Olga Manojlović-Pintar

Uprostoravanje ideologije:
spomenici Drugoga svetskog rata
i kreiranje kolektivnih identiteta
U procesu kreiranja identiteta jugoslovenske zajednice ključne
elemente su bez sumnje predstavljali različiti vidovi memorija-
lizacije Drugoga svetskog rata i glorifikacija martirstva vojnih
stradalnika, a zatim i civilnih žrtava. Ove tvrdnje u potpunos-
ti potvrđuju istraživanja spomenika herojima i martirima rata
te analize manifestacija održavanih u njihovim podnožjima –
svojevrsnim mestima sećanja kojima su konstruisani kolektiv-
no pamćenje te konstituisane državne i nacionalne ideologije.
Promovišući nove ideološke simbole spomenici su trebali da
snaže kolektivno zajedništvo stvarajući sliku jedinstvenog, go-
tovo monolitnog društva.1 Istovremeno su oni, međutim, re-
flektovali i složenost društvenih odnosa te dubioze multinacio-
nalne zajednice ukazujući na različite puteve kojima je oficijelna
predstava rata problematizovana u zavisnosti od političkih i
društvenih promena u jugoslovenskom društvu i državi.
Istražujući spomeničku arhitekturu, u saopštenju se analiziraju
zvanični državni spomenici i njihova funkcija u javnom prosto-
ru, konkretnije praksa podizanja državnih spomenika palima u
Drugome svetskom ratu u periodu od završetka rata do smr-

1
Zoran Đinđić je pritom, pišući o problemima jugoslovenske države u
godinama političkih preispitivanja, posebno naglašavo značaj simbola za
funkcionisanje zajednice:
Nacionalna državnost se ne integriše prvenstveno putem institucija,
nego zajedničkim simbolima, u kojima je jedinstvo političke zajednice
prisutno, a da ne mora biti posebno tematizovano (Jugoslavija kao
nedovršena država, Novi Sad, 1988, 7).
288 Uprostoravanje ideologije

ti Josipa Broza Tita 1980. godine. Obeležja koja su podizale

lokalne zajednice ovom prilikom nisu razmatrana, iako upra-
vo njihova analiza najjasnije dekonstruiše istorijske sterotipe i
ukazuje na problem usklađivanja državnog i nacionalnih iden-
titeta u drugoj i/ili socijalističkoj Jugoslaviji.

1. Uvod
Shvatanje ratova kao stvaralačkih činova u kojima su nastajale
državne zajednice (pa tako i Kraljevina, a zatim i druga Jugo-
slavija) i, shodno tome, deifikacija stradalih/palih u njima pred-
stavljali su, u pravilu, osnov legitimacije novih društvenih elita
i vladajućih režima.2 Analiza spomeničke arhitekture XX veka
jasno rasvetljava ove fenomene i ukazuje na koji način su sim-
bol vojnika u uniformi nacionalne armije, a zatim i civila palih
u ratu eksploatisani u procesu društvene integracije modernih
država.
Simbol građanina-vojnika i njegova spremnost žrtvovanja na
oltaru domovine uzdignuti su na najviši nivo adoracije kao
snažan element kohezije zajednice već krajem XIX veka i posta-
li su paradigma nacionalizovanih društava, sublimacija sećanja
na rat, ali i jedna od najjasnijih refleksija sadašnjosti koja je
kreirala predstave o prošlosti.3 Proizvodnja vojničkih spome-
nika tokom poslednja dva veka daleko je nadilazila sve ostale
forme i spomeničke predstave.
Njihova hiperprodukcija posebno je označila decenije između
dva svetska rata u Evropi – kako u zemljama pobednicama,
tako i među poraženima – kada je, bez obzira na kontekst i

2
Up. A. Smith, Chosen Peoples, New York, 2003.
3
Up. posebno zanimljivu analizu italijanskog primera veličanja potrebe
žrtvovanja za otadžbinu: M. Baione, La Religione della Patria. Musei e
instituti del culto risorgimentale (1884-1918), Treviso, 1994.
 Olga Manojlović-Pintar 289

