Ve r s i y o n B e t a - 2

Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu

Yeil Ekonomiye Gei Temmuz - 2010

Copyrights : ENVER Enerji Verimlilii Dernei, Iconomy Vezir Consultancy - Haziran 2010 - 0216 428 3939

Bu alma hakknda Bu rapor; Trkiye Enerji Verimlilii Meclisi - TEVEM ve Enerji Verimlilii Dernei ENVERDERin ortaklaa dzenledii bir dizi almann sonucunda Iconomy-Vezir Danmanlk Grubu tarafndan hazrlanmtr. Raporun amac; Trkiyede enerji ve verimlilik konusunda alan, politika yapan, karar veren kamu yneticilerine, giriimciler ve profesyonellere katk salamaktr. Rapor; yaanabilir bir evre, srdrlebilir ekonomik gelime ve rekabeti gcmzn ykseltilmesi hedefleri dorultusunda hazrlanmtr. TEVEM hakknda Trkiye Enerji Verimlii Meclisi - TEVEM; enerji ve enerji verimliliine ilikin politikalarn oluturulmasna katk yapmak amacyla kurulmutur. TEVEM; verimlilik ve yenilikilik konusunda toplumsal duyarlln olumasn ve bu hedefin gereklemesi iin toplumsal uzlama ve ibirliini salamay amalamaktadr. Kurucular arasnda ETKB, TOBB, TM, MSAD, TSAD, TUSKON, ASKON, URAK, TSE, TGK, ENVERDER, YBTB, MMG, EGD, DEKTMK yer almaktadr. http://www.tevem.org ENVER Hakknda Enerji Verimlilii Dernei; enerji verimlilii ve evre odakl almalar yapan bir sivil toplum rgtdr. Iconomy Grubu Hakknda Kalknma, stratejik ynetim, yeniden yaplanma konularnda hizmet veren danmanlk kuruluudur.

indekiler
Grleriyle Yn Verenler .......................................................................................................................... 6 Ksaltmalar ............................................................................................................................................... 8 Enerji hereydir! ..................................................................................................................................... 11 Enerji ve Enerji Verimlilii almas Aratrma Yntemi ..................................................................... 12 Yneticiye zet: Yeil Ekonomiye Gei ................................................................................................ 14 Paradigma ............................................................................................................................................... 17 Genel Bak ............................................................................................................................................. 19 Kresel ynelimleri anlamak!..................................................................................................................... 19 Trkiye! ................................................................................................................................................... 22 klim ve Gelecek ..................................................................................................................................... 27 Ortak Akl Toplantlar .......................................................................................................................... 28 retim ve Verimlilik ................................................................................................................................ 35 Enerji retim Sektoru Deer Zinciri ........................................................................................................ 36 Enerji Gvenlii ....................................................................................................................................... 37 Yerli Kaynaklar ......................................................................................................................................... 37 Yatrm Ortam ve Giriimcilik ................................................................................................................. 38 Finansman ............................................................................................................................................... 38 Fiyatlama ................................................................................................................................................. 39 Reglasyon/Dereglasyon ........................................................................................................................ 39 evre ve Dsal Maliyetler ........................................................................................................................ 40 Teknoloji .................................................................................................................................................. 40 Enerji retiminde nsan Kayna ............................................................................................................. 40 Yenilenebilir Enerji Potansiyeli ................................................................................................................. 41 Sera Etkisi ve Sera Gazlar Nedir? ............................................................................................................. 41 Uretim ve Verimlilik Zaman-Deer Matrisi .............................................................................................. 43 letim ve Datmda Verimlilik .............................................................................................................. 45 Reglasyon/Dereglasyon ........................................................................................................................ 46 Fiyatlama ................................................................................................................................................. 46 Akll Teknolojilere Gei ......................................................................................................................... 47 Teknik Kayplar ........................................................................................................................................ 48 Standartlar ............................................................................................................................................... 48 Talep Ynetimi ......................................................................................................................................... 49 Kaak ve Sosyal Politikalar ....................................................................................................................... 49 letim ve Datm Zaman/Deer Matrisi ............................................................................................... 51 Kullanm ve Verimlilik ........................................................................................................................... 53 Verimlilik Haritas .................................................................................................................................... 54 Trkiye Enerji Kullanm ......................................................................................................................... 55 Elektrikli Ev Aletleri ................................................................................................................................. 57 Aydnlatma .............................................................................................................................................. 58 Yaltm ..................................................................................................................................................... 59 klimlendirme Sistemleri .......................................................................................................................... 60

Elektrikli Motorlar ................................................................................................................................... 62 ebeke ve Tesisat Verimsizlikleri ............................................................................................................... 63 Eko Dnce, Yeil Binalar, Yeil Kentler .................................................................................................. 64 Ulam ve Ulam Aralar ........................................................................................................................ 66 Sanayide Enerji Verimlilii ....................................................................................................................... 68 IEA Tebbir ve Uygulama Sonular ........................................................................................................... 71 Kullanm ve Verimlilik Zaman/Deer Matris ......................................................................................... 73 Kamu Otoritesi ....................................................................................................................................... 75 Kresel ve Yerel: Glokalizasyon ................................................................................................................. 76 Ulusal Hedef ve Politikalar ....................................................................................................................... 76 Kamu ve zel Sektr birlii ................................................................................................................... 77 Aklar, Uyum ve Koordinasyon .......................................................................................................... 77 Kamu Otoritesi Zaman/Deer Matrisi .................................................................................................. 81 Rekabetilik, klim ve Enerji .................................................................................................................. 83 Sektrler ve Rakipler ................................................................................................................................ 84 Planlama, Tevikler ve Rekabetilik .......................................................................................................... 85 Blgesel Rekabet Edilebilirlik, Enerji ve Kmelenme ................................................................................ 86 klim Deiiklii Tehditi Altndaki Blgeler ve Sektrler .......................................................................... 87 Rekabetilik, klim ve Enerji Zaman/Deer Matrisi .............................................................................. 89 Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar ..................................................................................................... 91 Srdrlebilir Kalknma ........................................................................................................................... 92 Frsatlar .................................................................................................................................................... 93 Vatandalk ve Toplumsal Bilin ............................................................................................................... 94 Kurallar, Tevikler ve Vergiler ................................................................................................................... 94 Teknoloji ve Ar&Ge Kapasitesi ................................................................................................................ 94 Finansman ............................................................................................................................................... 95 Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar Zaman/Deer Matrisi ................................................................... 97 Sonu: Model ve Uygulamalar ............................................................................................................... 99 Kresel Politikalar ve Uygulamalar ......................................................................................................... 100 Makro Politikalar ve Uygulamalar .......................................................................................................... 101 Mezo Politikalar ve Uygulamalar ............................................................................................................ 101 Mikro Politikalar ve Uygulamalar ........................................................................................................... 101 letiim, birlii ve Projeler Altnda rgtlenme ................................................................................... 102 Eylem Plan ve Yeil Ekonomiye Gei Ak .................................................................................... 104 nceliklere Gre Projeler Gelitirilmesi ve Yaplmas ............................................................................. 106 rnek alma: Enerji letim ve Datm Sisteminde Model Gelitirme Simlasyon ..................... 112 rnek Model almas ......................................................................................................................... 112 rnek Bir Dnm Uygulamas: sve .............................................................................................. 116 sve Uygulams ..................................................................................................................................... 116 Doa, Kent ve Vatandalk zerine ..................................................................................................... 118 Son Sz ............................................................................................................................................. 121 Kaynaklar ............................................................................................................................................. 123

Ksaltmalar
AB: Avrupa Birlii ABD: Amerika Birleik Devletleri AJE: Ayrntl Jeoteknik Ett Gerektiren Alan AR-GE: Aratrma Gelitirme BDDK: Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu BEP: Bireyselletirilmi Eitim Program BESD: Beyaz Eya Sanayicileri Dernei BT: Belediye ktisadi Teekkl BM: Birlemi Milletler BREEAM: evresel Deerlendirme Metodu BTC: Bak-Tiflis-Ceyhan HPBH Proje Direktrl CFC: Chloroflurocarbon CFL :(Compact Fluorescent Lamp) Enerji tasarruflu ampul. CHP: (Combined Heat and Power) Kombine Is ve G CO2: Karbondioksit ED: evresel Etki Deerlendiresi EDBK: evre Dostu Yeil Binalar Dernei DEKTMK: Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Konseyi DHS: Deiken Hz Srcs DHS: Deiken hz srcs. DPT: Devlet Planlama Tekilat EDA: Elektrik Datm A EFF1: Yksek Verimli EFF2: Orta Verimli EFF3: Dk Verimli EGD: Ekonomi Gazetecileri Dernei EE: Elektrik leri Ett daresi EPBD: (Energy Performance of Building) Binalarda Enerji Performans Direktifi EPDK: Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu ESD: Enerji kullanm verimlilii ve enerji hizmetleri direktifi ETKB: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl EuP: Enerji Verimlilii in Eko-Tasarm Gerekleri ve rnleri Direktifi GM: Genel Mdrl GSMH: Gayri Safi Milli Hsla GWh: GigavatSaat H2S: Hidrojen Slfr Halojen IRC : ? HCFC: Hydrochloroflurocarbon HES: Hidroelektrik Santrali HG: Civa HQL: Civa buharl lamba IEA: (International Energy Agency) Uluslararas Enerji Ajans IEC: (International Electrotechnical Commission) IMF: (International Monetary Fund) Uluslararas Para Fonu IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) Milletleraras klim Deiiklii Paneli BB: stanbul Byk ehir Belediyesi DK: nceleme Deerlendirme Komisyonu SKA: stanbul Kalknma Ajans TDK: nceleme, Tespit ve Denetim Komisyonunu T: stanbul Teknik niversitesi ZODER: Is Su Ses ve Yangn Yaltmclar Dernei KDV: Katma Deer Vergisi KGM: Karayollar Genel Mdrl KA : Kmr letmeleri A KT: Kamu ktisadi Teebbs KK: Ky Kenar izgisi KM: Kilometre KOB: Kk ve Orta lekli letmeler. kW: Kilowatt kWh:KiloWatt Saat LED: (Light Emitting Diode) Ik yayan diyot LEED: (Leadership in Energy & Environmental Design) Enerji ve evresel Tasarmda nclk LEI: (Lean Enterprise Institute) Lean Giriim Entits LM/W: Bir lambann verdii n, harcad elektrik enerjisine orann k etkinlii LPG: (Liquefied Petroleum Gas) Likit Petrol Gaz LUX: Aydnlk iddeti birimi MIT (Massachusetts Institute of Technology) MTA: Maden Tetkik ve Arama MTEP: Milyon ton edeeri petrol MW: Megavat MWh: MegavatSaat NEA : Nkleer Enerji Ajans NOX: Nitrojen Oksit OECD: (Organisation for Economic Co-operation and Development) Ekonomik birlii ve Kalknma rgt K: zel evre Koruma B: zelletirme daresi Bakanl TV: zel Tketim Vergisi PPM: Milyonda Bir Birim RES: Rzgar Elektrik Santrali RUE Dairesi : SEK: sve Kronu SO2: Kkrt Dioksit SO3: Kkrt Trioksit STK: Sivil Toplum Kurulular TCDD: Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar TCMB: Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas TEDA: Trkiye Elektrik Datm A TEA: Trkiye Elektrik letim A TEP: Ton Edeer Petrol TM: Trkiye hracatlar Meclisi TKB: Trkiye Kalknma Bankas TK: Trkiye Kmr letmeleri Kurumu TL: Trk Liras TPAO: Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl TPS: (Toyota Production System) Toyota retim Sistemi TSE: Trk Standartlar Enstits TTGV: Trkiye Teknolojileri Gelitirme Vakf TBTAK: Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu TGK: Trkiye Gen adamlar Konfederasyonu TK: Trkiye statistik Kurumu TPRA: Trkiye Petrol Rafineleri A TWH: Terawatt / saat UETM: Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi UGETAM: Uluslararas Gaz Eitim Teknoloji ve Aratrma Merkezi UNECE: (United Nations Economic Commission for Europe) BM Avrupa Ekonomik Konseyi UOA: Uygun Olmayan Alan URAK: Uluslararas Rekabet Aratrmalar Kurumu USD: (United States Dollar) Amerikan Dolar VAP: Verimlilik Arttrc Projeler YBTB: Yerel ve Blgesel Televizyonlar Birlii YTS: Yandan Taramal Sonar

Grleriyle Yn Verenler
Abdullah Atalay Boazii Elektrik Abdulkadir Akgngr UGETAM Abdulmecit Karata SKA Adnan Borazancolu Bortek Adnan elik stanbul Enerji Adnan Ersoy Uluba TM Adnan Kse Maden leri Ahmet Pelid TSE Ahmet Sarolu Uur Enerji Ahmet Yaman DPT Ahmet Ylmaz Mayem Aka Gndz zdemir Ko Holding Alaattin Aytekin Kumluca Ticaret Odas Alaattin Kavaf KA Alaattin Yksel B Ali Kibar Kibar Holding Ali Ko Ko Holding Alper Zmrt Petder Avni ebi MMG Aysun zen Deloitte Aye Gemi Onduline Bahri Alatl ElektroFlow Barbaros Yldrm Hyundai Assan Bekir Altunok TRT Anadolu Bora Mutlu Total Bora Yldz Ege Yap Bar Sanl EPDK Bar en Kuzu Grup Burhan Gndem ABB Burhanettin Akta Hazine Mstearl Blent ahin gda Celal Toprak EGD Dababrata Chowdhury Univeristy of Plymouth Emre Adakl Ford Otosan Ender Diner TKB Enver nc Kltr ve Turizm Bakanl Erdal alkolu EE Erhan Usta DPT Erkan Ayan Marmara K.A. Erol Metin Petder Erturul en zoder Fatih Mehmet Alk EPDK Fatih zkad Arelik Ferda Uluta TTGV Fevzi bilir evre Bakanl Fuat Tosyal Tosyal Holding Fulya lbey PWC Gkhan Aka Ko Holding Gkhan Aytemiz Aytemiz Hakan Ergin TSE Hakan Esgin Meyer Hakan Kazan BM naat Haktan Akn ISO Hale Altan TSAD Halefan Smen T Hamdi Yldrm Maden leri GM Hasan Tanrven KOSGEB Haim Keklik Teda Hayati Eme Ford Otosan Hazim Sesli TGK Hikmet zer ABB Hseyin Acr Milli Eitim Bakanl Hseyin Aslan YDA Hsn Tekin STB brahim alar TO brahim Leventolu Ayeda brahim Mirmahmutoullar Dizayn Grup hsan Solmaz KOSGEB nan Kabaday z Yap

