Abdullabey Divanbeyoğlu
(Gazak, 1883 - Baku, 1936)
Abdullabey Divanbeyoğlu, 1 Ocak 1883'te
Gazak kazasının Hüseynbeyli köyünde, Bey ai-
lesinde doğdu. Küçük yaşlarında ebeveynlerini yi-
tirdi, akrabalarının himayesinde büyüdü.
İlk tahsilini Gazak'daki Rus-Azerbaycan mek-
tebinde aldı. Daha sonra Gürcistan'ın Gori ken-
tindeki öğretmen okulunu bitirdi. 1903'te öğ-
retmen olarak Acaristan'da, Batum'da çalıştı.
1904'te Bakü'ye geldi, yine eğitim sahasında çalıştı.
Aynı zamanda Baku'nun edebî ve kültür ha-
yatında önemli rol oynadı. "Debistan", "Güneş",
"Yeni Heqiqet", "Haqq Yolu" gibi gazete ve der-
gilerde makale ve hikayeleri yayınlandı. "Neşr-i
Maarif" "Nicat" gibi cemiyetlerin faaliyetine ka-
tıldı. Müstakil Azerbaycan Cumhuriyyeti dö-
neminde (1918-1920) Dışişleri Bakanlığı'nda ter-
cümeci olarak çalıştı. Bolşevik ihtilâlinden sonra,
eylül 1920 de yeniden halk maarifi sahasına
döndü. 1928'de Baku Üniversitesi'nin Tarih Fa-
kültesi'nin Şark Bölümü'nü bitirdi. 1923-1930 yıl-
ları arası Azerbaycan Devlet Arşivi'nin müdürü,
kadın pedagoji enstitüsünün hocası, 1930'dan öm-
rünün sonuna kadar ise SSCB İlimler Akademisi
Azerbaycan Filiali tarih ve etnografya şubesinin
müdürü oldu.
Abdullabey Divanbeyoğlu, 6 Ocak 1936'da
Bakü'de öldü.
Sanat hayatına, Gori'de tahsil gördüğü yıl-
larda başladı. "Köçerilerin Heyatma Dair Mü-
şahideler" (1901), "Ebdül ve Şahzâde" (1903) gibi
ilk eserlerini Rus dilinde yazdı. Lakin ya-
yınlatamadı. Millî şuurun olgunlaşması ne-
ticesinde A.Divanbeyoğlu, sonraki eserlerini ana
dilinde yazdı. Onun 1903'te bitirdiği ve ilk defa
1910'da tefrika halinde "Heqiqet" gazetesinde ya-
yınlanan "Can Yangısı" romanı, XX. yy. ilk Azerî
romanlarından biriydi. Konusunu halk ha-
yatından, terekeme yaşantısmdan alan bir çok hi-
kayeler yazdı.
Abdullabey Divanbeyoğlu, aynı zamanda
tarih, folklor, etnografya alanında da bir araştırıcı
olarak tanınmıştır. Onun "Müctehid Feodal",
"Seki Xanları ve Onların Nesilleri" gibi tarihi eser-
leri de vardır.
Eserleri:
Can Yangısı. Milli Hekaye, Bakı, 1913; Can
•Yangısı, Bakı, 1926; 1927; Ebdül ve Şahzade, Bakı,
1966; Can Yangısı, Bakı, 1972; Can Yangısı. Se-
çilmiş Eserleri (Ebdül ve Şahzade, Can Yangısı,
İlhan, Fehle) Bakı, 1981.
Kaynakça:
İnayet Bektaşi. Divanbeyoğlu Hakkında Söz.
