Ömer Faig Nemanzâde
(Axlasıx 1872 - Tbilisi, 1937)
1872'de Axalsıx kazasının Azgur köyünde
doğdu. İlk tahsilini molla yanında aldı. Babası onu
Gori'deki Öğretmen Okulu'na vermek istediyse de
anasının ısrarı üzerine 1882'de İstanbul'a gön-
derildi. Burada önce "Fatih" mektebinde, daha
sonraysa "Darüşşüfeka" da eğitim gördü. 1892'de
tahsilini tamamlayıp Galata Postahanesi'nde
küçük memur olarak işe başladı. 1894'de Azer-
baycan'a dönerek Seki şehir mektebinde öğ-
retmenlik yaptı. Şehrin kültür hayatına yakından
katıldı. Burada tiyatro oyunlarının sah-
nelenmesinde etkin rol oynadı. Bahçesaray'da ya-
yınlanan "Tercüman"m yazarlarından biri oldu.
1903'de Bakü'ye geldi. Aynı yıl Tiflis'e göçerek Me-
hemmed Ağa Şahtahtlı'mn başyazarlığı ile ya-
yınlanan "Şargî-Rus" gazetesinin redaksiyonunda
çalıştı. Hayatının bu dönemini sonraları kendisi
böyle anlatıyordu: "1893-1903'cü ile kimi olan on
ilde Axalsıx'da, Şeki'de, Şamahı'da, Gence'de,
Bakı'da ve daha başga yerlerde bulunduğum vaxt-
larda gördüyüm, duyduğum içtimai ve siyasî ya-
raların acısı hele üreyimden çıxmamışdı. Lakin iki-
üç dürlü senzorun gözü qarşısmda siyasî is-
tibdaddan-hökümetin zulmünden açıkça yazmak
çetin idi. Buna göre de helelik siyasî istibdadı per-
deleyib ona yol veren rûhânî ve dînî istibdadın
aleyhine yazmağı lazım bilirdim."
1905'te "Şargî Rus" kapadıktan sonra Ömer
Faik, kalem dostu Celil Memmedkuluzâde ile bir-
likte gazetenin matbaasını alıp "Geyret" adını ver-
diler ve burada yenilikçi, devirle, zamanla he-
saplaşan kitaplar yayınlamaya başladılar. 1906 yı-
lının Nisan ayında ise onların ortak çabaları sa-
yesinde "Molla Nesreddin" mecmuasının ilk
sayısı ortaya çıktı. "Molla Nesreddin" deki keskin
yazıları yüzünden Ömer Faig, 1907'de Çarlık
Rusya'sının gizli polisi tarafından tutuklanmıştı.
Meşhur mizah şairi Mirze Elekber Sâbir, bu mü-
nasebetle yazdığı bir hicviyesinde şöyle diyordu:
"Söylemedim mi sene rahat otur, heyfsen,
Çekme bu millet qemin, çek özüne keyf sen.
Hane deyildir senin, getmelisen, zeyfsen,
Eylemedin e'tina, qüsse hemen oldu mu,
Şimdi sene men deyen metleb eyan oldu mu?"
Ömer Faig Nemanzâde, 1906-1917'de Bakü'de
gazeteci-yazar ve öğretmen olarak çalışmış, farklı
konularda kaleme aldığı makalelerle milleti dü-
şündüren, heyecanlandıran problemlere temas et-
miştir. 1917'de, vatanı Axalsıx'a dönerek buradaki
Türklerin millî menfaatlerinin savunucusu olmayı
tercih etmişti. Gürcistan Cumhuriyeti'nin anti-
Türk siyasîne şiddetle karşı çıkan Ömer Faik,
1918'de üç defa tutuklanmış, Gürcü cezaevlerinin
bütün zilletlerini yaşamıştı. 1918'de, Tiflis ha-
pishanesinde, Ömer Faik'le görüşen şair Ahmet
Cavad şöyle yazıyordu: "Men bu hekareti yalnız
Ömer Faik'e deyil, milletime edilmiş hesab et-
diyimden Gürcü milletinin dostluğunu ürevimde
saklamakla beraber Gürcü hökümetine kalem ar-
kadaşlarım nâmından itiraz edirem. Ömer Faik
tekçe Axalsıx'ın deyil, bütün milletin hadimidir".
Hapisten çıktıktan sonra Bakü'ye gelerek,
1919'da Bakı Polis idaresinde çalışmış, 1920'de ise
yeniden Gürcistan'a dönerek "Zehmetkeşin Sesi"
gazetesinin başyazarı ve Gürcistan İngılâb Ko-
mitesi'nin üyesi olmuştur. Sovyet döneminde de
hocalık ve yazarlık faaliyetini devam ettirmiş, ders
kitaplarının hazırlanmasında daha faal çalışmıştır.
1927'de emekliliğe ayrıldıktan sonra Ömer Faik,
XX. yy. Azerbaycan kültürü ve matbuat tarihi için
son derece önemli olan "Hatireleri" üzerinde ça-
lışmıştır.Ama yazar bu hatıraları bitirememiştir.
