METOD I BOLKA (kon avtobiografsko "tetovirawe# na kni`evnata teorija)

Literaturata e prostor, kade{to pra{awata za prirodata na li~niot identitet, se najprovokativno artikulirani#. Endrju Benet / Nikolas Rojl Nema vsu{nost teorija, koja {to ne e gri`livo podgotven oddel na nekoja avtobiografija#. Pol Valeri Pome|u pismoto (literaturata) i samootkrivaweto, vospostavuvaweto na subjektot, otsekoga{ postoela, pomalku ili pove}e otkriena, a sepak dlaboka, imanentna proniknatost i povrzanost, posebno intrigantna za filosofite, a denes, s pove}e, i za teoreti~arite na literaturata. Vo znamenitata rasprava Za gramatologijata# (1967 g.), vo celost posvetena na problematikata na pismoto, kako poa|ali{te na edna nova interpretacija na filosofskata i kulturnata tradicija, obrazlo`uvaj}i ja apokalipti~nata teleologija i testamentarniot, zavetniot karakter na Biblijata (Svetoto pismo), @ak Derida go zasega problemot, za konstitutivnoto zna~ewe na pismoto za subjektot, vo procesot na vospostavuvaweto na svesta za smrtta, vrz ~ija{to osnova, pismoto go ozna~uva vospostavuvaweto i na subjektivitetot, kako svest za li~nite granici i mo`nosti. Upatuvajki na damne{nata praktika na starite Grci, sozdavaweto bele`nici (hypomnenata), od fragmentite, od li~nite se}avawa, nau~enite, pro~itanite ili ~uenite mudrosti ili zapisi, ~ija {to cel bila - pottiknuvaweto i vostanovuvaweto na jastvoto, preku askezis (u~ewe za sebesi preku sebe) i postignuvawe posovr{en odnos kon sebesi i Mi{el Fuko, od svoja strana, vo instancata na pismoto razotkriva edna tehnologija na jastvoto#, dotolku pozna~ajna, {to e oblagorodena so opredeleni (avto) terapevtski sodr`ini, mo`nosti i u~inoci (Pismoto go razgonuva vnatre{niot mrak#), koi re~isi se grani~at i so nekoi {amanski ve{tini i misterii (blagodarenie na pismoto, ~ovekot stanuva vra~ samiot na sebesi, se samoizlekuva i samopoznava, bele`ejki gi svoite vnatre{ni promeni, zreewa, sostojbi). Dokolku si pripomnime na edno intrigantno tolkuvawe na Platon, za ambivalentnata priroda na pismoto kako farmakon (lek, koj{to, zavisno od 3

Elizabeta [eleva MAGOR doziranata koli~ina, mo`e da prerasne i vo - otrov), toga{, stanuva neophodno da uka`eme na faktot, deka niza filosofi, vo pismoto na filosofijata otkrivaat svoeviden oblik na avto biografska ispoved, soteriolo{ki (spasitelski) vrednosti, predizvik i povod za li~na transformacija, so toa odbivaj}i go nadmeniot imperativ i predominacijata na sistemskiot um. Koga vo svojot esej Zboguvaweto so filosofijata#, Emil Sjoran }e napi{e: go svrtev grbot na filosofijata, koga uvidov, deka e nevozmo`no da otkrijam kaj Kant, nikakva ~ove~ka slabost, nikakva vistinska traga na tagata, kaj Kant i site filosofi#, toga{ neminovno, vo se}avaweto, iskrsnuvaat srodni~kite opredelbi i imiwa na [openhauer, Kerkegor, Ni~e, Bewamin, Buber - koi{to, tokmu vo priznakot na avtobiografi~nosta, gledaat ontolo{ki garant i preduslov na samoto postoewe i priznavawe na pismoto; odnosno na negovata transformativna, preobrazuva~ka, transcedira~ka mo} i funkcija. Sojuzni~koto, kooperativnoto (namesto soperni~koto, konfliktno) zna~ewe na iskustvoto, vo oblikuvaweto i prodlabo~uvaweto na filosofskoto soznanie, pregnantno go iska`uva najnapred Ni~e, na prvite stranici od Veselata nauka#: Nie nemame pravo da ja odvojuvame du{ata od teloto, u{te pomalku du{ata od duhot. Nie ne sme `abi so studena utroba, ne sme aparati za objektivirawe i registrirawe, nie sekoga{ morame, na{ite misli da gi ra|ame od na{ite bolki, i kako majka da im davame s od sebe, od krv i od meso, od ogan, zadovolstvo, strasti, maka, sovest, sudbina i zla kob#. Koga eden filosof vnesuva tolku strast, entuzijazam, vqubenost doka`uvajki ja integralnosta na telesnoto i na du{evnoto iskustvo (kopne`ot, radosta, bolkata, ekstati~nosta), vo korpusot na filosofskoto soznanie i pismo - toga{, mo`eme da nasetime vitalni naznaki na edna `estoka pobuna protiv otu|eniot um, protiv apstraktna suvoparnost na znaeweto, protiv tiranijata na studeniot metod i nakonteniot akademizam...
S mi e dozvoleno, no s ne mi e polezno# Sveti Avgustin Mo`ebi, ne go sakam ona {to go znam, i go sakam ona, {to ne go znam Marsilio Fi~ino Soznanieto go ubiva deluvaweto# Fridrih Ni~e 4

Pogolemiot broj na novite pretstavnici na kni`evnata teorija, kon sredinata na 80-tite godini, ja po~ustvuvaa i potcrtaa raste~kata nelagoda, pred dotoga{ {iroko rasprostranetata redukcija i sveduvaweto na kriti~kio - teoriskiot subjekt, isklu~ivo vo ramkite i do nivoto na eden apstrakten soznava~ki subjekt, (anonimna, bezosetna, otu|ena kni`evna kompetencija), kade pridobivkite na konkretniot, empiriski ~itatel, negovoto egzistencijalno iskustvo, strasta, janyata, qubovta... poradi svojata navodna nenau~nost, gubat sekakov validitet i legitimitet. Neo~ekuvaniot uvid, vo paradoksalniot u~inok na kni`evno - teoriskoto znaewe, ~ij{to buren raste` i akumulacija ja obele`i najnovata etapa od razvojot na kni`evnata nauka; seriozno uka`a i predupredi na toa, deka, paralelno so svoite pozitivni, prosvetitelski pridobivki, takvoto znaewe sepak mo`e ponekoga{ da deluva neproduktivno - zadu{uvaj}i go i ubivaj}i go, vo literaturnata nauka, neophodniot zanes, kreativnosta, avtenti~nosta - dotolku pove}e, dokolku slepo i nekriti~ki se poveduvame po ne retko totalitarnite predznaci i barawa na scientisti~kite metodi (kako, na primer, strukturalisti~kata, so nejzinata simptomati~na maksima, za smrtta na ~ovekot / subjektot i posledovatelniot triumf na sistemot / jazikot). Razni{anata doverba vo apsolutnata nadmo} na kni`evnata teorija (onakva, kakva {to do sega voglavno preovladuva{e), nejzinite sovremeni eksponenti gi dovede vo sostojba, sli~na na onaa, vo koja se najde M. Fi~ino, koga, otfrlaj}i go ve}e poznatoto nasledstvo i predanie, zapo~na da kopnee po, da me~tae za - su{te nepoznatoto, nedoprenoto - zo{to da ne, zabranetoto znaewe... Vo takvi uslovi, dojde do neminovnata razgradba na teoriskata meta - naracija#, so ogled na koja, analiti~arite govorat za tkn. antropologiskiot presvrt#, odnosno, postkolonijalnost# na kni`evnata teorija, mislej}i imeno tokmu na buntovni~koto sprotivstavuvawe kon tiranijata na metodot (na totalitetot#), {to taa go vospostavi kako svoj dominanten modus na odnesuvawe, nasprema neporekliviot avtoritet i avtoritarnite streme`i na tradicionalnata kni`evna nauka (i teorija). Bi bile me|utoa, nepravedni, dokolku ne go spomneme i faktot, deka vo rasteweto i podgrevaweto na somne`ot, vo celesoobraznosta i opravdanosta na apsolutiziranoto znaewe, odnosno na hipertrofiraniot racionalizam, svoj pridones imaa nekoi konvergentni iskustva i soznanija, proizlezeni od po{irokiot kulturen kontekst, na denes aktuelnite procesi vo domenot na epistemologijata (filozofijata na naukata), ideologijata, politikata i kulturata. Vo entropiskiot napliv i razmno`uvaweto na beskone~niot tekst# na znaeweto, tekst koj{to posebno e voo~liv vo opkru`uvaweto na tkn. kiberkultura; avtobiografskiot sdvig# / presvrt vo kritikata i teorijata, daleku od 5

Elizabeta [eleva MAGOR toa da bide slu~aen i proizvolen; poprvo e preventiven, spasuva~ki zafat, pred mo`nosta za neveselo tonewe na edinkata vo paranoidniot (sprisuten, odnapred zadaden, progonuva~ki) sistem na beskone~noto, nedoseglivoto kulturno znaewe i pametewe. Soo~en so neporeklivata nesomerlivost pome|u op{toto kolektivnoto i li~noto, poedine~noto znaewe, sovremeniot teoreti~ar, dopolnitelno optovaren so kulturolo{ki sozdadenata kriza na identitetot; re~isi e prinuden na prevzemawe i redovno praktikuvawe na anarhisti~ki gestovi, zaradi odr`uvawe i vospostavuvawe na svoja samo -legitimaciska osnova i raspoznatlivost. Toj se nao|a vo eden vid edipovska situacija, kako {to ubavo zabele`uva Tomas Kevan, mislej}i imeno na paternalisti~kiot nadzor i mentorskiot odnos, {to redovno se vospostavuva pome|u institucionalnoto znaewe, od edna - i teoreti~arot pretendent, od druga strana. Me|utoa, ne samo uvidot vo entropiskiot rast i nesomerlivosta na znaeweto, tuku mo`ebi i u{te pove}e, razotkrivaweto na ideolo{kata pozadina i instrumentalizacija na znaeweto (vo instituciite na obrazovniot sistem), dopolnitelno ja motivira i potkrepuva epistemolo{kata rezerva i pretpazlivost, svojstvena tokmu na privrzanicite na avtobiografskata kritika i teorija. Dokolku se zemat predvid i se respektiraat uka`uvawata na pragmatikata odn. teorijata na iskazot (tekstot), ili metalingvistikata (kako {to u{te ja narekuvaat), toga{, stanuva izvesno toa, deka sekoj eden iskaz, vklu~itelni nau~niot; neminovno podle`i na imanentna, hermenevti~ka i retori~ka prerabotka, proekcija, preobrazba, odn. avtorizacija, soodvetno na kontekstualnite faktori i okolnosti, {to go opkru`uvaat komunikaciskiot sistem (tekst). So drugi zborovi, duri i zad navidum strogiot, neutralen, impersonalen ton, svojstven na tradicionalniot model na nau~niot diskurs, se krijat i razobli~uvaat ideolo{kite konturi i pozicii na eden konkreten subjekt na iska`uvaweto. So toa, od edna strana, se demaskira ideolo{kata zadnina, ne samo na politi~kiot, tuku, u{te pove}e, na kni`evno - teoriskiot govor, negovite mo`ni ambicii i pretenzii kon mo}ta i nejzinoto dosegawe, odn. sproveduvawe vo delo, eventualnata `edba kon institucionalizacijata (instalacijata) na postoe~kiot model na znaewe i kon odr`uvaweto na dostignatoto epistemolo{ko status kvo. Navistina, manipulativnite mehanizmi i pretenzii, duri i na gri`livo pedanteriskata, i zad kulisite na neporo~nata nau~nost, lucidno prebojadisana terija, voop{to ne se mali, nitu za potcenuvawe! Kako {to nepogre{livo dijagnosticira Mi{el Fuko: Sekoj obrazoven sistem e politi~ki na~in da se so~uva ili da se promeni prisvojuvaweto na diskursite , znaewata i mo}ta, koja {to tie ja nosat so sebesi#. (1992:21)
6

Manipulativnata zloupotreba na teorijata, zatskriena zad navidum strogo nau~nite motivi i kriteriumi na rigoroznosta, ni pomalku, ni pove}e, upatuva na inaku mo{ne profanite (no zatoa daleku pomo}nite) sodr`ini od sferata na politi~kite (kolonizatorsko - imperijalni, gospodare~ki) ambicii... Iskustvata na pragmatikata, osven {to se polezni i dragoceni, za razobli~uvaweto na ideolo{ko - institucionalnite mehanizmi, strategii i rasporeduvawa na Znaeweto, od druga strana, go razgoruvaat qubopitstvoto, odnosno interesot kon aktuelizacijata i identifikacijata na iskazniot subjekt, vo na{iot slu~aj, kon avtorskiot subjekt na teoreti~arot i kriti~arot. Sledej}i ja tragata na genijalniot vtemeluva~ na metalingvistikata - Mihail Bahtin - Osvald Dikro proniklivo uka`uva na toa, deka, nitu samiot proces na prenesuvaweto na znaewata, inaku su{testven za nau~niot iskaz, ne e (nitu bi mo`el da bide); ~isto, dezinteresirano, isklu~ivo didakti~ko posreduvawe: so ogled na toa, {to prenesuvaweto# (naj~esto praktikuvano vo forma na citirawe) isto taka, podle`i na suptilnite mehanizmi i filtri na dijalogi~nata, smislovna i retori~ka preobrazba, odnosno personalisti~kiot kontekst i arhitektonika#. Avtobiografskiot presvrt vo teorijata, odnosno podemot na teoriskata avtobiografija, so ogled na toa, ne ja razotkriva samo socijalnata, politi~kata i klasnata dimenzija na teorijata# (Biti), tuku u{te pove}e, partikularnata instanca i avtorizacija, {to ja modelira i razgrani~uva kreativnata postapka na kriti~arot, negovata avtenti~nost, anarhi~nost#, asketskiot# samoopit, li~nata preobrazba niz znaeweto (i u{te pove}e u~eweto), emancipirano od avtoritarnosta (ne samo od tu|ata, tuku i od svojata); razotu|uvaweto od instrumentalniot um i egzistencijalnoto tetovirawe# (Peter Sloterdajk), so neodoliviot {arm i za~in# na `ivotnoto iskustvo i istorijata. Pokraj ve}e spomenatite entropiski karakteristiki, odnosno ideolo{kite prerogativi i instrumentalizacijata na znaeweto, vrz podemot na avtobiografskata teorija# (Laura Markus), ne mala uloga ima{e u{te edna golema, vo istorijata na filosofijata, vo nekolku navrati, apostrofirana nesomerlivost: nesomerlivosta, odnosno nesvodlivosta na `ivotot, realnosta protekot, fluksot#, pulsaciite na umetnosta - na nekakvi apriorni (bez razlika na toa kolku dobronamerni i elasti~ni) epistemolo{ki obrasci i eksplanatorni modeli. Sovremenata kni`evna teorija, kako da se najde vo pozicijata na Dedal, mitskiot anti - junak i neuspe{en graditel, onaka kako {to lucidno go tolkuva hermenevtikata na Pol Dil, gledajki vo nego `rtva na sopstveniot (izopa~en, 7

Elizabeta [eleva MAGOR izobli~en) intelekt, {to soumee da napravi samo ve{ta~ki krilja za letnuvawe i zatvorski lavirint, vo kogo samiot }e se zarobi. Pod naplivot na vakvi i sli~ni dilemi, okolu statusot i funkcionalnosta na znaeweto, vo so~eluvaweto so literaturata, pri neodamne{noto ~itawe na novoobjaveniot roman od srpskiot pisatel Vladislav Bajac Druidot od Sindidunum#, ne mo`ev, a da ne raspoznaam refleksii, sosema bliski do duhot i opredelbata na sega{nata rasprava. Na edno mesto vo romanot, glavniot lik se drznuva da pomisli, da se posomneva, da se zapra{a - dali druidskoto znaewe samoto po sebe donesuva, odnosno pretstavuva izvor na mo}, ili pak toa se dol`i i e proizvod i rezultat na edna nadli~na, institucionalno vostanovena tradicija na predanija, od i kon izbranite (druidskite sve{tenici). Dilema, {to, }e se soglasime, navistina e soodvetna na konstataciite na italijanskiot semioti~ar Umberto Eko, spored kogo: Da se poseduva klu~ot na interpretacijata - toa e mo}# (1995:60). Ne tolku znaeweto samo po sebe, tuku procesot na negovata institucionalna verifikacija, pridonesuva za toa, da se sozdade, zajakne i opstoi avtoritetot i vlasta na znaeweto - a onie koi (sli~no na strukturalistite i site drugi - isti) uporno ja zagovaraat ortodoksnosta, vo teoriskiot pristap kon literaturata - vo pozadinata na svoite streme`i, ja imaat vsu{nost borbata i `edbata kon Mo}ta, a ne kon hermenevti~koto samorazbirawe i estetskoto samooblikuvawe. Na drugo mesto vo romanot na Bajac, se uka`uva na interesniot podatok, vrzan so poimaweto na, i odgovornosta kon znaeweto kaj Druidite. Glavniot lik se osvrnuva na toa, deka kaj Druidite postoi i takov vid (grupa) znaewa, koi se (i ostanuvaat do krajot) intimni, li~ni, tajni, koi imaat neprenosliv karakter, i zna~at privilegija na onoj {to gi steknal, bez da postoi pri toa, obvrska za nivnoto ponatamo{no razdavawe, transfer (prenos) ili predavawe (poduka). Konceptot na li~noto znaewe, connaitre# odnosno mudrost, za razlika od intelektualnoto znaewe, ili nauka, savoir# vo osnova blisko do razli~nite misteriski, misti~ki (gnosti~ki) pristapi - e tokmu ona, {to se nayira, kako teleolo{ki princip i ideal na avtobiografskata kritika. Vo nea, imeno, se rehabilitiraat, odnosno preferiraat kvalitetite na li~noto znaewe, isto kako {to se istaknuvaat na~elnite pote{kotii i nevozmo`nosti za ostvaruvawe idealen transfer (prevod, prenos) * na znaeweto. Vo samata teorija, od edna strana, vo igra vleguvaat i libidinalnite mehanizmi i osnovi na soznajnoto iskustvo (do`ivuvaweto, intuitivniot uset, kopne`ot, isto taka, se vbrojuvaat me|u elementite na heuristi~koto soznanie), koi, vo na~elo se smetaat za neprenoslivi i idionsikrati~ni kategorii na neizreklivoto, atopi~noto, fluktualnoto, ekstati~noto iskustvo.
8

Poa|aj}i, od druga strana, od problematskiot pristap kon teorijata (Go predavate vsu{nost ona po koe {to tragate, a ne ona, {to ve}e go znaete# - @il Delez, 1994 :114), avtobiografskiot model ne gi zaobikoluva nitu dilemite, vrzani so kone~nata cel i smisla na znaeweto i vo literaturata. Zaedno so vtemelenosta vo ekstati~noto poa|ali{te na kni`evnoto do`ivuvawe, zemaj}i ja predvid idiografskata priroda (nemo`nosta kni`evnata nauka da se podredi na prerogativite na nomoteti~koto, univerzalno soznanie), zagovornicite na avtobiografizmot vo teorijata, so polno pravo, ja vospostavuvaat i neguvaat skepsata, kon strogo obrazovnite, propedevti~ki celi na teorijata, namesto niv, poso~uvajki ja alternativata na samovospituvaweto, te`neeweto kon sebesi, avtoterapevtskite pridobivki, estetizmot, samooblikuvaweto i zadovolstvoto vo tekstot - kako protivte`a na zakoravenosta vo dosada, nedru`equbivosta, intelektualnata nadmenost# (Vitold Gombrovi~ ,od dnevnikot), i u{te pove}e, protivte`a na opasnosta od nivelacija i obezli~uvawe, na koja otporano predupreduva{e i Ni~e.

Da se tolkuva edno delo, zna~i da se tolkuva{ samiot sebesi, na eden na~in, da pravi{ avtoportret, avtokritika# @an Starobinski Ako vo ime na naukata i nau~noto, vie nastojuvate da ja eliminirate dramata, so toa, go eliminirate ona, {to e esencijalno# Anri Lefevr Navistina, dokolku e to~no (ili barem prifatlivo) stojali{teto, spored koe, tokmu literaturata e ona povlasteno podra~je, kade najintenzivno se vkrstuvaat i prelomuvaat problemite na li~niot identitet, toga{, zo{to, od taa premisa, bi ja isklu~uvale kni`evnata kritika i teorija, vo posledno vreme, s pove}e i s poprovokativno, postavena i oblikuvana kako svoeviden `anr, inkorporiran me|u ostanatite kni`evni `anri? Zarem e tolku ~udno i neo~ekuvano, dokolku i vo kni`evnata teorija, se otkrijat intencionalni streme`i ili naznaki, ne pove}e kon samoponi{tuvawe, tuku kon samoosoznavawe, kon avtenti~niot pristap i stil, kon samosvoen na~in na ~itawe (tolkuvawe) i iska`uvawe, ne samo na retori~ki {arm, tuku i na neobi~nost, o~uduvawe, inventivnost - {to dosega do granicite na `anrovskata 9

Elizabeta [eleva MAGOR inovativnost (praktikata na sovremenata kritika ve}e uka`uva na primeri na kriti~ki tekstovi, predo~eni niz `anrovskite modaliteti na dramskiot dijalog, dnevni~kite zapisi, avtobiografskite se}avawa, pismata, antologiite na citati). So ogled na toa, se podvlekuva konstatacijata, deka, namesto klasi~nata teorija na literaturata, denes se pi{uva i praktikuva kni`evna teorija, kni`evna dotolku pove}e, dokolku {to, vo nea, sekoj go izbira (ja nosi odgovornosta za) svojot itinerer (V. Biti, 1997:V), svojot pat, svojata potraga, svojot `anr, svojata etika i estetika na samosozdavawe. Slabeeweto na epistemolo{kiot rigorizam na kni`evnata teorija, mo`ebi najevidentno go potvrduva izjavata na edniot od negovite porane{ni gorlivi privrzanici, @erar @enet, koga toj, za sostojbite vo sovremenata francuska kritika; govori na sledniot na~in: Sega, sekoj raboti za sebe, sekoj na svoj na~in, bez golema gri`a za metodolo{ka determinacija, za specifikacija za {kolata# (1995:101). Po izminuvaweto na eden dolg i trnliv pat za sopstvenata legitimacija, afirmacija i, kone~no, institucionalizacija; teorijata gi vozobnovuva svoite najdlaboki somne`i gi potkopuva svoite fundamenti i traga po novite modaliteti na natamo{noto opstojuvawe, koi, mo`ebi korenito, vlijaat vrz menuvaweto na kni`evno - teoriskiot modus, vo pravec na edna sekoga{ vozbudliva i neizvesna, egzistencijalna hermenevtika, na prv pogled paradoksalna, no, sepak, vo opredelena smisla, i koherentna so razvojnite tekovi na teorijata. Sledejki gi navodite na U. Eko, za teorijata kako }erka na hermenevtikata# (1995), stanuva jasno, deka proektivnata metoda, svojstvena tokmu na avtobiogravskata kriti~ko - teoriska orientacija, ne mora da zna~i simptom na nedozvoleno skr{nuvawe od, i radikalna iznevera na esencijalnata priroda na teorijata, dokolku se zeme predvid, deka praktikata na proektirawe na sopstvenite misli vo (bibliskite) tekstovi; prvi~no proizleguva i e nasledena vsu{nost od samata hermenevtika - koja{to e majka, ne samo na drevnoto misti~ko - kabalisti~ko, tuku i na modernoto, teorisko iskustvo. Aktuelnoto nesoglasuvawe so pozitivisti~kata orientacija ,odnosno tendencija kon gola deskripcija, kvantitativno natrupuvawe na faktite (i znaewata), i oportunisti~kata status quo orientacija, fakti~ki go nalo`uva hermenevti~kiot (proektivniot) princip na samopromisluvawe, {to teorijata ja prenaso~uva kon zapostaveniot kontekst na transformisti~kata misla#, ~ii{to klu~ni pridobivki i kategorii pretstavuvaat "svesta, subjektot, otu|uvaweto, transcendencijata# (Vernik, vo Fekete, 1984). Bez ogled na nekoi , denes isto taka aktuelni tendencii vo duhovnata sfera, transformisti~kata misla go poddr`uva pravoto i smislata na person10

alisti~koto dejstvuvawe, {to, vo oblasta na kni`evnata teorija, bi zna~elo, od edna strana, razotu|uvawe od rigidniot um i od strogiot epistemologizam, kako i probiv odnosno protkaenost na kni`evnata teorija so predizvicite i aspektite na egzistencijalnata hermenevtika. U{te pokonkretno ka`ano, takvoto transformisti~ko naso~uvawe na kni`evnata teorija, vo prv plan bi gi imalo i istaknalo intersubjektivnite odnosi (odnosite me|u jas i drugite, namesto subjekt - objekt odnosite, koi neminovno zavr{uvaat vo reifikacija, opredmetuvawe i umrtvuvawe na neporeklivata `ivotnost i pulsacijata na egzistencijalnoto iskustvo, {to se proektira i vrz relacijata me|u ~itatelot i tekstot. Edna od sto`ernite to~ki na teorijata kako avtobiografiziran diskurs, ponatamu, isto taka, bi bila odgovornosta: odgovornosta pred kompleksot na tkn. smrtni pra{awa# (Tomas Nejgel), pra{awa od univerzalna va`nost za sekoj poedinec, isto kako i odgovornosta (ili poprvo zada~ata, nalogot#) - da se iska`at, soop{tat ili objavat stravotnosta ili ekstati~nite potencijali na sopstvenoto vreme#, obvrskata za homeopatsko inficirawe# na teorijata, so predizvicite i isku{enijata na svoeto sovremie (Peter Sloterdajk). Na toj na~in, se aktivira i tretiot, latenten, no ne pomalku zna~aen aspekt ili nivo na odgovornost: odgovornosta pred znaeweto, odmeruvaweto na negoviot potencijalen balast, budnoto sledewe na negovata mo`na alienacija (otu|uvawe) od i iznevera na pojdovniot imperativ na samoosvetluvaweto (samoizlekuvaweto), preispituvaweto iprevrednuvaweto na konkretnite, heuristi~ki dostreli, mo`nosti i granici na eden opredelen nau~en metod ili {kola, (vo {to, mo`ebi predni~at zastapnicite na feministi~kata kritika i dekonstrukcijata).

Potrebno e da se `ivee, toa {to se raboti# Paulo Koeqo Apokalipti~koto, ili so drugi zborovi, golemoto otkrivawe, ja razotkriva vsu{nost, gladta po sebesi# @ak Derida Egzistencijalno obuslovena, dlabokata potreba za hermenevtikata na samorazbiraweto, {to ja ovozmo`uva i zagovara pismoto (a vo tie ramki, denes s porasprostranetoto avtobiografizirano teorisko pismo), ja razotkriva po malku zapostavenata i nepravedno potturnata koncepcija na kritikata - kako 11

Elizabeta [eleva MAGOR pogled - na - svet i kako praksis (odnosno, praktika, {to e nerazdelna od sevkupnosta na `ivotnoto i duhovnoto iskustvo na kriti~arot), kako koncepcija, {to najtesno se vrzuva za iskustvoto i opusot na pretstavnicite na egzistencijalisti~kata kritika (ili, pak, nim bliskite avtori, kako {to se na primer, Mihail Bahtin so svoite iskazi za arhitektonskata vkorenetost i nepovtorlivost na sekoj hermenevti~ki ~in, ili Ser` Dubrovski, so svojata koncepcija za kritikata kako egzistencijalna psihoanaliza). Vo ramkite na vaka postavenata kriti~ko-teoriska aktivnost, telosot na znaeweto, od informacija (deskripcija), se prenaso~uva kon li~na transformacija (generativnost, samosozdavawe), podvlekuvaj}i go, na toj na~in, fundamentalnoto zna~ewe na teorijata, za sevkupnata egzistencijalna modifikacija, od edna strana, i predominacijata na energetskiot princip na preskokot, prestapot, igrata (za smetka na materijalniot princip: rigoroznosta, krutosta) od druga strana. So drugi zborovi, avtobiografskata teorija neizbe`no se potpira vrz, i se napojuva so telesnoto i duhovnoto samoinvestirawe na svojot avtor vo pismoto, {to se sozdava, blagodarenie na li~nata trauma# i tetoviranata povest#, kako egzistencijalni korektivi na suvata teoriska paradigma na kni`evnata nauka.
Dali e antropologijata proizvod na egzistencijalniot izbor ili pak vokacija?# Xo{ua Harari Ne obiduvaj}i se povtorno da se navrati kon anahronite, nadminati postapki na impresionisti~kata kritika, naj~esto izvedeni vo forma na banalni preraska`uvawa na li~nite vpe~atoci od deloto, iska`ani vo eden neobvrzen, intelektualno-eruditiven pristap, bez soodvetna i neophodna kompetencija od kni`evno-teoriski karakter - avtobiografskata teorija denes, ima takov profil, {to e naso~en kon voobli~uvaweto, dolovuvaweto i osoznavaweto na intelektualnata biografija na kriti~arot, negovata avtenti~na, singularna, dlaboko li~na traektorija na sozrevaweto, samooblikuvaweto i samovospituvaweto. Vo taa smisla, intelektualnite avtobiografii na Rolan Bart, Cvetan Todorov, Emil Sjoran... svedo~at za gorlivata potreba na teoreti~arot, razvojot i oblikot na svoite interesi, da go voobli~i so posredstvo na testimonijalniot zapis, na toj na~in, ostavaj}i traga i konturi, za sledewe i raspoznavawe ne samo na negoviot li~en (i epistemolo{ki) identitet, tuku i na predizvicite i is12

ku{enijata, {to go sledat sekoj duhoven i kni`evno-teoriski potfat, koj se fa}a vo kostec so zamkite na pismoto. Takvite streme`i, ~ii{to inicijalni potvrdi i zastapnici ve}e postojat i vo na{ata sredina, se ~ini, mo`at da stanat plodotvorni i zna~ajni vo kontekstot na makedonskata kritika i teorija, kade{to, do sega, se polarizirani dva, podednakvo ekstremni modela: nedopustlivo labaviot, nekompetenten, trivijaliziran impresionisti~ki pristap, i - negoviot surov# oponent: rigidniot, pretenciozen, od zadocnetata evolucija# iskompleksiran, scientisti~ki model. Pridvi`uvaweto na makedonskata kritika, kon predizvicite i mo`nostite, {to gi sodr`i i gi nudi aktuelniot trend na post - modernisti~kite teoriski avtobiografii, mo`e da zna~i, ne samo sovladuvawe i premostuvawe na poedine~nite ograni~uvawa i ekstremite, svojstveni na ovie dva, prethodno spomenati pristapi, tuku u{te pove}e, mo`nost (doega nedovolno ili voop{to neispitana), za kreativno, inovativno, li~no, vozbudlivo preispi{uvawe na teorijata, kako atopi~no ({to }e re~e, disperzivno hibridno, `anrovski neprinudeno) pismo, so svoj osoben, sve`, {armanten, dopadliv jazik i stil. Da zaklu~ime: podemot na avtobiografskata teorija, denes, blagodarenie na postoe~kata, intencionalna naso~enost kon aktuelizacija, vpi{uvawe i rehabilitacija na bolkata - kako - metod, heuristi~ka strategija i pulsira~ki intertekst ({to e eksplicitno naglasen kaj Emil Sjoran), neo~ekuvano, i zatoa intrigantno, vo svoite krajni implikacii, vodi kon dobli`uvaweto na kriti~ko - teoriskata praktika, kon sferata na misti~kite iskustva i posvetenost, koga pismoto, od profesija, prerasnuva ili se pretvora vo - vokacija (sudbina), za svoja primarna doblest, smetaj}i go, imeno, li~noto znaewe (mudrosta) i samovozvi{uvaweto, do {to povisok stepen na duhovnoto i kreativnoto sovr{enstvo (naslada).

13

Elizabeta [eleva
POST-TEORIJA ILI NOVA ORTODOKSIJA (pred aktuelnite problemi na kni`evnata teorija)

MAGOR

Ako soznava~kiot razum e podelen, ako toj ne e monolitna celina, ako protivre~i na sebesi samiot nie ne treba da se prepravame deka toa ne e taka Pavel Florenski Obiduvaj}i se da progovorime za aktuelnite sostojbi vo kni`evnata teorija i metodologija, prvoto ne{to koe ni dojde na um, be{e predupreduvaweto na otec Florenski, deka, vo oblikuvaweto na sekoe znaewe, neminovno u~estvuva i eden (aspekt) segment na apofati~koto, nesvodlivoto iskustvo... Od pove}e komplementarni pri~ini, podra~jeto na kni`evnata teorija, se ~ini, posebno e podatlivo tokmu na ovoj apofati~ki princip, osobeno koga se ima predvid razvojniot period od poslednite 30 godini, {to, paradoksalno, uka`uva na postoeweto ili obnovata na vitalnata vrska, odnosno, kontinuitetot pome|u navidum arhai~nite i recentnite epistemolo{ki na~ela, vo kontekstot na denes aktuelnite struewa, pravci, {koli vo kni`evnata nauka. 1. Teoriska era Notoren e faktot, deka od 1968 godina navamu, kni`evnata nauka se soo~uva so podemot i naplivot na tn. teoriska era (V. Biti, 1997), {to zna~i, so predominacijata i naglaseniot podem na epistemolo{kiot impuls vo kni`evnata nauka. Sostojbata na rivalitet pome|u razli~nite kni`evni teorii i {koli, postojanite vzaemni debati, konflikti, odnosno epistemolo{kiot pluralizam, dijalogizam i eklekticizam - ja obele`uvaat aktuelnata razvojna faza na kni`evnata nauka. Vo svojot komentar kon ovie procesi, H. Felpern konstatira, deka, so ogled na toa, {to "teorijata na literaturata popu{tila pred naletot na teorijata na kritikata# (1997:5) - vo kni`evnata sfera se oformuva edna nova religija, religija na teorijata. I ne samo toa, so ogled na zgolemeniot broj epistemolo{ki presvrti, terminolo{ki transformacii i metodolo{ki opcii- nastapuva i svoevidnata "in14

formati~ka trauma# (M. Ep{tajn, 1998); odnosno entropiskoto razmno`uvawe i uslo`nuvawe, kako rezultat na koe, se ~ini, deka, korpusot na impersonalnoto znaewe i kulturnata tradicija, odnosno, "slobodata, (paranoidno) go nabquduva ~itatelot# (Z. Ro{ko, 1998:192). Slobodata (i, ne pomalku, kompetentnosta) na ~itatelot, stanuva opasno zagrozena od nesovladliviot napliv na metateoriskite novini, od s pogolemiot i poobemniot fond znaewa, neophodni za primerno raspolagawe so kulturnata tradicija. So drugi zborovi, znaeweto poka`uva tendencija da prerasne vo neprijatel, vo rival, vo debnee~ka opasnost i nesonica... namesto, da bide sojuznik i ute{itel. Ekspanzijata na kni`evnata teorija, inaku, se dol`i na pove}e pri~ini: imanentno, no i kontekstualno (duhovno-istoriski) zasnovani. "Verojatno, postoi vrska pome|u rascutot na teorijata i te{kite politi~ki vremiwa#, razmisluva, po povod na toa, K. Noris (1995:1). Istoriskata obuslovenost i socio-kulturnata vkorenetost na kni`evnata teorija, T. Iglton (1996:3), ja objasnuva na sledniot na~in: "Teorijata od visok rang te`nee da se pojavi toga{, koga rutinskata op{testvena ili intelektualna praktika, }e zapadne vo }orsokak, nevolji i zatoa itno bara da se preispita#. Ili, u{te poprecizno, kako E. Foks-Genoveze: "Epistemolo{kata kriza na na{eto vreme ja otslikuva krizata na gra|anskoto op{testvo, krizata na svesta, sigurnosta, hierarhijata i materijalno vtemelenite op{testveni odnosi# (1989:219).

2. "Dekadencija na ~etivoto# Kni`evnata nauka, vo poslednite decenii, e naso~ena kon rastvorawe, desupstancijalizacija na svojot predmet; nejzina prioritetna analiti~ka cel, denes, pove}e ne pretstavuva isklu~ivo kni`evno-umetni~kata literatura, tuku, rasko{nata lepeza na kulturata, vo site nejzini, dlaboko provokativni manifestacioni oblici. Sosredoto~ena vrz isklu~itelno zanimlivite problemi na identitetot, vrz aspektite i modalitetite na raspredelbata na mo}ta, vlasta i kapitalot tradicionalnata terminolo{ka opredelba "kni`evna teorija#, s pove}e se potisnuva, vo prilog na po{irokiot epistemolo{ki oblik "kriti~ka teorija#, {to ozna~uva podem na edna nova, sopfatna, humanitarna metadisciplina, nare~ena i kulturolo{ka kritika, kulturna antropologija, odnosno teorija na tekstot (D. Talak, 1995). 15

Elizabeta [eleva MAGOR Paraleno so taa dekadencija na ~etivoto (za koja, inaku govori H. Blum, imaj}i go predvid podemot i dominacijata na masovnite mediumi vo sovremenata kultura), kni`evnata nauka se soo~uva i so razmno`uvaweto na metodite, poto~no, so mo`nostite za radikalna samokritika i dekonstrukcija na samiot poim na teoriskiot metod, odnosno `anr.
Od edna strana, iskustvoto go poso~uva principot na samouni{tuvaweto (self-consumption), kako zaedni~ka karakteristika na site meta-teorii (^. Levin, 1984:48). Teoriite se, bez isklu~ok, osudeni na samoukinuvaweto kako svoj zavr{en i imanenten ~in! Me|u drugoto, i poradi vladeeweto na principot na "falsifikacija#, t.e. vremenskoto korodirawe i erodirawe na informacijata.

3. Korenite na teorijata Me|utoa, rasvetluvaweto na ovie, dlaboko presvrtni~ki procesi, {to se slu~uvaat vo ramkite na aktuelnata teorija, ne e mo`no samo od aspektot na aktuelnite socio-kulturni procesi, {to ja sledat ekspanzijata i dominacijata na masovnite mediumi, odnosno dalekuse`nata kriza na sovremenata kultura. Neophodno e da se vratime kon imanentnite motivi na burniot teoriski razvoj i, za taa cel, da se osvrneme nanazad, kon etiologijata na teoriskiot `anr. Toga{, od edna strana, nesomneno "okularnata etimologija# na terminot teorija (D. Kolar, 1998:4), upatuva na prosvetluva~kiot karakter na znaeweto i so samoto toa, na potencijalno otvorenata mo`nost za dopolnuvawe, zbogatuvawe, modifikacija i zamena na postoe~kite, so nekoi novi, alternativni "uvidi#. Od druga strana, istoriskiot prethodnik na teorijata - srednovekovnata hermenevtika (U. Eko, 1995), kako ve{tina na tolkuvawe na bibliskite tekstovi; go rasvetluva inherentnoto svojstvo i upatenost na teorijata kon potencijalnata beskone~nost na interpretaciite, {to, vo slu~ajot na konsekventno, sistemati~no, programski kontinuirano zamislenite izvedbi; }e rezultira so oformuvawe i artikulacija na specifi~na teoriska {kola. Vo teorijata, otsekoga{ e prisutno i zadr`ano edno paradoksalno sodejstvo, pome|u viduvaweto, uvidot, kreativnata "mistagogija# (ili, voved vo tajnite - @ak Derida, 1995) - odnosno, potencijalnata mno`estvenost, pluralnost na individualnite gledni (tolkovni) perspektivi, od edna strana-isto kako {to, od drugata strana, postoi i edna "nasledna#, idiopatska sklonost i poten16

cijalna (dosega prili~no ~esto zloupotrebuvana) opasnost od sholasti~ko mudruvawe, beskone~ni u~eni raspravi, samocelna erudicija, itn... Na{eto pra{awe, me|utoa, glasi: vo koja mera i vo kakov oblik mo`e da opstojuva teorijata denes, i dali taa poprvo ne e meta-teorija, ili poprvo postteorija?

4. Kon post-teorija (teorijata kako `anr)

"Zborot "teorija# se pomesti od funkcijata na avtenti~nost na ona, {to samiot nejzin izraz poka`uva deka navistina se slu~ilo, kon potpolno razli~nata funkcija na spoznavaweto na jazi~nata sloboda, vrzana za bilo koja referenca# - veli T. Kevan (1997:34). Po definicija isklu~ena i nezamisliva vo klasi~niot protokol na kni`evnata teorija; "ekskluzivnata prednost na teoreti~arot#, denes, prerasnuva vo conditio sine qua non na sovremenata kni`evna teorija. Vo vremeto, koga vo ulogata na klu~en kni`evno-teoriski imenitel, se javuva terminot "tekst#, teoreti~arot prerasnuva vo "mesto na odgovornosta za koherentnosta i zna~eweto#. Najnapred, vo sklad so podemot na pragmatikata, do izraz dojde dosega nepostoe~kiot (i nedozvolen) interes, za samocelno prou~uvawe i tipolo{ka opredelba na "teoretskiot iskazen subjekt# (K. Hamburger), odnosno, na "jastvoto na kni`evnata teorija# (Andrea Zlatar, 1995). Minuvaj}i niz pove}e razvojni etapi i duhovni stadiumi, odnosno niza filozofski {koli, krizi i prerodbi; sovremenata kni`evna teorija, poprvo nalikuva na platonovskiot tip avtobiografija (Mihail Bahtin, 1989:247), odo{to na rigidna i doktrinarna, a pred s, na impersonalna opredelba za literaturata. So ogled na recentnoto samorazvlastuvawe na subjektot vo sovremenata filozofija i psihologija, subjektot na kni`evnata teorija (teoreti~arot), isto tolku go ~uvstvuva imperativot na vnatre{noto, imanentno samopodvojuvawe. "Moeto pi{uvawe e pove}e erotika, otkolku logika na tekstot# - veli sovremeniot teoreti~ar Peter Sloterdajk, nedvosmisleno soop{tuvaj}i go pravoto i privilegijata na denes aktuelnata teorija. Namesto prethodnite fiksaciski, silni "strong# ~itawa; sovremenata kritika i teorija se svrtuvaat kon tn. fluidni, kreativni, parodiski, tantri~ki ~itawa, vo koi ortodoksnosta na metodot, otstapuva prostor na "umetni~kata#, prekrasnata, zabavnata, lud17

Elizabeta [eleva MAGOR isti~kata performativnost (avtenti~nata, nepovtorlivata izvedbenost), smetaj}i ja tokmu nea za najgolema doblest na kriti~ko-teoriskiot tekst. Porano poznata predimno kako propedevti~ka disciplina, teorijata na literaturata sega odnovo se promovira, no, kako eden od aktuelnite, kni`evnoumetni~ki `anri... Verojatno pod vlijanie i na Ni~eanskata entuzijasti~ka poetika, se sozdava relacionalnata, hibridna teorija - kade, li~noto iskustvo, naukata, filozofijata, umetnosta; ili, kako {to veli Vilem Fluser (1997:126), so-znanieto (naukata) i pri-znanieto (umetnosta), kreativno se vkrstuvaat. Toa go pottiknuva sozdavaweto na tn. li~na (personalna) kritika (L. Markus, 1992); postmodernisti~kata, teoriska avtobiografija (M. [uvakovi}, 1997) - kako vo primerite na Rolan Bart, Julija Kristeva, Cvetan Todorov; geopoetikata na Kenet Vajt; ili, pak, ispovedni~kata, konfesionalnata filozofija-kako-pismo na Emil Sioran, Peter Sloterdajk, @il Delez, itn. So ogled na toa, {to ramnopravno go prisvojuva svoeto mistagogisko poa|ali{te, kako i svojot ekstati~ki tanc (povtorno, vo dosluh so platonovskiot pristap, definiraj}i se sebesi kako metod na preotkrivawe na vrodenata, vnatre{nata mudrost, ili "sofija#; dosegnata so pomo{ta na vnatre{noto oko); teorijata i nejziniot iskazen subjekt, denes, ne se povrzuvaat samo so svojot tradicionalen prosvetitelskiot moment (demistifikacijata); tuku, isto taka, i so svojot iskonski, inicijaciski, {amanski zanes! Teorijata kako inicijacija; kako voved vo iskustvoto na vnatre{nata janya, {to go razjaduva sovremeniot ~ovek; kako spasonosen krik, pred ~eli~nata stega na apokalipti~nata civilizaciska trauma...
5. Predavaweto, transfer ili predavstvo? Podemot na filozofijata na jazikot, pragmatikata (interesot za neposrednite i konkretni u~esnici, sogovornici vo komunikativniot ~in), za smetka na lingvistikata kako rigorozna nauka, od edna strana; kako i metodolo{kiot relativizam i pluralizam, {to go inducira podemot na anti-esencijalizmot vo filozofijata (dekonstrukcijata na @ak Derida), od druga strana - go prenaso~ija vnimanieto na sovremenata teorija kon fundamentalnoto pra{awe na metodot, u~eweto, znaeweto, vospituvaweto. Od edna strana, se nao|aat kontroverzite na samiot, propedevti~ki proces i ~in na predavaweto, imanentno svrzan so prenosot, preveduvaweto, transferot na iskustvata, znaewata, poimite, metodite-neophodni vo so~eluvaweto so, i analiti~kata prosudba na, tekstot. 18

Kako {to umesno predupreduva Derida, transferot, dislokacijata, premestuvaweto, odnosno pomestuvaweto, neminovno se prosledeni so opredeleni, iako odnapred nepredvidlivi semanti~ki promeni, modifikacii, uslo`nuvawa, metaforizacii... So drugi zborovi, ne postoi takvo ne{to, kako originalen jazik, i so samoto toa, ne{to kako idealen (~ist, impersonalen) prevod. So ogled na imanentnoto, derivativno ustrojstvo na jazikot kako medium, vo kni`evnata nauka i teorija, postojano deluva tn. bela mitologija, nezapirlivata intralingvisti~ka aktivnost i semanti~kata interferencija, "zakonot na divoto pismo#. Tipi~no kolonijalnata zabluda i ostrata razlika pome|u U~itelot, razbran kako vospituva~ i prosvetlen gospodar, od edna strana i U~enikot, pretstaven kako vospitanik i neprosvetlen sluga, od druga strana - se menuva, vo prilog na demokratskiot model na kreativniot Dijalog; vo kogo, obete strani se podlo`eni na promena na ulogite, i ednata na drugata si pomagaat vo makotrpnata i neizbe`na zada~a na samovospituvaweto. Kako povtorno da se vra}a na scena, platonovskiot ideal na mudrosta, koga "u~eweto ne e predavawe ili prodavawe na znaeweto, tuku e vzaemno samoispituvawe# (E. Koleva, 1994:19).

6. Zo{to teorija - elitizam ili potreba? Teorijata nesomneno ima svoja povesna, istoriska dimenzija, vtemelenost i opravdanost; a taa, mo`ebi, najdobro se potvrduva vo t.n. antropolo{ki presvrt, {to nastapuva vo kni`evnata teorija, vo 80-tite godini, koga, vo zakrilata na post-strukturalizmot, se sozdavaat nekolku komplementarni {koli, kako {to se: Noviot istoricizam, kulturnite studii, feministi~kata kritika, post-kolonijalnata kritika. "Onie, koi{to vladeat, mo`at sebesi da si dozvolat da bidat oslobodeni od kritika i od konceptualna analiza; no, onie, {to se nao|aat pod nivnata vlast, toa ne go mo`at# (T. Iglton, 1996: 10). Razmisluvaj}i ponaglaseno za politi~koto zna~ewe (i politi~kata borba na nivoto na) na teorijata, odnosno za op{testvenoto prisvojuvawe i raspolagawe so mo}ta, izvedeno so posredstvo na diskursot na obrazovanieto; sovremenata teorija se {potvrduva i kako "{kola na nezadovolstvoto# (H. Blum, 1994), taka {to, ja doka`uva svojata vitalna, `iva, egzistencijalna vtemelenost, opravdanost, zasegnatost, voznemirenost pred akutnite socio-kulturni fenomeni i egzistencijalni problemi na literaturata, kulturata i ~ove{tvoto. 19

Elizabeta [eleva MAGOR Nejzinata smisla i neophodnost, pome|u drugoto, }e opstojuvaat s dotoga{, dodeka socio-kulturnite neramnomernosti go zasegaat i obespokojuvaat ~ove~koto bitie, negoviot duh i qubopitstvo. Pra{aweto na teorijata (bez razlika na toa, vo koj od svoite oblici, taa se nao|a i se realizira, dali kako: teorija na kni`evnosta, kni`evna teorija, teorija na kritikata, kriti~ka teorija) - ostanuva pra{awe na opstanokot i osmisluvaweto na ~ovekoviot tvore~ki (intelektualen) potfat... I, ne pomalku, pra{awe na bukvalniot, fizi~kiot opstanok i konzervacijata na kulturnata tradicija, imanentno svrzana so arhai~niot kult na smrtta: "za da ja osigura svojata reprodukcija, op{testvoto e prinudeno da ja izmisli tradicijata, obrazovanieto-siot simboli~ki register, povrzan so kultot na smrtta# (R. Mo~nik, 1997). Vo tie i takvi, fundamentalni ramkovni opredelbi - bez ogled na toa, kakvi natamo{ni transformacii go o~ekuvaat fenomenot, nare~en teorija; denes, pove}e od bilo koga, teorijata e megdan za odmeruvawe na dioniziskata ekstaza so kreativno oblagorodenata izvedba i konfesionalno naso~enata, egzibicionisti~ka erudicija na teoreti~arot-{aman. Namesto dosadnoto i suvoparno predavawe i nametnuvawe na sterilnite dogmi, {to go zagovaraat oddelnite nekadarni epigoni; vo svoite najdobri i najradikalni primeri, teorijata denes, s pove}e, mi li~i na tanc so erosot na vistinata i tajnata... S pove}e me provocira... A, toa e najdobroto {to mo`e da se slu~i na bilo koja aktivnost.

20

KON DIONIZISKA OBNOVA NA KNI@EVNATA TEORIJA

Samata interpretacija e oblik na voljata za mo}, {to egzaltira kako strast Fridrih Ni~e Pi{uvaweto e nauka za nasladite na jazikot, negovata kamasutra Rolan Bart Sakam s {to znam D-r Falus; lik od dramata "MME...# na Dejan Dukovski

Iako pojdovno obele`ana so svojot apofati~ki, neizrekliv, racionalno neobjasniv karakter; so svoeto konstituitivno svojstvo, da bide "iskustvo, nesoop{tlivo so idei#; qubovta, kako {to svedo~i eden od nejzinite nesomneni poznava~i, Oktavio Paz; ve}e dolgo vreme pretstavuva i teoretska tema par ekselans, dotolku pove}e {to, po~nuvaj}i so trubadurskata poezija, taa, qubovta, prerasnuva i vo svoevidna institucija. Sudej}i spored najdlabokite filozofski uvidi, qubovta e vbroena me|u metafizi~kite kvaliteti, grani~ni sostojbi i smrtni (fatalni) pra{awa; opredeluva~ki za ~ovekovata egzistencija tokmu so ogled na ~ovekovata fatalna zadadenost i sudbonosna kone~nost, vo svetot. Vo toj apokalipti~en kontekst, na qubovta se prepi{uva odredena hermenevtika na prestapot i transcendencijata; zaedno so sotiriolo{kata (spasitelska), katarzi~na, heuristi~na, svetotvorna i duri - utopiska konotacija i mo}! Ovozmo`uvaj}i razli~ni nivoi na podelba, qubovta kako fenomen, minuva i e podlo`na na nekolku transformacii: spored svojot oblik, taa mo`e da bide strast, ekstaza, filija (kako kaj Tristan i Izolda), ili pak misti~en zanes, nirvana, agape (kako kaj religioznite isku{enici); spored svojot predmet, taa mo`e da bide apstraktna qubov kon qubovta bespredmetna; odnosno univerzalna kosmi~ka qubov - ili, pak, mo`e da 21

Elizabeta [eleva MAGOR bide konkretna, kon nekoe ili nekolku su{testva naso~ena i isklu~iva qubov; spored na~inot na svoeto iska`uvawe, qubovta mo`e da bide deklarativna, objavena na nivo na leksisot, stilizirana ili kategorija imeno na stilot, performativna (izvedena i doka`ana, samodovolna tokmu na nivoto na jazikot), ili pak qubovta mo`e da bide dejstvitelna sila, potvrdena na nivo na praksisot, so opredelen ~in, samo`rtva, eti~ko delo. Sudbonosna, fatalna, neizbe`na, kakva {to e, nosej}i i odredeni demonski aspekti na teloto i telesnosta; potopena vo mra~ni, iracionalni pobudi, qubovta e mo`ebi prvenstveno ili pred s (al)hemiska pojava, nepredvidliva struja, {to te`nee kon soedinuvawetp, sintezisot; kon edna svoevidna, kosmi~ka (sop{ta)svadba, ~estvuvawe, harmonija na edinkata so svetot, siboliziran preku sakanoto lice... Ne navleguvaj}i ponatamu vo ova isklu~itelno delikatno i slo`eno podra~je na razmisluvawe, koe, vpro~em i ne e cel na ovoj prilog; sakavme da podvle~eme, deka qubovta voobi~aeno egzistira kako tema, povod, problem; dodeka kni`evniot diskurs, kako diskurs Za qubovta, pretstavuva nejzino meta-nivo. Za razlika od mno`estvoto prilozi, koi qubovta ja tretiraat kako svoja TEMA, vo nedogled sporej}i okolu nejzinite modaliteti, teleologijata i simbolika; na{ata ambicija se sostoi vo toa, qubovta da bide (da prerasne vo) PRISTAP kon literaturata, da bide imanentno vgradena VO diskursot, koj bi bil, kako takov, nejzina manifestacija, potvrda i nerazdelnost. Koga go velime ova, mislime na epistemolo{ki rez/prelom, {to go pravi aktuelnata post-teorija, reafirmiraj}i gi vrednostite na homeopatskiot, magiski princip na zarazenost; egzistencijalno - ekstati~na inficiranost i intoniranost na teoretskiot pristap i u{te pove}e - govor! Mislime na s ponaglasenoto i ve}e neporeklivo ESTETSKO zna~ewe na sovremenata teorija, vo koja{to, srede fundamentalnata kriza i preispituvawe na temelite, sekoj e osuden na toa "samiot da go odbira svojot `anr i vo nego, sopstveniot itinerer# (V. Biti, 1997:V). Osudenosta na sebe, na svojata avtokontekstualizacija, koja pozitivno gi prevrednuva pridobivkite na individualnoto do`ivuvawe na tekstot; pred s modalitetot na libidiranata po`ednost, kopne`ot (kako dlaboko soznatelen, i heuristi~ki mo}en), vodi kon inicijaciski model na kni`evna teorija; koja{to, namesto mediokritetski poslu{nici kon rigiden teoriski sistem, }e pretpo~ita strasni, potentni, lucidni i, na svoeviden rizik podgotveni, vqubenici, vo sekoga{ neizvesnata avantura na tekstot. Sli~na na sokratovskata, "erotska anamneza# (Peter Sloterdajk, 1992:55), so svoeto vulkanski `ivo i pulsira~ko, aktuelisti~ko poa|ali{te - vakavata estetizirana post-teorija, ne samo {to "se vra}a vo kopne`ot, {to go nadminuva sekoj predmet# (1992:55), tuku, se stisnuva i nad epistemolo{kiot horizont na 22

kni`evnata nauka; za kone~en ishod i zo{to da ne - ideal - imaj}i ja tokmu li~nata samopreobrazba, samonadgradba, askezisot (samootkrivaweto i samooblikuvaweto, so pomo{ na intertekstualniot trud i teoriskata aktivnost). Poa|aj}i, zna~i, od qubovta kako pretpostavka na dijalogot (a istiot toj, dijalogot, spored u~eweto na Bahtin, iskrenat na nivoto na ontolo{ki, svetski princip), post-teorijata kako svoi legitimni sostavki gi implicira i hedonizmot, u`ivaweto vo tekstot, ~itaweto, kritikata; igrata, odnosno, estetizmot, do toj stepen, {to otvoreno se imenuva "ubava teorija# (Elizabet Brus), "Teorija kako umetnost# (Fransoa Liotar), "malcinskata umetni~ka forma# (Teri Iglton); "teoriska fikcija# (@an Belmen Noel). Vo duhot na Ni~eanskite tradicii na intelektualnata umetnost, taa go gradi i ~uva svojot artisti~ki {arm, postapkata na o~uduvawe (do skoro svojstvena samo na umetni~kata literatura); divertismenot, dosetkata, efektot na estetskata poentiranost. Nejzinata vtemelenost vo qubovta kako pojdoven modus na op{teweto so literaturata, me|u drugoto, se prepoznava vo indikativnata opredelba na ~itaweto kako transfer, obele`en so niza erotski, strasni priznaci i kvaliteti. So ogled na toa, @ak Derida }e napi{e deka "eden tekst saka / qubi drug#, i deka takvata imanentna tekstovna qubov i afinitet, e, vsu{nost, motivaciska osnova na vkrstenoto, intertekstovno ~itawe; paradigmati~no za metodata na dekonstrukcija na pismoto (vo slu~ajov, post-teoriskoto pismo), pome|u drugoto, ja otkrivame na nivo na etimolo{ka sli~nost: vo tradicijata na trubadurskata lirika i erotika, kade centralno zna~ewe zavzema tokmu qubovniot ispit - assai (na provansalski), a koj podrazbira ritualna inicijacija i ritualno posvetuvawe na sakanata `ena, vo site etapi od nejzinoto sekojdnevie, vklu~itelno doteruvaweto, soblekuvaweto, legnuvaweto na po~inka itn. Terminolo{ki sosema nalik na ovoj starofrancuski `anr ESEJOT iziskuva edno isto tolku ritualno, kolku i qubovno posvetuvawe i taktalen odnos kon kni`evnoumetni~kiot tekst, predizvik, obiduvaj}i se i samiot da go dopolni, da mu parira so svojata sopstvena ubost, dopadlivost, kreativen {arm i avtenti~nost, dotolku pove}e {to, isto taka, mu pripa|a na, i se vkotvuva vo - pismoto.

23

Elizabeta [eleva

MAGOR
II QUBOV VO DISKURSOT, QUBOV ZA TEKSTOT

Da se ostane vo sistemot, ODVNATRE razbivaj}i go...# P. Brukner / A. Finkilkrojt Ekstati~na, neskrotliva vo zadaden ili kone~en oblik; sudbonosna, fatalna strategija na postoeweto, vo koja se sosredo~uvaat komplementarnite principi na @ivotot i Smrtta, Sozdavaweto i Uni{tuvaweto - qubovta e nepredvidliva, OPASNA, no istovremeno (mo`ebi, tokmu poradi toa) heuristi~ka, spoznatelna, otkriva~ka, kreativna, tvore~ka, oblikotvorena; otade, mo`ebi daleku poprikladna da bide PRISTAP, odo{to tema na izlagaweto. Pred ova, denes o~igledno, progresivno, nesopirlivo LADEWE na svetot, {to se odviva so posredstvo na kompjuterskite monitori; srede ironi~no imenuvanata "ekstaza na komunikacijata# (@an Bodrijar), virtuelnata realnost i tehno-estetikata i tehno-retorikata; vo podemot i nezale~livoto vlijanie na patolo{ki platonizam (kako {to Ernesto Sabato ja narekuva, voobi~aenata za filozofite, nelagoda pred telesnoto, `enskoto, plodnoto, pulsira~koto, egzistencijalnoto, pove}e od bilo koga, raste potrebata za obnova na taktilnosta kon tekstot, literaturata, pismoto, taktilnost, smelo i strastveno isprovocirana vo spisite na Ni~e, koj svoite zalo`bi gi pi{uva{e "so svojata krv# (@or` Bataj), ne sokrivaj}i gi i ne preoblekuvaj}i gi, so studeno meta-jazi~no obleklo, svoite "radosti i svoite bolki# naprotiv. Streme`ot na Ni~e za sozdavawe na edna anarhi~na i samoispovedna, artisti~ka (protiv)nauka; streme`, {to n inficiral site nas, koi u~estvuvame vo sekoga{ aktuelnata drama na qubovta; treba da ja o`ivotvori neraskinlivata sprega pome|u qubovta i teorijata, da go afirmira erotskiot pristap kon tvore{tvoto; qubovta kon tekstot; ~itatelskiot eros, strast; difuznata obzemenost i pretopenost; meandriraweto niz edna misti~na ekstaza, kakva {to e sredbata so i do`ivuvaweto na literaturata. Prepoznatliva niz hermenevtikata na optekot, "fluksot# (Delez i Gatari), panvitalisti~koto struewe i kru`ewe na energijata, ontologizacijata na `elbata, metaforikata na nomadstvoto i skitni{tvoto, principite na body criticism-ot; post-torijata, so potpis na aktuelnata poetika na androginiot in24

ter(s)-(t)ekstualen identitet na tekstot, osven {to go nudi programskoto nadminuvawe na binarnata logika i ma{ko-`enskata sprotivstavenost, isto taka nastojuva, tekstot da go spoi so svetot / kosmosot, vo POHOTATA gledaj}i ja slavata na `ivotot; kolku i slavata na pismoto. Dotolku pove}e, {to fenomenot na qubovta, post-teorijata go sogleduva i tolkuva imeno niz prizmata na intertekstualnosta; vo nea otkrivaj}i go fatumot na edna sekoga{-ve}e prisutnost, zadadenost, vkodiranost: "Ja poznavam qubovta pred da ja do`iveam, izvesnosta na sakaweto sekoga{ e vo prepoznavaweto# (P. Brukner, 1989:110). Citira~kiot karakter na qubovta (efektno poentiran od strana na lucidniot Umberto Eko, vo negovata postmoderna vertira na klasi~nata qubovna izjava), pome|u drugoto, n predupreduva, evolutivnata ontologija i geneologija na qubovta, da ja barame vo magi~noto skrivali{te na tajnite (intertekstulani) {epotewa, vo erotolo{kite arhepi i {ifri na kultura.

III

Pred s, dali i nad s, filozofijata e sostojba na vqubenost# Ferid Muhi} Sakal da go priznae toa ili ne, so svojata vrodena, imanentna nevernost (i nenasitnost) samo od eden tekst (ili teoriski metod) - kriti~arot neminovno e eden od zastapnicite na don-`uanskiot mit (kako {to ubavo, zavodlivo pora~uva Akile Boniot Oliva). Ako qubovta e kategorija na izborot, vo svojata osudenost na qubov (kon, no ne isklu~ivo vo ramkite na tekstot), kriti~arot nomadski se prepu{ta na poligamnite nasladi, {to podatlivo mu gi predo~uva i prepora~uva pismoto. Znaej}i za golemiot, narasnuva~ki kompleks na tkn. crni dupki na znaeweto i naukata, blokiraweto na transparentniot um i podemot na paralogiite vo domenot na dosega egzaktnite nauki; post-kriti~arot pove}e ne se stesnuva, ili srami, od toa {to, na momenti, tangencijalno se dopira so sferata na mistikata, neizreklivoto, ekstati~noto. 25

Elizabeta [eleva MAGOR Ako Ludvig Vitgen{tajn solomonski pora~uva, deka: "Za ona, za koe ne mo`e da se zboruva, treba da se mol~i#; denes, @ak Derida, "go pravi, ona {to go veli# (Gregori Ulmer, 1983 ) so svoite esei, ovozmo`uvaj}i im suprema-cija, predimstvo na tipi~no erotskite (tantri~ki) tehniki na prekinot, interpuktivnosta i odlagaweto, kola`ot i monta`ata. Vo svojot govor i pismo za qubovta, taka i nie treba da go pravime, odnosno vovedeme vo ramkite na svojot praksis, ona, za koe{to eve denes i ovde sme sobrani da zboruvame. Niz edna mala parafraza na kultniot hipi slogan, toa zna~i "da vodime qubov, a ne vojna# so tekstovite, so literaturata, so magijata na umetni~kiot oblik; da ja neguvame i pottiknuvame, pothranuvame tekstovnata qubov, erosot kon deloto namesto sterilniot, zadu{uva~ki, aroganten i rigiden (kvazi) scientisti~ki, inkvizatorski odnos. Ne zaboravaj}i pri toa, na sjajnata pouka, {to, vo eden od svoite posledni zapisi, |avolesto ja izrekuva {armantniot Danilo Ki{: "Ne dozvoluvajte literaturata da vi ja zameni qubovta. I taa e - opasna...#. Ne dozvoluvaj}i da izbledne ili is~ezne primarniot imperativ na egzistencijalniot erotizam; qubovta - taa kvintesencija na postoeweto i vrven zalog na `ivotnata alhemija (svadba) vo koja protivre~nostite vzaemno se privlekuvaat, sozdavaj}i povisoko edinstvo.

