Pacific Partnership Secretariat

NA VAKADIDIKE NI MANUMANU VUKA ENA VEI YANUYANU KA VAKATOKAI NA RINGGOLD 1.0 Vakamacala Taumada A vakayacori nai matai ni vakadidike (monitoring) ni kena sa mai vakawaboko taki vakadua na kalavo ena vei yanuyanu ka vakatokai na Ringold Islands ena ka 17-21 ni Okosita, 2009. A liutaka tiko na mata timi ni vakadidike oqo ko Elenoa Seniloli, Tuverea Tuamoto kei Sia Rasalato mai na BirdLife International e Suva, ka tomani ratou tiko nai lakolako oqo ko Josefa Tale (BirdLife Komiti e Dreketi), Inia Tuisolove (BirdLife komiti e Fatima) Lemeki Tunidau (BirdLife komiti e Mabualau), Marianne (mata mai Na Univesiti ni Ceva ni Pasifka) kei William Bukarau (BirdLife komiti e Yanuca). E lewena tiko na Ringold Isles e ono (6) na yanuyanu lalai ka vakamacalataki tiko oqo: LEVU NI VANUA MAMACA (EKATEA) 35.16 147.228 11.06 18.45 2.697 1.549

YACA NI YANUYANU Vetaua Qelelevu Tauraria Nukubasaga Nukupureti Nukusemanu

TAUKENA Yavusa Naqelelevu Yavusa Naqelelevu Mataqali Ra Mataqali Qilo Mataqali Qilo Mataqali Qilo

2.0 Na Vakadidike

A qaravi rawa nai tavi ni vakadidike oqo ena loma ga ni dua na macawa. A wasei vakarua na timi ka rau veiliutaki kina ko Elenoa Seniloli kei Tuverea Tuamoto A qaravi Nukusemanu, Nukupureti kei Vetaua na timi nei Tuverea ka qaravi Nukubasaga, Qelelevu kei Tauraria na timi nei Elenoa. Ea biu na dai ni kalavo, na bata kabi kei na tanala vaka baca ena yanuyanu taucoko me laurai kina ke vo tiko eso na kalavo ni mai oti na kena vakawabokotaki ena vula ko Jiune ni yabaki sa oti. A vakadikevi talega na veimataqali manumanu era ro mai mera mai vakacegu ena yanuyanu. E tauri talega nai tukutuku eso me baleta na veikau, moko, kei na meca ni maroroi manumanu vuka ka rawa ni kunei ena vei yanuyanu na Ringold.

3.0 Macala ni Vakadidike Ni mai cava na vakadidike ena i ka 21 ni vula ko Okosita ka laurai toka e vica na veisau me baleta na yanuyanu na Ringolds. E vakadinadinataki ni sa sega ni qai laurai se kune na kalavo ni mai oti na kena vakawabokotaki ena yabaki sa oti. Laurai tale tikoga e vica na manumanu vakamareqeti ena noda vanua ena so na yanuyanu

E vuqa sara na wiliwili ni moko e laurai mai na yanuyanu taucoko

Vuqa sara na wiliwili ni manumanu vuka ena so na yanuyanu me vakataki Nukubasaga kei Nukupureti Tubua ka drokadroka vinaka na veikau ena vei yanuyanu taucoko. E veikau makawa toka na doka ni vei yanuyanu. Na vanua veinuku vaka ki bati ni wai e tawana na veikau makawa kei na so na kena vovou. Na veimataqali kau ka kunei ena ono na yanuyanu oqo e wili kina na Baka ni Viti, Bulu, Sevua, Dilo, Vau, Pisonia grandis se Dredre na kenai cavuti mai i Ra kei na so tale.

3.2 Na Manumanu Vuka e Laurai na Ringolds Na Manumanu Vuka ni Waitui 1. 2. 3. 4. 5. Vavabiau (Yava damu) (Red-footed Booby) Vavabiau (Dravu) (Brown Booby) Manumanu ni cagi (Lesser Frigate bird) Ico (Crested Tern) Belo (Eastern Reef Heron) 6. Gogo (Noddy) 7. Dilio (Wandering Tattler) 8. Ereqia (Black naped Tern) 9. Vavabiau (Masked Booby) 10.Lawedua (White tailed Tropicbird)

Na Manumanu Vuka ni Vanua 7. Vocea (Polynesian Starling) 1. 2. 3. 4. 5. 6. Kuluvotu (Purple-capped Fruit-dove) Bici (Buff-banded rail) Ruve (Pacific pigeon) Lesi (White-collard Kingfisher) Bici vuka i- Lagi(Long-tailed Cuckoo) Soqeloa (White-throated pigeon)

3.3 Na Meca eso ni Maroroi Yaubula E vica na meca e laurai rawa ena gauna ni vakadidike . Pusi E a laurai edua na pusi (roka dravudravu) ena yanuyanu ko Nukusemanu ka vakavu leqa sara tiko vakalevu. Na pusi oqo e kana laka tiko na yaloka, ka vakamatea talega na luve ni manumanu vakakina na manumanu lelevu.

Benu ca ena yanuyanu E dikevi ni sa benuci tiko eso na yanuyanu mai vei ira na dau keba se vakaruru ena vei yanuyanu. Na lakovi vakawasoma ni vei yanuyanu oqo e rawa kina ni vakadewaci tale kina eso na meca ni yaubula ka tiko ena Ringold.

3.4 Vakatutu me baleta na Maroroi ni Ringold. E vei yanuyanu rairai totoka sara na Ringold. Ka na uasivi me maroroi tuga me vaka na kenai tuvaki ka kilai kina ena vei gauna eliu. E kunei ruarua kina na manumanu vuka ni vanua kei na waitui ka sa levu tiko mai na wiliwili ni oti na vakawabokotaki ni kalavo. i. ii. iii. iv. Me dikevi na gauna era dau vakasucu kina na manumanu. Oqo ena dei kina na kedra veimataqali kei na kedrai wiliwili. Me laurai eso na sala ena kena vakawabokotaki na meca ni yaubula ena vei yanuyanu me vaka na pusi e tiko mai Nukusemanu. Me dikevi vakavinaka sara na dau veisiko ena vei yanuyanu oqo baleta ni na rawa ni vakadewataka tale eso na meca ni yaubula ena Ringolds. Me na qarauni vinaka me kakua na vakamakama ni na rawa ni vakayalia na nodra dau taleitaka na vei yanuyanu na manumanu vuka ka vakacacana na tuvaki ni vei yanuyanu.

3.5 Na Vakavinavinaka E vagolei na vakavinavinaka levu sara kivei iratou na Mataqali ka taukena tiko na vei yanuyanu na Ringolds; (yanuyanu ko Nukusemanu, Nukubasaga, Nukupureti, Naqelelevu, Tauraria, kei Vetaua) ena vuku ni vei vakadonui ni qaravi ni vakadidike oqo. E vakavinavinakataki talega na mata mai na vei yanuyanu ena nodratou loma soli me ratou gole tale ga yani ena i lakolako oqo. Sa nuitaki ni na vei vakalougatataki tiko na noda Turaga kina delani yavu kei na kena kawa tamata me sautu ka vutuniyau sara vakalevu na vanua. Vinaka Vakalevu

10 McGregor Road, GPO Box 18332, Suva, Fiji. Tel: (679) 3313492 Fax: 3319658. Email: birds@birdlifepacific.org.fj Webmail: http://pacific.birdlife.org/