You are on page 1of 38

1

ENTRE AMBAS AS DAS RAS: VAS DE TRNSITO, 1 ARQUEOLOXA E PAISAXE NO BARBANZA


X. M. Ayn Vila (LAPA, CSIC) X. M. Snchez Snchez (Arquivo-Biblioteca da Catedral de Santiago) L. Gonzlez Prez (Alicerce S.L) P. Fbrega lvarez (LAPA, CSIC) R. M. Rodrguez Martnez (Deputacin de Pontevedra) P. Fermn Maguire (Arquelogo do proxecto dos castros de Neixn) J. C. Collazo Alejandre (Arquelogo do proxecto dos castros de Neixn) J. . Anca Calvo (Director Tcnico de Alicerce S. L.)

Abrindo camio: unha reflexin crtica sobre o xeito de pensar a mobilidade no pasado
Caminante, son tus huellas el camino y nada ms; Caminante, no hay camino, se hace camino al andar. Al andar se hace el camino, y al volver la vista atrs se ve la senda que nunca se ha de volver a pisar. Caminante no hay camino sino estelas en la mar. A. Machado

A lrica machadiana acertou de cheo recoecendo o papel activo das persoas na construcin da paisaxe, unha realidade que as Ciencias Sociais tardaron bastante tempo mis en abranguer e interpretar. Os camios forman parte de toda unha estratexia de apropiacin fsica e simblica do espazo natural por parte das comunidades do pasado e do presente. As redes de trnsito (de tanta actualidade se temos en conta o peso metafrico de Internet e as redes sociais) obedecen a unha determinada lxica social, a un patrn de racionalidade e unha cosmovisin concretas que dirixen e determinan a forma de estar no mundo e de xestionar o espazo. Na pennsula de Barbanza conservamos materialidades que nos remiten a esas forma de ser e de estar, dende a Prehistoria recente at a actualidade. E todos estes restos (necrpoles, asentamentos, pasos nos mares e nos ros) definen modelos distintos que trocaron co paso do tempo. As comunidades labregas neolticas habitaban espazos da Serra do Barbanza que a sociedade galega rural tradicional, milenios mis tarde, marxinou como reas habitables, a mesma zona na que a Galicia do sculo XXI chantou parques elicos, todo un smbolo da Modernidade. Tamn os castros ocupan sitios hoxe aniquilados pola especulacin urbanstica ou pola explotacin econmica moderna (canteiras, repoboacins forestais, polgonos industriais).

Este traballo realizouse no marco do proxecto 08SEC005E Investigacin etnoarqueolxica da industria do volframio na comarca do Barbanza financiado pola Direccin Xeral de Investigacin, Desenvolvemento e Innovacin da Consellera de Economa e Facenda dentro do plan IN.CI.TE (Innovacin, Ciencia e Tecnoloxa).

Esta realidade lvanos a plantexar unha cuestin que cremos fundamental para achegrmonos ao mundo dos camios antigos do Barbanza, e que apenas se ten conta: non podemos tentar ver e explicar esas vas de comunicacin antigas coa nosa ptica contempornea, postmoderna e postindustrial (Nrdiz 1993, 2009). O enfoque determinista medioambiental propio da Modernidade, como veremos mis adiante. Os cientficos sociais non actuamos como enxeeiros que aplican unha praxe capitalista que sanciona a minimizacin de custes e a maximizacin de beneficios. Algunha vez temos escoitado noutros foros ponencias de enxeeiros nas que sinalaban que o deseo de obras liais obedeca ao sentido comn, que un territorio dado presenta uns condicionantes orogrficos dados e unhas vas naturais de trnsito, as cales van ser sempre empregadas polas comunidades que al vivan. Este enfoque anacrnico (porque non ten en conta o tempo) e actualista d lugar a unha hiptese que parcialmente certa. Poeremos unicamente tres exemplos empregando como fo conductor as figuras 1 , 2 e 3.

Figura 1. Rectificacin de imaxe satelital (Landsat ETM+) a partir dun Modelo Dixital de Elevacins (MDE). Pennsula do Barbanza dende o N

Na primeira imaxe vemos unha restitucin dixital do relevo da serra do Barbanza que, efectivamente, nos ofrece unha serie de zonas que, a priori, facilitan a mobilidade e o trnsito. Tendo en conta o marco xeolxico da pennsula e o seu relevo accidentado (Garca Paz 2008) podemos constatar tres feitos: a potencialidade da plataforma prelitoral para o trnsito terrestre contorneando o macizo rochoso do Barbanza, a importancia do mar como va de comunicacin natural e a existenza dunhas vas de trnsito natural N-S entre as que destaca sobremaneira a falla vencellada ao complexo antigo ou grupo de Laxe, unha zona de val que ocupa a estrada que de Cespn vai a Noia pasando polo Confurco (un autntico n vial ao longo da Historia) e Lousame. Este claros condicionamentos orogrficos certamente determinan as vas de comunicacin e axudan a explicar fenmenos como o emprazamento de tmulos megalticos neolticos (vencellados claramente s vas de trnsito natural) (Criado et al 1986; Villoch 1995, 1999), certas concentracins de gravados rupestres (Concheiro e Gil 1994), as como, en parte, a ubicacin de poboados fortificados (Parcero e Fbrega 2007) e castelos altomedievais (Gago 2009-10). Pero iso non significa que a dispoibilidade de

reas de mellor trnsito e accesibilidade fose un factor determinante para explicar determinadas decisins locacionais das comunidades do pasado, quizabes mis debedoras de prticas rituais e concepcins simblicas. Para resear esta segunda cuestin fixmonos na segunda fotografa (fig. 2); un mozo do poboado gumuz de Manjre en Metekel (Benishangul Gumuz, Etiopa occidental), comeza a erguer a sa cabana de recn casado, despois de pasar o ano preceptivo dependendo da casa dos pais. A sociedade gumuz tradicional virilocal e os rapaces toman noiva sempre noutros poboados (Gonzlez et al. 2009). A eleccin do solar depende da bendicin do bruxo local e da proximidade espacial con respecto familia de procedencia do noivo. Neste caso o rapaz decide erguer a sa choupana no medio e medio dun cruce de camios no poboado. Esta lxica socioespacial non ten nada que ver coa nosa concepcin do que un camio pblico, regulado polo Dereito dende a poca romana, con dereitos de paso, privilexios histricos de natureza consuetudinaria, serventas, etc... Toda esta regulacin moderna que no noso mundo occidental impide construr nunha rotonda (anda que na Galicia actual todo ocorre) non se pode aplicar para pensar as actitudes das comunidades premodernas cara ao espazo.

Figura 2. Construndo unha cabana no poboado gumuz de Bowla Dibasi, Etiopa occidental (marzo de 2006).

Esta leccin etnoarqueolxica pnnos sobre aviso cara outra cuestin bsica que queramos comentar nesta xa longa de mis introducin: o carcter dinmico (valla a redundancia) dos camios antigos. A reutilizacin ao longo do tempo destas vas de trnsito fai que sexan de todo menos entidades fosilizadas que nos remitan a un perodo histrico concreto. Sabemos que en Galicia a sociedade rural emprega o epteto romana para referirse a unha ponte, pontella ou calzada que manifeste certa antigidade. Esta percepcin tradicional nada ten que ver coa realidade obxectiva recoecida pola investigacin: a de que no noso pas contamos con escassimos restos de pontes romanas que chegaran at a actualidadade, ags o caso excepcional e espectacular de Ponte Bibei. Neste senso, o traballo de catalogacin presentado nestas VIII Xornadas de Patrimonio Etnogrfico polos socios e socias de O Faiado 2 realmente encomiable, inventariando unha grande cantidade de calzadas antigas nas aldeas barbanzonas2. O
http://www.elcorreogallego.es/comarcas/ecg/vicus-spacorum-aldea-perdida/idEdicion-2009-0626/idNoticia-441953/
2

problema acadar unha cronoloxa relativa destas estruturas, xa que a morfoloxa das calzadas pouco axuda neste sentido. A este respecto, cmpre recoecer a problemtica de datacin que conlevan os camios antigos. Un exemplo paradigmtico vn sendo a investigacin desenvolta arredor do tramo da Va Nova na Baixa Limia e no Parque do Xurs, na que se rexistra unha fonda polmica entre arquitectos, enxeeiros e arquelogos sobre a perduracin ou non da traza orixinal da va romana (Rodrguez Colmenero 19956; Durn et al. 1999; Botelho et al. 2005; Nieto 2009). Recentemente deuse a coecer un tramo do trazado orixinal en Portela do Home3, onde se conservaba un tramo no que non se superpuxo un camio de ferradura posterior, conservando a plataforma orixinaria habilitada para a circulacin de carros (Xusto Rodrguez 2008). Xa que logo, a investigacin arqueolxica a travs de prospeccin, sondaxes e escavacins unha ferramenta necesaria para tentar coecer as fbricas orixinais e os niveis de uso dos camios4, aplicando unha perspectiva que se utiliza para o estudo de edificos histricos no eido da chamada Arqueoloxa da Arquitectura (Azkrate e Palacios 1996; Vila 2009).

Figura 3. Vista xeral da rea escavada no tramo do Camio de Santiago (Va da Prata) en San Fiz de Xesta (Dozn, Bendoiro) (Aboal et al. no prelo).

A este respecto, a figura 3 serve de exemplo do tipo de traballos que poden fornecer datos sobre a vida e morte dos camios antigos. Nesta fotografa podemos ver a escavacin arqueolxica dun tramo do Camio de Santiago (Va da Prata) en San Fiz de Xesta (Dozn-Bendoiro). Que saibamos a primeira escavacin arqueolxica que se fai dunha ruta xacobea no NW, malia o interese econmico, turstico e cultural duns camios que se levan potenciando e estudando dende hai dcadas (Nrdiz et al. 1999). Mesmo nalgns casos non existe acordo sobre o verdadeiro trazado, e a documentacin histrica conservada poucas veces se remonta poca altomedieval. Por iso resulta tan interesante esta intervencin da que falamos, porque o nivel mis antigo da estrutura est datado por C-14 calibrado no sculo XI d. C. (Aboal et al. no prelo). Pola sa vez, a secuencia construtiva amosa un longo uso, dende unha corredoira inicial coas rodeiras de carro, pasando por unha nivelacin do terreo e un empedrado, at chegar a un camio de monte
http://www.lavozdegalicia.es/cultura/2008/05/25/0003_6848014.htm Esta foi a estratexia de traballo seguida no proxecto Vas Atlnticas do programa INTERREG IIIque serviu non s para promocionar turistica e socialmente as vas romanas do NW, senn tamn para levar a cabo unha investigacin arqueolxica integral destas infraestruturas, mediante escavacins e sondaxes como as desenvoltas por un de ns (R.R.M.) no lugar de Lombo da Maceira (Barro), e nos miliarios de Santiaguio de Antas (Mos) e O Pazo (Salcedo, Pontevedra) (Rodrguez 2007, 2009a, 2009b, 2009c).
4 3

tradicional con senllos muros de contencin. Cremos que esta intervencin, polo de agora excepcional, amosa ben s claras a problemtica da datacin dos camios antigos, reflicte o carcter dinmico do seu ciclo vital e evidencia o longo uso das vas de trnsito no noso pas. Pero as aportacins da disciplina arqueolxica problemtica que nos ocupa non rematan nestas sondaxes e escavacins. Deste xeito, novas metodoloxas de anlise e recursos tecnolxicos nos permiten coecer mellor o trnsito e a mobilidade no pasado, como veremos a continuacin.

Arqueoloxa da Paisaxe: posibilidades e metodoloxas dunha anlise arqueolxica do trnsito


The difficulties in trying to write a history of roads and tracks are manifold. One of these is that, except for certain types of Roman roads and roads deliberately engineered from the late seventeenth century onwards, most roads and tracks visible in the landscape are undated and undatable. We may see a delightful green lane wandering across the dowlands of Wessex, apparently linking groups of prehistoric forts with burial mounds, or we may follow a minor road across miles of countryside from one medieval town to another, but there is no actual proof that one is a prehistoric track and the other a medieval highway. They could be of any date. Once tracks are made, even if they were produced in the first instance by wandering animals, they tend to be used by suceeding generations often for hundreds if not thousands of years. Christopher Taylor, Roads and tracks of Britain (1994)

Os proxectos arqueolxicos interdisciplinares que estamos a desenvoltar no Barbanza insrense na lia de traballo que est a levear a cabo o Laboratorio de Anlise Territorial (LAPA, CSIC). Malia que non podemos inclur neste artigo os resultados da investigacin no Barbanza por atoparse en fase realizacin, si queremos expor a potencialidade da aplicacin desta Arqueoloxa do trnsito no noso pas. A mobilidade unha caracterstica inherente ao ser humano, que percibe e se despraza. Estas accins constiten, esencialmente, a forma que adopta o ser humano de vencellarse co medio, comprendndoo e intervindo sobre el. Toda estratexia posible de ocupacin do espazo e apropiacin do territorio non s incorpora as formas de asentamento, senn tamn as formas de movemento. Porn, as diferentes formas de implantacin das comunidades humanas no espazo ao longo do tempo vencllanse sempre con diferentes formas de mobilidade a travs dese espazo. Esa relacin poder ser mis ou menos condicionada (a mobilidade pode ser un factor mis ou menos crtico hora de ordear o territorio), pero en todo caso unha relacin esencial. A Arqueoloxa tense centrado, tradicionalmente, nun aspecto concreto da mobilidade: a sa materializacin, cuxo referente mis directo son os camios. Estes poden existir como consecuencia de decisins mis ou menos conscientes. Non obstante, mentres que moitos camios son o producto da fricin do ser humano no seu incesante desprazamento, outros, en troques, son proxectos minuciosamente deseados (por exemplo: unha autoestrada). probable que, en moitos casos, os camios das sociedades preindustriais se tean materializado, en orixe, de forma inconsciente e que aquelas decisins que afectaron sa materializacin (como, por exemplo, a sa pavimentacin, a construcin de muros de contencin, pontes ou otros elementos asociados) s se tean adoptado a medida que se reafirmou o seu trazado.

Figura 4. Rectificacin de imaxe satelital (Landsat ETM+) a partir dun Modelo Dixital de Elevacins (MDE). Pennsula do Barbanza dende o SW.

