Professional Documents
Culture Documents
SUANG
Bolikan
Suang i
Rukun Negara ii
Falsafah Pendidikan Kebangsaan iii
Kata Pengantar iv
FONOLOGI 1
MORFOLOGI 8
SINTAKSIS 41
PONJUDU GINUMU 54
TUKADAN 57
GLOSARI 65
BIBLIOGRAFI 73
i
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
RUKUN NEGARA
BAHAWASANYA negara kita Malaysia mendukung citacita hendak mencapai
perpaduan yang lebih erat di kalangan seluruh masyarakatnya; memelihara satu
cara hidup demokratik; mencipta masyarakat yang adil di mana kemakmuran
negara akan dapat dinikmati bersama secara adil dan saksama; menjamin satu
cara yang liberal terhadap tradisitradisi kebudayaannya yang kaya dan
berbagaibagai corak; membina satu masyarakat progresif yang akan
menggunakan sains dan teknologi moden.
MAKA KAMI, rakyat Malaysia, berikrar akan menumpukan seluruh tenaga dan
usaha kami untuk mencapai citacita tersebut berdasarkan atas prinsipprinsip
berikut:
KEPERCAYAAN KEPADA TUHAN
KESETIAAN KEPADA RAJA DAN NEGARA
KELUHURAN PERLEMBAGAAN
KEDAULATAN UNDANGUNDANG
KESOPANAN DAN KESUSILAAN
ii
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
FALSAFAH PENDIDIKAN KEBANGSAAN
Pendidikan di Malaysia adalah suatu usaha berterusan ke arah
memperkembangkan lagi potensi individu secara menyeluruh dan bersepadu
untuk mewujudkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, rohani,
emosi dan jasmani, berdasarkan kepercayaan dan kepatuhan kepada Tuhan.
Usaha ini adalah bagi melahirkan warganegara Malaysia yang berilmu
pengetahuan, berketrampilan, berakhlak mulia, bertanggungjawab dan
berkeupayaan mencapai kesejahteraan diri serta memberikan sumbangan
terhadap keharmonian dan kemakmuran keluarga, masyarakat dan negara.
iii
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
KATA PENGANTAR
Penulisan Puralan Boros Boros Kadazandusun Id Sikul amat diperlukan
dalam era perkembangan pengajaran Bahasa Kadazandusun di sekolah. Sejak
mata pelajaran Bahasa Kadazandusun ini diperkenalkan di peringkat sekolah
rendah pada tahun 1997 dan peringkat sekolah menengah mulai 2007,
kekangan utama adalah penetapan dan pegangan konsep pembentukan bahasa
baku Kadazandusun. Justeru, jawatankuasa penulis di bawah kendalian Unit
Bahasa Etnik, Bidang Bahasa dan Kesusasteraan, Pusat Perkembangan
Kurikulum dan Sektor Pengurusan Akademik, Jabatan Pelajaran Negeri Sabah
telah merujuk surat perisytiharan penggunaan dialek Bunduliwan sebagai
piawaian dalam menghasilkan buku ini. Oleh itu, dengan penerbitan buku ini
diharapkan para guru dan murid dapat mengatasi masalah tersebut.
Sayugia diingatkan bahawa buku ini merupakan usaha awal dan yang pertama
seumpama ini di Malaysia amnya dan di Sabah khususnya. Ia merangkumi asas
tatabahasa iaitu fonologi, morfologi, sintaksis, penjodoh bilangan dan kosa kata.
Oleh itu, usaha mempelopori penulisan ini, diharapkan dapat menjana generasi
akan datang membuat penambahbaikan supaya ia lebih mantap dan penuh
bernilai tambah.
(MAHZAN BIN BAKAR SMP AMP)
Pengarah
Pusat Perkembangan Kurikulum
Kementerian Pelajaran Malaysia
iv
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
FONOLOGI
1. Kopointutunan Fonetik Om Fonologi
1.1 Fonetik
Owonsoi o boros mantad tuni di polombuson do tulun. Fonetik
nopo nga ponoriukan kokomoi tuni boros do tulun (Fromkin
Rodman 1978). Tudu nopo do ilmu fonetik diti nga monguyad tuni
boros i kiwaa doid boros ngawi id pomogunan (Ladefoged 1975).
Koubasanan nopo do soriukon id tuni boros nga karaaralano’
pongosilan om koulalaho’ do fizikal.
Abaagi o ilmu fonetik diti doid tolu gana: fonetik artikulasi; fonetik
akustik om fonetik auditori.
Fonetik Artikulasi
Fonetik artikulasi nopo nga ilmu di monoriuk kokomoi poingkuro
tuni di polombuson do tulun miampai momoguno kakamot
artikulasi.
Fonetik Akustik
Fonetik akustik nopo nga ilmu di monoriuk gogor do tulinggou maya
tongus di osilon mantad gogor kakamot artikulasi tulun kumaa
karangahan di mokinongou.
Fonetik Auditori
Fonetik auditori nopo nga ilmu di monoriuk poingkuro
kopolombusan do tulinggou id tolingo om pootodon doid tutok do
mangan polombuso’, dumadi tuni di kirati.
1.2 Fonologi
Fonologi nopo nga ponoriukan sistom tuni isoiso boros. Tudu nopo
do fonologi nga papatantu kopiagalan tuni di miagal toi ko’ fonemik.
2. Sistom Ija’an Boros Kadazandusun
2.1 Pimato Vokal Id Boros Kadazandusun
Kiwaa apat pimato vokal id Boros Kadazandusun, ii nopo nga ‘a’,
‘i’, ‘o’, ‘u’. Sundung po do ingkaa, oguno nogi pimato vokal ‘e’
montok boros di noolos mantad boros suai.
Fonem vokal nopo id Boros Kadazandusun nga okito id siriba
diti tumanud ponoriukan fonetik artikulasi:
1
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Jadual Koponontuan Vokal Boros Kadazandusun
tanga e
ә
siriba a o
Suai ko’ ii, kiwaa apat vokal tanaru (Mora) id Boros
Kadazandusun.
Poomitanan :
Jadual 1
a o u i
*oa *ao au ai
mulau walai
ua uo ou oi
tua' duo bolou roloi
ia io iu ui
siat siou hius tapui
*Au oguno kopihuyudan tuni vokal oa om ao id boros guas
Kadazandusun.
2
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
2.2 Pimato Konsonan Id Boros Kadazandusun
Pimato konsonan poinsandad nopo diti nga:
b d g h k l m n p r s t v w y z
Pimato konsonan di noolos:
c f j q x
3. Sistom Tuni
Sistom tuni id koroitan konsonan b om d nopo nga:
a. b polombuson miampai au poloputon.
Poomitanan : boros, siriba,
b. b polombuson miampai poloputon.
Poomitanan : liabas, bunga, bamban
3.2. Ingkaa nogi o pimato konsonan d. Kiwaa duo koroitan tuni
pimato d i misuai kopolombusan.
a. d polombuson miampai au poloputon.
Poomitanan : doho, dila, misudong
b. d polombuson miampai poloputon.
Poomitanan : sondulu, dokutul
3
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Kopomogunaan nopo korotian montok pimato konsonan b om d nga :
b. Montok boros di noolos : Boros Malayu, Boros Inggiris om suusuai.
c. Polombuson o b miampai poloputon toi au poloputon id kopitoningan
do m om b, n om d.
d. Au tagal do gorisan o b om d mulong potu kopitoning o m om b om n
om d montok boros poimbida.
