HAMDIJA KREEVLJAKOVI

SARAJI ILI DVORI BOSANSKIH NAMJESNIKA

(14631878) 1. SARAJEVO Sultanovi namjesnici u Bosni stolovali su naj prije u Sarajevu, zatim u Banjoj Luci, onda opet u Sarajevu, pa u Travniku i napokon, po trei put, u Sarajevu. Prema tome osim Sarajeva bili su nekada glavni gradovi Bosne jo Banja Luka i Travnik. Zgrade u kojima su rezidirali bosanski na mjesnici za turske uprave, o kojima je govor u ovoj radnji, zvahu se saraj i, begluk-saraji (bejluk-saraj) i konaci. Po saraju je dobilo svoje ime Sarajevo. Lokalitet ispod irokae, gdje je danas jedan dio zgrade Jugoslavenske narodne armije i gdje stoji okadi Hadi-Sulejmanova damija s turbetom sedam brae zvae se Zabeglukom, a taj se naziv jo i danas uje kod nekih starijih Sarajlija, jer je na mjestu dananje zgrade Ju goslavenske narodne armije stajao nekada Begluk-saraj. 1 Do 1918 godine zvala se dananja uli ca Nurije Pozderca K o n a k u l i c a po konaku bosanskih vezira koji ondje stoji od 1850. Jo i danas zove se Konakom zgrada, u kojoj je done davno bio Prezidijum. U jednom dijelu Bosne, to su ga bili okupi rali Turci prije 1463, zvahu se sultanovi namjes nici k r a j i n i c i ili vojvode Zapadnih strana, od pada Bosne s a n d a k b e z i (beg okruga), a od 1580 b e g l e r b e z i (beg begova). Za ovu rezidenciju postojao je i naziv p a as a r a j , jer su neki sandakbezi i svi beglerbezi imali titulu p a e .
1 S. Kemura, Sarajevske damije i druge javne zgrade turske dobe, Sarajevo, 1910, p. 32. 2 H. abanovi,, Dvije najstarije vakufname u Bo sni, Prilozi Orijentalnog instituta u Sarajevu, II, 1951, p. 17.

U XIV i XV stoljeu zvae se naselje na mje stu dananjeg Sarajeva V r h b o s n a . Tu su varoicu konano zauzeli Turci 1435 i uinili je svojim logorom za dalje prodiranje i osvajanje bosanske drave. Na mjestu sadanje zgrade Jugo slavenske narodne armije sagraen je neto prije 1462 dvor ili saraj, u kome su rezidirali krajinici. Po tome saraju zove se u jednom dokumentu iz 1462 Vrhbosna S a r a j - o v a (Sarajevsko po lje) dok se u svim kasnijim ispravama zove S a r a j , B o s n a - S a r a j i S a r a j e v o . Naj starija zasada poznata isprava, u kojoj se Vrh bosna zove Saraj-ova, napisana je 14622 i, prema tome, saraj ili dvor za namjesnike sagraen je izmeu 1435 i 1462 godine. Po narodnoj predaji taj je saraj sagradio krajinik I s a - b e g I s h a k o v i , osniva Sarajeva. I, ako je toj predaji vjerovati, onda bi ta zgrada nastala izmeu 1440 i 1462, jer je tih godina bio Isa-beg krajinik. Turski geograf prve polovine XVII stoljea HadiKalfa (atib elebija) pie kako je dvor ili saraj podigao sultan Fatih Mehmed II, to e rei da je ta zgrada nastala u Fatihovo doba. 3 Prema to me taj bi dvor bio sagraen izmeu 1453 i 1462 godine. Do saraja i banje, koju je Isa-beg podi gao, sagraen je i vodovod. 4 Voda je dovedena iz Pastrme s vrha Bistrika. Kako je izgledala ova zgrada, ne zna se. U njoj su stanovali od 1463 do oko 1553 sandak bezi, i kada je oko 1553 prenesena namjesnikova stolica u Banju Luku, saraj je ostao prazan, ali su se u nj od zgode do zgode navraali namjes nici. St. Novakovi, Hadi Kalfa ili atib elebija, turski geograf XVIII stoljea o Balkanskom poluostrvu, Spomenik SKA XVIII, Beograd, 1892, p. 79. 4 H. Kreevljakovi, Vodovodi i gradnje na vodi u starom Sarajevu, Sarajevo, 1930, p. 49.
3