A. Divanbeyoğlu Can Yangısı, Bakı, 1981, s. 3-8;
Mir Celal, Firudin Hüseynov. XX. Esr Azerbaycan
Edebiyyatı, Bakı, 1982, s. 377-383; Eflatun Mem-
medov. Azerbaycan Bedii Nesri, XIX. Esrin Sonu,
XX. Esrin Evvelleri, Bakı, 1983.
 CAN YANGISI
(Roman) (Abdullabey Divanbeyoğlu, Can
Yangını, Seçilmiş Eserleri, Bakü-1981, s.158-161)

KONU: Roman köçebe-eşiret heyatından behs edir. Bir namus meselesi üstünde
adam öldürmeye mecbur olan Ehmed Osmanlı imparatorluğundan adı bildirilmeyen,
lakin Azerbaycan olduğu tesvirlerden aydın hissedilen memlekete gelir. Burada evine
sığındığı ixtiyarın qızı Ruqiyye'ni görüb ona vurulur. Ruqiyye de genci sevir. Onlar
biri-birlerine govuşmaq üçün can atırlar. Lakin Ehmed "Veten mi, Sevgili mi?" di-
lemması qarşısında galır. Ehmed'in onu atıb vetene dönmek istediyini bilende Ru-
qiyye özünü öldürmek isteyir. Onu çetinlikle xilâs edirleri. Bundan sonra Ehmed kö-
çerilerin2 arasında qalıb Ruqiyye ile evlenmek qerarma gelir. Eserde köçeri heyatmın
özellikleri ve Ehmed'le Ruqiye arasındaki bakir, ilâhi eşq böyük ustalıqla tesvir olun-
muşdur. Sonda veten sevgisi üstün gelir. Ehmed Ruqiyye ve onun ata-anası3 ile bir-
likde öz seherine gelir.Lakin köçeri heyatma alışmış ixtiyarlar seherde qalmaq is-
temirler ve yeniden öz memleketlerine dönürler. Tezlikle ticaretde eli getirib varlanan
Ehmed bir terekeme qızı olan Ruqiye'den soyuyur, onun temiz, saf mehebbetine ko-
budluq ve qabalıqla cavab verir. Ruqiyye xestelenib yatağa düşür. Ehmed ise yeniden
evlenir. Teze arvadı ile birlikde heyatmın son günlerini yaşamaqda olan Ruqiyye'ni
evden toyuq damına4 köçürmek isteyende o son defe Ehmed'in üzüne baxaraq ha-
yatdan köçür. Bütün roman bu qeyb olmuş eşqden sonra itirdiyininS ağrısını ve deh-
şetini başa düşüb6 bir derviş heyatı yaşayan Ehmed'in dilinden nağıl olunur7.

IV -Oğlum, sen perdeli danışdm, sözlerini anlaya-

Derviş sözüne davam etdi.
Qoca alacığa teref baxıb sesledi:
-Rugiyye.
HürkmüşS âhû kimi alaçıqdan 16-17 yaşlı, uc9
boylu, gözel qametli bir qız sıçrayıb çıxdı: qolunda,
belinde, boğazında, eteklerinde olan gümüş be-
zeklerini cingildede-cingildede, qırmızı ve sarı qa-
novuzdanlO paltarınıll xışüdada-xışıldada boğanaql2
kimi babasma teref geldi, iki defe mene teref baxdı.
Gözlerine dan ulduzu desem büyük bir xeta
etmiş olaram. Ulduz bir qerar ve bir hal üzre durur
ve parlamaqdadır, amma bu gözler... Menim üze-
rimde ateş zerreleri saçan, canıma qayğı salan göz-
ler min növ hâl ile parıldayırdı. Qelbi ne dese, kön-
lünden ne keçse, fikir xeyaldan ve xeyal fikirden ne
sorsa, gözlerinde o dexi zahir olurdu.
Qara kirpikler saye saldığından gözlerinin İşığı
dexi de artırdı. Barmaaları dolu üzük idi. Her bi-
leyinde bir çift bilerzik, oaşmda rengbereng iki des-
mal var idi. Babası dedi:
-Qızım! Qonağımıza çörekl3 qOy, yol adamıdır,
ac olar.
Qız dabanı üstünde çönüb bir-iki deqiqenin
içinde çörek, pendir ve teze yağ getirib menim qa-
bağıma qoydu. Bizim gözlerimiz biribirine rast
geldi. Ruqiyye lâle kimi aızardı.
Qoca menden soruşdu:
-Oğlum, herçend^4 qonaqdan sormazlar ha-
ralıdırla ve haraya gedecekdir, Allah özü bilir ki,
qonağa ister şah, ister gedâl6 olsun, men da-
ralmamışam ve menim senden soruşmağımıAllah
günah defterine yazmaz.. İndi söyle mene oğlum,
sen haralısan? Haradan gelib haraya gedirsen?
Dedim:
-Sehradan dağlara, meşelere!? gelmişdim. İndi
de dağlardan ve meşelerden sehralara gedirem.
