120 ngöôøi) döôùi quyeàn moät caáp chæ huy goïi laø ngaïch
chaân (額真) do chuû soaùi choïn löïa.60 Ngöu luïc laø tieáng Maõn Chaâu nghóa laø muõi teân vì treân ñuoâi teân bao
giôø cuõng coù daáu hieäu cuûa boä laïc, ngaïch chaân laø chuû nhaân coøn goïi laø thaäp tröôûng. Ngaïch chaân khoâng
nhöõng troâng coi quaân lính döôùi quyeàn mình maø coøn ñaûm traùch luoân caû vieäc hoä tòch neân cuõng laø ngöôøi
ñöùng ñaàu caû boä toäc.
Theo Thanh söû, tröôùc khi nhaäp quan, naêm 1614 hoï coù caû thaûy 308 ngöu luïc ngöôøi Maõn Chaâu, 76 ngöu
luïc ngöôøi Moâng Coå vaø 16 ngöu luïc ngöôøi Haùn, toång coäng laø 400 ngöu luïc. Sau khi nhaäp quan, caùc teân
ñoåi qua tieáng Haùn neân coá sôn ngaïch chaân thaønh ñoâ thoáng, mai laëc ngaïch chaân thaønh phoù ñoâ thoáng,
giaùp laït ngaïch chaân thaønh tham laõnh coøn ngöu luïc ngaïch chaân thaønh taù laõnh.

Ñôn vò Chæ huy Quaân soá

ngöu luïc (niru 牛彔) taù laõnh 300 ngöôøi

giaùp laït (甲喇) 5 ngöu luïc tham laõnh 1500 ngöôøi

coá sôn (固山) 5 giaùp laït ñoâ thoáng 7500 ngöôøi

Moãi ñoâ thoáng coù hai phoù ñoâ thoáng phuï taù troâng coi moät kyø (coá sôn).
Duø thieän chieán, ngöôøi Maõn Chaâu so vôùi ngöôøi Trung Hoa chæ laø moät thieåu soá. Chính vì theá töø ñaàu theá
kyû 17, Nurhachi ñaõ lieân minh vôùi caùc boä toäc quan ngoaïi thaønh laäp ñöôïc Baùt Kyø Moâng Coå vaø sau naøy
khi ñaõ tieán xuoáng phöông nam thì theâm Baùt Kyø Haùn quaân hay Luïc Doanh (Green Standard Army) ñeå
traán giöõ nhöõng khu vöïc caùch xa kinh ñoâ. Vieäc söû duïng trieät ñeå caùc löïc löôïng ngöôøi Haùn ñeå bình ñònh
vaø choáng laïi taøn dö nhaø Minh ñaõ giuùp cho ngöôøi Maõn Chaâu chinh phuïc ñöôïc Trung Hoa nhöng laïi
cuõng laø moät vaán ñeà. Chính saùch phaân bieät Maõn Haùn taïo ra moät soá theá löïc ñòa phöông, nhaát laø khi hoï
nhaän thöùc ñöôïc haïn cheá cuûa kî binh Maõn Thanh – cuõng nhö Moâng Coå tröôùc ñaây – khi phaûi söû duïng ôû
mieàn nam, nhieàu soâng raïch vaø ñaàm laày, khoâng tieän cho vieäc di chuyeån baèng ngöïa.61
Sau khi laøm chuû trung nguyeân, nhaø Thanh chia laïi caùc caáp binh só giao cho ñaïi thaàn thoáng laõnh, duøng
öôùc chöøng hôn möôøi vaïn quaân tinh nhueä nhaát löu laïi baûo veä kinh ñoâ goïi laø caám veä quaân (禁衛軍), soá
coøn laïi chia ra traán ñoùng caùc nôi hieåm yeáu goïi laø truù phoøng quaân (駐防軍). Quaân taïi kinh ñoâ chia ra
laøm Kieâu Kî Doanh (驍騎營), Thaân Quaân Doanh (親軍營), Tieàn Phong Doanh (前鋒營), Boä Quaân
Doanh (步軍營), Kieän Nhueä Doanh (健銳營), Hoaû Khí Doanh (火器營). Quaân ôû ñòa phöông bao goàm
hai thaønh phaàn, ôû ñoâng baéc vaø Moâng Coå, Taân Cöông thì coù töôùng laõnh traán nhaäm, kieâm luoân vieäc cai
trò. ÔÛ nhöõng ñòa phöông khaùc, quaân truù phoøng ñaët döôùi quyeàn quan laïi sôû taïi chæ huy.

38
Töø naêm 1661, truù phoøng quaân bao goàm 9 nôi lôùn vaø 10 nôi nhoû hôn, ñaët taïi nhöõng vò trí hieåm yeáu
(strategic points). Nhöõng nôi quaân Thanh truù ñoùng, moät vuøng ñaát bao quanh ñöôïc tröng duïng ñeå cho
binh lính sinh soáng vaø ngöôøi ta tính ra coù ñeán 14 trieäu maãu ñöôïc daønh rieâng cho quan vieân coøn binh
lính chæ ñöôïc moät phaàn nhoû. Soá binh traïi aáy caøng luùc caøng taêng neân ñeán cuoái theá kyû 19, doanh soá leân
ñeán 106 nôi. Luùc ñaàu, binh só chuû yeáu ñoùng chung quanh kinh ñoâ ñeå baûo veä hoaøng thaønh nhöng tình
hình ngaøy caøng oån ñònh, ñaát ñai kieåm soaùt vaø chinh phuïc theâm moãi luùc moät taêng neân löïc löôïng vì theá
cuõng baønh tröôùng, soá quaân truù ñoùng ôû caùc vuøng taây baéc (Taân Cöông) vaø taây nam (Taây Taïng) cuõng gia
taêng, ngöôïc laïi caùc tænh phía trong nhö An Huy, Haø Nam laïi giaûm bôùt. Rieâng nhöõng tænh bieân ñòa nhö
Quaûng Taây, Quí Chaâu, Vaân Nam thì tuy khoâng coù troïng binh traán giöõ nhöng ñöôïc yeåm trôï töø nhöõng
tænh laân caän moãi khi caàn.62
Quaân Thanh ôû caùc vuøng ñoâng baéc nôi ñaát toå cuûa hoï thì soáng quaây quaàn nhö laøng xaõ, keá thöøa chöùc vuï
vaø sinh soáng baèng ngheà noâng, saên baét, chaøi löôùi nhöng vì daân soá caøng luùc caøng gia taêng, vai troø cuõng
keùm daàn neân caøng veà sau hoï caøng ngheøo ñoùi, khoán khoù. Ñeán ñôøi Caøn Long, vieäc nuoâi döôõng binh lính
trôû thaønh gaùnh naëng vaø trieàu ñình ñaõ phaûi nhieàu laàn thaûo luaän veà löông höôùng cho kyø binh.63
B/ Luïc Doanh
Goïi laø Luïc Doanh vì ñòa phöông chæ ñeán möùc doanh (營) laø toái ña nhöng theo cô cheá cuõ thì ba doanh
thaønh moät tieâu (標) neân ngöôøi ta cöù theo thoùi quen maø goïi laø tieâu. Moãi doanh trung bình khoaûng 1000
ngöôøi, qui cheá tieâu binh do ñoác hay phuû quaûn trò thaønh thöû tieâu doanh cuõng khoâng nhaát ñònh laø bao
nhieâu ngöôøi maø tuyø theo töøng ñòa phöông, coù doanh laïi chæ chöøng 200 ngöôøi (nhö taïi Quaûng Taây thôøi
Thuaän Trò chæ coù hai doanh, moãi doanh 200). Moät tieâu coù nôi goàm 2 hay 3 doanh nhöng cuõng coù nôi
ñeán 4 hay 5 doanh. Theo hoäi ñieån ñôøi Caøn Long thì rieâng tænh Tröïc Leä quaân soá luïc doanh leân ñeán hôn
40,000 ngöôøi, Haø Nam laïi chæ khoaûng hôn 10,000. Löôõng Giang toång ñoác döôùi tay coù ñeán 12 doanh,
Vaân Quí toång ñoác laïi chæ coù 1 doanh.64
ÔÛ nôi naøo quaân ñoäi do toång ñoác chæ huy thì goïi laø ñoác tieâu (督標), tuaàn phuû chæ huy goïi laø phuû tieâu
(撫標), coøn ñeà ñoác chæ huy thì goïi laø ñeà tieâu (提標) coøn do toång binh chæ huy thì goïi laø traán tieâu (鎮標).
Thöïc ra toång ñoác vaø tuaàn phuû laø vaên quan tuy ñöùng ñaàu moät tænh nhöng tröïc tieáp chæ huy vaãn laø caùc
chöùc vuï quaân söï thuaàn tuyù nhö ñeà ñoác, toång binh. Moãi khu vöïc laïi chia thaønh tieàn, haäu, taû, höõu, trung
caùc doanh (營) chia ra baûo veä thaønh trì (thaønh thuû doanh) vaø caùc ñòa haït quan yeáu (phaân phoøng
doanh).
Döôùi traán laø hieäp (協), moãi hieäp coù moät phoù töôùng ñöùng ñaàu. Döôùi hieäp laø doanh moãi doanh tuyø theo
lôùn nhoû maø coù tham töôùng, du kích, ñoâ ti, thuû bò chæ huy. Döôùi doanh laø taán (汛), moãi taán do thieân toång,
baû toång troâng nom. Quaân Thanh cuõng chia laø hai binh chuûng, luïc sö vaø thuyû sö, cheá ñoä toå chöùc gioáng
nhau. Trong luïc sö cuõng chia thaønh maõ binh, boä binh nhöng taát caû moïi löïc löôïng ñeàu ñaët döôùi quyeàn
ñieàu ñoäng thuoäc boä Binh cuûa trieàu ñình.
Nhöõng con soá gaàn ñaây nhaát thì ngöôøi ta cho raèng kyø binh cuûa nhaø Thanh ñoä chöøng hôn 200,000 treân
toaøn quoác, vôùi khoaûng 59,000 laø ngöôøi goác Maõn Chaâu, moät nöûa truù ñoùng taïi Baéc Kinh vaø caùc khu vöïc
chung quanh ñeå baûo veä hoaøng thaønh, phaàn coøn laïi ñoùng raûi raùc ôû caùc khu vöïc then choát doïc theo bieân
giôùi phía baéc vaø phía taây.65

39
Tuy nhieân con soá naøy khoâng nhaát ñònh vì suoát theá kyû 18, vieäc duy trì nhöõng ñoäi kyø binh trôû neân quaù
toán keùm, coøn soá Luïc Doanh (binh ñoäi ngöôøi Haùn) ñoàn truù ôû nhöõng vuøng xa kinh ñoâ thì moãi luùc moät
ñoâng ñaûo hôn. Trong khoaûng 1723 ñeán 1740, ñaùp öùng vôùi cuoäc chieán Taân Cöông vaø loaïn ngöôøi Mieâu,
Thanh trieàu phaûi naâng soá löôïng Luïc Doanh töø 580,000 leân 696,000 vaø ñeåå duy trì ñoäi quaân lôùn lao ñoù,
nhaø Thanh phaûi giaûm bôùt kî binh, chuyeån sang boä binh vaø coá gaéng duøng ngöôøi ñòa phöông truù phoøng
ñeå traùnh vieäc di chuyeån quaân löõ. Vieäc ñieàu ñoäng quaân ñoäi cuûa nhieàu khu vöïc khaùc nhau vöøa toán phí
vöøa nhieâu kheâ gaây cho ñòa phöông raát nhieàu khoù khaên, chaúng haïn nhö trong kyø taán coâng Ñaøi Loan
(1787-1788) deïp Thieân Ñòa Hoäi, nhaø Thanh ñaõ phaûi söû duïng ñeán 60,000 quaân caû Maõn laãn Haùn trong
ñoù 20,000 ñieàu ñoäng tröïc tieáp ngay taïi Phuùc Kieán, 14,000 töø Quaûng Ñoâng, 15,000 ngöôøi khaùc töø Töù
Xuyeân, Chieát Giang, Hoà Quaûng, Quí Chaâu vaø Quaûng Taây, cuøng vôùi hôn 10,000 quaân baûn boä ngay taïi
hoøn ñaûo.66 Luïc doanh bao goàm nhieàu binh chuûng nhö maõ binh, boä binh, thuû binh, chieán binh, ngoaïi uyû
vaø thuyû sö.

Kyø binh Ñao binh Mieâu binh

Late Imperial Chinese Armies, 1520-1840, tr. 32

40
Tuy nhieân, chuùng ta cuõng bieát quaân soá hieän dieän (conquest force) thì ñoâng nhöng quaân soá chieán ñaáu
laïi khoâng phaûi ñaày ñuû nhö theá. Naêm 1802, khi vua Gia Khaùnh duyeät xeùt laïi chi phí binh tình ñeå tính
chuyeän tieãu tröø Baïch Lieân Giaùo, Thanh trieàu ñaõ nhaän ñònh raèng vuï bình loaïn Ñaøi Loan laø böôùc ngoaët
quan troïng nhaát, khôûi ñaàu cuûa söï suy suïp (tragic turning point in its fortunes)67.
C/ Höông Duõng
Töø 1787 trôû veà sau, Caøn Long khoâng coøn daùm ñieàu ñoäng Kyø Binh vaø Luïc Doanh moät caùi thoaûi maùi maø
phaûi duøng “höông duõng” töùc laø loaïi daân quaân ñòa phöông (local braves) ñeå boå sung vôùi quaân chính qui.
Chính saùch ñoù cuõng laøm cho chuùng ta theâm khoù khaên trong vieäc öôùc tính chính xaùc soá quaân ñem qua
ñaùnh Vieät Nam. Ngoaøi ra cuõng coøn moät ñieåm ñaùng chuù yù laø moãi laàn ñieàu ñoäng binh lính, nhaø Thanh
luoân luoân coù taät phoùng ñaïi leân haøng chuïc laàn ñeå hö tröông thanh theá, caùc söû gia nöôùc ta hoaëc khoâng ñeå
yù ñeán, hoaëc coá tình ghi nhaän cho chieán thaéng theâm oanh lieät neân boû qua yeáu toá naøy.68
2/ THUYÛ QUAÂN
Thôøi trung coå, döôùi hai trieàu Nguyeân Minh, Trung Hoa coù moät löïc löôïng haûi quaân töông ñoái huøng haäu.
Nhaø Nguyeân thöïc hieän nhieàu cuoäc vieãn chinh, ñaùng keå nhaát laø vieäc ñem quaân ñi ñaùnh Nhaät Baûn vaø
Chieâm Thaønh, Ñaïi Vieät nhöng ñeàu thaát baïi. Döôùi ñôøi vua Vónh Laïc, thaùi giaùm Trònh Hoaø (鄭和) ñaõ
chæ huy moät haïm ñoäi huøng haäu thöïc hieän nhieàu cuoäc du haønh, coù laàn tôùi taän ñoâng boä Phi Chaâu.
Moät ñieàu ñaùng löu yù laø chieán thuyeàn cuûa Trung Hoa vaãn chuû yeáu ñöôïc xaây döïng ñeå chuyeân chôû, laø
moät bieán thaùi cuûa thuyeàn buoân, di chuyeån baèng söùc ngöôøi hay söùc gioù neân khoâng höõu hieäu trong vieäc
chieán ñaáu. Cuoái ñôøi Minh, khi giaëc bieån (oaûi khaáu 倭寇) hoaønh haønh ôû bieån ñoâng vaø nam Trung Hoa,
nhaø Minh ra leänh caám thuyeàn beø vaø chính saùch ñoù cuõng tieáp tuïc ñaàu ñôøi Thanh vì phaûi phoøng ngöï
Trònh Thaønh Coâng töø Ñaøi Loan taán coâng vaøo. Trong moät thôøi gian khaù daøi, ngöôøi Trung Hoa haàu nhö
boû haún maët bieån, hoaøn toaøn khoâng giao thieäp vôùi beân ngoaøi. Tuy cuõng coù luùc trieàu ñình coù yù ñònh xaây
döïng haûi quaân (thuyû sö) nhöng chính saùch khoâng ñoàng nhaát, thieáu lieân tuïc neân khoâng ñi ñeán ñaâu caû.
Nhaø Thanh phaân chia ra hai heä thoáng thuyû sö: trong luïc ñòa vaø ngoaøi haûi döông. Vieäc tuaàn phoøng soâng
raïch treân ñaát lieàu gaàn gioáng nhö luïc quaân. Thuyû sö coù caùc caáp ñeà ñoác, toång binh, phoù töôùng, du kích
chæ huy, cheá ñoä gioáng nhö luïc quaân. Ñôøi Khang Hi, nhaø Thanh ñaët moät ñeà ñoác ôû Suøng Minh, moät toång
binh ôû Kinh Khaåu troâng coi thuyû binh doïc theo soâng Döông Töû (Tröôøng Giang), caùc chieán thuyeàn haïn
ñònh ba naêm moät laàn tu boå. Sang ñôøi Ung Chính, Thanh trieàu ñaët theâm moät thuyû doanh taïi Thieân Taân,
phoái hôïp vôùi quaân thuyû ôû Hoà Quaûng.
Ñeán ñôøi Caøn Long, sau hai laàn vieãn chinh Ñaøi Loan vaø Ñaïi Vieät thaáy coù nhieàu khuyeát ñieåm, naêm
1790 (Caøn Long 55), vua Cao Toâng ra leänh gia taêng huaán luyeän thuyû sö, thuyeàn sö vaø tuyeån moä cho
ñuû soá ngaïch quaân ñoäi caàn thieát.
Veà vieäc haûi phoøng, nhaø Thanh ñaët naëng vieäc baûo veä bôø bieån choáng laïi haûi ñaïo (cöôùp bieån), di thuyeàn
(thuyeàn beø cuûa caùc nöôùc vuøng Ñoâng vaø Nam AÙ). Caùc troïng ñieåm phoøng ngöï bao goàm Kim Chaâu, Löõ
Thuaän, Thieân Taân, Ñaïi Coâ, Ñaêng Chaâu, Giao Chaâu, Ngoâ Tuøng, Suøng Minh, Ñònh Haûi, Haøng Chaâu, OÂn
Chaâu, Phuùc Chaâu, Haï Moân, Baønh Hoà, Ñaøi Loan, Cöûu Long, Hoå Moân ñeàu coù khoaùi thuyeàn ñeå tuaàn du
treân maët bieån.69 Nhaø Thanh cuõng trang bò cho chieán thuyeàn cuûa hoï moät soá suùng oáng Taây Phöông, goïi
laø ñình thuyeàn (霆船), aùm chæ moãi khi baén ra tieáng noå long trôøi lôû ñaát nhö saám. Tuy nhieân, thuyeàn beø

41
cuûa nhaø Thanh ñeàu do ñòa phöông theo maãu coù saün maø cheá taïo, khoâng coù qui ñònh roõ reät, cuõng khoâng
ñöôïc nghieân cöùu theo phöông phaùp khoa hoïc neân teân goïi cuõng raát tuyø höùng, nghe thì keâu nhöng thöïc
teá chaúng höõu duïng bao nhieâu. Chuùng ta thaáy coù caûn taêng thuyeàn, song boàng thuyeàn, thuyeàn coâ ... haøng
chuïc loaïi raát phöùc taïp nhöng haàu heát ñeàu laø thuyeàn buoân caûi bieán thaønh thuyeàn chieán neân coàng keành,
keùm linh ñoäng, thua xa nhöõng chieán thuyeàn cuûa caùc quoác gia khaùc.
Theo toå chöùc cuûa nhaø Thanh, vieäc phoøng ngöï maët bieån chia ra laøm 3 vaønh ñai:
- Ngoaøi cuøng laø phoøng thuû haûi ñaûo do luïc doanh thuyû sö ñaûm traùch
- Keá ñeán laø phoøng tuyeán bôø bieån do caû baùt kyø binh laãn luïc doanh ñaûm traùch
- Trong ñaát lieàn coù caùc ñoàn binh
Doïc theo maët ñoâng, quaân Thanh ñoùng töø baéc xuoáng nam coù Ñoâng Tam Tænh thuyû sö, Tröïc Leä thuyû sö,
Sôn Ñoâng thuyû sö, Giang Nam thuyû sö, Chieát Giang thuyû sö, Ñaøi Baønh thuyû sö, Phuùc Kieán thuyû sö,
Quaûng Ñoâng thuyû sö, Tröôøng Giang thuyû sö. Baùt kyø thuyû binh coù vaøi traêm chieán thuyeàn vaø maáy vaïn
quaân, chia ra ñoùng vôùi baùt kyø luïc doanh trong ngoaøi, toång coäng caû thuyû laãn boä leân ñeán 3.5 vaïn ngöôøi.70

42
 SINH HOAÏT
1/ QUAÂN DOANH
Vieäc di chuyeån moät ñoaøn quaân tröôùc nay ít ai ñaët thaønh vaán ñeà vaø haàu heát saùch vôû chæ ñeà caäp ñeán
ñieåm ñeán, ñieåm ñi coi vieäc di chuyeån laø moät chuyeän taát nhieân.
Ñoäi hình
Theo truyeàn thoáng töø xöa ñeå laïi, quaân Thanh cuõng chia laøm nguõ quaân, tieàn haäu taû höõu vaø trung quaân.
Neáu coù theå khi di chuyeån hoï cuõng theo ba ñöôøng song song, taû vaø höõu quaân chia ra hai beân baûo veä cho
tieàn, haäu vaø trung quaân ñi ôû giöõa. Quaân ñòa phöông hay thoå binh vì quen thuoäc ñòa theá neân thöôøng
ñöôïc cho ñi tröôùc ñeå thaùm thính vaø giaûi toaû nhöõng chöôùng ngaïi.
Quaân Thanh di chuyeån chia ra laøm haäu phöông vaän ñoäng vaø ñòch tieàn vaän ñoäng. Haäu phöông vaän ñoäng
laø löïc löôïng haäu caàn ñi sau ñaïi quaân, tieáp tuïc vaän chuyeån quaân nhu, löông thöïc tieáp teá cho tieàn tuyeán
cho ñeán khi ñuïng ñoä vôùi ñòch. Ñaây laø phöông phaùp di chuyeån ñöôøng xa, tieáp tuïc cuûng coá löïc löôïng
caøng luùc caøng phöùc taïp. Ñòch tieàn vaän ñoäng söû duïng trong tröôøng hôïp ñòch quaân ôû gaàn, quaân lính ñaûm
traùch luoân caû vai troø tieáp vaän.

Caùch ñoùng ñoàn cuûa quaân Thanh

(nhöõng oâ vuoâng laø leàu cuûa töøng ñôn vò nhoû)
Armies of the Nineteenth Century: Asia, tr. 34
Trích töø “The Economy of the Chinese Army” cuûa J. Lamprey (1867)
Vieäc haønh quaân cuûa nhaø Thanh raát coù lôùp lang vaø bao giôø cuõng coù moät chöông trình chi tieát veà vieäc di
chuyeån cho ñuû quaân soá ra maët traän (toáng binh chöông trình - 送兵章程), vai troø cuûa caùc quan ñòa
phöông ra sao (binh sai - 兵差 hay ñaïi sai - 大差). Thôøi Caøn Long, caùc chieán dòch lôùn luoân luoân ñieàu
ñoäng nhieàu tænh, nhieàu thaønh phaàn coù khi treân moät khu vöïc haøng vaïn daëm neân vieäc ñieàu hôïp coâng taùc
raát bao quaùt vaø phöùc taïp, caû thôøi gian laãn khoâng gian.

43
Ñoùng quaân
Theo taøi lieäu Taây phöông, loái boá trí cuûa quaân Thanh (doanh traïi hay doanh baøn) thöôøng laø hình chöõ
nhaät hay hình quaû traùm, caùc goùc coù boá trí coâng söï phoøng thuû (flanking defences), moãi coâng söï (tuyø
theo ñôn vò truù ñoùng nhieàu hay ít) thöôøng khoaûng 100 x 50 hay 180 x 110 böôùc (paces).
Nhöõng traïi binh ñoù thöôøng ñöôïc xaây ñaép raát chaéc chaén, deã giöõ, khoù ñaùnh. Trong cuøng laø moät lôùp töôøng
ñaát, toái thieåu cao 1.5 meùt, roäng 1.2 meùt, beân ngoaøi bao quanh laø moät caùi haøo (ditch) ít ra cuõng chöøng
ñoù (saâu 1.5 m, roäng 1.2 m), döôùi caém choâng tre. Thoâng thöôøng beân ngoaøi haøo choâng laïi coù theâm moät
böùc töôøng khaùc cao hôn (3.1 meùt) vaø cuõng roäng hôn (2.4 meùt) roài ngoaøi cuøng laïi theâm moät caùi raõnh
töông xöùng. Thöôøng thì böùc töôøng döôùi ñaùy bao giôø cuõng daøy hôn (4.2 meùt), treân cao thì heïp laïi (.75
meùt), beân ngoaøi thaúng ñöùng nhöng beân trong coù baäc ñeå cho quaân só coù theå ñöùng hay ngoài ñeå baén ra
nhöõng loã chaâu mai (loopholes, embrasures). Neáu ñuû thì giôø vaø phöông tieän, quaân Thanh coøn laøm theâm
moät haøo phoøng thuû beân ngoaøi roäng ñeán 9 meùt, saâu ñeán ngang löng, döôùi caém choâng tre, choâng goã tuyø
theo ñòa phöông coù theå cung öùng ñöôïc. Coù khi hoï cuõng chaët goã ñeå laøm nhöõng raøo caûn (abatis), chöa keå
nhöõng haàm baãy nguî trang, moãi hoá saâu .60 m, roäng ñoä .45 m, döôùi caém choâng.