13

2. BANJA LUKA Kako spomenusmo, ovamo se preselio bosanski namjesnik oko 1553, i Banja Luka je bila glavni grad Bosne negdje do 1638 godine. Gdje je bila zgrada saraj a u staroj Banjoj Luci ili dananjem Gornjem eheru, ne zna se. Oko godine 1580 sagradio je u Donjem eheru Ferhad-paa Sokolovi saraje, u kojima e rezidirati bosanski beglerbezi, dok budu ovdje sje 5 dili. Za te saraje kae 1659 Evlija elebija da su vrlo lijepi. I to je sve to o njima znamo. Tono se ne zna ni gdje su stajali ti dvori. Sva je prilika da su podignuti ondje gdje je danas zgrada GNO-a i gdje je jo prije 1857 stajao konak, u kome je bila uprava banjolukog okruga (sandaka). Prvi im spomen nalazimo u zakladnici Ferhard-pae Sokolovia, napisanoj u januaru 1587, a zadnji u Evlije elebije. Bie da su ti dvori propali u nekom od poara, koji su vie puta zadeavali Banju Luku, poev od 1690 do 1878 godine, a najprije u onome od 1690, to ga je prouzrokovao prodor princa Ludviga Badenskog.

3. SARAJEVO PONOVO GLAVNI GRAD Sigurno se zna da je stolica namjesnikova pre nesena u Sarajevo najkasnije 1638 godine. Tada su u Sarajevu postojali saraj i, o kojima ima i neto pobliih podataka. Prvu, neto opirniju vijest o begluk-saraju nalazimo u izvjetaju Pavla iz Rovinja, napisanom 1640 godine. To mjesto u prijevodu glasi: Odvedoe me da vidim tefterdarovu, to e rei blagajnikovu palau. Tu bijae jedna velika sala na etiri ugla, u kojoj je sav pod bio zastrt velikim ilimom, a naokolo mnogo jastuka od brokata, koji donekle slue kao stolice. Dva Tur ina sjeahu na podu, naslonjena na jastuke. Mi sjedosmo. Oni upitae moje pratioce, ko sam i odakle idem. Ovi odgovorie da odavno uim u Italiji i da idem u Biograd da se vidim s rodbi nom. Turci naredie da se donese neto crno, to se zove erbet (!) i to se donese u vrlo lijepoj olji od porcelana. To su oni pili sa velikim ui vanjem, a meni se gadilo. Kada ne htjedoh piti, gospoda me izvinie da ja nisam navikao na to. Turci rekoe: Narediemo da se donese vina, a moji rekoe da nije potrebno, jer jo nisam nita jeo. Pokazae mi begovu palau. U njoj je bilo velikih ogledala. Vidjeh njegov kabinet sa lijepim pisaim stolom, malim stoliem od abonosa. Proosmo kroz suevu palau, ali se zbog mnogog svijeta ne popesmo uz stepenice. Bacismo letimi an pogled, te vidjeh da je palaa lijepa. 6 U saraju su namjesnici primali dubrovake i druge strane poslanike. Ceremonija se obavljala na sljedei nain: im dubrovaki poslanik doe u Sarajevo i odsjede u kojoj katolikoj kui u Latinluku, on odmah alje svoga pratioca jenjiara veziru da mu javi svoj dolazak i da mu zatrai audijenciju. Kada dobije poruku koji e ga dan vezir primiti, on eka toga dana, dok ne doe vezi5 Dr. Asim Mufti, Moschee und Stiftung Ferhad Paa's in Banja Luka, Grafenhaimchen, 1941, p. 33. 6 S. Zlatovi, Izvjetaj o Bosni godine 1640. o. Pavla iz Rovinja, Starine XXIII, Zagreb, 1890, p. 37; V. Skari, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austrougarske okupacije, Sarajevo, 1937, p. 91.

