Professional Documents
Culture Documents
- Διανύουμε, ίσως ακόμα, μια εποχή που η καθιέρωση της τηλεόρασης, αλλά και μερικοί ακόμα
παράγοντες, οδήγησαν το θέατρο σε κρίση. Είναι έτσι; Η κρίση ήταν μόνο οικονομική ή και
ποιοτική;
«Μόνο οικονομική. Η κρίση που δημιουργήθηκε με την εμφάνιση της τηλεόρασης,
δημιουργήθηκε στο σύνολο του κοινωνικού ιστού, όχι μόνο στο θέατρο. Η τηλεόραση ώθησε
τον άνθρωπο σε μια συμφιλίωση με το είδωλο του ανθρώπου και το είδωλο των πράξεων του
ανθρώπου. Άρχισε με λίγα λόγια σιγά σιγά ο άνθρωπος να μην έχει ανάγκη τόσο το ίδιο το
ζωντανό το σώμα, αλλά να του φτάνει να βλέπει το είδωλό του, γιατί αυτό βλέπει μέσα από
την τηλεόραση. Με αυτό τον τρόπο κατάφερε να αθωώνει πολλές πράξεις των ανθρώπων, να
αντέχει τα ανθρώπινα εγκλήματα και γενικά να απομακρύνεται χρόνο με το χρόνο από το ίδιο
αυτό το γεγονός που λέγεται άνθρωπος και ζωή, γιατί συμφιλιώθηκε με το είδωλο αυτού του
πράγματος. Όσο κοινότοπο ή λαϊκίστικο κι αν ακουστεί ένα παράδειγμα είναι το πώς χαζεύει ο
σύγχρονος τηλεθεατής το μεγαλύτερο έγκλημα που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος, να
σκοτώνει έναν άλλον. Πώς χαζεύουμε έναν πόλεμο. Αυτό το αντέχει ο άνθρωπος γιατί το
βλέπει όχι βιώνοντάς το, αλλά παρατηρώντας το είδωλο αυτού όλου του πράγματος. Δεν
βλέπει μια ζωντανή εικόνα εκείνη τη στιγμή και μπορεί να την αντέξει, να φτάσει στο σημείο
να συμφιλιωθεί μαζί της. Μια βόμβα στην αγορά της Βαγδάτης δεν είναι μια απλή εικόνα,
είναι το είδωλο αυτής της πράξης. Άρα η κρίση η πολιτισμική που δημιουργήθηκε με την
τηλεόραση δεν ακουμπά μόνο το χώρο του θεάτρου, ακουμπά την ίδια την ανθρώπινη
οντότητα. Υπάρχει μια μετάλλαξη με λίγα λόγια ή κινδυνεύουμε να μεταλλαχτούμε».
- Πιστεύετε ότι η εικόνα αυτή που εκπέμπει η τηλεόραση διεισδύει, έχει αλλοτριώσει ακόμα
και τον σκεπτόμενο άνθρωπο, εννοώ τους διανοούμενους, τους συγγραφείς;
«Είναι αλήθεια αυτό. Γιατί η τηλεόραση στηρίζεται στο παρά φύσιν, στο εκτός της φύσης, στη
δική σας τη δουλειά για παράδειγμα, ένα γεγονός είναι είδηση όταν είναι εκτός του κανόνα.
Εάν το φυσικό είναι ότι πετάνε εκατοντάδες χιλιάδες αεροπλάνα γύρω απ' αυτόν τον πλανήτη,
η είδηση είναι το αεροπλάνο που θα πέσει. Αυτό ωθεί τον άνθρωπο σε μια απάντηση-
συμφιλίωση, σε μια αναμονή τού παρά φύσιν. Εγώ σ' αυτή την περίπτωση το μόνο που μπορώ
να κάνω είναι διαρκώς και συνεχώς, μέσα από την τέχνη που υπηρετώ, μέσα από την αλήθεια
της τέχνης να συνεχίσω να υπενθυμίζω στους ανθρώπους αυτά που έχουν ξεχάσει, όσο
κοινότοπος κι αν ακούγομαι, όσο και γραφικός κι αν κινδυνεύω να γίνω».
(Απόσπασμα από συνέντευξη του Γ. Κιμούλη στην «Ε», 20/9/03)
ΘΕΜΑΤΑ:
Α. Παρουσίασε το κείμενο στους συμμαθητές σου, πυκνώνοντάς το με 110 λέξεις.
Β1. Με ποιον τρόπο ο συνεντευξιαζόμενος υποστηρίζει τη θέση του ότι η τηλεόραση οδηγεί
σταδιακά στην αλλοτρίωση του ανθρώπου από τον ίδιο του τον εαυτό;
Β2. Ποια λογική σχέση εκφράζουν οι ακόλουθες λέξεις/φράσεις του κειμένου: με λίγα λόγια,
γιατί, κι αν, άρα.
Β3. Γράψε από ένα συνώνυμο των παρακάτω λέξεων, χωρίς να αλλοιώνεται το νόημα του
κειμένου: διανύουμε, ώθησε, κοινότοπο, οντότητα, ακουμπά, απομακρύνεται, βιώνοντας,
αναμονή.
Β4. Να δικαιολογήσεις την επιλογή ενεργητικής ή παθητικής σύνταξης στις παρακάτω
περιπτώσεις:
- «Η τηλεόραση ώθησε τον άνθρωπο σε μια συμφιλίωση…»
- «Η κρίση η πολιτισμική που δημιουργήθηκε με την τηλεόραση…»
Γ. Σε μια συζήτηση που γίνεται στην τάξη σου, μετά την ανάγνωση του παραπάνω κειμένου,
παίρνεις το λόγο, για να επισημάνεις διάφορες πλευρές της σχέσης «τηλεόραση και
πολιτισμός». Σύνθεσε τον προσχεδιασμένο προφορικό λόγο σου σε ένα κείμενο 400
λέξεων.
[Σημ.: η τηλεόραση – με δεδομένο τον εκδημοκρατισμό της κουλτούρας – ευνοεί ή όχι την
ανάπτυξη πολιτιστικών εκφράσεων, όπως είναι το θέατρο, ο κινηματογράφος, το βιβλίο
κ.ά.;]
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α. Στην παρούσα συνέντευξη αναδεικνύεται μία δυσάρεστη όψη του πολιτισμού της εικόνας.
Σε ερώτηση του δημοσιογράφου για τους λόγους της κρίσης του θεάτρου, ο Κιμούλης
απάντησε πως η κρίση στο θέατρο οφείλεται πρωτίστως στην τηλεόραση. Αιτιολόγησε τη
θέση του, επισημαίνοντας πως η τηλεόραση δημιουργεί μια εικονική πραγματικότητα
στην οποία εγκλωβίζεται ο άνθρωπος. Ανέφερε μάλιστα ως παράδειγμα την
παθητικότητα με την οποία ο μέσος τηλεθεατής παρακολουθεί σκηνές βίας, χωρίς να
αντιδρά. Στη συνέχεια, αφού ρωτήθηκε εάν η αλλοτρίωση έχει αγγίξει και τους
διανοουμένους, απάντησε καταφατικά, υποστηρίζοντας πως η τηλεόραση προωθεί το
παράδοξο, αλλά και στηρίζεται σ΄ αυτό. Καταληκτικά, τόνισε πως η προσωπική του
ευθύνη ως δημιουργού είναι υπηρετώντας την τέχνη, να στέργει τον άνθρωπο.
Β4. - Ενεργητική σύνταξη: ο συντάκτης θέλει να δείξει τις ευθύνες της τηλεόρασης, γι΄ αυτό
τονίζει το λογικό υποκείμενο.
- Παθητική σύνταξη: σημασία δεν έχει το λογικό υποκείμενο, «η τηλεόραση», αλλά η ίδια
η πράξη.
Γ.
(α) Η αισιόδοξη άποψη:
Αφήνοντας πίσω την ουτοπία περί καταστροφής των μέσων επικοινωνίας, η σχολή των
ρεαλιστών προτιμά μια άλλη οδό. Αφετηρία της, από τη μια, είναι η τεχνολογική αισιοδοξία
του Καναδού θεωρητικού Μάρσαλ Μακ Λούαν, σύμφωνα με την οποία τα ηλεκτρονικά μέσα, και
ειδικότερα η τηλεόραση, εγκαινίασαν μια γενικευμένη πλανητική επικοινωνία, το φημισμένο
«παγκόσμιο χωριό», αλλά και την επικράτηση της πλήρους διαφάνειας στην πληροφόρηση και
την επικοινωνία. Από την άλλη, βασίζεται στην ανάλυση του Γερμανού στοχαστή Χανς
Μάγκνους Εντσερμπέργκερ, ο οποίος στα «Σχόλια για μια θεωρία των μέσων επικοινωνίας»
υποστήριζε ότι «για πρώτη φορά στην Ιστορία τα μέσα ενημέρωσης κάνουν δυνατή τη μαζική
συμμετοχή σε μια άμεσα κοινωνική και κοινωνικοποιημένη παραγωγική διαδικασία, μια
συμμετοχή της οποίας τα πρακτικά μέσα βρίσκονται στα χέρια των ίδιων των μαζών». Με
άλλα λόγια, αντί για τη ριζική εξάλειψη ενός «οργάνου κοινωνικού ελέγχου και επιβολής»
προτείνεται η κατάληψη και η εκτροπή τους προς όφελος των μαζών.
Αφού λοιπόν, όπως αναφέρει ο Πάτρικ Μπάντλιντζερ στη μελέτη του «Άρτος και θεάματα»,
η τηλεόραση είναι το μέσο που επικρίθηκε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο ότι προκαλεί
πολιτιστική και κοινωνική παρακμή, αυτό που μένει για τους ρεαλιστές είναι να αντιτάξουν
στη δαιμονολογία ενάντια στη μικρή οθόνη, το απελευθερωτικό δυναμικό της, δίνοντάς της
ένα νέο περιεχόμενο. Το πρόβλημα δεν βρίσκεται στο μέσο αλλά στη χρήση του. Ή, σύμφωνα
με τον Ουμπέρτο Εκο, «ένας δημοκρατικός πολιτισμός θα σωθεί μόνο αν κάνει τη γλώσσα της
εικόνας ερέθισμα για κριτικό στοχασμό κι όχι πρόκληση για ύπνωση».
Το συμπέρασμα είναι αυτονόητο. Η τηλεόραση μπορεί να διολισθαίνει στην οικονομία της
αγοράς, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι τα προγράμματα των καναλιών δεν μπορούν να είναι
καλαίσθητα και ποιοτικά. Αντί για τη συνεχή ροή από ανούσιες ταινίες, πληκτικές
σαπουνόπερες, άγευστα σόου, εκτυφλωτικές διαφημίσεις και ασήμαντες αλλά υστερικά
μεταδιδόμενες ειδήσεις, ένα άλλο σύμπαν με εκπαιδευτικά ντοκιμαντέρ, συζητήσεις με
καλεσμένους ανθρώπους του πνεύματος, εμπεριστατωμένες πολιτικές αναλύσεις και
αντικειμενική, ψύχραιμη ειδησεογραφία. Αποτέλεσμα θα ήταν ο θάνατος του μεταλλαγμένου
θεατή, του couch potato, όπως ονομάζουν σαρκαστικά οι Αμερικανοί τον τύπο του
απομονωμένου ανθρώπου, που καταβροχθίζει τσιπς στον καναπέ κολλημένος στη οθόνη, αλλά
ο σφαιρικά ενημερωμένος πολίτης που θα ψυχαγωγείται με εκπομπές υψηλής αισθητικής.
Ένα ουτοπικό σχέδιο; Ίσως, αλλά ακόμη κι ένας άφθαστα ειρωνικός στοχαστής, όπως ο
Μπρυκνέρ, παραδέχεται ότι μπορεί απλώς η σημερινή κατάσταση να είναι αποτέλεσμα της
κακής χρήσης της τηλεόρασης. Συμπληρώνοντας ότι «τίποτα δεν απαγορεύει να
ονειρευόμαστε μια τηλεόραση που θα είναι εργαλείο πνευματικής δημιουργίας και η τεράστια
εκπαιδευτική της δύναμη θα συνδυάζεται με μια γνήσια εκπαιδευτική σκοπιμότητα».
ΘΕΜΑΤΑ
Α. Πυκνώστε το δημοσίευμα σε ένα δικό σας κείμενο 100 – 120 λέξεων.
Β1. Γράψτε έναν πλαγιότιτλο σε κάθε παράγραφο του κειμένου.
Β2. α. Ποια η δομή και ο τρόπος οργάνωσης της 2ης §;
β. Ποια λογική σχέση συνδέει τη 2η με την 3η § του κειμένου;
Β3. Με βάση το κείμενο, να προσδιορίσετε τις αιτίες που προκαλούν γενικευμένη κρίση στο
δημοσιογραφικό λειτούργημα.
Β4. α. Γράψτε από ένα συνώνυμο για τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: τροχοπέδη,
διολισθαίνουν, υποσκελίζουν, μεταλαμπαδεύονται, επαφίενται, κατασυκοφάντηση.
β. Γράψτε από ένα αντώνυμο για τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: επαγρυπνεί, πενιχρά,
καχυποψία, οκνηροί.
Γ. Γράψτε ένα άρθρο (500 λέξεων) για την εφημερίδα του σχολείου σας με τίτλο: «ΔΕΛΤΙΑ
ΕΙΔΗΣΕΩΝ - Οδηγίες χρήσης για ώρες κρίσης», στο οποίο - με ύφος παραινετικό αλλά και
χιουμοριστικό – να προτείνετε συγκεκριμένες τεχνικές, ώστε το κοινό να αποφεύγει τους
κινδύνους της εμπορευματοποιημένης ενημέρωσης.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α. Το δημοσίευμα αποτελεί παρουσίαση ενός δοκιμίου για την παγκόσμια κρίση που
διέρχεται η δημοσιογραφία. Αρχικά, μας πληροφορεί πως ο συγγραφέας του διαπιστώνει
τον κλονισμό της δημοσιογραφίας, καθώς στερείται το οξυγόνο της, την ελευθερία.
Μάλιστα, θεωρεί πως το φαινόμενο είναι καθολικό, εφόσον σημειώνεται αυξανόμενη
δυσπιστία προς το δημοσιογραφικό λειτούργημα. Βέβαια, ο συγγραφέας σπεύδει να
διευκρινίσει πως ο ρόλος του δημοσιογράφου ανέκαθεν ήταν διττός – επαγγελματίας
αλλά και ενεργός πολίτης -, μολονότι σήμερα κυριαρχεί το αμερικανικό πρότυπο της
εμπορευματοποιημένης δημοσιογραφίας, γεγονός που επαληθεύει με μια σειρά
παραδειγμάτων. Το δημοσίευμα ολοκληρώνεται με την τελική άποψη του συγγραφέα πως
η αντιμετώπιση της κρίσης δεν είναι θέμα μόνο εφαρμογής της δημοσιογραφικής
δεοντολογίας, αλλά πρωτίστως θέμα προσωπικής ευθύνης κάθε δημοσιογράφου.
Β1. § 1 η: Το θέμα ενός βιβλίου (ή Αμείλικτα ερωτήματα)
§ 2 η: Η κρίση της δημοσιογραφίας
§ 3 η: Οι αιτίες της κρίσης
§ 4 η: Ο δημοσιογράφος κόντρα στο κυρίαρχο μοντέλο της δημοσιογραφίας
§ 5 η: Η προσωπική ευθύνη του δημοσιογράφου
Β2.
α. Θ.Π.: «Αφορμή… καταβολής της»
Σχόλια: «Σε έναν κόμσο… παρά το Λόγο»
Κατακλείδα: «Την ώρα… συθέμελα»
Τρόπος ανάπτυξης: παραδείγματα
β. Η παράγραφος 3 αιτιολογεί την παράγραφο 2.
Β3. Ο οικονομικός ανταγωνισμός των ΜΜΕ, που τα οδηγεί στην εντυπωσιοθηρία, στην
εμπορευματοποίηση της ενημέρωσης, στην εξάρτηση από τη διαφήμιση.
Η εξάπλωση των νέων τεχνολογιών, που οδηγεί σε παρακμή την ερευνητική
δημοσιογραφία.
Η κατασυκοφάντηση των δημοσιογράφων.
Β4.
α. τροχοπέδη = εμπόδιο
διολισθαίνουν = καταφεύγουν
υποσκελίζουν = υποβαθμίζουν
μεταλαμπαδεύονται = μεταφέρονται
επαφίενται = εξαρτώνται
κατασυκοφάντηση = διαβολή
β. επαγρυπνεί ≠ εφησυχάζει
πενιχρά ≠ πλούσια
καχυποψία ≠ εμπιστοσύνη
οκνηροί ≠ δραστήριοι
Γ.