Leàu cuûa quaân Thanh khi ñoùng ñoàn

Armies of the Nineteenth Century: Asia, tr. 37

Theo Ian Heath, moät khi hoï coù yù ñònh ôû laâu, quaân Thanh laïi laøm theâm beân ngoaøi nhieàu haøng raøo
(palisades) phoøng ngöï khaùc, coù khi baèng goã, coù khi xaây baèng ñaù. Ñöôøng vaøo traïi cuõng ñaøo haàm hoá doïc
ngang ñeå ñòch quaân khoù vöôït qua.71 Trong tröôøng hôïp ñoùng quaân taïm, binh só thöôøng nguû trong leàu vaûi
boâng, cao chöøng 2 meùt, truøm leân moät khoaûng ñaát vuoâng chöøng 4.6 x 4.6 meùt. Doanh tröôùng cuûa caáp
chæ huy thöôøng maøu ñoû hay xanh, binh só thì maøu traéng, xæn laïi theo thôøi gian. Neáu khoâng coù leàu, quaân
Thanh phaûi kieám goã tre caát taïm leàu ñeå ôû, vaùch ñaát nhö ôû nhaø queâ nöôùc ta.
Ngöôøi Trung Hoa coù kinh nghieäm veà phoøng thuû ñaõ laâu neân hoï toå chöùc khaù qui moâ. Nhieàu duïng cuï vaø
khí giôùi ñöôïc ñaëc bieät cheá taïo rieâng cho vieäc phoøng ngöï nhaát laø ôû Vaïn Lyù tröôøng thaønh tröôùc kia ñeå

44
choáng laïi nhöõng boä laïc du muïc töø maïc baéc tieán xuoáng. Hoï cuõng gaøi caùc loaïi ñòa loâi, thuyû loâi hay choâng
gai ñeå ngaên voù ngöïa cuûa ñòch.
Döøng quaân

Doanh traïi quaân Thanh (The Illustrated London News, 03/29/1873)

Armies of the Nineteenth Century: Asia, tr. 36
Vieäc di chuyeån moät ñoaøn quaân töø ñòa phöông naøy tôùi moät ñòa phöông khaùc khoâng ñôn giaûn. Rieâng vieäc
ñoùng quaân taïm thôøi treân ñöôøng haønh quaân cuõng laø moät vaán ñeà lôùn. Söû nhaø Thanh vieát veà naêm caùch
thöùc döøng quaân tuyø töøng tröôøng hôïp:
- Khaùch ñieám: Trong nhieàu tröôøng hôïp, quaân ñoäi coù theå tröng duïng caùc khaùch ñieám, traû moät
giaù nhaát ñònh (töø 3 ñeán 4 tieàn, tuyø theo phoøng lôùn nhoû). Chieáu nhu caàu quaân söï, caùc phoøng
oác thöôøng bò tröng duïng tröôùc khi quaân tôùi nôi.
- Nhaø daân: Neáu khaùch ñieám khoâng ñuû, quan binh tröng duïng theâm nhaø daân. Tuy nhieân binh
lính ñi xa thöôøng hay nhuõng nhieãu, chöa keå nhieàu teä naïn khaùc neân caùch naøy ít duøng.
- Ñoùng leàu: Leàu ñoùng quaân coù theå do binh só mang theo nhöng phaàn lôùn do ñòa phöông chuaån
bò vaø cung caáp, quan thì moãi ngöôøi moät leàu, lính thì hai ngöôøi moät leàu. Leàu naøy coù maãu
nhaát ñònh vaø do boä Coâng ñaûm traùch vieäc cheá taïo hay cho ngöôøi xuoáng giaùm saùt. Leàu to
baèng moät chieác chieáu lôùn coù caùc vaät duïng nhö maùng coû, thuøng nöôùc.
- Nhaø tranh (thaûo phoøng): Neáu ba loaïi treân khoâng coù thì binh lính phaûi kieám moät nôi khoaûng
khoaùt döïng nhöõng tuùp leàu tranh, chaët tre ñaün goã laøm choã ôû. Nhöõng tuùp leàu ñoù moät phaàn do
boä Coâng cung caáp vaät lieäu, moät phaàn do ñòa phöông, coù tieâu chuaån rieâng vaø ñoùng binh theo
moät ñoäi hình sao cho phuø hôïp vôùi tình hình.72

45
 - Ñeàn chuøa: Neáu coù nhöõng ñeàn ñaøi mieáu maïo ôû caùc vuøng chung quanh, quan binh cuõng coù
theå söû duïng laøm nôi ôû cho giaûn tieän. Ñaây laø bieän phaùp thoâng duïng khi quaân Thanh truù ñoùng
ôû Vaân Nam chôø ñi ñaùnh Mieán Ñieän vaø Ñaïi Vieät.
Canh phoøng
Khi quaân ñoùng taïi nôi naøo, vieäc canh phoøng troäm ñaïo hay quaáy phaù baát ngôø laø vieäc soáng cheát. Tröôùc
khi ñoùng traïi, quaân Thanh thieát laäp caùc ñieám canh ôû chung quanh. Lính canh ai cuõng coù theû (goïi laø yeâu
baøi - 腰牌) ñeo ôû thaét löng, gaùc chung quanh nôi ñoùng quaân, tö nhaân khoâng ai ñöôïc vaøo doanh traïi maø
lính cuõng khoâng ñöôïc ra ngoaøi. Ban ñeâm coù lính ñi tuaàn vaø quan laïi chia phieân ñoác thuùc. Neáu nhö
trong doanh traïi coù chæ huy cao caáp, nhaát laø coù ñaïi thaàn töø kinh ñoâ xuoáng thanh tra hay giaùm saùt thì
vieäc canh phoøng coøn nghieâm nhaët hôn nöõa.
Caàn vuï
Quaân ñoäi nhaø Thanh coù heä thoáng phuïc dòch goïi laø caàn vuï (勤務). Caàn vuï chia ra laøm toøng dòch (從役),
khieân phu (縴夫), thaân ñinh (親丁), caên dòch (根役), dö ñinh (餘丁). Toøng dòch do ñaøi traïm hay duyeân
ñoà (beán soâng) caùc chaâu huyeän cung caáp ñeå phuïc vuï quan quaân, khieân phu töùc laø phu khuaân vaùc hay
cheøo thuyeàn, thaân ñinh laø nhöõng keû haàu haï, ñaày tôù caùc quan ñi theo chuû. Nhöõng haïng ngöôøi naøy, tuyø
theo chöùc vuï maø nhieàu hay ít. 73 Caên dòch laø ngöôøi ñi theo quan binh, tuyø vieäc maø ñieàu ñoäng, cuõng tuyø
chöùc vuï, quan laïi cao caáp coù theå leân ñeán 60 ngöôøi.74 Ñaây chính laø daân phu maø chuùng ta vaãn tính chung
laø quaân Thanh neân soá löôïng coù phaàn sai leäch vôùi quaân soá chieán ñaáu vì thaønh phaàn naøy coù theå gaáp boäi
so vôùi binh só.
Ngoaøi ra, rieâng luïc doanh coøn coù theâm moät haïng ngöôøi khaùc goïi laø dö ñinh, laø thaân nhaân, anh em, con
chaùu binh só ñi theo quaân ñeå laøm vieäc laët vaët vaø boå khuyeát cho ñuû ngaïch soá.75 Theo nguyeân taéc, cöù 10
binh só thì coù theå mang theo 3 dö ñinh hay caên dòch. Thaønh phaàn caàn vuï phaàn lôùn chæ ñöôïc côm aên maø
khoâng coù löông boång. (Xem theâm “Quaân Thanh sang ñaùnh nöôùc ta laø bao nhieâu?”, bieân khaûo cuûa
Nguyeãn Duy Chính).
Quaân maõ
Ngöïa laø phöông tieän di chuyeån quan troïng nhaát thôøi xöa neân quaân ñoäi nhaø Thanh luùc naøo cuõng döï bò
ñaày ñuû. Vua Cao Toâng thöôøng noùi:
- Vieäc tieán binh quan troïng haøng ñaàu laø do ngöïa.76
Muoán coù ñuû ngöïa duøng trong coâng vieäc, vaän chuyeån hay chieán ñaáu, vieäc nuoâi döôõng khoâng theå moät
ngaøy moät buoåi maø laø saùch löôïc tröôøng kyø. Quaân doanh phaûi chuaån bò ñaäu cuõng nhö coû, nuoâi ñuùng
phöông phaùp thì ngöïa môùi khoeû. Ngöïa chia ra laøm hai loaïi: haønh maõ laø loaïi ngöïa ñeå taïi caùc traïm, chæ
duøng laøm phöông tieän di chuyeån neân coøn goïi laø traïm maõ, vaø chieán maõ laø ngöïa cöôõi khi ra traän.

46
 Möøng chieán thaéng Hoài Cöông
The Illustrated Art of War, tr. 33
Ngöïa chieán chia ra laøm nhi maõ (兒馬), khoaù maõ (騍馬), phieán maõ (騙馬). Nhi maõ, khoaù maõ laø loaïi
ngöïa xaáu, khi caàn coù theå laøm thòt aên chæ phieán maõ laø daønh rieâng cho khi ra traän. Neáu tính theo ñòa
phöông saûn xuaát nhaø Thanh chia ra laøm khaåu maõ (口馬) laø gioáng ngöïa töø vuøng Tröông Gia Khaåu ôû
mieàn Baéc, phía nam Moâng Coå thuoäc gioáng ngöïa hoang do du muïc chaên nuoâi vaø thoå maõ (土馬) laø ngöïa
goác ôû caùc tænh taây nam, chuùng ta goïi laø ngöïa thoà. Khaåu maõ tuy thaân ngaén nhöng raén chaéc, tai nhoû, loâng
maøu vaøng caùt coù theå chaïy laâu maø khoâng meät. Thoå maõ cuõng nhoû con, chaïy khoâng nhanh nhöng laïi coù
theå leo nuùi duøng vaøo vieäc chuyeân chôû raát tieän. Ngöïa mieàn Baéc ñem xuoáng mieàn Nam khoâng hôïp thuyû
thoå, khoâng quen ñi ñöôøng nuùi, chæ moät thôøi gian laø oám roài cheát. Trong nhöõng chieán dòch ôû taây nam, vaø
trong chuyeán ñem quaân sang ñaùnh nöôùc ta, nhaø Thanh khoâng theå duøng kî binh maø chæ duøng loaïi ngöïa
thoà vuøng Ñieàn Vieät ñeå di haønh vaø chuyeân chôû.
Ngoaøi hai gioáng ngöïa chính laø khaåu maõ vaø thoå maõ ra, nhaø Thanh coøn moät loaïi ngöïa Thanh Haûi laø
ngöïa vuøng Taây Vöïc, moät soá vuøng ôû sa maïc duøng laïc ñaø. Löøa cuõng laø moät ñoäng vaät ñöôïc duøng trong
nhieàu chieán dòch nhöng chuû yeáu chæ ñeå keùo xe vaø laøm phöông tieän vaän taûi.
Veà nguoàn goác, quaân maõ chia ra laøm:
- ngöïa do quaân ñoäi chaên nuoâi,
- ngöïa mua cuûa daân chuùng,
- ngöïa quyeân goùp,
- ngöïa tòch thu cuûa ñòch,
- ngöïa ñoåi chaùc,
- ngöïa mua cuûa caùc phieân thuoäc.

47
Ngöïa do quaân ñoäi nuoâi ôû nhieàu muïc tröôøng treân toaøn quoác, tröôùc khi nhaäp quan ngöôøi Maõn Chaâu coù
ñeán 400,000 con. Nhieàu cô quan ñöôïc quyeàn nuoâi ngöïa chaúng haïn nhö Thöôïng Töù Vieän (上駟院), boä
Leã, Thaùi Boäc Töï (太僕寺). Ngöïa do Baùt Kyø Binh nuoâi, do Luïc Doanh nuoâi, vaø cuûa dòch traïm laø ba
loaïi ngöïa chính söû duïng khi xuaát chinh. Ngöïa do Baùt Kyø nuoâi thöôøng goïi laø truù phoøng maõ, do Luïc
Doanh nuoâi goïi laø doanh maõ, ngöïa cuûa dòch traïm goïi laø dòch maõ.
Ngöïa cuûa daân nuoâi, ñeå cöôõi cuõng coù maø ñeå duøng trong canh noâng cuõng coù. Ngöïa phieân thuoäc bao goàm
ngöïa mua laïi cuûa ngöôøi Hoài trong caùc chieán dòch. Ngoaøi ra nhaø Thanh coù mua laïi moät soá ngöïa töø caùc
nöôùc Trung Ñoâng vaø Nga La Tö.
Veà ngöïa cöôõi cho caùc quan, moãi baäc coù soá löôïng rieâng. Theo luaät ñònh, trong nhöõng laàn ñaùnh Taây
Vöïc, moãi ngöôøi lính luïc doanh ñöôïc caáp hai con ngöïa, moãi naêm ngöôøi thì ñöôïc hai con laïc ña,ø coøn kyø
binh moãi ngöôøi ba con ngöïa, hai ngöôøi ñöôïc theâm moät con laïc ñaø. Theo nhö theá moãi laàn chinh chieán,
nhaø Thanh phaûi chi tieâu raát nhieàu tính ra ñeán maáy vaïn con ngöïa vaø haøng chuïc nghìn con laïc ñaø.
Ñeán chieán dòch ôû vuøng taây nam nhö nhöõng laàn ñaùnh Mieán Ñieän vaø ñaùnh An Nam, moät phaàn vì ngöïa
mieàn baéc khoâng hôïp thuyû thoå, phaàn vì quoác khoá ñaõ caïn neân luïc doanh khoâng coøn ñöôïc caáp ngöïa nöõa,
baùt kyø binh chæ ñöôïc moãi ngöôøi moät con, caùc ñaïi thaàn cuõng chæ ñöôïc ngöïa cöôõi maø thoâi, khoâng theo soá
löôïng qui ñònh. Rieâng vieäc ñem quaân sang nöôùc ta, nhaø Thanh chæ söû duïng coù 423 con cho toaøn tænh
Quaûng Taây, 328 con cho toaøn tænh Quaûng Ñoâng (khoâng tính ñeán 940 con ngöïa duøng trong caùc dòch
traïm).77 Quaân lính ñem sang nöôùc ta ñeàu laø luïc doanh (quaân döôùi quyeàn tieát cheá cuûa toång ñoác sôû taïi)
ñi boä, ngöïa cöôõi chæ daønh cho caùc quan ñeå di chuyeån chöù khoâng phaûi duøng ñeå chieán ñaáu nhö kî binh.
Quaân löông
Nhaø Thanh chia ra laøm hai loaïi löông thöïc: chuû thöïc vaø phoù thöïc noùi theo ngoân ngöõ ñôøi nay cuûa chuùng
ta laø thöïc phaåm chính yeáu vaø thöïc phaåm phuï troäi. Phoù thöïc baát thöôøng, do quan laïi ñòa phöông cung
caáp theâm cho quaân ñoäi neân khoâng nhaát ñònh veà soá löôïng vaø chæ coù tính caùch boå tuùc, goïi laø tieàn rau
muoái (dieâm thaùi ngaân - 鹽菜銀).
Löông thöïc quaân Thanh chuû yeáu laø luùa gaïo nhöng cuõng coù theâm rau, thòt (gia suùc) hay traø, traùi caây ñeå
giaûi khaùt. Trong tröôøng hôïp chieán tranh khoác lieät, quaân ñoäi khoâng coù thì giôø naáu nöôùng, haäu caàn phaûi
laøm saün baùnh bao hay naáu côm tieáp teá cho tieàn tuyeán.78
Löông thöïc cuûa quaân Thanh cuõng ñöôïc qui ñònh theo caáp baäc, tính baèng tieàn, caùc caáp ñaïi thaàn leân tôùi
15 löôïng baïc, binh só thì 1.5 laïng, thoå binh, quaân ñòa phöông chæ .9 laïng moät thaùng. Neáu phaùt gaïo, moãi
binh só ñöôïc caáp moãi ngaøy 8 caùp (合) 3 chöôùc (勺)79 coøn nhö phaùt mì (mieán - 麵) thì moãi ngöôøi moãi
ngaøy moät caân.80
Vieäc chuyeân chôû vaø phaân phoái quaân löông cuõng coù nhöõng qui luaät nhaát ñònh. Löông thöïc ñöôïc taäp
trung taïi nhöõng ñaøi traïm (tuy cuõng goïi laø ñaøi traïm nhöng ñaây laø nhöõng kho ñöôïc thaønh laäp doïc theo
ñöôøng ñi chuû yeáu chæ ñeå tích tröõ löông thaûo coøn ñaøi traïm quaân haønh ôû treân laø moät traïm döøng chaân khi
di chuyeån) hay löông ñaøi. Löông ñaøi cuõng chia ra traïm lôùn, traïm nhoû vaø heä thoáng binh löông trong moãi
chieán dòch ñeàu coù moät löông vuï ñaïi thaàn tröïc tieáp troâng coi. Coù ba loaïi löông ñaøi:
- chuyeån vaän toång cuïc laø kho lôùn nhaát,

48
 - chuyeån vaän phaân cuïc,
- ñaøi traïm.
Veà phaân chia caùc loaïi löông thöïc, nhaø Thanh chia ra laøm chín loaïi khaùc nhau:
- Thöông chö (倉儲) laø loaïi löông thöïc coù theå tích tröõ laâu daøi, khoâng caàn phaûi duøng ngay
- Thaùi caáu (採購) thu hoaïch theo muøa, thu mua cuûa daân chuùng laø loaïi löông thöïc quan troïng
nhaát duøng trong caùc chieán dòch
- Quyeân naïp (捐納) quyeân goùp cuûa daân chuùng ñeå boå tuùc cho nhu caàu
- Quyeân thaâu (捐輸) do caùc nhaø giaøu töï yù ñoùng goùp
- Nhaân ñòch (因敵) laø löông thöïc laáy ñöôïc cuûa ñòch
- Ñoàn ñieàn (屯田) do binh só troàng caáy, khai khaån ñöôïc
- Nguyeân tröõ (原貯) laø loaïi thöïc phaåm toàn kho coøn ñoïng laïi ôû caùc löông ñaøi
- Trình coáng (呈貢) laø löông thöïc do ñòch quaân daâng naïp ñeå khao thöôûng hay ñeàn buø
- Thuù lieäp (狩獵) laø caùc loaïi thuù röøng saên baét ñöôïc khi haønh quaân
Vieäc quaûn trò löông höôùng ñoøi hoûi khaû naêng tính toaùn chu ñaùo, tuyø töøng muøa maø thu mua saûn phaåm dö
thöøa cuûa daân chuùng ñeå tích tröõ khi caàn ñeán. Hôn nöõa, khoâng phaûi luùc naøo trong kho cuõng saün tieàn ñeå
mua, nhieàu khi phaûi trình taáu laâu laéc neân vieäc chuaån bò binh löông laø moät vieäc raát khoù khaên. Vieäc
quyeân naïp löông thöïc cuõng coù nhöõng qui luaät rieâng cuûa noù ñeå sau ñoù taâu leân trieàu ñình ban chöùc töôùc
hay töôûng thöôûng.
Chuyeån vaän löông thöïc cuõng tuyø theo thôøi tieát, hình theå ñaát ñai, nhaân vaät löïc neân thöôøng khoâng coù
nhöõng tieâu chuaån coá ñònh, neáu tính theo phöông phaùp thì chia ra luïc vaän (vaän chuyeån treân boä) hay
thuyû vaän (theo ñöôøng bieån hay soâng). Neáu tính theo coâng vieäc thì laïi chia ra quan vaän (do quan quaân
ñaûm traùch), thöông vaän (thueâ möôùn ngöôøi khaùc laøm), quyeân vaän (do daân chuùng hay ngöôøi giaøu giuùp
söùc), töï vaän (do caùc ñôn vò töï lo), hay moãi ngöôøi mang theo phaàn aên cuûa mình (lyù ñaùi). Neáu tính theo
phöông tieän thì coù theå laø thoå phu, Haùn phu, xe, thuyeàn, goàng gaùnh ... Ngoaøi vieäc vaän chuyeån treân boä
hay baèng thuyeàn coù tieâu chuaån giaù caû roõ raøng, nhöõng phöông tieän khaùc nhieàu khi phaûi trình baùo, tính
toaùn raát phöùc taïp.
Trong chieán dòch sang ñaùnh nöôùc ta, vieäc thu mua quyeân goùp vaø vaän chuyeån löông thöïc khaù phöùc taïp.
Ñöôøng ñi töø bieân giôùi Hoa – Vieät ñeán Thaêng Long chaät heïp, nhieàu röøng nuùi khoù ñi neân quaân Thanh
phaûi xaây döïng nhieàu ñaøi traïm thaät khoù nhoïc. Theo taáu trieäp cuûa Phuù Cöông, toång ñoác Vaân Quí ñeà
ngaøy 29 thaùng 12 naêm Caøn Long 53 (1788), quaân Thanh chôû gaïo töø Vaân Nam xuoáng Höng Hoaù duøng
beø baèng tre. Khi ñaùnh Ñaøi Loan, quaân löông ñöôïc chôû baèng thuyeàn nhoû roài taäp trung chaát vaøo thuyeàn
lôùn.81
Khi coù nhöõng chieán dòch vuøng röøng nuùi taây nam Trung Hoa keå caû nöôùc ta, phu dòch haàu heát laø thoå daân,
ñöôïc toå chöùc thaønh töøng toaùn, moãi toaùn 30 ngöôøi coù hai phu ñaàu troâng coi. Phu ngöôøi Haùn cuõng chia
thaønh toå 30 ngöôøi, coù phu ñaàu vaø aùp sai chæ huy. Moãi traïm tuyø theo lôùn nhoû coù theå söû duïng töø vaøi chuïc

49
ñeán hôn moät nghìn daân phu, nhöõng daân phu naøy chieáu theo soá ruoäng cuûa xaõ maø caét roài giao cho traïm
ñeå phuïc dòch. Daân coâng ñi moãi laàn troøn 5 thaùng, sau 5 thaùng môùi ñöôïc ñoåi toaùn khaùc. Vì thaønh phaàn
phu phen raát ñoâng ñaûo neân tuyø theo nguoàn goác maø coù teân khaùc nhau nhö lyù phu, thoå phu, man phu, oâ
laïp (烏拉?), Haùn phu, khaùch phu, tröôûng phu ... treân lyù thuyeát, phu phen neáu ñieàu ñoäng laâu ngaøy thì
cuõng coù löông bao goàm tieàn nuoâi gia ñình (an gia ngaân), tieàn rau coû vaø khaåu phaàn, coøn neáu chæ tröng
duïng ngaén haïn thì töï tuùc.
2/ TIEÁP VAÄN
Ñaøi traïm
Moät trong nhöõng ñoùng goùp ñaùng keå cuûa toå chöùc haønh quaân nhaø Thanh laø heä thoáng ñaøi traïm (台站) töùc
laø nhöõng traïm tieáp teá thieát laäp doïc theo ñöôøng tieán quaân. Moãi khi haønh quaân, tuyø theo tình hình vaø nhu
caàu, quan laïi ñòa phöông thieát laäp nhöõng ñaøi traïm tính toaùn döïa treân quaân soá nhieàu hay ít, ñeå khi caàn
seõ taäp trung xe coä, phu dòch, löøa ngöïa laøm coâng taùc haäu caàn cho quaân ñoäi, seõ giaûi theå ngay sau khi
chieán dòch chaám döùt.
Vì nhu caàu quaân söï khoâng theå chaäm treã neân coâng taùc thieát laäp vaø quaûn trò caùc ñaøi traïm laø moät coâng taùc
raát vaát vaû. Ñaøi traïm tuy ñaõ hình thaønh töø thôøi Khang Hi nhöng coù theå noùi laø moät saùng kieán ñoäc ñaùo
ñöôïc hoaøn bò döôùi ñôøi Caøn Long, aùp duïng nhieàu nguyeân taéc töông ñoàng vôùi cô caáu tieáp vaän (logistics)
ngaøy nay.
Coâng naêng cuûa ñaøi traïm bao goàm hai vieäc:
- taäp trung nhaân löïc, thuù löïc, vaät löïc ñeå giaûi quyeát vaán ñeà vaän chuyeån,
- chuaån bò löông thöïc vaø caùc doanh traïi cho quaân só nghæ ngôi.
Vì ñaøi traïm thaønh laäp do chieáu chæ cuûa hoaøng ñeá, Quaân Cô Xöù seõ theo ñoù maø tính toaùn roài truyeàn cho
quan laïi ñòa phöông thi haønh, phaân boå theo tình hình töøng khu vöïc maø döï bò vaø cung öùng. Theo keá
hoaïch töø treân ñöa xuoáng, caùc ñòa phöông seõ gia giaûm cho thích hôïp, tích tröõ löông thaûo, löøa ngöïa, traâu
boø, thuyeàn beø ... ñeå saün saøng cho quaân ñoäi.
Neáu caùc ñòa phöông gaëp khoù khaên hay khoâng ñuû taøi löïc, vaät löïc, nhaân löïc thì trieàu ñình vaø Quaân Cô
Xöù seõ tìm caùch giaûi quyeát, hoaëc ñieàu ñoäng nhöõng nôi khaùc ñeán tieáp vieän. Khoaûng caùch giöõa caùc ñaøi
traïm khoâng nhaát ñònh, nhöõng nôi nuùi non hieåm trôû hai ñaøi traïm gaàn nhau (khoaûng 60, 70 daëm) trong
khi ôû bình nguyeân thì di chuyeån deã daøng neân thöôøng caùch xa (khoaûng 140, 150 daëm). Ñaøi traïm thöôøng
phaûi ñuû choã ñeå cho binh lính döïng traïi nghæ ngôi thöôøng laø theo loái leàu troøn (tröôùng phoøng ñaùp caùi -
帳房搭蓋) Trong tröôøng hôïp thieát laäp ñaøi traïm khoâng thuaän tieän, coù khi quan laïi ñòa phöông tröng
duïng dòch traïm (xem phaàn truyeàn tin) ñeå laøm ñaøi traïm vì nôi ñaây thöôøng coù saün moät soá phöông tieän
nhö xe, ngöïa, thuyeàn beø, daân phu ... Tuy nhieân vì dòch traïm coù qui moâ giôùi haïn khoâng theå dung chöùa
ñaïi quaân maø chæ coù theå laøm choã nghæ taïm cho quan binh cao caáp.

50
 Xaï thuû luaân phieân laép teân vaø baén noû
The Illustrated Art of War, tr. 116

Ñaøi traïm to nhoû khoâng ñeàu vì tuyø theo töøng tröôøng hôïp maø thieát laäp, nhöõng traïm lôùn coù theå thay ñoåi
ngöïa, xe, laáy theâm thöïc phaåm ... trong khi gaëp traïm nhoû thöôøng chæ ñeå nguû qua ñeâm vaø aên uoáng. Veà
theå loaïi ñaøi traïm chia ra laøm chính traïm, yeâu traïm, truï traïm, tieâm traïm.
Chính traïm laø traïm lôùn coøn yeâu traïm laø caùc traïm nhoû boå tuùc cho traïm lôùn, ñoùng raûi raùc giöõa hai traïm
lôùn. Truï traïm thì coù nhieàu phöông tieän ñeå quan binh nghæ ngôi, aên uoáng trong khi tieâm traïm chæ laø choã
ñoùng quaân taïm thôøi maø khoâng coù choã nghæ. Ngoaøi ra ngöôøi ta cuõng phaân bieät haïn traïm, thuyû traïm. Haïn
traïm thieát laäp treân ñöôøng ñi coøn thuyû traïm ñoùng doïc theo soâng raïch coù theå duøng thuyeàn beø ñeå di
chuyeån.82
Theo nguyeân taéc, vieäc quaûn lyù ñaøi traïm do ñòa phöông ñaûm traùch nhöng trong nhöõng chieán dòch lôùn,
ñòa phöông khoâng ñuû ngöôøi thì trieàu ñình seõ chæ thò cho tri phuû, boá chính, aùn saùt caùc tænh laân caän troâng
coi. Rieâng nhöõng khu vöïc do Baùt Kyø Binh truù phoøng, ñaøi traïm do chính quaân ñoäi thöïc hieän vaø ñieàu
haønh vôùi söï phoái hôïp cuûa quan laïi. Noùi chung, vieäc tieáp vaän binh nhu khoâng phaûi laø vieäc cuûa quaân ñoäi
maø coøn coù caû moät heä thoáng phöùc taïp töø treân xuoáng döôùi, phoái hôïp nhòp nhaøng vaø linh ñoäng, moãi cô
quan moät vieäc. Ñaøi traïm ñöôïc thaønh laäp tröôùc khi tieán quaân neân binh lính ñi ñeán ñaâu ñeàu saün saøng moïi
vieäc, ngoaïi tröø nhöõng cuoäc ñoäng binh ra ngoaøi bieân cöông thì coù phöông thöùc rieâng maø chuùng toâi seõ ñeà
caäp ñeán sau.
Khi ñaïi binh haønh quaân qua ñòa phöông naøo, vieäc aên uoáng ñaûm traùch theo ba phöông thöùc:
- hoaøn toaøn do ñòa phöông cung öùng, binh lính khoâng ñöôïc caáp theâm tieàn phuï troäi, thay vì traû
löông thì quan laïi nhaän tieàn ñoù roài cho ngöôøi ñi thu mua thöïc phaåm veà naáu cho quaân aên.
Phöông caùch naøy giaûm thieåu ñöôïc vieäc binh lính nhuõng nhieãu vaø thôøi giôø qua laïi nhöng
thöôøng bò xeùn bôùt, haø laïm.