rovo izaslanstvo po njega. Izaslanstvo, u kome je kapii-baa i vie drugih dvorjana, doe po po slanika do njegova stana. Oni vode sobom dobra, bogato okiena konja, koga alje vezir poslaniku da na njemu dojae do dvora. Poslanik nosi sa so bom darove, to ih dubrovaka gospoda alju ve ziru. Kada stigne u dvor, odvedu ga u sveanu salu, gdje ga eka vezir sa mnotvom velike gos pode iz Bosne i Hercegovine. Vezir ustane na no ge pred poslanikom i ponudi ga kraj sebe da sje dne. Najprije se izmijenjaju pitanja o zdravlju dubrovake gospode, s jedne strane, i o zdravlju sultanovu i vezirovu, s druge strane. Zato to se pri ovoj nastupnoj audijenciji ne raspravlja o po slovima, utvrdi se odmah tu dan, kada e vezir primiti poslanika u poslovnu audijenciju. Ako ne ma kakve smetnje, ta audijencija bude odmah sutradan u vezirovu kabinetu, gdje bude prisutan i tefterdar. 7 I turski putopisac Evlija elebija zapazio je 1659 godine vezirov i tefterdarov saraj: Najljepi i najvei dvor je vezirov. Drugi veliki dravni dostojanstvenici nemaju ovakvih erarnih zgrada. Poslije vezirova dvora istiu se saraji tefterdara Musli ef., glavnog tefterdara Musli-pae i Ebpain. Kako se vidi, ovi podaci o saraju potjeu iz vremena kada je Sarajevo bilo po drugi put glavni grad Bosne, tj. od 1638 pa do poslije 1700 godine. Iz citiranih podataka jasno se razabire da su ti saraji bili monumentalne zgrade sa sku pocjenim namjetajem. Te zgrade nee biti nikako one, to su nastale prije 1462, ali nema nikakvih podataka, iz kojih bi se dalo barem naslutiti kada su sagraene. Prema podacima o sarajima iz XVIII stoljea jasno se vidi da su ti saraji pro pali svakako u poaru to ga je prouzrokovao po hod Eugena Savojskog na Sarajevo 1697 godine, jer oni iz XVIII stoljea slini su konacima feu dalne gospode po veim mjestima Bosne i Herce govine, kako emo to vidjeti kasnije.
7

V. Skari, o. c, p. 9192.

14

4. TRAVNIK Travnik je postao glavni grad Bosne poslije Karlovakog mira 1699 godine. Kako se ini, prvi j e bosanski namjesnik, bio E l i I b r a h i m - p a a, koji je, sudei po njegovim zadubinama, re8 zidirao u Travniku ve 1703. I, ako je tako, onda bi njegova rezidencija mogla biti bez sumnje u nekoj prostranijoj privatnoj kui nekog Trav njaka. Meutim, Chaumette des Fosses, opisujui Travnik i rijeku Lavu, 1808 kae: Poetkom prolog vijeka Travnik je bio jo seoce (sic!). Go dine 1729 jedan vezir, koji je bio dugo godina u ovoj pokrajini, bio je u Sarajevu obino bolestan. On je pripisivao svoju bolest nezdravoj vodi. Li jenici su mu savjetovali da se nastani u Trav niku. Zdrava voda Lave uinila ga je zdravijim, lijepe etnje su pai povratile zdravlje i uinile su ovaj boravak spasonosnim. Vezir koji je za tim doao, uinio je Travnik takoer svojim sje ditem i od toga vremena stanovnici Sarajeva vjeruju da je obiaj ili, drugim rijeima, zakon kod Turaka, da beglerbeg ne moe vie stanovati u njihovu gradu. Zbog te okolnosti namnoilo se stanovnitvo Travnika. Godina 1729 kod Chaumette-a sigurno nije to na, jer ima jedan savremeni podatak iz koga se jasno vidi da je ve 1714 godine sjedio vezir u Travniku. 9 P a i n d v o r , kako ga zove kroniar fra Ni kola Lavanin, sagraen je zasada nepoznate go dine. Tome dvoru ili, kako ga ovdje zvahu, konaku nalazimo najstariji spomen u Lavaninovoj kronici sub 1749. Tu itamo: Iste godine na 25 aprila umri Abdulah-paa u Travniku i bi uko pan u Travniku prid painim dvorom i oko groba uinie mu turbe velelipo i goleme spese. 10 Iz ove biljeke znamo da je pain dvor stajao u sadanjoj G o r n j o j a r i j i, jer se tu Pod Lipom nalazi i danas turbe s grobom Abdulahpae Muhsinovia. Pain dvor, kasnije nazvan konak, sagraen je, dakle, prije 1749. Taj je dvor stajao tada podalje od sadanje Donje arije, centra Travnika XVIXVII stoljea. Oko paina dvora razvio se novi dio Travnika. Tome je znat no pridonio vezir Mehmed-paa Kuka v i c a svojim graevinama. Tu su sagraene dvije banje (hamama), damija, medresa, bezisten, han, sahatkula, vie duana, lijepih esama itd. Taj pain dvor ili konak stajao je skoro uz lijevu obalu Lave na mjestu zvanom Luka, uz dananju zgradu sreskog suda. Bila je to za ono vremeni Travnik monumentalna zgrada duga 35, a iroka 20,5 m, s visokim, imlom pokrivenim
A. Bejti, Eli Hadi Ibrahim pain vakuf u Travniku, Sarajevo, 1942. 9 Dubrovaki arhiv, Dona Turcarum. 10 Dr. fra J. Jeleni, Ljetopis fra Nikole Lavanina, Sarajevo, 1916, p. 86
8