4. Sigot [ ’ ]
Kopomogunaan nopo do sigot nga :
a. Kopisuayan rati doid iso boros
Poomitanan :
tudu’ = Ongoi po tudu’ nung au ko no mangakan.
tudu = Outong tomod o tontut do tudu.
tudu = Tudu nopo do bengkel diti nga kaanu daa o
mongingia’ monginlaab do toilaan.
boli’ = Boli’ nopo nga wogok gontoluhan di noinggolian.
boli = Minongoi boli do tusi om gula i tina ku.
b. Kopointarangan kokomoi timpu
Poomitanan :
ko’u’uuli = Ko’u’uuli di Lina di tiinu.
ka’a’aakan = Ka’a’aakan ku di tiinu.
ko’o’oodop = Ko’o’oodop di adi ku.
c. Oguno nogi o sigot (’) montok popokito boros di kirati soira osugkuan
id dohuri.
Poomitanan :
bai’ = pi + bai’ + an = pibai’an
pua’ = pua’ + on = pua’on
ia’ = ia’ + on = ia’on
4
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
5. Tuni Songui [ h ]
Tuni songui nopo id Boros Kadazandusun nga kolombus soira kopitoning
n om g. Katalangan id fonetik nopo nga kolombus soira kopitoning guas
dila om kahad. Kounion nopo nga [ h ]
Poomitanan:
[ h ] ngawi, sungu, bawang
6. Harmoni Vokal
Harmoni vokal nopo nga tuni vokal id isoiso putul boros di kosuai toi
koolon o fitur sabap arahung di vokal mantad putul boros di suai.
Harmoni vokal nopo id Boros Kadazandusun nga okito maya proses
ponugkuan boros guas. Ponugku nopo diti nga id gulu, dohuri, om
ansipan.
Poomitanan:
Posugkuon Gulu goN
Posugkuon Dohuri –on
Posugkuon Ansipan no…an
Ii nopo oonuan posugkuon gulu i kiwaa do i, o, u id boros nga au i koolon
o tuni ponugku, miagal do:
Poomitanan:
ko + hondom = kohondom
ko + inum = koinum
ko + ula’ = koula’
Ii nopo boros guas i kiwaa do vokal a nga koolon o vokal di ponugku.
Poomitanan:
ko + akan = kaakan
noko + labus = nakalabus
5
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Kapaalanan nopo vokal diti nga mantad id wanan kumaa id gibang doid
isoiso boros. Okito iti soira onuan ponugku id dohuri.
Poomitanan:
Poomitanan :
po + boli + ai = poboliai
no + lingos + an = nolingasan
Kiwaa piipiro pimato di tatakon id korotian om ija’an id boros
Kadazandusun.
Proses panatakan nopo di kogompit dii nga:
Poomitanan:
oh = oo nuluh = nulu
noh = no suluh = sulu
doh = do lobuh = lobu
ih = i lisih = lisi
Poomitanan:
nulu + on = nuluhon
sulu + on = suluhon
lobu + on = lobuhon
lisi + on = lisihon
6
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Poomitanan:
pakai + o’ = pakayo’
sakai + an = sakayan
salakoi + o’ = solokoyo’
ongoi + on = ongoyon
tombului + o’ = tombuluyo’
tunui + an = tunuyan
c. Tatakon o pimato u om alanan do h.
Nung kiwaa boros di owonsoi miampai momoguno diftong au, ou om
iu montok proses ponugkuan dohuri, tatakon u om alanan no do h.
Poomitanan:
panau + on = panahon
sorou + on = sorohon
kiriu + on = kirihon
Poingkuro po nga, kiwaa nogi o boros di au koolon do h soira
tatakon pimato u nga aalanan do pimato w.
Poomitanan:
imuhau + on = imuhawon
sahau + on = sahawon
d. Kalandayan do y om w
Poomitanan:
Baiyag = bayag
Siyud = siud
Siyop = siop
sayid = said
tayid = taid
puwa’ = pua’
tuwa’ = tua’
tuwou = tuou
7
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
MORFOLOGI
Morfologi nopo nga gana ilmu boros i monoriuk do struktur, bontuk om
ponompuruan boros. Unit nopo ngawi do unsur boros nga pungaranan do
morfem. Morfem nopo nga iso unit boros tokoro i kowonsoi do iso boros di
pointantu om kirati sondii. Owonsoi o isoiso boros mantad do iso toi ko’ lobi o
morfem.
Poomitanan:
Duo morfem monuat (moN + suat)
Duo om lobi morfem porotuon (poN + ratu + on)
songkopokidukarukan (soN + ko + po + ki +
dukaruk + an)
pokilomidingan (poN + ki + lomiding + an)
A. SOMPURUAN BOROS
Kiwaa apat boogian do sompuruan boros:
1. Boros Ngaran
2. Boros Maan
3. Boros Ula
4. Boros Toguangon
1. Boros Ngaran
Sompuruan boros ngaran nopo nga boros ngawi di momungaran do tulun,
kinoyonon om kakamot. Abaagi o boros ngaran do tolu kawo:
1.1 Boros Ngaran Poimbida
8
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
tulun
poomitanan: Ahmad, Antanom
Poimpasi
tayam
poomitanan: Tompok, Putut
Boros Ngaran
Poimbida kinoyonon
Au Poimpasi poomitanan: Kota Kinabalu,
Wisma Tun Fuad
Kakamot:
Koisaan: Parker, Citizen,
KDCA Proton Saga
1.2 Boros Ngaran Koizaai
Morujuk do kakamot toi ahal i umum o ula dau. Abaagi o boros
ngaran koizaai do duo kawo:
a. Boros Ngaran Koizaai Abstrak
Poomitanan:
tinipi rusod
pitimungan sunduan
b. Boros Ngaran Koizaai Konkrit
Poomitanan:
longon lamin
bawang rahat
1.3 Boros Ponowoli Ngaran
Abaagi do duo kawo:
a. Boros Ponowoli Ngaran Ponuduk
Boros ngaran di kifungsi do popotuduk isoiso ahal toi ko’
kakamot om kinoilihon.
9
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Poomitanan:
Ngaran
Fungsi Katarangan
Ponuduk
Ino Monuduk do kinoilihon Ii nopo tudukon nga
kakamot poinsomok di mokinongou.
b. Boros Ponowoli Ngaran Sondii
Boros nopo diti nga abaagi do duo sinompuruan.
i. Boros ponowoli ngaran ponguhot
Boros nopo diti nga morujuk kokomoi kakamot toi tulun
id ponguhatan.
10
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Kiwaa tolu boros ponowoli ngaran ponguhot:
onu/nunu momorujuk do kakamot toi ahal
poomitanan : Onu mangan nu?
Nunu binoli nu?
Isai morujuk kumaa tulun
poomitanan : Isai ngaran nu?
nonggo morujuk kakamot toi tulun
poomitanan : Nonggo tadon nu?
nunu nuununu
nonggo nonggononggo
isai isaiisai
ii. Boros ponowoli ngaran do tulun
Boros nopo diti nga rumujuk kumaa tulun di pointantu;
tulun kumoiso, kumoduo om kumotolu.
Jadual id siriba nopo diti nga papatarang pomogunaan do boros ponowoli
ngaran sondii tumanud katogori, fungsi om koulunan.
Katarangan Fungsi
lobi duo
yotokou tokou tokou dotokou
tulun
11
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
lobi
yolo yolo diolo diolo
songulun
2. Boros Maan
Sompuruan boros maan nopo nga abaagi do duo tinimungan.
2.1 Boros Maan Transitif
Boros maan transitif nopo nga boros maan di kiwaa objek.
a. Boros Maan Transitif Aktif
Boros maan di kiboros posugkuon gulu moN
Poomitanan:
manandang monombir
momuhu momonsoi
Manandang i Godomon do buul.
Monombir i Biana do gonob.
b. Boros Maan Transitif Pasif
Boros maan di kiboros posugkuon sisipan in
Poomitanan:
tinandang tinombir
pinuhu winonsoi
Tinandang di Godomon ilo buul.
Tinombir di Biana ilo gonob.
