Professional Documents
Culture Documents
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13
ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΚΑΙ
ΦΥΛΛΑΔΙΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο Ηρόδοτος αποτιμά θετικά την παραδοσιακή ποίηση (Όμηρο και
Ησίοδο), αλλά αμφισβητεί σιωπηρά την ιστορική αξία των επών και
περιορίζει το πεδίο μέσα στο οποίο τα συγκεκριμένα έργα μπορούν να
γίνουν αντικείμενα κριτικής.
Γενικότερα από τη στιγμή που τα αξιομνημόνευτα γεγονότα άρχισαν να
καταγράφονται, άνοιξε ο δρόμος για τον έλεγχο των πληροφοριών, για
τη συνειδητοποίηση της ανάγκης για εξασφάλιση αντικειμενικής
πληροφόρησης.
Στα μέσα του 5ου αιώνα ο Ηρόδοτος παράλληλα με την εκδήλωση του
ενδιαφέροντός του για τη γεωγραφία και την εθνογραφία, εκδηλώνει
ενδιαφέρον για τον εντοπισμό της ιστορικής αιτιότητας.
Μία γενιά μετά ο Θουκυδίδης θέτει τον άνθρωπο στο κέντρο της
ιστορίας του και με τις ήδη ανεπτυγμένες στην εποχή του τεχνικές της
λογικής επιχειρηματολογίας προσπαθεί να προσεγγίσει την ιστορική
αλήθεια. Με το έργο του μπαίνουν οι βάσεις για μια ιστορία
προσηλωμένη στις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις.
Ο συνεχιστής του, ο Ξενοφών ασχολήθηκε με την ιστορία αλλά
παράλληλα και με θέματα φιλοσοφικά και πρακτικά.
Κατά τον Ηρόδοτο, η ιστοριογραφία δεν είναι απλώς καταγραφή
γεγονότων, όπως τα αντιμετώπισε ο ιστορικός. Έχει τη δύναμη να
διαμορφώνει συνειδήσεις. Μέσα από το έργο του προβάλλεται η κοινή
συνείδηση της ελληνικότητας (ορίζεται με βάση την κοινή λατρεία, την
κοινή γλώσσα και την κοινή καταγωγή) που κατακτήθηκε μέσα από μια
1
μεγάλη ιστορική πρόκληση (τους περσικούς πολέμους) και αποτέλεσε
πλέον κεντρικό άξονα της ιστορικής σκέψης των Ελλήνων.
13.1 ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΙ
2
3. αλλά ευδιάκριτο συχνά και ένα κριτικό πνεύμα που προετοιμάζει
την αυτονόμηση της ιστοριογραφίας από τον κόσμο του μύθου.
Διαπιστώνονται επιρροές
από τους λογογράφους: ενδιαφέρον για επιτεύγματα Ελλήνων
και βαρβάρων
3
από την ποίηση του 5ου αιώνα: έντονος προβληματισμός για το
νόημα των ανθρώπινων πράξεων, διάθεση να φωτισθούν τα
κίνητρα και οι προθέσεις των ανθρώπων, αναζήτηση ευθύνης και
αναγκαιότητας πίσω από την ανθρώπινη μοίρα και την ιστορία.
4
αλλά και για άλλους λαούς που συγκρούστηκαν με τους Πέρσες, π.χ.
Αιθιοπείς, Σκύθες,...).
Ανατρέχει επίσης σε θέματα του παρελθόντος, σε ελληνικές πόλεις
(κυρίως Αθήνα και Σπάρτη).
Οι πηγές του:
αυτοψία και επιτόπου συγκέντρωση στοιχείων από προφορικές
μαρτυρίες, ενίοτε και γραπτές πηγές.
Η σημαντική εξάρτηση του Ηρόδοτου από προφορικές μαρτυρίες
ευθύνεται για ορισμένα παραμυθικά και αναξιόπιστα στοιχεία,
κυρίως σχετικά με τους βαρβαρικούς πολιτισμούς.
Βασική του αρχή:
να παραθέτει όλα όσα του έχουν λεχθεί, ακόμα και αντιφατικές
μεταξύ τους εκδοχές.
Αποφεύγει γενικά τις αντιφάσεις και εκφράζει συχνά αμφιβολίες
για ορισμένες υπερβολικές πληροφορίες.