26

TELOTO NA DISKURSOT

Aleksandriskiot ~ovek, e vsu{nost bibliotekar i korektor, bedno oslepen od kni`nata pra{ina i pe~atnite gre{ki.# Fridrih Ni~e Pismoto e nauka za nasladite na jazikot, negova komasutra# Rolan Bart Po~nuvaj}i so ekstati~kite zapisi na Ni~e, vo modernata kritika i teorija, so voobli~uvaat konturite, zagatkite i provokaciite na edna artisti~ka protivnauka#, koja{to, niz meandrite na svoevidniot epistemolo{ki skandal i svojata zavodliva penetrantnost, gi reafirmira, razotkriva i reinkarnira polivalentnite aspekti i kvaliteti na Teloto; preku metaforata (i metaforizacijata) na teloto, celej}i kon osve`uvawe, regenerativno podmladuvawe i provokacija na klasi~niot, matejazi~no i metafizi~ki orientiran, model na kriti~kot-teoriskiot diskus. Vospostaveno kako (nov) ontolo{ki garant za izvornosta na soznanieto (poto~no, do`ivuvaweto); vo vremeto koe gi osporuva i decentrira transcedentalnite (falogocentri~ni) ozna~iteli i vrednosti: kako svoj epistemolo{ki pandan i korelat, teloto go implicira principot na zadovolstvo, nasladata, u`ivaweto, samoinvestiraweto, samoopitot, homeopatskiot, inicijaciski model, senzualnosta, egzistencijalnoto tetovirawe#, opasnoto razmisluvawe# (Peter Sloterdajk). Otvoraj}i se sebesi vo nasoka na dioniziskoto, difuznoto, pulzionelnoto, subverzivnoto energetsko deluvawe, fluksusot, protekot, dvi`eweto - gledaj}i vo vistinata, pred se, eden inventiven Tanc, presvrt, preskok, kreativen predizvik, so ogled na kogo, postoeweto na svetot biduva opravdano samo kako estetski fenomen# (Ni~e, 1983); ovaa artisti~ka protivnauka#, gi istaknuva imeno erotskite vrednosti i aspekti na tekstualnata praktika; bazi~nata plodnost i taktilnost; pluralitetot na u`ivawata vo tekstot (podednakvo na ~itaweto, 27

Elizabeta [eleva MAGOR kako i na pi{uvaweto); hedonisti~kiot pristap; po`ednosta na i kon tekstot; negovata libidinalna, potentna dimenzija. Re~isi kulten pretstavnik (poto~no pripadnik) na vakvata erotizirana kritika#, Rolan Bart, samiot ~estopati povikuvaj}i se na radikalnite premisi na Ni~e, odnosno na @or` Bataj; decidno se ograduva od frigidniot tekstdrdorko#; od puritanskata, cenzorskata, staratelskata, zatvorena hermenevtika; od pedagogijata; od naukata i metodot - vo ime i vo prilog na interpretacijata kako strast, atopija, skandal, avantura, provokacija. Sekoj tekst za zadovolstvoto sekoga{ samo }e zaobikoluva. Toj }e bide voved vo ona, {to nikoga{ nema da se napi{e# - veli Bart, sonuvaj}i tokmu za takov nevozmo`en#, neodr`liv# tekst, {to vo sebe gi obedinuva obete zna~enski konotacii na latinskiot zbor korpus# - teloto i tekstot. Ne odbegnuvaj}i go svoevidniot egzibicionizam na kriti~arot (negovoto javno hipostazirawe i supstancijalizacija), tantri~kata kritika se sostoi vo samata predigra i odlagawe# (Xon ONil), sledej}i go imperativot na fragmentarnosta, inkonkluzivnosta, korporalnite stilski odliki, so~nosta, subjektivnosta, zadovolstvoto, kako nov parametar na ~itatelskata penetracija vo tekstot. Otade, mo`eme da govorime za izvesno razlikuvawe (omeknuvawe) na logocentri~niot model na kriti~ko-teoretskiot diskurs i negova dekonstrukcija koja{to konsekventno vodi kon edno polimorfno, branovidno#, nomadsko, so haos povrzano, vtorostepeno# mislewe (Kenet Vajt). Taka na primer, obnovuvaj}i go majeuti~kiot negativizam na Sokrat, Peter Sloterdajk ja istaknuva negovata mudra (i vo podocne`nata filozofska tradicija zapostavena) orijentacija kon maj~instvoto; kon poroduvaweto (i osloboduvaweto) od teoriskata naduenost, preoptovarenost, zagrozenost. Sosema sli~no, Kenet Vajt ja apostrifira mitskata prikazna za Metis, `enata i bo`ica-majka, koja bila vodena i mnogulika (androgina), znaej}i pove}e od kogo bilo na svetot, so ogled na svojata oktopodijalna difuznost i lizgavost. Zagatnata vo trudovite na Julija Kristeva, intertekstualnosta svedo~i tokmu za kinet~nosta, proto~nosta, difuznosta, fluktualnosta na diskursot, zemaj}i go predvid prvenstveno subverzivnite u~inoci na `enskoto, semioti~koto, pulzionelnoto na~elo, koe rakovodi so pismoto, na toj na~in, {to postojano predizvikuva imanentni preobrazbi, transmutacii, transkodirawa. Da ne zaboravime, sepak, deka Mihail Bahtin, prv vo kni`evnata teorija i antropologija, uka`a na revolucionernite potencijali na materijalnotelesniot princip vo narodnata (karnevalska) kultura na (mra~noto) Srednovekovie, intencionalno naso~eno kon suzbivaweto na telesnosta i u`ivaweto vo ovozmo`enite zadovolstva.
28

Afirmiraj}i ja interaktivnosta, vzaemnosta, korelativnosta, odnosno dijalogi~nosta pome|u egzistencijalnoto iskustvo (`ivotot kako tekst) i kreativniot tekstualen zapis (tekstot kako `ivot, t.e. karneval), {to se potvrduva i na nivoto na t.n. raznojazi~nost, pove}estilnost, hibridnost, kako dominantni kvaliteti na modernata proza, Bahtin ne se stesnuva od toa vo personalisti~kata oboenost na epistemolo{kiot tekst, da gi so~uva kvalitetite na fragmentiranata, apofati~kata, nedofatlivata, protiv-sistematska, egzistencijalno tetoirana# izvedba. Tokmu so ogled na Bahtinovata, dijalo{ka proekcija na dijalogi~nost, nesamoidenti~en, umno`en subjekt-vo teloto, isto taka, mo`eme da razgatneme svojstva na eden svoeviden intertekst. Semioti~koto tolkuvawe na teloto kako znak, kako kulturen interpretant, ovozmo`uva samoto telo da go razgleduvame, zaedno so site negovi manifestacii (gestovi, odnesuvawe, govor, oblikuvawe, itn.) kako eden Tekst, kako smisleno tkaewe i sozdavawe. Taka, Moris Merlo Ponti, teloto go interpretira kako praktika, no i kako proekt, mislej}i imeno na kreativnite potencijali za samosozdavawe i proektualno, kon virtualnata idnina naso~eno, dejstvuvawe. Rolan Bart, pak, od svoja strana, govori za pluralnoto telo (setilno, emotivno, parisko, selsko, javno itn.) - pretvoraj}i go teloto vo efektna metafora za o`ivotvoruvawe na epikurejskata dimenzija na kritikata, no i za osloboduvawe na lascivnata, zabraneta, opskurna, tabuzirana terminologija: re~nikot na seksualnite verbalni nasladi. Verojatno, blagodarenie i na udelot na teoretskata psihoanaliza na Lakan, vo teorijata, sledime podem na eden seksualiziran diskurs, Mi{el Fuko, @il Delez, Alen Finkelkrojt; diskursot sosredoto~en okolu libidinalnite dobivki i aspekti na sovremenata kultura (vo koja ne malo zna~ewe dobiva problemot na zaveduvaweto - jazi~no-ideolo{koto zaveduvawe, elaboriran od strana na @an Bodrijar, [o{ana Felman, Julija Kristeva). Provokacijata na teloto, ili teloto kako provokacija na aktuelnata teorija, nesomneno se nao|a vo opredelen dosluh so imanentnite pottici od estetskata sfera, koi gi istra`uvaat i artikuliraat transformaciite, preobrazbite na tkn. kreativno telo. Osobeno vo post-avangardnata, multimedijalno vtemelena umetni~ka praktika, s pove}e, jakne predizvikot, retorikata i pismoto na teloto - ovojpat, za razlika od klasi~noto telo na umetnosta, vospostaveno bukvalno kako objekt, materijal i medium na umetni~kiot izraz. Povikuvaj}i se na iskustvata od perforamnsot, telesnata umetnost, dvi`eweto so simptomati~no ime - Fluksus, hepening, ne mo`eme da odre~eme postoewe na opredelena opsesija so telesnosta, kako posledna bariera na li~niot identitet i kako pokazatel na 29

Elizabeta [eleva MAGOR edna darba za `iveewe, za `ivotna umetnost, {to go preferira erotizmot na slu~ajot, nepredvidlivosta, prirodnosta migovnosta, procesualnosta. Post-metafizi~kata estetika na teloto, so nego, so teloto, postapuva radikalno; kako {to svedo~at i primerite od sovremenata teatarska praktika, teloto e izlo`eno na visoki rizici, na fakti~ki opasnosti, na ekstremni (krvavi#) potezi i zafati; koi{to, intimno, odnatre go potvrduvaat identitetot na bolkata i zapisot za/od nea, afirmiraj}i ja svoevidnata poetika na bolkata (ili u`itokot) kako metod. Ne sekoga{ imuno na isku{enijata na biolo{kiot esencijalizam (apsolutizacijata, hipertrofijata, opsesijata od sopstvenata biologija, odnosno telesna ili seksualna razlika), pismoto na teloto, osobeno rasprostraneto i zna~ajno za praktikata na `enite-umetnici, gi pottiknuva denes vitalnite pra{awa i problemi na identitetot, niz prizmata na kreativnoto (ne retko bolno) samooblikuvawe i samoizlagawe. Postmoderniot subjekt, za razlika od svojot dekartovski predok, e subjekt, ~ie{to telo e integralno na negoviot identitet# (Teri Iglton, 1997). Kni`evno-teoretskata afirmacija na telesniot princip i teloto, upatno e da se prosledi i vo po{irokiot duhoven kontekst na postmodernisti~kite strategii; naso~eni kon pretolkuvawe na poimot na subjektivitetot; {to go nadminuva redukcionizmot na kartezijanskite opredelbi i izedna~uvawa na subjektot so svesta/kogito. Vo postmodernata epoha, kako {to konstatiraat analiti~arite Stiven Best i Daglas Kelner, preovladuva esencijalisti~kiot koncept na `elbata, so ogled na kogo, doa|a do voskresnuvawe na individuata vo estetizirana `elee~ka monada# (1996:403); decentrirana egzistencija na posakuvawe; sozdavawe i preferirawe na rascepkano, fragmentirano, libidinalno i nomadsko telo. Od druga strana, anarhisti~kata epistemologija, svojstvena na istata postmoderna duhovnost; vo prv plan, gi pomestuva i poso~uva, odnosno rehabilitira; kvalitetite na intimnosta, lokalnosta, setilnosta, konkretnosta, izvornosta na soznanieto - aspekti, najtesno povrzani so homeopatskiot, telesen princip na do`ivuvaweto i poistovetuvaweto na metodot so sudbina. Sledej}i go sodejstvoto na takvite, anti-epistemolo{ki fenomeni vo kni`evnata i kulturnata teorija, Teri Iglton upotrebuva edna dobredojdena i polezna sintagma-koja gi obedinuva razli~nite vidovi pismo za teloto (me|u niv i feministi~kata kritika, odnosno body criticism). Novata somatika, so svojata nostalgija kon setilnite sodr`ini i kvaliteti na zborot i jazikot, sozdava edna navidum paradoksalna hibridizacija: teloto na diskursot, ili diskursot razbien kako telo: po`elno, po`edno, zavodlivo, seksipilno, pulsira~ko.
30

Takvoto, psihosomatsko viduvawe na tekstot# (Jovica A}in), so svojata preferencija kon difuznoto, pulzionelnoto, taktilnoto do`ivuvawe na tekstot; so naglasenata konvergencija pome|u egzistencijalnoto i teoretskoto (poeti~koto) iskustvo - {to go implicira i udelot na nepredvidlivoto, slu~ajnoto, haoti~noto, neopredelivoto; so intencionalnata polimorfornost, intenzitet, duhovno nomadstvo; niz eksperimentot, ludizmot, senzualizmot - svedo~i za, i se sprotivstavuva na, preoptovarenosta so metajazi~ni, hiperteoretizirani, zadu{uva~ki sistemi i principot na materijalno, rigidno voobli~eno, pozitivno znaewe. Metafori~noto razmno`uvawe na paradigmatikata na teloto, so ogled na koe, teloto zadobiva konotacii na raspr{en, nomadski, polimorfen kulturen znak - vodi kon seksualizacija i na kni`evno-teoretskiot diskurs; kon transkodirawe na konkretniot, setilen, senzualen jazik na erotskoto do`ivuvawe, vo domenot na teoretskiot meta-govor; {to gi zajaknuva avtoeroti~nite aspekti na relacijata ~itatel-tekst (Bart, na primer, govori za tekstot kako feti{, odnosno objekt na po`ednost). Orfejskiot (raspar~en, fragmentiran, libidinalen) identitet na postmodernata kritika, ostanuva taka vo nezale~iv dosluh so prestapot na klasi~nite mitski zabrani i tabui: ne uspevaj}i da go preodolee strasnoto isku{enie na pogledot; taa, kone~no go gubi tekstot kako hermenevti~ki objekt za prou~uvawe; vo polza na difuznata magma na erotskoto posakuvawe, vo zavodlivata igra (lizgawe i proizveduvawe) na razlikite, vo Procepot (puknatinata, rezot) i pomestuvaweto (atopiskoto skr{nuvawe na zadovolstvoto) kon vozbudlivite, kreativno nesuzbienite predizvici na oslobodenata poligrafska praktika, koga samata prezentacija na u`itokot# zdobiva supstancijalna vrednost i zna~ewe! (nasproti cenzorskite mehanizmi na teoretskata kultura#, prkosno gledaj}i ja naukata niz optikata na umetnikot).
P. S. Tantri~kiot pristap vo kritikata, upatno e da go postavime vo po{irokiot epistemolo{ki kontekst na tkn. post-kritika. Vospostavena pod nesomneno vlijanie na Fridrih Ni~e, ovaa kritika i nejziniot rodona~alnik, @ak Derida, soo~eni so nepostoeweto na transcedentnite avtoriteti, za vozvrat ja afirmiraat ontolo{kata Igra, igrata na svetot#, i ludisti~kiot princip, kako bazi~en epistemolo{ki stav i kako nova privilegija na analiti~kiot subjekt. So svojata odbivnost kon principot na reprezentacijata; falogocentrizmot (odnosno falokratskite predispozicii na teoretskiot diskurs); vlastoqubivite implikacii i ishodi na nau~noto znaewe; patrijarhalnite propedevti~ki streme`i za proizveduvawe nekreativni epigoni-post-kritika (vo ~ii ramki pripa|a i feministi~kata kritika), go zastapuva takviot model na ~itaweto kako quboven odnos, rastvarawe na subjektot); generativnata igra. Intelektualnata umetnost# (Bart); mobilnata anagramska demonta`a; kone~no i androginata (biseksualna) proekcija na tekstot (pismoto); sozdadeno niz diseminacijata (raseju-

31

Elizabeta [eleva

MAGOR

vaweto), kola`ot (kalmeweto) i monta`ata (erotskoto spojuvawe) na heterogenite, interseksualni fragmenti - pri toa - se podrazbiraat...

DOKTOR FALUS KAKO FIGURA NA ZNAEWETO (post-kolonijalno ~itawe na "MME...# od Dejan Dukovski)

Primenuvaj}i go denes aktuelniot, i isto tolku provokativen, postkolonijalen pro~it, vo kratkata analiza na eden izbran, egzemplaren fragment od poslednata drama "MME# (1997) na momentno najeksponiraniot dramski avtor od Makedonija - Dejan Dukovski (1969), ovoj tekst predo~uva edno alternativno promisluvawe na odnosot pome|u znaeweto, edukacijata i `ivotnoto iskustvo. Tekstot pretstavuva primer na "case study# (ili, "studija na konkreten slu~aj#), kade{to e primenet intertekstualniot metod (ili, "~itawe na eden tekst vo ramkite na drug tekst#), kako metod na vzaemno rasvetluvawe i eksplikacija na dva ili pove}e tekstovi, od razli~ni disciplinarni sferi. Primenetata interdisciplinarna metodologija, odnosno vkrstenoto analiti~ko ~itawe na dramata, posegnuva ne samo po soodvetnata kni`evna interpretacija, tuku i po najdlabokite i transgresivni razmisli za politikata na znaeweto, kako i za soodvetnata ideolo{ka mo} na znaeweto. Otade, trgnuvaj}i od aktuelnata subverzija i preispituvawe na falogocentrizmot, t.e. metafizi~kata tradicija na zapadnata misla - ovoj tekst }e vklu~i i avtorefleksivna rasprava, za samite poimi na: predava~kiot metod, figurata na U~itelot, najcenetiot model na Znaeweto, primenetata politika na znaeweto seto toa, vrz osnova na postmodernisti~koto podrivawe i prevrednuvawe na fundamentite na falogocentrizmot, odnosno zapadnoevropskata metafizi~kata tradicija. Kone~no, i za znaeweto kako svoevidno (neokolonijalno) `igosuvawe. Spored toa, }e go pro~itame "Vera#, tretiot del od dramata "MME...#, kako egzemplarna prikazna, t.e. narativ, indikativen za pretstavuvaweto na, i soo~uvaweto so, nekoi recentni poimawa na znaeweto kako zaveduvawe, telesno vpi{uvawe, alienacija, kastracija, dominacija. Iako naslovot na ovoj del, glasi "Vera#, ~itaweto ni poka`uva, deka, so ogled na sodr`nata na dramskiot konflikt, toj naslov e ironi~en (pa, duri i cini~en). 32

Dejstvieto se slu~uva vo eden specifi~en hronotop, t.e. zafrlenata germanska kr~ma "Crno prase# (ako gi sledime uka`uvawata na Mihail Bahtin, kr~mata, zaedno so napr. pazarite, saemite, plo{tadite i sl. - spa|a me|u onie hronotopi, koi ja potpomagaat dijalogi~nata individualizacija na ~ovekot). Od druga strana, dramata "MME# e napi{ana vo eden specifi~en, post-moderen idiom, opredelen od metafizi~kiot nihilizam, odnosno radikalnoto prevrednuvawe na osnovnite, {iroko prifateni, zapadni kulturni vrednosti i tradicii. Isto taka, interesno e da se podvle~e toa, deka vo ovaa drama se zastapeni pove}e referenci kon meta-teatarot, odnosno pogolem broj avtoreferencijalni praktiki i postapki, koi vklu~uvaat raznovidni citati od semioti~kata tradicija na dramata i teatarot. Glavnite likovi, koi u~estvuvaat vo ovoj fragment, se: Dr. Falus (lik, so mnogu indikativno ime, koe podocna se razotkriva kako efektivna, paronomasti~ka i intertekstualna referenca kon Faust, glavniot lik od istoimenata poema na Gete) - i Mladiot (anonimen dojdenec i student, obzemen od svojata "voqa za znaewe#, kako i od bazi~no erotskiot mit za potraga). Obata lika se ideolo{ki sinegdohi, t.e. pretstavnici na opredeleni i zaokru`eni sistemi na poimawa i vrednosti, pretstavnici na opredeleni identitarni ulogi, ili, po{iroko, opredeleni (i indikativni) kulturni i imagolo{ki referenci. Tie poseduvaat pove}ekratni, vkrsteni, naporedni identiteti. Taka, na primer, mo`e da se iscrta slednata "{ema#:

Dr. Falus
Seksualen identitet Homoseksualec i orientacija travestit Nacionalen Germanec identitet Kulturen identitet Evropjanin Intertekstualen Dr. Faust identitet Epistemolo{ki U~itel identitet (volja za mo})

Mladiot
Heteroseksualec Makedonec Balkanec Lik od Bildungs-roman Student (volja za znaewe)

Otade, dramskiot dijalog nesomneno mo`e da se sledi i kako simulacija na edna socijalna komunikacija, odnosno, poseben tip interaktiven konflikt, so svoi opredeleni socijalni ulogi. Nivniot vzaemen odnos bi mo`el da se opi{e kako inicijacija - Dr. Falus e onoj, koj so ogled na svojata kompetentnost, obu~enost, iskustvo - treba da rakovodi so toj proces na inicijacija, i da bide U~itelot; dodeka drugiot - Mladiot, 33

Elizabeta [eleva MAGOR se nao|a vo ulogata na aspirant, koj treba da mine niz inicijaciskiot ritual (koj{to, kako {to e poznato, neminovno, vklu~uva i podrazbira izvesen stepen na telesna bolka, obele`anost i `rtva). Sledej}i gi tolkuvawata na Derida, procesot na podu~uvawe e mnogu sli~en na procesot na transfer (prenos, predavawe) i na prevod (adaptacija) na odreden korpus znaewa - a, pak, site tie, se isto taka, prosledeni so eden odnos, koj e inkorporiran i vo osnovniot psihoanaliti~kiot ~in - transferot. Stanuva zbor za qubovta. Ovaa dlaboka bliskost pome|u znaeweto i erotizmot, daleku od toa da bide samo prikladna hipoteti~na konstrukcija na Derida, odamna e voo~ena, i toa, mo`ebi, u{te vo bibliskiot mit za progonstvoto na Adam i na Eva od rajot - poradi nivnata neposlu{nost, ili podobro re~eno, nivnata zaguba na seksualnata nevinost, odnosno duhovnata ignorancija. Spored Platon, erotizmot podednakvo gi vklu~uva telesnite iskustva, kako i iskustvata od misti~en, religiozen i filozofski vid. Vo 17 vek, vo vremeto na prosvetitelstvoto, ima edna mo{ne provokativna situacija: koga nao|ame sovpa|awe me|u etimologijata na zborot kniga (libre t.e. sloboda) i libertenskoto dvi`ewe, kako i novi argumenti za na{eto prou~uvawe na bliskite vrski pome|u znaeweto i erotizmot. Sekako, da ne go ispu{time od predvid Ni~e, ~ij{to poim "vesela nauka#, kako i celinata na negoviot opus, mo`at da bidat sogledani kako svoevidna apologija na ekstati~niot filozofski subjekt... Pome|u drugite, i poimot "erotska ironija# na Tomas Man, upatuva tokmu na neizbe`nata (i, na momenti, sepak, poni`uva~ka i podredena) uloga na duhovnoto, za smetka na senzualnoto, telesnoto, `ivotno pulsira~kto... iskustvo. No, da se vratime na Dr. Falus! Toj ne se nao|a samo vo uloga na majstor i u~itel, tuku i vo uloga na Zavodnik. Spored teoreti~arite, zaveduvaweto ne e cel samoto za sebe cel: tuku, prvenstveno, e medium za steknuvawe nadmo} nad Drugiot (provociraj}i ja i budej}i ja negovata `elba, `edba i u`ivawe). Spored Delez, figurite na u~itelite i instruktorite ispolnuvaat vsu{nost falokratski, edipizira~ki, kastrira~ki ulogi. U~itelot e golemiot, kastrira~ki, ma{ki Drug. Zatoa, niz poimot na edukacijata kako telesno vpi{uvawe, nie stanuvame svesni (predupredeni) za penetrantnite, otu|uva~ki, nasilni~ki (kakvi {to se vpro~em i vo ovaa drama), duri i paranoidni (dekomponira~ki) efekti, {to gi ostvaruva znaeweto, koga }e po~ne da se zakostenuva vo sistem (interesno sovpa|awe, vo na{iot slu~aj e - podnaslovot na "MME# paranoja). Taka se pokrenuva rasprava za mo`nosta od ideo-politi~ka zloupotreba i manipulacija so znaeweto vo ramkite na falogocentri~niot model .
34

Takvata manipulacija e podednakvo vozmo`na na horizontalnata, t.e. intrakulturalnata, kako i na vertikalnata, t.e. inter-kulturalnata oska. Spored uka`uvaweto na Mi{el Fuko, "sekoj edukativen sistem e politi~ki na~in, kako da se za{titi, so~uva ili promeni usvojuvaweto na diskursite, znaeweto i mo}ta, {to tie ja nosat so sebe#. So drugi zborovi, sekoe znaewe, kako i procesot, odnosno na~inot na steknuvawe i akumulirawe na znaewata, neminovno gi vklu~uvaat strategiite na mo}ta, ~ii{to ideo-politi~ki konotacii, voop{to ne treba da se zanemaruvaat. Vo dramskiot fragment, {to e predmet na na{iot interes, i istovremeno, provokacija za potraga po nekoi alternativi na falogocentri~niot sistem na obrazovanie, znaewe i poduka-pome|u drugoto, se aktuelizira- binarnata, interkulturna opozicija pome|u Balkanot i Evropa: vo ramkite na toj dramatur{ki East-West diskurs, Dr. Falus go pretstavuva evropskiot, kolonijalendodeka Mladiot, balkanskiot, post-kolonijalen subjekt. Spored postoe~kite imagolo{ki standardi, Evropa e pozitivnata referentna grupa, kon koja Mladiot go naso~uva svoeto aspirativno Jas, prilagodeno na propi{anite evropski modeli i o~ekuvawa. Istovremeno, negovoto u~ewe, ili doa|awe do znaeweto, n potsetuva na axilak, patuvawe, pat (od svoja strana, dosta blisko do anti~kite praktiki na samospoznavaweto i samoedukacijata - preku patuvawata i avanturite). No, se postavuva slednoto pra{awe: dali posakuvaniot transfer na znaeweto e voop{to vozmo`en? Dali e toj recipro~en ili pak asimetri~en? Dali e vtemelen na ma`estvenot ili na demokrati~nost (interesna e zabele{kata na Tomas Man, deka ma`estvenosta i demokratijata se po priroda nespoivi)? Dali, zad seto toa, se krie u{te ne{to? Sekako, da. Se krie - homotopija: simboli~en prostor, za sozdavawe i konstruirawe na identiteti (A. ]osev). Toj simboli~ki prostor operira so sekoga{-ve}e prisutni, dlaboko dejstvuva~ki, neizbe`ni kulturni predrasudi. A takvi homotopii, vo ovaa drama, se tokmu Balkanot, od ednata, i - Evropa, od drugata strana. Tie go proizveduvaat fundamentalniot strukuralen rascep pome|u Nas (Zapadno-evropjanite, doma}inite, liberalnite, kompetentnite) i Niv (Jugoisto~no-evropjanite, dojdencite, neliberalnite, neupatenite). Ne samo vo ovaa drama, denes n ubeduvaat, deka: ovoj interkulturen jaz ne samo {to ne mo`e, tuku, i ne treba voop{to da bide premosten. Zatoa {to, samoto opstojuvawe na ovoj jaz, na Zapadno-evropskite golemi maestra im go ovozmo`uva i ~uva ekskluzivnoto pravo da go proglasuvaat, potvrduvaat, ~uvaat, pripi{uvaat - ne samo znaeweto po sebe, tuku i mo}ta (manipuliraweto, represijata, vlijanieto, vladeeeweto so drugite), odnosno, opredelenata politika na znaeweto. Toa, pak, od druga strana zna~i, deka tie se 35

Elizabeta [eleva MAGOR privilegirani, soodvetno na svoite sopstveni i egoisti~ni interesi - da gi rakovodat, naso~uvaat ili ureduvaat idnite razvojni procesi vo tn. vtorostepeni, vtoroklasni balkanski zemji. No, da se vratime nazad, kon erotskite mo`nosti na Dr. Falus. Negoviot, spored mene, najvpe~atliv iskaz glasi, deka: "Jas go sakam, seto ona {to go znam#. Sekako e neobi~en u~itel, onoj, koj prvenstveno ja igra ulogata na zavodnik. A, u{te edna od va`nite osobini na zaveduvaweto, spored @an Bodrijar e, subverzijata na mo}ta i avtoritetot na sistemite. Dali, ako vovedeme poinakov vid znaewe (pottiknuvaj}i ja negovata erotska su{tina), mo`eme da ja izbegneme golemata zloupotreba na znaeweto? Ili, barem, da se obideme da gi nadmineme negovite o~iledni limiti? Mo`ebi, treba da se svrtime kon poinakov vid znaewe, ne samo kon postojnoto anamnesti~ko, reproduktivno-tuku i kon ekstati~noto, kreativno samo-spoznavawe? Mo`ebi, namesto za znaewe, poprvo treba da govorime za alternativata na li~na mudrost? Ili, sledej}i go [openhauer, vo znaeweto poprvo bi trebalo da gledame medium na samootkrivaweto i li~na soteriologija? Mo`ebi, treba vo pogolema mera da gi po~ituvame prednostite na "egzistencijalnoto tetovirawe#, za koe se zastapuva Peter Sloterdajk? Nekoi od aktuelnite misliteli ve}e se svrteni kon vrednostite, svojstveni na tn. telesno soznavawe, koe e legitimen, polnopraven segment i duri garant na smislata i opravdanosta na znaeweto. Dr. Falus se potsmeva so tradicionalniot poim i slika na znaeweto - toj avtoironi~no se deklarira kako kompleksna kurva. Svojata nauka, ja imenuva kako "kuromantija#. Taka i tradicionalniot tip na znaewe e kumulativen, konsumentski, kvantitativno naso~en - naj~esto nemo}en da postigne zadovolitelen u~inok vrz subjektot. Zatoa, dr. Falus sekoga{ ispa|a nezadovolen, razo~aran, prazen... Dodeka, Mladiot sekoga{ biduva uloven, zaroben, neuspe{en, (mentalno) siluvan, `igosan (da se potsetime, deka identifikacijata zna~i, nekoj da se poistoveti, so i preku drugite- kako Drug). A, negovoto veli~estvo, znaeweto postojano nedostasuva... i ne zavr{uva... Dodeka, na{ata dlaboka predodredenost e da kopneeme po znaeweto...kako fatalna strategija, kako zakanuva~ka sila i iskustvo... Nikoga{ definitivno (da) ne sme nau~eni! [to n vra}a kon Lakanovata formula za frustriranoto pismo, pismoto (vo na{iot slu~aj -znaeweto), {to e osudeno da ne ja dostigne svojata vistinska cel, da bide i ostane plove~ko, fluidno, nomadsko. Kako {to, vpro~em, pora~uva i Cvetan Todorov, vo svojata opredelba za dijalo{kata kritika: "Pove}e sakam da tragam po vistinata, otkolku da ja imam
36

na svoe raspolagawe#. Taa kritika, imeno, razgovara so tekstovite, i ne mu se obra}a samo na razumot, tuku i na imaginacijata. Dijalo{kiot princip, vtemelen vo deloto na Bahtin, i zasnovan vrz iskustvenata podloga na humanistikata, vrz tn. `ivotna "arhitektura# na analiti~arot -ja odbiva pred s sopstvenata reifikacija. Zatoa, dokolku go prifatime dijalo{kiot pristap kako predizvik, i nie, ovde, na Letnata {kola, bi mo`ele malku i samite sebesi da se analizirame. Mo`ebi, i vakvite letni {koli se del od tn. "drugi (isklu~eni) heterotopi~ni prostori#, za koi govori M. Fuko. Taka, samoto postoewe na vakvi mesta, doka`uva, deka op{testvoto e vo situacija da go isklu~i, lokalizira, ograni~i- svoeto vnatre{no drugo (samokriti~noto znaewe). Sposobno da ja izvr{uva svojata heterotopi~na funkcija, znaeweto e vo sostojba da se dekonstruira duri i samoto sebesi, i tokmu toa, e mo`ebi edna od pri~inite na negovata primamlivost... Taka i predavaweto (podu~uvaweto) ne e samo transfer (prenos) i prevod (adaptacija), tuku i transgresija (preskok otade) znaeweto. A vo toa mo`eme da se uverime, gledaj}i ja bizarnata fotografija na tehno-dizajniraniot @an Bodrijar, snimen vo kazinoto vo Las Vegas, pokraj edna "zaja~ica#, za vreme na svoeto mnogu poseteno predavawe ...

37

Elizabeta [eleva

MAGOR

AH, TIE BALKANCI! ili-diskursot na dekolonizacijata (slu~aj: Makedonija)

"Onie, koi{to upravuvaat mo`at da si dozvolat, da bidat oslobodeni od kritika i od konceptualna analiza, no, onie, koi se pod nivna uprava - toa ne go mo`at#. Teri Iglton (1996) Prv del - Osudeni na analiza 1. Vo posledno vreme, svedoci sme na edna dlaboka, za nas u{te i frustrira~ka, bolna podelba (polarizacija) na svetot na Nie i Tie. Vo kontekstot na recentnite procesi, {to go karakteriziraat tkn. nov svetski poredok i podemot na neo-liberalizmot, ve}e stanuva jasno, deka samiot toj rascep, dekompozicija, ili opozicija, stanuva eden od za{titno-odbrambenite mehanizmi, so pomo{ta na koi, vrz osnova na `igosuvaweto, otfrlaweto, isklu~uvaweto na Drugiot, od edna strana, se etablira, ili esencijalizira spomenatiot antagonizam, dodeka, od drugata strana, se stabilizira i odr`uva, hegemonisti~kata neprikosnovenost i uloga na kategorijata Zapad#, nasprema kategorijata Istok#. U{te pokonkretno, se esencijalizira u{te edna stigmatizacija, `igosuvawe, koe, daleku od toa da bide samo geo-strate{ko, vsu{nost, pretpostavuva ideolo{ko (ideologizira~ko) stojali{te: vo ramkite na koe, tkn. balkanizam#, se zema kako argumentaciona osnova za vospostavuvawe, odr`uvawe i opravduvawe na edna, vo osnova, neo-kolonijalisti~ka podelba me|u Nie i Tie, a pak taa, od svoja strana, implementira eden, vo kulturnata istorija (ve}e) iskompromitiran evropocentri~en diskurs, vtemelen vrz arogantnata distinkcija me|u varvarite od edna, i civiliziranite, od druga strana (N. A{erson, 1997). Od druga strana, vo kni`evnata i kulturnata teorija, poslednive dve decenii se afirmira edna opredelba, {to te`nee kon toa, da gi revidira skrienite imperijalisti~ki predrasudi i tendencii, vgradeni vo akademskiot diskurs i prou~uvaweto, na tkn. ne-evropski, ili kulturi od tkn. tret svet. Po~nuvaj}i so knigata na Edvard Said Orientalizam# (1978 g.), kni`evnata nauka se zbogati 38

u{te so edna epistemolo{ka mo`nost, za soo~uvawe so, i revidirawe na, sopstvenite imagolo{ki zabludi, sopstvenite manipulatorski avtokonstrukcii. Ovaa nasoka na akademskite prou~uvawa dade silen zamav za podemot na tkn. post-kolonijalna kritika, koja, vo prvo vreme, meta-kriti~ki go prosuduva{e samiot diskurs na (imagolo{kite i, so toa, ideolo{kite deformacii vo) kni`evnata nauka - za podocna, da opfati i po{iroki aspekti na sociokulturnata emancipacija, koi se odnesuvaat na razotkrivaweto na strukturata na implicitnite mehanizmi i procesi na ekonomskata, politi~kata, kulturnata eksploatacija, manipulacija, odnosno, pot~inuvaweto, {to go pretrpuvaat tkn. "kolonijalni# i kolonizirani kulturi. Denes, blagodarenie na kompleksnite post-fundamentalisti~ki prestrojuvawa vo post-modernata teorija, atributot postkolonijalen, mo`e da se razbere i vo naj{irokata epistemolo{ka konotacija, {to podrazbira "opirawe na umot sprema tiranijata na totalitetot# (V. Biti, 1998), zna~i, ne samo vo sociopoliti~kata smisla, {to ja promovira{e sintagmata "zarobeniot um# (^eslav Milo{), tuku, pred s, vo pogled na bukvalnoto osloboduvawe na umot, od robuvaweto kon gotovite i kruti, kulturolo{ki, no, isto taka, i epistemolo{ki stereotipi. Vo toj kontekst, pod pra{awe se dovede esencijalisti~kata, stati~na, fiksna koncepcija na identitetot, vo prilog i vo polza na konstruktivisti~kata teorija za identitetot, koja, so polna svest, predupreduva na toa, deka sekoja naracija za identitetot, neminovno e obuslovena od egzistencijalnata pozicija, od statusot na nejziniot avtor i raska`uva~. Otade, so podemot na post-kolonijalnata kritika, vo sovremenata kritika i teorija, s pove}e, se aktueliziraat problemite na samo-identifikacijata i samo-legitimizacijata, odnosno pravoto na pot~inetite za zdobivawe so "akademska glasnost# vo naukata i vo teorijata (N. Govedi}, 1999), potragata po avtohtonosta, samo-osoznavaweto i samo-afirmiraweto, ne samo na kulturite od tkn. Tret svet; no, kako {to, vo posledno vreme, se slu~uva, i inicijalnite naznaki za etno-kulturnata rehabilitacija i predvrednuvawe i na kategorijata na tkn. mali narodi i kulturi. Diskursot na post-kolonijalnata emancipacija, poleka, no sigurno, navleguva, nao|a svoe mesto i reprezenti, vo ramkite i na makedonskiot kni`even i kulturen prostor - zna~i, vo literaturnite dela, vo dramite, no, isto taka, i duri pove}e, vo publicistikata, vo novinarskite esei, i drugite `anri, posebno, vo kolumnite. Spored moe mislewe, ovoj fenomen zaslu`uva posebno vnimanie, bidej}i, so ogled na site svoi karakteristiki i pokazateli, toj nesomneno svedo~i za 39

Elizabeta [eleva MAGOR emancipatorskite uvidi na makedonskite intelektualci, za nivoto na postojnata socio-kulturna samosvest, koja sebesi se obiduva da se locira, vo isklu~itelno kompleksnoto, socio-ekonomsko i socio-politi~ko opkru`uvawe.
Taa, vo raspon od skoro cela decenija, se nao|a vo akuten i, isto tolku dramati~en, proces na tranzicija: otprvin, izleguvaj}i od institucionalnite ramki na federativnata dr`avna celost na SFRJ; a, potoa, i od ramkite na edno socio-politi~ko ureduvawe, kako socijalisti~koto samoupravuvawe. Od edna strana, vo novite uslovi, Makedonija su{te se nao|a vo edna latentna (neo-kolonijalisti~ka) opasnost, zaradi akutnoto osporuvawe i zagrozenosta na nejziniot nacionalen, jazi~ki, i kulturen identitet, pred s, od strana na nejzinite neposredni sosedi - koe opstojuva poradi postoe~kiot, tipi~no balkanskiot mentalitet, odnosno, sindrom na kompulsivno "menuvawe, korekcija# na postoe~kite i "vra}awe# vo domenot na (posakuvanite, idealnite) tkn. prirodni granci (Qubi{a Georgievski, Balkani, Dnevnik, april-maj 1999). Od druga strana, kako i site isto~no-evropski, t.e. post-komunisti~ki zemji, Makedonija e soo~ena u{te so eden, podednakvo traumati~en i kompleksen, imperativ, za sopstveno (i povtorno, neo-kolonijalno) prestrojuvawe i prisposobuvawe kon barawata na noviot svetski poredok i bezuslovnite zalo`bi na neo-liberalnata demokratija. Zo{to traumati~en i zo{to kompleksen? Kako {to uka`uvaat soznanijata od psihologijata, procesot na steknuvaweto na ne~ij (li~en, ili kolektiven-odnosno-nacionalen, polov, kulturen, itn.) identitet, pretpolaga i ~in na separacija, odvojuvawe (@an Mari Domenak) od nekoja prethodna, "idealna# celina, odvojuvawe, so ogled na koe, govorime i za opredelena trauma na identitetot, odnosno, za traumati~noto iskustvo na inicijacija (@. Delez/F. Gatari), kako i stigmatizacija, `igosuvawe na edinkata, po odnos na nekoj Drug, hipostaziran vo likot na op{testvoto. Identitarniot proces, so ogled na toa, zna~i odvojuvawe od primarnoto simbioti~ko opkru`uvawe (so drugi zborovi, sovladuvawe, nadminuvawe na "najsilnoto nivo na fiksacija# - incestuoznata simbioza, pred s, so likot na majkata, a potoa, i so nejzinite natamo{ni ekvivalenti i instanci, kako {to se: semejstvoto, plemeto, nacijata, zemjata itn. - Erih From, 1996:93). Na toj na~in, identitarniot proces, sekoga{, go vklu~uva i go podrazbira Drugiot, no, ne samo kako kontrastiven, tuku i kako konstitutiven, princip na subjektivacijata, t.e. na sopstvenoto osoznavawe i legitimirawe. Istovremeno, vo takvata slo`ena i delikatna postavenost, se ogleduva seta egzistencijalna dramatika na subjektot, koj e primoran da se ottrgne od najbliskoto, da go nadmine pojdovnoto 40

identitarno okru`uvawe, za da uspee da dojde do, i da se ostvari sebesi. I toa, ne samo kako Razlika, tuku, i kako Pravo na razlika. Tokmu takvata sloboda za oddeluvawe od nekakva "tiranija na totalitetot#, vo prilog na sopstvenoto (duhovno, intelektualno, kulturno) osloboduvawe i emancipacija, e eden od osnovnite motivi na aktuelnata postkolonijalna kritika. Vo kontekstot na vakvite razmisluvawa, mo`eme da go razbereme i pra{aweto na golemiot ruski re`iser Nikita Mihalkov: "Zo{to morame bezuslovno da se sporeduvame so Zapad? Zo{to ne so Kina, Japonija?# (1998); koe, fakti~ki, go otslikuva negovoto negoduvawe protiv identitarnata tiranija na Zapadot, odnosno, negoviot status na edinstven vrednosen parametar za aktuelnite kulturni dvi`ewa i pridobivki. Isto, kako {to neodamna, duri i Xorx Soros, elitniot pretstavnik na liberalnata demokratija i istovremeno golem donator, otvoreno gi iska`a svoite stravuvawa po odnos na posledicite, {to proizleguvaat od momentno vladea~kiot trend na pazarniot fundamentalizam, odnosno vladea~kata "tiranija na (ovojpat, ekonomskiot-zab. moja) totalitet#. Osudenosta na sloboda, pak, od svoja strana, pokrenuva i aktuelizira niza pra{awa, tokmu od krugot na etikata (odnosno, na izborot): koja paradigma, koj model na identifikacija treba da se pretpo~ita i do koja merka? Dali potpolno ili delumno? Dali kriti~ki ili podani~ki? Takvite dilemi na identitetot posebno ja zasegaat Makedonija, kako del od Balkanot, kako dr`ava vo tranzicija, kako "mala kultura#, kako zemja od "periferijata#, i kako Druga ... 2. Poznato e deka tokmu od periodot na renesansata navamu, zapo~nuva nesopirliviot proces na socio-kulturno razgrani~uvawe, odnosno, stratifikacija na svetot, kako sostaven del na socio-politi~kite strategii na mo}ta, pred s zasegnata od pragmati~kite interesi za sopstvenoto samoodr`uvawe. Toa razgrani~uvawe, od svoja strana, se opravduva so sozdavawe i konstrurawe na tkn. "isklu~eno Drugo#, odnosno, diskriminirano, marginalizirano, kompromitirano Drugo - ~ie{to onepravduvawe i manipulacija, se opravduva so samiot fakt na isklu~uvaweto - poradi koe, Drugoto se postavuva "od onaa strana# na institucionaliziranite op{testveni zakoni. Drugoto e vo domenot na razgrani~enoto, {to zna~i, vo domenot na odnapred dogovoreniot i so toa - dozvoleniot - prestap. Takvoto sankcionirano, dozvoleno pre~ekoruvawe na zakonot i denes opstojuva i e delotvorno, nasproti site deklarativni zalo`bi na neoliberalizmot, tokmu blagodarenie na rascepot, ili antagonizmot, kako konstitutiven za 41

Elizabeta [eleva MAGOR samiot oblik na liberalnata demokratija (Slavoj @i`ek, 1996:39). Otade, sr`ta na site socio-kulturni usilbi vo svetot denes (vklu~uvaj}i ja i Makedonija), se sveduva na navidum apsurdnata, i, isto tolku, utopiska "borba za mesto vnatre#, zna~i, vo ramkite i vo granicite na toj poredok na liberalnata demokratija (~itaj - EU, NATO), nadvor od kogo vladee samo ta`niot (no isto taka i dozvolen) princip na Prestapot, ili "onaa strana na zakonot#: haosot, nasilstvoto, oskudicata. Takvata kulturna segmentacija, kako {to poka`uvaat istra`uvawata, poseduva svoja intrigantna, ne samo sociolo{ka, tuku i psiho-patolo{ka struktura i dimenzija. Spored nekoi psihoanaliti~ki soznanija, funkcionalnata opravdanost na samiot ~in na op{testveniot prestap (~itaj - nepravda), {to se sproveduva za smetka na nekoj drug, se sostoi vo negovata silna (i, pri toa, potsvesno) integrativna, kohezivna uloga, {to istiot ja ostvaruva. Vospostavuvaweto na grupnata narcisoidnost (Erih From), t.e. grupniot fantazam, od svoja strana, kako cel go ima - potisnuvaweto i uni{tuvaweto na Drugiot, t.e. negoviot nedosegliv, zastra{uva~ki, smo}en "vi{ok na u`ivaweto# (Slavoj @i`ek), odnosno, nepredvidliv, libidinalen potencijal. Samiot ~in na "`igosuvaweto# (odnosno, razgrani~uvaweto, ili, diskurzivnoto proizveduvawe na Drugosta), blagodarenie na svoite tri inherentni aspekti: afektivniot (predizvikuvawe na strav), kognitivniot (sozdavawe na sterotipi) i biheivioralniot (sproveduvaweto socijalna kontrola nad povedenieto), nesomneno, pretstavuva mo}no sredstvo za instrumentalizacija na, i manipulacija so, ~ove~kite individui i op{testva (Marija Todorova, 1999). Zna~i, treba da se ima predvid i sociolo{ki aspekt na `igosuva~kata podelba Nie-Tie, koj ni uka`uva na toa, deka celta na podelbata e dlaboko-konzervativna i pragmati~na: socio-kulturnata "~istota#, t.e. preglednost; treba da ja ozakoni - fundamentalnata socijalna neednakvost i opozicija, i da ja naturalizira eksploatacijata (T. Iglton, 1996), odnosno, privilegijata na bogatite (Gospodarite), za smetka na siroma{nite, pot~inetite (slugite). Zna~i, vo samiot identitaren proces, se vgradeni i dejstvuvaat pove}e instrumentalizira~ki (no, i imperijalizatorski) tendencii, aspekti, i strategii), ~ie{to razobli~uvawe i raspoznavawe vleguva vo domenot tokmu na postkolonijalnata kritika. Otade, samorazbirliviot, esencijalen poim na identitetot, taa go sogleduva kako imagolo{ka (ideologizira~ka) kategorija i strategija. So ogled na toa, vo post-kolonijalnata kritika, od edna strana, se sproveduva "op{testvena partikularizacija na ona, {to be{e univerzalen teoriski subjekt# (V. Biti, 1999:38) i se ras~istuva so predrasudata, deka mo`e da postoi ~isto, egzistencijalno i ideolo{ki neposreduvano znaewe (odnosno, nauka), do42

deka, sledstveno na toa, od drugata strana, se razotkrivaat tokmu manipulativnite strategii i ambivalentnite u~inoci na tkn. metropolitenska nauka, odnosno, nejzinite skrieni, kolonizira~ki ambicii i dostreli, po odnos na naukata i kulturata na potisnatite, mali# narodi i kulturi. Seto toa, im dava golem zamav na interesite, za imagolo{koto i interkulturnoto prou~uvawe na golemite kulturni i regionalni kategorizacii i celosti, koi, blagodarenie na vladea~kite pretpostavki za postoeweto na, i respektot kon, "univerzalniot teoriski subjekt#, s dosega, ni se ~inea samorazbirlivi, iskustveno vtemeleni i so toa - legitimni. Pristapot na postkolonijalnata kritika, vo najgolema mera, sosredoto~en na samata egzistencijalna asimetrija i bitnata razlika, pome|u onoj {to ja podnesuva (odnosno, prakti~no ja `ivee) i onoj {to ja objavuva (odnosno, teoriski ja sproveduva) postkolonijalnata pozicija - pred s, vodi smetka, za neminovno kontekstualnata priroda ({to zna~i, ograni~enost) na vlijatelnite (poto~no, imperijalnite) kulturolo{ki termini i tipologizacii. A, pak, toa, od druga strana, kaj malite narodi, za vozvrat, ja jakne skepti~nata rezerva kon takvite (makro) tipologizacii i nivnata soodvetnost vo lokalni uslovi .

Vtor del - Demonskiot pohod na razlikata - ili, razobli~uvawe na balkanizmot "Balkanot -toa se drugite# (Rastko Mo~nik, 1999) "Velat, na Balkanot ne e mo`no da se rodi{ i da umre{ vo ista dr`ava# (Goran Stefanovski) Vo korpusot na studiite i delata za Balkanot, pokraj neporeklivite socio-istoriski i kulturni fakti, sovremenite kulturni antropolozi otkrivaat i fantazmati~en, imagolo{ki diskurs, koj, imenuvan so pove}e razli~ni termini i sintagmi, vo osnovata, se odnesuva na edna ista, analogna pojava na apriorna ideologizacija, t.e. takvo tolkuvawe i vrednuvawe na Balkanot, koe{to, produciraj}i pove}e soznajni predrasudi, vo golema mera, go kompromitira i go diskriminira svojot analiti~ki predmet. Od edna strana, Balkanot e preoptovaren od istorijata, od istoriskite traumi i se}avawa (vo toj kontekst, intertekstualno se prepletuvaat: 43

Elizabeta [eleva MAGOR ironi~niot iskaz na britanskiot dr`avnik ^er~il: "Balkanot proizveduva pove}e istorija, otkolku {to mo`e da konsumira#, kako i stihovite na makedonskiot poet Z. An~evski: "Od premnogu minato/ni mir/ni sega{nost ima#). Od druga strana, Balkanot go opsednuvaat i mnogute aktuelni, gore{ti, nere{eni, krizni podra~ja i problemi. So ogled na svojata opravdana `elba za korektna i iscrpna legitimizacija i prezentacija pred svetot, spored na{e mislewe, Balkanot, pretstavuva re~isi idealno "zamor~e#, t.e. istra`uva~ka provokacija za post-kolonijalnata kritika.
Po analogija so vostanoveniot termin "orientalizam#, sakaj}i, za razlika od nego, da uka`e na postoeweto na u{te eden imagolo{ki fenomen, oformen pod vlijanieto na tipi~no evropocentri~nite strategii na percepcija, prou~uvawe i vrednuvawe-bugarskata istori~arka Marija Todorova, vo svojata (za prv pat, na angliski jazik objavena i, zasega edinstvena od toj vid) studija "Imaginaren Balkan# (1996), go izveduva, denes, ve}e prifateniot, termin "balkanizam#. Ne{to porano, nejziniot sonarodnik i kulturen antropolog, so evropska reputacija, Aleksandar ]osev (1995), po soodvetstvo so fukojanskiot termin "heterotopija#, za Balkanot govori, kako za "homotopija#, t.e. ideolo{ka proekcija i mesto za proizvodstvo na identiteti. Vrz osnova na toa, vo Balkanot se raspoznava homotopija so visoko "eroti~en i temen potencijal#, kade se proektira "potsvesta na Evropa#, taka {to samiot proces na sozdavawe homotopii, za svoja kone~na cel i funkcija, go ima tokmu nivnoto disciplinirawe i kontrola. Razotkrivaweto na vakvite skrieni, manipulativni, ideolo{ki proekcii vo diskursot na balkanisti~koto prou~uvawe, me|u prvite go prevzede hrvatskiot teoreti~ar Vladimir Biti. Blagodarenie na soznanijata od komparativnata kni`evna nauka, vakvite sliki se razobli~uvaat kako "mira`i# (prividi), t.e. ekstremni, deformirani, ideologizirani pretstavi za eden region, narod ili kultura. Kako {to n predupreduva Biti, nesomnenata "idealizacija na Sredna Evropa#, nasproti neumolivata "satanizacija# i ocrnuvaweto na Balkanot, vo o~ite na zapadniot svet, e u~inok i rezultat na postoeweto i opstojuvaweto, tokmu na takvite proektivni ideologii na Zapadot (1994). Vo toj kontekst i vo prilog na toa, mo`e da se povikame na u{te na eden luciden i zanimliv prilog. Iako, pojdovno napi{an, po povod filmot na Martin Skorsiz, "Drakula#, tekstot na Dejvid Glover, vo me|uvreme, ja iznesuva mo{ne provokativnata teza, proizlezena od smelata pretpostavka, deka, ne slu~ajno e podvle~eno mestoto, od kade poteknuva vampirot Drakula: toa e Transilvanija, Romanija, edna od nedovolno poznatite (isto~ni) zemji. Stravot od nepoznatoto, nelagodnoto, voznemiruva~koto-koe, so ogled na svojata Drugost, 44

inakvost, mo`e da go kontaminira zapadniot ureden svet, spored Glover, proizleguva tokmu od demonizacijata (odnosno, morbidnata imagolo{ka proekcija) na Balkanot, Istokot - demonizacija, ~ija{to pozadina se krie vo nacionalisti~kite i rasisti~kite diskursi na Zapadnata, arievska ideologija na "krvta, po~vata i potekloto#. Kako, vpro~em i denes nametnatiot, puristi~ki diskurs na etnokratite... Sledej}i gi nasokite na teoriskata psihoanaliza, razvieni od strana na u~eweto na Slavoj @i`ek, mo`eme da go postavime slednoto pra{awe i pretpostavka; dali "balkanizmot# e, vsu{nost, rezultat na deluvaweto na fantazmatskiot strav na Zapadot, od vi{okot na u`ivawe, za koe e sposoben i {to mu e svojstven samo na balkanskiot Drug? Dali se raboti za strav na Zapadot, od sopstvenata `edba kon balkanskiot Istok, kako fantazmati~no "mesto na zabraneta naslada#, koe, po "definicija#, e po`elno, no isto taka i zakanuva~ko: lizgavo, nedosti`no, i zaradi toa - traumati~no? Na krajot, vo eden od poslednite, lucidni i relevantni uvidi, vo vrska so ovaa problematika, slovene~kiot sociolog i antropolog Rastko Mo~nik, govori za balkanizmot kako za "ideologija na borci za severnata granica#, vo nego otkrivaj}i delotvoren primer (ili, `rtva) na diferencijalisti~kiot rasizam (1999:177), odn. kulturniot diferencijalizam, vostanoven so epistemolo{kiot podem na prioritetniot, post-strukturalisti~ki koncept - konceptot na Razlikata. Inaku, posebno intrigantno svojstvo na balkanizmot, e samata vrednosna asimetrija i hipokrizija, {to vladee po negovata horizontalna i vertikalna oska: na prvata, oskata na odnosite kon i so sosedite (ili, maliot drug), ideologijata na balkanizmot redovno se izrazuva i se temeli na neprijatelstvo, napnatost i odbivnost - ili, bi dodale nie - ksenofobija; dodeka, pak, na vertikalnata ili oskata na odnosite-kon i so Evropa (Zapadot - t.e. golemiot Drug), za razlika od toa, ja manifestira svojata servilnost, samoponi`uvawe i laska~ko dodvoruvawe - ili, bi dodale nie - ksenomanija. Vo svojot najnov, eseiziran raskaz, vo duhot na istiot imagolo{ki princip, Aleksandar Prokopiev zaklu~uva: "povlastenosta na stranecot raste so geografskata oddale~enost. Kolku e toj poblisku, razlikite stanuvaat s postresni, odbrambeniot stav kon tu|oto s poizrazen, sozdavaweto negativni stereotipi za drugiot - s polesno# (1999). Ideolo{kata strukturiranost na balkanizmot, so ogled na toa, e {izoidna: taa, istovremeno, vklu~uva dve, vzaemno protivre~ni tendencii (ksenofobijata i ksenomanijata) i istite gi promovira vo faktor na svojot opstanok! 45

Elizabeta [eleva MAGOR Zarem, toga{, treba da za~uduva toa, {to avtoimagolo{kite pretstavi na Balkancite izobiluvaat so ambivalentni i melanholi~ni ~uvstva, samokriti~ki sudovi i negativni, neprijatelski `igosuvawa na svojot sopstvenproblemati~en, krizen, raskolen identitet i kultura? A, imeno, takvata fizionomija na "afektivnoto pi{uvawe#, kako i aktuelizacijata na "op{testvenata teorija na bolkata i stradaweto#, zaedno so sloganite za multikulturnosta i operativniot poim na identitetot, gi pretstavuva paradigmati~nite svojstva i zalo`bi na samata post-kolonijalna kritika. Za razlika od scientisti~ki naso~enite ambicii i impersonalnite obra}awa na egzaktnata (strukturalisti~ko-semioti~ka) metodologija, tekstualnata praktika na post-kolonijalnata kritika e, naprotiv, afektivna, individualizirana, fragmentarna, "von-sentenciozna# (dekolonizirana i oslobodena, od robuvaweto kon tiranijata na re~eni~niot i epistemolo{kiot totalitet, od pedago{kata predvidlivost, od sigurnosta), tokmu poradi svojata vtemelenost vo traumati~noto egzistencijalno iskustvo, na "onie koi stradale, zaradi presudata na istorijata# (Homi Baba, 1998). I, tokmu vo olicetvoruvaweto na takvoto "melanholi~no#, podvoeno jastvo - gledame svedo{tvo za svoevolnoto prifa}awe na paranoidnata pozicija, od strana na Balkancite; koi "go zavzemaat mestoto na Drugiot vo svojot sopstven pogled# (Zoran Ro{ko, 1998:192), bez pri toa da se zapra{aat, kakva e eventualnata soobrazenost i prikladnost - na denes aktuelnite kulturolo{ki stereotipi za Balkanot, i dali tie, mo`ebi, se motivirani od celite na edna mo}na, neo-kolonizatorska i manipulativna ideolo{ka strategija, fakti~ki zainteresirana za negovoto dolgoro~no i efikasno (samo) pot~inuvawe.
Tokmu takvata, latentna dimenzija na nau~niot imperijalizam, ja poso~uva afirmiraniot bugarski antropolog Ivajlo Di~ev (1999), koga govori za zakonomernata povrzanost na procesite na daruvaweto i koloniziraweto: dokolku, pod prvata stavka - daruvaweto, go zememe predvid daruvaweto znaewa (vo oblik na opfatni teoriski sistemi, metodi, no i tekovni, imagolo{ki stereotipi) - toga{, duri i samata, "metropolitenska# po svoeto poteklo nauka, ostvaruva dvosmisleni, ambivalentni celi: zna~i, ne, kako {to dosega se veruva{e, isklu~ivo ostvaruvaweto na Faustovskata emancipacija, tuku, istovremeno, i, u~inokot na nevidlivata, Mefistofelovska-kolonizacija, t.e. pot~inuvaweto na tkn. periferni kulturi, isto taka. Zavr{nata replika na evropejskiot u~en, Dr. Falus (lik od dramata "MME# na Dejan Dukovski), slikovito i efektno go poentira dvosmisleniot (a, ponekoga{ i perverzen) u~inok, {to imperijalnata nauka i kultura go ostvaruva, pri nekriti~koto so~eluvawe na malite evropski kulturi, polni so 46

iluzii za nea. Vo svoeto obra}awe kon Mladiot (balkanski stipendist), vo kr~mata "Crno prase#, Dr. Falus (mo`ebi, intertekstualen anagram na Dr. Faust, evropskiot simbol na demonskata glad po znaewe) najnapred veli: "Tebe ti treba znaewe. Ti treba dobar u~itel. U~itelot znae s. Sega }e ti poka`e ne{to u~itelot. ]e nau~i{ ne{to. dojdi da te nau~i malku u~itelot! Znaewe? Gledaj kako vleguva znaewe vo tebe?!#- za potoa, perverzno da go primeni i bukvalizira svojot iskaz, siluvaj}i go mladiot dojdenec od Makedonija. Na takvata, "kolateralna# {teta, od nekriti~koto apsorbirawe, kako i na opasnosta od (paradoksalnoto) samo-asimilirawe vo uvezenite, zapadni ideolo{ki floskuli, predupreduva i Agne{ Heler. Taa uka`uva na toa, deka i multikulturalizmot mo`e da ima pove}e lica, ednoto od niv, koe se poka`uva kako ekstremno i ofanzivno, so ogled na toa, {to, po sekoja cena gi prenaglasuva, gi izdvojuva i duri gi apsolutizira razlikite sami po sebe, na krajot, doveduva do efekti, sprotivni od pojdovnite, nominalni zalo`bi za multikulturnosta. Ofanzivniot multikulturalizam, kakov {to go imame i kaj nas, vo diskursot na etno-centri~nite politi~ki partii (posebno, onie od tkn. albanski blok), namesto kon me|ukulturna tolerancija i so`ivot, vodi tokmu kon secesija, podvojuvawe, baraj}i celosna identifikacija na subjektot so kulturnata zaednica, vo koja{to toj, avtomatski, biolo{ki (no, sepak, ne i - isklu~ivo) pripa|a. Takvata politika na identitetot, e samo prividno i povr{no multikulturalisti~ka - vo svoite krajni zalo`bi, taa e pove}e restriktivna - i, namesto da ja brani dadenata kultura i edinka od diskriminacija i asimilacija, poprvo sozdava "specimeni# (Rada Ivekovi}, 1999), tipi~ni prestavnici na tipi~ni identiteti (so svojata kompetentnost na eks-jugoslovenski intelektualec vo egzil, Dubravka Ugre{i}, takvoto voajeristi~ko producirawe na traumati~ni prikazni za identitetot, ve}e go razobli~uva kako vid mr{ojadstvo, "intelektualno porno#, "promovirawe na tu|ata nesre}a# (1999). Toa e, vsu{nost, izvezuvawe i nametnuvawe na "sopstvenite teorii#, vrz osnova na parazitiraweto vrz "tu|ite podatoci#, odnosno egzistencijalni iskustva i nesre}i, {to Gajatri Spivak, go osuduva - tokmu kako bezobyirno i kolonizira~ko. Od druga strana, totaliziraniot koncept na razlikata, ne ostava (nitu, pak, predviduva), nekakov dopolnitelen prostor ili mo`nost za kompleksnost, pove}estranost, individualen izbor na identitetot. Spored soznanijata na Heler, tokmu toj ofanziven (i povr{en) oblik na multikulturalizmot, vodi kon svojata sprotivnost, kon - monokulturnosta, a tokmu taa pretstavuva edna od opasnostite na nekriti~ki uvezenite i ekstremizirani zapadni slogani za identitetot, zabele`itelni i vo diskursot na balkanizmot. 47

Elizabeta [eleva
Tret del: Slu~ajot Makedonija

MAGOR

Drugoverec, drugozemec Frenec li si ili Nemec Ti ne gibaj naravi na{i S kleti ludi modi va{i Rajko @inzifov "Drugozemec# No, stanuva i so tivok kikot vo sebe go yirna niz mene Balkanot - kafez Bogomil \uzel "High tea, Richmond# 1. Balkanizmot, koga se raboti za makedonskata kulturna sfera, kako i s drugo, e prikazna, po i za sebe, prikazna, iskomplikuvana so brojni specijaliteti od lokalen karakter. Pred s, zanimliv (ako ne i unikaten) e tretmanot, {to Makedonija go do`ivuva vo pove}e razli~ni sferi: kako nacija, kultura, ili, prosto, dr`ava. Na primer, duri i vo recentnata studija "Imaginarniot Balkan#, na Makedonija, odnovo, ne e sudeno da izleze od temniot vilaet na istoriskite imagolo{ki zabludi, ne e dozvoleno nitu duri da bide soodvetno identifikuvana kako takva. Dodu{a, na dve-tri mesta, Makedonija figurira, no, samo kako geografska odrednica, ili kako edna od biv{ite ju-republiki, a {to se odnesuva do nejzinata nacionalna i kulturna klasifikacija, (kako {to e obi~aj vo bugarskite nau~ni krugovi), taa e krajno zamaglena, difuzna, hibridna. Ili, kako {to, uka`uva Aleksandar Bo{kovi}, (zaedno so u{te nekoi balkanski dr`avi), Makedonija spa|a vo redot na hiperrealnoto vo zavisnost od glednata to~ka, t.e. konkretnata pozicija (pred s, nacionalnata pripadnost) na govornikot, Makedonija - ili postoi, ili, pak, intencionalno se osporuva, odnosno, se negira vo nekoj od nejzinite oddelni aspekti (na primer - jazi~niot, nacionalniot, dr`avniot, pa duri i onomasti~kiot - vo famozniot "problem so imeto#, {to taa go "ima# so Grcija). Pove}e od o~igledno e, deka (kako del od Balkanot, no i samata po sebe), Makedonija e tipi~en primer na tkn. kriti~en prostor (Pol 48

Virilio, 1997), kade, namesto prostornata, geopoliti~ka-preovladuva vremenskata, hronopoliti~ka opredelba, kriti~nata razlika i granica, problemati~nosta na istoriskiot identitet. Od druga strana, za nas, vo ovaa prilika, stanuva mo{ne indikativen i avtoimagolo{kiot tretman na Makedonija, vo nekoi od publicisti~kite ili kni`evno-umetni~kite tekstovi na makedonskite intelektualci. Tie go sozdavaat, no, istovremeno, i go pretstavuvaat ona, {to se narekuva "kulturen diskurs# (Agne{ Heler, 1995). Namesto da gi re{ava problemite, ili da gi otkriva faktite, ovoj diksurs, "po pat na preispituvawe, poprvo gi problematizira i gi sozdava pra{awata#. Tokmu, aktuelizacijata i podemot na kolumnite kako momentno najvirulenten `anr vo na{ata publicistika, e eden od na~inite za ostvaruvaweto, kako i argument za postoeweto na plodotvorniot predizvik, za oformuvawe na noviot kulturen diskurs. So ogled na dvojniot tranzicionen proces, ili premin (od federativna kon avtonomna dr`ava; od socijalizam vo kapitalizam), kako i na ve}e poslovi~nite, postojani osporuvawa na svojot identitet - Makedonija, i vo toj kontekst, makedonskite intelektualci, denes, vo ramkite na svoite obidi za samoosoznavawe, samolegitimizacija, odnosno, vospostavuvawe na svojot kulturen diskurs, stradaat od dve, "traumati~ni to~ki#: sindromot na potisnuvawe i osporuvawe na svoeto, eks-jugoslovensko iskustvo, od edna strana i kritikata i otfrlaweto na tkn. politi~ko ednoumie, od druga strana. Del od na{ite intelektualci, smetaat deka noviot "suveren#, makedonski identitet }e bide ostvaren i potvrden, tokmu vrz osnova na negiraweto i zaboravot na ovie dve, spored niv, nevralgi~ni to~ki. Takviot streme`, vo posledno vreme, dobiva i novi dimenzii, so prisustvoto na u{te poradikalni, ofanzivni i (paradoksalno!) samokolonizira~ki nastojuvawa: ponesena od apsurdniot, "samokolonizira~kiot# `ar, eden del od etabliranata makedonska inteligencija, ve}e go poreknuva i samoto postoewe na makedonskiot nacionalen i kulturen identitet. Smetaj}i go istiot za odnadvor nametnata, nelegitimna impostacija, taa go narekuva "makedonizam#, odnosno, konspirativen proizvod i rezultat od postoeweto na nekakov komunisti~ki, "kominternovski zagovor#. Na sli~en na~in, prethodniot, poluvekoven period na vladeewe na komunisti~kata ideologija, vo aktuelniot ideo-politi~ki `argon, se `igosuva kako "ednoumie#; oznaka, {to, od edna strana, treba da go sankcionira nepostoeweto na demokrati~nost, liberalnost, otvorenost za etablirawe na pove}e alternativni politi~ki opcii, partii, diskursi - vo ramkite na toj period; dodeka, od druga strana, treba - da go nametne kulturniot samozaborav kako imperativ, 49

