ÖZET

Elektrik enerjisi iletiminde elektrikli teçhizatlardan kaynaklanan çeþitli enerji kayýplan vardýr. Alternatif akýmla enerji

iletiminde, iletim hattýnln indüktans ve kapasitesinden dolayý reaktif bir güç kaybý meydana gelir. /Jetim hatlannda

görülen enerji kayýplan büyük ekonomik zararlara neden olur. Kayýplann azaltýlarak verimliliðin artýnlmasý; doðru

planlama, proje, tesis ve iþletme ile mümkündür. Verimli bir sistemde öncelikle, teknik ve ticari kayýplar ve kayýp

miktarlan iyi bilinmelidir. Tüketiciye sunulan enerjinin devamÝlÝlðýsaðlanmaÝl ve gerilim düþümleri azaltýlmaÝldýr.

Bu çaÝlþmada; elektrik enerjisi iletiminde meydana gelen çeþitli kayýplar ve sebepleri incelenmiþ, enerji iletim sistemindeki

kayýplann azaltllmasý için yapýlmasý gereken iþlemler ve aÝlnmasýgereken tedbirler araþtlnlmýþtlr. Aynca enerji kayýplanm

azaltmaya yönelik bazý öneriler sunulmuþtur.

Gerilim
düþümü, daha
fazla akým
çekilmesine,
transformatör ve Muhsin Tunay GENÇOÐLU

hat iletkenlerinin Fýrat Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Elektrik-Elektronik Mühendisliði Bölümü,