političke realnosti, simbol palog vojnika najsnažnije pokretao

mase i afirmisao nove političke projekte.4 U zemljama pobed-
nicama on je izražavao moć i trijumfalizam, dok je istovremeno
u Nemačkoj, Italiji, Mađarskoj... iskorišćen kao poziv na nove
mobilizacije zbog – kako je prezentovano javnosti – izdaje
elita i nezasluženog poraza. Varijacije na temu veličanja voj-
nih stradalnika nastavljene su i završetkom Drugoga svetskog
rata u Sjedinjenim Američkim Državama i Savezu Sovjetskih
Socijalističkih Republika (SSSR), podizanjem čitavog niza spo-
menika i nepreglednih vojničkih grobalja, koji ne samo da je
trebalo da posvedoče o veličini pobede nego i, mnogo više,
o hladnoratovskoj sukobljenosti nekadašnjih saveznika. Utili-
tarizacija vojničke smrti nametnula se kao esencijalni zahtev
ideologizovane politike blokovskih suparnika i vid opravdanja
njihovih nepomirljivih političkih koncepata.
Međutim, 1945. je unela i značajne izmene u načine me-
morijalizacije rata, koje su bile određene milionskim civilnim
žrtvama, iskustvom genocida i koncentracionih logora. Od Zad-
kinovog Spomenika porušenom gradu u Roterdamu iz 1948.
do svečano otvorenog spomenika ubijenim Jevrejima Evrope
u Berlinu u maju 2005. godine, predstave rata kao tragedije i
besmisla, a ne herojske borbe i trijumfalnih armija, davale su
simbolički osnov novoj ideologiji ujedinjene Evrope. Hetero-
geno kulturno nasleđe i brojne – istorijski često suprotstavlje-
ne – tradicije racionalno potiskivane ekonomskim principima
potrebe ujedinjenog tržišta osnažene su u idejnoj sferi promo-
cijom ideja slobodnog čoveka-građanina i otvorenog društva,
a princip nepomirljivih država obesmislen je isticanjem tragiz-
ma civila palih u Drugome svetskom ratu.

4
Up. G. Mosse, Fallen Soldiers. Reshaping the Memory of the World Wars,
New York, 1990.
290 Uprostoravanje ideologije

Istraživanje načina čuvanja uspomena na stradale na području

Jugoslavije detektuje, po završetku Drugoga svetskog rata, oba
ova diskursa: naglašavanje vojnih stradalnika, a zatim i veličanje
civilnih žrtava, oslikavajući na taj način potpuno različite osno-
ve jačanja zajedništva u sklopu jugoslovenske države i, shod-
no tome, potpuno suprotstavljene načine recepcije različitih
ideoloških osnova proklamovanog državnog jedinstva.

2. “Krasnoarmejci nam ulaze u kuću”5

U Jugoslaviji je, neposredno po završetku Drugoga svetskog
rata, kao prvi simbol nove, zatim i socijalističke zajednice,
proizašle iz četvorogodišnjeg sukoba koji je sadržavao elemen-
te građanskog rata, socijalne borbe i ideološke revolucije, pro-
movisana predstava vojnika. Međutim, to nije bila predstava
pripadnika jugoslovenskog pokreta otpora nego vojnika Crve-
ne armije. Obeležja palim vojnicima Crvene armije podizana
su, naime, još u toku trajanja borbi za oslobođenje Jugoslavije,
a prvi javni pomen o jednome ovakvom spomeniku potiče iz
beogradske Politike od 28. oktobra 1944. godine, kada je pre-
neta vest o sahrani i podizanju spomenika crvenoarmejcima
koji su poginuli u borbama za oslobođenje Beograda. Sahrani
na tada Pozorišnom trgu (danas Trgu Republike) prisustvova-
li su “komandanti sovjetskih i naših divizija i korpusa”, među
njima i general-major Andrej Aleksandrovič Ždanov, Mijalko
Todorović i Peko Dapčević te brojni Beograđani koji su, go-
tovo ritualno, prvi bacili grumenje zemlje na grobove palih

5
Parafraza na temelju jednoga priloga Isidore Sekulić (Zapis iz rata,
krasnoarmejci nam ulaze u kuću, u: Jugoslavija - SSSR, br. 4, bez m.izd.,
februar 1946. godine).
Up., opširnije, O. Manojlović-Pintar, Широкая странна моя родная. Spo-
menici sovjetskim vojnicima podizani u Srbiji 1944-1954. godine, Tokovi
istorije, Časopis Instituta za noviju istoriju Srbije, br. 1-2, Beograd, 2005,
134-145.
 Olga Manojlović-Pintar 291

vojnika. Tako su, samo nekoliko desetina metara od prvoga

spomenika koji je podignut u Beogradu daleke 1882. godi-
ne, spomenika knezu Mihailu Obrenoviću, nove vlasti postavi-
le i prvo spomeničko obeležje u oslobođenom gradu. Time je
započeo i period stalnog popularisanja novih političkih veza, a
kroz naglašavanje bratskih osećaja slovenske uzajamnosti.

