Prava Manjina

This document has been produced with the financial assistance of the
European Union. The views expressed herein are those of the Commit-
tee for Civic Initiative and can therefore in no way be taken to reflect
the official opinion of the European Commision.
Ova je knjiga objavljena uz finansijsku pomoć Evropske zajednice. Sta-

vovi izraženi u njoj su stavovi autora i Odbora za građansku inicijativu
i ni na koji način ne mogu biti tumačeni kao da odražavaju zvanične
stavove Evropske Komisije.
JAČANJE NEVLADINOG SEKTORA U JUŽNOJ I ISTOČNOJ

SRBIJI je makroprojekt B7-70½001⁄0078 koji se realizuje u okviru pro-
grama European Initiative for Human Rights and Democrasy.
PRAVA MANJINA
Priredio:
Dragan Žunić
Odbor za građansku inicijativu

Niš, 2005.
PRAVA MANJINA
Izdavač:
Odbor za građansku inicijativu
Za izdavača:
Bogdan Đurović, predsednik
Recenzenti:
dr Nevena Petrušić
dr Danijela Gavrilović
Lektura:
Mila Doganović
Prevod na engleski:
Mihailo Antović
Grafička obrada:
Ivan Stojić
Likovna oprema:
Dragan Jovanović
Ivan Stojić
Tiraž:
500
Štampa:
GP Sven, Niš
Niš, 2005.
Sadržaj
Dragan Žunić
Predgovor ........................................................................... 7
Nenad Popović
Manjine: istorijat, problem, načini rešavanja .....................21
Zoran Radivojević, Nebojša Raičević
Zaštita manjina u međunarodnom pravu ......................... 47
Goran Bašić
Nacionalne manjine u Srbiji ............................................. 79
Dušan Janjić
O novoj, demokratskoj manjinskoj politici ......................117
Cenka Ivanova, Vanče Bojkov
O Bugarima u Srbiji ....................................................... 129
Dragoljub Đorđević
Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja ............................161
Aleksandra Kostić, Jasmina Nedeljković
Opažanje Roma: stereotipi, neposredno
iskustvo ili i jedno i drugo ..............................................179
Miloš Jovanović
Homoseksualci u Srbiji:
između predrasuda i prihvatanja .....................................191
Summary ....................................................................... 209
Beleška o autorima ......................................................... 223
Contents ........................................................................ 225
PREDGOVOR
Da su ljudska društva složeni i nehomogeni sistemi, poznato nam

je iz svakodnevnog života. Naime, razlikujemo se međusobno ne samo
kao neponovljivi pojedinci, već i po tome što, hteli ne hteli, pripadamo
nekim društvenim grupama. Drugim rečima, kad se čovek rodi, jeste
jedinka, pa bi po nekome prirodnome redu trebalo da se kao jedin-
ka i izgrađuje tokom svoga života. U načelu, svako od nas je, dakle,
neponovljivi, nedeljivi individuum – osoba, ličnost. Konkretno, ta se
ličnost formira u sasvim određenim okolnostima, tako da naši urođeni
potencijali mogu da se razvijaju samo pod povoljnim okolnostima. Ali,
prosta identifikacija: to da sam Ja – Ja, nije u stvarnosti tako jedno-
stavna, upravo zbog najvažnije činjenice: da je čovek društveno biće, i
da se samo kao društveno biće može da formira. To, između ostalog,
znači da kad se rodimo, odmah, a da nas niko nije pitao, pripadamo
određenim grupama ljudi – sličnih, srodnih, bliskih međusobno po
nekim prirodnim ili društveno-istorijskim osobinama, ali istovremeno
različitih od nekih drugih grupa ljudi. Rađamo se sa određenom bo-
jom kože, pa pripadamo nekoj rasi, a da o toj pripadnosti nismo pitani,
pripadnosti koja nije ni naša zasluga ni naša krivica, ali nam u nekim
društvenim okolnostima može odrediti sudbinu. Pripadamo odmah
jednoj generaciji. Pripadamo odmah jednoj porodici koja nam daje
porodično ime, u društvenom životu često značajnije od onog našeg
ličnog. Preko porodice, preko familije, obično pripadamo i jednome
narodu, jednoj naciji, jednoj verskoj zajednici, ili nekoj kombinaciji
naroda, nacija, vera (ako su nam roditelji pripadnici različitih grupa),
jednome društvenom sloju ili klasi.
Sudbina? Filozofi bi rekli da smo, rođenjem, “bačeni u egzistenci-
ju”. I jesmo. Naš personalni identitet, ono što mi jesmo kao individua,
formira se na preseku naših pripadnosti ovim različitim društvenim
grupama. Kad odrastemo i sazrimo, nešto od onoga što je na prvi
pogled dosuđeno, možemo i da biramo. Ako nismo mogli da bira-
mo roditelje, familiju, generaciju i narod unutar kojih smo se rodili,
7
Prava manjina
možemo birati prijatelje, družiti se sa sličnima, ljudima koji veruju u
iste vrednosti u koje i mi sami verujemo, istomišljenicima. Štaviše, u
raznim društvenim procesima, i u nekim okolnostima, mogu se birati
i neke druge pripadnosti, tj. možemo se opredeljivati, možemo svesno
odlučivati o svome samoodređenju. Što se tiče klasno-slojne pripadno-
sti, život će nam pružiti šansu (nažalost, ne svima jednaku šansu) da
svoj status bitno promenimo, ako se založimo, i, valja priznati, ako
imamo sreće. U verskom pogledu možemo se slobodno opredeljivati.
Određene društveno-istorijske okolnosti dopuštaju da se i pripadnost
nekoj naciji slobodno izabere. Ali, okolnosti su nešto o čemu pojedin-
ci ne odlučuju. Stoga se oni, sa dosuđenim ili izabranim okruženjem,
mogu naći u nevoljama, pogtovu onda kad svoja shvatanja slobodno
zastupaju u neslobodnome okruženju.
U životu vrlo brzo postanemo svesni da su neke grupe kojima
pripadamo većinske u određenome društvu, i da smo sami pripadnici
takvih grupa, a da pored nas žive i oni drukčiji, u nečemu različiti, koji
su u manjini. Ponekad još brže u životu osetimo da i sami pripadamo
nekoj manjinskoj grupi, jer nas sustigne nepravda samo zato što smo
pripadnici takve manjinske, po pravilu slabije grupe – manjine (naci-
onalne, verske itd.). Što se tiče našega pola, odnosno roda, u načelu
niko ne bi trebalo da se oseća kao deo manjine. Međutim, stvari su čak
i tu, gde smo na svetu otprilike pola-pola, komplikovanije nego što bi
se moglo misliti. Naravno, manjine u društvenom smislu nisu prosto
manjine po broju pripadnika grupe, već po tome što su pripadnici tih
grupa zbog nekih svojih odlika marginalizovani, diskriminisani, izdvo-
jeni od drugih i od većine, što nemaju sva prava koja imaju pripadnici ve-
ćine, pa, naravno, postaju svesni, ponekad bolno, takvog svog položaja.
Otkuda nepravda prema manjinama? Zašto? Dokle? Zašto sit gladnome
i jači slabijem ne veruju? Zar nemamo svi jednaka prava na život, rad,
razne slobode? Zar za sve nas ne važe isti zakoni? Toliko pitanja...
Ljudsko društvo jeste načinilo ogroman korak napred kad je do-
šlo do saznanja o tome da smo svi, kao pojedinci, jednaki pred Bogom
i pred zakonom, i kad je određenim pravnim aktima počelo da garan-
8
Predgovor
tuje i štiti tu jednakost. (Nažalost, nismo svi, kad se rodimo, u jedna-
koj startnoj poziciji, pa nam garantovanje jednakosti ne znači ništa
ako smo “pali” u neku sirotinjsku porodicu, nesrećnu zemlju, u ratove,
nemaštinu i nesreće...) Još dalje se otišlo kad je uočeno da zagarantova-
na ljudska i građanska prava često važe samo za pripadnike većinskih
grupa, pa je zapisana i pravna norma o nekim kolektivnim pravima, tj.
kad su zaštićene neke vrednosti pojedinih društvenih grupa, pogotovu
manjinskih (što, naravno, nije ostalo i bez izvesnih problematičnih
posledica). Sa žaljenjem konstatujemo da u svim zemljama ne postoji
pravna regulativa za konkretna manjinska prava, niti se ta prava poštu-
ju svuda gde su ustanovljena i sankcionisana.
Da su ljudi dobri, zakoni ne bi ni bili potrebni. Međutim, pošto
su ljudi često zli, nasilni i nepravedni, neophodno je da se osnovne vre-
dnosti društvenoga života zaštite zakonima. Mi možemo imati puno
razumevanja za naše različite susede, sugrađane, sunarodnike... Ali,
neki od nas ne moraju pokazivati takvo razumevanje. Bilo bi dobro da
o svim svojim suarodnicima, sugrađanima, o svima različitima, misli-
mo pre svega kao o ljudima, da se upoznajemo, i kroz upoznavanje po-
stepeno razumevamo jedni druge, te da tako izgrađujemo zajednički
život. Istorija je različite nacije, konfesije, kulture... stavila jedne pored
drugih, uvela ih u mogućnost zajednčkoga života, ali i u međusobne
nesporazume, sukobe, ratove... Umesto da produžavamo te nesporazu-
me i sukobe, valjalo bi da ih prevazilazimo razumevanjem i toleranci-
jom. A i šta ako među nama ima i onih, a ima ih, koji upravo žele da se
nesporazumi i sukobi razreše, “konačno”, nasilnim sredstvima? Šta sa
činjenicama netrpeljivosti, mržnje, netolerancije, zločina?
Ako običaji i moral nisu dovoljni za ljudski saživot sa drugima i
različitima, jedino sredstvo jeste zakonsko uređivanje odnosa u jedno-
me društvu i poštovanje pravednih i demokratski usvojenih zakona.
Pre i posle toga ostaje nam veliki rad na razumevanju različitih, pogo-
tovu onih koje u svojoj silnoj užurbanosti i ne primećujemo, ili onih
koji nas, kada ih primetimo, svojom različitošću izbacuju iz koloseka,
koji nam smetaju, i koje često – kad ne znamo koga bismo drugoga ili
9
Prava manjina
kad ne smemo da označimo prave uzroke naših nevolja – proglašava-
mo za dežurne krivce.
Imajući sve to u vidu, članovi Odbora za građansku inicijativu,
kao lidera konzorcijuma od 11 nevladinih organizacija, poduhvatili
su se realizacije projekta Jačanje nevladinog sektora u južnoj i isto-
čnoj Srbiji (2002-2005), u okviru programa Evropske komisije pod
nazivom “Evropska inicijativa za demokratiju i ljudska prava”. Ovaj
projekt trebalo da doprinese razvoju nevladinog sektora u ovom re-
gionu i podigne svest o značaju poštovanja ljudskih prava, a posebno
prava manjina, ženskih prava i prava osoba sa posebnim potrebama,
za funkcionisanje demokratskog društva. Među ostalim aktivnostima
na projektu, predviđeno je i izdavanje publikacija o ljudskim pravima.
Već su objavljene knjige o ljudskim pravima, ljudskim pravima za žene,
pravima Roma i pravima osoba sa posebnim potrebama. Na taj način,
izdvajanjem iz korpusa tzv. manjinskih prava nekih oblasti u kojima su
problemi zaoštreni, i izdavanjem posebnih publikacija o tim pitanjima,
za knjigu o pravima manjina preostala su pitanja etničkih, nacionalnih,
verskih, kao i tzv. seksualnih manjina. Kamo sreće da se o ovim “preo-
stalim” pitanjima može reći da predstavljaju nešto manji problem u na-
šem društvu! Naprotiv, na etno-nacionalnim i verskim pitanjima pala
je društveno-istorijska građevina države Jugoslavije (ne zaboravljamo,
naravno, ideološko-političke i privredne slabosti te nesolidne tvorevi-
ne), a ista pitanja i dalje potresaju državnu zajednicu koja još uvek op-
staje na ovim ruševinama. U takvim okolnostima, ne samo pripadnici
nacionalnih i verskih manjina, već i osobe sa posebnim seksualnim
orijentacijama predstavljaju stalnu metu nervoznih i ojađenih građana
koji su izgubili posao ili se boje da će ga izgubiti, koji su izgubili državu
ili se boje da će je izgubiti, koji su izgubili bližnje, imovinu, , tradiciju,
nadu... A ima i onih nacionalnih i patrijarhalnih dušebrižnika koji ni-
šta nisu izgubili, već su, štaviše, stekli mnogo toga na tuđoj nesreći, ali
svoj poljuljani ili nedoneseni identiet beznadežno pokušavaju da grade
gazeći druge i različite, one koji se ne uklapaju u njihovu sliku sveta,
one koji su, po pravilu, malobrojniji i slabiji. Junaštvo se pokazuje pred
10
Predgovor
jačima i nasilnima, a čoveštvo pred onima koji su od nas slabiji. Čojstvo
i junaštvo! – to je nešto što bi trebalo da je, tradicionalno, dobro poznato
ovdašnjem kulturno-istorijskom i nacionalnom biću, i ugrađeno u njega.
Ali, često nije. Ili je samo prazno slovo na papiru.
Ova knjiga nije namenjena bahatima i nasilnima, jer oni, zapravo,
ništa i ne čitaju, već onima koji žele da svoj građanski život u različito-
stima oplemene razumevanjem i tolerancijom, koji žele da se angažuju
za ove ideje vrednosti i pomognu sličnima, pa se stoga ne libe da uče i
stavljaju na kušnju svoje vrednosne sisteme, svoja uverenja, svoje pre-
drasude i stereotipe.
Zbornik se ne pravi sa naučnim pretenzijama, već mu je svrha,
pre svega, obrazovna i praktična. Tekstovi treba da posluže kao priru-
čnik aktivistima nevladinih organizacija i zainteresovanim građanima
različitog obrazovnog profila za pribavljanje osnovnih informacija o
normativnom okviru i stvarnome stanju manjinskih prava u Srbiji i
Crnoj Gori, a posebno u južnoj i istočnoj Srbiji – radi razumevanja
prilika i učešća u odgovarajućim građanskim akcijama.
Stoga počinjemo tekstom Nenada Popovića Manjine: istorijat,
problem i načini rešavanja, u kojem se autor najpre bavi problemom
definisanja pojma manjine, pa prelazi na konkretno razmatranje pra-
ktičnih dimenzija takozvanog manjinskog pitanja, odnosno problema
manjina, koji se najčešće ispoljava kao neki vid diskriminacije, ugro-
žavanja etničkog ili nacionalnog identiteta, obespravljenosti i potčinje-
nosti, odnosno mogućnosti zadovoljavanja određenih kolektivnih, ma-
njinskih potreba i interesa, kao. Potom, analitički razmatra tipične za-
hteve manjina (prvenstveno etničkih i nacionalnih) upućene većinskoj
zajednici – u pogledu željenog tretmana (ravnopravnost ili poseban
tretman kolektivnih prava, sa pozitivnom diskriminacijom ili nekim
vidovima afirmativne akcije, odnosno raznim oblicima i stepenima fe-
deralizacije, autonomije, samouprave ili čak secesije). Generalno uzev,
smatra Popović, zakoni danas uglavnom nisu diskriminatorski, već se
pre svega radi o nejednakoj primeni prava. Iza toga, autor nas upoznaje
sa različitim odgovorima države na pomenute zahteve u vidu zakonske
11
Prava manjina
regulative (od ustavnog i zakonskog priznavanja do nepriznavanja) i
činjeničnoga stanja, ističući određene pravne probleme koji proishode
iz priznavanja kolektivnih prava, odnosno iz mera pozitivne diskri-
minacije i afirmativne akcije (u vidu mogućnosti narušavanja načela
jednakosti građana), kao i stvarne probleme diskriminacije, odnosno
secesije. Zatim, autor daje kratak pregled međunarodnih formi reša-
vanja i pravnog regulisanja problema nacionalnih manjina do i posle
Prvog svetskog rata (prevashodno problema verskih manjina), pravnog
tretiranja zaštite pojedinca kao nosioca prava posle Drugoga svetskog
rata i savremene zaštite (kolektivnih) prava na razliku, prava na ispo-
ljavanje kulturnog identiteta itd. Na kraju nas upoznaje sa međuna-
rodnim instrumentima za zaštitu prava manjina, tj. sa postojanjem
međunarodnih akata u vidu konvencija, povelja, deklaracija, na nivou
Organizacije ujedinjenih nacija i Saveta Evrope. Generalno uzev, autor
smatra da problem prava manjinskih grupa kao kolektivnih prava može
biti rešen samo u procesu dovršenja demokratske transformacije društva,
a konkretno u odgovarajućoj regionalizaciji i decentralizaciji vlasti.
Tema međunarodnopravnog tretiranja problema manjina, koja je
naznačena u tekstu Nenada Popovića, podrobno je obrađena u pri-
logu Zorana Radivojevića i Nebojše Raičevića Zaštita manjina u me-
đunarodnom pravu. Autori u uvodu naglašavaju da su objekti pravne
zaštite u ovom smislu: vera, jezik, nacionalna i etnička pripadnost, i
ističu dvostruki cilj zaštite manjina u međunarodnom pravu: obezbe-
đivanje potpune ravnopravnosti i davanje posebnih prava radi zaštite
i očuvanja posebnosti. Potom se bave važnim problemom pravničkog
preciziranja pojma manjine (naziv, definicija), radi tačnog označavanja
nosioca zajemčenog prava i kriterijuma pripadnosti manjinama, što je
postignuto u okviru pripreme dokumenata Organizacije ujedinjenih
nacija i Saveta Evrope. Nadalje, autori izlažu kratku istoriju međuna-
rodne pravne zaštite manjina, od starog i srednjeg veka (samovoljna
vladarska ne-tolerancija), od Vestfalskog mira 1684. godine do Prvog
svetskog rata (sporadična zaštita), i u periodu između dva svetska rata
(sistematski karakter zaštite pod okriljem Društva naroda). Glavni deo
12
Predgovor
teksta posvećen je stručnom analitičkom izlaganju sistema zaštite ma-
njina u Ujedinjenim nacijama gde se najpre, zbog zloupotreba ustano-
ve zaštite manjina i samih manjina pre i tokom Drugog svetskog rata,
odustalo od posebne pravne zaštite manjina, uključivanjem ove u opšti
sistem zaštite prava čoveka. Zaokret je načinjen Deklaracijom o pra-
vima pripadnika nacionalnih ili etničkih, verskih i jezičkih manjina
(iz 1992), koja predviđa listu prava različitih manjina, ali i konkretne
dužnosti država u pogledu zaštite manjina, nažalost, bez snage jedno-
ga pravno obavezujućeg međunarodnog ugovora. Iza toga, govori se o
organima i ugovornim telima Ujedinjenih nacija za zaštitu manjinskih
prava. Zaštita manjina u okviru Saveta Evrope i OEBS predstavlje-
na je prikazom osnovnih dokumenata kao i organa i ugovornih tela
za posebno regulisanu, odnosno indirektnu zaštitu manjinskih prava
(sa odgovarajućim zanimljivim primerima iz rada Evropskog suda za
ljudska prava). U svim slučajevima ističu se glavni dometi i ograniče-
nja pojedinih dokumenata organa. Na kraju, autori daju napomenu o
značaju i ograničenjima bilateralnih međunarodnih ugovora kojima se
štite prava manjina na teritorijama država potpisnica.
Sledeći tekst, Nacionalne manjine u Srbiji, autora Gorana Bašića,
vodi nas prema ključnom problemu nacionalnih manjina. U njemu su
obrađena zakonska rešenja problema nacionalnih manjina u Državnoj
zajednici Srbije i Crne Gore, dakle, na saveznom nivou legislative, a za-
tim posebno u Srbiji, odnosno u Grnoj Gori. Autor nas, nakon predsta-
vljanja našega etničko-nacionalnog mozaika, upoznaje sa ustavno-pra-
vnim rešenjima manjinskog problema, njihovim nedostacima i otvore-
nim pitanjima – od Ustavne povelje do čitavog niza posebnih zakona
koji dotiču, ili ne dotiču, manjinsko pitanje. Goran Bašić pokazuje da
i pored nesumnjivih napora, posebno u Crnoj Gori, proces formiranja
institucionalnog sistema zaštite nacionalnih i etničkih grupa još uvek
nije dovrešen. Imajući u vidu živa žarišta starih ili mogućih nacional-
nih sukoba (na Kosovu i Metohiji, u Raškoj odnosno Sandžaku, u
Vojvodini, kao i odnose između Srba i Crnogoraca), autor očekuje da
će izgradnja sistema zaštite prava nacionalnih manjina biti intenzivira-
13
Prava manjina
na (naročito kad je reč o pravima manjina na kulturnu autonomiju i
druge vidove autonomije, kao i na njihovo učešće u političkom životu).
Jasno je, ističe on, da će se kod nas još izvesno vreme menjati i zakonski
okviri u skladu sa promenama etno-nacionalnih i političko-admini-
strativnih okolnosti, i to, valja se nadati, u pravcu tretiranja manjina ne
kao nužnoga zla, već kao konstituensa države i društva.
Činjenicu da je zakonsko regulisanje zaštite manjina u Srbiji još
uvek ispod međunarodnih standarda i da još uvek bitno zavisi od po-
litičke strategije imao je u vidu Dušan Janjić, koji je u svom tekstu
O novoj, demokratskoj manjinskoj politici zahvatio upravo to delikatno
pitanje. On se najpre bavi problemom nedovršenosti izgradnje naci-
je, odnosno države, i problemom odnosa prema etničkom pluralitetu
u Srbiji i SCG, opisujući stanje bitno obeleženo sledećim odnosima:
multietničnost i multikulturalnost, velike regionalne razlike, izmen-
ljivi odnos većina-manjina, sukobi većine i manjina, tradicionalistička
zatvorenost, etnohomogenizacija i kolektivizam, pretpolitička primor-
dijalistička nacionalna identifikacija (na osnovu etničkog porekla, tj.
rođenja i krvi, i na osnovu zajedničke istorije), spora izgradnja novog,
demokratskog identiteta, ksenofobija, kriza nacionalnog identiteta...
Na tom tragu, autor daje analitički pregled raznih oblika potiskivanja
i diksriminacije etničkih manjina, a posebno razmatra status “novih
manjina” (nastalih posle raspada bivše Jugoslavije) – u uslovima rastu-
ćih većinskih i manjinskih etnonacionalizama, državne centralizacije i
manjinskih težnji za autonomizacijom ili čak osamostaljivanjem deli-
katnih međunarodnih odnosa novostvorenih država i krhkoga procesa
pomirenja. Razmatrajući neophodnost izgradnje nove, demokratske
manjinske politike (koja pretpostavlja čitav niz zakonskih akata, in-
stitucija i procedura, odgovarajuće političko delovanje i stvaranje de-
mokratske javnosti), Janjić kao najvidljiviju promenu u postmiloševi-
ćevskoj Srbiji vidi prihvatanje međunarodnih standarda i saradnje, ali
konstatuje da ustavna i zakonska regulacija zaštite manjinskih prava i
dalje jeste najslabija tačka naše manjinske politike. Ocenjujući da će
izgradnja demokratske manjinske politike biti dug i težak proces, autor
14
Predgovor
nabraja osnovna načela konstituisanja državnog i nacionalnog identi-
teta za koje je neophodan konsenzus političkih aktera, manjinskih za-
jednica i šire javnosti, kao i regionalna standardizacija i harmonizacija
manjinskog zakonodavstva.
Dalja konkretizacija teme manjinskih prava u Srbiji ide preko pri-
mera položaja jedne nacionalne manjine – bugarske manjine. Tekst o
bugarskoj nacionalnoj manjini u Srbiji uvršten je ne zato što je u pita-
nju neka manjina važnija od drugih, već prosto zato što jedan zbornik
o pravima manjina koji se izdaje u Nišu ne bi bio korektan bez teksta o
nacionalnoj manjini koja dobrim delom živi u tom regionu. Problemi
nekih drugih manjina verovatno su zaoštreniji od problema bugarske
manjine, ali o nekima se, upravo zbog te zaoštrenosti, mora posebno
pisati. To naročito važi za užareni problem odnosa Srba i Albanaca,
kao relativne većinei manjine na teritoriji Srbije, odnosno relativne ma-
njine i većine na teritoriji Kosova i Metohije.
U svom tekstu O Bugarima u Srbiji autori Cenka Ivanova i Vanče
Bojkov veoma iscrpno su obradili skoro sva bitna životna pitanja jedne
nacionalne manjine. Pošavši od uvodnog opšteg mesta o zajedničkoj
istorijskoj sudbini i sukobima susednih naroda, autori upozoravaju na
uobičajenu interpretativnu pogrešku projektovanja različitih ideolo-
ških pozicija u daleku prošlost dva naroda. Potom nas izveštavaju o
istorijskoj dimenziji problema bugarske manjine u Srbiji, tj. o njenome
poreklu (sa punom svešću o suprotstavljenim interpretacijama zajedni-
čke istorije, posebno istorije sukoba u 19. i 20. veku). Iza toga slede
teme o bugarskom stanovništvu u Srbiji (stare i nove migracije, deli-
katno pitanje smanjivanja broja Bugara u Srbiji, bar prema rezultatima
zvaničnih popisa), geografskom i administrativnom položaju manjine
(loše saobraćajne veze i komunikacija uopšte), pravnom statusu ma-
njine (nepriznavanje do 1947, potom formalno regulisanje manjinskih
prava, ali faktičko opadanje kvaliteta života, pomaci posle demokrat-
skih promena 2001. godine). Privredno-ekonomski status bugarske
manjine ocenjen je generalno kao nezadovoljavajući (u pitanju su ugla-
vnom najsiromašnije opštine u zemlji), ali su prepoznate mogućnosti
15
Prava manjina
privrednoga pomaka u okviru evropskih programa podsticanja me-
đugranične saradnje. Posebno su obrađena pitanja jezika i obrazova-
nja na maternjem jeziku (gde je stanje bilo nezadovoljavajuće sve do
pomenutih demokratskih promena, premda i dalje nije rešen čitav niz
problema: od teških uslova za školovanje, pogotovu na selu, specifične
diglosije i jezičkih mešanja, do vrtloga političkih i ekonomskih pro-
tivrečnosti u tumačenju uzroka stanja, do lokalne neagilnosti i loših
lokalnih rešenja i pored prihvatljivih osnovnih zakonskih okvira). U
oblasti jezika i informisanja na maternjem jeziku Bugara u Srbiji, po-
sebno je istaknut predstojeći problem opstanka manjinskih medija u
eri privatizacije, sa izričitom napomenom da oni ne mogu preživeti na
tržištu, već da moraju biti finansirani iz stabilnih izvora. Nešto svetliju
sliku pruža kulturno stvaralaštvo manjinskih Bugara, bar u kulturnim
središtima kao što su Dimitrovgrad i Bosilegrad. Društveno-politički
život je živ koliko i u čitavoj zemlji, a pozitivnu novinu građanske sce-
ne predstavljaju veoma aktivne novoformirane nevladine organizacije.
Perspektive Bugara u Srbiji, smatraju autori, neposredno zavise od bi-
lateralnih političkih, eknomskih i socijalnih odnosa, koji su sve bolji,
premda ne i potpuno zadovoljavajući zbog “dugog istorijskog pamće-
nja” i još uvek prisutnog nasleđivanja istorijske odgovornosti za nedela
prošlosti, što ukazuje na neophodnost negovanja intenzivnih kontaka-
ta na svim nivoima i, pre svega, negovanja tolerancije i razumevanja
bliskih a različitih.
Tekst Dragoljuba Đorđevića Versko manjinstvo: vrste i razjašnje-
nja je veoma kompetentno uvođenje zainteresovanog čitaoca u složenu
i zaoštrenu problematiku verskih manjina u zemlji sa više religija i kon-
fesija. Autor nas najpre upoznaje sa činjenicama versko-konfesionalne
različitosti i nesporazumima koji proishode iz ovih činjenica, a potom
definiše najvažnije pojmove iz takvog spleta problema (sa konkretnim
primerima iz društvenog života, iz našega svakodnevlja), radi njihovo-
ga raščišćavanja kao preduslova za međusobno razumevanje. U pitanju
su sledeći pojmovi: religija, konfesija, konfesionalna pripadnost, mo-
nokonfesionalni mentalitet, religija izbora, manjinska vera, manjinska
16
Predgovor
verska zajednica (sa problemom tretmana sekti, kultova i uobičajenim
žigosanjem), vera manjina, i u poslednje vreme veoma aktuelni pojam
protestantizacije Roma, koji označava najsvežiji i najživlji primer misi-
onarske aktivnosti protestantskih verskih zajednica, sa preobraćenjem
i preuzimanjem vernika. Na kraju, imajući u vidu versko manjinstvo
i pritiske većine (katkad i “službene nacionalne vere”), Đorđević za-
ključuje da razvoj civilnog društva pretpostavlja popravljanje odnosa
većinskog verskog stanovništva prema verama manjina i manjinskim
verama, ali takođe i odustajanje verskih zajednica od svakako proble-
matičnoga preuzimanja vernika. Ukratko, taj razvoj zahteva svestranu
versku toleranciju.
Možda je odnos većinskog, srpskog stanovništva, prema sugra-
đanima Romima tipičan, ili bar ilustrativan za problematične odnose
prema pripadnicima drugih etničkih ili nacionalnih grupa. Uobičajena
pretpostavka da se mnogi od nas prema Romima odnose na bazi tipi-
čnih etničkih stereotipa proverena je u jednome malom, prigodnom
istraživanju Aleksandre Kostić i Jasmine Nedeljković, o čijim nas re-
zultatima autorke izveštavaju u svome tekstu Opažanje Roma: stereotipi,
neposredno iskustvo ili i jedno i drugo? U tekstu se najpre govori o uo-
bičajenoj tendenciji ljudi da, radi socijalne orijentacije u komplikova-
noj svakodnevici, pripisuju svim pojedinim pripadnicima jedne grupe
osobine koje karakterišu grupu, i o tome da ta tendencija predstavlja
grešku stereotipnog, šablonskog i krutog posmatranja drugoga. Potom
nam daju kratak pregled najznačajnijih inostranih i domaćih istraži-
vanja etničkih stereotipa, definišu osnovne pojmove svoga istraživanja,
da bi dale i osnovne rezultate. Ispostavilo se da među ispitanicima
postoje stereotipi o pripadnicima romske etničke grupe, da su dava-
ne uglavnom negativne ocene ustaljenih načina ponašanja Roma, što
bi moglo imati efekte na stvarnu komunikaciju između Srba i Roma.
Pojednostavljena i kruta slika o svim pripadnicima jedne etničke gru-
pe, kao vazda neopravdana generalizacija (makar i bila povezana sa
izvesnim neposrednim, stvarnim iskustvima u društvenim kontakti-
17
Prava manjina
ma) mogla bi doista biti osnova za predrasude i, time, činilac ometanja
međuetničke komunikacije.
Na kraju, u ovaj zbornik uključili smo i tekst o jednoj od naj-
delikatnijih tema naše svakidašnje različitosti i manjinskoga statusa,
Homoseksualci u Srbiji: izmedju predrasuda i prihvatanja, autora Miloša
Jovanovića. Problem statusa i tretmana osoba posebnih sekusalnih ori-
jentacija od velike je važnosti za utemeljenje opšte civilizacijske atmo-
sfere i tolerancije, pogotovu u društvu opterećenom naslagama tradi-
cionalističko-patrijarhalnoga morala i odgovarajuće krutosti. Autor je
najpre definisao pojmove, a zatim nas upoznao sa vladajućim stavovima
prema homoseksualcima (uobičajeni stereotipi, prerdrasude, antipatija,
homofobija, netolerancija većine i proishodeći sukobi, pod sloganom
navodne borbe za identitetsku i moralnu čistotu većinske nacije, vere
i sl.). Miloš Jovanović je potom analizirao institucionalne okvire mo-
gućega regulisanja statusa homoseksualaca u našem društvu: pravne
akte, medicinsku praksu, stavove hrišćanske religije i hrišćanskih cr-
kava prema homoseksualcima. Konstatovao je da pravni akti, iako više
ne tretiraju homoseksualnost kao krivično delo, još uvek retko štite
homoseksualce od nasilja ili regulišu njihov status, i da su uglavnom
diskriminacijski, pogotovu u pogledu odbijanja da sankcionišu bračnu
vezu homoseksualaca sa svim pravima iz bračnoga statusa. U medicin-
skoj praksi krenulo se, kako pokazuje autor, na bazi preporuka Svetske
zdravstvene organizacije, od zastarelog shvatanja homoseksualnosti
kao bolesti, odnosno poremećaja, ka shvatanju o homoseksualnosti
kao varijetetu ljudske seksualnosti. Najzad, i crkve hrišćanske religi-
je pomeraju svoja shvatanja homoseksualnosti: od njenoga tretmana
kao strašnoga greha do novije tolerancije i razumevanja. Autor nam
nudi i nekoliko zanimljivih primera biblijskih kripto-homoseksualnih
motiva koji, dakako, podležu različitim tumačenjima. Uz zahtevanje
neophodne civilizacijske tolerancije većine prema onima koji su različi-
ti, autor ukazuje i na resantiman i auto-ideologizaciju homoseksualca
(sa umišljenom superiornošću), na ne-svesno prihvatanje vladajućih
stereotipa kao svojevrsne prepreke promeni njihovoga statusa, i prepo-
18
Predgovor
ručuje raskidanje sa nametnutim modelima i nemirenje sa “sudbinom”
prezrenih i odbačenih kao prvi korak u afirmaciji (seksualne) različi-
tosti homoseksualaca.
Ovaj zbornik tekstova, naravno, nije pravljen sa ambicijom da
“pokrije” složenu, razgranatu i delikatnu problematiku manjina i pra-
va manjina. Ukoliko njegovi čitaoci u tekstovima koji slede pronađu
korisnu informaciju, argument za podupiranje svojih stavova ili pak
povod za ozbiljnu polemiku – zbornik je ispunio svoju svrhu. Svest o
tome da će događaji i u svetu i kod nas za kratko vreme prevazići po-
jedine domete ove knjige i izvesna mesta učiniti neaktuelnima duboko
je ugrađena u autorske i priređivačke napore. Ova je knjiga skromni
prilog dobre volje združenome nastojanju svih onih koji se ne mire
sa nerazumevanjem, netrpeljivošću, mržnjom i bezumljem. A da nas
dobra volja ne oslobađa odgovornosti za ono što je napisano, razume
se po sebi.
Pitanjima prava manjina bave se mnogobrojne vladine i nevladine
institucije i organizacije u svetu i kod nas. Oni koji bi da se podrobnije
pozabave ovom teškom problematikom mogu pribaviti potrebne in-
formacije i literaturu (iz već skoro nepreglednih izvora) pretraživanjem
stranica interneta, preko ključnih reči: manjine, prava manjina, mino-
rity, minority rights... Bar je to lako.
Zahvaljujem se uvaženim autoricama i autorima tekstova na du-
bokom kolegijalnom razumevanju i visokoj profesionalnoj saradnji.
U Nišu, Priređivač
marta 2005.
19
Nenad Popović
MANJINE: ISTORIJAT, PROBLEM I NAČINI REŠAVANJA
Šta su manjine?
Gotovo da nema ozbiljnije rasprave o manjinama koja ne poči-

nje konstatacijom da ne postoji opšte prihvaćena definicija manjina
niti jedinstveno stanovište sa koga bi se rasprava o manjinama mogla
započeti. Čak i ono, što bi na prvi pogled moralo biti nesporno, da ma-
njina pretpostavlja malobrojniju grupu u odnosu na većinu, nije uvek
bez izuzetka. Ponekad se pod manjinom podrazumeva grupa sa manje
prava ili manje moći, bez obzira na brojnost takve grupe. Tako se, na
primer, ponekad govori o ženama kao o manjinskoj grupi, bez obzira
na to što ih najčešće ima isto toliko koliko i muškaraca. Štaviše, pone-
kad se kao manjine tretiraju grupe koje su brojnije nego dominantna
grupa (crnci u Južnoj Africi u doba aparthejda).
U literaturi, u političkim dokumentima, pravnim propisima i
instrumentima, pod manjinama se najčešće podrazumevaju grupe ili
delovi stanovništva koji su:
• malobrojniji u odnosu na glavninu stanovništva;
• imaju neke posebnosti (rasa, etnicitet, jezik, kultura, tradicija,
uverenja) zbog kojih se smatraju drugačijima u odnosu na većin-
sko stanovništvo;
• državljani su zemlje u kojoj žive (nisu stranci);
Pri tome nije neophodno da pripadnici manjina budu organizo-
vani, da postavljaju nekakve zahteve ili da žive na kompaktnoj teri-
toriji. Ponekad je i njihov broj sasvim nebitan. Tako su npr. Vlasi u
Hrvatskoj imali status priznate manjine bez obzira na to što su po
popisu iz 1991. godine u Hrvatskoj živele ukupno dvadeset dve osobe
vlaške nacionalnosti. Ponekad je neki drugi kriterijum priznavanja ma-
njina važniji od broja: Slovenci su priznali status “autohtonih manjina”
21
Prava manjina
Italijanima (oko 3000) i Mađarima (oko 8500), koji su starosedeoci na
teritoriji Slovenije, a nisu priznali taj status Hrvatima (preko 54000),
Srbima (blizu 48000) i Muslimanima (blizu 27000), koji su se tu na-
selili u vreme Jugoslavije.
S obzirom na to da se definisanje manjina teorijski pokazalo pri-
lično teško, neujednačeno, bez jasnih kriterijuma, mi se nećemo baviti
još jednim pokušajem teorijskog definisanja tog pojma. Čini nam se
konstruktivnije da kroz odgovore na praktične probleme koje ovaj fe-
nomen postavlja dođemo do jednog dobrog, obuhvatnog i konkretnog
razumevanja manjina. U tom smislu, ono što je važnije od teorijskih
rasprava “o biću, suštini i pojmu” kad je reč o manjinama je:
1) način na koji se praktično postavlja manjinsko pitanje ili problem
manjina,
2) priroda zahteva koje pripadnici manjina upućuju većinskom delu
populacije i, konačno,
3) način na koji država tretira manjine i njihove zahteve.
Kakve probleme imaju manjine, šta je “manjinsko pitanje”?
Pripadnici manjina se najčešće suočavaju sa sledećim proble-

mima: a) diskriminacija, b) ugrožavanje kolektivnog identiteta i
c) potčinjenost.
a) Samo zbog toga što se razlikuju od pripadnika većinske grupe,
pojedinci, pripadnici manjina, izloženi su, ili im preti opasnost
da budu izloženi, diskriminaciji. Pri tome nije važno šta je osnov
diskriminacije. Povelja o ljudskim i manjinskim pravima Srbije i
Crne Gore izričito navodi sledeće osnove po kojima je diskrimina-
cija zabranjena: rasa, boja, pol, nacionalna pripadnost, društveno
poreklo, rođenje ili sličan status, veroispovest, političko ili drugo
ubeđenje, imovno stanje, kultura, jezik, starost i psihički ili fizički
invaliditet. Međutim, diskriminacija je moguća i na osnovu dru-
22
Manjine: istorijat, problem i načini rešavanja
gih osobina, na primer zdravstvenog stanja (AIDS) ili seksualne
orijentacije (homoseksualci). Ako je problem sa kojim se manjina
suočava diskriminacija pojedinaca zbog pripadanja toj manjinskoj
grupi, takve manjine ćemo označiti kao diskriminisane manjine.
Diskriminacija (latinski) – razdvajanje, razlikovanje. Diskri-

minisati - nejednako, najčešće nepravedno, postupati prema
nekome. Termin prvobitno korišćen da označi razdvajanje
rasnih grupa (rasna diskriminacija), kasnije se koristi i za
označavanje nejednakog tretmana etničkih grupa, da bi ko-
načno počeo da se upotrebljava i za nejednak tretman pripa-
dnika bilo koje društvene grupe (žene, invalidi, stariji).
b) Sa drugim problemom se suočavamo ako u postojećim uslovima

manjina nema pravnih ili materijalnih mogućnosti da ispolji i
sačuva sopstveni kolektivni identitet, odnosno da zadovolji potrebe
koje može uživati samo u zajednici sa drugima. Budući da su sa
problemima ove vrste najčešće suočene zajednice sa prepoznatlji-
vim etničkim identitetom, ovakve grupe ćemo nazvati etničkim
manjinama.
Pridev “etnički” izveden je od imenice “etnos” (grčki) – na-

rod. Osim toga što ukazuje na, pretpostavljeno ili stvarno,
zajedničko poreklo (po čemu se ne razlikuje od pojma rase
koja naglašava biološku komponentu istovetnosti), etnos
označava zajednicu ljudi koji imaju isti jezik, religiju, običaje,
istorijsko iskustvo i na osnovu toga grade zajednički kulturni
identitet koji neguju i prenose iz generacije u generaciju.
c) Sa trećim problemom suočavaju se manjine u državi definisanoj

kao nacionalna država drugog naroda, pa je zbog toga pripadnici
manjine doživljavaju kao tuđu, a vlast u državi kao vlast tuđina.
U tom slučaju govorimo o nacionalnoj manjini ili nacionalnim
23
Prava manjina
manjinama. Čak i kada su pripadnicima manjine garantovana sva
prava “po međunarodnim standardima”, pripadnici nacionalnih
manjina se osećaju kao “građani drugog reda”. Probleme vezane za
položaj nacionalnih manjina nije moguće rešavati u okviru samo
jedne države, pa oni često postaju uzrok međunarodnih sporova.
Za razliku od etničkih grupa, definisanih pre svega zaje-

dničkom tradicijom i kulturom, nacija (iz koje je izvedena
sintagma nacionalna manjina) jeste politički fenomen. Na-
ciju čine svi građani jedne države-nacije bez obzira na svoje
etničko poreklo. U periodu kad se država-nacija tek formira,
pripadnicima nacije se smatraju svi oni koji bi, na osnovu
državotvornog programa, trebalo da stvore naciju.
U skladu s tim, nacionalne manjine nisu samo etničke
manjine, mada su najčešće sastavljene od pripadnika etni-
čkih manjina. To su grupe koje su nakon ostvarivanja “prava
na samoopredeljenje” ostale da žive van države koju je for-
mirala njihova etnička grupa, na teritoriji države koju je for-
mirala neka druga etnička grupa. Tako su se našle u situaciji
da istovremeno i pripadaju i ne pripadaju dvema nacijama:
naciji na čijoj teritoriji žive i naciji iz koje vode poreklo a koja
je svoju državu formirala na nekoj drugoj teritoriji. Prema
poreklu, oni pripadaju naciji na čijoj teritoriji ne žive; prema
mestu boravka, oni pripadaju naciji čija im je kultura strana.
Ovaj dvostruko protivrečan položaj čini probleme nacional-
nih manjina posebno teškim za rešavanje.
1. Diskriminacija
Ovaj oblik ispoljavanja manjinskog problema je vrlo čest. Sastoji

se u tome da se pojedinci, pripadnici manjinskih grupa tretiraju razli-
čito (uglavnom gore) od pripadnika većine. Taj “gori tretman” (mal-
24
traitement fr. loše postupanje, maltretiranje) može nastati u bezbroj
situacija: prilikom konkurisanja za posao u javnim ustanovama ili
imenovanju na javne funkcije; u obrazovanju; pred sudom ili drugim
državnim organima; prilikom promocija i unapređenja itd. Nekada
je diskriminacija bila deo javnog poretka (zvanične politike) koji je
pripadnicima različitih grupa priznavao različit status (npr. crnci-
ma i belcima). Danas se, zahvaljujući međunarodnom angažovanju
(“Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskrimina-
cije” iz 1966. godine i drugi propisi kojima se diskriminacija po razli-
čitim osnovama proglašava nezakonitom), uglavnom svela na različite
oblike faktičke diskriminacije i vrlo često se ispoljava ne kao problem
grupe, već kao problem pojedinaca (individua) koji se susreću sa nizom
problema samo zbog toga što se razlikuju od većine, tj. što su pripa-
dnici manjinske grupe. Mada su ustavi, zakoni i drugi propisi kojima
se reguliše materija od značaja za pripadnike manjina “u skladu sa
standardima međunarodne zajednice”, diskriminacija se i dalje vrši u
praksi bilo otvoreno, u skladu sa vladajućim kulturnim obrascima koji
podržavaju diskriminaciju, bilo na manje vidljiv način i uglavnom u
“privatnoj sferi”.
Diskriminaciji mogu biti izloženi pripadnici svih manjinskih gru-
pa. Možemo govoriti o dva načina diskriminacije, koji pogađaju pripa-
dnike različitih manjinskih grupa. Prvu grupu čine žrtve tradicionalne,
nekada zakonite, diskriminacije. U pojedinim sredinama je takva di-
skriminacija stekla legitimitet na osnovu stečenog i održavanog uvere-
nja o “prirodnoj inferiornosti” manjinskih grupa. Ova diskriminacija
se ne skriva i smatra se “normalnom”. Na primer, mada su, najčešće,
iz zakona izbačene sve diskriminatorske odredbe, nagomilane predra-
sude utiču da se pripadnici nedominantne etničke grupe teško izvlače
iz podređenog položaja (crnci u južnim državama SAD, parije u Indiji,
starosedelački narodi u bivšim kolonijama, Romi u većini evropskih
zemalja i sl.). Drugu grupu čine “nevidljive” manjine. Diskriminacija
tih grupa se sastoji u tome što se ne dozvoljava da manjina ili pro-
blem koji ta manjina ima izađe u javnost. Svi se, jednostavno, prave
25
Prava manjina
da ni manjina ni njeni problemi ne postoje. Njihovo pominjanje se
čak smatra ispoljavanjem lošeg ukusa ili elementarnom nepristojnošću.
Slogan “privatno je javno” izražava upravo zahtev da se takve manjine
afirmišu i steknu pravo da se o njima i njihovim problemima javno go-
vori. Primeri ove vrste diskriminacije obuhvataju žene i decu kao žrtve
nasilja u porodici, članove malih verskih zajednica, obolele od AIDS-a,
homoseksualce i druge nepriznate manjine.
Važna karakteristika diskriminacije kao oblika ispoljavanja ma-
njinskog problema je da se nijednog trenutka ne dovodi u pitanje
državljanstvo pripadnika manjine. Oni su tu, naši su, ne smatraju se
strancima, već se smatraju podanicima vlastite države ali im se, iz ovog
ili onog razloga, ne priznaje puna sposobnost za uživanje građanskih
prava i ispunjenje građanskih dužnosti. Oni su manjina pre u smislu
građanske “nedoraslosti” nego u smislu brojnosti pripadnika grupe.
Njima se najčešće ne priznaje samostalnost, nezavisnost, odgovornost,
tj. sposobnost da sami sobom upravljaju.
U najvećem broju slučajeva, pripadnicima diskriminisane manji-
ne su na raspolaganju različiti pravni mehanizmi kojima bi mogli da
zaštite svoja prava kao pojedinci. Međutim, efikasna zaštita je ponekad
onemogućena niskim stepenom obrazovanja, odsustvom obavešteno-
sti i nevladanjem osnovnim veštinama čije je posedovanje neophodno
da bi se prava zaštitila.
2. Ugroženost kolektivnog identiteta
Kad se problem manjine ispoljava kao uskraćena mogućnost da

se u zajednici sa drugima ispoljava sopstveni identitet, zadovoljavaju
kulturne potrebe i sl, onda govorimo o etničkim manjinskim grupama.
Kriterijum po kome se etničke grupe najlakše prepoznaju jeste jezik,
mada se u nekim slučajevima kao kriterijum razlikovanja mogu javiti i
druge osobine (rasa, vera, folklor, predanje i sl.).
Očuvanje vlastitog identiteta je otežano ako ne možete da javno
i zvanično koristite svoje lično ime u obliku u kome ga koriste vaši
26
sunarodnici, ime svoje etničke grupe (plemena, naroda), da koristite
sopstvene nazive mesta, komunicirate na sopstvenom jeziku, podse-
ćate se značajnih događaja iz istorije svoje zajednice, praznujete vla-
stite praznike, negujete kulturu svog naroda, ističete njegove oznake
i simbole. Nametanje većinskog jezika, pisma, toponima, religije i sl.
vodi prisilnoj ili postepenoj asimilaciji, što je osnovni problem etničkih
manjinskih grupa.
Asimilacija – proces kojim se neki stranac, došljak ili manjin-

ska grupa prihvata i uključuje u većinsku grupu u meri da
se od nje više ne može razlikovati. Asimilacija podrazumeva
potpuno prihvatanje vrednosti i kulture dominantne grupe i
gubljenje posebnog identiteta.
Uz termin “asimilacija”, za označavanje uvek problema-
tičnih odnosa između pripadnika većine i manjinske grupe,
koriste se termini:
• akomodacija (prilagođavanje), uglavnom prilagođava-
nje manjine očekivanjima većinske grupe;
• kompeticija (nadmetanje), insistiranje na sopstvenim
vrednostima, nasuprot vrednostima većine;
• isključivanje – odnos koji ne ostavlja prostora za komu-
nikaciju između grupa;
• istrebljenje – fizičko proterivanje ili uništenje manjin-
ske grupe.
3. Potčinjenost: doživljaj manjine da je “pod tuđom vlašću”
Čak i u državama koje su formalno ustrojene na demokratskim

principima pripadnici manjina mogu biti onemogućeni da efikasno
učestvuju u javnom životu, pa se zbog toga osećaju potčinjenima i
obespravljenima. Pripadnici nacionalnih manjina izloženi su dobro
poznatoj “tiraniji većine” češće nego drugi. Svaki se građanin, pre ili
27
Prava manjina
kasnije, može naći u manjini prilikom odlučivanja o nekom važnom
pitanju. Ono što njegovu poziciju čini snošljivom je to što će, u nekom
drugom slučaju, on glasati kao i većina, te će osećaj nelagode biti uma-
njen i kompenzovan doživljajem uspeha. Kod etničkih ili nacionalnih
manjina će ovih “drugih slučajeva” biti srazmerno manje. Pripadnici
većine najčešće nemaju mnogo sluha za probleme i zahteve manjina.
Zbog toga će, mada formalno ravnopravni, pripadnici manjine redo-
vno biti preglasani kad god pokušaju da makar stave na dnevni red
pitanje koje je njima važno, a većini marginalno. Da ne govorimo o
tome da će prilikom demokratskog odlučivanja interesi (etničke) veći-
ne redovno odnositi prevagu nad interesima (etničke) manjine. Pošto
većina donosi zakone, običaji koji su važni za očuvanje identiteta grupe
mogu postati nezakoniti (poligamija u hrišćanskim državama; ravno-
pravnost polova u šerijatskim zemljama). Osećaj potčinjenosti i po-
tlačenosti može se još više pojačati ako resursima sa teritorije na kojoj
žive pretežno pripadnici manjine upravlja (većinska) javna vlast ili ako
zajednica nema uticaja na način na koji se koriste javni prihodi priku-
pljeni na teritoriji na kojoj manjinska zajednica živi. To sistematsko
nadglasavanje može stvoriti kod manjine uverenje da ona nema šanse
da na normalan način, “kroz institucije sistema”, ostvari svoje intrese
i da podstakne zahteve za većim ili manjim preuzimanjem ovlašćenja
od organa konstituisanih na osnovu većinskog principa.
II
Kakvu vrstu zahteva manjine postavljaju

većinskoj zajednici i državi?
Zahtevi koje manjine postavljaju većinskom delu populacije zavi-

se od vrste problema sa kojima se manjine suočavaju. Osnovni zahtev,
zahtev koji postavljaju sve manjine je zahtev da se pripadnici manjina
tretiraju kao i svi drugi članovi zajednice. Rečju, to je zahtev za ravno-
pravnošću i nediskriminacijom. Međutim, čak i potpuno ispunjenje
28
ovog zahteva ne rešava sve probleme manjina. Budući da se pripadnici
manjine razlikuju od ostalih, dosledna primena principa jednakosti
dovela bi ih u neravnopravan položaj. Zagovornici prava manjina tvrde
da jednako treba tretirati jednake građane, a da različite grupe, upravo u
ime jednakosti i ravnopravnosti, treba tretirati nejednako. Otuda zahtev
da se manjinama priznaju neka kolektivna prava, jednaka ali drugačija
od onih što ih uživa većinski deo populacije. Konačno, manjine mogu
postaviti i zahtev da same odlučuju (u manjoj ili većoj meri) o sopstvenom
položaju i da se većina o tim stvarima, jednostavno, ništa ne pita.
Prvi zahtev: tretirajte nas jednako
Jednakost i ravnopravnost su postale civilizacijske tekovine i da-

nas je teško naći ijednu državu koja će zvanično, de iure, uskraćivati
osnovna prava bilo kojoj grupi svojih građana. Ipak, skoro da nema dr-
žave u savremenom svetu u kojoj se ne sprovodi (ponekad sistematski)
faktička diskriminacija, bilo tako da se odredbe kojima se zabranjuje
diskriminacija ne primenjuju ili ostavljaju bez sankcije, bilo tako što se
zakoni ne primenjuju jednako na sve ljude, bilo tako što se diskrimi-
nacija obavlja u privatnoj sferi, nedostupnoj javnosti i stoga nevidljivo.
Ponekad se govori o “institucionalizovanoj diskriminaciji”, ponašanju
koje se ogleda u nepromišljenom i često nesvesnom nastavljanju pošto-
vanja preživelih organizacionih i institucionalnih pravila i nakon što
su ta pravila ukinuta ili promenjena. Na primer, nigde se još nije desilo
da žena bude postavljena za šefa policije, mada nema nijednog pravila
koje bi to sprečavalo. Ljudima, jednostavno, ne pada na pamet da bi
nešto tako moglo da se desi. Institucionalizovana diskriminacija lepo
ilustruje da iza diskriminacije ne mora da se krije netrpeljivost, mržnja
ili nečija zla namera. Dovoljna je i sasvim obična nepažnja.
Nakon Pokreta za građanska prava američkih Crnaca šezdesetih
godina prošlog veka i ukidanja aparthejda u Južnoafričkoj Republici
krajem veka, nestalo je zvanične diskriminacije i segregacije. Ponegde
se još, u starijim propisima i manje važnim aktima, mogu pronaći di-
29
Prava manjina
skriminatorne odredbe, ali se one ispravljaju u redovnom toku stvari.
Zakoni danas nisu diskriminatorski i taj se problem može smatrati ci-
vilizacijski rešenim. Ozbiljniji problem predstavlja nejednaka primena
zakona koja čini da pripadnici manjinske grupe imaju veće šanse da
dođu pod udar zakona, imaju manje šanse da budu oslobođeni kad
su jednom optuženi i, ako im je dokazana krivica, češće bivaju strože
kažnjavani od pripadnika većine. Mada je ovakva primena zakona ne-
legalna, teret vođenja postupka i teškoće u dokazivanju diskriminacije
odvraćaju oštećene od korišćenja inače raspoloživih pravnih sredstava
za zaštitu od diskriminacije. Da stvar bude još gora, dugotrajna pot-
činjenost dovodi do sistematski proizvedene nesposobnosti da se isko-
riste jednaka prava, do “naučene bespomoćnosti”, čime se pripadnici
manjina zadržavaju u obespravljenosti, siromaštvu i bedi i onda kada
nema nikakvih zakonskih prepreka da se iz takvog položaja izvuku.
Da bi se otklonile i te faktičke smetnje za ostvarenje jednakosti, pored
osnovnog zahteva za jednakim tretmanom, postavljaju se, simultano
ili alternativno, još dva dodatna zahteva: zahtev za pozitivnom diskri-
minacijom ili zahtev za afirmativnom akcijom.
Pozitivna diskriminacija pretpostavlja zakonom propisani povolj-
niji tretman pripadnika manjine, davanje više prava nego ostalim gra-
đanima, ili ublažavanje uslova za ostvarenje prava, kako bi oni lakše
mogli da se izjednače sa ostalim građanima. Primer pozitivne diskri-
minacije je npr. propisivanje posebnih kvota ili ublažavanje uslova za
upis na univerzitet, rezervisanje mesta u parlamentu za predstavnike
manjina bez obzira na rezultate izbora, davanje prvenstva prilikom
zapošljavanja u državnim ustanovama i sl. Ovaj zahtev se opravdava
humanitarnim razlozima (solidarnost) i razlozima pravičnosti (kom-
penzacija za nepravde učinjene u prošlosti). Trajanje pozitivne diskri-
minacije se obično oročava do trenutka kada “prestanu razlozi” zbog
kojeg se ova mera uvodi.
Afirmativna akcija, s druge strane, podrazumeva pružanje pomo-
ći pripadnicima grupa da prevaziđu hendikepe zbog kojih su dospeli u
neravnopravnu situaciju. Za razliku od pozitivne diskriminacije, ništa
30
se ne menja u njihovom pravnom statusu, ali im zajednica obezbeđuje
pomoć koju inače oni ne bi bili u stanju da sebi priušte. Primer afir-
mativne akcije je besplatna dodatna obuka i obrazovanje, otvaranje
radnih mesta iz javnih fondova, pravna zaštita, savetovanje i podrška i
sl. U suštini, radi se o privilegovanom korišćenju javnih fondova omo-
gućenom administrativnim merama.
Posebna vrsta zahteva je zahtev za afirmacijom, odnosno prizna-
vanjem postojanja pojedinih grupa. Ovaj zahtev se često ističe kao
zahtev za pravo da se o grupi i njenim problemima javno govori i da
pripadnici tih grupa dobiju pravo da se čuje i njihov glas. U mnogim
sredinama se ne može javno gotovo ništa reći o takvim temama kao
što su porodično nasilje, homoseksualnost, duševne ili polno prenosive
bolesti, alternativni (u odnosu na dominantnu religiju) oblici verova-
nja i sl. Lica koja su pogođena ovom vrstom diskriminacije tretiraju se
najčešće kao devijantne osobe kojima treba pomoći i kojima treba da
se pozabave “stručne službe” ne bi li ih doveli u “normalno stanje”. Oni
retko imaju priliku i mogućnost da kažu svoju stranu priče i da utiču
na to kako će ih “normalna većina” tretirati. I kada su njihovi “nedo-
staci” neizlečivi, i kada ne žele da se leče, pripadnici tih grupa smatraju
da imaju pravo na ljudski život i ljudsko dostojanstvo.
Drugi zahtev: tretirajte nas različito
Pored zahteva za jednakim tretmanom, zahteva koji se zasniva

