Dr Muhamed Hadiiiahic

MUSLIMANSKE REZOLUCIJE IZ 1941. GODINE

U postojecoj politoloskoj literaturi dosta je malo paznje obracano tzv. muslimanskim rezolucijama iz 1941. godine. U njima su predstavnici organizacija, mnoge istaknutije licnosti tadasnjeg javnog zivota kao i neki pojedinci u nizu gradova Bosne i Hercegovine osudili ustaska nasilja nad Srbima i drugim progonjenim,

o tim rezolucijama nalazi se spomen u nizu dokumenata Komunisticke partije, prije svega, u jednom izvjestaju Avda Huma dz novembra 1941. koji je sastavio u svojstvu delegata Pokrajinskog komiteta Komunisticke partije Jugoslavije za Bosnu Ii Hercegovinu, zatim u proglasu Pokrajinskog komite-raKomunisticke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu s kraja 1941. i u raspravi Rodoljuba Colakovica »Nasi Muslimani i narodno-oslobodilacka borba« (1943).

Saveznici su za pojavu ovih rezolucija, konkretno banjalucku, mogli saznati preko drugog Promemorija Svetog arhijerejskog sinoda, upucenog 15. januara 1942. njemackom vojnom zapovjedniku u Srbiji. Promemonij je dostavljen i saveznicima. Mostarska rezolucija spomenuta je u publikaciji »Mortyrdorn of the Serbs«, koju je izdao Palandech Press u Cikagu, 1941. godine. Predgovor toj publikaciji, koja je napisana s jednom naglasenom sovinistickom ostricom, napisao je vladika Dionisije. Tu se tvrdi, ocito s tendencijom dase opravdaju cetnicki pokolji, kako se 90 posto Muslimana pridruzilo ustasama i ucestvovalo u masakrima Srba, iako se u isti mah navodi za samog Hakiju Hadzica, Paveliceva povjerenika za istocnu Bosnu i Hercegovinu, da je »prema nepotvrdenim izvjestajima za sada bio protiv cgzekucija nad Srbima«. Kao dokaz za generalno optuzivanje Muslimana zbog njihova toboznjeg masovnog ucesca u zlocinima navodi se Mostar," »gdjeje velik broj ubijanja ucinjeno licno ad strane Huremovica - muslimana; mali procent (oko 5 posto)« - nastavlja se dalje - »ostali su casni izuzeci i oni su cak potpisali i publikovali rezoluciju, osudujuci brutalne masakre Srba«.

Na rezolucije se, stavise, pozivao i cetnicki komandant Draza Mihailovic u proglasu od 1. januara 1944, upucenorn »Muslimanima Bosne, Hercegovine i Starog Rasa-Sandzaka«. Ne bez licemjerja, Mihailovic je, medu ostalim, tada pisao: »Memorandum banjaluckih Muslimana, upucen muslimanskim ministrirna u Pavelicevoj vladi jos u avgustu 1941. godine, zatim rezolucije sarajeyskih, mostarskih, prijedorskih, tuzlanskih muslirnanskih prvaka pri-

.rneri su svesti ig;rattanske hrabrosti.«'--- ----

Koliko smo do sada mogli utvrditi, rezolucije su dzdate u Prijedoru, Sa. rajevu, Mostaru, Banjoj Luci, Bijeljini i Tuzli. Nije sigurno, ali postoje neke indicijeda su rezolucije donesene i u Bosanskoj Dubici, Visokom i moguce u jos nekim drugim bosanskim mjestima.

Zacetak svim ovim .rezolucijama, ali prije svega sarajevskoj, moze se srnatrati skupstinski zakljucak organizacije ilmije (svecenstva) »EI Hidaje« od 14. augusta 1941: godine. U taco 4. rezolucije, donesene na toj skupstini,

275

javno se protestiralo protiv zlocina (rezolucija je u cijelosti objavljena u drustvenom glasilu V. br. I, od 22. rujna 1941, na str. 28).

Uzevsi kronoloski, slijedila je poslije toga prijedorska rezolucija, koja je donesena 23. septembra 1941. Do- donosenja rezolucije doslo je taka sto je imam Bible u dzamiji za vrijeme molitve-teravije objavio da ce se odrzati konferencija Vakufskog povjerenstva na dan 23. septembra. Vlastima je konferencija prijavljena kao konferencija za raspravljanje vjerskih pitanja. Medutirn, na dnevnom redu je bilo sarno donosenje rezolucije. Poslije jednog kraceg govora, procitan je vee unaprijed pripremljeni tekst rezolucije, pa je prisutnih 100 lica po tome rezoluciju potpisalo.

