<)l/AE SUPERSUNT;
SIVK
FRAGMENTA.
TOMUS I.
PROLEGOMENA.
GENESIS — ESTHER.
OXONII:
E TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO.
M DCCC LXXV.
BS
'
763
07
1N MEMORIAM
MIHI CONJUNCTISSIMI
IN PACE.
KKCXOX
TOM. I.
IN HONOBEM
HEXABLOBUM MEOEUM
ADJUTOEIS INDEFATIGABILIS
PEOSPEEA OMNIA
AUGUEOE ET DEPEECOE.
F. F.
PRAEFATIO.
susceperam." Cum vero anno sequenti ex eadem auctoritate Flamintus Nobilius Biblia
Graeca Sixtina cum Morini annotationibus Latine reddita Bomae ediderit, contigit ut com-
muni opinione Nobilio tribueretur quae proprie Morini commendatio sit ; qui error adeo inve-
1
teravit, ut nobis quoque in opere inscribendo ei non obsistendum esse videretur.
Post Morinum idem opus suscepit Joannes Dbusius in libro post obitum ejus edito, cui
titulus Veterum Interpretum Graecorum in totum V. T. Fragmenta, collecta, versa et
: notis
illustrata a Johanne Drusio, Linguae Sanctae in illustrium Frisiae Ordinum Academia, dum
viveret, Professore, Fragmentis praemissae sunt duae Auctoris epistolae,
Arnhem. 1622.
quarum prima de Aquila, Symmacho et Theodotione, altera de Quinta et Sexta editione agit.
Lectionibus trium interpretum a Morino collectis Drusius vix hilum addidit; sed eas
1
Montefalconius in Monito ad Proverbia notat, multo Cod. 248 (qui est Vat. 346) BodleianiB, perspectum est,
majorem in Proverbia lectionum silvam a Morino col- Morini lectionea in Proverbia omnes ex hoc uno codice
iectam esse quam in celeros libros, quia videlicetpraestan- (qui etiam in mendo /irrayunjo^r Cap. xxiii. 10 cum Ed.
tiores codices in hanc Scripturae partem, quam in ceteras, Eom. couclnit) derivatas fuisse.
Romae suppetebant. Nobis vero, evolutis collationibus
iv PBAEFATIO.
Vetus Testamentum ex versione LXX interpretum secundum exemplar Vaticanum Romae
editum, una cum Scholiis ejusdem editionis, variis MSS. codicum veterumque exemplarium
Quod vero ad lectiones Francofurtenses attinet, eas non genuinas esse, sed Hieronyrni Latinas
Graece redditas in Monito ad Jesaiam p. 430 probavimus.
Ne in accessionibus minoris momenti immoremur, aedificio, cujus fundamenta ab editore
Romano jacta sunt, fastigium imposuit D. Bernardus de Montfaucon, Monachus Bene-
dictinus e Congregatione S. Mauri, qui Origenis Hexaplorum quae supersunt, multis partibus
auctiora quam a Flaminio Nobilio et Joanne Drusio edita fuerint duobis tomis formae
maximae Primo volumini praemissa sunt Praeliminaria in Hexapla
edidit Parisiis, 17 13.
dum vero ad calcem habet Lexica ad Hexapla Hebraicum et Graecum, quorum posterius ab
Abr. Trommio in Concordantiis Graecis ad V. T. repetitum est. Codices et omnis generis
subsidia, quibus usus est Montefalconius, in Monitis ad singulos S. Scripturae libros recen-
suimus. Opus, etsi nequaquam omnibus numeris absolutum, laboriosissimum tamen et utilis-
simum, per saeculum et dimidium in hac eruditionis biblicae provincia sine rivali primatum
tenuit. Certe famam ejus non obscuravit repetitio ejus a Carolo Friderico Bahrdt, anno
operis editionem, quae nullum emptorem pretio suo deterreret, pararet. Hoc consilio textum
Hebraicum, quandocunque solito prolixior esset, decurtavit; verba Hebraica literis Graecis
adscripta plurima ejecit; versionem Latinam, cui antecessor ejus dimidium fere cujusque
paginae assignaverat, omisit; Montefalconii notas maximam partem neglexit, etiam eas quae
unde sumpta sit lectio
quaeque describunt; ceteras omnino suas fecit et cum suis permiscuit,
quia ejus rei nihil lectoris intererat. Vitia prioris editionis typographica innumera correxisse
vereor ne nimis temere professus sit; quod vero ad augenda Hexapla attinet, si excipias
lectiones Codicis Pentateuchi
Lipsiensis a Jo. Frid. Fischero anno 1767 editi, nihil omnino
effecit. Lexica nova ad usum operis sui necessaria, si viris doctis labores suos non displicuisse
intellexerit, paraturum se pollicitus est; quae tamen, viris doctis, ut videtur, non faventibus,
lucem non viderunt.
Annis recentibus novam Hexaplorum editionem vehementer
exoptaverunt VV.DD., e
quibus unius tantum et alterius verba proferemus. Sic igitur J. G. Eichhornius, de Monte-
falconii Hexaplis judiciuin ferens: "Dolendum est quod doctus Benedictinus eruditione
PEAEFATIO. v
Hebraea, acumine critico, interdum etiam communi diligentia et accuratione adeo destitutus
sit, ut ne Drusii quidem fragmenta satis exacte exscripserit. Ad summam, Hexaplaejus pro
bono collectaneorum thesauro habenda sunt. Ad haec elaboranda et augenda jampridem a
auspicatum est; quorum vestigiis si ab aliis insistetur, Hexaplorum editio fidelior et Criticis
utilior cito sperari potest. Equidem a codicibus LXX interpretum MSS. et versione Syro-
2
hexaplari plurimum adjumenti exspecto." In eandem sententiam breviter sed magno cum
"
pondere Constantinus Tischendorfius :
Magnopere optandum est ut, quibus antehac
Morinus, Drusius, Montefalconius, Bahrdtius, Schleusnerus aliique de sacris literis promeruere,
studia colligendorum omnium eorum, quae ex opere Origenis passim etiamnum supersunt,
3
repetantur promoveanturque."
Nunc quid in nostro opere, L. B., ut votis eruditorum hominum pro virili satisfaciamus,
sagaciter detectis, omnia fere nostra hausimus. Lectiones trium interpretum ab Holmesio et
Parsonsio ad calcem cujusque libri e codicibus suis excerptas sedulo exscripsimus ; primum,
scilicet a Jobo (a quo initium fecimus) ad Danielem, ex edito eorum magno opere; mox, cum
ad XII Prophetas ventum est, ex ipsis collationibus manuscriptis, quas domi habere per
favorem Curatorum Bibliothecae Bodleianae nobis contigit. Finito autem opere, ne pars prior
a Jobo ad Danielem eodem beneficio destitueretur, e schedis Bodleianis magnam bonarum
lectionum segetem, a duumviris illis immerito praeteritarum, in Auctarium ad id factum
recondidimus. Porro multas alias lectiones anonymas in apparatu eorum subtextuali latentes
in lucem protraximus; quarum aliae ad alias versiones pertinent, aliae ad eam recensionem
egregius Antonius Maria Ceriani, Collegii Bibliothecae Ambrosianae Doctor, viam salutis
hexaplari, ex Bar Hebraei Horreo Mysteriorum hactenus inedito, opem nobis ferente Doctore
Gulielmo Wright, Linguae Arabicae apud Cantabrigienses Professore, paucas, sed bonae
frugis, trium interpretum lectiones lucrati sumus.
His summatim expositis, ne eadem bis
dicendo molesti simus, Lectorem ad Monita cuique Hbro praemissa ablegamus. Unum restat,
idque jucundissimum, ut nomina eorum, qui nobis in labore nostro decennali exantlando vocati
1
Eichhorn. G.) Einleitung in das A. T. T. I, p. 370 ed. 3
(J.
tiae s
Tischendorf. Prolegam. in V. T.juxta
. LXX
Interpretes, p. lv ed. 4^Lips. 1869.
*
Vid. Omissa nd calcem Auciarii.
vi PKAEFATIO.
et non vocati officia sua praestiterint, grate commemoremus. Hi autem sunt, praeter duos
modo memoratos, Robertus Lubbock Bensly, A.M., Academiae Cantabrigiensis Sub-biblio-
thecarius; Josephus Cozza, Monacbus Basilianus; Philippus Edvardus Pusey, A.M., ex
Aede Christi Oxonii; et Gulielmus Aldis Wright, A.M., e ColL SS. Trin. Cantabrigiae.
QUOD Germanis literatis moris est, ut ad summos in philosophia honores rite capessendos
vitae et studiorum rationes reddant, id mihi semper visum est senescenti quam adolescenti
aetati, et absoluto quam vixdum inchoato curriculo magis consentaneum esse. Cum igitur,
Deo favente, ad finem ultimi mei laboris literarii tanquam ex longa navigatione in portum
pervenerim, peto indulgentiam tuam, L. B., dum quid in vita ultra communem terminum
producta peregerim, et quibus studiorum inceptorumque meorum auctoribus et fautoribus,
breviter expono.
Natus sum Londini anno MDCCCI mensis Julii die XX in vico cui nomen a Nova Porta,
in quo pater meus Henricus Field, et ante eum pater ejus, et post eum frater meus natu
maximus per longam annorum seriem medicam artem exercuerunt. Avus meus Joannes
Field uxorem duxit Annam filiam Thomae Cromwell, negotiatoris Londinensis, viri humili
(qui dicitur) in exercitu Reginae Annae; avum autem Henricum Cromwell, Hiberniae
Dominum deputatum, filium natu minorem OLIVEPJI CROMWELL, Reipublicae Angliae,
Scotiae et Hiberniae Protectoris. Sed stemmatum
Redeo ad patrem meum, virum
satis.
strenuissimum, integerrimum, piissimum, cujus memoriam nunquam eo quo par est amore et
veneratione prosequi potero. Is, dum sextum annum agebam, cooptatus est in medicum
Orphanotrophei Christi a Rege Edvardo VI fundati, quo eventu patuit mihi aditus gratuitus
ad scholas dicti Orphanotrophei grammaticas, primum sub disciplina viri
optimi et amabi-
lissimi, Lancelotti Pepys Stephens, A.M., scholae inferioris magistri; donec, aetate paulo
provectior, transii in scholam superiorem ab Arthuro Gulielmo Trollope, S.T.P., tunc
temporis gubernatam, quo praeceptore, nulli coaetaneorum suorum secundo, a pueritia usque
ad annum aetatis
duodevigesimum literis Latinis, Graecis, Hebraeis sedulo imbutus sum.
E schola egressum anno MDCCCXIX excepit me Collegium SS. Trinitatis apud Canta-
brigienses, cujus post sex menses Discipulus factus sum. Tutores habui in disciplinis mathe-
maticis Joannem Brown, A.M., et Gulielmum Whewell, A.M.; in eruditione autem classica
(quae dicitur) JacobuM Henricum Monk, S.T.B., Graecarum literarum Professorem Regium;
PRAEFATIO. vii
quorum praelectiones diligenter attendens, privato tutore facile carere potui. FJlapso triennio
Januario in gradum Baccalaurei Artium admissus sum, quo tempore in tripode (quem vocant)
mathematico primae classis decimum locum obtinui. Ejusdem anni mense Martio numisma
aureum a Cancellario Universitatis pro profectu in studiis classicis quotannis propositum
reportavi. Vix bimestri spatio elapso, tertium in arenam descendi, et exhibitione a Roberto
studio me addixi, nullo tamen publice edito fructu, donec anno MDCCCXXXIX S. Joannis
annotationibus illustratas non modico sudore ac sumptu evulgavi. Non multo post almae
matri meae valedixi, et curam pastoralem Saxhamiae Magnae in agro Suflblciensi per tres
annos administravi. Anno MDCCCXLII beneficium ecclesiasticum Reephamiae cum Ker-
distone in agro Norfolciensi, cujus collatio ad Collegium SS. Trinitatis pertinet, jure successionis
mihi obtigit. In hoc viculo amoenissimo annos unum et viginti non inutiliter consumpsi,
partim in cura animarum non ita multarum mihi commissarum, partim in studiis eis sectandis,
mentem mihi venit cogitatio operis, quod ad priora illa quasi cumulus accederet, hoc est,
ut ad felicem exitum perducerem, quantulum mihi restaret tam vitae quam vigoris in hunc
unum laborem impendendum esse sensi. Resignato igitur beneficio meo, e cujus amplis
reditibus jam omnibus bonis affluebam, anno MDCCCLXIII Norvicum me contuli, unde anno
sequenti, prolusionis gratia, Otium meum Norvicense, sive Tentamen de Reliquiis Aquilae,
Symmachi et Theodotionis e lingua Syriaca in Graecam convertendis, emisi. In animo
viii PKAEFATIO.
habebam librum per subscriptiones (quas vocant) publicare, sed in hac bonarum literarum
despicientia res tam male mihi successit, ut spem omnem operis edendi abjecissem,
nisi perop-
portune Delegati Preli Oxoniensis Academici, interveniente Roberto Scott, S. T.P., Collegii
Balliolensis Magistro, omnem novae editionis impensam in se suscepissent ; quibus pro sua
in me, exterae Academiae alumnum, benevolentia gratias quam maximas ago.
Quod superest quam brevissime potero conficiam. Fidem catholicam, ab Ecclesia Angli-
cana reformata expositam, firmiter teneo. Errores ac novitates, qui in tot annorum decursu
alter alteri supervenerint, sive Evangelicalium (qui nominantur), sive Rationalistarum, sive
(quod novissimum ulcus est) Bitualistarum et Papizantium, praeveniente Dei gratia fehciter
evasi. Jus fasque tum in privatis tum in publicis rebus impense amavi; injurias et aggres-
siones, sive regum delirantium, sive plebeculae tyrannidem affectantis, immitigabili odio ac
detestatione prosecutus sum. Vitam umbratilem et otiosam semper sectatus sum, non ut
desidiae indulgerem, sed ut iis negotiis, in quibus me aliquid proficere posse senserim,
vacarem. Per quadraginta annos in bonis hteris excolendis, praecipue eis quae ad
fere
Verbi Divini illustrationem pertinent, sine patrocinio, sine emolumento, sine honore desudavi.
Nunc senio confectus, et rude donatus, nihil antiquius habeo quam ut juniores competen-
CAPUT I.
scriptis ipsius operis descriptio in primis petenda est) plurali forma gaudet, Ta l£an\a, Ta
reTpanXa apud recentiores autem aeque communis est singularis numerus, Td i£aw\ovv, Tb
;
T€Tpan\o€v. Cum vero sextuplex vel quadruplex S. Scripturae textus qui in eo compre-
hendatur, per paginas sive columnas (o-eX^as) parallelas (quae dicuntur) legentium oculis
subjiciatur, inde factum est quod aliud nomen, Td i£ao-€\i8ov, T6 T€Tpao-i\iSov, operi Origeniano
1
inditum sit.
Fraeter Hexapla proprie sic dicta, Origenem aba volumina sub Tetraplorum appellatione
concinnasse inter veteres scriptores convenit. Haec autem quatuor versiones Graecas, Aquilae V
Symmachi, LXX interpretum et Theodotionis, ordine quo nominavimus dispositaa,
videlicet,
complexa esse certum indubitatumque est. De Hexaplorum vero compositione paulo obscu-
rior est quaestio. Generalior et (ut nostra fert sententia) longe probabilior opinio est, Hexapla
ita nuncupata esse, quia praeter quatuor dictas versiones, duas ahas columellas, quae texturn
e£an\oTs rj oKTan\oTs' Terpan\a ydp elat to. 'E\\r\viKd, orav ai tov AKv\a Kal Xvftftdxov Kal tcov o/3
Kal QeoSoTicovos epfirjveTat avvTeTayfiivat coat' tS>v Teaadpcov Se tovtcov creXiSwv TaTs Svo-l rats 'E(3patKaTs
6KTarr\S. Ka\e?Tai.
7
Ex sua hausit Auctor Epistolae versioni
Epiphanio, ut conjicere licet,
"
Harethi Arabicae praepositae, qui de Origenis Octaplis haec habet Horum primus ordo :
Graecum, primum scilicet nominis ejus literam apposuit quartus versionem Symmachi, quam :
et Beih numerum LXXII exprimentibus notavit : sextus versionem Theodotionis, quam litera
O prima nominis ejus litera notavit septimus interpretationem Hierichunte inventam, cujus
:
auctoris nomen cum lateret, litera He, signo numeri quinarii eam notavit octavus versionem :
Nicopoli inventam, cujus itidem auctor cum nomine notus non esset, Sexti notam ei indidit,
8
quam litera Vaw ejus numeri indicio signavit." Sed contra assurgit Valesius, qui ex loco
Eusebii Hist. Eccles. VI, 16 aperte convinci affirmat, Hexapla dicta esse eo quod sex inter-
Hexapla appellata esse, quod sex versiones, Aquilae videlicet, et Symmachi, et LXXII inter-
pretum, et Theodotionis,
Quintam Sextam editionem complecterentur Hebraicum
denique et ;
autem textum, cum ipsum authenticum esset exemplar, in versiones non esse numerandum.
Locus Eusebii sic sonat Tavras Se drrdo-as (versiones Graecas sex, in Psalmis autem septem)
:
errl TavTov crwayaycov, Sie\cov Te irpbs kco\ov (h. e. per cola, seu membra sensum integrum absol-
ventia),
koX dvTiirapaBels d\\rj\ais fieTa Kal airrjs Trjs'E/3paicov o-qfieicocrecos (textu) rd tcov Xeyofievcov
et-anXcov dvTiypacpa KaTaXeXomev. Ubi tamen si sumatur (id quod negari non potest) Hexa-
plorum nomen improprie de totius operis corpore poni, cujus partes secundum numerum
versionum ad quemque librum adhibitarum nunc Hexapla, nunc Octapla, in Psahnis vero, si
Eusebio fides habenda est, etiam Enneapla, proprie nominari possint, nihil est in his verbis
ecf\i\oTifir)o-aTO crvvayayeTv tcov e| epp.r]veicov, 'AKv\a, "Evfifidxov, tcov re ofi' Kal QeoSoTicovos, nefOTTrjS Te
Kal eKTrjs eKSoo-ecos, fieTa TrapaBecrecos eKdcrTrjs \e>\ecos 'EfipaiKfjs, Kal avTcov 6/iov tS>v crToixeicov, eK nap-
a\\rj\ov Se dvTiKpvs Sevrepa cre\iSi XP (*'flet' 0S KaT a crvvOeariv, 'E/3pa'tKfj ftev Trj \e(-et, 'EWrjvtKco Se tco
ypdpftari, erepav irdXtv ireiroirjKe crvvdecriv, cbs etvat ftev TavTa Kal Ka\eTcrOat e£an\d enl Tds'E\\rjvtKds
epfirjveias Svo oftov napaOeaets, 'EfipatKrjs cpvcret fieTa arotxeicov, Kal 'EPpatKfjs St 'E\\r]vtKcov arotxeicov,
9
&ctt€ elvat ttjv ndaav naXatdv StaOrJKrjv St e>-an\cov Ka\ovp.evcov, Kat Std tSiv Svo 'E(3pai'Ka>v prjfiaTCOV.
7
Epiphan. De Mens. et Pond. 19 (Opp. T. II, p. 175). don, Oxford, 1779, pp. 12, 13.
'
Epiphan. Haeres.
1
White (Kev. Joseph), Letier to the Lord Bishop of Lon- LXIV, 3 (Opp. T. I, p. 526).
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xi
Locus obscurus, et fortasse corruptus, non modo priori ejus et clariori ejusdem rei expositioni
repugnare, sed ne inter se quidem cohaerere videtur, siquidem idem Hexaplorum nomen nunc
de sex tantum columnis Graecis, nunc de iisdem et duabus Hebraeis conjunctim ponitur.
Sed ut manifestior evadat res, varias operis Origeniani formas nunc recensebimus.
Tetraplorum tum in scholiis tum apud scriptores ecclesiasticos frequens est mentio qui
1. ;
omnes summo consensu testantur, compositionem fuisse ab Hexaplis prorsus discretam, qua-
tuor versiones Graecas ceteris notiores complectentem. Textus autem LXXviralis Jobi,
Danielis et XII Prophetarum, prout in Tetraplorum columna tertia olim exstabat, in ver-
sione Syro-hexaplari adhuc exstante repraesentatur.
2. Pentapla semel tantum quod sciamus nominantur, videlicet in Codice Marchaliano ad
Jesai. iii. 24, ubi scholium habetur O/ y arixoi ot inroKdfKvoi ovk (kuvto iv tZ ir(vTao-(\iSm, ovSt
:
'Qpiyivrjs (grjyovfKvos tovtcov Si vera est codicis scriptura, et non potius legendum iv
(fivrjo-Or).
to} T(Tpao-(\i8a> (ut ad v. 25 Syro-hex. in marg. Ovk (k(ito iv t£ T(Tpao-(\iSm) per quinque:
columnas indicari non potest juxta Valesii hypothesin series 'A. 2. O^. 0. E', nam Quintae
editionis in Jesaia nec vola nec vestigium ;
sed potius 'EjSp. 'A. 2. O'. 9, ubi prima coluinna,
ut videtur, textum Hebraeum Graecis characteribus descriptum continebat; cujus rei exem-
plum habemus in Cod. Barb. ad Hos. xi. 1, ubi tamen non ir(vTan\S, sed i£air\a memo-
rantur.
3. Hexaplorum passim mentio fit, non solum in illis Bibliorum libris, in quibus Quintae
10
et Sextae editionis nullum indicium est, verum etiam in illis, in quibus quinque
11
aut sex 12
versiones Graecas ab Origene adhibitas esse exploratum est. In posteriore casu Hexaplorum
titulum generaliori sensu usurpari sumendum est.
4.
Heptaplorum nomen, Montefalconio et antecessoribus ejus inauditum, non reperitur
nisi in versione Syro-hexaplari ad 4 Reg. xvi. 2, et in subscriptione in fine ejusdem libri, ubi
icvpie to ivTavda ovrm (piperai iv ttj o-(\iSi rfj 'EBAOMHI, Kal irapa, tois dWois (pfirfv^vrats' iv Si
t£ 'Efipaiw, dSavi. At enim si Valesio credendum, versio Sexta non septimam, sed quintam
10
Vid. Hex. ad 2 Eeg. xxiv. 9, 25. " Vid. Hex. ad Hex. ad Job. v. 23. vi. 28.
" Vid. Hex. ad Psal. lxxv. 1.
12
4 Reg. viii. 15. xi. 6. Vid. Hex. ad Psal. cxliiL 1. lxxxvi. 5. lxxxviii. 43. cxxxi. 4. cxxxvi. 1.
tionis vestigia rariora nec ea indubitata, apparent. Sed de bac quaestione alio loco.
Cum
vero compertum sit, Origenem duo tantum opera, Tetrapla videlicet et Hexapla,
contexisse, hic non abs re erit quaestionem, quae in hac parte disputationis nostrae moveatur,
in examen vocare videlicet utrum Tetrapla an Hexapla Auctor prius ediderit.
;
Eusebius in loco Hist. Eccles. supra laudato post verba, ra tS>v Xeyop.eva>v egairXSv f)p.Tv
kuI ^Zvfifid^ov
(seorsim) Tr)v 'AkvXov QeoSoTicovos (kSoctiv
ISiois ko.1
dvTiypacpa KaTaXeXonrev, subjungit :
completiores emittere, postea vero in compendium redigere. Haec Valesii est sententia, cui
aliquatenus favere videntur subscriptiones in fine singulorum hbrorum a librariis additae ;
in quibus significatur,
exemplare ex quo descriptus vel translatus est liber ex Hexaplis
desumptum esse, e Tetraplis vero correctum (Sia>p6d>drj) ,
vel cum iis collatum (avTefiXrjOrj)?''
In contrariam partem advocari potest schohum ad Psal. lxxxvi. 5, in quo lectionem deteriorem
lifjTrip 2to)i/ in Tetraplis reperiri asseritur, potiorem vero p-v tj? "Zimv in Octaphs unde non ;
in Hex-
absurde colligit Montefalconius, Tetraplorum lectionem mendosam Origenem postea
aplis emendasse. Sed hujusmodi probationes non tam certae et exploratae sunt, ut ad
disertissimam Eusebii declarationem evertendam valere possint. Proinde Montefalconius
aliique qui majore opere minorem tempore priorem fuisse opinantur, in Eusebii loco aut
deteriorem scripturam emo-Kevdo-as arripiunt, aut praepositionem in 'Eni KaTaa-Kevda-as non
adeo urgendam esse contendunt.
Montefalconius quidem ceteris audacior Tetrapla prius quam Hexapla edita fuisse exinde
evincere studet, quod in iUis textum LXXviralem communem non correctum posuerit Ori-
probandam praeter scholium ad Psal. lxxxvi. 5 modo allatum frequentissima (ut ait) Jobi loca
e Tetraplis
desumpta, quae vitiosas et praeposteras lectiones non emendatas continerent,
appellat. Scilicet per siglum A\ yp. (h. e. At7rX^ ypaqbr)), quod in libris Graecis saepe occurrit,
Tetrapla indicari sibi suasit Yir palaeographicus. Etiam Origenis scholium ad Gen. xlvii. 6
a Montefalconio ideo arcessitum, ut ostendat, restitutionem seriei Hebraeae a LXX inter-
pretibus male transpositae post edita Tetrapla factam fuisse, si recte intelhgatur, contrarium
probat, videlicet in Tetraplis pariter ac in Hexaplis Hebraei archetypi ordinem ab Origene
16
revocatum esse. Sed quid in tahbus moramur, cum in hbris Jobi, Daniehs et XII Pro-
.;.
— .;.
lo
Vid. Hex. ad Jos. xxiv. 33, et Monitum ad Ezech. n-Xoir npbs rbvelpnbv rbv iv Ta'Ej3pdiKa kcu rais SXXok (kS6o-€<ti.
16
(T. II, p. 765). Graeca sunt: 'En-eiSij iv Tois rcrpa- 8eiKvvrai KAI 17
twv O' «V ticr tottois p.iTaT(6eitra K.T.i. Quae
PROLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS. xiii
phetarum ipse textus tetraplariB, obelia et asteriscis distinctus, et quantura sciamus, ad liexa-
plarem prorsus conformatus, in versione Pauli Telensis Syriaca oculis nostris subjiciatur?
Hebraei et ceterarum editionum oslensum est, textum constructio est) ad pfrartdtiaa referenda sint.
XIV PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
I. TETKAPLA
'AKYAA2. 2YMMAXOS.
Kal ft(Ta Tas (ttto. iiSSofidSas Kal igrJKOVTa 8vo Kal /j.(to. t<zs ipSopdSas tols eVra Kal i£rJKovTa 5*5-
II. HEXAPLA
TO 'EBPAIKON. TO 'EBPAIKON 'EAAHNIK0I2
'A.
TPAMMA2I.
rc»yn rnw nxn ov£a>8 (rijvtd 8«rov Ka\ TOVTO hfVTfpOV fTTOlf'lTf
nirp natD-nt* nv»T niD3 X'o-o-ov8 tStpa (Spacr^rjr) IIIIII \fKoKvnTfTf iaKpvco
to dvo-iao-rrjpiov (nilll)
wjjwHn nus nw ptte p--]rjv a>8 <f>fvva>8 f\ afijxava atrb tov p.r) fivai ert vevrrai rrpos to hcopov
ddto pn nnph ovXaKfd pacrcov /*«iSi/^f^i. Ka\ Xafitiv fvhoKiav airb ^cipos vplov.
III. HEPTAPLA
TO 'EBP. TO 'EBP. 'EAAHN. TP. 'A. 2.
IV. OCTAPLA..
"iroa Drno p.rjpep p.(crcraap diro prjrpas (£copdpicrp.(vr]s cbs KaT 6p6pov
\axra\ k\(8(6()(. croi
Spocros iraiSioTrjTOS crov. aroi Spocros r) v(6ttjs crov.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xv
[EPTAPLOItUM ET OCTAPLORUM.
OI O'. 9EOAOTIQN.
Kai fieTa. lirra Kal ffiSoftrJKOVTa Kal t£rJKOVTa Svo Kal fteTa Tas IfiSoftdSas Tas e£rJKOvra Svo
O'.
ntu Tavra ieirepov eVottiTf ko\ Tavra A iuiaovv inotetre xat toCto btvrepov irrotr)oraTe
roir« iv haKpvai t6 6vo-tao-rriptov (nilll) €KaXv5TT€T* SaKpvat t6 oWtaarr/pto» Kvpiov iKaKvirreTe Sdxputri ri> Bvtrtaarrjpwv (111111 )
KkaiovTts Kai otua>o-o-ovres itai KXnvO/xu) Ka\ o-revayuia leXatotTfr «at o-rivovres
) tou uf) etvat Irt vevovra irpbc to Swpov fV KorrtoV (Tt al-tov «Vt/SXo^at ets Bvo-iav cijro toC ur) elvat eri rrpo&eyyi£ovra rb okoKavrapa
i^acrBat to (i8oK7)uivov arcb xetpos iuav. f) Xa/3«tv SeKTOf eK ratv -^etpav iuav. Kai Xa0«ti/ riXetov ('k
xetpiiv iuav.
Reg. xxiii. 4.
O'. e. E'.
'SAL. CIX. 3.
eK yaarpbs trpb
ecoacpopov (K ftrjTpas dirb Trpon eK ftrJTpas dirb 8p6pov eK yacrTpbs (rjTrjaovai
eyevvrjad <re. [aoi Spoaos) veoTrjTOS crov. aoi Spoaos r) veoTrjs aov. ae, Spoaos veaviKOTrjTos crov.
xvi PROLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS.
CAPUT II.
De Aquilae editione.
I.
Aquilae historia. II. Quonam tempore Aquila versionem euam ediderit. III. De Aquilae versionis scopo.
I.
Aquilae historia.
Aquila, natione Ponticus, religione gentilis, secundum Epiphanium Sinope oriundus, sub
Aelio Hadriano imperatore (A.D. 1 17-138) cujus, teste eodem, n^vOepiSrjs, sive soceri Jilius
nuper Pella reversos, fide et miraculis ab iis editis florentes animadverteret, animo com-
primum objurgatum, deinde ab Ecclesia remotum fuisse ; qua ignominia vehementer per-
citum, sine mora ad Judaismum transiisse, et, circumcisione admissa,
proselytum (ut postea
2
nuncupabatur )
factum esse; indeque qua naturaliter praeditus erat ingenii contentione totum
se Hebraeis literis ediscendis tradidisse. quae cum summa haesitatione,
3 — Haec Epiphanius ;
quasi magna' ex parte sive Judaeorum sive Christianorum otiosorum commenta, admittenda
esse quivis videt. Et Judaeos quidem ea quae ad majorem Aquilae dignitatem spectant,
quaeque a nativis eorum scriptoribus confirmari mox videbimus, fabulatos.esse credibile est;
Christianis vero, quibusmagni intererat de fama interpretis sibi, ut putabant, infensissimi
detrahere, narrationem de accessione ejus ad Ecclesiam et subsequenti ex ea expulsione
1
Epiphan. De Mens. et Pond. 14 (Opp. T. II, p. Ijo) : dvdovvras r§ rriortt Ka\ crrjpcla ptyd\a ipya£opevovs tdcriav xal
AtavotiTat ovv 6 'Abptavos tt)v ndKtv Kricrai, oi pr)v to iepov. Kai SWav 6avpdrav . . .
KaTawyttS tt)v fttdvotav T^> Xptortavtcrpd\ ttri-
\aftav tov 'Akv\ov tovtov tov rrpoctprjpfvov ippr/vfvrrjv, "EWrjva OTfvcrcv' atrrjcras 8« ptrd xpdvov tijv f'v
Xptcrrq crcppayicKt ixopi-
Svra Kai avrov nev6fpi8riv, dno Siix&jttjs 8e Tijs Ilovrov 6pp.ap.evov, craro. dno Se tt)s nparr/s airov cl-eas pr) peTa6epevos, ToO irtOTtvttv
Ka6io-Trjcrtv avrov iKficrt intoraTtiv tois fpyots Tav rr)s nd\tas BrjXovort Tr) paraia dorpovopia, r)v aKptfias incnai&evro . . .
cXcyp^d-
KTto-pdrav. In Synopsi S.S. (S.Athanas. Opp. T. II, p. 155) ptvds tc vrrb tu>v St&ao-KaXav Ka\ intripaptvos tvfKa tovtov, pr)
et Chron. Pasch. p. 255 ed. Paris. non ntvdfpiSrjs, sed ntv- Stop6ovptvos 8e, dWd Kat cpi\ovfiKas pdWov dvTiTi8tptvos . . .
2
Bepbs imperatoris fuisse dicitur. Iren. adv. HaereS. il;facr8r> nd\tv tt)s iKKKrjcrias i>s SxprjcrTos npos craTrjpiav. TttKpav-
Akibas quem magistrv.ni Aquilae proselyti autumat. Eu- tov Xptoriavicrpov dpvrjo-dpcvos koi tt>v aiVoG £ar)v npocrn\vTtiti,
6eb. ln Deni. Evang. p. 316: tlpocrr)\vTOs 8« 6 'Akv\os r\v, oi Ka\ ncptTfpvtTat 'iouSuioj' icai inmdvas cptKortprjo-dpcvos i£fdaKCv
3
epvaet 'lovSatos. Epiphan. ibid. p. 1 7 1 : 'O roivvv 'Akv\os cavrov pa6eiv rr)v 'Ej3paiav dta\tKTOv Ka\ to airav CToi^eia.
'
Hic discutienda venit quaestio, num Aquila noster cum Akila quodam (D^py, aliquaii<l"
D^pN) a scriptoribus Judaeorum antiquissimis memorato idem sit. De Akila haec potissi-
mum narrata sunt. Non natalibus Judaeus fuit, ut qui proselytus pjj^) nuncupatur. In
Ponto servos habuisse traditur. Legis, hoc est, ut videtur, totius Codicis Sacri, Graecam
versionem concinnavit, cujus specimina nonnulla, literis Hebraicis scripta, feruntur. Coram
R. Eliesero et R. Josua, hoc est, assistentibus illis et opem ferentibus, vel secundum alios
hibetur. Floruit Hadriano imperante, quocum etiam collocutus fuisse, immo, si serioribus
fides habenda est, filius Quae omnia, praeter nominis conve-
sororis ejus fuisse narratur.
nientiam, si
quaecum
de eis
interprete nostro traduntur contuleris, per Akilam et Aquilam
unum eundemque intelligendum esse dubitari non potest. Si vero versionis Akilanae reli-
quiac a Judaeis scriptoribus conservatae cum Hexaplis Graecis conferantur, oonclusio de iden-
titate eorum non evertitur, sed paulo obscurior et incertior fit. Ut breviter dicamus, Akilae
lectiones quae supersunt duodecim sunt. Ex his quatuor, Gen. xvii.
i (in
Auctano), Esth. i. 6
(in Auctario), Ezech. xvi. 10, et Dan. v. 5, bonae frugis sunt, et Aquilae interpreti recte tri-
buuntur. Alia, Prov. xxv. 1 1 in Addendis ad Prov., vera esse potest, sed non est indubitatae
fidei. Duae, Jesai. iii. 20 (coll. Addendis ad Jesai.) et Ezech. xxiii. 43, a stylo Aquilae
abhorrere videntur. Alia, Psal. xlviii. 15, valde obscura est, et, nisi Aquilae lectio aeque
perplexa in margine versionis Syro-hex. exstitisset, plane rejectitia. Duabus, Lev. xix. 20 et
Dan. viii. 13, non multum tribuimus. Postremo duae, Lev. xxiii. 40 et Prov. xviii. 21 in
4
Addendis, omnino absurdae et ridiculae sunt.
cultate haud mediocri versamur. Quae autem aliquid momenti habere videantur chronolo-
gicae rationes, hae fere sunt.
1. Floruit juxta
Epiphanium anno Hadriani XII (a.d. 128 vel 129), annis post LXX
interpretes CCCCXXX ;
fortasse quia eo ipso anno Hadrianum urbem Hierosolymam instau-
rare coepisse historici tradunt. 5
Epiphanio, ut videtur, praeeunte, Auctor Epistolae versioni
Arabicae Harethi praemissae affirmat, Aquilae Sinopensis Pontici versionem interpretatione
4 5
Conclusio nostra de aestimatione lectionum Akilinarum Epiphan. De Mens. et Pond. 13 (Opp. T. II, p. 169):
nou est valde dissimilis ei quam promulgavit Rud. Anger 'ASpiavbs ?n; ko ,
ovtivos ra 8a>8fKaVa> er« A<cvXar iyvapi{tTo .. .
in libello cui titulus : De Onkelo Chaldaico, queni ferunt, &>s tivai aitb toC xpoVov rfjc ipiuivtias tSiv oj3' iputivtvTuv tas
Pentateicchi Paraphraste, et quid ei rationis iniercedat AmJXa roi ipur)vtvroi, fjyovv ias 8a>8«(arou irovs 'Adpiavoi, fnj
cum AMla, Graeco V. T. Inierprete, Partic. I, pp. 28-30. vX «al /ujvas 8'.
TOir. 1. d
xviii PEOLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS.
rS)v o/S
7
annis CCCCXXX posteriorem fuisse ;
illam autem ante adventum Christi plusquam C
6
[fort. CCC] annis concinnatam esse.
Alia temporis nota ex Rabbinorum traditione peti potest, eorum scilicet qui Aquilam
2.
R. Akibae, qui doctoris officium ab A.D. 95 ad A.D. 135 exercuisse traditur, discipulum fuisse
autumant.
3.
Aquilam versionem suam edidisse antequam Dialogum cum Tryphone Judaeo scrip-
sisset Justinus Martyr (qui mortuus est circa a.d. 165) Criticorum non paucorum opinio est. 7
Justini verba sunt : 'E7re2 Se ifiets Kai ol SiSdcrKaXoi vftcov roXftare Xeyeiv ftrjSe eipfjcrOai ev rf) irpo(p-q-
reia. rov
'
H craiov iSoii 17 irapdevos ev yacrrpi e£ei, Kal re^erai vibv, dXX', ISov r) vedvis ev yacrrpi Xrj^jrerai,
e<prjs'
ecrri Se r)
nacra Trpoc\>r\reia XeXeyp.evr\ eis 'E£eKiav. Et mox :
Tlepi rrjs Xegecos rrjs, iSoii r) rrap-
8
Oevos ev yacrrpi Xrjyjrerai, dvreinare, Xeyovres eiprjcr6ac iSoii r) vedvis ev yacrrpi Xrjyfrerai. Allusio est
ad versionem quandam anonymam a Judaeis doctoribus prae LXXvirali commendatam ; quae
tamen non nisi in voce veavis
(quam pro irapOevos tres interpretes posuisse exploratum est)
cum ea quae Aquilae in Hexaplis tribuitur, iSov r) veavis ev yacrrpi crvXXapfidvei, Kai riKrei vibv,
nihil conferentem, praeteriisse, non est quod miremur. Quid quod Irenaeus, ut mox vide-
bimus, in pari argumento, dum Symmachi et Theodotionis verba citare profitetur, excepta
voce qua summa disputationis versabatur, versionem LXXviralem sibi et lectoribus
vedvis, in
suis unice familiarem ponit 1 Sed ut ad Justinum redeamus eum hoc loco Aquilae versionem :
respicere potuisse, non quidem negamus, sed illud pro argumento ad aliam rem probandam
tuto usurpari posse non concedimus. Immo
longe verisimihus nobis videtur, Justinum non
Graecam Bibliorum versionem quamhbet in mente habuisse, sed tantummodo doctorum
Judaeorum in Christianorum invidiam scitum, videlicet tum hic tum aliis locis LXX inter-
pretes a vero Sacri Codicis sensu aberrasse. Eeapse non interpretes eorum qualescunque, sed
ipsos et doctores eorum (ifieis
Kai oi SiSdo-KaXoi vp:S>v) Noster in crimen vocat.
4. Ad Aquilae aetatem definiendam plus confert locus S. Irenaei adv. Haeres. III, 24 :
Oi^x cos evioi <f>acri rmv vvv p.e6ep//.r)veveiv roXficovrcov rrjv ypa<pr)v iSoii r) veavis ev yacrrpi e£ei, Kai re£erai
vlbv, cos QeoSoricov r)p/j.r)vevcrev 6 'E^eo-ior, Kai 'AKvXas 6 TIovtikos. Hinc concludi potest, non
quidem Aquilam et Theodotionem inter aequales Irenaei recensendos esse, quae nonnullorum
10
Criticorum, particulam vvv nimis urgentium, opinio fuit, sed tantummodo duos interpretes
ante libros ejus contra Haereses scriptos, hoc est, ut ipse testatur, ante pontificatum Eleutheri
•:• •:«
6 8
White (Rev. Joseph) Letter to the Lord Bishop of § 40. Justin. M. in Dial. c. Tryphone, pp. 139, 163,
9
London, p. 11.
7
E. g. Hodius De Bibliorum Textibus, 169, ed. Maran. Vid. C. A. Credner in Beitrcige zur
10
p. 576; Montefalconius ic Praeliminaribus, p. 47; e re- Einteitung in d. bibl. Scliriflen, T. II, p. 198. Vid.
centioribus autem De Wette in Einleitung in d. A. T. Rud. Anger De Onkelo etc. Partic. I, p. 9.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGEXIS. xix
menti fatear, quae ad nostram fidem pertineant roborandam plura reperio." 16 Sed operae
pretium erit, loca quae Aquila ob Christianismi odium in alium sensum detorsisse putabatur,
singulatim expendere.
1. Gen. ii. 18. Aquilae versio est :
iroir)a<ofitv avT<2 fJor-dbv <hs KaTtvavri avrov; ubi illud
KaTivavTi avrov carpit Anastasius Sinaita,
quasi Deus homini mulierem non pro adjutore, sed
pro adversario et inimico dedisset. Sed locutio, cos KaTtvavn avrov, non est nisi versio literalis
Hebraei "^323 ; ne dicamus eam ab Anastasio reprehendi, non quasi Christianae doctrinae,
sed ipsi quoque Judaismo repugnantem, et meram 'EXXrjv6<ppovos Svo-o-tfiovs blasphemiam. 17
2. Psal. ii. 2. Pro KaTa tov \pio-Tov ainov
Aquila interpretatus est Kara tov r)Xtip.fiivov avrov,
18
propterea a Philastrio Brixiensi in crimen vocatus. Sed interpres noster non modo hic et
Dan. ix. 26, ubi de Christo sive Messia, sed aliis locis ubi de unctis personis in universum
sermo est, f)Xtififiivos pro T®?, ut et r)Xtiyjrt pro
n ^, et dXtififta pro nrr©P (Lev. xxi. 12) posuit.
18
Cum vero xP t0T0S et f)Xtip.fiivos idem prorsus significent, si quis putet eum a priore epi-
theto, quasi Christianae nomenclaturae proprio, dedita opera abstinuisse, non valde
20
repugnabimus.
11 "
Epiphan. De Mens. et Pond. 15 (Opp. T. II, p. 171).
16
Hieron. Opp. T. I, p. 252. Vid. Hex. ad
12
Praef. ad Dan. (Opp. T. V, p. 621). Cf. Hex. nostra ad Gen. ii. 18.
" De Haeresibus XC. 19
Vid. Hex.
13
Habac. iii.
13. Vid. Hex. ad Psal. xxvi. 6, not. 23. ad 1
Reg. 35. Psal. lxxxviii. 52 (ubi
ii. Montef. Aquilae
11 15
Theodoret. Opp. T. II, p. 235. Origen. Opp. T. I, paruui probabiliter tribuit toO xP i<rro ^> o-ov). Singulare
p, 14 :
{'AkvXos) (pAortpoTfpov TieiriaTfvpivos napa 'iovoWoir exeraplum, ut videtur, est Hab. iii.
13, ubi et Eusebius
" *°
ipprivtvKivai. Tr)v ypa<pr)V <o /idXiora tla>9ao-iv 01 ayvoovvrts ttjv et Hierouymus Aquilae vindicant o-iv xp i0 r <j>
°-ov. Cf.
Y.jhuwv SiaXtKTOV xprjoSat, i>s irdvraiv paWov emTfTtvypivo. P.Wesseling. Observ. Var. p. 74.
d.2
xx PROLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS.
3. Bar Hebraeus, ut supra, Aquilam et Symmachum carpit, quia pro Bvo-iav aivecrecos Kal
dXaXay/iov, quae Comp., Ald., et hbrorum plurimorum, vel Bvo-iav aivecrecos, ut Syro-
lectio est
hex. habet, Qvcrias tantum, non addito aivecrecos, transtulit. Sed in Hebraeo legitur nynn "TOt,
h.e. Ovo-ias dXaXayfiov, ut recte
interpretatus est Aquila.
4. Psal. xc. 9. Eusebius in Commentario Aquilam et Symmachum hunc locum 'lovSai-
Kwrepov cepisse affirmat ; dum ille vtyio-TOv eOrjKas oiKrjTrjpiov o~ov, hic autem vyfricrTrjv e6ov tt)v
oiKrjcriv crov vertit. Scilicet ipse Commentator Kvpie in priore clausula de Filio, v-^lo-tov autem
in posteriore de Deo Summo, quem pro refugio suo habuerit Filius, Arianismo favens prave
intelligebat.
5. Jesai. xlix. 5 : *1??N^ fcO bfcOferyi.
Aquila interpretatus est et Israel ei congregabitur. :
Hoc fortissimum contra Judaeorum perfidiam testimonium Hieronymus non miratur Aquilam
in plane contrarium sensum detorsisse, aut imperitiam simulantem, aut Pharisaeorum
per-
versa expositione deceptum. 21 Sed pro N7 in K'ri est v?, quam tritissimam lectionis varie-
tatem Aquilam secutum esse, non est quod imperitiae, nedum malae fidei ejus imputetur.
6. Jesai. ix. 5: "^33 vN. Theodoretus ad loc. : Efra t5>v dvofiaTcov to fieifrv, Oebs lo-xvpos-
(non eam dico quam a Luciano interpolatam secutus est Theodoretus) prorsus absona est.
Sed revera Aquilae usus tam constans est, ut si hoc loco in translatione Hebraei v^ Oebs, non
iax vpos, posuisset, in suspicionem fraudis potius incidisset.
Pro i""??^ LXX interpretes irapOevos, Aquilam vero ad invidiam Chris-
7. Jesai. vii. 14.
21 22
Hieron. Opp. T. IV, p. 564. Etiam in praesen- nerus in Beitrage etc. T. II, p. 199. Nam et verba prae-
tibus ovKkaiiPdvei et riKTei pro futuris, neenon in verbo sentia Hebraeis rn^l mn
studiose accommodata sunt, et
composito 2YAXa/i(3ovety, quod notionem quandam naturalis locutio trvXXa u/3drai' iv yao-rpt ea ipsa est
J
quam de partu
(Twovo-iasin se continere videatur,
interpretationis anti- virgineo posuit Lucas Cap. i. v. 31.
cbristianae indicia parum probabiliter odoratus est Cred-
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xxi
De stylo, sive proprio vertendi genere, quo usus sit Aquila, ad summam inter ornnea
convenit; nempe eum in primis literalem esse, et sermonem Hebraicum potius quam Graecurn
referre; utrum vero haec res laudi ejus an vituperationi imputanda sit, disputatur. Inter
3
veteres scriptores ab Origene commendatur, ut 6 Kvpiwrara ipixrjvevttv tpiXoriiiovfitvos 'AxvXas;*
ab Hieronymo autem, ut diligens et curiosus interpres ; ut eruditissimus linguae Graecae, et
verbum de verbo exprimens ; quique non contentiosius, ut quidam putant, sed studiosius,
verbum interpretatur ad verbum. 2* In contrariam partem ab Origene culpatur, quasi SovXtvwv
23
rjj 'EppaiKfj A«£et; Hieronymus autem, ubi de optimo genere interpretandi consulto agit,
Aquilam proselytum et contentiosum interpretem, qui non solum verba, sed etymologias quoque
verborum trans/erre conatus sit, jure projici a nobis affirmat. 26 Idem vero alio loco cum de
interpretando in genere verissime praecipit, non debere interpretem sic verbum de verbo expri-
mere, ut dum syllabas sequitur, perdat intelligentiam
27
quis non videt hanc insimulationem in
Aquilam nostrum in primis cadere, qui dum in singulis vocibus particulisque reddendis totus
occupatur, nullam neque orationis sensus, neque linguae Graecae proprietatis, rationem
habere videtur? His concessis, quid ad scientiam biblicam promovendam conferat Noster,
quid non, facile percipitur. Quod ad rem lexicographicam etymologicam attinet, testis
et
singulis verbis aut periodis, sed e longiore pericopa aestimare studuerit, eum
ad Hexapla
nostra in 3 Reg. xiv. 1-20 remittimus. Alia styli ejus specimina, sed breviora, sunt 3 Reg.
xxii. 47-50, et Jerem. x. 6-10 in Auctario. Nunc ad minutiores ejus proprietates atten-
damus.
Voces Hebraicas ut plurimum iisdem vocibus Graecis, nulla habita seriei ratione,
1.
exprimere studet. Cum igitur vox 2^j? proprie corporis partem interiorem, Graece eyKarov,
sonet, etiam in locutionibus 2^0$, in medio, intra, ^j?P, e medio, ex, eandem vocem Graecam
'
retinet. E. g. Gen. xviii. 1 2 Risit Sarai PCnpSl. O'. iv
:
iavrjj. A. iv iyKarcp ainfjs. Deut. iv. 3 :
Jova perdidit eos tI?"1J?P- O'. t£ vp.S>v. 'A. dnb iyKarwv aov.
2. Idiomata Hebraea, posthabitis Graecis, studiose sectatur. E. g. Gen. v. 5 : Et vixit
28
Aquila soloece posuit, iwaKoo-ia tros Kal rpidKovra tros, etiam ab Epiphanio hoc nomine merito
23 24
Hieron. Opp. T. VI, M De Mens. et Pond. 2 (Opp. T. II,
Origen. Opp. T. II, p. 23. Opp. T. I, p. 653.
