FILOSOFIA/TEORIA/KONJETURA

LapikoKritikoa
TXOSTENAK
KOADERNOAK - KAIERRAK

ABERTZALETASUN
ESENTZIALISTATIK
DIALEKTIKORA
Unai APAOLAZA
Abertzaletasun esentzialistatik dialektikora
(I): Sorrerako ETA

Hiru zatiei sarrera

Hiru zatitan aurkeztuko dudan lan honek, abertzaletasunak 60. hamarkadan izan zuen
aldaketa azaltzea du xede. Lehenengo atalean ETA-k bere sorreran zuen ideologia
aztertuko dut, bigarren atalean berriz, Krutwigek idatziriko Vasconia liburuari begiratuko
diot eta azken atalean, ETA-ren V. batzarraren inguruko ekarpen ideologikoak aztertuko
ditut. Lan hau egiteko nire doktoregoko ikerketa lanaren zati batzuk baliatu ditut.

Arreta, naziotasuna gauzatzeko moduan jarri dut; hau da, naziotasuna esentzia batzuen
arabera ulertzetik modu dinamikoan ulertzeko eman zen jauzian. Azken aste eta
hilabeteetan izan dugun eztabaidaren terminologiari jarraituz, identitate nazionala “izatetik”
“eraikitzera” egin zen bilakaera aztertu dut. Norbaitek pentsa lezake eztabaida hutsala
dela, ez duela ezertarako balio, baina ikuskera bat edo bestea izateak eragina izan du
Euskal Herriko azken hamarkadetako alor sozial, politiko, ekonomiko eta kulturalean.

Bilakaera hau neurri handi batean ETA-k eta bere inguruan sortu zen mugimendu politiko,
sozial eta kulturalak egin zuen 60. hamarkadan. Nik ideia politikoak aztertu ditut,
naziotasunaren eta ezkertiartasunaren ikuspegiari garrantzia eman diodalarik. Hala ere,
iraultza-bilakaera hau beste edozein alorretatik aztertzea ere posible da (kultura, artea,
folklorea, ekonomia…), neurri handi batean ikuskera orokorraren (kosmobisioaren)
aldaketa izan baitzen iraultza hau eta ondorioz euskal jendarteak zituen espresio asko
aldatu baitzituen. Finean, abertzaletasunaren zati handi batek bide zaharrek inora ez
zeramatela sumatu zuenean bere burua berrasmatu eta bide berriak ireki zituen,
horretarako molde estatikoetatik dinamikoetarako jauzia egin zuelarik.

Historia pixka bat

1936. urteko gerrak galtzaileentzat bilakaera oro errotik moztu zuen. Kulturala, soziala,
ekonomikoa eta zer esanik ez politikoa. Gerraren amaierak erbestea suposatu zuen
euskaldun askorentzat eta Euskal Herriaren hegoaldean gelditu zirenentzat errepresioa.
Erbestean eta errepresiopean herri baten garapena ezinezkoa egiten da.

Abertzaletasun edo euskal nazionalismoaren ideologiari dagokionez, hau ere garapenik

1
gabe gelditu zen; hala ere gerra bukatu eta hurrengo urteetan askapenerako estrategiak
fase ezberdinak izan zituen. Beltzak, El nacionalismo Vasco en el exilio 1937-1960
liburuan abertzaletasunak garai horretan izan zituen estrategiaren fase ezberdinak
denboran mugatu eta berauen berezitasunak aztertzen ditu.

• 1937-1945. Gerra galdu eta gero erbesteko bidea hartu zuten koadro abertzale
gehienek. Erbeste hau gogortu egin zuen nazien zabaltzeak Europan zehar.

• 1945-1947. Euskal gobernuak berrantolatu eta erreferentzialtasuna eta errespetua

berreskuratu zituen hegoaldeko euskal erresistentzian, baita erbestean eta naziei aurre
egin zien aliatuen artean ere. Euskal gobernuaren eta abertzaletasunaren estrategia,
aliatuek eta aliatuen artean AEB-ek batez ere, Franco boteretik kendu eta Espainiako
errepublika berrezartzeko esperantzan oinarritzen da. Honela, Espainian errepublika
berrezartzeak autonomia emango bailioke hego Euskal Herriari.

• 1948-1952. Garai honetan, gerra hotzaren aitzakiapean eta komunismoari aurre egiteko
argudiopean, mendebaldeko potentziek, Francoren erregimenarekiko erlazioak
normalizatzeko joera hartzen dute. Honek EAJ-PNV-ren estrategia nagusia hankaz gora
utzi zuen.

• 1953-1960. Beltzaren aburuz, urte hauetan EAJ-PNV-k ez zuen gaitasunik erakusten

jada porrot egin zuen AEB-en aldeko estrategiari aldizkatze bat eraikitzeko. Ez zuen
Euskal Herriaren askapena lortzeko estrategiarik. Honek, EAJ-PNV-ren magaletik kanpo
beste abertzaletasun mota bat sortzen lagundu zuen.

Abertzaletasun berri hau, ia ezerezetik, bide berri bat eraikitzen hasi zen; lehenik
abertzaletasun klasikotik edanez eta pixkanaka erreferentzia berriak bilatuz eta hauek
Euskal Herriko errealitateari txertatuz. Bilakaera ideologiko hau da aztertzen saiatuko
garena.

2
Ikuskera esentzialista

ETA-ren sorreratik I. batzarra arteko ideologia aztertzeko, ezinbestekoa da Liburu Zuria

deiturikoa eta asanblada honen karira kaleratutako erakunde sortu berriaren oinarrizko
printzipioak biltzen dituen Zuzenbide dokumentua arakatzea. Liburu zuria ETA-ko
militanteak formatzeko erabili zen liburuxka da; berau gauzatzeko Ekin-eko garaitik
militanteen formakuntzarako osatu ziren koaderno ezberdinak berritu zituzten. Bi testu
hauek oinarritzat hartuta sortu berria den ETA-ko ideologiaren ildo nagusiak marrazten
saiatuko naiz.

Arestian aipatu bezala, ETA-ren abertzaletasunaren erreferentziak abertzaletasun

klasikoan zeuden kokaturik, oraindik beste abertzaletasun motarik ez baitzen existitzen.
Abertzaletasun klasikoko autoreen artean Sabino Arana da eragin nagusia duena. Hona
hemen garaiko ETA-k Sabinori zion miresmenaren adibide bat:

La inteligencia poderosa de Arana y Goiri penetró pronto en los arcanos del sentimiento
patrio y no tardó mas su magnánimo corazón en sentirse cautivo por la belleza, por la
justicia de la nueva Idea, con la emoción inenarrable del hijo que llega a conocer a su
propia madre, abandonada al presagio de una muerte cercana. Y surgió ante su serena,
inalterable, el gran problema: RESPONSABILIDAD.[i]

Sabinoren ondare ideologikoa onartzeak, neurri handi batean ETA-k bere lehen urteetan

3
izango zuen ideologia baldintzatuko du. Horrela ETA-k naziotasuna esentzia edo arima
baten arabera ulertzen du. Euskalduna nolakoa den, zein den, nola jokatzen duenari
erreferentziak etengabeak dira. Erakunde sortu berriarentzat badago euskaldunak
euskaldun egiten dituen arima nazional bat; pertsona bat euskalduna den edo ez esaten
diguna. Zeintzuk lirateke naziotasuna emango luketen faktore horiek?. ETA-ren
formakuntzarako erabili zen Liburu zuriak kutsu esentzialista du, nahiz eta diskurtsoan ez
oso koherentea izan. Liburuaren zati batean bereizgarri batzuk azaltzen dira eta gero
desagertu egiten dira beste zati batean. Honen arrazoia, erakundea trantsizio momentu
batean egotea izan daiteke, argipen ideologiko bila egotea. Baina, azter dezagun liburuan
jartzen dituenak.

Erlijioa euskaldunek nola ulertzen duten azaltzen digu, hau konprenitzeko moduak beste
herrialdeetatik bereizten gaituela esanez.

Es verdaderamente notable la diferencia existente entre la religiosidad procesional

española y las profundas del vasco, que se oponen igualmente por su generalidad y
arraigo al tibio ambiente religioso francés.[ii]

Euskalduna bere esentzian demokratikoa dela ere esaten da.

Políticamente el vasco siempre se ha basado en que la autoridad y las entidades jurídicas

y políticas están al servicio de la persona humana, y no esta al servicio de aquellas. El
vasco ha sido por esencia –y consecuentemente en su historia – democrático;[iii]

Esentzia eta historiarekin lotura egiten du ETA-k, hau baita esentzialismoaren nahitaezko
ezaugarria. Esentziala dena atenporala da, denboraz kanpokoa; ondorioz, historian zehar
beti eman den, beti horrela izan den bereizgarri bati buruz ariko ginateke. Emakumearen
egoera ere modu esentzialista honetatik azaltzen da.

4
 Frente al concepto tan generalizado de la mujer como promesa placentera, frente a la
mentalidad de Don Juan. Frente al concepto de Dama (cosa bella e idealizada, pero
despersonalizada), opone el vasco su concepción trascendente de la Mujer como Madre y
Como Etxekoandre: es decir, como elemento fundamentalmente humano y de primera
importancia en la organizacion social.[iv]

Bukatzeko, euskara jartzen du euskal naziotasunaren oinarritzat.