Grleriyle Yn Verenler
smail anak Hyundai Assan smet Ylmaz Kltr ve Turizm Bakanl Kemal Battal Armada Kemal Bayraktar zocam Kemal Bykmh EE Kenan Bozgeyik Ulatrma Bakanl Kenan Yavuz Turcas&Socar Korkmaz Yldrm ISO Kubilay Kavak DPT M.Hamdi Yldrm Maden leri Maruf Dindar Daruma Mecit Duymu Ulatrma Bakanl Melih Bulu URAK Mehdi Gnlalak Denizcilik Mstearl Mehmet Alkan Tpra Mehmet anak Teda Mehmet zer MTA Mehmet t KOSGEB M. Emin Emirolu Frat niveristesi Mete Badat OSTM Muhammed Doanay STB Muhammed Garip BB Murat Doanay Satek Murat Onuk Aaolu Murat zkan Marmara K.A. Mustafa Aydn TSE Mustafa Bahar Marmore Mhendislik Mustafa Kaplan KOSGEB Mustafa Sait Yazgan T Mustafa Uysal Bursa BBB Mustafa Uysal Trk Loydu Muzaffer Demirci E Nail Olpak MSAD Nami Sakesen Klemsan Nejat Tamzok TK Nilgn Clz Boazii niversitesi Niyazi lter STB Orhan Mertolu Orme Jeotermal Orhan zc Belediyeler Birlii Osman Kadakal Temsan mer Faruk Gltekin Bakent Elektrik zer Ekmekiler Vestel Pnar In KOSGEB Samim Sivri Enda Enerji Holding Sedat Arman zoder Selami Balc Ugetam Selin t Derin&Yeil Selma Tezyeti KOSGEB Selman lmez TOBB Serdar Turan Infomag Serpil ktem Eczacba Holding Serta Beller Vestel Srr Uyank OYAK Sinan Soydan Enka Tahir Bykhelvacgil TSE Tansel Durmu Ulatrma Bakanl Thomas Jurgen Energy Instute of Germany Tolgahan zkan BusinessWeek Uur Gedik imento Mh. Birlii Uur zbilgin IBM Uur Terzi UPS Utku Bakr Aydnlatmalar Yael Toranto TSKB Yahya Gl Bayndrlk Bakanl Ylmaz Bayiit ASKON Ylmaz Bayraktar Tpra Yiit St Global Enerji Yusuf Ziya Coar MTA Zafer Demircan EPDK

Tevik Edenler, Destek Verenler

Taner Yldz Enerji Tabii Kaynaklar Bakan - Trkiye Enerji Verimlilii Meclisi Bakan

TEVEM - Trkiye Enerji Verimlilii Meclisi yeleri

Kurumsal yeler: ASKON, DEKTMK, EGD, ENVERDER, MMG, MSAD, TM, TOBB, TUSKON, TGK, TSAD, TSE, URAK, YTBD

ENVER - Enerji Verimlilii Dernei Ynetim Kurulu

Genel Bakan Erkan Grkan Bakan Vekilleri Adnan Uluba, Ali Ko, Hazim Sesli, Hseyin Aslan, brahim alar, Ynetim Kurulu yeleri Ali Kibar, Erdal alkolu, Feridun zbilgin, Gkhan Aka, Haluk ndeer, Hayati etin, nan Kabaday, Kemal Battal, Kenan Yavuz, Mehmet Bykeki, Melih Bulu, Murat Sarayl, Mustafa Kaplan, Orhan zc, mer Cihad Vardan, Ouz Satc, Tahir Bykhelvacgil, Salim Koar Bekir Altunok - Genel Sekreter, nal Terzi - Genel Mhasip

Aratrma ve Rapor
mer Turhan Iconomy Salahattin Yldz Iconomy Birol ztrk Iconomy Prof. Dr. Volkan Ediger zmir Ekonomi ni. Prof. Dr. Serkan Bayraktarolu Sakarya niversitesi Dr. zzet Kln Dzce niversitesi Prof. Dr. Ali Halc Bakent niversitesi Do. Dr. Hakk Eraslan Boazii niversitesi Dr. Gndo Ycesan Akdeniz niversitesi Prof. Dr. Murat Kasmolu Onsekiz Mart ni. Dr. Ali Cokun Boazii nivesitesi Murat Filinte Iconomy

Organizasyon
Satiye Ketenci
Iconomy

Mustafa Yaln
ENVER

Iconomy

Tuba Bilgin

znur zaydn
Iconomy

Bu almann hazrlanmas srecinde zaman harcayan, gr belirten, aktif olarak almalara destek olan, yaplm muhtelif toplantlara katlan herkese alma grubu adna minettarlmz sunarz. mer Turhan - Proje Lideri, Iconomy Group Bakan

Enerji hereydir!
Tahminlere gre 2030a gelindiinde dnya nfusunun %70i ehirlerde yaayacak. nsanlar kentlilemek ve modern yaamn nimetlerinden yeterince istifade etmek istiyor. Tm dnyada kk ehirlerden byk ehirlere/megapollere doru byk bir g var. Kimilerine gre bu modernitenin yeni bir evresi. nsanolu buharn gcyle makine kollarn evirmeyi rendikten bu yana, bol miktarda eilmi bklm metal, kvrlm plastik, piirilmi toprak yaamn her alann kuatt. Kmr, petrol ve nehirler moderniteye hizmet etti. Ardndan radyoaktif elementler, binlerce metre derinlikten karlan gazlar, gkte esen rzgarlar, kaynayan sular ve gnein scakl insanolunun modern yaamn nimetlerinden yararlanmas iin seferber edildi. Enerji hereydir. Enerji maddenin zdr. Modern insan iin enerji, gzel evler ve yaam konforlu hale getiren eyadr. Binlerce kilometre uzaklara gidebilmenin yoludur. Dnyada olan biteni anlamann, bir bakma var olmann aracdr... Ne yazk ki; enerji kaynaklar sonsuz deildir. Artan nfusa paralel olarak dnyann enerji ihtiyac da artmaktadr. Ayrca artan enerji ihtiyac ve endstrileme, ehirleme byk evresel sorunlara yol amaktadr. Dnyann her yerinde, lkeler enerji retiminin ve kullanmnn yeni yollarn kefetmek iin birbirleriyle adeta yar ierisindedir. Bu yarta nde gelen lkeler, dnya ekonomisine yn verecektir. Artk sadece fosil yaktlara dayal enerji ile modern yaamn srdrlebilir olmad kantlanmtr. Srdrlebilirliin yn; enerji gvenlii, rekabetilik ve evre balklaryla karmzda durmaktadr. Bu yeni konsept daha dk karbonlu bir ekonomiye dnm salayabilecei gibi ayn zamanda enerji gvenliine ve ekonomilerin rekabetiliine de hizmet edecektir. Arz sorunlar ve artan enerji maliyetleri enerji verimlilii kavramn n plana karmaktadr. Enerji verimlilii, srdrlebilir kalknmann ve rekabetiliin en nemli bileenidir. Dnyann ekolojik kapasitesi dnldnde enerji verimliliinin artrlmas arttr. lkemizde gerek kamu, gerek zel sektr gerekse sivil toplum kurulular; verimliliin artrlmas iin yeni teknolojilerin ve yntemlerin yaygnlatrlmasnda nc rol oynamal, ibirlii halinde hareket etmelidir. Ortak Akl ortaya koyarak uzun vadeli bir plan etrafnda almaldrlar. lkemizin yeil ekonomiye hazrlanmas ve rekabeti gcn gelitirmesi iin almamz gereken ok mesafe var. Bu alma daha nce yaptmz bir dizi aratrma ve toplantnn neticesinde hazrland. Politika yapc ve uygulayclara, zel sektr kurulularna ve bilgi reten kurumlara faydal olmasn umuyor, sayglar sunuyoruz...

Erkan Grkan
Trkiye Enerji Verimlilii Meclisi cra Komitesi Bakan ENVER Enerji Verimlilii Dernei Genel Bakan

mer Turhan
Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Lideri Iconomy Group Bakan

Enerji ve Enerji Verimlilii almas Aratrma Yntemi

TEVEM ve ENVERDER nclnde balatlan bu almada; gelecek referansl / lkemizin rekabeti stnlne katk salayan / btnlkl-holistik / payda beklentilerini hesaba katan / bilimsel / uygulanabilir bir yaklam hedeflenmitir. Politika gelitirmek kadar politikalarn sahiplendirilmesi ve uygulama srelerinin takip edilmesini salayacak bir anlay benimsenmitir.

Keif
200den fazla sektr temsilcisi, kamu yneticisi, akademisyen ve uzman ile derinlemesine mlakat yaplm, kresel ynelimler incelenmi ve literatr taranmtr. 01-02 Mays 2010 tarihlerinde 120 kiinin katld Ortak Akl toplants yaplm ve veriler toplanmtr.

Tanmlama
Keif aamasnda elde edilen tm veriler, problemler ve nerilen zm yollar bu raporda tanmlanmaya allm ve paydalarn grlerine sunularak son halini almtr.

Yayma
Bu almada ortaya karlan problem alanlar veya yaplacak aksiyonlarn kamu, sivil toplum kurulular ve zel sektr tarafndan sahiplenilmesi amalanmaktadr. Tm oyuncularn senkronizasyonu hedeflenmektedir.

Uygulama
Ksa, orta ve uzun vadeli aksiyonlarn uygulama srelerine ilikin dnm projelerinin planlanmas, uygulama srelerinde hatal politikalarn ayklanmas, izleme ve kyaslamalarn yaplmas, oyunculara destek olunmas amacyla uygulama esaslar ve koordinasyon plan ngrlmtr.

lkemizde enerji temal birok strateji raporu hazrlanm, altaylar dzenlenmi, konferanslar, fuarlar organize edilmitir. Tm almalarda nemli aamalar kaydedilmi ancak almalarn sahaya inmesi ounlukla mmkn olmam veya olduka yava gereklemitir. imdiye kadar enerji, evre, srdrlebilir kalknma, temiz retim, verimlilik, rekabetilik gibi birok muhtelif etkinliklerde sunulmu almalar incelenmi, ortaya konulmu ortak akl ve bilgi bu almada kullanlmaya gayret edilmitir. Akademik almalar, uluslararas rgtlerce hazrlanm dokmanlar, veri setleri ve uluslararas organizasyonlarda sunulan tebliler, sunumlar titizlikle deerlendirilmitir. Yeil ekonomiye yatrm yapan, teknoloji gelitiren ve sunan birok kresel irketin gelecek ynelimleri ve stratejileri anlalmaya allmtr. Kresel standartlar ve gelimi, gelimekte olan lkelerin gelecek vizyonlar, stratejileri ve eylem plamlar da bu almaya yn vermitir.

Holistik bir dnceyle yaplan almalarda enerji retiminden iletim ve datmna, sanayide, ulamda, konutta ve hizmet sektrlerinde kullanmdan, kamu otoritelerinin ileyiine kadar verimlilik incelenmitir. Verimlilik sadece tasarruf olarak addedilmemi ve tm srelerde verimlilik zerine odaklanlmtr. Piyasalarn ileyii, fiyatlama, izin sreleri, yasalar, sanayide prosesler, evlerde A snf ev aletleri, tasarruflu ampuller gibi yzlerce balk zerinde durulmutur. Ayrca lkemizin rekabeti gc ile enerji politikalar arasndaki derin iliki zerinde durulmu ve yeil ekonominin nemli frsatlar barndrd anlalmtr. Tm bu almalar, ekilde grld zere 6 bak altnda gruplandrlmtr.

Mlakatlarda zlenen Yntem

Aratrma srelerinde derinlemesine mlakatlar yaplarak paydalarn grlerine bavurulmutur. Bu mlakatlarda yar yaplandrlm anketler uyguland gibi grne bavurulan kiinin dikkat ekmeye alt meseleler dikkatlice not edilmitir. Baz grmeler kartopu etkisi yaratm, ardnda birok uzmann kymetli grlerinin toplanmasn salamtr. Mlakatlarda edinilen bilgiler tasnif edilmi ve konunun zne odaklanlmaya allmtr.

Ortak Akl Toplantlarnda zlenen Yntem

erevenin belirlenmesi amacyla TEVEM-ENVER yneticilerinin katlm ile yaplan 3 toplantda, aratrmaya katlan akademisyen ve uzmanlarn katld 4 odak-grup toplantsnda ve 01-02 Mays 2010da Kartepede gerekleen ortak akl toplantlarnda beyin frtnas, zaman-deer matrisi, SWOT teknikleri uygulanm ve katlmclardan maksimum katk almaya allmtr. Ayrk grnen tm fikirler birletirilerek ortak akl retmek amalanmtr.

Rapor Yazmnda zlenen Yntem

Meselenin taraflarnn ok geni olduu dnlerek raporun didaktik olmamas temel yaklamlardan biri olmutur. Akc, verilerle, rneklerle desteklenen, grsel adan gl, herkesin okuyup faydalanabilecei bir yazm yntemi uygulanm, tarihsel arka plan, felsefe, sosyoloji, ekonomi ve mhendislik disiplinlerinin iie getii inter-disipliner bir yaklam benimsenmitir. 4D - Discover/Define/Deploy/Drive aknn benimsenmesiyle, sorunlar tehis etmekle yetinmeyip ayn zamanda tanmlayacak ve yayma, uygulama nerileri yapacak nitelie kavumas hedeflenmitir.

14

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Yneticiye zet: Yeil Ekonomiye Gei

Trkiye iin bymek ve gl bir ekonomiye sahip olmak yaamsal bir neme sahip. Bymek iin sanayilemeye, sanayileme iin ucuz, temiz ve kesintisiz enerjiye, enerji iin ise finans, teknoloji ve insan kaynana ihtiyacmz var. Endstri an, bilgi an anlamaya, yakalamaya alrken yepyeni bir an eiine geldik. Bir ok uzmana gre bu aa enerji ve iklim a deniyor. Endstri a kmr enerjisinin buhara dntrlerek dililerin hareket etmesiyle balamt. Petroln tekerlekleri evirmesinin, elektriin bitlere dnmesinin arkasndaki gerekleri anlamakta geciktik. Bu yle bir gecikme oldu ki; kategorik olarak lkemizi 3. dnya lkesi veya iyimser yaklamla gelimekte olan lkeler snfnda ikmale brakt. Bakiyesi zerinde yaadmz imparatorluumuz kmrn gcn rakiplerine gre neredeyse 100 yl sonra farketmeye balad. Petroln 20. yzyln en byk gc olacan ise anlayamad iin yanl cephelerde tm enerjisini tketti. 19 ve 20. yzyla eklini veren modernitenin ihtiya duyduu enerji 21. yzyla; ok daha sofistike bir biimde yn vermeye devam edecek... Dk karbon ekonomisi veya yeil ekonomi diyebileceimiz bu yeni olguyu anlamak, kavramak, iselletirmek ve sonsuz bir ihtirasla bu yeni yara katlmak ve var gcmzle almak zorundayz... Son 10 yllk performansmza baktmzda d ticaret amzn yarsnn, yani 154 milyar USDlik tutarn enerji ithalatndan kaynakland grlecektir. Trkiyenin ihracatn arttrd lde ithalat da artmaktadr. lkemizin bu kompozisyonu deitirmekten baka aresi yoktur. Bu kompozisyonun deimesi iin enerji eksenli sanayileme ve kentleme politikalarmzn gzden geirilmesi arttr. Trkiye OECD lkeleri iinde 1000 USD GSYH iin 0,38 TEP enerji kullanm ile rakiplerine gre enerji younluu yksek lkeler iindedir. Trkiye CO2 salnm en hzl artan lkelerdendir. Kyoto sonras sera gaz azaltma taahhtleri dnldnde sektrlerimizi nemli zorluklar beklemektedir. Trkiyenin muhtelif byme senaryolarna gre yaplan hesaplarda her yl en az 12 milyar kWh ek enerjiye ve ylk 4-5 milyar USD yatrma ihtiyac olduu ngrlmektedir. Bu yatrmlarn finansman tarifeler ve kamu alm garantileri zerine kurulmutur. te yandan datm zelletirmelerinde denen bedeller dnlrse Trkiye sanayisi orta vadede ucuz enerji beklentisi iine girmeden rekabeti olmann yollarn bulmaldr. Bata demir elik, imento, ta toprak ileme gibi enerji youn ihracat sektrlerimizde enerji girdi maliyetleri rekabet denkleminin en aprak deikeni olmaya devam edecektir.

