You are on page 1of 110
Krytyki Politycznej sen | Idee | 9 Seria wprowadza w polski obieg ide najwainicjse prace 2 zaktesu flozof i scjologtplityezne) teri kultury i nuk Jcjehwnym celem jest systematyezna budowa inelektualne} bary dla euchéw lewicowych ‘oraz akrywne wlaczanie w polskie debaty publicene nowych dyskurséw kryeycenych, Kaidy tom zaopatrzony jest w praedmows, syruujaca kaze w kontekécie aktualnych spor6w intelektualnych i poitycznych. Chodzi 6 radykalina zmiane jgzyka publicznego, aco za tym idzi, sposob6w myslenia 0 najistotniejszych kwestiach wspélezesnosci. Elizabeth C. Dunn Prywatyzujac Polske O bobofrutach, wielkim biznesie i restrukeuryzacji pracy prielotyt Preemystaw Sadura ‘wstgp David Ose Warszawa 2008 Blizbeth C. Dunn, Prytceyenjge Polk. O bobofiusach,wielkim bienese i rerakruryeaci pracy, pracoiyt Praemyslaw Sadura, Warszawa 2008 Privatizing Poland: Baby Food, Big Busine, and th Remaking of Labor, by Elizabeth C, Dunn, ctiginaly published by Cornell Universicy Press Copyright © 2004 by Cornell University “This edition isa translation authorized by che original publisher Copyright © for the Preface by David Ost, 2008 Copyright © for the Polish translation by Preemyslw Sadura, 2008 Printed in Poland sn 978-8)-61006-11-4 Redakcja: Adar Ostolski Korekta i adistaja: Mariusz Sobezyfski, Kinga Surdwha, Piotr Mareck Projekt okdadki:Twotywo. ‘Lamanie: Marcin Hernas Druk i oprava: Ul, Niedzialkowakiego 812, 45-085 Opole -wormopelgra.com.pl Wydawnicrwo Krytyki Poliyezne} sul Chmielna 26 lok. 19 ‘00-020 Warszawa tel 48 (22) $28 1166 redaksja@kryykapolitycznapl wor kryrykapoltyezna pl Seria Hee, «9 Roda II ninejsz kati zostalpreygonowany w oparciu o2zmienione’ uzupeinione thumaczenie ‘Kacpra Poblockiego i Pitra Mire, opublikowane w .Kulturae Populamej” nt 4 (2005). Za2god¢ na Jego wykoraystanie dzickujemy Szkole Wyiszej Psychologit Spoleczne} ~ wydawey kwartalatka -Kuleura Populaena’. — DAVID ost WSTEP Elizabeth Dunn napisala proetomowa ksigike. To najbardziej wnikliwe studium zmian ww zawodowym 2yciu Polak6w po upadku kormunizmu. Nie jest to jednak tylko opo- wieso Polsce. Swoim antropologicznym rozmachem, wied7a oaktualnych debacach toceacych sig w ramach socjologii pracy i ,tranzytologii” oraz bogactwem danych pochodzacych bezposrednio z badati terenowych powinna zyskaé sobie uznanie bar- dzo réénych grup czytelnikéw. Jak doszlo do tego, 2e spoteczetistwo rynkowe zostato uuznane za ,norme’? Dlaczego niektére stanowiska pracy uznano 2a zashugujgce na ‘wyisza place, podczas gdy inne, wymagajace wickszego wysilku i wigiace sig 2 wigk- 14 odpowiedzialnoscia, degradowano jako ,niewymagajace kwalifikaci"? Dlacoego losy postkomunizmu (czyli Europy Wschodniej po 1989) potoczyly sig taka wlasnic droga? Czytelnik anajdzie w ksigice odpowiedé na wszystkic te pytania. Ksigeka zashuguje na uwage nie tylko ze wegledu na erudyeje,z jaka zostala na- pisana. Jest to prawdopodobnie pierwsza pozycja, ktéra pozwala nam poceud, crym byla transformacja postkomunistyczna w miejscu pracy. Suche kategorie socjolo- gicane, taki jak ,tranaycj’, ,powstawanie kas spolecanych” i ,prywatyzacja’, ofy- ‘waja w drobiargowych opisach zmian w ludzkim zyciu, Jak winy charakter moze ‘mie praca ludzi? Jak sprawiono, aby mysleli w réény sposdb? Jak poshuiono sig »demokratyzacja” w tworzeniu nowych typéw pracownik6w i menedieréw? Nike dotad nic opisat postkomunizmu w taki sposdb. Podscawa ksiikijeststudium praypadku jednej fabryki. W ltach 1995-1997 Eli- zabeth Dunn spedzita szesnascie miesigey w raeszowskich zakladach praetwérstwa spotywczego Alima-Gerber. Pracujac jako robotnica, pomagala produkowaé bo- bofrutaifrugo. Pranala robotnikéw zatrudnionych pray taémie produkcyjnej,jeé- dita razem z preedstawiciclami handlowymi spreedajacymi produkty zakladu, roz- 6 David Ost mawiala 2 menedzerami o tym, czym w swoim preekonaniu zajmuja sig w pracy. Dricki temu mote opowiedzieé, co ludzie myileli, 2e robia, 2 co robili naprawde. Widzimy, jaktzmienialy sig miejsce pracy isama praca jak radykalnie zmienialy sig wyobrazenia o poszczegélnych zajeciach w caasie, dy gospodarka rynkowa zaste- powala socjalizm paristwowy. ‘Cecha wyrééniajaca tg ksigzke na tle innych dyskusj na ten temat—a kaidy, keo pracowal w obu systemach, méglby tu doraucié wlasna opowiest — jest koncentta- «ga Dunn na sprawezoéci. Nie est ek, 2e miejsca pracy ,zmienily se”, ,dostosowujge sig’ do potrzeb spoleczeristwa rynkowego. To konkretniaktorzy nagruncie okreslo- nych ideologicznych zaloiesi decydowali, ie cos powinno zostaé zmienione w pe- ‘wien okreslony spos6b. Co wigce, nie wszystkie zmiany byly ,racjonalne” tylko dla- tego, 2e podejmowano jez myilao rynku. Bardzo wiele nich, zwlasacea w krétkim okresie, bylo nieefektywnych i nickorzystnych dla zakladéw pracy. Umiejetnosci ‘wielu pracownikéw zmarnowano tylko dlatego, ze byli zatrudnieni przy produk- ji awigc naleteli do kategori 2definiowane| pracz nowy system jako niewykwali- fikowana, nieinnowacyjna i niewnoszaca niczego nowego. ‘Wielka wartosé ksigiki polega réwnie# na obaleniu pojgcia ,normalnosci”, Pol- sey cxytelnicy bedg wiedzieli, o co chodzi: prackonanic, e istnienie jakis wlasciwy spos6b postepowania pojawiajacy sig, kiedy wadze politycene zostawig w spokoju spoleczeristwo i pozwola prywatnym aktorom robié to, co przychodzi im ,natural- nie", Wielu obywateli spoleczesistw postkomunistycanych, zalamujacych rece nad stanem swoich pafstw, wyraiajqcych niezadowolenie 2e zmian, jakie zaszly w ich yciu zawodowym, jest jednoczesnie prackonanych, de zmiany byly czyms natural- nym, a im samym przyszlo iyé w coraz ,normalniejszym” éwiecie. Dunn pokazuje, de Swiat w obecnym ksztalcie nie pojawit sig tak po prostu. Zostal stworzony, ‘wykreowany i skonstruowany preez konkretnych aktordw, ktérzy poswiecli wiele ‘wysitku, aby uczynié go wlainie takim. Ich celem bylo dopasowanie spoteczeistwa do modelu ideologicenego. Na poczatku byt model. Nowa elita przyswoila sobie ncoliberalng wizjg praysclosci, a nastepnie probowala ja narzucié spoteczeistwu, ‘okreslajgcto jako ,normalnosé”. Model ten byl powszechny na Zachodzie, dlatego trudno bylo sie mu praeciwstawie. Niebylo w nim jednak nic ,normalnego” ani tym bardziej ,naruralnego”. Pierwsze lata postkomunizmu byty okresem, w ktdrym wielu Polakéw 2dawalo sig mysleé, Ze niewiele maja do zaoferowania. Ludzie desperacko uczyli sig od Za- chodu, sqdagc, Ze Zachéd wie lepie). Pamigram to osobisciez mojego pobytu w Pol- sce w tamtym czasie. Spedaitem w niej wigkszose lat 80. i catkiem dobrae méwitem Wprowadeenie 5 po polsku. Kiedy jednak wréciem do Polski na kilkumiesigczne badania w roku 1990, zobaczylem, 2e moja wiedza o Polsce i Polakach byla postrzegana przez ludzi ‘cag jako obcigéenie nit-zasdb. Ludzie byli rzczarowani, te znam ich kraj tak do- bre. Potrzebowali Amerykanina uceacego ich ,normalnego” sposobu Zycia w Ame- syce, nie 2a8 prébujgcego dowiedzie sie czegos waénego od nich. Znajdziemy to réwnieé w relacjach Dunn: pracownicy Alimy-Gerber mieli watpliwosci co do 2a- projektowanych dla nich nowych rél zawodowych, ale zaakceptowali je w duc) micrze dlatego, Ze wprowadzali je nowi amerykatiscy wlascicele. Opisujac rééne grupy pracownikéw nabywajacych nowe role i preypisane do nich wartosei, Dunn pokazuje, jak w praktyce formuje sig system klasowy. Przy- pisanie nowych r4l sprowadzalo sie gléwnie do nauczenia pracownikéw myslenia © sobie w inny spos6b niz dotad. Robotnikéw wyszkolono, aby nie ufali samym sobie, menedierdw aby wierzyli w swoje modliwosci, robotnikéw uczono postrze- {g2€ siebie jako posiadajacych ograniczone kwalifikacje, menedieréw— jako bardzo ompetentnych. Nie mialo znaczenia, to mia! najlepsze pomysly. Wartosé pracow- nika zalciala od panionej przez niego funkeji, a nie od wnoszonej wartosci. Dunn nie ewierdz, Ze system komunistyceny byt merytokratyczny. Pokazuje jedynic, ze no- wy system réwniet nie miat rakiego charakteru Jego prawomocnos i ,normalnosé” ‘wynikaly 2 praekorania, 2e pozwala ludziom awansowaé w oparciu o ich reeczywis- ty wklad w proces produkeji. Dunn pokazuje, ée ludzie zostali wycenieni, jeszcze zanim mieli okazj¢ pokaza¢, ile sq warci. W ten sposdb pracownicy réinych grup zawodowych dowiedzieli sig, 2e maja rééne modliwoéc i rine prawa do udzialu ‘weyskach preedsicbiorstwa. Innymi slowy, nauczyl sig, x naleia do réinych klas spolecenych, Jak moglem sig preekonaé przy okazji wydania w eryku polskim moje) oscatniej kesigki, méwienie o Klasach spolecenych nie jest w daisiesze} Polsce zbyt popu- lame, Wystarczy uiyé samego terminu, aby zostaé uznanym za apologete starego systemu. Prayczyna tego stanu rzecey nie jest tajemnica, Jest nig niezrozumienie, ie kategorie Klasowe moga poméc w zrorumieniu najwainiejszych kwesti dory. czacych polityki i spoteczerisewa po 1989 roku. Jako kategoria analitycana .klasa” nigdy nie bya skutecanym narzedziem opisu spoleczedsew komunistycanych, Je- ddynym micjscem, w kedrym analiza klasowa ujawnia swojq moc wyjasniajaca, jest spoleczeristwo kapitalstycene, Rzeceywiscie, kiedy ludzie w Europie Wschodni po 1989 roku mévili o stawaniu sig ,normalnym” spoteczedstwem, zwykle mieli ‘na myili pojawienie sig zt6znicowania klasowego: wlasciceli zarzadzajacych swo- imi firmami, inwestoréw podyczajacych kapital, profesjonalistéw z klasy érednic} 8 David Ose i robotnikéw—inaczej nit w starym systemie — nieprzypisujacych sobie uprzywile- jowanych praw do czegokolwiek. Jak wspomnialem, sla ksiq#ki Dunn jest pokaza- nie, ja konstruowane sq klasy spoleczne. Pokazuje, jak likwidowany jest stary sys- tem ikonstruowany nowy, w kt6rym poszczegélne grupy pracownikéw postrzegaja siebie jako posiadajacych interesy odmienne od pozostalych grup — to oczywiscie nic innego jak powstawanie klas spotecanych. Jedaym.esposobéw powstawaniaklas spotecznych jest dla Dunn tworzenieme- neddieréw. Do je) zaskakujacych odkrye nalety to, Ze proces ten w wigkszym stopni ‘wymagal konformizmu kulturowego niz przenikliwosct i pomyslowosci biznesowej. Osoby aspirujace do bycia menedierami musialy szybko opanowaé kod zachod- niiego biznesu i dostosowae sig do niego. ,Aby zademonstrowaé swa domniemang transformacjg 2 socjalistycenego kierownika w kapitalistycenego menedéera, zmie- niali ubiér, posiadane dobra uiytkowe, spos6b zarzadzania preestrzenia osobista” {s. 91]. Zjawisko co pigknie ilustruje opis grupy mfodych ambitnych biznesmendw, kérzy praebywajgc okolo pélnocy w jednej 2 warszawskich restauracji, sniemal z naboietisewem” demonstrowali swoje telefony komérkowe. Dystynkeja klasowa powstaje nie dlarego, 2 jedni ludzie wnoseq wigcej wartosci do produktu nid ini, lecz dlatego, 2e moga zachowywat sig tak, jakby to czynili. Inymi slowy, Dunn ‘wychwrytuje performarywny aspeke podziahu klasowego. Wydaje sig to saczegélnie iscotne w okresie postkomunistycanym, poniewad wezesnie| robotnicy dzitali jako grupa upreywilejowana, a nowe pojgcie ,normalnosei” zakladalo, 2e musi to ulec Jak nowi menedierowie uprawomocniaja sw6j autoryter? Tworzac nowa grupe podwladnych, wskazujac grupg 0 niiszym statusie. Mamy tu do czynienia z kultu- row kreacjq ,nowe}” klasy robotnicze). Zakodowaniu ulega stereotyp robotnikéw jako mnigjinteligentnych, mniej elastycanych, bardziej osadzonych w starych na- ‘wykach. Tak daleko odesaliémy od etosu Solidarnosct Jak méwi Dunn: ,Obraz bez- mysinych —lub niezdolnych do myslenia—robotnikéw przenikal proces produkc)i” [s. 98]. Program szkoled wymagal wiele od prayselych menediersw i niemal nicze- .g0.0d robornikéw, aw cen spos6b. nich ludzi niezdolnych do zapamigtywa- nia fakt6w i rozumienia najprostszych pojee” [s. 99]: Nowa elita tak bardzo chciala uuwierzyé, 4 reprezentuje nowoczesnos¢ i postep, ie notorycznie preedstawiala ro- botnikéw jako starszych od resery pracownikéw, nawer jesli w rzeczywistosci byli oni mlodsi [s. 100]. W ten sposdb zaloga komunistycanego praedsigbiorstwa zostala podzielona na ddwie czeéci: ,2 jednej strony staly osoby kojarzone z produkeja, zacofaniem, bra- Wprowadzenie 9 kiem krytycznego czy analitycanego myslenia kolektywizmem i nicumicjetnoscia innowacji, 2 drugiej 2a$ — nieprzecietnie ruchliwi, aktywni, nowoczesni menedie- rowie czy przedsiawiciele handlowi, ktdrzy dzicki swej samoswiadomosci. weiat uuczyli sig czegos nowego” [s. 101]. Rzadko moéna napotkaé lepszy opis tworzenia las spolecanych. Réwnolegle do zmian w procesie pracy Dunn opisuje ich lokalng interpretacje, co daje znakomity welad w aktualng polska polityke. Rozwaéa na preyklad role dyskursu ,korupei” w procesie prywaryzacj. To oczywiscie ven sum dyskuts, kedry ‘wyniéstdowladzy braci Kaczyriskich, Jednymzpierwseych preypadkéw, naktérych copieraly sig twierdzenia o skorumpowaniu procesu prywatyzacji byla spreedaé Ali- my Gerberowi w:992 roku. Dunn nie probuje odpowiadaé na pytanie, czy rzeczy- wiscie” doszlo do korupcji ~ czy cena wyanaczona przez Ministra Lewandowskie- g0 za sprzedai Alimy byla uczciwa. Zamiast tego analizuje ideologi¢rozliczalnosci iaudyru, pokazujac, wjaki sposb generowala ona zarzuty korupeji.Z tego punkeu widzenia — przynsjmniej dopéki myslimy o zbiorowych odczuciach — jest bez na- czenia, cxy korupcja miala miejsce ,naprawde". Waine, ée cena stala sig jedynym dopuszczalnym sposobem oceny uczciwosi transakeji. To dlatego bezosobowa ide- ologia roaliczalnesci uciszyla spér. 'W ramach ofijalnego dyskursu pracownicy mieli tylko dwie moiliwosct: mo- si zaakceprowaé sprzedad, poniew2? dokonala sig ona na podstawie snormalnych” procedur ksiegowych, albo ja odraucié, Jednak na jakich podstawach mogli ja od- raucie,jsli uwierzytelnialy jg ,normalne” zasady? Tylko oskaréeniami o korupeje. Nie oznacza to, 4 ludaie reeczywicie wierzyli, ie miala miejsce korupcja w sensie technicenym. Jednak kiedy logika rynku zyskala sobie wylycena akceptacjg, 4ko- rupeja” stala sie jedynym sloganem 2dolnym wyrazié sprzeciv, poniewat wskazuje, +e rynek nie zadzialat w tym preypadku tak, jak ,powinien’. W tym sensie retory- ka korupej stanow jedyna dostgpna cztonkom nicelity forme artykulacj frustracji ‘wynikajgcejz realiéw nowego systemu klasowego. Dunn ujmuje to w nastepujacy sposdb: ,Dyskurs «Korupcjiv to prayklad strategii ludzi «uprzedmiotawianych» przez audyt, zmierzajacych do przekierowania zmian zagraiajacych ich pozycji. {...] Prorestujae preeciwko korupeji, pracownicy Alimy domagali sie wige — jak iedyé Solidarnos—roaliczalnosci w jejznaczeniu moralnym, anieécisletechnice- nym, wymaganym przez zachodnich audytoréw [s. 76]. Jak wiemy, to whainie do tego pragnienia ,moralnej rozliczalnosci” odwolali sie Kaceytiscy w swojej udane} prébie praemiany polskiej polityki ~ tak udane, ie jezykiem tym zacagla sie po- shugiwaé réwnie# Platforma Obywatelska, Innymi stowy, studium jednej fabeyki B David Ose preeprowadzone preet Dunn dostarcza najlepszego wyjasnicnia pétniejszego suk- cesu demagogicznej polityki polskie) prawicy. " Dlaczego takich ksigck nie pisza Polacy?”. Oczekujeyie ksigika Elizabeth Dunn, tak jak moja Kleska Solidernosei’, przyczyni sig do podijgcia w Polscetakiej boles- ni refleksji. Czy naprawde traeba preybywajacych z daleka obcokrajowc6w; aby pokazaé Polakom, co sig naprawde dziejew ich fabrykach, wéréd polskich robotni- ow? Widze dwie preyczyny tego 2jawiska. Obie maja zwigzek z etosem inteligen- ckim. Po pierwsve w Polsce utrwalit sg etos inteligenta jako kogoé nalezacego do wy- jatkowej grupy spoleczne) realizujacej misi¢ narodowa, Takiej osobie po prostu nie ‘wypada jechaé do prowincjonalnego miastai pracowaé ramigw ramigz smiejscowy- ‘i’. Doskonale pamigtam reakejeintelektualist6w zlewa iz prawa na moje projek- ty badati w Mielcu. Wszyscy zastanawiali sic, co zamierzam tam robié. Mieli wlas- ne, bardzo wygodne wyjasnienia tego, co sie dzieje ,wkraju”,awigc miastach cakich jak Mielec, i nigdy nawet przez mysli im nie przeszlo pojechaé tam i sprawdzié, cay ‘wyjasnienia te maja jakikolwiek sens. Podejscie to stalo sig dla mnie jasne w trakcie lelccury recengji moje) ksiqiki napisanej przez Rafala Ziemkiewicza (III Reeczpospo- liea w ujecin klasowym, ,Ruecepospolita’ 23-24 czerwea 2007). Po stwierdzeniu, de sszcvegelng wartoscig” moje) ksigiki ,jest awrdcenie uwagi na nastroje prowincji” ra podstawie wlasnych badas w terenie, stwierdzi, bazujgc jedynie na wlasnym prackonaniu, ie moja interpretacja jest ,jednak” catkowicie bledna i Ze upatruje prayczyny upadku Solidarnosci,,wczyminnymnizto, cobytonianaprawde”. Ziem- kiewicz wie, co sig stalo ,naprawdg” po prostu dlatego, 2e wie! Spodziewam sig, 2e Elizabeth Dunn spotka sig 2 podobna krytyk ludzi, ktérzy wiedza, jak .napraw- dd" interpretowaé zmiany realibw klasowych w Polsce, niezadajac sobie trudu, aby jezbadeé. Ziemkiewicejescocaywikcie publicysta,aniesocjologiem.Jednak nawetsocjolo- day, ktorzy sq bardzie} preygotowani do badania lokalnych realidw, majg tendencj¢ do polegania w wigkszym stopniu na sondaiach nit badaniach terenowych. Problemem jest prawdopodobnie to, 2e polscy abyt wysokim prestizem spolecznym, aby pozwolié sobie na tego rodzaju prace. Amerykariskiemu socjologowi, ktéremu nie prayshuguje aden wyjatkowy status i kcéry nie jest glosem narodu, moie byt latwie} rongladae sig i wnikaé w Zycie innych. Jedyng znang mi polska ksigeka oparta na dlugotrwalych badaniach an- twopologicanych wiréd nicelity 54 Gry wigzienne Marka Kamitiskiego (Ofieyna Naukowa, 2006), Jednak nawet Kamitiski zostat zmuszony do ycia wéréd wie elektualisci weigé ciesra sig Wrewadzenie n niéw w wyniku aresztowania2a deialalnosé politycena w latach 80. Nic czynit tego zwhasnego wybors. Inna prayczyns male ilosci ksigiek tego typu ma zwigzek ze wspélczesna mod intelektualna, Jakiekolwick badanie transformacji zakladéw preemystowych pro- ‘wadzone w Polsce musi nieuchronnie wkroczyé na teren ekonomi a polska mysl ckonomicana anajduje sig dzisiaj w szponach analizy neoklasyceneji jest sceprycana nawet wobec instytucjonalizmu. Niedawno awrécit na to uwage Jacek Kochano- wwicz, zauwaiajae, ie chociaé instytucjonalizm ,wydaje sig trafnie opisywae wyzwa- nia, praed ktérymi stoja spolecceristwa wychodzace 2 socjalizmu patistwowego", ‘wskazujae, jak utrwalone porozumienia izakorzenione zwyczaje blokuja lub umoz- liwiajg zmiang gospodarcza, toi tak praytaczajaca wigkszos€ polskich analiz.eko- nomicenych postkomunizmu wykorzystuje ,podejécie neoklasycane sensu stricto” [Ekonomikci policy nowy instytucjonalizm, w: Jacek Kochanowicz, Stawomir Man- des, Mirostawa Marody (red.), Kilburowe aspekty transformacjickonomicenej (Insty- tut Spraw Publicznych, 2007), s. 232-233]. Kochanowicz — w moim przekonaniu bardzo stusznie—auwaia, ie dzieje sig tak xzardwno z naukowych, jakiw pewnym stopniu ideologicznych prayczyn’. Zawsze bylo dla mnie czyms uderzajacym, jak bardzo polska ekonomia i do pewnego stopnia polska socjologia koncentruja swo- jauwage na marksizmie. Oczywiscie nie stajac sig marksizmem, ale bardzo starajac sig by€ jego preecivieistwem, co oznaczalo prayjmowanie najbardzie} prorynko- ‘wych podejsé zachodniego mainstreamu. Rzeczywiscie, neoinstytucjonalizm po- jawit sig na Zachedsie jako alrernarywa neoklasycyzmu, a praez krétka chwil ~ ~zracjikoncentracjiuwagi na tym, coaktorzy ekonomicani fakrycznie robia, w prze- ciwieristwie do tego, co sadza, ie robia, na tym, jak zachowuja sig w miejscu pracy, nie tylko na niewidzialnym rynku —mégl sprawiaé wraienie niebezpiecanie blis- kiego marksizmowi. Wielu zachodnich doktorantéw zainteresowanych marksiz- mem, ale odreucajacych niektOre z ego kluczowych zatozet lub po prostu obawia- jacych sig, w trosce o karierg, orwarcie sig do niego prayznawaé, zwrécilo sie w kie- runku instytucjonalizmu. Drs niecheé wobec instytucjonalizmu na Zachodzie to kwestia preesztosci, a zdobywajacy Nagrody Nobla ekonomiéci, tacy jak Douglass North czy Joseph Stiglitz, pokazuja,2e miei sig on w ramach ghéwnego nurtu. Jednak wydaje si, ‘ew Polsce pigtnowanie instytucjonalizmu za podobieristwo do marksizmu weigi jest akeualne, co w sytuacj, gdy wielu weigé probuje uczynié polska akademie ;normalna’ — wielofunkcyjne slowo, ktdre sprowadza sig do nasladowania Zacho- du — powoduje, # stroni sig od tego ujgeia. Nawer Gry wigzienne Kamitiskiego 2 David Ost korzystajq 2 teori gier i racjonalnego wyboru, podejsé socjologicznych najbardziej zwiqzanych 2 ekonomig neoklasycan. Nie dziwi wigc, 3e w polskich analizach re- form systemowych lat 90. ,niezby*[...]interesowano sig tym, jak poseczegélni ak- torzy zachowaé sig moga pod wplywem takich lub innych zmian bodécéw’. (Ko- chanowicz, 244). I whaénie o tym pisze Dunn, wskazujac, jak aktorzy w miejscu pracy zmieniaja swoje myslenie i zachowanie. Moda teoretyczna jest wigc i kole)- nym powodem, dla ktérego Polacy nic pisza takich prac. Moiliwosé wyjasnienia, dlacrego Polacy nie piseatakich ksigick, nie oznacza, 2e tak musi pozostaé. Wrgce praeciwnie, wydaje sig, e nadszedt odpowiedni moment nna zmiang podejécia w polskich naukach spolecenych. Jesli zauwaty sie, ajestem pewien, de tak bedzie, Dunn napisalaksigzke dajaca niezwykly welad w spolect- rng, ekonomicena, a nawet politycana transformacje w ostatnich dekadach, wow- czas inni badacze moga, a nawet powinni, p6jse jej tropem. Kluczem do stworze- nia wielkiej teorii zmiany spoleczne jest solidne zrozumienie tego, co dzieje sig na poziomie lokalnym. Inacze} méwiac, potrzebujemy wigce) etnografi. Wrazz poja- wwieniem sig nowych pokolet socjologéw, ktdrzy nigdy nie doswiadcayli staregosys- temu, nie musi co by¢ take trudne. Zadanie to wymaga, aby nowe pokolenia przy- jy bardziej krytycane stanowisko wobec tradycjiinteligencj, ktéra jak dotad bez- dyskusyjnie otaczano szacunkiem. Jednak wraz 2 opisanym w tej ksigice pojawie- rier sie biznesmena jako konkurencyjnego érédla aurorytetu moze to sig sta¢lat- wiejsze, nit: moina sig bylo sig spodziewaé. Caytelnik ma w rekach niezwykla ksigike amerykatiskie socjolozki Elizabeth Dunn. Miejmy nadzieje, ze nastepna tego typu ksigéka bedzie juz polskim dzielem, Elizabeth C. Dunn Prywatyzujac Polske O bobofrutach, wielkim biznesic i restrukturyzagji pracy DROGA DO KAPITALIZMU Gerber Products Company jest jednym z najwigkszych, a daniem wielu najwigk- szym, graczem narynku sprzedawanych w sloikach odaywek dla niemowlat. Kon- cem, ktérego korzenie siggajgzalozonej preez Dana Gerbera w 1901 roku Fremont Canning Company, od lat dominuje na rynku amerykariskim: jego roczna sprze- daz wynosi ponad czterysta sloikéw na kaide niemowle. Centrala firmy znajduje sig w oddalonym od najbliészego lotniska w Grand Rapids o godzing jaady samo- chodem czterotysigcenym miasteczku Fremont w stanie Michigan. Na poczatku lat 9o. malejacy prayrost naturalny oraz dude nasycenie rynku we- ‘wnetrznego zmusily Gerbera do poszukiwania nowych rynkéw zbycu poza Stana- Zjednoconymi. W 1992 roku, niedhugo po upadku muru berlifskiego i krachu socjalizmu paistwowego w Europie Wschodnie), Gerber zakupit reeszowskie Za- Klady Praemyshu Owocowo-Warrywnego ,Alima’, eworzqc w ten spos6b now fir- ‘mg ~Alimg-Gerber S.A. Kierownictwo Gerbera wyobraéato sobie, xe Alima bedzie rozwijaé sig wedlug tej samej trajektori, ktéra podgzala naleégca do Dana Gerbera Fremont Canning Company (poczatkowo mala firma, obecnie migdzynarodowy sigant), a w efekcie ozywi réwniet firme-matke. ‘Godzinna jazda samochodem z lotniska w Grand Rapids do Fremont pozwala zrozumieé, dlaczego Alima tak bardzo preypominala kierownictwu Gerbera ich ‘wlasna firme. Obaprzedsigbiorstwa eia w podobnejokolicy. Dookola Fremont roz- siane sq licane wsic i male miasteczka, a na rolniczy krajobraz skladaj sig tagodne ‘weg6rza, pola uprawne oraz polacie brazowych krzew6w poprzetykane wiecenie zie- Jonymi drzewami. Po obu stronach drogi Grand Rapids do Fremont stoja wijskie omy pokryte wyblakla, tuszczqca sig farba, silosy zbozowe i niewielkie sady. Nanwy 6 lizabeth C. Dunn dg kraytujgeych sig dwupasméwka, jak Fruit Ridge Road lub Peach Ridge Road, ‘nawigzuja do sadownictwastanowigcego podstawe regionalnego rolnicewa. Umiest- Caone wadhti drogi drogowskazy i billboardy nadaja okolicy matomiastecekowy Llimat i éwiadeza 0 typowo prowincjonalne} religijnosci: Rose of Sharon Marker ‘and Garden Center: Say Yes to Jesus oraz. T:.' Cafe: Happy Birthday Travis vo tylko nicktrespostéd nich. W polowie istopada na drodze mozna spotkapickupy wio- zace upolowane jelenic. Droga 2 Warszawy do Rzeszowa jest bardzo podobna. Listopadowe| pogodzic owarzyszy tak samo szarenicbo i rzeskie powietre. Brazowe chaszeze i pola upraw- ne, wai pojawiajace sic edna po drug), wszystko jak w Michigan. Mate praydrod- ne bary i niewielkie chalupy pokryte sypiaca sig farba praywodz na mysl okolice Fremont. Rozsiane po wieskich drogach kapliczki, bedace wyrazem sine) ludowe inode, preypominajabiblijne nawiqzania 2 szyld6w. Tym, co ini Reesabw od jego amerykatiskiego odpowiednika, jest nacznie misc licaba praydroinych stax {Gi benzynowych i baréw MeDonald’sa, pojawiajace sig ezasem furmanki oraz wig {Gc fabryki miesckaicéw (250 rs.). Mimo to podréi- do Rzeszowa swoim klimatem przypomina wyprawe do Fremont. Obie uksztaltowane prez pracg na oli otoczo- he sadami owocowymi spolecenosci skladaja siz rozkochanych w otwarte) praes- trzeni drobnych rolnikéw. Podobne s3 réwniez same fabryki, Pochodzacy z pobliskich miejscowosi pra- cownicy zajmuija sig practwarzaniem owocéw i warzyw skupowanych od oko- licanych producentéw, Nawet wykorzystywane surowoe ~ podstawowe skladniki sokéw i odiywek dla dzici ~ sq identyczne: jabtka i marchew. Gerber, podobnie jakepeerelowska Alima, byt~a do pewnego stopnia nadal jest —przedsiiorstwem [okalnym, mocno awigzanym 7 oraczajaca go spolecznoscia rolnikéw. W Fremont i Rzeszowiecale pokolenia okolicanych rodzin dostarczaly niezbednych do produk- i owocéw i warzyw oraz sily robocze), Oba praedsicbiorstwa byly do sicbie tak tudzqco podobne,ie kiedy wzakladach Alimy opracowywano »Vademecum’”—kom- pendium wiedzy o reszowskich produktach i sposobach ich wytwarzania —2ilus- trowano tekst 2djgciami zrobionymi w Michigan. Niewielu pracownikw Alimy- -Gerber zauwatylo réénicg. Jeli uwzgledni sig podobiesisewo obu firm oraz ich oroczenia, proestaje dzkwic, ie menedierowie Gerbera uwierzyli, i moga w polskich warunkach powedrayé fenomenalny rozw6j swojj firmy. Zatozyli, 2 Polska jest preypadkiem wstrzyma- nego rozwoju ie zaréwno praedsighiorstwo, jak i caly kraj znajduja sig na pocaat- eu tego samego szlaku, jakim preebiegal rozw6j Gerbera w poczatkach XX wicku. i ae ad Rozdeiat 1. Droga do kapitalizmu 7 Doslowne w ten spos6b wyrail o prezeskoncernu Al Peralin: Ten kraj pod wieloma wagledami praypomina mi USA w latach 20. XX wieku! (Perle 199). ge dalj tym tokiem rozumowania, kierownictwo Gerbera doselo do wniosku ie polscy olny robotnicy oraz konsumencirSwnieé muszabyé padabni do tych, kbrych znliz Fremont. Glebokie preswiadcoe preasheve Gatese nate Diem sm arenes Pla es eed tye) ulaewilo im wirg w szanse Alimy na osiagnigce sukcesu gospodarcz areas ek co Bete AGtaaaL Ra aiae _Byl to wige— przeniesionynapoziom mikro —dokladnie ten sam aiér aloes, kre zaaily procesami prywatyzacjitansformacji gospodatcec|w Police w ska: Ii ogélnonarodove Projcktodawey posscjlistycznych reform gospodarczych wierzyli, xe Polacy byli racy sami jak miesekarcy kapitalistycanych kraj6w 2a- chodnich. Je tyko usunaé komunistyczne ograniczenia, natural sklonnos do kapitalistycene} rajonalnosci ekonomicanej, maksymalzacji zysku, praedsgbior- «20s etyi pracy konsump¢jispowoduje gospodarka kapitalixycnarozwinie sic w possb spontanicany. Wedlugtakich neoiberalnych reformatorév jak Leek Balerowicz~pierwsy postkomunisyczny minster fnans6w i architee ceapi shows’ — posta ponvo ym natunnym lak oaosion zat sw6j wyazw zchowaniach ekonomicanych.Twércy reform goxpodarezych w g0- Frc aa ae enleg ana et ears laa beter nostek powstanie gospodarka rynkowa. Jak wyrail to Balcerowice: pervsine yoke pod jt sana Z 1 nanem voweirmeg spohacicm,Tekrot Brak jac jy aeibionteprywatych, kot wy oz patsongch esta i ~braku potencalych preedsibiorcéw: usunigcie takich zakaabw zawsze prow do taro prywatne} praedsigbiorczoici(Balcerowicz 1995, 133). ‘3 Balcerowicz i inni neo! ralni reformatorzy z obozu postsolidarnosciowego wie- rzyli, 2c kiedy stworzone zostana podstawy' Kapitaiama, aki jak wlasnosé eon na, Polska gospodarka na powrét zajmie swoje miejsce na szlaku rozwoju kapitali- stycenego. Uwatali, i jest to ta sama Scietka, kt6ra podaialy zachodnie gospodarki rynkove, .aktdra kraje Europy Srodkowej porzucily w 1945 roku (zas Rosja znacznie wezesnic)). Zgodnie zt idcologia Europa Wschodnia mogla byé chwilowo zap. fiona, alewrazz prywaryzacjapowrdci na droge wiodacqdokapitalizmuodpowiada- jacego idealnie modelowi istniejacemu na Zachodzi. Jak pisat wegierskickonomis- ta Janos Kornai: 8 Elizabeth C. Dunn “Prez dogs laptiyaneg orwojuna rc igi dog” prom dobudowy ye Ferreenage mien poruel micas impermcaskeg,anasgpnieinnyh ajo Tse tally a pd adam part komunisycaych. Kika dead plas awa si cone Pec jee seca ovaj Hasyene) pac fe dea lc Sere sepodllaych alow parti Komunsycen| wsuwa njvihra pact | spre cer rpokccteora male webcié do swoj pier) dog, dog ozwojy kapiealinycanego CKornai 99s, VIE), Jednak Polska to nie Stany Zjednoczone, a Rzesz6w to nie Fremont. Bloki mies2- Iealne, kominy miejscowe)fabryki silnikéw lotniczych oraz ogromny beronowy po- nik ,bohateréw’, kedrzy pomogli Rosjanom wzdobyciu miasta w czasie II wojny Swiatowej, preypominaja,temiestkaticy Rzeszowa doswiadcryli ponad caterdziestu latsocjlizmu. Sady i wiejskiedrogi moga wygladae tak samo, jednak miasta te byty caeiciamisysteméwopartychnaodmiennychrelacjachspotecenych,nadajgcychtym ‘sadom i drogom catkowicie r6zne znaczenia. Mieszkaricy Raeszowa i Fremont mo~ elitak samo sadzié marchew, produkowaé praetwory dla dzieci,chodzi¢do kosciola ina ryby, ale nie doswiadczaliSwiata w ten sam spos6b, To odkrycie zaskoczylo me- nedieréw Gerbera. Kilka lat péiniej dyrektor driaha zasobéw ludzkich w Alimie- -Gerber powiedziak: “Amerykanic po zakupie Alimy] ze sl arqdzaniem nig poi naleptychchech ale maj isting wiedagopolskich relic, rwycajach, postawach robot. Nc daiwnepo i [e- Tedoeomn Gerber} trudno bylozrozumicé, dlaczego nie warystkie ich polecenia byly wykony- wane nicewlocrne (ex 2a Geter 1996. Kiedy Gerber odkryl pracownicy Alimy oraz-miejscowi rolnicy nie s4 racy sami jak miesaricy Fremont, firma podjela wysitek seworzenia ludaiy 7 kedrymi miata do czynienia w Pose, takich, do jakich byla przyawyczajona. Poniewai Gerber \widzia w Alimie samego siebie lat 20., zastosowal wobec nicj ten sam rodzaj tech- nik zareqdeania, dzigki keSrym praex minione dekady praeksztacit sig w now’, sglobalng” i bardzej elatycena’ korporacje. Stosujge wobec swoich pracownikéw ‘achodnie techniki zarzadzania w postaci audytu, marketingu niszowego i standa- syzadji, reorganizujac stosunki migdzy rolnikam i firma oraz zmicniajac prayjete preeznich metody uprawy, prowadzackampaniereklamoweskierowanedopolskich matek w celuzmiany sposobu karmienia dzieci, Gerber akeywnie dazyt do seworze- nia takiego systemu relacji migdzy firma a je} dostawcari i konsumentami,jaki pa- rnowal w Stanach Zjednoczonych w latach 90. W tym sensie ukrytezalodenie Ger- bera w Polsce (podobnie jak wigkszosci amerykariskich preedsicbiorsew w Europie Rozdsiatr, Droga do kapitalicma 9 ‘Wschodniej) polegato na tym, xe aby wytworzyé produkey okreslonego typu, firma najpierw musi stworzyé ludzi okreslonych kategorii: pracownikéw produkcyjnych, Resin ae i konsumentéw takich jak w USA. i ‘zemu jednak poswigcaé uwage strategiom zarzadzania nieduéa i niezbyt wai- nq fabryka na polskiej prowineji? Co aa ‘Alimy ates poweded © sprawach bardziej ogélnych? Po pierwsze prayklad Alimy-Gerber rzuca Swiatto ‘na znacznie powainiejsza kwestig transformacji spoleczeristw socjalizmu pafistwo- wego. W jaki sposdb spoteczeristwo mote w tak krétkim czasie preeprowadzié tak gleboka zmiang ckonomiczng? Plynaca z doswiadcze Alimy odpowiedé na to py- tanie ~ skoncentrowana wokdt prywatyzacji firmy i transformacji zatrudnionych ‘wnie) pracowniksw— pozwala2rozumiet czeéé procesowskladajgcych sg na prywa- tyzacjg i transformacj¢ gospodarcza w Polsce. Whrétce po ,wielkim wybuchu’ 1990 roku nawer dla 2wolennikéw radykalne} liberalizacjiekonomican tal sig jasne, de prywatyzacjabylakoniecznym, alenie~ vystarczajacym warunkiem restrukcuryzacji gospodarcec} (McDonald 1993: Koi mitiski 1992; Johnson i Loveman 1995, 32). Domagano sig preeprowadzenia ,zmiany uleurowej” (Fogel i Etcheverry 1994, 4; Tadikamalla 1994, 216). Niekt6rzy argu mentowali, ie ,mentalnosé socjalistyczna jest po prostu niezgodna z duchem kapi- talizmu’ (Szrompka 1992, 19-20; 0b. te Kozmitiski 1993, pol. 1998). Wigksz0sé wy- sitkéw skoncentrowano na restrukturyzowaniu sprywaryzowanych lub patisowo- -wych praedsigbiorsew poprzez reedulkacje menedierdw, jednak pracownicy wszyst- kich szczebli i konsumenci takée stali sig preedmiotem mniej lub bardzicj subtel- nych form ,reedukacji”. Wydawalo sig, ae gospodarka kapitalistyczna w zachodnim stylu oraz uezestaierwo w coraz gwaktownicjszych globalnych preeplywach débr ‘ikapicatu wymagajg stworzenia nowych rodzajéw os6b i podmiotowosci. W pod- recznikach zarzadzania iw kolorowych pismach, w szkolach biznesu iw halach fa- brycznych na r6ine sposoby propagowano awyczae, gusty i wartosci ponowocees- nego, elastycznego kapitalizmu (Dunn 1996; por. Harvey 1989). ‘WeensposdbwysitkiAlimy-Gerberzmierzajqcedo recdukacjirekonstrukcjiswo- ich menedzer6w, pracownik6w i konsumentéw ilustruja jeden z fundamentalnych aspektéw odchodzenia od socjalizmu. Pokazuja, 2 powodzenie w tworzeni go- spodarki rynkowej wymaga zmiany samych podstaw tego, co to 2naczy byé osoba. Praypadek Alimy-Gerber akcentuje znaczenie miejsc pracy w transformacji gospo- darek. Firmy nie tylko zmieniaja sposoby produkcji i inwestowania, ale wpajaja réwnici wiedze o nowych kategoriach ludz i sposobach postepowania, preeformu- owuja wyobrazenia 0 daiataniach, ktdre moga podejmovaé ludzie w zaleznosei od cal Elizabeth C. Dunn. swieku, klasy i pli, zmieniajg sposoby, w jakie jednostki reguluja swoje zachowania ckonomiczne. Dokladnicjsa analiza preypadku Alimy pokazuje réwnici, 2 transformacja spo- Jeczeisew socjalizmu parstwowego to nie tylko pracksztaleanie parti politycznych, budowa demokratycanych inscyeucji,2miana systemu wlasnosci, Niezalednie od ska~ litrudnoéei poszczegélnych zadai ,tranzycja” to przede wszystkim fundamentalna ‘amiana natury wladzy w Europic Wschodnie). Obserwacja nowych form zarzadza~ nia wpajania nowych form osobowosci (personhood) wskazuje, 2ew Polsce po1989 roku ogromnym zmianom podlegata reqdomyélnosé(governmentaity). W ksiaice te twierdze, 2 jedi zdefiniujemy stechnologie reqdzenia” jako zestawy priedmio- tv, praktyk, technik, dyspozycjii cial o okaie si, formy rzadomysinosci w kra- jach Ukladu Warszawskiego izachodnich demokracjach rynkowych w okresie od 1945 