daha fazla (mtgencoglu@firat. edu. tr)
ýsýnmasýna ve
direncin Kullaným kolaylýðý ve temizliði ne- mektedir (1 ). Elektrik enerjisi iletimin-
deniyle diðer enerji kaynaklarýna göre de karþýlaþýlan kayýplarýn azaltýlmasý,
artmasýna neden elektrik enerjisinin enerji tüketimi enerji tasarrufu çalýþmalarýna katký
olur .Gerilim içindeki payý giderek artmaktadýr . saðlayacaðýndan, iletim kayýplarý üze-
Elektrik enerjisinin en önemli özelliði rinde durulmasý gereken önemli bir
düþümünün
depolanamamasý ve üretildiði anda tü- konudur.
azaltýlmasý için; ketilmesi zorunluluðudur. Bu özelliði Elektrik enerjisinin kalitesi; gerilim
hat iletken nedeniyle mutlaka etkin bir planlama ve frekansýn sabit olmasý, güç faktörü-
yapýlarak; proje, tesis, iletim ve daðý- nün 1 'e yakýn olmasý, gerilim ve aký-
kesitleri yükü
tým safhalarý koordineli olarak düzen- mýn dengeli ve sürekli olmasý, dalga
karþýlayacak Ienmelidir. þekillerinin tam sinüs olmasý veya si-
boyutta Elektrik enerjisi iletiminde, üreti- nüsten bozulma miktarýnýn belirli 51-
Ien ile tüketiciye sunulan enerji ara- nýrlar içerisinde kalmasý özellikleri ile
seçilmelidir. Enerji sýndaki fark sistem kayýplarý olarak ta- belirlenir (2). Enerji sistemlerinde geri-
taþýma mesafesi nýmlanmaktadýr. Dünya ülkeleri ile ký- Iim ve akýmýn dalga þeklinin bozulma-
mümkün yaslandýðýnda, Türkiye Elektrik Siste- 51 (distorsiyon), generatör ve þebeke
mi 'ndeki iletim kayýplarýnýn daha yük- geriliminin bozulmasý, þebekede mey-
olduðunca kýsa sek olduðu görülmektedir. Iletim þe- dana gelen rezonans olaylarý, rezo-
tutulmalýdýr . bekelerindeki özelleþtirme çalýþmala- nansýn neden olduðu aþýrý gerilimler
rýnýn tamamlanmasýnýn ardýndan, ya- ve akýmlar, gerilim düþümünün artma-
Özellikle AG
pýlacak rehabilitasyon çalýþmalarý ve 51, kompanzasyon tesislerinin aþýrý re-
hatlanndaki her yönetim sistemi uygulamalarý ile bu aktif yüklenme ve dielektrik zorlanma
irtibatlar sýký kayýplarýn Avrupa ülkeleri düzeyine nedeniyle zarar görmesi, enerji siste-
indirilmesi beklenmektedir. mindeki elemanlarda ve yüklerde ka-
olmalý, Ülkemizin ekonomik bakýmdan Si- yýplarýn artmasý gibi çE!þitli problemle-
oksitlenmiþ kýntýlar yaþadýðý bu dönemde enerji re yol açmaktadýr (2-4).
klemensler tasarrufu ve enerji verimliliðini artýr- Enerji sistemlerinden aktif enerji
ma çalýþmalarý büyük önem taþýmak- miktarý, sistem tarafýndan üretilen re-
temizlenmeli, tadýr. 1970 'ii yýllarýn baþlarýnda yo- aktif enerjinin azaltýlmasý ile
'<
~
yýprananlar ðun bir þekilde baþlayan "enerji tasar-
rufu " çalýþmalarýný 1980 'ii yýllardan saðlanabilmektedir. Reaktif enerji
=ý
(/)o
, deðiþtirilmelidir . kompanzasyonu, aþýrý kompanzasyon
itibaren "çevre koruma" çalýþmalarý iz- sonucunda þebekede kapasitif yükle-
8
N Iemiþ, bu iki gruptaki yoðun faaliyet- rin oluþmasýna ve gerilim yükselmele-
~
Iere 1990 '11 yýllarda "toplam kalite rine neden olmayacak þekilde, kom-
.~
~ kontrolü" ve "koruyucu-önleyici ba- panzasyon tesisinin yeri, büyüklüðü
w
kým" konularýndaki çalýþma program- ve sayýsýnýn belirleneceði bir optimi-
~ Iarý eklenmiþtir. Müþterek pek çok ko- zasyon problemi olarak ortaya çýk-
>,,
~ nuyu barýndýran bu faaliyetler içerisin- maktadýr (5,6).
de "enerji tasarrufu" faaliyetleri öne- Elektrik enerjisinin kalitesini bo-
mini her geçen gün artýrarak sürdür- zan etkenlerden biri harmonikler- ..