1937'de tutuklanmış ve üç ay süren işkenceli yar-
IŞIĞIMIZ SÖNMEYECEKTİR
(Ömer Faiq Nemanzâde, Seçilmiş Eserleri, Bakü-1992, s.249-250)
Tereqqi ve tekamül mütleq iki serte bağlıdır: ya
dinî veya siyasî tebeddülat. Bu tebeddülat ve
inqılâblar herçend memleketin muhitine, milletlerin
tebiet ve exlaglarma göre az-çox müx-telifdir, amma
netice cehetile hamisi birdir.
Doğrudur, bizde 1905'de siyasî tebeddülat oldu.
Lakin bu tebeddülat ve inqılâb tezlikle büyük
semereler veren bir tebietde deyildi. Belke esil
tebeddülatın başlangıcı, birinci tekmesi ile ikinci ve
üçüncü üçün tebieten dala ve geri getmek lazım idi.
Amma bu dala getmeler bütün-bütün dala çekilib
yıxılmaq üçün deyil, bileks qabağal getmek fikri ile
rahatlanıp daha zorlu tekmeler vurma üçündü.
Beli, 1905-1906'ncı illerin tesiri ile biz de hamı ile
beraber "qızışdıg", bir az çalışdıq. Sonra ya-vaşladıq,
sanki yorgunluğumuzu almaq istedik, aldıq. İndi yene
hamı ile beraber biz de qızışmaya başlayırız,
çalışmaya üz qoyuruz.
Bu bizim üçün eskiklik deyil.
Bu, inqılâb ve tekamülün tebii qanunudur.
Hamının basma gelen bizim de başımıza gel-
mekdedir.
Burasını da boynumuza alalım ki, 1905'de bizim
payımıza düşen iş ancaq inqılâbçıları yam-sılama2
oldu. Esi tebeddülata ise biz hele teze ha-zırlaşırız.
Umulur ki, etrafımızda keçen vâqieler, cahanı
fitreden dehşetli ingılâblar bizim bu ha-
zırlaşdırmamızı da telesdirir3. Ve bir terefden bu kimi
xarici sebebler, diğer terefden camaatımızın özünde
olan tebii istedad yanmağa başlayan İşığımızı
"söndürmek" deyil, daha da artıq pa-rıldadır.
Heç ola biler mi ki, vaxtı ile İbn Sinalar,
Farâbîler, Cövherîler, Uluğbeyler, Celâleddin
1. öne, ileriye" 2. alay etme 3. acele ettirmek, hızlandırmak 4.
hizmetçilik, uşaklık 5. gurur duymak, iftihar etmek
gılamalardan sonra 10 Ekim 1937'de pantürkizmle
suçlanarak kurşuna dizdirilmiştir.
Ömer Faig'in hayatının öğrenilmesine ve zen-
gin külliyatının toplanarak yayınlanmasına ancak
sekseninci yılların ortalarından sonra baş-
lanabilmiştir.
Eserleri: De'veti Neşr-i Asare, Tiflis, 1905; Xa-
tireler, Bakı, 1987, Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1992.
Kaynakça: Rzayeva C.M.Ömer Faiq
Ne'manzâdenin Edebi ve Publillst Fealiyyeti.
Bakı, 1973 (Rus dilinde); Abbas Zamanov. Emel
Dostları, Bakı, 1979; Şamil Qurbanov, Ömer Faiq
Ne'manzâde, Bakı, 1985.
Rûmîler, Elişir Nevaîler, Füzûlîler ve qeyrileri kimi
Türk oğlu Türk âlimler yetişdiren bir milletin İşığı
asanlıqla sönsün?
Hele eskilere, uzaqdakı tazelere de get-
miyelim. Her dürlü hüquqdan mehrum mem-
leketimizde bele en cahil ve hemiyyetsiz vax-
tımızda adi mirzelerden -Feteli Axundovlar, en
fağır baqqal Meşedi Elekber'den Sâbirler Şamaxı
muhitinde esir qalmış seyidlerden Seyid Ezim
Şirvânî kimi edibler, şairler, 12 mana ta qulluq4
eden Murtuza Muxtarov kimi müqtedir texnikler ve
qeyriler yetişdiren bu xalq, bu millet İşığının ge-
lecekde gözlediyimiz "haqq ve edalet" altında
daha da parlayacağı aşkâr deyil mi?
Doğru, bu gün o işıq sönen kimi görünür,
lakin esla sönmez, çünki, o işıq özge işıqdır, çünki
özümüz kimi İşığımız da qeribe xasiyyetlidir. Gö-
rürsen ki, bu işıq esrlerden beri gâh etrafı qap-
lamış, bir çox yerler de hâlâ bâqi qalan böyük me-
deni eserler vücuda getirmiş, gâh azalıb kiçilmiş,
hem de o qeder kiçilmiş ki, indiki kimi sönecek
zenn edilmiş, lakin sönmemiş. Biraz sonra yene
birden parlamış, qüvvetli me'şeller meydana ge-
tirmiş, böyüdükce böyümüş, sonra yene alçalmış,
alçalmağın son derecesine gelmiş, herkes sönecek
zenn etmiş, lakin sönmemiş, yene parlamağa üz
qoymuşdur.
Madam ki medeniyyet âleminin fexr etdiyi5
Farâbîler, İbn Sinâlar parladan eski bir milletin bu
gün milyonlarca neveleri-torunları var ve hem de
özlerini âleme saydıracaq böyük bir kütle
suretinde vardırlar, onların işıqları da var olub ar-
tacaqdır. Buna ise heç bir şübhe yoxdur.