En moitos casos, esta materializacin debe relacionarse, en parte, cun fenmeno fundamental para a comprensin da formalizacin dos camios: a reutilizacin. Para comprendermos a relacin existente entre os camios e a reutilizacin, cmpre ter en conta varios factores esenciais da mobilidade: o primeiro, as limitacins biomecnicas e tecnolxicas do ser humano para o desprazamento. Neste senso, o terreo presenta multitude de variables (por exemplo: pendentes e cursos de auga) que condicionan a posibilidade de moverse, o que limita a organizacin que o ser humano confire ao territorio. O anterior explica en parte a reutilizacin de vas romanas en poca medieval ou as rodeiras, agochadas baixo a brea, dos carros que transitaron pola va moitos sculos antes. O esforzo en relacin co terreo unha variable fundamental para entendermos o movemento, os camios e maila sa reutilizacin. Sen embargo, non posible entender a mobilidade unicamente a travs do esforzo. Como diciamos antes, existen unha machea de factores culturais que determinan o movemento, de natureza simblica, coercitiva, lexislativa etc. Noutros traballos tense analisado o trazado das vas en relacin co seu uso e contexto social. As, por exemplo, para o caso de camios prehistricos en sociedades fortificadas, algns autores (Madry e Rakos 1996) propoen que os trazados estn directamente relacionados coa posibilidade de seren controlados visualmente dende os asentamentos. Este exemplo permite a consideracin doutras variabis que respostan a un contexto social e cultural determinado, o cal, non quere dicir que os factores fsicos deixen de actuar como condicionantes. A este respecto, importante mencionar que o noso programa de estudo da mobilidade parte da anlise da influencia dos factores como unha hiptese de traballo e non coma unha relacin apriorstica. Tamn debemos aclarar que a nosa proposta non ten como finalidade a reconstrucin en sentido positivo dos trazados. O que pretendemos comprender como nun contexto determinado se ten organizado a mobilidade e cmo sta, pola sa vez, se integra na paisaxe. En definitiva, o que nos interesa mis al de por onde vai o camio, a lxica que permite entender a mobilidade. Est claro que o recoecemento dos trazados fornece moita informacin para caracterizarmos a mobilidade. Sen embargo, en moitos contextos histricos, ora non posible recoecer esas evidencias, ora o seu recoecemento parcial e fragmentario. Por outra banda, os camios non son elementos aillados no territorio senn que condicionan e son condicionados por outros moitos elementos como poboacins, espazos de cultivo, vados e pontes. A nosa proposta parte da observacin desta interacin na paisaxe tendo en conta

as condicins que impn o medio fsico para o trnsito. Agora ben, como posible analisar todos estes factores e variabis comprendendo o alcance de cada un?

Figura 5: Modelizacin dixital a partir de SIG de variabis que condicionan a mobilidade. Fricin do terreo calculada a partir da consideracin do grao de pendente e existenza de cursos de auga. Custe de desprazamento dende un punto a partir do modelo anterior. Baseado en Fbrega et al. no prelo.

A nosa investigacin parte do estudo destes factores a partir de procesos de simulacin. Para iso, comezamos co deseo dun modelo dixital e matemtico que representa a zona de estudo. Este modelo permitir analisarmos o comportamento das varibeis por separado e maila sa interacin. Esta idea alicrzase nunha traxectoria xa bastante asentada de anlise da mobilidade por medio de tecnoloxa SIX (Sistemas de Informacin Xeogrfica), que constite unha das lias mis fructferas de aplicacin deste tipo de ferramentas anlise arqueolxica (como Llobera 2000; Fairn 2004; Grau 2004; Howey 2007). A base para estas aproximacins est na determinacin dos factores fsicos que condicionan o desprazamento, concretados nas nocins de fricin (a maior ou menor dificultade que diferentes partes do terreo ofrecen para o movemento) e custe (o esforzo necesario para desprazarse entre dous puntos tendo en conta a distancia lial que os separa e a fricin do terreo). Os modelos mis recorrentes para a determinacin da fricin e mailo custe basense en considerar que a rugosidade do terreo (pendente) e os cursos de auga son os dous factores mis influntes e, ademis, os mellor estudados (por exemplo: Tobler 1993) para unha consideracin cuantitativa (como dixemos, propia dun modelo dixital, matemtico e explcito). Esta estratexia permtenos analisar como se concreta a mobilidade no territorio ao longo do tempo; un bo exemplo do tipo de traballo que estamos a desenvoltar no Babranza o estudo da bisbarra do Deza e Santiago publicado por un de ns (Fbrega e Parcero 2007). Neste traballo puidemos estudar a continuidade histrica das zonas de paso de augas sobre o Ulla e como estes pasos condicionan pola sa vez os trazados histricos convertndose en ns principais da rede. Tamn puidemos observar a relacin entre as pequenas poboacins medievais e a sa localizacin en zonas ptimas para o trnsito entre os ncleos principais que condicionaron, ao carn das pontes, os trazados viarios. Por outra banda, constatamos unha dinmica oposta nas novas vas de comunicacin, onde as poboacins menores actuais funcionan como detractores de trazados de autoestradas e autovas. No mesmo momento en que as estradas seguen mantendo, esencialmente, a lxica das vas histricas en grande parte dos tramos. En contextos histricos (coma o precedente) posible documentar e localizar elementos viarios (coma pontes, miliarios, poboacins, tramos de vas, etc.). Sen embargo, como xa vimos, en moitos contextos prehistricos carecemos destas evidencias, non por iso a nosa estratexia deixa de ser aplicable. Un bo exemplo disto, podemos atopalo noutros traballos onde tentamos contrastar relacins mis esenciais e abstractas

entre mobilidade e paisaxe. Isto levounos a desear unha lia de traballo paralela co obxectivo de definir novos clculos e representacins dixitais da mobilidade (por exemplo Fbrega-lvarez 2006) a partir de tecnoloxas coma os SIX. Estas novas representacins permtennos entender mellor a mobilidade no territorio partindo de lxicas abstractas e prescindindo a priori de estratexias analticas positivas e reconstrutivas (cuxo obxecto de estudo adoita ser o camio como realidade material). A incorporacin destas novas representacins a un marco de anlise mis xeral ten dado lugar a novos traballos. As por exemplo, tratamos de analisar a relacin entre monumentos e zonas de paso naturais (Fbrega lvarez et al. no prelo), onde a mobilidade non unha lxica apriorstica que explique a localizacin destes monumentos, senn unha hiptese de traballo que a partir de anlises cmpre ser contrastada (monumentos prehistricos que carecen dun contexto claro e polo tanto difcil de relacionar con outros elementos da sa contorna).

Figura 6: Clculo de camios ptimos (segundo un procedemento semellante ao ilustrado na figura 5) entre os principais ncleos de poboacin e pontes da zona. A figura amosa a relacin de proximidade entre as poboacins medievais documentadas (Ferreira 1988) e os trazados calculados con esta lxica. Basado en Fbrega e Parcero 2007.

Tamn nos temos aproximado aos cambios de localizacin de asentamentos fortificados na Primeira e Segunda Idade do Ferro (Fbrega et al. 2005; Parcero Oubia et al. no prelo) e as sas implicacins en termos de mobilidade no territorio. Isto permitiunos valorar as zonas ptimas para desprazarse entre os poboados de ambos os dous perodos, a partir da sa localizacin, e analisar en que medida estas zonas estn controladas visualmente dende os asentamentos en cada un destes momentos. Polo tanto, a partirmos da anlisise da mobilidade podemos recoecer a forma nas que se concreta o uso do espazo en cada sociedade que define, pola sa vez, unha estratexia caracterstica de ocupacin do territorio. En definitiva, a nosa proposta trata de definir unha estratexia de anlise comparativa que nos permita contrastar, a partir dun modelo (dixital), unha serie de hipteses que nos axuden a comprender a organizacin da mobilidade no territorio.

Os camios da Historia: dunha paisaxe mbil conformacin dun territorio poltico


No Centro Arqueolxico de Barbanza (Neixn, Boiro) exponse unha maqueta (lvarez et al. 2005) na que aparecen reflectidos os xacementos arqueolxicos catalogados at o ano 2002. Premendo en cadanseu botn ilumnanse os sitios coetneos, dende os tmulos megalticos at os poboados fortificados da Idade do Ferro. Este recurso didctico serve de apoio ao discurso expositivo elaborado polo noso equipo de traballo dende a Arqueoloxa da Paisaxe e que fai fincap precisamente na sucesin de diferentes modelos de ocupacin e implantacin no territorio das distintas comunidades do pasado que aqu viviron. A este respecto, a travs dos patrns de emprazamento podemos inferir as diferentes estratexias de construcin do espazo social manexadas por esas comunidades, elaborar modelos que poen de manifesto a importancia do control e uso das vas de trnsito natural.

Da paisaxe monumental megaltica paisaxe fortificada


A necrpole megaltica da Serra de Barbanza unha das paisaxes monumentais prehistricas mis estudadas dende o punto de vista arqueolxico e paleoambiental. Os traballos de investigacin desenvoltos nas dcadas de 1980 e 1990 (Criado et al. 1986) serviron para contrastar unha suxerente hiptese de traballo como era a relacin existente entre tmulos megalticos e vas de trnsito (Bello et al. 1982; Criado 1984-5). A aplicacin dunha estratexia de traballo basada na xeografa da mobilidade (Infante et al. 1992; Criado e Villoch 1998) tivo en conta a anlise do trnsito pola Serra, anlise que puxo en evidencia o carcter de gran paso natural do sector central da Serra, o cal permite organizar e distribur os desprazamentos pola pennsula do Barbanza5. Nesta xeografa do trnsito os tmulos megalticos xogan un papel de marcadores territoriais que sancionan simbolicamente o percorrido das vas de comunicacin natural. Na figura 7 podemos apreciar como todos os tmulos estn vencellados co trnsito e as principais concentracins de mmoas se vencellan aos puntos chave desa rede de camios, tanto no cumio da serra como nas zonas de acceso pennsula6. Un exemplo paradigmtico a concentracin tumular da Brea, entre Cespn e Beluso, entrada natural dende o SE por onde pasaba o Camio dos Franceses e a actual estrada comarcal Padrn-Ribeira, que chegou a cortar algn destes monumentos. O carcter simblico e ritual deste paso natural queda posto de manifesto pola presenza de mmoas tan perto do mar (algo totalmente excepcional no rexistro arqueolxico do NW) e de depsitos acuticos de armas da Idade do Bronce. As comunidades neolticas do NW ocupaban as zonas altas onde praticaban unha agricultura de roza e queima ao careceren de tecnoloxa agraria abonda para deforestaren a masa bocosa que cubra as frteis terras de fondo de val. Este tipo de economa de subsistencia explica en parte o patrn mbil destes grupos seminmades e, polo tanto, a
As, el factor que permite comprender la concentracin de tmulos de la Serra de Barbanza y que la mayor parte de ellos formen un ncleo abigarrado, es el hecho de que esa zona constituye un gran paso natural, punto ms adecuado para atravesar la barrera topogrfica que representa la sierra. La forma ms rpida y econmica de realizar desplazamientos de larga distancia en la pennsula consista en subir la sierra a travs de caminos laterales, acceder al espacio central en el que se sitan los tmulos y tomar cualquiera de las rutas que all confluyen para llegar al destino. Esta zona se convierte as en una especie de distribuidor de trfico, en un cruce clave en el conjunto de la pennsula (Criado e Villoch 1998: 71). 6 Esta relacin entre vas de trnsito natural e tmulos evidnciase na construccin de vas de comunicacin modernas como a Autova do Barbanza que conlevou a escavacin de catro tmulos (Dorna-Rianxo, A Barreira-Pobra do Caramial e Ventn-Ribeira (Criado e Villoch 1998: n.p. 9). O mesmo aconteceu coa ampliacin recente desta estrada (Nodar 2009a, 2009b).
5

importancia concedida s vas de trnsito natural. Esta relacin semella manterse durante a Idade do Bronce.

Figura 7: Relacin entre tmulos e xeografa do trnsito no conxunto da Pennsula de Barbanza. O tamao dos puntos indica o mmero de tmulos concentrados nesa posicin (entre 2 e 3, 4 e 6 e 7 ou mis de 7 mmoas) (Criado e Villoch 1998: 67, fig. 3).

Esta zona N da ra de Arousa amosou, at poca recente, un baldeiro arqueolxico notable de manifestacons de arte rupestre. Sucesivos proxectos de investigacin e prospecins sistemticas teen permitido nos ltimos anos revertir esa situacin e amosar un complexo modelo de implantacin territorial dos petrglifos nesta rea de Galicia (Concheiro e Gil 1994; Fenndez Castro et al. 1994; Bonilla et al. 1994-5; Costas et al. 1999; Santos 2008; Fbregas e Rodrguez 2007; Guitin e Guitin 2001, 2007). Novamente, dende a Arqueoloxa da Paisaxe tense defendido unha funcin de marcadores territoriais para as estacins rupestres ao ar libre, monumentos ambiguos (en relacin sa visibilizacin) que xogan un rol activo na construcin da paisaxe cultural na Idade do Bronce (Bradley et al. 1993, 1993-4, 1994; Villoch 1999; Santos 2005, 2008). Xa en poca neoltica, os petrglifos mis antigos, as covias, servan na antedita necrpole tumular da Serra de Barbanza, de recurso tcnico para artificializar e monumentalizar os elementos do espazo natural, para marcar lias de trnsito e delimitar espazos sacrais (Villoch 1999: 91). Este rol das covias manterase na longa duracin e pasa a protagonizar, xunto coas combinacins circulares, os gravados rupestres emprazados en zonas costeiras durante a Idade do Bronce. Para amosar esta relacin entre xacementos e vas de trnsito na fase final da Prehistoria Reciente imos botar man do exemplo da Punta de Neixn. Esta pennsula ubcase no seo dunha rea na que se documenta unha notable conentracin de estacins rupestres. Estas concentracins de petrglifos respostan dinmica xeral de emprazamento documentada en serras prelitorais como O Morrazo (Pea e Rey 1993) o Barbanza (Fbregas e Rodrguez 2007): a media ladeira, entre os 50 e os 200 m de cota, na transicin entre as terras baixas da plataforma litoral e as primeiras elevacins,

11

controlando visualmente cursos de auga ou braas. Este modelo reprodcese claramente no sector NE da pennsula do Chazo, ao W de Neixn, nas estacins rupestres de Os Petns do Castro, Pedra da Bouza, Fontn 1-3, Brin e nas de Monte Furado 1 e 2 e Pedra da Craba, estas das ltimas con representacins zoomorfas de animais tipo 2 constitudo por figuras de animais de contorno achaparrado e redondeados, con pescozo e extremidades pouco desenvolvidas (Concheiro e Gil 1994: 134-7).