do 1989 roku byly radykalnie odmienne. Niezaleénie od tego, jak bardzo ar- chitekci wezesnego socjalizmu pragnli uczyni¢ go czgscia tego samego projektu mo- ddernizacyjnego, co kapitalistycene potegi w rodzaju Stanéw Zjednoczonych, nowo- czesnosé socjalizanu paistwowego nigdy nie funkjonowala tak jak nowoczesnosé USA i Europy Zachodniej. Postsocjalistyczna transformacja jest Swiadoma prdba upodobnienia systemow raqdomysinosci w bylym bloku radzieckim iw kapitalistycenym pierwszym Swiecie. Zamierzaonado wepchnigcia Europy Wschodniej ,powrotemna drogedo kapitali- ‘amu poprzez upodabnienie mechanizméw nia sterujacych do waordw preyjetych ‘wEuropie Zachodnie| i Stanach Zjednoczonych. Polska transformacja nie jestwige tylko praejsciem do ,typuidealnego” kapitalizmu, aleczeicig znacanie serstego pro- cesu globalizacj, zwigzanego z prayjgciem identycanych systeméw rzqdomyslnosci i regulacji stosowanych w krajach takich jak Niemcy, USA lub Japonia. W Polsce, podobnie jak w tych patistwach, politycy i menedierowie probuja preeskoczyé do bardziejelastycane), postfordowskicj” lub neoliberalnejformy kapitaliamu, Niejest ‘wige niespodzianka, ze wiele sposobéw i technik transformacji ludzi i gospodarki ww Polsce opiera sig na technikach rozwinigtych w Japonii, Europie Zachodnie} i Stanach Zjednoczonych. “Zmiany dyscypliny pracy zastosowane w Polsce byly zarazem clementami kluczo- we} technologii pracksztalcania gospodarek Picrwszego Swiata. Techniki rakie jak ‘marketing niszowy, rachunkowoi, audy¢ oraz kontrola jakosi byty stosowane w fir- ‘mach w calej Europie Zachodniej i USA, réwnied w korporacji Gerber. Wszystkie fone stuéa przeksztatcaniu ludzi w clastycanych, zrecenych, samoregulujacych sig robotnikw, kt6rzy pomagajg swoim firmom reagowaé na coraz gwaktownie) zmie- Rozdsial 1. Droga do kapitalizmu Pa niajace sig warunki rynkowe. Choé popularni autorzy teorii biznesu wychwalaja je jako ,zarzadzanie wyzwolenia” (Peters 1992), techniki te maj take wyrainie dysey- plinarne, nierzadko dyskryminacyjne oblicze. Zmuszajac niekt6rych pracownikéw do coraz cigészej pracy w celu sprostania oceckiwaniom firmy dotyceacym wickseej lastycznoki, wyklucraja catkowicie z pracy tych, ktérych uwaiaja za nieelastycz- nych i niezdolnych do samoregulacji (Martin 1994). Doktryna elastycenosci ~ oraz ‘oczekiwanie, 2 pracownicy ifirmy stana sie ,samoregulujgcymi sig podmiotami” — ‘oznajmia nadescie nowe| formy wladzy w postsocjalistyczne} Europie Wschodnic ‘Wielu amerykariskich i zachodnioeuropejskich pracownikéw nie potrafi kry- tykowaé nowego selastycznego zarzadzania” i ,elastycene) ckonomii”, mimo se uderzaja one w pewnos ich zatrudnienia w praypadku recesj. Podstawowe zasady okreslajace, co zraczy byt osobg — indywidualistycana, zarzadzajaca soba, odpo- wiedzialna, ,rozlicealng” — powoduja, 2ezwalniani lub dyscyplinowani pracownicy wszystko obwiniaja siebie, a nie swoje irmy lub gospodarki narodowe (Newman 1999). Polscy pracownicy dysponuja jednak mocniejszymi podstawami pozwalajq- cymi na krytyke rian w zarzadzaniu i podmiotowosi, poniewai zachodzaca tu przemiana ridomydlnosci nie byla calkowita. Polacy Zyli ponad caterdziesc lat ‘Ww socjalizmie, ktdry 2upetnie inaczej organizowal produkcje i osobowose. Akcep- tujac wiele zmian przyniesionych praez globalny kapitalizm ~ a nawet skwapl prayklaskujae niektérym z nich ~ dzicki historycenemu doswiadczeniu socjalizmu i systemu kulturowego, ktéry powstat i utreymywat sig w minionych dekadach, potrafiq kontestowaé, modyfikowa¢ i reincerpretowaé wile inicjatyw migdzyna- rodowych korporacj. Oczywiscie ich rozumienie siebie jako osdb nie pozostalo nienaruszone w zetknigciu z dramatycanymi przemianami w éwiatowym kapicali- amie. Jednakie ich praestlse,religijnos, znaczenie preypisywane prae2 nich rolom plciowym i relacjom rodzinnym, rozumienie wiezi spolecznych itp. powoduja, 2e ich identyfikacjaz systemem kapitalistycenym r6ini sig od tej, x kt6rq mamy do caynienia w USA. Jak Polacy reaguja na préby zrobienia nich nowych, ,elastycenych” pracowni- kw péénego kapitalizmu? Jak polscy robotnicy, menedierowie, konsumenci kon- testuja i przepracowujg nowe, sprowadzone z Zachodu kategorie os6b iw jaki spo- s6b kontestacja ta mote okazaé sig pomocna w formulowaniu krytyki wspélczes- nego kapitalizmu? Czy podejmowane przet nich proby blokowania, modyfikowa- { omijania nowych technologii zarzqdzania zmieniaja system relacji wylaniaja- cy sig w Polsce w odrebna forme gospodarki kapitalistycznej? Cay opér i praetargi stosowane przez zalogi preedsighiorstw zmienily dyscyplinarna wladze elascycane) a Elizabeth C. Dunn akumulacji w cof nowego i nicrozpoznawalnego, tak jak wezesnie) rozbroily i oska- bily autorytarna wadze socjalizmu? "W ksigice tej analizuje spos6b, w jaki polscy robotnicy wykorzystuja daswiadcze- nie socjalizmu i drialalnosé Solidarnosi oraz ideologie zwigzane 2 katolicyzmem, rola rodziny i plci w redefiniowaniu siebie, a takie w renegocjowaniu proces6w produkcyjnych i stosunk6w spolecanych w obrebie zakladu pracy. Dzighi wyko- ‘ystaniu wspomnianych wartosci,solidamosciowemu idealowi stosunkéw zacho- cdegcych migdzy pracownikiem i predsigbiorstwem oraz zbudowanym w czasach gospodarki niedoboru sieciom znajomosci pracownicy daia do seworzenia innych podmiorowosi i formy podporzadkowania, z ktéra moga 2yé. Toczone przez nich ‘walk dostarceajgzarazem nowych narzedzi do analizy dystrybucji wlad2y wewnatrz _elastycenych’ firmnowejglobalne) gospodarkiiwykluczaniaz nie) Sinychkategorii Tudai. To one wyznaczajq ramy zmian takw politycenei, jak iw moralne} ekonomi pracy. Wyzwania, ktérym stawili czola robotnicy, pozwalaja krytycenie spojtzeé,2a- r6wno nazmiany w funkcjonowaniu globalnego kapitalizmu, jak i weiej zdefinio- wane} ,tranzy¢ji” w Europie Wschodni¢j. ALIMA W PERSPEKTYWIE GLOBALNE), CZYLI DLACZEGO RZESZOW 1 FREMONT TO NIE TO SAMO ‘Wartykule Gridded Lives: Why Kazakhstan and Montana Are Nearly the Same Place, Kate Brown spoglada na ulice Karagandy i Billings. Jej daniem, ,0 ile nie ulegnie sig pustoslowiu wyprodukowanemu w czasie zimnej wojny, tatwo dostrazc, te Zwiqzek Radziecki i Stany Zjednoczone mialy ze soba wiele wspélnego” (2001, “Texmin ckonomia moralna moral economy) jestnieco mylqcy. Wprowadril go historyk Eawar Thomson w artykule , The Moral Economy ofthe English Crowd in the Eightenth Cencu copublikowanym w Pat and Preent (Vol 50, luy 1971), praciwstawiajaekaptalityeznej ekonomi poliycang ludowa ekonomig morang, Thompson wskizywal, te wysapienia ludowe w osiemna- owiecznej Angi bardzo caesto kicrowaly sig wyobrazeniamio przedkapitalistyeznym sposobie gos- podarowaia, ktdry opera signa utartych zwyeaajach | pocacu sprawieliwosi (np. pojgse spra- ‘Medlwe} ceny) Pojtie ekonomi moran) jst wige w akim samym stopniu owiazane 2 mor ‘otci (mora, co ,byczajams (mare). Ol casu pojawiena sig tego pojgia est ono wykorzys: ywane przez antropologw pray opisywaniu preckona, pogladéw wyobrates, kere réwnieewspot- ‘cine kietujgspontanicenym ludoweym oporem przeciw kapitalizmowi (2ob, np. James C. Scott “he Moral Ezonomy of the Peasants Subsistence and Rebellion in Southeast Asia, New Haven 1976 oraz Weapons of the Weal Everyday Forms of Peasant Resistance, New Haven, 1985 w praypadku wapolez sne} Ay). Praca Dunn jest min, pb zastosowania tej perspekeywy do opisu sosunk robotic do transfoemacj ustrojowej w Posce(prayp tum.) Rozdeial 1. Droga do kapitalicm 3 23). Brown stawia Smialateze, e oba miejsca, ustanowione niegdy’ jako bieguno- wwe pracciwieristw, w raeczywistosci sa bardzo podobne. Prébuje pokazaé, ze wla- ddza wytwarzana w obu krajach miala postaé foucaultowskiej dyscypliny, a prze- strzenie kapitalizm i socjalizmu stanowily tylko artefakty wsplne) nowoczesnos- - ow Alimy-Gerber lub Gerbera. (Co wigce),warstke informacje pou, jakie moglam posi dad w laach 19951997, alaiyy sig jut adrakealizowae). Piz jednak 0 spravach, kere moga bye klopotine dla poseegslnych menedieréw. Dateg ti zdeeydowalam si nadaépseudonimy ‘wsystkim praconnikom, z korn roamawiam, opr prezesa Gerbera, Ukrywane smych oazw Gerbera i Alimy-Gerber wydaje mi sig besensowne. Kaldy raineresowany mégl x tarwosi os: pounaé, 0 jak firme chodsi, poniowsd proces prywatyzci Alie-Gerber byt bardzo specyficeny, 2 Tica gracey na rye odiyek da dee! newielk, Rozdeiat 1. Droga do hapitaliama 8 + pierwszych firm prywaryzowanych w Polsce,jej lokalizacja w jednym z najbied- niejseych regionéw kraju i natura probleméw biznesowych, ktérymi sig borykala, sqmoim zdaniem byt wyjatkowe, aby twierdzié, e sytuacja w innych przedsigbior- sewach priebiega dokladnie wedlug opisanego wzoru. Niemniej AG i jej pracow- nicy nie dzialajg w pr6ini spoteczne). Sq pelnoprawnymi uczestnikami ogromnych -mianachodzacych w polskie i swiatowej gospodarce. Stoja w obliceutych samych probleméw co wieleinnych firm iich zakig oraz sa Swiadomi rozwigeat zapropono- ‘wanych lub wprowadzonych przez innych. Bedac jednym z pierwszych prywatyzowanych preedsigbiorsew socjalistycanych, ‘Alima-Gerber sta: sie modelem dla innych firm, pracownikéw i decydentw poli- tycenych. Praypadek AG nie jest paradygmatyczny, ale ma wiele wspélnego z tym, czego doswiadczaly inne firmy, zalogi i ready w calym bloku wschodnim. Szccegd- Jowa analiza Zycia w AG mote nam zatem poméc nie tylko w zrozumieniu post- socjalistycene) transformacj i sposobéw, w jake robotnicy w Europie Wschodniej reagowali na narzucanie dyscypliny rynkowe, ale réwniet dowiedziet sig wigce] ‘6 formach toésamekci (selfhood) narzucanych pracownikom kapitalistycenych firm calego Swiata przez nowe techniki zarcadzania. Perspektywa, kt6rej dostarczajq ba- dania robornikéw Alimy, pozwala ocenié nowe formy stosunkéw kapitalistycenych, ROZDZIAL 2 ROZLICZALNOSG, KORUPCJA I PRYWATYZACJA ALIMY Prywatyeacja to sytuaca, w ktrej ktodnieanajacy ani prawdziwego wha- Sciciela, ani realne} wartodci czegot spreedaje to komus, kto ne ma pie~ nigdry, aby a to zaplacié Janusz Lewandowski, Minster Peywatyzaci (ey. 2: Statk 1991) Pewnego dia w 1990 roku, niedhugo po upadku muru berliskiego, niewielka gru- pa amerykarskich inwestordw opuscila luksusowy warseawski Marriott, aby jest- ‘ze tego samego dia zameldowae sig w ciasnym, obskurym horeluzwidokiem na betonowy pomniksocjalizmu w samym centrum Rzeszowa. Byli to praedstawiciele H. J. Heinz Company, amerykasiskiego kréla keczupu, ktérzy przyjechali do Polski przcjaé kolejny kawalek wartego 7 mld dolaréw rocznie globalnego rynku odzywek dla niemowlae. Alima, bedca jednym 2 najwickszych producentéw zywnosci dla dzieci w bloku wschodnim, stanowita takomy kasek dla potencjalnych inwestoréw. Po kilku tygodniach negocjacji wszyscy, od menedierdw i pracownikéw po zwigza- nych 2 Alima rolnikéw, zgodnie uznali, ze chca, aby Heinz stat sig nowym wlascici lempreedsigbiorstwa. Heinz Alima wspélnie zwrécily sie do ministra prywatyzacji, Janusza Lewandowskiego, z prosba o prywatyzacje firmy. Lewandowski dostrzegl w tej transakcj szanse na zwiekszenie poparcia spolect- nego dla procesu prywatyzacji. Zaleéalo mu na tym, aby na preykladzie Alimy po- azaé te prywatyzacjajestrodlicaalna (accountable) w dwojakim sensie'. Po pierwsze, "Termin accountability jet rudno practumaczalny na jgzyk polski i nic zachowuje swojego anactena x gzykaangielkieg. Ksggowort lb rachunkowos“wyraaia ego sens ekonomiczny, pod- xa kiedy adpowiedsialnoié wyrata sens moralny. Ponicwat jednak procedures of acounting byty Roxdcal 2, Roclicelnos,korupejai prpwasyeacia Aimy % siggajac po migdzynarodowe standardy rachunkowosei zrozumiale dla inwestoréw ‘agranicanych, chciat upewnic ich, ze proces jest transparentny. Uwaial, ze mode to preyciagnaé wigcej inwestycji zagranicznych i poprawié kondycje polskie} go- spodarki. Jednoczesnie chciat, aby prywatyzacja dowiodh,, ie postsolidarnosciowy_ aad jet rozlczalny wobec polskiego spoleczeristwa, a naletgce do paristwa zasoby sa rozdzielane sprawiedliwie. Jak podkreslat Michat Wawrzewski*, jeden 2 wicemi- nistréw u Lewandowskiego, ,t0 bylo cos wigee| nié tylko tajedna prywatyzacja, ta jedna firma, Chodzilo 0 wyeworzenie klimatu sprzyjajqcego inwestowaniu w Pol- sce, Proces musiatbyé preeprowadzony w taki spos6b, aby kaady wkraju izagranica byt prackonany o jego rzetelnosei”. Jednak rok péinie}, kiedy okazato sig, 2 to Gerber, a nie Heinz wygral practarg, rozlegly sig glosy, 2c prywatyzacja byla nicucaciwa. Nagléwki prasowe, takic jak ,Taj- ‘na prywatyzacja’, sugerowaly, ie eransakeja byla ukartowana (Siwek 1992). ,Zielony ‘Sorandar”, gazeta zwigzana 2 Polskim Stronnictwem Ludowym, podejrzewat oszustwo: it, jesteimy pocejraliw. Js kok wchodei w posadanie wighsotc ake tak znakomityeh zakladéw, jak reowaka Alma ito 2a niewilkic, zzerae méwig,pienigdze ~xaczynamy sg natychmiase doszukiwatw kontrakce drugicgo daa. jest ono ecaywicie! .Zielony Sandat” mist od samego paca réwnied watplivose. na dae sprawg nie zostaly one w cao ro | wiane do dzsij (Andrys 1992). Podejraliwi byli réwnicz sami pracownicy praedsigbiorstwa. Dwa nwvigzki zawodo- we wywiesily na zewnatrz zakladu transparenty protestujace przeciwko sprzedaty firmy Gerberowi. Wedlug plotek krazqcych wsréd zalogi oferta tej firmy byla w ree- ezywistosci gorsea nié Heinza, a decyzja Ministerstwa Prywatyzacji o sprzedaniu _ jej Alimy byla wyrikiem nwyklej korupcji. Robotnicy narzekal, 4e Lewandowski sprzedat perte polskiego praemyshi 2a kwote znacznie niisaq od je prawdziwe) war- toéci. Wladyslaw, mechanik, pytal:,Po co u licha ktokolwiek mialby spreedawaé firme, ktéra dobrae dziala i przynosizyski? To jest 2upelnie bez sensu’. Eugeniuse, byly pracownik, mowil wprost: .To pewne, ze Lewandowski dostat lapéwke od Gerberaza to, ie zakceptowat jego ofert. Po e62 innego przyjcidialby do Rzeszo- ‘wa i po cét innege prayjeddialby cutaj ten Amerykanin z Gerbera (Al Piergallini, Sosowane rarwmo w odniesieniu do kwestit ckonomicanych, jak i moralnych, accountability” © doz ose problemy zak mila do zynenia Posh. Zab. sévnieé John Borneman (1997) SerlingAcount * Peeudonim. » Warystkie nicoaracrone ovary pochodra x osabisych wywiad6w i roaméw prowadzonych race autor, 46 Elizabeth C. Dunn prezes koncernu)? Lewandowski prayjeidia tutaj odebraé ostatnig rate!” Plotka okazala sig wystarczajaco silna ~ i byla wystarczajaco ezgsto powtarzana w ogél- nopolskich mediach ~ aby Lewandowski zostat wkrdtce wezwany przed komisi¢ sejmova, gdzie umaczy! sie oskaries’ o korupejeiniekomperencjg. Oceyszczono g0 wprawdzie 2 zarzutéw, jednak kiedy pSéniej prayleciat do Rzeszowa w czasie bardzo emocjonalnej konferencji prasowej w obecnosci pracowniksw Alimy, mu- siat thumaczyé sig ze sposobu, w jaki przeprowadzit prywatyzacj¢ Napigcia doryceace rozliczalnoSci procesu prywatyzacji i zarcutéw lapéwkarsewa ppojawialy signie tylko w przypadku Alimy. Z jednej strony w og6inym odezuciu spo- Jecanym prywatyzacjaitransformacja gospodarcza mialy sporzadzi¢ bilans moralny (moral balance shee), wyréwnaé rachunki kraywd i sprawié, 4 porzadek postsocja- listycany stanic sig sprawiedliwy (Verdery 1999, 38). Z.drugiej strony towarzyszylo im duie rozgoryczenie, wybuchy gniewu i podejrzenia o lapéwkarstwo. Lewan- dowskiego oskariano o korupcjg tak czgsto, ie Zartowal: .powinienem sig znaledé w Ksigdze Rekordéw Guinnessa jako osoba najczesciej wzywana przez parlament do skladania wyjaénies’. Media upowszechniaty preekonanie, 2e podejrzani s3 réwnieé inni urzednicy. ,Tyko ryby nie biora” glosit nagtéwek jednej z gazet (Warsaw Voice” 2000). Sondaé przeprowadzony przez CBOS w 2000 roku poka- _ywal, ie 84% ankietowanych Polak6w bylo praekonanych, ze korupcja przenika _wsrysthie sfery cia, a 649%, ze w ciagu ostatnich drisigciu lat nastapit wzrost tego 2jawiska (RFE/RL). Histeria korupeyjna miala jednak tylko luny zwiazek x rze- ‘czywista korupcja w rozumieniu kodeksowym. Wojewoda katowicki na prayklad byl do tego stopnia zaniepokojony pojawiajgcymi sig dookola doniesieniami o b- péwkarstwie, xe uruchomil goraca linig dla anonimowych informatordw. Sledztwo pocwierdzilo zarzuty jedynie w szesciu 2 tysica zgloszonych praypadkéw (RFE/RL 2000). Korupcje est bardzo trudno udowodni¢ i praktycznie nie da si ej zmierzye za pomoca badat, dlatego nie wiadomo, jak duzy byt jej poziom. Niezaleénie od tego, czy reczywicie tala sic jawiskiem masowym, platkio niej bylo powszechne. Co stato 2a tym zjawiskiem? Dlaczego oskarienia pojawily sig rak szybko po po- wstaniu opatrzonego szyldem Solidamosci nowego tadu ekonomicenego i moral- nego? CzgSciowej odpowiedzi udzielié mote analiza histori prywatyzacji i oskar- deh 0 korupcjg w Alimie. Ujawniaja one bowiem niekt6re z zasadnicaych napigé postsocjalizmu —w szczegdlnoki rch, ktdre posta, gy pracksetalenia wlsnos- shuig eworzeniu roaliczalnosci. Ideologia rozliczalnosc, x ej wigkseym na- ciskiem na preejrzystosé procesu ni: na sprawiedliwose jego reaultatdw, maskuje spraecenosé migdzy daéeniem do efektywnosci ekonomicznej i potracba sprawic- Roadziat 2, Roclicealnott, horupeja i prywatyzacja Alimy ” dliwego porzadku spolecznego. Plo sprzecenose. Due znaczenie prywatyzacji Alimy wynika z tego ze, byt to jeden x pierwszych po 1989 roku przypadkéw zastosowania dajace) si¢ kontrolowaé rachunkowosci ~ postfordowskie) technologii dyscyplinarnej ~w firmie postsocjalistycane}. Preypa- dek Alimyznakomicie pokazuje, wjakisposdb polieycy, inwestorzy imenedierowie ronumienie wlasnosc i wartos oraz jak pozornie neutralne po- jgcie, jak ,rozliczalnose” (accountability) i Scie technicana procedua, jak ks wanie (accounting), dokonywaly pracksetalces ludzi i wlasnosci. Koncentrujac sig na tych aspektach ideologiirozliczalnoSci, kx6re byly awigzane 2 efektywnosci go- spodarcza, osoby przeprowadzajace prywatyzacje staray sie preeprowadzié wyceng firmy, przedefiniowaé zatrudnionych w niej robotnikéw i whaczy€ prace w nowy sposdb obliczania wartosci. W Polsceiw innych krajach, w kt6rych rozpocegto sto- sowanie rachunkowosi i audytu, ideologia rozliczalnosci catkowicie zmienila po- aycj¢ pracownikéwwewnatrzfirmy. Mimo to polscy pracownicy niestalisigjedynie biernymi preedmictami dyscypliny. Mieli swoje whasne sposoby dyscyplinowania menedzeréw i inwestoréw zagranicenych: siggali po oskaréenia 0 ,korupeje", pod- waiajac metody, za ktérych pomoca starano sig zmieniaé wartosé firm i definicjg ich pracownik6w. Nie chodzilo tylko i wylacznie o opér. Podobnie jak menedie- rowie i inwestorzy, pracownicy usitowali znaledé chwiejna r6wnowage migdzy pra- gnieniem sprawiedliwosci spolecznej i troska 0 ekonomiczne preetrwanie firmy. ‘Wysitki te byly mocno osadzone w dylematach o charakterze ontologicenym iepistemologicenym. Jakiego rodzajuinformacjemoéna wznaéza fakty” i jakispo- sb na podstawie ,ikéw” doryczacych firm moznaseworzyéobraz ego, jak wytwarzajg ‘one wartose? Zastosowanie podcras prywatyzacjizachodnich technik rachunkowosci (oraz ideologitrozliczalnosci cabkowicie zmienito sposbb produkcji wiedzy i dopro- wadzilo do dramaryczne} reorganizaci stosunkéw spolecenych w praedsicbiorstwie. Zmianie ulegly ramy spoleceno-kulturowe shuiace okreslaniu wartosci, W wigkseo- Si prywatyzowanych firm reorganizacja praw wlasnosci i produkcji wiedzy praewrd- cita do géry nogamitryb zycia ich pracownik6w. Zmienita podmioty w przedmioty, ‘wlatciceli we wlasnosé azysk w dhug, W Alimie i calej Europie Wschodniej prywa- tyzacja byla proba reorganizacji na kosmiczna skale i obejmowala praedefiniowa- nie prakrycznie wszystkiego... Powodowala] praemodelowaniecalych swiatow 2na- exes” (Verdery 1999, 34-35). loryczqce korupeji ujawniaja te whasnie 8 Elizabeth C. Dunn CELE PRYWATYZACJI 1 KWESTIA ,PRAWDZIWYCH WEASCICIELT Najwighsea nadziej,jaka preyniosly rewolucje 1989 roku, bylo to, ie patistwo sta- ni ea liczalne w ekonomicznym i moralnym sensie tych terminéw. W/ Polsce 4r6del tego pragnienia moina sig dopatr2yé w strajkach Solidarnoci z la 1980- 1981. Robotnicy wysdli wowczas na ulice, 2adajgc.,racjonalnego zarzadzania” gospo- dark romumianego jako spos6b poprawy warunk6w pracy i likwidacji brakéw na rynku (Kemp-Welch 1983, s6;Laba1g9r, 57). Poceatkowo, zadajacwieksze)rozlicel- noi, robotnicy oczekiwali precyzyjniejszych informacji potreebnych prey produk- ii dystrybucji.Jednak whrétce postulacy wykroceyly poza t¢ sferg i domagano sig poddania publiczne) ocenie sposobéw funkkcjonowania politykii gospodarki. W tym szctszymsensie postulatuczynienia Parti rozlicralnalacrylsiezwolaniemovuczciwose ragdzacych. Solidarnos szybko polaczyta posculac ,2ycia w prawdzic”, tak jak rozu- rial go Have (1985), wizjami réwno‘ i sprawiedliwosci zardwno politycane) jak i gospodarcze). Po1989 roku rozliczalnosé wpleciono w debaty o wszystkim, od prae- ksztalceit wlasnosciowych po tworzenie spoteczeristwa obywatelskiego. Tak jak 2a czaséw,Solidarnosci”, postulaty temialy sw6j wydéwick polityceny i moralny. Zjed- ne] strony rozliczalnosé odnosia sig do tworzenia struktur zapewniajgcych efektyw- nnoéé gospodarcea,z drugie) wiazala gz uczciwoscia, sprawiedliwoscia, wing, oczysi- ‘zeniem i wynagrodzeniem za bledy histori “Wide pierwszych polskich readéw po upadku socjalizmu panowat seroki kor sensus w kwestii prywatyzacji majatku pafistwowego jako koniecanego krokuw ki runku rozliczalnej transformacji gospodarki,rzqdu i spoleczeristwa (Fogel i Etche- verry 1994, 5; Grosfeld 1991, 142). Jednak ta ogélna zgoda nie preestkodzita bynaj- _mnie w pojawieniu sie zasadniczych réznic migdzy poseczegélnymi grupami, ktére ‘odmicnnie okreslaly cele prywatyzacj. Nie usunela tet zasadnicaych watpliwosci dotyczacych natury wlasnosci, wartoéci i spotecene} definicji osoby. Prywatyzacja orworzyla dyskusjg 0 ogélniejszych celach, ktérym powinny shuiyé pracksztatcenia ‘wlasnosciowe, o prawach réénych grup do przejmowania majatku, o Srodkach nic- abednych do nabywania praw wlasnosciowych, 0 wlasciwej wycenie majatku pai- stwowego (Stark 1991). Kiedy podjeto probe uporzadkowania kwvestijego wartosci, poglady dotyczace rozliczalnosi i oskaréenia o lapéwkarstwo stly sig naragdziami -walkd o whadzg i posiadanie. Picrwszy duiy preypadek prywatyzacji w Polsce pojawit sig wraz z praybyciem do Raeszowa przedstawicieli Heinza, Ministerstwo Prywatyzacji stanelo przed podsta- swowym problemem praeksztalcesi whasnosciowych: czego oczckuje sig po procesie Roadzial 2. Roclicealnost, horupeja i pryweatyzacja Alimy ” prywatyzacji? Dlaczego spraedai irmy inwestorowi strategicznemu lub inwestorowi 2 tej samej braniy mialaby bye praedkaladana nad inne metody prywatyzacj? Opi- sujac procesu sprzadaty firmy inwestorowi strategicznemu, Lewandowski wskazal, 48e mial wiele nierzadko spraecunych celow: [Negocface#inwevoram’zagranicraymszainteresowanympolskimi predsgbiorstwam musia- 1y precbicgaé age z prayer’ sandawdami migdzynarodowymi. Dategospradat fay a- ‘westorowistratepcznemu byl nacznie bard pracjeysta nit prywaryzac prowadzona pact postkomunistyanych menedsexéw], Larwi)byo jg uzasdni. Porownywanie alozonych ofet poowlalonamwytragnailepms Procespeywatyzacjhylbardzoprajraysry.chociatzcasemaicn- to go bardzo keyeyowae. To, co by specyficene polskie w merodie prywatyzci pace inwe- tora straegicaneg,t0 4 bya ona wielocrynnikows. Usrgledniano aly sereg lyri, nie ‘yk cengzapropenowans 2 uly w frmi. Bray pod uvage:ceng,insesycew firme, _gwarancje ratrcnenia dla pracwnikéwidoxtaweéy, esi ochrony sodowiska. Wybr in- westora masa uveglednié dodatkowe kytra powounacskéw ae strony znigthiw 2a60- dlowych, a sacepsnie rad akladowych. Domaponie i palctwsocjlnych wprowadzalo nowy vwymiar do proces podeimowania deer Z aluzji Lewandowskiego wynika, 4 spreedai:inwestorowi zagranicznemu — jak ‘a, ktdra miala mijsce w Alimie—byla zaprojektowana w pierws2e) kolejnosei po ‘to, aby zatrzymaé swoista korupeje: masowe zawlaszczanie majatku patistwowego [przez postkomunisyczna nomenklature. Poza tym Lewandowski musia zwigkszye ‘wplywy do budietu, znaleéé spos6b, aby firmy takie jak Alima otrzymaty zastrayk Ikapitalu finansowego i technologicznego know-how oraz zrekompensowaé robot- “nikom, rolnikom i obywatelom wyslek poniesiony w czasiecaterdziestu lat socjali- amu. Osiagnigcie tk rozbieénych cel6w nie bylo sprawa latwa. Lewandowski starak ‘sigzademonstrowat, 2e wybrane prece niego kryteria prywatyzacji sq zgodne 2 mig- drynarodowymi standardami prowadzenia praetargéw, a stworzenie procesu opie- {ajacego signa rachunkowosi prowadzi do praejraystej formy prywatyzacji. Rola Iministersewa ograniczala sig do zaakceptowania najlepszej oferty. Niestety, poszcze- i uczestnicy transakejirnilisiew ocenie tego, kt6ra oferajest najlepsza. Praed- iony pracz Lewandowskiego opis procesu wskazuje, ze w spoleczeistwie, w kt6- tym robotnicy i obywatele zachowali x cras6w socjalizmu prackonanie o opiekui- jroli paistwa, stnialo wiele systeméw wartosei wplywajacych na oceng ofert, frmy takie jak Alima stanowily nowy preypadek wymagajacy zastosowania innych Keryteri6w nit te, kuére zwykle stosowano w spoleczetstwach kapialistycznych Dia postsolidarnosciowego readu, ktdrego ministrem byt Lewandowski, prywa- ‘yzacja byla cxymé wigcejniz tylko érédtem dochodéw skarbu paristwa. Stanowila ‘ona podstawowy spos6b rozwijania gospodarki rynkowe). Leszek Balcerowicz, mi- co Elirabeth C. Dunn nister finanséw i architekt reform gospodarczych, wierzyl, e jesli polskie praedsig- rstwa beda mialy prywatnych wlascicieli i beda musialy konkurowaéz innymi silnymi firmami, auromatycznie zaczna funkcjonowaé w spos6b ryakowo racjonal- ny. To kolei miato doprowadzié do powstania gospodarki rynkawej podobne} do te), kta opisali ekonomisci Smith, Friedman, Hayek i von Mises‘. Neoliberalny ‘projekt reform Balcerowicza, podobnie jak inne formy neoliberalizmu, aby osiag- ng€ spéjnos logicana i usprawiedliwi¢ implikowane przez sicbie nierdwnosci poli tyczne i spoleczne, poslugiwal sic osobliwa wizjg osoby i natury Iudzkiej. W swojej Isigice o reformie gospodarcze| pisze on na prayklad, ze ludzie z natury daa do maksymalizowania wlasnych korzyéci. W warunkach wlasnosci prywatnej srodo- swiska wolnego od ograniczeé w naturalny spossb konkurujaw celumaksymalizacji koreyéci indywidualnych: Zaecydowana wigkso4é débr(pienigday, wowarbw, wainych stanowisk itp) jest ograniczona, 4 adeeydowana wighsoie ds praedhada neces whasny (iwlasneredzny) nad interes ine Tada a wige wall, aby ome ogranicrone dobrapeeypay im ni innym, Te dwa fakery wysareai aby w Swiccc wytgpowala powszechnie konkurencja (Balerowiz 1995, 73). \Wzgodziez neoiberalnym prackonaniem, 2esuma enostkowych egoizméweworzy dobro wspélne, Balcerowicz zakladal, 4 zniesienie paistwowych ograniczet whas- nosci prywatne) oraz umoiliwienie ludziom drialania wich whasnym interesie ne ty ko stworzy rynek, lecezarazem wprowadzi warde ograniczenia budictowe i prayezy- nisigdo powstania rozliczalnoSci, Innymi stowy, prayjat klasycane liberalne zaloienic, 4 jedi zasoby sq ograniczone, a wlaéciciele firm zagrozeni bankructwem, to naturalne Judzkie dazenie do zwighscaniastanu posiadania zmusi ich do uwainego zarradzania inwestycjami swoich wlasnych firm. Poprawa efektywnosci firm, bedgca rezulratem tego mechanizmu, preyczyni sie nastgpnie do warostu gospodarczego iw ten spos6b prryniesic korzySci wszystkim (Baloerowicz 1995, 17, Morawski 1992, 35; podobne stwierdzenia w przypadku Czech 2ob. Klaus i Jeéek 1991, 27-40). “ Baleerowice nie by edyaymn zwolennikiem sych teri. Zob.réwnied Klaus i Jet 199% Bal ceronice 1995, 6,13; Kosnai 1995, 1422-25: Schrader 1994, 263; Winieck 1993, 135 Streissler 1991 i Kovics 19. " Wiclu komentatoréw wskazywalo, de miesekafcy Europy Wschodnie} miei uz wcaeinigjoks- 2g poznaézasady,ktorymi read se prywatny biznes. Skoro tak wilu nich wykazywalo sie prac sigbiorezocig w crasach, kiedy handel prywatay tolerowano tylko na peryferiach oficjlne)gospo- dark (fist economy), costal empiryczne podstawy, by oceekiwaé, 2 uchylenie praepis6w ograni- ‘zajcych prywatna dralalnofé gospodarczaprzycanisigdororwoju gospodarkirynkowe) (Kotmis- ski 1998, 60). Rezdeiat 2, Rosliczalnos, korupcja i prywtyzagja Alimy so Polscy neoliberalowiepod wodza Balcerowicza przygotowali trzyczeéciowy pakiet ustaw, krérezburzyty gmach socjalizmu patistwowego, aw jego miejsce wprowadzily sgospodarke rynkowa.1stycania 1990 roku polski rad wprowadzitzasady konkuren- Gjirynkowej, orworzy! granice izliberalizowal ceny tak, de 90% wolumenu spredaty realizowano po cenach rynkowych. W tym samym roku reformatorzy wprowadzli twarde ograniczenia budietowe, ograniczajac modliwose subsydiowania praedsig- biorstw pasisewouych i wprowadrajgc procedurg bankructwa. Od tego momenta firmy, kt6re dotad byly nierozliczalne, a wigeréwnie# niedochodowe, musily si exyéz sankejami (Tinsanen 1996, 2; Blaszczyk i Dabrowski 1993, 7; Balcerowicz1995, 380-98; Berg i Blanchard 1994; Frydman red. 1993, 149; Johnson i Loveman 1995, 29-30). Pakiet reform, zwany ,terapigszokowa’, byt zaprojektowany tak by jedno- ‘zeénie usunaé wselkie przeszkody w realizacji tego, co reformaorzy Balcerowicza uwafali za naturalne ludzkie dazenie do praedsiebiorczoéci, i wprowadaié twarde ‘ograniczenia budietowe wymuszajace na aktorach rynkowych dzialanie ,rozliczalo ne” i rynkowo racjonalne. Problem planem Balcerowicza polegalnatym, 2ewigks20s¢ paistwowrych praed- sigbiorstw, w tym Alima, po prostu nie byla w stanie preetrwaé w srodowisku nic- ‘ograniczone} konicurencji migd2ynarodowej. Mimo ie Alima miala éwietne pro- duke i cieszyla sig wysoka lojalnoscig konsument6w, zagranicena konkurencja mo- ala bardzo szybko staé sie dla nie) zasadniczym problemem. Cagéciowo wynikalo to Jednak neoliberal urisamienie gospodarkirownolege Gecond economy) 2 gospodarka rynko- ‘wa i maloicnic, ie ahgodzenie ogranicaet dla prywatnych predsgbiorsew poewol jj roewiat sig ostem gospodakiocjalnejbyly dyskusyne, Mietkaicy Europy Wschodnic| angaiowal sg wpraw- drew dilalnos ckanomicang wykracajaca poz akrescetralneg planowana,ednakdzalnosé "a nickniecnie rac si regula eynkowymi W sacregslnoe chronione prac slaty byly fimy prrwatne, kednch dialed opicala signa saroweach pochodsacych x picrwse|gospodakt Jub lary Klien’ by fem pasowowe. Pryvat praedibiory cas scaliann, kupuige Komponenty wyprodckowane prac irmy pafstwowe plc ceny regulowane i datowane recs pa sow, Jll oral aobuséw i poi, 0 ceny blew (am amy kos anspor) dick Aoplaxom pastwowym réwnicé byl ast. Ceymik tog ypusprawa, i scktor pry” w w- jomosé kuleuy”, ani ewiqeh zaparatem administracyjnym. ” Elizabeth C. Dunn kobiet Kladt nacisk na transformacjesiebie, na zmiang wewngtrznego i zewngtrz- nego ,ja” w celu praypodobania sig komus innemu. Pisma biznesowe byty wige poradnikami dla Polakéw, ktérzy pragneli stworzy swoje ,ja” na w26r tego, jak ‘wyobrazali sobie zachodnich biznesmendw, nabywajac stosowny habitus®, Bylam éwiadkiem wybornego praykladu takiego zachowania podczas pewnego sobotniego wieczoru w Warszawie w 1993 roku w restauracji napraeciw nowo budowane} IKE-i i drugiego warseawskiego McDonalda, Reklamowany jako . stauracjaamerykasiska’ Falcon Inn oferowal wysokie ceny, potrawy smazonew ol juroslinnymbezcholesterolu oraz smukke blond kelnerki w T-shirtach idiinsowych spodenkach. Méwiono, ie tam chodza jada¢ amerykariscy biznesmeni, Tamtej no- cy jednak nie bylo ich jakos widaé. Dochodzita jedenasta trzydriesci, bylo juz daw- no po godainach pracy. Kiedy sied2gc na zewnetranym tarasi, czekalam na mojego drinka, 2jawila sie grupa mezceyzn. Usiedli przy stoliku kawiarnianym, po czym kaidy nich nachyli sig, poseperal w swe) aktéwoe i wyciagnal telefon komérkowy. Ostroénie ~ niemal 2 namaszczeniem — kaédy z nich opart aparat o parasolke wy- chodzaca 2e érodka stolika, tak, 2 telefony utworzyly kolo, W czasie gdy meéczyéni siedzili prey tole, aden telefon nie zadzwonit izaden z nich nie wykonal ani je- rej rozmowy. Jednaktelefony komérkowe ni shutaprzecieé jedynic do rozmawiania, Praejmu- jac zachodni ubiér, sposoby spedzania wolnego crasu i zwycraje konsumpcyjne, polscy menedierowie sygnalizowali pragnienie wstapienia do wyobrazonej wspél- noty ponadnarodowej gospodarki rynkowe}. Meéczyéni w Falcon Inn nosili tele fony komérkowe 0 pélnocy w sobotni wieczir dlatego, #e komérki mialy potg?na wartosé symbolicena. Praedstawialy swych wlasciciel jako cztonk6w sieci os6b na tyle wainych, ie musza byé dostepne o kaide) porze. Poniewai telefony komérko- we omijaly preestarzala i czgsto niewydolna polska ieérelefonicana, symbolizowaly take uczestnictwo we wspélnocie, ktéra praekracza narodowe granice oraz naro- dowa infrastrukeure. Mgiczyéni w Falcon Inn pragneli zasygnalizowae, Ze 54 nowi. nowoczesni i europejscy, ie maja dostep do zzawansowanych technologii zapew- niajgcych natychmiastowa lacenoS¢ 2 resatq Swiata ~ slowem, ze 59 praygotowani do robienia intereséw w gospodarce kapitalistycznej. Telefony komérkowe w 2as0- daie preedstawialy to samo, co reklamy frugo: dycie bez granic i ogranicze', oparte nna natychmiastowej adapracji i napgdzane ciagha zmiana. © Niepraypadkowo odvolue sig do magazynsw praeanacaonych da jedne pl (gender). Od rosa wrateie, ie wizerunk ,menedier’ est waerunkim meiceyzny. Why, jk mois to mist ‘na kobiery-menedser, otemat, ry wymaga dalzych bada Rosdaiat, Frugo: marketing niseowy i produl lastycenych ciat 93 Jeden 2 wysokich ranga kierownikéw AG uosabiak negatywne strong samego sviska, Byb jedynym czlonkiem kadr kierownicaych AG, ktéry ani nie miest- 1a granic, ani nie mial upraedniego doswiadczenia wspélpracy 2 zagranicz- i firmami. Byt bolesnym praykladem tego, jak waina w pracistaczaniu sie ‘menedicra byla symbolika. Wloiyl niemilosiernie duo wysilku wo, aby 2gro- é wszelkie prestizowe dobra (ford taurus, dwa telefony komérkowe, zagra- ¢ narty, organizer firmy Franklin itp.), jakie moglyby usankcjonowaé jego y status. Czgsto jednak popelnial gafy ze wagledu na brak wiedzy. Jego sym- licanc bledy, jak wynajgcie striptizerki na imprezg firmowa, noszenie krawatéw ppaskiz marynarka w kratke czy sprosnie uwagi, byly obiektem nieustajacych ko- ntarzy. Cagsto wychodzit na ignoranta czy prostaka i dobrze 0 tym wiedzial kosicu zatrudnitclegancka asystentke, ktdra mieszkala kiedys w Nowym Jorku. ia cacéé jj pracy polegala na kreowaniu jego wizerunku i zdobywaniu dla nie- ‘odpowiednich dabr prestizowych. Bez wagledu na to ile ten czlowiek wiedziat ‘kierowaniu firma, jak wszyscy ini musiat ,zareadzaé” swoja spolecena osobo- ia, wied2ac, ie ignorancja w te) kwestii blokowala jego karierg. Doswiadczenia polskiego menediera éredniego szczebla, obarczonego telefo- komérkowym ijeidzacego fordem, moinalatwo zby¢ jako zwykdy kulturowy rializm, Nie ma nic wyjatkowego w naplywie amerykariskich (francuskich tt niemieckich) form kulturowych, handlowych bad technologicanych 2mie tam, gdzie amerykatiskic (francuskie, niemieckie) korporacje. Réwnie chne jest tworzenie praez zagranicane organizacje riadowe czy biznesowe 36 lity cxgiciowo zasymilowanej z kultura obca. Zdaje sie jednak, ie w tym adku chodzilo 0 cos wigce). Osoby, ktdre