51
 - moãi ngöôøi ñöôïc phaùt löông roài töï ñoäng mua baùn ôû haøng quaùn ñòa phöông. Phöông phaùp naøy
tieän lôïi hôn nhöng phaûi coù chính saùch minh baïch ñeå traùnh vieäc eùp giaù hay lôïi duïng.
- quaân ñoäi töï ñem löông thöïc cho chính mình thöôøng aùp duïng nôi caùc vuøng nuùi non, daân cö
thöa thôùt, caùc vuøng bieân giôùi. Neáu ñöôøng ñi quaù xa, binh só khoâng theå mang ñuû löông thöïc
cho chính mình thì seõ phaûi söû duïng theâm daân coâng, xe coä, thuyeàn beø ñeå tieáp teá kòp thôøi.
Cuõng neân noùi theâm, ngoaøi ba bieän phaùp naøy, tröôùc ñaây coøn moät phöông thöùc khaùc. Ñoù laø quaân ñi ñeán
ñaâu baét ñòa phöông cung öùng löông thöïc ñeán ñoù, noùi theo saùch vôû laø daân chuùng “gioû côm baàu nöôùc” ra
ñoùn ñaïi binh. Tuyø theo töøng tröôøng hôïp boán chöõ ñan thöïc hoà töông (簞食壺漿) coù theå hieåu laø vui veû
tieáp röôùc thieân binh hay mieãn cöôõng cam chòu tai trôøi aùch nöôùc.
Löông thöïc
Neáu quaân lính phaûi töï tuùc mang theo löông thöïc, tieàn thì coù theå mang ñöôïc vaøi chuïc ngaøy nhöng gaïo
thì chæ mang ñöôïc 10 ngaøy. Moät caùch khaùc laø tôùi moãi ñaøi traïm, binh só seõ nhaän ñöôïc ñuû löông thöïc ñeå
ñi tôùi ñaøi traïm keá tieáp, hoaëc nhaän moät soá tieàn ñeå chi duïng (neáu ñaøi traïm khoâng ñuû löông). Vieäc nhaän
tieàn ñeå töï mua ñoà aên khoâng phaûi khoâng khoù khaên nhaát laø meänh giaù moãi nôi moät khaùc, laém khi khoâng
ñuû tieàn leû ñeå trao ñoåi.
Xe ngöïa, thuyeàn beø
Ngöïa khoâng phaûi chæ ñeå cöôõi maø coøn ñeå vaän chuyeån quaân trang haønh lyù, suùng oáng ñaïn döôïc. Trong
vieäc di chuyeån binh ñoäi vaán ñeà phu phen vaø löøa ngöïa heát söùc caàn thieát. Coù hai loaïi ngöïa: ngöïa chieán
(chieán maõ - 戰馬) vaø ngöïa cöôõi (haønh maõ - 行馬). Ngöïa cöôõi laø gioáng ngöïa baûn ñòa, ta hay goïi laø ngöïa
thoà, thöôøng nhoû con nhöng dai söùc, do caùc nguoàn sau ñaây:
- töø taøu ngöïa trong Noäi Vuï Phuû cuûa trieàu ñình,
- ngöïa do boä binh nuoâi ôû caùc nôi,
- caùc taøu ngöïa töø caùc quan bieân phoøng,
- ngöïa cuûa caùc kyø binh nuoâi,
- ngöïa rieâng cuûa quan binh,
- ngöïa saün coù taïi caùc traïm,
- ngöïa taïi caùc dòch maõ (traïm truyeàn tin),
- mua töø quan ngoaïi,
- möôïn hay mua cuûa daân chuùng.
Chieán maõ coøn goïi laø quaân maõ laø ngöïa ñöôïc huaán luyeän rieâng duøng trong chieán ñaáu do quaân nhu taäp
hôïp vaø cung caáp. Ngoaøi nhöõng nguoàn thoâng thöôøng ôû quaân ñoäi caùc nôi, coù khi nhaø Thanh phaûi möôïn
hay ñoåi theâm chieán maõ töø caùc vöông coâng ñaøi caùt Moâng Coå hay quyeân goùp cuûa caùc quan ñòa phöông.
Ngöïa chieán cuõng moät phaàn laáy ñöôïc töø quaân ñòch.
Haønh maõ ña soá laø töø ñòa phöông, nôi naøo duøng ngöïa nôi aáy, khoâng ñuû thì laáy theâm cuûa daân chuùng.
Ngöïa nuoâi trong quaân thì coù löông boång vaø ñieàu kieän nuoâi döôõng, söû duïng nhaát ñònh. Khi haønh quaân,

52
quan binh tính toaùn soá löôïng coû thoùc caàn duøng ñeå daân chuùng hay maõ phu chuaån bò (dó nhieân phaûi tính
luoân caû tieàn aên cho ngöôøi chaên ngöïa). Tröôùc kia, khi traû ngöïa veà cho ñòa phöông, thôøi gian chôø ñôïi
thöôøng khoâng ñöôïc tính löông nhöng veà sau Thanh trieàu tính giaù 1/2 bình thöôøng. Soá löôïng xe, ngöïa
cho moãi quan laïi cuõng coù qui ñònh roõ reät, keå caû thaønh phaàn ngoaïi ngaïch nhö thö laïi, thaày thuoác hay thôï
thuyeàn ñöôïc cöû ñi theo quaân ñoäi ñeå laøm vieäc.

Quaân Thanh taán coâng Thaùi Bình Thieân Quoác (minh hoaï)
The Illustrated Art of War, tr. 83
Caùc loaïi xe coä (do ngöïa keùo) cuõng coù phaân bieät vì chæ tieän cho nôi ñaát baèng phaúng, coøn nôi ñöôøng nuùi
gaäp gheành, cheo leo nhö khi sang ñaùnh nöôùc ta thì khoâng duøng ñeán. Vieäc di chuyeån moät ñoaøn xe cuõng
nhieàu khoù khaên neân ít khi söû duïng xe coä trong vieäc haønh quaân.
Nhöõng khu vöïc coù soâng ngoøi, khe suoái, bieån hoà khoâng theå khoâng coù thuyeàn beø. Gaëp raïch hay soâng
nhoû, quaân Thanh thöôøng laøm caàu ñeå ñi qua vì caàu tieän lôïi hôn duøng thuyeàn. Theá nhöng khi gaëp soâng
lôùn, laøm caàu maát nhieàu coâng lao thì ñi thuyeàn deã daøng vaø mau choùng hôn. Neáu giöõa hai nôi coù ñöôøng
soâng thì ñi thuyeàn cuûng ít toán söùc hôn, nhaát laø khi thuaän doøng nöôùc. Cho neân neáu haønh quaân coù thuyû
ñaïo, bao giôø cuõng laø moät choïn löïa öu tieân.
Thuyeàn ñi treân soâng thì nhoû khoâng chôû ñöôïc nhieàu nhöng thuyeàn ñi bieån thì chöùa coù ñeán caû traêm
ngöôøi. Neáu phaûi tröng duïng thuyeàn beø cuûa daân chuùng, nhaø Thanh cuõng coù qui ñònh caùch traû tieàn vì
thöôøng phaûi möôïn luoân caû traïo phu vaø cuõng tuyø theo nöôùc thuaän, nöôùc nghòch.
3/ LIEÂN LAÏC

53
Vieäc lieân laïc vaø truyeàn tin trong quaân ñoäi ngöôøi Trung Hoa goïi laø quaân baùo (軍報), laøm sao cho nhanh
vaø chính xaùc. Ngay töø thôøi coå, ngöôøi ta ñaõ bieát duøng caùc loaïi vaûi maøu ñeå ra hieäu, chia laøm naêm loaïi côø
(kyø - 旗), naêm loaïi côø ñaàu (huy - 麾) vaø saùu loaïi tieát mao (ñaïo - 纛), duøng aâm thanh söû duïng caùc loaïi
chieâng (chinh - 鉦), troáng (coå - 鼓), pheøng la (naõo - 鐃), moõ (duõng - 甬) ñeå ra hieäu leänh. Khi haønh
quaân, ñaùnh chieâng laø ñeå thu quaân trôû veà, ñaùnh troáng ñeå thuùc quaân taán coâng. Vieäc lieân laïc, thoâng tin
giöõa caùc ñôn vò thì ngöôøi ta duøng leänh laïc treân giaáy tôø (phuø tieát - 符節), ra hieäu qua choøi canh (ñình
chöôùng - 亭障), duøng ngöïa chuyeån tin qua traïm (dòch truyeàn - 驛傳).
Ngoaøi ra, nhaø Thanh coøn xaây döïng moät heä thoáng lieân laïc giöõa kinh ñoâ vaø chieán tröôøng raát qui moâ, chu
ñaùo. Theo qui ñònh, nhöõng vaên thö lieân laïc vieäc quaân nhö taáu chöông töø caùc quan trình leân hoaøng ñeá,
leân Quaân Cô Xöù, leân boä Binh hay caùc haøm traùt (函札) caùc töôùng göûi cho nhau, giaáy tôø khen thöôûng, duï
chæ trieàu ñình ... ñeàu ñöôïc lieät vaøo haøng quaân baùo (tin töùc quaân söï) trong ñoù quan troïng nhaát laø duï chæ
(leänh töø vua truyeàn xuoáng) vaø taáu trieäp (vaên thö caùc quan ñòa phöông taâu leân). Neáu laø tin töùc quan
troïng, caùc giaáy tôø naøy laäp töùc ñöôïc chuyeån baèng dòch traïm, ñeä phoâ (遞舖) hay ñaøi traïm coøn nhö khoâng
quan troïng laém thì do chuyeân sai (專差) chuyeån.
Ñaøi traïm
Chia laøm boán loaïi:
- Dòch phoâ (驛舖): taïi caùc thaønh phoá, thò traán coù quan laïi voán dó ñaõ coù saün nhöõng traïm truyeàn
tin goïi laø dòch phoâ (驛舖), nhöõng nôi troïng yeáu thì coù dòch traïm (驛站), coøn nhöõng nôi nuùi
non hieåm trôû khoâng quan troïng laém thì coù ñeä phoâ (遞舖). Dòch traïm luoân luoân coù ngöïa, maõ
phu, hieäu thö vaø thuù y, coù caû thuyeàn beø, xe coä, traâu boø. Hieäu thö laø ngöôøi tröôûng traïm, xe
ngöïa laø ñeå daønh cho caùc quan söû duïng moät khi phaûi duøng ñeán. Ngoaøi ra coøn coù moät soá phu
traïm goïi laø phoâ ti, chuyeân ti hay sai phu.
- Quaân ñaøi (軍台): chia ra laøm hai loaïi, thöôøng tröïc vaø taïm thôøi. Quaân ñaøi thöôøng tröïc thieát
laäp taïi caùc vuøng ngoaïi phieân nhö Taân Cöông, Taây Taïng coù quaân ñaøi taïm thôøi chæ döïng leân
ñeå hoã trôï cho dòch phoâ khi caàn thieát, chaúng haïn nhö hai dòch traïm caùch nhau quaù xa, khoâng
ñaûm ñöông ñöôïc vieäc truyeàn tin moät caùch hoaøn bò. Quaân ñaøi trong tröôøng hôïp naøy coøn goïi
laø yeâu traïm (traïm löng chöøng, 腰站).
- Ñöôøng traïm (塘站): cuõng chia thaønh hai loaïi thöôøng tröïc, thieát laäp beân caïnh caùc doanh traïi,
vaø taïm thôøi laäp ôû gaàn beân coù nhieäm vuï nhaän vaø giao vaên thö ñi, hoaëc baèng ngöïa (maõ
ñöôøng) hoaëc ñi boä (boä ñöôøng). Ñöôøng traïm coøn goïi laø quaân ñöôøng, thöôøng raát nhoû coù theå
coi nhö chi nhaùnh cuûa quaân ñaøi.
- Taïp tieâu (hay taïp saùo) (卡哨): nhöõng nôi ñoùng binh nhoû (ñoàn binh chöøng 100 ngöôøi ñoå
xuoáng goïi laø tieâu hay saùo), thöôøng chæ canh giöõ nhöõng ñöôøng nhoû neáu coù truyeàn tin thì duøng
taïp tieâu. Taïp tieâu coøn nhoû hôn caû ñöôøng traïm.
Dòch traïm
Dòch traïm cuõng töông töï nhö ñaøi traïm, ñöôïc thieát laäp caùch quaõng vaø ñeàu coù theå tieáp nhaän quaân ñoäi,
cung öùng phu phen, xe ngöïa, thuyeàn beø vaø cuõng coù theå truyeàn tin. Theá nhöng dòch traïm coù nhöõng ñònh

54
cheá nhaát ñònh veà phu traïm vaø ngöïa xe vaø vì tính chaát quan troïng cuûa noù, moät khi khoâng coù saün phöông
tieän thì coù quyeàn tröng duïng taøi saûn, xe coä cuûa daân chuùng ñeå öùng phoù cho kòp thôøi. Hôn theá nöõa, trong
khi ñaøi traïm ñöôïc thieát laäp theo nhu caàu nhaát thôøi cuûa chieán dòch, dòch traïm laø moät cô sôû coá ñònh vaø
thöôøng xuyeân, thieát laäp treân nhöõng truïc loä chính thaønh moät maïng löôùi toaøn quoác, thi haønh vieäc thoâng
tin cho moïi vaán ñeà haønh chaùnh trong khi ñaøi traïm chæ ñaûm traùch nhöõng söï vieäc coù lieân quan ñeán quaân
söï maø thoâi.

Ngöïa cöôõi cuûa quan nhaø Thanh

The Face of China, tr. 66
Vì nhieàu vaán ñeà, moät khi thieát laäp ñaøi traïm, neáu döïa treân ñöôøng ñi cuûa dòch traïm caøng nhieàu caøng toát
vaø trong nhieàu chieán dòch nhoû, dòch traïm cuõng ñöôïc söû duïng ñeå thay theá cho ñaøi traïm. Dòch traïm do boä
Binh troâng nom, duøng hoaû tieâu (moät loaïi tín hieäu, giaáy pheùp ñaëc bieät coøn goïi laø hoaû baøi) laøm baèng
chöùng ñeå truyeàn leänh. Hoaû tieâu ôû kinh thaønh thì do boä Binh coøn ôû ñòa phöông thì do toång ñoác, tuaàn
phuû, töôùng quaân phaùt ra. Vaøo khi coù chieán tranh, caùc quaân doanh töôùng soaùi hay ñaïi thaàn troâng coi
vieäc chuyeån vaän löông höôùng, binh nhu cuõng coù theå phaùt hoaû tieâu. Cuõng coù khi dòch traïm phaûi ñaûm
traùch caû vieäc ñöa ngöôøi hay vaät ñeán nôi ñöôïc chæ ñònh goïi laø trì dòch (馳驛) (chaúng haïn ñöa moät nhoùm
binh só ñeán doanh traïi, aùp giaûi tuø binh ñi nôi khaùc).
Caùc thö töø quaân söï ñöôïc boû vaøo bao gaén xi, sau ñoù cho vaøo traùp coù khoaù tröôùc khi mang ñi. Neáu khoâng
coù traùp thì phaûi coù gaén xi vaø ñoùng daáu noåi ôû meùp (giaùp baûn - 夾板). Tuyø theo nhanh hay chaäm, vieäc
ñöa tin chia ra laøm nhieàu loaïi goïi laø boán traêm daëm (töù baùch lyù), naêm traêm daëm (nguõ baùch lyù), saùu traêm
daëm (luïc baùch lyù) tính theo khoaûng caùch truyeàn tin trong moät ngaøy toái thieåu phaûi vöôït qua. Neáu vieäc
khaån caáp hôn nöõa (treân saùu traêm daëm) thì goïi laø “thöôïng gia khaån” vaø “khoaùi gia khaån” hay coøn goïi laø
“maõ thöôïng phi” (馬上飛).
Ngoaøi ra coøn coù nhöõng loaïi vaên thö gaáp gaùp khoâng theå haïn ñònh thôøi gian, goïi laø côø ñoû (hoàng kyø -
紅旗) vì chöng phu traïm coù caàm theo moät laù côø ñoû ñöa moät tin thaät quan troïng chaúng haïn nhö baét ñöôïc
thuû laõnh cuûa ñòch, chieám ñöôïc saøo huyeät cuûa ñoái phöông, baùo tin thaéng traän. Loaïi tin naøy ñi heát söùc
nhanh, baát keå ngaøy ñeâm coù theå saáp sæ 1000 daëm moät ngaøy.83

55
 TRANG BÒ VAØ ÑIEÀU ÑOÄNG
Moãi khi xuaát chinh, quaân ñoäi khoâng theå khoâng chuaån bò caùc loaïi quaân khí bao goàm caû quaân giôùi (suùng
oáng, ñao kieám, cung teân ...) ñeán quaân trang (y phuïc), quaân tröôùng (leàu, traïi, duïng cuï haøng ngaøy ...).
Nhöõng vaät duïng naøy coù loaïi phaùt ra cho binh só nhöng cuõng coù loaïi chæ cho möôïn ñeå söû duïng khi haønh
quaân, chieán dòch xong phaûi ñem giao naïp vaøo kho. Taát caû nhöõng nhu caàu ñoù heä thoáng haäu caàn phaûi
cung öùng cho ñaày ñuû vaø boå sung khi hö hao, toån thaát.
Vuõ khí

Vuõ khí vaø trang bò cuûa quaân Thanh

Theo taøi lieäu cuûa nhaø Thanh, vuõ khí phaùt xuaát töø 5 nguoàn khaùc nhau:
- Cô höõu: laø suùng oáng, khí giôùi coù saün cuûa quan binh. Quaân ñoäi voán dó laø löïc löôïng boá phoøng,
luoân luoân phaûi coù khí giôùi ñeå chu toaøn coâng vieäc, khi haønh quaân mang theo nhöõng vuõ khí
ñaõ ñöôïc caáp phaùt töø tröôùc.
- Môùi cheá taïo: thaønh phaàn binh só khoâng coù hay khoâng mang ñöôïc binh khí theo, taân binh hay
bò thaát thoaùt trong khi ra traän seõ ñöôïc caáp phaùt boå sung caùc loaïi vuõ khí. Vuõ khí môùi naøy coù
theå do caùc tænh cheá taïo, hoaëc do boä Coâng saûn xuaát, hoaëc do caùc cuïc Quaân Nhu ñaûm traùch,
mua baùn. Trong kyø ñem quaân sang nöôùc ta, vuõ khí cuûa quaân Thanh ñöôïc cheá taïo taïi huyeän
Suøng Thieän, tænh Quaûng Taây, phaàn lôùn laø cöông ñao (maõ taáu).84 Cuõng coù khi chính quaân ñoäi
töï saûn xuaát laáy quaân khí maø duøng.
- Toàn kho: Quaân trang, vuõ khí neáu coøn thieáu coù theå do Noäi Phuû xuaát ra (chaúng haïn Quaûng
Chö ty ñaõ cung caáp 2400 aùo boâng cho quaân ñi chinh chieán Kim Xuyeân laàn thöù nhaát), hay töø
caùc kho tænh.

56
 - Quyeân goùp: Daân chuùng haàu nhö khoâng bao giôø ñoùng goùp quaân duïng, khí giôùi, leõ deã hieåu laø
vieäc taøng tröõ caùc ñoà duøng cho vieäc binh ñoàng nghóa vôùi aâm möu phaûn loaïn. Thaønh thöû,
trong soå saùch chæ ghi laïi nhöõng laàn quyeân taëng cuûa phieân thuoäc hay haøng binh vaø quan laïi.
Thoâng thöôøng nhöõng loaïi quyeân goùp cuûa quan laïi laø quaàn aùo, vaûi voùc, coøn cuûa phieân thuoäc
thì coù caû suùng oáng, ñaïi phaùo, thuoác suùng vaø ñaïn döôïc.
- Tòch thu cuûa ñòch: Quaân Thanh cuõng nhieàu laàn tòch thu ñöôïc cuûa ñoái phöông, suùng oáng,
löông thöïc nhöng cuõng nhieàu khi bò maát. Trong chieán dòch Vieät Thanh, khi Toân Só Nghò keùo
quaân sang, moät soá ñoàn luyõ cuûa ta treân ñöôøng töø Nam Quan xuoáng Thaêng Long bò ñòch
chieám, quaân ta maát moät soá lôùn suùng oáng, ñaïn döôïc vaø löông thöïc. Tuy nhieân, sau khi baïi
traän, vua Quang Trung cuõng thu laïi raát nhieàu khí giôùi, quaân trang ... ñem veà Phuù Xuaân.
Maëc duø nhaø Thanh coù nhöõng tieâu chuaån nhaát ñònh ñeå cho caùc nôi cheá taïo nhöng vì trình ñoä khaùc nhau,
vaät lieäu moãi ñòa phöông coù söï sai bieät neân phaåm chaát khoâng ñoàng ñeàu. Chaúng haïn nhö thuoác suùng, vì
thôøi tieát, choã khoâ choã öôùt, löu huyønh, than ... cuõng coù nôi toát nôi xaáu, göôm giaùo, cung teân cuõng daøi
ngaén khoâng baèng nhau. Lai Phuùc Thuaän cuõng neâu ra 3 öu ñieåm cuûa vieäc cung caáp quaân trang, khí giôùi:
- chöông trình cheá taïo cuõng nhö chuyeån vaän roõ raøng neân caùc ñôn vò ñöôïc trang bò töông ñoái
ñoàng nhaát,
- caùc doanh traïi ñeàu coù tuyeån saün thôï reøn, thôï moäc, thôï neà ... ñi theo quaân ñoäi ñeå cheá taïo vaø
xaây caát, neáu caàn nhieàu hôn coù theå do boä Coâng ñieàu ñoäng töø Baéc Kinh.
- trong tröôøng hôïp caàn kíp, nhieàu loaïi vuõ khí naëng (ñaïi phaùo) ñöôïc cheá taïo ngay caän keà quaân
doanh do ñòa phöông thöïc hieän cuõng coù maø do trieàu ñình cöû thôï töø kinh ñoâ xuoáng cuõng coù.
Tuy nhieân cuõng coù nhöõng khuyeát ñieåm:
- caùc loaïi quaân trang maøu saéc khaùc nhau tuyø theo kyø binh, khí giôùi cuõng coù khaùc bieät
- quaàn aùo phaàn lôùn vaãn do binh só töï lo lieäu laáy neân nhieàu ñòa phöông quaân só khoâng ñuû tieàn
mua saém, phaûi möôïn tröôùc löông, gaây ra vieäc cho vay laáy laõi,
- khí giôùi khoâng tu boå, khi söû duïng hay bò trôû ngaïi,
- trang bò laïc haäu khoâng theo kòp vôùi ñaø tieán hoaù cuûa kyõ thuaät.
Vieäc canh taân toå chöùc cuõng keøm theo canh taân veà vuõ khí. Trong khi kî binh giaûm daàn thì boä binh laïi
gia taêng. Kî binh chính yeáu vaãn duøng cung noû, göôm giaùo nhöng boä binh thì ñöôïc trang bò suùng vaø caùc
loaïi thaàn cô. Ñôøi Khang Hi, Thanh trieàu ñaõ söû duïng nhöõng ñaïi phaùo cheá taïo theo loái cuûa ngöôøi AÂu
Chaâu. Tôùi cuoái ñôøi Caøn Long, tình hình quaân söï cuûa nhaø Thanh khoâng coøn huøng maïnh nhö ta töôûng.
Theo nhöõng taøi lieäu coøn ghi laïi, quaân Thanh ôû cuoái theá kyû 18 trôû veà sau ñaõ hoaøn toaøn maát ñi tính tinh
nhueä cuûa thôøi kyø ñaàu. Nhö treân ñaõ töôøng thuaät, nhaø Thanh nay ñaõ trôû thaønh moät trieàu ñình muïc naùt,
töôùng laõnh cuõng khoâng ñöôïc ñeà baït theo kinh nghieäm chieán ñaáu maø chæ laø nhöõng con chaùu vöông haàu
theá taäp chöùc vuï cuûa cha oâng, coøn quaân ñoäi thì chæ laø nhöõng ngöôøi lính soáng baèng möùc löông cheát ñoùi,
moät ngheà maït haïng trong nhöõng ngheà cuûa xaõ hoäi. Moät soá ñoâng quaân lính phaûi kieám aên theâm baèng
caùch baùn caû suùng oáng, ñaïn döôïc, thuoác noå ... vaø tin töùc ñeå laáy tieàn.

57
Veà hoaû khí, quaân Thanh ñaõ coù suùng ngay töø ñaàu theá kyû 17 khi coøn ôû quan ngoaïi. Tuy nhieân, kî binh
vaãn duøng cung teân vì tieän lôïi vaø nhanh choùng hôn. Khi ñaùnh nhau vôùi ngöôøi Hoài, Thanh binh ñaõ duøng
cung ñeå chieán thaéng quaân ñòch duøng suùng tröôøng.