Donosenju sarajevske rezolucije, 12. oktobra 1941. godine, prethodilo jc vise sjednica glavnog odbora drustva »El Hidaje«, zatim dvije konferencije muslimanskih drustava i javnih radnika, Nakon sto je tekst rezolucije potpisalo oko 97 potpisnika, Rezolucija je zvanicno dostavljena ministru dru Josi Dumandzicu, koji se tada nasao u Sarajevu, a onda umnozena u narod.

Rezolucija Muslimana grada Mostara donesena je 21. oktobra 1941. Zanimljivo je da je pri donosenju ove rezolucije doslo do koincidentnog djelovanja, s jedne strane, Komunisticke partije i, s druge strane, rodoljubivih gradana Mostara. Iz krugova rodoljuba koji su donijeli mostarsku rezoluciju, po direktivi Dzemala Bijedica, ondasnjeg - sekretara Mjesnog komiteta u Mostaru, obrazovan je aktiv Muslimana, koji je izdavao letke, intervenirao za uhapsene i s1. sto se tice same rezolucije, Mostarci su odlucili da se ne daje na potpis cinovnicima zbog mogucih represalija, vee sarno pripadnicirna slobodnih profesija. Rezoluciju je umnozila partijska tehnika u Mostaru (»Mustovieeva tehnika«).

Iza mostarske donesena je banjalucka rezolucija, 12. novembra 1941. godine.

Posljednje dvije od nama pristupacnih rezolucija, bijeljinska i tuzlanska, donesene su povodom cetnickog pokolja nad 300 Muslimana sela Koraj, koji se dogodio dana 28. XI 1941. Neki ustaski clementi su tada pokusavali - slicno kao sto je bio slucaj sa mobilizacijorn u Franceticevu crnu legiju - da ovaj pokolj iskoriste za izazivanje na osvetu, ali umjesto toga nasli su se rodoljubivi gradani Bijeljine i Tuzle, pa su posebnim rezolucijarna osudili bratoubilacki rat.

Bijeljinska rezolucija donesena je 2. decernbra 1941, nakon duzeg savjetovanja i dva zajednicka sastanka delegata iz grada Bijeljine i svih sela kotara Bijeljina, koji su odrzani u muslimanskoj icitaonici zvanoj kiraethana. Rezolucija nosi potpise 73 gradana, od kojih su veci broj seoski muhtari (knezovi) i nacelnici opcina.

Preostaje jos tuzlanska rezolucija od 11. decembra 1941. godine. Prvobitni tekst tuzlanske rezolucije bio je sastavljen u ostrom tonu, ali su organizatori odlucili da je manje opasno da, umjesto tako napisanog teksta. jedna delegacija od 11 Muslimana iz grad a i 3 Hrvata seljaka usmeno u Zagrebu protestira protiv zlocina. Medutim, ipak je objavljena u jednoj blazoj formi i rezolucija, koju su potpisala 22 gradanina.

Sve su ove rezolucije nosile potpise najuglednijih predstavnika javnog zivota Muslimana. Sarajevsku rezoluciju potpisali su, izmedu ostalih, npr., predstavnici svih tijela islamske vjerske zajednice kao i predstavnici sviju drustava ,i to: »EI Hidaje«, Narodne uzdanice, Zanatlijskog udruzenja »Hurijet«, Muslimanskog dobrotvornog drustva »Merhamet«, Muslimanskog drustva »EI Kamer«, Muslimanskog drustva »Bratstvo«, Udruzenja bivsih zemljoposjednika i Imamsko-mualimskog drustva, Banjalucku rezoluciju potpisali su, uz druge rodoljubive gradane, svi intelektualci Muslirnani, bijeljinsku

276

su rezoluciju potpisali delegati iz grada Bijeljine i bijeljinskog sreza itd. Rezolucije Sill u nekoliko stotina, a mozda i hiljada prepisa razaslane u obliku letaka po citavoj Jugoslaviji. Neke su prevedene i na strane jezike.