Sl. 1, 2 i 3. Valijski konak u Travniku. Tlocrt prizemlja (sredina) i ikata (gore) te popreni presjek (dolje)

krovom. Kako ovdje donosim sliku te zgrade, tlocrt prizemlja i sprata, popreni presjek i sve 4 fasade, to je svaka dalja rije suvina, S june strane bio je vrt, a sa zapada dvorite s vie nuzgrednih zgrada, za koje jedan putnik koji je ovdje boravio 1846 kae da su bile tada vrlo trone i da je tome razlog, to se veziri esto mijenjaju. Zapadni dio ove zgrade, kako se i u tlocrtu pri zemlja i sprata vidi, sluio je kao stan veziru (haremluk) i u nj se ulazilo iz dvorita, a u isto nom dijelu sjedio je vezir i njegov divan.

15

Sl. 4 i 5. Valijski konak u Travniku. Juna i istona strana

U malom broju sauvanih travnikih sidila nema spomena o kakvim popravcima na ovoj zgradi. Za austrougarske uprave vrene su na njoj adaptacije. Nestalo je starog visokog krova, a novi krov je prekriven lastrom, ali je zgrada ouvala svoj prvobitni raspored. Najvie je oro nula u prolom ratu, jer su u njoj bile jedno vri jeme smjetene izbjegle porodice. Ta je injenica navela jednog organa naeg Zavoda da je nije for malno zatitio, a Travnianima, koji do nedavno nisu umjeli cijeniti spomenike kulture, dalo je po voda da je u maju 1950 do temelja srue. Oni su u tom vremenu ruili i spomenike koji su i for malno bili zatieni. Suvino je sada govoriti da se stari konak u Travniku mogao posve dobro restaurirati i da u Travniku nije bilo prikladnije zgrade za zaviajni muzej od starog konaka. Nakon to je 1850 prenesena stolica bosanskih

namjesnika iz Travnika u Sarajevo, sjedili su u ovoj zgradi mutesarifi travnikog sandaka (1850 1878), onda okruni predstojnici (do 1921), veliki upani (do 1929) i napokon sreski naelnici (do 1943). U toj s e zgradi sastajalo A j a n s k o v i j e e od 1735 do 1826. Zadnji carski namjesnik na Bosni, koji je kroz cijelo vrijeme svoga vezirovanja proveo u ovome konaku, bio je Tahirpaa. Tu ga je i smrt zatekla 21 maja 1850 god. Tlocrte prizemlja i sprata kao i popreni pre sjek napravio je 1897 sveuilini profesor u Gracu dr. Rudolf Meringer i objavio ih u svojoj studiji Die Stellung des Bosnischen Hauses und Etimologien zum Hausrat i objavio u Sitzungsberichte Beke akademije 1901. Ponovo je tehniki snimio tlocrte i fasade 1942 godine maketar Husein Kariik i te skice najpripravnije mi je ustupio za ovu radnju.

5. SARAJEVO PO TREI PUT GLAVNI GRAD a) Novi saraji nik bio stalna rezidencija, veziri su se ovamo na vraali od zgode do zgode, naroito pri nastupu svoje slube i pri naputanju ove zemlje. U Sara jevu se nisu bavili dugo, 12 dana, a najvie 8 dana. Odsjedali su u Begluku. Slubu oko vezira u Begluku vrili su ljudi odreeni od esnafa. Es nafi su se brinuli i za prostirku u Begluku. Svaki je esnaf imao poneto od prostirke, pa je to sterano kada vezir doe, a odnoeno u esnaf im vezir ode. 1 1
11

Na mjestu begluk-saraja, koji su propali u po aru 1697, podignuti su ponovo saraji, koji su u arhitektonskom pogledu daleko zaostajali za onim iz XVII stoljea i odgovarali tekom stanju u koje je zapala turska carevina nakon brojnih poraza u Ugarskoj i Slavoniji i nepovoljnih mirovnih ugovora u Sremskim Karlovcima (1699) i Poarevcu (1718). Ovi saraji nisu imali ak ni svoga namjetaja. O njihovu postanku nema nikakvih bliih podataka. Sigurno su nastali jo prije prenosa stolice iz Sarajeva u Travnik. I dok je Trav-

S . S k a r i , o . c , p . 133.