12
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
2.2 Boros Maan Okon Transitif
Boros maan au transitif nopo nga boros maan di aiso objek. Kiwaa
duo kawo do Boros Maan Au Transitif.
a. Boros Maan Okon Transitif Kipomogonop
Boros Maan Okon Transitif Kipomogonop nopo nga boros maan
di mositi suhutonon do pomogonop montok popokito do
komoyon di ayat.
Poomitanan:
Kiwaa Buuk Moral di Polina.
Dumadi do mongingia’ i Sairin.
Mion i yodu id kampung.
b. Boros Maan Okon Transitif Aiso Pomogonop
Poomitanan:
Mosik doungosuab.
Kongingis i Monika.
Mamanau isio.
2.3 Pananda Fokus
Boros maan nopo do Boros Kadazandusun nga panakatanda nogi
do fokus om timpu.
a. Boros Maan Sabaagi Pananda Fokus
Kiwaa tolu fokus di pointantu. Ii nopo ngawi nga fokus
kumaa di momomonsoi, i noontok om i monorimo. Okito
poomitanan boros maan tumanud fokus maya do jadual id
siriba:
Fokus Boros Maan
13
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
b. Boros Maan Sabaagi Pananda Timpu
Onu nopo minaan di nakatalib nga atandaan do sisipan in om
posugkuon suai tumanud fokus.
Onu nopo i minaan di nopongo nga antandaan do posugkuon gulu
no, noko om posugkuon pangansip no…an tumanud fokus.
Boros Maan Montok Minaan di Nakatalib
14
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Boros Maan Montok Minaan di Nopongo
3. Boros Ula
Abaagi o boros ula do siam tinimungan.
3.1 Boros Ula Woyo
Poomitanan:
olumis otiil ogingo osuau
olidas atama orosian aarau
3.2 Boros Ula Warana
Boros ngawi di manahak korotian do warana sabaagi katarangan.
Poomitanan:
opurak buragang sokulit oitom osoug
obulou osisiilou obuhog otomou orouk
3.3 Boros Ula Bontuk
Boros ngawi di manahak korotian do bontuk.
Poomitanan:
obulugu alandui alabi okilong
otulid akampis ogontit opipi
15
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
3.4 Boros Ula Ponuku
Boros ngawi di manahak korotian do tukuan.
Poomitanan:
anaru oniba akawas okoro
agayo osiriba akapal onipis
3.5 Boros Ula Pancaindara
Boros ngawi di manahak korotian do konsep di oroso, okito,
orongou, osingud om akama.
a. Oroso
Poomitanan:
aanau opoit oporot opoto
oonsom oosin olunok ongorou
atauk angaro opodos
b. Okito
Poomitanan:
olumis araat awantang olundus
oporodot orumpad orouk burintik
c. Orongou
Poomitanan:
obongos otolis olombou agangau
oiyang opian
d. Wongi/Osingud
Poomitanan:
olontu outong oonsod oongid
olonsi awangug
e. Akama
Poomitanan:
olunau aparad alamou okodou
asagub oromomol olomok oyopos
16
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
3.6 Boros Ula Timpu
Boros ngawi i manahak korotian do konsep timpu.
Poomitanan:
alaid oruhai totuong suabino
wagu nakalaid guugulu konihab
suab sominggu sangadau minsosodop
3.7 Boros Ula Poingkuro
Poomitanan:
osiau omio osonod alaid osikap
oporokis aarau atarang asaru odomut
3.8 Boros Ula Topurimanan
Boros ngawi di manahak korotian konsep di topurimanan.
Poomitanan:
oupus langadon ounsikou orosian tuuhan
asasana orohian otogod osianan tiodop
tigiran oihit ointiti oinggorit oudipon
3.9 Boros Ula Sinodu
Boros ngawi di manahak korotian konsep pialatan do duo kakamot
toi kouyuuyuo’ sabaagi panarang boros ngaran.
Poomitanan:
osomok osodu oruhai
4. Boros Toguangon
Boros toguangon nopo nga boros di aiso rati nga kiwaa toguangon. Okito
o boros ngawi diti id frasa, klausa om ayat miampai toguangon di
pointantu id sintaksis sabaagi do popionit, pongudio, ponokodung om
suusuai po. Abaagi o boros diti tumanud toguangon di pointantu, miagal
id suhutonon diti:
17
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
4.1 Boros Popionit
Boros popionit nopo nga i gunoon do popionit do duo toi ko’ lobi
boros, frasa om ayat. Gunoon iti id gulu toi ko’ id tanga do isoiso
ayat.
Poomitanan:
mooi do om
nung miampai
toi ko’ tu
4.2 Boros Kotigagan
Poomitanan:
Odoi! adii!
Adada! Is!
Toi!
Atukoi!
4.3 Boros Pongudio
Boros pongudio nopo nga boros i oguno soira mongudio toi ko’
momonsoi ayat pongudio i kiwaa o boros pongudio.
Poomitanan:
nunu nonggo tiso
poingkuro nokuro
songkuro isai
soira id nonggo
4.4 Boros Ponuhuan
Poomitanan:
uhupai kada
inum suang no
maai kanou
akan ngoyo
18
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
4.5 Boros Ponokodung
a. Boros Ponokodung Timpu
Poomitanan:
ka’a’aanu au po
nokoumbal kakal po
Nokoumbal i Nancy mongoi hilo id London.
Kakal po do poinsikul i Kamisah.
Au po nakaakan i Marina.
Ka’a’aanu dau ilo buuk.
b. Boros Ponokodung Topurimanan
Boros Ponokodung Topurimanan nopo nga gunoon do popokito
topurimanan kokomoi do maan.
Poomitanan:
mositi, mumang, milo, kaanu
Mositi lumabus kou do baino.
Milo tokou muli do suab.
Mumang do kumalaja sondii ilo tanak wagu.
Kaanu oku rumikot do suab.
4.6 Boros Pomogirot
Boros pomogirot nopo nga boros i kaanu manahak kapanatalan rati
do boros ula. Oguno boros pomogirot diti id dohuri do boros ula.
Poomitanan:
kopio Agayo kopio ilo walai di Azlin.
tomod Oruol tomod kinokot dilo kilau.
19
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
4.7 Boros Popoimagon
Poomitanan:
toi podii dii no o
ii nodii nogi di do
4.8 Boros Pongilag
Boros pongilag nopo nga boros i oguno soira do au monongkoilo.
Poomitanan:
au okon tou
4.9 Boros Popiromut Ngaran
Poomitanan:
id kumaa miagal do
4.10 Boros Popotopot
Poomitanan:
oo’ otopot baa
4.11 Boros Pongintaban
Boros Pongintaban nopo nga boros papatarang do ginumu i okito id
frasa ngaran. Boros Pongintaban nopo nga abaagi do piipiro kawo
tumanud rati.
a. Pointantu Ginumu
Poomitanan: iso, duo, tolu
b. Au Pointantu Ginumu
Poomitanan: okuri, piipiro, ogumu
c. Tinimungan
Poomitanan: kotootolu, koliilimo
20
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
d. Pitongkiadon
Poomitanan: sompoopori, toisoiso, soroisaan
e. Kopomoogian
Poomitanan: piduoon, pitoluon, piapaton,
sopiduo, pintangaon, piiradon, pilapakon,
pipapason, piwinisan, piputulon
f. Pongintaban gontob
Poomitanan: kumoinsan , kumoinduo, kumointolu,
4.12 Boros Ponuduk
Boros ponuduk nopo nga boros ponuduk kinoyonon i okito id ayat.
Poomitanan:
Kotonobon, kosilahon, koibutan, kabaatan, sawat, susut, timpak,
sakai, dohuri, saralom, soribau, pisuk, sampaping, dumbangan,
pialatan, disan, tanga.
