Abidin Paşa Ne Zaman Öldü?

Dr. Celali YILMAZ

Giriş

Başlıktaki sorunun pek çok kişiye “Abidin Paşa da kim?” ya da “Bize ne?” şeklinde
yeni soruları düşündürmesi şaşırtıcı değildir. Bu çalışmanın öncelikli amacı,
-başlıktaki sorunun cevabını tam veremese de- o soruların cevabını vermektir.

Ankara’daki Abidin Paşa semtini ya da Adana’daki Abidin Paşa Caddesini, oralardan

bir şekilde geçmiş olanlar bilir. Hele sanatçı Abidin Dino’nun adını duymamış olan
hemen hiç yoktur. Ancak bu isimlerinin Türk borsa tarihi ile ortak bir noktalarının
olabileceği bilinmez. Hepsinin ortak noktası olan Abidin Paşa, bugünkü İMKB’nin
atası kabul edilebilecek olan ve organize olarak 1873’de faaliyete geçen Dersaadet
Tahvilat Borsası’nın ilk Borsa Komiseri, bugünkü anlamda ilk borsa başkanıdır.

Dersaadet Tahvilat Borsanın kuruluşunda görev almasının ardından değişik yerlerde

valilik görevlerinde de bulunan Abidin Paşa, görev yaptığı şehirlerde bıraktığı
eserlerle ve bugün de pek çok meşahiri barındıran köklü ailesiyle daha fazla
bilinmektedir. Ancak biyografisine yer veren kaynaklarda tam olarak mutabakat
sağlanamayan bir husus, Paşanın ölüm tarihidir! Çalışmamızda, Abidin Paşa’nın kısa
biyografisinin verilmesi dışında, bu tarih karmaşası çözülmeye çalışılacaktır.

1
 ABİDİN PAŞA1

Dersaadet (İstanbul) Tahvilat Borsası’nın ilk komiseri olan Abidin Bey2,

biyografisinin yer aldığı kaynaklarda, “Abdülhamit II döneminin aydın vezirlerinden”,
ya da “Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde siyasal, bilimsel ve kültürel
etkinlikleriyle iz bırakmış bir devlet adamı” gibi sıfatlarla tanımlanmaktadır. Paşa’nın
devlet adamlığı yanında yazdığı kitaplar ve şiirleri, hatta Mesnevi’yi şerhe teşebbüs
etmiş olduğu dikkate alındığında, edebiyatçı yönünün de en az devlet adamlığı kadar
kuvvetli olduğu anlaşılmaktadır.

Arnavutluk ileri gelenlerinden Preveze’li Ahmet (bin Zeyne’l-Abidin) Dino Bey ile
Çapar’lardan Saliha Hanım’ın oğlu olan Abidin Paşa, Yanya vilayetine bağlı Preveze
kasabasında 5 Rebîü’l-evvel 12593 tarihinde doğmuştur. Ölüm tarihi bazı kaynaklarda
1906, bazılarında ise 1908 olarak yer almaktadır. İstanbul’da, Yıldız Sarayı’nda,
Yemen Islahatı görüşmelerinde geçirdiği kalp krizi4 sonucu öldüğü çeşitli kaynaklarda
belirtilmektedir. Paşa bürokratik görevleri kadar, akrabalık ilişkileriyle de yakın
tarihimizin önemli simalarından biri kabul edilir5. Aile köken olarak Anadolu’yu