Sl. 6 i 7. Valijski konak u Travniku. Sjeverna i zapadna strana

16

Sl. 8. Valijski konak u Travniku. Pogled na sjeveroistonu stranu

O popravcima ovih araj a ima nekoliko poda taka u sarajevskim sidilima. Prema tim podaci ma, araj i su popravljani 1770, 1797, 1800, 1810, 1813 i 1820 godine. Nije nam se ouvao ni jedan opis ovih araj a. Njih spominje, koliko znam, samo jedan francuski putnik koji je proao kroz Sarajevo 1812 godine. On se zvao P a r t u s i o r . U svom putopisu, go vorei o slabosti bosanskih guvernera, kae kako se jo u Sarajevu vidi palaa, u kojoj je nekada vezir sjedio. Ali iz podataka o popravcima vidi se da su se saraji sastojali od dviju veih zgrada s prizemljem i katom, a spajao ih je natkriven i zatvoren hodnik, zvan m a b e j n a ili k u b u r a . U jednoj od tih zgrada bio je vezirov ured, a u drugoj stan. Osim toga, bilo je jo i drugih ma njih zgrada za poslugu, muzikante ili mehtere, ambar, staje itd. Sve su zgrade bile prekrivene imlom. Na sprat su vodile dvoje stepenice, velike i male. U jednoj od ovih zgrada bila je kuna ba nja presvedena kupolom. Sve su te zgrade bile u velikom dvoritu, opasanom zidom. U to se dvo rite ulazilo kroz dvije kapije: s Bistrika i Atmejdana. Na popravke je potroeno prema obraunima godine: 1770 2260 groa 1797 1250 groa 1800 1015 + 2765 1810 691,20 1813 10000 groa 1820 1093,11 p. Cijene graevnog materijala bile su 1797 godine ovakve: 70 para Podnice 50 para direci 50 para daske za strop 60 para oluk 8 para male daske 26 para manji direci 20 para baskije 40 para manji oluk 80 para tovar krea 7 para staklo za prozore
2 Nae starine III.

imla klinci od 8 oka (1000 kom.) klinci od 6 oka (1000 kom.) stupa za lan oka lana erpi po komadu kirija za konja

2 32 34 300 2 1 24

pare pare pare para pare para pare

Za izgradnju jedne pei potroeno je 8 tovara pene zemlje 6 groa pena vrata 2 groa i 20 para lonii, sulunar i boja 7 groa i 20 para 7 dnevnica pearu po 3 groa 21 gro Prema tome, pe je stajala 37 groa. Radnike nadnice bile su: dunerske klesarske irgatske pearske 1 1 1 3 gro i 20 para gro i 20 para gro groa

Za nepoznato vrijeme plaeno je kaldrmediji 6 groa, a popravljau vodovoda i za luum izda no je 80 groa. 12 Premda je begluk-saraj bio dravna zgrada, za sastavljanje obrauna i zavoenje u sidil pla ane su dosta visoke takse kao i kod popisa ostavine i drugih popisa privatnika. Ovdje, primjera radi, iznosim te takse iz obrauna od 15 juna 1797 godine: 12.000 aki Za sastav teftera 12.000 aki muselimu 2.400 aki naibu . 2.400 aki ehaji i posluzi 2.400 aki muhzirima 2.400 aki za pisanje 1.200 aki za upis u sidil 7.200 aki ohadaru i straarima Ukupno 42.200 aki ili 7.000 para, tj. 175 groa, raunajui paru po 6 uruk aki. 13
12 Sarajevski sidil u Gazi Husrev-begovoj biblio teci, broj 50, str. 29. 13 Ibid.

17

Godine 1813 izvren je jedan vei popravak trokom od 10.000 groa. Kako se iz jedne bujruldije vidi, najvei dio enskog dijela ovoga saraja bio je u ruevnom stanju, pa su popravljene, od nosno iznova sagraene 4 sobe i kuhinja. Isto tako opravljeno je neto i u onom dijelu gdje je paa rezidirao. Osim toga popravljena je sjenica 14 (samanluk) i ambar. Ovi esti popravci najbolje nam kau u kak vom su se stanju nalazili ti painski dvori. Posljednji vezir koji je u ovim saraj ima sta novao bio je Abdurahim-paa, zatornik jeniara u Bosni. Uguivi bunu, to je planula u Sarajevu zbog ukidanja jeniara, osta on od kraja marta 1827 do 29 juna 1828 godine u ovom gradu, i tek nakon jedne ponovne pobune napusti ga spome nutog dana i preseli se u Travnik. Od prenosa vezirske stolice u Travnik pa sve do 1827 godine nikada u Sarajevu nije sjedio ni jedan vezir vie od 8 dana. Abdurahim-paa je bio predloio da se u Sara jevu izgradi novi saraj i da se ovamo prenese vezirova stolica. Bio je stigao i ferman o toj stvari od 20 reb. I. 1243 (11 X 1827). Doao je iz Cari grada i mimarbaa, neki Mahmud, da odredi mje sto i napravi proraun. 1 5 Ali od toga svega ovaj put nije bilo nita. Zgrade saraj a bile su prepu tene zubu vremena i o njihovu popravku nema vie ni spomena. Do temelja su sravnjene 1853 i na njihovu mjestu podignuta je velika krla (vo jarna), prozvana Medidija, po onovremenom sul tanu Abdul - Medidu. b) Paa-saraji na Gorici