B. PAMANSAYAN BOROS
Kiwaa apat bontuk kapamansayan boros id Boros Kadazandusun:
1. Bontuk boros mintootoiso.
2. Bontuk boros nosugku.
3. Bontuk boros misompuru.
4. Bontuk boros misaup.
1. Bontuk Boros Mintootoiso
Boros mintootoiso nopo nga boros di au nosugkuan om aiso pongohulitan.
Owonsoi o boros mantad iso toi ko’ lobi putul boros. Owonsoi iso putul
boros mantad iso vokal (v), iso vokal om konsonan (k), toi ko’ iso
konsonan om duo vokal. Kiwaa iso kopisuayan do Boros Kadazandusun
tu kiwaa tuni tanaru do vokal i popogompit do duo vokal di miagal (vv) id
iso putul boros.
Poomitanan: oo’, daa, dii, buu, laang om suusuai po.
21
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Struktur Boros Mintootoiso
1.1. Boros Mintootoiso iso putul boros
Pola piomungan konsonanvokal do boros mintootoiso id Boros
Kadazandusun nopo nga:
a. v o, i
b. vv oo’, ii
c. vk om, id
d. kv no, di, nu, ku
e. kvk pen, nung
f. kvv daa, toi, dii
g. kkv pra
h. kkvk draf
i. kvvk laang, baas
*kkv om kkvk nopo nga montok boros noolos.
1.2. Boros Mintootoiso Duo Putul Boros
Wookon nopo do pola boros mintootoiso do duo putul boros nga:
1.3. Boros Mintootoiso Tolu Putul Boros Toi Ko’ Lobi
Pola boros mintootoiso miampai tolu toi ko’ lobi putul boros nga:
22
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Suai ko’ boros ngawi id sawat, owonsoi nogi boros mintootoiso
mantad akronim. Akronim nopo nga boros pinoniba i owonsoi
miampai popiamung do putul boros toi ko’ boros mantad iso
rangkai boros i suaton om polombuson sabaagi iso boros.
Poomitanan:
bunga tadau bungadau
susuyan toniba suniba
2. Bontuk Boros Nosugku
Boros Nosugku nopo nga boros di owonsoi mantad iso boros guas om
osugkuan do boros ponugku.
Poomitanan:
sonong osonong
ongosonong
sinonong
sumonong
suminonong
misonong
mogisosonong
minisonong
kosonong
nokosonong
sonongon
sonongo’
kasanangai
kasanangan
nasanangan
asanangan
angasanangan
posonongo’
posonongon
Kiwaa apat kawo do boros ponugku i natantu id Nuludan Pongia’an id
Boros Kadazandusun:
2.1. Posugkuon Gulu
Posugkuon gulu nopo nga i posugkuon id gulu do boros guas.
23
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
2.1.1 Posugkuon Gulu do Boros Ngaran
Boros ngaran nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga:
2.1.2 Posugkuon Gulu do Boros Maan
Boros maan nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga:
b. noko Morujuk do maan di nopongo no nga
potilombus miampai au tomodon.
nokotundok (tundok)
nakaakan (akan)
nokoopi (opi)
nakaansau (ansau)
24
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
2.1.3 Posugkuon Gulu do Boros Ula
Boros ula nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga:
Agayat pimato ‘o’ mantad posugkuon dumadi pimato ‘a’ tu iti
nopo nga tumanud kooturan do kopogitootonudan vokal.
Intangan bolikan (fonologi) montok kopoilaan poinlobi.
25
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
2.2 Posugkuon Dohuri
Posugkuon Dohuri nopo nga boros ponugku i posugkuon id dohuri
do boros guas.
2.3.1 Posugkuon Dohuri do Boros Maan
Wokoon nopo do boros owonsoi mantad posugkuon
dohuri do boros maan nga:
a. ai
Boros maan montok monuhu soosongulun miampai
momoguno posugkuon dohuri ai
suatai (suat)
purutai (purut)
wansayai (wonsoi)
ansakai (onsok)
b. an
Boros maan montok monguhup sosongulun miampai
momoguno posugkuon dohuri an
putulan (putul)
ulakan (ulok)
tanaman (tanom)
suangan (suang)
c. on
Boros maan montok isoiso ponuhuan miampai
momoguno posugkuon dohuri on
puhuon (puhu)
tagadon (tagad)
onsokon (onsok)
basaon (basa)
d. o’
Boros maan montok isoiso ponuhuan miampai
momoguno posugkuon dohuri o’
inumo’ (inum)
imuhawo’ (imuhau)
akano’ (akan)
intobo’ (intob)
26
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
2.2.2 Posugkuon Dohuri do Boros Ula
Boros ula i owonsoi mantad posugkuon dohuri nopo nga:
a. ai
Adadi do boros ula o boros maan soira osugkuan id
dohuri miampai momoguno ai
pianai (pian)
lagadai (logod)
buluguai (bulugu)
siahai (siau)
b. an
Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan.
garatan (gorot)
buluguan (bulugu)
sikapan (sikap)
gorisan (garis)
c. on
Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan.
silohon (silou)
langadon (langad)
noruon (naru)
togodon (togod)
d. o’
Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan.
itomo’ (itom)
togodo’ (togod)
upuso’ (upus)
lumiso’ (lumis)
2.2.3 Posugkuon Dohuri do Boros Ngaran
a. ai
Adadi do boros maan o boros ngaran soira
posugkuon id dohuri miampai momoguno ai
tukadai (tukad)
taapai (taap)
oligai (olig)
rosukai (rasuk)
27
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
b. an
Adadi do boros maan o boros ngaran soira
posugkuon id dohuri miampai momoguno an
umahan (umau)
woigan (waig)
telefonan (telefon)
kipasan (kipas)
c. on
Adadi do boros maan o boros ngaran soira
posugkuon id dohuri miampai momoguno on
rosukon (rasuk)
gonobon (gonob)
d. o’
Adadi do boros maan o boros ngaran soira
posugkuon id dohuri miampai momoguno o’
gonobo’ (gonop)
kosuto’ (kasut)
2.3 Posugkuon Pangansip
Posugkuon pangansip do boros ponugku i piandadon do
poposugku id dohuri om id gulu do boros guas.
2.3.1 Posugkuon Pangansip do Boros maan
Posugkuon pangansip boros maan nopo nga:
a. ko…ai
Papatarang isoiso kinaantakan di au pointantu o
timpu.
koonsitai (onsit)
koiduai (idu)
kolombusai (lombus)
b. ko…an
Papatarang kinaantakan mantad sabap di pointantu.
koihadan (ihad)
koirakan (irak)
c. no…an
Papatarang isoiso koimaan di nopongo no.
nolihuan (lihu)
nosuatan (suat)
28
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
d. o…an
Morujuk isoiso kaantakan di abantalan nga au po
pointantu do aantakan.
oiduan (idu)
oupuan (upu)
e. po…ai
Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di pointantu.
popihidai (pihid)
pogusaai (gusa)
f. po…an
Morujuk isoiso koyonon tumanud sabap di
pointantu.
posowitan (sawit)
pawantayan (wantai)
potoidan (taid)
Morujuk isoiso koimaan tumanud sabap di pointantu.
poruhukan (ruhuk)
poinuman (inum)
g. po…on
Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di
pointantu.
poruluhon (rulu)
pokodohon (kodou)
h. po…o’
Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di
pointantu.
polopiko’ (lapik)
potonomo’ (tanom)
2.3.2 Posugkuon Pangansip do Boros Ngaran
Posugkuon pangansip boros ngaran nopo nga:
a. Ko…ai
Morujuk kaantakan tumanud sabap di pointantu.
koliudai (liud)
kohompitai (hompit)
b. Ko...an
Morujuk do kosiwangon om kogumuon.