Elizabeta [eleva MAGOR poto~no, patosot na bezgre{nosta, {to podrazbira nepokoleblivo osporuvawe, kako i otfrlawe na svkupnoto kulturno iskustvo i pametewe, vrzano so koordinatite na toj (ideolo{ki inkriminiran) period. Kako {to mo`e da se zabele`i, del od makedonskite intelektualci, ja praktikuvaat postapkata na samoodrekuvawe i licitacija so svoeto minato, postapkata na samozaborav, i samoponi{tuvawe.
Od edna strana, toa se dol`i na vkorenetiot, avtoimagolo{ki kompleks na predgradieto, delotvoren kaj pove}eto Balkanci, vklu~itelno, i Sloveni, kako porazitelna svest za sopstvenata dislociranost i osudenost na toa, da bidat sinonim za evropska periferija, palanka, provincija (Ivan Dorovski, 1998). Vo uslovi na epohalni, krizisni, socio-kulturni provokacii, ve}e opasno demoraliziraniot, rezigniran, defetisti~ki nastroen, deprimiran, i, s pove}e, osiroma{en makedonski intelektualec, kako da im podlegnuva na prividno oportunite re{enija, pred s, na isku{enieto za samorasproda`ba. Toj nastojuva da se rastovari od istoriskata "vina# i odgovornost. Toj se nadeva, preku samoodrekuvaweto i samonegiraweto, t.e. principot na negativen identitet i primenata na dobrovolnata samo-kolonizacija, preku no} i po sekoja cena, da se protne vo vozot na evropskata integracija i globalizacija. No, dali nekriti~kata apologija na uvoznite, kowukturni modeli na globalizacija, e op{t simptom na kulturniot diskurs vo Makedonija, ili e samo individualno svojstvo na nekoi, pred s, pragmati~ki naso~eni i novope~eni ideolozi i politi~ari, na nivniot pat kon brzata (i naj~esto - somnitelna) zarabotuva~ka? 2. Vo posledno vreme, re~isi kaj site pozna~ajni intelektualci i tvorci vo Makedonija, se filtriraat naznakite za oblikuvaweto na edna lucidna, vozbudliva, vo golema mera, konfesionalna, i od sopstveniot egzistencijalen opit, pottiknata, (uslovno da ja nare~eme) post-kolonijalna kriti~ka perspektiva. Toa, pred s, ja doka`uva kulturnata samosvest i kriti~kata distanca na ovie lu|e, koi odbivaat da mu se pot~inat na terorizmot na razlikata, odbivaat da bidat postaveni i sogledani samo vo ulogata na balkanski "specimeni#, odbivaat da bidat izmanipulirani od postojnite (avto) imagolo{ki proekcii i predrasudi za Balkanot. Po~nuvaj}i so pogore citiranata pesna na Rajko @inzifov, "Drugozemec#, pa s do dramskite hitovi na Dejan Dukovski "Bure barut# (1995) i "MME...# 50

(1997) i Venko Andonovski "Slovenski kov~eg# (1998), preku romanite na Slavko Janevski za Kukulinskiot ciklus, poezijata na Bla`e Koneski, Bogomil \uzel "Haos# (1998) ili Zoran An~evski "Balkanska rakatka" (1998), raskazite na Dragi Mihajlovski "Tripolskata kapija# (1999), prozata Balkanski klu~# (1995) od Luan Starova, stripot Malcinstvata na realnosta# (1998-9) od Aco Stefanovski - ponatamu, kreativnite esei na Jordan Plevne{ "Evropa i Balkanot: me|u tragedijata i samotijata# (1997), Eftim Kletnikov "Poet na sma~kano pleme# (1999), Goran Stefanovski "Balkanskite senki na zaboravenite pretci" (1998) i "Prikazni od Diviot Istok# (1999); Aleksandar Prokopiev "Dale~nite stranci i nie# (1999), vklu~uvaj}i gi tuka i kolumnite na Qubi{a Georgievski "Balkani# (1999), redovnite napisi na "alternativecot# Nikola Gelevski, vo magazinot "Forum# (a, me|u niv, posebno: "Ve~niot Orvel# i "Lagata kako politika# - 1999), prilozite na likovniot kriti~ar i istori~ar Neboj{a Vili} "Po yidot# i "Na pustinskata {ir# (1999) ili poslednite intervjua na re`iserot Mil~o Man~evski (avtor na eklatantno "balkanisti~kiot# avtoima`, vo filmot "Pred do`dot# - 1994) - vo na{iot kulturen prostor, sozreva poinakva, samosvesna pozicija, odnosno, distanca, kon aktuelnoto vostoli~uvawe na dvete, resko sprotivstaveni (spored iska`uvaweto na G. Stefanovski) "masternaracii#: onaa na Istokot i onaa na Zapadot. Od gnevnite stihovi na Bla`e Koneski: "Taka rika{e makata vo mene / oti sum roden vo sma~kano pleme#, do cini~nite stihovi za Balkanot na Zoran An~evski: "Kloaka e na eresi / i eretici / {to Evropa gi pali / i gi gasne po svoite kladi# - se ocrtuva traektorijata na duhovniot i kreativniot revolt, {to go ~uvstvuvaat, reflektiraat i izrazuvaat na{ite umetnici i intelektualci. Vo svoeto najnovo intervju, dramskiot pisatel Goran Stefanovski, koj ve}e 7 godini `ivee vo Britanija, zabele`uva: "Na{ata pravoslavna ortodoksija e edna kolektivisti~ka vertikala, edna ma{ka oska, vo koja{to `iveat istovremeno site ~ukundedovci, pradedovci, dedovci, tatkovci i sinovi... Vo temnite odai na na{ata svest, kako i vo celata na{a literatura, se slu~uvaat samo me|ugeneraciski bitki me|u pokolenijata i sekoga{ koga }e otvorite plakar, me|u memlivite jambolii kle~at senkite na zaboravenite pretci. Vo vakviot svet nema nitu prostor, nitu potreba od `enski prava, tolerancija i demokratija" (Forum, 13. Mart 1999). Na sli~en na~in, vo edna scena od dramata "Slovenski kov~eg# (1998) na Venko Andonovski, dramskiot lik Zmija, inaku Avstriec po poteklo, vo svoeto obra}awe kon balkanskiot dojdenec Kukla, pra{uva "Ka`ete eden slovenski bog? Ne znaete. Hristos vi e vtor bog. Ve posvoi. Mislam deka se kae. Nema 51

Elizabeta [eleva MAGOR drugo pleme na zemjava, koe tolku si gi mrazi predcite... Za vas ne e va`no koj ve rodil. Vie sekoga{ izbirate duhoven tatko. Biolo{kiot go otfrlate#. Pokraj negoduvaweto zaradi konstantniot me|ugeneraciski sudir i samozaborav, ovoj dramski lik, ponatamu, na Slovenite i na Istokot, mu go pripi{uva genetskoto i fantazerskoto ludilo, "drskiot, isto~en separatizam# i poseduvaweto svoj "rezerven svet#, "straotnata slovenska redukcija# na svetot i vostoli~uvaweto na sonot kako ideologija, kako i nezdravata balkanska strast po intimnoto sogoluvawe i "poka`uvawe na utrobata#. Se razbira, site ovie atributi na slovensko-balkanskoto bitie, iako izleguvaat od poganata "usta# na stranecot, fakti~ki pripa|aat na sopstvenata, od Zapad introicirana i usvoena, (avto)imagolo{ka pretstava na balkanskiot Sloven. Povtorno, no, ovojpat, od eden transgredienten (iskosen) agol, {to (verojatno) mu go ovozmo`uva tokmu negoviot dolgogodi{niot prestoj i rabota vo SAD, najafirmiraniot makedonski filmski re`iser, Mil~o Man~evski, se osvrnuva na slabite to~ki na balkano-slovenskiot mentalitet: "na{eto pasivno-agresivno odnesuvawe, neosnovaniot strav pred tu|incite, nedostigot od fokus, neargumentiranosta, paralizira~kata mrza# (Dnevnik, 16. sept. 1999). I toj, kako i nekolkumina drugi umetnici, negoduva poradi kolektivisti~kiot mentalitet, "plemenskata kultura#, nedovolniot respekt kon individualnosta, frustrira~koto dejstvo na sredinata po odnos na ambicioznite nastojuvawa na poedinecot ("vo malata sredina, site moraat da bidat podednakvo mali# - pi{uva Darko Markovi}, vo "Denes#, 1999; dodeka, kultniot rok-muzi~ar Risto Vrtev, i, avtor na provokativniot tekst za pesnata "Uber Makedonische#, izjavuva: "Nie sme frustrirani, poradi sozdadeniot sistem, vo koj ~ovek ne mo`e da se realizira i postepeno stanuva zol# - Dnevnik, oktomvri, 1999). Tokmu zaradi toa, i bez razlika na sopstvenata ideo-politi~ka ili partiska opredelba i pripadnost, site avtori podednakvo gi `igosuvaat i osuduvaat samorazornosta, avtodestruktivnosta, fatalizmot, imanentni na balkanskiot mentalitet. "Mali sme i nemo}ni. Nemame sigurni prijateli ni vnatre, ni nadvor. I samite na sebe ne sme si prijateli. Za nas istorijata e su{te janya#. (Eftim Kletnikov, "Poet na sma~kano pleme#, Dnevnik, 1999). Na Balkanot, kako {to lucidno uviduva i politi~ki aktivniot tetarski re`iser, Qubi{a Georgievski, "istorijata i geografijata se skarani na krv i no`#, granicite pretstavuvaat "odmazda vrz etni~kata logika#, i "sekoj ima pravo da satanizira sekogo# ("Balkani#, Dnevnik, 1999). Edno od svojstvata na mediteranskite (vklu~itelno i na balkanskite) narodi e tokmu "epskiot nagon, da se identifikuvaat vo mitskoto i istoriskoto minato, a so toa da ja doka`at sopstvenata superiornost i avtohtonost#, kako i
52

"dramskiot streme` da se bide konfliktno prisuten vo sega{nosta#, odnosno "nedorazbiraweto kako konstanta# - pi{uva Katica ]ulavkova ("Pripadnosta na makedonskata kni`evnost na tn mediteranska kulturna sfera#, 1998:240). Imaj}i ja predvid ovaa karakteristika, vo na{ite kolumni ve}e se "ozakoni# i se upotrebuva sintagmata "balkanski kurnazi#: {to se odnesuva na onie, lu|e, koi go ignoriraat i mu se sprotivstavuvaat na poredokot, zakonot, pristojnosta, moralot, vzaemnata tolerancija... Od druga strana, eden del od makedonskite kulturni dejci, kako element na balkanskata simptomatologija, so nezadovolstvo go prepoznavaat i pri toa go osporuvaat pregolemiot udel i povlasteniot status, {to, na ovie prostori, go u`iva politikata! Sepak, vo donesuvaweto na kone~nite zaklu~oci, treba da se bide vnimatelen, za{to ovoj revoltot za kogo raspravame, po pravilo, ima dvoslojna struktura, dve nasoki: ednata e samokriti~no svrtena kon sebe (odnosno, kon atavizmite na sopstvenoto "pleme#; i nativniot, balkanski prostor); dodeka, drugata e upatena kon "evropskiot# Drug (odnosno, negovoto potcenuva~ko, licemerno odnesuvawe i ignorirawe na Balkanot). Taka, na primer, dramskiot pisatel Jordan Plevne{, koj, podolgo vreme, `ivee vo "dobrovolen egzil#, vo edna od imperijalnite evropski kulturi, kakva {to e Francija - se pra{uva: "{to najmnogu gi vrzuva Evropa i Balkanot?# - i vedna{ potoa, so ironi~en prkos, koj ja osporuva aktuelnata "{engenska# dislokacija na Balkanot, prodol`uva - "toa se, bez somnenie, ra|aweto i tradicijata. Ra|aweto, bidej}i Evropa e rodena na Balkanot. So ogled na faktot, {to sovremenite specijalisti za tragedija, tvrdat, deka taa e ~ista evropska izmislica, za da go so~uva pravoto na monopol nad tragedijata, Evropa }e mora da go tretira Balkanot, kako svoj sopstven del#. (vo zbornikot "Kni`evni istra`uvawa#, 1997). Vo ekot na kosovskata vojna, koja nesomneno dade va`en pottik za postkolonijalnata identifikacija na golem del od makedonskite intelektualci, lucidniot kolumnist na magazinot "Forum#, Nikola Gelevski, pod svojot voobi~aen psevdonim: Koqa Mrakovski, negoduva ne samo protiv etnonacionalisti~kite koncepti, {to dominiraat na Balkanot, tuku i - protiv hipokrizijata i totalitarizmot, {to fakti~ki se otkrivaat zad `argonot na politi~kata korektnost, denes, inaku omileniot retori~ki trend vo vladea~kata idelogija na Zapadot . "No, stepenot na manipulativnost, perfidnost i sebi~nost, {to izminative meseci go demonstrira Zapad, mora da se registrira za pamet i za skepsa. Besplatno sirewe ima samo vo stapicata za gluvci, e pribli`no poukata {to 53

Elizabeta [eleva MAGOR mo`eme da ja izvle~eme, taka ponizno kleknati pred golemiot Zapadwak, stra{niot sopstvenik na {areni staklenca# (21. maj 1999). Ne pomalku zajadliva e i konstatacijata na eden lik, od poslednata kniga raskazi na Dragi Mihajlovski: koja e, nesomneno, iska`ana pod vlijanieto na voenata intervencija na NATO, vo proletta 1999 g.: "tie bombardiraat, eksplozii se slu{aat do Skopje, a nie vovedovme amerikanski kulturolo{ki studii i gi stimulirame decata toa da go u~at. Kolku zaludno potro{eni pari za amerikanski profesori, struja, ziroksi, a nivnata kultura mo`ela prakti~no i besplatno da se u~i. Taa ednostavno pa|a od nebo# (1999:188). Poln e so indignacija i kratkiot iskaz na Dejan Dukovski, inaku, vo Evropa, najizveduvaniot makedonski dramski avtor: koj bukvalno veli: "]e staneme mutanti. Na{ite paso{i va`at samo vo Bugarija i Srbija. Sekade sme degradirani majmuni. Duri i koga }e dobie{ viza, }e te stavat na posebna lenta#. (Dnevnik, oktomvri, 1999). Ne premol~uvaj}i go svojot gor~liv revolt, Dukovski ja na~nuva traumati~nata tema za besprimernata izolacija i degradacija na makedonskite i voop{to balkanskite patnici na Zapad, od koja ne se po{tedeni nitu eminentnite umetnici i kulturni dejci.
3. Inaku, ve}e mo`eme da govorime i za naznaki na akademskata recepcija aktuelizacija i primena na post-kolonijalnata kritika, vo na{ata sredina, po~nuvaj}i, pred s, od kratkiot, programski tekst (objaven vo nedelnikot "Denes# od 4. 06. 1998 g.) na Branislav Sarkawac, kako i negovoto izlagawe za postkolonijalizmot i nomadizmot (od simpoziumot na SVP '99). Za prv pat i vo eksplicitna forma, ovoj teoreti~ar (po svoeto obrazovanie, inaku filozof), go nabele`uva svoeto o~ekuvawe za nastap na tkn. "postkomunisti~ki postkolonijalizam#, vo Makedonija, vklu~uvaj}i gi tuka i temite, karakteristi~ni za postkolonijalniot diskurs: za etni~kite konflikti, za jazikot, za zemjata kako po~va, tatkovina, za hibridnosta na znaeweto i identifikacijata, za nasilstvoto. Svoj prilog kon rasvetluvaweto na imagolo{kite (vo toj kontekst, i na nekoi od postkolonijalnite) problemi, od interdisciplinaren aspekt, sekako, dade i Prvata me|unarodna letna {kola "Slikata na Drugiot#, {to, vo juli i avgust 1999 g., se odr`a tokmu vo Skopje, pod rakovodstvoto na kuratorkata m-r Suzana Milevska. Avtorkata na ovoj tekst, na spomenatiot sobir, odr`a predavawe za postkolonijalniot pro~it (pove}ekratnosta na identitetite, opozicijata Balkan-Zapad, falocentri~nata politika na znaeweto, vrskata me|u znae54

weto i instituciite na mo}ta), vrz primerot na dramata na Dejan Dukovski "MME...#. Brojni soznanija, plodotvorni za imagolo{kata i interkulturnata hermenevtika, bea izneseni i na me|unarodniot nau~en sobir, "Makedonskata literatura i kultura vo kontekstot na mediteranskata kulturna sfera#, {to, vo oktomvri 1996 g., pod institucionalnata zakrila na MANU, go rakovode{e akad. Milan \ur~inov, osniva~ot na makedonskata komparativistika. U{te vo 1992 g., aktueliziraj}i gi za prvpat kaj nas, Bahtinovite zalo`bi za dijalogizmot, kako op{t kulturen model, \ur~inov govori za principot na kulturniot pluralizam, "kako mo`en pristap... pri objasnuvaweto na fenomenite na balkanskiot kni`even i kulturen prostor#. Vo 1995 g., toj se javi i kako avtor na prviot, kaj nas objaven prilog, posveten na problematikata na kulturniot identitet (dvata teksta mo`at da se najdat vo knigata "Komparativni studii#, 1998) kade{to posebno mesto zavzema koncepcijata na francuskiot filozof @an Mari Domenak, za identitetot kako vokacija, a ne determinacija; a, spored \ur~inov, ne pomalo zna~ewe za aktuelnite epohalni predizvici, so koi e soo~ena i Makedonija, imaat i negovite sogleduvawa za raspnatosta na Evropa me|u planetarizacijata i getoizacijata. Zna~i, na gorespomenatiot nau~en sobir, za prvpat, i na sistematski na~in, be{e predo~ena mo`nosta za po{iroko, interkulturno osoznavawe na makedonskiot kulturen identitet, vo ramkite na mediteranskata kultura. Taka, po~nuvaj}i od sredinata na 60-tite godini, vo na{ata literatura, po~nuva afirmacijata na mediteranizmot, kako nov i kompenzatoren mit, ~ija{to su{testvena cel vo vremeto na negovoto pojavuvawe, spored uka`uvawata na Vlada Uro{evi}, se sostoela vo - emancipiraweto na makedonskata literatura od "prokletstvoto# na balkanizmot, t.e. nejzinoto avtoimagolo{ko osloboduvawe, od balkanisti~kite predrasudi i frustracii za svojata navodna inferiornost, duhovna provincijalnost, izoliranost, zaboravenost. Pokraj toa, sekako, treba da se odbele`i i sobirot, koj se odr`a po povod 30-godi{niot jubilej na MANU, vo 1997 g., vo Skopje i koj obedini 16 akademici od razli~ni zemji, da raspravaat za mo{ne aktuelnata tema: "Naukata i kulturata za zaedni~kata idnina na Jugoisto~na Evropa#. Zbornikot trudovi od ovoj sobir, objaven vo 1998 g., nudi interesni i intrigantni sogledbi, zna~ajni za tolkuvaweto na kategorijata nacionalen i kulturen identitet, ponatamu, za aktuelizacijata na noviot (eufemisti~ki) naziv: Jugoisto~na Evropa (voveden, za smetka na stariot, "kompromitira~ki# poim Balkan), za uvidot vo eventualnite me|u-kulturni sudiri, vo 21. Vek, otkrivaweto na istoriskata zadnina na jazot 55

Elizabeta [eleva MAGOR me|u Slovenite i Evropa itn. - {to, s zaedno, iako eksplicitno ne govori za metodot i pristapot na postkolonijalna kritika, fakti~ki e konvergentno i komplementarno, so osnovnite nejzini zalo`bi, postulati i opredelbi i, kako takvo - e polezno za nejzinata natamo{na primena, ovde i kaj nas.
Vo tie ramki, indikativno e tokmu razmisluvaweto na akad. \ur~inov, koe gi zasega i nekoi od klu~nite zabele{ki, {to se upatuvaat na postkolonijalnata kritika, vo vrska so oddelni nejzini ekstremi, kako {to se: apsolutiziraweto na etni~kata razlika, etnokratijata, odnosno "ofanzivniot multikulturalizam#: "Ova e ta`no vreme, vo koe kulturniot i kreativniot dijalog e sveden na etni~kosta, vo koe konfliktot na pripadnosta, stanuva opsesija i e pova`en, od pra{aweto za vrednosta# (1998:60). Povtorno vo duhot na bahtinovskite opredelbi za me|ukulturniot dijalog, vo soglasnost so koncepcijata za identitetot kako vokacija (Domenak), primenuvaj}i ja lucidnata distinkcija na Isidora Sekuli}, povle~ena pome|u patriotizmot i nacionalizmot, \ur~inov uka`uva na konstruktivnata mo`nost, etni~kosta da se sfati kako pra{awe na vokacijata i kretivniot stimulans. Vo toj slu~aj, ne se afirmira isklu~iviot i ograni~uva~ki nacionalizam, tuku kreativniot i humanisti~ki patriotizam: ili, takviot vid qubov kon ne~ij narod i zemja, {to osloboduva i vodi kon sorabotka so drugite narodi i ima doverba vo niv... {to tvore~ki ja zbogatuva ne samo sopstvenata, tuku i site drugi nacii i zemji# (1998:61). Koga sme kaj qubovta i sorabotkata, vredi da se odbele`i odr`uvaweto na nau~niot sobir, vo Bitola, 1998 g., kako i objaveniot zbornik trudovi, pod naslov: "Fenomenot qubov vo balkanskite literaturi i kulturi# (Skopje, 1999 g.) - koj, pod rakovodstvo na d-r Aleksandar Prokopiev i vo organizacija na Institutot za makedonska liteartura, isto taka, prilo`i dosega nezasegnati oblici na promisluvawe na balkanskata kulturna sfera i umetni~koto tvore{tvo, aktueliziraj}i go tokmu utopiskiot i `ivotvorniot aspekt ili fenomen na qubovta, kako modalitet na duhovnata alternativa i otpor, kon ovie tradicionalno, vo omrazata, potopeni prostori. Verojatno, eden od zna~ajnite pottici za vospostavuvawe i osvedo~uvawe na mostovite na balkanskata kulturna sorabotka, pretstavuva i inicijativata, dadena pred nekolku godini, od strana na makedonskiot izdava~ "Kultura#, za vostanovuvawe na kni`evnata nagrada "Balkanika#. Zaklu~ok: dvojniot lik na dekolonizacijata 56

1. Aplikativniot potencijal na postkolonijalniot diskurs, kako {to se vide i od primerite vo makedonskiot kulturen prostor, posebno e naglasen vo dramati~nite i krizisni okolnosti, {to se sozdavaat, so ogled na vospostavuvaweto na tkn. nov svetski poredok. Zna~ajno e pri toa da se odbele`i, deka, vo svetot, ovoj koncept, ve}e do`ivuva ostri kriti~ki zabele{ki (pred s, od strana na svojot najglasen kriti~ar, Noam ^omski), zaradi toa {to vodi kon novo zasiluvawe na kolonijalisti~kite tendencii, odnosno, kon ekonomski neo-kolonijalizam i ekspanzija na golemite zapadni multinacionalni korporacii, za smetka na eksploatacijata i "uslu`livosta#, koja mu e nametnata na tradicionalno poslabo razvieniot Jug. Vo izvesna smisla, postkolonijalnata kritika, zna~i i kritika na multinacionalniot i globalniot kapitalizam, koj, vo svoite fundamentalni zalo`bi za zgolemuvawe na profitot, fatalno gi zagrozuva drugite, osobeno zemjite, koi se vo tranzicija. Sveduvaj}i se na prinuda za evtino otstapuvawe na sopstvenite resursi, za nedovolno ravienite zemji, tkn. globalizacija, odnosno, tolku posakuvanata integracija so Zapadot, na krajot, duri izleguva, "polo{a od izolacijata# (R. Mo~nik). I koga sme tuka, bi go poso~ile zanimliviot i prv od toj vid prilog, od Dona Kolar-Panov (Kulturen `ivot, 199), kade se poso~uvaat efektite na globalizacijata vo na{iot socio-kulturen prostor: podemot na {oping-kulturata, vostoli~uvaweto na trgovskite centri vo kulturni i komunikativni sredi{ta, mimikrijata na stranskite nazivi itn., vrz primerot na najnoviot skopski centar "Beverli Hils#. Od druga strana, stoi i soznanieto, za toa, deka opsesivnata potreba za samodoka`uvawe na sopstvenata avtohtonost, damne{nost i "odbranost#, dominantna vo aktuelniot javen diskurs na balkanskite narodi, e vsu{nost "uvezena# odnadvor - i pretstavuva prirodno (iako zadocneto) zaokru`uvawe na procesot na evropskite dr`avo-formotovorni nacii. Od druga strana, preokupiranosta i vremeto {to se tro{i za realiziraweto na taa potreba, kako takva, im odi vo prilog na manipulativnite stategii na Zapadot, za odr`uvawe na postoe~kata kulturna i neokolonijalna marginalizacija na Balkanot:

57

Elizabeta [eleva MAGOR "Dodeka nie se zamajuvame so fundamentalnite i traumati~ni pra{awa na identitetot i negovoto iznao|awe, vo silniot napliv na sebeotkrivaweto, }e gi zaboravime praznite stomaci i nema da zabele`ime, kako n odminuva civilizacijata# - predupreduva Mirjana Naj~evska (Po praznikot, Dnevnik, 15. maj 1999).
So drugi zborovi, opsednatosta so dijahronijata (opsesivnoto kopawe po nacionalnite koreni, etnokratijata), na krajot, rezultira so zapostavuvawe ili zaostanuvawe zad sinhronijata, odnosno zad globalnite civilizaciski zalo`bi za ostvaruvaweto na ekonomski i drug vid progres, odnosno zaedni~ka solidarnost.

2. "Da se dekolonizira od sebe samiot, za eden evropski nau~nik zna~i da ja prifati komparativisti~kata asketska logika na ednakvost i reciprocitet duri i koga ne e komparativist po profesija-zaedno so toj {to se dekolonizira od Evropa vo eden svet, koj{to ve}e stanal... "postkolonijalen#. - Armando Wi{i (1999). Pome|u post-kolonijalnata kritika i komparativnata kni`evnost postojat pove}e zaedni~ki mostovi i komplementarni istra`uva~ki modaliteti. Pred s, ne treba da se zaboravi faktot, deka potekloto i nastanuvaweto na post-kolonijalnata kritika e vo dlaboka i neraskinliva vrska so edna od komparativisti~kite disciplini, kako {to e imagologijata. Vo promisluvaweto na svoite klu~ni kategorii, kako {to se diskursot za identitetot i avtohtonosta, tekstualizacijata na znaeweto, interesot za me|ukulturnite vrski i prou~uvawa itn., postkolonijalnata kritika e nu`no upatena i povrzana so teoriskite dostreli na komparativistikata. No, mo`ebi, najzna~ajniot od nejzinite aspekti, koga }e ja zememe predvid, na{ata, makedonska literatura, e tokmu aktuelizacijata i potcrtuvaweto na problemot na tkn. mali literaturi. Voo~uvaj}o go vo svojata posledna kniga "Jazovi i mostovi na me|utekstovnosta# (1999), postoeweto na "nepremostlivite diskriminatorski prepreki za malite literaturi#, bugarskiot u~en Nikola Georgiev pledira za nivno demokratsko povrzuvawe so golemite literaturi, vo tie ramki, za prvpat, postavuvaj}i go i pra{aweto za tkn. mali nauki za literaturata, podednakvo soo~eni so imperijalizmot, ovojpat, na bo`emno nadnacionalnata kni`evno-nau~na "teorija# itn. 58

Kon ova bi go dodale slednoto uka`uvawe, {to tokmu za nas, ne samo kako za edna od "malite#, tuku i kako za edna od balkanskite literaturi i kulturi, stanuva s pove}e aktuelno. Stanuva zbor za potrebata, prisustvoto i delotvornosta na tkn. post-kolonizatorski ili de-kolonizatorski rakurs kaj nas, da bide potkrepena so kriti~koto prevrednuvawe na avtoimagolo{kite pretstavi, {to gi oblikuvaat umetni~kite dela od ovie prostori, a koi, kako takvi, ponatamu, se prezentiraat pred svetskata javnost. Kako {to, vo tekstot, posveten na poetikata na balkanskiot film, utvrdiv i jas, takvite avotimagolo{ki pretstavi, neretko im povladuvaat tokmu na vladea~kite imagolo{ki i kulturni stereotipi za Balkanot, {to, imeno, zapadniot auditorium, kako takvi (zna~i, kako "specimeni#): potajno o~ekuva da gi vidi i da gi nagraduva. Otade, me|u imperativite na postkolonijalnata kritika, spa|a, ne samo dekolonizacijata od Drugiot (vo slu~ajot, Zapadot), tuku isto taka i sopstvenata dekolonizacija, dekolonizacijata od samite Nas. Pokraj drugoto, me|u celite na na{ata dekolonizacija (ovojpat, od sebesi samite) spa|a i samokriti~koto razobli~uvawe (pa duri i osloboduvaweto) od aktuelnite imagolo{ki sterotipi, {to samite nie gi sozdavame i gi poddr`uvame. Tokmu mo`ebi zaradi toa, i ne slu~ajno, postkolonijalnata kritika, zaedno so u{te nekoi drugi aktuelni teorii, vo ramkite na antropolo{kiot pristap) se etiketira kako "{kola na nezadovolstvoto# (Harold Blum), koja, izleguvaj}i nadvor od epistemolo{kiot krug na raspravi, isklu~ivo svrzani "so pra{awata na teoriskiot metod# (Teri Iglton), za vozvrat, go potvrduva svojot neskrien interes za delotvoren, kulturolo{ki i emancipatorski anga`man. Diskusijata zna~i i natamu prodol`uva ...
P.S. Makar {to, vo dosega{nite teoriski sogledbi, ve}e postoi svest za kompatibilnosta na postkolonijalisti~kata i feministi~kata kritika, razgleduvaweto na toj problem, gi nadminuva mo`nostite na ovoj prilog, od prosta pri~ina, {to pra{aweto za `enata kako koloniziran subjekt ({to bi zna~elo, subjekt, koj e zato~en vo svojata Drugost, ne ostvaruvaj}i ja mo`nosta za sopstven glas, odnosno, pravoto za samopretstavuvawe) e tolku opse`no i kompleksno, {to, bezdrugo, iziskuva poseben prilog i podetalen tretman. Dotolku pove}e, {to soznanijata za balkanisti~kiot diskurs kako isklu~ivo ma{ki, upatuvaat, na neminovniot zaklu~ok, deka, `enata na Balkanot, fakti~ki e izlo`ena na dvojna koloniziranost; duhovito opi{ana i vo statijata na Nikos Dimu "Nesre}ata da si Grk#: "Dodeka Grkot treba da se bori za da se oslobodi od sebesi, Grkinkata treba da vojuva, da se oslobodi od Grkot. Potoa, }e dojde vremeto, taa da se bori so sebesi# (1996). Kone~no, primenata na postkolonijalnata pozicija kaj nas, vrz osnova na sstranata analiza na "mestoto na tolkuvaweto#, vklu~uvaj}i ja tuka i rodnata pripadnost na istra`uva~kiot subjekt, treba da go pottikne pokrenuvaweto na pra{aweto, za traumati~nata premol~anost, zaobikolenost, ili usporenata valorizacija na teoriskiot pridones na `enite vo javniot kulturen prostor.

59

Elizabeta [eleva
FILMOT VO BALKANSKIOT INTERTEKST

MAGOR

Glavnata metodolo{ka to~ka, od koja poa|a ovoj tekst proizleguva od semioti~ko-tipolo{kiot pristap na Tartuskata semioti~ka {kola vo ~ii ramki, a pod nesomnenoto vlijanie i pottik na Mihail Bahtin kako najzna~aen filozof na literaturata i kulturata vo XX vek, e postulirana premislata za izomorfizmot me|u kni`evnosta, ili koja bilo druga umetnost, vo slu~ajov - filmot od edna i kulturata od druga strana, kako kompleksen Tekst, sostaven od pove}e razli~ni semioti~ki sistemi. Ako filmskiot tekst, po analogija so kni`evniot, go sfatime kako podvid na tekstot na kulturata, kako {to tvrdi Jurij Lotman, toga{ do|ame do konstatacijata deka vnatre{nata organizacija na umetni~kata kni`evnost (vo ovoj primer - na filmot, zab. moja) e izomorfna na kulturata kako takva, t.e. gi povtoruva op{tite principi na nejzinata organizacija#. Taka, poimot na kulturata se zema kako po~eten, a vo strukturnata organizacija na umetni~kiot tekst (film, zab. moja) se traga po izomorfnite svojstva i karakteristiki, koi uka`uvaat na dlabokata i neporekliva kulturolo{ka obuslovenost na umetni~kiot model, t.e. na modelativniot sistem na konkretno dadeniot film. Prezemaj|i go, od druga strana, i metodolo{koto ramni{te na komparativnata kni`evna nauka, doa|ame do vtorata metodolo{ka nasoka, relevantna za na{iot pristap kon makedonskiot film: teorija za polisistematskata pripadnost na umetni~kite fenomeni od edna nacionalna kni`evnost, po analogija - edna nacionalna kinematografija. Sekoja nacionalna kni`evnost e monoliteraturen sistem za sebe, no re~isi sekoja pojava mo`e da bide prisutna i vo drug sistem, bilo da e toa epohalen, regionalen ili `anrovski# - veli akademikot Zoran Konstantinovi}, eminenten evropski komparativist od Insbruk. Vo na{iov slu~aj toa zna~i, deka makedonskiot film, osven na svojata mati~na nacionalna kinematografija, istovremeno mo`e da im pripa|a i na nekoi drugi sistemi: na primer, epohalniot sistem na postmodernata kultura, `anrovskiot sistem na akcioniot, istoriskiot pli nekoj drug vid filmski `anr, i kone~no na regionalniot sistem na Balkanot, {to vo sebe obedinuva mnogubrojni komponenti: geopoliti~ki, no isto taka, i kulturolo{ki. 60

Nema da go sfatime nitu eden balkanski narod, nacija, ili etni~ka grupa i nivnata literatura i kultura, ako gi prou~uvame izolirano, bez zemawe predvid i celobalkanskoto miqe, bidej}i Balkanskiot Poluostrov pretstavuva ne samo posebna geografska, tuku i istoriska i kulturna celina# - smeta ~e{kiot komparativist od makedonsko poteklo, akademikot Ivan Dorovski. Navleguvaj}i vo podra~jeto na kulturolo{kite studii i interkulturalnite prou~uvawa {to gi nalo`uva edna takva kompleksna pojava, kakva {to e Balkanot, go aktualizirame i tretoto relevantno metodolo{ko izvori{te, {to se vklu~uva vo na{iot tekst: podra~jeto na imagologijata, nekoga{ isklu~ivo komparativisti~ka, a denes i po{iroko kulturolo{ka oblast, nare~ena mentality research (prou~uvawe na mentalitetot). Vo domenot na ovaa oblast se rekonstruiraat strukturite na svesta, mitovite, ideologiite i utopiite, {to ja oblikuvaat kolektivnata svest i sledstveno, onaa na pisatelot#, a mo`at da bidat izrazeni preku razli~ni mediumi: na primer, umetni~kiot `anr, stilot, ili, poednostaveno, odnosot na poedinecot sprema razli~nite institucii na sekojdnevniot `ivot (brakot, religijata, op{testvoto itn.). Imalogijata, odnosno mentality research, e nu`no interdisciplinarna, spored svojot epistemolo{ki profil, so ogled na toa {to nejzin predmet se pojavite od pove}e razli~ni kulturni sferi. So toa, kone~no go precizirame i poslednoto epistemolo{ko ramni{te vklu~eno vo na{iot tekst, ramni{teto na t.n. poetika na kulturata, ili kulturalnata kritika, oblikuvano spored metodolo{kite reperi na Noviot istoricizam: Ovoj proekt (se misli na kulturnata poetika, zab. moja), ja prenaso~uva oskata na intertekstualnosta, zamenuvaj}i go dijahroniskiot tekst na avtonomnata kni`evna istorija, so sinhroniskiot tekst na kulturniot sistem# veli vo svojot programski naso~en tekst, eden od vode~kite pretstavnici na ovaa {kola, teoreti~arot Luis Montrous. Ako se obideme toa povtorno da go formulirame, so ogled na na{iot analiti~ki zafat, toga{ }e ka`eme deka makedonskiot film treba da se posmatra i prou~uva intertekstualno, vo ramkite na pokomleksniot sistem na Balkanskata kultura, vo po{irokiot kontekst na ovaa poseopfatna poetika na kulturata, ~ii{to fundamentalni toposi izomorfno go predo~uva i gi modelira, oblikuvaj}i go specifi~niot fenomen na balkanskiot film, ili pak po{iroko na balkanskiot kulturen sindrom. 2. 61

Elizabeta [eleva MAGOR Dalekuse`nata misla na Aleksandar Blok deka ~ovekot e proizvod na Mestoto, i negov pretstavnik me|u lu|eto#, odnosno deka sekoj go ima seteno negoviot jarem vrz svojata sudbina#, mo`ebi nikade ne e tolku prakti~no potvrdena, kako vo slu~ajot so balkanskata topografija na prokletstvoto. Kako {to potvrduvaat imagolo{kite ili homotopskite istra`uvawa na bugarskiot teoreti~ar Aleksandar ]osev (praveni spored epistemolo{kiot urnek na francuskiot istra`uva~ na menatalitetot Mi{el Fuko), Balkanot e homotopija, ili mesto za sozdavawe identiteti, koe{to ima naglaseno temen eroti~ki potencijal, izrazen i vo sintagmata temen balkanski subjekt#: Balkanot e institucionaliziran vo zapadnite masovni mediumi kako potsvest na Evropa. Vo toa evropsko Es se potisnuvaat site stravovi, neciviliziranite strasti, sramnite `elbi i povesnite grevovi na Evropa# (]osev, 1995:146). Prezemaj}i ja inicijalnata teza na ova iska`uvawe, hrvatskiot teoreti~ar Vladimir Biti, so polna metakti~ka svest, gi razobli~uva vakvite mira`i#, t.e. deformirani, ekstremni pretstavi za eden region, narod, ili kultura, sozdadeni kako rezultat na ednostranite proektivni ideologii na Zapadot, vo ramkite na koi, nasprema nesomnenata idealizacija na Sredna Evropa#, se sproveduva neumolivata satanizacija na Balkanot#, kako prostor (homotopija) n Drugosta, objektnosta, odbivnosta, nelagodnosta, demoniziranata istorija. No, duri i ako se i izostavat imagolo{kite ekstremi vo predo~uvaweto na Balkanot, ostanuvat i natamu zaedni~kite svojstva na ovoj mentalitet, obi~aite, senzibilitetot, zaemnite me|u~ove~ki odnosi, folklornoto tvore{tvo, urbanite i, voop{to, ikonografskite aspekti, formata na istoriskiot razvitok, kako i kulturnata semioza, {to ja voobli~uva i pravi prepoznatliva i osobena paradigmatika na ovoj multikulturen, i prepoln so paradoksi, prostor. Taka, na primer, najnapred se uka`uva na specifi~nata kulturna hibridizacija, me{awe, preto~uvawe i prepletuvawe na vizantisko-orientalnite civilizaciski temeli, so elementite i reliktiite na paganskata kultura. Kako rezultat, na taa stroga neizdiferenciranost na kulturnite identiteti na ovoj prostor, ili poradi samiot fakt na polietni~kata i polikulturnata rascepkanost na ovoj prostor, se sozdava i avtoima`ot#, ili sopstvenata pretstava za Balkanot - kako evropsko predgradie, periferiska naselba, i voop{to palanka, provincija, izdignata na nivo na globalnata metafora za ozna~uvawe na su{tinskata dimenzija ne samo na urbanite celosti, tuku i na samiot kulturenistoriski model na razvitokot. Imenuvan so terminologijata na Fernan Brodel, toj vid istoriski razvitok, za kogo e svojstvena istorijata so baven ritam i so dolgo traewe (da se potsetime samo na vladeeweto i dolgoto opstojuvawe na vizantiskoto carstvo ili pak na Otomanskata imperija) - ja ozna~uva t.n. long term history, istorija na dolgi
62

(bavni) otse~ki. Seto toa, pak, se reperkuira vo poleto na kulturnata samosvest i otade se javuvaat celi nizi zaemno obuslovuva~ki konsekvenci: traumati~niot fatalizam (Leh Mjodinski), korenskiot mentalitet, svrzan so nesposobnost za nadminuvawe i preovladuvawe na sopstvenoto minato (Vladimir Biti), identifikacijata na ~ovekot so geografskiot region, so nacionalnata zaednica, etnikumot, na koj bez ostatok se sveduva i mu pripa|a (Ivan Dorovski), kopne`ot po drugite po{iroki prostori i horizonti, dlabokata nostalgija i neizle~ivata, gor~liva melanholija, ~uvstvoto na napu{tenost, neprifatlivost, otfrlenost, `elba za zaminuvawe vo drug svet (Predrag Palavestra), no isto taka stra{nata frustracija, tegobnost, proma{enost, klaustofobi~nost, po koj se ra|a i podgreva konfliktnosta, omrazata sprema drugiot, netrpelivosta, islku~ivosta, ksenofobijata (P. Palavestra), kako i samodestrukcijata, samorazornosta, erotizacijata na terminanta, na smrtta, fatalizmot, paralizata na voqata, prepu{tenosta kon porocite: kon alkoholot i kon kartite. Ako gi sledime implikaciite na ontolo{kiot pristap kon umetnosta, poto~no navodite na ~e{kiot teoreti~ar karel Kosik, vo koi umetni~koto delo, istovremeno se postulira kako izraz na stvarnosta# - no i kako ne{to {to ja sozdava, tvori i umetni~ki ja proizveduva samata taa stvarnost#, pretvoraj}i se vo grade`en element na toj svet# - toga{, vo prou~uvaweto na fenomenot na makedonskiot film, }e go zememe predvid osven spomenatiot kulturolo{ki, isto taka i ovoj, ontolo{ki aspekt. Toa, vsu{nost, podrazbira dijalo{ka proekcija na filmot, koj od edna strana, rekovme, ima modelativna sposobnost da gi preslikuva paradigmati~nite elementi i odnosi, na na~in {to e izomorfen, sovpadliv so dadenata strukturna organizacija na svetot# (t.e. kultura) - dodeka, od druga strana, i samiot toj, kako semioti~ki fenomen, vo nea u~estvuva, se vklopuva, i kako komplementarno del~e od mozaikot ja dopolnuva, oblikuva i sozdava, odnosno ja prezentira, mo`ebi vo najgolem obem, vo sporedba so preostanatite umetnosti, blagodarenie tokmu na svojot sinkreti~ki i sinteti~ki karakter. So aktuelizacijata, prezentacijata na opredelenite verbalni, jazi~noretori~ki modeli, stilovi i iskazi (idiolekti, sociolekti), natamu, so predo~uvaweto na kompletnite ikonografski aspekti (arhitektonski, enterierni, kostimografski), so izborot na muzi~kata podloga itn. - filmot, fakti~ki ovozmo`uva idealen, plasti~en i kompleksen kulturolo{ki presek; uvid vo paradigmata na eden vremenski period ili daden geopoliti~ki i sociokulturen prostor; osoznavawe i prepoznavawe na distinktivnite semioti~ki fenomeni (i rituali), svrzani so opredelen vreme-prostor (ili hronotop, kako {to bi rekol Mihail Bahtin). 63

Elizabeta [eleva MAGOR Tokmu zatoa, i zemaj}i predvid nekolku primeri, t.e. filmovi koi im pripa|aat na pove}e nacionalni kinematografii (filmovite na Emir Kusturica, Ademir Kenovi}, Mil~o Man~evski, Stojan Stoji~i} i dr.) - vo ovoj tekst, bi sakale da ja zagatneme mo`nosta za prou~uvawe i osoznavawe na semiotikata na balkanskiot film, pra{aweto za postoewe i funkcionirawe na edna posebna, umetni~ki i kulturolo{ki obedineta celost, vo koja se prepletuvaat srodni tematski preokupacii, duhovni {timunzi i strukturi na svesta, umetni~ki postapki i avtorski poetiki, spored koi mo`e da govorime za poetika na balkanskiot film, ili nekakva uslovno nare~ena balkanska {kola, kako nositel na opredelena poetika na kulturata. Kako paradigmati~en primer i najsoodveten argumentaciski materijal za ovaa prigoda go izbravme filmot {to momentno se nao|a na na{iot repertoar, a spored pove}e svoi svojstva, eklatantno se vrzuva i umetni~ki ja modelira imagolo{ki voobi~aenata slika na Balkanot, do toj stepen {to ja repetira, ovojpat kako svoja sopstvena avtoimagolo{ka tvorba. Od aspekt na scenaristi~kata predlo{ka na filmot, romasierskata proza Ne~ista krv#, od Borisav Stankovi} - a sudej}i spored pove}e zastapeni toposi vo nea, mo`eme da ja nasetime dlabokata kulturolo{ka vtemelenost na ova delo: kulturolo{ka osnova na balkanskiot model na svetot, temniot vilaet# i temniot balkanski subjekt vo nego. Vovedniot kadar i {picata na filmot pretstavuvaat simboli~na najava na su{testvenite problemi ili predmetnosti okolu koi se fokusira ova delo: od edna strana, belite kowi i nivnoto nepre~eno slobodno dvi`ewe niz prostorot - aluzivno se vrzuvaat za pretstavata na primordijalnite, arhetipski porivi, prirodni impulsi, atavisti~ki nagoni - koi samite po sebe se ~isti, neizvalkani, stihijni, divi. Od druga strana, naslovnata sintagma ne~ista krv#, zlokobno upatuva na pretstojnoto valkawe, me{awe, naru{uvawe na toj primaren i idili~en paganski red - negovo vkrstuvawe so mitovite na eden drug, socio-kulturen poredok, olicetvoren vo umetni~kiot hronotop, tipi~noto poluurbano mesto nekade na Balkanot#, su{testveniot topos na balkanskata kultura, provincijata. Znaej}i za imagolo{koto lokalizirawe na Balkanot kako periferija po odnos na evropskite civilizaciski centri, seto ona {to se odigruva vo ramkite na ovoj hronotop mo`eme da go smetame za metonimski imenitel na provincijalnosta, kvintesencija na balkanskoto Predgradie, promisluvawe na Balkanotkako-Predgradie. [to se odnesuva do aktancijalnata {ema na filmot, iako se govori za nekolku sto`erni likovi (efendi Mita, gazda Marko, Sofka, Agim, Tom~o), vo osnovata, sepak, preovladuva homologiskiot princip na karakterizacija - podvle~en vo
64

muzi~kiot semiozis na pesnata Zajdi, zajdi jasno Sonce#, koja ja pretstavuva zavr{nata {pica ili umetni~kata ramka na deloto - ovoj princip, zaedni~ki za egzistencijalnata drama na site likovi, ja vtemeluva paradigmata na zaludno potro{enata, prisvoena, otu|ena mladost; li~niot neizle~iv raskol; konfuznosta na individualnite identiteti, ~uvstvoto na li~na nerealiziranost i proma{enost, nostalgi~nata bolka i se}avaweto, utehata na retrospektivata. Neslu~ajno, konstitutiven element na filmskata postapka e samata poetika na sonot, kopne`ot, me~tata, koi, so svojot nadrealen naboj i visok erotski potencijal, ja dograduvaat paganskata simbolika i magiskiot fluid, vo kogo plovat likovite, obzemeni od iskonskoto zna~ewe na drevnite rituali (ritualnoto kapewe na Sofka, `rtveniot ritual na ven~avkata, ritualniot imperativ na krvnata odmazda, ritualot na zbratimuvaweto, ritualot na opivaweto so ha{i{ itn.). Vo tie i takvi rituali, sekoj i sekomu barem po edna{ e @rtva, {to zna~i deka tokmu principot na `rtvenosta e izdignat do nivoto na univerzalen kulturolo{ki obrazec, vo kogo ma|epsaniot krug - circulus vitiosus, ve~noto vra}awe i povtoruvawe na istoto, na eden neumoliv na~in gi potvrduva fatalisti~kata proekcija, rezignacijata i defetizmot. Imperativot na sebepretvoraweto vo `rtva. Ili, na `rtvata vo sudbina. Efendi Mita, nasproti svojata otmenost i povlasteniot socijalen status, e `rtva, od edna strana na sopstvenite poroci i bolesta na voqata, a od druga, `rtva na novoto vreme koe doa|a, vremeto na robusnite, nedokvakani skoroevci. Gazda Marko e, isto taka, `rtva: `rtva na svojata egzaltiranost, probivnost, bezobyirnost. Tokmu toj e prezreniot dojdenec i natrapnik od planinite, komu strasta sprema parite i steknuvaweto imoti, mu narasnuva do taa mera, {to incestuozno posega po `ivotot, mladosta i qubovta na svojot sin, obiduvaj}i se odnovo da go ukrade nepovratno izgubenoto vreme na kopne`ot i bolkata. Sofka e klu~nata `rtvena figura, vo qubovniot ~etiriagolnik, {to go so~inuvaat tatko Mita, svekorot - vtor tatko i qubovnik Marko, soprugot i vo isto vreme dete Tom~o, pohotliviot brat po krv Agim. Nea, nesomneno, ja do`ivuvame kako pove}ekraten sparagmos, `rtven zalog, so kogo tatkoto gi pla}a svoite rasipni~ki dolgovi, odnosno mu ja prodava na prezreniot, robusen tu|inec. Marko, pak, od svoja strana ja zema, posakuva i prisvojuva Sofka kako `rtva na sopstvenite nagonski porivi i `elbi sprema setilnata, ubava, nedoprena mladost. Kone~no, Sofka e i (tipi~no balkanska) sopru`ni~ka `rtva na Tom~o, koj{to ja odbiva, ignorira i poni`uva kako `ena, koristej}i gi, pritoa, sepak, nejzinite prislu`ni~ki, doma}inski kvaliteti. Sofka e `rtva na patrijarhalniot kulturen poredok, kako {to, vpro~em, e toa i nejzinata majka, svekrva, i na krajot, vo samo aluzivnite, no dovolno zlokobni nagovestuvawa i 65

Elizabeta [eleva MAGOR malata }erka Sofija. Site tie, biduvaj}i `eni, se ograni~eni i svedeni na onoj tesen doma{en prostor, koj denes, po malku ubla`eno, se narekuva rozovo geto (pink geto - M. Valdes), a go so~inuvaat koordinatite na kujnata i spalnata, dvete prostorii, vrzani za mra~niot predmet na setilnite `elbi#. Vo balkanskiot kulturen prostor, Sofka e samo `ena, zna~i (bezglasen) objekt na tu|ite potrebi i posegawa, ili simboli~no sredstvo za razmena, {to ja vr{at i za koja re{avaat drugite, ma`ite, na koi im e dadena privilegijata da raspolagaat so glasot na Drugiot i vo ime na drugiot. No, osven asimetrijata vo me|upolovite relacii i aktancijalnite ulogi, balkanskata kultura ja karakterizira u{te edno, mo`ebi u{te podalekuse`no, a dosega nedovolno argumentirano i istaknato, svojstvo - incestuoznosta! poto~no, incestuoznosta od vtor tip. Za razlika od klasi~nite primeri na incestuoznost, ovde, rodoskrnaveweto se odviva indirektno, posredno, implicitno, a sepak, dovolno silno i vpe~atlivo, spored svoite posledici, spored konfuzijata na identitetite# i simboli~koto naru{uvawe na semjanite konfiguracii. Odnosot {to se razviva me|u Sofka i tatkoto na nejziniot soprug Marko e primer tokmu za ovoj incest od vtor tip, koj{to, spored navodite na francuskata teoreti~arka Fransoaz Eretier, ima duri i po{tetni posledici od klasi~nite primeri na incest, bidej}i vo nego supstancijata i identietot na tatkoto ja dopira i posega po supstancijata i identitetot na sinot, i obratno, so posredstvoto ili preku zaedni~kiot quboven partner#. Transferot na ovie supstancii me|u tatkoto i sinot, pokraj bio-fiziolo{ki, ima isto taka i zna~itelni i dalekuse`ni simboli~ni i socijalni posledici i implikacii: pred s, naru{uvaweto na mestata vo semejnata konfiguracija; potoa, pre~ekoruvaweto na granicite na li~niot identitet; kako i pra{aweto na rivalstvoto (kako klu~no vo razbiraweto na problemot na incestot, so ogled na toa, {to negovoto re{avawe vo sebe ja implicira smrtta na edniot od rivalite veli Natali Ajni{). Vo romanot i vo filmot, indikativno nasloveni so sintagmata ne~ista krv# se aludira imeno na ovoj incestuozen soodnos, na ova pomestuvawe i naru{uvawe na semjnite, kulturnite i socijalnite ulogi, na ova nesogledivo melan`irawe i kontaminirawe na personalnite granici i identiteti, mo`ebi, na onaa klasi~na frojdovska situacija, koga Totemot (tatkoto na rodot), ja prisvojuva i idninata na Sinovite, potomcite, mladite. Tokmu Tatkovcite se tie, {to vo Ne~ista krv#, incestuozno posegaat po istorijata i sudbinata na svoite deca, ja prisvojuvaat nivnata egzistencijalna uloga, gi premestuvaat erotsko-`elbenite porivi. Marko go `ivee `ivotot na
66

Tom~o, simboli~ki, na toj na~in {to ja obqububa i oploduva negovata `ena Sofka, isto taka, kako {to toa porano go storil negoviot tatko. Indikativno e, vo tie ramki, i odnesuvaweto na Tom~o, koga toj dovolno }e sozree za da gi uvidi simboli~kite posledici i promeni na ovoj incestuozen odnos od vtor tip. Tom~o pove}e ne ja ~uvstvuva svojata supstancijalnost, go gubi pravoto i temelot na sopstveniot identitet, namerno i samorazorno, se vle~ka po voenite frontovi i po kafeanite (kafeanite - kako metafori~en imenitel na balkanskiot eskapizam, defetizam, azilantizam). Tom~o go `ivee Ni{toto i go propagira Ni{toto, ne vrzuvaj}i se pritoa za nitu edna intimna i cvrsta egzistencijalna okosnica. A Sofka e taa, koja{to samo ~eka, isto kako, {to ~eka{e Frosina (heroinata na prviot makedonski film - zab. moja), vo toa ~ekawe dovikuvaj}i go latentno incestuozniot dijalog od detstvoto; {to se vodel pome|u nea i tatkoto: ^ija si ti? Tatina. A ~ija }e stane{? Ni~ija#. Taka odnovo li{ena od cvrsto, ednozna~no i uspokojuva~ko egzistencijalno upori{te, Sofka go minuva svojot `ivot vo somnabulnoto obnovuvawe na svojot nekoga{en, ~ist, izvoren i bolnoto soo~uvawe so svojot aktuelen, ne~ist, naru{en identitet, vo manirot na endemski rasprostranetata melanholi~na rezignacija, svojstvena na homo i femina Balcanica. Ta`no sledeej}i go neumoliviot ~ekor na Vremeto, {to go ispi{uva svojot plasti~en reqef vrz ~ove~kite lica, vrz sve`ata opojnost na mladosta i soni{tata, re`iserot na filmot Ne~ista krv#, u{te edna{ go ispi{uva mra~niot erotski potencijal na imagolo{kite pretstavi za Balkanot, pritoa zemaj}i ja prozata na Bora Stankovi} za svoj scenaristi~ki obrazec. Kulturolo{kata paradigma {to ovoj film tolku plasti~no i prepoznatlivo ja modelira, svedo~i za `ilavata opstojnost na kultnite# balkanski simboli i toposi, za mentalitetot, {to svojata potkrepa ja dobiva mo`ebi, tokmu od predo~enata i dlaboko vkoreneta incestuoznost od vtor tip#, od `rtvenata simbolika, aluzivnot karakter i podloga na paganskite rituali na plodnosta, od re~isi, isto tolku, incestuoznoto me{awe i prelevawe na levantinsko-orientalnite kulturni elementi vo konfliktniot prostor na balkanskata palanka, pretvorena od svojata bavnost, bolkata po Drugoto, kopne`ot za neostvarena qubov. Ako e to~na pretpostavkata na A. Blok, deka imeno kulturata e onaa, koja n osudila na izbor# - toga{, vo avtorskata poetika na re`iserot Stojan Stoji~i}, }e otkrieme i prepoznaeme pove}e od edna potsvesna prinuda, opsesivno da se repetiraat i forsiraat fundamentalnite kulturolo{ki pretpostavki i arhetipski obrasci, svojstveni na semiotikata i poetikata na 67

Elizabeta [eleva MAGOR sovremeniot balkanski film, komu doprva mu pretstoi poseriozno i po{iroko prou~uvawe od ovoj tip. Vakvoto prou~uvawe, me|u svoite analiti~ki celi, }e go ima osoznavaweto, vrednuvaweto i produciraweto na imgolo{kite modeli za odredeni narodi, kulturi i regioni, koi so posredstvoto na umetni~kite dela, se vgraduvaat i gi predodreduvaat individualnite odnosi i pretstavi na lu|eto, sprema dadenoto kulturno podra~je ili nacionalen entitet. Vo uslovi koga Balkanot so svoite disperzira~ki i divergentni tendencii, bitno go naru{uva procesot na unifikacija na evropskiot kulturen i politi~ki prostor, pritoa evidentno zadobivaj}i go statusot na kulturna metafora, so bogati imagolo{ki konotacii, svrzani za negoviot navodno opskuren, nasilni~ki, devijanten, frustrira~ki, traumati~en efekt, epistemolo{kata poenta na ova istra`uvawe i prou~uvawe na su{testvenite semioti~ki ({to }e re~e kulturolo{ki i ontolo{ki) pretpostavki na fenomenot nare~en balkanski film, }e treba da dovede do neophodnoto kriti~ko prevrednuvawe i preodoluvawe ne samo na imagolo{kite, tuku i na avtoimagolo{kite pretstavi, i mirages# {to gi prizveduvaat i samite umetni~ki dela - pretvoraj}i go Balkanot, vo privilegirano skrivali{te samo na temnite, atavisti~ki i anahroni impulsi.

68

COGITO, [AMAN SUM! (me|u akademskiot fakt i gore{tata realnost)

Razmisluvame, za da uspeeme da se odr`ime i pre`iveeme.

Ortega i Gaset Ne sme li nie - traumirani su{testva, sposobni da sudat za realnosta, samo vrz osnova na povredite, koi{to taa ni gi nanesuva, vrz osnova na svojata gluvost, slepotija, nespososbnosta da sakame i razbirame? Mihail Ep{tajn Dodeka gi spodeluvame, so neskriena teskoba i neizvesnost, isklu~itelno dramati~nite socio-istoriski slu~uvawa na Balkanot denes, vo fatalniot pregrab na edna nova (bez razlika na toa, kolku sofisticirana) vojna, pove}e od bilo koga, si go postavuvame pra{aweto za ontolo{kata smisla, poraka i sudbina na teorijata denes. Si go postavuvame intrigantnoto pra{awe, dali i vo koja merka, taa, teorijata e denes na{iot sojuznik, vo soo~uvaweto so site dvosmisleni u~inoci na op{testveniot razvoj ... ^etivoto, {to e pred nas, te{ko mo`eme da go klasificirame, ili pak, da go pripi{eme, samo na edna akademska disciplina, u{te pomalku, samo na edna, predominantna metoda i epistemologija. Toa, {to ovde, vo Teorija za dene{no vreme#, go ispi{uva Rastko Mo~nik, ne e samo meta-kriti~ki komentar na epistemolo{kite paradigmi na Dirkem, Mos i Levi-Stros, tuku, mo`bi u{te pove}e, e dijalo{ki predizvik i debata so sovremieto, so ovoj dene{en mig, so Balkanijadata, kako aktuelna kulturna metafora, pretstava, spektakl i (zo{to da ne) apokalipti~na scena. Hermenevti~kiot pristap na Mo~nik najsoodvetno se realizira i potvrduva sebesi, vo ramkite i vo oblikot na interdiskursot, a toj pak e postaven vo ulogata na nostalgi~en epistemolo{ki fantazam, za nadomestok (suplement) na denes izgubenata, is~eznatata {amanisti~ka, iscelitelska funkcija na znaeweto. Otade, se razbira, i podemot na cini~niot odnos (potsmevot, distancata, rezervata), kon akademskoto teorisko nasledstvo i nadmeniot negov manir na 69

Elizabeta [eleva MAGOR vkalapuvawe na individualniot stav, od edna strana - kako i epistemolo{koto prevrednuvawe (rehabilitacijata) na "primitivnite#, arhai~nite, odn. setilnoiskustvenite (duri - i telesni) oblici na mudrosta i samospoznavaweto - od druga strana! Sovremeniot ~ovek, konstantno izlo`en na na~elnata nesigurnost, proverka, preispituvawe na sopstveniot identitet, postojano i bolno svesen za aporiite (nepomirlivite protivre~nosti) koi go konstituiraat (i isto tolku, subverzivno go potkopuvaat) nego, kako bitie - nesomneno e izlo`en na edna akutna opasnost od du{evni bolesti i poremetuvawa, tokmu zaradi taa inherentna neuskladivost, disfunkcija i vkrstuvawe na simboli~kite registri, postojano e izlo`en na opasnosta od {izoidno raspa|awe i atomizirawe do anomija, neprepoznatlivost (tuka, kako na dopolnitelen argument, mo`e da se povikame na deloto na Delez i Gatari, "Anti-Edip#, koe {izofrenijata ja interpretira, kako inherentna posledica na kapitalizmot) . Tokmu vo taa to~ka na naglaseniot aktuelizam, deloto na Mo~nik se poka`uva pove}e od opravdano: toa, od edna strana, ja zastapuva tkn. agonska teorija (Manfred Frank), odnosno uveruvaweto, deka strukturnite konflikti, podelbi, klasni borbi, sudiri, imaat, vo osnovata, integrativna funkcija za op{testvoto vo celina. Toa delo od druga strana, ja izvr{uva onaa neophodna {amanska funkcija, prosvetluva~ko dejstvo, preventivno deluvawe - po odnos na {izoidniot u~inok na docniot kapitalizam, t.e. psihopatogenoto dejstvo na op{testvoto vrz poedincite, koi go so~inuvaat. Vo taa smisla, namesto da bide samo konstativna, aposteriorna - epistemologijata na Mo~nik, se poka`uva poinakva, levi~arski nastroena, aktivna, rezistentna, prkosna - pred traumati~niot pritisok na socio-istoriskite okolnosti i slu~uvawa - {to, delumno, mo`ebi, se dol`i i na toa, {to "u~itelite#, na koi{to toj ovde se povikuva, Dirkem, Mos, Levi-Stros - isto taka, se nao|ale vo sli~na pozicija, pred re~isi sli~ni egzistencijalno-epistemolo{ki isku{enija, traumati~ni vojni, ideolo{ki i kulturni presvrti, razo~aruvawa i potresi. Teorijata, sepak, ne e (nitu, ne samo spored moeto mislewe, smee da bide) napolno imuna tokmu na tie i takvi dramati~ni predizvici, na koi fakti~ki im go dol`i svojot motiv i postoewe. Analogiite se, kako {to rekovme, pove}e od o~igledni i istovremenopredupreduva~ki. Respektiraj}i go prvenstveno hermenevti~koto stojali{te na sega{nosta i kriti~kiot aktuelizam, Mo~nik uspeva vo toa, mo}nite dostreli na francuskite kulturno-antropolo{ki teorii, da gi aplicira, potvrdi i dopolni - vrz ilustrativniot materijal na - "Balkanijadata#, nesomneno gore{ta, akutna i traumati~na konstanta na `itelite od ovie (ne samo eks, i ne samo JU) prostori.
70

Na mo{ne luciden i bespo{teden na~in, razotkrivaj}i go Balkanot, pred s, kako proektivna ideologija ("Balkanot, toa se drugite#), Mo~nik, u{te edna{, ja potvrduva otporano osoznaenata topi~nost na op{testvenite registri, neizbe`noto lizgawe na realnoto, konstitutivnata potreba za opozicii, vo i pome|u, op{testvata, funkcionalnata neophodnost od nacijata, kako "nulta institucija#, integrativen simboli~ki ozna~itel. Analiziraj}i go diskursot na balkanskite ideologii, Mo~nik vo balkanizmot sogleduva varijanta na "kulturniot diferencijalizam#, potvrden vo dvete svoi, bolno protivre~ni dimenzii: vertikalnata - koja podrazbira servilno odnesuvawe kon pomo}niot, evropski adresat; i horizontalnata- koja manifestira neprijatelstvo i konfliktnost, kon neposredniot, balkanski sosed. Neporeklivo ubedeni vo opravdanosta i vtemelenosta na ovaa struktura na relacii, {to, spored Mo~nik, ja konstituira balkanskata matrica - ne mo`eme, a da ne se soglasime so konstatacijata deka, mitot za Evropa, kako "ideologija na granicata# - dramati~no go zasega, obespokojuva i onepravduva tokmu balkanskiot prostor vo celina, nametnuvaj}i mu gi "standardite# na edna vtorostepena, marginalna, primitivna i vremenska, vrednosna (a ne samo prostorna) zona, od "onaa strana# na pravoto i ramnopravnosta. Balkanot, so drugi zborovi, denes prvenstveno funkcionira kako "homotopija# (Aleksandar ]osev), {to zna~i, kako konzervativen i za Zapadot plodotvoren imagolo{ki konstrukt, koj gi "opravduva# mnogubrojnite zapadno-evropski implementacii na arogantnata logika na onoj identitet, koj mora da ostane (da se zadr`i) "od onaa strana# na {engenskata granica, okovan vo "balkanskata zarobeni~ka dilema# (kako {to ironi~no zaklu~uva Mo~nik, vo tragedijata, izbor imate, samo dokolku nemate nikakov izbor). Poentata na Mo~nik, vo ovoj slu~aj, se sostoi vo demaskiraweto, sogoluvaweto, razotkrivaweto na skrienata, komplementarna struktura, vrz ~ija{to osnova funkcioniraat mitovite za Balkanot i Evropa: pri toa, pretstavata na Balkanot ("toa se drugite#) ja ima tokmu ulogata na preventiven stereotip, t.e. "dopolnitelna distanca#, {to ja konzervira, osiguruva, simboli~ki ja markira granicata, razlikata, neprikosnovenosta, superiornosta na mitot za Evropa {to, denes, }e si dozvolime edna vakva pretpostavka, mo`ebi zna~i, po~etok i najava na eden nov, globalen, aktuelen proces na transponirawe (prenos, prevod) na klasnite konflikti (borba), t.e. intra-kulturnite - vo domenot na interkulturnite opozicii, sprotivstavenosti, sudiri i konflikti.