Figura 8: unha das mmoas de Brea afectada pola construcin da antiga estrada Padrn-Ribeira.

As estacins rupestres da contorna de Neixn vencllanse claramente a lias de trnsito por zonas de ladeira que anan dous ambientes naturais como poden ser as terras altas e mailos vales; neste senso, o val do ro Coroo, sancionado espacialmente por estacins rupestres simples, facilita o trnsito entre as serras litorais e as penichairas da serra (Villoch 1999: 145-6). Neste senso, como diciamos, xogaran un papel de marcador territorial coma o que desempearon os tmulos megalticos dA Brea, mollns monumentais da tradicional va de trnsito E-W pola que se accede a Barbanza dende o nacente. Esta apropiacin simblica do espazo na rea de Neixn materialzase cun carcter mis monumental anda ao E, na zona de Rianxo, con estacins importantes de arte rupestre de Estilo Atlntico nas que se representan escenas de caza e de guerra como son Os Mouchos e Os Campos (Fernndez Castro et al. 1994; Santos 2008: 100-1, figs. 4.2224). Este tipo de representacins adoitan ser interpretadas como marcadores de eas de transicin entre o silvestre e o domstico, lugares onde se puideron levar a cabo actividades de forte contido simblico (ritos iniciticos) relacionadas co mundo do varn, da caza e da guerra (Santos 2008: 99). A Punta de Neixn integrase nun espazo sancionado simbolicamente por indicadores territoriais que marcan reas de pasto (bacas hmidas) e dereitos de paso fundamentais para a subsistencia de poboacins seminmades da Idade do Bronce. En modelos de explotacin itinerante como ste, a apropiacin simblica da contorna sitase mis en camios e lugares especiais ca nos lmites rxidos mis tpicos das reas de cultivo xestionadas por sociedades sedentarias (Bradley et al. 1993-4: 17). Pola sa vez, dentro deste contexto, emerxen na lia de costa autnticos lugares de agregacin, en zonas chairas de notable amplitude visual, visibilizados e individualizados na paisaxe dende longas distancias, espazos propicios para o contacto entre comunidades e o desenvolvemento de actividades intergrupais (Santos 2008: 105-6). Na Idade do Bronce semella darse nas Ras Baixas un proceso de conformacin de territorios polticos,

un proceso de definicin territorial no que os gravados rupestres parecen xogar un papel esencial. Os espazos liminais entre estes territorios probablemente se prestasen mellor interacin entre comunidades. Tendo en conta este modelo, ns explicamos a concentracin de estacins de arte rupestre na zona na que se empraza Neixn como unha sancin simblica7 dun espazo liminal, definido, por unha banda, por un cruce de vas de trnsito natural E-W/N-S e, por outra banda, pola desembocadura do ro Ulla. Esta ritualizacin dun espazo que devn territorio poltico, incremntase a travs doutras prticas xa propias do Bronce Final como a ocultacin de xoias (o casco de Leiro o mellor exemplo) ou o depsito votivo de armas nas augas (Pea Santos 1985; Gonzlez Ruibal 2006-7; Comendador Rey no prelo). Dentro da economa moral destas comunidades do Bronce Final podemos comprender un modelo de territorio no que a punta de Neixn se integraba de cheo como lugar especial, parte integrante da cartografa mental dun espazo liminal, dunha percepcin do territorio que se puido manter mentres se conformaba a paisaxe fortificada, un perodo no que se reutilizan como lugar de habitacin elementos senlleiros da paisaxe, promontorios rochosos, reas rituais e monumentos salvaxes anteriores (Santos 2008: 175-6). As pois, na 1 Idade do Ferro resulta bastante comn a transformacin de vellos espazos de asentamento ou ocupacin episdica como referente chave para o artellamento da nova paisaxe fortificada (Fbrega et al. 2005: 282-9). As fortificacins como o Castro Pequeno rompern coa estacionalidade e mobilidade precedente, monumentalizando un espazo ancestral reconvertido agora nun asentamento estable e permanente. A emerxencia da paixaxe fortificada conleva a sedentarizacin dunhas comunidades labregas e guerreiras apegadas terra. Os habitantes dos castros sern os protagonistas dunha modificacin sen precedentes do espazo natural, xerando unha nova paisaxe na que os camios da terra e do mar xoguen un papel primordial na apropiacin do territorio e no devalar histrico desas comunidades.

Os camios do Mar: do comercio pnico romanizacin

Na fasqua dos barcos annimos postos a flote pola madrugada extraviados no roteiro do sern persistiron sempre a mesma foula e o mesmo ronsel. Manuel Antonio

O mar de Arousa foi unha va de acceso natural ao interior de Galicia mais tamn unha inmensa lagoa pola que chegaban en barco ideas, tcnicas e mercadoras, e marchaban soos e esperanzas. Nunha terra debruzada sobre o mar, entre ambas as das ras, os camios martimos primaron sobre as comunicacins terrestres. No noso traballo de campo na parroquia de Cespn recollimos a memoria8 dun tempo que pasou, escoitando

Al mismo tiempo, al igual que sucede con otras manifestaciones artsticas, los petroglifos gallegos reflejan la vida cotidiana slo de una forma oblicua. Est bastante claro que la rutina es una fuente importante de smbolos y metforas, de forma que estas representaciones evidencian algo ms a menudo propuesto que demostrado: el paisaje estaba impregnado de significado y no constitua una mera fuente de aprovisionamiento (Bradley et al. 1993-4: 22). 8 ONeixn: historia viva dun castro (2008) longametraxe documental dirixida por Lukas Santiago e producida polo Laboratorio de Patrimonio do CSIC.

13

falar das embarcacins que facan rutas polo fondo da ra, para ir mercar a Vilagarca, dos antigos portos e fondeadeiros onde pisaban terra os familiares retornados de Montevideo e Bos Aires, dos naufraxios que marcaron unha poca, das antigas procesins martimas, da homenaxe que o pobo de Rianxo lle brindara a Castelao en Neixn onde foron parar en barco, das ancdotas noitaregas da xentia que cruzaba a seca para ir de festa a Taragoa e outras parroquias de aln mar. Na parroquia de Cespn anda se conserva a aldea de Arribada e o recordo dun trnsito martimo primordial at a construcin a finais do sculo XIX da estrada comarcal Padrn-Ribeira, sustituta do antigo e dificultoso Camio Real ou Camio dos franceses. Nesta poca contempornea de mudanzas escoaban anda os lonxanos ecos dunha realidade importante nesta zona das Ras Baixas dende a Antigidade. A este respecto, nos moi dificultoso reconstrur a orixe destes antigos camios do mar, mais a Arqueoloxa fornece restos materiais que nos falan duns contactos comerciais e uns intercambios culturais entre as comunidades barbanznicas e arouss e o mundo mediterrneo ao longo xa do 1 milenio a. C. Mentres que at o sculo V a.C. a chegada de navegantes meridionais foi espordica, a fins do sculo V a. C. asistimos a unha explosin comercial debida reorganizacin das comunidades fenicias do Estreito de Xibraltar e s exploracins cartaxinesas para abrir a ruta do estao (viaxe de Himilcn). No ciclo pnico do comercio (ss. V-III a. C.) as comunidades do Barbanza e da ra de Arousa teran un papel protagonista, pola cercana das explotacins estannferas e a sa ubicacin estratxica. Neste senso, contamos con materiais de importacin en tdolos castros escavados da zona: contedores anfricos Ma-Pascual A4, xerras de cermica comn, askoi ibicencos, doas oculadas de pasta vtrea, cermica grega, perfumarios (aryballoi)

Figura 9: materiais de de importacin de orixe pnica documentados no Castro Grande de Neixn.

As nosas escavacins arqueolxicas no Castro Grande de Neixn serven para ilustrar o carcter deste intercambio no que o transporte martimo xogou un papel senlleiro. Esta rea arqueolxica todo un emporio no que se misturan inextricablemente as funcins comerciais e rituais: o recinto superior constite toda unha escenografa arquitectnica na

que tian lugar depsitos rituais, tanto nas foxas do seu interior coma nos foxos que cinguan o recinto monumental. Dentro destas estructuras aparece abundante material pnico datable entre os sculos IV e III a. C. As cermicas aparecen asociadas a obxectos senlleiros castrexos, como fbulas, artefactos decorados de so e imitacins de ungentarios, as como diversos animais, extranos no rexistro faunstico galaico (can, leitn e aves), pero que encaixan ben nas prticas rituales dentro do mbito feniciopnico, en concreto na celebracin de banquetes funerarios (Niveau de Villedary e Ferrer 2004). Todo isto revela o carcter estruturado (votivo) dos depsitos e maila natureza ritualizada dos intercambios. Nos casos como A Lanzada ou Neixn, estes primeiros emporia ubcanse en paraxes semellantes a aquelas que caracterizan o mundo pnico do Mediterrneo e da zona do Estreito de Xibraltar: illas e illotes cercanos costa, cabos que cinguen enseadas, bos portos naturais, e desembocaduras de ros que actan como vas de entrada cara ao interior (Naveiro 1991: 149; Gonzlez Ruibal 2004, 2006). Fronte ao carcter ritualizado da primeira fase de comercio pnico, o intercambio tardo adquire unha forma mis empresarial, que est en consoancia cunha maior estandarizacin dos materiais comerciados e unha meirande regularidade dos contactos. Tralo trunfo romano na Segunda Guerra Pnica, o comercio relanzouse potenciando puntos de desembarque antigos como Neixn e A Lanzada, e dando lugar a outros novos en puntos estratxicos na ruta ao Atlntico N, como o castro de Alobre e o castro das Torres do Oeste en Catoira (fitos que controlaban a desembocadura do ro Ulla), ou os oppida de Elvia (A Corua) e Campa Torres (Xixn). As expedicins de Publio Craso (96 a. C.) e Xulio Csar (62 a. C.) abriron a vella ruta do estao para Roma e deron paso a ese complexo proceso que a investigacin deu en chamar romanizacin.

Figura 10: os Castros de Neixn foron un referente na navegacin antiga cara ao interior de Galicia. esquerda, restos de nforas bticas Haltern 70 en proceso de estudo durante as escavacins no Castro Grande de Neixn.

Mentres algns castros barbanzns se abandonan no s. I a. C. ou no cambio de era (O Achadizo o exemplo mellor coecido) outros recintos como o Castro Grande retoman o seu papel de fito espacial no trfico martimo, actuando como un porto comercial que concentra unha grande cantidade de material cermico: nfora Haltern 70 procedente de Andaluca, terra sigillata hispnica altoimperial que chegaba dos obradoiros de Tritium Magalum (A Rioxa), terra sigillata hispnica tarda do mesmo val de Najerilla e do Douro (Rodrguez 2008). Por unha banda, o Castro Grande de Neixn participa na dinmica de distribucin eminentemente costeira dos primeiros produtos hispnicos, distribucin que posiblemente sexa mis tarda que no resto da Pennsula, tal e como parece que sucede no resto do actual territorio da provincia da A Corua onde os tipos

15

cermicos coma os de Neixn fan a sa aparicin a finais do sculo I d.C., principios do sculo II d.C (Lpez Prez 2004). Por outra banda, un segundo episodio comercial que vira sinalado polas producins tardas documentadas. A Arqueoloxa permtenos documentar os ciclos de comercio nos que se inseriron os camios do mar de Arousa. A partir dos materiais de importacin podemos abordar unha interesante Arqueoloxa comercial que reconstra esas dinmicas da Antigidade. As pois, a partir do rexistro exhumado no Castro Grande recoecemos o esmorecemento da rota comercial Atlntico-Mediterrneo que canalizaba Gadir, aparecendo novos centros distribuidores que moito teen que ver coa implantacin no territorio de bos camios terrestres. Deste xeito, posiblemente, a implantacin das novas infraestructuras de comunicacin terrestre (materializadas nas vas XIX e XX do Itinerario de Antonino) posibilitou a sa aparicin, ao igual que a fundacin de importantes centros de control econmico e administrativo como podera ser o caso de Bracara Augusta. Neste contexto, os produtos hispnicos que chegan s Ras Baixas son canalizados dende Bracara Augusta. A capital do conventus bracarense recibira a travs do Douro os produtos procedentes da Meseta e os redistribuira cara ao Noroeste por va martima empregando o seu importante porto de Cale ou utilizando as novas vas de comunicacin que a partires do sculo I d.C Roma constre na Gallaecia. Os materiais que chegan ao Castro Grande posiblemente o fagan a travs das das vas citadas, xa que debemos ter en conta a proximidade da va XX e a existenza dun importante porto emprazado nas inmediacins do actual ncleo de Pontecesures ao cal arribaran os barcos accedendo polas proximidades da Punta de Neixn.

Figura 11. Aplicacin de metodoloxas SIX Galicia romana. Camios ptimos entre capitais conventuais e reas de concentracin de epgrafes (Gimil 2009: fig. 20).