29
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
kopuruan (puru)
kobpinayan (tobpinai)
c. no...an
Papatarang koimaan di nopongo no.
nokogutan (kogut)
nosogitan (sogit)
d. o...an
Morujuk isoiso kaantakan di abantalan nga au
atantu do aantakan.
osongkulan (sangkul)
otoliban (talib)
e. po...ai
Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud
sabap di pointantu.
pokumutai (kumut)
posinsingai (sinsing)
f. po...an
Morujuk ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud
sabap di pointantu.
posumadan (sumad)
potindukan (tinduk)
g. po...on
Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud
sabap di pointantu
pobuukon (buuk)
pogolongon (golong)
h. po…o’
Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud
sabap di pointantu
posuato’ (suat)
poboroso’ (boros)
2.3.3 Posugkuon Pangansip do Boros Ula
Posugkuon pangansip do boros ula nopo nga:
a. Ko...ai
Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud sabap di
pointantu.
30
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
kosogitai (sogit)
kolosuai (lasu)
koliudai (liud)
b. ko...an
Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud sabap di
pointantu.
karaatan (raat)
kolumisan (lumis)
c. no...an
Morujuk isoiso kaantakan tumanud sabap di
pointantu.
naansaman (onsom)
nopoitan (opoit)
d. o…an
Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud sabap di
pointantu.
olumisan (lumis)
osogitan (sogit)
e. po...ai
Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud
sabap di pointantu.
posogitai (sogit)
posuhutai (suhut)
f. po...on
Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud
di pointantu.
pogoyoon (gayo)
palaabon (laab)
g. po...o’
Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud
sabap di pointantu.
pokilong
2.4. Posugkuon Sisipan
Posugkuon sisipan nopo nga posugkuon di posisipon id pialatan do
boros guas tumimpuun do konsonan.
31
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
2.4.1 Posugkuon Pangansip do Boros Maan
2.4.2 Posugkuon Pangansip do Boros Ngaran
2.4.3 Posugkuon Pangansip do Boros Ula
3. Bontuk Boros Misompuru
Boros misompuru nopo nga proses i popirangkai do duo boros toi ko’ lobi
om bontuk nopo di owonsoi nga kirati pointantu. Kogumuan boros
misompuru do boros Kadazandusun aanu mantad boros ngawi di noolos
om boros mikagos.
32
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Poomitanan:
raja puun kalatas kalaja kampis barait
kapal tulud tolu pasagi mato balajalan
woyoon montiri kitalad tampangil telefon kandai
Osugkuan nopo do boros ponugku pangansip o boros majmuk diti nga
kopioput dii o ija’an.
Poomitanan:
Mato balajalan ponokomatobalajalan
4. Bontuk Boros Misaup
Owonsoi o boros misaup mantad pongohulitan do boros guas, putul boros
om nogi tumanud rantak.
4.1. Boros Misaup Pongohulitan Boros Guas
Boros misaup nopo diti nga mongohulit kawagu do koinsanai
Boros guas.
Poomitanan:
tadau tadautadau
gulu gulugulu
Boros misaup montok boros di kiwaa posugkuon nopo nga adadi
miagal poomitanan diti :
somborosboros mogitabangtabang
sumonongsonong sontuludtulud
santakadtakad santangkustangkus
4.2. Boros Misaup Pongohulitan Putul Boros
Boros misaup nopo diti nga mongohulit kawagu do putul boros di
kumoiso doid boros guas dii.
Poomitanan:
kopuputul osisilou
atatarom mogi’u’uhup
ko’u’uuli katatagak
pananakau pongongomot
33
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
4.3. Boros Misaup Kirantak
Boros misaup kirantak nopo diti nga otimpuunan do pimato ‘m’ om
suhutonon do boros guas.
Poomitanan :
molokgolok manaupanau
maamtaam milingsiling
maturatu makadtakad
milongkilong masabasa
5. Pananda Wacana
Wacana nopo nga boros toi ko’ frasa isoiso ayat om gunoon id gulu do
isoiso ayat. Oguno o wacana diti montok momoruhang om popoinsonong
do tonsi tambahan id ayat sumusuhut do guas ayat. Gunoon nogi iti
sabaagi ponokodung om popotolimbus idia kokomoi do timpu om popisuai
do idia id ayat. Oguno wacana id ponuatan. Wookon do wacana id Boros
Kadazandusun: sundung potuu do ingkaa, suai ko’ mantad dii, suai
ko’ ilo, mantad no dilo, poingkuro po, nung ingkaa om suusuai po.
Poomitanan ayat i momoguno pananda wacana:
a. Okito tongosulap padtaranan diti id disan talunalun. Suai ko’ mantad
dii, papataran nogi yolo id tomu.
b. Kiwaa nogi kulam loyogon, gana pomoinan, galanggang badminton om
tenis id kawalayan dahai. Sundung potuu do ingkaa, nga osonong daa
kopio do au yahai nokoundaliu hiti.
c. Au yolo nokotori suminangod di tulun di Gombunan. Poingkuro po nga,
napatai di gia i Gombunan soira nongoi ipao’ ontok songulunan isio
minongoi porobuat.
6. Patikol Id Boros Kadazandusun
Patikol nopo nga tinimungan do boros i au kawaliu, i kiwaa kogunaan id
puralan boros, nga aiso kogunaan id leksikal. Gunoon nogi o patikol diti
sabaagi kapanatalan boogian pointantu id ayat. Piipiro o patikol i oguno id
Boros Kadazandusun:
(Iti nopo nga tumanud ponoriukan KLF (Kotinanan Monoina Boros Kadazandusun Sabah),
2001)
34
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
6.1 Patikol i
Patikol i nopo nga gunoon montok popisuai frasa ngaran pointantu
om i dumadi do fokus kumaa boros koimaan.
Poomitanan:
Binoli nopo disio nga i sada kaanangan dau mangakan.
6.2 Patikol di
6.2.1 Patikol di nopo nga gunoon montok mananda do frasa
pointantu.
Poomitanan:
Nansakan oku disio di sada di binoli dau dii.
Poomitanan :
Tanak di mamai Jusip ilo.
Buuk di mamai ino.
6.2.3 Somoonu nogi patikol di gunoon do duo frasa ngaran
montok momonsoi iso frasa ngaran misomporu.
Poomitanan:
I yama duo di ina no lansanon ku.
Nokito ku i Jon duo di Anik di konihab.
Poomitanan:
Minongoi ikoi intong do wayang di kosodop. (nakatalib)
Di baino nogi do ruminasam o hiti. (baino)
Poingkuro no di do baino! (kiwaa kaantakan do timpu
rumikot)
35
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
6.3 Patikol o
Patikol o nopo nga mananda do iso frasa ngaran i au pointantu nga
adadi fokus di hondomon.
Poomitanan:
Apagon o sada do tadau baino.
Sada nopo nga okon ko’ iso kawo sada di notindu, i au pointantu.
6.4 Patikol do
Patikol do nopo nga gunoon montok mananda iso frasa i au
pointantu om okon ko fokus i hondomon.
Poomitanan:
Sundung do ingkaa nga minomoli nogi isio do sada.
Sada nopo nga poinfokus, isio au poinfokus, i minoboros kokomoi
iso kawo sada i kaanangan.
6.5 Patikol ii om dii
6.5.1 Patikol ii om dii nopo nga gunoon montok morujuk kumaa di
narait no toi ko’ i noilaan no mantad di minimboros toi ko’ i
pinarangahan. Patikol ii gunoon montok ponowoli boros
ngaran toi ko’ boros ngaran di poinfokus.
Poomitanan:
Ii no boros dau doho dii.
Ii no pogi do au oku dii otumbayaan do boros dau.
Ii nopo tondu dii nga abagos.
Poomitanan:
Aiso i kinowoliho’ di kalaja dau, ii om ii tokito ku.
Suai kanu om ii om ii i’.
36
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
6.5.3 Patikol dii gunoon nung au iti kaanu manantu toi ko’
kapanatalan di komoyon
Poomitanan:
Kada dikoyu lihuai i boros dau dii.
Poingion nodii isio id lamin dii.