ΔΕΛΤΙΑ ΕΙΔΗΣΕΩΝ
Οδηγίες χρήσης για ώρες κρίσης
Μη γοητεύεστε από το χαμόγελο του παρουσιαστή. Το γεγονός ότι «μπαίνει στο σπίτι
σας» κάθε μέρα δεν σημαίνει πως σας λέει πάντα την αλήθεια. Το τηλεοπτικό κοινό έχει την
τάση να προσωποποιεί τις σχέσεις του με τους αγαπημένους του τηλεπαρουσιαστές, που τους
αισθάνεται «δικούς του ανθρώπους». Είναι και αυτοί μέρος του πακέτου που λέγεται
«κατασκευή των ειδήσεων».
Να θυμάστε ότι το κείμενο σ' ένα τυπικό δελτίο ειδήσεων (αναφερόμαστε στο δελτίο των
25 λεπτών και όχι στους δίωρους τηλεμαραθώνιους των «παραθύρων» και των λινκς) είναι
λιγότερο από την ύλη μιας σελίδας μιας σοβαρής εφημερίδας. Επομένως, κάποια θέματα
αναγκαστικά υποβαθμίζονται, καλύπτονται επιφανειακά, έρχονται σε δεύτερη μοίρα ή
παραλείπονται πλήρως.
Μην ξεχνάτε ότι το μοντέλο των δελτίων στα περισσότερα ιδιωτικά κανάλια είναι η
δραματοποιημένη πληροφόρηση, τύπου ταμπλόιντ. Εδώ δεν μιλά τόσο η αλήθεια των
γεγονότων όσο τα εύγλωττα πρόσωπα, τα συναισθήματα, τα γκρο πλαν, το μελό και η
τρομολαγνεία. Το περιεχόμενο θυμίζει συχνά τα «κίτρινα», κουτσομπολίστικα έντυπα. Όσο
λοιπόν και αν παρασυρόμαστε από την αληθοφανή μορφή τους, τα δελτία ειδήσεων δεν παύουν
να είναι μια μίξη ενημέρωσης και ψυχαγωγίας (infotainment), έστω και αν το κοινό των
δελτίων ψυχαγωγείται με φόνους, οικογενειακά δράματα και σχηματοποιημένες συγκρούσεις
«καλού» και «κακού».
Προσπαθήστε να ρωτάτε το «γιατί» πίσω από τη συνεχή ροή των εικόνων και την
κατακερματισμένη μορφή των ειδήσεων. Η ίδια η δομή των τηλεοπτικών δελτίων ευνοεί το
ειδησεογραφικό ζάπινγκ, πλίνθοι τε και κέραμοι ατάκτως ερριμένες, φέτες ζωής αποκομμένες
από το κοινωνικό και πολιτικό τους πλαίσιο. Η τηλεοπτική ενημέρωση είναι από τη φύση της
πιο συναισθηματικά φορτισμένη, αλλά λιγότερο ερμηνευτική και αναλυτική απ' ό,τι η
ανάγνωση εφημερίδας.
Αντισταθείτε στη μαγεία της εικόνας. Από μόνα τους τα λινκς - οι απευθείας συνδέσεις -,
τα «ζωντανά» πλάνα δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι είσαι εκεί, μοιράζεσαι την εμπειρία,
ζεις την ιστορία σε πρώτο πρόσωπο. Όμως οι εικόνες αυτές, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για
κάλυψη πολεμικών γεγονότων, σπάνια είναι αδιαμεσολάβητες, αφιλτράριστες και μη
λογοκριμένες. Πίσω τους κρύβονται συχνά η προπαγάνδα και ο εκβιασμός των
συναισθημάτων.
Μην αποποιείστε τις ευθύνες σας. Η τηλεόραση κολακεύει τα γούστα του κατώτερου
κοινού παρονομαστή, πουλώντας ιστορίες που ερεθίζουν τους τηλεθεατές, σκοπεύοντας συχνά
στην οφθαλμολαγνεία και το μίγμα καθησυχαστικού τρόμου (όλοι μάς αναγγέλλουν τον
Αρμαγεδδώνα που περνάει διαρκώς ξυστά πλάι μας). Όπως είχε πει ο παραγωγός του CBS,
Μπιλ Μάγιερς, σε συνέντευξή του στο Newsweek: «Αντί να συλλέγουμε πληροφορίες, αντί να
αναλύουμε τα συμβάντα και τα θέματα, έχουμε επηρεαστεί από την επιθυμία πρώτα να
ικανοποιούμε το κοινό, τις προτιμήσεις, τις επιθυμίες και τις φοβίες του...Ναι, έχουμε
παγιδευτεί!».
Όσο κυνικό κι αν ακούγεται, τελικά δεν είμαστε παρά πελάτες της ιδιωτικής ενημέρωσης,
καταναλωτές εικόνων. Οι ειδήσεις έχουν σκοπό να κρατήσουν το ενδιαφέρον μας αμείωτο
ανάμεσα στις διακοπές για διαφημίσεις, να εξασφαλίσουν το κοινό που θα δει αυτές τις
διαφημίσεις. Τα κανάλια σε τελευταία ανάλυση δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να πωλούν
τηλεοπτικό χρόνο, σε λεπτά και δευτερόλεπτα. Στόχος τους, η όσο το δυνατόν υψηλότερη
τηλεθέαση, άρα το προϊόν τους πρέπει να είναι εύληπτο, εθιστικό, προκλητικό. Αν αυτό
γίνεται σε βάρος της αντικειμενικής ενημέρωσης, τόσο το χειρότερο για την ενημέρωση.
1
1 Φθηνή πληροφορία
Σε μια εποχή που όλοι γκρινιάζουν για την ακρίβεια (η πλειονότητα των καταγγελιών στο
Ινστιτούτο Καταναλωτών είναι για τις ανατιμήσεις στα καταναλωτικά αγαθά, η Αθήνα
σκαρφαλώνει στο τσαρτ με τις «ακριβότερες πόλεις» του κόσμου, οι παραθεριστές
καταγγέλλουν κρούσματα κερδοσκοπίας), η φτήνια παίρνει την εκδίκησή της με άλλα μέσα.
Η «φτηνή» πληροφορία, στην κυριολεκτική και μεταφορική της μορφή, παρέχεται
αφειδώς. Εφημερίδες που διανέμονται δωρεάν, ενημέρωση μέσω γραπτών μηνυμάτων στο
κινητό, τρίωρα ρεπορτάζ μεσημεριανής ζώνης για τις περιπτύξεις ή τα εξώδικα μεταξύ πρώην
ριαλιτο-παίδων αλλά και «έγκυρες πηγές», «υπεύθυνη ενημέρωση», ηλεκτρονική, έντυπη,
διαδικτυακή. Όσο η ουσιαστική πληροφορία κοστίζει σε χρόνο και χρήμα για να την
αποκτήσεις, να την αποκωδικοποιήσεις, να την αξιοποιήσεις, τόσο η πληροφορία που δεν σου
είναι δα και απαραίτητη, φτάνει σε σένα με κάθε μέσο και τρόπο. Συνήθως κοστίζει όσο ένα
τοπικό τηλεφώνημα ή όσο ρεύμα καίει μια οθόνη, φτάνει σε εμάς σε νανοδευτερόλεπτα, χωρίς
να χρειαστεί καν να βγούμε από το σπίτι, να πάμε στο περίπτερο, να ανοίξουμε το
γραμματοκιβώτιο ή να ανταλλάξουμε μια κουβέντα με τον διπλανό μας.
Το ότι η «κοινωνία της πληροφορίας» είναι γεγονός δεν είναι απαραίτητα κακό. Σχεδόν
μισό αιώνα από τότε που ο επικοινωνιολόγος Μάρσαλ Μακ Λούαν ανέπτυσσε τις θεωρίες του
για το «παγκόσμιο χωριό», οι νέες τεχνολογίες κάνουν ακόμα πιο γρήγορη, εύκολη και φτηνή
την απόκτηση πληροφοριών. Το δύσκολο είναι το «ξεσκαρτάρισμα» των πληροφοριών. Ο
Τζέρεμι Ρίφκιν στην «Εποχή της Πρόσβασης» προαναγγέλλει την έλευση του «υπερ-
καπιταλισμού», όπου ζητούμενο δεν θα είναι πλέον η ιδιοκτησία, αλλά η πρόσβαση στην
πληροφορία. Στη μεταβατική κατάσταση που βιώνουμε, η πρόσβαση φαντάζει εφικτή, όμως η
διασταύρωση και η επαλήθευση της πληροφορίας που αποκτούμε συχνά είναι ανέφικτη. Ίσως
στα νέα που ακούμε, διαβάζουμε, καταναλώνουμε, πρέπει να προστεθούν μικρά
προειδοποιητικά πλαίσια, σαν αυτά που μπαίνουν στα κουτάκια των τσιγάρων ή στις
αντενδείξεις των φαρμάκων: «Χρησιμοποιήστε με προσοχή!» ή «Πίστευε και ερεύνα» ή «Η
αλόγιστη κατανάλωση πληροφορίας μπορεί να προκαλέσει κοιλιακές διαταραχές,
αποπροσανατολισμό, ζαλάδες».
Η φτηνή πληροφορία δεν είναι σε καμία περίπτωση γνώση ούτε πολύ περισσότερο σοφία.
Εύκολα μετατρέπεται σε άγνοια ή αποβλάκωση. Το ότι «η υπερπληροφόρηση οδηγεί στην
αποπληροφόρηση» αποτελεί πλέον κοινή διαπίστωση. Ο όρος «φτηνή πληροφορία» είναι επίσης
σχετικός, καθώς χρειάζεται παιδεία, διάθεση και χρόνος για να τη διυλίσεις και να την κρίνεις
και όχι να την καταπιείς αμάσητη. Όλα αυτά παραμένουν ακριβά, πολύ ακριβότερα από το
τηλεοπτικό νανούρισμα ή έστω το ανέμελο διαδικτυακό σερφάρισμα. Η ανάγνωση εφημερίδας
τείνει να γίνει πολυτέλεια, που την αναβάλλουμε για «όποτε έχουμε χρόνο». Η πληροφόρηση,
ενώ είναι θεωρητικά πιο πλούσια, πρακτικά ομοιογενοποιείται, φτωχαίνει, συγκεντροποιείται.
Αυτό που παραμένει φτηνό είναι ο καθημερινός βομβαρδισμός από πληροφορίες, συχνά
ασύνδετες, ανεξακρίβωτες ή κατευθυνόμενες, όπου απουσιάζει το πώς και το γιατί. Ο
Αμερικανός επικοινωνιολόγος Νιλ Πόστμαν στο «Τεχνοπώλιο», σχολιάζοντας αυτό το
φαινόμενο κάνει λόγο για «ενημερωτική ασημαντότητα». Και πράγματι, το συναίσθημα του
ασήμαντου, του εφήμερου ή ακόμα και του ψευδούς, είναι κάτι που το νιώθουμε όλοι μπροστά
στον καταιγισμό ειδήσεων, «αποκλειστικών αποκαλύψεων», από «έγκυρες πηγές και κύκλους»
των οποίων συχνά την ακριβή ταυτότητα αγνοούμε.
Ο σχετικά νεότευκτος όρος «media literacy», που αναφέρεται στους «επικοινωνιακά
εγγράμματους», όσους κρατούν μια κριτική στάση απέναντι στον ορυμαγδό των πληροφοριών,
επιχειρώντας να ξεχωρίσουν την ήρα από το στάχυ, εκτός από τίτλος πανεπιστημιακού
μαθήματος, είναι θέμα με το οποίο ασχολούνται όλο και περισσότερες πρωτοβουλίες και
καμπάνιες, που φυσικά δεν απευθύνονται στους ειδικούς αλλά στους απλούς πολίτες. Οσο η
πληροφορία γίνεται πιο «φτηνή», δηλαδή πιο ανεξέλεγκτη, τόσο πιο επιτακτική γίνεται η
ανάγκη, όχι μόνο μιας εκ των άνωθεν επιβεβλημένης δεοντολογίας, αλλά μιας νέας ατομικής
και συλλογικής στάσης απέναντι στο πώς διαχειριζόμαστε όσα «πληροφορούμαστε».
(Αφρ. Πολίτη, «Ε», 17/6/03)
ΘΕΜΑΤΑ:
Α. Πυκνώστε το δημοσίευμα που διαβάσατε σε ένα δικό σας κείμενο 80 - 90 λέξεων.
Β1. α. Γράψτε έναν πλαγιότιτλο σε κάθε παράγραφο του κειμένου.
β. Ποια η δομή και ο τρόπος οργάνωσης της 2ης §;
Β2. Η δημοσιογράφος παραθέτει σκέψεις κάποιων στοχαστών. Να εξηγήσετε γιατί το κάνει,
εντοπίζοντας ποιες συγκεκριμένες δικές της απόψεις θέλει να τεκμηριώσει με τα
αποσπάσματα αυτά.
Β3. Να εξηγήσετε τι σημαίνουν οι παρακάτω φράσεις:
- «παγκόσμιο χωριό»
- «επιχειρώντας … στάχυ»
Β4. α. Γράψτε από ένα συνώνυμο για τις λέξεις του κειμένου: έλευση, ορυμαγδός, ανέμελο,
αφειδώς.
β. Γράψτε από ένα αντώνυμο για τις λέξεις του κειμένου: άγνοια, ομοιογενοποιείται,
επαλήθευση, εφήμερος.
Γ. «Όσο η πληροφορία … πληροφορούμαστε»: Με αφορμή την παραπάνω άποψη, αναπτύξτε
τον προβληματισμό σας για την ευθύνη μας ως δεκτών απέναντι στη «φτηνή
πληροφορία». Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου σε μαθητικό έντυπο.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α. Το παρόν άρθρο αναφέρεται στο φαινόμενο της υπερπληροφόρησης. Αρχικά, η
δημοσιογράφος διαπιστώνει την πληθωρικότητα της «φτηνής» πληροφορίας, η οποία
δυσχεραίνει την ικανότητά μας να επιλέξουμε τις σημαντικές πληροφορίες και να τις
διασταυρώσουμε. Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, ο βομβαρδισμός μας με ανούσιες
ειδήσεις να ακυρώνει την ανάγκη για πληροφόρηση, εφόσον η «φτηνή» πληροφορία
προάγει την άγνοια και τον κρετινισμό. Καταληκτικά, αντίδοτο στην ασημαντότητα των
ειδήσεων θεωρεί την ύπαρξη επικοινωνιακά αλφαβητισμένων δεκτών που θα είναι σε
θέση να ξεχωρίζουν το σημαντικό από το ασήμαντο.
Β1.
α. 1η §: Η εκδίκηση της φτήνιας
2η §: Πηγές «φτηνής πληροφορίας»
3η §: Η δυσκολία της επιλογής και διασταύρωσης της πληροφορίας
4η §: Η υπερπληροφόρηση οδηγεί στην αποπληροφόρηση
5η §: Η ευθύνη μας ως δεκτών
β. Θ.Π.: «Η «φτηνή» πληροφορία, στην κυριολεκτική και μεταφορική της μορφή, παρέχεται
αφειδώς»
Σχόλια: «Εφημερίδες … διπλανό μας»
Τρόπος ανάπτυξης: παραδείγματα
Β2. Η δημοσιογράφος αναφέρεται στις απόψεις διακεκριμένων επιστημόνων: του
Αγγλοκαναδού Μάρσαλ Μακ Λούαν που πρώτος μίλησε για το «παγκόσμιο χωριό», του
σύγχρονου στοχαστή Τζέρεμι Ρίφκιν (γνωστού για το βιβλίο του «Το τέλος της
εργασίας») και του Αμερικανού επικοινωνιολόγου Νηλ Πόστμαν. Με την αναφορά της στο
έργο του πρώτου επιδιώκει να δείξει τη διαχρονικότητα των απόψεών του, καθώς η
θεωρία του για τη δύναμη του μέσου («το μέσο είναι το μήνυμα») επαληθεύεται στην
εποχή μας. Η θεωρία του Ρίφκιν για τον «Υπερκαπιταλισμό» ενισχύει τη δική της θέση για
την ανάγκη να μπορούμε να διακρίνουμε τις σημαντικές πληροφορίες από τα «τηλε-
σκουπίδια». Τέλος, η «ενημερωτική ασημαντότητα» του Πόστμαν επιβεβαιώνει τη δική
της άποψη για την ισοπέδωση σημαντικού – ασήμαντου που προκαλεί ο καταιονισμός επί
των κεφαλών μας ασήμαντων ειδήσεων.
Β3. - «παγκόσμιο χωριό»: η φράση αναφέρεται στις νέες τεχνολογίες των επικοινωνιών που
μετατρέπουν σε κοινότητα, φυλή ολόκληρη την οικουμένη. κατ΄ επέκταση, η
ομοιογενοποίηση της παγκόσμιας κουλτούρας.