Hizkuntza edo arraza

Aspektu ideologikoan azpimarratzekoa edo berria dena (naiz eta EAE-ANV-k 1936.nean
egin), naziotasuna gauzatzeko faktore ezinbestekotzat arraza beharrean hizkuntza jartzea
da. Aranismoaren oinarrizko kontzeptu biologikoa den arrazak lekua uzten dio hizkuntzari.
Arraza kontzeptua aipatzen da baina ez da funtsezkoa.

Creemos que el Euskera es FACTOR ESENCIAL. No ya por razones teóricas. Que aquí
no nos interesan excesivamente. Sencillamente: Euzkadi EXISTENCIALMENTE, entre
España y Francia, y dado el grado de asimilación concreto que padece nuestro país,
DESAPARECERA CUANDO MUERA EL EUSKERA.[v]

Arrazari oinarrizko funtzioa kentzeak bide ematen dio erakunde sortu berriari arrazakeria
salatzeko. Hau argi azaltzen du bere garaiko ideologia finkatzen duen Zuzenbide
dokumentuan.

Arrazakeria gaitzesten du; ortaz, ez du ontzat ematen erri baten edo besteren jatorrizko
gaillentasunik. Kanpotarren erbesteratzerik edo bakartzerik ez du, beraz, on artuko,
kanpotarrak Euzkadi´ren interesen eta eskubideen aurka jokatzen ez duten artean.[vi]

Horrela, immigrazioa jada ez da mehatxu bat beste arraza batekoa delako, masiboa
delako baizik, eta azken hau euskal “arimarentzat” (Hizkuntza eta kulturarentzat bereziki)
eraso bat izan daiteke. ETA-k immigranteari oraindik ez dio integratzea eskatzen Euskal
Herria errespetatzea baizik.

RECONOCEREMOS SUS DERECHOS SOLO A LOS INMIGRANTES QUE

RECONOZCAN LOS NUESTROS. A los otros los consideramos maketos al servicio del
genocidio español. Y los trataremos como agentes extranjeros.[vii]

Euskal Herriari errespetua eduki arren ez du immigrantea euskal nazioan integratzeaz hitz
egiten. Hala ere, jada egin den saltoarekin, hots, faktore biologikoa den arrazaren ordez
faktore linguistikoa den hizkuntza naziotasunaren oinarritzat jarriz , imigranteari euskal
naziorako bidea irekitzen dio. ETA-k dagoeneko jarri ditu erreminta ideologikoak mahi
gainean epe laburrean immigranteari euskal nazioko ateak irekitzeko. Horrela, hizkuntza
ikasteak, euskal nazioko kide izateko nahia izateak edo bertako sentitzeak pertsona bat

5
euskaldun egingo du.

ETA eta ezkertiartasuna

ETA-k 1962.neko maiatzean plazaratutako “Zuzenbide” dokumentuan, komunismoa

faxismoarekin parekatu eta biak ala biak diktatorialak direla dio. Hau irakurrita
komunismoarekin ezer jakin nahi ez duela pentsa liteke, baina garai horretako testuak
irakurriz gero guztiz horrela ez dela konturatuko gara Komunismoari aurkakotasuna,
abertzaletasuna baitan, 36.neko gerra eta gero oso zabaldua zegoen sentimendua zen.
Sentimendu horren sorburua EAJ-PNV-k Ameriketako Estatu Batuekin zeukan
kolaborazioan eta gerra hotzean kokatu daiteke. Testuinguru honetan gogoratzekoa da
EAJ-PNV-k, komunistak, Eusko Jaurlaritzatik bidali egin zituela 1948.neko maiatzean.
ETA ere, sentimendu honetan harrapaturik dago; bere ideologia eraikitzen ari denez,
oraindik abertzaletasun klasikoarekiko ezberdintasun ideologiko handirik ez baitu
nabarmendu. Hala ere, Liburu zurian, munduan garaipenak lortu dituzten ideologia
politikoak aztertzerakoan, komunismoari lehentasuna ematen dio; ideologia bezala ez,
baina metodo bezala interesatzen zaiola argituz.

Más interesa sobremanera, conocer el método de acción de los que triunfan, y de una
manera especial de aquellos que por su desarrollo, métodos de acción, etc., pueden
tener alguna similitud con nuestra organización.[viii]

Erakunde sortu berriak komunismoa ontzat ez emateko erabiltzen duen arrazoia,

komunitateak norbanakoa zapaltzen duela da; eta hori ETA-ren ustetan euskaldunen
izateko eraren, nortasunaren, kontra legoke. Beste behin ere arrazonamendu
esentzialistak erabiltzen dira.

Kontuak kontu, defini al genezake garaiko ETA-ren ideologia ezkertiartzat? Ez dut

ezkertiartasunaren definizioan sakonduko, baina orokorrean, eta neurri handi batean
modu intuitiboz, erakunde sortu berriak ezkertiartzat hartu daitezken bereizgarriak
aipatzen ditu; gero bakoitzak defini dezala ideologia hori ezkertiarra den ala ez. Lehenik
eta behin ETA-k lehenengo batzarraren karira atera zuen Zuzenbide dokumentuan, bere
burua nola definitzen duen ikusiko dugu. Hemen gauza kurioso bat gertatzen da,
euskarazko bertsioan ez bezala, espainolezkoan, ETA-k bere burua iraultzailetzat
definitzen du. Euskaraz hitz hori ez da inondik ageri.

6
 ETA Euskal erakundeak bi elburu edo xede nagusi artu ditu bere eginbidearen gidaritzat:
Aberriaren azkatzea, eta Erriaren beraren Azkatzea. Abertzale Ekintzan sortua da, eta ez
du iñolako zer-ikusirik lehenagoko partidu, erakunde edo elkargorekin.[ix]

Euzkadi ta Azkatasuna (ETA) es un Movimiento Revolucionario Vasco de Liberacion

Nacional, creado en la resistencia patriótica, e independiente de todo otro partido,
organización u partido.[x]

Interesgarria izango litzateke honen zergatia jakitea. Diferentziak diferentzia, espainolezko

bertsioari helduko diogu orain. Gurutz Jaureguiren ustez iraultzaile hitza erabiltzen
duenean statu quo-aren iraulketaz ari zaigu, estatu frantses eta espainolaren menpeko
egoeraren iraulketaz hain zuzen ere. Horrela, ez da “iraultzaile” hitzak hartu duen
konnotazio ezkertiarra kontutan hartu behar, oinarrizko esanahiaren erabilera egiten baitu.
Euskal Herria independente batez ariko litzateke.

Erakunde jaio berriak bestalde, bere burua definitzerako orduan pertsonen eskubideen
aldeko mugimendu bezala definitzen du, federalismo europarraren aldekoa,
arrazismoaren aurkakoa, akonfesionala, liberalismo ekonomikoaren aldekoa, oinarrizko
sektoreen sozializazioaren aldekoa… Hau ikusirik, autore batzuen ustez, ETA-k ez du
ezer berririk asmatu; Krutwigek 1936.neko ekainean EAE-ANV-k onartutako
programarekin berdintzen du eta Gurutz Jaureguiren ustetan talde ekintzailearen
programa ETA-rena baino aurrerakoiagoa zen.

7
 Contrariamente a la opinión de Krutwig, quien considera el programa social de la I
Asamblea de ETA copiado del de la Asamblea de 1936 de Acción Nacionalista Vasca,
Gurutz Jáuregui piensa que el programa de ANV era mas avanzado que el de la primera
ETA, y que la influencia predominante en ella es la de la línea demócrata-cristiana
avanzada del PNV.[xi]

Iker Casanovak horrela azalduko du hastapeneko ETA-k abertzaletasunaren lehenagoko

esperientziekin konparatuz berritasun handirik ez ekartzea:

Para algunos, estos principios no aportan novedad alguna con respecto a lo establecido
por ANV antes de la guerra, pero lo cierto es que la posguerra había cortado la continuidad
de este movimiento y ETA se encontraba en la necesidad de reivindicar el nacionalismo de
izquierdas partiendo casi de cero.[xii]

Ondorioak

ETA-k urte hauetan egin zuen ekarpen ideologikoa testuingurutik kanpo aztertzea akatsa
da. Garaiko Euskal Herriaren egoerako produktua baita oso-osorik. Itotzen ari zen eta ia
hilzorian zegoen komunitate baten erantzun moduan ulertu behar da ETA-ren sorrera.
Hortaz, distantziatik, berdin tenporal zein ideologikotik, erakunde jaio berriaren pentsaeran
kontradikzioak bilatzen ibiltzea ezer ez ulertzea da.

Garai horretako ETA-ren bereizgarri bat aipatu behar bada, hori ekintzarako grina,
akziorako gogoa, hau da, zerbait egiteko premia bizia, da. Bere herria (kultura, ingurua,
kosmobisioa) hiltzen ikusten ari denaren erreakzioa da ETA.

Beste bereizgarri bat formakuntzarako gogoa litzateke, Frankismoa bere gorrienean

zegoenean, euskal hizkuntza, kultura… debekatuak zeudenean, hauek berreskuratu eta
ideia berriekin txertatzeko gogoa.

Sortzen ari zen abertzaletasun berria trantsizio egoeran zegoen. Abertzaletasun klasikoak
ez zuen asebetetzen, baina zerbait berria eraikitzeko zituen erremintak abertzaletasun
historikoak emandakoak ziren. Diskurtso esentzialista batekin mugimenduan zegoen
errealitatea azaldu nahi zuen; hau da trantsizio egoeran egotearen paradoxa, erreminta
zaharrekin zerbait berria egitearena. Aurrerago ikusiko dugun moduan ETA-k erreminta
horien bila kanpora joko du eta beste borroka esperientzietako ideologoak hartuko ditu
eredu (Marx, Mao, Che, Fidel, Fanon, Ho Chi Min…). Guzti honek, erakunde jaio
berriaren ipar orratza ezkerraldera mugitzea ekarri zuen.