6.6 Patikol i’
Poomitanan:
Nakawaliu ka nu om ii om ii i’.
I Jaime ka nu om i Golo i’ ii.
6.6.2 Patikol i’ gunoon miampai kotob boros i kopokito do boros
do mogolim (aiso, okon, au).
Poomitanan:
Aiso i’ naanu dau.
Okon i’ ko ingkaa boros disio.
Au oku i’ nokoolos do kakamot dau.
Poomitanan:
Rulanan i’ popowaliu dino pinggan.
Inuton i’ momonsoi dino kalaja dino.
6.6.4 Id boros maan okon ko’ ponuhu, pomogunaan i’ manahak do
kapanatalan do gaab di moboros i maan kopio dau tuhuko’.
Poomitanan:
Maan ku i’ wagu wonsoyo nung orumbak no.
Alanan i’ kopio dau nung atagak no.
37
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
6.6.5 Soira nopo do gunoon patikol diti miampai boros isoo,
kopiomungan dilo adadi komoyon do miagal.
Poomitanan:
Iso i’ kalaja dahai.
6.7 Patikol no om nodii
Poomitanan:
Korikot nopo i tambang doid iso lokos, tiduku no isio om
inum no.
Koingkoyod nopo yolo, lombus no wagu doid pamanahon
diolo.
6.7.2 Patikol nodii nopo nga manahak do tanda koimaan di
sumusuhut om morujuk do kinantaakan di pogulu i’.
Poomitanan:
Ounsikou nodii o ginawo di Rintingan tu nakasawang nodii
do kampung tagayo.
Kabayarai nopo di Enoi i buuk di binoli dau, onuo nodii dau
ii om pamanau no.
Ongoi nodii akan, tu nokosodia no taakanon.
6.8 Patikol po om podii
6.8.1 Patikol po mananda do koimaan di nadadi no, pogulu do
koimaan sumusuhut nga rumujuk kokomoi kinaantakan di
nokopogulu.
Poomitanan:
Kaawi po di Awot i takano om lihungai no disio i piring dau.
Poomitanan:
Ongoi po akan.
Au oku po nakaakan
Nakapanau no ngawi nga isio po.
38
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
6.8.3 Podii nopo nga mananda do koimaan i nopongo no pogulu.
Poomitanan:
Kotindal podii di Maikol i bangkala om onuo’ no dau i rokot.
7. Tanda Basa
Kiwaa piipiro tanda basa i gunoon id Boros Kadazandusun miagal id
siriba:
7.1. Pimato Tagayo
Poomitanan:
Pekan Nabalu, Helda, Koisaan Koonduan.
Ii Helda nopo nga ponorikohon Koisaan Koonduan id Pekan Nabalu.
7.2. Titik ( . )
Gunoon montok :
a. Popitongkiad do tolu unsur toi ko’ lobi id iso ayat.
b. Popiiso do piipiro ayat dumadi iso ayat.
c. Popitongkiad do frasa mantad ayat.
d. Sumusuhut do boros kotigog id ayat i kiwaa boros kotigog.
e. Ahatas pananda wacana.
7.4. Tanda Pongudio ( ? )
Gunoon id kolimpupuson do ayat o tanda pongudio.
7.5. Tanda Pongukaban Boros om Ponutuban Boros (“ ”)
Gunoon id istila ilmiah toi ko’ boros i kiwaa rati poimbida. Oguno nogi
tanda diti id boros ajuk om potikan i naanu mantad bahan basaon.
39
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
7.6. Koma Titik Misahau ( ; )
7.7. Titik Misahau ( : )
Gunoon sabaagi:
a. Popointutun sanarai butiran.
b. Popointutun ayat popointalang.
c. Popokito do pisuayan.
7.8. Sangkang ( )
Gunoon sabaagi:
a. Ponowoli bingkurung.
b. Pananda pongoruhang do idia.
c. Pananda boros misaup.
7.9. Bingkurung ( )
Gunoon sabaagi popiagal rati boros id ayat.
7.10. Tanda piagalan ( = )
Miagal o komoyon om gunoon id ayat Matematik.
7.11. Tanda Toi ko’ ( / )
7.12. Tanda Ilo no pogi ( .'. )
Tanda ilo no pogi gunoon soira monginiba do ayat ontok momonsoi
nuut.
7.13. Tanda Kotigagan ( ! )
40
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
SINTAKSIS
Sintaksis nopo nga iso pongilaan kokomoi do pamansayan frasa om ayat. Ayat
nopo nga unit pibarasan di takawas kopio doid nuludan puralan boros om kirati
dii poinggonop. Owonsoi o ayat mantad iso boros toi ko’ nuludan piipiro boros ii
poboroson miampai loyuk di pointunud.
1. AYAT
Ayat nopo kisuang do unsur klausa. Klausa nopo nga nowonsoi mantad
piipiro frasa. Frasa nopo nga nowonsoi mantad piipiro boros. Nuludan
nopo do sintaksis diti nga miagal di pinokitanan id Jadual 1.
Jadual 1
Ayat oolong tomod ilo tanak.
Klausa oolong tomod ilo tanak
2. FRASA
Frasa nopo nga unit i noulud mantad duo boros toi ko’ iso boros di kiwaa
potensi do kowonsoi duo toi ko’ lobi boros. Pisuayan nopo do frasa om
klausa, nga aiso subjek om predikat id frasa. Id nuludan do puralan boros,
frasa nopo nga milo dumadi konstituon do klausa toi ko’ frasa dii sondii.
3. KLAUSA
Klausa nopo nga iso unit piipiro boros i kiwaa subjek om predikat di
dumadi do konstituon do ayat. Nabaagi do duo kapamansayan o klausa:
41
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
3.1 Klausa Obibas
Poomitanan:
i. abagos ko tomod
ii. korikot oku
3.2 Klausa Au Obibas
Klausa au obibas nopo nga klausa di au milo mingkakat sondii, toi ko’
aiso rati. Klausa diti oporlu momoguno klausa suai.
Poomitanan:
klausa obibas klausa au obibas
klausa obibas klausa au obibas
4. Kapamansayan Ayat
4.1 Guas Ayat
Guas ayat nopo nga impohon do kapamansayan ayat do isoiso
boros. Oinsanan ayat i mogisuusuai kapamansayan om nuludan,
aanu monoriuk maya do pola guas ayat.
Mantad pola diti, owonsoi ayat suai miagal do ayat mintootoiso,
ayat misompuru, ayat aktif, toi ko’ ayat pasif om suusuai po.
42
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Pola Guas Ayat
Kiwaa apat pola do guas ayat:
Sundung po do nowonsoi pola guas ayat mantad duo toi ko’ lobi
boros, nga konstituon nopo nga milo nogi do owonsoi mantad iso
boros.
Poomitanan:
Mambasa aku.
4.2. Bontuk Ayat
Nabaagi do duo tinimungan o bontuk ayat:
a. ayat mintootoiso
b. ayat misompuru
4.2.1 Ayat Mintootoiso
43
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Poomitanan:
Predikat Subjek
1. Momimisala i Gundohing Indiu
2. Mambasa isio
3. Nohuyan kopio ilo mananangkus
4. Minongoi yolo hilo id Sarawak
4.2.2 Ayat Misompuru
Ayat misompuru nopo nga tinimungan do duo ayat toi ko’
lobi ayat mintootoiso. Owonsoi o ayat diti mantad duo toi ko’
lobi subjek om predikat. Adadi do ayat misompuru o ayat
mintootoiso miampai kopomogunaan do boros popionit toi
ko’ aiso boros popionit.
Nabaagi do tolu o ayat misompuru:
ayat misompuru misoungko; ayat misompuru pancangan;
ayat misompuru piomungan.
a. Ayat misompuru Misoungko
Ayat nopo diti nga mantad duo toi ko’ lobi ayat ii
momoguno boros popionit; nga, om om suusuai po.