dir. Harmonikler güç bileþenlerini nin ve dirence etkiyen faktörlerin transformatör ve kablolarda bu
(görünür , aktif ve reaktif güç), azaltýlmasý gerekir. Iletkenlerin etki soðutma yönünden olumsuz-
güç faktörünü ve kompanzatörle- her sýcaklýk derecesinde bir diren- Iuklar oluþturur .
ri etkileyerek, sistemde ek kayýp- ci vardýr, bu deðer iletkenin kesiti, OG 'de tek fazlý kablolarda,
Iara sebep olmaktadýrlar. Kom- uzunluðu ve kalitesi ile deðiþir. kablolarýn bir düzlemde serilmesi
panzasyon tesislerinin harmonikli Yüksek frekans, sýcaklýk ve bað- ve ekranlarýnýn her iki taraftan
sistemlerde rezonans devreleri Iantý temaslarýndaki olumsuzluk- topraklanmasý halinde, ek iletke-
oluþturarak harmonikleri daha da Iar direnci artýrýr. Iletkenlerin di- ni üzerinden akým sirkülasyonu
artýrýcý etkisini önlemek amacýyla, renci, gerek OG gerekse AG 'de, olur ve ekran iletkeni ýsýnýr. Kab-
sistemde kayýplarý azaltýcý çalýþ- kullanýlan iletkenin özgül direnci- Iolarýn birbirine yakýn olmasý du-
malar yapýlýrken, harmoniklerin ne, uzunluðuna ve kesitine göre rumunda bu etki artar. Kablolarýn
azaltýlmasýnýn da kompanzasyon- deðiþir. Iletkenin saf olmayýþý, eþkenar üçgenin köþelerine ko-
Ia birlikte deðerlendirilmesi ge- enerji taþýma mesafesinin uzun 01- nulmasý halindeki serimi ile bu et-
rekmektedir. Bu þekilde kayýp masý ve iletken kesitinin küçük se- ki hemen hemen kaybolur. Ekran
azaltma yoluna gidilmesi duru- çilmesi direnç deðerini artýrýr. Di- sýcaklýðýnýn yükselmesi, ana ilet-
munda, kayýp azaltýcý önlemlerle rencin artmasý kayýplarý da artýrýr. kenin soðutulmasýnda bir bariyer
enerjinin ekonomik olmasýnýn ya- Deri etkisi de iletkenin direnç oluþturur ve iletken sýcaklýðýnýn
nýnda kalitesini artýrýcý katkýlar da deðerini artýrýr .Alternatif akýmda azaltýlmasý engellenir. Yeterli so-
saðlanacaktýr (7-9). frekanstan dolayý iletkenin direnç ðumayan kablonun direnci artar.
Elektrik enerji ihtiyacýný karþý- deðeri artar. Iletkenin alternatif OG 'de özellikle uzun mesafe-
Iamak için üretimin artýrýlmasý ça- akým (a.a.) direnç deðeri doðru Ii tek fazlý kablolara, her iki taraf-
Iýþmalarýnýn yanýnda, mevcut ile- akým (d.a.) direnç deðerinden da- tan ekran topraklamasý yapýlmasý
tim sisteminin daha verimli ve da- ha büyüktür .Alternatif akýmýn halinde kablonun ekranýna trans-
ha düþük kayýplarla iþletilmesi deri etkisi (skin effect) ve damar- pozisyon (cross-bonding) yapýl-
gerekmektedir .Kayýp azaltýcý ça- 11 kablolarýn yakýnlýðý etkisi (pro- malýdýr. Transpozisyon uygula-
Iýþmalar doðal olarak enerjinin ximity effect) iletken direncinin masý ile kablo ekran akýmlarý çok
maliyetini düþürecektir (1 0). deðerini d.a. direncinden farklý düþürülür ve ekranýn, iletken ve
Elektrik enerji sistemlerinde kýlar. Deri ekisi % 3.7, proximity yalýtkandaki soðumada ISl bariye-
kayýplarýn azaltýlmasý problemi, etkisi % 0.1-0.1 5 mertebesinde- ri oluþturma olumsuzluðu orta-
kayýplarýn maliyeti ve kayýplarý dir. Deri etkisinin büyüklüðü dik- dan kalkar. Uzun mesafeli kablo-
azaltmanýn maliyetinin kýyaslan- kate deðerdir. Deri etkisinin bu Iarda, kabloya da transpozisyon
masý biçiminde ortaya konmakta- deðeri damarlý kablolar için ge- yapýlmasý, dengesiz gerilimleri
dýr. Ancak yapýlan hesaplamalar- çerlidir .Baralarda bu etki daha bastýrmasý açýsýndan uygun olabi-
