OCHRONA ODGROMOWA OBIEKTW BUDOWLANYCH Ochrona odgromowa kociow i obiektw zabytkowych

Andrzej Sowa Corocznie w sezonie burzowym pojawiaj si informacje o bezporednich wyadowaniach atmosferycznych w obiekty budowlane. W takich przypadkach zjawiska termiczne i dynamiczne towarzyszce przepywowi prdu piorunowego mog by przyczyn poarw lub znacznych szkd materialnych. Niestety czsto zniszczenia wystpuj w obiektach zabytkowych o duym znaczeniu historycznym, a ich usuwanie jest bardzo kosztowne lub wrcz niemoliwe do wykonania. Wyniki ekspertyz lub ogldzin przeprowadzonych w uszkodzonych obiektach wskazuj, e na skal powstaych zniszcze maj wpyw nastpujce czynniki: za ocena stref osonowych tworzonych przez elementy instalacji piorunochronnej, niezachowanie dostatecznych odstpw izolacyjnych pomidzy instalacjami wewntrz obiektw a elementami instalacji piorunochronnej, niedokadne wyrwnanie potencjaw wewntrz obiektw, brak ogranicznikw przepi w instalacji elektrycznej oraz w liniach przesyu sygnaw dochodzcych do obiektw. Przedstawione przyczyny uszkodze atwo wyeliminowa uwzgldniajc wszelkie zagroenia piorunowe przy projektowaniu instalacji odgromowej i nastpnie naley starannie j wykona. Poniej omwione zostan podstawowe zasady ochrony odgromowej w obiektach kultu religijnego oraz budowlach zabytkowych. W takich obiektach wymagane jest [1] stosowanie podstawowej ochrony odgromowej.

Ochrona odgromowa kociow

Pomimo nakazu stosowania instalacji piorunochronnej na kocioach [1] wystpuj jeszcze przypadki jej braku lub prowizorycznego, a czasami wrcz amatorskiego jej wykonania. Brak lub nieprawidowe uoenie zwodw i przewodw odprowadzajcych stwarza moliwo bezporedniego uderzenia w elementy konstrukcyjne obiektu i przepywu w nich prdu piorunowego, ktry moe spowodowa [5,6,7,8]: erozj termiczn metalu w miejscu jego bezporedniego kontaktu z kanaem piorunowym (miejsce wpywania prdu piorunowego ), nagrzewanie si przewodw pod wpywem przepywajcego przez nie prdu piorunowego, zapon materiaw palnych w bezporednim ssiedztwie kanau piorunowego lub przeskoku iskrowego. uszkodzenia mechaniczne materiaw sabo przewodzcych lub izolacyjnych. W tym ostatnim przypadku mog wystpi lokalne uszkodzenia ( pknicia lub szczeliny w murach, odupanie drzazg z drewna) lub znaczne szkody materialne ( rozrywanie materiau, uszkodzenia konstrukcji wsporczych ).

A. Sowa Ochrona odgromowa obiektw zabytkowych

Dodatkowo prd piorunowy moe wnikn do instalacji elektrycznej lub przewodw przesyu sygnaw uoonych wewntrz obiektu i doprowadzi do: znacznych zniszcze w instalacjach (wyrwania ze cian przewodw, puszek i gniazd wtykowych), uszkodzenie sprztu elektrycznego i elektronicznego, zagroenie poraeniowe ludzi przebywajcych wewntrz obiektu. Naley rwnie zauway, e bardzo czsto ochrona odgromowa ograniczana jest tylko do zewntrznej instalacji piorunochronnej z pominiciem wymogw ochrony wewntrz obiektu.