1
Bu bölümdeki biyografik bilgilerin derlenmesinde başlıca aşağıdaki kaynaklardan yararlanılmıştır:
Zeynep AVCI, A’dan Z’ye Abidin DİNO (Yapı Kredi Yayınları, 2001), M. O. BAYRAK, İstanbul’da
Gömülü Meşhur Adamlar 1453-1978, (1979), Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, (Kültür
Bakanlığı T. Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1993), Türk Ansiklopedisi (Milli Eğitim Bakanlığı Yayını,
1946), Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi (İletişim Yayınları 1985), Mahmut ÇETİN,
Boğaz’daki Aşiret, (biyografi.net, İstanbul 2002), Cemal A. KALYONCU, Saklı Hayatlar (Zaman
Kitap 2002, Abdülhamit KIRMIZI, Abdülhamit’in Valileri, (Klasik Yayınları, 2007).
2
Borsa Komiserliği’ne atandığı ve Hava Oyunları risalesini yazdığı dönemde unvanı “Bey”dir.
Bilahare “Paşa” olmuştur.
3
Bu tarihin bugünkü takvimdeki karşılığı konusunda da fikir birliği yoktur. Bir kaynakta bu tarihin
miladi karşılığı olarak “5 Mart 1843” tarihi belirtilmekte, başka bir kaynakta ise aynı tarihin karşılığı
“24 Mart 1843 Salı” günü olarak verilmektedir. İnternetten ulaşılabilen tarih çevirme kılavuzu
(http://193.255.138.2/takvim.asp?takvim=2&gun=5&ay=3&yil=1259) kullanılarak tarafımızdan
yapılan kontrolde, belirtilen Hicri tarihin Miladi karşılığı olarak 5 Nisan 1843 Çarşamba günü
bulunmuştur! Başka bir online tarih dönüştürme sitesinde (http://prayer.al-islam.com/convert.asp?
l=eng ) ise aynı tarihin karşılığı olarak 4 Nisan 1843 Salı günü verilmektedir! Ancak ölüm tarihine
ilişkin iki yıllık sapmanın yanında yaklaşık bir aylık sapmanın ihmal edilebilir olduğu
düşünülmektedir!
4
Ölüm nedeninin “kalp krizi” olduğu konusunda kaynaklarda fikir birliği bulunmakla birlikte, kalp
krizinin gerekçesi konusunda farklı açıklamalara rastlanmaktadır. KALYONCU (2002:113), kalp
krizinin “padişah tarafından çağrılıp sadrazamlık (Başbakanlık) teklif edildiği esnada” gerçekleştiğini
söylemektedir.
5
Hıfzı Topuz’un kendisi için, “İstanbul ikiye ayrılır: Abidin Paşa ile akraba olanlar ve olmayanlar”
dediği rivayet olunur. Gerçekten de Osmanlı ve Cumhuriyet döneminin birçok önemli ismini barındıran
Dino, İleri ve Talu aileleri Abidin Paşanın soyundan gelmektedir.

2
Osmanlılarla birlikte fetheden Alkuşlar ve Gazi Turhanlardan gelmektedir. Balkanlara
devam etmiş ve oranın yönetimini nesiller boyu ellerinde bulundurmuştur6.

Küçük yaşta babasını kaybeden Abidin Paşa’ya ilk eğitimini annesi verdi7. Annesi
Saliha Hanım’dan Türkçe, Arnavutça, Sırpça, dadısı Naile Hanım’dan da Farsça
öğrendi. Yedi yaşındayken Türkçe ve Rumca okuyabiliyordu. Dokuz yaşında Kaleiçi
Okulu’na gitmeye başladı. Orta öğrenimini Yanya Rum Lisesi’nde yaptı. Yunanca ve
Fransızca öğrendi, böylece hem Doğu hem de Batı dilleri ve kültürüyle yetişti8.

Abidin Paşa kamu görevine 1866’da Silahşor (saray muhafızı) olarak başladı. 1868’de
mutasarrıf muavinliği ek göreviyle Preveze’ye merkez kaymakamı olarak atandı.
Daha sonra Narda Kaymakamlığı, İzmir Temyiz Mahkemesi İkinci Başkanlığı, Sofya
Mutasarrıflığı, Varna Mutasarrıflığı, Dersaadet Tahvilat Borsası Komiserliği,
Sevkiyat-ı Askeriyye Komisyonu Başkanlığı, Yunan Hudut Komiserliği, Diyarbakır-
Elazığ ve Sivas İlleri Islahat İşleri Birinci Komiserliği, Ali Emîrî Komisyonu
Kâtipliği, “Rumeli Beylerbeyi” payesiyle Sivas Valiliği ve Atatürk’ün doğduğu yıl,
1881’de, Selanik Valiliği yaptı. Bu görevdeyken Padişah II. Abdülhamit tarafından
Hariciye Nazırlığı’na (Dışişleri Bakanlığı) atandı ancak üç ay kalabildi. Sonra Adana
Valisi oldu. Adana’da bulunduğu dört yıl dokuz ay içinde özellikle Seyhan nehrinin
ıslahı ve Adana Vadisinin sulanması için çalıştı. Adana’da Abidin Paşa’dan geriye,
-günümüzde Adana Kız Lisesi olarak kullanılan- Rüştiye Mektebi binası, Çarşı
içindeki Saat Kulesi ve o dönemde açtırılan Abidin Paşa Caddesi kalmıştır.