da bu önlemlerin enerji kalitesine fazladýr. Akýmýn yüksek harmonik Iir. Çünkü, üç fazýn kablolarýnýn
yapmýþ olduðu katkýlar unutul- bileþenlerinin çokluðu ve büyük- endüktanslarý farklý olacaðýndan,
mamalýdýr (11 ). Iüðü deri etkisi ile iletkenin diren- kablolarýn baraya baðlanmasý ile
cini ve kaybý artýrýr. çekilen akým, kablo sonunda üç
2. iLETiM KAYIPLARI Sýcaklýðýn artmasý iletkenin di- fazda dengesiz gerilimlerin oluþ-
Elektrik enerjisi iletiminde renç deðerini artýrýr .Sýcaklýðý artý- masýna neden olur. Barada ve teç-
meydana gelen kayýplar , iletken- ran etkenler arasýnda güneþ ýþýnla- hizatta sirkülasyon akýmlarý olu-
Ierin akýmlarýna ve gerilimlerine rýnýn rolü büyüktür. Güneþin yer- þur. Bu durum gereksiz ýsýnmala-
baðlýdýr. Orta gerilim (OG) ve al- yüzüne gönderdiði ISl enerjisi, ha- ra neden olur.
çak gerilim (AG) sistemlerinde va þartlarýna ve güneþ ýþýnlarýnýn
akýmdan kaynaklanan kayýplar dik veya eðik geliþine göre deðiþir. 2.2. Gerilime Baðlý
yüksektir. Gerilimden kaynakla- Bu enerji iletken ve elektrikli teçhi- Kayýplar
nan kayýplar ise daha düþüktür. zatlarý ýsltarak, sýcaklýðýn ve diren- Iletken geriliminden kaynak-
Ancak gelirim kayýplarýnýn bazý cin artmasýna neden olur. Ianan kayýplarda, yalýtkanlarýn
özel durumlarda, arýzalara sebep Baðlantl ve ek noktalarý da iletkenliði ve elektrik alaný önem-
olmasý açýsýndan önemi artar. iletkenin direncini artýrýr. Iletken Iidir. Bu durum daha çok yüksek
baðlantý ve ek yerlerindeki mal- gerilim (YG) sistemlerinde önem
2.1. Akýma Baðlý Kayýplar zeme uyumsuzluðu, yetersiz yü- arz eder. Ancak bazý durumlarda
Iletkenlerin akýmlarýndan kay- zey temaslarý, yetersiz kesit ve OG 'de de önemlidir. Normalde,
naklanan kayýplarda; iletkenlerin gevþeklik direnci artýrýr. yalýtkanlar üzerindeki kayýplar
akýmlarý1 dirençleri ve manyetik büyük boyutlarda deðildir. Elekt-
alanlarý etkindir. Bu kayýplar, ilet- 2.1.2. iýetken akýmýnýn rikli teçhizatýnýn gerek iç yalýtý-
ken direnci ve iletken akýmýnýn manyetik alan etkisi mýndaki gerekse dýþ yalýtýmýndaki
manyetik alan etkisi þeklinde in- Iletkenden geçen akým, iletke- kayýplar sýcaklýk, kirlilik ve rutu-
celenebilir. nin etrafýnda manyetik bir alan betle ciddi boyutlarda artar. Dýþ
oluþturur. Bu alan etrafýndaki ortamda hava basýncýnýn düþme-
2.1.1. iýetken direncinin manyetik malzemede ve kapalý si, teçhizatýn dýþýnda ve çýplak
etkisi iletken halkasýnda sirkülasyon iletkenlerde kayýplarý artýrýr. Bu
Bu etki kayýplardaki en büyük akýmlarýna neden olur .Bu etki ile etkiler daha çok arýza anýnda
etkidir. Bu nedenle iletken direnci- ortamdaki ISl artar. Özellikle önem kazanýr. Bu konu yalýt- ~
 kanýn iletkenliði ve yalýtkanýn
elektrik alan etkisi þeklinde ince-
Ienebilir.
2.2.1. Yalýtkanýn
iletkenliðinin etkisi
Bir izolasyon malzemesi son-
suz bir dirence sahip deðildir. Bü-
tün malzemelerin küçük de olsa
iletkenlikleri ve kayýplarý vardýr.
Bu kayýplar , yalýtkanlarda kayýp
faktörü olarak adlandýrýlýr .Kayýp
faktörünün sýcaklýkla deðiþimi,
üretici tarafýndan verilir .Kayýp
faktörü; yalýtkan sýcaklýðý, nem ve
kir ile artar .Elektrikli teçhizatla-
rýn gerek iç gerekse dýþ yalýtýmýn-
da bu etkilerin artmasý ile kayýp-
Iar oldukca artar .
2.2.2. Yalýtkanýn elektrik
alan etkisi
Bu etki, elektrik alaný içerisin-
de, gerilim gradyeninin havanýn
veya diðer izolasyon malzemele-
rinin delinme gerilimini aþmasý ile