Qoca kişi evvelkinden indi digget ile mene
baxıb menden xoflanani8 kimi oldu, dedi:
1. kurtarırlar 2. göçebelerin 3. baba-anası 4. tavuk kümesi 5. yitirdiğinin 6. anlatıp 7. nakledilir 8. ürkmüş 9. uzun
10. bir çeşit kumaşdanlı giysisini 12. tufan 13. ekmek 14. hiç bir zaman 15. nerelidir 16. dilenci 17. ormanlara 18. kuşkulanır
19. götürse 20. ova 21. gurbete 22. haksız yere 23. sakınmaya başlamıştır 24. haram yiyenlerden 25. gölge 26. alıkoy
27. bilemediğimden 28. rnkinii" 79. vavrum 30. knvrlp
bilmedim, ne demek isteyirsen?
Dedim:
-Perdeli demedim, dayı... Öyle ise deyim: ha-
radan gelib haraya getmem, me'lûm deyil. Evvel
mene rast gelen yol haraya aparsal9, men de oraya
gedirem. Semt ve soraq gözlemirem, dağ geldi
dağa, aran20 geldi arana gediren,
-Bir yerde qerar tutabilmirsen mi?
-Tutaram... amma qoymurlar... Yer ile göy ara-
sındaki dünyaya gelmemişem. Vetenim var idi, ne et-
meli, didergîn2! saldılar, men de onu unutdum. Meni
nâhaa yere22 dolaşdırdılar, durmadım, itkin düşdüm.
Baxdım gördüm qoca kişi menden eh-
tiyatlanıbdır23. Dedim:
-Dayı! Seni and verirem bizi yoxdan var edene.
Menden qısqanma. Men çöreyi dizi üstünde olan ne-
metbeharam24 adamlardan deyilem, xeta meni çöl-
lere ve qapılara salıb. Menden qorxub hürkmeyesen.
Dedi:
-Oğlum, men de qoca adamam. Dünya görüb
tecrübe qazanmışam. Halına baxarsan, fena adama
benzeyirsen, amma sir-sifetinden adamlıq nişanı
yağır ve adamın da meyli sene qonur. Bele saye25
kimi dolanmaqdan usanmadın mı?
-Usanmaşım, dayı. Amma ne etmeli?
-Bir yerde qal, işe meşgul ol. Dünya var ol-
masını qanarsan...
-Ver iş, eyle26 meni dayı... Men görürem, sene
adam lazımdır. Adam da men, qorxma. Âxırda gö-
rersen, oğuldan da sene adtıq olaram...
-Oğlum, xasiyyetini beled27 olmadığımdan
teklifini qebul edebilmerem. Qelbim bir yandan
sene.meyi edirse, o buru yandan da seksenir28.
İndiye qeder dinmez oturmuş qoca qarı birden
dindi:
-Yox balam29, biz seni saxlayabilmerik. Kişi
qoca, men qoca. Öyle yetişmiş oğlumuz yox...
Gedek seni hansı kenddeSO, hansı seherde gezek?
 Dedim:
-Ana, men sene ne deyim? Üreyim boğça deyil
ki, açım içinde ne var ise-yaxşı ve yaxud yamani, -
gösterim? Burada meni tanıyan yox, sizin de mene
inanmamağa haqqınız var... Men ne deyim?
Bu sefer qoca seslendi:
-Yox, arvad, sen sehv söyleme. Bu adam haram
adama benzemeyir. Menden olsa, aalsm. Bize bir
adam lazımdır. Yaxşı olar, hemişe qalar, pis olar, öz
bextinden küser.
Bextim oyandı, razı oldular, men qaldım.
Ruqiyye menden qaçaraq dururdu, amma
qelbden qelbe yol var. Nedense yaxın-uzaq Ru-
qiyye mene vâsil olmasını könlüm mene an-
latmışdı, qelbim duymuşdu, könlüm duyan ola-
cağını men özüm qûya bilmişdim. Qaldım...
Geceler bu dilrübânm keşikçisi2, gündüzler qulu
oldum. Qumru kimi sesini, bülbül kimi mahnısını,
tifil kimi3 gülüşünü, nergiz kimi baxışmı, maral ye-
rişini, yürüşünü görmek, eşitmek, pünhâni4 fikrini
duymaq, emele getirmek, saye kimi dalmca5 do-
laşmaq men bedbexte6 qismet oldu...
V neceyatdım.
Qerez, qoca kişi arvadına dedi:
-Arvad, seher menim paltarımdan buna ver,
geyinsin. İndi oğlum, yorulmuş olarsan, yıxıl yat.