Zewntrzna ochrona odgromowa

Projektujc zewntrzn ochron odgromow kociow naley uwzgldni podstawowe jej zadanie jakim jest przejcie prdu piorunowego i bezpieczne odprowadzenie go do uziomu. W wikszoci obiektw stosowane s klasyczne rozwizania instalacji piorunochronnej uzupenione o zwody pionowe, ktrych kty ochronne wynosz odpowiednio = 45o (kt zewntrzny) lub = 60o (kt wewntrzny). Wprowadzone obecnie normy ochrony odgromowej [2,3] uzaleniaj obszar stref ochronnych od przyjtego poziomu ochrony odgromowej oraz wysokoci zwodw. Wartoci ktw osonowych w zalenoci od wysokoci zwodw h i przyjtego poziomu ochrony przedstawiono w tabl. 1.

Tablica 1. Wartoci podstawowych parametrw charakteryzujcych waciwoci ochronne zwodw na dachu obiektu. Poziom ochrony I II III IV Kty ochronne Promie toczonej kuli 20 m 30 m 45 m 60 m Efektywno ochrony 98 % 95 % 90 % 80 %

Wartoci ktw ochronnych w zalenoci od wybranego poziomu ochrony oraz wysokoci zwodu h

() 80 70 60 50 40 30 20 10 00

poziom
10

I
20

II
30 40

III
50

IV
60 h (m)

Due lub zabytkowe kocioy wymagaj tworzenia instalacji piorunochronnej speniajcej wymogi I lub II poziomu ochrony. W przypadku kociow klasyczne wyznaczanie stref osonowych tworzonych przez zwody moe okaza si bardzo kopotliwe lub wrcz niemoliwe do wykonania.

W takich obiektach wskazane jest wykorzystanie metody toczcej si kuli po dachu lub obok obiektu. Na bezporednie uderzenie piorunu naraone s te miejsca, ktre s dotykane przez przetaczan kul (rys.1.).

A. Sowa Ochrona odgromowa obiektw zabytkowych

Rys.1. Wyznaczanie przy pomocy toczcej si kuli miejsc zagroonych bezporednim uderzeniem pioruna.

rodkw ochrony uwag szczegln uwag naley zwrci na zachowanie odstpw izolacyjnych pomidzy urzdzeniami i przewodami rnorodnych instalacji w wiey a uoonymi na zewntrz zwodami i przewodami odprowadzajcymi. Jeli zachowanie odstpw izolacyjnych jest niemoliwe do zrealizowania naley przewody powinny by uoone np. w metalowych rurkach, korytkach lub kanaach kablowych, ktre w miejscach zblie powinny by poczone w instalacj odgromow oraz uziemione. Wrd tzw. dodatkowych zabezpiecze podstawow rol odgrywaj ograniczniki przepi stosowane w instalacji elektrycznej oraz systemach przesyu sygnaw.

Warto promienia kuli zaley poziomu i efektywnoci ochrony (tablica 1) i zawiera si w granicach od 20m do 60m. Optymalnym rozwizaniem oceny zagroenia piorunowego jest wykorzystanie przedstawionej metody na makietach obiektw lub wykorzystujc symulacje komputerowe. Powysza metoda pozwala rwnie oceni moliwoci bezporednich trafie pioruna w osoby znajdujce si w najbliszym ssiedztwie obiektu. Jest to szczeglnie wane , gdy w czasie uroczystoci kocielnych na tarasach, schodach czy podjazdach moe znajdowa si znaczna liczba osb a tym samym w przypadku bezporedniego lub pobliskiego uderzenia pioruna mogoby nawet doj do miertelnego poraenia prdem piorunowym.

Ograniczanie przepi w instalacji elektrycznej systemach przesyu sygnaw

W instalacji elektrycznej kociow lub innych obiektw kultu religijnego naley zastosowa ograniczniki klasy I zapewniajce ochron instalacji elektrycznej i zasilanych urzdze przed bezporednim oddziaywaniem prdu piorunowego. Ograniczniki te powinny by zainstalowane w miejscu wprowadzania instalacji elektrycznej do obiektu. Takim miejscem moe by zcze, szafka obok zcza lub rozdzielnica gwna. Ochron powinny by objte rwnie rnorodne systemy elektroniczne, ktrych zadaniem jest m.in. : wykrywania i sygnalizacji poaru, sygnalizacji wamania, sterowanie biciem dzwonw, nadzr nad prac zegara, ktry coraz czciej sterowany jest drog radiow (np. odbiera sygnay z zegara wzorcowego), nadzr telewizyjny. Koordynacj dziaania powyszych systemw coraz czciej zapewniaj systemy komputerowego nadzoru. S one coraz powszechniejsze o czym moe wiadczy fakt, e w roku 1999 takie systemy pracoway prawie w 400 kocioach.