1916
 MEN KİMEM
(s. 262-263)
Zamanımızda insan öz soy ve milletini ta-
nımamaq, daha doğrusu özünü bilmemek en
böyük günahlardan, silinmez lekelerden biridir.
Lakin bu leke tezlikle geden bir lekeye de ben-
zemir. Bu leke yaman lekedir.
Bu leke suretinde öyle yılancıq (qanqrena) ya-
rasıdır ki, milletimiz vücudunu, Türklük varlığını
yavaş-yavaş gemirir- yox edir.
Bu gün hem de kiçik milletlerin, xüsusile
mehkûm milletlerin öz huquqlarını, öz varlıqlarım
saxlamaq iddiası ile bu qeder qan tökülen bir vaxt~
da bizim özümüzü tanımamazlıq belası, derin dü-
şünülürse, qara yaradan da, taun çibanmdan da
daha acılı ve daha zeherlidir. Her kes öz milletini
tanıyıb onun yolunda ağladığı, onun yolunda gö-
zünü kor etdiyi böyle bir hengamede biz öz mil-
letimizi sevmek deyil, onun hetta quru adım da bil-
meyib ortada şaşıb qalmışıq. Çoxdan çürümüş
eqideler, teriqetler tiryekisinin beynimize verdiyi
sersemlikle herlenib dururuq.
Bu hal ile kim üçün ve neden ötrü ça-
lışacağımızı da, tebii itirmişik. itirmesek de bile bi-
linmeyen ve bilinmediyi üçün de sevilmeyen bir
millet üçün kim delidir ki, can yandırsm?
Kim olursa olsun, insan bir nefer, bir millet ve
ya bir fikri-emel uğrunda o vaxt can yandırır ki,
ona o zaman âşiq olur ki, onu yaxından tanıyıb
ürekden sevsin, yoxsa quru ve yalancı gösterişlerle
arada mehebbet, eşq deyil, bayağı dostluq bele
olmaz.
Men iddia etmek deyil, uca sesle bağırıram ki,
biz özümüzü tanımırıq, biz öz milletimizin boş
adını bele bilmerig.
Ne olub, niye dodağını büzdün? Görünür,
söylediklerimde şekkinl var? Çox yaxşı, buyur be-
raber soruşalım. Kimdir o?
-Marağalı Meşedî Eliesger.
-Bu kim?
-Şamaxılı Ebdülqafar.
-O biri?
-O da Erzurumlu Dursun ağa.
Bunların birincisinden soruşalım:
-Meşedi- siz ne cins ve ne milletdensiniz?
-İranlı veşie mezhebem.
-Ebdülqafar ağa, sen?
-Men de Qafqazlı babayam.
-Dursun ağa, sen bir az oxumuşa benzeyirsen,
gerek soyunu, milletini tanıyasan.
-Men de Osmanlı ve sünnîyem.
-Daha özge?
Siz çox da deyiniz ki, "sünnîlik, şielik, babılıq
bir mezheb ve eqidedir", cins ve millet ise baş-
qadır.
Dünyada en kiçik bir böceyin, en yaramaz bir
1. şüphe 2. idrak etmeyen, kavramayan 3. mevzuuda,konuda 4. şey 5. bunalmak
otun soyu ve cinsi bellidir, ya bu qeder böyük bir
insan yığıncağının bir cinsi yox mu?
İşte bela da burasmdadır ki, hem var, hem de
yoxdur. Vardır: onun üçün ki, biz de özgeler kimi
insanız. Bir de tebii, bir millet soyundanıq. Yoxdur,
çünki varlığımızı bilmeyiriz ki, soyumuzu da bi-
lelim.
(s. 266-270)
Ey Qafqazlı Türk, sen çoxdan İslâm qeyretini
çekirsen ve bu qeyretle hetta öz varlığını, öz adını
da itirmişdin.
Sen İslâm uğrunda o qeder çalışmış, eqîde
qovğalarmda o qeder zerer çekmiş, o mertebe yo-
rulmuşsan ki, âxırda bugün onların adlarını çek-
mek istemeyib tekçe Müselman olmaq xeyalına
düşmüsen.
Lakin ezizim, o qeder qorxma. Yene aldanma
ki, me'rifet olan yerde eqîde ixtilafı zehmet deyil,
rehmetdir.
Ey Türk, dini eqideler qovğasmdan daha qorx-
ma. Qorxma ki, onların hökmü keçmeye, onların
yerlerini indi siyasît-i meişet ve siyaset-i beşeriyye
eqide ve meslekleri tutmağa başlayır.
Ey Türk, sen çox da rahatsız olma ve şekke
düşme: dinî olsun, dünyevî olsun, eqideni giz-
letme. Senden soruşduqları vaxtda ki, "din ü eqi-
den nedir?" sen de haman söyle: Şieyem,
Sünnîyem, Babıyam ve Müslümanam.
Ey Türk senin başına çox işler gelmişdir, çox
eqideler dolmuşdur. Çox şeyler bilmişsen ve bu
gün de çox cahil deyiİsen. Bir çox ediblerin, mü-
ellimlerin, doxtorlarm, advokatların, mekteblerde
yüzlerce telebelerin var.
Ey Türk, olduqca çox şey bilirsen. Sene daha
sırf cahil, xeyir ve serini qanmayan2 demek olmaz.