Kroz sve ove rezolucije provlace se po svome sadrzaju tri osnovne koncepcije:

1) Muslimani osuduju ustaska ubijanja, pljacke, deportiranje i uopce progone Srba; nasuprot tome isticu ideju bratstva i dobrog susjedstva, trazeci zastitu za progonjene.

2) Ograduju se od onih Muslimana pojedinaca koji su sudjelovali u zlocinima, ujedno ih ostro osudujuci; protestiraju i protiv pokusaja da se na Muslimane kao cjelinu svali odgovornost za ustaske zlocine.

3) Iznose podatke 0 progonima Muslimana.

Evo sta, npr., banjalucka rezolucija kaze 0 grozotama ustaskog rezirna:

»Najelementarnija prava covjeka gazena su bez ikakvih skrupula.

Sigurnost zivota i imetka, sloboda vjere i savjesti prestali su da vaze za velik dio naroda ovih krajeva.«

Potpisnici rezolucije imali su odvaznosti, vrijedne divljenja, kada su ustaske postupke otvoreno okvalificirali izrazom zlocini, koji su cinili neke ustase »i drugi odgovorni i neodgovorni faktori«.

»Jer oVO« - kaze se u rezoluciji - »sto se kod nas radilo, sumnjamo da bi moglo naci rprimjera u povijesti kojeg bilo naroda.«

Banjalucka rezolucija dalje podrobnije govori 0 tim zlocinima i kaze: »Ubijanje svecenika i drugih prvaka bez suda i presude, strijeljanje i mrcvarenje u gomilama cesto posve nevinih ljudi, zena pa i djece, gonjenje u masama od kuce i iz postelje citavih porodica s rokom od jednog do dva casa za spremanje te njihovo deportiranje u nepoznate krajeve, prisvajanje i pljackanje njihove imovine, rusenje bogomolja, cesto njihovirn vlastitim rukama, silenje na prelazak na katolicku vjeru, sve su to cinjenice koje su zaprepastilesvakog istinskog covjeka i koje su i na nas muslimane ovih krajeva djelovale najneugodnije.«

Dalje se osuduje pljacka srpske i zidcvske imovine, rpa se kao primjer navodi Banja Luka:

»gdje je s imovinom iseljenih i izbjeglih Srba i zidova napravljen izvor pljacke i bogatstva za pojedince, njihove obitelji i prijatelje«.

Govoreci 0 razgrabljivanju srpskih i zidovskih radnji u rezoluciji se doslovce istice:

»Odbijmo od sebe s prezirom podmetanja da se mi zelimc docepati tih radnja.«

Mostarska rezolucija na pocetku konstatira da se

»kroz cijelu povijest nase mile domovine Bosne i Hercegovine ne pamte ovako teski i bolni dani i ovako sudbonosna vremena kaosto sada prozivljujemo«. »Vec mjesecima gledamo i slusarno« - kaze se dalje u rezoluciji - »kako ginu neduzni sinovi ove zemlje, kako se otima tude dobro.«

Isticuci da tum ace »volju i osjecaje najsirih muslimanskih slojeva sirom nase ponosne Bosne i Hercegovine« donosioci rezolucije konstatiraju da su: »nebrojeni zlocini, nepravde, bezakonja i nasilna prevjeravanja koja su cinjena i koja se cine prema pravoslavnim Srbima i drugim sugradanirna strana potpuno dusi svakog muslimana«. »Osudujuci sve to zelimo da se zavede puna jednakost i jednakopravnost, red i zakonitost za sve bez obzira na vjersku i narodnu pripadnost.«

277

Potpisnici rezolucije porucuju Muslimanima

»da zive u slozi i Ijubavi sa svojim komsijama i sugradanirna te da su svjesni da nas u ovim teskim vremenima moze spasiti sarno potpuna sloga i jedinstvo te cvrstina nasih redova.«

Bijeljinska rezolucija ili,kako se ona sarna naziva, »Rijec mruslimana grada i kotara Bijeljine« zadivljuje jako naglasenim duhom bratstva 1 sloge, tim vise sto joj je neposredni povod cetnicki pokolj u selu Koraju. U doba kada se nije dopustalo spomenuti ne sarno srpsko ime u Bosni nego ni naziv pravoslavac (mjesto icega ,se sluzbeno upotrebljavao pogrdni naziv »grcko-iztocnjak«), potpisnici rezolucije isticu da je

»U ovim krajevima 'bilo isto toliko srpskog koliko i hrvatskog utjecaja; govori se isti jezik, isti su obicaji i jednaka je ljubav prema rodnoj grudi«.