Poomitanan:
i. Mambasa do buuk i Haji Alim om mongintob i
Yusri.
Mambasa do buuk i Haji Alim.
Mongintob i Yusri.
ii. Olombon i Sairin nga agahui tadi dau.
Olombon i Sairin.
Agahui tadi dau.
44
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Poomitanan:
Angalampas tomod o laang diolo, tumakad dilo
nuluhon.
Angalampas tomod o laang diolo.
Tumakad yolo dilo nuluhon.
b. Ayat Misompuru Pancangan
Ayat nopo diti nga kiwaa iso ayat tohontol om iso toi
ko’ lobi ayat tokoro do suai. Ayat tokoro dii, pinasalag
id ayat tohontol om adadi soboogian do ayat tohontol.
Abaagi do tolu kawo o ayat misompuru pancangan.
i. Ayat poinsisip
ii. Ayat pomogonop
iii. Ayat katarangan
Ayat Poinsisip
Momoguno o ayat diti do boros popionit; di
i. Minomoli isio do buuk di akapal.
Minomoli isio do buuk.
Buuk akapal.
ii. Minintong yolo do wayang di koirakan.
Minintong yolo do wayang.
Wayang koirakan.
Ayat Pomogonop
Poomitanan:
i. Otongkuyaan oku kopio do kalantoi isio.
Otongkuyaan oku kopio.
Kalantoi isio.
45
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Ayat Katarangan
Poomitanan:
i. Asaru do royohon i James tu abagos
kumalaja.
Asaru do royohon i James.
Abagos kumalaja i James.
ii. Tumanud i Nancy nung kasaga no tama dau.
Tumanud i Nancy.
Kasaga no tama dau.
iii. Minggiak i Polina gisom nolihatan.
Minggiak i Polina.
Nolihatan i Polina.
c. Ayat Misompuru Piomungon
Ayat nopo diti nga kiwaa piipiro kawo ayat. Ayat nopo
dii nga ayat mintootoiso om ayat misompuru toi ko’
mogikaakawo ayat misompuru. Koubasanan do
anaru o ayat diti.
Poomitanan:
ii. Mambasa i Ahmad do buuk nga alaid no koodop i
tambalut dau tu nohuyan kopio.
Mambasa i Ahmad do buuk.
Alaid no koodop i tambalut dau.
Nohuyan kopio tambalut dau.
4.3 Kawo Ayat
Ayat toomod; ayat pongudio; ayat ponuhuan; ayat kotigagan.
46
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
4.3.1 Ayat Toomod
Ayat toomod nopo nga ayat i poboroson miampai kitontokon
montok manahak katarangan. Kitudu o ayat toomod do
popolombus toi ko’ manahak kointalangan kokomoi isoiso
ahal.
Poomitanan:
Nokoodop i Philip.
Minomoli i Nora do basaan id kadai.
4.3.2 Ayat Pongudio
a. Ayat Pongudio miampai boros pongudio
Ayat pongudio diti momoguno boros miagal do;
nunu, isai, piro, ingkuro om suusuai po.
Poomitanan:
Isai ngaran nu?
Nunu ino?
Nonggo ngoyon nu?
Piro kou mogiobpinai?
Soira ko muli?
Nokuro tu mihad ko?
Ingkuro ko no do baino?
b. Ayat Pongudio do aiso boros pongudio
Aiso boros pongudio o ayat diti nga poboroson miampai
minsawat o loyuk id dohuri do ayat. Id ponuatan onuan
do tanda pongudio (?) id kolimpupuson do ayat.
Poomitanan:
Nokopodsu ko no?
Nakalantoi ko nangku?
Osusa o panaasan dii?
47
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
4.3.3 Ayat Ponuhuan
a. Ayat monuhu
Poomitanan:
Soliwan mantad hiti!
Pogidu mantad hiti!
Akanon po iti do gulu.
Bobogo’ ilo tulanut.
b. Ayat Pogoduhan
Poomitanan:
Kada panakau.
Au tagal do rumikot.
Kada kagangau.
Kada pomodula.
c. Ayat Pokionuon
Ayat diti oguno soira monuhu tokou toi ko’ mokianu.
Poomitanan:
Rumikot no do hiti ontok tadau Tiwang kio.
Ongoi no akan, oi Julie.
Kada ponigup.
Poomitanan:
Alansan yahai do au kou monigup.
Alansan yahai do au kou momiromos.
48
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
4.3.4 Ayat Kotigagan
Poomitanan:
Odoi, oroul o tian ku!
Atuukoi, olumis no rasuk dilo!
Adada, osodu no pinanau nu, oi aman!
5. NULUDAN AYAT
Id Boros Kadazandusun, oulud o ayat mantad piipiro kawo. Koubasanan
nopo nga oulud o ayat maya do MSO. Misuai o kouludan ayat id
pibarasan om ponuatan.
Pananda kawo ayat id Boros Kadazandusun
S = Subjek
M = Boros Maan
O = Objek (Ok=Objek kimbiran, Oo=Objek oontok)
A = Adverb ( Ak = kinoyonon, Ar= rati, At= timpu)
P = Pomogonop
Adj = Adjektif
Subjek
Subjek nopo nga konstituon id ayat, owonsoi mantad frasa ngaran
om ponokouhu di patarangon do ayat.
Poomitanan:
Oburol tanak diti.
Predikat
Predikat nopo nga konstituon id ayat i papatarang do subjek.
Poomitanan:
Olombon tanak di Gasan.
Objek
Objek nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan boros
ngaran di adadi ponorimo (oontok) do boros maan transitif.
Poomitanan:
Manandang i Julain do buul.
49
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Objek Tontokon
Objek tontokon nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan
boros ngaran i adadi ponorimo di tontokon do boros maan om
koimbulai alapas di momomonsoi (pelaku).
Poomitanan:
Onuan di Awot i Nancy do buuk.
Objek Okimbiran
Objek okimbiran nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan
boros ngaran di adadi ponorimo di okimbiran do boros maan om
koimbulai alapas do objek tontokon.
Poomitanan:
Onuan di Awot i Nancy do buuk.
Adverb
Adverb nopo nga boros i papatarang do boros maan.
Poomitanan:
Osiau manangkus i Bayagung
Komplimon / Pomogonop
Pomogonop nopo nga unsur di adadi do pomogonop id isoiso ayat.
Poomitanan:
I Jenny nopo nga noos.
5.1. Nuludan Ayat id Pibarasan
Kiwaa hopod om tolu kawo ayat id pibarasan.
a. Nuludan MSO
Poomitanan:
Pinupuan ku i basaan.
Pataamon ku ilo timuhau.
Kogompi oku i ma dilo tasu.
50
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
b. Nuludan MS
Poomitanan:
. Nokoirak i tanak.
Balajal yolo.
Manangkus i Kutou.
c. Nuludan MSAp
Poomitanan:
Minongoi oku id sikul.
d. Nuludan MSMO
Poomitanan:
Nolihuan ku minigit i buuk.
Mongoi kito intong do wayang.
e. Nuludan MSOO
Poomitanan:
Bolian ku do buuk i Nancy.
f. Nuludan MSOM
Poomitanan:
Sinuhu dahai isio minogidu.
g. Nuludan AkSAk
Poomitanan:
Hilo i Nora id walai.
h. Nuludan ASM
Poomitanan:
Sopiporipori yolo minamanau.
i. Nuludan Adj. S
Poomitanan:
Atarom no ilo dangol.
Buronguson kopio ilo tulun.
51
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
j. Nuludan Adj. SMO
Poomitanan:
Nakatama oku i mongoi intutun disio.
k. Nuludan MSApO
Poomitanan:
Hinilo ku id mija i piring.
l. Nuludan SP
Poomitanan:
I Maina o noos.
I Diana o tagahui.
m. Nuludan PS
Poomitanan:
Luyal i Munih.