[i] ETA, Liburu zuria, ETA 1961-1962 (13.-14. orrk.)

8
[ii] ETA, Liburu zuria, ETA 1961-1962 (44. orr.)

[iii] ETA, Liburu zuria, ETA 1961-1962 (44.-.45. orrk.)

[iv] ETA, Liburu zuria, ETA 1961-1962 (45. orr.)

[v] ETA, Liburu zuria, ETA 1961-1962 (116.-117. orrk.)

[vi] ETA; “Zuzenbide”, Euskadi eta Askatasuna I. Tomoa, Andoainen, Aise Liburuak S.A, 2005
(258.orr)

[vii] ETA, Liburu zuria, ETA 1961-1962 (121. orr.)

[viii] ETA, Liburu zuria, ETA 1961-1962 (23. orr.)

[ix] ETA; “Zuzenbide”, Euskadi eta Askatasuna I. Tomoa, Andoainen, Aise Liburuak S.A, 2005
(257.orr)

[x] ETA; Principios, Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (607.orr)

[xi] Letamendia, Francisco; Euskadi pueblo y nacion, 2. Tomoa, Donostian, Kriseilu (25,orr.)

[xii] Casanova, Iker; ETA 1958-2008. Medio siglo de historia, Tafallan, Editorial Txalaparta s.l.,
2007 (35.orr.)

Abertzaletasun esentzialistatik dialektikora

(II): Vasconia

1963. urtean Sarrail de Ihartza ezizenpean Federico Krutwigek argitaraturiko Vasconia

liburua mugarria da abertzaletasun ezkertiarraren ideologian. Nahiz eta lan
kontraesankorra izan, sortzen ari zen eta nagusiki ETA garatzen ari zen espazio
ideologiko berriari oinarriak eman zizkion. Etnia kontzeptua plazaratu eta zehaztasuna
eman zion, ordura arte tabu moduan hartzen zen komunismoa ere, era ireki batean onartu
zuen, nazionalismoaren dinamikotasuna ere plazaratu zuen… Lan hau, Euskal Herriko
garaiko eztabaidetan uztartu zituen ideia eta kontzeptuengatik, zein momentuko

9
jendartean borborka zebiltzan joeren sintesi zorrotza egiteagatik da beraz erreferentziala.

Abertzaletasun berriak euskal nazionalismo barruan zituen idatzizko erreferentzia

bakarrak abertzaletasun klasikokoak ziren, Sabino Arana, Aitzol… Hutsune hau bete eta
helduleku bat luzatzera etorri zen Vasconia., ezinbesteko urratsa ikuskera esentzialistatik
dialektikorako igarobidea eraikitzeko.

Naziotasun dinamikoa, abertzaletasun dialektikoa

Lehenik eta behin Krutwigek nazioa eta etniaren arteko bereizketa egin zuen. Bere ustez,
etnia, faktore konkretu batzuk partekatzen dituen pertsona multzoa litzateke. Faktore
hauetan garrantzitsuena hizkuntza litzateke eta ondoren leudeke, mentalitatea eta kultura,
erlijioa, konposizio raziala eta azkenik faktore ekonomiko sozial eta materialak. Nazioa
berriz, etnia batek bere izatearen, pertsonalitatearen, kontzientzia hartu eta aurrerantzean
bizirauteko hautua egiten duenean sortzen da.

El nacionalismo que quiera ser algo efectivo tiene que representar una tarea, ser un ideal
con futuro, en torno al que se agrupen mental y materialmente hombres que se crean
unidos, por uno u otro factor, a tal tarea nacional.

Estos factores, que separan un pueblo de otro, dan a las personas que participan de ellos
la conciencia de corresponder a un grupo humano diferente al de los vecinos. Cuando
estos factores étnicos o nacionales existen pero los individuos que los poseen no tienen
conciencia de su personalidad se habla de una etnia. Si la etnia adquiere conciencia de su
personalidad se habla de una nación. Ahora bien, la nación sólo existirá verdaderamente
cuando esta conciencia nacional lleva a los hombres a realizar un destino común.[i]

10
Bereizketa hau egiteak diferentzia nabarmentzen du nazionalismo esentzialista deitu
diogunarekin. Krutwigek dio, nazioak oinarrian faktore objektiboak izan badituela, baina ez
direla nahikoak nazioa izateko. Sabinorentzat aldiz, faktore hauekin nahikoa litzateke. .
Krutwigek gaineratzen du, faktore horiek izaten jarraitzeko borondatea beharrezkoa dela
nazioa izateko. Nazioa beraz, faktore objektibo eta subjektiboen arteko emaitza litzateke.
Gainera Krutwig, faktore objektibo horiei dagokienez, haratago doa; ez ditu modu
esentzial batean ulertzen, ez ditu denboran zehar aldaketarik jasaten ez duten faktore
bezala ulertzen; modu dinamiko batean baizik. Ez hori bakarrik, faktore objektibo hauek
dinamikoak izateak eta mutatzeak ahalbidetzen du, bere ustez, nazio baten biziraupena.
Nazio baten erreferentziak dinamikoak ez badira, historiako momentu konkretu bateko
faktoreei begiratzen bazaie soilik, nazio horrek ez du aurrera begirako proiekziorik, ez du
biziraungo.

La nacionalidad es dinámica, algo que vive, y querer definirla como algo estático es
matarla o tratarla como una momia.[ii]

11
Hau Krutwigen liburuko punturik garrantzizkoena da eta ezinbestean barneratu behar da
liburuaren nondik norakoak ulertzeko. Horregatik harritzekoa da autore batzuk Krutwig
aztertzerakoan, berak behin eta berriz azpimarratzen duen faktore objektibo hauen
dinamikotasunari buruz kontrakoa esatea; hau da, Krutwigek faktore hauek estatikotzat
dituela argudiatzea. Hau berresteak, Vasconia ez ulertzea eta egin zuen ekarpenik
garrantzitsuenetakoa ez onartzea dakar. Kasu honen adibide garbia dugu Gurutz
Jauregui.

No obstante, la consideración de la etnia como algo ahistórico, permanente, sin posibilidad

de evolución y no sujeto a las leyes de la transformación social, origina, en definitiva, los
mismos problemas que los planteados al nacionalismo histórico [Sabino eta EAJ-PNV].

Teóricamente, este ahistoricismo y este carácter estático de la etnia parecen quedar

contrarrestados en cierto modo con la inclusión entre sus componentes de los factores
económicos, sociales y materiales, pero ya la propia inclusión de estos factores supone
una contradicción con la estaticidad de la etnia.[iii]

Nazio izate horrek, denboran zehar eraldatzen doan nazio horrek, ematen dio Euskal
Herriari independentziarako eskubidea eta ez, ordura arte nazionalista askok eta
foruzaleek egin zuten bezala, eskubidea arrazoi historikoetan oinarritzeak. Krutwigen
ustez, euskal arazoa arrazoi historikoetan oinarritzeak, España edo Frantziako arazotzat
hartzea lekarke, eta hau akatsa da. Euskal Herriak independentziarako eskubidea
Frantziak eta Espainiak nahi izan edo ez dauka, euskal nazioaren oinarrian etnia bat
baitago; eta hau da eskubidea izatearen arrazoia, beste estatuei inolako baimenik eskatu
gabe euskal nazioari dagokion eskubidea baita.

Vasconiak abertzaletasunaren barruan borborka zebiltzan ikuskera berriak laburbiltzen

dituela baiezta genezake. Nazionalismo estatiko batetik dialektikorako saltoa jada burutu
da. Atera dezagun jauzi honen argazkia.

Nazionalismo Sabindarra, naziotasuna baiesteko faktore estatikoetan oinarritzen da.

Faktore hauek ahistorikoak dira, ez dira denboran zehar eraldatzen, horregatik deitu diogu
nazionalismo esentzialista. Faktore garrantzitsuena arraza (apellidismoa) da, ondorioz
euskal nazioko kide jaio egiten da eta kito, ez dago hautu pertsonal baten edo pertsona
batek bere bizitzan hartu ditzakeen erabaki konkretu batzuen esku (euskara ikasi,
euskalduna sentitu…).

12
Krutwigek faktore objektiboak ez ditu ukatzen, egon hor daudela dio, baina modu esentzial
batean ezin daitezkeela hartu esango du. Zergatik? Faktore hauek denboran zehar
eraldatu egiten direlako. Gainera arrazaren faktoreari garrantzia kendu eta beranduago
ikusiko dugun moduan hizkuntzaren faktorea jartzen du garrantzitsuentzat Krutwigek.
Zentraltasuna hizkuntza ezagutzearen faktoreari emateak eta arrazarenari kentzeak,
neurri batean, faktore estatikoa faktore dinamiko bategatik ordezkatzea dakar; arraza-
abizena baino faktore ez aldakorragorik gutxi baitaude eta denboran zeharko hizkuntzaren
eraldaketa gutxik jartzen baitute ezbaian, gainera pertsonok gure hautu pertsonal baten
ondorioz hizkuntzak ikasi ditzakegu gure bizitzan zehar.