- «επιχειρώντας … στάχυ»: η δημοσιογράφος θέλει να τονίσει την ανάγκη να μπορούμε να
διακρίνουμε τις σημαντικές πληροφορίες από τις ασήμαντες, πράγμα όμως που είναι
δύσκολο, εάν λάβουμε υπόψη πως η υπερπληροφόρηση οδηγεί στην ισοπέδωση των
ειδήσεων.
Β4.
α. έλευση = άφιξη (ερχομός)
ορυμαγδός = θόρυβος
ανέμελο = ξένοιαστο
αφειδώς = πλουσιοπάροχα
β. άγνοια ≠ γνώση
ομοιογενοποιείται ≠ διαφοροποιείται
επαλήθευση ≠ διάψευση
εφήμερος ≠ διαχρονικός (παντοτινός)
Γ.
Οδηγός χρήσης για πληροφοριακή κρίση1
Για να μην είμαστε «καταναλωτές ειδήσεων», πρέπει να μην ξεχνάμε ότι η «φτηνή
πληροφορία» είναι συνήθως:
*Συγκεντροποιημένη
Σήμερα, μόλις 9 πολυεθνικές εταιρείες, με έδρα τις ΗΠΑ, ελέγχουν τα παγκόσμια ΜΜΕ. Πριν
από δεκαπέντε χρόνια, οι εταιρείες ήταν περίπου 50 και ήδη τότε μιλούσαν για μονοπώλιο της
πληροφόρησης. Αντίπαλο δέος στον συγκεντρωτισμό των πολυεθνικών αποτέλεσε για πολλούς
η πολυφωνία του Διαδικτύου. Ενώ είναι νωρίς ακόμα να κάνουμε προβλέψεις, η «ελεύθερη
1
Άρθρο της Αφρ. Πολίτη, «Ε», 17/6/03
πληροφορία» παραμένει ουτοπία. Είναι αλήθεια ότι ομάδες, άλλοτε αποκλεισμένες, μπορούν να
χρησιμοποιήσουν το δίκτυο για να εκφράσουν τις απόψεις τους, όμως σε μεγάλο βαθμό και το
δίκτυο ελέγχεται από τις ίδιες πολυεθνικές επιχειρήσεις που ελέγχουν και τα παγκόσμια ΜΜΕ.
Ανεξάρτητοι διαδικτυακοί κόμβοι κλείνουν, εξαγοράζονται ή συγχωνεύονται από τους
«ψηφιακούς γίγαντες». Είναι χαρακτηριστικό ότι μόλις 4 εταιρείες μονοπωλούν πάνω από το
50% του χρόνου που ξοδεύουν οι Αμερικανοί στο Διαδίκτυο, έναντι 11 εταιρειών πριν από 2
χρόνια.
*Δραματοποιημένη
Εφόσον ζητούμενο είναι η θεαματικότητα, που θα φέρει διαφημίσεις και κέρδη, η πίεση
«δραματοποίησης» των ειδήσεων είναι αυξημένη. Η μετατροπή σοβαρών γεγονότων σε ριάλιτι
σόου δεν είναι μόνο κάτι που ζήσαμε πρόσφατα στην Ελλάδα. Είναι πάγια πρακτική πολλών
μέσων. Το στενό φλερτ της πληροφορίας με τη σαπουνόπερα είναι ένας από τους κύριους
λόγους που μας κάνουν επιφυλακτικούς απέναντί της. Το σκάνδαλο στους (πολλάκις
βραβευμένους με Πούλιτζερ) N.Y.Times, με τα κατασκευασμένα ρεπορτάζ συντάκτη τους, που
οδήγησε στην παραίτηση του διευθυντή, έκανε πολλούς να αναρωτηθούν για το πού χάθηκε η
τιμή της δημοσιογραφίας, αλλά ένα άλλο γεγονός πέρασε σχεδόν στο ντούκου: Γραμμή του
διευθυντή το τελευταίο διάστημα ήταν η κατεύθυνση για «προσωπικό, συναισθηματικό
ρεπορτάζ, με ανθρώπινες πινελιές». Ο ρεπόρτερ-απατεώνας απλά ακολουθούσε οδηγίες. Και
όπου δεν έβρισκε ανθρώπινες πινελιές, τις επινοούσε.
*(Αυτο)λογοκριμένη
Από την 11η Σεπτεμβρίου και όσα ακολούθησαν ξαναφούντωσε η συζήτηση περί λογοκρισίας:
«Ενσωματωμένοι δημοσιογράφοι» (ή βομβαρδισμένοι, διαλέξτε), μαύρες λίστες, απολύσεις,
πιέσεις κ.λπ. Αυτά φυσικά συμβαίνουν στις ΗΠΑ, αλλά και σε πολλές άλλες χώρες του
«ελεύθερου» ή ανελεύθερου κόσμου. Το αν συμβαίνουν και εδώ και σε ποιο βαθμό, είναι στην
κρίση σας να διαπιστώσετε. Το γεγονός ότι οι κυβερνήσεις, ακόμα και οι δημοκρατικές, έχουν
πάντα συμφέρον να ελέγχουν την πληροφορία, ευνοεί τα κρούσματα άτυπης ή επίσημης
λογοκρισίας. Το ίδιο αποτέλεσμα έχει η στενή διαπλοκή των ΜΜΕ με τα επιχειρηματικά
συμφέροντα. Όμως το χειρότερο είδος λογοκρισίας είναι η αυτολογοκρισία των ίδιων των
εργαζομένων στα Μέσα, με φόβο ότι το «θέμα» τους δεν θα είναι αρεστό, θα κοπεί ή θα τους
προκαλέσει προβλήματα.
*Διαφημιστική
Έρευνα του Πανεπιστημίου Κολούμπια ανάμεσα σε σκηνοθέτες τηλεοπτικών δελτίων αναφέρει
ότι 53% των ερωτηθέντων δήλωσε «ότι οι διαφημιστές πολλές φορές προσπάθησαν να τους
υπαγορεύσουν τι να βγάλουν στον αέρα και τι όχι, και το πρόβλημα συνεχώς χειροτερεύει».
Εννοείται πως η τηλεοπτική πληροφορία δεν είναι η μόνη που έχει στενές επαφές με τη
διαφήμιση, είναι όμως η πιο χαρακτηριστική. Τα «infomercial», η πληροφορία-διαφήμιση,
καταλαμβάνει όλο και περισσότερο τηλεοπτικό χώρο και είναι όλο και πιο δύσκολο να
εντοπιστεί. Το ίδιο ισχύει και στο Διαδίκτυο, όπου φτηνή ή δωρεάν είναι τις περισσότερες
φορές η «διαφημιστική» πληροφορία. Η νέα τάση είναι οι ειδησεογραφικοί κόμβοι να γίνονται
συνδρομητικοί και η πραγματικά πολύτιμη πληροφορία να αγοράζεται.
*Αναξιόπιστη
Η φράση «το άκουσα στην τηλεόραση» είναι κάτι σαν το παλιό «το είπε ο τελάλης του
χωριού». Θα μπορούσε μια χαρά να το έχει πει η καφετζού, η χαρτορίχτρα ή το μέντιουμ (το
αστείο είναι ότι ακριβώς αυτά τα πρόσωπα ή άλλα παρομοίου κύρους είναι εξαιρετικά
δημοφιλή στις τηλεοράσεις). Εξίσου αναξιόπιστες μπορεί να αποδειχθούν οι πληροφορίες που
συλλέγει κανείς στο Διαδίκτυο ή στον Τύπο, καθώς είναι δύσκολο να τις διασταυρώσεις, να τις
εξακριβώσεις ή να βρεις την αυθεντική τους πηγή.
*Φτηνή, όνομα και πράγμα
Εδώ ταιριάζει το «είμαστε οι φτηνότεροι, γιατί είμαστε οι χειρότεροι». Ο φτηνός μαραθώνιος
ανταλλαγής απόψεων (λέμε τώρα) των τηλεμαϊντανών έρχεται πολύ φτηνότερα από ένα
ρεπορτάζ σε βάθος που απαιτεί χρόνο, κόπο και χρήμα. Το ίδιο και η μακροσκελής κάλυψη του
γάμου μιας διασημότητας ή η τάχα ειδησεογραφική ενασχόληση με επώνυμα γεννητούρια.
Βέβαια, η «δημοσιογραφία του πεζοδρομίου» δεν αποτελεί μοναδικό προνόμιο της
τηλεόρασης. Είναι πια κοινό μυστικό ότι η ερευνητική δημοσιογραφία είναι προνόμιο των
λίγων και εκλεκτών ή σπορ των γενναίων. Τη μερίδα του λέοντος έχουν η λάντζα, η
κατευθυνόμενη-διοχετευμένη είδηση (λέγε με «διαρροή») και η φτηνή (σε κόστος και
περιεχόμενο) πληροφορία.
1 Η πέμπτη εξουσία
1. Απέναντι στις καταχρήσεις των εξουσιών, ο τύπος και τα μέσα ενημέρωσης υπήρξαν για
αρκετές δεκαετίες, μέσα στο δημοκρατικό πλαίσιο, ένα καταφύγιο για τους πολίτες.
Πράγματι είναι πιθανό, οι τρεις παραδοσιακές εξουσίες - νομοθετική, εκτελεστική και
δικαστική - να μην ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις τους, να εξαπατώνται και να
διαπράττουν σφάλματα. Αυτό συμβαίνει πολύ πιο συχνά, βέβαια, στα αυταρχικά και
δικτατορικά κράτη, όπου η πολιτική εξουσία παραμένει ο κεντρικός υπεύθυνος για όλες
τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και για κάθε μορφής λογοκρισία ενάντια
στις ελευθερίες. Αλλά και στις δημοκρατικές χώρες, επίσης, μπορούν να διαπραχθούν
σοβαρές καταχρήσεις, μολονότι οι νόμοι ψηφίζονται δημοκρατικά, οι κυβερνήσεις
προκύπτουν από καθολική ψηφοφορία και η δικαιοσύνη – θεωρητικά - είναι ανεξάρτητη
από την εκτελεστική εξουσία. Για παράδειγμα, συμβαίνει η δικαιοσύνη να καταδικάσει
έναν αθώο (πώς να ξεχάσει κανείς την υπόθεση Ντρέιφους στη Γαλλία;), η Βουλή να
ψηφίζει νόμους που θεσμοποιούν διακρίσεις απέναντι σε ορισμένες κατηγορίες του
πληθυσμού (η περίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών, για περισσότερα από έναν αιώνα,
απέναντι στους Αφροαμερικανούς και επίσης σήμερα, απέναντι στους υπηκόους
μουσουλμανικών χωρών με βάση τον «Patriot Act»), οι κυβερνήσεις να εφαρμόζουν
πολιτικές οι συνέπειες των οποίων αποδεικνύονται ολέθριες για έναν ολόκληρο τομέα
της κοινωνίας (όπως συμβαίνει σήμερα, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, απέναντι στους
παράνομους μετανάστες). Σε ένα τέτοιο δημοκρατικό πλαίσιο, οι δημοσιογράφοι και τα
μέσα ενημέρωσης θεωρούσαν συχνά ως μέγιστο καθήκον να καταγγέλλουν τις
παραβιάσεις των δικαιωμάτων. Μερικές φορές το πλήρωσαν πολύ ακριβά: επιθέσεις,
«εξαφανίσεις», δολοφονίες, όπως το διαπιστώνουμε ακόμη στην Κολομβία, στη
Γουατεμάλα, στην Τουρκία, στο Πακιστάν, στις Φιλιππίνες και αλλού. Γι' αυτό το λόγο
μιλούσαμε για χρόνια για την «τέταρτη εξουσία». Αυτή η «τέταρτη εξουσία» ήταν
τελικά, χάρη στην αίσθηση πολιτικής κουλτούρας των μέσων ενημέρωσης και χάρη στο
θάρρος τολμηρών δημοσιογράφων, το μόνο που διέθεταν οι πολίτες για να επικρίνουν, να
αποκρούσουν, να αντιταχθούν, δημοκρατικά, στις παράνομες αποφάσεις οι οποίες
μπορούσαν να είναι άνισες, άδικες και ακόμη και εγκληματικές ενάντια σε αθώους
ανθρώπους. Ήταν, όπως συχνά λέγαμε, η φωνή όσων που δεν είχαν φωνή.
2. Εδώ και περίπου δεκαπέντε χρόνια, στο βαθμό που επιταχυνόταν η φιλελεύθερη
παγκοσμιοποίηση, αυτή η «τέταρτη εξουσία» άδειασε από το περιεχόμενό της, έχασε σιγά
σιγά την ουσιαστική λειτουργία της ως αντίβαρου στην εξουσία. Αυτή η σκανδαλώδης
πραγματικότητα προβάλλει όταν μελετά κανείς από κοντά τη λειτουργία της
παγκοσμιοποίησης, όταν παρατηρεί πώς αναπτύχθηκε ένας νέος τύπος καπιταλισμού, όχι
πια μονάχα βιομηχανικού, αλλά κυρίως χρηματοπιστωτικού, με δυο λόγια ένας
καπιταλισμός της κερδοσκοπίας. Σε αυτή τη φάση της παγκοσμιοποίησης,
παρακολουθούμε τη βίαιη αντιπαράθεση ανάμεσα στην αγορά και το κράτος, τον
ιδιωτικό τομέα και τις δημόσιες υπηρεσίες, το άτομο και την κοινωνία, το προσωπικό και
το συλλογικό, τον εγωισμό και την αλληλεγγύη. Η πραγματική εξουσία βρίσκεται στο
εξής στα χέρια μιας δέσμης από πλανητικούς οικονομικούς ομίλους και παγκόσμιες
επιχειρήσεις των οποίων το βάρος στα ζητήματα του κόσμου εμφανίζεται μερικές φορές
πιο σημαντικό από το βάρος κυβερνήσεων και κρατών. Αυτοί είναι οι «νέοι κύριοι του
κόσμου» που συγκεντρώνονται κάθε χρόνο στο Νταβός, στο πλαίσιο του Παγκόσμιου
Οικονομικού Φόρουμ, και οι οποίοι εμπνέουν τις πολιτικές της μεγάλης
παγκοσμιοποιούσας «Αγίας Τριάδας»: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Παγκόσμια Τράπεζα
και Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου. Σε αυτό το γεωοικονομικό πλαίσιο
πραγματοποιείται η αποφασιστική μεταμόρφωση στο πεδίο των μαζικών μέσων
ενημέρωσης, στην ίδια την καρδιά της βιομηχανικής διάρθρωσής τους.
3. Τα μαζικά μέσα επικοινωνίας (ραδιοφωνικοί σταθμοί, γραπτός τύπος, τηλεοπτικά δίκτυα,
Ίντερνετ) εντάσσονται όλο και περισσότερο μέσα σε διογκούμενες δομές για να
συγκροτήσουν ομίλους μέσων ενημέρωσης με παγκόσμιο προσανατολισμό. Γιγαντιαίες
επιχειρήσεις όπως οι News Corps, Viacom, AOL Time Warner, General Electric, Microsoft,
Bertelsmann, United Global Com, Disney, Telefonica, RTL Group, France Telecom, κ.λπ.,
έχουν στο εξής νέες δυνατότητες επέκτασης λόγω των τεχνολογικών ανατροπών. Η
«ψηφιακή επανάσταση» έσπασε τα σύνορα που χώριζαν στο παρελθόν τις τρεις
παραδοσιακές μορφές επικοινωνίας: ήχο, γραφή, εικόνα. Επέτρεψε την εμφάνιση και την
άνθηση του Ίντερνετ, το οποίο εκπροσωπεί ένα τέταρτο τρόπο επικοινωνίας, μια νέα
μορφή έκφρασης, πληροφόρησης, διασκέδασης. Από τότε, οι επιχειρήσεις των μέσων
ενημέρωσης μπήκαν στον πειρασμό να συγκροτηθούν σε «ομίλους» για να
συγκεντρώσουν στους κόλπους τους όλα τα κλασικά μέσα (Τύπος, ραδιόφωνο,
τηλεόραση) αλλά επίσης όλες τις δραστηριότητες αυτού που θα μπορούσαμε να
ονομάσουμε τομείς της μαζικής κουλτούρας, της επικοινωνίας και της πληροφόρησης.