Kara-Mahmud-paa svladavi konano vojsku Husein-kapetana Gradaevia na Zlom Stupu pred Sarajevom 2 juna 1832, uao je u Sarajevo dva dana kasnije i odluio da tu i ostane. Meu drugim prijedlozima, to ih je podnio Porti, bio je i prenos sjedita iz Travnika u Sarajevo i iz gradnja novog begluk-saraja. To je Porta odmah usvojila i ve 14 jula zapoeto je s gradnjom no vih dvora ili p a a - s a r a j a, kako ih narod prozva. Slubeno se i ova nova zgrada zvae begluk-saraj. Ti novi dvori sagraeni su navrh Gorice. Grad nja je trajala 115 dana, od 14 jula do 5 novembra 1832 (15 II do 11 VI 1248). Ti su se saraj i sastojali od dviju velikih zgrada, od kojih je jedna namijenjena za ured, da u njoj sjede divan'ski ljudi, a druga kao stan i kabinet bosanskog vezira. Do tih saraj a izgraen je i vo dovod. Voda je dovedena drvenim cijevima (tomrucima) s vrela Kokorovca blizu Nahoreva, uda ljenog od Gorice kojih 6 km. 1 0
14

Sl. 9. i 10. Valijski konak u Sarajevu. Tlocrt prizemlja (gore), prvoga kata (dolje)

15 19

Sidil, 53, str. 38. Sidil, 66, str. 111. H. Kreevljakovi, o. c, p. 128129.

18

Sl. 11. Valijski konak u Sarajevu. Tlocrt drugoga kata.

Ouvao se obraun o gradnji ovih dviju zgra da, koji je u mnogom vidu vrlo zanimljiv, pa ga ovdje doslovno u prijevodu donosim: 78 majstora I klase 116 dana 9048 nad nica po 3 groa 53 majstora druge klase 116 dana 6148 dnevnica po 100 para (2,5 groa) . 21 majstor tree klase 116 dana 2336 po 2 gr. kopai, klesari, lagumdije i eremidije 2672 dnevnice po 100 para 87.000 erpia po 35 para 27.144 15.380 4.672 6.680 2.610 56.486 4076 komada strugane daske po 25 para 5345 gvozdenih alki za vodovod na tomruke po 25 para 11 sujoldija 65 dnevnica po 3 groa svega 715 1647 klinaca baskijaa po 65 para klinaca dvookaa po 65 para 765 mertek klinaca po 65 para palamara po 68 para 65.000 estokaa po 16 groa 45.000 petokaa po 14 groa 385 oka raznog gvoa 2.547 3.340 2.145 2.676,15 1.708,20 68.903,15 1.243 999,20 1.040 630 385 73.200,35

40 katanaca po po 347 para

groa i 309 baglama 427

ereza i dugmeta po 20 para ivije i pule 487 5250 oka lana po 8 para 3580 gulmeka po 4 pare 3000 komada stakala za prozore i kirija Svega Trokovnik za drugu zgradu: 4524 nadnice dunerima prve 13.275 klase po 3 groa 3074 nadnice dunerima druge 7.690 klase po 100 para 1168 nadnica dunerima tree 2.336 klase po 2 groa 4000 komada ostrugane daske po 2.500 25 para 3.900 groa 130.000 komada erpia po 30 baskijaa 1210 komada po 2 groa 1000 komada dvookaa po 2 groa 457 komada mertek klinaca po 2 groa 570 palamara po 75 para 3225 115 oka raznog eljeza po 56 29.998 2.420 2.000 1.490 1.067 161 37.136 595 1.050 358 3.584 79.214,35

19

40.000 estokaa klinaca po 28 groa za 1000 kom. 30.000 petokaa klinaca po groa za 1000 kom. 60 katanaca po 25