THUOÁC SUÙNG
Cöù theo töông truyeàn, thuoác suùng ñöôïc tìm ra cuõng laø do söï ngaãu nhieân. Thôøi coå, vua chuùa xöù “con trôøi” luoân
luoân muoán ñöôïc tröôøng sinh baát töû, höôûng troïng moïi phuùc laønh coõi nhaân gian neân sai nhieàu phaùi ñoaøn ñi khaép
nôi tìm dieäu döôïc, laïi cung caáp phöông tieän cho caùc ñaïo só ñeå luyeän tieân ñan.
Nhöõng ñaïo só nguyeân thuûy chính laø caùc hoùa hoïc gia, ñieàu cheá thuoác men baèng caùch chaát thaàn sa (辰砂 coøn goïi
laø chu sa hay cinnabar töùc mercuric sulphide), thaïch tín cuøng nhöõng khoaùng vaät khaùc maø hoï tin raèng seõ keát tinh
ñeå keát thaønh linh ñan, uoáng vaøo seõ giuùp con ngöôøi tröôøng sinh baát töû. Ngay töø theá kyû thöù nhaát, caùc nhaø luyeän
ñan ñaõ söû duïng löu huyønh (sulphur), tieâu thaïch (硝石 töùc saltpetre hay potassium nitrate) vaø nhieàu laàn phaûn
öùng ñaõ gaây hoûa hoaïn. Ñeán theá kyû thöù 8, ñôøi nhaø Ñöôøng khi hoï troän theâm than (charcoal) thì taïo ñöôïc moät loaïi
thuoác noå ñöôïc ñaët teân laø hoûa döôïc (fire medicine) töùc laø thuoác suùng sau naøy.
Luùc ñaàu ba loaïi hoùa chaát naøy ñöôïc duøng rieâng reõ nhö moät vò thuoác maø thoâi. Löu huyønh ñeå chöõa beänh gheû, coøn
tieâu thaïch ñeå haï soát, ñau buïng hay öù huyeát. Ngay ñeán theá kyû thöù 16, thuoác suùng vaãn coøn ñöôïc coi nhö moät
döôïc phaåm ñeå trò saùn laõi, beänh ngoaøi da vaø caùc chöùng dòch teã.
Sau khi tìm ra thuoác noå, ngöôøi Trung Hoa ñaõ duøng loaïi hôïp chaát môùi naøy vaøo trong coâng taùc quaân söï. Voõ Kinh
Thoâng Yeáu (Compendium of the Most Important Military Techniques) vieát vaøo naêm 1044 ñaõ coù ghi coâng thöùc
cheá taïo thuoác noå, caùch laøm löïu ñaïn khoùi (poison smoke-grenades) vaø taïc ñaïn (firebombs). Ñeán theá kyû thöù 12
thì thuoác noå ñöôïc duøng trong caùc loaïi hoûa tieãn, baén teân, duøng noøng baèng oáng tre, nhoài thuoác suùng vaø moài baèng
caùch chaâm löûa.

Suùng do hai ngöôøi ñieàu khieån (jingall)

Loaïi suùng naøy cuõng raát thoâng duïng ôû Ñaøng Trong vaø caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ, thöôøng baén treân löng voi
Armies of the Nineteenth Century: Asia tr. 66

58
Naêm 1332, suùng thaàn coâng baèng ñoàng ñaàu tieân ñöôïc ñuùc, hieän coøn moät ñaïi phaùo taøng tröõ trong Vieän Baûo Taøng
Söû Hoïc Trung Quoác.
Thoaït tieân, thuoác noå ñöôïc duøng nhieàu trong vieäc cheá taïo ñòa loâi vaø taïc ñaïn. Keá ñoù laø nhöõng loaïi hoûa tieãn baén
caùc loaïi teân löûa. Cho tôùi theá kyû 17, coù ñeán hôn 30 loaïi teân löûa ñöôïc cheá taïo, moät trong nhöõng teân löûa naøy coù
teân laø phi ñieåu (flying bird) hình moät con quaï, thaân baèng tre nhoài thuoác suùng, coù boán oáng phun ra sau, bay xa
tôùi 300 meùt ñöôïc duøng trong vieäc ñoát phaù doanh traïi hay taøu ñòch.
Ngöôøi Trung Hoa cuõng coøn phaùt minh ra loaïi “hoûa long” (fire-dragon) laø loaïi hoûa tieãn hai thì. Khi thuoác noå
trong thaân chính cuûa con roàng chaùy heát thì löûa seõ lan sang nhöõng hoûa tieãn trong buïng vaø nhöõng muõi teân löûa ñoù
seõ baén ra theo mieäng roàng. Vì nhöõng hoûa tieãn naøy ñöôïc duøng nhieàu trong caùc traän thuûy chieán neân khi baén ra
chaúng khaùc gì moät con roàng löûa bay treân maët nöôùc.
Nguyeân taéc cuûa caùc loaïi hoûa tieãn xöa vaø nay ñeàu gioáng nhau. Ñoù laø nung thuoác suùng ôû moät nhieät ñoä cao ñeå taïo
moät aùp suaát cöïc maïnh, toáng ra ñaèng sau taïo söùc ñaåy veà ñaèng tröôùc. Coù ñieàu phaàn lôùn ngöôøi Trung Hoa chæ aùp
duïng trong caùc troø chôi, caùc loaïi phaùo ñuøng, phaùo chuoät vaø phaùo boâng (hoa) trong caùc kyø leã teát, hoäi heø. Tuy ñaõ
duøng nhieàu loaïi hoaû khí khaùc nhau ngay töø caùc ñôøi Toáng, Nguyeân, Minh, trang bò cuûa quaân ñoäi Trung Hoa
khoâng ñoàng nhaát vaø cuõng chöa bao coù yù ñònh caûi tieán kyõ thuaät ñeå daàn daàn thay theá cho cung noû.
Cuoái ñôøi Minh, suùng ñieåu thöông (matchlock) ñaõ ñöôïc söû duïng ôû vuøng taây baéc Trung Hoa, döôøng nhö do nhöõng
laùi buoân mang töø ñeá quoác Ottoman ñi qua sa maïc vaøo Taây Vöïc. Coøn ôû phía ñoâng thì suùng oáng ñöôïc haûi taëc Nhaät
Baûn leùn luùt mang vaøo.85 Khi ngöôøi Trung Hoa bò ñe doaï bôûi ngöôøi Maõn Chaâu töø phöông baéc, moät coâng ty cheá
taïo suùng cuûa Boà Ñaøo Nha töø Macao ñaõ ñeán kinh ñoâ ñeå thöông löôïng vieäc cung caáp suùng cho trieàu ñình nhöng
khoâng thöïc hieän ñöôïc.86
Treân lyù thuyeát vaø trong saùch vôû, ngöôøi Trung Hoa ñaõ phaùt minh vaø söû duïng nhieàu loaïi hoaû phaùo khaùc nhau
nhöng treân thöïc teá, suùng oáng cuûa hoï ñeàu loãi thôøi vaø khoâng ñöôïc baûo trì ñuùng möùc. Trong khi ñoù, caùc quoác gia
AÂu Chaâu ñaõ tieán moät böôùc xa trong kyõ thuaät taïo neân nhöõng nhaûy voït veà kinh teá, chính trò cuõng nhö quaân söï.

Ngay ñeán ñaàu theá kyû 19, quaân Thanh vaãn phaûi baét buoäc taäp baén cung vaø e ngaïi raèng vieäc trang bò
suùng coù theå khieán cho xaï thuaät cuûa binh lính bò suùt giaûm. Lai Phuùc Thuaän lieät keâ nhöõng loaïi vuõ khí sau
ñaây ñaõ trang bò cho quaân ñoäi ñôøi Thanh, tuy nhieân chuùng ta khoâng bieát roõ nhöõng loaïi hoaû khí naøo ñaõ
ñöôïc söû duïng trong chuyeán tieán quaân vaøo nöôùc ta. Chæ thaáy saùch vôû cheùp laø vì ñöôøng saù töø Nam Quan
xuoáng Thaêng Long laày loäi khoù ñi, laïi theâm nhieàu soâng laém gheành thaùc neân quaân Thanh khoâng theå ñem
nhöõng loaïi suùng lôùn nhö trong nhöõng traän chieán khaùc ñôøi Caøn Long. Tuy nhieân, theo nhö mieâu taû cuûa
nhieàu giaùo só ngoaïi quoác, quaân Thanh ñöôïc trang bò khaù huøng haäu caùc loaïi suùng tay vaø ñem theo nhieàu
thuoác noå.

59
 Xaï thuû Cung thuû

- Suùng (鎗) töùc laø loaïi vuõ khí trang bò cho caù nhaân (firearms) goàm coù ñieåu thöông, suùng
tröôøng, xoaï thöông
- Phaùo (砲) töùc suùng lôùn goàm coù thaàn uy phaùo, ñaïi thaàn phaùo, uy vieãn phaùo, thaàn phaùo, xung
thieân phaùo, phaùch sôn phaùo, töû maãu phaùo, cheá thaéng phaùo, hoàng y phaùo, cöûu tieát phaùo,
töôùng quaân phaùo, baùch töû phaùo, tònh bình phaùo, nguõ töû phaùo, ñieåu cô phaùo.87
- Ñaïn (彈) coù hoaû ñaïn, ñòa loâi, ñaïn chì, ñaïn phaùo
- Hoaû döôïc (thuoác suùng) coù hoaû döôïc vaø hoà loâ hoàng döôïc
- Vuõ khí ngaén (ñoaûn binh) coù yeâu ñao, cöông ñao, ñaïi ñao, ñoaûn ñao, khaûm ñao, ñaùi ñao, baøi
ñao, lieâm ñao, xoa, caâu, kieám, maâu
- Teân coù caùc loaïi teân oáng, mai hoa tieãn, teân noû, hoaû tieãn ...
Ngoaøi ra quaân duïng cuûa hoï coøn caùc loaïi oáng phun, thang maây, daây moài löûa (buøi nhuøi), phaùo chuyø.88
Tuy nhieân ñaây chæ laø treân lyù thuyeát, hoaëc chæ cho rieâng moät soá ñôn vò. Ñeå cho coù beà ngoaøi huøng traùng
vaø thoáng nhaát, ñaïi ña soá quaân Thanh vaãn chæ trang bò baèng “cung teân, maâu kích, kieám vaø moät soá ít suùng
ñieåu thöông” (bows and arrows, halberds, lances, swords, and a few matchlocks).89
Phuïc söùc, kyø hieäu
Y phuïc cuûa Baùt Kyø Binh vaø Luïc Doanh cuõng khaùc nhau. Thoaït tieân chæ coù töù kyø ñöôïc toå chöùc theo
maøu nguõ haønh tuyø theo khu vöïc traán ñoùng (maøu vaøng ôû trung öông, maøu ñoû ôû phöông nam, maøu traéng
ôû phöông taây, maøu xanh laù caây ôû phöông ñoâng, maøu xanh döông ôû phöông baéc – vì maøu ñen khoâng
ñöôïc toát neân khoâng duøng). Sau naêm 1615 hoï theâm 4 kyø nöõa, chia thaønh thöôïng tam kyø (chính hoaøng,
nhöông hoaøng, chính baïch) vaø haï nguõ kyø (chính hoàng, nhöông hoàng, chính lam, nhöông lam vaø nhöông
baïch). Côø cuûa hoï laø côø ñuoâi nheo (tam giaùc) theâu moät con roàng ñuoåi haït chaâu ñang boác chaùy.

60
 Ñieåu thöông (suùng caù nhaân)
Armies of the Nineteenth Century: Asia tr. 66
Y phuïc chia ra leã phuïc vaø thöôøng phuïc. Thôøi gian ñaàu khi môùi chinh phuïc ñöôïc Trung Hoa, caùc vua
nhaø Thanh ba naêm moät laàn toå chöùc duyeät binh ñeå ñaùnh giaù söùc maïnh quaân söï cuûa trieàu ñình. Trong
nhöõng kyø duyeät binh ñoù, caùc ñôn vò bieåu dieãn taøi cöôõi ngöïa, baén cung vaø ñoäi hình chieán ñaáu. Vaøo
nhöõng dòp ñoù hoaøng ñeá cuõng maëc nhung phuïc ñaïi leã. Böùc tranh vua Caøn Long maëc nhung phuïc, cöôõi
ngöïa traéng coù ñoám naâu troâng raát uy nghi maø nhieàu söû gia Vieät Nam nhaän laàm laø hình giaû vöông
Quang Trung ñaõ ñöôïc hoaï gia ngöôøi YÙ Giuseppe Castiglione veõ khi oâng duyeät binh.90 Nhung phuïc cuûa
caùc voõ quan cao caáp cuõng töông töï nhö cuûa nhaø vua, coù khaùc laø maøu saéc, phaåm chaát vaø hoa vaên.
Veà binh phuïc khi chieán ñaáu thì thöôøng laø theo maøu cuûa kyø hoï phuïc vuï. Beân ngoaøi cuøng laø moät aùo ngaén
töông töï nhö moät aùo khoaùc (jacket) khoâng coù tay, toaøn traéng hay coù vieàn. Muõ cuûa hoï coù hai tuùm loâng
boû löûng ra sau löng theo hình chöõ V. Binh phuïc naøy laø quaàn aùo thöôøng maëc cho moïi ngaïch traät.91
Leã phuïc cuûa binh só maëc coù ñoäi muõ boùng nhoaùng nhöng Macartney cho raèng chæ baèng “da ñaùnh boùng
hay giaáy boài” (only of burnished leather or glittering pasteboard) chöù khoâng phaûi kim loaïi. Theo
Weale trong The Re-Shaping of the Far East thì:
... trong moät kyø duyeät binh taïi tænh vaøo khoaûng thaäp nieân 80 vaø 90th theá kyû 19, quaân Thanh xeáp
haøng maëc quaân phuïc saëc sôõ baèng vaûi maøu xanh ñoû hay ñoû vaø laù caây, hoaëc xaùm vaø xanh luïc, ñoäi
muõ ñen, aùo daøi t’ao-ku “hoå phuïc” ñuû maøu phaäp phaønh theo gioù, chaân ñi deùp, ñöôïc trang bò ñuû
caùc loaïi vuõ khí khaùc nhau, ñöùng nghieâm trang caùch quaõng roäng theo haøng ñoâi treân voõ tröôøng ñeå
troâng coù veû nhö nhieàu gaáp hai thöïc söï khieán cho ai naáy coù veû haøo höùng veà löïc löôïng cuûa tænh.
Beân treân hoï laø ñuû caùc loaïi côø bay phaát phôùi, khoâng phaûi hình vuoâng troâng coù veû taân tieán vaø
thöông maïi maø hình tam giaùc, raát daøi, raát ñeïp, caïnh hình raêng cöa, treân theâu hay vieát ñuû moïi
loaïi chöõ uoán eùo nhö con raén ...92

61
 Hoå binh Boä binh Xaï thuû
The Collision of Two Civilisations, tr. 282-3

Luïc Doanh tuyø theo caáp baäc vaø ñôn vò coù caùc loaïi y phuïc khaùc nhau. Lính chieán ñaáu ñoäi noùn (noùn cuûa
binh só trieàu Nguyeãn cuõng töông töï vì baét chöôùc cuûa quaân ñoäi nhaø Thanh) baèng da, choùp baèng kim
loaïi, coù buoäc moät tuùm loâng ngöïa, tay caàm khieân baèng maây. Binh só maëc aùo traán thuû, vaûi thoâ neáu caàn
thì maëc theâm aùo giaùp beân ngoaøi. AÙo giaùp cuûa binh só thöôøng laøm baèng giaáy baûn daøy, töø 30 ñeán 60
lôùp93, beân ngoaøi laø nhöõng maûnh kim khí moûng ñính baèng ñinh ñoàng. Ngöôøi lính coøn ñeo moät baûng che
ngöïc (breastplate) coù in ñôn vò. Ñeo ngang löng laø ñai caøi yeâu ñao vaø moät ñoâi ñuõa, moät tuùi thuoác huùt.
Tröôùc maët ñeo tuùi ñöïng daây cung, ñaàu muõi teân ... Moãi ngöôøi lính ñöôïc trang bò vuõ khí caù nhaân tuyø theo
ñôn vò coù theå laø cung teân, giaùo, ñao (maõ taáu), suùng tröôøng (ñieåu thöông), vaø khieân maây. Theo nghieân
cöùu cuûa phaùi boä Macartney (1793) thì ñeå trang bò moãi ngöôøi lính Trung Hoa trung bình trieàu ñình phaûi
chi ra hôn 13 laïng baïc (ounces) bao goàm kieám hay ñao (1/2 laïng), suùng hoûa mai (matchlock musket
11/2 laïng), cung (3.6 laïng), tuùi teân (3.6 laïng), y phuïc (4 laïng).94
Khi khoâng ra traän, ngöôøi lính chæ maëc aùo cheõn ngaén maøu ñen, xanh, ñoû, naâu hay vaøng, vieàn baèng moät
maøu khaùc, tröôùc maët vaø sau löng coù moät huy hieäu hình troøn, ghi ñôn vò vaø binh chuûng. AÙo cheõn ñoù maëc
chuøm ra ngoaøi aùo daøi maøu xanh. Ngöôøi lính cuõng ñi uûng vaûi ñen, ñeá loùt giaáy baûn daøy hoaëc vôù vaø giaøy
vaûi.95 Vôùi beà ngoaøi ñaày veû “trình dieãn” (showy) nhö theá, quaân Thanh troâng khoâng coù veû “lính” chuùt
naøo maø ñoâi uûng vaø aùo cheõn cuûa hoï troâng caøng theâm “naëng neà, keùm hoaït ñoäng vaø thieáu nam tính” (look
heavy, inactive and effeminate).96
Ngoaøi luïc doanh, quaân Thanh sang ñaùnh nöôùc ta coøn raát ñoâng höông duõng (braves) vaø thoå binh laø
nhöõng löïc löôïng thieåu soá, aên maëc tuyø theo vuøng vaø tuyø theo saéc toäc. Beân caïnh ñoù, quaân Thanh cuõng
ñieàu ñoäng moät soá löôïng daân chuùng bò baét ñi ñeå phuïc vuï quaân ñoäi theo töøng chieán dòch. Thaønh phaàn lao
coâng ñoù moãi thôøi kyø coù teân goïi khaùc nhau nhöng laø truyeàn thoáng cuûa Trung Hoa trong nhieàu ñôøi vaø
vaãn coøn tieáp tuïc cho ñeán gaàn ñaây.
Theo con soá maø toå chöùc binh cheá nhaø Thanh coøn ñeå laïi, tieâu chuaån phuïc vuï cuûa quaân ñoäi nhö sau:

62
 - Ñeà ñoác ñöôïc caáp 24 caên dòch (phu phuïc dòch)
- Toång binh 16
- Phoù töôùng 12
- Tham töôùng 10
- Du kích 8
- Ñoâ Ti, thuû bò 6
- Thieân toång, baû toång 3
- Ngoaïi uûy 2
- Binh ñinh .3
Ñoù laø noùi veà quaân chính qui cuûa nhaø Thanh, coøn caùc binh lính ñòa phöông, nhaát laø cuûa caùc thoå ti thì qui
cheá coù keùm hôn:
- Thoå ti, quan vieân 4 phu phuïc dòch
- Thoå thuû bò trôû leân, thoå muïc, thoå xaù 3
- Thoå thieân toång, thoå baû toång 2
- Thoå ngoaïi uûy 1
- Thoå binh 0
Nhöõng phu phen ñoù cuõng ñöôïc cho aên, tieâu chuaån laø 5 tieàn thöùc aên, maém muoái moät thaùng vaø 8 caùp
(合) 3 chöôùc (勺) gaïo moät ngaøy. Rieâng ngöôøi Mieâu ôû vuøng Taây Nam thì laïi chæ ñöôïc caáp moät ngaøy 1
tieàn vaø 1 thaêng gaïo.
Löông boång
Ñeå duy trì moät ñoäi binh thöôøng tröïc vaø chính qui, luoân luoân trong tình traïng saün saøng ñeå chieán ñaáu nhaø
Thanh xaây döïng nhöõng doanh traïi (garrison) lôùn vöøa laø nôi truù ñoùng, sinh soáng, huaán luyeän vaø nhöõng
ñoàng coû cho ngöïa aên hay ñaát ñai cho gia ñình binh só canh taùc. Tuy nhieân, trung öông vaø ñòa phöông
vaãn phaûi chu caáp ñeå quan binh coù ñöôïc moät ñôøi soáng töông ñoái oån ñònh. Thoaït ñaàu, nhöõng boång loäc
naøy khoâng ñeàu ñaën vì chuû yeáu laø do chieám ñoaït ñöôïc cuûa daân chuùng roài chia nhau nhöng veà sau, khi
chính saùch ñoù chaám döùt, binh só höôûng moät qui cheá nhaát ñònh.
Theo qui ñònh, tieàn traû cho lính goïi laø höôùng (餉) coøn tieàn traû cho quan goïi laø boång (俸) nhöng hai chöõ
naøy thöôøng duøng laãn loän, khoâng hoaøn toaøn phaân bieät. Ñaàu ñôøi Thanh, baùt kyø binh, luïc doanh ñeàu ñöôïc
höôûng tueá boång (löông tính baèng naêm) bao goàm caû löông (gaïo thoùc) vaø tieàn (ngaân löôïng). Moãi khi
phuïng meänh xuaát chinh hay ñi ñaùnh giaëc thì laïi ñöôïc höôûng moät qui cheá rieâng, thöôøng laø moät ngaân
khoaûn phuï troäi ñeå saém quaân trang vaø chu caáp cho gia ñình vì quaân ñoäi ñaõ ñöôïc aên uoáng, sinh hoaït ôû
doanh traïi.
Ngoaøi ra, nhöõng chuyeân vieân ñi theo quaân ñoäi nhö thaày thuoác, thö laïi, hoaï só, thôï thuyeàn ... laïi ñöôïc
höôûng moät khoaûn tieàn ñeå lo lieäu cho gia ñình vaø coù phu dòch phuïc vuï rieâng.

63
Veà löông boång, maõ binh taïi caùc tænh löông thaùng laø hai löôïng baïc, boä binh moät löôïng naêm tieàn, thuû
binh moät löôïng. Moãi binh só haøng thaùng ñöôïc caáp 3 ñaáu gaïo (moät ñaáu khoaûng 7.5 kg nhö vaäy 3 ñaáu
chöøng hôn 20 kg gaïo). Sang ñôøi Caøn Long, soá quaân trong luïc doanh coù raát ñoâng lính ma, lính kieång.97
Tuy nhieân, con soá naøy cheùp moãi nôi moät khaùc vaø cheá ñoä löông boång cuõng tuyø thuoäc vaøo töøng ñòa
phöông, chöùc vuï. Moät töôùng quaân (general-in-chief) laõnh khoaûng 20 thaïch (picul) gaïo coøn moät binh só
chæ laõnh 1 thaïch vôùi tính ñoå ñoàng laø moät ngöôøi lính phaûi nuoâi moät gia ñình boán ngöôøi, coøn moät töôùng
quaân tính caû gia nhaân, ñaày tôù phaûi nuoâi 80 ngöôøi. Vieäc chuyeån ñoåi töø gaïo sang tieàn cuõng gaây khoù khaên
khoâng ít cho binh só, nhaát laø nhöõng naêm thoùc cao gaïo keùm. Trieàu ñình cuõng daàn daàn giaûm thieåu soá
löông ñeå baét buoäc ñòa phöông phaûi gia taêng soá boång phuï vaøo. Naêm 1649, löông moät binh só laø 3 löôïng
baïc nhöng ñeán naêm 1655 chæ coøn 1.5 löôïng.98
Cuõng neân theâm raèng, löông höôùng cuûa quaân ñoäi thay ñoåi tuyø theo töøng thôøi kyø, töøng ñòa phöông, coù
nôi caû löông laãn höôùng, coù nôi chæ löông maø thoâi, coù nôi löông coá ñònh, coù nôi löông linh ñoäng tuyø theo
vaät giaù sinh hoaït.
Thöôûng tuaát
Sau moãi laàn chieán tranh, töôùng só nhaø Thanh luoân luoân toång keát ñeå ruùt tæa kinh nghieäm, sau ñoù noäi ñình
seõ taâu leân vua Cao Toâng roài caên cöù vaøo ñoù hoaøng ñeá seõ ñònh coâng, phaït toäi vaø phuû tuaát nhöõng gia ñình
coù ngöôøi töû thöông. Trong nhöõng chieán dòch lôùn, khi töôùng laõnh ban sö, caên cöù theo tôø trình cuûa boä
Binh, nhöõng ngöôøi laäp ñaïi coâng coøn ñöôïc ban töôùc hieäu roài chuyeån sang boä Laïi ñeå thi haønh. Phaûi noùi
raèng qui cheá nhaø Thanh raát kyõ löôõng, khoâng keùm gì toå chöùc haønh chaùnh cuûa nhöõng quoác gia taân tieán
sau naøy.
Veà thöôûng tuaát, nhaø Thanh chia ra laøm nhieàu loaïi:
- do chieán coâng: nhöõng ai xung phong haõm traän, coâng khaéc thaønh trì, bò thöông khoâng luøi
böôùc, duõng caûm xoâng leân tröôùc, chieâu duï haøng binh hay laäp möu ñaùnh thaéng ñöôïc ñòch ...
ñeàu ñöôïc töôûng thöôûng,
- do thi haønh coâng vuï (phuïng ñieäu): nhöõng ngöôøi naøo ñöôïc leänh ñieàu ñoäng xuaát chinh, duø
chöa ñeán nôi maø chieán dòch ñaõ ngaõ nguõ cuõng ñöôïc khen thöôûng,
- do caàn maãn, tích cöïc: haønh quaân nhanh choùng, noã löïc hoaøn taát nhieäm vuï cuõng ñöôïc thöôûng
tieàn,
- thöôûng chung toaøn quaân khi thaéng traän: sau moãi thaéng lôïi, quaân ñoäi ban sö ñeàu ñöôïc khao
thöôûng,
- do truyeàn tin mau choùng: truyeàn tin nhanh choùng, khoâng trì hoaõn theo ñuùng nhu caàu neáu sau
naøy thaéng traän cuõng ñöôïc thöôûng.
Nhöõng hình thöùc thaêng thöôûng goàm coù:
- thaêng quan (升官): tuyø theo coâng lao maø ñöôïc thaêng caáp.
- thuï töôùc (授爵): trieàu Thanh chia ra laøm chín töôùc bao goàm coâng, haàu, baù, töû, nam, khinh xa
ñoâ uyù, kî ñoâ uyù, vaân kî uyù, aân kî uyù.