De esta forma se establecieron una serie de características nacionales que algunos han
dado en llamar “esencias vascas” que no son otra cosa que las características étnicas en
el momento de la perdida de la independencia. Pero las características esenciales de todo
pueblo, al ser factores dinámicos que representan la vida de la etnia, han de estar en
constante mutación. Sin ella, tales esencias nacionales estarían momificadas y, por lo
tanto, muertas. La vida consiste en ir adaptándose a las realidades del momento, en
continuar una trayectoria, no quedándose estancado considerando que lo único real fue lo
que se dio en un momento.[iv]

Horrela, Krutwigek azaleratzen duena da, naziotasunaren faktoreak (objektiboak)

dinamikoak direnez euskal naziotasuna ere dinamikoa dela, gaur egun euskalduna izatea
eta sentitzea, ez dela orain dela 150 urte izatea eta sentitzea ziren bezalakoak. Behar
bada orduan foruzale izatearekin identifikatzen zen euskalduna, gero arrazarekin eta orain
agian independentista izatearekin edo hizkuntzarekin. Baina errealitate dinamiko hau
azaltzeko nola egin? Analisi dialektikoarekin. Analisi dialektikoak ez du etenik, etengabe
ari da “errealitatearen” argazkiak erakusten, “errealitatea” dinamiko eta aldakortzat
hartzen baitu. Analisi honen eskema; tesia+antitesia=sintesia litzateke, sintesia tesi
bihurtzen da eta zikloa berriz hasiko litzateke. Dialektikak ez du errealitate estatikorik
onartzen; baina horrek ez du esan nahi ontologiatik alde egiten duenik, ezta gutxiago ere,

13
bokazio ontologikoa baitu eta errealitatea dinamikoa dela esango baitu behin eta berriz,
horrela ulertu behar dela alegia. Hegelek sortu eta Marxismoak bereganatu zuen
metodologia hau erabiltzen du Krutwigek, eta hau, iraultzailea da euskal nazionalismoan.

Llevando la idea que le ha cabido al pueblo vasco personalizar en la historia, por su

situación especial, una inmensa fuerza sociológica, hemos tratado de investigarla por un
análisis dialéctico, examinando las diferentes partes constitutivas.

El lector habrá descubierto sin duda las contradicciones que en si encierra la realidad
vasca; y es que todo ente vivo, en sus contradicciones, vive y progresa. Por ello es el
vasquismo algo dinámico. Hemos descubierto las contradicciones que encierra la realidad
vasca, sus, elementos opuestos, pero no hemos querido nunca olvidar el lazo de unión
que los acerca y funde en una síntesis superior. Se trata de una realidad sociológica que
encuentra su razón de ser en una unidad superior que es el movimiento, la unidad de la
vida vasca.[v]

Beraz, Krutwigek, naziotasuna, faktore objektibo-dinamikoen (dinamikoak dira

borondatearen menpe daudelako) eta faktore subjektiboaren (borondatearen) elkar
eragiteak, dialektikak ematen duela esango digu. Horrela abertzaletasun mota hau jada
ezin da esentzialistatzat hartu, bere funtzionamenduari begiratuz gero,
abertzaletasunaren ikuskera berri hau dialektikoa dela baiezta baidezakegu. Hau Joxe
Azurmendik azaltzen digu oso modu argian.

Gure ustez, bada, nazio ezaugarri objektiboak (naziorik egoteko aurretiazko bat) ez dago
bere hortan, estatiko, isolaturik, kontsideratzerik, dauden artean oso-osorik eta beti identiko
daudenak eta noizbait ezaugarri bat bakarra suntsitzen bada nazioa ere suntsiarazten
dutela; baizik eta erreferentzia sistema dinamiko, aldakor batetan ikusi behar dira,
zirkunstantzia historikoei erreferentziaz, komunitate nazionalaren une historiko bakoitzeko
kontzientziari erreferentziaz batez ere, kontzientzia historikoari berari erreferentziaz ez
azkenik. Komunitate batek dauzkan naziotasun ezaugarri objektiboak eta haren
kontzientzia nazional historikoa (nazioa biok osatzen bait dute), elkarrekiko dialektika
etengabean ari dira historian.[vi]

Jada ez gaude abertzaletasun esentzialistan eta hau ezinbesteko baldintza izango da

nazionalismo iraultzaile eta ezkertiarrari bide egiteko.

Vasconia eta euskara

El idioma crea el alma del individuo y el alma de los pueblos. El estado psíquico nace del
cerebral.

Por ello es tan tremendo el crimen contra la patria que cometen los padres que no
enseñan el idioma nacional a los hijos. Este crimen no tiene palabras con que clasificarse,
si es cometido por un individuo que además se dice nacionalista. El jelkide que
desnacionalizo su familia, bien sea en América o en otra parte del exilio, y con muchísima
más razón si lo hizo en su propia patria, deberá ser llevado ante un tribunal militar, para

14
 que lo juzgue con el máximo rigor. Es merecedor de la pena de muerte y que su cadáver
sea entregado a los buitres, para que su repugnante materia somática no mancille la tierra
euskaldun. Así pues no hay palabras para condenar, ni tormentos suficientes que se les
puedan aplicar a los jerifaltes nacionalistas que traicionaron tan horriblemente a la patria,
convirtiendo en maquetos a sus hijos, y sentando el abominable precedente de que haya
quien pueda decirse nacionalista vasco y traicione tan repugnantemente a la patria.[vii]

Hona hemen Krutwigek euskarari ematen dion garrantziaren adibide argia. Elementu
zentrala da hizkuntza euskal nazionalismoan, abertzaletasunean.

Lehenago aipatu dugun bezala, badaude etnia bakoitzak bereak dituen faktore objektibo
batzuk. Faktore hauek zedarrituko dituzte Krutwigen ustez etnia baten mugak. Etnia batek
faktore objektibo hauen kontzientzia hartu eta hauek etorkizunean biziraunarazteko
hautua egiten duenean, etnia hau nazio bilakatzen da. Beraz, nazio batek beharrezko ditu
faktore objektibo dinamikoak eta hauek etorkizunean proiektatzea. Krutwigen ustez,
hizkuntza da faktore objektibo dinamiko hauen artean garrantzitsuena, eta ia esan daiteke
hizkuntza ezberdin bat dagoen tokian nazionalitate ezberdin bat dagoela. Baieztapen hau
indartzeko hizkuntzari balio psikologista kolektiboa ematen dio, ondorioz, hizkuntza
konkretu bat egiten duen komunitateak egitura mental bereziak izango lituzke.

El idioma encierra en sus estructuras la forma de concebir el mundo del pueblo que lo
habla. A su vez, va influyendo la concepción del mundo sobre el idioma de suerte que este
retransmitirá, de generación en generación, los cambios que cada uno produce en el
acervo cultural de la etnia. Por ello, la ruptura brusca que se opera cambiando de idioma
rompe con la tradición de un pueblo. Y el cambio suele ser tan profundo que se puede
decir que el pueblo que deja de hablar su lengua ha perdido su nacionalidad. (…)

Quien no emplea la lengua nacional esta desnacionalizándose y sustituyendo su forma de

pensar por una extranjera.[viii]

Horrela hizkuntza, etnia eta nazio baten kosmobisioaren ispilu izango da eta honen bidez
herri baten nortasuna transmitituko da. Ez modu kontziente batean, kontzeptuen bidez,
modu inkontzientean baizik; hau da, hizkuntzaren sakoneko estrukturak direla medio.
Krutwigek euskal naziotasunaren pisu guztia hizkuntzarengan, euskararengan uzten du,
bere ustez euskara ez erabiltzeak edo ez ikasteak naziotasunaren galera baitakar.

Abertzaletasuna eta esentzialismotik justifikatutako ezkertiartasuna

Vasconia liburua abertzaletasuna eta komunismoa batzen saiatzen delako ere bada
mugarri. Ordura arte abertzaletasuna eta ezkertiartasuna bi helburu ezberdin bezala
hartzen ziren ; ez hori bakarrik, antagonikoak ere baziren. Hau neurri handi batean

15
Sabinoren eragina da, sozialismoa immigrazio espainiarrarekin identifikatzen baitzuen,
beraz euskal nortasunaren etsaiekin; ondorioz abertzaletasunak ezin zuen sozialista izan,
ezkertiartasuna espainiarren, atzerritarren gauza baitzen.

El pueblo vasco se encontraba con que no existe en realidad ninguna ideología política
que al mismo tiempo sea nacionalista vasca y progresista. Quien sentía profundamente el
problema vasco tenia que irse al PNV que, con su lema de Jaungoikoa eta Lege-Zarra era
un partido conservador, clerical y confesional. A quien le repugnaban estas ideas
reaccionarias no tenia en el campo vasco ninguna fuerza organizada.[ix]

Lehenagotik abertzaletasuna eta ezkertiartasuna batzeko nahia egon bazegoen arren

Krutwig izan zen liburu batetan (Vasconian) saiakera serio bat egiten lehena,
komunismoarekin batzerainoko saiakera. Honetaz gain, ezkertiar zenak abertzale izan
behar zuela esaten eta abertzale zenak derrigorrean ezkertiar izan behar zuela esaten
lehenetakoa ere bera izan zen.

En Vasconia y especialmente en Vizcaya quien es verdadero partidario de la liberación

social, tiene que ser nacionalista vasco, nacionalista libertario, mientras que todos los
reaccionarios hablan en castellano o francés.[x]

(…)Esto es mas que de saludar, pues un movimiento nacionalista para que triunfe tiene
que ser revolucionario y, por lo tanto, izquierdista.[xi]

Krutwig, berriro ere Marxismoan oinarritzen da, analisi marxistan konkretuki, Euskal
Herriak bere sozialismoa sortu behar duela baieztatzeko. Analisi marxistaren bidez
errealitate dinamikoa agertzen zaigu. Krutwigen ustetan errealitate hau komunista izan da
historian zehar Euskal herrian; berau izan baita gizartea antolatzeko era, nahiz eta
kapitalismoarekin aldatzen hasi.