Yneticiye zet

15

Enerji yatrmlarmza baktmzda yksek giriimci itah olmasna ramen enerji teknolojileri gelitirmek/retmek konusunda ayn itah yoktur. Oysa 50 milyar USDyi aan bir i yatrm ortamndan bahsederken ve kresel bir pazara alma ans varken teknoloji reticisi firmalarn geliimi iin ok uygun bir ortam vardr. Yenilenebilir kaynaklar, doalgaz, kmr, nkleer... En uygun enerji kompozisyonun Trkiye iin ne olmas gerektii halihazrda konsensusa varlm bir konu deildir. te yandan Trkiyenin tasarruf a vardr ve sermaye birikimi Trkiyenin bymesini finanse edecek derinlikte deildir. Bata enerji yatrmlarn finanse etmek zere sermayeyi ve kar tabana yayacak finansal enstrmanlar/yatrm fonlar gelitirilmesi adeta bir mecburiyettir. Tarife zerinden modellenmi bir finansman nmzdeki dnemde sradan insanlar iin kaynak transferi eletirilerine sebep olacaktr. En pahal enerji boa giden enerjidir. Kta Avrupas lkelerinde ve Japonyada 70li yllardan beri balam olan enerji verimlilii uygulamalar bu lkelere hem enerji maliyetleri bakmndan hem de yeni, satlabilir teknolojiler gelitirmi olmalar bakmndan rekabeti stnlk salamtr. ABD enerji verimlilii alannda bu lkelere gre geri kaldn anlam ve resmi politikalarnda

deniz ar lkelere her yl gnderdikleri 450 milyar USDyi gndermemek iin dmeye basmtr. ABD ve dier gelimi lkeler dk karbon ekonomisini veya yeil ekonomiyi internet dalgas, mobil dalga gibi yeni bir ekonomik geliim dalgas olarak alglamaktadr. Yksek performansl elektrikli otomobil Teslann Silikon vadisinde gelitirilmi olmas, karbon tutma teknolojileri gelitirmek iin devasa fonlarn tahsis edilmesi, bilgisayarla zdelemi IBMin akll ebeke, akll ehir, enerji verimlilii konseptleri zerinde global pazarlama kampanyalarna balam olmas bu gstergelerden sadece birkadr... Yaplan hesaplarda Trkiye binalarda %30, sanayide %20, ulamda %10 tasarruf potansiyeline sahiptir. Son 10 ylda ortalama %10 tasarruf edebilmi olsaydk kasamzda 25 milyar USD birikecekti. Verimlilik yatrmlar 25 milyar USDlik i hacmi olutururdu. Atmosfere 50 milyon ton CO2 daha az salnrd. Derhal ie koyulmal devam eden sayfalarda detaylandrlm planlar ve yaklamlar dorultusunda kaynaklarn boa harcanmasn engellemeli ve ekonomimizi canlandrmalyz. Bu byk bir dnm. Sadece teknoloji ve parayla ilgili deil. Ayn zamanda kltrel bir dnm...

16

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Sektrler ve Kentleme
Kreselleme ile birlikte gelimi lkeler yksek miktarda enerji gerektiren ve evre sorunlar reten basic materials retiminin nemli blmn gelimekte olan lkelere devrettiler. Bir zamanlar hedef olarak gsterilen ar sanayi artk lkemiz ihra kalemlerinin banda gelmektedir. Trkiye ekonomisinin mevcut kompozisyonu enerji ve emek youn sektrlere dayanmaktadr. Sektrlerimizin ihracat yapt blgeler arlkl AB ve OECD lkeleridir. Ancak bu pazarlarda rekabet ettiimiz lkeler ise ounlukla OECD d lkelerdir. IEAnn verilerine gre OECD d en byk 20 lke 2007 ylnda 310 milyar USD enerji sbvansiyonu uygulamtr. hra kalemlerimizin nitelii dnlrse ucuz enerji ve hammaddeye sahip OECD d lkeler yakn vadede bata demir-elik olmak zere baz sektrlerimizi zorlayacaklardr. lkemizin ihracatnn 1/3 enerji ithalatna gitmektedir. Dier yandan gelimekte olan tm lkelerde olduu gibi Trkiyede de krsal nfus hzl bir biimde kentlere doru akn etmektedir. Bu sadece sosyal problemlere deil ayn zamanda evre ve enerji sorunlarna da sebep olmaktadr. Enerjiyi konumak ayn zamanda sanayi, hizmet, tarm ve ulam sektrlerini, kentleme yaklamlarn da masaya yatrmak anlamna gelmektedir. Enerjiye bal olarak mevcut sektrlerimizi ayakta tutmak, istihdam yaratmak ve yaanabilir bir evre oluturmak 3 temel problem alan olarak karmzda durmaktadr.

Enerji
Enerji sektrnn genel deer zinciri incelendiinde, temel enerji kaynann (fosil, nkleer ve yenilenebilir) on farkl dala ayrld ve her bir daln kendi alt sektrn oluturduu grlmektedir. Zincirin I. halkasn kaynaklar, II. halkasn retim sistemleri, III. halkasn iletim ve datm sistemleri; son halkasn ise mteriler oluturmaktadr. Sektr dzenleyen ciddi bir kamu otoritesi sz konusudur. Sektr bir yandan serbestleme srecine girerken dier yandan kamu otoritesi fiyatlamadan yatrm srelerindeki prosedrlere kadar her alana nfuz etmektedir. lkemizde enerji arz gvenlii en ok konuulan konulardan biri haline gelmitir. Kaynaklarn eitlendirilmesi, enerji retim kapasitelerinin arttrlmas, ucuz, temiz, srdrlebilir enerjinin salanmas Trkiyenin temel ve ncelikli gndemi olmutur. Yatrmc itah o kadar yksek seviyeye ulamtr ki, yerli ve yabanc giriimciler enerji sektrne girmek veya genilemek iin yarmaktadrlar. Bu yatrmlarn yaplmas iin gereken finansman, teknoloji ve insan kaynana baktmzda ise lkemizin katetmesi gereken ok yol olduu gze arpmaktadr. Tarifelere bal bir finansman, ithal teknoloji ve eksik profesyonelleme temel sorun olarak gze arpmaktadr. Trkiye yerli teknolojilere ve yerli kaynaklara yatrm yaparak ilerlemesi zorunluluktur...

Paradigma

17

Enerji Verimlilii
Petrol ve doal gaza bamllk ve fiyatlardaki art gelimi lkeleri tehdit ettii gibi lkemizin makro ekonomik dengelerini de tehdit etmektedir. Petrol fiyatlarndaki %10luk art kresel GSMHy % 0,5 aa ekmektedir. Batl birok uzmana gre demokratik lkelerden demokratik olmayan lkelere enerji yoluyla kaynak transfer edilmektedir. Dier yandan elektrikli eya, otomobil gibi modernleme aralarnn gelimekte olan lkelerde artmasn zengin lkeler bir sorun olarak ne srmektedirler. Oysa dnya nfusunun yaklak %5ini oluturan ABD enerjinin %25ini tketmektedir. Halihazrda gelimi lkeler sera gazlar salnm yapan lkelerin banda gelmektedirler. AB Enerji Stratejisi; srdrlebilirlik, ekonomik kalknma ve enerji gvenlii zerine kurulmutur. Enerji verimliliinin ayn zamanda enerji arz gvenliinin etkin nlemlerinden biri olduu Uluslararas Enerji Ajans tarafndan deklare edilmi, UEA 2007 ylnda 12 ncelikli tedbirin global dzeyde uygulanmasn nermitir. Ayrca klim Deiiklii hedeflerinin tutturulmas iin enerji verimlilii etkin bir ara olarak tm dnyada benimsenmitir. 70li yllardan beri enerji verimlilii projeleri uygulayan AB(15) yesi lkeler 2008-2016 arasnda net % 9 enerji tasarrufu yapacaklarn deklare etmilerdir. lkemiz enerji verimlilii yarna sonradan giren bir yarmacdr. Bu yarta sadece tasarruf yoktur ayn zamanda yeni i imkanlar mevcuttur.

Dk Karbon EkonomisiYeil Ekonomi

Bugn dnyada birok ekonomist iklim deiiklii gndemini bir dizi problemden oluan muazzam bir frsat olarak gryor. Pahal enerji, arz gvenlii, kresel snma problemi bata ABD olmak zere gelimi ekonomilerde yksek seviyeli tehdit olarak algland ve yeni teknolojilerin gelitirilmesine, verimlilik odakl anlaylarn benimsenmesine yol at. Sadece ABD dk karbon ekonomisi veya yeil ekonomi olarak tarif edilebilecek bu yeni paradigmaya uygun aratrma gelitirme yaplmas iin federal bteden 2009 ylnda 5,4 milyar USD kaynak ayrmtr. ABD Rekabet Konseyi 2018 ylna gelindiinde ABDde yeil-kariyer diye nitelendirilebilecek 2 milyondan fazla istihdam yaratlabileceini ortaya koymutur. ABnin yapt bir almada ise enerji verimliliinin ABde 1 milyon yeni i yarataca ngrlmtr. Yeil ekonomi anlalaca zere tasarrufun tesinde yeni bir ekonomik dalgadr. lkemiz dinamik i pazar ve gen nfusuyla bu dalgann stnde kalacak potansiyele sahiptir. Ancak bu dalgann gerektirdii stratejilere ve abaya sahip olamaz isek enerji ve iklim an da skalam oluruz. Yeil ekonomiyi lke ekonomimiz asndan bir tehdit olarak deil muazzam bir frsat olarak grerek ie balayabiliriz.

18

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Kresel ynelimleri anlamak!

genel konsepti almas 5 eksen zerine ina edilmitir: 1- Dnya apnda enerji verimliliini arttrmak, 2- Temiz enerji kaynaklarn arttrmak, 3- Yeniliki evre dostu teknolojileri gelitirmek, 4- Sera gazlar emisyonunu azaltmak, 5- Yeni nesil enerji teknolojileri gelitirmek.
Genel Konsept - 21. Yzyl
Enerji Verimlilii ve CO2 Salnm Milyon Ton Edeeri Petrol

OECD tarafndan yaplan 21. yzyln

Birincil Enerji htiyac - IEA 2010

12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0

1980

1990

2000

2010

2020

2030

1 2 3 4 5

in ve Hindistan OECD

OECD D

IEA tarafndan gelitirilmi 450 PPM senaryosuna gre fosil yakt kullanmnn elektrik retiminde aaya ekilmesi ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn arttrlmas ngrlmektedir. Bu senaryoda yenilenebilir kaynaklarda byk retim artlar beklenmesine karlk toplam elektrik ihtiyacnn ancak belirli bir blmnn yeil-enerji ile karlanabilecei varsaylmaktadr. Ancak bu almada dikkat ekici olan nkleer enerjinin evreci bir enerji olarak alglanmaya balamas ve nmzdeki dnemde bymesi gerektii nermesidir.
Kaynaklara Gre Elekrik retimi - IEA 2010 2007 -2030
7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 -1 000
Kmr Doalgaz Nukleer Hidro Petrol Rzgar Biyoktle Gne Dier
Twh

1990

2050

2100

Bu 5 eksen kresel ynelimi zetlemektedir. nmzde tm plakl ile duran bu gereklik uymamz gereken kurallar, standartlar gn yzne kartt gibi bize nemli bir yol haritas da sunmaktadr. Yaplan aratrmalar tm dnyada enerji talebinin artacan ngrmektedir. Her bir inli ailenin 1 buzdolab almas veya her bir Hindistanl gencin bir TATA otomobile sahip olmas ya da Afrikadaki her bir haneye elektrik balanmas gibi senaryolar talep tahminlerini trmandrmaktadr. Yaplan hesaplara gre 2030da verimlilik artlar salanm olsa dahi enerji ihtiyac 2 katna kacaktr. Mevcut enerji retim ve kullanm yntemleri deitirilmedii srece kresel iklim deiiklii tm dnya iin byk bir sorun olacaktr.

Referans Senaryo

450 Senaryo

Genel Bak

19

Elektrik ihtiyacnn Fransa %76, Belika %54, Gney Kore %35, Almanya %26, ABD %20sini nkleer santrallerden salamaktadr. ABD merkezli 190 Milyar kWh nkleer elektrik reticisi Excelon firmas elektrik retim maliyetlerini kWh bana doalgazdan 6,78 cent, kmrden 2.47 cent, nkleerden ise 1.76 cent olarak belirtmektedir. Nkleer Enerji Ajans NEAnn 2005de yapt elektrik retim maliyetlerinin karlatrmal olarak incelendii almada nkleer santrallerin kWh bana ortalama 2.000 - 2.500 USD yatrma ihtiya duyduu hesap edilmitir. Ayn raporda kmrde 1.000-1.500 USD, doalgazda
Milyar USD (2008)

balamnda ciddi ykmllkler beklemektedir. Byme hzlar ve sektrleri nedeniyle in ve Hindistann gelecekte yksek karbon salnm yapma ihtimalleri iklim deiim programnn en nemli sorunlarndan biridir. Byk olaslkla karbon emisyonu taahhtlerine uymamalar durumunda gelimi lke tketicilerinin basksyla karlaacaklardr. Bu durum karsnda yeil rekabet daha da artacaktr. Enerji ihtiyacn azaltmann ve karbon emisyonunu drmenin en etkin yolu enerji verimliliidir.
Enerji Verimlilii Yatrm ve Kazan Senaryosu - IEA 2010
Ulam
18 000 15 000 12 000 9 000 6 000 3 000 0 Yatrm 2010-2030

Bina

Sanayi

400-800 USD, rzgarda 1.000-1.500 USD, solarda 4.000-6.000 USD arasnda maliyet analizleri yaplmtr. Nkleer elektrik birim retim maliyetinin dk olmas avantaj olarak grlmektedir.
Enerji ile likili Karbon Emisyonu - IEA 2010
in ABD
Gigaton

AB27 Hindistan

Rusya Japonya

-3 000 -6 000 -9 000

Tasarruf 2010-2030

Yaam Boyu Tasarruf

12 10 8 6 4 2 0

450 PPM senaryosuna gre ulam, bina ve sanayide 2010-2030 aras 8,3 trilyon USD verimlilik ve yeni teknolojilere gei yatrmlarnn yaplmas durumunda ayn dnemde 8,6 trilyon tasarruf edilebilecektir. Bu alma bize gstermektedir ki; yeil ekonomiye
1990 2000 2010 2020 2030

dn bir harcama deildir. Bu dnm gerekletirecek lkeler asndan karl bir i, evresel sorunlarn ve kresel snma sorununun zlmesi iin ise bir zorunluluktur.