"
p. 25. T. IV, p. 564. T. I, p. 167. Origen. Opp. T. I, p. 159).
p. 14.
20
Hieron. Opp. T. v Hieron.
I, p. 316.
xxii PROLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS.
instar Hebraei "lON;?.
reprehensus. Pro Xiywv in narrando Aquila frequentat t6) Xiyetv ad
Constructiones verborum Hebraeas (e.g. <pof3r]6fjvai. drro tivos, imTtfifjo-ai ev tlvi, dnopptyat kv naKw,
syllabas interpretatur, et literas ; dicitque o-i>v tov oipavbv <al o-vv Tf)v yfjv, quod Graeca et
verborum novas et monstro similes e re nata effingit. Etiam in hoc genere pravam ejus
"
sedulitatem lepide tangit Hieronymus 1. c. :
Quis enim pro frumento et vino et oleo possit
vel legere vel intelligere x 6C/* a > on<opi<r/ibv, crrtXnvoTrjTa ; quod nos possumus dicere, fusionem,
2)omationemque et splendentiam?"
30
Ex innumeris talium formarum exemplis pauca suffi-
ciant. Psal. xxi. 13: Fortes Basan "'^nijlS, Graece nepteKVKXo-o-dv p.e; juxta Aquilam
vero
Aquila excogitavit formas non Graecas 6o-Teovv (pro -^MV, ossa arrodere),
oo-tHvos s. 6o-t6'Cvos (pro
monstrum vocabuli eKXeKTcoOrjTe (pro l"^"?, purgate vos, Jesai. lii. 11) derivavit. Ejusdem
naXato-Tovv (pro HQzp,
generis sunt TevovTovv (pro ~T$?, cervices fregit) a revcbv (*fiP, cervix);
n
palmis gestavit) a naXato-Tfjs ( ?^ palmus) ; Ovpeovv (pro \*% protexit) a Bvpebv (JJtt, clypeus);
, ,
versionis Aquilinae parte ad manum habemus. Talia sunt olKovSe (njTS) Gen. xii. 9. xliii. 24.
Exod. xxviii. 26. Psal. Lxvii. 7; voTovSe (nZL33n) Gen. xii. 9; 'Q<peipSe (rtVDiN) 3 Reg. xxii. 49;
~Kvpf\vrjvSe («TVjp) 4 Eeg. xvi. 9 ; XeconerpiavSe (niTnX) Psal. Ixvii. 7 etiam dpxfj6iv8e (!T3~TpJ ;
Ezech. viii.
Aquilae curiosae infelicitatis sunt locutiones dirb dpxfjOev ("3"$*?) Gen. iL8;
16.
els dirb fiaKp66ev (pifTlO?) et eis dirb r)fiepa>v (*£"*? v) 4 Peg. xix. 25; etiam dnivvota (TTft)t2)
Psal. cxxxviii. 20.
5. Hic non praetermittendus est Aquilae usus, quo voces Hebraicas quasi in duas partes
•:• :•
29
Pro accusativo hic illic sive ex scrupulo interpretis, ad Deut. vii. 13. Hos. ii. 22.
31
Formam verborum bar-
sive ex errore scribarum, dativus reperitur ;
e. g. Lev. viii. baram iu -uarifft» Nostro valde in deliciis fuisse constat
10. Jesai. xxxix. 2. xli. 7; sed Talia sunt
criiv crKa>\t]Kos
(Exod. viii. 25) dyeov/zarifeu', /3>;/iarif«>', /3/}a>/iarif«>', yfMvii/iari-
non concoquimus. Porro .buic interpreti tribuenda vide- £e-v, Sia/3i;uarifeii', dpauarifeo-tfat, «raiuarife tv, o-Tf/Koiuarifew'.
flS Jerem. xxxviii. 30 S2
tur o-uv oti pro "I2>K
9. Cf. Hex. Vide nos in Otio Norvic. p. 2.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xxiii
dissecat, et in par vocum Graecarum transfert. Sic Hebraeum DWQ ei sonat Tairuvbt riXeios
(Psal. lvi. i), vel Taireivocppcov Kal awXovs (Psal. xv. i). Pro '???, stridor (Jesai. xviii. i) Aquila
inscite posuit o-Kid o-Kid;
pro JTjsnJF (Jerem. xlvi. 20) KaXr) Kal KeKaXXicoftivr) ; pro t-P.WS (i Reg.
vi. quasi ex 3"JN et *}; pro ]?totpN
8) (v vabu Kovpas, (Peal. Ixxii. 21) irvp Kairvitffievov, h. e. DN
|3iri; pro nSOUJb, in hulibrium (Exod. xxxii. 25) els Svo/ia (rvrrov, h. e. '"'N2 D©7; pro ^^riQ,
fascia pectoralis (Jesai. iii. 24) cingulum exsultationis ; pro DVinnn, terrores (Eccles. xii. 5)
Tpo/jto) Tpo/jLrjo-ovo-iv. Ut finem faciamus, vocem vexatissimam ^TNjy (Lev. xvi. 8) in duas resolve-
runt et Aquila et Symmachus; quorum ille dupliciter, rpdyos 0?>) diroXvofievos, et KeKparaimfiivos
(VP) Kal drrepxofievos; hic autem rpdyos acpiifievos interpretatus est.
6. Aliud et minus notum est Aquilae artificium, quo voces Hebraeas sub Graeco quodam
involucro in versionem suam inducit. Non hic dicimus usum LXX senioribus et reliquis
interpretibus familiarem, literas Hebraicas cum Graecis ejusdem soni simpliciter commutandi; 33
sed ita commutandi ut voci peregrinae quasi Graecam faciem induat. Exempla simplicissima
sunt XTs pro ®?? (Job. iv. 11); aiXwv pro p?H, quercus (Deut. xL 30); /iS>fios pro OV2 f quod tri-
tissimum est. Exquisitioris generis sunt Tpio-KeXls pro ]W?p &J7B? (1 Reg. xiii. 21); Kapxapov-
"
ftevov pro
,
?~]-'? (2 Reg. vi. 16); Bepaireia (si Theodoreto fides habenda est) pro D^S"»"! (1
Reg.
xv. 23); vScop (nisi merum Rabbinorum commentum sit) pro
"nn (Lev. xxiii. 40); ev fiaym^ois
Ne tamen putet aliquis, Aquilam dum barbara et exotica sectatur, a puriore Graecitate
omnino abhorrere, non desunt argumenta, quibus eum probae linguae et optimorum scriptorum
haud ignarum fuisse ostenditur.
1. Ad
elegantias Graeci sermonis pertinet forma nominis in ~ea>v, quam in suos usus
ingeniose convertit interpres noster ; e. g. irpivecov Gen xiv. 3 ; Trairvpecov Exod. ii. 3 ; fivpo-ivemv
Zach. i. 8. Sed wyvemv (pro "T?P) Gen. xxii. 13 nescio quid peregrini olet.
2. Nemo, ni fallimur, ante nos observavit, Aquilam Homeri imitatorem esse. Praeter
usum enclitici Se, quem modo
tetigimus, ad poetarum principis imitationem referendae esse
videntur voces et formae quas nunc recensebimus XTs (non sine respectu ad Hebraeum ^v2) :
Jesai. xli. 7 ; kirio-Tpcocpcov (pro emo-Tpecpcov) Jesai. lviii. 1 2 (ubi nescio an formam Poel "^I&JD ex P r i~
mere studuerit Noster); dvTt) (si recte pinximus scripturam Cod. 88) Jerem. xlviii. 4; ydvcoais,
yeyavcofievos Amos vii. 7 ; XW" S s -
X^P^Siov J°b. xxxviii. 38 ; Sevapov (Homero Qivap) Prov.
*_ *
33
Hicusus LXX Senioribus
et Theodotioni potius quam Km\t8 (s. Kmt\t8)
Eccles. i. 1; \1X\8 Jesai. xxxiv. 14 ; pa{ovp
E.g. dyovp Jesai. xxxviii. 14; dSapa Ezech. xx. 38; d\a>8 pto-o-ai 4 Reg. xi. 6; pacpatip.
Job. xxvi. 5; pipt\p Jesai.
Psal. xliv. 9; dppmvup. Ezech. xxxi. 8; da\p Jerem. v. 26; xxxiv. 7; o-ao-aip. ko\ o-t<pa>6 Jesai. xxii. 24; o-tppadix Jesai.
(itpaTup Cant. Cant. 5; vii. &a>p\8 Mal.
r)oao iii. 2 ;
Jerem. xlvii. 2 ; crtrrip. Deut. x. 3 ; o-u\p ptra Irip. Jerem. 1. 39 ;
XXV. 30; r/cpa Deut. XXV. 14; Satadp Ka\ 6aacrovp Jesai. cnva>x Jereni. xxix. 26 ; crapr]K Jerem. ii. 21; \iaikffp. Jesai.
xli. 19 ; 6aipav Exod. xxxvi. 23 ; 8av Ezech. ix. 4 (o-iiv rois) ; x iiL 10.
E.g. in Psal. xxi. 17 vocabulum Hebraeum vexatissimum "HN3 vel ^^? in f/axwav, ad normam
Syriaci »U>, pudefecit; transtulit. In Amos vii. 14 pro DTfci, vellicans, collato Chaldaeo ©??,
scrutatus Aquila kpewwv posuit. In Hab. i. 10 pro D7J31T, irridebit, ex Chaldaico et
est,
Syriaco celebrabitur habet. Pro 'D^, fastidivit, Zach. xi. 8 Noster kirepKaoev ex Chaldaico
ejusdem vocis usu mutuatus est. Locutio ejus, ant\a>/ia (Q<pe\p) Jesai. xiii. 12 pro Hebraeo
^O? revocat N. T. locos Jac. iii. 6. Jud. 23, ubi pro koTr(\a>ae uterque interpres Syrus ylio ex-
hibet. Alia hujus usus exempla dabunt Hexapla nostra ad Exod. xiii. 16. 1 Eeg. xxviii. 9.
2 Reg. i. 19. 3 Reg. vi. 17. Prov. vi. 13. Jesai. xix. 15. Jerem. xliv. 10.
4. Postremo Aquilae versionis non exigua laus est, quod Hieronymus in Divina Biblio-
theca (quae dicitur) haud infrequens ejus imitator, praesertim in Psalmis, deprehendatur ;
cujus rei pauculis exemplis hic propositis, lectorem ad Hexaplorum silvam remittemus.
Exod. ii.
5 :
FpDIl "H ii"Q. Aq. kv /ieoa> tov traTrvpecovos. Hieron. et Vulg. : in papyreone. Deut.
xxxiii. 12: *l?f- Aq. naoTcooei. Hieron. et Vulg. :
quasi in thalamo morabitur. Job. xiv. 12: "^?^""^
D"^?ti?. Aq. ecos av KaTaTpififj 6 ovpavos. Hieron. et Vulg. : donec atteratur caelum. Psal. i. 1 :
HffiOIl
E >,
^7. Aq. kv KaQkopq. y\evaoTa>v. Hieron. : in cathedra derisorum. Psal. xv. 1 : Efpp. Aq. tov
Taneivocbpovos Kal airXov. Hieron. : humilis et simplicis. Psal. xlvii. 3 :
tfQ HD\ Aq. Ka\S (3\aoTrj-
paTi. Hieron. :
specioso germine. Psal. xlviii. 14 : <i?P ^WJ. Aq. Spa/iovvTai dei. Hieron. : current.
Semper (et sic passim pro T\70). Psal. lxv. 11: Aq. eiar/yayes rj/ids kv 6yvpS/iaTi (iTTOQl)^ e6r/Kas
Tpiapbv (njPS^O) kv t£ vcotco r)/j.5>v. Hieron. : Induxisti nos in obsidionem ; posuisti stridorem in dorso
nostro. Psal. lxvii. 32 : TSQtpil ^V^-/ Aq. otaovaiv kaireva/ievais. Hieron.: offerant velociter. Psal.
"'70~'""9 "^""tot. Aq. /ivr/oOr/Ti iiov eK KaTaSvoeccs. Hieron. : memento mei de profundo. Psal. xc. 6 :
^ ."!"]? "^? ^lf?- Aq. dnb Sny/i-ov Sat/iovi£ovTos /leo-n/ifipias. Hieron. : a morsu insanientis meridie.
Psal. cxxxviii. 16: &<"t~i tnN &T\ 1"Vj£
3V2i\
Aq. rjpepai Kri£ovTat (^.iilSoo) Kal ov fiia kv avrais.
Hieron. : Dies formati sunt, et non est una in eis. Jerem. xlix. 19 {JTN iu /H. Aq. irpbs eimpeiretav
: 1
ii/j.ci>v,
Ka6d Tpl(ei 77 a/ta£a. Hieron. et Vulg. :
Ego stridebo subter vos, sicut stridet plaustrum.
Hieronymus aliquoties Aquilae secundam editionem, quam Hebraei KaT aKpifieiav nomi-
nant u diserte vindicat; Duas
cujus plurimas lectiones in Commentariis suis nobis tradidit.
34
Hieron. Opp. T. V, pp. 32, 624.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. XXV
autem totius S. Scripturae versiones eum edidisse, primam liberiorem, in qua sensum potiu^
quam singulas voces apte reddere studebat ; alteram vero quae Kar aKpifltiav nominabatur, ad
quam solam pertinebat culpa servilitatis et nimiae curiositatis quae nomini ejus inusta est ;
lianc autem posteriorem eam esse quam, spreta priore, Origenes in tertia Hexaplorum columna
35
posuerit haec, inquam, antecessoris nostri placita adeo incerta et lubrica, ne dicamus incre-
;
dibilia videntur, ut probabiliorem rationem inire coacti simus. Aquila igitur, ut nostra fert
opinio, unam Bibliorum versionem, eam
cujus indolem et proprietates in praecedentibus
scilicet
descripsimus, concinnavit; deinde, quo ei naturaliter insitum est accurationis studio, opun
suuin denuo retractavit et recognovit, correctionibus quae necessariae viderentur ad marginem
definiri nequit. Alterius quidem editionis notitias non pariter in omnibus libris, etiam iis
"
quos commentatus est Hieronymus, obvias esse, exploratum est. Duarum editionum," inquit
36 "
Hodius, nullam mentionem reperi in Commentariis in Jesaiam vel in Prophetas minores ;
Jesai. xxix. i
Hjy nHp A. noXiyvr} f3toTevaea>s 'A. w^Xif iraptpfSXTJvfW.
xxxi. 7
pDMt^ 'A. diroppfyovo-t A. dpvrjo-ovrat.
lii.
5 ^xfH\ 'A. napavofiovatv 'A.flebunt (Hicron.).
lxii. 8 cri-^ri 'A. ofrfo 'A. 6na>pio~/i6v.
Jerem. iii.
19 "•S-? 'A. ovofiawffv A. ti6o(iat.
vi. 1
D-J3n n^"^ 'A. €tt2
Bat6xapnd 'A. ewl oTkov tov dfiire\5>vos.
xxix. 1
7 O^Ttfitfn 'A. Ta irovrjpd A. ra afiparra.
xxxvii. 16 r^*2nrn7N 'A. e/y T<i epyao-Ttjpta 'A. eis ras rafSepvas.
xxxviii. 26 s
H3nn "
,
3S>«;-v*'!")D 'A. piirTco kyd> eiftt t6v e\eio~fi6v fiov A. /3<iXX<» ry« tt)v ««V»'»' M »»-
'* • '
xlviii. 1 n2toSn 'A. Mao-oya'/3 A. r) vtrtptiraipovo-a.
12 0n", 7"O3*j 'A. /cat Ta Kepara avrov 'A. Kal tcl ve/3e\ airrov.
'
1.8
BnVtJ^ 'A. &s eptrpot A. ir Ktpaarai (s. /Sao<X<o«ro<).
His positis, quod fit in rebus quae ultra opinationem procedere nequeunt, de secunda
Aquilae editione relinquenda unicuique libera opinandi facultas.
« 2
xxviii PKOLEGOMENA IN HEXAPLA OFJGENIS.
CAPUT III.
De Symmachi editione.
I.
Symmachi historia. II. Utrum Symmachus an Theodotio versionem suam prius ediderit. III. De Symmachi
versionis fide. IV. De Symmachi interpretis stylo. V. De duplici Symmachi editione.
I.
Symmachi historia.
Inter tres post LXX Bibliorum interpretes notiores Symmacho secundus locus assignatus
est, propter causam quam mox videbimus. Historiam ejus sic narrat, vel, si mavis, fabu-
latur, Epiphanius. Imperante Severo (a.d. 193-21 i) Symmachus quidam Samarita, ex eorum
numero qui apud spe honoris et principatus, quem
gentiles ejus sapientes habebantur, cum
inter contribules suos appetebat, nescioqua de causa destitutus esset, ira permotus ad Judaeos
transfuga factus est, reductoque arte chirurgica praeputio, secundam circumcisionem accepit :
quo facto mox ad novam Sacri Codicis interpretationem, in perversionem earum quae apud
1
Samaritas tunc temporis ferebantur, conficiendam se applicuit. Eusebius tradit, Symmachum
Ebionitam fuisse (quae haeresis fuit eorum qui Christum quasi merum hominem, Josephi et
Mariae filium, suspiciebant, et legem Judaicam a Christianis observandam esse contendebant) ;
in cujus rei probationem commentarios ejus adhuc exstantes appellat, in quibus Ebionitarum
haeresin argumentis e Matthaei Evangelio petitis adstruere videtur. Hos autem commen-
tarios, teste Eusebio, una cum aliis ejus in S. Scripturam expositionibus, Origenes se a Juliana
2
quadam, ad quam Symmachi chartae successionis jure pervenerant, accepisse affirmabat.
Hactenus Eusebius, ad cujus auctoritatem accedit Hieronymus, qui Judaeum Aquilam, Sym-
machum autem et Theodotionem Judaizantes haereticos, 3 vere pauperes et Ebionitas, et semi-
*
christianos vocat.
* .;.
1
Epiphan. De Mens. et Pond. 16 (Opp. T. II, p. 172): sehium secutus est Hieron. in Catalogo Scriptorum Eccles.
"
'Ev tois toO 2evr)pov xpovots Stiuuaxds tls Sauapetrijs tS>v wap Cap. LIV (Opp. T. II, p. 894): Aquilae scilicet Pontici
avrots a-ocpmv, p.}) TiprjBiis imb tov oUeiov edvovs, vocri)o-as qbiKap- proselyti, et Theodotionis Ebionaei, et Symmachi ejusdem
Xiai», «at dyavam-ijo-as rara ttjs tSias (pvKrjs, 'lov- dogmatis, qui in Evangelium quoque icaraMardaiov scripsit
rrpoo-epxeTai
Saiois Kai npocrrjkvTeiei, ko\ TrepirepveTai hevrepav nepiTourjv . . .
commentarios, de quo et suum dogma confirmare conatur."
3
Ovros roivvv 6 2vp.paxos npbs oWrpotpjjx tSiv napa Sapapeirais Hieron. Praef. in Job. (Opp. T. IX, p. 1082 ed. Migne).
4
epprjveiav eppr)veicras Tr)v Tpirrrv e£ec\a>Kev epprrveiav.
2
Euseb. Hieron. Opp. T. VI, p. 656. Huc non trahendus est (qui
Hist. Eccles. VI, 17 : Tav ye pi)v epprjvevTav abrav Si)
tovtcov error est Thiemii in libello mox allegando) alius Hiero-
lcrreov 'E^iavdiov rbv 2ippaxov yeyovevai . . . Kat iiropvrjpara nymi Comment. in Epist. ad Gal. (Opp. T. VII,
locus in
" Haec verba Ebion
Se tov 'S.vppaxov elo-en vvv cpeperai, ev ols fioitet, rrpbs ro koto p. 435): haeresiarches, semichris-
MarSaiov a7roT«i/oufi/os tianus et semijudaeus, ita interpretatus est : oti v/3pts 8eov
eiayyeKwv, Tr)v DeSrjkcopevrjv alpecriv Kpa-
rivciv. Taira Se 6 'Qpiyevrjs, pera Kai SKXcov els tols ypacpas
6 Kpepupevos." Nam nec Symmachus Ebionita Ebion hae-
ipprjveiav toC Svuud^ov, crrjpaivei Tcapa 'lov\iavr)s tivos elXrjcpevai, resiarches appellari potest, et ejus versio loci Deut. xxi. 23
r)v Kai (prjcri irap' airoi Svppdxov ras /3t'/3Xovs SialSegacrSai. Eu- prorsus alia est.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xxix
Haec est summa eorum quae de nostro interprete a veteribus tradita sunt. Nuper
quidera D. Abraham Geiger, in commentatione de Symmacho Bibliorum interprete lingua
6
vernacula conscripta, conjecturam quandam in medio proposuit, videhcet Symmachum nostrum
Talmudistam fuisse, eundemque cum eo qui iu libris Talmudicis sub nomine D13T31D filii
Josephi celebratur, quique discipulus fuit Rabbi Meiri, saeculo II exeunte aut III ineunte.
Nostrum autem Symmachum scholae Meiri contra scholam Judae fautorem fuisse, argumen-
tatur V. D. e versione ejus loci Eccles. v. 3, kdv ttifa quasi per particulam dubitativam iav
;
interpres innuere voluisset, melius esse omnino non vovere, quod R. Meiri dogma fuit, repug-
nante altera schola. Porro ut probabile fiat, Symmachum Talmudistam Graecam linguam
probe calluisse, adducitur dictum ejus quoddam philologicum p:P7 U?7E? \\Sna VT1N p:HDD :
immorari.
est, imperante secundo, qui post antedictum Commodum Lucium Aurehum XIII
Commodo
annis imperavit, Theodotio quidam Ponticus etc." " Sed hic immanis error est. Nam nullum
Commodum imperatorem exstitisse praeter L. Aurelium, qui ante Severum, interpositis pau-
corum mensium imperatoribus Pertinace et Didio Juliano, per XIII annos regnavit, omnibus
notum est. Quin et ipse Epiphanius non multo post imperatorum seriem repetens, haec
habet " Post Antoninum Pium regnavit M. Aurelius Antoninus, qui et Verus, annis XIX.
:
tionem, qui quartam interpretationem edidit. Commodum hunc excipit Pertinax alius, et
imperat menses sex. Huic succedit Severus alius cum Antonino filio, annis XVIII. Mortuo
Severo succedit Antoninus [Caracalla];" 7 de Symmacho prorsus silens. Epiphanii de duplici
Commodo hallucinationem haud improbabiliter inde repetit Montefalconius, quod ei penitus
insederat falsa opinio, Theodotionem, quem sub Commodo floruisse ex veterum, fortasse ipsius
Origenis, auctoritate noverat, Symmacho posteriorem fuisse. Utut sit, caecum ducem secutus
"
est Auctor Epistolae versioni Harethi praepositae, cujus expositio haec est: Interpretatio
tertia erat versioSymmachi, qui e Samaritanorum doctis erat, vixitque inter
fuitque Judaeos ;
hoc tempore Severi regis, post Aquilam annis circiter L. Interpretatio quarta, versio Theodo-
tionis Marcionistae, qui
Sinopensis etiam erat, floruitque tempore Commodi secundi regis,
8
idque post Symmachum annis prope X." Errorem correxit (qui tamen ab Epiphanio sua se
•: *
5 T
Vid. JiidiscJie Zeitschri/t fiir Wissenschaft und Leben, De Mens. et Pond. 17 (Opp. T. II, p. 172). Ibid. 18.
° 8
Erster Jahrgang, Breslau, 1862, pp. 62-64.
Epiphan. White (Rev. Joseph), Letter etc. p. II,
xxx PKOLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS.
accepisse testatur) Auctor Chronici Alexandrini sive Paschalis, qui postquam Theodotionis
editionem in annum Commodi sextum conjecerat, ordine temporis procedens, Symmachi ver-
sionem anno Severi nono concinnatam esse affirmat. Quae cum ita sint, in hac duorum inter-
pretum successione acquiescendum videtur ; non ut quo anno aut etiam quo regno versionem
suam uterque ediderit ullis certis rationibus definiri possit, sed simpliciter Theodotione Sym-
machum tempore nescimus quantulo posteriorem fuisse. Hieronymi quidem dicto fortuito in
Commentario ad Jesai. lviii. 6, Symmachum in
Theodotionis scita concedentem torquem
posuisse, non multum tribuimus. Sed gravissimam esse Irenaei (qui Marci Aurelii et Com-
modi tempore, ac Severi quoque regni initio floruit) auctoritatem, qui de voce veavts adversus
Judaeos disputans, Theodotionis et Aquilae, qui ita interpretati essent, non item Symmachi
meminerit, etiam D. Petavius, qui contrariae opinioni favet, scilicet Symmachum ante Theodo-
tionem vixisse, ingenue fatetur.
Praeter crimen Judaismi, quod una cum duobus sodalibus ejus nimis leviter impin-
ei
gitur, Symmachum
ab Epiphanio notatum vidimus, quasi in perversionem (Stao-rpocpfji>) ver-
sionum Sacri Codicis a Samaritanis tunc temporis receptarum suam confecisset. Sed haec
accusatio, quantum e reliquiis ejus adhuc exstantibus conjici possit, omni praetextu destituta
est. E contrario in Gen. v rationes ejus chronologicae cum textu et versione Samaritanorum,
quales nos manu terimus, contra supputationem LXXviralem concordant. Praeterea nostro
machus et Theodotion incitati, diversum paene opus in eodem opere prodiderunt alio nitente ;
verbum de verbo exprimere, alio sensum potius sequi, tertio non multum a veteribus discre-
10
pare." Idem passim in scriptis suis Symmachum laudat, quasi ceteris manifestius et aper-
tius vertentem; talemque interpretem qui non solet verborum KaKofrXlav, sed intelligentiae
ordinem n E eum
sequi. recentioribus Criticis instar omnium est Valckenaerii elogium, qui
•:
_ — •:.
9
Vid. Agellium ad Psal. lxv. 15. 10
Hieron. Opp. T. VIII, ed.
u Hieron.
p. 35 Migne. Opp. T.VI, p. 258.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORTGENIS. XXII
11
quasi Graecorum interpretum Antiqui Foederis ,castigalissimum praedicat. Nec longe &
"
scopo aberrat Montefalconius, cujus scrinia hic compilare non gravabimur Interpretatio :
Symmachi clarissima et elegantissima omnium est. Ees ille, ut plurimum, apte ac dilucide
exprimit, non verba singula scrupulose referre studet Hebraismos raro sectatur summo- . . .
;
pere curasse videtur, ne quidpiam in Graeca serie poneret, quod Graecum lectorem Hebraice
13
ignarum offendere posset."
Graeci sermonis structuram participiorum ope accommodat. Exempla sint Exod. v. 7 O'. : :
iroptvia6<oaav Kai avvayaytTcoaav. 2. dirtpyofitvot Ka\afida6coaav. 4 Reg. L 2 : O'. Stvre Kal iirt-
(r)Tf)aaTt. 2. dirt\66vTts irv6ta6e. Psal. xxvi. 2 : O'. r)a6ivrjaav Kal tirtaav. 2. a<f>a\ivTts iirtaov.
Cant. v. 6 : 'A. tK\tvtv, irapr)\6tv. 2. dirovtvaas napr)\6tv. Participii absoluti (quod dicitur) in
tali accommodatione egregius est usus. Sic Job. xxxiv. 29 :
% 0. Kal avrbs r)av)(iav irapi£tt,
Kai tis KaTaSiKao-tTat ;
2. avTov St f)ptfttav SiSovtos tis KaTaKptvtt; Psal. xxvii. I : O. firyrroTt
Trapaaiamrjarjs dtr iftov, Kal 6fiotco6rjaofiai K. t. i. 2. fir) r)avydaavTOS aov dirodiv fiov 6p.oia>6a> k. t. t.
O'. iv tS>
diroaTpa</>r)vai tov iy6pov ftov. 2. dvaaTpa<j>ivT<ov tcov i\6pcov fiov. Psal. xxix. IO: CY. iv
tS> KaTa(3fjvai ftt (2. KaTtvt^6ivTos ftov) tls Sta<f>6opdv. 1
Reg. xxii. 8 : O'. iv tS> Sia6i<r6ai tov viov
fiov Sia6f)Krjv. 2. avvTt6tftivov tov viov fiov. Ezech. L 19 : O'. iv tS> i£atpttv tcc, {5>a. 2. iiratpo-
O'. Kal irpocri6rjKt TtKtiv. 2. Kal ird\tv tTtKtv. Psal. xl. 9 : 'A. ov irpoa6rJ7tt tov dvaarrjvai. 2.
ovKiTt dvaaTrjatrai. Jon. ii. 5 : O'. dpa (^N) irpoa6rjaco tov iirtfi^ityai ftt ;
2. iacos ird\tv irpoa-
/3A€^<b. Psal. lv. 7 : Hebr. commorantur, delitescunt. 2. avvrjyovTo \d6pa. Vel per verbum
et adjectivum; ut 4 Reg. ii. 10: O'. io-K\rjpwas tov atTrjo-aa6at. Anon. (qui proculdubio Sym-
machus est) SvaKo\ov r>Tf)aa>. Hieron. rem difficilem postulasti.
: :
3. Pro duobus nominibus in regimine positis, quorum posterius juxta usum Hebraeum
prioris qualitatem exprimit, Symmachus Graeco more nomen et adjectivum adhibet. Sic
Psal. liv. 24 : O'. dvSpts aiftaTcov Kai So\ioTr]TOS. 2. (dvSpts) fttatqbovot
Kal S6\tot. Psal. cL I : O'.
Graecae linguae felicitas est, sive adjectivo sive adverbio apte et eleganter reddit. E.g. Prov.
afrato. 2. Ta*itD
xv. 1
5 : 2. 6 ti6vpSv. Jesai. ix. 1 5 : D^D-NlteO. aiSiatfios. 1
Reg. xxv. 3 :
12 13
Vid. Hex. nostra ad 1
Reg. xxiii. 13. Montef. in nostrae elaboranda plurimum nobis contulit C. A. Tbiemii
H In bac Pro Puritate Symmachi Dissertatio, Lips. 1755.
Praeliminaribus, p. 54. parte lucubrationis libellus,
xxxii PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
(co8r)yr)<rev avToiis) iv i\niSi, Kal ovk iSei\iacrav. 2. d<p6f3ovs Kal dnTorJTOvs. Jud. xviii. 7 : O'. in'
7rXao-«By.
5.
Praepositionem 2, quae apud Hebraeos latissimum usum habet, Symmachus non uno
modo transfert. E. g. Gen. xxvii. 35 'A. iv im6icrei. 2. 6V iviSpas. Psal. xvi. t
: O'. ovk iv :
X««Xeo-t SoXiois. 2. oi Scd x^\ecov SoXicov. Psal. cxviii. 9 : O'. b> t'ivi. 2. (juxta potiorem scrip-
turam) Sid rivos. Psal. cxviii. 109 : O'. iv TaTs yepcri fiov. 2. fieTa -^elpds fiov.
Lingua Graeca nulla in re ceteris magis antecellit quam in particularum ejus varietate
6.
ac elegantia quam rem in transferendis particulis Hebraeis non ita numerosis Noster in ver-
;
nSl, d\\' Sficos (Jerem. vii. 8). sHO, i£fjs, s. Kard fiepos (Jerem. ix. 25). "^P, dcp' ov (Jerem. xx. 8
xlviii. 27). Postremo constructionem per ftev et 8e, quae ab Aquilae saltem editione prorsus
exsulat, Noster non invitus in rem suam convertit; e.g. Exod. xiv. 20: kol r)v -f) vecpi\r) o-kotos
fiev eKetdev, cpaivovcra 8e evTevOev. Hos. vii. I : Kal KXemrjS fiev elcrr)\6ev, eKSvov Se \r)crTf)piov e£a>.
eyco. 2. ndpeLfiL. 2 Reg. xii. 5 : O'. vlbs 6avdrov. 2. d£ios OavaTov. Exod. V. 7 O'. KaOdnep :
2. d>s npb fuas Kal npiv. 2 Reg. v. 2 : O'. Kai e%6es Kal TpiTrjv. 2. dWd Kai npiv. 1
Reg.
XX. 25 O'. cbs dna£ Kal ana\\. 2. &<rnep eiwdei. 1 ix. 20 O'. 6fjs tt)v KapSiav crov avrais.
:
Reg. :
fir)
af;La>. 1
Reg. XXX. 21: O'. Kal r)pcoTT)crav avTov ra els eiprjvrjv. 2. Kal r)crndaavTO avrovs. Reg. 2
11. 6 : O'. noirjo-co fied' v/icov to dya6bv tovto. 2. dfiefyofiai Vfias tt)v X°-P lv ra-VTr)v. His exemplis
non annumerabimus Gen. ii. 17: O'. 6avd\co dno6ave?a6e. 2. 6vt)tos eo-j) quia haec versio, ;
dum
Hebraismi peregrinitatem vitat, exphcatorem potius quam interpretem arguere videtur.
Locutiones figuratas vel duriusculas Noster aut plane eximit (ut Psal. xx. 13 O'. 6f)o~eis
8. :
avTovs vcotov. 2. rd£eis avTovs dnocrrpocpovs. Job. xxxi. 15: O'. yeyova/xev 8e iv 777 avTr) Koi\ia (2.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS. XXXIII
kv dfioicp rpcnroj)), aut per particulas comparationis emollire studet. Hujus generis sunt: i
Reg.
xiii. 1 :
^ vibs kvtavTov (2. vibs cbs kvtavcrtos) 2aot)X kv to) f3acri\tvttv airrSv. Psal. xiii. 4 : 'A. icpayov
dpTov (2. cbcrtt dpTOv). Psal. XXX. 2 2 : O'. kv no\tt ntptoyr/s. 2. cbs kv n6\tt ntptntcppayfiivjf.
Psal. xxxviii. 6 : O'. i8oi> rraXaio-ras t6ov (2. iSoi) <hs cmtOafids rds ripipas I's;il.
tScoKas) fiov.
xliv. 2 O'. yXwo-a-d fiov xdXapos (2. cbs Psal. lxii. 2 O'. kv 2. kv
: 17 ypacpttov). :
yfi kprj/if. cbs yg
SiyjrdSi. Prov. xv. 1 5 : Bonus corde est convivium perpetuum. 2. 6 tv6vp.5>v cbs kv nincp Sia-
n-avrSs. Dan. x. 5 (de angelo) : 6. dvfjp. 2. cbs dvfjp. Zach. v. 1 : Et vidi, et ecce ! volumen
volans. 2. Kat tlSov cbs ti\r}pta ntT6fitvov. Gen. XV. I :
v? p.ft. 2. vntpfid\ofiat KaBdntp onXov.
Hic non praetereunda est lex a Symmacho sibi imposita, ut effata Sacri Scriptoris, quae
notioni Dei dvOpcononaOovs favere, aut majestati divinae ullo modo repugnare videantur, in
versione sua variis artificiis
mitiget. Sic Psal. xliii. 24 : O'. ivari vnvois, Kvptt. 2. ivari cbs
vnvcbv d, SkcrnoTa. Exod. xxiv. IO: 2. Kal ttSov opdfjtaTt rbv Otbv 'Icrpafj\; ubi opd/iaTt de 8UO
intulit Noster. Jud. et homines (D^tNW 0YT7N).
ix. 1 3 (de vino) 2.
:
Quod exhilarat deos
t^v tvcppoo-vvrjv tcov dvOpconcov. 36 Et lactaverunt eum (Deum) ore eorum. Sic
Psal. lxxvii. :
in Hebraeo; cum vero Deus ab hominibus fraude circumveniri non possit, Symmachus durius
dictum pia circumlocutione emollit, vertens: Kal cbs napa\oyi£6fitvot ainbv vnt\dfifiavov kv rg
KapSia avTcov. Denique huc pertinere videtur locus insignis Gen. i. 27, de homine ad imaginem
Dei creato ubi dogmaticis suis praejudiciis nimium tribuens, Noster omnes sanae interpre-
;
16
tationis leges pro nihilo habuit.
partes aliquando delapsum esse negari non potest. Nihil moramur verba ad sensum loci
elegantiam Graeci sermonis pertinent; ut Psal. liv. 15: 'A. ky\vKdva/j.tv dnopprjTov (TID). 2.
tKOtvo\oyovp.t6a y\vKtiav 6fit\iav. Eccles. vii. 30 : O'. t(f)Tr]crav \oytcrfiovs noWovs. 2. ntptttpyd-
o-avTo no\vnpayfioo-vvrjv. Sed nullas hujusmodi excusationes admittere videntur loca quae nunc
indicabimus: Gen. xviii. 25: Nonne judex totius terrae faciet justum? 2. 6 ndvra dvOpamov
dnatTcbv StKatonpayttv, aKpircos fif] notfjar/S tovto. 4 Reg. xxi. 16: O'. (icos ov in\rjo-t Tf]v 'Itpov-
cra\fj/j.) o-TOfia tls o-Tofjta. 2. cbcrntp dyyttov &\pt crTofiaTos. Job. xxi. 1 3 : Et in momento ad
infemum descendunt. 2. Kat Tayicos dvoo-ot Kal dflacrdvicrTOi tis aSr/v KaTipxpvTai. Psal. xli. 4 :
O'. kytvfjdr/ tol SaKpvd ptov t/iot dpTOS (2. cbs dpTOS crvvTd£ecbs fiov). Jerem. xlL 5 : 0'. tis oikov Kvpiov.
2. tis oIkov Kvpiov ticrin ovTa Kal k\nt£6fitvov. Ezech. xvi. 31 : O'. crvvdyovaa fitcrBcbfjtaTa. 2. kv
dfctonio-Tia. (honeste) crvvdyovo-a fitcrOcbfiaTa. Videndum tamen ne forte in uno et altero horum
exemplorum verba scholiastae aut enarratoris versioni interpretis nostri male adhaeserint; id
quod in tribus aliis locis (Exod. xv. 1 1. Thren. iii. 46, 47. Ezech. xvi. 45) accidisse vix dubium
esse potest.
16
Cf. etc. p. M Jerem. xix. 2 fioparov Psal. ciii. 17. Cant. Cant.
Geiger Symmachus 40 sqq. Exempla apo-tiO ;
i.
17 ;
fere sola sunt: a/fyifo Gen. xli. 43; dpav Jesai. xxxiii. 3; yapSaprjvoi, 6aP8apr)vo\ etc.
Dan. iii. 32 ; >;&i8 Jerem. xlviii. 33;
tom. 1.
/
xxxiv PROLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS.
trariam culpam, modo sit culpa, in eum contulerit aliquis; videlicet quod propria nomina,
quae sine translatione relinquenda erant, in Graece efferendo se torserit. Sic pro Ava (Gen.
'
iiL 2l) Zcooyovos; pro 'leSSeSl (2 Reg. xii. 25) AyanrjTos Kvpiov; pro 'ESep nunc (napdSeicrov) dvdn-
^").~""~ "py. 'A. 0. nSXts 'Apes. 2. noXts r)Xiov. In regionum nominibus ponendis tres inter-
pretes pro 'Apapar (Gen. sed solus Syinmachus pro 'EXXaadp, 'EAa/t
viii. 4) 'Appevia ediderunt;
et e$va>v (Gen. xiv. 1) TIovtov, ~Ekv6cov et TlapcpvXias vereor ne curiosius quam verius suffecerit.
raro vestigiis ejus institisse.Sed quid de Symmacho dicamus, quem tam presse secutus est
magnus ille interpres Latinus, idemque literis Hebraeis et Graecis non mediocriter eruditus, ut
aliquando nobis successerit, ex Hieronymi Latinis Symmachi Graeca vel sine nomine exsis-
17
tentia, vel etiam*prorsus deperdita, satis probabiliter extricare? Hujus imitationis exempla
in decursu operis nostri occasione data notavimus, e quibus selectum numerum hic uno con-
spectu legentium oculis subjicere non gravabimur.
Exod. ix. 17 :
^V^ /W©0 Tpl>. Sym. (en av) Karex us (
T0V Xa °" l0V)>'
f Hieron. in Div. Bibl.
et Vulg. : Adhuc retines populum meum? Num. xxv. 8: •"~~'i?'~'~'N. Sym. els to nopveTov. H. V. in
lupanar. Deut. xxxiii. 8 : Thummim tui et Urim tui sint viro pio tuo, quem tentasti ad Massah, conten-
disti cum eo super aquas Meribah. Sym. TeXeioTrjs o-ov Kal StSaxrj crov tS> dvSpl tS> oaico, bv eneipaaas ev
SoKipacria, eSoKipaaas (leg. eSUaaas) avTov ent tov vSaTos Tr)s dvriXoyias. H. V. Perfectio tua et doc-
trina tua viro sancto tuo, quem probasti in tentatione, et judicasti ad aquas contradictionis. Jos. x. 42 :
nn^ DV2 ""?;• Sym. r)xp.aXd>Tevo-ev pta oppfj. H. V. uno cepit impetu. Jud. ix. 6 :
^?Q P'N~Oy
D3EQ ""l"JN.
Sym.napd tt)v Spvv tt)v eaTcoaav ev EtKipots. H.V.juxta quercum quae stabat in Sichem.
Jud. xv. 19 "2~}?'?'~'~"' N H.V. molarem dentem. iKeg. i. 18: Et vultus ejus
|
•
:
Sym. tt)v pvXr/v.
non erat ei amplius. Sym. (Kal rb npoaconov avrfjs) ov SteTpdnrj (ert). H. V. vultusque illius non sunt
•:• *
Dan. x. 6 bentem v
6apa\s ; papQp Zacli. ix. 6 ; o-(pa<pe\v Jesai. vi. 2 ;
revocat. Geiger Symmachus etc. p. 60 :
01 6tap,ot
(nlnUJn fundamenta) Ka6aipt6r)aovrai. H. quia leges dissipatae sunt.
;
Psal. xxxiv. 16 :
D3TT2 ffHST" ~Oin. Sym. inaarov incpSds ataocptafiivov. H. nec incantaloris incantationes callidas.
Psal. lix. 10 :
Super Edom projiciam calceum meum. Sym. int Tr)v'l8ovpaiav int/Srjaofxai t<2 vno8r\fiaTi
fiov. H. Super Idumaeam incedam calceamento meo. Psal. lxxii. 4 : Quia non sunt vincula (nu^nn) fa
aov. H. Recordabor cogitationum Domini, reminiscens anliqua mirabilia tua. Psal. lxxxvi. 4 :
Sym.
dvafivrjcra) vntpn<paviav (~-i~n). H. commemorabo superbiae. Psal. cxviii. 112 : "-(""y u7'Vf. Sym.
tis ptadanoSoaiav atwvtov. H. propter aeternam retributionem. Jesai. liv. 8: *)?5 H^?"1, Sym. iv
aTOficp opyfjs. H. V. in momento indignationis. Jesai. lvi. 1 1 : ^nJJfpp. Sym. dn &Kpov tcos iaydrov.
H. V. a summo usque ad novissimum. Jerem. vi. 2 :
pulcra et delicata, exscindam (^n^KH) filiam
milavi filiam Sion. Jerem. xxxvi. 18 Ex ore ejus praelegit (fcOp^) mihi. 2. dnb aroparos avrov
:
tXtytv, <bs 6 dvaytvcbaKcov npbs fii, H. V. Ex ore suo loquebatur, quasi legens ad me. Jerem. xxxviii. 4 :
r
Sym. inirnSts yotp (]3~/J ''S)
ainbs napinatv rks \tipas. H.V. de induslria enim dissolvit manus.
Ezech. v. 3 : tPS3321.
Sym. iv aKpco tco ifiaricp aov. H. V. in summitate pallii. Ezech. viii. 10 :
3^99
"•"^D. Sym. kvkXco StoXov. H.V. in circuitu per totum. Ezech. viii. 1 1 E~P3~i,. Sym. npb tcBi' :
Hos. iii.
3 : y "^ltfn.
Sym. npoaSoKrjatts pt. H.V. exspectabis me. Hos. vii. 14 : VYYl2n\ Sym.
ifinpvKcovTO. H.V. ruminabant. Amos vi. 7 :
Sym. Kat ntpiaiptOrjatTai iratptia TpvabnTcbv. H. V. et
auferetur factio lascivientium.
Porro in Hieronymi versione hexaplari libri Jobi, in nonnullis locis rejecta Theodotionis
versione, quae textum LXXviralem, ut hodie legitur, invasit, Symmacho praerogativam dedit ;
ut videre est in Hexaplis nostris ad n, 12, 13-17. xxxiv. 23. xxxvii. 10.
Cap. xxi. 11. xxxii.
/»
XXXVI PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
Quae de Aquilae duplici editione, vel potius secundis curis, disputavimus, ad alteram
Symmachi editionem eo magis accommodari possunt, quod vestigia hujus operis longe pauciora
et incertiora sunt. Et primum de locis sane paucissimis, in quibus Hieronjmus secundam
Symmachi editionem diserte appellat, videndum. Sic igitur ille in Commentariis ad Jerem.
"
xxxii. 30 Symmachi prima editio et Theodotio solos (fiovoi) interpretati sunt. Secunda
:
"
quippe Symmachi vertit StoXov." Item ad Nah. iii. 1 Symmachus autem dnoTopias nXrjprjs, :
quod possumus dicere crudelitate vel severitate plena. In altera ejus editione reperi fieXoKo-
nias TrXtjpris; id est, sectionibus carnium et frustis per membra conscissis." Postremo ad
"
Jerem. xx. 2, 3 : Pro nervo, quem nos diximus . . .
Symmachus /3ao-avio-Ttjpiov, sive o-Tpep\a>Tr)-
"
ptov, quod utrumque tormenta significat." Et mox
Pro pavore, quod in Hebraico scriptum :
tamen duobus exemplis utrum de duplici Symmachi editione, an de diversis prophetae locis
Hieronymi verba intelligenda pro certo definiri nequit.
sint,
Haec sunt so]a S. Scripturae loca, ad quae secundae Symmachi editionis mentio fit.
Nunc recensenda sunt loca paulo numerosiora, in quibus duae interpretationes, a diversis
auctoribus Symmacho attributae, ex hypothesi duplicis editionis inter se conciliari solent.
Haec fere sunt :
Exod. xxviii. 14
xxx. 4
Num. xi. 8
Jud. i.
15
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xxxvu
Jerem. vi. 1 1 ^, ? 7
!
^^ f? "Z./aliffatus sum tolerans (iKo- 2. laboravit tolerare.
viaaa dve)(6/ievos)
Ezech. i.
4 ^IV^ ^^ ^- 7ri '
^ KaTaiyi(oftevrj 2. tti/ot) 6W\Ar;y (?).
iii.
13 '* p*
l 1 2. /cat avyKpovaiv 2. /cat ^jroobov.
s
v. 3 ?y
CD32l 2. ep tois KpaaweSois aov 2. «f aVpqi) toO ifiariov aov.
vii. 14 DTrtaSttter^? W?** '•? 'A. 2. aXXa acreXy£s eXa^Arj- 2. aXX' f) iyjiefieTiaav kv KaTa-
aav .. K\iaeaiv avrStv.
xii. 11 D 7J3 ,,
2. wy /3aTpaX ot 2. i>i
o-a>po\ Xidav.
xiii.
3 *"i*l
*}MO 2. aVd aKpiSouv 2. drro orrf/c.
Amo8 i. 1 1
"^m ^. o-rrAay^ra tiSta 2. evrtpa avrov.
Habac. ii.
5 *"ii*i*' N7 2. ovk exmpayr)aei 2. ovk evwoprjaei.
Habes segetem lectionum diversarum satis pusillam; e quarum numero si eximas eas
quae vel scribarum in nominibus ponendis oscitantiae, vel versioni Syro-hexaplari paulo libe-
riori imputandae sint,
Symmachi secunda editio veremur ne pro mera ignorantiae excusatione
habenda sit.
xxxviii PROLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS.
CAPUT IV.
De Theodotionis editione.
I. Theodotionis historia. II. De Theodotionis versionis scopo et indole. III. De Theodotionis interpretis stylo.
I. Theodotionis historia.
Auctore Epiphanio, Theodotio patria Ponticus fuit, religione autem Christianus de schola
Marcionis haeresiarchae Sinopitae ; qui cum haeresi suae nescimus qua de causa succenseret, ad
Judaismum circumcisionem accepit quo facto, ne quid historia ejus ab iis quae de
defecit, et :
Aquila et Symmacho traduntur declinaret, Hebraeas literas edidicit, et versionem ipse suam
Quod ad gentem ejus attinet, dissidet Irenaeus, qui Ephesium eum vocat, de
1
aggressus est.
conversione ejus ad Judaismum cum Epiphanio consentiens. 2 E contrario fuisse Theodo-
tionem pariter ac de secta Ebionitarum, pluribus in locis, ut vidimus, testatur
Symmachum
Hieronymus, quamvis in Prologo in Danielem rem in dubio relinquere videtur, cum ait :
"
Illud quoque lectorem admoneo, Danielem non juxta interpretes, sed juxta Theodo- LXX
tionem Ecclesias legere, qui utique post adventum Christi incredulus fuit, licet eum quidam
dicant Ebionitam, qui altero genere Judaeus est." 3 Ceterum de aetate ejus, dum in quae-
stionede Symmachi aetate versabamur, probabiliter pronuntiavimus videlicet eum Sym- ;
macho priorem fuisse, et, si quid veteribus tribuendum, imperante Commodo (a.d. 180-192)
versionem suam concinnasse.
* .>
1
Epiphan. De Mens.
3
et Pond. 17 (Opp. T. II, p. 172): Xas 6 noirotw, aptpoTcpoi 'iovSaToi jrpoo-rjXvroi. Hieron.