64
 - gia haøm (加銜): khi ñaïi quaân xuaát chinh, töôùng laõnh thöôøng ñöôïc gia haøm moät danh töôùc,
cao nhaát laø kinh löôïc roài tôùi ñaïi töôùng quaân, töôùng quaân, phoù töôùng quaân, tham taùn. Ngoaøi ra,
nhöõng ngöôøi chæ huy binh lính, töôùng soaùi hay troâng coi löông höôùng neáu coù coâng lao cuõng
ñöôïc ban theâm caùc danh hieäu cung baûo haøm bao goàm thaùi töû thieáu baûo, thaùi töû thaùi baûo.
- phong hieäu (封號): theo quan cheá Trung Hoa, chöùc vò laø nhieäm vuï thöïc coøn phaåm giai laø hö
danh. Chöùc ñeå ñònh thöù baäc trong quan tröôøng, vò ñeå phaân chia töôùc hieäu, phaåm ñeå tính xem
chöùc cao hay thaáp, giai laø phaân caáp cuûa phaåm. Caùc voõ quan nhöõng ai anh duõng ñöôïc phong
danh hieäu ba ñoà loã (tieáng Maõn Chaâu laø duõng só) vaø ñöôïc thöôûng tieàn.
- nhaäp giaùm (入監): caùc voõ quan laäp coâng lôùn con chaùu coù theå ñöôïc nhaäp giaùm nghóa laø vaøo
chaân giaùm sinh vaø moät chöùc quan.
- thöôûng tieàn (賞銀): vieäc thöôûng baèng tieàn laø hình thöùc thoâng duïng hôn caû, coù theå theo soá
ngaïch nhaát ñònh hay ñöôïc thöôûng theo nguyeät boång.
- veõ hình treo trong caùc (繪閣): theo taäp tuïc töø ñôøi Haùn ñôøi Ñöôøng, caùc töôùng laõnh nhaø Thanh
laäp ñaïi coâng trôû veà ñöôïc veõ hình treo trong Töû Quang Caùc ñeå toû aân suûng. Vua Cao Toâng ñaëc
bieät thöôøng ban theâm thô vaên (ngöï cheá) ñeå ca tuïng chieán dòch (maëc daàu nhieàu khi chæ laø
töôûng töôïng nhö chieán dòch ñaùnh nöôùc ta).99
- sinh töø (生祠): moät soá töôùng laõnh hay ñaïi thaàn coù coâng lao cöïc lôùn ñöôïc laäp ñeàn thôø ngay töø
khi coøn soáng goïi laø sinh töø. 100
Nhöõng hình thöùc phuû tuaát caùc binh só thöông vong cuõng chia laøm ba loaïi:
- vì chieán ñaáu maø thöông vong: trong khi giao chieán, nhöõng ai töû traän hay bò thöông (tuyø theo
naëng nheï) maø ñöôïc phuû tuaát, gia ñình ñöôïc caáp döôõng, nhieàu hay ít tuyø theo caáp baäc, tình
traïng.
- vì laäp coâng maø thöông vong: tuy khoâng ra traän nhöng coù coâng, keå caû vieäc bò ñòch baét neáu
thöông vong cuõng ñöôïc phuû tuaát baèng 1/2 nhöõng ngöôøi chieán ñaáu.
- vì laäp coâng maø bò beänh roài cheát: nhöõng ngöôøi laøm vieäc quaù söùc, ñi ñöôøng meät moûi maø thaønh
beänh roài cheát cuõng ñöôïc trôï caáp baèng 1/4 ngöôøi chieán ñaáu.
Trong nhieàu chieán dòch, nhaø Thanh cuõng coøn truy tìm haøi coát töôùng só töû traän ñeå choân caát, teá leã. Rieâng
vieäc sang ñaùnh nöôùc ta, vaán ñeà naøy khoâng thaáy nhaéc ñeán ngoaïi tröø vieäc vua Caøn Long ñoøi hoûi phaûi
xaây mieáu ñeå thôø nhöõng töôùng laõnh nhaø Thanh bò cheát ôû Thaêng Long. Söû nöôùc ta cuõng coù cheùp raèng soá
quaân Thanh bò gieát ñöôïc taäp trung ñeå choân taäp theå ñaép thaønh nhieàu goø ôû ngoaïi oâ Haø Noäi.

65
 THÖÏC TEÁ VAØ LYÙ THUYEÁT

Tôùi ñôøi Caøn Long, tuy toå chöùc haønh chaùnh vaø quaân söï cuûa Trung Hoa ñaõ khaù kieän toaøn nhöng moät xaõ
hoäi oån ñònh laâu daøi laïi naûy sinh ra nhöõng teä ñoan rieâng cuûa noù vì khoâng coù nhöõng ñieàu kieän ñeå kích
thích söï thay ñoåi. Ngöôøi Maõn Chaâu sau moät thôøi gian thoáng trò trung nguyeân ñaõ trôû thaønh moät giai caáp
quí toäc maø caùc söû gia Trung Hoa goïi laø kyù sinh vaøo lao ñoäng cuûa quaàn chuùng (parasites living on other
people’s toil)101. Hoï khoâng laøm nhöõng ngheà cuûa quaàn chuùng nhö coâng ngheä hay thöông maïi maø chæ
laøm lính vaø laøm quan, ñöôïc theá taäp cha truyeàn con noái ngay töø khi môùi ra ñôøi ñaõ ñöôïc traû löông. Hoï
cuõng coù nhieàu ñaëc quyeàn ñaëc lôïi khaùc maø ngöôøi Haùn khoâng theå saùnh kòp, tha hoà tham nhuõng ñeå trôû
thaønh nhöõng phuù hoä raát giaøu coù. Chæ rieâng Hoaø Khoân cuõng ñaõ coù tôùi 800, 000 maãu ñaát chöa keå tieàn
baïc, quí kim vaø taøi saûn khaùc. Tuy ñaây laø moät bieät leä nhöng vieäc taäp trung quyeàn löïc luoân luoân xuoâi
chieàu vôùi taäp trung ñaát ñai vaø tieàn cuûa, thôøi naøo cuõng theá.

Quaân Thanh taán coâng Thaùi Bình Thieân Quoác (minh hoaï)
The Illustrated Art of War, tr. 82
Nhìn vaøo toå chöùc cuûa Thanh trieàu, nhieàu ngöôøi cho raèng moät chính quyeàn ñöôïc phaân ñònh raïch roøi, chi
li vaø qui moâ nhö theá aét coù theå muoán gì ñöôïc naáy. Maëc daàu Trung Hoa ñaõ thieát laäp ñöôïc moät cô caáu raát
quaân bình, nhöng cuõng chính vì quaù quaân bình neân laïi trôû thaønh uø lyø, khoù chuyeån höôùng ñeå ñaùp öùng
moät tình theá chöa tieân lieäu.
1/ Nhaø Thanh voán dó laø moät daân toäc töø quan ngoaïi vaøo cai trò trung nguyeân neân luoân luoân phaûi
ñeà phoøng ngöôøi Haùn noåi leân choáng laïi hoï. Heä thoáng quaân söï cuûa nhaø Thanh chuû yeáu laø ñeå baûo

66
veä trieàu ñình – noùi ñuùng hôn laø baûo veä ngai vaøng cho ngöôøi Maõn Chaâu – chöù khoâng phaûi duøng
ñeå chinh phuïc caùc quoác gia khaùc. Chính vì theá, moät maët hoï phaân boá ñeàu caùc löïc löôïng trò an,
xen keõ giöõa kyø binh vaø luïc doanh, traán ñoùng ñaïi binh ôû nhöõng vò trí chieán löôïc vaø xaây döïng
moät heä thoáng quaân söï khoâng cho pheùp taäp trung löïc löôïng trong tay moät theá löïc naøo coù theå
phöông haïi ñeán söï beàn vöõng cuûa trieàu ñình. Heä thoáng ñoù tuy raát oån coá nhöng laïi thieáu linh
ñoäng, ñoái phoù vôùi nhöõng cuoäc noåi daäy taïi ñòa phöông thì höõu hieäu nhöng ñeå ñieàu ñoäng trong
nhöõng chieán dòch lôùn thì khoù khaên vaø raát toán keùm. Moãi laàn ñoäng binh, nhaø Thanh phaûi laøm sao
vaãn duy trì ñöôïc an ninh maø laïi coù ñöôïc quaân soá thích hôïp cho nhu caàu. Vieäc ñieàu ñoäng moät
löïc löôïng trôû neân cöïc kyø phöùc taïp ñeå khoâng laøm xaùo troän moät theá caân baèng hieän höõu.

Thaønh luyõ quaân Thanh, beân ngoaøi caém choâng

(sau khi bò lieân quaân Anh Phaùp chieám)
The Face of China, tr. 30
2/ Soá löôïng quaân lính khoâng ñi theo tæ leä vôùi ñaát ñai hay daân soá maø theo cô caáu toå chöùc vaø
nhöõng “khaû dó” maø ngöôøi ta coù theå laøm. Ñeán cuoái ñôøi Caøn Long, nhaø Thanh ñaõ cai trò Trung
Hoa trong hôn 150 naêm, cô caáu haønh chaùnh, quaân söï raát chu ñaùo vaø lôùp lang, tuy töøng coù nhieàu
cuoäc chieán, noäi loaïn cuõng nhö ngoaïi xaâm nhöng phaàn lôùn do nhaø Thanh chuû ñoäng neân thöôøng
chieám ñöôïc tieân cô. Moãi khi coù chieán tranh, nhaø Thanh ñieàu ñoäng quaân ñoäi töø nhieàu ñòa
phöông khaùc nhau ñaët döôùi quyeàn tieát cheá cuûa moät nguyeân soaùi do trieàu ñình chæ ñònh (thöôøng
laø moät caän thaàn cuûa hoaøng ñeá). Moät keá hoaïch haønh quaân ñöôïc chuaån bò khaù laâu, ñaày ñuû caùc chi
tieát bao goàm chi phí, löông thöïc, vuõ khí, trang bò, phöông tieän, quaân soá ... ñöôïc tính toaùn vaø
phoái hôïp nhieàu cô quan, moãi cô quan lo moät vieäc. Trong laàn ñem quaân sang Ñaïi Vieät moïi vieäc
chæ ñöôïc döï truø trong vaøi thaùng, chuû yeáu laø do boán tænh phía nam vaø taây nam (Löôõng Quaûng vaø
Vaân-Quí), do tính toaùn cuïc boä cuûa vua Caøn Long vaø Toân Só Nghò töôûng raèng ñaây laø moät chieán
dòch deã daøng, vöøa thoaû maõn ñöôïc moái haän ba laàn ñaïi baïi taïi Mieán Ñieän cuûa Thanh trieàu, vöøa
ñaùp öùng söï mong ñôïi caù nhaân cuûa vieân toång ñoác Löôõng Quaûng. Chính tham voïng coù tính rieâng

67
 tö ñoù laø ñoäng löïc quan troïng hôn caû chöù khoâng phaûi vì ñaïi nghóa ñoái vôùi thuoäc phieân cuûa Trung
Hoa hay aâm möu “coõng raén caén gaø nhaø” cuûa vua toâi nhaø Leâ nhö ngöôøi ta thöôøng hieåu.
3/ Lyù do thöù ba laø vaán ñeà chi phí quaân söï. Quaân ñoäi (keå caû gia ñình hoï) trôû thaønh moät löïc löôïng
phi saûn xuaát vaø laø moät gaùnh naëng cho quoác gia. Nhaø Thanh coù qui cheá roõ raøng veà löông boång,
trang bò, quaân nhu, töû tuaát ... neân khi caàn gia taêng quaân soá phaûi qua nhieàu thuû tuïc raát phöùc taïp
nhieâu kheâ. Vaøo trung ñieäp nhaø Thanh, binh lính ñaõ trôû thaønh moät “ngheà”, moät ngheà cuøng maït
vôùi soá löông ít oûi bò giöõ rieät taïi quaân doanh khoâng laøm gì khaùc ñeå kieám aên theâm ñöôïc. Moät
quaân ñoäi thöôøng tröïc cuõng khieán cho nhöõng teä naïn trôû thaønh phoå bieán.102 Ña soá binh só bò cöôõng
baùch, boå xuoáng caùc ñòa phöông cung öùng neân sôùm muoän roài cuõng sinh ra “lính ma, lính kieång”,
treân giaáy tôø thì nhieàu nhöng treân thöïc teá thì ít. Ñeå coù ñuû löông thöïc, nhieàu ñòa phöông phaûi ñöa
lính ñi khai khaån nhöõng vuøng röøng nuùi (binh ñoàn). Cuoái ñôøi Thanh, khi loaïn laïc noåi leân khaép
nôi, nhieàu ñòa phöông phaûi töï tuùc toå chöùc caùc ñoäi daân quaân vaø nhieàu ñaïi thaàn töï xaây döïng moät
ñoäi quaân rieâng ñeå ñoái phoù vôùi tình hình ngaøy caøng baát oån.
4/ Khi nhaø Thanh môùi thaønh laäp, vì nhu caàu chinh phuïc vaø traán aùp, caùc vua ñaàu tieân ñaõ lôïi
duïng moät soá giaùo só Taây phöông (cuõng laø nhöõng khoa hoïc gia veà nhieàu ngaønh) ñeå canh taân
quaân söï, nhaát laø tham gia cheá taïo moät soá lôùn vuõ khí naëng, caùc loaïi thaàn coâng. Nhöõng chieán
thaéng quan troïng cuûa hoï duø laø ñeå deïp loaïn Tam Phieân, ñeå chinh phuïc Hoài Cöông hay ñaùnh baïi
ngöôøi Nga La Tö ñeàu do öu theá cuûa vuõ khí. Theá nhöng ñeán haäu baùn theá kyû 18, vuõ khí trang bò
cuûa quaân Thanh vaãn gioáng nhö thôøi kyø ngöôøi Maõn Chaâu môùi laøm chuû trung nguyeân, coù leõ coøn
teä hôn, chuû yeáu duøng cung noû vì hoï cho raèng nheï nhaøng, tieän lôïi vaø chính xaùc. Suùng oáng tòch
thu cuûa haûi phæ vaø ngöôøi Hoài ñöôïc ñem trang bò cho caùc saéc daân thieåu soá ôû vuøng taây vaø taây nam
Trung Hoa. Quaân Thanh vuõ khí ñôn sô yeáu keùm ñaõ ñaønh maø tinh thaàn chieán ñaáu laïi caøng teä
haïi. Chính vì theá, chæ vaøi möôi naêm sau, khi ñuïng ñoä vôùi quaân ñoäi AÂu Taây, duø coù nhieàu lôïi theá
dieän ñòa vaø quaân soá, hoï vaãn khoâng theå choáng traû noåi moät löïc löôïng ít oûi hôn ñöa ñeán moät loaït
caùc hieäp öôùc baát bình ñaúng.
5/ Vaán ñeà tieáp lieäu vaø chuaån bò cho moät laàn ñoäng binh khoâng ñôn giaûn. Moãi khi chinh chieán,
nhaø Thanh phaûi tính toaùn vaø phoái hôïp nhieàu cô quan töø treân xuoáng döôùi, caùc ñòa phöông haøng
ngang ñeå coù ñuû löông thöïc vaø caùc phöông tieän chieán tranh. Hoï cuõng phaûi thieát laäp nhöõng heä
thoáng chuyeân chôû ñeå vaän taûi binh só, truyeàn tin, dòch traïm ... ñeå tin töùc töø maët traän ñöa veà ñeán
kinh ñoâ kòp thôøi. Nhöõng chuaån bò ñoù maát nhieàu thôøi gian vaø phaûi tieát ñieäu nhòp nhaøng tröôùc khi
xuaát phaùt. Ngoaøi ra, ñeå cung öùng cho moät ñaïo quaân lôùn coù ñuû thöïc phaåm, ngoaøi gaïo muoái caên
baûn, nhaø Thanh cuõng coøn tính toaùn caû soá löôïng rau xanh vaø nhaát laø caùc loaïi gia suùc ñeå ñem
theo laøm quaân löông. Vaán ñeà y teá cuõng raát ñaùng löu yù vì binh só thöôøng bò ngaõ nöôùc ôû caùc vuøng
ñoài nuùi phöông Nam chöa keå moät soá beänh thôøi khí, kieát lî, dòch taû ... tieâu hao quaân ñoäi laém khi
coøn hôn caû trong chieán traän.
Vieäc taäp trung taøi nguyeân vaøo chieán tranh vaø chinh phaït ñaõ khieán cho Thanh trieàu khoâng coù moät keá
hoaïch kieán thieát, caøng ngaøy caøng luùn saâu vaøo nhöõng khoù khaên veà taøi chính. Nhìn chung tình hình
Trung Hoa vaøo ñaàu theá kyû thöù 19, nhieàu hoïc giaû ñaõ coi raèng nhöõng cuoäc chieán tranh vaø noäi loaïn lieân
tieáp ôû cuoái theá kyû 18 - bao goàm caû cuoäc bình ñònh Ñaøi Loan (1787-1788), vieãn chinh Ñaïi Vieät (1788-

68
1789) - laø böôùc ngoaët môùi khieán cho nhaø Thanh suy suïp daãn ñeán nhöõng thaát baïi ñeå phaûi kyù nhöõng hieäp
öôùc baát bình ñaúng vôùi chaâu AÂu vaøi chuïc naêm sau ñoù.
Ñaàu ñôøi Caøn Long, Thanh trieàu ñaõ thoân tính nhöõng daân toäc ôû vuøng Moâng Coå vaø Taây Vöïc, saùp nhaäp
laõnh thoå cuûa hoï vaøo ñòa ñoà Trung Hoa. Naêm 1755, nhaân moät vuï tranh chaáp veà ngoâi vò cuûa ngöôøi
Eleuths (moät boä laïc Moâng Coå ñaõ töøng cai trò vuøng Kashar, Turkestan, Turfan vaø Hami), moät laõnh tuï
heøn keùm cuûa hoï laø Amursana ñaõ chaïy sang nöông nhôø nhaø Thanh, ñöôïc quaân Thanh ñöa veà laøm vua ôû
Kuldja. Theá nhöng y khoâng ñöôïc hoaøn toaøn ñoäc laäp ñeå cai trò maø coù moät vieân “thaùi thuù” ôû beân caïnh
giaùm saùt vaø vua Caøn Long ñaõ chia caét ñaát ñai laïi theo yù cuûa oâng ta. Amursana baát maõn neân ñaõ noåi leân
choáng laïi vaø taøn saùt ñaùm quaân Thanh truù ñoùng ôû Kuldja. Nhieàu boä laïc khaùc cuõng noåi loaïn ñeå laät ñoå
aùch thoáng trò cuûa ngöôøi Maõn Chaâu. Veà sau moät danh töôùng cuûa nhaø Thanh laø Joohoi (töùc Trieäu Hueä
兆惠) ñaõ ñem quaân tieãu tröø, ñuoåi Amursana ra ngoaøi Taây Baù Lôïi AÙ (Siberia) vaøo naêm 1757. Sau khi
chieám ñöôïc Eleuth, vua Caøn Long laïi tieáp tuïc chinh phuïc caùc daân toäc Hoài ôû vuøng thung luõng Tarim
môû roäng bieân giôùi ra tôùi taän Trung AÙ, caûi danh thaønh Taân Cöông (Sinkiang). Nhaø Thanh cuõng cöôõng
baùch ngöôøi Haùn di daân tôùi khu vöïc môùi chieám ñoùng naøy vöøa giaûi quyeát naïn nhaân maõn vöøa thöïc haønh
chính saùch ñoàng hoùa.103
Nhaø Thanh laïi duøng chính saùch “dó di trò di”, sai Baùt Kyø Moâng Coå ñi chinh phaït nhöõng boä toäc Moâng
Coå khaùc. Vieäc chinh phuïc caùc boä toäc ngöôøi Hoài ôû mieàn Taây Vöïc vaø caâu truyeän truyeàn kyø veà Höông
Phi104 (The Fragrant Concubine) – ngöôøi suûng phi goác Hoài thaân theå coù muøi thôm cuûa vua Caøn Long -
vaãn ñöôïc nhaéc ñeán nhö moät coâng trình khai hoùa nhöõng boä toäc duõng maõnh, hieáu chieán vaø xoùa teân treân
baûn ñoà theá giôùi nhöõng quoác gia ñaõ moät thôøi huy hoaøng ñeå ngaøy nay chæ coøn laø moät ngoâi sao trong nguõ
tinh treân neàn côø ñoû. Theo nhöõng soá lieäu coøn ñeå laïi, coù ñeán hôn moät trieäu ngöôøi Moâng Coå vaø ngöôøi Hoài
bò gieát, chæ coøn laïi ñoä vaøi möôi ngaøn maø haàu heát ngöôøi Moâng Coå coøn toàn taïi ñeán cuoái ñôøi Caøn Long
chæ laø con chaùu cuûa nhöõng ngöôøi lính trong Baùt Kyø Moâng Coå cuûa nhaø Thanh.105
Vì khoâng ñuû tieàn ñeå canh taân quaân ñoäi, nhaø Thanh khoâng coøn duøng thuaàn tuùy Baùt Kyø Binh hay Luïc
Doanh laø ñoäi quaân chính qui maø ñaõ phaûi söû duïng xen keõ vôùi daân quaân döôùi teân “höông duõng” (local
braves) nhöng laïi khoâng coù chính saùch giaûi nguõ cho ñoäi quaân naøy106 ñaõ taïo ra nhöõng khoù khaên môùi veà
xaõ hoäi vaø kinh teá.
Thöïc ra, vieäc doàn noã löïc vaøo môû roäng bieân cöông cuõng laø moät trong nhöõng ñaïi chieán löôïc cuûa hoï.
Trong lòch söû, nhaø Thanh ñaõ cai trò moät khu vöïc to lôùn chöa töøng coù vaø nöôùc Trung Hoa ñaõ keá thöøa
phaàn lôùn di saûn cuûa hoï cho tôùi taän ngaøy nay. Nuùp boùng döôùi nhöõng chieâu baøi hoa myõ, nhaø Thanh ñem
quaân chieám caùc nöôùc nhoû beù hôn, tieán haønh chính saùch ñoàng hoaù töøng böôùc, thieát laäp nhöõng trieàu ñình
buø nhìn roài daàn daàn xaâm laán baèng caùch di daân keøm theo chính saùch dieät chuûng ngöôøi baûn xöù. Moät
trong nhöõng ñieåm ñaùng löu taâm laø bình thôøi ngöôøi ta ít khi coù dòp so saùnh veà trang bò giöõa hai beân
nhöng ñeán khi höõu söï, nhaát laø khi quaân Thanh vieãn chinh ra khoûi ñòa phaän Trung Hoa, söï cheânh leäch
giöõa hai beân trôû neân roõ reät hôn. Trong kyø quaân Thanh tieán sang Mieán Ñieän, kinh löôïc Phoù Haèng
(傅恆), phoù töôùng quaân A Lyù Coån (阿里袞), A Queá (阿桂) ñaõ hoäi taáu veà suùng ñieåu thöông trang bò cho
quaân só nhö sau:

69
 ... ña soá suùng oáng noøng ñuùc raát moûng, ñaïn moãi vieân chæ duøng coù ba tieàn thuoác suùng, khi taäp baén
ñeàu ôû nôi baèng phaúng, nhöng khi laâm traän baén töø cao xuoáng, löûa chöa beùn thì ñaïn ñaõ rôi ra ...
Neáu muoán cho ñaïn vöøa vôùi noøng suùng thì phaûi laáy ñaát seùt vaø laù caây nheùt chaët laïi ...107
Trong khi ñoù, suùng oáng cuûa Mieán Ñieän ñeàu laø loaïi suùng nhaäp caûng töø caùc nöôùc Taây phöông, moãi khaåu
suùng naëng caû 5, 60 caân, ñaïn naëng 5, 6 tieàn neân quaân Thanh moãi laàn vieãn chinh khoâng khoûi ñaïi baïi. Coù
theå noùi quaân löông, khí giôùi vaø thôøi tieát laø ba yeáu toá quan troïng nhaát, aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán tinh thaàn
quaân ñoäi Trung Hoa tröôùc khi xeùt veà nhöõng khuyeát ñieåm chieán löôïc khaùc.
Chính vì chæ coøn laø moät ñoäi quaân hình thöùc, naëng phaàn nghi leã, ít ñöôïc taäp luyeän neân quaân Thanh
khoâng thieän chieán nhö ngöôøi ta thöôøng nghó. Khi phaùi boä Anh sang Trung Hoa vaøo naêm 1793 hoï ñaõ
ñöôïc tieáp ñaõi nhö sau:
ÔÛ Traán Giang (Zhenjiang) hoï (phaùi boä Macartney) ñöôïc chaøo ñoùn baèng moät cuoäc bieåu döông
löïc löôïng to lôùn. Nhöng Macartney nhaän ra ngay caùc töôøng thaønh ñeàu “ñieâu taøn khoâng ñöôïc tu
boå vaø saép hoûng ñeán nôi” (much out of repair and going fast to decay), laøm loä boä maët thaät cuûa
cuoäc phoâ dieãn ñeán hai ngaøn binh só dieãn haønh, ñaày côø quaït keøn troáng.108

Beân trong doanh traïi cuûa quaân Thanh

(leàu laø cuûa lieân quaân Anh Phaùp sau khi chieám ñoùng)
Ngay ñeán cuoái theá kyû thöù 19, quaân Thanh vaãn coøn taäp luyeän phöông phaùp chieán ñaáu coå ñieån, söû duïng
nhöõng ñoäi “ñaèng baøi” duøng khieân vaø ñao nhö döôùi ñaây:
... Boãng thình lình moät tieáng theùt vang leân vaø haøng quaân daøi môû ra ba boán choã, töøng caëp voõ só
tieán ra... Côûi traàn chæ maëc töø hoâng trôû xuoáng, maët ñeo nhöõng maët naï döõ daèn maøu ñoû vaø xanh
hung tôïn, toùc nhuoäm ñoû nhö maùu, baép thòt cuoàn cuoän nôi caùnh tay vaø ngöïc, hoï ñöôïc ñaùm ñoâng
hoan ngheânh nhieät lieät vaø khieán cho nhöõng ñöùa treû ñöôïc coâng keânh leân cao ñeå xem khoùc theùt leân.
Ngöôøi voõ só ñaàu tieân trong moãi caëp khoâng mang theo gì heát ngoaøi moät caùi khieân baèng da daøy veõ
hình con maét coát ñeå doaï keû thuø. Ngöôøi thöù hai tay caàm moät thanh ñaïi ñao (two-handed sword laø