Dalje se napominje da su Bosanci vrsild kroz stoljeca »casnu ulogu spone izmedu brace raznih vjera«. Rezolucija zahtijeva da

»svi budemo jednakopravni pred zakonorn, da nam svima bude 'obezbijeden i osiguran miran porodicni i vjerski zivot i privatna imovina« te da se »pruzi dovoljna zastita zivota i imetka svim drzavljanima u ovirn krajevima«.

Potpisnici isticu da u nasim krajevima

»mozemo i trebada zivimo jedni pored drugih i jedni s drugim kao braca koju je zla sudbina i meprijatcljska promicba krvno zavadila«. Prijedorska i sarajevska rezolucija takoder ostro ustaju protivustaskih

zlocina, Sarajevska rezolucija trazi da se zavede '.

»stvarna sigurnost zivota. casti, imovine i vjere za sve gradane u drzavi bez rna kakve razlike«, sto ce reci i za Srbe i zidove. Dalje se zahtijeva da se }>U buduce ne dozvoli da se poduzimaju rna kakve akcije koje ce . po svojoj naravi izazvati pobune i krvoprolica u narodu«.

Zvuci Istina naivno, ali je bez dvojbe odvazno, kada se u ustaskorn »novom poretku« trazi

»da se pozovu na sudsku odgovornost svi stvarni krivci, bez razlike kojoj vjeri pripadaju, te da se najstrozije kazne .prema zakonu kao i oni koji su ovakva zlodjela naredivali i za njih dali mogucnost«, pa dalje »da zakone primjenjuje sarno redovna vlast i redovna vojska«, sto bi' prakticno znacilo ukidanje ustaskih politickih i vojnih forrnacija (sve o· ve tacke ponovila je i banjalucka rezolucija).

Manje je odlucan stav tuzlanske rezolucije, ali se i u njoj nalazi tvrdnja

da su neredi i izazvani

»ispadima protiv Srba od strane neodgovornih elemenata, a nazalost se ti ispadi protiv njima desavaju i u najnovije vrijeme, pa to onda izaziva na osvetu«.

U rezoluciji se trazi

»da se svi krivci za nezakonite cine koji su ovim memirima prethodili PDZOVU na odgovornost i javno kazne«.

Osim ovih energicnih osuda Iasistickih metoda prema Srbima i Zidovima, rezolucije su glavnu paznju posvetile pitanju ucesca Muslirnana kao cjeline u ustaskim zlodjelima.

Banjalucka rezolucija napominje da Muslimane ispunjava narocitim negodovanjem cinjcnica sto su stanoviti elementi uvukli u protusrpsku akciju

»1 dio muslimanskog olosa, sto mi zalimo 1 osudujemo«.

Zatim se nastavlja:

278"

»Mi znamo dosta primjera, gdje su ustase pristupile klanju hriscana pod Iesovima na glavi. To je bilo u Bosanskom Novom, gdje su cetiri kolone ustasa dosli iz prijeka s fesovima, udruzili se s muslimanskim 010- sern i izvrsili klanje hriscana u masama. Isto se desilo i u Bosansko] Kostajnici, gdje je na isti nacin i za jedan dan poklano 862 hriscana; i u Kulen Vakufu se to isto radilo i tu se narocito istakao Miroslav Matijevic, ustasa iz Vrtoca. Tu je poklano oko 950 hriscana, sto je dalo povoda za osvetu cetnika od 6. rujna, kada je Kulen Vakuf zapaljen i gdje je platilo glavom 1 365 muslimana, ljudi, zena i djece. Mi znamo slucajeve gdje suneke ustase katoliciudarali na hriscane s povicima: 'Udri, Mujo, drzi, Haso, ne daj tamo, Meho' i s1. Mi znamo i takvih slucajeva, gdje se saptalo hriscanima, kako ih ubijamo i koljemo mi balije, da ih tako istrijebimo. Da smo mi htjeli trijebiti i prevjeravati Srbe i druge, mismo to mogli ciniti prije nekoliko stotina godina, kada smo imali vise vlasti nego danas i kada se takav postupak mogao lakse pravdati nego danas.«