450 PPM senaryosuna gre 2010-2030 arasnda tm eknomileri dk karbona gei

Bilgi Notu

450 PPM Senaryosu nedir?

Endstri ana kadar atmosferde 1 milyon hava partiklnn iinde ortalama 250 CO2 partikl vard. Bu oran insan eliyle artt ve 390PPMe kadar ulat. Durdurulamaz ise kresel snma byk felaketlere yol n grlyor. te bu amala kresel toplum ve devletler deiik senaryo almalar yapt. 450 PPM srdrlebilir bir dnya iin hedef senaryolardan biridir. Ama emisyonu bu seviyede tutmak. 550 PPM, 650 PPM gibi senaryolar zerinde de allmtr. CO2 insanlarn yapt faaliyetler ile havaya en fazla salnan sera gazdr. Sera gazlar ise basit ifadeyle atmosferin stnde battaniye tesiri yapmakta ve kresel snmay arttrmaktadr.

20

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Ulam Aralarnda Ynelim ve CO2 Emisyonu - IEA 2010

Otomobil Satlar % Gram/kilometre

Bu dnmn hzlandracak faktrlerden biri olarak karbon ticareti ngrlmektedir. Kyoto Protokolne mesafeli duran ABD ve dier baz lkeler Kopenhag klim Zirvesi ile birlikte srecin iine daha etkin olarak katlmlardr. Halihazrda AB lkeleri ve Japonya bata olmak zere dnya lkelerinin bir ksm karbon salnm hedeflerini ve enerji tasarrufu hedeflerini deklare etmilerdir. Dierleri de yakn zamanda deklere etmek zorunda kalacaklardr. Uluslararas karbon ticaretinin tm endstriler iin bir maliyet kalemi olaca, iletmelerin bunu hafifletmek iin verimlilie daha fazla yatrm yapaca dnlmektedir. Bir dier olgu ise petroln tedrici olarak yerini elektrie ve hidrojene terk edecek olmasdr. Bu grn genel kabul grmesinin balca sebeplerinden biri; petrol rezervlerinin snrl olmasnn yan sra tketici konumdaki gelimi lkelerin kaynak lkelere bamllnn ortadan kaldrlmasn savunan politik grlerdir. 2030a geldiimizde petrol trevi akaryakt kullanan aralarn %40 seviyelerine decei ngrlmektedir. Bata elektrikli olmak zere hibrid teknolojiler ve dier evreci yaktlar ulamdan kaynaklanan CO2 emisyonunu yardan fazla aa ekerken otomotiv endstrisini batan aa dntrecek ve yeni pazarlar yaratacaktr. 2050lere gelindiinde ise geleneksel petrol yaktl aralarn ulamdaki pay sfra yaklaacaktr. Yeniliki teknolojiler ve yeni politikalarn ehirleri ve binalar deitirecei dnlmekte ve bylelikle daha az doalgaz kullanlaca hesap edilmektedir. Yeil binalarn enerji ihtiyac %40lara varan oranda azalacaktr.

100 % 80 % 205 60 % 40 % 20 % 0% 2007 2020 2030

250 200 150 100 90 50 0

125

CO2 younluu Elektrikli Aralar Hibrid/Dntrlen Hibrid Aralar Petrol

2008 ylna kadar her yl dzenli artarak 500 milyar USDyi bulan petrol ve doalgaz sermaye yatrmlar 2009da kresel krizin etkisi ile birlikte %19 geriledi. IEAnn, ABnin ve ABDnin yapt gelecek senaryolarna gre petrol ve doalgaz fiyat artlarnn duraca ve yatrmlarda yavalama olaca tahmin edilmektedir. Petrol ve doalgaza dayal ekonomik sistemin deieceini ve bu deiimin sadece ekonomileri deil uluslararas ilikileri deitireceini sylemek kesinlikle abartl bir iddia olmayacaktr. zetlemek gerekirse; 2010-2030 aras yeil ekonomiye gei dnemi, 2030-2050 yeil ekonomi sisteminin yerleecei dnem ve 2050 sonras yepyeni bir dnya dzeni dnemi olacaktr. Dk karbonlu bu yeni dzenin gelimi lkeler kadar gelimekte olan lkelere de frsatlar sunaca dnlmelidir. Dier yandan; dnyann ekolojik kapasitesi hesabna gre; gelimemi lkelerin dnyaya entegre olma, modernleme srecini dnyay kirletmeden baarmalar gerekecektir.

Genel Bak

21

Avrupa Birlii Entegre klim ve Enerji Politikas

Rekabetilik
Btncl dengeli, entegre, karlkl, glendirilmi.

Pazar Interconnect (Trans European Network) Avrupa Elektrik ve Gaz A Ar&Ge Temiz Kmr, Karbon Tutma, Alternatif Yaktlar Nkleer Enerji Verimlilii

Srdrlebilir Gelime
Yenilenebilir Enerji Enerji Verimlilii Ar&Ge Nkleer Emisyon Ticareti

Arz Gvenlii
Uluslararas Diyalog Avrupa Petrol ve Doalgaz Stok Ynetimi Enerji Depolama ve Rafineri Kapasitesi eitlendirme Enerji Verimlilii

Avrupa Birlii klim ve Enerji Politikas rekabetilik, srdrlebilirlik ve arz gvenlii eksenlerine zerine inaa edilmitir. 3 eksenin ortak noktas enerji verimliliidir. Avrupa dzeyinde yaplan almalarda elde edilen sonular aadaki direktifler olarak kendini gstermektedir:
Binalarda enerji performans direktifi (EPBD), Kojenerasyon - ikincil enerji direktifi (CHP), Enerji verimlilii iin eko-tasarm gerekleri ve rnleri direktifi (EuP), Enerji kullanm verimlilii ve enerji hizmetleri direktifi (ESD), Enerji rnleri vergilendirme direktifi, Kazanlar, buzdolaplar, klima, frn, aydnlatma ve dier cihazlar iin etiketleme ve standartlar direktifi, Energy Star ve ofis ekipmanlar iin etiketleme ve ynetmelikler direktifi.

Enerji ve verimlilik aratrmalarna AB, Japonya ve ABD byk yatrmlar yapmakta ve standartlarn gelitirilmesinde nc rol oynamaktadrlar. Bu standartlar dorultusunda hazrlanan direktiflerin bu lkelere rekabet avantaj salayaca gerektir. Bu direktifler uygulandnda enerji tasarrufu salanmakla kalnmayacak ayn zamanda i pazarlara canllk gelecek ve yeni ihra rnleri gelitirilmi olacaktr. Ar&Ge kapasitesi snrl, rekabeti, yeniliki irketleri zayf olan, hazrlksz lkeler, pazarlarn hazrlkl lke rnlerine amak zorunda kalacaklardr. Gelinen noktada enerji ve iklim ann gereklerini yerine getirenlerin galip kacan syleyebiliriz. bn-i Haldunun sz bu balamda ok arpcdr: Maluplarn iar galipleri taklit etmektir.

22

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Trkiye!
Amiral Colby Chestern hazrlad, TBMM tarafndan 9 Nisan 1923 tarihinde onaylanan demiryolu yapm ve yeralt kaynaklarnn iletilmesi ile ilgili anlama Lozanda bata Fransa olmak zere dier lkelerin muhalafeti ile karlamam olsayd Standart Oil irketi Karadeniz kylarndan Musul-KerkkSleymaniye ve oradan Yumurtalka kadar 4.400 km demir yolu deyecek ve hattn iki yannda 40 km alan iindeki tm yeralt kaynaklarn 99 yllna iletme hakk elde edecekti. Bugn benzer bir hat zerinde enerjiyi dnya pazarlarna ulatrmak iin Yumurtalk yeniden nem kazanyor. Fakat Yumurtalk gecikti ve dnya ihtiya duyduu enerjiyi petrol-doalgaz seeneinin dnda aramaya balam oldu. 1901 ylnda bir Alman teknik ekibin hazrlad raporda belirtildii gibi Osmanl topraklar tam bir petrol glyd. Fakat Osmanl mparatorluu petroln gelecek yzyla yn verecek g olduunu anlamaktan olduka uzakt. Yava yava geri ekilirken kafas o kadar karkt ve kendiyle o kadar meguld ki gelecek nedir? sorusuna verebilecei bir cevab yoktu. Ayn soru bugn de geerlidir: gelecek nedir? Bu soruyu cevaplamak iin bugn her zamankinden daha fazla btncl/ holistik bir dnce sistemine ihtiyacmz vardr. Trkiyeyi enerji ve iklim ana, yani gelecee hazrlamak istiyorsak; bu soruyu doru cevaplandrmamz gereklidir. Enerjiyi nasl reteiz ve nasl kullanacaz? ehirlerimizi, binalarmz, sektrlerimizi, ynetim anlaymz ve en nemlisi dnce sistemimizi nasl dntreceiz? Trkiyenin enerji talep art ile ilgili senaryolar ve yenilenebilir enerji potansiyelini gsteren grafikler, byme hzlar ve enerji ihtiyacn karlatran yaklamlar, tasarruf imkanlarn ortaya koyan sunumlar, konferanslarda anlatlanlar, medyada yazlan, izilen ve konuulanlar lkemizin enerji gndemine verdii nemi ortaya koyuyor. Ancak bu almalara dikkatli bir gzle bakldnda enerji ve enerji verimliliinin lkemizin rekabeti gc zerindeki etkilerinin yeterince anlalmad grlecektir. Rekabeti gcmz arttrmak iin rakiplerimizin kimler olduunu ve nasl bir gelecek iin altklarn bilmek zorundayz. Gelimi lkelerin yaklamlarn bilmek kadar, gelimekte olan lkelerin bu yeni gereklik karsnda aldklar/alabilecekleri pozisyonlar da anlamak durumundayz. Yandaki enerji younluumuzu ve son 10 yl d ticaret dengemizi gsteren iki grafik tm resmi zetlemektedir. Srdrlemez bir fotorafla kar karyayz. Bu iki grafik Trkiyenin rekabeti gcnn verimlilik ve inovasyon zerine kurulmadn gstermektedir. Trkiye; verimlilii arttran, inovasyon kapasitesini ykselten, enerji ve iklim odakl bir ekonomik-kltrel dnm program hayata geirmelidir. Bu dnm program; 2050-2100 ylllarna odaklanm uzun soluklu bir alma olmaldr. Bu almada; kamu ve zel sektr ibirliine ve kresel ibirliklere ihtiya vardr...

Genel Bak

23

Enerji Younluu
0,6 0,5
Enerji Younluu (TEP/1000$) Polonya Meksika Trkiye ngiltere Y. Zellanda Kanada spanya Fransa Hollanda ABD Portekiz talya sve Almanya Japonya svire ve Danimarka

0,4 0,3 0,2 0,1 0 0 2 4 6 8 10

Kii Bana Enerji Tketimi (TEP/Kii)

EE, OECD, IEA

Enerji Younluu: Gayri Safi Milli Hasla bana tketilen birincil enerji miktar iin tm dnyada kullanlan bir gstergedir. Trkiyenin kii bana enerji tketimi, OECD ortalamasnn bete biri civarnda olmasna ramen Trkiyenin enerji younluu, OECD ortalamasnn zerindedir. Bu durum enerji verimlilii ilkelerine dikkat edilmediini gstermekle birlikte enerji youn sektrler ile kalknmaya almamzn sonularn da ortaya koymaktadr.

Milyar USD 200

thalat

hracat

Ham Petrol, Doalgaz ve Kmr thalat

150

100

50

1999

2000

2001

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Trkiye - Son 10 Yl D Ticaret Dengesi ve Enerji thalat : 2000-2009 yllar arasnda yaplan toplam ihracat 706 Milyar USD, toplam ithalat 1.083 Milyar USD, hampetrol + doalgaz + kmr ithalat 154 Milyar USD olmutur. (Motorin, Benzin, Fueloil hari) 377 Milyar USD olan d ticaret ann % 41i enerji ihtiyacndan kaynaklanmtr. 10 yllk trend ihracat arttka enerji ithalatnn arttn gstermektedir. (Kaynak TK, TM)

24

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Kaynaklar Baznda Genel Enerji Talebi, 2005-2020

bin Ton Petrol Edeeri

250000 200000 150000 100000 50000 0

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Ta Kmr Linyit Petrol Doalgaz Hidrolik Dier Yenilenebilir Nkleer

ETKB

Bir yandan sanayileme ve kentleme elektrik talebini artrrken dier yandan tketici kredileriyle desteklenen otomobil satlar petrol talebini lkemizde arttrmaya devam ediyor. Trkiyede yk ve yolcu tamaclnn %90dan fazlasnn karayolu ile yaplmaktadr. Giderek daha fazla il doalgaz ile tanmakta ve stma doalgaza dntrlmektedir. Bymemize paralel enerji taleplerimiz artmaya devam ediyor. Birok uzman; arz gvenlii sorununu ve bamllklar ulusal gvenlik balamnda deerlendirmektedir. Elbette; yerli enerji kaynaklarna sahip olmak son derece nemli ve lke zenginliini arttracak bir faktrdr. Ancak bugn gelimi lkelerin byk bir blm enerji ihtiyacn ithal etmektedir. rnein; Japonya enerji bakmndan en fakir lkelerin banda geldii halde byk bir ekonomidir. Trkiye Temel Gstergeler
Nfus ( Milyon Kii) Dnya Nfusuna Oran % Gayri Safi Yurtii Hasla (Milyar USD) Gelime Hz % (2003-2008 ortalama) Dnya Haslas indeki Pay % Dorudan Yabanc Sermaye Girii (Milyar USD) Turizm Gelirleri (Milyar USD) Cari lemler Dengesi / GSMH % - 2008 Bte Dengesi / GSMH % - 2008 Kresel Rekabet Edilebilirlik Sras - 2008
Kaynak: TK, TCMB, DPT, IMF, TSAD raporlarndan derlenmitir.