na individualnim pravima građanina, etničke manjine postavljaju i za-
hteve koji se tiču njihovog kolektivnog identiteta, odnosno zahtevaju
priznavanje tzv. kolektivnih prava.
O kolektivnim pravima je u pravnoj i političkoj teoriji veoma
dugo vođena oštra debata. Protivnici kolektivnih prava zagovarali su
tezu da samo pojedinci mogu biti nosioci prava i da se svi problemi
u vezi sa razlikama mogu rešiti načelnom zabranom diskriminacije.
Pristalice kolektivnih prava isticali su da su kod nekih međunarodnih
konvencija, i kada je namera bila da se štite pojedinci, predmet zaštite
31
Prava manjina
kolektiviteti (konvencije kojima se inkriminišu genocid ili aparthejd,
na primer), da se neka prava, mada priznata pojedincima, mogu efekti-
vno uživati samo u zajednici sa drugima, i na osnovu toga dokazivali
da kolektiviteti mogu biti predmet zaštite, te da se otuda osnovano
može govoriti i o kolektivnim pravima.
U takva prava spada najpre čitav korpus prava bitnih za čuvanje
identiteta: upotreba jezika, isticanje naziva mesta i ustanova na jeziku
i pismu manjine, obrazovanje na jeziku manjine, negovanje sopstvene
tradicije i kulture itd. Pravo na upotrebu maternjeg jezika je tipično
kolektivno pravo – jezik se ne može upotrebljavati individualno. Jezik
je sredstvo da se nekome nešto kaže. Pravo na upotrebu maternjeg je-
zika je kolektivno pravo i većinske i manjinske grupe. Međutim, dok
je za pripadnike većinske grupe upotreba svog jezika nešto što je samo
po sebi razumljivo i što se ne doživljava kao neko posebno pravo, ni
individualno ni kolektivno (ona se, naprotiv, smatra prirodnom činje-
nicom: “govori srpski da te ceo svet razume”), za manjinsku grupu je
mogućnost upotrebe maternjeg jezika preduslov za uživanje i odbranu
bilo kog drugog prava. To se, pre svega, odnosi na komuniciranje sa
državnim organima, presudno za uživanje i zaštitu prava, a onda i za
druge oblike javnog komuniciranja kroz koje se izražava vlastiti identi-
tet, ispoljava tradicija i, za grupu, specifičan način života.
Posebno mesto u zahtevima te vrste predstavalja pravo na obra-
zovanje na vlastitom jeziku, odnosno uvođenje u nastavni program
sadržaja iz istorije i kulture manjinske grupe.
Kolektivnim pravima se ne mora štititi samo kulturni identitet. U
novije vreme se sve češće čuju zahtevi da se, kao posebno kolektivno
dobro, zaštite i način života i institucije tzv. starosedelačkih naroda i
zajednica (indigenous people).
Čuvanje identiteta podrazumeva i komuniciranje sa pripadnici-
ma svoje etničke grupe koji žive u drugim državama, pa se zbog toga
postavljaju i zahtevi za uklanjanjem administrativnih prepreka koje
takvu komunikaciju otežavaju (vize, carine, dozvole i sl. kada je reč o
pripadnicima manjina).
32
Treći zahtev: ne tretirajte nas,
ostavite nas da se snalazimo kako znamo
Zahtev koji većinskoj grupi i njenoj državi zadaje najviše glavo-

bolje je zahtev za oslobođenje iz navodne potčinjenosti. Zahtevi mogu
ići od relativno umerenih, kao što su učešće u vlasti (zahtev za ne-
kom formom federalizacije države), deobe vlasti (davanjem autonomi-
je, funkcionalne, personalne ili teritorijalne), do radikalnih (secesija i
priključenje drugoj državi).
Federalizacija podrazumeva jednako predstavljanje manjina, bez
obzira na veličinu i na broj glasova. Ona direktno protivreči principu
jednakog predstavljanja građana (jedan čovek, jedan glas), ali se njo-
me manjinama garantuje da o bitnim pitanjima neće biti nadglasane.
Može se javiti u više različitih oblika. Jedan od najčešćih je ustanovlja-
vanje posebnog organa zasnovanog na principu pariteta. Jugoslavija je
u tom pogledu imala bogato iskustvo. I gornji skupštinski dom (Veće
republika i pokrajina) i Predsedništvo Jugoslavije bili su ustanovljeni
na tom principu. Drugi, često primenjivani način je svojevremeno do-
bro poznati kadrovski “ključ”, određivanje kvota (broj mesta) koje su
manjine dobijale u državnoj administraciji, policiji i vojsci.
Zahtev za deobom vlasti izražava se kao zahtev da se pripadnici
manjina, pojedini poslovi koji se tiču manjina, odnosno teritorija na
kojoj pretežno ili isključivo žive pripadnici manjine, izuzmu iz nadle-
žnosti centralnih organa, konstituisanih na osnovu principa većinskog
odlučivanja, i da se odlučivanje o tim pitanjima poveri organima sa-
stavljenim od pripadnika manjine. Na taj način bi manjine ostvarile
autonomiju (samoupravu), stekle bi “sopstvenu vlast”, bez obzira na to
što ostaju da žive na teritoriji druge, “tuđe” nacije. Forme u kojima se
ostvaruje autonomija mogu biti različite:
Funkcionalna autonomija podrazumeva da se pojedini javni poslo-
vi, kada se tiču manjine, prenose u isključivu nadležnost organa iza-
branog od predstavnika manjina. Ti poslovi se prevashodno, mada ne i
isključivo, tiču javnog informisanja na jeziku manjina, obaveznog ško-
33
Prava manjina
lovanja pripadnika manjina i negovanja manjinske kulture (osnivanje i
upravljanje institucijama koje neguju manjinsku kulturu – izdavaštvo,
pozorišta, muzeji i sl.). Ovaj oblik autonomije pogoduje manjinama
koje ne naseljavaju kompaktnu teritoriju već žive na čitavoj teritoriji
države izmešani sa većinskim stanovništvom.
Drugi način da se postigne isti cilj je posebno tretiranje lica koja,
po sopstvenom izboru, zadržavaju posebni, manjinski identitet.U
tom slučaju govorimo o kulturnoj ili personalnoj autonomiji. Osnovna
ideja je da se u složenim državama (kakva je bila Austrougarska u
vreme kad je koncept kulturne autonomije prvi put ponuđen) raz-
dvoje državljanstvo kao politički odnos i nacionalnost kao kulturni
identitet, i da se pripadnicima nacionalnih grupa omogući da, bez
obzira na to gde žive, izabravši jedan poseban identitet, u skladu sa
tim izjašnjenjem steknu određena prava i obaveze. Prava se uglavnom
tiču odlučivanja i upravljanja “nacionalnim stvarima”, a obaveze po-
sebnog ili dodatnog finansiranja poslova od značaja za “nacionalnu
zajednicu”.
Najveće šanse i najbolje mogućnosti da upravljaju same sobom
imaju manjinske grupe koje naseljavaju kompaktnu teritoriju. U
tom slučaju one mogu ostvariti gotovo potpunu samoupravu na
teritoriji druge nacije. To se može postići bilo tako što će se zahte-
vati teritorijalna autonomija, poseban status za teritoriju nastanjenu
manjinskim stanovništvom (npr. autonomna pokrajina), bilo tako
da se, u okviru teritorijalne organizacije države zahteva: (1) da se
teritorija na kojoj manjina živi izdvoji kao posebna jedinica lokalne
samouprave i (2) da se organima lokalne samouprave, bez obzira
na nacionalni sastav stanovništva, prošire ovlašćenja u odnosu na
centralnu vlast.
Zahtev koji izaziva najviše problema i u unutrašnjoj politici i u
međunarodnim odnosima je zahtev za samoopredeljenjem i secesijom
(izdvajanjem iz postojeće države). Primer takvog zahteva, od koga
boli glava svakog srpskog političara, jeste zahtev “Kosovo – republika”.
Naravno, taj zahtev podrazumeva i izdvajanje teritorije koju manjina
34
nastanjuje. Ponekad se takav zahtev ističe sa namerom da se formira
vlastita, nezavisna država, ponekad sa namerom da se određeni deo te-
ritorije sa stanovništvom priključi nekoj drugoj državi, najčešće državi
koju nastanjuje “matični narod”.
Da bi se razumela priroda ovog zahteva (a i reakcije većine i ve-
ćinske države, o čemu će kasnije biti reči) potrebno je razjasniti kom-
plikovane odnose u trouglu: nacionalna manjina – država (nacija) u
kojoj manjina živi – “matična država” (nacija) nacionalne manjine. Pri
tome ne treba zaboraviti da se o nacijama i nacionalnim manjinama
ovde ne govori kao o “etničkim zajednicama” i “kolektivnim identi-
tetima” (o tome je bilo reči povodom drugog zahteva, “tretirajte nas
različito”). Kada o etničkoj zajednici počne da se govori kao o naciji ili
nacionalnoj manjini, reč više nije o etno-kulturološkim stvarima – ra-
sprava počinje da se vodi o državnim pitanjima. Nacija i “nacionalna
manjina” je pre politički stav nego oznaka za grupu ljudi sa određenim
pripisanim karakteristikama.
1. Latinski termin natio na srpski jezik se prevodi kao “rod,

pleme” ili “narod”. U običnom govoru, reč narod se gotovo
uvek koristi da označi etničku zajednicu, zajednicu ljudi koji
veruju da imaju zajedničko poreklo, jezik, kulturu i istoriju.
Kod nas ćete danas retko kada čuti da se o narodu govori,
a da mu se ne doda i etnička oznaka (srpski narod su Srbi,
hrvatski narod su Hrvati, albanski narod su Albanci itd.).
U skladu sa takvim razumevanjem reči “narod” je i razu-
mevanje njenog latinskog ekvivalenta. Reč “nacija”, odnosno
“narod”, ovde se prvenstveno razume kao etnička zajednica.
2. U drugom značenju narod označava “običan na-
rod”, narod koji nema nikakvu političku formu, ne obavlja
nikakvu političku funkciju, nema ovlašćenja niti vlast. Taj
narod se latinski naziva populus. (Otuda na primer “popu-
larna” kultura, muzika itd.; narod u prvom značenju ima
35
Prava manjina
“narodnu”, “folk” kulturu, muziku i sl.). U ovom određenju

je bitno to da institucionalizovane vlasti ili nema (preddrža-
vni oblici života) ili je ta vlast tuđa, ne-narodna, pa je narod
pod “tiraninom” ili je pod “okupacijom”.
3. Treće značenje reči nacija označava državu, shvaće-
nu kao skup svih njenih državljana, svih ljudi koji je čine.
U tom određenju, za razliku od prvog značenja, više nije
bitno poreklo ili zajedništvo krvi, jezika i kulture. Ono što
ujedinjuje naciju je suverena vlast kojoj je svaki pripadnik
nacije potčinjen kao podanik i koju svaki pripadnik nacije
(za razliku od drugog značenja) konstituiše kao građanin.
Ovako shvaćena, nacija je uvek precizno smeštena na svojoj
državnoj teritoriji.
Nevolja sa razumevanjem i prepoznavanjem nacije je u
tome što ona ne označava samo aktuelno stanje nacije nego
i sasvim određene pretenzije na obuhvatanje ili isključivanje
određenih etničkih grupa i teritorija. Tako, kada o srpskoj
naciji govore njeni najgorljiviji zastupnici, njena teritorija je,
metafizički, čitav nebeski svod, ona se idealno prostire «do
Tokija», u perspektivi računa na “Karlobag, Karlovac, Ogu-
lin, Viroviticu”, ugrožena je na Kosovu, a aktuelno je u sa-
dašnjim granicama. Kada je reč o etničkom sastavu, oni,
osim na Srbe u Srbiji, računaju i na “Srbe sve i svuda”, Cr-
nogorce (srpsko pleme), Makedonce (južne Srbe), Bošnjake
(poturčene Srbe), u ekstremnim slučajevima i na Hrvate (po-
katoličene Srbe), ali će pripadništvo srpskoj naciji uskratiti
svim etničkim Mađarima, Albancima, Bugarima, Romima
(čak i Hrvatima, Bošnjacima, pa i Crnogorcima ako treba)
a koji žive na teritoriji Srbije. Njima će, u najboljem slučaju,
priznati sva prava nacionalnih manjina “po međunarodnim
standardima”.
36
Pošto se reči “nacija” i “narod” najčešće koriste kao si-

nonimi, a da se ne razlikuju njihova posebna značenja, to
proizvodi gomilu zabuna i nesporazuma. U ovom tekstu na-
stojim da za prvo značenje koristim reč “etnička zajednica”,
za drugo značenje reč “narod” a imenicu “nacija” i pridev
“nacionalni” koristim isključivo u trećem značenju.
Da li će neka etnička grupa dospeti u položaj nacionalne manjine

ne zavisi samo od njene slike o samoj sebi i od njenih zahteva. Stav
većine u državi i istorijske i političke prilike u okolini takođe mogu
mnogo uticati na to da li će etnička grupa postati nacionalna manjina
i kakav će položaj imati. Prvi važan činilac je ustrojstvo države u kojoj
etnička manjina živi. U tzv. građanskim državama manjina će retko
postaviti zahteve kao nacionalna manjina jer zahtevi ne dovode u pi-
tanje prava subjekata koji čine naciju. Svako je, bez obzira na etničku
pripadnost, priznat i prihvaćen kao “utemeljitelj i vlasnik” države/na-
cije. U tzv. nacionalnim državama, u kojima se kao utemeljitelj države
tituliše etnička zajednica (srpski, hrvatski ili koji drugi “državotvorni”
narod), zahtevi manjina u vezi sa identitetom i autonomijom vrlo lako
prerastaju u zahteve koji grupu određuju ne samo kao etničku, već i
kao nacionalnu manjinu. Na drugoj strani, etničke manjine će imati
manje šanse da prerastu u nacionalnu manjinu ako u susedstvu nema
nacionalne države koju manjina doživljava kao svoju “naciju-maticu”.
Ako takva država postoji, mnogi veruju da će manjina vrlo brzo postati
nacionalna manjina i da su nevolje (razgraničenja, prekrajanje granica,
secesija i sl.) – na pomolu. Konačno, i stav države prema svojim suna-
rodnicima u susednim državama može znatno uticati na formiranje
nacionalne manjine i oblikovanje njenih zahteva prema državi u kojoj
manjina živi.
37
Prava manjina
III
Kako država odgovara na te zahteve?
U principu, što je država uređenija, to je položaj manjina bolji i

zahtevima se lakše izlazi u susret. Najjednostavnije se rašavaju zahtevi
koji se tiču otklanjanja diskriminacije. Savremene države su uglavnom
prihvatile liberalne principe jednakosti građana, ugradile su ih u ustave
i zakone i nastoje da ih dosledno sprovedu. U većini država, izgrađen
je i usvojen niz pravnih istrumenata i institucionalnih mehanizama
koji obezbeđuju jednakost građana. Problemi, ako ih ima, najčešće
nastaju u faktičkim odnosima, ali njih je, nekad uz manju a nekad uz
malo veću primenu državne prinude, moguće rešiti i vratiti u okvire
koje zahteva pravna norma.
Svi drugi zahtevi manjina, naročito oni kojima se traži priznanje
posebnog statusa, dovode u pitanje osnovno načelo na kome su izgra-
đene moderne nacije, načelo jednakosti građana. Priznavanje posebnih
prava vodi ustanovljenju različitih pravnih statusa, što nadalje može
dovesti do stvaranja dve (ili više) različite nacije i stanja poznatog kao
“država u državi”. Otuda je razumljivo zašto je mnogo lakše urediti
etnički homogene države, i zašto države nastoje da postojanje manjina
na svojoj teritoriji previde, njihov značaj umanje ili sasvim negiraju.
Idealno rešenje je da se svim građanima daju jednaka prava, a
da se ta prava koriste na različit način, shodno okolnostima ili ličnim
svojstvima pojedinaca. Primer takvog rešenja, koje je jednako prihva-
tljivo i za pripadnike većine i za pripadnike manjine, jeste pravo upo-
trebe maternjeg jezika u javnoj komunikaciji. To, doduše, stvara državi
obavezu da obezbedi prevodioca za svakog svog građanina čiji maternji
jezik nije i službeni jezik, ali zato sve građane dovodi u ravnopravan
položaj. Zbog toga države nerado izlaze u susret zahtevima da se po-
ložaj pripadnika manjina posebno reguliše davanjem posebnog statusa
koji omogućuje razne povlastice (pozitivna diskriminacija). Takve po-
vlastice, makar i privremeno, i makar donete iz najplemenitijih name-
38
ra, narušavaju osnovni princip moderne države, princip jednakosti i
mogu biti izvor nepredvidivih problema.
Mnogo je lakše preduzeti mere kojima se uz pomoć države po-
stepeno poboljšava položaj pripadnika manjina (afirmativna akcija).
Cilj ovih mera je da se kroz elementarno obrazovanje i trening u sa-
vladavanju različitih bazičnih veština (uključujući pismenost, veštinu
komunikacije i sl.), sticanje kvalifikacija i davanje materijalne pomoći,
pripadnici manjina osposobe za ravnopravno učešće u procesima koji
su uglavnom kompetitivni i da im se na taj način povećaju izgledi
za osvajanje “povoljnijih i poželjnijih” mesta u društvu. I na ovakav
pristup ima primedbi, ponovo sa argumentacijom da se i ovako, ovoga
puta faktički, vrši diskriminacija većine i na taj način narušava jedna-
kost građana.
U novije vreme, sve se češće ističu, ali se sa više spremnosti
čuju i ispunjavaju, zahtevi za poštovanjem kolektivnih prava manjina.
Prihvatanje je utoliko lakše ukoliko se manjine ne doživljavaju kao
pretnja vlastitom identitetu i suverenitetu države. Svejedno, prizna-
vanje kolektivnih prava ponekad može da ugrozi princip jednakosti
građana, pa se takva prava priznaju veoma oprezno i posle svestranog
preispitivanja.
Najgora stvar koja se može desiti je da se nakon širokog, neo-
graničenog i neodgovornog priznavanja kolektivnih prava, proizvede
segregirano društvo, društvo podeljeno na dva dela koja nisu u stanju
da jedan sa drugim komuniciraju. Takvo je stanje postojalo u Americi
dok je na snazi bila doktrina rasne segregacije. U načelu, svima su
priznata jednaka prava, ali je svako uživao svoja prava među svojim
sunarodnicima. Izgledi da se nešto tako desi su tim veći ako se omo-
gući obrazovanje na jeziku manjine bez obaveze da se istovremeno uči
i jezik većine, ako se nastavni programi u obaveznom školovanju (knji-
ževnost, istorija) ostave bez minimuma zajedničkih sadržaja, tako da
se potpuno uništi osnova na kojoj se može graditi osećaj zajedništva i
uzajamna lojalnost.
39
Prava manjina
Najviše problema u prihvatanju zahteva pojavljuje se tamo gde
manjine, u ime “prava na samoopredeljenje” zahtevaju preuređenje
poretka i preraspodelu vlasti, bilo da traže specijalan tretman pripa-
dnika manjina (personalna ili kulturna autonomija), bilo da zahtevaju
da pojedina pitanja važna za položaj manjine rešavaju sami, nezavisno
od pravila koja važe za većinsko stanovništvo (funkcionalna autono-
mija), bilo da zahtevaju veći ili manji stepen teritorijalne autonomije
koji može ići od posebnih prava lokalne samouprave do zahteva za
otcepljenjem.
Zahtev da manjina bude priznata kao poseban subjekt u okviru
države/nacije može izazvati različite probleme i različite reakcije. Osim
što proizvodi nejednakost građana, što je uvek izvor neugodnosti, za-
htevom da budu priznate kao nacionalne manjine te manjine se de facto
izuzimaju iz nacije i ostaju u jednom dvosmislenom položaju u kome
i jesu i nisu konstituens nacije/države. Odgovori država na zahtev za
priznavanje posebnog (nacionalnog) statusa manjinama mogu se kreta-
ti u dijapazonu od potpunog negiranja do ustavnog garantovanja polo-
žaja nacionalnih manjina.
Nepriznavanje statusa nacionalnim manjinama može biti dvoja-
ko motivisano. Ako su u pitanju nacionalne države, nepriznavanje je
gotovo uvek pokazivanje namere da se manjine asimiluju i da se stvori
homogena nacija. Postojanje drugih nacija na svojoj teritoriji smatra
se anomalijom koja se na ovaj način ispravlja. Prema manjinama se
postupa po principu (“pokrstiti, proterati, uništiti”). Ako su u pitanju
građanske države, u njima nema ni ustavom privilegovanog etničkog
naroda, pa samim tim ni nacionalnih manjina. Premda može izgleda-
ti da je ovakvo rešenje principijelno, u multietničkim sredinama ono
može dovesti do faktičke diskriminacije pripadnika manjina, uprkos
pravnoj jednakosti. Stanje se obično popravlja donošenjem antidiskri-
minacijskih propisa i stvaranjem institucija i instrumenata kojima se
diskriminacija suzbija.
Implicitno priznanje je rešenje često u građanskim državama sa
etnički mešovitim stanovništvom. Manjinama se ne priznaje poseban
40
status ni u ustavu ni međunarodnim ugovorima, ali se kolektivna pra-
va manjina štite posebnim zakonima čime se položaj manjina reguliše,
a njihovo postojanje implicitno priznaje.
U mnogim zemljama, položaj manjina je regulisan međunaro-
dnim ugovorima. Status i položaj nacionalnih manjina regulisan je
međunarodnim ugovorima, bilo da se radi o multilateralnim ugovo-
rima kojima se položaj manjina uređuje generalno, bilo da se radi o
bilateralnim ugovorima u kojima se druga država priznaje kao “za-
štitnica” manjina.
Konačno, kao najviši oblik priznanja pojavljuje se i ustavno regu-
lisanje položaja manjina. Država se ustavom definiše kao nacionalna
država većinskog naroda, a manjinama se priznaje status nacionalne
manjine sa definisanim korpusom prava koji može da obuhvata ili da
ne obuhvata i pravo na otcepljenje.
Moderne tendencije se kreću ka traženju rešenja kojim bi se ma-
njinama obezbedila potpuna autonomija, a da to ne ugrozi jednakost
građana i samim tim jedinstvo nacije. Jedan od glavnih pravaca u
kome se takva rešenja traže je regionalizacija i decentralizacija vlasti.
Lokalna vlast sa širokim ovlašćenjima, koja uz to ima mogućnosti da se
slobodno udružuje sa drugim lokalnim vlastima, mogla bi potpuno da
zameni sve oblike teritorijalne autonomije kojima su se do sada rešavali
zahtevi manjina, a da se pri tome nijednoj teritoriji ne prizna specijalan
“povlašćen” status.
IV
Kako su se problemi manjina rešavali nekada i kako se danas

rešavaju?
Prava manjina nisu samo predmet unutrašnjeg prava. Ova prava

se štite brojnim instrumentima međunarodnog karaktera. Međutim,
i obim prava i način zaštite i vrsta instrumenata koji se primenjuju
zavise od toga o kakvoj vrsti manjina je reč. Ako je reč o diskriminaciji
i priznavanju kolektivnih prava manjina koja se ne smatraju nacional-
41
Prava manjina
nim manjinama, ona se uspešno štite instrumentima za zaštitu ljudskih
prava. Dokle god je nesporno da manjinska grupa ima državljanstvo
domicilne države, da je nijedna druga država ne svojata i da sama ma-
njinska grupa ne pretenduje ni na koje drugo državljanstvo, svi zahtevi
za jednakim tretmanom i priznavanjem kolektivnih prava mogu se
rešavati instrumentima namenjenim zaštiti ljudskih prava. U situacija-
ma kada manjina postavlja zahteve kao nacionalna manjina, problem
se polagano iz domena regulisanja položaja manjine u okviru posto-
jećeg pravnog poretka, prenosi u domen ustanovljenja države/nacije i
međunarodnih odnosa.
U istoriji su se ti problemi rešavali na različite načine.
Pre Prvog svetskog rata
Prvi međunarodni ugovori su stanovnicima osvojenih teritorija

ostavljali mogućnost da prihvate veru novog vladara ili da se presele
na teritoriju kojom i dalje vlada njihov nekadašnji feudalni gospodar.
Ozbiljan napredak predstavljali su ugovori koji su verskim manjinama
dopuštali da ostanu da žive na teritorijama koje su osvojene i priključe-
ne državama u kojima pretežno živi stanovništvo druge vere, garantu-
jući im uz to pravo na život, imovinu i versku autonomiju. Može se reći
da međunarodna zaštita ljudskih prava počinje zaštitom diskriminisa-
nih manjina, pre nego zaštitom pojedinaca. U početku to su uglavnom
verske manjine. Ugovori koji se u tom kontekstu najčešće pominju su:
1648. Vestfalski mirovni ugovor koji garantuje verska prava pro-
testantima u Nemačkoj;
1660. Oliva ugovor koji štiti katolike u Livoniji koju je Švedska
preuzela od Poljske;
1678. Ugovor u Nimegenu koji su sklopile Francuska i Španija;
ugovor iz Ryswicka, zaključen između Holandije i Francuske koji štiti
katolike sada na holandskoj teritoriji;
1763. Pariski ugovor između Francuske, Španije i Velike Britanije
kojim se štite katolici u Kanadi, koja je od tada postala britanska kolonija.
42
Velike međunarodne mirovne konferencije kojima je uobličen
međunarodni poredak posle Napoleonovih ratova (Beč 1815, Pariz
1856, San Stefano 1878, Berlin 1878) regulisale su i položaj verskih i
položaj etničkih manjina koje su ostajale da žive na teritorijama koje
su prelazile iz vlasti jedne pod vlast druge države. Pod uticajem ovih
konferencija, prvi put se i u unutrašnjem pravu pojedinih država poja-
vljuju odredbe kojima se štite manjine.
Pred kraj 19. veka, do Prvog svetskog rata, diplomatska aktivnost
velikih sila na zaštiti ugroženih manjina “u ime humanosti” posta-
je uobičajena pojava. Ta se aktivnost, međutim, ne uobličava u neki
prepoznatljivi model međunarodnih intervencija. U to vreme prvi put
dolazi do “humanitarnih intervencija” – oružanih akcija pravdanih
zaštitom manjina – čime je napravljen presedan, kasnije mnogo puta
korišćen za pravdanje sličnih akcija. Time je u dobroj meri podriven
princip apsolutne suverenosti koji je dotle važio kao jedan od osnovnih
principa međunarodnog prava.
Do početka Prvog svetskog rata definitivno je priznato da postoji
potreba za zaštitom manjina u okviru međunarodnog prava i ozbiljno
doveden u pitanje princip nemešanja u unutrašnje stvari suverenih ze-
malja – princip na koji su se pozivale sve zemlje koje su smatrale da je
tretman njihovih sopstvenih građana njihova unutrašnja stvar.
Sistem ugovora o manjinama (period posle Prvog svetskog rata)
Nakon Prvog svetskog rata došlo je do novog pomeranja granica,

pa su mnoge teritorije (i ljudi naseljeni na tim teritorijama) prome-
nile državu u čijem su sastavu do tada bile. Raspad Austrougarske i
povlačenje Turske sa Balkanskog poluostrva ostavio je znatan prostor
bez definisanih političkih granica. Oslobođenje od austrijskog i tur-
skog ropstva imalo je za posledicu stvaranje novih država u Srednjoj
i Istočnoj Evropi i na Balkanu. Povlačenje granica između tih novih
država nije bio nimalo jednostavan posao. Mirovni ugovor u Parizu
ustanovio je novi, versajski sistem međunarodnih odnosa zasnovan na
43
Prava manjina
modernim principima demokratije u politici i liberalizma u ekonomiji.
Osnova tog sistema je demokratski uređena država/nacija (nation-state)
ustanovljena na osnovu prava suverenog naroda na samoopredeljenje.
Prilikom razgraničenja novonastalih država, osnovni kriterijum koji je
primenjivan bio je etnički, pa su državne granice povlačene, kad god
je to bilo moguće, duž etničkih granica. Tako su centralnoevropske,
istočnoevropske i balkanske države/nacije uglavnom formirane sa na-
merom da budu etnički homogene. Naravno, države nisu mogle biti
idealno razgraničene po etničkom kriterijumu, pa su veliki delovi ovih
naroda ostali izvan granica država kojima bi, po logici njihovog for-
miranja, trebalo da pripadaju. Tako su stvorene moderne nacionalne
manjine. Dok su ugovorima pre Prvog svetskog rata uglavnom štićene
verske manjine, nakon versajskog ugovora predmet zaštite postaju na-
cionalne manjine.
Sistem zaštite manjina u okviru Društva naroda podrazumeva tri
vrste instrumenata:
• Ugovori o zaštiti manjina koje su velike sile sklopile sa Poljskom,
Čehoslovačkom, Jugoslavijom, Mađarskom i Grčkom;
• Odredbe o manjinama u mirovnim ugovorima sa četiri zemlje
(Austrija, Bugarska, Mađarska i Turska)
• Deklaracije o manjinama koje je nekoliko zemalja usvojilo
kao uslov za učlanjenje u Društvo naroda (Albanija, Letonija,
Litvanija, Estonija i Irak).
Ovim instrumentima je garantovana pravna jednakost pripadni-
cima manjina, nastojalo se da se omogući očuvanje grupnih karakteri-
stika, tradicija i običaja manjinskih grupa koje su mirovnim ugovori-
ma “odsečene” od svog matičnog naroda.
Odredbe ugovora o manjinama nalagale su zemljama potpisni-
cima da: zaštite život i slobodu pripadnika manjina bez diskrimina-
cije; omoguće slobodno ispoljavanje vere i uverenja, javno i privatno;
omoguće jednako uživanje građanskih i političkih prava; obezbede
pravnu i faktičku jednakost u zapošljavanju u javnim službama, ba-
vljenju zanimanjima i obavljanju profesija; omoguće korišćenje jezika
44
manjina pred sudom uz slobodu upotrebe jezika u privatnoj i javnoj
sferi (posao, vera, štampa, skupovi); omoguće osnivanje, o svom tro-
šku, kulturnih, obrazovnih, socijalnih, humanitarnih ustanova u koji-
ma manjine mogu koristiti svoj jezik; obezbede osnovno školovanje na
jeziku manjina; obezbede izdvajanja iz javnih prihoda za zadovoljenje
obrazovnih, verskih i humanitarnih potreba manjina; garantuju pravo
na državljanstvo pripadnicima manjina na svojoj teritoriji.
Kao rezultat primene ovih odredaba ustanovljene su manjinske
škole u nekim zemljama (između ostalih i srpske škole u Albaniji), po-
pravljen je položaj zapostavljenih grupa (Jevreja, Roma), sprečavana je
prinudna aslimilacija, manjine su uspešno uključene u političke stru-
kture (Čehoslovačka i Latvija).
Pored nesumnjivih rezultata koje je ovaj sistem dao, on je pokazao
i jednu tamnu stranu. Naime, hitlerovska Nemačka je svoje manjine u
susednim državama koristila kao opravdanje za agresivnu politiku koja
se kasnije razvila u otvoreni zahtev za teritorijama, da bi na kraju, posle
agresija na susede, završila u Drugom svetskom ratu. Nakon takvog
iskustva bilo je teško naći bilo koga ko bi bio voljan da institucionali-
zuje zaštitu manjina kao nacionalnih manjina.
Sistem zaštite ljudskih prava i zabrana diskriminacije

(zaštita pojedinaca)
Sve obaveze preuzete između dva rata prestale su da važe nakon

II svetskog rata.
Nakon osnivanja OUN, prihvaćeni su novi principi i izgrađen je
“novi svetski poredak”, novi sistem međunarodnih odnosa. Što se manjina
tiče, naglasak se pomera sa zaštite grupa na zaštitu pojedinaca po osnovu
nediskriminacije. Taj pristup se prepoznaje u Povelji UN, Univerzalnoj
deklaraciji o ljudskim pravima, i Međunarodnom paktu o građanskim i
političkim pravima. Mada je tokom pravljenja nacrta Univerzalne dekla-
racije o ljudskim pravima bilo predloga da se jedan član posveti pravima
nacionalnih manjina, taj predlog nije usvojen, pa je prevladala koncepcija
45
Prava manjina
o pojedincu kao objektu zaštite i nosiocu prava. Kada je petnaestak godina
kasnije sačinjen Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima,
jedan njegov član (član 27) propisao je da “u državama u kojima postoje
etničke, religijske ili jezičke manjina (ne pominju se nacionalne, N. P.)
pojedincima koji pripadaju tim manjinama ne može biti uskraćeno pravo
da, u zajednici sa drugim pripadnicima grupe, uživaju vlastitu kulturu,
da ispovedaju i praktikuju sopstvenu religiju ili da koriste sopstveni jezik”.
Kontroverze o tome da li ovaj član štiti pojedinačne pripadnike manjina ili
je predmet zaštite manjinska grupa, još nisu prestale.
Danas je uglavnom prihvaćeno stanovište da zaštita prava poje-
dinaca i naročito pravilo nediskriminacije nije dovoljno da zaštiti ma-
njinsku grupu. Ipak, veoma se pazi da se grupe više ne označavaju
kao nacionalne manjine, već se pronalaze noviji kriterijumi i izmišljaju
novi koncepti da bi se izbegle nevolje i opasnosti koje zaštita kolektiva
definisanog kao nacionalna manjina sobom nosi. Karakteristika savre-
mene prakse je prelaz sa paternalističkog koncepta zaštite manjina ka
egalitarnijem konceptu prava.
Takođe se, umesto kolektivnih prava, pokušava sa primenom no-
vih koncepata: pravo na razliku, pravo na kulturni identitet, zabrana
prinudne asimilacije, afirmativna akcija itd.
46
Zoran Radivojević
Nebojša Raičević
ZAŠTITA MANJINA U MEĐUNARODNOM PRAVU
1. UVOD
U svakoj društvenoj zajednici postoje brojne i raznovrsne “manji-

ne” koje se po nečemu razlikuju od “većine” stanovništva. Međutim,
sa stanovišta međunarodnog prava nije od značaja svako razlikovanje
manjine i većine u državi. Ima određenih manjina, kao što su, recimo,
invalidi, žene, deca ili starije osobe, čije postojanje ne izaziva otpor i
neprijateljstvo većinskog stanovništva koje se, čak, u izvesnoj meri so-
lidariše sa njima ili je voljno da im obezbedi zadovoljenje potreba. Uz
to, lica koja pripadaju ovim manjinama, mada se ponekad povezuju i
organizuju (na primer, ženski pokreti, udruženja invalida i sl.), deluju
u osnovi pojedinačno i kao nezavisne jedinke.
Nasuprot tome, potreba za pravnim regulisanjem i zaštitom na
međunarodnom planu postoji samo kod onih manjina čije osobine
nisu “neutralne” i koje kod većine stvaraju strah i netrpeljivost. Sam
život i međunarodna praksa su kao takva obeležja izdvojili veru, jezik,
nacionalnu i etničku pripadnost. Na ovim područjima je tokom isto-
rije dolazilo do oštrih podela, sukoba, krvavih ratova, pa i pogroma.
Pored toga, zbog rizika kojima su izloženi i želje da opstanu kao grupa,
pripadnici nacionalnih, etničkih, verskih i sličnih manjina upućeni su
u većoj meri jedni na druge, pa se češće udružuju i organizuju. Otuda
je prag tolerancije većinskog stanovništva prema ovim manjinama zna-
čajno niži nego prema drugim društvenim grupama. To znači da su ova
lica posebno ugrožena i da im treba pružiti posebnu pravnu zaštitu.
Zaštita manjina u međunarodnom pravu ima dvostruki cilj.
Njena svrha sastoji se najpre u obezbeđenju potpune ravnopravnosti
pripadnika manjina u odnosu na ostatak stanovništva, odnosno u nji-
47
Prava manjina
hovoj nediskriminaciji. Drugi je cilj da se manjinama daju posebna
prava, institucije i druge pogodnosti neophodni za očuvanje njihovih
etničkih posebnosti, vere, jezika i nacionalne fizionomije.
2. POJAM MANJINA
Neophodan preduslov za utvrđivanje postojanja manjina u nekoj

državi, kao i za uživanje i zaštitu manjinskih prava predstavlja određi-
vanje pojma manjina. To pitanje prethodi svakom drugom, jer se pre
bilo kakvog preciziranja “kataloga” priznatih prava i načina njihove
zaštite mora znati kako se zovu nosioci zajemčenih prava i koji su to
kriterijumi pripadnosti manjinama. Ovde se zapravo radi o dva pose-
bna problema: nazivu i definiciji manjina.
2.1. Naziv
Na međunarodnom planu ne postoji jedinstveni naziv za manji-

ne. Kao najčešće korišćeni, pojavljuju se nazivi “manjine” bez ikakvog
bližeg određenja, “rasne”, “verske” i “jezičke” manjine, “nacionalne
manjine” i “etničke” manjine.
Naziv “manjine” obično se upotrebljava u teoriji međunarodnog
prava. Na zvaničnom planu se izbegava jer, zbog svog širokog značenja,
nije dovoljno precizan. Mada ukazuje da se određena grupa nalazi u
manjinskom položaju, nije jasno na osnovu čega se ta grupa razlikuje
od ostatka stanovništva. Zato se termin manjine koristi samo kao si-
nonim za druge nazive.
Naziv “rasne manjine” pojavljuje se u mnogim pravnim aktima
donetim pod okriljem Ujedinjenih nacija i u posleratnim međuna-
rodnim ugovorima. Poslednjih decenija, međutim, on se, zbog svoje
nepreciznosti i nejasnoće, postepeno napušta i zamenjuje drugim na-
zivima. Naime, izgleda da se prilikom njegovog korišćenja nisu imale
u vidu manjine na osnovu rasnih obeležja, već one koje se odlikuju
etničkim ili nacionalnim karakteristikama. Pored toga, ovaj naziv se
48
Zaštita manjina u međunarodnom pravu
smatra nenaučnim, jer savremena antropologija i genetika osporavaju
samu podelu ljudi prema rasama.
Termini “jezičke” i “verske manjine” su na prvi pogled veoma
jasni i precizni. U prvom slučaju radi se o grupi čiji pripadnici govore
jezikom koji u određenoj zajednici nije većinski, dok u drugom oni
ispovedaju veru različitu od one kojoj pripada većina. Problemi mogu
da nastanu zato što je u praksi teško naći “čistu” manjinu koja se od
ostatka stanovništva razlikuje samo po jeziku, a ne i po nekim drugim
obeležjima (poreklo, običaji i sl.). S druge strane, verske manjine kao
samostalna kategorija mogu da postoje samo u zemljama u kojima je
jedna vera proglašena državnom, a ne tamo gde je crkva odvojena od dr-
žave i gde su verska ubeđenja stvar ličnog i slobodnog izbora pojedinca.
Izraz “nacionalna manjina” danas je u najširoj upotrebi, posebno
u Evropi. Postoji čak snažna tendencija da ovaj termin preovlada i po-
stane opšteprihvaćeni naziv za manjine. Međutim, njegova je glavna
slabost što obuhvata samo one manjine koje predstavljaju deo neke
druge nacije. Praktično, to znači da izvan ovog naziva ostaju manjin-
ske zajednice koje nemaju svoju matičnu nacionalnu državu (na primer,
Romi ili Kurdi).
Izraz “etničke manjine” vrlo se često koristi u međunarodnim
dokumentima i to uglavnom zajedno sa drugim nazivima. Mada se
ponekad upotrebljava kao sinonim za nacionalne manjine, ovaj termin
bolje i tačnije označava manjinske zajednice koje se po etničkim oso-
benostima razlikuju od većinskog stanovništva, a da pri tome nemaju
svoju nacionalnu državu. Otuda je on daleko širi od izraza nacionalna
manjina, jer je svaka takva manjina ujedno i “etnička”, dok etnička
manjina ne mora uvek biti i “nacionalna”. U skladu sa tim, izgleda da
bi bilo najispravnije, bar kad je reč o zaštiti u međunarodnom pravu,
koristiti naziv “etnička manjina”, bilo samostalno ili uporedo sa izra-
zom nacionalna manjina.
49
Prava manjina
2.2. Definicija
Međunarodno pravo ne sadrži definiciju pojma manjine. Na me-

đunarodnom planu još uvek nema važećeg dokumenta u kome bi ja-
sno i precizno bilo rečeno šta se podrazumeva pod pojmom manjine.
I pored toga, do sada je bilo više ozbiljnih pokušaja da se dođe do
jedne opšte i sveobuhvatne definicije. Među njima su posebno zna-
čajne definicije nastale u sklopu pripreme odgovarajućih dokumenata
Organizacije ujedinjenih nacija i Saveta Evrope.
Kao prvi pokušaj može se navesti predlog Potkomisije UN za
suzbijanje diskriminacije i zaštitu manjina, prema kome su manjine
nedominantne grupe stanovništva koje imaju i žele da očuvaju etničke,
verske i jezičke tradicije ili karakteristike po kojima se razlikuju od
ostalog stanovništva. Drugu i do sada verovatno najpoznatiju definici-
ju dao je specijalni izvestilac ove Potkomisije Kapotorti. Prema njemu,
manjina je grupa brojčano manja od ostatka stanovništva države, koja
je u nedominantnom položaju, a čiji članovi – koji su državljani te
države – imaju etničke, verske ili jezičke odlike drugačije od ostatka
stanovništva i iskazuju, makar samo implicitno, osećaj solidarnosti
usmeren na očuvanje svoje kulture, tradicije, vere i jezika.
U okviru Saveta Evrope pažnju zaslužuje nacrt Evropske konven-
cije za zaštitu manjina, koji je definiše kao grupu brojčano manju od
ostalog stanovništva države, a čiji članovi, mada državljani te države,
imaju etničke, verske i jezičke karakteristike po kojima se razlikuju
od ostalog stanovništva i vođeni su voljom za očuvanje svoje kulture,
tradicije, vere ili jezika. Drugi značajan dokument je Preporuka Saveta
Evrope 1134 od 1990. godine. To je ujedno i jedini važeći međunaro-
dni akt, iako pravno neobavezujućeg karaktera, koji sadrži službenu
definiciju, po kojoj nacionalne manjine predstavljaju izdvojene i pose-
bne grupe, dobro definisane i smeštene na teritoriji neke države, čiji su
članovi državljani te države i imaju izvesna verska, jezička, kulturna i
druga obeležja po kojima se razlikuju od većine stanovništva.
50
Na osnovu ovog pregleda moglo bi se doći do nekoliko bitnih ele-
menata pojma manjine koji su prisutni u većini ponuđenih definicija.
Neki od njih su objektivne prirode i odnose se na državljanstvo, broj-
nost, nedominantni položaj i posedovanje etničkih, verskih, jezičkih i
sličnih osobina. Drugi su, pak, subjektivni i svode se na psihički odnos
pripadnika grupe prema sebi, svojoj grupi i svom položaju u društvu.
Manjine mogu činiti samo domaći državljani. Stranci i lica bez
državljanstva koja žive na teritoriji domaće države ne spadaju u manji-
ne i nemaju pravo na manjinsku zaštitu. Isti je slučaj sa izbeglicama i
radnicima-migrantima koji su stalno nastanjeni u toj državi.
Da bi se smatrala manjinom, grupa mora biti dovoljno brojna.
Takav zahtev je razumljiv sam po sebi, jer je nerealno očekivati da
se posebna prava priznaju onim grupama čiji udeo u ukupnom broju
stanovništva nije dovoljno reprezentativan ili čijih pripadnika jedva
da ima u određenoj državi. Uz to, grupa treba da predstavlja brojčanu
manjinu u odnosu na ukupno stanovništvo u toj državi. Preciznije
rečeno, za priznavanje statusa manjine neophodno je da se radi o grupi
koja čini manje od polovine stanovništva.
Kao manjina smatra se samo grupa koja je u nedominantnom
položaju. Takva situacija ne postoji kada je brojčana manjina domi-
nantna i odlučujuće utiče na upravljanje državom i društvom. U ovom
slučaju je čak potrebno brojčanu većinu zaštititi od manjine (primer
Južnoafričke Republike u kojoj je svojevremeno 18% procenata belaca
terorisalo ogromnu crnu većinu).
Manjina mora posedovati etničke i druge osobenosti koje se ra-
zlikuju od obeležja ostatka stanovništva. Radi se zapravo o karakteri-
stikama kao što su poreklo, običaji, jezik, vera, kultura i slično, koje
datu grupu izdvajaju od drugih. Potreba da se ove osobenosti očuvaju
predstavlja upravo osnov i smisao postojanja manjinske zaštite.
Pored objektivnih elemenata, za postojanje manjine traži se i ispu-
njenje određenog subjektivnog kriterijuma. On se sastoji u opredeljenosti
pripadnika grupe da očuvaju svoje osobenosti, kao i u osećaju međuso-
bne solidarnosti. Time se iz pojma manjine isključuju grupe čiji pripa-
51
Prava manjina
dnici svoje etničke, kulturne i druge osobenosti ne smatraju bitnim, već
teže potpunoj integraciji (asimilaciji) u većinsko stanovništvo.
3. POREKLO I RAZVOJ ZAŠTITE MANJINA
Poreklo manjina starijeg je datuma. Nastanak manjina neki ve-

zuju za antičko doba i traže ga u zaštiti slobode kulta koja se dopuštala
pobeđenima. Drugi polaze od zaštite verskih ličnosti date prilikom
sklapanja Vestfalskog mira 1648. godine. Treći, pak, smatraju da zašti-
ta manjina počinje tek u 19. veku, a da do njenog punog razvoja dolazi
u periodu između dva svetska rata.
3.1. Stari i srednji vek
Određeni oblici zaštite manjinskih grupa, mada relativno retki

i izolovani, postojali su još u starom veku. U to doba bilo je slučajeva
tolerancije prema onima koji su drugačiji po veri, jeziku i poreklu. U
tom pogledu karakterističan je Aleksandar Makedonski, koji je težio
da pomiri i uskladi različite narode i njihove kulture u svojoj ogromnoj
imperiji. Njegov primer sledili su i drugi antički vladari, ne uskraću-
jući pokorenim narodima pravo na negovanje sopstvene religije, jezika
i tradicije.
Međutim, praksa tolerisanja podanika drugačijeg etničkog pore-
kla u starom veku ne predstavlja zaštitu manjina u značenju koji joj se
danas daje u međunarodnom pravu. Ona je u krajnjoj liniji zavisila od
dobre volje vladara i svodila se na jednostrano obećanje koje se moglo
u svakom trenutku povući. Posebna prava u ovom periodu priznavana
su samo slobodnim ljudima, ali ne i robovima, kojih je bilo znatno
više. S druge strane, slučajevi tolerancije u antičkom svetu daleko su
malobrojniji u poređenju sa primerima surovog postupanja prema ver-
skim i etničkim manjinama i nastojanjima da se one potpuno unište.
U tom smislu posebno je ilustrativan Rim, koji se krvavo obračunavao
sa pripadnicima drugih naroda i vera.
52
Period srednjeg veka, ispunjen gotovo neprekidnim verskim ra-
tovima između feudalnih država, ostavljao je malo prostora za zaštitu
pripadnika drugih religija. U ovom razdoblju nema mnogo primera
tolerantnog odnosa prema verskim manjinama. Prava nekih manjina
u različitim oblastima života (vera, jezik, privreda) obično su se prizna-
vala unutrašnjim aktima koje su donosili verski poglavari ili feudalni
vladari. Mnogo su ređi slučajevi zaštite verskih manjina na osnovu
međunarodnih ugovora. Oni su sklapani počevši od 9. veka između
evropskih država i zemalja Istoka sa ciljem zaštite hrišćanskih misija i
stanovništva. Zanimljivo je da su Turska i druge islamske zemlje do 16.
veka pokazivale veći stepen trpeljivosti prema hrišćanima nego evrop-
ske države, u kojima se u to doba nije mogao ni zamisliti opstanak
drugih verskih grupa.
3.2. Od Vestfalskog mira do Prvog svetskog rata
Tridesetogodišnji rat koji se u prvoj polovini 17. veka vodio izme-

đu katoličkih i protestantskih vladara okončan je Vestfalskim mirom
1648. godine. Ovim mirom postavljeni su temelji zaštite verskih ma-
njina u Evropi. Tada je usvojeno načelo da podanici moraju primiti
veru vladara ili se iseliti, s tim što je vladar mogao da dozvoli svojim
podanicima slobodu ispovedanja vere. Nakon Vestfalskog mira više
nije bilo verskih sukoba u Evropi, a težište zaštite se polako prebacuje
na nacionalne manjine.
Završnim aktom Bečkog kongresa 1815. godine zaštićeni su in-
teresi poljske nacionalne manjine. Od tada su međunarodni ugovori
počeli da idu dalje od prava na ispovedanje vere i da pripadnicima
nacionalnih manjina garantuju veću ravnopravnost i posebna prava.
Tokom 19. veka nastavlja se težnja velikih evropskih sila da za-
štite hrišćansko stanovništvo u Turskoj. Pod njihovim pritiskom, sul-
tan je uoči potpisivanja Pariskog ugovora o miru 1856. godine objavio
Hati-humajun, kojim se obavezao da će obezbediti punu slobodu svim
veroispovestima, kao i da će činovnike primati u državnu službu bez
53
Prava manjina
obzira na narodnost i veru. Berlinskim ugovorom od 1878. godine
Turska se ponovo obavezuje na puno poštovanje verskih sloboda, a no-
vostvorenim državama Srbiji i Crnoj Gori priznaje se nezavisnost pod
uslovom verske nediskriminacije. Ista obaveza nametnuta je Bugarskoj
i Rumuniji.
Pred kraj 19. i u prvim godinama 20. veka zaključen je veći broj
mirovnih ugovora i sporazuma o teritorijalnim promenama koji su re-
gulisali pitanja od značaja za zaštitu manjina. Za njih je karakteristi-
čno da su se u većoj meri bavili verskim slobodama nego priznavanjem
posebnih manjinskih prava. Druga im je odlika da sadrže odredbe o
pravu iseljavanja manjina, mogućnosti izbora državljanstva i organi-
zovanju plebiscita. I pored relativne brojnosti ugovora ove vrste, zašti-
ta manjina pre Prvog svetskog rata nije imala opšti karakter. Ona je
bila vezana samo za pojedinačne slučajeve u kojima se javila potreba
za regulisanjem manjinskih odnosa s obzirom na konkretne istorijske,
političke i pravne uslove.
3.3. Period između dva svetska rata
Zaštita manjina dobija sistematski karakter tek posle Prvog svet-

skog rata pod okriljem Društva naroda. Novoustanovljeni sistem ipak
nije obuhvatio sve države, već samo neke od pobeđenih i novih, odno-
sno proširenih država. Mirovnim ugovorima na zaštitu manjina su se
obavezale Austrija, Mađarska, Bugarska i Turska. Slične obaveze na
osnovu posebnih ugovora preuzele su Poljska, Čehoslovačka, Kraljevina
SHS, Rumunija i Grčka. Neke države, kao Finska za Alandska ostrva,
Albanija, tri baltičke države i Irak, primile su obaveze u pogledu zaštite
manjina prilikom stupanja u Društvo naroda.
Odredbe ovih ugovora garantovale su manjinama političku i gra-
đansku jednakost i zabranjivale diskriminaciju na osnovu rase, vere,
narodnosti i jezika. Pripadnici manjina imali su pravo upotrebe sop-
stvenog jezika u školama, privatnim odnosima, trgovini, štampi i ja-
vnim udruženjima. Njima je, takođe, bila zajemčena sloboda vere, pra-
54
vo na izbor dana za odmor, autonomija u verskim pitanjima, nastavi,
dobrotvornim udruženjima i ustanovama socijalnog karaktera, kao i
pravo na upravljanje javnim fondovima.
Primena ugovornih odredaba stavljena je pod garanciju i kontrolu
Društva naroda. Države su morale da obavezama u pogledu zaštite
manjina daju najviši, ustavni rang i nisu ih mogle menjati bez pristan-
ka većine članova Saveta Društva naroda. Sporovi između država o
faktičkim i pravnim pitanjima koja su se ticala tih odredaba obavezno
su rešavani pred Stalnim sudom međunarodne pravde u Hagu. Uz to,
predviđeno je pravo država, pojedinaca i udruženja da u ime manjina i
pod određenim uslovima podnesu peticije Savetu Društva naroda.
Pored značajnih prednosti, versajski sistem manjinske zaštite
imao je i slabih strana. Izvan njega ostale su glavne savezničke i udru-
žene sile, pobednice u Prvom svetskom ratu (SAD, Velika Britanija,
Francuska i Italija), ali i poražena Nemačka. U njemu je prednost data
pravima manjina u odnosu na njihove obaveze prema državama u ko-
jima žive. Koristeći mehanizam međunarodne kontrole i manjinska
prava, profašističke vlade na čelu sa Nemačkom pretvaraju svoje ma-
njine u nizu zemalja u pete kolone i ugrožavaju stabilnost i opstanak
tih država. U krajnjem ishodu, manjinsko pitanje poslužilo im je kao
jedan od povoda za pribegavanje agresiji.
4. ZAŠTITA MANJINA U UJEDINJENIM NACIJAMA
4.1. Osnovni dokumenti
Zloupotrebe vršene sa manjinama uoči i tokom Drugog svetskog

rata značajno su kompromitovale ovu ustanovu. Otuda se posle zavr-
šetka rata u Ujedinjenim nacijama odustalo od posebnog regulisanja
manjinske zaštite, već je ona uključena u opšti sistem zaštite prava
čoveka. Takav pristup sledi Povelja UN doneta 1945. godine i Opšta
deklaracija o pravima čoveka iz 1948. godine, dok Međunarodni pakt
o građanskim i političkim pravima od 1966. godine manjinama po-
55
Prava manjina
svećuje samo jednu odredbu. Do zaokreta u regulisanju ove zaštite
dolazi tek usvajanjem Deklaracije o pravima pripadnika nacionalnih
ili etničkih, verskih i jezičkih manjina 1992. godine
4.1.1. Povelja UN i Opšta deklaracija o pravima čoveka
Tvorci Povelje odbacili su ideju o posebnim manjinskim pravima i

grupnoj zaštiti manjina. Umesto toga, oni su se opredelili za poveziva-
nje ove zaštite sa opštim poštovanjem prava čoveka i osnovnih sloboda.
Zato Povelja uopšte ne govori o manjinama, ali se u njoj na više mesta
pominje jednakost svih ljudi.
Već u uvodu Povelje istaknuta je rešenost da se ponovo potvrdi
vera u osnovna prava čoveka, dostojanstvo i vrednost ljudske ličnosti
i ravnopravnost ljudi i žena. Među osnovnim ciljevima Organizacije
UN izričito je predviđeno unapređenje i podsticanje prava čoveka i
osnovnih sloboda za sve bez obzira na rasu, pol, jezik i veru. U na-
dležnost Generalne skupštine stavljeno je pomaganje ostvarenja prava
čoveka i osnovnih sloboda za sve bez ikakve diskriminacije po osnovu
rase, pola, jezika i vere.
Iz ovih odredaba vidljivo je da Povelja UN akcenat stavlja ne na
prava posebnih kategorija ljudi, već na razvoj prava i osnovnih slobo-
da koja su priznata svim ljudskim bićima. U vreme njenog donošenja
smatralo se da će jačanjem opšte zaštite ljudskih prava biti popravljen
položaj lica koja pripadaju nekoj od manjina.
Isti stav prihvata Opšta deklaracija o pravima čoveka. Ni u njoj
nema posebnih odredaba o zaštiti manjina, mada je tokom njene izra-
de bilo takvih predloga. Neki delovi Opšte deklaracije, ipak, imaju
određeni značaj u pogledu manjinskih prava. Na prvom mestu to su
odredbe kojima se proklamuje načelo nediskriminacije i utvrđuje da
prava i slobode iz Deklaracije pripadaju svakome bez ikakve razlike na
osnovu rase, boje, jezika, veroispovesti, nacionalnog porekla i drugih
okolnosti. Od važnosti su i odredbe koje predviđaju da su svi pred
zakonom jednaki i da bez ikakve razlike imaju pravo na podjednaku
56
zakonsku zaštitu, posebno na jednaku zaštitu protiv bilo kakve di-
skriminacije kojom se krši Deklaracija i protiv svakog podsticanja na
ovakvu diskriminaciju.
4.1.2. Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima
Očekivanja da će se zaštita manjina najbolje ostvariti putem opšte

zaštite ljudskih prava i garantovanja nediskriminacije nisu se ostvarila
u posleratnom periodu. Težak položaj i progoni manjina u različitim
delovima sveta uticali su da se u pojedine međunarodne ugovore unesu
posebne odredbe posvećene zaštiti manjina. Među njima najvažniji je
Pakt o građanskim i političkim pravima koji u čl. 27 predviđa: “U dr-
žavi gde postoje etničke, verske ili jezičke manjine, lica koja pripadaju
tim manjinama ne mogu se lišiti prava da imaju, zajedno sa drugim
članovima svoje grupe, svoj sopstveni kulturni život, da ispovedaju
svoju sopstvenu veroispovest i obavljaju verske dužnosti ili da upotre-
bljavaju svoj sopstveni jezik”.
Ova odredba danas predstavlja osnov međunarodne zaštite ma-
njina na opštem planu, s obzirom na veliki broj država sa svih konti-
nenata koje su prihvatile Pakt. Njenu vrednost ne umanjuje činjenica
što je suviše kratka i nedovoljno precizna. Ona, naime, sadrži samo
kulturna, verska i jezička, ali ne i druga manjinska prava. Na osnovu
nje se ne može sa sigurnošću zaključiti ni to da li se postojanje manji-
ne u određenoj zemlji objektivno utvrđuje ili je uslovljeno posebnim
priznanjem države. U ovom drugom slučaju zainteresovana država bi
se mogla osloboditi svojih obaveza iz čl. 27 Pakta prostom tvrdnjom
da na njenoj teritoriji nema manjina. Osim toga, nije sasvim jasno da
li ovaj član obavezuje državu da samo toleriše i ne ugrožava postojeća
manjinska prava ili je njena dužnost da aktivno deluje na planu ostva-
rivanja i unapređenja tih prava. Sve te nedoumice raščišćene su dono-
šenjem posebne Deklaracije o pravima pripadnika manjina.
57
Prava manjina
4.1.3. Deklaracija o pravima pripadnika nacionalnih ili
etničkih, verskih i jezičkih manjina
Kao rezultat novog pristupa Ujedinjenih nacija regulisanju ma-

njinskog problema krajem 70-ih godina prošlog veka započeta je izra-
da jednog dokumenta o pravima pripadnika manjina. Posle punih
petnaest godina rada taj je dokument u obliku Deklaracije usvojila
Generalna skupština decembra 1992. godine. Ova Deklaracija sadrži
široku listu prava pripadnika manjina, ali i obaveze država da štite
postojanje i osobenost manjina na svojoj teritoriji i da podstiču uslove
za unapređenje njihovog identiteta.
Pored prava već predviđenih u Paktu, koja se ponavljaju i dalje
razrađuju, Deklaracija navodi i neka potpuno nova prava. Kao takva
priznata su, recimo, prava na aktivno učešće u društvenom, ekonom-
skom i javnom životu, ili na učešće u donošenju odluka o manjinskim
pitanjima na nacionalnom i regionalnom nivou. Pripadnici manjina,
takođe, imaju pravo na osnivanje i održavanje sopstvenih preduzeća i
udruženja, pravo slobodnih i miroljubivih kontakata sa drugim člano-
vima svoje grupe i pripadnicima drugih manjina, kao i prekograničnih
kontakata sa građanima drugih država sa kojima su povezani na osno-
vu etničkih, verskih ili jezičkih veza. Svoja prava pripadnici manjina
mogu ostvarivati pojedinačno ili zajedno sa drugim članovima svo-
je grupe. Zabranjeno je da pripadnici manjine snose štetne posledice
zbog ostvarivanja ili neostvarivanja prava zajemčenih Deklaracijom.
U Deklaraciji su sadržane i brojne dužnosti država. One su, izme-
đu ostalog, obavezne da preduzimaju zakonske i druge mere koje su
potrebne da bi pripadnici manjina uživali prava čoveka i osnovne slo-
bode bez ikakve diskriminacije i na osnovu pune jednakosti pred zako-
nom. Države moraju, nadalje, preduzimati odgovarajuće mere u obla-
sti obrazovanja kako bi se pripadnicima manjina omogućilo da steknu
znanja o celini društva u kome žive. Kad god je to moguće, one treba
da razmotre i odgovarajuće mere koje bi ovim licima omogućile da u
potpunosti učestvuju u ekonomskom napretku i razvoju svoje zemlje.
58
Ova Deklaracija predstavlja do sada najpotpuniji akt Ujedinjenih
nacija usvojen u oblasti manjinske zaštite. Ujedno, radi se o prvom
univerzalnom međunarodnom dokumentu koji je u potpunosti posve-
ćen pravima pripadnika manjina. Deklaracija, međutim, nije međuna-
rodni ugovor koji pravno obavezuje države. Ona samo izražava osno-
vne principe manjinske zaštite oko kojih je postignuta široka saglasnost
međunarodne zajednice. Da bi postali pravno obavezujući za države,
ovi se principi moraju pretočiti u tekst međunarodne konvencije ili
prerasti u pravila međunarodnog običajnog prava.
4.2. Organi za zaštitu
Organizacija UN ima razgranatu mrežu glavnih i pomoćnih or-