baþlar ve OG 'de az, YG ve çok
yüksek gerilimde daha fazladýr.
Elektrik alan etkisi, yalýtkanýn içe-
risinde kalan havanýn ve çýplak
iletkenin etrafýnda bulunan hava-
nýn delinmesi þeklinde incelene-
bilir .Bu delinme, havanýn iyoni-
zasyonu ile baþlar ve þartlar
olumsuzlaþtýkça deþarja dönüþür.
Gerek yalýtkanýn içerisindeki ge-
rekse iletken yüzeyindeki hava-
nýn iyonize olmasý ve delinmesi
OG 'de, kayýplardan çok arýzaya
sebep olmasý nedeniyle önemli-
dir.
Kablo imalatýnda, iç yalýtýmda
hava zerreciklerinin kalmasý (3-
1O mm kalýnlýk mertebelerinde
dahi), o noktada gerilim gradye-
ninin havanýn delinme gerilimini
aþarak havayý iyonize etmesine
ve izolasyonda aðaç dallarý þek-
Iinde karbonizasyona yol açarak
teçhizatýn arýzalanmasýna neden
olur.
~ Enerji nakil hatlarýnda ve bara-
,~
,,
Iarda iletkeni çevreleyen hava or-
tamýnda, iletken çapýnýn küçük 01-
ý;:
''' masý ya da sivri noktalarýn varlýðý,
~ iletkenin yüzeyindeki havanýn de-
iij Iinmesine sebep olabilir. Bu du-
~ rekli ve çift izolatörlü olmalýdýr .
z rum özellikle, rutubetli, yaðmur
~ çiseleyen havalarda, tipi ve kar ya-
ðýþlarýnda kendini gösterir (12).
3. OG 'DE TEST , KONTROL
VE BAKIMLAR baðlantýlarýnda da, müþterinin
OG 'de; trafolarda, havai hat- hattý ayný þekilde kontrol edilerek
Iarda, kablolarda, devre kesicile- baðlantý yapýlmalý ve mutlaka si-
rinde, akým trafolarýnda, ayýrýcý- gortalý ayýrýcý kullanýlmasý saðlan-
Iarda, ölçü aletlerinde, sayaçlar- malýdýr.
da, parafudrlarda, gerilim trafola- Direk topraklamalarýnýn
rýnda, bina, kabin ve hücrelerde, kontrolu yapýlmalý ve topraklama
d.a. sistem ve koruma devrelerin- direncinin deðeri mümkün oldu-
de, OG/AG trafosunda ve pano- ðunca düþürülmelidir .
sunda ve sokak aydýnlatma Iam- -Beton direklerde, travers
ba ve armatürlerinde çeþitli test- üzerindeki topraklamanýn direðin
Ierin, kontrol ve bakýmlarýn yapýl- içerisinde kopuk olmadýðý ve izo-
masý gerekir .Bu test, kontrol ve Iatör hýrdavat malzemesinin bu
bakýmlardan bazýlarý aþaðýda þeride baðlý olduðu, direðe çýkýla-
açýklanmýþtýr. rak kontrol edilmelidir. Bu þeritte-
ki kopukluk ya da temassýzlýk,
3.1. Havai Hatlarda Test, izolatör arýzalarýnda, rölelerin aç-
Kontrol ve Bakýmlar mamasýna veya geç açmasýna ve
-Özellikle ring þebekelerde direðe temas eden canlýnýn ölü-
faz sýrasý kontrollarý yapýlmalýdýr. müne neden olabilir.
-Havai hatlarda; delik, çatlak, -Gerek OG/ AG transformatör
kýrýk izolatörler, gereksiz iletken direði, gerekse müþterinin ayýrýcý
uzantýlarý ve varsa unutulmuþ direði personelin manevrasýný ge-
topraklamalar tespit edilmelidir. rektirdiðinden, topraklamaya ay-
-Yýldýrým koruma telsiz hat fi- rýca özen gösterilmelidir .Bu di-
derlerinin çýkýþýnda ve havai hat- reklerin topraklamasýnda að yapý-
tan kabloya geçiþte parafudr kul- IlP, direðe irtibatlanm.alýdýr. Per-
Ianýlmasý saðlanmalýdýr. sonel ayýrýcýyý açarken, panoda
-Güzergahlarýn projeye uy- çalýþýrken izolatör yüzeyinde olu-
gunluðu tespit edilmeli ve havai þabilecek deþarjlarda bir sorun
hat iletkenlerinin güzergahlarý 3- yaþamamalýdýr. Böyle bir toprak-
6 ay gibi periyotlarda kontrol Iama elektrodunda, hem toprak
edilmelidir. elektrodu direnci hem de gerilim
-Havai hatlarýn altýndaki ve gradyeni düþük olur. Adým ve te-
yanýndaki aðaçlarýn, hatta yakýn mas gerilimleri deðerleri de gü-
binalarýn yaklaþýmlarý ve çevre venli olur.