Mtra tovtov 4
8e Kara iroSas ev
Tcp t£rjs XP^ va • • • QcoSoriav tis Opp. T. V, p. 620. Epiphan. De Mens. et Pond. 17
IIoitocos anb 8ia8o^s MapKtavos tov aipecriap\ov toi) Siva- 1 Aio to TrXetora to7s ofS o-vvq86vras
rijs (T. II, p.
:
73) c'£c8cmec*
7riTov, ptjvtav Kai avTos tj avrov aipeo-ei, k<u eis 'lov$alo-pbv thro- rptfias yap ct%cv ovtos tos 7rXet'o-Tas arrb tijs o~vvr>8clas t£>v of¥.
ut quae ab vel absurde conversa, vel prorsus praeterita fuissent, ipse ad Hebraei
illis
arcbetypi
normam emendaret et suppleret. Prioris generis culpae insigne exemplum est Danielis liber,
cujus v.'isio LXXviralis tam putide et praepostere jacet, ut nulla manu medica ad Ecclesiae
usus accommodari possit; unde accidit, ut illa seposita et velut antiquata, Theodotionis editio
in locum ejus successerit. Quod vero ad defectus veteris versionis attinet, testis sit textus
Jobi LXXviralis (qui vocatur), ut in exemplari Romano hodie legitur, cujus fere sexta pars,
nulla adhibita discriminis nota, Theodotioni debetur; discriminis notam dico, quia discrimen
ipsum cuivis Graeca cum Hebraeis paulo attentius comparanti haudquaquam obscurum erit.
Etiam Jeremiae vaticiniorum haud exigua pars, quae apud LXX' defecerat, in libris hexa-
plaribus de Nostro suppleta est, cujus pericopae prolixiores sunt Cap. xxxiii. (Gr. xL) 14-26,
et Cap. xxxix (Gr. 4-13.
xlvi).
E Jeremiae Threnos Aquilam et Theodotionem in versionibus suis praeter-
libris canonicis
6
misisse, e male intellecto Origenis loco olim credebatur; quam opinionem quod ad Aquilam
attinet, aperte falsam, quod vero ad Theodotionem, parum verisimilem esse, in Monito ad
Threnos demonstravimus.
Libros V.T. apocryphos tres interpretes non vertisse res nota est; sed ex hac generali
propositione excipiendae sunt, praeter Jobi epimetrum in fine Cap. xlii, Danielis pericopae,
Susanna, Canticum Trium Puerorum, et Bel et Draco, quas in Theodotionis quoque editione
locum suum retinuisse constat. Estherae vero additamenta (quae vocantur) nec in Ilebraeo,
6
nec apud ullumferri interpretum diserte testatur Hieronymus.
tTipqbdri sonat, Theodotio paulo argutius ivtirvpio-tv posuit, modum approbationis, per ignem
scilicet, juxta traditionem Rabbinorum, innuens. Styh autem proprietas, qua Noster a ceteris
interpretibus maxime difFert, mos est ejus voces Hebraeas, etiam eas quarum translatio non
ita difficilis erat, dvtpp.t]vtvTovs
relinquendi, Graecis tantum characteribus pro Hcbraicis positis.
Hic usus, ab Aquila et Symmacho, ut supra declaravimus, parcius admissus, a Theodotione
adeo frequentatus est, ut propter hanc in primis causam indocti interpretis nota a Montefal-
" 6
Hodius De Bibliorum Textibus,
Migne: Quasi non et apud Graecos Aquila, Symmachus lationis expresserint."
6
et Theodotio, vel verbum e verbo, vel sensum e sensu, vel p. 584. Opp. T. IX, p. 1445 ed. Migne.
ex utroque commixtum et medie temperatum genus trans-
xl PKOLEGOMENA IN HEXAPLA OEIGENIS.
conio ei inusta sit. Sed prius quam ultra progredimur, operae pretium erit catalogum
verborum Hebraeo-Graecorum, quae in Theodotionis reliquiis obvia sunt, ordine alphabetico
exhibere, praesertim cum maxima eorum pars in Lexicis ad versiones V. T. Graecas concin-
natis desiderentur.
xxi. 2.
dyyal Anon. 2 Paral. xxvi. 9. kX/Jcovl 1 Reg.
Mich. Habac. iii.
dyfjbv Jesai. xix. 15. k\coel/j iii. 7. 3.
d£agr)\ Anon. Lev. xvi. 10, 26. f)Sco Job. xxxvi. 30.
dp.aSapa>6 Anon. Jud. v. 22. 6aacrovp 'A. 0. Jesai. xli. 19. lx. 13.
dva6co6 (potius dSavcod) Anon. 1 Reg. XV. 32. 6a/3k\ Lev. xviii. 23. xx. 12.
dpafid Job. xxxix. 6. Jesai. xli. 19. Jerem. xxxix. 4, 5. 6aSaap Jesai. xli. 19. Ix. 13.
fSapafielfi Ezech. xxvii. 24. ielv, ielfj 'A. 2. 0. Jesai. xiii. 22. xxxiv. 14.
f3eSeK Ezech. xxvii. 27. ico/3r)\ Exod. xix. 13. Lev. xxv. 10.
f3pa6v Jesai. xxxvii. 24. xli. 19. Kao-TV 'A. 0. Ezech. ix. 2
vefo O'. 9. E'. 4Reg. xi. 12. «ocen Jesai. xxii. 15.
'
pa<pael(i Oi \. Jesai. xiv. 9. <peyya>\ (s. <peyyoi\) Lev. vii. 18. Ezech. iv. 14.
o-aravriC Lev. xix. 19. Deut. xxii. 11. Xapaae Jesai. xxiii. 8.
<rielfi 'A. 2. O. Jesai. xiii. 21. xxxiv. 14. <opee& Jesai. lvii.
3.
Horum vocabulorum alia sunt nomina animalium, ut do-iSd Kal veo-o-d (A. epa>Siov Kal tipa-
kos), te«V Acaj o-J€jV (O'. ovoKevTavpot Kal 6r>pia), Oevvlv (O'. 'A. 2. aeipfjves), <rls (O'. )(e\iSa>v), aeeipeifi
(9. alio loco 6p6oTpixovvTes), t€kx«jV (Heb. pavones); alia arborum et plantarum, ut ax< (O'.
fiovTOfiov), padapelv (Heb. genistarum), (3pa6i Kal 6a8adp Kal 6aaaoip (O'. confuse: KeSpov, Kal
rrv^ov, fivpo-ivrfv Kal Kvrrdpia<rov ;
altero autem loco :
Kvndpiaaos, Kal rrevKr], Kal KeSpos), K«p<pd Kal
dy/ibv (Heb. palmam et juncum), KaiSSd (Heb. cassia), dyovylp. (Heb. almugim); alia vestium et
pannorum, ut <f>6iyl\ (Heb. fascia pectoralis), aaravr)( (O'. Ki(3Sr>\ov), f3aSSi/t (O'. w-ocjijpt;), fiax(3dp
videatur, non ideo ceteris indoctior vel indiligentior habendus est (nam eum antecessorum
euorum versionibus tantum scrupulosior quam operis sui instituto
uti nil prohibebat), sed
fortasse conveniret. Quando vero vocabuli transferendi significatio non ita obscura erat, qua
excusatione ab imperitiae culpa Noster liberandus sit non videmus. Exempli gratia Lev. :
vii. 18, ubi pro Hebraeo i"PiT TIHB LXX satis bene fiiaafid eariv, Aq. diro(3\r>Tov earai, alii dpybv
vocem quasi non clarae explicationis retinere.
io-rai satis
verterant, nil opus erat <peyyoii\
TOM. I.
g
xlii PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
Rursus Lev. xiii. 6 vox T??PPj scabies, a ceteris vaxie vertitur or/fiaoia, egavdSoois, eKf3paop.a,
tKcpv/ia, quarum versionum quaelibet a Nostro arripienda erat, potius quam fiao<paad nullo
sensu ponendum. Postremo Lev.23 pro '?£> foedum scelus, ceteri omnes eodem sensu
xviii.
fivo-apbv, dwtiprjfievov, dpprfrov verterunt, Theodotio sine causa 6a(3e\ conservavit. In contrariam
tamen partem non dissimulandum est, aliquot in locis, praesertim in Regum libris, ubi LXX
vocabulum Hebraeum dvepfifjvevTov reliquerunt, Nostrum Graecum proprium posuisse; e.
g.
1
Reg. xxiv. 3
d V?? !l':
!
O'. tov yeSSovp. 0. tov ovoTpefifiaTos. 2 Reg. ii. 12: O'. e* Mavaep. els TafSacov. 0. eK irapefi-
f3o\S>v fSovvov. 2 Reg. xvii. 19: O'. dpa<pd>6. 0. ira\d6as. 4 Reg. xvi. 17 : O'. al fie\a>vd>6.
O. t<\ imooTr\piyp.aTa.
CAPUT V.
De edhtonibus anonymis.
L De Quinta, Sexta et Septima. II. De Quinta editione. III. De Sexta editione. IV. De Septima editione.
Quo tempore et quibus auctoribus versiones Quinta, Sexta et Septima adornatae fuerint,
nihil probabile ne conjectando quidem afferri potest. De his tribus editionibus Eusebius
auctor est, Origenem praeter tritas Aquilae, Symmachi et Theodotionis duas alias antea incog-
1
nitas e latebris eruisse; in Psalmis vero etiam
septimam simili casu inventam adhibuisse.
Epiphanius et qui eum secuti sunt (inter quos est Auctor Epistolae versioni Harethi prae-
2
missae) Quintam et Sextam tantum memorant, de Septima prorsus silentes. Eusebio accedit
* _. :
.
Euseb. Hist. Eccles. VI, 16 : Kai nvas ircpas jrapa rds cTco-r\p.r\vaTo, i>s apa rr)v pcv cvpoi iv rrj npos 'Aktico N«07rdX€t,
KaTTjfiat-evpevas cpprivcias ivaWaTTOvo-as, Tr)v 'AkvKov Kal Svp,- Tr)v 8c iv crcpco Tom» TOicooe.
2
Epiphan. De MenB. et
p.dxov Ka\ QeoSoTuovos, icpevpeiv, as o{ik o?8' odev ck nvav pv^av Pond. 19 (Opp. T. II, p. 175) :
Evpitv Se (Origenes) rrjs
tov TraKai \av8dvovaas XP° V0V *'* rreprsTr\s Ka\ ckttjs iKSoacms ras /Si/SXour Kaff ov cirropcv rpwrov,
<^>w avixytiaas nporryaycv' iq>'
et Septimam editionem, quas etiam nos de ejus bibliotheca habemus, miro labore reperit, et
cum ceteris editionibus comparavit;" necnon in Commentariis in Epistolam ad Titum: " Non-
nulli vero Ubri, et maxime hi qui apud Hebraeos versu compositi sunt, tres alias editione»
de singulis agamus.
1. Quinta editio ubi terrarum ab Origene reperta sit inter auctores ambigitur. Ex
Eusebii loco supra citato probabilis collectio est, Origenem Quintam quidem (ttjv fikv) Nicopoli
ad Actium, Sextam autem (ttjv Se) alio loco non nominato detexisse. Ita certe Eusebii verba
paulo obscuriora intellexisse videtur Hieronymus in Praefatione ad Origenis Homilias in
Canticum Canticorum, ubi ait, ipsum Origenem scribere se Quintam editionem in Actio litore
invenisse/* Epiphanius vero cum imitatoribus ejus Quintam Hierichunte in doliis abscon-
ditam, regnante Antonino Caracalla Severi filio, Nicopoli vero Sextam inventam fuisse tradit ;*
qui tamen tum loci tum imperatoris Eusebii loco, de quo mox videbimus,
nomen ex alio
mutuatus esse videtur. Rem levissimi momenti adhuc in dubio consistere facile patimur.
Versiones anonymas non totius V. T. voluminis, sed paucorum tantum quorundam
2.
librorum esse, certo certius est. De Quinta Hodius haec habet " Complexa est haec Quinta :
editio Prophetas minores, Psalterium, Canticum Canticorum, et, ut videtur, Jobum. In Pro-
phetis minoribus citatur haud raro ab Hieronymo, in majoribus nusquam, nec ab eo, nec ab
ullo alio ; in Psalmis a multis
passim in Proverbiis et Ecclesiaste nusquam. In Cantico
;
citaturab Origene in Homiliis. In Jobo citatum non invenio Olympiodorus tamen in Jobi ;
caput ultimum alium quendam interpretem adducit praeter Aquilam, Symmachum et Theo-
dotionem to Se TeTpdSpa^fiov tov ypvo-iov, owep eort vofiiafta ev ovtoo yap Kal erepos tS>v epfirfvevrmv
:
6
egeScoKev 'AKvXas Se Kal QeoSoTtcov, evcoTiov
yjjvcrovv emppivov Se llvfifiayos!' Sic ille, anno I7°5
opere Montefalconiano nondum edito. Nunc quid in quoque libro nostrae Hexaplorum edi-
tioni contulerit iste interpres recensendum. In Pentateucho igitur nullus commentator
Graecus aut Quintam aut Sextam nominavit ;
sed prioris editionis vestigia, tenuiora quidem
sed genuina, videas in
Hexaplis nostris ad Gen. vi. 3 (in Addendis ad Genesim). xxxiv. 15.
xxxv. Lev. xi. 31. In libro fuisse constat, lectiones E'
19. Eegum IV, quem Heptaplarem rf/y
Xpovovs rms npb avrav Ttaaapaui aKo\oi6as tj irapadcan avw- (Opp. T. II, p. 174): TcXcvrqo-avror 8c 'Stvripov Biaiixtrm t^»
6 Kal JYrar aXXor, o «cot
<f»]vas, ttjv piav nip.trap wvopao-tv, «riypd^ar 8ia tov jrcurrrou dp\r)v avrov 'Avravlvos 6 vibs avrou,
tok dptSpbv, ro Svopa' aaav- cViieXijtVir, Kai jroici ctij f .
*E» 8» toi i^dofia airov
orot^fiou ttjs rtep.rtTr\s icat 8r/Xd>o-as KapaKaWos
tcos 8e icai tt)vavTT)V ro irtio~r)pov iinypafyas to ttjs !ktt)s
ptT eret T)vpi6r)oav icai j9ij3Xot t^s jre/Mmjr eic8do"ea>r tv maois tv
3
ippr/vtias ovofia idrjkao-tv. Hieron. Opp. T. II, p. 894. 'ltpi\$ KtKpvup-ivai, ptra
aXXa)i> /9i/9Xia>ii 'EfJpaUar Kai 'EXXij-
•
T. VII, p. 735. 4
Hieron. Opp. T. III, pp. 499, 500, vikwv. Hodius De Bibliorum Textibus, p. 590.
6
ubi vid. llartian. Epiphan. De Mens. et Pond. 18
92
xliv PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
innumeras prius incognitas e versione Syro-hexaplari in lucem protraximus. Quod ad Jobum
7
attinet, exemplum ab Hodio allatum nihili est sed Octapla Jobi a Syro nostro ad Cap. v. 2 3
;
memorantur, et unica Quinti interpretis lectio ab eodem ad Cap. xi. 4 affertur. In Psalmis
editiones Quinta et Sexta passim laudantur. In Proverbiis, ubi ante nos Quintus interpres
prorsus silebat, versio Syro-hexaplaris copiam lectionum ejus, tum solius (quarum insigniores
sunt Cap. xxiii. 24. xxv. 7. xxvi. 17. xxx. 31), tum cum ceteris concordantis, patefecit. In
Cant. Cant. Montefalconius e hbris Graecis haud paucas lectiones edidit, quas nos e Syro
nostro amplificavimus. In Ecclesiaste editio Quinta non citatur. ln Prophetis majoribus
8
Hodii affirmatio ab uno suspectae fidei exemplo non labefactatur ;
in minoribus, praesertim
in Hosea, hic interpres non mediocre momentum habet.
3. Quod reliquum est, Quinti interpretis, quisquis fuerit, stylus, ut cuique reliquias
versionisHoseae ab eo elaboratae inspicienti patebit, omnium elegantissimus est, et cum
optimis Graecis suae aetatis scriptoribus comparandus. Quod ad vertendi genus attinet,
usitate liberam nec literae adstrictam interpretationem sectatur, modo ut sententiam auctoris
sui paulo explicatius efferat, modo ut in paraphrastae potius quam interpretis partes desciscat.
Prioris generis exempla sunt Psal. cxl. 7 Sicut sulcans (O^) et findens in terra. E'. a>y
: :
KaWiepycov Kal crKdmcov kv rfj yfj. Hos. vi. 2 O'. iyidcrei fjfias (^HT). E'. ijyieTs dno8ei£ei fjfias.
:
Hos. vii. 1 : Et fur ingreditur (domos), diffundit se turma (praedonum) in agris. E'. ical
k\(ittt]s ftev to-Tiv evSov, XcoTroSvTrjs Se XycrTtvti to. e£a>. Hos. vii. 4 : Omnes illi moechantur, sicut
furnus accensus a pistore. E'. dnavTes eis to fioi%eveiv eKirvpovfievoi, cos oindviov inrb tov irecrcrovTos.
Hos. vii. 9 : O'. ovk eyvco' Kal iroXial egrjvOrjcrav avTco. E'. ovk ficrOeTO, Kal TavTa iroXibs rjSrj Tvyydvmv.
Ad a
posteriorem censum pertinent: Psal. Lxvh. 28 :
Principes Judae et caterva eorum ( ™?}"}).
E'. Kal dpyovTes 'lovSa KpaTovvres Ta 8ia8rj/iaTa rfjs ^acnXeias. Hos. vi. 8 Notata Vesiigiis san-
:
mustum congregantur (VVrtSnjV deficiunt a me. E'. birb Tpvcprjs Kal n\r]crjiovfjs o-itov Kal otvov
direcrTrjcrdv fiov.
Epiphanii traditionem de loco ubi reperta fuerit Sexta editio jam protuhmus; nunc
1.
quid de eadem re testatus sit Eusebius disquirendum. Sic igitur ille post verba, Tr)v 8e ev
eTepcp Toircp ToiZSe, quae juxta grammaticorum scita ad Sextam referenda esse videntur, prose-
ov fiovov n-efnrTrjv,
quitur: "Kv ye fir)v tois e£air\ols twv •^ra^ficov, fieTa tols emcrfjfiovs Tecrcrapas eKSocreis,
d\\d Kal eKTrjv Kal efSSofirjv irapaOels epfirjveiav, eirl fiias avQis crecrrffieicoTai, cbs ev 'lepi^oT evpr/fievrjs ev
niBcpKaTa tovs ypovovs 'Avtcovivov tov viov "Zefifjpov. Ubi vim pronominis ToimSe, qualem nunc
dicturus sum, non animadvertens, Valesius emendationem inopportunam, oi> fiovov trefnrTrjv Kal
eKTi)v, d\\d Kal
e^86fir)v, quasi prorsus necessariam commendavit. Tacemus alios magni nominis
9
Criticos, qui locutionem enl fiids creo-rjfieicoTai, quae nihil indicare potest nisi Origenem super
•:• .>
r 8
Vid. Hex. ad Job. y.lii. 11. Vid. Hex. ad quorum sententias recensuit Hodius De Bibliorum Texti-
9
Ezech. x. 2. E. g. Vossium, Petavium, Huetium, bus, pp. 592, 593.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xlv
unam harum notam apposuisse, variis sive correctionibus sive explicationibus tentaverunt.
Zonaras quidem Eusebii verba summatim afferens, ait iv Si rots yjraXftots koI tf386firis fiifivrfTat :
ipfiTjvuas, d>s iv 'leptxoT evptifiivrjs ; quod Eusebius aperte non dicit, sed utrum Sexta an Septima
10
Aquilae et Symmacbi et Theodotionis, Quintaeque et Sextae editionis Judaicos translatores;
quae tamen quasi rbetorice elocuta non nimis urgenda esse videntur. Sextum vero inter-
pretem Christianum fuisse constat ex ejus interpretatione vaticinii Habac. iii. 13: Egressus
es ad liberandum populum tuum, ad liberandum Unctum tuum ; ad quem locum commen-
"
tatus est Hieronymus : Sexta prodens manifestissime sacramentum, ita vertit ex
editio,
Hebraeo :
Egressus es, ut salvares populum tuum per Jesum Christum tuum ; quod Graece
11
dicitur: 'E^Afo? tov o-ao-at tov Xaov aov Nisi quis interpretem
Sta. 'Ir/o-ovv tov Xpto~r6v o-ov."
nostrum per 'Irjo-ovv Josuam, qui Unctus KaTayjyno-TtKm dici possit, voluisse, non sine quadam
veri specie contenderit.
abundant, etiam in aliis in indicia ejus quamvis obscuriora incidimus. Exempla indubitatae
fidei Reg. xiv. 23, utrumque e versione Syro-hexaplari nunc primum editum;
sunt Exod. vii. 9. 3
Job. v. 7. xxx. 16 in Auctario; Amos i. 11 in Syro-hex. Praeterea in Habacuci vaticinio
Hieronymus praeter locum supra allatum, ad quem Sextam nominatim laudat, duas alias
"
versiones anonymas in Commentariis ad Cap. i. 5. ii. 11 memorat, notans:
Reperi, exceptis
quinque editionibus, id est, Aquilae, Symmachi, Septuaginta, Theodotionis et Quinta, in XII
prophetis et duas alias editiones, in quarum una scriptum est Quia lapis etc, et in altera : :
12
Lapis enim etc." Has vero cum iis quae Sextae et Septimae nominibus designantur easdem
esse, haud improbabiliter conjici potest.
4. Sextum interpretem paraphrasi gaudere, quae Montefalconii opinio est, quantum ex
illius reliquiis conjicere licet, vix constare videtur. Singulares quidem ejus versiones, praeter
locum Habac. iii. 13, appellari possunt Psal. x. 2 : Ut jaculentur (nvv?) in caligine in rectos
corde. S'. (ts to im8et£at to o~kotos ;
et Psal. cxxvi. 4 : S'. vtol r)Kovrjfiivot ( ,
"> !
)37|n *j2). Singu-
larisquoque, sed optimae notae, est versio a nobis e vitiosa Syri nostri scriptura odorata
Cant. Cant. u. 1 7 S'. iirt to. opr) fiaXafidOpov
:
pf}?)- Sed in loco Psal. xxxvi. 35 Vidi impium :
praepotentem, et dilatantem se sicut arbor indigena viridis, Sextum in mira ejus ver-
sione, etSov do-efHr} Kat dvatSfj dvTinotovfievov iv aK\r)poTr)Tt, Kat Xiyovra' eifit ws avTO)(6<ov neptTraTwv iv
StKatoo-vvr/, omnes etiam paraphrastae sanioris bmites transcendisse, antecessori nostro facile
concedimus.
Obiter notandum vocabulum Nostro peculiare veavtKOTrjs Psal. ix. 1. cix. 3.
* — .;.
10
Hieron. Opp. T. II, n Hieron. 1S
Hieron. Opp. T. VI, p. 618.
p. 528. Opp. T. VI, p.,656.
xlvi PROLEGOMENA IN HEXAPLA OFJGENIS.
De Septima, quae dicitur, versione fere omnia quae explorata sunt in praecedentibus
est, quem Hieronymus, ut videtur, in locis supra allatis auctorem habuit, praeterea notans,
Hexaplis suis recondidit. Primus locus est Psal. xxi. 30, ubi antecessor noster, quem nos
quoque incaute imitati sumus, edidit : E'. S'. Z'. 17 y^vxv f*ov ;
sed Nobilius diserte ait :
"
V editio
"
et VI ut LXX." Ad Psal. xlix. 21 Nobilius ambigue notat Th. ut VII. 'A. {miXa^' siglo :
liaris, sed mera versionis Theodotionianae repetitio. Quae si recte a nobis disputata sint,
non absurda conclusio est, Septimam quae celebratur versionem aut nunquam exstitisse, aut
penitus intercidisse.
13 14
Hieron. Opp. T. VII, p. 735. Vid. Hex. nostra ad Psal. xxiv. 17. xxvi. 7, ubi in utroque loco Waltonus
LXX, non VII, habet.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xlvii
CAPUT VI.
De Hexaplopojm compositcone.
I. De Origenis in Hexaplis adornandis scopo. II. Quo tempore et loco Origenes Hexapla composuerit. III. De
ordine versionum Graecarum in Hexaplis coactarum.
Cum versio Veteris Testamenti LXXviralis Ecclesiae per orbem terrarum irapoiKovay
Hebraei archetypi vices sola sustinuerit, conditionem textus ejus, procedente tempore magis
magisque declinantis, Ecclesiae praefectis, saltem doctioribus, gravem sollicitudinem attulisse
non est quod miremur. Inter eos magnus Origenes, quanto eruditione instructior, et Sacrae
Scripturae studiosior fuerit, tanto vehementius de integritate istius versionis, fidei morumque
Christianis Graeca Hngua utentibus normae, angebatur. Cur autem Seniorum com- LXX
positio,prout tunc temporis ferebatur, votis doctorum et piorum hominum parum satisfecerit,
duplex causa exstitisse videtur: primum, quia ipsa versio Alexandrina, opus diversorum
interpretum, diversis, ut credibile est, temporibus pro sua cujusque indole et consilio partes
sibi assignatas peragentium, a vero oraculorum divinorum sensu, tum addendo, tum detra-
quingentorum fere annorum decursu per tot scribarum sive oscitantiam sive audaciam parem
cum omnibus libris fortunam experta fuerat. Quod ad posteriorem depravationis causam
attinet, ipse Origenes instar omnium testis adest. Sic igitur ille in Tomo XV Commen-
tariorum in S. Matthaeum de exemplaribus quatuor Evangeliorum tunc temporis exsisten-
tibus : Nwi 8e SrjXovoTt 7toAXt) yeyovev r)
tgov
dvTiypdcpcov Siacpopd, etre dirb fia.6vp.ias
tivcov ypacf>ecov,
•: .;.
1 s
Origen. Opp. T. III, p. 671. Hieron. Opp. T. III, pp. 303, 304.
xlviii PEOLEGOMENA IN HEXAPLA OKIGENIS.
Deus, Fortis, Pater futuri saeculi, Princeps pacis, LXX humiliter verterunt: Magni consilii
angelus ; adducam enim pacem super principes, et sanitatem ei. Sed hic praetextus, etiam
si
probabilis ad perpaucas Seniorum mutationes et omissiones excusandas valere
sit, non nisi
possit. Restant in hoc uno Propheta loca innumera, in quibus, etiam absentibus rationibus
dogmaticis, versionem eorum, quasi plane absonam, et ab Hebraeo toto caelo discrepantem, in
3
Hexaplis nostris siluimus. Quid dicemus de libro Jobi, cujus sextam fere partem, quasi
Origenes medicam manum admovere in se suscepit, iis tamen conditionibus, ut neque Judaismi
propugnatoribus, cum adversariis suis ex hac versione disputare recusantibus, nimium con-
cederet neque Ecclesiae Christianae, eandem tanta observatione et reverentia prosequentis
;
praejixdiciis offenderet. Proinde, ut voti tam laudabilis compos fieret, non modo Judaeorum
linguam edidicit, eorumque volumina propria charactere exarata comparavit, verum etiam
Graecas recentiorum interpretum translationes undique corrasit, e quibus omnibus inter se
4
collatis de vera Sacri Codicis interpretatione judicium fieret. Praeterea ne rem tanti
momenti arbitrio suo permittere videretur, viam excogitavit, qua lectoribus quoque harum
rerum studiosioribus incepti sui ratio et methodus quasi in tabula patefieret; eam videlicet,
Origenem circa A. D. 185, imperante Commodo, Alexandriae natum esse; Gallo autem
imperante (h. e. A. D. 251-254) aetatis annum septuagesimum agentem Tyro mortem obiisse,
ex indubitatis Ecclesiae monumentis colligi potest. Vitam ejus literariam, de qua sola nobis
quaestio duas in partes dividit annus 232, imperatoris Alexandri Severi decimus, in quo
est,
3 l
Vid. Hex. ad Jesai. lvii. 9. lviii. 13. Euseb. Hist. tantum in Scripturis divinis habuerit studii, ut etiam
Eccles. VI, 16: Toa-avTrj 8t elo-rryeTo
t<5
'Qpiyivei tcov Bcicov Hebraeam linguam contra aetatis gentisque suae naturam
\6y<ov a7rr)Kpil3<oiJ.evt] f'|eVacrtj, o)j xai tt)v 'EfipatSa y\coTrav eKpa- edisceret; et exceptis LXX interpretibus, alias quoque
5
dc-lv, t<Is tc irapa toXs 'lovbalois
eprpcpopivas npcoTOTVTrovs airols editiones in unum congregaret ?" Euseb. Hist. Ec-
'EPpalcov (TTOixfi-ois ypacpas KTrjpa idcov Troirjo-ao-dai, avixvfvaai Te cles. VI, 26 : "Etos 8' i)v tovto heKaTOV Trjs SrjXovpfVTjs fjyc-tu)-
Tas tcov erepcov napa tovs i^hopfjKovTa ras Upas ypacpas rjpprjvfv- vias, Kaff o ttjv arr 'A\f£avdpcias pcTavdcTTao-iv hc\ ttjv Kaitrdpftaw
kotcov ckSoo-c-is. Hieron. in Libro De Viris Illustribus, 6 'Qpiyevrjs iroirjo-du.cvos, 'UpaK\a t6 ttjS KaTr)xrjO-ecos
tuv aVTodi
LIV "
Cap. (Opp. T. II, p. S94) :
Quis ignorat et quod Stdao-KaKeiov KaraX€«r«.
PKOLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xhx
6
vocat ),
tum
sumptus* necessarios subministrando, plurimum contulit unus e discipulis ejus,
vir amplissimarum facultatum, Ambrosius, quem a Valentini haeresiarchae erroribus ad fidem
orthodoxam revocaverat. 7 Inter opera ejus i^yrjTiKa Alexandriae conscripta Eusebius recenset
Commentariorum Evangelium S. Joannis tomos quinque priores,
in in Genesim tomos octo
priores, in Psalmos i
—
xxv, necnon in Threnos, praeter libros Utpi ap-^mv, De Resurrectione
duos, et eos qui ^Tpco/xarus inscribebantur. Posteaquam Caesaream concesserat, praeter
Commentarios Alexandriae inchoatos, scripsit librum De Martyrio, Ambrosio et Protocteto,
et ante narrationem de Ambrosii conversione, quae in Cap. 18 continetur. His non obstan-
hanc Hexaplorum commemorationem per anticipationem et digres-
tibus, si quis opinetur,
sionem, non secundum rerum gestarum seriem, factam esse, nos quidem non acriter repug-
nantes habebit. Hoc autem posito, sive temporis sive ubi tam insigne assiduitatis
loci,
reprobetur ;
videlicet Origenem a tempore Decii usque ad GalK et Volusiani imperium et
ultra floruisse ;
in persecutione autem Deciana multa passum, neque tamen martyiio consum-
matum, Caesaream concessisse, inde Hierosolymam, postea Tyrum ibique tandem XXVIII ;
prorsus pugnare nemo non videt. Cum enim Decius imperii potitus sit A.D. 249, Origenes,
quem circa A.D. 254 obiisse certum est, vix potuit post Decii persecutionem tribus annia
superstes fuisse.
Eusebius, ut vidimus,
10
Nostrum Symmachi Commentarios in Matthaeum, una cum
aliis
ejusdem S. Scripturae interpretationibus, a Juliana herede ejus accepisse tradit, ipsum
* —>
8 8
Hieron. De Viris Illustribus LXI (Opp. T. II, p. 902). plorum compositionem transtulisse videtur. Euseb.
7
Euseb. ibid. 23: 'E£ «Wkou 8« xa) 'Qptyivtt rav tls ras ibid. 24, 28, 31, 32.
*
Epiphau. De Mens. et Pond. 18
ra pa- 'Ev ii rotr XpoVoir A««'ow 'Qpiyivtjs
6eias ypatpas VTropvnpuTtov eyivero dp\r), 'Apfipoaiov e's
(Opp. T. II, p. 174) :
Xiora irapoppiovTos avrbv pvptats otrats ovv npoTponats, ov Tais iyvtopi£tTO, uirb %p6vtov AeKtov etKftdaas ttos Va\tr)vov (sic) «M
Sttt
\6ytov Kai TrapaKkrjaeatv uuto pavov, d\\a kul a<p6ova>TaTats OiiciXovatavov, Kai irriKftva. «Vi 8« tov yeyovorus iiayitav roC
dfifijiovTts' fttfiktoypdcpot t« oi^ ij-rrovs, dpa Ka\ KOpats «Vi to Xvpa \povov oXiyov, ttra i\6iov tis Tvpov «iri «tij ktj ,
as 6 Xoyos
KaXXtypatpeiv rjaicnpivats' av dndvrav Tr)v Siovaav Tav tmrq&eitor «x«i, fr)v piv noXtTfiav ivrjaKftTO, Tar 8« ypacpds rjpprjvtvatv, ort
atpdovov mptovo-iav 6 'Ap/3p6atos mipto-rr)aaro. Eusebii descrip- Kai ra e£air\d, Ka\ rar tvo t£>v 'HjipaiKav atXioas SvrtKpv «k
tionem, quae ad Origenis Commentariorum apparatum jrapaXXijXou /iiar ipprivtias irpbs rr)v iripav avvi&nKtv, «'{atrXa
tantummodo Epiphanius Haeres. LXIV (Opp.
spectat, Tar $i(S\ovs ovoudaas, Ka6dntp poi dvto oiu irXdrour «Jpijrai.
l0
T. II, p. 588), quem secuti sunt recentiores, ad Hexa- Supra p. xxviii.
tom. 1. h
1 PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
Origenem testem Hunc Eusebii locum Huetius cum Palladii narratione quadam
citans.
nectit, scilicet Origenem, cum gentilium vexationem fugeret, Caesareae apud Julianam virginem
totum biennium delituisse, et in literis animum habuisse ex comparatione locorum colligens, ;
Post duas columnas Hebraicas ceteris praeivisse Aquilae editionem, proxime autem
secutam esse Symmachi, deinde LXX
interpretum, postremo Theodotionis versionem, con-
sensu veterum auctorum extra omnem
controversiam positum est. Epiphanius non solum
quatuor editiones hoc ordine nominat, sed philologorum quorundam in causis istius colloca-
tionis explicandis errorem corrigit. Hieronymus autem Hexaplorum compositionem sic clare
"
et sine ambage describit Unde et nobis curae fuit omnes veteris Legis libros, quos vir
:
et Theodotio suum ordinem tenent." 12 Accedit Auctor Epistolae versioni Harethi praepositae;
necnon Pentaplorum specimen in Codice Barberino ad Hos. xi. 1 reconditum, ubi columnarum
series clare exhibetur. Sequestrata Seniorum editione, ordo trium interpretum in scholiis et
annotationibus marginalibus usu receptus est 'A. 2. 0., unde Theodotioni r) rph-q e/cSoo-ty tri-
buitur in scholio ad Ezech. xxv. 4 appicto. Nec tamen dissimulandum est, tum in libris
Graecis tum Theodotionem Symmacho aliquando praeponi, utrum
in versione Syro-hexaplari
casu an propter rationes chronologicas incertum. 13 In tali autem qualem descripsimus qua-
tuor versionum syntaxi, non temporis quo quaeque edita fuerit rationem haberi quivis videt ;
nam editionem tS>v O' omnium longe antiquissimam esse manifestum est ;
Theodotioni autem
Symmachum priorem fuisse argumentis refutare conati sumus. Epiphanius quidem censuit,
Origenem versioni LXXvirali quasi omnium accuratissimae medium locum assignasse, ut
ceteras utrinque positas manifestius erroris convinceret u quod futilissimum
; est, et Origeniani
11 12
Huetius in Origenianis, III, 2, 3. Hieron. Opp. Philoponi in Hexaemero usus, qui versiones Graecas no-
13 14
T. VII, p. 734. Ordo *A. e. 2. reperitur apud Hieron. tiores hoc ordine, O'. 'A. e. 2., allegat. Epiphan. De
Praef. in Daniel. (Opp. T. V, pp. 621, 622), et Suidam Mens. et Pond. 19 (Opp. T. II, p. 175): TWs roivvv, i>s
8. V. Kvifav (vid. Hex. ad.Amos vii. 14). Peculiaris est t$r\v, Tavrats rais f}tj3\ots ivTvyxavovrts, Kal evpioKovrts ras Sio
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. li
suerat, arctissime adhaerere, pariter cum recta ratione congruit. Sed qua de causa LXX et
Theodotionem Aquilae et Symmacho Origenes posthabuerit, ipse viderit. Nobis quidem, si
integrum Hexaplorum corpus, non disjecta ejus membra, edendum fuisset, ab Auctoris methodo
vel hilum discedere religioni fuisset. In praesenti vero operis conditione, lectorum utilitati
magis consulturos nos esse credidimus, si venerabili LXX interpretum versioni praerogativa
reservata, ceteras ordine usu sancito postponamus; ei ut illa ad Hebraeum archetypum
C A P U T VII.
I. De editione tuv O' hexaplari in universum. II. De Asteriscorum, Obelorum etc. forma et valore. De m.
Lemnisco et Hypolemnisco. IV. De regulis, quas in textu LXXvirali reformando Origenes sibi praescripserit.
Appendix I. De obeli pictura (
co )
versionis Syro-hexaplaris peculiari. Appendix II. Versionis Syro-hexa-
plaris Notitia generalis.
LXX interpretum editione per columnas parallelas (quae dicuntur) quo facilius inter se com-
parentur dispositis, praemissis quoque, in Hexaplis saltem, duabus paginis Hebraicis, ex
hoc
tam operoso incepto exoriebatur opus, quod ad rectam oraculorum divinorum intelligentiam
maximum momentum haberet, et vere Hexaplorum titulo ornaretur. Sed hoc Adamantio
"
nostro non satisfecit. Ut Hieronymi Origenes non solum exemplaria
verba nostra faciamus,
statim
composuit quatuor editionum, e regione singula verba describens, ut unus dissentiens
ceteris inter se consentientibus arguatur; sed, quod majoris audaciae est, in editione LXX
yuf'vt]v, ptff f/v Ka\ ttjv tov 2vuudxov, tTTtvra rr)v twv oft, ptff As pfvos tt)v tvv o& tKOoaiv dxpifir) tivat, pio-nv Tavrrjv o-vvidrjKfv,
r)
toC OtoSoriavos awTfTaKTat, Kai if-rjs r)
iriuirrn Tt Ka\ fKTtj, orras Tas ivriifffv Kai ivrtvBtv ippr/vtias ottktyxn.
SoKoiai irparovs ippnvticrat tov 'AkvKov Kat toi/ 2vpua\ov t£>v ojS'
l*
Hi PKOLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS.
Theodotionis editionem miscuit, asteriscis designans quae minus ante
fuerant, et virgulis quae
ex superfluo videbantur apposita." l
Ad hujusmodi autem propositum assequendum duae
viae ei se obtulerunt; una, ut
Hexaplis quales modo descripsimus confectis, aliud opus aggre-
deretur, quod quintam tantum columellam, LXXviralem scilicet, e Theodotione ceterisque
emendatam, contineret; altera, ut praetermissa vulgari tS>v O' editione, textum a se refictum,
asteriscis
obelisque distinctum, in quintam Hexaplorum paginam reponeret. Non desunt
quidem qui existiment Origenem priorem viam iniisse videlicet ut distinctiones praedictas;
non in editionem
hexaplarem introduceret, sed in aliam seorsim adornatam,
qualem hodieque
exhibent codex Graecus Sarravianus, et versio Pauli Telensis Syro-hexaplaris. 2 Sed ut
Hieronymi declarationem taceamus, in scholiis Graecis innumera exstant loca, quae contrarium
aperte probent; nempe editionem tS>v O' hexaplarem non diversam fuisse ab ea quam in
exemplaribus modo memoratis hodie manu terimus. Praeterea cum certis locis (e.g. Exod.
— —
xxxvi xxxix, Jerem. xxv li) ordo capitum et commatum,
qualis in LXX reperitur, ab eo
qui in Hebraea veritate ceterisque versionibus Graecis exstat mirum quantum dissideat, non
videmus qua ratione editio LXXviralis ceteris interponi posset, nisi juxta illarum seriem
denuo reformaretur id quod in editione ejus hexaplari factum esse gxploratum est. De hac
;
igitur editione nunc nobis agendum quod tamen commode fieri vix potest, nisi de valore et
;
usu variorum signorum, quae operi Origeniano incumbentibus in oculos incurrunt, prius
disseramus.
qui in auctorum profanorum, in primis Homeri, scriptis artem criticam exercebant, mutuum
sumpsisse, omnibus notum est. Apud hos obelum (—) universalem dBeTrjo-ecas sive voOetas
notam esse constat; asterisci vero ceterarumque notarum significatio non omnibus eadem
fuisse videtur, sed alia in
Homero, alia in lyricis et tragicis, alia in Platone et Demosthene
deprehenditur. Quod ad Homeri annotatores attinet, obelus quidem locis sive arixots non
tam e criticis (quae nunc dicuntur) rationibus, quam ex ipsorum censorum sensu ac judicio
vevoOeviievots appingitur. Sic ad II. A, 29-31 :
'
AOeTovvTat, inquit Scholiasta, oti dva\vovo~t tt)v entTaatv tov vov Kat tt)v d-Ket\r)v dirpenes Se Kat . . .
'
to Aya(jti/j.vova Totavra \eyetv. Asteriscum autem locis poetae insignioribus praemitti solitum
esse, ut obelus reprobatis, vulgaris quidem, sed parum accurata est virorum eruditorum sen-
3
tentia. Scilicet ex Eustathii
aliorumque praescripto asterisci nullus usus est, nisi in versi-
1 3
Hieron. Praef. in Paralip. (Opp. T. IX, p. 1325 ed. H. Stephani Thes. Graec. Ling. s. v. 'AoTfpiWot "Solebat
:
2
Vid. Hodius I}e Bibliorum Textibus, addi locis insignibus, quemaduiodum contra obelus xoit
Migne). p. 608.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. liu
loco in alterum eos male translatos esse statuebant: quo sumpto, locum ubi belle habere
videbantur, asterisco (£(•) singulis versiculis praeposito illustrabant eura autem ubi minus ;
ad quera posteriorem locum Eustathius notat 'Ev 8i t<S, aUl yap tpts rt <pi\r) Kal i£rjs, doripa : . . .
'
napaTtOiaotv ol na\atot, d>s S>8t KaWtora Ktt/iivov tov \6yov tirl tov
A\t\\ia>s iv Tjj a fiayjra^Sia, r)
'loriov 8t Kal oti t) irtpl to>v on\a>v ivTavda napayyt\ia rrj tt)s t pd\tora payfrtoSta.
a>Ktia>Tat Karct tovs
na\atovs' a>8t yap 6$t\i{ovTat, ipaot, Ta rotavTa tnr) ptTa Kat doTtpioKmv tKti 8\ KatptirraTa KttvTat,
orrov Kal tlStv 'OSvootvs rd 6n\a- vvv yap, <pr)otv, iv dypots d>v nios olStv oti npoyttpa Kttvrat 6n\a iv
t5 otKo> ;
praenotasse quod vero expungendum, obelo. Cautius et rectius Auctor Scholiorum in Pro-
;
verhia a Tischendorfio editorum : "Ooots oi 6/3t\ol npooKttvrat prjTois, ovtoi ovk tKttvTo oirrt napd
Tois \otnois ipp.T)vtvTais, ovTt iv t<o 'E^patKa, dWa napa povots rois o
m
Kat ooots oi dortpioKot npixr-
KttvTat prjTois, ovtoi iv ptv t<2 'E/Jpaueai Kat rois \otnois ipprjvtvTais itpipovro, iv 8i Tois ovKirt.*
Epiphanius quidem, vir nequaquam limati judicii, quidhbet in versione Seniorum sive adji-
ciendum sive demendum esse negat, temere affirmans, verba quae ab iis praetermissa sint,
recte, quasi in Hebraeo 8tooo\oyovptva et superflue posita, praetermissa fuisse (e. g. Gen. v. 5 :
Kat ifaotv 'ASctp TptdKOvra Kat ivaKoota trr) pro Hebraeis ivaKOOta tTi) Kai rptaKOOta tTrj); quae
autem ab iis in textum Hebraeum invecta
otiose, sed optimo consilio esse videantur, non
5
addita fuisse, ut sensum obscurum et manciim illustrent ac suppleant. Sed talem defen-
sionem ipsum facti auctorem Origenem probaturum fuisse vix crediderimus. Audiamus eum
de suo instituto clare et ingenue exponentem Tr)v piv ovv iv rois dvTtypdtpots ri)s na\aids Sta- :
OtJktjs 6tov SiSSvtos, tvpopttv idoaoOat, KptTrjpicp ^p-qodptvot Tais \otnais tKSoototv . . . Kal
8ia<pa>viav,
Ttvd ptv d>(3t\ioaftfv iv t<o 'E/3pai'/c<2 ptr) Ktiptva, oi To\pr)oavTts avT<i ndvTT) ntptt\tiv Ttvd 8i ptT
•:• •:•
6
aBcTovixivois." Smith (Dr. W.) Dictionary of Greek and tant. Epiphan. De Mens. et Pond. 2, 3 (Opp. T. II,
Roman Biography, Vol. I, p. 291: "He (Aristarchus) pp. 159-161). Idem ibid. 17 to« o/? non solum inter-
marked those verses which he thought spurious with an pretum, verum etiam dVo pJpovt rrpocpjrrav personam vin-
obelos, and those which he considered as particularly dicat; S>v yap ovk %v xP tla f f fpM v, rrapijKav, Sriva tli
' ' m
4 alruv toVo«
beautiful with an asterisk." Tischendorf. Notit. Cod. vartpov lv toXs o-(pa>v /wtA aartpiaKwv 'Qptyivtjt
Sin. p. 76. Ad ovtol utrobique ot toVoi subintelligit Tisch- o-vvi6t)K(v' mravrws bi «u ra irpoo-rfSfvra ovk il<fifi\uTo, «Aow
endorfius, quod ferri nequit. Immo ovroi sunt oJ o/3eXoi et 6Vt avri>v paKKov «'o-rt
xP fi(L> °^ a UTa "^ f
i
^ v '"6a tKamov tS>v
ot
aoTfpio-Kot, quae voces non modo ipsas notas criticas, sed, dptjptvav rjvpfv ttao-f, pdvov o-r)ptiao-dptvos 8*a tov o,3«Xou t^v
ut mox videbimus, locos obelis et asteriscis insignitos deno- jr«pt i-ijr
toC tohov avayvi>o-tas tiirjo-w.
liv PEOLEGOMENA IN HEXAPLA OKIGENIS.
'E/8pauc<3 Trpoae6rJKa/iev Kal 6 pev f3ov\6/j.evos npoarjTai ai>Ta co Se npoaKomeL to tolovtov, 8 (3ov\eTaL
reverentiam reservat, non obscure innuit, se non esse e numero eorum quibus emendationes
versionis eorum certissimas juxta Hebraeum factas admittendi aut rejiciendi liberum arbitrium
minus defendit. Teneamus igitur ex Origenis usu obeli notam vim suam d6eTi]TLKr)v eatenus
conservare, ut verba ei subjecta non tam spuria quam superflua esse indicet; asteriscum vero
non meram additionem, sed additionem rite et probabiliter, interdum necessario factam
denotare.
Quod reliquum est, ab Homeri criticorum usu vix hilum discedit alia Origenis nota,
quae ex juxtapositione obeli et asterisci constat. Hujus usus, antecessoribus nostris plane
•fc
— aXX' vno/xeivov tov Kvpiov Tva aoi (3or)6rjar) <i.
Hucusque Origenis usus cum Homerico accurate ubi juxta poste- concinit; sed post v. 19,
riorem iidem versiculi quasi in propria sede simplici asterisco repetendi erant, Noster cum
hoc non fecit, sed semel positos secunda vice omittere maluit. 7 Versionis Syro-hexaplaris
auctoritatem egregie confirmat Auctor Scholiorum in Proverbia e Codice Patmio recenter
descriptorum, qui post verba a nobis modo excitata haec habet : tc\ Se r)aTepia/xeva kv TavTco Kal
cof3e\ia/xeva prjTa, cpepovTai /xev napd toTs 0, cf>epovTat Se Kal ev t<3 'E/3pai'/c<2 Kal napd toTs \oinoTs ep/xr)-
vevTaTs, Tr)v 8eaiv Se /xovrjv napaWdaaovaiv ol \01nol Kai to Ef3pal'Kov trapa tovs o- 66ev d>f3e\iaTai ev
9
TavTco Kal rjaTeptaTai, cbs napd naai /xev cpepu/xeva, ovk ev toTs avToTs Se tottols.
•:• *
•
Origen. Opp. T. III, pp. 671, 672. Versus finem npoa-- I I I I
.1, II .3, et I I I I I
cn, cum scholio, ut ante.
8
Tischendorf. in Mon. Sacr. Ined. T. III, p. xvii " In
j)tm pro vporyrai ex emendatione Grabii (De Vitiis etc. :
p. 50) recepimus.
7
Praeterea in Codice Ambrosiano iis
quae supra ex Cod. Patmio exscripsimus, dicuntur ab
scriba ad vv. 20, 10 et 23 appinxit notas transpositionis, Origene nonnulla simul et asterisco et obelo notata esse. . .
Sta. tov X o~TOiytlov TtTpayrj aTt(op.ivov Kara tt)v tS>v ypay.pa.Taiv iiri{tv£iv, otrrco (^).