gana različitog značaja, nadležnosti i sastava. Neki od njih se, između
ostalog, bave i pitanjem zaštite manjina. Posebni organi za zaštitu ma-
njina postoje tek na nivou stručnih tela u okviru pomoćnih organa ili
kao radne grupe u okviru postojećih organa.
Pored toga, u okviru UN donet je veliki broj međunarodnih ugo-
vora o zaštiti ljudskih prava. Nekima od njih su formirana posebna
tela za kontrolu poštovanja preuzetih obaveza. Među njima posebno
značajnu ulogu za zaštitu manjina imaju Komitet za ljudska prava i
Komitet protiv rasne diskriminacije.
4.2.1. Organi UN
U UN ne postoji glavni organ čija bi jedina nadležnost bila da se

bavi zaštitom manjina. Od glavnih organa UN, najviše dodirnih tača-
ka sa zaštitom manjina imaju Generalna skupština, Savet bezbednosti
i Ekonomsko-socijalni savet.
S obzirom na to da i oblast ljudskih prava spada u nadležnost
OUN, Generalna skupština je ovlašćena da donosi preporuke o tim
pitanjima. Samim tim, ovaj organ je ovlašćen da donosi preporuku
o zaštiti manjina. Treba naglasita da sve preporuke Generalne skup-
59
Prava manjina
štine, pa i one koje se tiču manjina, nisu pravno obavezne za države.
Međutim, imajući u vidu značaj organa koji ih je doneo i činjenicu
da one predstavljaju shvatanje svetskog javnog mnjenja, njihov uticaj
na ponašanje država nije zanemarljiv. Do sada je Generalna skupština
usvojila veći broj preporuka od neposrednog značaja za zaštitu manji-
na, kao što su: Deklaracija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije,
Deklaracija o ukidanju svih oblika netolerancije i diskriminacije na
osnovu vere ili uverenja, i već pomenuta Deklaracija o pravima pri-
padnika nacionalnih ili etničkih, verskih i jezičkih manjina. Često se
dešava da tekstovi deklaracija Generalne skupštine kasnije budu preto-
čeni u obavezujuće međunarodne ugovore.
Zaštita prava manjina, u principu, nije na dnevnom redu Saveta
bezbednosti. Međutim, kada je položaj manjina u nekoj državi toliko
ugrožen da preti ugrožavanju međunarodnog mira, Savet bezbednosti
može razmatrati to pitanje i preduzeti određene mere da se taj problem
reši. Takva situacija je postojala povodom Kosova ili Sudana. Iako se
zaštita manjinskih prava može naći kao predmet interesovanja Saveta
bezbednosti, njegov primarni cilj u tom slučaju je sprečavanje sukoba i
očuvanje mira, a ne zaštita manjinskih prava kao takvih.
Posebna uloga poverena je Ekonomskom i socijalnom savetu, koji
je zadužen da daje preporuke u cilju unapređenja poštovanja i uvaža-
vanja prava čoveka i osnovnih sloboda za sve. O ovim pitanjima on
priprema nacrte konvencija, uključujući i one koji se tiču zaštite ma-
njina. Pored toga, Ekonomski i socijalni savet vrši koordinaciju rada
specijalizovanih agencija, od kojih neke imaju značajnu ulogu u zaštiti
manjinskih prava.
Komisija za ljudska prava je pomoćni organ koji je osnovao
Ekonomsko-socijalni savet 1946. godine, danas se sastoji od 53 člana
i nije stručno, već političko telo. Komisija može ustanovljavati i po-
moćna tela koja će se baviti problemom ljudskih prava u pojedinim
državama (regionima) ili nekim tematskim problemima. Manjinska
prava poslednjih godina se često nalaze na dnevnom redu Komisije i nje-
nih pomoćnih organa. Taj trend je primetan i u rezolucijama koje je ovaj
60
organ usvojio. Pri tome, značajnu ulogu u skretanju pažnje međunarodne
zajednice na probleme manjina imali su usmeni ili pisani izveštaji nevladi-
nih organizacija (NVO) prezentirani na sastancima Komisije. Rezolucije
koje je usvojila Komisija, a koje se tiču manjina, mogu se svrstati u tri ka-
tegorije: 1) rezolucije koje se direktno tiču manjina, 2) rezolucije o kršenju
ljudskih prava kojima su pogođene i manjine, 3) rezolucije o situaciji u
nekoj državi u kojoj postoji i kršenje manjinskih prava.
Treba istaći da je Komisija za ljudska prava (zajedno sa
Potkomisijom za unapređenje i zaštitu ljudskih prava) nadležna za
sprovođenje “procedure 1503”. To je postupak koji omogućava poje-
dincima, grupama ljudi ili NVO da skrenu pažnju ovih organa na
masovna i gruba kršenja ljudskih prava, a ime je dobila po Rezoluciji
1503 koju je Ekonomsko-socijalni savet usvojio 1970. godine. To
nije procedura koja se bavi individualnim slučajevima povrede, već se
ona aktivira kad postoji učestalo kršenje ljudskih prava u nekoj drža-
vi. Njena prednost je što se može pokrenuti protiv svake zemlje, a ne
samo protiv one koja je ratifikovala neki međunarodni ugovor, pa čak i
protiv države koja nije članica UN. “Procedura 1503” je primenjiva na
povrede svih prava koja su ustanovljena međunarodnim standardima
(građanska, politička, ekonomska, socijalna, kulturna i manjinska).
Važno je istaći da je čitav taj postupak poverljiv (tajan), što znači da,
osim članova organa koji raspravljaju, drugi subjekti nemaju saznanja
o tome. Na kraju treba istaći da ova procedura ima za cilj da otkloni
masovna ili sistematska kršenja ljudskih prava, a ne da pruži zadovo-
ljenje oštećenom licu.
Potkomisija za unapređenje i zaštitu ljudskih prava je najznačajni-
ji pomoćni organ Komisije za ljudska prava (do 1999. godine njen na-
ziv bio je Potkomisija za sprečavanje diskriminacije i zaštitu manjina),
sastavljena od 26 stručnjaka izabranih u ličnom svojstvu.
Zadaci Potkomisije su: izrada studija i preporuka koje se odnose
na sprečavanje svakog oblika diskriminacije u ostvarivanju ljudskih
prava, koje zatim prosleđuje Komisiji za ljudska prava; zaštita rasnih,
61
Prava manjina
nacionalnih, verskih i jezičkih manjina; i izvršavanje drugih zadataka
koje joj povere Ekonomsko-socijalni savet i Komisija za ljudska prava.
Radi što uspešnijeg ostvarivanja svojih zadataka, Potkomisija
može ustanovljavati radne grupe i specijalne izvestioce. Od posebnog
je značaja radna grupa za manjine koja je počela sa radom 1995. godine.
Zadatak ovog pomoćnog tela Potkomisije je da iznalazi konstruktivna
rešenja problema vezanih za manjinska prava, uključujući podsticanje
međusobnog razumevanja vlade i manjinskih grupa, kao i da preporu-
či dodatne mere za promociju i zaštitu manjinskih prava. Predstavnici
manjinskih grupa, NVO i stručnjaci mogu prisustvovati sastancima
ove radne grupe.
Visoki komesar za ljudska prava ustanovljen je rezolucijom
Generalne skupštine 1993. godine i sedište mu je u Ženevi. Da bi lice
bilo izabrano na tu funkciju, mora imati visoki moralni ugled i bogato
iskustvo u oblasti zaštite ljudskih prava. Osnovni zadatak Visokog ko-
mesara je zaštita i unapređenje ljudskih prava za sve, a njegovi konkre-
tni zadaci su: priprema međunarodnih standarda o ljudskim pravima,
ostvarivanje tih standarda kroz monitoring i pomoć i unapređenje tih
standarda kroz edukaciju i informisanje. Poseban naglasak je stavljan
na eliminaciju diskrimainacije i unapređenje ostvarivanja svih ljud-
skih prava, a posebna pažnja posvećena je i problemima i zaštiti prava
ugroženih grupa, kao što su deca, domorodačko stanovništvo, radnici
migranti, manjine i ekstremno siromašna lica.
4.2.2. Ugovorna tela
Komitet za ljudska prava je ustanovljen Paktom o građanskim

i političkim pravima. Komitet je, između ostalog, ovlašćen da daje i
tzv. generalne komentare u kojima iznosi tumačenje pojedinih članova
Pakta. S obzirom da se čl. 27 Pakta direktno odnosi na zaštitu manjina,
od značaja su neki njegovi komentari, npr: Generalni komentar br. 12
(tiče se prava naroda na samoopredeljenje), Generalni komentar br. 18
(tiče se zabrane diskriminacije), Generalni komentar br. 22 (tiče se
62
verskih sloboda) i Generalni komentar br. 23 (odnosi se na tumačenja
čl. 27. Pakta).
Prema samom Paktu, Komitet za ljudska prava nije ovlašćen da
razmatra predstavke pojedinaca, uključujući i pripadnike manjina koji
smatraju da im je prekršeno neko zagarantovano pravo. Države koje
žele da takvu mogućnost daju svojim gađanima moraju ratifikovati
i Prvi opcioni protokol uz Pakt o građanskim i političkim pravima.
U tom slučaju, nakon ispunjenja predviđenih uslova, pojedinci mogu
podnositi predstavke Komitetu i od njega tražiti da utvrdi da li postoji
povreda nekog prava iz Pakta. Nakon sprovedenog postupka, Komitet
donosi odluku koja nije pravno obavezna za države, ali se te odluke u
znatnoj meri izvršavaju zbog autoriteta organa koji ih je doneo i zbog
straha od političkih sankcija koje mogu uslediti od ostalih država i
međunarodnih organizacija.
Komitet protiv rasne diskriminacije ustanovljen je Konvencijom
o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije iz 1965. godine. S obzirom
na to da u nekim delovima sveta postoje i manjine čiji je osnov razliko-
vanje rasa, od značaja je nadležnost ovog organa da prima i razmatra
predstavke od pojedinaca ili grupe lica ukoliko oni smatraju da su im
povređena prava iz Konvencije. Da bi se ta procedura mogla primeniti,
neophodna je posebna izjava države ugovornice da priznaje takvu na-
dležnost Komiteta.
5. ZAŠTITA MANJINA U OKVIRU SAVETA EVROPE
U okviru Saveta Evrope (SE) donet je veliki broj ugovora koji se

bave zaštitom ljudskih prava. Međutim, samo neki od njih se, u po-
tpunosti ili makar delimično, bave problematikom manjinske zaštite.
Tri su takva ugovora najzančajnija: Evropska konvencija za zaštitu ljud-
skih prava i osnovnih sloboda, Evropska povelja o regionalnim i ma-
njinskim jezicima i Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina.
63
Prava manjina
5.1.1. Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava
i osnovnih sloboda
Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava je usvojena 1950.

godine i ona štiti, uglavnom, građanska i politička prava. Do danas je
više puta dopunjavana ili menjana protokolima. Za ovu Konvenciju bi
se moglo reći da je to najnapredniji ugovor u oblasti zaštite ljudskih
prava. Međutim, Konvencija reguliše samo prava koja pripadaju svim
licima, a ne sadrži neke odedbe koje bi se odnosile na posebnu zaštitu
manjina. Početkom devedestih godina prošlog veka bilo je predloga
da se donese poseban protokol uz ovu Konvenciju koji bi bio posvećen
manjinskim pravima, ali ta ideja još uvek nije realizovana, mada je
2001. godine ta zamisao ponovo oživela.
Ipak, neke odredbe Evropske konvencje o ljudskim pavima na
indirektan način pružaju zaštitu i manjinama. Radi se o članu 14
Konvencije, koji sadrži zabranu diskriminacije i to na sledeći način:
“Uživanje prava i sloboda predviđenih u ovoj Konvenciji

obezbeđuje se bez diskriminacije po bilo kom osnovu, kao što
su pol, rasa, boja kože, jezik, veroispovest, političko ili drugo
ubeđenje, nacionalno ili socijalno poreklo, pripadanost nekoj
nacionalnoj manjini, imovno stanje, rođenje ili drugi status.”
Iz ovako formulisanog člana se može videti da se kao osnov di-

skriminacije navode mnoge osobine koje karakterišu manjine (jezik,
veroispovest, nacionalno poreklo), a pored toga izričito je navedena i
pripadnost nacionalnoj manjini kao zabranjeni osnov diskriminacije.
Problem je što je domašaj ove odredbe bio ograničen samo na zabranu
diskriminacije prilikom ostvarivanja prava iz Evropske konvencije o
ljudskim pravima. S obzirom na to da Konvencija obuhvata uglavnom
građanska i politička prava, zabrana diskriminacije (svih lica, pa i pri-
padnika manjina) prilikom ostvarivanja ekonomskih, socijalnih i kul-
turnih prava je potpuno izostala. Drugim rečima, član 14 Konvencije
64
nije ustanovio pravo na nediskriminaciju kao posebno pravo, već je
stvorio pravni okvir da se otkloni diskriminacija kod ostvarivanja ne-
kog postojećeg prava iz Konvencije.
Zbog navedenih slabosti Konvencije u pogledu zaštite od diskri-
minacije, 2000. godine je donet Protokol 12, čiji je jedini predmet
regulisanje diskriminacije, odnosno njena zabrana. Time je zaštita od
diskriminacije svih lica, pa i pripadnika manjina, podignuta na znatno
viši nivo. Prema Protokolu, zabrana diskriminacije je definisana kao
posebno pravo i to na sledeći način:
“Svako pravo koje zakon pedviđa ostvarivaće se bez diskriminacije

po bilo kom osnovu kao npr. polu, rasi, boji kože, jeziku,
veroispovesti, političkom ili drugom uverenju, nacionalnom
ili socijalnom poreklu, povezanosti sa nacionalnom manjinom,
imovini, rođenju ili drugom statusu. ”
Pored zabrane diskriminacije, kao najznačajnije garancije za za-

štitu manjina, u Konvenciji se mogu izdvojiti još neka prava koja su od
posrednog značaja za zaštitu manjina. To su sledeća prava i slobode:
sloboda veroispovesti, sloboda misli i opredeljenja, sloboda okupljanja
i udruživanja, pravo učešća u javnim poslovima, pravo osumnjičenog
(i optuženog) da se u krivčnom postupku služi jezikom koji razume.
5.1.2. Evropska povelja o regionalnim i manjinskim jezicima
Pošto Konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda

posebno ne obezbeđuje zaštitu regionalnih i manjinskih jezika, a po-
kazalo se da zabrana diskriminacije ne pruža dovoljnu zaštitu u tom
pogledu, uvidelo se da je potrebno preduzeti nove mere kako bi se
osigurala zaštita prava manjina da neguju svoju kulturu i upotreblja-
vaju sopstveni jezik. Razlog za preduzimanje takvih inicijativa bila
je sve prisutnija tendencija postepenog odumiranja pojedinih jezika.
Do toga je dolazilo zbog različitih faktora: zvanične politike države,
65
Prava manjina
uticaja sredstava javnog informisanja, veće pokretljivosti stanovništva,
globalizma, i dr.
Evropi, koja je želela da očuva kulturnu i jezičku raznolikost, bilo
je jasno da je najbolji način za ostvarenje tog cilja sklapanje među-
narodnog sporazuma. Tako je 1992. godine u okviru Saveta Evrope
usvojena Evropska povelja o regionalnim i manjinskim jezicima. Iako
u nazivu ovog dokumenta stoji “povelja”, termin koji se obično koristi
za neke političke i pravno neobavezujuće akte, treba naglasiti da je ona
međunarodni ugovor obavezujći za strane ugovornice. Srbija i Crna
Gora nije ratifikovala ovu Povelju, a do sada je to učinilo 17 od 46
država članica Saveta Evrope.
Cilj Povelje je očuvanje jezičke raznolikosti kao jednog od najva-
žnijih elemenata evropske kulturne baštine. Dakle, ona kao primarni
cilj nema zaštitu manjina, te stoga ne utvrđuje nikakva lična ili kole-
ktivna prava pripadnika manjina. Ipak, imajući u vidu da se jezici etni-
čkih manjina najčešće mogu okvalifikovati kao regionalni i manjinski
jezici, uživaju stoga zaštitu iz Povelje.
U prvom delu Povelje je data definicija pojma “manjinski jezici”.
Taj termin se odnosi na one situacije u kojima jezik govore ili lica koja
nisu koncentrisana na nekom konkretnom delu državne teritorije ili
neka grupa ljudi koja je, mada koncentrisana na delu teritorije odno-
sne države, brojčano manja od stanovništva u tom regionu koje govori
većinski jezik države.
U drugom i trećem delu Povelje pobrojane su obaveze koje preu-
zimaju strane ugovornice. Drugi deo sadrži pregled ciljeva i načela na
kojima su države članice dužne da grade svoju politiku, zakonodavstvo
i praksu. Države su obavezne da te osnovne principe primene na sve re-
gionalne i manjinske jezike. Na primer, neki od principa su: stvaranje
uslova za lakšu upotrebu regionalnih i manjinskih jezika, donošenje
propisa putem kojih bi se obezbedilo proučavanje regionalnih ili ma-
njinskih jezika, unapređenje međusobnog razumevanja između svih
jezičkih grupa unutar zemlje, itd.
66
Treći deo Povelje sadrži brojne konkretne obaveze država u po-
gledu upotrebe regionalnih i manjinskih jezika u različitim oblastima
života: obrazovanju, sudskim postupcima, javnom informisanju, kul-
turnom i socijalnom životu i dr. Međutim, za razliku od drugog dela,
koji u potpunosti obavezuje sve strane ugovornice, treći deo Povelje
vezuje samo one države koje se za to odluče. One moraju da preciziraju
na koje će se regionalne ili manjinske jezike taj deo odnositi. Osim
toga, postoji i dalja sloboda država da odrede koje će se obaveze iz
trećeg dela odnositi na izabrani jezik. Uz to, veći broj odredaba ovog
dela sadrži nekoliko opcija različitog stepena strogosti, a država je ta
koja bira jednu od njih. Na primer, kod upotrebe manjinskog jezika
u predškolskom obrazovanju taj raspon se kreće od “obaveze da se
omogući predškolsko obrazovanje na manjinskom jeziku” do “obave-
ze ohrabrenja i stimulacije upotrebe tog jezika u predškolskom obra-
zovanju”. Države same odlučuju da li će uopšte prihvatiti obaveze iz
trećeg dela Povelje, u odnosu na koje regionalne i manjinske jezike će
ih prihvatiti, i, konačno, koje će obaveze prihvatiti u odnosu na koje
konkretne jezike.
Može se videti da je Povelja vrlo fleksibilan dokument koji je
koncipiran tako da obuhvati različite faktičke situacije koje postoje u
pojedinim evropskim državama. Uprkos tome, neobjašnjivo mali broj
država je ratifikovao ovaj međunarodni ugovor.
5.1.3. Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina
Pošto je Evropska povelja o regionalnim i manjinskim jezicima

na posredan način regulisala samo jedan segment manjinske zaštite,
postojala je potreba za donošenjem jednog sveobuhvatnijeg ugovora.
Takav ugovor je 1994. godine usvojen od strane Komiteta ministara
SE pod nazivom Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manji-
na. Do februara 2005. godine ovu Konvenciju je ratifikovalo ili joj
je pristupilo 35 država, od ukupno 46 država članice SE . Državna
67
Prava manjina
Zajednica Srbija i Crna Gora (odnosno SR Jugoslavija) pristupila je
Okvirnoj konvenciji 2001. godine.
Okvirna konvencija predstavlja prvi višestrani ugovor koji je po-
svećen opštoj zaštiti manjina. Međutim, ona je ugovor regionalnog ka-
raktera, jer njene strane ugovornice mogu postati države članice Saveta
Evrope, a ostale države samo ako ih Komitet ministara SE pozove.
U nazivu Konvencije upotrebljen je atribut “okvirna” jer se prili-
kom regulisanja pojedinih prava u njoj koriste odredbe programskog
karaktera. Uvažavajući različito stanje u državama, njeni tvorci su
smatrali da nije izvodljivo da se u Okvirnu konvenciju unesu odredbe
koje na detaljan i iscrpan način regulišu prava manjina. Okvirna kon-
vencija, uglavnom, ustanovljava samo generalne ciljeve i načela koje
države moraju poštovati prilikom ostvarivanja pobrojanih prava ma-
njina. Međutim, kao međunarodni ugovor, ona stvara pravne obaveze
za države ugovornice i obavezuje ih da ostvare ustanovljene principe
preduzimanjem konkretnih mera, uzdržavajući se od određene pra-
kse i garantujući specifična prava. Ovim instrumentom su dati pravni
okviri za akciju država, a države odlučuju koje će modalitete primeniti
radi sprovođenja odredbi Konvencije u okviru svojih pravnih sistema.
Okvirna konvencija u čl. 1 ističe da je zaštita nacionalnih manji-
na i prava i sloboda pripadnika manjina sastavni deo međunarodne
zaštite ljudskih prava. Time se ističe da je zaštita manjina pitanje od
međunarodnog značaja i ne može se smatrati materijom koja je jedino
u nadležnosti država.
Očigledno je da Okvirna konvencija u svom nazivu i u tekstu ko-
risti termin “nacionalna manjina”, tako da se ona bavi zaštitom samo
ove vrste manjina. Međutim, Konvencija nigde ne daje pojam naci-
onalnih manjina, tako da ostaje pomalo nejasno šta je objekat njene
zaštite. U nedostatku definicije u Okvirnoj konvenciji, određeni broj
država je prilikom njenog potpisivanja ili ratifikacije podneo deklara-
cije u cilju određivanja domena personalne primene. Pri tome su neke
države bile restriktivne, tako da su znatno suzile domen njene primene,
tj. ostavile su neke manjinske grupe izvan zaštite ove Konvencije.
68
Konvencija stavlja akcenat na zaštitu pripadnika nacionalnih ma-
njina, koji mogu uživati svoja prava indivudualno ili u zajednici sa
drugima. Konvencijom se ne predviđaju kolektivna prava nacionalnih
manjina, već se ta zaštita želi postići putem priznavanja odgovarajuće
zaštite i posebnih prava pojedinaca koji pripadaju nacionalnim manji-
nama. U skladu s tim, Okvirna konvencija, kao ni drugi međunarodni
instrumenti, ne sadrži pravo na teritorijalnu autonomiju, već ostavlja
državama da odrede sredstva i načine kojima će omogućiti efektivnu
političku participaciju.
Svaki pripadnik nacionalne manjine ima pravo da slobodno bira
da bude tretiran kao takav ili ne, i zbog svog opredeljenja ne može tr-
peti nikakve štetne posledice (čl. 3). Prema Okvirnoj konvenciji, oba-
veze država u pogledu zaštite pripadnika nacionalnih manjina su:
• stvaranje uslova potrebnih za razvijanje kulturnog identiteta (čl. 5),
• podsticanje tolerancije, međusobnog poštovanja i razumevanja
među svim ljudima na njihovoj teritoriji (čl. 6),
• zaštita prava na slobodu mirnog okupljanja, udruživanja i izraža-
vanja misli i veroispovesti (čl. 7, 8 i 9),
• priznavanje prava na privatnu ili javnu upotrebu manjinskog jezi-
ka (čl. 10 i 11),
• priznavanje prava na upotrebu imena i prezimena na jeziku ma-
njine (čl. 11),
• nastojanje da se u oblastima tradicionalno ili znatno naseljenim
pripadnicima manjina osigura upotreba manjinskog jezika u
odnosima sa administrativnim organima, kao i postavljanje to-
pografskih oznaka i na jeziku manjina (čl. 10 i 11),
• garantovanje svakom pripadniku manjine da se u kaznenim po-
stupcima koristi jezikom koji razume (čl. 10),
• preduzimanje mera u oblasti obrazovanja i nauke u cilju razvijanja
znanja o kulturi, istoriji, jeziku i religiji većine i manjina (čl. 12),
• priznavanje prava pripadnicima manjina da ustanovljavaju sopstve-
ne institucije za obrazovanje i da uče svoj jezik (čl. 13 i 14),
69
Prava manjina
• nastojanje da se u oblastima tradicionalno ili znatno naseljenim pri-
padnicima manjina obezbede uslovi da pripadnici tih manjina imaju
mogućnosti da uče sopstveni jezik ili da uče na tom jeziku (čl. 14),
• stvaranje uslova za stvarno učešće pripadnika manjina u kulturnom,
socijalnom, ekonomskom životu i javnim poslovima ( čl. 15),
• uzdržavanje od mera usmerenih na menjanje srazmere stanovniš-
tva u oblastima nastanjenim manjinama ( čl. 16),
• zabrana ometanja prava pripadnika manjina da ustanovljavaju i
održavaju slobodne i miroljubive prekogranične kontakte ( čl. 17).
5.2. Organi za zaštitu
U okviru Saveta Evrope postoji razgranat sistem organa koji su vrlo

različiti po načinu svog osnivanja i značaju odluka koje donose. Najpre,
postoje glavni organi SE i to su: Komitet ministara, Parlamentarna
skupština, Sekretarijat i od 1994. godine Kongres lokalnih i regional-
nih vlasti Evrope kao savetodavno telo. Ovi glavni organi mogu osni-
vati i druge organe, pa je tako Komitet ministara rezolucijama osnovao
Evropsku komisiju protiv rasizma i netolerancije i Komesara za ljudska
prava. Na kraju, postoje i tela koja su ustanovljena ugovorima o zaštiti
ljudskih i manjinskih prava zaključenim pod okriljem Saveta Evrope.
Od značaja za zaštitu manjinskih prava treba pomenuti Evropski sud
za ljudska prava, Komitet eksperata i Savetodavni komitet.
5.2.1. Organi Saveta Evrope
Komitet ministara je glavni politički organ koji donosi obavezu-

juće odluke. Posebno su značajne njegove odluke kojima se usvajaju
tekstovi međunarodnih ugovora koje kasnije države ratifikuju. Tako
su usvojena oba pomenuta ugovora u oblasti zaštite manjina. Naročito
je značajna uloga Komiteta ministara da se stara o poštovanja ugovora
o ljudskim i manjinskim pravima. On nadgleda sprovođenje odluka
Evropskog suda za ljudska prava. Takođe, ovaj organ vrši nadzor i nad
70
poštovanjem ugovornih obaveza iz Evropske povelje o regionalnim i
manjinskim jezicima i Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih ma-
njina. Nakon što dobije mišljenje odgovarajućeg stručnog komiteta,
Komitet ministara konačno razmatra izveštaje koje dostavljaju strane
ugovornice o merama za sprovođenje ovih ugovora, i o tome donosi
odgovarajuće preporuke.
Parlamentarna skupština usvaja odluke koje predstavljaju pu-
tokaz za rad Komiteta ministara, a istovremeno su i smernice za dr-
žave u kom pravcu treba da postupaju njihovi nacionalni parlamen-
ti. Parlamentarna skupština je pokrenula mnoge inicijative za zaštitu
ljudskih prava, među kojima značajno mestu imaju i one koje se tiču
zaštite manjina.
Evropska komisija protiv rasizma i netolerancije ustanovljena
je 1993. godine i njen osnovni zadatak je da se bori protiv rasizma,
rasne diskriminacije, ksenofobije, antisemitizma i netolerancije u
Evropi. U svom radu Komisija se bavi analizom stanja u državama i
to tako što godišnje u 10-12 država prati stanje rasne diskriminacije,
ksenofobije, antisemitizma i netolerancije. Imajući u vidu tu dina-
miku, svaka država dolazi na red da bude analizirana otprilike svake
četvrte ili pete godine. Ovaj organ usvaja i opšte preporuke upućene
državama članicama i vrši promociju dobre prakse u sprečavanju ne-
poželjnog ponašanja.
Komesar za ljudska prava je ustanovljen 1999. godine u cilju
promocije ljudskih prava i obezbeđivanja stvarnog poštovanja tih
prava u državama članicama SE. U stvari, on treba da, na neki na-
čin, nadomesti praznine koje su prisutne u postojećim mehanizmima
nadzora. Međutim, njegova funkcija nije da reaguje povodom poje-
dinačne povrede ljudskih prava, već da svojim aktivnostima predu-
predi takva kršenja i da u slučaju eventualnih učestalijih povreda
skrene pažnju na to.
U skladu sa napred navedenim, Komesar nije ovlašćen da prima
i razmatra predstavke pojedinaca. Njegove najznačajnije funkcije su:
edukacija i promovisanje svesti o ljudskim pravima, pružanje saveta
71
Prava manjina
i informacija o zaštiti ljudskih prava i prevenciji njihovog kršenja, po-
drška nacionalnim ombudsmanima za zaštitu ljudskih prava, ukazi-
vanje na nedostatke u pravnim propisima i praksi država članica SE,
saradnja sa drugim međunarodnim telima za zaštitu ljudskih prava, i
dr. Iako se nigde posebno ne ističe zaštita manjina, svakako da je ona
integralni deo njegovih funkcija.
5.2.2. Ugovorna tela
Evropski sud za ljudska prava je ustanovljen Evropskom konven-

cijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Sud je, između
ostalog, nadležan za sporove po predstavkama pojedinaca, grupa lica
i nevladinih organizacija ukoliko smatraju da je došlo do povrede ne-
kog prava iz Konvencije ili njenih protokola. Po okončanju postupka
donosi se presuda, i ako je bilo povrede nekog prava, Sud odgovornoj
državi nalaže izvršenje određenih obaveza (najčešće plaćanje novčane
kompenzacije).
U praksi Suda bilo je više presuda koje su se na indirektan način
ticale prava manjina. U nekim slučajevima podnosioci predstavke ža-
lili su se zbog odbijanja da se prizna samo postojanje grupa različitih
od ostalog stanovništva prema kriterijumima koje su te grupe isticale.
Tako su Bugarska i Grčka odbijale da registruju NVO koje su želele
da osnuju pripadnici makedonske manjine u tim državama. Naime,
bugarski organi su odbili da registruju NVO pod nazivom Ujedinjena
makedonska organizacija Ilinden, ističući da je njena aktivnost usme-
rena protiv jedinstva bugarske nacije. Organi su tvrdili da je organi-
zacija stvorena radi širenja “makedonizma” u Bugarskoj i preobraćanja
bugarskog u makedonsko stanovništvo u određenim regionima, sa ci-
ljem kasnijeg odvajanja tih regiona od Bugarske. Međutim, Evropski
sud u Strazburu nije prihvatio takve argumente i istakao je da je zabra-
nom registracije pomenutog udruženja povređena sloboda udruživanja
koja je Konvencijom zagarantovana.
72
Grčki organi su odbili da registruju NVO pod nazivom Dom
makedonske civilizacije, koja je u svom osnivačkom aktu navela da
za cilj ima očuvanje i razvijanje kulture, folklora i tradicije u regionu
Florine. Međutim, Grčka je isticala da to što je navedeno nije cilj te
organizacije, već je njen stvarni cilj promocija ideje o makedonskoj
manjini u Grčkoj, što je suprotno državnim nacionalnim interesima, a
samim tim i pravu. Evropski sud je bez ustezanja odbacio argumente
Grčke, ističući da je cilj udruženja, koji se sastoji u očuvanju i razvija-
nju narodne kulture u tom regionu potpuno dozvoljen, te da je zabra-
nom njegove registracije prekršen čl. 11 Konvencije.
U jednom slučaju protiv Turske, podnosilac predstavke kurdskog
porekla se žalio zbog presude kojom je osuđen na kaznu zatvora i nov-
čanu kaznu zbog pisanja novinskog članka. Turska je isticala da je
autorov članak pod naslovom “Kurdistan: da li će posati zajednička
kolonija Evrope?” usmeren na širenje propagande protiv jedinstva tur-
ske nacije i države i da podstiče separatizam. Evropski sud je našao da
članak na nekim mestima predstavlja Tursku u lošem svetlu i da ima
narativno neprijateljski ton, ali da ne podstiče nasilje, oružani otpor
ili ustanak, niti predstavlja govor mržnje. U skladu sa tim, Sud je za-
ključio da postoji povreda čl. 10 Konvencije koji garantuje slobodu
izražavanja.
Drugi slučaj se odnosio na mešanje države u unutrašnju versku
hijerarhiju manjine. Naime, posle smrti islamskog starešine – muftije
rodopskog – Grčka je imenovala novog muftiju. Zakon je predviđao da
je ta verska funkcija izborna, ali je tokom izbornog postupka izmenjen
način izbora muftije, te je on imenovan od grčke države. Podnosilac
predstavke je izabran za muftiju prema ranijoj proceduri od strane
muslimanskih vernika, što grčke vlasti nisu priznale, pa su čak zbog
oblačenja i vršenja verskih obreda izabranog muftiju kaznile. Evropski
sud je našao da kažnjavanje lica jedino zbog činjenice da je postupao
kao verski vođa grupe koja ga je dobrovoljno sledila, teško može biti
spojivo sa zahtevima verskog pluralizma u demokratskom društvu.
73
Prava manjina
Komitet eksperata je telo koje je ustanovljeno Evropskom pove-
ljom o regionalnim i manjinskim jezicima i njegov zadatak je da sa
stručne strane ispita poštovanje odredbi ovog ugovora. Prema Povelji,
države imaju obavezu da podnose izveštaje o merama koje su preduzele
u cilju poštovanja prihvaćenih obaveza. Za razmatranje tih izveštaja
nadležan je Komitet ministara SE, ali pošto je to politički organ koji
ne poseduje stručno znanje, postojala je potreba da podnete izveštaje
najpre ispita Komitet eksperata. Njegov zadatak je da analizira izvešta-
je i dostavlja ih Komitetu ministara, sa predlogom preporuka koje bi
trebalo usvojiti.
Savetodavni komitet je stručno telo ustanovljeno Okvirnom
konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina. Zadatak ovog organa
je sličan sa ulogom koju ima napred pomenuti Komitet eksperata. I
prema Okvirnoj konvenciji države imaju obavezu da Komitetu mini-
stara SE podnose izveštaje o njenom sprovođenju. Pružajući stručnu
pomoć Komitetu ministara, Savetodavni komitet, pored informacija
dobijenih u izveštaju država, može prikupljati informacije o poštova-
nju manjinskih prava i od NVO. Nakon ispitivanja svih tih informa-
cija, ovaj organ dostavlja Komitetu ministara mišljenje o preduzetim
merama, kao i eventualne sugestije o usvajanju preporuka o nekoj dr-
žavi. Zaključci i preporuke koje usvoji Komitet ministara nisu pravno
obavezujće za države, ali mogu da izvrše politički pritisak usmeren na
promenu stanja u toj državi.
6. ZAŠTITA MANJINA I OEBS
U okviru Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju (ranije

Konferencije za evropsku bezbednost i saradnju) donet je veliki broj
dokumenata koji se bave različitim pitanjima. Ti dokumenti nisu pra-
vno obavezni za države članice, ali zbog autoriteta organizacije ima-
ju veliku moralno-političku snagu, pa države teže da ih maksimalno
74
poštuju. Nijedan od tih dokumenata nije se isključivo bavio zaštitom
manjina, ali se u nekima od njih, između ostalih pitanja, uređuje i
položaj manjina.
OEBS ima vrlo razgranatu mrežu tela i organa. Većina od njih
se uopšte ne bavi pitanjem manjina, ili to čini samo uzgredno. Jedini
organ u čiji isključivi zadatak spada zaštita manjina je Visoki komesar
za nacionalne manjine.
6.1.1. Završni akt iz Helsinkija
Ovaj dokument je usvojen na konferenciji KEBS-a koja je odr-

žana u Helsinkiju 1975. godine. Pored ostalih pitanja zaštite ljudskih
prava, u ovaj dokument su unete i neke odredbe koje se tiču manjina,
a najznačajnija od njih glasi:
“države na čijoj teritoriji postoje nacionalne manjine poštovaće

pravo pripadnika tih manjina na jednakost pred zakonom i
omogućiće im stvarno uživanje ljudskih prava i osnovnih
sloboda”.
Može se videti da se ovde govori samo o individualnim pravima

pripadnika nacionalnih manjina i da ovakva formulacija jedino po-
navlja ono što je već rečeno u čl. 27 Pakta o građanskim i političkim
pravima. Ako se uz to ima u vidu da Helsinški akt govori samo o
nacionalnim manjinama, da ne daje definiciju manjina i da pitanje
postojanja manjina prepušta državama, njegov je domašaj u oblasti
zaštite manjina prilično ograničen.
6.1.2. Kopenhaški dokument
Sastanak o humanoj dimenziji održan u Kopenhagenu 1990. go-

dine smatra se najznačajnijim događajem za zaštitu manjina u okviru
OEBS-a. Na njemu je usvojen akt poznat pod nazivom Kopenhaški
75
Prava manjina
dokument i on danas predstavlja osnovni instrument OEBS-a kojim
su utvrđeni standardi u pogledu zaštite nacionalnih manjina.
U Kopenhaškom dokumentu su najpre istaknuta načela na ko-
jima se zasniva zaštita nacionalnih manjina. Predviđeno je da pošto-
vanje prava pripadnika nacionalnih manjina predstavlja bitan faktor
mira, stabilnosti i demokratije u državama članicama, kao i da se to
može ostvariti samo u demokratskim političkim okvirima zasnovanim
na vladavini prava. Dalje je istaknuto da je pravo svakog pojedinca da
se opredeli i izjasni kao pripadnik manjine i da zbog toga ne može tr-
peti štetne posledice. Naglašeno je da pripadnici nacionalnih manjina
imaju pravo da bez diskriminacije ostvaruju sva ljudska prava. Takođe
se ističe da će države, kada je to potrebno, usvojiti određene mere koje
će pripadnicima nacionalnih manjina obezbediti punu jednakost sa
ostalim građanima (“mere pozitivne diskriminacije”).
Kopenhaški dokumenat sadrži i brojna konkretna prava pripa-
dnika nacionalnih manjina i obaveze država, i to:
• pravo na privatnu i javnu upotrebu maternjeg jezika,
• pravo na osnivanje i korišćenje svojih prosvetnih, kulturnih i ver-
skih institucija,
• pravo na poštovanje svoje vere i verskih običaja,
• pravo na uspostavljanje i održavanja kontakata sa licima zajedničkog
etničkog i verskog porekla, kako u zemlji tako i u inostranstvu,
• pravo na osnivanje NVO,
• pravo na stvarno učešće u javnom životu,
• obavezu država da štite identitet manjina i da stvaraju uslove za
njegovo očuvanje i razvoj,
• obavezu država da nastoje da obezbede pripadnicima nacionalnih
manjina da uče maternji jezik tokom školovanja ili da se na tom
jeziku školuju.
Dokument ističe da navedena prava treba ostvarivati u skladu
sa zakonodavstvom države. Pored toga, nigde se ne pominje pravo
pripadnika nacionalnih manjina na secesiju. Time se želelo istaći da
76
uživanje prava nacionalnih manjina ne može biti na štetu teritorijalnog
integriteta država.
6.2. Visoki komesar za nacionalne manjine
Funkcija Visokog komesara za nacionalne manjine ustanovljena

je 1992. godine, i imenuje ga Ministarski savet na period od tri godine.
Mada bi njegov naziv mogao da navede na drugačiji zaključak, osno-
vni cilj Visokog komesara nije zaštita manjina u skladu sa međunaro-
dnim standardima. On ne kontroliše na koji način države izvršavaju
svoje međunarodne obaveze u pogledu zaštite manjina. Njegov zada-
tak je da sprečava sukobe reagovanjem u najranijoj fazi na konkretne
situacije manjinske ugroženosti koje mogu da prerastu u sukob i tako
utiču na mir i stabilnost na području OEBS-a. Osnovna svrha ovog
organa je očuvanje i jačanje mira i bezbednosti u regionu, a ne briga
za manjinska prava.
U vršenju te svoje “preventivne funkcije” Visoki komesar može
prikupljati informacije o problemima nacionalnih manjina, procenji-
vati ozbiljnost tenzija na terenu, posećivati države, posredovati u cilju
unapređenja dijaloga između suprostavljenih strana. Pri tome, on je
ovlašćen da prikuplja podatke iz svih izvora, uključujući medije i NVO,
kao i da direktno prima izveštaje od strana u sporu. Ukoliko utvrdi da
postoji rizik sukoba, Visoki komesar obezbeđuje “rano upozoravanje”
i, po potrebi, “ranu akciju”. Ne postoji jasno razlikovanje između ove
dve aktivnosti, ali cilj obe je da dođe do popuštanja zategnutosti, ili da
se alarmiraju organi OEBS-a ako sam Visoki komesar nije u stanju da
sredstvima kojima raspolaže spreči dalju eskalaciju sukoba.
7. ZAVRŠNE NAPOMENE
Pored zaštite manjina u okviru međunarodnih organizacija ili

putem višestranih ugovora, od davnina postoji praksa da dve države
zaključuju međunarodni ugovor kojim se štite prava manjina na tim
77
Prava manjina
teritorijama. Međutim, u ranijim periodima zaštita uspostavljena dvo-
stranim ugovorima smatrana je nekom vrstom specijalnih privilegija
koje su zahvaljujući istorijskim, verskim ili naprosto političkim razlozi-
ma bile date nekim grupama. Manjinska prava nisu imala univerzalni
karakter, i priznavanje manjinskih prava, pa čak i priznanje postojanja
samih manjina, zavisilo je od bilateralnih odnosa između država i to
pravo davano je samo manjinama iz onih država sa kojima bi se saču-
vali mirni odnosi, tj. izbegao rat. Često su ti ugovori bili sredstvo za
mešanje jačih država u poslove slabijih, pod vidom stvarne ili navodne
zaštite manjina.
I danas se vrlo često koriste dvostrani ugovori kao instrument
zaštite manjina. Njih sklapaju, uglavnom, one države koje imaju do-
bre međusobne relacije, a ne postoje između država gde su te relacije
zategnute, što nije dobro, jer se položaj manjina pogoršava kada dođe
do zahlađenja odnosa između njihove matične države i države u kojoj
žive. U tome je njihova slabost u poređenju sa višestranim ugovorima.
U dvostranim ugovorima, isto tako, uglavnom ne postoje mehanizmi
za kontrolu njihovog poštovanja. No, i pored svega, bilateralni ugovori
ostaju dobar garant za manjinsku zaštitu u odnosima susednih država.
78
Goran Bašić
NACIONALNE MANJINE U SRBIJI•
Pored 82,9% lica koja su se izjasnila da pripadaju srpskom

stanovništvu, 0,92% građana koji su se opredelili za crnogorsko etničko
poreklo i 2,03% stanovništva koje se nije nacionalno opredelilo ili
se izjasnilo za regionalnu pripadnost, u Srbiji žive brojne nacionalne
manjine, među kojima su najbrojniji Mađari sa 293.299 pripadnika
(3,9%), Bošnjaci sa 136.087 (2,1%) i Romi sa 108.193 (1,4%) lica. Kada
je reč o broju Roma, onda – kao i u većini država u regionu – on varira
između podataka dobijenih popisom i procena stručnjaka i romskih
predstavnika. Istraživanje Romska naselja, uslovi života i mogućnosti
integracije Roma u Srbiji, koje su 2002. godine obavili stručnjaci
Centra za istraživanje etniciteta, ukazuje na to da je u Srbiji u 592
romska naselja, u kojima živi više od 100 ljudi ili više od 15 porodica,
nastanjen 247.591 pripadnik romske etničke zajednice.1 Pretpostavlja
se da je ovaj nesklad nastao pretežno zbog etničke mimikrije kod Roma
koji, nastojeći da izbegnu porugu i diskriminaciju, često prikrivaju
svoje etničko poreklo.
• Rad je realizovan u okviru projekta Instituta za filozofiju i društvenu teoriju Druš-

tveno razvojne mogućnosti Srbije u evropskim i svetskim procesima (broj 1926), po
Ugovoru sa MNTR Vlade Republike Srbije
1
www.ercbgd.org.yu
79
Prava manjina
Tabela 1: Etnički sastav stanovništva Srbije po popisu iz 2002. godine
(bez Kosova i Metohije)
Centralna
Etnička pripadnost Srbija Vojvodina
Srbija
UKUPNO 7.498.001 5.466.009 2.031.992
Srbi 6.212.838 4.891.031 1.321.807
Crnogorci 69.049 33.536 35.513
Jugosloveni 80.721 30.840 49.881
Albanci 61.647 59.952 1.695
Bošnjaci 136.087 135.670 417
Bugari 20.497 18.839 1.658
Bunjevci 20.012 246 19.766
Vlasi 40.054 39.953 101
Goranci 4.581 3.975 606
Mađari 293.299 3.092 290.207
Makedonci 25.847 14.062 11.785
Muslimani 19.503 15.869 3.634
Nemci 3.901 747 3.154
Romi 108.193 79.136 29.057
Rumuni 34.576 4.157 30.419
Rusi 2.588 1.648 940
Rusini 15.905 279 15.626
Slovaci 59.021 2.384 56.637
Slovenci 5.104 3.099 2.005
Ukrajinci 5.354 719 4.635
Hrvati 70.602 14.056 56.546
Česi 2.211 563 1.648
Ostali 11.711 6.400 5.311
Neopredeljeni 107.732 52.716 55.016
Regionalna pripadnost 11.485 1.331 10.154
Nepoznato 75.483 51.709 23.774
Izvor: Saopštenje br. 295, Republički zavod za statistiku, Beograd, 2003.
80
Nacionalne manjine u Srbiji
Većina Bošnjaka u Srbiji živi u Sandžaku, koji leži u jugozapa-
dnom delu zemlje – na međi sa Albanijom, Bosnom i Crnom Gorom.
Ukupna teritorija Sandžaka obuhvata oko 8.700 km² teritorije Srbije i
Crne Gore. U srbijanskom delu Sandžaka ima šest opština koje su po-
deljene u dva okruga: Novi Pazar i Tutin se nalaze u Raškom okrugu
– sa sedištem u Kraljevu, a Nova Varoš, Priboj, Prijepolje i Sjenica su u
Zlatiborskom okrugu – sa sedištem u Užicu. U tri sandžačke opštine,
Novom Pazaru, Tutinu i Sjenici, Bošnjaci imaju apsolutnu većinu u
ukupnom stanovništvu. U novopazarskoj opštini živi 65.593 Bošnjaka
i 17.599 lica srpske nacionalnosti, u Tutinu je 28.319 Bošnjaka i 1.299
Srba, dok je u Sjenici broj bošnjačkog stanovništva 20.512, a srpskog
– 6.572. U ostalim opštinama srbijanskog Sandžaka, u Novoj Varoši
živi 1.028, Priboju 5.567,a u Prijepolju 13.109 stanovnika, od kojih
većinu čine Srbi.
U vezi sa brojem Bošnjaka u Srbiji je još uvek otvoreno pitanje
njihovog identiteta. Naime, poznato je da je proces sazrevanja bošnja-
čke nacije politički artikulisan u poslednjoj deceniji prošlog veka. Na
Bošnjačkom saboru, održanom u Sarajevu 28. septembra 1993. go-
dine, aklamacijom je usvojeno bošnjačko nacionalno ime.2 O svom
nacionalnom imenu izjasnili su se 1996. godine Bošnjaci nastanjeni
u Sandžaku, koji su, u skladu sa odlukama Kongresa Vijeća bošnja-
čkih intelektualaca BiH i odlukom Skupštine BiH o preimenovanju
nacionalnog imena Muslimana u Bošnjake, prihvatili Bosnu kao mati-
čnu državu i naziv Bošnjak za ime naroda. Međutim, deo ove etničke
zajednice u Srbiji nije prihvatio ovu odluku, već i dalje svoj identitet
određuje kroz konfesionalnu pripadnost. Prema poslednjem popisu, u
Srbiji se 19.503 lica izjasnilo pod odrednicom Muslimani, od kojih
8.371 lice živi u sandžačkim opštinama.3
2
Videti: Rizah Gruda, Nacionalno biće Bošnjaka Sandžaka, Novi Pazar, 2002; Fili-
pović Muhamed, Jedno dugo, dugo putovanje uz Lim i oko Peštera, Svjetlost, Sarajevo,
2002; Goran Bašić, Položaj Bošnjaka u Sandžaku, Centar za antiratnu akciju, Beo-
grad, 2002.
3
Etnički mozaik Srbije, Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Srbije i Crne Gore,
Beograd, 2004.
81
Prava manjina
Najveći broj Albanaca u Srbiji živi u Pčinjskom okrugu, u opšti-
nama Preševo i Bujanovac, koje se prostiru duž granice sa Kosovom.
U Bujanovcu živi 23.681 građana albanske narodnosti, a u Preševu
– 31.098 Albanaca. U obe opštine, pored Albanaca, žive i pripadnici
drugih nacionalnih manjina – Aškalije, Bošnjaci, Romi i drugi, a bro-
jem se izdvajaju pripadnici srpskog naroda, kojih je u Preševu 2.984,
a u Bujanovcu 14.782. U opštini Medveđa, koja prema teritorijalno-
političkoj organizaciji zemlje pripada Jablaničkom okrugu, živi 2.816
Albanaca. Prema aktuelnom popisu stanovništva, u ostalim delovima
Srbije živi još 4.084 Albanca. U odnosu na 1981. godinu – kada je u
Srbiji živelo 75.725 Albanaca – uočljivo je, uprkos pozitivnom i re-
lativno visokom prirodnom priraštaju, izraženo smanjenje albanske
populacije, što se može objasniti njihovom emigracijom ka Kosovu i
zemljama u zapadnoj Evropi.
U centralnoj Srbiji, naročito u njenom severoistočnom delu,
brojem se izdvajaju pripadnici vlaške etničke zajednice. Prema popi-
su stanovništva sprovedenom 1991. godine, u Srbiji je živelo 17.672
građana vlaške nacionalnosti. Jedanaest godina kasnije popisano je
39.953 Vlaha u centralnoj Srbiji i 101 Vlah u Vojvodini. Iako se priro-
dni priraštaj kod ove etničke zajednice ne razlikuje bitno od susednih
etničkih grupa, očigledno je da se broj njenih pripadnika uvećao za
više od dva puta. Da je reč o uticaju nedemografskih faktora, svedoče
i rezultati popisa stanovništva u poslednjih pola veka. Naime, 1948.
godine prvim posleratnim popisom stanovništva popisano je 93.444
lica vlaške nacionalnosti. Na sledećem popisu, koji je sproveden šest
godina kasnije, njihov broj je opao za dve trećine – 28.047, a posle po-
pisa 1961. godine broj Vlaha je spao na marginalnih 1.369 lica. Najzad,
u sledeća dva popisa utvrđen je porast broja pripadnika vlaške etničke
zajednice – 1971. godine na 14.730, a 1981. godine na 25.597.
Najzad, u dve opštine u istočnoj Srbiji – Dimitrovgradu i
Bosilegradu – nastanjeni su pripadnici bugarske nacionalne manjine.
U Dimitrovgradu bugarska populacija broji 5.836, a u Bosilegradu
– 7.037 lica. U Niškom okrugu živi 866 pripadnika bugarske nacio-
82
nalne manjine, a preostali broj – do 18.839 lica bugarske nacionalnosti
– nastanjen je u drugim mestima centralne Srbije. U Vojvodini se 1.658
građana izjasnilo da pripada bugarskoj manjini.
Dakle, razlike u demografskom razvitku stanovništva prema na-
cionalnosti, kao i ekonomski, socio-kulturni i politički činioci, uticali
su na teritorijalni razmeštaj stanovništva centralne Srbije, koji odlikuje
proces nacionalne homogenizacije i prostorno-demografske polarizaci-
je. Tako, Srbi imaju apsolutnu većinu u sto devet opština, Bošnjaci u
tri opštine (Tutin 94,2%, Novi Pazar 78,2% i Sjenica 75,5%), Albanci
u dve (Preševo 89,1% i Bujanovac 54,7%), dok Bugari imaju jednu op-
štinu sa apsolutnom (Bosilegrad 70,9%) i jednu sa relativnom većinom
stanovništva (Dimitrovgrad 49,7%). Od ostalih etničkih zajednica,
neke su veoma disperzivno nastanjene (na primer, Romi i Jugosloveni),
dok su druge koncentrisane u određenim regionima (na primer, Vlasi
u istočnoj Srbiji).4
U etničkom pogledu Vojvodinu odlikuje izrazito heterogena
struktura stanovništva bimodalnog tipa, jer brojem preovlađuju dve
etničke zajednice – Srbi i Mađari, koji čine gotovo 80% celokupnog
stanovništva. Mađarsku nacionalnu manjinu, koja u strukturi stano-
vništva Vojvodine čini 14,3%, tradicionalno odlikuje depopulacioni
trend. Međutim, apsolutno smanjenje broja pripadnika mađarske
nacionalnosti za oko 42.700 lica, koje je nadmašilo njihov ukupni
prirodni priraštaj, upućuje na izraženo delovanje emigracione kompo-
nente. Mađari nastanjuju severne vojvođanske okruge – Severnobački
i Severnobanatski, gde imaju apsolutnu većinu stanovništva u šest op-
ština: Kanjiži 86,5%, Senti 80,5%, Adi 76,6%, Bačkoj Topoli 58,9%,
Malom Iđošu 55,9% i Čoki 51,6%. Relativnu većinu stanovništva
ostvaruju u Bečeju – 48,8% i Subotici – 38,5%.
Slična demografska situacija je i kod hrvatske nacionalne manjine,
koja sa 56.546 pripadnika učestvuje sa 2,8% u ukupnom stanovništvu
Vojvodine. Ukupan broj hrvatske nacionalnosti u Srbiji iznosi 70.602
lica. Do 1991. godine u Srbiji je živelo 105.406 građana hrvatske nacio-
4
Nada Raduški, Ibid.
83
Prava manjina
nalnosti, od kojih je najveći deo – 66.014, odnosno 88,24%, nastanjivao
opštine Suboticu, Sombor, Apatin, Rumu, Bač, Kulu, Sremske Karlovce,
Bačku Palanku, Šid, Inđiju, Irig i Novi Sad. Ukupno smanjenje hrvat-
skog stanovništva u Srbiji znatno je veće od prirodnog priraštaja, što
ukazuje na iseljavanja prema matičnoj državi zbog političke situacije i
međuetničkih tenzija koje su naročito bile izražene do 2000. godine.
U vojvođanskoj etničkoj košnici Slovaci čine tradicionalnu, staru
nacionalnu manjinu koja broji 59.021 pripadnika. Najviše ih je nasta-
njeno u opštinama Kovačica – 19,41% i Bački Petrovac – 16,52%, i
u Novom Sadu – 12,25%. U odnosu na 1991. godinu, kada je popi-
sano 66.863 Slovaka, uočljiv je depopulacioni trend koji je uslovljen
negativnim prirodnim priraštajem, dok su faktori poput emigracije i
promene nacionalnog opredeljenja zanemarljivi.
Pripadnika rumunske nacionalne manjine ima 34.576, a najbroj-
niji su u opštinama: Alibunar - 17,6% stanovništva, Vršac – 17,15% i
Pančevo – 11,8%.
I kod drugih nacionalnih zajednica u Vojvodini – Bunjevaca,
Nemaca, Rusina, Ukrajinaca – izraženi su nepovoljni trendovi u po-
pulacionom razvitku. Razlozi smanjivanja broja ovih nacionalnih za-
jednica pod uticajem su više negativnih demografskih činilaca: nizak
prirodni priraštaj, emigracija, promena nacionalne pripadnosti, asimi-
lacioni procesi koji su uslovljeni njihovom teritorijalnom rasprostra-
njenošću, malobrojnošću, znatnim brojem mešovitih brakova i drugo.
Gotovo petostruki porast broja lica koja su se izjasnila u smislu regio-
nalne pripadnosti (Vojvođani, Banaćani, Sremci...), kao i porast naci-
onalno neopredeljenih lica, najbolje prikazuje etnopolitički trenutak u
kome je sproveden poslednji popis stanovništva.
II
Iako se od 2000. godine Srbija nalazi u stanju ustavne reforme,