Adana’dan sonra Sivas ve Ankara valiliklerinde bulundu. Ankara’da vali olduğu

dönemden günümüze kalanlar Aslanhâne Camii’ndeki Kuruçeşme, Kaleiçi’ndeki Saat
Kulesi ve kendi köşkü oldu. Abidin Paşa’nın köşkü bir süre Merkez Komutanlığı
tarafından kullanıldı, sonra Çankaya Belediyesi tarafından restore ettirilip müze haline
getirilmesi kararlaştırıldı. Köşkün bulunduğu semte Abidin Paşa’nın adı verildi. Bu
semtte Abidin Paşa’nın adını taşıyan bir ilkokul, bir lise, bir endüstri meslek lisesi, bir

6
Abidin Paşa ailesinin Gazi Turhan tarafından fethedilen Liopsi (Yenişehir)’de Ortaçağ şatolarını
andıran bir malikâneye sahip olmasının, Osmanlı’da yok sayılan aristokrasinin mevcudiyetinin güzel
bir kanıtı olduğunu düşünenler vardır.
7
Arnavutluk hanedanından olan Ahmet Dino, yakın arkadaşı olan Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın
Mısır’da yaptığını Arnavutluk’ta yapacağı korkusuyla Konya’ya sürülür ve orada vebadan ölür. Mezarı
Alaaddin Camii Haziresinde, Alaaddin Türbesinin yanındadır.
8
Bir kaynakta İtalyanca da bildiği yazılıdır (Türk Ansiklopedisi (1946) Cilt: 1, s. 77).

3
de cami vardır. Ankara’dan sonra Cezayir-i Bahr-i Sefîd (Akdeniz Adaları) valiliğine
atandı. Ölümüne kadar, 13 yıl bu görevde, Rodos’ta kaldı. Ölümünden kısa süre önce
Yemen ıslahatının görüşülmesi için İstanbul’a çağrıldı.

Gül hanım ile evlenen Abidin Paşa’nın iki oğlu ve iki kızı olur. Kızlarından Halide
Hanım, Derviş Paşa ile, Nefise Hanım da Nuri Bey’le evlenir. Nuri Bey, edebiyat,
sanat, siyaset ve hukuk alanında tanınmış kişilerin babasıdır. Milletvekili ve gazeteci
Celal Nuri, karikatürist Sedat Nuri, gazeteci ve hukuk profesörü Suphi Nuri bu zatın
çocuklarıdır. Abidin Paşa’nın oğullarından Sedat Bey’in çocuğu olmaz. Diğer oğlu ise
Abidin Dino’nun babası Rasih Bey’dir.

Abidin Paşa’nın Rumca şiirleri İstanbul’da ve Paris’te yayımlanmıştır. Mesnevi’yi9

dilimize çevirmiş ve birinci cildin şerhini yayımlamıştır. Kasîde-i Bür’e şerhi ve diğer
bazı dini ve tasavvufî eserleri vardır. “Borsa komiserliğinde iken yayımladığı kitap,
ilk Osmanlı borçları hakkında değerli bilgi veren kaynaklardandır”10. Birinci ve
ikinci dereceli seçimlerin nasıl yapılacağını da, Padişahın emri ile o hazırlamıştır11.

Mezarı kardeşi (Dergâh-ı Hümayun kapıcıbaşılarından) Veysel Paşa (ö. 1903) ile
birlikte, İstanbul’da Fatih Camii hazîresinde, Gazi Osman Paşa Türbesi bitişiğindedir.
Mimari tarzıyla dikkat çekici olan Abidin Paşa Türbesi, “tasarımının ana hatlarıyla,
Osmanlı mimarisinde köklü bir geleneğe sahip olan, ilk örnekleri Orhan Gazi
devrinde görülen açık türbelere bağlanmakta, ancak, klasik Osmanlı, Antik Yunan,
Roma ve Hint-İslam gibi birbirlerine tamamen yabancı üsluplardan derlenmiş mimari
unsurlarıyla, inşa edildiği dönemin eklektik zevkini yansıtmaktadır.”12

Osmanlı menkul kıymetler borsasına ilişkin olarak tespit edilebilen derli toplu ilk
kaynak eser niteliğinde olan “Konsolidenin Hava Oyunlarıyla Sair İstikrazat-ı
Maliyeye Dair Risaledir” başlıklı eser Abidin Bey’in Dersaadet Tahvilat Borsası
9
Mesnevi’nin ilk Türkçe şerhini hazırlayan kişi olmasına rağmen Abidin Paşa’nın Mevlevî değil,
Halvetî olduğu, tarîk-i Halvetiyye’den İstanbul’da Merkez Efendi dergah-ı şerîfi post nîşîni merhum
Nureddin Efendiye mensup olduğu belirtilir.
10
Türk Ansiklopedisi (1946), Cilt: 1, s. 77. Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi
(1985)’deki aynı konudaki ifade şöyledir: “İstanbul Borsa muamelelerine dair yazdığı bir kitap,
Maarif Nezareti’nin müsaadesi ile neşredildi.” Kitabın içeriği dikkate alındığında sözkonusu ifade
tarzı, kitabın yazıldığı dönemde aldığı tepkiler incelendiğinde ilginç sonuçlara ulaşılabileceği hissi
uyandırmaktadır.
11
Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi (1985), s. 34.
12
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (1993), Cilt: 1, s. 59.