Japonyada petrol %99.6, doalgaz %96,4 oranlarnda ithal edilmektedir. Petrol kaynaklarna uzak olduu halde Japonyada 31 tane rafineri vardr. Petro-kimya endstrisi Japonyann tm sanayi kollarn destekleyen ve lkenin rekabeti gcn artran bir tasarmla inaa edilmitir. Petrole bu kadar yakn olan lkemizde sadece 4 rafineri ve 2 petro-kimya tesisi kurulabilmi olmas lke performansmz gstermektedir. Japonya dnyada kurulu 438 nkleer santralin 55ine sahiptir. Japonya youn enerji gerektiren demir-elik sektrnde Trkiyenin yaklak 5 kat; 120 milyon ton mertebelerinde elik retmektedir. ster Japonya ister Gney Kore veya baka bir gelimi lkeyi incelediimizde u gerei grmekteyiz. Ulusal sanayileme politikalarn destekleyen kamu-zel ibirlii ile yryen gl bir enerji sektr vardr. malat Sanayi Sektrel Performans
71 1,06 730 %5 1,2 12,3 22 -5,7 -8 63 Elektronik ve Haberleme Aralar Ana Metal Sanayi Mobilya malat Metalik Olmayan Mineraller Plastik - Kauuk Giyim Eyas Kmr ve Rafine Petrol Aa ve Mantar Tesktil Motorlu Tatlar
2003-2006

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Genel Bak

25

Trkiyenin enerji politikalar Trk sanayisini ve sektrlerini destekleyecek biimde tasarlanmaldr. Elimizdeki imkanlar unu gstermektedir ki; ucuz enerjiye dayal bir sanayileme politikas gdlmesi mmkn deildir. Artk bir gerek daha var ki; evreyi gz ard eden bir sanayileme politikas istenilse de srdrlemez ayrca srdrlmemelidir. Dk karbon ekonomisi enerji ihtiyacn azaltmayacak, enerji kaynaklarnn yapsn deitirecek ve seragaz emisyon seviyesini drecek yaklamlara sahiptir. Doa ile savamadan gelimenin yollarn aramak insanl yepyeni ara-gerelerle tantracaktr. Elbette; elie, petro-kimya trevlerine, cama, seramie olan ihtiyalar devam edecektir. Trkiye mevcut endstrilerinde seragaz emisyonlarn kresel standartlara ekmeye alrken bu endstrilerin rekabeti gcn korumaldr.

Trkiye Sera Gaz Emisyonu Enerji Sanayi Prosesleri Arazi Kullanm ve Ormanclk Atk Tarm Toplam 258 MilyonTon 27 MilyonTon 76 MilyonTon 30 MilyonTon 16 MilyonTon 407 MilyonTon

Son yllarda artarak devam eden yenilenebilir enerji yatrmlar ve nkleer yatrmlar nem arzetmektedir. nk yeil elektriin gcne nmzdeki dnemde ok daha fazla ihtiyacmz olacaktr. Kyoto sonras dnemi; bizi verimli olmaya zorlayacak, temiz enerji yatrmlarnn da artmasn salayacak bir katalizr olarak grmek en iyi yol olacaktr. Gelimi pazarlara ihracat yapan bir Trkiyenin baka ans yoktur. Ancak lkemizde yeil ekonomi konusu henz kavranabilmi bir konu deildir...

Enerji arz gvenliini salamak, enerji maliyetlerini rekabet edilebilir seviyeye ekmek, enerji verimliliini arttrarak makro ekonomik dengeleri salamlatrmak ve dk karbon ekonomisinin gereklerine gre utan uca yeniden yaplanmak Trkiyenin nnde duran en nemli problemlerin banda geliyor.

26

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Is Deiimi

Ya Deiimi

klim Deiimi
Deniz Seviyesinde Ykselme Olaand Olaylar

klim Srecini Tetikleyenler

Sera Gazlar Konsantrasyon Emisyon Aerosollar

YERYZ SSTEM

Eko Sistem

Etkiler ve Savunmaszlk

Su Kaynaklar nsan Sal

NSAN SSTEM

Gda Gvenlii

Yerleimler ve Toplum

Kamu Teknoloji

Eitim

Salk Eitlik Nfus

retim Tketim Alkanlklar

Sosyo-Ekonomik Geliim
Ticaret

Sosyo-Ktrel Referenslar

Azaltma

Adaptasyon

IPCC Synthesis Report 2007 - klim Deiimi Tetikleyiciler, etkiler ve geri dnler

klim ve Gelecek
Uygarlk kelimesinin artrd ilk anlam insann tabiat ve iklim artlarna uyum saladktan sonra gerekletirdii zihinsel faaliyetlerin tmn aklmza getirir. Biraz daha dnrsek uygarln pek ok tanmnn yannda insann evresindeki canl cansz tm varlklarla uyum ierisinde yaamasn gerekli klan artlarn gerekletirilme amacnn insan olabilmenin ortak paydas olduunu grrz. evre ve iklim kelimelerinin modern yaamn en sk telaffuz edilen kelimeleri haline gelmesi bu ortak paydann artk deitiini, hatta negatif bir say ve kesir haline geldiini gstermektedir. Sanayi devrimi, endstriyel faaliyetlerin ilk haliyle artk devam edemeyeceini bu negatif kesre bakarak anlayan devletler, enerji politikalarn deitirmek ve kendi ulusal eylem planlarn oluturmak iin kurum ve kamusal alanlarn verimliliini bu yeni bin ylda hzl dntrme programlaryla artrmaya almaktalar. Uluslararas iklim zirveleri ve yeni enerji araylar; insan ve evre arasndaki sk ilikileri en iyi biimde ortaya kartan ve evrenin dokunulmazln gsteren anlamalardr. nsan bu noktaya getiren ve evrenin tehditlerini hissederek hkmetleri uyaran bilimsel evreler, srdrlebilir bir refah dzeyinin ekonomik gelimelerin tesinde tketim toplumunun alkanlklarnn deitirilmesi ile mmkn olabileceini srarla ifade etmekteler. klim aratrma almalarna ayrlan dev bteler bizi yaklaan tehditten elbette koruyamaz. Enerji verimlilii ile gelinmesi hedeflenen nokta ulusal ekonomilerin kaynaklar verimli kullanmas deil, daha ok evresel tehditlerin azaltlmasn ve kontrol edilmesini amalayan, bylece uluslararas antlamalarn nerdii kotalarn ykmllklerini yerine getirebilmek, ayn zamanda evrenin korunmas ve doal yaamn yeni bin yln ada bir yaama biimi ve dnya gr olduuna katk salayabilmektir. evreyle uyum iinde olabilmek, yeni kentlerin sanayi sonras alaca planlamalarn arlkl bireysel karlarn merkezi deil, evreyi toplumsal istifade olanaklarnn ve refahn kendisi yapabilmek amacn tamaktadr. Bu, yeni bin ylda evre hareketlerinin ortak bir bilin haline gelmesinde uluslarn hem ekonomilerini dntrebilecek yeni enerji olanaklarn

klim ve Gelecek

27

aratrmak ayn zamanda geleneksel enerjinin tkenen kaynaklarnn yerine geebilecek, daha yksek teknolojilerin nclnde gerekleebilecek yeni bir alandr. evreyi ve evrecilii kresel bir eylem haline getiren ne siyasi gr ve farkllklar ne de ekonomik hareketlerdir. nsan bylesine kresel bir eylemin iine iten gler yakn tarihimizden rendiklerimiz deil, giderek ve hzla tkenen canl trleri ve doal alanlarn tank olunan ve her an izlenebilen ve ok ksa bir dnem iinde yok edilen zengin eitlilik ve trleridir. Bu deiim ve tahribin ksa tarihi, yeni enerji kaynaklar yaratmak pahasna feda etmeyi gze aldmz doal zenginliklerimizin yksek teknolojiler olmad takdirde giderek daha ok yok edilmeye devam edileceinin de bir gstergesidir. Sorunun bu ok uluslu boyutlarn bir kenara braksak dahi, lkemizin mevcut snrl enerji kaynaklarnn verimli kullanm yksek teknolojilerin nclnde bir reform hareketine dnmedii takdirde evre tahribatnn nne geilemeyeceini anlayabiliriz. Enerji, dnebilen ve tekrar yenilenen ama tkenmeyen kaynaklarn biyoktle veya fosillemi jeolojik oluumlarn dndaki terestrial veya yeryz dhilindeki (gne, rzgr, dalga) kuvvetlerin kendisinde bulur. Dnebilen enerji depo edilemez; bununda nedeni yine onun dnebilme yeteneiyle ilgilidir. nk atk madde brakmaz. Bylece gezegenimizin yaklak 524 milyon kilometre kare alanna yaylm bulunan bu enerji salnmlarnn doru kullanlmas halinde yeryznn sadece 7 milyon kilometre karesine yaylan kentler ve yerleim alanlarnn btn enerjilerini karlamas mmkndr. Bu haliyle bakldnda dahi uygarlk kelimesinin artrd anlama ilave etmemiz gereken dier unsur, evrecilik kelimesinin yannda akll kentler ve enerji rehabilitasyonu olmaldr. Bunlar yaplmad takdirde evreciliin sosyal ve kltrel bir aktivite olmann dnda baka bir anlam artrmas beklenemez. nsann yeryzndeki varln ve yaamn anlamn sorgulayan btn dnce ve felsefe sistemlerinin hzla yaklaan iklim

deiiminin kontrol edilmedii, daha dorusu kontrol edilemedii bir durumda nerebilecekleri hibir zm mevcut deildir. Refahn artrlmasn ngeren ekonomi politikalarnn ise iklim gibi terestrial bir gcn meydana getirecei kayplar hesaplamadan planlar yapmasnn varabilecei mantksal dzey, siyasi dnce ve grleri evreleyen geni bir parantezin dnda zaten var olamaz. klim deiiminin bykl ve hz tehdit edici boyutlara henz ulamamtr. Bu gnk scaklk art gemi dnemlerde de meydana geldi. Ama iklim deiimine kar kanlarn bilerek ihmal ettikleri en nemli unsur hi phesiz udur: klim dinamikleri ve terestrial enerji arasnda her zaman bir korelasyon ve uyum mevcut olmutur. Bu uyum, iklim grafiklerinde grlen buzul alar ve snma dnemleri arasndaki periyodik dnglerdir. Bu uyum son iki milyon yldan beri hi deimedi. Bunun nedeni yeryznn iklim hassasiyetleri ve enerjisi arasndaki dnmlerin skaler byklklerin dna kmasn engelleyen biyosfer arasnda kalan enerjinin korunmasdr. Ksaca, dardan iklim hassasiyetleri zerinde son iki milyon yldan sanayi ana kadar gelen sre ierisinde bir bask olumamtr. Gnmze gelince son elli ylda iklim zerinde meydana gelen basknn son iki milyon ylda olumadn grrz. Konunun bu kadar nemli olduunu bir kez kavradktan sonra srdrlebilir enerji politikalarnn siyaset st politikalar haline gelmesinin vaktinin geldiini kabul etmeliyiz. Daha scak yaz aylar, ani iklim deiimleri ve kuraklk, byk orman yangnlar, tropikal hastalklar, kasrga ve seller ve bunlara bal gelien saysz ekonomik kayplar. nsan varlnn nasl gerek bir tehdit altnda olduunu tam olarak bilemiyoruz. Ancak gelecekte meydana gelebilecek hesaplanabilir kayplarn refah retimle aklamaya alan eski dncelerin sonunun geldiini ak biimde ilan ettiini grebildiimiz an, yeni bin ylda evrenin ekonomik deerinin hesaplanamayacan, bylece ona uyum salayabilmenin ise tek bana dev bir ekonomik deer yaratacan anlam olacaz.

Ortak Akl Toplantlar

01-02 Mays 2010 / Kartepe

Taner Yldz - Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan

Sabrla her attmz admn doru olduunu bilerek verimlilik yoluna devam etmemiz lazm. Her yl lmleme yaparak getiimiz yldan %1 daha verimliyiz %10 daha verimliyiz, %40 daha verimliyiz diyebileceimiz noktalar mutlaka yakalayabiliyor olmamz lazm.
Enerji verimlilii ile alakal nemli bir balk ad altnda toplanm bulunmaktayz. Bu deiimi ynetebilmek yalnzca kamunun halledebilecei ve organize edebilecei bir i deildir. Ayn zamanda toplumun her safhasnda her boyutunda ve her sektrnde bunun mutlaka yorulmas gerekmektedir. Bu bir kltrdr. Bu kltr kazanmamz gerekmektedir. Elimizdeki veriler u anda pek i ac deil ancak Trkiye, zellikle bu lkenin idare edilmesi adna irade koyan hkmet; enerji verimlilii ile alakal almalar yaplmas ve bunun ynetilmesi zerine almalar yrtlmesi gerektiinin farkndadr. Burada sivil inisiyatiflerin ve sivil toplum rgtlerinin bulunmas son derece nemlidir. Tketicilerin, reticilerin, siyasi iradenin, hkmetlerin ve politika koyucularn beraber olduu bir ortamda ancak bu tr problemler zlebilmektedir. Toplumda bu kltrn yerlemesi ve yetimesi iin irade koyacak kiiler buradadr. O yzden doru bir ekiple, doru bir ie, doru bir bala balam bulunmaktayz. Bunun hangi usuller ve hangi metotlarla sonuca ulaaca ile alakal bugn ve yarn konumalar yaplacaktr. Bunlarn sonularn mutlaka kamunun alp uygulamaya koyabilecei biimde hassasiyetle takip ettiimizi bilmenizi isterim.