do sada je ustavnim promenama obuhvaćen samo nivo savezne dr-
žave, koja je transformisana u Državnu zajednicu Srbija i Crna Gora.
84
Osnova za redefinisanje odnosa u tadašnjoj federaciji bio je Sporazum
o principima odnosa Srbije i Crne Gore u okviru državne zajednice, koji
su uz pomoć Evropske unije 14. marta 2004. godine potpisali pred-
stavnici Srbije, Crne Gore i savezne države. Iz sporazuma je proizašla
Ustavna povelja državne zajednice Srbija i Crna Gora, koja je – u skladu
sa principima o odnosima u državnoj zajednici – izglasana u parlamen-
tima Srbije, Crne Gore i SRJ.
U Ustavnoj povelji se ne posvećuje posebna pažnja uređenju polo-
žaja nacionalnih manjina, već se članom 8 Povelje ova materija prepušta
Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, koja
se smatra sastavnim delom Ustavne povelje. U sledećem članu Ustavna
povelja ipak naglašava obavezu država članica da “uređuju, obezbeđuju
i štite ljudska i manjinska prava i građanske slobode na svojoj teritoriji”,
kao i da se “dostignuti nivo ljudskih i manjinskih prava, individual-
nih i kolektivnih, i građanskih sloboda ne može smanjivati”. Najzad,
sledećim stavom istog člana utvrđuje se delokrug nadležnosti Srbije
i Crne Gore u odnosu na ostvarivanje ljudskih i manjinskih prava i
građanskih sloboda: “Srbija i Crna Gora prati ostvarivanje ljudskih i
manjinskih prava i građanskih sloboda i obezbeđuje njihovu zaštitu, u
slučaju kada ta zaštita nije obezbeđena u državama članicama”. Dakle,
reč je o ograničenoj nadležnosti iz koje je proizašao niz problema o
kojima će biti više reči u delu koji se odnosi na Zakon o zaštiti prava
i sloboda nacionalnih manjina. U vezi sa nadležnošću organa Državne
zajednice u pogledu ljudskih i manjinskih prava trebalo bi pomenuti i
član 45 Povelje, u kojem je dat opis delokruga rada ministra za ljudska
i manjinska prava. Što se tiče njegove nadležnosti akcenat je stavljen
na funkcije praćenja ljudskih i manjinskih prava, te koordiniranja ovih
poslova sa nadležnim organima u državama članicama.
Dakle, u Ustavnoj povelji ne nalazimo čvrste temelje za sistem
zaštite prava nacionalnih manjina. Nejasno definisan delokrug nadle-
žnosti i fleksibilan odnos centralnih vlasti prema nadležnim organima
država članica, izostavljanje institucionalizovanih mehanizama pomo-
ću kojih se nadležnosti ostvaruju, u praksi izazivaju konfuziju i mnoš-
85
Prava manjina
tvo upravnih nepravilnosti i nedorečenosti. Najveću među njima sva-
kako predstavlja različit stepen nadležnosti u odnosu na zaštitu prava
nacionalnih manjina u državama članicama: u Crnoj Gori, pored toga
što su Ustavom regulisana posebna prava pripadnika nacionalnih i
etničkih grupa, ustanovljeno je Ministarstvo za zaštitu prava nacional-
nih manjina i pokrenuta je procedura za donošenje posebnog zakona
o nacionalnim manjinama u Crnoj Gori. Svega toga u Srbiji nema. O
zaštiti prava nacionalnih manjina stara se Ministarstvo državne zaje-
dnice, koje radi sa ograničenim ovlašćenjima i čije ingerencije zavise od
rada niza republičkih i pokrajinskih organa uprave. Zakon o zaštiti pra-
va nacionalnih manjina, koji je donet na nekadašnjem saveznom nivou,
primenjuje se samo u Srbiji, u kojoj su izostale inicijative za uređenje
zaštite nacionalnih manjina. Dve godine nakon donošenja Zakona o
zaštiti prava nacionalnih manjina nema u Srbiji odgovarajućih zakona
koji bi omogućili da se prava predviđena pomenutim zakonom pri-
menjuju. Umesto toga, u protekle dve godine u Srbiji je propuštena
prilika da se na odgovarajući način unapredi pravni položaj manjina.
Odredbe u zakonima o javnom informisanju, lokalnoj samoupravi,
osnovnoj školi, izboru narodnih poslanika, ne obezbeđuju odgovara-
jući i dovoljan stepen pravne sigurnosti manjina. Pozitivnim korakom
bi se moglo smatrati formiranje Saveta za nacionalne manjine pri Vladi
Srbije, kojim predsedava premijer i u čijem radu, pored resornih mi-
nistara, učestvuju i predstavnici nacionalnih saveta nacionalnih ma-
njina. Konstituisanje ovog tela predviđeno je Zakonom o zaštiti prava
i sloboda nacionalnih manjina, koji je donet u februaru 2002. godine.
Međutim, i pored čestih zahteva stručnjaka i predstavnika nacional-
nih manjina da se ovo telo ustanovi, to nije učinjeno sve do septembra
2004. godine – sa obrazloženjem da se raspala savezna država i da je
nejasan postupak formiranja Saveta i njegove nadležnosti.
Na integralnu pravnu zaštitu manjina upućuje i član 2 Povelje o
ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, koji predviđa
da se “prava zajamčena ovom poveljom neposredno uređuju, obezbe-
đuju i štite ustavima, zakonima i politikom država članica”.
86
Međutim, tekst Povelje, kao i Ustavna povelja, nastao je na osno-
vu usaglašavanja stavova i interesa predstavnika političkih partija koje
su početkom 2003. godine bile na vlasti. U tom smislu oba dokumenta
nisu proizašla iz opšte volje građana, a još manje su zasnovana na stru-
čnim promišljanjima, komparativnim analizama sličnih konstituanti.
Najmanje su, čini se, prilagođena političkim prilikama u zemlji. U
Povelji o ljudskim i manjinskim pravima ne može se osporiti name-
ra njenih tvoraca da obuhvate većinu standarda priznatih u ranijem
ustavnom sistemu i sadržanih u međunarodnim konvencijama, ali ne
može se reći da je njom bitno unapređen pravni položaj nacionalnih
manjina. Naime, Poveljom o ljudskim i manjinskim pravima i građan-
skim slobodama kodifikovana su prava koja su priznata Zakonom o
zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina SRJ i Ustavom Crne Gore.
Poređenjem sadržaja ovih dokumenata možemo najlakše uočiti koliko
su odredbe o zaštiti prava nacionalnih manjina unapređene u odnosu
na prvi tekst takve vrste u savremenoj Srbiji (i Crnoj Gori) - Zakon o
zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina i na ustavnopravna rešenja
u državama članicama.
U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim sloboda-
ma “zabranjena je svaka neposredna ili posredna diskriminacija, po
bilo kom osnovu, pa i po osnovu rase, boje, pola, nacionalne pripadno-
sti, društvenog porekla, rođenja ili sličnog statusa, veroispovesti, poli-
tičkog ili drugog ubeđenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti ili
psihičkog ili fizičkog invaliditeta”.5 U Zakonu o nacionalnim manjina-
ma, u članu 3, takođe se izričito zabranjuje svaki oblik diskriminacije
na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj, verskoj, jezičkoj osnovi prema oso-
bama koje pripadaju nacionalnim manjinama. U aktuelnom Ustavu
Srbije subjekat zabrane diskriminacije je građanin, a pored kategorija
sadržanih u pomenutim dokumentima, on zabranu diskriminacije
proširuje i u odnosu na “...političko ili drugo uverenje, obrazovanje,
socijalno poreklo, imovinsko stanje ili koje lično svojstvo”.6 Najzad, u
5
Član 2 Povelje o ljudskim i manjinskim pravima...
6
Član 13 Ustava RS.
87
Prava manjina
Ustavu Crne Gore nema izričitih odredbi o zabrani diskriminacije, ali
je članom 15 iskazano “da su građani slobodni i jednaki bez obzira na
bilo kakvu posebnost ili svojstvo”.
Za razliku od ustava država članica, Povelja o ljudskim i manjin-
skim pravima i građanskim slobodama i Zakon o zaštiti sloboda i prava
nacionalnih manjina priznaju mere afirmativne akcije (pozitivne di-
skriminacije), u smislu njihovog preduzimanja prema grupama čiji je
status nepovoljan ili su njihova prava ugrožena. Intencija zakonodavca
da manjinskim grupama, koje se nalaze u nepovoljnom položaju u
odnosu na većinsku naciju, omogući povlašćene uslove za prevazila-
ženje takvog stanja sadržana je u članu 4 Zakona, čiji je naslov Mere
za obezbeđenje ravnopravnosti. Iz stava 2 ovog člana jasno je da je su
“mere kojima se obezbeđuje ravnopravnost”, odnosno mere pozitivne
diskriminacije, namenjene pripadnicima romske nacionalne manjine.
Postoji nekoliko razloga zašto je to tako formulisano: prvo – pripadni-
ci romske manjine nalaze se u zaista teškom socijalno-ekonomskom i
društvenom položaju, drugo – tokom priprema Zakona predstavnici
romskih udruženja uporno su zahtevali da se u njemu izričito navede
formulacija iz koje se jasno vidi da im je priznat status nacionalne
manjine, i treće – unutar ekspertskog tima, koji je pripremao Zakon,
postojala je grupa istomišljenika koja se zalagala da se romsko pitanje
u zemlji posmatra i kao etničko i kao socijalno-ekonomsko. U Povelji o
ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama takođe je izbe-
gnuto da se pomenu termini “pozitivna diskriminacija” i “mere afirma-
tivne akcije”, već su se pisci Povelje opredelili za formulaciju: unapre-
đenje pune i efektivne ravnopravnosti između pripadnika nacionalne
manjine i onih koji pripadaju većini u svim oblastima ekonomskog,
socijalnog, političkog i kulturnog života (čl. 55).7 Istim članom pre-
cizira se da se ove mere propisuju - ako je potrebno - zbog uklanjanja
izrazito nepovoljnih uslova života, koji posebno pogađaju pripadnike
određene nacionalne manjine.
7
Ova formulacija je prihvaćena i maltene doslovno prepisana iz člana 4 Okvirne
konvencije za zaštitu nacionalnih manjina.
88
Ustavnopravni izvori zaštite nacionalnih manjina u Srbiji i u
Crnoj Gori su jednoobrazni i u pogledu slobode nacionalnog opredelji-
vanja i izražavanja. U Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih ma-
njina, čl. 5. st. 1, proklamovano je da niko ne sme pretrpeti štetu zbog
svog nacionalnog opredeljenja i izražavanja nacionalne pripadnosti ili
zbog uzdržavanja od takvog činjenja. Ustav Srbije u članu 49 precizira
da se građaninu “jemči sloboda izražavanja nacionalne pripadnosti i
kulture...”. U Ustavu Crne Gore, član 34, izjašnjavanje o nacionalnoj
pripadnosti i kulturi tretira se, između još nekoliko njih, kao jedna
od osnovnih čovekovih sloboda. Iz ovih izvora Povelja o ljudskim i
manjinskim pravima i građanskim slobodama crpi argumentaciju koja
je po sadržaju ispod sloboda i prava već definisanih ustavima država
članica i, posebno, Zakonom o manjinama. “Jemči se sloboda izraža-
vanja nacionalne pripadnosti. Niko nije dužan da se izjašnjava o svojoj
nacionalnoj pripadnosti” (član 48).
U pogledu slobode opredeljenja i izražavanja nacionalnog identi-
teta (pripadnosti) Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina
predviđa i zabranu “registracije pripadnika nacionalnih manjina koja
ih protivno njihovoj volji obavezuje da se izjasne o svojoj nacionalnoj
pripadnosti”, (stav 2 člana 5) kao i zabranu “svake radnje i mere nasil-
ne asimilacije pripadnika nacionalnih manjina” (stav 3 istog člana). I
dok je poslednji stav neosporan doprinos ustavnopravnoj praksi u na-
šoj zemlji, drugi stav člana 5 je problematičan, jer determiniše i ograni-
čava neke od modaliteta prava koja bi nacionalnim manjinama trebalo
priznati. Jedno od njih je biračko pravo, kao jedna od tekovina demo-
kratske tradicije i svakako je među najvećim postulatima savremene
političke participacije. Nastojeći da izbegne događaje iz prošlosti, koji
su za posledicu imali diskriminaciju pripadnika manjina, predlagač se
opredelio da ovo pravo svede na individualni izbor građanina koji se
izjašnjava o tome da li pripada nekoj manjinskoj zajednici.
Na ovom mestu bi trebalo ukazati na jedan širi pristup, koji po-
drazumeva kategorije poverenja i lojalnosti (odanosti), važne za stabil-
nost društvenih zajednica, posebno složenih i heterogenih kao što je
89
Prava manjina
naša. Poslednjih godina se izgradnja poverenja među građanima, druš-
tvenim grupama i etničkim zajednicama spoticala o mnogobrojne pre-
preke koje su bile uslovljene ukorenjenim predrasudama, političkim
interesima i institucionalnim rešenjima. Promišljanja o načinima pre-
vazilaženja ovakvog stanja smeštena su u civilno društvo. O istini, po-
mirenju i privrženim odnosima unutar društvene i političke zajednice,
i saradnje sa susedima, raspravljale su uglavnom nevladine organizacije,
crkve, univerziteti. Pokušaj države da doprinese ovim procesima ostao
je nezapažen, a ako je po čemu ostao upamćen, onda su to istupanja
uglednih pojedinaca iz Komisije za utvrđivanje istine i pomirenje, koju
je ustanovila nekadašnja savezna administracija. Nesumnjivo je da su
nevladine organizacije, neformalna udruženja, pa i verske zajednice
učinile određene napore i pokušale da povežu pokidane veze i proje-
ktuju temelje novih odnosa na ruševinama pređašnjih iluzija. Među
njima je bilo i onih koje su se zalagale za savremene integracione toko-
ve, zasnovane na dobrosusedskim odnosima, ali su svojim delovanjem
samo doprinosile daljim podelama i produbljivanju postojećeg jaza.
Čini se da bi ovakvo stanje popravila upravo institucionalna reše-
nja koja bi počivala na doslednom sprovođenju principa vladavine pra-
va, ali koja bi imala pozitivne orijentacije, odnosno koja ne bi uređenje
međusobnih odnosa članova zajednice postulirala na lošim iskustvima,
već na željenim odnosima koji doprinose jačanju poverenja i demokra-
tizaciji društva. U tom smislu bi pojam lojalnosti trebalo redefinisati u
smislu privrženosti zajednici, čije institucije deluju svrsishodno ostva-
rivanju opšteg dobra.
Nakon ove digresije vratimo se traženjima zajedničkih mesta u
ustavnopravnom sistemu zaštite nacionalnih manjina u našoj zemlji.
Čini se da ćemo ovim postupkom ukazati, pre svega, na unapređenje
ove materije u Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina i u
Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, ali i
na neka otvorena pitanja, nedorečenosti i slabosti.
Član 6 Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina jam-
či pripadnicima nacionalnih manjina pravo da “slobodno zasnivaju i
90
održavaju miroljubive odnose”, kako unutar državne zajednice tako i
sa sunarodnicima u inostranstvu. Ovaj član nije bio nepoznat u našem
ustavnopravnom sistemu, jer je u članu 74 Ustava Crne Gore pripadni-
cima nacionalnih manjina zajamčeno pravo da održavaju veze sa gra-
đanima van Crne Gore, sa kojima imaju zajedničko nacionalno i etni-
čko poreklo, kulturno i istorijsko nasleđe i verska ubeđenja. Osnovi
izvor ove formulacije je u članu 17 Okvirne konvencije za zaštitu prava
nacionalnih manjina, odakle je pomenuta formulacija preuzeta.
Obavezama pripadnika nacionalnih manjina posvećeno je u na-
šoj legislativi onoliko pažnje koliko i u Okvirnoj konvenciji, koja je kao
jedini evropski multilateralni dokument o zaštiti nacionalnih manjina
postala model pravnog uređenja njihovog položaja. Naime, u Ustavu
Crne Gore, koji je preteča savremenog uređenja položaja manjina u
Državnoj zajednici, u članu 75 je izričito naglašeno da se “posebna
prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa ne mogu ostvarivati
suprotno Ustavu, načelima međunarodnog prava i načelu teritorijalne
celovitosti Crne Gore”. Slična formulacija je zadržana i u Zakonu o
zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, ali su zabrane zloupotrebe
prava proširene i na oblast međunarodnog prava, javne bezbednosti,
morala i zdravlja ljudi (čl. 7).
Član 8 Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina uvodi
u našu ustavnopravnu praksu institut zaštite stečenih prava, po kojem
se pripadnicima nacionalnih manjina ne mogu ukinuti prava koja su
im bila priznata međunarodnim ugovorima, koje je država do tada po-
tpisala, i važećim unutrašnje-pravnim propisima. U Povelji o ljudskim i
manjinskim pravima ovo opredeljenje je potvrđeno sličnom formulaci-
jom koja je pojačana prvim stavom člana 57 u kojem piše: “Dostignuti
nivo ljudskih i manjinskih prava, individualnih i kolektivnih, ne može
se smanjivati”.
Institucija stečenih prava je pozitivno-pravno rešenje kome se, ta-
kođe, može načelno prigovoriti u odnosu na postulirane vrednosne
orijentacije. Međutim, njegovo neselektivno primenjivanje moglo bi
u budućnosti da prouzrokuje nove konfuzije. Doslovno tumačenje
91
Prava manjina
bi moglo podrazumevati da se pod ingerencijom institucije stečenih
prava mogu naći sva prava u vezi sa zaštitom pripadnika nacionalnih
manjina i njihovih zajednica, koje su u zemlji donela odgovarajuća
predstavnička i upravna tela. Ukoliko podlegnemo uvreženom odnosu
nepoverenja, mogli bismo postaviti pitanje: da li se opštim stečenim
pravom smatraju i odluke, propisi i rešenja koja bi, eventualno, bila
prihvatljiva samo pojedinim, dobro organizovanim i politički jasno
profilisanim interesnim grupama unutar jedne manjine ili samo po-
jedinim manjinama, ili se time smatraju, napokon, rešenja lokalnih
vlasti koja svojim sadržajem narušavaju međuetničke odnose.
Odeljak Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina
– “Prava na očuvanje posebnosti” sadrži prava koja su pretežno bila u
ranijim ustavnopravnim rešenjima, ali na kvalitetno drugačiji način.
Naime, iako se i na ovom mestu prava kojima se uređuje zaštita oso-
benosti nacionalnih manjina vezuju za pojedinca, nesumnjivo je reč o
pravima koja se odnose na manjinske zajednice.
Odnos prema kolektivnim pravima određen je na početku Zakona
o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, u članu 1, kojim se izraža-
vaju njegovi osnovni ciljevi i ideje: “Ovim Zakonom se reguliše način
ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su Ustavom SRJ
ili međunarodnim ugovorima garantovana pripadnicima nacionalnih
manjina”. I dalje, u stavu 2 istog člana: “Ovim Zakonom... usposta-
vljaju se instrumenti kojima se obezbeđuju i štite posebna prava nacio-
nalnih manjina na samoupravu u oblasti obrazovanja, upotrebe jezika,
informisanja i kulture...”
U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim sloboda-
ma, član 47, precizirano je da “pripadnici nacionalnih manjina imaju
individualna i kolektivna prava, prava koja ostvaruju pojedinačno ili u
zajednici s drugima, u skladu sa zakonom i međunarodnim standar-
dima”. Povelja pod kolektivnim pravima podrazumeva “da pripadnici
nacionalnih manjina, neposredno ili preko svojih izabranih predsta-
vnika, učestvuju u procesu odlučivanja ili odlučuju o pojedinim pita-
92
njima koja su vezana za njihovu kulturu, obrazovanje, informisanje i
upotrebu jezika i pisma, u skladu sa zakonom”.
Dakle, nesumnjivo je da se u praksu uvode dve kategorije koje do
tada nisu bile poznate u našem pravnom sistemu – kolektivna prava
nacionalnih manjina i pravo na samoupravu. Istini za volju, prava koja
su definisana kao kolektivna – poput prava na obrazovanje, informi-
sanje, službenu upotrebu jezika, očuvanje nacionalne kulture i druga,
bila su sadržana u nizu zakona, kako u Srbiji tako i u Crnoj Gori, ali
je za njihovog titulara uvek određivan pojedinac. Takva formulacija je,
čini se, opravdana, jer sva ova prava proizilaze iz pojedinačnih odluka
pripadnika uže ili šire zajednice i sasvim je sigurno da su problemi u
vezi sa kolektivnim pravima manjina u vanpravnoj sferi, te bi njiho-
vo rešenje trebalo tražiti u društvenim odnosima. Kolektivna prava
koja se manjinama priznaju u sferi kulturne autonomije nisu nikakva
privilegija i ništa što pripadnici većine već ne ostvaruju. Reč je o uni-
verzalnim pravima koja bi trebalo da su svima zajamčena i jednako
dostupna. Upravo su mogućnost izbora i dostupnost ostvarivanja ovih
prava kamen spoticanja i nerazumevanja. Posmatrajući ovaj problem,
Čarls Tejlor smatra da mnogi narodi u savremenom svetu imaju sna-
žnu potrebu za priznanjem, te da se bez manjinskih prava mnoge gru-
pe osećaju nepriznatim, odnosno nevidljivim.8 Nastojeći da razvije ovu
ideju, Vil Kimlika u raspravu uvodi pojam etno–kulturne pravde, koji
postulira kao standard za vrednovanje manjinskih prava. Oslanjajući
se na još jedno Tejlorovo mišljenje, po kojem se u procesu izgradnje
nacija neminovno privileguju pripadnici većinskih kultura,9 Kimlika
postavlja pitanje: zašto manjine ne bi imale ista prava i instrumente za
izgradnju svog nacionalnog identiteta kao i većinska nacija. Po njemu
se principom etno–kulturne pravde koriguju nejednake mogućnosti
sa kojima se pripadnici manjina suočavaju ukoliko izaberu drugi od
8
Taylor Charles, The Politics of Recognition, in Amy Gutmann (ed.), Multiculturalism
and the Politics of Recognition, Princeton University Press, Princton, 1992, 25–73.
9
Taylor Charles, Nationalism and Modernity, in J. McMahan and R. McKim, The
Morality of Nationalism, Oxford University Press, New York, 1997.
93
Prava manjina
tri10 izbora koja su im na raspolaganju: “Manjine mogu da zahtevaju
ljudska prava i samoupravu koji su potrebni za održanje njihove soci-
jalne kulture, odnosno mogućnost da kreiraju sopstvene ekonomske,
političke i obrazovne institucije na sopstvenom jeziku. Drugim rečima,
manjine bi ovde prvo da se angažuju na razvijanju sopstvenog alterna-
tivnog oblika izgradnje i unapređenja nacije”.11
Svestan napetosti koja se ispoljava i u zemljama zapadne demokra-
tije u vezi sa kolektivnim pravima etno–kulturnih manjina, Kimlika
nastoji da je ublaži. On smatra da je jedan od glavnih mehanizama
za prilagođavanje kulturnih razlika u svim liberalnim demokratija-
ma – zaštita građanskih i političkih prava individue.12 Međutim, u
mnogim zemljama, pored postojanja opštih građanskih prava, sve je
rasprostranjenije mišljenje da se “neki oblici kulturnih razlika mogu
prilagoditi samo kroz posebne zakonske i konstitucionalne mere”.13
Na ovom mestu Kimlika nastoji da ukaže na preku potrebu uvođe-
nja grupno-specifičnih prava, kao najefikasnijeg načina prilagođava-
nja nacionalnih i etničkih prava. Grupna prava deli na samoupravna
prava manjina, polietnička (kulturna) prava i specijalna predstavnička
prava.14 Nastojeći da pomiri liberalnu tradiciju i zahteve komunitaraca
za korekcijom ove doktrine, kada su u pitanju prava etničkih manjina,
Kimlika pojam kolektivnih prava, pod kojima podrazumeva i prava
sindikata, korporacija, građana na zdravu životnu sredinu i druga, re-
10
Druga dva modela reagovanja manjina na većinska društva jesu integracija u većin-
sku kulturu i permanentna marginalizacija.
11
Vil Kimlika, Multikulturalno građanstvo, Centar za multikulturalizam, Novi Sad,
2002.
12
Ibid, str. 46.
13
Ibid, str.47.
14
Kimlika smatra da se ovim pravima doprinosi smanjivanju ranjivosti manjinskih
grupa na ekonomske i političke pritiske šire zajednice. Ove mere pružaju grupi, tj.
Zajednici, sigurnost da njene osobenosti neće pretrpeti štetu koje mogu da izazovu
odluke šire političke zajednice (većine). Pored spoljašnjih napada, Kimlika uočava i
unutargrupne činioce koji mogu dovesti do destabilizacije zajednice. Priznavanjem
posebnih prava, uspostavljaju se efikasni mehanizmi odbrane zajednice od spolja-
šnjih i unutrašnjih, po njen identitet negativnih uticaja.
94
dukuje na pojam grupno diferenciranih prava, koja su priznata u polju
grupno-diferenciranog građanstva.
Nesumnjivo je da su usvojena rešenja u Zakonu o zaštiti prava
i sloboda nacionalnih manjina u SRJ donekle sledila ideje liberala po-
slednje generacije. Nastojeći da prevaziđu ograničenja uvreženog kva-
zi-komunitarnog pristupa, decenijama prisutnog u regulisanju odno-
sa većine/većina i manjina u zemlji i zahteva liberalne moderne, pisci
zakonskog teksta su jasno definisali kolektivna prava i opredelili se za
institucionalno priznavanje kulturne autonomije manjina. Što se tiče
treće grupe prava, koje Kimlika podvodi pod grupu predstavničkih
prava, tu su i Zakon o manjinama i Povelja o ljudskim i manjinskim
pravima tek odškrinuli vrata mogućim rešenjima.
U smislu Kimlikine argumentacije, u grupu polietničkih prava
spadaju prava nacionalnih manjina u Srbiji, priznata članovima 9 do
17 Zakona o zaštiti prava nacionalnih manjina. Ova prava se odnose
na zaštitu etno-kulturnih osobenosti pripadnika nacionalnih manjina,
odnosno na afirmaciju njihovih jezičkih i kulturnih prava. U Povelji
o ljudskim i manjinskim pravima jasno je naslovom iznad člana 52
definisano da je reč o “pravima na očuvanje posebnosti”, koja se odno-
se: na izražavanje i javno ispoljavanje nacionalne i etničke, kulturne i
verske posebnosti; na slobodnu upotrebu svog jezika i pisma; na to da
u sredinama sa značajnom manjinskom populacijom državni organi
vode postupak i na jeziku nacionalne manjine koja čini značajni deo
populacije; na školovanje na svom jeziku u državnim ustanovama; na
to da sopstveno ime i prezime koriste na svom jeziku; na potpuno i
nepristrasno informisanje na svom jeziku, uključujući pravo na izraža-
vanje, primanje, slanje i razmenu informacija i ideja.
Kulturna autonomija nacionalnih manjina u Zakonu o manji-
nama počiva na pravu pripadnika nacionalnih manjina na slobodan
izbor i korišćenje vlastitog imena i imena svoje dece, kao i na upisi-
vanje ovih ličnih imena u javne isprave, službene evidencije i zbirke
ličnih podataka – prema jeziku i pravopisu pripadnika nacionalne ma-
njine (član 9). Sledećim članom Zakona predviđeno je da pripadnici
95
Prava manjina
nacionalnih manjina mogu slobodno, privatno i javno, upotrebljavati
svoj jezik i pismo. Tek u članu 10 precizirano je kolektivno pravo
nacionalnih manjina da u jedinicama lokalne samouprave, u kojima
su pripadnici određene manjine tradicionalno nastanjeni, u službenoj
upotrebi može biti i jezik nacionalne manjine. Sledeći stav istog člana
Zakona obavezuje jedinice lokalne samouprave u kojima živi više od
15% manjinskog stanovništva da omoguće ravnopravnu upotrebu jezi-
ka nacionalne manjine u službenoj upotrebi – u upravnom i sudskom
postupku, u komunikaciji upravnih organa sa građanima, izdavanju
punovažnih ličnih isprava građanima na njihovom maternjem jeziku,
na glasačkim listićima i u radu predstavničkih tela. Ovaj član dalje
utvrđuje način isticanja natpisa na jezicima manjina, a oslanja se na
tada važeći Ustav SR Jugoslavije, po kojem su u službenoj upotrebi u
organima savezne administracije bili jezici nacionalnih manjina koje
su prema poslednjem popisu stanovništva, činile 2% ukupnog stano-
vništva zemlje. U skladu sa institucijom stečenih prava ista obaveza
trebalo bi i ubuduće da se primenjuje.
U vezi sa stečenim pravima, a s obzirom na izražen depopula-
cioni trend među stanovništvom tradicionalnih manjina u Vojvodini,
predviđeno je da u jedinicama lokalne samouprave – u kojima je jezik
nacionalne manjine bio u upotrebi u trenutku kada je zakon usvajan,
a u ukupnom stanovništvu zajednice nisu imale 15% stanovništva, taj
jezik ostane u službenoj upotrebi.
Sledeća prava manjinskih zajednica, koja su u Zakonu defini-
sana kao pravo na negovanje kulture i tradicije (član 12), spadaju u
Kimlikino određenje polietničkih prava. Zakonodavac, međutim, pra-
vo na izražavanje, čuvanje, negovanje, razvijanje, prenošenje i javno
ispoljavanje nacionalne i etničke, kulturne, verske i jezičke posebnosti
određuje kao neotuđivo individualno i kolektivno pravo nacionalnih
manjina. Ostvarivanje ovih prava povereno je manjinskim zajednicama,
koje mogu da osnivaju udruženja, specijalizovane institucije i fondacije
čiji su ciljevi rada posvećeni zaštiti etno-kulturnog identiteta manjina,
te državi koja, u skladu sa mogućnostima, učestvuje u finansiranju
96
rada ovih institucija, ali i preko ustanova čiji osnivač (arhivi, institu-
cije za zaštitu spomenika kulture, muzeji) omogućuje predstavljanje
kulturno-istorijskog nasleđa nacionalnih manjina. Uticaj manjina na
predstavljanje njihovih kultura i tradicije obezbeđen je učešćem pred-
stavnika nacionalnih saveta u procesu odlučivanja o predstavljanju
nacionalnih manjina.
Pravo na obrazovanje pripadnika svake zajednice na svom ma-
ternjem jeziku spada u grupu prava koja nedvosmisleno pripadaju
manjinskoj zajednici. Individualno pravo građanina na obrazovanje
samo je osnova kolektivnog prava koje proizilazi iz volje građana da
se obrazuju na maternjem jeziku. Pomenuti član 52 Povelje o ljudskim
i manjinskim pravima i građanskim slobodama precizira da pripadnici
nacionalnih manjina imaju pravo na školovanje na svom jeziku u drža-
vnim ustanovama, kao i na osnivanje privatnih obrazovnih ustanova
na svim nivoima. U Ustavu Srbije zajamčeno je pravo pripadnicima
naroda i narodnosti na obrazovanje na maternjem jeziku,15 a u Ustavu
Crne Gore, pored ranije pomenutog člana 68 - kojim se manjinama,
pored ostalog, jamči i pravo na obrazovanje, izričito je predviđeno da
“nastavni programi prosvjetnih ustanova obuhvataju i istoriju i kulturu
nacionalnih i etničkih grupa”.16
U Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, u članu
13, izričito se kaže da: “pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo
na vaspitanje i obrazovanje na svom jeziku u institucijama predškol-
skog, osnovnog i srednjeg vaspitanja i obrazovanja”, kao i da je država
dužna da stvara uslove za organizovanje obrazovanja za pripadnike
nacionalnih manjina ili da obezbedi dvojezičnu nastavu ili izučavanje
jezika nacionalne manjine sa elementima nacionalne istorije i kulture
nacionalnih manjina.
U sledećem stavu ovog člana upućuje se na instituciju pozitivne
diskriminacije (član 4 istog Zakona), u smislu da broj učenika za koje
se organizuje nastava na maternjem jeziku “može da bude manji od
15
Ustav Srbije, član 32.
16
Ustav Crne Gore, član 71.
97
Prava manjina
minimalnog broja učenika koji je zakonom propisan za obezbeđenje
odgovarajućih oblika nastave i obrazovanja”. Pored obaveznog osno-
vnoškolskog obrazovanja, nastava na jezicima nacionalnih manjina or-
ganizuje se i na srednjoškolskom i na visokoškolskom nivou. Ove vrste
obrazovnih ustanova, u skladu sa Zakonom, mogu osnivati organizaci-
je nacionalnih manjina i privatna lica, a u njihovom finansiranju mogu
učestvovati domaće i strane organizacije, fondacije i privatna lica, dok
je država obavezna da oslobodi dažbina finansijska sredstva obezbe-
đena iz donacija za ovu svrhu.17 Za potrebe obrazovanja na jezicima
nacionalnih manjina obrazuju se na odgovarajućim visokoškolskim
ustanovama na maternjem jeziku ili dvojezično, učitelji i vaspitači, te
nastavnici jezika nacionalnih manjina. U okviru univerzitetskog obra-
zovanja koje organizuje država, na pojedinim fakultetima formiraju se
lektorati na jezicima nacionalnih manjina koji bi trebalo da doprinesu
tome da studenti, pripadnici nacionalnih manjina, ovladaju stručnom
terminologijom na maternjem jeziku.18 Zakon je propisao da predsta-
vnici nacionalnih saveta nacionalnih manjina, kao tela samouprave,
učestvuju u izradi nastavnih planova za sve nivoe i oblike nastave naci-
onalnih manjina, kao i da se diplome stečene u inostranstvu, odnosno
u matičnim državama nacionalnih manjina, priznaju uz odgovarajuću
zakonsku proceduru.
Korak ka integrativnoj multietničnosti zakonodavac je učinio
propisujući obavezu pripadnika nacionalnih manjina da uče srpski je-
zik, kao i poslednjim stavom člana 13 u kojem se utvrđuje poželjni
model obrazovanja u multietničkom i multikulturnom društvu. Ovaj
član glasi: “Plan i program rada u obrazovnim ustanovama i školama
sa nastavom na srpskom jeziku, sa ciljem pospešivanja tolerancije pre-
ma nacionalnim manjinama, treba da sadrži gradivo koje sadrži sazna-
nja o istoriji, kulturi i položaju nacionalnih manjina, te druge sadržaje
koji pospešuju međusobnu toleranciju i suživot. Na teritorijama gde je
jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi, plan i program u obra-
17
Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina u SRJ, čl.15.
18
Ibid, čl.14.
98
zovnim ustanovama i školama sa srpskim nastavnim jezikom treba da
sadrže mogućnost učenja jezika nacionalne manjine”. Ovo je jedna od
poluga društvenog razvoja u zemlji. Rečeno je da bi multikulturalnost
trebalo shvatati kao način života i uređivanja međusobnih odnosa čla-
nova zajednice, a ne kao političku akciju nametnutu iz centara moći.
Takav pristup zahteva rekonceptualizaciju obrazovnog sistema, kako u
zemlji tako i u regionu, te razvoj regionalne i prekogranične saradnje,
kao sredstva za prevazilaženje etničkih stereotipa, predrasuda i uvre-
ženih mišljenja o pretrpljenim nepravdama iz prošlosti, koje su preci
ostavili potomcima da ih ispravljaju. Uloga obrazovanja, a pogotovo
medija, u tom je procesu od krucijalnog značaja.
Najzad, članom 17 Zakona predviđeno je da manjine imaju pravo
na potpuno i nepristrasno obaveštavanje na svom jeziku, koje podra-
zumeva i pravo na izražavanje, primanje, slanje i razmenu informacija
i ideja putem štampe i drugih sredstava informisanja. Pored toga što
manjine samostalno mogu da osnivaju svoje medije, Zakon predvi-
đa obavezu države da u programima radija, televizije i javnog servisa
obezbedi informativne, kulturne i obrazovne sadržaje na jeziku naci-
onalnih manjina. Ustav Srbije se ne bavi u pojedinostima problemom
informisanja na jeziku nacionalnih manjina, već članom 46 građani-
ma načelno jamči slobodu štampe i drugih vidova javnog informisanja.
Nešto drugačije je postupljeno u Ustavu Crne Gore, koji je u članu 68
pravo na informisanje na maternjem jeziku postulirao kao posebno
pravo pripadnika nacionalnih i etničkih grupa. U Povelji o ljudskim
i manjinskim pravima i građanskim slobodama manjinama je priznato
pravo na potpuno i nepristrasno informisanje na maternjem jeziku.
Poslednje među pravima koje naš ustavnopravni sistem smatra
značajnim za očuvanje etno-kulturne posebnosti nacionalnih manjina
jeste pravo na upotrebu nacionalnih simbola. U Povelji o ljudskim i
manjinskim pravima i građanskim slobodama izraženo je pravo pripa-
dnika nacionalnih manjina da upotrebljavaju svoje simbole na javnim
mestima. U Ustavu Srbije se ne propisuje način upotrebe simbola na-
cionalnih manjina, dok Ustav Crne Gore u članu 69 ističe pravo ma-
99
Prava manjina
njina na upotrebu i isticanje svojih simbola. Najdalje je u ovoj oblasti
otišao Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, koji priznaje
pripadnicima nacionalnih manjina pravo na izbor i upotrebu nacional-
nih simbola i znamenja koja ne smeju biti identična sa simbolima ili
znamenjima drugih, odnosno njihovih matičnih država. Zakonom je
predviđeno da se uz simbole i znamenja nacionalnih manjina, koji se
mogu isticati tokom državnih praznika i praznika nacionalnih manjina
na javnim mestima i ustanovama sa javnim ovlašćenjima, u mestima
u kojima je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi, obavezno
ističu znamenja i simboli države članice.
Delotvorno učešće predstavnika nacionalnih manjina u odlučiva-
nju o pitanjima posebnosti u vlasti i u upravi predviđeno je Zakonom
o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina. U Zakonu je predviđeno
da se radi zaštite posebnosti pripadnika nacionalnih manjina osniva
Savezni savet za nacionalne manjine, čiji sastav i nadležnosti utvrđuje
Vlada, a članovi su obavezno predstavnici nacionalnih saveta nacional-
nih manjina. Ovo telo nije formirano blagovremeno, već je to učinjeno
u oktobru 2004. godine, o čemu je ranije već bilo reči.
Temeljni oslonac delotvornog učešća nacionalnih manjina u odlu-
čivanju o zaštiti njihovih posebnosti jeste pravo na samoupravu, koje se
ostvaruje preko institucija nacionalnih saveta nacionalnih manjina.19
Nacionalni saveti se formiraju radi ostvarivanja prava na samoupravu
u oblasti upotrebe jezika i pisma, obrazovanja, informisanja i kulture,
i kao takvi učestvuju u procesu odlučivanja ili odlučuju o pitanjima iz
tih oblasti i osnivaju odgovarajuće ustanove. Organi države ili teritori-
jalne i lokalne samouprave dužni su, kada donose odluke u vezi sa po-
menutim pitanjima, da zatraže mišljenje nacionalnog saveta određene
nacionalne manjine. Takođe, deo poslova u vezi sa pomenutim dela-
tnostima može se poveriti nacionalnim savetima nacionalnih manjina,
a država obezbeđuje sredstva za ostvarivanje ovih delatnosti.
U Zakonu je predviđeno da će se način izbora članova nacional-
nih saveta nacionalnih manjina utvrditi posebnim zakonom, a do tada
19
Član 19 Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina.
100
je izbor članova definisan članom 24 istog Zakona, u smislu da se izbor
članova nacionalnih saveta nacionalnih manjina obavlja na posredan
način - preko elektorskih skupština. Elektori su, u trenutku formiranja
elektorske skupštine, savezni, republički i pokrajinski poslanici koji su
na tu funkciju izabrani zbog pripadnosti određenoj nacionalnoj manji-
ni ili zato što se izjašnjavaju da pripadaju nekoj nacionalnoj manjini, ili
pak zato što govore jezikom manjine. Elektori su i odbornici lokalnih
skupština opština u kojima je jezik nacionalne manjine u službenoj
upotrebi. Najzad, elektor može biti svaki pripadnik nacionalne manji-
ne koji ima biračko pravo i koji prikupi podršku 100 sunarodnika.
Način formiranja elektorskih skupština za izbor nacionalnih save-
ta nacionalnih manjina dodatno je uređen Pravilnikom o načinu rada
skupštine elektora za izbor nacionalnih saveta. Prema ovom dokumentu,
inicijativu za sazivanje elektorske skupštine može pokrenuti određeni
broj pripadnika nacionalne manjine, koji zavisi od ukupnog broja pri-
padnika te manjine - utvrđenog poslednjim popisom stanovništva.20
Prema Pravilniku, nadležni organ uprave, odnosno Ministarstvo za
ljudska prava i prava nacionalnih manjina, prikuplja elektorske kan-
didature, verifikuje ih i zakazuje elektorsku skupštinu najkasnije 120
dana od dana podnošenja inicijative za njeno sazivanje.
Pravilnikom je utvrđen i način izbora članova nacionalnog save-
ta nacionalne manjine. Elektorska skupština bira članove nacionalnog
saveta proporcionalno brojnosti nacionalne manjine, s tim da je mi-
nimalni broj članova saveta 15, a najveći - 35. Elektorska skupština se
ne može održati ukoliko njoj ne prisustvuje minimalan broj elektora,
određen na osnovu ukupnog broja pripadnika određene nacionalne
manjine. O izboru članova nacionalnog saveta elektorska skupština
odlučuje tajnim glasanjem, po proporcionalnom sistemu, na osnovu li-
20
Na primer, inicijativu za sazivanje elektorske skupštine podnosi 20 pripadnika
nacionalne manjine, s pravom da budu elektori u slučaju nacionalne manjine čiji
broj, prema rezultatima poslednjeg popisa stanovništva, nije posebno registrovan ili
čiji broj ne prelazi 20.000 lica. Za nacionalnu manjinu čiji broj prelazi 150.000 lica
inicijativu podnosi 50 pripadnika te manjine.
101
Prava manjina
sta kandidata koje može da predloži jedna četvrtina prisutnih elektora.
Na listi je najmanje 5 kandidata, a najviše onoliko koliko nacionalni
savet maksimalno može da ima članova. Redosled na listi utvrđuje
podnosilac. Broj mandata koje je dobila lista utvrđuje se tako što se
ukupan broj glasova koje je ona dobila deli sa brojevima - najmanji je
broj jedan, a najveći mogući (zaključni) je zapravo broj članova naci-
onalnog saveta. Tako dobijeni količnici raspoređuju se po veličini, pri
čemu se u obzir uzima onoliko najvećih količnika koliko nacionalni
savet ima članova. Mandati koji pripadaju listi raspoređuju se prema
redosledu kandidata na njoj.
Čini se da su postojala i bolja rešenja u vezi sa izborom članova na-
cionalnih saveta nacionalnih manjina. Demokratsko rešenje bi bilo da je
usvojen predlog izbora članova nacionalnih saveta na osnovu formiranja
takozvanih manjinskih lista, a da se izbori održe u okviru izbora za lo-
kalne organe vlasti. Ovakva rešenja su poznata iz prakse izbora manjin-
skih samouprava u Hrvatskoj i Mađarskoj i čini se da bi, ukoliko bi bila
primenjena i u Srbiji, dala rezultate povoljnije u odnosu na stanje nastalo
nakon izbora prvih nacionalnih saveta nacionalnih manjina.
Međutim, nesporno je da su Zakonom o zaštiti prava i sloboda na-
cionalnih manjina utemeljene osnove delotvornog uticaja nacionalnih
manjina na ostvarivanje svojih prava, a treba očekivati da će se budućim
zakonom ova materija urediti i prilagoditi potrebama i zahtevima fun-
kcionisanja efikasnog sistema ostvarivanja prava nacionalnih manjina.
Do usvajanja Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina,
u našoj ustavnopravnoj praksi instrument principa delotvornog uče-
šća pripadnika manjina u procesu donošenja odluka nalazili smo u
Ustavu Crne Gore, koji je članom 76 predvideo osnivanje Savjeta za
nacionalne manjine, kojim predsedava predsednik Republike, a sastav
i nadležnosti mu utvrđuje Skupština. U praksi je ovo telo dugo bilo
marginalizovano i retko se sastajalo, i pored problema u vezi sa naru-
šavanjem međuetničkih odnosa.
102
III
Zakonom o lokalnoj samoupravi21 predviđeno je da jedinice lokal-

ne samouprave, među svojim izvornim nadležnostima, imaju i oba-
vezu da se staraju “o zaštiti i ostvarivanju ličnih i kolektivnih prava
nacionalnih manjina i etničkih grupa” (čl. 18, tačka 28) i da “utvrđuju
jezike i pisma nacionalnih manjina koji su u službenoj upotrebi na
teritoriji opštine” ( čl. 18, tačka 29).
Prema članu 63 ovog Zakona, predviđeno je da se u “nacional-
no mešovitim opštinama osniva savet za međunacionalne odnose koji
čine predstavnici svih nacionalnih i etničkih zajednica”. Zakonodavac
je precizirao da se “nacionalno mešovitim opštinama smatraju opštine
u kojima jedna nacionalna zajednica čini više od 5% od ukupnog broja
stanovnika ili sve zajednice čine više od 10% prema poslednjem popi-
su stanovništva u Republici Srbiji”.
Uloga saveta za međunacionalne odnose jeste da prate i inaugurišu
pitanja ostvarivanja, zaštite i unapređivanja nacionalne ravnopravnosti,
ali u skladu sa Zakonom i statutima. Zakon precizira, takođe, da pred-
stavnike “u savetu za međunacionalne odnose mogu imati zajednice
sa više od 1% učešća u ukupnom stanovništvu opštine”. Delotvorna
uloga saveta je i u tome što on o svojim stavovima i predlozima oba-
veštava skupštinu opštine, koja je dužna da se o njima izjasni na prvoj
narednoj sednici, a najkasnije u roku od 30 dana.
Zaštita kolektivnih prava na nivou opštine ogleda se i u tome
što je skupština opštine dužna da bilo koji predlog koji se odnosi na
nacionalne manjine dostavi najpre na razmatranje Savetu za međuna-
cionalne odnose, koji ima pravo “da pred Ustavnim sudom pokrene
postupak za ocenu ustavnosti i zakonitosti odluke ili drugog opšteg
akta skupštine opštine ako smatra da su njima neposredno povređena
prava nacionalnih i etničkih zajednica predstavljenih u savetu za me-
đunacionalne odnose i pravo da pod istim uslovima pred Ustavnim su-
21
Službeni glasnik RS, br. 9/2002, 33/2004.
103
Prava manjina
dom pokrene postupak za ocenu saglasnosti odluke ili drugog opšteg
akta skupštine opštine sa statutom opštine”.
U okviru ovih zakonskih rešenja nacionalne manjine su u mogu-
ćnosti da utiču na obrazovni proces na različitim nivoima, na zaštitu
postojećih i stvaranje novih kulturnih institucija kojima se potvrđuje
identitet, na primenu svojih simbola, određenih naziva ulica, trgova,
gradskih četvrti, zaselaka i drugih delova naseljenih mesta, budući da
o ovim pitanjima opštine u Republici Srbiji samostalno odlučuju.
Jedinice lokalne samouprave samostalno, ali uz saglasnost na-
dležnog organa državne uprave, donose statute i druga akta kojima
se utvrđuju simboli, praznici, nazivi ulica, trgova i delova naseljenih
mesta, a ako sadržina odredbi statuta ili drugih pomenutih akata ne
odgovara istorijskim ili stvarnim činjenicama ili ako se njima povređu-
ju nacionalna i verska osećanja, u ministarstvu za lokalnu samoupravu
dužno je da se u roku od 30 dana po prijemu statuta ili dokumenta
saglasi sa njim ili da to ne učini.22
Na osnovu Zakona o lokalnoj samoupravi, svim građanima, pa i
nacionalnim manjinama, omogućeno je da zaštitu i ostvarivanje svo-
jih prava iniciraju putem neposrednog građanskog angažovanja, kroz
“građansku inicijativu, zbor građana i referendum” (čl. 65). Takođe,
članom 126 Zakona predviđeno je u jedinicama lokalne samouprave
osnivanje građanskog branioca, ombudsmana, čija je funkcija da “štiti
individualna i kolektivna prava i interese građana, tako što vrši opštu
kontrolu rada uprave i javnih službi” (čl. 126). Najzad, na osnovu čla-
na 12 ovog Zakona jedinice lokalnih samouprava se mogu udruživati
radi ostvarivanja planova i programa razvoja, kao i ostvarivanja drugih
potreba od zajedničkog interesa, a omogućeno im je da osnivaju svoja
udruženja, sarađuju sa jedinicama lokanih samouprava u drugim drža-
vama i udružuju se u međunarodne organizacije.
Prema članu 118 Zakona, u službenim prostorijama jedinica lo-
kalne samouprave mogu se isticati samo državni simboli i simboli je-
dinice lokalne samouprave. Međutim, prema Zakonu o zaštiti prava i
22
Član 121 Zakona o lokalnoj samoupravi.
104
sloboda nacionalnih manjina, koji bi trebalo da je u pravnom sistemu
države “stariji”, odnosno veće snage, s obzirom na to da ga je izglasao
nekadašnji savezni parlament, predviđeno je u članu 16 da se “simboli i
znamenja nacionalnih manjina mogu službeno isticati tokom državnih
praznika i praznika nacionalne manjine na zgradama i u prostorijama
lokalnih i organizacija sa javnim ovlašćenjima u područjima u kojima
je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi”. Svojevremeno je
Ministarstvo za ljudska prava i prava nacionalnih manjina podnelo
ustavnu žalbu Ustavnom sudu da se ove odredbe usaglase, ali nije po-
znato da li je Ustavni sud uopšte o tome odlučivao.
Obrazovanje na jezicima nacionalnih manjina normativno je ure-
đeno zakonima Republike Srbije o osnovama sistema obrazovanja i
vaspitanja, o društvenoj brizi o deci, osnovnoj, srednjoj i višoj školi i
o univerzitetu.
Zakon o Osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja23 poslednji put
je menjan sredinom 2004. godine. Članom 3 Zakona, kojim se utvr-
đuju ciljevi i zadaci obrazovanja i vaspitanja, predviđeno je da je, pored
ostalih, jedan od ciljeva “razvijanje svesti o državnoj i nacionalnoj pri-
padnosti, negovanje srpske tradicije i kulture, kao i tradicije i kulture
nacionalnih manjina”.
Članom 4 istog Zakona utvrđeno je da je pravo na obrazovanje
i vaspitanje dostupno svim građanima, bez obzira na njihov pol, rasu,
nacionalnu, versku ili jezičku pripadnost, ili na neko drugo lično svoj-
stvo. U tom smislu je članom 7 predviđeno da se obrazovanje pripa-
dnika nacionalnih manjina ostvaruje na njihovim maternjim jezici-
ma. Članom 46 su u ustanovama vaspitanja i obrazovanja zabranjene
aktivnosti kojima se ugrožavaju, omalovažavaju ili diskriminišu grupe
i pojedinci po osnovu rasne, nacionalne, jezičke ili verske pripadno-
sti. Za ustanove u kojima se ovakvi incidenti događaju predviđena je
novčana kaznena mera, koja se kreće u visini od 30.000 do 100.000
dinara. Kada je reč o udžbenicima, Zakon omogućava pripadnicima
nacionalnih manjina da koriste udžbenike na maternjem jeziku, ali to
23
Službeni glasnik RS br. 62/03 i 64/03.
105
Prava manjina
uslovljava usklađivanjem sa posebnim zakonom. Pripadnici nacional-
nih manjina mogu da koriste i udžbenike iz matičnih država.
Najzad, članom 149 Zakona o osnovama vaspitanja i obrazovanja
nadležni upravni organ u RS određene poslove prenosi Autonomnoj
pokrajini, odnosno Vojvodini, u kojoj je formiran poseban Sekretarijat
za obrazovanje koji vodi računa o procesu obrazovanja pripadnika na-
cionalnih manjina.
Članom 64 Zakona o društvenoj brizi o deci predviđeno je da se
predškolsko vaspitanje i obrazovanje u Republici Srbiji može ostvariva-
ti i na jezicima nacionalnih manjina, a da načine i uslove ostvarivanja
osnova programa vaspitno-obrazovnog rada na jezicima manjina pro-
pisuje ministar nadležan za poslove prosvete.
Zakon o izmenama i dopunama Zakona o osnovnoj i srednjoj
školi 24 Republike Srbije već u prvom članu, a radi izmene čl. 7 ranijeg
Zakona, ističe da su “u školi zabranjene aktivnosti kojima se ugroža-
vaju ili omalovažavaju grupe i pojedinci po osnovu rasne, nacionalne,
jezičke, verske ili polne pripadnosti...” Zakonom je propisano pravo
pripadnika nacionalnih manjina da nastavni plan i program ostvaruju
na maternjem jeziku ili dvojezično, ukoliko se za upis u prvi razred
prijavi najmanje 15 učenika, a ovaj broj može biti i manji ukoliko se
pribavi saglasnost ministra prosvete. Istim Zakonom utvrđeno je da
učenici, pripadnici nacionalnih manjina, slušaju predmet maternji je-
zik sa elementima nacionalne kulture ukoliko se nastavni plan i program
realizuju na srpskom jeziku. Po članu 73 ovog zakona predviđeno je
udaljenje iz nastave nastavnika, stručnog saradnika ili vaspitača, sve
do donošenja odluke o disciplinskom postupku, koji u školi svojim
ponašanjem ugrožava ili omalovažava grupe i pojedince po osnovu
rasne, nacionalne, jezičke, verske i polne pripadnosti. Članovi 129 i
133 obavezuju školu koja organizuje nastavu na jezicima nacionalnih
manjina da vodi evidenciju i izdaje javne isprave na tim jezicima.
24
Zakoni o izmenama zakona o osnovnoj i srednjoj školi usvojeni su u Narodnoj skup-
štini Republike Srbije 17. juna 2003.
106
Republičkim zakonom o srednjoj školi predviđeni su vidovi obrazo-
vanja koji su sadržani u Zakonu o osnovnoj školi, a novinu bi predstavljale
odredbe sadržane u članu 27, koji predviđa da je nastava jezika sa elemen-
tima nacionalne kulture fakultativni oblik obrazovno-vaspitnog rada.
Zakonima o višoj školi i univerzitetu Republike Srbije utvrđen
je način organizovanja nastave na jezicima nacionalnih manjina, koji
podrazumeva obaveze osnivača,25 način vođenja evidencije i izdavanja
dokumenata, kao i način utvrđivanja odgovarajućeg poznavanja jezika
- kako nastavnika tako i studenata.
Zakon o udžbenicima i drugim nastavnim sredstvima Republike
Srbije predviđa da se udžbenici štampaju na jezicima nacionalnih ma-
njina, a Zakon o bibliotekarskoj delatnosti RS apostrofira da je opšti
interes u ovoj oblasti “izrada tekuće retrospektivne i druge bibliogra-
fije srpskog naroda i nacionalnih manjina koje žive u Republici Srbiji”.
Takođe, Zakonom RS o delatnostima od opšteg interesa u oblasti kulture
utvrđeno je da su “opšti interesi u oblasti kulture programi iz oblasti
kulture drugih naroda i narodnosti i staranje o zaštiti njihove kulturne
baštine”.
Službena upotreba jezika i pisma nacionalnih manjina regulisana
je republičkim Zakonom o službenoj upotrebi jezika,26 a u Vojvodini
i Statutom Autonomne pokrajine.27 Opštinskim skupštinama je osta-
vljena mogućnost da, u mestima gde su narodnosti dominantne u
populacionoj strukturi, Statutom regulišu upotrebu jezika narodno-
sti. Koristeći ovo pravo, pripadnici manjinskih etničkih zajednica u
37 vojvođanskih opština uveli su u službenu upotrebu, pored srpskog
jezika, i jezike nacionalnih manjina.
25
Član 4, stav 2 i 3 Zakona o višoj školi RS i član 23 Zakona o univerzitetu RS.
26
Član 1/3 Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma Republike Srbije precizira: “Na
područjima Republike Srbije na kojima žive pripadnici narodnosti u službenoj upo-
trebi su istovremeno sa srpskim jezikom i jezici i pisma narodnosti, na način utvrđen
ovim zakonom”.
27
Član 10, stav 4 “obezbeđuje službenu upotrebu istovremeno sa srpskohrvatskim
jezikom i mađarskog, slovačkog, rumunskog i rusinskog jezika i njihovih pisma i
jezika i pisma drugih narodnosti, na način utvrđen zakonom”. Statut AP Vojvodine,
Službeni list APV, br. 17/1991.
107
Prava manjina
U skladu sa odredbama Ustava i Zakona, kada je u službenoj
upotrebi jezik narodnosti, tekst na ovom jeziku ispisuje se ispod teksta
na srpskom jeziku ili desno od njega, istim oblikom i veličinom slova.
Članom 7 Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma određeno je da se
geografski nazivi i vlastita imena u javnim natpisima ne mogu zame-
njivati drugim nazivima, te se moraju ispisivati na jeziku narodnosti, u
skladu sa pravopisom tog jezika.
Članom 12 Zakona utvrđeno je da se prvostepeni upravni, krivi-
čni, parnični ili drugi postupak vodi na srpskom jeziku, ali se može
voditi i na jeziku manjine koji je u službenoj upotrebi. Ukoliko je in-
stitucija koja vodi postupak nadležna za više nacionalno heterogenih
opština, postupak se može voditi na maternjim jezicima za pripadnike
manjina koji imaju stalno prebivalište na teritoriji opštine.
Na područjima na kojima jezici manjina nisu u službenoj upotre-
bi dužne su ustanove koje su nadležne za vođenje postupaka da pripa-
dnicima manjina dozvole upotrebu maternjeg jezika i pisma, da mogu
na tom jeziku podnositi molbe, pritužbe, podneske i predloge, te da im
se na tom jeziku dostavljaju sudski i drugi upravni otpisci.
U opštinama u kojima su jezici manjina u službenoj upotrebi,
na zahtev pripadnika manjine, izdaju se na maternjem jeziku svedo-
čanstva o stečenom obrazovanju na jeziku manjine, kao i druge javne
isprave. U ovim opštinama propisana evidencija se vodi i na jezicima
manjina, a obrasci se štampaju dvojezično, na srpskom jeziku i na jezi-
ku manjine koji je u službenoj upotrebi (čl. 18).28
Značajan napredak u normativnom i faktičkom smislu pred-
stavlja Odluka Skupštine Autonomne pokrajine Vojvodine O bližem
uređivanju pojedinih pitanja službene upotrebe jezika i pisma nacional-
nih manjina na teritoriji AP Vojvodina, koja je doneta 15. maja 2003.
godine, na osnovu člana 1, stav 3 i člana 11 Zakona o zaštiti prava i
28
Dopunu ovog zakona predstavljale su odredbe sadržane u Zakonu o krivičnom po-
stupku, Zakonu o opštem upravnom postupku, Zakonu o parničnom postupku i Zakonu
o prekršajima, koje predviđaju upotrebu jezika nacionalnih manjina tokom svih faza
vođenja postupka, korespondencije i izricanja presude.
108
sloboda nacionalnih manjina i Zakona o utvrđivanju određenih na-
dležnosti Autonomne pokrajine29 - čl. 10, stav 1, tačka 3 i 4 i član 21,
stav 1, tačka 2. Ovom odlukom preciznije se uređuju pojedina pitanja
iz oblasti službene upotrebe jezika i pisama nacionalnih manjina na
teritoriji AP Vojvodina: način ostvarivanja ravnopravne službene upo-
trebe jezika i pisama nacionalnih manjina u radu organa Pokrajine,
organa i organizacija jedinica lokalne samouprave, u organizacionim
jedinicama organa državne uprave, javnih preduzeća, ustanova i službi
osnovanih za celu teritoriju Republike Srbije, a čije se sedište nalazi na
teritoriji Pokrajine; pravo na izbor i upotrebu ličnog imena pripadnika
nacionalnih manjina, kao i na izdavanje javnih isprava i drugih isprava
koje su od interesa za ostvarivanje zakonom utvrđenih prava građana;
upotreba jezika u oblasti privrede i usluga, ispisivanje naziva mesta,
drugih geografskih naziva, naziva trgova i ulica, naziva organa, orga-
nizacija i firmi, objavljivanje javnih poziva, obaveštenja i upozorenja
za javnost, kao i ispisivanje drugih javnih natpisa; uslovi za uvođenje
ravnopravne upotrebe jezika i pisama nacionalnih manjina u jedinica-
ma lokalne samouprave; podnošenje Skupštini AP Vojvodine izveštaja
o ostvarivanju prava na službenu upotrebu jezika i pisama nacionalnih
manjina i drugo.
Najzad, Skupština AP Vojvodina donela je i Odluku o višejezi-
čkim obrascima izvoda iz matičnih knjiga i o načinu upisa u iste,30 na
osnovu koje se obrasci za upis u matične knjige štampaju dvojezično
– na srpskom jeziku i na jezicima nacionalnih manjina. U matične knji-
ge se tekst na jeziku nacionalne manjine upisuje u obrazac ispod teksta
na srpskom, a izvodi iz matičnih knjiga izdaju se dvojezično.
Zakonom o ličnoj karti31 Republike Srbije utvrđeno je da se obra-
sci za lične karte štampaju na srpskom jeziku i “na drugim jezicima
29
Službeni glasnik Republike Srbije, br. 06/02.
30
Službeni list AP Vojvodina, br.1/2001 i 8/2003.
31
Zakon je donet 1974, a izmene i dopune su iz 1977, 1980, 1993. i 1994. godine.
109
Prava manjina
naroda i narodnosti kojima je ustavom obezbeđena ravnopravnost
upotreba jezika“. Podaci u ličnoj karti ispisuju se na jezicima naroda i
narodnosti, u skladu sa Zakonom (čl. 20).
Član 60 Krivičnog zakona Republike Srbije bio je komplemetaran
sa članovima 134 i 135 Saveznog krivičnog zakona,32 a član 61 dopu-
njuje materiju predviđajući kaznu do godinu dana zatvora za lica koja
uskrate ili ograničavaju pripadnicima nacionalnih manjina upotrebu
maternjeg jezika i pisma na način kako to Ustav i Zakon predviđaju. U
članu 100 istog Zakona predviđena je i zatvorska kazna do tri godine
za lica koja izlože poruzi narode, narodnosti ili etničke grupe.
Zakonom o izboru narodnih poslanika Republike Srbije, u članu
60, stav 6, utvrđeno je da se u “opštinama gde su u službenoj upotrebi
jezici nacionalnih manjina glasački listići štampaju i na tim jezicima”,
a obaveza izbornih organa je da u tim opštinama zapisnike o radu bira-
čkih odbora takođe štampaju na manjinskim jezicima. Najzad, članom
100 istog Zakona ovlašćen je nadzorni odbor za izbornu kampanju da
pred nadležnim državnim organima inicira pokretanje postupka pro-
tiv lica koja su tokom izborne kampanje svojim ponašanjem pozivala
na nasilje ili širenje nacionalne ili verske mržnje.
U Uputstvu o sprovođenju Zakona o izboru narodnih poslanika
Republike Srbije, u delu V, utvrđeno je da se “glasački listići i drugi
odgovarajući izborni materijal štampa na srpskom jeziku, ćirilicom i,
ispod toga, na jezicima nacionalnih manjina koji su u službenoj upo-
trebi u opštinama gde žive pripadnici nacionalnih manjina”.
Zakonom o izmenama i dopunama Zakona o državnim praznicima
Republike Srbije iz 1991. godine i Zakonom o državnim praznicima,
koji su poslanici Savezne skupštine usvojili u junu 2001. godine, utvr-
đeno je da zaposleni imaju pravo da u toku godine odsustvuju u dane
32
Članovima 134 i 154 (stav 1) i 186 Krivičnog zakona SRJ bilo je predviđeno izri-
canje kazne, od tri meseca do pet godina, licima koja krše ljudska prava pripadnika
nacionalnih manjina, šire rasnu, versku ili nacionalnu netrpeljivost, ili u službenom
postupku čine bilo kakvu diskriminaciju ili povlasticu po osnovu nacionalne, etni-
čke ili verske pripadnosti.
110
verskih praznika: pravoslavni – na dan Božića, na drugi dan Uskrsa
i na prvi dan krsne slave, katolici – na prvi dan Božića, na drugi dan
Uskrsa; pripadnici islamske zajednice - na prvi dan Ramazanskog baj-
rama i na prvi dan Kurbanskog bajrama; pripadnici jevrejske zajednice
- na prvi dan Kipura.
Izmenama i dopunama Zakona o izboru narodnih poslanika
Republike Srbije, koje su izglasane početkom 2004. godine, ukinut je
cenzus od 5% za političke partije nacionalnih manjina koje kandiduju
svoje predstavnike na parlamentarnim izborima u Srbiji. Izmenama
Zakona predviđeno je da: “političke stranke nacionalnih manjina i ko-
alicije političkih stranaka nacionalnih manjina učestvuju u raspodeli
mandata i kad su dobile manje od 5% glasova od ukupnog broja birača
koji su glasali”. Zakon podrazumeva da su političke stranke nacional-
nih manjina sve one stranke čiji je osnovni cilj predstavljanje i zastupa-
nje interesa nacionalne manjine i zaštita i poboljšanje prava pripadnika
nacionalnih manjina, u skladu s međunarodno-pravnim standardima.
O tome da li podnosilac izborne liste ima položaj političke stranke
nacionalne manjine, odnosno koalicije političkih stranaka nacionalnih
manjina, odlučuje Republička izborna komisija pri proglašenju izbor-
ne liste, a na predlog podnosioca izborne liste.
IV
Posebna prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa u Crnoj