Marx establece claramente que el examen sociológico ha de centrarse en cada caso a

este o aquel país. Como es en nuestro caso el restringir la investigación a Vasconia. Por
eso el mismo Marx, tratando de la interpretación de El Capital, le decía a Vera Zasulich
que él había restringido las consecuencias que del mismo se derivaban a la Europa
occidental.

Este mismo examen marxista de la realidad nos obliga en cada caso a considerar la
realidad concreta. El principio marxista del examen de la sociología, en cuanto lo
apliquemos a nuestro país, tiene que contar a la fuerza con las realidades históricas del
pueblo vascón, tales como son la repartición de la población en ciudades villas, ante-
iglesias, universidades y otro tipo de comunas, la producción y el consumo, la
estructuración de las importaciones y exportaciones.[xii]

Horrela Krutwigen ustez, analisi marxistak Euskal Herria berez komunista dela azalduko
digu, baina ez Sobiet Batasuneko komunismoaren tankerakoa; han eta hemen jendartea
diferentea baita. Hau baiestean Espainiako komunista eta sozialistei egiten die kontra,

16
hauek Euskal Herriarekiko klase borrokaren faktorea soilik onartzen baitute, gainontzeko
faktoreei garrantzia kenduz (hizkuntza, ohiturak kultura, komunitate bateko kide izatearen
sentimendua…). Horrela , komunista eta sozialista hauei buruz dio, ez dutela beraien
doktrina betetzen, errealitatearen azterketa egiterakoan garrantzizko faktore hauek, batez
ere nazio bateko kide izatearen sentimendua, ez baitute kontutan hartzen.

Krutwigen aburuz, Euskal Herriko bereizgarriak aintzat hartuz gero, Espainian, Frantzian
edo Errusian bertan baino errazagoa litzateke hemen komunismoa ezartzea, bere ustez
funtsean (esentzian) Euskal Herriko jendartea komunista baita.

El marxismo apareció en el siglo XIX, con la gran industria, pero el comunismo vasco es
muy anterior y esta entrañablemente unido a la mentalidad euskariana. Quien dice vasco,
dice comunista, pero nunca estaliniano. Esto es un tipo ruso. Nada tiene que ver con la
verdadera esencia del poder comunitario.[xiii]

Ondorioz:

A Vasconia le corresponde un tipo propio de socialismo que nada tiene que ver con el
español o francés y seria flagrante injusticia quererle imponer un tipo de sociedad que no
corresponde a sus premisas históricas, económicas y sociales.[xiv]

Behin puntu honetara iritsita, kuriosoa da kritikatzen duena, esentzialismoa, onartu eta
ezkertiartasuna justifikatzeko erabiltzea.

Krutwigi ez zaio zaila egingo euskal nazioak bere ustez berezko duen ezkertiartasuna,
hizkuntzaren ondorioa dela argudiatzea. Euskaldunak historian zehar jokaera
komunitarioa izan du, komunista. Hau bere izatearen parte litzateke, beraz euskaraz
egiteak (gogoratu hizkuntza, mentalitatearen ispilu eta igorle dela Krutwigentzat) zentzu
komunitario hori indartuko luke. Erdaraz egiteak mentalitate aldaketa lekarkioke
euskaldunari eta komunitarismotik urrunduko luke.

El vascuence no era aparentemente practico, pero se olvidaba que era la mas firme
defensa de la libertad; con ella y por medio de ella se transmitía el sentido libertario de
nuestro pueblo. Desaparecido el euskara, moría el espíritu indomable que animaba toda
nuestra libertad, toda nuestra organización comunitaria y libre del país.[xv]

Allí donde desaparecía el euskera entraba a sustituirlo una mentalidad extraña, y la

opresión y expoliación del hombre por el hombre se convertían en ley de la sociedad.[xvi]

Baina ez da hemen gelditzen, Krutwigek etorkizuneko Euskal Herri independente eta

sozialista marrazten digu. Bere ustez, tradizioari jarraiki Euskal Herria biltzarrek
gobernatuko duten estatua izango da. Are gehiago, Vasconia historikora kolonizatzaileak
bidali beharko dira, Armagnak eta Landetara kasu, propietate pribaturik ez da izango,
17
haurrak komunitateak zainduko ditu… Etorkizuneko Vasconia komunista hori
deskribatzerakoan zaila egiten da txantxetan edo serio dabilen jakitea.

Ondorioak

Vasconia-k egiten dituen bi ekarpen garrantzitsuenak, orden honetan, naziotasunaren

dinamikotasuna azaltzea eta abertzaletasuna eta ezkertiartasuna batzeko saiakera egitea
dira.

Nazionalismo bat esentzialista dela diogunean naziotasuna nola gauzatzen denari egiten
zaio erreferentzia. Bereizgarri konkretu batzuk dituena da nazioko kide eta kito.
Borondateari ez zaio erreferentziarik egiten. Baina naziotasuna dinamikoa dela
baieztatzen duen nazionalismoak borondatea jartzen du faktore objektiboen gainetik,
faktore hauek dinamiko bilakatuz. Ondorioz, jada ez ginateke nazionalismo esentzialista
bati buruz ariko, beste mota batetako nazionalismoaz baizik. Hau da Vasconia-k
plazaratzen duen ideia garrantzizkoena. Eta hau iraultzailea da abertzaletasunaren baitan.

Nazionalismo esentzialistari buruzko erreferentziak eta nola gauzatzen denaren inguruko

gogoetak ugariak dira. Baina onartzen badugu, eta nik nahikoa arrazoi badagoela uste
dut, 60. hamarkadan Euskal Herrian beste abertzaletasun mota bat sortu zela, berau
nolakoa den azaldu beharko da. Ez dut inon aurkitu abertzaletasun berri hori izendaturik,
eta nazionalismo berria zertan datzan (Vasconia-tik aparte) ere, han-hemenka eta oso
modu lausoan baino ez dut aurkitu. Nik nazionalismo dialektikoa deitu diot, bere
funtzionamenduari erreparatuz gero izendatze honek egokiro deskribatzen duela
deritzodalako. Dena dela izendapena da gutxienekoa, garrantzitsuena Krutwigek
Vasconia-n azaleratu zuen abertzaletasunaren ikuskera horretaz kontziente izatea da;
nahiz eta Vasconia idatzi eta bost hamarkada beranduago batzuk (nazionalismo
imperialista esentzialista espainolak) saiatu abertzaletasun guztia esentzialistatzat
hartzen. Hala ere 60. hamarkadan egin zen bilakaera ideologikoari esker, gaur egungo
abertzaletasunaren ikuskera nagusia, eta batez ere ezkerreko abertzaletasunarena,
dialektikoa da.

Abertzaletasunaren eta ezkertiartasunaren bategiteari dagokionez, aipatu dugun bezala,

kuriosoa egiten da naziotasunaz aritzean dinamikotasuna oso modu koherentean
defendatzea, eta ezkertiartasuna abertzaletasunarekin batzeko argudio esentzialistei
heltzea. Hau da, Euskal Herria (Vasconia) komunista baten alde egiten du, historian eta

18
euskaldunaren “berezko” zentzu komunitarioan oinarrituz, eta ez momentuko
borondatean. Hala ere, garrantzitsuena, abertzaletasuna eta ezkertiartasuna lotzeko
saiakera da, eta hor kokatu behar da modu fantastiko xamarrean marrazten duen
etorkizuneko Euskal Herria.

Ekite hau izango da Vasconiarekin hasi eta 60. hamarkada honetako kezka ideologiko
nagusia, abertzaletasun eta ezkertiartasunaren bateratasuna. Ikusiko dugun bezala
eztabaida hau ETA-k eraman zuen aurrera nagusiki eta hamarkada bukaerarako
bateratzea modu koherentean gertatu zela esan genezake.

[i] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (23.orr.)

[ii] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (253.orr)

[iii] Jáuregui, Gurutz; Ideologia y estrategia politica de ETA. Análisis de su evolución entre 1959 y
1968, Madrilen, Siglo XXI de España Editores S.A., 1981 (158.orr)

[iv] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (322.orr)

[v] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (417.orr)

[vi] Azurmendi, Joxe; Arana Goiri-ren pentsamendu politikoa, Donostian, Hordago, 1979 (88.orr)

[vii] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (36.orr)

[viii] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (45.orr)

[ix] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (364.orr)

[x] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (289.orr)

[xi] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (365.orr)

[xii] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (422.orr)

[xiii] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (289.orr)

[xiv] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (290.orr)

[xv] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (47.orr)

[xvi] Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Herritar Berri S.L.U., 2006 (48.orr)

19
Abertzaletasun esentzialistatik dialektikora (III):
Nazionalismo iraultzailea

NAZIONALISMO IRAULTZAILEA

Lan hau bukatzeko eta naziotasuna modu dialektikoan ulertu eta abertzaletasunaren eta
ezkertiartasunaren sintesia ikusteko azken geltoki moduan ETA-k bere V. Batzarrean eta
honen inguruan (1966-1968) egin zuen teorizazioari egingo diogu so.