Jugoslovenski i sovjetski oficiri na sahrani vojnika Crvene armije na

današnjem Trgu Republike u Beogradu

Ovaj, kao i većina spomenika iste namene koji su podiza-

ni po selima istočne Srbije i u okolini Beograda, rasvetljava
početke konstituisanja i uprostoravanja socijalističke ideolo-
gije u jugoslovensko društvo. Oni su, skromnih dimenzija i go-
tovo nepostojeće dekoracije, posedovali samo osnovne sim-
bole: dominantu zvezdu petokraku (veoma često sa srpom i
čekićem), ali i uvek prisutan krst. Komemorativne svečanosti
održavane prilikom njihova otkrivanja gotovo su po pravilu
uključivale i osveštanja i opela koje su obavljali sveštenici Srp-
ske pravoslavne crkve. Za razliku od spomen-obeležja monu-
mentalnih razmera podizanih u slavu Crvene armije u, npr.,
Beču, Berlinu ili Kenigsbergu, a čija je funkcija bila da iskažu
292 Uprostoravanje ideologije

trijumfalizam nad nacizmom, spomenici podizani u Srbiji (još

jednom naglašavam: neuporedivo skromnijih razmera) imali su
za cilj jačanje srdačnih odnosa dvaju naroda, njihovih proletera
i komunističkih partija.6 Pored sovjetskih spomenika održavane
su svečane pionirske i sindikalne priredbe, radnički i omladin-
ski skupovi. Oni su predstavljali centralna mesta prvih laičkih
procesija koje je organizovalo komunističko rukovodstvo,
prenoseći ideje komunizma i socijalne revolucije.
U promociji nove ideologije posebno značajne su bile sahrane
sovjetskih vojnika palih pod Budimpeštom u kolektivne grob-
nice u Beogradu i Novom Sadu. Naglašavanje želje vojnika
da budu sahranjeni u bratskim slovenskim gradovima treba-
lo je da označi potvrdu tradicionalnih veza i time osnaži nove
političke realnosti. No, da li je zaista bila reč o stvarnim željama
poginulih, kako je to zvanična propaganda predstavljala, ili pre
svega o pokušaju vlasti da ih iskoristi u cilju sopstvene pro-
mocije? Izmoreni su sovjetski vojnici, posle četiri godine ra-
tovanja, svakako formirali kolektivne predstave i stereotipe o
gostoljubivim i neprijateljski raspoloženim sredinama, no – iz
današnje perspektive – sumnje u humanost vojničke prakse te
brige za običnog vojnika i njegove želje u trenucima najvećih
borbi, ove inicijative dovodi pod znak pitanja.7
Na teritoriji Jugoslavije, od skromnih, gotovo grobljanskih
obeležja, u potpunosti se razlikovao samo spomenik Antu-

6
U tom su sklopu, prema pisanju Politike od 20. juna 1945. godine, Ukazom
Predsedništva Vrhovnog sovjeta SSSR-a, a na predlog Narodnog komesarijata
odbrane SSSR-a ustanovljene i medalje Za oslobođenje Beograda, Varšave i
Praga, kao i medalje Za zauzeće Budimpešte, Kenigsberga, Beča i Berlina.
7
Inače tela su poginulih vojnika Crvene armije 1954. grupisana na Groblju
oslobodilaca Beograda, koje je 20. oktobra svečano otvorio J. B. Tito u
povodu proslave desetogodišnjice oslobođenja grada. Na groblju su
sahranjena tela palih sovjetskih i jugoslovenskih vojnika koji su poginuli u
borbama za oslobođenje Beograda.
 Olga Manojlović-Pintar 293

na Augustinčića kojim je novo komunističko rukovodstvo

izrazilo hommage Crvenoj armiji. Podignut na teritoriji Hr-
vatske, na samoj obali Dunava kod Batine, ovaj je spome-
nik simptomatičan iz nekoliko razloga: najpre, on osvetlja-
va jasnu nameru novih vlasti da etablira pandan spomeniku
Zahvalnosti Francuskoj (koji je 1934. podignut u Beogradu)
i na taj način bezpogovorno označi novog velikog saveznika
nove jedinstvene Jugoslavije i precizira jugoslovensku poziciju
u međunarodnom okruženju. Istovremeno, ovim spomenikom
trebalo je promovisati novi simbol jedinstva zajednice, a to je
svakako pobednička antifašistička koalicija, koja je formirala
novu zajednicu socijalističkih društava.
Spomenik je, kao što je u jednome tekstu Oto Bihalji Merin eks-
plicitno zaključio, postao “znak zahvalnosti sovjetskoj armiji”
te izraz “nerazrušivog bratstva i jedinstva naših naroda”. Sto-
ga ga Augustinčićevo ostvarenje, posmatrajući ga kao kontra-
punkt njujorškom Kipu Slobode, i video kao
...večiti spomenik snage i pobede one armije i onog društvenog
uređenja koje je čuvar slobode i mira među narodima.8

Koliko kontekstualizacija i način čitanja daju legitimitet sim-

bolima, svedoči rečito i ovaj primer. Naime, centralnu figuru
spomenika postavljenog u Batinskoj skeli Augustinčić je uradio
čitavih osam godina ranije – 1939. godine – kao detalj za spo-
menik Aleksandra Karađorđevića koji je ponudio na konkursu
raspisanom te godine za podizanje spomenika kralja Aleksan-
dra u Nišu. Realistični izraz snažne ženske figure trebalo je da
posvedoči o snazi i jedinstvu zajednice, kako one predratne,
tako – na isti način i njoj ideološki potpuno suprotstavljene
– posleratne socijalističke zajednice.