preyswajaly habitus zachodniego esmena i dzicki temu praeobrazaly sig z kierownikéw w menediersw, dos do- ie wosabialy ideg transformacjiz socjalizmu do kapitaliamu Barwy, wkt6rych pisma takie jak ,Businessman” i moi korporacyjni rozméwey odmalowali ika” i smerediera’, ukazuj spos6b, w jaki Polacy, zachodni Europejczycy ykanie wyobratali sobie, czym by socjalizm i czym bedzie kapitalizm., Tak wrreklamach frugo w celu podkreslenia niepowtarzalnoSci, nowoczesnosci oraz yemane} wyisiosei nowego systemu obrazy elastycanych i dynamicznych ka- italistéw zestawiano 7 karykaturami osbb z ery socjalizm. _Transformacja,kierownika” w ,menediera” jest ednym z najwainicjrych wy- prywatyzagji os6b. Ta za6 z kolei, promujac ideologig indywidualizmu, je sig rdzeniem transformacji gospodarki socjalistyczne) w kapitalistycena, Kor- jni menedierowie, 2 ktérymi rozmawialam, uwadali ,kierownikéw” za nie~ ca Elizabeth C. Dunn clastycanych ze wagledu na bardzo spersonalizowane stosunki Iaczace ich zaréwno tpodhadnyi, jak prelotonyn Znakomicie lyczylo sig to ich krytykq socjali- ‘amu, kebry réwnied postrzegali jako nieelastyczny i nieefektywny (2ob, Wedel 1986; Kornai 1992; Bauman 1992). ,Kierownik’ stat sig ikona calego systemu ze wszyst- kimi jego problemami: reprezentowal zaréwno osobg odpowiedzialna za socja liam, jak i uksctakowana praca niego. Jego praeciwieristwem by! ,menediet’: ideal pojawiajacy sig na stronach ,Businessmana’. Mial byé elastycany, poniewab obce ‘mu byly doswiadezenia socjalistyczne i nie byl uksztaltowany praczten system. By! tuosobieniem dryfujace), autonomicznej osoby, ktéra mote dowolnie ksztaltowae i preeksztalcaé sama siebie, W ocrach zagranicanych i polskich menedier6w, 2 ke. rymirormawialam, zmenedzet”reprezentowal nadchodzacy system, wkt6rym be- osobowe sy rynku, a nie wigzi osobiste, decyduj 0 racjonalng| i efekrywne) aloka- ji débr. 7 rzemiana Jkerownika’ w ,menediers”obrazuje nc tylko transformacje soca ‘amu w kapitalizmu, lecz rowniet preejécie systemu uporzadkowanego, ogranicio- nego i setywnego do plynnego, castycznego i globalnego. Utozsamiajge socjalizm --fordyzmem, a postsocjalizm 2 elastycana akumulacja, zagraniczni menedzerowie ‘wskazywalijednoczesnie typ pracownikéws jakich chcieliby 2atrudniaé na kierow- niceych stanowiskach w swoich firmach, W ten spossb zmuszali polskich mene- dicréw, xeby demonstrowali posiadanie stosownych cech, Tak wlasnie bylo w pray- padku AG, gdzie niemal wszystkie zatrudnione preez Gerbera osoby na wyéstych stanowiskach poshugiwaly sig jezykiem angielskim i byly zaznajomione ze Swiatem migdzynarodowego biznesu, "W ten sposdb w okresie po 1989 roku szybko stworzono nowa niseg na rynku pracy. Polska gospodarka doswiadczala raczej nadmiatu sly robocze, jednak sta- nowiska wymagajace prezentacji siebie jako ,menedera’ poczatkowo bylo bardzo trudno obsadzié. W miarg transformacji gospodarki preybywato Polakow odpo- wwiednio przyucaonych i wystarczajaco kompetentnych, aby je zajmowaé. W 1995 roku jedynymi stanowiskami, ktére pozostawaly trudne do obsadzenia, byly poss dy specjalist6w do spraw finans6w i planowania strategicencgo”. _Kierownicy”, ktSrzy pragna staésig ,menedzerami”, chociaé nie prayznajateg0 otwarcie, kieruja sig ta sama strategia co marketerzy frugo: starajq sig posegmento- " Z.exasem roslyréwnied ocockiwaniasawiane kandydatom na stanowiska kcrownicze, W po- ‘eytkowym akzesie po upadkasocalizms, kid malo oss dysponowalojakkobwick wieda ok pitalissyeznym zardzani, aby zosaé menedterem wystarcylowhaciwe ,podejici”.Srybkojednak Avarunkiem koniecanym sta sg rowniet prakrycane dswiadczenie i wykstalceniesperjlissyane Rozdsiat 5, Frage: marketing niszowy i produbgja elastycznych cat 95 _waé rynek poprzez kojarzenie ,kapitalistycznych” czy ,postfordowskich” wartosci 2 produktami, jakie spraedajg. Praedsigbiorstwa prywatne lub sprywatyzowane staja sie ich niseq rynkowa, gdy oSmieszaja ,socjalistyczne” osoby w celu ukazania r6inicy migdzy stylem dycia, jaki chcieliby kojarzyé z wlasnym produktem, azwy- ezajami i wartoSciami z preeselosci. Réimica migdzy menedierami a marketerami frugo, polega rzecr jasna na tym, Ze produktem reklamowanym przez menedier6w ‘si oni sami. Poniewaé ich doswiadczenie ma niewielka wartose (chyba ze zostalo adobyte poza Polska), jakose pracy mote byé okreslona tylko w stosunku do ich metranych whaSciwosci. Aby utowarowi€ swoja sile robocza i przedstawi¢ sebie jako wartosciowy tovar, kierownicy musza nauczyt sig manipulowaé wizerunkiem ‘odmienié wlasny habitus (por. Schoenberger, 1998). SPRYTNI HANDLOWCY I PROSCI LUDZIE -gatunck menedéeréw ustawial sig w opozycji do stereotypu kierownika, aby smonstrowaé swéj dystans wobec socjalizmu i preyswoi€ sobie cechy elastycz- kapicalizmu. Bylo to moiliwe whanie dlatego, ie praed 1989 istnieli kierowni- ni", przeciwko ktérym mona bylo 2definiowaé samych siebie. Ludzie acy w zawodach, ktdre nie istnialy w socjalizmie, nie mieli rakiego ,innego” dlatego musieli probowaé zdefiniowaé siebie i swoja nisag popraez rynek pracy. alo sig tak zwlasicea w preypadku praedstawicieli handlowych. Podobnie jak 1ederowie nabierali wartosci poprzezskojarzenie siebiei swoje| pracy zelastycz- kapitalizmem. Aby uwydatnié swa elastycanosé (i wszystkie powigzane z nig y elastycznego kapitalizmu), musieli seworzyé sobie ,innego”, praeciw ktGre- 1u mogliby sie zdefiniowa¢. Tym ,innym” sali sig dla przedstawicieli handlowych sbotnicy. Opozycjamigdzy nimi byla widocena na kazdym krokuwyciuzakkadu, imo ie praedstawi le handlowi rzadko sig w nim pojawiali, a obie grupy prawie icja i rozdziak grup w firmic rozpoczely sig w 1993, kiedy to w nowo zonym dziale zatrudniono przedstawicieli handlowych. Wierzono, Ze maja i szczegdlne cechy, ktére odrézniaja ich od innych pracownikéw (awlaszcza pra- iik6w fizycznych) i upodabniaja do sprzedawanego przez nich produktu: byli by dynamicani, zwinni i asertywni, Dzigki temu idealnie pasowali do nowego {i nowego rodzaju firmy. Bylam Swiadkiem, jak ksetalrowala sig toisamosé ,preedstawiciela handlowe- 3, sledzac caly daies rozméw kwalifikacyjnych podcras rekrutacjt na wolne sta- 96 Elizabeth C. Dunn nowisko w Lublinie, Wérdd dziewigciu kandydatéw nie byto ani jedne) kobiety, a wszyscy, z jednym wyjatkiem, byli poniie) 30. roku zycia. Zespét przeprowadza- jacy rozmowy, w ktérego sktad wchodzit dyrektor okregowy i dyrektor sprzedaéy, pprowadzita Iwona, psycholodka preed trzydziestka pracujgca w firmie jako specja- lista do spraw rekruracji" Iwona rozpoczynala rozmowe pytaniem kandydatéw o ich oczekiwania i o to, jak wyobraiaja sobie dzieri pracy. Wszystkich dziewigciu kandydatéw bez wyjatku ‘odpowiedzialo, ze chca byé preedstawicielami handlowymi, poniewai lubia ,ruch” j nie znosea siedzenia za biurkiem. Nastepnie Iwona pytala 0 ich doswiadezenie za- wodowe. Wigks2osé z nich pracowala jud w caterech cry pigciu firmach, mimo ie byl eylko cztery lub pig¢ lat po studiach, Jednak krétkie okresy pracy nie przeszka- daly Iwonie. Powiedziala mi pédnie), te ludzic zwykle pracuja szesé miesigcy tu, pigé tam, a ona i tak nie oceekuje od praedstawiciela handlowego, #e ostanie na dhuie), Uzupelnianie stu stanowisk praedstawicieli handlowych stanowito dla niej pelnoetatovra prace, Gdy ostatnia osoba wyszla, nasza czwérka zaczatadyskutowae, analizowaé i pordwnywaé kandydatéw. Iwona sklaniala sig ku meécryénie, ktOrego nazywala ,rugbist,’.Jego krepa, wedhug nie), czynilazniego odpowiedniego kan- ddydata, miat bowiem w sobie site agresjgi dynamizm wymagane u praedstawicieli handlowych, Odraucilainnego kandydata, bo bytzbytcichy i spokojnys stwierdzi- fa, 2e ,on co$ ukrywa’, Rozmowa byka prowadzona w taki spos6b, aby umoiliwi Iwonie stawianie tego rodzaju sadéw o osobowosc i predyspozycjach kandydatéw, Jej zdaniem predyspozycje byly wainicjsze nit. doswiadezenie pracy w 2awodzie. |.Moina kogos wyszkolié w spraedaty — powiedziala, ale nie mozna wyszkolié ko- {0% na osobe bardzic) energiczna, bardziej zwinng czy na ekstrawertyka’, Kluczowym pojgciem we wszystkich tych dyskusjach byl sruch”, ,Ruch’ z2- miast byéznakiem niestabilnosci, poraiki cry lekkomysInosci, postrzegany by! jako counaka odwagi i innowacyjnosci, Co wainiejsze, w naszej dyskusji o kandydatach uch zmienit sig z czynnofci w ceche osobowoici. Te same wlaSciwosci, jakie mene- dicrowie pokroju lwony uznawali za pozgdane dla gospodarki (clastycznose, phyn- noéé, zmiana), stawaly sig aspektami ludzkie} osobowosci. Proces rekrutacji prac prowadzono w sposéb pozwalajgcy komisji dostrzec owe cechy osobowosci tak, jak “objawialy sig na powierzchni cial kandydatéw ~ poprzez ich ubranie, gesty glosy charakterystyczne zachowania. Praedstawiciele handlowi, tak samo jak ciaka mene- "AG wprowadilarestrykcyjny limit wicku dla nowyeh preedstawicieli handlowych: musi ‘by ponié) 3. roku yea. Iwona uwazaa, 2 stars ludzie -po prostu nie maj ily” do te) pracy Rozdeia! 5, Frugo: marketing niscouy i produkcja elastycench cial 7 row i praedmioey przer nich posiadane, stali sig ikonami nowego systemu go- sig spieseac, aktywnie preemieseczajac produkt zfabryki do preyjmujac zaméwienie, jak to robili przedstawiciele firmy ‘czasach socjalizmu), ludzie ci mieli preyczynié sig do transformacji fry i cake) podarki. Sposéb, w jaki sckolono nowo zatrudnione osoby, umacniat prackonanic, ze by- pprzedstawicielem handlowym sprowadza si do posiadania pewnych cech osobo- ci Iwona i ej wspélpracownicy pusiczali kaidemu praedstawicielowi film o au- rezentacji Film ilustrowal, jak okazywaé takie wewnetrene cechy jak witalnosé, jacielska postawa, a takie jak poprzez odpowiednie ubranie, mow ijezyk ciaka ray wraenie pewnoscisiebie. Chodzito w tym wszystkim 0 to, aby wewnetr2- cechy praemicnily sie w drialanie, ktére 2 kolei wywola w hurtownikach i kie- mikach sklepéw spozywezych inne dzialanie ~ zakup. Raz do roku zapraseano tawicielizcalej Polski, rakze tych nowo zatrudnionych, na dwudniowe szko- Tenie, podczas ktdrego dziat kadr AG prowadzit wykdady na take tematy jak ptec negocjacji, ,kreatywne mySlenie” i ,etyka biznesowa’. Celem szkolenia nie preekazanic preedstawicielom jakiegos zbioru faktow. Szkoleniowcy naklania- yjracnia sie wlasne) ,mentalnosci” popreez psychologicanych, Oczekiwano od nich -badania wlasnego charakteru i zmiany sposobu myslenia. W ten sposob mieli sig doglebnie energiczni, mobilni i orwarc, jak r6wnie? mieli efektywniej uze- trania€ te cechy i okazywaé je potencjalnym Klientom. Preedstawicielchandlowii firma zaangaiowali sw taka sama budowe niszowe- -wizerunku, jak kampania frugo. Po pierwsze praedstawiciele spraedawali siebie sgrzerekrutacyjne}: podobnie ak produkt, ktdry ma przeniesé swojecechy na kon- imentéw; kandydaci reklamowalisiebie jako pracownika zdolnego przeniesé swe y zardwno na firme, jakina produkt. Po rozpoczeciu pracy ich gléwnym zada- -m byto przckazywanie cech pomigdzy firma, produktem, pracownikiem i kon- jentem. Dyrekorsprzedazy méwit do nich: ,przedstawiciel handlowy jest wizy- ka firmy”. Jarek i Mietek, dwaj praedstawiciele 2 Warscawy, zapewniali mnie, doslownie ,reprezentuja’ firme. Nawet w oficjalne) ofercie pracy napisano, ie obowigzkéw predstawiciela handlowego naledy ,budowaniei podtrzymywanie ufania klienta praez mile i przyjaane stosunki oraz elegancki wyglad”. Jeden z dy- ktoréw sprzedziy tak méwit o tym grupie nowych priedstawicieli handlowych: asx wyglad i opinia o was beds reprezentowaé nasze produkt”, sugerujac, 4 10 rzedstawiciel, a nie sam produkt, wywoluje zaufanie i dobra wolg konsumentéw. 98 Elizabeth C. Dunn. Celem calego tego budowania wizerunku byto uroésamienie preedstawicicla zproduktem. Jeslipraedstawicielebeda poruszaésigszybko, krazyémigdzy klientami i wywolywaé w nich pozytywne odezucia, co produkt te: bedzie w szybkim obiegu, Zoscaniie dostarczony przez firme, przejdaie praez sklep i opusci gow torbie konsu- ‘menta. Pienigdzezaé odnajda droge od Klienta do firmy, prayspieseajac tym sarmym obieg kapitalu. Podobnie jak w reklamach frugo i wéréd menedzerdw 2 komérkami, nisza dla ludzi dynamicanych zostala stworzona jako opozycja do osdb statycanych, secyw- nych i niewyksetalconych. W tym preypadku wzorem byli robotnicy fabryczni skonstruowani jako antyteza preedstawicieli handlowych. W jedne)2.rozméw kwa- lifkacyjnych, w kt6rej bralam udzial, kandydat wspomniat, ce w inne) firmie, w ke. ‘ej pracowal, pracownikom produkji dano moiliwos starania si o posadg pracd- stawiciela. Dyrektor spraedaiy AG i dyrektor okregowy7 Lublina nie skrywali swe- {0 preeraienia tym pomyslem. Sugestig pospiesznie odraucono, argumentujac ie skoro obie prace maja tak odmienny charakter, wykonujacy je ludzie rownied po- ‘winni charakteryzowaé sig odmiennymi cechami. Dlatego ich zdaniem preejscie 2 jednego zawodu do drugiego bylo niemoiliwe”. Kiedy pytalam pracownikéw Alimy 2 dziahu sprzedaiy, marketingu i finans6v, dlaczego nie motna praeniesé pracownikéw faycznych do innych zadatiw firmie a- bo dlaczego nie motina pracy zorganizowae w taki sposbb, by robotnicy mieli wicks, odpowiedzialnoséza produkcj, nieuchronnie padata odpowied#: To sq proscilu- die”, .Prosty” w jgzyku polskim ma wiele znaczes. Dostownie oznacza ,nieskom- plikowany” lub ,prostolinijny”, ale cagsto jest eufemizmem dla snicinteligentny”. ‘Obraz bezmysinych -lub niezdolnych do myslenia—robornikéw preenikal pro- «ces produkeji szegélnie w sferze kontrolijakosci. CzgS¢ tstéw na réénych etapach procesu produkcji przeprowadzana byka przez robotnikéw. Wymagano od nich sci Jego wykonywania instrukcji i zapisywania wynikéw, nie dajac im modliwosci de- cydowania o tym, jakie wykonaé testy i kiedy. Mialy byé one wykonywane wedlug suczeg6lowych procedur, Dyrektor kontrol jakosci tak objasnil to preedstawicielom handlowym: ,Ludzie moga zapomniet o tescie, albo o tym, jak go arobié. Mog ie sig poczue, albo sig 2 kimé poktécié czy cos tam i zapomnieé o tecie lub ie go " W preypadka preedstawicielt obu zawod6w istnala rbwnied trudnosé prakaycana. Ogslry Aeficytna rynku miesskaniowym oraz wysokle kosty najmu i kupna mieszka uerudnialy polski? pracownikom zmiane micscaramieszkania w poszukiwania lepsej pracy. Moglo to uniemosliviae robotnikom mieszkajacym w Reeszowie precpowadeke do mist, w kebrych potrzebowano prec ‘tawicieli handlowyeh, Rozdaial 3. Frugo: marketing nszowy i produkgia elastycznych cial 99 obié. Dlatego w kaidym dziale mamy instrukcje, jak praeprowadzaé testy”. Ro- otnicy szybko zwidcil uwage, 2e podobne instrukcje dla praedstawicieli czy dla dy- rora firmy nie istnieja, cho€ istnieje prawdopodobiertstwo, ie i oni mogy mice dzieri lub wdaé sig w spraeceke. Dlatego odbierali je jako policzek' Robotnicy byliréwnicz rirytowani tym, ie osoby wykonujace te testy nie mogly alizowaé gromadzonych przezsiebie danych ani nie wymagano od nich wprowa- ddzania zmian w procesie produkcji. Zmiany mona bylo wprowadzié dopiero po tym, jak probki dla pewnoSei wystano do laboratoriéw kontrol jakosci, a mene- dier podjat decyziz 0 wprowadzeniu korekty. ‘Takie procedury szkolesi dla robotnikéw adradzaly prackonanie, ie s3 oni wy- gcznie fizycuna sik, robocza, a nic istotami myslacymi. W odréinieniu od preed- rawicieli handlowych, ktérych szkolono w ,myéleniu” i zewigzkach migdzyludz- kich’, robotnicy bral udzat tylko w dwéch rodzajach sakolef: kursie BHP wymaga- przez polskie wladze i kursie obshugi maszyn. Szkolenia te byly powierzchow- ich celem bytopraekazanie konkretnego zestawu informacji. Na praykad w éwi- ezeniu kt6re wykenywali preedstawiciele handlowi, proszono ich o useeregowanie oich ,reakcji na konflikt i nieporozumienia’. Natomiast na egzaminie BHP py- fano: Ile wynosi praerwa po czterech godzinach pracy?” i podawano odpowiedzi jo wyboru. Aby nie stracié pracy, kazdy musiat zdaé test. Pozwalano wigc Sciagaé crasic egaminu Gey go pisalismy, czlonkinie mojej brygady posylaly sobie liste 2 poprawnymi odpowiedziami. Inspektor BHP widzial ro, a nawet do tego zachecal. Kiedy jedna nas pogubila sie w odpowiedziach izakreslil za, podszedt i poprawit odpowied#. W ten sposdb caly proces szkolenia nie tylko praedstawial osoby pracujace fizycenie o niezdolne do krytycznego myslenia, autoreflcksji i podejmowania decyzji, ale — podobnie jak inspektor BPH — robit 2 nich ludzi niezdolnych do 2apamigtywania faktow i rozumienia najprostszych pojet. Prackonanie, ie robotnicy sq niezdolni do myslenia i autorefleksi sprawialo, ze cownicy spoza hali szufladkowali ich jako ludzi, ktorzy nie potrafig zrozumicé ian, jakie zasaly w gospodarce, a przez to w praktyce biznesowej. To zaloienie kwalifikowato sobotnikéw jako pracownikéw innych daialéw AG. Nie tylko " Szywne, sformlzowane w postaci dokumentsw procedury s4 standardem w wighszoei chodnich prredsgbinsew zajmujacych sig produkcfaYywnosel. Jest malo prawelopodobne, aby crukeje seanowilycdlowa zniewage robotnikéw. Mimo to w AG, tak w jak w innych amerykas- firmach, menedierowie uwaili ie robotncy s4 posbawieninieabgdnych umiejgenoi i nie oral im samodzidnie kontolowaé swoje] pracy 100 Elizabeth C. Dunn zostali oni podporzadkowani fordowskiemu podzialowi na pracownikéw umysto- ‘wych i fizycenych. Postrzegano ich jako wytwory systemu socjalistycenego, kere nie potrafia dostosowaé sig do odmiennych warunkéw gospodarczych, wlaénie dlatego, te nie maja zdolnosci myslenia. Na prayklad celonek dziat marketing powiedziat mi, ze: Ci stars ld, kere pracowali tutaj wezeSnic, nie rozumicja potrsby istenia marketing, Marketing zacal sig w 1993, nigdy wczeiniej go w Posce nie byl, Ludze na produlcji mick tptko wytwarza, ie sig dao; nigdy nie musili marewie sig 0 to, by to spraedae. Ne rozumiel ‘wtedy, po co jest marketing, inierozumiea tego ds Marketer tworzytwigc analogi¢ migdzy dlugim staiem pracy, praca przy produkeji raczej nié dystrybucji, ograniczona pojetnosca i systemem socjalistycznym. nazywat robotnikéw ,komuchami” ani nie oskariat ich o preynaled- nos do PZPR. Byloby to absurdalne, gdy wielu 2 nich nalezalo do ,Solidarnosci”. Jednakie menedicrowie i preedstawiciele handlowi zréwnywali ich z stym, jak to byto kiedys" iz niewydolnoscigsocjalistycznego systemu. Jednym z czolowych at- ‘gument6w tego rodzaju bylo praekonanie, ie robotnicy sq starsi od pozostalych pracownikéw, Preeprowadzona przeze mnie ankieta pokazalajednak, Ze tedni wiek robotnikéwwynosis3lara,azatem speinialioni wymogistawianeprzedstawicielom handlowym, keérzy musieli mieé mniej ni 3 lat. Jeden z menedierdw powiedzial ie robotnicy s4.w stanie tylko przyjmowaé polecenia, bo zbyt dhugo poddani bylizhierarchizowanemu systemowi socjalizmu. Wizerunek robotnika jako ,state- 20" wynikal nie jeg fakeycanego wieku, ale2 tego, 2e wozeine korieza edukacl, robotnicy mielinacanie dluiszy staz pracy w czasach socjalizmu od pracownik6w, kkeérzy poswigclikilka lac na tudia. Jednak ci, keérzy méwili, e robotnicy sq ,star si” ~a zatem ,zdobywali doswiadczenie w czasach socjalizm” — sugerowali, 2 r0- botnicy sq pasywni, zalezni i niezdolni do niezaleinosci, jakicj wymagano obecnie nna wyésrych stanowiskach. Poprzez przypisywanie réénym typom ludzi okrestonych cech (lub ich braku) odzwierciedlajgcych réinice migday wizerunkami ,socjalizmu” i ,kapitalizmu”, pracownicy firmy momentalnie byli klasyfikowani nie tylko jako ,sprywatyzow:- ne osoby” czy ,praedmioty”, ale takie jako ,2a56b" lub ,obciaenie” 0 okreslone) wartosci. Reklamy frugo, ideologia marketingu i zarzadzania, a takbe kontrast mic day robotnikamia praedstawiciclami handlowymisprawialy, 4zjednej strony staly cosoby kojarzone 2 produkcja, zacofaniem, brakiem krytycznego czy analitycznce® mmyslenia, kolekeywizmem i nieumiej¢tnoscig innowacji, z drugiejzas—niepreecict Rosdeial 3. Frage: marketing niscowy i produkja elastycenych cat 101 je ruchliwi, aktywni, nowoczesni menedierowie cry przedstawicicle handlowi, daigki swe) samoswiadomosei weigé ucryli sig czegos nowego. Tak jak 2w0- firmy ,2asobem’,lecz ,obcigéeniem” (por. Kornai 992, xxv; Martin 1992). W wy- zeniu zarzadu clastycenose” mogla pojawie signa hai fabrycan) tylko w po- Sc” sity robocze). A jedynym sposobem zmniejszenia ,obcigienia’ ikéw byta redukja zatrudnienia’. (Obraz robornikéw niezdolnych do preeszkolenia, czy to z powodu usposobie- ia, czy braku wredzone) inteligenci, jest integralng czgécigelastycenego rezimu. jukcji w migdaynarodowych korporacjach. Jak wskazuje Wright (1998) w stu- ium dotycaacym meksykaiskich maguiladoras —fabryk, najczescienaleéacych do Amerykandw, w k:érych tania sila robocza sklada z gotowych czeSci produkty na niewykwalifikowani” s dla postfordowskiej organizacjiprodukcji w ramach arodowych korporacji ,ujednolicona tala, dzieki kedrej wszyscy ini po- a jako stesunkowo bardziej wykwalifikowani,azatem skusznie traktowani ‘wainiejsi” (Wright 1996, 200). Podobnie aby niektdrzy pracownicy w krajach socjalistycanych mogli mie¢ lepsze ,predyspozycje” do spraedaty cey zarzadza- a, inni pracownicy musza zostaé zaszufladkowani jako pozbawieni tych cech, (Ogélna zasada obowigzujaca w trakcie nauki organiza prace bezpostednie inwestycje ragra- nicone jest prosta sprowadzona 2 zagranicy wyisa kadra zarzadzajgca jest sarbnicy madrosci da lokalnych clit menedzcrskich, Od tych estatnich oceekuje sig, 2e w cease prackazywania wiedzy —chocias mote indokrynacabylaby lepszym erminem ~ wyka sg wyatkowa uwaga W cym samym case lokalng slg robocea pedlem rynkowejignorancji odmalowuje sg jako Imarksistowskiestaszydto (Coeglédy 1996, 58). Naznaciajacrobotnikbw jako ,innych”ipreedstawiajcich jako ynieelastycanych’, Jak wykazal Polanyi (1944, 73), twierdzenie, ie praca jesttowarem — osobist lasnoscig pracujacego — jest w zasadvie fikcja. Posegmentowane rynki pracy, na Nawet ten rods elastycznotc est kojarzony 2 kapitaliamem i socjalizmem. Wsaekie ogr- ia dosyceyce nmlniania pracowniksw postrzegano jako spuscizng cas6w socjalizmu. Nowe sinh wp ets pac poem wo, Key ww bk prom 102 lizabeth C. Dunn corych rine rodzajesily robocze) spraedawane sa po réinych cenach, zaleéa od tej fikcji. Jednak ieby istnialy posegmentowane rynki pracy, ktére zaleta od 216i cowania pracy w oparciu o je) jakosé, najpierw sami pracownicy musza zostaé 2x6 nicowani i utowarowieni. Marketing niszowy débr konsumenckich wspomaga ten proces. Jak pokazujg reklamy frugo, zdefiniowane na nowo relacje podmiorowosci i posiadania oznacra- jue by kims'i mieé cofto w bylym bloku socjalistycenym kategorie zaczynajgce na sicbie zachodzié, Jednoczesnie rozrdtnienie migdzy byciem a dziataniem ~ roxt6i- nienie migdzy sila robocza a pracownikiem — rSwnie sig zaciera: poprzez techniki dyscyplinarne, rakicjakrozmowykwalifikacyjnez Iwongczy wspomniane programy sakoleti dla przedstawicieli handlowych. Wefekcie pracownicy zostajanie tylko preeksztatcenizdzialajacych podmiotsw wsile robocea, uogélniony towar. Zmieniaja sig ted w rbine rodzaje sity robocze), tres jakoSciowo réznymi rodzajami towaru ikapitalem na konkretnych rynkach niszowych. Poniewai:jednostkowa toisamos¢ i pozycjannaniszowych rynkach pracy stapiaj sie, nierdwng warcosé pracy r6inych oséb zaczyna sig postrzegaé jako obra- zy roznych typ6w ludzi, a nie jako setuczny produkt spolecenie skonstruowancgo podzialu pracy cry produkt systemu klasowego. “To réinicowanie prowadai do wzrostu nieréwnosci, zaréwno warunk6w, jak i moiliwosci. Konstrukcja robotnikéw jako ,nieelastycanych’” wyklucza ich 2 ob- szatéw, gdzie mogliby zdobyé wigcej wiedzy o zachodnim biznesie oraz nawykach i wartosciach zachodnich Iudziinceresu. Skoro ten rodzaj wiedzy jest warunkiem "wstgpnym mobilnosi spolecznej w postsocjalistyczne} Polsce, ludze zklasy cobot- niceej zostai ztylu w wyScigu 0 dobra materialne i wladze. Jednak w AG pracow- icy produkcyjni nie zaakceptowali tych réénic i prob ich naturalizacji. Odraucil definicjgsiebie jako prostych i nieelascycenych, poscukujac innych podstaw okre- Slajgcych alokacje zasobéw w obrebie firmy. Dokonali reinterpretacj socjalizm, rozbijajac skojarzenia prayznajgce im nickorzystny status w zachodnie} ideologit biznesu. W tym celu podwaéyli same podstawy utowarowienia robornikéw. Za- przeczylitemu,2esq sprywatyzowanymi jednostkamiizaproponowalialternatywna forme bycia osoba. ODMIENNE INTERPRETACJE SOCJALIZMU, Jako de nowe techniki zarzadzania w AG byly preefiltrowane przez kuleurowo skon~ ‘struowane kategorie socjalizmu i kapitalizmu, robotnicy mogli podwazaé stosunki Rozdeials. Frugo: marketing niscouy i produkcja elastycnych cat 105 - spierajgc sig o anaczenie i interpretacj tych pojet. I reeczywiscie: nie obylo bez. podwaienia dychotomii. Robotnicy Swiadomie kwestionowali znaczenie jalizmu ikapitalizmu ipo to, aby oprae¢ si drialaniom kierownictwa. Twierdzi- fe ich doswiadceenie 2 czas6w socjalizmu crynilo x nich lepszych pracownikéw firmie kapitalistycene}, poniewai potrafii szybciej dostosowaé si¢ do produkeji ryjne) i wytwarzaé produkty lepsz)jakoSi. W ten sposdb zreinterpretowali jalizm” jako symbol i wprowadzali go w inny kontekst, take ewierdzenia do- natury produkejisocjalistycene| stawaly sie czeScia dysput o organizacji pro- ji w chwill obecne. Takie rekonfiguracje i negocjacje ciggnely sig nieustan- aaburzajac wysitki ustanowienia w AG amerykariskich technik zarzadzania. Wilka dni porym, jak rozpoczelam prace w AG, zapytalam Ule,jednaz preed- ciclek zwigekiw zawodowych, czy uwata, ie to, co slyszalam w Warszawie, 0 : #e pracownicy, ktérzy zdobywali doswiadczenie w czasach socjalizmu, nie yga dostosowaé sic do nowych wymagaf kapitalistycanych praedsigbiorstw. Ula ipowiedziakx My wsesc igthopracowaisy iby sbudowaéten raklad, Zebyodbudowac po wojic Ply Wige nie moga nan vera maw, nie wiry, o roby, ni ma danas mij ie joe fany shen. Tone a, ew cxzach scam wszystko byl ale. Co byl ale w soxalizme, beds se w kapializmi | powinno ziknaé. Co bylo dobre w crasach scjalizma bese | dobre crx i pow no zostak [Co bylo dobre w firme w casach socjlizmu?| No, wszystko. “To by bardzo dobry zakad. Toni ak, e weedy nic bylogospodar.Peynosliimy ys tak powinno by da, Sacer méwig, to nie musimy ta weae tak wiele amend, bo eo byla nlepsaBema w Police. Uli znacanie komplikowaly przesad, 3 to, co socalistycane, bylo niewydajne a 10, co kapitalistycene ~ bezwzglednic lepsze. Ula, jak wielu innych robotni- ‘uwatala, ze elementy socjalistycznejorganizacjipracy odpowiadaly nowymwy- 1m kapitalistycanym. Robotnicy 2 dhugim stazem, twierdzia, nie ucielesniaja zlych nawykéw”, ale posiadaja wiedzg i umiejgenosci, tre moga prayceynie do powodzenia firmy w warunkach kapitalistycznych. Pracujac w dziale [V AG prey obicraniu marchwi, nadzorze maszyny stemplu- ej date wainosc’ oraz cxyszczeniu kapsli, wielokrotnie spotykatam sig z takim sa- . Linia produlicyjna na wydriale [V mogla wytwarzaé odiywke dla dziect bad >. Kiedy robilismy odzywki, z taSmy schodzily produkty do Rosji, Arabii Sau- j, lracla, Kuwejt i Polski, Podczas jednej zmiany takiego ,dnia odiywek”, to robiligmy catery czy pigé réznych rodzajéw produktu, kaidy na inny rynek. 1 jesli pracz caly dzicti produkowalismy tylko jeden rodzaj odzywki, recepeura 104 Elizabeth C. Duna i opakowanie musialy byé-zmieniane migdzy partiami, dlatego #e— jak powszechnic ‘mnie zapewniano — kaida narodowosé ma ,odmienny smak" i polskie niemowleta nie beda chcialy ese potywienia zrobionego dla niemowlatamerykaiskich'. Crgsto adarzalo sig te, ie po make) parti 40 czy 50 ty. soikéw musielismy zamkna¢ linig, _wozystko umyé, nastawiéod nowa aly masryneri¢i rozpoczaé produkej¢zupetnicin- nego towaru. W zaletnosciod skalizmianyzamykalismy orwieralismy nanowolinig sw mniej nid trzydzieSci minut”. Brygady daa IV byly w stanie produkowaé ponad «st rodzaj6w odiywek dla niemowlat i czrery rodzaje frugo, ni liczac ,narodowych’ ‘odmian tego samego produktu. Produkcja maloseryjna pray nicawykle szybkim czasie zmiany produkej jest ko- 1g postfordowskiejelastycane} specjalizaji i komponentem produkcyjnym strategi ‘marketingu niszowego (Piore i Sabel, 1984). Robotnicy AG w mojej brygadzie, zara po tym jak ostatnia butelka parti mijala kolejne stanowiska, niezwlocanie cyscil rmaszyny, ponownie je nastawili i kierowali sig do nowych stanowisk bez wskazévwek pracloionych. Kiedy na prayklad praestawialismy sigz mies na owoce, robotnicy szyb- ko praechodzili od sterylizatora do pasteryzatora. Brygadzisci niezwtocenie odsytali tych, keérzy nie byli juz potrzebni na swoich stanowiskach do obierania marchwi czy ziemniakéw lub do oddziaku, gdzie rozpoczynano testy fermentacyjne na gotowych produktach. Kiedy zachwycalam sie, jak plynnic odbywa sig zmiana produkeji, Ma- ‘sia, moja brygadzistka, odpatla:,O tak, to sq uniwersalni ludzie. Robotniey 2 nasze| brygady moga wykonaé kaida prace w tym zaktadzic”. ‘Wiasnie dw ,uniwersalizm” sta sig Srodkiem, jakiego robotnicy produkcyjni uuiyliwobronie praedzwolnieniamiizamienianiu ich naprestizowych stanowiskach gorzej platnymi robornikami tymezasowymi. Stali pracownicy weigé zapewnial, 2 chociaé niewykwalikowani robotnicy 2e ,spélki” (agencj pracy tymezasowe}) moga ° Pewnego dna dostalam polecenie, aby porsbaéso-kilogramowy blok mrazonego masa i wrat 2.solg dorzucié go do kadai, w kre} praygotonywano odywke dla niemowlg. Kiedy zapytalam ‘menedierke odpowied:ialna za preygorowywanie nowych przeps6w, dlaczego dodajemy tye masta isoli, powiedzala, fe polskie niemowieta maja podobne gusta kulinarne jake dros Polacy nie bea cial je produltow odthuseczonych i niczawiesjacych sli. Pamys, te posecegélne narodowo- ‘ci maja swoje smal, jst elementem globalne stracegit marketingu niszonego,ktbra Gerber sos je nie tylko na rynkach zagranicenych ale rownicé w samyeh Stanach Zjednocaonych. Na prayklad Tinia sropikalayeh” produktSw Gerbera byla pracenaczona praede wsrystkim dla hisypatskojey nych Amerykanéw. "> Mnigj czas zajmuje prestawienie produkeji 2 jednych owocéw na inne, wice) preestawien= ra preyklad 2 migsa na owoce, gy wymaga wprowadzena inych masey, Najbardrej rasochlonns jest zmiana rozmiara butelek, poniewaé wymaga ona recnego prastawienia wazystich masz. Rozdsiet 3. Prugo: marketing niszowy i produljaelastycanych iat 105 _qrectywiscie zastapié w pewnych zadaniach robotnikéw z latami dogwiadczenia, Ibylo mowy, aby mogli zastapi¢ ich w pelne} palecie réznorodnych zadati, jakich od ‘nich oczekiwano. Argumentujac w ten spos6b, stali pracownicy preejimowali wiele jjgzyka clastycznckci i mobilnosci uiywanego przez management i przedstawicieli handlowych jako deologicznego usprawiedliwienia. Robotnicy 2 hai produkcy}- xj podkreslali, ze podobnie jak inni pracownicy potrafiq seybko praemieseczaé igdzy zadaniami i dostosowaé sig do zmieniajacych sig warunk6w bez straty . Tyle 2e odwrécili oni argument zwolennikéw rynkéw niszowych gloszacy, produkt dla wszystkich jest produktem dla nikogo. Robotnicy preekonywali, ie sila robocza, jaxo uniwersalny produkt dla wszystkich, byka produktem dla kai- dej osoby i kaidego zajecia. Pracownicy produkeyjni w odréénieniu od praedstawicieli handlowych nie uéy- i Zargonu zachodniego managementu ani nie okazywali ,indywidualnych’ cech teru, aby urasadnié zapewnienia o wlasne} elastycanosci, ale preywolywali stym celu swe hiscorie 2 czaséw socjalizmu. Marysia wyjasnila, ze zanim Gerber ku- /Alime, wyrwarzala ona doslownie setki réénych produktéw — nie tylko soki dla niemowlat, ale takie keceupy, déemy, konserwy czy mrozone warzywa. Tak szeroki asortyment wynikal z sezonowych zmian w dostepnosci pewnych owocdw i warzyw oraz socjalistyczne) gospodarki niedoboru. Kiedy brakowalo jakiegos skladnika do “okredlonego produktu, po prostu preestawiano produkej¢ na taki, aki moéna bylo produkowaé7 dostgpnych surowcéw. Nawet kiedy braki powodowaly tak powai- -opéénienia, xe owoce gnily w wagonach stojacych praed brama, Alima dyspono- fa produktem, keéry modna bylo z tego zrobié:alkohole na bazie owoc6w takie ccagScig repertuaru Alimy i jej pracownikéw. ‘Marysia zapewniala, ze te ciagle zmiany w szyku produkcji sprawily, ie robot- i sig wysoce elastyczni. Dzicki temu, ze musieli weigz zmieniaé zajgcia przy ji, zdobyli wiele rdznorodnych umiejgtnosci i potrafili szybko poruszaé micdzy zadaniami, Preedstawila pakit cech, uzywajac jezyka yelastycanosci” — ologii o dic sle oddzialywania w firmie. Mimo to elastycenosé robotnikéw mienia o swe elastycanosci na swe) specjalizaci, zwlaszeza na specjalizacj ich rer6w iosobowosci. Pracownicy produkeyjni natomiast ywali doswiadcze- historycenego, aby zapewnit, ie to wszechstronnatééwiadczy 0 ich elastycanosci. Roszczenie prredstawicieli handlowych do wyjatkowej efekrywnost oparte onku- 106 Elizabeth C. Dunn opierali roseczenia do elastycznosci na dokladnym tego przeciwiesstwie — uniter. salnosci cry tamiennosci doswiadcronych robotnikéw w i pomiedzy brygadami Preedstawiciele handlowi opierali swéj prestiz na wyspecjalizowanej niszy wn kku pracy; pracownicy hali produkeyjnej opierali swa ,elastycznose” na 2upelnym Robotnicy nie wigzali swych roszcveti do elastycznosci indywidualnymi cecha- mi charakteru, alex ciaghoscig ich wspdlnoty pracy. Stali pracownicy przekonywali, %e skoro pracowali razem przez tyle lat, to doskonale potrafiq koordynowaé race i dlatego idealnie nadaja sig do lagodzenia crudnosci i nieregularnosci zwig- Spaanych z produkcja. Innymi slow, preekonywali eich osobiste znajomosci ska pitalem’, a nie ,obcigieniem”, Praez tg ideologie r6znli sig esto od menedéersw firmy, kwérzy prawie bez wyjatkéw praybyli do AG po prywatyzacji i nie byli a. korzenieni w lokalnej spolecznosci. Ci ostatni probowali podniesé produktywnosé robotnikéw poprzez premie i nakladanie indywidualnych norm oraz zwiekszyé elastycanoS¢ popraez wywolywanie wspolzawodnicewa migdzy jednostkami. Stal, pelnoetatowi robornicy postraegalitezabiegi jako jalowe iodnoszace skutki praeciw- nedo zamierzonych, bowie mogly sprawie, ze pomoc i kooperacja stalyby sig nic- prakrycane lub niemoiliwe, coz kolei ograniceyloby zamiennosé robotnik6w i przez tozahamowalo plynnosé produkeji. Danka, pracowniczka2 pigtnastolenimstaiem, powiedziala mi, ze od w chwili,kiedy wprovadai sig indywidualne premie, skosczy sig kooperacja migdzy robotnikami i w efekeie ,nic tu nie bedaie zrobione” To, czy historycene doswiadceanie socjalizmu sprawia, 2c ludzie sq bardziejela- stycani, jest oceywiscie kwestia sporna. Z caly pewnoscig elastycznose, jakiej wy- ‘magal socjalizm, byla odmienna od elastycenosci wymaganej przez kapitalistyczna produkcje, bowiem produkcja socjalistyczna wymagala adaptacji do zmienne) ja- osc i podaty débr, a nie do popycu konsumenckiego”. To, ie robornicy zmienili ‘znaczenie wspélczesnego symbolu, ktérym jest ,socjalizm” jako system spoleceny ‘oraz gospodarcry, jest mimo wszystko istorne. Zrehabilitowali pewne aspekty socja- lizmu paristwowego i doswiadczenia historycanego i wtoiyi je w nowy kontekst, aby stawié czolo niszowemu systemowi na rynku pracy, ktdry dewaluowat ich iich sile robocza. Robornicy nie uwaiali, 2 socjalizm cay socjalistycana organizacja produkji byly fantastycane. Utrzymywali jedynie,2e