Wewntrzna ochrona odgromowa

Polskie normy [1,2,3 ] jako podstawowe rodki wewntrznej ochrony odgromowej wymieniaj: ekwipotencjalizacj, odstpy izolacyjne, dodatkowe zabezpieczenia.

W przypadku analizy zagroenia piorunowego urzdze i instalacji w kocioach oraz doboru

A. Sowa Ochrona odgromowa obiektw zabytkowych

Stosowanie systemw elektronicznych uatwia prac i zmniejsza znacznie koszty utrzymania kociow, ale rwnoczenie stwarza konieczno zastosowania dodatkowych ukadw ogranicznikw przepi klasy II, a nawet dodatkowo klasy III. Przykad rozmieszczenia oraz montau ogranicznikw w systemie kilkustopniowej ochrony przed dziaaniem prdu piorunowego i przepiciami przedstawiono na rys.2.

Ograniczniki klasy I naley rwnie umieci w rozdzielnicy zasilajcej reflektory wykorzystywane do owietlenia kociow jeli s one zagroone bezporednim uderzeniem pioruna lub moliwoci wystpienia przeskokw iskrowych od instalacji piorunochronnej (np. na dachach obiektw, wysokich supach lub wspornikach). Ograniczniki przepi powinny by rwnie zastosowane do ochrony przed przepiciami: wystpujcymi w liniach telekomunikacyjnych dochodzcych do kociow,

L1 L2 L3

L1 L2 L3

N
PE

N
PE

PEN

liniach przesyu sygnaw dochodzcych do komputera oraz centralek nadzorujcych prac systemw, przed wybranymi czujkami lub elektronicznymi urzdzeniami sterujcymi. Przykadowe rozwizanie ogranicznikw stosowanych do ochrony przed przepiciami dochodzcymi z linii przesyu sygnaw przedstawiono na rys.3.
Element wzduny
WYJCIE

Ukad pocze ogranicznikw przepi klasy II

Ukad pocze ogranicznikw przepi klasy I

rozdzielnica

zcze kWh

Zasilanie systemw elektronicznych

Otok

WEJCIE

Rys. 2 . Przykadowe rozmieszczenie ukadw ogranicznikw przepi w instalacji elektrycznej

Ochrona podstawowa np. odgromnik gazowany

Ochrona dodatkowa np. dioda, warystor

W przedstawiony przykadzie zastosowano: ograniczniki klasy I umieszczone w ssiedztwie zcza, ograniczniki klasy II zamontowane w rozdzielnicy z ktrej zasilane s np. centralki alarmowe, przeciwpoarowe, komputery, ograniczniki klasy II umieszczone bezporednio w ssiedztwie napdw i sterowania biciem dzwonw i praca zegara. Powtrne zastosowanie ogranicznikw klasy II wynika z faktu rwnolegego uoenia na odcinku kilkunastu-kilkudziesiciu metrw przewodw instalacji elektrycznej i instalacji odgromowej w wiey kocioa co moe spowodowa indukowanie przepi o znacznych wartociach szczytowych.

Rys.3. Przykad ukadu zabezpieczajcego przed przepiciami

Zastosowanie przedstawionych zalece powinno zapewni ochron przed bezporednim oddziaywaniem prdw piorunowych oraz ograniczy przepicia dochodzce do urzdze elektrycznych o elektronicznych.