70
 loaïi ñao caùn daøi caàm baèng hai tay, ta goïi laø sieâu hay tröôøng ñao, ñaïi ñao) vaø roài töøng ñoâi tieán
leân ñeán caùch ñaùm ñoâng phía sau khoaûng 50 böôùc.
Moät tieáng keøn vang nhö tieáng saám ra leänh cho baét ñaàu, vaø baát chôït hoï vuøn vuït xoâng leân ñaùnh vôùi
nhöõng keû thuø voâ hình. Ngöôøi caàm ñao muùa löôõi theùp loang loaùng trong nhöõng haønh ñoäng voâ
cuøng ngoaïn muïc vì ngöôøi Trung Hoa voán dó raát leï laøng. Ngöôøi caàm khieân neù qua, xoâng tôùi, khi
goàng mình, khi nöông loûng töôûng chöøng ñang ñoùn ñôõ nhöõng ñoøn töôûng töôïng cuûa ñòch thuû nhaém
vaøo ñoàng ñoäi caàm ñao vì nhieäm vuï cuûa y laø baûo veä cho ngöôøi kia khi y doïn ñöôøng tieán leân treân
moät caùnh ñoàng ñaày ñoái phöông.109
Nghieân cöùu veà vuõ khí cuûa Trung Hoa vaøo cuoái theá kyû thöù 18, chuùng ta thaáy trang bò cuûa hoï khaù phöùc
taïp. Tuy cung noû vaãn ñoùng moät vai troø quan troïng ñoái vôùi kî binh song caùc ñôn vò boä binh laïi söû duïng
khaù nhieàu hoaû khí (firearms), keå caû moät soá ñöôïc trang bò baèng caùc loaïi suùng ñieåu thöông mua laïi hay
cheá taïo theo loái cuûa Taây phöông. Tuy nhieân, vì khoâng ñöôïc taäp luyeän vaø baûo trì ñuùng möùc, suùng oáng
cuûa hoï khoâng khaùc gì nhöõng thanh saét ræ khoâng hieäu quaû trong traän maïc.
Phaùi boä Anh Macartney naêm 1792 ñöa ra nhöõng nhaän xeùt khaù chính xaùc veà vai troø cuûa quaân Thanh:
Caùch bieät vôùi kî binh Thaùt Ñaùt (töùc Baùt Kyø Maõn Chaâu vaø Moâng Coå) ñöôïc ñieàu ñoäng traán ñoùng
bieân cöông phía baéc vaø nhöõng tænh (môùi) chinh phuïc, quaân ñoäi Thieân Trieàu (töùc Haùn quaân) ñöôïc
duøng chuû yeáu nhö moät löïc löôïng baûo an. Moät soá quaân nhaân ñöôïc duøng laøm cai nguïc, soá khaùc giöõ
vieäc ñoùng môû caùc keânh ñaøo. Nhöõng ngöôøi khaùc thì ñi thu thueá hay canh giöõ caùc kho ñuïn coâng
coäng, ñöôøng saù, soâng ngoøi, kinh raïch. Noùi khaùc ñi, phaàn lôùn hoï ñöôïc duøng ñeå phuïc dòch coâng
vieäc haønh chaùnh.110
Vieäc tieáp teá löông boång cho quaân ñoäi cuõng laïi laø moät vaán ñeà quan troïng khaùc. Nhöõng cuoäc chinh chieán
thöôøng phaûi söû duïng moät soá löôïng gaïo thoùc, rau coû, thòt caù, maém muoái ... khoång loà maø vieäc vaän
chuyeån vaø phaân phoái raát phöùc taïp. Caùi aûo töôûng laø quaân ñoäi ñi ñeán ñaâu seõ coù daân chuùng “gioû côm baàu
nöôùc” chu caáp chæ laø aûo töôûng maø chuû yeáu quaân Thanh vaãn phaûi döïa vaøo heä thoáng quaân nhu cuûa chính
hoï. Khoâng phaûi nhaø Thanh khoâng nghó ñeán vieäc söû duïng löông thöïc cuûa daân ñòa phöông cho ñôõ toán
keùm, phieàn phöùc. Tuy nhieân, khoâng phaûi ôû ñaâu daân chuùng cuõng cuøng aên moät loaïi thöïc phaåm vaø moät
khi khoâng tìm ra ñöôïc nhöõng ñoà aên thích hôïp thì vieäc phaûi thay ñoåi thoùi quen quaû laø moät cöïc hình.
Theo Toøng Chinh Mieán Ñieän nhaät kyù (從征緬甸日記) cuûa Chu Duï (周裕) thì trong chieán dòch ñaùnh
Mieán Ñieän, quaân Thanh ñaõ chaùn ngaáy moùn “côm neáp” (glutinous rice) cuûa thoå daân vì aên vaøo chæ laøm
cho hoï phaùt bònh.111
Trong chuyeán nam chinh cuûa Toân Só Nghò, quan laïi nhaø Leâ ñaõ phaûi vieát thö than raèng tình hình Baéc
Haø maáy naêm qua ñoùi keùm, vieäc nuoâi moät ñoaøn quaân vieãn chinh haøng chuïc vaïn ngöôøi khoâng sao kham
noåi. Trong tôø bieåu cuûa Taï Ñình Thöïc (謝廷植) göûi Toân Só Nghò ngaøy 22 thaùng 10 naêm Maäu Thaân
(1788) coù ñoaïn nhö sau:
且本國經亂以來，物力大屈，今各道官兵數十萬，長驅而入，簞食壺漿，實喜王師之至，
而資糧供給，勢必不支，則隕越之懼彌深。

71
 Thaû baûn quoác kinh loaïn dó lai, vaät löïc ñaïi khuaát, kim caùc ñaïo quan binh soå thaäp vaïn, tröôøng
khu nhi nhaäp, ñan thöïc hoà töông, thöïc hæ vöông sö chi chí, nhi tö löông cung caáp, theá taát baát chi,
taéc vaãn vieät chi cuï di thaâm.
Nöôùc chuùng toâi töø thuôû binh ñao ñeán nay, taøi löïc ñeàu caïn kieät, nay caùc ñaïo quan binh maáy chuïc
vaïn keùo sang, tö löông chu caáp, aét laø chaúng ñuû, thaät trong loøng sôï haõi khoân xieát.112

Nhaø Thanh cuõng tieáp tuïc chính saùch cuûa nhaø Minh laø ngaên caám maët bieån. Ngay töø thôøi Minh Thaùi Toå
Chu Nguyeân Chöông, oâng ñaõ coù thaùi ñoä döùt khoaùt vaø di huaán cho con chaùu laø “haûi ngoaïi laø nhöõng
quoác gia khoâng neân ñem quaân chinh phuïc”113. Sôû dó oâng coù huaán leänh naøy laø vì thaáy Nguyeân trieàu hao
binh toån töôùng raát nhieàu trong nhöõng chieán dòch duøng ñöôøng bieån ñi ñaùnh caùc quoác gia khaùc ñieån hình
laø Nhaät Baûn, Ñaïi Vieät, Chieâm Thaønh, Java ... maø khoâng ñaït ñöôïc thaéng lôïi naøo ñaùng keå.

Nhaø Minh khi môùi thaønh laäp, vieäc noäi trò coøn nhieàu vaán ñeà baát oån maø chung quanh caùc quoác gia khaùc
cuõng khoâng phaûi heøn keùm gì neân chuû tröông thuû nhieàu hôn coâng, bình ñònh trung nguyeân tröôùc khi coù
yù doøm ngoù ra ngoaøi. Veà maët bieån, giai ñoaïn naøy gaàn nhö phoù maëc cho haûi phæ, haûi ñaïo hoaønh haønh,
nhaát laø nhöõng ñaùm aên cöôùp ngöôøi Nhaät maø hoï hoïi laø nuî khaáu (hay oaûi khaáu - 倭寇). Dö ñaûng cuûa
nhöõng theá löïc söù quaân töøng tranh huøng vôùi hoï Chu nay cuõng ñoå ra bieån laøm haûi taëc caû. Chính vì theá,
quaân nhaø Minh chæ ñaønh phoù maëc cho hoï muoán laøm gì thì laøm.

Sang ñôøi Thanh, trieàu ñình cuõng ñi theo chính saùch cuûa nhaø Minh “toaû quoác caám haûi” (鎖國禁海).
Naêm 1661 (Thuaän Trò 18), ñeå ñeà phoøng taøn dö nhaø Minh laø nhoùm Trònh Thaønh Coâng ôû Ñaøi Loan,
Thanh ñình ra leänh caám haûi vaø baét daân chuùng soáng ôû ven bieån phaûi di cö vaøo trong ñaát lieàn. Töø Quaûng
Ñoâng, Phuùc Kieán, Chieát Giang, Giang Toâ leân ñeán Sôn Ñoâng daân chuùng khoâng ai ñöôïc laøm ngheà ñaùnh
caù ñaõ ñaønh maø thuyeàn beø cuûa caùc tænh mieàn nam ñeàu bò thieâu huyû, moät taác goã khoâng ñöôïc thaû döôùi
nöôùc (thoán baûn baát höùa haï thuyû - 寸板不許下水)114 ai vi phaïm seõ bò keát toäi thoâng ñoàng vôùi giaëc. Theo
saùch Haûi Thöôïng Kieán Vaên Luïc thì:

Daân chuùng caùc vuøng duyeân haûi phaûi dôøi vaøo trong noäi ñòa ba möôi daëm, nhaø cöûa ruoäng nöông
ñeàu phaûi ñoát heát. Treân töø Lieâu Ñoâng, döôùi tôùi Quaûng Ñoâng ñeàu di cö vaøo roài xaây töôøng, döïng ñòa
giôùi, caét binh traán giöõ, ai ra ngoaøi seõ bò xöû töû. Baùch tính khoâng coù coâng aên vieäc laøm, ñi lang
thang cheát coù ñeán haøng öùc vaïn ngöôøi.

Ñeán ñôøi Khang Hi, khi coù loaïn Tam Phieân, Trònh Kinh (con Trònh Thaønh Coâng) ñem binh vöôït bieån
vaøo ñaùnh Phuùc Kieán, Quaûng Ñoâng. Khi Tam Phieân ñaõ bình ñònh, Khang Hi quyeát ñònh ñem binh thu
phuïc Ñaøi Loan, laø chuyeån bieán quan troïng nhaát cuûa trieàu ñình Trung Hoa suoát ba traêm naêm töø ñôøi
Minh Thaùi Toå ñeán ñôøi Thanh môùi töø boû chính saùch baát chinh haûi ngoaïi.
Tuy nhieân ñoù chæ laø treân lyù thuyeát, coøn thöïc teá raát teä haïi. Gaàn nhö toaøn boä vuøng bieån Nam Trung Hoa
– töùc bieån ñoâng cuûa ta – laø nôi haûi phæ115 huøng cöù, quan quaân ít khi daùm tieãu tröø. Caùc tænh duyeân haûi laø
saøo huyeät vaø cuõng laø nôi caùc toå chöùc baát hôïp phaùp hoaït ñoäng. Rieâng Quaûng Ñoâng vaø Phuùc Kieán laïi
caøng thích hôïp cho thöông nhaân vaø haûi khaáu vì nuùi non, soâng ngoøi khieán khu vöïc naøy caùch bieät haún vôùi
noäi ñòa. Hôn moät phaàn ba daân soá soáng doïc theo bôø beå laø daân chaøi vaø thöông nhaân, coâng nhaân, noâng

72
daân taïi ñòa phöông cuõng tuøy thuoäc vaøo bieån caû. Cöïc nam cuûa Quaûng Ñoâng giaùp ranh vôùi Vieät Nam laø
Giang Bình, moät beán caûng taáp naäp, ñoâng ngöôøi vaøo ra buoân baùn nhöng phaàn nhieàu ngoaøi söï kieåm soaùt
cuûa trieàu ñình.
Ngoaøi ra, bôø bieån doïc töø vònh Baéc Vieät leân ñeán Phuùc Kieán laïi khuùc khuyûu, beân caïnh nhöõng thöông
khaåu nhö Haï Moân, Quaûng Ñoâng … laïi coù theâm hai ñaûo lôùn Ñaøi Loan vaø Haûi Nam cuõng laø saøo huyeät cuûa
haûi phæ vaø nhieàu nhoùm phaûn Thanh. Khu vöïc naøy nghieãm nhieân trôû thaønh moät trung taâm thöông maïi
ñeå töø ñoù toûa ra khaép nôi, leân mieàn baéc ñeán Maõn Chaâu, Nhaät Baûn, phöông nam xuoáng caùc haûi ñaûo bao
goàm caû Philippines, Indonesia, Malaysia, Vieät Nam, Campuchia, Java, Xieâm La … Daân chuùng taäp hôïp
thaønh nhöõng laøng noåi, ñöôïc goïi döôùi caùi teân khinh mieät laø thuûy thöôïng nhaân (水上人), soáng baèng ngheà
chaøi löôùi hay buoân baùn rong nhöng gaëp dòp seõ trôû thaønh aên cöôùp. Caû khu vöïc roäng lôùn ñoù döôùi ñôøi
Thanh soáng ngoaøi voøng phaùp luaät maø quan quaân nhaø Thanh nhaém maét laøm ngô khoâng maáy khi daùm
ñuïng tôùi. Löïc löôïng haûi quaân vaø duyeân phoøng cuûa hoï laø con soá khoâng, ngoaïi tröø moät vaøi phaùo ñaøi canh
giöõ maët bieån cho coù leä, taøu beø khoâng coù neân khi caàn ñieàu ñoäng vieãn chinh thì luùc ñoù môùi tính chuyeän
xaây döïng. Ñoái vôùi Thanh trieàu ñaùm ngö daân naøy laø moät giai caáp bò khinh reû, gheùt boû nhöng ñoái vôùi
nöôùc ta thì laïi khaùc. Sau khi mua chuoäc vaø chieâu duï ñöôïc moät soá thuû laõnh cuûa ñaùm haûi phæ, vua Quang
Trung söû duïng hoï nhö moät caùnh kyø binh tinh nhueä taán kích baát ngôø khieán quaân Thanh trôû tay khoâng
kòp.116
Vaøo thôøi kyø ñoù, vuøng duyeân haûi nam Trung Hoa bò nhieàu naïn ñoùi lieân tieáp, ñaëc bieät thôøi kyø töø naêm
1786 ñeán 1789 laø moät trong nhöõng cao ñieåm, giaù gaïo leân tôùi 10 löôïng moät ñaáu (1 ñaáu baèng 10 caân,
chöøng 6 kg) trong khi nhöõng naêm tröôùc chæ töø 1.6 ñeán 1.8 löôïng moät ñaáu.117 Tình hình baát oån cuûa Nam
Trung Hoa goùp phaàn vaøo söï suy yeáu tieàm löïc quaân söï cuûa nhaø Thanh vaø nhöõng bieán chuyeån xaõ hoäi
cuõng aûnh höôûng tôùi tình hình chính trò cuûa Ñaøng Ngoaøi.
Chuùng ta thaáy coù söï töông ñoàng khaù roõ reät laø tình traïng gia taêng daân soá cuoái ñôøi Caøn Long ôû Nam
Trung Hoa vaø taïi Baéc Haø ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng khaù lôùn ñeán tình hình chính trò. Naïn ñoùi ôû mieàn Baéc
nöôùc ta vaøo giai ñoaïn naøy ñaõ taïo neân nhöõng khoù khaên cho quaân Thanh khi hoï khoâng theå troâng ñôïi vaøo
löông thöïc coù theå thu mua taïi ñòa phöông neân phaûi thieát laäp moät heä thoáng quaân nhu to lôùn ñeå chuyeån
löông thöïc töø caùc tænh mieàn Nam Trung Hoa khieán cho boä maùy haønh chaùnh caøng naëng neà vaø cuõng laø
moät trong nhöõng yeáu toá baát lôïi khieán hoï bò ñaùnh tan moät caùch nhanh choùng.
Trong giai ñoaïn ñaàu khi môùi chieám ñöôïc Trung Hoa vaø trong nhöõng chieán dòch lôùn, Baùt Kyø Binh ñöôïc
ñieàu ñoäng ñeán möùc toái ña. Vieäc söû duïng quaù möùc khoâng khoûi khieán ñoaøn quaân tinh nhueä naøy bò kieät
löïc vaø caøng veà sau, trieàu ñình caøng phaûi döïa vaøo quaân ñòa phöông, ñoàng nghóa vôùi quyeàn haønh cuûa caùc
tænh ñöôïc naâng caáp, taïo neân nhöõng e ngaïi môùi. Trong khi ñoù, khi ñi lính trôû thaønh moät ngheà maït haïng,
khoâng ñöôøng tieán, binh só vaø gia ñình hoï khoâng khoûi laâm vaøo tình traïng tuyeät voïng vaø thuï ñoäng. Cho
neân khung hình haønh chaùnh chæ môùi noùi leân moät maët raát phieán dieän.
Thaéng baïi moät cuoäc chieán laém khi khoâng phaûi ôû cô cheá maø tuyø thuoäc vaøo vieäc vaän duïng söùc maïnh sao
cho thích hôïp. Nhieàu tröôøng hôïp, khí haäu vaø tieáp vaän ñoùng moät vai troø quan troïng giuùp moät beân khai
thaùc ñöôïc caùi öu ñieåm saün coù cuûa mình ñoàng thôøi khueách ñaïi nhöôïc ñieåm cuûa ñoái phöông. Trong
nhöõng cuoäc chieán tranh taân thôøi, vuõ khí saùt thöông laø yeáu toá chuû choát thì ôû theá kyû 18, nhöõng daân toäc
ñôøi soáng gaén lieàn vôùi ñaáu tranh, saên baét, sinh hoaït trong moät khung caûnh hôïp quaàn thoaït troâng raát man

73
daõ laïi thöôøng coù khaû naêng chieán ñaáu cao hôn nhöõng daân toäc soáng ñònh cö trong nhöõng xaõ hoäi töông ñoái
vaên minh.

74
 KEÁT LUAÄN

Ñeán theá kyû thöù 18, nhaø Thanh noùi rieâng vaø Trung Hoa noùi chung ñaõ leân ñeán moät cao ñieåm cuûa vaên
minh, thaønh laäp ñöôïc moät boä maùy haønh chaùnh vaø quaân söï qui moâ khieán nhieàu hoïc giaû AÂu Myõ phaûi
kinh ngaïc. Tuy nhieân, cuõng nhö baát cöù chính quyeàn cuûa moät ñaïi quoác naøo, cô caáu cuûa hoï cuõng tieàm aån
nhieàu khuyeát ñieåm, nhaát laø trôû thaønh chi li, coàng keành khoù thay ñoåi. Khoâng phaûi khoâng coù lyù do khi
vua Caøn Long ñaõ thaúng thaén noùi vôùi caùc söù thaàn Taây phöông laø nhaø Thanh khoâng caàn phaûi giao thieäp
vôùi ai vì caùi gì hoï cuõng ñaõ coù ñaày ñuû. Trong lòch söû, Trung Hoa voán dó ñoùng vai troø thieân trieàu vaø caùc
quoác gia khaùc chæ laø nhöõng veä tinh xoay chung quanh, ít nhieàu tuyø thuoäc vaøo hoï. Coù theå noùi, trong
phaïm vi baûo toàn laõnh thoå vaø ñieàu haønh quoác gia, thöïc söï hoï ñaõ ñaït ñöôïc moät hình thöùc caân baèng tuyeät
ñoái trong vaät lyù, caân baèng ñeán noãi trôû thaønh uø lyø gaàn nhö baát ñoäng. Chính saùch beá quan toaû caûng cuûa
hoï vöøa töôïng tröng cho nhaân sinh quan nhaøn taûn – voâ vi nhi chí vi – laïi tieàm taøng nieàm kieâu haõnh ñoäc
toân veà vaên hoaù vaø chính trò.
Chæ ñeán khi ngöôøi AÂu Chaâu ñem chieán thuyeàn vaø suùng oáng tôùi ñeå eùp buoäc trieàu ñình Maõn Chaâu môû
cöûa cho hoï vaøo buoân baùn, moät soá só phu môùi tænh ngoä vaø keâu goïi thöïc hieän nhöõng chính saùch canh taân.
Cuõng nhö söï huy hoaøng cuûa ñôøi Toáng, ñôøi Ñöôøng, chuùng ta coù theå ñaùnh giaù Trung Hoa döôùi nhöõng goùc
ñoä khaùc nhau maø maët naøo cuõng coù nhöõng ñieåm tích cöïc vaø tieâu cöïc.
Nghieân cöùu veà heä thoáng binh bò nhaø Thanh cuõng cho chuùng ta moät soá nhaän ñònh khaùch quan hôn veà
vieäc tieán quaân ñaùnh Ñaïi Vieät, ñaët laïi vò trí cuûa Nguyeãn Hueä tröôùc vaø sau chieán thaéng naêm Kyû Daäu.
Chuùng ta cuõng thaáy vieäc ñem binh sang nöôùc ta vaãn naèm trong moät chuû tröông vaø chính saùch chung,
coù nhöõng qui luaät nhaát ñònh, khoâng haún chæ naûy sinh do tham voïng caù nhaân hay xuùc ñoäng nhaát thôøi
maëc daàu vua Caøn Long hay Toân Só Nghò vaãn laø nhöõng ngöôøi ñoùng vai troø chuû choát. Nhöõng chieán dòch
goïi laø chinh phaït, voõ coâng maø vua Cao Toâng thöôøng töï haøo thöïc ra khoâng phaûi laø moät nhu caàu thieát
thöïc maø noùi cho cuøng cuõng chæ laø moät loaïi “troø chôi” cuûa moät baäc ñeá vöông muoán teân tuoåi mình theâm
choùi loïi, muoán ñöôïc ngöôøi sau ngöôõng moä nhö moät oâng vua vaên voõ toaøn taøi. Nhìn vaøo toaøn caûnh cuûa
trieàu ñaïi, nhöõng chieán coâng ñoù chaúng qua chæ laø nhöõng vaùn côø lôùn maëc duø haäu quaû cuûa noù vaãn ñem laïi
nhöõng taùc haïi cöïc kyø khoác lieät, veà nhaân maïng vaø taøi chaùnh.
Duø chæ laø moät chieán dòch töông ñoái nhoû nhö vieäc ñieàu ñoäng binh maõ 4 tænh Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây,
Vaân Nam, Quí Chaâu ra khoûi bieân giôùi cuõng phaûi qua nhöõng keá hoaïch chi tieát, thôøi bieåu roõ raøng, lôùp
lang lieân quan ñeán nhieàu boä phaän töø trung öông ñeán ñòa phöông, töø chæ huy ñeán dòch traïm, lieân laïc,
tieáp lieäu ... nhaát nhaát ñeàu coù söï phoái hôïp haønh quaân moät caùch minh baïch khaùc haún nhöõng gì söû Vieät
cheùp veà chieán dòch naøy, thöïc quaù sô saøi khoâng töông xöùng vôùi taàm voùc cuûa moät ñaïo binh vaøi chuïc vaïn
maø nhieàu söû gia thöôøng reâu rao118. Chuùng ta coù caûm töôûng raèng nhöõng söû gia Vieät Nam ñaõ laãn loän
giöõa loái mieâu taû cuûa tieåu thuyeát chöông hoài vôùi dieãn bieán söï vieäc vaø nhaéc laïi nhöõng chi tieát trong daõ söû
khoâng caân nhaéc xem coù bao nhieâu phaàn traêm söï thöïc, bao nhieâu phaàn traêm laø töôûng töôïng cuûa ngöôøi
sau cho theâm ly kyø.
Vieäc tìm hieåu kyõ caøng hôn veà töông quan giöõa Ñaïi Vieät vôùi Trung Hoa, trong boái caûnh toaøn cuïc chính
saùch ngoaïi giao cuûa Thanh trieàu cuõng giuùp chuùng ta ñaùnh giaù laïi ñöôïc moät soá nghi vaán vaãn toàn taïi laâu
nay vaø coù theâm moät soá cô sôû ñeå nhìn laïi cuïc dieän vuøng Ñoâng Nam AÙ, vôùi nhöõng lieân heä môùi ñöa ñaåy

75
nöôùc ta vaøo moät thôøi kyø ñoøi hoûi nhöõng thay ñoåi quyeát lieät veà chính trò, ngoaïi giao, quaân söï cuõng nhö
kinh teá. Cuoäc dieän ñoù cuõng khieán nhöõng nhaø laõnh ñaïo phaûi ñoái phoù vôùi nhöõng vaán naïn chöa töøng gaëp
trong lòch söû vaø tuyø theo caùch giaûi quyeát cuûa moãi ngöôøi maø ñöa quoác gia ñeán phaùt trieån hay suy baïi.
Cho neân, nhìn vaøo khía caïnh quaân söï, quaû thöïc nhaø Thanh ñaõ thua Ñaïi Vieät nhöng ñöùng veà maët ngoaïi
giao, hoï laïi ñaït ñöôïc nhöõng thaéng lôïi môùi maø caùc söû gia Trung Hoa thöôøng töï haøo. Leõ dó nhieân, nhaän
ñònh ñoù coù nhöõng chuû quan moät caùch raát “thieân trieàu” nhöng vieäc khai thaùc caùi vò theá môùi ñoù nhö theá
naøo laïi laø moät vieäc khaùc.
Tuy nhieân, vieäc nghieân cöùu veà thöïc löïc vaø toå chöùc quaân söï nhaø Thanh cuõng coù nhieàu xu höôùng. Chuùng
ta coù theå tìm hieåu veà toå chöùc haønh chaùnh, quaân söï treân lyù thuyeát ñeå xem moâ hình chæ huy töø treân
xuoáng döôùi nhö theá naøo nhöng cuõng coù theå ñaùnh giaù thöïc löïc cuûa hoï xuyeân qua nhöõng nhaän xeùt maét
thaáy tai nghe cuûa nhieàu phaùi ñoaøn AÂu Taây, so saùnh söùc maïnh qua nhöõng cuoäc chieán tranh trong moät
khoaûng thôøi gian moät traêm naêm töø giöõa theá kyû 18 ñeán giöõa theá kyû 19 ñeå xem tình hình bieán chuyeån,
leân vaø xuoáng nhö theá naøo.
Thöïc ra, vieäc nghieân cöùu veà Trung Hoa thôøi kyø naøy ñoái vôùi chuùng ta cuõng coù nhieàu öu ñieåm vì thöïc ra
chæ vaøi chuïc naêm sau, Vieät Nam töï bieán thaønh moät nöôùc Trung Hoa thu nhoû, baét chöôùc nhaø Thanh
khoâng nhöõng veà cô caáu maø coøn möôïn luoân caû danh xöng. Trong khi nhöõng trieàu ñaïi tröôùc muoán nöôùc
ta “sôn haø cöông vöïc ñaõ chia, phong tuïc Baéc Nam cuõng khaùc”119 thì ñeán ñaàu theá kyû thöù 19, caùc vua nhaø
Nguyeãn laïi muoán Vieät Nam caøng gioáng Trung Hoa caøng toát, khoâng nhöõng raäp khuoân nhieàu sinh hoaït
vaên hoaù maø caû ñeán phöông phaùp cai trò vaø caùc chính saùch ñoái ngoaïi. Döôøng nhö vua Gia Long khi leân
ngoâi cuõng coù taâm traïng cuûa moät ngöôøi töø beân ngoaøi vaøo chinh phuïc nöôùc Nam neân xem caùch thöùc cai
trò, chuùng ta coù caûm töôûng raèng nhaø Nguyeãn ñaët naëng vaán ñeà ñeà phoøng daân chuùng noåi daäy vaø coâng
thaàn tranh quyeàn hôn laø thöïc taâm tìm moät höôùng ñi cho ñaát nöôùc. Tuy trieàu ñình coù thöïc hieän ñöôïc moät
soá oån ñònh veà cô caáu vaø haønh chaùnh coâng quyeàn nhöng thieáu haún tính chaát uyeån chuyeån ñeå thích nghi
vôùi moät thôøi ñaïi nhieàu thay ñoåi.120
Ngoaøi thaønh phaàn quaân chính qui, nhaø Thanh trong nhöõng laàn chinh thaûo luoân luoân ñieàu ñoäng theâm
moät soá daân coâng ñòa phöông raát lôùn ñeå chuyeân chôû löông thöïc vaø ñaûm traùch haäu caàn, tính ra coù theå
gaáp ba, gaáp boán quaân chieán ñaáu. Thaønh phaàn naøy khoâng nhöõng phöùc taïp veà nguoàn goác laïi bao goàm
nhieàu nhieäm vuï khaùc nhau, töø tu boå ñöôøng saù ñeán khuaân vaùc gaïo muoái, khí giôùi. Ñoái vôùi caùc söû gia
Vieät Nam thì hoï vaãn bò tính chung vaøo ñoaøn quaân ngoaïi nhaäp neân con soá hai beân ñöa ra khaù cheânh
leäch. Ngay caû vieäc toån thaát cuûa hoï cuõng coù nhöõng öôùc tính khaùc nhau. Nhaø Thanh chæ tính soá thöông
vong cuûa quaân chính qui, trong khi söû nöôùc ta thöôøng tính goäp laïi moïi thaønh phaàn. Ñoù cuõng laø lyù do taïi
sao khi giao traû tuø binh, vua Quang Trung chæ traû veà coù 800 ngöôøi, moät con soá quaù nhoû so vôùi ñoaøn
quaân maø chuùng ta vaãn noùi laø leân ñeán 20 vaïn. Nhöõng ngöôøi phu kia neáu khoâng bò baét gieát thì baêng röøng
vöôït nuùi töï tìm ñöôøng trôû veà nhaø, cuõng khoâng ñöôïc höôûng moät trôï caáp hay löông boång gì trong suoát
chieán dòch, ngoaïi tröø böõa aên haøng ngaøy, trong soá gaïo do chính hoï mang vaùc.
Nhöõng ñaëc tính chuû yeáu maø caùc söû gia neâu ra cho nhaø Thanh gaàn nhö ñöôïc hoaøn toaøn laäp laïi ôû Vieät
Nam, tuy qui moâ coù nhoû hôn. Nhöõng vuï aùn döôùi ñôøi Gia Long, Minh Meänh khoâng khaùc gì vuï trieät
phieân cuûa nhaø Thanh vaø quaân löïc boá trí ôû caùc nôi xa xoâi nhö Baéc thaønh, Gia Ñònh thaønh ñeàu raát ít oûi,
binh löïc chuû yeáu traán ñoùng gaàn kinh thaønh Hueá. Neáu chuùng ta hình dung ra ñoaøn quaân cuûa Toân Só
Nghò cuõng töông töï nhö quaân nhaø Nguyeãn trong nhöõng laàn ñuïng ñoä vôùi quaân Phaùp cuoái theá kyû 19 thì

76
nhöõng nhaän ñònh seõ chính xaùc hôn. Chuùng ta cuõng khoâng laáy laøm laï khi chæ caàn vaøi traêm thuyû binh
Phaùp coù theå chieám toaøn boä Baéc Kyø moät caùch deã daøng, cuõng khoâng ñaët caâu hoûi taïi sao quaân ta laïi quaù
ít, quaù keùm coûi trong vieäc choáng giöõ thaønh trì.
Thöïc teá quaân Thanh cuõng khoâng hôn gì, vaø taâm söï cuûa ñoaøn quaân ngoaïi nhaäp kia cuõng ueå oaûi, chaùn
naûn, cuõng xuoáng tinh thaàn khi nghó ñeán cha giaø meï yeáu, vôï daïi con thô ... ôû queâ nhaø. Thaân phaän ngöôøi
lính Maõn Thanh phaàn naøo töông töï nhö hoaøn caûnh cuøng khoå ngöôøi lính thuù nöôùc ta coøn ñeå laïi trong
vaên chöông:
Lính vua, lính chuùa, lính laøng,
Bieát bao nhieâu giaëc cho chaøng phaûi ñi.