9
Eandem fere
figuram exhihet Epiphanii textus editus, in quo tamen extremitates linearum crucis leviter
inflexae sunt, ut in altera linea litera x forma cursiva (quae dicitur) exaratae. 10 In versione
Syro-hexaplari asteriscus (.a ftflm .^/) sive stellula (L»o-ajaj) usitatam formam habet, aed
semel atque iterum non propensus (££•), sed erectus (•$) reperitur. 11 In libris Graecis utraque
pictura aeque usu recepta est. Apud Hieronymum editum semper •£• pingitur. De obeli
autem forma quaestio satis perplexa est. Eustathio auctore, obelus est linea recta, et pin-
12
gitur sic (— ). Epiphanius ait :
'OfttXbs ovtos iartv 6 irapaKtiptvos (^*,), irapair\rto-i<os ypdtptrat
TJj Ka\ovp,ivT) ypafififj- ofitXbs Se KtKXrjTat Karct 'Attiktjv xpfjatv, dXXots St KaXehat S6pv, 6 iort X6y\r) ;
sed figura in textu edito depicta pugioni similior est, cuspide sursum recUvi, altera autem
extremitate orbiculo et capula munita. 13 In versione Syro-hexaplari multiplex est obeli
figura, sed ceteris usitatior
—
deinde -f, rarius oo, perraro -r. 14 Etiam nomen in dicto opere
,
obelis pingendis usus valde notabilis est. Scilicet ubicunque obelus in media linea occurrerit,
18
pingitur -r (non -r, ut Holmesius edidit, quem nos in Genesi incaute imitati sumus); in
initio autem lineae virgula recta, cujus extremitates levissimam incurvationem sursum et
deorsum habent, ut e sequenti specimine (Gen. xxxiv. 14) clarius apparebit:
— Xeias : ov SvvTjo~op.e
6a.
lineola non sit extincta." fortuitum esse nulli -»- et -f-, perperam oubstituit, in codlce
invenit, videlicet
Signum 5K
dubitamus ;
vcrum utut sit, exempla e Codice Sarraviano estmerus index, cujus superscriptione lectiones marginales
allata cum commune habent ; quippe
scholio nostro nihil cum textualibus connectuntur. Loca paucissima, in quibus
Gen. xxxix. 17.3 Reg. xxi. 20,
obeli vice fungi videtur, sunt
quae neque ullam transpositionem continent, et ad Penta-
28 (non Jud. vi. 32, ubi index est). Praeterea in Codice
teuchum, non ad Proverbia, cui libro peculiaris est hic
9
Eustath. ad Od. Chisiano ad Dan. i. 20. iv. 8, et sufe initium Susannae,
ums, pertinent. I, 252 (p. 1627, 60).
10
De Mens. et Pond. 2 (Opp. T. U, p. sed differentiae rationem
Epiphan. 159). pro -=- pingitur ->, notante,
11
Num. xviii. 4 (male pro -=-). Jos. xiii. 8. Jud. xv. 5 aliis discutiendam relinquente, Bugato in Annotationibus,
E.g.
12
Eustath. ad
u Vid. Hex. ad Exod. xxii. 5. 4 Reg. xv. 5.
(fortasse pro -=-). 3 Eeg. xxii. 15. p. 131.
16
Ezech. xxi. 4. Vid. Hex. ad Jerem. xxvii. 18, ubi
II. A, 463 (p. 136, 13): An-o 8« tov 'OhwikoZ 6&<\ov rnu ro
ypanWov <rr)fie~iov neTfaKrai 6 o/3fXor, 01 i<m ypapuf) t« (vdda, formam signi a Norbergio vel typotheta ejus immutatam
ophlvav tfa.
13
Epiphan. De esse temere suspicatur Skat Rordam in Praef. ad Librot
n-por.DV/ieVij arixov tjtoi
chalianum duas obeli formas in eadem lectione agnoscere, inferimus ex nota marginali ad
Tbren. v. 4 :
— Tjfimv.
Denique in Hieronymi scriptis, quantum e libris editis colligere licet, obelus sive veru est
19
linea recta inter duo puncta jacens, hoc modo : -f- vel r-.
hypolemniscus, qui quamvis jam Epiphanium et Hesychium exercuerint, nec quam formam
habuerint, nec quam significationem, satis constat. Ex iis vero quos vidimus veterum locis,
ipsiuspotissimum Origenis atque Hieronymi, clarissimum fit, multo plus ponderis asteriscos
et obelos quam reliqua signa habuisse, quum totam Hexaplorum rationem describentes in
illis solis
acquieverint." Hic autem in Praefatione ad Monumenta Sacra et Profana, T. I,
"
F. I, p. x non obscure innuit, ex usu veterum ante Origenem, ex hujus et S. Hieronymi
testimonio, et ex critica in locos notis insignitos inquisitione statuendum esse, Origenem
praeter asteriscum solum obelum usurpasse, cujus formae multiplices in codicibus vetustissimis
S. Epiphanio fraudi fuerunt."
5. Cum loca asteriscis et obelis praenotanda interdum per duos vel plures a-Tiyovs se
Tischendorfius;
sed in facsimili (quod dicitur) tum ab eo, lineam, vel signa radiantia ;
id est, vel obelos (-=-) vel aste-
tum a Montefalconio in Palaeogr. Gr. p. 188 edito, duo riscos(•)&).
Et ubicunque viderit virgulam praecedentem,
puncta non sub media linea, sed versus sinistram ejus ab ea usque ad duo puncta (:), quae impressimus sciat in
extremitatem posita sunt, hoc modo vel etiam t-. — ,
LXX translatoribus plus haberi ubi autem stellae (X) simi-
:
arpaTijyovs k. t. 4.
eundem cum in latiori pagina describeret, obelorum significationem ignorans, sic fortasse
repraesentavit :
/J.(vt)S
— oAr/y 4 dneo~Tei\ev entovv-
quam confusionem quantas sequenti transcriptori turbas dedisse opus sit quivis videt.
21
Nemo
igitur, ut speramus, temeritatis nos insimulabit, quod in nostra Hexaplorum editione usum
inveteratum, sed minus probum, infringere ausi simus, obelo vel asterisco non nisi in initio
pericopae posito, ita ut vis sive ditio ejus usque ad sequens metobeli signum pateat. Hic
autem metobelus (ita dictus sive obelus praecedat, sive asteriscus) in exemplaribus Syriacis
22
et Arabicis cuneoli (*<)
formam induit; in Graecis autem et Latinis e duobus punctis, altero
alterisuperimposito (:), rarius (ut in Chisiano Danielis a De Regibus edito, et semel atque
iterum in Sarraviano) e linea sinistrorsum inclinata duobus punctis appositis cum uno vel
(/. •/>»7.) cc-nstat. In hoc quoque usu nos tantulum innovavimus (vel potius ante nos
Masius in textu Josuae Graeco-hexaplari edendo), ut cuneoli notam, quasi manifestiorem et
confusioni minus obnoxiam, etiam in Graecis nostris adoptaremus. 23
III. De Lemnisco et
Uypolemniseo.
In Hexaplis pingendis obeli (— ), lemnisci (-f-)
et hypolemnisci (-r) significationem unam
*
21
Bugati in Praef. ad Daniel. pp. v, vi. Cf. Hex. quo novara Hexaplorum editionem inchoavi-
libro Jobi, a
nostra ad Exod. xxxv. 12. xxxviii. 31. n Aliam cuneoli metobelum in fine pericopae, tum cum in lectione
mus,
picturam exhibet Auctor Epistolae Harethi versioni prae- nostra nil ultra subsequeretur, consulto omisimus; quod
" Porro unam
missae, p. 20: notam communem omnibus, nunc factum nollemus. E-g. Cap. i. 16: 5S'A. «Vrdr (po-
in quibus aliqua fuit discrepantia, sive obelo, id est, sim- tius •)£ 'A. iicro- <). Cap. ii. 1 : O'. 5S 'A. 6. jropaorjjo-ai ivav-
plici linea, sive hypolemnisco, id est, linea puiicto sitp- rlov tov mpiov (iwplov-i). Cap. ii.
13: O'. •X-*al rn-ra vvin-as
posita, sive lemnisco, id est, linea duobus punctis insignita, (yvKras 4). Sic Cap. xv. 26, 27: 5S 6. tv ird^n r7n t£>v —
notanda, qua clauderetur adscripta differentia sive nomi- prjpiav (potius prjpiavi; sed recte ad v. 26: 5SO. «V »rdx«
nis, sive verbi, sive sententiae, adhibuit, quam completo- virrov dorrlios avrov (non atroC ^), quia Theodotionis lectio
riam nominavit, hujusmodi figura descriptam "3." M In ulterius procedit.
TOM. I. t
lviii PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
eandemque fuisse, eam scilicet quae obelo soli vulgo tribuitur, ex usu tum librorum Graecorum
hexaplarium tum versionis Syro-hexaplaris in praecedenti argumentatione demonstravimus.
Sed hic contra assurgit Epiphanius, qui de ab Origene, Hieronymo et ceteris non obeli vi
concinnaverint. Ubicunque igitur (quod rarius accidere affirmat) in opere eorum lectionem
discrepantem (non quidem Hebraeo plus habentem, neque lectionibus sui similibus appositam)
lemnisco vel hypolemnisco praenotatam inveneris, noveris a duobus interpretum paribus in
priore casu, in posteriore autem ab uno tantum pari, juxta punctorum numerum, lectionem
istam profectam esse. 24 Exempli causa: quando legeris in Psal. lxx. 15 : rb a-TOfia fiov dvayye\el
evwmov avTov, praemissa lectione idem sonante, Kal evTifiov to ovofia avrov kv 6<p8a\fiols ai/Tov,
lemnisco vel hypolemnisco alterutri appicto monearis, versionem istam non nisi in duobus vel
uno parium XXXVI reperiri. Alio loco, de eadem re disserens, Epiphanius iterum affirmat,
versiones de quibus hic agitur non dissimiles esse, sed similes et idem sonantes, <*>? dv einoi tls
2B
dvTt tov e\d\rjaev, e<p8ey£aTO, r) dvrl tov r)\6ev, e\rj\v8e. In eandem sententiam Auctor Epistolae
"
versioni Harethi praepositae, quem ab Epiphanio sua hausisse vix dubium esse potest, Quod
"
si quid," ait, apud duo interpretum paria reperiatur, in quo a ceteris eorum paribus diversi
abeant, ita ut ceteris aliquid addidisse videantur ipsi, hoc etiam libri textui insertum linea
duobus punctis infra scilicet et supra insignita notavit, ad banc formam -r, quod signum
Graeco nomine \r)fiviaKov appellavit. Atque ubicunque reperitur hujusmodi lemniscus hterae
aut verbo aut nomini aut sententiae appositus, hinc voluit indicium sumeres reperiri illud
apud duo interpretum paria, non autem occurrere vel in textu Hebraico, vel in ceteris inter-
pretibus Neque tamen putet aliquis, cum audierit mentionem factam verbi, vel quod ab
. . .
* :•
24
Epiphan. De Mens. et Pond. 8 (Opp. T. II, p. 165): ripas «oWowTai j Syrus vero locutionis sensum ex oppo-
At6 kcu tovto to tov o^)uciov o"xriim rois 6eiois "Koyois Trapidero sitione alterius clausulae, ovbi npoo-TfSeiiiivTjv k. t. i.,
conje-
[corrige e Syro Trapidfvro], tv otc oiravims irov cvpois iv' ttj cisse videtur, libere vertens, sed non quae diminuta (s.
Tutv o0' ippr/vela dtatpavovaav \i£iv, ov ur)v napa ovcrav, olhi detracta) sit, consentiente Lagardio (in Epiphanii Opp.
irpoo-T(8npivriv rais o/iotats avTrj \i£(cn, yvoir/s oVt imb pias £u yf}r T. IV, P. I, p. vii ed. Dindorf ), qui in Graecis participium
r)
bvo avrrj r)pur)vev8r) r) \i£is, bia Ta TrapaKciueva dvo KcvrrjpaTa. aliquod cum ovrrav conjunctum,oppositumque proximo irpacr-
In loco obscuro Epiphanii versionem Syram in Museo Tedauivriv requirit. Sed locutio n-apa clvai, bis in eodem
Britannico (Addit. MSS. 17,148, fol. 51 r.) exstautem adii- contextu obvia, explicanda potius quam sollicitanda vide-
mus, quae sic habet: J^»oojw» Jy.nrmf JjoiXo J»ot^>^-so tur. Vide igitur num praepositio irapa hic adverbialiter
fc>_»JLX»» vls--5|» ^^->» .o_so_oo Jl>_o»X<' JLao "^-S». |jot posita sit (qui usus in praepositione Trpor notissimus est)
Jl» J-s\:o ^->»Lo mA» >>--^-ot; J.aj>,cl-_l=> : ...a-vL
? -=> P ro eo quod praeter Hebraeum sit, juxta dictum Origenis
.ODM J1<«S, |a»«wi JJo ofc»_N-( I»r*? tr"! °-^> • Jv^* (Opp- T. I, p. 13): iv bi toIs r)ueripois avnypdcpois irepicrcrcv-
uno pari vel duobus interpretum paribus adhibitum, aliquam bic subesse contrarietatem . . .
quia quod ad sensum et veram intentionem conveniunt eorum serinones, licet accidorit ali-
*
quando discrepantia in verbis, et repetitio et contractio."
Nunc quid de hac Epiphanii expositione statuendum sit non dimcile est decernere.
Primum cum e penitus exploso de origine versionis LXXviralis commento tota pendeat, ob
hanc solam causam in gravissimam falsi suspicionem venit. Deinde prorsus incredibile est,
vel unum interpretem, ne dicamus duos aut plures, versioni competenti, rb arbfia pov dvayytXu
r^v SiKaioa-wrjv aov, aliam idem sonantem subjecisse, dvayytXu tcls SiKaioavvas aov ;
quamvis eoa
tumm harum versionum pro altera sufficere potuisse non infitias ibimus. Praeterea, ut Masius
i7
paris unius, an vero plurium ea verba fuerint \ Postremo tahs lemnisci et bypolemnisci
librorum hexaplarium universali repugnat, in quibus utramque figuram -r
significatio usui
et — quocunque nomine gaudeat, obeli vicem gerere certo certius est. Cum vero exempla ab
,
Epiphanio citata ejusmodi sint, quae variarum lectionum nomine vulgo appellantur, quidni
statuamus Epiphanii opinionem inde derivatam esse, quod iu quodam Psalmorum exemplari
margine autem
in textu scriptum invenerit rb aro/ia fiov dvayytXtl -~ SiKaioavvnv aov in
: rfjv ; :
-r ras SiKaioavvas aov ; hanc autem notationem, quae in libris existentibus, sive scriptis sive
16 27
White (Rev. Joseph), Letter etc. pp. 1 8, 19. Masii assecutus, possum et hoc asserere Ubi lemniscum repe-
28
Josuae Imp. Ilistoria, p. 124. Isidori Orig. I, 20 rias, notari varias aliorum interpretationea, verbis quidem
(apud Hodium De Bibliorwm, Textibw, p. 605). In ean- ipsis discrepantes, sed reipsa similes;
ubi denique hypo-
dem sententiam Curterius in Praefatione ad Procopium in w Masii
lemniscum, et verbis et sensu inter se differentes."
"
Jesaiam: Si quid ego sum post longam meditationem Josuae Hist. p. 123.
lx PROLEGOMENA IN HEXAPLA OKIGENIS.
plures Syro nostro ad manum fuerit) comparens. In quo tentamine praeter alias difficultates
haec in primis observanda est, quod ad libros Graecos hodie exstantes, non ad eos quibus usus
sit
Origenes, notatio per lemniscum facta exigatur. Certe ad Psal. lxx. 15. lxxi. 14 lectiones
t&s SiKaioo-wa? avrov et ev 6<f>da\/j.oi$ aiiTov, ab Epipbanio in specimina usus lemnisci allegatae,
ne in uno quidem librorum nostrorum reperiuntur. 30
plaribus praeter asteriscum et varias obeli picturas nulla ejusdem generis distinctio appareat ;
cum denique harum notarum probabilem usum nemo adhuc designaverit restat conclusio ;
inevitabilis, sub his nominibus non nisi usitatas quasdam obeli formas indicari, eas videlicet
aestimatione facta, magnus Criticus sine ulla notatione in Hexapla sua recondidit, cujus
generis unum exemplum sufficiat. In loco Jerem. xv. 10: Non feneravi, neque feneraverunt
mihi, in LXX olim legebatur (ut hodie in libris omnibus tum scriptis tum editis) : otire <l><f>e-
\t)o-a, ovt€ d><pe\rj<rev fie oiSeis ; pro quo Origenes in Commentariis ad locum legit enarratque :
TeS<ra>v
pro Tr]p<ra>v (Exod. vi. 16. Num. iii. 17) non modo carpsit Noster in Commentariis in
30
Middeldorpfii in obelis pingendis perversitatem (de Manoscritti delle Versioni SiriacJie del V. T. p. 21.
31 S2
qua nos in Monito ad Proverbia, p. 310) merito con-
cf. Vid. supra p. xlvii. Origen. Opp. T. II, p. 483.
33
questus est Ebrdam. Quod vero affirmat (ex auctoritate Origen. Opp. T. III, p. 225. Etiam Syrus noster a><f>(-
J.D. MichaeKs in Neue Orient. Bibl. VI, p. 192) etiam Xijo-a, non i><ptCKr)<ra, vertit, unde haud improbabiliter con-
Bugatum in Daniele edendo signa critica negligentius jecerit aliquis, Origenem falsam scripturam in Hexaplis
tractasse, id diserte negat A. Ceriani in Le Edizioni e i reliquisse, postea vero, fortasse in Tetraplis, correxisse.
PROLECOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. Lxi
34
Joannem, sed in editione sua hexaplari, conteetificantibus Codice Sarraviano et vernione
Syro-hexaplari, oorrexit.
2. Ab archetypi sui ordine LXX interpretes non raro deflexisse, tum in singulis oatboj
aine causa transponendis, tum in integris pericopis cum magno narrationis detrimento de locu
suo movendis, res nota est ; quibus corruptionibus remedium afferre operis Origeniani innti-
tutum omnino postulavit. Quod ad trajectiones verbales attinet, Hebraeorum ordinem teoita
revocare nil prohibebat. Sic Num. x. 28: O'. Kat i^fjpav ai>v Swd/jtet avrS>v; Hexapla autetn :
\idots, ovs ovk t]itio-t(o ai> koX ol naTipts o~ov ; Origenes vero juxta Hebraeum : ot>s ovk r)iriarco av
Kal ol TraTtpts aov, £v\ots Kal Xidots. Haec levia ; majoris momenti est locus Gen. xxxv. 16, 21,
22, ubi LXX confuse ediderunt: (16) dndpas Se 'laKco/3 «k Bat6f)\, (21) tn^t tt)v o-kt)vt)v avrov
intKtiva tov irvpyov TaSep. (16) iyivtTO Se f\v'tKa f)yytaev eis Xaf2pa6a tov i\6etv tis tt)v 'K<ppa6a,
ereKe 'Paxy\ Kat iSvaTOKrjaev iv tS> TOKerS, (deinde VV. 17-20, ut in Hebraeo). (22) iyivtTO Si
r)vi<a KaTwKTjo-ev k. t. i. ; Hexapla autem, ad Hebraeam veritatem conformata, sic habent :
pretum est, plaudentibus quotquot sint Bibliorum studentibus reposuit. Restat Proverbiomm
liber, qui in posteriore ejus parte ordinem valde perturbatum prae se fert, quique manum
restauratricem in quod miretur aliquis, Origenes a
primis postulare videtur. Hic vero,
methodo quam in ceteris Bibliis prosecutus est recessit, et Seniorum vestigiis insistere maluit,
notis tantum, quales supra declaravimus, 35 discessionem ab Hebraea veritate indicans. Causa
hujus exceptionis nobis non est in promptu, nisi forte in opere ethico, in quo singulis fore
versiculis singulae yvSftai concludantur, seriem sententiarum curiose servare non tanti momenti
esse videretur.
In mutationibus quas recensuimus notarum Origenianarum vix ullus locus e?se potest.
3.
Nunc quibus legibus obelum et asteriscum ad usus editionis suae accommodaverit Noster,
breviter Itaque voculas in quaque clausula supervacaneas, inque Hebraeo defi-
exponendum.
cientes, obelus reprobat, vel (ut Critici aiunt) jugulat. ExempH gratia: Deut. ix. 26 in
Hebraeo est tantum nj?jn "P2 quod LXX, genio nimis indulgentes, in hunc modum ampli-
,
ficaverunt: «V Trj iaxyi crov ttj p.eyd\r), Kat iv Trj \etpi crov tt) KpaTata, Kat iv tS>
iSpa-^iovi crov tco
vyjfr]\c2. Haec obelorum opportunitas, quorum ope locus sic pingitur —ivTfj ia-xyi aov ttj
est :
*
34 * Vid. supra p.
Origen. Opp. T. IV, p. 141. liv.
lxii PEOLEGOMENA IN HEXAPLA OEIGENIS.
vero Origeni in tali recensione omnes vel minimi momenti voculas in Hebraeo non exstantes
obelo confodere propositum fuerit, ambigi potest. Hieronymus quidem in versione Psalmorum
hexaplari hac lege se obstrinxit ; utrum vero proprio instinctu, an ex antecessoris sui prava
imitatione ex uno atque altero exemplo clarius apparebit. Itaque Psal. i.
4 vix crediderimus
Origenem pinxisse xal eorai cbs -f- rb 4 gv\ov rd «< etiamsi ediderit
: -f- TrecpvTevfikvov, Hieronymus :
ye\daeraL -r-avrovs, Kal4 6 Kvpios kKfivKTrjpLei avTOvs. Ne longiores fiamus, Psal. cxvii. 27 Hiero-
nymus pingit : Constituite -f- diem : solennem, scilicet quia in Hebraeo est tantummodo 3n
sed quid tunc fiet de Graeco ovoTfjoaode eoprfjv \ Tale est, in re bona nimius esse. 38 Etiam
Masius, ut in Monito ad Josuam observavimus, arbitrio suo potius quam Syri interpretis
auctoritate fretus, tot copulis, perspicuitatis causa a Senioribus assumptis, notam reproba-
tionis inussit. Transeamus ad majoris offensionis interpolationes, eas scdicet in quibus
interpres male sedulus in annotatoris, est ubi in auctoris principalis partes delapsus est.
Non moramur supplementum valde notabile Gen. iv. 8 : koX eiire Kdiv wpbs "A(3e\ tov d8e\<pbv
ai/Tov-
-f- 8ie\6<op:ev els
quia, quamvis to neSiov 4 ;
in Hebraeo et tribus interpretibus desideratur,
ad sensum paene necessarium videtur. Sed in loco Jos. vi. 26 post devotionem hominis qui
Jerichunta reaedificaturus sit, kv tS> ttpcototokco avrov 6efie\icooeL avrf)v, Kal kv tS>
eAay/o-ra) avrov
kTTio-TrjcreL rds irv\as avrfjs, LXX de suo interseruerunt : -f-/cat ovtcos kiroirjaev '0(dv 6 kK Bai6fj\-
— kv tS> Afiipcbv tS> TTpaiTOTOKCp k6efie\icoaev avrfjv, Kal kv rS>
k\ayioTcp 8iaaco6evTL krreoTTjae ras irv\as
-ravTTjs^. Aeque, immo magis culpandus est insulsus Jobi ii.
9 interpolator, qui pro amaro
uxoris ejus dicterio: Adhuc tu retines integritatem tuam? Exsecrare Deum et morere, pro-
lixam querimoniam, et Graeculum otiosum magis quam scriptorem 6e6irvevoTov referentem, ori
eri
ejus immiserit: rivos KaprepfjoeLs, -f-Aeycw lSoi>
Mexpi dvafievco \p6vov ftiKpbv vpoaSe^oftevos
-f- ttjv k\triSa rfjs ocoTrjpias fiov ;
ISoii ydp frrpdvLOTai
crov rb fivrjfioavvov drrb rfjs yfjs, vlol Kal 6vyarepes,
-f- kfifjs Koi\ias cbSives Kal ttovol, ovs eis rb Kevbv kKoiriaaa fxerd fioyficov ov Te avrbs kv aanpia oKco\fj-
— kcov Kadrjcrai SiavvKTepevcov atdpios, Kayco rr\avcofievr] Kal \drpLS tottov kK tottov Kal oUiav e^ oiKias,
— 7TpooSexop.evr) rbv t)\lov nore Svoerai, iva dvaTravocofiai tcov fio^dcov fiov Kal tcov oSvvcbv a'i fie vvv
-f- avvk-^ovoLv
4- d\\d eiirov tl prjfia eis KvpLov,Kal Te\evTa. Ejusdem farraginis, et fortasse non ahus
auctoris est pannus de ape,
quem 6-8 quasi in aemulationem Salomonis, pigrum
post Prov. vi.
ad formicam abire jubentis, interpres ejus Graecus oraculis divinis assuere non dubitavit :
Kal fid6e cbs kpydris kori, re kpyacriav cbs oefivf)v rroLeiTai, r)s tovs
-f- f) TTopev6r}TL rrpbs rf)v fie\iaaav, T-fjv
Eestat asteriscus, cujus ope praetermissiones tS>v O' etiam minutissimas (quales sunt
4.
Kard yevos -^- avrov 4, >j< rraaav 4 rf)v yfjv, •% rf)v 4 rraaav rf)v yfjv, oiiv 4 tov \abv,
-^ vibs 4 ^
...
__ .;.
36
E contrario exemplar Psalmorum Syro-hexaplare par- 1
Myratt r<a icupia, vloi BeoZ ^, iveyKmt to Kvpiw vlois Kpi5>v.
cius quam par erat obelizari certissimum est. E.g. obelus Etiam Psal. xiii. 3 insignis interpolatio e Roni. iii. 13-18,
desideratur in sequentibus Psal. i. 4 ol>x ovtvs 6 ao-efir)s,
: :
rdcpos avtaypivos
— twv ocpduXpav avriov, in hoc exemplari
-r-oix ovrms 4. Psal. ii. II: i£ oSou -i-SiKaias 4. (
Psal. sine nota adtTrjo-eas legitur.
xxi. 2 : -7- irp6cr\es /xoi "^, ivari iyKarekmis lit ; Psal. XXVlli. I :
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. Ixiii
oySoTJKoura «7w, etc.) e reliquis interpretibus (praecipue Aquila, qui in tulibus ceteris curioxior
est)Origenes reparandas suscepit. Deinde lacunas ita dictas, quae passim in hac versione
quavis de causa legentes remorari solent, sive paucormn arix<ov (ut passim in libro Jobi tMHtf,
duo, tres, usque ad tredecim Theodotione assumpti asteriscis notantur),
arixovs, quasi e
integrarum pericoparum (e.g. i Reg. xvii. 12-31, xvii. 55 xviii. 5, Jerem. x. 6-13, xvii. 1-4, —
xxix. 14, 16-20, xxxiii. 14-26, xxxix. 4-13, lii. 27-30) non raro ex Aquila (ut 3 Reg. ix. 15-25,
xxii. 47-50) sed longe frequentius ex Theodotione, cujus stylus ad LXXviralem proximc
accedit, non sine magno lectoris studiosi commodo Hexapla sartas tectas praestiterunt.
5. Sed praeter excessus et defectus, qui promptiorem sanationem admittunt, supersunt
pravae interpretationes, quae non minorem, immo fortasse majorem moram et impedimentum
legentibus afferunt. Etiam huic incommodo per obeli et asterisci conjunctum usum Origenes
aliquatenus remedium adhibere conatus est. Simplicissimi generis exempla sunt Jerem. :
XdKKov < Exod. xxxiii. 4: Et luxerunt, et non induerunt unusquisque ornamenta sua nbi.
LXX ad sensum non sed paulo concisius (6 Xabs) KarenkvBr^atv iv ntvOiKols quae sic ex
uiale, :
;
alio interprete in Hexaplis extensa sunt: KaTtnivOriatv +iv rrtvdiKois 4, Kal ovk i0T)Ktv dvi)p %
Koo-ftov avTov iir' a&Tov 4. Jos. ii. 19, 20: si manus fuerit in eum. Et si nuncies (verbum hoc
n06trum). LXX contra sensum : iav Si tis r),uas dSiKrjar), rj
Kal diroKaXvtyr) (rois Xoyovs r)fid>v
r)
Kal 4 dnoKaXv-tyr) k. t. i. ;
unde x P d\jrT)Tai avrov. idv
extricari potest versio satis fidelis : idv ei
St dwoKaXv-fr) k.t.L Alia ejusdem generis exempla sunt Gen. xlvii 5,6. Exod. xi. 3. xl. 7, 8.
Num. xxx. 9. Jos. v. 4, 5. 3 Reg. xvii. 22, 23. Jerem. xv. 1. Non tamen dissimulandum est,
hanc restitutionis methodum per se impeditam esse, tum paucis tantum ex innumeris
tum
locis ab Auctore adhibitam fuisse. Sic in illustri Jesaiae vaticinio, ubi pro Hebraeis, Admi-
cujus in Hebraeo nec vola nec vestigium, obelo reprobaret. hoc libro, quo Et sic centies in
37
nullus in Bibliis Graecis interpretem minus habilem nactus est. Sed in talibus tricis lucu-
lentissime apparet totius operis hexaplaris utilitas, per quod consultum fuit, ut versio Graeca
vulgaris tum ad Hebraeam veritatem, tum ad ceterorum interpretum editiones nullo negotio
exigeretur. Speciminis loco, hunc ipsum locum, prout in opere Origeniano exstabat, omissa
tantum pagina Hebraeo-Graeca, hic subjicimus.
ide> Kai ckuXcctcv ovopa airov Kai KkrjdqcrcTat rb ovoua avroii Kat (taX«iTai t6 ovofia avrov
ihpn |
QavuaaTws
jw vbs> 6avpacrrbs crvpj3ov\os napaSo^ao-ubs f}ov\cvTiKos ucydXtjs ffovXrjs |9ot'Xfva»>
^ '
tcr\vpbs dvvarbs
-r- ityycXos
lcrxvpbs hvvarbs a£a> yap tcr^vpbs ovvdcrTT)s
cnt Tovs tkpxovras
narrjp crt irarrjp atoivos clprjvrjv tTOTTlp
17
Obiter notandum est, in Hexaplis nostris ad Jesai. fortasse Luciani, non ad eam quae Hesaplorum est. per-
ix. 5, verba -X- Bavpatjrbs
— alavos ^ ad aliam recensionem, tinere.
lxiv PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
simum est. Sed in hac versione propius inspicienda, scrupulum movet usus tertiae obeli picturae, in
quo nescio quid peculiaris inesse videtur. Est linea paulo fortius inflexa, punctis destituta, sic : co .
In ea operis parte quae ad hunc diem superstes est, septuagies et nonies, si recte computavimus ;
in uno
autem Proverbiorum libro tricies et quinquies reperitur. Illud cum obelo commune habet, quod lectio,
cui praeponatur, ab Hebraeo semper absit. Quae autem de usu ejus peculiari observavimus, haec
fere sunt.
Praemittitur verbis e versione Syra simplici in hexaplarem assumptis. E.g. Jud. 22 ^ao co
1. v. :
V Jfcooc*-». Locus est valde intricatus, sed verba d>[$e\tcrfieva de Peschito huc accessisse non est quod
(JlojtSa*^) Graeco
in nullo inventa sed
libro
sunt, a Syro nostro de Syro seniore assumpta sunt.
Num. xxvi. 4: in Hebraeo et LXX tacetur aliquid, quod in Peschito sic suppletur L»ooo v cui' Luoo, :
et numeravit eos Moyses ; quo, ut videtur, auctore, repugnantibus libris Graecis, Syrus noster infert :
Co dptOfirjcraTe avTovs 4.
2. Introducit pericopam ex alio S. Scripturae libro derivatum. Sic Hos. xiv. 3 post verba, Kal
dvTanoScoaofiev Kapnbv ^etXecov f]ficov, Syrus noster apponit : co k al evTpvcpr\o~ei ev dya6oTs rj KapSia
vficov 4. Haec, quae ad Jesai. lv. 2 pertinent, non leguntur in Ed. Rom., sed habentur cum quadam
varietate in Codd. 49, 62, 86, aliis. Prov. xxvii. 16 :
fiopeas crKXrjpbs dvefios, ovofiaTi 8e eniSegws KaXeiTat.
tr> fiopeas dvefios eKKaBaipei vecprf 4. Posterior clausula non legitur nisi in Codd. 23, 254, et e Cap.
xxv. 23 huc migravit. Prov. xvi. 1 : co ocrco fieyas crv, Taneivov creavTov, KCU evavTi 6eov evprjcrets xdpiv 4.
Lecus est Sirac. iii. 18, et legitur in Codd. 23, 103, 106, aliis, non in Ed. Rom. (Diversa est ratio
locorum Jos. vi. 26 : -i-Kal ovtcos enoiifo-ev K.T.e., et Prov. xxvi. 1 1 : —eo-nv alo-xvvr)
— xdpis4; ubi
verba insititia e 3 Reg. xvi. 34 et Sirac. iv. 21 desumpta sunt, sed leguntur in Ed. Rom. et libris
omnibus.)
3. Praeponitur alteri ex duabus ejusdem Hebraei versionibus. Sic Prov. ix. 7 in Hebraeo est : Et
qui arguit impium, macula ejus (maculam sibi parat) ;
in Syro-hex. autem :
e\ey\oov Se tov do-e(3rj ficofirf-
aeTai eavTov. co 01
ydp eXey^oi rsS daefSei ficoXcones avTco 4. Posterior clausula non est in Ed. Rom.,
sed exstat in Ald., Codd. 23, 68, aliis, cum scholio : Ovtos 6 crTiyos ov KeiTai ovre ev tois XoinoTs ovTe
irapa toTs O'. Prov. xi. 26 (pro Hebraeo : Qui prohibet /rumentum, maledicit ei
populus) : co 6 ovvdycev
o-Ttov, inoXeiiroiTO ai/Tov toTs e6veo-i 4. 6 o-vvi)(cov ctTtov SrjfxoKaTdpaTos. Sic Syro-hex., et sine obelo
Codd. 23, 161, 252; in Ed. Rom. prior tantum clausula, 6 crvve)(cov (sic) edvecri, legitur. Prov. xxx. 15 —
(pro Hebraeo Tria sunt quae non satiantur)
: Kal ai TpeTs avrai ovk dvenifnrXao-av avrffv. co Tpia Si.
:
priore in textu habet Cod. 23. Prov. xxxi. 29 : noXXai Ovydrtpts inoirjcrav Svvaptv ( /^H MZ?y ), vj iroXAeu
Sk tKTTJo-avTo nXovrov ^, ubi duplex versio, sed inversa, ctiam in Ed. Rom. habctur. In Jud. i. 20
versio to>v O' est : Kal iKXripovffirtatv tKtWtv Tas rptis n6Xus tS>v viai>v 'Kvdx (pW*? M? "^^T^nM),
quam imitatus cst Syrus noster, subjungens tamen : c/3 Kal i{;fjpav tKtWtv tovs Tptis vlovs 'EvdK^, ut
sine obelo Ald., Codd. III, XI, 15, 16, 18, alii, et Vet. Lat. In Jud. iii.
24 post lcctionem Ed. Rom.,
Kal airbs i£r)X0e Kal oi naiSts ai/Tov infjXOov Kal ttSov, Kat iSoii al Ovpat tov
iatpr\va>fi.ivai, quae imtpcpov
Hebraeum accurate Syrus noster (ut sine obelo Codd. 54, 59, 75) aliam versioncm paraphrasi
reddit,
similem addit : co koX dnoTivagdfitvos AcoS i£f}X0tv Kal inoptvtTO- Kal oi naiSts 'KyXcop. tianoptvOivTts
textu tcov O' primigenio constituendo praerogativam consecutus est) leguntur, sed tantum in paucioribus
libris, plerumque iis qui ejusdem recensionis sive familiae sunt. Exempli causa : in libro Judicum
novem lectiones obelo inflexo insignitas notavimus, quae omnes a textu recepto (qui dicitur) exulant, et
ad eandem recensionem pertinent, eam videlicet quae continetur in Codd. 44, 54, 59, 75, cet.
1
In poste-
riore libri parte haec obeli figura otiatur, ut tamen pro ea in locis similibus scriba nescio qua inconstantia
2
asteriscum pinxerit. Porro in hoc libro feliciter contigit, ut in septem horum locorum textus Syro-
hexap!aris cum exemplari Sarraviano conferri possit; in quibus omnibus verba a S.yro nostro sive obelo
inflexo sive asterisco praenotata in libro Graeco vere hexaplari non leguntur. 3 Transeamus ad Proverbia,
in quo libro, utjam monuimus, octoginta plus minus hujus notationis exemplorum paene dimidia pars
includitur. Ex his triginta quinque circa viginti in Ed. Rom. non habentur, e quibus quatuor majoris
momenti nunc proferemus. Prov. xix. 9 : co iKKaiti Si KaKiav noXirris 4. Praeter Syrum nostrum
clausula non nisi in Codd. 23, 106 legitur. Prov. xx. 11 : co Kal oi notovvrts airra iv airrois avfino-
vKti -l. Sic (cum oCroy pro airrbs) idem par librorum. Postremo in fine Cap. xxxi post verba, Kal
aivtiaOco iv nvXats 6 dvf)p aiiTfjs, haec, mantissae loco, leguntur in Syro-hex., et sine obelo in Codd. 23,
106, 253, 254 : co 8ti 6S01 dvSpbs npb npocrd>nov aiiTov noptvaovrat, Kal KaTopOcoaovatv aiiTcp
rbv aicova
T$>v aicovcov 4.
altero, ubi alteram harum notarum altera nullo intervallo excipiat. Sic in Gen. xxxix. 17 Syrus legit et
pingit : -j- xal ttni ftoc Koijj.rjOrjcrop.ai fitTa aov •i- -Jr (sic) Kal iftorjcra cpcovfj fitydXr) 4. Hic utraque
clausula in Hebraeo vacat, sed prior in Ed. Rom. et libris Graecis omnibus legitu^ ; posterior non nisi
apud Syrum nostrum et imitatorem ejus Arabicum reperitur, ideoque obelo non vulgari, sed (ut ita
dicamus) truculentiori jugulatur. Alio loco Jud. xvi. 14 idem pingit Kal iStdaaro Toiis ima fSoarpv- :
—
%ovs Trjs KtcpaXfjs airrov ptTct tt)s iKTacrecos, Kal KaTtKpovatv iv Tots nacrcrdXois tis rbv Toi^ov 4, co Kal
1
Vid. Hex. ad Jud. i. 20. iii. 24. v. 6. vi. 2, 11. xi. 17, tua 17 btvripa {vyH tSiv O' Ktip.tra, oi /u)r «V t» 'EftpaUu.
quae in He-
2
24. xiv. 1. xvi. 14. Vid. Hex. ad Jud. xv. 18. xvi. 21. Etiam in lectionibus interpretis Samaritani,
riscipro obelo vel lenmisco probari potest e scholio in asteriscum et fonnam obeli peculiarem (-4-c) fluctuat.
3
Hex. ad 1 Reg. xv. 42 TuCra piX pt roO, ko\ KaTaKXripovrat, iv
: Loca sunt Cap. xv. 18. xvi. 14, 21. xviii. 2, 12. xx. 21.
liovji
Ktirat rfi iKhoati OfodoTtaivus, 816 r)aTipto~rat avra, u>s iv XXI. II.
TOM. I. A
lxvi PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
vcpaved. Haec omnia desiderantur in Hebraeo; sed priora, Kai eSidcraTO — eis tov toT\ov, praeter
Codd. 54, 59, 75, cet. leguntur etiam in Comp., Codd. III, 15, 18, 19, aliis; posteriora autem, Kal vcpavev,
in Codd. 54, 59, 75, cet. solis. Supersunt duo Proverbiorum loca, quae novi aliquid prae se ferunt.
Prov. xvii. 21 pro Hebraeo, et non laetabitur pater Syrus noster venditat oiiK evcppaiveTai iraTrjp
stulti, :
vlco
* vibs Se (ppovLjxos evcfSpaivei prjTepa avTov <4, ut sine notis Ed. Rom. et libri omnes.
ecf> dnaiSevTcp-
Hic, si
conjecturae locus sit, obelus fortasse innuit, verba ex alio S. Scripturae loco assumpta esse (ut
revera similis sententia legitur Prov. x. 1. xv. 21) ; asteriscus autem, rectius illic quam hic legi. Alter
locus est Prov. xxii. 14, qui in codice sic habet : ^eicriv 6S0I 6p6al \ ^-iropevecrOaL dvSpl, \
%6 Se dcref3r)s
sed posterior sub — habetur in Ed. Rom. et libris omnibus ; prior autem sub % non nisi in pari codicum
23, 254. Hoc discrimen per diversitatem obelorum indicari vix dubium esse potest ;
sed quanam de
causa scriba notam duplicem % pro simplici co pinxerit, non facile est divinare.
Haec ad quaestionem obscuram vel tantulum illustrandam donec verisimiliora afferantur sufficiant.
tiam, partim quia usus hujus obeli formae Syro-hexaplaris ex usu librorum Graecorum hexaplarium non
4
nisi in paucis libri Judicum locis, quos supra indicavimus, sive confirmari sive labefactari potest. In his
autem omnibus, ut jam monuimus, Codex Sarravianus verba a Syro nostro signo co praenotata non
cujusvis formae obelo confodit, sed prorsus omittit. Idem dictum sit de loco Jos. xii. i,ubi Syrus pingit :
co Mcovcrrjs Kai •< ol vlol 'lapafjX, ut sine obelo legunt Ald., Codd. III, VII, XI, alii, repugnantibus
Codd. II, IV, aliis, in quibus juxta Hebraeum verba Mwvcrfjs Kal non habentur. Quae cum ita sint,
" Hic
nescimus an huc pertineat scholium quod in margine exemplaris Syro-hexaplaris passim legitur :
5
obelus (|jm(^ s- joo non positus
nmAi/) erat in Hexaplis." Ubi per obelum non meram obeli
figuram, quasi in Hexaplis eadem verba sine obelo posita essent, sed ipsam lectionem obelo praenotatam
significari quovis pignore contendemus. Probationes sunt : 1. Ad Mich. v. 4 : Kal crTrjcreTaL,
— Kai
otyeTai •l, Kal iroifiaveT — to noifiviov avTov «4, ubi Syrus monet :
"
Hi obeli non positi erant in Hexaplis,"
Cod. Jes. scholium affert : Ta co/3e\icrp.eva els tovs Svo tottovs ov KeTvrai ev tco e^acrehiScp. 2. Ad Joel. i.
14 :
trpbs KvpLov
— eKTevcos 4, Syro-hex. in marg. notat : 0. opoicos tov 6fie\icrKov eiirev cos ol O', ubi 6 6/3e\i-
"
interrogans Sed quinam sunt illi Hebraei ?
:
Nequis nos ableget ad textum Hebraeum et Hebraeo-
graecum operis Origeniani nam quis in iis obelum quaerat % Sagacioribus committo hanc notam, mihi
;
plane obscuram." Immo sole ipso clariorem, modo per obelum verba obelo confossa intelligas. 4. Locutio
Xcopts dcrTepio-Kcov pro sine versiculis qui asterisco notantur reperitur in scholio quod est in Cod. 161 ad
(1600) x wP^
finem libri Jobi perd Se tcov
:
'Icofi, crTiypL jcv^ dcrTepicrKcov dcnepicrKcov fia (2200).
5. Auctor Scholiorum in Proverbia a Tischendorfio editorum ait : "Ocrois 01 6/3e\ol irpocrKeLVTai prjToTs,
* •*.
4
Vid. notam praecedentem. 6 " Ta
Vid. Hex. ad Joel. tantum (Amos vi. 10) reperitur altera formula: a>£«-
ovtoi (sc. oi <5/3eAo<) ovk (Kfii/TO k. t. i. Kal oo-ois ol dortpio-Koi wpoaKtlVTdl /Jj/TOtf, o&to» (sc. o/ dortptVKOl)
cationem dicti scholii declarandam satis superque suppetunt ; quod tamen ne ad praesentcm disputationem
indubitanter trahamus obstat, quod in locis, ad quae scholium pertinet, obelus vulgaris formae, — vel -r,
Versionis Syro-hexaplaris (quae est versio Syriaca quintae columnae Hexaplorum, qualis in Codice
Sarraviano et aliis repraesentatur) prima notitia Masio debetur, cujus codex (qui post obitum ejus casu
deplorabili e conspectu hominum penitus evanuit) continebat Josuam, Judices, Regum quatuor hbros,
Paralipomena, Esdram, Estheram, Judith, Tobiam, et Deuteronomii bonam partem. 1 Ineuntc saeculo
XVII venit in Bibliothecam Ambrosianam e monasterio S. Mariae Deiparae in deserto Sketi celeberrimus
Codex Ambrosianus Syro-hexaplaris (signatus C. 313 Inf.), qui tamen in capsula sua delituisse videtur,
donec inde ab anno 1767 a Jo. Bapt. Branca, Collegii Ambrosiani Bibliothecario, Jac. Jon. Bjornstahlio,
et Jo. Bern. de Rossio tum per descriptionem tum per specimina operis paulatim notior factus, tandem
a Matthia Norbergio Sueco maximam partem exscriptus, in perfectiorem eruditorum hominum cogni-
tionem venit primum per Jeremiae et Ezechielis editionem ab ipso Norbergio emissam Londini
;
Gothorum exeunte anno 1787 deinde per Henrici Middeldorpfii laudabilem diligentiam, qui ceteros
;
libros canonicos in codice inclusos (exceptis Psalmis et Danielis vaticinio) ex apographo Norbergiano
edidit Berolini anno 1835. Jampridem vero cel. Cajetanus Bugati, Collegii Ambrosiani Doctor, librum
Danielis ex ipso codice ediderat Mediolani anno 1788; Psalmorum quoque editicnem impresserat, sed
certis de causis apud se servaverat, donec post obitum ejus anno 1820 publici juris facta est. Ut codicis
nostri historiam absolvamus, libros apocryphos Baruch et Epistolam Jeremiae, una cum Threnis post
Middeldorpfii curas in specimen accuratioris totius operis editionis propositis, edidit A. M. Ceriani, Col-
legii Ambrosiani Doctor, in Monumentorum Sac et Prof. T. I, Fasc. I, Mediolani anno 1861. Idem
•: •:•
6
Vid. supra p. liii. not. 4. 7
Opp. T. IX, p. 1079 ed. idemque totius versionis exeniplare olim pertinuisse non
tannicum e dicto monasterio Sketensi invecta est codicum Syrorum collectio mirifica, quae versioni
nostrae praeter alias minoris momenti particulas contribuit librum Geneseos valde imperfectum, Exodi
integrum, Numerorum fere dimidium, Josuae imperfectum, Judicum Ruth paene integrum, sed notis
et
marginalibus destitutum, Regum III paene integrum. Ex his Judices et Ruth edidit Doctor T. Skat
Rordam Havniae, 1861; Genesim autem et Exodum usque ad Cap. xxxiii. 2 A. M. Ceriani in Mon. Sac.
et Prof. T. II, pp. 1-344; reliqua volumina eundem editorem expectant, exceptis trium interpretum
lectionibus, quas in usum nostri operis ex apographo ejus excerpsimus. Plenior cujusque codicis
descriptio e Monitis ad singulos libros concinnatis petenda est ;
interea ut hujus insignis monumenti
quantum supersit, quantum adhuc desideretur, uno conspectu appareat, tabulam subjungimus ita con-
LlBKI CANONICI. 3
Genesis . . . .
0.313 Regum II . . . 0.000 Proverbia 1.000
Deuteronomium 4 .
0.436 Esdras .... 0.000 Jeremias 1.000
Josua .... 0.885 Nehemias . . . 0.000 Threni . 1.000
2. De auctore et aetate versionis Syro-hexaplaris omnia jam comperta et explorata sunt. Scilicet
" Et ex editione
Gregorius Bar Hebraeus in Prooemio ad Horreum Mysteriorum haec habet :
()k nftv)
Graecorum, id est to>v LXXII, plura in hujus (Peschito) confirmationem attuli autem Aquilae, et
;
illis
e Graeco in
Syriacum transtulit." Hanc autem Pauli Telensis versionem eandem esse cum nostra Syro-
hexaplari evincit (praeter loca ex ea a Bar Hebraeo sub titulo tov "EWtjvos (L*j<x-) allata) subscriptio
2
Ordo librorum in Codice Ambrosiano est Psalmi, Jobus, primum in exemplari photolithographico tum Bibliorum
Proverbia, Ecclesiastes, Canticum, Sapientia Salomonis, tum linguae Syriacae studiosis accessus patet. Praeterea
Ecclesiasticus, XII Prophetae, Jeremias, Baruch, Threni, ad hanc versionem, quantum ex titulis eorum et styli
Epistola Jeremiae, Daniel, Susanna, Bel et Draco, Eze- charactere conjici possit, accensendi sunt libri in Peschito
chiel, Jesaias.
3
E libris apocryphis praeter libellos ad hodie inclusi, Esdras a LXX
primus numeratus, et Tobias
Jeremiam Danielem pertinentes, Codex Ambrosianus
et usque ad Cap. vii. 11,
quorum posteriorem in Masii codice
4
continet Sapientiam Salomonis integram, et Ecclesiasti- deperdito exstitisse probabile est. Vid. Monitum ad
cum cum defectu Cap. li; ad quorum utrumque nunc Deuteron. p. 272.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. Ixix
oret pro <pt\o6ia> Mar Thoma ministro et syncello sancti ct bcati Mar Athanasii patriarchae, qui labo-
ravit et curam habuit, et pro ceteris eorum qui operam dederunt et laboraverunt cum eo, etc." In
aliorum librorum subscriptionibus nomen auctoris siletur, sed eadem urbs Alexandriae, et idem annus
Graecorum 928, qui nobis est A.D. 618, memoratur, exccpto Masii codice, qui annum praecedentera 927
3. Quod ad Pauli stylum attinet, versionem ejus Graeco archetypo adeo serviliter accommodatam
esse, ut sermonis Syriaci proprietas aliquando perierit, negari non potest. E. g/ Dan. iii. 15 Graecum
idiotismum «'
«X €re £toi/j.<os Noster nimis scrupulose reddidit ^.»-».^-0 ^i\ bw/ y/, pro co quod
6
linguae suae usus postulabat, v ok_><'
^.-». ft
v> ./. Voces Graecas communiores per easdem Syriacas
constanter transfert ; e.g. 6v/xbs per Jfc^-a-., nunquam per Jj^o*, opyr) per Jj^^*, nunquam per Jboo—,
Xeyet et ««re per j_o/ et _©/, i\d\ri<Tt per "^&jc, r)\6t et naptyivtTO per )L/, iiroptvdr} et dnf)\0t per
"Vffi V" P er l 0o> »»«t©<V~»/, tyivtro per Joo», etc. In vocabuhs tamen rarioribus vertendis nonnunquam
varietati studuisse videtur; e. ei est »~»« Prov. vii. . 00 > .«. Prov. vi. 5, JiV—^o-i-jo Prov.
g. ^po\os »
21, Jfe>
xxii. 25 ;
KaTaSvais sonat Jj_i Psal. xvi. 14, J_>__-^ Psal. xxxviii. 6, La_oa__ Psal. xlviii. 2, J i Nn .. Psal.
lxxxviii. 48 ; aKv<pos redditur per -»0 nvn Gen. xliv. 2, per )->«--. Exod. xxv. 32, per Jjq^ Jerem. xxxv. 5.