4. Αυτές οι τρεις σφαίρες ήταν κάποτε αυτόνομες. Από τη μία πλευρά, η μαζική κουλτούρα
με την εμπορική λογική της, τις λαϊκές δημιουργίες της, τους στόχους της που ήταν
ουσιαστικά εμπορευματικοί. από την άλλη, η επικοινωνία, με τη διαφημιστική έννοια, το
μάρκετινγκ, η προπαγάνδα, η ρητορική της πειθούς. Και τέλος, η πληροφόρηση με τα
πρακτορεία ειδήσεων, τα ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων, τον τύπο, τα
κανάλια συνεχούς πληροφόρησης, με δυο λόγια το δημοσιογραφικό σύμπαν. Αυτές οι
τρεις σφαίρες, που ήταν άλλοτε τόσο διαφορετικές, σιγά σιγά μπλέχτηκαν για να
συγκροτήσουν μία και μοναδική κυκλώπεια σφαίρα μέσα στην οποία γίνεται όλο και πιο
δύσκολο να διακρίνουμε τις δραστηριότητες που σχετίζονται με τη μαζική κουλτούρα,
την επικοινωνία ή την πληροφόρηση. Επιπλέον, αυτές οι γιγάντιες επιχειρήσεις μέσων
ενημέρωσης, αυτοί οι μαζικοί παραγωγοί συμβόλων, πολλαπλασιάζουν τη διάδοση
μηνυμάτων κάθε είδους, όπου αναμειγνύονται τηλεόραση, κινούμενα σχέδια,
κινηματογράφος, βίντεο, μουσικά cd, DVD, εκδόσεις, θεματικά πάρκα είδους Ντίσνεϊλαντ,
αθλητικά θεάματα κ.λπ. Με άλλα λόγια, οι όμιλοι μέσων ενημέρωσης διαθέτουν ήδη δύο
νέα χαρακτηριστικά: πρώτον, απασχολούνται με οτιδήποτε σχετίζεται με το γραπτό, με
οτιδήποτε σχετίζεται με την εικόνα, με οτιδήποτε σχετίζεται με τον ήχο, και τα
μεταδίδουν μέσα από τους πιο ποικίλους διαύλους (γραπτός τύπος, ραδιόφωνα, ερτζιανά
κανάλια, καλωδιακές ή δορυφορικές τηλεοράσεις, μέσω του Ιντερνετ και κάθε είδους
ψηφιακού δικτύου). Δεύτερο χαρακτηριστικό: αυτοί οι όμιλοι είναι παγκόσμιοι,
πλανητικοί, οικουμενικοί, και όχι μόνο εθνικοί ή τοπικοί.
5. Το 1940, σε μια διάσημη ταινία, ο Όρσον Ουέλς τα έβαζε με την «υπερεξουσία» του
Πολίτη Κέιν (στην πραγματικότητα ήταν ο μεγιστάνας του τύπου των αρχών του 20ού
αιώνα, Ουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ). Ωστόσο, συγκρινόμενη με τους σημερινούς μεγάλους
παγκόσμιους ομίλους, η εξουσία του Κέιν ήταν ασήμαντη. Ο Κέιν ήταν ιδιοκτήτης
μερικών εφημερίδων του γραπτού τύπου σε μία μόνο χώρα και διέθετε μια εξουσία νάνου
[χωρίς να στερείται βέβαια, γι' αυτό το λόγο, αποτελεσματικότητας σε τοπικό ή εθνικό
επίπεδο] απέναντι στις υπερεξουσίες των μεγα-ομίλων των μέσων ενημέρωσης της
εποχής μας. Αυτές οι σύγχρονες υπερεπιχειρήσεις, μέσω μηχανισμών συγκέντρωσης,
αρπάζουν τους πιο ποικίλους τομείς μέσων ενημέρωσης σε πολλές χώρες, σε όλες τις
ηπείρους, και γίνονται έτσι, με το οικονομικό βάρος τους και με την ιδεολογική
σπουδαιότητά τους, κεντρικοί παράγοντες της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Καθώς η
επικοινωνία (που έχει απλωθεί στην πληροφορική, στον ηλεκτρονικό τομέα και στην
τηλεφωνία) έχει γίνει η βαριά βιομηχανία της εποχής μας, αυτοί οι μεγάλοι όμιλοι
προσπαθούν να διευρύνουν το μέγεθός τους με αδιάκοπες εξαγορές και ασκούν πίεση στις
κυβερνήσεις για να ανατρέψουν τους νόμους που περιορίζουν τη συγκέντρωση ή
εμποδίζουν τη συγκρότηση μονοπωλίων ή δυοπωλίων. Η παγκοσμιοποίηση είναι λοιπόν,
επίσης, η παγκοσμιοποίηση των μαζικών μέσων ενημέρωσης, της επικοινωνίας και της
πληροφόρησης.
6. Επειδή αυτοί οι μεγάλοι όμιλοι ενδιαφέρονται κυρίως να συνεχίσουν το γιγαντισμό τους,
ο οποίος τους υποχρεώνει να κολακεύουν τις άλλες εξουσίες, δεν έχουν πια ως στόχο
τους μέσα στην κοινωνία να είναι μια «τέταρτη εξουσία», ούτε να καταγγέλλουν τις
καταχρήσεις ενάντια στο δίκαιο, ούτε να διορθώνουν τις δυσλειτουργίες της
δημοκρατίας ώστε να βελτιώσουν και να τελειοποιήσουν το πολιτικό σύστημα. Δεν
επιθυμούν καν να γίνουν «τέταρτη εξουσία», και ακόμα λιγότερο να δράσουν ως
αντίβαρο στην εξουσία. Όταν, ενδεχομένως μπορέσουν να συγκροτήσουν μια «τέταρτη
εξουσία», αυτή προστίθεται στις άλλες υπάρχουσες εξουσίες - πολιτική και οικονομική -
για να συντρίψει με τη σειρά της, ως συμπληρωματική εξουσία, ως εξουσία των μέσων
ενημέρωσης, τους πολίτες.
7. Το ζήτημα πολιτικής κουλτούρας το οποίο τίθεται λοιπόν μπροστά μας είναι το εξής: πώς
να αντιδράσουμε; Πώς να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας; Πώς να αντισταθούμε στην
επίθεση αυτής της νέας εξουσίας η οποία έχει, κατά κάποιον τρόπο, προδώσει τους
πολίτες και έχει περάσει ολοκληρωτικά στον εχθρό; Πρέπει, πολύ απλά, να
δημιουργήσουμε μια «πέμπτη εξουσία». Μια «πέμπτη εξουσία» που θα μας επιτρέψει να
αντιτάξουμε μια δύναμη πολιτικής κουλτούρας των πολιτών στο νέο συνασπισμό των
κυρίαρχων. Μια «πέμπτη εξουσία» της οποίας η λειτουργία θα είναι να καταγγέλλει την
υπερεξουσία των μέσων ενημέρωσης, των μεγάλων ομίλων μέσων ενημέρωσης, που είναι
συνένοχοι και που διαδίδουν τη φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση.
8. […] Στις εξουσίες της παραδοσιακής ολιγαρχίας και στις εξουσίες της κλασικής
αντίδρασης, προστίθενται στο εξής οι εξουσίες των μέσων ενημέρωσης. Μαζί - και στο
όνομα της ελευθερίας της έκφρασης! - επιτίθενται στα προγράμματα που υποστηρίζουν
τα συμφέροντα της πλειοψηφίας του πληθυσμού. Αυτή είναι η πρόσοψη που προσφέρουν
τα μέσα ενημέρωσης στην παγκοσμιοποίηση, η οποία αποκαλύπτει με τον πιο ξεκάθαρο,
τον πιο ολοφάνερο τρόπο και σε βαθμό παρωδίας τη φιλελεύθερη ιδεολογία της. Μέσα
μαζικής ενημέρωσης και φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση είναι στενά δεμένα μεταξύ τους.
Γι' αυτό είναι ανάγκη να αναπτυχθεί ένας προβληματισμός για τον τρόπο με τον οποίο οι
πολίτες μπορούν να απαιτήσουν από τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης περισσότερη ηθική,
αλήθεια, σεβασμό της δεοντολογίας που επιτρέπει στους δημοσιογράφους να δρουν με
βάση τη συνείδησή τους και όχι με βάση τα συμφέροντα των ομίλων, των επιχειρήσεων
και των εργοδοτών που τους απασχολούν. Στο νέο ιδεολογικό πόλεμο που επιβάλλει η
παγκοσμιοποίηση, τα μέσα ενημέρωσης χρησιμοποιούνται ως όπλο μάχης.
9. Η πληροφόρηση, λόγω της έκρηξής της, του πολλαπλασιασμού της, της υπεραφθονίας
της, κυριολεκτικά μολύνεται, δηλητηριάζεται από κάθε είδους ψέματα, ρυπαίνεται από
τις φήμες, τις παραμορφώσεις, τις διαστρεβλώσεις, τις μεθοδεύσεις. Συμβαίνει σε αυτό
τον τομέα αυτό που συνέβη με τη διατροφή. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, η τροφή ήταν
σπάνια και είναι ακόμη σπάνια σε πολλές περιοχές του κόσμου. Αλλά όταν η ύπαιθρος
άρχισε να παράγει υπεραφθονία αγαθών, ιδιαίτερα στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης ή
της Βόρειας Αμερικής, χάρη στις αγροτικές επαναστάσεις, διαπιστώθηκε ότι πολλά
τρόφιμα είχαν μολυνθεί, δηλητηριαστεί από τα εντομοκτόνα, ότι προκαλούσαν
αρρώστιες, μολύνσεις, καρκίνους και κάθε είδους προβλήματα στην υγεία, φθάνοντας
μέχρι το σημείο να δημιουργήσουν μαζικό πανικό όπως με τη μάστιγα των «τρελών
αγελάδων». Με δυο λόγια, άλλοτε μπορούσε να πεθάνει κανείς από την πείνα, σήμερα
μπορεί να πεθάνει γιατί έχει φάει μολυσμένα τρόφιμα... Με την πληροφορία συμβαίνει το
ίδιο. Ιστορικά, η πληροφορία ήταν πολύ σπάνια. Ακόμη και σήμερα, στις δικτατορικές
χώρες, δεν υπάρχει αξιόπιστη, πλήρης, ποιοτική πληροφορία. Αντίθετα, στα δημοκρατικά
κράτη, ξεχειλίζει από κάθε πλευρά. Μας προκαλεί ασφυξία. Ο Εμπεδοκλής έλεγε ότι ο
κόσμος συγκροτείται από το συνδυασμό τεσσάρων στοιχείων: αέρα, νερό, γη, φωτιά. Η
πληροφορία έχει γίνει τόσο άφθονη που αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, το πέμπτο
στοιχείο («ρίζωμα») του παγκοσμιοποιημένου κόσμου μας. Αλλά, ταυτόχρονα, ο καθένας
διαπιστώνει ότι, όπως η τροφή, έτσι και η πληροφορία έχει μολυνθεί. Μας δηλητηριάζει
το μυαλό, μας μολύνει τον εγκέφαλο, μας χειραγωγεί, μας φαρμακώνει, προσπαθεί να
ενσταλάξει στο ασυνείδητό μας ιδέες που δεν είναι δικές μας. Γι' αυτό είναι απαραίτητο
να επεξεργαστούμε αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «οικολογία της πληροφορίας». Για
να καθαρίσουμε, να ξεχωρίσουμε την πληροφορία από την «πετρελαιοκηλίδα» των
ψεμάτων, τα οποία μπορέσαμε, μία ακόμη φορά, να μετρήσουμε το μέγεθός τους με την
ευκαιρία της πρόσφατης εισβολής στο Ιράκ. Πρέπει να απορρυπάνουμε την πληροφορία.
10. Όπως μπορέσαμε να πετύχουμε «βιολογικά» τρόφιμα, τα οποία είναι εκ των προτέρων
λιγότερο μολυσμένα από τα άλλα, πρέπει να πετύχουμε κι ένα είδος «βιολογικής»
πληροφορίας. Οι πολίτες πρέπει να κινητοποιηθούν και να απαιτήσουν ώστε τα μέσα
ενημέρωσης που ανήκουν στους μεγάλους παγκόσμιους ομίλους να σέβονται την αλήθεια,
γιατί μόνο η αναζήτηση της αλήθειας συγκροτεί τελικά τη νομιμότητα της πληροφορίας.
Γι' αυτό προτείναμε τη δημιουργία του Διεθνούς Παρατηρητηρίου μέσων ενημέρωσης
(Observatoire inter-national des medias στα γαλλικά, Media Watch Global στα αγγλικά).
Για να διαθέτουμε τελικά ένα ειρηνικό όπλο των πολιτών, το οποίο θα μπορούν να
χρησιμοποιούν οι πολίτες για να αντιταχθούν στη νέα υπερεξουσία των μεγάλων μαζικών
μέσων ενημέρωσης. Το παρατηρητήριο είναι μια έκφραση του πλανητικού κοινωνικού
κινήματος που συγκεντρώθηκε στο Πόρτο Αλέγκρε της Βραζιλίας. Σε συνθήκες πλήρους
επίθεσης της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, εκφράζει την ανησυχία όλων των πολιτών
μπροστά στη νέα αλαζονεία των γιγαντιαίων βιομηχανιών της επικοινωνίας.
11. Τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης ευνοούν τα δικά τους συμφέροντα εις βάρος του γενικού
συμφέροντος και συγχέουν τη δική τους ελευθερία με την ελευθερία «του επιχειρείν», η
οποία θεωρείται η πρώτη των ελευθεριών. Αλλά η ελευθερία «του επιχειρείν» δεν μπορεί,
σε καμιά περίπτωση, να υπερισχύει απέναντι στο δικαίωμα των πολιτών σε μια ακριβή και
επαληθευμένη πληροφόρηση, ούτε να χρησιμεύει ως πρόσχημα για τη συνειδητή διάδοση
ψεύτικων ειδήσεων ή συκοφαντιών. Η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης δεν είναι παρά η
επέκταση της συλλογικής ελευθερίας της έκφρασης, θεμέλιο της δημοκρατίας. Ως
τέτοια, δεν μπορεί να την σφετερισθεί ένας όμιλος ισχυρών. Συνεπάγεται επιπλέον μια
«κοινωνική υπευθυνότητα» και κατά συνέπεια η άσκησή της πρέπει να παραμείνει, σε
τελευταία ανάλυση, κάτω από τον υπεύθυνο έλεγχο της κοινωνίας. Αυτή η πεποίθηση
είναι που μας οδήγησε να προτείνουμε τη δημιουργία του Διεθνούς Παρατηρητηρίου
μέσων ενημέρωσης. Επειδή τα μέσα ενημέρωσης είναι σήμερα η μόνη εξουσία που δεν
έχει αντίβαρο, και επειδή δημιουργείται έτσι μια ανισορροπία επιζήμια για τη
δημοκρατία. Η δύναμη αυτής της ένωσης είναι πάνω από όλα ηθική: επιπλήττει
βασιζόμενη στην ηθική και τιμωρεί τα λάθη στο επίπεδο εντιμότητας των μέσων
ενημέρωσης μέσω εκθέσεων και μελετών τις οποίες επεξεργάζεται, δημοσιεύει και
διανέμει. Το Διεθνές Παρατηρητήριο μέσων ενημέρωσης αποτελεί ένα αναντικατάστατο
αντίβαρο στην κατάχρηση εξουσίας των μεγάλων ομίλων μέσων ενημέρωσης που
επιβάλλουν, στον τομέα της πληροφόρησης, μία μόνο λογική - τη λογική της αγοράς - και
μία μόνο ιδεολογία τη νεοφιλελεύθερη σκέψη. Αυτή η διεθνής ένωση επιθυμεί να ασκήσει
συλλογική ευθύνη, στο όνομα του ύψιστου συμφέροντος της κοινωνίας και του
δικαιώματος των πολιτών να είναι καλά πληροφορημένοι. Με αυτή την έννοια, εκτιμά ότι
είναι κεφαλαιώδους σημασίας τα διακυβεύματα της προσεχούς παγκόσμιας διάσκεψης για
την πληροφόρηση που θα πραγματοποιηθεί το Δεκέμβριο στη Γενεύη. Αναλαμβάνει επίσης
να προειδοποιεί την κοινωνία απέναντι στη χειραγώγηση που ασκούν τα μέσα
ενημέρωσης η οποία, όπως οι επιδημίες, πολλαπλασιάζεται τα τελευταία χρόνια. Το
Παρατηρητήριο συσπειρώνει τριών ειδών μέλη, τα οποία διαθέτουν τα ίδια δικαιώματα:
1) επαγγελματίες ή μη επαγγελματίες δημοσιογράφους, ενεργούς ή συνταξιούχους, όλων
των μέσων ενημέρωσης, κεντρικών ή εναλλακτικών,
2) πανεπιστημιακούς και ερευνητές όλων των επιστημονικών κλάδων, και πιο
συγκεκριμένα ειδικούς των μέσων ενημέρωσης, γιατί το πανεπιστήμιο, στο σημερινό
πλαίσιο, παραμένει ένας από τους σπάνιους χώρους που ακόμη προστατεύονται εν μέρει
απέναντι στις ολοκληρωτικές φιλοδοξίες της αγοράς,
3) χρήστες των μέσων ενημέρωσης, απλούς πολίτες και προσωπικότητες γνωστούς για
το ηθικό ανάστημά τους...