doswiadczenie pracy w warunkach ogt- niczef, jakie narzucat socjalizm, robi z nich lepszych pracownikéw firmy kapit ‘Tem pomyst zawlagczam Katherinie Verdery: » Uwage na to zeit mi Michael Burawoy. Rosdeial 3. Frago: marketing nszowy i produce elasteznych ciat 107 j. Zamiase asakceprowa¢ osjd, 4e2wigeki zinnymi ludémi czynigz nich pra- ikk6w nieelastycanych, dowodzil anajomos, bedaca owo- pracy w gospodarce niedoboru, stanowila elastyczna odpowied# na nieela- na sytuacje (por. Burawoy i Lukies 1992)- ten spos6b robornicy wyeworzyli pewien obszar fachowe| wiedzy, ktbry po- im cagSciowo praeja¢ kontrole nad procesem produkcji. Na przyklad w dzia- ‘[butelki po napelnieniu szly do kapslownicy, potem stukotaly w dét lini az do ryeatora, nastgpnie praemieszczaly sig do maszyny etykietujacej, a na koniec sbna maszyna pakowala je w kartony. Jak na wigkszoSci linii produkcyjnych, yyny nie pracowaly w jednakowym tempie. Przykladowo maszyna na pocaatku ji mogla w ciagu godziny zakapslowa€ wigcej butelek, ni: maszyna pakujgca na j koricu mogla whozyé do kartonéw. ‘Owe réinice tempa stanowity powainy problem. Jesli maszyna pakujaca na fcu linii zwalniakai blokowala ling a do pasteryzatora, setki butelek zakapslo- yvch, ale nie zapasteryzowanych mogly staéabyt dhugo w maszynie lub na lin produkcie takim dochodzilo do mikrobiologicenych zmian itrzeba byto go wy- i. Zatem robotnicy obstugujacy poszczegélne maszyny musieli zwraca€ sicze- a uwage na predkos, z aka pracowali inn, zwazaé na problemy w produkeji srosowywae predkosé produkeji ich maszyn. Ponadto nie wszyscy robotnicy eli widzie€ sig nawzajem, zwlaszcza gdy na hai produkcyjnej skladowano palety kami. Aby rozwigzaé ten problem, robotnicy pracujacy na kluczowych stano- fh stworzyli system sygnalizacyjny.Jesli maszyna pakujaca zablokowala sig, by przy nic} pracujgce pruckrzykiwaly oghuszajacy jazgot, dajac znaé obshugu- kapslownice, 2e naleay zwolni€ tempo jej pracy. W dodatku, mimo e nakazywano pracownikom fizycenym czekaé na wyniki ratoryjne, robotnicy cegsto informowali sie nawzajem o defektach w produk- {i wynajdywali wlasne rozwiqzania. Gdy pewnego dnia kapslownica robita na ich mikropeknigcia, operator pasteryzatora wykryt blad, a gdy zobaczy! pekane butelki wypetniajgce sie woda pod prysznicem pasteryzatora, poinfor- ‘0 tym operatorke kapslownicy, ktbra dostosowala si, z jaka maszyna na~ nakrgtke. Robotnicy méwili mi zgodnie, ze taka koordynacja i adapracja, bezpostednio zwiqeane x doswiadczeniem socjalizmu, To wredy robotnicy uczyi si, jak wepslpracowa¢ i koordynowaé prace, aby zrekompensowaé wadl- éé maszyn cty sarowcbw (por. Burawoy i Lukiis 1992). W ten spossb robotnicy i opieraé sig deprofesjonalizacj. Tak dhugo, jak tempo produkcji wciaé sig ienialo, a wystepujqce problemy mozna bylo naprawié na miejscu, ycksperci” ee 108 Bliaabeth C, Dunn pracujacy w laboratorium czy piszacy sprawozdania nie mogli calkowicie kontro. lowaé robotnikéw. \LUDZIE PATRZA NA CIEBIE INACZEJ, KIEDY COS IM DAJESZ” by poradzi¢ sobicz upreedmiotawiajacymi iindywidualizujacymi skutkami marke- tingu niszowego, robotnicy podkresaliistnijace ewiaeki migdzyludzkie iw ten spo- s6b ukazywali, e modliwy jest odmienny spossb bycia osoba ~ oparty nie na indywi- dualizmie, lecz na zakorzenieniu w stosunkach spolecznych. W tej ,spotecznie zanu- zone" (embedded) koncepcji osoby ludzi definiowalo ich miejsce w sieciach relaji migdzyludzkich, a nie ich ,wewngtrane” cechy. Istota owe) rewigji form osobowych nie byl tylko cacze praernucanie sig symbolami. Takjak kreowanie ,sprywatyzowane) jednoscki” toczylo sig wokst zjawisk typu marketing niszowy, podobnie stwarzanie owe) ,spolecznie zanurzone” osoby odbywalo sig poprzcz praktyke wymiany daréw. "Te dwie preeciwstawne koncepcje osoby sq szczegdtowo oméwione w dalszych rozdzialach. To, co pragne podkreslié w tym miejscu, to fake, iz oczekiwania 2wia- zane x wymiana dardw ce¢sto sprawialy, 2e rozr6inienie migdry ,socjalistycznymi” i ,kapitalistycenymi” osobami, tak sztywno dotychczas przeze mnie zarysowane, stavwalo sig o wiele bardziej plynne. Mimo ie menedierowie i praedstawiciele han- dlowi mieli powody, aby preyswajaé cechy kojarzone 2 ,kapitalizmem”, czgsto musieli konfrontowae sig praktykami zwigzanym z osobowoscia ysocjalistyczna’, ‘a caasem nawet je stosowaé. Méwigc krétko, nie mogli socjalizmu, z jego symbo- lami, sposobami dzialania czy rozumowania, zupetnie odrauci i byli zmusceni sta- swig mu crolo, czesto wchodzac w konflikey 2 innymi grupami pracownikéw. Ni- w AG nie bylo to tak widoczne jak w bataliach o budiet na reklame. Konflikty wokdt budicta na reklame skupialy sig na drobnych produktach pro- mocyjnych, jake praedstawiciele handlowi otrzymywali od firmy. Podeaas gdy pra- cownikéw driatu sprzedaty intensywnie naklaniano do ksztaltowania ,profesjo- nalnego”,anie ,osobistego” zwigekuzklientami,kliencicagsto oczckiwali od pracd- sawicielihandlowychzachowaa typowych dlasocjalizmu W czasachsocjalizmudo- step do przedmiotéw cegsto zaleéat od wypracowania osobistych zwigek6w 2 osoba- imi takimi jak spraedawoy w sklepie, ktére deeydowaly 0 rozdziale db. Take ,2najo- mos” esto tworzonoi poderzymywano poprzez wymiang drobnych podarunk6w* ™ Obmerna terturg doyeaca podarunkénpraytig i -najomosi"w casi sojlizms pry ‘aczam w rouddaach cart | pgsyn. Bade secaeglowe oméwienie tj problemayl 70h min, Wedel 1986, Ladencra 1998, Yang 994. Rozdsiel 3, Frugo: marketing niszowy i produbcja elastycznych iat 109 jedy urynkowienie zastapito gospodarke ograniczona podaia przez gospodarks mniczona popytem, sprzedawey w sklepach zaczeli opieraé swa whadze na tym, abywajg dobra od dostawedw, nie 2a na tym, Ze rozdzielaja je konsumentom. Jako ie kontakty 2 dostawcami powstawaly ibyly ucrzymywane poprzez wymia- ,podarunk6w, klienci AG czesto nie chcieli rozmawiaé 2 praedstawicielami han- cérzy nic mieli dla nich iadnych daréw. To zmusifo przedstawicieli han- th do walkiz firma o dobra, ke6rych potrzebowali do usatysfakejonowania Klientéw. Preedstawicicle handlowi musieli skonfrontowac sig z tym, ze zjed- strony micli by¢ ,wizytwka! kapitalizamu, z drugiej za, aby dokonaé spreedaiy, eli odwolywat sig ,socjalstycenych” prakcyl. Tym samym wkraczali na teen, ie jedna z najwainiejseych zasad wprowadzonych przez Gerbera ~ utworzenie elnych budietéw na spreeda.i marketing ~ byla nieustannic kwestionowa- Te negocjacje budietowe, doryceace w zasadzie transformacji socjalistyczne} waajemno&i, byly zlozone, a linie preebiegajace migdzy stanowiskami nie jasne. Osoby na réénych stanowiskach w firmie musialy n zaakceptowaé struktury i system wartoéei socjalizmu oraz dgienia do 2ysku czy zachodnia retoryke zarzadzania Do pierwszego kontfliktu doszlo migdzy predstawicielami handlowymi a dzia- ‘marketingu, Dzial ten dysponowalstala pula srodkéw, z ktérych musial po- swydatki na reklame, promocje oraz gratisy”,takie jak T-shirty czy dlugopisy firmy. Marketerzy postanowili,e glowny nacisk bye klasé na reKlame w te- —w troche mniejszym stopniu — w prasie. Postrzegali reklame jako bardzie} teczn, forme marketingu, poniewai-docierala ona do szerse) rzeszy odbiorcéw roaproszonych calonkéw grupy docelowe rzeciwstawiali sig takiemu spozytkowaniu Srodkéw reklame. Najbardziej al im bylo dhigopiséw, koszulek i reklaméwek, krdre mo- ofiarowaé swym klientom. Znaledli sig w trudnej sytuacji: z jedne} strony keterzy AG oraz wielu klicntéw (praewaznie wlasciciele lub kierownicy du- prywatnych sklep6w) pragneli stworzyé stosunki oparte na obopélnym zysku, bowrych relacjach migdzy firmami oraz konstelacji praktyk biznesowych na- yvch przez nich ,profesjonalizmem; x drugiej ~ kierownicy bylych sklep6w * Oczywitcie réwnict w krsjach kaptalisycanych preedstawiciele handlowi daj Klientom pre- Fy. To rozmywanieco dystynkcje migdzy kaptalistycanymispoleczsstwamipienigdza a socials: sym spoleceestwami dar. Istorne jest jednak, Ze praedstawciele handlowi,spracdawcy i pra- icy desks makecingu uwatal dawanie prezentéw 2a prakeykesocalsycana i wlasnie to cy a tk kontroweryjng no lizabeth C. Dunn patiscwowych prowadzli te sklepy tak, jakby wei byly one paristwowe. Sprzeda- nie im produkeu wymagato korzystania z repertuaru praktyk powstalych w crasach socjalizmu paristwowego ~ migdzy innymi budowania osobistych kontaktw po- preez wreczanie podarunkéw. Stosowanie obu taktyk — wraz 2 odmiennymi syste- ‘mami wartoéci i stosunkéw migdzyludzkich, jakie ze soba niosly — bylo niekiedy niezmiernie trudne do pogodzenia. Jarek, przedstawiciel handlowy, ukazat te spraecznosci w podejéciu do dawania prezentéw, kiedy zatrzymaliémy si¢ w pewnym sklepie w Lublinie. Kierowniczka chciala wzigé doskonale sprzedajacq sig potrawkg z indyka dopiero wredy, gdy 2 po- {ek zing ostatnie stoikiz daniem zjagnigciny. Jarek, caly czerwony ze 2losci,cierpl wie probowal wytumaczy i jesliludzie hea indyka, co znaczy, Ze nie bed kupowaé jagnigciny, tak samo jak nie beda kupowaé more Zwyczajnie pda po indyka do innego sklepu. Kierownicekajednak nie ustepowala. Gdy wysaligmy ze sklepu, Jarek wybuchnak: Jesliludzie chea kawy, to nie beda kupowaé herbaty. Péjda do innego sklepu. Czy ona nie wie, ea rogiem sq inne sklepy? Ghupi komuch!”, Po cry dodat troche ciszej »Zatote sig, 2e waielaby tego indyka, gdybym jej co$ podarowal. Ostat nim razem, jak datem je) troche dhugopis6v, zaméwila calkiem sporo”. Zapytalam, dlaczego nie podarowa je czegos. ,Bo nie mam czego — po prostu!” — odpowiedzial dumnie, Wydawatsi¢zadowolony, ie zyskalsposobnos odraucenia starego system zalacwiania interes6w popraez osobiste kontakty i skladanie prezentow. Kiedy jed- nak by w posiadaniu gratis6w, rozdawat je kierownikom czy whascicielom sklepéw w zamian za zaméwienia lub ustepstwa. ,W koricu” ~zadumal sig — ,ludzie patraa na ciebie inaczej po tym, jak cos im dales, co nie?”. Inni preedstawiciele handlowi rméwili mi, e bez tych gratis6w kierownicy doswiadezeni w czasach socjalizmu nie wypisywali zaméwies, nie pozwalali na preeprowadzanie promocjiczy umiesaczanic produktéw AG na dogodniejszych pétkach. Praedstawiciele handlowi znajdowali sig wigc ,pomigdzy” dwoma systemami i musieli polegaé na réinych strategiach w zaleznosci od tego, czego oczekiwali od nich klienci. Albo w starym stylu ,zalatwiali” rzecz 2 kierownikami bylych sklepéw patistwowych, albo w kontaktach zkicrownikami sklepéw nowych, prywatnych czy bbedacych w zagranicanym posiadaniu kladi na jakosé, serwis konsumencki ‘inne filary wspélczesnej teoriizarzadzania. Sta wigc posrodku zmieniajacych si¢ form stosunkéw ekonomicenych i musieliznaledé narzedzia do radzenia sobiez gru- ami klient6w o diametralnie rSznym pojgciu o tym, jak sig tobi biznes. Robotnicy fabryczni byli oburzeni odplywem daréw z firmy do praedstawiciel handlowych. Postrzegali budiet reklamowy nie jako odrgbny strumieti wydatk6w, Rozdziat 3. Frugo: marketing niszowy i produlejaelatycenych ciab m1 Jc jako cue ogblaego budicta firmy i dlatego prackonywali ie pienigdze wydane pa dhugopisy czy samochody dla preedstawicieli handlowych to pienigdze niewy- dane na wynagrodzenia. W rozialeniu robotnik6w nie chodzito jedynie o to, jak dysponowaé Srodkami firmy. Byl to spér dotyezacy metod, za pomoca keérych Bpewarzano w firmie r6ine formy os6b. Robotnicy produkcyjni nie postrzegali dhu- gopis6w i koszulek jako naregdz, dzieki kxérym praedstawicile handlowi budo- [wali kontakty z kientami po to, by wigce) spraedaé,lecz jako podarunki od firmy dla nich samych. Uznawali, ze podarunki te sq na wlasny uzytek praedstawicieli handlowych i maja na celu stworzenie osobistych zwigzkéw migdzy nimi a fir- na, Robotniy fibrycani nie spreeciwial sig temu, de pruedstawiciele handlowi ptrzymywali podarunki, ale byli rozcearowani tym, Ze firma nie zaproponowala lobnych podarunkéw pracownikom produkcji. Robotnicy sugerowal cxgsto, Bee wykluceajac ich tego systemu wymiany ,dar6w”, firma traktowala ich ne jak dz, ale jak proedmiory. Sprawa byla drailiwa i powracala w nicoczekiwanych momentach. Kiedy otrzy- jatam kiesconkowy kalendarz z logo firmy, robotnica Arlena skwitowala to gorz- 0: »Maja takie dla wszystkich, tylko nie dla nas. Ale oczywiscie my nie jestesmy Tudzie, tylko murzyny”. Slysec to, oniemialam z wradenia. Arlena nie zdawabaso- bie spray, jak szokujaca dla amerykatskich uszu mote byé tak rasistowska termi- nologia. W Pole, gdzie nigdy nie byo znacaace| carnoskere} populaci i gdze poleczesistwo nie est spolaryzowane woke relacji rasowych, termin ,murzyn” nie _jest uwaiany za specjalnie nienawistny czy chociaéby nietaktowny. Preekonania od- “nosinie rasy i etnicenosci sq w Polsce zupetnie 2naturalizowane, Uwagi, kt6re w Ame- Jc bylyby obradiwe, tutaj prayjmowano bez komentarza™ Arlena zatem ial Ina myzli id w jj odcauciu firma traktowaba robotnik6w jak ,niewolnikéw" cry “snie-osoby” w sensie abstrakcyjnym. Usywajac stowa ,murzyn”, podkereslita swe przckonanie, ze podarowanie kiessonkowego kalendarza wyraialo pewien rodzaj Hludakiego stosunku migdzy firma jej pracownikami i klientami,z ktérego pracow- nicy produkcyji - uznani za maszyny czy niewolnikéw — byli wyiduczeni Kwestia samochodéw, kt6re takie mialy logo firmy i pochodzily z budieru na sprzedai:i marketing, byla jeszcze bardzie} zaogniona. W trakcie negocjacji kontrak- jowych migdzy zwiqzkami zawodowymia AG postawiono wymég, aby przedstawi- ® Potocany easizm ~ obejmujacy antysemityam i upraedzenia wobec lui ciemnoskérych ~ do tego stopaia nie wabudea kontrowersj w Polsce, i edna 2 kawiarniw Rreswowie nosila nazwe Mu mck”. Zadne| x pytanych practe mnic osdb nie wydal si to niewlaiciwe..To nazwa jee} marek ~ slysealam, kiedy pytalam, ak to modiwe, aby kawiarmia mogla micé tak rasstowska narw. m lizabeth C. Dunn cicle handlowi — ktérzy nie byli zrzeszeni — praedstawili swe dowody rejestracy}- neiwtenspos6b udowodnili,epojaady weigznaleéaly do firmyi nie byly prezentem ‘od nie}, W oceach wielu robotnikéw produkcyjnych dial marketingu i spreedazy codprowadzal Srodki AG albo na cele nieproduktywne i niepotrzebne, albo prosto cei preedstawicieli handlowych, odbierajacw ten sposdb rabotnikom nalei- ne im pienigdze oraz status pelnoprawnych ,osdb”. “Ten sam marketer, kt6ry z lekcewaieniem odnosi sig do robotnikéw jako »tych searych luda” i redukowat ich do reliktsw z ery socalizru, powiedzial mi, Zero botnicy: nie rotumicja, dlacaego powinnimy wydawaé wsrystkie te pienigdze na marketing, czy te da ccego prredstawicielehandlowi powinn dostawatsamochody i dobre weynaprodzene.Prayla dja sg naseyn wyeatkom i postraegaia je jkopienigdz,kxore moglyby byé dane im. Uwazaja fe cedko praca {nie rozumiej,dlacego te pieniaze im sg nie naeia, Wydaje im sg te pieniadaewycignig2ich Kes (M6j rozméwea nie zauwatyt jednak, é robotnicy produkcyjni postrzegali firme jako rodzine, w krére) zasoby jednej osoby byhy zasobami wszystkich i winny bye dziclone réwno. W dodatku wigkszoS robotnikéw weiaz wierzyta, ie w stosunku ddoswych pracownikéw firma powinna spetniaé tg sama quas-opiekusicza role, jak, codgrywala w czasach socjalizmu i, w zamian za ich prace, powinna ,trosaryé sig” 0 robornikéw marerialnie i symbolicanie (Verdery 1996, 61-82). Podtoiem skarg robotnikéw byto prackonanie, ze ludzie sa ze sobg powiazan. azatem maja wobec siebie zobowigeania. Z takiego punktu widzenia zobowigzania i anajomosé wyrazana jest poprzez. wymiang débr. Ula — jedna z przedstawiciclek pwiazkéw zawodowych — wylotyla to doskonale w napisanym dla firmowe) gizety tekicieo pracowniczym funduszu spolecenym, Fundust —jeden 2 najwatniejszych sposobéw, w jakie firma ,toszcryl sig o pracownikéw, weigt chwial sig na kra- ‘wedzi niewyplacalnos “rudno mi gods sig x te i w kapializmie wsrysey maja eroszeryt sig o seb samyeh Micsckamy eazem, pracujemy razem i musimy sobie pomagaé. Crasem ludie, key duo 2° tabla, powinn’ si poswigci i odstapié kawalek core rym, kerry zal sigw trudnych ok licenociach. Prackonyjgc, i ludzie nie stanowia wylacznie jednostek, ale sa (i powinni bye) spo~ Jecznie powigzani, Ula proponuje zupelnc inny ideat .osoby” i relacj osoba-pra Mydeledigenyene doy petencns kb rorviganle wrmagt pono poceny taj Prado anon okonle jae crown anata apie sktor, brygadzistaw zakdadzie raemieslniczym. 1: Meni kencepopne ma mie w acc wymaplech ba nal, erp falc ubwydane, myles ayteyenep. Prakidowe now nian rojo firmie budowlane} lub technologicene), analicyk gospodarcry. “abel. Glowe peyton vtoowane w warfconnl pracy ¢Mpdene keaywne oj w neha Key ocho wea do- ic dj dnch uch eva | poi nongch pont: Tego pan. cbsjmuj extn apes lamowyc, pecmlkowsadowyeh proelentow ad. Bexpiecesewo Pornyatowose innych ob i mgeanose ‘Wopildratanie Kierowanie Kontakey 2ewngtrane Po skonstruowaniu systemu praystapiono do oceny kaédego stanowiska pracy przypisujac mu punktacje wynikajaca 2 preyjcte skali. W tym samym caasie stwo- raono bardzo szczegdlowe opisy wszystkich stanowisk. Preetozeni byli odpowic dzialni za to, aby we wspotpracy z zesy 2m przeprowadzajacym wartosciowanic prepay tei etpcoaon Pcp onan er) tie es tse nn e See ed amageaesateg an Du Meares nets era bree ae praykhadu, kategoria sinnowacyjnose i kreatywnose", bedaca cagcia wspétczynni- Rect. * Oro nickeére oceny punktowe rStaych seanowisk:archiwistafrmy 11 laborant 123-35 sta 0 Blizabeth C, Duna Drugim elementem procesu wartosciowania pracy byto stworzenie nowego syste. ‘mu oceny pracownik6w: Kady mia! byé oceniony w formularau (2 miejscem na do. datkowe komentarze dla wsrystkich zaszeregowanych powyie} poziomu pracow kaprodukgj”) stworzonym w oparciu.o uniwersalne czynniki pordwnaweze. Mene- dicrowie odpowiedzialniza oceng swoich pracownikéw mieli do dyspozycjitrzynas- cie kategori2 tabeli 4. punktowanych od jednego do pigci. Kady punkt mialw ‘waé na wysokosé premii motywacyjne}, podnosrac ja 0 okolo 1-2% wynagrodzenia, Zojomose wlasnych obowigehiw ‘Wiypelniani obowiarkiw ‘Wiedea («ym umijgtoi ronwigzywana probleméw i wykonywania wielu da) Prajawinieinijayny Opowiedsilnodé(wasace 2a majatek) layeznose(orwatost na nowe poms) Keatyrnoi (amiejtnoé konstrukeywnego i neszablonowego mySlenia) Komunikaywnode (dolnoiéprecyzynego i logicnego wyraania si) Praca zspoows (jana i eflaynosé we waysthich serach, uniejgmnos®urzymywania dbyeh reac innym)) Usraymywaniekoncaktw oban sporafiemy Zdolnosipreywédeze ‘Umino dabywania informa (cy pracownk pot sybko i skuccniedocieraé do informacj) Kenai roxwsj Tabela 4. Kategorie oceny pracownikiw Zespét praeprowadzit wartosciowanie pracy, aby opracowat pozomie obiektyw- nq naukowa metode okreslania réinic placowych. Cytowany w jedne}z ogélnopol- skich gazet dyrektor personalny AG wyjasniak: elem, jak sobie zalodylismy po- dejmujac decyzje 0 preeprowadzeniu wartosciowania czy tet kwalifikowania pra- gy jest zobiekeywizowanie pomiaréw pracy i racjonalne zxéénicowanie plac” (cyt za: Batik 1996). Ma to decydujace znaczeniew frmie, w kt6rej gwaltownie powigh- sza sig réinica migdzy najniészym i najwyészym wynagrodzeniem (co akurat 4 ‘miejsce w calej Polsce). Jak powiedzial mi dyrektor personalny: ‘Wenig firma bla nace organizowana, co prckadao signa stosunek mig plac |p Inny byt kone pracy. Paeprowadaone oceny 4 praweaw rewolucawsposobiewartsciowsnit pracy: lima bardzo suena, Many cale diay hadryehkiedyie byl, jakspracdatimarksie onto ako. Pj sig nowe vsti doryegce reac miedzy praca plc. Chey us ile day frie nowe tans jak pwn je wymagradzae. Wein wy zil® od idclogi toni yl efkeyne. Dargo usin uta, ko majaka recy wart. Mi Siny to obi obictynieaby unk? sade yaa Rozdeiat 4. Kontrola jakosc, dscyplina i precobratanieosdb Br Proces wartosciowania pracy, mimo oraczajacej go aury naukowego obiekctywiz- mu i racjonalnosci, jest bardzo subiekeywnym systemem, ke6ry narzuca okreslony uklad relacji wladzy, a nastepnie go maskuje. Jego subiektywnos nic suzy ani nie est skicrowana prieciwko konkretnym jednostkom. Polega raczej na definiowaniu stworzeniu okreslonych kategorii osdb w konleretnych relacjach spokecenych (zob. Quaid 1995, 4-3). (Od samego poczarku system shuiy! reprodukeji i utrwaleniu hierarchii zawodo- . kxdre pojauily sig w firmie po prywatyzacji. W wyniku seri zacigrych bata jacych od 1992 roku dzialy spreedaiy i marketingu oraz.—w nieco maniejszym gopni ~ kontrol jakosci wamacnialy swoja pozycj¢ w korporacyjnej strukturze jadzy. W praeprowadzonych procesach wartosciowania pracy cechy opisujace os0- zattudnione na tych stanowiskach 2 zaloienia oceniano wysoko. Kategorie 2a- oponowane przez zespsl preeprowadzajacy oceng, take jak ,fachowose” i ,odpo- jedzialnose”, odawierciedlaly cechy prac wykonywanych przez biale kolnierzyki” traktowaly pracownikéw produkeyjnych jako negatywny punkt odniesienia lub ancyteze. Zespt preypisalréwnied wigksze znaczenie kategoriomw oczywisty sposbb ppisujacym stanowiska ,profesjonalne”, a niésza tym, kere mialy odzwierciedlaé ozycje niewymagajace ,profesjonalizmu”. W ten spos6b géma ocena w obszarach, Kkxérych robotnicy mogliz hnrwoscig adeklasowa€ pracownikéw administracy)- , jak .niebezpiecene warunki pracy”, byla nisea ni w innych. Maksymalny ik w kategorii niebezpiecene warunki pracy” wynosit tylko 10 punktdw, co ppolaczeniuz oszacowang na 6,39 waga calego czynnika ,warunk6w pracy” dawalo mmalnie 6,3 punkeu. Zajecie trzeciego miejsca (2 czterech modliwych) w kate- odpowiedrialnosé 2a podejmowanie decyzji” — praystugujacego marketerom chnikom laboretoryjnym — dawalo 10 punkt6w, zwielokrotnianych nastgpnie do eznego wyniku 30 punktéw dzicki 309% wagi cale kategorii ,odpowiedzialnose”. Co wigcej, mimo ie posaczegSlne stanowiska pracy mialy by¢ oceniane za pomo- okreslonych kryteriéws, bardzo caesto ju sam typ stanowiska decydowato liczbie unkréw, jak muprzyznawano, Widaé to wyraénie wodeworzonym w tabeli 4. klu- a analitycenym dla kategorii innowacyjnosi kreatywnose”, Objasnienia zawie- ajaprzyklady stanowisk, wskazujac ile punktow naledy przyznaéw poszceegélnych raypadkach. W ten sposdb pracownik produkcyjny otrzymuje zero punktw 2a nnowacyjnosei kreatywnose”z definicji a nie w wyniku empirycene analizy jego Analiza empirycona moglaby ujawnié, te system oceny punktowe) nie wyodeeb- fa wielu aktywnosci i umiejgtnosci robotnikéw, a tym samym nie nadaje im 2ad- EEE Ll m2 Elizabeth C. Dunn ej warroki. Wrew wyobrazeniom, te praca produkcyjna jest powarzalna i nie srymaga myélenia,utrzymanie plynnosei, a wigerownict oplealnote produl ‘eymaga ogromne wiedzy ory, jak wlaiciwie wyregulowaé maszyny skoordyno- rad pace na poszezegélaych stanowiskach. Da prykladu, ustawienie kapslowni- 1 tak, teby nie powodowala mikropknieé butelk wymagalo, aby J) operator Sale ocraymywala informacje od operatorki pasteryzatorai inspektoris krdra mo- tla rauwaiye wode dostajca sig do burclek w craic pasteryzaci, Operators kap- $rownicy musiala. wycau”, jak skorygowaé funkcjonowanie maszyny jai bedrie ‘wphyw najdrobniejszych nawet zmian na éénlace si jakotcig bute pryslane rinnych dostawach, Musiala wiedricg, jai wplyw na szklo, a wige rownick. na vetawienie momentu obrotowego kapslownicy, ma temperatura sok zmieniajaca sig w zaleinoéci od jakosci owocéw i warzyw. Scott (1998, 313) okreslt ten rodza praktycane) wiedzy mianem métii stwier- dil ie to swiedza ora. szereg uimiejgtnosci praktycanych nabytych w toku reakej ma clagle zmieniajgce sig Srodowisko".Socalstycana gospodarka niedoboru powo- owal, e ios i jakosé surowcéw wykorzystywanych do produkeji bya zmienna, f to wymagalo od robotnikéw silnie rozwinitej metis oraz wagledne} auronomit vv jel prakeykowani (Buraoy i Lukics 1992). yElastyeznoi”,o kre} posi byl prackonani pracownicy produlcyjn,dotyezyla postugivania sl mei polegs- zens dostosowywaniu sg do zmiennych warunkGw produkcji. Ta forma wiedzy by- Ja jednym zKluczowych czynniksw obnizajacych kosery produkt cwigkszajacych je} oplacalnos, jednak proces warrociowania pracy nie dysponowal procedusani Aimodiiajgcymi je) pomiar lub choéby 2rekompensowanie tego robornikom. Méi cwyimazywano nie tylko dlatego, ie nie poddaje sig kodyikacjom i generalzaciols (por Scott 1998, 316). Uznanie jj istienia i ego, ira zn) korzyt, mogloby ujawnié wadliwoSé wyewarzanych w ramach systemu kontrol jakosci projekcdw standaryzacji, kodyfikacji i oceny. rocedury wartosciowania pracy izwigzane 2 nimi wymazywanie métis prow Ahly do racjonalizowania i depersonalizowania relacji wladzy wewnatefirmy: P- es oceny nadawalsystemowi autoryteru ,obicktywizmu’ i ynaukowosi", ult)” swajacspoleceng nature whadzy w przedsigbiorstwie. Dyrekcor personalnys mow j vuniknigciu zazdrose i rywalizaci, miat na mysii polieyceng walk 0 wykor7¥" ‘tanie érodkéw firmy preeznaczanych na wysokie wynagrodzenia, shuabowe sam” chody, miesckania pracownikéw sprzedazy i marketing oraz. kkierownicrwa praed= sigbiorstwa. Firmiezalefato, aby robotnicy izwigakowey preestali prorestowac Pot, tiavko rosnacym rOznicom w wysokosel wynagrodzets i dodatkow. Dlaego te Rosdsial 4. Kontrolajakoie, dycyplina i pracobraéanie osib 9 tarcaylo stworzznie systemu. Duio wysilku wozono w przekonanie pracowni- 1 system jest ,potrzebny” i obicktywny. ,Proces wartosciowania pracy po- ieliliimy na kilks etapdw” — méwit “Raccrpospolte” dyrektor Reacts Na ie cheeiimy prckonaépracownikéw o potacbie 2mian co udalo nam sig naé dzieki odpowiedniej polityce informacyjne)". Perswazja pry forme arykulw w guzetce pracownice), ankety soja can’, kee) pracownicy mogl anonimowo zgoséskargidoryerace obowia jacego systemu wynagrodzeti spotkas shuiacych wyjasnieniu procesu wartoscio- pracy uczetnictwanajanigjrych menediew w preprowadzann pro- su Szezeginieineresujace bly aryl w kdrych kierownicewo fry staralo yan, dlaceego nowy system jest koryseny da pracownikw. Niektre wza- jenia wskazywaly, 2e dzieki emu AG, zamiast reagowaé na zmiany w kodeksie 9, mote wreszcierealizowaé wlasna poltyks Inne podkresaly wzrostefekayw- j oplacalnoé. Menedicrowie kladli za8 nacisk na to, ze od tej pory wseyscy icy bedg anali prawa i obowigzki zwiqzane 2 ich stanowiskami. W liscie sm do pracownik6w opublikowanym w firmowe| gazetce dyrektorzasob6w ich sewierdak uy ni ee a ty aay lw pei pis was fora [pence gna ste oeny pa] peo priv pra S.Sy roi ce pesos iy olin (Aull iej dosadnie wyrazit ro w innym artykule: ae ee ee ea ee Seeder eens remain rai Rep earetierecercsen [pierwszych micsigcach proces mial poparcic liderw zwigzkowych. Jurck Goi szefzaktadowe) Solidarnosci, swracal uwage, ie: ae _Najwadniejse w kontrakcie jest [awigze rawodowy i ie to 2 rem [awigek rawodowy fKtownicrwo) Belemy ford ein prominin doy li eoort cugledai wied, petcncj, odpowiedzialnoS i wysokosé wynagrodzenia (,AktualnoSei” marzzc 1993) 4 Elizabeth C. Dunn CCiggle dyskusje i wyjasnienia byly integralng czeScia procesu praekonywania pra- ‘cownikéw. Catonek zespolu praeprowadzajacego ocene komentowal: ,Najwaéni szym clementem proccsu jest PR. Musimy wyjainié, dlaczego to robimy; pracow- nicy musea to wiedzie¢. Potrzebujemy ich opinii i reakeji’ TInnym sposobem ,perswazji” bylo ustalenie skladu zespolu przeprowadzajgce. g0 ewaluacjg. Wszyscy catonkowie byli ,profesjonalistami” z dyplomami ¢ zarza- daania lub nauk spolecenych. Dyrektor personalny na przyklad koticzyt podyplo- owe studia zarzadzania zasobami ludzkimi, specjalista do spraw rekrutacji miat skosiczone studia psychologicene, specjalista do spraw szkolesi~ socjologicane itd Ich kwalifikacje mialy 2wickszyé wraienie, ie postepowanic jest bardzicj naukowe i obiektywne oraz skuteczniej kamutflowaé drialania wladzy. Menedzer z dial do spraw pracownikéw méwik: ,Celem zbudowania zespohu w ten spos6b bylo zade- ‘monstrowanie, e wartosciowanie pracy niejestnarzucane odgémnie,ée przygorow- jnje ludzie, keéray majg morale prawo to robie”. Wiyksztalcenie i prestitcelonkéw zespok mialy gwarantowaé cof wigce) nié ,naukowose” oceny. Liczono, Ze prawo ckspertéw do przygotowywania tego typu rankingéw spowoduje, iz pracownicy zaakceptujg zaréwno istnienie systemu wartosciowania pracy jak ilicebg punkesw ‘oraz. miejsce w rankingu preypisane ich stanowisku. Moana dyskucowaé, nail a strategia okazala sie skutecena. Oboje liderzy 2 kowi sowierdali,2e wykluczajc ich ze swojego grona, zespét wyklucayt wiedze wy nikajgca 2 doswiadezenia i opart sig na samym wyksztalceniu. Ula Mazur 2 OPZZ iJurek Goédzit2 Solidarnosci protestowali praeciwko temu, ie w sklad zespolu we- sely nicmal wylacznie osoby zatrudnione w ciagu kilku ostatnich la, a wigc majace mal wiedzg o réznorodnosci prac wykonywanych w przedsighiorstwie. Zdaniem Goédaika sniedobraesig stato, 4 zespét przeprowadzajgcy wartosciowanie pracy nie skorzystal 2 doswiadczenia, jakie miaky zwigzki. RauciliSmy tylko okiem na przy- gorowany przez nich material i od razu zobaczyligmy pewne komplikacje”. Mazur dodala, ze bez pomocy pracownik6w, ktorzy byliw firmie od wielu lat izajmowali éine pozycj, zespo nie mial szans ustalig, czego potrzeba na danym stanowisku. Jednak czlonkowie zespoht nie 2goduili sig na wlaczenie zwiazkéw zawodowych. ‘Menedéerzdziahzasobéwludzkich powiedzal ie powodem ich wykluczeniabyloto, ny spr zespohu ze zwixe- ie ,nie chcemy prowadzié negocjacj na ten temat”, Publi ‘kowcami bez watpienia podwazylby jego ,moralny autorytet”, poniewai zwigzkowcy inacaej definioweli wiedze uprawomocniajaca podejmowanie tego typu praedsigwie. Jednak ostatecenie firma podjela negocjacj i punkry prayznane posacaegélnym stanowiskom ni byl jedynie wynikiem formalnych kryteri6w zastosowanych w pro- Rosdzial 4. Kontrola jakotc, dscyplina i preeobrasanie osbb Bs swartosciowania pracy. Kiedy specjalisci wykonali juz swoja prace, do rozméw pa temat ostatecenego ksztaktu dokumencu zaproszono praedstawicieli obu zwigz- Koy zawodowych. Zelosili oni seereg zastrzeées doryceacych punktéw prayznanych gélnym stanowiskom. Czy jest sprawiedliwe, ée pracownicy zatrudnieni daiale cksporcu otrzymuj wigce) punktéw nit zatrudnieni w dziale importa iza- opatrzenia (gdzic akurat pracowali oboje preedstawiciele zwigakéw)? Zwigzkowey aiali,e nie. Czy ow porzadku, ie kierownik magazynu w Gdatisku dostat wigce) 6w nit kierownikmagazynuw Rzeszowie? Praedstawicielezwigzkéw mieliinne je. Dyskutowali saczegély dotyceace oceny stanowisk pracy w poszczegslnych oriach, Efektbyt paradoksalny. Spierajac sig 0 to, kto wejdzie do zespotu, i ne- domi przyjli do wiadomos istnienie zespohu oraz rankingu szereguace- pracownikéw wedlug wartosci, jaka maja dla firmy (eamiast wenaé wartosé 162 pracza niepoliczalng i niepordwnywalna), oraz zaakceprowaliideg, Ze ran noina preygotowaé ,naukowo", rozbijajac posaceegélne stanowiska pracy na spis cech wykonujacych je pracownikéw. ‘Wehodzacdo dyskusjina takich warunkach, zwigekistracily modliwose preeciw- ena sig rosngcemu zrénicowaniu wysokosci wynagrodzest i dodatkéw mig- ppracownikami zatrudnionymi w réinych daialach firmy oraz malejacej znicy zarobkami nowo zatrudnionych i pracownikow 2 wigkszym stazem pracy’. ety system skutecenic utrwali! nowe hicrarchie i uprawomocnit to, ze niekt6- pracownicy otrzymujg wynagrodzenia poréwnywalne 2 zarobkami menedie- ‘na Zachodzie”, jezdéa shubowymi toyotami i fordami czy mieszkajawdomach canych przez Erm, podczas dy ini zarabiaja ponitej dwéch dolandw za godzing, MOTYWACJA I KONSTRUOWANIE OSOB Wartosciowanie pracy 2a pomoca systemu wspétczynnikéw wynagrodzenia two- Ho rclacje wladay, ktdrych oddzialywanie wykraczato poza ustanowienie nowych * W prakayce w wiclu preypadach wynagrodzenia nawych pracownikéw (np. w dale matke- ub dale sekoleniowym) praewyiszaly pense innych menedicrow éredniego secacba,zwase~ w takich departamentach jak dzial spore, gdzie wigkszodé pracownikw bylazatrudniona firmie od wie a. * Catonkowie kierownicewa AG nie wawnil mi swoich zarobkew, jednak menedicrowie Ger- ori te yon prbmyraae wregrodeien mpm mension We 136 Elizabeth C, Dunn haierarchii i uprawomocnicnie r6inic w zarobkach i prestiau. Umacnialo ides ,spry- swatyzowanych jednostek” irekonstruowalo pracownikéw jako aspoteczne monady: summy cech mierzonych wedlug ogélnych skal opierajacych si¢ na wspélezynnikach ‘wynagrodzenia. Zastosowanie technologii kontrolijakosei w stosunku do pracowni- kw bylo techniika dyscyplinarna, ednak nie produkowato opisywanych przez Fou- ceaulta (1975) ,podatnych cial”. Raczej dokonalo transformagji niektérych (ale nic -wszystkich) pracownikéw firmy w osoby samoczynne i samoregulujace sc. «Z0vigk- szytozdolnose” pracownikéw stalego obserwowaniai poprawianiasamych siebiena podstawie norm ustalanych przez firme, podobnie jak proces kontrol jako‘ci ewigkszat zdolnose” robotnikéw produkujacych odiywki do zapewnienia de pro- duke jest zgodny ze standardami koncernu. ‘Wyjasnieni tego, jak proces oceny pracownik6w ,wytwarzal”sprywatyzowane jednostki, wymaga, aby zaczaé od drugie| funkcji praypisywanej wartosciowaniu pracy przez menedieréw. W artykulach prasowych, newslerterach skierowanych ddo pracownikéyr i romowach 2 antropologami odwiedzajacymi firme menedic- rowiezajmujacy sigzasobami ludzkimi twierdaili, ze wprowadzenie systemu oceny punktowej i powiqzanie go 2 wysokosciq zarobkéw bedzie miato skutek ,morywu- jacy’- Uwaiali, ze praed wprowadzeniem systemu oceny pracownikéw siatka plac bardzo mocno wigzala wynagrodzenie i pozycig ze stazem pracy; pracownicy nic ‘mogli kontrolowaé swojej pracy, nie mielifinansowych zachet do tego, by ja popra- swiaé,aniiadnego wphywu na decyzje dotyczace wysokosci swojego wynagrodzenia ‘W ramach nowego systemu ~ przekonywali ~ pracownicy beda mogli spojrzeé na ‘wyniki swojej oceny, wskazaé slabe punky, poprawié je w ten sposdb zyskaé prawo do awansu. Kiedy to zrobia, ich zarobki i premie werosna. COpinie te nalety rozumieé na dwa sposoby. Po pierwsze take rozumicnie moty- _wacji jest wvigzane z metodologicenym zalozeniem, ie ludzie sq indywidualistami Podobnie jak rachunkowose oczyseczala transakcje7 ich spotecznego kontekstu po to,aby talysigone policzalnymii dajgcymisigzaksiqgowac,faktami”,systemoceny pracy rozpatrywaljednostkew niemal catkowicym oderwaniu od wspétpracowniksw i procesu pracy. Metoda wartosciowania pracy wymagala od menedierdw isamych pracownikévs, aby patrzyli na osoby zajmujace dane stanowisko jak na zbiér wiedzy i predyspozycji, Nawet kategoria ,wspdpraca’ kierowala sig do wewnetranych cech jednostki, a nie jej zewngtranych relaciz innymi pracownikami firmy. , Wspétpract otyczyla bowiem ,umiejgtnosci” pracy zludémi, rozumieniai morywowania ich, nie charakteru konkretnych relajizinnymi, Ludzi trakrowano podobnice jak marchew- ki: pozbawione kontekstu przedmioty, migdzy ktérymi nie zachodza Zadne stosunki. Rocdsiat 4. Kontrolajakoici, dycyplina i preeobraéanic ossb a7 ‘Wainym elementem przyjetego przez menedieréw AG rozumienia ,motywa- ji” byt wlasnie taki indywidualizm metodologicany. Dyrektor personaly zapytat manic: ,Jako Amerykanka uwielbiasz indywidualizm? Ludzie tutaj nie. Obawiaja ‘sig go, boja sic samotnoéci. Sity dodaje im bycie czeSciq masy”. Wigzal to z kwesti, motywacji, ewierdzac, ie bez monadycanego indywidualizmu ludzie