Gori ustavno su definisana članovima 67-76 Ustava Crne Gore. Pošto
je utvrđeno da se pripadnicima nacionalnih manjina jamči pravo na
zaštitu nacionalnog, etničkog, kulturnog, jezičkog i verskog identiteta,
daljim članovima Ustava se pripadnicima nacionalnih manjina pruža-
ju ustavne garancije za: ostvarivanje prava na službenu upotrebu jezika,
isticanje simbola, udruživanje, obrazovanje na maternjem jeziku, ra-
vnomernu zastupljenost u javnim službama, organima državne vlasti
i lokalne samouprave, održavanje veza sa sunarodnicima u inostran-
stvu. Najzad, nacionalnim manjinama je omogućeno pravo učešća u
111
Prava manjina
regionalnim i međunarodnim nevladinim organizacijama, kao i pra-
vo obraćanja međunarodnim institucijama radi zaštite svojih sloboda
i prava zajamčenih Ustavom. U Crnoj Gori se obrazuje Republički
savjet za zaštitu prava, kojim rukovodi predsednik Crne Gore, radi
očuvanja i zaštite nacionalnog, etničkog, kulturnog, jezičkog i verskog
identiteta pripadnika nacionalnih i etničkih grupa, te ostvarivanja nji-
hovih prava utvrđenih Ustavom.
Trebalo bi da iz Ustava Crne Gore proizilazi sistem zaštite prava
nacionalnih i etničkih grupa, odnosno nacionalnih manjina. Međutim,
ne može se reći da je, i pored nesumnjivih napora koji su učinjeni, taj
proces okončan. Naprotiv, čini se da u budućnosti predstoji razvijanje
institucionalnog okvira zaštite prava nacionalnih manjina. Pre toga je
neophodno utvrditi status, prirodu i ustrojstvo moderne crnogorske
države, koji će se bitno promeniti ukoliko se građani na predstojećem
referendumu o nezavisnosti opredele za samostalnu i suverenu Crnu
Goru. Osetivši ovaj društveni i politički naboj, ali i normativnu pra-
zninu koja je nastala neformalnom odlukom vladajućih političkih par-
tija u Crnoj Gori da ne primenjuju odluke Zakona o zaštiti prava i slo-
boda nacionalnih manjina, koji je donet u tadašnjoj Saveznoj skupštini
sa namerom da se primenjuje na celoj teritoriji državne zajednice (tada
SR Jugoslavije), Vlada Crne Gore je uz pomoć stručnjaka i podršku
Organizacije za bezbednost i saradnju u Evropi (OSCE) počela sa pri-
premama za donošenje sopstvenog zakona o zaštiti manjinskih prava.
Osnovu za izradu predloga zakona činili su međunarodni standardi
zaštite manjina, Ustavna povelja i Povelja o ljudskim i manjinskim pra-
vima i građanskim slobodama, ali ne i Zakon o zaštiti prava i sloboda
nacionalnih manjina koji je donela nekadašnja Savezna skupština.33
33
U vezi sa sprovođenjem Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina u
Crnoj Gori postoji pretpostavka da bi predstavnici albanske nacionalne manjine u
Crnoj Gori, koji konstruktivno učestvuju u političkom i društvenom životu, prestali
to da čine ukoliko bi se prihvatile bilo kakve odluke i zakoni o nacionalnim manjina-
ma koje su donele centralne vlasti u Beogradu.
112
Međutim, tokom izrade predloga zakona potpuno su se izmenile
društvene prilike u Crnoj Gori, koje ukazuju na to da je priroda mul-
tikulturalnosti u zemlji specifična i da zahteva suptilne političke odlu-
ke i, na njima zasnovana, odgovarajuća rešenja. Naime, prema popisu
stanovništva iz 1991. godine, većinsko stanovništvo u Crnoj Gori bili
su Crnogorci sa 61,6% u ukupnom stanovništvu Republike. Međutim,
prema rezultatima poslednjeg popisa stanovništva, koji su objavljeni
u novembru 2003. godine, u Crnoj Gori nema većinske grupacije
koja prelazi 50% u ukupnom stanovništvu – Crnogoraca je 40,64%,
Srba 30,011%, Bošnjaka 9,41%, Muslimana 4,27%, Albanaca 7,09%,
Hrvata 1,05%, Roma 0,43%. U kontekstu demografskih promena,
koje su svakako motivisane i političkim prilikama u regionu i u samoj
Crnoj Gori, opravdano se postavljaju sledeća pitanja: Ko su manjine
u Crnoj Gori? Kako definisati prirodu multikulturalne crnogorske
zajednice? Najzad, s obzirom na dinamične demografske promene u
poslednjoj deceniji i kulturne bliskosti srpskog i crnogorskog naroda,
kao i na demokratsko opredeljenje građana da se slobodno izjašnjavaju
o svom nacionalnom identitetu, može li se obezbediti sprovođenje bu-
dućeg zakona o nacionalnim manjinama? Hoće li sve nacionalne ma-
njine prihvatiti sprovođenje ovakvog zakona, s obzirom na to da neke
od njih Crnu Goru smatraju matičnom državom, a svoju nacionalnu
grupu - jednom od konstitutivnih u zemlji?
Tvorci poslednje dostupne verzije predloga ovog zakona (iz marta
2004. godine) svakako su sve ovo imali u vidu, jer se u tekstu ose-
ćaju dileme u pogledu usaglašavanja sa konstituantama, kako drža-
vne zajednice, koju smatraju privremenom i prelaznom, tako i Crne
Gore, kojoj predstoje ustavne reforme. Čini se da su predlagači zakona
opravdano vodili računa o tome kako da u specifičnim okolnostima
obezbede implementaciju zakona koji bi trebalo, kada bude donesen,
da doprinese ne samo zaštiti nacionalnih manjina u Crnoj Gori, već i
stabilizaciji društvenih odnosa.
Predlog zakona polazi od prava nacionalnih manjina na nacional-
no određenje, koje počiva na kolektivnoj svesti o poreklu zasnovanom
113
Prava manjina
na zajedničkoj kulturi, jeziku, običajima i drugom, ali i na individu-
alnom poimanju građana o pripadništvu određenoj nacionalnoj/etni-
čkoj zajednici.
U pogledu rešenja u vezi sa ostvarivanjem prava interesantne su
norme koje nastoje da u praksu javne komunikacije uvedu višejezičnost.
Međutim, prema predlogu zakona, u službenoj upotrebi su jezici naci-
onalnih manjina u onim jedinicama lokalne samouprave u kojima je
udeo stanovništva nacionalnih manjina iznad 15%. Prema rezultatima
popisa iz novembra 2003. godine, ovo pravo će imati samo stanovnici
koji su nastanjeni u sledećim opštinama: Plav – Muslimani, Bošnjaci
i Albanci, Rožaje – Muslimani, Bošnjaci, Berane, Bijelo Polje i Pljevlja
– Muslimani, Bošnjaci, Ulcinj – Albanci, Tivat -Hrvati.
Kada je reč o obrazovanju, trebalo bi pomenuti da pripadnici na-
cionalnih manjina, po crnogorskim zakonima, imaju pravo na školo-
vanje na maternjem jeziku u opštem i stručnom obrazovanju. Novinu
u predlogu zakona predstavlja to da se nastavni planovi i programi iz
oblasti istorije, kulture, književnosti i umetnosti koncipiraju u saradnji
sa institucijama i ustanovama nacionalnih manjina, koje djeluju u nji-
hovim matičnim državama, kao i sa savjetima nacionalnih manjina.
Usvajanje ovakve zakonske formulacije zahtevalo bi izmene aktuelnog
Zakona o obrazovanju u Crnoj Gori.
U predlogu zakona predviđene su mere afirmativne akcije, na
osnovu kojih se svake školske godine upisuje određeni broj studenata,
pripadnika nacionalnih manjina, koji su položili prijemni ispit, ali ne-
maju dovoljan broj bodova za upis.
Mere afirmativne akcije prisutne su i u rešenjima kojima bi tre-
balo da se obezbedi odgovarajuća zastupljenost nacionalnih manjina u
Skupštini. Izborni sistem i izborni zakon treba da obezbede autentičnu
zastupljenost predstavnika nacionalnih manjina u političkom i javnom
životu. Podela mandata u Skupštini trebalo bi da se obavi srazmerno
učešću nacionalne manjine u ukupnoj strukturi stanovništva, u skladu
sa rezultatima poslednjeg popisa stanovništva u Crnoj Gori i rezultati-
114
ma glasanja za posebnu manjinsku listu, s tim da ukupan broj manda-
ta ne može biti veći od broja koji se unapred utvrdi u Parlamentu.
U Srbiji i Crnoj Gori je sistem zaštite prava nacionalnih manjina

još uvek u izgradnji. Njegove osnove su postavljene Ustavnom poveljom,
Poveljom o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama
i Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina. Rečeno je i
opisano da se posebna prava nacionalnih manjina uređuju i konkreti-
zuju kroz odgovarajuće zakone, odluke i propise. Međutim, čini se da
je ostalo još dosta posla u vezi sa temeljnom institucionalizacijom po-
jedinih prava koja se odnose na kulturnu autonomiju i na delotvorno
učešće nacionalnih manjina u političkom životu, a posebno je važno
da se stvore efikasni mehanizmi sprovođenja i kontrole priznatih prava.
Pored toga, u Srbiji i Crnoj Gori otvorena su brojna pitanja u vezi sa
položajem manjina i stabilizacijom međuetničkih odnosa.
Nerešeni odnosi između država članica u Državnoj zajednici
imaju uticaj na etničke napetosti između većinskih naroda - Srba i
Crnogoraca. Status Kosova, pored toga što i dalje predstavlja regio-
nalni problem, upućuje na razmišljanja o odnosu većine i manjine u
odgovarajućem političko-teritorijalnom habitusu i pokreće pitanje
granica manjinske autonomije. Najzad, položaj Bošnjaka u Sandžaku,
pogoršanje međuetničkih odnosa u Vojvodini i sve nepovoljniji soci-
jalni položaj Roma predstavljaju sledeće prepreke na putu izgradnje
demokratske i stabilne države. Buduća ustavna reforma pokazaće u
kakvoj državi žele da žive građani Srbije. Međutim, jasno je da bilo
koje rešenje koje se bude prihvatilo mora da uzme u obzir i položaj i
potrebe nacionalnih manjina. Nažalost, u delu društvene i intelektual-
ne elite u Srbiji jača mišljenje po kome su manjine nužno zlo, te da im
u tom smislu treba priznati samo minimum prava - tek toliko da se ne
izazove neželjena pažnja međunarodne zajednice.
115
Dušan Janjić
O NOVOJ, DEMOKRATSKOJ MANJINSKOJ POLITICI
Nedovršenost izgradnje nacije – države i odnos prema etničkom

pluralitetu: Primer Srbije i SCG
Srbija je društvena i držvna zajednica u procesu političkog i dr-

žavnog konstituisanja i u traganju za svojom legitimacijskom osnovom.
U njenom životu se susreću raspadanje stare i nastanak novih država.
Državna organizacija je u lutanju izmedju zahteva centralizacije vla-
sti i etnonacionalne homogenizacije. Danas, mnogima izgleda kao da
je moguće da se država uredi kao centralna država s odgovarajućim
stepenom administrativno-političke decentralizacije, odnosno regio-
nalizacije, ali i da dođe do odvajanja Kosova, koje je de jure u sastavu
Srbije, a de facto je teritorija pod nepotpuno definisanim međunaro-
dnim protektoratom.
Srbija je ustavno definisana kao država zasnovana na ravnopra-
vnosti svih građana, a ne kao država vodeće nacije, a u svojoj suštini
to je predpolitička zajednica u kojoj etnonacionalni princip poprima
univerzalno emancipatorsko obeležje i ustavno-demokratsku formu.
Međutim, de facto Srbija je multietnička i multikulturna zajednica,
unutar koje su regionalne razlike velike, a velika je i razudjenost kultu-
re najbrojnije, srpske nacije.
Jedno od obeležja Srbije je i visok stepen zajedničke nastanjenosti
raznih etničkih zajednica na istom području, u istom gradu, u istoj
opštini. Otuda je, u Srbiji, zavisno od nivoa posmatranja, odnosno
od teritorijalno-političkog okvira, moguće da većina bude manjina i
obrnuto. Na primer, Srbi su najbrojnija etnička zajednica i većina u
Srbiji, a na Kosovu, pa i unutar same centralne Srbije i Vojvodine (neke
opštine juga Srbije, severa Vojvodine i Sandžaka) Srbi su manjina, a u
nekim opštinama i tzv. mala manjina. To olakšava zaoštravanje sukoba
117
Prava manjina
između većine, koju predstavlja državna vlast, i etničkih manjina. Ovi
sukobi se, najčešće, koncentrišu oko pitanja statusa i teritorijalno-po-
litičkog okvira organizavanja etničke manjine. U tom smislu, u Srbiji
je problem manjina teži nego u mnogim drugim evropskim zemljama.
Posebnu težinu tom pitanju daju geopolitičke i istorijske karkateristi-
ke prostora Srbije i teritorijalna skoncentrisanost njenih najbrojnijih
etničkih manjina sa naglašeno eksplozivnim pitanjem statusa (Albanci,
Madjari i Bošnjaci) u pograničnim delovima.
Današnjica srpske nacije je u znaku raspada neuspešnih nastoja-
nja Miloševićeve diktature da se nacionalni identitet izgradi po meri
etnonacionalizma, a sporog nastajanja novog, demokratskog idnetiteta.
S obzirom da je politika vođena nejasnim i promenljivim (nacionalnim
i teritorijalnim) projektima, ona više podstiče razaranje starog nego što
omogućava izgradnju novog nacionalnog i državnog ideniteta. Otuda i
snažno prisustvo tradicionalne svesti, u kojoj je naglasak na zatvoreno-
sti (autarkičnosti), homogenizaciji na etničkom principu i usmerenosti
na primarnu grupu odnosno kolektivizam.
Predominatni obrazac nacionalne samoidentifikacije, u Srbiji,
pripada grupi pretpolitičkih i primordijalnih određenja nacionalnog
identiteta. Etničko poreklo (rođenje ili krv) i istorija su odlučujući “ele-
menti” nacionalne samoidentifikacije ljudi. Veoma je izraženo i pozi-
tivno nacionalno samovrednovanje sopstvene nacionalne zajednice, a
odnos prema drugima, naročito prema “konkurentskim zajednicama”
zasićen je ksenofobijom i antipatijom. Kriza nacionalnog ideniteta i kse-
nofobija (strah i nepoverenje) izraženiji su nego međuetnička mržnja.
Kriza nacionalnog identiteta se ispoljava i kao stalno podvajanje i
sukobljavanje. Zato su u Srbiji prisutni brojni akutni i latentni sukobi
između centralne vlasti, podržane srpskom većinom, i etničkih manji-
na. Neki od ovih sukoba, kao srpsko-albanski odnosi i pitanje statusa
Albanaca na Kosovu, sami su po sebi složeni, a dodatno opterećeni
masovnom primenom nasilja, kršenjem ljudskih prava, ratom i etni-
čkim čišćenjem, najpre Albanaca, a potom, “u osveti” i uz prisustvo
NATO i UN, Srba, Roma, Jevreja i Bošnjaka.
118
O novoj, demokratskoj manjinskoj politici
I pored proklamovanih načela jednakosti i nediskriminacije, etni-
čke manjine su u Srbiji suočene sa potiskivanjem, pa i diskriminacijom:
• sužavanje prava na obrazovanje i vaspitanje na maternjem jeziku
potiskivanjem iz kulturnog života;
• zamiranje rada institucija manjina u oblasti kulture, medija itd;
• naglašeni psihološki i političko-propagandni pritisak koji organi-
zuju državne institucije i stranke, institucije nauke, kulture, kao
i od države kontrolisani mediji. Bilo je i nasilja, čak i onog koji
spada u kategoriju “genocida” a ne samo “etničkih čišćenja” na
Kosovu i u Sandžaku;
• jačanje uticaja nacionalističkih i desničarskih snaga među sr-
pskom većinom, a izuzetno teški problemi u vezi sa socijalnom
i ekonomskom integracijom Srba koji su se kao izbeglice, dakle
kao žrtve etničkih sukoba u Hrvatskoj, Bosni i na Kosovu, nase-
lili u Vojvodini pojačavaju prostor za uticaj nacionalizma;
• odsustvo adekvatne državne politike kako u rešavanju problema
manjina tako i u rešavanju problema srpske većine, na primer,
problema integracije izbeglica koji su u međuvremenu regulisali
svoje državljanstvo u Srbiji, odnosno SCG i svoje biračko pravo;
• uticaj etničkih odnosa na regionalnu stabilnost (na primer, me-
đuuslovljenost etničkih odnosa u Vojvodini sa odnosima na rela-
ciji Srbija – Mađarska – Rumunija);
• manjinska politika Saveznog ministarstva za ljudska prava i po-
litika republičkih vlasti su u protivrečnosti: ispoljena je načelna
spremnost za vođenje demokratske manjinske politike i ostvareni
početni koraci u tom pravcu, a da još uvek u republičkom zakono-
davstvu ne postoji osnov da se obezbedi efikasna garancija prava
manjina na zastupljenost u predstavničkim organima, odnosno
Narodnoj skupštini, koja bi bila odgovarajuća prisutnosti pripa-
dnika nacionalnih manjina u biračkom telu ili društvu, pogotovu
prava na zajamčenu zastupljenost. To postaje posebno važno pita-
nje u susretu sa sve snažnijim trendom prestanka postojanja SCG.
119
Prava manjina
Uz to, unutar Srbije, te i Vojvodine, nije ostvarena zadovoljavaju-
ća politička saradnja sa najuticajnijim predstavnicima manjina;
• produbljivanje političkog sukobljavanja i sumnjičenja između
predstavnika većinskih partija i manjinskih nacionalnih parti-
ja, kao i pojačavanje etničke i političke distance na liniji većina
– manjina;
• pojačavanje kritike vlasti i društva u Srbiji kao nedovoljno ose-
tljivih za manjinske probleme. Time se pokazalo i da prisustvo
predstavnika manjina u vlasti nije garancija da će se voditi de-
mokratska manjinska politika, posebno ako oni daju prednost
interesima svojih užih političkih grupa, te bi trebalo, stoga, da se
odmeri njhova politička odgovornost za nastalo stanje.
Problem takozvanih novih manjina nametnuo se s raspadom biv-
še Jugoslavije i nastankom novih nacija–država na njenoj teritoriji, a
naročito je postao važan u bivšim republikama koje su bile uključene u
oružane sukobe. Dva pitanja posebno zaslužuju pažnju, a to su: pitanje
statusa ovih manjina unutar država u kojima žive i pitanje izgradnje
novog manjinskog identiteta.
U pogledu pravnog statusa problem je najpre, početkom devedese-
tih godina prošlog veka, postavljen u Sloveniji i Hrvatskoj. U Sloveniji
je prihvaćeno i kroz zakonodavstvo sprovedeno razlikovanje manjina
na “autohtone” i “nove manjine”. U Sloveniji su kao autohtone, odno-
sno domorodačke manjine, određene one nacionalne grupe koje su kao
nacionalne manjine pre raspada Jugoslavije: Italijani i Mađari, a nove:
Srbi, Bošnjaci i Hrvati. U Hrvatskoj su, iz političkih razloga, u toku
rata Srbi koji su živeli u delovima Hrvatske pod kontrolom hrvatskih
vlasti bili određivani kao autohtoni, a oni drugi su bili pobunjeni Srbi
ili “nova manjina”. U Srbiji odnosno SRJ/SCG, nije bilo nikakvog na-
pora da se pravno odredi status ovih manjina, a kad je 2003. godine
usvojen Savezni zakon o nacionalnim manjinama, ove su određene kao
i druge nacionalne manjine. I dok su Hrvati, Slovenci i Makedonci
“po automatizmu” određeni ne više kao “konstitutivni narodi”, već kao
“nacionalna manjina”, pripadnici tadašnjeg muslimanskog naroda su
120
aktivno promovisali svoj novi status kao “nacionalne manjine” uz bor-
bu za novo ime: “Bošnjak”. Ono što je bilo očigledno iz napora da se
odrede “nove manjine” jeste da je to bilo teško učiniti na osnovu “kla-
sičnih definicija” nacionalnih manjina. Stoga se čini najobrazloženijim
da se pod “novom manjinom” razume ona etnička zajednice koje je u
bivšoj Jugoslaviji imala status “konstitutivnih naroda” a čiji su se pri-
padnici, po raspadu Jugoslavije, našli pod vlašću novouspostavljenih
država, dok je “matična država” jedna od bivših republika. U Srbiji
odrednica “nova manjina” obuhvata Hrvate, Makedonce, Slovence i
Bošnjake. Tada Bosna i Hercegovina nije konstituisana kao nacionalna
država, pod vođstvom bošnjačke zajednice, promenom imena i na dru-
ge načine Bošnjaci su sebe odredili kao nacionalnu manjinu ističući,
istovremeno, svoju autohtonost u Srbiji ili Crnoj Gori, ali i povezanost
s Bosnom i Hercegovinom.
Na stvarni političko-socijalni status “novih manjina” u Srbiji
poseban uticaj imaju, prvo, politika sužavanja manjinskih prava, sve
do marginalizacije Bošnjaka i Hrvata, drugo, naglašena međuetni-
čka dimenzija sukoba u bivšoj Jugoslaviji i, treće, činjenica da je
Srbija, odnosno SCG tek na početku uspostavljanja novog instituci-
onalnog sistema koji bi mogao da pomogne pri uspostavljanju demo-
kratske manjinske politike.
Može se reći da je za sve “nove manjine” i njihov odnos s “veći-
nom” u Srbiji karkteristično otvoreno pitanje statusa, i to ne toliko
formalno pravnog, jer su zakonski one priznate kao nacionalne manji-
ne, koliko onog društvenog i političkog, to jest odsustvo pune uklju-
čenosti manjina u politički život. Posebno je otežan kod Hrvatske s
obzirom na nedavno iskustvo rata između Srbije i Hrvatske, što je
pojačalo etničku distancu između Srba i Hrvata, i što se odrazilo i
na odnos prema hrvatskoj manjini. To se vidi i u sužavanju prava na
obrazovanje na maternjem jeziku, represiji u kulturnom životu, pro-
blemima u funkcionisanju kulturnih institucija, otežanom pristupu
medijima, pritisku putem političke propagande ekstremnih političkih
grupa pa, u nekim periodima, i državnih organa. Zableženi su i akti
121
Prava manjina
fizičkog nasilja i otvorene prinude na iseljavanje (na primer, Hrvata iz
Hrtkovaca u Sremu), do onih koji spadaju u kategoriju “genocida” (na
primer, otmice i ubistva Bošnjaka u Sandžaku).
Problemi “novih manjina” su neposredno povezani s medjudrža-
vnim odnosima, jer brojne manjine imaju u susednim zemljama “matične
države”. Ovaj odnos je posebno opterećen žrtvama i teškim posledicama
nedavnih ratnih sukoba i neposredno je vezan za napredovanje procesa
pomirenja. To naročito važi za odnose Srbije sa Hrvatskom i BiH.
Naglašeni problem kod ovih manjina, posebno tokom ratnih su-
koba, ali i danas, jeste problem sukoba između lojalnosti državi – Srbiji
i sopstvenoj nacionalnoj/etničkoj grupi. U načelu, lojalnost manjine je
zasnovana u uverenju njenih članova da imaju ista prava kao i drugi gra-
đani date države. Međutim, u savremenoj Srbiji to često nije slučaj, pre
svega zahvaljujući rasprostranjenosti etnonacionalizma i šovinizma kako
unutar većine tako i manjine. Zapravo, ratna tragedija bivše Jugoslavije
uči da je zaoštravanje problema izmedju većine i manjina nužna posledica
prihvatanja etnonacionalizma kao vladajuće ideologije i prakse. Realnost
etničke heterogenosti društva čini neprimenjivom formulu “jedna drza-
va – jedna nacija”, koja je inače ideal etnonacionalizma.
Zahvaljujući snažnom uticaju etnonacionalizma na javnost i vla-
dajuće strukture, mogućnosti zaštite i integracije “novih manjina”,
povezanih s “matičnim državama” s kojima je Srbija bila u sukobu,
izuzetno su sužene. Izuzetak je slovenačka manjina, i to zbog malo-
brojnosti, neorganizovanosti i činjenice da ne predstavlja vidljivog
aktera na društvenoj i političkoj sceni Srbije. Sa svoje strane, snažan
etnonacionalizam unutar “novih manjina” otežava usvajanje novog
– manjinskog identiteta i od strane samih pripadnika tih zajednica.
Sa svoje strane, kako nove etničke manjine tako i druge manjine
u Srbiji, u nastojanjima izgradnje identiteta, pokazuju naglašenu potre-
bu za samoidentifikujućim simbolima ili atributima (zastave, amblemi,
nacionalni jezik itd.), koji zapravo predstavljaju simbole “matičnih dr-
žava”, insistirajući na tome da je “nova manjina” deo ukupnog nacio-
nalnog korpusa koji čine “matične nacije”, kao i “novih manjina” izvan
122
“matične države”. Manjinske elite nastoje da svoje manjine politički
organizuju u stranke i udruženja, a intelektulani i kulturni centri ovih
organizacija su tamo gde i središta koncentracije manjinskog stano-
vništva (na primer: Ada, Vršac, Prizren, Novi Pazar itd). To ukazuje na
tendenciju decentralizacije dotadašnjih središta (Novi Sad i Priština),
ali i homogenizacije etničkih manjina. Preko ovih organizacija etničke
manjine ispoljavaju snažnu težnju da odbrane stečeni ili izbore novi
status. Sve to potvrđuje da je manjinski problem izuzetno politizovan.
Brojnije i uticajnije manjine (poput albanske, mađarske i bošnjačke)
sve jasnije ističu zahteve za političko-teritorijalnom samostalnošću ili
autonomijom. Ali, u stvarnosti, preovlađuje tendencija centralizacije,
koja, uz ekonomsko osiromašenje, sužava mogućnosti za zadovoljava-
nje zahteva manjina, otežava da se održe “stečena”, a kamoli da se pro-
šire slobode i prava etničkih manjina i mehanizmi njihove zaštite.
Za Srbiju i njenu vladajuću elitu, koju čine stranke koje pokrivaju
čitav politički spektar od nacionalizma odnosno konzervativizma, do
levog centra i brojnih manjinskih i regionalnih stranaka, gradnja nove
manjinske politike je neophodnost opstanka, demokratizacije, bezbe-
dnosti i razvoja.
Manjinska politika znači čitav set političkih i pravnih dokume-
nata – standarda (unutrašnjih: medju ovima su najvažniji ustavni akti,
koji moraju biti doneti, uključujući i ustavni zakon o manjinama na
nivou Republike Srbije i okvirni zakon na nivou savezne države i odgo-
varajuće posebne zakone i akte; medjunarodni, naročito evropski, a
među ovima je i ”Okvirna konvencija o pravima manjina”); institucija
i procedura; političkih delovanja i, naročito, stvaranje demokratske
javnosti koja je osetljiva na potrebu unapredjenja i zaštite ljudskih i
manjinskih prava.
Manjinska politika je, po svom oderđenju, deo nacionalne – dr-
žavne politike. To je samo jedan od segmenata demokratizacije druš-
tva. Pri tome, ona nije samo u rukama političke elite ili vlasti. Pod
Miloševićevom diktaturom, naročito od 1996. godine, nastao je sna-
žan pokret građana (pojedinih gradova, studenata i slično); brojne or-
123
Prava manjina
ganizacije civilnog društva (nezavisni mediji, sindikati, crkve, nevla-
dine organizacije itd.) bile su deo sveopšteg pokreta protiv diktature,
ali su i svojevrsni slobodni kanali komunikacije i javne kontrole vlasti
u bitnim pitanjima društva, među kojima je i pitanje manjinske politi-
ke. Za uspostavljanje nove manjinske politike posebno je važno to da je
većina manjinskih lidera i organizacija, uključujući i manjinske političke
partije, bila deo opozicije i aktivna u rušenju diktature. Takođe, predsta-
vnici manjina su, posebno mađarske i bošnjačke, i u vlasti, što pojačava
njihovu ulogu i odgovornost u uspostavljanju nove manjinske politike.
Elementi nove, demokratske manjinske politike
Pitanje nove, demokratske manjinske politike u Srbiji je otvore-

no posle pada Miloševićeve diktature, oktobra 2000. godine. Načelno
opredeljenje nove vlasti je da se grade demokratske institucije i proce-
dure u rešavanju pitanja statusa u zaštiti i unapređenju prava manjina.
Prisutna je i svest da je to povezano s odgovorom na krizu nacionalnog
ideniteta srpske nacije i državnog identiteta Srbije, odnosno SRJ/ SCG.
Takođe, promenjen je odnos prema okruženju, pre svega prema suse-
dnim zemljama i ukupnoj međunarodnoj zajednici. Saradnja i prihva-
tanje međunarodnih standarda su, za sada, i najvidljivija promena.
Mehanizmi zaštite, ustavom i zakonima garantovanih prava, pri-
padnicima etničkih manjina najslabija su tačka zaštite manjina u Srbiji.
Uz to, uočljivo je i sledeće :
• odsustvo promišljene manjinske politike, uz prilagođavanje odluka
o statusu i zaštiti manjina dnevnopolitičkim potrebama vlasti;
• međusobna udaljenost, pa i sukobljenost republičkih i pokrajin-
skih centara ekonomske i političke moći, što dovodi do konfuzije,
podsticanja sumnji i umanjuje ionako slab ugled vlasti i njihov
uticaj na položaj manjina;
• održavanje, pa i ponovno jačanje etnonacionalističkih i centralisti-
čkih tendencija u političkom životu, kulturi i svesti većine stano-
vnika Srbije, što dodatno otežava regulisanje manjinske zaštite.
124
Manjinsko - većinski odnosi u Srbiji su odnosi konfrontacije, čemu
je u velikoj meri doprineo i neadekvatan “institucionalni inženjering”,
koji je podstakao negativne reakcije manjina. Dakle, u Srbiji koja je
multietnička, multikulturna i multikonfesionalna zajednica, principi
većinske demokratije ne mogu, bez izvesnih ograničenja i dopuna, u
institucionalnom i u praktičnom pogledu, da se primene. Prema tome,
pored zalaganja za individualna prava svih građana, moraju se prihva-
titi i tzv. kolektivna prava etničkih grupa.
Sve to upozorava da će izgradnja demokratske manjinske politi-
ke biti dug proces. Posebno bolne će biti promene navika i mišljenja.
Stoga je posebno ukazano na načela na kojima bi mogao da bude izgra-
đen demokratski smisao državnog i nacionalnog ideniteta. To su:
• poštovanje ideniteta i pronalaženje balansa između ljudskih slobo-
da i prava individua i prava manjina, kao i uklanjanje postojećih
etničkih uslovljavanja prava i sloboda (na primer, državljanstva),
• manjinama bi trebalo priznati politički subjektivitet izražen voljom
manjinskog biračkog tela kroz izbore za skupštine na svim nivoima
vlasti. Takođe, moraju se priznati manjinska kolektivna prava u
oblasti školstva, kulture, informisanja i službene upotrebe jezika,
• podela vlasti između većine i manjine, počevši od primene načela
decentralizacije do uspostavljanja različitih oblika koalicija koje
bi omogućile manjinama da upravljaju svojim poslovima u razli-
čitim oblicima autonomije i regionalizma. Moguće je da, u okvi-
ru jedne te iste teritorijalne autonomije, paralelno postoje drugi
oblici autonomija, naročito kulturnih, regionalnih, ili takozvani
specijalni statusi. Autonomija je ograničeni suverenitet i pošte-
ni kompromis između dva legitimna i u međunarodnom pravu
priznata postulata: prava etničke zajednice na samoopredeljenje
i poštovanja državnog suvereniteta i teritorijalnog integriteta.
Autonomija izražava i poverenje države u pripadnike etničke ma-
njine kojima se prepušta da, u pojedinim oblastima značajnim za
nacionalni identitet, sami upravljaju i da, pred državom, preuzmu
političku, pravnu i materijalnu odgovornost za svoju delatnost,
125
Prava manjina
• modernizacija etniciteta, to jest izgradnja etničke lojalnosti po
merilima demokratskog društva i po moralnim i društvenim nor-
mama primerenim novom milenijumu,
• zakonsko regulisanje prava manjina i uspostavljanje efikasnih meha-
nizama za zaštitu manjinskih prava (konsocijativna demokratija, ma-
njinska samouprava, ombudsman; ministartsvo za ljudska prava i naci-
onalne manjine u Vladi Srbije kao i druge institucije promocije i zaštite
manjinskih prava, uključujući reviziju izbornog zakonodavstva),
• s obzirom na to da je zaštita manjina umnogome političko pita-
nje, ona zavisi od odnosa političkih snaga, ali ovi odnosi ne bi
trebalo da se grade samo na “trgovini” glasovima, već bi trebalo
da uključe čvršće dogovore o pavilima političkog ponašanja i o
zajedničkim političkim ciljevima,
• vlasti Srbije bi hitno morale da preduzmu sledeće korake kako
bi sprečile dalju “teritorijalizaciju” manjinskih zahteva, kao i ne-
produktivnu “internacionalizaciju”, te bi Vlada Srbije trebalo da
pristupi izradi nacionalne strategije demokratske manjinske po-
litike u Srbiji, na osnovu nje i zakonodavnoj reformi u oblasti
manjinske zaštite. To nalaže ili da se u republičko zakonodavstvo
uvrsti bivši savezni zakon pa da se pristupi njegovim izmenama
i dopunama ili, što je bolje, da se usvoji republički manjinski za-
kon uz reviziju drugih zakonskih rešenja,
• potrebno je da se preispita praksa osnivanja i delovanja saveta
nacionalnih manjina, kao i da se o njima donese poseban zakon,
• potrebno je da republička vlada, u okviru nužnih rekonstrukcija,
formira ministarstvo za ljudska prva i nacionalne manjine, koje
bi preuzelo odgovornost za reformu manjinskog zakonodavstva
i uspostavljanje ili oživljavanje institucija manjinske politike.
Nephodno je da se uspostavi tesna saradnja s Crnom Gorom, ali i
evropskim institucijama u harmonizovanju politike u ovoj oblasti.
Demokratska manjinska politika trebalo bi da bude zasnovana
na konsenzusu političkih aktera, manjinskih zajednica i šire javnosti.
Međutim, to pravilo nije poštovano u dosadašnjem delovanju vlasti.
126
NVO i građanske inicijative mogu doprineti stvaranju pozitivnije
atmosfere za prevladavanje sadašnje distance i za postizanje konsenzu-
sa većeg broja aktera manjinske politike. Isključivanje i samoisključiva-
nje, maksimalistički zahtevi i etnocentrizam mogu otežati napredak u
procesu pronalaženja konstruktivnih rešenja i demokratskom formira-
nju nove manjinske politike. Aktiviranje organizacija civilnog društva
(mediji, sindikati, nevladine organizacije, crkve itd.) u izgradnji ma-
njiske politike je dodatna garancija da će ova politika biti podržana i
kontrolisana od demokratske javnosti.
Manjinska politika je samo jedan od segmenata demokratizacije i
nije samo u rukama političke elite većine ili vlasti, mada je uloga ovih
političkih lidera izuzetno važna. Nema demokratske manjinske poli-
tike ako u njoj nema aktivne participacije lidera manjinskih zajednica.
Oni mogu dosta da učine da bi se položaj manjine poboljšao, posebno
ako imaju strategiju odbrane svojih prava i ako pravovremeno svoje
zahteve predstavljaju široj javnosti i nadležnim organima.
Manjinsko pitanje uopšte, a posebno pitanje “novih manjina”, po-
vezano je i s nacionalnim pitanjima od kojih su mnoga, naročito srpsko
i hrvatsko pitanje, regionalna, te se mogu rešavati samo u regionalnom
okviru saradnje. Ona neposredno zadiru u pitanja bezbednosti i sta-
bilnosti Regiona, što nalaže da se pristupi regionalnoj standardizaciji i
harmonizaciji manjinskog zakonodavstva. To bi u znatnoj meri dopri-
nelo stabilizaciji novonastalih država, a olakšalo pripadnicima “novih
manjina” usvajanje i izgradnju novog identiteta i doprinelo unapre-
đenju položaja manjina i spuštanju međuetničkih tenzija u Regionu.
Unutar ovog procesa posebnu pažnju zaslužuje odnos prema “novoj
dijaspori” i “novim manjinama”. U meri u kojoj bude jačala stabilnost
pojedinačnih država i širila se saradnja u regionu, sužavaće se prostor
za manipulaciju manjinama u funkciji destabilizacije susednih država.
127
Cenka Ivanova
Vanče Bojkov
O BUGARIMA U SRBIJI
I. UVOD
Strateško mesto teritorije Balkana kao raskrsnice puteva sa zapa-

da na istok i sa severa na jug, velika koncentracija istorijskih događaja
na ovim prostorima, nehomogeni etnički sastav balkanskog stanovniš-
tva sa različitim vizijama svoje uloge i svog udela u događajima, tokom
vekova stvaraju jedinstvenu sliku raznovrsnosti i rivalstva, pri čemu su
u stvaranje te slike uvek bile umešane i sile sa strane. Uprkos brojnim
teorijama o nastanku, formiranju i civilizacijskom razvitku etnosâ na
Balkanu, istorija će najverovatnije sačuvati zauvek niz tajni. Usponi i
padovi, plime i oseke u međususedskim odnosima, periodi svestrane
integracije, ali i dugotrajne i otvorene mržnje – sve to zajedno može biti
prikazano kao tipološka karakteristika istorijskih veza balkanskih naroda.
Istoriji međususedskih odnosa Bugara i Srba, koja je bogata i
kontradiktorna, veoma je teško dati sveobuhvatan opis. Slična su-
dbina dvaju susednih naroda spoj je niza proteklih procesa. S jedne
strane, to je kontinuirani prenos saznanja da su većim delom to naro-
di – naslednici nekadašnjeg praetnosa (praslovenskog) sa zajedničkim,
praslovenskim jezikom, koji tokom sopstvene evolucije nije doveo do
velikih razlika, kasnije, na njemu nastalim jezicima. S druge strane
se ističe njihovo raseljavanje i stvaranje država na teritoriji Balkanskog
poluostrva. U kontaktu sa drugim etnosima, autohtonim ili koji su
kasnije došli, u borbi sa jakom i civilizacijski razvijenijom Vizantijom
u srednjem veku, dalje, u borbi za stabilizovanje i održavanje sopstvene
državnosti u međusobnoj konkurenciji, stvorena je raznolika paleta
susedskih odnosa sa različitim stavovima prema susedu u zavisnosti
od tačke gledišta, tj. od konkretnih okolnosti za svaki istorijski peri-
129
Prava manjina
od. Do kraja XIV veka, kada Turci osvajaju skoro ceo Balkan, odno-
si između bugarskih i srpskih vladara kretali su se iz jedne u drugu
krajnost. Tokom vekova menjale su se granice i teritorije, pri čemu su
različite generacije iste loze pripadale kao podanici jednoj ili drugoj
mnogobrojnoj vladarskoj porodici, sklapani su dinastički brakovi u
cilju pomirenja ili obezbeđenja mirnog življenja, stvarani su ugovori
za zajednički nastup protiv treće sile, ali je često dolazilo i do međuso-
bnih sukoba. Takođe, tokom vekova odvijali su se dugotrajni procesi
uzajamnosti i integracije u kojima su akteri bili obični ljudi. Skoro pet
vekova političke potčinjenosti Osmanskoj imperiji za sve Bugare i za
skoro sve Srbe, formiralo je specifične uzajamne odnose dva susedna i
genetski veoma bliska naroda u njihovom statusu jednake neravnopra-
vnosti. Period turske vladavine i njegov sistem političkog ugnjetava-
nja potčinjenih naroda, oslobodilački pokreti, ratovi, brojne migracije,
deo su zajedničke istorije, ali i značajan činilac formiranog mentaliteta
i odnosa prema drugom kod balkanskih naroda uopšte.
Kada se o tim odnosima raspravlja, iskrsava jedan veoma speci-
fičan, obostrano izražen fenomen koji utiče na interpretaciju prošlo-
sti: polazno stanovište, u koje se po pravilu mešaju stavovi formiranih
mentaliteta kasnijih generacija koje na prošlost gledaju svojim očima,
zaboravljajući da se tada još nisu desili neki događaji koji su uticali na
formiranje tog njihovog kasnijeg mentaliteta. Bitno je imati u vidu
još jednu jako važnu karakteristiku koja čini paletu međususedskih
odnosa još specifičnijom, a to je takozvani kulturološki fenomen “ma-
lih razlika” na etnokulturološkom, ali i jezičkom planu (naročito na
širokom pograničnom području). Sve navedeno vekovima formira stav
podozrivosti i nepoverenja prema susedu, nerazumevanje, konkuren-
ciju, stvara stereotipe u ponašanju pojedinca u odnosu na uzajamnu
podnošljivost, ali i u odnosu na pravo na samoopredeljenje drugog kao
pripadnika susednog naroda.
130
O Bugarima u Srbiji
II. ISTORIJA
Istorija međususedskih odnosa uglavnom ima najmanje dve in-

terpretacije u svakoj nacionalnoj istoriografiji ponaosob, tako da bilo
koji stav ili pokušaj pregleda istorijskih događaja, uključujući i ovih
nekoliko redova, uvek nailazi na oštru reakciju i kritiku najmanje sa
jedne od dveju strana. Međutim, ta objektivna činjenica tipična je i
neodvojiva karakteristika za veći deo nacionalnih istorija.
Veoma komplikovani istorijski događaji i periodi od sredine XIX
i tokom XX veka, tj. duže od stoleća i po od početnih etapa formiranja
savremene državnosti Bugara i Srba, stvorili su za stanovništvo sa je-
dnog šireg područja vreme surovih izazova sa dugotrajnim i tragičnim
posledicama za generacije unapred. Međususedski odnosi postali su
deo velike drame raspada evropskih imperija krajem XIX i početkom
XIX veka i podele “spornih” teritorija među novonastalim nacional-
nim državama, pri čemu su uvek poslednju reč imale “velike sile”, jače
evropske države, koje su imale pretenzije, a i mogle su da diktiraju
uslove za stvaranje novije političke karte Starog kontinenta.
Prvi ozbiljniji sukob novijeg vremena na srpsko-bugarskom tere-
nu nastao je posle Rusko-turskog rata 1877-1878. godine, u kojem su
učestvovale srpske trupe sa zapadne strane i posle potpisivanja San-ste-
fanskog ugovora. Srbija kao država sa ranijim konstituisanjem imala je
određenu prednost na istorijskoj sceni još od 30-ih godina XIX veka,
odnosno težila je da poseduje i veću teritoriju, što je i ostvarivala po-
stepeno. U sporu među saveznicima u drugoj fazi Rusko-turskog rata
– Rusije i Srbije, iskrsava pitanje granica bugarske države u razmaku od
današnjih najzapadnijih bugarskih gradova do Niša. Berlinski kongres
1878. godine revidira prethodni sporazum, deli Bugarsku na dva manja
dela i ustupa Srbiji teritorije koje su oslobođene uz pomoć srpske vojske.
Tako će 1878. postati godina preokreta za susedske odnose, posle koje
će se odigrati veoma tragični događaji sa dugim odjekom. Jedan od tih
događaja je diplomatska kriza 1883-1884. godine za vreme Timočke
bune i emigracije srpskih radikala u Bugarsku sa N. Pašićem na čelu,
131
Prava manjina
kada je ponovo iskrsao problem zajedničke granice na reci Timok.
Posle ujedinjenja Kneževine Bugarske sa Istočnom Rumelijom 1885.
izbija Srpsko-bugarski rat koji je pokrenuo kralj Milan i koji je Srbija
izgubila, a ujedinjena Bugarska postala pretendent za vodeću ulogu
na Balkanu. U svesti Bugara koji su se silnim mukama i velikim gubi-
cima, uz tuđu pomoć, oslobodili vekovnog ugnjetavača, a posle toga
preživeli razočarenje i očaj od ponovne podele, taj rat je ostavio dubok
trag. Dalje, u kasnijim ratnim događajima tokom XX veka, kada je bu-
garska vojska bila prisutna na teritoriji istočne Srbije, u svesti lokalnog
stanovništva će ostati uspomena o neopravdanim civilnim žrtvama.
Opšte gledano, među susedima su se desili događaji koji se nisu mogli
popraviti – lile su se reke krvi u direktnim ratnim sukobima, ali čak i
za vreme mira stradali su političari, ugledni intelektualci i obični ljudi
zbog svoje naklonosti prema susedu. Ali svako i dan-danas prepoznaje
samo svoju i ne zna za tuđu nesreću, svako broji samo svoje žrtve, ne-
prijatnih istina nema u udžbenicima istorije i političkim komentarima,
čak ni u memoarima tadašnjih aktera. U međusobne odnose još iz vre-
mena oslobodilačkih ustanaka i ratova protiv Turaka na žestok način
se upliće pitanje sudbine Makedonije, koja postaje teren političkog i
kulturno-prosvetnog rivalstva tokom decenija.
Posle Balkanskih ratova i posle Prvog svetskog rata, u kojima su
dve zemlje nastupale i kao saveznici, i kao direktni neprijatelji, i kao
pripadnici protivničkih vojnih saveza, slede mirovne konferencije koje
iznova određuju granice. Njojski ugovor, potpisan 27. novembra 1919.
godine kao sporazum pobednika u Prvom svetskom ratu nameće po-
raženim stranama, uključujući tu i Bugarsku, svoje odluke. Prema tom
ugovoru, deo zapadnih bugarskih teritorija pripao je Kraljevini Srba,
Hrvata i Slovenaca. Bugarska gubi 1545 kilometara kvadratnih sa 105
sela, sa gradom Caribrod (kasnije preimenovan u Dimitrovgrad) i pa-
lanke Bosilegrad i Klisuru. Zajednička granica deli 25 sela u bukval-
nom smislu, kao što je selo Strezimirovci, na primer, 60% sela ostaje
na srpskoj teritoriji, 40 % na Bugarskoj.
132
O Bugarima u Srbiji
***
Osim te kompaktne mase Bugara koji su teritorijalno dodeljeni

susednoj Srbiji, u srpskom Banatu živi nevelika grupa Bugara koji su
se tamo doselili posle jednog od austrijsko-turskih ratova krajem XVII
veka, a pobegli su iz zavičaja posle neuspelog ustanka u Zapadnoj
Bugarskoj, skoro u isto vreme kada su se Srbi pod vođstvom Arsenija
Čarnojevića selili na sever. Ti, tzv. banatski Bugari, poznati su kao
dijaspora pavlikijana (pavlikjani, palkjani, palkeni, palčeni, palčene).
Pavlikijani, sledbenici pavlikijanske srednjovekovne hrišćanske jeresi
i protivnici pravoslavlja, primili su katoličku veru još u otadžbini, za
vreme turske vladavine. Na teritoriji Bugarske Pavlikijani su poznati
kao dve kompaktnije grupe – jedna u južnim predelima oko Plovdiva,
i druga na severu blizu Dunava – u regionima Vidina, Nikopola,
Belena, Svištova. Tradicionalno se Bugari katolici zovu Pavlikijani i
obe grupe održavaju međusobne kontakte, kao i kontakte sa sunaro-
dnicima u rumunskom i srpskom Banatu. Prvobitno doseljeni Bugari
naseljavali su Transilvaniju i severne delove Banata, gde su i danas, u
Bešenovu i Vingi, u Rumuniji, kasnije i Temišvaru, njihova središta.
Kasnije, zbog povoljnijih uslova datih od strane Habsburške monar-
hije, deo tih Bugara prelazi u južni Banat, koji nakon podele između
Rumunije i Kraljevine Jugoslavije ostaje takođe podeljen.
Posle oslobodilačkog rata iz 1877-1878. god. i stvaranja bugarske
kneževine, deo banatskih Bugara vraća se u zavičaj. Istorijske katakli-
zme koje slede naročito posle Prvog svetskog rata i nesigurnost života
prouzrokuju novi talas ponovnog vraćanja u Banat. Danas u srpskom
Banatu ima ljudi koji su potomci ranije doseljenih Palćana, ali ima i
naslednika rođenih u Bugarskoj i ponovno došlih u Banat.1
1
Prvi materijal o Bugarima iz srpskog Banata objavio je prof. Marin Mla-
denov, donedavni rukovodilac Katedre za bugarski jezik na Beogradskom
univerzitetu, u časopisu bugarske narodnosti za nauku, književnost i kulturu
“Most” (Niš, 1989). У Sofiji je 1999. objavljena monografija Bl. Njagulova
“Банатските българи”.
133
Prava manjina
III. STANOVNIŠTVO – BROJ, DEMOGRAFSKI PROBLEMI
Različiti izvori tokom skoro 100 godina ukazuju na različit broj

stanovništva sa bugarskim poreklom. Za vreme Osmanske imperije,
kada nije bilo granica između Bugara i Srba, kretanje ljudi zavisilo
je od niza konkretnih okolnosti i od statusa i prava koja je imalo hri-
šćansko stanovništvo u celini. U stvari, konkretni podaci kasnijeg su
perioda, tek iz vremena takozvanih nacionalnih preporoda, što je i
razumljivo, imajući u vidu da nijedna od dveju zamalja vekovima nije
imala sopstvene državne institucije koje bi održavale kontinuitet u
dokumentovanju važnijih događaja. Na osnovu izvora zna se da su
postojale migracije iz političkih i ekonomskih razloga: pomenuti slu-
čaj banatskih Bugara, individualna doseljavanja bugarskih porodica
u XVIII i XIX veku - poznati su po tome da su bili iskusni povrtari,
politička emigracija u početnoj fazi organizovanog revolucionarnog
pokreta Bugara u XIX veku, kao i obrnuto - politička emigracija Srba
u Bugarsku za vreme vladavine kralja Milana, a i kasnije. U okolinu
Beograda, na primer, doselili su se posle oslobodilačkih srpskih usta-
naka trgovci, zanatlije, povrtari, što se i danas pamti u beogradskim
predgrađima. Neki od tih doseljenih Bugara zauzimali su važna me-
sta u upravljanju srpskom kneževinom, naročito za vreme vladavine
Miloša Obrenovića u prvoj polovini XIX veka. Do orijentacije bugar-
ske emigracije prema Rusiji, naročito posle Krimskog rata i otvaranja
poznatog Južnoslovenskog pansiona u Odesi koji je pomagao omladini
južnoslovenskih zemalja, pojedini prvi visokoobrazovani mladi Bugari
završili su svoje obrazovanje u Beogradu uz (finansijsku) podršku sr-
pske knjažeske kancelarije. Migracije sa bugarskih teritorija u Srbiju
trajale su do Berlinskog ugovora 1879. godine. U određenim periodi-
ma tokom XX veka aktivna je i tzv. radna i školska migracija – pečal-
bari se kreću u dva smera, studenti iz Srbije studiraju u Sofiji i obrnuto
– bugarski studenti učili su u Beogradu, kasnije i u Nišu.
Za prethodne periode srpski izvori ukazuju da je ukupan broj
Bugara u Srbiji bio oko 100 hiljada, dok bugarski izvori tvrde da ih
134
O Bugarima u Srbiji
je bilo preko 120 hiljada. Izvesni podaci dveju zemalja pokazuju da
se postepeno tokom minulih decenija bugarsko stanovništvo asimilo-
valo. U stvari, posle Prvog svetskog rata i posle Njojskog ugovora do
Drugog svetskog rata, Bugarima nisu priznavana prava samooprede-
ljenja i protekao je aktivan proces asimilacije – kako u pograničnim
krajevima, tako i kod banatskih Bugara. Osnovni pokretači tih pro-
cesa bili su obrazovanje na srpskom jeziku bez prava da se predaje i
uči na maternjem jeziku, bez štampe i kulturnih aktivnosti na svom
jeziku. Prvi posleratni statistički podaci iz 1947. god. ukazuju da je
u već bivšoj Jugoslaviji bilo 61.149 Bugara; 1961. njihov broj je oko
63.000; 1971 – 58.000; 1981 – 33.500; 1991 – jedva oko 27.000. U
2002. godini, kada je bio poslednji popis stanovništva, kao Bugari se
izjasnilo 20.497 građana, pri čemu 18.839 njih živi u centralnoj Srbiji,
1.658 – u Vojvodini. U opštini Dimitrovgrad, koju, kao što se vidi i iz
dosadašnjeg izlaganja, naseljavaju skoro samo Bugari, ukupan broj sta-
novništva 2002. bio je 11.748, u opštini Bosilegrad – 9.931. Kad bi se
uporedile brojke, postalo bi jasno da se nisu svi izjasnili kao pripadnici
bugarske nacionalne manjine. Slična je situacija i u selima na teritoriji
druge dve opštine, kao i kod banatskih Bugara, mada su kod njih i
status, i istorijska, i verska, i socijalna podloga u mnogome različiti od
istih pokazatelja kod Bugara pored granice.
Prvo pitanje koje iskrsava, kada bi se pažljivo proučila statistika
i ono što je iza nje, jeste o uzrocima “iščezavanja” onih koji se danas
opredeljuju kao Bugari u poređenju sa decenijama kada su živeli nji-
hovi očevi i dedovi. Odgovor je kompleksnog i jako komplikovanog
karaktera, pri čemu je stvar veoma delikatna sa više gledišta. Na tu
temu vredi provesti posebnu višeaspektnu analizu sa savremenih, mo-
dernijih metodoloških pozicija. Etnička (samo)opredeljenost ima svoje
specifične parametre i fine nijanse koje je jako teško uočiti sa strane ili
sa bilo koje distance – i geografske, i istorijske.
Ne postoji zvaničan stav o tome zašto se tako naglo smanjio broj
Bugara u bivšoj Jugoslaviji, odnosno u Srbiji. Ali poznat je niz činjeni-
ca koje su to prouzrokovale. Usled ekonomske zaostalosti u krajevima
135
Prava manjina
gde žive predstavnici bugarske nacionalne manjine, veći broj porodica
odselio se u unutrašnje predele zemlje. Socijalizacija u tim sredinama,
mešoviti brakovi, život u zemlji sa određenim političkim strategijama
i sa prethodnom politikom nepriznavanja statusa i prava određenih
manjina, dozvoljena opcija da se ljudi samoopredeljuju kao Jugosloveni
i slično, kao i postepeno ukidanje obrazovanja na maternjem jeziku
– bitan su deo objašnjenja. Od pedesetih godina prošlog veka Bugari iz
pograničnih krajeva počeli su se masovno školovati i napuštati zavičaj.
Siromašna zemlja i odsustvo perspektiva za odgovarajući ekonomski
status doveli su do masovnog iseljavanja mlađih generacija i do svo-
jevrsne autoasimilacije. Veći broj sela u pograničnim regionima ostao
je skoro bez radno sposobnih ljudi, i danas tamo žive pretežno ljudi u
poodmaklim godinama. O tome svedoči i minimalan broj dece u škol-
skom uzrastu, tj. u tim pograničnim selima hara “bela kuga”, a kod
Bugara u njihovim opštinama kao konstantna veličina utvrdio se de-
mografski pad. Danas više Bugara živi u najvećem gradu jugoistočne
Srbije – Nišu, pri čemu se tvrdi da je njihov približni broj oko 20 hiljada,
mada se većina zvanično ne izjašnjava na popisima kao Bugari. Velikih
grupa doseljenika ima u gradovima Vranje, Leskovac, Pirot i dr.
***
Prema podacima poslednjeg popisa iz 2002. godine banatskih