12. Οι υπέρμαχοι της παγκοσμιοποίησης έχουν διακηρύξει ότι ο 21ος αιώνας θα είναι ο
αιώνας των παγκοσμιοποιημένων επιχειρήσεων, η ένωση Media Watch Global βεβαιώνει
ότι θα είναι ο αιώνας στον οποίο η επικοινωνία και η πληροφορία θα ανήκουν επιτέλους
σε όλους τους πολίτες.
(Ignacio Ramone, LE-MONDE - 05/10/2003)
ΘΕΜΑΤΑ
Α. Πυκνώστε το παραπάνω δημοσίευμα σε ένα δικό σας κείμενο 150 λέξεων.
Β1.
α. Να διακρίνετε και να αναδιατυπώσετε με δικά σας λόγια: το θέμα του κειμένου και τη
θέση του συγγραφέα.
β. Γράψτε από έναν πλαγιότιτλο σε κάθε παράγραφο του κειμένου.
Β2.
α. Να εξετάσετε την οργάνωση (δομή και τρόπο ανάπτυξης) των παραγράφων: 1, 4, 5 και 9.
β. Τι δηλώνουν οι παρακάτω λέξεις του κειμένου: μολονότι, επίσης, με άλλα λόγια, επειδή.
γ. Ποια νοηματική σχέση συνδέει τις παραγράφους 1 και 2;
Β3. «Η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης δεν είναι παρά η επέκταση της συλλογικής
ελευθερίας της έκφρασης, θεμέλιο της δημοκρατίας»: αναπτύξτε την άποψη σε μία
παράγραφο.
Β4.
α. Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο των όρων: «τέταρτη εξουσία» και «πέμπτη εξουσία».
β. Να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις των παρακάτω φράσεων με ένα
συνώνυμό τους, χωρίς να αλλοιώνεται το νόημα.
-Ως τέτοια, δεν μπορεί να την σφετερισθεί ένας όμιλος ισχυρών…
-… επειδή δημιουργείται έτσι μια ανισορροπία επιζήμια για τη δημοκρατία.
-ούτε να χρησιμεύει ως πρόσχημα για τη συνειδητή διάδοση ψεύτικων ειδήσεων ή
συκοφαντιών.
Γ. Ποιος ο πολιτικός ρόλος του Τύπου στα πλαίσια του δημοκρατικού πολιτεύματος; Να
εξετάσετε όλες τις πλευρές του θέματος σε ένα κείμενο που προορίζεται να δημοσιευτεί
στη μαθητική εφημερίδα του σχολείου σας.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α. Ο συντάκτης στο παρόν άρθρο εξετάζει τους λόγους της παγκόσμιας κρίσης που
διέρχονται τα ΜΜΕ και προτείνει τρόπους εξόδου από αυτήν. Αρχικά, παρατηρεί πως, ενώ
παλαιότερα τα έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ έπαιζαν σαφώς πολιτικό ρόλο, καθώς
υπερασπίζονταν τον πολίτη από τις αυθαιρεσίες της εξουσίας, σήμερα, την εποχή της
παγκοσμιοποίησης, ο Τύπος δε λειτουργεί πια ως «τέταρτη εξουσία», εφόσον έχει υποστεί
μια «μετάλλαξη». γιγαντιαίες επιχειρήσεις συγκεντρώνουν όλα τα ΜΜΕ και όλες τις
παραδοσιακές δραστηριότητές τους. Στη συνέχεια, συγκρίνοντας τα σύγχρονα ΜΜΕ με
τον κινηματογραφικό ήρωα Κέιν, διαπιστώνει πως αυτά έχουν μετατραπεί σε πυλώνα και
υπερασπιστή της φιλελεύθερης οικονομίας, με αποτέλεσμα να αναπαράγουν ιδεολογικά
και να στηρίζουν τις υπόλοιπες εξουσίες. Γι΄ αυτό προτείνει να απαιτήσουν οι πολίτες
καλύτερη ποιότητα στην παρεχόμενη πληροφόρηση, συγκροτώντας μια «πέμπτη
εξουσία», που θα ελέγχει τις αυθαιρεσίες των ΜΜΕ. Καταληκτικά, τονίζει πως στα
πλαίσια αυτής της προσπάθειας συστήθηκε από ποικίλους παράγοντες το Διεθνές
Παρατηρητήριο των ΜΜΕ, με σκοπό - με την άσκηση ελέγχου - να αντισταθμίσει την
υπερεξουσία τους.
Β1.
α. Θέμα του κειμένου: Τα ΜΜΕ από «τέταρτη εξουσία» καταγγελίας των αυθαιρεσιών της
εξουσίας και βήμα διαλόγου του πολίτη με την εξουσία, στην εποχή της
παγκοσμιοποίησης έχουν υπαχθεί ολοκληρωτικά στη λογική και την υπηρεσία του
καπιταλιστικού συστήματος.
Θέση του συντάκτη: Είναι ανάγκη, πολίτες και δημοσιογράφοι, να συγκροτήσουν μια
«πέμπτη εξουσία», που θα καταγγέλλει την υπερεξουσία των μέσων ενημέρωσης.
β.
§1η: Ο Τύπος, καταφύγιο για τους πολίτες
§2η: Οι άρχοντες του κόσμου
§3η: Η μετατροπή των ΜΜΕ σε γιγάντιες επιχειρήσεις
§4η: Η συγχώνευση της μαζικής κουλτούρας, της επικοινωνίας και της πληροφόρησης στα
ΜΜΕ
§5η: Ο πολίτης Κέιν σήμερα
§6η: Η ενσωμάτωση των ΜΜΕ στο κυρίαρχο σύστημα
§7η - §8η: Η ανάγκη συγκρότησης μιας «πέμπτης εξουσίας»
§9η: Καλύτερη ποιότητα
§10η - §11η: Το Διεθνές Παρατηρητήριο μέσων ενημέρωσης, αντίβαρο εξουσίας
§12η: Η επικοινωνία και η πληροφορία θα ανήκουν σε όλους μας.
Β2. α.
§§ ΔΟΜΗ ΤΡΟΠΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
1 Θ.Π.: «Απέναντι…πολίτες» Με διαίρεση και
Σχόλ.: Πράγματι…αθώους ανθρώπους» παραδείγματα
Κατακλ.: «Ήταν…φωνή»
4 Θ.Π.: «Αυτές…αυτόνομες» Με διαίρεση και αντίθεση
Σχόλ.: Από τη μία…τοπικοί»
5 Θ.Π.: «Το 1940…Χιρστ» Με αντίθεση
Σχόλ.: «Ωστόσο…δυοπωλίων»
Κατακλ.: «Η παγκοσμιοποίηση…πληροφόρησης»
9 Θ.Π.: «Η πληροφόρηση…διατροφή» Με αναλογία
Σχόλ.: «Για μεγάλο…Ιράκ»
Κατακλ.: «Πρέπει…πληροφορία»
β. μολονότι = αντίθεση
επίσης = προσθήκη
με άλλα λόγια = επεξήγηση
επειδή = αιτιολόγηση
γ. Η νοηματική σχέση που συνδέει τις παραγράφους 1 και 2 είναι η αντίθεση. Πιο
συγκεκριμένα, η πρώτη παράγραφος αναφέρεται στον πολιτικό ρόλο που διαδραμάτιζαν
από παλιά τα ΜΜΕ, ενώ η 2η § κάνει λόγο για τη σημερινή κατάσταση.
Β3. Η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης δεν είναι παρά η επέκταση της συλλογικής
ελευθερίας της έκφρασης, θεμέλιο της δημοκρατίας. Από τη μια, ελευθερία της γνώμης
και της έκφρασης σημαίνει σκέφτομαι αδέσμευτα και εκδηλώνω ελεύθερα τις σκέψεις
μου, τις πεποιθήσεις και τα συναισθήματά μου. Από την άλλη, ελευθερία της
πληροφόρησης σημαίνει παίρνω και διαδίδω πλήρεις και ακριβείς πληροφορίες που
επιδέχονται παραπάνω από μια ερμηνεία-πληροφορίες που δεν απειλούν το αυτεξούσιο
ούτε του δέκτη ούτε του πομπού. Αναμφίβολα, και η ελευθερία της γνώμης και η
ελευθερία της πληροφόρησης στηρίζουν και προωθούν την ελεύθερη βούληση, την
ελεύθερη δράση και την ελεύθερη πολιτική επιλογή.
Β4.
α. – «Τέταρτη εξουσία»:
- «Πέμπτη εξουσία»:
β. οικειοποιηθεί, ζημιογόνα/επιβλαβής, άλλοθι
Γ.
Εισαγωγικά: Ο Τύπος ήταν από το 18ο αι. η τέταρτη εξουσία, καθώς ο ρόλος του ήταν να
ελέγχει τις τρεις άλλες εξουσίες. Ήταν ο άγρυπνος κριτής για τις ενέργειες των αρχών, ο
διεκδικητής για τα διάφορα κοινωνικά στρώματα, η έκφραση για τα προγράμματα των
πολιτικών κομμάτων και σε κάποιο βαθμό, η πολιτική διαπαιδαγώγηση των πολιτών.
Κύριο μέρος:
* Ο Τύπος δίκαια ονομάστηκε τέταρτη εξουσία, εφόσον δύναται να:
- προσφέρει ενημέρωση στον πολίτη, καθιστώντας τον συμμέτοχο και κριτή των
κοινωνικών και πολιτικών δρωμένων,
- λειτουργεί ως χοάνη ιδεών, απόψεων και προτάσεων, καθιστώντας τη δημοκρατία
πλατύτερη και στερεότερη,
- ενισχύει τις διαδικασίες διαλόγου, τη λειτουργική προϋπόθεση της δημοκρατίας,
- προβάλλει πειστικά τις δημοκρατικές αξίες, διαπαιδαγωγώντας στο πνεύμα της
δημοκρατίας τους πολίτες.
- …
* Ωστόσο, ο Τύπος – στην εποχή της παγκοσμιοποίησης – έχει μετατραπεί σε μεγάλη
βιομηχανία που συχνά διολισθαίνει σε αντιδημοκρατική βάση. Γιατί, όταν γίνεται ενεργούμενο
οικονομικών συμφερόντων ή επιδιώκει άνευ όρων το κέρδος από ανάγκη ή απληστία, όταν
γίνεται φερέφωνο διάφορων κομματικών εξουσιών, τότε διαστρεβλώνει το διάλογο,
δημαγωγεί αντί να ενημερώνει, αδιαφορεί για τις δημοκρατικές αξίες και, αντί να ελέγχει την
εξουσία, γίνεται ο ίδιος υπερεξουσία. …
* Η ευθύνη για μια ποιοτικότερη ενημέρωση βαραίνει και το δημοσιογραφικό κόσμο και εμάς
τους αναγνώστες. «Οι πολίτες πρέπει να κινητοποιηθούν και να απαιτήσουν, ώστε τα μέσα
ενημέρωσης που ανήκουν στους μεγάλους παγκόσμιους ομίλους να σέβονται την αλήθεια,
γιατί μόνο η αναζήτηση της αλήθειας συγκροτεί τελικά τη νομιμότητα της πληροφορίας». Οι
δημοσιογράφοι από τη δική τους πλευρά, καθήκον έχουν όχι να πείσουν «τον αναγνώστη ότι οι
ίδιοι λένε την αλήθεια, αλλά να τον προειδοποιήσουν ότι λένε τη «δική» τους αλήθεια, ότι
υπάρχουν όμως κι άλλες». …
Επίλογος- συμπέρασμα: Το γενικό συμπέρασμα, αβίαστο, είναι πως ο Τύπος είναι πολύτιμο
όργανο δημοκρατικής αγωγής, λειτουργίας και ελέγχου. Όμως αυτό υπό τον όρο ότι
λειτουργεί ο ίδιος δημοκρατικά προς όφελος του πολίτη και όχι των άνομων οικονομικών ή
άλλων συμφερόντων.
1 Χρήση του Διαδικτύου και ιδεολογία
Ήταν το Σεπτέμβριο του 2000 όταν σ' ένα συνέδριο Πολιτικού Μάρκετινγκ στην Αγγλία
άκουσα τον Blumler, τον παππού της πολιτικής επικοινωνίας στην Αγγλία, έναν γέροντα με
ζωηρό βλέμμα και σεβάσμια γενειάδα, ν' αναγγέλλει με τον παραστατικότερο τρόπο κάτι που
όλοι διαισθανόμαστε: την αλλαγή του ευρύτερου θεωρητικού πλαισίου στην επικοινωνιολογία.
Η επικοινωνιολογία άγεται από τις εξελίξεις στην κοινωνική θεωρία και τη νέα τεχνολογία.
Διαχρονικά υπάρχει μία σαφής διαλεκτική ανάμεσα στις εξελίξεις της επικοινωνιακής
τεχνολογίας και της δύναμης των ΜΜΕ. Μέχρι πρόσφατα το status quo οριοθετούσαν τα
χαρακτηριστικά και οι προβληματικές της μαζικής επικοινωνίας. Η ανατροπή έρχεται από την
ψηφιακή τεχνολογία και το Διαδίκτυο. Ο Blumler ενδεικτικά ανέφερε ότι οι δύο από τις
κυριότερες και καλύτερα τεκμηριωμένες θεωρίες για τη δύναμη των ΜΜΕ, το Cultivation
theory του Gerbner και το Spiral of silence της Noelle-Neuman, για να ισχύσουν, προϋποθέτουν
ομοιογενή επικοινωνιακή εκροή σε βαθμό που δεν είναι πλέον εφικτός από πολυδιασπασμένα
επικοινωνιακά συστήματα, όπως αυτά που κυριαρχούνται από το Διαδίκτυο και την ψηφιακή
πολυκαναλική τηλεόραση.
Κάθε καινούριο μέσο επικοινωνίας δημιουργεί τους προφήτες του, τις προσδοκίες του και
τις φοβίες του. Παράγεται λόγος που ούτε ιδεολογικά ουδέτερος ούτε και άμοιρος ευθυνών
για την περαιτέρω αντιμετώπιση του μέσου είναι. Η μαζική κοινωνία και η πρώτη εμφάνιση
των μέσων μαζικής επικοινωνίας έφερε μαζί της και το άγος της προπαγάνδας. Η εμφάνιση
της τηλεόρασης αναζωπύρωσε τις ιδεοληψίες των πανίσχυρων μέσων, ενώ η ιδιωτική
τηλεόραση στην Ελλάδα, τη ρητορική των διαπλεκομένων σα βασικό ερμηνευτικό σχήμα του
κοινωνικού γίγνεσθαι. Κάθε μέσο επικοινωνίας, σε δεδομένη ιστορική στιγμή, έχει το δικό του
συνολικό κοινωνικό ήθος, τους παράγοντες που συνιστούν την αξιοπιστία και την κοινωνική
αποδοχή του.
Στην περίπτωση του Διαδικτύου το ήθος αυτό δομήθηκε από την πρώτη στιγμή κατ'
αντιπαράθεση με τη μαζική επικοινωνία και δη την τηλεόραση. Σύμφωνα με την οπτική αυτή,
το χαμηλό κοινωνικό ήθος της τηλεόρασης συναρτάται με τη μαζικοποίηση και τη
συγκεντροποίηση του μέσου. Ένας πομπός εκπέμπει συγχρόνως σε πολλαπλούς δέκτες που δεν
έχουν τη δυνατότητα απάντησης. Έτσι, η τηλεόραση λειτουργεί σαν τεχνολογία καταπίεσης.
Το άτομο είναι παθητικός θεατής / καταναλωτής του τηλεοπτικού προϊόντος. Το Διαδίκτυο
επιδρά στον ίδιο τον ορισμό, στην ουσία των ΜΜΕ. Ουσιαστικά αποδομεί το μαζικό από το
μέσο κι ενσωματώνει το στοιχείο της επικοινωνιακής επανατροφοδότησης, λειτουργώντας
έτσι, σύμφωνα με τον de Sola Pool, σαν «μια τεχνολογία που απελευθερώνει». Στο Διαδίκτυο
το άτομο έχει τον έλεγχο, το μήνυμα είναι εξατομικευμένο κι εξυπηρετεί τις ανάγκες του.
Αυτό καθίσταται εμφανές και στο σημειολογικό επίπεδο: ο θεατής ενεργοποιείται και γίνεται
χρήστης. Συγχρόνως, οι επικοινωνιακές διαδικασίες μέσω του Διαδικτύου μπορούν να είναι
έντασης πληροφοριών, ενεργοποιώντας έτσι διαδικασίες λογικής, σε αντίθεση με την
αποχαύνωση που αποδίδεται στη μαζική επικοινωνία. Τα χαρακτηριστικά αυτά, άλλοτε ρητά
και άλλοτε υπονοούμενα στο λόγο των τεχνοφιλικών οραματιστών και αναλυτών, συντέλεσαν
στη δόμηση του ήθους του Διαδικτύου.