E contrario propter majorem Graecae linguae affluentiam non potuit quin una eademque vox Syriaca
fieri
pluribus Graecis satisfaceret. Itaque Jy> nunc KaKos nunc irovrjpbs sonat; ^a« ponitur pro dvi-
cnpt-tyi, dnio-Tpt\frt t eVeo-rpei/ce, KaTiarpt-^t, {nrio-Tpt-^i etc. ; \\l pro fj\6t et iraptyivtTo ; ^>/ pro
dnfj\6t et iiroptvOt}
•
»_>o/ pro ivtnvpicrt et ivinpnat ; .ek_>/ >>> a pro (rjTtiTt et 6i\tTt (Mal. iii.
1);
j_aj pro 8it£dytTai et e£eXewrerai ut taceamus coo pro e/c et dirb, crvv et /*era, L__v
(Hab. i.
4) ; y-v. pro
" "
summa
pro irpbs et Trapa, etc. Quod vero," ut Ceriani nostri verba nostra faciamus, interpretis laus
est, Paulus, praeter suam, linguam quoque archetypi optime callebat, atque vel in difficillimis locis et
8
rarissimis vocibus summa proprietate, vim vocis quod attinet, reddit ;
immo ipsas ejusdem vocis Graecae
.;. .>
5
Vid. T. Skat Rcirdam Dissertatio de regulis gram- textu Syro-hex. est )-——J-0—0, quasi a <rvvi<rrdtm. Psal.
maticis, quas secutus est Paulus Tellensis in V. T. ex lxi. 11 vox intnoSttTt male vertitur .oSolil, quod mnn-
°
Graeco Si/riace vertendo, In longo opcre p. 3. 6tWt vel rrtTtot6r)atTt potius sonat. Postiemo Job. xxxi. 6
exceptiones hujus laudationis rarissimas observavimus, pro iarapat s. tarauat,
appensus sum (sc. iv tvya iueaitf)
quales sunt: Jerem. xxxix. 10, ubi pro apatbs, tenuis, Noster imperite vertit sto (L/ p)-b). Paulo numcrosiores
Noster vertit L^-__,, h. e. dpa~tos, diris devotus; sed alio sunt errores, qui non tam interpreti Syro quam codicibus
loco (Prov. x. 15) recte Jl.N,?. sine acceutibus et spiritibus,
Psal. xx. 13, ubi pro iv ejus Graecis, unciali charaetere
roit tciiXoit
(Junilus) in Syro-hex. est iv toIs koKoU ()1 -,•»-->) ut videtur, descriptis, imputandi sunt ; cujus generis sunt
In locis Jerem. xxiii. 32. Zach. ix. 1 etc. interpres noster «jprros pro Kapcpos (Gen. viii. 11), €n«iooiva»x pro CUaipovo-tv
miscuit appa, onus, et apua, currus, quae confusio frequens (Job. xxvi. 1
1), SuotmaTia-aTo pro SttdrjuaTiaaro (Psal. xxi. 1
2),
est. In Jesai. xiv. 23. Zeph. ii. 14 pro c\ivos (quod tamen fj awriBrjKas pro ^avi<#c'o;«:ar (FnL lxxii. 15), mitatm pro
. aliis locis recte vertit) iX tova transtulit. Ad Job. iv. 2 irroijo-fa* (Psal. xc. 5),
HPOC-OKAN pro nP0e_O)K.\N
Aquilae inapoiiptv iirdptoptv sensu exsecrandi cepit, invita
s.
(Jerem. xii.
6),
tls aiitXos pro tts o-ur^or (Ezech. viL 19),
lingua. Job. xvi. 19 pro awiorwp, conscius, a awttbivat, in nco-o»' pro niaaav (Hos. vii.
6), etc.
]xx PROLEGOMENA IN HEXAPLA OFJGENIS.
7
varias licet leves significationes bene distinguit, ut non semel vidi. Si vero aliquid deesse putaret in
vocis Syriacae vi, quominus plene vocem Graecam referret, non raro vocem vel locum ipsum Graece
adscripsit.
8
Nam Graecas voces ipsas rarissime civitate donavit, easque jam ab aliis ante eum omnes,
9
vel fere usurpatas putarem."
exemplari, ni fallimur, peculiaris est. Exempla hujus usus prius ponenda sunt. Itaque 4 Reg. ii. 4 in
Hebraeo et LXX est : Kal Karrjpdaaro airois ev ovo/iari Kvpiov ; sed Syro-hex. in marg. addit Kal eitrev :
TiKva rrapafidcrecos Kal dpyias, cum scholio " Haec apud Theodotionem solum posita sunt cum obelis."
Sic tamen in textu sine obelo Cod. III, Arm. 1. Mox 4 Reg. ix. 11 LXX et Hebr. habent: Kal eiirav
airco- eipr\vi) ;
sine responsione, quam in textu supplet Syro-hex. sic : t ©• * oX eirrev eiprjvrj 4. Rursus
4 Reg. xv. 5 post verba, Kal rj-^aro Kvpios rbv fiaariXea, Syro-hex. in marg. habet : — 0. ori rjOeXev airbs
rrpoo-eveyKeiv Ovcriav eirl rov Qvo-iaar-qpiov Kal irpoo-<f>epovTos airov eyevero o~eicrp.bs fieyas errl rrjs yfjs,
"
Kal cpcovr) irpbs airov oi crol, '0£ia' oi crol, '0(ia, dXXd rco crirepftarL 'Aapcov ; praemisso scholio : Haec
apud Theodotionem solum posita sunt sic, quum sint iis obeli, uti nunc est hic." Postremo Jerem.
xxi. 11 pro Hebraeis iTTirP "H7Q n 2Y
, !
Syrus noster
l
in marg. affert: 'A. 2. Kal tS> oikco tSacrtXecos
'lovSa -—epeis^, ubi vox epeis ad solius Symmachi lectionem pertinere videtur. Praeterea vid. Hex. ad
4 Reg. x. 7. xiii. 6. Ezech. xl. 10. E quibus exemplis conclusio maxime probabilis est, obelos non ab
ipso Origene positos esse, ad cujus inceptum non pertinebat excessus aut defectus aliorum praeter LXX
interpretum indicare, sed a nescio quibus Bibliorum annotatoribus una cum scholiis appictos, indeque in
versionem Syro-hexaplarem assumptos esse. Quod si revera Theodotionis sunt lectiones ei attributae,
ipsum aliquando in annotatoris partes delapsum esse fatendum est. Majoris, ut videtur, difficultatis est
quaestio de usu notarum hexaplarium in libris apocryphis, in primis Baruch ; quae post observationes
10
Ceriani ad versionem dicti libri Syro-hexaplarem pp. 2, 15 adhuc in summa obscuritate versatur.
5. Quod reliquum est, Pauli Telensis versionem, quantum ad Pentateuchum et Salomonis Sapien-
tiam attinet, ex Syriaco in Arabicum transtulit Hareth Ben Senan Ben Sabat, quem exeunte saeculo XV
11
claruisse affirmat Assemani. Pentateuchi (qui praemissam Commentationem qua Origenis in habet
Hexaplis concinnandis modus et consilium exponitur a Whitio editam) duo exemplaria in Bibliotheca
Bodleiana asservantur, sub titulo et numero Laud. A. 146 et 147, quae ad defectus versionis Syro-hexa-
>: *
7
E. g. Psa). lxxvii. 2 1 pro d«/3aXero Noster in textu posuit -nj ioprfi (3) Tkafiov ol XaXSaioi . . . ubi in Hebraeo nescimus
«oilLf, distulit; in marg. autem: a > &J /, amictus est, an lectum fuerit "IV103. Cap. i. 8: O'. vl6s'lao-ia j3acn\('iis
8
utrumque linguae usui convenienter. Vid. Hex. nostra (6. /Sao-iAfW) 'loida. Cap. ii.
29: O'. ij |3d/jj3?;o-ir (L^oi=
ad Gen. viii. II. Prov. XXX. 31. Eccles. xii. 5. Cant. Cant. ?X 0£ ) M f ydXij q noWfi aimj aTroarptyet
'l tlt piicpav {paKpav
9
ii. 17. Jerem. xliii. 10. lii. 22, et passim. Vid. A. M. Codd. III, 26, 33, alii, Syro-hex.) iv toU Z6v(o-iv. e. (mul-
Ceriani Prolegom. in Edit. Vers. Syr. etc. p. viii magna nimis haec convertetur ut deficiat (JUOQ ^»)
(Mon. Sac. titudd)
10
et
Prof. T. I, F. I). Inter libros V. T. apocryphos a in pojnclis; ubi vocem Hebraeam pcn utrique interpreti
Theodotione editos (vid. supra p. xxxix) obliti sumus obversatam esse vix dubium esse potest. Cap. iv. 13: O'.
u eum
monere, etiam hunc libellum quasi curas ejus expertum ovde rpifiovs rraiSdas (e. dX>;6'efnr). Vid. in Catal.
recensendum esse, ut e versione ejus Syro-hexaplari con- BibL Med. Codd. MSS. Orient. p. 61. Harethum longe
stat, cujus lectiones hic exscribere non gravabimur. Hae antea floruisse asseverat Ceriani in Mon. Sac. et Prof.
sunt Baruch i. 1 : O'. 'Ao-a.8i'ou. e. 'Ao-ao-iou. Cap. i. 2 : T. I, F. I, p. xii.
O . ev T&> Kaipa a fXa/3oi/ 01 XaXSaioi riji' 'UpovaaXrjp. O. iv
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. lxxi
plaris in hac parte Biblioram sarciendos non leve momentum habent, majus fortasse etiam post Grabii et
Holmesii curas habitura, si
typis imprimi aliquando eis contigerit. Ne tamen nimis auxilii ex hac ver-
sione speremus, obstat spccimen ejus e Cod. 147 ab Holmesio in Praefatione ad Pentateuchum omni,
gua fieri potest, cura et fide dcscriptum. Continet Numerorum Cap. xxiv, in quo textus Arabicus ad
Syriacum (Mus. Brit. Addit. MSS. 14,437) exigi potest. Ex hac collatione apparet, Harethum, praeter
varietatis in vocabulis Syriacis transferendis studium importunum, in tam brevi specimine plus semel
a sensu archetypi sui non leviter aberrasse. Exempli causa Vers. 6 pro verbis cocrtl vdirai <ncid(ovo-ai
:
Syrus noster habet ^.Nfr-ao» |>-»\1 ^*}, Arabs vero IjjJI wJ-c *j} jJ J.:~ H Ji», h. e. inttar tpicarum
r
(JLajk) guurn cecidit super eas ros (quasi vox ^.NfriiS ad Jl^, ros, non ad obumbravit, referenda ^^ ,
esset). V. 8: cbs S6£a [iovoKtpcoTos ainco, h. e. Syro vertente, .0^ Ui-.»? fk »»" i»i }-»/, quod Haretho
sonat: ut gloria celsitudinis ejus (»jJlc).
Nihil moramur v. 24: xal i£t\tvcrtTai tie
ytipcov Ktriaicov,
.Lk-b» \~~t ^» ^&ajs, pro quo Holmesius exscripsit ^J^SJ\ ^si\ ^ ^olir^j, vertens : et salvi erunt
jnani elegantiae ostentationi potius quam criticis usibus inservire quivis videt.
C A P U T VIII.
I. Quid significet to 'EfSpaiicov sive 6 'EPpalos. II. Quis sit 6 Sipoi. III. Quid sibi velit to 2ap.apnTtKi',v.
Sub titulo tov 'EPpaiicov sive tov 'EfSpaiov tres diversi generis sive compositiones sive
auctores in Hexaplis et scholiis ad ea pertinentibus innui videntur.
1. Primum,
Hexaplorum columella sive pagina secunda rb 'EfSpatKov (plenius To'EfSpa'iKbv
'EWriviKoii ypdp,p.a(n) appellatur, cujus lectiones nos sub compendio scripturae 'EfSp. designavi-
mus. Sic Gen. i. 1 'EfSp. fSpncriO.
: Gen. ii. 8 'Efip. yav fStSip.. Gen. xxviii. 19 'EfSp. ovaXap.
: :
\oi>{ crtp dtip. Psal. viii. i: 'EfSp. \apavacrcrr) d\ dyt$6i$. Jesai. xxvi. 2-4: 'EfSp. cpdoov craaptiji,
oviafSco ycot craSiK, crcoprjp ifipovvtip. Ucrpb crpocox, Otcrdp cra\cop cra\cop, XtfSd\ (SaToov. fStToi> fJaScovat
lxxii PEOLEGOMENA IN HEXAPLA OEIGENIS.
dSSa>S, x'/3aia <ra>p <&kt/u(fi. Ex his et aliis speciininibus per Hexapla dispersis, non difficile
est regulas quasdam generales, quas in hac operis sui parte concinnanda secutus sit Origenes,
1
indagare.
Quod ad literas consonantes (quas vocant) attinet :
N (dX<p) silet, ut nonnisi vocalis hanc literam excipiens exprimatur, ut dp(3ael/j. pro O^snN
(i Eeg. iv. 18), ts
pro
tfW (Psal. i.
i),
ko-o-d
pro
n©N (Gen. ii.
23).
H (f3fj6) omnino respondet Graeco /3.
,
nan (Psal. ix. 7).
1 (ovav) in initio vocis exprimitur per ut o?i£a>0 pro riWi (Mal. ii. 13), oiieydp pro ^O^
oi,
(4 Eeg. iv. 35), rarius cum additione vocafis huic literae subjectae, ut oiader pro -3i?l (Psal.
xliii. 19) ;
in medio per /3, ut 'A(3d pro i~W (LXX 4 Eeg. xviii. 34), Ka(3p<o6a(3a (potius Ka(3p<o6-
n*lbW"n nil"".";
(Num. xi. 34); in fine per v consonantem, ut i<r\av pro -l?-*r (Gen.
adafSd) pro
xxxiv. 2).
natn
t (jfaf) per Graecum C ubique redditur. Sola exceptio est fiao-(3t)fj pro (Mal. ii.
13).
n $0) duplicis pronuntiationis est, cujus exemplum est vox P~)""' (Jerem. xix. 2) quae
J"V
,
Senioribus xapireld sonat, Aquilae autem et ceteris dpo-eid. Exprimitur per x ®X € 'V- P ro m
CHN (Sym. Jesai. xiii. 21), necnon in propriis nominibus Xi/i, Xappdv (Josepho Aipa-
Xe(3p<bv,
vitis), 'Iepix<i>, 'Oxofas pro *"'*!*'"*N (Aquilae 'Aa(ia) ; saepius vero per spiritum tantum, ut dy
pro -H (Psal. cxvii. 27), 0X8 pro T"
n (Psal. xlviii. )
pro "inw? (Psal. cix. 3), Aa*e0 pro nnj5**i (Mal. ii.
13), oidaaprjoi pro VTjSnTn (Psal. viii. 6).
Denique in fine vocis in fj aut € silet; ut /J-ao-fSrjij pro D?|P (Mal. ii.
13), <pao-e pro ""IpD (Aq.
3
Deut. xvi. 1 ).
*3®
B ut rdX pro 7*3
pro 0*
,
(rfjd) exprimitur per f, (Ps. cix. 3), o-eTTifi (Aq. Deut. x. 3).
*
("00) in initio vocis per 7 redditur, ut "70-77/? pro 2$*; (Psal. ix. 8), laovcod pro rnj^TT'" (Psal.
cxv. 4).
•:• :•
1 4
Cf. Montef. Origenis Hexaplorum quae supersunt, xxii. 24). Exceptiones sunt iv era/3eie pro "I??? (LXX
2
T. II, pp. 394-399. Scriptura cia<ii/
pro Ii'*i"l (Psal. Gen. xxii. 13), necnon Graeca derivativa kucW a **?, «vv/xj
3
xci. 4 in Auctario) vix san,a esse videtur. Sin^u- a ">i2"p.
^ (Psal. xlviii. 12), oia\ia pro rn^yi (Psal. vii. 8), dtlp
pro Tpn (Gen. xxviii. 19), i\ia>v pro $"*?$
(Psal. xc. 9), ifi^K pro p^ (LXX Jos. vii. 24) ;
rarius per y, ut (3tya(3pa>6 pro HYIZJD (P«il. vii. 7),
et in propriisnominibus Td£a (Aq. 'A^d) pro i"W (LXX Deut. ii. 23), Tal pro "V (LXX Jos. vii. 2),
Taif3a\ (Aq. 'II/3dX) pro ?5PS (LXX Deut. xi. 29), Tava pro (Aq. Jesai. xxxvii. 13), Zoyopa et W
Zrjyap pro "W^, T6/ioppa pro ""H^ etc. In medio vocis silet, ut /*dr pro toyp (PeaL viii. 6), vip pro
"W5 (Hos. xi. 1), BdX (LXX BaaX) pro ;¥* (4 Reg. i. 2), o-aaptlfi pro D^y^j (J esa i. xxvi. 2),
pro nym (Mal.
,,
pro
™?D JTCJfl
(Gen. v. 5).
dum autem quod P literam Hebraeus sermo non habeat, sed pro ipsa utatur phe, cujus vim
Graecum <p sonat."
v:
¥ (o-aSrj) per <x
exprimitur, ut craSiK
pro p !? (Jesai. xxvi. 2), dpy pro Yl*? (PsaL xi. 7.
lxxv. 10), et propria nomina ~ZafJaa>6, "Ziiov, 2dp, "2,t8a>v, "ZtStKtas etc.
p (k<o<P), et ~\
(prjs) accurate respondent.
Graecis ic et p~
•"^t* (Mal. ii. 13); rarius per e, ut aXt/itlp. pro O^pbty (Jesai. xxvi. 4), ltp\6r) pro V?3T (PsaL
xlvii. 3), io-pi) pro "^toN (Psal. i.
1), vip pro "W3 (Hos. xi. 1).
cum
Tsere commutatur, ut irio-r)fi pro 3tt£ (Psal. ix. 8), /»7»)»' pro V^ ? (Mal.
r)
1
iL 13); ali-
(Psal. xi. 1), pro D^OJPI TJ??, yi/S/Scop pro T2il (Jesai. ix. 5) pai^vum autem (quod
Sifipr) diafilfi ;
DJ
vocatur) non raro per a et «, ut fiavaa pro """7?*?, A* a X^/* Pro ??^ (Psal. xv. 1), p.a\a(ia pro
HDrOD (Psal. lxxv. 4), ao-poi) pro
11DN (Psal. cxvii. 27), €<rod pro
H©N (Gen. ii. 23), dyt66l6 pro
IWfiPJ (Psal. viii. 1), <f>tyyov\
pro
WB (Theod. Lev. viL 18).
Cholem per a>
effertur, ut x™ P ro D<|3
(Psal. cxv. 4),
<fc»<Sco
pro Y/H (Lev. xx. 20) ; aliquando
per ov, ut <ra<povv pro ^22 (Psal. xlvii. 3), //afoi><S pro
T2D (Psal. xliii. 15); rarius per 0, ut fyp
(Psal. xlviii. 5), <f>a\ayav pro l^?? (Psal. xlv. 5), ficoKwp pro ^PO (Psal. xxxv. 10), pafaelfi,
Praeterea observandum est, in affixis secundae personae singularis masculini generis pro
*t vel ^].. Origenem sonuisse a\, rarius «x,ut (3dx pro 33 (Jesai. xxvi. 3), eXo>ax pro TH7N (Psal.
xliv. 9), dp&x pro 3n"iN (Psal. xliii.
19), vX aX "X P r0 ^y^n (Psal. xlvii. io), U\eSe6ex pro 3*71.7?
(Psal. cix. 3).
Nescimus utrum Origeni an amanuensibus imputandae sint confusiones duorum vocabu-
lorum Hebraeorum, quales sunt 8eo-afir,cb8 pro fliNft (Gen. v. 5), I3ar)\al pro \?N
N2 (Gen. ^^
xliii. pro r\in-JN
23), d\r,aSa/ico6
aav\aaav 127 12, Kav\a<av
^ (Psal. xlvhi. 12), 4*t0y&, ao-Xtawa pro M| H^tpiH,
M2 i
M„l 'V*'
(Jesai. xxviii. 13),
"V3tt
(Psal. cxvii. 25), pro pro ij?? i|7_, gir/pcrafi pro G&?
«XX^Xoi^Ja pro rr i^Sn (LXX Psal. civ. 1).
Obiter notandus usus tov dScovat pro iTirP in columna Hexaplorum secunda ad Psal.
cxvii. 25. Prov. viii. 22. Jesai. xxvi. 4.
\otirol, iv Ha\rjfi, recte prae se ferunt; posterior autem ad Psal. xl. 10, ubi dvri tov, rrTepvto-fibv,
irapd toTs O' etprjftevov, r, 'E(3patKr, dvdyvcocris, inipvav, ireptixei? Idem in scholiis Graecis SOnat
to 'E(3patKov, ut Schol. ad Job. 4: 'Avti tov Kvpiov, craSSat Ketrat ev t<o
vi. 'E(3pa'iKc2, 8 epfirfveverat
iKavov; Origen. in Hex. ad Gen. iv. 8: 'Ev t<o 'EfipatKco to \ex8ev vnb tov K.di'v irpbs tov "A(3e\ 011
yeypawTai; Euseb. in Onomastico, p. 126: ~Bv(3\os . . . dv8' ov to 'E(3pai'Kov e^et Tofii\ ('33);
S. Basil. in Hex. ad Jesai. ii. 21: 'Ev toTs dvTiypdcf>ots rfjs Koivfjs eKSoaecos oi Ketrat tovto, d\\' ev
tS>
'E(3patKcp Keifievov, e/c tcov \oirrcov fieTeKOfiio-Sr/.
6
Etiam tov 'Efipaiov nomen in Hexaplis, etsi
ambiguum, aliquando pro textu Hebraeo poni certo certius est. Sic in titulis Psalmorum lxix,
... .;.
6 °
Vid. etiam Hex. ad Psal. xxxv. 3. Jesai. v. 1. Cf. Hex. ad Gen. v. 25. Exod. iv. 25. Jesai. xlii. 4. Jerem. i. 1.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. Ixxr
xxxix. i3)rarius in plurali (Hex. ad Gen. iv. 8. Prov. ix. 12. Jesai. xlvi. 10) ; in quibus omnibus
locis manifeato indicatur Hebraeum archetypum, non interpres quidam 6 'EfipaTos dictus,
qui
nostro fuisse videtur. Postremo 6 'EfipaTos >v h. e. textus He- '-
schedas nostras condere non gravabimur. Gen. xxv. 25 (Opp. T. I, p. 173) " Pro cincinnis :
(Jlsiii.) pilorum, stolam (JH^W) pilorum dicit Hebraeus f ubi revera in Hebraeo est J"**yiN.
"
Deut. ix. 15 (Opp. T. 1, p. 273): Ubi dixit (Peschito) oravi, in Hebraeo scriptum est jeju-
navi." Scilicet vox Hebraea est 'j^HNT, et prostravi me, sed Ephraemo obversabatur locus
Deut. ubi jejunium tantum memoratur.
ix. 9, Sam. xxiv. 4 (Opp. T. I, p. 380) " Hebraeus, 1 :
ut tegat pedes ejus, quod editio nostra dicit, et dormivit ibi." 2 Sam. xix. 35 (Opp. T. I,
"
p. 423): Non possum percipere vocem nobilium virorum et nobilium mulierum (O^fc?
(ni-ittri amy'
rvnuri); sed Hebraeus dixit, )U~io J^i ^J> gemel quidem (Opp. T. I, p. 173)
pro «c/" vel c^^j Ephraem usus est locutione Uj-a-S. («^e&B/cey)
pS, *}' t quam tamen de textu
Hebraeo (qui S. Cyrillo in Hex. ad Zach. vi. 3. viii. 10. xiv. 8 est r) tS>v 'EfipaTav e*oWjr, et
S. Severo in Hex. ad 4 Reg. viii. 15 Jk-j^x )l m v>\ > \r>
)
recte positam esse probavimus in Hex.
ad Quod vero ad scriptores Latinos attinet, locutiones in Hebraeo,juxta Hebraeos,
Jesai. v. 1.
in S. Hieronymi Commentariis semper de Hebraica veritate intelligendas esse vix est quod
moneamus.
Restat interpres quidam cognomine 6'EfipaTos, de quo quis non sit, confidenter affir-
3.
mare; quis vero sit, non nisi hariolando conjicere possumus. Lectiones ejus, ex Eusebio
Emiseno, Diodoro, Acacio, Didymo, Polychronio, Olympiodoro, Chrysostomo, Theodoreto, aliis,
semel ex Origene 7 excerptae, ad certos tantum S. Scripturae libros, videlicet ad Genesim
—
rnin^S. O'. tj) pe\T<r<rr,. 'O 'EfipaTos Kal 6 ^vpor (Hebraice ny~tt).
aqbrjKi Ezech. xvi. 6:
O'. kv tG> aipaTi 'O ev Ezech. xxxii. 23: Vll^n^Vil.
"n^"^1 vypaaTa <tov.
—
"
<rov. 'EfipaTos- tjj
•:• •:•
7 8
Vid. Hex. ad Ezech. xxxii. 23. Sic 6 'EPpaios nai viii. 7. xxii. 13. xxxvii. 2. Exod. i. 12. Jerem. i. 11. xxxi. 2.
6 Svpot Gen. iv. 1. xi. 3. xxiv. 1. Job. iii. 3. Jesai. vii. 18.
8
Sic 2 Reg. (Sam.) xviii. 10: ! "W3 ^/H. 0'. Kptpdpcrov iv
Ezech. xliii. 2, 3. xliv. 20 ; 6 Svpos ko\ 6 'Efipaios Gen. rjj Spvt.
I 2
Ixxvi PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
O'. kv firjpois Xczkkov. *0 'EfipaTos
1
kv firJKei XcLkkov. Interdum paraphrastam potius quam inter-
pretem agit Noster. E. g. Job. i. 22: Nec dedit insulsum Deo. "Zacpto-Tepov (inquit Olympio-
dorus) 6 'E/3paTos, ovk kfieptyaTo, cpr-o-l, tw 6eS>. Job. ix. 9 Et Pleiadas ( ""~' ?) et penetralia
1
!
:
<pv\aKTf)pia, Kal Kpefia£ovaats kirl toTs /3pa)(ioaiv avTcov, Kal kmTiOefievais avrd ktrdvco Ke<pa\fjs eKaaTrjs
r)\iKias.
Hebraeo interprete hypothesis. Prima (quae Drusii quoque esse videtur 10) eorum est qui
opinantur Olympiodorum et ceteros ipsius exemplaris Hebraei versionem Graecam a se con-
fectam sub hoc nomine allegasse, ut reapse 6 'EfipaTos idem sonet ac to 'EfipaiKov. Nam si
concedamus (id Hebraea eruditione competenter imbutos esse,
quod vix credibile est) eos
quomodo accidere potuit, ut versio eorum ab Hebraea veritate tantum, quantum a nobis jam
declaratum sit, discederet? Altera est Criticorum, 11 qui arbitrati sunt Tbv'Ef3pawv non alium
essequam Aquilam nostrum, cui propter scrupulosam ejus archetypi sui imitationem honori-
ficum hoc cognomen inditum sit. At quid tum fiet de tot Hebraei nostri lectionibus, quae
ab Hebraea veritate tum in singulis vocibus tum in tota verborum complexione immane
quantum abhorrent % Hoc unum argumentum omnibus quibus primo statim intuitu per-
spicua sit Aquilae manus, ad rem conficiendam suflScit ut vix opus sit loca innumera proferre, ;
in quibus post allatam tov 'Efipaiov versionem, statim subjungatur Aquilae lectio ab ea longe
12 13
diversa. Tertia sententia est Eichhornii, qui sibi suasit sub hoc nomine afferri criticas
Hebraei exemplaris cum versione LXXvirali comparationes, e Patrum Graecorum et Latinorum,
" "
in primis S. Hieronymi, Commentariis excerptas. Hieronymo," inquit, qui in Commen-
tariis suis versionem tS>v O' cum archetypo toties comparavit, multae occasiones fuerunt eam
juxta Hebraeum corrigendi; ejusque correctiones semper in Hexapla sub nomine rov'EPpaiov
introductae sunt." Deinde exempli causa affert Gen. ii. 2, ad quem locum Montef. edidit : :
"
'Ej8p. [rfj f/fiepa rjj kf3S6fir)~j. O'. kv tjj i)fiepa rfj eKTr; ;" ubi 'E/?p. non est Hebraeus noster, sed
textus Hebraeus ;
et Graeca uncis inclusa sunt Montefalconii versio Latinorum Hieronymi in
"
Quaest. in Gen. : Pro die sexto in Hebraeo habet diem septimum." Gen. iv. 1 2 "W1 V2, :
ubi Montef. "'O 'EftpaTos Kal 6 ^lvpos' o~a\ev6fievos Kal aKaTao-TaTa>v. O'. o-Tevcov Kal Tpeficov;"
:
Procopius vero pro 'O 'EfipaTos Kal 6 "Zvpos, Tb'Ef}pa'iKbv Kal oi \01nol habet. Utut sit, Hiero-
nymi annotatio, unde Graecam lectionem derivatam esse temere affirmat Criticus noster, vide-
"
licet :
Quod LXX Naid transtulerunt, in Hebraeo nod dicitur, et interpretatur o-a\ev6fievos,
id est, instabilis etfluctuans ac sedis incertae," non huc pertinet, sed ad v. 16; lacuna autem,
quam apud Hieronymum post <ra\ev6fievos statuit Eichhornius, quasi excidisset Kal aKaTao-Tarcov,
•: *
10
Vid. Montefalconii Hexapla, T. I, p. 417. u 26. Job. Ezech.
E. g. iv. ii. 5. xiv. 8. xv. 14. xx. 5. ix. 4. xvi. 8.
13
J. S. Semleri in Vorbereitung zur theologischen Hermeneu- xxi. 21. xxii. 28. xxiii. 20. Eichhorn. (J. G.) Ein-
12 tia ".
tik, P. I, p. 327. Vid. Hex. ad Gen. xxxviii. 29. Exod. leitung in das A. T. T. I, p. 410 sqq. ed. 3
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. Ixxvii
est mera hallucinatio Viri ingeniosi, ne dicamus dolosi, qui ut hypothesi Buae fidem adstruat,
pro tribus epithetis, quae vocem a-aXtvo/Kvot per paraphrasin exprimunt, duo tantura, invereo
instabilis (h. *al
ordine,Jluctuans et e. o~a\tv6p.tvos
aKaTao-rarStv) in allegando posuerit. Ceteraa
ejus ejusdem farraginis probationes exscribere nolumus: hoc unum affirmamus, et quemlibet
talium quaestiuncularum studiosum ad negandum provocamus, e lectionibus plus quara octo-
Restat antecessoris nostri opinatio, ea qua par est haesitatione proposita per hoc
;
scilicet
usum esse notissimum est, qui ei Hebraeus qui me in S. Scripturis erudivit™ semel fortasse
simpliciter Hebraeus audit.
16
Cum vero in Hexaplis citetur, non indefinite 'Efipalos n$ vel o/
'EPpahi, magistri videlicet qui institutiones suas ore tradebant, sed certus quidam auctor,
6 'EfipaTos,
quem opus suum scripto mandasse probabile est, verisimilius est, nostro quidem
judicio, hoc titulo insignitum esse Hebraeum quendam, cujus nomen deperditum est, sive
Judaeum sive Christianum, utriusque Hnguae doctum, qui certos Veteris Testamenti libros (in
Inter reliquias Hexaplorum inde a Flaminii Nobilii collectione inventae sunt lectiones
cujusdam interpretis, qui simpliciter tov "Zvpov appellatione distinguitur, quique cum Hebraeo
modo memorato non Auctores qui Syri lectiones allegant, sunt Mehto (semel
raro copulatur.
tantum ad Gen. xxii. 13), Didymus, Diodorus, Eusebius Emisenus, Polychrouius et Apoli-
narius (ad Danielem), Chrysostomus, 17 Theodoretus (ad Jeremiam et Ezechielem), Procopius,
alii ad Genesim quidem tricies, ad Jeremiam sexies et vicies, ad Ezechielem duodecies, ad
;
Syriacas attinet, ut hoc titulo kut e^ox^ decoraretur meruerit. De Syro versionis vulgaris
concinnatore digna sunt quae exscribantur verba Theodori Mopsuesteni in Prophetas minores :
Tives Se ecpaaav tw "Evpov ndaaaXov \iyeiv (videlicet ad Habac. ii. ii, ubi reapse in Peschito est
fjvnep ovv r)fiiv Sid Tfjs oUeias epfirjveias aacpfj Kariarrjaav dvSpes efiSofifJKOvTa Sokljiol re Kal aKpificos
rfjs yXcoTTrjS eniaTtjfioves eKeivrjs, Zvpcp npoaiyeiv fieTafiefi^rjKOTi Tr)v 'Efipaicov els Tr)v Zvpcov, efra no\-
XaKis to maiafia to oiKeiov vbfuov fiov\r)6ivTi deivai cpcovfjs. Idem ad Zeph. i. 6 ait : Ovs e^pfjv npb
irdvTCov eKeivo crvviSelv, oti KaTc\ fiev Tr)v 'Efipaicov yXcoTTav etprjrai ra Tfjs Oeias ypacpfjs, r)pfifjvevTai Se
18
Tavra els Tr)v Zvpcov nap' otov SfynoTe' ovSe yctp eyvcoaTai ftixP 1 T ^ s Trjfiepov oaTts nore ovtos eaTiv.
E nostri autem Syri quae in Hexaplis asservantur, non paucas cum versione
lectionibus,
Peschito optime convenire non negamus. Hujusmodi sunt Gen. iv. 4: Et respexit. 'O Zvpos-
Kal eiSoKTjo-ev. Pesch. >. r^ h\o. Gen. xxii. 12 (auctore Chrysostomo) 'O Zvpos- vvv eyvdpiaas. :
Pesch. k^?o/ U-o». Gen. xxvii. 40 : 'O Zvpos- si resipueris. Pescb. ooU ^. Gen. xxxviii. 29:
'O "Zvpos Kal 6 'Efipaios' t'i SieKonrt en\ ae SiaKonf) ;
Pesch. Jk«SK»o!. »A^\ -b> fc»^>U/ Joo. Gen.
xxxix. 'O Zvpos' <al f)v dvf)p KaTevoSovfievos (Pesch. wiL_»). Gen. xlix. 4 Exundatio (exun-
2 : :
dans) sicut aquae, ne excellas. 'O "Evpos' en\avt)6r)s cos vScop, fif) napap.eivr)s. Pesch. ^-/ fc-j^}
jwa^l .U^o.
JJ Exod. hi. 22: Et spoliabitis. 'O ~Zvpos, eKTivdgare, Kevcoaare, cprjaiv. Pesch. oAj
(
= e/cTii/a|aT€ Exod. xiv. 27. Jud. 19 in Syro-hex.). Jerem. i. 11
vii. : 'O Zvpos ical 6 'Efipalos-
'O Zvpos' rapaTTCov /cat Kaipovs napaabipcov. Pesch. U^>) jjOooo J—aX>. Ezech. xliv. 20 Et :
'
comam non promittant. 'O 'Efipaios Kal 6 Zvpos' ov Opiyjrovai. Pesch. yCLsL» U. Ezech. xlv. 24 :
Hin. 'O Zvpos- r)fiivav. Pesch. J-loooi. Sed in his et aliis locis tov Zvpov, quisquis fuerit, ex
eodem Hebraeo vertentem in eandem cum altero Syro interpretationem sive casu sive ex
tantum ad identitatem duorum interpretum probandam
proposito incidisse nil adeo mirum, nec
valet, quantum ad eam confutandam dissensio eorum in aliis locis, quae nunc expendenda
sunt. Itaque Gen. viii. 7 pro
— ovk 4 dviaTpe^ev Syrus et Hebraeus vnearpe-^ev habent, aliter ac
Pesch. quae ^a.oi Uo prae se fert. Gen. xi. 3: O'. da<pa\Tos. 'O Zvpos Kal o^Eflpalos- dafieaTos,
calx viva (quick lime). Pesch. J~j», calx intrita (slaked lime). Gen. xxii. 13 (quem locum in
contrariam partem male appellat Perles): 'O Zvpos- Kpe/xdfievos ev aafieK- tovto Se to ovofia tov
cpvTov eivai vop.i(co. Pesch. J^-an m r. »**»(', implicitum ramo. Gen. xxiv. 2 'O "EWrjv aefivoTepov :
ipjirjvevei (ynb tov /xrjpov fiovy 6 yap 'Efipaios Kal 6 Zvpos avTo \iyei tov dvSpbs to TeKvonoibv opyavov.
At in Pesch. habetur «>- fc— t, Graece vnb tov vwtov fiov. Gen. xxvi. 35 : Et fuerunt maeror
SpiritUS. O'. Kal rjaav epi(ovaai. 'O Zvpos' ovk eiapeaTovaai. Pesch. omO^, ^pa-so «oeio, et
~'
exacerbabaM spiritum. Gen. xlv. 22: 'O Zvpos' nivTe gvyds aTo\S>v, koI SiaKoaiovs xp vo lvovs -
* — :•
18
Vid. Mai N. PP. Bibl. T. VII, P. I, pp. 241, 252.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA OEIGENIS. lxxix
Pesch.juxta Hebraeum: trecentos argenti,ical irevre {vyas l/tartaif ()UJi t*V")- Ad Psal. lix. 10
duplex tov Zvpov versio affertur, KdSos tt)s n\vo-(cos p.ov et XeKdvr) Trjs KaranaTrjaetos fiov; ubi il)
rptoSoov. Pesch. ^.,i\,\» Jl^.L ^so cx^i»., intra tres introitus. 31: Et propter
Jerem. xlviii.
viros Kirheres gemet. 'O Zvpos ovtcos fjpftrjvevae' KeQaXal avrcov KeKapfievat, Kat ol ndoycoves avruv
e£vpr)fi£voc atxfiaXojTcov Se tovtcov 70 axvp-a ;
ubi Syri lectio non tam versio ex Hebraeo facta esse
videtur, explicatio versionis inscitae tS>v O', eV dvSpas KetpdSas ai>xf*ov.
quam Utut sit, in
prorsus diversa abit Pesch. vertens et adversus homines qui commorantur in domo ejus mala
:
meditabuntur. Jerem. lii. 1 8 : Toi>s Se noSto-Tf)pas 6 'Zvpos vtnrfjpas noSS>v f)p/jtr)vevaev. In Pesch.
est tantum UdJ>, lebetes. Thren. iii. 29 : In pulvere. 'O Hvpos- ev yjj. Pesch. |it\>, Ezech.
xlvi. 5 'O 'Zvpos' fiavad.
: Pesch. ]». v»nn , similam. Ezech. xlvii. 19 : 'O "Zvpos- eoos vSdrcov dvrt-
Xoytas. Pesch. usque ad aquas Meribath Cades. Dan. ii. 2 : 'O ~Xvpos avvrSfioos Aey«« (dvrl
roC, tovs eiraotSovs Kat tovs fidyovs Kal Toi>s <f>apfiaKovs) tovs aoqbovs rfjs ]la(3v\covos. Pesch. vero
profectae viva voce circumferebantur indicari. Equidem Syrum cum Peschito multis locis
congruere facile concedimus; ubi vero differt, ex ipsius Peschito corruptione, aut eorum qui
auribus percipiebant errore quocumque differentiam illam nasci potuisse, nobis quidem
suflTagiis commendata est, ut paene irrefragabilis videri possit. Ut tamen nostram senten-
tiam libere proferamus, nulla unquam suppositio aut primo aspectu probabilitate magis desti-
tuta fuit, aut levioribus, ne dicamus falsioribus argumentis comprobata est. Hypothesis autem
haec Sophronius quidam nonnullas particulas Hieronymi versionis V. T. de Hebraeo
est.
factae Graece transtulit. 21 Responsio. Esto; sed in his non includitur Geneseos liber, ad
18 tla6 a Eich-
Syri nostri lectiones ad Psalmos recensuit et a ver- Einleitung in das A. T. pp. 412-415 ed. 3 .
sione Syrorum simplici abjudicavit Dathius in Praef. ad " Ausser allem Zweifel hat sie Doder-
horn ibid. p. 413:
Psalt. Syr. pp. xvi —
xxi, qui tamen nostra exempla silentio lcin gesetzt."
u Hieron. de Viris lllustribus CXXXIV
20 "
practeriit. Vid. Perles Meletemata Peschiltoniana, (Opp. T. II, p. 95 1) So])hronius vir apprime eruditus . . .
:
quem lectiones Syri nostri in primis notantur. versionis fragmenta sub nomine tov —Hujus
Hvpov a Scriptoribus ecclesiasticis Didymo, Diodoro, ceteris allegantur, quos omnes aut Hiero-
nymi aequales fuisse, aut post eum vixisse constat. Resp. Negamus, quod ad Melitonem
attinet, qui saeculo secundo non recentior fuit. —Syri nomen huic versioni ideo impositum est,
quia Hieronymus auctor ejus diu in solitudine, quae in Syriae finibus est, vixit; vel quia
versio Bibliorum Hieronymiana apud Syros magna existimatione fruebatur. Resp. At enim-
vero quid est cur auctorem versionis cum plausu acceptae proprio nomine inter omnes celebri
appellare noluerintaut cur Syri nominis, ex loco commorationis ejus Hieronymo impositi,
1
neque apud ipsum neque apud alios scriptores mentio fiaf? Utut sit, negari non potest, —
aequalem ejus Theodorum Mopsuestenum in scripto quodam a Photio servato Hieronymum
25
sub titulo 'Apa/i, hoc Resp. In loco Photii non alium haereseos
est, tov "Lvpov, designasse.
antesignanum quam Hieronymum, neque aliam Bibliorum versionem quam illius Latinam
28
intelligi posse, viris eruditis Allixio, Caveo, Hodio (qui tamen in hoc loco nullum tov "Zvpov
indicium odorati sunt) libenter concedimus. Ex his Caveus 27 opinatur ideo Hieronymum
Aram ficto nomine appellari, quia in Syria majorem vitae
partem transegit, ibique et libros,
quos impugnat Mopsuestenus, scripsit, et Scripturas ex Hebraeo convertit. Cui opinioni objici
potest, primum, nomen 'Apa.fi non Syrum sed Syriam denotare; deinde hoc ipsum Syriae
nomen apud recentiores Syros ita inusitatum ut adeo de fuisse, dubitarent M significatione ejus ;
postremo ecquis putet Theodorum Syrum adversario suo tale cognomen quasi infamiae notam
inusturum esse 1 Potius crediderimus eum in hoc nomine etymologicas rationes respexisse,
juxta quas 'Apct/i Superbus ille
(^IC) sonat.Praeiverat Basilius in expositione allegorica loci
Jesai. vii. 2, de consensu Aram et Ephraim: 'HyoOfiat. toiwv tov fiev enaipofievov tjj o-otpia toD
'
aldovos tovtov KaTa, rrjs yvcocrecos toD 6eo0 \6yov SrjXoOaOai Sicc tov Apdff epfirjveveTat yap 6 'Apdfi,
'Efipahs, Kal 6 Hvpor do-efieis. Hieron. Psal. cxii. 1 'A. 2. 0. Kal 6 Svpor SoOXoi.
:
impii. :
.> ...
.
25
PhothlS in Biblioth. Cod. 177 (227 ed. Hoeschelii) : naXnio-TiVov fitfiKtoSrjKais vrrorrKaTTopcvov evpeiv' Ka\ drraaaa£at
AtarrepaiveTat pev avTCp (Theodoro) 6 rrp6s avrovs (tovs Keyovras piv rr)s dcias Ka\ rraKatas ypacprjs, oi i^ioprjKovra avvcKrjKvSorcs
r)v
irpos Se tous arro rr)s bvaeas tovto t6 voarjfia vevoar/Koras ypdcpet tuiv SXKwV ifiiW ie nva xa\ Katvr)v errap8r)vai avvTa£at' pr)re Tr)v
t6 PtfiKiov. av Ka\ rr)s alpiaeas dpxqyov Keyet yeveadat, CKeidev 'Epipaiav, aarrep CKeivot, ck rraiSos daKr)8ivra, prp-e tov Tijr deias
fiev dppapevov, rois 8e Tr)s dvaroKfis CTrtxaptd£ovra tottois, Ka\ ypacprjs vovv eK8tSa\devTa, 'Effpalav of nat Tav xapxLtneTav
avvraTTOVTa Xdyovs vrrcp Ti)s Katvorrotri8eio~r)s avra aipiaeas, ftta- iavrbv ffcSfSwKdra, CKeidev idiav CKboaiv
8appr)aat dvaypdcpctv.
28
Tripnetv Tois to narpqov eSacpos otKovatv, irp' av Ka\ 7roXXovs Hodius De Bibliorum Textibus, p. 630.
2'
Vid.
cKeicre rrpbs T& otKciov Cppovrjpa cKKva-at, as Kat CKKKrjaias cTKas tov 28
ejus Hist. Lit. Script. Eccles. p. 759- Vid. Gesen.
dro7T^aTos 7rKrjpa8r)vat. *APAM 8f to» dpxrryuv avrav' oi ydp Thes. Ling. llebr. p. 152. 29
S. Basil. M. Opp. T. I,
Hieron. : servi. Ezech. xliii. 2: 'O 'EfSpaios Kal 6 Zvpos- cbs cfxovfi vSdrcov woXX&v. Hieron.: r/uasi
vox aquarum multarum. Tria falsa sunt; videlicet Jerem. viiL 6 :
Unusquisque aver$u$ tst
in cursibw suis. 'O Zvpos- wdvrts rfj yvcopn avrcov woptvovrat. Hieron. : Omnes conversi tunt
ad cursum suum. Jerem. xxxi. 2 : 'A. 2. 6. \dptv. 'O Zvpos xal 6'Ef3paios- oUrtppSv. Hieron.:
gratiam. Jerem. lii. 18:
'
olla lavacri mei. Tertius locus est Jerem. viii. 6 : 'O Zvpos- <2>y iwwos 6ppS>v tis woXtpov. Hieron. :
qaasi equus impetu vadens in praelio ; ex imitatione Symmachi, ut videtur, qui vertit •* :
iwwos dpfieov iv woXepm. Quartum exemplum est Jerem. xii. 12: 'O Zvpos- iwl wdaav drpawSv.
Hieron. :
stiper omnes vias. Quintum Ezech. xliv. 20: 'O Zvpos- {Ka\ rds xSpas airr&v) oi> Opi-
tyovo-t. Hieron. :
neque comam nutrient (Hebr. promittent). His exemplis nos pro nostra
liberalitate astruimus Gen. viii. 7. xxxi. 7. xxxvii. 2. xxxviii. 29. xxxix. 2. Exod. iv. 10.
3 Reg. xii. 10. Jerem. xxx. 20. xlviii. 33. Ezech. xlvii. 9; quorum in uno et altero (e.g. Jerem.
xlviii. 33: O Zvpos' ovKtTt ol XyvofiaTovvTts KtXevaovat Xiyovrts, Id, Id. Hieron. :
Nequaquam
calcator uvae solitum celeuma cantabit) facilius crediderimus Hieronymum rbv Zvpov, quam
hunc illum ante oculos habuisse.
Sed alteram partem audiamus, exempla scilicet, in quibus inter Syrum nostrum et Hiero-
nymum dissensio manifesta deprehendatur. Talia sunt: Gen. xvii. 14: 'O Zfyor wds 8? oi>
wfpLTt(ivtt (tjjv adpKa tt\s dKpo/3vo~Tt'as airrov). Hieron. cujus praeputii caro circumcisa non
:
fuerit. Gen. xxii. 13: 'O Zvpos- Kpep.dp.tvov iv o-atStK. Hieron. : inter vepres haerentem. Gen.
xxvii. 40: 'O "Zvpos- Gen. xli. 45: 'O Zvpos- tiScbs ra
si resipueris. Hieron. : cum excutias.
Xpvaivovs. Hieron.: trecentos argenteos cum quinque stolis optimis. Gen. xlix. 3: 'O Zvpor
iwXavqdr-s d>s v8a>p t prj
Effusus es sicut aqua, non crescas.
wapapeivris. Jesai. vii. 18
Hieron. : :
'O Hvpos' a<pt]Ki. Hieron. api. Jerem. i. 11: 'O Zvpos- dpvySaXivi-v. Hieron. vigilantem.
: :
Jerem. xii. 5 'O Zvpos' wa>s wepdaets tov 'lopSdvrtv wXr-ppvpovvra; Hieron.