5.2. Nuludan Ayat id Ponuatan
Kiwaa turu kawo do ayat id ponuatan.
a. Nuludan SMO
Poomitanan:
Kiginumu do onom tulun luguan platun tinimungan
RELA nonuan do uniform.
b. Nuludan SP
Poomitanan:
Tinimungan nopo di toguangan kopio nga i komulakan ngawi di
aiso po kalaja.
Pinotimpuun nopo do pitimbungakan dilo nga i Luguan
Montiri do Thailand.
c. Nuludan SM
Poomitanan:
Toinsanan puru molohingon do alapon.
Songulun tanak di kiumul do duo toun nopujulan
kiniopon.
*Nuludan SM adadi do ayat lumpatiu id Boros Kadazandusun.
52
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
d. Nuludan MS
Poomitanan:
Gisom baino diti, kakal po do maan taandako o
karamayan dilo.
e. Nuludan MSM
Poomitanan:
Minamagakom ilo pulis di minanakau.
f. Nuludan MSAP
Poomitanan:
Nimaan owito o rata’ dau kuminaa hilo Lamin
Pongusapan Universiti.
g. Nuludan MSOP
Poomitanan:
Nunsub o Parti Rakyat Malaysia (PRM)
o kopomorintaan do monoriuk di totondos.
53
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
PONJUDU GINUMU
Ponjudu ginumu nopo nga boros iI piumbangon do boros ngaran koizaai i
popokito do ginumu.
Ponjudu Ginumu Pomitanan
ansip, balaan sangansip suduon, sambalaan
suduon
baanan sambaanan sapi/karabau
babo sambabo kinotuan
babu sambabu takano
babut sambabut takano
bandu sambandu parai
barait sambarait sangop
basung sambasung langsat
bontuk sobontuk sinsing
boriung somboriungan piasau
dangau sandangau sungu
galas sanggalas waig
gantang sagantang wagas (hopod om
apat puut)
garansang sanggaransangan kubis
golung sogolung dawai, apat golung tuai
guas songuas mangga
guyud songguyudan poring
hatadan sanhatadan suduon
kagos sangkagos tinggur piasau
kakanan sangkakanan bosou sada
/nonsom
kakib sangkakib ruti
kaping sangkaping gata
karam sangkaram punti guri
kinis songkinis kain, piipiro kinis
kalatas
kodut songkodut tusi
korob songkorob parai
kukurungan songkukurungan manuk
kuntum songkuntum bunga
langod sanlangod poring/tobu
lapak sanlapak poring/piasau
ligok sonligok waig
likou sonlikou tuai, filem, lukug
54
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
linayun sonlinayun waig (poyanan waig
mantad poring) anaru ko’
sasangit)
lingkong sonlingkong tuai
lingkum songlingkum galam
linsou sonlinsou nangko
lopot sonlopot tinapung
lumping sonlumping sigup
nalai sanalayan potiukan
onggom songonggom wagas
paganakan sampaganakan tulun, manuk
panon sampanon godingan
papa sampapa piasau, lugus
papas sampapas kalabau, tapayas
patod sampatod kayu
pias sompias totok
pigis sompigis tonsi sapi
pingal sompingal watu
piring sompiring takano
posukan somposukan susumangod
pudun sompudun banang
purok sompurok tonsi manuk
puru sompuru lansat
purut sompurut tusi
puun sompuun mangga
puut sompuut susu
rawo sanrawo parai
ridis sonridis tapayas
ropo sonropo tali
rulang sorulang manggis
rulou sonrulou tonsi pulutan
rulud songrulud ayat
saan sansaan kayu/poring
sangkap sansangkap roun rumbio
sarapung sansarapung sogumau
sibor sonsibor buaton
sini sonsini sigup
sinsib sonsinsib bambangan
sisid sonsisid nipon
songgol sonsonggol parai
sopo sonsopo punti
sorondong sorondong sopuk
55
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
sorut sonsorutan roun rumbio
suki sonsuki tinumon
sulap sonsulap parai
sulapid sonsulapid togiwis
sulu sonsulu sada
sumpalon sonsumpalon waig
suun sonsuunan kantalan
tagung songkoogungan tagung
tangga santangga waig
tangkob santangkob parai
tapin santapin totok (sowongkos totok)
tata santata siliu, sansag
timbouk sontimbouk waig
tinan songinan kalabau
tinimungan sontinimungan tangaanak sikul
tinsod sontinsod wogok
tiri sontiri romou, dakwat
tobubut sontobubut simen
tukil sontukil bahar
tulai sontulai punti
tumpuk sontumpuk mangga
urod songurod sasad
walad sanwalad galam, kolobon
walai sangkawalayan walai
watang sawatang kayu, kumpar
watu sanwatu parai, tusi, wagas
wila soila’ lugus (oguno montok lugus
di noridis)
wongkos sowongkos rapaon
woyut sonwoyut sakot
56
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
TUKADAN
57
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
58
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
59
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
60
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
61
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
Kada kama pinggasaai ilo
tulun do oniba puobuk.
57. oogot o Tulun di abagos do Oogot nopo o tonggom do
tonggom morobuat om okikit. id paganakan ku nga i yapa.
62
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
63
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
64
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
GLOSARI
65
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
66
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
67
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
68
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
69
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
70
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
71
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
72
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
BIBLIOGRAFI
Abdullah Hassan. (1993). Bahasa Melayu STPM. Kuala Lumpur: Fajar Bakti.
Asmah Hj. Omar. (1993). Kaedah Pengajaran Bahasa. Kuala Lumpur: DBP.
Che Ibrahim Hj. Salleh. (2000). Modul Tatabahasa Melayu UPM. Serdang: UPM.
Farid M. Onn. (1980). Aspects Of Malay Phonology and Morfology: A Generative
Approach. Bangi: UKM.
Frances Stanis Angap. (1992). Struktur Ayat Dalam Misa Melayu – Tesis Sarjana Muda.
UM.
Hymann, L.M. (1975). Phonology: Theory and Analysis. New York: Holt, Rinehart and
Winston.
Kadazandusun Malay – English Dictionary. (1995). Penampang: KDCA.
Koleksi Kosa Kata Bahasa Kadazandusun – Hasil Perbincangan Jurulatih Utama Bahasa
Kadazandusun. Kudat Golf and Marina Resort pada 25 hingga 30 Mei 2003.
Komoiboros DusunKadazan. (1994). MBDK: Percetakan CS.
Nik Safiah Karim, Farid M. Osman, Hashim Hj. Musa, Abdul Hamid Mahmood. (2002).
Tatabahasa Dewan Edisi Baharu. Kuala Lumpur: DBP.
Nik Safiah Karim. (1988). Linguistik Transformasi Generatif: Suatu Penerapan Pada
Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: DBP.
______________(1987). Tatabahasa Dewan Jilid 1: Ayat. Kuala Lumpur. DBP.
Raminah Hj. Sabran dan Rahim Syam. (1987). Kajian Bahasa. Kuala Lumpur: Fajar
Bakti
Rita Lasimbang. Fonetik, Fonologi dan Morfologi – disampaikan semasa kursus
pemantapan Tatabahasa di Berjaya Palace Hotel, Kota Kinabalu pada
1 hingga 3 Oktober 2001.
Rosy Talin. (1990). Pertuturan Rungus: Satu Bahasa Yang Tersendiri atau Dialek
kepada Bahasa Kadazandusun? UKM.
Schane, S. A. (1992). Fonologi Generatif. Kuala Lumpur: DBP.
Veronica Petrus Atin. (1996). Perspectives On Same Basic Sentence Structure Of KD
(Central Dusun) – Thesis Degree. UKM.
Koleksi Tukadan Kadazandusun – hasil temuramah dengan Odu Kombion Bangkut,
Kg. Purak Ogis, Kota Belud.
73