Este exemplo do Castro Grande de Neixn amsanos como a Arqueoloxa de hoxenda ampliou o coecemento sobre o trfico comercial e as vas de comunicacin martimas e fluviais9, mentres que non acontece o mesmo no tocante aos camios terrestres. A investigacin non se pon de acordo na existenza ou non de vas romanas que
9

O recente achado no ro Lima de das pirogas de madeira datadas por C-14 na fase final da Idade do Ferro (Alves e Reith 2007) amosa o tipo de embarcacins empegadas polas comunidades locais para o transporte fluvial, tan importante neste perodo para conectar as terras do interior coa costa.

cruzasen o Barbanza, dando lugar polmica e pouco fundamentada restitucin de hipotticos trazados de vas posibles (Franco 2000, 2001, 2007). No estado actual dos nosos coecementos, debemos pensar nunha priorizacin da tradicional va martima en poca romana no Barbanza e na ra de Arousa. Como dixemos, o Ulla , despois do Mio, a mis importante va de penetracin cara ao interior de Galicia. Significativamente, perto da sa desembocadura, na illa de Cortegada, localizouse un pecio10 de poca augustea cargado con nforas Haltern 70 e sixillata itlica (Naveiro 1984; Naveiro e Caamao 1992; Fernndez Pintos 2001). A romanizacin dos enclaves portuarios como Castro Grande de Neixn, Alobre, Torres de Oeste sera un proceso que moito tivo que ver con este trfico comercial e que cedo se vencellara coa explotacin econmica industrial do litoral a travs de establecementos de salgado (Surez Pieiro 2003), coa conquista definitiva das terras de val e da plataforma litoral, as como coa implantacin no territorio dunha puxante rede de villae (Ayn 2008; Lpez Barja et al. 2008; Gonzlez Milln 2009).

Artellamento do espazo e comunicacin no Barbanza medieval


Os baldeiros arqueolxicos adoitan ser o resultado de preguntas mal formuladas, prticas trabucadas e ideas preconcebidas. Un caso paradigmtico a poca altomedieval en Galicia, sobre todo o caso dos mal chamados sculos escuros (ss. V-VII d. C.). Novamente, a Arqueoloxa da Paisaxe, fornece datos que modifican sustancialmente un panorama que considera a fin do mundo clsico como a fin do mundo e o punto de arrinque dun empobrecemento xeralizado a grande escala. Por outro banda, a inexistencia na prtica dunha Arqueoloxa medieval no NW e a imposicin de lmites disciplinares insalvables teen servido para consolidar unha imaxe falsamente slida do proceso de protofeudalizacin en poca altomedieval. Pola contra, o desenvolvemento dunha lia de traballo en Arqueoloxa Rural en Galicia (Ballesteros 2003) supuxo un avance cuantitativo e cualitativo no noso coecemento dos sculos V-VIII d. C. demostrando cientificamente que a paisaxe rural tradicional, construda por unha sociedade campesia explotada tivo lugar en poca moito mis temper do que se cra. As terrazas de cultivo que parcelan o terreo do NW deveen unha autntica arquitectura monumental, toda unha metfora material dos procesos vividos por unhas comunidades labregas altomedievais que modifican e acondicionan o relevo, alteran as cualidades e calidades do solo para estimular a produtividade implantando determinados cultivos segundo necesidades impostas ou adquiridas (Ballesteros 2010: 26). A escala de Galicia, demstrase o inicio do cambio na paisaxe agraria na Baixa Romanidade (s. IV d. C.) para desenvolverse plenamente no perodo xermnico, documentndose unha actividade deforestadora acompaada incluso dunha intensa actividade metalrxica, ambas as das reflectidas en anlisis paleoambientais11. Neste proceso de conformacin da paisaxe agraria protofeudal probablemente se consolidou a rede primaria de vas de comunicacin terrestres12. Polo de agora, non se teen desenvolto investigacins arqueolxicas desta caste no Barbanza, polo que nos queda o recurso documentacin dispoible.
10

Este barco segua sen dbida a ruta aberta polos pnicos sculos atrs: a cermica comn pnica localizada mis ao interior de Galicia apareceu en Castrovite, ao carn do ro Ulla, a 35 kilmetros liais de Torres de Oeste (Gonzlez Ruibal e Carballo 2001: 48) nun nivel datado no sculo V a.C. 11 Comentario personal de A. Martnez Cortizas (LPPP, USC). 12 Las nuevas estrategias se plasman en la creacin, diseo y planificacin de nuevos paisajes, objetivados a travs de roturaciones, de la construccin de estructuras de abancalamiento, de parcelaciones, caminos, etc que vienen acompaadas de la aplicacin de nuevas tcnicas/prcticas que no se haban documentado en perodos anteriores. Espacios antes vrgenes estn sufriendo serias alteraciones y modificaciones con la intencin de hacerlos ahora ms productivos, explotarlos y controlarlos (Ballesteros 2010: 38).

17

Documentacin, artellamento do espazo, arqueoloxa e Idade Media Se ben referimos neste primeiro epgrafe catro elementos completamente diferentes, todos eles conflen nun punto: a informacin histrica. A determinacin cronolxica, as fontes, e mailo estudo do espazo como vestixio arqueolxico, no tocante a unha modelacin pasada do mesmo, ofrecen unhas enormes posibilidades de interpretacin e de explotacin de cara ao coecemento histrico en Galicia; un desenvolvemento materializado no noso caso grazas ao proxecto dos Castros de Neixn (Snchez 2007; 2008; Novs 2007). No caso da informacin medieval, a documentacin escrita o alicerce da nosas conclusins, nomeadamente textos dos sculos XII ao XV que se atopan custodiados na sa meirande parte no Arquivo da Catedral de Santiago13. Deste conxunto habemos considerar dous continxentes documentais. Por unha banda o integrado na serie Casas y Tenencias; unha boa parte do espazo do Barbanza integrbase na tenza de Boiro, pertencente ao Cabido da Catedral. E en segundo lugar a documentacin de Pedro Leiteiro, un burgus composteln do sculo XV que inviste en mltiples propiedades ubicadas en Boiro e a sa contorna; estas terras rematan por pertencer ao Cabido que conserva a documentacin at hoxenda.

Figura 12. Arriba: mapa de parroquias (ano 572). Abaixo: mapa de parroquias (anos 900-950) (en Lpez Alsina 1988).

13

http://archivium-sancti-iacobi.blogspot.com/

Sobre esta base realizamos un traballo de bsqueda, de transcricin e edicin, as como de anlise, todos eles fundamentais para extraermos a informacin que os textos nos fornecen. Son testemuas do Boiro medieval, da Ribeira medieval, dA Pobra medieval e do Barbanza, en definitiva, permitndonos escoitar directamente as voces dos seus habitantes de fai mis de seiscientos anos. Certo que necesitan ser escoitadas atentamente, filtrando cada dato, cada informacin, botando man da Paleografa, a Diplomtica... porque non hai malas fontes, senn malos historiadores. E que nos ofrecen? Pois lugares, pasos, rutas e camios, entre outras cousas. Por onde pasaban os seus habitantes, por onde paseaban, que van... Porque o artellamento do espazo, ao fin e ao cabo, non mis ca iso: como as comunidades do pasado se moven e modelan o seu contorno xeogrfico. Os elementos mis bsicos da vida coti. Nada poderiamos facer para un estudo como ste, na sa vertente medieval, s cos textos; cmpre concordalo cos restos; entra forte aqu a Arqueoloxa e, por suposto, as informacins obtidas grazas ao proxecto Neixn de anos atrs. Sobre a base da informacin escrita temos desenvolto a metodoloxa arqueolxica, no sentido das prospecins no terreo e maila anlise a nivel micro dos vestixios materiais da paisaxe tomados como resto histrico-arqueolxico. Como fan os entusiastas socios de O Faiado2: camiar os camios, ver os letreiros, carteis e mapas, andar polos campos das mmoas procurando congostras e corredoiras... porque moi doado tentalo dende unha cadeira acadmica, pero mis divertido e til facelo sobre o terreo. Lemos, vemos e interpretamos. Todo isto nos ten ofrecido unha serie de resultados, sobre a base da historia medieval de Galicia (que non pouca). Porque tamn cmpre saber onde nos movemos e sobre que base interpretamos os datos; do contrario, e algo que acontece en mis ocasins das que debese, se corre o risco de que o discurso nin sequera tea sentido. Catro vertentes, xa que logo: fontes documentais, artellamento do espazo, Arqueoloxa e Idade Media. Todo ao servizo do Barbanza nunha lia de investigacin que ten sido tan fructfera no proxecto Neixn (2003-2008) que, o sentimos por algns, nos resistimos a abandonar. Artellemos, pois, o Barbanza no mundo medieval. O mundo en guerra. O Barbanza no espazo da alta Idade Media. O artellamento do espazo na alta Idade Media no Barbanza e a sa contorna vn marcado por tres elementos fundamentais: as vas de comunicacin preexistentes prehistricas ou antigas, a nova organizacin eclesistica dende os sculos V e VI, e mailo artellamento militar posterior, no tocante disposicin do territorio, no seo das invasins normandas do sculo X. Xa nos temos ocupado das vas antigas da contorna, que agora, en poca medieval, continuaban en uso e mantian o seu papel vertebrador do espazo. Ademis deste condicionante, o espazo barbanzn chega xa con certo artellamento alta Idade Media, inserto na organizacin parroquial da primeira Igrexa. No ano 572, momento do II concilio de Braga, e baixo o topnimo de Postamaricos, atopbase xa integrado nos lindes parroquiais que conformaban o territorio da s de Iria Flavia; a denominacin evolucionou posteriormente a Pistomarcos e a Postmarcos. Tempo despois, no sculo IX, a organizacin do espazo materialzase en tres igrexas designadas como propias da s de Iria por Afonso III, no 868: Santa Cristina de Lesn (hoxe Santa Cruz, en A Pobra), San Sadurnio de Goins (Porto do Son) e San Vicenzo de Nebra (hoxe Santa Mara, tamn no Porto do Son). Xa no sculo X, o territorio de Postmarcos se define cuns lmites claros no sistema parroquial con A Maha. Esta primeira organizacin eclesistica altomedieval vencellada organizacin parroquial un dos elementos fundamentais de organizacin do territorio, que pon as bases para as divisins posteriores. Constitese as un artellamento abondo como para que houbese no seu seo algunhas instalacins monacais, coma o convento de Santo Estevo de Boiro, que

19

nos refire Lpez Ferreiro, ubicado na ra dArousa, e que tera sido atacado na invasin normanda do 968 (Lpez Ferreiro 1899: 397). Un mosteiro que foi posteriormente anexado ao de San Paio de Antealtares.

Figura 13. Dominio do territorio dende o castelo de Vitres.

O establecemento eclesistico resposta, sen dbida, a unha ocupacin do espazo de sinalada incidencia para os sculos VI-IX, malia que menos densa que noutras contornas e de carcter rural, coa habitacin localizada en pequenos ncleos a medio camio entre a vivenda e a producin para subsistencia. De igual interese resulta a incidencia das invasins normandas sobre o Barbarza altomedieval. No ano 934, en 21 de febreiro, o monarca leons Ramiro II fai doazn igrexa de Santiago do commissum Pistomarcos, un territorio que se formulaba xa como unidade territorial, concedndoo secundum illud obtinuit Lucidus Vimarani, e definindo xa un espazo concreto: de Vlia in Tamare, o abranguido entre os ros Ulla e Tambre (Lucas lvarez 1998: 111-2. doc. 40). As, un territorio que antes estaba dentro da dicese como circunscripcin parroquial pasa agora a depender da igrexa iriense-compostel, que sobre ela exerce o dominio e compete a defensa e organizacin de poboacins. A mediados do sculo X, e especialmente na sa segunda metade, as costas de Galicia vense asoladas polos ataques e saqueos normandos. Estando xa sobre aviso, o bispado iriense-composteln era un dos nicos poderes, por territorio e infraestrutura, que poda establecer un sistema defensivo minimamente solvente. Dende este bispado composteln se edificaron diversas fortalezas, tentando fortificar a costa fronte aos ataques; foi as como xurdiron fortalezas como as dA Lanzada ou as Torres de Oeste, de Catoira. A precaucin non foi en balde. Foi pola ra de Arousa por onde, no ano 968, penetraron as tropas normandas de Gundraed desembarcando polas Torres de Oeste14. A invasin expandiuse por costa e interior, chegando at Compostela e costndolle a vida ao bispo Sisnando, ferido por unha saeta contra o ano 970. Non nos importa aqu a invasin,
14

Segundo Lpez Ferreiro ao mando dunha escadra de 100 naves (Lpez Ferreiro 1899: 351-2).

senn o artellamento que a sa defensa implicou para o espazo do Barbanza, baixo dominio composteln dende a doazn do commissum no 934. Ante o perigo de que estes ataques se seguisen sucedendo, o bispado de Iria, o verdadeiro poder efectivo, fortificou a costa en puntos chave para a vixiancia e mailo control do acceso. Deste xeito artellouse unha pequena rede defensiva no Barbanza e a sa contorna, con enclaves xa citados como A Lanzada e Oeste, aos que se engaden outros como, quizabes, o Castelo de Vitres15. Organizacin eclesistica e sistema defensivo que marcan, pois, os fitos fundamentais de cara ao artellamento do espazo do Barbanza na Alta Idade Media. Rede viaria e espazo circundante de Barbanza nos sculos XII-XIV. Co sculo XII prodcese, a nivel xeral europeo e hispano, un desenvolvemento do poboamento materializado na fundacin de novos ncleos e na potenciacin dos existentes. Xurden agora enclaves costeiros nos espazos de dominio da mitra compostel, como eran as ras de Arousa e Pontevedra; vencellado a este proceso prodcese o desenvolvemento urbano de Noia e documentamos no Barbanza do sculo XII plenamente conformada a rede parroquial (Snchez 2007). O incremento de poboacin e de poboamento traen consigo dous efectos paralelos. Por unha banda, intensifcase a explotacin de recursos; neste caso principalmente falamos de recursos martimos, que nutren a economa destas localidades costeiras e, con iso, o fluxo de produtos. E en segundo lugar, todo deriva nun desenvolvemento obrigado das vas de comunicacin e unha mellor definicin das mesmas, favorecendo o trnsito de persoas e mercadoras. Deste xeito, altura dos sculos centrais da Idade Media en Galicia atopamos xa unha estrutura viaria moito mellor definida16. O incremento na densidade de poboacin que se produciu no transcurso dos sculos IX-X ao XII-XIII trouxo consigo unha meirande necesidade de comunicacin e artellamento do espazo nunha sociedade onde, en contra do tpico, o movemento e os desprazamentos, especialmente a curta distancia, eran cotins. No caso do Barbanza, seguindo a tnica galega, foron aproveitados en varios puntos as vas de comunicacin preexistentes ou cando menos fitos e vestixios de poboamento anterior, como mmoas ou castros, que foron integrados en poca medieval como referencia visual na rede viaria. Elisa Ferreira (1988) define os camios que artellan o Barbanza marcando das rutas principais: unha va costeira que rodea a pennsula, con unin de ambos os dous camios N-S na fortaleza de Rocha Forte (Snchez et al. 2004); e outra ruta interior que artella o espazo do Barbanza de N-S, presentando diversos ramais. No primeiro caso, o costeiro, se partimos de Santiago de Compostela a ruta divdese no castelo dA Rocha Forte, un destacado centro de poder efectivo do arcebispado composteln e de recadacin de rendas; tras separarse contina e rodea pola costa a pennsula do Barbanza, comunicando toda ela co porto mis importante que exista na zona nos sculos XIII-XIV, o de Noia. Neste itinerario A Rocha resulta fundamental como fito no acceso a Compostela, non s polo seu carcter militar mais tamn polo seu papel econmico; era aqu onde se executaba o pagamento do portdego da cidade e dos impostos de mercadoras. No caso do Barbanza cobra importancia no caso do peixe, de cuxos portos se levaba para ser vendido na cidade compostel (Snchez 2007; Novs 2007; Guitin 2010). Neste contexto xogou tamn un papel primordial o Castelo da La,
Este ltimo caso resulta de profundo interese pola indefinicin do enclave e do seu contexto; relativas a Vitres non se localizan fontes documentais polo que a interpretacin resulta complexa. Anda as, e agardando unha mellor definicin con algn proxecto de investigacin mis exhaustivo, podemos inferir que se trata dunha fortaleza de tradicin altomedieval, con todas as reservas; a falla de informacin na Historia Compostelana e, por suposto, no pleito TaberaFonseca, fainos teorizar (anda sen excesiva base) cunha utilizacin cara ao sculo X no marco da defensa do territorio e un abandono posterior. 16 Vn sendo certamente un perodo mellor coecido grazas tamn meirande existenza de fontes e traballos realizados sobre elas, nomeadamente o xa clsico de Elisa Ferreira Priegue (1988).
15

21

na praia da Torre en Rianxo, fortaleza da mitra compostel que controlaba a ruta terrestre pola que marchaban as mercadoras procedentes dos portos do S do Barbanza (Csar 2003, 2007; Snchez 2007; Bonilla 2009).