71

Elizabeta [eleva MAGOR Kako {to ve}e spomenavme, pridonesot na Mo~nik e relevanten vo pove}e disciplini (ili, kako {to bi rekol toj, registri) - taka, ovoj konkreten primer so balkanskata imagologija e posebno zna~aen, vo ramkite na komparativnata kni`evna nauka, vo aktuelniot trend na interkulturnata hermenevtika, koja go prou~uva i rasvetluva, tokmu dijalo{kiot soodnos i komplementarnata priroda na imagolo{kite pretstavi i stereotipi na razli~nite kulturi, koi, osobeno denes, ne ostanuvaat "mirni#, usidreni isklu~ivo vo neutralniot i virtuelen domen na literaturata.
Edna od nesomnenite prednosti na eksplikacijata na Mo~nik, pretstavuva kriti~kiot aktuelizam, odbivaweto da se ostane "imun#, pred gorlivite procesi na sega{ninata. Druga, i ne pomalku zna~ajna negova pridobivka, e metodolo{kiot pluralizam, meta-kriti~kata distanca kon isklu~ivosta na bilo koja teoriska doktrina, hibridnoto vkrstuvawe na razli~nite epistemolo{ki pozicii - so ogled na toa, strukturalisti~koto antropolo{ko nasledstvo na Dirkem, Mos, Levi-Stros - e kooptirano so komplementarnite vrednosti na istoriskiot materijalizam (i relativizam). Ne e bezna~ajno da se uka`e i na toa, deka stilot na Mo~nik (mo`ebi, i kako posledica na negovite bliski dopiri i iskustva so dekonstruktivizmot), izobiluva so parentezi, zagradi, prekini, asocijativni skr{nuvawa (i provokacii). Mo`ebi bi bilo najsoodvetno, imaj}i go predvid nesomneniot is~ekor od disciplinarnite ograni~uvawa, kako i negovoto neskrieno, (nomadsko), duhovno qubopitstvo, vo soglasnost so nekoi recentni terminolo{ki re{enija, metodot na Mo~nik, da go vbroime vo ramkite na tkn. kriti~ka teorija (Daglas Talak), odnosno prkosniot interdiskurs (prkosen, bidej}i, podednakvo ostanuva nepokoren i nepodlo`en, na epistemolo{kiot konformizam i slepoto poveduvawe po nekoj privilegiran epistemolo{ki urnek, odnosno na sterilnite barawa za suv akademizam, "operiran# od traumatskite dejstva na realnosta). Na krajot, u{te nekoi temelni, humanisti~ki dilemi: koja ,kakva i {to e, vsu{nost, zada~ata, celta na humanistikata? So svojot nepobitno qubopiten luciden, pronikliv, kriti~ki pristap, samiot Rastko Mo~nik, n naveduva, odgovorot da go barame otade samozadovolniot akademski patos na nadmenata nauka (kvazi-nau~nost), tamu, kade{to prestojuva, onaa, vo svojata osnova, blagorodna, pottiknuva~ka alternativa na egzistencijalnata hermenevtika. Mo`ebi, misijata na humanistikata se sostoi tokmu vo toa, tragaj}i po opskurnite zakoni, ritualnata zadnina i predistorija na sovremenoto op{testvo i kultura, da iznajde nasoki kon edna (subverzivna) kriti~ka hermenevtika na socio-kulturnata trauma na ~ove{tvoto, istovremeno, nadevaj}i se, i aktivno rabotej}i na toa, nasproti vladeja~kite stereotipi na poslu{nosta i insti72

tucionalniot feti{izam (na op{testvoto, podednakvo kako i na teorijata), da gi vozobnovi, vostoli~i i reafirmira svoite nesomneni {amanski potencijali. Seto toa vo ime na reintegrativnite perspektivi na denes razlomeniot (i obezdomen) subjekt, vo ime na "analiti~kiot predmet# - ^ovekot, so ~ie{to ime, sebesi etimolo{ki i epistemolo{ki se samoopredeluva, vo duhovniot horizont na kulturnata istorija i logika.

BORN TO BE BALKAN

Dodeka, denovive, Balkanot stanuva privilegiran "izlo`ben prostor# (spektakl) na najnovite, dosega nevideni i neisprobani voeno-tehnolo{ki dostreli, koi, spored morfolo{kite i, re~isi, sovr{eno telematiziranite (~itaj - "bespilotni#) performansi, grani~at so ikonografijata na SF filmovite - dali e premnogu ereti~no i neseriozno - da se pra{ame: kako se ~uvstvuva i dali voop{to opstojuva kreativniot nepokor, potentnosta i revoltot na Duhot, ne tolku onoj bezimen i univerzalen, tuku poprvo onoj Drug "duh#, zaroben vo i osuden na nelaskavata kategorijalna opredelba "mal narod#... Kako retko do sega, do ekstrem se zajaknati tokmu nemilosrdnite razlaki na identitetot - re~isi, bez ostatok, preku no}, site nie, koi gi naseluvame balkanskite prostori, sme osudeni da go revidirame svoeto potencijalno "univerzalisti~ko#, kosmopolitsko poa|ali{te, baraj}i argumenti vo diskursot na avtohtonosta, po~venosta, duri i "izbranosta#. Naedna{, voskresnuvaat zakanite i predupreduvawata, deka za na{iot tretman vo svetot, primarna stanuva tokmu bolnata, frustrira~ka determinanta "mali narodi# (~itaj: marionetski strukturi i, osobeno, re`imi, ili, pak, re`imi de`urni "sponzoru{i#). Pred mojata generacija, iskrsnuvaat dve, podednakvo neprifatlivi i neprimerni alternativi: a) apokalipti~nata obzemenost so istorijata i mitot (apsolutiziraweto na minatoto i abdiciraweto na idninata), hipertrofijata na etni~koto samodefinirawe i samodovolnosta; b) isto tolku ksenofobi~niot, post-industriski (globalen) kapitalizam, negoviot lakom (Delez bi rekol - deteritorijalizira~ki) pohod, destruktivnata upotreba na visokata tehnologija, afirmiraweto na Silata kako pravo. Kade sme tuka samite nie, subjektite i eksponentite na edna kultura i duhovnost, so bitno po{iroki aspiracii, horizonti i opredelbi? Zo{to i kako, 73

Elizabeta [eleva MAGOR dojde do taa neverojatna, vxa{uva~ka redukcija na na{iot rasko{en policentri~en, "svetski# duh? Kade is~ezna stilot od na{ata percepcija? Dali voop{to nekoj godinava ovde ja zabele`a i se nasladuva{e, na primer, na proletta? Zo{to, odedna{, su{tinskite vrednosti na Erosot, stanaa periferni vo sporedba so Tanatosot? Ili, u{te podobro, dali osven etni~kite, gi ukinuvame site drugi preostanati modaliteti na identifikacija? [to se slu~uva so, na primer, daleku pobliskiot na~in i oblik na generaciska identifikacija? Jas, na primer, pripa|am na tkn. generacija X (nare~ena taka, spored istoimeniot kulten roman, objaven vo 1995, od mojot vrsnik, kanadskiot pisatel Daglas Kopland). Toa zna~i, generacija, sistematski naso~uvana kon toa da go neguva konformisti~kiot i istovremeno konsumentskiot mentalitet, odnosno stil na `ivot, kako svoja edinstvena socio-kulturna varijanta. Vo implicitna smisla, pak, toa predviduva({e) neograni~ena i neprikosnovena povodlivost i prilagodlivost (pokornost), prvenstveno, kon evro-atlantskata japi-birokratija. Servilnosta, od svoja strana, be{e osigurana so mnogu ve{ti i suptilni mehanizmi: pred s, so postuliraweto na potro{uva~kite imperativi kako vrvni kriteriumi za ne~ija prosudba (kako ~ovek si zna~aen i vredi{, vo zavisnost od toa - kolku i {to ima{). Toa feti{isti~ko "vrednuvawe#, u{te vo vremeto na socijalizmot, najde svoi pandani i kaj nas: komi~no-arogantnata socijalna kategorija na tkn. {minkeri (verojatno, bez da se svesni za toa, prekarot fakti~ki ja demaskira nivnata izmislena, iskompleksirana, fasaderska priroda - tie pove}e {minkaat, odo{to, vsu{nost- imaat). Nemaj}i poinakva cel od trivijalno - potro{uva~kata - zavisno od svoite kapaciteti, del od generacijata X bezrezervno im se predade i na duhovnite konsumentstva, natrupuvaweto na znaewata, akumuliraweto na erudicijata kako duhoven kapital (za {to e, neli, neophodno investirawe na prili~no golem napor i vreme), ubedena vo toa, deka se soobrazuva so proekcijata na eden progresiven, human, nov svetski poredok. No, {to se slu~uva, sega i ovde, so taa generacija pozitivno a-dresirani Umovi? Edno desetina godini nanazad, primame komplicirani i pretrupani nara~ki za "apsorpcija#, pred s, na tranziciskata trauma na post-komunizmot (promenata na socio-ekonomskiot poredok, raspa|aweto na centralno- i isto~no-evropskite dr`avi, povampiruvaweto na plemenskite animoziteti, podemot na piljarsko-{leperskata kasta, turbo-provincijalizmot) ... Sepak, kako po obi~aj, {lagot doa|a posleden - a toj {lag se vika: NATOalhemija.
74

Kazneti sme da veruvame vo toa, deka paradoksalnata retorika na NATO (urnisaj, pa gradi!) e edinstvenata balkanska alternativa i proekcija. Nebare se raboti za vrvna erotska tehnika na odlo`ena kulminacija (orgazam), tie vojnata ja razbiraat i tolkuvaat kako alhemija: prvin, dolga predigra, celosno spaluvawe-pocrnuvawe (t.e. nigredo), a potoa, "Mar{alov# plan, ili, obnova, kako "odlo`eno dobrodetelstvo#, ritualen otkup, ideolo{ko samoopravduvawe i konstruktivna zavr{nica na nasilstvoto. Mojata, beskrupulozno i od obete strani, ideolo{ki zloupotrebena i izmanipulirana generacija X, sega se pretplati i stana `rtva na poinakov tip konsumentstvo; kako hiper-potro{uva~ na TV vesti. Za nea (i ne samo za nea), vestite stanaa prvostepen "spektakl, pretstava, no, isto taka, i presuda... @anrot na vestite se pretvori vo egzistencijalen rekvizit, bez kogo{to pove}e ne izleguvame od doma, nitu pak legnuvame na spiewe. Tie, vestite, n osudija na `ivot bez ostatok, bez simboli~en ili alegoriski, imaginativen vi{ok. Siot `ivot, tie go svedoa i go izedna~ija so sega{nosta, so ubistvenoto "ovde i sega#, {to go potkrepuva defetisti~kiot hijazam "izbor imate, samo dokolku nemate izbor# (R. Mo~nik). Odedna{, istorijata ja sogleduvame kako eshatologija, a sega{ninata kako ve}e-istorija. Ona {to mo`eme e samo voajerski da u~estvuvame vo svetot, i spodeluvaj}i ja traumatologijata na "izbranite# narodi ili prostori, da ja podnesuvame raste~kata bespomo{nost. Mo`ebi, tokmu takvite balkanski seni{ta i fantazmi za Golemite (no, od strana na me|unarodnata zaednica, prohibirani) dr`avi (kako {to se: Golema albanija, bugarija, grcija, makedonija, srbija), ja igraat ulogata na kompenzatoren mit, {to bezuspe{no mu parira na imperijalnoto istorisko iskustvo na golemite evropski i svetski sili... Podlegnuvame na kolektivnoto paranoidno tolkuvawe - deka istorijata ja kroi nekakov monstruozen, masonski zagovor, deka s e ve}e odnapred proigrano i predodredeno, deka site nie sme samo pasivni objekti na svetskiot poredok (bez razlika na pozitivno proklamiranite negovi zalo`bi), deka istorijata e fatalen, anonimen, sekoga{ - ve}e predodreden mehanizam... nezavisen od li~nite i individualnite ubeduvawa, zalo`bi i dejstvuvawe... Tokmu zatoa, re~isi fatalno deluva eksplicitno su{te neizre~eniot imperativ "Balkanci od site zemji, obnovete se!# (no, preventivno, prvin pogrebete se! - dodu{a, sekoj, na sebe svojstven na~in: Srbite - vo razru{enata zemja, Albancite - vo egzodusot i raseluvaweto, Makedoncite - vo etni~koto, sendvi~-komprimirawe, itn.). Kapitalot nemilosrdno ja kaznuva nesinhroniziranosta, kako fundamentalen "grev# na Balkancite. 75

Elizabeta [eleva MAGOR Kapitalot ja poznava samo binarnata "ili... ili# logika na isklu~uvaweto, imanentno zastapena i vo Hamletovskoto "da se bide ili-ne#, bez razlika na toa, {to zapadnata post-teorija {iroko ja afirmira{e polivalentnata, "i... i# logika, apologijata na Razlikata, rehabilitacijata na marginata... Osudena da bidam (i da ostanam na) Balkanot - so siot svoj baga` na sega ve}e iskompromitirani, osueteni epistemolo{ki proekcii - smeam da tvrdam, deka sekoja vojna pretstavuva triumfalen pohod i kompenzacija za kreativno impotentnite tolpi, za smetka na kreativno mobilnite i potentni poedinci. Tokmu onaka, kako {to, na istiov prostor, dolgo godini, "vladea~kata gerontokratija# (P. Krstev), bezobzirno go obeshrabruva, potcenuva i blokira, libidinalniot potencijal na generacijata X, pretvoraj}i ja vo bezopasna, bezna~ajna, bezrabotna marioneta, "navle~ena# na "kafi}i#, "Tineksi#, Verovci#... i ostanati (digitalni) protezi. Generacija, ~ij{to prkosen kopne`, bezute{no ostanuva vo stadiumot na obidot, vo nepravedno skamenetiot tanc na senkite bez idnina.

MEDITERANSKIOT INTERTEKST VO MAKEDONSKATA PROZA OD 80TITE I 90-TITE GODINI

Mediteranot, etimolo{ki: centar na svetot, {to ja ovozmo`uva denes aktuelnata hermeneutika na centarot i na marginata, vo interpretativniot klu~ na post-modernata diseminaciska kultura na raznoobrazieto, raznojazi~nosta i nomadizmot. Mediteranot, kulturolo{ki gledano: univerzalen civilizaciski obrazec (Pol Valeri), paradigmati~en logos za filozofijata, religijata, etikata (Leh Mjodinski), lulka na evropskata kultura i umetnost. Mediteranot, od antropolo{ki aspekt: prostor na dioniziskoto, pagansko pribe`i{te od inhibiciite, privilegiran prostor na setilno pijanstvo i haosot na brojnite senzacii, rodno mesto# na tragedijata (Fridrih Ni~e). Mediteranot, topolo{ki: se poistovetuva so patuvaweto, progonstvoto, paganstvoto, nomadstvoto, ekstati~nosta, egzotikata, duri! Toj e svoeviden geopoeti~ki simbol (Kenet Vajt), a posebno hronotop na strasta i vrelinata (otade, ne slu~ajno, veli~estveniot mitski zavodnik Don @uan e ro`ba na 76

mediteranskoto, strastveno podnebje). Kone~no, Mediteranot, kako homotopija, {to spored koncepcijata na Mi{el Fuko zna~i mesto za proizvodstvo na identiteti (psiholo{ki, antropolo{ki, kulturni, umetni~ki itn.) So ogled brojnosta na vo nego situiranite kulturi, Mediteranot slobodno mo`e da se opredeli kako inter-kulturen entitet, kako polikulturna celost, so postojani branuvawa, proniknuvawa i prelevawa - so drugi zborovi: Mediteranot, gledan od epistemolo{ki aspekt, e eden eminenten komparativisti~ki problem. Vo ramkite na komparativnata kni`evna nauka, Mediteranot, kako analiti~ki topos, mo`e da se situira na nekolku problemski ili epistomolo{ki ramni{ta: a) Da se prou~uva kako vid na tipolo{ka analogija od klimatski vid: da se izdvojat karakteristikite na toploto podnebje, ozra~eno i obele`ano so prisustvo na toploto more, burnite vetri{ta, bujnata vegetacija, {to obuslovuva i soodvetni karakteristiki na kni`evno-umetni~kiot senzibilitet (poglednato od aspekt na teorijata na Ipolit Ten, toa bi bil faktorot, nare~en rasa, zna~i, biolo{kite predodredenosti na podnebjeto, koi vlijaat na oblikuvaweto soodveten tip literatura ili umetnost. b) Mediteranot da se situira vo oblasta na nare~ena imagologija, t.e. vo kulturalno obuslovenite pretstavi vo mentalitetot na lu|eto, koi preku literaturata sozdavaat odredeni sliki za drugi prostori, kulturi, literaturi, kni`evni likovi i postapki. Vo tie ramki, na primer, vleguvaat inicijalnite distinkcii na Madam de Stal, nejzinata romanti~arski oboena i imagolo{ki vtemelena opozicija pome|u Severot, kako podra~je na studeniloto, maglite, mrakot, soni{tata, imaginativnite me~taewa, melanholijata - od edna strana, i od druga strana - Jugot, prostorot na opozitnite struewa, energii i sokovi. Tuka spa|a i znamenitata, iako skr`avo izvedena tipolo{ka diferencijacija na Danilo Ki{, za atlantizmot i mediteranizmot, kako dve duhovno-povesni konstanti na evropskite literaturi, me|u koi oscilira ni{aloto na kni`evnata istorija i poeti~kata modelativnost; kako {to i na po{irok, kulturolo{ki plan, toa se slu~uva so cirkulatornoto dvi`ewe na apoloniskiot i dioniziskiot duhoven princip, vo tipi~no mediteranskiot mit za t.n. ve~no vra}awe, mit koj{to se preselil i vo ramkite na istoriografijata, odnosno istoriskata stilistika. v) Mediteranot e tipi~en komparativisti~ki problem i od aspektot na prou~uvaweto na kulturniot identitet, koj{to osobeno dobiva vo zna~ewe vo sovremenite ne samo komparativisti~ki, tuku i po{iroko, postmodernisti~ki studii. Ako ja prifatime tezata, deka: Kni`evnosta e prostor, vo kogo{to pra{awata za prirodata na li~niot identitet se najprovokativno artikulirani# (Benet/Rojl. 1995) - toga{, tokmu prou~uvaweto na mediteranskite 77

Elizabeta [eleva MAGOR aspekti na oddelnite nacionalni literaturi od ovoj region, n upatuva na mnogu aktuelnoto i va`no razotkrivawe na policentri~niot, mnogukraten idenitet na istite. Denes, koga na{iroko se problematizira i preispituva samata kategorija ili premisite na identitetot, i koga, vo duhot na anticipativnite Bahtinovi sogledbi, se osoznava dijalogi~nata, inkonkluzivnata, polifoni~na priroda na poimot identitet, koga se potcrtuva negovata procesualna dinamika i otvorenost, toga{, se doa|a do sledniot neizbe`en zaklu~ok: Na{iot kulturen identitet e na{ intertekst... kulturniot identitet na dadenata nacionalna literatura, sekoga{ odnovo se vospostavuva niz neprestajniot dijalog so drugite literaturi# (Jola [kuq, 1992:23). Vrz primerot na Mediteranot, toa, fakti~ki, implicira uvid vo interkulturnata priroda na ovoj, o~igledno ne samo geopoliti~ki poimi; proniknuvawe vo imanentnata dijalogi~nost i na~elna ramnopravnost na razli~nite kulturi, koi zaedni~ki sou~estvuvaat vo nego i go izgraduvaat kako takov, blagodarej}i mu na svoeto raznoobrazno specifi~no bogatstvo, no pred s na dinami~niot tek i nezavr{enost na sekoga{ novoto vospostavuvawe na intertekstualniot identitet, nare~en Mediteran. A vo nego, kako specifi~na potcelost, bi sakale da go spomeneme Levantot, isto~niot Mediteran, kade mo`ebi ponaglaseno inklinira i na{ata kultura i umetnost, a posebno se karakterizira so hibridniot spoj pome|u vizantiskata tradicija i orientalnite elementi (Gerhard Gezeman, 1995:140). Vo toj kontekst, i imaj}i go predvid komparativisti~koto svrtuvawe kon pogolemite kni`evni entiteti i zaedni{tva, mediteranskite literaturi, mo`e da se tretiraat i prou~uvaat kako primer na t.n. regionalni kni`evnosti ili centrizmi, pokraj, da re~eme, srednoevropskite literaturi, ili literaturite na Balkanot, odnosno ju`no-amerikanskite literaturi, itn. Tokmu za regionalnite literaturi, postoi zaedni~kiot problem na utvrduvawe na jazi~nite i kulturnite granici i identiteti, i dijalektikata me|u provincijata i centarot# ([truc/Cima, 1989:107). Nie ovde bi ja dodale, pokraj seto toa, mo`nosta, edna nacionalna literatura istovremeno da pripa|a na pove}e vakvi regionalni entiteti, so ogled na svojata geografska polo`ba ili pak kulturno-istoriska situiranost, pa pokraj ve}e poznatite primeri za dvodomni pisateli ili poeti, da vospostavime i potvrdime postoewe na dvokulturni ili polikulturni literaturi. Dodeka sme kaj o~evidno najbogatoto epistemolo{ko ramni{te vo prou~uvaweto na mediteranskite kulturi, imeno ramni{teto na t.n. interkulturalni studii, {to s pove}e dobiva renome me|u komparativistite od sovremenata proveniencija, da spomneme, deka, vo kulturolo{ka smisla, mediteranskoto podnebje go karakteriziraat pove}e mitovi, me|u koi Ivo Vidan gi izdvo78

juva, kako posebno zna~ajni i univerzalni po svojot karakter, politi~kiot mit za vtemeluvaweto na Gradot (iska`ano vo Eneida#) i erotskiot mit za potraga ili progonstvo (olicetvoreno vo Odiseja#). g) Tokmu ovde mo`e da se vpu{time vo slednoto epistemolo{ko ramni{te, {to e vozmo`no vo prou~uvaweto na Mediteranot: toa e ramni{teto na komparativnata poetika, odnosno prosleduvaweto na tipolo{kite analogii me|u poedine~nite temi ili toposi vo kni`evno-umetni~kata elaboracija, tuku i postoeweto na sli~ni, analogii kni`evni prosedi, `anrovski modaliteti, stilisti~ko-retori~ki izvedbi, poeti~ki modeli. Kako {to ve}e spomenavme, tipi~nite mediteranski toposi se: patuvaweto, nomadstvoto, progonstvoto, potragata, varvarstvoto - vo smisla na diva, neskrotena, produktivna vitalnost i energija na po~etocite, na vtemeluvaweto; ponatamu moreto, plovidbata, Jugot, toplinata, `e{tinata, vetri{tata, erotskiot nemir i lamte`, probuden od rasko{nata priroda. Toa nebo, sonce, more, toa {to go narekov ~isti elementi na denot, ni gi sugeriraa i nametnaa na na{ite duhovi, poimite kako beskrajnost, dlabo~ina, soznavawe na svetot, a koi sekoga{ se predmeti na metafizikata, ~ie{to poteklo go gledam vo prisutnosta na edna svetlina, prostranstvo, preobilna podvi`nost# (Pol Valeri, 1980). Dvojnata, paradoksalna priroda na Mediteranot da bide ednovremeno, buen i neskrotliv topos; kako i metafora na metafizi~kata `edba po beskrajot, po onostranoto i nedosti`noto, seto ona {to e duhovno, misti~no ili apofati~ko, ne ja fascinira samo kontemplativnata priroda na Pol Valeri, tuku i na seta umetnost, koja svesno ili ne, posega po onie neiscrpni konotacii, {to gi sodr`i i emanira bogatata paradigmatika na Mediteranot. No, pokraj topi~kite, postojat i drugi, generi~ki, odnosno `anrovski analogii, koi mo`at da se prou~uvaat vo mediteranskite literaturi: ve}e postoi i e prifateno misleweto za ironijata, kako generi~ki, `anrovski mit, pozastapen odo{to drugite, vo kompleksot na mediteranskata literatura. Spored plodotvornite soznanija na Nortrop Fraj, i na negoviot model na arhetipskata kritika, arhetipska tema na ironijata i satirata, pretstavuva sparagmosot ili ~uvstvoto deka heroizmot i delotvornata akcija se osudeni na propa|awe, otsutni ili dezorganizirani, i deka so ogled na toa, vo svetot vladeat zbrka, anarhija# (Nortron Fraj, 1979:192). Sledej}i go kontinuitetot na kanibalskata tradicija na Mediteranot, par~osuvaweto na junakot, po~nuvaj}i od Oziris, sudbinski nameneto i na gr~kiot pevec Orfej, odnosno neminovno za bo`jiot sin Isus Hristos; verojatno i so ogled na demonot na istorijata#, {to fatalno se nadvi{uva nad ova, sekoga{ burno, krvavo i nespokojno podnebje, Dalibor Cvitan zaklu~uva deka za 79

Elizabeta [eleva MAGOR kni`evnata svest na Mediteranot e karakteristi~na opsednatosta so eden kni`even ritual, opsednatosta so postoeweto na mitot na ironijata# (D. Cvitan, 1978:24). Vo duhot na takvite genolo{ki sogledbi, zaklu~uvame i nie, plodotvorno bi bilo istra`uvaweto i prou~uvaweto na ironijata, kako paradigmati~en `anrovski modalitet na mediteranskite literaturi, a vo tie ramki, posebno, prou~uvaweto i hermenautikata na sparagmosot, ~uvstvoto na fatalnata predodredenost od istorijata, odnosno defitisti~kiot odnos kon mo`nostite za podvig i herojstvo, potsmevaweto kon avtoritetite, ne samo od politi~ki ili istoriski, tuku i od duhoven, intelektualen vid (za koe{to, mo`ebi, Volteroviot Kandid# pretstavuva egzemplaren, nezaboraven primer, kako {to e, no vo drug `anrovski domen, Servantesoviot Don Kihot#). Vo tie ramki, vredi da se istakne u{te eden paradigmati~en `anr, proizlezen od mediteranskite literaturi, i isklu~itelno vitalen, spored ona {to go tvrdi Mihail Bahtin, za poeti~kata obnova na modernata literatura, a posebno na romanot kako `anr. Se raboti za t.n. menipeja (vo terminolo{kiot aparat na Fraj ozna~ena kako - anatomija), me|u`anr, {to gi obedinuva popularnata/narodnata i umetni~kata literatura; literaturata i filozofijata; odnosno `anrovskite oblici i retori~kite modaliteti, {to nim im soodvetstvuvaat, vo edna vozbudliva, hibridna tvorba, so polifoni~en karakter. Zasnovana vrz na~eloto na karnevalzacijata, ili ru{eweto na utvrdenite socio-kulturni avtoriteti, menipejata ja osiguruva cikli~nata obnova na mitskite si`ei, vo sklad so osnovnite prirodni ritmi, i na toj na~in, u{te edna{ ja posvedo~uva zna~ajnata uloga na mediteranskite impulsi. d) Prou~uvawata vo komparativnata kni`evna nauka podrazbiraat, me|utoa, ne samo izbor i precizirawe na analiti~kiot predmet, vo slu~ajov: mediteranskite kultni toposi, `anrovski mitovi i oblici, tuku i neophodno soobrazuvawe i primena na predelen metodolo{ki pristap. Spored aktuelnite priliki vo komparativistikata, interliterarnosta, prou~uvaweto na vlijanijata (Miodrag Radovi}, 1996) odnosno pozitivisti~koto tragawe po izvorite i filijaciite (Zoran Konstantinovi}, 1984) denes, se smetaat za ednostrani, nedostatni, nesoodvetni na aktivisti~kiot odnos, {to tvore{tvoto, po sebe, go pretpostavuva. Svedeni na pasivno, re~isi mehani~ko vospriemawe na vlijanijata, tie istra`uvawa se zadovoluvaat so prosto nivno registrirawe, lovewe i narupuvawe, ostavaj}i go na strana procesot na vzaemna, dijalogi~na transformacija, kreativna sorabotka i modifikacija. Predlo`eniot mitsko-antropolo{ki pristap, iako ne strada od takvata kauzalisti~ka metodologija, sepak, samiot po sebe, ne e dovolen, nitu pak mo`e
80

da bide edinstven, vo otkrivaweto na bogatite, `anrovski ne sekoga{ imenlivi, nitu vidlivi oblici na soodnosi me|u mediteranskite literaturi. Zatoa, nie ovde go predlagame, kako najkompleksen intertekstualniot pristap: toj, ne samo {to vitalno e zasegnat od dijalogizmot i aktivnoto proniknuvawe na tekstovite, tuku i od mno`estvoto na generativno-transformativni procesi, {to nego go sledat, i vo ramkite na koi doa|a do transkodirawe, transgresija, odnosno prevozmognuvawe na prvi~nite zna~enski registri, niven preod i vidoizmenuvawe od edni vo drugi, ili kako {to toa go narekuva @erar @enet, hipertekstualni praktiki, operacii i `anrovi. Od druga strana, pokraj tematskite srodnosti, {to se od centralno zna~ewe za pozitivisti~kata etapa na komparatistikata (etapa na Stoffgeschichte), intertekstualnite prou~uvawa, vo daleku pogolema merka, gi zasegaat drugite, pokompleksni aspekti na sporedbata: imeno, srodnostite vo kni`evnite postapki, vo stilisti~ko-retori~kite izvedbi, vo `anrovskite modaliteti i posebno - hibridizacii, kone~no, vo globalnata poeti~ka struktura! II Koga sme soo~eni so konkretniot primer na makedonskata literatura, treba da se istaknat nekolku va`ni momenti: 1. Kulturolo{kata svest za Mediteranot i, vo tie ramki, podemot na poeti~kiot kosmopolitizam, iako otporano nagovesten, svoja po{iroka potvrda nao|a vo 60-tite godini, so pojavata na tretata kni`evna generacija, vo poezijata, ne{to pomalku vo prozata i vo kritikata. 2. Prisustvoto na mediteranskiot mit ima funkcionalna uloga na kompenzatoren kulturen mit, niz kogo makedonskata literatura i kultura, nastojuvaat kreativno da go prevozmognat fatumot na balkanskiot provincijalizam, izolacionizam i - ne pomalku prokletstvo! Is~eznuva ~uvstvoto za balkanskiot fatum, deka `iveeme vo zatvoren, izoliran, poluuspien, so planini zagraden i so mitovi tabuiziran, zad grb frlen vilaet. Is~eznuva ~uvstvoto za inferiornost, poradi pripadnosta kon duhovnata provincija, duhot na Mediteranot vleguva niz site vrati vo pezijata# - pi{uva Vlada Uro{evi}, najeksponiraniot zastapnik na meditarizmot vo 1961 g. Prodiraweto na mediteranskiot duh, so ogled na ova iska`uvawe, odigra kurativna uloga, vo aktivnata rehabilitacija na kulturnata svest na makedonskite avtori, pred s vo nivnoto avto-imagolo{ko osloboduvawe od predra81

Elizabeta [eleva MAGOR sudite, deka mu pripa|aat samo na eden, isklu~iv, fatalen i temen vilaet#; a potoa i vo nivnoto arhetipsko priklu~uvawe kon onoj velikolepen, vodoploven i kulturen prostor, {to nikoga{ ne go smetale za dale~en i tu|, naprotiv! Vo po~etokot, evidenten prvenstveno kako hronotop, na moreto, Jugot, svetlinata, ploveweto ili preku svoite bogati mitski konotacii, si`ei ili junaci, Mediteranot, ve}e vo 80-tite godini, se odlikuva so poinakov vid prisustvo vo makedonskata literatura, {to, kako proces mo`ebi, ima svoja kontekstualna potkrepa i relacija, so vkupnite poeti~ki pridvi`uvawa na aktuelnata, post-modernisti~ka epoha. Aspektite na mediteranskiot mit, vo ovie godini, povtorno se o`ivotvoruvaat, preku afirmiraweto, neguvaweto i sozdavaweto na literatura, koja{to mo`eme da ja prepoznaeme kako aleksandriska literatura, odnosno literatura, ~ij su{tinski izvor pretstavuva Bibliotekata, kosmopolitskata orientacija i inspiriranost od ino-nacionalnite poeti~ki prosedei, urbanoto nomadstvo ili samosvesnata, dlaboka predanost na Gradot (pove}e, odo{to na poapsraktnite kolektivni simboli: na dr`avata ili, pak, nacijata); ponatamu, gri`livata preokupacija so tekstot i sledeweto na procesite na negovoto kreativno sozdavawe i pretopuvawe, sledewe na anatomijata na pismoto. Podemot na prozata vo makedonskata literatura vo 80-tite godini, razvivaweto na poinakvi tehniki i formi na gradewe i eruditsko sozdavawe na naracijata, pridonesoa mediteranskiot kontekst na makedonskata literatura, pokraj ve}e osvedo~enata zastapenost na mitskite matrici, ili pak plodonosnoto zra~ewe na nadrealisti~kata poetika, da dobie novi oblici, ili aspekti: pred s, darelovski respekt kon polikulturnite estetski vrednosti, i urneci, i soobrazno na toa, kult kon poeti~kata erudicija, kon intertekstualnata igra so tradicijata, kon poliretori~kite strategii na pismoto. Ova mo`e da se argumentira preku avtorskite postapki na Mitko Manxukov vo Me|ata na svetot#, 1985, potoa, vo najizrazita i programska smisla kaj Aleksandar Prokopiev vo Mladiot majstor na igrata#, 1983; vo Plovidba na Jug#, 1987, vo Slovo za zmijata#, 1992, kade post-modernisti~kata poetika na pove}estilnost, hibridizacija, fragmentacija, eklekticizam, eseizam, intertekstualni igri, se nao|a vo nesomnen sklad so aleksandriskata poetika na u~enost, sofisticiranost i retori~ka prefinetost, odnosno svrtenost kon sebesi. Ne slu~ajno, a so ogled na svojata bogata avtorska samosvest Prokopiev, vo 1994 g., se javi i so eseisti~kata kniga Dali Kalimah be{e postmodernist#, ~ij{to programski naslov, eksplicitno gi posvedo~uva dlabokite sovpa|awa pome|u duhot na aktuelnata i onoj na helenisti~kata kni`evnost, pome|u poeti~kiot izvor na post-modernata literatura - Borhes, od edna strana, i egzem82

plarniot pretstavnik na aleksandrizmot - Kalimah, negoviot dale~en srodnik i prethodnik, od druga strana. So toa na ramni{teto na stilot se potvrduva bliskosta so u{te eden mediteranski element, imeno so maniristi~kiot son, ispolnet so retori~nost, me~tatelna neobi~nost, azijanisti~ki stilski postapki i duh. Vo raskazite Qubovnikot na ledi Alkaforida#, vo Plovidba kon Jug#, vo Slovoto za zmijata#, figuriraat sliki i pretstavi za nekoj hipoteti~en sreden vek, za eden o~uden umetni~ki hronotop, vo kogo skladno pulsiraat kulturolo{kata boja i ornamentalna specifika na dale~nata magiska Vizantija, videna pove}e kako virtuelen, imagolo{ki prostor, protkaen so voznemiruva~ki paganski relikti i rituali, otkolku kako mimeti~ki preslikan, referencijalen i konkreten vreme-prostor. Vizantija kako umetni~ki hronotop, kako idealen prostor za eruditski intertekstualni podigravki pome|u istorijata i umetni~kata ironija, pome|u faktot i kni`evno-umetni~kata mitologija, pome|u dokumentot i bogatata retori~ka orkestracija, ja sre}avame i vo ne{to podocna objavenite prozni knigi. Ermis Lafazanovski, vo Polovina bo`ilak# (1992), posebno vo raskazite Isku{enieto na Amfilehij#, Golemiot egzarh#, Krovovi bez ku}i# - niz edna borhesovski vdahnovena postapka na mistifikacija na izvorniot istoriografski materijal, se obiduva da ispi{e kreativna i avtenti~na kni`evnoumetni~ka proza, {to go zasega opskurniot period na vizantiskoto carstvo, duhovniot `ivot na ovie prostori, hipoteti~nite figuri na arhetipskite graditeli i eruditi, kakov {to e Simeon Macedonijan, pri toa, sekoga{ zadr`uvaj}i ja svojata ironiska distanca i pravoto na otstapka od nekoga{ dominantnite narativni obrasci na pateti~na evokacija na istorijata. Venko Andonovski, vo konceptualno strogo osmislenata i kompoziciski skladno postavenata prozna kniga Freski i groteski#, objavena 1993 g., isto taka, se sosredoto~uva na mediteranskite toposi, po~nuvaj}i od Odaja za du{ata#, Medaljonot od Pela#, svrzan so helenisti~kata epoha, pa s do Svantovid#, Smrtta na Evtihij#, Posledniot makedonski rektor# itn., koi se vklu~eni vo procesot na imaginativnata i spekulativnata kni`evno-umetni~ka rekonstrukcija na duhovniot profil na vizantiskata epoha. Nastojuvaj}i da dopre do podlabokite metafizi~ki koreni na makedonskata kultura, pismoto, freskoslikarstvoto, samoto hristijanstvo, Andonovski ja gradi svojata narativna postapka vrz principite na eruditivnata poetika, vrz kreativnite pottici na borhesovskata metafizi~ka fantastika, i slobodnata igra na intertekstualnite odeci. Aspektite na o`ivotvoruvaweto na mediteranskiot kompleks, vo na{ata proza, gi sledime vo pojavata na u{te eden, komplementaren so prviot trend, in83

Elizabeta [eleva MAGOR dikativnoto razmno`uvawe na istoriski roman#, ~ija tematika se odnesuva na helenisti~kata, ili pak na vizantiskata epoha (toa se, na primer, romanite na Slavko Janevski so koi fakti~ki i zapo~na ovoj trend: Mirakulite na grozomorata#, 1984 g.) ponatamu, romanot Aleksandar i smrtta# na Slobodan Mickovi}, od 1993 g., maliot roman na Manxukov; Aleksandar# maliot roman so bogati istoriski konotacii kon sovremieto Odisej#, 1992 g., od Danilo Kocevski, debitantskiot roman na Venko Andonovski Azbuka za neposlu{nite# od 1994, romanot na Zoran Kova~evski: romnot na Bla`e Minevski Crn perduv#, potoa romanot Krstot na Bogomil# od Boris Vi{inski itn). Toa, {to ovie romani gi izdvojuva od poznatata `anrovska odrednica na istoriskiot roman, e tokmu primenata na novi, specifi~ni strategii na relativizacija i tekstualizacija na istoriskata predlo{ka, kreativnata igra i preto~uvawe me|u realnosta i imaginacijata, svesnoto posegawe po soodvetni retori~ki modaliteti, pasti{iraweto na arhai~ni stilovi odnosno leksika, kako i suverenata uigranost na intelektot i igrata. Pokraj inovantnoto i intrigantno posegawe po re~isi nedoprenata helenska ili vizantiska epoha i duhovnost, kon koja{to se izrazuva nesomnen kreativen voshit, respekt ili kopne` - vo ovie romaneskni dela, za prv pat, go raspoznavame toa, {to kanadskata teoreti~arka Linda Ha~ion go imenuva so sintagmata istoriografska metafikcija, sakaj}i da go ozna~i tokmu kreativnoto prepletuvawe i prenaso~uvawe, na intertekstualnite tragi i zapisi, hibridizacijata pome|u istoriografskiot i kni`evno-umetni~kiot tekst, suverenoto pravo na romansierot da go meta-tekstualizira, zbogati i modificira dokumentarniot materijal, gledaj}i i vo nego elementi od ne~ija tu|a interpretativna postapka, odnosno tragi na individualna semioti~ka obrabotka i naracija. Kako tret oblik na prisutnost na mediteranskiot intertekst vo makedonskata litertura vo 80-tite godini, treba da go izdvoime t.n. lirski patopis, tipi~no mediteranski `anr, vo kogo se sodr`i i iska`uva interesot, qubopitstvoto i kopne`ot po egzoti~noto, po samiot ~in na plovidbata i paganskoto osloboduvawe od urbanite stegi. Zastapen u{te vo 1971 god., vo nedovolno poznatata i prou~uvana kniga Pustini i oazi# od Vidoe Podgorec, patepisniot `anr, do`ivuva vistinska revalorizacija vo delata Pat za Arka{on# od Danilo Kocevski (1989), odnosno Aldebaran# od Vlada Uro{evi}, (1991), vo koi vibrira edna `anrovski apartna mikstura na intimniot zapis, esejot, patepisot. Sekoga{ odime niz odamna sonuvaniot son, kon edna ve}e videna slika# veli Uro{evi}, vo tipi~no mediteranskiot duh na dja vu, na ve}e videnoto i preku imaginacijata do`iveanoto iskustvo, na ve~noto vra}awe i povtoruvawe
84

na ne{tata. Aldebaran, Ju`nata yvezda, na koja vo 1960 g. e posvetena pesna, vo ova delo, funkcionira kako metafora na Jugot i mediteranskite opsesii. Pri toa, vrskata pome|u moreto, letoto i poetot, ne retko, ima oniri~en karakter: Vo dopir so moreto, ponekoga{ pove}e virtuelno, a sekoga{ vo bleskaviot krug na letoto i vo temperaturata na negovata violetova treska, poetite najsilno go do`ivuvaat ekstati~koto osloboduvawe od otu|enosta, vrzana za urbanata teskobnost na Orfej#. Moreto ima zna~ewe na arhetipski motiv, odnosno son za oslobodenata kreativnost i spiritualna energija. Zatoa i Kocevski govori, ne samo za vistinskoto, fakti~koto, tuku i za nematerijalnoto patuvawe#, za, mo`ebi, posilnoto i potemelno dejstvuvawe na imaginarnite plovidbi i patuvawa. Dominantniot kvalitet na ovaa proza, protkaena so brojni `anrovski elementi i za~ini#, e sodr`an tokmu vo nejzinata bogata vizuelna vrednost; vo likovnosta kako neodvoiv del od retori~kata struktura vo hromatskoto pismoslikarstvo. Mediteran: kujunxisko more, more od filigran, more na kamen, na skr{eni amfori, na kovano srebro. Edinstveni boi: belata na branovite belata na brodot, indigoto na moreto. I srebrenata, no samo koga }e gi zatvorime o~ite, ne znaeme na koj predmet mu pripa|a. Nebo bez boja: varovni, `ivini, kalajni isparuvawa, pergament od koj e izbri{ana, istriena so voda, sinata slika# (Uro{evi}). Vo ramkite na taka do`iveanoto, pove}e virtuelno i simboli~no more, se nasetuva o`ivotvoruvawe i vospevawe na telesnite, ovozemni radosti, `iveeweto vo migot, vrtoglavicata i zbesnatosta pred letoto, ba{larovskata opsednatost od ognot kako praelement, veli~aweto na plodnosta, rustikalnata mitologija, vrednostite na detskata razigrana optika i neskrotenost. Mo`ebi tokmu zatoa, Uro{evi} prepoznava i fakti~ki elementi na pripadnost i soglasnost na eden od na{ite gradovi - Ohrid, so mediteranskiot duhoven i kulturen areal, so mediteranskiot nomadizam, i so kultniot odnos kon vodata i son~evata svetlina, svojstven na mediteranskite narodi. Vo zaklu~okot na ova izlagawe, mo`eme da zabele`ime, deka denes, aspektot na klimatogenoto ili geopoeti~koto vlijanie i zra~ewe, otstapuva pred bogatstvoto na kulturolo{kata paradigma i intertekstualnata asocijativnost na Mediteranot. Sogledan kako prostor na sudbinski razliki i prelevawa, kako vistinski simbol na post-modernata era na vavilonski umno`enite govori i kulturi, Mediteranot ja potkrepuva bahtinovskata vizija na kulturite vo neprestajno dijalo{ko proniknuvawe, zbogatuvawe, pottiknuvawe. Toj e vistinska potvrda na tezata deka Drugosta, na kulturolo{ki plan, e nezamenliva inspirativna slika, za tvore~koto napojuvawe i osve`uvawe na na85

Elizabeta [eleva MAGOR cionalnata kni`evnost i kultura, so po{irokite kulturolo{ki vredenosti, simboli i tradicii. Tokmu vo polifonijata, sinkretizmot i paganskoto soobrazuvawe so vremeto i prostorot, so prirodata i kosmosot, le`at vistinskite neuni{tlivi izvori na mediteranskata magija, na mediteranskiot kult, {to od iskoni go ma|epsuval i vdahnovuval tvore{tvoto, so zavodlivite vetuvawa na nezapirliviot, nepoznat i dotolku pove}e privle~en duhoven prostor.

ASPEKTI NA KULTURNIOT IDENTITET

Postoeweto i osoznavaweto na kulturniot identitet nesomneno pretstavuva edna od bazi~nite ~ovekovi potrebi. Zatoa, so pravo, se smeta deka krizata na identitetot, nemo`nosta za negovata samoopredelba e isto tolku surova, kako i fizi~kata zagrozenost na edinkata.Vo rasplinuvaweto, amorfnosta, vo slabeeweto na identitetot, sekako, mo`eme da raspoznaeme nekoi aspekti na procesot na smrtta i odumiraweto, depersonalizacijata i derealizacijata. Od druga strana, denes sme soo~eni so takvi epistemolo{ki predizvici, koi go redefiniraat poimot na kulturniot identitet, vo svetlinata na dijalo{kata filosofsko-politi~ka opcija. Vo toj kontekst, principot na identitetot koincidira so principot na dijalogi~nost, drugost, inkonkluzivnost, multipliciranost i, na toj na~in, upatuva ve}e na ramni{teto i vo ramkite na samiot subjekt, da gi sogledame vnatre{nite razliki, podvojuvawa, umno`uvawa, raslojuvawa. So drugi zborovi, totalitarnata i avtoritarnata ideologija na celosta, edinstvenosta, monologizmot i ednoglasnosta, denes e zameneta so ideologijata, koja gi poso~uva, prou~uva i istaknuva pred s - polovite, etni~kite, kulturalnite - razliki, odnosno, nivnata konstitutivna nu`nost i kompleksnost. Dualniot koncept na identitetot, kako nov epistemolo{ki fakt, od kogo poa|aat i procesite na sovremenata evropska integracija, zatoa, ja vrednuva tolerancijata nad supresijata; razli~nosta / heteroglosijata nad homogenosta; slobodata nad prinudata na identitetot.

86

Analiti~ki interes
Novata orientacija kon komplementarniot identitet vo evropskite integracioni procesi, e od posebno zna~ewe tokmu za grupata na tkn. nedominantni narodi i kulturi, me|u koi pripa|a i Makedonija. Nacionalniot subjektivitet na ovie narodi, ~esto podveduvan pod pra{awe, osporuvan i zagrozuvan vo nivniot buren istoriski razvoj i iskustvo, ~esto se potpiral vrz principot na koegzistentnost, tolerancija i interkulturalnost. Prinudeni, poradi svojata nedovolna brojnost, da potpa|aat pod dominacijata i vlasta na posilnite, naj~esto sosedni dr`avi, ovie narodi stanale vistinski paradigmi za dijalogizmot. Od svoja strana, podgotvenosta na novata evropska politika da ja prifati i respektira Razlikata, da go apsolvira apstraktniot i egocentri~en poim na subjektot i, so toa, da go potisne, oslabnee i neutralizira ~uvstvoto na zagrozenost kaj nedominantnite narodi i kulturi - vo presudna mera }e vlijae na toa, da se namali agresivnata, virulentnata ideja i koncept na nacionalizmot kako kulturna ideologija. Zo{to, vo op{testvo kade ne se poreknuva ili zagrozuva ne~ij kulturen identitet, avtomatski e neracionalno, toj glasno da se nametnuva, deklarira ili pak instrumentalizira. Od druga strana, golemoto i odlu~uva~ko zna~ewe i mesto, {to se dodeluva na kulturata (a koe se potvrduva vo Izve{tajot dobien od ON), ovozmo`uva maksimalno razvivawe i kreativno, produktivno doka`uvawe na kulturnite potencijali na sekoj nacionalen entitet. So ogled na toa, na~eloto na nacionalizam i {ovinizam, prirodno }e bide nadminato so po visokoto na~elo na kosmopolitizam-~uvstvoto na pripadnost kon svetot, kon eden globalen identitet, koj{to me|utoa ne ja bri{e i potira individualnata razlika i specifika, tuku istata ja razbira vo polifoni~na smisla: imanentno rasloena, umno`ena i splotena so komponentite na Drugosta. Ako ja postulirame samata kultura kako na~elo na identitetot, toga{ nitu tkn. nedominantni narodi nema da se ~uvstvuvaat inferiorni, marginalni ili vtorostepeni na svetskata kulturna i politi~ka scena: i tie, kako i drugite, mo`at da ja poka`at, potvrdat i odbranat svojata kreativna i duhovna potencija, svojata avtenti~nost i postoewe. Ako ja sledime mislata na Milan Kundera, deka "borbata na ~ovekot protiv mo}ta (vlasta) e borba na pameteweto protiv zaboravot#, toga{, vo kulturite na nedominantnite narodi mo`e da go prepoznaeme toj mnemotehni~ki efekt, toa pametewe na svojot kulturen identitet, koj nim, denes i ovde, im go dava pravoto da postojat pod svoe ime, da govorat na svoj jazik, da `iveat spored nasledstvoto na svojata kultura. 87

Elizabeta [eleva Komparativen identitet

MAGOR

Od svoja strana, dvi`ewata vo sovremenata teorija i filosofija, kulturnite studii, trendot na tkn. kulturizam i tekstualizam, potvrduvaat deka kako zaedni~ka su{tina na ~ove~nosta, kako oaza na humanite vrednosti, kako uto~i{te na univerzalniot jazik#, kulturata ostanuva nezamenliva sila ili, poto~no, ogledalo na identitetot, vo koe se reflektira i, u{te pova`no, se samorealizira, vo vid na kulturen i neporekliv monument, postoeweto na eden subjektivitet (povesen, kulturen, epohalen, kosmi~ki). Takvoto procesualno vospostavuvawe, steknuvawe i povtoruvawe na kulturniot identitet na nedominantnite narodi, vo opkru`uvaweto na neoprosvetitelskite struewa na evropskite integrativni procesi, koi ja podr`uvaat kulturnata samoidentifikacija kako univerzalno pravo i vrednost, ima dve va`ni implikacii: Prvata se sostoi vo priznavaweto i prifa}aweto na ontolo{kata raznozna~nost na svetot, kako konstituitiven princip na sekoe ~ove~ko su{testvo, spored svoeto mesto, vreme i okolnosti. Vtorata implikacija, tokmu vo dijalogizmot, vo neophodnata potreba od raspoznavawe na pretpostavkite i elementite na tu|iot kulturen identitet, ja sogleduva edinstvenata mo`nost za dosegawe na sopstveniot identitet. Identitetot ne e apsoluten, toj e sekoga{ relacionalen ili pak komparativen! Zatoa, tuka zaslu`uvaat da se spomenat proro~kite zalo`bi na ruskiot filosof na kulturata, Mihail Bahtin, koj{to siot svoj `ivot mu go posveti na dijalogizmot, iako samiot najmalku mo`e{e da u`iva vo nego: "Sekoj kulturen akt su{testveno `ivee na granicata, vo toa e negovata serioznost i zna~ewe, otstranet od granicata, toj ja gubi po~vata pod sebe, ostanuva ispraznet, samobendisan, se izroduva i umira#. "Tu|ata kultura samo vo o~ite na drugata kultura se otkriva sebesi pocelosno i podlaboko. Nie postavuvame na tu|ata kultura novi pra{awa, koi taa, samata sebesi ne si gi postavila. Pri takvata, dijalogi~na sredba me|u dve kulturi, tie ne se slevaat i me{aat, tuku sekoja go so~uvuva svoeto edinstvo i otvorena celost, a vzaemno se zbogatuvaat#. Takvata delokalizacija na marginite i na drugiot, vo sredi{teto na analiti~kiot interes, imanentnata kritika na monologisti~kiot koncept, transgredientnosta ili egzotopi~nosta, ireduktibilnosta na individualnoto kulturno nasledstvo-upatuvaat na dinami~kiot proces, na 88

rasteweto na interesot kon nedominantnite kulturi, {to treba da se iskoristi kako strate{ki koncept od nivnoto vitalno zna~ewe. Bez razlika na toa, dali interesot se javuva od aksiolo{ki, epistemolo{ki, ili drugi pobudi - nedominantnite narodi tokmu sega ja imaat edinstvenata i nepovtorliva mo`nost-da ja potvrdat svojata komplementarna uloga i va`nost, vo sozdavaweto na noviot evropski poredok, zasnovan vrz principite na interaktivnost, tolerantnost, dijalogi~nost, kosmopolitizam - principi koi, na ovie narodi, otsekoga{ im bile svojstveni, imanentni i neophodni, vo naporite za soo~uvawe i odr`uvawe na svojot kulturen identitet. Globalnite procesi, koi gi pottiknuvaat vakvite vrednosti, imaat neprocenlivo zna~ewe tokmu za nedominantnite narodi koi, oslobodeni od prinudata postojano da go samopotvrduvaat i branat svojot kulturen identitet, od militantnite i neprijatelski nastroeni sili, vo zakrilata na novite integrativni procesi, za prv pat, treba da ja do`iveat svojata na~elna potvrda i ramnopravnost, vo sklad so univerzalnite humanisti~ki normi.

PROBLEMATIKATA NA INTERTEKSTUALNOSTA

Problematikata na intertekstualnosta, daleku od toa da bide samo del od trendovskata retorika na kni`evnata teorija i metodologija, pretstavuva integralen element od po{irokata filosofema na dijalogizmot, {to ozna~uva i stremi kon pokrupen epistemolo{ki prelom / rez, vo metodologijata na humanitarnite nauki voop{to. Aktiviraj}i krug pra{awa, {to e daleku po{irok i poambiciozen od onoj, {to go vostanovuva, odnosno postulira prethode~kata, imanentna poetika; poetologemata na intertekstualnosta, nastojuva, aktuelniot (ob)lik na kni`evnata teorija i metodologija, da go prodlabo~i, do nivoto na edna fundamentalna po etika, odnosno etika na kni`evno - nau~noto prou~uvawe; na toj na~in, {to, vo ramkite na svoite preokupacii, efmati~ki ja naglasuva instancata i problematikata na Drugosta / Drugiot; kako imanentna, postojano delotvorna, potencijalna, "demonska#, no i nomadska bitijnost; ostvarena vo ramkite na kru`eweto, optekot, "fluksot#, proto~niot, otvoreniot, dinami~en, procesualen tek. Tekstot - kako - svet i svetot - kako - tekst, se samo dve lica na istata dijalo{ka iskaznost; sosredoto~ena, imeno, na nesvodlivata, nezapirliva, inkonkluzivna igra na identitetite i temporalnite dimaenzii; nepovratno zagubeni vo svojata 89

Elizabeta [eleva MAGOR mre`olikost, vo koja, Jas i Ti, se menuvaat i osciliraat, sozdavaj}i ja konstitutivnata amplituda na intersubjektivniot entitet; nezale~ivo razlomen vo sebe samiot, rasto~en, nesamoidenti~en; osuden na toa, da bitisuva samo vo prostorot "pome|u#, vo me|ubitijnosta. Problematikata na intertekstualnosta, implicitno ja predo~uva dehierarhizacijata na logocentri~nite poimi na jastvoto, znakot i tekstot; vo prilog na fluidniot, hipoteti~en prostor na me|usebnosta, rabnosta, grani~nosta; so ogled na {to, filosofemata, epistemologemata i poetologemata na intertekstualnosta, vsu{nost, steknuva opredeleni karakteristiki i na apofati~kata (racionalno, dokraj neizreklivata i nesoop{tlivata) vistina i metodologija. Bitieto na tekstot, ne samo spored svojot semanti~ki, tuku i spored svojot sintakti~ki stroe`, osoznaeno kako androgino, dvopolovo, dvojstveno, odnosno intertekstovno, me|utekstovno - ostanuva nesvodlivo vo ramkite samo na edna (monolo{ka) opredelba; potvrduvaj}i go svoeto pagansko (mnogubo`e~ko, mnoguobli~no) bitie. Epistemologemata na intertekstualnosta, kako potvrda na ni~eanskiot instinkt na dionizisko rasto~uvawe, raspetluvawe na krutite, monolo{ki, monadolo{ki sistemi - mu se sprotivstavuva na kvazi -, odnosno na hiper - scientisti~kiot moral, koj go du{i i go sterilizira ekstati~noto bitie na literaturata; nejzinoto su{tinsko svojstvo na transcedencija, premavnuvawe na voobli~enite granici, ramki, modaliteti. Kako epistemologema, intertekstualnosta go zastapuva imanentnoto predimstvo na `ivotot, kako iskustvo, promena, buewe, protek; dioniziskata nezauzdanost, {to se preto~uva - vo i niz - umetnosta (vo `ivotot sogleduvaj}i, kako {to smeta Bahtin, svoeviden poezis, odnosno sekoga{ - ve}e umetnost / Tekst). Intertekstualnosta, kako apologija i emfaza na difuznoto, paganskoto samosozdavawe i samorasnewe na `ivotot - vo - tekstot i na tekstot - vo - `ivotot; maksimalno natopen so te`inata i vistinata na intimnoto iskustvo, `ivotnoto stradawe, divata mudrost; koja nema za cel, pot~inuvawe na umot i vladeewe so (protiv) nego, tuku, osloboduvawe od "zloto na teoriskata kultura# (kakvo {to zagovara{e u{te Ni~e), probiv vo sferite na misti~noto, neiska`livoto,iracionalnoto, apofati~koto; koi se, isto taka, dlaboko soznatelni, kolku {to se do`ivuva~ki; isto tolku mudronosni, kolku i spasonosni. Intertekstualnosta, kako eshatolo{ka metafora, princip i potvrda na tekstualnata reinkarnacija, mo`nost za povtorno vozniknuvawe na du{ata / glasot na prethode~kite tekstovi, vo teloto i duhot na aktuelnite, sekoga{ ve}e tekstovi - kalemi.
90

Intertekstualnosta, kako uvid vo generativnite potencijali na haosot, nepodredenoto, slu~ajnoto, no i kako implikacija na indeterminiranosta, vo tkivoto na samata kni`evna teorija i metodologija. Intrtekstualnosta, kako u{te edno premostuvawe na potesnite kni`evno teoriski prou~uvawa, vo prilog na po{irokite kulturolo{ki studii i interpretacii (promisluvawa na socio - politi~kite, filosofskite, kriti~ko - teoriskite aspekti i relacii pome|u jazikot, znaeweto i mo}ta; znaeweto i institucionalnite ramki / oblici / barieri). Ne slu~ajno nare~ena kiberneti~ka, t.e. takva vo koja dominira principot na avtoregulacija na tekstot, intertekstualisti~kata kritika i teorija, so ostra indignacija, go osporuva paternalisti~kiot nadzor i privilegija, pred s na avtorot, kao auktor, a potoa i na ~itatelot, kako interpretator (diktator); so samoto toa, afirmiraj}i ja idejata za "napu{tenoto delo#, odnosno "etikata na pismoto, kako kritika na sopstvenosta# (Levin, vo Fekete, 1984 :202). Aksiomot na intertekstualnosta, pove}e ne mo`e da se oddeli nitu od eden vid ili oblik na tekstualna / diskurzivna praktika, naprotiv: svojstvoto na kineti~nost, proto~nost; kako i animisti~kite dimenzii i metafori~ni konotacii, {to mu se pripi{uvaat; od diskursot sozdavaat Telo, podvi`nost, vitalnost, dinami~nost; a ne pove}e stati~en nau~en predmet, koj ostanuva nezale~ivo krut, umrtven, definiran. Mo`ebi, isto taka, ne e slu~ajno, {to poimot tekst pottiknuva (i e proizlezen od) sferata na arhai~nite mitolo{ki proekcii, vrzani za kosmogoniskite procesi na nastanuvaweto na svetot. Spored soznanijata na Mir~a Elijade, "kosmogoniskoto sozdavawe e simbolizirano so ~inot na tkaeweto: koga Tvorecot - tkaja~, so nevidlivi konci, za sebe gi vrzuva svetovite i su{testvata, koi{to gi sozdal / isfrlil od sebesi# (1996:128). Povikuvaj}i se na analogni uka`uvawa na @. P. Vernan, za seksualnite (i so toa, povtorno - svetotvorni) konotacii na ~inot na tkaeweto; zaedno so opravdanosta i smislovnosta na arhetipskite veruvawa vo generativnite, sozdatelskite potencijali na Haosot (amorfniot, nepredvidliviot, s u{te nepodredeniot svet); gi otkrivame i podlabokite koreni, na denes razvikanata i aktuelna topolo{ka geometrija (teorija na katastrofite i haosot), {to ja proniknuva i paradigmata na dijalogizmot i intertekstualnosta. Tokmu denes, vo vremeto, koga se afirmira eden oblik na kultura, poradi visokiot udel i dominacijata na tehnologijata (elektronskite mediumi), nare~ena tehnokultura, odnosno kiber - kultura; aplikabilnosta (primenlivosta, opravdanosta) na aksiomatikata na intertekstualizmot; dobiva svoi za~uduva~ki, materijalni argumenti, realizacii i olicetvoruvawa. So 91

Elizabeta [eleva MAGOR ne{to posovremen re~nik, odo{to e onoj na Bahtin (koj namerno go odbiva{e jazikot na in`inerite i tehni~arite, vo svojot govor za literaturata); Bodrijar uka`uva na toa, deka `iveeme vo vremeto na "ekstaza na komunikacijata#, vo erata na mre`ite, povratniot odgovor (fidbekot), so~eluvaweto so kompjuterskiot ekran (interaktivnosta), novata tehnologija na pi{uvaweto i ~itaweto (hipertekstot). Me|u vode~kite teoreti~ari na intertekstualizmot, so ogled na toa, raste i interesot za tipolo{ko prou~uvawe (i, po mo`nost, razgrani~uvawe) na srodnite modaliteti: intertekstot i hipertekstot; potoa, potrebata za kriti~ko soo~uvawe, sogleduvawe i uramnote`uvawe so entropskiot porast i bueweto na informaciite (tekstovite) vo prenaseleniot kulturen, ili poprvo - kiber prostor; ~ie{to postoewe radikalno gi menuva pretpostavkite i okolnostite na tradicionalnata, "humanisti~ka# percepcija i recepcija na kni`evnite dela; odnosno, samiot proces na sozdavaweto novi, eksperimentalni kni`evni `anri (kiberpankot, hiperpoezijata, interaktivnoto pismo voop{to). Sudej}i spored prilozite na Xorx Hilis Miler "Etikata na hipertekstot#, odnosno Majkl Rifater "Intertekstualnosta vs. hipertekstualnosta#; modalitetot na hipertekstot, u{te podramati~no ja podvlekuva, od edna strana, kulturolo{kata predodredenost na pismoto, na tekstot, na literaturata a, od druga strana, preminot - kon noviot, tkn. interaktiven model, koj{to eksplicitno ja vklu~uva borbata, agonot, izborot; odnosno, promenata na oblikot na ~itawe, kade, podednakvo tekstot, kako i ~itatelot, se ramnopravni pojavni determinanti na po{irokoto hipertekstualno pole. Na toj na~in, u{te edna{, se potvrduva samouni{tuva~kiot potencijal, odnosno fatalizam; imanentno vgraden vo sekoja metateorija, vklu~uvaj}i ja i intertekstualisti~kata. Vo svoite radikalni izvedbi, taa ponekoga{ zapa|a vo solipsizmot na avtoreferencijalnosta (Fekete, 1984:XVII), vo svoevidna magma, zbunuva~ka i, re~isi, totalitarna indetermiranost i fluidnost. Sepak, paradigmatikata na intertekstualizmot, najmalku e edinstvena, ili pak ednodimenzionalna. Vo nikoj slu~aj, ne smee da se zaboravi, ili zapostavi faktot, deka taa, fakti~ki, zapo~na i, vo re~isi site svoi relevantni crti, be{e zacrtana od strana na Mihail Bahtin, vo opredelbata na dijalogizmot, koja vo sebe komprimira i brojni filosofski konotacii i implikacii. Otade, intertekstualnosta imame pravo da ja sogleduvame i kako ontologema, za dijalo{ko ustrojstvo na svetot, na ~ovekot, kako i na tekstot; ontologema, vo koja {to nepovratno e vpi{an i osoznaen nesvodliviot raskol pome|u `ivotot i poimot, pome|u iskustvoto i znakot. Proniknat so duhot na takvite sogledbi, sovremeniot germanski filosof Peter Sloterdajk, govori za egzistencijalnoto "tetovirawe# na pismoto i na
92

avtorot; za egzistencijalnata i kulturolo{ka tetoviranost (obele`anost, sekoga{ ve}e vre`anost ) na znacite i tekstovite, na slogovite i zapisite; {to "od po~etokot gi sobira sekoj eden `ivot# (1992:10); vo `ivotot, gledaj}i, kako i Bahtin, svoeviden, zaokru`en, ispi{an i tetoviran so krvavi tragi - Tekst, odnosno Kniga (kniga na `ivotot); onaka, kako {to pripadnicite na likovnoto dvi`ewe FLUKSUS, programski ja zagovaraa, zastapuvaa i oblikuvaa "umetnosta na `iveeweto#. Prenaso~uvaj}i go kriti~ko - teoriskoto vnimanie, od svetot na ~isto diskurzivnite, kon svetot na ontolo{kite odluki - konceptualnoto i filosofskoto jadro na poetikata na intertekstualnosta, dijalogizmot; blagodarenie na svojot {irok eksplikativen potencijal, gi zagatna i gi ovozmo`i dvete golemi meta teoriski struewa: od edna strana, kriti~kata teorija; kako metadisciplina, koja{to ja supsumira samata kni`evna teorija, {irej}i go svojot interes kon po{irokite politi~ki i filosofski promisluvawa - od druga strana, kulturnite studii; kako napor, da se dolovat i potesno da se kontekstualiziraat konkretnite materijalni, socioistoriski i drugi uslovi, vo koi opstojuva dadena kultura. Na toj na~in, od edna strogo elitisti~ka, solipsisti~ka - teorijata na intertekstualnosta, povtorno }e mo`e da se priklu~i (odnosno, da se vrati) vo ramkite na transformisti~kata misla (praktika) - (Vernik, vo Fekete, 1984:131); koja go pottiknuva reaktiviraweto, obnovata, u~estvoto i sou~estvoto na kategoriite na subjektot, svesta, otu|enosta i nejzinata transcedencija, vo emancipatorskite zalo`bi i strategii. Vra}aweto, obnovata, presozdavaweto na edna "sou~esni~ka teorija za svetot# kakva {to, podednakvo , gi proniknuva prirodnite nauki, kako i aktuelnata humanitaristika (ili kriti~ka teorija, kako {to vo 1995 g. ja imenuva britanskiot teoreti~ar Daglas Talak), vo polna merka gi opravduvaat i revitaliziraat na{ite soznanija, za pretstojnoto i imperativnoto "vra}awe kon Bahtin#, odnosno kon neapsolviranite vrednosti i potencijali na dijalogizmot, kade su{te, postoi mesto i dostoinstvo za singularnoto, ednokratnoto, i zo{to da ne, utopisti~koto iskustvo i proekcija; za neophodnata kriti~ka distanca kon poredokot, kulturata, "golemiot kod i programa#, centraliziranata dominacija, totali-tarnata (no isto tolku, kako {to poka`uvaat Fuko, Delez i Gatari - disperziranata, difuznata) Mo}. Smislata na Bahtinovskiot dijalogizam stanuva posebno aktuelna (da ne re~eme akutna) tokmu denes, koga na globalnoto geopoliti~ko, a ne samo potesnoto kulturno - umetni~ko nivo, jakne potrebata i imperativot za generalizacija na Dijalogot {to zna~i "pretvorawe na Svetot vo sogovornik#, "voveduvawe na site ne{ta vo svetot vo temata na Razgovorot# (F. Muhi}, 1995). 93

Elizabeta [eleva MAGOR U{te pove}e, dijalogizacijata na svetot, prestanuva da bide samo edno od mo`nite humanitarni ishodi{ta na nere{livite, "metafizi~ki#, spekulativni, teoriski problemi - so samiot razvoj na aktuelnite socio-istoriski nastani vo svetot, denes, taa dijalogizacija na svetot steknuva status na edna akutna, prakti~na, egzistencijalna perspektiva, so dalekuse`no (dramati~no) istorisko zna~ewe.