Garai honetako dokumentuetan nabaria da terminologia marxista eta honi dagokion analisi
metodoaren erabilera. Hala ere, ez du bere burua marxistatzat definituko,
ezkertiartasunaren esparrua modu zabalagoan definitzen duen sozialistatzat baizik. Garai
honetakoak dira ETA-k izan zituen lehen zatiketak ere, ETA-berri eta Branka.
Lehenengoak aldagai nazionala gutxiesten dutelako eta bigarrenak ETA talde marxista-
leninista bihurtu dela diotelako. Ez da erraza ETA-k egin nahi zuen lan ideologikoa, hots
euskal nazionalismoa eta ezkertiartasunaren sintesia, egitea. Bide honetan ulertu behar
dugu nazionalismo esentzialistatik dialektikora egiten duen jauzia.

Etnia eta naziotasuna

Nor da euskal nazioko kide garaiko ETA-rentzat? Galdera honi nahiko argi erantzuten dio
V. batzarraren bigarren zatian onartutako programa ideologikoan. Lehenik eta behin
euskal etnia definitzeari ekiten dio, hau kultura konpartitu batean eta batez ere euskaran
oinarritzen dela esanez. Horrela, etniak faktore objektibo hauen kontzientzia hartzen
duenean etnia hau nazio bilakatzen da. Ondorioz euskal nazioko kide litzateke, euskal
kulturako kide, euskara jakin eta euskal kontzientzia lukeena. Nahiz eta teorian euskara

20
ezinbesteko faktoretzat hartu, praktikan hizkuntza hau ez ezagutzeak ez ditu euskal
nazioko ateak ixten; partaide izateko nahia edo borondatea gailentzen baita.

Pueblo: Es la parte oprimida de la comunidad nacional. En la situación presente es el

conjunto de la nación vasca con respecto a los Estados opresores: Estado español y
Estado francés. Estos estados se hallan al servicio de unas oligarquías española y
francesa, en donde esta incluida la oligarquía de origen vasco, que es objetivamente
extranjera y opresora.[i]

ETA-rentzat Euskal Herrian bizi den goi burgesia ez da euskal nazioko kide, eta hau
arrazoitzeko erabiltzen duen argudiatzea horrela laburbildu genezake: Oligarkia statu quo-
aren onuradun nagusia denez ez du berau aldatu nahi, eta momentuko egoeran euskal
nazioaren zapalkuntza gauzatzen ari denez; oligarkek zapalkuntza hori bultzatzen dute
eta ondorioz ezin dira euskal nazioko kide izan.

Jarraian eta eskema baten bidez, ideiak antolatzen lagunduko digulakoan euskal
nazionalismoak bere sorreratik 1968. urtera arte naziotasuna nola ulertu duen ikusiko
dugu.

Iturria: Lanketa propioa. Vasconiaren eta ETA-ko V. batzarraren naziotasun ikuspegiak, oligarkia edo
goi burgesia naziotik at uzten du statu quo-aren onuradun nagusi delako.

Esan bezala, euskara da oinarri oinarrizko faktorea eta hau garaiko dokumentuetan behin
eta berriz azpimarratzen da.

Piedra angular de toda etnia y máxima característica de una nacionalidad, el idioma es el

soporte de los demás factores que sin él dejarían de ser factores creadores de una
personalidad étnica. Por eso un nacionalismo revolucionario deberá poner el máximo
cuidado en la expansión y perfeccionamiento de la lengua, ya que ella es el medio por el

21
 que la criatura adquiere su condición humana. Gracias a ella progresa la comprensión
intelectual de la humanidad y ella es el canal por donde llega la savia cultural del
pueblo.[ii]

Euskarari ez zaio etniaren oinarrizko faktore izatearen papera bakarrik ematen, hori gutxi
ez balitz, kontzientzia nazionalaren piztaile papera ere ematen dio ETA-k. Euskara
ikastearekin kontzientzia nazionala pizten denez, ekintza hori burutzea nahikoa litzateke
euskal nazioko kide izateko. Beraz, teorian esentzialistatzat hartzen den faktore batek,
pertsona baten erabaki bati esker edo pertsona baten borondatea medio, pertsona hori
euskal nazioko kide bilakatzen du. Ondorioz, autore askok esentzialistatzat hartzen duten
faktore linguistikoa ez litzateke horrela izango ETA-rentzat. Aldaketa honek
immigranteekiko perspektiba erabat aldatuko duenez, hau argitzea garrantzitsua da
nazionalismo dialektikoa azaltzeko orduan.

Immigranteak eta naziotasuna

Euskal Herriak XIX. mendearen bigarren erdialdetik XX. mendeko 60. hamarkada arte jaso
zuen immigrante kopurua izugarria izan zen. Historian zehar herrialde batek beste
herrialde bateko hainbeste kide horren epe laburrean jaso izan ditueneko kasuak gutxi
dira. Gainera, immigrante hauen nazionalitatea espainiarra zen ia bere osotasunean,
euskal nazioaren biziraupena erasotzen duen naziokoa hain zuzen ere. Fenomeno
honekiko haserako abertzaletasunaren jarrera bi nazionalitateen artean pareta edo lubaki
bat eraikitzearena izan zen euskal nazioa salbatzeko helburuz. Horma hori arrazek
mugatzen zuten, alde batera euskal arrazakoak leudeke eta bestera gainontzeko guztiak.
Horrek funtzionatu ahal izan zezakeen immigrazioa masiboa izango ez balitz, baina hura
ez zen kasua. Ondorioz, pareta hori zulatzen hasi zen euskal arrazako (euskal abizenak
dituztenak) kideak espainiar immigranteekin erlazionatu eta ondorengoak izaten hasi ziren
momentuan. Zer nazioko kide lirateke ondorengo hauek? Jada horma lekuz mugitu behar
zen eta euskal nazioko kide izateko euskal kulturako parte izan behar dela esango da, eta
honek borondatea bezalako faktore bati egiten dio bide. Beti ere bere burua arriskuan
ikusten duen nazio baten ikuspegitik ari garela gogoratu beharra dago, eta nazio honek
bizirauteko ez duela estatu batek eman dezakeen erreminta edo tresnarik.

22
 Hala ere, hormak oraindik hor
dirau eta immigrazioa aurrera
doa. Azkenik euskal nazioak
ateak ireki zizkion immigrazioari,
beti ere baldintza batzuk betez
gero. Hau gertatzeko behar zen
teorizazioa ETA-ren V.
batzarraren inguruan gauzatu
zen. Ikus dezagun nola gertatu
zen hau.

Immigranteekiko ordura arteko jarrera errespetua eskatzera mugatzen zen, beraiek euskal
nazioa errespetatuz gero ETA-k ere errespetatuko zituela esanaz. Ez da bide ematen
teorian, praktikan gertatzen da, espainiar immigranteak euskal naziorako saltoa eman
dezan. Hau IV. batzarretik aurrera aldatzen hasten da eta zerikusia du aldaketa honetan
erakundea marxismora gerturatzeak, honek nazio borrokaz gain klase borroka kontutan
hartzera bultzatzen baitu ETA.

Para ETA es claro que el trabajador inmigrado esta cuando menos tan explotado como el
oriundo del país. Por eso en nuestra lucha revolucionaria pedimos la participación de todos
los trabajadores que hoy viven en nuestro suelo, sin distinción de origen.[1]

Immigranteak bere osotasunean langile klasearen barruan sartzen ditu ETA-k. Ondorioz,
hauek zapalkuntza soziala jasaten dutenez kontsekuente jokatu beharko lukete Euskal
Herriak jasaten dituen bi zapalkuntzen aurrean, nazionala eta sozialaren aurrean alegia.
ETA-rentzat bi borroka horiek banaezinak baitira, aurrerago ikusiko dugun moduan.
Immigranteak horrela jokatuz gero euskal nazioko kide izango lirateke, kontzientzia
nazionala eskuratuko bailukete. Egiten den arrazoiketa ondorengoa litzateke: Langileak
ezkertiarra izan beharko lukeenez zapalkuntza ororen kontra beharko luke egon, bai
zapalkuntza soziala eta, Euskal Herrian bizi direnez, baita nazionalaren aurka ere. Horrela
langile immigratuak kontzientzia eskuratuko luke eta horrek euskara ikastera eramango
luke.

A ellos y a sus hijos [ immigranteetaz ari da ], consideramos, desde luego, bastante mas
vascos que esos capitalistas de largos apellidos euskaldunes, que se atreven a llamarse
patriotas mientras no cesan de enriquecerse a costa de su propio pueblo…[iii]

Aquellos inmigrantes que se integren en Euzkadi se integran en el proceso de

23
 desalineación del Pueblo Vasco, forman parte de este.[2]

Immigrazioari ireki zaion ate hori medio, euskal nazioa bilakatu den subjektu berriari
“Pueblo Trabajador Vasco” deituko dio ETA-k. Beregain dago euskal iraultza egiteko
ardura, hau da, askapen soziala eta nazionala lortzekoa. Beraz immigrantea bihurtu
daiteke euskal nazioko kide eta hori nazionalismo esentzialistatik atera garenaren seinale
garrantzitsua da. Bide honetan ezkertiartasuna erabili da, edo alderantziz ezkertiartasunak
nazionalismoa beste era batera planteatzea behartu du. Kontuak kontu, kritika asko
ekartzen zizkion atal bat kitatuta uzten du horrela ETA-k.