Sarajevska rezolucija kaze da medu pociniteljirna raznih zlodjela ima i

takvih .koji nose muslimanska imena. Konstatira da je

»zlodjela mogao ciniti sarno olos i kriminalni tipovi, koga ima u svakoj zajednici«. »Konstatiramo i to« - veli se dalje - »da ni oni nisu to od sebe cinili doh im riije dato oruzje, ovlastenje, cestoputa i naredba.« Dalje, sarajevska rezolucija naporninje kako se prilikom pokolja izrab-

ljivao fes Lrnuslimanska imena

»da se odgovornost za zlodjela obori na muslimane.«

Prijedorska rezolucija, obarajuci se na ustaski logor u Prijedoru, istice

slijedece:

»Za vrijeme pobune u okolini mjesta, bez pitanja rna koga od muslimana, naoruzavao je ovaj logor me au ostalim muslirnanirna i najgori 010s, pa cak i Cigane te ovakve tipove upotrebljavao uz suradnju divljih ustasa za ubijanje mirnog stanovnistva grko-iztocne vjere, a to se poslije radilo u cilju da se prikaze kako su sarno i jedino muslimani zulum cinili.« »Znanjem toga logora divlje ustase nose fesove te se stvara zabunada sve zlo vrse rnuslimani. Cak i ime Tomislava Dizdara, nekakvog ustaskog zapovjedrrika, koji je prvi izdao naredbu za mjesno ubijanje, iskoristava se da se prikaze kao da je taj zapovjednik musliman.«

Mostarska rezolucija reagira u istom duhu ovim ostrim rijecima:

»S najvecom rezignacijorn odbijamo od casti i imena muslimanskog svc ono sto nam se od nekih pojedinaca zlonamjerno podmece s namjerom dasa sebe prebace odgovornost na nas i zahtijevamo da se prilikom vrsenja raznih akcija zabrani nemuslirnanirna nosenje fesova kao simbola islamske pripadnosti, dozivanje muslimanskim imenima i slicno, sto se opetovano sistematski cini.«

Na slican nacin su se tuzlanska i bijeljinska rezolucija ogradile od muslimanskih pojedinaca koji su uzeli ucesca u ustaskirn zlocinima,

Trecevazno pitanje koje su rezolucije obuhvatile odnosi se na progone

Muslimana u NDH.

Rezolucija Muslimana grada Mostara, npr., doslovce kaze:

»Teska vremena koja se prozivljavaju, a koja niti smo zelili niti pripremali, uvukla su u svoj vrtlog i muslirnane, pa je sarno iz naseg grada platilo svojim zivotom do deset nevinih muslimana, a njihove ubice, premda se znadu, nisu ni od koga pozvane na odgovornost niti kaznjene, To je trebalo da predstavlja samo pocetak i prodor u nase rnusllmanske redove s ciljem dase oslabi muslimanski elemenat. Najenergicnije osu-

279.

dujemo ubistva i progone muslimana pod izlikom srpstva, komunizma, gajretovstine, jenesovstva i jerezovstine.«

U slicnorn pravcu govori i banjalucka rezolucija, koja kao najfrapantnije slucaj progona spominje umorstvo hodze Edhem ef. Hodzica,kojega je u dvoristu banjalucke bolnice ubio ustasa Josip Babic.

o zapostavljanju Muslimana opsirno govori i prijedorska rezolucija, koja, medu ostalim, konstatira da se od osnivanja NDH nije nijedan Musliman mjestanin zaposlio rna u kakvoj sluzbi. Rezolucija istice i to kako se Muslimanima onemogucava skolovanje.

Sarajevska rezolucija takoder govori 0 progonima Muslimana, isticuci da oni »U svojoj povijesti nisu dozivjeli tezih casova.«

* * *

Rezolucije predstavljaju vaznu prekretnicu u politickom osvjescivanj u sirokih muslimanskih slojeva na koje je svenarodni i demokratski stav narodnooslobodilackog pokreta izvrsio odlucnu preorijentaciju. Mada jos kroz citavu 1942. siroki muslimanski slojevi ne sudjeluju U oruzanoj borbi narodnooslobodilackog pokreta, ipak se ne moze poreci da pojava rezolucija znaci odlucan korak naprijed u procesu njihova istrgavanja iz politicke dezorijentiranosti i pasivnosti ka aktivnoj borbi.