8
Prema: Jugoslavija - SSSR, br. 26, bez m.izd., decembar 1947. godine.
294 Uprostoravanje ideologije

Augustinčićev predlog (maketa)

za spomenik kralja Aleksandra Karađorđevića u Nišu
 Olga Manojlović-Pintar 295

Detalj sa spomenika u Batinskoj skeli

296 Uprostoravanje ideologije

Ipak, uprostoravanje nove ideologije teklo je simultano sa

uništavanjem simbola koji su funkcionisali u prošlosti. Isti-
na većina spomenika uklonjena je iz javnog prostora još u
toku Drugoga svetskog rata (uglavnom spomenici vladari-
ma dinastije Krađorđević), ali su u vremenu afirmacije brat-
stva i jedinstva naroda socijalističke zajednice nestajali i neki
simboli ranijih epoha. Zbližavanje sa novim političkim savez-
nicima i ideološkim istomišljenicima uslovilo je nestanak mno-
gih spomenika koji su svedočili o istorijskim epizodama koje
je nova zajednica socijalističkih naroda pokušavala da zabo-
ravi ili rekontekstualizuje. Pri tome svakako paradigmatično
deluju primeri spomenika Bana Jelačića u Zagrebu (koji je sa
glavnog gradskog trga uklonjen neposredno pred proslavu
stogodišnjice revolucije 1848. u Mađarskoj), ali i u Knjaževcu,
gde je uklonjen spomenik palima u srpsko-bugarskom ratu.9
Formalnim uklanjanjem ostatka vremena u kojima su potenci-
rana istorijska neprijateljstva između jugoslovenskih naroda i
onih u susedstvu (Mađara i Bugara) u javnosti je promovisana
ideja o sukobljenosti interesa nacionalnih buržoazija i snažno
potiskivana slika animoziteta čitavih naroda.

3. Pali borci
Kada je 1948 došlo do razlaza između jugoslovenskog i sov-
jetskog rukovodstva na nivou simbola nije ispoljen drastičan
rez sa proklamovanim vrednostima sovjetskog društva. Stero-
tipi – koje je promovisao socrealizam i koji su afirmisali ideje

9
O prvome spomeniku up., npr., D. Rihtman-Auguštin, The Monument in
the Main City Square: Constructing and Erasing Memory in Contemporary
Croatia, u: M. Todorova (ed.), Balkan Identities, Nation and Memory,
London, 2004, 180-197. O drugome, pak, koji je, kao i prvi, vraćen je na
svoje mesto i danas se na njemu nalazi, up. U. Rajčević, Zatirano i zatrto.
Oskrnavljeni i uništeni srpski spomenici na tlu prethodne Jugoslavije, knj.
I, Novi Sad, 2001.
 Olga Manojlović-Pintar 297

socijalističke revolucije i trijumf diktature proletarijata – nastavili

su da egzistiraju u gotovo neizmenjenoj simbolici spomeničke
arhitekture, ali sa potpuno suprotnim sadržajem. U tom smislu,
kao kontrapunkt predstavi vojnika Crvene armije postavljen je
simbol jugoslovenskog partizana, kojim je snažno promovisa-
na ideja autohtonosti partizanske borbe i njene ukorenjenosti
u narodu. Žensku alegoriju s Augustinčićevog spomenika potis-
nuo je Stojanovićev spomenik na Iriškom vencu, a autonom-
nost jugoslovenskog antifašističkog pokreta u toku rata posta-
la je temelj specifičnog međunarodnog položaja Jugoslavije u
narednim decenijama i jedan od ključnih elemenata kolektiv-
nog identiteta. Posebno je, u tom sklopu, simptomatična jed-
na izjava skulptora Vanje Radauša, data mnogo godina kasnije
– 1974. godine:
Ja poštujem zapadnu kulturu, ali sam zaljubljen u svoju zemlju i
alergičan sam na to što se zove Zapad. Roden me oduševi uvek
i svaki detalj katedrale u Šartru ili Remsu, ali ja nemam kompleks
pred tim: na mene su ipak više uticali ovo tlo na kome živim, taj rat
koji smo vodili. Tifusari koji su tu, u meni i danas.10

Tela partizanskih boraca u trenucima ranjavanja i umiranja,

koja su karakterisala spomenička obeležja toga perioda, tre-
balo je da posvedoče o partizanskom martirstvu koje je pos-
talo zalog procvata nove socijalističke zajednice. Izmučene
predstave boraca imale su, s jedne strane, simboliku Hristo-
vog skidanja sa krsta, dok su, sa druge, snažne figure obno-
vitelja jugoslovenske zajednice svedočile o konačnoj pobedi.
Intencija naglašavanja narodnog slobodarskog duha tako je
povezala sadašnje generacije s onim iz prošlosti, gradeći kon-
tinuitet borbe za društvenu ravnopravnost, nacionalno i kla-
sno oslobođenje, i kreirajući novu istorijsku svest zajednice.