Bugara u Srbiji ima preko 1500, ali sami Palćeni tvrde da je njih preko
3000 u srpskom Banatu i oko 15 000 – u rumunskom. Oni žive ugla-
vnom sa Mađarima i sa njima imaju najviše mešovitih brakova, kao i
sa Slovacima u manjoj meri. Prema tvrdnjama starih Palćena procesi
asimilacije postali su aktivniji posle Drugog svetskog rata.
IV. GEOGRAFSKI I ADMINISTRATIVNI POLOŽAJ
Bugari u Srbiji žive kompaktno uz granicu sa Bugarskom u jugo-

istočnoj Srbiji – to su opštine Dimitrovgrad (do februara 1950. god.
136
O Bugarima u Srbiji
Caribrod) i Bosilegrad, kao i sela koja danas pripadaju opštinama
Babušnica (Zvonci) i Surdulica (Božica i Klisura).
Po administrativnoj podeli, opština Dimitrovgrad, zajedno sa
opštinama Babušnica i Pirot, pripada Pirotskom okrugu, opština
Bosilegrad, zajedno sa opštinama Surdulica i Vranje, pripada Pčinjskom
okrugu sa sedištem u Vranju. Teritorija Bosilegradske opštine sa 34 na-
seljena mesta najveća je na teritoriji Pčinjskog okruga.
Sa geografskog aspekta, teritorije koje naseljava bugarska nacio-
nalna manjina duž granice teške su za komunikacije pošto je to pla-
ninski reljef sa relativno malim dolinama reka. Veći deo planinskih
naselja nije kompaktnog tipa, nego su kuće razbacane po brdima ili su
grupisane po mahalama. Jedino se gradovi Dimitrovgrad i Bosilegrad
nalaze na relativno širem i ravnijem terenu, i veći su po broju stano-
vnika – prema poslednjem popisu. Dva grada se razlikuju po svom
geografskom i saobraćajnom položaju: Dimitrovgrad se nalazi na me-
đunarodnom putu E-80 Niš – Sofija, koji ide dalje prema Bliskom
istoku, na reljefu zapadnih ogranaka Stare planine. Kroz grad saobra-
ćaju autoput i železnica, granica je u neposrednoj blizini, a do glavnog
grada Bugarske – Sofije ima samo pedesetak kilometara. Bosilegrad je
ostao na srpskoj teritoriji iza nekadašnje stare bugarsko-srpske grani-
ce koja je pratila prirodnu granicu planinskih masiva Vlasine i Besne
kobile. Zbog toga su komunikacije sa srpske strane, tj. kad se dolazi iz
najbližih većih gradova otežane, naročito kada su vremenske nepogo-
de, zbog puta koji ide kroz planinu. Bosilegrad, zbog reljefa, ima lakšu
saobraćajnu vezu sa obližnjim bugarskim gradom – okružnim centrom
Ćustendilom. Reljef stvara probleme u međusobnoj komunikaciji sta-
novništva Dimitrovgrada i Bosilegrada, koje dele planinske teritorije
gde putevi nisu najboljeg kvaliteta. Najudobniji je put sa bugarske stra-
ne, što za komunikaciju nije bilo moguće tokom decenija u prošlosti i
zavisilo je od političkih odnosa dve susedne zemlje.
***
137
Prava manjina
Banatski Bugari su kasnije, tek u XIX veku, prešli u južni Banat,
koji je posle Prvog svetskog rata i raspada Austro-Ugarske monarhije
pripao Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Belo blato, Ivanovo, Ečka,
Jaša Tomić (staro Modoš), Konak, Banatski dvor (Regendorf, Zvornjak),
Skorenovac (Đurđevo), Stari Lec – to su mesta gde oni žive, u blizini gra-
dova Pančevo, Zrenjanin, Kovin. Aktivniji u održavanju svog identiteta
su Bugari iz Ivanova, gde ih je najviše, iz Belog blata i Skorenovca.
V. PRAVNI STATUS MANJINE
U principu, regulisanje prava manjina putem ugovora stara je

pojava u međunarodnom pravu. U prošlosti, naročito tokom XIX
veka, ugovori su najčešće regulisali, uz ostala politička pitanja, i polo-
žaj manjina pretežno kao položaj verskih manjina. Tako je, na primer,
Osmanska imperija određivala prava nemuslimana kao rummillet,
a prava Bugara i Srba određivana su na osnovu jednake hrišćanske
veroispovesti, a ne kao pripadnika jedne ili druge etničke zajednice.
Odredbe o manjinama i njihovoj zaštiti unesene su i u mirovne ugovo-
re nakon Prvog svetskog rata. Pod okriljem Organizacije ujedinjenih
nacija doneti su mnogi multilateralni ugovori koji sadrže odredbe o
nacionalnim, jezičkim, rasnim i verskim manjinama i proklamuju nji-
hovu zaštitu: Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida
od 1948. godine, Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije iz
1965. godine, Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima
iz 1966. godine, Konvencija o uklanjanju i kažnjavanju zločina apar-
thejda iz 1973. godine, itd. Posebnu važnost imaju ugovori pod okri-
ljem Saveta Evrope: Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim
jezicima od 1992. godine i Okvirna konvencija o zaštiti nacionalnih
manjina iz 1995. godine. Neke države su zaključile posebne bilate-
ralne ugovore čiji je jedini predmet regulisanje položaja nacionalnih
manjina, posebno kad su to susedne zemlje, radi obezbeđivanja zaštite
pripadnika nacionalnih manjina.
138
O Bugarima u Srbiji
Posle Njojskog ugovora i uspostavljanja nove granice, u periodu
između dva svetska rata, tj. tokom prve polovine XX veka, Bugarima
u Kraljevini Jugoslavija nije priznat status manjine (na primer, njih
nema u statističkim podacima posle popisa stanovništva 1921. i 1931.
godine). Na osnovu velike bliskosti jezika, naročito dijalekta koji pri-
rodno, zbog jedinstvenosti južnoslovenskog jezičkog kontinuuma, ima
zajedničke crte sa susednim dijalektima, zbog iste religije i nedavne
opšte istorije do oslobođenja od Turaka, vođena je asimilatorska poli-
tika, a počeli su i prvi znaci autoasimilacije. Nisu priznavana osnovna
etnička prava stanovništva - znaci nacionalnog identiteta su osuđivani,
menjana su prezimena po srpskom uzoru na -ić. Nastava se izvodila na
srpskom jeziku, upotreba bugarskog jezika bila je redukovana, knjige
na bugarskom jeziku bile su zabranjene. Zbog prekršaja tog reda bilo
je i nastradalih. Jedan budni stalež mladih ljudi napušta rodna mesta
u potrazi za višim obrazovanjem, veliki je broj emigranata ne samo u
maticu nego širom sveta.
Uprkos preporukama Ženevske konferencije o manjinama iz
1924, Bugarima je priznat status manjine tek 1947. godine, tj. posle
Drugog svetskog rata, sa proizilazećim pravima, propisanim zako-
nodavstvom Jugoslavije. Za vreme Drugog svetskog rata teritorije sa
stanovništvom bugarskog porekla se ponovo nalaze pod jurisdikcijom
bugarske države. Nezavisno od suprotnih tački gledišta, da je to period
“oslobođenja” ili “okupacije”, od istoriografske ocene tog perioda svake
od dveju protivničkih strana, to je vreme uspona znakova identiteta,
kulture i obrazovanja na maternjem jeziku. Posle 1948. godine i zlogla-
sne “Rezolucije Informbiroa” srušene su skoro sve stvorene pozitivne veze
između dva susedna i bratska naroda na zvaničnom, političkom planu
– pogranično stanovništvo je jedno od najnastradalijih usled političkog
obrta. Godinama se za predstavnike manjine sveukupnom atmosferom
stvara osećaj niže vrednosti na osnovu učenja jugoslovenske istorije, koja,
kao i obrnuto, formira pretežno negativnu predstavu o susedu.
Iako su prava bila zakonski garantovana, situacija kod bugarske
manjine u pogledu brojnosti i organizacije kulturnog i prosvetnog ži-
139
Prava manjina
vota puna je protivurečnosti koje iskrsavaju prilikom poređenja poda-
taka popisa i stalnog smanjenja broja onih koji su se izjašnjavali kao
Bugari. Ustav Jugoslavije iz 1974. formuliše prava i status manjina na
teritorijama tadašnje federacije, ali se i od te godine mnogo u realnom
korišćenju manjinskih prava menja. Na prvom mestu to je reducira-
nje broja časova na kojima se uči maternji jezik. Građanima je takođe
dozvoljeno da se izjašnjavaju kao Jugosloveni, što je dovelo do bitne
promene u demografskoj slici po kriterijumu nacionalne pripadnosti.
Posle demokratskih promena 2001. godine (o tome vidi niže u
poglavlju o jeziku i obrazovanju) ostvareni su konkretni koraci u prav-
cu organizacije i integracije novog, modernog evropskog tipa. Ipak,
problemi manjinske zajednice, naročito u pograničnim područjima,
prouzrokovani su u najvećoj meri jako niskim ekonomskim standar-
dom tog stanovništva i velike stope nezaposlenosti (o tome vidi dalje),
ali i nizom nepostignutih sporazuma u ostvarivanju osnovnih prava
kao što su obrazovanje i informisanost na maternjem jeziku i slično.
U skladu sa Zakonom o zaštitu prava i sloboda nacionalnih ma-
njina u Srbiji i Crnoj Gori, koji je Skupština SR Jugoslavije usvoji-
la 26. 2. 2002, građani koji pripadaju nacionalnim zajednicama sa
manjinskim statusom imaju pravo da punopravno učestvuju u svim
oblastima društvenog života. Ovim se zakonom reguliše ostvarivanje
individualnih i kolektivnih prava uz potpunu zaštitu od svih mogućih
vrsta diskriminacije u oblasti društvenog života, obrazovanja na svom
maternjem jeziku, informisanosti i kulture, službene upotrebe jezika,
pravo na održavanje i razvoj tradicija, pri čemu se stvaraju institucije za
organizaciju funkcionisanja manjinske zajednice – Nacionalni saveti.
VI. PRIVREDNO-EKONOMSKI STATUS
Opštine koje naseljava bugarska nacionalna manjina nisu dobro

razvijene u ekonomskom pogledu. Razlozi su višeaspektni, ali primar-
no mesto zauzima nezainteresovanost prethodnih jugoslovenskih i sr-
pskih vlada da investiraju u velike projekte na samoj granici, što nije
140
O Bugarima u Srbiji
izolovana pojava na Balkanu - u poređenju sa ekonomskim integraci-
onim procesima još od početka Evropske ekonomske zajednice 50-ih
godina XX veka, kasnije - i u ekonomskoj politici EU.
Na području Bosilegradske opštine, od dva nekadašnja rudnika
– Karamanica i Blagodat, kasnije preimenovan u Grot – danas još uvek
radi rudnik olovne i bakarne rude Grot, u zapadnim predelima opšti-
ne, na području Besne kobile, čije je sedište u Vranju. Više ne radi ni
fabrika za eksploataciju grafita. Bosilegradsko područje se suočava sa
slabo razvijenom trgovačkom mrežom, gde uglavnom rade nakupci
stoke i ogrevnog drveta. Rade takođe i dva do tri ribnjaka koji su sta-
cionirani u okviru Lisinskog jezera. Meštani se bave i pčelarstvom. Od
industrijskih preduzeća u Bosilegradu najbolje radi mala fabrika čara-
pa “Anitex”. Doskora je radila fabrika za eksploataciju felspata, kamena
za izolaciju. Postoji, takođe, preduzeće “Kobos” – tekstilna industrija
u okviru vranjskog “Jumka”, gde je bilo zaposleno oko 500 radnika.
Trenutno u ovom, nekada najvećem preduzeću, radi oko 300 radnika sa
nepostojanim primanjima, a koji dele sudbinu matične firme u Vranju.
U opštini rade i dva autotransportna preduzeća – “Autotransport” i
“Tasaturs”, pekare, građevinsko preduzeće “Izgradnja”. Bosilegrad se
nalazi u drugoj polovini lestvice prosečnih zarada u Srbiji, ali je deo
stanovništva u teškom ekonomskom položaju upravo zbog zaostalosti
i problema vezanih za ekonomski status tog kraja u celini. Opština
Bosilegrad u perspektivi, kao i u prošlosti, svoj akcenat razvoja stavlja
na poljoprivrednu proizvodnju: na formiranje mini ovčarskih farmi,
farmi goveda i puževa, kao i prodaju zdrave pijaće vode. Dva preduzeća,
jedno iz Beograda, drugo iz Novog Sada, pokazala su interesovanje za
izgradnju fabrika za flaširanje vode u Ljubati i Lisini. Što se tiče drvne
industrije, iako se očekivalo da će eksploatacija drvene mase biti glavni
oslonac razvoja, to se nije dogodilo zbog nerešenih imovinskih proble-
ma, slabe putne infrastrukture, kao i inertnosti zaposlenih u drvnopre-
rađivačkoj industriji “Bor” i u Šumskoj sekciji. Opština Bosilegrad nije
iskoristila ni blizinu granice sa Bugarskom i Makedonijom. Granični
prelaz Ribarci ne koristi se dovoljno zbog odluke nadležnih organa
141
Prava manjina
da se carinjenje i transport velikih kamiona vrši preko graničnog pre-
laza Gradina kod Dimitrovgrada. Još uvek su bez rezultatata i poku-
šaji rukovodstva opštine da se otvori međunarodni granični prelaz
sa Makedonijom. Trenutno, da bi građanin Bosilegrada otputovao u
Makedoniju, prinuđen je da putuje preko Bugarske ili da koristi naj-
bliže granične prelaze Preševo i Prohor Pčinjski, koji su od njihovih
kuća udaljeni između 100 i 150 km. Opština Bosilegrad je opština sa
najmanje asfaltnih puteva. Njena budućnost, osim navedenih proje-
kata, mogla bi se povezati sa ekološkom poljoprivredom, ekološkim i
seoskim turizmom.
Opština Dimitrovgrad ima bolji strateški položaj zbog blizine
graničnog prelaza Gradina. Ali, zbog stanja privrede u celini, ova se
opština godinama nalazi na poslednjem mestu po godišnjim dohoci-
ma u Srbiji. Za opštinu kao celinu poljoprivreda je osnovni izvor doho-
tka za veći deo stanovništva, živi se takođe zahvaljujući manufakturnoj
seoskoj privredi – izrada visokokvalitetnih mlečnih proizvoda, naro-
čito nadaleko čuvenog kačkavalja. Problem je sistem otkupa proizve-
denog. Zahvaljujući reljefu, ovde su povoljniji uslovi za uzgajanje žita-
rica – pšenice, kukuruza; mogu se, za razliku od Bosilegrada, koristiti
kombajni i ostala poljoprivredna tehnika; kao u bosilegradskoj opštini,
i ovde su pašnjaci i livade bitan deo poljoprivrednih radnji. Područje
obiluje prirodnim bogatstvima, rudom i vodom, ali nedovoljno ek-
sploatisanim zbog odsustva investitora. Od rudnika dobro radi, ali sa
ograničenim kapacitetom radnih mesta, rudnik u Mazgošu. Najveće
preduzeće u gradu, Gumarska industrija “GID”, odavno je u stečaju, u
istoj je situaciji tekstilna industrija “Svoboda”. Upravo zbog zatvaranja
dva najveća preduzeća, grad je u ekonomskoj krizi. Nažalost, granica
se u poslednje vreme koristi za šverc cigareta i slično, od čega preži-
vljavaju porodice radnika čija su preduzeća u stečaju. Privatizovano
je nekoliko preduzeća, poput “Gradnje”, “Pekare”... Za dalji proces
privatizacije posebno je atraktivno ugostiteljsko preduzeće “Balkan”,
koje poseduje objekte u samom gradu, na granici i pored manastira u
Poganovu. Perspektive opštine mogu se naći u otvaranju manjih pre-
142
O Bugarima u Srbiji
duzeća za tekstilnu industriju, u proizvodnji ekološki čistih prehram-
benih proizvoda, u ekološkoj proizvodnji lekovitog bilja, u ekološkom
i seoskom turizmu i slično. Na tom planu granični položaj bi mogao
biti prednost u preduzimljivosti i u izradi projekata za finansiranje od
strane međugraničnih evropskih programa.
***
Pavlikijani su se prilikom doseljavanja bavili poljoprivredom, što je

i danas njihovo osnovno zanimanje. Još prilikom svog dolaska u Banat,
oni su stekli pravo da sklapaju ugovore sa bogatim vlasnicima zemlje, pri
čemu su nakon 30-godišnjeg rada mogli otkupiti tu zemlju i postajali
su njeni vlasnici. Danas Pavlikijani imaju svoju zemlju, poljoprivrednu
tehniku, školuju svoju decu. Predstavnici mlađih generacija bave se razli-
čitim profesijama, deo njih se raselio u obližnje veće gradove.
VII. JEZIK I OBRAZOVANJE NA MATERNJEM JEZIKU
Nastava na maternjem jeziku, kao što je već pomenuto, preživela

je niz metamorfoza tokom više od sto pedeset godina, što je posledica
društveno-političkih okolnosti. Istorija obrazovanja u krajevima gde su
stalno živeli preci predstavnika bugarske manjine ima dugu tradiciju još
od sredine XIX veka i neodvojivi je deo istorije bugarske prosvete i kulture,
tj. u neposrednoj je vezi sa istorijom i razvojem standardizacije bugarskog
jezika i odgovarajućim obrazovnim reformama vezanim za te procese.
Prve škole u okviru crkava koje su pružale osnovno crkveno obra-
zovanje osnovane su u bosilegradskom i caribrodskom kraju sredinom
XIX veka. Važno je da je sistem školstva do oslobođenja, tj. do Rusko-
turskog rata 1878, umnogome zaostajao u odnosu na druge bugarske
krajeve; na primer, početak nove bugarske državnosti zatekao je u bo-
silegradskom kraju svega četiri škole, u caribrodskom - dve. Dok su ti
krajevi bili u predelima bugarske države, do Njojskog ugovora, školo-
vanje se postepeno širi mrežom osnovnih škola i, uoči Prvog svetskog
143
Prava manjina
rata, osim ojačane mreže osnovnih škola sa različitim brojem razreda,
osnovane su gimnazije u Caribrodu i Bosilegradu, stvara se neophodni
pedagoški kadar.
Posle Prvog svetskog rata, u periodu 1920–1941, nastavni proces
na bugarskom bio je zamenjen nastavom na srpskom jeziku. U nastavno-
obrazovnim institucijama zaposleni su kadrovi iz unutrašnjosti Srbije,
lokalne prosvetne radnike slali su da rade u unutrašnjosti zemlje. Za
vreme Drugog svetskog rata i posle njega, u periodu 1941–1947, škol-
ski sistem, koji je jedan od važnih stožera u održavanju identiteta bilo
koje manjine, nalazi se pod jurisdikcijom bugarske države, u školama
i u ponovo otvorenim gimnazijama u Caribrodu i Bosilegradu rade
ugledni učitelji i profesori iz Bugarske i iz sredina lokalnih Bugara.
Od 70-ih godina školovanje na bugarskom jeziku postepeno je
zamenjeno nastavom na srpskom kao državnom, zvaničnom jeziku
zemlje, dok se krajem XX veka učenje bugarskog redukuje na 2 časa
nedeljno – sa fondom časova za strani jezik. Poslednjih godina, posle
nastalih društvenih promena i promena zakonodavstva, normativni
dokumenti dozvoljavaju 5 časova u osnovnom i 3-4 časa u gimnazij-
skom stepenu. Uprkos zakonodavnim promenama, kod pitanja učenja
na maternjem jeziku još uvek ima dilema.
Nastava na maternjem bugarskom jeziku u jugoslovenskoj fede-
raciji uvedena je tokom školske 1945/46. godine u 89 osnovnih škola
sa 153 razreda, 6397 učenika i 117 učitelja (jedan deo iz Bugarske);
dve gimnazije sa četvorogodišnjim ciklusom nastave i sa 38 razreda,
1.311 učenika i 22 profesora. Takođe, posle Drugog svetskog rata
prva škola za nastavni pedagoški kadar bila je Učiteljska akademija
(Pedagoška škola) u Dimitrovgradu (staro ime Caribrod). Ta škola po-
stoji nekoliko godina - do 1947/48. iškolovala je oko 150 učitelja. Od
početka 1960/61. godine, kada Niš postaje okružni centar, u okviru
Više pedagoške škole u Nišu, koja je postojala od 1947. do 1974. go-
dine, za potrebe prosvetnog i kulturnog života bugarske narodnosti
u Bosilegradskom i Dimitrovgradskom regionu, otvorena je grupa za
bugarski jezik i književnost. U isto vreme se iz Pirota u Niš preme-
144
O Bugarima u Srbiji
šta i novinsko-izdavačka kuća “Bratstvo”, koja izdaje novine i časopise
na bugarskom jeziku od 1959. godine (o informativnoj delatnosti na
bugarskom jeziku vidi dalje). Tokom jedne decenije, kada se gasi ta
grupa 1969/1970, u Niškoj pedagoškoj školi diplomiralo je stotinak
pedagoga, koji su radili u školama bugarske nacionalne manjine, u
kulturnim i izdavačkim institucijama, u štampanim i elektronskim
medijima, takođe u državnim i društvenim organima na teritoriji op-
ština Dimitrovgrad, Bosilegrad, Pirot, Vranje, Niš. Od 1972, posle
zatvaranja smera za bugarski jezik i književnost u Nišu, na Odseku za
južnoslovenske jezike na Filološkom fakultetu Beogradskog univerzi-
teta otvoren je smer za bugarski jezik i književnost koji i dan-danas po-
stoji. Malo kasnije otvoren je i lektorat za bugarski jezik sa lektorom iz
Bugarske. Vremenom, posle prvog profesora Marina Mladenova, koji
je godinama jedan od glavnih organizatora školovanja pedagoškog ka-
dra na bugarskom jeziku, katedra se širi sa još tri profesora, a lektorat i
dalje postoji i dolaze lektori – univerzitetski profesori iz Bugarske. Od
svog nastanka do danas u Beogradu je diplomiralo stotinak filologa –
bugarista. Na mestu Više pedagoške škole u Nišu osnovan je Filozofski
fakultet, gde se od 2001/2002. godine otvara lektorat za bugarski jezik
sa profesorom iz Bugarske. Istovremeno, od 1977. godine u Vranju,
na Pedagoškoj akademiji koja je nedavno prerasla u Učiteljski fakultet,
takođe je otvoren smer za pripremu neophodnog učiteljskog kadra za
škole bugarske manjine. Iz više razloga, uključujući i stav rukovodstva
Akademije, taj smer je postepeno ugašen, što je stvorilo niz konkretnih
problema za pedagoški kadar pograničnih opština. Po približnim po-
dacima, u Vranju je školovano oko sto učitelja. Od 70-ih godina pro-
šlog veka stručni kadar za bugarski jezik i književnost školovan je i u
Bugarskoj, prvo na Sofijskom univerzitetu, kasnije na Univerzitetima
u Velikom Trnovu, Plovdivu, Blagoevgradu i dr, pri čemu je njihov
broj u poslednje vreme porastao.
Sadašnja školska mreža u mestima gde živi bugarska manjina
je sledeća: dve srednje škole u Dimitrovgradu i Bosilegradu sa oko
500 učenika; 8 osnovnih škola (І – VІІІ razred) u Dimitrovgradu i
145
Prava manjina
Bosilegradu i u selima Smilovci, Zvonci, Gorna Ljubata, Dolna Ljubata,
Bistar, Gorna Lisina (tzv. centralne škole). Pri osnovnim školama po-
stoje isturena odeljenja (od І do IV razreda) u manjim mestima: pri
osnovnoj školi u Dimitrovgradu – jedno; s. Smilovci ima 4 isturena
odeljenja – Željuša, Lukavica, Gradinje, Trnski Odorovci; s. Zvonci
ima 5 isturenih odeljenja – Preseka, Rakita, Vučidol, Našuškovica,
Jasenov dol; osam isturenih odeljenja ima osnovna škola u Bosilegradu
– Rajčilovci, Gložje, Mlekominci, Belut, Zlidol Stari, Zlidol Novi,
Bresnica, Paralovo; s. Gorna Ljubata ima dva isturena odeljenja
– Kolčina Garina i Ploča; s. Dolna Ljubata ima tri – Dukat “Centar”,
Dukat “Dudina”, Crnoštica “Petkovci”; s. Bistar ima osam isturenih
odeljenja – Dolno Tlmino, Gorno Tlmino, Brankovci, Rikačevo,
Nazarica, Doganica, Jarešnik, Karamanica; s. Gorna Lisina ima 2
isturena odeljenja – Gorna Ražana i Dolna Lisina. Širokom i kompli-
kovanom za održavanje mrežom škola obuhvaćeno je manje od 2.000
učenika. Ne nastavljaju svi učenici koji završe osnovno obrazovanje u
navedenim školama svoje školovanje u Dimitrovgradu i Bosilegradu.
Neki upisuju srednje stručne škole u unutrašnjosti Srbije; ima i onih
koji se upisuju u srednje škole u Bugarskoj.
Učenici i njihovi učitelji u udaljenim planinskim selima uče i
rade u izuzetno teškim svakodnevnim uslovima koje ne bi lako za-
mislio čovek iz bilo koje urbane sredine. Deo tih škola razbacan je
po složenom planinskom terenu, pa učenici i učitelji idu po nekoliko
kilometara pešice u jednom pravcu, deo njih ima nastavu u kombino-
vanim odeljenjima sa ukupno 2-3 ili 5-6 učenika. Nema normalnih
puteva, za savremene predstave. Kkomunikacije su jako otežane naro-
čito tokom zimskih meseci, ne postoje oblici svetovnog života kao što
su kulturni događaji različitog formata, ne postoje mesta za socijalne
kontakte u obliku društvenih objekata, domova kulture i sl. Skoro u
svim selima ima zgrada namenjenih za te aktivnosti, neke su u jako
žalosnom stanju, ali nema ljudi koji bi ih ispunili životom, smislom i
sadržajima. Tamo gde još uvek kuće u većem delu nisu napuštene, žive
stari ljudi, čija su deca ostavila zavičaj i preselila se u ravnije predele gde
146
O Bugarima u Srbiji
su komunikacije i uslovi za život mnogo lakši. U takvim selima su pro-
blematične čak i telefonske veze, a o kompjuterima i modernim tehno-
logijama ne vredi ni govoriti. Rečeno je da deca u školskom uzrastu,
tamo gde ih je jako malo, uče u kombinovanim razredima, pri čemu je
metodičko iskustvo učitelja ne samo jako specifično, nego i unikalno,
jer je na početku XXI veka takvo kakvo je bilo pre više od stoleća u
zemlji matici, na primer. Profesionalnu pripremu za takve okolnosti
nije moguće steći na univerzitetu ili na pedagoškoj akademiji, učitelj se
sam snalazi. Dakle, jedan od najbolnijih problema jeste kako dovesti
do najmanje mere distancu i pomenute razlike u uslovima u kojima se
školuju neka deca, drugim rečima – naći savremeni modus za stvaranje
jednakih uslova za učenje i rad u sistemu školstva na ovim područjima.
U principu, smanjivanje razlike u uslovima za rad i učenje, u poređenju
sa vaspitno-obrazovnim institucijama iz unutrašnjosti Srbije, postoji
kao problem i za centralne škole u opštinama gde živi bugarska manji-
na na periferiji zemlje.
Na planu jezika koji se koriste u svakodnevnoj porodičnoj, naj-
intimnijoj komunikaciji i onoj na javnim mestima, za ljude srednjih
godina i naročito za najmlađe generacije tipičan je, uopšteno govoreći,
bugarsko-srpski bilingvizam (ili diglosija – termin, koji se upotrebljava
da označi kontakte bliskih sistema sa nekim komponentama koje se
podudaraju u funkcionalno-stilskoj hijerarhiji). Deo mladih, naročito
oni koji su napustili svoju prirodnu dijalekatsku sredinu, ispoljavaju
izrazit afinitet ka službenom jeziku zemlje (ili bar ka njegovim modifi-
kacijama na teritoriji jugoistočne Srbije, kao što su gradski govor Niša
ili vranjanski gradski govor) iz poznatih razloga – težnja ka potpunoj
socijalizaciji, ka “uključivanju” u profesionalne krugove, za dobijanjem
željenog obrazovanja i kvalifikacije i ka zauzimanju odgovarajućeg
mesta u društvenoj hijerarhiji. U jezičkoj praksi mladih u “svojoj”, tj.
dijalekatskoj sredini, uočavaju se različiti stepeni svojevrsne paralelne
upotrebe ili mešanja književnog (standardnog) bugarskog i srpskog
jezika i dijalekta. Proces opismenjavanja u specifičnoj jezičkoj situaciji
147
Prava manjina
ima neke svoje osobenosti koje se moraju uzimati u vidu kad se stvara-
ju koncepcije udžbenika i sadržaja nastavnih programa.
Savremeni problemi školovanja bugarske manjine su još uvek u
zagrljaju istorije. Kako i zašto se stiglo do tog stanja, ko su krivci, kako
se desilo da se učenje na maternjem jeziku marginalizovalo do krajnje
mogućeg stepena itd? Još uvek se više govori i diskutuje, ne postiže
se saglasnost na terenu same manjine da bi se problem rešio moder-
no i efikasno na način koji je odavno poznat u evropskim zemljama.
Posmatrač sa strane stiče utisak da ne postoje jasno definisane poru-
ke i stavove koji bi odgovarali savremenim realnostima. Savremena
evropska politika prezentuje modele kod kojih je manjinska “formula”
svedena na dva polazeća principa: 1) očuvanje identiteta, 2) integracija,
tj. stvaranje mehanizama protiv opasnosti od getoizacije, od zatvaranja
unutar zajednice. Po pitanju dijalogičnosti i postizanja saglasnosti o
prioritetima, bugarska manjina “šalje” protivrečne, čak i do kraja nede-
finisane signale. Jako je izražena konfrontacija jednih naspram drugih,
ali i okrivljavanje i srpske i bugarske strane da ne reaguju na adekvatan
način na najoštrije probleme obrazovanja. Svaka od konfrontiranih
strana na svoj način rangira probleme i zahteve, napada i lepi etikete
drugima i deklariše da jedino ona predstavlja na pravi način manjinu.
U ovom vrtlogu političke pristrasnosti, ekonomskih problema i ličnih
interesa tone i ponovo ispliva problem sa nastavom na maternjem jezi-
ku. Deo izrečenih optužbi neosporna je činjenica, ali odsutna je jasna
vizija odakle treba da se krene da bi se izašlo iz začaranog kruga. A on
je stvoren upravo tim redosledom: s jedne strane, zakonodavstvo (čl. 13
i 14) omogućava da se nastavni proces potpuno održava na maternjem
jeziku, pri čemu se srpski kao zvanični jezik zemlje obavezno uči, ili da
se školski sistem organizuje na principu tzv. dvojezične nastave. Ovo su
varijante poznate iz prakse različitih zemalja – članica EU, koje imaju
slične etno-demografske osobine. S druge strane, lokalne vlasti takođe
imaju pravo na odluku ili na glas koji tip nastave da se uvede. Rezultat
svega toga poznat je – nesporazumi na terenima samih opština, ali i
između dve vodeće opštine, Dimitrovgrada i Bosilegrada, o nedeljnom
148
O Bugarima u Srbiji
broju časova za bugarski jezik. Razlikuju se mišljenja roditelja, koji se
takođe moraju izjašnjavati po nekom propisu, pedagoga, građana. U
stvari, ne postoji jedinstvena koncepcija za ulogu i mesto izučavanja
3 jezika – u konkretnom slučaju to su bugarski kao maternji, srpski
kao zvanični jezik države i jedan (obično engleski) strani jezik. Kao
konstataciju možemo još dodati inertnost iz prethodnih godina, nizak
prag kritičnosti prema kvalitetu i sadržaju nastave na maternjem jeziku
(osim jezika i književnosti skoro da nije zastupljeno gradivo iz drugih
oblasti, kao što je nacionalna kultura i sl.), kao i prema kvalitetu nasta-
vne i pomoćne literature. Ne bi trebalo mimoići ni činjenicu da je deo
inertnosti u stvari skriven oblik autocenzure kao posledice prethodnih
perioda, politički nepogodnih za afirmaciju svog porekla i statusa.
***
Jezik Pavlikijana veoma je interesantan – osim što je sačuvao ar-

haične crte, sadrži i nataložene primese odgovarajuće sredine u ko-
joj su oni živeli skoro tri veka i jezika sa kojima su stupali u kontakt.
Prihvatanjem katoličke vere, ovo stanovništvo, koje je još u domovini
dostiglo značajne kulturne i prosvetne uspehe, počinje da se služi lati-
nicom i tzv. “ilirskim” ili “dalmatinskim” jezikom (hrvatski ikavski sa
bosanskim crtama, koji je namenjen za upotrebu svih Južnih Slovena-
katolika u crkvenoj literaturi). Kasnije se formira regionalna književno-
jezička formacija, u kojoj su bugarskoj jezičkoj osnovi pridodati neki
strani elementi kao posledica višejezičnosti Banata. Danas se jezik i
običaji čuvaju od strane starijih ljudi, a kao celina banatski Bugari sla-
bo održavaju aktivne kontakte sa bugarskom manjinom iz navedenih
pograničnih opština u Istočnoj Srbiji, i u njihovim sredinama doskora
nije bilo knjiga na savremenom bugarskom književnom jeziku. U ovim
selima rade tzv. subotnje škole u kojima se izučavaju kako normirani
palčenski jezik, tako i savremeni bugarski književni jezik (u Ivanovu
od školske 2004/2005. godine učitelj iz Bugarske predaje savremeni
književni jezik).
149
Prava manjina
VII. JEZIK I SREDSTVA JAVNOG INFORMISANJA NA
MATERNJEM JEZIKU
Štampa je imala i ima bitnu ulogu u kulturno-prosvetnom životu

svakog naroda. Do Njojskog ugovora, na teritoriji opštine Caribrod
štampani su jedan časopis, dva nedeljna lista i jedan humoristički list.
Sva ova izdanja bavila su se lokalnom problematikom.
Posle Drugog svetskog rata počinju informisanje i izdavačka dela-
tnost na bugarskom jeziku u Jugoslaviji. Prvi štampani organ je “Глас
на българите в Югославия” (1949–1955), koji je imao i tipične za
svoje vreme ideološke funkcije. U sećanjima (Bratstvo 1989, № 21)
prvih izdavača i entuzijasta iz redova bugarske narodnosti ukazano je
na prvobitne poteškoće: nedostatak dobrih stručnjaka – urednika i
slovoslagača, koji znaju bugarski standardni jezik, nedostatak bugar-
skih slova u štampariji novina “Borba”, gde se “Glas...” štampao i sl.
Kasnije, u zavisnosti od političke situacije i odnosa sa Bugarskom, uvo-
zila se i literatura iz Bugarske. Godine 1959. počinju da se štampaju
novine “Bratstvo”, čiji je osnovni zadatak – informisanje o životu i
o aktivnostima u radnim zajednicama, u lokalnim upravama, u op-
štinama, ograničenije o događajima u Republici i u svetu, u skladu
sa zvaničnom politikom zemlje. Danas su novine “Bratstvo” nedeljni
list sa savremenijem poligrafskim rešenjem, sa mnogo više rubrika u
poređenju sa prethodnim godinama, sa aktivnijem angažovanjem na
planu aktuelnih problema manjine. Problem koji će skoro iskrsnuti
vezan je za diskusiju o privatizaciji medija uopšte u zemlji i konkre-
tno – manjinskih medija. Štampanje na književnom bugarskom jeziku
omogućeno je, osim u novinsko-izdavačkoj kući “Bratstvo”, sa sedi-
štem u Nišu, a čiji je osnivač i finansijer Vlada Republike Srbije, još na
teritorijama opština Dimitrovgrad i Bosilegrad, pod okriljem domova
kulture i njihovih biblioteka, finansiranih takođe od strane srpske vla-
de. Izdaju se s vremena na vreme lokalne novine ili bilteni, tematski
časopisi, knjige.
150
O Bugarima u Srbiji
U poređenju sa mogućnostima za opstanak drugih medija (na
zvaničnom državnom, srpskom jeziku), koji bi mogli formirati svoj
budžet od prodaje ali i od reklame, mediji poput “Bratstva” i sl. ne bi
mogli opstati iz objektivnih razloga. Prvo, korisnik je količinski ogra-
ničen – trenutno se kao Bugari izjasnilo 0,27 % srpskih državljana.
Drugo, svako ko traži svakodnevnu informisanost kupuje novine na
srpskom jeziku. Treće, onaj ko bi hteo da reklamira i da plati za kori-
šćenje reklamnog prostora u novinama, dakle, da traži veći publicitet
svoje reklame, odabrao bi novine sa većom tiražom – naravno da to
neće biti novine sa ograničenom tiražom. Sledi još sličnih razloga. Kao
zaključak, možemo navesti da manjinski mediji ne bi mogli opstati na
tržištu slobodne konkurencije upravo zbog specifičnosti njihovog para-
lelnog postojanja sa drugim, “većinskim” medijima. Problem njihovog
finansiranja u svrhu obezbeđenja prava na informisanost na svom jezi-
ku treba rešavati na drugačiji, ili kombinovani način.
Informativna emisija na bugarskom jeziku na Radio Nišu uve-
dena je 1958. godine, a emitovana je preko Radio Jugoslavije za ino-
stranstvo i povremeno iz Niškog studija. U vreme kada je Radio Niš
postao deo radiotalasne mreže Srbije, on postaje i nosilac informisa-
nosti bugarske nacionalne manjine u Republici. Posle reorganizacije
1950, emisije su ukinute, ali su se kasnije obnovile – paralelno sa pro-
gramom na bugarskom jeziku za inostranstvo koji je prenosio Radio
Beograd (1958-1960). Godinama emisije traju pola sata radnim dani-
ma i sat vremena neradnim danima. Specifično u njihovim sadržajima
je pretežno prenošenje vesti sa područja graničnih opština gde žive
Bugari. Posle skoro desetogodišnjeg prekida, od 29. novembra 1971.
godine Radio Niš ponovno počinje sa emitovanjem na bugarskom je-
ziku, sa stalnom emisijom od 15 minuta dnevno. Daju se informacije o
aktuelnim događajima u zemlji, ali i iz međunarodne politike, vesti sa
područja Dimitrovgrada i Bosilegrada, uključuju se glasovi saradnika
i dopisnika “sa terena”. Nedeljom i u neradne dane emisije su tematski
koncipirane, sa muzičkim blokovima. Na teritorijama pograničnih op-
ština funkcionišu lokalne stanice, u osnovi na srpskom jeziku, koje ta-
151
Prava manjina
kođe imaju informativne blokove na bugarskom jeziku. Oštećenja na
predajniku “Aleksandrovo”, izazvana NATO bombardovanjem 1999.
ograničila su perametar etra Radio Niša, tako da njegove emisije teško,
skoro nikako ne stižu do sedišta opština Bosilegrad i Dimitrovgrad.
Ali, te emisije imaju svoje slušaoce u opštinama Niš, Pirot, Vranje.
U određenom periodu 80-ih i 90-ih godina prošlog veka Televizija
Beograd emitovala je informativni program na bugarskom jeziku, koji
je takođe ukinut uoči intervencije NATO pakta. U današnje vreme
emisije na bugarskom jeziku pripremaju i neritmički emituju privatne
televizijske stanice – jedna u Nišu, i dve kablovske u pograničnim ve-
ćim centrima. U Dimitrovgradu postoji Radio-televizija “Caribrod”,
koja emituje programe i na bugarskom jeziku. U 2005. godini slavi 10
godina postojanja. Odnedavno svoj program, na bugarskom jeziku, u
Bosilegradu emituje kablovska televizija “Kodal”. Kvalitet emisija na
radiju i televiziji različit je, kao što i jezik na kome se govori u različi-
tom dijapazonu odstupa od književno-jezičke norme.
***
Pavlikijani na teritoriji srpskog Banata nemaju svoja izdanja, osim

malih biltena sa poučnim religijskim tekstovima i informacijama o
kulturnim događajima u zajednici. Oni su štampani u ograničenim
tiražima, a autori su kulturni aktivisti i sveštenici. Inače, sa najdu-
žom tradicijom i najpoznatije su novine “Naša glas” koje se izdaju u
Rumuniji, u Temišvaru, i šalju svim Pavlikijanima. Tamo se štampaju i
knjige, pre svega religijskog karaktera, na palćanskom, tj. normiranom
arhaičnom govoru latiničnim slovima. Takođe, u Temišvaru je sedište
radio-stanice koja emituje program na palćanskom jeziku i koju rado
slušaju svi banatski Bugari.
152
O Bugarima u Srbiji
VIII. KULTURNE INSTITUCIJE I KULTURNI ŽIVOT
Bugari su bili učesnici u društvenom i kulturnom životu novoo-

slobođene Srbije, i neki od njih, poput Ljubena Karavelova, ostavili su
trag u istoriji Srba i u istoriji međususedskih odnosa. Za vreme novije
istorije, kada su politički odnosi dveju zemalja bili povoljniji, poznat
je niz konkretnih manifestacija i ličnosti sa prisustvom u susedskom
kulturnom životu.
Kod bugarske manjine, dimitrovgradska opština se može po-
hvaliti bogatstvom i tradicijom kulturnih sadržaja. Grad je poznat
po tome da je iz njega izašao veliki broj umetnika – slikara. Grad
ima izložbenu prostoriju – galeriju, domaćin je umetničke kolonije u
Poganovu. Dimitrovgrad je jedna od retkih opština i sa dugom tra-
dicijom amaterskog pozorišta. U toku 1888. godine u Caribrodu je
osnovano amatersko pozorište, koje od 1909. godine nosi ime Hrista
Boteva, bugarskog nacionalnog heroja i pesnika XIX veka. Amaterska
trupa i danas izvodi predstave, a nastupa ne samo na pozornici gra-
da, nego i u drugim mestima u državi i u Bugarskoj. Poslednje dece-
nije XIX veka Caribrod dobija i kulturni dom – čitalište, specifičnu
tradicionalnu instituciju bugarskog preporoda, sa velikom ulogom u
formiranju i održavanju kulturnog identiteta. Današnji Dom kulture
podržava niz kulturnih aktivnosti. Tradicija da škole postaju središta
kulturnih aktivosti i događaja živa je i danas – đaci osnovci i gimnazi-
jalci dobitnici su više nagrada na pesničkim konkursima, u sportskim
utakmicama na okružnom i republičkom nivou. Jedna dobra inicija-
tiva – organizovati srpsko-bugarsku pesničku koloniju, poput plenera
umetnika u Poganovu, trebalo bi da oživi.
Na području opštine Bosilegrad, u sastavu Centra za kulturu radi
Radio Bosilegrad, koji, pored programa na srpskom, emituje vesti i na
bugarskom jeziku. U okviru Centra odvijaju se delatnosti amaterskog
pozorišta, folklornog ansambla. Centralna biblioteka ima svoje ispo-
stave u selima Gorna i Dolna Ljubata, Lisina i Bistar.
153
Prava manjina
Od 1965. godine krenulo se sa izdavačkom delatnošću na bu-
garskom jeziku u okviru novinsko-izdavačke kuće “Bratstvo” u Nišu.
Dečje novine “Drugarče” prerasle su u mesečni časopis koji uporedo
sa idejno-vaspitnim zadacima svog vremena podstiče aktivno dečje
stvaralaštvo – pisanje poezije i proze na maternjem jeziku. Godine
1966. osnovan je časopis za nauku, književnost i društvena pitanja
“Most”. Do današneg dana, posredstvom izdavačke kuće na svet su
izašle brojne zbirke poezije i knjige beletristike čiji su autori iz redo-
va manjine. Dugi niz godina jedino časopisi te kuće omogućavali
su talentima da štampaju svoja dela na maternjem jeziku. Izdavačka
kuća učestvuje u pripremi i izdanjima nastavne literature za potrebe
obrazovanja manjine – u saradnji sa Zavodom za udžbenike i nasta-
vna sredstva u Beogradu. Dobri međususedski odnosi u poslednjim
godinama omogućili su realizaciju više projekata sa kulturnim institu-
cijama u Bugarskoj, saradnju sa vodećim književnim časopisima, izda-
nje tematskih brojeva časopisa “Most”. Osnovne teme u književnom
stvaralaštvu lokalnih autora vezane su za zavičaj ili su rezultat ličnih
doživljaja. U njima su prisutne svakodnevne i socijalne teme, folklorni
elementi i sižei iz prošlosti. U većini dela, koja se odlikuju različitom
umetničkom vrednošću, pre svega lokalnog i provincijskog tipa, što
je potpuno razumljivo, granica prisustvuje osetljivo – ona utiče na ži-
vot, mentalitet, pogled na svet i na ponašanje ljudi tog kraja. Uprkos
činjenici da se ta književnost stvara na bugarskom jeziku, sa različitim
stepenom odstupanja od savremene norme, zbog tipične za slične okol-
nosti sociolingvističke situacije, ali i zbog nedovoljnog izučavanja ma-
ternjeg standardnog jezika u poslednjim decenijama, ovo stvaralaštvo
ima pretenzija da se odlikuje svojom samobitnošću.
Od 1998. godine, osnivanjem kulturno-informacijskih centara u
sastavu nevladinih organizacija, a sa podrškom bugarske vlade (KIC
“Caribrod” sa filijalom KIC “Caribrod - Bosilegrad”), odvijaju se razli-
čite aktivnosti: susreti sa predstavnicima bugarske kulture, sa knjiže-
vnicima i izvođačima, koncerti.
154
O Bugarima u Srbiji
Za ovo “razbacivanje” kulturnih aktivnosti po različitim institu-
cijama postoji više razloga istorijsko-ideološkog karaktera, ali prisutno
je i tipično balkansko odupiranje idejama za pronalaženje konsensusa i
zajedničkog nastupa kad su u pitanju problemi ključni za zajednicu.
Sa promenama u zakonodavstvu Srbije i Crne Gore iz 2002. godi-
ne po pitanju individualnih i kolektivnih prava predstavnika različitih
etničkih zajednica i formiranja njihovih nacionalnih saveta, učestali
su kontakti između Bugara iz istočnih pograničnih oblasti i iz Banata.
Najaktivnije deluju Bugarsko kulturno društvo “Trandafer” u Belom
blatu i u Ivanovu – društvo “Ivanovo 1868”. Dobra međususedska po-
litička klima poslednjih godina aktivira ovo stanovništvo, koje uspo-
stavlja intenzivne kontakte sa predstavnicima bugarskih kulturnih i
prosvetnih institucija, traži i dobija literaturu na savremenom bugar-
skom jeziku, mladi studiraju na bugarskim fakultetima itd.
Prema dogovoru bugarskih i srpskih vlasti do kraja 2005. godine,
u Beogradu, odnosno u Sofiji, biće otvoreni kulturni centri.
IX. DRUŠTVENO-POLITIČKI ŽIVOT
Na području obe opštine postoje skoro sve vodeće političke

stranke u Srbiji. Bugari su članovi i u jedinoj etničkoj partiji, DSBJ,
formiranoj 90-tih godina prošlog veka (Demokratski Savez Bugara u
Jugoslaviji), čije je sedište iz Niša premešteno u Bosilegrad, a ima i
ogranak u Dimitrovgradu.
Godine 2003. formiran je Nacionalni savet Bugara u Srbiji, čije
su funkcije propisane Zakonom o manjinskim i verskim zajednicama.
Svojim radom Savet mora doprineti da se stvori moderna demokratska
situacija tolerancije unutar multinacionalnog društva u Srbiji.
Prema podacima Ministarstva za nacionalne i etničke zajedni-
ce na području opština Bosilegrad i Dimitrovgrad radi pet, odnosno
sedam nevladinih organizacija, među njima Matica Bugara u Srbiji i
Crnoj Gori, čije su ambicije da istupa kao koordinator i inicijator spro-
vođenja više kulturnih aktivnosti. Na teritoriji Niša je od 2003. godine
155
Prava manjina
isto registrovana nevladina organizacija – Društvo srpsko-bugarskog
prijateljstva “Rila”.
Činjenica je da je po statističkim podacima bugarska manjina
jedna od najobrazovanijih na teritoriji bivše Jugoslavije, za šta postoji
više konkretnih uzroka i pretpostavki – o tome je već bilo reči u ovom
tekstu. Više predstavnika bugarske nacionale manjine zauzima visoke
dužnosti u svojoj profesiji u privredi, veliki je broj onih sa naučnim
zvanjima, koji su autoriteti u svojim profesionalnim sredinama. Većina
njih napustila je zavičaj i živi i radi u različitim gradovima u Srbiji, a
takođe i u drugim gradovima bivše Jugoslavije. Prema broju stanovni-
ka, iz redova bugarske manjine ima najviše učitelja i građevinara.
X. PERSPEKTIVE
Sociologija je odavno konstatovala da se identitet odlikuje razvije-

nijem kvalitetom tamo gde postoje održive i jasno koncipirane, profe-
sionalno ostvarene veze sa institucijama i predstavnicima inteligencije
matice, sa jedne strane, a s druge – u zemlji gde manjina živi. Isto je
veoma bitno da sama manjinska zajednica razvija oblike dijalogičnosti,
da je sama formulisala svoje sopstvene prioritete i postigla saglasnost
za njihovu realizaciju. Neosporna je činjenica da su problemi manjine
u savremenim okolnostima i na terenu evropskih integracionih proce-
sa funkcija obostranih kontakata dve susedne zemlje – Bugarske, kao
matice, i Srbije, kao zemlje gde manjina živi.
Između Bugarske i Srbije ne postoje otvorena pitanja i ozbiljni
politički problemi. Uprkos svemu, još uvek bilateralni odnosi nisu za-
snovani na efikasnijoj saradnji. Nema tradicije svakodnevnih poslo-
vnih komunikacija između predstavnika različitih društvenih, profesi-
onalnih, teritorijalnih i građanskih subjekta. To oseća u najvećoj meri
upravo manjina. Sledi da se osnovni prioriteti formulišu i usklade na
osnovu konteksta novih političkih, socijalnih i ekonomskih realnosti.
Konkretnu pragmatiku treba tražiti u sledećem: stvaranje zona
za slobodnu trgovinu i olakšanje kretanja ljudi, robe i usluga; značaj-
156
O Bugarima u Srbiji
no povećanje obima razmena robe između dve zemlje; stvaranje boljih
uslova za ekonomsku saradnju i za uzajamne investicije; rad na zajedni-
čkim biznis projektima sa naročitim akcentom na pogranična područja;
konkretni projekti u oblasti poljoprivrede, hemijske industrije, trgovine
i turizma; izgradnja infrastrukturnih projekata bitnih za dve zemlje – u
prvom planu izgradnja i modernizacija autoputa i železnice Niš – Sofija.
U oblasti kulture, obrazovanja i medija treba tražiti savremene
primenljive forme – na prvom mestu u realnom upoznavanju i savre-
menom stvaranju oblika drugog. Konkretni oblici saradnje trebalo bi
da stave akcente na upoznavanje sa nacionalnim književnostima kroz
aktivnije prevođenje, da bi se druga strana upoznala sa kulturnim kon-
tekstom susedne zemlje, uključujući i kroz sadržaje udžbenika name-
njenih manjinskim školama; podržavanje postojećih i stvaranje novih
sajtova za kulturnu razmenu; razmena poseta i realizacija zajedničkih
projekata u školama i na univerzitetima, izučavanje dva standardna
jezika; aktivnija i realnija saradnja medija, posebna podrška i pomoć
u usavršavanju zaposlenih u medijima sa emisijama i na bugarskom
jeziku.
U daljem razvoju atmosfere tolerancije jako je bitna uloga građan-
skih organizacija i saradnja na tom planu. Taj oblik aktivnosti zasno-
van je na činjenici da su nevladine organizacije otvorenije i mobilnije,
mogu da pomognu u aktiviranju obostrane saradnje, naročito u obla-
stima koje nisu trenutan prioritet državnih institucija. Osnovni pravci
tih aktivnosti trebalo bi da budu: učvršćivanje demokratskih procesa,
zaštita sredine, stvaranje mreža za socijalno pomaganje, inicijativa za
projekte zapošljavanja na pograničnim područjima, poboljšanje infor-
misanosti na širem području, na teritoriji dve zemlje.
ZAKLJUČAK
U svim pokušajima ili već u poodmaklim aktivnostima saradnje

dve susedne zemlje još uvek postoji kao problem “dugo istorijsko pam-
ćenje”, pri čemu je uloga medija jako važna. Važna je zato što se ne
157
Prava manjina
može svakoj sledećoj generaciji nametati istorijska krivica prethodnih
generacija putem stalno prisutnih publikacija i emisija koje poručuju
da ništa ne sme biti zaboravljeno. Bitno je poznavati istoriju, ona mora
biti učiteljica za svaku sledeću generaciju, to niko ne poriče. Ali, bi-
tno je postići saglasnost da sledeće generacije ne mogu biti konkretno
odgovorne za nedela svojih predaka. Bitno je da svi akteri na ovom
delikatnom terenu shvate da stalno udaranje u zvona istorijske remini-
scencije stvara stereotipe i recidive u ponašanju jednih prema drugima.
Još uvek u medijima negativni tonalitet preovladava nad pozitivnim,
ne zato što nema dobrih primera saradnje i partnerstva, već zato što
nije prihvaćeno da se o tome govori i piše pozitivnim i dobronamer-
nim tonom, jer to društvo osuđuje kao nepatriotsko ponašanje! Isto tako,
činjenica je da sve više koraka evropske pragmatične strategije trasira
u poslednje vreme jedan široki put raznovrsnih kontakata u različi-
tim oblastima ekonomskog, socijalnog i kulturnog dijaloga. Da bi sve
to opstalo - uprkos kataklizmama na ovim prostorima, pomagali su i
kontakti pograničnog stanovništva, koje je uvek održavalo zdrave ro-
dbinske i prijateljske veze sa maticom, nezavisno od njenog političkog
ponašanja prema njima, nezavisno od bola i razočarenja. Činjenica je,
takođe, da za vreme svih perioda hlađenja i otopljenja zvaničnih bi-
lateralnih odnosa nisu prestajali akti korektnog partnerstva na nivou
običnih odnosa pojedinaca dve zemlje, među predstavnicima profesi-
onalnih staleža, pri radu na naučnim projektima, kad su predstavljana
značajna dela susedske kulture. Uvek je bilo i biće ljudi koji su se trudi-
li i trudiće se da opovrgnu stereotip da se na Balkanu mostovi grade da
bi se rušili, da se oni stvaraju da bi razdvajali, a ne da spajaju. Uprkos
svemu, svaki most, mada s jedne ili sa druge strane malo porušen posle
naredne oluje ili ukaljan posle mutnih prohujalih voda, pozvan je da
opstane, jer povezuje dve strane, dve obale.
158
O Bugarima u Srbiji
LITERATURA:
Бојков 2002: Ванче Бојков. Зближавање припадника

различитих етничких заједница. – Билтен Савезног
министарства националних и етничких заједница, бр. 8,
децембар 2002, Београд.
Василев 2004: Бойко Василев. България – Сърбия: Шансове и
проблеми пред междусъседските отношения. – Regionalni
razvoj i strategije Balkana u structure EU – balkanska raskršća
i alternative. Niš, Filozofski fakultet, 2004; 163-175.
Джамбазовски 1982: Кл. Џамбазовски. Културно-политичке
везе Бугара с кнежевином Србиjом. (од почетка ХIХ века
до Париског мира 1856. године). Београд, 1982.
Джамбазовски 1986: Кл. Џамбазовски. Привредне везе Бугара
с Кнежевином Србиjом у доба кнеза Милоша Обреновића
и Уставобранитеља. Београд, САНУ, 1986.
Иванова 2003: Щрихи към балканския Вавилон. Българско-
сръбски книжовноезикови отношения ХVІІІ–ХІХ век, В.
Търново, Унив. изд, 2003.
Иванова, Бечева 2003: Ценка Иванова, Ничка Бечева. Говорът
и книжовноезиковата практика на българите – католици
от сръбски Банат. – Славистика VІІ, Славистичко друштво
Србиjе, Београд 2003.
Иванова 2004: Ценка Иванова. Българо-сръбските езикови
контакти и книжовноезиковата практика на българите в
Сърбия. – В: Близки и различни. Южнославянски езикови
проекции. Велико Търново, 2004.
Игнятович 1964: Ђ. Игњатовић. Прилог проучавању Вукових
веза са Бугарима. - Ковчежић VI, Београд, 1964.
Игнятович 1969: Дж. Игнятович. Любен Каравелов и
сръбското общество. Ниш, 1969.
Игнятович 1980: Ђ. Игњатовић. Штампање бугарских књига
и листова у српским штампариjама (1833-1878). Београд,
159
Prava manjina
Просвета, 1980.
Йотев 2004: Бранко Йотев. Литература на българите в бивша
Югославия. Димитровград, 2004.
Конев 1968: Ил. Конев. Из българо-сръбските литературни
взаимоотношения. От Освобождението на България до
Балканската война. София, 1968.
Младенов 1989: Марин Младенов. Банатските българи, 250
години. – Мост, №117, Ниш, 1989.
Младенов 2004: Александър Младенов. История на
образователното дело в Босилеградското краище. Ниш,
“Братство”, 2004.
Нягулов 1999: Благовест Нягулов. Банатските българи.
Историята на една малцинствена общност във времето на
националните държави. София, 1999.
Николов 1994: Богдан Николов. Царибродски културно-
просветен летопис 1878-1920. София, 1994.
Някъде край границата, антологичен избор на разкази и
новели, Ниш, “Братство”, 1989.
Сто години Царибродска / Димитровградска гимназия (1891-
1991). Ниш, “Братство”, 1991.
Стоянчевич 1988: Владимир Стоянчевић. Srbija i Bugari 1804-
1878. Beograd, 1988.
Братство, ежеседмичен вестник.
Другарче, детско списание.
Мост, списание за наука, литература и обществени въпроси.
Nikolić 1956: I. Nikolić. Bugarsko-jugoslovenski odnosi. -
Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb, II dio, 1956.
Pavlica 2004: Br. Pavlica. Bugari u Jugoslaviji. - Regionalni razvoj
i strategije Balkana u structure EU – balkanska raskršća i
alternative. Niš, Filozofski fakultet, 2004; 177-200.
160
Dragoljub B. Đorđević
VERSKO MANJINSTVO: VRSTE I RAZJAŠNJENJA
“Jasno je da versko manjinstvo – zvali ga mi manjinskom verom,

religioznom manjinom, verujućom grupom, etno-religioznom
grupom ili manjinskom verskom zajednicom – i te kako trpi
pritisak većine, to jest ‘službene’ nacionalne vere. A ne bi trebalo,
jer se to kosi sa suštinom same religije kao takve i nanosi štetu
demokratskom razvoju naših zemalja.”
NAMERA
Svaki etnicitet, nazivali ga mi: narod, nacija, nacionalna ma-

njina ili etnička grupa, poseduje više ili manje zaokruženu celinu
etničkih, religijskih i kulturnih karakteristika. Njihov skup čini ono
što imenujemo pojmom “identitet”. Preciznije kazano, a i jeste op-
šteprihvaćeno stanovište, kulturni identitet ikojeg naroda određuju
četiri elementa: jezik, vera, tradicija i kulturno nasleđe. Po tome se
identitetu pripadnici jednog etniciteta, kao i on sam, razlikuju od
drugih etničkih skupina. Zato je moguće govoriti o srpskom naci-
onalnom identitetu – specifičnim etničkim, religijskim i kulturnim
osobinama – koji se razlikuje od, primera radi, albanskog, italijan-
skog ili bugarskog.
Naravno da nema potpuno “čistog” identiteta. Dva naroda mogu
imati slično (Srbi i Hrvati) ili pak istovetno etničko poreklo (Srbi i
Crnogorci), istu religiju (Srbi i Hrvati) ili konfesiju (Srbi i Crnogorci),
skoro istu (Srbi i Hrvati) ili sasvim jednovrsnu (Srbi i Crnogorci) kul-
turnu pozadinu – jezik, mitologiju, usmenu i pisanu književnost, fol-
klor, običaje i obrasce svakodnevnog života.
161
Prava manjina
Isto tako, nema verski potpuno “čistog” društva. (Vele da samo
negde u Karibima, tamo na nekom malecnom ostrvu, postoji državi-
ca čiji su ama baš svi podanici pripadnici jedne religije – svi ostrljva-
ni od reda jesu adventisti.) Većina zajednica jeste viševerska u smislu
da su njihovi stanovnici, na primer, i muslimani i hrišćani, i suniti
i šiiti, pravoslavci, rimokatolici i protestanti. Tako ljudi upražnjavaju
raznovrstan religijski život u različitim organizacionim vidovima, u
institucijama koje najčešće neutralno zovemo verskim zajednicama. Pa
iako, parafrazirajmo znamenitu misao E. Renana (izrečenu u napisu
Šta je nacija?), čovek ne bi trebalo da bude rob ni svoje rase, ni svoga
jezika, ni svoje vere, niti rečnih tokova, niti pravaca kojim se pružaju
planinski venci, on često jeste specijalno zarobljenik svoje vere i verske
organizacije; i to toliko da u netrpeljivosti spram verski drukčijeg ide
do sukoba, čak rata.
Zbog spomenutih realija koje proizvode prenapregnute odnose
među ljudima i narodima, metodološki je sasma nužno što strože poj-
movno omeđiti sledeće fenomene: “religiju”, “veroispovest”, “konfesi-
onalnu pripadnost”, “monokonfesionalni mentalitet”, “religiju izbora”,
“veru manjina”, “manjinsku veru”, “manjinsku versku zajednicu” i “pro-
testantizaciju Roma”. Može se pretpostaviti da oko njihovog defini-
sanja ima puno nesporazuma, da ih ključni društveni igrači veoma
suprostavljeno shvataju, te da to direktno prouzrokuje situaciju u kojoj
postoje privilegije za jedne, a uskraćenosti za druge – prvi se favorizuju,
a drugi žigošu. Evo primera.
VRSTE I RAZJAŠNJENJA
Religija. Množina misli kako je sve potaman oko religije – svi

znamo šta ona jeste, mnoštvo je neposredno živi – i zaludno traći-
mo dragoceno vreme iznova se čudeći pred njom. Ali, i o tome ide
reč, jedno je ona u zamisli naučnika, drugo u formulaciji teologa,
sasvim nešto treće u službenoj (državnoj) konceptualizaciji. I zaista,
držeći na umu P. Bejera (Beyer, 2003) izuzetno uticajnu trodelnu
162
Versko manjinstvo: vrste i razjašnjenja
tipologiju konceptualizacije religije na bogoslovsku, naučnu i oficijel-
nu, lako uočavamo razlike u tretmanu religija, koje idu toliko da
pojedinim od njih uopšte osporavaju da su to za šta se izdaju, pravno
ih sankcionišu kao nereligije i izgone sa javne scene. Službena zami-
sao religije, oslobođena bogoslovskih i naučnih uvida a oslonjena na
četiri društvena podsistema – sud, vladu, mas medija i obrazovanje
– arbitrarno presuđuje: nekome veli “ti jesi religija, tebi to priznaje-
mo, dajemo ti slobodu javnog delovanja i podržavamo te”; nekome
kazuje “ti nisi religija, tebi to ne priznajemo, oduzimamo ti slobodu
javnog delovanja i proganjamo te”. I gle čuda: jedna istovetna pojava
“ovde” je religija sa svim počastima, “tamo” nije čak ni registrovana
– jeste zabranjena ili se prihvata kao bilo koje preduzeće ili udruženje
građana. (Radi primera, u srpskim školama sedam verskih zajednica
može da izvodi veronauku, ostali nikako; u kineskim školama se
taoizam ubraja u religije, u tajvanskim ne; kineska i indonežanska
vlada prepoznaju pet službenih religija, ali svih pet različitih; u SAD
sajentologija jeste religija, u Nemačkoj nije.)
Dakako, ostavljajući na stranu izazovnu tvrdnju Dž. Z. Smita
(Beyer, 2003:142) o naučnoj konstrukciji religije (“Religija je jedino
kreacija naučnih istraživanja. Ona je stvorena u naučno-istraživačke
svrhe putem komparacije i generalizacije. Religija ne postoji nezavi-
sno od akademskog sveta.”), mi se vezujemo za sociološko određe-
nje: Religija je organizovani skup saznanja, osećanja, simbola, kultnih
radnji, moralnih i drugih propisa i verovanja vezanih za zamisao o
“onostranom biću”.1
1
Ili: “Religijom se može smatrati svako verovanje u apsolutnu i mističnu moć, od koje
čovek zavisi, i koja kontroliše njegov život i smrt, ali na koju može uticati, ako se po-
naša na određene načine; svoja iskustva sa tom moći može da izražava na kognitivan,
emocionalan, praktičan i mističan način, to jest u obliku učenja, obreda, zajednice
vernika ili harizmatske ličnosti; sticanje i izražavanje iskustava sa tom moći ima za
njega određeno značenje, a za zajednicu određen značaj, jer bi bez toga njegov život i
život zajednice izgledao sasvim drukčiji”. (Šušnjić, 2003:378)
163
Prava manjina
Ako je donekle razumljivo da iz državnog i bogoslovskog – naj-
manje iz naučnog – ugla neke religije mogu biti osporene i proglaše-
ne za nepostojeće, mnogo je teže shvatljiv istovetan postupak prema
jednoj od veroispovesti unutar konkretne religije. U gornjoj situaciji
imamo to da jedna religija odbija drugu – na primer, oficijelno de-
finisano hrišćanstvo u Nemačkoj (protestantizam, rimokatolicizam
i pravoslavlje) ne priznaje sajentologiju, nesumnjivu religijsku i kul-
turnu novinu. U donjoj zgodi dešava se da jedan krak neke religije
samostalno ili u zajednici sa drugim odbacuje treći – primera radi,
oficijelno definisano hrišćanstvo u Srbiji (pravoslavlje i rimokatolici-
zam) eliminiše protestantizam, izistinsku najmlađu hrišćansku kon-
fesiju; brat udara na brata u veri samo zato što se u nečemu razlikuje,
često u sitnom detalju.
Konfesija. Pojam “ konfesija” se pogrešno, barem po mom sudu,
poistovećuje sa rečju “religija” (Ђорђевић, 2003a:408). Konkretna
religija je šira odrednica i u okviru nje većma imamo po nekoliko kon-
fesija, našim jezikom imenovano – veroispovesti. Nema svetske, uni-
verzalne ili otkrivene religije bez veroispovednih “krakova”. Tako se
primerice, ako pogledamo religije koje preovlađuju na Balkanu, hri-
šćanstvo grana na pravoslavnu, katoličku i protestantsku konfesiju, a
islam na sunitski i šiitski (tabela 1). To za sobom povlači razvoj kon-
fesionalne kulture, specifičnog veroispovednog mentaliteta i konfesio-
nalne pripadnosti. Bude li se na njima preterano insistiralo, eto nam
konfesionalcentrizma i nevolja koje za sobom neminovno donosi. Rat
jeste najtragičniji produkt religio- i konfesionalcentrizma.
Konfesionalna pripadnost. Religioznost spoljašnjeg sociološkog
vida često se meša, iako nije identična, sa konfesionalnom pripadnošću
(identifikacijom). Konfesionalna pripadnost, kao širi pojam od religi-
oznosti, može značiti: (1) aktuelnu vezanost za konkretnu veroispo-
vest, i time aktuelnu osobnu religioznost; (2) tradicijsku povezanost
za određenu veroispovest – i usled poistovećivanja religije i etnosa, bez
lične religioznosti, ali sa jasnom svešću o konfesionalnoj pozadini; i
(3) priznavanje konfesionalnog porekla, “religije po rođenju”(“religije
164
Tabela 1
BALKANSKA RELIGIJSKO-KONFESIONALNA PANORAMA 2
ZEMLJA RELIGIJA % KONFESIJA %