Το ήθος του Διαδικτύου δομείται μέσα από τη θετική διασύνδεσή του με την
παγκοσμιοποίηση. Η διαδικτυακή επικοινωνία παράγει κοινή συνείδηση μεταξύ των χρηστών
καθώς και κοινή κουλτούρα. Ο παγκόσμιος χαρακτήρας του Διαδικτύου σημαίνει ότι η
συνείδηση που παράγει είναι παγκόσμια και η κουλτούρα του, αυτή της παγκοσμιοποίησης.
Αυτή η χρήση του Διαδικτύου δεν είναι απλώς λειτουργική, αλλά και ιδεολογική, αφού προωθεί
μια συγκεκριμένη αντίληψη για τον κόσμο. Ακριβώς όπως στις προηγούμενες δεκαετίες τα
εθνικά ραδιοτηλεοπτικά συστήματα ενίσχυαν τις ιδεοληψίες και λειτουργίες του κράτους-
έθνους.
Η ίδια λειτουργία ιδωμένη από μία άλλη σκοπιά οδηγεί σ' ένα άλλο φάσμα αξιολογήσεων.
Η ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας με την πολλαπλότητα των επικοινωνιακών διαύλων
τους οποίους δημιουργεί, επιδρά στην κατασκευή και διαχείριση της κοινής επικοινωνιακής
εμπειρίας και θεματολογίας ως ενοποιητικού παράγοντα σε μια κοινωνία. Σύμφωνα με αυτή
την προβληματική, ο πολλαπλασιασμός των επικοινωνιακών διαύλων, που συχνά λειτουργούν
σε διεθνές επίπεδο, επιφέρει μια έντονα θεματική διάταξη του επικοινωνιακού πεδίου.
Ο επικοινωνιακός χώρος οργανώνεται σύμφωνα με τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα της κάθε
ομάδας. Έτσι, μακροπρόθεσμα δημιουργούνται διαφορετικά, αυτόνομα και σταδιακά μη
εφαπτόμενα συμβολικά περιβάλλοντα. Το επικοινωνιακό περιβάλλον χάνει τον ενοποιητικό του
ρόλο και ωθεί τα άτομα στις ιδιαίτερες ασχολίες τους και τα ειδικά τους ενδιαφέροντα,
στερώντας τους το κοινό φάσμα εμπειριών και γνώσεων που μπορεί να τα ενεργοποιήσει ως
πολίτες. Το ίδιο το έθνος, που κατά πολλούς είναι ένα επικοινωνιακό φαινόμενο, μία
φαντασιακή κοινότητα που στηρίζεται στη χρήση κοινών κωδικών κι εμπειριών, μπορεί να
επηρεαστεί από αυτήν την τάση. Στην Αμερική υπάρχει ο φόβος ότι η πολυδιάσπαση και η
θεματική οργάνωση του συμβολικού περιβάλλοντος αποδομεί το αμερικανικό πολιτισμικό
χωνευτήρι, ακυρώνοντας τον αφομοιωτικό/κοινωνικοποιητικό ρόλο των ΜΜΕ για τους νέους
μετανάστες.
Το Διαδίκτυο προβάλλεται σ' ένα άλλο νοηματικό επίπεδο - αυτό της πολιτικής
επικοινωνίας - σαν υποκατάστατο και των δύο μηχανισμών διαμεσολάβησης, που
ενεργοποιούνται στο σύγχρονο σύστημα πολιτικής επικοινωνίας, δηλαδή των ΜΜΕ και των
κομμάτων. Οι προφήτες της διαδικτυακής τεχνοφιλίας οραματίζονται την κυβερνοδημοκρατία
σαν ένα τρίτο στάδιο εξέλιξης της δημοκρατίας, μετά την άμεση δημοκρατία της
αρχαιοελληνικής πόλης και τη σημερινή δια αντιπροσώπευσης δημοκρατία. Θεωρούν, με τη
βεβαιότητα που τους παρέχει ο τεχνολογικός ντετερμινισμός, ότι το Διαδίκτυο θα παρέχει την
απαραίτητη ενημέρωση για τα σημαντικά θέματα, καθώς και τη δυνατότητα της άμεσης
συμμετοχής σε διαδικτυακά δημοψηφίσματα, που σταδιακά θα υποκαταστήσουν την
κοινοβουλευτική δραστηριότητα. Οι εξελίξεις στη νέα ψηφιακή τεχνολογία μειώνουν το
κόστος των πολιτικών εκστρατειών και καθιστούν τη διαδικασία αυτο-οργάνωσης και την
κινητοποίηση σε επίπεδο βάσης μόνον εφικτές, αλλά και συνεχώς αποδοτικότερες. Με βάση το
Διαδίκτυο αναπτύσσονται νέες μορφές πολιτικής δράσης, νέες δυνατότητες. Πώς
αξιολογούνται αυτές; Προφανώς η αξιολόγηση επηρεάζεται από το ποιόν του χρήστη. Όταν
χρησιμοποιούν τις δυνατότητες κοινωνικά κινήματα, όπως οι φεμινίστριες ή οι Ζαπατίστας
στο Μεξικό, η αξιολόγηση είναι θετική, ενώ όταν το χρησιμοποιούν οι νεοναζί ή οι Ταλιμπάν η
αξιολόγηση γίνεται φοβική.
Ο περί Διαδικτύου λόγος είναι σημαντικός, γιατί επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο
αντιλαμβανόμαστε την ψηφιακή τεχνολογία και το Διαδίκτυο, γιατί δύναται να νομιμοποιήσει
ή να απονομιμοποιήσει τις κοινωνικές και πολιτικές χρήσεις και να καθορίσει το εύρος των
διαθέσιμων επιλογών. Ποιο θα είναι όμως το τελικό αποτέλεσμα; Ποια σχέση έχουν οι
προσδοκίες με την πραγματικότητα; Δίπλα στους τεχνοφιλικούς οραματιστές πυκνώνουν οι
φωνές επιστημόνων, που υποστηρίζουν ότι η νέα ψηφιακή τεχνολογία και το Διαδίκτυο
ενσωματώνονται στο υπάρχον σύστημα εξουσιαστικών δομών, χωρίς να επιφέρουν
ουσιαστικές ανατροπές, ότι η ρητορική περί κυβερνο-δημοκρατίας είναι μια μορφή
επιστημονικού λαϊκισμού, καταδικασμένη ν' αποτύχει από την ενδημική απάθεια του πολίτη και
την περιορισμένη δυνατότητά του να διαχειριστεί τις πληροφορίες, ότι οι ειδησεογραφικοί
οργανισμοί που κυριαρχούσαν μέχρι σήμερα απλώς θα επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους
και σ' έναν δίαυλο ακόμα, το Διαδίκτυο, διατηρώντας τον κεντρικό τους ρόλο. Για την ώρα
δεν μπορούμε να ξέρουμε ποιος έχει δίκιο.
Μερικές φορές τα όνειρα αργούν να πραγματωθούν. Μια νέα τεχνολογία χρειάζεται 20-30
χρόνια για να διαπεράσει όλη την κοινωνία και να επιβάλει τη λογική της. Η τηλεόραση
λειτούργησε επί 22 χρόνια (1966-1989) κάτω από τη λογική του κομματικού συστήματος, πριν
απογαλακτιστεί κι επιβάλλει τη λογική της στο πολιτικό σύστημα. Στην περίπτωση του
Διαδικτύου ο αριθμός των ατόμων που έχουν κομπιούτερ ή πρόσβαση στο Διαδίκτυο δεν
αποτελεί ασφαλές κριτήριο, γιατί δεν αποκαλύπτει τίποτα για το είδος της χρήσης που
γίνεται. Μόνον όταν η υποκατάσταση των γενεών ακολουθήσει την υποκατάσταση των
τεχνολογιών, μόνο δηλαδή όταν οι γενεές που εξ απαλών ονύχων εμποτίστηκαν με τη λογική
του Διαδικτύου και της ψηφιακής τεχνολογίας αποτελέσουν τον κορμό της κοινωνίας, θα
έχουμε πλήρη επίγνωση της συνολικής επίδρασης.
(Aθ. Σαμαράς, «Ε», 15/1/01)
ΘΕΜΑΤΑ
Α. Πυκνώστε το παραπάνω δημοσίευμα σε ένα δικό σας κείμενο 120 λέξεων.
Β1. Τοποθετήστε έναν πλαγιότιτλο σε κάθε παράγραφο του κειμένου.
Β2. Ποια τα δομικά στοιχεία και ο τρόπος ανάπτυξης της 3ης §;
Β3. Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές με βάση το κείμενο;
α. Η τηλεόραση λειτουργεί απελευθερωτικά για το άτομο.
β. Οι «τεχνοφοβικοί» θεωρούν πως το Διαδίκτυο απειλεί την κοινωνική συνοχή των
κοινωνιών.
γ. Το Διαδίκτυο δημιουργεί νέες δυνατότητες δράσης και συμμετοχής των πολιτών.
δ. Η εκτίμηση της αξιοπιστίας του Διαδικτύου δεν είναι εφικτή, γιατί δεν ανδρώθηκε
ακόμα η γενιά που μεγάλωσε με αυτό.
Β4. Γράψτε από ένα συνώνυμο για τις υπογραμμισμένες λέξεις του κειμένου, χωρίς να
αλλοιώνεται το νόημα των φράσεων.
Γ. Με βάση το κείμενο, το Διαδίκτυο αλλά και τα υπόλοιπα Μ.Μ.Ε. μπορούν να συμβάλουν
είτε στη δημιουργία κοινής συνείδησης ανάμεσα στους λαούς του κόσμου είτε στον
πολιτιστικό «αποχρωματισμό» τους και στην κατ΄ επέκταση ομοιογενοποίησή τους.
Αναπτύξτε τις απόψεις σας για το θέμα και τονίστε πώς μπορούν τα Μ.Μ.Ε. να
προωθήσουν την αλληλοκατανόηση και τον αλληλοσεβασμό μεταξύ των ανθρώπων. Το
κείμενό σας να έχει τη μορφή εισήγησης σε σχολική εκδήλωση.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α. Το παρόν δημοσίευμα αναλύει τον ιδεολογικό ρόλο του Διαδικτύου. Ο συντάκτης του
ξεκινά με τη διαπίστωση πως, με βάση την αλληλεξάρτηση επικοινωνιακής τεχνολογίας
και μέσων ενημέρωσης, κάθε νεότευκτο επικοινωνιακό μέσο δημιουργεί αντιφατικές
προσδοκίες. Πιο συγκεκριμένα, θεωρήθηκε από πολλούς πως υπερέχει έναντι της
τηλεόρασης σε πολλά σημεία, γεγονός που τους οδήγησε να πιστεύουν πως το Διαδίκτυο,
παράγοντας μια κοινή παγκόσμια συνείδηση, μπορεί να λειτουργήσει ως συνεκτικός
δεσμός των κοινωνιών και ανανεωτικός συντελεστής της δημοκρατίας. Αντίθετα, άλλοι
επισημαίνουν το φόβο της κοινωνικής αποδιοργάνωσης και της πολιτιστικής
αλλοτρίωσης που αυτό συνεπάγεται. Καταληκτικά, ο συντάκτης τονίζει πως είναι πρόωρο
να καταδικάζουμε το νέο αυτό μέσο επικοινωνίας, αν δε μεσολαβήσει κάποιο διάστημα,
ώσπου να ανδρωθεί η γενιά που μεγάλωσε μαζί του.
B1.
§§ Πλαγιότιτλοι
1η Η στενή σχέση επικοινωνιακής τεχνολογίας και εμβέλειας των Μ.Μ.Ε.
2η Κάθε καινούριο μέσο επικοινωνίας έχει το δικό του κοινωνικό ήθος
3η Η υπεροχή του Διαδικτύου έναντι της τηλεόρασης
4η Το Διαδίκτυο παράγει μια κοινή παγκόσμια συνείδηση
5η Το Διαδίκτυο λειτουργεί ως ενοποιητικός παράγοντας σε μια κοινωνία
6η Ο φόβος διάσπασης της κοινωνικής συνοχής
7η Η κυβερνο-δημοκρατία
8η Ο αντίπαλος λόγος
9η Ο τελικός απολογισμός για το Διαδίκτυο αργεί
Β2.
Δομή παραγράφου:
Θ.Π.: Στην περίπτωση… την τηλεόραση.
Σχόλια: Σύμφωνα με … επικοινωνία.
Κατακλείδ Τα χαρακτηριστικά αυτά, … του Διαδικτύου.
α:
Τρόπος ανάπτυξης: με αντίθεση
Γ.
Διαδίκτυο – Μ.Μ.Ε. και πολιτιστικός «αποχρωματισμός»:
- Η πληθώρα πληροφοριών ταράζει την ατομική αλλά και την εθνική ισορροπία. Είναι
αδύνατον πια ο άνθρωπος να μπορέσει να χωνέψει όλο αυτό το υλικό, δίχως να χάσει,
ως ένα βαθμό, αυτή την ισορροπία. Από την άλλη, η ιδιαιτερότητα του εθνικού
πολιτισμού κινδυνεύει να εξαφανισθεί και η παράδοση να απεμποληθεί. Όσο και να
θέλουμε να κρατήσουμε τις παραδόσεις μας, ο κραδασμός που υφιστάμεθα από την
εισβολή αλλότριων τρόπων ζωής – παραμορφωτικών τις πιο πολλές φορές – είναι τόσο
μεγάλος, που στο τέλος η παράδοση εξασθενίζει και δεν είναι ικανή να θρέψει το
καινούριο. Ο παραδοσιακός συγκρητισμός των πολιτισμών είχε πίστωση χρόνου. Το
αλλότριο ενσωματωνόταν φυσιολογικά στο γηγενές και η εξέλιξη ήταν σχεδόν ομαλή.
- Η ελευθερία ενός πολιτισμού είναι η αναγνώριση του δικαιώματός του για αβίαστη
ανάπτυξη. Η συνάντηση όμως των πολιτισμών στα μέσα ενημέρωσης είναι τελείως
άνιση. Η προπαγάνδιση του αμερικάνικου τρόπου ζωής με κάθε τρόπο και η απουσία
της προβολής και του αντίλογου των άλλων πολιτισμών συνιστά πρώτης τάξεως
παραβίαση των δημοκρατικών και φιλελεύθερων αξιωμάτων. Πρόκειται για ένα
μονόλογο της εμπορευματοποιημένης υπερατλαντικής κουλτούρας τόσο διαβρωτικά
πειστικό, ώστε χωρίς συνθετικές και αφομοιωτικές διαδικασίες να κινδυνεύουν η μια
μετά την άλλη οι παραδοσιακές κοινωνίες.
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ:
Α’ Η εκπαιδευτική αξία του ίντερνετ:
Το διαδίκτυο του οποίου η χρήση σημείωσε πραγματικά εκρηκτική εξάπλωση μετά το 1994, παρέχει μια σειρά
εργαλείων που προσφέρουν διαφορετικές δυνατότητες και επιτρέπουν: να στείλουμε ή να λάβουμε μηνύματα ανά πάσα
στιγμή, μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, να ανταλλάξουμε μεγάλα αρχεία ηλεκτρονικής μορφής, να
αναζητήσουμε πληροφορίες και υλικό στη τεράστια διεθνή εγκυκλοπαίδεια, (με κείμενα, εικόνες, ήχους, και βίντεο)
που έχει δημιουργηθεί στο παγκόσμιο ιστό του ‘World Wide Web’, να συζητήσουμε γραπτώς, ταυτόχρονα ή μη
(συγχρόνως ή όχι) με πλήθος άλλων ανθρώπων αναφορικά με κάποιο θέμα κοινού ενδιαφέροντος (μέσω ‘Chatts’ και
‘Forums’ αντίστοιχα), να έχουμε οπτική επαφή και ηχητική επικοινωνία με συνομιλητές/τριες, δυνατότητα που
επιτρέπει την τηλεσυνδιάσκεψη (Videoconference) και τα σεμιναριακά μαθήματα από απόσταση, να εργαστούμε από
κοινού ή συνεργατικά διαμέσου ειδικών εργαλείων (whiteboard, κ.ά.). Kαθένα από τα παραπάνω εργαλεία έχει τα δικά
του πλεονεκτήματα αλλά ενδεχομένως η αξιοποίησή του παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες στο πλαίσιο μιας
μαθησιακής διαδικασίας. Η αποτελεσματικότητα της όποιας χρήσης του διαδικτύου για εκπαιδευτικούς σκοπούς
ουσιαστικά εξαρτάται λιγότερο από τη φύση του μέσου και περισσότερο από την καταλληλότητα της χρήσης του στο
πλαίσιο των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων.