10
Anketa Politike: Ko je na vas presudno uticao i zašto? – V. Raduš, Vera u
život, Politika, Beograd, 24. mart 1974. godine.
298 Uprostoravanje ideologije

Augustinčićev spomenik podignut Matiji Gubcu i seljačkoj buni

u Gornjoj Stubici, predstavljao je u tom smislu vrhunac, kao
mesto sećanja koje je trebalo da izgradi predstave vekovnih
revolucionarnih tradicija naroda i njegovih vođa spremnih na
žrtvovanje zarad opšteg dobra.

Centralna kompozicija spomenika na Iriškom vencu

Sintagma pali borac sadržavala je jasan spektar asocijacija koje

su gradile pre svega jedinstvo lokalnih zajednica, spajajući
pale u ratu sa njihovim potomcima. Boračke su tradicije
naročito naglašavane u školama, koje su imenima te organiza-
cijom praznika i svečanosti primarno bile orijentisane čuvanju
uspomena na poginule u Drugome svetskom ratu. Monolit-
na organizacija ratnih veterana – Savez udruženja boraca
narodnooslobodilačkog rata – stajala je u pozadini većine ovih
akcija i ideološki nadzirala njihovo sprovođenje.
 Olga Manojlović-Pintar 299

Značajne promene državne simbolike usledile su tek u godinama

konsolidacije političke vlasti, čime su potvrđene institucionalne
reforme do kojih je došlo posle perioda obnove ratom porušene
zemlje. Specifičnosti jugoslovenskog trećega puta, izgrađenog
u uslovima blokovske podeljenosti na međunarodnom pla-
nu kroz pokret nesvrstanih, ali i na unutrašnjem planu kroz
invenciju socijalističkog samoupravljanja (kao kontrapunk-
ta državnoj socijalističkoj privredi zemalja Istoka, ali i slobod-
nom tržištu Zapada), našli su odjeka u umetnosti, pa samim
tim i u spomeničkoj arhitekturi, koja je definisana pojmom
socijalističkog estetizma. Novi izrazi i autentična promocija
nove državne ideologije jasno su oslikavali pokušaje kristali-
zacije jugoslovenskog identiteta kroz etabliranje ideologije
socijalističkog patriotizma. Međutim, društvena heterogenost
i raznorodno istorijsko nasleđe uslovljavali su različite vidove
prezentacije prošlosti, koji su istovremeno reflektovali nepo-
mirljive vizije budućnosti jugoslovenske zajednice.
Osnove novog jugoslovenskog socijalističkog identiteta tra-
žene su, s jedne strane, u postavkama koje su osnove nove
društvene svesti nalazile u invenciji istorijskih kontinuiteta te
postavljanju jugoslovenskih kulturnih i istorijskih tradicija u
kontrapunkt kako Istoku, tako i Zapadu.11 Sa druge strane, sve
snažnije naglašavana institucija Jugoslovenske narodne armije
(JNA) i njenih ratnih tradicija, kao ključnog nosioca jedinstva,
državu je identifikovala pre svega sa njenim ideološkim opre-
deljenjem i armijom kao njenim glavnim čuvarem. Kao što je

11
Korene je ovog viđenja moguće je naći u delovima govora Miroslava
Krleže na 2. kongresu književnika Jugoslavije (Riječ u diskusiji na Drugome
kongresu književnika Jugoslavije, Republika, br. 1, Zagreb, 1950, 3-13):
Osnovna formula naše civilizacije danas i ovdje bila je: da su
mnogobrojne civilizacije oko nas na Mediteranu i Balkanu nestale u
mraku historije, a naša da je među zapadnoevropskima i balkanskim
jedina, koja nije polatinjena i graecizirana isto tako kao što je jedina,
koja je danas socijalistička, na temelju svoje vlastite revolucionarne
borbe.
300 Uprostoravanje ideologije

Bogdan Bogdanović (Glib i krv, Beograd, 2001. godine) formu-

lisao mnogo godina kasnije:
Mi smo se relativno lako oslobodili soc-realizma, ali ostala je neka
vrsta kriptosocrealizma, prikrivenog socrealizma.