En ellos se utilizaba por primera vez la expresión Pueblo Trabajador Vasco (PTV), entidad
que seria, según ETA, el motor del cambio social y de la liberación nacional y que estaría
compuesto por todos aquellos que viven y trabajan en Euskal Herria. Este concepto
zanjara para siempre dentro de la izquierda abertzale el debate sobre la postura a adoptar
frente a los inmigrantes.[iv]

Ezkertiartasunaren eta nazionalismoaren arteko sintesia egiteak ETA-ri maila ideologikoan

sendotasuna ekarri zion. Jarraian sintesi horren nondik norakoak ikusiko ditugu.

Askapen nazionala eta soziala

ETA-k 1966-1967. urteen artean egindako V. batzarrean onartutako Ideologia oficial de Y

dokumentuan bere burua “Movimiento Socialista de Liberación Nacional” bezala
definitzen du. Bere burua deskribatzeko erabiltzen duen definizio honetan, lehenengo
aldiz, abertzaletasuna eta sozialismoa uztartu egiten ditu. Orduz geroztik eta gaur egunera
arte, sozialistatzat gain ez du ETA-k ezkerraren barruan egon daitezkeen korronte
ezberdinen izendatzerik gehitu bere burua aurkezterakoan. Batzuk definizio eza salatu
izan diote, baina egia esan horrek ahalbidetu egin dio bere baitan ezkerreko korronte
ezberdinetako jendea izatea.

24
ETA-k 60. hamarkadan ezkertiartasunaren eta nazionalismoaren arteko sintesia egin
zuen. Gauzatze hau ez zen lan erraza izan, garai hartako ingurune geoestrategikoak ez
baitzizkion bateratze hori egiteko nahikoa erreminta ematen. Europan 60. hamarkadan,
Sobiet Batasuna eta, diferentziak diferentzia, bere inguruan zebiltzan herrialde sozialistak
ziren ezkertiartasunaren iparra. Hauen eragina garrantzitsua zen Europa kapitalistan bizi
ziren ezkertiarrentzat ere. Materialismo dialektikoa (DIAMAT) zen jaun eta jabe eta
honentzat bere eraikuntza ideologikoan, nazionalismoa txertatzeko elementu zaila zen;
nazionalismoa ikuspegi ekonomiko eta politiko hutsez azaltzea zaila egiten baitzen.
Jendartearen gorabeherak, sentimenduak eta komunitate bateko kide sentitzearen
sentimendua arrazoimen hutsez azaltzea (moderniaren kumea baita marxismoa), formula
matematikoekin maitasuna esplikatzearen antzeko zerbait izan daiteke. Ondorioz,
nazionalismoaren inguruan egin ziren teorizazio guztiak hankamotz gelditzen ziren arazo
nazionala zuten nazioentzat. ETA-k, abertzaletasun klasikoarekin nahikoa izan ez zuen
moduan, ezkertiartasunarekin antzeko zerbait gertatu zitzaion, marxismo klasikoak ez
baitzion nahikoa zume ematen egin nahi zuen garapen ideologikorako. Hau aldatu egin
zen materialismo dialektikoak zuen historiaren kontzepzio teleologikoak porrot egin
zuenean. Ikuskera honek historia fase batzuen arabera ulertzen zuen, gizarte guztiek
gainditu beharreko fase batzuen arabera. Horrela kapitalismoa, komunismoaren bidean
derrigor pasatu beharreko geltokia litzateke. Hirugarren munduko herrialde gehienak
kapitalismora heldu ez zirenez, hauek komunismora heltzeko oraindik kapitalismotik
pasatu behar zirela pentsatzen zuen marxismo klasikoak. Ikuskera honen arabera beraz,
Europako herrialdeak gertuago leudeke komunismotik; baina China, Kuba zein Vietnamgo
iraultzek hori hankaz gora bota zuten eta bertako marxismoak nazionalismoa kontutan
hartzen zuenez, ETA-ri oso interesgarri zitzaizkion bide berriak ireki zizkion.

25
 Esta eclosión del fenómeno tercermundista exigirá un enorme esfuerzo de adaptación de
las tesis marxistas a las nuevas necesidades surgidas, pero tal adaptación no vendrá de la
mano de los teóricos marxistas de los países desarrollados, sino que se producirá en los
propios países tercermundistas[v]

Mao Tse Tung izan zen fenomeno honi hezurdura teorikoa eman ziotenetariko bat.
Gauzatu zuen ekarpen ideologikoan, askapen nazionala eta soziala bateratu egin zituen,
eta hau da, hain zuzen, ETA-ri erakargarri egin zitzaiona. Mao-k, ETA-k segituan bere
egin zuen, Frente Nazionalaren kontzeptua plazaratu zuen, zeinaren helburua askapen
soziala eta nazionala lortzea litzatekeen. Frente hau iraultzaren subjektua izango zen, eta
proletalgoaz gain (baita nekazariak ere) behe burgesiak ere osatuko luke aipatu frentea.

Nuestra justa orientación política y nuestra sólida unidad tienen por objetivo incorporar a
millones de integrantes de las masas al frente único nacional antijapones. Las grandes
masas del proletariado, de los campesinos y la pequeña burguesía urbana necesitan
nuestro trabajo de propaganda, agitación y organización. Se requieren mayores esfuerzos
de nuestra parte para establecer una alianza con los sectores antijaponeses de la
burguesía. Para que las masas hagan suya la política del Partido, aun debemos realizar
esfuerzos prolongados y continuos, inflexibles y enérgicos, arduos y tenaces, pacientes y
perseverantes. Sin tales esfuerzos, no conseguiremos nada. La formación y consolidación
del frente único nacional antijapones, el cumplimiento de las tareas de este frente y el
establecimiento de una republica democrática en China son absolutamente inseparables
de esos esfuerzos de ganar a las masas. Si, gracias a esos esfuerzos, logramos reunir
bajo nuestra dirección a millones de integrantes de las masas, podremos cumplir pronto
nuestra tarea revolucionaria. Con nuestros esfuerzos aplastaremos sin duda alguna al
imperialismo japonés y lograremos la completa emancipación nacional y social.[vi]

Frente nazionalak klase borrokaz gain borroka nazionala ere kontuan hartzen zuenez ,
leiho bat ireki zion behe mailako burgesiari.

Baña, bi esplotatze auek ez dira berdiñean erortzen euskaldun guztien gañea: euskal
dirudunek bi izurri auetatik libre dira, beren abertzaletasuna galdu dutelako, eta beroiek
diralako esplotatzaleak. Euskal jauntxo soll eta erdikoak aberri esplotazioaz joak daude,
orregatik dute abertzale konzinzi. Euskal langil-taldea (euskaldun edo erdalduna) bi
esplotazioak eta indarrik aundienarekin joak daude.[vii]

Nazionalismo iraultzailea, euskal sozialismoa

Nazionalismo iraultzailea kontzeptua Krutwigek sortu zuen 1966. urtean argitaratu zuen
Nacionalismo revolucionario liburuan. Krutwigen asmoa, bai nazionalismoa eta bai
sozialismoa batu eta biak barne hartzen dituen ideologia bat plazaratzea zen. Lortzen
duen sintesiak euskal nazionalismoa ezkertiar iraultzailea dela eta espainolismoa
atzerakoia dela baieztatuko du.

Nazionalismoa eta sozialismoa helburu politiko batzuk lortzeko estrategiak dira. Honekin
ez dut biak plano berdinean dauden ideologiak direnik esan nahi, baina hori orain

26
aztertzeko betarik ez dugun arazo bat da. Nazionalismoak, nazioak bizirauteko programa
politiko bat egiten du eta normalean helburu estrategiko moduan estatua dauka.
Sozialismoak bestalde, sistema ekonomiko politiko konkretu bat ezartzea du xede. Baina
sistema hori ez da ezerezean ezartzen, estatu jakin batean baizik. Ondorioz bi ideologia
hauen arteko sintesiak beste estrategia politiko bat sortuko luke, estatu sozialista helburu
lukeena. Hau Krutwigen ustez, nazionalismo iraultzailea litzateke.

ETA-k V. batzarrean bere egingo du

nazionalismo iraultzailea. Honek,
aurretiaz azaldu dugun “Pueblo
Trabajador Vasco “ri, hau da, euskal
nazioko kideei, askapen soziala eta
nazionala erdiesteko erreminta emango
die. Nazionalismo iraultzailea horixe baita, euskal estatu sozialista bat lortzeko erreminta.
Horrela azaltzen du ETA-k V. batzarrean onartutako programa ideologikoan:

La liberación Nacional del Pueblo Vasco es la liberación del Pueblo y del hombre vasco: es
la negación total de una realidad actual, opresora. Esa negación total solo la puede
efectuar el Pueblo Trabajador Vasco a trabes de su situación de clase explotada. Por eso,
la lucha nacional del Pueblo Vasco es una afirmación socialista (Nacionalismo
Revolucionario).[viii]

ETA-rentzat abertzaletasuna objektiboki iraultzailea da. Ideia hau Krutwigen Vasconia

liburutik dator eta indarra hartzen doan ikuskera da, harik eta ETA-k V. batzarrean osoki
bere egiten duen arte.