Sen, ey Türk. Zamanın bir çox icadlarım, teze
fikirlerini, hetta Bir çox modalarını da öyrenirsen,
hetta dinî eqidelerin çürümeye üz dutduğunu
sezib dünyevî eqidelere iman etmeye de baş-
layırsan.
Evet, çox şeyler, emeller, fenler bilmeye ça-
lışırsan. Bir çox hünerler de öyrenmişsen. Havlara
çıxıb ve yıldızların ne olduğunu yaxmda bilmek,
yerin içerilerine girib mahiyyetini anlamaq is-
teyirsin. Ancaq, ancaq birce xüsusda cahilsen. O
bârede3 heç bir zad4 bilmeyirsen. Her şeyi öy-
renmek istediyin halda sene en lazımlı, sene en bi-
rinci ferz olan vezifeden xeberin yox...
Ne var, niye darıxdm5? Niye yene can sı-
xmtısının acısını bığlarından, dodaqlarmdan al-
mağa başlayırsan?
Doğrusu, tütün çekenlerden olsaydım, burada
mollaların salavatı kimi bir papiros çekmeyi töv-
siye ederdim.
He, ay Türk. İster dara, isterse qarıx, ya-
xandan el çekecek deyilem. Sen her şeyi öyrenmek
istediyin halda niye birce zadı, ye'ni özünü bilmek
istemirsen, niye öz varlığından, öz vücudundan,
öz soy ve neslinden xeberin yox? Niye sene "Kim-
sen" dedikleri vaxt heqiqi cavabmda aciz qalırsan?
Niye sadece deye bilmirsen ki, men Türkem. Niye
deye bilmirsen ki, şielikden, sünnîlikden, ba-
bılıqdan evvel sen Türk idin. İndi de Türksen ve
bundan sonra da Türk olaraq qalacaqsan.
Senin bu Türklüyüne ne şielik, ne Sünnîlik, ne
de dinsizlik mane ola bilmez.
Sen ey Türk, ne eqidede, ne meslekde olursan
ol, hemişei Türksen. Sen gerek bileşen ki, dünyada
hele şie, sünni, babı, şeyxi adları yox iken sen var
idin. İslâmiyyet Erebistan qumsallıqlarında doğ-
mamışdan evvel sen Altay'm etrafında dünyanın
gözelliklerine tamaşa eleyib zövq alırdın. Orada
uzun seyr ve seyahetlere hazırlanırdın.
Ey özünden xebersiz Türk. Medeniyyet esrleri,
nizam, idare, asayiş usûlü "yasaq" qanunları
henüz Bağdad, Şam, Paris ve London'da yox iken,
senin yurdunda var idi.
Seni öz dadlı dilinin çığırından çıxarıb bu-
günkü acmacaqlı hala salan Ereb elifba ve yazısına
salan evvel senin göyçek elifban ve yazın var idi.
Ey özünü itirir, unudur derecede mü-
sefirperverlik, özgelere hörmet gösteren Türk,
yaxşı yadına sal ki2 senin ruhun, senin qanın, senin
düşüncen, senin varlığın henüz senin özünde iken
sen bu günkü kimi dilsiz, yazısız, ye'ni millî ni-
şanesiz deyildin.
Ey sade ürekli Türk, dünen, bu gün öz var-
lığını, öz medeniyyetini gösterebilib, indi sene
köhne "barbar" gözü ile baxıb bugünkü me-
deniyyetlerin haqsızlıqlarma baxıb incinme. Seni
lazım ile tammadıqlarmı bilib incinme.
Yox, yox, sen çox da insafsız bulunma, öz-
özünü hele tanımadığın bir vaxtda çox da öz-
gelerden incinme.
Ümid ki, tez vaxt olar, yüzde doxsanı hele yer
altlarında qalıb gizlenen eski medeni nişanelerin,
eski eserlerin yavaş-yavaş dünya üzüne çıxar. Sen
de ol vaxt artıqlığı ile üze çrarsan, gelecekde daha
güçlü yaşamaq istedadım gösterersen.
Besdir3, besdir, ey Türk, biraz ayıl. Ayıl da bir
çox toz-topaqlarla dolan, ağırlaşan dinî eqide per-
desini gözlerinin üstünden qaldır. El-ayağını bir az
terpet*. Vücudunu, varlıq ağacını saran, korlayan5
tikanları, sarmaşıqları, yad ağaçların yarpaqlarmı
qır, at, qurtul. Vücuduna Allah'ın güneşi, havası
deysin. Başını bir az yuxarı qaldır. Öz varlığının,
öz vücudunun giymetini bil. İndiye qeder yadlar
üçün, özge varlıqlar ve vücudlar üçün özünü helak
etmisen, barı bundan sonra olsun ayıl, bir özüne
gel, öz gününe çalış.
Ey Türk, zamanımız özge zamandır. Eğer bun-
dan sonra da özümüzü tanımayıb qalırsaq, qor-
xuram ki, gec ayıldığımız vaxt sağalıbö igitce ya-
şamağa vücudumuzda qüvvet ve taget qalmamış
ola.