4. Parkovi sećanja
Promocija ideje autohtonosti jugoslovenskih kulturnih tradicija
našla je materijalizaciju u čitavom nizu spomen-parkova, koji su
tokom 60-ih i 70-ih godina XX veka uređeni kao mesta sećanja
na stradanja civilnih žrtava u Drugome svetskom ratu.12 U nji-
ma je, načinom uključivanja lokalnih sredina u jugoslovensko
društvo, ideja jugoslovenskog zajedništva dobila kontinui-
tet, a uz izbegavanje problematizovanja neprijatnih pitanja
građanskog rata, etničkog čišćenja i holokausta. U tim deli-
ma, naglašavanjem mesta stratišta i logora, memorijalizovana
je civilna žrtva. Brojnost žrtava i njihov značaj uvećavani su
od početka 60-ih godina, postajući paradigme novog društva.
Spomen parkovi u Kragujevcu, Jasenovcu, Nišu, Kruševcu,
Mostaru..., koji su objedinjavali masovne grobnice, vajarske
kompozicije i muzeje stradanja, potiskivali su vulgarizovanu
ideološku notu socrealizma, izbegavajući da otvore pitanja na-
cionalnog imenovanja zločinaca i žrtava. Oni su kreirali pred-
stavu istorijskog procesa kao neprekinutog lanca patnje i stra-
danja te jačali lokalne tradicije uklapajući ih u nove ideološke
sklopove.

12
Aleksandar Ignjatović (Jugoslovenski identitet u arhitekturi između
1904-1941. godine, neobjavljena doktorska disertacija, Beograd, Arhitek-
tonski fakultet, 2005. godine) je, pišući o ispoljavanju različitih poimanja
jugoslovenske ideologije u arhitekturi, definisao tri paradigme kroz koje
je konstituisan identitet jugoslovenske zajednice: primordijalističku, sin-
kretističku i univerzalističku. Traganje za civilizacijskim jedinstvom južno-
slovenskih naroda ispoljeno je, u kontekstu ovih blistavih zaključaka, u
spomenicima palim civilima u Drugome svetskom ratu kroz brojne spomen-
parkove, koji se mogu sagledati kao realizacija primordijalističke paradigme.
 Olga Manojlović-Pintar 301

Nasuprot njima, memorijali su podizani na mestima velikih bi-

taka partizanske vojske – npr. na Tjentištu i Kadinjači – koji
su, poput savremenih palimpsesta, vremenom dograđivani
(svedočeći i na taj način o konstantnom jačanju JNA u državi
i društvu) te su, pre svega, promovisali instituciju vojske kao
ključnog nosioca državnog i nacionalnog jedinstva te učesnika
u stvaranju države. U zemlji u kojoj je armija imala izdvojene sis-
teme sudstva, zdravstvenog i socijalnog osiguranja, stambene
fondove i subvencionirane proizvode svakodnevne potrošnje,
potreba njenog jasnog simboličnog isticanja predstavljala je
državni imperativ.
I jedni i drugi su, pak, imali za cilj uspostavljanje snažne ko-
munikacije sa pojedincem i, na taj način, naglašavati njiho-
vu stalnu prisutnosti u procesu kreiranja društvenog identi-
teta. Bez obzira da li su podizani na mestima velikih stratišta
ili velikih bitaka, spomen-parkovi su trebali da postanu mesta
okupljanja građana, s jasno određenim programom proslava
i utvrđenim redosledom učešća predstavnika svih društveno-
političkih organizacija. Na taj način konstruisan je kontinuitet
jugoslovenstva te borbe za socijalnu pravdu i ravnopravnost.
Istorija je trebalo da dobije novi smisao.13 Kao što su muzeji

13
U tom je pogledu posebno interesantno pomenuti organizaciju cere-
monija koje su, npr., redovno organizovane u Kruševačkom spomen parku
Slobodište. Prema zamisli arhitekte i organizatora u njemu su održavane
godišnje Svečanosti Slobode, a Savet Slobodišta je uređivao program, koji
je izvođen na svečanoj pozornici. Na početku svečanosti redovno je čitana
Povelja u ime živih Dobrice Ćosića, a zatim su paljene i baklje. Ritualni i
simbolični deo počinjao je na Beloviću, mestu formiranja Rasinskog partizan-
skog odreda, gde su paljene prometejske i partizanske vatre. U hodočašće
Slobode kretao je gotovo čitav grad s okolinom. Ovaj spomen-park je
predstavljao i idealno mesto za polaganje vojničkih zakletvi kruševačkog
garnizona, čemu je takođe trebalo da prisustvuju građani. A sa tog mesta
polazili su i marševi Tragom rasinskih partizana u organizaciji Saveza izviđača
(up. Slobodište u Kruševcu, u: Zaštita, uređivanje i podizanje spomenika
narodnooslobodilačkog rata..., Beograd, 1970, 102-106.
302 Uprostoravanje ideologije