deðiþiklikleri gözlenmeli, ölçül- -Iletken sehimleri projesine
meli ve olumsuzluklarýn gideril- uygun, üç fazda da ayný hizada
mesi için anýnda müdahale edil- ve uyumlu olmalýdýr. Iletkenler
medir. projesine uygun gerdirilmelidir.
-Demir direk konstrüksiyo- -Bakýmlarda, kuþ yuvalarý ve
nunda çapraz baðlantýlar, konsol- hatlara takýlan uçurtma ipleri te-
Iar, cývata puntalarý, izolatör ve mizlenmelidir.
hýrdavat malzemeleri, iletken -Fiderler yüklüyken termoviz-
baðlantý kontrollarý direklere çýký- yon kamera kullanarak enfraruj
Iarak yapýlmalýdýr. yöntemi ile iletken baðlantýlarý,
-Iletkende Iif açýlmalarý, kle- klemensler ve ayýrýCl býçaklarý Si-
mens baðlantýlarýnda sýkýlýk, caklýklarý periyodik olarak kontrol
damper yerlerinin uygunluðu ve edilmeli ve ýsýnma tespit edilenle-
aðýrlýklarýn yerleri kontrol edilme- re derhal müdahale edilmelidir.
Iidir.
-Aðýrlýk uygulamasý gibi proje 3.2. Kablo Kontrollarý
hatalarýndan kaçýnýlmalý,direk doð- -Kablolarda, baþlýk ve ek yer-
rultularýna özen gösterilmeli, özel- Ierindeki hatalý iþlemler, kablo
Iikle yol atlamalarýnda oluþan bu baþlýðýnýn konstrüksiyona yakla-
durumlarda açý geniþ tutulmalýdýr. þýmlarý ve unutulmuþ topraklama-
-Yol atlamalarý durdurucu di- Iar tespit edilmelidir.
-Serilen kablolarýn bükülme ve
Zincir izolatörlü hatlarda çift ger- kavisleri tekniðine uygun olarak
gi, mesnet izolatörlü hatlarda çift yapýlmalýdýr. Fazla bükülen kablo-
mesnet izolatörü kullanýlmalýdýr. Iarda izolasyonda çatlaklar olu-
-OG havai hatlarýnda müþteri þur. Kýsmi deþarjlar nedeniyle ~
 kablolar kýsa zamanda arýzalanýr- 3.4. Ayýrýcýlarda Test, kayýplar ve arýzalar azalacaktýr.
Kontrol ve Bakýmlar -Yeraltý kablolarýnýn, tüneller-
-Baþlýklarýn konstrüksiyona -Izolasyon dirençleri ölçül- den, su kanallarý yakýnýndan, var-
olan mesafeleri teknik þartname- melidir. sa kanalizasyon ve su þebekeleri-
ye uygun olmalýdýr. -Kontak geçiþ dirençleri öl- nin bulunduðu yerlerden geçiril-
-Kablonun geçtiði güzergah- çülmelidir. mesi imkaný kullanýlmalýdýr. Or-
ta ýsýnma veya yeterli soðumanýn -Sabit kontaklardaki yay bas- tamda suyun bulunmasý, topraðýn
olup olmadýðý kontrol edilmelidir. kýlarý kontrol edilmeli, olumsuz- nemli olmasý ve ýsýnýnuzaklaþtýrýl-
-Kablolarýn ekranlarý mutlaka Iuklar giderilmelidir. masý açýsýndan önemlidir. Kablo-
topraklanmalý ve faz-toprak arýza -Açýk/kapalý konum Iamba nun çevresindeki topraðýn da so-
akýmýnýn bu noktadan geçeceði devreleri kontrol edilmelidir. ðutmada önemi çok büyüktür.
düþünülerek irtibatlar düzgün, -Kesici ile hat topraklama ayý- -Teçhizatlarýn güneþ ýþýnlarýný
yeterli ve sýký yapýlmalýdýr. rýcýsý býçaklarý arasýndaki kilitle- emmeyecek renkte olmasý, üzerle-
-Monofaze kablolarda, kablo- meler kontrol edilmelidir (12). rinde soðutmayý engelleyecek kir-
nun ekraný, radyal olan fiderlerde Ierin bulunmamasý gerekir. Teçhi-
tek taraftan (korumanýn yapýldýðý 4. KA VIPLARI AZAL TMA V A zatlarýn, doðrudan güneþ ýþýnlarý-
taraftan) topraklanmalýdýr. Ring þe- VÖNELiK ÖNERiLER na maruz kalmayacak þekilde yer-
beke fiderlerinde (iki taraflý koru- -Gerilim düþümü, daha fazla Ieþtirilmeleri daha uygun olur.
ma için kablolarýn ekranlarýnýn her akým çekilmesine, transformatör -Dahili ve harici tesislerde,
iki taraftan topraklanmasý gereki- ve hat iletkenlerinin daha fazla yüzey temizliði yaparak kayýplar