Γενικά, στις περισσότερες χώρες, το διαδίκτυο αξιοποιείται εκπαιδευτικά για την εκπλήρωση των ακόλουθων στόχων:
την επικοινωνία ανάμεσα σε σχολικές τάξεις και σχολικές μονάδες, την πρόσβαση σε πηγές παιδαγωγικού υλικού,
την ανάπτυξη νέων μεθόδων που βασίζονται στη συνεργατική εργασία, τη διάχυση των τοπικών, περιφερειακών ή
εθνικών εκπαιδευτικών πρακτικών, την πρόσβαση σε πηγές πολυμέσων. Το διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα να
δημιουργήσουμε νέες καταστάσεις μάθησης, να τροποποιήσουμε τις συνθήκες απόκτησης βασικών ικανοτήτων
(αναζήτηση κειμένων, πληροφοριών, επικοινωνία), αλλά παράλληλα μας καλεί να μελετήσουμε τις σημειολογικές,
εκπαιδευτικές, ηθικές και πολιτιστικές διαστάσεις της επικοινωνίας.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ:
Η ανταλλαγή, η επικοινωνία και η συνεργασία δεν πρέπει να μείνουν ευγενείς προθέσεις. Το ηλεκτρονικό
ταχυδρομείο δεν αποτελεί παρά ένα εργαλείο. Η χρήση του αξιοποιείται μόνο αν το θέσουμε στην υπηρεσία
συγκεκριμένων εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων με προσδιορισμένους στόχους. Οι οργανωμένες λοιπόν ανταλλαγές
ανάμεσα σε μαθητές διαφορετικών τάξεων επιτρέπουν να παρουσιάσουμε παιδαγωγικές δραστηριότητες, για
παράδειγμα στην ιστορία ή στη γλώσσα. Οι μαρτυρίες και οι πληροφορίες που μεταδίδονται μεταξύ συνεργαζόμενων
τάξεων ενεργοποιούν του μαθητές διαφορετικά απ’ ό,τι τα βιβλία ή οι διαλέξεις του διδάσκοντα. Η διεθνής ανταλλαγή
μηνυμάτων και υλικού δημιουργεί επικοινωνιακές καταστάσεις πραγματικές, αυθεντικές, που έχουν ‘νόημα’ και κατά
συνέπεια είναι ευνοϊκές για τη μάθηση. Η χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου δεν είναι μονοδιάστατη ούτε
ανεξάρτητη (δίχως αυτό να αποκλείεται). Συμπεριλαμβάνεται σε μια σειρά δραστηριοτήτων σε συνδυασμό με άλλα
συμβατικά μέσα, στο πλαίσιο των υπαρχόντων διδακτικών στόχων ή άλλων νέων που προάγουν τη μάθηση και την
κοινωνική φύση του σχολείου. Με βάση ένα καθορισμένο αντικείμενο επικοινωνίας, οι ανταλλαγές ανάμεσα σε τάξεις
και ανάμεσα σε μαθητές μπορούν να μετατραπούν σε μια ομπρέλα διεπιστημονικών δραστηριοτήτων, δημιουργώντας
ένα πεδίο μαθησιακών κοινοτήτων διαφόρων πολιτισμών και εθνοτήτων.
1
Ηπληγωμένηείδηση
Στις ειδήσεις των οκτώμισι βλέπουμε πολύ αίμα. Αλλά τη θανατηφόρο πληγή δεν τη
βλέπουμε ποτέ, γιατί το πτώμα έχει εξαφανιστεί. Μιλάω γι' αυτό που λέγαμε τον περασμένο
αιώνα «Ειδήσεις». Σήμερα έχουν αντικατασταθεί με πρόχειρα επιθεωρησιακά σκετσάκια που
σκηνοθετούνται επί τόπου και διάφοροι επώνυμοι ή ανώνυμοι καλούνται να παίξουν τον εαυτό
τους. Αυτοί οι διασκεδαστές της κοινής γνώμης φαίνεται ότι προσελκύουν ένα καταναλωτικό
κοινό χαμηλού πνευματικού επιπέδου, που παρακολουθεί με την ίδια βουλιμία και τα
διαφημιστικά μηνύματα. Δεν αποτελεί καμιά πρωτοτυπία αν πούμε πως ένας τηλεοπτικός ή
ραδιοφωνικός σταθμός που δημιουργείται έχει ως την πλέον ευγενή φιλοδοξία τη μεγάλη
δαγκωματιά στη διαφημιστική πίτα.
Και φυσικά κανείς δεν σε υποχρεώνει να δεις τηλεόραση κι αν αυτό είναι που θέλει το
φιλοθέαμον κοινό, για ποιο λόγο κάποια κουλτουριάρα μειοψηφία να επιβάλει το δικό της
γούστο στους πολλούς; Τα επιχειρήματα αυτού του είδους κρύβουν μέσα τους μια δημαγωγία
που στηρίζεται σε μια παμπάλαια συνταγή. Αντικαθιστάς το πραγματικό πρόβλημα μ' ένα
ψεύτικο και το παρουσιάζεις ως αληθινό, έτσι που το πραγματικό πρόβλημα να παρουσιαστεί
ως αναληθές. Και το πρόβλημα στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι το γούστο του καθενός,
αλλά το δικαίωμα του πολίτη στην πληροφόρηση και στη γνώση.
Έχουμε ήδη μπει σ' ένα μέλλον που το αγνοούμε σχεδόν παντελώς. Από την κλωνοποίηση
του ανθρώπου που ήδη επιτρέπεται δια νόμου στη Μ. Βρετανία μέχρι την ιδιωτικοποίηση της
δημόσιας-κοινής περιουσίας, και την ολοκληρωτική κυριαρχία της αγοράς σε παγκόσμιο
επίπεδο μέχρι την καταστροφή του περιβάλλοντος και τη μαζική ανεργία και φτώχεια έχουμε
μια νέα πραγματικότητα που επιβάλλεται ταχύτατα και με άμεσες συνέπειες για τη ζωή μας.
Ποιος θα μας πληροφορήσει υπεύθυνα και συστηματικά για όλα αυτά;
Όχι πάντως η τηλεόραση. Αυτή λειτουργεί σαν λογοκρισία αυτού του απειλητικού
μέλλοντος που παράγει μια μαζική ανασφάλεια. Είναι ένα είδος ουτοπίας του SHOPPING
CENTER, της ιλουστρασιόν σελίδας, της εικονικής πραγματικότητας. Ψωνίζω άρα υπάρχω και
υπάρχω για να ψωνίζω. Πόσοι άραγε να κάνουν την ψυχοθεραπεία τους στις προθήκες των
καταστημάτων και πόσοι μπορούν να δουν τι κρύβεται πίσω από τις βιτρίνες και να κάνουν
συσχετισμό του φθηνού προϊόντος με την παιδική εργασία;
Αυτό όμως έφερε και ένα σημαντικό καλό. Εκείνα τα έντυπα που είναι εξαρτημένα από το
κοινό τους, και εννοώ μ' αυτόν τον όρο κάποιες ιστορικές εφημερίδες και περιοδικά που
κέρδισαν τον κόσμο τους με την εγκυρότητα και το βάθος των αναλύσεων, όσο και αν είναι
μεγάλα πια καπιταλιστικά συγκροτήματα, κατάλαβαν πως μόνο η πληροφόρηση και η γνώση
είναι τα εμπορεύματα που συντηρούν τους πιστούς πελάτες. Αναφέρομαι στη μεγαλύτερη
σουηδική εφημερίδα, την DAGENS NYHETER, που είδε να χάνει την πρωτιά της από έναν
ανταγωνισμό που κανείς δεν τον πήρε στα σοβαρά. Ήταν η εφημερίδα METRO που μοιραζόταν
δωρεάν κάθε πρωί στο σουηδικό μετρό. Αυτή η εφημερίδα κινήθηκε στο χώρο του μέσου
παρονομαστή. Δηλαδή είχε σύντομες ειδήσεις, θέματα κοινής αποδοχής και δεν ενοχλούσε
κανέναν, εκτός και αν αυτό της έδινε τη δυνατότητα να εκφράσει το μέσο αναγνώστη. Π.χ.,
κάποιο οικονομικό σκάνδαλο ή δυσλειτουργία κάποιου δημόσιου τομέα. Η DAGENS NYHETER
που εκδίδεται αδιαλείπτως από το 1864, δεν είχε αποφύγει τον πειρασμό και είχε ενδώσει στη
γοητεία του μέσου αναγνώστη, πράγμα που είχε δυσαρεστήσει τον υπεύθυνο αναγνώστη. Και
από την αρχή της χρονιάς και αυτού του αιώνα, με κύριο άρθρο που υπέγραφαν όλοι οι
αρχισυντάκτες τμημάτων μαζί με το διευθυντή τους άλλαξαν γραμμή πλεύσης. Γνώση,
ανάλυση, κουλτούρα, ψάξιμο του κάθε θέματος στο βάθος. Ανθρωπισμός και δημοκρατία.
Δηλαδή εκείνα τα θέματα που χρειάζεται ο σημερινός άνθρωπος για να καταλάβει σε ποιον
κόσμο ζει. Τηρουμένων των σχετικών αναλογιών, κάτι αντίστοιχο έχει συμβεί και στην
Ελλάδα. Όσες εφημερίδες προσέφεραν «ένθετη» γνώση, βρήκαν ανταπόκριση στο κοινό.
Όσοι από μας έχουμε ένα μέσο άνθρωπο στο μυαλό μας και απευθυνόμαστε σ' αυτόν,
καλύτερα να τον ξεχάσουμε. Η δουλειά μας είναι να δίνουμε εξετάσεις κάθε φορά που έχουμε
δημόσιο λόγο.
(Περικλής Κοροβέσης, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 29/01/2001)
ΘΕΜΑΤΑ
Α. Πυκνώστε το άρθρο σε ένα δικό σας κείμενο 100 λέξεων.
Β1. Αναπτύξτε σε μία παράγραφο το αντιθετικό ζεύγος: μέσος αναγνώστης ≠ υπεύθυνος
αναγνώστης.
Β2. «Ψωνίζω άρα υπάρχω και υπάρχω για να ψωνίζω»: εξηγήστε το νόημα της φράσης.
Β3. «Δεν αποτελεί… πίτα»: Γράψτε ένα σχόλιο πάνω στο ίδιο θέμα από διαφορετική οπτική
γωνία.
Β4. Γράψτε ένα συνώνυμο για τις λέξεις του κειμένου: ενδώσει, βουλιμία, προσελκύουν.
Β5. α. «Δεν αποτελεί καμιά πρωτοτυπία αν πούμε πως ένας τηλεοπτικός ή ραδιοφωνικός
σταθμός που δημιουργείται έχει ως την πλέον ευγενή φιλοδοξία τη μεγάλη δαγκωματιά
στη διαφημιστική πίτα»: Αναδιατυπώστε την υπογραμμισμένη φράση ώστε να ταιριάζει
σε επισημότερο ύφος.
β. φιλοθεάμον: Γράψτε δύο λέξεις με πρώτο συνθετικό το α΄ συνθετικό της λέξης
«φιλοθεάμον» και άλλες δύο ομόρριζες με το β΄ συνθετικό της ίδιας λέξης.
Γ. Είσαι αρχισυντάκτης σε ένα νεανικό εβδομαδιαίο ενημερωτικό έντυπο. Ποια θέματα
πιστεύεις πως χρειάζεται ένας νέος της ηλικίας σου, για να καταλάβει σε ποιον κόσμο
ζούμε; Το κείμενό σου έχει τη μορφή editorial (κύριου άρθρου) στο πρώτο τεύχος του
εντύπου που εκδίδεις.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α. Ο συγγραφέας στο παρόν δημοσίευμα εξετάζει τη σχέση της τηλεόρασης και των
εφημερίδων με το κοινό τους. Διαπιστώνει πως τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων είναι
δραματοποιημένα, για να προσελκύουν απλούς καταναλωτές ειδήσεων και διαφημίσεων.
Σπεύδει να διευκρινίσει πως αυτό το πρόβλημα δεν είναι απλώς θέμα γούστου αλλά κατά
πόσο πραγματώνεται το δικαίωμα του πολίτη στην πληροφόρηση. Υποστηρίζει πως η
τηλεόραση αδυνατεί να παράσχει υπεύθυνη πληροφόρηση και γνώση για ό,τι συμβαίνει
στον κόσμο. Από την άλλη, υπογραμμίζει πως όσα έντυπα προσελκύουν το αναγνωστικό
κοινό με ποιοτική ενημέρωση και πολύπλευρη γνώση, βρίσκουν ανταπόκριση. Γι΄ αυτό
χρέος όσων ανθρώπων αρθρώνουν δημόσιο λόγο είναι να μην υποκύπτουν στη γοητεία
του μέσου αναγνώστη.
Β1. Οι ιθύνοντες των καναλιών επινοώντας τον όρο «μέσος τηλεθεατής», που απορρίπτουν
όλοι οι σοβαροί επικοινωνιολόγοι, έχουν την άνεση να πειραματίζονται, να στήνουν από
άθλια σόου μέχρι θεατρικοποιημένα ρεπορτάζ, να εξυψώνουν αστέρια της σόου μπίζνες
για να τα χλευάσουν, να αναδεικνύουν μια απίστευτη εσωστρέφεια και ύστερα να
κυνηγούν μανιωδώς τη διεθνή επικαιρότητα, καταφεύγοντας στην επίκληση του μέσου
τηλεθεατή. Αφού κανείς δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του ως μέσο τηλεθεατή, κανείς δεν
εκφράζει αντιρρήσεις. Υπάρχουν δύο τύποι αναγνωστών, ο μέσος και ο υπεύθυνος
αναγνώστης. Ο πρώτος αρέσκεται να διαβάζει έντυπα που θωπεύουν τις αδυναμίες του,
που δεν απαιτούν την καταβολή διανοητικών δυνάμεων, αλλά περιορίζονται σε μια
επιφανειακή και συχνά μανιχαϊστική θεώρηση της πραγματικότητας. Περισσότερο κάνει
αναγνωστικό «ζάπιγκ» παρά μελετά σε βάθος ό,τι διαβάζει. Εντυπωσιάζεται από τους
πηχυαίους τίτλους και τις έγχρωμες προκλητικές φωτογραφίες, χωρίς να εμβαθύνει στα
γεγονότα. Αντίθετα, ο υπεύθυνος αναγνώστης εναλλάσσει τις πηγές πληροφόρησής του,
αμφιβάλλει, αμφισβητεί και είναι πάντα απαιτητικός όσον αφορά την ποιότητα των
κειμένων που διαβάζει. Είναι επιλεκτικός σε ό,τι πέφτει στα χέρια του και δεν
παρασύρεται από εντυπωσιασμούς και δήθεν αποκαλύψεις. Είναι εχθρός της
προχειρογραφίας, του λαϊκισμού και της παραπληροφόρησης. Δε διστάζει να
εγκαταλείψει ένα έντυπο που δε σέβεται τη νοημοσύνη του ή επιχειρεί να τον εκβιάσει
συναισθηματικά.
Β2. Η φράση «Ψωνίζω άρα υπάρχω και υπάρχω για να ψωνίζω» υπογραμμίζει με την
παραδοξολογία της την ιδεολογία του καταναλωτισμού που έχει αλώσει όλους τους
κοινωνικούς χώρους. Η κατανάλωση δεν είναι πλέον μια απλή διαδικασία ικανοποίησης
των αναγκών μας, αλλά έχει αναχθεί σε θρησκεία, σε ψυχοθεραπευτικό μέσο για κάθε μας
ανεπάρκεια ή πρόβλημα. Ο σύγχρονος άνθρωπος δε διαθέτει άλλη προσδιοριστική
ιδιότητα εκτός από αυτήν του παθητικού καταναλωτή, που έχει αναγάγει σε αυτοσκοπό
της ζωής του τη διηνεκή ικανοποίηση των πλασματικών αναγκών που του υποβάλλονται.
Β3. Η διαφήμιση αποτελεί το οξυγόνο των μέσων ενημέρωσης. Χωρίς αυτήν το κόστος της
ψυχαγωγίας και ενημέρωσής μας θα ήταν μεγάλο και θα έπρεπε να πληρώνουμε σε τιμή
υψηλότερη των δυνατοτήτων μας. Οι τηλεοπτικοί και ραδιοφωνικοί σταθμοί, τα έντυπα,
οι μεγάλες «πύλες» του Διαδικτύου αποτελούν καπιταλιστικά συγκροτήματα που
λειτουργούν όχι απλώς για να επιβιώσουν αλλά για να εξασφαλίσουν κέρδος. Συνεπώς, η
προσέλκυση διαφημίσεων αποτελεί τη βασική πηγή των εσόδων τους.
Β4. ενδώσει = υποκύψει, βουλιμία = λαιμαργία, προσελκύουν = θέλγουν
Β5. α. Δεν αποτελεί καμιά πρωτοτυπία αν πούμε πως ένας τηλεοπτικός ή ραδιοφωνικός
σταθμός που δημιουργείται έχει ως την πλέον ευγενή φιλοδοξία να εξασφαλίσει όσο το
δυνατόν μεγαλύτερο μερίδιο διαφημίσεων.