1.120 750

julu 1836 u Travnik. I njegovi nasljednici sje dili su u Travniku sve do 1850 god. Paa-saraji na Gorici opustili su odlaskom Kara Mahmud pae. Sarajlije, bojei se da im se ponovo ne povrati vezir, nagovore jednu su ludu enu, i ona ih zapali 29 marta 1841 godine. Stajali su skoro navrh Gorice. Njihove su se ru evine vidjele do 1853. Te godine poela se gra diti spomenuta Medidija i svaka mahala morala je donijeti izvjestan broj kamena na Atmejdan. Stanovnici Gorice iskopae kamen iz temelja ove zgrade i odnesoe ga na Atmej dan. Tako se zatra svaki trag tim saraj ima. Privremeni saraji

groa i 40 600 187

pari baglama po 60 para 300 komada ereza i dugmadi po 25 300 oka lana

i 25000 komada gulume850

stakla i majstori

850 120.708 i 35 para

Obje zgrade stajale su 120.708 groa i 35 para. Ovaj iznos dala je drava, a kasnije je to napla eno od naroda Bosne.

17

U ove se saraje odmah uselio Kara Mahmudpaa i ostao u njima do odlaska iz Bosne u junu 1833. On je jedini vezir koji je u njima stanovao. Njegovi nasljednici, Davud-paa i Mehmed Salihpaa Vedihija, stolovali su u Sarajevu i, kako se njima nisu sviali dvori na Gorici zbog svoje udaljenosti od centra grada, sjedili su oni u kui Mustafa-age Zlatarevia, koja je stajala ondje gdje je danas zgrada Narodne banke u Titovoj ulici. Zbog jedne pobune i epidemije kolere morade Vedihija ostaviti Sarajevo i preseli se u
Sidil, 71, str. 75; V. Skari (o. c, str. 186) na vodi, bie po Muvekitu, da je ova gradnja stajala 520.709 groa, ali to je pogreno.
17

Tahir-pau je naslijedio Hafiz Mehmed-paa; on je doao u Sarajevo 19 juna 1850 godine i tu se stalno nastanio. Tako je Sarajevo ponovo po stalo glavni grad Bosne. Na 23 jula stigao je s vojskom u Sarajevo i Omer-paa Latas s neogra nienim ovlatenjima za voenje reforama i reorganizaciju vojske Latas se nastani u konaku Fadil-pae erifije, to stajae ondje gdje je sada franjevaki samo stan i crkva sv. Ante. To je bila prostrana zgrada sa svim konforom onoga vremena. U toj zgradi gospodario je Omer-paa sve do svoga odlaska iz Bosne, 30 aprila 1852 godine. I kad je i Omerov harem ostavio Sarajevo 21 maja, onda se u nj uselio bosanski vezir Velijudin-paa, koji je do tada, kao i njegovi prethodnici, Hafiz i Hajrudin, stanovao u konaku Mustafa-pae Babia kod

Sl. 12. Valijski konak u Sarajevu. Pogled s munare Careve damije.

20

zgrade bive Vijenice. I Fadil-pau i Babica prognao je Omer-paa Latas s ostalom krupnom aristokracijom u Brusu, gdje je Babi i umro, a Fadil-paa se vratio 1857 u Sarajevo, ali se nikad nije uselio u svoj konak, dok je Babica potom cima konak povraen. Fadil-pain konak sluio je kao rezidencija bosanskih vezira do izgradnje sadanje zgrade konaka, tj. do novembra 1869. Od 1870 do 1878 bila je u njemu Vilajetska, a od 1878 do 1880 Zemaljska tamparija. U decembru 1880 ova je zgrada poruena. Zgrada dananjeg konaka