Σύνθεση του έργου του: δύο εκδοχές
1η εκδοχή: Οι παρεκβάσεις που διακόπτουν την ευθύγραμμη
εξιστόρηση των γεγονότων αποτελούν ίσως το κατάλοιπο πρώιμης
απασχόλησης του συγγραφέα με θέματα που απασχολούσαν τους
λογογράφους και εντάχθηκαν στο ενιαίο έργο για τους περσικούς
πολέμους αργότερα.
2η εκδοχή, πιο πιθανή: το έργο έχει ενιαίο σχέδιο, με συνειρμική
αλλά όχι αυθαίρετη λογική, αντανακλά έναν αρχαϊκό τρόπο
παρατακτικής σύνθεσης με λογικούς αλλά χαλαρούς δεσμούς, μια
προσπάθεια για συνδυασμό των ενδιαφερόντων της λογογραφικής
παράδοσης με την παρουσίαση της πρόσφατης πολιτικής και
στρατιωτικής ιστορίας.
5
Τα πρότυπα του:
για την παρουσίαση και ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς πρέπει
να αναζητηθούν στη λογοτεχνία, όπως φαίνεται από τις νουβέλες του.
6
Αυτές οι απόψεις αντανακλούν την παράδοση της ελληνικής σκέψης
που ανάγεται στον Όμηρο και την ιωνική φιλοσοφία.
Στο έργο του Ηρόδοτου οι συγκεκριμένες απόψεις εκφράζονται με
σαφήνεια από το Σόλωνα στον περίφημο διάλογο με τον Κροίσο.
Για τον Ηρόδοτο χαρακτηριστικό των Ελλήνων είναι η πενία που ευνοεί
την πνευματική εγρήγορση και την ευρηματικότητα, ενώ ο πλούτος και
η χλιδή προσιδιάζουν στους ανατολίτες και ευνοούν την αποχαύνωση.
Η θεϊκή βούληση εκφράζεται μέσα από όνειρα, χρησμούς και
προφητείες, τις οποίες οι άνθρωποι δεν ερμηνεύουν πάντα σωστά. Το
θεολογικό υπόβαθρο της κοσμοθεωρίας του Ηρόδοτου αποτελεί το
ενιαίο πλαίσιο για την ανάλυση της ιστορίας Ελλήνων και βαρβάρων.
Η υποταγή όλων στην κοινή μοίρα, που ακολουθεί τις επιταγές μιας
παγκόσμιας τάξης, αποτελεί ενοποιό παράγοντα από ανθρωπολογική
και ιστορική άποψη.
7
θεματικής ποικιλίας του έργου του, τις συχνές μεταφυσικές
ερμηνείες των γεγονότων. Όμως έχει διαπιστωθεί ότι αρκετές
πληροφορίες που διασώζονται είναι ορθές.
8
Αντιθέτως, ο Θουκυδίδης καταγράφει την εποχή της παρακμής, τον
Πελοποννησιακό Πόλεμο που τερμάτισε την ηγεμονία των Αθηνών και
σήμανε την κρίση του ελληνικού κόσμου και την παρακμή του
δημοκρατικού συστήματος.
Η εποχή του Ξενοφώντα είναι περίοδος κρίσης της αρχαιοελληνικής
πόλης-κράτους, ο πολίτης έχει αποδυναμωθεί, ενώ η Περσία παίζει
ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στα εσωτερικά της Ελλάδας. Η
αυτονομία της πόλης-κράτους φαίνεται ότι ολοένα και υποχωρεί.
Συνήθως όμως δεν κατονομάζει τις πηγές του και σε αντίθεση με τον
Ηρόδοτο, παραθέτει μόνο την άποψη που ασπάζεται και όχι όλες.
9
Θουκυδίδειο πρόβλημα: Με βάση κάποιες διακρινόμενες, κατά
πολλούς ερευνητές, αντιφάσεις στο έργο του Θουκυδίδη, έγινε
προσπάθεια να διακριθούν παλαιά και νέα στρώματα στο έργο του,
όμως η άποψη αυτή δεν έχει ασφαλείς ενδείξεις. Άλλοι πάλι
υποστήριξαν ότι η σημερινή μορφή του έργου οφείλεται στον εκδότη
του και όχι στον ίδιο τον Θουκυδίδη.
10
2. Καταγραφέας εντυπώσεων και αφηγήσεων για τα επιτεύγματα του
ανθρώπινου πολιτισμού, με στόχο τη διατήρηση τους στη μνήμη.