4
Komiserliği sırasında, 1874’de basılmıştır. Abidin Bey’in borsaya dair risalesinden
finans literatüründe ilk kez Prof. Dr. Haydar KAZGAN’ın 1977 yılında Toplum ve
Bilim dergisinde yayımlanan bir makalesinde (ilk sayfasının bulunmaması nedeniyle
yazarının kim olduğunun tespit edilemediği notuyla) bahsedilmiş ve risalenin bazı
sayfalarının Latin harflerine çevrimyazısı yapılmıştır13. Abidin Bey’in sözkonusu
kitabı özetle, Türk finans piyasalarının tarihsel olarak çözülememiş olduğu anlaşılan
iki temel sorununa değinmektedir: (i) finansal piyasalarda güven (azlığı) ve (ii) kamu
borçlanması (fazlalığı) sorunları14.

2- Abidin Paşa’nın Ölüm Tarihi

Çalışma kapsamında incelediğimiz Abidin Paşa’nın biyografisinin yer aldığı sekiz

basılı15 kaynağın dördünde ölüm tarihi “1906”, diğer dördünde ise “1908” olarak
belirtilmektedir. Bu durumun, bir kaynakta yapılan hatanın diğer kaynaklarda aynen
tekrar edilmesinden kaynaklandığı düşünülmüştür. Ancak yeni tarihli başka bir kitapta
ölüm yılı 1906 olarak verilince istatistik bilimi gereği 1906 yılı ağırlık kazanmıştır!

Tereddüdün giderilmesi amacıyla Paşa’nın Fatih Camii Haziresindeki türbesi ziyaret

edilmiş, ancak mezar taşı üzerindeki “1324” rakamı da sorunun çözümünde
umduğumuz yardımı sağlamamıştır. Zira “1324” rakamı, o dönemde kullanılmakta
olan takvimlerden Hicri takvime göre 1906, Rumi takvime göre ise 1908 yılına
tekabül etmektedir! Acaba Paşa’nın mezartaşındaki “1324” rakamı Hicrî takvime göre
mi yazılmıştır, yoksa Rumi takvime göre mi?

Paşa’nın mezartaşı üzerindeki “1324” rakamının bugün kullandığımız takvime göre

hangi tarihe tekabül ettiğinin araştırılması amacıyla Fatih Camii Haziresi, Galata
Mevlevihanesi Haziresi, Eyüp Mezarlıkları ve Aşiyan Mezarlığında bulunan ve ölüm
tarihi bilinen tarihi şahsiyetlerin mezartaşları üzerinde araştırma yapılarak, o dönemde
13
Toplum ve Bilim, Sayı: 2, Bahar 1977, sayfa: 164-170.
14
Tam başlığı “Konsolidenin Hava Oyunlarıyla Sair İstikrazat-ı Maliyeye Dair Risaledir” şeklinde
olan sözkonusu kitabın Birinci bölümünün bir özeti için Bkz. Celali YILMAZ, Dersaadet Tahvilat
Borsası’nda Finansal İşlemler, İstanbul Şehir ve Medeniyet Sempozyumu Bildirileri içinde, Klasik
Yayınları 2004.
15
Referanslar arasında genelde birbirinin kopyası olan ve herhangi bir editörlük sürecinden geçmeden
yayınlanabilen internet kaynakları dikkate alınmamıştır. Abidin Paşa’nın internette yer alan
biyografilerindeki tarihler dikkate alındığında “istatistiki olarak” daha anlamlı veri sayısına ulaşmak
mümkün olmakla birlikte, tarihi doğruların istatistiksel frekansa göre belirlenmesinin doğru
olamayacağı açıktır.