obawiaja sig pracowaé cigée), wyrééniaé sig i zarabiaé wigce) niz inni, Duze znaczenic miala prawise’ i ,zandrose’: menedicrowie i pracownicy skatiyli sig, 4 jesli tylko ktos ‘ma wigce} nizinni, natychmiast sporyka sig zazdrosca, plockami i ostracyzmem. “Menedierowie AG uwaiali, ze ludzie — obawiajae sig ,zazdrosci” innych — “wychodzié praed seereg i nie wykonuja swojej pracy najlepie), jak potrafig, System ‘wynagrodzeri, w keérym osoby ,lepsze” i ,bardziej wartosciowe” dla firmy otray- muja wy2sze wynagrodzenia, nie bedzie ,motywujacy”, dopdki ludzic nie porzuca socjlistycznych postulatéw réwnosci, nie uznaja réinic migdzy jednostkami za ‘octywiste, nie zacing dazyé do tego, aby sig wyrddniaé w sensie bycia lepszym od innych. Zdaniem menediera dziahu zasobow ludzkich: “Terarludaie muse zaakceptowaé rbniceplacowe. Wysokoéé wynagrodzenia powinna pocostaé ‘ajemnica, ale nie musze sig wsrydait ego, de je jestem dobry, eo zarabiam wigce| nit inn Ludie musca po prost zrozumiet,dlacego jednizarabiaj wie nit inn. Musea po) in Aosta wig), bosa epi] wyksztlceni, maja wicksee doswiadczenie i komperence /zorem marketingu niszowego kontrola akosciiocena pracownikéwkonstruowa- ludzi w postaci zbioréw cech i kategorii, kt6re mozna precyzyjnie mierzyéi okre- ich wartose. System kontrol jakosci zmienit osoby pracujace w Alimie w odpo- ed nik postfordowskich pracownikéwwSeanach Zjednoczonych~zamiastaktyw- podmioréw sali sie noSnikami zasob6w i obcigées, ktérymi nalety zarzadzaé >. Maurer 1993). W ten spos6b réine aspekty osobowosi zostaly wystawiane oddzialywanie menedzersw, treneréw, a nawet Swiadomego ,ja”. Wiedzac, co Zy spoprawie”, pracownicy moga douczyé si, praeceytaé ksigaki, zmienié na- ipo to, aby uzyskae lepszy wynik w indywidualnej ocenie okresowe) iuczynié ie oraz swojg prace towarami 0 wigkszej wartosci, ‘Menedzerowie uwaéali taka fragmentaryzacje za motywujaca. Jesli pracownicy ja obszary, w kidrych wypadaja stabo, i wiedza, 2 ich wynagrodzenie zalety od iesienia wynikéw oceny, beda cigako pracowaé, aby je poprawié. Jezeli punk- inowacyjnose i kreatywnose” stanowia duéa czeéé calkowitej oceny preed- |i handlowych, co niski wynik uzyskany praez ktdregos2 nich w caasie oce- racownikéw ,zmotywuje” go do stania sig bardaiej innowacyjnym i kreatyw- 28 Elizabeth C. Dunn nym ~ rozumowalo kierownictwo. Jest to dokladnie ren sam schemat, co w pray. padku protokotéw kontroli jakosci. Jeslirozbijemy proces produkcji na dajace sig rmierzyé clementy, to zastosowanie wobec nich racjonalnych usprawnien poprawi produke jako calose Ta koncepcja stala za programami szkoles zakladajacych, Ze pracownicy mog, podjaé wobec siebie lub swoich wspétpracownik6w te same dzialania, ktére zwykle podejmujg wobec produkeéw. W trakcie moich badai waiglam udzial w dwéch programach szkoleniowych. Pierwszym byt trzydniowy warsetat przygotowany przez drial sekoleniowy AG dla Sciagnietych z calej Polski praedstawicieli handlo- wwych. Sesje obejmowaly kurs etyki biznesu, krearywnego myslenia i negocjacji. \W caasiesekolenia uiywano réinych popularnych technik. Najpierw poproszo- ‘no uczestnikéw 0 wypelnienie kwestionariuszy, w ke6rych oceniali swoje postavy i cechy osobowosci. Na prayklad w ceasie sesi dotyezacych negocjacji uczestnicy zaczeli od ocenienia w skali od jeden do dziesigci, na ile gadzaja sig z nastepu) ceymi sewierdzeniami: ,konflikey sq w dyciu cymé normalnym, staram sig je 1ozwig- zywaé” i ,konfike jest caymé pozytywnym, pozwala mi okresliéizweryfikowaé wlas- ne podejicie’. Kiedy uczestnicy wypelnili kwestionariusze, wyswietlono, jakdo oma- ‘wianych kwestii podchodza ,dobrey negocjatorzy”. Nastgpnie ucrestnicy odegr: scenki, w keérych negocjowali prywatyzacje ratusza, Prowadzaca szkolenie Elbi takraiyla po sali, obserwujac i komentujac indywidualne style negocjowania. Ma- terialy szkoleniowe omawialy réine typy sytuacji negocjacyjnych. W negocjacjach z»migkkich” obie strony sq prayjacidtmis w ,twardych” uczestnicaa praeciwnicy. Z optymalng sytuacja mamy do czynienia weedy, gdy wszyscy uczestnicy rozumic- ja problem i wspélnie pracuja nad jego rozwigzaniem. W innych broszurach oj sano rééne sposoby pracy nad soba, Warsztat poSwigcony umiejgtnosciom aktyw- nego shuchania nie tylko zalecat odpowiednie nastawienie psychicene, takic jak schgé zrozumienia’, ale sugerowal wlasciwe ulozenie ciaa (,usiadé wygodnie, prey mij sotwartay postawe, utrzymuj kontakt werokowy, odpreé sig i daj odczué r0z- méwey, e traktujesz go seacunkiem”) i sposoby prowadzenia rozmowy (,utzywaj zawrot6w takich jak «naprawde?r, «co Pan mysli na ten temat?»”). Podobne techni- ki wykorzystano w czasie warsztatu kreatywnego myslenia. Ucrestnicy mieli oce- ni swoje kompetencje, a po praedstawieniu im wzoru zastanowié sie, jak moga sig poprawi Takie sakolenia jescze bardziej ,orwieraly” ludzi, czynige z nich jednostki wy- posaione w podaielne wlafciwoéi. Sktonienie uczestnikéw do ujawnienia swoich ‘mys i postaw umoiliwialo nie tylko ich pomias, lecz r6wnicé zmiang. Oczekiwano Rozdsiat 4. Kontrolajakosci, dycyplina i preeobrazanie os6b 19 nich, 4 otrzyrawszy lekcjg, przystapia do pracy nad soba, pracksztalcajac swo- najglebsze mys, postawy i dzialania. W ten spos6b powstaly osoby o osobliwej crukcji,ktére poigdany rezulat w sytuacjispolecan, jaka jest prowadzenie ne- jac, esiagaja, oddziatujac nie na otoczenie lub inne osoby, lec na siebie same. Drugie szkoleric, w ktSrym weiglam udzial, siegato jesecze glebszych zakamar- osoby. Kurs ,Asertywnosé jako podstawa pracy menediera” zorganizowala .¢trana firma konsultingowa z Krakowa. Prowadzita go psycholozka Maria, tuczestnikami byli menedzerowie éredniego szcrebla duych firm z okolic Krako- 1, Najpierw Meria zapytala uczestnikew, dlaczego biora udziatw sekoleniu Ba- ia, menedzerka z Polfy, odpowiedziala, ie otraymala niskie noty w czasie ostatnie} xy pracownikow. Skaréyla sig: ,Nie jester tylko jakaé liczbq punktow! Jakies siedem, osiem stron formularza nie méwi o tym, jaka jestem naprawde. To x naprawde trudne! Nie dajgciadnych konkretnych narzedzi, aby sig poprawid!”. aria odpowiedziala: ,Bardzo waine jest, aby pracownicy, opréce. jasnego opisu ich obowigzkow, znali swoje ograniczenia i mozliwosci. W ten sposdb moga lstycznic planawaé swoja prace. Kiedy ich nie znaja, .worza plany, ktére sa nie- ykonalne”. Z wymiany 2daf jasno wynikato, ie Basia trafila na szkolenie z powo- lego wyniku oxresowe) oceny pracownikév. Mariazapewnila ja, jes skoriczy leniei wykorzystaadobyta wiedze, bedzie mogha poprawi€ swoje wyniki. Pozo- ji uczestnicy prryznali, ie byto to jednym 2 powodéw ich udziaku w warsztacie. ‘warunkach masowych zwolniesi menedzerowie obawial sig, jesli nie zdolajg ksztalcié swoich osobowosei zgodnie7 oczekiwaniami firmy, mogastraciééréd- utreymania. Maria pokazala,easertywnose wyrastaznaszego wewngtrenego nia’, ale oddzia- sje na zewnatez i wplywa na innych: [Aserywnoid] poiga na tym, aby wiedse, caego sig ce ales maze cele. W katdym kon- takcieladémi nawanicje wo wideiet rego sg che. Zajc cel. mobemy oigna€ potadany fc. Js chem rob co epic), musimy zrozumiet i prcanaliaowa,czego chcemyw kon | lectych syuaciach. W preypale organiza ery masimy wie, jak ma ona wypladaé, weedy mosemy pracpromsané xmiany,swalis lds itd. Cras, aby osignaé el, musimy podejmowae niepryjemne decyje. (Jel nie méwimy innym 0 tym, co cujemy, to nase Kontak ites nieszccry.Asrsywnodoszzeod, to wananie soe wyjatkowesc:Jestem jedya i niepowraralng sobs "-W kursie nie uczestniceyi pracownicy AG, jednak preedsigbiorswo wspdlpracowato 2 pro- je frm szkoleniowa iw praesalofi korystal jj ustug, yo Elizabeth C. Dunn Nauke tego, jak byé asertywnym i domagaeé sig od innych nawer nieprayjemnych dlanich rzeczy bez poczucia winy i wabudzania oporu, Maria zaczqla od sKtonienia uuczestnikéw do ujawnienia réénych aspektéw ich Zycia i osobowosi, Wypelnilis. ‘my ankiety dotyczace naszej pracy, umiejgtnosci,z ktérych jesteSmy dumni, orazza- chowat ktérych u siebie nie lubimy. Nastepnie Maria poprosila, abysmy poroz. ‘mawialio sytuacjach, wtérychceujemy signickomfortowo. Pytalaoto,jakmy czu- jemy sigw takich syeuacjach, a nie co robia inne osoby. Cheiata, bysmy powtarzai liste sewierdzei opisujacych osobe asertywna, uzywajac pierwsze| osoby. ,Mam pra- wo do wlasnych opin, uczué i emocji oraz powinnam je wyratac” — dréacym glo- sem powtarzala Basia. ,Mam prawo popelniaé bled”. ‘W miangtrwania éwiczet uczestnicystawalisigcoraz bardzie} pobudzeni emocjo- nalnie, Inna kobietaz grupy, Grazyna, wybuchla: ,Dlaczego nie ucea nas tego wszko- le? Mode humanigciznaa sg na takich sprawach jak komunikacja, ale my z wykseral ceniem technicenym ni. Powinnismy to wiedzied! Wszyscy sig teraz boja. Jest rylu chigtnych na kaidle micsce pracy, ie musimy walezyé". Maria odpowiedziala: .Musi- cienaucayé sig walcayéo swoje. Musicie zzznaczy€swoje terytorium. Musicie broni¢ swojego czas, przestrzeni, tajemnic i wlasnosci”. Wszystkie kobiety prayenaly, ie trudno jest méwi¢ ,nie”. ,Boje sig, Ze jak powiem «nie», szef obnizy mi oceng i stax cg pracy”. Paradoksem bylo to, Ze Maria uczyka nas, jak zadbaé o prywatna przestrze ipl nowaé wlasnych granic, sklaniajqc do skontaktowania sig z naszymi najghebszymi uucztciami i podzielenia sig nimiz grupa. Jedno z éwiczed polegato na tym, aby kai- dy opisal sytuacig, w ktdrej szef prosi o zrobienie czegos, na co nie mamy ochoty [Nastepnic jedna osoba udawala szefa, a druga ogrywala swoja scenke. Kiedy preysela ole} na Basig, jeden z meéceyen bioracych udziat w szkoleniu poprosit ja 0 wy- konanie dodatkowe) roboty papierkowe Zareagowala malo stanowcz0, Panie Dy- rektorze [okreslenie wyrazajace ogromny szacunek] proszg... Naprawde nie moge tegozrobié, poniewazjestembardzozajeta.Preepraszam...”. Mariapokierowalagru- pa krytykujqc odpowiedé Bas: ,Basiu, ta praca nie naleéy do twoich obowiazk6v: Cay nie szanujesz siebie na tyle, Zeby sig postawie?”. Basia musiala opisaé, co czula nie tylko w stosunku do scefa, ale rwnieé wobec samej siebie. Grupa komen- ‘owala je) slowa, ton, postavg i gesty. Zmuszona do odgrywania scenki razza raze: bedac na skraju placeu, wreszcie udzielila odpowiedz, ktéra zadowolila grupe" ™ Trudao wyrarg w pelniskutecanoé kursu w konstruowanta ai sggania dojego wnt jak bya oa dua. Weilam w im udaal jako zewngtrany abserwator, sade, 2 w ten sp090b zachowam dysans emocjonalny. Kiedy preys moja kolj na odegranie senki szefer” jz Rosdziat 4. Kontrolajakoici, dycyplina i precobrazanie osib 41 Stosowanie wobec lud2i technologii audytu i prowadzenie kurs6w, daigki kté- ‘mogli oni dokonaé przeobrazenia sbi, sygnalizowalo pojawienia sig w Polsce spelnic nowe) formy dyscypliny: neoliberalnej rzadomysinosci. W pierwszej kolej- oéci polegala ona na ,wpojeniu nowych norm’, tak aby ,umoiliwié organizacjom dnostkom dziclanie samoczynne” (Shore i Wright 2000, zob. tet Miller i Rose 0). Wpajaniu nowych norm stuzyla indywidualizacja pracownikéw Alimy, roz- ich na zestawy r6inych kategorii oraz ocena ich pracy i dzialait. Okresowa a drialalnosci, zmuszajac pracownikéw do rozliczania samych siebie, zapew- a, ie stale zachowywali sig w spos6b ,ozliczalny”. Szkolenia dostarczajace me- od przeksztalcania siebie powodowaly, ze pracownicy dyscyplinawali sig skutece- cj niz méglby 10 zrobié krokolwiek 2 zewnatre. To ogromna zmiana w poréw- sniu z wladza w paristwie socjalistycznym, ktéra opierala signa jawnym nadzorze ub przynajmniej na jego ciaglej modliwosci. Jednak to nie pojawienie sie wladzy bez, podmiotu lub zdolnosi egzekwowania 1odyscypliny czynily neoliberalna rzqdomysinosé zjawiskiem jakosciowo no~ m w Europie Wschodnie). W wigkszym stopniu stalo sig tak dlatego, #e 2mie- ac ludai w odpowiedniki proceséw produkcyjnych lub korporacje w minia- fo tego, aby ak- ic i swobodaic” regulowali swoje zachowania: zmniejszajac koszty, 2wigksza- arysk i podnosigc wartos. Postfordowska neoliberalna rzqdomyslnosé sprawi, ludzie bardzo chetnie podejmuja pracg, a jednoczesnie naturalizuje nicrownosci. Uczeni zajmujacy sig procedurami audytu w europejskim systemic finansowym +t 1997) lub brytyjskich uczelniach (Shore i Wright 2000; Strathern 2000) ga twierdzié, e oméwione modele osobowosci i racjonalnosci sq koniecenym mente nowego systemu pracy. Alternatywa jednak itnieje. Analiza znic mig- ‘wzorami osobowymi typowymi dla postfordyzmu i polskich fabryk ujawnia ne pojgcie natury ludzkiej, inne wyjasnienia faktu, Ze ludzie chea pracowaé (i pra- ja) cigiko. Koncepcja osoby opierajgca sig na ,znajomosciach” dowodzi, ie sa- caynne ,ja" wytworzone przez neoliberaln rzadomysInosé jest wzgledne, nawet ili stanowi daié zasadniczy element budowanego w Polsce kapitalizmu. no mnie, abym co najmnig)pigé rary powtarzal sw6j wysep, nie wytrzymalam | wybucham em. Kiedy korceylam kurs, bytam zalana tami ica sig trqslam, ua Elizabeth C. Dunn ZNAJOMOSCI Stu at komunizmu bez znajomosci!” ~artowala crasem Ela, moja gospodyni. To najgorsze przekleristwo, jakie moina sobie wyobrazié w socjalizmie!”. ,Znajomos. ci" zwykle thamaczy sig na angielski jako acquaintance lub connections. Te thima- czenia zubotaja jednak bogate i wieloaspekrowe znacrenie zjawiska znancgo w Ro- sii jako blat, w Rumunii jako pile i w Chinach jako quant (zob. Ledeneva 1998; Kharkhordin 1999; Yang 1994: Yan 1996). W polskim preypadku pojecie wywodzi- losigze zwyceaju wymiany daréw oraz doswiadczenia ekonomii niedoboru. Zinajo- ‘mosci stanow/a model osoby ludzkieji relacj spolecanych calkowicie odmienny od tego, jak wprowadzaly oceny i szkolenia pracownikéw. Wbrew przewidywaniom socjologéw (m.in. Kennedy Bialecki1989) oraz menedier6w AG koniecsocjalizmu i przejécie do gospodarki rynkowe) nie polodylo kresu tym relacjom, lecz ulokows- {0 je w nowym kontekécie. ‘Znajomosci moéna traktowaé jako horyzontalne sieci wymiany laczace Iudzi pozostajgeych w zaiylych stosunkach, Wedel (1986) pokazuje, jak celonkowie okre- Slonego ,srodowiska” uzywali koncaktéw osobistych, aby zdobyé deficytowe dobra i wymieniaé informacje. W warunkach ciagtych brakéw znajomosc byly caestoje- dynym sposobem na zdobycie poiadanych praedmiotéw. Niezalednie od tego, czy chodzitoo sklepowa, spraedajaca swoim znajomym towar spod lady (Verdery 1996: Wedel 1986, 47), nauczycicla czy urzgdnika (Szakolcrai i Horvath 1993), kedry po- rmagal zdobyé wizg i inne dokumenty, znajomosci byly czgsto jedynym sposobem ‘osiagnigcia tego, co akurat bylo potrzebne. Proces ten okreslano jako wzalatwianie spraw” (Wedel1986, 104-107). Abyzalatwiesprawy, tzeba bylo wykorzystaé dojécia, ktére mich znajomi. W zamian moina byla odwdzigczy¢ sig prezentem stosowne| ‘wartosci lub pozostawié zobowigzanie do czasu, kiedy znajomi byli w potrzebic. ~Zoajomosci” nie maja wige swojego odpowiednika w jgzyku angielskim. Nie s4 tym samym, co prayjaési ~moga, ale nie musza opieraé signa sympatii wobec kogos (choé krewn i preyjacielejakie} osoby stanowili wazna czgs Srodowiska). $q to 12 ac) sicci wymiany, drialajgce dzigki wyswiadczaniu preystug i wreczaniu prezentév Jak podkreslalo wielu autoréw (Kornai 1992; Verdery 1996; Nagengast r991; We del 1986, 81), system socjalizmu pasisewowego w duzym stopniu opierat sig na 2n2- jomosciach, kre pomagaly lgodzi¢ problemy zwigzane zdystrybucja towar6w d0- starcaaé gospodarce twarde| walury, dobywaé porrzebne informacje. Dotycrylo 10 zaréwno konsumpcjiindywidualne,jakisaczebla praedsigbiorstw. Dyrektorzy cx tw zawyiali swoje zapotrzebowanie po to, aby zgromadzié zapasy przydatne w WY Rozdeiat 4. Kontrola jakoii, dyscyplina i precobratanie ossb 3 _mianie z innymi preedsicbiorsewami, kt6re nie mialy potrzebnejilosci danego su- 00a. Kierownicy irobotnicy czesto byli zmuszeni zwr6cié sig do znajomych spoza zakladu, iby w og6le utrzymaé produkcje, Jeden 2 mechanikéw AG opowiadal na iprayktad, jak kieds musial wymicni¢ sok ,zalatwiony” w Alimie za niezbedna cxgsé Ini, zrobiong ,na boku’ przez jego znajomego 7 miejscowe? fabryki silnikéw Jotniczych. W ten spossb znajomosci zamazywaly granice migdzy konsumpcja in- iduallna i produkcja preemystowa, Innym praykladem byly znajomosci w zakkadzie pracy, kt6re ulatwialy wyno- ie fabryki réénych rzeczy dla prywatnych potrzeb. Dobre uklady migdzy pra- kami Alimy i straznikami prey bramic pozwalaty semuglowaé na zewnatre -produkty, surowee, a nawet preedmiory, ktdre robornicy wykonali na wiytek os0- sty w godzinach pracy iz zakladowych materialéw’. Znajomosci jako system relajihoryzontalnych stay sic podstawa wainego w cza- sach Solidarnosci podziaku ideologicenego na ,my” i ,oni” lub ,spoteczeisewo” .wladze”(Tymovskir993,193-109).Pojgcia,znajomosct”i,srodowiska’,uog6lnio- nascepnie w podmiot zbiorowy, jakim bylo spoleczeristwo, zakladaly calkowita mos w obrebie tych grup. Jednak znajoreosci niezawsze byly réwnymi wymianami preyskug. Mogly r6w- ied stanowié relacje migdzyjednostkamizréinych porioméwhierarchiispotecane). ‘studium dorycxacym elit politycenych i funkejonariuszy aparacu niéseego sacze- Kennedy i Bialecki okresil to jako ,wasalstwo”. Chociaé ich zdaniem robot- icy niezbyt cagsto uczestnicayliw wasalstwie, to jednak jest dla mnie jasne, e rakie cje nie tyko istialy w zakladach produkcyjnych, ale stanowily integralng czgSé funkcjonowania. , Wasalsewo nie poniia, lec. jest Srodkiem umoiliwiajacym ” —twierd2q XennedyiBialecki (1989,309).Zasadnicao rzeczbiorgc, wasalstwo relacja osobista typu patron-klient; ,lojalnose” demonstrowano, wymieniajac terialne i niematerialne ,dary”, Stary system ,morywacyjny” w Alimie obejmo- na praykad benusyinagrody w postaci obiadu w dobrejrestauracjilub weeken- re wycieczki w pobliskie Bieszezady (zob. Pancer 1985). Zdaniem wielu robot- ik6w prezenty otrzymyvano nie w wyniku jakichézastug, lecz poznajomosci.Jed- 42 robotnic, Anta, méwila, ze kierownicy davraliceasem nagrody osobom, ktére iacami byly .na zwolnieniu” i nie pojawialy sig w pracy. Czasem odwzajem- sig prywatnymi prezentami, a czasem prayshugami, ktére awiekszaly whadze » Jeden 1 mechanikiw opowiadal mi, kiedyé2xobitw ten sposdb metalowe sanki dla swojej i, Zostal tapany, kedy probowal je wynielt z fabryki. Znajomos ze stranikiem pilnujacym -wejcia porwolts mu zachowa€ sak i uniknaé kay. oa Elizabeth C. Dunn preclotonego w organizaci. Kiedy wigc jeden 2 mechanik6w uiyt znajomoic tw fabryce silnikéw lotniceych, aby 2dobyé cagéci porraebne do chtodni, mogto to by¢ potraktowane jako preyshiga wobec przelozonego. W ten spossb nawigzala sig migdzy nimi znajomoé i powstalo zobowigzanic po stronie szefa. Jak stwierdzaj, Kennedy i Bialecki,,asalstwo jest elacj obustronnic korzystna[...]. Wasl dostar- cza rasobéw i informacji niezbednych do sukcesu patrona’ (1989, 310). Osobiste kontakry z przetozonymi mialy kluczowe znaczenie dla pracownikéw ‘Alimy w okresie socjalizmu, Wigks20Sé zatrudnionych w Alimie robotnikéw st rnowili mieszkajacy poza miastem chtoporobotnicy. Najczescej jeden z dorostych alonkéw rodziny pracowal w Alimie, a drugi prowadzit gospodarstwo. Drigki ‘ajomosciom pracownicy mogli zalarwic kontrakty, ktére gwarantowaly, Al ma bedzie kupowaé od nich plody rolne. W ten spos6b wickszoéé dostaweéw Alimy stanowili krewni pracownik6w przedsigbiorstwa lub sami pracownicy Kiedy wdrozonosystem wynagrodzet zwiqzany z0cena pracownikkownacclov niku znalaly sie wszystkie znajomosci w firmie, niezaletnie od tego, czy byly pio- owe, czy poziome. Zresztqdzialania, ktérych jawnym celem bylo wyeliminowanie “zardrosei” i ,rywalizaci” posrednio miaty nacelu wlaénie rozmontowanie system ‘inajomosci. Poniewat podwadni, ktdrzy chca wyrobié sobie znajomotc z przclo- jonymi, rywalizuja ze soba 0 ich wagledy, ci, krrym sig nie udaje, pigtnuja nic- sprawiedliwose, rozsiewajge plotki i poméwienia. ,Obiekrywizm’ procedury war- tosciowaniapracyioceny pracownikéw mial wyeliminowaépotraebeutrzymywania ‘zmajomosci, porwalaé ,ucaciwie” ustalaé wynagrodzenic i preyznawaé premic, aby wren sposéb skosiczyé 2 zazdroscia i plotkami. [Na podstawie wiedzy, jake cngsto w firme mialy micjsce rézne wymiany pods- runkéw, moina odniesé wraienie, Ze poderzymywanie znajomosci nie zostato 24- raucone. Pracujac w Dziale I AG pray rozlewaniu sok, mialam okazjg za0bserwor swaé wiele takich sytuagj. Jedng 2 najezestszych bylo organizowanie imienin, c2y- Ii uroceystosci 7 okazji Swigta swojego kalendarzowego patrona. Od hali produk- cyjnej po biura menedzeréw éredniego szczebla panowal obyczaj, 2e osoby majace imieniny preynosily ciastai kaw, ktdrymi czestowali wspétpracownikéw. Czasami “ Tnnym sposobem rorbijaniaznajomos by outsourcing akich ustug, jak prowadzenie stow i lub ochronazakladu, Od dyrektora personalnego dowicdzilam sig, 2 jednym 2 powodéw de cuit o atrudnianiu zewnetzne agen byy Dliskie reacje migdy doryehczasowym stranikam! 7 pracownikan, kee ulatwialyiradzieie. Obeeniepracownicyochrony nic maja tadaych 2vit~ kw 2 robot, a eli nawetmdarzy im sig nawizzaé jake’ znajomok, law zastpi¢ ich 0% bbami niemajgeymi takich kontakt. Rozdsiat 4. Kontrolajakoic, dycyplina i preeobrazanie oxsb us rowano tylko najblizszych ,kolegéw”. Inni pracownicy staal sig na rine spo- y pryciagnae jek najwigce) os6b: jedna z pracownic praez cetery dni robila wy- ick a p6éniej zaprositacala zmiang, po ctery osoby na raz, na poczgstunek skla- bajacy sig x r6inych ciast,cxekolady, kawy i herbaty. Najwicksze imieniny, w ke6- suczestniczylam, zorganizowala Jolanta, kierowniczka Dzialu I. Praezcaly dziei tawnie podejmowala menedieréw innych dzialéw, ktérzy przynoslijej kwiaty, eyczne rosliny i réine prezenty Te wymiany mialy due anaczenie dla tworzenia solidarnosci wiréd pracowni- produkeyjnych, Tworee i podereymjac wig osobiste migdey ich uczstni- i, ukatwialy proces produkej, zapewnialy obieg informacji migdzy kolegami. swigce), dosyé cxesto pomagaly ograniczaé niszczace plotki: od os6b nalezacych Srodowiska oceckiwano, ze nie beda obgadywaly sig nawzajem. Takie zachowa- ie byloby jednoznaczne ze 2drada, ‘Takie pionowerelacje migdzy przelozonymi i podwladnymi opieraja sig na wy- janie prezent6w. Kiedy na prayklad koriczac prace w dziae I, przyniostam ciasto aby zrobic inpreze pozegnalng, szybko okazalo sig 2e wszystkiego jest za ma- Mimo ze praynioslam szeséciat, w tym jeden olbreymi tort czekoladowy, nie star- by dla wszystkich. Danusia, jedna z robotnic z mojego zespolu, natychmiast ela ode mnie krojenie ciasta i organizowanie poczestunku, Najpierw praygo- duie kawalki tortu i pozostalych ciast, ulozyla je ostroznie na duzych tale- i wrgczyla szefowe} dziaku Jolancie oraz kierowniczce zmiany. Nastepnie po- to, co zostalo 2 cortu i innych ciast, na kawatki gruboSci kartki papieru i po- a je na serwetkach dla innych calonkiss zespolu. ,Niewaéne, jak male beda i” ~ powiedsiala. ,Waine, aby kaidy dostal”. W ten sposdb Danusiaosiagngla precciwstawne cele. Najpierw pomogla mi nawiazaé lepsze stosunki z osoba- ‘majacymi wladze, dajgc im najwigksze i najlepsze kawalki, Nastepnie pomo- Jas Bandi sane by imininy ke Jolanta una w dom. Pda ram gr Pasa BLAKE pyc da keh pryppowal oie nse alg = ea ju das winem i wédka. 1 Dabre kota ni ly wanker powodzeia moich baat, Napoca mje pray Jc pry Kervnlaumiatypolnfrmoval wen abe + moj by etl pra na psig x Gera ep o yz ng ie uma hod na slik rpadal cia. Za kyr iy pibowaam za ih yey edwacal do tn lca. Dopir Kiedy plc daly do Pan Joly rap wom nj, w ym kcownice many, Ks pocekovo rama oarizi, eter sana dewey molna ma ul Aby to ademonsuowaé zaps 146 Elizabeth C. Dunn ha mi seworzyé réwnoregdne relacjesolidarnosi x cztonkiniami mojego zespotu, pokazujac, ie nie faworyzuje Zadnejz nich’. é Proby nawigzania znajomosci ze avierzchnikami zdarzay sig caly cas. Z okazj imienin Jolanty Danusiai Jadzia przygotowaly wyjatkowe zyceenia urodzinowe. Z3 horrendalina kwore miliona starych lotych (odpowiadajaca tygodniowemu wyna- _grodzeniu niektdrych pracownik6w produkcyjnych) praygocowalyspecjalna kas swideo 2 2yczeniami, ktére zostaly takze wyemitowane w programie telewizyjnym, Sadzily eto zapewni im wyjatkowe stosunkiz szefowa dzialu, Inne pracownice, wiedzac, ae mam dobre relacje 2 Jolanta, staraly sig zbudowaé znajomosci ze mng Pewnego razu w czasie moje) pracy w dziale rozeszly sig plotki o tym, ze nicktSre ~ pracownic, ktére mialy miesigcane kontraky, nie dostang stalych umévi, lecz zostang zwolnione. Moja przyjaciétka Gracjana zacaela mnie prosié, zebym po- rozmawiala o niej z Jolanta, ,Powiedz je), 4e mam trdjke dzieci, de jestem jedyng pracujaca osoba w rodzinie” — blagala. ,Powiedz je, 2e md} maz Mirek pije i bije mnie’ (W rzeczywistosci pit, ale jej nie bil). Gracjanie chodzito 0 to, abym spra- wila, ie Jolanta pomysli o nie) jak o calowieku, a nie pracowniku. Cheiala dricki mnie wejsé do jej Srodowiska". ; Prayklad Gracjany ujawnia jeden 2 najwainiejszych powodéw utrzymywania znajomosi z przelozonymi: chociad decyzje 0 zatrudnieniu, zwolnieniu i awansie iialy byé podejmowane obiektywnie na podstawie wynikéw oceny pracy, prax tnnie do domu. Nie wiem, daceego Jlana mi pomogl, ale je interwencja deslownie uratowsla tnd) projekt. Chieialabym w tym misc wyrazi moja ogromna wezicznoe "asa réwnoici byl tu bardzo wana. W czasie tego samego praygcia Danusia wigcryla mi w prezaie bin lasek sala, na key way abit moj beg. ni Jai, scaegdlie re mnq apryjniona nie zeucia sic na prezent,poniewadjud weuesni - pila mi potegalny upominek = bardzo droga ota brasoletk, Danusia bya wiciekla,Trakiowslt podarunck Jai jako prob nawigania ze mina kontak bliszego, nid ial inne pracownice * Tytko raz aareyo mi sig, 2 w crs roamowy 2 yrektorem personaly cae my (i :amierzonysposbb)uratowalam miejsce pracy jedne)zkoleéanck. Rozmowa dotyceylazwolnis p= oni na Kotraktach miesgenych Powiedilam ma, ni dostraegam ade macys icy mig loos produkeywno‘ca ech pracownikéw os rarrudaionych natal. .2¥0l ienie Jada bylobybigdem’— powiedsalam. qTakrue swoja prac powainic nit eakolwiek ne Teese dpi ia produ” Ky lara ee oie pry ale nproponowano jj lps umow (2 AG, anie agen pracy tymezasone), preys © toe intervene. Bye mode wlan o wydaraeniepreycrynito sg do prackonaia, ie mam oil tro ktrych wer wit nie miata. Natepnym raze ads poprost mai, abym poe jj slr neoprocentowana potycak kay zakladowe, psu jj maiko 127 meh? ta pocestek ly occkujgeych. Bylo jj bardao trudno pogodié sig tym, te ne moge tego 20 Roadziat 4. Kontrola jahosci, dyseyplina i precobrasanie oss 47 ‘cownicy byli prackonani, ie na wszystko wplywaja znajomosci. Kiedy powiedzia- Jam jednej_zrobornic, ie dyrektorfirmy obiecal, iz nowe premie za wyniki w pracy rie beda rozdziclane po znajomosci,rylko prychnela. Poniewai nowi dyrektorzy byl spoza Reeszowa i mieli malo znajomosci z kierownikami produkcji i samymi obotnikami, nie bylo sposobu, aby sprawdzié, czy znajomosci mogly mieé jakis -wplyw na ocene pracownikéw. Co wigcej, Gracjana iinni pracownicy twierdzili, ie liwosci awansu w nowym schemacie organizacyjnym réwnie# zaleég od znajo- Mei. Szansg pracy na nowych maszynach i udziaku w dodatkowych stkoleniach, tym samym 2dobycia dodatkowych punktéw w kategorii ,fachowose” dosta- i znajomi menedier6w. ‘Trudno powiedzieé, cy kontakty osobiste prackladaly sig jakos na wyniki oceny cownikéw, nie ma jednak warpliwwosci co do tego, ie wyraénie wplywaly na decy- je 0 zatrudnieniu nowych pracownikéw produkcyjnych. Po tym, jak AG zwolnita juia licebe robomikéw w 1994, powstalo duie zapocreebowanie na pracownikéw mnowych i etarowych. Byli oni zatrudniani za posrednictwem Spétki ,Ustugi ne”. Splka decydujac o tym, kto zostanie zatrudniony nastale,aktozwolniony zz koricem okresu zbior6w, miala korzystaé z obiektywnych procedur oceny cownikow. Bylo jednak jasne, ie o wszystkim decyduja znajomosci, a nie ,racjonalne” sobicktywne” procedury oceny pracownikéw. Spélka, kt6ra zaloiy! syn jednego dlugoletnich pracownikéw Alimy, oferowala swoje uslugi wylacznie AG. Z.jed- aym wyjatkiem? wszyscy pracownicy kontraktowi zatcudnieni pracz spélke byli mymi lub bliskimi prayjaciétmi os6b ze éredniego saczebla firmowej hierar- i, Nawet na tak waznym stanowisku jak pracownik odpowiedzialny za zbiera- ie od menedierdw informacji, na podstawie ktérych oceniano prace robotnikiw, idniony byl syn sqsiada i bliskiego znajomego Jolanty, a jednoczesnie brat jednego z technikéw zatrudnionych w laboratorium, Coby o nich nie m6wili pracownicy ~zawaigcie krytykujacy ich nieuczciwose— jomosci dzialaly. Rozdawanie gratis6w pomagato preedstawicielom handlowym iqgaé-znajomosci ze spraedawcami, a tym samym zwigkszyé zaméwienia, dawa- prezentéw praclozonym pomagalo pracownikom utrzymaénajomos izapew- im specjalne traktowanie. Kiedy preychodzit czas oceny pracownikéw, kie- Gracjana utrzmywal, 4 jest jedynym pracownikiem zatrudnionym ber 2najomosc i te “awiazku 2 tym jest mniej upreywiljowanai nie mode sig bronié pred kierownicrwem. Okazalo ena, e sprawa jest bardzcjslotona. Dl firmy pracowabs weit ej teéciowa, a w momencie, ty zosah zatrudniona, pracowal taki jj maz. EEE jzabeth C. Dunn 8 rownicy w drialach produkcyjnych stawal raed trudnymzadaniem. Poniew.wicle kategorii w Formularau (tach jak innowacyjnose krearywnos®)zupetnie nie pray- stawalado pracy obotnilcéw,kxérzy mieli wykonywaé polecenianiewymyrla¢ror- ‘vigzania ich wypelnenia, byl nielada problemem. Robomnicy bylizas preskonani, je menedzerowie preyenaja wyisve oceny po znajomosci. edna z operarorek twier- dil, 2 w kategoriach takich jak, wiedza” kierownik mote wpisaé, #e pracownik potrafobshigivaé tay rodzaje maszyn dae mu ntszaoceng, pode lyon poral Obshugiwaé daiesigt rétnych typow. Gosia, operatorka maszyny do rozlewania na- pojém, powedzial: Ci, kedrey wchodzaw dupe, zawste 2jda wy nawet er) AW ten spossb system oceny pracownikw whinie przez swofa suniwerslnost” po- swodowal, 4 proces stawal sg bardzo arbtralny i oparty na znajomoéciach, Poziome i pionowe relage osobiste nic tylko pomagaly ludziom zdobyé prace Jub premig, ale ret unikngé zwolnienia. Kiedy Jagielsi~ dyrektor producti proe- Joiony Jolanty ~ mial podjaé decyzje 0 tym, keSrzy 7 pracownikéw kontraktowych zostana Bwolnieni, nie postugiwat sig ,obicktywnym’ systemem oceny pracoveni- kkbw: Nie opiera signa alozeniu, 2erobotnik jest odseparowang od spoteczetisowa monada, Zamiast tego zbierat informacje o kaddym pracownikt od Kierownikow sniany, brygadzstek,Jolanty,innych pracownikéw zatrudnionych nastake orazod ‘pal, Bra pod wage ne tk to jakktos wy wigzywal sg ze swoich obowiazkw kay pracownikiem rozmawialo sytuaji rodzinne) oraz problemach,jakie ‘moglaby spowodowa¢ utata pray. Innymi slow, patrzytna kaidego jak na cttonis spolecanosei wewnatrzi na zewnatrz praedsigbiostwa, Ostateceniestara si wal: ize w picrwse) kolejnoSi tych pracownikk,kxéray mogl sobiejakos da¢rade— ddorabiajgcych studentow, osoby zrodzin, kxérych calonkowie mil prac. Zinajomosci mialy bye jednym ze skutk6w ubocenych ,wadliwych”stosunkvr produlkejiidystrybucjzczasbw soalizm Ciagebrakiiarbitralnosé podejmowa hiych deeyaizwigzane z kontrol, jak socjaisycana clita rzadzacasprawovrala ad planowaniem, wytwarzalyatmosferenicpewnosci.,Wasaltwojestniezbgdnym vr unkiem preetrwania w warunkach niepewnose(... [a] praetrwanie ma dla was {i anaczenie decydujaee. W gospodarkach centralnie planowanych jst tylko jeden pracodawea i lojanosé wobec niego sta sig podstawowym kryterium oceny” (Kennedy i Bialecki 1989, 312-313: 20b. tez Nove 1983, 71-73). Wasalstwo bylo wice jednym 2 mechanizméw kompensacyjnych, krére umoiliwialy funkejonowan'e Socalizmu. Jednak whrew przewidywaniom Kennedy’ego i Bialeckiego (oraz wie" tu innych autoréw),2najomosei nie zniknely wraz2 nastaniem wolnegorynk St fo se ta dlatego, ie warunki opisane przez eyrowanych autorw ~ praynajmn's) Rozdeiat 4. Kontrol jakosci, dysyplina i precobratanie ost 9 ‘wsytuacjach podobnych do tej w AG — pozostawaly niezmienione. Oczywiscie naj- bardzie} deficytowym dobrem jest obecnie oes Jednak w reo pa ‘eentowego bezrobocia i mamnych perspektyw na znlezinic atrudnienia w innym proedsicbiorsewie mobilnosé roboxnikéw jest ograniczona. Sytuacja jes jesecze bar- diej niepewna, a:aleinosé robotnikéw od firmy ipraetozonych znaczqco wighsea nit peach saan, Miso ws rk nepravicdot bn we asi budowa vary front (sm) preeciwko kirownictw wyisvego sacaebla, jpodtrzymujac jednoczesnie dobre relacje ze swoimi beobctaied panic DWA SYSTEMY KONSTRUOWANIA OSOBY nnedy i Bialecki podkre‘laja, ie o ile dystrybucja débr w socjaizmie opierala sig zasadzie,kaidemuwedhug potrzeb’ i, kaidemuwedlugjegopracy” otylejejnowg kieruje zalozenie ,kaidemu wedbug znaczenia w reprodukejirelacji wladay” 989, 315-317). Co ciekawe, zasada ta w réwniej mierze doryczy dystrybucjireali- ej woparito obicktywna ocene” i znajomosci Te odmienne mechanizmy nstruujgrééne kategorie os6b. Osoba konstruowana przez metode analizy czyn- a flan dala Ue cele ea poeenadlae ey ea ‘opieraja sig na wigji osoby spotecznie zanurzone}. Pojawia sig tutaj wa analogiz praca Strathern poswigcong spolecznofciom gérskich regionsw Gwinei, w kebrej sewierdzala ona, ie: Micstasicy Melnejsa wspnowwi digi swojejednosthowoi. Kady nich awiera wo Alysha ago pons, Ni ww 7m ze doa, Oy bard 5 4 | onstruowane jako wielorake i zloéone migjscastosunkéw spolecenych, kre je wytwarza (Gtrathern 1988, 35: 20b. Marriot 1976) canon bee ae lobnie ,anajomosci” wyrwarzajgosoby kere mein postrega ako wielorakie one mijsca stosunkéw wymiany (soby te mogajednak oddzclié sig od sto- bw, eli nie sw stanie ich poderzymywat). Taka koncepcja osoby ujawnia sig tylko przy taimie produkeyjnej czy w sklepie miesnym, ale r6wnied w tak zna- instytucjijck polski KoSci6tkatolicki, KoSciét katolick nie traktujeludyi jako sti majgce bezposredni kontakt 2 Bogiem (jak ma to miejsce w protestanty7- ) lecz jako calonkéw Kosciola, keérych kontakt z Bogiem musi by€ zaposredni- y rece cals! wspdlnoty w formic ryeualéw. Ludzie w natural spossb sis i spolecenymi. Catowiek nie jest ani aspotecang monada, ani mikrokosmosem , co spoleczne. Jest miejscem wielorakich stosunkéw spolecenych. 