Ba naêm traán thuû löu ñoàn,

Ngaøy thì canh ñieám, toái doàn vieäc quan.
Cheùm tre ñaün goã treân ngaøn,
Höõu thaân höõu khoå phaøn naøn cuøng ai ...

Thuøng thuøng ñaùnh troáng nguõ lieân,

Böôùc chaân xuoáng thuyeàn nöôùc maét nhö möa ...

77
 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Baïch Thoï Di (白壽彝) (chuû bieân). Trung Quoác Thoâng Söû Cöông Yeáu (中國通史綱要). Baéc
Kinh: Ngoaïi Vaên xb xaõ, 1982. (baûn Anh Ngöõ Bai Shouyi. An Outline History of China. Beijing:
Foreign Languages Press, 1982)
2. Cameron, Nigel. Barbarians and Mandarins – Thirteen Centuries of Western Travelers in
China. New York: A Weatherhill Book, 1970.
3. Chung Hôïp (鍾合). Trung Quoác Toaøn Söû (中國全史) Thoâng Söû (The Whole History of China)
Baéc Kinh: Quang Minh, 2002.
4. Cleary, Thomas (trans.). The Illustrated Art of War (Sun Tzu). Boston & London: Shambala,
1998.
5. Crossley, Pamela Kyle. Orphan Warriors: Three Manchu Generations and the End of the Qing
World. New Jersey: Princeton University Press, 1990.

6. Dieâu Gia Vaên (姚嘉文). Thaäp Cuù Thoaïi AÛnh Höôûng Ñaøi Loan (十句話影響台 灣). Ñaøi Baéc:
Chính Trung Thö Cuïc, 2003.

7. Döông Chí Cöûu (楊志玖) (chuû bieân). Trung Quoác Coå Ñaïi Quan Cheá Giaûng Toaï (中國古代官
制講座). Ñaøi Baéc: Vaïn Quyeån Laâu, 1997.
8. Elman, Benjamin A. A Cultural History of Civil Examinations in Late Imperial China. Calif:
University of California Press, 2000.
9. Fairbank, John King. The Great Chinese Revolution 1800-1985. New York: Harper & Row,
Publishers, 1986.
10. Garrett, Valery M. Chinese Clothing, An Illustrated Guide. Hongkong: Oxford University
Press, 1994.
11. Goodrich, L. Carrington vaø Nigel Cameron. The Face of China As Seen by Photographers &
Travelers 1860-1912. New York: An Aperture Book, 1978.
12. Graff, David A. & Robin Higham (ed.). A Military History of China. Colorado: Westview
Press, 2002.
13. Heath, Ian. Armies of the Nineteenth Century: Asia (Vol 2: China) Great Britain: Foundry
Book, 1998.
14. Hu Sheng. From the Opium War to the May Fourth Movement, Vol. I. Beijing: Foreign
Language Press, 1991. (Dun J. Li dòch töø nguyeân taùc Toøng Nha Phieán Chieán Tranh Ñaùo Nguõ Töù
Vaän Ñoäng - 從鴉片戰爭到五四運動 cuûa Hoà Thaèng - 胡繩)

78
15. Hummel, Arthur W. (ed.) Eminent Chinese of the Ch’ing Period (1644-1912). (清代名人傳略)
Taipei: Ch’eng Wen Publishing Co., 1970.
16. Laïi Phuùc Thuaän (賴福順). Caøn Long Troïng Yeáu Chieán Tranh Chi Quaân Nhu Nghieân Cöùu
(乾隆重要戰爭之軍需研究). Ñaøi Baéc: Quoác Laäp Coá Cung Baùc Vaät Vieän, 1984.
17. Laõ Nguyeân Thoâng – Caùt Vinh Taán (呂元驄 - 葛榮晉). Thanh Ñaïi Xaõ Hoäi Döõ Thöïc Hoïc
(清代社會與實學). Hongkong: Hongkong University Press, 2000.
18. Latourette, Kenneth S. The Chinese, Their History and Culture (New York: The Macmillan
Co., 1968)
19. Maõ Ñaïi Chính (馬大正)(chuû bieân). Trung Quoác Bieân Cöông Kinh Löôïc Söû (中國邊彊經略 史).
Trònh Chaâu: Trung Chaâu Coå Tòch xb xaõ, 2000.
20. National Museum of Chinese History. A Journey Into China’s Antiquity. (Vol. 4: Yuan
Dynasty-Qing Dynasty). Beijing: Morning Glory Publishers, 1997.
21. Ngoâ Thaäp Chaâu (吳十洲). Caøn Long Nhaát Nhaät (乾隆一日) (thöôïng haï) Ñaøi Baéc: Vieãn Löu,
2002.
22. Oxnam, Robert B. Ruling from Horseback: Manchu Politics in the Oboi Regency, 1661- 1669.
Chicago & London: The University of Chicago Press, 1975.
23. Peers, Chris & Christa Hook. Late Imperial Chinese Armies 1520-1840. London: Reed
International Book Ltd., 1997.
24. Peterson, Willard J. (chuû bieân). The Cambridge History of China, Vol. 9, Part One: The Ch’ing
Dynasty to 1800. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
25. Peyrefitte, Alain. The Collision of Two Civilisations – The British Expedition to China 1792-4.
(baûn dòch cuûa Jon Rothschild töø tieáng Phaùp L’Empire Immobile ou Le Choc des Mondes)
London: HarperCollins Publishers, 1993.
26. Phöông Thieát (方鐵) (chuû bieân). Trung Quoác bieân cöông thoâng söû tuøng thö: Taây Nam Thoâng Söû
(西南通史) Trònh Chaâu: Trung Chaâu Coå Tòch xb xaõ, 2003.
27. Saùi Loãi (蔡磊) chuû bieân. Trung Quoác Thoâng Söû (中國通史) Baéc Kinh: Thôøi Ñaïi Vaên Ngheä xb
xaõ, 2002.
28. Semyonov, Yuri. Siberia, Its Conquest and Development (do J. R. Foster dòch töø nguyeân baûn
tieáng Ñöùc Sibirien, Frankfurt: Verlag Ullstein G.m.b.H, 1954). Baltimore: Helicon Press, Inc.,
1963.
29. Taàn Baûo Kyø (秦寶琦). Hoàng Moân Chaân Söû (洪門真史). Phuùc Kieán: Phuùc Kieán nhaân daân xuaát
baûn xaõ, 1995.
30. The National Palace Museum. Chinese Cultural Art Treasures (3rd ed.) Taipei: The National
Palace Museum, 1967.

79
31. Thompson, John. China and it’s people in Early Photographs. New York: Dover Publications,
Inc., 1982 (in laïi theo Illustrations of China and Its People, Sampson Low, Marston, Low, and
Searle Vols. I & II, 1873 vaø Vols III & IV, 1874)
32. Traàn Chí Bình (陳致平). Trung Hoa Thoâng Söû (中華通史) (quyeån 12) Ñaøi Baéc: Leâ Minh vaên
hoaù söï nghieäp coâng ty, 1979.
33. Trieäu Nhó Toán (趙爾巽)(tuyeån). Thanh Söû Caûo (清史稿), in laàn thöù 5 (toång coäng 529 taäp ñoùng
thaønh 48 quyeån) Baéc Kinh: Trung Hoa thö cuïc, 1996.
34. Vöông Chung Haøn: “Thanh Ñaïi Quan Cheá”, Trung Quoác Coå Ñaïi Quan Cheá Giaûng Toaï
(中國古代官制講座). Ñaøi Baéc: Vaïn Quyeån Laâu, 1997.
35. Vöông Nhung Sinh (王戎笙). Thanh Ñaïi Toaøn Söû (清代全史) 10 quyeån. Thaåm Döông: Lieâu
Ninh xuaát baûn xaõ, 1995.
36. Wakeman, Frederic, Jr. The Great Enterprise – The Manchu Reconstruction of Imperial Order
in Seventeenth-Century China, 2 volumes. Berkeley: University of California Press, 1985.
37. Weale, B.L. Putnam. The Re-Shaping of the Far East, 2 volumes. New York: The MacMillan
Co., 1905.
38. Zhang Hongxing. The Qianlong Emperor, Treasures from the Forbidden City. National
Museums of Scotland Publishing Limited, 2002.

80
1
Caûnh Troïng Minh cheát naêm 1649, truyeàn laïi cho con laø Caûnh tynh Trung.
2
Ñuùng ra coøn moät phieân traán khaùc laø Khoång Höõu Ñöùc ôû Quaûng Taây nhöng hoï Khoång töï töû khi giao tranh vôùi dö ñaûng nhaø
Minh (1652), khoâng coù con noái nghieäp neân töôùc vöông bò baõi boû.
3
keá thöøa Trònh Thaønh Coâng (Quoác Tính Gia)
4
David A. Graff & Robin Higham, A Military History of China. (Colorado: Westview Press, 2002) tr. 119
5
Robert B. Oxnam, Ruling from Horseback: Manchu Politics in the Oboi Regency, 1661- 1669 (Chicago & London: The
University of Chicago Press, 1975) tr. 142
6
Robert B. Oxnam, sñd. tr. 142-3
7
theo chöõ Haùn thì laø Saùch Ni (索尼), Toâ Khaéc Taùt Caùp (蘇克薩哈), AÙt Taát Long (遏必隆) vaø Ngao Baùi (鼇拜).
8
Robert B. Oxnam, sñd. tr. 145
9
laø quaân ñoäi do oâng ta chæ huy cuøng vôùi 24,000 daân quaân tham döï trong chieán dòch bình ñònh Trung Nguyeân tröôùc ñaây
10
Assembly of Princes and High Officials, tieàn thaân cuûa Quaân Cô Xöù.
11
Songgotu
12
Mingju
13
Ngoâ ÖÙng Huøng laáy em cuøng cha khaùc meï cuûa vua Thuaän Trò laø coâng chuùa Khaùc Thuaàn (恪純), töùc laø coâ vua Khang Hi
(Meanwhile his eldest son, Wu Ying-hsiung (d. 1674) was created a viscount of the third class and married Princess K’o-
ch’un (1642-1705?) the youngest half-sister of Emperor Shih-tsu (Theá Toå, töùc vua Thuaän Trò) (Arthur W. Hummel:
Eminent Chinese of the Ch’ing Period. 清代名人傳略) Taipei: Ch’eng Wen Publishing Co.,1970) tr. 878. Coù saùch laïi vieát
coâng chuùa Khaùc Thuaàn laø em vua Khang Hi, ñieàu ñoù khoâng ñuùng vì vua Khang Hi sinh naêm 1654, keùm coâng chuùa ñeán 12
tuoåi. Nhö vaäy Ngoâ ÖÙng Huøng laø döôïng vua Khang Hi, khoâng phaûi em reå. Chính vua Thuaän Trò cuõng chæ hôn coâng chuùa
Khaùc Thuaàn 4 tuoåi.
14
Mishan
15
töùc Chu Töø Quyùnh (朱慈炯), con cuûa Suøng Trinh hoaøng ñeá, khi ñoù thaát tung nhöng ngöôøi Haùn duøng danh nghóa ñeå phaùt
ñoäng phong traøo phaûn Thanh phuïc Minh (xem theâm “Thieân Ñòa Hoäi”, bieân khaûo cuûa Nguyeãn Duy Chính)
16
Chris Peers vaø Christa Hook, Late Imperial Chinese Armies 1520-1840 (London: Reed International Book Ltd., 1997) tr.
24
17
Kinh ñoâ cuõ cuûa nhaø Thanh ôû ñoâng baéc Yeân Kinh, baây giôø laø Thaåm Döông.
18
Nigel Cameron, Barbarians and Mandarins – Thirteen Centuries of Western Travelers in China (New York: A
Weatherhill Book, 1970) tr. 240
19
Nigel Cameron, sñd tr. 241
20
Caùc giaùo só thöôøng coá gaéng duøng khaû naêng khoa hoïc ñeå taïo nieàm tin khi tieáp xuùc vôùi caùc vua chuùa ñang caàm quyeàn. ÔÛ
nöôùc ta, linh muïc Alexandre de Rhodes ñaõ daâng leân chuùa Trònh Traùng moät caùi ñoàng hoà (clock) vaø moät duïng cuï ño thôøi
gian baèng caùt (hourglass) vaø khieán cho chuùa Trònh phaûi khaâm phuïc khi caùt vöøa heát thì chuoâng ñoàng hoà cuõng noåi leân.
Alexxandro Valignano trong moät keá hoaïch trình leân cho toaø thaùnh ñaõ nhaán maïnh laø caùc thöøa sai phaûi duøng khoa hoïc AÂu
Chaâu nhö moät phöông tieän ñeå truyeàn ñaït ñöùc tin toân giaùo ñeán quaàn chuùng vaø chieâu duï thaønh phaàn hoïc thöùc ñeå gia taêng

81
toác ñoä caûi ñaïo. (Xem theâm “Science, Mathematics, and Reason: The Missionary Methods of the Jesuit Elexandre de
Rhodes in Seventeenth-Century Vietnam” cuûa Barbara Widenor Maggs, The Catholic Historical Review Vol. 86, No. 3,
2000 töø trang 439-458 trích laïi trong baùo ñieän töû Vietnam Journal www.vietnamjournal.org/article.php?sid=124)
21
Laõ Nguyeân Thoâng – Caùt Vinh Taán, Thanh Ñaïi Xaõ Hoäi döõ Thöïc Hoïc (Hongkong: Hongkong University Press, 2000) tr.
153-4
22
Frederic Wakeman, Jr., The Great Enterprise – The Manchu Reconstruction of Imperial Order in Seventeenth-Century
China, 2 volumes (Berkeley: University of California Press, 1985) tr. 1110–11 (chuù thích 81)
23
Theá nhöng söû nhaø Thanh cuõng nhö söû trieàu Nguyeãn nöôùc ta thöôøng duøng nieân hieäu hôn mieáu hieäu. Chuùng ta quen thuoäc
vôùi teân Khang Hi hôn Thaùnh Toå, Ung Chính hôn Theá Toâng, Gia Long hôn Theá Toå, Minh Maïng hôn Thaùnh Toå, Thieäu Trò
hôn Hieán Toå, Töï Ñöùc hôn Döïc Toâng ...
24
Ngoaøi ra, töø ñôøi Haøm Phong 11 (1861), Thanh trieàu coøn coù moät Caùc Quoác Söï Vuï Nha Moân (goïi taét laø Nha Moân) do moät
toång lyù ñöùng ñaàu lo lieäu caùc vieäc thoâng thöông, giao thieäp vôùi caùc quoác gia khaùc.
25
Traàn Chí Bình, Trung Hoa Thoâng Söû (quyeån 12) (Ñaøi Baéc: Leâ Minh vaên hoaù söï nghieäp coâng ty, 1979) tr. 3-8
26
ñeå ñoái nghòch vôùi thöôïng cöûu löu bao goàm y, boác, tinh, töôùng, aâm döông ... laø nhöõng ngöôøi tuy cuõng laøm ngheà ñoä nhaät
nhöng coù quyeàn öùng thí ñeå ra laøm quan.
27
Vò nhaäp löu laø ñöùng ngoaøi 18 phaåm traät töø nhaát phaåm ñeán cöûu phaåm (moãi phaåm coù chaùnh vaø toøng, toång coäng 18 traät).
Chính vì theá nhaø Thanh goïi laø 19 caáp.
28
Kenneth S. Latourette, The Chinese, Their History and Culture (New York: The Macmillan Co. 1968) tr. 458-59
29
Thôøi Thanh sô, coù nhöõng toång ñoác coi ñeán 5, 6 tænh nhö Hoàng Thöøa Truø kinh löôïc Hoà Quaûng, Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây,
Vaân Nam, Quí Chaâu bao goàm 6 tænh, Ngaïc Nhó Thaùi troâng coi Xuyeân, Vaân, Quí, Vieät boán tænh ...
30
Döông Chí Cöûu (chuû bieân), Trung Quoác Coå Ñaïi Quan Cheá Giaûng Toaï (中國古代官 制講座) (Ñaøi Baéc: Vaïn Quyeån Laâu,
1997) tr. 497
31
toång ñoác thöôøng ñöôïc dòch laø Viceroy hay Governor-General vaø ñöôïc goïi döôùi nhöõng teân cheá quaân (制軍), cheá ñaøi
(制台), cheá hieán (制憲). Nhieàu saùch vôû dòch laø phoù vöông.
32
Tuaàn phuû cuõng ñöôïc goïi döôùi nhöõng teân phuû vieän (撫院), phuû ñaøi (撫台)
33
Thanh Ñaïi toaøn söû, quyeån 2, tr. 303. Thaønh thöû khi vieát thö treân nguyeân taéc ngöôøi ta phaûi vieát roõ caùc chöùc haøm laãn
nhieäm vuï thöïc chaúng haïn nhö: “Binh boä thöôïng thö kieâm ñoâ saùt vieän taû ñoâ ngöï söû (haøm) toång ñoác moã moã ñaúng xöù ñòa
phöông ñeà ñoác quaân vuï löông höôùng kieâm tuaàn phuû söï (thöïc) ...”
34
Döông Chí Cöûu, sñd tr. 496-508
35
(分而治之，眾建而分其勢) phaân nhi trò chi, chuùng kieán nhi phaân kyø theá
36
(撫綏) phuû tuy
37
Trung Quoác Bieân Cöông Kinh Löôïc Söû, tr. 262. Vua Quang Trung veà sau caàu hoân coâng chuùa khoâng bieát laø muoán phaù vôõ
truyeàn thoáng, ñoøi ñöôïc ñoái xöû ngang haøng vôùi caùc phieân vöông Moâng Coå hay ñöôïc Thanh trieàu môùm lôøi ñeå tình “höõu nghò”
theâm beàn chaët theo ñuùng chính saùch cuûng coá pheân giaäu cuûa hoï.
38
(Döông Chí Cöûu, 1997) tr. 495.
39
Thanh Ñaïi Toaøn Söû, q. 4 tr. 88

82
40
Even if it was the middle of the night, [the emperor] would read [the military report] himself and then summon the grand
councillors to express his views. . . . At that time I would write out the draft, and then from the hastily written draft I would
write it out again in neat characters to be handed in to the emperor. The whole process might take as much as one or two
hours. The emperor would just wait for me in his heavy coat. (Bartlett, Beatrice S. Monarchs and Ministers: The Grand
Council in Mid-Ch'ing China, 1723-1820. Berkeley: University of California Press, 1991) tr. 218
41
Taøi lieäu lòch söû (historical documents) cuûa nhaø Thanh ñöôïc Coá Cung Baùc Vaät Vieän Ñaøi Loan saép xeáp (veà ñoä maät vaø tính
chaát chính xaùc) theo thöù töï sau ñaây: 1/ Quaân Cô Xöù Ñaùng hay The Archives of the Grand Council (軍機處檔) 2/ Cung
Trung Ñaùng hay The Palace Records (宮中檔) 3/ Thanh Söû Quaùn Ñaùng hay The Records of the Board on the History of
the Ch’ing Dynasty (清史館檔) 4/ Thöïc Luïc hay Veritable Records (實錄) 5/ Baûn Kyû hay the Annals (本 紀) 6/ Khôûi Cö
Chuù hay Diaries of Activity and Repose (起居注) 7/ Chieáu Thö hay The Imperial Mandates (詔書) 8/ Quoác Thö hay The
National Credentials (國書). Na Chí Löông (那志良): “Historical Documents” The National Palace Museum. Chinese
Cultural Art Treasures 3rd Ed. (Taipei: The National Palace Museum, 1967) tr. 99
42
laø chöõ goïi taét cuûa toång ñoác (ñoác), tuaàn phuû (phuû), ñeà ñoác (ñeà), vaø toång binh (traán).
43
Vöông Chung Haøn: “Thanh Ñaïi Quan Cheá”, Trung Quoác Coå Ñaïi Quan Cheá Giaûng Toaï (中國古代官制講座) (Ñaøi Baéc:
Vaïn Quyeån Laâu, 1997) tr. 494
44
Saùi Loãi (蔡磊) (chuû bieân), Trung Quoác Thoâng Söû (中國通史) (Baéc Kinh: Thôøi Ñaïi Vaên Ngheä xb xaõ, 2002) quyeån 8, tr.
3002
45
Vì tính chaát theá taäp neân soá löôïng quan chöùc caøng luùc caøng gia taêng theo ñaø phong thöôûng cuûa trieàu ñình, moät soá lôùn voõ
quan cao caáp chæ mang tính chaát trang trí vaø nghi leã, quyeàn lôïi nhieàu nhöng thöïc söï binh quyeàn khoâng bao nhieâu.
46
Theo Ian Heath trong Armies of the Nineteenth Century: Asia V. 2: China (Great Britain: Foundry Books 1998) trang 18-
9 thì nhöõng caáp baäc ñoù töông ñöông vôùi hieän thôøi nhö sau: Ñeà Ñoác (ñaïi töôùng), Toång Binh (trung töôùng), Phoù Töôùng (thieáu
töôùng), Tham Töôùng (ñaïi taù), Du Kích (thöôïng taù), Ñoâ ty (trung taù), Thuû Bò (thieáu taù), Thieân Toång (ñaïi uyù), Baû Toång (trung
uyù) ... Tuy nhieân neáu laø ngoaïi vi thieân toång thì chæ töông ñöông trung só coøn ngoaïi vi baû toång chæ töông ñöông haï só. Nhöõng
phieân dòch naøy khoâng hoaøn toaøn chính xaùc nhöng cuõng cho ta moät soá khaùi nieäm veà toå chöùc quaân söï cuûa nhaø Thanh thôøi ñoù.
47
Vöông Nhung Sinh (王戎笙), Thanh Ñaïi Toaøn Söû (清代全史) quyeån 4 (Thaåm Döông: Lieâu Ninh xuaát baûn xaõ 1995) tr.
164-5
48
Stephen Selby, Chinese Archery (Hongkong: Hongkong University Press, 2000) tr. 349 vaø Thanh Söû Caûo quyeån 108
(Chí 83, tuyeån cöû tam). Döôùi trieàu Nguyeãn thì ai ñoã kyø thi hoäi goïi laø phoù baûng, ñoã thi ñình môùi ñöôïc goïi laø tieán só nhöng
khoâng laáy Traïng Nguyeân, cao nhaát laø Baûng Nhaõn roài tôùi Thaùm Hoa (nhaát giaùp tieán só). Phaân soá khoâng ñuû thì ñoã Hoaøng
Giaùp (nhò giaùp tieán só). Nhöõng ngöôøi döôùi nöõa ñeàu laø tieán só (tam giaùp tieán só).
49
Ba laàn saùt haïch naøy goàm keùo moät caây cung cöùng (daãn ngaïnh cung - 引硬弓), muùa moät thanh ñao naëng (huy hoa ñao -
揮花刀) vaø cöû moät taûng ñaù (xuyeát thaïch - 掇石).
50
Theo Thanh Söû Caûo thì goàm hai caâu hoûi vaø moät baøi luaän (三場策二問，論一篇)
51
noäi tröôøng goïi laø saùch thí (策試), ngoaïi tröôøng goïi laø duyeät thí (閱試)
52
Stephen Selby, sñd. tr. 350
53
... Although local magistrates and prefects were civil officials, they were also responsible for supervising and grading
local licensing and qualifying examinations for the military bureaucracy (wu-chu 武舉). This required literati oversight of
military guard selection in local communities. Benjamin A. Elman, A Cultural History of Civil Examinations in Late
Imperial China (Calif: University of California Press, 2000) tr. 222
54
Caùc khoa thi voõ ôû nöôùc ta ñôøi Nguyeãn cuõng töông töï nhö thi cöû ñôøi Thanh nhöng döôøng nhö ít chuù troïng ñeán binh phaùp
maø ñaët naëng vaán ñeà chieán ñaáu caù nhaân (voõ ngheä) trong khi nhaø Thanh chuù troïng ñeán cöôõi ngöïa, baén cung. Nöôùc ta ít ngöïa