Ey Türk, keçmişlerden ibret al, hele vücudun
sağlam iken, yaşamağa istedadm var iken, fürset
1. daima, her zaman 2. iyi hatırla ki 3. yeter, kâfidir 4. kımıldat, hareket ettir, oynat 5. solduran, söndüren, mahveden 6.
iyileşmek, canlanmak 7. esas, kaide, temel
elde iken esi vücudunu tam, qedrini anla.
Ey Türk, yaxşı bil ki, bu günkü meşherin Sûr-i
İsrafil'i elme, millî ittihada devet ediyor.
İndinin siyasî felsefesi tereqqini milletçilikde
görür. Zamanın şövket ve setavet binası milletçilik
bünövresi7 ve temeli üzerinde quruluyor.
Esrin ruhu azad milletçilikle besleniyor, bö-
yüyor. Keçmiş esrlerin keçmiş siyasî eqidelerin çiz-
diği coğrafiya serhedlerini indiki etnoqrafiya
yavaş-yavaş pozuyor.
Keçmiş esrlerde daşıb etrafa yayılan millet sel-
leri yavaş-yavaş kiçilib öz qaynağma ve ya çoxdan
yataq elediyi yerlere çekiliyor.
Vaxtı ile özgelerin sraşdırılması ile ve ya ca-
hangirlik deliliyi ile yerlerinden fırlayıb âlemi ra-
hatsız eden millet erdolarına indi "Her kes öz mil-
leti yerinde" komandası veriliyor.
Bu gün eyiden eyiye qanıram ki, dinî eqi-
deden sonra insanda doğan dünyevî eqidelerin bi-
rincisi milletperverlik eqidesidir, içtimai felsefenin
baş özünü tanımaq eqidesidir, milletini bilmek el-
midir.
Milletperestlik eqidesi özge eqidelerin mer-
helesi, keçididir.
Vaxta ki, insan bâtil ve xurâfat esirliyinden
qurtarıb özünü, özünün hüququnu bilmeye baş-
ladı, ondan sonra muhit ve ehtiyacm tesiri ile her
ne qaydaya girerse girsin.
Bu halda ki, mövqeyimize, muhitimize, el-
mimize, ehtiyacımıza uyqun gelen en birinci eqi-
demiz milletperestlik eqidesi olmalıdır.
İndi gelelim esi meqsede. Ey şie, ey babı,
sünnî Türk Qardaşlarım, dirüiyimizin millî it-
tihadda olduğunu bilenden sonra daha reva gör-
memeliyiz ki, milletimizin kütlesini meydana ge-
tiren âzanm bir qismi Anadolu'nun izsiz, şenliksiz,
dağılmış, qorxunc bucaqlarmda yalnız başlarına
buraxılıb ac, çıplaq telef olalar.
Ey pak ürekli Türk, bu milletçilik zamanında
her milîet öz nüfusunu artırmaq, o nüfusla öz
nüfuz ve qüdretini böyütmek üçün yüz dürlü ted-
birler, fedakârlıqlar eder. İnsaf deyil ki, biz hazır
elimizde olan minlerce nüfusumuzun, hem de en
gene ve qevi bir qüvvetin yardımsızlıqdan, bir
lokma ekmek bulamamaklarından telef olmalarına
özümüz bile bile sebeb olalım.
Ey uca, merhemetli Türk, senin köhne mer-
hemetin, ehsamn, nişanelerin O böyük cameler,
medreseler, körpüler, xestexanalar, çeşmeler hele
senin ecdadını xörmetle yâd etdirerler. İndi sene
ne oldu ki, milyonlarla vücuda gelen esrlerden
deyil, aclıqdan, çılpaqlıqdan "ölümden beter" bir
hala düşen öz qardaşını qurtarmaq mer-
hemetinden aciz görünüyorsun. Yazıq, yazıq...
 XATIRELER
İSTANBUL: FÂTEH MEDRESESİNDE
(1882)
(s. 413-416)
İstanbul'un merkezine yaxm bir yerde Sultan
Fateh'in yapdırdığı dörd minareli böyük bir câme
var ki, Fateh Câmesi deyirler. Özge böyük
câmelerin etrafında olan kimi bunun da her iki te-
refinde câmelerde oxuyan talebelere mexsus med-
reseler vardır. Bu medreseler vaxtı ile elmi bir meq-
sed üçün yapılmış olsalar da, hazırda bütün me'nası
ile birer tenbel, esger qaçağı, exlaqsızlıq ocağına
dönmüş. Her kim isterse geler, birer vasite ile bura
girer, isterse oxuyar, isterse oxumaz, pozuq bir
halda kefil istediyi qeder qalar, hökumetden her
gün istediyi yeyecek alar, âxırda medreseden med-
rese elmlerini oxuyub qurtardığma dâir icâzenâme2
alar, Anadolu veya Rumeli'ni gemirmeye3 geder.
İşte bele yerlerde oxuyanlardan biri de meni
buraya getiran dayım Osman Efendi idi. Ancaq
dayım Qafqaz'dan mexsusi4 oxumaq üçün geldiyi
üçün özgelereS nisbeten az-çox oxuyurdu. Bu med-
resede dayımla beraber bir ile yaxın qaldım. Dayım
her gün Fateh Camisi'ne gedib ders oxuyurdu. Men
otaqda6 tek qalırdım. Burada birlikde gezecek, oy-
nayacaq ne bir arkadaşım, ne de beraber oynayacaq
bir yaşdaşım vardı...