150 Elizabeth C. Dunn Koncepcja osoby ludzkie) jako wspélnotowej lub spolecznie zanurzone) jest cal kowiciesprzecana tym, co Strathern okreslala mianem cztowicka Zachodu’. Pod- stawowym zatozeniem dotyczacym kondycji ludz w spoleczetisewie zachodnim nie jest to, de sq jednostkami, lez ie s3 jednostkami posiadajacymi swoje ,cagsci” hub cechy. Ludzie staja sig wige noSnikami nie stosunkéw spolecznych, lect ,wlasnosci” ww dwojakim sensie: posiadanych débr i wlasciwosci. W ramach ,posesywnego in- dywidualizmu’” (MacPherson 1962) jednostka jest praede wszystkim wlasccielem same siebie. W ten sposéb ,posiadanie” i bycie ,jednostka” waajernie sig konsty- tuuja, a osobowe ja” staje sig czgscig prywatnego majgcku. Réinice miedzy tymi dwoma modelami osoby maja podstawowe anaczenie dla sposobu, w jaki hudzie stajq sig aktorami spolecznymi. Osoba ,wspélnotowa” od- duialuje na Swiat, oddziabujac na innych. Jesli chodzi o Melanezje, to opiera sig to na rozszerzani osobiste},ccasopreestrzeni” dzieki oddzialujace) na innych wymia- nie dardw (Munn 1986). W preypadku znajomosci lub wasalstwa ludzie staraja sig “zrnae” innych i byé preez nich znanymi, aby wlgczac sig w swoje srodowiska, a na- Segpnie prowadzié wymiang débr. Znajomosci tosposbb ,oddzialywanianainnych” i tym samym zmiany Swiata praczywanego. Zupelnie inaczej zachowuje sig jednost- ka sprywatyzowana, ktéra oddzialuje na Swiat, zmieniajge siebie. ‘Zimieniane sicbic—niezaleinie od rego, czy polega na nauce i sckoleniu sig, kontrol jakosci, psychoterapii,czystosowaniu kosmetykéw-madocelowozmieniéwhasciwo- Sciinnych os6b lub rzeczy iw ten sposbb wplynaé na iwiatzewnetrzny. Kiedy ktos wy- korzystuje ,znajomosci” w celu ,zalarwienia sprawy’, udywa kontaktow osobistych, abyominaé praesckody stojacemuna drodze. Kiedy ktosstajsig,bardziejasertywny’ probuje usunaé preeszkody, zmieniajge siebie. Sposdb deiatania zwigzany 2 wykor2y- staniem znajomosci koncentrujesi¢na zmianie Swiata ewngtrznego, model zwigzany 2 praeprowadzaniem ocen i szkoles koncentruje sie na zmianie wewngtr2nego , ja. ‘Whrew Strathern, dzilqce) swiacna ,Zach6a”i cal reszrg”, w wielu miejscach na dwiecie wspdhwystepujaze soba r6zne modele osoby. Nie chodzi mi wigco to, by przez pordwnaniec z mieszkasicami Melanezji naznaczyé Polak6w lub robotniksv jako ,prymitywnych”,lecz aby pokazaé, Ze w polskim preedsiqbiorstwie wspdlist- nialy rine sposoby konstruowania os6b. Ta sama sytuacja dotyczy Amerykandw" co motna z larwoscig zaobserwowaé w kaide} amerykatiskie} korporacji. Grepsy ‘wrodzaju ,niewaiine, co wiese, waine, kogo znas2”™ ak réwniet wszystkie prakeyki © Zavracam na to uwage w moje) pracy doryerac|instytujidobroceyanych Mormonéw (Dua 1998). Fh mot what yon know its whe you know Rosdeiat 4. Kontrolajakoie, dyscyplina i praeobraéanie osbb ist ‘kreslane mianem ,networkingu” przypominaja, ie wymiana daréw i prayslug oraz ie poziomych i pionowych relacji ma miejsce take i tam. Dlaczego wige ;cuna gospodarka spoleczna stalezmiata pod dywan spolecanezanurzenie, jordewarea, wychwala i reprodukuje indywidualizm? Dlaczego tak waine jest upo- «chnianiemitumonadycznejednostki bedace) biorem osobistych whasciwosci? ‘Omawiajac Foucaultowskqkoncepeje radomysInosci, Mills 4a, 2 powinnigmy mysleé o polityce i ekonomi ~ cxyli read sferg znacenie sers2q nit patistwo (1990, 2). Znaczy to, ie aby mogly zaisti _g6lne formy polityki i ekonomi, jednostki musza byé zarzadzane lub regu- rane przez sity wykraczajace poza samo paiistwo (1990, 18). Ich zdaniem kluczo- -anaczenie w ksztakrowaniu sig demokraciliberalng i gospodarki rynkowe) mi technologie prowadsace do powstaniajednosthi zarcadeaiae| soba dokonujae| [Readzenie nie ogranicea sig do zareadzania diataniamt i procesami. Dokonujesie ono 2a posred- ricewem podmiotis:[..] Autorytatywne notmy, technologie shuigce roalirani i procedury precprowadzania oe, 0 ile uda sig je preloayé na wars, decyze | sy, jakimi w ayciu pprywratnym i zawodowym kieruj sig obywatle,staasigcziciq mechanizmu samoserujcego” jednoseck. W ten spossb panowanie nad .wolnymi” jednostkami | prsstrzenia prywatna nie inarusa ich formal} autonomii. Shaby temu wiele ré2nych programéw i technologistarj- cych se oddrialyé na osobiste wlciwosel podmioc,rakich jak preducenci,konsumes rodzice, cbywatee... Kluczowa rola praypada ekspertom prackonujacym, Ze kompetencjami jednoseek motna zzadzaé w spossb porwalajacy na osiagnigcieceléw potadanych spolecnic. [ouch clapereyay taj sig naragdziami postednicagcymi migday wwladeami” i ,jednostkam", ‘modelujae poseeponanie jednostek nie za pomoca prrymust, lecr drigki wladay pray, sie racjonalnosi i urzdajgce)obictnicy skutecenoscl (Miller i Rose 1990, 18-9) iywidualistycana, podzielna i ,sprywatyzowana’ osoba to warunek konieczny ienia dwéch inrych zjawisk zwiqzanych z kapitalizmem korica XX wieku: kon- eryzmuui pracy najemne}. Polscy nabywcy przesali proces transformacji, w Wy- cu ktdrego z stowc6w” zdobywajacych produkty dzi¢ki znajomosciom i pasyw- odbiorcéw débr dystrybuowanych praez patistwo zostali preeobraieni w ak- mych konsumentéw podejmujacych decyzje na podstawie wlasnych preferen- j=. Wynika to nic tylko z wigkszej dostepnosci débr na rynku, Ludzie sq obecnie ni poswigcié rnacanie wigce} czasu i srodk6w na Konsumpeje produktéw, ie pomagaja im zmieniaé i ksztaltowaé ich cechy indywidualne. Jezyk procedur ny pracownik6w i pracy nad soba odewarza sig w ,zarzadzaniu soba’, zwigksza- * Za ten pomystdigkujg Michalowi Buchowskiemu. beth C. Dunn 152 niu jakoéci zycia i okreslaniu swojeto#samosci za pomoca kupowanych i groma- duonych produktéw (Miller i Rose 1990, 25) Konsumpcja w2rasta, kiedy jednostki uwaiaja sig za zestawy potencjalnic od. rebnych wlaéciwosci, na ktére mona oddzialywaé, nabywajac stosowne dobra (np, atrakcyjno8é mlodej kobiety moina zwigkszyé, kupujac krem do twarzy,seksualng atrakcyjnosé mgiczyzny podnosi nabycie sportowego samochodu). Konsumpcja roSnie jesecze bardaie),kiedy poseczegélne grupy konsument6w sq przekonane, ie ich wlaseiwosi maja charakter unikalny i w zwigzku 2 tym wymagaja zastosowania swyjatkowych produkeéw: Takewyglada geneza marketinguniszowego (zob.rozd.). Jeli firma zdola praekonaé swoich konsumentéw, te tylko onai je produkty mogs skutecznie oddrialywaé na adpowiednie wlasnoki kupujacych, onnacca toe zna- laata sobie niszg na rynku. Jednostka bedaca ,przedsigbiorca” inwescujgcym w sie- bie 2a pomoca rynkowych wyboréw i oddzialujaca na siebie poprzez konsumpcje, staje sig motorem napedlowym wzrostu gospodarczego. Bedac przedsighiorcami” inwestujacymi w siebie, konsumenci w gospodarce rynkowej musza by€ rdwnicé ,lasciciclam” siebie (zob, Strathern 1988, 135; 1996) i wszystkich swoich wlasnoSci w ich dwojakim sensie, Podobnie moina odtworzyé powstanie pracy najemne} w Polsce. Jeli jednostki sq wlaScicielami siebie, sq r6w- nie wlascicielami swojej pracy. Bedac czyjas prywatna ,wlasnoscia’, pracamote byé sprzedawana innym, Warunkiem koniecenym tak rozumiane} pracy najemne] jest ‘wizja osoby jako istory jednostkowe) i podzielne}. Celowiek musi byé jednostka, je «lima mieé nicograniczona prawami innych ,wolnose” sprzedawania swojej pracy ‘Co wigce),jslirelacja migdzy pracownikiem i pracodawea ma sig sprowadzaé do ‘wymiany pracy za place, to ,praca” musi dawaé sig calkowicie oddzielié od jej wy. konawcy. Chodzi o to, aby placa calkowicie wynageadzala alienacje pracy iaby pra- ‘codawca nie byt jut w daden spos6b ograniczany w swoich prawach do pracy pra- cownika, Jest to catkowicie spraecane zidcologia pracy obowigzjaca w socjalizmi Ludzie zyjgcy w eym systemie cagsto zakladali,2e wykonujac pracy iinwestujac czese siebie w dany produkt, nabywaja do niego stale prawa i nawiazuja trwala wigd z po- zostalymi wspéttwércami (zob. Veredy 1998). Dlatego prywatyzacja praedsigbiorstv pociagala 2a sobg prywatyzacje pracownikéw sluzacq temu, aby mogli swobodnic spraedawaé swoja prace. Rekonstrukcja konsumpejii pracy najernej opierajaca signa technologiach re- gulujacych funkcjonowanie jednostek zmusea do ponownego preemydlenie dzia- ania wladzy w Polsce. Technologie takie jak wartosciowanie pracy i ocena pracow- nikéw ostatecenie wigzaly sig kontrolg. W weistym sensie bezposrednim skut- Rosdziat 4. Kontrol jakoici, dyscyplina i praeobrazanie osbb 13 iem indywidualizacji pracownikéw jest rozbicie klopotiwego kolektywizmu sity robocze) znakom.cie wykorzystywanego przez Solidarnosé (w odniesieniu do biu- rokracji patrz Kennedy i Bialecki 1989), Jesli pracownicy sq oceniani jako jednostki imusza migdzy soba wspétzawodniczyé, ich kolektywna ila maleje. Zapobiegac te- ‘mu ma whaénie poderzymywanie znajomosci wsréd pracownikéw produkcyjnych. W szetszym sensic transformacji podlega sama natura wladzy i jej micjsce wprzedsigbiorsewici gospodarce. Burawoy i Lukécs 1992, 139-140) twierdza,ewha- ddza stala sig widzialna dzicki luce migdzy obietnica i praktyka socjalizmu. Row {0 ie socjalizm deialat jako rodzaj ,ekonomii daru”, czynito wtadzg w pewien spo- ‘6b widoczna, Jelli w ckonomii daru, jak twierdzi Strathern, ,panujacy okreslaja relacje zachodzace migday znajdujacymi sie w obiegu przedmiotami”, stosunki spo- Jecene i wladza réwnicz powinny byé przynajmnic| cagsciowo widocene (1988, 167). Srosunki whadzy w kapitalizmie maja zgola odmicnny charakter. Wladza i au- torytet zawieraja sig w technologiach, takich jak opisane w tej ksiqice rine odmia- ny audytu. Ich érddtem nie jest worzenie ideologii lub postugiwanie sig brutalng sity, lece eworzenie og6lnie akceprowanej wersji .rzeczywistosci” lub internalizacja dyscypliny w postaci samokontroli (Miller i Rose 1990, 19). Stae si¢ ona mnie) do- strvegilna i trudviejsza do odparcia. Trudniejsza, ale nie niemodliwa, Praywracajac anaczenie praktycanej wiedzy métis, robotnicy przeciwstawiaja sic deprofesjonaliza- ji i manifestuja swoja elastycenose. Dzieki sieciom znajomosci moga opieraé sig Adyscyplini, lagodzié nieréwnosci w firmie i walcryé o swoja wartosé w nowe) gos- podarce RozpziAt 5 WYOBRAZENIA DOMU I RODZINY W MIEJSCU PRACY M6j pierwszy tydzies w fabryce. Wadrygatam sig za kazdym razem, kiedy dyrek- tor produkeji Jagielski preechodzit koto mojego stanowiska. To wysoki meiczyzna dobrze po pigédziesiatce, ubrany w bialy farcuch laboratoryjny, ktory noszq wszyscy pracownicy produkji (ale ¢aden z pozostalych dyrektoréw), oraz granatowy czepek sygnalizujacy jego wyésea pozycjg. Od czasu do czasu niczym wielki niedéwiedé pree- ‘mierzal warsvat, lustrujac robotnikéw i maszyny. Dokdadnie wiedzial, co do nas na- Jety, i niceym drapicdnik w trakcie lowéw w kaidej chwili byt got6w nas preylapac. Gayby zobaczyh, ie rozmawiam 2 kimé prey tasmie, warknalby: ,Nie rozmawiac! ‘Skoncentrujcie sg na pracy”. ,C2y masz uprawnienia do obshugi mascyn?” ~zapytal pewnego razu, widzac, 2e obshugujgjedna z nich. Doskonale wiedzial, fe nie mam. Jeli tylko widzialam go, zanim on mnie zauwaiyt, chowalam sig za palety 2 butel- rami soku, w nadziei, 2e moja obecnose ujdzie jego uwadze. Kiedy Renata, jedna ~kobietz moje) brygady,2obaczyla, co robig, wybuchngla smiechem. ,Nie przejmuj sie! Wyglada grotnic, ale to naprawde mily facet. Méwig ci jest tutaj jk ojciec™ TInnym razemzapytalam pracowniceo imieniu Stasi, dlaczego obstugujebard20 skomplikowana i trudna w obstudze maszyne etykietujgca, zamiast ajaé sig prost- sq praca przy pakowaniu kartonéw i ustawianiu skrzynck. ,Praca w innym dziale dala mi w kosé. Nie lubitam tameych ludzi i nienawidsilam pracy. Powiedzialam o tym Pani Jolancic, kt6ra jest tutaj kierownicaka, i dala mi te pracg. Ona sig na- prawde o nas troszcey. To dobra mama zalog? “To tylko dwa prayklady siggania po metafory pokrewieristwa do opisania sto- sunk6w pracy w firmie. Kobiety, kére stanowily 70% z 315 pracownikéw produk- cyjnych zatrudnionych w AG, regularnie praedstawialy kicrownikéw jako rodzi- Rozdziats. Wyobraéenia domu i rodziny w migicu pracy 155 céw, firme jako dong lub marke, a siebie jako poshsznedzieci. Poczatkowo nie zwra- ccalam na to uwagi, ale z czasem zaczelo mnie to zastanawiaé. Robotnikéw niepo- eit fakt, 4e maja coraz mnie) do powiedzenia w kwestiach produkcji i Ze zostali -wykluczeni z decydowania o tym, jak przedsigbiorsewo wykorzystuje swoje zasoby. ‘Wielu pocaulo 2niechgcenie, kiedy firma preeprowadzita wartosciowanie pracy po- kazujace, jak nisko ceni sig ich trud, Mimo to pracownice AG éwiadomic uzywaly metafor, krdre osadzaly je w rolach podporzadkowanych, a samo podporzadko- ‘wanie przedstawiaty jako cos dobrego. Préba zrozumiznia, dlaceego pracownice same przywoluja dyskryminujace je wyobratenia, stala si¢ dla mnie krokiem w kierunku rozwiklania dwéch wainiej- sxych probleméw. Pierwszym byka kwvestia pci bezrobocia. W okresie komunizmu kkobiety w Polsce (jinnych krajach Europy Wschodnie)) whrocryly na rynek pracy. ‘Uczynienie réwncuprawnienia ideologicanym posculatem partii oraz ciagla po- ‘trzeba zwiekszaniailosci sity robocae w socjalistycenej gospodarce powodowaly, ie 1 1988 roku zatrudaionych byto niemal 80% Polek w wieku produkeyjnym (Einhorn 1993, 266). Kiedy eaczynala sig transformacfa, zachodnie feministki preypuszczaly, 42¢ prywatyzowane preedsiebiorstwa, rozwigzujac problem preerostu zatrudnienia, ‘eda w picrwszej kolejnosci zwalniaé kobiety. Preewidywaty réwnici pojawienie sig ‘owegokulrudomowego ogniska, keérysklonikobiery do powrotudodomu, podob- hie jak stereotypy dotyczace rl plciowych po II wojnie swiatowe| wypchnely kobie- ty amerykariskiego rynku pracy (zob. Fodor 1997; Einhorn 1993, 5; Funk i Muel- Jer 1993; Goven 1993; Hauser, Heyns i Mansbridge 1993). Chociai. skrajnie konserwatywne poglady dotyczace rél zwigzanych 2 plcia cie- styly sig coraz szerszym poparciem, bezrobocie nie uderzyto w kobiery w Europie ‘Wechodnie) tak bardzo, jak zapowiadal to teoretycy feminizmu, Nawet w Polsce, Ikeéra wstéd krajéw region odnotowala najwigkszaréznice migdzy sytuacja kobiet imeéczyan, w1993roku bez pracy pozostawato tylko 17,346 kobietw wieku produk- ‘eyjnym w poréwnaniu do 14,3% meéczyzn. Zdaniem Fodor (1997) .Kobiety jako _grupa nie taly sig bezbronnymi ofiarami eaksamitnej rewolucjis, kt6ra rozmonto- * Choc ayy doryexaeberrobocia ores sojainyeanego powinno sg ory a towaé ria daraatonoii,owaro pode dane innych rj bok wlaryway 20d- sek pracujacyh kobe byl tam joacae my. Dane pochodsac Sowa my na prykad 9849 kobe w wicks prodakeyinym paca prs gopadarenem dome (Fedor 1997 474. 22RD 091% obit w wicks produeyinym pricsggeh nb prayucaagch ido sve Zp ie inace apd tw REN, geo 5 kabict msl praca pra sido ni Einhorn 1993, 106). 156 Elizabeth C. Dunn ‘wala gospodarki socjaliamu paristwowego”. W jaki sposbb kobiery* ~ szczepélnie z-klasy robotnicze} — zdolaly zapobiec wickszemu wzrostowi bezrobocia? Odpowiedé na to pytanie wymaga podjgcia ogélniejseych kwestii 2wiganych polska klasq robotnicza oraz odtworzeniaantropologicenych ram, w/akichosadzo- nebyly wladzai opér. Historiograficena interpretacja aktywnosi robotniczejw Pol- sce koncentruje sig wokdt romantycznej narracji solidamoSciowego oporu przeci cotalitarnemu komunizmowi (zob. Kubik 1994; Laba 1991). Jednak na poceacku lat 490, modna bylo odniesé wrazenie, 2 Solidarnose jest calkowicie bierna, Polscy pray- wédcy, tay jak Lech Wabgsa i Leszek Balcerowicz, twierdzili, e jedi ,terapia szoko- wa’ ma uratowaé polska gospodarke, robotnicy musta pogodzié sie ucrarg whadzy i preywilej6w. Zwigakowcy 2 Solidarnosci praygladali sig, jak read likwiduje rady zakkadowe w prywatyzowanych praedsigbiorstwach i ogranicza ochrong praw pra- cowniczych w nowym kodeksie pracy. Nie prébowali organizowaé pracownikéw rnowo powstajacych firm, Dominowalo praekonanie, zewraz2 upadkiem ustrojuro- botnicy moga obwiescié swoje zwycigstwo i zdemobilizowaé sig’ Drialalnosé Solidarnosci oscylowala wige miedzy dwoma biegunami: aktyw- nego kontfiikeu politycenego i biernej uleglosci. W tym napigciu motna sie dopa- trzy€ klasycanie Marksowskiego ujecia walki klasowej, w kcérym robotnicy sq albo bezbronnymi ofiarami kapitaku albo iagna éwiadomosé klasowg — aktyw- rnymi aktorami walczacymi z wyzyskiem. Podobnym rozr6inieniem poskuguje sig antropologia, kidra staa sig odwréci€ schemat nakazujacy traktowa€ spotecanosci lokalne jako bierne praedmioty histori i opisuje opér, jaki stosuja wobec kapital- zmu, kolonializmu i innych form dominacji (patrz m.in. Sablins 1985; Comarof i Comaroff 1991; Scott 1985; por. Asad 1993) ‘Whadza i opér. Bierne preedmioty i aktywne podmioty. Dychotomie te ksztal- towaly rozmowy prowadzone w Alimie w takim samym stopniu, w jakim ksztaltu- jateorig antropologicena. Nie pasuja ednak do tego, co widzialam na hali, Robot- nicy Alimy nie angazowali sig w daialalnosé zwigzkowa, nie grozili strajkami. Nie angaiowali si polityke w takim stopniu, jak w latach 80. Nie byl jednak calko- * Fodor ewe, nisi bearobocewitédkobict wy 2 tego it ice x ich mialowyksxal- ‘cenie w tkich deedzinach ok achunkowoe, kee say sig bandao waine w okzesie postocjali "ycanym. Niewyjsni to edna dlacaeg kabiety kas robornica| nie zstalyw wigkszym sop dotkaige bearobocim. " W ey mij opieram sig na ksiaice Davida Oma The Deft of Seldariy Labor Anger and Democracy in Poacommmunit Europe kxéra bade scagSlowo opisje tate wladay pres robo nik6w [Aurorka poshugiwvala sie wersaksiaki spreed publikaci dra ostarecznie nastapia dopieto 1 2005 roku ~ preyp. tum. Roadzials, Wyobratenia dom i rodciny w miejseu pracy 57 swicie pasywni. Praygladajacsiesporom toczonym przez pracownice Alimy-Gerber 2 kicrownikami, zrozumiakam, ze wiywajac metafor pokrewietiswa w opisic relacji ww zakladzie, staraly sig 2mienié kontekst panujacych tam stosunkéw pracy. Cry _moiliwe, ze kobiery wykoraystaly dyskryminujacy je esencjalizm po to, aby wy- rwaé sig 2 indywidualizujacych praktyk zarzadzania postfordowskiego i stworzyé owe podstawy wartoSciowania pracy i pracownik6w? Gdyby okazalo sie ro praw- dda, to przynajmniej w cagéci mogtoby wyjasnié, dlaczego bezrobocie wéréd kobiet nie bylo wyisze nit wéréd meéczyzn. Mogtoby teé zmienié rozumienie konfliktu na hali fabrycznej, wprowadzajac tory Srodek migdzy oporem i kapiculacjg. UPOLITYCZNIENIE KARMIENIA ‘Wyjasnieniepraycaynstosowania metaforrodziny praezrobotnik6w AG wymaga, aby zaczaé od dwéch podstawowych faktow: ogromna wickszos pracownikéw pro- dukeyjnych w firmie stanowily kobiery, ich praca polegala na produkcji odywek dla nicmowlgt. Zauwaiyé to mote kaady, kto choéby rauci okiem na hale produk- ‘ying. Duio trudnicj zrozumieé, w jaki sposdb fakty te zostaja wykorzystane przcz ideologie dotyczace relacji rodzinnych i r6l przypisywanych plciom i przyczyniaja sig do powstania sposobu wartoSciowania pracy i pracownik6w innego nit. spos6b ‘wpisany w technologie zarzadzanis To, ie kobiety stanowig wigkszose pracownikéw fizycenych AG, nie jest przy- ppadkowe, chociai miesekaticy Rzeszowa bardzo rSinie humacra prayczyny tegosta- anu rzeczy. Niektérzy twierdza, Zew czasach PRI. Alima zatrudniala kobiety dlatego, 4e praca tam bylaylekka”, a wigc bardzie} odpowiednia dla mnie} wytrzymalych fizycznie kobiet. Treeba jeszcze wyjasni, co to znaczy ylekka’. Kobiety pracujace ‘w Alimie musialy na prayldad przenosié wielkie drewniane skrzynie pelne stoikéw ‘odiywck i butelek sokiem. Nie mona jednak wykluczyé, ze w poréwnaniu pra- ‘64 preemyslecigtkim ~ na prayklad pobliski) fabrycesilnik6w lotniczych — za- -dania wykonywane w Alimie byly mniej wyczerpujace fizycznie. Natomiast z cala pewnoscia ani wynagrodzenie, ani prestié zwigzany z zatrud- rnieniem w Alimie nie mégt sig réwnaé z tym, co oferowala praca w fabryce silni -Kéw. Czy te dysproporcje istnialy od samego poczatku? Mode mgéczyini po prostu Zajli micjaca w fabrycesilnikw, zostawiajac gore platna pracg kobietom, a mo- 4e Alima placita mnie), bo praca wymagala mniejszych kwalifikacjt ub dlatego, 4e wicks20% jej pracownikéw stanowily kobiety? Trudno dzisiaj odpowiedzie¢ na tak stawiane pytania (zob. Fernandez-Kelly 1983). Réwnie dobrze wyésze pensje 158 Blizabeth C. Dun w fabryce silnikéw mogly byé wynikiem tego, ze socjalistycany rzad faworyzowal produkcj¢ preemystowg, stawiajgc wytwarzanie débr konsumpcyjnych na dalszym planie (2ob. Kornai 1992). Tak czy inaczej, preestrzei hal produkcyjnych Alimy byla zdominowana przez kobiety pracujace jako robotnice, brygadzistki i kierow. niiceki. Monotonig t zakkécaly jedynie sporadycane parady kierownikéw wyiszego szczebla (meéceyzn) i wizyty mechanikéw (réwniez meéczyzn), keérzy wykanial sig 22a drawi swoich warsetatéw, kiedy tracba bylo zrobié co$ pray maszynach Powodem zaklasyfikowania wigkszose stanowisk pracy przy produkcjijako ,ko- biecych” mogloby¢ito, xe przygotowywanic odiywekdlaniemowlatwfabrycetrak- towano jako kontyntuacj¢-zajmowania sie dzieémi, cry oli preypisane) kobie-tom w domu. W polskie) kulturze i tradycji karmienie dzieci jest kwintesencja macie- rrytistwa, a macierzyfistwo stanowi istotg kobiecosci. Tak skonstruowana kobie- ‘cos jest idealizowana w polskim katolicyzmie i nacjonalizmic. Opiekunka i sym- bolem narodu polskiego jest Maryja, wyobrazona jako Matka Boska Czgstochow- ska’. W odréinieniu od innych krajéw katolickich, w Polsce akcentuje sig nie daiewictwo Maryi lece to, ze byt matka Chrystusa. Cuescej niz.0 Maryi Dziewi- cy méwi sig 0 nicj jako o Matce Boskiej i jako takq stawia sig 2a wa6r kobiecosc W malarsewie sakralnym i ikonografii morina sig spotkaé z postacia Matki Boskicj Karmiacej, wyobrazeniem Marii portretowanej w trakcie karmienia piersia matego CChrystusa, Karmigc dziecko whasna piersia, Maria stae sig Sigtym uosobieniem macierzytisewa. Zywi zaréwno niemowle, jak i caly naréd (zob. Long 1996, 40) < Feminzaca pracy producyne w AG js eding xprycryn tego mojerowatania doryace via migdey pln postrganiem pracy oan wlscwie do analy wyobrach kobe. Wigknodé cas nal produlkyjn) spam x kobieami bardzo adko milan mois Javig sgw warsatach staciudatiania wody, ke byl opanowane raz mecayen, Wed Davide Osa (avaga una) stoxowanie pg wiqzanych 2 rodznai rola pliowymi Alimle ma charakterwyakony i ogranir sg do tego prsdigbirewa inch rm ektora Zyoin Jegodaniem mise pacywinnychsetoach yl kstaowaneindominovanepracewyobricit “solidaroSiowe)" zmaulnizowane}wiclkopraemystowe| Kay robotic Jst to bardzo pe {opodbne Ber spdaeia wig ilo cas w naldadach produkeyjnych zdominowanych prt tneizyn co jes tadaniem rudy dl snroplogacobie) neste w sani sted triton jest pypadck Alimy, mag ko cokaé na pojwienle si prac deedziny emoge* potéwnawcrJednaknavetpojawini sg Konkutencyne} wi pracy ope na pojeiu mesh {Eis nie mfloby wp na moj posta ling angumentachpreawiona W | ike "Tnnym stow, najwilse anacrenew Konstroowanis miereyAsva ma rig pet do) najonalnm. Zeb, Long 1996 Verdery 1996 Einhorn 99; Fark Mule 99% Goven 593 {Heer Heys Mansbridge 1993. Rozseials. Wyobratenia domu i redziny w micjscu pracy 159 ‘Wielu mieszkariosw Rzeszowa pytanych przeze mnie o role praypisywane plciom {i macierzyfstwo, upatrywato w karmieniu dziecka zasadniczego elementu macic rayiistwa, uwazajacje zarazem za cugs¢ biologicznej natury kobiety. Preekonanie, Ze ‘kobieca musi lub powinna zajmowaé sig karmieniem dziecka, czasem prowadzilo do probleméw. Za preyklad moga postuzyé Wojtek i Beata. Beata byla asystentka, wadministracji AG, wlasnie awansowang na stanowisko menedierki do spraw lo- gistyki.Jej maz Wojtek, ze swoim Swieto adobytym licencjatem City University of INew York, byt wschodzaca gwiazda lokalnego biznesu. Wojtek bezustannie narze- kkal na co, ew weekendy musi zostawaé z synem w domu, podczas kiedy Beata jet- ddzi do Wyiszej Sckely Biznesu w Nowym Sqczu, gdzie zdobywala wyksztalcenie po- ‘trzcbne do dalsze kariery w firmie. Uwatal, ze Beata, jako matka ich ceteroletniego syna, powinna spedzaé weekendy w domu, opiekujae sig dzieckiem i praygotowu- jac positki dla rodziny, a nie robige MBA. ,No dobrze, ale w 50% to twoje dziecko. (Cay wtakim razie nie powinieneé odpowiadaé za polowe czasu potrzebnego naopi Ike nad nim?” — pytatam go. ,Nic” - protestowal. ,Ojcowie maja maly udziat w ro- ieniu dzieci. Spéjcz na réénicg wielkosci migdzy plemnikiem i komérka jajowa, Dalem co najwyie) 10% tego, co byto potrzebne do powstania daziecka i dlatego po- ‘winienem odpowiadaé za 10% opieki nad ‘Wyksztalcony naamerykariskiej uczelni Wojtek pewnoscia umiatrozpoznaéfe- “ministke, takwigcjegostowamogly byézwyklym droczeniemsi¢. Jednakjuscatkiem powainie twierdzil, ze obowigaki kobiety zwiqzane z karmieniem i wychowaniem eci wynikaja2 ich biologicane) snatury”. Co ciekawe, Beata praeciwko temu nie rorestowala. Wprawdzie nie bylo jej w domu w soboty i niedziele, wigc nie mogla rowac dla swojego syna, ale uwatala, 4e powinna to robi¢, Spraecane powinnosc jiqzane z karmicnicm dziccka i robicnicm MBA doprowadzaly ja do rozstroju jonalnego. Takie postrzeganie matcaynych obowigzkéw oznacza, ze macierzyistwo W yna- Iny” spos6b powoduje, iz kobieta nie tylko karmi duieci, ale réwniet worry sko domowe dia calej rodziny. W najbardziej skrajne]iesencjalistyczne) wersji pogladu kobiety robig to, bo tak dyktuje im ich biologicana i duchowa natura. yniewaz z taka argumentacja zgadzalo sig bardzo wielu pracownikéw AG, warto rowaé jq powainie i prayjrzeé sig jej blite). Mode byt to tym ciekawsze, Wigie si x nig koncepeja osoby diametralnie r6ina od wizji oferowane} preez logig managementu AG oraz cal pewnosci lepiej znacuralizowana nit wy- a lansowane praez reklamy frugo, protokoly kontrol jakosci i oceny pra- mikéw. Z pozoru mamy tu jedynic do czynienia z utrwalonym opisem zycia 160 Elizabeth C. Dunn domowego i kobiecoici. W rreceywistosci teoria okreslajgca status macierzysisowa i prakeyki preypisane rolom pciowym staja sig porginym idealem normarywnym regulujacym obowiazki domowe i pracg zawodowa, kazacym stono placiéza kaide ‘odstepstwo od reguly Heal normatywny 2nalzlsw6) pelny wyraz w jednym zarykul6w kaolickic go micsigcznika ,Znak’, keGrego autorami s4 tej mgéczyini: Schrade, Wolnie- wict i Zubelewicz. Tekst zaczyna sig od wprowadzenia rozréinienia migdzy home i house, kxdre jest intuicyjne w jgzyku angielskim, lecz nie w polskim, gdzie.dom” codnosi sig jednoczeénie do konstrukcji mateialn) i instytuci rodziny (Schrade iinni 1996). ,Dom” jest daniem autoréw miejscem, gdzie ktoé cauje sig yu siebie", ccyli poza sfera publiczna, ,Dom jest to miejsce stalego pobytu (nora, kwatera, le 4), w ktdre tchnigta zostala dusza (..] dom jest to pewien twér duchowy, nadbu- dowany nad czyms namacalnie materialnym jako przenikajaca go niematerialna aura” (1996, 91). W takiej wyidealizowane} wizji dom staje sig: Mien la et pit cl me perenne rela reer ee ere yes pee ee ee ee ane meseey soos ne lyfe psec arg See a es ee eee ree Serre tana oeseccednnae agmatine Za 99699 Schrade, Wolniewice i Zubelewicz preedstawiaja idyllicany obraz domu jako m sca, gdzie kaidy jest ceniony i kochany jako konkretna osoba, a nie abstrakcyjnie. Poniewaé pierwotnego model takicjrelacjiautorzy dopatruja sig w 2wigzku mig dey matka i dzieckiem, zrozumiate jest, eich wizja ,domu” jako preedhuienia te rclacji réwnie# wywod2i sig 2 biologicznej natury kobiery: Kabitatworzy dom, bakes... Podabniejaklekokiérym matkakarminiemowl, nicest preeiq wytwarzane po toby méc arm lece lace i taka jest) biologiczna natura. Tone obica jako istotaSwindomiedrssjca wear mlko: wyvarzaje ej kabiecy organi jako pews prod Aoi eden: obit wore gia or widomi di Fajen ec jak obeenaw ni bezosobowa jog kobieca natura jako pewna anonimowa silt uchowa (Znak’ 1996, 97). ‘Tworzenie domu i macierzytstwo s4 wigc tu postraegane jako ciaple proces. Tak jak macierzyristwo nie ogranicza si¢ do cigdy i porodu, ale wymaga pééniejseeg° kkarmienia i troski o daiecko, tak budowanie domu nie jest jednorazowym akcem, kceéry modna preeprowadzi¢ raz na zawsze. Wymaga podejmowania ciaglych dzis- Rozdsiads, Wyobratenia dom i rodeiny w misjrew pracy 161 Jasi, 2 kedrych najwainiejsze to: zdobywanie pozywicnia (uprawianie lub kupowa- nie), gotowanie, karmienie. Kobiety pracujace w AG czesto wyrazaty podobne, cho¢ mniej wyradnie wyarty- ‘kutowane, stanowisko dotyczace prowadzeniadomu jakoadania zgodnego zkobie- ‘eq natura. Z jedne strony nie kryly podziwu dla mnie i zazdroscily mi moich po- debi, z drugiej 228 ostro krytykowaly 2a to, 2 nie zalodylam rodziny. Hanna, edna ierowniczek na hali produkcyjnej, bardzo cegsto zapraszala mnie na obi miala dla mnic jakaS radg. Kladla mi rece na ramionach i méwila, ie to wspa- de moglam zwiedzi¢ swiat, ale w moim wieku (28 lt) powinnam sig ju ustat- Kkowaé i zaloiyé rodiine. Cogsto powtarzala mi, zc lety to w ,kobiece) naturze” lostrzegala, ic jesli bed dzialaé whrew nie, ro tang sig samotnai niesaczgdia. Inne biety byly jeszcze bardaiej krytycene, NiektSre nazywaly mnie oyankg, majac na sli m6j brak zakorzenienia, ktdry nasuwalskojarzenia z cygancrig i crynit ze mnie be zIekkea niemoralng i niegodng zaufania, Kwestia kobiecej natury jest oczywidcie bardzo dyskusyjna, Feministyczna ltera- naukowa wskaztje, 2e macierzytistwo nie jest tylko faktem biologicznym, lecz moscia konstruowang 7a pomoca daiala i symbol. Jak uwaia Long (1996, 40): Bycie mat w kaidej kulture i epocehistorycane) onnacza co nego, Co réwnie wane, zmien- ty historycznic i kultarowo jest rowniedzakrs,w jakim kobe, jako Kategoria spolecen, jst okreslanapreez potrzb macierzyistwa (zob ei: Allen 983, 32) olsce praczcale driesigciolecia scieraly si bane wizje macierzyistwa. Ideologia cjalistyczna powolala do Zycia ,matke pracujacq’, ktérawychowuje dzieci, alejed- ne jeédzitraktorem ub pracujew fabryce (Einhorn 1993, 5139). Jednak cho- i odsetekzatrudnionych kobiet byl wysoki, a wigkseosé moich rouméwedw miaka sobq wieloletnie doswiadczenie zawodowe, ich opinie uderzajgco przypominaly erdzenia z cytowanego artykulu. Niewiele uwagi poswigcano pracy kobiet poza em, natomiast kluczowe znaczenie preypisywano roi jak mialy do odegrania ja- !matk i gospodyniedomowe. Moi nformatorzy, niezaleinie od tego, czy byli nimi yin, cay kobiety, w rozmowie iw iyciu dawali wyraztakim wlasnie pogladom. ‘We wszystkich domach, ktdre odwiedzitam, niezmienne byly dwie reeczy: to, ie ba przygotowaé posilck oraz zadbaé o dom i to, Ze oba te zadania wykonujg ko- ety. Glebsze znaczenie symboliczne ch czynnosci uchodsilo jednak uwadze wy- # Nicmal wszystkie kbity,zktdey masta, sarily sg na to, jak niewile pra domo- wykonuja ich meicwie. Co ciekawe, zawsze wytaéaly to, mévige 0 tym, jak malo maé-im po- 3, co wslarywalo, e zadanie naletalo do kobit, a meiowie mogli im co najwyiej .pomagie™ ey Elizabeth C, Dunn konujgcych je oséb. Na proylktad Renata, ktéra pracowala prey produkeji sokiw WAG, codziennie po pracy odbicrala z preedsckola swoje tray cérki, nastgpnie robi. Jazakupy i sata do domu przygotowat obiad. Je maé Jarek nie angadowat sig w prace domawe, mimo e praez wigkszosécaasu, kt6ry spedzitam w Rzeszowie, bytbezrobor- ny lub pracowal nocami. Podcras kiedy Renata jadta obiad w kuchni razem zdrieé. mi, Jaregjadlw drugim pokoju, ogladajactelewizj W trakcie positku wkuchni pray stole stay tylko tray nalarycia. Najmtodsea cérka, cateroletnia Krysi, siedziala na kolanach matki i dostawala jedzenic z j¢jtalerza, Renata wyjasnita mi, ie to jedyny spos6b, aby Krysiacokolwiekjadla. Opisujactesytuacj, Renatauéylastowa karmic, tego samego, jakim okesla sig karmienie piersia niemowlecia lub karmienie osdb, Ieee nie sq w stanie jeSé samodziclnie. Karmicnie jest czymé odmiennym od poda- twania jedzenia ornaczajacego postawienie praed kms talerzaz jedzeniem. Za stwierdzeniem Renaty, ie Krysia nic by nie tjadka, gdyby nic byla karmiona Ayika, kryo sie jednak cos zupelnie innego. Nie chodzito oto, 2e dziecko nie moglo jeéé samodzielnie, uzywajaclyikiiwidelca, ani ie umarkoby 2 glodu, gdyby Mama nie wlozyla pieroga w jego drobne usta. Chodzilo oto, 2e Krysia chciala, aby mama janakarmils, Tego samego chciala reszrq Renata. Katmienie dawalo im chwilebli- skosci i ciepla, Dlatego Renata spedzalz ponad pot godziny, karmige Krysie, mimo ie byto to dodatkowe zaigcie w je tak wypelnionym praca dniu Nadmierne ob- cigéenie obowigzkami domowymi, jakiego doswiadczala Renata, nie byto niczym niezwyklym. Dla praykladu, wedhug danych 2 1984 roku kobieta w Polsce poswie- cala na prace domowe 3045 goduziny tygodniowo, podcras kiedy mezczyzna tylko 7.7 godziny (Einhorn 1993, 116). ‘Symboliczne znaczenie karmienia w tworzeniu domowego ogniska bylo tak wil ic, ie siggaly po nie nawetkobiery niemajace dzieci. Wlascicielka domu, w ktérym iesckalam, byla Ania, 26-letnia laborantka. Od roku byta zamena, ale nie miala jeszcze driect. Kaidego wieczoru po powrocie pracy preygotowywala ogromny t lerz kanapek ze stoniny i pasatetu, kt6re nastepnic starannie kroila na mate kawalki W due} misce seykowala plat dla niemowlae i zalewala je podgrzanym mlekiem. Biorgc za kaédy razem po jednym kawalku, karmila kanapkami Jole, wojego 72)” lemniego wyila niemieckiego. Pédniej glaskala psa, gdy ten pochlaniat kolejne por” je platkéw. Mariusz, maz Ani, praygladat sig temu z wyrainym rozczuleniem. Jed- nak kiedy to on mial nakarmié psa, sypat mu do miski sucha karme lub raucal “plo jedna x moich znajomych ~ Katareyna, o kere} wig) pig w dale canei— ewer, mai powinien wykonywrat cx prac domowyeh, ponicwat jest wopdbwliccielem dobyt. Rozdsials. Wyobnazenia dom i rodeiny w micjzcu pracy 163 Kkawalek nadplesnialogo sera. Ania thumaczyla, ie musi karmic psa, bo inaczej nie che je. To, e Jolajadta wszystko, co reucit jej Mariusz, apnea hie milo tu nic do raeczy. Kiedy Ania w obecnoSci Mariusea karmila psa, wszyscy tre byli isiebiew dom. Ania karmila Jole nie dlatego, 2 inacecj pes by glodowal, ale dla- tego, 2 karmicnic jes rym, czym w domu zajmuje sig kobieta. Caly zabieg mial zna- ‘zenie czysto symboliczne, a nie funkejonalne. W ten sposbb Ania dbala 0 ciepto r0- dzinne i podkreslaa swojg now role jako pani domu. Praypadek reeszonskicjbibliotckarki Katarzyny prackonal mnie, ijl chodai -wigks20sé pracujacych kobiet, poglady na temat ich roli w budowaniu domowego ska mialy charaer gleboko wdrozonych zasad, Katarzyna nie nalezala do typo- ‘micszkanck Rzeszowa. Jako jedynazpoznanych przeze mnie kobiet nalegatana 10, aby maz odpowiada za porzadek w kuchni, ,Mote sig tym 2ajaé, w koricu ja tez acu calydziet. Poza tym chee, aby dat prayklad naszym synom, zeby nie wyros rerynéw,ktérz calymi dniami ea na kanapiei ocockua,e jaa nieszceslia beta bedie im ustugiwae”. Greegore, mai Katarzyny, droczy sig 2 nig nazywa- ja domowym komando, nawigzujac do bezwaglednosi i uporcaywosc, jaka kwowala udziat mia i dzieci w pracach domowych. Preeawisko najwyradniej adlo Katraynie do gustu. Jednak mimo duego nacisku na réwny podziat ac domowych asses err dle abies WR ape coy iazane 7 gotowaniem, ale rSwnie# uprawg owocbw i warzyw oraz praygotowywra- przetwordw na zime. Byla bardzo krytyczna wobec eeoduisby Aime pees tuwaéala, ie osoba karmigca swoje drieci premyslowo wytwarzanym jedzeniem nadaje ig na matke. Jejnajwanijszym argumentem nie bylo nawet to, ie j- nie produkowane preemyslowo jest niezdrowe (cho¢ tak wlanie ural), ale jest niesmacene. Je ec, ewierdzila, po proscu go nie lubig, Wola jedzenie kcére przygorowuje wlasnorecznie, Powéd, dla kdrego jej dzieci nie lubity luktow AG, byl w jej prackonaniu oceywisty: to nie ona je przygotowywaka. Kida kobiet gorajeposwojemo. Moje peri smal zupelie nace nid, kere robi moja sgsadka, a nawet moja sista, mimo de wychowwalymy sie wsplnie: Nike nie obi takiego bigosu jak ja. Wisni olubia moje dic: sps6b, w jaki dla nich gotue. Ponicwa gotuje po ‘sojemus co kiedy podaie cof moim dzieciom lub gosciom, dajg im takic cag sicbie, moje} osobowoci |]. Praygotowywaniejedzenia da dee 2 tego, co sama uprawiase w ogrédlu, gocowanic dla nich, larmienie ich ~to sa momenty prawdiwe) pick nad dreémi, podobnie Jak noszenie ich na gkach lub kolysanie. Datego wane to cobimy. enc driecka niejest dla Katarzyny crynoscig abstrakeyin, To nie jakas mat- daje cos do