Sunitizam 67,0
Islam 70,0 Šiizam 33,0
Albanija
Hrišćanstvo 30,0 Pravoslavlje 67,0
Rimokatoličanstvo 33,0
Pravoslavlje 99,00
Hrišćanstvo 86,0 Ostalo 1,0
Bugarska
Islam 14,0 Sunitizam 99,0
Ostalo 1,0
Islam 42,7 Sunitizam 100,0
Hrišćanstvo 44,9 Pravoslavlje 60,0
BiH
Ostalo 7,3 Rimokatoličanstvo 30,0
Neizjašnjeno 5,0 Ostalo 10,0
Pravoslavlje 97,0
Hrišćanstvo 99,0
Grčka Ostalo 3,0
Islam 1,0
Sunitizam 100,0
Pravoslavlje 99,0
Hrišćanstvo 75,0 Ostalo 1,0
Makedonija
Islam 25,0 Sunitizam 99.0
Šiizam 1,0
Pravoslavlje 89,7
Hrišćanstvo 99,0
Rumunija Rimokatoličanstvo 4,3
Ostalo 1,0
Protestantizam 6,0
Pravoslavlje 92,8
Hrišćanstvo 91,5
Rimokatoličanstvo 5,9
SCG Islam 3,1
Protestantizam 1,1
Ostalo 5,4
Sunitizam 100,0
Hrišćanstvo 99,0 Rimokatoličanstvo 90,0
Hrvatska
Ostalo 1,0 Pravoslavlje 10,0
2
Procentualni iznosi formirani uvidom u: Miz, 2002; Cacanoska, 2003; Popis,
2003.
165
Prava manjina
dedova i očeva”), uprkos pomanjkanja razložne svesti o tome i sopstve-
ne religioznosti. Postoji i suprotno stanje – bezkonfesionalnost – kada
ljudi odbijaju identifikaciju u konfesionalnim terminima ili ih ne po-
seduju u psihološko-saznajnom smislu. Faktički je nužno uvesti grada-
ciju, pa kada je reč o Srbima, primera radi, govoriti o: nereligioznim
Srbima, pravoslavcima po rođenju; nereligioznim Srbima, tradicional-
nim pravoslavcima; i religioznim Srbima, aktuelnim pravoslavcima
(naravno i o onim Srbima koji ne priznaju pravoslavnu konfesionalnu
pozadinu). Kao u slučaju (ne)religioznih tipova, i ovde su moguće izra-
žene pretumbacije koje se kod Srba odvijaju u sledećem pravcu: (1) Srbi
napuštaju bezkonfesionalno stanje i prelaze na različite konfesionalne
pozicije; (2) puneći konfesionalnu lestvicu, brojniji su Srbi koji zauzi-
maju više nivoe; i (3) sve više je Srba aktuelno vezanih za pravoslavlje
i osobno religioznih.
Srbi su pravoslavci: njihovo konfesionalno, veroispovedno pore-
klo jeste pravoslavno hrišćanstvo, jer su im i očevi i dedovi, uopšte
preci, odvajkada bili pravoslavni. Konfesionalno biće srpskog naroda
je pravoslavno, a pravoslavlje jeste njihova religija sudbine. Rođeni su u
njemu i sudbinski određeni – nisu ga birali, kao što nisu odlučivali ni
ko će im biti biološki roditelji.
Dakle, videli smo, druga je stvar kako pojedinci doživljavaju svo-
je veroispovedno poreklo. Imamo i Srbe kojima ono ništa ne znači ili
su “slepi” za njega. Oni su dobra podloga za narušavanje i razgrađiva-
nje konfesionalnog mentaliteta i bića srpskog naroda. Treba istaći da
u svakoj monokonfesionalnoj zajednici egzistiraju manje ili više brojni
građani koji su prigrlili druge religije i konfesije, čime se otvara značaj-
no pitanje dezintegracije, razgrađivanja konfesionalnog bića etnosa. I
među Srbima imamo katolike, unijate, protestante, muslimane i privr-
ženike novih religioznih pokreta.
Monokonfesionalni mentalitet. Reč ide o tome da su uprkos ple-
menitoj težnji Srpske pravoslavne crkve na očuvanju integriteta etnosa,
pa i njegove jednokonfesionalnosti, istorijska i aktuelna zbivanja dovela
do razgrađivanja monokonfesionalnog mentaliteta. Proces islamiziranja
166
i pokatoličenja, koji se desio prošlih vekova i kada su brojni Srbi milom
ili silom prešli na islam i rimokatoličanstvo, ne bi se imenovao ude-
som da se sasvim legitimna pojava – prelazak pojedinaca, grupa i veli-
kih segmenata etnosa u drugu religiju ili konfesiju – nije pretvorila u
odnarođivanje: Srbi su prestali biti Srbi, a postali Muslimani ili Hrvati.
Promenom religije i veroispovesti, menjala se i nacionalna pripadnost.
(Upoređenja radi, potcrtajmo da su Nemci svi od reda bili katolici, ali,
pojavom Martina Lutera, rodonačelnika protestantizma, masovno su
se opredeljivali za novu granu hrišćanstva. Danas u Nemačkoj ima
više protestanata no katolika – međutim, svi su ostali Nemci i zbog
toga nema međusobnog trvenja.)
Današnja verska preobraćanja, s obzirom na to da su usmerena
ka protestantizmu i ne rezultiraju izmenom nacionalne pripadnosti,
niti mogu, drukčijeg su karaktera. Njih bi trebalo smestiti u kontekst
tumačenja procesa narušavanja monokonfesionalnosti. Više nisu svi
Srbi pravoslavci. S jedne strane, dvočlana shema nacija – religija (sr-
pska nacija – pravoslavlje) postaje višečlana: srpska nacija – pravosla-
vlje – protestantizam, odnosno srpska nacija – Srpska pravoslavna
crkva – razne protestantske verske zajednice. S druge strane, kako se
sve zavidniji broj Srba konfesionalno ne identifikuje, imamo konfe-
sionalno opredeljene Srbe kao pravoslavce i protestante, Srbe konfe-
sionalno obojene inim religijama i religijskim pokretima i Srbe bez
konfesionalnog porekla. Premda je prerano predviđati ishod, opisani
trend može da vodi prevladavanju napetosti konfesionalnog mentali-
teta i ne bi trebalo da radikalno izmeni srpsko pravoslavno veroispo-
vedno biće.
Religija izbora. Pri masovnim preobraćanjima u prošlosti, u
dugom vremenskom trajanju, odigravao se dramatičan i daleko-
sežan proces preveravanja pravoslavnih Srba: oni, više silom i radi
golog opstanka nego milom i zbog povlastica, napuštaju pradedov-
sku veru i “prigrljuju”, na primer, islam – njima stranu religiju i
kulturu. Naravno, ovde nema govora o prelazu sa religije sudbine
na religiju izbora.
167
Prava manjina
Ali kada u moderno uređenom, multikulturnom i viševerskom
društvu, svejedno našem ili francuskom, punoletni građanin slobo-
dno, svojevoljno i artikulisano pređe, ako jeste Srbin, iz pravoslavlja na
protestantizam ili, Francuz iz katoličanstva u pravoslavlje, onda ima-
mo posla sa onim što se formuliše rečenicom “prelaz sa religije sudbine
na religiju izbora”. On je izabrao, i to njegovo pravo je rezultat razvoja
verskih sloboda i demokratije (Ђорђевић, 2003в).
Jer, demokratski procesi u svakom društvu pogoduju obnovi, ra-
zvoju i cvetanju religije i verskih zajednica. Naročito je to tako, a što
može biti mali paradoks, ako se demokratizacija izvodi na sekularnim
osnovama. U civilnom i demokratskom, sekularnom i tržišnom druš-
tvu postoje ustanovljena pravila ponašanja i svak je dužan da ih poštu-
je. Samo od njegove sposobnosti, prilagodljivosti, truda i snalažljivosti
zavisi uspeh. To je slučaj i sa religijama i verskim institucijama, tako
da ne deluje iznenađujuće konstatacija, koja je opšte mesto u naukama
o religiji i možda protivna našem emocionalnom stavu – sve religijske
zajednice redom jesu bačene na tržište, stvar su izbora, mogu biti iza-
brane, ali i ne moraju. Ide se od religije sudbine prema religiji izbora.
(Podaci potvrđuju da se Amerikanac tri puta u toku života preveri ili
promeni versku grupu.)
Manjinska vera. Stvar se komplikuje i zbog činjenice da u sva-
kom društvu, pa i u društvima Balkana, pored većinske/ih, postoje
i manjinske vere. Koje su to vere? U nedavnom određenju (Đorđević,
2002:76) “pod manjinskim verama u našem slučaju podrazumevam sve
sem islamske religije i pravoslavne i rimokatoličke konfesije. Znači, u ovu
kategoriju ulaze, pre svega, protestantska veroispovest i raznoliki izdanci
orijentalnih religija, transformisani u zapadnim društvima”. U drugim
balkanskim državama razdeoba na većinsko/manjinsko može biti dru-
kčija; istaknimo tako da u Rumuniji sve sem pravoslavne i rimokatoli-
čke veroispovesti spada u manjinske vere, a u Albaniji sve osim islama
i katolicizma.
U zapadnoj se, posebno američkoj literaturi koristi sintagma re-
ligiozne manjine, i u okviru toga izdvajaju dva većinska tipa: verujuće
168
grupe i etno-religiozne grupe. U prvi tip se ubrajaju, primerice, Jehovini
svedoci, mormoni, sajentolozi, pentekostalni hrišćani, članovi Hare
Krišna pokreta i Unifikacione crkve velečasnog Muna – sve ono što se
u javnoj raspravi ili sociološkim rečnikom naziva sektama i kultovima,
često strogo pejorativno. Drugi tip se račva u dva podtipa na nastanje-
ne rezidente (settled residents) i raseljene rezidente (displaced residents).
Religiozne manjine kao nastanjeni rezidenti jesu dugo utemeljene zaje-
dnice poput tibetantskih budista i ujgurskih muslimana u Kini ili gr-
kokatolika u Poljskoj ili Ukrajini. Religiozne manjine kao raseljeni re-
zidenti jesu, na primer, turski muslimani u Evropi ili zajednice Jevreja,
grčkih pravoslavaca i italijanskih katolika u Sjedinjenim Državama
(Little, 2002). Uz sve poštovanje D. Litla, nesumnjivo vodećeg autori-
teta za pitanje “manjinstva” u religijsko-crkvenom kompleksu, moram
da primetim da se njegova tipologija ne može u potpunosti primeniti
na balkanska društva. Početna analiza pokazuje za našu zemlju da
imamo dosta verujućih grupa, našlo bi se nešto etno-religioznih gru-
pa/nastanjenih rezidenata (Slovaci, Rusini…), ali gotovo da izostaju
etno-religiozne grupe/raseljeni rezidenti – sem ako u takvo što već ne
ubrajamo Kineze.
Manjinska verska zajednica. Trenutak je da se ovde uvede i po-
java “manjinska verska zajednica”. Pošto nema religije bez institucije,
možda će biti jasnije ako kažemo da su većinske verske grupe u Srbiji
i Crnoj Gori Islamska zajednica i Srpska pravoslavna i Rimokatolička
crkva, a ostale religiozne organizacije – denominacije, sekte i kul-
tovi – manjinske. O njima inspirativno piše i R. Mel (2003:187),
unoseći prekopotrebno razlikovanje između brojnog, kvantitativnog
i sociološkog, kvalitativnog aspekta manjinskog položaja verskih za-
jednica: “Brojčano manjinstvo nužno se ne poklapa sa sociološkim.”
Tako, nasuprot našem svrstavanju, R. Cacanoska (2003:445), vre-
dan istraživač verskih zajednica u Makedoniji, vodeći računa samo
o kvantitetu a zapostavljajući kvalitet, u manjinske grupe ubraja i
Rimokatoličku crkvu. (Pretpostavljamo da je previd u pitanju, jer se
ona pretežno oslanja na analize Mela, čiju je citiranu knjigu i prevela
169
Prava manjina
na makedonski.) Niti u jednoj balkanskoj državi, premda je u svim,
sem u Hrvatskoj, zaista manjinska po brojnosti vernika, ona nema
status manjinske zajednice, jer je sociološki većinska, tj. izjednače-
na sa islamskim zajednicama i pravoslavnim crkvama. To se slaže
sa Melovom intervencijom koja izlazi na sledeće: za postojanje ma-
njinske verske grupe nužno je da bude priznata kao takva od javnog
mnjenja i da se to priznanje pokazuje, ili da je bilo manifestovano,
u strukturi društva preko posebnog pravnog statusa. To znači da
pravno jeste, ili je bila, ispod vladajuće religije i verske zajednice, a
njeni vernici su građani drugog reda – po pravilu žigosani i šikanira-
ni. Iako se misli da nije korektno namah i po definiciji jednačiti ma-
njinsku versku zajednicu sa sektom, koliko god da objektivno stremi
prema njoj, mi ipak tvrdimo da, barem na prostoru Balkana, ona
jeste najčešće kult, sekta ili denominacija, ili se tako na nju gleda.
U Srbiji, a kako je to sistematizovala i R. Cacanoska (2003:4-
47-448) za Makedoniju, verništvo manjinskih verskih zajednica re-
grutuje se iz tri izvora: (1) reprodukcijom iz date manjinske verske
zajednice, koja prilično dugo postoji – adventisti kod nas, metodisti
kod njih; (2) preobraćanjem članova i privrženika većinske verske
organizacije – pravoslavaca u obe zemlje; i (3) misionarenjem u reli-
gijski sinkretičkoj etničkoj manjini – Romima u oba slučaja.
Sva je prilika da će uskoro pokoja manjinska verska zajednica
– u Srbiji, Makedoniji, Albaniji… svejedno gde – da to ne bi bila,
ispuniti brojčani uslov, tj. kvantitativno narasti, no ostaće dugo još
manjinska, jer će teško osvojiti sociološki uzus, tj. neće moći tako
brzo i bezbolno da izmeni stav okruženja, čak i državno-pravni tre-
tman. (Da ne manjka prostor, bilo bi uputno navesti koji primer ži-
gosanja manjinskih vera i njihovih zajednica, jer je toga puno u svim
balkanskim zemljama bez izuzetka.)
Vera manjina. I poslednje razjašnjenje: koje su to vere manjina?
Povodom njih je stvar jednostavnija i nema nekih nesuglasica. Kako
sam već pisao (Đorđević, 2002), nema omeđivanja, jer su pripadnici
svih etničkih grupa i nacionalnih manjina na Balkanu ujedno i pri-
170
vrženici neke od religija i konfesija, odnosno članovi većine verskih
zajednica – bile one velike ili male (tabela 2). Iz tog rakursa gleda-
no, religije i konfesije jesu vere i etničkih većina i etničkih manji-
na. Problem je u tome kako su etničke grupe i nacionalne manjine,
ovoga puta i kao verske manjine, primljene i tretirane u religijama i
konfesijama, tj. verskim organizacijama kojima odsudni pečat udara-
ju većinski narodi. Tako se može desiti, o čemu mnogi analitičar ne
brine, da konkretna etnička grupa bude u dvostrukom manjinskom
položaju: istovremeno je i etnička i verska manjina.
Romi su tipičan primer dvostrukosti, tj. etničkog i verskog ma-
njinstva i nije čudo što su predmet pojačanog interesa manjinskih vera
i manjinskih verskih zajednica; naročito je za njih zainteresovan no-
voprotestantizam (Ђорђевић, 2004а). Jer, Romi su izvor zapaćivanja,
opstanka i rasta manjinskih verskih zajednica, tj. jesu religijsko-konfe-
sionalni rezervoar protestantizacije zbog podložnosti: (1) misionarenju,
tj. evangelizaciji; (2) preobraćivanju, tj. konverziji; i (3) preuzimanju,
tj. prozelitizmu.
Protestantizacija Roma. Nema dileme oko toga da inostrane cen-
trale protestantskih verskih zajednica, koje deluju u Srbiji, i njihovi
ovdašnji oficijali svoj rad među Romima shvataju kao čisto misionare-
nje skopčano sa brojnim poteškoćama (Đorđević, 2004).
Dakako, opravdano se o tzv. spoljašnjem misionarenju može go-
voriti jedino kada su u pitanju Romi koji nisu “kršteni” u pravoslavlju i
rimokatoličanstvu i privedeni “zakonu” u islamu. A takvi, koji tradicio-
nalno i familijarnom lozom pripadaju pravoslavlju, rimokatoličanstvu i
islamu, jesu mnogobrojni. Radi se o onim Romima koji, sem te religijsko-
konfesionalne pozadine koju najčešće i ne mogu artikulisano prepoznati,
nemaju ama baš nikakav dodir sa tradicionalnim religijama i verskim
organizacijama na tlu Srbije. U tom smislu, i nadoknađivajući propu-
ste Srpske pravoslavne crkve, Rimokatoličke crkve i Islamske zajednice,
razne protestantske grupe sasvim opravdano misionare među Romima.
One koriste šansu i uspešne su. I tu im se nema šta prigovoriti.
171
Prava manjina
Tabela 2
MANJINSKE VERE I VERE MANJINA NA BALKANU
MANJIN. VERE
ZE- RELI- KONFE- MANJIN-
VERSKE ZA- MA-
MLJA GIJA SIJA SKE VERE
JEDNICE NJINA
Sunitizam
Islam Pravoslavlje APC Prote- Sve
Šiizam
Albanija Hrišćan- Protestanti- stantske zaje- pobro-
Katolicizam
stvo zam dnice jane
Pravoslavlje
Hri- Pravoslavlje Sve
Bugar- Protestanti- Protestantske
šćanstvo Katolicizam pobro-
ska zam zajednice
Islam Sunitizam jane
Islam Sunitizam Sve
Protestanti- Protestantske
BiH Hrišćan- Katolicizam pobro-
zam zajednice
stvo Pravoslavlje jane
Protestanti-
Protestantske Sve
Hrišćan- zam Katoli-
Grčka Pravoslavlje zajednice pobro-
stvo cizam
Islamska zaj. jane
Islam
Make- Protestanti- Protestantske
šćanstvo Katolicizam pobro-
donija zam zajednice
Protestanti- Protestantske Sve
Rumu- Hrišćan- Pravoslavlje
zam zajednice pobro-
nija stvo Katolicizam
Islam Islamska zaj. jane
Protestanti- Protestantske
SCG šćanstvo Katolicizam pobro-
zam zajednice
Pravoslavlje SPC
Sve
Hrvat- Hrišćan- Protestanti- Protestantske
Katolicizam pobro-
ska stvo zam zajednice
jane
Islam Islamska zaj.
Nema sumnje da protestantske zajednice deo uspeha među Romima

duguju preobraćivanju. Mnogi Rom, “kršten” u pravoslavlju i rimokato-
172
ličanstvu i priveden “zakonu” u islamu, nemajući bliži i aktivniji odnos
sa odgovarajućom verskom institucijom i ostajući samo na tradicional-
nom ispoljavanju svoje verske pripadnosti, lako postaje “plen” delovanja
protestantskih crkava, preobraća se i biva njihov gorljivi vernik.
Premda “religijski muzikalan” i “duhovno gladan”, Rom je sveden
na rubnog vernika običajnog i ritualističkog tipa. On je neučvršćen u
veri i podložan preobraćivanju zahvaljujući nezainteresovanosti Srpske
pravoslavne crkve, Rimokatoličke crke i Islamske zajednice: one ga
zanemaruju, skrajnjuju i, takav je utisak, kao da žele da ga se oslobo-
de. Stoga se na upitnost M. Mlakara (2003:106)3 bez dvoumljenjna
može odgovoriti pozitivno: crkve uopšte nisu radile sa svojim romskim
pripadnicima niti su ih razvijale kao vernike i ljude, one nikada nisu
tretirale Rome kao specifični sastavni deo svoga stada, jednostavno
– nisu htele s Romima gubiti vreme.
Ali zato, nasuprot njima, postoje verske organizacije koje – i sva je
sreća što je tako – preobraćujući Rome i primajući ih za ravnopravne,
vode brigu o njima, uzdižu duhovno i kulturno, emancipuju i integri-
šu. U tom smislu, i nadoknađuju propuste Srpske pravoslavne crkve,
Rimokatoličke crkve i Islamske zajednice, razne protestantske grupe
sasvim opravdano preobraćaju Rome. One koriste šansu i uspešne su. I
tu im se nema šta prigovoriti.
Nema spora da niti jedna protestantska verska zajednica, koja
deluje među Romima u Srbiji, neće tvrditi kako preuzima Srpskoj
pravoslavnoj crkvi, Rimokatoličkoj crkvi i Islamskoj zajednici Rome
vernike. Premda je tanak sloj aktivnih Roma pravoslavaca, katolika i
muslimana, netačno je da među njima nema tzv. klasičnih, crkvenih
vernika, onih koji su bogoslovski izgrađeni, poseduju visoko razvijenu
religijsku svest i redovni su religijski praktikanti. Šta god o tome mislili
većinski vernici – Srbi pravoslavci, Hrvati i Mađari katolici, Bošnjaci
3
”Koliko je Crkva kroz desetljeća radila sa svojim romskim pripadnicima, koliko ih
je razvijala kao vjernike i ljude? Je li nije mogla više, primjerice zato što je bila pod
komunističkom diktaturom, nije uvidjela Rome kao specifični sastavni dio svoga
stada i misije, jednostavno nije s Romima htjela gubiti vrijeme..?“
173
Prava manjina
i Albanci muslimani (Đorđević i Todorović, 2001; Filipović and
Đorđević, 2003) – Romi jesu dobri vernici i na putu su da se izjednače
u religijskom kvalitetu sa verskom sabraćom.
Kao takvi, oni su posebno interesantni za protestantske crkve.
One nastoje da specijalnom propagandom i dodatnim naporom što
više preuzmu, odnosno otmu Rome dobre vernike. Čistim prozeliti-
zmom dolaze do prozelita, koji onda postaju “udarne pesnice” u da-
ljem rasprostiranju, ključni i gorljivi učesnici misionarenja i preobra-
ćanja romskog stanovništva. U tom smislu, razne protestantske grupe
sasvim neopravdano preuzimaju Rome vernike Srpskoj pravoslavnoj
crkvi, Rimokatoličkoj crkvi i Islamskoj zajednici. One jesu u tome
uspešne, koriste njihove slabosti i zloupotrebljavaju verske slobode. I
tu ima šta da im se prigovori.
PREPORUKA
Jasno je da versko manjinstvo – zvali ga mi manjinskom verom,

religioznom manjinom, verujućom grupom, etno-religioznom grupom
ili manjinskom verskom zajednicom – i te kako trpi pritisak većine, to
jest “službene” nacionalne vere. A ne bi trebalo, jer se to kosi sa su-
štinom same religije kao takve i nanosi štetu demokratskom razvoju
naših zemalja.
Očigledno jeste da i pojedino versko manjinstvo, naročito prote-
stantskog porekla – zvali ga mi sociološki kultom, sektom ili denomi-
nacijom – neprilično misionari, preobraća i preuzima većinske vernike,
najviše iz “službene” nacionalne vere.
Razume se da onda stabilnost i razvoj civilnog društva u bal-
kanskim državama nisu mogući ako se ne popravi: a) odnos većinskog
verskog stanovništva prema verama manjina i b) prema manjinskim ve-
rama. Zato njihove pravoslavne crkve, Rimokatolička crkva i islamske
zajednice imaju zadatak da u svoje najbrojnije vernike usađuju ideju
religijskog saživota s manjinskim istovernicima ili inovernicima.
174
Ali, stabilnost i razvoj civilnog društva u balkanskim državama nisu
mogući ako se ne popravi i odnos verskog manjinstva prema većinskim re-
ligijama, posebno ako se ne odustane od prozelitizma: “Jedini način da
se adekvatno priđe problemu prozelitizma leži u zaključivanju dogovora
između samih religijskih grupa. U ovim dogovorima oni mogu slobodno
da odluče, a iz poštovanja prema drugim religijama, da ne praktikuju sve
aspekte religijskih sloboda koji im pravno pripadaju (Torfs, 2004:21).”
Tek tada bi religijska tolerancija postala uzor za trpeljivost i inter-
kulturalističku praksu u ostalim podsistemima društva.
175
Prava manjina
LITERATURA
Albanese, C. L. (2004), Amerika, religije i religija, Sarajevo, Office of

Public Affairs Embassy of the United States of America.
Barker, A. (2004), Novi religiozni pokreti: praktičan uvod, Niš,
Zograf.
Beyer, P. (2003), Conceptions of Religion: On Distinguishing Scientific,
Theological, and “Official” Meanings, Social Compass, Louvain,
2, 141-460.
Бъргър, П. Л. (съст.) (2004), Десекуларизацията на света, София,
Социооптики.
Цацаноска, Р. (2003), Протестантизмот во Македонија
и современото малцинско-христијанско верско
структуирање, Теме, Ниш, 3, 437-449.
– (2003а), Мањинске хришћанске верске заједнице у Македонији
– интернационална оквирна одредница, u: Kultura u
procesima razvoja, regionalizacije i evrointegracije Balkana (str.
337-343), Niš, Filozofski fakultet, Sven.
Danchin, P. G. (2002), Religion, Religious Minorities and Human
Rights: An Introduction, In: Protecting the Human Rights of
Religious Minorities in Eastern Europe (pp. 1-29), New York,
Columbia University Press.
Danchin, P. G. and E. A. Cole (ed) (2002), Protecting the Human
Rights of Religious Minorities in Eastern Europe, New York,
Columbia University Press.
Devetak, S., Kalčina, L. and M. F. Polzer (ed) (2004), Legal Position
of Churches and Religious Communities in South-Eastern
Europe, Ljubljana, Maribor, Vienna, ISCOMET at all.
Đorđević, D. B. (1997), Religijske i konfesionalne granice na Balkanu:
izazov interkulturalnosti, u: Granice: izazov interkulturalnosti,
Beograd, Forum za etničke odnose.
– (1998), Serbian Orthodox Church, the Disintegration of the Second
Yugoslavia, and the War in B&H, In: Religion and the War in
176
Bosnia, Atlanta, Scholars Press.
– (2002), Vere manjina i manjinske vere, u: Romi na raskršću, Niš,
Punta/DDA/KSS/Bahtalo drom.
– (2003), Interrealationships Among the Church, that is, Religious
Communities and the Protection of Small Religious Communities,
In: Democracy and Religion, Belgrade, Center for Ethnical
Research.
– (2003а), Вероисповест, Теме, Ниш, 3, 408.
– (2003b), Roma Religious Culture, Niš, JUNIR.
– (2003в), Секте и култови, ИП “Ж. Албуљ”, Београд.
– (2003g), Pravoslavlje i islam: dodirne tačke, NUR, Beograd, 38, 50-
52.
– (2004), Evangelization, Conversion, Proselytism: Example of Romas’
Protestantization, In: Evangelization, Conversion, Proselytism
(pp. 75-82), Niš, JUNIR, Punta.
– (2004а), О протестантизацији Рома Србије – уводна расправа,
Religija i tolerancija, Novi Sad, 1, 103-112.
Đorđević, D. B. i D. Todorović (2001), Religijska većina o religijskoj
manjini: stavovi Srba o Romima kao vernicima, u: Interreligijski
dijalog kao vid pomirenja u Jugoistočnoj Evropi (str. 153-178),
Beograd, Fond Demokratski centar.
Đorđević, D. B., D. Todorović i J. Živković (2001), Vere manjina i
manjinske vere, Niš, JUNIR, Zograf.
Filipović, M. and D. B. Đorđević (2003), Ethnic Minorities about
Religious Minority: Hungarians and Muslims about Roma as
Believers, In: Roma Religious Culture (pp. 31-36), Niš, JUNIR,
YURom centar, Punta.
Little, D. (2002), Religious Minorities and Religious Freedom: An
Overview, In: Protecting the Human Rights of Religious
Minorities in Eastern Europe (pp. 33-57), New York, Columbia
University Press.
Мел, Р. (2003), Социологија на протестантизмот (Ružice
Cacanoske umnoženi prevod na makedonski knjige: Mehl, Roger,
177
Prava manjina
The Sociology of Protestantism, Philadelphia, The Vestminster
Press, 1970), Скопје.
Miz, R. (2002), Religijska slika Evrope, Novi Sad, EHO.
Млакар, М. (2003), Евангелизација Рома, у: Ђорђевић, Д. Б. и Д.
Тодоровић Религија и верски обичаји Рома (стр. 104-106),
Ниш, ЈУНИР/Свен.
Musteatǎ, S. (ed) (2001), Religion, Society and Education in Post-
Totalitarian Societies of Central and South Eastern Europe,
Chişinău, ARC.
Попис становништва (2003), Вероисповест, матерњи језик и
национална или етничка припадност према старости и
полу, Београд, Републички завод за статистику.
Religions of Ethnic Minorities in the USA (2004), Social Compass,
Louvain, 3, 299-401.
Сикимић, Б. (ур.) (2004), Скривене мањине на Балкану,
Балканолошки институт Београд, САНУ.
Шушњић, Ђ. (2003), Религија, Теме, Ниш, 3, 375-378.
Tanner, A. (ed) (2004), The Forgotten Minorities of Eastern Europe,
Helsinki, East-West Books.
Todorović, D. (ed) (2004), Evangelization, Conversion, Proselytism,
Niš, JUNIR, Punta.
Тодоровић, Д. и Д. Б. Ђорђевић (при.) (2004), О мисионарењу,
преобраћењу и прозелитизму, Ниш, ЈУНИР, Свен.
Torfs, R. (2004), Experiences of Western Democracies in Dealing
with the Legal Position of Churches and Religious Communities,
In: Legal Pozition of Churches and Religious Communities in
South-Eastern Europe (pp. 19-25), Ljubljana, Maribor, Vienna,
ISCOMET at all.
178
Aleksandra Kostić
Jasmina Nedeljković
OPAŽANJE ROMA:
STEREOTIPI, NEPOSREDNO ISKUSTVO ILI
I JEDNO I DRUGO?
Uvod
Živimo u složenom socijalnom svetu sastavljenom od mnoštva

raznovrsnih pojava. Da li imamo mogućnost da ikada ovladamo svim
složenim pojavama koje nas okružuju, dajući im odgovarajuća znače-
nja, mesta i funkcije? Verovatno ne. Umesto toga, prisiljeni smo da pri-
begnemo izgradnji slike socijalnog sveta, koja je nužno jednostavnija,
uopštenija i siromašnija, ali u izvesnom smislu, korisnija za nas. Većina
ljudi je, naime, sklona da, ocenjujući svet oko sebe sa manje ili više
racionalnih opravdanja, koristi ograničen broj kategorija za ogroman
broj različitih pojava. Rezultat toga je bekstvo od nedokučive raznovr-
snosti pojava ka manjem broju opštijih kategorija koje možemo obu-
hvatiti svojim saznajnim sistemom. Socijalni psiholog Rodžer Braun
(Roger Brown, 1965) naglašava da je glavni zadatak našeg mišljenja
da formira opšte kategorije koje nam omogućavaju da uočimo vrste
zbivanja koja se ponavljaju i na osnovu toga predvidimo šta će se do-
goditi. Time se stvara takav saznajni sistem koji omogućava brzo i
lako snalaženje pojedinca u susretu sa drugim ljudima, najznačajnijim
“objektima” socijalnog sveta.
Opažanje i ocenjivanje drugih osoba često se zasniva na znanju
o socijalnoj kategoriji kojoj oni pripadaju. Kada imamo oskudne, ne-
dovoljno određene informacije o nekim osobama, obično pokušava-
mo da se domognemo socijalne kategorije kojoj one pripadaju. Tako
se, pored karakteristika na kojima se zasniva kategorizacija, spremno
pripisuju i razne druge karakteristike. U ovom procesu ocenjivanja
179
Prava manjina
dominantno postaje ono što je zajedničko za sve članove određene
kategorije, na primer etničke ili polne grupe, a sporedno ono što je
osobeno i samim tim različito. Tendencija da se pojedincu prida-
ju osobine koje, prema našem mišljenju, karakterišu grupu kojoj on
pripada, predstavlja grešku u opažanju koja dobija formu stereotipa.
Pokušavajući, dakle, da pobegnemo od onoga što je veoma raznoli-
ko i opterećujuće, u prilici smo da, ukoliko nismo dovoljno oprezni,
preterano uprostimo svoj socijalni svet stvarajući uopštene, krute i
šablonizirane slike o drugima.
Problem istraživanja
U ovom istraživanju smo pokušali da ustanovimo kako ispi-

tanici jedne etničke grupe opažaju svoje komšije, ljude koji žive na
istom prostoru, a koji pripadaju drugoj etničkoj grupi. Da li naši
ispitanici uopšte imaju stereotipe o Romima? Sproveli smo klasično
istraživanje etničkih stereotipa u kome su ocenjivači bili Srbi, a oce-
njivani, Romi. Studenti srpske nacionalnosti su imali zadatak da se,
u skladu sa svojim predstavama, izjasne o najtipičnijim osobinama li-
čnosti Roma i Romkinja. Razvrstavanje ocenjivanih pripadnika neke
etničke grupe po polu nije uobičajeno, ali smo želeli da sagledamo
da li su stereotipi, ukoliko postoje, različiti za pripadnike ženskog i
muškog pola.
Naravno, ovde se mogu postaviti i mnoga druga pitanja. Na pri-
mer, da li se u stereotipnim slikama o drugima mogu naći i zrnca istine?
Kakva je stabilnost, odnosno promenljivost ovih uopštenih predstava o
pripadnicima neke grupe i koliko to zavisi od međunacionalnih odno-
sa? Da li postojeći stereotipi učestvuju u olakšavanju našeg snalaženja
i poboljšavanju socijalne adekvatnosti ili svemu tome štete? Da li su
formirani stereotipi plod neposrednog iskustva sa pripadnicima neke
etničke grupe ili su samo osnova za predrasude?
180
Opažanje Roma
Istraživanja etničkih stereotipa
Pregled relevantne literature ukazuje na to da su naučnici bili

veoma zainteresovani da proučavaju etničke stereotipe. Mnogobrojna
istraživanja su pokazala da su etnički stereotipi moćan činilac koji
oblikuje, transformiše ili inhibira međuetničku komunikaciju. Prvo
istraživanje etničkih stereotipa izvršili su Kac i Brejli (Katz & Braly,
1933), a njihovi ispitanici su bili studenti jednog američkog univerzite-
ta. Studenti su bili podeljeni u tri grupe. Prva grupa studenata ocenji-
vala je osobine ličnosti pripadnika deset etničkih grupa (Amerikanci,
Englezi, crnci, Nemci, Italijani, Irci, Jevreji, Kinezi, Japanci i Turci),
birajući po pet osobina koje su, po njihovom mišljenju, bile najtipičnije
za pomenute grupe. Ponuđena im je lista sa 84 osobine. Druga gru-
pa studenata se izjašnjavala o poželjnosti svake od označenih osobina
koristeći skalu od 1-10. Treća grupa studenata trebalo je da, u skladu
sa svojom naklonošću prema svakoj od deset etničkih grupa, napravi
njihov redosled. Rezultati istraživanja su pokazali postojanje stereotipa
o datim etničkim grupama, uključujući i one sa čijim pripadnicima
studenti nikada nisu komunicirali. Što je stepen međusobne saglasno-
sti ispitanika u izboru osobina pripisanih pripadnicima datih grupa
bio veći, to je stereotip bio prošireniji.
Pomenuta procedura istraživanja etničkih stereotipa ponovlje-
na je u više navrata. Posle osamnaest godina je Džilbert (Gilbert,
1951) sproveo istraživanje etničkih stereotipa na istom univerzite-
tu. Rezultati istraživanja su pokazali promene u listama izabranih
osobina za iste etničke grupe koje su izučavali Kac i Brejli. Naime,
saglasnost studenata je opala, a neke osobine su birane daleko ređe
nego ranije. Kada su istraživani stereotipi o Japancima, Korejancima,
Kinezima, Filipincima i drugima (Vinacke, 1949), ocenjivači sa
Havaja su postigli saglasnost u opštim ocenama pripadnika pome-
nutih grupa (prema Havelki, 1992). Rot (1989) navodi rezultate
istraživanja stereotipa o stranim i jugoslovenskim narodima, koja
su sedamdesetih godina sprovedena na Institutu za psihologiju u
181
Prava manjina
Beogradu, na uzorku beogradske omladine. Tako su Nemci ocenjeni
kao agresivni, svirepi, marljivi i željni vlasti, Rusi kao sposobni za
nauku i tehniku. Stereotipi o narodima iz tadašnje Jugoslavije, bili
su, uglavnom, pozitivni. Makedoncima su pripisivani veselost, mar-
ljivost, smisao za muziku; Crnogorcima hrabrost i ponositost; Srbima
hrabrost, veselost, duhovitost, gostoljubivost; Slovencima disciplino-
vanost i obrazovanost. Empirijski je potvrđeno da su dobijeni stereo-
tipi bili u tesnoj vezi sa sklonošću ili nesklonošću ocenjivača prema
ocenjivanim narodima, jer su u prvom slučaju dominirale pozitivne,
a u drugom, negativne osobine ličnosti.
Rezultati istraživanja etničkih stereotipa učenika osmih razre-
da srpske i mađarske nacionalnosti u Vojvodini (Đurić), takođe su
potvrdili (1980) postojanje stereotipa. Učenici osnovnih škola srpske
nacionalnosti smatrali su da su najtipičnije osobine Mađara vrednoća,
veselost, urednost i složnost, dok su učenici mađarske nacionalnosti
Srbima pridavali sledeće osobine: hrabrost, slobodoljubivost, ponositost i
složnost. Zanimljivo je da su ispitanici i mađarske i srpske nacionalnosti
imali tendenciju da pozitivnije ocene pripadnike sopstvenih grupa.
U istraživanju koje je 1986. godine sproveo D. Pantić ispostavi-
lo se da su srpski ispitanici veoma negativno ocenili Albance. Naime,
Albancima su bile pripisane sledeće osobine: podmuklost, zatvorenost,
grubost, naglost, složnost, lenjost, sebičnost, zaostalost i negativan
stav prema drugim narodima. Kada je 1998. godine Mihailović ispi-
tivao autostereotipe i heterostereotipe na Kosovu, ustanovio je da su i
Srbi i Albanci o sebi mislili sve najbolje (gostoljubivi, miroljubivi, hra-
bri, čisti). U samo 7% slučajeva Albanci su Srbima pripisali pozitivne
karakteristike, dok su Srbi to učinili u 32% slučajeva. Popadić i Biro
(1999) su utvrdili da su srpski stereotipi o Albancima i Muslimanima
bili prepuni negativnih osobina, za razliku od stereotipa o Mađarima
koji su ocenjeni daleko pozitivnije. Pripadnici hrvatske nacionalnosti
ocenjeni su kao hladni, sebični, neiskreni, vredni, kulturni i kao oni
koji ne vole druge narode.
182
Opažanje Roma
Definicija pojmova
Osobina (crta) ličnosti

Osobina ili crta ličnosti je trajna karakteristika jedne osobe po
kojoj se ona identifikuje i razlikuje od drugih osoba. Osobina je širi po-
jam od “svojstva” ili “kvaliteta” i za razliku od njih predstavlja manje-
više spoljašnje obeležje i ima stečenu prirodu. Podrazumeva postojanje
doslednog ispoljavanja nekog obeležja osobe u različitim situacijama
(Krstić, 1991).
Socijalni stereotip
Stereotip je uprošćena, pojednostavljena, prilično kruta i subje-
ktivna percepcija socijalne stvarnosti (Krstić, 1991). Mnoge socijalne
grupe mogu biti predmet stereotipne kategorizacije (polne, starosne,
profesionalne, etničke).
Etnički stereotip
Pod etničkim stereotipima podrazumevamo relativno uprošćeno
i rigidno shvatanje o osobinama pripadnika pojedinih naroda. To su
simplifikovane, proširene i teško promenljive slike o drugim narodi-
ma (Rot, 1989). U nizu mogućih socijalnih stereotipa, najviše pažnje
je posvećeno etničkim stereotipima, koji se mogu odnositi na ocenu
osobina ličnosti sopstvene grupe (autostereotipi) i na ocenu osobina
ličnosti pripadnika druge nacionalne grupe (heterostereotipi).
Etnička grupa
Etnička grupa je društvena grupa čiji su članovi povezani oseća-
njem zajedničke pripadnosti i biološke srodnosti, znanjem o istom pore-
klu, teritorijom, jezikom, običajima, tradicijom, kulturom, religijom.
183
Prava manjina
METOD
Uzorak
U istraživanju su učestvovali studenti druge godine psihologije

Filozofskog fakulteta u Nišu. Uzorak je bio prigodan. Nije bio ujedna-
čen po polu (15 mladića i 49 devojaka). Ispitanici u ovom istraživanju
su pripadnici srpske nacionalne grupe (64).
Lista termina za opis ličnosti
Svaki ispitanik je dobio listu sa 68 termina koji opisuju ličnost.

Listom su bile obuhvaćene karakterne osobine, sposobnosti, osobine
temperamenta, načini ophođenja prema drugima, telesne osobine i ka-
rakteristike kojima se saopštava lični odnos ocenjivača prema ocenjiva-
nom. Lista je sačinjena od termina koje su studenti psihologije i socio-
logije Filozofskog fakulteta u Beogradu najčešće koristili u opisivanju
ličnosti koje su poznavali najmanje šest meseci (Rot, Havelka, 1967).
Procedura istraživanja
Studenti srpske nacionalnosti su dobili zadatak da sa ponuđene

liste termina odaberu po pet osobina ličnosti za ženske i muške pripa-
dnike romske nacionalnosti.
Statističke tehnike
Korišćene su mere deskriptivne statistike (frekvence i procenti).

Saglasnost ispitanika u izboru “najtipičnijih” osobina muških i žen-
skih pripadnika romske grupe izražena je u procentima.
184
Opažanje Roma
REZULTATI ISTRAŽIVANJA
Srpski ispitanici o pripadnicima romske nacionalne grupe
Tabela 1
ROMI PROCENTI
NEUREDNI 58.7
VESELI 38.0
NEKULTURNI 33.4
DRUŠTVENI 31.8
SNALAŽLJIVI 28.6
Koje su osobine ličnosti ispitanici srpske nacionalne grupe naj-

češće pripisivali muškim pripadnicima romske nacionalne grupe?
Rezultati istraživanja su prikazani tabelarno i grafički (tabela 1 i gra-
fikon 1). Najveću saglasnost (58.7%), ispitanici su ostvarili opisujući
Rome (muškarce) kao “neuredne” osobe. Ova osobina (neurednost)
označava relativno trajan način ophođenja prema drugima, ali i do-
življaj celokupne pojave neke osobe. Više od trećine ispitanika (38%)
pripisalo je Romima “veselost” (crta temperamenta), trećina ispitanika
je ocenila da su “nekulturni”, čime je ponovo tretiran njihov način
ophođenja (maniri). Manje od trećine ispitanika (31.8%) ističe da su
Romi “društveni” (karakterna osobina koja pokazuje čemu pojedinac
teži u odnosu sa drugima), kao i da su “snalažljivi”, čime se naglašava
crta sposobnosti. U celini gledano, stereotip o muškim pripadnicima
romske nacionalne grupe sadrži i pozitivne i negativne karakteristike.
Ističe se njihov veseo temperament, sposobnost snalaženja i društve-
nost, a zamera se nedostatak manira (neurednost i nekulturno opho-
đenje).
185
Prava manjina
Grafikon 1
Srpski ispitanici o pripadnicama romske nacionalne grupe
Tabela 2
ROMKINJE PROCENTI
VESELE 41.2
NEKULTURNE 36.4
NEUREDNE 33.3
NAMETLJIVE 33.3
KOMUNIKATIVNE 27.1
Ispitanici su, kao što pokazuje tabela 2, ostvarili najveći stepen

slaganja opisujući pripadnice romske grupe kao “vesele” (41.2%), što
može ukazivati na pozitivnu ocenu njihove emocionalne ekspresivno-
186
Opažanje Roma
sti (učestalije smejanje i pokazivanje radosti, što se pozitivno odslikava
na odnose sa drugima). Manji stepen saglasnosti postignut je u izboru
osobina “nekulturan” (36.4%) i “neuredan” (33.3%). Trećina ispita-
nika ocenjuje da su Romkinje “nametljive” u socijalnim odnosima, a
manje od trećine ocenjivača pripisuje im “komunikativnost” (i “name-
tljivost” i “komunikativnost” su karakterne osobine koje su relevantne
za odnose sa ljudima). Stereotip o pripadnicama romske grupe sadrži
tri, ili čak četiri negativne osobine, ukoliko se na “komunikativnost”
gleda kao na osobinu koja je toliko izražena da se pretvara u “nametlji-
vost”. Po izboru “tipičnih” osobina ličnosti, stereotip o Romkinjama
je veoma sličan stereotipu o Romima, ali je manje izražen od njega
(procenat saglasnosti je ispod 50% za prvu rangiranu osobinu).
Grafikon 2
187
Prava manjina
INTERPRETACIJA REZULTATA
Naše istraživanje je ustanovilo postojanje stereotipa o pripadni-

cima romske etničke grupe. Iako, na prvi pogled, dobijeni heteroste-
reotipi nisu preterano izraženi (procenat saglasnosti ni za jednu oda-
branu osobinu sa liste nije prelazio 50%, izuzev za osobinu “neure-
dan”, 58.7%), treba imati u vidu da su ispitanici birali po pet “tipičnih”
osobina sa liste od 68 termina. U oba slučaja (za Rome i Romkinje),
korišćeni su gotovo isti termini za opis osobina ličnosti, iako su posto-
jale razlike u rangiranju tih osobina. Može se zaključiti da su srpski
ispitanici uglavnom negativno ocenjivali ustaljene načine ponašanja
pripadnika i pripadnica romske grupe, što bi moglo imati negativne
efekte na stvarnu komunikaciju Srba i Roma. U svakom slučaju, iako
je ovde potvrđeno postojanje “zajedničke impresije” Srba o Romima,
ona je, svakako, rezultat jedne pojednostavljene i rigidne slike o svim
pripadnicima te etničke grupe. Ipak, ne bi trebalo zanemariti ulogu
mogućeg neposrednog posmatranja aktivnosti pripadnika romske
grupe, pošto i jedna i druga etnička grupa dele isti životni prostor
i zajednička iskustva. Na primer, ocena “veselosti” Romkinja može
proisteći iz posmatranja njihovog ponašanja na svadbama i ostalim
veseljima. To se isto odnosi na njihovu “komunikativnost” i “društve-
nost”, a možda i na njihovu “neurednost”, koja može biti rezultat loših
ekonomskih uslova u kojima žive. Drugim rečima, pored neopravda-
ne generalizacije koja vodi pogrešnim zaključcima, ovde su mogli biti
prisutni utisci na osnovu neposrednog iskustva koji pored netačnih
sadrže i neke tačne ocene.
188
Opažanje Roma
LITERATURA
Asch, S. E. (1952), Social Psychology, Prentice-Hall, Englewoods Cliffs,

N.J.
Brown, R. (1965), Social Psychology, The Macmillan Company, New
York.
Havelka, N. (1992), Socijalna percepcija, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Beograd.
Kreč, D, Kračfild, R. i I. Balaki (1972), Pojedinac u društvu, Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva, Beograd.
Krstić, D, (1991), Psihološki rečnik, Savremena administracija,
Beograd.
Pantić D, (1996), Changes in ethnic stereotypes of Serbs, Sociologija,
XXXVIII, 4.
Popadić, D, Biro, M. (1999), Autostereotipi i heterostereotipi Srba u
Srbiji, Nova srpska politička misao, VI, 1-2.
Rot, N. i Havelka, N. (1967), Broj naziva korišćenih u ocenjivanju
ličnosti i osobine koje se njima najčešće ocenjuju, Psihologija,
Godina I, broj 1.
Rot, N. (1989), Osnovi socijalne psihologije, Zavod za udžbenike i
nastavna sredstva, Beograd.
Secord, P. & Backman, C. (1964, 1974), Social Psychology, McGraw-
Hill, Inc.
189
Miloš Jovanović
HOMOSEKSUALCI U SRBIJI:
IZMEĐU PREDRASUDA I PRIHVATANJA
Sva ta uobičajena, naizgled smešna i mala opaka

verovanja koja su ukorenjena među pristojnim svetom,
u stvari, mnogo su pustošnija od bombi i krilatica.
Sinkler Luis
Termin homoseksualac se odnosi na ljude koji upražnjavaju se-

ksualne odnose sa osobama istog pola ili osećaju privlačnost prema nji-
ma. Muški homoseksualci se danas nazivaju gejevima, žene lezbijkama.
Oznaka “gej” (gay) nastala je kao produkt homoseksualne potkulture,
njenog nastojanja da homoseksualnim pojedincima ponudi sredstvo
nepogrdnog (samo)označavanja.
Gotovo da je nemoguće precizno odrediti procenat koji u uku-
pnoj populaciji čini homoseksualna, odnosno LGBT (Lesbian-Gay-
Bisexual-Transgender1) populacija. Pojedini homoseksualci održavaju
heteroseksualne odnose samo zbog socijalnog statusa, dok pojedini
heteroseksualci odbijaju homoseksualne kontakte zbog osude okoline;
osoba sa homoseksualnim težnjama ima više nego osoba koje takve
odnose i uspostavljaju, i to u svim društvenim slojevima, profesijama
i starosnim grupacijama – homoseksualci su, kao grupa, heterogeni
(raznovrsni) koliko i samo društvo.
1
Biseksualna je ona osoba koja oseća privlačnost i/ili stupa u odnose sa osobama
oba pola.
Transgender (lat. trans – preko, s one strane, eng. gender – rod) čita se: transdžender i
znači: “s one strane pravila ponašanja i psihičkih osobina tipično vezanih za određeni
rod”; termin se odnosi na osobe koje se ne osećaju pripadnicima svog (biološki datog)
pola – osobe muškog pola koje se osećaju kao žene, odnosno osobe ženskog pola koje
se osećaju kao muškarci.
191
Prava manjina
Procene gej i lezbijskih grupa su da je 5% do 7% građana Srbije
neheteroseksualno orijentisano. Naglašavaju da “preciznih podataka
nema, jer se većina još uvek ne izjašnjava otvoreno o tome”. Razlozi su,
kako tvrde, strah i netolerantnost društva prema marginalnim grupa-
ma i različitosti uopšte.
Homoseksualnost van institucionalnog okvira

(vladajući stavovi prema homoseksualcima)
27. juna 1969. godine agenti New York Beverage Control Board-a
(državne agencije za kontrolu prometa alkoholnih pića) i pripadnici
njujorške policije upali su , drugi put te iste nedelje, u Stonewall Inn,
popularni gej bar da bi izvršili raciju. Prepadi ovog tipa su se, inače,
retko dešavali u drugim lokalima u gradu, a bili su redovna pojava
na mestima okupljanja homoseksualaca. Obično nije bilo nikakvog
otpora od strane posetilaca pomenutog bara, iako su ih policajci grubo
isterivali, neki put tukli, pa i hapsili bez opravdanog razloga.
Međutim, te noći 27/28. juna, gejevi i lezbijke su se usprotivili
ovakvom tretmanu. Razgnevljena masa ljudi u baru, kao i van njega,
krenula je u sukob sa policajcima koji su izdvajali ljude za “utovar” u
pripremljene “marice”. Situacija je postajala sve drastičnija, tako da su
policajci bili prinuđeni da zovu pojačanje.
Vest o sukobima se proširila jako brzo, tako da su usledili ma-
sovni protesti protiv maltretiranja homoseksualaca. Ovi protesti su
postali poznati kao Stonewall Rebellion2 i smatraju se katalizatorom
modernih političkih pokreta za prava gejeva i lezbijki (što je istorijski
poslednji pokret iz sfere “borbe za ljudska prava”, gde se u kontekstu
različitosti tematizuje seksualnost).
Beograd je 30. juna 2001. godine takođe bio poprište sukoba.
Međutim, ovog puta se sa policijom nisu “obračunavali” gejevi i le-
zbijke, već ujedinjeni branioci čistote “srbske” nacije (fudbalski navijači,
2
Više o pomenutim događanima: http://eserver.org/gender/stonewall-history.txt;
http://members.cox.net/interiorglobe/talk.html;
192
Homoseksualci u Srbiji
neo-nacisti, religiozni fundamentalisti) rešeni da ne dozvole, za taj dan
najavljenu, gej-paradu. Pored ostalih obeležja, nosili su i bedževe sa
natpisom: “Bolje sprečiti nego lečiti”.
Policajci su pokušali da zaštite ljude koji su pristizali na Trg
Republike i pri tom se i sami našli na meti huligana; u nekoliko sluča-
jeva samo je njihova intervencija sprečila linč. Upotrebljeno je i vatreno
oružje: “Kod Doma Vojske Jugoslavije pripadnici SUP-a, spasavajući
jednu grupu homoseksualaca, ali i sebe, od razjarenih batinaša, ispalili
su četiri hica u vazduh.”3
Bilans nemira je nekoliko desetina pretučenih osoba (među ko-
jima sedmorica policajaca, od kojih je jedan zadobio teže povrede),
uništeno vozilo SUP-a, polomljeni prozori na zgradi u kojoj je sedište
Socijaldemokratske unije, kao i firme Libertas (čije su ime napadači ve-
rovatno pomešli sa organizacijom Labris, koja se bori za prava lezbijki)
i slomljena kamera novinara Studija B.
Ubrzo se, povodom nemilih događaja (preko saopštenja, konfe-
rencije za štampu, članaka u novinama, internet foruma, pisama upu-
ćenih redakcijama dnevnih listova) oglasila javnost u Srbiji. Većina
napisa je imala ton koji je izražavao zabrinutost, osudu, čak i strah od
mogućnosti da homoseksualci slobodno prošetaju Srbijom ili da dobi-
ju “tamo neka” ljudska prava:
“Ako su njihova ljudska prava to da nam homoseksualci šeta-

ju slobodno zemljom, onda nama mladima ništa nije preo-
stalo nego da se zabrinemo za svoju budućnost i budućnost
svoje zemlje.”4
3
Pretučeni homoseksualci, napad na policiju, članak u Politici od 1. jula 2001.
4
Iz saopštenja Omladinskog saveza Srbije, u članku: Homofobija ili borba protiv na-
stranosti, Politika, 3. jul 2001.
193
Prava manjina
“Pošto je naše društvo velikim delom, u želji da bude pratilac