Figura 14. Mapa xeral de camios medievais proposto para o Barbanza por E. Ferreira Priegue (1988).

A ruta costeira bordea o levante dende Cruceiro at Boiro para continuar deica Lampn onde se bifurca por unha banda cara a Postmarcos e pola outra, seguindo pola costa, at Pobra do Den e Santa Mara de Xobre, onde se volve unir. Contina cara a San Pedro de Palmeira e Santa Uxa de Ribeira para ascender a San Pedro de Muro e bordear o litoral norte at Noia. De Cruceiro un ramal aproveita o camio quizabes antigo para chegar a Rianxo, co camio principal continuando polas marxes do ro Ulla, comunicando con Padrn e de a a Santiago. Esta entramado facilitaba non s o trnsito mais tamn o abastecemento da zona; a comunicacin con Palmeira e Santa Uxa se comprende se consideramos que se trata de dous pequenos portos medievais cuxo produto flua as cara ao interior do Barbanza. O segundo camio vertebrador da zona interior, curtando a dorsal do Barbanza e atravesando de N a S. Esta va comunicaba dous dos centros fundamentais, Boiro con Noia, pasando por Brelles, Moimenta, Becollo e Argalo. Por tanto estas das redes viarias, que en realidade son unha mesma, artellan a comunicacin do Barbanza e permiten o flur de camios cara a Compostela, non s de

personas senn tamn de produtos, coma o peixe, que pagaban taxa nA Rocha e se venderan en Santiago. A estas rutas habemos de engadir outros elementos de vertebracin do espazo barbanzn en poca medieval: aqueles que permiten a comunicacin interna. A un nivel micro, e como non poda ser doutro xeito, en poca medieval intgranse como referentes da paisaxe e do artellamento do espazo elementos do poboamento antigo, como castros, mmoas, tal como sinalamos no apartado precedente. En resumo, a implantacin da rede eclesistica, a organizacin militar, necesaria polo contexto blico das incursins normandas, e maila existenza de vas de comunicacin preexistentes van configurando o artellamento do espazo no Barbanza durante a Alta Idade Media. Tempo despois, a densificacin da poboacin e o xurdimento de novos ncleos, con todo o que iso conleva, traen consigo un nuevo desenvolvemento das vas vertebradoras da zona, fundamentado nun camio que rodea por N e S a pennsula para volver atoparse en Rocha Forte e noutra va que cruza o territorio pola sa dorsal. Xunto a estas rutas principais, multitude de puntos visuais, fitos e enclaves, en ocasins elementos considerados actualmente como rexistro arqueolxico, constituron puntos de referencia para ese artellamento espacial. Definimos as os camios, traballados e utilizados polas xentes medievais mis do que moitas veces se pensa. A Idade Media, e moito menos en Galicia polo tipo de poboamento, non esttica, pechada, un mundo aberto, de contactos, de camios, de feiras e paseos. Un mundo que se reflicte perfectamente no artellamento do espazo do Barbanza medieval.

Figura 15. Calzada ao castelo de Vitres (fotografa de Soledad Felloza).

As vas da Modernidade
O tecido viario de poca medieval vai estar en uso ao longo do Antigo Rexime at o sculo XIX coa instauracin do Estado liberal e o xurdimento dunha percepcin moderna do espazo, as comunicacins e o territorio. No discurso da Ilustracin, nas iniciativas das Reales Sociedades Econmicas de Amigos del Pas, nos textos de Cornide, nas representacins cartogrficas da ra de Arousa xa vemos esbozada unha concepcin

23

economicista da paisaxe, coma un espazo que cmpre ordear, comunicar e explotar co gallo de acadar progreso para Galicia. Rachar cos sistemas gremialistas, racionalizar as explotacins dos recursos agropecuarios, mineiros e pesqueirose vertebrar o territorio para dar sada ao mercado capitalista dos produtos da terra forman parte do programa da Modernidade, que entra no Barbanza no ltimo terzo do sculo XIX. Neste contexto, os smbolos da Modernidade son o tren (que nunca chegou aqu), e as novas estradas, ao sop das cales os indianos e emigrantes retornados comezan a erguer as sas novas casas que rachan co modelo tradicional da arquitectura verncula. Esta nova rede viaria ir desprazando aos camios antigos que seguen interconectando o mundo agrario tradicional, das aldeas e parroquias marxe do desenvolvemento urbano. No noso proxecto encol da explotacin do wolfram no Barbanza estamos a analisar a conformacin desta paisaxe da Modernidade na que a a apertura de novas vas e o control do trnsito por parte do Estado (a travs das casillas de pens camineiros e cuarteis da Garda Civil) resulta crucial, como se viu na guerra civil, na loita contra o estraperlo e a guerrilla na postguerra e na propia circulacin do mineral nos anos 40 e comezos dos 50.

Os camios do ouro negro


Os cartos do wolfram, como veen, van. Dito popular recollido en Vilagarca de Arousa.

A Modernidade vainos deixar fondas pegadas perceptibles no territorio barbanzn. Entre as actividades que se desenvolveron nos sculos XIX e XX a minera foi unha das industrias que xerou un maior impacto na paisaxe da bisbarra. Este o tema que vai centrar o seguinte apartado e nel porase en relevancia a trascendencia que tivo na rede de camios e nas vas de comunicacin en xeral. Pero a Modernidade chegou pasenio ao Barbanza e como non poda ser doutro xeito a travs do mar no s. XIX e comezos do s. XX coas industrias conserveiras que se foron asentando nas das beiras da ra de Arousa. A natureza da sa actividade e a sa lxica situacin a carn da costa fixo que esta industria non influra demasiado nos camios e vas terrestres e se mirase por tanto cara mar. A finais do XIX, da man de capitais britnicos, tamn apareceron na bisbarra dous establecementos mineiros, un en Lampn (Boiro) e outro e San Finx (Lousame) adicados nestes anos extracin de mineral de estao. A este respecto, hai pouco estudado, debido falta de documentacin nesta poca, pero sabemos que tanto Lampn como a San Finx Tin Mines (San Finx) introduciron novos elementos propios da cultura fabril britnica coma, por exemplo. unha crecente mecanizacin, o uso de novas tcnicas extractivas, a utilizacin de enerxa elctrica, a aparicin de novas formas de organizacin do traballo, a instauracin do chamado sbado ingls Todo isto marcou un forte contraste coas actividades que tradicionalmente se vencellaban pesca ou ao laboreo agrcola. O contraste debeu ser anda maior se temos sen conta que se trouxeron a esta zona perifrica costumes e modos de vida tipicamente britnicos. Un exemplo ilustrativo foi a construcin dunha pista de tenis ao carn da vivenda do xerente da que existe unha fotografa no arquivo do concello de Lousame. Pero o impacto desta primeira industria foi bastante limitado e non modificou sensiblemente as formas de vida nas aldeas labregas e marieiras da zona, exceptuando os operarios que traballaron nesta poca nas explotacins. Un elemento como a corrente elctrica, por citarmos un exemplo, non se xeneralizara at polo menos a dcada de 1960. No que respecta aos camios e vas de comunicacin hai que destacar que a situacin destes dous centros mineiros a uns poucos quilmetros cara ao interior obrigou

utilizacin dos camios terrestres. No caso de San Finx, mis afastado dos puntos de embarque de mineral que Lampn, sabemos que no 1896 se construiu un camio ou estrada entre a mina e Taragoa (Rianxo), onde despois se cruzaba en barcazas para Carril (Ruiz Mora e lvarez Campana-Gallo 2006).

Figura 16: embarcacin da Kriegsmarine nun porto galego a comezos da dcada de 1940 en plena neutralidade espaola. Arquivo familiar de J. Garca Trevisani (Vilagarca de Arousa).

A nosa atencin vaise centrar, sen embargo, noutro fenmeno de duracin mis curta no tempo, pero de impacto moito mis forte tanto na poboacin local como na paisaxe e tamn por suposto na rede camios e vas de comunicacin. Estamos a falar da chamada poca do wolfram ou febre do wolfram que abrangue dende 1939 at 1945, cun repunte posterior entre 1950 e 1953 no contexto internacional da Guerra de Corea (Carmona 2003; Nadal 2006). O wolfram un mineral que durante a II Guerra mundial foi usado profusamente por Alemaa na industria blica para o seu emprego en blindaxes e, sobre todo, en municins de grande calibre. A falla de xacementos dos que abastecerse de materia prima dentro dos territorios do Reich e a imposibilidade de importala de China, mximo produtor mundial, fixo que as miradas xermanas virasen cara ao NW peninsular. As boas relacins entre Alemaa e a Espaa de Franco, froito da axuda militar prestada durante a Guerra Civil e da existenza dunha importante rede comercial entre os dous pases, fixo que gran cantidade de mineral fose vendido potencia do Eixo a pesares da declarada neutralidade espaola e malia as fortes presins dos pases aliados para dificultaren ou impediren este comercio (Garca Prez 1994, Leitz 1996; Vias 2002). A dependencia que tia Alemaa deste mineral fixo que pronto comezase a subir de prezo e isto provocou que se comezase a abrir unha enorme cantidade de explotacins de wolfram por todo o noroeste. Nesta poca, entre o 1939 e 1945 e con especial intensidade entre os anos 1942 e 1944, xorden polo NW diversos centros mineiros de importancia como Fontao (entre Silleda e Vila de Cruces), Casaio (Carballeda de Valdeorras) Vilardecervos (Vilardevs), Monte Neme (Carballo), Varilongo (Santa Comba), San Finx (Lousame), Pea del Seo

25

(Oencia, Bierzo) ou A Panasqueira e a Borralha (Portugal) (Gurriarn 2000; Losada e Rodrguez 2002). Todos eles van ser un fervedoiro de actividade con centos ou miles de persoas adicadas a actividades de extracin do mineral, busca de novos filns, comercializacin legal e ilegal e incluso labores de espionaxe. O Barbanza non foi alleo e esta corrente. Reconvertronse as vellas explotacins de estao de Lampn e San Finx, explotada dende 1940 por Industrias Gallegas S. A., para dar preferencia ao novo ouro negro que representaba o wolfram e abrronse tamn novas minas, a maiora delas de moi pequeno tamao, de carcter incluso familiar e cun sistema de traballo moi artesanal, escasamente mecanizado que s resultaron rendibles neste contexto econmico extraordinario (Ayn et al. 2008). O Barbanza un escenario privilexiado para estudar este fenmeno porque aqu teen lugar tdalas circunstancias posibles: hai grandes e pequenas explotacins; existiu un intenso traballo dos chamados buscns ou aventureiros, que se botaban ao monte a busca de filns ricos en mineral; hai constancia da existenza de diversos procesos de traballo dende os de carcter mis industrial at os simples bateos nos ros e regatos; haba importantes centros de compra e venda de mineral e finalmente a situacin xeogrfica favoreceu que se artellaran distintas formas de trasporte do wolfram, tanto por terra coma por mar (Agrafoxo 2002). Outro factor interesante que ademais neste territorio vese claramente como conflen os intereses da potencia xermnica e dos aliados. A primeira para aprovisionarse da maior cantidade de mineral posible e os segundos para dificultar e incluso impedir este aprovisionamento grazas ao mantemento dunha tupida rede de axentes e espas que entre outras estratexias mercaban materia prima para acadar un alza artificial dos prezos (isto cocese como guerra econmica). Evidentemente todo isto redundou en maiores subidas de prezos e en portes beneficios para os propietarios de concesins mineiras, comerciantes, intermediarios de todo tipo, estraperlistas... Centos de mineiros improvisados coa esperanza dunha rpida ganancia botronse ao monte na busca de filns ricos en mineral. Toda a contorna de San Finx, os montes parroquia de Bealo, as ribeiras dos ros Coroo e Mosquete... segundo contan as testemuas orais eran pola noite unha romara de xente na busca s agachadas do prezado metal. En definitiva a minera do wolfram, a pesares da sa curta duracin no tempo, deixou fondas pegadas tanto nas xentes coma no territorio, anda visibles en forma de galeras, escombreiras, gabias, edificacins..., pero por desgraza praticamente esquecidas por todos. Neste senso a rede viaria de camios e estradas xogou un importante papel no trnsito do mineral, para levalo dende as bocaminas ata os portos ou estacins de tren e finalmente at a Alemaa nazi. Un estudo anda pendente por facer reconstrur cales foron os itinerarios ou camios do wolfram. Unha ollada superficial permtenos conclur que a vella rede tradicional de camios est sostendo o crecente trfico de wolfram e xunto a ela nacern novos itinerarios e vas de comunicacin que garantirn o abastecemento de materia prima e reducirn o lapso de tempo entre a extracin do mineral e a sa recepcin nos centros de transformacin. Camios baixo terra Para entendermos e simplificando moito, no Barbanza, podemos identificar at tres sistemas diferentes de extracin do mineral que implican uns efectos diferentes sobre a paisaxe: 1. Mediante galeras e pozos: que van seguindo as vetas de mineral e abandonando as que deixan de ser produtivas. Normalmente implica un labor mineiro mis mecanizado e un xeito mis rendible de extraer o mineral. por tanto o sistema extrativo mis empregado nas explotacins de maior tamao (San Finx, Lampn,

Moimenta) anda que tamn se combinar frecuentemente cos outros dous sistemas. 2. Mediante a explotacin superficial dos filns: a pegada arqueolxica que deixan son fundamentalmente gabias e escombreiras. Este labor realzano os chamados mineiros de monte no entorno doutras explotacins de maior tamao, como Lampn ou San Finx, ben baixo o control das compaas (por exemplo a chamada zona libre en San Finx) ou ben de forma ilegal realizado polos chamados buscns. 3. Bateado do mineral: realizado en praceres fluviais ricos en mineral, nas escombreiras das minas. Algunhas zonas especialmente traballadas son as marxes dos ros Coroo e Mosquete, as ribeiras da Barquia (Santa Cristia de Barro, Noia) ou a explotacin de Vidres (Cespn, Boiro). O primeiro dos sistemas, a explotacin mediante galeras e pozos, supuxo un impacto brutal no territorio que paradoxalmente s parcialmente perceptible na superficie a travs das bocaminas, a maior parte delas ocultas nosa ollada pola mesta vexetacin, ou de construcins asociadas que nos indican a existenza dunha autntica paisaxe subterrnea.