zjedzenia jakiemus dziecku. To ona, Katarzyna, daje swojemu ma- 164 Elizabeth C. Dunn. luchowi jedzenie, ktére wlasnorgcznie zebrala i ugotowala. Uprawianie, gotowanie i karmienie worza ludzi nie tylko w sensie fizycanym, ale takie jako konkretne, je. dyne i niepowtarzalne istory ludzkie, krbre sq nieodlacena czescia «domu”. Kara. rzyna uwata, ie jj jedzenice jest wyjatkowe. Jest czyms wigce) ni tylko sum kalo i witamin albo abstrakcyjnym wyrazem bezosobowe) kobiece) natury. Jest czyms, co pochodzi tylko od nie). Uwaia, ie w tym, co ugotue, prajawia sie jejniepowra- ralna osobovwose, ej dobrowolne i pelne mitosci poswigcenie dla swoich dzieci. Dla- tego co noc pada 2 wyczerpania i brakuje je} czasu dla same) siebi. ‘Jedeenie preygotowane pracz Kacarzyne jest cryimé wigee) ni. ylko cxgicig jj ‘osobowokci, jest czeicia je istoty, ej cialai duszy. Kiedy karmipiersia, mleko stajesig tacogicia jj ciala, ktdrq oddaje swojemu dziecku, Jednak inne rodzaje podywienia réwnicé stanowia czeé je cial, je osoby, choé nic tak dostownie jak mleko pocho- doace xj) piers. Pracujacfizycenie w ogrodzie czy w kuch, dba 0 to, by rodzina miata co jeSé. Cielesny wysitek czyni zebrane owoce i warzywa cxgScia je cals ijej wewnetrznego aja’, ktére nastepnie oddaje swoim dzieciom. Dar w postaci cielesnej substancji daje sie potrzebna do wykonania pracy iw praekonaniu Katarzyny powoduje, ze ona je) dzieci moga byé kimé unikalnym, nie bedac jednostka ~ przynajmniej nie w znaczeniu wyodrebnionego, odizolowa- nego i pojedynczego bytu. Przckazywanie a posrednicewem jedzenia energi 2 jed- nego ciala do drugiego sprawia, ie ~ praynajmnic} w ramach wiji Swiata wynika- jacej x polskiego katolicyzmu ~ matka i dziecko stajq sig bytami spolecenymi, Ka- tarzyna uvata, Ze jej dzieci sq doslownie ,ciatem 2 jj ciala’. Rosty dzigki darom jej ciala i nigdy nie moga byé od nie calkowicie oddzielone ani je obce. Rédnig sig od nie) i od siebie nawzajem (jak méwila, sa ,takie podobne do siebie, ale kade jest inne”), lece zarazem stanowia je) c7eSé, Podobnie jake dzieci w Nowe) Gwinei, okt rych pisala Strathern (1988, 3), polskie dzieci sq ,wypelnione spoleczna tresc i stanowiq ,wielorakie i zlozone miejsca stosunkéw spotecanych, kadre je wy raja’, nawet jsli w tym praypadku stosunki te ograniczaja sig do dom i rodziny+ 4a nie wyrastaja z ,uogélnionego spoleczerisewa’, jak w analirie Strathern. ‘Katarzyna wierzy, ie gotujac i uprawiajac ogréd nadaje status osoby ne tylko so im drieciom, ale téwniez sobie same). Czynnosci te ratuja ja praed biurokraryco™ cig sprawiaj, jest jedynai niewymienna”, Katarzyna wyrazitatonie- co inacze), Probujac wyjasnié, dlaczego jedzenie produkowane praez Gerbera nie jst _smaczne”, wskazala na tojace praed nami na stole casto, kere wlasnie upiekia. Wy tladalo cudownie: bylo ozdobione filetowo-réiowym lukrem i posypane widrka™! okosowymi, ana same g6rze poblyskiwalo owocami czarnej porzeczki. Powiedzial Rocdziats. Wyobrazenia demu i rodziny w micjseu pracy 165 Nic dase kupigtasgo casa w cukicen, Nietyko dlateg, to ja jeupicklam, ale réwmietdlatego, ie te porsccki pochodra 2 mojegoogrodu. Zbieram je kxidego laa, nasepnie wekuje trzymam ‘nazimg. Uwielbiam pracbywat w ogrodie. Tam cause jak prawdziwy clowiek, nie ja numer, jak zara isrota posted saregobetonu, kira idzi do pray spat, wrest idzie spa, Zeby potem ‘wstad i zaceynaé to wnzystko od nowa, rie wigkso% czas jestem nikim, trybkiem w maaynie, sara arora w satuceay Siete, Jednak w moim ogrodzejestem pravakiwym calowiekiem. Sag sig conciaSviaca. Mogg tam spe caly dies, uprawiajac rein, plac chwasry. Ceasami po prostasiediae. My, 2e whine dlatego te porzsczksmakuja tak dobre, nace) ni tezesboikéw. liclatwicjszego, niz shuchajgc niemal mistycznych opowiesci Krystyny o pielegna- i ogrodu i gotowaniu, doszukaé sig w nich zgodnosci zesencjalistycenym istereo- izujacym dyskursem, ktdrego prébka byt artykul w ,Znaku’, Prawde méwigc, ryna nawet przzczytata ten tckst i preyznata racj¢ jego autorom. Czy oznacza to inak, 2e Krystyne seuka usprawiedliwienia dla swojego podporzadkowania albo ymaga ukryé podwéjne brzemig pracy zawodowej idomowej, kere déwiga polska jieta? Wrecz preeciwnie. Katarzyna doskonale zdaje sobie sprawe, ze na jej bar- ‘spoczywa odpowiedzialnosé za spoteczne funkcjonowanie jej domu (i niemal nie preypomina o tym swojemu mezowi). Mimo to wciag uwada, ie piecze- i preygotowywanie praetwordw wyzwala ja, a nawet jel nie wyzwala, to przy- jmniej zniewala w sposdb, keéry odpowiada jej bardziej ni2 zniewolenie ofero- przez prace zzwodowa i kapitalistycany rynek. Inaczej nit takie autorki feministyczne jak Einhorn (1993, 117), twierdzqca, ie ie wlasnej wartosci i godnosci kobiet doznaje uszczerbku, gdy pracuja one ycznic w domu, Katarzyna uwaza swoje obowigzki domowe za antidotum na ie braku warosei i nieautentycanosci, ktére wywokuje w niej praca w biblio- 2. Wychwalajac zalery jedzenia domowej roboty, krytykuje system spoleceny, tujacy ludzi jako zbi6r anonimowych jednostek. Zywnoséw sloikach jest pro- na preet system’ (i2 punkwu widzenia Katarzyny nie ma znaczenia, czy jest system kapitalistyceny czy socjalistyczny) i kupowana przez ,szare istoty”.. Przy- ac i podajac jedzenie, Krystyna stae sig jedyna i niepowtarzalna’ nie 2a .swojej indywidualnosci, lecz dzieki kontaktom z innymi ludémi. Stosunek jobowigzksw domowych i rodziny pozwala je byé tym, co jaw jj sig jako kom- byt. Podczas gdy pracujac lub robigc zakupy, preewatnie caye sig traktowana 46dlo sity robo=zj lub anonimowy konsument. Pocaucie wyeweleniaiautentycznosi, ktérych mimo wysitku dostarczalo Kata- ie za)mowanie sig ogrodem i robienie domowych wekéw, przypomina o zna- iu, jakie nadawano tym zajgciom w okresie socjalizmu. Wieksz0S¢ mieszkat\- 166 Elizabeth C. Dunn ‘cow miastalbo miata ,dziatki” (niewielkie kawalki prywatne}zicmi),albo wzamian a cast plonéw pomagala uprawiaéziemig spokrewnionym rolnikom. Niechodsi. to ylkoo hobby. W warunlkach ciaglego niedoboru podstawowych produlktéw ro- dzinne uprawy stawaly sigabsolutng koniecznoscia. Nawet pracownicy Alimy, kté- ry otreymywaliprzydzialy bobofrutaicalymidniami pracowaliprzyjablkach, mar. ‘chwiiimportowanych morelach, cagsto spedzali nocei weekendy w przydomowych “ogrédkach i kuchniach, preygotowujac domowe syropy z-owoc6w’. W ten sposéb ddiatka i kuchnia obok swoich funkcji caysto ekonomicznych zyskiwaly glebokie znaceenie spoleczne. ae ety waabardocila,jednakshuyaonaludiomt ichrodzinom, Drialka stawala sig wlasna preestrzenia, czgscig xdomu’, nawet jeili znajdowaba sig ww fizycenym oddaleniu od miejsca zamiesckania. Ludzie .zalarwiali” lub kupowali smaterialy budowlane ina erenie ogr6dk6w dzialkowych budowali wygladajce jac tate domy altanki. Altanki byly wyposaione w okna, najczetciej zaslonigte, oraz niewielkic werandy, na ktérych zmgczony dziatkowicz. mégk usiaéé w cieniu wino- rosli i napié sig herbaty. ‘Daialea jako cegSé ,domu” pozwalala wyrazi¢ krytycany stosunck do system so- jalistycznego. Byla czescia praestrzeni prywatne}, nie publiczne},co mialo due zna- ‘Genie w warunkach wielkiego podziahu ideologicanego, w kxSrym po jednej stronie sta ldze, cayli,my’, a po drugicj,oni", cayliistniejacy system lub wladza’.Z jed- ne] strony uprawianie whasnego ogrédka bylo wysilkiem, wymuszanym na udziach nierdlnotiasocalzmudoaspkojenisichpodstawonych potrzeb. Z drugiejstto- ny byla to jednak prayjemnos, poniewai pracet¢ wykonywano w prywatne} pra: ae weds rodiny i pzyacil Podobnie kw berpiccanychgranicach dom! na driatce moina bylo byé naprawdg soba, uwolni¢ sig od ciagkego nadzoru i samo- kontroli wymaganych w pracy i miejscach publicenych. Kobieca praca na daialce nabierala takiego samego zabarwienia politycenego, jak praca domowa: twor23¢ preestraei wolng od ingerenci pasta, realizowaa w praktyce udomowiona for ‘me oporw. Samodzielne praetwarzanie warzyw i owocéw bylo skierowane praeciw~ ‘Samodtielnauprawa owochw I warzyw na die jextoceywitiealenym peyladem re nia sobe 2 niedomagania fila) pospoda’ w scale, a! + Samo poe ali" wprowadalw XIX wicks Niemoy kr cil prackonaéwiknakw do portent pracy na roi atrudniela sig w reemyie. Niewilkiogrdek mise ular chologicane preestawienie sg 2fycia na wsina yc w miefcie Anne Camilla Bellows, uwaga usin) + Gob naperiladvorvaianiaLong(996,44 46) dowyecefguy Mak Bobaceski MP, Lanse ori deci ey, hlkaret wad w case edly aucane die et zalarane Poet taborcn, Long usa, 2 ta iguracgciowo nefnowala rol kobietw csi diana Sol Rocdsial 5, Wyobrazenia demu i redziny w micscu pracy esa ko praemyslowej,a wige socjalistycznej produkcji—nawet jsli jego podstawowym motywem bylo urupelnienie brakéw w zaopatrzeniu, a nie dzialalnosé polityczna Ponad dziesi¢é lat po upadku komunizmu, kiedy nie byto juz mowy o brakach na rynku, wielu mieszkaricéw Rzeszowa wcigé spgdzalo letnic sobory na dziatkach poloionych kilometry od domu. Dogladali roslin, pielili graadki. W praypadku sdb gorzej syruowanych wynikato to 2 preyczyn finansowych. Sredni dochéd -w Rueszowie byt niiszy nid w innych czgsciach Polski i w tym czasie wynosil okoto oozlotych miesigcznie, czyli mnie| wigcej 250 dolardw. Tymczasem ceny tywnosei byly pordwnywalnezcenami w USA i Europie Zachodnie). W preypadku os6b pra- cexjacych fizycznie uprawa ziemi i preygotowywanie praetwordw byko w wickszym stopniu motywowane koniecznoscia ekonomiczna ni poscukiwaniem relaksu. Lu- ddaie bardzicj zamotni widziel ednak w drialce praede wszystkim miejsce prayjem- nego spedzania casu i odpoceynku, 2 nie moliwose zaoszcagdzenia na wydatkach aywnosciowych. Odbudowywali swoje altanki, pieczolowicie je dekorujge. Czasa- mi wyposazali jew petnowymiarowe kuchenki i telewizory, co pozwalato dzialko- ‘wiczom przygotowaé normalny obiad i obejrzeé mecz. Czeé¢ ludzi dysponujacych ‘wigkszymi srodkami finansowymi, zamiast preeznaczyé je na zakup produktéw spoiywezych na rynku i uwoln sig od sadzenia rosin, pielenia greadek, zbierania ‘owocéw i praygotowywania wekéw, inwestowala je w dzialke. Robili to z tych samych powodéw, o ktérych méwita Katarzyna: tutaj cauli sig usiebie. Nie stano- will blizej nicokreslonych ,potrzeb spolecenych”, zaspokajanych preez produkejg ‘przedsigbiorstw paristwowych lub anonimowych ,konsumentéw”, ktérych zlotéw- Iki awickszaly zysk prywatnych przedsigbiorcéw. Stawali sig ludémi, kt6rzy mogli ‘exgstowaé innych swoim jedzeniem”. deologia, jaka narosta wok6t pojecia macierzysistwa, lokuje «dom" w oporycji do pracy, bedace; czgicig pracstrzeni publicznc). Prayczynia sig do powstawania smnej przepasci miedzy sfera publiczna i prywatna, Systematyczne umniejsza- le znaczenia zawodowej pracy kobiet, postrzegane) jako dziatalnosé publicana, ka z nadawania zbyt duego znaczenia ich pracy w domu, cayi sferze prywat- j. To jednaz pozostalosci po realnym socjalizmie, Przynajmniej w latach 80. ro2- tnienie na patiswo i spoleczesisewo byto postraegane pracz Polakéw jako jeden i". Kobiery margnalizowano ispychano do zajmowania sig w wigksrym stopniu zaopatrzniem aktywnym uczesticewem w protestach ulicenych, "Ten argument sysalam nie tylko od zapalonych daiatkowcéw, do jakich naletala Katazy- ale take od innych calonkéw ich rodzin, kerzy preyetiali na dzialke odpoctat, posiediee sloricu, och za sig ogrodaicewem i sprobowaécaeges x tego, co udalo sig wyhodowa. 168 Elizabeth C. Dunn. 22 najwainiejszych podzialéw spolecanych (Marody 1993, 859). Poniewa patisowo socjalistycene w opinii obywateli dgéylo do zastapienia wszystkich stosunkSw spo. Jecanych jednym, laczacym patistwo i jednostke, postrzegano je jako zagraiajace sferze prywatne) (Marody 1993, 861). W tym kontekicie dom stawat sig jedyng coazq ,spoleczetistwa obywatelskiego”, a kobiety w roli gospodyst domowych na- bieraly jednoznacznie politycenego znaczenia (Goven 1993; Long 1996). ‘Wielu wschodnioeuropejskich akademikéw i aucoréw prasy codziennej kryty. keuje i odrauca zachodni feminizm, wskazujgc, 2 w istocie pomija on wazna role kobiet w budowaniu bezpiecznej i znajdujacej sig poza zasiggiem patistwa pry- watne} przestrzeni domowej (Marody 1993; Drakulic 1992). Co wigce), poniewae patisewo (sli nie w praktyce, to przynajmnie] w teori) promowalo emancypacje kobiet, preeciwstawianie sig paistwu oznaczalo zarazem przeciwstawianie sig fe- minizmowi (Leven 1993; Hauser 1993), Totsamos¢ spoleczna kobiety/robotnicy! ony/matki stawala sie bronig obosieczna, Z jedne) strony powodowala, e kobiery byly obarczone dodatkowymi obowiqzkami: pracowaty zawodowo w petnym wy- miarze godzin, a dodatkowo byly petnoetatowymi gospodyniami domowymi. Po- lityka dlugich urlopow macierzyriskich oraz. uregulowati dotyczacych prac, ktdre mogly wykonywaé kobiety,oficjalnie stuzyla ich ,ochronie”, ale ednoczesnie ogra- niczala im modliwosé wykonywania powaznych i lukratywnych zawod6w. Z dru- gic) jednak strony wartosci spoteczne i politycene awigzane 2 wykonywaniem tych 16 byly érédlem sity i wartoSi kobiet. Zrekonstruowana ideologia byl (i jest) ww Polsce wspierana i wamacniana prez katolicki nacjonalizm, w saczeg6lnoSci a6 przez kult maryjny (Hauser, Heyns i Mansbridge 1993: Long 1996). STRATEGIE ESENCJALISTYCZNE Ostre roaréénienie migdzy tym, co prywatne i publicane, odnajdywane w wypo- ‘wiedziach pracownikéw,takich jak Katarzyna, i uczonych,takich jak Marody, mo- globy sugerowaé, ie sfery domu i pracy sq catkowicie niezaleine. I reeczywitcie wie- Ju ludzi z ktérymi rozmawialam w AG, powtarzalo mi, 2e spraca to praca, a iycie to:ycie", dajgcw ten sposb do zromumienia, ie postraegaja dziatalnosé zawodow’ jako odrebna sfere. Opierajac sie na ideologil powstalj jeszcze w okresiesocjalit~ ‘mu bardzo latwo mona preeprowadzi¢ analitycane rozr6inienie migdzy sfer4 P" blican i prywatna, nie byloby to jednak do korica prawdziwe. Kobiety w AG: saczegélnie zatrudnione przy produkcji, nie oddziclajcatkowicie pracy iycia o- dzinnego, nie poderzymuja scslego rozréénienia migdzy tozsamoscig zawodow’ Roadeiats. Wyobraéenia domu i rodziny w migjcu pracy 169 iiprywatna. Wigksi0sé nie 2gadza sie na traktowanie ich jak abstrakeyjne) sity 2o- bocze), ,robotnikéw”, i chee, aby uznano je réwnie 2a kobiety i matki. Pracuja _w fabryce jako matki i wlasnic to umoiliwia im alternarywna oceng wytwarzanych przez siebie produktw i siebie samych jako pracownikéw. Z drugie|jednak strony ikobiety pracujace jako matki tatwiej akceptuja i podporzadkowuja sie dyscyplinie arzucane) przez proces kontroli jakosei. Kobiety wprowadzaja do sfery zawodo- ideologig macierzysisewa i tym samym praewartosciowja siebie i swoja prace. W ten spossb zyskaja przestrzefi manewru migdzy nowymi strukturami dyscypli- yy i wartosciami, zarazem podporzadkowujac sig kontroli jeszcze bardzie} rygo- rycune) (Od kiedy w 1968 roku wprowadzono na rynek bobofruta, kobietom pracujacym zy jego produkcji nieustannie powtarzano, ie éywnos dla dzieci musi mieé naj- jakos, a pry ej wytwarzaniu nie moéna popetniaé zadnych bledéw. Nawer jimniejsze niedociagnigcie moze doprowadzi¢ do powaénego useczerbku nazdro- iu malego konsumenta. Robotnice braly sobie te rady do serca i dokladnie pree- cslych i cagsto ucigéliwych procedur kontroli jakoéci. Pewnego razu moja cotrzymala zadanie przeprowadzenia test6w na fermentacje. Podzieliligmy gna dwuosobowe zespoly i kaida para dostala do sprawdzenia w ciagu osmiogo- zmiany pigt paler (11525 butelek). Kazda butelke treeba bylo wyciagnaé ze mki, odwréciédo gory dnem i uderayé gumowg rura, aby sprawdzié, czy z0sta- jprawidiowo zakapslowana. Szczelna butelka po uderzeniu wydawala specyficeny rick — dang, dang. Wadliwe natomiast ghucho dudnity —tup, up. Butelke trzcba suderzyé dwa rary wloéyéz powrotem do palety lub ody do uszkodzonych' lajgca na mnie lczba butelek (720 na godzing) wydawala sie olbraymia, dla- ppostanowilam prayspieszyé prace. Aby zyskaé na ceasie do lewej reki bralam ie butelki, do prawej gumowa rure i uderzalam je jednoczesnie. W pewnym mo- cie nad paleta pojawiala sig reka, kréra chwycila mnie 2a nadgarstek. ,Nie mo- tak robig. Butdlki moga uderzy¢ jedna o druga i bragknaé. Pomyslisr, ie sq do- =» chociat bed zepsute. Jesli driecko wypijesfermentowany sok, moze umrzet!” ~ agnila Bogusia, jednaz pracujacych ze mna kobiet. Pracujace e soba kobiety dys- linowaly sig nawzajem. Bardziej doswiadczone robotnice nie informowaly nad- | * Odeétnicnie bteek fermentowanych od dobrych wymagalo anacene| met, sczeglnichie- proces frmentaci ie by! na ye awansowany, aby charateryaycany déwigle dang, dang alse Ten poss prawedsania wyrobowy nicngodny zzaadami kompleksowegozardaana I proces konto jakosc Gerbera, Wdrozono go jednak datego, ze mikroskopijnych uscko- ‘na kapslach i butdkach nie dal sig wykryé, dopdki sok nie sfermentoval. 170 Elizabeth C. Dunn. zoru o naruszeniach, ani nie czekaly, a2 sam ujawni niewlaiciwe postepowanic, lecz instruowaly robotnice z mniejszym stazem — zwlaszcza tez agencji pracy tym. ‘czasowej. Niemal za kaidym razem pouczeniu towarzyszyto to samo urasadnie- nie: jeli nie bedziemy sig trzymaé standardéw kontroli jakosci, dziecko mote za. chorowaé. ‘Wazystko wydaje sig logicane i oczywiste. Dlaczego jednak pracownice produk- cyjne staraja sig dotraymaé wszystkich standardéw kontrolijaksosci, mimo Ze byloby im laewie}, gdyby tego nie robity? Dlaczego wybieraja wlasnic takie uzasadnienie, ‘nie jakies inne? Moglyby na prayklad thumaczyé, Ze jeéli konsumenci dostang sfermentowany sok, to beda niezadowoleni i praestang kupowaé produkty AG, co mote negatywnie wplynaé na wyniki firmy. Moglyby tei cwierdzié, de wyowarzanic wwadlivych produktéw prowadzi do straty butelek, kapsli erykieteki samego soku, a wige do marnowania srodkéw, ktére moéna by przcznaczyé na wynagrodzenia i premie dla pracownikéw. Jednak zamiast tego za kaidym razem podkreslja bezpieczetstwo dziecka i w ten spos6b preykladaja reke do narzucania sobie dys- liny. Tr kuleurowo konstruowana pleé oraz dominujaca w Polsce wizja kobiecosci powoduja, #e pracownice AG interpretuja swoja pracg w kategoriach praygoto- ‘wywania jedzenia dla dziecka, a nie produke)i cowardw dla anonimowych konsu- ‘mentéw. Taka interpretacje cz¢éciowo thumaczy specyfika samego produktu: so- kk6w i odéywek dla niemowlat. Podzial pracy w socjalizmie pafistwowym wykorzy- stywat role preypisywane plciom i praesuwat kobiery do wykonywania prac, ktére _mogly byé postrzegane jako kontynuacja wykonywanych przez nie nicodplatnie ‘obowigakéw domowych, takich jak karmienie, opicka, obshugiwanie, spraacanie po dzieciach i meécayznach’ (Einhorn 1993, 24). Oddelegowanic kobiet do pree- myslowe) produkcji odywek dla niemowlat stanowi najbardziej oczywiste prac- niesienie praypisanych im obowigzk6w rodzinnych w Swiat znajdujacy sig poz domem. Ogélnie zecz bior, koncepcja robotnicy jako pracujce) macki bylacxs- cig ideologii socjalizrmu paristwowego niezaleznie od galgzi preemystu, w kedre) byla zatrudniona, Kobiety odbierano jako ,pracujace matki”, mgéczyzn po prostt jako ,pracownikéw” (Einhorn 1995, 5) ‘Ze wstystkich kobiet, ktSre poznalum na hali produkcyjnej AG, tylko dwie nie sialy dzieci Poniewaé macierzyistwo ciesaylo sig rakim prestizem, robotnice AG nie przeprowadzaly setywnego podzialu migdzy praca i domem. W zakladzie pr cowaly praede wseystkim jako matki, poniewai. doskonale zdawaly sobie spraw’ 4c ich praca w duzym stopniu preyczynia sig do produke)i zywosci przeznaczone| Rocdeial s. Wyobreienia domu i rodziny w micjcu pracy im dla dzieci, co jest fundamentalng cecha okreslajaca macierzyristwo"., Poniewat pra- cownice AG nicustannie mialy w pamigci malych konsumentéw wytwarzanych przez nie towaréw, koncentrowaly sig na wartoéci uytkowe) produktéw, a nie ich ‘wartoéci wymienng), Byly matkami preygorowujacymi iywnos¢ dla dzieci botnicami wypracowujgcymi zyski dla Gerbera. W tym kontekscie wytwarzanie konkretnej wartosci uiytkowej stanowilo 0 wartosci pracy. Doktadnie to samo podkreslata dyrektorka laboracorium koncrolijakosci, kobieta pred czxerdziestka, preemawiajac do grupy preedstawicieli medycanych (wylacenie kobiet): To praca, z kere) moina byédumnym. Czulabym sig zupetnic inacze), gdybySmy produko- wali papierosy lub alkohol, cof, co szkodai ludziom. Jednak wyrwarzamy produkey, Iktére powodujg, 2edziecko rosniesilne izdrowe, Dlatego jestem dumna z tego, 2e moge tutaj pracowa”. Robotnice Alimy nie pracowaly oczywiscie 2 dabroci serca, lecz dlatego, te ‘otrzymywaly wynagrodzenie. Jednak i w tym preypadku chodzilo 0 coé wigce| niz ‘0 jego wartose wyrrienna, to znaczy kwotg pienigdzy wyphacana w zamian za prace. Poniewai inflacja w tym okresie byla jesacae wysoka, trzymanie gotswki nie miato -wigszego sensu. Ludzie myslli wigc 0 swoich wynagrodzeniach w kategoriach kon- Irretnych débs, keére moizna bylo za nie kupié, nie 2a8o pienigdzu jako wartosci abs- tralcyjne}. Pracujqe i zarabiajgc, robotnice posrednio zapewnialy 2ywnose i ,opie- ke” swoim rodzinom. Zywnose przynajmniej cagsciowo zdobywano bezposrednio, poniewaz obok pensji pracownice otrzymywaly od zakladu ekwiwalent w postaci produkrw. Pienigdze, tak jak bobotrut, stawaly sie wartosciowym dobrem, ktére ‘moina bylo wymienié na inne wartosciowe praedmioty. Nie shuzyly jako abstrak- cyiny i uniwersalny érodek wymiany, ale jako jeden 2 towarbw — jedyny, ktStego swcigé brakowalo. Preyktadem kobiety, ktéra pracowala w fabryce po to, aby dostarczaé potywie- nia swoim wlasnym dzieciom i anonimowym dziecigcym konsumentom, byla Ja- dia, zatrudniona va dzienne) 2mianie prey obshudze pasteryzatora’, Byla 3-letnig ‘atk tréjki dzieci w wieku szesciu, szesnascu i siedernnastu lat. Miesckaba razem 2 daicémi, meéem i teSciowa w malym gospodarstwie pod Rzeszowem. Jadzia ‘mai. pracowali fizycanie, natomiast teSciowa zajmowala si¢ najmfodszym dziec- kkiem i prowadzeniem gospodarstwa dostarczajacego mleko, jaja, drdb i warzywa. ® Zab, Long (t996) 0 tym, de polityceny aksywim obit w Gdatishu ubstakowal sig bardzo [Podobnie; ob. rownie: Einhorn 1993, 5. ® Jadzia to ta sama otoba, kxéraprébowala budowaé 2najomoscl 2 kirownicrka dat, zama- “wise dla niejiycaenisimieninowe, ize mna, kupujge mi alta bransoletk, oe Elizabeth C. Dunn ‘Weresniej rodzina spreedawala swoja produkcjg. Owoce i warzywa trafialy do Al. my, a mleko do lokalne} mlcczarni. Od kiedy Alima-Gerber i mlecrarnia zaczely preferowaé wigkszych dostaweéw, gospodarstwo Jadzi stracilo kontrakty rolne, Od tego momentu wytwarzali produkty tylko na whasny uéytek. Jadzia byla bardzo zaangadowana w swoja prace przy pasteryzaci. Uwaiala, ie naleiy sig Scisletraymaé procedur, a kaidy praypadek ujawnienia produkeu o nie. ‘wlaiciwe jakosci craktowala bardzo osobitcie. Kiedy zapytalam ja dlaczego pra- Cuje-w fabryce, wyjainila mi, de nie wide rStnicy migdzy tym a praca w poll. To zestawienie jest bardzo znamienne: uwazala, ie oba rodzaje pracy s4 r6wnowaine, poniewaé shuéa zaopatrzeniu rodziny. Jj tesciowa dzicki pracy w gospodarstwie zapewnialarodzinie codzienne wyéywienie, ona za, zarabajae w fabryce, umoili- wwiala kupowanie napoj6w gazowanych, ciastek, modnych diinséw dla nastolarkiw, ‘oplacenietelefonu czy 2robienie remontu w kuchni, W prackonaniu Jada jj praca ‘w fabryce shuiyla dostarczeniu rodzinie potrzebnych débr w tym samym stopnit, ‘coweekendowa praca w poluti kuchni, Moe nawet w wiekszym, poniewaz umoil- swiala nabywanie bardziej prestizowych towardw konsumpeyjnych, anie tylko tyw- hnoSci wlasnej produkgji (zab. Long 1996, 42). Praca poza domem dawala ej poczt- cic whasne) wartosc i spetnienia nie dlatego, ze byla czyms innym nit bycie macka, ale dlatego, porwalala wypelniaé matczyne obowigzki w cickawy dla nie) sposdb (por. Einhorn 1993, 117). ‘Wiele pracujgcych matek trakrowalo swoje tycie zawodowe jako poswigcenie onieczne dla dobra daiecka i shuégce ,inwestowaniu” w nie, Zarabianie stawalo sie kolejnym sposobem zapewniania dzieciom débr, nie tylko materialnych, jak nniecbedne dla ich prawidlowego rozwoju wyiywienic, ale rowniet niematerial- nych, akich jak nauka gry na skreypeach, kurs jezyka angielskiego czy koszrowne sudia w keérejé 2 wielu ,sckét zarcadzania i marketingu”. Nieliceni stczgsliwey ‘mogliliczyé na to, ie zarobki matki pozwola pokryé koszt studiéw i uereymanis sig w jednym z prestiZowych ofrodkéw uniwersyteckich poza Rzeszowem. Byt to jeden 2 Kluccowym mechanizméw awansu spolecznego w Rzeszowie. Wyzywieni¢ zapewnialo driecku rozw6j fryceny jednak to dobra niematerialne, take ak 2do~ bywane dzieki fizycenej pracy rodzicéw wyksztalcenie —w warunkach zwigkszone) ruchliwosci spoleczne) ~ byly gwarancja tego, ie status spoteceny dziecka i cale rodziny bedzie werastal. Pracujace matki w rozmowach ze mna wielokrotnie podkreilaly, ie ich st powinien zapewnié im wyjatkowe traktowanie ze strony pracodawey. W okresi= socjalizmu byla co standardowa prakyka. Pelnoplatne zwolnienia lekarskie dla ko” Rezdzials. Wyobratenia domu i rodziny w micjseu pracy 7 bictw cigty, ktérenie mogly podjaé pracy, iprzesunigcie do liejzej pracy tych, ktOre cauly sig lepiej; urlopy macierzyfiskie po urodzeniu dziecka i gwarancja zatrudnie- nia po powrocie 7 urlopu; platne zwolnienia na opieke nad chorym dzieckiem; do- datki do pensji: wszystko co skladato signa pakiet socjalny preyshugujacy matkom w poprzednim systemie. Po 1989 roku rozpoczat sig Formalny i nieformalny proces ograniczania tych praywilejéw. Skrécono urlopy macierzyriskie, a wiele kobiet oba- ia sg, e jedi skorzystajqze zwolnienia lekarskiego w czasie cigéy lub beda byt cug- sto korzystaé z prawa do opicki nad chorym dazieckiem, zostang uznane 2a ,nies0- lidne” i umieszczone na liscie do zwolnienia, Pelnoetatowe zatrudnienie pozwalata kobietom korzystaé z praywilejéw, do ktérych mialy prawo, Jednak w sytuacji wy- sokiego bezrobocia, kiedy kaidy musi walczyé 0 zachowanie micjsca pracy, upraw- nienia istniejace na papierze niekoniecznie moga byé wykorzystane w praktyce. W oblicau kurczenia sie formalnych preywilej6w czeSé kobiet stara sig wyko- rzysta€ sw6} status matki do rapewnienia sobie wyjatkowych wegledéw i osobi- stego trakrowania u praelozonych. Z najjaskrawszym praykladem takiej prakeyki spotkalam sig nie w AG, lect w lokalne} stacji Sanepidu. Ania (0 ktérej pisalam przy okazji karmienia wy2la niemieckiego) i Alicja pracowaly tam jako laborantki Obie zatrudniono na 6-miesigczny okes prébny, dajgc im do zrozumienia, 2e pod koniec tego okresu jedna z nich zostanie zatrudniona na stale, a druga bedzie musiaka odejéé 2 pracy. Strategia, po kt6ra siggnela Alicja w okresie wymuszonego wspébzawodnictwa prac, polegala na ciaglym podkreslaniu, %e praca nalezy jj sig nie racji posia- inych umiejgtnoSci praydaenych w laboratorium, lecz ze wagledu na ej potrzeby. Byla matka tr6jki dzieci, podczas kiedy Ania byla bezdzietna. Praca Alicji suzyla howaniu dzicei, Ania wydawala wszystko na ghipstwa i preyjemnosi, takie urrzymanie psa. Alicja starala sie pokazaé, jak wazna jest je) praca z punktu idzenia potraeb drieci, ktérych nie miata Ania, i w tym celu siggala po kwestig lzenia. Kiedy Ania wspomniala, ze ma w domu awierzgta, Alicja natychmiast agowala, pytaigc (na caly ghos, tak aby wszyscy hyszeli): ,Mase awierzeta? Sarma rzygotowujest.im jedzenie, czy kupujest-gotowe? Dajesz im mleko i puseki? Kar dla ewierzat? Najwyraénie} nie brakuje ci pienigdzy. Ale w sumie dlaczego nie, ict nie mast dziec". Alicja kreywila sig réwnied, widzac, jak Ania je w pracy marafcz i kiwi. ,Owoce tropikalle? Nie bedziesz ich jal, jak bgdziesz miala eci. W ogéle nie bedzieszjadka owocdw. O nie! To dzieci bea jadly wszystko, co 2. Niebedzies jadla owocéw i kiwi; czasami niebedziese mialaco wloiyédo ust. viesz musiala poswigci€ wszystko dla driec, tak jak my”. ee RST Cee a ey Se an Elizabeth C. Dunn (Ostatnim posunigciem Alicjibyla proba przedstawienia Ani jako c6rki na utrzy- mania, a siebie jako matki z dzieémi na utrzymaniu, Powiedziala Ani: ,Kobiety niemajace daieci powinny ina zaslek dla bezrobotnych. Po co mialyby praco- ‘waé, skoro nie potrzebuja pienigdzy? Ich matki moga im poméc. Pewnie nie kazda matka mote pozwolié sobie na to, aby dawaé cérce pieniadze, ale wigksz0$ moi, Dlatego mlodym kobietom, ktre nie maja dzicc, nie powinno sig dawae pracy” Alicja ewierizila wige, ej praca w laborarorium, akrywnos¢ je ciala,zmienia sig ‘w pokarm dla dzieci*. Dzieki termu stawala sig zywiielka, tak samo jak Katarzyna stawala sig nia, pracujac na daiatce. Wskazywala wige, Ze jej praca ma duo wigk- ‘24 wartosé nit praca Ani i to ona powinna dostaé umowg na czas nicokreslony, (Trudno powiedzieé, czy to zagranic okazaloby sig skurecene. Tut przed tym, kiedy Sanepid miakzadecydowa, keéraznich zostanie zatrudniona, Ania znalazla epic} platng prace w laboratorium kontroli jakosei AG. W ten spos6b Alicja zachowala ‘tat w Sanepidzie). “Ten rodzajargumentacji poshuguje ig innym systemem wartosc, prestizuiwy- obraief niz stosowane w AG wartosciowanie stanowisk pracy i przeprowadzanic ‘cen pracownikéw. Wartoéciowania pracy opiera sig na uznaniu luda! za jednos istniejace tylko w micjscu pracy. Stosunki laczace dang osobg 2 innymi pracoy nikami oraz jej driatalnoS, relacje i zobowiazania niewwigzane z firma nie maja jadnego wplywu na wartoéé pracy. W crakcie oceny pracownikéw taka wyodieb- niona jednostka jest dodatkowo rozbijana na posaczegélne cynniki. Podstawa statecane} oceny dane) osoby sq je) uwewngtrznione whéciwosci { nastawienie, «nie drialania podejmowane wobec innych. Oczekiwania Alicji, aby je) obowiazk! macierzytiskie stanowily podstawe oceny wartosci jej pracy, wywracaja ten system do gary nogami. Kiedy Alicja méwila o wytwarzanc} przez sebie wartosc, to mia~ ta na mysli nie tylko swoja obecna prace produkcyjna, ale réwniez wykonana juz prace reprodukcyjng. Mylala réwnicé o swoim obecnym wktadzie w zwigkseenle iloSei pracy jaka w prayseloéci mialy wykonywa€ jej dzieci. Wyplacanie pensji Ani prowadzilo jedynie do reprodulkcji je) wlasnej pracy, wynagradzanie Alii dzigt temu, Ze posiadala dzieci, prayceynialo sig do reprodulkji sly robocze} w ode “Tak wigc to, co Alicja oferowala w zamian za wynagrodzenie, mialo w jej preeko~ naniu wigks2q wartos, niz to, co mogla da¢ Ania. W celu uzasadnienia alterna ~Prandopodobna prycayn tego, 2 Alia aglaszalaswojetadania w ek shrajog formic brie to, de pracowalaw Sanepidae, a nie AG. Sanepid jst insti pasewowa, co cryni go bard Niczym rodticdorastajgeychdaiect Gerber ostonie wydicla alkohol. Jk wyjsnit ole 12 organizatorow bankietu,pracownicy otreymali tylko po jednym kielieku seampana, por kierownicrwo abawialo sg. 4 moga sg upit i narazié na sewank dosojefstwo imprery. Roadeials, Wyobrazenia domu i redziny w migiacu pracy 18 du kuleurowego, przyjecie wygladato jak tradycyjne polskie wesele, Nadobna oblu- bienica usidlla bogerego i wplywowego meza, kt6ry niczym w ksigie 2 bajki mégh ‘sig w jedne} chwill pojawié z pomocg wyczarterowanego samolotu, przywoiac ze soba wspaniala ucete. Wymiana krysztalowych prezentéw symbolicenic i prawnic preypiecegtowaba nwigzek Poniewai prywatyzacja bylacalkowicie nowym 2jawiskiem (Alima byla jednym pierwszych sprywatyzowanych w Polsce przedsigbiorstw), pracownikom trudno pojaé ej znaczenie. Jakie mogla mieé konsekwencje dla nich i dla ich rodzin? cafora mabieriswa pomagala pracownikom zrozumieé te niepojeta i niejasng acje, a jednoczesnie byla proba naraucenia Gerberowi stalego zwigzku nakla- acego okreslone zobowigzania. W podobnym sensie pojgcia wyraiajace zwigrki inne nie byty reliktami odlegleprzeszloSc, lecz zasobami kulturowymi wyko- tywanymi w teraéniejszosci. Na preyklad kiedy Gerber wrecayt kaédemu pra- ikowi pakiet udzialéw w firmie, do czego zobowigzywato go porozumi pisanez Ministerstwem Prywatyzacj, podniosto to mabiefstwo do rangi osobi- ji instytucjonalne. Byto to tak, jak gdyby dajac prezent, Gerber méwit pracow- kom Alimy: ,Prayjmijcie te éwiadectwa udaialowe jako anak moje mitosc i wier- i". W polaczeniu 2 18-miesigcanym moratorium na zwolnienia pracownikéw amiang uméw z dostawcami uspokoito to pracownikéw, obawiajacych sig likwi- jizaktadu. Wymiana kryszraléw w ich opinii preypiecegtowala powstanie stale- zwiqzku itym samym wykluczalaryzyko, ze Gerber alikwiduje preedsiqbiorstwo sprzedajeinnemuwhcicielowi. Wigczenieakcjifirmy pracownikom, ukorono- natomiast 2wigzek migday nimi firma, Zwigeek matierski nie ucierpiakw éa- sposbb, kiedy Gerber zaproponowat odkupienie udziat6w po duio wyiszejce- ie: w ten sposdb udzialy zmienily si w pienigdze, kre mona bylo nascgpnie wy- ienié na praedmioty potrzebne w domu. Maz-Gerber inwestowal wdomy swoich rnikéw, podobnice jak inwestowat w dom-preedsigbiorstwo. Merafora mal- twa pomagala Swnie# pracownikom zaznaczyé, ew tym polaczeniu firm trak- je si ich jak réwnoprawnych partnerdw, a nie sprzedaje jak gesi, niewolnikéw maszyny fabrycene. ‘Merafora mabiefisewa kladta nacisk na partnerstwo iwspélny 2wigzek, nie sprze- zakladu, ale nie wykluczala istnienia hierarchii, Pracownicy uwatali, 2e Gerber prawo do wprowadzania zmian w fabryce i decydowania o strategii korpora- 1} AG na tej same} zasadzie, na jakiej maz w tradycyjnie patriarchalne} polskiej ie moie podejmowaé decyzje dotyezace tony i calej rodziny. Uznajae siebie kkolekeywna ,done", pracownicy AG dali do 2rozumienia, xe maja sabsea pozycig 184 Elizabeth C. Dunn nz Gerber i nie beda mu sig ,opieraé”. Jednak korzystajac 2 te} metafory, zghszali pod adresem koncernu swoje roszczenia, Tradyeyjne polskie malzeristwo ma wspél- ny budiet shuzacy potrzcbom calej rodziny bez indywidualne} kalkulacji po tadne} ze stron, a zarazem ma ma obowigzek zapewni€ donie Srodki utrzymania, Insalu jaclaboratorium kontrol jakosci, nowy system ogrzewania oraz system wedatniania wwody (pierwszetrzy projekty inwestycyjne zrealizowane niemal narychmiast po pry- wwatyzacji), Gerber dawal do zrozumienia, Ze wypelnia swoje obowigzki glowy ro- dziny. Mai-Gerber decydowal o tym, co jest potrzebne w domu, a nastepnie orga- nizowal eodki potreebne do zaspokojenia potrzeb rodziny. Dla pracownikéw bylo to w pelni zrozumiale i swiadczylo o tym, Ze zwigzek bedzie trwaly. Pracownicy zakadu i polska prasa, zatanawiajac sie nad powstaniem Alimy- -Gerber, poshugiwal sig analogiaz setkami malzristw zawieranymi na odleglosé we ‘wszystkich krajach bloku wschodniego. Pigkne, lecr nieramodne miesckanki Eu- ropy Wschodniej poszukiwaly myslacych o malieristwie Amerykandw, a nastepnie ‘wychodzily za nich za mai i praenosity sig do Stanéw Zjednoczonych, gdzie byly przez nich utreymywane. W ten sposdb Alima poznala Gerbera, kr6ry teraz mialz1- dbaé o je) potrzeby. Oczywiscie sytuacja nie byl idealna. Wielu pracownik6w mé- wilo mi, e tak jak dla Polki najlepig jest wyjS6a Polaka, tak dla Alimy byloby naj- lepicj, gdyby pozostala w polskich rekach, Syruacja bylajednak taka, a nie inna i Ali ‘ma, podobnice jak ubogie polskie dziewczyny, robila, co mogha, aby znaleéé bogate- 0 iniebreydkiego Amerykanina, keéry méglby sig nig zaopiekowaé. Wydawalo si, 4 jest to najlepszy pomyst na prayszlosé. Im wigce] Gerber