97

BÖLÜM 8

8. TÜNEL APLİKASYONU

8.1 TÜNEL EKSENİNİN JALONLARLA BELİRLENMESİ

Şekil 103.

A ve B tünelin uç noktaları olsun. A ve B den geçen düşey düzlemde tepe üzerinde jalonlarla
doğrultuya girmek suretiyle bir C noktası belirlenir, sonra A ve B noktalarına kurulan teodolitlerle I ve II
jalonları hassas bir şekilde doğrultuya sokulur. C noktasına kalıcı bir direk dikilir. C noktasına
yöneltilen teodolitlerin gözlem eksenleri tünel ekseninden geçen düşey düzlem içerisindedir. AC ve BC
uzunlukları elektronik uzaklık ölçerlerle ölçülür. A ve B arasındaki ∆H yükseklik farkı gidiş-dönüş
nivelmanı yapılarak belirlenir. Teodolitin optik eksenine verilecek eğim

∆H
tan α =
AB
eşitliğinden hesaplanır. Tünel açılması işine iki taraftan başlanır. A ve B noktalarına teodolitler kurulur.
C deki işarete bakılır. Aletlerin yatay hareket vidaları kapatılır. Teodolitin gözlem ekseni α eğim açısına
getirilir. Gözlem eksenleri doğrultularında tünel açılır. A ve B noktaları bir tepe tarafında ise ve AB
doğrultusunda tinel açılacaksa ve tünelin her iki ucundan kazı işlemine başlanacaksa tepenin diğer
tarafında AB doğrultusu üzerinde C ve D noktaları işaretlenir.

Şekil. 104-a
 98

Şekil. 104-b

Bunun için Şekil 102-a’da görüldüğü gibi AB doğrultusu üzerinde teodolit ile doğrultu verilerek bir R
noktası işaretlenir. Teodolit R noktasına kurularak A, B noktalarına yöneltilir. Yatay hareket vidası
sıkıştırılır. Dürbün yatay eksen etrafında döndürülerek AB doğrultusu üzerinde bir P noktası işaretlenir.
Şekilde görüldüğü gibi bu işlem teodolitin iki dürbün durumunda yapılır. P1 ve P2’nin orta noktası P
olur. Sonra Şekil 102-b’de görüldüğü gibi teodolit P noktasına kurulur. A, B noktalarına bakılır. Alet
200g döndürülür. Tepenin diğer tarafında dürbünün iki durumunda C ve D noktaları işaretlenir. Tünel
ekseninin eğimi için AP ve DP uzaklıkları ölçülür. A ve D noktaları arasındaki yükseklik farkı ∆H
nivelmanla belirlenir, α eğim açısı hesaplanır. Teodolit A noktasına kurulur. Gözlem ekseni B’ye
yöneltilir. Düşey daireye α eğim açısı verilir. Gözlem ekseninin tepeyi deldiği nokta tünelin kazı işi için
giriş noktasıdır. D noktasında aynı işlem yapılır. α eğim açısı teodolite verilir. Tünelin diğer taraftaki G2
giriş noktası bulunur. Şekilde A noktasında eğim (-), D noktasında eğim (+) dır.

Eğer tepenin üzerinde tek P noktasından tepenin iki yanını görmek mümkün olamıyorsa bu kez tepe
üzerindeki aşağıdaki Şekil. 103’de görüldüğü gibi aynı düşey düzlem içerisinde ard arda yeteri kadar P
noktaları alınır. En son P noktasından C, D işaretlenir.

Şekil 105.
 99

8.2 TÜNEL EKSENİ DOĞRULTUSUNUN POLİGONLARLA BELİRLENMESİ

Çok kısa tüneller yukarıdaki yöntemle belirlenir. 1500 m den kısa tünellerde tünelin A ve B uç noktaları
bir poligon güzergâhı ile birbirine bağlanır. Poligon

Şekil 106.

güzergâhının Si kenarları elektronik uzaklık ölçerlerle, βi kırılma açıları en az iki tam silsile olarak
ölçülür. AP1 doğrultusu X ekseni olarak alınır. A’nın koordinatları herhangi bir değer ya da (0,0) alınır.
Poligon hesabı yapılır. A ve B’nin koordinatlarından (AB) açıklığı hesaplanır.

φ ve ψ aplikasyon açıları

φ= (AB)-(AP1)
ψ= ( BP4)-(BA)

eşitliklerinden hesaplanır.