:
Quid facies in :
superbia Jordanis? (Etiam h. 1. Hieronymus versionis tov Zvpov notitiam liabuisse vide-
tur; nam in Commentario enarrat: Quid actura es, si Jordanem transieris, et gurgxte*
ejus sustinueris f') Jerem. xvii. 6: 'O Zvpos- iv cfxoXtois. Hieron.: in siccitate. Jerem.
xxiii. 6: 'O Zvpos- Kvptt, StKaiwaov fipds. Hieron. : Dominus justus noster. Jerem. xlvi. 1 7 :
'() 'Zvpos- TapdTTcov Kal Katpods wapatpipcov. Hieron. : tumultum adduxit tempus. Jerem.
xlviii. 31: 'OZvpos- KtcpaXal avTcov KeKappivat K.r.i. Hieron. : ad viros muri Jictilis. Thren.
i. 12, 22: 'O Zvpos- eOXtijse . . .
6Xi*]rov avTovs cbs eOXrtyds pt. Hieron. : vindemiavit . . . vin-
dcmia eos sicut vindemiasti me. Thren. iii. 16 : 'O Zvpos' iv wtTpa. Hieron. : ad numerum.
Ezech. xlv. 24: 'O Zvpos- fjpivav. Hieron. : hin. Dan. ii. 2: 'O Zvpos avvrSpcos Xiytr roi/s
o
quid sentiamus paucis liceat exponere. Natione Syrus fuit nomen ejus ignoratur.
"Zvpos, ;
Quaeritur utrum versionem suam nativo sermone concinnaverit, unde Patres Graeci lectiones
sub Syri nomine allegatas pro se quisque Graecas facerent; an ipse (quod Syris patrium fuit)
utriusque linguae doctus, novam versionem Graecam, adbibita etiam versione Syriaca sim-
plici, instituerit. Ad posteriorem sententiam (quae et nostra est) defendendam Montefalconius
testem citat Ezech. viii. 16, ubi Hebraeum DTIN Syrus KiyKXiSa (
= KdyKeXXov) vertit, quam
vocem nonnisi ex versione Graeca sumi potuisse opinatur. Sed quidni ut Mn i o pro KayKeXXov,
etiam ) r m
pro KiyKXh Syris in usu fuisse crediderimus ? Majoris, immo maximi momenti
-^ -
e
est locus Gen. xxxix. 2, ad quam Diodorus notat tjv yap, <pi}o~h, dvfjp eiriTvyxdvwv (Syro-hex.
:
Graecamque de suo fecisset, quomodo affirmare potuisset, Syrum KarevoSovfievos vertisse, non
iniTvyydva>v, cum utraque vox Graeca uno eodemque vocabulo Syriaco exprimatur ? Etiam
stylus Syri nostri anonymi Graecam potius quam Syriacam originem arguit; e. g. Jerem.
xlviii. 33 : ovKeri ol XnvofiarovvTe? KEAEY20Y2I Xeyovres, la, id; ubi vox KeXeveiv, celeusma
31
canere, ad exquisitissimam Graecitatem pertinet»
quandam Samaritanam, cujus lectiones Graecae cum titulo tov "ZaftapetTiKoD in scholiis hexa-
plaribus afferuntur. Utriusque autem generis accessiones ad solum Pentateuchum pertinere
per se intelligitur.
1. Quod ad textum Hebraeo-Samaritanum attinet, qui Paulo Telensi U>-o «.; «'«, editio
Auctor Epistolae versioni Harethi praemissae "
Samaritanorum, audit, haec habet Collatus :
est etiam liber Legis, qui in manibus Judaeorum reperitur, cum eo qui apud Samaritanos
habetur. Reperitur autem in codicibus Samaritanis redundantia quaedam et repetitio ultra
illud quod recipiunt Judaei ; quae vel in unaquaque pagina infra textum, vel ad calcem libri
Numerorum et Deuteronomii peculiares sunt, nonnullae prostant in Codd. 85, 130, in margine,
33
sine asteriscis aut obelis; plenior vero et perfectior earum notitia debetur versioni Syro-
•:•
30 5l 3i
Verba sunt Eichhornii in Einleitung in das A. T. xxxiv. 7. Cf. Hex. ad Exod. xxxii. 18. White
33
p. 413. Obiter monemus, Hieronymi versionis lectiones (Eev. Joseph) Letler etc. p. 24. Vid. Hex. ad Num.
Qraece redditas hic illic in scholiis praemisso
reperiri, xiv. 45. xxi. 11, 13. xxviii. 1. xxxi. ao.
indice, 'o AariKos. Vid. Hex. ad Gen, xlix. 9. Deut.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA OMGENIS. lxxxiii
hexaplari, in qua juxta Harethi relationem infra textum, semel tantum (Deut. v. 31 ) ad calcem
"
libri leguntur, cum scholio hujusmodi Haec in editione Samaritana tantum posita sunt,"
:
praemissa quoque nota Origeniana, quae non ubique eadem est. Scilicet in Exodo asteruoo
vel asteriscis notantur, cum vel sine metobelo in fine (exceptis Cap. xi. 7. xxvi. 38, ubi locis
casu, ut videtur, abest asteriscus) ; in Numeris vero pro asterisco obelus formae peculiaris (-k)
praeponitur, Bemel tantum (Cap. x. 10) cum metobelo in fine; in tribus autem locis (Cap.
xiv. 40, 45. xxi. 20) obelus casu omittitur. Cum vero neque obelus neque asteriscus cum
Origenis instituto conveniat, uterque fortasse excusari potest; asteriscus, quia verba sic notata
non leguntur in LXX
obelus, quia non exstant in Hebraeo.
;
Syrum autem interpretem has
lectiones non e textu Hebraeo-Samaritano, sed e lectionibus Graecis in margine librorum hexa-
plarium adhuc exstantibus sumpsisse, diserte testatur subscriptio Exodi in versione Syro-
34
he.\aj>lari, ipsa, ut fieri solet, ex Graeco libro desumpta; ex qua probabiliter coujiciat aliquis,
Origenem ipsum lectiones Hebraeo- Samaritanas in usum operis sui Graecas fecisse, eique
auctori vindicandum esse scholium in margine Codd. 85, 130 ad Num. xiii. 1 appictum: Kal
tovtcov p.vr//xovtvtt hv tois irpa>Toi$ tov AevTepovo/xwv, a Kal avTa, tK tov tS>v ^Lafiapmmv 'K/3paiVcoC fitrt-
fldXoLtev KaTaWrjXcos rjj t$>v O' kpttr\vtia Trj tv t£> AtVTtpovotita> (ptpo/xtvy.
xii. 42. xiii. 13. xiv. 15, 20. xvi. 31. xxiii. 16. xxvi. 5. xxviii. 4. xxxii. 18. xxxvii. 2. Lev.
i. 15. viii. 15. xiii. 8, 51. xv. 3. xx. 20. xxv. 5, 25. xxvi 24, 41, 43. xxvii. 14. Num. iv. 25.
vii. 3. xiii. 33. xviii. 7. xxix. 1, 35. xxxi. 16, 18, 26. xxxii. 12. Deut. xxxii. 8. Originera
harum lectionum partim in praedicta appendice, partim in annotatione ad singulos locos inda-
gavimus, facta earum cum versione Chaldaeo-Samaritana (quae dicitur) a Briano Waltono
edita comparatione. Summa quadraginta tribus lectionibus tri-
investigationis haec est.
E
ginta sex cum dicta versione aut accurate consentiunt, aut sine magna difficultate conciliari
possunt. Pestant septem tantum loca, videlicet Gen. v. 25. xlix. 15. 1. 19. Exod. xiii. 13.
xvi. 31. Lev. xv. 3. xxv. 5, 35 in quibus lectio tov ~Za/xaptiTtKov a versione Chaldaeo-Samaritana,
36
saltem qualis ad nostra tempora devenerit, plus minus recedit. Hanc autem qualemcunque
M M Ex
Vid. Ceriani Mon. Sac.
Prof. T. II, p. 153.
et puto,quod quura ibi [apud Nobil.] iu Oencsi quater fiat
his locis fortasse eximendus est Gen. xlix. 15, ubi Sama- mentio tov SanapdTtKov, bis a nostris discordaut exem-
ritana D31D Dnst» aliter verti posse, ad minigtrandum plaria in Exodo undeties, ubi quiuquiea diversa sunt
;
in ;
Castelli 1. c p. 11: "Atque hic minime pruetereundum gitur versio Chaldaeo-Samarituua, n<»n textus Hebraeo-
m 2
Ixxxiv PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
CAPUT IX.
De Luciani editione.
I. Quomodo Luciani editio ad Hexapla pertineat. II. Quid de Luciano et ejus editione a veteribus traditum sit.
III. Quinam Bibliorum Graecorum codices Luciani editionem prae se ferant. IV. De Luciani editionis scopo
et indole. V. De Lucianeae recensionis versione Syriaca. VI. De versione Joannis Josephi.
Quaestio de Luciani versionis LXXviralis editione sive recensione usque adhuc in Pro-
legomenis ad istam versionem potius quam ad Origenis Hexapla tractari solita est. Itaque
antecessor noster in Praeliminaribus suis Luciani nullam omnino mentionem fecit, ne quidem
ubi de notis ad Hexapla spectantibus (inter quas est X, Nostri nominis abbreviatio) ex pro-
posito disserit. Primum igitur, qualis sit inter Luciani opus et nostrum institutum affinitas
non abs re erit declarare.
Luciani editio ad Hexapla nostra non alio modo pertinet, quam Hebraei, Svri et Sama-
ritani selectae lectiones; quas omnes non in opere Origenis archetypo per sex columnas
descripto, sed in margine exemplarium versionis tG>v O'
hexaplaris inclusas fuisse credibile est.
Hujusmodi sunt exemplaria quae interpreti Syro-hexaplari ad manum fuerunt, de cujus insti-
tuto Auctor Epistolae versioni ejus Arabicae praemissae haec inter alia praefatus est " Con- :
•:•- —
vel redundans deprehenderet, illud in
Samaritanus." sr
Eichhornium (Einleitung in das
locum suum restituit, particulae quam emendavit
•:•
sic
A.T. p. 418) els dpjixaviav egit alius interpres anonymus, legenda et distinguenda sunt : d ixev 'EXXijwicdr, irotr)o-ei
6 'eWtjvikos dictus, bis, ut ait, a Polychronio memoratus, 6epto-p.bv, dnb tov t«Xovs etpijKev 6 &t 'E/3/nuos dnb tou irpdy-
videlicet ad Job. xiv. 8 : 6 p.ev 'EWrjvtKos, dirb toC TcXour, paros, 7rot^o-« Kapnov ; in utroque, ut et in Hex. ad Gen.
eiprjKeV 6 8« djrd toO xlix. 5, 6, d 'EWijvikos est versio Graeca to>v O', etiam d
'Efipolos, npdyparos ttoi^o-« Kapndv ;
nominis praefati litera apposita, scilicet litera Lam." Et paulo post "
:
Quodcunque nota
libros Hebraicos denotante est signatum, Ain,scilicet Be et
Ra, illud scias in textu Ilebraico
reperiri; sin vero
litera Elifin textu vel ad marginem, illud apud Aquilam lectum; si litera
Sin, a Symmacbo sumptum; litera 0, a Theodotione; si E, He, e versione Quinta; ei litera
t Vaw, e Sexta. Quod si adscribantur literae Elif, Vaw et Ra, ipsa esse Origenis si demum ;
lectionibus praemissam incidere expectaremus. Quod tamen, saltem quod ad Codicem Am-
brosianum et Britannicos attinet, secus est; in quibus praeter Aquilae et ceterorum lectiones
aliae anonymae passim obviae sunt, Luciani vero nomine praenotata ne una quidem. Sed
feliciter eveuit, ut in libro IV Regum Codex Parisiensis 6igli deperditi ^, certissima indicia
quae in scriptura Estranghelo ab altera haud ita multum abest. Sed ex testiraonio-Ceriani
nostri, qui codicem denuo retractavit, litera est evidentissime Lomad, eaque initialis non
Graeci vocabuli Aomol (quae Hassii conjectura fuit, repugnante Syri nostri usu) sed Syri
nominis ^joljL^oq^., AovKiavbs, quem per hanc literam designari solitum esse diserte testatur
Arabs noster.
E Graecis auctoribus cum Arabe consentit Theodoretus in Dissertatione MS. in Prophetas
et
2
Editiones, quae ad summam non multum distare videtur ab opusculo ejusdem argumenti
3
in Auctario ad Tom. I Operum Theodoreti, sed notulam habet minime contemnendam, quam
in edito frustra quaesieris: 'lo-riov St ori oirov to o ptra kyicapo-iov SiaoToXrjs tvptOfj, to>v O' imdp\ti
tKSoo-ir oirov St rb a, 'AkvXo- iv <£ Si T&rroi rb ar, 2v/i/fax ou Kal *" °'* X^P' ' 5 T0 &, QeoSoriavor Kal
"
av ndXiv oirov rb e, wifamr Kal els a rb dirSo-qnov ?, eKrrj- kv ofc Se rb ^,, ptaov t\ov rb o, AovKiavoxr
De Joanne Josepho alio loco videbimus ; quod vero ad siglum \ attinet, quod in marginibus
librorum hexaplarium frequens est, nota ambiguae significationis est, ut utrum Lucianm an
Reliqui interpretes (Aoiirol) per eam indicetur incertum sit. Exempli gratia: Hodius affirmat,
ad oram Codicis Barberini juxta Waltoni collationem Luciani editionem per notulam \ octits
citari, videlicet Amos iii. 12. Mich. vii. 2. Joel. ii. 3. Jon. i. 6. Zeph. i. 12. Hag. i. 10.
Mal. i. 6.
10; in quibus tamen omnibus locis Montefalconius non Luciano, quem in toto opere suo
iii.
5
ne nominat quidem, sed toT? XoittoTs lectionem hac notula insignitam vindicat. Ambiguitas eo
1
White (Rev. Joseph) Letter etc. p. 25. '
Apud Jo. Codicis MS. quam optimi et amtiquissimi, in quo Pro-
Phelippaeum Praef. in Oseam. Lihri titulus est: Oseas phetae omnes continentur, quem, Eminentissimus
Card - :
primvs inter Prophetas Commentariis illustratm, auctore nalis Rupefucaldius « Bibliotheca sua nobis utendum et
'
Joanne Phelippaeo Societatis Jesu, Lutet. Paris. 1636; excudendum dedit. Theodoret. Opp. T. V, pp. 71-82.
4 s
autem in Oseam, §. 20. Etiara nos,
praefationis :
Praefatio de Jnterpretationibus Bibli- Jo. Phelippaei Praef.
orum Graecis, earumque variis correctionibus, occasione ut in re nondum satis comperta, in majore Hexaplorum
lxxxvi PBOLEGOMENA IN HEXAPLA OEIGENIS.
major fit, quia in talibus locis ex compositione operis Lucianei necessario consequitur, ut lectio
ejus et reliquorum interpretum una eademque sit.
Exeunte saeculo III Lucianus, Ecclesiae Antiochenae presbyter, ex aliis Graecis transla-
tionibus inter se collatis, et ex ipso textu Hebraico, versionem tcov O' recognovit et emendavit
in tantum ut pro nova editione habeatur illius recensio. Sic Suidas s. v. AovKiavbs 6 /xdpTvs :
Ovtos ras iepds fiifiXovs Beaad/ievos noXv to vodov ela8e£apivas, tov ye \povov Xv/ir/va/iivov noXXd tcov
(v aiiTais, Kal tt)s avve^ovs &$ eripcov eis erepa fieTa&iaecos, Kal /tivroi Kai tivcov dvBpconcov novrjpoTaTcov,
ot rov 'EXXrjvia/iov npoeiaTt/Keaav, irapaTpetyai tov ev avrais OeXrjadvTcov vovv, Kal noXv to KifiSr/Xov
evaKevaaa/iivcov, avTos dndaas dvaXaficov eK Trjs'Ef3pat8os enavevecoaaTO yXcoTTrjs, r)v Kal ai>Tr)v es Ta
/idXiaTa r)v r/KpificoKcos, nbvov Trj enavopOcoaei nXeiarov eiaeveyKd/ievos. Septimam ejus editionem
6 7
appellant Theodoretus et alii, nescientes nimirum, ait Hodius, exstitisse Septimam quandam
in Hexaplis Origenianis ; quae eorum ignoratio (obiter dictum sit) contra existentiam Sep-
timae editionis hexaplaris non leve est argumentum. Iidem tradunt, Luciani opus, ipsius
manu exaratum, post mortem ejus Nicomediae (ubi martyrium passus est postridie festi Epi-
phaniae A.D. 312) imperante Constantino Magno, in pariete turriculae calce circumlito
inventam esse. Utut hoc sit, IV editionem Lucianeam ab Ecclesiis
paulo post initium saeculi
Constantinopolita et Antiochena approbatam usuque communi receptam esse, testis locuple-
"
tissimus est Hieronymus, qui in Apologia adversus Rufinum distincte tradit Alexandria et :
legunt, quos ab Origene elaboratos Eusebius et Pamphilus vulgaverunt ; totusque orbis hac
inter se trifaria varietate compugnat."
8
Idem in Epistola ad Sunniam et Fretelam " Sciatis :
aliam esse editionem, quam Origenes et Caesariensis Eusebius, omnesque Graeciae tractatores
Koivf/v, id est, communem appellant, atque Vulgatam, et a plerisque nunc AovKiavbs dicitur;
aliam LXX interpretum, quae in e£anXoTs codicibus reperitur, et a nobis in Latinum sermonem
fideliter versa est, et Jerosolymae atque in Orientis ecclesiis decantatur."
quibus testi-
9
E
moniis indubitate colligi potest, Luciani editionem non novam ex Hebraeo versionem fuisse,
sed venerandae Seniorum versionis recensionem, sive inavbpdcoaiv, Hebraeo convenientiorem
factam; ejusque reliquias inter varias quae feruntur textus LXXviralis recensiones adhuc
investigari posse.
•: :•
nostrorum parte Luciani nomen tacuimus, donec post Pro- npoycypap.p.cvais ckSoo-co-iv cvtvx<»v, cyKvtyas ftc koX roir 'E|8pu7-
phetas a nobis editos ad 4 Reg. ix. 9 provecti, de vera Kois pcrd aKpificias, Ta Xciirovra f)
Ka\ ncpiTTCvavra Ka\ tou Kara-
e
significatione notae ^. certiores facti sumus. Opp. Aoyov Tr)s d\r)8cias noppa Tvyx&nm Stopdao-dpcvos c'v rots
T. V, p. 81. Edito paulo plenius Theodoretus MS. apud oIkcIok ttjs ypa<prjs xc»/>iois, «|«8oro tois Xpio-riavois dt)c\cpois.
legitur. Codices qui cum Luciano faciunt, sunt 19, 82, 93, 108, et (quantum ex silentio Par-
sonsii colligatur) alii. ix. 28: ^"IN tt3">*! t O'. Kal inefiifiao-av avr6v. A. xal
septem Cap.
dvrjveyKav avrbv («oto-aj»lo .^.). Sic Comp. (proculdubio e Cod. 108, quem Bibliotheca Vati-
cana mutuum 10
acceperat illustrissimus Cardinalis Ximenes ), Codd. 19 (cum dvrjfiao-av), 93, 108.
^®03. O'. r) V^x^ avrov (avrwv
Cap. x. 24 :
Syro-hex.). A. avrov. Etiam haec lectio est in
Codd. 19, 82, 93, 108, sed praeterea in aliis omnibus, excepto Cod. 55. Cap. x. 25: ^JTWS.
O'. o>? o-vveTiXeae. A. (o>?) ovveTeXeaav. Sic (cum notovvTts pro rrotmv) Comp., Codd. 19, 82, 93,
i^El IV2 ^S, O'. oti dnedavev 6 vlb?
108. Cap. xi. i: (Syro-hex. dniQavov ol vlol) avrijs. A. Sri
dweBavev 6 vlbs aiiTfj?. Hic quoque Luciani correctio in Ed. Rom. repugnantibus A1<L
irrepsit,
Cod. III, et septemdecim aliis, qui cum Syro-hex. faciunt. Cum Luciano autem consentiunt
Codd. 19, 82, 93, 108, cum paucis aliis. Cap. xxiii. 33: SIYf 133% O'. ko.1 iKarbv rdXavra.
A. Kal SeKa rdXavra. Luciani lectio est in Comp., Codd. 19, 56, 82, 93, 108, 246. Cap.
O'. Kara tt)v avvri/irjaiv avrov. A. /cara - -_^
xxiii. 35 Svva/iiv airov (V^ Sic
-
i3"^!W.:
.^,).
93, 108. Hi autem quatuor codices cum Complutensi et per occasionem uno et altero alio,
necnon lectionibus quibusdam, quae in margine versionis Syro-hexaplaris, tacito Luciani
11
nomine, hic illic afferuntur, per libros Regum, Paralipomenam, Esdrae et Nehemiae (ut cuique
Hexapla nostra vel raptim inspicienti patebit
12
)
tam mirum in modum in certis lectionibus
ab editione vulgata quasi conjuratione facta desciscunt, ut eos ad specialem quandam versionis
LXXviralis recensionem pertinere negari non possit. Hanc autem nullam aliain esse quam
Lucianeam, praeter probationem ex usu Syro-hexaplari literae Lomad ductam, alio firmissimo
argumento demonstrari potest, videlicet quod Chrysostomus et Theodoretus, quos Luciani
editionem, ab Ecclesia Antiochena usu receptam, legisse consentaneum est, in hac Bibliorum
parte citanda, spreto textu vulgari, cum eo qui in quatuor libris nostris continetur, accurute
. .
: _..-.
10 " Alia sumus (ut de hac ips» recen-
Vid. Vercellone Praefat. in Cod. Val. a Maio edilum, raliori, exempl." usi
u Vid. Hex. ad sione Euseb. in Dem. Evang. p. 336 D: <Sr nnn t»» arrt-
p. v. 3 Reg. i. 8. iii. 22. v. 6. 4 Reg.
12
ix. 5. xv. 11. xviii. 20. Vid. Hex. ad 1 Reg. i.
i(bis), ypd<pav <x">' necnon Schol. ad 4 Reg. xii. 10: <» rurt* ,•
3. 5> 6, 7, 9, 12, 16, 23, 28. ii. 14, 20, 22, 23, 24, 28, 30, 31, quibus exemplaribus opponuntur ri aicptfi*o-r<pa tup am-
35, 36 (bis), praeter alia minoris momenti exempla ex ypd<pav (Schol. ad 2 Reg. xxiv. 25), et to dpxala dvriypa<pa
apparatu Parsonsiano petenda. In talibus varietatibus (Schol. ad 3 Reg. xv. 23)), cujus loco hodie praetulcrimus,
" Alia
afferendis, quasi in re ulterius examiuanda, formula gene- editio," ut Syrus noeter in scholio ad Jesai. ix. 6.
lxxxviii PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
concinere solent. Etiam in divisione Jibrorum Eegum cum Diodoro et Theodoreto, qui librum
tertium a Cap. 12 incipiunt, faciunt Codd. 19, 82, 93, 108, 245.
ii.
Transeamus ad Prophetas, in quibus Luciani recensio, nisi nos omnia fallunt, ea est quae
in undecim Holmesio-Parsonsianis 22, 36, 48, 51, 62, 90, 93, 144, 147, 233, 308, necnon
libris
Lucianus indicare potest, concinentibus Codd. 22, 36, 48, aliis. In Ezech. v. 2 (in Auctario)
pro oiriaco avrcov solus Cod. 86 in textu ev fieo-co avTcov in marg. autem 'A. 2. X [Aovmwof]
:
;
:
6ttio-co avTa>v. In Ezech. vi. 12 pro 01 Xonrol in codice, ni fallimur, est X pro AovKiavos; certe
lectio Trepi\(icf>6els est in Codd. 22, 36, 48, Postremo in Ezech. xxxiv. 15 Cod. 86 (teste
aliis.
itaque in Hexaplis ad loc. de aliis ex&mplaribus cogitavimus nunc autem ; cum haec ipsa
lectio in Codd. 22, 36, 51, aliis, reperiatur, de Luciano intelligere mahmus. Ne longiores
fiamus, editioni Lucianeae tribuimus lectiones, quae hoc siglo praenotantur, Joel. i. 12. ii. 3.
13
XII, 26, 42, 49, aliis, Kvpios Kvpios; in Codd. 22, 36, 48, aliis, dScova"i Kvptos. His autem diebus
literas
accepimus a Ceriani nostro, in quibus locum aureum de Luciano, e codice quodam
Syriaco a se olim exscriptum, nobis transmisit. Hic autem Graece versus (e qua lingua trans-
latus efse videtur) sic fere sonat: 'EvTev6ev AovKiavbs 6 <f>t\6irovos 6 dyios Kal fidpTvs, Kal avrbs
arrovSrjV iroir)crdfievos wept tcov iepdov ypacfmv, Kal Stop6cocrd/ievos ev6a KCU ev6a, rj
Kal eva\\d£as evtas tcov
\e£ea>v as edevro oi trpb avTOV epfirfvevTai, ISoov to ovofia 'AAQNAI ecra> Keifievov, koX to ovofia KYPI02
e£o> Keifievov, dfupOTepa crvvdylras Kal crvv6els airbs ovtcos e£e8a>Kev ev tj) Sta6iJKr/ fjv KaTeXnrev, oocrTe eiipe-
Quod ad Octateuchum attinet, quaestio de Luciani recensione paulo obscurior est; nam
* *
13
Vid. Hex. nostra ad Ezech. 14
Mus. -\
ii. 4. Brit. Joot p-^-ao»
-_>o»l» o'oi )*« Jj__, «_o ._.o,__o_o ^»
Add. MSS. 12,159, fol. 502 r.: _x>ojJ__ eol »3 J_a»o»
^_o
. ; -i\
»^_o
Joot P-?-a>» J-»»_*>» o'oi \>n -X^ : o_0_ »_*>
et codices qui eam referunt (qui sunt, ut videtur, 10, 108, r 18) non tam evidenter e ceteri»
emicant quam in libris historicia et propheticis, et loca a Chrysostomo et Tlieodowto ex eo
excitnta p;iuciora sunt quam ut rem controversam decidere possint. Etiam de Jobo, PBalmiH
et Salornonis scriptisad diligentiorem quam nunc instituere vacat investigationem sententiam
imstiam reservamus; praesertim cum ex iis S. Scripturae libris, qui nullam dubitationem
admittutit, quid sibi Lucianus in editione sua concinnanda propoeuerit, et quam viam inierit,
non difficile est intelligere.
Luciano, ut vidimus, quamvis utriusque linguae scientiam habenti, non propositum fuit
imvam versionem Graecam de Hebraeo conficere, sed versionem existentem ab Ecclesia uni-
versa probatam recognoscere, et archetypo congruentiorem reddere. In quo incepto cum
magnus Origenes praecessisset, recensionem ejus cum textu t5>v O'
hexaplari aliquatenus ad
verbum consentire non est quod miremur. Ne tamen Lucianum Origenis merum exscriptorem
fuisseopinemur, obstant innumera loca in quibus lectionem hexaplarem aut prorsus rejicit,
aut ad usum operis sui aptiorem facit. 16 In quo exsequendo viam quae nunc exponenda est
iniisse videtur.
1. Omissiones versionis LXXviralis ex aliis editionibus non sine quadam variatione sartas
tectas facit. E. g. Jesai. xl. 7, 8 : O'. Vacat. Lucianus : 6Vt irvtv/ia Kvptov iwvtvotv tis aiab-
d\r]6a)s ojxoios x°P T<? 6 Xa6y. i£r}pdvdr) 6 yopTos, Kal to dvOos i^iirtot ; ex Symmacho et Theodotione
cum mutationibus o/mows x°P t<? P ro X°PT0S e^ *a < T0 &• *i-
pro e£. rd d. Jerem. xliv. 18 : Hex-
apla :
^ Kat oirivSttv avrfj oirovSds 4 ;
ex Aquila, ut videtur. Lucianus : Kal oirivSovTts avrjj
anovSds ; scificet quia praecesserat 8tt\mo/itv 6vp.tcovTts (non dv/itdv). Alia specimina sunt Jerem.
x. 8-io. xvii. 1-4. Ezech. x. 14. xxxiii. 25, 26.
2. Ut Hebraeae veritatis assertionem cum debita Seniorum veneratione conciliet, Noster
ad duplices versiones confugere solet; cujus artificii exempla sunt: iE.eg.xii. 2: Senex et
canus factus sum^tt&\), O'. ytyrjpaKa Kat Ka6f)oo/iai (VUttfl). Lucianus: ytyt)paKa Kat irtiro-
\iwfiat (fortasse ex Aquila) Kal Kadrjoo/jtat t/c tov vvv (ex hoc tempore vitam otiosam degam, ad
sensum apte, sed silente Hebraeo). 2 Paral. xiv. 11 :
n^ T^r ( 8^ ve P er invalidos). O'. Kal iv
6\tyots. Lucianus : f)
iv 6\iyois ots ovk iortv icrxvs. Jesai. ix. 6, ubi non sollicitata Seniorum
humili versione, fityd\rjs (3ov\rjs dyyt\os~ d£<o ydp tlp-qvrjv Lucianus post dyyt\os infert k. t. i.,
Jerem. v. 7 :
EtjurarefeciiV^^I). O'. Kal ixbpraoa (JUttW). Lucianus: Kal &pKt(ov avTovs,
16
In Hex. ad Jerem. xxix. n, 12 codices ad Lucianeam recensionem pertinentes male a nobis libri hexaplam
nnncupati sunt.
toji. 1. n
xc PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
Kal exopraa-a avrovs. Ezech. xxxi. io: Et elatum est cor ejus in dltitucline ejus. O'. Kal etSov kv
tco v-^codfjvai avTOV. Lucianus: Kai kirfipdr) r) KapSia avTov kirl x<3 v\jrei avTOV, Kal eiSov kv tS> v\frco-
3. A Luciani stylo non abhorrent aliae interpolationes, quae non nisi ad explicationem
aut connexionem pertinent. Sic 2 Reg. xii. 1 in Hebraeo et LXX est tantum : Kal eiirev avrS>-
Svo r)crav dvSpes K.T.e.; in Luciani autem recensione: Kal etrrev ai/Tco- dvdyyeiXov Sr) poi tt)v Kpiaiv
TavTrjv. Svo f)aav dvSpes K.T.e. 3 Reg. XV. 23: O'. nXr)v kv tS> Kaipco tov yr)pcos avTov kiroveae
(Lucianus : kiroirjaev 'Acrd to TTOvrjpbv, Kal kiroveae) tovs iroSas avTov. Jerem. xxxiv. II: O'. k al
drreo-Tpdcprjaav fieTa
Tavra (Lucianus addit :
fieTa to dtroaTeTXai). Jerem. xliv. 19: Hebr. et O'.
Kal otl fjpeis k6vp.Lcop.ev K. t. e. Lucianus (propter sequentia, pr) dvev tcov dvSpcov fjfiwv) : Kal al
yvvaiKes elirov Kal otl fjp.els k.t. e. Jerem. 1. 3 1 Hebr. et O'. 17 rjfiepa aov.
: Lucianus : 17 fjpepa
Tfjs nTcoaecos aov. Thren. ii. 7: Hebr. et O'. cbs kv r)pepa iopTfjs. Lucianus 7rapacppd£ei ; cbs
o-ncop.evos et kairacrpevos pro eXKCov (po/j.cf>aiav) , dXX6cf>vXoi pro ^vXiaTielp, avyyeveia pro Sfjftos, iraLSd-
piov pro veaviaKOS et veavias, viro£vyiov pro ovos, cf>vXf) pro aKrjwTpov, iravTOKpaTCop pro aaf3aa>6,
cppovrjais et cppovLpos pro aocf>ia et aocf>bs, Svvapis pro TrapaTagts (&^X), SovXol pro iraiSes, dppcoaria
pro fiaXaKia et voaos ?£!), aKevr) iroXefiLKa pro aKevr) irapaTagecos (TTOtr? *?)> dpeorw pro dyadbv,
eKovaios et eKOvaid£ea6ai pro trp66vpos et irpo6vp.eia6aL, k6vpcb6r) opyfj pro cbpyia6rj 6vpS> (^S^ "^TP)?
vyiaiveL pro ei eipfjvr) (D^iyn), fir) jjlol yevoiro pro tXecos fioi (*y n^^C). Ex hujusmodi muta-
tionibus paene infinitis, quae in apparatu Parsonsiano reposita sunt, selectas tantum in opus
16
nostrum condidimus.
5. Sed ut Lucianeae editionis indoles evidentior fiat, comparationem ejus cum textu
LXXvirali ad pericopam paulo longiorem 2 Reg. xxii.ipsa 2-12 instituamus. Haec autem ea
17
est, quam Eichhornius e Cod. Coislin. III (Holmesio 82) in specimen versionis cujusdam
Graecae deperditae edidit.
LXX. LUCIANUS.
'
(2) K.vpie, irerpa fiov, Kal 6yvpcop.d p.ov, Kai k£ai- (2) Ayairfjaco ae, Kvpie, ia\vs pov. Kvpios crre-
pofjpevos pe kfioi. (3) 6e6s fiov cfyvXat; pov earai pecov pe kK 6Xfyecos pov, Kal Siaaco£cov fie. (3)
d
fioi, Trenoi6cos eaopai kir' avTco- vTTepaairLaTrjs fiov, 6eos fiov irXdaTrjs fiov, aKeiraa6fjaopaL kir avTco-
Kal Kepas acoTrjpias pov, dvTiXfJTTTCop fiov, Kal Kara- qttXov pov, Kepas acoTrjpias pov, povcinaTOS kpol,
.;. .;.
16 1T
Vid. Hex. ad 2 Reg. xiv. 2. 3 Reg. i. 41. Einleitung in das A.T. p. 430.
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENI8. xci
cbvyr) owrrjpias ptov (£ dSiKOV owoets fte. Karacpvyr) fiov, Kai owrrjp fiov i£ dot(3wv owotts
[/^on]
(4)
aiverbv iniKa\ioofiat Kvptov, Kal (K twv e\$pwv (s. owoet) fit. (4) aivtrbv intKa\ioopat Kvptov,
6avdrov, \eifiappot dvofiias i6dfif3i)odv fie. (6) wStves o\ov fie ovvTptfi/jtoi vSdrwv, \tipappot {Jiatoi ntpti-
6avdrov iKVKXwadv fie, npoe<p6acrdv fte oK\r)p6rr)res nvt£dv pe. (6) o\otvia aSov invKXwodv fit, Kai
davdrov. (7)
iv tw 6\it3eo6ai fie iniKa\ioop.ai Tbv npoi<p6aodv fie nayiSes 6avdrov. (7) iv dXtytt
Kvptov, Kat npbs tov 6eov pov fiorjoouaf Kal ina- fiov ineKaXeadfir-v rbv Kvptov, koX npbs rbv 6tov
Kovotrat e* vaov avrov -pwvfjs fiov, Kai r) Kpavyrj fiov fiov i/36r)oa' Kai iJKovoev tK vaov iyiov airrov tpw-
oav Kat ionapdy6r)oav, oti i6vy.w6r\ Kvptos avrots. Kai ra 6efii\ta tov ovpavov ovverapd\6r) Kai irpwvr--
(0) dve(3rj Kanvbs ev rfi opyfj avrov, Kai nvp iK ot6- oev, Sti idvfiwdrj atrrois Kvpios. (9) dvif3r\ Kanvbt iv
fiaros avrov KariSeraf dv6paKes i£eKav&r)oav dn' Apyfi airrov, Kai nvp dnb npoodmov airrov Kari<paytv
6toev eni
[t<S] \epov(3ifi,
Kai inerdo6r), Kai w<p6rj airrov. (11) Kai inef3rj ini \epovf3eifi, Kai in*rdo6r),
ini mepvywv dvifiov. (12) Kai edero okotos dno- Kai w<p6r) ini mepvywv dvifiwv. (12) Kai e6ero ok6-
Kpv<pr)v avrov' kvk\w avrov r) oKr)vr) avrov okotos tos dnoKpv<pf)v avTov' kvk\w avrov r) oKt)vr) airrov,
vSdrwv, indyyvev ev ve<pi\ats depos. Kai i<peioaro vSdrwv aiirov, ve<pi\at depos.
6.
18
Quaeritur inde ab Huetio et Hodio,
19
num Lucianus editionem suam in imitationem
ignoscant invidi labori meo, qui volui habere nostros, quod Graeci in Aquilae et Theodotionis
"
ac Symmachi editionibus lectitant."
30
Rursus in Epistola CXII ad Augustinum Vis :
damnare cogeris; vix enim unus aut alter invenitur liber, qui ista non habeat."" Sed ad
Hieronymi mentem explicandam, praesertim in oratione declamatoria, sufficere videtur, si
tunc
ponamus, non ipsos asteriscos, sed lectiones iis praenotatas, in fere omnibus exemplaribus
temporisinventas esse, id quod de Luciani editione dici potuisse nemo jam nescit. Nec tamen
dissimulandum in libris quos Lucianeam referre recensionem affirmavimus, in primis
est,
Codd. 22, 36, 48 (quibus accenseri potest Cod. Ambros. signatus D. 96 Sup. et E. 3 Inf.)
asteriscos passim appictos inveniri, pro quibus hic illic obelos formae *<-, cum eadem tamen
22
18
Hex. Jesai. ix. 6. Jerem. xxviii. xxix. 14. Ezech.
Origenianorum Lib. II, Cap. II, Seet. IV, § 10. acl 3.
l*
De Bibliorum Texlibus, 628.
M Hieron. xxxiv. 14.
p. Opp.
T. V, p. 161. M Hieron. T.
n Vid.
Opp. I, p. 752.
xcii PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
23
significatione, observavimus. Etiam Lucianeae recensionis versionem Syriacam hac notatione
non prorsus destitutam esse mox videbimus. E contrario nequis buc trahat Eusebii de peri-
COpa Jerem. xvii. 1—4 testimonium: E/ Kal fifj -jrapd tois O', d\\' ovv ye ev tco 'Ef3pal'Kco ravra
evpovres, Kal kv rals tcov \olitcov epfir/vevTcov eKSoaeaiv, e.Ti firjv fieTc\ irapadeaecos darepiaKcov Kal ev tois
21
'
derimus. 25
"
In Codice Ambrosiano Syro-hexaplari ad Jesai. ix. 6 scholium in margine sic habet Ex :
editione alia, quae versa est Syriace cura sancti Philoxeni episcopi Mabugens's Kal Ka\enai :
rb ovojia a-tiTov- Meyd\rjs fiov\fjs dyye\os, admiratio ()**»o» h. e. Bavfia Job. xvii. 8 in Syro-hex., vel
tov fieWovTOS
TrapaSo^aafibs Sym. ad h. 1.), avfifiov\os, Oebs laxvpbs, efcovaiaaTr)s, apyaiv elpr)vr]S, TraTr)p
alcovos' &£co yap eipr\vr\v hn tovs apyovTas, elprjvrfv Kal hyieiav avTco. fieyd\rj r) e£ovaia (Ui_^.^.cl«.)
avTov, Kal Tjj elpfjvr) avTov ovk eaTiv opiov." Graeca nostra cum recensione Lucianea, sicut in
Codd. 22, 36, 48, cet. jacet, in omnims
consentiunt praeter haec tria, admiratio pro davfiaarbs,
egovaia pro dpxn, et rfj eipfjvrj pro rfjs elprjvrjs, quae ex imitatione Syri vulgaris mutata esse
videntur. Versio, quae cognomine fautoris ejus Philoxeniana appellari potest, aliunde igno-
rabatur, donec anno 1868 Ceriani in Mon. Sacr. Prof. T. V, pp. 1-40 partem Jesaiae ver-
et
sionis Syriacae, ex Graeca quadam editione concinnatae, e codice Musei Britannici signato
"
Addit. MSS. 17,106" Codex continet Cap. xxviii. 3-17 (mutilum), xlii.
in lucem p otraxit.
17
— xlix. 18, lxvi. 1 1-23 (mutilum). Auctoris nomen periit, ultimo folio, quod subscriptionem
habuisse probabile est, deperdito. Polycarpum autem chorepiscopum hunc fuisse, eundem
scilicet qui in gratiam Philoxeni Novum Testamentum et Psalmos vertisse traditur, proba-
bilibus argumentis evincere conatus est Editor. Cum vero Philoxenus episcopus fuerit Mabugi,
urbis ad patriarchatum Antiochenum pertinentis, eum Lucianeae, sive Antiochenae, Bibliorum
Graecorum recensionis versionem vernaculam faciendam procuravisse non est quod miremur.
Comparationem inter Philoxeni (si recte ei tribuitur) versionis Syriaca et Luciani Graeca post
In pluribus duo exemplaria amice conspirant ubi vero
Ceriani curas instituere nil attinet. ;
dissentiunt, animadvertendum est primum, Syrum nostrum liberius vertere, et hnguae nativae
proprietati magis studere, quam in Pauli Telensis opere tractando assuefacti sumus
deinde ;
(id quod etiam in Philoxenianae versionis ad Jesai. ix. 6 specimine observavimus) eum tum iu
singulis vocibus tum in sententiis transferendis non raro ad versionis Peschito aemulationem
23 24
Vid. Hex. ad Ezech. xxxii. 25, 27. Euseb. in Demonst. Evang. p. 484, necnon iu Eclog. Prophet. p. 137.
25
In eadem sententia est Cerjani in Mon. Sacr. et Prof. T. V, p. 2.
PKOLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xciii
confugere, adeo ut editio ejus mixtae cujusdam et ex pluribus conflatoe versionis speciem ni< j
in quibus omnibus metobelus non pingitur. Etiam obeli vestigium dubium cernitur ad
Cap. xxviii. 13.
Tbeodoretus in Dissertatione MS. cujus notitia Phelippaeo debetur, 87 post Luciani edi-
tionem mentionem facit cujusdam Joannis Josephi, his verbis: Sirov Se rb i pera rov S>, 'Imdwov
Excepto Theodoreti testimonio, haec editio et auctor ejus prorsus ignorabantur,
'Iwo-rjrrov.
donec his diebus contigit nobis, B. Stephanopoli collationes Codd. 86, 88 in Jeremiam evolven-
copiam lectionum hoc ipso siglo 'IQ. praenotatarum, quas omnes, a Parsonaio
tibus, incidere in
ne memoratas quidem, in Auctarium nostrum ad Jeremiam condidimus. Praeter notam sin-
gulis lectionibus praemissam, Josejohi nomen semel ponitur, videlicet ad locum insignem Cap.
xxxi (Gr. xxxviii). 22: Nam creavit Jova novum quid in terra: femina circumdahit virum ;
ubi ad versionem rov 'IQ. valde notabilem Sri rjSr/ elpydaaro Kvpios irapdSo^ov iiri rfjs yfjr nap-
:
6evos Kvocpoprjaei yap dv6pomov, exscriptor notat : 'Qs iirl d\r>6eias ovrcos evpov airrb Keiftevov iv rfj
'lcoatirrrov iKSoaet.
De
auctore versionis nihil notum, nisi eum, ut vel ex hoc specimine apparet, Christianum
fuisse; unde fortasse aliquantulum probabilitatis accedat Hodii^conjecturae, videlicet Joannem
Josephum eundem esse cum Josepho veteri Christiano scriptore, cujus Hypomnesticon edidit
29
J. A. Fabricius, nisi hunc libellum, quantum ex stylo ejus et aliis indiciis conjicere liceat,
Theodoreto nrnltis saeculis juniorem esse oporteat. 30 De versione ipsa, saltem quod ad Jere-
miae vaticinia attinet, e reliquiis ejus nunc primum editis judicium satis accuratUm fieri
31
potest. Itaque non est, quod quibusdam Criticis placuit, mera versionis LXXviralis recensio,
M r
Vid. supra p. lxxxv. Bibliorum *Di
Exempli causa: Cap. xlvi. 1, 2 juxta reeensioneni aird.
**
Luciaueam sic habet "Entot BijX, awtTpi$r> Aayav, iyivtro
:
Textibus, p. 629. In Codice Pseudepigrapho V. T.
W
ra ykvnTa airav tis drtpia Ka\ KTrpirf atptrt avra KaraStStpiva T. II, P. II. Specimen opusculi Plt Cap. XLVT, cui
i>s cpopriov KontavTt Kat ovk laf\vovrt, irttvavrt mii iK\t\vpiva titulus Tivts rrpotr\r]paTi xprprroTrfTOf ij tiotfitiai Bdvarov
:
rjxb\aav. Quae sic habentur apud Syrum nostrum : "Eirtat irporptrrdptvos, 8ti\6aptv
tls rb irt&iov, cpdptvos, ovras dvaipiv.
B^X, koa (sic Pescli.) avvtTpiffr) Naj3w (sic Pesch.), »cat rrdvra Ubi ad vocem 8equioris Graecitatis iapriots
s. iuptats, obam-
Ta opoidpara Ta>v yXvnTtov airav 6npla>v ku\ Krrjvdv, a diptTf bulatio, COnferendus est Joannes Malala p. 36 :
'Eapt(6ptvos
aird KaraStotpiva if tpopria' Ka\ Kontdat, Ka\ oiK toxtiovat, Kat ydp irri TO rtapd\tov ptpos rfjs Tvpov irdKtas, tttt irotptvutd*
" Joannem
rrttvaot, Ka\ iK\t\vpivoi tta\v apa, o{ oi bvvijaovrat tfivytiv oioi Kvva k. t. t. Josephum edilionie novae COT-
dnb no\ipov, ko\
(sic Pesch.) atxpa\aTot r}x®1o~ av °* dipovrts rectorem ambigue vocat Hodius 1. c. Minus caute Smith
xciv PEOLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
sed versio Graeca ex Hebraeo, ut videtur, de integro confecta, quaeque cum Alexandrina
nullam omnino affinitatem habeat. Utrum vero Josephus noster universos V. T. libros, an
Jeremiam solum ediderit, nemo Sermo Graecus non inelegans est; vertendi
facile dixerit.
stylus paulo liberior, quique interdum paraphrastam commentatoremque potius quam inter-
pretem sapit, ut praeter locum Cap. xxxi. 22 sup.ra allatum ad Cap. xvii. 17. xxxix. 5. xlviii.
27. li. 11, 17 conspici potest. Quod reliquum est, in nonnullis locis inter Nostri Graecam
versionem et Hieronymi Latinam mirum consensum observavimus (e. g. Cap. xxxvii. 21 He-
braea O^QNH Y*inft Hieron. singulariter vertit excepto pulmento, Noster Iktos ctyw; Cap. li. 59
denominatio admodum obscura nrMQ-^to Hieronymo sonat princeps prophetiae, Nostro 77750-
«TTm ttjs unde haud improbabiliter conjiciat aliquis, Sophronium versionis Pro-
irpocf>T)Tcias) ;
phetarum Hieronymianae interpretem Graecum Joanni Josepho non plane ignotum fuisse.
CAPUT X.
Montefalconius in hoc capite tractando inter notas cognitas et incognitas discrimen facit ;
quam distinctionem, nec ab ipso curiose observatam, nobis praeterire visum, etsi harum
notarum alias extra omnem dubitationem positas esse, alias ambiguitatem Svo-SiaKpiTov prae se
ferre, per se intelligitur.
Itaque, ut a titulis nostri operis initium faciamus, vox 'EianXa, sine compendio semper
scribitur, nisi forte 'E£a7rA. (sic) pro ra i£air\dper omnes casus aliquando ponatur.
y
rois i£an\ois
Tetrapla per compendium A* significari, praesertim in Cod. Colb. ad librum Jobi, temere
sibi suasit Montefalconius, cujus errorem mox sub compendio A" yp. convincemus. Etiam per
literam A Tetrapla aliquando denotari opinatur idem in Hex. ad Ezech. xvi. 4, a nobis ibidem
confutatus. Majorem difficultatem habet Scholium ad Psal. xxxvii. 2 1 :
'Qpiytvijs koX O'. 6.
E'. S'. dyaQoo-vvrjv. Eyo-€/3ios Kal A. SiKaioo-vvr]v ;
in quo tamen loco, ut et in praecedenti, A nil
(Dr. W.) Dictionary of Greek and Roman Biography, the LXX." Sed neque Theodoretus in Dissert. MS. hoc
Vol. II, p. 598 " Theodoret (Dissert. MS. in Proph. et
: Theodoreti editi loca ad Flavium Josephum, non
ait, et
Edd., and Quaest. XXIV in Exod. and Quaest. X [et XI] ad nostrum pertinere recte perspexit Hodius.
in Jos.) mentions a Joannes
Josephus as having revised
PROLEGOMENA IN IIEXAPLA OMGENIS xcv
Nomina interpretum sive cditionum per initialem cujusque literam vel literas
designari,
res nota est. Haec autem sunt :
O'. h. e. Ol i^Sofir,KovTa; interdum o/9, ol ipSofiiJKovTa Svo; Paulo Telensi t-..s,a>, Bar
Hebraeo 5J (pro U»o-, 6
tf
De compositionibus duorum aut plurium siglorum, 'A. 2., 2. 0., 'A. 2. 0., etc. observandum
est, lectiones ita praenotatas, praesertim longiores, saepenumero ad unum tantummodo inter-
pretum pertinere, quocum ceteri sensu quidem consentiunt, ut tamen stylum orationis quisque
sibi peculiarem sectetur. Exempli gratia : ad PsaL lxx. 24 Syro-hex. affert : 'A. 2. 6Yt Karjjaxvv-
6-qo-av, Sti KaTwpvyrjo-av oi grjrovvTes Tr)v KaKcoaiv /xov. Versio est Symmachi, ut ex Eusebio con-
stat; Aquilae autem, partim ex eodem, partim ex conjectura: Sti KaTflo-xvvOijo-av, &n «Wpdmja-a*
01 grjTOVVTtS KaKiav fiOV. Ad Job. Xxi. 24 SyrO-heX. affert: 'A. 2. Kat /ivfX<5 ocrra airrov jroWo-fi (t « -
)
Graeca, ni fallor, Aquilae sunt; certe Cod. 252 (in Auctario) affert: 'A. noTto-et. 2. dpSSfxevos;
Cod. 255 autem: 2. Kal t& fiveXw tS>v oo-Tecov ainov dpSevofievos (Nicet. dpSSfievos). Ezech.
xxiii. 34 : 'A. 2. 0. Kat rd ScrTpaKa avTOV KaraTpojgeis d>s Sarea (^P^JJT}, rodes) Kat tovs fiaorods o-ov
o-wadpoio-drfTe, Xaol,
— fieO' r)fi<ov yap 6 debs, sensum trium interpretum esse, verba autem unius
Symmachi, exinde apparet, quod, teste Curterio, Aquila et Theodotio postrema more suo sic
hex. autem : 'A. 2. 0. voftov 6eov v/twv (male pro r)/twv). Ad Jesai. xxxiv. 4 Curter. in marg.