18

veo vie godina, kao i njegov sumjetanin istog zanimanja i imenjak M o i s e. Konak i haremluk prikazuje nam priloena fotografija, a nastala je prije decembra 1880 go dine, jer se na njoj vidi i stari konak, odnosno Fadil-pain konak, koji je, kako je ve reeno, poruen u decembru spomenute godine. Osim toga donosim ovdje i tlocrte prizemlja, prvog i 19 drugog sprata prema dananjem izgledu. Od novembra 1869 do 1878 bilo je u konaku sjedite vlade. U velikoj sali na drugom spratu obavljana su razna primanja kod vezira i odra vana zasjedanja Zemaljske skuptine, koja se sastajala jedamput godinje. Osobito su znameniti dogaaji, to su se u ovome konaku i njegovoj najblioj okolini odigradi u mjesecu julu i augustu 1878 godine, u vrijeme N a r o d n e v l a d e . O njima ovdje ne u govoriti, jer to ne spada u okvir ove radnje. Od 19 augusta 1878 do 3 novembra 1918 go dine stanovali su u ovome konaku poglavari ze mlje, I svi lanovi kue Habsburg, koji su kroz ono vrijeme ovamo dolazili, odsijedali su u ovoj zgradi. Od 1918 do 1941 stanovali su u konaku gene rali, veliki upani i banovi. Danas je konak ureen da u njemu stanuju rijetki gosti koji dou u posjetu naoj Republici. Na konaku su izvrene 1906 godine neke adap tacije i amelioracije. U to je utroeno oko 100.000 kruna. Tada je nestalo i pregrade izmeu dvo rita konaka i haremluka, ureen je dananji park i zabranjen je prolaz kroz dvorita s Bi strika u Konak-ulicu, a otvorena je ulica iza Ko naka. Tom prilikom uvedeno je u jednom dijelu Konaka centralno grijanje i, koliko znam, to je prva zgrada u Sarajevu koja je dobila tu teko vinu moderne tehnike. Tada su isklesana i etiri kamena lava s obje strane glavnog ulaza.

Posljednji spomena vrijedni bosanski vezir ili valija bio j e T o p a l e r i f O s m a n - p a a (18611869). I najkraa historija Bosne ne moe mimoii njegovo nastojanje na polju duhovne i materijalne kulture. Za njegova vremena dobila je Bosna 1865 godine svoj Ustavni zakon, koji je, pored ostalog, predviao i vladu s veim brojem inovnika. Tako se osjetila potreba za izgradnjom novih zgrada, pa i novog konaka. Godine 1866 izgraena je zgrada vojne bolnice, koja i danas postoji. Sljedee godine pristupio je Osman-paa gradnji nove vladine zgrade, koju narod prozva konakom, a tako se i danas naziva. Ta je zgrada dovrena 6 novembra 1869. Uz nju je sagraena jo jedna manja zgrada, spojena jednim prolazom ili kuburom s konakom. To je t. zv. h a r e m l u k ili stan za valiju, danas dio zgrade Narodne skuptine BiH. U isto doba nastala je i ona zgra da do Bistrika, a u njoj je bila uprava sarajev skog sandaka (okruga). Sve su te zgrade, kao i jo neke manje, sagra ene u bai m e e m e (suda). Poslije vojarne Medidije, konak je druga zgrada sa tri sprata. Za onda je to bila prava monumentalna grae vina. Gradio ju je vladin mjernik F r a n j o L in a r d o v i , roeni Splianin, koji je ovdje pro-

18 Te zgrade i danas postoje, a vlasnici su im Ismet Niki i Mehmed Kari.

19 Ove mi je crtee najpripravnije ustupio drug Nijaz Dizdarevi, sekretar Narodne skuptine BiH, na emu mu se i ovdje zahvaljujem.

21

RSUME LES SERAILS OU RESIDENCES La petite ville qui, au Moyen Age, s'levait l'emplacement de l'actuel Sarajevo s'appelait Vrhbosna. C'est l que les Turcs, un peu avant 1462, levrent un seail ou palais qui devait servir de rsidence aux reprsentants du Sultan. Ce fut ce srail qui donna Sarajevo son nom. Outre Sarajevo, la ville (principale de la Bosnie fut pendant un certain temps Banyalouka (15531638), et plus tard Travnik (17031850). Dans ces deux villes il existait aussi des srails ou konaiks. Les srails de Banyalouka fuent dtruits vers 1690 par un incendie; le konak de Travnik fut dmoli en 1850, et celui de Sarajevo en 1853. De 1850 1869 le gouvernneur rsida chez un seigneur fodal. Le (konak actuel fut construit en 1869, et subit en 1906 diffrentes modifications sans grande importance. C'est cette poque que son DES GOUVERNEURS DE BOSNIE parc fut remis en tat. A l'poque, tous ces srails taient d'imposantes constructions, pourvues d'un assez grand confort. On sait que le srail de Sarajevo possdait un mobilier particulirement luxueux, qui fut ananti lors de l'incendie provoqu par l'expdition du Prince Eugne de Savoie, en octobre 1697. A ct des termes srail et konak on employait galement ceux de beglouk-serail (srail du bey) et pachasrail (srail du pacha), car les gouverneurs portrent en premier lieu le titre de bey, et plus tard celui de pacha. De nos jours, le konak de Sarajevo a t remis en tat par les pouvoirs publics, qui le rservent aut htes de marque venus visiter notre Rpublique.

22