Ochrona budowli zabytkowych

W przypadku obiektw zabytkowych stopie zagroenia poarowego uzaleniony jest od waciwoci materiaw zastosowanych do ich budowy oraz charakteru zmian prdu piorunowego. Poniej rozpatrzone zostan przypadki obiektw krytych gontem, blach oraz som.

A. Sowa Ochrona odgromowa obiektw zabytkowych

Obiekty kryte gontem lub blach

Interpretacja zapisw w obowizujcych normach dokonana przez Normalizacyjn Komisj Problemow nr 55 [5] stwierdza, e na dachach z gontw lub desek drewnianych mona stosowa zwody niskie uoone w odlegoci nie mniejszej ni 2 cm nad powierzchni dachu, blacha pokrycia dachu, o gruboci speniajcej wymagania zawarte w normie PN86/E-05003/01, uoona na podou drewnianym powinna by wykorzystywana do odprowadzania prdu piorunowego (zwd naturalny). Wane jest aby drewno byo odpowiednio impregnowane oraz aby poczenie zwodw pionowych byo pewne zarwno pod wzgldem mechanicznym jak te elektrycznym ( zmniejszenie rezystancji przejcia na zczach i minimalizacja moliwoci wystpienia przeskokw iskrowych) oraz aby nie byo styku z innymi atwo zapalnymi substancjami ( soma, szmaty, pajczyny itd.).

Minimalna odlego pomidzy gaziami drzewa ( w przypadku bezporedniego trafienia w drzewo ) a dachem z materiau atwopalnego jaka powinna zapewni ochron przed tego rodzaju zagroeniem wynosi d = 2 m (rys.6.).

Rys.6. Instalacja piorunochronna na dachu krytym som oraz odstpy izolacyjne od drzew w ssiedztwie obiektu.

Podsumowanie
Uwzgldnienie przy projektowaniu zewntrznej instalacji piorunochronnej przedstawionych zalece powinno zmniejszenie zagroenia powstajcego podczas bezporedniego wyadowania piorunowego w obiekt. Ochrona stosowanych w kocioach urzdze i systemw elektrycznych i elektronicznych wymaga rwnie ograniczenia do odpowiednich poziomw przepi wystpujcych w instalacji elektrycznej i systemach przesyu sygnaw. Naley zauway, e poprawne zaprojektowanie instalacji odgromowej i przeciwprzepiciowej wymaga dokadnego przeanalizowania wystpujcych zagroe oraz wybrania waciwych rozwiza i powinno by wykonywane przez specjalistw.

Obiekty kryte strzech

W przypadku obiektw krytych strzech celowe wydaje si zastosowanie zwodw poziomych podwyszonych (rys.4.).

Rys.5. Zwody na dachu krytym som

Literatura
1. PN-86/E-05003/01 Ochrona odgromowa obiektw budowlanych. Wymagania oglne

Naley rwnie uniemoliwi wystpienie przeskokw do strzechy od drzew rosncych w ssiedztwie obiektu.

A. Sowa Ochrona odgromowa obiektw zabytkowych

2. PN-IEC 61024-1. Ochrona odgromowa obiektw budowlanych. Zasady oglne. 2001. 3. PN-IEC 61312-1. Ochrona przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym. Zasady oglne. Marzec 2001. 4. Interpretacja postanowie norm PN-86/E05003/01 i PN-86/E-05003/02 dokonana przez NKP nr 55 w dniu 17.12.1997 r.

5. Flisowski Zd.: Trendy rozwojowe ochrony odgromowej budowli. Cz 1. Wyadowanie piorunowego jako rdo zagroenie. PWN 1986. 6. Sowa A. Ochrona odgromowa i przeciwprzepiciowa . Kielce 1998. 7. Szpor St. :Ochrona odgromowa . Tom 3. Piorunochrony. WNT 1978. 8. Trommer W., Hampe E.A.: Blitzschutzanlagen. Planen. Bauen. Prfen. Hthing. 1997.