Teodolit A noktasına kurulur. P1 başlangıç alınır. Teodolit φ açısı kadar döndürülerek temel eksen
doğrultusu belirlenmiş olur.

Aynı şekilde tünelin diğer ucunda B’ye kurulan teodolit P4 başlangıç alınır. Teodolit ψ açısı kadar
döndürülerek tünel ekseni belirlenmiş olur. Tünel açma işine iki taraftan başlanır.

∆H AB
Tanα = den hesaplanır.
AB
ÖRNEK

Şekil 107.
 100

Nokta Y X
A 17887.25 3178.07
B 17985.09 2785.42

S1 = 87.21 β1 = 207g.2659
S2 =121.90 β2 = 288g.1686
S3 = 53.65 β3 = 190g.3989
S3 = 89.01 β4 = 213g.7529
S4 = 94.15 β5 = 204g.3459
S5 = 86.81

NN β α S ∆Y ∆X Y X
A 0.00 0.00
P1 207.2659 0.0000 87.21 0.00 87.21 0.00 87.21
P2 288.1686 7.2659 121.90 13.88 121.11 13.88 208.32
P3 190.3989 95.4345 53.65 53.51 3.83 67.39 212.15
P4 213.7529 85.8334 89.01 86.82 19.64 154.21 231.79
P5 204.3459 99.5863 94.15 94.15 0.61 248.36 232.40
B 103.9322 86.81 86.84 -5.36 335.00 227.04

335.00 − 0.00
tan (AB) = (AB) = 62.0814
227.04 − 0.00
φ = (AB) – (AP1) = 62.0814

248.36 − 335.00
tan (BP5) = (BP) = 303.9334
232.4 − 227.04
ψ = (BP5) – (BA) = 41.8520

φ = 62.0814

ψ = 41.8520

bulunur.
 101

8.3 NİRENGİ YÖNTEMİ İLE TÜNEL APLİKASYONU

1500 m den uzun tünellerin aplikasyonunda nirengi yöntemi uygulanır. Tünel uç noktaları arasına
uygun üçgenlerden oluşan ya zincir ağ yada karışık nirengi ağı tesis edilir. Teknik yönetmelik
esaslarına uygun olarak açı ve kenar ölçüleri yapılır. Dengeleme yapılarak, nirengi noktalarının kesin
koordinatları elde edilir.

Şekil 108.

Şekilde görüldüğü gibi bir nirengi ağı kurulur. Memleket koordinat sistemine bağlı olarak veya yerel bir
koordinat sistemi kullanarak nirengi noktalarının koordinatları elde edilir. Açıklıklardan,

φ = (A1) – (AB)
ψ = (B3) – (BA)

aplikasyon açıları hesaplanır.

Tünelin eğimi A, B noktalarının yükseklik farkları ile AB uzunluğundan hesaplanır.

8.4 TÜNEL İNŞAATI SIRASINDA YAPILACAK İŞLER VE APLİKASYON

Tünel inşaatı sırasında, tünel uç noktaları arasındaki doğru, inşaat aşamalarına bağlı olarak kısa
doğru parçaları şeklinde aplike edilir. Aplikasyona tünel giriş noktalarından başlanır. A ve B arasındaki
noktalarda poligon açıları 200 grad olarak devam eder.

Şekil 109.
A, B : Tünel giriş noktaları
1, 2, 3 : Ara aplikasyon noktaları
I, II : Ana aplikasyon noktaları

Ana aplikasyon noktaları galeri ≈ 1500 m ilerledikten sonra tesis edilir. Doğrultular saniye teodoliti ile
verilir. Günümüzde laser teodolit kullanılmaktadır. Tünel açılması sırasında ara aplikasyon noktaları
ana aplikasyon noktalarına bağlanır.
 102

Günümüzde tünelin başlangıç tarafındaki A,1 noktalarının ve tünelin son tarafındaki B,3 noktalarının
koordinatlarının GPS tekniği yöntemi ile belirlenmesi yeterlidir. Bir zincir ya da santral ağ kurmaya
gerek yoktur. Diğer işlemler yani aplikasyon aynı şekilde yapılmaktadır.