94

MODA, POSTMODERNA I PARADOKSITE NA TEKSTUALNOSTA

Sprotivnosta me|u modernoto i klasi~noto ne e hronolo{ka. Klasikata ne e biv{a. Modernosta e na~in na edno vreme; kako {to se veli i na~in na odnesuvawe na masa; ili na~in na mislewe. Taa ne se sostoi samo vo naro~noto vnimanie, svrteno kon idninata, modernosta e klasika, a postoi i tradicija na novoto#. Fransoa Liotar: Intelektualni modi Osnovna cel na ovoj prilog, pretstavuva prevrednuvaweto na modata, kako tipolo{ki poim, od gledna to~ka, i vo perspektiva, na denes aktuelnite teoriski raspravi i tolkuvawa; izvedeni vrz osnova na polivalentnata logika na protivre~nostite, aporiite, antinomiite i nesvodlivite pojmovni identiteti. Poimot moda, etimolo{ki vrzan so kvalifikativot na modernosta, soobrazenosta so sovremenoto i novoto; niz istorijata na literaturata, bele`i pove}e razli~ni modaliteti na pojava, {irewe i opredelba; so ogled na koi, prerasnal vo predmet na analiti~ki interesi vo domenot na komparativnata kni`evna nauka. Na{ata namera, ovde, me|utoa, se sostoi vo toa, da ja poka`eme paradoksalnata semanti~ka evolucija, odnosno imanentnata dekonstrukcija na poimite moda i moderno; koja nastapuva vo ramkite na postmodernata epohalna svest i duhovnost, rezultiraj}i, na toj na~in, so poimaweto na modata kako moment na povtoruvawe, kako iterativna struktura; vtemelena vrz fundamentalniot, i ne pomalku paradoksalen princip; principot na edno "sekoga{ - ve}e# deluvawe, postoewe, bele`ewe, predzna~uvawe na site duhovni tvorbi, odnosno tekstovi. 95

Elizabeta [eleva MAGOR I samata biduvaj}i proniknata so svojata heterogena retorika, paradoksalna priroda i kontradiktorna pojavnost, postmodernata inicira eden dijalogi~en poim na modata, kako spoj na arhai~noto so sovremenoto; kako potvrda na cikli~niot princip na ve~noto vra}awe (vtemelen od strana na F. Ni~e); i primer na eden eks-centri~en model na obnova; ovojpat, razbrana ne pove}e niz retorikata na prelomot i rupturata; tuku niz reanimacijata na minatoto, tradicijata, kulturnata enciklopedija. Dokolku, spored navodite na Mihail Bahtin (vo mnogu ne{ta sovmesen so aktuelniot, postmodernisti~ki pristap kon literaturata), evolutivniot koren na moderniot, polifoni~en roman, se nao|a tokmu vo edna arhai~na, re~isi zaboravena obredna forma, vo karnevalskata kultura - toga{, poimot na modernoto, mo`eme da go postulirame isklu~ivo preku optikata na eden hibriden, sinkreti~ki prnicip na reintegracija na minatoto so sovremenosta (kako {to, vpro~em, glasi i porakata na Venecijanskoto bienale, vo 1980 god., "prezentnost/prisustvo na minatoto#), vo ~ii ramki, modata implicitno zadobiva status na grani~en, dvosmisleno postaven koncept. Takviot, dijalogi~en pristap, kon kriteriumskata opredelba na modata i modernoto; vo golema merka, otstapuva od voobi~enata interpretacija na ovie poimi, izvedena vrz osnova na romanti~arskite, odnosno avangardisti~kite, prvenstveno ikonoklasi~ki opredelbi. Implicirani od dlabokata kriza na esencijalisti~kite i transcendentalnite avtoriteti; modalitetite na modernata esteti~ka samosvest; na mestoto na mrtviot ili osporeniot bog; go ustoli~uvaat Avtorot; ubedeni vo negovata, re~isi apsolutna tvore~ka nadmo}; vo neporeklivata izvornost na negovite postapki, iskazi, dela i presvrti. Iskreno nadevaj}i se i posakuvaj}i; toj, avtorot da gradi ex nihilo (po~nuvaj}i od Ni{toto); modernisti~kite sogledbi, na prvo mesto na vrednosnata skala, gi istaknuvaat kvalitetite na prestapot, otstapkata, o~uduvaweto, {okot, iznenadata! Kako period, vo kogo "interacijata i repeticijata dominiraat vo svetot na umetni~kata kreativnost# (Umberto Eko), posmodernata ja karakterizira takov pristap; {to go kritikuva i osporuva poimot na originalnosta, prvobitnosta, izvornosta, bo`estvenosta na tvore{tvoto; davaj}i mu, namesto toa, predimstvo na intertekstualizmot, kako poetologema i filisofema na nezale~ivata mre`olikost, pluralnost, nesvodlivost; bilo na potekloto, bilo na samiot identitet na stvarite; posebno onie od sferata na tvore{tvoto. Vo eksplicitna forma po~nuvaj}i od Borhes; vo literaturata se zakrepnuva veruvaweto, za prefiguracijata na sekoe delo, vo virtualniot prostor na neminlivosta, univerzalna Biblioteka; na ~ii polici, s i sekoga{ e ve}e vpi{ano, protolkuvano, podredeno i predvideno; gradej}i ja, na toj na~in, meta96

fornata na beskone~niot, monstruozno sopfaten, katalog - krstozbor - tekst zapisnik - arhiva. Na soodveten na~in, i vo kni`evnata teorija, zapo~nuva svoeviden kult i mesijanizam na pismoto, kako iterativna struktura, {to i samata po sebe i vo sebe, podlo`ena na principot na ve~noto vra}awe, na anamnezata, na beskone~nata niza na reminiscencii, odn. sekoga{ ve}e modaliteti. Taka, na primer, Mi{el Fuko ka`uva: "Zaedno so poimite na subjektivnata svest i kontinuitetot (kako koherten entitet), se doveduva pod pra{awe to~kata na kreacija, edinstvoto na deloto, periodot, temata, oznakata na originalnosta i beskone~noto bogatstvo na skrieni zna~ewa#. Sli~no na toa, Daglas Krimp, sledej}i gi radikalnite navodi na Bart, pi{uva: "Fikcijata na kreativniot subjekt, otstapuva mesto na ~istata konfiskacija, citiraweto, ekscepcijata, akumulasijata i repeticijata na ve}e postoe~kite sliki. Poimite na originalnosta, avtenti~nosta i prisustvoto se potceneti#. Namesto retorikata na rupturata, prekinot i radikalniot rez, implicitni na modata, Bodrijar ja zastapuva alternativnata retorika na simulakrumite, prividite i konceptot na hiperrealnoto, bezizvornoto, simuliranoto tvore{tvo. Poa|aj}i od Bahtin, vo kni`evnata teorija jaknat anafori~kite i cikli~nite modeli na kni`evnata evolucija, taka {to, osobeno vo semiotikata, dominantno zna~ewe po~nuva da zazema tokmu estetikata na povtoruvaweto (J. Lotman), konvenciite i presupoziciite (X. Kaler), prepoznavaweto i enciklopedi~nosta (M. Rifater, U. Eko). Sprotivno na hristijanskite koncepti za apsolutna pozicija na bo`estvenoto tvorewe, Eko decidno tvrdi: "Semiozata nikoga{ ne izrasnuva ex novo i ex nihilo. Niedna nova kultura ne se sozdava poinaku, osven vrz fonot na starata#. U{te poskepti~en i vozdr`an e stavot na amerikanskiot teoreti~ar i komparativist Xorx Stajner: "Poimot pravewe novo e komparativen po logika i supstanca. Novo, vo spredba so {to? Duri i najtvrdoglavata viso~ina na revolucionernoto, nema ni{to vistinski singularno#. Dokolku za Eko e sosema prifatlivo paradoksalnoto edinstvo na povtoruvaweto i inovacijata; dodeka, za Derida, imanentnoto prisustvo na Tragata, kako ostatok i potvrda na eden sekoga{ ve}e prethode~ki, bezimen, seni{en zapis; ako pesnata ne e pi{uvawe, tuku pre-pi{uvawe, kako {to pora~uva H. Blum; toga{, se soo~uvame so edna, vo osnovata dijalogi~na proekcija i koncepcija na novoto, sogledno sekoga{ i isklu~ivo niz prizmata na sekoga{ - ve}e posredni{tvoto, u~estvoto i udelot na Drugiot. Zastapena i vo imanentnite ramki na sovremenata literatura i umetnost, samata postapka na avtomatizacijata, samorefleksijata, metatekstualna opser97

Elizabeta [eleva MAGOR vacija, spekulacija, me|u drugoto zagatnata od apokalipti~nata, raste~ka "nelagoda na kulturata#; gi nazna~uva konturite na aktuelnata kriza (mo`ebi, duri i kraj) na umetnosta. Ne navleguvaj}i vo takva post-hegelijanska rasprava, nie ovde bi go poso~ile neo~ekuvanoto sovpa|awe pome|u srednovekovnata i postmodernata hermenevtika, vo onaa to~ka, vo koja, tradicijata se tolkuva kako sistem na vzaemni, intertekstualni prinudi i pridobivki, sled koi, nastapuva izvesno teologizirawe na teorijata. I navistina, denes ne retko, }e se sretne misleweto, spored koe tokmu kriti~ko-teoriskiot diskurs e vo moda, potisnuvaj}i go, vo ~itatelskata recepcija, nekoga{ primarnoto mesto na tkn. umetni~ka literatura. Hauard Felpern predupreduva na aktuelnata "religija na teorijata#, dodeka Rozalind Kraus eklatantno tvrdi, deka: "medium na postmodernata literatura e kriti~kiot tekst, napi{an vo paraliteraturna forma#. So drugi zborovi, dali, mo`ebi, sega bi trebalo da raspravame za kni`evnata teorija kako moda, ili za modata na teorijata vo kontekstot na posmodernata, avtorefleksivnata, metajazi~na kultura? Dokolku, etimolo{ki gledano, atributot na modernoto proizleguva od zborot modernus, {to zna~i sovremen, novovekoven - toga{, vo paradoksalnata evolucija na ovoj koncept, {to ja sledime vo postmodernite raspravi za identitetot na delata, pronao|ame radikalna druga, ideolo{ka poenta. Ona {to e denes sovremeno, odnosno postmoderno, se nao|a vo neraskinliv i nerazla~iv tekstualen dosluh so arhai~noto. Novoto denes e, pred s, eklekti~no, sinkreti~no; novoto e aporeti~no; tokmu toa, {to se kalemi so kulturnata memorija i predanieto; tradicijata; postoe~kite kni`evno-umetni~ki paradigmi. So ogled na takvoto prevrednuvawe na novoto, poimot na modata se razobli~uva kako relikt na flagocentri~nite koncepti i zabludi; vo osnova, biduvaj}i metafizi~ki poim, svrzan so esencijalisti~kata proekcija na tvore{tvoto; so monolo{ki koncept na identitetot - kako neprotivre~en vo sebesi, ednopolen, samoizedna~liv poim. Taka, denes, opstojuva tolkuvaweto na kni`evnosta, niz prizmata na anafori~kata, sekoga{ - ve}e prefiguracija, vkodiranost i vpi{anost, vo korpusot na bezimenata tekstualnost; odnosno vo Pismoto; razbrano kako medium na kulturanata memorija i anamneza; no i kako branik, protiv bilo{kata efemernost na ~ove~koto op{testvo. Vo svojata paradoksalna, antiteti~ka logika; postmodernata, kako "koncept na preodot#, tranzitivnosta, preminot (Kenet Vajt); naporedno gi sodr`i i poddr`uva nostalgi~noto (past) i destruptivnoto (post) iskustvo i vrednuvawe na
98

kulturata (Linda Ha~ion); ostavaj}i n re~isi napolno zbuneti, iznenadeni i nemo}ni - dokolku i nea ja vrednuvame, spored kriteriumite na binarnata, aristotelovska, monolo{ka vistina i proekcija na svetot. No zo{to sme voop{to (post)moderni? Od kade proizleguva taa iskonska potreba ili imperativ? Dokolku, vo srednovekovnata estetika, osnovnata cel se sostoela vo toa, da se postigne soobrazuvawe so bo`estvenata volja vo ve~nosta; toga{, {to mo`e deneska, vo erata na ontolo{ki skepticizam, da pretstavuva soliden argument i motiv na sozdavaweto? Ili, pak, na modernosta, vo site nejzini (vklu~itelno sufiksalni) modaliteti? Dali mo`ebi, odgovorot go sodr`i `estokata parabola na Ki{, za Majstorot i U~enikot; parabola, koja tvore{tvoto go samoosporuva i razobli~uva, kako oblik na sueta i samodopadlivost? Ili, pak, mo`ebi, vo voznemiruva~kiot, tegoben trepet na vremenitosta, koja lakomo gi soxvakuva site novopojaveni, a tolku stari bukvi, tragi i zapisi na bezute{niot krik na ~ovekot; zapadnat vo nepremostliviot megdan so smrtnosta i prazninata? So drugi zborovi, dali mo`ebi postmodernata ne e u{te edna itro{tina na ~ove{tvoto, so pomo{ta na cikli~niot princip na ve~noto vra}awe i sekoga{ ve}e predodredenosta; postojano da kopnee i me~tae, po nedoseglivata zakrila na sakralnoto i ve~noto, prkosej}i mu taka, na principot na novoto i modernoto; imeno, tokmu poradi negovata relativnost, privremenost, istori~nost? Za{to, kako inaku bi go objasnile podemot na hibridniot poim na modata vo postmodernata epoha; koga taa, modata, pove}e ne se potpira vrz centarot (sovremenosta), tuku obratno, vrz marginata (minatoto); preku dominantniot kvalitet i aspekt na redundantosta, - ostavaj}i pred s kontradiktoren, aporeti~en, reverzibilen, repetitiven, i ne pomalku misti~no fundiran fenomen? Ili, podobro, eden nere{liv, interogativen, epistemolo{ki modus, obzemen od nepredvidlivata igra na eshatologijata so arheologijata!

99

Elizabeta [eleva
TRANZICIJA I(LI) DEKONSTRUKCIJA

MAGOR

Kako i sekoe drugo vpi{uvawe, i vpi{uvaweto na poimot tranzicija ne e nimalku nedol`no, ednozn~no, ili ednostavno - bidej}i specifi~nata "logika# na ova vpi{uvawe predizvikuva svoevidna neodlu~livost: dali ovoj poim isklu~ivo }e go sfatime vo bukvalna i op{testveno-istoriska smisla, ili, pak, }e odime ponatamu - vo vitelnoto retori~ko trupawe na asocijativnite, metafori~ni konotacii? Od edna strana, tranzicijata upatuva na eden op{testveno-ideolo{ki fenomen, vrzan za epohalnata struktura na postmodernata kultura. Tranzicijata pretstavuva proekt, no i fakti~ka sostojba. Proekt, dotolku - {to gi opfa}a op{testvenite pridvi`uvawa kon kapitalizmot, vo zemjite na nekoga{niot socijalisti~ki blok. Sostojba, vo smisla na vospostavuvawe na postindustriskoto op{testvo na hipertrofiranite elektronski mediumi, vo zapadnata kulturna sfera. Poimot i proektot na tranzicijata implicitno povlekuva nekakov premin, raskin, preod, presvrt kon ne{to drugo, alternativno, virtuelno, su{te nedefinirano, pa sepak, na ramni{teto na tekstot i pismoto, sekoga{ ve}e vpi{ano i zabele`ano. Poimot i proektot na tranzicijata, vo ko-ekstenzivnoto opkru`uvawe na duhovno-istoriskite tendencii na postmodernata, uka`uva na aktuelnata i akutnata kriza na esencijalnite koncepti, vrednosti i avtoriteti, koja predizvikuva metafizi~ki nihilizam, ontolo{ki somne` i raskol, a, neminovno se reflektira i na podra~jeto na teoriskoto promisluvawe na kni`evnosta - vo podemot na teorijata na intertekstualnosta. Vtemelena vrz fundamentalnite premisi na Bahtinoviot dijalogizam, novata kni`evno-nau~na spekulacija, vo prv plan gi istaknuva tokmu semioti~kite procesi na preminot, prevodot, transferot, transkodiraweto, transpozicijata - kako ~initeli, koi go redefiniraat poimot na kni`evniot tekst so pomo{ na modelot na intertekstualnosta - odnosno, infinitezimalnata, latentna produktivnost; dijalogi~nata svrtenost kon drugiot; nesvodlivata, inkonkluzivna i polivalentnata logika i konceptot na pove}ekratniot identitet. Poa|aj}i od aksiomot na nesvodlivoto, a-originalno poteklo, izvor i identitet na kni`evniot tekst, izveden od edna paradoksalna, sekoga{-ve}e vpi{ana, nadli~na i nadmo}na tekstualnost - epistemolo{kiot proekt na in100

tertekstualizmot, ja gradi svojata fizionomija vrz osnova na antiteti~nata retorika na preminot, marginata, procesualnosta - na toj na~in, reflektiraj}i go tranzicioniot imperativ i na samata kni`evno-nau~na teorija i metodologija. Vo vremeto, koga, edna pokraj druga, se sre}avaat i opstojuvaat dve epistemolo{ki tendencii: od edna strana, tehno-esteti~kata i od druga, iracionalisti~kata (misti~kata), navistina e nevozmo`no da se somnevame vo dijalogi~noto bitie na teorijata, kako {to e sosem anahrono i iluzorno, da me~taeme za vospostavuvaweto na edinstvena, ednozna~na, u{te pomalku, rigidna, ezuitska metodolo{ka paradigma. Tehno-estetikata, pottiknata od aktuelnite tehnolo{ko-informati~ki dostreli, nastojuva da gi predvidi novite implikacii, koi se odnesuvaat na novoto (virtuelno ili sajber) oblikuvawe i opkru`uvawe na literaturata; fascinantnite mo`nosti za sozdavaweto na tn. hipertekstualna (sajber) umetnost. Vo toj kontekst, ve}e i od stranata na pro~ueni akademski avtoriteti, kako Majkl Rifater ili Xorx Hilis Miler, se postavuvaat pra{awa za problemite na novata performativnost, interaktivnosta, "vtorata oralnost#, serijalnosta, virtuelnoto avtorstvo, internet-nomadstvoto i sl. Kontroverznoto, tranziciono lice na sovremenata teorija, bi bilo, me|utoa, nepotpolno bez vlogot na aporeti~nata tradicija, zastapena vo trudovite na Derida i Kristeva, a koi redovno se povikuvaat na inspirativnoto nasledstvo na Ni~e i Hajdeger. Povtornata sakralizacija na kritikata i teorijata- najavena so krizata na naukata, za koja, na po~etokot na vekot, inspirativno govori Edmund Huserl-svedo~i za pritaeniot kopne` na postmodernata epoha, povtorno da se do`ivee iskustvoto na Svetoto (sepak, kako {to uka`uva Tine Hribar, toa e svetoto bez bo`estvo), koga site granici, oblici, diskursi se stopuvaat vo eden fluiden prostor, zasnovan na apofati~kata teleologija na nedolovlivosta i neiska`livosta. Misti~kata (iracionalisti~kata) struja vo kni`evnata teorija, postavuva poinakvi epistemolo{ki kriteriumi, poto~no, svoevidna epistemolo{ka anarhija - koja, pred s, go respektira kreativnoto, li~noto, avtenti~noto kni`evno-teorisko pismo. Takvo, kakvo {to, na primer, postoi vo ramkite na aktuelnata geopoeti~ka "{kola# na {kotskiot poet i teoreti~ar - Kenet Vajt, pottiknat od duhovnoto paganstvo, nomadskiot princip, obnovata na arhetipskata relacija pome|u ~ovekot i prirodata. Poimot na tranzicijata se vgraduva vo denes aktuelnata retorika, koja ja istaknuva vrednosta na interkulturniot dijalog, problematikata na drugotnosta, nadminuvaweto na ksenofobijata i evropocentri~nata arogancija. Noviot koncept na identitetot, {to denes preovladuva vo kulturniot diskurs, odi kon nadminuvawe (tranzicija) na logocentri~nite, monologi~nite, proekcii na kulturniot identitet-a vo prilog na polivalentniot, kompleksen 101

Elizabeta [eleva MAGOR model na pove}ekratniot identitet (kako {to veli teoreti~arkata Jola [kuq: "na{iot kulturen identitet e na{iot intertekst# - {to }e re~e - premin, preod, tranzicija). I da zaklu~ime: od edna strana, poimot, procesot, proektot na tranzicijata e vo vistinska smisla primeren na vremeto, koe ja osporuva i dekonstruira logocentri~nata tradicija na zapadnoevropskata misla- vo prilog na aporeti~nite koncepti, koi {to gi poznava isto~nata (i vo toj kontekst, i pravoslavnata, ortodoksnata) tradicija. Vo taa smisla, tranzicijata kako procesualnost, navistina e paradigmati~en model, za opis na globalnite epohalni tekovi, na prevrednuvaweto na op{testveno-politi~kite i kulturni promeni na krajot od 80-tite godini, a, vo tie ramki, i na epistemolo{kite pomestuvawa kon noviot teoriski model, koj, namesto hiperteoretizmot i prenaglaseniot akademizam, gi afirmira vrednostite na li~noto do`ivuvawe i nesvodlivoto kni`evno iskustvo, intimnata pobuna i skepsa kon "granicite na teorijata#. Sepak, tranzicijata, osven kako op{testveno-istoriski fenomen, vrzan so edno konkretno istorisko razdobje; mo`e da se postulira i kako tipolo{ki (univerzalen) fenomen, so po{iroki aspekti i konotacii. Na krajot, bi ja iska`ala svojata dilema i zapra{anost: dali, mo`ebi, bitieto na kni`evnosta ne e trajno vrzano i osudeno na Tranzicija, na samonadminuvaweto kako uslov na svojot opstanok? Vo koja mera, temata za tranzicijata i kni`evnosta e vo osnova univerzalna (a ne samo denes aktuelna) tema? Zarem mo`e da se izostavi isku{enieto, predizvikot, preminot -koj se nao|a vo sr`ta na kreativniot ~in? Edna{ protolkuvan kako "bitie na preminot# (Isaija Berlin), bitie na tranzicijata, Demonot stanuva vtoro ime (vtoro lice ili mo`ebi samiot obrazec) na kni`evnosta, nejzinata nedolovliva tainstvenost, magiskata zamajnost, re~itata ti{ina i mol~ewe. Nedofatliva, nepredvidliva, opasno bliska do polovite na sopstvenoto samoporeknuvawe, kni`evnosta, so vekovi, im se sprotivstavuva na nespretnite obidi za kone~noto osvojuvawe na nejzinata tajna i ubavina. Dotolku pove}e e lucidna, konstatacijata na kanadskiot bahtinolog Klajv Tomson,: "Nie (se misli na kriti~arite i teoreti~arite - zab. moja), sme patuva~ki izveduva~i, artisti. Sekoga{ vo me|uprostorot, sekoga{ vo tranzit#. Sekoga{ vo tranzicija, vo dinamikata na temporalnosta i razvojnosta. Tranzicijata - kako na{a sudbina. Mo`ebi, uteha. Ili, kreativna zapoved...

102

DIJALEKTIKA NA PAMETEWETO I ZABORAVOT VO POSTMODERNATA EPOHA

"Ja otvorivme Planinata So pomnewe So star Fat zborovi tajni# Jordan Danilovski Pome|u pismoto i kulturnata memorija otsekoga{ postoela imanentna vrska: pismoto e eden od instrumentite za konzervacija, odr`uvawe i so~uvuvawe na pameteweto i takvata negova mo} stanuva poseben predmet na interes, kaj pretstavnicite na Torontskata {kola, posebno, vo "Gutembergovskite# metafori na Mar{al Makluan. Pismoto ima svoja funkcionalna osnova, toa e edno od mnemoni~kite sredstva, ~ija{to cel e za{titata na informacijata od zaboravot, entropijata, smrtta. Toa uveruvawe, pome|u drugoto, mo`e da se argumentira so arhai~nata figura (i misija) na staroegipetskiot bog Tot, koj e, istovremeno, bog na mrtvite, no, isto taka, i za{titnik, odnosno, bog na jazicite i na pismoto. Da ne zaboravime pri toa, deka i za{titni~kite na umetnosta kaj starite Grci, Muzite, se }erki tokmu na Mnemosina (Memorijata). Dlabokata vrska pome|u pi{uvaweto i se}avaweto, intuitivno e nasetena i eden od drug nezavisno iska`ana, kaj dvajca sovremeni poeti: edniot od niv, irskiot poet [ejmas Hini, anamnezata ja proglasuva za eden od 4 modusi na pi{uvaweto, pi{uvaweto poezija, kako {to smeta toj, pretstavuva terapevtska anamneza. Makedonskiot poet Ante Popovski ka`uva, deka umetnosta e op{tewe so damninite vo sebe i vozobnovuvawe na zborovite. Eden od negovite stihovi glasi:"Velat: ne umira. I mrtov pameti poetot#. Toa, pak, kako da go opravduva i misleweto na Harold Blum, iska`ano vo negovata posledna kniga "Zapadniot Kanon#, deka pameteweto e, vsu{nost, eden vid umetnost, i deka tokmu toa pretstavuva fundamentalen instrument za literaturnata kritika: " Da se zaboravi, vo estetskiot kontekst, e smrtonosno, bidej}i poznavaweto i znaeweto vo kritikata, sekoga{ zavisi od pomneweto#. 103

Elizabeta [eleva MAGOR Na po{irokoto psiholo{ko nivo, e vostanoveno soznanieto za konstitutivnata i konstruktivna uloga i funkcija na se}avaweto, vo procesot na oformuvaweto na individualniot, odnosno kolektivniot identitet. Frojdovata psihoanaliza fakti~ki prestavuva nauka za se}avaweto, kako i za negovite mo`ni, traumati~ni u~inoci i efekti, vrz podocne`niot razvoj i odnesuvawe na edinkata. Vo kontekst na toa, histerijata, odnosno histerikot se opi{uva kako ~ovek {to strada, {to e bolen tokmu od, i poradi svoite se}avawa. A, vo sodr`inata na psiholo{kiot poim na se}avaweto, spa|aat: iskustvoto, emociite, stereotipite i predrasudite.
Na u{te po{iroko, socio-antropolo{ko ramni{te, isto taka se istaknuva, deka procesot na individualnata inicijacija (vklu~uvawe i integrirawe) na ~ovekot vo op{tesvenata zaednica (i telo), odi tokmu po pat na edna traumati~na inskripcija (vpi{uvawe na bolnite, traumati~ni `igovi na identitetot), a, pak, taa ponatamu, opstojuva i dejstvuva, vrz osnova i blagodarenie na se}avaweto - se}avaweto na prvobitniot proces na op{testvenoto "`igosuvawe# (Delez/Gatari, Ervin Gofman), {to, vo idnina, na nekolku ramni{ta, vlijae vrz individualnoto dejstvuvawe i odnesuvawe: afektivno (predizvikuvaj}i preventiven strav), kognitivno (sozdavaj}i gi po`elnite, vrednosni stereotipi na odnesuvaweto) i biheivioralno (upatuvaj}i na socijalnata kontrola, kako na svoj ultimativen princip) (v. vo Marija Todorova). I da ne zaboravime, takvoto tolkuvawe vo svojata argumentaciona osnova, poa|a od pretstavata za teloto kako tekst, odnosno medium za vpi{uvawe na pe~ati i tragovi od strana na `ivotot. Funkcionalnata delotvornost na telesnoto pametewe, ja istaknuvaat pove}e misliteli: na primer, Peter Sloterdijk, imaj}i gi predvid site onie nastani, {to ja so~inuvaat "knigata# na individualniot `ivot, {to se zaokru`uva so smrtta, govori za "egzistencijalnoto tetovirawe#, dodeka, Xefri Hartman, mislej}i tokmu na postoe~kite istoriski traumi i nepravdi, bukvalno veli: "Mojot um zaborava, no moeto telo gi ~uva luznite. Teloto e krvote~na istorija#. Tokmu vakviot eti~ki imperativ, kako esencija na se}avaweto go poentira i znamenitata misla na Milan Kundera, deka "klu~ot na politi~kata borba na 20. vek e borbata na se}avaweto protiv zaboravot#. Vo kni`evnata i vo kulturnata teorija, vo 80-tite godini od ovoj vek, mo`eme da zabele`ime sozdavawe i dominacija tokmu na tkn. anamnesti~ki model, {to go istaknuva kompleksniot karakter na tkn. kulturno pametewe: spored ovaa koncepcija, pameteweto ne e samo akumulator (~uvar), tuku isto 104

taka i generator (sozdava~), kreativen (a ne samo imitatorski, epigonski, neinventiven) mehanizam na estetskoto sozdavawe. Potpren na platonisti~kata koncepcija na ideite kako se}avawa, anamnesti~kiot model vo kni`evnata teorija, svojot genijalen predvesnik go ima vo deloto na Mihail Bahtin, koe{to iscelo se zasnova na premisata za generi~koto pametewe ne samo vo literaturata, tuku i vo kulturata, istaknuvaj}i ja premisata za inkonkluzivniot, nezavr{en i nepredvidliv dijalog me|u kni`evnite dela, me|u razli~nite kulturi, no i me|u razli~nite vremenski dimenzii. Kako ilustracija na Bahtinovite stojali{ta za sekoga{-so-se}avawave}e-kontaminiraniot proces na estetskoto sozdavawe, bi mo`ele ovde da go navedeme primerot so sozdavaweto na moderniot, polifoniski roman (Dostoevski), vrz osnova na generi~koto se}avawe, {to dosega daleku ponazad, vo anti~kata epoha, poto~no, vo `anrot na sokratovskiot dijalog i menipejata. Imaj}i gi predvid vakvite presvrtni~ki stojali{ta za dijalogi~niot karakter na kni`evno-umetni~koto i kulturnoto sozdavawe, vo sredinata na 6otite godini, Julija Kristeva }e go promovira noviot klu~en termin na kni`evnata teorija i kritika, terminot intertekstualnost. Taa, na primer, vo edna od kategoriite na intertekstualnosta, vo tkn. genotekst go raspoznava onoj vid se}avawe, {to e zaslu`no za produkcijata na zna~ewata vo noviot, aktuelen tekst. [to se odnesuva do post-strukturalisti~kata teorija, site nejzini eminentni pretstavnici, vo edna ili druga terminolo{ka forma ili metafora, isto taka go poddr`uvaat anamnesti~kiot koncept na kni`evnoto sozdavawe. @ak Derida toa go pravi so pomo{ na kategorijata "traga#, ~ija{to su{testvena poraka se sodr`i vo soznanieto, deka samoto pismo e traga, otisok na ne{to tainstveno, nedoseglivo, fluidno i difuzno i deka denes, vo vremeto koga e osporeno postoeweto na boga, odnosno esencijalnata figura, fakti~ki nikoga{ nema da mo`eme da dopreme do toa posakuvano te`i{te, centar,izvor ili sredi{te na svetot (i na pismoto), deka zasekoga{ }e ostaneme plenici i podanici na se}avaweto (i nostalgijata). Vo duhot na takvite razmisluvawa, Rolan Bart govori za edna demonska intertekstualnost, t.e. za razmno`uvaweto, vkrstuvaweto i kru`eweto na brojnite odjeci, citati, referenci, t.e. zna~enski mre`i, duhovni registri i avtorski potpisi, {to se "zaslu`ni# za aktuelnata "smrt na avtorot# vo ime na fantomskoto se}avawe; dodeka, @erar @enet ja upotrebuva metaforata za "palimpsestot#, za da podvle~e, deka literaturnite dela se udvoeni zapisi, odnosno sloeviti prerabotki i se}avawa na svoite prethodnici. 105

Elizabeta [eleva MAGOR Na sli~en na~in, Jurij Lotman, sledej}i i dorazvivaj}i gi soznanijata na Bahtin, ja afirmira kategorijata "kulturna memorija#: su{testvenata karakteristika na sistemite vo kulturata e tokmu nivnata sposobnost da se se}avaat na site svoi, prethodni sostojbi, i na toj na~in, dinami~no da se razvivaat i da se menuvaat. A pak, toa svojstvo, od svoja strana, vodi kon dalekuse`nata konsekvenca, {to ja izvlekuva Renate Lahman: deka vo kulturata, zaboravot, ednostavno, ne e vozmo`en!
Zasnovan vrz ni~eanskiot, cikli~en koncept na istorijata, i vrz principot na ve~noto vra}awe, kako tipi~no mediteranski, odnosno dioniziski princip na postojanata obnova, ili, na dja vu (ve}e videnoto) - anamnesti~kiot model ili {kolata na se}avaweto vo aktuelnata kni`evna teorija go svrtuva na{eto vnimanie kon kategorijata na estetskata anamneza (po analogija so kategorijata "erotska anamneza# na Sloterdijk, kako sostojba na "kopne`, {to go nadminuva sekoj konkreten predmet#), kon poimaweto na se}avaweto kako poeti~ko-esteti~ki princip, kako rezultat na koe, tekstot prerasnuva vo svoeviden spomenik. Navistina, vo sovremenata literatura ve}e se zboruva za podem na tkn. enciklopediski model (A. Jerkov). Negoviot eklatanten pretstavnik Horhe Luis Borhes, so pomo{ na tkn. ekumenska fantastika, svojata poeti~ka programa i avtorska prepoznatlivost ja izgradi tokmu vrz modalitetot na "golemoto se}avawe# (Sol Jurkjevi~). Motiviran od imanentno poeti~kite, no, so ogled na enormniot porast na kulturnata tradicija, motiviran i od po{irokite, kulturolo{ki pretpostavki, ovoj model, svojata osnova ja nao|a vo ideolo{kata sakralizacija i, duri, feti{izacija na Bibliotekata, kako metafora na sopfatnoto znaewe, kako kulten topos na besmrtnata i apsolutna mudrost. Vo toj kontekst, elementot na pisatelskata erudicija (~itaj-asimiliranata kulturna memorija), prerasnuva vo eden od neodminlivite konstitutenti i kvaliteti na kni`evniot talent i estetska vrednost, isto taka. Opi{uvaj}i go, so izvesna doza na cinizam, ovoj vid literatura, svojstvena na epohata na postmodernizmot, kako "nekropoetika# (ili igra na posmrtnite avtorsksi maski), Mihail Ep{tajn, se obiduva da gi otkrie i po{irokite motivaconi pri~ini za nejzinoto sozdavawe i postoewe. Vo toj kontekst, toj se sosredoto~uva na eden va`en fenomen, paradigmati~en za sovremenoto kulturno (i ne samo kulturno) `iveewe: toa e, imeno, akutnoto dejstvo na tkn. informati~ka trauma, odnosno "kulturno-informativnata# preoptovarenost i, duri, zadu{enost, na koja e podlo`en i od koja strada sovremeniot ~ovek. 106

Ovaa sostojba, koja, patem ka`ano, ja voo~uvaat i nekoi drugi analiti~ari, go prenaso~uva na{eto vnimanie i zagri`enost, kon fatalnite i destruktivnite u~inoci i efekti na pameteweto. Me|u prvite, u{te Platon predupredi na toa, deka izumot na pismoto, so sebe ja nosi i taa opasnost, da predizvika zaboravnost (nie, denes, so poinakov jazik, ovde bi ka`ale - entropija, haos, prenatrupanost) vo du{ite. Sovremenata semiotika, pak, uka`uva na fenomenot na hipersemiozata, t.e. pre-ozna~enosta, pregolemata kompleksnost i umno`enost na semioti~kite strategii, {to kru`at vo na{ata kulturna sredina (R. Lahman). Poznatiot teoreti~ar i kriti~ar na novite, digitalni mediumi, Vilem Fluser, uka`uva na su{testvenata metateza na ulogite i posledovatelnoto otu|uvawe na Bibliotekata, koja kako nadredena, transcendentna senka, se nadvisnuva i demne nad ~ovekot: namesto bibliotekata da mu slu`i na ~ovekot, denes, situacijata e obratna, imeno, toj, ~ovekot, se nao|a vo situacija da slu`i na Bibliotekata i sebesi, duri, i da se identifikuva preku nea. Vo sovremeneta kulturna antropologija, s pove}e, jakne stojali{teto na edna apokalipti~na vizija na literaturata i kulturata: po analogija so opredelbite na Bodrijar, vo samiot Tekst se otkriva dejstvuvaweto na edna fatalna strategija, odnosno, mehanizam na nezapirlivo, neskrotlivo metastazirawe i umno`uvawe na informaciite. I tokmu tuka e mesto, da progovorime za edna korisna distinkcija, {to, so ogled na spomenatite problemi na identifikacijata i lociraweto na preobemnoto kulturno se}avawe, ja predlagaat nekoi teoreti~ari: distinkcijata, pome|u pameteweto, kako latentna, fluidna, globalna, nepretstavliva struktura, od edna - i se}avaweto, kako potesna, manifestna, konkretizirana, verbalno pretstavena, oblikuvana i izrazena struktura, od druga strana. Proizlezena tokmu od primenata na opredeleni zakoni (Dona Kolar-Panov), kako {to se: selekcijata (izborot), perspektivata (glednata to~ka i, voop{to, stojali{teto), hierarhizacijata (podreduvaweto po va`nost), sozdavaweto kauzalni vrski i paradigmati~ni obrasci (osmisluvaweto i oblikuvaweto na smislovni celosti), strukturata na se}avaweto se potvrduva kako eminentno narativna strategija. Toa go potvrduva i postoeweto na posebniot kni`even `anr, memoarite, ~ija{to eminentna, programska i generi~ka konstanta e - samoto se}avawe. Toa soznanie ni ovozmo`uva da si gi pretstavime, objasnime i locirame nekoi od zna~ajnite manifestacii i fenomeni, za koi pogore zboruvavme. Od edna strana, onoj fantomski i nedosti`en intertekst ili traga, za kogo govorat sovremenite teoreti~ari na kulturata - blagodarenie na ovaa distinkcija, sega, vsu{nost, mo`eme da go pretstavime i vo ramkite na kategorijata na 107

Elizabeta [eleva MAGOR pameteweto. Pameteweto e, vsu{nost, onoj "na{#, sekoga{-ve}e latenten i prednazna~en intertekst, od kogo nema begstvo. Ili, kako {to po malku fatalisti~ki, ka`uva Sloterdijk, nie ne ja poseduvame tradicijata, tuku, taa n poseduva nas. Od druga strana, se razobli~uva i uslovnata, fikcionalna priroda na istorijata kako vid (pred s, politi~ko) se}avawe. Dokolku, po pravilo, sekoe se}avawe e produkt na postoeweto i primenata na edna opredelena narativna strategija, toga{, stanuva mnogu zna~ajno - kriti~koto so~eluvawe so uslovnite zna~ewa i intepretacii, kako i prevrednuvaweto tokmu na vostanovenite naracii (i eventualni- manipulacii) za na{eto istorisko minato (~itaj pametewe), {to gi sodr`i i {to nam ni gi nudi Istorijata kako prikazna, odnosno, kako ideologija.
Tvore~kata konstrukcija (a ne samo anamnesti~kata re-konstrukcija), {to imanentno ja nalo`uva i {to e zastapena vo modalitetot na istoriskoto se}avawe, jadrovito ja razobli~uva Mi{el Fuko: koj predupreduva, deka nie, vsu{nost, imame apriori dirigirani, ideolo{ki naso~uvani, selektivni, se}avawa i pretstavi za istoriskoto minato, deka "na lu|eto im se poka`uva ne ona {to bile, tuku, {to moraat da zapomnat deka bile#. Mo`nite ideolo{ki manipulacii so modalitetite na istoriskoto se}avawe, odnosno prikazna, stanuvaat posebno pokazatelni i polezni za takvi podra~ja, kakov {to e Balkanot. Kako {to lu|eto, vo romanot na Markes "Sto godini samotija#, stradaat od bolesta na zaboravot; taka, lu|eto na Balkanot stradaat od bolesta na pameteweto, ili, tie, pona~esto se bolni, ili boleduvaat od se}avawa. Dokolku ne e zdru`eno so proektivnite kapaciteti na imaginarnoto, veli Pol Virilio, pameteweto stanuva nevroti~na ili patolo{ka fiksacija za minatoto. Poznatiot i avtoriteten psihoanaliti~ar Erih From, za vakvata pojava na postojano i isklu~ivo `iveewe vo minatoto i, sledstveno, zapostavuvawe na idninata, voveduva edna u{te poradikalna (i zagri`uva~ka) dijagnoza - nekrofilija. Pameteweto, zna~i, mo`e da ima dvojna, ambivalentna uloga: konstruktivna, konstitutivna, no i destruktivna, razorna. Dokolku teleologijata na pameteweto se sostoi vo ostvaruvaweto na op{testvenata inicijacija i integracija, ne treba da zaboravime tokmu na latentnite, regulativni, no i restriktivni socio-kulturni mehanizmi, {to pri toj proces ja sproveduvaat neminovnata selekcija (izbor) i negacija (otfrlawe) na seto ona {to, kako kulturna Drugost, mo`e da bide nepo`elno, razgrani~eno i, vo krajna linija, obespraveno. 108

Pameteweto, osven konzervatorskata, vo region kakov {to e Balkanot, mo`e (kako {to dramati~no ni potvrduva iskustvoto od poslednata decenija) da odigra prvenstveno konzervativna (represivna) funkcija, paraliziraj}i go umot i proektualnoto razmisluvawe, vo retrospektivnata i retrogradnata, nekrofilska opsednatost so minatoto, koja postojano gi pothranuva tokmu paranoidnite somne`i i predrasudi kon Drugiot. Taka, da se poslu`ime so omilenata strukturalisti~ka opozicija, opsednatosta so dijahronijata na Balkanot, rezultira{e so negovo zapostavuvawe na, i zaostanuvawe zad, sinhronijata (~itaj svetot). Ili, kako {to vo cini~en manir toa go zabele`uva Vinston ^er~il: "Balkanot proizveduva pove}e istorija, otkolku {to konsumira#. Ili, kako {to poetski se pra{uva Bogomil \uzel: "ima li prokletstvo i izgon od se}avaweto / za vinovnikot i gre{nikot#. Ottuka, zaradi odr`uvaweto na neophodnata, dijalekti~ka ramnote`a, vo na{iot tekst, neophodno e sega da se aktivira vtorata komponenta od naslovot, zaboravot, i, pri toa, da se zapra{ame: dali, mo`ebi, vo vremeto na informati~kata trauma i nekrofilskata opsednatost so se}avaweto, koga toa, poleka, no, neumitno, se pretvora vo smrt - spas i izlez treba da pobarame vo - smrtta na se}avaweto? Pove}e misliteli ja poso~uvaat terapevtskata uloga na zaboravot; (izgleda ~udno, no tokmu tvorecot na filosofskiot koncept na ve~noto vra}awe), Fridrih Ni~e vo zaboravot gleda "`ivotna neophodnost i preduslov za zdravjeto na edinkata, narodot, kulturata#. Sli~no na nego, pro~ueniot pesimist i insomni~ar Emil Sioran, e ubeden vo toa, deka `ivotot mo`e da se podnesuva samo vo diskontinuitet i deka ulogata na ~ovekoviot son e tokmu vo takvoto obezbeduvawe, makar na privremeniot zaborav. Pol Virilio, vrz osnova na eden paradoksalen navod od Borhes (koj, se}avaweto go proglasi za svoj poeti~ki koncept), tokmu vo zaboravot prepoznava edna neophodna, proektivna i kreativna strategija. Mo`ebi, }e si dozvolime da dodademe i nie, i denes aktuelnite milenaristi~ki koncepti na post-modernata, kako i prognozite za "krajot na...# ~ovekot, istorijata, umetnosta - svoeto ishodi{te go nao|aat tokmu vo zaboravot, koj{to, nalik na alhemi~arskoto nigredo ("nultata sostojba# i po~nuvawe od po~etok) e oblagoroden od zavodlivoto, i nasproti s, utopisti~ko Vetuvawe za nekakov nov, po~ist po~etok... i poredok. Dali, pri toa, mo`niot izlez od balkanskiot sindrom i nekrofilija, treba i mo`e da se bara vo promoviraweto i afirmiraweto na metaforata na Nomadot, koj{to, nasproti fundamentalisti~kata sprega na se}avaweto i teri109

Elizabeta [eleva MAGOR torijalnosta, ja zagovara alternativata na "slobodna, avtonomna individua, bez minato# (Delez/Gatari); vo ime na pravoto i mo`nosta, taa, tokmu kako individua da re{ava i da tvori - za sebe.

NOMADIZMOT - POETSKI KOPNE@ I ANTROPOLO[KA KONSTANTA

"Do kade sum ja pronesol svojata qubov do tamu e mojata tatkovina#. Bla`e Koneski Vo nastojuvaweto jadrovito da go imenuva i opredeli duhovniot profil na sovremenata kulturna epoha, eden teoreti~ar neodamna se poslu`i so sintagmata "nomadskata kultura na postmodernata# (Mi{ko [uvakovi}, 1995), vo toj kontekst, podednakvo vklu~uvaj}i gi obete dimenzii na nomadstvoto: prostornata, kako i vremenskata. Nie, me|utoa, bi sakale da zapo~neme, kako {to ovde i dolikuva, so nekolku stihovi, napi{ani, mnogu godini pred promoviraweto na ovaa, denes kultna, epistemolo{ka i esteti~ka kategorija, stihovi od pesnata "Tatun~o#, ~ij{to avtor e osnovopolo`nikot na sovremenata makedonska poezija, Ko~o Racin: "Ako ku}a ne napraviv so visoki, {im{ir porti, ku}a cel svet bratski mi e...#. Iska`ani so proro~kata lucidnost na eden avtenti~en kreativen, poetski duh, vo ovie, paradigmati~ni stihovi mo`e da se raspoznae i primerno da se rastolkuva imanentnata priroda i raznostranosta na aktelnata tema na ovoj na{ sobir. Za razlika od principot na ogni{teto, odnosno idealot na avtohtonosta, vkorenetosta samo vo edna po~va, ku}a, nacija, odnosno, kultura- lirskiot subjekt, ajdutinot Tatun~o, vo ovie pregnantni poetski iskazi -go afirmira idealot na nomadizmot, koj opfa}a takov vid egzistencija, {to se odviva vo 110

otsustvo na postojano mesto za prestoj, odnosno, dom, i kako takva, go neguva principot na kosmopolitizmot, t.e. duhovnata otvorenost, naso~enosta i ~uvstvoto na pripadnost, ne samo kon edna edinstvena, tuku kon mnogustrana, mno`estvena, kaleidoskopska mre`a i me|nica na razli~ni kulturi i kulturni tradicii. Ili - go afirmira do`ivuvaweto na svetot kako svoj Dom, svoja ku}a, vo oblikot na edna priem~iva poetika i estetika na `iveeweto, kade svetot se vospriema kako integralna celost i kako bratski entitet, kako dobronamerna, presretliva zaednica. Sli~na poetska evokacija na nomadizmot, kako vrven estetski i tvore~ki predizvik, zabele`uvame i vo "Azija#, edna od poslednite pesni na Jordan Danilovski, koga lirskiot subjekt odbiva da bide vdomen vo nekoja efemerna ~ove~ka gradba - ku}a, namesto toa, odbiraj}i gi veli~estvenite stepski prostranstva, {to, soodvetstvuvaat na negovoto samodo`ivuvawe kako nomad i mistik, {aman; varvarin i vra~: "Nekoga{ gi galev Skutovite od treva I palev sekakov obid i pomisla Da se kreva ni{to`na ku}a Dom bezli~en i nejak Nasproti ~istata ubavina Dvi`ewa#. Toa stojali{te, od svoja strana, iznenaduva~ki koincidira so principielnite zalo`bi, iska`ani vo sredinata na 70-tite godini, od strana na {kotskiot poet i teoreti~ar Kenet Vajt, vo vrska so geopoetikata kako o`ivotvoruvawe na globalnite koncepti, kako fundamentalna poetika na svetot, odnosno na~in, na koj ~ovekot go zasniva svoeto postoewe vo, i sozdavawe na, svetot, vo ~ii ramki planetata Zemja se vospriema i tolkuva kako univerzalen imenitel za ~ovekoviot dom. Takvoto apostrofirawe ili pretpo~itawe na svetot kako svoj dom, upatuva, vsu{nost, na predominacijata na edna od imanentnite ~ovekovi potrebi: kako {to uka`uva {panskiot filozof Ortega i Gaset, pokraj potrebata za hrana, voda, zatopluvawe, kaj ~ovekot postoi i potreba za preselbi, ~ekorewe, dvi`ewe, sovladuvawe na prostorni rastojanija. Taka, preselni{tvoto, ili nomadizmot e edna od antropolo{kite konstanti, svojstveni za ~ovekovoto bitie, koe postojano ostanuva raspnato i osudeno na ovozemnite (materijalni) i na onostranite (duhovni) potrebi, streme`i i kopne`i. 111

Elizabeta [eleva MAGOR Tokmu vo redot na takvite, predimno duhovni potrebi, spa|a i potrebata za patuvawe, no ne samo i ne isklu~ivo vo bukvalna, fizi~ka, nadvore{na; tuku i vo prenosna, meta-fizi~ka, vnatre{na smisla. Tokmu ovaa metafori~na konotacija na nomadizmot, ja obmisluva i Arnold Tojnbi, koga veli, deka: "Vistinskite nomadi se tokmu onie, koi ne se pomestuvaat#, odnosno, onie, koi prevzemaat prvenstveno duhovno, intelektualno, interno patuvawe - vo i niz sebesi; vo i niz kulturnata i duhovnata traektorija na hermenevti~kiot dijalog so tradicijata. Takviot, re~isi inicijaciski karakter na patuvaweto, razbrano kako duhovna samopotraga i mobilizacija, umetni~ki e osoznaen i oblikuvan vo pove}e raznovidni, duri i `anrovski profilirani tvorbi-po~nuvaj}i od "Zlatnoto magare# na Apulej, pa s do romanesknite bestseleri na Paulo Koeqo, ili, pak, vo filmskiot `anr, nare~en road movie, kade{to pripa|aat antologiskite dela, kako "Easy rider# ili "Krajot na svetot#. Vo toj kontekst, za nas posebno interesno i pokazatelno e toa, {to makedonskata usna kni`evnost isto taka ima svoj pretstavnik vo "`anrot# na nomadisti~kite narativi: toa e, istovremeno, i prvata fanstasti~na makedonska prikazna "Siljan [trkot#, po{iroko poznata blagodarenie na avtorski stiliziranata izvedba na Marko Cepenkov. Taa gi sodr`i re~isi site semanti~ki i simboli~ki distinktivni obele`ja na eden eklatantno nomadisti~ki diskurs za samo-soznanieto: a) vnatre{niot imperativ na patuvaweto (ili, kako {to duhovito se
veli: Patuvam, zna~i mislam) inicijaciskiot karaker i zna~ewe na patuvaweto (varijacija na temata `ivotot-kako-pat) v) transformativnite efekti (metamorfozata, prevospituvaweto), kako rezultat na patuvaweto g) {to, s zaedno, neminovno patuvaweto go predo~uva kako "figura# na samoidentifikacijata. Vo vrska so tretiot, ovde poso~en aspekt, ~uvstvuvame potreba da poso~ime u{te na edno sovpa|awe na makedonskata prikazna, so iskustvoto i praktikata na "istoriskite nomadi#: vo svojot prilog "Za varvarite i civiliziranite#, Nil A{erson, pome|u svojstvata i navikite, vrzani so `ivotot na edno od osvedo~enite nomadski plemiwa - Skitite, go vbrojuva i -u`ivaweto na kanabisot ("skitskata uteha i zadovolstvo#, 1997). Vo nego, A{erson gleda primer i primena na ekstati~niot princip, svojstven na nomadskite kulturi i 112 b)

sodr`an vo principielnoto osporuvawe na granicite, vo slu~ajov, telesnite granici i ramki - tokmu zaradi pocelosnoto osloboduvawe na duhot, vo prilog na vplovuvaweto i ostvaruvaweto na imaginarnite patuvawa. No, da se vratime na prikaznata od Cepenkov: vo ime na povisokite celi na duhovnata poduka i sozrevawe, Siljan e "razre{en# od prangite na ~ove~koto telo i pretvoren vo ptica, koja{to, spored svojata prirodna zadadenost, ja poseduva mo}ta, za sovladuvawe na ~ovekovata prikovanost za tloto, po~vata, zemjata. Toa, pak, od svoja strana, makar i metafori~no, n potsetuva na iskustvoto i telosot na misti~nata ekstaza, sodr`an vo te`nenieto, makar i privremeno, da go napu{ti i transcendira teloto, negovite biolo{ki ograni~uvawa i barieri. Tokmu vo taa to~ka na sstranoto (ili, na svkupnoto) poni{tuvawe, osporuvawe, relativizirawe na granicite, principot na nomadizmot mo`e imanentno da se povrze so kategorijata na estetskiot kopne`, onaka, kako {to e protolkuvan kaj Kjerkegor: imeno, kako kopne`, {to go istra`uva celiot svet; kako strast koja ne mo`e da se smiri i zadovoli; ili, kako {to bi dodale nie: strast-asimptota. "Ti me ostavi da skitam po pati{tata So site da te baram i nigde da ne te najdam Taka me razdade, taka me uni{ti#. Ovie nekolku stihovi, izdvoeni od pesnata "Oltar# na Ante Popovski, upatuvaat na fundamentalnoto zna~ewe na patot i patuvaweto, kako i na negovata aporeti~na priroda, povrzana so traeweto na ~ovekovata egzistencija. Patot, e imeno, poentata i imenitelot na ~ovekoviot `ivot. Patot - no, tokmu kako ve~no nedoseglivo, nedogatlivo, nedoodlivo isku{enie, predizvik, mamka. Kako {to veli na{iot, prethodno citiran poet, "patot (nie bi dodale - a ne~ovekot), znae s sebesi#, toj "ima svoja geometrija#, nedostapna za geografskite atlasi, mapi i kartografii... oti, taa geometrija e prevoshodno li~na, nespodeliva, avtenti~na, duhovna i du{evna, inventivna i kreativna. Vo kni`evnata nauka se veli, deka eden od tipi~no mediteranskite toposi, pretstavuva tokmu erotskiot mit za potragata, za prv pat, olicetvoren vo likot na Odisej (i vo tradicionalnite i patrijarhalni kulturni sterotipi duri izedna~en so samiot rodovski-gender- princip na ma{kosta, principot na ahasverskiot nemir i talkawe, za razlika od antejskiot princip na privrzanosta kon domot, odnosno po~vata, {to se vrzuva so rodovskiot - gender - model `enata). Taka, doa|ame i do nekoi po{iroki, kulturolo{ki implikacii na konceptot na nomadizmot. 113

Elizabeta [eleva MAGOR Vo imagologijata, kako integralna sostavka na komparativnata kni`evna nauka, ve}e se izdeleni nekolku kulturni regioni ili oddelni kulturi, vo koi{to samiot nomadskiot princip se steknal status i zna~ewe na (samo)legitimaciski, kulturen mit: toa se odnesuva, na primer, na slikata za talka~kiot Evrein, no, isto taka, i vostanovenata pretstava za balkanskiot (odnosno, mediteranskiot) identitet, kako prete`no-nomadski. Kako ilustracija na ova, da poso~ime samo na eden fragment od recentnata i ve}e dosta poznatata imagolo{ka studija na Marija Todorova "Imaginarniot Balkan#, za prv pat, objavena, kako pandan na imagolo{kite prou~uvawa na "orientalizmot# od strana na Edvard Said: za Balkanecot, Levantinecot va`i, kako {to uka`uva avtorkata, (na Zapad) vostanovenoto mislewe, deka toj e "vo duhovna smisla, otpadnik od sebe samiot, besku}nik# (1999:218). Vo vrska so prou~uvaweto na kulturnite pretstavi i stereotipi, vrzani so nomadskite narodi i kulturi, imagologijata uka`uva na edna simptomati~na pojava: sozdavaweto i postoeweto na svoevidniot "evropski ko{mar i strav, pred site narodi, koi se dvi`at# i tokmu zaradi toa, za Evropjanite, pretstavuvaat povod za imagolo{ka "inkarnacija na haosot, ili na kosmi~koto bezredie# (N. A{erson); odnosno, za imagolo{ka proekcija na Drugoto, zakanuva~koto, abjektnoto, odbivnoto... Tokmu ovaa predrasuda opstojuva i deluva denes, vo kontekst na nevidlivite, no cvrsti i, re~isi, fatalni imagolo{ki granici, postaveni me|u Evropa, od ednata, i Balkanot, od drugata (i vtorostepena) strana. Tie, mo`ebi, proizleguvaat od prakti~niot, politi~ki strav na Zapadot od "nedofatlivite# (kako {to, vo stara Grcija gi narekuvale nomadite) - {to, pak, vo teorijata, za vozvrat, se kompenzira so (mo`ebi, samo povr{nata i ~isto retori~ka) apologija kon figurata i kategorijata na nomadstvoto, apologija, {to kako {to vidovme na po~etokot od ovoj tekst, dosega do pretvorawe nanomdstvoto vo kulten imenitel na seta sovremena epoha. Zatoa, vreme e da se vratime na nomadizmot, kako epistemolo{ka metafora i kako kreativna praktika... Po~nuvaj}i nekade vo 80-tite godini, so pojavuvaweto na programskata kniga "Traktat po nomadologija# od francuskite filozofi @il Delez i Feliks Gatari, nomadstvoto prerasna vo edna intrigantna i produktivna, post-moderna tema, so pomo{ta na koja, za smetka na tiranijata na ugnetuva~kiot identitet, se afirmira konceptot na rascepkanoto, libidinalno telo. Takvoto te`nenie, kako {to se poka`a, od edna strana, svojata podloga ja nao|a vo opredelenite, socio-istoriski fenomeni, pottiknati so razvojot na tkn. docen kapitalizam ili neoliberalizam vo svetot, kako temelna struktura na deteritorijalizacija, {to, kako svoja pojdovna motivacija, go ima tokmu ne114

pre~enoto dvi`ewe i samooploduvawe na kapitalot, sled koe, nastapuva podrivaweto na fiksnite op{testveni ideniteti (Slavoj @i`ek). Od druga strana, nomadisti~koto ishodi{te na sovremenata nauka, kultura i duhovnost, e rezultat i na nekoi vnatre{ni, imanentni, samorazvojni tekovi vo domenot na kulturnata tradicija. Pri toa, gi imame predvid kreativnite primeri i li~nite iskustva na nekolku poznati avtori: kako {to e eden Bodler, nesomneno zna~aen za imenuvaweto i predvestuvaweto na edna od sovremenite, tipi~no urbani strasti: flaneur-ijata, odnosno, talkaweto po zafrlenite gradski uli~ki, pasa`i, nostalgi~ni mesta. Go imame, isto tolku, predvid proro~koto, i, denes, klasi~noto delo na Fridrih Ni~e, "Ra|aweto na tragedijata#, vo koe {to, u{te pred eden vek, toj ereti~ki se zastapuva{e, za vzaemno (denes, nie bi rekle - nomadsko) obedinuvawe na filozofijata, naukata, umetnosta i `ivotot. Taka, blagodarenie tokmu na tie i takvi "teoriski vagabonti#, skita~i i traga~i, denes, vo prv plan, se istaknuvaat i vrednuvaat pridobivkite na metodot, nare~en "intelektualen nomadizam# (Kenet Vajt), metodot na hibridnoto vkrstuvawe i na mo`nite konvergencii, pome|u naukite, metodite, terminite... Taka, doa|ame i do pottiknuva~kata (i programska-no samo onolku, kolku {to toa go dozvoluva fleksibilniot duh na nejziniot avtor - K. Vajt) kniga, ednostavno naslovena kako "Nomadskiot duh#. "Vo onaa kni`evnost, {to mo`e da se nare~e nomadska, ne stanuva zbor za razrabotuvawe na nekoe u~ewe, nitu za ka`uvawe prikazni, nitu za barawe na odrazot na ne{tata, nitu za sledewe utvrdeni pateki. Stanuva zbor za edno dvi`ewe na mislata, koe ne podlegnuva na kodovi, za edna geografija na duhot, koja ne podlegnuva na sistemi" (1995:363). Vo nea, zna~i, se afirmira pravoto na "anarhi~nata metodologija# (odnosno, primatot na neograni~enoto duhovno qubopitstvo), razmno`uvaweto na "divite poimi# (nepodlo`nosta na krutite epistemolo{ki obrasci), kako i neizostavnoto u~estvo, odnosno, vlijanie na "estetikata na egzistencijata#. Vo takvite svoi nastojuvawa, nomadologijata povtorno n potsetuva na toa, deka svojot regulativen horizont, taa go prepoznava tokmu vo umetnosta, odnosno vo nejziniot potvrden imunitet, pred arogantnite teoriski refleksii i okovi. Takvoto sodejstvo, mo`ebi, se potvrduva i so postoeweto na nomadisti~kiot esteti~ki koncept, vo domenot i na vizuelnite umetnosti - tokmu Luksemburg, za septemvri 1999 g., se planira odr`uvaweto na grupnata izlo`ba pod naslov "Grani~ni premini#, ~ija{to fundamentalna opredelba pretstavuva 115

Elizabeta [eleva MAGOR tokmu preminuvaweto i osporuvaweto na granicite pome|u tradicionalnite likovni kategorii. Na bliskata, korelativna povrzanost pome|u umetnosta i nomadskiot princip, pome|u drugite, n potsetuva i amerikanskiot teoreti~ar Harold Blum, koj, nezavisno od trendovskite opredelbi za nomadizmot, vo eden od svoite posledni prilozi ({to e, preveden i kaj nas), bez nikakvo somnevawe, tvrdi, deka: "glavniot pokrenuva~ na kni`evnosta e `elbata da se bide drugade#, da se bide poinakov. I tokmu na ova mesto, imame pravo i obvrska, da se povikame na, i vo novata, nomadisti~ki oboena svetlina, da ja rastolkuvame ednata od presvrtni~kite kni`evno-teoriski {koli, {kolata na intertekstualnoto nomadstvo. Edniot od nejzinite eminentni vtemeluva~i @ak Derida, eksplicitno ka`uva, deka: "pismoto ne prestojuva vo sebe samoto#, na toj na~in, implicitno zagatnuvaj}i ja idejata za nomadskiot fatum i ahasverskoto bitie na pismoto, ideja, ~ii{to ubedeni zastapnici (Julija Kristeva, Rolan Bart, Majkl Rifater, Umberto Eko i dr.), potoa, ja nametnuvaat i novata vizija za literaturata kako nomadski intertekst. Takvata decentrirana pretstava za literaturata, kako inherenten, nomadski i `anrovski vremeplov, u{te pred da se razgorat takvite i sli~ni nastojuvawa, u{te vo 30-tite godini od ovoj vek, ja zagatnuva i razrabotuva genijalniot Mihail Bahtin, vo svojata koncepcija za dijalogizmot. Vo potesnite, poeti~ki ramki, nomadizmot, {to go razotkri Bahtin, se dol`i na neprestajnoto (inkonkluzivno), nomadsko preto~uvawe na `anrovskite obrasci, koi talkaat i se obnovuvaat, po traektorijata na temporalniot (inter-istoriskiot) nomadizam. Blagodarenie na vnimanieto, {to toj mu go posveti na zna~eweto na interkulturniot dijalog, otkrivaj}i deka revolucionernite kulturni procesi, po pravilo, se odvivaat tokmu po dol`ina na samite kulturni granici/margini, kulturnata antropologija vo svetot, denes, imeno, na Bahtinoviot udel, delumno mu go dol`i i pojavuvaweto na sopstveniot interes i fasciniranost, tokmu od Drugite, marginalni, kolonizirani, nomadski kulturi. Po iznesenite uvidi vo problematikata na nomadizmot, redno e da zaklu~ime, deka toj, vsu{nost, pretstavuva eden slo`en fenomen, ~ii{to semanti~ki ramni{ta opfa}aat pove}e mo`ni konotacii i opredelbi:
I. nomadizmot kako konkretno, istorisko i egzistencijalno iskustvo, vrzano so postoe~kata praktika na starite, "varvarski# plemiwa i kulturi II. nomadizmot kako metafora, ili, nomadizmot vo prenosna smisla - i vo tie ramki: 116

a)

b)

nomadizmot kako ontolo{ka zadadenost na ~ovekot, t.e. ~ovekoviot `ivot kako pat, sozrevawe, no, i fatalno patuvawe ustremeno kon poslednata destinacija- smrtta nomadizmot kako imanentno i vrvno esteti~ko i poeti~ko kredo na umetni~koto iskustvo, pojdovno motivirano od `elbata i potrebata "da se bide drugade#. Tokmu vo vrska so toa, bi bilo interesno, posistemati~no da se prosledi i razotkrie prisustvoto na nomadskiot duh vo sovremenata makedonska poezija, kako i primerite, {to gi predo~uva lirikata na Radovan Pavlovski, Bogomil \uzel, Aco [opov

v)

nomadizmot kako epistemolo{ki (i vo tie ramki kni`evno-teoriski) princip i metoda, na vzaemno kreativno vkrstuvawe na razli~nite nau~ni i filozofski podra~ja

nomadizmot kako kulturolo{ka oznaka na sovremenata epoha na globalizmot i tkn. delokalizacija, odnosno poni{tuvaweto na konkretniot, fizi~ki prostor, vo vreme, koga, blagodarenie na novite tehnologii, s pove}e, se govori i se nametnuva tkn. virtuelen ili sajber-nomadizam, kako del od sekojdnevnata `ivotna praktika, koga, namesto za renesansniot model na centralnost, se govori za, na prv pogled, paradoksalnata kategorija na ne-mesto (Mitko Haxi Puqa) i za sozdavaweto na elektronskite urbani zaednici na "modernite nomadi# (Aneta Hristova) d) nomadizmot kako imagolo{ka kategorija, svrzana so pretpostavenoto "realno# iskustvo na nekoi kulturi, etni~ki grupi, regioni. Sepak, nad s, nomadizmot prvenstveno im e "neprijatel na malite, zatvoreni, paranoi~ni kulturi# (M. [uvakovi}, 1998). So svojata bitna odredenost, protiv ona {to erih From go narekuva "incestuozna fiksacija" so majkata i nejzinite ekvivalenti, kako {to se: semejstvoto, krvta, zemjata, nacijata - koga stanuva zbor za kriznite `ari{ta vo svetot, tokmu duhot na nomadizmot e toj, {to mo`e da poslu`i, kako alternativna, ideo-politi~ka strategija i kako mo`en, spasonosen izlez od ma|epsaniot krug, {to i denes vladee, na Balkanot, vo ekstremno izrazenite i opasni, a, vo svojata su{tina, regresivni tendencii za postignuvawe simbioti~ko edinstvo so spomenatite "maj~inski ekvivalenti#, 117

g)

Elizabeta [eleva MAGOR namesto toa, afirmiraj}i go produktivnoto, kosmopolitsko stojali{te za "svetot kako tatkovina# i modelot na univerzalnata kultura. Tokmu na toa se odnesuva i sledniot navod od Vitold Gombrovi~, spored kogo: tokmu "univerzalnata kultura mo`e da izleze na kraj so svetot, a nikoga{ lokalnite kulturi, nikoga{ onie, koi `iveat samo so fermentite na egzistencijata#. Vo taa smisla, izgleda sosema opravdano, na~eloto na nomadizmot da se prepoznae i vo denes aktuelnata retorika na tkn. politi~ka korektnost, koja, za razlika od "mononacionalizmot, kako svoj fundamentalen orientir, go istaknuva tokmu principot na multikulturalizmot# (Marxori Perlof). I, sosema na krajot, dokolku se soglasime so ontolo{kiot koncept na nomadizmot, i so prikaznata za `ivotot kako patuvawe, ni preostanuva samo da zavr{ime so su{testvenoto predupreduvawe, iska`ano od strana na eden, isto tolku pro~uen, kolku i enigmati~en nomad Karlos Kastaneda, a koe se odnesuva na sekogo od nas, na na{ite pati{ta, izbori i postapki, {to gi prevzemame vo tekot na `ivotot. Zna~i, sekomu od nas mu preostanuva, "samo# toa, da se soo~i so, i da si odgovori na, slednovo pra{awe: "Ima li ovoj pat srce? Dokolku ima, toj pat e dobar; dokolku nema, zaludno e da go ar~i{ `ivotot na takov pat#.