Figura 17: Cartografa mineira do Barbanza e mapa da mina de San Finx amosando a rede de galeras subterrneas que conforman a explotacin.

As galeras e pozos que atravesan o Barbanza coma un queixo gruyere constiten unha nova rede de camios baixo terra, feitos para extraer o wolfram e usados para transportalo ao exterior a travs de vagonetas que se movan sobre rales. Dificilmente podemos valorar atinadamente cales son as magnitudes destas arterias que comunicaban o corazn da terra coa sa epiderme, en grande medida debido escaseza de documentacin e pola dificultade de atopar planimetras das minas de menor tamao. San Finx, con diferenza a explotacin de maiores dimensins no Barbanza, da que si temos abundantes testemuos documentais, pdenos dar unha idea aproximada. No plano do Instituto Geolgico Minero de Espaa

27

(IGME) vese perfectamente a existenzaa de quilmetros de galeras distribudos en diferentes niveis ou pisos. En Lampn (Boiro) por comentarios dos vecios sabemos que todo o monte est furado de pozos e galeras, moitas feitas pola compaa, A Estafera de Arousa, pero outras tamn realizadas polos buscns que an roubacha, termo co que se denominaba actividade de ir roubar pola noite wolfram s minas. Estas persoas en ocasins s veces chegaban a facer galeras e pozos ilegais que cortaban s da compaa de onde podan sacar o mineral de mellor calidade sen seren detectados. Por desgraza a actual perda de memoria da sociedade sobre este patrimonio leva en ocasins a episodios dramticos nos que persoas teen cado e falecido no interior dos pozos. Camios novos e vellos Como vimos, a gran cantidade de mineral demandada pola industria blica, vai facer que as grandes explotacins existentes no territorio (San Finx e Lampn) non sexan capaces de abastecer tdalas necesidades da guerra. Isto xunto coa alza de prezos fixo que xurdiran polo territorio unha lista interminable de explotacins de pequeno tamao. As, un cantidade moi elevada de mineral, case imposible de contabilizar, sau destas minas e das actividades extractivas ilegais cara Alemaa Nazi. De speto, unha pequena zona do occidente peninsular entraba de cheo no sistema econmico mundial. A infraestrutura viaria segua a ser nesta poca altamente deficitaria, incapaz de soster os movementos dunha actividade industrial intensiva coma esta. A repentina conxuntura econmica fixo que gran parte do trfico de mineral tivera que facerse necesariamente sobre a rede tradicional de camios que unan dende vello unhas aldeas con outras. A mellora e reparacin dalgunhas das principais arterias de trnsito grazas instalacin de varios postos de pens camieiros polo territorio, paliou parcialmente estas dificultades. Moitas pequenas explotacins tiveron que seguir utilizando as vellas e sinuosas estradas e os buscns, que se contaban por centos, tamn usaron a tupida rede de camios de monte que coecan perfectamente e lles permitan sacar o mineral camufladamente evitando seren collidos pola Garda Civil. Con todo, apareceron novos camios, grande parte deles ligados s grandes explotacins que medraron anda mis en extensin abrindo novos pozos e ampliando sensiblemente as construcins anexas. Anda hoxe en da se ollamos unha fotografa area de Lampn e San Finx apreciamos perfectamente todo o conxunto de vas de servizo das minas que servan para levar o mineral dende as bocaminas aos lavadoiros e dende al aos fornos, ou que comunicaban a taberna coa xerencia ou co cuartel da garda civil. Nestes anos temos constancia da existenza dun posto de pens camieiros na Mina de San Finx que se ocupaban destes labores e que regularmente amaaban a estrada que comunicaba a estrada entre San Finx e o Confurco (Lpez Otero e Alvarez-Campana Gallo, 2008, pax. 47). Maxinamos que tamn se deberon encargar da vella estrada construda a finais do sc. XIX unindo a mina co porto de Taragoa. Quizais relacionado co wolfram parece estar a reparacin da calzada de Vitres (Boiro), na que traballaron presos do campo de concentracin da Pobra, feita segundo testemuas recollidas entre os vecios da contorna para mellorar o acceso a un posto de observacin alemn que haba no cumio do castelo de Vitres, dende onde se controla case toda a vertente sur do Barbanza e o trfico martimo pola ra. Finalmente case tdolos camios acababan conflundo en determinados puntos chave, que funcionaban a modo de ns do territorio dende onde o mineral volva a partir cara seu destino definitivo. No Barbanza estes ns eran Taragoa, A Pobra do Caramial, na banda sur do Barbanza e Noia na Banda Norte. Taragoa era un embarcadoiro, un lugar intermedio, onde se cargaba todo tipo de mercadoras para seren levadas ao outro lado da Ra e onde atracaban numerosos barcos

de pasaxe. Aqu se cargaba tamn o mineral que saa fundamentalmente da mina de San Finx, xa dende finais do S. XIX cando a explotacin estaba en mans inglesas e haba que baixalo con mulas ou carros de bois. Nos anos do wolfram tamn se baixaba mineral doutras explotacins que haba pola contorna, pero agora xa era en camins que transitaban pola nova estrada. Dende aqu o habitual que o mineral se embarcase cara a Vilagarca.

Figura 18: En primeiro plano, muro de contencin da muralla do Castro Grande de Neixn, reconstruido na campaa de 2007, e ao fondo o porto de Taragoa, punto de embarque do wolfram de San Finx.

A Pobra e Noia eran xa dous ncleos cunha marcada vocacin comercial. Na Pobra embarcbase a maior parte do mineral que saa de Lampn e de toda a marxe sur do Barbanza e en Noia conflua boa parte do wolfram da marxe norte que via da Serra de Outes, Muros ou Carnota, onde tamn haba explotacins, case todas elas de pequeno porte. Parte do mineral que chegaba a Noia via tamn de San Finx, anda que o camio que comunicaba a explotacin coa vila deba estar en condicins non moi boas e antigos mineiros describen con frecuencia o traslado de mineral ao lombo de mulas. Noia era unha vila cunha relevancia comercial importante xa dende antigo, cunha boa cantidade de negocios de venda de mercadoras, ultramarinos, hostais... e tamn lugares para o lecer como tascas ou casas de citas. En Noia respirbanse os cartos do wolfram, que se gaaban tan rapidamente como se afundan nas tabernas. Al dbanse cita todo tipo de personaxes que acudan a facer negocio comprando e vendendo mineral ou a gastar os cartos que gaaran en monumentais esmorgas. Un deses homes singulares foi o conde Tichetsky, que chegou zona coa sa muller escapando da revolucin rusa nos anos 20 e acabou sendo propietario de numerosas concesins mineira polo Barbanza en sociedade cun nois de nome Raimundo Lpez Couce. O camio que segua o mineral dende aqu, unha vez que mudaba de mans, era en camins por estrada at Santiago, que era o verdadeiro centro financeiro do mineral que saa tanto das minas de Silleda como do que via da Ra de Arousa, e continuaba por tren at a fronteira dos Pireneos onde finalmente chegaba Francia ocupada. Outra vez o mar O mar foi de novo nestes anos da febre a principal va de comunicacin tanto a curta como a media e longa distancia.

29

Como xa vimos unha grande cantidade de mineral das explotacins do Barbanza chegaba ao embarcadoiro de Taragoa ou o porto da Pobra do Caramial. NA Pobra, segundo fontes orais, embarcbase o wolfram que via de Lampn e doutras minas mis pequenas da zona e incluso do concello de Ribeira. Con moita frecuencia aproveitbase o trfico martimo de mercantes que chegaban ra con carbn procedente de Asturias para abastecemento das conserveiras e volvan cargados de wolfram aos portos de orixe en Avils. Dende al supoemos que se mandaran por mar at a costa atlntica francesa en mans alemns ou ben continuaran por tren cara a fronteira francesa. Sen embargo o principal porto onde conflua gran parte do wolfram da zona era Vilagarca. Aqu se descargaba mineral que proceda da importante explotacin de Fontao (Silleda-Vila de Cruces), das minas de Terra de Montes, das que haba pola contorna do Salns e por suposto do Barbanza. Do mineral que se extraa no Barbanza, unha boa porcin del cruzaba a ra dende Taragoa ao porto de Carril (Vilagarca) seguindo a mesma ruta que facan as embarcacins de pasaxe. Era unha solucin mis rendible e rpida que seguir en camin pola estrada chea de curvas e dando enorme rodeo at Padrn, pois daquela anda non haba ponte sobre o Ulla en Catoira. Unha das persoas que controlaba este trfico interior da ra era o empresario santiagus Jos Parga Moure. Era propietario de importantes concesins de wolfram por toda a provincia da Corua, entre elas a mina de Varilongo (Santa Comba) que explotaba en sociedade co asturiano Grupo Fierros, pero tamn posua pequenas explotacins en Noia e outros concellos do Barbanza. Parga Moure era o dono da Naviera Compostela S. A.,con barcos de pequeno e mediano calado que transportaban mineral pola ra e resultaban inconfundibles porque todos tian nomes de ros galegos (ro Sar, ro Mero, ro Tambre) e levaban como insignia a bandeira de Galicia e a cruz de Santiago. O punto de desembarco mis habitual era por tanto Carril (Vilagarca). O seu porto tia capacidade para acoller embarcacins de gran calado e ademais posua unha grande tradicin de comercio internacional a longa distancia especialmente con Inglaterra. A presenza britnica segua sendo importante nesta poca en Vilagarca, malia a neutralidade benevolente de Espaa cara a Alemaa. Esta relacin Vilagarca-Gran Bretaa anda perceptible actualmente na zona a travs do ferrocarril, en cuxa construcin participaron compaas britnicas onde destacaron familias coma os Trulock; o cemiterio ingls de Santa Mara de Rubins ou o monumento aos afogados do Serpent en Monte Lobeira. A presenza de ingleses era frecuente na vila dende o s. XIX e tamn era habitual que aqu fondearan barcos da Armada. Vilagarca tia ademais unha importancia histrica en relacin ao trnsito de minerais e materias primas. De feito a finais do S. XIX a compaa inglesa San Finx Tin mines explotou simultaneamente as minas de Lousame e Fontao cando de al s se sacaba estao e a fundicin do mineral que saa das das estaba en Carril. Vilagarca era por tanto un porto estratexicamente situado onde finalmente se poda embarcar directamente para a Gran Bretaa o mineral. Todas estas circunstancias crearon as condicins favorables para a existenza dun trfico de mercadoras voluminosas a longa distancia, pero tamn os tradicionais vencellos con Inglaterra deberon favorecer que fose unha plataforma ideal para as actividades de espionaxe aliadas sobre un mineral polo que estaban interesados os alemns. probable, anda que difcil de documentar, que axentes dun e doutro bando operasen na vila. Parece por exemplo que tdolos meses pasaba por aqu o cnsul ingls con s nA Corua, H. Guyatt Deusto, para facer unha visita de inspecin de sbditos e levaba sempre con el unha cmara fotogrfica (Reiriz Rey 2006: 319) coa que puido observar os movementos de mineral na zona. A presenza alem na ra tamn era habitual e hai testemuos orais e incluso fotogrficos que mostran submarinos ou barcos da Kriegsmarine fondeados ou atracados no porto. Incluso flase da existenza dun suposto aeroporto ou pista de aterraxe

relativamente preto, na contorna da Lanzada, que usaban s agachadas os avins da Luftwaffe para realizar reparacins de urxencia. Sen embargo a presenza alem nas transacins de mineral non deba ser demasiado evidente para manter esa aparencia de neutralidade e para eses labores usbanse persoas interpostas como axentes, intermediarios e homes de palla que formaban araeira tan intricada que hoxe en da resulta difcil desenredar. Volta a empezar A poca do wolfram acabou coa fin da Guerra Mundial no 1945, anda que xa dende o ano 44 o comercio era cada vez mis difcil debido as presins aliadas e decisin do goberno franquista de interromper as exportacins a Alemaa. A maior parte das explotacins de pequeno tamao desapareceron ao non resultar rendibles pero seguiron funcionando as maiores como San Finx. O contexto da Guerrra de Corea permitiu unha nova suba de prezos e posibilitou revitalizar temporalmente a minera do wolfram entre o 1950 e 1953 e retomar as vellas redes comerciais, esta vez orientadas aos Estados Unidos. San Finx sobreviviu at 1990 explotando alternativamente wolfram e estao segundo a situacin do mercado pero para entn os tempos da febre xa non eran mis ca un lonxano recordo. A sensacin entre a xente que traballou no wolfram nos anos da febre de que naqueles tempos se gaou dieiro pero tamn foi en certa forma unha oportunidade perdida porque os cartos se malgastaron e praticamente non se investiu. A Modernidade pasou de puntillas polo Barbanza porque as verdadeiras innovacins, a mecanizacin, a luz elctrica.. non chegaron at a dcada de 1960 grazas aos cartos da emigracin a Europa. A rede de estradas mellorou ostensiblemente a partires dos anos 1980 e 1990 ao mesmo tempo que se foron abandonando pouco a pouco os antigos camios rurais, faltos xa de funcin e sentido polo esmorecemento da vella sociedade agraria tradicional.