30

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Uluslararas Enerji Ajansnn son olarak Fransada yapt ve katldmz toplantda yle bir eksiklik hissedildi: Bildiiniz gibi 1973te zellikle petrol krizi ile beraber kurulan Uluslararas Enerji Ajans yaklak 28 aktif lkeyle beraber almaktadr. Ama bunlarn ierisinde, sonraki bymeyi salayabilecek, bymenin %80ini karlayacak olan Hindistan, in ve Rusya bu toplulukta yoktu. Yani tketimin daha fazla olduu bir ortamdan temsilcileri yoktu. Bu sebeple Uluslararas Enerji Forumu 46 tane lke ile kurulmutur. Bizim de kurucu ye olarak bulunduumuz toplantya ye lkeler; hkmet temsilcileri, hkmet bakanlar, devlet bakanlar ve enerji bakanlar seviyesinde katlmlardr. nk bu gerekten topluca binilen bir gemidir. Bu problem, tketim ve retim noktalaryla beraber zlmedii takdirde sonucu her ikisine de yaramayacaktr. Enerji sektr byle bir sektrdr. nk enerji kalemleri enerji verimliliiyle beraber srekli tketici iin yksek, retici iin dk fiyat konsepti demektir. Bu bir paradokstur. Bu durum yle bir makul noktay bulabilmek zorundadr ki hem reticiler oradan elde ettikleri tasarruflar yeni yatrmlarda kullanabilecek ve arz gvenlii ile ilgili tehditleri bertaraf edebilecek, hem de tketiciler kendileri iin makul olan bir fiyat seviyesini yakalayabilecektir. Bilindii zere dnyada yaplan tm yatrmlar, ister tarife yoluyla ister baka bir metotla olsun, tketicinin cebinden finanse edilen yatrmlardr. O yzden hem bu deiimi ynetmek hem de doru tehisler koyabilmek asndan son derece nemlidir. Dnyadaki petrol, doalgaz ve kmr kaynaklarnn enerjideki bymeyi salayan yenilenebilir kaynaklara oran bildiiniz gibi %16lar, %18leri geememektedir. Kresel krizden en fazla yenilenebilir enerji kaynaklar ile alakal artlar etkilenmitir. 2008in sonu ve 2009un tamamyla alakal %38lik bir klme olmutur. O sebeple birbirinden ayrlmaz birok sektrn bulumak zorunda olduu bir enerji sektrndeki ynetimden bahsetmekteyiz. Btn retim kaynaklarn harekete geirmek iin yaptnz ilemler aslnda enerji verimlilii ile ilgili yapacanz ilemlerden daha kolay deildir. Bir aratrmacmzn gzel bir sz vardr hemen yakn aataki yere en yakn olan seviyedeki meyveyi toplamaktr enerji verimlilii. Bu deiimin topluma bir kltr olarak yerlemesi gerekmektedir. O yzden bu toplantlarn nemi ok byktr. Yaplan almalar ok nemli ve gerekli ama tek bana yeterli deildir. O yzden bunun sivil toplum inisiyatifleri ile yaplmasnn ve bir kltr olarak yerlemesinin byk bir nemi vardr. Avrupada verimlilikte ileri gitmi lkelerde, Japonya gibi lkeler de dhil olmak zere Gayri Safi Yurtii Haslasnda 1 birim bana harcadnz enerji miktar hala drlmeye allmaktadr. Yani 1000 dolarlk bir Gayri Safi Yurtii Hsla elde edebilmek iin harcadnz primer enerji kaynaklarnn miktar srekli drlmeye allmakta. Malzeme biriminin gelimesi ve teknolojinin gelimesi ve birok art kalemlerle beraber bunlar daha da ilerletilmektedir. Trkiyenin doru bir karar verdiini, hedefinin doru bir nokta olduunu, politikalar, stratejiler ve problemlerin tespiti konusunda herhangi bir sorunun olmadn ama almann bununla bitmediini hepimiz bilmekteyiz. unu bilmenizi zellikle isterim ki: Siyasi irade bu konuda zerine den ne varsa yannzda ve sonuna kadar da bunu destekleyecektir. nk her bir yeni retim kaynann oluturulmas iin sarf ettiimiz btn abalar buradan elde edilebilecek kazanmlardan ok daha fazla deildir. Bunun iin hepinizin gayretlerine imdiden teekkr ediyorum.

Taner Yldz - Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan

Ortak Akl Toplantlar

31

Erkan Grkan / Tevem cra Kurulu Bakan Verimlilik konusunu masaya yatrdmzda bu iin ok bilinmeyenli bir denklem olduu sonucuna vardk. Bu dnya ekonomik dzeninin bir moddan baka bir moda gemesi demek. Trkiye ekonomisinin bu yeni gereklere hazrlkl olmas hayati bir mesele olarak karmzda duruyor. nmzde kritik 10+10 yl var. Bu yllar yapsal dzenlemelerden, yeni bir giriimcilik modeline, yetkin aratrmaclara ve yarmac bir kltr edinmeye kadar ok boyutlu bir dnm zerine kafa yormamz bizlere icbar etti. Bu dnm yapamazsak ne olur? Daha dorusu yle sylemek lazm. Gl bir lke ve millet olmak bu dnm gerekletirmemize bal...

mer Turhan / Proje Lideri Son dnemde enerji konusunda bir ok alma yapld, rapor hazrland. altaylar dzenlendi, konferanslar tertip edildi. neriler yapld. Fakat bu nerilerin nasl gerekleecei konusu ounlukla akta kald. Trkiye Enerji Verimlilii Meclisi; bu nemli abalar derleyen, toplayan kapsaml ve uzun soluklu bir uygulama projesi gelitirilmesinin yararl olaca kansna vard... Trkiye enerji ve iklim ana uygun, verimlilik odakl bir dnce sistemine sahip olmal. Adm adm gerekletirilmesi ve sonularnn izlenmesi gereken eylemlerin planlanmasna ve koordinasyonuna ihtiya var. Bu proje ancak kamu, zel sektr ve STKlarn ibirlii ile gerekletirilebilir. TEVEM bu ibirlii ve koordinasyonu tesis etmeye alyor...

Prof. Dr. Murat Kasmolu / Aratrma Ekibi Bakan Bugn enerjilerimizi ve aklmz birletirmeye ihtiyacmz var. Burada ve tm aratrmada ortak akl gelitirebilmemiz iin metotlarmzn olmas lazm.
Gelecek Referansllk: Gelecei nasl gryoruz ve grmek istiyoruz, lke olarak, irketler olarak ve insanlar olarak nerede olmak istiyoruz. Holistik/Btncl Yaklam: Ele aldmz konuyu tm boyutlaryla masaya yatrmal ve gz ard edilen tm deikenleri denklemin iine koymalyz. Payda Beklentileri: Enerji sanayiciden, hane halkna herkesi ilgilendiren geni bir etki alanna sahiptir. Tm paydalarn beklentilerini dikkate almalyz. Rekabeti stnlk: lkemizin rekabeti stnlne katk salayacak bir yaklam benimsemeli ve kresel rekabeti dikkate almalyz. Bilimsel/Uygulanabilir: Yaplan tm almalar bilimsel tabana oturmal ve uygulama safhas dnlerek tasarlanmaldr.

32

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Prof. Dr. Volkan Ediger / zmir Ekonomi niversitesi

imdi efendim dnyaya global olarak baktmz zaman ilk bata odunla enerji
tketimi balam daha sonra odundan kmre kmrden de petrole enteresan bir sre yaanm. u anda iinde bulunduumuz a doal gaz a olarak nitelemek mmkn. Bu nitelemeyi yapaken dnyadaki btn enerji basketienerji miksi dediimiz enerji karm alrz ve iindeki hakim olan enerjinin trnn yzdesini alrz. Bildiiniz gibi petroln %si giderek dmekte doal gazn %si artmakta. Burada ok kritik olan nokta : bizim hubbert erisi dediimiz zaman iinde retim miktarlarna gre izdiimiz bir eri. Bu eri dnyada sfrda bir yerden balyor sonra baka bir noktada zirve yaptktan sonra tekrar aa doru dmeye balyor. Kmrn bu Hubbert erisini izersek 1913 ylnda dnya kmr retiminin maksimum dzeye eritiini 1913 ylndan sonrada aa doru inmekte olduunu gryoruz. Sonra kmrn yerini petrol ikame ediyor ve oran giderek artmaya balyor. Bir ok uzman 2010-20 arasnda petroln zirve yapaca konusunda hemfikir. Buna Peak Oil- Petrol Zirvesi teorisi de deniyor. Bu zirveyi yaptktan sonra petrol retimi yava yava azalacak. Yerini doalgaz alacak. Bu zirve ok nemli. nk gei dnemleri dnyada yle kolay kolay alan dnemler deil. 1913 ylndan 1945 ylna kadar olanlar bir hatrlarsak 2 byk dnya sava ile kar karya kalnd. Milyonlarca insan ld. Kmr sistemli Byk Britanya mparatorluunun egemenliindeki sistemin, ABD egemenliindeki petrol hakimiyetli bir sisteme dnmesi asla kolay olmamtr. Bunu unun iin anlatyorum: dnya u anda bir gei dneminin sonu iinde. Petrol ekonomisinin bitmekte olduu yerine doalgaz ekonomisinin gemekte olduu bir sre. Bu srete tabii kolay olmayacak. Geri bunun kmrden petrole gei dnemindeki gibi zor olmayacan biliyoruz. nk petrol ve doalgaz birbiriyle asosiye iki doal kaynaktr. Bunlar ayn yntemlerle aranr, ayn yntemlerle iletilir ve birbirine ok benzerler. Uzmanlar bundan daha sonraki dnemin dk karbon-sfr emisyon, hidrojen arlkl bir dnem olacana hemfikirler. Birok uzman doal gaz gei dnemi yakt olarak grmekte dnemimi sfr emisyonlu bir aa ara gei dnemi olarak nitelendirmekte. Buna dk karbon ekonomisi devrimi diyorlar. Yani iinde bulunduumuz konjonktr dnya olarak ok byk bir ekonomik devrimin yaand dnem. Bu dnemin ekonomik temellerin dayand sistemin deiecei bir dnem olaca phesiz. rnein size birtane ipucunu vereyim. ABD de ilk defa bir profesr hemde yenilenebilir enerji konusunda bir profesr enerji bakan yapld. ABDnin yine milyarlarca dolar hidrojen ve yenilenebilir alternatif yaktlara, AR-GE almalarna para ve zaman harcadn yine ayn kapsamda dnebilirsiniz. Trkiyeninde bu devrime hazrlkl olmasnda byk yarar var. Trkiye bunu idrak etmeli bence.

Ortak Akl Toplantlar

33

Dnyada neler olup bittiini bilmeli ve kendisini ok iyi konumlandrarak stratejilerini izmeli. rnein biz kmr an yaklak 130 yl kardk. Dnyadaki ilk kmr retimi 1776da James Wattn buharl makinasn icat ettikten sonra hzlanan endstri devriminde yaplmasna ramen Osmanldaki ilk kmr retimi 1848 ylnda Zonguldakta gereklemitir. Bu kadar yl bir cihan imparatorluu birok lkeden ok daha byk avantajlara sahip olmasna ramen kmr retimini bir asr gecikmeyle gerekleti. lk petrol kuyusu1859 ylnda ABDnin Pennsylvania eyaletinde almtr. Trkiyede ilk petrol ise 1948de Ramanda kefedilmitir. Yani grdnz gibi yine bir asrlk bir kayp sz konusudur. Bunu unun iin zellikle vurgulamak isterim. Bu ii asla basit bir enerji oyunu, basit bir petrol kmr cevheri gibi alglamamak bunun dnyadaki ok ciddi bir rvolsyon olduunu alglamak ve Trkiyenin bu yeni dnem iin baz avantajlar olduunuda bilerek davranmak ve inallah en byk dileimiz hepimizinde katksyla bu seferki a karmamak bandan yakalamak. Bunun iin devlete ok byk grev dyor, bu iin alt yapsn hazrlamak, kanunlarn kurallarn ortaya koymak, yatrm iklimini iyiletirmek, zel sektrn yapamayaca alt yapy; jeolejik haritalar, yol, enterconnecte sistemlerini hazrlamak. zel sektrn de klasik mantndan syrlp eski paradigmalarn krp, yeni an nemini kavrayarak kendilerini yeniden pozisyonlandrmak ve daha atlmc birazda risk almaya ynelik alma yapmasnda yarar var. Yeni a yenilenebilir evre dostu bir a olacak ise, Trkiye AB srecinde corafi konumu itibari ile yenilenebilir kaynaklarda nc konumuna geebilir. Tabii zel sektrn yenilenebilir teknolojilere hakim olmas art ile. Trkiyede verimlilik neden nemli? Trkiyenin birincil enerji art hz ortalama %5civarndadr. Trkiyeni GSMH art hz da %5dir. Kalknmakta olan lkelerde GSMH art hz ile enerji tketim hz ayndr. Kalknm lkeler gibi bizim de GSMH art hzmzn enerji art hzndan daha fazla olmas beklenir. Bunu salayacak olan ciddi bir yapsal deiikliklerdir ve verimliliktir. 1950 ylndan sonra Trkiyede %5 orannda enerji tketimi artarken yerli kaynaklarda retimimiz %2.7 civarnda artt. Aradaki ak giderek byd Yerli kaynak retimi 1998 ylnda zirve yaptktan sonra aa dt, sonra 74milyon ton petrol edeeri ithalatla yaklak 40-50 milyar dolar enerji ithal eden bir lke olduk. Bu a kapamann 2 yolu var. retimi arttr, tketimi dr. TPAOnun, TKnin yatrmlar var. Dier yol enerji verimlilii. 1.000 dolara GSMH iin harcadmz enerjiyi yani enerji younluumuzu drmemiz art. Enerji verimlilii ile enerji tasarrufunu kartrmayalm. Sadece tketimdeki verimlilik deil, enerjinin retimi, iletimi, datm, rafinaj upstream, midstream ve downstream olarak bldmz sektrlerin tamamnda ve tm ekonomide, devlet iradesinin brokrasisinin zel sektrn ileyiinin tepeden trnaa revize edilerek, dediim gibi eski paradigmalar bir tarafa atarak yeni sistemlerle enerji verimliliini maksimuma karmak lazm.

Bilgi Notu

Enerji Verimlilii Nedir?

Enerji verimlilii, tketilen enerji miktarnn, retimdeki miktar ve kaliteyi drmeden, ekonomik kalknmay ve sosyal refah engellemeden en aza indirilmesidir. Daha geni bir biimde enerji verimlilii; gaz, buhar, s, hava ve elektrikteki enerji kayplarn nlemek, eitli atklarn geri kazanm ve deerlendirilmesi veya ileri teknoloji ile retimi drmeden enerji talebini azaltmas, daha verimli enerji kaynaklar, gelimi endstriyel sreler, enerji geri kazanmlar gibi etkinlii artrc nlemlerin btndr.