11
Τις εκτιμήσεις τις τεκμηριώνει με μια αναδρομή στην ελληνική ιστορία
της πεντηκονταετίας 479-431 π.Χ.
Ουσιαστικά συνεχίζει το έργο του Ηροδότου, τον οποίο ενίοτε σε
κάποια σημεία διορθώνει χωρίς να τον κατονομάζει.
Στη συνέχεια του 1ου βιβλίου παρουσιάζονται οι διεργασίες που
οδήγησαν στην κήρυξη του πολέμου:
Ο πόλεμος ξεκινά με την επίθεση των Θηβαίων στις Πλαταιές και την
εισβολή των Λακεδαιμονίων στην Αττική
Στο 2ο βιβλίο ξεχωρίζει ο Επιτάφιος του Περικλή για τους νεκρούς του
α’ έτους του πολέμου, όπου παρουσιάζεται μια εξιδανικευμένη εικόνα
της Αθήνας σε αντίθεση με την εικόνα του λοιμού που θέρισε τους
Αθηναίους και περιγράφεται αμέσως μετά.
Ο Θουκυδίδης στην ουσία στον Επιτάφιο, συνθέτει ένα εγκώμιο της
Αθήνας και του Περικλή και είναι μία από τις ελάχιστες φορές στην
ιστορία του που είναι τόσο υποκειμενικός. Για το Θουκυδίδη, ο
12
Περικλής ήταν πρότυπο πολιτικού άνδρα. Ο θάνατός του αλλά και η
εγκατάλειψη των συμβουλών του σήμαναν την αρχή του τέλος για την
Αθήνα.
Επιτυχίες της Αθήνας στην Πύλο και της Σπάρτης στη Β.Ελλάδα.
5ο βιβλίο: τα γεγονότα της Ειρήνης του Νικία και η εκεχειρία που δεν
τηρήθηκε ποτέ.
Η Μάχη της Αμφίπολη και ο θάνατος των δύο αρχηγών, Κλέωνα και
Βρασίδα.
Ειρήνη του Νικία: Ο συγγραφέας είχε συνείδηση ότι ο πόλεμος δεν
σταμάτησε στην ουσία ποτέ, η εκεχειρία ποτέ δεν τηρήθηκε με
συνέπεια, έγινε απλώς ένα διάλειμμα και συνεχίστηκε.
Ανάμεσα στα γεγονότα της περιόδου της ειρήνης ξεχωρίζει η δράση του
νεαρού Αθηναίου πολιτικού Αλκιβιάδη.
Την εποχή εκείνη διέκριναν 3 φάσεις του πολέμους (για τον Θουκυδίδη
επρόκειτο για τον ίδιο πόλεμο): Αρχιδάμειος πόλεμος (431-421),
Σικελική εκστρατεία (415-413) και Δεκελεικός πόλεμος (411-404).
Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του εξανδραποδισμού των Μηλίων
(416).
13
Στον περίφημο διάλογο Μηλίων-Αθηναίων (5.92-105) διακηρύσσεται
το δίκαιο του ισχυρότερου που θυμίζει τις απόψεις της σοφιστικής στα
τέλη του 5ου αι.
14
Ο στόχος αυτός εξυπηρετείται από τις δημηγορίες, τα ζεύγη συνήθως
λόγων (με επιρροή από σοφιστικές αντιλογίες), όπου εκφράζονται οι
απόψεις των πρωταγωνιστών της ιστορίας και φαίνονται οι ψυχολογικές
διαδικασίες που τους οδηγούν σε αποφάσεις.
1. Το περιεχόμενο των λόγων έχει αποδοθεί όσο πιο πιστά γίνεται,
ενώ η εξωτερική τους μορφή είναι δημιούργημα του ιστορικού.
2. Κατά τον Θουκυδίδη η ανθρώπινη φύση είναι η ίδια και
εκδηλώνεται κατά παρόμοιο τρόπο κάτω από παρόμοιες
συνθήκες (επίδραση ιπποκρατικής ιατρικής).
3. Ενίοτε βέβαια παρεμβαίνουν και αστάθμητοι παράγοντες ή η
τύχη, που δυσκολεύουν τη διατύπωση νόμων και την πρόβλεψη.
4. Τα γεγονότα, στη συνέχεια των λόγων, επιβεβαιώνουν ή
διαψεύδουν τις προσδοκίες των ομιλητών και σε αυτά τα σημεία
φαίνεται και η άποψη του Θουκυδίδη, καθώς γενικότερα
φρόντιζε να μη την εκθέτει (εκτός από τον Περικλή και τον
Θεμιστοκλή τους οποίους παρουσιάζει ως ιδιοφυείς πολιτικούς).