Zapada, preuzelo mnoge ideje (i ideale!) tih sredina, tako je
stavilo u središte zbivanja brigu o ljudskim pravima, a u koje
svrhe i na koji način se to primenjuje i (zlo)upotrebljava na
Zapadu najbolje smo videli na vlastitoj ‘koži’ svih ovih godi-
na. No ideja je sjajna. Zato je valjda toliki broj novinara, kul-
turnih radnika, pre svega glumaca, i drugih našlo za potre-
bno da se izjasni o slobodi homoseksualaca, koja treba i ovde
da dobije razne forme. Ne znam samo zašto treba da se javno
manifestuje, paradira i iritira okolina koje je, kao što mnogi
rekoše, “balkanska”. Polazna tačka tog balkanskog pristupa
je zdravo-normalno shvatanje relacije muško-žensko, to jest
onako kako je priroda uspostavila ovaj svet.
U nekim slučajevima priroda je učinila greške i za to mo-
ramo imati razumevanja, uz veću brigu društva sa pokušajima
lečenja (kao kod mnogih drugih medicinskih problema). Ali
to se odnosi na relativno mali broj ljudi. Sve ostalo je pomo-
darstvo, želja za istraživanjem i sticanjem novih iskustava (kao
i droga), pa čak i suprotstavljanje društvu, redu i zakonima.
U svemu tome mora biti nekog društvenog reda, obzira prema

okolini koja niti je pripremljena niti treba da se menja u odnosu
na svoje zdrave rezone, niti da bude maltretirana čuvajući i štite-
ći “prava” homoseksualaca. (...) Ova sredina nije ni netolerantna
ni primitivna, osim pojedinaca. Najbolji dokaz je status nekih
vrednih i poštovanih stručnjaka koju tu svoju različitost nose sa
diskrecijom i dostojanstvom i niko na to ne obraća pažnju. Me-
đutim, oni koji vode i štite ovu državu moraju da se pozabave
ovim problemom i da ga drže pod kontrolom. Da napomenem
samo vezu side, droge i dr. sa ovim problemom.”5
5
Žalosna i jadna “parada ponosa”, pismo čitaoca objavljenog u rubrici “Među nama”,
Politika, 13. jul 2001.
194
“Pročitao sam gej-pamflet izvesnog Milana Jankovića iz Lon-

dona u vašoj i našoj rubrici ‘Među nama’. Vrhunac nebuli-
zma bilo je njegovo bogohulno opravdanje nađeno u cita-
tu Biblije. Ali usput je i svoju ‘vrstu’ ljudi identifikovao sa
animalnim svetom. Time je svesno preskočio činjenicu o
osnovnoj razlici između racionalnog (razuma kod čoveka) i
instinktivnog (kod životinja) ophođenja među polovima. To
što je ‘ON’ sa svojom ‘toplom braćom’ roštiljao i bekrijao na
taj dan u ‘slobodnoj Evropi’ treba da bude njegova (i njihova)
stvar.
Svaka (zlo)umotvorina Zapada dobija nažalost svoju
promociju i kod nas. Nabrojao bih samo neke: korupcija,
verske sekte, organizovani kriminal, radioaktivna zagađenja,
sindromi teških oboljenja, narkomanija... Preuzeli smo go-
tovo sve te ‘pošasti savremenog društva’, iz đubrišta zapadne
demokratije, pa se sada čudimo što ‘cvetaju’ oko nas. (...)
Za vaše i sveljudsko dobro bih preporučio da nema po-
trebe bilo ko da istresa svoju ‘prljavu posteljinu’ u javnost.
Nas obične (99 odsto) nije briga šta radite kod kuće, i zato
shvatite da bi u našoj sredini vaš drugi korak u javnosti bio
gurnut ka dnu provalije. Posebno bih upozorio na razne
političare i pseudoborce za ljudska ‘prava’ (SDU, Helsinški
odbor i druge) da se ne igraju sa moralom ‘kuke i motike’.
Bez obzira što bi nas članstvo u EU obavezalo ultimativno
da donesemo zakon o pravima ‘nastranih’ (član 13. Amster-
damskog ugovora Saveta Evrope).”6
6
“Ponosni” jahači apokalipse, pismo čitaoca objavljenog u rubrici “Među nama”, Po-
litika, 16. jul 2001.
195
Prava manjina
Posle čitanja navedenih tekstova mogu biti formulisani sledeći
stavovi:
• treba ignorisati postojanje gejeva i lezbijki (i tako postaviti osnovu
za sve ostale oblike diskriminacije7 – populacija koja ne postoji ne
može da ima bilo kakva prava),
• homoseksualci su nezdravi, nemoralni i neprirodni (činjenica da
isključivo homoseksualno orijentisani pojedinci čine mali proce-
nat članova društva prevodi se na normativni plan i oni se progla-
šavaju “greškom”),
• homoseksualizam je uvek povezan sa sidom, drogom i raznim dru-
gim pošastima, a homoseksualci su oni koji su suprotstavljeni redu,
društvu, božijim zakonima (homoseksualci se markiraju kao opa-
sna grupa koja je nosilac svih zala i “pošasti”, i kao takvi predsta-
vljaju metu za preusmeravanje mržnje i agresivnih nagona),
• ljudska, pa još i prava homoseksualaca su još jedna od (zlo)umotvo-
rina sa demokratskog đubrišta Zapada, i ko se za njih zalaže (SDU,
Helsinški odbor) igra se sa moralom ‘ kuke i motike’ (optuživanje
političkog neprijatelja za homoseksualnost, ili veze sa homoseksu-
alcima, često je kroz istoriju bilo priručno oružje za kompromi-
tovanje suparnika – homoseksualci se politički instrumentalizuju,
postaju sredstvo, u sukobima političkih/ideoloških neistomišlje-
nika).
Još jedan uvid u odnos prema homoseksualcima pruža istraživanje
sprovedeno u Srbiji par dana nakon neuspele gej-parade. Zastupljenost
određenih stavova je sledeća8:
7
Diskriminacija (lat. discriminare odvajati, praviti razliku, nlat. discriminatio) druš-
tvenopravni odnos koji pripadnicima određenih manjinskih grupa osporava ona pra-
va i građanske slobode što ih uživaju pripadnici većinske/vladajuće grupe.
8
Izvor svih podataka i tabela je članak: Srbija za gejove nije obećana zemlja, Politika,
9. jul 2001.
196
Homoseksualci treba da:
ODGOVOR BROJ %
Idu na lečenje 814 54.3
Budu zabranjeni 217 14.5
Budu izolovani 153 10.2
Žive normalno 194 12.9
Ne znam 122 8.1
UKUPNO 1500 100
Kada biste saznali da je neko iz Vaše okoline homoseksualac:
ODGOVOR BROJ %
Ostao bih u istim odnosima sa njim/njom 220 14.7
Pokušao bih da ga/je ubedim da je to pogrešno 393 26.2
Prekinuo/la bih svaki kontakt sa njim 717 47.8
Ne znam 170 11.3
UKUPNO 1500 100
Skoro svaki peti ispitanik (18,7% od ukupnog broja) izjavljuje da

se slaže sa upotrebom nasilja nad homoseksualcima, otvoreno govoreći
da “homoseksualce treba proterati iz Srbije i pokazati im da je takvim
skupovima zauvek kraj u ovoj zemlji”.
Na pitanje da li su imali kontakata sa homoseksualcima, 87,1%
ispitanika odgovara da nije, a 9,1% ispitanih ne daje odgovor. Ovaj po-
datak jasno pokazuje da ljudi imaju unapred stvoreno mišljenje (na šte-
tu homoseksualaca) koje nije iskustveno potvrđeno u stvarnosti – oni,
zapravo, nisu nikad videli šta homoseksualci rade, ali to “znaju”, jer su
čuli od drugih, a ovo pseudoznanje je pogodna podloga za dodavanje,
izmišljanje, raspredanje priča i glasina, ukratko – za građenje negati-
vnog mita o homoseksualcima. Antipatija prema čitavoj grupi je za-
snovana na pogrešnom i krutom uopštavanju (“jednodimenzionalnom
197
Prava manjina
definisanju”), zasnovanom na ograničenom i stereotipnom ubeđenju
– slici o gejevima/lezbijkama kao “neprirodnim”, “nenormalnim”, “ne-
moralnim”, “nezrelim”, “nakaznim”. Tako, netolerancija prema (seksu-
alno) različitima često dobija medicinsko, čak religiozno opravdanje.
Indikativno je da je u društvu, za razliku od rasizma, šovinizma
i religozne netrpeljivosti, koje zvanični organi i javnost najčešće oštro
osuđuju, homofobija (strah od homoseksualaca) zvanično dozvoljena.
Ona ima i svoju socijalnu, kao i psihičku, funkciju: heteroseksualac
koji izražava svoje predrasude o homoseksualcima (“onima koji nisu
iz našeg plemena”) potvrđuje pripadnost (heteroseksualnoj) grupi,
čime povećava grupnu koheziju i svoje samopouzdanje. Homofobija
kod muškaraca otkriva ono što je “najskrivenije” – paranoični strah od
sopstvenih prikrivenih ili potisnutih nagona prema istom polu, koji bi
vodio gubljenju muškog identiteta (za koji se smatra da ne može biti
drugačiji nego heteroseksualni).
Na jednom od internet foruma data je mogućnost glasanja o pra-
vima homoseksualne populacije, gde su dobijeni sledeći rezultati:
PRAVA HOMOSEKSUALNE POPULACIJE BROJ %

Ne, ne treba da dobiju nikakva veća prava od
129 35.93%
onih koja imaju
Da, društvo treba da im da pravo na javnost 43 11.98%
Da, treba da dobiju pravo na usvajanje dece, ali
5 1.39%
NE i na brak
Da, treba da dobiju pravo na brak, ali NE na
83 23.12%
usvajanje dece
Da, treba da dobiju pravo i na brak i na usvajanje
99 27.58%
dece
UKUPNO 359 100.00%
(preuzeto 25.12.2004. sa: http://www.b92.net/invboard/index.php?-

showtopic=9766&st=435)
198
I ovde je vidljiva dominacija negativnog stava. Međutim, da ne
misle svi na isti način, pokazuje sledeći post (poruka koja je istaknuta
na internet forumu)9:
Nikada nisam gay paradu shvatala kao “vidi me, ja sam gay”
pogotovo što na istima učestvuje i hetero populacija. Meni je
to više fazon: “gay ljudi postoje, OK su, tu su oko nas, navi-
knite se na to”. Slažem se da je seksualna orijentacija privatna
stvar ali da bi zaista bila privatna mora prvo da bude javna, u
smislu da javnost mora da se navikne da nije ništa čudno ni
strašno da se tip i tip (devojka i devojka) drže za ruke ili ljube
na ulici kao što to radi i gomila drugih hetero parova. Hete-
ro parovi, svesno ili nesvesno, svakoga dana iskazivanjem ne-
žnosti/privlačnosti/ljubavi prema svojim partnerima/kama
upravo paradiraju svojom heteroseksualnošću. Da li to na isti
način mogu da rade i homoseksualci? Uglavnom, da ne ka-
žem skoro uvek, ne. U najmanju ruku će dobiti gadljiv pogled
(većinom kombinacija tip/tip ali o dvostrukim aršinima pri
prihvatanju muške ili ženske homoseksualnosti možemo na
posebnom topiku). Znam neke koji su dobili žestoke batine.
Te, ne, gay populacija nema ista prava kao i hetero populaci-
ja. A ja smatram za jedno od osnovnijih ljudskih prava da se
neko slobodno šeta sa svojom dragom/im ulicom držeci se za
ruke. O zadovoljstvu da ne govorimo.
***
9
Preuzeto sa: http://www.b92.net/invboard/index.php?s=c525e9f0d9107ca7592f-
d29afbbcf817&showtopic=9766&st=465
199
Prava manjina
Homoseksualnost u institucionalnim okvirima
Pravni akti
1994. godine ukinut je član Krivičnog zakona Republike Srbije koji

je zabranjivao seksualni odnos između dvojice punoletnih muškaraca.
Tome nije prethodila nikakva javna rasprava, niti je šira javnost bila
upoznata sa postupkom ukidanja.
Pre toga, homoseksualne radnje su bile obuhvaćene pojmom pro-
tivprirodnog bluda, čija jasna definicija u zakonu nije postojala. Pravna
nauka je ponudila više mogućih određenja: a) prema užem shvatanju,
“protivprirodni blud” ili homoseksualizam je polni odnos između lica
istog pola; b) prema širem shvatanju, u pitanju je svaka radnja kojom
jedno lice na telu drugog lica zadovoljava svoj polni nagon na način
koji je sličan obljubi, a nije obljuba (“bludne radnje” – cunilingus, fel-
latio, immisio in os, immisio inter femora, ...); c) po trećem shvatanju,
“protivprirodni blud” je analni odnos (immisio in apit) između dva
muškarca ili muškarca i žene. “Protivprirodni blud” između odraslih
ženskih lica u zakonu nije određen kao krivično delo.10
10
“Tragovi pogrešnog shvatanja homoseksualnosti sreću se u krivičnom pravu koje
pokušava da pojedina dela iz te oblasti kvalifikuje kao krivična i da za njih, putem
krivičnog zakonika, predvidi mere. Opšte je poznato, npr, da se muška homoseksual-
nost smatra kao krivična radnja koja povlači kaznu, a da se ženska homoseksualnost
ne kažnjava. Međutim, od najvećeg značaja je za pravosuđe da se jasno razlikuje
bitna, urođena h. od prividne, stečene. Bitna h. je urođena inverzija polnog nagona
koji je orijentisan ka osobi istog pola kojega je i subjekt. U tom slučaju ništa ne može
promeniti polarizacioni smisao polnog nagona, niti suzbiti radnje koje iz njega proi-
stiču, a najmanje to mogu sankcije predviđene u krivičnom zakoniku. Takva lica ne
bi trebalo kažnjavati, jer su ona već kažnjena od prirode, razume se prema kriteriju-
mu heteroseksualnih ljudi. Sami homoseksualci se smatraju nesrećnim samo zbog
toga što ih sredina ne razume. Homoseksualce ne treba krivično goniti, ukoliko u
ostvarivanju svojih ciljeva ne dođu u sukob s drugim propisima krivičnog zakonika.”
– Dr. Aleksandar Kostić HOMOSEKSUALNOST, Medicinska Enciklopedija – tom 5,
Izdanje i naklada Leksikografskog zavoda FNRJ, Zagreb, 1961, str. 138.
200
Danas Krivični zakon Republike Srbije sadrži član 110. kojim
se kažnjavaju “protivprirodne bludne radnje” sa muškarcem mlađim
od 18 godina; predviđena krivična kazna je do jedne godine zatvora.
Ostao je neodređen pravni položaj istopolnog para u slučaju kada su
oba partnera maloletna.
U Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobo-
dama, koja je deo Ustavne povelje Srbije i Crne Gore, u članu 3, kaže
se: “Svi su pred zakonom jednaki. Svako ima pravo na jednaku zakonsku
zaštitu, bez diskriminacije. Zabranjena je svaka neposredna ili posredna
diskriminacija, po bilo kom osnovu, pa i na osnovu rase, boje, pola, naci-
onalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja ili sličnog statusa, vero-
ispovesti, političkog ili drugog ubeđenja, imovnog stanja, kulture, jezika,
starosti ili psihičkog ili fizičkog invaliditeta.” Diskriminacija na osnovu
seksualne različitosti nije zabranjena tekstom Povelje. Nema ni otvo-
rene odrednice: “ili na osnovu druge lične odlike”, koja bi indirektno
uključivala zaštitu seksualnih manjina. Predlog Ustava Republike Srbije
takođe direkno ne pominje seksualnu orijentaciju, ali u njemu postoji
otvorena odrednica, koja dozvoljava tumačenje da se diskriminacija
homoseksualnih osoba zabranjuje (slično tekstu Evropske konvencije o
ljudskim pravima i osnovnim slobodama).
Jedini zakon koji izričito pominje seksualnu orijentaciju je Zakon
o javnom informisanju Republike Srbije, u članu 38, kojim se zabranjuje
govor mržnje: “Zabranjeno je objavljivanje ideja, informacija i mišljenja
kojima se podstiče diskriminacija, mržnja ili nasilje protiv lica ili gru-
pe lica zbog njihovog pripadanja ili nepripadanja nekoj rasi, veri, naciji,
etničkoj grupi, polu ili zbog njihove seksualne opredeljenosti, bez obzira
na to da li je objavljivanjem učinjeno krivično delo.”
Postoji diskriminacija homoseksualnih osoba u krivičnopravno re-
levantnom uzrastu za stupanje u dobrovoljne seksualne odnose – za hete-
roseksualne donja granica je 14, a za homoseksualne odnose 18 godina.
Dalja diskriminacija se ogleda u uskraćivanju mogućnosti ozva-
ničenja svoje veze sklapanjem braka, i time izjednačavanja sa ostalima
(heteroseksualcima) u pravima i obavezama po tom osnovu.
201
Prava manjina
U Danskoj, Norveškoj i Švedskoj homoseksualnim partnerima
se dozvoljava registrovanje kod matičara, čime stiču većinu prava/be-
neficija lica sa bračnim statusom (pravo i obaveza uzajamnog staranja
i pažnje, obaveza izdržavanja u slučaju rastave, priznanje prava iz ra-
dnih odnosa partnera, zakonska zaštita stanarskog prava i pravo na
domaćinstvo u slučaju smrti jednog od partnera, nasledno pravo).
U Francuskoj postoji institucija Pakta društvene solidarnosti, u kome
partneri popunjavaju zajedničku poresku prijavu, imaju nasledne be-
neficije i delimično pokriveno socijalno osiguranje. Homoseksualnim
parovima nigde, još uvek, nije dozvoljeno usvajanje dece.
Medicinska praksa
“U devetnaestom veku religiozne pretpostavke o seksualnosti de-

limično su zamenjene medicinskim. Većina lekarskih spisa o seksual-
nom ponašanju, međutim, bila je po strogosti slična crkvenim stavo-
vima. Neki lekari smatrali su da je svaka seksualna aktivnost koja nije
u vezi sa rađanjem uzrok teškog fizičkog oštećenja. Za masturbaciju
se držalo da dovodi do slepila, duševne bolesti, oboljenja srca i drugih
poremećaja, dok se za oralni seks pisalo da izaziva rak.”11
“Stroga” medicinska definicija homoseksualnosti je (davne) 1961.
godine mogla da izgleda ovako: “urođena seksualna anomalija muške
ili ženske osobe čiji je polni nagon upravljen ka osobi sopstvenog pola.
Po tome, h. pripada grupi perverzija u izboru erotskog objekta (per-
versio in objectu) i pretstavlja ustvari seksualnu inverziju. Nalazeći se
pod vlašću tako invertovanog, protivprirodnog polnog nagona, homo-
seksualna osoba, najčešće, oseća istodobno i odvratnost prema supro-
tnom polu (horror feminae seu viri).”12
11
Entoni Gidens Sociologija, CID, Podgorica, 1998., str. 85.
12
Dr Aleksandar Kostić HOMOSEKSUALNOST, Medicinska Enciklopedija – tom
5, Izdanje i naklada Leksikografskog zavoda FNRJ, Zagreb, 1961, str. 133.
202
Shvatanje homoseksualnosti kao bolesti13, odnosno poremećaja (a
ne krivičnog dela), daje osnova za lečenje i rad na “normalizaciji” obole-
log/obolele, te se tako “ružni zanat kažnjavanja” preokreće u “lepi zanat
lečenja”. Međutim, lečenje homoseksualnosti nije dalo željene razulta-
te: “Kraepelin je preporučivao hipnozu, čije delovanje ostaje bez uspeha.
Mnogo je hvaljena i psihoanalitička terapija kojoj Stekel odriče svako
trajno dejstvo, izjavljujući da u svojoj dugogodišnjoj praksi ‘nije video
nijednog homoseksualca koji je izlečen psihoanalizom’. Još manje ima
opravdanja asocijacijska terapija A. Molla. (...) Lečenje operativnim me-
todima (presađivanjem polnih žlezda s normalnog čoveka ili majmuna)
nije dalo povoljne rezultate. U nekih je dolazilo čak do pojačanja inver-
tovanog nagona. Ni lečenje polnim hormonima nije pokazalo uspeha.
Davanje testosterona muškim homoseksualcima samo povećava homo-
seksualni nagon. Ali u izvesnim slučajevima rana upotreba testosterona
(do 20 godine) u cilju podsticanja i ustaljenja normalne muške uobliče-
nosti može da donekle suzbije homoseksualni nagon.”14
Pošto više nije krivično delo, sudska institucija je homoseksual-
nost prepustila medicinskoj, preciznije – psihijatrijskoj praksi. Kako
kod nas nema zvaničnog određenja prema “seksualno drugačijim oso-
bama”, prihvaćena je preporuka Svetske zdravstvene organizacije (World
Health Organization) iz 1997. godine, da se homoseksualnost ne tretira
kao bolest ili poremećaj.
Američko psihijatrijsko udruženje (American Psychiatric Association)
još od 1973. godine ima stav da homoseksualnost nije psihijatrijsko
oboljenje već varijetet ljudske seksualnosti. Američki klasifikacio-
ni sistem mentalnih poremećaja DSM-III (DSM – Diagnostic and
13
Bolest se određuje kao nepoželjno stanje našeg tela, ali sledeća pitanja ostaju bez
odgovora: Šta je nepoželjno stanje? Nepoželjno za koga i pod kojim kriterijumima?
Šta nam daje pravo da nešto nazovemo nepoželjnim ako nije u potpunosti moralno
prihvatljivo?
14
Dr Aleksandar Kostić op. cit, str. 138. Dalje u tekstu stoji: “Ostaje, u stvari, samo
da se pravi homoseksualci, u cilju olakšanja njihove situacije u društvu heteroseksu-
alaca, podvrgavaju sredstvima koja će kočiti njihov nagon i jačanjem volje sprečavati
radnje koje bi ih, inače, dovele u sukob sa zakonima.”
203
Prava manjina
Statistical Manual of Mental Disorders), koji je usvojen 1980. godine,
sadrži pojmove “homosexualismus per se”, koji ne označava bolest, i
pojam “ego-distonični homoseksualizam” (nesposobnost ega da pri-
hvati takvo stanje, što rađa konflikte) koji označava bolest i preporuču-
je odgovarajući tretman, tako da psihijatri (uglavnom) ne smatraju da
je homoseksualnost duševna smetnja, a seksolozi odbacuju svrstavanje
homoseksualnosti u grupe drugih seksualnih poremećaja.
Postoji praktičan problem u nepostojanju psiholoških savetova-
lišta za ljude koji ne mogu da se izbore sa stigmom društvenog okru-
ženja i čestim nerazumevanjem najbližih, članova porodice i prijatelja,
kojima bi se obično obratili za savet i podršku.
Nema dokaza da su manifestne duševne bolesti kod homoseksu-
alaca drugačije po kvalitetu i kvantitetu od istih kod heteroseksualaca.
“Ako se među homoseksualcima često mogu konstatovati znaci neuro-
tičkih, a naročito neurasteničnih pojava, to se može objasniti samo se-
kundarnim pojavama koje nastaju kao posledice izuzetno nepovoljnog
položaja homoseksualaca u društvu, gde su u stalnom sukobu s njego-
vim shvatanjima i moralnom normom.”15 Takođe, nema pouzdanih
naučnih dokaza o genetskom nasleđu homoseksualizma.
Hrišćanska religija/crkva
“Stavovi ljudi na Zapadu prema seksualnom ponašanju gotovo

dve hiljade godina oblikovali su se prvenstveno pod uticajem hrišćan-
stva. Iako u raznim hrišćanskim veroispovestima i crkvama postoje
različita gledanja na to koje mesto seksualnost treba da ima u životu,
preovlađuje koncepcija da je svako seksualno ponašanje sumnjivo, izu-
zev onoga potrebnog radi razmnožavanja.”16
Na homoseksualnost se gledalo kao na nešto toliko strašno, da se
o tome i nije smelo govoritu – jedan od brojnih eufemističkih naziva
za homoseksualnost u Francuskoj bio je “nemi greh” (le vice muet).
15
Dr Aleksandar Kostić op. cit, str. 135.
16
Entoni Gidens Sociologija, CID, Podgorica, 1998, str. 85.
204
Homoseksualnost je predstavljala “greh koji se među hrišćanima ne
sme imenovati” (crimen inter Christianos non nominandum). Danas
stvari stoje malo drugačije.
Anglikanska crkva je prihvatila mogućnost rukopoloženja homo-
seksualaca za sveštenike, od kojih je jedan čak proizveden u biskupa/
episkopa Novog Hempšira. Papa je izdao encikliku u kojoj je pome-
nuo da “homoseksualci mogu biti dobri hrišćani ako se uzdržavaju od
seksualnih odnosa”. Kod nas je Patrijarh Pavle u jednom uskršnjem
intervjuu 1997. godine pozvao na nenasilje prema homoseksualcima.
Međutim, u Srpskoj pravoslavnoj crkvi postoji i “tvrdo” krilo koje, uz
neskriveni prezir i osudu, homoseksualce naziva “moralnim nakaza-
ma”, a njihovu praksu nečim “što se graniči sa satanizmom s kojim se
Crkva nosila od pamtiveka”.
U Svetom pismu postoji više mesta koja su dovođena u vezu sa ho-
moseksualizmom. Priča o uništenju Sodome iz Starog zaveta (1 Mojs.
18:20-21 kao i 1 Mojs. 19:24-28) možda je najpoznatija. Prema priči,
greh je bio tako veliki i tako široko rasprostranjen u Sodomi, da bog
nije mogao da pronađe ni desetoro poštenih ljudi koji bi mogli da spa-
su grad od potpunog uništenja. Pošto se Avram nagodio sa bogom da
spasi grad – ukoliko se u njemu može pronaći deset poštenih muškara-
ca, bog je poslao u Sodomu dva anđela prerušena u putnike namernike.
Oni su ispred ulaza u grad sreli Avramovog nećaka Lota koji ih je po-
zvao u svoj dom kao goste. Uveče, muškarci iz grada došli su u Lotovu
kuću i raspitavali se o dvojici muškaraca, tražeći da ih “poznaju”. Lot je
pretpostavio da se iza postupaka njegovih sugrađana ne kriju dobre na-
mere. Preklinjao ih je da se ne ponašaju rđavo i ponudio im je, u seksu-
alne svrhe, svoje dve, nevine kćerke (!). Okupljeni su tada krenuli da
napadaju Lota, anđeli su ga uvukli u kuću i zaslepeli napadače, kako
ne bi mogli da pronađu ulazna vrata. Anđeli su potom ubedili Lota da
zajedno sa porodicom pobegne iz Sodome. Po njihovom odlasku bog
daždom od sumpora i ognja zatire Sodomu i Gomoru.
Hrišćanska tradicija smatra da je uništenje Sodome znak božijeg
neodobravanja homoseksualnosti. Postoje i drugačija tumačenja po-
205
Prava manjina
menute priče. Greh Sodome je, prema njima, bila negostoljubivost, što
je bila veoma važna i cenjena stvar za ranu jevrejsku zajednicu. Isus,
takođe u pričama iz Jevanđelja, nekoliko puta upućuje na Sodomu,
uvek referirajući na negostoljubivost, kao na užasan greh.
Poslanice svetoga apostola Pavla Rimljanima (1:23-27) i
Korinćanima prva (6:9-10) iz Novog zaveta su isto tako bile predmet
pažljive lingvističke i kontekstualne analize. Umesto da se fokusiraju
na homoseksualnost, kao što su to činile prethodne interpretacije, sko-
rije studije ističu da je Pavle napadao životni stil pun nesputanosti i
požude, uobičajen u grčko-rimskom svetu.
Priča u kojoj Isus isceljuje slugu rimskog kapetana (Matej 8:5-
13 i Luka 7:1-10, sa paralelom kod Jovana 4:46-53), zadivljen verom
koju bogobojažljivi kapetan pokazuje, može biti tumačena kao primer
Isusove tolerancije prema homoseksualizmu, s obzirom na to da u tek-
stu stoji reč paîs – dečak, sluga – koja u navedenom kontekstu ozna-
čava bliski neroditeljski, i može da implicira, homoseksualni odnos – s
obzirom na to da je sluga kapetanu bio “mio” (éntimos – drag, mio,
cenjen). Ovo mesto koje ide u prilog stavu tolerancije prema neko-
ristoljubivoj, brižnoj pederastičkoj vezi, stavlja naglasak na to da nije
homoseksualnost, ili pederastija, ili bilo koja određena seksualna veza
ono što hrišćanstvo osuđuje, već dehumanizacija i iskorišćavanje druge
osobe u bilo kom odnosu, heteroseksualnom ili homoseksualnom, intra-
generacijskom ili intergeneracijskom.
“Dr Srboljub Bulić, sveštenik i klinički psiholog u Pravoslavnom
savetodavnom centru (...) smatra da homoseksualnost na neki način
jeste protivna božanskim zakonima. – Ipak to nije zlo i na homoseksu-
alce gledam kao na braću u Hristu, koji imaju probleme. Ne gledam
‘sa ognjem’ na gej muškarce i lezbijke. Ukoliko bi kod mene došla gej
osoba, ne bih pokušavao da je preobratim ili osuđujem, već bih je je-
dnostavno saslušao i našao se kao duhovnik i prijatelj.”17
***
17
Oduvek smo tu, članak u Večernjim novostima od 19. oktobra 2002.
206
Odgovornost za promenu statusa i priznavanje u društvu osta-
je umnogome na samim homoseksualcima. Resantiman (skrivena
kivnost, dugotrajna mržnja, želja za osvetom) i njegov nužni pratilac
- autoideologizacija (reakcija dugo ponižavane manjine koja traži kom-
penzaciju u umišljenoj superiornosti – analogno crnačkom rasizmu)
mogu biti samo kontraproduktivni i izazvati još veći bes i osudu, iona-
ko nenaklonjene javnosti (odnosno, njenog većinskog dela).
Možda bi prvi, i nimalo lak, deo strategije oslobađanja od “sti-
gme” bio hvatanje u koštac sa velikim pritiskom društva koje gejevima
negira muževnost i nameće im stereotipnu ulogu “tetke”/”polu-žene”,
a lezbijkama, analogno, odriče ženstvenost i za njih rezerviše stereotip
“muškarače”. Svesno ili nesvesno prihvatanje ovih uloga vodi njihovom
stalnom održavanju i potvrđivanju.
Redeskripcija gej/lezbijskog-identiteta u pravcu raskida sa name-
tnutim modelima ponašanja i izgleda, kao i nemirenje sa “sudbinom”
prezrenih i odbačenih bili bi prvi koraci ka punoj afirmaciji, ne samo
seksualne, već i bilo koje druge različitosti.
207
MINORITY RIGHTS
Summary
That human societies are complex and non-homogeneous systems

is a fact we know from our daily lives. Indeed, we are different from
each other not only as individuals, but also due to the fact that, with
or without our will, we belong to certain social groups. In other words,
when one is born, one is an individual, and, according to a natural or-
der of things, one would need to develop as an individual throughout
one’s life. In principle, each of us is therefore a unique, undividable
individuum – a person, a personality. This personality is formed in
quite specific circumstances, for which reason our innate potentials
can grow only under favourable conditions. However, the simple iden-
tification, according to which I am what I am, is in reality far from
simple, exactly due to the most important fact: that man is a social
being, and can form only as such. Among other issues, this means that,
when we are born, immediately, without being asked, we belong to
certain groups of people – similar, akin, mutually close to one another
according to some natural or social and historical characteristics, and,
at the same time, different from other groups of people. We are im-
mediately born with a particular skin colour, belong to a certain race,
of which we have not been previously asked, a determinant which is
neither our guilt nor our merit, but can under certain social circum-
stances determine our fate. We immediately belong to a family, usually
to one people, one nation, one confession, or a combination of peoples,
nations, and confessions (if our parents come from different groups),
to a certain social stratum or class. Fate? Philosophers would claim
that, once born, we are “thrown into existence”. Indeed we are. Our
personal identity, what we are as an individual, is formed at the interse-
ction of our belonging to these diversified social groups. Once we have
grown up and matured, some of what seemed to be our fate becomes a
209
Prava manjina
matter of preference. If we were not in a position to choose our parents,
family, generation, and people we were born to, we can still choose our
companions, keep friends with our kind, people who share the same
opinion, believe in the same values as we do. Moreover, in various
aspects of the social process, under some circumstances, some other
kinds of affiliation can be chosen. In other words, we can choose, we
can consciously decide on our self-determination. As for our belonging
to a certain class or stratum, life will provide us with an opportunity
(unfortunately, not equal for all) to significantly change our status, if
we give our best, and, one must add, if we are lucky. We are free to
choose our confession. Certain socio-historical circumstances allow
people to freely choose their national identity. However, circumstances
themselves are not liable to decisions of individuals. Therefore, the gi-
ven or the chosen environment could become the bearer of trouble for
the individuals, especially for those who freely express their positions
in an unfree environment.
In our lives we very quickly become aware that some groups we
belong to comprise the majority in a particular community, that we
ourselves are members of such groups, and that among us there are
those who stand out, who are different, who make up the minority.
Sometimes even more quickly we realize that we ourselves are within a
minority group, for we sense injustice only due to the fact that we are
a member of such a group (national, religious, etc.), which is, as a rule,
the weaker one. As for our sex or gender, in principle, no one should
feel like a minority. However, even in this domain, where the numbers
of members are more or less even, the situation is more complex than
it seems at first glance. Naturally, in terms of social reality, minorities
are not seen as such simply because of their sheer low numbers, but
rather because of the fact that certain members of those groups are for
some reason marginalized, discriminated, secluded from others and
the majority, because of the fact they do not have all the rights that the
majority may exercise, in which case they become aware, sometimes
painfully, of their such position. Whence such injustice to minorities?
210
Summary
Why? For how long? Why do the satiated not understand how the
other half lives? Do we all not have the same rights, to life, to work, to
various freedoms? Do all laws not apply equally to all of us? So many
questions...
Human society did make an immense step in the right direction
when it realized that we all, as individuals, are equal before God and
the Law, and when certain legal acts began to vouch for this equality.
(Unfortunately, when born, not all of us take the pole position, so that
this guaranteed equality helps little when we “fall” into an impoveri-
shed family, unfortunate country, indigence or calamity...) A further
step was made when people noticed that the guaranteed human and
civil rights were often given only to members of majority groups, so
that then initial legal acts on some collective rights were passed, which
meant that values of particular, especially minority, social groups were
protected (this, of course, in turn resulted in some questionable con-
sequences, too). Unfortunately, neither do all countries have proper
legislation covering particular minority rights, nor are those rights ex-
ercised wherever they are enacted and sanctioned.
If people were good, laws would not be needed. However, since
people are often evil, violent, and unjust, basic values of social life have
to be protected with laws. We can have a lot of understanding for our
various neighbours, fellow citizens, fellow countrymen... Still, some of
us may lack such understanding. It would be best to conceive of our
compatriots, fellow citizens, all who are different, first and foremost
as human beings, to get to know them, and, by getting to know them,
to slowly start to understand each other, and thus build a life together.
History has put different nations, confessions, cultures... next to one
another, and hence introduced the possibility of living together, but
also that of mutual misunderstanding, conflict, wars... Instead of bo-
osting these conflicts, we had better overcome them with understan-
ding and tolerance. But, what if among us there are those (and there
are such, for sure), who want conflicts and misunderstandings to be
211
Prava manjina
resolved, “finally”, by violent means? What about the facts of bigotry,
hatred, intolerance, crime?
If customs and morality are insufficient for human coexistence
with those who are different, the only means we are left with is legal
management of relations in a community and respect of just, demo-
cratically passed laws. What remains before and after this is hard work
on understanding the different, especially those whom we do not even
notice in our everyday rush, those who, when we do notice them, push
us off track, bother us, and whom we often – not knowing whom else
or not daring to pinpoint the true cause of our mishap – label as the
habitual culprit.
With all this in mind, members of the Committee for Civic
Initiative, leader of a consortium made up of eleven NGOs, took up the
implementation of the project Strengthening the Non-Governmental
Sector in South and East Serbia (2002-2005), within the European
Commission program entitled “European Initiative for Democracy
and Human Rights”. This project was to contribute to the development
of the non-governmental sector in this region and raise the awareness
on the importance of respect of human rights, in particular the rights
of minorities, gender rights, and rights of persons with special needs,
for the functioning of a democratic society. Among other project acti-
vities, separate publications on human rights were proposed. We have
already published books on human rights, human rights for women,
rights of the Roma, and rights of persons with specific needs. This way,
having singled out from this large corpus of so-called minority rights
issues where the problems are at their most striking, we end with the
book on remaining minority rights, whose task is to cover the issues
of ethnic, national, religious, and so-called sexual minorities. Would
to God these “remaining” issues could be said to represent a minor
problem in our community! Quite the contrary, it was the ethnic-na-
tional and religious issues that ultimately shattered the socio-historical
structure known as Yugoslavia (where one should, naturally, not forget
to add ideological, political and economic weaknesses of this unsolid
212
Summary
creation), and the same questions are still shaking the State Union
which today somehow persists on the ruins of the former country. In
such circumstances, not only members of national and ethnic mino-
rities, but also persons with specific sexual orientation are becoming a
constant target of nervous and bereft citizens who have lost their job,
or fear they might lose it, who have lost their state, or fear they might
lose it, who have lost tradition, property, relatives, hope... And there
are also those “righteously concerned patriots” who have lost nothing,
rather, who have gained a lot on the misfortune of others, but who are
trying in vain to build their shaken or undeveloped identity by cru-
shing the other and the different, those unfitting in their worldview,
those who are, as a rule, smaller in numbers and weaker. Humanness
and bravery! – this is traditionally very well known to the local cultu-
ral, historical, and national being, and incorporated into it. Or, very
often, it is not. Or remains a dead letter.
This book is not intended for the haughty and the violent, for they
certainly do not read, but for those who want to ennoble their civic
life among the different with understanding and tolerance, those who
want to actively participate in fighting for these values and help others
of the kind, those who therefore do not shun learning and tempting
their own value systems, beliefs, prejudice, and stereotypes.
The reference book is not compiled with scientific pretensions in
mind. Rather, its purpose is educational and practical. The texts are to
serve as a guide to activists of non-governmental organizations and ot-
her interested citizens, of varying educational backgrounds, to obtain
basic information on the legislation and actual condition with regard
to minority rights in Serbia and Montenegro, in particular south and
east Serbia – so that they could understand the circumstances and take
part in corresponding civic actions.
We therefore start with the text entitled Minorities: History, the
Problem, and Ways to Solve It, by Nenad Popović. The author first co-
vers the problem of defining a minority, and then goes on to explain
the practical dimensions of the so-called minority issue, which is most
213
Prava manjina
often manifested as a kind of discrimination, jeopardy imposed upon
the ethnic, or national identity, or a restriction on the exercise of cer-
tain collective, minority needs, and interests, such as the lack of rights
or subjugation. The author then analytically describes some typical
minority requests (equality or a specific treatment of collective rights,
with positive discrimination or some forms of affirmative activities,
numerous kinds and degrees of federalization, autonomy, self-rule, or
even secession). In general, Popović claims, today’s laws are not dis-
criminative. The issue at stake is unequal exercise of rights. After this,
the author acquaints us with the varying responses of the state to the
demands mentioned above, contained in legal documents (constituti-
onal and legislative recognition or non-recognition), and in practice,
where there are certain problems originating from the recognition of
collective rights, such as positive discrimination and affirmative action
(where there is a possibility to hamper equality of all citizens), along
with real-life problems of discrimination and secession. In addition,
the author gives a short list of international forms of solving minority
problems by World War One (before all, religious minorities), after
World War One, followed by the legal treatment of protection of the
individual as the bearer of rights after World War Two, and ends with
the discussion of the present-day protection of (collective) rights to
difference, to the exercise of cultural identity, etc. Eventually, he gives
information on international instruments to protect minority rights,
i.e. on the existence of international acts such as conventions, charters,
declarations defined by the United Nations and the Council of Europe.
In general, the author holds that the problem of minority rights can be
solved only in the process in which the democratic transition of soci-
eties should be completed. On a more concrete level, he finds solution
in appropriate regionalization and decentralization of power.
International treatment of minority rights, touched upon in the
text by Nenad Popović, is thoroughly covered in the contribution by
Zoran Radivojević and Nebojša Raičević Protection of Minorities in
International Law. In the introduction, the authors stress that objects
214
Summary
of legal protection in this respect are: confession, language, ethnic and
national identity, and they also point out the twofold goal of minori-
ty protection in international law: to ensure full equality and to give
specific rights so as to protect and preserve specificity. They go on to
discuss the important issue of giving a strict legal description of the
concept of minority (name, definition), in order to accurately demar-
cate the holder of the guaranteed right and criteria of belonging to
the minority group, a goal achieved in the documents of the United
Nations and the Council of Europe. Furthermore, the authors give a
short history of international legal protection of minorities, beginning
with the ancient times and the middle ages (the tyrannical intoleran-
ce of rulers), over the Westphalia Peace Accord of 1648, through to
World War One (sporadic protection), the situation between the two
world wars (systematic nature of protection under the auspices of the
League of Nations). The body of the text is devoted to a professional
and analytic discussion of the system of minority protection in the
United Nations where, due to the abuse of rights to the protection
of minorities by others and minorities themselves before and during
World War Two, a separate legal protection of minorities was at first
rejected, only to be included in the general system of the protection of
human rights after the twist allowed by the Declaration on the Rights
of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious or Linguistic
Minorities (1992), which lists both the rights of particular minoriti-
es and the obligations of states in the domain of minority protection.
Unfortunately, this document does not have the legislative force of a
legally bounding international treaty. Further text discusses the agen-
cies and contracting parties of the United Nations in the same field.
Likewise, the protection of minorities within the Council of Europe
and OSCE is represented by means of an overview of the basic docu-
ments, bodies, and contracting parties for the specifically defined or
indirect protection of minority rights (followed by interesting exam-
ples from trials at the European Court of Human Rights). The discus-
sion of all these cases stresses the main achievements and constraints of
215
Prava manjina
certain documents or bodies. Finally, the authors give a short remark
on the importance and limits of bilateral international contracts prote-
cting minority rights on the territories of contracting states.
The next text, National Minorities in Serbia, by Goran Bašić, in-
structs us into the key minority problem in our country – that of nati-
onal minorities. The text covers the legislation on national minorities
in the State Union of Serbia and Montenegro, at the federal level, and
then at the level of member-states, Serbia and Montenegro respecti-
vely. After a short introduction to our ethnic and national mosaic,
the author gives us information on the treatment of the minority pro-
blem in the constitution and legislative acts, the drawbacks of these
documents, and issues that remain open – this discussion includes the
Constitutional Charter and a series of specific laws that touch upon,
or fail to touch upon, the minority issue. Goran Bašić shows that, in
spite of undeniable efforts (especially in Montenegro), the process of
creating the institutional framework for the protection of national
and ethnic groups is still not completed. With the focal points of re-
cent and possible interethnic conflicts in mind (Kosovo and Metohija,
Raška or Sandžak region, Vojvodina, and also relations between Serbs
and Montenegrins), the author expects that the full construction of
the system of protection of rights of national minorities is about to
become intensified (especially in terms of rights to cultural autonomy
and other kinds of autonomy, and also to participation in political life).
However, he points out, it is clear that for a certain amount of time na-
tional legislation will keep changing, in accordance with the changes
of ethno-national and political – administrative circumstances, hope-
fully toward the treatment of minorities not as a necessary evil, but as
a constituent of the state and the society.
The fact that legal protection of minorities in Serbia is still below
international standards and significantly dependent on political stra-
tegy was the core issue to Dušan Janjić, who wrote the text On New,
Democratic Minority Policy, to cover exactly this sensitive problem. He
first deals with the fact according to which the nation and the state are
216
Summary
not completely constructed, and the problem of attitude to ethnic plu-
rality in Serbia and Serbia and Montenegro, describing the condition
marked by the following relations: multiethnicity and multiculturali-
ty, major regional differences, fickle relationship between the majority
and the minority, conflicts between the majority and minorities, tra-
ditionalist seclusion, ethnohomogenization and collectivism, pre-po-
litical primordialistic national identification (based on ethnic origin,
i.e. birth and blood, and also on common history), slow development
of a new, democratic identity, xenophobia, crisis of the national iden-
tity… On these lines, the author gives an analytic insight into various
kinds of repression and discrimination of ethnic minorities, and pays
particular attention to the status of “new minorities” (occurring after
the breakup of the former Yugoslavia) – in the conditions of growing
majority and minority ethnonationalism, state centralization, and mi-
nority urges for autonomy or outright independence, delicate inter-
national circumstances for the newly-made states, and the fragile re-
conciliation process. Vouching for a new, democratic minority policy
(which presupposes a series of legal acts, institutions, and procedures,
along with corresponding political actions and creation of democratic
public opinion), Janjić insists that the most conspicuous change in the
post-Milošević Serbia is the acceptance of international standards and
cooperation. However, he also adds that constitutional and legislative
regulation of protection of minority rights is still the weakest point in
our minority policy. Assessing that the construction of a democratic
minority policy will be a long and difficult process, the author lists
the basic principles for constituting a state and national identity, for
which there needs to be reached a consensus of political stakeholders,
minority communities and the public at large, along with a regional
standardization and harmonization of minority legislature.
Further concrete discussion of the minority issue in Serbia is gi-
ven via the description of the position of a particular national minority
– Bulgarian. The text on the Bulgarian national minority in Serbia is
not given because this ethnic group is somehow more important than
217
Prava manjina
others. Rather, the reason behind this choice is the fact that a reference
book published in the city of Niš would be incomplete without a text
on the national minority which largely inhabits exactly this part of the
country. Problems of some other minorities are probably much more
acute than the problem of Bulgarians at the moment, which is also the
reason why some other minorities should be given particular attention.
This of course especially applies to the pressing problem of Serbian /
Albanian relationship, the relationship between the majority and the
minority – both in Serbia proper and in Kosovo and Metohija.
In their text On Bulgarians in Serbia, the authors Cenka Ivanova
and Vanče Bojkov thoroughly cover almost all issues relevant to the
life of this national minority. Starting with the general introduction
on the common historical fate and conflicts of neighbouring nations,
the authors point to a recurring interpretative mistake according to
which different ideological positions are projected upon the distant
past of the two nations. In addition, they inform us on the historical
dimension of the Bulgarian minority problem in Serbia, i.e. on its
origin (fully keeping in mind the conflicting interpretations of our
common history, especially the history of clashes in the 19th and 20th
centuries). Further text discusses the makeup of Bulgarian population
in Serbia (old and new migrations, the delicate issue of the reducti-
on of the number of Bulgarians in Serbia, at least according to the
official census data), geographic and administrative position of this
minority (bad traffic connections and communications in general), its
legal position (lack of recognition before 1947, followed by a formal
regulation of minority rights but also a deterioration in terms of the
quality of life in practice, steps ahead after the democratic changes of
2001). The economic status of the Bulgarian minority is described as
generally unsatisfactory (these municipalities are among the poorest in
the country), but a list of possibilities is given for improvement within
European crossborder cooperation programs. Particular attention is
paid to the issues of language and education in mother tongue (where
the situation had been poor until the democratic changes, although
218
Summary
even today a series of problems remains, such as difficult education
conditions, especially in the countryside, specific diglossia and lingu-
istic contact, over the whirlpool of political and economic contradi-
ctions when searching for the causes of the present condition, to local
inagility and bad local solutions in spite of the basic legal framework,
which seems to be acceptable). In terms of language and availability of
information in mother tongue, Bulgarians in Serbia are facing the im-
minent problem of survival of the local minority media in the privati-
zation era. The text gives explicit warning that these will not be able to
survive in the market, and will have to be financed from stable sources.
A bit brighter image is provided by the cultural activities of minority
Bulgarians, at least in local cultural centres such as Dimitrovgrad and
Bosilegrad. Their social and political life is as rich as it is rich in the rest
of the country. A promising novelty in the civic scene is the activity of
a number of very active non-governmental organizations. In the aut-
hors’ words, the perspective for Bulgarians in Serbia directly depends
on bilateral political, economic, and social relationships, which are
getting better and better, although are still not fully satisfactory. The
most obvious reason behind this is the “long historical memory” and
the omnipresent view according to which legacies of the past are also
becoming the burden of the present generations. This means that there
is a growing need to keep intensive contacts at all levels, and, most of
all, cherish tolerance and understanding between those who are close,
yet distant.
The text written by Dragoljub Đorđević, entitled Religious
Minoritiness: Types and Clarifications, is a very competent introducti-
on for the interested reader into the complex and heated issue of reli-
gious minorities in the country of numerous religions and confessions.
The author first gives us facts on religious-confessional diversification
and numerous misunderstandings coming from these facts, and then
goes on to define the most important concepts from this set of pro-
blems (with particular examples from our own everyday social life).
The position is that these problems need to be clarified if any mutual
219
Prava manjina
understanding is intended. The list of such concepts includes: religi-
on, confession, confessional affiliation, monoconfessional mentality,
religion of choice, minority religion, minority religious communities
(and the corresponding problem of the treatment of sects, cults and
their usual stigmatization), religions of minorities, and, the lately very
important issue of protestantization of the Roma, which is the most
recent and topical example of protestant missionary work, followed by
conversion and assimilation of believers. Finally, with his mind set on
the existence of religious minorities and corresponding pressures of the
majority (where this majority sometimes assumes the form of “official
state creed”), Đorđević concludes that the development of civil soci-
ety presupposes the improvement of the attitude of majority religious
population to minority religions and religious minorities. However, si-
multaneously, religious communities should give up the certainly que-
stionable practice of “taking over” believers. In short, the development
wants religious tolerance on all sides.
The attitude of majority Serbian population to their Roma fel-
low citizens might be typical, or at least illustrative of the problema-
tic attitude to members of other ethnic or national groups in general.
The usual assumption, that many of us treat the Roma in accordance
with typical ethnic stereotypes, was tested in a small, appropriate re-
search by Aleksandra Kostić and Jasmina Nedeljković, whose results
are reported in their text Perception of the Roma: Stereotypes, Direct
Experience, or Both? The text first discusses the usual tendency of pe-
ople to become socially oriented in their complex everyday lives. For
this reason, people tend to ascribe to all members of a group certain
properties typical of the group as a whole. This tendency is a serious
error, known as the stereotypical, pattern-supported, and rigid view
of the Other. What follows is a short overview of the most relevant
national and international studies of ethnic stereotypes, a definition
of the core concepts of the research, and some basic results. It turned
out that among the subjects there indeed were stereotypical views of
members of the Romani ethnic group, that the assessment of typically
220
Summary
perceived Roma behaviour patterns was mostly negative, which could
have some implications for the actual communication between the
Serbs and the Romanies. The simplified rigid image of all members
of an ethnic group, and the always unjustified generalization seem to
hinder interethnic communication, even though it might be somehow
related to certain direct, actual experience of social contact.
Finally, this collection includes a text on one of the most delica-
te issues of our daily diversity and minority status: Homosexuals in
Serbia: between Prejudice and Acceptance, by Miloš Jovanović. The
problem of status and treatment of persons with specific sexual orien-
tation is indeed important for the introduction of a general civilized
and tolerant atmosphere, especially in a society burdened with multila-
yered traditional and patriarchal morality, and corresponding rigidity.
The author, therefore, first defines the basic concepts and then gives
a list of dominant attitudes to homosexuals (the usual stereotypes,
prejudice, antipathy, homophobia, intolerance on the part of majority
and resulting conflicts, under the pretext of fight for pure identity and
morality of the majority nation, faith, etc.) Miloš Jovanović continues
by analyzing the institutional framework for the possible regulation of
the status of homosexuals in our society: legal acts, medical practice,
positions of Christianity and Christian churches on homosexuals. The
author concludes that, although homosexuality is no longer treated as
a criminal offence, legal acts are still largely discriminatory, especial-
ly since they reject to sanction homosexual marriage with full rights
originating from the marital status. In medical practice, the author
points out, after the recommendations of World Health Organization,
the outdated view of homosexuality as a disorder has been replaced by
the view of homosexuality as a variant of human sexuality. The author
offers a couple of interesting examples of Biblical crypto-homosexu-
al motives, which, naturally, remain open to different interpretations.
Finally, with a call for civilized majority tolerance of those who are
different, the author points to a resentiment and specific self-ideologi-
zation of homosexuals (presupposing their own superiority), followed
221
Prava manjina
by the subconscious acceptance of dominant stereotypes. The author
therefore recommends a breakup with the imposed models and non-
compliance with the “fate” of being despised and rejected, which sho-
uld be a first step toward the affirmation of homosexuals’ specificity.
This collection of texts naturally is not so ambitious as to “cover”
the complex, delicate, and diversified problem of minorities and their
rights. If in the texts that follow the reader finds some useful informa-
tion, an argument to support his or her views, or perhaps a cause for a
polemic, the book will have proven useful. The authors and the editor
are fully aware of the fact that global and local events will quickly
supersede certain limitations of this collection and make some of its
parts outdated. This book is a modest contribution of good faith to
the collective effort of all those unwilling to accept intolerance, hatred,
and mindlessness. That this good faith does not rid us of responsibility
for everything that is written certainly goes without saying.
Numerous governmental and non-governmental organizations in
the country and abroad pursue the issue of human rights. Those wi-
shing to more thoroughly study this complex field are free to get infor-
mation and literature (whose sources today are practically countless)
by searching the Internet, using key words such as: minority, minority
rights... At least this one thing is easy.
In Niš, Editor
March 2005.
222
O AUTORIMA
GORAN BAŠIĆ, magistar političkih nauka, saradnik Instituta za filo-

zofiju i društvenu teoriju u Beogradu.
VANČE BOJKOV, diplomirani pedagog, novinar, urednik redakcije za

program na bugarskom jeziku Radio Niša.
DRAGOLJUB B. ĐORĐEVIĆ, doktor socioloških nauka, redovni

profesor Mašinskog fakulteta Univerziteta u Nišu.
CENKA IVANOVA, doktor lingvističkih nauka, docent na Velikotr-

novskom univerzitetu “Sv. Ćirilo i Metodije”, lektor za bugarski jezik
na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Nišu.
DUŠAN JANJIĆ, doktor socioloških nauka, viši naučni saradnik In-

stituta društvenih nauka u Beogradu, koordinator Foruma za etničke
odnose.
MILOŠ JOVANOVIĆ, diplomirani sociolog, student postdiplomskih

studija iz oblasti sociologije (smer: Sociologija religije).
ALEKSANDRA KOSTIĆ, doktor psiholoških nauka, docent na Stu-

dijskoj grupi za psihologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Nišu.
JASMINA NEDELJKOVIĆ, diplomirani psiholog, student postdi-

plomskih studija iz oblasti psihologije (smer: Kvantitativne metode u
psihologiji).
NENAD POPOVIĆ, magistar socioloških nauka, asistent na Studijskoj

grupi za sociologiju Fiozofskog fakulteta Univerziteta u Nišu.
223
Prava manjina
ZORAN RADIVOJEVIĆ, doktor pravnih nauka, redovni profesor Pra-
vnog fakulteta Univerziteta u Nišu.
NEBOJŠA RAIČEVIĆ, magistar pravnih nauka, asistent na Pravnom

fakultetu Univerziteta u Nišu.
DRAGAN ŽUNIĆ, doktor socioloških nauka, redovni profesor Fakul-

teta umetnosti Univerziteta u Nišu.
224
Contents
Dragan Žunić
Foreword ............................................................................ 7
Nenad Popović
Minorities: History, the Problem, and Ways to Solve It .....21
Zoran Radivojević, Nebojša Raičević
Protection of Minorities in International Law .................. 47
Goran Bašić
National Minorities in Serbia ........................................... 79
Dušan Janjić
On New, Democratic Minority Policy ............................117
Cenka Ivanova, Vanče Bojkov
Bulgarians in Serbia ....................................................... 129
Dragoljub Đorđević
Religious Minoritiness: Types and Clarifications ...........161
Aleksandra Kostić, Jasmina Nedeljković
Perception of the Roma: Stereotypes,
Direct Experience, or Both? ............................................179
Miloš Jovanović
Homosexuals in Serbia:
between Prejudice and Acceptance ..................................191
Summary ....................................................................... 209
On Authors .................................................................... 223
Contents ........................................................................ 225
225

Prava Manjina

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prava Manjina

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

This document has been produced with the ﬁnancial assistance of the

Ova je knjiga objavljena uz ﬁnansijsku pomoć Evropske zajednice. Sta-

JAČANJE NEVLADINOG SEKTORA U JUŽNOJ I ISTOČNOJ

Odbor za građansku inicijativu

Da su ljudska društva složeni i nehomogeni sistemi, poznato nam

MANJINE: ISTORIJAT, PROBLEM I NAČINI REŠAVANJA

Gotovo da nema ozbiljnije rasprave o manjinama koja ne poči-

Kakve probleme imaju manjine, šta je “manjinsko pitanje”?

Pripadnici manjina se najčešće suočavaju sa sledećim proble-

Diskriminacija (latinski) – razdvajanje, razlikovanje. Diskri-

b) Sa drugim problemom se suočavamo ako u postojećim uslovima

Pridev “etnički” izveden je od imenice “etnos” (grčki) – na-

c) Sa trećim problemom suočavaju se manjine u državi deﬁnisanoj

Za razliku od etničkih grupa, deﬁnisanih pre svega zaje-

Ovaj oblik ispoljavanja manjinskog problema je vrlo čest. Sastoji

2. Ugroženost kolektivnog identiteta

Kad se problem manjine ispoljava kao uskraćena mogućnost da

Asimilacija – proces kojim se neki stranac, došljak ili manjin-

3. Potčinjenost: doživljaj manjine da je “pod tuđom vlašću”

Čak i u državama koje su formalno ustrojene na demokratskim

Kakvu vrstu zahteva manjine postavljaju

Zahtevi koje manjine postavljaju većinskom delu populacije zavi-

Prvi zahtev: tretirajte nas jednako

Jednakost i ravnopravnost su postale civilizacijske tekovine i da-

Drugi zahtev: tretirajte nas različito

Pored zahteva za jednakim tretmanom, zahteva koji se zasniva

Zahtev koji većinskoj grupi i njenoj državi zadaje najviše glavo-

1. Latinski termin natio na srpski jezik se prevodi kao “rod,

“narodnu”, “folk” kulturu, muziku i sl.). U ovom određenju

Pošto se reči “nacija” i “narod” najčešće koriste kao si-

Da li će neka etnička grupa dospeti u položaj nacionalne manjine

Kako država odgovara na te zahteve?

U principu, što je država uređenija, to je položaj manjina bolji i

Kako su se problemi manjina rešavali nekada i kako se danas

Prava manjina nisu samo predmet unutrašnjeg prava. Ova prava

Pre Prvog svetskog rata

Prvi međunarodni ugovori su stanovnicima osvojenih teritorija

Sistem ugovora o manjinama (period posle Prvog svetskog rata)

Nakon Prvog svetskog rata došlo je do novog pomeranja granica,

Sistem zaštite ljudskih prava i zabrana diskriminacije

Sve obaveze preuzete između dva rata prestale su da važe nakon

ZAŠTITA MANJINA U MEĐUNARODNOM PRAVU

U svakoj društvenoj zajednici postoje brojne i raznovrsne “manji-

Neophodan preduslov za utvrđivanje postojanja manjina u nekoj

Na međunarodnom planu ne postoji jedinstveni naziv za manji-

Međunarodno pravo ne sadrži deﬁniciju pojma manjine. Na me-

3. POREKLO I RAZVOJ ZAŠTITE MANJINA

Poreklo manjina starijeg je datuma. Nastanak manjina neki ve-

3.1. Stari i srednji vek

Određeni oblici zaštite manjinskih grupa, mada relativno retki

3.2. Od Vestfalskog mira do Prvog svetskog rata

Tridesetogodišnji rat koji se u prvoj polovini 17. veka vodio izme-

3.3. Period između dva svetska rata

Zaštita manjina dobija sistematski karakter tek posle Prvog svet-

4. ZAŠTITA MANJINA U UJEDINJENIM NACIJAMA

4.1. Osnovni dokumenti

Zloupotrebe vršene sa manjinama uoči i tokom Drugog svetskog

4.1.1. Povelja UN i Opšta deklaracija o pravima čoveka

Tvorci Povelje odbacili su ideju o posebnim manjinskim pravima i

4.1.2. Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima

Očekivanja da će se zaštita manjina najbolje ostvariti putem opšte

Kao rezultat novog pristupa Ujedinjenih nacija regulisanju ma-

4.2. Organi za zaštitu