inwestowat w zaktad, tym bardziej wygladalo na to, ie Alimie aft sig dobry maz. Problemzpostrzeganiem przez pracownik6w relacji Alimyi Gerbra popraezmeta- fore malierisewa izwigeanymiz.tym oczckiwaniami polegatjednak na tym, 2e Gerber i jego menedierowie nic o tym nie wiedsieli. Byé moze gdyby menedierowie Ger- bera mogli porozmawiaéz pracownikami produkcyjnymi lub chociat preeczytat no- tatki prasowe na temat przygotowanego bankietu, byliby bardzicj Swiadomi syruacji, ‘wjakiejsigznaldli. Wkoricumetafora mabiefstwa pojawiasigréwnic? wopisach fuzj firm w Stanach Zjednoczonych (jednak nawer gdyby zrozumieli te metaforg, byloby malo prawdopodobne, ie 2rozumieliby tez moralne roszczenia zglaszane pod ich adresem przez pracownikw, poniewai- byly one zwigzane 2 silnym oddzialywaniem idcologii epoki Solidarnos i socjalizmu). Dla kierownicewa koncernu prywaryzacjt byla po prostu transakcjg handlowg, Inwestycje byly czgéciq umowry biznesowej,2 nie swkladem wnoszonym w-zwigzek matiesk. Jako Ze menedierowie Gerbera nigdy nie ‘widziel polskiego wesela, symbolika bankietu zorganizowanego z okazji prywatyza¢i Roadsial 5. Wyobraéenia don i rodziny w migicu pracy Bs calkowicie uszla ich uwagi. Dzialaliw sposd, ktdry da Polakéw mial znaczenie sym- bolicane, ale byl clkowicie nieswiadomi kulturowego kontekstu swoich poczynat. Podobnie bylo w preypadku akcj. Gerber na mocy umowy prywatyzacyjnej byl zobowigzany umoiliwié pracownikom zakup 40% udzialow po cenie preferencyj- nj. Kiedy praedstawiciele Gerbera, a praede wszystkim Piergallini, zdecydowali sig dag pracownikom pienigdze na ich zakup, interpretowali swoje postepowanie 21 ppelnic inaczejnié Polacy. Uwatali,e pomagajacosobom zatrudnionym w przedsig- biorstwie w nabycia akcji,czynia ich jego wspéblacicielami, a nie swoimi ionami. Geyby opisaé te syruacje w amerykaiskim Zargonie biznesowym, moina by po- wicdriet, ie preedstawiciele Gerbera sqdali2e posiadajacy udziaty pracownicy ,praej- ‘ma na wlasnose” swoja prace i dzialania izaczna analizowaé ich reaultay z perspek- tywy wartosci udzialéw, a wige indywidualnych koreyéci (Wasson 1993). Udzi ‘firme mialy ,motywowae” do pracy, poniewa wigzaly dziakaniajednostekzkon- eretng wartoscia penigina. Menedierowie Gerbera wyobraiali sobie, xe ,praeimovanie na wlasnose” skloni polskich pracownikéw do cigiszej pracy i mvigkszenia efektywnos (i tym sposobem rozwiaée stanowiacy przekletistwo komunizmu problem lenistwa i niskij wydajno- ci), adodatkowo zacheci do weiecia odpowiedzialnoscia proces produlkeji. Amery- kkanie byli preekonani, 2e do ekonomicznego krachu socjalizmu doprowadzia niska pproduktywnosé, nicodpowiedzialnos¢i brakinicjarywy. Praejmowanie na wlasnose” ‘ialo usuna¢ podstawowe wady istniejgcego w firmie systemu. Oczywiscie zakddali tym samym, Ze polscy pracownicy sa jednostkami oceniajacymi swoja prace scisle wedhug jej wartoici pienigéne}, stale dokonujacymi analizy zyskéw i strat w trosce ‘6 sw6j stan posiadznia, a wobec tego larwo bedzie ich sklonié do dzialania worew ‘grupiespoteczne}zp0moca.,marchewki” w postaci waroscu ceny akcji. Katalog cech opisujacych nacurgludzka zosta praygorowany praez odniesienie do amerykaiskich ‘wartosci kulturowych, zwyezaj6w iinstytucjispolecenych (takich jak rynekakcji)inie Iusiat pasowaé do polskie} sytuacji. Szybko mialo sig okazaé, ze posiadanie udzia- , zamiast doprowadzié do powstania konkurujacych ze soba jednostek, spowo- dowalo, ze pracownicy stwierdzli, i ,posiadanie” dajeim prawo do zabierania glosu sprawach zwiazanych zzarzadzaniem firma, take jakim dysponuje zona, wplywa- jacna decyzje podejmowanie praez meéa. Zmusito co Gerbera do natychmiastowego ipienia akcji, w wyniku czego stal sig wlasicielem 989% udzial6w w firmie" * Ztaych powodsw nc wayacy pracownicyodsprosalt Geiberowiswoje uh Nickey tolnicy areal je yaa. 2e dai to mocniei pone pretargona Ww take ngocjowania sakséw aa dastawy, Wid prcowaiké kdeych mala, lo flan, kironicska dial, 186 Elizabeth C. Dun Readsials, Wyobraenia dan i rodziny w migjeu pracy 187 Dopéki Gerber inwestowal w firme ifunduse wynagrodzedi, konflikemigdzy ym, 1 goryexy opowiedzialn mi o lekeji,jakiej udzell jj (polski) szef, kiedy poprosila jak amerykasiscy menedierowie i polscy roboxnicy pose ior rece Ger- ‘go 0 podwytk« bera z Alima, pozostawat utajony. Po dwéch latach koncern zaczat jednak powoli ogranicaaésrodki investowane w majatek Alimy, a take kompetencje jj pracowni. Pid ac laoeaniantparram te sso ha (aap kb. Towarzysryly temu coraz wigkste problemy Gerbera na rynku amerykatiskim, es) pond tal TJ of pelle Spa Jade Cis fk Po wycofaniu sig z rynku francuskiego i zlikwidowaniu swoich spétek zalcénych ter ego. Zajac kogot nnege. Ale le nara na swoje bow ub ens Ceuta sw Caechach i na Wegrzech Amerykanie doseli do wniosku, ie straregia globalng| sig bardzo le. Chialam wie e jestem wana, moja praca jes wainaichcalim byé doce cekspansjibylabledem. Nowy ‘Gerber nie miat motywacji do tego, aby kontynuowaé roe a eea ae eae a “h preterit ogromne inwestycje w AG, i polska firma zostala zmuscona do samodaielne) walki pa babe eich pet ad dic’ ea reas fase wae Lp lane o pretrwanie na rynku krajowym. Oczekiwano, #e AG, zamiast ciagle zaniiag vwyniki calego koncernu, zacenie wreszcie preynosiézyski. Bylo to tym istotnijsze, fonika dowiedziata sig, ej) praca to, jak ja wykonuje, dae sig policzy6, ie pra- de cewaly negocjacje 2 zagranicenymi inwestorami dotyezace pracjgcia Gerbera ‘cownikéw wynagradza sig proporcjonalnie do ich wartoSei. Ponownie okazuje sg, i Alima mogla byé postrzegana jako obciaienie. 4e nie chodzi tu ostosunck zachodzacy migdzy ludmi, lect 0 elacje migday dwie- Robotnicy AG nie mieli pojgciao problemach Gerbera, aograniczeniainwestycji formami wlasnosci: pracownicy 2rzekaja sig prawa wlasnoéci do swoje) pracy i ,dobrowolne” zwolnienia pracownikéw traktowali jako zlamanie preysiggi zloio- wymicniaje na pieniqdze wypkacane przez firme, W mysleniuszef, ktére odtwo- nnejw caasie,ceremonii slubne}” (Kapusciiski 199s). o odcaucie poglebilosig, kiedy a Monika, praca jest anonimowym i powszechnym towatem, ck jak pienigd Gerber oglosit swojg wlasna spracdai Sandozowi. Wezesniej obiecywat inwestycjc, i dostarczajaca pracy jednostka nie jest adowolona 2 wymiany, mote po prostu gwarancje zatrudnienia i swietlang preystlos, teraz porzucal polska narzeczona dla si. Praedsiebiorstwo natomiast zawrze umowe z innym dostawea takiego same- inne}, bogatsze) partnerki. Anna, pracownica Dziatu lV, drwita: ,Jesli Gerber bytme- towaru. Jak pewiedziat Monice szef: ,Zawsze mozemy znaledé kogos innego”. ‘em, to niezbyt dobrym. Rzucit polska tong i odszedt z jakas szwajcarska dziwkat”. Cay prawda jest, 2e pracodawcy ,nie doceniajq” pracownikéw i .zawsze moga, Wraienie .afery” izdrady Gerbera stato si¢ jeszcze mocniejsze, kiedy wyszto na jaw, leéé kogos innego”? Czy polscy pracownicy w epoce postsocjalistycanej sq ska- ie przejmujac Gerbera, Sandoz nie zdawat sobie nawet sprawy zistnienia AG. Pra- ji na bycie szarymi istotami, anonimowymi dostawcami pracy, kt6ra mote byé cownicy byli bardzo zaniepokojeni. Znowu zaczeli méwié o tym, zc Alima moie ‘pelni zrckompensowana popraez wyplate wynagrodzenia? Czy w praktyce sa tyl- zostaé spraedana albo zamknigta. Musieli preemyéleé charakter zwigzku lqceacczo zasobem lub obcigieniem firmy, suma wartosci obliczang w tabeli? Stosowanie obie firmy: Alima z tony preeistoczyla sig we whasnosé, ktéra moze zostaé spraeda- tafory rodziny wskazuje, ie dzigki walkom i sporom toczonym w zakladzie oraz na lub dowolnie rozdysponowana, jeli tylko wlaiciciel dostracte w tym koray icranym kompromisom robotnicy odpieraliiqdania amerykariskich menedie- Byla to zaleinoS zupetnie inna od tej, ktéra wiazala sig 2 metaforg matzerisewa. domagajacych sig od nich, aby stali sig elastycani, obliczalni i utowarowieni, ali sig nowym formom osobowosci kapitalistyczne}, siggajac po zaso- WZAJEMNOSE NA RYNKU KAPITALISTYCZNYM symbolicene 2 okresu socjaliamu, Metafory pokrewiristwa to skondensowane symbole, ktére odsylaja do calego Rozmowaz Monika byla jedng z oscatnich, ktére odbylam w Alimie, Monika byl2 lu stosunkéw spolecznych i modcli osoby, wprowadzajac jew sferg zawodo- ‘wyksztalcong i znajaca angielski pracownica dzialt planowania. Z mieszanina iat Jeslirobotnice AG pracuja jako matki, wyrwarzane preez nie towary to produk- ppracujacych matek, a one same sq wynagradzane jako matki i cérki, co staja sig zarreymala udzaly.Jej mai uwaia, ie nikt tak naprawds nie wie, dlaczego Gerber choe je odkupi ;nie zanurzone. Ich praca jest wartosciowa czescia osoby zanurzone} w spo- Feiharghogyn al ipchashraroe phy ony ips aera stwie: nie dase je) ani calkowicie wyalienowaé, ani w pelni wynagrodzié sama réwnie dobre traymac az do wyjaénieniasyruacji. pensja. Jak wskazywal Mauss (1950), dar wymaga odwzajemnienia. Pracownicy 188 Elizabeth C. Dunn odwohuja sig do wyobrazenia rodziny i domagaja sg od firmy okreslonych wegledéw i praywilejow. ‘Wen sposéb robotnicy prébuja zmusié menedieréw do zmiany kryterisw war. tosciowania pracy. Tkoviqc migdzy socjalizmem (zapamigtanym przez wieks208¢ja- ko system cigik i poniéajacy) a nowymi strukturami kapiralizmu (radykalnic osla. jacego pozycje wigksz0sci pracownikéw niebedacych menedierami),si¢gaja po metafory pokrewietistwa, aby wskazaé modliwosé zupetnic innego myslenia, Prae- noszq wyobrazenia zwiqzane z rodzina i rolami plciowymi — przede wszystkim do- mu i macierzyfistwa ~ w miejsce pracy i mobilizujg struktury ,znajomosci”. W ten sposdb chcq utrzymaé rozebénienie migdzy ludémi i rzeceami zachowaé pierwszer- stwo pracy wobec kapitalu, ukonstytuowa¢ sig jako podmioty, a nie przedmioty pracy, podkresig, Ze s4ludémi, a nie majatkiem, Metafory 2wigzane 2 rodzing kon- struuijg proces produkcji w postaci relacji wymiany przedmiotéw miedzy osobami, nie wymiany os6b migdzy praedmiotami (cakimi jak maseyny, pieniadze, od:yw- kidla dzieci), Wykorzystala to na prayllad Alicja twierdzac, de praca w Sanepidzie naleiy jej sig dlatego, ic jest matka. Podobnie czynia robotnice, wprowadzajace ww sferg stosunk6w zawodowych role spoteczne zwigzane 7 inna koncepcja osoby ldzkigj i starajgce sig zmienié kontekst i wartose swoje) pracy. Robig to, aby zacho- wat zatrudnienie, wynagrodzenie i autonomig w fabryce. ‘Osoba spolecznie zanurzona jest catkowitym przeciwieristwem osoby zindywi- postsocjalizmie wladza funkcjonuje inacte}Jej centralnym motywem nie jest redystrybucj, lece rozproszona samoregulacja, Ludzie i instytucje zarzdzajq sob nieustannie, monitorujac swoje zachowanie i dostosowujac je do norm wprowa- dzanych nieformalnie (np. przez reklamy lub ,dobre praktyki”) cry formalnie (np. przez migdzynarodowe standardy rachunkowosci lub migdzynarodowe procedury kontroli jakosci). Normy praedstawia si¢ awykle jako neutralne, naukowe i prak- tyczne, Jednak sq one réwnied formami wladzy, ktére raucuja na to, jak Iudzie postrzegaja samych siebie, jak sig zachowuja i jak organizuja swoje codzienne zy- cie. Nowe technologie dyscyplinarne sq niemal zawsze praedstawiane jako ,2wiek- saajqce moiliwosei” i wyewalajace. Standardy rachunkowosci obiecuja prevesom ‘wytainiejszy obraz dzialania firm i zwigkszenie motliwosci efekeywnego zarzadza- nia, Marketing niszowy daje ludziom wicksze moiliwoSei wybierania tego, kim hea by¢ poprzez konsumpeje odpowiednich produktéw. Techniki kontrolijakosci obiecuja menedicrom wigksza moiliwosé kontroli wszystkiego, co opuszcza lini¢ produkeyjng. Kontrol tak suczegélowej, 2e pozwalajgce) na praczwycigienie nawet naturalnych r6énici wyeworzenic wystandaryzowanego produktu. Programy oceny pracownikéw obiecujg im wigksze modliwosi kontroi swojej osobowosci i swoich ‘2dolnoéci oraz ciaghego ,doskonalenia sig’, podnoseacego ich atrakeyjnoSé na rynku pracy. W kaidym preypadku samoregulacja jest przedstawiana jako sposdb zwi¢! sutonomii jednostek (firm lub ludzi), nie zaf jako narzucane im kszenia moiliwosci — wraz 2 wyobraieniami wyboru i autono- mii ~ praypominaj 0 pierwszych neoliberalnych reformatorach, ktdrzy stale Po wwoiywal signa wolnoSé i wybdr. Obiecywali, ie postsocjalistyczna transformaci# prayniesie suwerennosé narodowa (czyli wolnosé od gospodarczej i polityczne) do~ Rozdsial 6. Wladea i possocalizm 195 ‘minacji Zwigzku Radzieckiego) i wolnos osobista.Jednak obie ,wolnosci” okazaly sig elementami spolecane i ekonomicznej regulacji Chociai wdrotenie nowych technik zarzadzania bylo motywowane preede ‘wszystkim interesem samych firm, wprowadzenie do codziennej praktyki nowych wyobraieti osoby stworzylo waine polgczenie migdzy wylaniajgca sig gospodarka rynkowa i srodkami shuzqcymi regulowaniu zachowasi jednostek oraz uzgadnianiu ich ze struktura chonomicang (zob. Aglietta 1987; Boyer 1990; Harvey 1989; Jessop 198411990). Stworzenie zarzadzajqce) soba, dokonujacej wyboréw jednostki w mie)- scach rakich jak Alima nie stuzylo tylko wprawieniu w ruch teoriliberalnej, tak po- litycznie, jak i gospodarczo (zob. Hole 1997, 406). Jest ono niezbednym srodkiem regulowania aktoréw spolecznych, zapewniajgcym, ze kapitalistyczno-demokra- tyczna ekonomia polityczna bedzie dziala¢ spéjnie i bez zakléces. Miller i Rose (1990, 24) twierdza, ie filarem regulacji jest naturalizacja aurono- miczne jednostki dokonujaca sig za pomoca technologii zaraqdzania lub — poshi- gujac sig ich terminem — ,jgzyka preedsighiorczosci": ‘Uwaiamy, 2 es prcdsigbiorczte ysl taki macsenie, poniewat rapewnialpraekladal- noi migdry oglaym a prior’ mySipoliycne a aly wachlareem okreslonych programs 1msjyych adminisrowaégospodarka narodowa, wenngtzaym Swit rm wiloma nym nganiacjami od sk po spl. Co wigs) umodlvia aki programom onlgnigci god oii x nowym pioryttem zdolnose jednostc do samoregla (Na poriomle malso- ‘konomicznym tvierdene i tylko gospodarka usrulurowana Forme tosunkéw wymiany migdzyodrgbnypodmiotam gospodarcrymi, kre preckonaniem zapalem dado ela jiswoich peedsipiet mote zapewniéprodukeenajwigkn| loki br spolecanych ich a Jepsa dysybucje nie jest zapowiediq korea programiw zarezans” ycem gospodarezym, ‘Wigex przciwnie prayezyia sg do powstana rinych programs reformowania dialalnol gospodares, kxéych celem jest stworzenietakcgo doskonalego systems ido pojawianla sg ‘admiaru nowyeh technologi egulacyjnych majacych na nicgo oddrahywa (950, 2). Pomysl, ie gospodarki sq regulowane lub ,zarzadzane” dzieki wyewarzaniu swo- ierajacych’ podmiotéw jest parafraza glownejtezy tej ksigiki: te sewo- tzenic okreslonych form osoby stanowi centralny aspekt regulacji spolecne), ktéra Assztaltuje i jest kszralrowana przez struktury makroekonomiczne. W tym sensie to, 60 dzieje sig na poziomie jednostkowym lub mikrospolccznym, jest powieleniem Processw zachodzacych w polityce i gospodarce na poziomie paristwa. Podobnie jak Polska ~ teoretycznie majaca ,wolny wybér", cay wstapié do Unii Europejskiej uccestniczyé w globalnej gospodarce, a w raeczywistosci zmuszana do tego fakt, te jedyna alternatywa bylaby katastrofa ekonomicana —jednostki sa dzi- jz pozoru bardzej auronomiczne, a w rzeczywistosi bardziej ni kiedykolwiek 196 Blizabeth C. Duna ‘wezeiniej regulowane, Jesli marketerzy moga z powodzeniem przckonywaé matki, de kwestig ich ,wolnego wyboru’ jest to, czy 2decyduja sig na komercyjne odzywki dla niemowlat, czy na otrucie swoich dzieci, to wybér ten jest z pewnoscia ograni- czony przez przypisany producentowi autorytet naukowy, Podobnie osoby z po- chodzeniem robotniczym majg ,wolny wybér”, gdzie chea pracowaé, aleza sprawa preypisywanych im przez nowe techniki zarzqdzania zasobami ludzkimi cech oso- bowoéci nie moga .wybraé” pracy przedstawicicla handlowego lub marketera. tad moiliwose ,wolnego wyboru” powoduje, ze ludzie sq mnie} wolni niz kiedykolwick ‘wczeéniej, a preynajmnicj ~ poniewai wolnoéé trudno zmierzyé — sq w inny spo- s6b pozbawieni wolnosci. Regulacje ekonomicene, wlasnose prywatna oraz ukon- stytuowanie osoby jako jednostki nierozerwalnie wig?a sig z ideologia i praktyka, kére zostaviajq ludziom niewielkizakres wyboru co do kategori sdb, jakimi mo- a ostaé. PODMIOTY NIEWIDZIALNE I SPACZONE. Pomyst, ie kalkulujace jednostki zapelniajgce praestrzei rynku nie maja nic wspl- ‘nego ze stanem natury,jestantyteza centralnego zalozenia neoliberalnej teorii cko- nomicenej (zob. Barty 2001, 2), Neoliberalizm deli podmioty na ,niewidzialne” i spaczonc” (Hole 1997, 423). »Podmioty niewidzialne” to racjonalni aktorzy, kud- rych zachowanie wyznaczaja w catosci sily rynkowe. Modele ekonomicane nie gle biaja modliwosci i warunkéw ich istnienia, ajedynie zaldadaja, ie tacy sq wlasnie aktorzy w realnym Swiece, Ich praeciwiesisewem sa ludzie okreslani przez liberalng teorigekonomiczng mianem ,podmiotéw spaczonych’ czyliosoby,uktérych prec- konania populistycene, silne toisamosci etniczne, tymczasowe wigzickonomiczne, wigzi osobiste i zobowiazania praewaiaja nad logika rynkowa (Hole 1997, 423). \Neoliberalizm zmienia auronomiczna samoregulujaca sig jednostke w kategori¢ bez skazy, a wszystkic inne formy osobowosi praeobraéa w odchylenia od normy lub ,spaczenia’ “Moje rozwaéania na temat réinic migdzy menedlierami i kierownikamiw ror- dzialetrzecim byly preykladem tego, jak tworzono i naturalizowano idee podmiots" idzialnych’ i ,spaczonych”. Menedierowie mieli byé racjonalnymi akrorami ‘wdraiajacymi nowe kapitalistycene technologie bez przeszkéd powodowanych prac =postkomunistyczne” powiqzania i mentalnosé, Tymezasem ykierownicy” byli wedtug polskich i zagranicznych menedier6w, z ktrymi rozmawialam ~ nicod- wracalnie spaczeni doswiadczeniem socjalizmu patistwowego. Ich pozycje w 0 Rozdsial 6. Whadea i pstsocjalizm 197 jalistycznym systemic ,wasalstwa", w polaczeniu z nawykiem zaregdzania 2 wy- korzystaniem siec spolecznych, ceynily ich ,2a mato elastycanymi”, aby mogli saé sig niewidzialnymi podmiotami racjonalnosei rynkowe} Podobna wigje jednostki wytonila sic z retoryki antykorupeyjne},stosowanc) w Polsce zaréwno przez instytucje takie jak Bank Swiatowy czy Sejm, jak i preee ro- botnikéw. Pojgcie, korupei” stuzylo potgpieniu sieci prayslugiwaajemnej wymia- ‘ny, pigtnujac je jako niemoralne iw niekt6rych praypadkach niezgodne z prawem. Retoryka antykorapcyjna sprzyjala powszechne} stygmatyzacji spolecznego zanu- szenia inadawankz osobistego charakteru relacjom ekonomicznym oraz nacuralizo- wariauonomicaye, ern przepisamijednostek (Krastev1998, Grano- verter 1992) Ta znaturalizowana koncepeja osoby i zinternalizowany proces samoregulacji staly sig czgScia nowej formy wladzy w Europie Wschodniej whnie dzicki temu, 2 byly niewidzialne. Wladza w socjalizmic bylajawna. Opierala signa widocznych pokazach sly (jakw praypadku nieslawnych pochodéw pierwszomajowych, ktére bylydemonstracjami potegi militane)). Wykorzystywala powszechna éwiadomose, ie kaidy, gdzickolwiek sig znajduje, mote byé obserwowany (Horvath i Szakolczai 1991). Nawet jedi jakies informacje ukrywano przed spoleceesisewem — a ukrywa- ‘no to wszyscy byi Swiadomiistnienia tajemnic. Shuzyly one uwidocenieniu tego, 4e paristwo mote zataja¢ informacje. Ico najwaéniejsze, sam fake scenttalizowane} redystrybucji cayrit wladze w najwyéseym stopniu widzialng, 'W socjalizmie paristwowym zawlaszczenie wartosci dodatkowe} odbywa sig jawnic, a wigc musi byé uprawomocnione. Prawo do zagarniania wartosci do- ddatkowej prayznaje sobie paristwo. W ten spos6b staje si¢ ono jawnym ciemignea iwyzyskiwaczem, dzialajacym za posrednictwem sojuszu kierownikéw, zwigzkow zawodowych i parti. Calkowita widocanosé dominacji paristwowe| wymaga ide- ‘ologii, ktdra usprawiedliwia scentralizowane praywlaszczanie (Burawoy i Lukes 1992, 147) Preedsigbiorstwa socjalistycane staraly sig usprawiedliwié whadze paristwowg 7a pomoca rytualiw: cxyndw spolecznych, wspébzawodnictwa pracy, walki o wy- kkonanie Planu i niekosicagcych sig kampanii produkcyjnych. Wszystko to shuiylo temu, aby jawne ideologiczne postulaty socjalizmu zmienié w cielesna praktyk idoswiadczenie tyciowe. Jednalk, jak wskazujg Burawoy i Lukécs (1992, 147), wla- Snie terytualy zmuszaly robotnikéw do odgrywania socjalizmu, o ktérym wiedzie- Ii zc jest falszywy. Propaganda trabita, ze system socjalistyczny zapewnia réwnose, jednak kaidy, kro pracowal w praedsigbiorstwie pafstwowym, miatna co dzieé do 198 Blizabeth C. Dunn. czynienia 2 niesprawiedliwoscia, brakami i irracjonalnoscig Planu. W ten spossh paiistwo bylo bardzo wyraénie obecne w #yciu codziennym. Sprowadzone do Europy Wschodniej postfordowskie technologie zarzadzania staraly sig uczynié wladze niewidoceng najpierw rozpraszajac jay a nastepnie za- szczepiajac ja w samych pracownikach. Whadza preestala opiera€ sig na zewnegtrz- nym nadzorze. Panoptycany system podstuchéw, informatoréw, tajnej policji kcéry charakteryzowat wladze socjalistycena, nic jest juz dluzej potrzebny. W jego mmiejsce pojawily sig nowe technologie zarzadzania, ktdre starajc sig doprowad: do powstania yniewidzialnych podmiotéw", czynia sama wladzg niewidocang, ‘Technologie te starja sig zmienié Polakéw w racjonalne rynkowo, niewidzialne podmioty postfordowskiego neoliberalizmu. W tym celu pozbawiaja robotnikéw ich spolecznego srodowiska, dewaluyja ich kontakty osobiste, czyniq nieistorny- ii ich sytuacje rodzinne i odraucaj ich preckonania moralne dotyczace zobowig- zai w relacjach migdzyludzkich. ,Sprywatyzowane jednostki” maja zmieni¢ sig tak, aby w swoich zachowaniach ekonomicznych traymac sig écisle wyanaczonych norm. Wystarczy, ie ich zachowania bed podatne na kontrole (dzigki czerau oce- nie podlegaé musa tylko ich mechanizmy kontrolne, nie za samo dialanic), aby ‘mogli sami sig dyscyplinowaé. Jako rynkowe podmioty elastycznego kapitalizmu ww swoich codziennych dzialaniach i praekonaniach staa sig ucielegnieniem nowe) ckonomii. Prywatyzacja ludzi prywatyzuje réwnied regulacje, sprawiajgc, 4 same podmioty ~a nie patistwo ~ pilnuja, by ich zachowanie bylo zgodne z reprodukcja poreadku ekonomicznego. Nowa, niewidocena wldza, krérq produkujg i wprowadzajg postfordowskie technologie zarzadzania, nie jest oczywiscie dystrybuowana réwnomiernie. Jedni ludzie moga okreilaé wlasciwoéci daialajacego podmiotu, inni sq pozbawieni tej moiliwosi, Osoby majace dostep do technologii audytu, rachunkowosci, kom- pleksowego zarzadzania jakoScia, starystycznego sterowania procesami, wartoscio- ‘wana pracy, marketingu niszowego— i wladze potrzebna do sktonienia innych, aby sulecydowali” sig im poddaé ~ moga wyewarzaé ludzi okreslone} kategorii, okre- lag wartosé poseczegélnych rodzajéw pracownikéw, ich pracy oraz wytwarzany‘ przez nich produktéw. Ludzie decydujacy 0 zastosowaniu tych technik ustanawia ja innych —lub wymagajg od nich, aby sami sie ustanowili—jako ,sprywatyzowane jednostli; to znaczy podmiory, ktére réwnie dobrze mona traktowaé jak pred- mioty lozonez wlasciwosci, nad ktérymi mona ,pracowae” Sprywatyzowane ede rnostki -nieustannie praeprowadzajac koncrole samych siebie~ réwniet-trakeuja si¢ jak preedmioty, nad ktérymi nalezy pracowaé. Rozdsiat 6. Wladea i possocialiem 199 NEGOCJUJAC KONCEPCJE OSOBY Niczaleinic od tego, jak wplywowe i wszechobecne staly sig w globalnej gospodarce nowe technologiezarzadzania, sam ,moment liberalny”iliberalna jednostka bywaja kontestowane. Sytuacja Polski jest pod tym wagledem seczegélna. Wiedza zdobyta ‘w czasie zorganizowanej dzialalnosci robotniczej, kulturowe i ideologiczne zasoby nagromadzone w czasie socjaizmu i filozofia Koéciola katolickiego daly polskim robotnikom narzedzia, dzicki ktérym moga sprobowaé podwaiyé swoje uprzed- miotowienie, Robotnicy Alimy nie pozwolili, aby traktowano ich jak wlasnose, »gesi” lub ,niewolnikéw” ~ méwigc ich stowami. Uparcie obstawali pray tym, ze s4podmiotami (chotby i podporeadkowanymi), anie praedmiotami pracy’. Praed- Kadajac stosunki migdzyludzkie nad relacjeludai i rzeczy, podaéali za nauczaniem polskiego papieda (Jan Pawet Il 1981, ror; Dumont1985, 104). Chociaéargumentten ‘ma wydéwiek siltie marksistowski, robotnicy nigdy nie podpierali swoich twier- dzeii marksizmem ani nie wypowiadali sig powrotem do socjalizmu parstwowe- go". Argumentem przeciwko ich ,prywatyzacji” byt postulat zastepowania bilansu ‘wlasnosci osobistych tworzeniem zbiorowego bilansu moralncgo. Co wigce, zna- ledlialeernatywny spos6b konstytuowania osoby ludzkiej w praktyce wzajemnosci, ‘wypracowanej jeszcze w okresie socjalizmu. Robotnicy AG na trzy sposoby praeciwstawili sig prywatyzacjiludai. Po pierw- sve podkresali, eto praca ma by¢ dla udzi, a nie odwrotnie (zob. Jan Pawet Il 1981, 106). Sadzili, de w procesie produkcji wymiar moralny jest wadniejszy nit finanso- ‘wy. produkt powinien przynosi¢ korzysé zaréwno ludziom, ktérzy go wytwarza- ja jak i matkom oraz dzieciom, ktére go spoiywaja. To jest waznie)sze — twierdzili = nid to, ieby praca przynosila korzySci wlaScicielom firmy. Kiedy laborantka mé- ‘wi, ie powinna dastaé prace, bo ma na utrrymaniu dziec, lub kiedy menedier od- rauca wyniki oceny pracownikéw i zastanawia sig, kt6ra rodzina najlepie) poradzi sobiez utrata pracy jednego zjejcztonkéw, to mamy do czynienia 2 wyborem mo- ralnym, aby pracujqcego calowieka cenié wyiej niz wyewarzany preez niego zysk Po drugie podireslali, ze produkcja jest stosunkiem zachodzacym migdzy ludé- imi, a nie migdzy ludémi i przedmiotami, Praedktadali produkejg wartosci uzytko- ‘wej nad produkejz wartosci wymiennej. Kiedy robotnice/matki pilnuja standar- * Na prayklad kiedy pracownice AG okreilaly sig ako ony, a nie niewolnice lub maszyny ‘ Pracownicy Aliny, podobnie 2 resza jak ja, nie opowiadsa sig za praywrdceniem socalizmu pariscwowego,Jednak wiele 66 2 bloku wichodniego cheialoby jego powrotuw jake formie, Ten sposéb mySlenia jest prawdopodobne nsjsilnijsy na Bislorus i w Rosi Ba Elizabeth C. Dunn ‘déw kontroli jakoéci, poniewaz w innym przypadku ,dziecko mote zachorowaé ji umrzcé”, to mysla w kategoriach wyrwarzania wartosci uzytkowe), ktéra 2 ko- niecenoSei opiera signa relacji migdzy ludémi, nawet jes zaposredniczone} przez preedmior,jakim jest produkt. Pozostaje to wjaskrawe) sprzecznoscize stukturam fordowskiego, a nawet postfordowskiego kapitalistycanego zarzadzania, widaacego w ludziach procesy, wobec ktérych moana stosowaé ,iniynierig” zwickszaja jakos¢ i produktywnos, W postfordowskim zarzadzaniu ludzie-procesy moga bye izolowani, analizowani, rozbijani na czynniki pierwsze, przywracani do dzialania lub zastepowani identycenymi ,czgSciami”, jes zachodsi taka potrzeba. Robotnik jest tu praedmiotem pracy, podobnie jak pétprodukty lub masryny. Sila robocza, podobnie jak inne sily potraebne do produkcji, jest instrumentem wytwarzania ‘wartosci wymienng), W preypadku stosunkéw, w krérych pieniadz jest praemicnia~ ny w kapital, a nastepnie znowu w pieniadz, dziatajgcym podmiorem jest kapicat, anie cztowiek. . Po trzecie robotnicy AG starali sig renegocjowat swoja »prywatyzacjy”, wskazu- jaena spolecena nacure kapital. Sladem Marksa (1978, 207) i papieda Jana Pawta Il (081, 18-119) twierdzil, de kapital jes produkrem pracy ludekicj, a wige powinien shuiyé tym, kedrzy pracuja, aby go wytworzye. Wyrazem tego bylo ich przekonanic, 4 praca daje im prawo wlasnosci do pracdsighiorstwa. Gerber sadzl 2 skupujac uudzialy pracownicze, Kladzie temu kres,jednak fakt, de robotnicy, myslaco relacj ‘cagce} Alimez Gerberem, postugiwali sig symbolem malzeristwa, dowodzi, ie bylo inaczej Praca obojga mabionkéw nadaje im prawa do wspélnego majatku i wspol- decydowania o kwestiach zwiqzanych 2 prowadzeniem domu. W podobny sposdb myslato wielu robotnikéw, prockonanych, Ze pracaw firmie uprawniaich do korzys- tania zjej owocéw i udziahu w podejmowaniu decyzji, nawet jesli ich porycja jest slabsza niz menedieréw. Stwierdzenie kierownictwa, ze nie maja takich praw, byto dla nich ciosem. Pracownicy AG nie byli praeciwnikami prywatyzacji firmy ani reakcyjnymi obroricami ,socjalistycznego driedzicowa’. Spravq Kluczowa byto dla nich nie to, to posiada firme, ale kto robi nie) uiytek i komu preynosi ona korzyéci (zob. Jan Pawel Il, 1981, 125). W zgodzie z katolicka nauka spoteczng robotnicy AG wierzyi 4e godnosé pracy i osoby ludzkiej moga istnieé zaréwno w warunkach prywatn¢) jak spotecenej wlasnosci srodkéw produkcji. Waine jest tylko, ktoj jak pracuje 07% co ej pracy korzysta. Robotnicy AG sprzeciwial si edynie prywaryzacjiludzi Sposobem na to byto odraucenie koncepeji osoby ludzkic} jako aspotecene| mona: ‘dy wyposazone} w dajace sig wyodrebnié whasnosci. Taki ,auronomiczny podmio’ Rozdsial 6. Whadea i postiocaliem 201 postracgalijako oderwany od dobra wspdlnego, a nawetstanowicy dla niego zagro- ‘tenie, Wyrazem tych uczué byly okredlenia stosowane wobec tych, ktérzy nie byli uwaianiza osoby spoteczniezanurzone: ,obcy", ,obcokrajowey" lub po prostu.,oni”. Podkredlajac swoje wlasne zanurzenie w spolecze'stwie, dawali dozrorumienia, 4esq podmiotami swojej pracy. Wyrazem przekonania, ie osoby ludakie konstyeu- Ujasigjako pracujyce podmiory, bylo zaproponowane przez Katarzyng rourdénienie 1igdzy cztowiekiem i szarqistota, W swoim ogrodzic i kuchni Katarzyna jest pod- miotem pracy. Nie jest ,podmiotem” w sensie abstrakcyjnym, lecz kobieta, dona i praede wszystkim maka, Jest podmiotem dzigki wartoic relacji migdzyludzkich, kktére tworzy, produkujac dla innych i praekazujac im cugéé siebie, Srarqistota czu- je sg tylko weedy, kiedy jest preedmiotem pracy, anonimowym pracownikiem lub konsumentem, niezanurzonym w érodowisku spokecenym. To produkowana na shale przemyslowa éywnosci dla daieci, wyewarzana preez kapitalz mysla o zysku, nie za8 przez mathe z myéla o dziecku, czyni ja ~ preynajmniej w jj praekonaniu — preedmiotem pracy. ‘Wazysthie te poglady motna by tatwo odraucié jako syndrom kwasnych wino- g7on, wylaniajacy si w Swiadomosc eracqce) na znaczeniu klasy robotnicae), Uznaé je za koncepcje przebramiate i reakcyjne albo za nostalgicene spojrzenia rzucane ‘stecz, na to, co obecnie wydaje sig (korzystajgc 2 terminu Michaela Burawoya) twietlang przeszloécig’, Bez trudu motna uanaé koncepcjg osoby zanurzone} spo- Aecanie 2a zbiér wobraiet stojacy na drodze postepu, zmian ckonomicznych i po- prawy poziomu iycia ogétu. Jednak 2 kilku powod6w idee te powinny mieé zna- ‘zenie zaréwno dla ludzi doéwiadceajgeych praemian gospodarczych w Europie Wschodnie), jak dla krytyk6w neoliberalnych spoleczetisew kapitalistycenych. Po pierwsze koncepcja osoby zanurzone} spolecenie oddzistuje na polityke w Euro- pie Wschodnie}, ramatycznie miotajacej sig migdzy neoliberalizmem a opisanym ‘w te) ksigice personalizmem. W ten sposdb ma wplyw na wiele spraw: od prywaty- ‘acji przez prawo do aborcjiaé po wstapienie do Unii Europejskiej(zob, Hole 1997; Gal 1994; Zbiersk:-Salameh 1998; Swain 1993; Hann 1993 i 1993b). Niezapraeczal- nei namacalne efekty tego oddzlalywania znaledé motina w regulacjach rzqdowych, takich jak kodeks pracy lub programy prywatyzacji, instytucjach takich jak zwigz- ki zawodowe i partie polityczne. PodmiorowoS na wiele sposobéw pojawia sig 'w dyskusjach o transformacji gospodarcee). Debary doryceace regulacj spotecznych maja ogromny wplyw na globalna go- cg. Zmiany formy paristwa, struktury prawne}, otoczenia biznesu, zdolnos- firm do osiagania korayéci decyduja w duzym stopniu o gotowosci firm do in- oe Elizabeth C. Dunn ‘westowania w Polsce oraz o wysokosci kapitaku, jaki wyplywa z kraju. To, w jaki sposbb Polska stanie sig cxeicia globalne} gospodarki oraz regionalnych organiza- ji politycanych i gospodarczych, np. NATO i Unii Europejskiej, bedzie zwigzane z problemami dotyczacymi praeplywu kapitalu. Polscy politycy czesto znajduja sig pod silna presja instytucji takich jak Bank Swiatowy, Miedzynarodowy Fun. dusz Walutowy, Europejski Banki Odbudowy i Rozwoju, kt6re uzaleéniajg de- cyzig 0 udzieleniu pozyczek od wprowadzenia konserwatywne} polityki fiskalnej i preeprowadzenia cigé w wydatkach socjalnych. W tym samym czasie dua czeié clektoratu, ktérego preferencje polityczne bazuja na podmiotowosci spolecznie zanurzong} i zasadzie wzajemnosci, moze domagaé sig awickszenia redystrybucjt ‘Sprzeczne naciski moga prowadzié do politycanego zamieszania i blokujgc ub ula ‘wiaje pomoc zagranicang, we6rnie oddzialywaé na preeplyw kapitaku migdzyna- rodowego. Polskie dyskusje o statusie osoby i spolecanym zanurzeniu na wyiszym, filo- zoficznym poziomie byly sporem 0 potencjal emancypacyjny odmiennych sys- teméw socjoekonomicanych. Odchodzeniu od socjalizmu towarzyszyta konfton- tacja dwéch zbioréw pogladéw na gospodarke, spotecceristwo i definicjg osoby. “W ten spos6b moiliwa stawala sig krytyka. Artykulowana przez polskich robotni- kw koncepcjazintegrowang|izanurzone) spolecznie podmiotowosci nie jst tylko ‘wyrazem nostalgii za socjalizmem lub mityczna przescloscia praedkapitalistyczna, lecz alternatywa wobec calkowite) fragmentaryzacji podmiotu demokracji rynko- wwe}. Od amerykaiskich firm technologicenych po brytyjskie uczelnie i niemiec- ke fabryki samochodéw zatrudnieni znajduja sig pod presja rosnacych oczekiwah ‘w pracy i w domu. Zdaja sobie sprawe, e ich indywidualna i kolekeywna porycja tulega ostabieniu, i odkrywaja, #e korporacyjne wymagania zaczynajq doryka¢ ich siycia emocjonalnego i psychicznego, jednoczesnie praynoszaccoraz mnic| korzys |W demokracjach rynkowych ludzie staja sig coraz bardziej wyobcowani ze swoi rodzin oraz wspélnot sasiedzkich i zawodowych. Status osoby i stosunki spoleczne ‘odnajdywane u polskich robotnikéw stajq sig dla nich szansq na praemyslenie prak- tyk, ktére pociagaza soba ich izolacjai prywatyzacja. Nabywania produktéw, ciagle- go preeprowadzania kontroli samych siebie, rodzaju sporzadzanych pracz nich Janséw moralaych, zasobéw, w kt6re inwestuja swoje pienigdze,relaji, w ktdre ‘westujq sw6j czas, Nauka wyniesiona z doSwiadczeti polskich robotnikéw, keéry™ wodraucaniu podporaqdkowania pomagaja wy}atkowe zasoby historyczne, kultu- rowe i religiine, dostarcza perspektywy shuzace) krytyce, a nawet zmianie nowych struktur dominacj PODZIEKOWANIA |W rozwigzywaniu probleméw teorerycanych, praktycenych iemocjonalnych,jakie zawsze towarzysarealizacji projektéw antropologicznych, pomoglo mi wiele s6b. adna‘ nich nie ponosi odpowiedzialnoéci za moje bledy czy opinie, a wszystkim naledy sig moja wdzigcano&. Najwighsze podzickowania winna jestem preyjaciolom i wspélpracownikkom Polski. Anna Orzytiska, Piotr Paliwoda, Elabieta Dzierdzak, Michelle Austin, Peg- «gy Simpson i Bogdan Strek ~ od pomocy w znalevieniu terenu badat aé po umiejet- nok robienia pierogsw — nauczyli mnie, jak radziésobie w obcym miejscu. Dzigku- jg serdecanie! Lucyna i Kraysetof Kiedrzyfscy, Pawe! Bulanda, Izabela Napiérkow- ska, Jzefai Ryszard Zarghscy pokazali mi, #e moéna byé prayjacielem i catonkiem rodziny w sposéb, jakiego nigdy sobie nie wyobraialam, Wyraiam wdzigcznosé i oddanie Irenie Rzucidto i jej c6rkom: Patrycj, Paulinic i Karolini. ic-Gerber na podzigkownie zashuguja ci wsxyscy, ktOray usuwaliz moje}

You might also like