5. Καθαρά πάντως φαίνεται η άποψή του για το πλήθος ως μάζα,
όχλος που παρασύρεται από τους δημαγωγούς όπως ο Κλέωνας.
6. Ο σκοπός του είναι με την έκθεση περιστατικών να διευρύνει την
εμπειρία των αναγνωστών του και το έργο του να τους
χρησιμεύσει ως μελλοντικό ανάγνωσμα και πολιτικό εγχειρίδιο,
ώστε να αντιδρούν σωστά σε παρόμοιες περιπτώσεις.
15
Φανερή η σχέση και επίδραση του σοφιστή Αντιφώντα στον
Θουκυδίδη (χρήση αποδεικτικών συλλογισμών με βάση πιθανά
επιχειρήματα-εικότα και διαθέσιμες εξωτερικές ενδείξεις-τεκμήρια).
Και οι αρχές του και οι μέθοδοί του έγιναν αντικείμενο μίμησης από
τους μεταγενέστερους (εξιστόρηση πολιτικών και στρατιωτικών
γεγονότων με παρεμβολές ρητορικών λόγων).
Το έργο του αντανακλά τις συνθήκες της ελληνικής πόλης στα τέλη του
5ου αι. Οι πρωταγωνιστές είναι συνειδητοί πολίτες και ο Θουκυδίδης με
το έργο του αποσκοπεί στην αντιμετώπιση του προβλήματος της
ανωριμότητας των μαζών που λαμβάνουν αποφάσεις με μεγάλη
ευκολία.
16
13.4. ΞΕΝΟΦΩΝ
Για τις φιλολακωνικές του απόψεις και πράξεις εξορίστηκε από την
Αθήνα, όπου και επέστρεψε κατά το τέλος της ζωής του (περ. 355).
17
13.4.2. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΡΓΑ
18
πλατύ κοινό αλλά και για μελλοντικούς ηγέτες που ψάχνουν
θετικά πρότυπα.
19
Η αξία του ιστορικού Ξενοφώντα:
είναι μεγάλη παρά τα μειονεκτήματά του, καθώς δε διατυπώνει
μια προσωπική φιλοσοφία ή μια βαθύτερη ερμηνεία της
ιστορίας.
Μία από τις πιο σημαντικές μορφές του τέλους του 5ου αι., ο
Αλκιβιάδης, αν και στο έργο του Θουκυδίδη έχει ηγεμονική θέση, στο
έργο του Ξενοφώντα έχει δευτερεύουσα θέση.
20
13.4.3. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ
Ένα σταθερό μοτίβο στα έργα του Ξενοφώντα είναι η προβολή ενός
θετικού προτύπου.
Στα πολιτικά του έργα το έκανε για τον Αγησίλαο και τον Κύρο.
Στα μη πολιτικά του έργα, το πρότυπο αυτό είναι ο Σωκράτης, ο
δάσκαλός του, που όμως παρουσιάζεται εντελώς διαφορετικός από την
πλατωνική παράδοση: δεν ασχολείται καθόλου με οντολογικά και
21
γνωσιολογικά θέματα, δεν αμφισβητεί την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων,
είναι ευφυής, ευσεβής, με ευεργετική επίδραση στη νεολαία.
Ήδη από την αρχαιότητα και μετά δεν υπήρχε ομοφωνία για το κατά
πόσο η γλώσσα και το ύφος του Ξενοφώντα εκπροσωπούν την καθαρά
κλασική αττική διάλεκτο.
22
Από την Αναγέννηση και μετά κατέλαβε αξιόλογη θέση στην
εκπαίδευση, τόσο λόγω του αντιπροσωπευτικού του ύφους όσο και για
την παιδαγωγική αξία των ηθικών διδαγμάτων του.
23
Λακεδαιμονίων πολιτεία του Ξενοφώντα: μια εξιδανικευτική
εικόνα του παραδοσιακού σπαρτιατικού πολιτεύματος, με
ιδιαίτερη έμφαση σε ζητήματα αγωγής. Οι προσωπικές απόψεις
του Ξενοφώντα για την πολιτική απείχαν και από το
δημοκρατικό σύστημα αλλά και από τα εκφυλιστικά φαινόμενα
της σύγχρονής του Σπάρτης.