34

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Enerji sektrnde ncelikler

Anket

97 94 78 48 39 42 23

Gvenilirlilik ve kesintisizlik Yerli kaynak kullanmnn arttrlmas evresel ve dsal maliyetler Yatrmc iin kazanl-tketici iin denebilir bir fiyatlama Yatrm ortamnda iyileme ve dzenlemeler nsan kayna ve ynetim kalitesi Teknolojik yeterlilik ve inovasyon

Kaynak: Iconomy Enerji Verimlilii ncelikler Alg Aratrmas

reim ve Verimlilik

35

01-02 Mays 2010 / Kartepe

retim ve Verimlilik
Enerji retiminde verimlilii; gvenilirlilik ve kesintisizlik, birincil enerji kaynaklarnda yerli orannn arttrlmas, retimdeki birincil kaynak kayplarnn en az olduu, yatrmc iin kazanl -tketici iin denebilir bir fiyat yaps, evresel ve dsal maliyetlerin minimize edilmesi, sektr alanlarnn i ve gelir tatminine ulamas ve teknolojik yeterlilii ve yksek inovasyon kapasitesi ve sektrn ynetim kalitesinde iyileme olarak alglamalyz.
Trkiye birincil enerji kaynaklarnn %64n ithal ediyor. Petroln %91ini, doalgazn %97sini, kmrn ise %20si ithal. Bu durum Trkiye iin byk bir maliyet oluturuyor. Bu maliyeti aa ekmek; enerji younluunu drmenin yan sra enerji sektrnn verimli almasna bal. Bir enerji yatrmnn projelendirilmesinden retime geene kadar tm yatrm evrelerinde, retime baladktan sonra bakm faaliyetlerinden i srelerinin ynetimine kadar tm iletme srelerinde verimlilik odakl allmaldr. Bugn enerji sektrnde verimlilik kamu ve zel sektrn birarada almasyla mmkndr. Trkiye ortalama % 5 byyor ve buna paralel olarak % 5 enerji ihtiyac artyor. Bu ihtiyac yerli kaynaklar ve verimli teknolojilerle karlamak ncelikli iimiz olmaldr. Yaplan hesaplara gre yllk ekonomik potansiyelimiz hidrolik 127.381 GWh, rzgar 53.000 MWh kurulu g, jeotermal ise 31.500 MWh oduu tahmin edilmektedir. te yandan kmr potansiyelinin harekete geirilmesi zellikle evresel adan verimli termik teknolojileri ile mmkn olacaktr. Enerji sektrnn ulusal stratejik hedefi 432 Milyar kWh olarak tahmin edilen yerli kaynaklara dayal bir sektr kurmak olmaldr. Bu potansiyeli harekete geirmek ve dier sektrlerle apraz ilikiler gelitirerek yerli kaynaklar daha etkin kullanmak birincil hedefimiz olmaldr.

zet

36

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Enerji retim Sektr Deer Zinciri

Kmr Termik Santrali Kmr Termik Santral Fosil Kaynaklar Doalgaz Petrol Petrokimya

Petrokimya rnleri

Petrol Rafinerisi Petrol Termik Santrali

Enerji Kaynaklar

Nkleer

Uranyum &Toryum

Nkleer Santral

Elektrik

Sanayi

Hidrolik Jeotermal

Hidroelektrik Santrali Jeotermal Termik Santrali

Isnma

Biyoktle Termik Santrali Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Biyoktle Tarmsal Rafineri Gne Paneli & Gne Pilleri Rzgar Santralleri Deniz Santrali

Tama

Gne Rzgar Dalga

Enerji retiminin genel deer zinciri incelendiinde, temel enerji kaynann (fosil, nkleer ve yenilenebilir) on farkl dala ayrld ve her bir daln kendi alt sektrn oluturduu grlmektedir. Zincirin I. ve II. halkasn kaynaklar, III. halkasn iletim sistemleri; son halkasn ise ktlar (rnler) oluturmaktadr. Son halka; petrokimya rnleri, elektrik enerjisi, snma ve tama fonksiyonlar eklinde tezahr etmektedir. Fosil yaktlardan kmr ve doalgaz, dorudan snma arac olarak kullanlmakla birlikte termik santraller vastas ile elektrik enerjisine dntrlmektedir. Petrolden ise, petrokimya tesisi ve rafineriler vastas ile sanayi ve tamada istifade edilmektedir. Nkleer kaynaklar ancak santraller yolu ile elektrik enerjisine dntrlmektedir Yenilenebilir enerji kaynaklarndan ise elektrik enerjisi retilmekle birlikte biyoktle ve jeotermalden snma amal yararlanlmaktadr.

reim ve Verimlilik

37

Enerji Gvenlii
Trkiyenin en byk d ticaret orta Rusyadr. Rusya ile 2009 rakamlaryla ithalat 19,7 milyar dolar ihracat ve 6,4 milyar dolardr. thalat kalemlerimizin banda ise doalgaz ve petrol gelmektedir. BTC ve Nabucco projeleri kaynaklar eitlemeyi hedeflemektedir. Bu projeler; sadece Trkiye iin deil AB iin de nem tamaktadr. Arlkl olarak enerji bamlln d politika seeneklerini daraltacan kabul edilmekte ve enerji arz gvenlii ulusal gvenlikle ilikilendirilmektedir. Bu kan dorudur ancak sadece Trkiyeye has bir problem deildir. Burada can alc bir soru vardr; elektrik ve stma iin yerli kaynaklar en hzl biimde nasl devreye alabilir ve bu bamll hafifletebiliriz? lkemizde enerji arz gvenliinin salanmas iin, enerji kaynaklar hakknda mevcut kapasiteler daha da ayrntl incelenmeli ve geri dn en iyi olan projelere yatrm yaplmaldr. Bu yeni yatrmlarla enerji gvenliini salamaya alrken teknoloji bamllna neden olunmamaldr. Yabanc sermaye girii tevik edilmeli ancak kaynak transferine neden olmayan bir kurgu ile yatrmclar oyuna dahil edilmelidir. Trkiye Birincil Enerji Kaynaklar
Petrol %31
(%93 thal)

Yerli Kaynaklar
432 milyar kWh/yl elektrik retim kapasitesi tahmin edilen yerli kaynaklarmzla yaklak 80 milyar kWh elektrik retiyoruz. Rzgar, hidrolik, jeotermal, atk, biyoktle ve kmrlinyit. Bu kaynaklarn tamamnda gideceimiz ok mesafe var. nmzdeki 20 yl ve sonraki 20 ylda elektriin ve hidrojenin ulam dahil tm alanlarda daha fazla kullanaca ngrlmektedir. Dolaysyla yerli kayna sadece yenilenebilir kaynaklar ve kmr olarak artk gremeyiz. Gelecein kaynaklarn, teknolojilerini de yerli kaynaklar olarak kabul etmeli ve finans ve insan kaynaklarn da hesaba katmalyz. Son yllarda arama faaliyetlerinde nemli atlmlar yapld. Ama dikkat edilmeli ki; fosil kaynaklara yaplan arama yatrm tutarlar kadar gelecein kaynaklarnn gelitirilmesine de kaynak ayrlmal. Ancak bu anlayla gelecein yarna katlabiliriz. stelik gelecekte enerji retiminin arttrlmas kadar verimlilik ve evreye de odaklanmak durumdayz... Trkiye Elektrik retimi
Sv Yakt %5,2 RES ve Dier % 0,7
Hidrolik %16,7

Dier %8

Hidrolik %9

thal Kmr %6,3

Doalgaz %32
(%97si thal)

Kmr %20
(%20si thal)

Doalgaz %48,4 %49 Kamu/ %51 zel

Yerli Kmr %22,7

%64 thal / %36 Yerli Kaynak

38

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Yatrm Ortam ve Giriimcilik

Dnya Bankasnn, 183 lkenin i ve yatrm ortamnn uygunluu asndan kyasland ve Yatrm Ortam raporunda Trkiye son 10 ylda ortalama olarak 60-70. sralar arasnda yer almaktadr. Yatrm Ortamn yiletirme Koordinasyon Kurulu bata brokratik ve idari engellerin kaldrlmas, kamu-zel ibirliinin ve giriimciliin gelitirilmesi gibi bir ok balkta tavsiye kararlar almtr. Raporda: Maliyet Bazl Otomatik Fiyatlama, Kaynaklarn eitlendirilmesi, Dereglasyon ve zelletirme Srecinin Devamn da erecek ekilde Enerji Sektr Reformlarna Hz Kazandrlmas nerilmektedir. Enerji sektr tm dnyada kamu ve zel sektr ibirliinin youn olduu sektrlerin banda gelmektedir. Sektrdeki serbestleme olgusunun; hem kamu kesimi hem de zel sektr tarafndan iselletirilmesi zaman alacaktr. Mevcut dzenlemelerin aksayan ynlerinin giderilmesi, yatrmlarn kuvveden fiile dnme hznn arttrlmas, yabanc yatrmclarn ve giriimcilerin doru ynlendirilmesi gibi yatrm ortamnnn iyiletirilmeye ihtiyac olduu kesindir. yileme ve giriimci kalitesinin ykselmesi sektre verimlilik getirecek ve rekabeti bir sektr oluumuna katk salayacaktr.

Finansman
Trkiye sermaye a olan bir lkedir. Deiik derecelendirme kurulularna gre Trkiyenin kredi notu son yllarda BB seviyesine ykseltilmi olmasna ramen halen dktr. Dier yandan derglasyon srecindeki enerji sektrne devletin bak ve yapt/yapaca dzenlemeler kredi kurumlarnn kararlarnn etkilemektedir. Her-yl ortalama 4-5 milyar USD yatrm gerektiren enerji sektrne ucuz ve uzun vadeli finansman salanmaldr. Dnya Bankasnn temiz enerji fonlar, Avrupa Yatrm Bankas kaynaklar nemli olmakla birlikte yeterli deildir. Sektre kaynak girii; krediler, yabanc yatrm fonlar ve halka arzlarla salanabilecei gibi kamu, zel sektr hatta vatandalarn dahil olacabilecei sermayeyi ve kar tabana yayabilecek zerk yapda Enerji Yatrm Fonlar kurulabilir. Bir yandan sektre yabanc sermaye ekmeye alrken dier yandan geni katlml fonlar verimli bir sermaye yaps oluturabilir.
MWh bana elektrik santrali yatrm Tutar Nkleer 2 - 2.500.000 USD Kmr 1 - 1.500.000 USD Doalgaz 400-800.000 USD Rzgar 1 - 1.500.000 USD Solar 4 - 6.000.000 USD.
NEA - 2005 Enerji Yatrmlar Karlatrmas

Trkiye Kurulu G Art ve Elektrik retimi Art

2004 Kurulu G (MW) Art (%) Brt retim Toplam (GWh) Art (%) MW Kurulu G Bana retim GWh
ETKB, TK

2005 38.843,5 5,5 161.956,2 7,5 4,17

2006 40.564,8 4,4

2007 40.835,7 0,7

2008 41.817,2 2,4 198.418,0 3,6 4,74

36.824,0 3,5 150.698,3 7,2 4,09

176.299,8 191.558,1 8,9 4,34 8,7 4,69

Kurulu g MW bana enerji retiminde ylda %10 civarnda bir iyileme sz konusudur. Ancak kurulu gcn retime dnme oran bakmmnda Trkiye OECD ortalamasnn altndadr.

retim ve Verimlilik

39

107 kcal GCV(e)

lt

Elektrik Fiyatlar $ in Fransa Avusturya Gney Kore spanya ABD Trkiye

Sanayi 0,067 0,059 0,154 0,060 0,125 0,070 0,138

Mesken 0,085 0,169 0,257 0,088 0,218 0,113 0,164

Yakt Fiyatlar $ in Fransa Avusturya Gney Kore spanya ABD Trkiye

Doalgaz Motorin 538.45 920.40 1024.28 633.96 1026.80 525.28 659.24 0,576 1.049 0.826 0.960 0.580 1.486

IEA KEY WORLD ENERGY STATISTICS 2007

IEA KEY WORLD ENERGY STATISTICS 2007

Fiyatlama
Ham petrol, doalgaz ve kmr fiyatlarn kresel piyasa oluturmaktadr. Enerji sektr oyuncular bu deikenlie gre srekli pozisyon almak durumdadrlar. Kresel fiyatlarla i piyasa fiyatlarnn deiimi arasnda faz farklar baz periyodlarda kar arttrrken bazende iletmeleri zorlamaktadr. Srekli deiken fiyatlarn enerji girdi maliyeti nem arzeden sektrlerde krlganla yol at gibi enerji reticilerini de zorlamaktadr. Elektrik fiyatlar kamu alm garantileri baz fiyatlar zerine, doalgaz ve petrol ise dolayl vergiler zerine kurulmutur. Fiyatlarn herkes iin adil olduu bir dengenin piyasalara verimlilik getirecei phesizdir. Gereki yatrm tutarlar, uygun kredi maliyetleri, verimli alan ve iyi ynetilen enerji santralleri fiyatlar aaya ekecektir. Enerji yatrmcsnn kazanaca, tketicinin deyebilecei ve devletin vergi toplayabilecei bir fiyat dengesi zerine yeniden kafa yorulmaldr.

bir zorunluluktur. Serbest piyasay ulusal ekonomiyi glendirecek ve rekabetilik gcn arttracak bir yap zerinde oluturnalyz. Bugn birok uzman doalgaza dayal elektrik retimini destekleyen gemi politikalar eletirmektedir. Bugn yaplacak dzenlemelerin gelecekte eletirilmemesi iin dikkat edilmelidir. Bir dier olgu serbestleme srecinde srekli gelimi ekonomilerle karlatrmalar yaplmaktadr. Oysa Trkiyenin bir ok sektrnn rekabeti gcn dnya seviyelerine ekmek uzun soluklu bir almadr. Enerji sektrnde yaplan dzenlemelerin sadece sektr deil tm Trkiyeyi etkilediini unutmamalyz...

Lisans verilen projeler retime baladnda elektrik retiminde yerli kaynak oran %50nin stne kacak. Yenilenebilir enerji retiminde HES dnda almamz gerek ok mesafe var.
Yakt Tr Hidrolik Rzgar Jeotermal p Gaz Biyogaz Biyoktle Toplam Yenilenebilir Termik (Doalgaz, Kmr vd.) Nkleer Kapasite 26,958 3,266 163 36 9 17 30.449 21,541 4,800 Proje 690 89 7 5 4 2 797 115 1

Reglasyon/Dereglasyon
Enerji sektr liberalizasyon srecinden geerken en fazla dzenleme yaplan sektrlerin banda gelmektedir. retim lisanslarnn verilme biiminden, evresel standartlara kadar daha yaplacak birok dzenlemeye ihtiya olduu kabul ediliyor. Dereglasyon srecinde kamuzel sektr ibirliinin ileriki safhalarda yanl yapmamak iin etkin bir biimde srdrlmesi

EPDK - 24/05/2010

40

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

evre ve Dsal Maliyetler

Dnyadaki CO2 emisyonunun %76s enerji sektrnden kaynaklanmaktadr. Trkiyede 407 milyon ton toplam emisyonun 258 milyon tonunu enerji sektr atmosfere salmaktadr. Fosil yaktlara dayal 64 elektrik retim santrali faaliyettedir ve 51 santralin inaa ve izin sreleri devam etmektedir. nceliki olarak eski santrallerin Kyoto sonrasna hazrlanmas iin almalara balanmaldr. Bu santrallerin evre verimliliini arttrmak iin mhendislik almalar kadar idari dzenlemeler yaplmaldr. Dsal maliyetlerin banda eko-sisteme yklenen maliyetler gelmektedir. Karn hissedarlara evresel maliyetlerin ise topluma detildii projeler giderek daha fazla eletiri konusu yaplmaktadr. Hatta yenilenebilir enerji olarak snflandrlan hidroelektrik santrallerinin evreciler tarafndan engellenmeye allmas manidardr. Artk yenilenebilir enerji santralleri de evreci olmak zorundadr.

gerekmektedir. rnein konvansiyonel enerji santralleri karbon tutma teknolojilerini bnyelerine adapte etmek durumundadr. Farkl teknolojiler eski-yeni tm santrallerde verimlilie odaklanmtr. Enerji retim sistemlerinde eklemlenecek yeni alanlar, boluklar aranmal ve bu alanlarda Trkiye bir yandan kendi kaynaklaryla ar-ge yapmaya almal dier yandan kresel aptaki firma ve aratrma kurumlarylalarla ibirlikleri gelitirmeli, yeniliki projelere ortak olmaldr. Dier bir yol ise; kresel firmalarn baz birimlerini Trkiyeye ekmek veya Trk firmalaryla ortak yapmak olmaldr. 4-5 milyar USDye varan enerji i yatrm ortamnda Trk firmalar da varlk gstermelidir.