...Bir gün dayımla beraber Soltan Selim
Câmesi'ne gedirdik. Yolun kenarında geniş, gözel
bir baxçanın ortasında böyük, yüksek, dörd qatlı
bir yapı gözüme sataşdı?. Bunun baxça qapısı bar-
maqliğindan qorxa-qorxa içeri baxdım, gördüm ki,
men boyda ve daha böyük bir çox çocuqlar gü-
lüşür, oynaşır, qaçışırlardı.
Ah, bu ne gözel yer. Tam men istediyim.
Meğer bura "Darüşşefeq" mektebi imiş.
Ertesi gün dayım câmeye derse geden kimi
men de bir gün evvel gördüyüm mektebe can
atdım. Qapısmda saatlarla durub içerisini ta-
maşayaS daldım. Çocuqlar oyunlarını qurtarıb
mektebe girinceye geder oradan ayrılmadım.
Menim uzun-uzadıya durub hesretle bax-
mağım mürebbenin9 gözüne sataşmış olmalı ki,
mene:
-Yavrum, ne çox baxdın, qohumunlO, kimsen
yoxdur ki?
-Yox efendim. Bizim köy mektebinde de bele
oynayırdıq, qaçırdıq.Bunları görünce arkadaşlarım,
memleketin xatirime düşdü.
-Yavrum, memleketin neresidir?
-Qafqaz.
-Qafqaz mı? Buraya seni kim getirdi, nerede
olursan?
-Dayım getirdi, oxumaq üçün, Fateh Med-
resesi'nde oluruq.
-Oxuyursan mı?
-Evet, medresede Erebce oxuyuram. Lâkin ora-
sını sevmirem. İsteyirem yene memlekete geri
I. keyfi 2. diploma 3. sömürmeye 4. özel olarak 5. başkalarına 6. evde 7. ilişti 8. izlemeye 9. öğretmenin 10. akraban
II. sinirli 12. öğrencilerin 13. küme küme 14. giysi, önlük 15. konuşmaya 16. arzuhal, dilekçe 17. sabaha
dönüm.
-Necin memlekete gedirsen, dayınıza deyin
seni buraya versin. Burada oxumağı istersin mi?
-İsterim, necin istemem. Lâkin dayım buraya
vermez. Verse de heç alırlar mı?
-Niçin almasınlar? Burası senin kimi yetimler,
qeribler üçündür, yavrum...
Mürebbinin son sözü beynimde bir ümid ve
sevine oyandırdı. Düşüne-düşüne medreseye dön-
düm, amma gec geldiyim üçün dayımın yanına
nece gedeceyimi, ne deyeceyimi bilmirdim. Qorxa-
qorxa qapını yavaşça araladım, dayım meni gören
kimi:
-İndiye kimi hankı cehennemde idin? deye ba-
ğırdı.
Men dayımı acıqlıiı görüb özümü dışarı atmaq
isterken, o daha tez elini qulağıma atdı ve bir-iki
sille de endirdi.
Men bundan sonra daha ne ders ez-
berleyirdim, ne de medresede dururdum. Dayım
câmeye geden kimi men de o mektebin qapısma
gedir, içerisine yana-yana baxırdım ve sonra tezce
dönüb gelirdim ki, dayım duymasın.
Bir cüme axşamı günü yene oraya getmişdim.
Birden ne gördüm: şâgirdlerl2 koma-komai3 se-
vine-sevine qapıdan çmrlar. Hepsinin üstlerinde
teze qara paltarH Qollarmda yaşıl şerid danışa-
danışa evlerine gedirdiler.
Men bir komanın arxasmca medresenin ya-
xınlığma qeder getdim, ayrılacağım vaxt
şâgirdlerden biri:
-Arkadaş, ne çox baxdm, bizi kimseye mi ben-
zetdin mi?
-Xeyır, burada kimsem yoxdur. Sizin pal-
tarınız, danışmanız^ xoşuma getdi de.
-Burada niye kimsen yoxdur, dışarılı mısan?
-Evet, Qafqazlıyım.
-Qafqazlı mı? Kimsesiz buraya nece geldin?
-Dayımla geldim.
-Harada oxursun?
-Medresede, ancaq heç sevmirem. Oradan çık-
maq isteyirem.
-Gel bizim mektebe.
-Meni heç oraya alırlar mı?
-Nece almazlar? Bizde Qafqazlı, Türküstanlı
da var. Sizi daha tez alırlar. Dayına de, bir erz-i
hal!6 yazsın, müdüre versin.
-Dayım meni medreseden bıraxmaz. O mek-
tebe girmeyimi heç istemez.
-O halde sabah sen özün gel, müdürü gör, Qaf-
qazlı yetim olduğunu söyle, yalvar, belke qebul eder.
Beş-on deqiqelik söhbetden sonra ayrıldım.
Lâkin xeyâlım onlardan ayrılmırdı. O gece seherel?
geder yuxumda da mektebi sayıqlayırdım. Onsuz
 da ortada boş ümid ve sayıqlamadan başqa ne ola-
bilerdi? Bununla beraber bu boş ümid ve sayıqlama
gözüme bayquşlar yuvası kimi görünen medresede
menim üçün xoş ve dadlı bir xeyâl idi.