•% Oi V. Kat TaKr/o-ovrai iraaat ai Svvdftets twv ovpavwv; Syro-hex. in marg. 2Sc'A. 2. O. Kal TaKrj-
o-ovTai k.tA. Jud. xv. 9 Cod. Ad X
affert: 01 V. ev o-iay6vi; Euseb. autem in Onomastico,
"
p. 264: 'A.2.
ev aiayovt, ubi
Hieronymi Latina sunt: Aq. et Theod. interpretantur maxillam."
Et sic centies. Absurdissime igitur Curterhis in Praef. ad Jesaiam per tovs non Aquilam, V
Symmachum et Theodotionem, sed tres nomine carentes interpretationes intelligendas esse con-
tendit, ut vel e titulo Psalmorum xciii, xciv patet :
'
1
In Dissert. pro Puritate Si/mmachi, p. 17. Vid. Eichhorn. Einleitung in das A. T.T. I, p. 397.
xcvi PEOLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS.
vestigium reperiri posse. Nec magis audiendus illustrissimus B. Waltonus, qui in lectionibus
quibusdam Codicis Marcbaliani a Curterio mendose descriptis haerens, conjecturam periclitatur,
forte jper oi V tres editiones, Origenis vel Eusebii, Luciani, et
2
Hesychii denotari, vel e textu
Syro-hexaplari, cui lectiones sub % F" non raro inseruntur, abunde confutatus. 3
01 Per hanc notam quatuor interpretes, 'A. 2. O'. O., significari jposse, Montefalconio
A'.
facile concedimus, sive O' textum LXXviralem communem denotet (ut ad Jud. i. 9 Cod. 85 in
marg. OvSels tS>v Te<r<rdpa>v, t<\ irapaTeivovTa <al Ta rrpbs dirr)\i<oTr]v), sive hexaplarem (ut Curter.
:
ad Jesai. ix. 15 Ol A. avTos Ke<f>a\r), ubi in Ed. Rom. est avrr) 17 dpxfi). Sed cum ad Jesaiam,
:
tum hic xxvi. 14, pro Oi A Parsonsius ex eodem codice edidit Oi Xonrol (O/ A),
tum Cap.
absentibus indubitatae fidei exemplis, hanc notam qualemcunque inter hexaplares recensendam
esse non ausimus arfirmare.
O/ A, Oi \onroi; etiam A, X, in versione Syro-hex. U<-».?
(s. ^*^.«) yO-/e» (addito
\oiiroi;
significatione subdubitans. Sed omnem dubitationem eximit locus Job. viii. 21, ubi Montef. e
Colb. excitavit : A" yp. dya\\ido-ea>s ; Parsons. vero e Cod. 250: Anr\r) ypacprj- dya\\ido-ia>s.
AY (potius AY), 8" (Lev. xxv. 6) A Amos iv. 10), A* (Jon. 3. Zach. ix. 5) valet
(Joel. ii. 1. i.
X~a>, etiam x, sequente lectione quae redundat, est proculdubio x^P' 5 sine; ut Jos. » iii. 15.
vi. 13 : riajrey x<o Tfjs 8ia6r)Ki)s. Jos. vii.
25 : ird (sic) x T f "Axa-p. Jos. vi. 25 (pingente Masio) :
Kal — ndvTa 4 tov oTkov, ad quem locum Cod. X in marg. O/ O' x» irdvTa. Interdum lectio
:
superflua siletur, ut tamen e contextu facile divinari possit; e.g. ad Jud. ii. 1: tois iraTpdaiv
* .;.
2
Bibl. Polygl. T. VI, Sect. XI, p. 123. Cf. Montef. in modo interpretati essent, illi literas 'A. S. e., Elif, Sin, et
3
Praeliminaribus, pp. 69-73. ^ic Auctor Epistolae TJie,noininum ijjsorum initiales adscripsit, cujus rei in
versioni Haretbi praepositae (White (Rev. Joseph) Letter signum literam r, _., numeri ternarii notam adhibuit,
"
etc. p. 21): Quod si tres 111*1 illud textui insertum eodem unaque asteriscum apposuit."
PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS. xcvii
vpS>v —tov Sovvat vptv 4, Cod. 85 in textu rots narpdatv v/x&v; in marg. autem rov Sovvat i/itv.
: :
nav x<"- Jud. iv. 8 : "'EV- O'. Vacat. Cod. 85 per' ipov, cum nota O'. \S>. 0. ov (oCrotf).
: :
1
Reg. xx. 8 :
pV ^- O'. dStKta ev r& 8ov\<» aov. 2. xS>; ubi Sym., ut videtur,
interpretatus
est: (v iftot dStKia, sine i» ra> 8ov\a> o-ov. Sed innumeris
appingitur notula lldvres yu>, ubi locis
riscis insertae fuerant; quae lectiones non jam separatim, sed conjunctim cum illa LXX
interpretum editione spectabantur. Sed secundum hanc explicationem formula Jldvres xS>
absolute posita non differt a simplici Udvres; cum casu autem, ut Ildvrts x» T vs 8ta6f)KT)s, signi-
ficat omnes interpretes, unumquemque in columna sua,
habuisse; quod manifestorfjs 8ia6rJKT)s
falsum est. Quae cum ita sint, donec quid clarius emergat, hujus notae veri usus ignorantia
fatenda est.
De usu compendii ov
pro oCras in Palaeographia Graeca non ambigitur. Sic in Cod. 85 :
Tlav ov; 2. ov; O'. 0. Kal ol \otnol ov (Hex. ad Jud. ii. 9, 12. iii. 15). Huc pertinet siglum 8ta>pd
ov vel 8ta>p ov,
pro Stwptimcra oiha>$, quod lectionibus vel codicibus emendatis a correctore inscribi
solitum est. Plene scriptum reperitur in Cod. Jes. ad Ezech. xlv. 12, teste Montefalconio :
IlevreKaiSeKa ets roi/s V iyiypanro, koX Stdopdaxra nivre Kal etKoo-t. In Ubro Judicum frequens est
notatio rrav xa> 8ta>p6 ov, vel inverse 8ta>p6 ov nav xS>, quae quid sibi velit propter causas prae-
dicbas in summa obscuritate versatur.
Inter notas incognitas Montefalconius collocat siglum fi rfi, quod in libro Jobi ad versi-
1
8 (o-rixpt); deinde subjicitur fi° rft d, :
quod Montefalconio significare videtur, pSvos irpbs npSnov,
id est, primum versiculum ex Theodotione solo desumptum esse. Sed singula ordine inquira-
mus. Itaque fi° povos esse non est quod dubitemus. Sic ad Jesai. xvi. 8 Cod. XII notat: 'A.
fi° dn' avrfjs. Ad Jes. V. 1 1 :
^S^D, O'. ol iyetp6fievot, Curterius affert: 0. fi6vos 6poia>s, scil.
iyetpofievot, cujus loco ceteros 6p6pi£ovrts vertisse credibile est. Deinde compendia scripturae
rfi
pro pro npoai6r)Ke, thayopevofievov pro npoaayopevofievov, vel e profanis scriptoribus
rrpbs, rhi6r)Ke
cognita sunt, ut nullo modo audiendus sit P. L. B. Drach in Hexaplis ad loc, qui siglum
rft
non npbs, sed QeoSorimv (!) significare affirmat; nec magis Semlerus in Epist. ad J.J. Griesbach,
p. 59,qui annotationem p." rft /c apud Cod. Colb. ad Job. xxxi. 35 explicat fiov yp. (it) Kvpiov.
Nobis vero collationem Cod. 252 Bodleianam evolventibus, contigit incidere in innumeros locos,
in quibus in eadem nota pro rarius npoak, semel (ad Cap. xx. 25 £s< 0.
in
rft
pingitur npos
:
k,
avrS> <p6f3ofi) M npoo-Ketrat e/c rov 'EfSpatKov; quae scriptura si cum alia,
rft e*c rov EfJpatKov,M '
quam ad Cap. xxi. 21 venditant Codd. Colb. et 255, conferatur, evidentissime apparebit, sigla
rfi,
rfi
k, npoo-k, et np6aKetrat unum idemque significare.
Idem codex ad Cap. xii. 21: 2& 0.
tom. 1. .
o
xcviii PROLEGOMENA IN HEXAPLA ORIGENIS.
eKxeon' dTifiiav kw dpxovras 4 notat : M irpoareTeOri, quod tantundem est. Siglo rfi vel irpoo-k
Cod. 252 notat: n" npos k d; ad Cap. xxi. 28-33 Codd. Colb., 255: M rfi t« iy; Cod. 252
autem: M npos k y (mendose pro iy'); ad Cap. xxiv. 14-18 Cod. 252 : M npoo-k S. Haec ad
usum harum notarum, quae antecessoribus nostris tantum negotii facesserunt, declarandum
4
sufficiant.
5
tp, 'Qpiyivt)s. Vid. Hex. ad Jesai. xiv. 11. xxi. 13.
dv
f1T
, dv&riypacpos, Anonymus. Vid. Hex. ad Num. xxxi. 16.
CH, ~Lfj, a-rjfi., o-if, h.e. o-r)ntiG>o-ai, Nota bene. Vid. Hex. ad Gen. xix. 24. Num. iv. 47.
Psal. cxxxvi. 1 .
CAPUT XI.
Anno 1
232, ut vidimus, Origenes, Alexandria expulsus, Caesaream Palaestinae concessit,
ibique, exceptis ad breve tempus peregrinationibus, usque ad finem vitae ejus commoratus est.
Hexaplorum ejus et Tetraplorum exemplaria autographa, immensae molis opus, ubinam tunc
temporis reposita sint, ignoramus; sed post quinquaginta annos in celebri illa bibliotheca
Caesariensi a Pamphilo Martyre confecta 2 reperta sunt; sive Caesareae inde ab Origenis obitu
delituissent, sive aliunde, fortasse a Tyro, ubi decesserat, arcessita fuissent. In hoc repositorio
.
.> :
4
Montefalconium (quem vid. in Praelim. p. 69 et in de cujus scriptura Bupra p. xi eubdubitavimus 01 f CTIX :
Monito ad Threnos) ad incitas redegit nota supposititia OI irno|KEIMENOl 0YK E|KEINT0 EN TO| nENTACEAlAfi|
0i r. £oJ, de qua vid. nos in Auctario ad Thren. i. 8. OYAE <p eshtoy|menoc T0Yt5| EMNHC6H.
Aliud siglum apud Curterium passim obvium, OMQ2TE O', x a
Supra Hieron. Opp. T. II, p. 833
p. xlviii.
:
cum "
ipse Montef. recte descripserit, "O/iotW roTr O', cur Porro ipsum Hebraicum (S. Matthaei Evangelium) habe-
inter notas incognitas recensuerit nescimus. 6
Occa- tur usque hodie in Caesariensi bibliotheca, quam Pam-
sione data, apponimus notam
marginalem Codicis Mar- philus Martyr studiosissime confecit,"
chaliani ad Jesai. iii. 24, a Cozza nostro
rogatu exscriptam,
PROLEGOMENA IN HEXAPLA OPJGENIS. xcix
"
ad Titum narrat : Unde et nobis curae fuit omnes veteris Legis libros, quos vir doctus Ada-
mantius in Hexapla digesserat, de Caesariensi bibliotheca descriptos, ex ipsis authcnticis
emendare; in quibus et ipsa Hebraea propriis sunt characteribus descripta, et Graecis literis
tramite expressa vicino; Aquila etiam et Symmachus, LXX quoque et Theodotio suum
ordinem tenent." 8 Porro Caesariensem bibliothecam usque ad VI saeculum incolumem reman-
sisse, constat e subscriptione Cod. Coislin. 202, qui est S. Pauli Epistolarum uncialis saeculo
'
praedicto non recentior: Kvref3\r]6rf 8e r) (3Cf3\os npbs rb ev Kaurapeia dvriypatpov rfjs f3if3\io&rJKrif
tov aywv Tlan<f>C\ov x«'P' yeypafi/xevov avrov* Non diu post, sed quo anno et cujusmodi infor-
tunio incertum est, insigne hoc monumentum, dignumque quod regum reditibus redimeretur,
una cum bibliotheca in qua conservatum erat, periisse credibile est. 5
Quod ad Hexaplorum multiplicationem aut perpauca, aut ne unum quidem
attinet,
integri operis Origeniani apographum descriptum fuisse, haud absurda est virorum doctorum
"
opinio. Sane quivis conjicere valet," ut antecessoris nostri verba mutuemur, " quanti laboris
fuitGraecis calligraphis, Biblia Sacra primum Hebraica lingua, quam ut plurimum ignorabant,
depingere; Hebraica deinde Graecis literis e regione perscribere; postea vero quatuor, ut
minimum, aliquando sex vel septem interpretum editiones, uno conspectu et e regione ponere,
ea scilicet accuratione, ut una aliam non excederet. Id sane praestare pauci ex calligraphis
poterant. Ad haec, cum illo aevo, in libris saltem hujusmodi, nonnisi uncialis character usur-
paretur, qui longe majus spatium occupabat, ac praeter illas Hebraici textus interpretumque
columnas multa in marginibus Origenes apposuerit, monita scilicet, nominum propriorum
aliorumque interpretationes, quae latos margines desiderabant ; perquam minimam sane textus
biblici partem singulis in paginis haberi necesse fuit: quibus perpensis, vix quinquaginta
8
amplae molis voluminibus comprehendi Hexapla omnia potuisse putaverim." In hoc rerum
statu, Pamphilo et Eusebio feliciter in mentem venit, columnam rS>v O' hexaplarem, asteriscis
obelisque distinctam, seorsim vulgare quorum editio tanto favore recepta fuit, ut exemplaris
;
communis usus, saltem intra Palaestinae fines, prorsus antiquaretur. 7 Inde evenit, ut ad tot
ecclesiarum necessitates sublevandas, bibliotheca Caesariensis quasi in oflicinam librariorum
3 6
Hieron. Opp. T. VII, p. 734. Vid. supra p. xliii. esse videtur. Montef. in Praeliminaribus, p. 73.
4 7 "
Montef. in Praeliminaribus, p. 76, coll. Tischendorf. Hieron. Opp. T. II, p. 522: MedLie iuter has pro-
6
Nov. Test. p. clxxxix ed. 1859. Montefalconius vinciae Palaestinos codices legunt, qnos ab Origene elabo-
hoc accidisse arbitratur, aut cum Caesarea a Persis sub ratos Eusebius et Pamphilus vulgaverunt." Exemplar
Chosroe II capta fuerit, aut non diu postea cum iu Eusebianum, to Eio-tfiiov, to /3i#Xioi> Eio-tjitov roi Uafi<j>CKov,
Arabum potestatem post diuturnam obsidiouem delapsa, passim in scholiis memoratur; e.g. ad Job. xxxii. 13-17
"
hisce aliisque omnibus ornamentis spoliata fuerit. Sed Syro-hex. notat In Tetraplis quidem legebatur ut in
:
Cappadociae; deinde Caesarea Palaestina anno 638 in 28. cxxxvi. 1. Joel. ii. 8. Obad. 20. Mich. vii. 19. Ab
Saracenorum potestatem venit, non victa armis, sed a Eusebiano non distare videtur Origenes, sive exemplar
civibus suis dedita, et pretio 200,000 aureorum redempta. Origenis in Hex. ad Job. ii. 13. vi. 14. xxxix. 23. Jesai.
•
Altera historia, eam
post septem annorum obsidionem xxvi. 18. Semel incidimus in mentionem roC UaXaumraiov
anno 653 ab Arabibus expugnatam fuisse, quae Hof- apud Procop. in Cat. Niceph. p. 406 : To n. oi«e f^« vlor
manno in Lexico Universali, 1677, debetur, commentitia 'Epfiap (Gen. xxxiv. 2), dXX' 'Eppap /ioW.
2
c PEOLEGOMENA IN HEXAPLA OKIGENIS.
conversa qua exemplaria novae editionis calligraphorum sive voluntariorum sive mer-
sit, in
cede conductorum assiduo labore multiplicarentur, praesidentibus et ipsis operam dantibus
Pamphilo et Eusebio quibus eam operis partem, quae ad collationem et correctionem per-
;
tineret, reservatam fuisse, non conjectura, sed ipsorum qui in manibus sunt codicum attesta-
tione ediscimus. Exempli causa: subscriptio libri III Regum in versione Syro-hexaplari sic
"
sonat :
Sumptus p:eTe\rjcp6r)) liber iste, ex quo translatus est hic qui in manibus
est (ojajL/,
est ex Graeco in Syriacum, ex Hexaplis bibliothecae Caesareae Palaestinae, et collatus est
cum (loX <fL~s>l}, dvTe(3\r)6r] wpbs) exemplari, cui subscriptum erat sic : Evo-efiios Sicop6cocrdp.r]v chs
dKpi(3a>? f)Swd/xr]v." E Graecis autem libris Scholia in Proverbia a Tischendorfio edita in fine
habent :
MeTe\f]cp6rjcrav d(j>'
a>v evpojiev e£an\cov Kal irdXiv avTa X €lP'' (corrige avToyeipi)' T\d/icpi\os
8
Kal EiW/3toy SicopOSo-avTo." Postremo in Cod. Frid. Augustano ad finem libri Esdrae secundi
'
tertia manus barbare adscripsit : AvTefi\rj6ri irpbs ira\aicoTaTov \iav dvTiypacpov Se8top6cop.evov x €L P l
tov dyiov /xdpTvpos TIa/icf>i\ov oirep dvriypacpov wpbs tco TeXei vwoo-rjLieicoais tis ISioyeipos avrov iiweKetTO
eyovcra ovtcos' MeTe\rj/icp6ri Kal $iopdco6r] wpbs rd e£aw\d 'Qpiyevovs. 'AvtcovTvos dvTej3a\ev Jld/icpi\os
9
Si6p6coo~a.
scriptione conferenda est alia versionis libri Proverbiorum tr\S>v, c'| S>v «al ttapeTi6r\ ; ubi in priore est o^ooll/. in
Syro-hexaplaris :
MtTe\r)<t>8rio-av dcp' Z>v evpopev i£air\£>v 'Qpi- posteriore autem "^^J.f, quod Graecum -naptridr) pariter
yivovc (^«Not .m . i
^»o|» )_3 -£n_.^_. »_o . . im"il/ sonat, sed cum significatione commendandi vel deponendi,
^i
.. n« {?).
<cai rra\i.v
(« oolo). airoxfipl (.o»__j );»t~>) quae ab hoc loco aliena est. Sensus praegnans, quem
9
ndpqbiKos kc\ Eio-«'/3ioy t)iapda>o-avro. Tischendorf. Pro- Graeco verbo vindicavimus, confirmatur a subscriptione
ad dae 10 "
leg. V. T. juxta LXX, p. lxxix ed. 2 . Sic libri IV Regum in eadem versione: Sumpta est haec
intelligimus vocem Syriacam tt*_>lL/, proculdubio ver- quoque Bao-ikti&v TtTdprr) . . . e libro Heptaplorum biblio-
sionem Graecae naptriQq, quae legitur in subscriptione thecae Caesareae Palaestinae, ex quo rai ai «ooWs vaperi-
Cod. Chisiani Dauielis juxta LXX 'Eypdtpr/ « tS>v rerpa- :
6r/oav (. in . mll(); necnon a subscriptione Ezechielis in
exeraplar Apolinarii toC Kotvofiidpxov, ex quo sumptus est Codex Marchalianus Ezechielis:
MtTtXrjcpOr) drrb to>v Kara Ta? €K86aeis i£air\cov, Kal 8tcop6co$T} drrb tcov 'Qptyivovs avroD TtTpair\av t
Srtva Kai airrov \*'P' 8tcop6coro Kat icryp\toypdcpi)To, 66tv Kicrif}ios iyco Ta cr\6\ta irapi6rjKa. lldpcf>t\ot
Kat Evcrif3tos 8tcop6d><ravTO. xl
et Syrorum appictarum non in omnibus una eademque sit, ex eo accidisse videtur, quod
quisque scribarum eas quae majoris momenti sibi viderentur excerpserit; quas tamen omnes
ad communem originem, Pamphili scilicet et Eusebii operam studiumque, referendas esse vix
dubium esse potest. His igitur duumviris, praeter cetera eorum egregia in se merita, pro
reliquiis Hexaplorum, quas undique corrasas in hanc nostram apothecam condidimus, Ecclesia
gratias immortales debet.
I. Aquilae historia. II. Quonam tempore Aquila versionem suam ediderit. III. De Aquilae versionis scopo.
IV. De Aquilae interpretis stylo. V. De duplici Aquilae versione.
I. Theodotionis historia. II. De Theodotionis versionis scopo et indole. III. De Theodotionis interpretis stylo.
I. De Quinta, Sexta et Septima. II. De Quinta editione. III. De Sexta editione. IV. De Septima editione.
L De Origenis in Hexaplis adornandis scopo. LI. Quo tempore et loco Origenes Hexapla composuerit. TTT .
De
ordine versionum Graecarum in Hexaplis coactarum.
I. De editione t£>v O' hexaplari in universum. TJ. De Asteriscorum, Obelorum etc. forma et valore. III. De
Lemnisco et Hypolemnisco. IV. De regulis, quas in textu LXXvirali reformando Origenes sibi praescripserit.
Appendix I. De obeli pictura (</>) versionis Syro-hexaplaris peculiari. Appendix U. Versionis Syro-hexaplaris
Notitia generalis.
I.Quomodo Luciani editio ad Hexapla pertineat. II. Quid de Luciano et ejus editione a veteribus traditum nt
III. Quinam Bibliorum Oraecorum codices Luciani editionem prae se ferant. IV. De Luciani editionis scopo et
indole. V. De Lucianeae recensionis versione Syriaca. VI. De versione Joannis Josephi.
TOM. I.
IN LIBRUM GENESEOS
MONITUM.
quaque colligeremus, eximii tamen Codicis Coisliniani, qui omnibus praeit vetustate, et
margmaliiun notarum praestantia, usum assequi statim non potuimus. Unde accidit ut
Genesim, qualem aliorum ope MSS. adornaveramus, illo destituti edere coacti simus. Sub
haec autem cum in ejus bibliothecae possessionem venisset illustrissimus Episcopus Metensis,
Coislinianae familiae decus, nobisque omnium pro Voto MSS. copiam fecisset, Heptateuchi
nondum editas, quas ex
totius lectiones illo
praestantissimo codice mutuati sumus, appendicis
more ad calcem primi Tomi locavimus. Quia porro illae bene multae sunt, et non raro sin-
ceriores iis, quas principio posueramus, auctores sumus studioso Lectori, ut cum Heptateuchi
interpretationes consulere voluerit, illas in appendice positas nunquam negligat. Primo autem
Genesim edidimus, usi codicibus manuscriptis et libris, quorum catalogus sequitur.
"
Codex RR. PP. Sancti Basilii Romae [Holmesii 85] pro ultimis tantum Geneseos
capitibus [a Cap. xlviii. 5].
"
Codex Eegius 1825, membranaceus, XI vel XII saeculi, in quo est Heptateuchus et
liberRuth [cum Catena Patrum. Vid. Montef. ad Cap. 1, 2]. i.
"
Codex Regius 187 1, membranaceus, egregiae notae, X saeculi [Hohnesii 64. Montef.
"
ad Cap. viii. 1 1 notat "A\\. BdXkov, ramum.
: Haec lectio prodit ex memorato Cod.
Reg. 1871, qui Francisci I tempore in Bibliothecam Regiam advectus, et pulcre compactus
est. Cum autem pro more extrema foliorum exciderent operae, ut auro linirent, nomen
aut notam interpretis absciderunt, factum infra dicemus." Cf. nos ad
quod saepissime
Cap. vi. 16].
"
Codex Regius 1888, bombycinus, XII saecuh.
"
Codex Regius ahus, cujus numerus excidit.
B 2
4 IN LIBKUM GENESEOS MONITUM.
"
Codex Regius 291 1, XII circiter saeculi.
"
Codex Colbertinus, quem unum in Genesim reperi in illa bibliotheca [fortasse
Holmesii 71].
"
Schedae clarissimi viri Francisci Combefisii ex Ordine Praedicatorum, quas mutuo
accepi a Eeverendo et doctissimo Patre Michaele Lequien.
"
Schedae et quae misit vir clarissimus Ernestus Grabe.
folia aliquot edita,
"
Basilius in Hexaemeron [Opp. Tom. I, pp. 1-88 juxta edit. Bened.].
"
Ambrosius in Hexaemeron.
"
Hieronymi Quaestiones in Genesim [Opp. Tom. III, pp. 301-380 juxta edit. Vallarsii.
Libellum ad lectiones trium interpretum in Genesim conquirendas perutilem denuo edidit
P. A. de Lagarde, Lipsiae, 1868, cui in textu recognoscendo ad manus fuerunt tres codices,
Moore, signatum Ff. IV. 2, qui tamen a textu Maiano ne latum unguem discedit. A Capite
autem xix ad finem libri, ubi occasio dederit, praeter Catenam Nicephori mox memo-
randam, opem ferente Ceriani nostro, in subsidium vocavimus Codicem Ambrosianum Q. 96
Sup.].
"
Aliquot etiam in locis sequentes auctores nobis subsidio fuerunt.
"
Justini Dialogus cum Tryphone.
"
Origenes illustrissimi et doctissimi Huetii, et ejusdem Philocalia a Spencero edita
[Cantab. 1658].
"
Cyprianus libro primo Testimoniorum ad Quirinum [ad Cap. xlix. 12].
"
Eusebii Caesariensis Demonstratio Evangelica [Parisiis, 1628].
"
Joannis Chrysostomi Homiliae [Opp. Tom. IV, pp. 1-697 juxta edit. Bened.].
"
Augustini opera aliquoties [ad Cap. vii. 1
5, 20].
"
Chalcidius rn Timaeum Platonis [ad Cap. i. 2, ubi ex edit. Meurs. p. 372 citatur:
Terra porro erat inanis et nihil~\.
"
EditioComplutensis [quam cum nobis manu versare non licuerit, in collatione
Holmesio-Parsonsiana tum Complutensis tum Venetae editionis per totum opus nostrum
acquiescere coacti sumus, adhibito tamen in libro Geneseos Lagardii apparatu critico].
"
Saepe vero Editionis Romanae et Drusii lectiones." —Montef.
IN LIBRUM GENESEOS MONITUM. 5
Codices quibus nos in lectionibus trium interpretum emendandis et augendis usi sumus,
quae continent Gen. xxxi. 15-37, xlii. 14-21, xlii. 28 — xlvi. 6, xlvii. 16 — xlviii.
3, xlviii. 21 —
1.
14.Curas autem seriores nondum editas, quae inter plura nullius pretii interpretum anonymas
lectiones offerunt, nostri operis in gratiam humanissime descripsit Vir officiosissimus.
X. Coislinianus supradictus, saeeuli VI aut VII, cujus notitiam cum specimine dedit Montefalconius
in Bibliotk. Coislin. pp. 1-32. Deficit a Gen. xxxiv. 2 ad xxxviii. 24. Praeter lectiones a Mon-
tefalconio excerptas usi sumus scbedis quibusdam Holmesio-Parsonsianis, quae foliis duodecim,
charta et scriptura vetustiore, continent lectiones aliorum interpretum ex hoc codice descriptas ;
quas ipsissimas schedas, ni plane fallimur, ante nos Montefalconius in appendice sua condenda
manu terebat. Majoris momenti sunt Jo. Jac. Griesbachii Excerpta ex eodem codice in Eich-
hornii Repertorio etc. Tom. I, pp. 83-141, et Tom. II, pp. 194-240; qui utinam integrum
codicem, non specimina tantum, eadem diligentia et accuratione contulisset ! Ad Genesim
excerpsit V. D. lectiones ad Cap. i xxvi, xlix, 1.
—
57. Codex Vaticanus, signatus num. 747. Est membranaceus in folio magno, eleganter et emendate
108. Codex Vaticanus, signatus num. 330, bombycinus, saeculi XIV, ut videtur. Perierant Geneseos
Capita xxix priora, quae suppleta sunt manu recentiori saeculi XV. Continet pauculas Aquilae
et Symmachi lectiones.
127. Codex SS. Synodi Mosquensis, num. xxxi a signatus, membranaceus, saeculi IX, ut videtur, constans
foliis 440, quorum tamen
quinquaginta (non triginta, ut Matthaeii notitiam oscitanter exscripsit
Holmesius) octo priora cbartacea sunt, saeculi XV; quousque etiam, scilicet ad Exod. v. 4, in
marginibus notantur lectiones Aquilae, Symmachi, Theodotionis, ac ceterorum. Codicem descnpeit
C. F. Matthaei in Accurata Codd. Gr. MSS. Bibl. Mosq. SS. Si/nodi Notitia, pp. 45, 46. Idem
V. D. lectiones trium interpretum ex hoc codice excerptas in Eichhornii Repertorio etc. Tom. IV,
pp. 257-278 recondidit; unde suas hausit Holmesius.
130. Codex Caesareus Vindobonensis apud Lambecium num. I, apud Nesselium XXIII, membranaceus,
saeculi XI, aut forte X. Incipit a Cap. ii. 21. Post Deut. v. 28 reliqua Pentateuchi alter
librarius, sed primo coaevus, descripsit. In Pentateucho conspiciuntur etiam lectiones Aquilae,
Symmachi, Theodotionis, a manu prima in margine laterali et inferiori minio exaratae, sed
Hic codex in enumeratione Holmesiana perverse designatur 131, et vice versa,
paene evanidae.
ut e collatione utriusque codicis, a Franeisco Carolo Altero in gratiam operis Holmesiani condita,
statim primo intuitu didicimus.
6 IN LIBRUM GENESEOS MONITUM.
131. Codex Caesareus Vindobonensis, num. III apud Lambecium, LVII apud Nesselium signatus,
membranaceus, saeculi, Altero judice, X, Lagardio autem, XII, scriptis ad marginem scholiis,
sed evanidis jam lectuque difficillimis. Nullas omnino habet trium interpretum lectiones.
135. Codex Basiliensis, signatus B. VI. 18, membranaceus, saeculi, ut videtur, XIII, Genesim et partem
Exodi ad Cap. xiii. 4 cum Catena Patrum continens. Contulit P. de Lagarde usque ad Cap.
xxiv. 1, cujus curis debemus lectiones trium interpretum non paucas, quibus collatio Holmesiana
omnino destituta est.
Arab. 1, 2 sunt duo exemplaria Arabicae Pentateuchi versionis, notis hexaplaribus (^ et ~r) insignita ;
alterum dictum Laud. A. 146, alterum Laud. A. 147. Prius deficit post Deut. xxxii. 45 ; pos-
terius post Deut. ix. 1 1. Nomen interpretis est Al-Hareth Ben Senan, qui versionem LXXviralem,
non Graecam, sed Syro-hexaplarem Arabicam fecit. Vid. Holmes. in Praefatione ad Penta-
potest, quousque additamentum extendatur. Hoc signum praefigitur additamentis in textu, et fere
semper etiam in margine idem appingitur. Obelus (-7-)
non nisi semel (Exod. xxix. 29) reperitur.
Lipsiae, anno 1772, duobus voluminibus formae maximae edita, sub titulo: 2«pa evbs Kal
iriVTrjKovTa {nrofJ.vr)/jiaTio-Ta)V els ttjv oKT&Ttvyov Kal Ta toiv BacnAeiaJj/ rjSrj irpaiTov tvttois eKSoOelara,
a£tco<m fiev tov evo-efieo-TaTov Kal yaXrjvoTaTOv r)yefiovos ndo-rjS OvyKpofiXaKtas Kvpwv, Kvpiov Ypr)yop(ov
'
A\e£dv8pov Tkiku, eniixeXeia. Se NiKrjtpopov iepop.ovd)(ov tov QeoTOKov. Hunc quantivis pretii
thesaurum ante nos ad opus Montefalconii locupletandum adhibuit Jo. Gottfr.
excussit, et
Caput I.
i. y-iNr»
It T •••
nw ••
:
a^ttfn
•- t - n« dvtVn vra
•• tt *• v :
rftitro.
• ••
:
dSiaKpirov? 0. r)
Se yfj r)v Kevbv (s. ovOev)
In principio creavit Deus caelum et terram. Kal ovBev?
O'. ev dpxj} (2. G. kv dp-^f) •) kiroir)o-ev 6 debs 2. ~hv nsrnp u-\~hvt a\nn
rrnf) 'ysr-hy "nfm
rbv ovpavbv Kal tt)v yfjv. 'E/3p. f3pr)o~id . . ? "
1
D"]Qn 3B. Et tenebrae erant super faciem
A. kv Kf(pa\aio> eKTio-ev 6 6ebs cruv tov oi/pavbv
abyssi; et spiritus Dei incubans erat super
3
(koi) crvv tt)v yr)v. O'. Kal o-kotos k-rdvco
faciem aquarum. ttjs
2. inn^ -Wlh nn^n ^MTf). Terra autem erat dfivcrcrov Kal irvevpa Beov knecpepeTO kirdvo)
Kal ovBev.- 2. r)
Se yfj kyevero dpybv Kal Trpbcromov vSdTOiv. 2. . . Kal irvevpa Beov
x
Cap. I. Hieron. Quaest. in Gen. (Opp. T. III, p. 305): dixerunt iv Kt<pdJ\ala, quasi in capite, quo significatur in
"
Nam et LXX inteqiretes, et Sym. et Theod. in principio brevi et in exiguo momento summa operationis implcta.''
transtulerunt ; et in Hebraeo scriptum est bresith, quod Sed revera huic interpreti fere superstitio erat pro JVEfrT!
2
Aq. interpretatur, in capitulo." Origen. Comment. in Kttpakaiov ponere, nulla omnino sensus loci ratione habita.
Psalmos (Opp. T. II, p. 529) :
r) rrap' r)iuv Tivtcris imytypap- Cf. Hex. ad Gen. xlix. 3. 1 Reg. xv. 21. Jerem. xlix. 35.
4
pivr}, napa bi 'Efipaiots, dnb tt)s dpxr)s rijr /3i/3Xou, Bpr)o\6, o-r-p Dan. xi. 42.
Philop. ibid. p. 52, concinente Cod. 127.
" " In
iariv, (v apxfi- Hieron. ibid. p. 306 : Sed et boc scien- Bar Hebraeus aifert: «,-ao Do &} !la .1 . s> m ,(.
dum, quod apud Hebraeos liber hic Bresith vocatur, Cod. Reg. 1825 haec leguntur ex Greg Nyss., quae inter
hanc habeutes consuetudinem, ut voluminibus ex princi- edita ejusdem opera [T. I, p. 7] habentur ^avtpdrrtpov & :
piis eorum nomina imponant." In initio Cod. Reg. 1825 8ta tt)s 2vppaxov xa\ OfotWiWof «u A«cuXa ypaxprjs r)
TOiavrri
-
sic ad marg. legitur: Papr)or)8. Jo. Philoponus in Btdvota tou pAv ftiTOVTOS, 6f r)v apybv <cai
<ra<prjvi(fTat' r) yr)
Hexaem. p. 10, qui bis sine copula citat, invito Hieron. in dStaKpiTOV tou 8e tTtpov, Ktvapa ko\ nvBiv' rov bt aXXov, ob8iv
Epist. LVII ad Pammach. 11:" Aut quia Hebraei non ku\ obBiv." —Montef. Minus recte Procop. in Gen. p. 19 6 :
solum habent Spdpa, sed et -rp6ap8pa, ille KOKo^fjKas et syl- yap 'Ak. dvrl tov doparos fl-rt Ktvr). Cf. Hex. ad Deut. xxxii.
6
labas interpretatur, et literas; dicitque obv rbv obpavbv ku\ 10. Jesai. xxxiv. 11. Jerem. iv. 23. Philop. ibid.
"
o-iv Tr)v yr)v,
quod Graeca et Latina lingua omnino non In schedis Combefisianis lectio Symmachi sic habet, apyor
recipit," (Minus probabiliter Corder. in Cat. ad Psalmos, Ka\ dhtaipfTov; sed praestat lectio Philoponi [Cod. 135], et
p. 40 : 6 8i 'AkvXos' (v Kt<p. i-roir)<rtv 6 8. <rbv
r<p obpavcp Ka\ aliorum." —Montef. Pro doWprroi» stat Bar Hebraeus, ver-
*
tt)v yijv.) S. Basil. M. Opp. T. I, p. 7 B :
orrfp tTtpoi ri)V tens : \ » i 9i v» Uo fl.
^^-r». Philop. ibid., Nobil.
ipurjvfVTuiv, aaqjiorfpov tov vovv «fiiSdires, flpi]KacnV iv Kt<pa- Lectionem, obSiv ko\ ob6iv, testantur Cod. Reg. supra alle-
Xaio) f'-Toit]o-fv 6 6., TOVTto-Tiv, d8poa>s Ka\ f'v
oXiytp. Basilium gatus, Cod. 135, et Bar Hebr., qui affert: Jlo «»jo JJ .1.
"
compilavit S. Ambros. in Hexaem. 1, 16: Denique alii
GENESIS. [Cap. I. 3-
emcpepopevov enl irpbaconov vSdrcov. 0. Kal to cpcos rjpepav Kal rb aKoros eKaXeae vvKTa.
o-kotos enl irpoacorrov d,3vaaov, Kai irvevpa 6eov A. Kal eKaXeaev 6 6ebs tco
cpcoTi, f)pepa' kol
7
kiricpepbpevov enl Trpoaconov rov vSaros. 'O to aKOTOS eKaXeae vvKTa. 2. Kal eKaXeaev 6
2upoy to eTrecpepeTO, cpvalv, e£r)yovvTai dvTi 6ebs tco cpcoTL r)/xepav Kal tt)v aKOTiav eKaXeae
tov avveOaXne Kal e£cooybveL Tr)v tcov vSdrcov vvKTa. 0. Kai eKaXeaev 6 6ebs tco
cpcoTi rjpe-
cpvaiv, Kard tt)v ecKova rfjs eTrcoa£ovans opviOos, pav Kai to aKOTOS eKaXeae vvKra. 13
"rtHTm
DW OTj pa 7TO. Et dixit Deus: Fiat
3. "rtM TP, Fiat lux : et faeta est lux.
expansum solidum in medio aquarum, et dis-
O'. 0. yevr/OrJTO) Kal eyevero cpcos.
A.
cpcos' cernat aquas ab aquis. O'. Kal etirev 6 6ebs'
yeveaOco cpcos'
Kal eyeveTO cpcos.
2. earoo cpcos'
9
yevr\6r\Tco arepecopa ev peacp tov vSaros, Kal
Kal eyeveTO cpcos. earco Sia)(copi£ov dvapeaov vSaTos Kal vSaTOS'
4. -liNrrnN. O'. rd cpS>s. 'A. avv rd 0<2y.
10
— Kal eyevero ovrcos 4.
u 'A. Kal elirev 6 6ebs"
appellavit
7 8
Philop. ibid. S. Basil. M. ibid. p. 18 C: II£s oZv Ubi innuitur, ni fallor, usus Aquilae notissimus particulam
firefopiro rovro iiravio tov vSaros ; 'Ep£> o~oi oi< epavrov Xdyoc, nx in praepositionem aiv vertendi ; neque enim credibile
aX\a 2vpov av&pos aocpias KoapiKTjS Toaovrov dcpfo-rrjKoros, oo-ov est tam scrupulosum interpretum pro simplici H80, vidit,
cyyvs %v rr/s tuv akriBivaiv iino-Tr)ur)s. *EX«yc rolvvv rr)v riov
compositum o-wtiSev, intellexit, posuisse. Praeterea ad
Ivpav <pavr)v £p.cpariKGiT€pav Te eivai, Ka\ 8ia Tr)v npos rr)v v. 3 1 diserte testatur Philoponus, Aquilam vertisse : Ka\
nostris codicibus scriptum est, /erebatur, in Hebraeo habet Aq. habet r)pipa; alii r)fupav. Sic autem infra v. 8 tres
meeefeth, quod nos appellare possumus, incubabat, sive interpretes, Ka\ e/cdXeo-ev d 6. t<6 arfpfapari oipavov ; ubi Aq.
confovebat, in similitudiuem volucris ova calore animantis." oipavos
—Montef.
Lectiones, quarum auctorem
vertit."
3 10
Philop. ibid. p. 65. Montef. affert : 'A. ko\ erwflSfi/ non nominat Montef., suspicione non vacant, praesertim
"
d 6fbs avv to cpws, notans : Hic et passim in sequentibus quoad posteriorem singularum clausulam, quae cum priore
Aquila, Ka\ o-vvabtv 6 6cos. Ubi Procopius Aquila in :
'
vix consistere potest. Certe Aquilam vertisse, ko\ t6 o-xdVos
sua translatione adjecit verbo vidit praepositionem o-iv, «. vvkto, non autem, ral tco ovcdret eV, vi%, nemo sanus cre-
quae in compositione cuni significat, ac si diceret contuitus diderit. Fortasse Montef. in archetypo suo invenit : 'A.
est, conspeodt.'" In Graecis Procopii p. 27 nihil tale habe- 2. e. t<5 <pa>Tt. 2. T17V aKoriav; cetera ex ingenio promens.
14 15
tur, sed tantum : Kai flbfv 6 6f6s t6 <pi6s 6Vt /caXoV. Td koKov Sic sub -r Arab. 1.
Philop. ibid. p. 98. Idem
tm rrjs KTio-fWS ovk al<r6rjrfi 6ia XrjirrfoV 6f6s yap oi^ ovras p. I41: 810 'Ak. Ka\ 2u/x. if\r)6vvriKa>s ftiroV yfvrj6r)ra> ar. iv
le
"Pf yaxru hf oiKfia ko6' fjv fKatrrov i&spa, oi npos 6iav navru>s piaa> rav v8dra)v. Cod. 127 in textu; in marg. autem :
ko\6v, rtpos df rr)v xpfiav rr)v iavrov, Ka\ rr)v irp6s Ta \oiira o~vp- "Ev6a Kfirai darfplaKos, Kfirat piv iv tco 'E/3pai'/«3, oi <pipfrai 8e
cpaviav avakoyov, bC r)v Ka\ 'AKvXas to avv <f>iKfi irpoo-n6ivai. Trapd ToTy O'. Sic sine aster. Codd. X, 14, 31, alii.
-Cai\ I. 10.] GENESIS.
d 6ebs rb
v 11. 3toy NOT. Gramen tenerum, herbam. C.9.
<rrepeo>fia ovpavov ('E/9p. o~ovp.rjv ),
A. (3\do~Tr)fia \6pTOV.u
'
r, £r)pd<
22 14. Cfm pa ^nn 1
? a^frr jfljna nhtoe vr
yfj' Kal tois <TV<TTr)pa<ri tSv vSdrmv (eKa\e<re), 15, 17. "VWrVp. O'. axrre <f>aiveiv. 'A. t<2
<f>ai-
£wpav yfjv T<t Se ovo~Tr}p.aTa tcov vSdrav 16. -nw tslfn nVcJpnV \hssi -
rtnyri TiH
23
eKa\e<re 6a\d<r<ras.
^^l' n^$9'?V I^lT^ "^NEri. Lumen
11. WBhfl. Germinet. 0'.'A. /3Xaorr/o-a'T<». 2. majus in doniinium diei, et lumen minus in
17 *- 24
Procop. in Gen. p. 46 : odtv Ka\ XiytaBat aovi>.rj>> 'Efipaiav o-vpfio\ov. Philop. ibid. p. 162. Sic Montef.,
1S w Sic non memorato auctore.
^5
Idem. **
Cod. 127.
Cpannj, vda>p b~i]\oiiv iriw-iyos. Philop. ibid.
sub -<r Arab. 1.
Origen. in Epist. ad Africanum (Opp. Collatis Hex. ad v. 29, crediderim Aquilam vertisse :
(x*°V)
T. I, p. 15) : xat (v rfj Teveo-ei, 8« ro, clSev 6 8(6s ort xa\6v, im o-r-eppariCovo-av o-rreppa ; Symmachum autein :
(xdprov) ortep-
ra yevtvBat o-Tcpea>p.a, irap 'Efipaiots ov^ cvpio-KCTat. Hieron. parifyvra o-rrippa. Montef. sine auctore affert : *A. o-rrtipd-
quarto, et in quinto, et in sexto, post consummationem affert : 'A. o-rrtpp.aTi£ov tis rb yivos avra>v, quod ad v. 12 recte
operum singulorum, et vidit Beus quia bonum est, in applicat Montef., qui tamen in v. 1 1 pro Hebraeis, nfe^
,-
secundo juxta Hebraicum, et Aquilam, et Symmachum, et i3"ijnt "lEW io'»? !?, Aquilae perperam tribuit: irotovv
20 Cod. 12 7-
Theodotionem non habetur." Nobil., Cod. 127. Kap-rbv o-rrfppari(ov tis to yivos avrav.
21
Philop. ibid. p. I44: oi 8e aKKoi rpe'ts dvri tov einelv, tls
29
Nobil. ut supra. Mox post «•oioC»' Kapirbv Cod. 127 in
eis tottov
M Sic sub obelo textum infert: Xtis rb yivos airwv, reclamante Hebraeo.
ovvayayriv p-iav, eva, Cpacri.
Opp. T. I, p. 37 C :
npwricfjTat Se ev rroXXots to>v dvrtypdcpiuv, est in Arab. 1. Deinde ad
Cod. 127 in marg, tis (pavo-tv
Kat avvTjx&T] — fj £r)pd' drrep ovtc Ttvis Ttov Xotrrwc cKbedoiKaaiv pingit tis (patrurpbv, ex interpretatione, ut videtur.
:
" Sic
M Idem.
cpp,r)vea>v, ovrc r) xpfjats twv 'Efipaiav exovcra (paiverat .... Ta Montef., non memorato auctore.
roivvv aKptfir) tS>v dvrtypd(pa>v a>fii\to~raf 6 8f 6(Se\bs d0tTXio-(a>s
TOM. I.
10 GENE S I S. [Cap. i. is-
ets dp^ds Trjs fjfjepas, Kal tov (jxoaTfjpa tov 26. tirwri «5^33 Q1« rrtoy: t«^?M "ie^i.
eXdaaoo eis dp^ds Tfjs vvktos. A. avv tov O'. Kal eiirev 6 6eos %
e£ovaiav rfjs f)p.epas, Kal tov (poaaTrjpa tov 6 6eos' notfjaoofjev dvdpoonov, dos etKova fffjobv,
[UKpov eis egovatav Trjs vvktos. 2j. tov Ka6 ofjoiooatv f)fjoov. Q. Kat ehrev 6 6eos'
(pcoaTrjpa tov fiet£oo eis to f)ye1a6ai Trjs f)/je- TTotrjaoofjev dv6pomov kv etKovi f)fja>v, d>s kv
38
pas, tov Se (pooarfjpa tov kXdaaoo els r)ye/io- ofjotooaet fi/jaiv.
20. Tm ©32 fttj D^n «"«£ "^N -IEN*! Et dominentur piscibus maris, et alitibus caeli,
et bestiis, et universae terrae, et omnibus rep-
£5>aav, Kal ireTeivbv nerofjevov kni Tfjs yfjs, cn« Nia naai iat ins t^ia dt^m.
T TT T TT A TT '*. V;
*
*.
/cara npoaamov aTepewtiaTOS ovpavov. 0. Kal O'. Kat krroivaev 6 6ebs tov dv6pomov, KaT
ehrev 6 deos' k^ep^raTCoaav Ta vSaTa epnerd,
e'tKova 6eov knoinaev avTov dpaev Kai 6fjXv
tyvyas £d>aas, Kal neretvbv neTOfjevov knt rfjs
kiroivaev ai/Tovs. 'A. Kat eKTtaev 6 6ebs avv
39
yfjs, /cara npoaoonov aTepeoofjaTos ovpavov. tov dvdpamov kv 6eov
e'tKovt avTov, kv etKovt
2i. ttbtt oy^nrrnN. o'. Td Kfj T v r d fieydxa. eKTtaev avrovs ... Z,. Kat eKTtaev o 6eos
37
Ol dXXof Toiis SpaKovTas tovs fieydXovs. tov dv6pamov kv etKovt Staqbopop, 6p6tov 6 6ebs
33 M Idem ibid. Tourois koL 6 vevTal Xeyovoiv' eiroirfoev 6 8ebs Toiis Sp. roiis
M
Philop. ibid. p. 175. :
p.. Philop.
Sififiaxos oviJL(f>a>vel' tov (paxrrfjpa — rfjs vvktos. To yap, fryet- ibid. p. 209. Idem p. 217 Symmacho tribuit rai Ka8' d/t.
a-8ai, o-a(p7)vi£a>v els to, r)yep.oviav, p.(Te\a^(V (leg. fierefiaXev), fipa>v ; Theodotioni autem pro obr e'v 6p.ota>oei, ev 6p.oia>p.aaw.