Ruqiyye, Ruqiyye! A qızım, hardasan? Arvad, dur,
palazdan-pulazdan neyin varsa, ver... Oğlum,
ismin nedir?
-Ehmed'dhydedim.
-Ehmed yatsın, görürem yatmaq isteyir.
Qoca arvad bir kilim, bir keylend7 getirdi. Beli,
qaldım, amma âxırda8 peşiman oldum.
Keybendi qoydum baş altıma, kilimi de çek-
dim üstüme. Qoca kişi ile arvad da alacığa getdiler.
Qelbimde ağır-ağır derdlerim, başımda fikirlerim,
xeyalım herc-merc, gözlerim ulduzlarda bir müd-
det yatabilmedim, xatirim qayet smıq9 ve perişan
idi. Göyde ulduzlar sayrışırdılar. Ulduzlar ile soh-
bet edib dağdan esen yellere derdlerimi verib ba-
şımdan, qelbimden qovmaq isteyirdim. Ağaç yar-
1. iyi veya kötü 2. bekçisi 3. çocuk gibi 4. gizli
5. arkasından 6. şanssıza 7. küçük kilim 8. sonunda
9. kırık 10. ormanın köşesinde 11. ötüşen 12. gençliğin
13. geviş getirmesi 14. kişnemesi 15. arasıra 16. kenarında
17. omuzlarına 18. göğsünü geçirdi 19. meydana, alana
20. sıçradım 21. yaktım 22. ağıldan 23. yardım 24. nereye
paqlarmın xışıldamasma, meşenin küncündelO ceh-
ceh ile oxuyaniı bülbüllere qulaq verirdim... Oca-
ğın alovu sönüb tamam olurdu. Qıraqlardakı ateş-
leri kül yavaş-yavaş cavanlığıi2 qocalıq bürüyen
kimi bürüyürdü. Malların kövşeyiîS, atların ne-
riltisii4, gâh-gâhi5 da itlerin mırıltısı qulağıma ge-
lirdi.
Paltar xışıltısını eşiderek üreyim qopdu. Ru-
qiyye gelib bir az ocağın qırağmdai6 oturub kön-
lünü yeqîn öz me'şuqesine verdi... Üreyim qe-
fesdekı quş kimi çapaladı. Ruqiyye başındaki
desmalm uçlarını acıb çiyinlerine^ atdı.
Burada dervişin sesi titredi, boğuldu. Güya
artıq danışmağa tageti olmadı. Dayandı, başrnı bu-
ladı, köksünü oturdu^...
Derviş bir az sâkit olub yene başladı:
-Ruqiyye yaralı âhû kimi birden-bire yerinden
sıçradı, ayaq üste durdu. Üreyim tutulmuş quş
kimi vururdu. Ruqiyye alaçığai9 getdi. Canıma ateş
düşdü, üreyim köksümü delib çıxmağa hazır idi.
Başı kesik toyuq kimi yerimde part-part part-
ladım20... Gece yarıdan keçdi, gözlerime yuxu gel-
medi, kilimi üstümden atdım... Bilmirdim âxırda
Bir vaxt qoca kişinin sesini eşitdim, gözlerimi
açdım. Quşlar oyanıb oxuyurdular, dan yeri Ru-
aiyye'nin yanağı kimi şefeqlenmişdi. Men de oyan-
dım, ocağı çatdım21, göye qığılcım ata-ata ocaq
gümrah yanmağa başladı. Sonra arxacdan22 malları
yemledim. Dana, buzovları mıxlarından açıb o biri
terefe otlamağa yemledim. Gün çırtıb çıxdı. Ru-
qiyye de çırpmıb alaçıqdan çıxdı ve bulağa suya
getdi. El ve üzünü yumuş, qızılgül kimi taze ve tez
su güyümü ile geldi. Qoca kişi menden sordu:
-Oğlum, mal-qoyun sağmag elinden gelir mi?
-Çox yaxşı bacarıram, dayı.
-Öyle ise Ruaiyye de sene kömek etsin23, tek
mal sagmaq çetindir.
Ne geder şâd oldum. Ruqiyye'nin mene yâr ol-
ması ağlıma sığmazdı. Ne ise, könül dediyin bir
quşdur, keyfi haraya24 isterse, qonar. İster qızılgül,
isterse de qaramıx budağı olsun...
1903