Seher açılan kimi dayım câmeye, men de mek-
tebe teref uçdum. Qapıda dayanıb hesretle bax-
mağa başladım ki, dünenki şâgirdlerden biri meni
tanıyıb:
-A Qafqazlı? Ne durursan, erz-i halın hazırdır
mı?
-Xeyır, kime yazdıracaqdım?
-Öyle ise burada dur, meni gözle, göreyim
müdür mektebde mi?-deyib getdi.
Biraz sonra gelib güle-güle:
-Bextin varmış, müdürbey baxçada gezir-dedi.
Defterinden bir yarpaq cırıbl menim, atamın
adını, haralı ve nece yaşında olduğumu, harada2
yaşadığımı yazıb getdi. Beş-on deqiqe sonra yaz-
dığı erz-i halı mene uzadıb:
-Sralma, utanma, düz götür, müdürün özüne
ver,-dedi. Men de götürüb müdüre verdim. Müdür
etraflı oxuyandan sonra gülerek:
-Demek, bizim hemşerisen. Burada heç kimsen
yoxdur?
-Tekçe dayım var.
-Necidir, nerede olur?
-Telebedir, Fateh Medresesi'nde olur.
Yaxmda imiş, get çağır yanıma gelsin.
-Dayım bilse meni mektebe qoymaz ki...
-Ya ondan izinsiz mi geldin?
-Ne edim, o medreseden buraxmaz.
-Yox, ondan izinsiz eyi deyil. Sen get çağır,
men razı ederem.
-Baş üste,-deyib getdim, amma dayıma nece
deyeceyimi bir dürlü kesdirebilmedim. Uzun dü-
şünüb kaşındım. Âxırda cür'ete gelib3 mektebe gir-
mek istediyimi, müdüre erize4 verdiyimi qısıla-
qısıla5 anlatdım. Dayım başını sallayıb "La hövla
vela güvvete illah ve billah" oxuya-oxuya:
-Hele bunun etdiyi qelete bax, anan seni med-
reseye molla olmağa gönderdi, mektebe girib oy-
namağa, gavur olmağa yox!-deye bağırdı. Men ise
daha utanmayıb üze durdum:
-Ne olsa, daha medresede durmayacağam,
Erebce oxumayacağam, mektebe verirsiniz oxu-
rum, yoxsa qaçıb memlekete gedeceyem. Bu saat
müdürbey sizi çağırır ve gözleyir. Belke rehme6
gelib meni qebul edecek, yalvarıram ki, mane ol-
may asınız.
Bu ilk ve keskin duruşum dayımı dü-
şündürmeye, yumşaltmağa başladı. Bu sefer ev-
velki kimi açıqlanmadı. Başını biraz o yana, bu
yana sallayandan sonra qarşı otaqdakı yoldaşının
yanına getdi. Xeyli oturdu. Men ise böyle gözel bir
fürseti itireceyimden qorxub, heyifsilenib7 ne ede-
ceyimi bilmirdim. Gecden-gec dayım yoldaşı ile
çıxdı ve mene:
-Gedek, görek müdürbey ne yumurtlayacaq.
Gedib müdürün yanına girince o:
-Xoş, efendi, yeğeniniz burada oxumaq isteyir,
1. yırtıp 2. nerede 3. cesaretlenip 4. dilekçe 5. çekine-
çekine 6. merhamete 7. kızıp, sinirlenip 8. bırakınız 9.
durumları 10. yenilikçi 11. dağıtıldı 12. şubesine 13. gizli
polis 14. liste 15. tembih etti 16. kimseye 17. aydınların
razı olsanız, Qâfqazlı ve yetim olmasına göre qebul
ederiz. Madam ki, oxumağa hevesi var, qoyunuz8
oxusun.
-Bey efendim, yeğenimi İstanbul'a medresede
oxumaq, molla olmaq üçün gönderilmişdir. Amma
medresede oxumağa heç hevesi yox. İllah bu son
günlerde heç qulaq asmır. Vallah men de çaşıb qal-
mışam, heç bilmirem ne edim?
-O halda qoyunuz burada oxusun.
Dayım az-çok fikirleşenden sonra:
-Ne deyim, beyefendi, bizde oxuyana ben-
zemir, buyurursunuz burada oxusun, men de
ehvâlâtı9 memlekete yazaram.
QALATA POSTXANASIN'DA
(1891-1892)
(s. 413-416)
Sultan Abdülhemid Darüşşefeqin-bu yetimler
yuvasının başqa büyük mekteblere nisbetde daha
az inqilabçılO, daha az zererli olduğunu sanaraq
mektebi qurtaran sinif yoldaşlarımdan ikisini sa-
raya - öz xüsusi kâtibliyine aldı. Biri Vidinli Hü-
seyn, o biri İstanbullu Şefiq idi. Qalanları İs-
tanbul'un merkezi idarelerinde Avropa ile
münasibetde bulunan şö'belerine, post-teleqraf ida-
relerine paylandı^. Men de Avropa ile doğrudan-
doğruya elâqede bulunan Qalata post ve te-
leqrafxanasmm "Morid" şö'besinel2 te'yin edildim.