Πολιτείες του σοφιστή Κριτία: από τις οποίες σώζονται
ελάχιστα αποσπάσματα και εικάζουμε ότι αναφέρονταν στα
αντιδημοκρατικά (ήταν ένας από τους 40 τυρράνους του 404) και
φιλολακωνικά αισθήματα του συγγραφέα και τις απόψεις των
σοφιστών.
24
Πρόκειται για μια ανάλυση του πολιτικού συστήματος της αθηναϊκής
δημοκρατίας της εποχής του Περικλή και των επιγόνων του.
Είναι έργο ενός Αθηναίου ολιγαρχικού στα μέσα της δεκαετίας 430-
420, ασκεί έντονη κριτική στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική της
Αθήνας.
Χωρίζεται σε 3 βιβλία.
1ο βιβλίο: αναλύεται η εσωτερική δυναμική του δημοκρατικού
συστήματος που στηρίζεται στην ιδιοτέλεια του όχλου, που
διαχειρίζεται την εξουσία και λαμβάνει όλα τα αναγκαία μέτρα
για τη διατήρηση της. Οι ίδιες αρχές ανιχνεύονται και στην
εξωτερική πολιτική και ειδικά απέναντι στους συμμάχους της
Αθήνας, που στην ουσία είναι υποτελείς του όχλου.
2ο βιβλίο: αναλύεται το σύστημα της αττικής
θαλασσοκρατορίας.
3ο βιβλίο: εξηγούνται οι λόγοι που κάθε προσπάθεια ανατροπής
του συστήματος είναι καταδικασμένη.
25
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1Η:
οι Έλληνες της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής είχαν κοινή εθνική
συνείδηση; Που και πως αρχίζει να διαφαίνεται η συνείδηση αυτή; Ποιο
ιστορικό γεγονός ευνόησε την ανάπτυξη της;
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2η:
Ποιες από τις εισαγωγικές παρατηρήσεις και τις γενικές πληροφορίες για
το έργο του Ηρόδοτου επιβεβαιώνονται από το απόσπασμα;
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4η:
Με βάση τη νουβέλα για τη γυναίκα του Κανδαύλη δικαιολογείστε την
εκτίμηση ότι η τραγωδία έχει επιδράσει στον τρόπο γραφής του;
Δίνει πληροφορίες για τους Περσικούς Πολέμους και την έκβασή τους,
το μέγεθος του τωρινού πολέμου και τα χαρακτηριστικά του, τις
συνέπειες στην ψυχολογία των ανθρώπων, τα φυσικά φαινόμενα και τις
συμπτώσεις που τον κατέστησαν πιο τρομακτικό.
Β’ απόσπασμα:
27
Πολύ σημαντική ενέργεια όμως γιατί δίνει ανάγλυφα το κλίμα και
αποτελεί αναλυτική καταγραφή της νοσηρής ατμόσφαιρας που
επικρατεί σε παρόμοιες καταστάσεις.
Παραθέτει όλες τις φήμες και το αιτιολογικό τους και στο σημείο αυτό
φαίνεται και η οπτική γωνία του συγγραφέα: για τη μία άποψη εξηγεί
αναλυτικά όλο το αιτιολογικό, ενώ για την άλλη αφιερώνει 2,5 σειρές
χωρίς να την επεξηγεί.
28
1)ποιους ηγέτες προβάλει ως θετικά πρότυπα ο Ξενοφών; 2) ποια
λογοτεχνική μορφή επιλέγει για να σκιαγραφήσει την προσωπικότητα του
καθενός; 3) ποιες ιδέες προπαγανδίζει στο κάθε έργο;
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 11η:
1) Ποια εικόνα του Σωκράτη προβάλλει ο Ξενοφών;
2) Σε ποιο βαθμό πιστεύετε ότι η εικόνα αυτή είναι αντικειμενική;
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 12η:
1) Ποιες απόψεις εκφράζει ο συγγραφέας της Αθηναίων Πολιτείας;
29
2) Γιατί το έργο συμπεριλήφθη στη συλλογή συγγραμμάτων του
Ξενοφώντα;
Ταιριάζει το προφίλ του συγγραφέα με τον Ξενοφώντα: Αθηναίος που έζησε
μεγάλο διάστημα εκτός Αθηνών, με ολιγαρχικές πεποιθήσεις. Και χρονολογικά
ταιριάζει.
30