risorđimenta u Italiji sredinom i krajem XIX veka predstavljali

svetilišta nove religije patriotizma,14 tako su i ovi parkovi pro-
movisali ideale socijalističkog društva.
U tom smislu paradigmatično deluje stvaralaštvo Bogdana
Bogdanovića, koji je u periodu od 1950. do 1980. projekto-
vao više od 20 memorijala na teritoriji čitave Jugoslavije. On
je, kroz jezik lokalne sredine i predhrišćanske motive, pokušao
da konstruiše istorijske kontinuitete, sjedinjujući tragizam
žrtava Drugoga svetskog rata sa univerzalnim, arhetipskim
predstavama. Njegovo su stvaralaštvo karakterisali citatnost i
odavanje hommagea određenim istorijskim epohama, kultu-
rama i ličnostima – od vremena kritsko-mikenske civilizacije,
preko kineske kulture, do stvaralaštva Jože Plečnika. Shvaćen
među protivnicima kao eklektičar i najizrazitiji predstavnik
socijalističkog estetizma u spomeničkoj arhitekturi, stvaralac
koji je dekorisao, bez želje da preispituje i otvara dubiozne
teme, B. Bogdanović je od strane poštovalaca označen kao je-
dan od retkih umetnika koji je, ističući istorijske arhetipove,
tragao za univerzalnim značenjima simbola koje je etablirao,
ali i istorijskih fenomena koje je obeležavao.
Diskusija o njegovom stvaralaštvu pokrenuta je tezama onih
koji su u njegovoj spomeničkoj arhitekturi videli samo estetska
ostvarenja u službi totalitarnog komunističkog režima ili, tome
nasuprot, ocenama drugih koji su ta ostvarenja videli kao rea-
lizaciju harmonije i vešto ukomponovane tradicije istorijski su-
protstavljenih projekata – kao pokušaj uklapanja lokalnog u
univerzalno. Ono što, međutim, privlači pažnju istoričara je
način na koji su ovi spomenici korišćeni u procesu redefinisanja
jugoslovenske zajednice od vremena sedme decenije XX veka.
Naime, funkcionalizujući prošlost, brojni su spomen-parkovi

14
Up. M. Baione, n. delo.
 Olga Manojlović-Pintar 303

veličali dostignuća sadašnjosti.15 Priznajući i sâm u kasnijim je

godinama B. Bogdanović, prema ovde već spomenutoj knjizi,
izjavljivao da je
...simbolizacija nad istorijskom faktografijom sama po sebi legitiman
[a mi bismo dodali i neizbežan] proces, iako se vrlo često može
izvitoperiti.

B. Bogdanović je istorijskim činjenicama davao smisao sadaš-

njosti u kojoj je stvarao. Stapanje brojnih, heterogenih lokal-
nih tradicija u jedinstveni jugoslovenski kulturni identitet bio
je način na koji su i njegovi spomenici korišćeni u javnom
političkom životu, transformišući društvo i njegove pojedin-
ce te pokušavajući da podstaknu paralelno postojanje brojnih
identiteta jugoslovenskih građana.16
Spomenik u Jasenovcu, Slobodište u Kruševcu ili Partizansko
groblje u Mostaru imali su za cilj da kreiraju specifičan odnos
prema Drugome svetskom ratu kao događaju konačnog sje-
dinjavanja jugoslovenskih naroda, nalazeći kontinuitet ljudske
patnje u istorijskom vremenu. O tome, među ostalima, svedoči
u, prema već navednoj knjizi, i B. Bogdanović:
Moji spomenici nikada nemaju ovog akcionog, agitatorskog,
pobedničkog i trijumfalističkog, što se kod nas uveliko prokradalo
kroz memorijalnu umetnost, čak i kad ona nije bila realistička.

15
Jedno od Bogdanovićevih poslednjih realizovanih ostvarenja je spo-
men-park podignut u Knjaževcu, koji je predstavljao interesantan primer
objedinjavanja prošlosti kroz prikaz istorijskih epizoda Knjaževca od 1804.
do završetka Drugoga svetskog rata. Građani su Knjaževca pri tome bili
uključeni u proces izgradnje spomen-parka, aktivno mu sugerišući sopstve-
ne ideje i vizije (up. N. Micić, Spomenik u Knjaževcu, palim borcima od
1804. do 1945. godine, Knjaževac, 1974. godine).
16
B. Bogdanović je, zbog svega navedenog, kasnije i izjavljivao kako je
bolje, pošto se Jugoslavija pokazala složenom i komplikovanom, da njegovo
stvaralaštvo krene u neka predbalkanska, opšteljudska vremena.
304 Uprostoravanje ideologije