Aplikasyon çalışması sırasında tünel ekseninin kotları geometrik nivelmanla devamlı izlenir. Hataların
yayılması kritik özellik taşır. Enine hata;

m n
q= D
p 3
eşitliğinden hesaplanır.

q Enine hata (metre biriminden)

m Açı hatası (saniye biriminden)
D Tünelin uzunluğu (metre biriminden)
n Ana noktalar arasındaki parça sayısı, n=D/d
d Ana noktalar arasındaki uzaklıklar

Ana noktalar arasındaki uzaklık arttıkça enine hata q azalmaktadır.

ÖRNEK

D= 10 km, m= 20cc ise d nin değişik değerlerine göre enine hata q nun değerleri şöyledir.

20 200
d= 50 m için q= 10000 = 2.56m
636620 3

20 100
d= 100 m için q= 10000 = 1.81m
636620 3

20 20
d= 500 m için q= 10000 = 0.80m
636620 3

Tünel ortasında doğrultu hatası, yani enine sapma, aşağıdaki çizelgede verilen değerleri aşmamalıdır.

Tünel 500 1000 2000 4000 6000 8000

Uzunluğu(m)
Max. Kabulabilir 16 21 27 36 44 50
Hata(cm)

8.5 TÜNELDE KURP APLİKASYONU

Tünel ekseninin bir kısmı kurp olmaktadır. Tünelin iki başındaki doğrultular proje şartı olarak arazide
verilir. Şekil 108 de bunun basit bir örneği görülmektedir. Arazide verilen doğrular MN ve PQ dur. Bu
doğruların kesim noktası S olup arazinin arızalı olmasında dolayı yayına varılamayan bir noktadır.

G1,G2 Tünelin giriş noktaları

A,C Kurbun başlangıç ve bitim noktaları
P1, P2, P3, P4 Kurp ara noktaları olup, bu noktaların hepsi tünel inşaatı
sırasında aplike edilecektir.
 103

Şekil 110.

Sıra ile aşağıdaki yol izlenir;

1) MN ve PQ doğruları arasındaki α açısı hesaplanır.

2) NS ve SP uzunlukları hesaplanır.
3) T = AS = CS teğet boyları hesaplanır.
4) N ve P arasında prezisyonlu nivelman yapılır.

1 ve 2 nin yapılabilmesi için yer üstünde N,1,2,P poligon güzergahı oluşturulur. Bu güzergahın açı ve
kenarları ölçülür. Buradan

α = 4*200 – (βN + β1 + β2 + β3 )
olur. N,1, 2, P poligon güzergahının koordinat hesabı yapılır.

δ = (N1) – (NP)
γ = (PN) – (P2)

NP = (YN − YP ) 2 + ( X N − X P ) 2

θ1 = 200 - βN + δ
θ2 = 200 – βP + γ
β = 200 – α

Sinθ 1 Sinθ 2
SP = NP, SN =
Sinα Sinα
Daire yarıçapı projeden bilinir.

α
T = R tan
2
α
NA = SN - R tan
2
α
CP = SP - R tan
2
eşitlikleri ile aliymandaki tünel açma uzunlukları bulunur.
4, N, P arasında gidiş dönüş nivelmanı yapılır ve ∆H hesaplanır.
 104

Kurp uzunluğu
α
AC = R
ρ
dan hesaplanır. N, P arasındaki uzunluk;

L = NA + AC + CP

ile hesaplanır. Tünel ekseninin eğimi,

∆H
m=
L
dir. Tünelin aliyman (doğrusal) kısmında gözlem ekseni m kadar eğimlendirilir. Kurpta φ açısına
karşılık gelen yay uzunluğu b ile, kiriş uzunluğu ise S ile gösterilirse A’dan P1’e, P1’den P2’ye, P2’den
P3’e, P3’den P4’e, P4’den de C’ye gözlem ekseni,

b b ∆H
tan γ = m=
s s L
kadar eğimlendirilir.

P1, P2, P3, P4 kurp ara noktalarının kiriş boyu S olduğuna göre φ merkez açısı,

ϕ S
Sin =
2 R
eşitliğinden hesaplanır.

ϕ
S = 2 RSin eşitliği kullanılır. Aplikasyon elemanları aşağıdaki şekilde hesaplanır.
2
NN Aplikasyon Açısı Aplikasyon Uzunluğu
A ϕ ϕ
200 - 2 RSin
2 2
1 200 - ϕ ϕ
2 RSin
2
2 200 - ϕ ϕ
2 RSin
2
C ϕ ϕ
200 - 2 RSin
2 2