Jasno je da u doba kada se oruzana borba protiv okupatora i njegovih pomagaca narnetala kao nuzni i neophodni irnperativ sarna Ipojava rezolucija, ne znam koliko one bile borbene, nije mogla rijesiti Muslimane duznosti da i oni, sa pripadnicima ostalih nasih narodnosti, masovno prihvate oruzje za borbu na strani narodnooslobodilackog pokreta. Na rezolucijama se nije smjelo stati, pa u tome smislu treba - mislim - shvatiti i proglas Pokrajinskog komiteta Komunisticke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu s kraja 1941. godine, upucen svim postenirn i rodoljubivim Muslimanirna Bosne i Hercegovine, gdje se kaze: »Za zlocine i grijehe rnuslimanskih izroda koji su se prodali ustasama placa i neduzan rnuslimanski zivalj. Pored svih nastojanja ljudi koji su svijesni da za izrode i njihova zlodjela nije kriv svaki Musliman, zrtava ce biti svaki dan sve vise, ako cestiti Muslimani Bosne i Hercegovine budu i dalje skrstenih ruku posmatrali borbu koja se sve vise siri ili se budu zadovoljili pisanjem rezolucija.«

Rezolucije su bile vidan znak politickog budenja Musllmana, pa je njihova pojava predskazivala potpuni slom Pavelicevih planova sa Muslimanima. U jednom ustaskom sluzbenom izvjcstaju (koji je kasnije procitan prilikom sudenja Guticu) povodom Guticeva djelovanja kaze se i ovo:

»Stoga su svi posteni Hrvati obiju vjera najenergicnije trazili da se poIiticki kurs promijeni, da se Gutic i guticevci uklone i pozovu na odgovornost za svoja nedjela. Za ovo su dokaz rezolucije muslimana iz svih vecih gradova Bosne i Hercegovine, koji otvoreno i energicno traze politiku smire nja. Ova nastojanja, iako su od strane vlasti najostrijim rnjerama suzbijana progonima, hapsenjima i upucivanjem u koncentracione logore onih koji su se usudili da dignu glas protiv takvog stanja, ipak su imali tu posljedicu da su mjerodavni politicki cinioci dosli do zakljucka da treba dra Gutica i njegovu kliku prividno da uk lone iz ovih krajeva« (»Politika«, Beograd; 8. II 1947).

U jednom drugom izvjestaju, i to ustaskog stozera Banje Luke, pod hr. 11/42, od 16. I 1942, dostavlja se banjalucka i mostarska rezolucija, koje seu izvjestaju nazivaju predstavkama, pa se kaze:

»Muslimanski element, koji se prije rata klanjao svim rezimima, nastojao se je od strane ovoga stozera privuci i dati mu anogucnosti za sto uzu saradnju u ustaskom pokretu, ali moram konstatirati da su svi napori

280

koje sam ulozio u ovom smjeru ostali uzaludni. Muslimanski elemenat nije u nikojem pogledu pokazao svoj odaziv koji se je ocekivao. Povucen u svoj uskogrudni krug, muslirnan prozivljava zivot koji nalici na doba vjerske mrznje prema katolicizmu, a ujedno s velikim nepouzdanjem gleda na SVt"! dogadaje koji se obavljaju ne samo kod nas vee i u cijeloj Evropi, te misli da se ovakvo stanje nece odrzati i da ce se vratiti ono staro, pa je radi toga, da sebi sondira teren i 'osigura' buducnost, pristupio raznim nacinima pro micbe, a u ovom konkretnom slucaju i predstavkama, optuzivanju ustasa i svaljivanju krivnje na ustaski pokret za sve ovo sto se sada odigrava na teritoriju ove zupe, pa dapace na podrucju citave Bosne i Hercegovine ... «

Da jos navedemo jedan ustaski dokumenat 0 rezolucijama.

Pavelicev povjerenik za drinsku banovinu Hakija Hadzic, u jednom svom pamflctu od 15. II 1942, rezulucije oznacuje kao »deklaraciju protiv drzave Hrvatske i protiv ustaskog pokreta.« One su to doista i bile.