En nuestro caso concreto, el Nacionalismo Vasco es objetivamente revolucionario y su

lucha es una aportación y una lucha del internacionalismo proletario.[ix]

Nazionalismoa eta sozialismoa batzeak komunismo klasikotik bereiztea ahalbidetzen dio,

komunismo klasikoak, arestian azaldu dugun bezala, dena faktore ekonomiko eta
politikoen bidez azaltzen baitu. Komunismo klasikoak egiten duen irakurketan
jendartearen motorrak ekonomia eta politika lirateke. Nazionalismo iraultzailearekin lortzen
dena, faktore kulturala sozialismoari txertatzea da. Bi faktore hauekin, politiko eta
ekonomikoarekin, ezin dira azaldu jendartean gertatzen diren prozesu guztiak, historia
barne. Kulturaren faktorea, nazionalismoak asko du horretatik, aparte uzteak
ezkertiartasunera gerturatu nahi zuten nazionalismoei arazo handiak ekarri zizkien.
Nazionalismoa azaldu nahi zuten komunistei ere bai noski, ez baitzuten nazionalismoaren
fenomenoa azaltzeko erreminta ideologiko nahikorik. Hortaz ETA-k faktore ekonomiko,

27
politiko eta kulturalak espresuki aipatzea, nazionalismoa ezkertiartasunarekin lotzeko
egiten ari den saiakeraren adierazle argia da.

El NR [ Nacionalismo Revolucionario ] se desarrolla como necesidad imperiosa del Pueblo

Vasco ante la opresión que surge del imperialismo extranjero español y francés, que se
traduce en las enajenaciones que este sistema imperialista trae consigo inevitablemente
en la Nación Vasca: Estas enajenaciones son principalmente culturales, económicas y
políticas.[x]

Aldagai kulturala kontutan hartzeak dakarren eragin zuzenena, norberak bere

bereizgarrien araberako sozialismoa eraikitzea da. Komunismo klasikoak faktore
kulturala kontutan hartzen ez zuenez, maila teorikoan egiten zen eraikuntza
ideologikoa edozein kulturatan (munduko edozein lekutan) berdin-berdin aplika
zitekeela pentsatzeko joera zuen. Kasu honetan teoria praktikaren aurretik legoke.
Horrela, ETA, nazionalista denez eta sortu nahi duen sozialismoa hezur haragizko
leku batean kokatuta dagoenez, hots, Euskal Herrian, sozialismo propioa
eraikitzearen aldekoa zen. Euskal sozialismoa PTV-k nazionalismo iraultzailearen
bidez lortuko zukeena izango litzateke eta euskal nazioak dituen bereizgarriak
kontutan harturik gauzatuko litzateke. Hau da ETA-k izan zuen lehenengo
bereizketaren (ETA-berri) arrazoi nagusia; ETA-berrik aldarrikatzen zuen
sozialismoak ustez faktore kulturala (nazionala) alde batera uzten baitzuen. Ustez
diot, praktikan nazionalismo espainolaren alde egiten zutela baitzioen ETAk. ETA-
berrikoek, marxista klasikoek bezala, nazionalismoa burgesiarekin identifikatzen
zuten, ondorioz, iraultzak, soziala bakarrik izan behar zuela zioten, eta iraultza
horrek mundu mailakoa behar zuela izan. Arrazoiketa hau luzatuz gero, sentimendu
nazionalik eta estaturik gabeko mundu batean bizi garela ondorioztatu beharko
genuke, eta ez legokeela nazio zapaldurik. Laborategi bateko esperimentu batek
eman dezakeen egoera neutro batean egongo bagina argudiatze horrek balio
izango luke agian; baina hori ez denez errealitatea, praktikan postura hori hartzeak
interes espainolen alde egiten zuela ondorioztatu zuen ETA-k. Gainera sozialismoa
lortuko balitz berau aplikatzeko marko bat beharko litzateke, eta. marko hori estatua
da, mundu osoan momentu berean sozialismoa jartzea ezinezkoa baita. Hau oso
ondo ulertu zuen ETA-k eta euskaldunek beraien sozialismoa eraiki behar zutela
ondorioztatu zuen.

Queremos llamar la atención de esta V. As. Sobre los peligros que vemos en la superación
de esta etapa:

1) Improvisación.- Tomar una ideología a partir de unas teorías validas en determinados

países y en determinadas circunstancias, pretendiendo aplicarlas a las circunstancias
actuales del pueblo de Euzkadi.

Esta ideología fue valida en unas condiciones concretas y es posible que en las mismas
condiciones vuelva a ser valida. ¿Pero es que las condiciones objetivas de Euzkadi se
presentan iguales?. Si no es así, la aplicación calcada daría lugar a la toma de posiciones
que dejarían de lado los sectores que en las actuales condiciones y circunstancias de
Euzkadi son hoy con su PRACTICA perfectamente revolucionarios: Mediana y sobre todo
pequeña burguesía.[xi]

[1] ETA; “Carta a los intelectuales”, Euskadi eta Askatasuna II. Tomoa, Andoainen, Aise Liburuak

28
S.A, 2005 (295.orr). ETA-k 1965.-eko bere IV. Batzarrean onartutako dokumentua.

63 ETA; “Carta a los intelectuales”, Euskadi eta Askatasuna II. Tomoa, Andoainen, Aise Liburuak
S.A, 2005 (295.orr)

[i] “Ideologia oficial de Y”. Documentos Y, 7. Tomoa, Donostian, Editorial Lur, 1979 (98.orr.). ETA-
k bere V. batzarrean onartutako programa ideologikoa.

[ii] “Informe verde revisado”. Documentos Y, 7. Tomoa, Donostian, Editorial Lur, 1979 (69.orr.).
ETA-k bere V. Batzarreko programa ideologikoa finkatzeko erabilitako testua da.

64“Ideologia oficial de Y”. Documentos Y, 7. Tomoa, Donostian, Editorial Lur, 1979 (98.orr.)

[iv] Casanova, Iker; ETA 1958-2008. Medio siglo de historia, Tafallan, Editorial Txalaparta s.l.,
2007 (80.orr.)

[v] Jáuregui, Gurutz; Ideologia y estrategia politica de ETA. Análisis de su evolución entre 1959 y
1968, Madrilen, Siglo XXI de España Editores S.A., 1981 (436.orr)

[vi] Tse-Tung, Mao; Obras escogidas de Mao Tse-Tung, I. Tomoa, Madrilen, Editorial
Fundamentos, 1974 (313. orr)

[vii] Goiri; “Sozialismoa eta abertzaleen batasuna”, Zutik 44. zenb., 1967

[viii] “Ideologia oficial de Y”. Documentos Y, 7. Tomoa, Donostian, Editorial Lur, 1979 (98.orr.)

[ix] “Ideologia oficial de Y”. Documentos Y, 7. Tomoa, Donostian, Editorial Lur, 1979 (99.orr.)

[x] “Ideologia oficial de Y”. Documentos Y, 7. Tomoa, Donostian, Editorial Lur, 1979 (99.orr.)

[xi] “Informe verde revisado”. Documentos Y, 7. Tomoa, Donostian, Editorial Lur, 1979 (61.orr.)

29
4. BIBLIOGRAFIA

- Apalategi, Jokin eta Iztueta, Paulo; El marxismo y la cuestion nacional vasca, Editorial
Itxaropena S.A, 1977

- Arana, Sabino; “Fuerismo es separatismo”; El pensamiento de Sabino de Arana y Goiri

a traves de sus escritos, EAJ-PNV.

- Askoren artean; Documentos Y, Donostian, Editorial Lur, 1979

- Askoren artean; La cultura del exilio Vasco, Donostian, J.A Ascume Edizioak, 1994

- Askoren artean; Euskadi eta Askatasuna I. eta II. Tomoak, Andoainen, Aise Liburuak
S.A, 2005

- Azurmendi, Joxe; Arana goiri-ren pentsamendu politikoa, Donostian, Hordago S.A,

1979

- Azurmendi, Joxe; Nazionalismo internazionalismo euskadin, Donostian, Hordago S.A,

1979

- Beltza; El nacionalismo vasco 1876-1936, Donostia, editorial Txertoa

- Beltza; El nacionalismo Vasco zen el exilio 1937-1960, Donostian, Editorial Txertoa,

1977

- Casanova, Iker; ETA 1958-2008. Medio siglo de historia, Tafallan, Editorial Txalaparta
s.l., 2007

- Ernest, Renan; Zer da nazioa?, Euskal Herriko Unibertsitatea, 2004

- ETA, Liburu zuria, ETA 1961-1962

- ETA; Zutik 44. zenb., 1967

- Jauregui, Gurutz; Ideologia y estrategia politica de ETA. Analisis de su evolucion entre

1959 y1968, Madrilen, siglo XXI editores S.A, 1981

- J. De Urkina; La Democracia en Euzkadi, Zarautzen, Beñat idaztiak, 1935

30
- Kohan, Néstor; Marx en su (Tercer) Mundo. Hacia un socialismo no colonizado.
Habanan, Editorial Biblos, 2003

- Letamendia, Francisco; Euskadi pueblo y nacion, I. eta II. Tomoak, Donostian, Kriseilu

- Miller David; Sobre la nacionalidad. Autoderminación y pluralismo cultural, Buenos

Airesen, 1997

- Sarrail de Ihartza, Fernando; Vasconia, Buenos Aires, Ediciones Norbait

- Smith, Anthony D. ; Nacionalismo, Madrilen, Alianza Editorial, S.A, 2004

- Touchard, Jean; Historia de las ideas políticas, Editorial Tecnos, 2007

- Tse-Tung, Mao; Obras escogidas de Mao Tse-Tung, I. Tomoa, Madrilen, Editorial

Fundamentos, 1974

- Zabalo, Julen; Abertzaleak eta ezkertiarrak, Donostian, Elkarlanean, 2000

- Zabalo, Garat; Xaho, el genio de Zuberoa, Tafalla, Txalaparta, 2004

31