118

METOD I PRO[ETKA (komparativistikata denes)

1. Komparativizmot kako pogled na svet "Komparativizmot ne e samo sevkupnost na disciplini, tuku i globalen pogled na svet, mudrost {to mo`e da se ozna~i so terminot diasofija - neprivrzana samo kon eden edinstven lokus, i poniknata vo to~kata na presek, sodejstvo me|u pove}e polimorfni i zaemno nesvodlivi lokusi na literaturata i kulturata#. (Vitorio Strada, 1992:513). Poniknata vo duhovnata zakrila na prosvetitelskiot kosmopolitizam, dopolneta so soodvetni epistemolo{ki streme`i, da se dosegnat statusot i idealot na pozitivnata, neporekliva nauka (kakva {to svoevremeno be{e tokmu biologijata, odnosno Darvinovata teorija za potekloto na vidovite), komparativnata kni`evna nauka, denes, vo epohata na globalnite duhovni presvrti, sred vladeja~kata ideologija na mondijalizmot, steknuva nenaseteni epistemolo{ki razmeri, fluktacii, argumenti - so ogled na koi, bitieto i fundamentalnite odliki na komparativizmot go nadminuvaat i pojdovnoto (potesnoto) epistemolo{ko podra~je na samata nauka za literaturata. Dokolku, za po~etok, trgneme od filozofskite pretpostavki na germanskiot postmodernisti~ki filozof Peter Sloterdijk, toga{, vo novite topolo{ki konotacii {to toj mu gi pripi{uva na Geteoviot poim za svetskata kni`evnost, }e go otkrieme podlabokoto filozofsko izvori{te i na komparativistikata, kako posebno moduliran pogled na svet. "Da se zboruva sega za svetskata kni`evnost, toa mo`e da zna~i deka }e gi razvivame po~etocite na kriti~kata teorija na svetot, kako poezija i kako vetuvawe# (Peter Sloterdijk, 1992:92). Vo ramkite na vaka zacrtanata koncepcija na svetot - kako - poezija, poto~no kako poetika, kako kreativno bitisuvawe i sozdavawe, Sloterdijk govori za postoeweto na pet apriorni gestovi: poroduvaweto, itnosta, inicijativata, odlo`uvaweto, scenata (i, kako {esti - govorot), me|u koi, t.n. neparni gestovi (prviot, tretiot i pettiot), go otkrivaat svetot kako zaedni~ka avantura, a opstanokot - kako egzodus i eksperimentum mundi. Zemaj}i gi predvid pojdovnoto stojali{te na komparativistikata, diasofijata, dvi`eweto po rabnite, marginalnite, prese~nite podra~ja i to~ki, potoa, nejzinata na~elna sprotivstavenost sprema izolacijata, provincijali119

Elizabeta [eleva MAGOR zacijata, zatvoraweto samo vo eden nacionalen, kulturen ili epistemolo{ki model i domen, kako i preferencijata sprema site vidovi i oblici na hibridno, sinkreti~no, interdisciplinarno vkrstuvawe i zaemno oploduvawe; vo ovaa aksiomatski zacrtana "poetika na svetot#, zastapena vo intrigantnite predavawa na Sloterdijk, go nasetuvame vozbudlivoto, difuzno preto~uvawe na komparativisti~kata i "mondijalisti~kata# epistemologija. Na mnogu sli~en, iako napolno samostoen i nezavisen na~in, britanskiot teoreti~ar na literaturata, poet i slikar Kenet Vajt pi{uva za geopoetikata "dvi`ewe {to se odnesuva na samiot na~in na koj ~ovekot go zasnova svoeto postoewe na zemjata# (1997:17). Imaj}i go kako svoj metodolo{ki modalitet "intelektualniot nomadizam#, odnosno "poleto na potencijalni konvergencii, koe izbiva od naukata, filozofijata, poezijata# (1997:31) geopoetikata prvenstveno ozna~uva edna fundamentalna poetika, proekt, kosmoegzistencijalna perspektiva, "arhai~en i anarhisti~ki pristap#, {to gi favorizira "vtorostepenoto#, polimorfno, mno`estveno, raznobojno, branovidno mislewe i vklu~uvaweto na "divite poimi, sliki i znaci# - a so samoto toa, se vklopuva vo (ili ja podrazbira) tokmu komparativistikata, po definicija - nomadska perspektiva i opredelba. Imanentnosta na prodlabo~enata komparativisti~ka epistemologija eklatantno se razotkriva vo dijalogi~nata opredelba na literaturata i kulturata, vo ramkite na bogatoto u~ewe na ruskiot teoreti~ar Mihail Bahtin. Postavuvaj}i go principot na dijalogizmot, sredbata, zaemnosta, na nivo na op{t imenitel na fenomenite, koi ja karakteriziraat ~ovekovata egzistencija i sledstveno, epistemologijata na humanitarnite nauki, Bahtin na komparativnata kni`evna nauka ostavi heuristika, so su{te neiscrpeni aplikativni i eksplanatorni potencijali. Prevrednuvaj}i gi vo edna ontologizirana svetlina, poimite (i fenomenite) na sredbata, op{teweto, dijalogot, so-bitieto i so-bitijnosta, Bahtin, me|u drugoto, ja preosmisli hermenevtikata na marginata, granicata, rabnosta; odnosno aspektite i vrednostite na me|ukulturnata disperzija i difuzija - na na~in {to su{testveno se sovpa|a so aksiomite na komparativizmot, kako kulturolo{ki, odnosno antropolo{ki stav. "Sekoj kulturen akt su{testveno `ivee na granicata, vo toa se sodr`at negovata serioznost i negovoto zna~ewe. Otstranet od granicata, toj ja gubi po~vata pod sebe, stanuva ispraznet, samobendisan, se izroduva i umira# (Bahtin, 1975:25). Principot na dijalogi~nosta, kako funkcionalna matrica na svesta (a, potoa, na tekstot i na kulturata, kako globalen tekst); nastapuvaj}i vo sodejstvo so Bahtinovite tolkuvawa, tartuskiot semioti~ar Jurij Lotman go izdignuva do nivoto na edna op{ta, i za produktivnite samorazvojni mehanizmi na kulturata neophodna - pretpostavka.
120

"Za da raboti, svesta ima potreba od druga svest, tekstot ima potreba od drug tekst, kulturata - (potreba) od druga kultura# (1981). Dijalogi~nata, ne-esencijalisti~ka, interaktivna proekcija i koncepcija na poimot na identitetot, podednakvo zacrtana vo genijalnite anticipacii na Bahtin, kako i vo kriloto na aktuelnite postmodernisti~ki interpretacii; ovozmo`uva edna nova, dosega nezasegnata teoretizacija na komplementarniot Drug, kako imanenten aspekt na individualnata i kulturolo{kata samo-opredelba, odnosno identifikacija - so samoto toa, ja ovozmo`uva (i ja nalo`uva) komparativisti~kata perspektiva na internatalnosta, interkulturnosta, interesencijalnosta! "Bidej}i nu`no sme rodeni od Drugiot, drugiot pol, drugata li~nost, drugata kultura, smrtta na Drugiot, porano ili podocna, ja implicira sopstvenata smrt. Spojot, a ne monisti~kiot solipsizam, kulturno ili prirodno, e plodotvoren#. (Rada Ivekovi}, 1997: 140). Monovalentnite, monologi~nite, logocentri~nite, monadolo{ki (id)entiteti, metafizi~kite pretpostavki za samoidenti~nosta, falocentri~noto i etnocentri~noto privilegirawe na metafizi~kiot subjekt - "mentalniot pejza`# na postmodernata gi dis-locira, gi pomestuva i gi dehierarizira, davaj}i so toa u{te posilen duhovno-povesen i kulturolo{ki argument na komparativistikata, ovoj pat osoznaena i kako soodvetna, egzistencijalno proniknata metodologija na samoopitot i samoispi{uvaweto na analiti~kiot subjekt. "Sekoj ja `iveel, iako vo neednakvi stepeni, taa sredba na kulturite vnatre, vo samiot sebesi: site nie sme plod na vkrstuvawa#. (Cvetan Todorov, 1997:11). Istaknuvaj}i ja vnatre{nata disperzija na kulturnite identiteti, imanentnata sredba, dijalog i prepletuvawe na kulturite, {to se odviva vo bitieto na sekoj ~ovek; niz fatumot na vkrstuvaweto i hibridizacijata, Todorov, vsu{nost, ja univerzalizira ne samo svojata (bolna) egzistencijalna obele`anost (da bide i da ostane postojano Drug, apatrid, gostin), tuku i neminovnata, me|ukulturna podelenost na sovremeniot ~ovek, vo multikulturnoto, mas-mediumsko, pove}ejazi~no opkru`uvawe. "Vo komparativistikata spa|a kako virtuoznosta taka i tagata na opredelena progoneta egzistencija, na edna vnatre{na dijaspora# - pi{uva amerikanskiot teoreti~ar Xorx [tajner (1996:6) bezdrugo aludiraj}i na egzistencijalniot patos, vgraden vo komparativizmot i vo negovite nastojuvawa da ostvari sloboda, neprinudenost, bez ogled na visokata cena (i hrabrost) neophodna za takvoto "diasofi~no#, nomadsko, pograni~no dvi`ewe i opstojuvawe. Korespondentna so aktuelniot duhoven predizvik na mondijalizmot, so fundamentalno zasnovanata poetika na svetot kako poezija i vetuvawe, so nomadskiot princip na geopoetikata; so ogled na svojata {iroko zacrtana prob121

Elizabeta [eleva MAGOR lematika (koja gi opfa}a problemite na identitetot, i Drugosta, odnosno filozofskite aspekti na ~ovekovoto domuvawe i patuvawe vo svetot; isto kako i na sokratovskata neprivrzanost samo kon eden epistemolo{ki "lokus# ili sistem); komparativnata kni`evnost probiva vo domenot na fundamentalnata epistemolo{ka aksiomatika, napu{taj}i gi porane{nite (pojdovnite) koordinati na kni`evnata nauka, vo prilog na kulturnoanaliti~kite antropolo{ki raspravi ~ija{to ambiciozna cel, sodr`ana vo proektot na egzistencijalnata hermenevtika, gi nadminuva duri i samite granici na nau~nosta.
2. Komparativistika / problemi i pra{awa za epistemolo{kiot status Komparativistikata ima zada~a da gi prevede nau~nite rezultati vo horizontot na `ivotot i da go izbegne specijalisti~koto zakostenuvawe. Nejze, pomalku odo{to na drugite filolo{ki disciplini, se zakanuva specijalizacijata, a pobliska e, vo sporedba so niv, do `ivotot, t.e. do kni`evniot `ivot, koj denes pomalku zavr{uva na granicite na literaturata na eden jazik#. (Jano{ Ris, 1990:283). Na~elnata epistemolo{ka otvorenost na komparativnata kni`evna nauka, nepostoeweto edinstvena referencijalna ramka (predmet i metodi na prou~uvawe), lebdeweto vo grani~nite, prese~ni, vkrsteni sferi - na razli~nite, zaemno sopostaveni nacionalni literaturni /kulturni tradicii i nau~ni paradigmi; pridonesuvaat za toa, strogo akademskata, rigidna nauka da ja procenuva nea (komparativistikata) kako svoevidna epistemolo{ka zakana, radikalno/poinakvo mislewe, i mnoguobrazno, nesvodlivo "opasno znaewe#; nepodlo`no na sholasti~kata otu|enost, odnosno na (f)rigidniot scientisti~ki aparat. So svoeto nastojuvawe da gi relativizira imperativite i granicite na specijaliziranoto, akademsko znaewe; so svojata ne-ortodoksna teoriska perspektiva; so svojata neskriena egzistencijalna motiviranost, proniknatost i "tetoviranost# (Sloterdijk); komparativnata kni`evnost - pretstavuva implicitna kritika i problematizacija na samite epistemolo{ki pretpostavki na kni`evnata nauka. Komparativnata kni`evnost, koga e vo pra{awe opredelbata na nejziniot predmet, odnosno metodologija na prou~uvaweto, su{te ne mo`e da se smeta za definirana, definitivna, rigidna nauka, odnosno disciplina. Vo svojata prva faza, naso~ena kon prou~uvaweto na interliteraturnite sovpa|awa i vkrstuvawa me|u razli~nite nacionalni literaturi, taa podocna se svrtuva kon inter122

disciplinarnite studii (vo toj pogled, najtesno upatena kon aspektite i na komparativnata estetika), za kone~no, vo ponovo vreme, da se naso~i kon kulturnoanaliti~kata opservacija i interpretacija, kon t.n. interkulturni istra`uvawa (vo golema mera dobli`uvaj}i se do kulturnata antropologija, odnosno kulturolo{kata kritika). Vakviot nejzin meandri~en epistemolo{ki razvoj uka`uva na toa deka predmetot na komparativnite prou~uvawa vo dosluh so intenzivniot razvoj na kni`evnoteoriskata sfera i so samiot podem na kulturolo{kiot interes i kulturolo{kite istra`uvawa, bele`i ekstenziven rast - se {iri i se vkrstuva so srodnite komplementarni analiti~ki predmeti, na toj na~in, vo su{testvena mera, ostvaruvaj}i go principot na dijalogizmot, t.e. epistemolo{koto zbogatuvawe i hibridizacija. "Podra~jeto na komparativnata kni`evnost iziskuva primena ne samo na eden tuku na pove}e metodi, bidej}i ogromniot raspon na pojavi, koi toa gi opfa}a, e podlo`en na pogolem broj modeli, a ne samo na eden#. (Klaudio Giqen, 198:25). Poprvo odo{to disciplina, so strogo utvrden predmet i metodi na prou~uvaweto, komparativnata kni`evnost pretstavuva {iroko zacrtano pole na interesi; dinami~na samorefleksivna, dijalo{ka vo golema mera egzistencijalno motivirana, difuzna, "nomadska# aktivnost, so samoto svoe bitie, nesvodliva na rigidnite pretpostavki na pozitivniot scientizam, bezli~en objektivizam i "monologizam#. Od druga strana, fundamentalnata (iako ne i edinstvena, ili dovolna) epistemolo{ka i metodolo{ka opredelba na komparativistikata, sodr`ana vo sporedbata, kako osnoven princip na sekoj akt na razmisluvawe, vospriemawe, ~itawe - i kako na~in za identifikacija na pojavite, pridonesuva za toa, metodolo{kiot pluralizam da prerasne vo su{testvena crta na komparativnata kni`evna nauka. Osporuvaj}i gi apsolutiziraweto i privilegira-weto samo na edno teoriskometodolo{ko ishodi{te, no isto tolku i na samata "religija na teorijata# (Felpern, 1997), odnosno ortodoksnata epistemolo{ka perspektiva; komparativnata kni`evna nauka, kako {to zabele`uva i [tajner, ostanuva ponastrana od pridobivkite na rigidniot scientizam, zacrtan vo opredelbite na formalnata i apstraktnata lingvistika, kako primer na logocentri~en nau~en model. Ne smee, me|utoa, so ogled na toa, da se zaklu~i deka komparativistikata e ateoriska, naprotiv! Spored soznanijata na pogolem broj analiti~ari, taa iska`uva tolku silen interes sprema teorijata, {to prerasnuva vo integralen, a ne poseben del od op{tata nauka za kni`evnosta: "Komparativistikata e neprestajno preokupirana so teoriskite obrazlo`uvawa na sopstvenite osnovi i so razgleduvaweto na metodite, so koi se slu`i, so 123

Elizabeta [eleva MAGOR polna svest deka sekoj istoriski mig mora odnovo da gi definira svojot predmet i metodi, deka e potrebno usoglasuvawe so sosednite nau~ni disciplini, deka mora da se preispitaat nejzinata upotreblivost i korisnost, vo procesot na univerzitetskata nastva#. (Jano{ Ris, 1999 :281). Dilemite okolu epistemolo{kiot status (avtonomijata, identitetot, inkorporiranosta) na komparativistikata, so ogled i na nejzinata tipolo{ka evolucija kon kulturno-antropolo{kiot komparativizam, geopoeti~kiot nomadizam, ili fundamentalnata poetika na svetot kako vetuvawe - vo golema mera ostanuvaat otvoreni, fluidni, aktuelni. Takvoto pluralno bitie i epistemolo{ko stojali{te na komparativistikata, od svoja strana, na izvonreden na~in korespondiraat so denes aktuelniot model na difuzno nazna~ena, fluktualna, heterodoksna, nesvodliva, indeterministi~ka, "meka nauka# (K. Vajt, 1997:32), kakva {to se praktikuva i se afirmira ne samo vo domenot na humanitarnite, tuku i vo domenot na prirodnite, nekoga{ egzaktni i rigorozni nauki, ~ii soznajni dostreli vo poslednite 20 godini se grani~at so vrtoglavite estetski imaginativni proekcii.
3. Komparativistikata vo kontekst na postkritikata Vrz osnova na toa, sosema umesno se poka`uva nastojuvaweto komparativnata kni`evnost da ja postavime i da ja sogledame vo po{irokiot duhoven i epistemolo{ki kontekst na postmodernata kultura, odnosno t.n. postkritika. Na~elno vrzana za dvigatelnite pottici vo kni`evnata i kulturolo{kata teorija, komparativistikata denes asimilira, aplicira (ponekoga{ i samata producira) takvi poimni i terminolo{ki kategorii, koi, vo sodejstvo i vo soglasnost so postmodernisti~kite poeti~ki presvrti, korenito go menuvaat, go resemantiziraat, go prevrednuvaat samiot poim na literaturata. Toa prvenstveno se odnesuva i go zasega postmodernisti~kiot princip "sekoga{ ve}e#, princip {to ja aksiomatizira ontolo{kata i temporalnata pluralnost, nesvodlivost, a-originalnost, nedostapnost na za~etokot (potekloto, izvorot, odnosno transcendentalniot ozna~itel) i so samoto toa, nu`no rasloeniot, policentri~en, mnogukraten identitet na stvarite#. Ovoj princip, inherenten na postmodernisti~kata poetika i estetika, dopolnitelno ja zacvrstuva epistemolo{kata argumentacija na komparativistikata, sodr`ana vo idejata za postoeweto latentna metaliteraturna zaemnost, vrska, proniknatost na fenomenite od kni`evnoto i kulturnoto tvore{tvo. Koga sme kaj aktuelnite kni`evnoteoriski struewa, treba da go registrirame menuvaweto, osovremenuvaweto na terminolo{kiot aparat na kompara124

tivistikata, vo soglasnost so pridobivkite na poststrukturalizmot. Dodeka, vo svojot po~eten stadium, komparativistikata be{e sosredoto~ena vrz fenomenite na interliteraturnosta (prou~uvaweto na vlijanieto, kako primer na emanacionata paradigma), dotoga{, vo ponovite svoi projavi, komparativistikata preminuva kon i ja aplicira problematikata na dijalogizmot, recepcijata i intertekstualizmot. Namesto deterministi~kiot poim na vlijanieto kako ednonaso~na relacija, eden od denes aktuelnite poimi, recepcijata, naprotiv, dozvoluva uvid vo recipro~nite, bifokalni, dijalo{ki aspekti na kni`evno-umetni~kata komunikacija, kreativnite implikacii na receptivniot proces vo umetni~kata literatura (taka, na primer, eden teoreti~ar razlikuva tri vida recepcija: pasivna, ~itatelska, potoa reproduktivna, recepcija od strana na kritikata i na krajot, produktivna recepcija, ostvarena vo samiot medium na literaturnoto delo). Vo ramkite na t.n. reformirana komparativistika, vo koja se vgradeni pridonesite na poststrukturalisti~kata kritika, porano vlijatelnite i rasprostraneti poimi na vlijanieto, izvorot, citatot, aluzijata i sl. se zameneti so eden op{t i soodveten termin, intertekstualnosta. Taa, od edna strana, gi nadminuva kauzalno-deterministi~kiot pristap i neophodnosta od doka`uvawe, pronao|awe, argumentacija za postoewe neposreden kontakt me|u avtorot i negovite prethodnici (ili sledbenici); dodeka, od druga strana, svojstvoto na intertekstualnost go izdignuva do nivo na edna op{ta aksiomatska, presupoziciska, obligatorna osnova na tekstualnosta. Trgnuvaj}i od premisata deka: "tekstot postoi kako literaturen artefakt samo dokolku (go) dopolnuva drug tekst# (Majkl Rifater), intertekstualnosta se vospostavuva kako conditio sine qua non na samata esteti~nost, poeti~nost, semioti~nost na kni`evnoumetni~koto delo, so ogled na koja, analiti~koto ~itawe zapo~nuva so edna bazi~na pretpostavka na intertekstualnosta, odnosno sporedlivosta na tekstot, duri i koga ne postojat prira~ni indicii za postoeweto na nekoj konkreten, aktueliziran, poznat intertekst. Vo taa smisla se govori duri i za nulta-intertekstualnost, kako bazi~na hipoteti~na sostojba na sekoj tekst, osobeno vo slu~aite koga negoviot intertekst ostanuva da postoi samo kako potencijalna veli~ina. Razbran kako korpus tekstovi, intertekstot, so svoite podvi`ni, labavo zacrtani granici, ostanuva potencijalno beskone~en, otvoren, pretpostaven (Rifater, 1980:626). Identifikacijata na intertekstot, spored uka`uvawata na poststrukturalisti~kata kritika, mo{ne se razlikuva od onaa {to se praktikuva pri detekcijata na izvorite i vlijanijata, vo tradicionalnata komparativistika. 125

Elizabeta [eleva MAGOR "Mo`nosta za povrzuvawe ili sopostavuvawe na tekstovite, sepak, ne proizleguva samo od povr{inskite sli~nosti na zborovite ili temata, dva ili pove}e paragrafi se sporedlivi kako tekst i intertekst samo ako tie se varijanti na ista struktura#. (Rifater, 1980:627). Postuliraj}i go postoeweto na intertekstualnite vrski na nivoto na strukturnata identi~nost, odnosno latentnite strukturi - reformiranata komparativistika otvora {irok manipulativen, heuristi~ki, kreativen prostor, za instancata na ~itatelot - od kogo direktno zavisi voo~uvaweto, otkrivaweto, kone~no, i povrzuvaweto na dva ili pove}e tekstovi. Spored uka`uvawata na Rifater, sekoe ~itawe, spored svojata su{tina, sodr`i sporedbeni elementi - ne samo komparativnoto, intertekstualnoto ~itawe, tuku isto taka i udvoenoto, silepsi~ko ~itawe; obete, naso~eni kon razre{uvaweto na agramati~nostite, so pomo{ta i na nivoto na intertekstot, kako povisoka gramatikalnost, na koja se povikuva i se razotkriva tekstot. Pridonesot, vlogot na poststrukturalisti~kata kritika vo epistemolo{koto o`ivotvoruvawe na komparativistikata e re~isi o~igleden: nastrana od pozitivisti~kite, mehani~ki, deterministi~ki istra`uvawa na genezata (potekloto, izvorite, vlijanijata) na kni`evno-umetni~koto delo, kako proces od primarno heuristi~ko zna~ewe denes se tretira samata interpetacija na (inter)tekstot; probivot vo imanentnite zakonitosti na kni`evnoumetni~kata struktura; otkrivaweto i podvlekuvaweto na alteritetot, transformativnite mehanizmi, otstapkata, inovativnoto pomestuvawe i prevrednuvawe; svojstveno/vgradeno vo intertekstot, kako interpretant na tekstot - urnek. Uvidot vo dlabinskite, generativni potencijali na kni`evno-umetni~kiot dijalog, poso~uvaweto na aktivniot so-odnos me|u samite kni`evnoumetni~ki tekstovi, samoto razotkrivawe na imanentniot, vnatre{en dijalogizam na umetni~kata re~, kako i inicijalnoto voobli~uvawe na modalitetite na kni`evnoumetni~kiot dijalogizam - kni`evnata teorija mu gi dol`i na ruskiot genij Mihail Bahtin, bez kogo nema{e da postoi, nitu mo`e{e da se zamisli i samata poetika (paradigmatika) na intertekstualnosta. Makar {to za procenuvaweto i osoznavaweto na negoviot nesomnen pridones i vkupno zna~ewe za komparativistikata bi bil neophoden pogolem, nezavisen prilog, vo ovaa prigoda, dovolno intrigantna e i zalo`bata na italijanskiot teoreti~ar Vitorio Strada, za povtornoto aktivizirawe na Bahtinoviot poimen instrumentarium, koj se poka`uva superioren, vo sporedba so podocne`noto, poststrukturalisti~ko opkru`uvawe. Dodeka poimot na intertekstualnosta poprvo se postulira kako mehani~ki vid soodnos me|u tekstovite, {to ne retko se sveduva i se iscrpuva so faktot na
126

elementarnoto prisustvo na eden tekst vo drug; dotoga{, poimot na dijalogot, spored misleweto na Strada, e dinami~en, sporeduva~ki, nesimetri~en; toj vklu~uva aktiven diskurziven odnos na pra{awe i odgovor, kako i nezanemarliv, intersubjektiven udel. Da zaklu~ime so konstatacijata deka, blagodarenie na Bahtin i na negovata koncepcija na dijalogi~niot, udvoeniot identitet na tekstovite - vo komparativnata kni`evna nauka, kvalitetot na zaemnosta, so-bitijnosta i sou~estvoto me|u kni`evno-umetni~kite dela; od slu~aen, nadvore{en, povremen, prerasna vo zakonomeren, imanenten, obligatoren, prvenstveno vnatre{en princip, vrz ~ija osnova funkcioniraat polifoni~noto bitie i procesualnosta na tekstot.

4. Kulturno-analiti~ki komparativizam "Tu|ata kultura, samo vo o~ite na drugata kultura, se otkriva sebesi pocelosno i podlaboko... Pri vakvata dijalo{ka sredba na dve kulturi, tie ne se slevaat i ne se me{aat, tuku sekoja gi so~uvuva svoeto edinstvo i otvorena celost, taka {to zaemno se zbogatuvaat#. (Mihail Bahtin, 1986:345). Istaknuvaj}i gi stimulativnite vrednosti i heuristi~kite imperativi na me|ukulturniot dijalog i disperzija; zna~eweto na egzotopijata, transgredientnosta, vnenahodimosta; rabnosta i voop{to grani~nosta, kako alternativen i isto tolku generativen, produktiven kulturen prostor, Bahtinoviot dijalogizam, vo su{testvena mera, ja proniknuva i najnovata razvojna linija na komparativnite prou~uvawa, od 80-tite godini navamu. Podemot na kulturnite i interkulturnite studii svedo~i za narasnatiot interes sprema problemite i aspektite, koi go nadminuvaat domenot na kni`evno-umetni~kite fenomeni, {irej}i se kon aspektite na me|ukulturnata komunikacija, multikulturalizmot, kulturnata antropologija i filozofijata na kulturata. "Kulturniot identitet na dadenata nacionalna literatura sekoga{ odnovo se vospostavuva, niz neprestajniot dijalog so drugite... Na{iot kulturen identitet e na{ "intertekst#. (Jola [kuq, 1992:23). Vrz osnova na Bahtinoviot dijalogi~en poim na identitetot, kulturniot identitet, kako kategorija od primaren interes za aktuelnite kulturolo{ki prou~uvawa, vo domenot na komparativisti~kiot diskurs, se razotkriva vo eden neesencijalisti~ki, interaktiven, dinami~en, procesualen oblik i modalitet. 127

Elizabeta [eleva MAGOR So novite teoriski izvedbi, osvedo~eni vo sodejstvo na pove}e {koli, kako {to se: Noviot istoricizam (i negovata zalo`ba za oformuvawe na poetikata na kulturata na edno razdobje); feministi~kata kritika (so svoite kriti~ki razobli~uvawa na socio-kulturnite stereotipi i proekcii na seksualniot pol); postkolonijalisti~kata kritika (sosredoto~ena vrz kulturolo{ki obuslovenata recepcija na Drugiot); geopoetikata (so svojot blagonaklonet odnos sprema pridobivkite i prednostite na inter-kulturniot transfer); problematikata i hermenevtikata na kulturniot identitet, gi potvrduvaat inherentnosta i implantiranosta na komparativisti~kiot diskurs, vo rasvetluvaweto na fenomenite na intra i interkulturnata komunikacija i interferencija. Toa, pred s, mo`ebi, se odnesuva, i ja opfa}a problematikata na kulturnite transferi; prou~uvaweto i istorijata na mentalitetite; imagolo{kite proekcii za Drugite vo kulturniot i kni`evniot prostor; recepcijata i hermenevtikata na Drugosta voop{to. Ona podra~je od kni`evnata komparativistika, koe porano se narekuva{e imagologija (sveduvaj}i se na pretstavite za drugite narodi vo dadena nacionalna literatura); denes evoluira vo edna po{iroka i provokativna hermenevtika, koja, pred s, nastojuva da gi revidira diskriminatorskite aspekti na liberalno-humanisti~kata kultura, nejziniot problemati~en tretman i pristap kon Drugosta. Prilozite na Edvard Said "Orientalizam# (1978), Cvetan Todorov "Nie i drugite# (1982), "Osvojuvaweto na Amerika#; ili, pak, imagolo{kite istra`uvawa vrzani za kulturniot region na Sredna Evropa, odnosno Balkanot ili Mediteranot, svedo~at za podemot i plodotvornosta na kulturnoanaliti~kata interpretacija, koja, vo sredbata, kontaktot i zaemnoto so~eluvawe i zapoznavawe na razli~nite kulturi i kulturni regioni, gleda fakt od prvenstven nau~en i spoznaen interes. Za razlika od prethodno vladeja~kiot evropocentri~en, puristi~ki kulturolo{ki pristap; teoreti~arite, denes, so najgolemo vnimanie se odnesuvaat i gi respektiraat drugosta, otstapkata i razlikata; otkrivaj}i vo nivnoto postoewe fundamentalen eksplanatoren motiv, za principot na kulturniot pluralizam i za vrednuvaweto na kulturnata diferencijacija. Tuka vredi povtorno da se spomene primerot na ruskiot semioti~ar Jurij Lotman, koj, dvi`ej}i se po tragata na Bahtinovite iskustva, doa|a do zanimlivi i korisni pomestuvawa i prevrednuvawa na kulturniot pridones na t.n. primitivni kulturi. Spored Lotman, kulturata treba da se nabquduva kako "otvoreno okno#, sledej}i gi stimulativnoto zna~ewe i produktivniot del na haosot, slu~ajot, fluktuaci128

jata, vo oformuvaweto na kulturata kako polimorfno kodiran, poliglotski makrotekst. "Osnoven istoriski stimul, za vnatre{niot mehanizam na kulturniot samorazvitok, ima sredbata so t.n. nekulturni, primitivni, haoti~ni svetovi, arhai~ni, ednostavni kulturi# (1981 ). Poso~uvaj}i go haoti~noto, nepredvidlivo, nesvodlivo vlijanie na transkulturalnoto zna~ewe - Lotman pozitivno gi vrednuva iskustvata na tu|ata kultura (odnosno inokultura, kako {to samiot ja narekuva). So svoeto dinami~no ustrojstvo, sekoja kultura, vklu~itelno i primitivnata, arhai~nata, ednostavnata - mo`e da ostvari ekspanzivno, povratno, inovativno dvi`ewe i probiv, blagodarenie na {to }e ja oplodi, }e ja pottikne ili pronikne drugata kultura. Na toj na~in, aplikacijata na Lotmanovite kulturnoanaliti~ki postapki ovozmo`uva da se nadmine i da se razobli~i na Zapad vkorenetata "hermenevtika na varvarstvoto# - vo prilog na edno decentrirano, tolerantno, otvoreno, dijalo{ko stojali{te; kakvo {to, na primer, praktikuva i Kenet Vajt, vo svojata geopoeti~ka rehabilitacija i prevrednuvawe na kulturolo{kiot pridones na nomadskoto iskustvo, t.e. istoriskiot nomadizam. Kako {to poka`uvaat i tolkuvawata na Nil A{erson, vo promisluvaweto na sopstvenite kulturni stojnosti, po~nuvaj}i od helenskata kultura, navamu, doa|a do oformuvawe i primena na edna apriorna imagolo{ka proekcija na Istokot kako varvarska sostojba, poradi koja se aktiviraat odbranbenite mehanizmi, ksenofobi~nite reakcii i predrasudi na zapadnata kultura. Fatalnata delotvornost na vakvite kulturolo{ki obusloveni apriorizmi i atribucii na navodno varvarskite svojstva i dejstvuvawa na Drugiot, vo najnovo vreme, se potvrduva preku tragi~noto iskustvo na poslednata balkanska vojna {to se vode{e vo 90-tite godnini, na prostorite na biv{a Jugoslavija, povtorno, pod znakot na edna obnovena krstonosna polarizacija, me|u Istokot i Zapadot, me|u "varvarite# i "civiliziranite#, kako nepomirlivi imagolo{ki proekcii. Za razlika od toa, gledaj}i ja realnosta na me|ukulturniot dijalog, kako imperativen faktor na kulturnoto samosoznavawe i samosozdavawe - komparativistikata se nao|a vo situacija {to go nadminuva telosot na neposrednoto nau~no samodoka`uvawe i afirmacija; vo prilog na edna utopisti~ka, humanisti~ka zalo`ba i perspektiva na dijalo{koto so - tvorewe, tolerancija i proniknuvawe na razli~nite kulturni diskursi, odnosno mentaliteti. Delotvornosta na dijalogizmot, vo ramkite na kulturno-antropolo{kiot komparativizam, e osobeno zna~ajna za pristapot, vrednuvaweto i samotolkuvaweto na t.n. mali literaturi, odnosno hibridni, polimorfni, poliglotski 129

Elizabeta [eleva MAGOR kulturi, kako {to e i makedonskata. Ovie literaturi i kulturi, koi ~esto bile generatori na krupni, presvrtni~ki kulturni pridvi`uvawa, tokmu vo komparativisti~kiot pristap i priod kon problematikata na kulturniot identitet, ja nao|aat mo`nosta i {ansata da se oslobodat od predrasudite za svojata provincijalnost, zafrlenost, tegobnost, problemati~nost. So toa {to go decentriraat, deprivilegiraat, obezvlastuvaat stati~niot apsolutiziran model na kulturniot identitet, vrzan za iskustvoto na imperijalnite sili; sovremenite dijalo{ki opredelbi na identitetot kako dinami~na, tranzitivna, hibridna, intertekstualna kategorija, za vozvrat, gi afirmiraat i im odat vo prilog na singularnoto iskustvo i razlika na t.n. mali literaturi, gledaj}i vo niv ramnopravni u~esnici i graditeli na globalniot kulturen razvitok. Vo toj kontekst, nasproti skepticizmot na Rene Velek, veruvame deka komparativizmot, su{testveno zasnovan vrz principot na dijalogi~nosta, sotvoreweto i so-bitijnosta, sepak, mo`e, makar i na teoretski plan, da go ostvari svojot nenaseten emancipatorski, humanisti~ki, utopisti~ki potencijal; svojot nezamenliv vlog, {to mnogukratno }e go potvrdi i }e go doka`e komparativisti~kiot raison d'tre - nasproti postoe~kite akademski rezervi, osporuvawa, rivalstva, premol~eni i otvoreni konfliktualni raspravi, so tradicionalisti~ki nastroenite filolo{ki otseci, osobeno onie {to lokalnata kni`evnonacionalna tradicija hermeti~no ja zatvoraat vo edna edinstvena, rigidna metodologija na prou~uvaweto.

130

KOMPARATIVISTIKATA NIZ POST-MODERNO OKO

Komparativnata kni`evnost e edna od onie nauki, ~ie zna~ewe i pridones, ne samo vo epistemolo{ka, tuku i vo kulturolo{ka smisla, evidentno raste. Zo{to e toa taka? Pred s, zaradi principielnata otvorenost, imanentna na samiot nejzin nau~en predmet, kako i na metodolo{kite pristapi. Bez ogled na oddelnite zabele{ki na normativisti~ki naso~enite komentatori, takvata otvorenost nie ne ja smetame za metodolo{ki hendikep, ili pak za nedore~enost. Komparativnata kni`evnost, imeno, e zna~ajna tokmu poradi svojot otvoren intelektualen predizvik i osporuvaweto na provincijalizacijata, sedno dali vo osnovnata, socio-kulturna opredelba, ili, pak, vo dopolnitelnata, metafori~na smisla. Provincijata, kako metafora, no i kako realnost (ili zakon na zatvoraweto, izolacijata), ne se javuva samo kako problem na oddelni geografskoop{testveni determinanti. Taa e sinonim seto ona, {to e tu|o i dlaboko sprotivstaveno na duhot na avtenti~noto (duhovno i umetni~ko) tvore{tvo. Na kni`evno-istoriski plan, provincijata bi zna~ela redukcija i mistifikacija na poimot na nacionalnata kni`evnost, dodeka na kni`evno-epistemolo{ki plan - zatvorawe, monopolizacija samo na eden, edinstven metod na kni`evno prou~uvawe. Za razlika od toa, komparatistikata se legitimira preku na~eloto na pluralizmot, dodeka kni`evnosta se promisluva dvostrano: kako semioti~ki model na odreden kulturno-istoriski sistem: no, istovremeno, i kako univerzalen oblik na ~ovekovata duhovnost. Sledstveno na toa, potrebno e mno`estvo teoretsko-metodolo{ki pristapi, t.e. primena na interdisciplinaren princip na istra`uvawe; kako, i pojdovna duhovna otvorenost i qubopitstvo kon drugite umetnosti i kulturi vo svetot. Istoriski gledano, komparatistikata se afirmira kon krajot na 19 vek, vo onoj moment, koga kni`evnata nauka se zasituva od faktografskata euforija na pozitivizmot, nametnuvaj}i si sebesi poinakvi, daleku po{iroki horizonti vo kni`evnoto prou~uvawe, pred s, vo vrednuvaweto i opredelbata na fenomenot na nacionalnata kni`evna tradicija. 131

Elizabeta [eleva MAGOR Kako {to }e istakne eden od vtemeluva~ite na sovremenata kni`evnonau~na metodologija, Rene Velek, davaj}i mu predimstvo na kompleksnoto, sinteti~ko poznavawe na kni`evnosta, komparativnata kni`evnost go verifikuva imperativot za sstrana upatenost na istra`uva~ot, kako vo teoriskite paradigmi na samata kni`evna nauka, taka i vo interdisciplinarnite sferi, estetikata, filozofijata i sl. Od druga strana, Velek uka`uva na toa, deka komparatistikata ne treba da se povede po isku{enieto da mu slu`i na "kulturniot imperijalizam# (da ja potkrepuva kni`evnata smo} na edna vlijatelna kni`evnost), ili pak na "kulturnoto knigovodstvo# (revnosnoto tragawe po isforsiranite analogii; sitni~avoto, bespolezno od kni`even aspekt, bele`ewe fakti). Edna od nesomnenite zaslugi na komparatistikata (vidliva, osobeno, vo makedonskata akademska sredina) e podemot i jakneweto na kni`evnata kritika, teorija i metodologija, onie disciplini, {to tokmu vo tradicionalnata, pozitivisti~ki oboenata kni`evna nauka, vidlivo bea i su{te se zanemareni, potceneti, prenabregnati. Nasproti toa, prisustvoto, raznovidnosta i {irokata prifatenost na kritikata i teorijata denes e tolkava i nedvosmisleno izrazena, {to govori za sozdavaweto novo kni`evno pismo, tkn. para-kni`evnost, ~ij duhoven i kreativen predznak e podednakvo atraktiven, ~itan i vreden, kako i onoj na umetni~kata literatura (beletristikata). Osobeno blisko na zastapnicite na post-modernata teorija, ova mislewe logi~no proizleze od pojdovnite principi tokmu na komparatistikata, ~ij paradigmati~en poim pretstavuva intertekstualnosta, odnosno konceptualnata zalo`ba za premostuvawe na `anrovskite, predmetnite, nacionalnite, istoriskite, metodolo{kite i drugi me|i! Objektivno (ili imanentno)prisutna vo samite kni`evni dela, vo kni`evnata praktika, intertekstualnosta, me|utoa, s do pojavata na komparativnata kni`evnost, ne be{e nitu dovolno, nitu pak soodvetno nau~no prou~ena, istaknata ili vrednuvana. Denes, pak, taa stanuva osoben i dominanten predmet na teoriskiot interes na post-strukturalisti~kata kritika (vtemelena od strana na Rolan Bart vo programskata statija "Teorija na tekstot#). Me|utoa, korenite na intertekstualnata koncepcija na kni`evnosta, sekako, se nao|aat kaj, mo{ne vlijatelniot vo svetski ramki, teoreti~ar Mihail Bahtin, ~ii dela na evropskata javnost gi predo~ija negovite sledbenici i, denes ugledni teoreti~ari od bugarsko poteklo, Cvetan Todorov i Julija Kristeva (konkretno zaslu`na za kone~nata terminolo{ka elaboracija na izvorniot Bahtinov termin "dijalogi~nost# odn. "raznore~ie#). Od druga strana, privrzanicite na kni`evnata semiotika od tkn. Tatuska {kola: Lotman, Uspenski, Ivanov - isto taka, mu dol`at na Bahtin odredeno teorisko vlijanie, 132

osobeno, vo nastojuvawata, kni`evnosta da se prou~uva kako (kako inter) kulturen fenomen. Deka e komparatizmot nerazdelen od sovremenite tekovi na metodolo{ki (odn. nau~en) plan, potvrduva misleweto na evropski afirmiraniot komparatist vo Insbruk, Zoran Konstantinovi}, inaku dolgogodi{en gostin na Seminarot za makedonski jazik, Stru{kite ve~eri i drugi nau~ni sobiri vo Makedonija.Vo sovremeniot mig na vkupniot epistemolo{ki razvoj, obele`an od podemot na disciplini kako {to se semiotikata, teorijata na informacii i komunikacii, kibernetikata, so principielnata opredelba protiv sekakvo zatvorawe vo lokalnoto, komparatistikata, smeta Konstatinovi}, go steknuva svojot polnozna~en lik i renome. Otade, komparatizmot ne e samo rabota na proizvolniot, li~en izbor, nitu pak na~elo na lebde~ka sprisutnost, tuku e imanenten na novoto vreme, pred s duhoven stav! Tuka nekade, vo ramkite {to gi opredeluva konzervativniot epistemolo{ki priod, le`at i pri~inite za otporot protiv komparatizmot, otpor {to ne e samo "na{a maka#. U{te vo 1963 g., R. Velek so negoduvawe reagira na prenaglasenata izolacija na filolo{kite otseci, koi resko gi podvojuvaat nacionalnite literaturi i teoriskite pristapi proizlezeni od sekoja od niv i, na toj na~in, sozdavaat stru~waci so "bibliografsko znaewe# ili "starinska specijalnost#, bez vozbudliviot dopir so razli~nite kulturi i so sovremieto. Od druga strana, vo ponovo vreme i vo nam pobliskite sredini, slikata ostanuva ista: otporot kon sovremenata teorija, hrvatskiot u~en Vladimir Biti go objasnuva so nejzinata subverzivna mo}, konstitucionalnata ome|enost, pragmatizmot i konformizmot vo kni`evnite prou~uvawa, optovareni kako so tradicionalni barieri me|u nau~nite pristapi, taka i so favoriziraweto na oddelna grupa interesi (porano toa bea ideolo{kite, sega se na red nacionalnite), a koi vlijaat na kni`evnata "kowukturnost#, t.e. izborot na tekstovi, dela, avtori za akademsko prou~uvawe. Zaradi toa, otkako go nadmina "lovot na vlijanija" odn. registriraweto na tekstualnite podudarnosti, komparatistikata ponudi redefinirawe na poimot na "nacionalna kni`evnost# vo globalni estetski parametri. Podvrgnati na eden procesualen vrednuva~ki ~in, estetskite vrednosti od nacionalnata kni`evnost, dobivaat vo svojot povesen dignitet, prerasnuvaat vo konstituenti na eden tipolo{ki (ne samo hronolo{ki) kni`even poredok, vo duhot na proro~kata Geteova zamisla na op{tata (svetska literatura). Denes, koga vo svetot preovladuva edna demokratska ideologija, t.e. raste~kiot interes kon razlikite i otstapkite od dominantniot model na mislewe, interesot kon malite i nedovolno poznatite kulturi i literaturi, komparatistikata ima svoe mesto vo afirmiraweto na takvite literaturi 133

Elizabeta [eleva MAGOR (kakva {to e makedonskata) i takva uloga, ~ie zna~ewe, daleku go nadminuva domenot na ~isto nacionalnite disciplini.
Pokraj toa, komparatistikata ima novi viduvawa i na procesot na kni`evnata transmisija: blagodarenie na slova~kiot u~en Dioniz \uri{in, "vlijanieto# stanuva pokazatel na kulturniot identitet, na oblikot na kni`evnata tradicija, na tipologojata i na priem~ivosta tokmu na literaturatareceptor, bidej}i kako glaven filter i presuden ~initel vo probivot na samoto vlijanie, sega taa nastapuva vo uloga na aktiva i tvore~ka strana na procesot. Vakvite pojdovni istra`uvawa, dopolneti so novi soznanija za karakterot, motivacijata, funkcijata na kni`evno estetskiot transfer, mo`at da vodat kon istra`uvawa od poop{t karakter, vo vrska so komunikativnosta i priem~ivosta, kako antropolo{ki kategorii (dalekuse`no poso~eni od Bahtin). Kone~no, komparatistikata ovozmo`uva i re-semantizacija na poimot "kni`evnost#, koj{to vo okru`uvaweto na ostanatite umetnosti i podemot na masovnite mediumi, go menuva nekoga{ povlasteniot recepciski i predmeten status. So ogled na toa, literaturata se prou~uva ne samo kako oddelen predmet, ami i kako funkcija, {to ima dinami~en, promenliv karakter, soobrazliv so razli~ni diskurzivni sferi (me|u koi ne se isklu~uva duri nitu video-artot, kako sostavka na sovremenoto kreativno iskustvo). Sozdavaweto na eden globalen kulturen sistem, ~ii komponenti vzaemno se prepletuvaat, odi vo prilog na komparativistikata, ~ija posledna `elba e: da bide marginalna, egzoti~na, hermeti~na disciplina so ograni~en kabinetski dostrel. Poniknata kako `elba da se sovladaat soznajnite i vrednosnite ograni~uvawa na pozitivisti~kiot model na nacionalnata kni`evnost, komparativistikata denes, vo {to predni~at anglo-saksonskite teoreti~ari na post-modernata (Teri Iglton, Frederik Xejmson), gi {iri svoite ambicii kon sferata na op{tata kulturologija.

134

OPSEDNAT SO TU\A DU[A1

Otkrivaj}i go do`ivuvaweto na prazninata, {to zad sebe go sozdava biolo{kata i duhovnata smrt na golemite avtoriteti, ili "golemite prikazni# i idei: praznina, koja ima eshatolo{ki u~inok, koja poniknuva vo procesot na depersonalizacija na moderniot subjektivitet i ja otkriva negovata nemo} za separacija od Roditelot-poredok; romanot "Aleksandar i smrtta# od Aleksandar Mickovi}, na su{testven na~in, komunicira so kulturolo{kiot model na postmodernata, so krizata na identitetot: kako kriza, {to ja obele`uva obespokojuva~koto iskustvo na drugosta. Krizata na identitetot kaj Arhidej, naratotrot na romanot, ja ra|a tkn. primarna ontolo{ka nesigurnost,2 sostojba na zagrozenost pred svetot i pred drugite lu|e prosledena so, ~uvstvo na praznina i ni{to`nost, strav od pretopuvawe i vtopuvawe vo nekoj drug, posilen subjektivitet. "Mo`am li da otidam nekade jas... koj ve}e nemam {to da bidam vo `ivotot, a i ne smeam da po~nuvam da biduvam ne{to, {to dosega ne sum bil... dali mo`am da go napu{tam Aleksandar#? Iskustvoto na Drugosta, proizlezeno prvenstveno od objavata i mo}ta na smrtta, ne samo biolo{kata smrt na Aleksandar i negovovto telo, tuku i simboli~kata smrt na Arhidej, kako oru`ar i pridru`nik na carot, i u{te pove}e, kako podanik na eden sistem; imanentno se vgraduva vo temelnata preobrazba na Arhidej, i go naso~uva patot na negovata nova individualizacija. "Na vrvot na seta taa ogromna zaludnost, na taa neizmerna proma{enost, bev jas, mojot kutar `ivot, koj pomina vo senka, mojata pusta `ivea~ka, koja se obezvredni so ovaa smrt. Kako nekoj drug da go `iveel mojot `ivot, mesto mene#.

Naslovot na ovoj tekst e naveden spored edna formulacija na Mihail Bahtin od deloto: Autor i junak u estetskoj aktivnosti, Novi Sad, 1991, kade {to, kako preduslov na eti~kata i estetskata objektivacija, se postulira "viduvaweto na sebesi kako drug#. Pri toa, Bahtin govori i za nabquduvaweto vo ogledalo: "Vo ovoj slu~aj, ovde ne e izrazena edna i edinstvena du{a, vo procesot na samonabquduvawe e vme{an i drug u~esnik, fiktivniot drug... ne sum sam koga se nabquduvam sebesi vo ogledalo, opsednat sum so tu|a du{a# (s. 35). 2 Za sostojbata, nare~ena "primarna onolo{ka nesigurnost#, da se konsultira knigata na Ronald Leng: Podeljeno Ja. Politika do`ivljaja, Beograd, 1977 i egzistencijalnofenomenolo{kite osnovi na naukata za li~nosta.

135

Elizabeta [eleva MAGOR Ka`ano so zborovite na Bahtin. Arhidej ja do`ivuva tkn. "taga na individualizacijata#,3 t.e. preminot od eden vo drug personalen modalitet: od jas-za-drugite, toj postepeno se preobrazuva vo jas-za-sebesi, pri toa soo~uvaj}i se so sopstvenata neavtenti~nost ("porane{en, a nikoga{en oru`ar#), so prazninata na svoeto bitie (bidej}i se imenuva kako "senka na senkata#), so frustracijata ve~no da bide "metajazi~en junak#, nositel na imeto, koe se poistovetuva so imbecilniot brat na Aleksandar. Pokraj su{tinskata zakana na smrtta, koja obezli~uva i uni{tuva, Arhidej ja do`ivuva i egzistencijalnata zakana: sebeviduvaweto niz optikata na Drugiot, mu ja donesuva diseminancijata na negoviot identitet, raslojuvaweto na negovite identifikacioni upori{ta. "Da, koga site se razotidoa i jas, posleden izlegov od prestolnata sala... bev ve}e nekoj drug, nepoznat za sebesi#. Mnogu godini, po ~itaweto na svojot zapis, toj konstatira: "Be{e toa prikazna, {to ja napi{al nekoj Arhidej Potivov, zbuneto i vxa{eno ~ove~e, zagubeno vo svojata beda i nesre}a#. Kategorijalnata odrednica na Drugosta ima zna~ewe na postojana zakana; probiv na nekakva onostrana sila (kako smrtta); ili, onostrana hermeneuti~ka perspektiva, {to bitno }e go destabilizira vostanoveniot svet. Vrednosnata perspektiva i transgrediendnata mo} na Drugiot (pogled, mit, sud, odnos) e dlaboko obmislena: romanot, ja sproveduva su{tinskata transformacija na "apsolutniot, singularen mit#4 za Aleksandar, kako (intertekstualen) junak par excellence, zastapen podednakvo vo istoriografskite, biografskite i kni`evnite tekstovi od razli~na tipolo{ko-stilska proveniencija. "A sega koga umre Aleksandar se soo~iv so samata smrt... i so vistinata na
smrtta... Oti ovaa smrt, vedna{ toa go pomisliv, go ubi i carstvoto, ja pogubi i golemata ideja za harmonijata, go sopre presozdavaweto na svetot#. Izedna~uvaj}i ja li~nosta na Aleksandar, so principielnite pretpostavki na seto golemo carstvo i na svetskiot poredok, Arhidej ja iska`uva i dlabokata po~it kon vladetelot, no vkupniot negov odnos e mnogu poslo`en. Vo toj odnos, najzabele`itelnata crta e tokmu ambivalentnosta, koja se provlekuva otporano, vo sudot, {to Arhidej go ima i za sebesi samiot. Taa podvoenost, istovremeno, e
3 4

M. Bahtin, nav. delo. Distinkcijata me|u singularen ili monomit i polimitska perspektiva ja prevzemame od Odo Markard, poto~no od negoviot fingiran dijalog so Burhard [mit, avtorot na knigata Postmoderna, strategija zaborava, Zagreb, 1988, s. 203.

136

indikacija za profilot na Arhideeveta samosvest i individualizacija, indikacija za karakterot na negoviot premin, od moderen vo post-moderen junak. Mo`ebi najizrazena crta vo taa negativna hermenevtika, pretstavuva iskazot, deka Aleksandar uspeal "da gi kr{i lu|eto, da gi menuva, da gi op~inuva i da gi pot~inuva da ~uvstvuva, da znae, deka gi prestoruva vo ne{to, {to nim im e omrznato i stra{no, {to gi vozmutuva do dnoto na bitieto, {to gi spoulavuva#. Aleksandar e, zna~i demonot na Drugosta, onoj koj pobuduva nepoznati transformacii, onoj {to ja razotkriva fundamentalnata rasloenost na li~nosta, bitie na zakanata, vestitel na samoomrazata, koj {to nitu samiot ne e imun na {izoidnite rascepi: "Ponekoga{ so nego odea dve senki, sprotivstaveni. Ednata napred, drugata po nego. No eve, pak ne go ostavaat na mir#. Ne{to ponatamu, Arhidej, pravej}i intertekstualna sporedba me|u nego i Odisej, pi{uva: "...toj ne se vrati vo svojata Itaka, vo Makedonija. Zamina, zaluta i ne se najde pove}e sebesi. Toj siot `ivot go pomina kako barawe na ne{to#. Soznanieto za Aleksandar e interesno i paradoksalno: golemiot imperator, koj "so strav gospodare{e vrz lu|eto#, e isto tolku su{testvo na onolo{kata praznina i na kopne`ot, {to taa praznina go razbuduva vo potragata po neznajnoto Drugo: ovde, zna~i, Drugosta-kako sila na kopne`ot i qubopitnoto tragawe ili otkrovenie. Nastapuvaj}i vo uloga na negov interpretator pred Aristotela i pred ~itatelskiot auditorium, Arhidej, po pat na analepsa,5 vr{i selekcija na, spored nego, bitnite epizodi, i na toj na~in, pravi individualno obuslovena proekcija na ovoj istoriski lik; proekcija, koja vo sebe komprimira privrzanost, po~it, voshit, i, isto tolku, odbivnost, osuda, detronizacija, dlaboka omraza, prezir i zazor. Po svojot karakter, ovaa proekcija, ka`ano so terminot na Odo Markard, e polimitska, takva {to go razgraduva monomitskiot avtoritet samo na edna prikazna, odn. samo na edna vistina, kako za Aleksandar, taka i za vkupnata smisla na istoriskite tekovi i pridobivki. Otade, Aleksandar e vsu{nost otsuten od romanot: sostojbata vo koja simbolot na svetskiot kopne` i nemir e predo~en, sodr`i nesomnena ironija: toj e samo mumija, razvlastena od seta porane{na vlast i mo}, kukla podlo`ena na obezli~uvaweto, na podgotvitelnata {minka za ve~nosta. Negovata telesnost, minlivost, raspadlivost e posebno istaknata, mo`ebi, kako svoevidna odmazda na naratorot Arhidej, mo`ebi kako bo`ja opomena pred neumerenite ambiciii. Kako i da e Aleksandar e samo mrtvo telo i figura na se}avaweto, vo romanot e toj mnogu pove}e funkcija na primarnata ontolo{ka nesigurnost, mnogu pove}e
5 Analepsata, zna~i narativno vra}awe vo minatoto, ja imenuva @erar @enet, vo deloto: Discours du recit, Pris,1972.

137

Elizabeta [eleva MAGOR povod, da se predo~i edna nova i li~na hermeneutika, zad koja stoi konkreten avtor, so seto svoe dlaboko protivre~no, post-istorisko vreme, obele`eno so krizata na avtoritetot i anti-normativnata ideologija. "A ovoj Aleksandar {to sega le`i vo Vavilon, kako da e nepostoe~ki ili kako da e nekoj drug, nepoznat mrtovec, za kogo treba da se gri`am. Nepostoe~kiot car mi ja povela vistinata. No taka be{e, taka i e#. Podgotovkite na Aleksandar za pogrebot so~inuvaat golem del od romanesknoto si`e: nivniot opis e ornamentalen,6 vrzan za ramni{teto diskursot, a ne na prikaznata. Spored mene, tie ja prestavuvaat ritualnata osnova na deloto: od edna strana e, ritualnoto ubistvo na kralot (ritualno, zo{to e izvr{eno so pomo{ na evokativnite opisi i zo{to ima eshatolo{ko zna~ewe), od druga strana, e karnevalskiot duh na preminot `ivot-smrt-`ivot (sodr`an vo samata etiologija na mumifikacijata, kako postapka, kako svet ~in i sveto vreme, "ne trpi ovaa materija nepovikani#). Vo romaneskniot tekst, Aleksandar postoi kako mumija, negovoto telo minuva niz raznite etapi na minlivosta, nemo}ta, razgradbata, obezli~uvaweto, taka {to, vo izvesna smisla-samiot tekst, odnosno, negovoto svedo{tvo za smrtta, pretstavuva "odmazda#, nad nekoga{ neprikosnoveniot vladatel. Podocna, koga novite generacii osoznavaat za podvizite i slavata na imperatorot, toj povtorno go vospostavuvaa svoeto vladeewe, besmrtnosta, ovojpat, vo posredna smisla, vo predanijata i istoriskite, kni`evnite i drugi spisi. Zatoa, Arhidej veli: "Imam nekoe matno i stra{no ~uvstvo, deka duri sega po~nuva negoviot `ivot, so smrtta. Deka sega doprva }e se vidi {to stana so nego, vo negoviot od nego#. Smrtta kako drugost, na nov na~in go osvetluva fenomenot na samiot `ivot, davaj}i mu poinakov "tekst#: imeno, duri po svojata smrt, Aleksandar e zaokru`en kako ambivalenten junak: nemo}en a stra{en, obo`uvan a omrazen. Duri smrtta ja ovozmo`uva neophodnata sloboda, da se ka`e vistinata za Aleksandar, onaa vistina, {to Arhidej dolgo ja potisnuval vo sebe, isto kako {to smrtta stanuva presudniot ~initel i motiv - Arhidej da go zapo~ne samoto pi{uvawe na svojot tekst. Toj tekst e konstituiran kako dvojna povest: od edna strana - e aktuelnata, onaa po smrtta na Aleksandar, vo koja dominira ~inot na mumificiraweto, reakciite na dvorjanite Arhideevoto budewe na identitetot; i - od druga strana, retrospektivnata povest - se}avawata za Aleksandar, za `ivotnata uloga i patot na Arhidej. So ogled na toa, deka raska`uva~kiot tekst e pi{uvan vo prvo lice, postojat najmalku dve instanci na fikcionalnoto jas: do`ivuva~koto jas i
6

Za ornamentalniot zapis, da se vidi @erar @enet: Granice pripovedanja, Figure, Beograd, 1985.

138

raska`uva~koto jas. No, siot tekst ima i svoj ekspliciten adresat vo Aristotel, zaedni~kiot u~itel na Aleksandar i Arhidej, so kogo kni`evnata komunikacija dobiva svoj odreden tek: povremeno, taa se odviva vo vtoro lice, niz neposrednite obra}awa do Aristotel, negovoto iskustvo, mudrosta, se}avaweto na izminatite nastani. Pri samoto pi{uvawe na Arhidej, zemena e vo predvid aperceptivnata pozadina na adresatot i negovoto naso~eno razbirawe na prikaznata. Prezemaj}i i nekoi elementi od epistolarniiot `anr, ovoj roman, me|u drugoto, se odlikuva so dijalogi~nost,7 koja e negova eksplicitna i `anrovski imanentna osobina, ne samo na ramni{teto na negovata znakovno-ideolo{ka, tuku i na ramni{teto na `anrovsko-retori~kata struktura. Imeno, ovoj hibriden roman vo sebe gi sodr`i elementite na pet `anrovski modeli: na istoriskiot roman, dnevnikot, epistolarnata forma, hronikata i romanot. Kone~no, vistinskiot predmet na prikaznata poprvo e Arhidej, a vistinskiot nejzin motiv e potrebata za sreduvawe i smiruvawe, potragata po "zreloto jas#,8 ispolnuvaweto na egzistencijalnata prikazna i groza na naratorot Arhidej, onoj {to najsilno go do`ivuva i ~uvstvuva otsustvoto. Ottuka, verojatno, proizleguva i stilot na negovoto pi{uvawe: toa e transparenten, priem~iv, komunikativen stil, na momenti, blizok do usniot govor. Detalnite opisi na mumijata i procesot na nejzinoto podgotvuvawe, povtorno, se vo funkcija na dosegawe na stalo`eniot, odmeren pogled kon smrtta. Arhidej spa|a vo onaa grupa junaci, koi{to, spored Bahtin,9 samite estetski go osmisluvaat svojot `ivot i taka, vsu{nost, stanuvaat svoi avtori. "Da, jas samiot sebesi si pi{uvav. [to bi razbral Aristotel od sevo ova, od napi{anovo? Ne znam. Mi se ~ini, sega,deka ni{to ne sum mu soop{til iako toa mi bila namera... No, u~itelu, komu mu se obra}a onoj {to ne{to pi{uva? Nikomu, sekomu... Seto toa go pi{uvav zo{to mene me zasegnalo, zo{to jas sum bil prisuten, jas toa sum go do`ivuval... Zo{to niz site tie bolki i stradawa se osloboduvav od Aleksandar#. Kako {to od ovie nekolku re~enici mo`e da se vidi, problemot na identitetot vo ovoj roman se eksponira i na metajazi~noto nivo na naracijata. Iska`uvaweto na metajazi~nata svest za smislata na pi{uvaweto voop{to, za karakterot na kni`evno-istoriskata vistina, za su{tinskata smisla i celite na kni`evno-umetni~kata komunikacija, za ontolo{kata priroda na tvore{tvoto,
Za epistolarniot `anr, kako forma na dijalog, da se vidi kaj: Klaudio Giljen: Knji`evnost kao sistem, Beograd, 1982. 8 Potragata po "zreloto jas#, ja istaknuva teoreti~arot Franc [tancl kako eden od temelnite motivi na prikaznata vo prvo lice, v. Pripovjedni tekst u prvom i u tre}em licu, Republika, Zagreb, br. 4, 1984. 9 Tipologizacijata na junacite poteknuva od M. Bahtin, nav, delo.
7

139

Elizabeta [eleva MAGOR pretstavuvaat posebni doblesti i dopolnitelen prilog za kompleksnata struktura na ova delo. Iska`aniot somne` vo verodostojnosta i komunikaciskata neophodnost na ovoj tekst, me|utoa, ne treba voop{to da se tolkuvaat bukvalno: kako {to proniklivo upatuva X. Kaler,10 vakvite oblici na skepsa ili samoomalova`uvawe, kako i nezadovolstvoto od artificielnosta na umetni~kiot tekst, i samite, vsu{nost, pretstavuvaat vid umetni~ki konvencii, koi, na mo{ne suptilen na~in, nastojuvaat da se steknat so "dopolnitelen avtoritet# pred ~itatelite, bri{ej}i gi site pretenzii za svoe institucionalno deluvawe. Po smrtta na Aristotel, Arhidej }e go napi{e slednovo: "Komu sega da se obra}am? Ovie trabi papirus ve}e nikomu ne mu pripa|aat. Gi pro~ituvam, prvpat sega, vo ovie dva dena, otkako razbrav za tvojata smrt. Mi se ~ini kako da gi pi{uvala tu|a raka... I sega gledam deka trebalo da pi{uvam poinaku i podrugo#. Ovoj obid za "naturalizacija na tekstot#,11 dilemata pred napi{anoto, nesigurnosta za idninata na tvore~kiot rezultat, navistina deluva mo{ne spontano, go dolovuva vnatre{niot govor ne samo na naratorot, tuku i na implicitniot avtor, i, kone~no, svedo~i za pripadnosta na ova delo, kon sovremenata kni`evno-umetni~ka paradigma, koja go problematizira samoto svoe postoewe i funkcija. "Lagata, sevo ova {to sum go pi{uval, mi stanala edinstvena vistina. A laga e sevo, kako siot moj `ivot, zo{to duri jas pi{uvav za Aleksandar, nego ve}e go zaboravile ili go pametat, isto taka la`no i neto~no, kakvo {to sega mi stoi ova {to jas sum go storil. Toa se se}avawa, vo koi najmalku go ima Aleksandar#. Iskazot na Arhidej, iako se odnesuva prvenstveno na negovite spisi, povtorno ovozmo`uva da povle~eme tangenta so teorijata na R. Leng: spored koja, edna od su{testvenite crti na tkn. neotelotvoreno (ontolo{ki nesigurno) Jas, pretstavuva hipersvesnosta, t.e. "sveduvaweto na site svoi funkcii na opservacija, kontrola i kritika#.12 Vo taa smisla, raska`uva~koto jas se nadgraduva so u{te edna svoja modifikacija: meta-jazi~koto jas, ~ij iskazen predmet e samosvoen i razli~en od ostanatite. Na po~etokot, toa Jas tvrdi: "Toj be{e Aleksandar i za nego treba da se pi{uva poinaku od seto ona {to e napi{ano#, poinaku - vo smisla pokom10

Za ulogata i funkcioniraweto na kni`evnite kompetencii, proniklivo govori Xonatan Kaler, vo poglavjeto: Konvencija i naturalizacija, vo knigata: Strukturalisti~ka poetika, Beograd, 1990. 11 X. Kaler, nav. delo. 12 R. Leng, nav, delo.

140

pleksno, so edna pogolema doza na li~na do`iveanost. A sepak, Arhidej negoduva i poradi sopstvenata vozbudenost i o~aenost, poradi haosot i "celosnata par~osanost na mojata psiha#. Kriti~kiot odnos kon vnatre{niot govor,13 ne samo kon svojot, tuku i kon onoj na drugite dvorjani, Arhidej go manifestira vo lucidnite komentari na pogrebnite slova i natprevaruvawa na velikodostojnicite, kako i na trite Aleksandrovi `eni. Jazikot ne e povr{inski, tuku e pove}esloen fenomen, koj{to mnogu pove}e slu`i na strategijata na retori~kata maska, odo{to na soodvetstvoto so vistinata. Poseben udel vo toa soznanie, ima figurata na poliglotot Alkalez, ~ija{to neuskladena intonacija, redovno go menuva predmetot na prevedeniot iskaz. Po poteklo Vavilonec, "mislata mu be{e matna, kako na site onie koi znaat mnogu jazici#, Alkalez e metafori~na figura na raznojazi~ieto, i polikulturniot identitet na makedonskoto carstvo, i istovremeno negov ironi~en, opa~en lik; krunski dokaz za principielnata nemo`nost na taka zamislenoto carstvo: junak na ras~ekorot i pogre{nata intonacija, anti-junak na razlikata. "I zo{to seto toa? Za, na krajot, da le`i tamu ona raskinato telo, kako {to }e mu se raskine carstvoto, koe mislel oti go sozdal, a samo minal niz nego, niz toa nepostoe~ko carstvo...#. Kriti~kiot stav na Arhidej, iska`an vo vrska so prividot na istoriskite veli~ini, stanuva paradigmati~en za raspoznavaweto na oblikot na istoriskata revizija, {to romanot na Mickovi} kreativno ja soop{tuva. Odbiraj}i go kako hermeneuti~ka perspektiva, stanovi{teto na sega{nosta, romanot raskrstuva so Mitot za prisustvoto; namesto nego - nudi globalno prevrednuvawe na kategorijata na identitetot i pove}e ramni{ta na negovata dekonstrukcija: istoriskoto (vo likot na Aleksandar), psiholo{koto (vo Arhidej), ontolo{ko-egzistencijalnoto (vo objavata na smrtta), `anrovskoretori~koto. Romanot, imeno, gi sledi istoriskite pretpostavki za ra|aweto na moderniot identitet. Likot na Aleksandar, kako bo`estven tatko na carstvoto, ja otkriva mitolo{ko-ritualnata dimenzija na moderniot identitet, vo negoviot zarodi{, koj{to se dopolnuva so starozavetnoto u~ewe za Jehova, kako suveren kaznuva~i nagraduva~ (vo samo-osporuvaweto na romanesknata vistina).

13

Za kategorijata "vnatre{en govor#, vo deloto na V. Volo{inov / Bahtin Marksizam i filozofija jezika, Beograd, 1980.

141

Elizabeta [eleva MAGOR Arhidej, pak, se javuva kako nositel na "komplementaren identitet#14 takov {to neposredno se naslonuva na drugiot i od nego ja crpe svojata gra|a. Arhidej e primer za decentriran junak, negovoto sredi{te ne se nao|a vo negovoto jastvo,tuku vo Aleksandar, sledstveno na toa, toj i nema svoja supstancijalnost. Negovoto vistinsko ra|awe, nastapuva duri toga{, koga po~nuva subverzivno da prosuduva za poredokot, i za transcedentalnite ozna~iteli i avtoriteti, koga, so drugi zborovi, po~nuva da ja gradi svojata, vo osnova post-moderna personalizacija, otfrlaj}i ja prethodno "normativnata individualnost#,15 svoeto samodo`ivuvawe preku sinxirot na Ozna~itelite (oru`ar, pridru`nik, Makedonec). A najgolemata zasluga za toa, da ne zaboravime, pripa|a tokmu na tekstualnata praktika, koja e privilegiranoto mesto za osoznavaweto i iska`uvaweto na subverzivnata Drugost i na bolnata nepremostivost na Razlikata.16 Da zaklu~ime: ~itaweto na romanot "Aleksandar i smrtta#, vo hermeneuti~kiot klu~ na identitetot i Drugosta, otkriva pove}enaso~ni teoriski uvidi. Toa ~itawe, prvo, otkriva, deka, nezavisno od faktot, {to umetni~kiot hronotop e konkretno opredelen so aleksandriskata epoha, samiot tekst dostignuva visok stepen na kulturen vraisemblance,17 so svojata sovremenost, zasegaj}i vo problemi od svremenski, univerzalen karakter. Vaka naso~enoto ~itawe, od druga strana, vedna{ upatuva na modalitetot na transformacija, {to kako i sekoj hipertekst, taka i ovoj roman18 nu`no ja vklu~uva. Vo ovoj slu~aj, stanuva zbor za aktueliziraweto na eden kulturolo{ki model, specifi~en za post-modernata duhovnost: otsustvoto na Transcedentalniot ozna~itel (sedno dali e toa bo`estvo, ~ovek ili utopiska prikazna); krizata na falogocentri~niot poredok, i krizata na identitetot voop{to. Otade,
Terminot "komplementaren identitet# e prevzemen od razgovorot od Radoman Kordi} so Qubi{a Jeremi}, posveten na prozata na srpskiot romansier Vidosav Stevanovi}, i objaven vo rubrikata: Knjige, Tre}i program RTB br, 46, 1980. 15 Terminot e na Cvetko Milawa: Iscrpljenost modernisti~ke paradigme, Republika, br. 3/4, 1990. 16 Vo prilog na ova tvrdewe, da go izneseme misleweto na Semjuel Veber, deka "edinstveno pismoto mo`e da ja artikulira onaa radikalna neprisutnost na subjektot#, v. Urez, in: Bahtin i drugi (zbornik), Zagreb, 1992. s. 27. 17 Za kulturniot vraisemblance, da se vidi istoimenoto poglavje od navedenata kniga na X. Kaler. Ovoj termin, vsu{nost, opfa}a "niza kulturni stereotipi, specifi~ni za edno razdobje#, "kulturni referenci, koi se usvoeni kako vraisemblable vo edna odredena kultura#, s. 212. 18 Vo svoeto poznato delo Palimsestes, Seuil, Paris 1982, @erar @enet pi{uva, deka hipertekst e delo "izvedeno od nekoe prethodno umetni~ko delo#, rezultat na transformacija, koja ne mora nu`no da zboruva za svojot prethodnik , no sekako go pretpostavuva, s. 11-12.
14

142

sli~no kako i srednovekovniot egzempl, spored ka`uvawata na Karl Hajnc [trile,19 ovoj roman e dvojno ~itliv i relevanten: ne samo vo sintagmatska (odnosno povesna), tuku i vo paradigmatska (moralno-filosofska) smisla, koja go zacvrstuva modelot na post-metafizi~kiot svet, preku perspektivite na Otsustvoto i Polimorfnosta; decentriranosta; primarnata ontolo{ka nesigurnost.

19

Za egzemplot kako `anr, da se vidi statijata na Karl Hajnc [tirle: Pri~a kao egzempl. Egzempl kao pri~a, Republika, br. 5, 1984.

143

Elizabeta [eleva

MAGOR

TANCOT NA EROS I TANATOS (nekolku primeri od makedonskata lirika)

1. Qubovta i smrtta ne se objasnuvaat. Mora da se probaat#. Dejan Dukovski Eros i Tanatos - dve inicijaciski iskustva, koi go zaokru`uvaat po~etokot i krajot na komunikaciskiot (dijalo{kiot) krug. Tie se nesoop{tlivi, jazi~no nesvodlivi, do kraj neprenoslivi, pa sepak, staro-egipetskiot bog - Tot, istovremeno, e bog na smrtta i upravitel na jazicite. Ili, kako {to voop{tuva Bahtin: "Da se bide, zna~i da se op{ti. Smrtta (nebitieto) e nesoslu{anost, nerazbranost. Da se bide, zna~i da se bide za Drugiot, i, preku nego, da se bide za sebe#. Da se op{ti, toa zna~i, da se ostane od onaa strana na molkot, otade zaboravot i amnezijata. Da se op{ti, toa zna~i, da se hrani i neguva kopne`ot po drugiot, a tokmu vo kopne`ot, sovremenata epistemologija ja pronao|a ednata od svoite delotvorni, heuristi~ki komponenti. Da se op{ti, pak, od svoja strana, zna~i-da se znae, da se bide upaten kon ne{to. A toa, povtorno, n vra}a kon bibliskiot mit za Adam i Eva: odnosno, kon vrskata, koja, otsekoga{ postoi pome|u kopne`ot, znaeweto i smrtta. Tokmu kopne`ot po zabranetoto (ovo{je na soznanieto), e pri~inata, zaradi koja{to Adam i Eva }e bidat kazneti, da bidat obi~ni smrtnici, progoneti od rajot i od ve~nosta. Spored bibliskiot mit, konsumiraweto, vkusuvaweto na seksualnoto (erotskoto) iskustvo, kako svoja vozvratna reakcija, ja predizvikuva - kaznata na smrtta. Ili, Erosot, preku nemu imanentniot ~in na prestapot- su{testveno e povrzan so svojot komplement - Tanatosot. U{te od bibliskite vremiwa, da se proba qubovta, zna~i da se vkusi i smrtta, kako granica, kako kazna, kako proekcija, kako posleden horizont. 144

Mitologijata navistina plasti~no ja izrazuva interferentnosta na qubovta i smrtta: pokraj bibliskiot, tuka e i poznatiot mediteranski mit, za rastrgnuvaweto na Dionis, kogo, vo svojata pomamena, i nesomneno erotska ekstaza, go ubivaat razbesnetite menadi. Periodi~noto odr`uvawe na dioniziskite sve~enosti, od koi ponatamu se sozdava ili, kako {to veli Ni~e, se ra|a# tragedijata, od svoja strana, upatuva na toa, deka tancot na erosot i tanatosot, od mitolo{kite - postepeno i delotvorno navleguva i vo kni`evnoumetni~kite, odnosno `anrovski profiliranite tekstovi. U{te podocna, podemot na edna, s do dene{ni dni (i, posebno, vo filmskata umetnost), fascinantna, folklorno-fantasti~na figura, kakva {to e vampirot (Drakula), u{te podelotvorno go zacvrstuva soznanieto, za fatalnata bliskost i zaemnata privle~nost, me|u erosot i tanatosot. Imanentniot erotizam na smrtta, i vozvratniot tanatizam na qubovta, najcelishodno se potvrduva tokmu vo likot na vampirot (povratnikot od svetot na mrtvite), kogo neminovno go sledi seksualno-zavodni~kata komponenta, demonskiot erotizam, zarazata na smrtta, {to vampirot im ja prenesuva na svoite partneri, preku krvo`ednite ape`i. Vo ponovo vreme, kaj Sabato, ja sledime ovaa razmisla: "Qubovta kopnee po apsolutot i, poradi taa pri~ina, site golemi qubovi se tragi~ni i tie, na nekoj na~in, zavr{uvaat so smrt#. Dokolku, po "definicija#, qubovta go vklu~uva i e nezamisliva bez ~inot na prestapot; dokolku, toj prestap se sostoi tokmu vo takvoto posegawe i kone` po "apsolutot#; dali toga{, nie, ovde smeeme da zaklu~ime, deka sekoja qubov e, vsu{nost, zabraneta qubov i deka, spored nu`nosta na svojata priroda, taa ne mo`e, a da ne bide hibris, naru{uvawe na poredokot? A, so samoto toa, i predizvikuvawe na smrtta, i, u{te pove}e, prizivawe i zaraza so smrtta?

2. Temata za qubovta i smrtta e eden od najplodotvornite kni`evnoumetni~ki toposi: i so pravo, obete komponenti od ovaa tema, gi zasegaat tkn. grani~ni situacii, vo koi se preispituvaat fundamentalnite aspekti na ~ovekovata egzistencija. Efemernosta, privremenosta, tro{nosta na ~ovekovata egzistencija i telesnost, dlaboko gi proniknuva filosofite od fenomenolo{kata proveniencija (posebno Hajdeger), koi prisustvoto na smrtta go otkrivaat vo sekoj moment od `ivotot, vo samiot akt na `iveeweto, sledstveno, i vo qubovta, kako fenomen. 145

Elizabeta [eleva MAGOR U{te prethodno, tatkoto na psihoanalizata - Frojd, uka`a na inherentniot, povraten nagon, koj dejstvuva "od onaa strana na principot na zadovolstvoto#, a vo prilog na razgradbata i uni{tuvaweto. Takvata paradoksalna qubov kon smrtta, Erih From, podocna, ja narekuva nekrofilija, vklu~uvaj}i vo nea pove}e raznovidni primeri, za pretpo~itawe na smrtta, nasproti `ivotniot eros i libido. Ako se navratime kon literaturata, neminovno }e zabele`ime, deka vo nea izobiluvaat takvi primeri, odnosno dela, koi se sosredoto~eni vrz vozbudlivoto prepletuvawe i dualizmot na qubovta i smrtta. Posebno omilena i podatliva e vo toj kontekst - temata za zabranetata ili nevozmo`nata qubov, koja se kaznuva so smrt. Po~nuvaj}i od srednovekovniot roman za Tristan i Izolda, preku renesansnata drama za Romeo i Julija, pa s do Geteoviot "hit# - samoubiec Verter, evropskite literaturi, so ne malo krativno zadovolstvo i so golem recepciski uspeh, ja tretiraat temata za zlokobnata obuslovenost me|u qubovta i smrtta. Vo vrska so takvata fanati~na, bezrezervna, fatalna predanost kon idealot na qubovta, koja go podrazbira i se doka`uva preku nekakov oblik na li~na `rtva, eden kriti~ar duhovito zaklu~uva: "Nekoi pisateli, poprvo bi sakale da umrat od qubov, otkolku qubovta da umre# (@il Ernst, 1992:61). Po~nuvaj}i, imeno, so romanti~arite, korelativnata vrska pome|u Erosot i Tanatosot, stanuva konstanta, {to definira eden svoevidno opredelen, poeti~ki kult. Dokolku se potsetime na pro~uenata balada "Gavranot# od Edgar Alan Po, neosporen e vpe~atokot za su{testveniot udel na ovaa "nekrofilska" estetika ili nekropoetika, vo oblikuvaweto na novata, vlijatelna kni`evnoumetni~ka paradigma, pretstavena preku "kultot na mrtvata sakana#. Taa, prodol`uva da vlijae i ponatamu, vo sozdavaweto na poetikata na simbolizmot, vo sonetite na kontroverzniot [arl Bodler, koj, vo ramkite na estetikata na grdoto, ekstravagantno go prednazna~uva modernisti~kiot dualizam na qubovta i smrtta, koga qubovnite "divani# gi sporeduva i izedna~uva so "grobnica#. Tokmu vo ramkite na takvite dekadentni nastroenija i raspolo`bi, verojatno osen~eni so melanholi~niot duh na krajot na vekot, sozreva i edna radikalna filozofija na tvore{tvoto, koja re{itelno go zastapuva predimstvoto na (tvore~kiot) eros, za smetka na samo`rtvuvaweto i odrekuvaweto od sopstveniot `ivot. "Za da tvori{ vo ovoj svet, treba da umre{ za sebe# - mu pi{uva na svojot brat Teo, beskompromisniot devstvenik, slikarot Vinsent Van Gog. Asketskoto samoodrekuvawe od `ivotot, vo ime na povisokiot, duhoven
146

eros na tvore{tvoto, koe go praktikuvaat nekolku pro~ueni "ve~ni ergeni#, kako Kerkegor, Flober, Kafka - upatuva u{te na edna od mo`nostite, za kreativno promisluvawe na relacijata Eros-Tanatos vo balkanskite literaturi. Vo "Ricarot i alhemiskata ru`a#, makedonskiot poet Bogomil \uzel, na sli~en na~in, ja dokosnuva temata na tvore~koto prokletstvo, gor~livata lucidnost i li~nata samo`rtva na poetot: "... onoj {to go ima sonceto naizust v glava Nemu re~ta mu ja se~e ustata Ostavaj}i mu crvena ru`a v zabi I gor~liva para pod jazik#. Ako, ovaa predubedenost za su{tinskata "prokolnatost# na poetot, denes ja parafrazirame, vo duhot na eden poznat rok' en' rol slogan, taa bi govorela vaka: "umri mlad, i bidi ubav avtor#.

3. "Koj patuva? - yverot na qubovta# Bogomil \uzel Vo vrska so na{ata, inaku isklu~itelno pottiknuva~ka tema, sega, bi sakale da poso~ime nekolku paradigmati~ni primeri, koi poteknuvaat od sovremenata makedonska poezija, a koi, pri toa, uka`uvaat na frapantnoto sovpa|awe me|u Erosot i Tanatosot. Ako go nabquduvame vo ramkite i so ogled na svkupniot tvore~ki opus, ova navidum paradoksalno ravenstvo i poeti~ka dijalektika na qubovta i smrtta, vo prv red opstojuva tvore{tvoto na Slavko Janevski, kako svoevidna poeti~ka konstanta. Obzemen so istoriskite traumi na Balkanskiot prostor, vo koi neretko tokmu smrtta go igrala svojot pobedni~ki tanc, so nemu svojstvenata erotizacija na demonizmot, Janevski se vpu{ta vo smel dvoboj so temata ili so personifikacijata na Smrtta. Vo pesnata "Bolen Pejo#, lirskiot subjekt, inaku poznat {egobiec od usnata kni`evnost, ovojpat postaven vo sosema poinakva, grani~na situacija, se prestoruva vo apologet na kopne`ot i strasta, ~ija{to transcendentalna sila, svedo~i za nadmo}nata vitalnost na erotizmot: "i mrtov sepak sum glad#. Vo pesnata "Igra za trojca#, lirskiot subjekt veli: "Ajde da si poigrame/ Smrtta, ti i jas... Ti i taa pred oltar/jas kiten svat pod oltar#. Vo ovoj, vo make147

Elizabeta [eleva MAGOR donskata poezija, verojatno edinstven, otvoren poetski dans makabr, smrtta e povikana kako u~esni~ka vo erotskiot tanc i e povrzana so simboli~kiot predmet na svadbata- oltarot (kako i vo pesnata "Su{i#: "Svadba e/Gladot pred oltar /smrtta ja poveduva/rumena od `itata usviteni#). Sli~en prkos e sodr`an i vo pesnata so indikativen naslov "Poker so smrtta#, kade{to smrtta e personificirana vo likot na hazarderot, koj mu e soigra~ na lirskiot subjekt, vo igrata na `ivotot (erosot) i smrtta. Pesnata "Vol~a svadba#, preku impresivnata poetska slika na svadbata me|u vol~icata i vrkolakot, isto taka, svedo~i za spregata me|u qubovta i demonskite sili, odnosno za qubovta kako demonolo{ki fenomen, svrzan so opojnoto i ritualno prisustvo na smrtta. Vo ramkite na temata za imanentniot spoj me|u `ivotot i smrtta, Janevski iska`uva edna samosvojna poetska antropologija, koja ja zabele`uvame i vo negovite prozni dela: taa govori za takvo edno viduvawe na ~ovekot kako samorazorno, samouni{tuva~ko bitie: "Stomakot neumorno sebesi se xvaka/}e se zasiti i pre`eden, qubov moja/}e si ja izloka splinkata/so jazikot na kopne`ite#. Otade, ~ovekot e `rtva na sopstvenata lakomost, a vo kodot na kopne`ite neminovno e vpi{ana {ifrata na fatalnata glad. Trepetnata bliskost me|u qubovta i smrtta e izrazena i vo lirikata na Bla`e Koneski, koj{to svoite posledni knigi, gi pi{uva kako svoevidni poetski testamenti, zave{tanija i pretskazanija za smrtta. Tie stihovi, intonirani vo vid na edno prodol`itelno prostuvawe od sebesi i od `ivotot, prosleduvaj}i ja minlivosta i tro{nosta na vremeto i teloto, go potvrduvaat postoeweto na edna retko hrabra, stoi~ka samosvest i podgotvenost na poetskiot subjekt, za samo-soo~uvaweto so opasnata blizina na smrtta. Takviot duhoven sklop, me|utoa, e prisuten otporano, i vo edna od pesnite, posveteni na Marko Krale, "Pesjo brdce#: "Samo nikoj da neja vidi mojata smrt/da bidam sam so nea/kako so nevesta vo no} na zatrudnuvawe#. Morni~aviot paralelizam, me|u intimizmot na svadbenoto za~nuvawe i intimizmot na smrtnoto "iskustvo#, svedo~i za trevo`nata i prodorna lucidnost na poetot, koj pretsmrtnata `elba na slavniot balkanski junak Marko Krale, ja oblikuva kako modalitet na fatalniot dualizam me|u erosot i tanatosot. Ne{to podocna, vo poslednata stihozbirka na Petre M. Andreevski "Lakrimarij#, postoi poetska slika, vo koja otkrivame frapantna sli~nost i sovpa|awe so paralelizmot na Koneski, {to gi povrzuva nevestata i smrtta: "le`at so pu{kite/dopreni do obrazot/kako da budat telo/na ven~ana `ena#. Edna~eweto na pu{kata i ven~anata `ena, od edna strana, go podvlekuva intimnoto so`ivuvawe na junacite so oru`jeto; a, od druga strana, svedo~i za predominantno epskiot karakter i vrednosen kod na na{ata sovremena kultura. A,
148

kako {to vo epskite kulturi voobi~eano i biduva, tie se prevoshodno patrijarhalni, i tie go slavat pred s, ma{koto prijatelstvo, drugarstvo i zaemnost. Vo niv, `enata, (kako i qubovta) glavno imaat funkcija na zgoden, metafori~en korelat. Stanuva zbor za eden od folklornite toposi vo juna~kite pesni: taka, na primer, Mile pop Jordanov }e se "posvr{i# za svojata zemja, }e zagine vo borbata za Makedonija. Kako i da e, ponatamu ostanuva intrigantna razmislata za ~esto morbidnata, balkanska erotizacija na smrtta i nejzinite metafori~ni korelati: oru`jeto, "sudniot podvig#, omrazata, vojuvaweto, odmazdata, bitkata. Povtorno vo vrska so u{te eden kulten lik na juna~kiot patos, Bolen Doj~in, no dopolnuvaj}i go istiot izvesni, metafizi~ki (zna~i, univerzalni) konotacii, lirikata na Koneski ja tematizira bliskosta na `ivotot i smrtta. Ovojpat, smrtta e osloboduvawe, nagrada po koja se kopnee, no koja, so podvig, mora da se zaslu`i, a, vo svojata realizacija, kako sojuznik ja bara `enata. "Jas kopneam grob temen i studen/ nema kraj bez mojot podvig suden# - veli Doj~in, dovikuvaj}i ja ponatamu "nepoznatata `ena, edinstvena na svetot#, da go sostavi (vo {to go otkrivame simbolizmot na erosot, kako soedinuvawe) i (dali, erotski, t.e. libidinalno?) da go osposobi Doj~ina, za negoviot posleden boj so zloto. Vo ovaa pesna, osven {to eksplicitno se kopnee po smrtta i se dovikuva grobot; smrtta, kako i nejzinoto doa|awe, e neposredno obuslovena od (erotskoto) sostavuvawe, od obvrzniot udel i u~estvo na `enata. Onti~kiot imperativ na qubovta i smrtta e lapidarno iska`an i vo stihovite na Bogomil \uzel, "da se svetuva zna~i da se sogoruva#. Ovoj poet, koj vo makedonskata lirika go inicira{e simbolizmot na alhemijata i negovoto proniknuvawe so poezijata, vo svojata oporita, `estoka, temna lirika, isto kako i Janevski, manifestira prkosen bunt kon smrtta, vpu{taj}i se vo poetski megdan so nea. "Pro~isti gi, pro~isti gi plamenu na{ite `ivoti/eden ogan postoi za da bide goltnat od drug# - posegnuvaj}i tokmu po oploduva~koto iskustvo na alhemijata, spored koja smrtta prestavuva samo povod za nov po~etok i neophoden preduslov za pro~istuvaweto na materijata, lirskiot subjekt aktivno se postavuva kon nea, duri i vo duhot na edna ritualna mantra, otvoreno ja povikuva, postavuvaj}i se sebesi vo ramkite na po{irokata, kosmi~ka dijalektika na ognot i sogoruvaweto. Re~isi na identi~en na~in, i Ante Popovski eksplicitno gi izedna~uva samo`rtvenite postapki na alhemijata i qubovta: "Tie niz smrtta-nie niz niv/taka ja izu~uvavme qubovta/taka pravevme jaglen od sebesi#. Qubovta e dobrovolno i posakuvano, duri i neophodno sebe-sogoruvawe: spored nekoi sovremeni psiholo{ki tolkuvawa, ne samo vo domenot na ezoterijata, tuku i vo realnata praktika, qubovta navistina pretpostavuva dobrovolna smrt na pre149

Elizabeta [eleva MAGOR thodnoto, samodovolno, samo`ivo i isklu~ivo ego, vo prilog na vostoli~uvaweto na edna povisoka, altruisti~ka zaemnost na Nie. Vo edna druga pesna, smrtta povtorno, kako i kaj Koneski, se javuva vo uloga na osloboditelna sila, i ontolo{ko zaokru`uvawe na slobodata: "samo vo smrtta }e bide{ avtonomen#. Takvoto do`ivuvawe na smrtta, verojatno, e vo dosluh so panteisti~kiot duh, svojstven na lirikata na Popovski, so otkrivaweto na arhetipskite {ifri na prirodata i besmrtnosta na nejzinite elementi. Vo tie ramki, poetot pretstavuva edna besmrtna egistencija, ili, poto~no, egzistencija, ~ij{to tvore~ki eros prodol`uva da zra~i i po biolo{kata smrt: "Velat, ne umira. I mrtov pameti poetot#. Eksplicitnoto proniknuvawe me|u erosot i tanatosot go zabele`uvame i vo vo knigite na Jordan Danilovski, "Ludoto leglo# i "Mistik#. "Koj se nasmevna/Koj/Grobovite gi otvori? Za{to smrtta tamu ne e? Za{to taa tlee? Vo sekoe strastno dvi`ewe#. I groba/Vodoskokot niz grobovite/ Mrtvi tela nosi/Vo ova ludo leglo. I vsekoj udar raste/ Velikiot kov~eg/[to }e n dvoi/Dodeka ~itam/ Od usnite tvoi/I smrtta/Ja ottrgam no}e#. "Vreme e/ Na 'rtewe/Od nultata zemja/Kade s {to e vo nas/Raste i is~eznuva/Vo drugo#. Napi{ana vo eden, isto tolku treskavi~en, egzaltiran; kolku demonski, apokalipti~en ton i ritam; koristej}i gi prepoznatlivite alhemiski simboli (nultata zemja - kako poetska paralela na nigredo, t.e. mrakot i haosot, {to ja pro~istuva istorijata i vremeto- i go najavuva bipolarniot ciklus na posledovatelni ra|awa i umirawa), ovaa lirika go poentira mo}noto sozvu~je i ma|epsaniot tanc na dvata principi: Eros i Tanatos. V`e{teno govorej}i za pohotata; ovaa lirika go otkriva tokmu nejziniot dvosmislen, ambivalenten, aporeti~en lik: taa e qubovna, erotska pohota, vo ime i slava na `ivotot (so samoto toa, i na pismoto, kako afirmacija i objava na `ivotot); dodeka, od druga strana, isto tolku i demonska, smrtonosna pohota; pohota na Temninata i uni{tuvaweto; amorfna i destruktivna protiv-sila na `ivotot, ~ij{to nositel, e odnovo -pismoto! Sepak, tokmu vo ovaa fatalna pohota i pohod na temnoto, smrtta, vremeto: se otkriva fundamentalnata, su{testvena smisla i golemata pri~ina na poetskata egzistencija; nejziniot strasen i sekoga{ zagado~en megdan so smrtta.

150

DA SE BIDE ILI NE! (za poeti~kiot nalog i lekovitosta)

Site prikaski, koi gi raska`uva kinoto, za `ivotot govorat kako za pate{estvie, vo koe mora da se umre. No, smrtta, toj factum brutum,e sporedna pojava. Poto~no, samo fusnota vo tekstot. Tekstot e pate{estvieto. Klaus Krajmaer Analiti~kiot interes na ovoj tekst, }e bide sosredoto~en vrz edno konkretno kni`evno delo: vo koe, na eden po malku misti~en i intriganten na~in, se soedinivat su{tinskite poklopuvawa na relacijata tvore{tvo i `ivotno iskustvo. Go odbravme romanot "Pod vulkanot#, od britanskiot pisatel-nomad Malkolm Lauri, napi{an 1938 g., tokmu vo Kanada. Vo ova kompleksno strukturirano delo, vo koe se opi{uva posledniot den od `ivotot na britanskiot konzul Xefri Fermin vo Meksiko, postojat nekolku klu~ni i bolni pra{awa ne samo za negovata, Xefrievata egzistencija, tuku i po{iroko, pra{awa, koi se bolni i za na{ata epoha, ~ie{to kulturno zra~ewe i dlaboko nespokojstvo, nie site zaedno go delime i ~uvstvuvame. Umetni~kiot hronotop vo romanot, Meksiko e prika`an vo svoeto rasko{no, po malku pekolno, dionizisko svetlo: uli~kite prepolni so lu|e, praznicite (Denot na mrtvite), gore{tinite koi go rastopuvaat mozokot, op{tata opienost od podnebjeto i `ivotnata pulsacija, prisustvoto na mitskite isku{enija, blizinata i navestuvaweto na vulkanskiot ogan; celoto opkru`uvawe, se potpira na ona op{to, halucinantno-delirantno do`ivuvawe, koe dominira vo tekstot, sozdavaj}i retori~ka i semanti~ka vrtoglavica, vo koja i nie samite, kako ~itateli, se vtopuvame. Xefri Fermin, diplomatski pretstavnik, nomad, stranec vo klimatski i kulturolo{ki dale~nata zemja, vo edna sredina i pozicija "pome|u#; obele`en e so edna posebna strast, koja stanuva dominanta na negoviot li~en `ivot: toa e strastvenata potreba i zavisnosta od alkoholot, potreba, koja toj, kako 151

Elizabeta [eleva MAGOR kni`even junak, vsu{nost ja "deli# so svojot avtor. Napu{ten, vo eden moment, od svojata sopruga Ivona, koja sepak pokajni~ki mu se vra}a, Xefri go obrazlo`uva svojot son za vetenata zemja, za mestoto kade {to tie, kako {to samite se nadevaat, odnovo bi go zapo~nale i sozdale svojot `ivot, svojot dom. Za razlika od Meksiko, zemjata koja ja simbolizira pekolnata me{anica na lu|eto, alkoholot, ognot ili, duri, mo`ebi i samiot kulturogen poim za Jugot, toj sonuva za Kanada, za taa severna paradigma na potragata po izgubeniot raj, za zemjata, koja zaedno so celiot amerikanski kontinent, se vrzuva za toposot na noviot po~etok, progresot i nade`ta.
"^inam, gledam kako `iveeme vo edna severna zemja, zemja na planini, ridovi i modri vodi, na{ata ku}a izgradena nad zalivot, pa edna ve~er, vzaemno usre}eni, stoime na balkonot na taa ku}a, gledaj}i preku vodata#. Obzemeni od vol{ebnata slika na golemoto prostranstvo, pred s, od nomadskiot impuls i vetuvaweto na sre}ata, Xefri i Ivona, vo ovoj razgovor, go aktueliziraat ona po~etno, mitsko-kosmolo{ko nivo na temata za mitot na sozdavaweto - tie, vpro~em, te`neat kon ona biblisko sozdavawe na svetot, kon rodona~elnata zaednica pome|u ma`ot i `enata; kon sozdavaweto, vo koe, presudna uloga, vsu{nost, }e ima prisustvoto i silata na samata vera, vo mo`nosta i opravdanosta na takov son i proekt. Za sozdavawe na eden nov svet, kako i makar samo za odr`uvawe na postoe~kiot, potrebna e, vsu{nost, vera; ubedenost, cvrstata li~na uverenost, deka toj svet zaslu`uva takov li~en, bezrezerven anga`man i podr{ka. Na ovoj plan, Xefri (delumno i Ivona), do`ivuvaat nekoi dlaboki li~ni, duhovni nedoumici, koi se odnesuvaat na nivnoto (ne)prifa}awe na odredeniot `ivoten i kulturen identitet, odnosno, izbor. Kako i mnogu drugi intelektualci, Xefri Fermin, svojot identitet go do`ivuva kako svoeviden tovar: toj bi sakal da se oslobodi i razre{i od "tiranijata na sopstvenoto jas#, sekoga{ nao|aj}i se vo vnatre{en raskol, vo neprestajno treperewe pome|u minatoto i sega{nosta, pome|u svetot, vo koj fakti~ki `ivee i onoj, drugiot svet, kade, so pomo{ na ~a{kata, mentalno sa naseluva, izbegnuvaj}i se taka samiot sebesi i svojata osudenost na jastvo. "S neka odi bestraga. Naro~no, seto ona {to gi ovozmo`uva sredstvata za vlez i izlez, {to slu`i kako garant, {to dava smisol ili karakter, cel ili identitet, na onaa u`asna, prokleta mora, koja be{e prinuden da ja nosi na svojot grb, a koja se vode{e na imeto Xefri Fermin#. 152

Kako {to mo`e da se vidi od negovoto bespo{tedno samosoo~uvawe, avtodestruktivnosta na Xefri ima podlabok koren, vo na~elnoto neprifa}awe na samiot sebe si, vo toj kontekst, sekako, i na svetot, vo koj e osuden da `ivee, da saka (oti toj, i pokraj s, bolno ja saka svojata `ena), da se se}ava i da go bara svoeto upori{te, svojata za{tita, svoeto "oru`je# vo pieweto. Kako da se dosegne sebesi? Postoi li smisol za takov podvig, koj ne bi bil samo spekulativen, tuku, mnogu pove}e, egzistencijalen? Kako da se `ivee vo svet, koj ne e na{, ne e blizok, ne e ednostaven? Pra{awata, koi vo svojot roman, Lauri implicitno gi postavuva, anticipiraat ne samo nekoi od poznatite egzistencijalisti~ki enigmi i dilemi, tuku i cela edna struja filosofi, zasegnati od problemot na osporuvaweto, decentriraweto i preispituvaweto na mo`nostite za vospostavuvawe na edinstven, monolo{ki, racio-centri~en identitet, ili identitet, voop{to: tuka mislam na Mihail Bahtin, @ak Lakan, Mi{el Fuko, @ak Derida, @il Delez, na celiot korpus problemi, {to gi aktivira na{ata postmoderna duhovnost. A, spored lucidnata zabele{ka na slovene~kiot teoreti~ar Janko Kos, kako op{ta duhovna sostojba, vo ovaa epoha dominira meta-fizi~kiot nihilizam: "postmodernata e poslednoto literaturno otelotvoruvawe na metafizi~kiot, soznajniot, socijalniot i moralniot nihilizam#. Navistina, kako da se nadmine opojnata privle~nost na Ni{toviloto, kako da mu se odolee na "sjajot na crnoto sonce#, melanholijata (Julija Kristeva), kako da se vpu{ti vo beznade`niot dijalog so temninata, prazninata, smrtta, koja, ne samo vrz na{eto telo, tuku, pred s, i u{te pove}e pogubno, demne vrz na{ata du{a, na{ata verba i na{iot um. "Ponekoga{, za sebesi si mislam vaka: kako za golem traga~, koj{to otkril nekoja neobi~na zemja, od koja nema da uspee da se vrati, za da mu go podari svoeto znaewe na svetot: samo, {to taa zemja se vika pekol. Se razbira, toj ne e vo Meksiko, tuku vo srceto#. Sosema to~no nasetuvajki ja opasnata blizina na svojot fizi~ki kraj, kogo{to, sli~no na eden drug, daleku popoznat nihilist vo kni`evnosta: Bazarov, nesvesno samiot uspe{no go dovikuva; na Xefri, za kogo vo romanot se veli deka e (paradoksalno) ~ovek so "abnormala snaga i gradba#, nema da mu uspee da "se vrati#. Pisatelot M. Lauri, za razlika od nego, barem privremeno, bil pouspe{en - akumuliraj}i ogromna energija i tvore~ka koncentracija, toj uspeal da go sozdade ovoj roman, ova nepovtorlivo i avtenti~no svedo{tvo za edna neobi~na zemja (Meksiko), kako i za "pekolot# - li~en, alkoholi~arski, tvore~ki pekol. 153

Elizabeta [eleva MAGOR "No ni{to nema: ni vrvovite, ni `ivotot, ni ugorninata. Nitu ovoj presti` e vistinskiot presti`: toj nema su{tina, nema cvrsta osnova. Se tro{i, {to i da e, se ru{i - dodeka toj pa|a, pa|a vo ~elusta na vulkanot, mora, sepak, da se iska~il, koga vo u{ite gi ~uv-stvuva tatne`ite na lavata, stravotno, vo erupcija e, no, ne - ova ne e vulkan, samiot svet se rasprskuva, se rasprskuva vo crni mlazevi sela, isfrleni vo kosmosot...#.
Taka, na vtoroto semanti~ko nivo na temata za mitot na sozdavaweto - na nivoto na sozdavaweto i do`ivuvaweto na li~niot (i kulturniot) identitet, romanot na Lauri ja pretstavuva potresnata drama na necelosniot, kolebliviot, decentriraniot subjekt; drama, koja, so svoite dlaboko nere{livi aporii na identitetot, razorniot nihilizam i apokalipti~nite vizii, za krajot na ~ovekot, svetot i kosmosot - go obele`uva duhovniot horizont na XX vek. Koga sme na tretoto nivo na zna~enskite konotacii za mitot na sozdavaweto, vo vrska so ovoj roman, se otvoraat i nekoi od slednite sogleduvawa. @anrovskiot identitet na romanot pripa|a vo kategorijata na takanare~enite menipejski strukturi, kako {to gi narekuva Mihail Bahtin, odnosno anatomii, spored nomenklaturata na kanadskiot teoreti~ar Nortrop Fraj. Stanuva zbor za dela, sozdadeni po pat na hibridizacija na `anrovi, stilovi, jazici; dela, koi gi kombiniraat `anrovsko-retori~kite i predmetnite iskazi od razli~na proveniencija; dela, vo koi se vkrsteni filosofijata, istorijata, sekojdnevieto, razli~nite kanonski `anrovski formi i oblici; dela {to gi obele`uvaat poliretori~nosta i pove}estilnosta. Vo kola`nata stuktura na romanot "Pod vulkanot#, vo izvorniot menipejski duh (i ruvo) pomesteni se, na primer, menito od eden restoran, reklamnite turisti~ki panoi, tekstot od turisti~kiot prospekt, vozniot red na avtobusite i vozovite (da se prisetime na Danilo Ki{, koj vo negoviot roman, podocna, iscrpno go pretstavuva vozniot red na E. Sam), potoa, novinskoto izvestie za anti-semitizmot, kako i citatite od "Faust# na K. Marlou. So drugi zborovi, identitetot na ovoj roman e intertekstualen, me|u`anrovski i poliretori~en. Pokraj spomenatite elementi, silno e izrazena i karnevalizacijata: prepletuvaweto i vzaemnata interferencija me|u narodnata, prazni~na, neoficijalnata kultura na doma{nite `iteli Meksikancite - i elitnata, po malku blaziranata, evropskata, rafiniranata i snobovska kultura, ~ii nositeli se belcite, razgalenite Angli~ani, zapretani vo dekadencija i avtodestrukcija. Potoa, tuka e mitskiot hronotop, Meksiko, kako zemja na iskonskite energii, na zakanuva~kite vulkani i pra{umi, alhemiskite i egzoti~nite pijaloci, isku{enijata, zaumnite mesta i predanija. 154

Od druga strana, kako {to i porano rekovme, vo ovoj roman, vo fatalna doza se proniknuvaat avtobiografskite iskustva, nametnuvaj}i u{te edno pra{awe za filosofijata na sozdavaweto: pra{aweto, vo koja merka, individualnoto, `ivotnoto iskustvo i kreativnata energija, odn. erudicijata - vzaemno se prepletuvaat i obuslovuvaat? Da gi spomeneme, vo vrska so toa, zborovite na @or` Bataj, kogo{to, nekoi teoreti~ari, duri go smetaat za prethodnik na poststrukturalizmot. Vo knigata za Ni~e, toj izri~no naglasi, deka "Ni~e pi{uval so krvta, taka {to, onoj koj }e saka nego da go tolkuva ili, u{te podobro, da go do`ivee, }e treba, za vozvrat, da go napravi istoto#. Knigite, spored misleweto na Bataj, se pi{uvaat so svojot `ivot, a, takov e vsu{nost, slu~ajot i primerot so ovoj roman na Lauri: toj e bespo{tedno otvoren kon radikalnite pra{awa za verbata, qubovta, smislata, ludiloto, kako posledno "uto~i{te# i izgovor; begstvoto i omrazata, po odnos na sopstvenoto "jas#; isku{enijata na ambisot, paganskiot i dioniziskiot haos vo koj, site granici, ramki, prinudi i normi - t.e. nepodnoslivata odora na kulturata - prestanuvaat da va`at. Napi{ana vo Kanada, zemjata, koja i samata e arena na razli~ni kulturni tradicii i identiteti; vo kontekstot na literaturata, koja, nastojuvaj}i da gi raspoznae konturite na sopstveniot poredok, sebesi se oformuva po urnekot na amerikanskiot (a ne na francuskiot) intertekst; knigata na Lauri, otvora u{te edno isku{enie, ovoj pat, naso~eno kon samata kni`evna kritika i teorija. Sovremenata kritika i teorija, vo golema mera, go rehabilitira avtobiografskiot ton i {arm, bez ~ie{to blagotvorno prisustvo, taa bi ostanala preoptovarena, so odbivniot, avtoritativen nastap. Zatoa, kanadskiot teoreti~ar i bahtinolog Klajv Tomson, decidno veli: "Nie sekoga{ se nao|ame pome|u. Patuva~ki akademski performans-artisti. Bez odredi{te, bez opredeluvawe. Da se nau~i kako da se bide - neopredelen#. (inappropriated) Navistina, koi sme nie samite, nie - kni`evnite kriti~ari i analiti~ari? Imame li pravo, prosuduvaj}i gi Drugite, da nastapuvame od nekakva cvrsta ili upori{na pozicija, pri toa, ostanuvaj}i imuni na dijalo{kite predizvici (mo`ebi, traumi), so koi kni`ev-nite dela, duhovnite struewa, samiot `ivot, isto taka; neprestajno n soo~uvaat. Postoi li i mit na sozdavaweto, ovojpat, vo samata kni`evna kritika i teorija: dali i tie, navidum akademski disciplini, kako {to toa Bataj lucidno go naseti, denes se ispi{uvaat, blagodarej}i mu na `ivotniot vlog na avtorot, koj ne e samo teoriski ili eruditski? Vlogot, koj, prvenstveno, e subjektiven, li~en, sudbinski, neporekliv. 155

Elizabeta [eleva MAGOR Znaej}i, deka avtorot (teoreti~arot), kako {to pora~uva Tomson, e: "subjekt vo tranzit#, deka "sozdavaweto na kulturniot identitet e nalik na pate{estvie#, deka "ne postoi subjekt, ne postoi objekt vo dijalo{kiot na~in i oblik#.
Sozdaden vrz osnova na dijalo{ki prepletuvawa na razli~ni sostojbi na svesta, duhovni i mentalni raskoli, reminiscenci i asocijacii, me~taewa i prividenija pod dejstvo na alkohol: vo duhot i retorikata na xojsovskata bravurozna proza; napi{an na kanadskata po~va, kade {to, razli~nite, nomadski kulturi - vo svojata `elba da go odr`at i sozdadat samosvojniot, kanadski "koren# - dijalo{ki, `ivo se prepletuvaat; napi{an od avtor, koj i samiot, go pominal `ivotot vo nemirni pate{estvija i talka~ki (ne)zadovolstva - romanot "Pod vulkanot#, kako da gi ilustrira i klu~nite dostreli na sovremenata teorija. "Kako i sekoja individualnost, kulturniot identitet e ste~i{te na brojni intelektualni vlijanija... Na{iot kulturen identitet e na{ intertekst. Ogromniot i neograni~en svet na drugo(tno)sta go konstituira temelnoto dejstvie na postoeweto na na{iot kulturen identitet#, pora~uva bahtinovski vdahnoveniot tekst na slovene~kata teoreti~arka Jola [kuq. Taka, kon temata za mitot na sozdavaweto, se pridodava edna klu~na, antropolo{ka odrednica, koja se nao|a vo fokusot na interesiraweto, ne samo vo romanot na Lauri, tuku i vo celokupnata literatura na XX-tiot vek. Problemot na raspa|aweto i samouni{tuvaweto na subjektivitetot - e tvore~ki, no i egzistencijalen predizvik, {to ja opsednuva ne samo literaturata, tuku i site duhovni nauki. Namesto "sporoto umirawe vo konformizmot#, pisatelot Norman Majler, vo svojot esej za hipsterot, predlaga "raskinuvawe so op{testvoto, `ivot bez koren, neizvesno patuvawe, kon buntovni~kite imperativi na svoeto jas#. Dali, dokolku i toa "jas# po~nalo da se raspa|a i samoosporuva, mo`e da se prifati (i da se `ivee so) soznanieto, deka vsu{nost, postojano se nao|ame na Pat; na edno pate{estvie, koe, pred s, ja podrazbira duhovnata, a potoa (i ne nu`no), fizi~kata dimenzija? Dali, vsu{nost, sme nomadi na svojata iskonska, i kako {to ja narekuva Lauri - "bezizvorna# taga? Ako e taka, toga{, romanot "Pod vulkanot#, mo`e da se ~ita i kako vozbudlivo pismo za su{tinskata i neizle~ivata ~ove~ka osamenost, koja e dotolku 156

po`estoka i neminovna, koga (kako {to e toa slu~aj vo ova delo), sop{tite, anonimni ~ove~ki mete`i; pana-|urskite vrevi i praznotijata na sekojdnevniot `ivot, se do`ivuvaat vo edna egzoti~na zemja i kultura, koja mnogu pove}e ja podvlekuva sovr{enata samotija i ~ove~kata otfrlenost vo svetot, tamu, kade{to nikoj pove}e ne se prepoznava sebesi, a u{te pomalku (go prepoznava) Drugiot. Toa e tokmu onoj tip samotija, koja {to bugarskiot filosof Kalin Janakiev, ja opi{uva kako potopenost vo samiot sebe, do`ivuvawe na samiot sebesi kako vnatre{na zandana, tu|ina, ~uvstvo, deka moeto bitie - mene mi e nametnat natrapnik. Od toj agol, hermenevtikata na mitot za sozdavaweto, zadobiva u{te nekoi, tragi~no oboeni metafizi~ki kvaliteti, iska`ani i vo sledniot izvod od Ni~eovata "Vesela nauka#: "Nie filosofite, nemame sloboda da ja izdvojuvame du{ata od teloto, u{te pomalku, da ja izdvojuvame du{ata od duhot. Nie ne sme `abi so ladni utrobi, koi{to samo mislat, ne sme aparati za objektivirawe i registrirawe nie morame postojano da gi ra|ame na{ite misli od na{ite bolki i kako majka da im davame s, {to imame vo nas, od krv, srce, ogin, zadovolstvo, strast, maka, sovest, sudbina i zla kob#. Ako prisustvoto na bolkata i samotijata e konstituitivna neophodnost i neizbe`nost vo tvore~kiot ~in, koj doa|a kako nadgradba ili barem privremeno preovladuvawe na taa bazi~na, osnovna, "sovr{ena# samotija na ~ove~koto bitie - toga{, vo mitot na sozdavaweto, se ogleduva i komponentata na stamenost, istrajnost i transcedencija, za koja{to tvore~koto bitie, isto taka, e sposobno. So ogled na taa, premol~eno iska`ana mo} na tvore~kata transcedencija, vo edno od svoite posledni intervjua, francuskiot filosof @il Delez dava vakov sud: "Ne pi{uvame samo so svoeto jas, so svoeto pametewe i so bolestite. Vo ~inot na pi{uvaweto, prisuten e obidot, od `ivotot da se napravi i ne{to pove}e od li~niot `ivot, `ivotot da se oslobodi od ona {to go zarobuva. Da se sozdava - zna~i da se odolee#. Umetnosta, kako premostuvawe na prostorno-vremenskite i telesnite granici i prepreki; kako soo~uvawe so temelnite ~ove~ki iskustva: so bolkata, osamenosta i smrtnosta; umetnosta, kako nomadsko zasolni{te na duhot - pred s, mo`ebi zna~i otpornost, istrajuvawe, makar i privremeno zale~uvawe na ranite od ~ove~koto postoewe. Samoto prisustvo na deloto, upatuva kon i svedo~i za (kako {to ja imenuva Ni~e) kreativnata "transfiguracija#; za vitalnoto sovladuvawe i vozdignuvawe 157

Elizabeta [eleva MAGOR nad sekojdnevnata drama na ~ovekoviot `ivot i individualnoto iskustvo. So drugi zborovi, sozdavaweto pretstavuva eden vid soteriologija, svoeviden lek i na~in na prezdravuvawe - pred s, blagodarej}i mu na na{eto "sopstveno transformirawe "i "samoisku{enie#, koe, istovremeno, e preduslov, kako i ishodi{na to~ka na tvore~kiot rizik.

158

TRI OBLIKA SAMOTIJA (istorija, li~en agol i pismo)

1. Predvorje na tvore~kite janyi Me|u mno`estvoto tekstovi za Eshil, vdahnoveniot esej na Ismail Kadare, proniknuva vo srcevinata na tvore~kiot nemir, {to tatkoto na tragedijata postojano go ma~el. Do`ivuvaweto na janya pred istoriskata praznina, pred svesta deka nitu zad, u{te pomalku pokraj nego, ne postoi duhovna poddr{ka, deka rizikot {to govori prv e samo negov, isto kako i problemot na vrednosnata prosudba ili odluka: dali rizikot e {amanski, tvore~ki ili besploden, proma{en. Kako da se vleze u{te pove}e, kako da se izleze od Eshilovata {uma na snovidenijata? Vaka postaven, Eshil stanuva pratatko i na sovremenata skepsa, iako taa, spored metodot, e sprotivna na anti~kata! Imeno, tokmu izborot od izobilstvoto na duhovni i tekstualni predizvici e onoj ~in, {to nea ja legitimira i isku{uva. Vo ~udovi{niot ambient na Eshilovata rabotna soba, ispolneta so samo nekolku glineni plo~ki, fragmentirani reprezenti na toga{ dostignatata svetska kni`evna tradicija, Kadare ja gleda magijata na po~etokot, po~etok, koj ne samo poradi mrsnata hartija na prozorskite okna e opskuren i teskoben, no i veli~estven, vo isto vreme. Veli~estven, poradi hrabrosta, {to tvorecot na noviot kni`even oblik, moral da ja ima, za da se osmeli na ~ekor vo Nepoznatoto, za osvojuvaweto nov prostor - ~ii granici lebdat pome|u mitot, istorijata i literaturata. Fasciniran tokmu od oniri~kata dimenzija na ovoj kulturen period, od trepereweto na `anrovski nedofatnite spoevi me|u `ivotot i sonot, istorijata i fantazijata, Kadare pi{uva: Nikakva dokumentacija, fotografija ili identikt, ne gi fiksira{e nastanite {to se odigrale eden mesec porano, duri nedela ili eden den porano. @rtvi na fantazijata i se~ie interpretirawe, nekoi od niv tolku se preoblekuvaa, {to ne bea daleku od snovidenija#. Gladen za pottik, poto~no za provokacija na nemu ramniot, Eshil zapa|a vo u{te eden stepen na samota: nesvesni za svojot xagor, negovite sovremenici minuvaat pokraj nego kako senki, no ne pomalku e i samiot toj senka za niv. Tvore~ki sam, bez par za sporedba, Eshil go sozdava Novoto, prepu{ten na Somne`ot: dali i kolku e vo pravo, dali i kolku ja tvori Vistinata. 159

Elizabeta [eleva MAGOR Za razlika od imaginarnata soba na Eshil, sobata na sovremeniot avtor e zadu{uva~ka biblioteka, so knigi koi dolgo i bezuspe{no ~ekaat da ja vidat svetlinata me|u koricite. Ovaa janya e polifoni~na, proizleguva od mno`estvo na glasovi i krici, koi treba da se rasporedat vo edna edinstvena glava, rastrevo`ena, pokraj s, od aktuelniot d na istorijata, nemirot i neizvesnosta na sekodnevieto, al~nosta na mediumite. Sepak, striktno gledano, i dvete janyi imaat ista cel: sozdavawe i neguvawe na Li~niot integritet, vrednosen sistem, tvore~ki duh. Podednakvo e te{ko: vo molkot na bezglasjeto, kako i vo vrevata na mnoguglasjeto - da se opredeli neophodnata merka na intelektualna sigurnost, nedvojbenost i prepoznatlivost. I ne samo toa: sred hipertrofiranta (samo)svest za postojnite dela vrednosti i dostreli - treba sekoga{ odnovo za sebe, no i za konkretniot vremeprostor - da se osvojuva smislata na tvore~kiot ~in. Vo toj pogled, sovremeniot avtor e soo~en so takvi procesi na kulturnata transformacija, {to mo{ne ja uslo`nuvaat motivaciskata podloga za odr`uvawe postojan tvore~ki razvoj. Optovaren so ~uvstvo na apsurd, kako i so soznanieto deka s e ve}e re~eno#, avtorot realnosta, zato~ena vo ve{tite diskurzivni ramki, ja vosprema kako privid.
2. Prkos pred ~ove~kiot zakon Me~taewata na osameniot talka~# pretstavuvaat kni`even testament na @an @ak Ruso, 64-godi{en ~ovek, koj, po silata na biolo{kite priliki, po malku go ispostuva svojot zanes kon svetot, svojot luciden zanes, pred s - no dali e navistina taka? Sozdadeni vo eden retrospektiven hermeneuti~ki `ar, pottiknati od {irokit krug na protivnici, Me~taewata...# se pretvoraat vo ispovedna poslanica na avtorot do samiot sebe, a u{te pove}e i do idninata. Pogoden od bolkata {to mu ja nanesuva aktuelnata istoriska konstelacija, kako i sekoj golem avtor, Ruso ja univerzalizira svojata rezignacija, do nivoto na filozofski uvid - vo fundamentalnata samota, povodlivost i nezadovolstvo, {to gi ~uvstvuva, kako kon svetot, taka i kon samiot sebesi, ~ovekot-tvorec. Kategorijata na duhovnite tvorci, Ruso ja ustoli~uva kako fatum na treperliviot i kopne`liv individuum, komu potragata po vistinata, najdragocenata od site dobra#, vsadena vo nego, na eden, duri i mazohisti~ki, na~in, mu donesuva daleku posodr`ajni vrednosti odo{to hedonisti~koto kooptirawe so op{testvoto. Kade e i kako mo`e da se pronajde to~niot diskurziven predmet, ili pak `anrovskiot imenitel na ova delo? Sekako ne, vo ramkite na tradicionalnite 160

genolo{ki {emi, prvenstveno zaradi faktot {to, toa izvira od magmata na neposrednoto `ivotno, nerazla~no od bolkata, iskustvo. Grevot na nedoslednosta#, {to bi mo`el da mu se pripi{e od konvencionalen agol, poradi preto~uvaweto na me~tata i memorijata, od dene{en (post-modernisti~ki?) aspekt se izdignuva vo negov aktuelen kvalitet. Predizvikot go so~inuva imeno: samata mo} na subjektivnoto preosmisluvawe na konkretnite istoriski dadenosti; kako i mo`nosta - vo faktite da se vtisne kreativniot pe~at na li~nosta - so {to se pobeduva biolo{kata, politi~kata, socijalnata i dr. efemernost na ~ove~kata edinka i taa simboli~ki se osloboduva od janyata na istori~nosta, od seto ona {to neotpoviklivo ja ograni~uva vo poredokot na samo ednoto vreme-prostor. Na toj na~in, Istorijata-kako-sudbina se transformira vo nov, blagoroden oblik na Istorija - kako - hermeneuti~ki) izbor, {to ja so~inuva i transcedentnata, no i iscelitelska priroda na tvoreweto. Me~taewata...# nezavisno od nivniot nevesel motiv, zra~at duhovnata sve`est na mladosta, samouvereniot polet na vitalnata strast, paradoksalnata vistina, koja ne strahuva od samo-soo~uvaweto. Ruso veli: [to mi nedostasuva deneska za da bidam najsre}niot od site smrtnici? Ni{to od ona, {to lu|eto bi mo`ele da storat za moja sre}a#. Otade, negovata osamenost ne e samo pra{awe na otporot, {to mu go iska`uva na nesocijalnata sredina, tuku i pra{awe na li~niot izbor i stav, na ~ovekot, bolno svesen za svojot kopne` po nedofatlivoto, bo`estveno prosvetluvawe. Sebesi si pripa|am edinstveno kaga sum sam, inaku sum igra~ka na site {to me okru`uvaat#, pi{uva Ruso, razotkrivaj}i ja svojata duhovna priem~ivost kako sila {to go odvlekuva duri i od obvrskata kon sebesi i svojot psihi~ki integritet. @rtvuvaj}i ja svojata udobnost i sigurnost, tvorecot, kako {to potvrduva i primerot na Ruso, ne mo`e a da ne se najde vo ulogata na `rtven jarec#, koj svojata lucidnost kako i pristapot do bo`estvenite tajni, ja pla}a so gubitok na li~nata sre}a, so popa|awe vo edna kone~na i nesovladliva osama, so izop{tenost od katarzi~nite kolektivni obredi-praznici. Motivot na znaeweto kako samospoznavawe, nasproti na znaeweto {to manipulatorski gi pot~inuva drugite, vo nego neupatenite, se potvrduva vo razgatnuvaweto na li~nata enigma, vo predadenosta kon sistemot na Bitieto, kako i vo poistovetuvaweto so prirodata#. Otade i Ruso smelo ja govori vistinata za ~isto formalniot karakter na pove}eto op{testveni konvencii, postaven, sli~no na Eshil, kako poedinec pred Mno`estvoto, bez razlika dali istoto se imenuva tradicija, narod, religija, op{testvo. Odbivaj}i ja pokornosta pred op{testvenite institucii, tvorecot se ispre~uva pred yidot na ludiloto, {to mo`e nepovratno da go obzeme ili pak pred 161

Elizabeta [eleva MAGOR yidot na beskrajot, {to pleni so svojata studena, fatalna privle~nost. Za{to osamenosta e pred s - Odgovornost!
3. Isku{enieto da se bide drug Sistemot# na osameni~ki janyi bi bil necelosen bez Ve{terkata# na @il Mi{le, delo koe doa|a i se vra}a od edna ni~ija zemja, od neimenuvana `anrovska sfera. Pretvoraj}i ja Ve{terkata, po pat na metaforizacija, od prepoznatliv simbol na mra~niot, inkvizitorski nastroen Sreden vek, vo sostavka na romanti~arskiot kult na Lucifer, junakot na individualniot nepokor, Mi{le vostoli~uva i eden vonvremenski simbol na metafizi~kiot bunt, vtemelen vo ~ovekot, kako bitie na duhovniot is~ekor i nomadizam. Toj simbol e @enata, ne samo kako vrven protagonist na zloto, ami i na kopne`ot, kako dijaboli~na predanost. Od druga strana, mo{ne ume{no i, bi rekle, poblisko do duhot na postmoderniot diskurs, Mi{le gi splotuva bogatite dokumentarni izvori so talentiranta kni`evna izvedba, i so misteriozniot govor, sozdavaj}i asocijativno pole, mnogu po{iroko od tekstot na istorijata, i, vo svojot diskurziven nomadizam, dlaboko povrzano so svojot predmet-Ve{terkata, kako simbol na tvore~ka sloboda. Zastapuvaj}i go ne samo pravoto na izbor, ami i pravoto na radikalnost, modernata kni`evna svest, za~nata vo romantizmot, preku vospevaweto na Lucifer, i negovoto prevrednuvawe vo figura na nepokorot i avtenti~nosta, nastojuva da gi razobli~i principite na oficijalnoto (hristijansko) Dobro, kako, vo krajna instanca, principi na Granicata. Smetaj}i se sebesi povikana za preispituvawe na normata, nejzinata smisla i opravdanost, modernata svest go poddr`uva duhot na otstapkata, koj e ere-ti~ki, bezverni~ki vo svojata izvorna potreba. Vo tie ramki opstojuva i primerot na Mi{leovata ve{terka, iako nejzinoto iskustvo e nesoop{tlivo, iskustvo koe se vtopuva i rastvora edinstveno vo sebe samoto. Imeno, edna{ proka`ana, Ve{terkata pove}e nema pravo, nitu mo`nost da ja doka`e svojata nevinost. Branej}i se pred probivot na zabranetite `elbi, ~ie olicetvorenie e tokmu taa, kolektivot ja izbira kako ritualna `rtva, vo neramnopravnata presmetka sama protiv site - da zavr{i surovo i vo morbidna izolacija. @rtva na svojata op{testvena marginalnost i nesopirliviot poriv da se bide Drug-a, da se sovlada bolnata samouverenost na realnosta, makar i vo 162

obrednata mignovenost, Taa e osamena vo svojot Pol (~ija istorija ja pravele i potpi{uvale tu|i pera), osamena vo kopne`ot po nepoznatoto i bezgrani~noto, osamena vo pravoto na ludost - zaradi - tvore{tvo koe{to e inaku privilegija na ma{kiot tvorec. Povrzana so religiskite prokletstva na teloto, seksualnata i moralnata ne~istotija / grev - Ve{terkata e del od posebnata mitologija na ~ovekot-`ena, za kogo otsekoga{ va`at Drugi zakoni, pravila i principi, nameneti na Zazorniot subjekt. No, temelno raskoleniot svet na ~ove~kite vrednosti, nema da se ottrgne od svojot {izoiden lik, s dodeka, za obata pola na kreacijata i slobodata, kako za ma{kiot, taka i za `enskiot, ne go vospostavi ramnopravniot kriterium, ne samo pred Boga, tuku i pred \avolot, vo zaedni~koto pravo da sozdavaat, ili pak da gre{at! Veli~estvenata ognena scena na `enata, vo mra~nata pregratka na \avolot-Um, prerasnuva vo refleksija na moderniot ~ovek. Koj mo`e, so eden zbor ili jazik, da go opfati svetot na site negovi janyi? Koj mo`e da go razre{i od vekovno vsadenata Vina? Da mu ja zale~i nezasitnosta pred sebesi, tradicijata ili neboto? Lesno e i zatoa voobi~aeno - zloto da se eksteriorizira vo nekoj lik ili osobina, da se poso~i Ve{terkata kako zalog na kolektivnoto osloboduvawe od fatumot na li~nata vina. Nejzinata kazna e preventivna po priroda - ima za cel da gi obeshrabri mo`nite sledbenici, {to bi go osporile ili ismeale poredokot i negovata maska. No mnogu e pote{ko, ve{terkata da se priznae kako interen princip, da se soo~i so op{testveno prifatenata persona i vo eden poramnomeren odnos da se proceni pulsira~kata dvojnost na ~ovekot. Samo na toj na~in, manifestaciite na onoj mra~en, skrien, nepriznaen, no sepak delotvoren del od ~ove~kata psiha, ja dobivaat seta predupreduva~ka sila i te`ina; vo krajna linija, tie i ne se podatni na nikakva eksteriorna prinuda i neutralizacija. Stivnati do stepen na edna latentna energija, istite, me|utoa, mo`at da se prenaso~at vo kreativna smisla, samo dokolku i op{testvoto (a ne samo nekoi poedinci vo nego) e postojano podgotveno - kriti~ki da go sogleda sopstveniot dijaboli~ki mehanizam, i, vo soodvetna mera, da go prifati ne samo svoeto lice, tuku i - opa~ina.
P. S. Navidum slobodno izbranite, iako vo edna vnatre{na perspektiva na esejot, vsu{nost srodni, oblicite na osamata poka`uvaat tri dimenzii: prvata (na Eshil) bi bila tvore~kata, vtorata (na Ruso) bi bila duhovnata, tretata (na Ve{terkata) - ontolo{kata (kone~nata, pretsmrtnata).

163

Elizabeta [eleva

MAGOR

Me|u niv, sekako, najpo`elna bi bila prvata, iako mo`e, so ogled na nespokojstvoto {to vo sebe go krie, da ima razorni posledici. Vtorata, pretstavuva most me|u nepodneslivosta na `ivotot i prifa}aweto na nebitieto, bo`estvoto, kako nova uteha ili pateka. Tretata e ve}e definitivna, za{to i Montew veli: Onoj {to se nau~il da misli za smrtta, se odu~il od robuvawe. Toa {to znaeme deka }e umreme, n osloboduva od sekoja pot~inetost i prinuda#. Pred fakti~kiot Yid na nemo}ta, fizi~koto is~eznuvawe i Ni{totnost ne postoi pove}e izbor, nitu zbor!

(NE)QUBOV I OBLICI

Vo edna od `anrovski neporedelivite knigi na ^eslav Milo{, se zagatnuva temata na ve~noto detstvo, kako ~ist kopne` po ~istata zaemnost so drugiot. Obnovuvaj}i go se}avaweto (ili mitot) na samodovolniot nemir, {to treperi tokmu vo Deteto, Milo{ poka`uva deka navleguvaweto vo (seksualno) upateniot krug na Vozrasnite, vsu{nost zna~i iznevera na najdlabokata ~ove~ka su{nost: na iskrenosta i doverbata. Deteto e, imeno, vo svojata predsoznajna sostojba, daleku po~esno i porazbirlivo kon svetot i kon sebe; soo~uvaj}i se so `enata, kako metafora na prirodata, toa se soglasuva so prividnata sloga, slika, sre}a na op{testvoto, a nea ja steknuva podeluvaj}i se nadve: na Dete i na Ma`, na vnatre{no i nadvore{no bitie. Za edna od najzna~ajnite romansieri na 20 vek, kako svoeviden hendikep {to go naru{uva nejziniot aurati~en lik, se poso~uva postoeweto na seksofobi~nosta, nejzinite relacii so ma`ite {to bile (samo) tvore~ki po karakater, i ne samo toa. Biten e vo takviot kontekst i tragi~niot kraj na ovaa `ena posvetena na erotsko-estetskata ti{ina: vo 60-tata godina od `ivotot, so xebovi polni kamewa udavena vo rekata, Virxinija Vulf kako da ja potvrduva zlovolnata vistinitost na hipotezata, deka seksualnata apstinencija, za vozvrat, gi potencira instiktite na Tanatos, na samo-uni{tuvaweto. Dali mitot za V. Vulf ja doka`uva nemo`nosta na detskiot kopne` po duhovna ~istota ili pak upatuva samo na edniot, deprivilegiran vo ovaa smisla pol - `enskiot? Za{to, negovata sudbina ima samo edna alternativa, monotona do beskraj; ili }e se bide magi~no i natprirodno @ensko ili prosto siva doma}inka na jaloviot sistem... 164

Da go zememe i primerot na `enata-zavodni~ka od edna avtenti~na prikazna, {to umetni~ki se udvojuva: najprvin e toa likot na Dagni Juel, sopruga na polskiot pisatel P{ibi{evski i qubovnica na Strinberg - koja stanuva prototip za Lulu#, a potoa i likot na artistkata Lujze Bruks, {to ja tolkuva Lulu vo filmot na G. Pabst. Kultot na ~istata seksualnost ne pomalku ja razgoruva prvi~nata gordost na kopne`ot, na prkosot, na samobitnosta. Jas sum `ena {to nikoj ne ja poseduval# - samosvesno izjavuva, za toga{nite poimawa na seksualnata sloboda, promiskuitetnata Lujze Bruks, edna od fatalnite simboli na filmskoto platno i `enski ili pak sovremen pandan na Don @uan, na negoviot dejstven model. Sodr`an vo kone~nata nemo} da se dolovi polnozna~nata vrednost na duhovniot i du{evniot apsolut, principot na Don @uan samo ja poso~uva izvornata vrednost na kopne`ot po prvobitnata, iskonska ~istota me|u ma`ot i `enata. Za{to, problemot na Don @uan ne e nemo`nosta da se uspokoi so edna `ena, tuku nemo}ta i otfrlaweto na ednozna~nata, ednoliniska egzistencija... Oblikot na osuetena qubov, pak, e analognen na konceptot na osuetena doverba vo i me|u lu|eto po{iroko, koncept {to ja pododreduva i sudbinata na poznatite mitski i kni`evni obrasci. Po~nuvaj}i od neuspe{nata misija na gr~kiot pevec Orfej vo pekolot i negoviot podocne`en, tragi~en kraj me|u besnite menadi; potoa, melodramskata prikazna za Romeo i Julija, rastrgnati od nepomirlivosta na socijalnite i smejnite konvencii, preku mitot za Tristan i Izolda, ~ie alibi za nadzemnata qubov mu se pripi{uva na dejstvoto na vol{ebnata napivka, s do fakti~kata tragedija na u~eniot Pjer Abelar, progonet i kastriran poradi qubovta kon Heloiza, ve~nata qubov le`i pod no`ot na nadvore{nata, stvarnosna zakana, taa e, imeno, `rtva na op{testveniot egzorcizam. No ovoj progon ne go zasega oblikot na institucionalizirana ili dopu{tena qubov - brakot, iako vo svojot privid, toj mo`e da nalikuva na svoevolen ~in i na ostvaren izbor. Preventivnata funkcija na brakot, {to Klod Levi Stros ja otkriva vo arhai~nata postapka na zamena na `enite#, prosledena i so soodveten materijalen nadomest, svedo~i vsu{nost za incestuozniot zazor, kako glavna pri~ina @enata da se oddale~i (otu|i, otstrani) vo Drug dom. Na toj na~in antropologijata go proektira bitieto na brakot kako bitie na prinuda i manipulacija, seedno dali od ekonomska, religiska ili druga priroda, {to fundamentalno go osporuva statusot na brakot vo iskustvo na avtenti~nata qubov. Sli~no na toa, prozvu~uvaat tezite na Mi{el Fuko: imeno, zonite na kontroliranata seksualnost#, spored nego, pretstavuvaat perfiden op{testven mehanizam za manipulacija so edna od najsilnite ~ove~ki energii, obid taa da se neutralizira tokmu niz prividot na neograni~enata seksualna sloboda. 165

Elizabeta [eleva MAGOR No, paradoksalno se ~ini otkritieto deka korenite na seksualniot mit se dlaboko povrzani so sistemot na potro{uva~koto op{testvo, koe{to od op{tiot kult na li~nata sre}a pravi feti{isti~ka redukcija, sveduvaj}i ja sre}ata samo na eden od nejzinite aspekti. Osudenosta na seks, spored Ante Armanini, ima dlaboko nevroti~na priroda: taa zna~i osudenost na Sebesi vo svetlinata na edna u`asuva~ka praznina, na edena neoblagorodenost so kreacija. Pretvoraweto na seksot vo svoevidna religija, {to e praktika ne samo na poedine~nite, tuku i na celoto op{testveno telo#, i se motivira niz potrebata da se pobegne od sebe; svojot nemir i nesre}na svest#, spored Armanini, e ramno na destrukcija, nie bi rekle: toa e potvrda na ravenkata me|u Eros i Tanatos, me|u seksot i smrtta. Samoza{titen mehanizam, pak, na malogra|anskite, vo osnova sterilni i ne-potentni op{testva, stanuva la`niot puritanizam, odnosno zakrilata vo socijalnata nemo} i tvore~kata frustriranost. Potpomognati so monolo{kata svest na religiozniot (kako vo sredniot vek) ili ideolo{kiot sistem (kako vo totalitarnite op{testva), tie restriktivno ja opredeluvaat grani~nata linija na erotskoto, tvore~ko ili `ivotno iskustvo. Ne mo`ej}i da go podnese megdanot so avtenti~nata sloboda na qubovta, otu|enoto op{testvo prika~uva etiketi so moralna osuda na protagonistite na qubovniot bez-bog. Otade, pra{aweto na qubovta i tvore{tvoto e pra{awe na vistinata za koja se `ivee i(li) umira, taa na nepovtorliv na~in go pro-svetluva individualnoto traewe, {to se odviva vo eden, sepak, banalen, mehaniziran svet. Qubovta, kako i tvore{tvoto, e i zna~i bunt protiv kli{eto, osporuvawe na granicite, kako i na licemerstvoto, {to nesposobnite za qubov go proglasuvaat kako `ivoten normativ. Vo toj i takov svet, duri i samata aspiracija kon vistinata nosi priznaci na prestap: taa bara pomestuvawe na granicite vo prostor. Za @or` Bataj, ~ie oko e vpereno vo iskonskite damnini na prvobitniot ~ovek, qubovta e prevashodno filosofska kategorija, toj veli Za qubovnikot, sakanoto su{testvo e providnost na svetot, toa e ednakvo na vistinata na Bitieto#. Erotizmot e nositel i na sakralni elementi: toj te`nee kon edno sakralno vreme ili vreme na prestapot#, koga individualnite oblici se stremat kon op{to poistovetuvawe so bo`estvenoto, simboli~no predadeni do stepenot na svoeto is~eznuvawe. Qubovta e, vsu{nost, grani~na sostojba#, balans i sudir so Ne-bitieto, taa doveduva pod pra{awe, a kako univerzalen somne` vo svetot, vo nas samite, qubovta e istovremeno soznajna sila: gi budi zaspanite duhovni setila na nova budnost i osetlivost, na do`ivuvawe na ve~nosta prosledeno so trepet i nemo}. A \er| Luka~, istiot onoj mislitel, poznat po strogata sistemati~nost na svoite teoretski izvedbi i po ortodoksniot pristap, prvoto i mo`ebi najubavo
166

svoe delo go posvetuva na svojata najgolema (dali i edinstvena), qubov, slikarkata Irma Zajdler, qubov koja zna~ela ne samo kopne` po sakanoto su{testvo, tuku i otkrovenie na najzna~ajnite filosofski delemi. Vo esejot za Kjerkegor i Regina Olsen, Luka~ gi ispi{uva rastreperenite do`ivuvawa povrzani ne samo za neobi~nata sudbina na slavniot prethodnik, tuku mnogu pove}e za negoviot li~en Izbor, za vinata i kaeweto {to go progonuvale po tragi~nata smrt na Irma, s so `elba - da ja nadmine prakti~nata (ne)vozmo`nost na qubovta so daleku po~istiot Kopne`, onoj kopne` {to se izedna~uva so kosmi~ki princip. Da sakam - toa e edinstvenoto vo koe{to se razbiram. Dajte samo predmet na mojata qubov#, vo ovie paradoksalni zborovi na Kjerkegor se nayira ne samo du{evniot profil na negoviot tolkuva~, tuku i eden tip lu|e za koi qubovta, onaa golemata, vo sebe sekoga{ sodr`i ne{to asketsko#. Taa qubov, grandiozna po svojot zamav i re{enost, do tolkava mera se ottrgnuva od klasi~nite kategorii i odnosi, {to po~nuva da pravi oblik od ona {to e osudeno na amorfnost, od `ivoto. Dali e pogolema poezijata, ispi{ana ili izdvoena na hartija od poezijata, veli~estveno vtkaena vo eden `ivot, toa e pra{aweto koe implicitno proizleguva od ovoj esej. A odgovorot e nedvosmisleno afirmativen vo polza na Kopne`ot: imeno, toj i samo toj e zaslu`en ne samo za postoeweto na besmrtnite qubovi, tuku i za sozdavawe na tvore~kite oblici - avtenti~nata qubov e izvorno tvore~ka, kako {to i tvore{tvoto e oblik na qubovta. I obete - pat kon sovr{enstvoto.

167

Elizabeta [eleva
PISMO I RIZIK

MAGOR

Pi{uvaweto e ~in na o~ajanie, beznade`nost. Da si navle~e{ sebesi jamka okolu vratot, ili da sedne{ pokraj ma{inata za pi{uvawe, toa e edinstvenata dilema Danilo Ki{ Strasven, `estok i provokativen, so ogled na nomadskata predodredenost od svojata evrejska krv - buntovnik i preselnik - Danilo Ki{, kon umetnosta i kon pismoto, pristapuva kako apostol; kako nemiren ve~en isku{enik, zasegnat, vo isto vreme, od dlabokite egzistencijalno-ontolo{ki, kako i od poetolo{koesteti~kite dilemi. Vospriemaj}i ja umetnosta, kako neumoliv ontolo{ki imperativ, Ki{ me|utoa, ne ostanuva ramnodu{en nitu kon primarniot predizvik na `iveeweto i `ivotnoto iskustvo; vo duhot na starogr~kite hedonisti, podednakvo veruvaj}i vo toa, deka i samiot `ivot e-ve}e-pismo (odnosno Tekst, kako {to bi ka`al Mihail Bahtin), deka vo nego ve}e se sodr`at mnogubrojni kni`evni fakti i fantasti~ni, neverojatni prikazni. Otade, Ki{, koj{to pokraj Ivo Andri}, be{e prviot, vo Evropa, po{iroko poznat i priznat jugoslovenski pisatel, hrabrata poeti~ka ravenka pome|u `ivotot i pismoto, ja izrazuva so nemu svojstvena darba za voo~uvawe na nere{livite, fundamentalnite protivre~nosti i isku{enija. Dali e po~ove~no od pi{uvaweto i mudruvaweto da se `ivee svojot `ivot do dnoto? Kade po~nuva ednoto i kade drugoto se zavr{uva? So drugi zborovi, dali vrvnata i avtetni~na vrednost na postoeweto e bitusuvaweto-vo-tekstot (A. Jerkov, 1988:32), ili, pak, Knigata e isto tolku potencijalen nositel na opasnosta i zloto, izvor na kobni zastranuvawa i proma{uvawa, neporekliva eres kon imanentnata mudrost i vrednost na `ivotot? Poesis ili pak askesis? Objava vo i preku ruvoto na zborovite, olicetvoruvawe na duhovnata i kreativnata ubavina - ili pak, samodovolnost, tihuvawe, ~istota od i pred ovozemniot, minliv i prividen svet? Ponesenost od vrevata na `ivotot, od vrevata na istorijata i na bes~esnosta (kako {to u{te ja narekuva{e negoviot golem poeti~ki urnek H. L. 168

Borhes) ili pak metafizi~ka i misti~ka izvi{enost vo sferata na ve~nite bolki, na smrtnosta i bo`estvenosta - ete, toa nakratko ja predo~uva trnlivata duhovna rastrganost i aristokratskiot nemir na Ki{, rastajnuvaj}i gi pri~inite za negovoto odbivawe na monologisti~kite `ivotni i poeti~ki koncepti.

2. Umetnosta kako problem na verata Vo najgolemiot, no dalekuse`en opus na Ki{, edna od parabolite objaveni vo poslednata kniga Enciklopedija na mrtvite (1983) ja sod`i seta dlabo~ina i nespokoj na dolgogodi{nite ma~ni godini na samopotraga, neretko do`iveana, probdeana vo za~adenite kafeanski prostori i natopena so zavodliviot zdiv na alkoholot, vo ona prkosno nastoj~ivo barawe, da se odi do krajot, do dnoto, do posledniot zdiv (kako {to iziskuva{e i toga{ kultniot film na Godar)... Prikaznata za majstorot i u~enikot, na nekolkute ramni{ta, gi preispituva i povtorno gi preispi{uva klu~nite duhovni i kreativni dilemi na Ki{, na toj na~in, pretvorj}i se vo edinstvena sinteza, so bogati i dlaboki kni`evni i u{te pove}e metafizi~ki presupozicii, koi od nea sozdavaat paradigmati~na parabola, ili avtopoeti~ko ogledalo, za osoznavawe na globalnite vrednosti i dostreli na samosvojnata, aporeti~na umetnost na Ki{. Pretstavata za umetnosta kako oblik na religiozno isku{enie odnosno isku{enie na verata, niz ovaa parabola, se demonstrira preku prikaznata za eden talentiran umetnik i duhovnik, Ben Haas, komu, pri slu~ajnata sredba so slavoqubiviot, no tvore~ki i duhovno ograni~en Je{uas Krohal, mu pa|a na um, ironi~no da si poigra so mitot za Pigmalion, so toa, {to od o~igledno sterilniot rakopis na mladiot kvazi-avtor, }e gi pre~isti naslojkite na negovata efemerna li~nost, negovata samobendisanost, povr{nost i glupavost, negovoto nastojuvawe i pusta `elba, niz kakvo gode tvore{tvo, da se opravda besmislata na `iveeweto. Ironi~en do kraen stepen, ne samo kon postapkite na svoite kni`evni likovi, tuku i kon sopstvenite, otporano iska`ani i poznati avtopoeti~ki nedoumici, danilo Ki{, niz vaka postavenata raska`uva~ka situacija, implicitno otvora nekolku latentni nivoi na rasprava. Prvoto od niv se sostoi vo polemi~kata i parodiska problematizacija na mitot za Pigmalion, kako paradigmati~en mit na tvore~kata egzistencija voop{to - sosredoto~en, od edna strana, vrz pretpostavkite i mo`nostite, od umetnosta do se sozdava `ivot, odnosno, taa da se pretvora vo `ivot! 169

Elizabeta [eleva MAGOR Taka postaven, ovoj mit go razotkriva i svoeto latentno zna~ewe, sodr`ano vo prekumernosta na voshitot kon sebesi i kon sopstvenata umetnost, {to mu se zakanuva na sekoe tvore{tvo, poka`uvaj}i ja negovata opa~ina, odnosno suetata, samodopadlivosta i nekriti~koto samovospevawe. Tesno povrzana so takvoto nastojuvawe, e samata `elba na Majstorot Ben Haas, niz sopstvenite korekcii i udel, da go spasi i izdigne Drugiot, pomalku vredniot i nadaren U~enik, predhodno ve}e zaveden i zatruen od primamlivoto u~ewe na Ben Haas, izlo`eno vo knigata Letoto i pustinata. Tokmu vo toa delo se sodr`ani fundamentalnite motivi ne samo na ova neobi~no u~ewe, tuku i Ki{ovata poetika voop{to, ve~no raskinata pred protivre~nata igra na razli~nite isku{enija; empiriski, istoriski, univerzalni, anegdotski, dokumentarni - od ednata, i metafizi~ki, nadvremeni, univerzalni, od druga strana. Od edna strana stoi t.n. poeti~ki imperativ, vtemelen vrz dragocenosta na sekoe iskustvo, vrz neminovniot udel na `ivotnite, hedonisti~ki pretpostavki, prikazni i niz dioniziskata perspektiva na Ni~e: Umetnosta e soznanie, a soznanieto e bezpolovo, {to }e re~e imoralno pi{uva Ben Haas vo svoeto delo, na zanimliv na~in, povrzuvaj}i ja androginosta so amoralnosta, kako kvalitativnen priznak na umetni~koto sozdavawe. Od druga strana, me|utoa, se nao|a t.n. eti~ki imperativ, sodr`an vo neumolivata uloga i va`nost na skepsata, somne`ot, odnosno preispituvaweto i baraweto na vrednostite, vo samata verba deka tie navistina postojat i mo`at da bidat ostvareni: Da mu se veruva na zborot, makar toa da e i Svetoto Slovo, vo sebe krie opasnost od mnogu pote`ok moralen pad, otkolku {to e kr{eweto na zabranata zadobiena od toa Slovo. Predvoden od edna ereti~ka ili misti~ka proekcija na tekstualnite avtoriteti i voop{to na avtoritetot na Knigata (ili Biblijata kako kniga), ovoj iskaz na Ben Haas, so seta silina na moralniot imperativ, ja vospostavuva nadmo}ta na li~nata skepsa i li~nata presudba na vrednostite, nad opasnoto monolo{ko zra~ewe na knigata (posebno, na svetite knigi, kako izvori na ednozna~no ili ednostrano sfateno u~ewe). Vo migot, koga Ben Haas, toj suveren duhoven u~itel i poznava~, }e se soo~i so nepredvidlivata pateka na slu~ajot, so nedokvakanoto, samoqubivo i gladno za uspeh lice na Je{ua Krohal, doa|a do neobjasniv presvrt, vo ~ii ramki, kako vrvno, se nametnuva isku{enieto, ramno na religioznite isku{enija na prvite pustinski otci: isku{enie, pome|u poeti~kiot i eti~kiot imperativ, koi, ovojpat, namesto da bidat sploteni vo svojata pogibelna sprega, }e se odvojat vo razli~ni nasoki.
170

3. Demne`ot na ogledaloto Vo nekolku navrati, kni`evnata kritika obrnala vnimanie na opsesivnoto prisustvo i zna~eweto na ogledaloto, vo celinata na Ki{ovoto delo, doveduvaj}i go, pritoa, vo vrska so odredeni eshatolo{ki ili pak spiritisti~ki motivi na paralelnoto postoewe na svetovite, t.e. na ve~noto vra}awe i kru`ewe na vremeto. Navistina, vo imenuvanata parabola, ogledaloto prerasnuva vo su{testven, ontolo{ki i poeti~ki princip na izvedba na tekstot, odnosno na smislata na tekstot. Ironijata na ogledalnoto udvojuvawe i samosoo~uvawe, vo eklatantna forma, se osvedo~uva vo raspletot, poto~no vo naravou~enieto na parabolata za Majstorot i U~enikot. Do`ivuvaj}i slava po objavuvaweto na bo`emno negoviot trud Pat vo Kanaan, Kroha javno se odrekuva od svojot u~itel, koga }e go obvini za truewe na du{ite i za {arlatanstvo, me|u drugoto, postapuvaj}i kako Juda, vo sojuz so protivnicite na Ben Haas. Na strana na edipovskata podloga na ovoj konflikt me|u Majstorot i U~enikot; na strana od pove}eto analogii so istoriskite zbidnuvawa (prikaznata za Cezar i Brut); ovaa razvrska, pokraj empiriskata, sodr`i vo sebe i edna metafizi~ka dimenzija ili poenta. Opasno e da se navednuva nad tu|ata praznina, vo pusta `elba, vo nea, kako na dnoto od bunarot, da se ogleda sopstvenoto lice, bidej}i i toa e samobendisanost. Sueta nad suetite. Obidot na Majstorot, da go ispolni so smisla ponorot i praznotijata, kako {to lucidno poentira Ki{, i samiot stanuva pokazatel na suetnoto, samoqubivoto zadovolstvo, na toj na~in, paradoksalno zatvoraj}i go krugot ili ogledaloto na ve~noto povtoruvawe, hermenevtikata na slavata-kako-zlo; otrovniot predizvik na Knigata, odnosno na bitisuvaweto-vo-tekstot i tekstualnata egzistencija. Taka, `elbata za parodirawe na mitot na Pigmalion, na krajot, se pretvora vo nesakana i nesvesna avtoparodija, poka`uvaj}i go nenaivnoto, opasnoto lice na umetnosta, odnosno rizikot na pismoto, a nad s - fatalnosta na samozadovolstvoto. Rizikot da se bide izneveren, vo obidot da se spasi ili da se oblikuva i izgradi Drugiot, osuden, so ogled na svojata nedovetnost i kreativnost, tokmu na toa, da bide ogor~en, zavidliv i agresiven - e sepak pomalku zna~aen i fatalen, vo sporedba so eden drug, ontolo{ki rizik, sodr`an vo nastojuvaweto, so pomo{ na umetnosta, da se sovlada besmislenosta na `iveeweto, da se nadmine udelot na slu~ajnosta, kako i neminovnosta na smrtta. 171

Elizabeta [eleva MAGOR Onaka kako {to Ki{ go iska`a svojot somne`, poentata na ovaa parabola ne se sostoi samo vo nedoslednosta na u~enikot, tuku pred s vo problemati~nosta na o~ekuvaweto i nade`ta, smislata na `ivotot da bide opravduvana, so posredstvo na umetnosta i na U~itelot, nebare istata taa, imanentna smisla na `ivotot, iziskuva dopolnitelno pojasnuvawe i dopolnuvawe od strana na ~ovekot. Ramnote`ata pome|u kosmosot i haosot, pome|u redot i neredot, pome|u pismoto i `ivotot, {to umetnosta (U~itelot) saka da ja vospostavi i da ja pronajde vo optimalna merka, na krajot, se poka`uva kako nere{liva i kobna aporija, kako dvosmislenost od onaa strana na dobroto i zloto. Mnogu pogolema i poopasna od suetata na u~enikot, so ogled na toa, e samata nezale~iva sueta na U~itelot, vo `elbata za ispolnuvawe na prazninata: ne samo vo osrednoto delo na u~enikot, tuku i vo svetot voop{to, beskrajno pobogat i pozna~aen od site individualni (suetni) osmisluvawa-vo-tekst! Ogledalnosta na svetot, ogledalnosta na ~ovekot i, kone~no, ogledanosta na umetnosta i pismoto, so ogled na toa, se potvrduvaat kako su{testveni ontolo{ki principi i pokazateli na nesvodlivata dijalogi~nost, dvosmislenost, antilogi~nost, aporeti~nost. Tie, pred s, opstojuvaat vo na~eloto na ve~noto povtoruvawe, na sekoga{ ve}e postoeweto i vpi{anosta vo svetot i vo tekstot, kako soznanie, iska`ano u{te vo bibliskata Kniga na propovednikot, so seta rezignacija i nihilisti~ki otpor kon istorijata: Seto ona {to bilo, toa i }e bide, i ona {to se pravelo, toa i }e se pravi, i ni{to nema novo pod ova sonce. Iterativnosta kako fatum na ~ovekovata istorija i li~noto iskustvo, vo parabolata na Ki{, se potvrduva so gor~livoto soznanie za zaludnosta na u~eweto na Majstorot, u~ewe, vtemeleno vrz pogibelnata sprega na protivre~nite, poeti~ki i moralni sili. Nasproti negovite dlabokoumni, u~eni dela, Majstorot stanuva `rtva na sopstvenoto isku{enie, toj prv se pobiva i izneveruva sebesi, popu{taj}i na la`livata, nadmena sueta, zaboravaj}i na strogosta, samokriti~nosta, metodi~noto o~ajanie. (Ale{ Debeqak, 1988:164) Kako {to, na egzistencijalno nivo, Majstorot zapa|a vo zamkata na povratnata struktura i ve~noto vra}awe, taka i na nivoto na raska`uva~kata struktura, go sledime hronolo{kiot princip na povratnost, ogledalnata proekcija i cikli~noto dvi`ewe. Sli~no na drugite, i ovoj raskaz na Ki{ tone vo sebesi, spored logikata na postapkata, koja, vo kni`evnata teorija, e nare~ena mise en abyme, ili tonewe vo bezdna, tonewe vo beskraj. Dodeka, na edno nivo, ja sledime prikaznata i komentarite na raska`uva~ot; na vtoroto nivo, se pomesteni izvodite od hronikata na Haim Franklin, koja{to e izvor na ovaa prikazna; a na tretoto nivo, citatite i soznanijata za Ben Haas.
172

Taka, tekstot na prikaznata e rasloen na tri sub-tekstovi, vzaemno prepleteni vo edna zbunuva~ka, sintetizirana, lavirintna pletkanica. Toa svojstvo na ve~no navra}awe i kru`ewe me|u pismoto i svetot, vo spisite na Ki{, ima svoe zakonomerno poa|ali{te, sodr`ano vo dlabokata fasciniranost na avtorot od bizarnata, ve}e o~udena i kni`evna podloga na `ivotot, na stvarnosta i iskustvenata realnost. Otade, Ki{, so poln respekt, se svrtuva kon inkorporiraweto i nadgradbata na dokumentarnite izvori, napisi i izvori, vo koi se krijat latentnite vrednosti na umetni~kata kreativnost i imaginativnost, pri {to, pismoto e svoevidno ogledalo na dokumentot; negov alter-ego; negov demonski dvojnik i prorok; negov zavodliv partner. Od druga strana, povratniot, ogledalen princip na raska`uva~kata postapka na Ki{, opstojuva i na poeti~ko nivo: kade {to, paralelno so razvojot na prikaznata, se ispi{uva sopstvenata teorija na prozata (Mihajlo Panti}, 1987), organskata isprepletenost, simultanata koegzistencija na primarnoto pi{uvawe i metodi~noto o~ajanie.

4. Dijalogi~nosta kako sudbina Na edno mesto, za tvore{tvoto na Ki{ se veli deka e vtemeleno vrz dijalo{kiot princip, vrz diajalogot so nasledstvoto na svetskata literatura (Zoran Konstantinovi}, 1993:158). To~nosta na ova iska`uvawe, spored mene, bi trebalo da se nadopolni so u{te eden uvid, vo opasnata dijalogi~nost, kako po{irok, egzistencijalen i poeti~ki kredo na ovoj avtor, nesklon kon samozatvorawe vo kakvi bilo duhovni, u{te pomalku tvore~ki rezervati. Vo raskazot Enciklopedija na mrtvite toj veli: Nikoga{ ni{to ne se povtoruva vo istorijata na ~ove~kite su{testva, seto ona {to na prv pogled se ~ini podednakvo, edvaj da e sli~no, sekoj ~ovek e yvezda za sebe, s se slu~uva sekoga{ i nikoga{, s se povtoruva beskrajno i nepovtrolivo. Dlaboko uveren vo nenadomestliviot udel i pridones na li~noto, Ki{ vo osnova ostanuva eretik vo vremeto, koe ja negira singularnata vrednost na egzistencijata na ~ovekot, so~eluvaj}i go tokmu toj ~ovek so ironi~nata povtorlivost i zaludnost na site dosega{ni negovi istoriski i duhovni potfati. Vo dosluh so narasnatata, aktuelna skepsa kon Zborot, kon Tekstot, kon Knigata, kon Golemite prikazni, Ki{, me|utoa, i natamu ja neguva retori~kata ubavina i bleskotnosta na stilot, potem, ereti~nosta i eroti~nosta, isku{enieto i verata, nihilizmot i utopizmot na vrednostite. 173

Elizabeta [eleva MAGOR Branej}i se od otrovot na knigite, so misticizmot na li~noto do`ivuvawe i iskustvo, Ki{ ne dozvoluva nitu da bide zatrupan pod nanesite na svojata o~evidna aleksandriska erupcija; nitu da bide zaslepen pred krvotokot na morni~avata istorija. Ki{ re{ava da bide i ostanuva dijalogi~en, antinomi~en, nesvodliv, vo ramkite samo na edno duhovno ili poeti~ko opredeluvawe, anarhi~en, voznemiruva~ki...
5. Ava Makarie, eden od pustinskite otci rekol: Nemoj da se izgubi{ sebesi, za da go spasi{ drugiot. Ponesena od svojata potreba, da yuri vo beskone~niot ponor na umetnosta, da ja razotkriva i raspletuva nejzinata nedosegliva, misteriozna paja`ina, dali mo`ebi, na krajot na krai{tata, dali, mo`ebi samata Kritika (ili homo kritikusot), ne se pojavuva na vrvot od site, dosega rastolkuvani i poso~eni samoqubivi, sueti i pogibelni protivre~nosti? Poto~no, dali Majstorot se izneveril sebesi i vlegol vo kobnata zamka/zabluda, toga{ koga, kako kriti~ar, posegnal po tu|oto delo? Bez ogled na soblaznitelnite nameri...

Post skriptum Re~ta e moeto ogledalo i mojata kazna za drugite Silvija Plat Umetni~koto iskustvo na Ki{ vo opredelena smisla e sporedlivo so primerot na amerikanskata poetesa Silvija Plat i niza fakti od nejziniot `ivot i iskazi od dnevni~kite bele{ki. Taa fatalno go ~uvstvuva imperativot za tvore~ko samoopredeluvawe, za pronao|awe tvore~ko alibi vo `ivotot, samiot po sebe ocenet kako nedostatno, insuflicientno, nesamocelno opredeluvawe i ispolnuvawe. Frustrirana? Da. Zo{to? Bidej}i e nevozmo`no da bideme Bog, ili univerzalna `ena-i-ma`... Sakam najcelosno da go izrazam svoeto su{testvo, za{to od nekade ja sobrav idejata, deka taka mo`am da go opravdam `ivotot.. Ne mo`am da se zadovolam so kolosalnata zada~a na prostoto `ivurkawe - pi{uva, so edna morbidna zrelost, `enata koja }e go obele`i kultniot model na sovremenata amerikanska poezija.

174

Taa, so svojot stil na `ivot i smrt (kako {to lucidno go narekuva Robert Louel), dava potresno svedo{tvo za nezale~ivata drama na umetnikot, osuden, postojano, vo sebe, da oscilira pome|u polovite na Majstorot i na U~itelot, pome|u zrelosta i nezadovolstvoto, pome|u bo`estvenoto vdahnovenie i bolkata na negovoto otsustvo, pome|u religijata i nihilizmot. Dokolku zastra{uva~kata re~enica na Silvija Plat e to~na (Jas sum jas. A toa ne e dovolno.), toga{, mo`no li e vo pismoto da se krie neute{nata potraga na umetnikot po negoviot su{testven identitet, {to go opravduva, vtemeluva, argumentira samoto negovo postoewe niz i vo `ivotot? I {to, dokolku sledej}i go tokmu stilot na `ivot i smrt, neramnopravnata borba na Majstorot i U~enikot, krie u{te edna zagatka, so ogled na koja, samoubistvoto, suicidnosta zadobiva status na logi~na i neminovna razre{nica, na kontinuiranite napori na umetnikot, za negovo samoopravduvawe i samoosmisluvawe? Za Silvija Plat se veruva deka ~inot na samoubistvoto go izvr{ila i se re{ila, tokmu vo migot koga nejzinite poetski zborovi pove}e ne se nao|ale vo nikakva vrska so li~nosta, koja gi sozdala: {to zna~i, koga do{lo do ras~ekor i raspa|awe na vrskata pome|u jazikot i li~nosta. Majstorot od prikaznata na Ki{, isto taka, nevolno izvr{uva samoubistvo, koga }e go prifati predizvikot na samoproizveduvawe, so posredstvoto na Drugiot, pomalku talentiran i produhoven rakopis. Iluzijata na samovosproizveduvaweto, na samogeneriraweto, starata zabluda za vegetativnoto, ne-erotsko razmno`uvawe... koga, zborovite ja gubat avtenti~nata vrska so onoj {to gi ispi{al. Umetnosta e traurna procesija, koja mo`e da ja ima za cel samo radosta - veli sovremeniot francuski filozof na beznade`nosta Andre Kont Sponvil, aludiraj}i na toa, deka vo ontolo{kite uslovi, koga s ostanuva predodredeno i veteno na smrtta, tokmu beznade`nosta vodi do radosnoto ~estvuvawe na sega{nosta, do radosnoto okon~uvawe, radosniot ishod na umetnosta. Sepak, {to, do kolku religiozniot ~in na pi{uvaweto otvora bezdna, mnogupati podlaboka i pozna~ajna od frustraciite na sekojdnevnata `ivea~ka, bezdna, vo koja vrtoglavo is~ezna i zavodlivata suptilnost na Majstorot?

175

Elizabeta [eleva
LITERATURA

MAGOR

METOD I BOLKA 1. MARCUS, Laura: Literatura in identiteta; in: Avtobiografski diskurs, Primerjalna knji`evnost Ljubljana, br. 1, 1992. 2. ZLATAR, Andrea "Ja" knji`evne teorije, vo: Trag i razlika (ur. V. Biti, J. Uzarevi}) Zagreb 1995. 3. [UVAKOVI], Mi{ko: Postmodernizam, Beograd, 1995. 4. IGLTON, Teri: Stawe u teoriji, Ovdje, Podgorica, oktobar 1996. 5. TOMA[EVI], Bo{ko: Prema nultom stupwu kwi`evne teorije, Ovdje, Podgorica, april 1998. 6. SJORAN, Emil: Ogled za raspa|aeto, Skopje 1996; Misli, sre{cu sebesi, vo: Lettre Interationale, Sofija, br. 13, 1996; i Dosije Sjoran, temat, vo Ovdje, juli 1997. 7. FUKO, Mi{el: Genealogija na modernostta, Sofija 1992. 8. DIL, Pol: Simbolika u gr~koj mitologiji, Sremski Karlovci, 1991. 9. EKO, Umberto: Simbol, Beograd, 1995.

POST-TEORIJA ILI NOVA ORTODOKSIJA 1. BITI, Vladimir: Pojmovnik suvremene knji`evne teorije, Zagreb, 1997. 2. BAHTIN, Mihail: O romanu, Beograd, 1989. 3. EKO, Umberto: Simbol, Beograd, 1995. 4. EP[TAJN, Mihail: Postmodernizam, Beograd, 1998. 5. DERIDA, @ak: O apokalipti~nom tonu, usvojenom nedavno u filozofiji, Podgorica, 1995. 6. FELPERN, Hauard: Izvan teorije, in: Ovdje, Podgorica, april, 1997. 7. FLUSER, Vilem: Odgovornost i sloboda, diskurs i dijalog, in: Margina, Skopje, br. 1, 1997. 8. FLORENSKI, Pavel: Protivre~ie, in: Na{e pismo, Skopje, juli, 1996. 9. FOX-GENOVESE, Elisabeth: in: New Historicism, ed. A. Veeser, London, 1989. 10. IGLTON, Teri: Stawe u teoriji, in: Ovdje, oktobar, 1996. 11. KEVAN, Tomas: Granice teorije, in: Ovdje, Podgorica, januar, 1997. 12. KOLAR, Dona: Elektronski se}avawa, in: Kulturen `ivot, br. 4., 1998. 13. KOLEVA, Elena: Protagora, sofist-u~itel na mudrost ili doksomimet (predgovor), in: Platon: Dijalozi, Skopje, 1994. 14. LEVIN, Charles: in: The Structural Allegory, ed. John Fekete, London, 1984. 15. MARCUS, Laura: Literatura, identiteta in avtobiografski diskurs, in: Primerjalna knji`evnost, Ljubljana, br, 1., 1992.

176

16. MO^NIK, Rastko: The Neandertal's Whistle, in: Mladina, Ljubljana, april, 1997. 17. NI^E, Fridrih: Putnik i njegova senka, Beograd, 1996. 18. RO[KO, Zoran: Eksplozivna implozija: digitalne inkunabule i tehnolo{ki {amanizam, in: Republika, Zagreb, br. 1-2., 1998. 19. [UVAKOVI], Podgorica, jul, 1997. Mi{ko: Defikcionalizacija autobiografije, in: Ovdje,

20. [ELEVA, Elizabeta: Metod i bolka, in: Na{e pismo, Skopje, noemvri, 1998. 21. Qubov i alhemija (kon dioniziska obnova na kni`evnata teorija), in: Na{e pismo, Skopje, 1998. 22. Diskursot na teloto-teloto na diskursot, in: Feministi~ki strategii (tantri~kiot princip vo kni`evnata kritika), ur. Kata ]ulafkova, Skopje, 1998. 23. THALLACK, Douglas: Critical Theory, London, 1995. 24. ZLATAR, Andrea: Ja# knji`evne teorije, in: Trag i razlika (ur. V. Biti et alii), Zagreb, 1995.

QUBOV I ALHEMIJA 1. OCTAVIO, Pas: Dama i svetica, in Republika, Zagreb, br. 9/10, 1994. 2. VLADIMIR, Biti: Pojmovnik suvremene knji`evne teorije, Zagreb, 1997. 3. STOREJDIK, Peter: Do}i na svijet, dospeti u jezik, Zagreb, 1992. 4. FUKO, Mi{el: Geneologija na modernosta, Sofi, 1992. 5. IGLTON, Teri: Stawe u teoriji, in Ovdje, Podgorica, br. Oktobar (427), 1996. 6. BRUKNER, Paskal / Alen Finkilkraut: Novi ljubavni nered, Beograd, 1989. 7. MUHI], Ferid: Jazikot na filozofijata, Skopje, 1995. 8. ULMER, Gregory: The Object of Post-Criticism, in Anti-Aesthetic (ed. Hal Foster), 1983. 9. KI[, Danilo: Lautata i belezite, in Sum, [tip, br. 16 (zima), 1989. 10. BART, Rolan: Fragmenti ljubavnog govora, Beograd; in Tre}i program RTB, br. 36 Ni{; (1975): Zadovoljstvo u tekstu, 1978.

TELOTO NA DISKURSOT

1. A]IN, Jovica: Tekst i njegovo telo, predgovor in Rolan Bart: Zadovoljstvo u tekstu, Ni{, 1975. 2. BART, Rolan (1975): Zadovoljstvo u tekstu, Ni{, 1975.

177

Elizabeta [eleva
3. BEST, Stiven/Daglas Kelner: Posmoderna teorija, Skopje, 1996. 4. BRUKNER, Paskal/Alen Finkilkraut: Novi ljubovni nered, Beograd, 1989.

MAGOR

5. IGLTON, Teri: Iluzije postmodernizma, Novi Sad, 1997. 6. ONIL, John: Breaking the signs: R. Barthes and the Literary body, in: John Fekete: The Structural Allegory, Minneapolis, 1984. 7. NIETZCHE, Fridrich: Ro|enje tragedije, Zagreb, 1983. 8. SLOTERDIJK, Peter: Do}i na svijet, dospeti u jezik, Zagreb; (1997): Peewata na vremeto vo Lettre international, Skopje, br. 8, 1992. 9. SUVAKOVI], Mi{ko: Feti{i i ma{ine jezika pola - Vlasta Delinar in: Pro femina, Beograd, br. 11, 1997; (1997); Defikcionalizacija autobiografije, in OVDJE, Podgorica, br. 343-345, 1997. 10. ULMER, Gregory: The object of the Post-Criticism, in: Hal Foster (ed.): The Anti-Aestetic, Seattle, Washington, 1983. 11. VAJT, Kenet: Visoravan albatrosa (uvod u geopoetiku), Beograd, 1997. 12. VALENT, Mirko: Krvavi eurokaz, 1997, in: Republika, Zagreb, br. 9-10, 1997.

Dr. FALUS KAKO FIGURA NA ZNAEWETO 1. BITI, Vladimir: Teorija i postkolonijalno znanje, in: Republika, Zagreb, br. 5-6, 1997. 2. DELEZ, Gatari & Gatari, Feliks: Anti-Edip, Sremski Karlovci, 1990. 3. DERRIDA, Jacques: Living On. Borderline, in: Deconstruction and Deconstruction, ed. Harold Bloom et alii, New York, 1979. 4. DUBOST, Jacques: Libertinage and rationality, in: Yale French Studies, n. 94, 1998. 5. KIOSSEV, Aleksandar: Homotopija i heterotopija, in: Literaturen vestnik, Sofi, 19 dekemvri, 1995. 6. KOS, Janko: Na poti v postmoderno, Ljubljana, 1995.

AH, TIE BALKANCI 1. ANDONOVSKI, Venko: Mitot za Piemont vo kni`evnosta i kulturite na ju`nite i zapadnite Sloveni, in: Godi{en zbornik na Filolo{kiot fakultet, Skopje, 1977. 2. A[ERSON, Nil: Za varvarite i civiliziranite, in: Lettre internationale, Skopje, br. 7, 1977. 3. BABA, Homi: Postkolonijalni autoritet i postmoderna krivica, in: TRANS, Novi Sad, br. 6-7, 1998. 4. BENHABIB, [ejla: Fundamentite na nacionalizmot, in: Margina, Skopje, br. 2, 1997. 5. BITI, Vladimir: Intertekstualnost spram kontekstualnosti, in: Upletanje nere~enog, Zagreb, 1994. 6. BITI, Vladimir: Teorija i postkolonijalno stanje, in: Republika, Zagreb, br. 5, 1998.

178

7. BITI, Vladimir: Pam}enje i kulturni studiji, in: Republika, Zagreb, br. 3-4, 1998. 8. BO[KOVI], Aleksandar: Multikulturnosta i krajot na istorijata, in: Margina, br. 2, 1997. 9. GEORGIEV, Nikola: Propasti i mostove na me`dutekstovosta, Plovdiv, 1999. 10. GLOVER, David: Myths of Origins, Myths of Blood, in: Discourse, fall, 1993. 11. GOVEDI], Nata{a: Politi~ka korektnost kao suvremena utopija, in: Republika, Zagreb, br. 34, 1999. 12. DELEZ, @il/Feliks Gatari: Anti-Edip (kapitalizam i {izofrenija), Sremski Karlovci, 1990. 13. DI^EV, Ivajlo: Darot v epohata na negovata tehni~eska v sproizvodimost, Sofija, 1999. 14. DOMENAK, @an-Mari: Evropa - kulturni izazov, Beograd, 1991. 15. DOROVSKI, Ivan: Literary Theory in the Third Millenium, in: Science and Culture for the Joint Future of South Europe, MANU, Skopje, 1998. 16. @I@EK, Slavoj: Metastaze u`ivanja, Beograd, 1996. 17. IGLTON, Teri: Stawe u teoriji, in: Ovdje, Podgorica, oktobar/decembar, 1996. 18. IVEKOVI], Rada: Prikazni za identitetite, intervju, in: Lettre internationale, Skopje, br. 13-14, 1999. 19. KRASCEV, Petar/Ivan Krstev: Refleksii vrz balkanskiot model, in: Na{e pismo, Skopje, 1998. 20. MO^NIK, Rastko: Teorija za dene{no vreme, Skopje, 1999. 21. WI[I, Armando: Komparativnata kni`evnost kako disciplina na dekolonizacijata, in:Kni`even kontekst, br. 3, 1999. 22. RO[KO, Zoran: Digitalne inkunabule i tehnolo{ki {amanizam, in: Republika, Zagreb, br. 1-2, 1998. 23. SARKAWAC, Branko: Nomadizam i postkolonijalizam, Simpozium na SVP' 99, Struga, 1999. 24. SLAP[AK, Svetlana: Haremi, nomadi: Jelena Dimitrijevi}, in: Pro femina, Beograd, br. 15-16, 1998. 25. TODOROV, Cvetan: Odrodeniot ~ovek, in: Lettrte internationale, Skopje, br. 5-6, 1997. 26. TODOROVA, Marija: Imaginarni Balkan, Beograd, 1999. 27. ]OSEV, Aleksandar: Heterotopija i homotopija, in: Literaturen vestnik, Sofija, 19.XII.1995. 28. FROM, Erih: ^ovekovoto srce, Skopje, 1996. 29. HELER, Agne{: Lica multikulturalizma, in: Re~, Beograd, br. 11-12, 1998. 30. ^OMSKI, Noam: Konturite na svetskiot poredok, in: Margina, Skopje, br. 2, 1999. 31. [ELEVA, Elizabeta: Makedonskiot film vo balkanskiot kulturen kontekst, in: Kinopis, Skopje, br. 16, 1996. 32. [ELEVA, Elizabeta: Mediteranskiot intertekst vo makedonskata proza, in: Makedonskata literatura i kultura vo mediteranskata kulturna sfera (zbornik) MANU, Skopje, 1996. 33. [ELEVA, Elizabeta: Born to be Balkan, in: Dnevnik, 22, maj, 1999. 34. [ELEVA, Elizabeta: Dr. Falus kako figura na znaeweto (postkolonijalno ~itawe na MME# od D. Dukovski), HESP, Skopje, 23 juli 1999.

179

Elizabeta [eleva
3, 1999.

MAGOR

35. [ELEVA, Elizabeta: Komparativizmot denes, in: Kulturen kontekst, Skopje, br.

FILMOT VO BALKANSKIOT INTERTEKST 1. LOTMAN, ri: O soder`anii i strukture ponti hudo`estvena literatura#, in: Moderna tuma~enja knji`evnosti (M. \ur~inov, N. Kova~ et alii) Sarajevo, 1981. 2. KONSTANTINOVI], Zoran: Od imagologije do prou~avanja mentaliteta, Umjetnost rije~i, Zagreb, br. 2, 1986. 3. DOROVSKI, Ivan: Me|uliteraturnite centrizmi vo balkanskite literaturi, vo: Stranskite vlijanija vo makedonskata literatura i kultura vo 50 i 60 godini, (Zbornik), MANU, Skopje, 1996. 4. MONTROSE, Louis: Proffesing the renaissance: The Poetics and Politics of culture in: New Historicism (ed. Aaram Veeser), New York, London, 1989. 5. BLOK, Aleksandar: Rodnoto mesto kako sudbina, Lettre internationale, br. 2, 1996; Aleksandr Ksev: Heterotopi i homotipi, Literaturen vestnik, Sofi, 19.XII.1995. 6. BITI, Vladimir: Intertekstualnost spram kontekstualnosti, in: Upletanje nere~enog, Zagreb, 1994. 7. Homotopijata ozna~uva, kako {to veli ]osev: geopoliti~ki, socijalen topos ili region, so kvantitativna i kvalitativna homogenost#. Od druga strana, tokmu vrz primerot so Balkanot, ]osev predupreduva na faktot, deka sekoe lokalizira~ko iska`uvawe e ve}e ideologizira~ko#, odnosno implicitno vrednuva~ko, proektivno i na odreden na~in interpretativno. 8. MIODYNSKI, Lech: The New Radicalism of Macedonian Literature, in: Postmodernism in Literature and Culture of Central and Eastern Europe) ed. H. Janaszek / D. Fokkema), Katowice, 1996. 9. PALAVESTRA, Predrag: Tu|ina i samo}a u balkanskom svetu kulture, simpozium Makedonskata literatura i umetnost vo kontekstot na Mediteranskata kultura#, MANU, Skopje, 24.X.1996. 10. KOSIK, Karel: Dijalektika konkretnog, Beograd, 1967. 11. KONSTANTINOVI], Radomir: Filozofija palanke, Beograd, 1989. 12. HEINICH, Nathalie: Linceste du deuxieme type et les avatars du simbolique, in: Critique, Paris, decembre 1995. 13. DE VALDES, Maria Elena: A Feminist Analysis of Postmodern Intertextuality, in: Postmodernism in Literature and Culture of Central and Eastern Europe, Katowice, 1996. 14. BAHTIN, Mihail: O romanu, Beograd, 1989. 15. BA[I], Sonja: Vampir povijesti (D`ojs, Fokner, Krle`a), in: Republika, Zagreb, br. 5-6, 1996. MEDITERANSKIOT INTERTEKST... 1. BENNET Andrew/ROYLE Nicholas: An Introduction to Literature, Criticism and Theory, Prentice Hall, London, New York, 1995.

180

2. RADOVI] Miodrag: Uticaj# kao kategorija transtekstualnosti, vo: Stranskite vlijanija vo makedonskata literatura vo 50-tite i 60-tite godini (zbornik na trudovi od nau~niot sobir), MANU, Skopje, 1996. 3. VIDIN, Ivo: Mediteranska ~e`nja engleske knji`evnosti, vo: Tekstovi u kontekstu, Zagreb, 1975. 4. VALERI, Pol: Mediteranska nadahnu}a, vo: Pesni~ko iskustvo, Beograd, 1980. 5. NI^E, Fridrih: Ro|enje tragedije, Zagreb, 1980. 6. KI[, Danilo: Mediteranizam i Zlatno runo, vo: Homo poetikus, Sarajevo, 1990. 7. VAJT, Kenet: Nomadskiot duh, Tabernakul, Skopje, 1995. 8. KSEV, Aleksandar: Heterotopi i homotopi (km edna fukoanska tipologi na modernite toposi), vo: Literaturen vestnik, Sofi, 13-19.XII.1995. 9. KONSTANTINOVI], Zoran: Uvod u uporedno prou~avawe kwi`evnosti, Beograd, 1984. 10. KONSTANTINOVI], Zoran: Od imagologije do istra`ivawa mentaliteta, Umjetnost rije~i, br. 2, 1986. 11. [KULJ, Jola: Kulturna identiteta kot dialogizem, Primerijalna knji`evnost, br. 1, 1992. 12. CVITAN, Dalibor: Mediteranski sparagmos, vo: Zgranut pred zlom, Zagreb, 1980. 13. FRAJ, Nortrop: Anatomija kritike, Zagreb, 1979. 14. HUTCHEON, Linda: Intertekstualnost, parodija i diskursi povjesti, vo: Republika, Zagreb, br. 103, 1994. 15. \URI[IN, Dioniz: Teorija na sporedebenoto prou~uvawe na literaturata, Skopje, 1988. 16. BAHTIN, Mihail: Problemi poetike Dostojevskog, Beograd, 1967. 17. GEZEMAN, Gerhard: Km harakterologita na Slavnite. Parazitnit Balkanec, Literatura, Sofi, 1, 1995. 18. STRUTZ/ZIMA, vo: Republika, Zagreb, temat: Srednja Evropa, br, 9/10, 1989. 19. MJODINSKI, Leh: Poetskata paradigma na kulturata vo makedonskiot i vo polskiot neoklasicizam, predavawe, 14.III.1996, Skopje. 20. GENETTE, Gerard: Palimsestes, Paris, 1982. 21. Problematikata na kulturniot identitet vo makedonskata kni`evnost i po{iroko kultura, vo kontekstot i vo duhot na izvornite Bahtinovski opredelbi i tolkuvawa na ovaa problematika, i vo soglasnost so poso~enite stavovi na slovene~kata teoreti~arka Jola [kuq, za prv pat vo na{ata akademska sredina, ja apostrofira{e Milan \ur~inov, vo svojot tekst: Mihail Bahtin i korenite na intertekstualnosta#, objaven vo Sovremenost, br. 102 za 1993 g. Nastapuvaj}i od stojali{teto na komparativnata kni`evna nauka, \ur~inov fakti~ki se priklu~i kon denes dominantniot trend na t.n. interkulturni studii, ~ij{to predmet na interes pretstavuva ne samo imanentno kni`evniot, tuku i kulturolo{kiot aspekt na prou~uvaweto.

181

Elizabeta [eleva

MAGOR

DIJALEKTIKA NA PAMETEWETO... 1. BITI, Vladimir: Pam}enje i kulturni studiji, in: Republika, Zagreb, br. 3-4, 1999. 2. BAUDRILLARD, Jean: Ecstasy of Communication, in: Anti-Aesthetics, ed. Hal Foster, Seattle, Washington, 1983. 3. DELEZ, @il/Feliks Gatari: Anti-Edip, Sremski Karlovci, 1990. 4. DI^EV, Ivailo: Machines of Forgetting, Skopje, predavawe na Prvata letna {kola na Soros, The Image of the Other, 1999. 5. EP[TAJN, Mihail: Postmodernizam, Beograd, 1998. 6. FLUSER, Viliem: Odgovornost i sloboda, diskurs i dijalog, in: Margina, Skopje, br. 1, 1997. 7. JERKOV, Aleksandar: Roman i tekst, PH 2, Beograd, 1998. 8. KOLAR, Dona: Elektronski se}avawa, in: Kulturen `ivot, Skopje, br. 4, 1998. 9. LACHMANN, Renate: Text als Mnemotechnik, nav. spored Vladimir Biti, ibid, 1991. 10. SLOTERDIJK, Peter: Do}i na svijet, do}i do jezika, Zagreb, (1992). 11. MARIJA, Todorova: Imaginarni Balkan, Beograd, 1999. 12. VIRILIO, Pol: Kriti~ni prostor, ^a~ak, 1997. METOD I PRO[ETKA 1. A[ERSON, Nil: Za "varvarite# i "civiliziranite#, in: Lettre internationale, Skopje, br. 7, 1997. 2. BAHTIN, Mihail: Voprosi literaturi i estetiki, Moskva; (1986): Estetika slovesnogo tvor~estva, Moskva, 1975. 3. FELPERN, Hauard: Izvan teorije, in: Ovdje, Podgorica, br. april, maj, jun, 1997. 4. GILJEN, Klaudio: Knji`evnost kao sistem, Beograd, 1982. 5. IVEKOVI], Rada: @enite, nacionalizmot i vojnata, in: Lettre internationale, 5-6, 1997. 6. LOTMAN, Jurij: Tekst v tekste, in: Trudi po znakovim sistemam VI, temat: Intekst 1981. 7. RIFFATERRE, Michael: Semiotique intertextuelle, in: Rievue desthetique, n. 1-2. (1980): Syllepsis, in: Critical Inquiry, n. 4, 1979. 8. RIS, Jano{: Odgovornost komparatistike danas, in: Metodolo{ka misao, Beograd, 1990.

182

9. SLOTERDIJK, Petr: Do}i na svijet, dospjeti u jezik, Zagreb, 1992. 10. STRADA, Vitorio: ^itat i sravnivat, in: Sbornik statei k 70-letino prof. . M. Lotmana, Tartu, 1992. 11. THOMSON, Clive: Dialogism and Cultural Criticism, London, Canada, 1995. 12. TODOROV, Cvetan, Odrodeniot ~ovek, in: Lettre internationale, Skopje, br. 5-6, 1997. 13. [KULJ, Jola: Kulturna identiteta kot dijalogizem, in: Primerjalna knji`evnost, Ljubljana, br. 1, 1992. 14. [TAJNER, Xorx: Muzikata na mislite, in: Lettre internationale, Skopje, br. 2, 1996. 15. ULMER, Gregory: The Object of Post-criticism, in: The Anti-Aesthetics, (Hal Foster, ed.), Seattle, 1983. 16. VAJT, Kenet: Visoravan albatrosa (uvod u geopoetiku), Beograd, 1997. DA SE BIDE ILI NE!

1. FRAJ, Nortrop: Anatomija kritike, Zagreb, 1979. 2. HUTCHEON, Linda: A Poetics of Postmodernism, New York/London, 1988. 3. MIRAGLIA, Anne Marie: Dialogism and American intertexts in the Quebecois Novel, in: Dialogism and Cultural Criticism, ed. Clive Thomson/ Hans Raj Dua, London, Canada, 1995. 4. ULMER, Gregory: Of a Parodic Tone Recently Adopted in Criticism, in: New Literary History, Baltimore, 1982, n.3. 5. THOMSON, Clive: Dialogue, Culture and the Dialogic, in: Dialogism and Cultural Criticism, ibid. 6. KOS, Janko: Na poti v postmoderno, Ljibljana, 1995. 7. VAJT, Kenet: Nomadskiot duh, Skopje, 1995. 8. BAHTIN, Mihail: Problemi poetike Dostojevskog, Beograd, 1967. 9. Da go navedeme ovde i srodnoto mislewe na Viktor Segalen: "Treba da umeeme da razbereme, vo {to e monstruozniot `ivot na umetnikot i {to sudbinata od nego bara. Pred s, toj treba da `ivee, da bide `ivotvoren, da ima opredeleni fizi~ki obele`ja, da jade i da se reproducira... No, umetnikot go zapostavuva i go izbegnuva ona, {to e od su{testvena va`nost, za da bide ~ovek i {to nemu, sepak, ne mu zna~i ni{to... i od toj moment, ona {to e korisno i ute{no za drugite, za nego ne e ni{-to. Toj mora da `ivee samiot od sebe... dlaboko vo du{ata, toj mora da se izbori so razni sili, poimi, zna~ewa, {to su{te nemaat ime...# cit. spored Kenet Vajt, nav. delo: 254 10. HRISTI], Jovan: Malkolm Lauri (pogovor), in: Ispod vulkana, Beograd, 1966. 11. NI^E, Fridrih: Vesela nauka, Beograd, 1989.

183

Elizabeta [eleva
12. DELEZ, @il: Znakovi i doga|aji, in: Quorum, Zagreb, br. 3-4, 1994.

MAGOR

13. Na pra{aweto, dali, vsu{nost, voop{to bi sakal da ima identitet ili ne, @ak Derida, vo nemu svojstveniot aporeti~en manir, odgovara vaka: "Da, kako i site lu|e. No, kinej}i se okolu edno nevozmo`no ne{to, na koe i samiot mu se sprotivstavuvam, Jas go pretstavuva samiot oblik na sprotivstavuvaweto. - Neka "ludost# mora bdjeti nad misli (interview), in: Quorum, br. 1, 1994. 14. Za ispovedniot i soteriolo{kiot karakter na filozofskata misla kaj prethodnikot na modernite filosofski opredelbi, Artur [openhauer, da se vidi kaj: Michel Onfray: Bouddha, le chien et la flute, in: Magazine litteraire, Paris, 1995, n. janvier. 15. Za sovremenata, scientisti~ki izobli~ena kni`evna teorija, mo{ne e upaten sledniot fragment od intervjuto na Mi{el Fuko: "Rabotam kako ku~e. I siot `ivot taka sum rabotel. Ne me interesira akademskiot status na ona, {to go pravam, mojot problem e mojata sopstvena preobrazba#, in: Ovdje, Podgorica, 1996. 16. KRAJMAER, Klaus: Svetot kako filmsko ateqe, ili Herzkammerton Kino, vo: Vim Venders, MSU, 1996. 17. JANAKIEV, Kalin: Filosofski obidi vrhu samotata i nade`data, Sofija, 1996. 18. KRISTEVA, Julija: Crno sunce, Novi Sad, 1994.

184

BIBLIOGRAFSKI PODATOCI ZA TEKSTOVITE

1. Metod i bolka, vo: Na{e pismo, br. 23, 1998. 2. Cogito - {aman sum - (pogovor), vo Rastko Mo~nik: Teorija za dene{no vreme, Magor, Skopje, 1999. 3. Born to be Balkan, vo: Dnevnik, 22. maj 1999. 4. Post-teorija..., vo: Kulturen `ivot, br. 2, 1999. 5. Dr. Falus kako figura na znaeweto, predavawe od Prvata letna {kola "Slikata na Drugiot#, Soros, Skopje, 23 juli 1999 (do sega neobjaven). 6. Dijalektika na pameteweto, referat od Pettata regionalna konferencija na Pen centrite vo Ohrid, vo: Na{e pismo, br. 28, 1999. 7. Nomadizmot-antropolo{ka konstanta i poetski predizivik, referat od Simpoziumot na SVP '99, vo: Na{e pismo, br. 29, 1999. 8. Ah, tie Balkanci - vo: Kulturen `ivot, br. 3-4, 1999. 9. Filmot vo balkanskiot intertekst, vo: Kinopis, br. 16, 1996. 10. Kon dioniziska obnova na kni`evnata teorija, vo: Na{e pismo, br. 21, 1998. 11. Teloto na diskursot, diskursot na teloto, vo: Feministi~ki strategii (zbornik), ur. Kata ]ulafkova, Sigmapres, Skopje, 1998. 12. Moda, postmoderna i paradoksite na tekstualnosta - referat od Simpoziumot na Racinovi sredbi 1998, vo: Na{e pismo, br. 18, 1998. 13. Tranzicija i(li) dekonstrukcija - referat od Simpoziumot na Kni`evniot novosadski krug "Tranzicija i nova lica kwi`evnosti#, odr`an 5 i 6 septemvri 1997 g., vo: Impuls K21K, Novi Sad, br. 2, 1998 (za prv pat se objavuva na makedonski jazik). 14. Mediteranskiot intertekst vo makedonskata proza na 80-tite godini, vo: Mediteranskiot kontekst na makedonskata literatura i kultura (zbornik), ur. Milan \ur~inov, MANU, Skopje, 1998. 15. Tancot na Eros i Tanatos - referat od simpoziumot na Racinovite sredbi ' 99. 16. Da se bide ili ne - referat od simpoziumot na Dru{tvoto za literatura i kultura KanadaJugoslavija "Mit stvarawa u kanadskoj kwi`evnosti#, Novi Sad, 1996, vo: Na{e pismo, br. 24, 1999. 17. Opsednat so tu|a du{a, vo: Razgledi, br. 7/8, 1993. 18. Pismo i rizik, vo: SUM, [tip, br. 16, 1997/98. 19. Tri oblika samotija, vo: Razgledi, 103, 1991. 20. (Ne)qubov i oblici, vo: Sovremenost, 9-10, 1992. 21. Metod i pro{etka, vo: Kni`even kontekst, br. 3, 1993. 22. Aspekti na kulturniot identitet, vo: Lik, 8 maj 1996. 23. Komparativistikata niz postmoderno oko, vo: Lik, 20 april 1994.

185

Elizabeta [eleva

MAGOR

Elizabeta [eleva - rodena 1961 g., vo Ohrid. Diplomira na Grupata za op{ta i komparativna kni`evnost vo Skopje. Postdiplomski studii zavr{ila 1989 g., na Filolo{kiot fakultet vo Belgrad. Vo 1998 g., doktorira na Filolo{kiot fakultet vo Skopje, so temata Od dijalogizam do intertekstualnost#. Raboti kako docent na predmetot Teorija i metodologija na prou~uvawe na literaturata. Od 1994 g., e ~len na Nezavisnite pisateli na Makedonija. Od 1996 g., e pretsedatel na Dru{tvoto za komparativna kni`evnost na Makedonija. Od 1998 g., e urednik na spisanieto za literatura i kultura "Na{e pismo#. Od fevruari 1999 g., e ~len makedonskiot Pen-centar. Od 22 januari 2000 g., kolumnist na vesnikot "Dnevnik#. Dosega rabotela na pove}e nau~ni proekti: tri (1989, 1990 i 1998 g.) za Institutot za makedonska literatura; tri (1996, 1997, 1997 g.) kako stru~en sekretar i u~esnik vo proektot "Komparativno prou~uvawe na makedonskata literatura i kultura vo 20 vek#, pri Makedonskata akademija na naukite i umetnostite; i dva, kako u~esnik vo teatrolo{kiot proekt na Jelena Lu`ina, vo ramkite na Simpoziumot na teatarskite igri "Vojdan ^ernodrinski# za 1998 i 1999 g. Bila ~len i pretsedatel na komisiite za simpozium na Racinovite sredbi 1992 i 1993, i na Stru{kite ve~eri na poezijata 1996, 1997 i 1999 g. U~estvuvala na 4o simpoziumi vo zemjata i stranstvo (Qubqana, Belgrad, Zagreb, Bratislava, Novi Sad). Aktivno i kontinuirano sorabotuva so Kinotekata na Makedonija, MTV i pove}e doma{ni i stranski spisanija za literatura i kultura. Se bavi so prevod: od slovene~ki jazik (Rastko Mo~nik: Teorija za dene{no vreme) i angliski jazik (Gigi Tevadze: Znaci na idninata). Avtor na pogovorite, vo knigite: Katica ]ulafkova "Kopne` po sistem# (izbor na esei), Skopje, 1992; Jordan Danilovski "Vev# (izbor poezija), Skopje, 1993 i "Ludoto leglo# (poema), Skopje, 1998; Sande Stoj~evski "Golemata bukva# (izbor poezija), Skopje, 1994; Liljana Dirjan "Te{ka svila# (izbor poezija), Skopje, 1997; Aleksandar Prokopiev "Antiupatstva za li~na upotreba# (prozni zapisi), Skopje, 2000; Bogomil \uzel "Ona# (poema), Skopje, 2000. Objavila nad 100 trudovi (esei, studii) vo periodikata. Avtor e na knigite: Komparativna poetika (Feniks, 1996); Kni`evno-teoriski studii (Matica makedonska, 1997).

186