5
mezartaşlarında tercih edilen takvim sisteminin hangisi olduğu araştırılmış, ancak
yine hedeflenen sonuca ulaşılamamıştır. Zira Osmanlı’da mezar taşlarında
kullanılacak takvime ilişkin bir standart bulunmamaktadır! Mezartaşlarında genellikle
Hicri takvim kullanılmakla birlikte, bazılarında Rumi takvime göre tarihler yer
almakta, hatta o dönemde henüz resmi uygulaması olmasa bile, Osmanlı’nın son
dönemine ait bazı mezartaşlarında Gregoryan takvime göre yazılmış (Miladi) tarihlere
dahi rastlanabilmektedir!

Sorunun “saha incelemesi” ile çözülememesi üzerine, Osmanlı mezartaşları üzerine

çalışmaları olduğu bilinen bazı akademisyen tarihçilerle görüşülmüş, ancak alınan
cevap yine tatmin edici olamamıştır. Zira konu üzerinde yıllarca çalışmış
akademisyenler de tarihlendirmede herhangi bir standardın bulunmadığını, “1324”
rakamının kesin olarak Hicri veya Rumi takvime göredir demenin mümkün
olmadığını ifade etmişlerdir.

Nihai olarak Paşa’nın yaşayan en yaşlı torunlarından olan 1920 doğumlu Rasih Nuri
İleri’ye, “dedesi Abidin Paşa’nın ölüm tarihi” şifahen sorulmuştur. Torunu, Abidin
Paşa’nın ölüm tarihinin 1908 olduğu bilgisini şifahen teyit etmiştir. Torununun
verdiği bilgiye göre Paşa’nın mezartaşındaki tarih, Rumi takvime göre yazılmıştır.

Ancak sorun bu şekilde de çözülememiştir. Abidin Paşa’nın, görüşme tarihimizde 86

yaşında olan torunu, kendi doğumundan önce vefat etmiş olan dedesinin ölüm tarihini
aile büyüklerinden hatırladığı kadarıyla ifade etmektedir. Paşa’nın “Yemen isyanı
sonrasındaki ıslahat görüşmeleri” sırasında vefat ettiği bilinmektedir. Bahsedilen
Yemen isyanı 1905-1906 yıllarında gerçekleşmiş ve buna ilişkin müzakereler de 1906
yılında yapılmıştır. Ayrıca, İkinci Abdülhamit’in önemli bürokratlarından olan
Paşa’nın 1907-1908 yıllarında aldığı görevlere ilişkin bilgi bulunmamaktadır.
Dolayısıyla torununun da Paşa’nın ölüm tarihini yanlış hatırlıyor olma ihtimali
yüksek görülmektedir!

Sonuç olarak, Abidin Paşa’nın ölüm tarihinin kesin tespitine ilişkin yaklaşık sekiz
yıllık bir süreyi kapsayan çabalarımız sonucunda kesin bir sonuca varılabilmiş
değilken, bir internet kaynağında Abidin Paşa’nın ölüm tarihinin 15 Rebîü’l-evvel

6
1324 (9 Mayıs 1906) olduğu bilgisine ulaşılmıştır. Ancak konuya ilişkin
çalışmalarımız devam etmektedir!

SONUÇ

İMKB’nin atası sayılabilecek olan Dersaadet Tahvilat Borsası hakkında mevcut

bilgimiz çok sınırlıdır. Bu sınırlılık o derecedir ki, ilk borsanın kuruluşunda görev
alan, dönemin önemli bürokratlarından olan Abidin Paşa’nın doğum ve ölüm tarihi
konusunda bile netlik yoktur.

Abidin Paşa’nın ölüm yılına ilişkin belirsizliğe rağmen, doğum tarihinin 5 Rebîü’l-
evvel 1259 olduğu konusunda tereddüt yoktur. Hatta bir kaynakta16 doğum zamanı
dahi “…5 Rebiülevvel 1259 hicri tarihinde Mart ayının yirmi dördüncü Salı günü
akşamı yani Çarşamba gecesi saat dörtde17 Preveze şehrinde dünyaya gelmiştir”
şeklinde, saatine kadar verilmiştir. Sorun, 5 Rebîü’l-evvel 1259 tarihinin bugünkü tam
karşılığının hesaplanmasıdır ki, incelenen kaynaklarda yer alan 5 Mart, 24 Mart, 4
Nisan ve 5 Nisan alternatifleri arasındaki sürenin kısalığı, ölüm tarihindeki iki yıllık
fark dikkate alındığında “istatistiki olarak ihmal edilebilir” görülmektedir!

16
http://www.mevlanavakfi.com/Content5.asp?m1=1&m2=14&m3=29&m4=10&m5=3
17
Burada belirtilen “saat dört”ün de bugünkü Alafranga saat değil, Alaturka saat olma ihtimalini
dikkate almak gerekmektedir!