Bogdanovićevi su spomenici, u vremenu postavljanja, pred-

stavljali mizanscen za čitav niz ceremonija i performansa, koji
su davali okvire političkom životu Jugoslavije za vreme J. B.
Tita. Brozovi su govori, koji su predstavljali kulminaciju go-
tovo svake priredbe održavane u spomen-parkovima (koji su
predstavljali kulise u scenskom postavljanju istorije), u tom
sklopu, a tokom 70-ih godina, postali jedna od najznačajnijih
produkcija Jugoslovenske radio televizije, koja ih je redovno
prikazivala u čitavoj zemlji u direktnim televizijskim i radio pre-
nosima. Za brojne učesnike i posmatrače, oni su predstavljali
željenu i jedinu sliku prošlosti.
Bez glavnog aktera, međutim, kulise su postepeno počele da se
ruše. Posle Titove smrti, u periodu borbe za njegovo nasleđe,
spomen-parkovi su zarastali u korov ili su postajali izvor broj-
nih debata i političkih sukobljavanja, kao što je to, npr., bio
slučaj sa Jasenovačkim cvetom ili sa muzejom u Šumaricama,
koji je, prema nekim predlozima, 90-ih trebalo da preraste u
muzej genocida. Sa promenom političkog diskursa oni su do-
bijali nova značenja. Kako je jednom prilikom, prema navodu
iz već spomenute knjige, rekao i B. Bogdanović:
Sigurno je da ti spomenici neće generacijama budućnosti govoriti
isto što i nama govore, ali važno je da ne zaćute.

5. Rezime
Spomenici i spomen-parkovi organizovani kao mesta sećanja
na ratne tragedije, ali i herojstvo i martirstvo učesnika u ratu,
nisu zamišljeni kao skup pojedinačnih sećanja niti prisećanja na
prošlost. Njihova funkcija je bila upravo u rekonstrukciji sećanja
i njihovom klapanju u sadašnjost. Sećanja predstavljaju uvek
akte rekonstrukcije te su, stoga, i neodvojiva od društvenog
konteksta u kome se obnavljaju. Sećamo se u zavisnosti od
konteksta u kome se nalazimo.
 Olga Manojlović-Pintar 305

Sažetak
U procesu kreiranja identiteta jugoslovenske zajednice ključne elemente su
bez sumnje predstavljali različiti vidovi memorijalizacije Drugoga svetskog
rata i glorifikacija martirstva vojnih stradalnika, a zatim i civilnih žrtava. Ove
tvrdnje u potpunosti potvrđuju istraživanja njihovih spomenika te manifes-
tacija održavanih u njihovim podnožjima – svojevrsnim mestima sećanja
kojima su konstruisani kolektivno pamćenje te konstituisane državne i na-
cionalne ideologije.
U radu se analizira praksa podizanja državnih spomenika stradalima u Dru-
gom svetskom ratu u periodu od završetka rata do smrti Josipa Broza Tita
1980. godine, i to, naročito, kroz analizu spomenika vojnicima, pripadnici-
ma Crvene armije i partizanima, i civilima, odnosno parkova sećanja i me-
morijala.

Zusammenfassung
Im Prozess der Gestaltung der Identität der jugoslawischen Gemeinschaft
stellten zweifellos verschiedene Aspekte der Memorialisierung des Zweiten
Weltkriegs und die Glorifizierung des Märtyrertums der gefallenen Solda-
ten, und darauf der zivilen Opfer das Schlüsselelement dar. Diese Behaup-
tungen bestätigen vollkommen die Ausforschungen ihrer Denkmäler sowie
die Veranstaltungen, die zu deren Fuße – einer Art Gedenkstätten, durch
welche das Kollektivgedächtnis und die Staats- und Nationalideologien aus-
konstruiert wurden, abgehalten wurden.
In diesem Beitrag wird die Praxis des Errichtens von Denkmälern für Gefal-
lene im Zweiten Weltkrieg in der Zeit vom Ende des Krieges bis zum Tod
Josip Broz Titos im Jahre 1980, insbesondere aber anhand von Analysen
von Denkmälern bzw. Gedenkparks und Memorials für Soldaten, für An-
gehörige der Roten Armee und für Partisanen, sowie für zivile Personen,
analysiert.

Summary
The crucial elements in the process of creating the identity of the Yugoslav
community were doubtlessly different aspects of the memorialization of the
Second World War and the glorification of martyrdom of military, and then
also of civil casualties. These claims are supported by the research of such
memorials, and of commemorations, which take place at such memorials
306 Uprostoravanje ideologije

– which are a kind of a place where memories are preserved, and which
contribute to the collective memory and the constitution of state and na-
tional ideology.
This paper explains the practice of setting up monuments in memory of the
casualties of the Second World War in the period from the end of the war
until the death of Josip Broz Tito in 1980, and it analyses monuments, me-
morial parks and other memorials dedicated to military casualties, members
of the Red Army and the partisans, as well as those dedicated to civilian
casualties.