Burada bir ile qeder qaldım. İdarenin yazıları Fran-
sızca idi. Vezifemiz Avropa'dan gelen post ve te-
leqrafları qebul etmek idi. Buradaki emekdaşlarm
hamisi Rum ve Ermeni idi. Menden başqa bir nefer
de Türk yox idi. Müdirimiz Kosiyan idi. Av-
ropa'dan gelen mektublarla beraber çoxlu da Av-
ropa qezet ve jurnalları gelirdi. Buradaki xid-
metimin böyük bir xeyri bunları oxumaq ve
Avropa metbuatı ile tanış olmaq idi. Men ilk gün-
lerde divanxanadakılarm xefiyye!3 nezareti altında
olduğunu bilmediyim üçün gelen qezetleri açıb
âzâd suretde oxuyurdum.
Bir gün müdirimiz Kosiyan meni yanına ça-
ğırıb sert ve acıqlı bir dil ile:
-Buranın qanunu bilmediyine göre bu defe ba-
ğışlayıram. Bir daha Avropa qezetlerini açıb oxu-
duğunu görmüyüm. Bir de siz gene efendiler hö-
kumetin en sâdiq me'murusunuz. Buna göre de
sultan hezretleri sizi bura gönderdi. Hökumet enir-
lerine her kesden artıq siz tâbe olmalı ve hökumet
sirlerini siz saxlamalısmız.
Sonra masanın içerisinden bir siyahıl4 çıxarıb
mene gösterdi ve tapşırdıl5 ki:
-Bu siyahıdakı adlara gelen mektub ve met-
buatı saxlayıb menim özüme veriniz ve bunu hö-
kumet sirri bilib her bir keseiö demeyiniz ki, sonra
mes'ûl olursunuz.
Siyahıda be'zi bir çox paşa ve ziyalılarml7 ad-
ları vardı. Bundan sonra men daha orada qezet
oxumadım. Gelen metbuatı da her gün Kosiyan
Efendi'ye verirdim. Bir zaman sonra anladım ki
Kosiyan efendi sultanın inamqlı xefiyyelerinden
imiş. Burada bir çox sıkmtılara qatlanmaq mümkün
idi, lâkin yasaq qezetleri oxumamaq, haqqımızda
yazılanları bilmemek, kor ve lâl olmaq çetin idi.
İdare işlerine biraz alışandan sonra axşamüstü
gelen metbuatdan birer dene gizleyib qoynuma
soxur, eve getirib gece yuxulamayıb diqqetle oxu-
yur ve seher gedib yeni gelmiş kimi müdire ve-
rirdim.
Beş-altı aya qeder hem resmî vazifemi görür,
hem de xefiyyelerin gözüne xidmet eden kimi gö-
rünürdüm. Avropa metbuatmı oxumaq, dövlet sir-
rini bilmek maraq ve meqsedi ile her dürlü ağır ve
vicdanı sıxan hallar icra edirdim.
Bir gün Paris'den Türkçe elyazısı ile basılmış
bir kitab aldım. Götürüb gene oxudum. Bu, sul-
tanın eleyhine yazılmış en şiddetli bir hecv idi.
Bunu tamamile gizledim, müdire vermedim. Vi-
dinli Hüseyn'in evine getdim. Kitabı gösterdim,
oxuduq.
-Aman, Ömer, bunu tutsalar ikimizi de denizin
dibine... Getir yandıralım,-dedi. Razı olmadım.
Ancaq yoldaşımın çox rahatsız olduğunu görünce,
dönüb yene evime geldim. Sabah en inandığım yol-
daşlarımdan doktor meskûn ve Qedri Bey'e, mek-
teb arkadaşlarımdan Giritli Hüseyn Bey'e ve dok-
tor Ali Fikri'ye oxudum. Âxırda qorxumuzdan
yandırdıq.
Bundan sonra yoldaşlarımda böyük maraq
oyandı. Bunlarla heftede bir-iki gece gizli ge-
tirdiyim metbuatı oxuyur, seher yene de götürüb
1. saygılarımızı sunduk 2. madalya
verirdim. 2-3 aya geder böyle davam etdi. Mek-
tebden yeni çıxdığım ve çox gene olduğum üçün
menden o qeder şüphelenmirdiler. İşin xatiri üçün
idarede özümü tülkülüye vurur, siyasetden uzaq,
anlamaz, maraqsız ve hökumet terefdârı kimi gös-
terirdim.
Xidmet etdiyim ilin âxırına doğru bilmirem
hansı bayram idi. Bütün me'murlar gedib Nezir
Paşa'nı ziyaret ve bendelikl ixlâsmda bulunduq.
Me'murlar sıra ile düzülüb bir-bir nâzirin
önünden keçir, ona qarşı hörmetle eyilib te'zim
edirlerdi. Başqaları kimi çox eyilmemeyim,
te'zimde qüsur göstermeyim nâzirin diqqet-i ne-
zerine qarşı olmalı ki, el işaresi ile meni eyledib:
-Zenn edersem, Darüşşefeq med-
resesindensiniz, deyil mi?
-Evet efendim.
-Siz medal2 almadınız mı?
-Almışam efendim.
-O halda necin taxmamısınız?
-İmdiye qeder heç taxmamışam da, ona göre.
-Nerede, hankı şö'bede hizmet edirsiniz?
-Qalata postxanasmda, "Morid" şö'besinde.
-İsminiz?
Sert bir tövr ile:
-Haydi, gediniz.-dedi.
On-onbeş gün sonra hizmetim deyişildi.
Deyişmeyime yox, Avropa metbuatını oxu-
mayacağıma qaygılandım...
1936