^5 39
onep ravrov ea-n rjj e^ovala, Kal tw apxetv. Origen. Sic Montef., tacito auctore. Equidem nullus dubito,
Opp. T. II, p, 22 : «u 6 'AkvKos yap to dvdXoyov c'Trip7]oe, antecessorem meum totam hane lectionem ad normam
noit)oas dvri p.ev toC, els dp\as, els e'>-ovoiav' dvrl Se tov, ap^etv, v. 28 excogitasse, oblitum in Hebraeo ibi legi, non W®~).,
M ter pro sed H>n, In nostro loco nescio an Aquila verterit: «u h
e£ovo-id£eiv. Philop. ibid. p. 198 (cum irerrivbv
*°
V. 21, Ka\ ndoav \rr vxr)v £a>aiv epTrerav) 0fo8. Kal Svp. 'O pev yr)s. Philop. ibid. p. 244. In textu LXXvirali pro
ydp . . .
eprreTa ^u^aj £d>oas, kot evdeXav dprpdrepa, iva y aomp kot' ehova 8eo0 in Arab. 1, 2 legitur, ad imaginem suam;
eiret^yqois toC, eprreTa, to, ifn>xds faicas" 2u/i. 8e, eprreTov \jrv)(r]V
unde conjecerit aliquis, in LXX antiquitus juxta He-
£a>oav' Tovreoriv, orrep eori •fax'1 f^°" a .
37
Severianus braeum exstitisse, kot elKova avrov, kot eUova 6eoi. Certe
apud S. Chrysost. Opp. T. VI, p. 467 D : ol ydp oXXoi ipw editionis hexaplaris ratio tantum non postulare videtur:
-Cap. I. 29.] GENESIS. 11
eKTtoev avr6v' dpaev Kal 6fj\v eKTtaev av- 6a\dtrcrr]s, Kat tc\ neretva toC ovpavov, Kal ra
1
tovs.* 0. Kal eKTtotv 6 6tbs Tbv dv8pomov {wa Tct tpnovra inl rfjs yfjs, 0. Kal tii\6-
iv tiKovL avrov, iv tUovt 6tov eKTtoev airrovs' yrjcrtv (airrovs 6 6tbs, Kal tlwtv avrdis) 6 0e6f
dpaev Kal 6fj\v inoirjaev avTovs.® aii(-dveo6e Kal n\r)6vveode, Kat n\r)pd>aaTe t^v
Kal vnord£aTe airrrjv Kal natSevere ev
28. VIE :
QTi^M
v.
Zirh
v t
"IQN"!
v - Urhtt
v:
QMM
t
"T"'^
vt :- '
yfjv,
dominamini
-^3-nNi
t v •
rw-r
Iv t t
^t 1
** — "iwm
^b-^j* t —
snt
-v snt
- :
••
piscibus maris, et alitibus caeli, et omnibus 05S jnt jn> Y3P"!? ta-wJ» YVC
rrirr]
animalibus quae reptant super terra. O'. Kal n73N7. Et dixit Deus: Ecce! dedi vobis
tv\6yr)atv aiiToiis 6 6tbs, \iycov av<\dvta8t omnes herbas proferentes semen, quae sunt
Kal n\r]6vvto6t, Kai n\rjpcoaaTt Tt)v yfjv, Kal super faciem totius terrae, et omnes arbores
KaraKvpitvaaTt avrfjs' Kal dp\tT€ tcov i\6vcov in quibus est fructus arboris proferens semen :
rfjs 6a\dcrcrr]s, Kal tcov neretvtov tov ovpavov, vobis erunt in cibum. O'. KaX einev 6 6e6s~
Kal ndvrcov tcov kttjvcov, Kal ndarjs rfjs yfjs, iSoi) SiScoKa vp.iv ndvra \6prov awoptpov tmei-
Kat TrdvTcov tcov ipntrcov tS>v ipnovrcov ini rfjs pov crnippa, 8 iartv indvco ndarjs rfjs yfjr
yfjs. 'A. Kal tv\6yt]otv airovs 6 6tbs, Kal Kal nctv f-v\ov, S e^et iv iavTco Kapnbv aneppa-
elnev aiiTois 6 6tos' ai>£dveode Kai n\r)6v- ros anopipov vpiv earai eis fipaiaiv. 'A. Kai
veode, Kal n\r)pd>oare Tr)v yfjv, Kal vnoTd^art einev 6 6e6s' iSoii SiScoKa vpiv avpnaaav \\6r]v
aiiTrjv Kal intKpareire iv i\8vi rfjs 6a\doar]s, aneppaivovoav anippa ini npoaconov ndorjs
Kal iv ntTtivco tov oiipavov, Kal iv navri £d>cp rfjs yfjs .** 2. Kai tinev 6 6t6s' SiScoKa
. .
Ktvovpivcp inl yfjs. 2. Kal tii\6yr]o-tv avroiis vpiv ndvra yoprov tov antppari(ovTa anippa
6 6tbs, etne Si aiiTois 6 8t6s' avf^dveode Kal rbv ini npoadmov ndons Tfjs yfjs' Kai ndv
•X-eV (Ikovi avToH, Kaf tlKova 8(ov. Et sic reapse sine aster. tionis versionem iraibdm, qui Syrorum usus est, ait:
digna. Sed hunc interpretem, nimio perspicuitatis studio, arreppa, vpiiv tivat (potius earat) eis fHpSxriv. Idem in Notis
vel etiam dogmaticis in " In editis
rationibus obsecutum, hic illic
p. 1 5 : 'Ak. iarrapuevov arrepua. [Ex Drusio.]
paraphrastao partes delapsum esse, videbimus in Hex. ad Theodoreti Quaest. LI in Gen. airepuaivov arripua . . . Utra
Gen. xviii. 25. Exod. xv. 11. Job. xxi. 13. Psal. lvi. 5. autem vera lectio sit, incertum." Immo iarrapuivov non
Jerem. xli. 5. Cf. D. Abr. Geiger in libello cui titulus: est nisi falsa emendatio Pici pro vitiosa Cod. August.
Symmachus der Uebersetzer der Bibel (Judische Zeitschrift scriptura arrappevov, quae, Philopono auctore, in arrtppmvov
fiir Wissenschaft und Leben, i er Jahrgang, pp. 40, 41). vertenda erat. Porro Aquilae lectio, arrtpjiaivov arrippa non
42 M Idem est pro arrkpuaros arropiuov, sed pro arreipov arripua. Vid.
Philop. ibid. pp. 244, 245. ibid. pp. 258,
**
259 (cum scriptura nmjvos). Idem p. 264 ad Theodo- Theodoreti Opp. T. I, p. 65. Philop. ibid. Cod. 127
c 2
12 GENE S I S. [Cap. I. 30-
6 6e6s
m
iSoii SeScoKa v/jlTv tov ndvra yoprov 31. nitt-nsni nfow -<ffi«-V3-n« B*!h* htw
o-nepjiaivovra 0-nepp.a tov enl npoo-d>nov ndo-rjs "1ND. O'. Kal elSev 6 debs rd ndvTa ocra
Tfjs yfjs' Kal to ndv £v\ov, 8 e\ei kv avTW enoirjcre, Kal iSoi) Ka\d \iav. 'A. Kal eiSev
Kapnbv £v\ov, o-nep\iaTa>v (fort. cmepixaTvov) 6 debs o-vfinav oaa (fort. o) enoirjo-e, Kal iSov
CTTfpfia' vjjLiv earai eis ppa>criv. dyaObv acpoSpa. 2. Kal eTSev 6 6ebs ndvTa
51
6'o-a enoir/ae, Kal r)v Ka\d o-<p68pa.
30. bbb* ayatin tftsrhJn yujn; rvn-bsb^
Cap. I. ii. Kard yevos — Kal Kad' o/JoiorrjTa ^,
52
reptat super terra, in quo est anima viva, (dedi) Cap. II.
omnem virorem herbae in cibum. O'. Kal nao-i
tois Orjpiois ('A. 2. cfcooiy
47
) ttjs yfjs, Kal ttSo-l
1. 0^1. O'. d oipav6s. 'A. 2. oi oipavoi}
£a>fjs, Kal ndvra yopTov y\a>pbv els (3pS>criv. nnipiT. Et cessavit. 0'. Kal KaTenavcre ('A.
'
A. . . <& ev aira> ^rvyjf) (S>o~a, crvv navTi \aydva> 8ie\LTrev').
eis
m 2. irao-i re toTs ^cooiy
\\6r)s {3pS>o-Lv.
4. nilyin n?^. Mae sunt origenes. O'. avrr}
ttjs yfjs,[*«»] iracrl re toTs nereivoTs tov oi-
r) /3i(3\os yevecrecos. 'A. 2. avrai ai yeve-
pavov, Kal navrl KLvovfLevcp enl Tfjs yfjs, ev a>
treis.-
eo~TL
ylrvyjj £S>cra, irdv y\a>pbv yopTov els /3pco-
9
triv.- 0. Kal Tracri toTs drjpioLS ttjs yfjs, Kal
-frvyrjv £a>fjs, tov rrdvTa y\copbv yopTOv eis Se dvef3aivev eK Trjs yfjs, Kal enori^e 7ra«/ to
so
/fy coo-iv. npoo-amov Tfjs yfjs. 'A. Kal eni(3\vo-/j,bs dve/3r)
46
Pro abest. M Sic sub + Eadem
affert : 2. OT-eppaTilfivra.
Philop. ibid. ar-tp-LaTav, Montef, tacito auctore.
quod manifeste vitiosum est, Montef. tacite correxit art-p- verba in v. 11 obelo jugulant Arab. 1, 2, reclamante He-
laivopTos, spreta leniori medieina, oirepuaivov, vel etiam braeo.
ir 4S 2
oTTfppaTovv. Cod. 127. Philop. ibid. p. 265. Cap. II. J Codd. X, 127, 135. Iidem. Hieron. :
ex Philopono onfpua), o iorw iirava naorts tt)s yr)s, ad enar- affert *A. avra- al y.
: Sic (cum 'A. 2.) Catenae MSS. et
rationem versionis LXXviralis pertinent. Error est Cor- schedae Combefis. apud Montef, qui ex iisdem scholium
derii, qui Philoponum edidit.) Procop. in Gen. p. 118: affert :
To, fHfSKos, iv ra to™ tovtm Ka66\ov ov Kcirai rrap'
7TCpiTT0t OVV 6, Kai, (V TO), KOl TTaVTa ^OpTOV ^X<i)p0V fis ftpulOlV 'Efipaiois, d\\' M 7-\dvri (corrige ex Niceph. a\\' coti
7r\dvri)
ovtco 50
yap cKdcSaKcvat Ka\ 'S.vpuaxov,
xapis toC, Kai. Phi- 'E/Bpaiov ypa<pcas, Tr\avr)6cvTos iv ttj 7r\dvri cKcivov, iv a> Kcirai
lop. ibid. (Montef. perperam exscripsit kcu pro rw (cxovn), Trapa pcv A.Kv\<f tovto (3i(3\iov ycvvrjuaTav 'A&du' wapa t)c tois
61 62
omisso in fine x 6 pr°"-) Idem ibid. p. 271. Sic O '
j3i(3\os ycvcocas dvopairaV Kai iv Toira
avTrj f/ ar)6ri ydp
sub -r- vel ->• Arab. 1,2. In Hebraeo etiam Kara ycvos T07Tti> (SiySXiof
7Tapa\c\ci<p6ai, Kai ovras avro
t<£ 7rpooc6rjKc.
-Cap. II. 11.] GENESIS. 13
(K tt)s yf)s, Kal eiroTicre irav rh irpocrconrov rfjs tirXacre Kvpios 6 6ebs rbv 'ASapt dnb
^/ovv rr)t
6
\6ov6s. [yijy] dSapa, Kal eirvevcrev eis roiis pvKrfjpas
'
7. -io noy QiNrrnN errtVn r-Tirr isw. avTOV dvairvof)v (cor)s' Kal eyevtro ASa/i
I
•
T T T T T *
V : T ; V - * [aV-
tl
vrn
.- .
o^n- A .
netra
- :
•
vbm3
t - :
nB*.
- — pTo*wn
t t-: t
^pcoiros^
eis
yjrvyfjv {a>aav.
pvKTrjpcrlv avrov dvairvof)v {cofjs" Kal eyevero 11. p6m, O'. <Ptcrcov
(s. Qeicrcov). 'O 'Eppahr
6 dv6pconos els i ,
r vx V
T
£S>crav. 2. 0. Kal <&eicrcov.
x-
6
Theodoret. Quaest. XXII in Gen., unde sumpserunt cumulavimus propter Lagardium, qui in Genes. p. 24
Nobil., Niceph. Cf. Hex. ad Job. xxx. 12. Prov. i. 26. temere affirmat, in nostro loco Aquilam non D^i?P, sed
Jerem. xlvi. 21. (Scriptura imfiXvypbs est in Nobil.; cVc- nmpD legisse.) I3
Hieron. " Porro edejj deliciae in-:
(fAvyuos autem in Cod. Aug. Theodoreti.) Euseb. Emisenus terpretantur, pro quo Sym. transtulit, paradisum Jloren-
in Cat. Niceph. p. 60 'Efipaios 8« rts <pi?criv, 8n oj Xiytt,
: tem." -*
Idem " Necnon quod sequitur contra orientem,
:
ir~]yr)
Se dvtfiatvtv cV.
Trjs yfjs,
dXKd n «oos rpr/rrtv a^Xuos r) in Hebraeo mecedem [Lagarde e Codd. Berol. Scaph.
aldepos avvemtoTos Tra^vrdTov, ov tt)v dvddoatv drro rrjs yr)s mimizra edidit. Fortasse plenius legendum: mecedem,
°
ytverrBat erprj, Kat KaKvTTTftv to Trp6o-<OTTOV. Sic Cod. 127, non mimizra] scribitur, quod Aq. posuit aWo ipxrjt [' Anti-
et sine aster. Codd. 14, 25, 31, r
alii. Sic Comp., Ald., quior Reginae liber [et Frising.] ATIO APXH6CN; altcr
8
Codd. 15, 16, 18, alii, Philop. Cod. 127. Nobil. corrupte Ano APXNHHN denique Palat. ADO APXNeeN.'
affert : 'A. 2. pvKTrjpa.
9
Philop. ibid. p. 2 50. Ad — Vcdlars.] et nos ab exordio
;
Combefis." Montef.
—
Pro aVo dpxr)s ex Hieronymo re- dvopara Kard pev 'Efipaiovs ovrro koXcitcu' 6 pev TrpSrros Qfirrwv,
scripsimus dVo dpxndtv. Scilicet Aquila pro YauoV 6 -
n*7p regu- 6 b~e
bevrepos rpiros, <topdO' 6 Tcrapros 'Efi8c<cc'X napa
lariter ponit dpxrjdtv
(vid. Hex. ad Deut. xxxiii. 15. 4 Keg. df "EXXricri, rcry7i;s, NctXos, Eicppanjs, Tiyprjs. Hieron.: " No-
xix. 25. Psal. xliii. 2. lxvii. 34. Ixxvii. 2. cxviii. 152); men uni Phison. Hunc esse Indiae fluvium Gangen
pro ffljSO igitur dn6 dpxr)8tv ponendum erat. (Exempla putant." Aliter Severianus in Cat. Niceph. p. 70 :
cio-o»,
14 GENESIS. [Cap. II. 12-
17. rfio wqv ^hsx oVa "tti wab ^atin nV vavri avTOV. 2. dvTiKpiis avTOV 2i ).
fVlQn. JVbw comedes de ea; nam in quo die 19, 20. riTT (bis). O'. rd 6npia . . . tois Oripiois.
135 in marg. : 'A. ^BeWiov, Kat dvrl Trpaaivov ovvg. Cf. Hex. 8e aKrr) 6 irapa8a\do-o-Los Kal rreTpaSrjs rorros . . . Olbe fie Kai
18
ad Num. xi. 7. Cod. 127. Cf. Hex. ad Exod. a\\o Ti 17 o~vvf)8eLa (stylus familiaris) Ka\ovuevov aKTrjV, drrb
xxv. 7. xxxix. 6. Job. xxviii. 16. Hieron. : "Pro car- tou ovufiaivovTos, otpat, tois 7r\o'i£ouevots \a(3ovo-a. 'EKetvol re
bunculo et lapide prasino, /HbeWiov et Svvxa alii transtule- yap els roiis toiovtovs twv tottwv anofiavTcs tariavrai, avrr) re
runt." Montef. affert: 'A. o-apbowg. 2. e. ovv$, ex alio tovs en evay^ais dcpoipLo-pevovs tottovs aKTas Ka\el, Kav rvxtoo-t
Hieronymi loco, de quo ad Exod. xxxix. 6 videbimus. uf) rrapada\do-o-Loi Svres. Eodem pertinent Glossae : Amoe-
19 20
Cod. X. Cod. 127: -2i. i£ dvaTo\r)s. Hieron. : nia (sic), necnon locutiones, aKrd£eiv, genio indul-
al aKrai;
" Pro voluptate in Hebraeo habet eden :
ipsi igitur nunc gere (Plutarchi Opp. T. II, p. 668 rl 8' ol noWol (SovKovrai :
LXX eden interpretati sunt voluptatem. Sym. vero, qui Trpos 8ea>v, orav f)8ea>s yeveoSaL irapaKakovvres d\\f)\ois, \eya>o-L'
florentem paulo ante paradisum transtulerat, hic posuit h o-f)p.epov aKTao-couev), et aKTaiveiv (=dKo\aoraivetv, Suida auc-
t<5 ir. rrjs SKo-rjs, quod et ipsum amoenitatem et delicias tore), propter opportunitates quas praebebant ad helluan-
sonat." Pro voce Graecis scriptoribus ignota SKo-rjs Val- dum etlibidinandum tales secessus. Cum hoc convenit
larsius e quatuor MSS. (quibus accedunt Lagardii tres) usus Latinae vocis acta in malam partem, non quidem
d/crjjs recepit, cum significatione amoeni secessus, maxime Virgilianus, sed Ciceronianus, cujus optimum exemplum
ad maris littus seu propter fluvios, pro quo, praeter Graeca est Orat. pro Cael. 15 Accusatores quidem libidines, :
exempla (ut ait) innumera, e Latinis appellat Cic. in Ver- amores, adulteria, Bajas, actas, convivia, comissationes . . .
21
rem VII, 25: In acta cum mulierculis jacebat ebrius; et jactant. Cf. ad Cap. xiv. Codd. X, 127, 135 (cum
3.
22 " Versio
Virgil.Aen. V, 6 1 3 At procid in sola secretae Troades
: edvpro «V). Symmachi Graeca in omnibus
acta Amissum Anchisen flebant. Drusius pro aKo-rjs infe- Catenis Eegiis habetur." —Montef. Theodoret. Quaest.
liciter tentat SiKoo-vvr/s e glossa Hesychii: AXoo-iW f)hovf); XXXVIII in Gen. : S. 38' av f)uepq Cp.
dnb toO >-.
6vt)tos eai).
conjecturam Jo. Alberti ad locum Hesychii, AACHC nil morieris. Melius interpretatus est Sym. dicens, mortalis
esse nisi AACHC pro AAOCYNHC, aut, si mavis, HACHC eris." Minus probabiliter Codd. X, 127, 135: Oi \omai'
pro HAOCYNHC; nam hujusmodi compendia in libris manu 6vt)t6s eo-r) ; immo in priore statim subjungitur : e. 6avdra
Porro Gen. xviii. 12: "A. Tpvcpepla, 2. aKuf)" Equidem, re dvrt tov etrreiv' Trotfjo-uiuev tco dv6pa>ira> (jorjdov kot avrbv, Troif)-
perpensa, ad Vallarsii sententiam accedo, non tamen ut o-a>pev avra> /3. KaTevavrL airov, eme, TOVTearLV, dvribtKov Kat
25
cum Scharfenbergio in Animadv. p. 2 concedam, vocem iro\eutov. Ubi particula cos male abest. Cod. 127.
aKTr) a bonis scriptoribus de amoeno secessu usurpari. Sci- Cod. 135 affert: 'A. tois £d>ots. Montef. e Cod. X ex-
licet ad sermonem hic vocabuli usus, in 2. f£a. 'A. 2. fcootj.
vulgarem pertinet scripsit :
33
2. dvriKpvs airrov™ exempl. add. 2. avrn K\n6t)<TtTai
20.^23. O'. Spotos aiiTcp.
aflrr/ ).
3*
dvSpls, 8ti dirb dvSpbs i\rjcf>6ri avrrj. 0.
21. •"TOTjfl. Soporem gravem. 0'.tKo-Tao-iv. 'A.
27 28 o.Ztij K\rj6r)atTat Xrjyfris,
or» «« roO avipbs i\r)<p8rj
Karacpopdv. 2. Kapov. "Erepoy vnvov. 86
(aiJr,).
lip^. Et clausit. O'. Kal dveir\r)pa>o-t ('A.
dirtKkeio-e. 2. o-weKAeto-e
29
).
Cap.
37
II. 4. ^ «5/Mor<< 6 tfeoy.
36
5. J£ jrfpioi-4
6 0e6y.
23. ^VE D?V D ^^ *" 1 ^* #aec '«""fe"» afi "
t Prrt * •• • t • ••« •
:
DVT7N
v
rrtT
*
t: Htoy
tt "TO?N.
: v**j Serpens autem -»tr
31
ZZaec vocabitur vira, quia ex viro sumpta era£ callidior omnibus bestiis agri, quas fece-
est haec. O'. avrrj KXrjOrjaeTai yvvr) ('E/3p. rat Jova Deus. O'. 6 Sh 6<f>is t)v cf>povipd>-
32
ecro-a
)
Sri e/c tov dvSpbs avrfjs (\rj<f>drt (alia Taros ('A. 0. iravovpyos. 2. iravovpy&rtpos^)
26
Cod. 127, qui Aquilae lectionem tribuit. " Codd. servatur. Vir quippe vocatur is, et mulier issa. Recte
X, 127, 135 (cum KaTa<f>opd). Cf. Hex. ad Gen. xv. 12. igitur ab is appellata est mulier issa. Unde et Sym.
1 Keg. xxvi. 12. Prov. xix. 15. Hieron. " Pro :
ecstasi, id pulcre etymologiam etiam in Graeco voluit custodire,
est, mentis excessu, in Hebraeo habetur thahdema, quod dicens: Ilaec vocabitur dv&pis, oti drrb aV8oor c\fj<f>0rj; quod
Aq. Karacpopav, Sym. Kapov, id est, gravem et profundwm nos Latine possumus dicere Haec vocabitur virago, quia :
p. 79] beneficio habemus. Ipse vero mutuatus est ex assumptio, quia ex viro sumpta esl. Potest quippe issa
Anastasio Lib. IX in Hexaem., cujus duo MSS. codices secundum varietatem accentus et assumptio intelligi."
Ff. IV. 2], alter in [Novo] Collegio Oxoniensi. Alius Brjacrat eaaa avopts, ort arro avSpos t\rjcp8rj ovtt/ co-rt yvvrj.
'Airl Tijr iKardatas 6 pev tS>v epprjvevrav Karacpopav etirtv, aXXor Ej3p. Ot.
M Codd. 127, 135. Cod. X: taaa.
Kapov, tTtpos imvov." "A. 8\t\jrts avSpos. 2v. avrrj K\rj8rjacrat
30
irreK\etaev. 2. avveK\etaev. Nobil. (cum ootSi' pro caaa avSpts, ort airo avSpos c\rjcf>8q avrrj.
oortav), Cod. 135. Procop. in Gen. p. 158: 2vu. 8e rai tart yvvrj.
31
6eo8. dvrl tov, vvv, to, aira£, rjpprjvcvaav. Festus S. V. Verba ad sinistram erant more Sinico (quod saepe fit in
" Feminas
Querquetulanus : quas nunc dicimus, antiqui marginibus codicum) deorsum legenda; sed ea librarius
appellabant viras, unde adhuc permanent virgines et vira- transverso sub ordine legit, atque ita cum vicinis, quae
32
gines." Origen. Opp. T. I, p. 25 <baa\ 8« oj 'Eppalot : erant separatim legenda, commiscuit. Lego igitur : 'E/3p.
iaaa piv Ka\eia8at Trjv yvvatKa' Srj\ova8at 8e diro ttjs \et;eas t6, iaad. iaad iart yvvr). Q. XiJ^iff. 2. avdpis. 2. avnj k\.
t\aj3ov, i>s 8rj\ov tK rov, \as laova8 iaaa, orrep cpprjvcvcTat, dvopis, 6V1 dno dvb~p6s i\r)cp8rj avTrj."
—HolmeS. X Sic 8ub
TTOTtjptov aarrjpiov \rj\i/opat' is 8c tov dvbpa, u>s Cpavtpov ck tov, aster. Cod. 127 in marg., Arab. 1. Kvptos om. Codd. X,
M Sic Comp., Codd. alii.
37
Sic Codd. X, 127, Arab. 1, et sine
iapr) dts, orrep cctti, paKaptos avrjp. 14, 15, 16,
34
III, X, 14, 15, 16, alii. Nobil. affert: 2. av-nj K\rj8ij- aster. Comp., Codd. 19, 25, alii.
* " Pro
o-crat dvHpls. Cod. 127 in marg. : 2. avrrj K\rj8r)o-CTat
[fWa] Cap. III. Cod. 127. Hieron. :
sapiente in He-
dvipls, oTt drro dvSpos c\rjcpdrj avrrj [eori yvvrj\. Vid. not. seq. braeo habetur arom, quod Aq. et Theod. »raKoCpyo» inter-
Cod. 1 35 ex Apolinario : ko\u>s w rai iiri rr)s 'EXXdSor (yX<BT- pretati sunt; hoc est, nequam et versipeUem. Magis itaque
Trjs) 6vopaTcmoirjo-as rrapwvvpov ti irtiroirjKtV avrrj k\. dvSpis, ori ex hoc verbo calliditas et versutia, quam sapientia demon-
" Non X
«V tov dvbpos c\r]cp9rj avTtj. Hieron. : videtur in stratur." S. Anastas. (MS.) in Hexaem. Lib. : 6 Sc 2vp.
Graeco et in Latino sonare, cur mulier appelletur, quia Kiii 6 'Ax. dvrt ToC, cppovtpMTtpos, navovpyorepos ttprjKaat.
2 11
Ttavrwv to>v 6t]pla>v ('A. £d>a>v )
tS>v errl rfjs 15 (14). fWrt, O'. twv 6r)pia>v. 'A. 2. tS>v (dmv.
6 6eos~ ov fir) cpdyrjTe dirb navrbs £vXov tov 17 (16). "=T?1"!7% -Etf
graviditatem tuam. O'. <cat
5 'A. Tay o-iAXr/^eiy 0-01/.
irapaSeio-ov (0. Krjirov ); 'A. pf) otl ehrev 6 toc o-Tevayfiov crov.
16
6eos' pf) <f>dyr]Te
dirb navTos {-vXov tov Krj-
2. O. Tay Kivr/creiy o-ow.
TTOVl O'.
"^fl^tUri . Appetentia (s. conversio) tua. r)
16
6 (5). ^njpplfi.
Tunc aperientur. O'. Siavoi\6r]- drxoo-Tpocpr) ('A. crvvdcpeia. 2. oppf] )
aov.
7
aovrai. 2. o-vveTio-6rjcrovTai. 18 Maledicta est
(17). ^lttga rTO^Nn nrjnM.
9 (8).
Di"n nVO. Jw aMra diei (vespera). O'. humus tui causa. O'. emKaTapaTOS f) yfj ev
to SeiXivov. 'A. ev Tcp dvepcp rfjs fjfiepas. TOIS epyOLS 0~0V. A. imKardpaTos r) xdav eveKev
17
2. &a TTJ/ev/taro? f)pepas. 0. ev T<2 irvevpaTi aov. 2. errLKaTapaTos f) yf) ev tj) epyaaia
8 18 ev
wpbs KaTatyvfciv rfjs fjpepas. o~ov. 0. eirLKaTapaTOS f) [yi?] dSapd Trj
19
13 TE^ ™V)2 1^« Q««™ rfedwrt mihi irapafSdcrei crov.
(ia).
sociam. O'. t)i/ eoWay per epov. 2. t)»/ fu5J5721. In labore gravi. O'. ev Xvrrais. 2. ev
o-vva>KLcrds flOl? KaKoira6eia. O. /tera po^ov.20
2 3
Theodoret. Quaest. XXXI n Cod.
Codd. X, 1 27. in Gen., tasse Symmachum magis quam Aquilam sapit.
4 6 12
et Cod. Eeg. 1888. Codd. X, 135. Cod. X. X, teste Griesb. Cod. 127: 'A. tS>v f<W. Hieron. :
6
Cod. 135. 7
S. Anastas. (MS.) in Hexaera. Lib. XI: "
Super pectus tuum et ventrem tuum. Ventrem LXX
6 2vfi. ch to hiavoi-)(6f)o-ovTai t o-vveria6f\aovTai Ttdcucev. Idem addiderunt; ceterum in Hebraeo pectus tantum habet."
"
ad V. 8 :
o-vveTio-drjo-av eipt)Kev (6 Su/x.Y TovreaTiv, co-ocpiodrjo-av,
13
Codd. X, 127. Hieron. Pro terra aphar scriptum
:
Kal tls iirlyvao-LV f/KBov ttjs olKtlas yvp.voTt]Tos ra rrjs ijrvxrjs est, quod nos favillam et pulverem possumus dicere."
aiirav oppara. Minus probabiliter bas lectiones Theodo- 14
Codd. 127, 135. " Coislin. pro voce rr]pf]o-ei in marg.
tioni, non Symmacbo, vindicant Codd. X, 127. 8
Hie- habet Tpfyci., eraso interpretis nomine." Montef, Hie-
—
" In "
ron. :
plerisque codd. Latinorum, pro eo quod hic ron. :
Ipse servabit caput tuum, et tu servabis ejus cal-
posuimus, ad vesperam, post meridiem habet ; quia to caneum. Melius habet in Hebraeo: Ipse conteret caput
15
8(i\tvov Graecum sermonem ad verbum transferre non pos- tuum, et tu conteres ejus calcaneum." Cod. X. In
16
sumus; pro quo in Hebraeo scriptum est, lartje aiom, Cod. 127 prior lectio anonyma est. Cod. 127.
quod Aq. interpretatus est, «V \iv
deest in tribus codd. Cod. X
'A. 2. o-wdcpeia, 6ppr).
: Hieron. " Pro conversione :
apud Lagarde] ra avepa tt)s r)p., id est, in vento diei; Sym. Aq. societatem [quod Grabio fraipia, Martianaeo o-vppax' a
vero, 8ia nv. r)p.., id est, per spiritum diei. Porro Theod. sonabat], Sym. appetitum vel impetum transtulerunt."
manifestius, iv t£> nv. npos KaTatyvl-iv -rfjs r)p., ut meridiano Cf. ad Cap. iv. 7.
17
Hieron.: " Et Aquila non dis-
calore transacto, refrigerium aurae spirantis ostenderet." cordat, dicens: Maledicta humus propter
te." Cod. 127
9 18 19
Codd. X, 127, uterque cum scriptura o-vvmKrjo-as. Cod. 135 affert: 'A. hmth ran. Codd. X, 135. Cod. X.
10
affert: 'A. jj Codd. 127, 135. Montef.,
o-vvaKr/o-as /ie. Sic, cum r) dBdp (sic) pro r) yr) dhapa Cod. 135. Cf. ad
qui post Drusium edidit: "AXXoc irrrrydyeTo p.f, legendum Cap. i. 7. Hieron. " Et Theodotion: Maledicta adama
:
suspicatur anrrydyeTo p.e. Immo optime Graecum est irra- in transgressione tua.
^
Codd. X (cum KaKorrdSei (sic)),
2l
yayeo-Bai, allicere (cf. Hemsterh. ad Plut. p. 59), sed for- 127 (cum KaKorradeiais), I35. Cod, X.
-Cap. IV. 4.] G E N E S I S. 17
'
20 (19).
astfn. O'. dneXftvt). A. hnorptyg.* 6 'Efipaior
X epoovi.
2i
23 (22).
\ t
Ito TMrh
- -t 12SE) "H1M3
v- - *
:
HTt
tt
DINn
t t t
Vn I ••
Cap. IV.
*TV
XV^r^ n$n ^cce/ homofactusjni. 1. nVp-nN CTN VT:j?. Nacta sum virum, ju-
est sicut unvs nostrum, ad sciendum bonum et vante Jova. ()'. eKrrjadprjv dv6pomov Sia tov
malum. Nunc autem ne extendat manum suam. 6eov. 'O 'Efipaios Kal 6 2upoy eKTnadpnv
1
O'. iSoii 'ASa.fi ykyovev <&y ets «£ r i
)f ^ t/
, TOO dv6pamov kv 6«2. 2. eKTrjadprjv dv6pomov avv
yivebaKetv Ka\bv Kal irovnpov Kal vvv prjnore Kvpi<o. "Erepor (KTrfo-dfirfv dvdpomov Kvpiov?
'
22 ^3 3
Cod. 127. Cod. X. Minus probabiliter Cod. 127 /iou, Ka\ 6 8tds pov. Codd. X, 127. Sic sine nom.
ad rrdvra>v ra>v £. m 'Ak.
u Mon- Cod. 1
*
Nobil. affert " Theod.
niarg. pingit :
faoydvos. 30. :
ivtrrvpto-tv. Aq.
tef. e Cod. X edidit : 2. tr)ts 'Abap. ylyovtv 6uoi> d<p' (rjua>v) iv drrfKriKf)8ri, Sym. irip<p6r). Ed. Syra,
vel dirfKK^dtj. tvoo-
"
t$ yiva>o-Kfiv ko\6v r)
rr. Mihi quidem in hunc fere modum Krjo-tv." Sic post Drusium Montef. in Hexaplis ad loc.,
"
legendae videntur literae dubiae ac detritae yiyovtv 6uov : notans : A«c. xal drrtKKr)8r), vel melius drrtKrjKridTi, delinitus
d<j>'
iavrov ytva>o-Kftv k. m\ ir.; Ut alibi ^BO vertitur drr' e8t. Interpres Procopii Latine solationem accepil." Pro- :
airov." — Griesbach. " 2. "8t 6 'AlSau, cetera ut Griesb. copii Graeca a Maio edita in Class. Auct. T. VI, p. 218 sic
Ita,inspecto codice, et ipsi legimus." Holmes. Etiam — SOnant : 'AXX' 6 piv irpo<r<f>ipti ra rrpovxovra, 6 &t Klav r)utKr)-
iva rols rfjs vrrtpopias KoKrrots (fort. kottois) ivraKairrarpovptvos, Ka\ 6 uiv \iytt rr)s a7ro8o^^s toi' rporrov, ort dui rrvpos, ws iirt
dir' avrwv ra>v tpya>v Ka\ rrjs tq>v rra8a>v rrftpas ud8ot rrjs Tt Ma>v<ria>s Kat 'HXiou" 6 8i, 6rt rrjs itr\ tov 'Aia/i opyijs rrapaKKr)-
oiKtlas to pirpov bvvdptais, Ka\ i>s noXii aiira \v<rtTfKiarfpov fjv, 6t\s 6 6t6s iSifcaro' 6 8i, oti friptpdr) a>s irrt fwvrt t«3 ia>pa>'
Ttjs r)ua>v rrpovoias i^drrrftv rd tt)s diavoias Kat rrjs iro\tTfias rpaivtrat yap 6 8f6s Ka\ iv aiTG) T<5 Krifrtv rois Ktvovuivots rfoo^
Ktvrjpara' oaov Tf KadfOTnKfV f'v8tr)s tov ytvaio-Kftv d<p' iavrov rt ptvos, Ka\ ra ip. Trvxa rtva>v (leg. Ttua>v), & br) Ka\ udva tvKdyrjat'
to (fort. t6 tc) koKov Ka\ to rrovrjpov. Tavrris 8e T^r Stavotas to 8i, tvSoKTirrtv, ip<paivtt wt rrpovKptvt toO"A/3«X to 6a>pa. 'O
otuat Kat "2,vuua-)(ov iyyvs ytyovora ttjv rrtpto^v tov prjrov «$f- 8« 'Ej3paior, (paat, ko.\ 6 Svpos apxpa> 8a>pa xaXft. Tandem
bmKtvai' l&ov 'Abap yiyovtv wf fTf i£ r)ua>v tov ytvato-Kttv d<p' veram Aquilae manum ipse Montef. e Coisliniano (quocum
Sic Cod. X
26 !6
iavrov Kakov Kai
irovrrpov. Cod. 127. consentit Cod. 127) feliciter eruit: 'A. fVfcXct^. 2. friptpdT).
in marg., et sine aster. Codd. III, 14, 16, alii, Arab. G. irrvpto-tv. (Cf. nos in Auctario ad Jesai. xli. 10, ubi pro
kdv Se
*hf* *1NB \^h "W. Et exarsit
V3B dya6vvns, dtpfjaw pfj dya6vvns, irapd
(ira)
Camo vaMe, et cecidit (demissa est) facies 6vpav dpapria kyKadvTar Kal rrpbs ae r) oppfj
ejus. 12
avrfjs, dXX' k£ovaidaeis ai/rfjs. 0. ovk dv
O'. Kal kXvTrrj6n Kdiv (alia exempl. kXvirnae
rbv KaiV 6 dya6S>s iroifjs, SeKrov; Kal dv pfi dya6S>s, «r2
) Xiav, Kal avveireae to> irpoaamm
Kdiv 6vpa dpapria kyKadvTar Kal rrpbs ae r)
drro-
avrov. 'A. Kal opyiXov tS> a<p6Spa, Kal 13
7 8 arpo<f)f) aiiTov, Kal aij dpgets aiiTov.
erreae to rrpoaanrov aiirov. 2. Kal d>pylcr6ri . . ,
isr^ttfan
t :
•
nn«i
t - inpiton yht*)
: '•.•••:
It
vah
A"
nNtsn.
i -
: 1
airrd Kai rb HapapeLTLKOv. 15
Schol. ex Ori-
Nonne si recte attuleris, (bene est) ? e£ si non gene : 'Ev tS> 'E/3pauca> to Xeyfev inrb tov
recte, antefores peccatum recubat. Adte autem Kdiv irpbs tov "AfieX oii
yeypaiTTai, Kai ol
erit appetitus (s. conversio) ejus, et tu domina- irepl AKvXav eSei£av otl kv to> drroKpv(pa>
beris ei. O'. ovk kav 6p6d>s rrpoaeveyKns, 6p6d>s (paalv ol 'Efipaioi Keia6ai tovto kvTav6a KaTa
Se pff SieXrjS, fjpapres; r)avya.aov rrpbs ae fj Tfjv to>v O' eKSoyjqv}*
"A/3f\ eVe'/3X€i//f, icai iir\ ras Bvaias ovtov, 6 Svpos, Ka\ ivcwv- liotumtuum 1 sive, ut Theod. ait, acceptabile erit; id est,
6 l4
pio-ep, tlirev. Hieron., ut supra. Cosmas Indico- munus tuum suscipiam, ut suscepi fratris tui." Arab.
pleusta apud Montef. Coll. Nov. PP. T. I, p. 136 (indicante 1, 2 pingunt: -r~
(sive ->-) nai ewre K.r.e'., absente meto-
Schleusner. in Opusc. Crit. p. 82) pla tS>v iicSoo-fuv X«- : belo.
16
Montef. ex schedis Combefisii, qui ait " Ex :
yovaa' in\ 8i Kaiv xa\ im ras 6vmas (sic) avTov ovk iveirv- Kegiis Codd. et Cod. Mazarini. Sixtina [Nobil.] habet
6
pio-tv. Sic Comp., Ald., Codd. III, X, 15, 16, alii. Cyrillinomine [omissa clausula, <iXX' iv atroKpi<p<a c/).], cum
7
Theodoret. Cod. 127 affert: 'A. kol opyCKov ra. 8
Cod. Cyrillusnon habeat." Hieron.: " Et dixit Cain ad Abel
9
127. Theodoret. Cod. 127: *A. eij ri opytXov o-v
(sic) ; fratrem suum. Subauditur, ea quae locutus est Dominus.
10 " Idem. a2
dXV
Cod. 127. Idem. Cod. 135 : 2. Superfluum ergo est, quod in Samaritanorum et nostro
iav — iyKa&rjTai. Montef. ex schedis Combefis. edidit: 2. volumine [LXX] reperitur Transeamus in campum."
:
o-iaar/s airrjs, quae leviter corrupta esse videntur. Hieron. : 'A. O'. hit\6ti>pev eis t6 ireblov. Scilicet verba, Ka\ 01 ntp\
" Multo alius in Hebraeo LXX
quam in translatoribus 'Aiaikav i8eii;av, perperam vertit :
Aquila tamen exhibet;
sensus est . . . Nonne si bene egeris, dirnittetur tibi; et si cum potius sonent id quod etiam docet Aquilae versio.
:
non bene egeris, antefores peccatum tuum sedebit, et ad te Verum vidit Scharfenb. in Animadv. pp. 4, 5, qui insuper
societas [cf. ad Cap. iii. 17] ejus; sed tu magis dominare pro eV8o^r)i/ probabiliter conjicit exeWti'. Quod vero affirmat
ejus . . .
Quod autem in LXX interpretibus fecit errorem, doctissimus Animadversor, reliqua verba hujus scholii, Sn
illud est, quia est, attath, in Hebraeo generis
peccatum, id iv tw airoKpvqbw K.T.i., vix integra esse posse, quia Sn non
masculini est, in Graeco feminini-; et qui interpretati sunt, aptum videtur seriei orationis, errorem ejus notavit Vil-
masculino illud, ut erat in Hebraeo, genere transtulerunt." loison. in Praef. ad Nov. Vers. Gr. etc. p. xix, ad usum
13
Codd. 127 (cum scripturis h-omIs et a/>fos), 135 (cum k&v scholiastarum a solenni voce Stl ordiendi provocans, scilicet
pro Ka\ hv, et om. ui rrpbs o-e »7 a. avrov). Montef. ex iisdem ut subaudiatur o-nuelao-aL vel oTjpeuoTeov. Quod reliquum
schedis eruit : O. ovk av ay. iroiijs, SfKTov ; xa\ av prj ay. noifjs, est, Aquilam clausulam superfluam non legisse luculenter
eVi Wvpat au. iyKaBryrar demonstrat aliud scholium in marg. Cod. 127: TavTa eV
irpos o-e
oppr) airov, Kal ap£as airov.
"
Hieron. : Nonne si bene feceris, dimittetur tibi omne de- tov aTroKpvfpov SoKel vrrd Tav O' eT/\r)q)Bai' e\eiv (sic) 8e avra kol
-Cap. IV. 23.] GENESIS. 19
12. nri r)prrtO. O'. Kai ov irpoa6ri<T(i . . Sovvat. eKStKovfifva wapa\v<r(t. 'A. iirTair\acriu>s Ik-
8wru. M
17
2. r) 8( OVKiTl (8d>0-(ij. 8tKrf6ri<T(TatP 2. l,386pa>s (KStKncriv
"i31 3^3. 0'. ortvoiv Kai V7. 6V ifiioudios
Vagus et profuffus. (Voucijo-fi.
to SauapftrtKov' «V ydp T<j> 'Efipaixa ov yiypairrai, oiSt iv Tois KTjo-tv tao-tt" quod ad Symmachi lectionem potius j>ertinere
u 18
Idem. w " Theod.
trtp\ rbv 'AKvkav. Cod. 127. Pro- videtur. Hieron. :
per hebdomadem." Cf. ad
28 ,7
COp. in Gen. p. 224 : rd 8«, orivav Kat Tp. fo-ij irrl rr)s
yr)s, t6 v. 24. Codd. 127, 130, 135. Syro-hex. .jx>.
'EfipaiKov ?>;«, *>* " ai °' Xomtoi r)pur)vtvoav, craA. Kai dxar., \ I -v ilLjoP» .L );_•_»». Ad artvatv Ka\ Tpipav (v. 13)
TOvrioTi, ur) pivtav iv iv\ T&rra, akk' dkaptvos. Montef. e Cod. 1 30 in marg. pingit : aVaaraTO»' o-akov. o-aktvoutvos.
Catenis Regiis [et Nobil.] edidit : 'O 'E/3p. Ka\ 6 2vpos' o-ak. Cod. 127 ad aKT)a-tv(y. 16) : 2. avdararos. cdkov r)
o-aktv6utvos.
" Graecas
ko\ aKaTao-Tarwv, ex Procopio Cat. Niceph. p. 112.
et sic Denique ad Nat8 Cod. 135 in marg. : crdkos.
20 21
Cod. 127, et praem. articulo Cod. 130. Codd. 127 interpretum lectiones
[2.
dvdo-raTos. 0. o-aXtvduo-os] sumpsi
22
i
(cum !«';3aXX.:f), 1 30, 1 35 (sine nom.). Hieron. in Epist. ex Appendice Holmesii, in quo tamen quoad textum et
XXXVI ad Damasum " Vaiomer lo adonai lochen : nomiha interpretum exhibentur; ego vero
satis confuse
chol obeg cain sobathaim joccamo. Aq. Et dixit ei : auctoritate Syri dispescui. Versio quidem Syriaca Sym-
Dominus Propterea [cf. ad Cap. xxx. 1 5] omnis qui occi-
: machi esset ad literam rebellis, sed redditum puto servi-
deril Cain, septempliciter ulcisceretur. Sym. Et dixit liter dvdoTaros, ex vi radicis, licet non
— Ceriani.sumpta
:
significatione
ei Dominus: Non sic, sed omnis qui occiderit Cain, heb- recte." Ad O^Tti Hos.
Syro-hex. ix. 1 7 affert :
domadas [sic in MSS., non liebdomas, ut in editis] sive ]f**Jo .L .(, quod nos indubitanter draaTaroi Graecum
septimus, vindicabitur. LXX et Theod. Et dixit ei : fecimus. Forma autem •-»( regulariter ponitur pro dvt-
Dominus: Non sic, sed omnis qui occiderit Cain, septem oraTuxjt ; e.
g.
Dan. vii. 23 in Syro-hex., et Act. Apost.
23
vindictas exsolvet." Procop. in Gen. p. 229: TWr 8« xvii. 6. xxi. 38 in Philox. Cf. Hex. ad Thren. i. 8. Hie-
"
i&iKartpov, oti 8fi tov Kdiv cTrraTrXao-iova Sovvat rr)v rtpapiaV ron. :
Quod LXX Naid transtulerunt, in Hebraeo NOD
Ka\ 'AkvXos yap ovruts i£i8a>Ktv' eWaTrXao-icos iKhiKT]6r)otTai. dicitur, et interpretatur o-aXevdu«vos, id est, instabilis et
Concinit Syro-hex. -^>L&o \-^ m - » .— .}. Cf. Psal. fluctuans, ac sedis incertae. Non est igitur terra Naid,
xi. 7 in LXX et Syro-hex. Hieron. ad loc.
" Pro ut vulgus nostrorum putat; sed expletur sententia Dei,
:
septem
vindictisAq. septempliciter interpretatus est; Syni. septi- quod huc atque illuc vagus et profugus oberravit."
mum; Theod. per hebdomadem." 24 28 " Sic
Procop. in con- Codd. 127, 130 (cum apa8). Comp., Codd. III,
tmuatione Hipuaxos &i' f'/38ducor «Sikijo-ic bao-tc orrtp nvis
:
14, 19, alii. Cod. 127 in textu: MnjX,- in marg. autem:
«rrd ytvtais 30
it-ikafiov, tv btKrjv 8d>cr«. Syro-hex. affert : ,jx>. MaouiaijX. Sic Codd. 1 6 (cum -i/Xa), 71,127 (ut 1 6),
^.fco Ik-^-sl k-4\. -> » ;
ubiSyrum interpretem if3S6- alii. Cod. 127 in marg. affert: 'Qptyiv. llapa rois O' M«-
pa>s ante oculos habuisse vix dubium esse potest; etsi ex 6ovoaka tKttTO, otttp Stapdaoaptv ypa<pucr)v tvpovrts Trkdvrfv
versione Hierouymi (qui tamen Symmachi lectionem am- yap MaBovadika
(ovoav add. Cod. 130).
'O vios fori toC
bigue tradidit) et explicatione a Procopio memorata, paene 'Evg>x, tK Trjs o-vvtoTwoTjs (odhuc superstttis ?) ytvtds t£>v diro
crediderim Symmachum non inusitatum ifit)6ua>s, sed e/38o- *A8du" d 8e Maflovo-aijX, aTrdyoyor i>v tov KdiV, ifcupurrai dno
25
ptos s. ifi&ouaios posuisse. Cf. ad v. 24. Syro-hex. .1. t£>v koi7ra>v T»»» ovrutv dtto tKttxov Tr)s irpoKttpivrfs ytvtas.
Lvo " 31
.••»..=> fc-o
|Mk, arcte appicto scholio:
-> ». Ille quem Cod. 127, qui ad 5i-8pa lectionem perperam refert. Cf.
tov
24. siyiitfi D^ritt ^Vi fSjnag* &&Ff$ ^. «ref eiriKa\eia6ai tco ovoparL Kvpiov
3S
^/izm septuplum punietur Cainus, et Lamech 6eov.
constituit mihi Beus prolem aliam. niO"D. O'. /caT' eiKova. A. ev 6p.oicopaTi.
(aiebat)
O'. Kal errcovopaae to ovopa avrov \2,r)6,
— Xe- . ei/
0/i.oicoaei.
yovo-a ^'
4
e^avearnae ydp pot 6 6ebs arrepp.a 2. DOty~nN. O'. t6 woyaa avroO (alia exempl.
erepov. A. kol eKaKecre to ovopa airov ~lr)8, [\e- a^TaJp 3
).
"a a i " 35
]iOTL l i t
eorjKe pot o oeos OTTfpfta CTtpov.
n2UJ riSDI 0^7©. Triginta et centum annos.
1
26. rrtPP Dtt» fcOj? ? TTTin tSt. Tunc caeptum O'. TpiaKovra Kal SiaKoaia (01 Xoiiroi' cKardv
32
Cod. 130 (cum siglis o