yorsa) kablolarýn çok uzun olmasý ýsýnmasýna ve direncin artmasýna azaltýlabilir. Dahili tesislerde sil-
halinde, ekranlama çaprazlama neden olur .Gerilim düþümünün me, harici tesislerde yýkama ya-
(transpozisyon) yapýlmalýdýr. azaltýlmasý için gerekli tedbirler pýlmalýdýr.
-Makarada bekleyen kablola- mutlaka alýnmalýdýr. Gerilim dü- -Elektrik alan etkisinin oluþ-
rýn nem almamasýna ve kesilen þümünün azaltýlmasý için; hat ilet- turduðu olumsuzluðun önüne
kablolara kep takýlmasýna özen ken kesitleri yükü karþýlayacak geçmek için, özellikle baralardaki
gösterilmelidir .Çünkü nem alan boyutta seçilmelidir .Enerji taþý- sivri noktalar yuvarlatýlmalý, izo-
kablolar, serildikten kýsa bir müd- ma mesafesi mümkün olduðunca Iatör baðlantýlarýnda ucu boþta,
det sonra arýzalanýrlar . kýsa tutulmalýdýr. Özellikle AG sarkýk iletken býrakýlmamalýdýr.
-Kablo makaralarýnýn ahþap- hatlarýndaki her türlü baðlantýda -Bir iþletmede teçhizatýn du-
Iarýnda çürüme olmamasýna özen mutlaka klemens kullanýlmalý, tel rumu, yeri ve özelliði iyi bilinme-
gösterilmelidir. Çürüme olan ma- baðlayarak yapýlan baðlantý ve Iidir. Yük akýþlarý takip edilip yeni
karalarda, makara çöker ve kab- eklerden kaçýnýlmalýdýr.Irtibatlar talepler deðerlendirilmeli, ring
Ionun altta kalan kýsmý ezilir, ilet- sýký olmalý. oksitlenmiþ klemens- þebekeleri artýrýlýp merkezlerin
ken Iif düzeni bozulur ve yalýtkan Ier temizlenmeli, yýprananlar de- çok yönden beslenmeleri saðlan-
yara alýr. Kablo serildikten bir ðiþtirilmelidir. malýdýr. Arýzalar azaltýlmalý, tesis-
müddet sonra arýzalanabilir. Bu -OG daðýtým þebekesinde, Ier enerjilendirilmeden önce ve
tür arýzalar testlerde dahi kendini ring þebeke her taraftan saðlan- enerjilendirildikten sonra periyo-
göstermeyip kullaným sýrasýnda malýdýr. dik olarak ölçme ve kontrollar,
ortaya çýkabilir . -AG 'de havai hatlardan yeral- ölçme sonuçlarýna göre de ba-
-Kablo arýzalarýnýn tespiti es- tl kablosuna geçilmelidir. kýmlar yapýlmalýdýr. Iyi bir iþlet-
nasýnda, kullanýlan yöntem ne -Þehir þebekesinde aðaçlar menin gereðinin yapýlmasý, ancak
olursa olsun aþýrý gerilim uygu- arasýnda kalan hatlarda, hem ka- sistem sorunlarýnýn bilinmesi, is-
Ianmamalýdýr. yýplar artmakta hem de rüzgarda tatistiklerin çýkarýlmasý ve kayde-
aðaç dallarý iletkeni sallayarak, dilmesi ile mümkündür.
3.3. Kesicilerde Test, klemens irtibatlarýnýn gevþeyip -Geliþmiþ ülkelerde kullanýlan
Kontrol ve Bakýmlar kopmasýna neden olabilmektedir. Energy Management System
-Kesici açýk konumdayken Þehrin geliþmesi göz önüne alýna- (EMS) ve Supervisory Control and
kesme kutbunun, kapalý/açýk ko- rak alt yatýrýmlar ilerideki geliþ- Data Acqusition (SCADA) sistem-
numdayken mesnet izolasyonla- melere cevap verebilecek nitelik Ieri devreye sokularak etkin bir
rýnýn kayýp faktörü ve izolasyon ve nicelikte yapýlmalýdýr. yük izleme ve yük yönetimi sað-
direnci ölçülmelidir. -Iletkenlerde deri olayýný, do- Ianmalýdýr. '"''
<
tý)
-Kontaklar kapatýlarak temas Iayýsýyla direnci artýran ve ýsýnma- -Elektrik mühendisliði eðitimi =>
v>'
dirençleri ölçülmelidir. ya neden olan akýmýn harmonik veren üniversiteler "enerji verim- ,
~
-Kontak bakýmlarý ve yaðlý bileþenleri filtre sistemiyle azaltýl- Iiliði ve enerji tasarrufu" dersleri- 8
N
kesicilerde yað deðiþimi zama- malý ya da giderilmelidir. ni müfredatlarýna almalýdýrlar. ~