Figura 19: a explotacin de wolfram en San Finx viviron un repunte durante a Guerra de Corea (1950-1953).

31

Os Camios da Vida
Na ra de Arousa, como en Galicia en xeral, experimntase un conflicto entre a Tradicin e a Modernidade, entre a vella cosmovisin das comunidades rurais e marieiras e un novo modelo de implantacin no territorio no que prima o tempo sobre o espazo, a explotacin econmica acelerada sobre o sostenemento sostible. Un bo exemplo son as das pontes da va rpida do Barbanza entre Taragoa e Cespn erguidas nos ltimos 15 anos. Trazadas dacordo cun proxecto racional e moderno, estas obras de enxeera constiten unha obra pblica de interese estratxico para a Comunidade Autnoma, que permite cidadana percorrer o Barbanza a unha velocidade impensable dcadas atrs. No que non repara ningun que esta infraestrutura se sobreimpuxo sobre os intereses da comunidade local, a xente que reside nese espazo e que queda fra do valado da autova, e polo tanto, fra da realidade, do interese comn, do presente urbano e cosmopolita da Galicia atlntica. Esas pontes conlevaron un impacto crtico sobre o espazo natural, trocaron as dinmicas deposicionais naturais, fixeron esmorecer unha das zonas mis frteis en capturas marisqueiras de toda a ra de Arousa. Estes danos colaterais son solucionados pola Administracin pagando s mariscadoras por non iren mariscar e erguendo peiraos e pequenos portos cos refugallos dos materiais sobrantes da obra.

Figura 20: a procesin da Romara de Neixn en 1978 e 2009. Relixiosidade popular e vas de trnsito.

Estas pontes son unha metfora arquitectnica da carta de defuncin dun mundo que marcha definitivamente. A lxica capitalista que preside o presente non se decatar xamais que sobre este espazo para explotar e interconectar se estende outro espazo simblico, imaxinario (Ayn e Arizaga 2005) no que os camios da vida xogan un papel fundamental: os tneis dos mouros por debaixo da ra, as corredoiras efmeras na area

polas que andaba a xentia durante a seca para cruzar a outra beira, as congostras onde moceaban os nosos vellos camio das festas noitaregas como marabillosamente amosou Too Chouza na sa curta documental O Camio da Loureira17. No noso traballo coa Asociacin de Vecios Neixn de Cespn no marco do proxecto arqueolxico dos castros de Neixn recopilamos fotografas dos vellos arquivos familiares (Dabezies 2009). Unha delas era un retrato dos anos 50 dos escolares do colexio da parroquia; ao ver esta fotografa, un vecio sinalounos que das das nenas eran da aldea de Nine, porque levaban postas senllas botas enlamadas. Daquela a congostra dende a igrexa a Nine e a Neixn era un camio enlamado no inverno, un punto negro nas procesins fnebres. A travs da metahistoria dese camio fomos reconstrundo a historia da parroquia na segunda metade do sculo XX. Por ese mesmo camio os mozos de Cespn levaban a ombreiros as imaxes cara aos castros de Neixn, na primeira edicin da fanmosa Romera, en 1978. Hoxenda os santos van empoleirados sobre dous coches engalanados que ceremonialmente discorren polo camio embreado e cinguido polos postes da luz. A isto nos referimos cando falamos da necesidade de levar a cabo unha etnoarqueoloxa da paisaxe tradicional galega, unha paisaxe vertebrada polos camios antigos, que sempre nos levan ao pasado, pero que tamn nos conducen, mal que ben, ao futuro.

Figura 21: Tradicin e Modernidade. Va de Alta Capacidade do Barbanza ao seu paso pola parroquia de Cespn.

Agradecementos
A Asociacin O Faiado 2 convidounos amablemente a participar, contra vento e marea, nas VIII Xornadas de Patrimonio Etnogrfico (Pobra do Caramial, 10 de outubro de 2009) adicada ao estudo dos camios do Barbanza. O noso compaeiro Roberto Aboal Fernndez pasounos e autorizounos a reproducir a fotografa na que se recolle a sa
17

http://certo.es/index.php?page=o_camino_da_loureira http://www.manuelgago.org/blog/index.php/2009/10/23/o-camino-da-loureira-unha-historia-deamor/

33

escavacin do tramo da Va da Prata. Soledad Felloza a autora da fermosa fotografa da calzada de Vitres. Roco, da Asociacin de Vecios de Cespn Neixn, enviounos a fotografa da procesin da Romara de Neixn en 1978.

Bibliografa
Aboal Fernndez, R.; Castro Hierro, V. e Cancela Cereijo, C. no prelo. Escavacin en rea dun tramo do Camio de Santiago Meridional (Va da Prata), Laln, Pontevedra. Actuacins Arqueolxicas, 2008. Santiago: Xunta de Galicia. Agrafoxo Prez, X. 2002. Memorias do Franquismo. A poca do wolfram en Lousame, a corporacin de Noia en Meirs. Noia: Toxosoutos. lvarez Gonzlez, Y.; Lpez Gonzlez, F. e Lpez Marcos, M. 2005. Recuperacin e posta en valor do conxunto arqueolxico dos Castros de Neixn. En Ayn Vila, X. M. (Coord.): 93-123. Alves, F. e Rieth, E. 2007. As pirogas 4 e 5 do ro Lima. Trabalhos dos Canais, 21. Lisboa: Instituto Portugus de Arqueologia. Azkarate Garai-Olaun, A. e Palacios Mendoza, V. 1996. Arabako zubiak - Puentes de lava. Vitoria-Gasteiz: Gobierno Vasco. Ayn Vila, X. (coord.). 2005. Os Castros de Neixn (Boiro, A Corua) I: a recuperacin dende a Arqueoloxa dun espazo social e patrimonial. Serie Keltia, 30. Noia: Toxosoutos. Ayn Vila, X. (coord.). 2007. De Santii Vicenti de Sispalona a San Vicenzo de Cespn. Cadernos Culturais de Boiro, 9. Santiago: Garabal. Ayn Vila, X. M. (coord.). 2008. Os Castros de Neixn (Boiro, A Corua) II: de espazo natural a paisaxe cultural. Serie Keltia, 40. Noia: Toxosoutos. Ayn Vila, X. M. 2008. Os Castros de Neixn: de espazo natural a paisaxe cultural. En X. M. Ayn (coord.): Ayn Vila, X. e Arizaga Castro, A. 2005. Os Castros de Neixn como espazo simblico na paisaxe rural tradicional (notas etnogrficas e reflexins sociais). En Ayn Vila, X. (coord.): 291-327. Ayn Vila, X. M., Gonzlez Prez, L., Moledo Santiago, X. e Gonzlez Gmez de Agero, E. 2008. Etnoarqueoloxa e Paleometalurxia dos Castros de Neixn. En Introducin Minera no Barbanza: 83-120. Santiago: Xunta de Galicia. Ballesteros Arias, P. 2003. La Arqueologa en la Gasificacin de Galicia, 17: El paisaje agrario. CAPA (Cadernos de Arqueoloxa e Patrimonio), 18. Santiago: LPPP, USC. Ballesteros Arias, P. 2010. La Arqueologa Rural y la construccin de un paisaje agrario medieval: el caso de Galicia. En H. Kirchner (ed.): Por una Arqueologa agraria. Perspectivas de investigacin sobre espacios de cultivo en las sociedades medievales hispnicas. BAR International Series 2062: 25-39. Ballesteros Arias, P.; Criado Boado, F. e Andrade Cernadas, J. M. 2006. Formas y fechas de un paisaje medieval en Cidade da Cultura. Arqueologa Espacial, 26: 193-225. Bello Diguez, J. M.; Criado Boado, F. e Vzquez Varela, J. M. 1982. El Museo de Pontevedra, 36: 143-163. Pontevedra. Bonilla, A. 2009. Escavacin arqueolxica e consolidacin no xacemento de castelo da La, Rianxo (A Corua). En P. Varela Campos (coord): 62-3. Bonilla, A.; Parga, A. e Torres, A. 1995-6. Prospeccin intensiva de grabados rupestres en el ayuntamiento de Rianxo (A Corua). Boletn del Museo Provincial de Lugo, 7(II): 71-103. Lugo.

Botelho, A.; Lemos F. S. L.; Pulgar Saudo, I.; Domnguez Conde, J.; Xusto Rodrguez, M. Gomes, P. e Seara Varelo, R. 2005. Itinerario Geira/Via Nova en la Sierra del Gers/Xurs: De Bracara Augusta a Asturica Augusta. Programa Interreg III A. Bradley, R.; Criado Boado, F. e Fbregas Valcarce, R. 1993-4. Petroglifos en el paisaje: nuevas perspectivas sobre el arte rupestre gallego. Minius, II-III: 17-28. Ourense. Bradley, R.; Criado Boado, F. e Fbregas Valcarce, R. 1994. Los petroglifos como forma de apropiacin del espacio. Algunos ejemplos gallegos. Trabajos de Prehistoria, 51-2: 159-68. Madrid. Bradley, R.; Criado Boado, F. e Fbregas Valcarce, R. 1994. Los petroglifos como forma de apropiacin del espacio. Algunos ejemplos gallegos. Trabajos de Prehistoria, 51-2: 159-68. Madrid. Carmona Bada, J. 2003. La minera espaola del wolframio, 1936-1954: los aos de la fiebre. En Snchez Recio, G. e Tascn Fernndez, J. (coords.): Los empresarios de Franco: poltica y economa en Espaa, 1936-1957: 261-80. Barcelona: Crtica. Csar Vila, M. 2003. Estudio de los materiales cermicos del "Castelo da La" (Rianxo, A Corua). Gallaecia, 22: 297-368. Sada: Edicis do Castro. Csar Vila, M. 2007. O castelo La (Rianxo): da intervencin da urxencia rendabilizacin sociocultural dun xacemento arqueolxico. Ponencia presentada nos I Encontros Arqueolxicos do Barbanza (Neixn, febreiro de 2007). Edicin en DVD. Boiro: Concello de Boiro. Comendador Rey, B. No prelo. Space and memory at the mouth of the river Ulla (Galicia, Spain). En A. M. S. Bettencourt, M. Jesus Sanchez, L. B. Alves e R. Fbregas Valcarce (eds): Spaces and Places for Agency, Memory and Identify in prehistoric and protohistoric Europe. Concheiro Coello, . e Gil Agra, M. D. 1994. Una nueva zona de Arte Rupestre al aire libre en el NW: la Pennsula de Barbanza. Espacio, Tiempo y Forma. Serie I, 7: 12952. Costas, F. J.; Novoa, P. e Hidalgo, J. M. 1999. Los grabados rupestres de las inmediaciones de Praia das Cunchas en Rianxo (A Corua). Castrelos, 12: 47-65. Vigo. Criado Boado, F. 1984-5. El tercer factor o la lgica oculta del emplazamiento de los tmulos megalticos gallegos. Cuadernos de Estudios Gallegos, 100: 7-22. Santiago: CSIC. Criado Boado, F.; Aira Rodrguez, M. J. e Daz-Fierros Viqueira, F. 1986. La Construccin del paisaje, megalitismo y ecologa en la Sierra de Barbanza (Galicia). Santiago de Compostela: Direccin Xeral do Patrimonio Artstico e Monumental, Xunta de Galicia. Criado Boado, F. e Villoch Vzquez, V. 1998. La monumentalizacin del paisaje: percepcin y sentido original en el Megalitismo de la Sierra de Barbanza (Galicia). Trabajos de Prehistoria, 55: 63-80. Madrid. Dabezies Damboriarena, J. M. 2009. La dimensin inmaterial del Paisaje. Una propuesta de documentacin, caracterizacin y gestin del Patrimonio Cultural Inmaterial. Dissertao de Mestrado. Porto Alegre: Pontifcia Universidade Catlica de Ro Grande do Sul. Durn, M.; Nrdiz, C.; Ferrer, S. e Amado, N. 1999. La Va Nova en la Serra do Xurs. La rehabilitacin de la Va Nova entre Portela do Home y Baos de Riocaldo. Ourense, Santiago, Xunta de Galicia, 1999. Fbrega lvarez, P. 2006. Moving without destination. A theoretical GISbased determination of movement from a giving origin. Archaeological Computing Newsletter, 64: 7-11.