β. φιλόλογος, φιλόμουσος, θεαματικός,
Γ.
Ένα νεανικό έντυπο πρέπει να ασχολείται με την οικονομία, τα ατομικά δικαιώματα και την
τρομοκρατία, ενώ συγχρόνως να ασκεί κριτική στους χειρισμούς της Εκκλησίας, στην
αντιμετώπιση των προβλημάτων του περιβάλλοντος από το κράτος και να δίνει βάρος στις
συμπεριφορές των κοινωνικών κινημάτων. Επίσης, να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε θέματα
εκπαίδευσης.
Ένα άλλο στοιχείο που ταιριάζει στην ψυχοσύνθεση των νέων αποτελεί η θετική στάση που
προβάλλεται μέσα από την αρθρογραφία ενός εντύπου. Όταν λέμε θετική άποψη, εννοούμε ότι
αναφέρεται κανείς στην καλή πλευρά ενός ζητήματος και δεν παίρνει πάντα κριτική-αρνητική
θέση στις περισσότερες των περιπτώσεων.
Να αποτελεί ελεύθερο βήμα, ανοιχτό στους νέους με αιρετικές συχνά για τους άλλους
απόψεις.
Να λειτουργεί ως όργανο προβολής των λαϊκών αγώνων σε διάφορους χώρους δουλειάς και
σπουδής.
Να αναφέρεται σε διεθνή θέματα που τα άλλα μέσα υποβαθμίζουν ή αποσιωπούν εντελώς.
Να περιλαμβάνει ενδιαφέρουσες στήλες για νεανικές εκδηλώσεις και συναυλίες, ελκυστικές
κριτικές για βιβλία, ώστε να παρακινούνται οι νέοι να τα διαβάσουν.
Να παρουσιάζει αθλητικά θέματα, χωρίς φανατισμό και μισαλλοδοξία, αλλά αναδεικνύοντας
τον κοινωνικό ρόλο του αθλητισμού.
Να μαθαίνει στους νέους πώς να διαβάζουν εφημερίδες και πώς να βλέπουν τηλεόραση. Με
άλλα λόγια, η εφημερίδα οφείλει να «παιδεύει» ενεργητικούς αναγνώστες, ακροατές και
τηλεθεατές. Μπαίνοντας σε μια νέα «εποχή της υποψίας» υποβάλλουμε το θέαμα σε εξέταση.
Γνωρίζουμε πως πρόκειται για κατασκευή, εμείς όμως αναθερμαίνουμε την πολυτέλεια της
ερμηνείας και το καθήκον, συνακόλουθα, της αποδόμησης των κυρίαρχων καταναγκασμών.
Μολονότι εδώ ελλοχεύει ο κίνδυνος του κυνισμού, το άτομο μπορεί να αντιπροτάξει την
ειρωνεία, το σαρκασμό και το χιούμορ. «Κυνικός είναι εκείνος που γνωρίζει τα πάντα για τις
τιμές των πραγμάτων, αλλά τίποτα για τις αξίες» είπε εύστοχα ο Ουάιλντ. Είναι απαραίτητη η
αξιολόγηση των θεαμάτων, όσο και η στροφή προς τον εαυτό. Ο υποκειμενισμός προβάλλει
την ασέβεια προς τις βεβαιότητες των εικόνων και αξιώνει την απομάγευσή τους.
Δικαιωματικά, μπορεί να επιλέγει το μέσο που θα τον χειραφετήσει και ταυτόχρονα να το
αμφισβητεί. Ο θεατής είναι συνυπεύθυνος, στην ηθική της τηλοψίας μπορεί να αντιπαραβάλλει
την ηθική της επικοινωνίας. Ν' απεγκλωβίσει τη συνείδησή του από τα δεσμά της ασφυκτικής
εικονοκλαστικής καθημερινότητας και να στρατεύσει το πνεύμα του στην κατεύθυνση της
ελευθερίας.
1
Οκόσμος μιαςασυγκράτητηςκαταναλώτριας
Στο μυθιστόρημα «Ψωνίζω, άρα υπάρχω» της Σόφι Κινσέλα, οι βιτρίνες των
καταστημάτων παρουσιάζονται σαν σκηνικά θεάτρου που όχι μόνο σαγηνεύουν το θεατή, αλλά
υπόσχονται να του δώσουν κι ένα ρόλο, κάτι από τη μαγεία και τη γοητεία τους, μαζί με την
υπόσχεση της μεταμόρφωσης, εφόσον φυσικά το αντέχει η τσέπη ή η κάρτα τους. Γιατί η κάθε
αγορά δεν είναι απλώς μια διεκπεραιωτική διαδικασία, αλλά και η ψευδαίσθηση της εισόδου
της αγοράστριας σε ένα γεμάτο αίγλη κόσμο, του οποίου μαγικά γίνεται μέλος. Αγοράζοντας
μια συγκεκριμένη μάρκα προϊόντων ή ενδυμάτων, αγοράζεις και μια συγκεκριμένη ταυτότητα,
η οποία δυστυχώς διαρκεί όσο και η συναλλαγή, καθώς οι ταυτότητες του είδους χρειάζονται
συνεχώς ενίσχυση, εύθραυστες όσο και τα όνειρα με τα οποία επενδύονται. Ο Paco Underhill,
στη μελέτη του Why we buy: The Science of Shopping παρατηρεί πως οι γυναίκες
χρησιμοποιούν τα ψώνια ως «διασκέδαση, δωροδοκία, μια δικαιολογία για να απομακρυνθούν
από το σπίτι ή το γραφείο ή για να σκοτώσουν το χρόνο». Οι βόλτες στα μαγαζιά μοιάζουν
αθώα παιχνίδια εκτόνωσης και μια ευκαιρία των γυναικών να θρέψουν τον ατομισμό τους,
αναπτερώνοντας την αυτοπεποίθησή τους. Παρότι όμως ολόκληρη η διαδικασία
παρουσιάζεται ως διασκέδαση, καθώς τα καταστήματα έχουν μετατραπεί σε παιχνιδότοπους
για ενήλικες, με την ανάλογη μουσική, τα βίντεο, τα χάπενινγκ, συνήθως αυτές οι εξορμήσεις
ακολουθούνται από ενοχές, γιατί δεν βαραίνουν μόνο οι σακούλες με τα ψώνια, αλλά και οι
κάρτες των οποίων οι λογαριασμοί «γέρνουν» από το βάρος των αγοραστικών «ασυδοσιών»
και καταχρήσεων.
Ο κόσμος της αγοράς έχει μετατραπεί σε μια μεγάλη παγίδα για τις γυναίκες, καθώς
υπόσχονται την εκπλήρωση κάθε φαντασίωσης, αρκεί να διαθέτουν το ανάλογο ποσόν για να
την αγοράσουν, και αν δεν το διαθέτουν, οι ανεκπλήρωτες προσδοκίες είναι τόσο αβάσταχτες,
οπότε και αναγκάζονται να υποχωρήσουν, δίνοντας την κάρτα τους και μεταθέτοντας το
πρόβλημα της εξόφλησης στο μέλλον. Αυτή η καταναγκαστική υποχώρηση μπροστά στα
αντικείμενα του πόθου δεν είναι η παράδοση στη γοητεία ενός φορέματος ή σε ένα ζευγάρι
παπούτσια, αλλά και η αποπλάνηση από ένα συλλογικό όνειρο που προβάλλεται ως η ύστατη
ευδαιμονία μέσα από τη διαφήμιση. Ολόκληρη αυτή η περιπέτεια είναι σε μεγάλο βαθμό
κατευθυνόμενη και για την προετοιμασία της πελάτισσας έχει επιστρατευτεί ένα ολόκληρο
σύστημα «πλύσης εγκεφάλου» και ελέγχου, του οποίου η εφαρμογή στα πολυκαταστήματα
γίνεται με τα βίντεο, τη μουσική ή τον τρόπο που τα εμπορεύματα είναι τοποθετημένα. Όλα
στοχεύουν στον ψυχολογικό βιασμό των γυναικών, στη δημιουργία ενοχών αλλά και στην
υπόσχεση της σωτηρίας. Από τη στιγμή, δηλαδή, που θα αποκτήσει το επιθυμητό προϊόν και το
βάλει στο δέρμα της, στο σώμα της, στην ντουλάπα της, όλα μπορεί να αλλάξουν στη ζωή
της.
Η Ρεβέκκα Μπλούμγουντ, ηρωίδα του σατιρικού μυθιστορήματος της Σόφι Κινσέλα,
ανήκει στο είδος των γυναικών που έχει πλήρως απορροφηθεί από τις καταναλωτικές της
συνήθειες. Εργάζεται ως οικονομική συντάκτρια σε μια μεγάλη εφημερίδα, αλλά φαίνεται πως
δεν είναι σε θέση να διαχειριστεί τα δικά της οικονομικά. Ο κόσμος της είναι ο λαμπερός
κόσμος των πολυκαταστημάτων, όπου τα αγαθά εκτίθενται με τέτοιο τρόπο, ώστε η Ρεβέκκα
αδυνατεί να αντισταθεί και παραδίδεται στην προσωρινή ευχαρίστηση και στην αίσθηση της
πολυτέλειας που της προσφέρει μία ακόμα αγορά. Το πρόβλημα όμως είναι πως συγχρόνως με
την αφήγηση της Ρεβέκκας και τη λεπτομερή περιγραφή των αγορών της, παρουσιάζονται και
μια σειρά από σχεδόν απειλητικές επιστολές από τράπεζες, καταστήματα και λογαριασμοί οι
οποίοι θα πρέπει άμεσα να εξοφληθούν. Η Ρεβέκκα δεν είναι σε θέση να καλύψει τα χρέη της,
υπάρχουν αγορές που δε θυμάται πώς και γιατί τις έκανε, λες και λειτουργούσε σε καθεστώς
σύγχυσης και γι' αυτό αποφασίζει να σβήσει την πραγματικότητα, να απορροφηθεί πλήρως από
τον τεχνητό κόσμο των αγαθών και να υποταχθεί στη λατρεία του «Θεού της αγοράς». Όταν η
κατάσταση φτάνει στο απροχώρητο, αποφασίζει να κάνει περικοπές, να σταματήσει τις
αγορές και να ξοδεύει μόνο τα απαραίτητα, όμως η κάθε μέρα οικονομίας οδηγεί την επόμενη
σε μια ασυλλόγιστη σπατάλη. Η Ρεβέκκα δεν μπορεί να ξεφύγει από τη βασανιστική της
συνήθεια, ύστερα από μια μέρα στέρησης χρειάζεται μια δόση shopping therapy, για να
μπορέσει να αναστηλωθεί προσωρινά, αλλά και για να επιδεινώσει χειρότερα την κατάστασή
της.
Αυτό που μας κάνει να συμπάσχουμε με τη Ρεβέκκα, είναι πως στο πρόσωπό της
αναγνωρίζουμε πλήθος καθημερινών γυναικών που εξορμούν στα μαγαζιά για να αγοράσουν
τη «λύτρωσή» τους, αναγνωρίζουμε επίσης πως το πρόβλημα είναι πολύ πιο σύνθετο από ό,τι
παρουσιάζεται. Πίσω από τη μονομανία της για αγορές κρύβεται το σχεδόν τραγικό γεγονός
πως μόνο έτσι υπάρχει. Η χαμηλή αυτοεκτίμησή της την ωθεί να αποκτήσει ένα ακόμα αγαθό,
γιατί μόνο έτσι αισθάνεται ζωντανή. Τίποτα δεν την ευχαριστεί και τίποτα δεν την
επιβεβαιώνει όσο μια εξόρμηση στον τεχνητό κόσμο της αγοράς. Βλέπουμε, επίσης, πως όλη η
αίγλη και η ομορφιά που αγοράζει έχουν μόνο ένα στόχο: να συνεχίσει να παραμένει άφαντη
και άυλη όσο άυλο είναι και το χρήμα που ξοδεύει πληρώνοντας με τις κάρτες, ώστε η
καταναγκαστική επανάληψη να την οδηγήσει στην αναζήτηση των ίδιων υπηρεσιών, μη
δυνάμενη να διαφύγει από το φαύλο κύκλο της επιθυμίας και της ενοχής.
Η Ρεβέκκα θεραπεύεται από τα υποκατάστατα της ευτυχίας, όταν ανακτήσει την
αυτοεκτίμησή της, με μια δημιουργική εργασία και επιτυχία σε άλλο πεδίο, μόλις δηλαδή
αναγνωρίζεται η ευφυΐα της και αποκτά μια άλλη ταυτότητα. Η καταναλωτική κοινωνία
διαθέτει καλά στημένους μηχανισμούς, που στοχεύουν στους άπραγους και με πολλά
προβλήματα καταναλωτές, καραδοκώντας τη στιγμή που θα βρεθούν με μειωμένη βούληση
και αυτοεκτίμηση και υπόσχονται να τους δώσουν αυτό που τους λείπει: ταυτότητα και
αποδοχή.
Ο τίτλος του βιβλίου, που στα ελληνικά αποδόθηκε επιτυχώς, «Ψωνίζω, άρα υπάρχω»,
παράφραση της ρήσης του Καρτέσιου, φανερώνει το μαρτύριο των μανιωδών καταναλωτών. Ο
κόσμος δε, που παρουσιάζεται στο βιβλίο της Κ. είναι ένας κόσμος ψεύτικος, ζαχαρένιος,
κενός νοήματος, όσο κενά νοήματος είναι και τα σλόγκαν των διαφημίσεων και οι υποσχέσεις
τους. Αυτά τα σύμβολα της ευτυχίας δεν επαρκούν να παραδώσουν κάποια σταθερή
ικανοποίηση, καθώς η απειλή της χρεοκοπίας και η κατάθλιψη της ηρωίδας είναι προβλήματα
αληθινά. Από τον κόσμο αυτό μόνο μια διαφυγή μπορεί να υπάρξει: η ανάληψη των ευθυνών και
ίσως η κατά λέξη εφαρμογή της ρήσης του Καρτέσιου «σκέφτομαι άρα υπάρχω», ρήση που οι
περισσότεροι καταναλωτές είτε αγνοούν είτε αποφεύγουν.
(ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ, «Ε», ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/01/2001)
ΘΕΜΑΤΑ
Α. Πυκνώστε το δημοσίευμα που διαβάσατε σε ένα δικό σας κείμενο 100 λέξεων.
Β1. Na επισημάνετε τα θέματα στα οποία επικεντρώνει την προσοχή της η συντάκτρια της
βιβλιοκριτικής;
Β2. Αναπτύξτε με παραδείγματα σε μία παράγραφο το ακόλουθο απόσπασμα από το κείμενο,
θεωρώντας το θεματική περίοδο: «Η κάθε αγορά δεν είναι απλώς μια διεκπεραιωτική
διαδικασία, αλλά και η ψευδαίσθηση της εισόδου της αγοράστριας σε ένα γεμάτο αίγλη
κόσμο, του οποίου μαγικά γίνεται μέλος».
Β3. Σχολιάστε σε μία παράγραφο τη λύση που προτείνεται στο τέλος του κειμένου.
Β4. Γράψτε από ένα συνώνυμο για τις λέξεις του κειμένου: σαγηνεύουν, άπραγους,
καραδοκώντας, επαρκούν, διαφυγή, ρήση.
Β5. Εκτός από τις πληροφορίες για τη συγγραφέα και το βιβλίο, η συντάκτρια κάνει
ορισμένες διαπιστώσεις και εκφράζει κάποιες αξιολογικές κρίσεις. Να τις εντοπίσετε και
να προσέξετε πώς τις τεκμηριώνει η συντάκτρια στην κριτική της.
Β6. Συχνά ένας κριτικός υιοθετεί στα κείμενά του ένα ύφος αρκετά περίπλοκο, που
χαρακτηρίζεται από μακροπερίοδο λόγο, διαδοχική υπόταξη, επιλογή και χρήση
ασυνήθιστων/σπάνιων λέξεων, απόκλιση από τη συνηθισμένη μορφή της σύνταξης.
Αναζητήστε ανάλογα δείγματα σύνθετου ύφους στο κείμενο.
Γ. Στη μαθητική εφημερίδα του σχολείου σας γράφετε ένα άρθρο με θέμα «Διαφήμιση και
γυναίκα». Η προσοχή σας να επικεντρωθεί στα ακόλουθα σημεία: 1) Ποια η εικόνα της
σύγχρονης γυναίκας στη διαφήμιση; 2) Γιατί οι γυναίκες είναι ο πρώτος στόχος των
διαφημιστικών και συνεπώς καταναλωτικών μηνυμάτων; 3) Τι συνεπάγεται για την ίδια
αλλά και τις σχέσεις της με το ανδρικό φύλο η προσκόλλησή της στο λαμπερό κόσμο της
διαφήμισης;
ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
ΘΕΜΑΤΑ: