You are on page 1of 8

Ο θρίαμβος

των εικόνων Χριστός ένθρονος,


έργο Μανουήλ
Πανσέληνου, ιερός
ναός Πρωτάτου,
Καρυές Αγίου
Όρους.

Μπορεί τον 10ο αιώνα η νίκη και η αναστήλωση των εικόνων να αποτέλεσε Πλέον όλοι μπορούμε να δούμε και να γευτούμε τους καρπούς της μεγάλης
τον θρίαμβο και τη νίκη της Ορθοδοξίας έναντι των εικονομάχων, όμως δέκα και μεστής αυτής τέχνης που ωρίμασε μέσα στις αναζητήσεις, τους προβλη-
αιώνες μετά, δηλαδή τον 20ό αιώνα, είχαμε μια νέα νίκη, έναν νέο θρίαμβο ματισμούς, τις κατακτήσεις, τις αγωνίες, τους καημούς, τις δόξες, τις ταπεινώσεις
και μια καινούργια αναγνώριση και αναστήλωση των εικόνων. Αυτή τη φορά και τις τραγωδίες της ρωμιοσύνης, δηλαδή της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτο-
την αισθητική αναγνώριση, καταξίωση, δόξα και τιμή τους. Οι κατακτήσεις κρατορίας και της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Το ίδιο συνέβη και με την
των καλλιτεχνών της μοντέρνας τέχνης, μαζί με τον επιστημονικό τρόπο κα- τέχνη άλλων λαών, όπως των Ρώσων, που πήραν τα φώτα από τους βυζαντινούς
θαρισμού, ανάδειξης και αποκατάστασης των εικόνων από τις ποικίλες μαΐστορες.
επικαλύψεις και πατίνες που κατακάθισαν πάνω τους στο πέρασμα των αιώνων, Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η επιρροή σε νεότερους καλλιτέχνες,
βοήθησαν καλλιτέχνες, επιστήμονες, φιλότεχνους, αλλά και τον απλό κόσμο όπως αυτούς της ρωσικής πρωτοπορίας αλλά και τους δικούς μας - ανάμεσά
να εκτιμήσει την πραγματική τους αξία και τη θέση τους τόσο στη λατρευτική τους να αναφέρουμε τον Σπύρο Παπαλουκά, τον Φώτη Κόντογλου και τους
ζωή όσο και στην παγκόσμια ιστορία των τεχνών. μαθητές του, όπως Γιάννης Τσαρούχης, Νίκος Εγγονόπουλος κ.ά.
Έτσι, πλέον, οι εικόνες πέρασαν από την απαξίωση στις μεγάλες αίθουσες Έτσι εμείς σήμερα μπορούμε να γιορτάζουμε τη διπλή αναστήλωση και
της τέχνης, στα μουσεία, έγιναν αντικείμενο επιστημονικής μελέτης, ποικίλων αναγνώριση των εικόνων και -το πιο σημαντικό- να τρεφόμαστε αισθητικά,
ερευνών και συνεδρίων, τοποθετήθηκαν στα κοσμικά σαλόνια και ακόμη έγιναν ζείδωρα και πνευματικά από την ωραιότητα, το κάλλος και τη ζωντάνια τους.
περιζήτητες από εγχώριους και διεθνείς αρχαιοκάπηλους, αφού πλέον οι Και αν το κάλλος -όπως λέει ο Ντοστογιέφσκι- θα σώσει τον κόσμο, οι εικόνες
μετοχές τους ανέβηκαν πολύ ψηλά στο χρηματιστήριο της τέχνης. αποτελούν την πρόγευσή του.

Επιμέλεια αφιερώματος, κείμενο: Γράφουν Κείμενα Michel Quenot


Στέλιος Κούκος Μαρία Τσαντσάνογλου Αρχιμανδρίτης Βασίλειος Κώστας Παπαϊωάννου
skoukos@makthes.gr Γιώργος Τσιγάρας Νίκος Ζίας Φαίδων Πατρικαλάκις
Γιώργος Φουστέρης
30 Ο θρίαμβος Kυριακή 13.03.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ

των εικόνων

Σταθμοί της εκκλησιαστικής ζωγραφικής

Τ
ην Κυριακή της Ορθοδοξίας η Εκκλησία Ο σημερινός εορτασμός και στη βιβλική της καταγωγή, αφού οι εικονομάχοι ταύ-
δηλώνει ότι η εικόνα, η τέχνη είναι ένα τιζαν τις εικόνες με τα είδωλα, ενώ για τους εικονοφίλους
“εργαλείο” σωτηρίας του ανθρώπου. της Αναστήλωσης των Ιερών οι εικόνες είναι μιμητικές, έχουν αναγωγικό χαρακτήρα,
Δηλώνει ότι ακόμη και με τη βοήθεια ανάγουν δηλαδή στο εικονιζόμενο πρόσωπο.
της ύλης και των αισθήσεων μπορεί ο Εικόνων αποτελεί λατρευτική
άνθρωπος να αναχθεί στο άκτιστο και Γιατί η εικόνα δεν είναι είδωλο
να εισέλθει στη Βασιλεία του Θεού. πράξη με βαθύ θεολογικό
Η αρχαία Εκκλησία αντιμετώπιζε αρχικά τις εικόνες Ο Ιωάννης Δαμασκηνός, συγγραφέας με στέρεα φι-
με επιφύλαξη, αφού τις ταύτιζε με τα είδωλα των αρχαίων και σωτηριολογικό περιεχόμενο. λοσοφική και θεολογική παιδεία, τόνισε ότι η εικόνα
Ελλήνων. Είναι γνωστές οι απόψεις των εκκλησιαστικών αποτελεί πιστό αντίγραφο του πρωτοτύπου της και συ-
συγγραφέων, όπως του Κλήμη και του Ωριγένη, πάνω νεπώς δεν μπορεί να θεωρηθεί είδωλο. Το αρχέτυπο
στο ζήτημα αυτό. Ωστόσο, οι γραπτές μαρτυρίες του της εικόνας του Χριστού ή ενός αγίου είναι ένα πραγματικό
Ευσεβίου Καισαρείας και του Επιφανίου Σαλαμίνος βε- και ιστορικό πρόσωπο, ενώ το είδωλο είναι αντίγραφο
βαιώνουν απεικονίσεις ιερών προσώπων τον 2ο και 3ο Γράφει ο Γιώργος Τσιγάρας ανύπαρκτου προσώπου. Οι εικονομάχοι επίσης δεν απο-
αιώνα, παρά την επιφυλακτική στάση εκκλησιαστικών επίκουρος καθηγητής Δημοκρίτειου δέχονταν την απεικόνιση του Χριστού κατά τον σωματικό
κύκλων της εποχής, που ενδεχομένως ακολουθούσαν Πανεπιστήμιου Θράκης του χαρακτήρα, γιατί τόνιζαν τη θεία φύση του και πα-
την ιουδαϊκή αντίληψη. Όμως, από τον 4ο αιώνα αρχίζει ραγνώριζαν την ανθρώπινη. Αντίθετα, οι εικονόφιλοι
μια σταδιακή αλλαγή με τα συγγράμματα του Μ. Αθα- θεολόγοι υποστήριζαν ότι με την ενσάρκωση του Λόγου
νασίου και των καππαδοκών πατέρων, οι οποίοι, επη- ο Χριστός προσέλαβε τέλεια ανθρώπινη φύση και κατείχε
ρεασμένοι από την αρχαιοελληνική αισθητική και παιδεία, Οι εικονομάχοι προφανώς επηρεασμένοι από την ανει- όλες εκείνες τις ιδιότητες που καθιστούν τον άνθρωπο
θεωρούν ότι οι εικόνες είναι αναγκαίες στη ζωή της εκ- κονική αντίληψη των Εβραίων, του Ισλάμ αλλά και από εικονιστό. Οι εικονόφιλοι πατέρες, ο Ιωάννης Δαμασκηνός,
κλησίας και προβάλλουν τον παιδαγωγικό και κατηχητικό ανάλογες αιρετικών ομάδων στη Μικρά Ασία, αμφι- ο πατριάρχης Νικηφόρος και ο Θεόδωρος Στουδίτης
τους χαρακτήρα. σβήτησαν την τιμητική προσκύνηση των εικόνων με επι- τόνιζαν ότι στην εικόνα του Χριστού απεικονίζεται η
χειρήματα που θυμίζουν τις αιρετικές δοξασίες των Μα- υπόσταση και όχι η φύση του.
Από τον Ορφέα νιχαίων και των Μονοφυσιτών, ιδιαίτερα των Νεστο- Από την περίοδο της εικονομαχίας έχουν διασωθεί
στην εικόνα του Χριστού ριανών. λίγα δείγματα τέχνης σε μια σειρά μνημείων στην Κων-
Η εικονομαχική έριδα μπορεί να συγκλόνισε τα θεμέλια σταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη, τη Μικρά Ασία, την
Από την παλαιοχριστιανική περίοδο (324-642), εποχή του βυζαντινού κράτους, αποτέλεσε όμως μια σημαντική Κύπρο και την Ελλάδα. Πρόκειται για παραστάσεις
των πρώτων Οικουμενικών Συνόδων κατά την οποία πρόκληση, ώστε να αντιμετωπίσει η Εκκλησία ζητήματα απλών σταυρών χωρίς τον εσταυρωμένο Χριστό, για
διατυπώνεται το ορθόδοξο δόγμα, έχουν σωθεί στις κα- που αναφέρονταν στην τέχνη και τη χρήση της στη λα- διακοσμητικά φυτικά σχέδια και για σκηνές κυνηγιού.
τακόμβες τοιχογραφίες με συμβολικές παραστάσεις. τρευτική ζωή, σε μια εποχή που διαγραφόταν ο κίνδυνος Ωστόσο, κατά την εικονομαχική έριδα η Εκκλησία
Στη ζωγραφική της περιόδου κυριαρχούν μυθολογικά να αμφισβητηθεί το χριστολογικό δόγμα και επομένως ανακεφαλαίωσε τη διδασκαλία της ότι στη λατρεία η
θέματα, όπως του Ορφέα με τη λύρα, που συμβολίζει η σωτηρία του ανθρώπου. εκκλησιαστική τέχνη δεν είναι μια διακοσμητική τέχνη,
τον Χριστό που σαγηνεύει με το κήρυγμά του τους αν- Στην πρώτη φάση της εικονομαχίας, η απάντηση στην δεν είναι εικονογράφηση, αλλά αποτελεί συστατικό
θρώπους, του ιχθύος, παραδείσια πτηνά, ζώα, πλοία, πρόκληση αυτή εστιάστηκε στον ορισμό της εικόνας στοιχείο του δόγματος, συστατικό στοιχείο της Θείας
φυτά, θέματα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, Λατρείας. Στη λατρευτική ζωή η εκκλησιαστική ζωγραφική
σκηνές μαρτυρίων, αλλά και θέματα ευχαριστιακού πε- λειτουργεί παράλληλα με τον λόγο του Ευαγγελίου,
ριεχομένου. την εκκλησιαστική ποίηση και μουσική. Μέσω των αι-
Παρόλο που η χρήση εικόνων μαρτυρείται από φιλο- σθήσεων της οράσεως, της ακοής, της αφής και της
λογικές πηγές τουλάχιστον από τον 2ο και 3ο αιώνα, γεύσεως, ο πιστός ανακαλεί στη μνήμη του τα γεγονότα
τα παλαιότερα δείγματα που έχουν σωθεί δεν χρονο- της ιεράς ιστορίας και έτσι μετέχει εμπειρικά του
λογούνται πριν από τον 6ο αιώνα και βρίσκονται στο δόγματος, και, όπως οι Απόστολοι, καθίσταται βιωματικά
Σινά. Οι εγκαυστικές αυτές εικόνες φανερώνουν ότι τα αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας των γεγονότων της
μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα της ελληνιστικής Ανατολής ζωής του Χριστού.
ήταν ακόμη δραστήρια την εποχή αυτή, αν και η σύγχρονη
έρευνα προσανατολίζεται στην αποδοχή της άποψης Αναζωογόνηση και ακμή της τέχνης
ότι η Κωνσταντινούπολη, το μεγάλο αυτό πολιτικό και
καλλιτεχνικό κέντρο, στο οποίο συγκεντρώνονται οι Μετά το 842 και την αναστήλωση των εικόνων, την
τάσεις των περιφερειακών κέντρων, αποτελεί τον τόπο περίοδο των Μακεδόνων αυτοκρατόρων η τέχνη ανα-
παραγωγής των εικόνων αυτών. ζωογονείται. Η εκκλησιαστική ζωγραφική δομείται
Σημαντικά είναι τα εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτά της πλέον μέσα σε ένα καθαρά θεολογικό και λατρευτικό
περιόδου αυτής στη Ρώμη, στη Ραβέννα και στη Θεσ- πλαίσιο. Οι ανθρώπινες μορφές είναι αέρινες, εξαϋλωμένες
σαλονίκη. Σταθμό στην καλλιτεχνική και θεολογική και υπερκόσμιες, έχουν αυστηρή έκφραση. Τα χαρα-
εξέλιξη της εκκλησιαστικής τέχνης αποτελεί ο 82ος κα- κτηριστικά αυτά είναι εμφανή στα ψηφιδωτά της Αγίας
νόνας της Πενθέκτης Συνόδου (692), με τον οποίο δι- Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως, της Κοίμησης της Θε-
ευθετείται το ζήτημα της συμβολικής ή πραγματικής οτόκου στη Νίκαια, της Μονής Οσίου Λουκά, της Νέας
απεικόνισης του Χριστού. Σύμφωνα με τον κανόνα, Μονής Χίου και του Δαφνίου, καθώς επίσης και στις
αφού μετά την ενανθρώπηση ο Θείος Λόγος έλαβε τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας Αχρίδας και του Αγίου
τέλεια ανθρώπινη μορφή, ο Χριστός πρέπει να απεικο- Παντελεήμονα Θεσσαλονίκης.
νίζεται σύμφωνα με τον σωματικό του χαρακτήρα, όπως Στα χρόνια των Κομνηνών η εκκλησιαστική ζωγραφική
εμφανίστηκε στους ανθρώπους και στην ιστορία, και συνεχίζει να ακμάζει, αλλά και να αποτελεί μέσο προ-
όχι με συμβολικό τρόπο ως αμνός. ώθησης πολιτικών και θρησκευτικών επιδιώξεων. Είναι
πιθανό η ακμή της τέχνης να συνδέεται με την έριδα
Η εικονομαχική έριδα συγκλόνισε το Βυζάντιο περί εικόνων, σκευών και κειμηλίων που εμφανίστηκε
στα χρόνια αυτά και στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο
Ο προβληματισμός της βυζαντινής κοινωνίας για το είχαν ο Λέων Χαλκηδόνος και ο Ευστράτιος Νικαίας.
τι είναι η εικόνα δημιούργησε τον 8ο και 9ο αιώνα, την Στο εξής ευρύτατη είναι η χρήση εικόνων στο ναό και
περίοδο της εικονομαχίας, μια βαθιά πολιτική και εκ- Η αναστήλωση των εικόνων, έργο Θεοφάνη του Κρητός, ιερά μονή το τέμπλο εξελίσσεται σε προσκυνητάριο. Σε καλλιτεχνικό
κλησιαστική κρίση, που έφτασε συχνά και σε ακρότητες. Σταυρονικήτα Αγίου Όρους. επίπεδο το σχέδιο είναι άψογο, οι μορφές αποδίδονται
MAKΕΔΟΝΙΑ Kυριακή 13.03.2011 Ο θρίαμβος 31
των εικόνων
Οι στρατιωτικοί Άγιοι Μερκούριος (αριστερά) και Παναγία, έργο Τζιώρτζη,
Αρτέμιος, έργο του Μανουήλ Πανσέληνου, ναός ιερά μονή Διονυσίου
Πρωτάτου, Καρυές Αγίου Όρους. Αγίου Όρους.

ασκητικές, με πρόσωπο ισχνό και ατημέλητη κόμμωση, χρόνια, επειδή οι επιδράσεις από τη δυτική εικαστική
όπως φαίνεται, μεταξύ άλλων, στους ναούς της Παναγίας παράδοση δεν ανιχνεύονται εύκολα, αφού αποδίδονται O καλός Ποιμήν. Ψηφιδωτό.
Ασίνου στην Κύπρο, στον Άγιο Παντελεήμονα στο σύμφωνα με την Ορθόδοξη εικαστική αντίληψη. Τώρα,
Νέρεζι, σε ναούς της Καστοριάς και στη Μονή Λατόμου αρχίζουν να διαμορφώνονται τα καλλιτεχνικά γνωρίσματα Όρος, ο πρωτοπαπάς Ονούφριος στην Αλβανία και ο
Θεσσαλονίκης. των κρητικών ζωγράφων, που θα διαμορφώσουν το πρωτονοτάριος Άρτης Ευστάθιος Ιακώβου. Την περίοδο
Στην περίοδο των Παλαιολόγων παρατηρείται εντυ- ρεύμα που ονομάστηκε “Κρητική σχολή”. αυτή εμφανίζονται με ορμητήριο τη Δυτική Μακεδονία
πωσιακή άνθηση των γραμμάτων, εμφανίζεται το πνευ- Την πνευματική ζωή του 16ου αιώνα σφραγίζουν οι και το Λινοτόπι οι πρώτες “αγροτικές” συντεχνίες ζω-
ματικό κίνημα του Ησυχασμού, η δε εκκλησιαστική ζω- Άγιοι Νικάνωρ, Διονύσιος Ολύμπου, Βησσαρίων, γράφων, που παρουσιάζουν μια εκτεταμένη καλλιτεχνική
γραφική ακμάζει, ανανεώνοντας τα εκφραστικά της μορφές με πλούσια πνευματική και πολιτιστική δράση, δραστηριότητα.
μέσα. Στην Αγία Σοφία το εντυπωσιακό ψηφιδωτό της κτήτορες μονών με ακτινοβολία σ’ όλη την Κεντρική Από το 1630 μέχρι το 1700 κυριαρχεί η κρητική ζω-
Δέησης σηματοδοτεί την αναβίωση του κλασικισμού, και Βόρεια Ελλάδα. Ο ζωγράφος Θεοφάνης θα κυ- γραφική και η ανάπτυξη των τοπικών αγροτικών πε-
ενώ σε ανάλογο επίπεδο βρίσκονται οι τοιχογραφίες ριαρχήσει στην εκκλησιαστική ζωγραφική του 16ου ριφερόμενων καλλιτεχνικών εργαστηρίων. Η κατάληψη
στο Sopočani και στον Μυστρά. Οι υψηλής καλλιτεχνικής αιώνα και θα επηρεάσει την εξέλιξη της μεταβυζαντινής της Κρήτης από τους Οθωμανούς (1669) σηματοδοτεί
ποιότητας τοιχογραφίες του Πρωτάτου στο Άγιον ζωγραφικής. Ο Θεοφάνης κατορθώνει με αριστοτεχνικό μια σειρά γεγονότων που θα καθορίσουν την εξέλιξη
Όρος, έργο της μυθικής καλλιτεχνικής προσωπικότητας τρόπο να ενσωματώσει στα έργα του δυτικές επιδράσεις, της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, όπως τη διασπορά
του Πανσέληνου, και τα ψηφιδωτά της Μονής της τις αποδίδει σύμφωνα με τη βυζαντινή γραμμή, ώστε πολλών κρητικών ζωγράφων στα Επτάνησα, στο Αιγαίο
Χώρας, αφιέρωμα του Θεοδώρου Μετοχίτη, μιας σπου- να μην ενοχλούν το κοινό του. Εργάστηκε στη Μονή και στη Βενετία.
δαίας πολιτικής και πνευματικής προσωπικότητας, Αναπαυσά (1527) και στο Άγιον Όρος (Μεγίστη Λαύρα, Ο διαχωρισμός του Ελληνισμού σε βενετοκρατούμενο
σφραγίζουν την εκκλησιαστική ζωγραφική της περιόδου 1535, και Μονή Σταυρονικήτα, 1545-1546) και κοντά και οθωμανοκρατούμενο έχει αντίκτυπο όχι μόνο στην
αυτής. του θα μαθητεύσουν αρκετοί ζωγράφοι. Την ίδια περίοδο πολιτική ζωή αλλά και στην πνευματική και καλλιτεχνική
δραστηριοποιείται στη Μονή Αγίου Διονυσίου (1547) παραγωγή. Στην εκκλησιαστική τέχνη του οθωμανο-
Η τέχνη μετά την Άλωση. Κρητική σχολή ο Τζώρτζης, ζωγράφος που συνδέεται καλλιτεχνικά με κρατούμενου Ελληνισμού οι δυτικές επιδράσεις αφο-
την Κωνσταντινούπολη. μοιώνονται και, παρά τις επιμέρους δογματικές παρεκ-
Μετά την Άλωση, το Βυζάντιο παραμένει ζωντανό. κλίσεις, εντάσσονται στο θεωρητικό πλαίσιο της Ανα-
Η πνευματική του παράδοση διατηρείται και εξελίσσεται Λοιποί ζωγράφοι και δυτικές επιδράσεις τολής, αφού δεν αλλάζει η τεχνοτροπική απόδοση των
συνεχίζεται χάρη στο Οικουμενικό Πατριαρχείο που μορφών και αποδίδονται με την παραδοσιακή εικαστική
συνέχει και συντρέχει τους χριστιανούς υπηκόους της Την ίδια περίοδο δραστηριοποιούνται και τοπικά γλώσσα της Ανατολής.
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στα τέλη του 15ου αιώνα καλλιτεχνικά εργαστήρια, όπως αυτά των ζωγράφων Με την είσοδο στον 18ο αιώνα, η εκκλησιαστική
μεγάλοι καλλιτέχνες, όπως ο Άγγελος και ο Ρίτζος, ζω- της “Σχολής των Ιωαννίνων”, που είναι γνωστοί από τέχνη συνεχίζει τη βυζαντινή εικαστική παράδοση, βρί-
γραφίζουν εικόνες σύμφωνα με την maniere Graeca τα έργα του στις Μονές Φιλανθρωπινών (1542) και σκεται όμως σε έναν γόνιμο διάλογο με τη νεωτερικότητα.
και την maniera Italiana, ανάλογα δηλαδή αν η παραγ- Ντίλιου (1543) στο Νησί των Ιωαννίνων, της “Σχολής Νέα πνευματικά κινήματα όπως ο Διαφωτισμός έρχονται
γελία προοριζόταν για Ορθόδοξο ή Ρωμαιοκαθολικό των Θηβών”, όπως ο Γεώργιος, σακελάριος Θηβών, ο από τη Δύση και επιδρούν εμφανώς στον αισθητικό
πελάτη. Πρόκειται για στοιχείο που θα επηρεάσει την Φράγκος Κονταρής και ο Φράγκος Κατελλάνος, αλλά και πολιτισμικό προσανατολισμό του πιστού λαού του
εξέλιξη της εκκλησιαστικής ζωγραφικής στα κατοπινά και μεμονωμένοι ζωγράφοι, όπως ο Αντώνιος στο Άγιον Θεού.
32 Ο θρίαμβος Kυριακή 13.03.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ

των εικόνων

Από τον Διονύσιο τον εκ Φουρνά στον Φώτη Κόντογλου

E
τσι, εκφράζοντας την εποχή του, ήταν Όταν το 1957 ο Α. Ξυγγόπουλος Ο 19ος αιώνας
σχεδόν υποχρεωμένος να μιλήσει για πα-
ρακμή αναφερόμενος στη μετά τον 17ο επιχείρησε να δώσει το περίφημο Η όσμωση με το διεθνές μπαρόκ ύφος γίνεται ιδιαίτερα
αιώνα εκκλησιαστική ζωγραφική. Πα- αισθητή κατά τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, όταν
ράλληλα η καταλυτική επίδραση του Φώτη “Σχεδίασμα ιστορίας της ταλαντούχοι ζωγράφοι επανερμηνεύουν την παραδοσιακή
Κόντογλου στον εκκλησιαστικό και θεο- εικονογραφία με μια νέα τεχνοτροπική αντίληψη.
λογικό χώρο συνετέλεσε ώστε η ενθουσιώδης “επιστροφή” θρησκευτικής ζωγραφικής μετά Στο Άγιον Όρος κυριαρχούν σχεδόν μονοπωλιακά συγ-
της θεολογίας στους πατέρες να συνδυαστεί με μια περιφρόνηση κεκριμένες συντεχνίες, με πιο γνωστές εκείνες των Γαλατσιάνων
προς την εικαστική παραγωγή της ορθοδοξίας από τον 18ο την Άλωσιν”, η εκτίμηση για και των Καρπενησιωτών ζωγράφων, που διαμορφώνουν
αιώνα και μετά. Οι όποιες δυτικές επιδράσεις καθιστούσαν μια πολύ ενδιαφέρουσα σύνθεση του λαϊκού μπαρόκ με τη
εκ προοιμίου ύποπτες ή και απόβλητες τις εικόνες που προ- την όψιμη μεταβυζαντινή ζωγραφική βυζαντινή παράδοση. Η σύνθεση αυτή ήταν για πολλές δε-
σκυνούσαν ο Μακρυγιάννης και ο Παπαδιαμάντης. Μετά καετίες αναγνωρίσιμη ως η κατ’ εξοχήν αγιορειτική τέχνη,
τον ιδεολογικό θρίαμβο του νεοβυζαντινισμού, μόλις τα τε- ήταν πολύ χαμηλή από το σύνολο με σημαντική επίδραση κυρίως στη Μακεδονία και στα Βαλ-
λευταία χρόνια η έρευνα άρχισε να αξιολογεί με ψυχραιμία κάνια.
αυτή την παραγωγικότατη και άκρως ενδιαφέρουσα περίοδο των βυζαντινολόγων, οι οποίοι Την ίδια στιγμή, ζωγράφοι όπως ο Μιχαήλ Αναγνώστου
της νεότερης εικαστικής παραγωγής του ελληνισμού. από τη Σαμαρίνα εισάγουν στο εικαστικό τους λεξιλόγιο
διένυαν την περίοδο του νέες έννοιες επιχειρώντας να παντρέψουν την ιερατικότητα
Ο 18ος αιώνας της ορθόδοξης ζωγραφικής με την κίνηση και τον χρωματικό
ενθουσιασμού της ανακάλυψης πλουραλισμό του μπαρόκ. Η απόδοση του χώρου, το τοπίο,
Ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά στις αρχές του 18ου αιώνα με η προοπτική των κτιρίων και οι φωτοσκιάσεις αποκτούν
την “Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης” αλλά και το ταλέντο της πάλαι ποτέ περιφρονημένης μεγάλη σημασία. Οι απεικονίσεις των πόλεων, των ζώων
του επιχειρεί να αναστρέψει το εικαστικό κλίμα της εποχής και των αντικειμένων του καθημερινού βίου γίνονται
του. Σε μια εποχή που ο απόηχος της λεγόμενης κρητικής βυζαντινής και πρώιμης ρεαλιστικές και οι ζωγράφοι έχουν πεποίθηση στην ανα-
σχολής ήταν ακόμη το σημείο αναφοράς για την πλειονότητα παραστατική ικανότητα της τέχνης τους, εισηγούμενοι ου-
των ζωγράφων, ο ίδιος, μαζί με αρκετούς ταλαντούχους μεταβυζαντινής τέχνης. σιαστικά μια νέα σχέση με τη φύση και τον κόσμο.
ζωγράφους που προσέλκυσε, συνέβαλε σε μια πολύ γόνιμη Ξεχωριστό είναι το κεφάλαιο που ανοίγει στη νότια Ελλάδα
επιστροφή στα εικαστικά πρότυπα της παλαιολόγειας ζω- με τη συνειδητή αναζήτηση μιας επίσημης ταυτότητας στο
γραφικής. πλαίσιο του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Ο θεσμοθετημένος
Ωστόσο η διαρκής εξέλιξη της τεχνοτροπίας, στοιχείο Γράφει ο Γιώργος Φουστέρης νεοκλασικισμός, που εκφράζεται κυρίως με την αρχιτεκτονική,
που χαρακτήριζε διαχρονικά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή δρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας, διδάσκων στην Ανώτατη επιβάλλεται και στην εκκλησιαστική ζωγραφική με μια πα-
τέχνη, εκφράστηκε στις αναζητήσεις των ζωγράφων της Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης ράλληλη προσπάθεια πρόσληψης και “εξευγενισμού” της
επόμενης γενιάς στο Άγιον Όρος. Προσηλωμένος στις προ- ακατανόητης αισθητικής των βυζαντινών εικόνων. Η προ-
τροπές του Διονυσίου, ο πιο ταλαντούχος ζωγράφος της σπάθεια αυτή δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο,
δεύτερης πεντηκονταετίας, μοναχός Παρθένιος ο εξ Αγράφων, καθώς είχε ξεκινήσει στην Ευρώπη στο πλαίσιο του εκλε-
με έναν κύκλο ικανών μαθητών αφήνει τη σφραγίδα του και κτικισμού, με ενδιαφέρουσες απόπειρες επαναδιαπραγμάτευσης
επηρεάζει τους συγχρόνους του. Μέσω του Παρθενίου και της παλαιοχριστιανικής και βυζαντινής αισθητικής. Ο
της τέχνης του γονιμοποιούνται ζωγράφοι εξοικειωμένοι γερμανός Thiersch (Θήρσιος) είναι ο ζωγράφος που εισάγει
με άλλα ρεύματα που διαμορφώθηκαν κυρίως στην ηπειρωτική σε ναούς των Αθηνών την αντίληψη της “βελτιωμένης” βυ-
Ελλάδα, όπου η εικαστική παραγωγή γνώρισε ιδιαίτερη ζαντινής ζωγραφικής, η οποία γρήγορα εξαπλώνεται ως συ-
άνθηση παράλληλα με την οικονομική και πνευματική στατικό του αστικού μετασχηματισμού τόσο στην ελληνική
ανάπτυξη. Είναι η εποχή που ο ελληνισμός προσπαθεί να επαρχία όσο και στην ομογένεια.
διαμορφώσει μια νέα ταυτότητα σε σχέση με τη Δύση, με Την ίδια στιγμή η ρωσική εκκλησιαστική τέχνη, πλήρως
την οποία έρχεται ολοένα και σε μεγαλύτερη επαφή κυρίως και πολύ νωρίτερα “εκδυτικισμένη”, κατακλύζει την ορθόδοξη
με το εμπόριο και την εκπαίδευση. Το διεθνές μπαρόκ, που Ανατολή με τυπωμένες και βιοτεχνικής παραγωγής εικόνες,
κατακλύζει την Οθωμανική αυτοκρατορία, αντιπροσωπεύει άμφια και εκκλησιαστικά σκεύη. Η απόπειρα της ομόδοξης
αισθητικές αξίες που γίνονται οικείες όχι μόνο στην τάξη υπερδύναμης να κηδεμονεύσει πολιτικά τους ορθόδοξους
των εύπορων Ελλήνων, αλλά και στα λαϊκά στρώματα. Τα πληθυσμούς εκφράστηκε και με την επιβολή της αισθητικής
έντυπα, οι χάρτινες εικόνες, τα κοσμήματα, τα υφάσματα της. Ήταν λοιπόν επόμενο καθώς περνούσαμε στον 20ό
και τα ξυλόγλυπτα έπιπλα που διακινούνται παντού, γίνονται αιώνα, ειδικά στο Άγιον Όρος, τα ζωγραφικά εργαστήρια
φορείς ενός νέου εικαστικού ήθους που γρήγορα μπολιάζει των ελλήνων μοναχών να προσπαθούν να επιβιώσουν έναντι
την εκκλησιαστική τέχνη. Οι έμποροι, οι λόγιοι, οι εκδότες των ρώσων προσαρμοζόμενα σε νέα εικαστικά δεδομένα. Ακόμη
καθώς και οι μορφωμένοι κληρικοί εξοικειώνονται με την και μετά την κατάρρευση της ρωσικής παρουσίας μετά το 1917
ευρωπαϊκή αισθητική, η οποία μέσα στο πνεύμα του ευρω- στο Όρος οι μοναχοί συνέχισαν να υπηρετούν τη νέα αυτή
παϊκού και εγχώριου διαφωτισμού ταυτίζεται με την πρόοδο. αγιορειτική εικαστική ταυτότητα.
Ακόμη και οι αγροτικές συντεχνίες ζωγράφων προσχωρούν Ο Φώτης Κόντογλου, χωρίς να είναι ο πρώτος που επιχείρησε
σταδιακά σε μια νέα εικαστική αντίληψη. Στην εκκλησιαστική Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, χειρ Μιχαήλ Αναγνώστου, αρχές 19ου την επιστροφή στη βυζαντινή τεχνοτροπία, υπήρξε ασφαλώς
τέχνη αυτό εκφράστηκε με μια μίξη στοιχείων της παράδοσης αι., καθολικό μονής Αγίας Παρασκευής, Σαμαρίνα Γρεβενών. μια προφητική παρουσία που θέλησε να μεταστρέψει μια
με τις νέες αντιλήψεις για τη φυσιοκρατική απόδοση των ει- ολόκληρη γενιά και κατάφερε να επαναφέρει μια αισθητική
κονογραφικών τύπων. Η μεταβολή αυτή φυσικά δεν συνιστούσε στην παραδοσιακή εικονογραφία- ενσωμάτωνε αυθόρμητα που είχε ξεχαστεί και περιφρονηθεί. Το παράδοξο όμως είναι
σε καμία περίπτωση συνειδητή αποστασιοποίηση από την όλο και περισσότερα “προοδευτικά” δυτικά στοιχεία. Η δυ- ότι η κάποτε περιθωριοποιημένη ως παρακμιακή βυζαντινή
παράδοση. Μπορεί να παραβληθεί με τον τρόπο που ακραιφνείς ναμική των δραστήριων εργαστηρίων της ηπειρωτικής τέχνη επέστρεψε επιβάλλοντας με τη σειρά της την περιφρόνηση
ορθόδοξοι θεολόγοι όπως ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, Ελλάδας ανιχνεύεται σε όλον τον βαλκανικό χώρο παράλληλα προς μια εικαστική παραγωγή των δύο προηγούμενων αιώνων.
χωρίς καμία διάθεση συναλλαγής με τη Δύση, αναγνώριζαν με τη δραστηριότητα των σιναφιών των χτιστάδων, των ξυ- Δεν θα μάθουμε ποτέ ποια θα ήταν η εξέλιξη της εκκλησιαστικής
ως πάνυ ωφέλιμα έργα της δυτικής πνευματικότητας και τα λογλυπτών και των χρυσοχόων. ζωγραφικής εάν δεν γινόταν αυτή η απότομη στροφή προς τη
ενσωμάτωναν στα δικά τους έργα. Στα τέλη του 18ου αιώνα, συντηρητικά και προοδευτικά “βυζαντινή” τεχνοτροπία. Ωστόσο αυτό που κανείς μπορεί να
Στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία, μετά την οικονομική στοιχεία συνυπάρχουν σε καλλιτεχνικά εργαστήρια που επισημάνει είναι ότι η περιφρονημένη ως παρακμιακή περίοδος
άνθηση που παρατηρείται τον 18ο αιώνα, οι οργανωμένες ακροβατούν στο μεταίχμιο μιας εποχής η οποία νομοτελειακά του 18ου και 19ου αιώνα είχε κάτι που θα πρέπει να ανακτηθεί:
τοπικές συντεχνίες ανέπτυξαν μια δυναμική λαϊκότροπη τε- εγκαταλείπει τις εικαστικές αξίες της βυζαντινής ζωγραφικής Μια ζωντανή σχέση με τον κόσμο και την όσμωση με τις αι-
χνοτροπία, η οποία -αν και ήταν συνειδητά προσανατολισμένη αναζητώντας μια νέα ερμηνεία του κόσμου. σθητικές αξίες της κοινωνίας που ποτέ δεν μένει στατική.
MAKΕΔΟΝΙΑ Kυριακή 13.03.2011 Ο θρίαμβος 65
των εικόνων Καζιμίρ Μαλέβιτς, Μαύρο
Τετράγωνο, 1915.

Εικόνες και ρωσική πρωτοπορία

E
να γεγονός που οδήγησε στην επανα- Στα πρώτα χρόνια της ρωσικής Δανείστηκε και αυτός το θέμα του Αγίου Γεωργίου
θεώρηση της εικαστικής αξίας της ενώ φρόντισε να δηλώσει μια ιδιαίτερη προσωπική
θρησκευτικής εικόνας ήταν ότι στις πρωτοπορίας (1905-1915) η μελέτη σχέση με την ιερότητα με μια σειρά έργων που παρι-
αρχές του 20ού αιώνα άρχισε επιστη- στάνουν αγίους με φωτοστέφανα και έχουν τον τίτλο
μονικά και μεθοδικά η αποκάλυψη των θρησκευτικών εικόνων επηρέασε “Όλοι οι Άγιοι, Εγώ”.
των παραστάσεων που βρίσκονταν Το αντιθετικό δίδυμο αναπαράστασης και μη-αντι-
κάτω από τα επιζωγραφισμένα στρώματα και από το σημαντικά τη διαμόρφωση κειμενικότητας απασχολεί έντονα τους καλλιτέχνες
“ντύσιμο” με χρυσό που επί αιώνες κάλυπτε την επιφάνεια της ρωσικής πρωτοπορίας, που του προσδίδουν αναλογίες
των εικόνων. Η επιστημονική πλέον δυνατότητα ανά- νέων αισθητικών κανόνων. αντίστοιχες με αυτές της εικονολατρίας και της εικο-
δειξης της αρχικής εικόνας πήρε μια επιπλέον μαγική νομαχίας. Η διαμάχη αυτή μεταφέρεται στη ρωσική
διάσταση λόγω της θαυματουργικής ιδιότητας που πρωτοπορία ως διαμάχη μεταξύ περιεχομένου και φόρ-
προσδιδόταν σε ορισμένες εικόνες. Αυτή η διάσταση μας. Οι συμβολιστές και οι κυβοφουτουριστές λαμβάνουν
δίνει μιαν ακόμη ερμηνεία στο “Μαύρο Τετράγωνο” ως αφετηρία το περιεχόμενο και αναζητούν τις φόρμες
του Καζιμίρ Μαλέβιτς, το οποίο κρύβει κάτω από το που θα το αποδώσουν καλύτερα, συχνά υπερβαίνοντας
μαύρο χρώμα έναν παλαιότερο πίνακα του ζωγράφου, Γράφει η Μαρία Τσαντσάνογλου τις φόρμες της φύσης. Οι σουπρεματιστές απορρίπτουν
αντιστρέφοντας, ουσιαστικά, τη διαδικασία καθαρισμού διευθύντρια του Κρατικού Μουσείου απόλυτα το περιεχόμενο και πιστεύουν ότι το αντικείμενο
Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης
των εικόνων. Όταν ο Μαλέβιτς ανακοίνωσε το 1915 δεν μπορεί να απεικονιστεί γιατί
τη θεωρία του σουπρεματισμού και πρωτοπαρουσίασε η φόρμα προσδίδει το περιεχόμενο
το “Μαύρο Τετράγωνο” κρεμασμένο στη και όχι το αντίθετο. Ο Μαλέβιτς
γωνία ανάμεσα στους εξηγεί ότι η τελειότητα στον αν-
δύο τοίχους, όπως δη- θρώπινο πολιτισμό θα επέλθει
λαδή παραδοσιακά κρε- μόνον όταν από το ανθρώπινο
μούσαν στα ρωσικά σπί- σύστημα συνείδησης και συναί-
τια τις θρησκευτικές ει- σθησης εξαιρεθούν η βαρύτητα
κόνες, έδωσε στη θεωρία και η δύναμη. Η βαρύτητα και η
του ιδιότητες θρησκείας. δύναμη δεν υπάρχουν στα τέλεια
Το γεγονός προκάλεσε συστήματα. Ο Μαλέβιτς υπο-
την οργή μερίδας κριτικών στηρίζει πως υπάρχει μόνον η
που χαρακτήρισαν την μη-αντικειμενικότητα, κι αυτή
πράξη ιεροσυλία. Σύμφω- μας βοηθά να αντιληφθούμε την
να με τον Μαλέβιτς, το αθέατη πλευρά της ζωής. Το
“Μαύρο Τετράγωνο” δη- δίδυμο σχήμα βαρύτητα - δύ-
λώνει την υπεροχή του ναμη αντιστοιχεί στη σχέση
χρώματος και της φόρμας. κράτους - θρησκείας, γι’ αυτό
Τελικά, η υπεροχή αυτή και ο θάνατος του κράτους
καλείται να υπερνικήσει και της θρησκείας είναι για
κάθε συστατικό της ζωγρα- τον Μαλέβιτς αναπόφευκτο
φικής τέχνης που αφορά στάδιο για την επικράτηση
την “κατ’ εικόνα και ομοί- της μη-αντικειμενικότητας.
ωση” αναπαράσταση και Συχνά συναντά κανείς στις
οδηγεί εικονοκλαστικά στην πηγές της πρωτοπορίας επιρ-
απόλυτη μη-αντικειμενικό- ροές όχι μόνο από τον χώρο
τητα. της ίδιας της τέχνης αλλά
Ο Μιχαήλ Λαριόνοφ, η και από τον χώρο της θρη-
Νατάλια Γκοντσαρόβα, η Όλ- σκείας και της επιστήμης.
γα Ροζάνοβα, ο Βασίλι Καν- Ήδη από τη δεκαετία του
τίνσκι, o Πάβελ Φιλόνοφ, ο 1910 οι θεολόγοι φιλόσοφοι
Βλαντίμιρ Τάτλιν δεν έκρυψαν Πάβελ Φλορένσκι και Σεργ-
την επιρροή που άσκησαν στο κέι Μπουλγκάκοφ είχαν
έργο τους οι θρησκευτικές ει- συνδέσει φιλοσοφικά τη
κόνες. Ο Λαριόνοφ ήταν συλ- θρησκεία με τη νεοτερικό-
λέκτης εικόνων και πολύ καλός τητα. Όσον αφορά την επιστήμη,
γνώστης της αγιογραφίας. Το Βασίλι Καντίνσκι, Όλοι οι Άγοι - Εγώ, 1911. βλέπουμε πως σε πολλές περιπτώσεις αυτή διεισδύει
1913 διοργάνωσε έκθεση 129 στην αισθητική θεωρία (βιολογία και οργανική τέχνη,
εικόνων από την προσωπική του συλλογή. Στον κατάλογο και γκρίζους τόνους αναδεικνύουν τον χειροτεχνικό φυσική και ηλεκτροδυναμική, θεωρία της σχετικότητας).
της έκθεσης αυτής έγραψε κι ένα εισαγωγικό κείμενο χαρακτήρα των τυπωμάτων και ενσυνείδητα προκαλούν Η θρησκεία, η επιστήμη και η τέχνη καλύπτουν αντί-
για τον ρόλο των εικόνων, που αργότερα το ανέπτυξε τον θεατή με τις επιθετικές γραμμές που οξύνουν την στοιχα τις τρεις φιλοσοφικές σφαίρες της πνευματικής
και το εξέδωσε στο Παρίσι το 1920 με τον τίτλο “Οι υφή της τυπωμένης σελίδας και δημιουργούν αίσθηση δραστηριότητας, δηλαδή την ηθική (η θρησκεία), την
θρησκευτικές εικόνες”. Ωστόσο ο Λαριόνοφ χρησιμοποιεί πρωτογονισμού, ακόμα και επιθετικότητας. αισθητική (η τέχνη) και τη γνωσιολογία (η επιστήμη).
στοιχεία μόνο από την τεχνική της αγιογραφίας και Ο θεολόγος Πάβελ Φλορένσκι περιγράφει ότι οι Ο Μαλέβιτς προσδίδει θρησκευτικές δογματικές
όχι από τη θεματογραφία. αγιογράφοι έχουν βρει έναν τρόπο να αναπαριστούν ιδιότητες στον σουπρεματισμό, που με τρόπο προφητικό
Τα σκούρα κόκκινα, το καφέ και η ώχρα, οι πτυχές τον κόσμο με ανεστραμμένη προοπτική απαλλάσσοντάς και όχι επιστημονικό αναφέρεται σε θέματα υπαρξιακά
του υφάσματος, η ελαιογραφία πάνω σε ξύλο είναι τον από τον περιορισμό της συμβατικής προοπτικής όπως η γέννηση και η διαιώνιση. Αν ο Μαλέβιτς υπήρξε
ορισμένα στοιχεία που ο Λαριόνοφ δανείζεται από τη και βαρύτητας. Η θεωρία του Φλορένσκι για την ανε- απόλυτος ως προς τη δογματικότητα της τέχνης του,
μελέτη της αγιογραφίας. Αντίθετα, η Γκοντσαρόβα στραμμένη προοπτική των εικόνων εφαρμόστηκε από δεν ισχύει το ίδιο για όλους τους καλλιτέχνες της
και η Ροζάνοβα μεταφέρουν αυτούσια τα θέματα της τον Λαριόνοφ, την Γκοντσαρόβα και άλλους καλλιτέχνες ρωσικής πρωτοπορίας, που συνήθως θέτουν το ζήτημα
αγιογραφίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο διάστημα της πρωτοπορίας και έγινε τρόπος για μια νέα οπτική αυτής της τριπλής συνέργειας για να προσδιορίσουν
1914-1916 δημιουργούν και οι δύο λιθογραφίες που αντίληψη. Ο Καντίνσκι στα πρώτα του έργα πειρα- μια νέα ηθική, βάσει του οράματός τους για την εφαρμογή
αναπαριστούν τον Άγιο Γεώργιο. Με αδρές γραμμές ματίστηκε πάνω στις παραστάσεις της αγιογραφίας. της νέας γνώσης.
66 Ο θρίαμβος Kυριακή 13.03.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ

των εικόνων

Οι εικόνες μιλούν για


τον Θεό και για τον άνθρωπο
“Η εικόνα συγκινεί την “Πολύ συχνά αναδύεται
καρδιά, πριν να φτάσει μια μειλίχια ηρεμία και
στο νου” ομορφιά”
Η εικόνα είναι της μόδας. Τίποτα οφείλει να είναι αληθινή, προτού Η βυζαντινή ζωγραφική με την ζωγράφος του μανιερισμού, ο Ελ
το εκπληκτικό εκ πρώτης όψεως να είναι ωραία. Και τούτο ισχύει άπειρη πληθωρικότητά της, με τη Γκρέκο, διατηρούσε πάντα έντονα τις
για έναν πολιτισμό, όπου οι ακόμη περισσότερο, αφού η εικόνα σοφή αφαιρετικότητα και το επιδέξιο επιρροές και την εξάρτησή του από τη
οπτικές παραστάσεις κυριαρχούν. συγκινεί την καρδιά, πριν να λειτουργικό της στυλιζάρισμα βυζαντινή ζωγραφική. Η βυζαντινή
Περιζήτητη στον κόσμο της φτάσει στο νου. συσχετίζεται με τη μοντέρνα ζωγραφική προσπαθούσε συνεχώς να
διανόησης δίνει αφορμή για Στην εποχή μας, όπου το ζωγραφική και κυρίως με τον αφομοιώνει και να συνταιριάζει
συνεχείς εκθέσεις, ενώ οι ιδιωτικές πρόσωπο κακοποιείται, όπου η εξπρεσιονισμό, τον κυβισμό, τον χαρακτηριστικά της ελληνιστικής
συλλογές αυξάνονται στη σειρά φυλετική διάκριση εξακολου0εί να σουρεαλισμό και την αφηρημένη τέχνης με αυτά της Ανατολής. Δηλαδή
των τελευταίων δεκαετιών. Η υπάρχει, όπου τόσοι άνθρωποι ζωγραφική. Η παραμόρφωση των συγχώνευε διαρκώς ρεαλιστικά και
εξαιρετική αυτή προτίμηση της υποφέρουν από την έλλειψη προσώπων, η κατάνυξη και η ένταση δυναμικά στοιχεία με στιλιζαρισμένα,
εικόνας προσδιορίζει συχνά αληθινής επικοινωνίας, οι μορφές του ύφους δηλώνουν στοιχεία λατρευτικά και τελετουργικά, που
αντίθετες αιτίες. Απόδειξη γι’ αυτό των εικόνων ακτινοβολούν με ένα συγγενικά του εξπρεσιονισμού. Οι άλλωστε ανταποκρίνονται άμεσα με
είναι το αμοιβαίο ενδιαφέρον που φως φτασμένο από αλλού, που γεωμετρικοί και ανήσυχοι ρυθμοί με τις επαναλαμβανόμενες λέξεις των
έχουν πιστοί και μη πιστοί. καταπλήσσει και κρίνει. Οι εικόνες τους οποίους αποδίδονται τα βράχια, προσευχών, καθώς ενεργούν
Μερικοί από τους τελευταίους μιλούν για τον Θεό, μιλούν, όμως, τα χτίσματα και οι δαιδαλικές θεραπευτικά και αποβλέπουν στην
βλέπουν στην εικόνα απλώς ένα και για τον άνθρωπο. πτυχώσεις των ρούχων εντάσσονται άμεση και ουσιαστική επικοινωνία με
έργο τέχνης, το οποίο εκτιμούν στον κυβισμό. Ο παραλογισμός, η τη θεότητα.
λόγω της υψηλής αισθητικής του Michel Quenot αποκρουστικότητα, η βιαιότητα των Η βυζαντινή ζωγραφική
αξίας. Άλλοι, ανακαλύπτουν σ’ Η εικόνα θέα της βασιλείας βασανιστηρίων, η περιπλοκότητα των παρουσιάζεται εντελώς διαφορετική
αυτήν μια εξωτική γεύση ή Εκδόσεις Τέρτιος θαυμάτων, το αδιάκοπο θρησκευτικό από την αντίστοιχη της Δύσης. Η
συναισθάνονται μια ακαταμάχητη Απόσπασμα από την εισαγωγή παραλήρημα και η αδιάλειπτη ζωγραφική της Δύσης προσπαθεί
γοητεία, η πηγή της οποίας αφέλεια συνδέονται με τον συνεχώς να γίνεται πιο ρεαλιστική και
παραμένει άγνωστη γι’ αυτούς. σουρεαλισμό, ενώ η πειστική, ενώ ή βυζαντινή
Όσο για τους πιστούς, πρέπει πνευματικότητα, ο (ζωγραφική) διατηρεί πάντοτε
ασφαλώς να αναφέρουμε εκείνους μυστικισμός, η εξαϋλωμένη αναλλοίωτο το αυστηρό και
που θέλγονται από την Ορθοδοξία χροιά και η υπέρμετρη κατανυχτικό της ύφος που, ακόμα και
και που αναγνωρίζουν στην εικόνα εκφραστικότητα των στην περίοδο των Παλαιολόγων του
το σημείο συνάντησης μέσα στα χρωμάτων με την αφηρημένη 14ου αιώνα και σε αυτή την ώριμη της
πλαίσια της ίδιας πνευματικής ζωγραφική. Ωστόσο, πολύ Κρητικής περιόδου και κυρίως έτσι
συγγένειας. Εντούτοις η συχνά αναδύεται μια όπως αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε
πλειονότητα των Χριστιανών της μειλίχια ηρεμία και στην Ήπειρο στα τέλη του 16ου
Δύσης αγνοεί τον πλούτο της ομορφιά, ένα αναπάντεχο αιώνα, όπου ο ρεαλισμός βρίσκεται σε
εικόνας είτε γιατί συγκρατεί κλασικό ύφος που μεγάλη ακμή, δεν έπαψε να
έντονα τα χαρακτηριστικά ενός κυριαρχεί στα ψηφιδωτά, εκφράζεται με την ιερή
εικονοκλαστικού πνεύματος στις τοιχογραφίες και στις πνευματικότητα και την εράσμια
(άρνηση των εικόνων) που φορητές εικόνες, καθώς υπερβατικότητα που την διακρίνουν.
συνεχώς αναζωπυρώνεται, είτε και μια χαρακτηριστική “Το ιδεώδες της Ανατολής απέχει από
εξαιτίας μιας σειράς θρησκευτικών απήχηση του το ιδεώδες της Δύσης όσο ο ουρανός
παραστάσεων που είναι όμως μανιερισμού, με τις από τη γη. Με το πάθος η Ανατολή
άσχετες προς την αγιότητα. εντυπωσιακές πέτυχε το εξωτικό αποτέλεσμα που
Ενθαρρυντικό σημάδι είναι πως επιμηκύνσεις των ζητά το πνεύμα σαν ελάφι
όλο και πιο πολύ οι νέοι μορφών, τον ευγενικό διψασμένο”, γράφει ο Φώτης
λαχταρούν να γνωρίσουν εκλεκτικισμό, την Κόντογλου στο βιβλίο του “Η
καλύτερα την εικόνα. Θα ήταν πνευματοποιημένη πονεμένη Ρωμιοσύνη”.
αφέλεια να διακρίνει κανείς στο αριστοκρατική
γεγονός αυτό απλώς έναν κομψότητα και τις Φαίδων Πατρικαλάκις
παροδικό ενθουσιασμό. Δεν είναι πολλαπλές και Η πορεία και το όραμα της
πιο πολύ ένα σκίρτημα της αυθαίρετες φωτιστικές βυζαντινής ζωγραφικής
καρδιάς, μια συγκεχυμένη αίσθηση κατευθύνσεις. Άλλωστε, δεν είναι Εκδόσεις Παρουσία
Ο Αββάς Ισαάκ ο
της αλήθειας; Διότι η εικόνα Σύρος, έργο Φώτη τυχαίο ότι ο πιο αντιπροσωπευτικός Απόσπασμα από την εισαγωγή
Κόντογλου.
MAKΕΔΟΝΙΑ Kυριακή 13.03.2011 Ο θρίαμβος 67
των εικόνων

Πιο κάτω μπορείτε να διαβάσετε αποσπάσματα από κείμενα


που αναφέρονται από διάφορες σκοπιές Η Άκρα
Ταπείνωση,
στις εικόνες και τους αγιογράφους αλλά και τη σημασία τους έργο Θεοφάνη
του Κρητός,
ιερά μονή
στην τέχνη και τη λατρευτική ζωή. Σταυρονικήτα
Αγίου Όρους.

“Φώτης Κόντογλου, “Η καλλοποιός


με την απολυτότητα και το των πάντων αιτία”
πάθος του πρωτοπόρου” Ο ορθόδοξος αγιογράφος είναι
ασκητής. Προετοιμάζεται με νηστεία
και προσευχή, για να εξασκήσει την
και εναλλαγές, “χώρα των ζώντων” για
την ορθόδοξη Εκκλησία είναι ο
Χριστός. Και αυτόν παρουσιάζει
ιερή του τέχνη. Και η εικόνα, που με πάντοτε ο αληθινός αγιογράφος. Ούτε
Αυτός ο Ανατολίτης που έζησε στο ιδιοτυπία των δημιουργών της, οφείλει αυτό τον τρόπο ιστορείται γίνεται ή αυτοκρατορία μας σώζει, αποτελεί
Παρίσι για αρκετό καιρό, που γνώρισε πολλά το ξεκίνημά της στην παρουσία και αφορμή αγιασμού. Το ίδιο και ο κάθε την καρδιά της ζωής μας (είναι ένα
προσωπικά μάλιστα τον Ροντέν, όπως το έργο του Φ. Κόντογλου. αγωνιζόμενος πιστός φιλοκαλεί και συμβάν). Ούτε η τουρκοκρατία μας
αναφέρει σε κάποιο γραφτό του, ούτε Βέβαια το κήρυγμα του Κόντογλου ήταν αγιογραφεί με όλο του τον αγώνα και συνθλίβει (είναι άλλο συμβάν). Πέρα
ξιπάστηκε από τη λαμπερή επιφάνεια της επιστροφή στη βυζαντινή ζωγραφική, όπως τη ζωή. Με αυτή την έννοια μπορεί να από αυτοκρατορίες ή δουλείες, δόξα ή
μοντέρνας παριζιάνικης ζωής ούτε άλλωστε το εφάρμοσε ο ίδιος στις ονομασθεί ο Αβραάμ “ο αρχιζωγράφος αδοξία, η ορθόδοξη Εκκλησία υπάρχει
θαμπώθηκε από την εκεί επανάσταση της τοιχογραφίες του δημαρχείου. Και στον της Χριστού ταφής και της και έχει έναν άλλο χώρο, ακύμαντο,
τέχνης. Ίσως μόνο μια έμμεση επίδραση τομέα αυτόν τον ακολούθησαν μερικοί αναστάσεως” (Άγιος Γερμανός λειτουργικό, όπου ζει, κινείται, και απ’
να δέχθηκε, δηλαδή τη στροφή προς το ζωγράφοι της γενιάς του ‘30, σύμφωνα Κωνσταντινουπόλεως, PG 98, 280Α). όπου βλέπει, αντιμετωπίζει ευαίσθητα
μεσαιωνικό παρελθόν. Πιστότατος στη πάντα με την καλλιτεχνική προσωπικότητά Και η Εκκλησία ψάλλει στον Άγιο και δυναμικά τα πάντα, ευλογίες ή
μορφοπλαστική παράδοση της τέχνης της του ο καθένας, για ορισμένη φάση του Αιμιλιανό: “Της του Λόγου εικόνος συμφορές. Όταν χώρα των ζώντων
Ελλάδος, ζήτησε να βρει την άμεση έργου τους τουλάχιστον, ενώ και στη διαγράψας την έλλαμψιν, Αιμιλιανέ είναι για σένα ο Θεάνθρωπος, τότε
ανανέωση στην τέχνη του τόπου του κι όχι μεταπολεμική γενιά υπάρχουν ζωγράφοι Ιεράρχα, διά βίου ορθότητος...” έχεις σωστή σχέση με την ιστορία και
στον τόπο της φιλοξενίας του. σαν τον Ράλλη Κοψίδη, τον Μ. Βατζιά κ.ά. (απολυτίκιον). Γι’ αυτό σκοπός και τους πόνους της. Βλέπεις βαθιά,
Σιγά-σιγά άλλωστε αυτή η ανάγκη που εκφράζουν τους παλμούς της εποχής τέλος της καλλιτεχνικής δουλειάς και ελπίζεις ακαταίσχυντα και αγιάζεσαι.
γινότανε συνείδηση ολοένα και σε (π.χ. τα γεγονότα του Πολυτεχνείου από της πνευματικής ζωής μέσα στην Αγιαζόμενος ακτινοβολείς “πάσαν την
περισσότερους ευαίσθητους δέκτες. τον Βατζιά), με μακρινή βάση τη βυζαντινή Εκκλησία είναι το ίδιο: να αξιωθείς διά πηγαίαν έλλαμψιν της Θεότητος” με
Ζωγράφοι, αισθητικοί και ιστορικοί της τεχνική, έστω κι αν και το υλικό ακόμη έχει της ταπεινώσεως, του κόπου και της την τέχνη σου, τη διαγωγή σου: με το
τέχνης άρχιζαν να στρέφονται προς τις αλλάξει, καθώς την αυγοτέμπερα ή το αγάπης σου να γίνεις κοινωνός της πώς κτίζεις τα σπίτια, αγιογραφείς τις
πηγές και τις ρίζες της παράδοσης σαν φρέσκο αντικατέστησαν τα πλαστικά θείας χάριτος, “της καλλοποιού των εικόνες και διοργανώνεις τη ζωή σου.
άμεσης όμως συνέχειας. Το φαινόμενο χρώματα. πάντων αιτίας”, που ελευθερώνει τον Η ορθόδοξη Εκκλησία είναι σεμνή είτε
φυσικά αυτό δεν είναι μόνο ελληνικό αλλά Το μάθημα όμως του Κόντογλου το άνθρωπο από την ασχήμια και την περνά από τη δόξα της εγκόσμιας
γενικότερο ευρωπαϊκό κίνημα, από το πλατύτερο, που καλούσε στη διερεύνηση ακοσμία. Και να μπορείς με τον λόγο ή αυτοκρατορίας είτε από την ταπείνωση
οποίο αρδεύεται και το ελληνικό. των αυτόχθονων ζωγραφικών στοιχείων τη σιωπή σου, με την τέχνη ή τη ζωή και τον διασυρμό της δουλείας. (Ο
Ουσιαστικά πρόκειται για τη βαθύτερη είτε στη βυζαντινή τέχνη, όπως πίστευε ο σου να μεταδίδεις αυτή τη χάρη στους Ελκόμενος της Τουρκοκρατίας και ο
έννοια του ρομαντισμού. Οι προσπάθειες ίδιος, είτε στη λαϊκή, όπως πίστευαν άλλοι, αδελφούς σου -τον πραγματικό εαυτό αναστημένος Χριστός της Μονής της
όμως στην αρχή είναι μεμονωμένες και είτε και στην αρχαία ζωγραφική, όπως σου- και να τους φέρνεις στην Χώρας δεν διαφέρουν σε ιεροπρέπεια).
συχνά καιρικές στη ζωή και στο έργο των εύρισκαν μερικοί, είχε μεγάλη απήχηση σε παράκληση του Κυρίου, όπου το Έτσι κάνει συντροφιά και παρηγορεί
ζωγράφων. σημαντικό αριθμό ζωγράφων που θαυμαστό Αυτού φως. τον άνθρωπο, είτε αυτός είναι
Ο Φ. Κόντογλου αντίθετα γίνεται ο πάσχιζαν να βρουν και να εκφράσουν στην Αυτό κατορθώνει εδώ ο Θεοφάνης. ελεύθερος είτε κυνηγημένος, είτε
διαπρύσιος κήρυκας αυτής της επιστροφής τέχνη τους το αληθινό πρόσωπο του τόπου Δεν κάνει κάτι μηχανικά, ούτε ζωντανός είτε πεθαμένος, γιατί πάντα
με την απολυτότητα και το πάθος του μας, όχι μόνο θεματογραφικά, αλλά αυθαιρετεί με την ελευθερία του. Αλλά το ίδιο έχει ανάγκη τον Χριστό. Η ζωή
οδηγητή και πρωτοπόρου. Έχει άλλωστε κυρίως μορφολογικά, καθώς πιστεύανε ότι δυνάμει του Αγίου Πνεύματος και η χάρη της, που είναι ο Κύριος,
και το τάλαντο του γραφτού λόγου, που η συνένωση της μορφής και του ενδεδυμένος την της αγιογραφίας προχωρεί εξίσου άνετα και στη ζωή και
τον βοηθά σε αυτήν την αποστολή. Στο περιεχομένου είναι ένα από τα κύρια χάριν παίρνει τον συγκεκριμένο λαό στον θάνατο. Νίκησε τον θάνατο, τον
κήρυγμα και στο εργαστήρι του φοιτούν χαρακτηριστικά της ελληνικής του τόπου και του χρόνου που ζει και χωρισμό κάθε μορφής. Και η ζωή και ο
άμεσα μερικοί νέοι τότε ζωγράφοι, σαν ιδιομορφίας. Η αναζήτηση αυτή της με τις αγιογραφίες του τον μυσταγωγεί θάνατός μας έτσι αποδεικνύονται
τον Γιάννη Τσαρούχη και τον Νίκο “ελληνικότητας”, που έγινε το κύριο στο φως της παρακλήσεως, που είναι ευλογίες και δυνατότητες για μια
Εγγονόπουλο, που αργότερα θα αίτημα της γενιάς του ‘30, χρωστάει το πάντοτε ο Χριστός. Μεταμορφώνει την πληρέστερη γνώση του υπεραγνώστου
ακολουθήσουν διάφορους δρόμους και βλάστημά της και στον σπόρο που κατήφεια σε χαρά, την αιχμαλωσία σε και ανεικάστου. “Εάν τε ουν ζώμεν εάν
από τον δάσκαλο και ανάμεσά τους, αλλά αδιάκοπα και με αλύγιστο ζήλο έριχνε ο Φ. ελευθερία, το πένθος σε αγαλλίαση. τε αποθνήσκωμεν, του Κυρίου εσμέν”.
τα βασικά διδάγματά του θα επηρεάσουν Κόντογλου. Έτσι οι τοιχογραφίες του ναού τούτου
σύμφωνα με την προσωπικότητα του του 16ου αιώνα στο Άγιον Όρος Αρχιμανδρίτης Βασίλειος,
καθενός το έργο τους. Εκτός όμως απ’ Νίκος Ζίας παρουσιάζουν, στο σύνολό τους, προηγούμενος Ιεράς Μονής Ιβήρων,
αυτούς άμεσα θα ακούσουν το μάθημά του “Ο Φώτης Κόντογλου και η νεοελληνική ορθοδόξως την εικόνα του Θεού Λόγου Θεολογικό σχόλιο στις τοιχογραφίες
μια ολόκληρη γενιά ζωγράφων, μια γενιά ζωγραφική” σεσαρκωμένου. Γιατί φανερώνουν πώς της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα
που προσδίδει στη νεοελληνική τέχνη την Απόσπασμα από το άρθρο που περιέχεται το ιστορικό φύραμα και το κτιστό έκδοση Ιεράς Μονής Ιβήρων
ιδιαίτερη φυσιογνωμία της, η λεγομένη στον συλλογικό τόμο Μνήμη Κόντογλου, μεταμορφώνεται και εξαγιάζεται από απόσπασμα
γενιά του ‘30. Παρ’ όλο το εύρος των των εκδόσεων Αστήρ, Αλ. & Ε. το άκτιστο και το αιώνιο. Φανερώνεται
ζωγραφικών επιτευγμάτων τους και την Παπαδημητρίου σαφώς ότι μέσα σε όλες τις δοκιμασίες
68 Ο θρίαμβος Kυριακή 13.03.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ

των εικόνων

Ο ελληνισμός και η ορθοδοξία


Κατοικημένη από ελληνικό πληθυσμό, εξοπλισμένη κακό δεν είναι παρά μια εξωπραγματική σκιά. Αυτός
με ένα πανεπιστήμιο-θεματοφύλακα της αρχαίας παρά-
Απόσπασμα από το βιβλίο του είναι ο λόγος για τον οποίο η βυζαντινή τέχνη αρνήθηκε
δοσης, η Κωνσταντινούπολη υπήρξε η εστία ενός πολιτισμού να υιοθετήσει τις δαιμονικές στρεβλώσεις και τα “τε-
βαθιά σημαδεμένου από τον ελληνισμό. μεγάλου έλληνα διανοητή Κώστα ρατόμορφα αγρίμια” με τα οποία οι αποκαλυψιακές
ενοράσεις στόλισαν τις πύλες των μητροπόλεων του

Ο
ι βιβλιοθήκες της (εκείνη του Ιου- Παπαϊωάννου “Βυζαντινή και Βορρά, και σίγουρα δεν είναι τυχαίο το ότι οι ζωγράφοι
λιανού λέγεται ότι περιείχε 120.000 της παρακμής, που εικονογράφησαν την Αποκάλυψη
τόμους) διατηρούσαν όλους τους ρωσική ζωγραφική” που κυκλοφορεί στη Μονή Διονυσίου ή στις εκκλησίες του Γιαροσλάβ,
θησαυρούς της σκέψης της αρχαι- δεν βρήκαν τίποτα καλύτερο από το να αντιγράψουν
ότητας και οι δρόμοι της, οι μορφές από τις “Εναλλακτικές Εκδόσεις” τα χαρακτικά του Ντίρερ, του Κράναχ και την εικο-
της, οι κήποι της, τα ανάκτορά της, νογραφημένη βίβλο του Πισκατόρ.
τα περίφημα λουτρά του Ζεύξιππου, το ιπποδρόμιο συ- και εκδόθηκε για πρώτη φορά
νιστούσαν πραγματικά μουσεία, όπου συγκεντρώνονταν Το Βυζάντιο ανακάλυψε εκ νέου το κάλλος
τα αριστουργήματα της ελληνικής τέχνης. Για χίλια στη γαλλική γλώσσα το 1965.
χρόνια η αρχαία γλώσσα υπήρξε η γλώσσα των γραμ- Αλλά εκείνο που κατ’ εξοχήν επέτρεψε σε αυτόν τον
μάτων. Η φανατική προσήλωση στην αρχαιότητα έκανε μετουσιωμένο ανθρωπισμό να εκφράσει περί-
τις μορφωμένες τάξεις να απαρνηθούν την τρανα την αδιάρρηκτη ενότητα ελληνισμού και
ελληνική δημώδη γλώσσα, την πραγματικά ορθοδοξίας είναι η μεγάλη διαμάχη πάνω στη
εθνική γλώσσα, σε όφελος εκείνης που μιλιόταν φύση του Χριστού. Για να καταδείξει την ένωση
στην Αθήνα και την Αλεξάνδρεια κατά την ανθρώπινου και θεϊκού στοιχείου στο πρόσωπο
ελληνιστική εποχή. “Ημίν οι και του γένους του Χριστού, ο πρωτοχριστιανισμός επινόησε
εσμέν και της γλώσσης αυτοίς (τοις Έλλησι) τον εκστατικό τύπο της συγχώνευσης Θεού
κοινωνοί και διάδοχοι” (“Από τη φυλή και από και ανθρώπου. Η ένωση των δύο φύσεων πα-
τη γλώσσα είμαστε συμπατριώτες και κληρονόμοι ρουσιαζόταν σαν ένα μείγμα δύο υγρών, σαν
των αρχαίων Ελλήνων”), έλεγε ο Θεόδωρος μια σταγόνα ξίδι πού διαλύεται μέσα στη θά-
Μετοχίτης στα τέλη του 13ου αιώνα. Στο όνομα λασσα. Όταν η Ανατολή άρχισε να χρησιμοποιεί
αυτής της αρχής, ο πατριάρχης Νικόλαος Μου- αυτή τη γλώσσα για να υποδηλώσει την εξαΰ-
ζάλων παρέδωσε στις φλόγες έναν βίο αγίου λωση της ανθρώπινης φύσης μέσα στον Θεό,
γραμμένο στην ελληνική καθομιλουμένη. Από η Σύνοδος της Χαλκηδόνος υποκατέστησε
εκεί προέρχεται επίσης η λατρεία για τον Όμηρο την ιδέα της σύνθεσης με εκείνη της συγχώ-
και τον Πλάτωνα, η αγάπη για τη μυθολογία νευσης και ανήγαγε τη διατύπωση του “ασυγ-
και η σταθερή αφοσίωση στα πρότυπα της αρ- χύτου” σε δογματική αρχή. “Ο Χριστός είναι
χαιότητας. Εξακολουθούσαν πάντα να απο- ο τέλειος Θεός και ο τέλειος άνθρωπος”, και
στηθίζουν τον Όμηρο, και είναι γνωστά ποιήματα η ένωση των δύο φύσεων διενεργείται “ασυγ-
για την Παναγία και για τον Ευαγγελισμό, των χύτως και αδιαιρέτως”. Δεν θα πρέπει ποτέ
οποίων ο κάθε στίχος είναι δανεισμένος είτε να ξεχάσουμε αυτή τη διατύπωση, αν θέλουμε
από την Ιλιάδα είτε από την Οδύσσεια. Σε όλες να κατανοήσουμε την εσωτερική λογική της
τις περιόδους της βυζαντινής χιλιετίας διαπιστώνεται βυζαντινής τέχνης. Αυτός ο καθαγιασμένος
η διάρκεια και η ισχύς των ελληνιστικών παρα- ανθρωπισμός της επέτρεψε να περισώσει
δόσεων. Επί Κωνσταντίνου, επί Θεοδοσίου και την ανθρώπινη μορφή από το ναυάγιο το
πολλές φορές αργότερα, στη διάρκεια του Με- οποίο υπέστη στη μονοφυσιτική και ισλαμική
σαίωνα, παρατηρούνται μιμητικές εξάρσεις των Ανατολή και στην εκβαρβαρισμένη Δύση.
αρχαίων προτύπων. Καταχρηστικώς χαρακτη- Ενώ στον υπόλοιπο χριστιανικό κόσμο η
ρισμένες ως “αναγεννήσεις”, αυτές οι αντιγραφές μορφή του ανθρώπου είχε συρρικνωθεί σε
δημιούργησαν το στοιχεία μιας αυθεντικής αρ- διακοσμητικό σύμβολο, όπως στους κόπτες
χαΐζουσας σχολής, για την οποία μαρτυρούν ή στους Ιρλανδούς, ή αφέθηκε να γίνει βορά
πολλά αριστουργήματα της ζωγραφικής. Εννοείται, του βαρβαρικού ζωομορφισμού, το Βυζάντιο
βέβαια, ότι αυτές οι απομιμήσεις εκφράζουν μια ανακάλυψε εκ νέου το κάλλος. Αυτό το
ξεπερασμένη αισθητική και τοποθετούνται εντεύθεν κάλλος αναγγέλλεται ήδη στα πρόσωπα
του καθεαυτού βυζαντινισμού: Την αληθινή και των Δεομένων της Ροτόντας του Αγίου Γε-
εις βάθος επίδραση του ελληνισμού θα την ανα- ωργίου της Θεσσαλονίκης, αλλά εκεί που
γνωρίσουμε μάλλον στην κοσμιότητα, στο μέτρο, Ο Άγιος Δημήτριος, ψηφιδωτό (λεπτομέρεια), ιερός ναός Αγίου το Βυζάντιο μπόρεσε να εκφράσει τη μυστηριακή “ένωση
Δημητρίου, Θεσσαλονίκη.
στην αίσθηση της κλίμακας και του πνευματικού κάλλους χωρίς μείξη” της καθαρής ανθρωπικότητας και της
που η βυζαντινή τέχνη επέδειξε με μνημειώδη τρόπο ακτινοβολεί στο έργο του Αγίου Βασιλείου, του Γρηγορίου απόλυτης θεϊκότητας είναι στα μεγάλα έργα της κλασικής
κατά την εποχή της άνθησής της. Νύσσης ή του Μάξιμου του Ομολογητή. Γι’ αυτούς, ο εποχής (από τον 10ο έως τον 12ο αιώνα): τότε, και
κόσμος δεν είναι εκείνη η ζοφερή φυλακή που ο πρώτος μόνο τότε, ο “Όρος” της Χαλκηδόνας θα αποκαλύψει
Δεύτερη άνθηση τον ελληνισμού χριστιανισμός καταδίκαζε στην αποκαλυψιακή συντριβή. όλο τον πλούτο τον νοήματός του. Το Βυζάντιο δεν θα
Ο κόσμος είναι μία “Θεοφάνεια”, μία “φανέρωση του κουραστεί να εξυμνεί τις διαμεσολαβήσεις που επιτε-
Αυτό που συγκροτούσε την ενότητα των είκοσι δια- Θεού”, λέει ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, ο πατέρας του λέστηκαν από τον Χριστό. Ο Χριστός, λέει ο Άγιος
φορετικών λαών που κατοικούσαν στην αυτοκρατορία χριστιανικού μυστικισμού. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό Μάξιμος, “ενώνει τον άνδρα με τη γυναίκα, τη γη με
ήταν η ελληνική γλώσσα και η ορθόδοξη πίστη, και εάν ότι αυτή η αίσθηση υψηλοφροσύνης του φυσικού κόσμου τον ουρανό, τα αισθητά με τα πνευματικά όντα, και,
το Βυζάντιο αποτελεί μια δεύτερη άνθηση του ελληνισμού, υπήρξε το επιχείρημα του Μάξιμου εναντίον του Ωριγένη. τελικά, κατά τρόπο άρρητο, την κτιστή με την άκτιστη
το καινούργιο μπόλι υπήρξε ο χριστιανισμός, που είχε “Τίποτα δεν πρέπει να φοβάται κανείς περισσότερο”, φύση”. Έδειξε “ότι τα ουράνια και τα γήινα όντα σχη-
ένα ανανεωτικό αποτέλεσμα κεφαλαιώδους σημασίας. έλεγε, από την αντίληψη που θεωρεί ότι “αυτό το ματίζουν έναν και μοναδικό αδιάσπαστο κύκλο”: Αυτή
Αλλά ο ελληνισμός μπόρεσε να δείξει τις πραγματικές μοναδικό αριστούργημα, ο ορατός κόσμος, στον οποίο την εικόνα μιας ύπαρξης που νοείται ως πράξη λειτουρ-
του δυνατότητες ακριβώς μέσα από τον τρόπο που επε- ο Θεός φανερώνεται μέσα από μία σιωπηλή αποκάλυψη, γική, ως αφοσίωση λατρευτική και ως “αδιάσπαστος
ξεργάστηκε τη βυζαντινή ορθοδοξία. Αυτό που μας εν- έχει ως μοναδική αιτία την αμαρτία”. Μέσα σ’ ένα κύκλος” θέλησε το Βυζάντιο να πραγματώσει επί της
τυπωσιάζει στη βυζαντινή πατερική θεολογία είναι ορι- τέτοιο σύμπαν, όπου κάθε τι το υπαρκτό συνιστά μια γης μέσα στην εθιμοταξία του παλατιού στις εκκλη-
σμένως αυτή η παλιά ελληνική πίστη στη φύση, που “Θεοφάνεια”, το κάθε ον συνιστά ένα αγαθό, ενώ το σιαστικές τελετές.

You might also like