35

Fbrega lvarez, P.; Fonte, J. e Gonzlez Garca, F. J. (no prelo): Guerreiros na paisagem: anlise dos factores de localizao espacial das esttuas-menir. En R. Vilaa (ed.): Estelas e Esttuas-menir: da Pr Proto-histria. Fbrega lvarez, P. e Parcero-Oubia, C. 2007. Proposals for an archaeological analysis of movement and pathways. Archeologia e Calcolatori, 18: 121-141. Fbrega lvarez, P.; Parcero-Oubia, C. e Mndez Santiago, P. 2005. Aln dos Castros de Neixn: anlise dixital dunha paisaxe arqueolxica. En X. M. Ayn (coord.): 24987. Fairn Jimnez, S. 2004: Se hace camino al andar? Influencia de las variables medioambientales y culturales en el clculo de caminos ptimos mediante SIG. Trabajos de Prehistoria, 61-2: 25-40. Madrid: CSIC. Fbregas Valcarce, R. e Rodrguez Relln, C. 2007. Novas achegas arte rupestre de Porto do Son. En I Encontro Arqueolxico do Barbanza. Concello de Boiro, Xunta de Galicia. Edicin en DVD. Fernndez Castro, J. A.; Pieiro Hermida, P. e Ces Castao, R. 1994. Un complexo de gravados rupestres en Rianxo-A Corua. Brigantium, 8: 199-244. A Corua. Fernndez Pintos, M. P. 2001. As Relacins martimas en poca romana, a cermica do fondo da Ra de Arousa como exemplo. En Semana Galega de Historia (8. 1999. Santiago de Compostela). Galicia mare nostrum, a importancia do mar en Galicia: 11-25. Santiago de Compostela: Asociacin Galega de Historiadores. Ferreira Priegue, E. 1988. Los caminos medievales de Galicia. Ourense. Franco Maside, R. 2000. Rutas naturais e vias romanas na provincia de A Corua. Gallaecia, 19: 143-170. Sada. Edicis do Castro. Franco Maside, R. 2001. La Va per loca martima: un estudio sobre vas romanas en la mitad noroccidental de Galicia. Gallaecia, 20: 217-48. Franco Maside, R. 2007. Rutas naturais e vas romanas no Barbanza. Ponencia impartida nos I Encontros Arqueolxicos do Barbanza (Neixn, 24-25 de febreiro de 2007). Concello de Boiro. Edicin en DVD. Gago Mario, M. 2009-2010. Repblicas de homes libres. Serie publicada no blog Captulo 0. http://www.manuelgago.org/blog/?s=republicas+de+homes+libres Garca Paz, C. 2008. Caractersticas xeolxicas da Pennsula do Barbanza. En Lpez Otero, M L. e Alvarez-Campana Gallo, J. M. (coords.). 2008. Garca Prez, R. 1994. Franquismo y Tercer Reich: las relaciones econmicas hispanoalemanas durante la segunda Guerra Mundial. Madrid: Centro de Estudios Constitucionales. Gonzlez Milln, A. 2009. Vestixios de aculturacin romana na pennsula do Barbanza. Ponencia presentada nas VIII Xornadas de Patrimonio Etnogrfico do Barbanza (Pobra do Caramial, 10 de outubro de 2009). Gonzlez Ruibal, G. 2004. Facing two seas: Mediterranean and Atlantic contacts in the North-West of Iberia in the first millenium BC. Oxford Journal of Archaeology. Volume 23 (3). August 2004: 287-317. Oxford: Blackwell Publishing. Gonzlez Ruibal, A. 2006. Past the Last Outpost: Punic Merchants in the Atlantic Ocean (5th-1st centuries BC). Journal of Mediterranean Archaeology, 19(1): 121-150. Gonzlez Ruibal, A. e Carballo Arceo, L. X. 2001. As cermicas de Castrovite. Ourense, Boletn Auriense, 31: 35-82. Ourense. Gonzlez Ruibal, A.; Ayn Vila, X. M. e Falquina Aparicio, . 2009. Deep-mapping the gumuz house. En Ayn, X., Maana, P. and Blanco, R. (eds.): Archaeotecture: Second Floor: 79-96. British Archaeological Reports International Series 1971. Oxford: Archaeopress.

Grau Mira, I. 2004. La construccin del paisaje ibrico: aproximacin SIG al territorio protohistrico de la Marina Alta. Saguntum, 36: 61-76. Guitin Castromil, J. 2010. 3000 aos de historia de la alimentacin en la Ra de Arousa. Ponencia presentada nos IV Encontros Arqueolxicos de Barbanza (Neixn, Boiro, 27-28 de febreiro de 2010). Guitin Castromil, J. e Guitin Rivera, X. 2001. Arte rupestre do Barbanza. Noia: Toxosoutos. Gimil Faria, A. 2009. Vas, epigrafa y territorio. Aproximaciones metodolgicas para el anlisis de la articulacin del territorio en la Gallaecia. Traballo de investigacin Titorizado. Universidade de Santiago de Compostela. Gurriarn, R. 2000. Da prerromanizacin ao wolfram: Apontamentos histricos das explotacins mineiras de Valdeorras. Santiago de Compostela: Trculo. Howey, M.C.L. 2007. Using multi-criteria cost surface analysis to explore past regional landscapes: a case study of ritual activity and social interaction in Michigan, AD 1200-1600. Journal of Archaeological Science, 34: 1830-1846. Infante Roura, F.; Vaquero Lastres, J. e Criado Boado, F. 1992. Vacas, caballos, abrigos y tmulos: definicin de una geografa del movimiento para el estudio arqueolgico. Cuadernos de Estudios Gallegos, 105: 22-39. Santiago: CSIC. Leitz, Ch. 1996. Economic relations between nazi Germany and Franco's Spain, 19361945. Oxford: Clarendon Press. Lpez Alsina, F. 1988. La ciudad de Santiago en la alta edad media. Santiago de

Compostela.
Lpez Barja, P.; Ayn Vila, X. M. e Rodrguez Paz, A. 2008. Unha nova estela romana en Taragoa (Rianxo, A Corua). En X. M. Ayn (coord.): 429-37. Lpez Ferreiro, A. 1899. Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela, t. II. Santiago de Compostela. Lpez Otero, M L. e Alvarez-Campana Gallo, J. M. (coords.). 2008. Introducin Minera do Barbanza. Santiago: Cmara Oficial Mineira de Galicia. Lpez Prez, M. C. 2004. El comercio de terra sigillata en la provincia de A Corua. Brigantium, 16. A Corua: Museu de San Antn. Losada lvarez, A. e Rodrguez Galdo, M. X. 2002. O Poboado mineiro de Fontao: o volframio na historia empresarial e urbanstica de Galicia. Instituto Galega de Vivenda e Solo. Lucas lvarez, M. 1998. Tumbo A de la Catedral de Santiago. A Corua. Llobera, M. 2000. Understanding movement: a pilot model towards the sociology of movement. En G. Lock (ed.): Beyond the map. Archaeology and Spatial Technologies: 65-84. IOS Press. Amsterdam Madry, S.L.H. e Rakos, L. 1996. Line-of-sight and Cost Surface techniques for regional research in the Arroux Valley. En H.D.G. Maschner (ed): New Methods, Old Problems. Geographic Information Systems in Modern Archaeological Research: 10426. Southern Illinois University at Carbondale: Center for Archaeological Investigations. Nadal Oller, J. 2006. Galicia Industrial. 1750-2000. A Corua: Fundacin Barri de la Maza. Nrdiz Ortiz, C. 1993. El Territorio y los caminos en Galicia: planos histricos de la red viaria. Santiago: Colegio de Ingenieros de Caminos, Canales y Puertos; Direccin Xeral de Calidade Medioambiental e Urbanismo.

37

Nrdiz Ortiz, C. 2009. As vas de comunicacin en Galicia. Ponencia presentada nas VIII Xornadas de Patrimonio Etnogrfico do Barbanza (Pobra do Caramial, 10 de outubro de 2009). Nrdiz Ortiz, C.; Creus Andrade, J. e Varela Garca, A. 1999. Cartografa histrica de los Caminos de Santiago en la provincia de A Corua. A Corua: Deputacion Provincial de A Corua. Naveiro Lpez, J. 1984. Un pecio romano en Cortegada (Villagarca de Arosa). En II Coloquio Galaico-Minhoto, vol. 2: 273-283. Santiago de Compostela. Naveiro Lpez, J. L. 1991. El comercio antiguo en el NW. Peninsular. Lectura Histrica del Registro Arqueolgico. Monografas Urxentes do Museu, n 5. Sada: Edicis do Castro. Naveiro Lpez, J. L. e Caamao, J. M. 1992. El Depsito subacutico del ro Ulla: el material romano. En Acua Castroviejo, F. (coord.): Finis Terrae: estudios en lembranza do Prof. Dr. Alberto Balil: 257-95. Santiago de Compostela: Universidade, Servicio de Publicacins e Intercambio Cientfico. Nieto Muiz, E.-B. 2009. Control arqueolxico das obras de saneamento de Gustolas e lectura estratigrfica do corte sobre a Va Nova, San Xon de Ro (Ourense). En P. Varela Campos (coord.): 204-5. Niveau de Villedary, A. M. e Ferrer Albelda, E. 2004. Sacrificios de Cnidos en la Necrpolis Pnica de Cdiz. Huelva Arqueolgica, 20: 63-88. Huelva: Diputacin de Huelva. Nodar Nodar, C. 2009a. Proxecto de sondaxes arqueolxicas valorativas no contorno da mmoa de Pieiro, Rianxo (A Corua). En P. Varela Campos (coord.): 193. Nodar Nodar, C. 2009b. Proxecto de sondaxes avaliativas e escavacin na mmoa de Espieira, Boiro (A Corua). En P. Varela Campos (coord.): 226. Novs Prez, M. E. 2007. Unha freguesa galega na Idade Moderna: S. Vicenzo de Cespn nos scalos XVI-XVIII. En Xurxo Ayn (coord.): 45-66. Parcero Oubia, C. e Fbrega lvarez, P. 2007. Posibilidades das novas tecnoloxas para a anlise arqueolxica do territorio: os castros de Neixn (Boiro, A Corua). I Encontro Arqueolxico do Barbanza (24 e 25 de febreiro de 2007). Boiro: Concello de Boiro. Edicin en DVD. Parcero-Oubia, C., Fbrega-lvarez, P., Gimil Faria A., Fonte, J. e Valdez, J. (no prelo). Castros, caminos, rutas y ocupacin del espacio. Modelizacin y anlisis de las formas de movilidad asociadas a los asentamientos de la Edad del Hierro a travs de herramientas SIG. En Criado Boado, F. e Martnez Cortizas A. (eds.). Arte rupestre, paleoambiente y paisaje. Miradas interdisciplinares sobre Campo Lameiro. Santiago de Compostela: CSIC. Pea Santos, A. de la. 1985. Nuevas armas de la Edad del Bronce dragadas en el ro Ulla (Pontevedra). Actas do II Coloquio Galaico-Minhoto, II: 313-8. Santiago. Pea Santos, A. de e Rey Garca, J. M. 1993. El espacio de la representacin. El arte rupestre galaico desde una perspectiva territorial. Revista de Estudios Provinciais, 10: 11-50. Reiriz Veiga, J. M. 2006. A Corua y la II Guerra Mundial. Anuario Brigantino, 29: 319344. Rodrguez Colmenero, A. 1995-6. Mansiones y Mutationes en la Via Nova (XVIII del Itinerario de Antonino). Cadernos de Arqueologia, 12-3: 89-112. Braga. Rodrguez Martnez, R. M. 2007. O Miliario de Santiaguio de Antas: unha nova ollada a unha pedra antiga. Seminario de Estudios Redondelns, 4: 11-26. Redondela. Rodrguez Martnez, R. M. 2008. Cermica fina romana do Castro Grande de Neixn: campaa de 2005. En X. M. Ayn (coord.): 319-27.

Rodrguez Martnez, R. M. 2009a. Sondaxes arqueolxicas avaliativas no contorno do miliario de Santiaguio de Antas, Mos (Pontevedra). En M. P. Varela Campos (coord.): 15-6. Rodrguez Martnez, R. M. 2009b. Sondaxes arqueolxicas no lugar do Pazo, Salcedo (Pontevedra). En M. P. Varela Campos (coord.): 53. Rodrguez Martnez, R. M. 2009c. Sondaxes avaliativas no lugar de Lombo da Maceira, Barro (Pontevedra). En M. P. Varela Campos (coord.): 30-1. Ruiz Mora, J. E. e lvarez Campana-Gallo, J. M. 2006. Patrimonio geominero de Galicia: La mina de estao-wolframio de San Finx, Lousame (A Corua) durante sus comienzos industriales y primer impulso. En I Congreso Internacional de Minera y metalurgia en el contexto de la historia de la humanidad, IV Simposio sobre minera y metalurgia histricas. Snchez, X. M. 2007. San Vicenzo de Cespn na Idade Media: historia, poder, mentalidade e territorio. En X. Ayn (coord.): 15-43. Santiago: Garabal. Snchez Snchez, X. M. 2008. San Vicenzo de Cespn e os castros de Neixn na Idade Media (sculos XII-XV): unha anlise histrica da toponimia arqueolxica. En X. M. Ayn Vila (coord.): 343-369 Snchez, X. M.; Pallares, M. C. e Portela, E. 2004. Rocha Forte. El castillo y su historia. Santiago: Xunta de Galicia. Santos Estvez, M. 2005. A arte rupestre da Barbanza. En X. M. Ayn (coord.): 39-50. Santos Estvez, M. 2008. Petroglifos y paisaje social en la prehistoria reciente del noroeste de la Pennsula Ibrica. TAPA (Trabajos en Arqueologa del Paisaje) 38. Santiago: CSIC. Surez Pieiro, A. 2003. La explotacin del mar en la Galicia romana: el ejemplo de las instalaciones de salazn. Cuadernos de Estudios Gallegos, 116: 9-25 Tobler, W. 1993. Three presentations on geographical analysis andmodelling. National Center for Geographic Information and Analysis. Santa Barbara. (www.ncgia.ucsb.edu/Publications/Tech_Reports/93/93-1.PDF). Varela Campos, M. P. (coord.): Actuacins arqueolxicas: ano 2007. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Direccin Xeral de Patrimonio Cultural. Vila Carabasa, J. M. 2009. Estudio arqueolgico del puente del Pedret (Cercs, Barcelona). Arqueologa de la Arquitectura, 6: 225-44. Madrid-Vitoria: CSIC. Villoch Vzquez, V. 1995. Monumentos y petroglifos: la construccin del espacio en las sociedades constructoras de tmulos del noroeste peninsular. Trabajos de Prehistoria, 52(1): 39-55. Madrid. Villoch Vzquez, V. 1999. La Configuracin social del espacio entre las sociedades constructoras de tmulos en Galicia, estudios de emplazamiento tumular. Tese de Doutoramento. Santiago: USC. Vias, A. 2002. Franco, Hitler y el estallido de la Guerra civil: antecedentes y consecuencias. Madrid: Alianza Editorial. Xusto Rodrguez, M. 2008. A Va Nova, un xacimento arqueolxico lineal. Comunicacin presentada nas II Xornadas da Paisaxe Cultural do Noroeste (Betanzos, 23-24 de maio de 2009). Betanzos: Museo das Marias.

You might also like