83
neân khoâng thi cöôõi ngöïa chæ coù xaùch taï vaø muùa coân sang (thöông). Ngoaøi ra coøn thi baén suùng hieäp. Xem ra, neáu coù taäp voõ
thì coân, thöông laø chính. Ñôøi Minh Maïng coù thi ñaùnh quyeàn, ñaáu göôm baèng goã, laên khieân. Sang ñôøi Töï Ñöùc, thi boán kyø, ñeä
nhaát xaùch taï, ñeä nhò muùa coân ba baøi, laên khieân, göôm, sieâu, ñoäc kieám vaø thi ñaâm buø nhìn baèng giaùo, ñeä tam baéng suùng maùy
ñaù, ñeä töù ñaáu roi, baén bia. Tröôùc khi xöôùng danh phaûi thi xaùch taï ñeå phoøng keû gian. Qua kyø thi Hoäi thì khoù hôn nhieàu, bao
goàm thaäp baùt ban voõ ngheä, ñaáu quyeàn, ñaáu roi, ñaáu coân vaø thi baén. Ngoaøi ra coøn thi saùt haïch binh thö. (Xem theâm Toan
AÙnh, Neáp Cuõ Calif: Xuaân Thu, khoâng ñeà naêm) tr. 142-152
55
Thanh Ñaïi Toaøn Söû, q. 4 tr. 165
56
Coù choã vieát laø Nurhaci
57
Haùn quaân ñöôïc thaønh laäp ngay töø ñaàu goàm nhöõng ngöôøi Haùn soáng trong vuøng kieåm soaùt cuûa ngöôøi Maõn Chaâu, sau ñoù
ñöôïc boå sung baèng nhöõng caùnh quaân do haøng töôùng nhaø Minh ñem theo vaø tuyeån moä ôû nhöõng vuøng môùi chieám ñöôïc. Do
ñoù vieäc phaân bieät Haùn Maõn khoâng ñeán noãi gay gaét vaø chính Haùn quaân ñaûm traùch nhieàu chieán dòch quan troïng trong vieäc
ñaùnh baïi quaân Minh. Ñoaøn quaân naøy coøn ñöôïc ban caùi myõ danh Thieân Trôï Binh.
58
Con trai thöù 8 cuûa Nurhachi keá nghieäp cha.
59
Laø nhöõng kyø do ñích thaân Thanh Thaùi Toå Noã Nhó Caùp Xích chæ huy tröôùc khi nhaäp quan, thieän chieán vaø thaân tín nhaát cuûa
nhaø Thanh.
60
Cheá ñoä ñoù khieán caùc kyø binh khoâng theå ñöùng leân choáng laïi trieàu ñình vaø töø ñaàu theá kyû 18 trôû veà sau nhöõng ngöôøi chæ huy
kyø binh khoâng coøn theá taäp maø do boå nhieäm. David A. Graff & Robin Higham, A Military History of China (Colorado:
Westview Press, 2002) tr. 116
61
Ñeán naêm 1631, ngöôøi Maõn Chaâu toå chöùc theâm nhöõng ñôn vò phaùo thuû laø loaïi voõ khí maø hoï khoâng coù. Phaàn lôùn nhöõng
traän ñaùnh maø hoï bò toån thaát naëng neà chính laø do nhöõng ñôn vò Thaàn Cô Doanh cuûa nhaø Minh. Chính Nurhachi bò thöông vì
ñaïn cuûa quaân Minh maø töø traàn.
62
Pamela Kyle Crossley, Orphan Warriors: Three Manchu Generations and the End of the Qing World (New Jersey:
Princeton University Press, 1990) tr. 48-9
63
Pamela K. Crossley, sñd. tr. 50
64
Traàn Chí Bình, Trung Hoa Thoâng Söû, q. 12 (Ñaøi Baéc: Leâ Minh vaên hoaù, 1979) tr. 64.
65
Alexander Woodside, “The Ch’ien-Lung Reign” (The Cambridge History of China, Vol. 9 – Part 1: The Ch’ing Dynasty
to 1800 ed. By Willard J. Peterson) (Cambridge University Press, 2002) tr. 268-9. Cho tôùi nay, ngöôøi ta vaãn chöa bieát chính
xaùc bao nhieâu binh maõ vua Caøn Long ñaõ ñieàu ñoäng trong caùc cuoäc vieãn chinh, phaàn vì thôøi gian trò vì cuûa oâng raát daøi, vaø
moãi taùc giaû cheùp moät khaùc. Con soá cuûa Nguïy Nguyeân ñöa ra trong Thaùnh Vuõ Kyù cuõng raát chuû quan, khoâng aên khôùp vôùi
nhöõng söû lieäu chính thöùc. Vaû laïi nhaø Thanh ngoaøi soá binh só chính qui thuoäc Baùt Kyø Binh vaø Luïc Doanh coøn moät soá lôùn
quaân ñòa phöông vaø daân phu ñöôïc luaân phieân ñieàu ñoäng, vöøa haäu caàn vöøa chieán ñaáu neân caøng khoù öôùc tính. Thaønh thöû, caùc
söû gia phaûi caên cöù vaøo chi phí löông boång ñeå öôùc tính soá löôïng binh só chính qui ñieàu ñoäng trong caùc chieán dòch thôøi kyø
naøy.
66
Alexander Woodside, sñd. tr. 269
67
Alexander Woodside, sñd. tr. 269
68
Chaúng haïn nhö trong chieán dòch ñaùnh Ñaøi Loan thaùng 11 naêm 1787, “ ... vua Caøn Long sai Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc Só Phuùc
Khang An, cuøng Tham Taùn ñaïi thaàn Haûi Lan Saùt, Laõnh Ñoäi ñaïi thaàn Phoå Nhó Phoå, Thö Löôïng, Thaønh Ñoâ töôùng quaân Ngaïc
Huy, vaø hôn 300 Ba Ñoà Loã (baturu) thò veä chöông kinh daãn hôn moät vaïn binh Maõn Haùn töø Hoà Quaûng, Töù Xuyeân, Quaûng Taây,
Quí Chaâu hieäu xöng Thaäp Vaïn Ñaïi Quaân, vöôït bieån tieán sang Ñaøi Loan ...” Taàn Baûo Kyø. Hoàng Moân Chaân Söû. (Phuùc Kieán
nhaân daân xuaát baûn xaõ, 1995) tr. 58

84
69
Traàn Chí Bình: sñd tr. 76
70
Trung Quoác Bieân Cöông Kinh Löôïc Söû, tr. 257
71
Ian Heath, Armies of the Nineteenth Century: Asia (v 2: China) (Guernsey: Foundry Books, 1998) tr. 34
72
Vieäc quaân Thanh ñoùng quaân ôû Thaêng Long chuùng toâi seõ ñi vaøo chi tieát trong baøi “Traän Kyû Daäu”.
73
Theo bieåu ñoà soá 2 cuûa Lai Phuùc Thuaän (sñd. tr 174) thì caùc quan chöùc lôùn nhö coâng, haàu, baù, laõnh thò veä noäi ñaïi thaàn, ñoâ
thoáng coù soá phuïc dòch laø 20 con ngöïa, 1 chieác thuyeàn, 3 thaân ñinh, 7 toøng dòch, 14 khieân phu.
74
Lai Phuùc Thuaän, sñd. bieåu ñoà 3 tr. 178
75
tình traïng con soá thì nhieàu, thöïc teá thì ít raát phoå bieán, töông töï nhö nhöõng thaønh phaàn maø ta goïi laø lính ma, lính kieång.
76
tieán binh chi yeáu, thuû taïi maõ thaát (進兵之要，首在馬匹)
77
Lai Phuùc Thuaän, sñd. tr. 334
78
Lai Phuùc Thuaän, sñd. tr. 200
79
theo Trung Quoác Lòch Söû Töø Ñieån (Baéc Kinh: Vaên Hoaù Ngheä Thuaät xb xaõ, 1989) tr. 1736 thì 10 chöôùc laø 1 caùp, 10 caùp
laø 1 thaêng. Thaêng ñôøi Thanh vaøo khoaûng 1.0355 kg, tính ra 8 caùp 3 chöôùc vaøo khoaûng 860 gram gaïo. Tuy nhieân saùch vôû
cheùp moãi nôi moät khaùc, con soá naøy coù theå khoâng chính xaùc.
80
Soá löôïng naøy thay ñoåi theo thôøi gian vaø töøng chieán dòch nhöng ñeán giöõa ñôøi Caøn Long thì coi nhö coá ñònh.
81
Lai Phuùc Thuaän, sñd. tr. 202
82
Lai Phuùc Thuaän (賴福順), Caøn Long Troïng Yeáu Chieán Tranh Chi Quaân Nhu Nghieân Cöùu (乾隆重要戰爭之軍需研究)
(Ñaøi Baéc: Quoác Laäp Coá Cung Baùc Vaät Vieän, 1984) tr. 54-5
83
Lai Phuùc Thuaän, sñd. tr. 303
84
Lai Phuùc Thuaän, sñd. tr. 294
85
Nhöõng suùng oáng ñoù ngöôøi Nhaät hoïc caùch cheá taïo cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø chæ trong moät thôøi gian ngaén ngöôøi Nhaät ñaõ
ñuùc ñöôïc suùng thaàn coâng (cannons) vaø suùng tay (arquebuses) tinh xaûo khoâng keùm gì cuûa ngöôøi AÂu Chaâu. Trong cuoäc noäi
chieán vaøo theá kyû 16, ngöôøi Nhaät coøn quen thuoäc vôùi suùng oáng hôn caû ngöôøi AÂu Taây. Cuoái theá kyû thöù 16, khi ñem quaân taán
coâng Trieàu tyeân, quaân Nhaät ñaõ söû duïng suùng laø vuõ khí chính yeáu. Theá nhöng, chæ vaøi chuïc naêm sau treân ñaát Nhaät khoâng
coøn moät khaåu suùng naøo chæ vì giôùi voõ só khoâng chaáp nhaän mang moät loaïi vuõ khí khieán hoï maát ñi veû oai huøng, vaø cuõng
khoâng muoán trang bò cho quaân nhaân vì khoâng muoán bò saùt haïi bôûi moät ngöôøi ôû giai caáp thaáp keùm hôn hoï
86
B.L. Putnam Weale, The Re-Shaping of the Far East, Vol. II (New York: The MacMillan Co., 1905) tr. 335
87
Theo Thieân Coâng Khai Vaät, suùng ñuùc baèng ñoàng goïi laø Taây Döông Phaùo, ñuùc baèng saét goïi laø Hoàng Di Phaùo, Ñaïi Töôùng
Quaân, Nhò Töôùng Quaân, Phaät Laõng Cô, Tam Nhaõn Thöông, Baùch Töû Lieân Chaâu Phaùo toång coäng baûy loaïi. Theo Trang Caùt
Phaùt,vì ñöôøng sang nöôùc ta nhieàu nuùi non khoù ñi neân Toân Só Nghò phaûi ñieàu ñoäng moät soá phaùch sôn phaùo töø Quaûng Ñoâng,
moãi khaåu suùng do boán con ngöïa thoà (ñaø maõ - 馱馬) keùo, caùc loaïi suùng nhoû hôn nhö nguõ töû phaùo (五子砲) do hai con ngöïa
thoà keùo, cöûu tieát ñaúng phaùo (九節等砲) do phu vaän chuyeån toång coäng ít ra phaûi vaøi nghìn khaåu. Nhöõng suùng oáng naøy ñeàu
bò quaân Taây Sôn tòch thu caû. ... OÂng ta ñaõ cho ñem veà Phuù Xuaân vaø veà taân kinh ñoâ cuûa oâng [Quang Trung] baèng ñöôøng boä
chöù khoâng phaûi baèng ñöôøng thuyû (vì oâng sôï taøu beø chaát naëng quaù coù theå chìm xuoáng ñaùy bieån hoaëc gaëp baõo giöõa ñöôøng)
hai, ba nghìn coã ñaïi baùc vaø suùng thaàn coâng (chieán phaùo), khoâng bieát bao nhieâu laø suùng daøi vaø khí giôùi khaùc cuøng vôùi voâ soá
tieàn baïc vaø (ñaïi khaùi) taát caû nhöõng vaät lieäu quí giaù baét ñöôïc cuûa quaân Taàu ... (Ñaëng Phöông Nghi: “Vaøi taøi lieäu môùi laï veà
nhöõng cuoäc Baéc tyeán cuûa Nguyeãn Hueä” (Moät Nhoùm Hoïc Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä, Ñaïi Nam,
Cali 1992) tr. 209-210

85
88
Lai Phuùc Thuaän, sñd tr. 340
89
Alain Peyrefitte, sñd tr.355
90
Moät thuyeát cho raèng böùc tranh vua Caøn Long cöôõi ngöïa naøy ñöôïc hoaï gia Giuseppe Castiglione veõ naêm 1739 khi nhaø
vua 28 tuoåi vì khuoân maët khaù treû vaø cuõng ñeå ñaùnh daáu laàn duyeät binh ñaàu tieân cuûa oâng nhöng khoâng coù baèng côù gì ñeå
chöùng minh chuyeän ñoù laø ñuùng.

Thuyeát thöù hai coù veû xaùc ñaùng hôn vì böùc tranh coù lieân quan ñeán moät söï kieän ngoaïi giao quan troïng. Muøa thu naêm 1758
Thanh trieàu nhaän ñöôïc tin boä laïc Buruts – moät boä toäc Muslim ôû vuøng löu vöïc Tarim ñöa moät phaùi ñoaøn tieán coáng trong khi
Thanh trieàu ñang deïp loaïi Hoài Cöông (hai anh em Khozi Khan vaø Burhan-al-Din noåi daäy). Vì cuoäc chieán coøn daèng dai
chöa ngaõ nguõ neân vieäc boä laïc Buruts lieân minh vôùi nhaø Thanh laø moät lôïi theá. Ñeå taïo moät aán töôïng toát, vua Caøn Long ra
leänh saép xeáp moät buoåi ñaïi tieäc ôû Moäc Lan (Mulan 木蘭) vaø môøi hoï ñi saên trong khu vöïc saên baén Nhieät Haø (Rehe 熱河),
sau ñoù môùi môøi veà Baéc Kinh (moät aân suûng ñaëc bieät vì caùc söù thaàn Taây Vöïc chæ ñöôïc tieáp taïi Nhieät Haø). Ngaøy moàng 3
thaùng chaïp, vua Thanh theát yeán taïi ñieän Thaùi Hoaø, ngaøy moàng 5 duyeät binh ôû Nam Uyeån (South Park 南苑), khu saên baén
ngoaøi thaønh Baéc Kinh. Theo taøi lieäu coøn ñeå laïi trong cung, vua Caøn Long ñaõ sai hoaï gia Castiglione veõ moät böùc chaân dung
oâng ñeå treo nôi Nam Uyeån khi duyeät binh maø ngöôøi ta tin raèng chính laø böùc tranh naøy.

Böùc tranh nhuoám veû Taây phöông, vôùi con ngöïa nhaác moät chaân laø kieåu ngöôøi ta thöôøng thaáy nôi hình caùc vò hoaøng ñeá AÂu
Chaâu. Pamela Crossley ñaõ nhaän ñònh raèng böùc tranh naøy mieâu taû moät söï pha troän nhieàu vaên hoaù (ngöïa daùng veû AÂu Chaâu,
tay traùi caàm cöông, tay phaûi caàm roi theo tö theá Ñaïi Haõn Moâng Coå, nhung phuïc maøu vaøng theâu roàng kieåu thieân töû Trung
Hoa, khoâi giaùp coù hình chöõ Phaïn cuûa Maät Toâng Taây Taïng ...) nhö muoán chöùng toû ñaây laø moät vì thieân töû cai trò nhieàu saéc
daân, nhieàu khu vöïc khaùc nhau. Zhang Hongxing, The Qianlong Emperor: Treasures From The Forbidden City, (United
Kingdom: National Museums of Scotland Publishing Limited, 2002) tr. 50
91
Valery M. Garrett, Chinese Clothing, An Illustrated Guide (Hongkong: Oxford University Press, 1994) tr. 120-6
92
B.L. Putnam Weale, The Re-Shaping of the Far East, Vol. II, tr. 337
93
“thirty to sixty layers of tough bark-pulp paper” C. A. S. Williams, Outlines of Chinese Symbolism and Art Motives
(Peking: Customs College Press, 1931) tr. 94 (trích laïi theo Valery M. Garrett:1994 tr. 124)
94
Chris Peers, Christa Hook, Late Imperial Chinese Armies 1520-1840 (London: Reed International Book Ltd 1997) tr. 38
95
Garrett, sñd tr. 125
96
Alain Peyrefitte, sñd tr. 355
97
Traàn Chí Bình, sñd. tr. 65
98
Pamela K. Crossley, sñd. tr. 52
99
Xem theâm “An Nam Chieán Dòch Ñoà” cuûa Nguyeãn Duy Chính.
100
Ñôøi Caøn Long coù hai laàn xaây sinh töø ñaùng chuù yù. Laàn thöù nhaát, Phoù Haèng bình ñònh Kim Xuyeân ñöôïc thoå ti Sa La Boân
(莎羅奔) caûm kích laäp ñeàn thôø soáng, vua Cao Toâng ra leänh ñoåi thaønh mieáu thôø Quan AÂm. Laàn thöù hai sau khi ñaùnh Ñaøi
Loan, chính vua Cao Toâng ra leänh laäp sinh töø cho 7 ngöôøi ôû huyeän Gia Nghóa ñeå traán nhieáp daân chuùng (baøi vò bao goàm
Phuùc Khang An ôû chính giöõa, hai beân laø Haûi Lan Saùt, Lyù Thò Nghieâu, Phoå Nhó Phoå, Ngaïc Huy, Töø Töï Taêng, Thö Löôïng.
Vieäc nhaø Thanh ñoøi laäp ñeàn thôø cho ba töôùng bò cheát (Höùa Theá Hanh, Tröông Trieàu Long, Thöôïng Duy Thaêng) cuõng coù yù
muoán traán aùp daân ta nhöng khoâng ñöôïc nhö yù muoán. Khoâng bieát ñeàn thôø caùc töôùng nhaø Thanh nay coøn khoâng nhöng tröôùc
kia ôû Haø Noäi coù ngoõ Saàm Coâng laø mieáu thôø Saàm Nghi Ñoáng voán chæ laø moät thoå quan nhöng chieán ñaáu raát anh duõng chöùng
toû ngöôøi Vieät Nam toân troïng khí phaùch vaø loøng can ñaûm hôn laø vieäc laäp ñeàn thôø cho nhöõng oâng töôùng Taøu.
101
Hu Sheng, From the Opium War to the May Fourth Movement, Vol. I (Beijing: Foreign Language Press, 1991) tr. 2

86
102
Caùc taùc giaû cuûa luïc ñòa cho raèng vì ngöôøi Maõn Chaâu muoán Luïc Doanh trung thaønh vôùi hoï neân hoaøn toaøn caét ñöùt hoï ra
khoûi xaõ hoäi ñeå coù theå duøng hoï traán aùp quaàn chuùng maø khoâng thöông tieác. Quan nieäm naøy ít nhieàu bò nhaõn quan chính trò
chi phoái. (...The “Eight-Banner” soldiers were hereditary, and those in the “Green Battalions” were also recruited,
generally speaking, for life. This was because the feudal rulers needed and relied on troops that were completely cut off
from society, troops that could suppress and oppress people without showing compassion or sympathy.) Hu Sheng: From
the Opium War to the May Fourth Movement, 1991 tr. 13
103
Kenneth S. Latourette, sñd tr. 257
104
Höông Phi (hay Dung Phi) laø ngöôøi thuoäc boä toäc Kiramet ôû maïn ñoâng Taân Cöông, nhaäp cung vaøo thôøi kyø quaân Thanh
chinh phuïc Taây Vöïc trong khoaûng töø 1757 ñeán 1759. Nhôø coù coâng giuùp quaân Thanh ñaùnh vôùi nhöõng ngöôøi Hoài noåi leân
choáng laïi Thanh trieàu, gia ñình Kiramet ñöôïc trieäu vaøo cung, phong thöôûng troïng haäu. Dung Phi cuõng ñöôïc ñaëc bieät suûng
aùi vaø naêm 1760 ñöôïc leân haøng quí phi. Baø ta ñöôïc maëc y phuïc Hoài, aên uoáng theo truyeàn thoáng Muslim vaø coù caû moät thaùnh
ñöôøng Hoài giaùo xaây taïi Di Hoaø Vieân trong laâu ñaøi muøa haï, ngoaøi thaønh Baéc Kinh. Töông truyeàn thaân theå baø ta coù muøi
thôm ñaëc bieät neân coøn goïi laø Höông Phi. Zhang Hongxing: The Qianlong Emperor, Treasures from the Forbidden City,
(National Museums of Scotland Publishing Limited, 2002) tr. 85-6 (Xem theâm “Höông Phi”, bieân khaûo cuûa Nguyeãn Duy
Chính)
105
Pamela Kyle Crossley, “The Conquest Elite of the Ch’ing Empire” (The Cambridge History of China, Vol. 9, Part I:
The Ch’ing Dynasty to 1800, ed. By Willard J. Peterson) (Cambridge University Press, 2002) tr. 354-5
106
Alexander Woodside, sñd tr. 269
107
Lai Phuùc Thuaän, sñd tr. 296
108
Alain Peyrefitte, sñd tr.355
109
B.L. Putnam Weale, The Re-Shaping of the Far East, Vol. II, tr. 338-9
110
Alain Peyrefitte, The Immobile Empire (New York: Alfred A. Knopt, 1992) tr. 356
111
Alexander Woodside: “The Ch’ien Lung Reign” The Cambridge History of China, Vol. 9, Part One: The Ch’ing
Dynasty to 1800, ed. Willard J. Peterson (Cambridge: Cambridge University Press, 2002) tr. 276
112
xem theâm bieân khaûo “Quaân Thanh tieán vaøo Thaêng Long” cuûa Nguyeãn Duy Chính.
113
海外為不征之國 – haûi ngoaïi vi baát chinh chi quoác
114
Dieâu Gia Vaên (姚嘉文). Thaäp Cuù Thoaïi AÛnh Höôûng Ñaøi Loan (十句話影響台灣). Ñaøi Baéc: Chính Trung Thö Cuïc,
2003. tr.33
115
Ngöôøi Trung Hoa ñaët teân cho hoï vaøo ñôøi Minh goïi laø oaûi khaáu, ñaàu ñôøi Thanh laø haûi khaáu, coøn ñaàu theá kyû 19 laø döông
ñaïo.
116
Cuoái theá kyû 18, ba nhoùm döông ñaïo huøng cöù bieån ñoâng cuûa Trònh Nhaát (鄭一), OÂ Thaïch Nhò (烏石二) vaø Tröông Baûo
(張保) ñaõ trôû thaønh moät löïc löôïng thuyû quaân xung kích vaø cuõng ñoàng thôøi laø laù chaén cho Nguyeãn Hueä khieán cho thöông
nhaân ngoaïi quoác phaûi gôøm khoâng daùm ñoùng vai ñoøn soùc hai ñaàu, vöøa buoân baùn vôùi nhaø Taây Sôn, vöøa giao thöông vôùi löïc
löôïng ñoái nghòch cuûa hoï. Tuy nhieân chính saùch ñoù cuõng coù baát lôïi laø nhaø Taây Sôn khoâng thieát laäp ñöôïc nhöõng quan heä vôùi
caùc nöôùc Taây Phöông ñeå kòp thôøi canh taân cho quaân baèng vôùi löïc löôïng cuûa Nguyeãn AÙnh. Chæ trong voøng 10 naêm sau khi
vua Quang Trung maát, nhaø Taây Sôn ñaõ bò dieät vong maø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính yeáu laø kyõ thuaät quaân söï bò
keùm theá.
117
Antony, sñd tr. 40
118
Caùc chieán dòch khaùc ñôøi Caøn Long thöôøng laø keá hoaïch trung öông, do moät nguyeân soaùi ñöôïc chæ ñònh chæ huy moät löïc
löôïng taäp hôïp cuûa nhieàu binh chuûng caùc nôi. Traän chieán Vieät Thanh chæ ñieàu ñoäng quaân ñoäi baûn boä cuûa caùc tænh, soá löôïng

87
chính qui raát ít (moãi tænh thôøi ñoù khoâng ñöôïc coù hôn 5000 quaân tröïc tieáp chæ huy), phaàn lôùn laïi duøng daân quaân, höông duõng
vaø caùc caùnh quaân saéc muïc. Vaãn bieát coù theå nhaø Thanh coù aâm möu thoân tính nöôùc ta nhöng chính hoï cuõng ñaùnh giaù traän
chieán naøy chæ laø moät traän chieán chöùng toû oai quyeàn chöù khoâng haún laø moät cuoäc so taøi baèng thöïc löïc. Nhöõng mieâu taû mang
nhieàu tính phoùng ñaïi, hueânh hoang cuûa Vieät Nam döôøng nhö ít khi ñöôïc söû gia theá giôùi quan taâm ñeán. Khi nhaéc ñeán traän
chieán ñaàu xuaân naêm Kyû Daäu, caùc taùc phaåm nghieân cöùu veà Trung Hoa chæ coi nhö laø moät thaát baïi nhoû trong nhöõng chieán
dòch ñôøi Caøn Long, vaø thöôøng laån khuaát trong moät loaït nhöõng bieán coá vang doäi hôn. Trong khi ñoù, thaéng lôïi ngoaïi giao cuûa
Nguyeãn Hueä raát quan troïng thì laïi bò boû queân, nhieàu ngöôøi mieâu taû moät caùch khoâi haøi vaø ñaày tieåu xaûo.
119
Nguyeãn Traõi: Bình Ngoâ Ñaïi Caùo.
120
Ñieàu chua chaùt laø ngay khi nhaø Thanh ñaõ trôû thaønh moät mieáng moài cho lieät cöôøng xaâu xeù, trieàu ñình nhaø Nguyeãn vaãn
leùn luùt caàu vieän, tìm ñuû moïi caùch röôùc ngöôøi Taøu sang cöùu mình. Ngöôøi Taøu luùc naøo cuõng muoán baønh tröôùng, trong côn ñaïi
hoaï “oác khoâng mang noåi mình oác” nhöng vaãn coá ñaám aên xoâi, nhaân danh thieân trieàu can thieäp vaøo nöôùc ta, ñeå sau cuoäc
chieán Phaùp Hoa ôû Laïng Sôn ñoøi Phaùp phaûi nhöôøng cho hoï moät soá ñaát vaø bieån, keå caû moät soá daân Vieät Nam ôû vuøng bieân giôùi
Ñoâng Baéc.

88