L ovoj pr ilici smo u mogucnosti - zahvaljujuci susretljivosti Ralaela Brcica - da citiramo izvode i iz jednog njemackog dokumenta, u kojem se Glez fon Horstenau, dajuci svoja razmatranja 0 politickoj situaciji, osvrce i na sarajevsku i banjalucku rezoluciju. Horstenau ne stedi Muslimane karakterizirajuci ih kao »vrlo oportunisticne, asocijalne i rasno ne bas narocito vrednosne«, Interpretirajuci sadrzaj banjalucke rezolucije, Horstenau podvlaci, medu ostalim, i dijelove u kojima se opisuje kako su se pozvani i nepozvani reprezentanti rezlma otimacinom, pljackom i divljim zapljenama obogatili. Konstatira se da je u rezolucijama dat opis uzasnih nasilja »divljih« i »pitomih« ustasa, Zahtjeve iznesene u rezolucijama Horstenau formulira navodeci da se u njima trazi sigurnost imovme i zivota, vjerska trpeljivost, zastita iskljucivo putem vojske i kaznjavanje zlocinaca, a sto je sve Horstenau prokomentirao rijecima da 'Su to »zelje koje vlada kod svoje slabosti nece moci ispuniti u dogledno vrijeme.«

Pojavom rezolucija manifestiralo se nezadovolj stvo velike vecine Muslimana fasistickim sistemom nacionalne, vjerske i rasne diskriminacije. Narocito je sarajevska rezolucija, mada je dosta nespretmo sastavljena, izazvala pravu pometnju kod okupatora i njegovih pomagaca, Pavelic je, navodno, prijetio da ce sarajevskim asfaltom prije poteci krv autora rezolucije negoli ce se vlada NDH odreci svog programa. Dr Joso Dumandzic, kojemu je predata rezolucija, nastojao je, po Pavelicevim direktivama, da prijetnjama i zastrasivanjima privoli potpisnike da opozovu potpise, ali mu to ni u jednom slucaju nije uspjelo. U istoj misiji Pavelic je bio poslao u Sarajevo i Dzafera Kulenovica, koji je na sastanku sa oko petnaestak potpisnika iznio prijetnje hapsenjima, ali je i taj pokusaj propao. Narocito je bio bijesan ustaski povjerenik u Sarajevu Jure Francetic, koji je prijetio da ce svi potpisnici biti upuceni u koncentracione logore.

Medutim, ovaj put je kod ustasa prevladao hladan razbor i racunica, tako da su se ogranicili na sitnije represalije, i to sarno prema nekim potpisnicima (otpustanje iz sluzbe, obustavljanje u napredovanju u sluzbi i s1.). Shvatili su da bi otvorenim progonima, bar u to vrijeme, jos u ve60j mjeri rasplamsali nezadovoljstvo i pojacali revolt Muslimana, Osvjedocivsi se 0 slabom uporistu rnedu Muslimanima, ako se i dalje budu oslanjali na Hakiju Hadzica, Osmana Kulenovica i dr., Pavelic je posegao za jednim drugim eksperimentom: on je mislio da ce Muslimane smiriti ako u svoju vladu pozove Dzafera Kulenovica. Tako je umjesto politicki potpuno beznacajnog Osmana Kulenovica, koji je bio potpredsjednik vlade, Pavelic pocetkom novembra 1941. imenovao u svoju vladu njegova brata Dzafera, koji je, prema jednoj verziji, trebao odmah po okupaciji stupiti U ustasku vladu, iako je neposred-

281

no prije toga bio jugoslavenski ministar, ali su se tome oprli Nijemci, posto se Kulenovic sustegao od glasanja za 'pristup Jugoslavije Trojnom paktu.

Eto, u doista teskim casovima u prvim mjesecima okupacije progovorili su Muslimani, osjecajuci se sudbinski povezanim s ostalim nasim narodima. Nisu, medutim, sarno oni na ovaj nacin dali izraza svome distancioniranju od zlocina, Dali su ga na najefikasniji nacin u prvom redu oni pripadnici nasih naroda koji su s oruzjem u ruci ustali kako protiv ustaskih tako i protiv cetnickih zlocina, stupajuci u borbene redove partizana i na drugi nacin pomazuci narodnooslobodilacki pokret.

282