nýnda yapýlmalýdýr. -Kablolarýn ve havai hat ilet- 5. SONUÇýAR .~

w
-Açma-kapama zamanlarý öl- kenlerinin dirençlerinin artýþýna Elektrik enerjisi iletim sektö- Ü:J

çülmelidir. ve ýsýnmalarýna sebep olan fak- rünün olumlu tarafý, ülkemizdeki ~

-Kesicinin, bara ve hat ayýrýcý- törlerin azaltýlmasý gerekmekte- iletim hatlarýnýn uluslararasý stan- ~
Iarý ile olan kilitlemeleri kontrol dir. Böylece hem iletken ve bað- dartlarda oluþudur. Kayýp oranla-
edilmelidir. Iantýlarýndaki, hem de yalýtkanda- rý yýllar itibarýyla deðiþmekle bir-
ki ýsýnmalar dolayýsýyla oluþacak Iikte % 3 civarýndadýr .Þebeke ..
---
 edilmesi ve uluslararasý çalýþma- 149-156 (1995).
5. SONUÇýAR
Iara da iþtirak edilerek bilgi ve 7. Emanuel, A.E., ''On the definition of
Elektrik enerjisi iletim sektö-
power factor and apparent power in un-
rünün olumlu tarafý, ülkemizdeki tecrübelerin paylaþýmý önemli ya-
balanced polyphase circuits'', IEEE Tran-
iletim hatlarýnýn uluslararasý stan- rarlar saðlayacaktýr. sactions on Power Delivery, 8 (3): 84 1-
dartlarda oluþudur. Kayýp oranla-
852 (1993).
rý yýllar itibarýyla deðiþmekle bir- KAYNAKLAR
8. Makram, E.B., Haines, R.B. and Girgis,
Iikte % 3 civarýndadýr. Þebeke 1.Doyran, A.G. ve Altuntop, N., ''Enerji
A.A., ''Effect of harmonic distortion in re-
uzunluðu dikkate alýndýðýnda ka- verimliliðini artýrmada auditler ve temel
active power measurement'', IEEE Tran-
uygulamalarý'', YEKS '01 Yenilenebilir
yýplar kabul edilebilir seviyeler- sactions on Industry Applications, IA-28
dedir. Kayýplarýn makul seviyeler- Enerji Kaynaklarý Sempozyumu, Kayseri,
81-87 (2001). (4): (1992).
de tutulabilmesi için yeni tekno- 9. Chester, H.P., ''Reactive power in
2. Dugan, R.C., ''Electrical Power
Iojilerden yararlanýlmalý ve bakým nonsinusoidal situations'', IEEE Transac-
Systems Quality'', McGraw Hill, (1996).
iþletme faaliyetleri ihmal edilme- tions on Industrial Measurements. IM-29
3. Arrillaga, J., ''Power System Harmo-
melidir. (4): (1980).
nics'', john Wiley and Sons, (1985).
Ekonomik olarak sýkýntýlar ya- 10. Gül, Ö. ve Kaypmaz, A., ''Elektrik
4. Rice, D.E., ''Adjustable speed drive
þadýðýmýz bu dönemlerde, ülke- daðýtým sistemlerinde kayýplar ve kayýp-
and power rectifire harmonic-their effect
mizde enerji verimliliði konusun- on power systems components'', IEEE Iarýn azaltýlmasý'', ElMEKSEM '97 IV.
da yapýlacak çalýþmalarýn ve alý- Elektromekanik Sempozyumu. Bursa,
Transactions on Industry Applications,
nacak tedbirlerin ülke ekonomisi IA-22: 161-177 (1986). 326-329 (1 997).
için ne kadar önemli olduðu açýk- 5. Sharaf, A.M., ''Optimal capacitor ý 1.Anders, G.J., ''Minimization of 105-
týr. Enerji verimliliði Türkiye ener- placement in distribution networks'', ses in transmission and distribution
ji sektörünün önemli bir konusu Electric Power Systems Research, 37: systems'', Integrated Electricity Resour-
haline gelmeli, bu amaçla "enerji 181-187 (1996). se Planning, Nato ASI Series, 5eries E.
verimliliði yasasý" çýkarýlmasý baþ- 6. Makram, E.B., Luke, D. and Adams, Applied Scienses, 261: 197-227.
ta olmak üzere gerekli yasal dü- W.P., ''A new technique for optimal size 12. Çubukcu, Z., ''Elektrik enerjisi da-
zenlemelere hýz kazandýrýlmalý- and Iocation of capacitor banks in the ðýtlm sistemlerinin verimliliðinin artýrýl-
dýr. Bu konudaki resmi ve özel ça- presence of harmonics and distortion'', masý'', Türkiye 8.Enerji Kongresi, Çaðrýlý
Iýþmalarýn desteklenmesi, teþvik Electric Power Systems Research, 34: Bildiriler, Ankara, 203-226 (2000). .