Enerji retiminde nsan Kayna

Bugn dnyada en ok ihtiya duyulan kaynan beeri sermaye olduu kabul edilmektedir. nmzdeki 10 ylda 2 katna kacak enerji retimini destekleyecek bir insan kayna gelitirmek sektr iin zorunluluktur. zelletirme srecindeki enerji KTlerinde 1990lardan bu yana alan says 15.000inin zerinde azalmtr. Mesleki liselerden balayan ve lisans stne kadar uzanan geni bir spektrumda eitim kurumlar ve sektr ibirlii yaparak ynetim ve teknik kadrolar yetitirmelidir. Sektr; sadece mhendis deil, ynetici kadrolar, teknik elemanlar gibi bir ok pozisyonda igc gelitirmesi iyi ynetim yapabilmek iin arttr.

Teknoloji
Trkiye enerji proejeleri mteahhitliinde nemli aamalar kaydetmi olsada ekirdek teknolojiler gelitirme konusunda henz iin bandadr. Bugn enerji teknolojilerini artk evre teknolojilerinden bamsz dnmemek gereklidir. ekirdek teknolojilerin yan sra tamamlayc teknolojilerinde gelitirilmesi

Bilgi Notu

Petrol Rafineri Petro-Kimya Tesisi Petrol leme

EPDK, Tpra, Petkim, IEA

Say 4 2 46

Kapasite/Ton 28,100,000 1,903,000 -

Trkiyenin rafineri kapasitesi yaklak olarak Almanyann 1/4, ngilterenin 1/3, Japonyann 1/8i, Hindistann 1/5i, Endonezyann 1/2si, bir ehir devlet olan Singapurun 1/2si kadardr.

retim ve Verimlilik

41

Yenilenebilir Enerji Potansiyeli

Trkiyenin tekno-ekonomik rzgar (7m/sden byk) elektrik retimi potansiyelinin 85.000 MW kurulu g ve 225 Milyar kWh yl retim kapasitesi olduu ngrlmektedir. lkemizin dier bir zellii jeotermal gibi ok avantajl temiz ve yenilenebilir bir enerji kaynana sahip olmasdr. Jeotermal enerji kayna potansiyeli olarak lkemiz, Avrupada birinci ve dnyada nc sradadr. Gne enerjisi potansiyeli bakmndan Trkiye olduka iyi durumdadr.
Hidrolik

2700 saat/yl ortalama gnelenme saati vardr. Baz blgelerimizde bu oran daha yksektir. Hidrolik kaynaklara baktmzda ise Trkiye; Norveten sonra Avrupann en byk hidrolik enerji kapasitesine sahiptir. Karbon emisyonunu azaltmak ve yerli-yenilenebilir kaynaklara doru rotay krm olamamz gecikmi ama gerekli bir hamle olmutur. Bir yandan sektrn nnn almas, dier yandan adil bir fiyatlama yaplarak yasal dzenlemelerin tamamlanmas arttr.
Rzgar

Gne

Jeotermal

Bilgi Notu

Sera Etkisi ve Sera Gazlar Nedir?

Dnya atmosferi eitli gazlardan oluur. Ayrca kk miktarlarda baz asal gazlar bulunmaktadr. Gneten gelen nlar (s nlar/ksa dalgal nlar), atmosferi geerek yeryzn str. Atmosferdeki gazlar, yeryzndeki snn bir ksmn tutar ve yeryznn s kaybna engel olurlar. Atmosferin, geirme ve sy tutma zellii vardr. Atmosferin sy tutma yetenei sayesinde sularn scakl dengede kalr. Bylece nehirlerin ve okyanuslarn donmas engellenmi olur. Bu ekilde oluan, atmosferin stma ve yaltma etkisine Sera etkisi denir. Dnyadaki sera etkisine neden olan gazlar %36-70 Su buhar, %9-26 Karbon dioksit, %4-9 Metan ve %3-7 ile Ozondur. Sera gazlarnn bir ksm kendi kendine oluurken, bir ksm da insanlar tarafndan retilir. Doal yollarla oluan sera gazlar su buhar, karbondioksit, metan, nitroz oksit ve ozon ierir. nsan aktiviteleri sonucunda da bu gaz seviyelerine eklemeler olur ve bunun sonucunda da sera etkisi grlr.

42

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Anahtar Cmleler
Trkiye kmr lkesi. Bu kmr ekonomik gce dntrmemiz iin 3 kritik teknoloji var. Gazlatrma, svlatrma ve karbon tutma. Bu teknolojilere mutlaka ve mutlaka sahip olmalyz. Dr. Hakk Eraslan / Boazii niversitesi Kurulu g ile retim miktar ayn ey deildir. Kurulu gcnzn altnda retim yapabilirsiniz. Yenilenebilir enerji retim hesaplar yaparken 10-15 yllk iklim senaryolarn da dikkate almak durumundayz. Baz ykn destekleyecek byk tesislere ihtiyacmz olaca unutulmamal... Sinan Soydan / Enka Trkiyede her zaman bir sermaye a olmutur. nmzdeki dneme bakldnda 80-90 bin megavatlara kabilecek byk bir yatrm ihtiyac varsa mutlaka buna kresel sermayenin hem kredi hem de z kaynak olarak girmesi gerekiyor. Bu sermayeyi Trkiyenin enerji piyasasna entegre edemezsek bu dnm bizim finanse etmemiz mmkn gzkmyor Maruf Dindar / Daruma Finance Artan enerji maliyetleri; youn enerji gerektiren endstrilerin enerji sektrne girmelerini mecburiyet haline getirmeye balad. Dr. Srr Uyank / sken-Oyak Her geen gn evre bilinci ykseliyor. Sadece fosil yaktl enerji yatrmlar deil rzgar gibi, HES gibi dier yenilenebilir projelerinde artk evreci olmas gerekiyor... Fevzi bilir / evre Bakanl Bir enerji reticisi olarak Tprata yaptmz enerji verimlilii almalarnda 72 milyon USD tasarruf ettik. ncelikli olarak enerji retenler enerjiyi verimli kullanmal ve bu alanda nc olmallar... Mehmet Alkan / Tpra

retim ve Verimlilik

43

retim ve Verimlilik
ok nemli Acil ncelikli

Zaman-Deer Matrisi
nemli

Yenilenebilir teknoloji AR-GEsinin ncelikli stratejik konular arasna alnmal ve zel bir dzenlemeye gidilmeli. Yenilenebilir enerji yasas payda grleri alnarak son haline getirilmeli ve yasallamal. Talep tahmin almalar ve enerji kaynaklar birarada deerlendirilerek yeni bir yatrm program oluturulmal. Enerji ile ilgili kafa kartran aklama ve bilgilere son vermek amacyla 3 aylk istatistikler ve raporlar tek merkezden yaynlanmal. letim ve datm hatlar ile yenilenebilir santraller arasnda uyum salanmal. Temiz kmr teknolojileri gelitirilmeli, svlatrma ve gazlatrma prosesleri ile ilgili AR-Ge yaplmal. Enerji aratrmalar merkezleri kurulmal.

Lisans bavurularn dar bir zaman dililimine sktrmayan yeni bir dzenlemeye gidilmeli. Lisanslama srecinde otoprodktr ile serbest retici ayrm yaplmal ve otoprodktr bavurular farkl bir statde ele alnmal. Lisans alanlardan yatrm taahht ve sre istenmeli ve lisansdan retime gei sreci hzl iletilmeli. Enerji retimine ynelik ksa, orta ve uzun vadeli vizyoner planlar yaplmal ve kamuoyu ile paylalarak ulusal hedefler iselletirilmeli. Petrol ve doalgaz arama faaliyetleri ile gelecek senaryolar arasnda iliki kurularak yatrmlara devam edilmeli. Maden arama ve enerji almalar birarada ele alnmal.

Normal ncelikli

Mevcut enerji retim tesisleri zellikle termik santraller verimlilik ve CO2 emisyonlarna gre analiz edilmeli ve iyiletirme yatrmlar tevik edilmeli. Nkleer enerji gibi retim eitliliini arttracak ve ucuzlatacak tedbirler alnmal. Enerji alt sektrlerinde alacak insan kayna gelitirilmeli. Co-Tri-Quatro jenerasyon sistemleri yaygnlatrlmal. Yerli teknoloji gelitirilmesine ynelik yan sanayi oluturulmal. Enerji yatrm fonlarnn kurulmasn tevik edecek dzenlemeler yaplmal. Enerji yatrmlarn sekteye uratmayacak bir evreci anlay benimsenmeli ve bu kapsamda bir halkla ilikiler faaliyeti yaplarak toplumsal bilin arttrlmal. evresel atklar ve enerji birarada deerlendirilerek bu alanda zel aba sarfedilmeli.

Yerli enerji fiyatlarnda serbest rekabetin uygulanarak, maliyet bazl fiyat mekanizmalar gelitirilmeli. Kamu ihale yasas kaliteyi arttracak bir biimde yeniden deerlendirilmeli. Doal gaz depolama tesisleri yaygnlatrlmal. Enerji ve enerji youn alanlarda zel endstri blgeleri ve kmelenmeler oluturulmal. Turizm blgelerinde solar elektrik retimini tevik eden zel dzenlemeler getirilmeli. Scak su ihtiyacnn gne enerjisi ile karlanmasna zorunluluk getirerek talep yaratlmal. Yenilenebilir enerji retimi ile pompal HESler entegre edilmeli.

44

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

letim ve Datmda verimlilik ncelikleri

Anket

97 94 78 48

Kaaklarn nlenmesi Teknik kayplara odaklanmak Komponzasyon sorunlarnn giderilmesi Akaryakt vergi kaaklar

Kaynak: Iconomy Enerji Verimlilii ncelikler Alg Aratrmas

letim ve Datm

45

01-02 Mays 2010 / Kartepe

letim ve Datmda Verimlilik

Teknoloji ve standartlar elektrik ebekelerinde teknik kayplar, yeniliki sosyal politikalar kaaklar aa ekebilir. Talebin gn iinde dengelenmesi ve tketicinin bilinlenmesi kapasite verimlilii salar. Petrol, doalgaz, elektrik datmn konsolide eden bir optimizasyon verimsizlii ortadan kaldrr.
Trkiyede halihazrda 48 petrol datcs, 14,309 akaryakt istasyonu, 60 doalgaz datcs vardr. 46,536 km iletim hatt ve 945,191 km datm hatt zerinde 323.000den fazla trafo faaliyetdedir. Bu altyap zerinde 30 milyonu akn abone elektrik kullanmakta, 14 milyondan fazla ara yakt almakta, 8 milyondan fazla abone doalgaz kullanmakta, onbinlerce sanayi tesisi enerji ihtiyacn gidermektedir. Rafineriler, depolama tesisleri, boru hatlar ve elektrik santralleri ebekeyi aralksz beslemektedir. Hergeen gn bu kompleks a yaps artan ihtiyalar dorultusunda genilemeye devam etmektedir. Bu an ileyisinde kesintisizlik kadar verimlilik de artk birinci nceliimizdir. Bir insann vcudundaki damar ve sinir sisteminin yaamsal nemi ne ise; enerji ebekeleri de lkeler ve ekonomiler iin o denli nemlidir. Enerji aknn hammadeden, retime ve oradan kullanlaca yere ulaana kadar tm srelerin verimli almas arttr. Henz depolanamayan elektrik iin iletim-datm ok daha kritiktir. lkemiz elektrik kayp-kaak oran bakmndan OECD lkeleri iinde %14,4 oranla birinci sradadr. Baz blgelerimizde bu oran %70lere dayanmtr. Bu kayplar teknik kayp ve kaak olarak snflandrlmaktadr. Bir yandan gnmz teknolojileri ve i yaklamlar ile enerjinin iletimi, datm alanlarnda teknik kayplar aaya ekmeye almal dier yandan sosyal politikalarla kaan nne geilmelidir. Hesaplara gre %5 civarnda bir iyiletirme 10 milyar kWh elektrik tasarrufu demektir. Uzmanlara gre kaak petroln de en az 1 milyar USD vergi kaybna neden olduu dnlrse iletim ve datmda optimizasyonun nemli bir i olarak karmzda durduu bir gerektir.

zet

46

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Reglasyon/Dereglasyon
lkemizde petrol ve doalgaz boru hatlar taycs kamudur. Boru hatlar dnda petrol rnleri tam rekabeti bir piyasada ilem grmektedir. Doalgaz ise birok blgede BT (Belediye ktisadi Teekkl) marifetiyle datlmakta ve bu BTlerin zel sektre devri beklenmektedir. Planlara gre elektrik ana iletim hatlar kamuda kalacak, Tedaa bal alt datm irketleri zelleecektir. Bu srete B almalara devam etmektedir. zelletirmelerin hizmet kalitesini yukar ekeceini, fiyatlar aa ekecei ngrlmektedir. Unutulmamal ki; zelletirme srecinde irketler bir imtiyaz ve blgesel datm tekeli iin para demekteler. mtiyazlara dayal faaliyet alanlarnda tam rekabet ortamnn olumas kolay deildir. Elektrik datm piyasas bata EPDK olmak zere kamu dzenlemelerine ve reglasyona her zaman ihtiya duyacaktr. Serbest elektrik tketici limitini 100.000 kWha dmesi, elektrik toptan ticaretinin serbestlemesi, doalgaz ithalatnda serbestleme gibi nemli admlar daha rekabeti bir piyasa olumasna katk salayacak ve oyuncular verimli olmaya zorlayacaktr. zelletirme srecinde kamunun en yksek gelir elde edecei bir oyun kurulurken

bu srece katlan zel sektr irketlerinden tketicilerin maliyetlerini drecek i planlar ve verimlilik hesaplar, hedefleri istenmelidir. rnein 3 milyon abone olan svete 100den fazla elektrik datm irketi vardr. Herkesin kazanaca bir serbestleme yapamaz isek yk tketiciler tamak zorunda kalacaktr.

Fiyatlama
Bir mal reticiden tketiciye ulaana kadar deer zinciri iinde yer alan tm bileenlerin verimi; maln maliyetinin dmesine pozitif ynde etki eder. Hammadde tedarii, retim maliyetleri, datm ve lojistik giderleri, pazarlama ve ynetim harcamalar, finansal maliyetler, sermaye maliyeti ve vergiler tketicinin deyecei bedele srekli eklenir. Deer zinciri iinde yer alan halkalardan birisi verimsiz ve pahal ise tm zincirin toplam verimini drr. Bugn tketicinin enerji faturas iinde dedii
Petrol ve Doalgaz Petrol Datc Says Akaryakt stasyonu Motorlu Ara Says Akaryakt Tketimi (ton) Doalgaz Datc Says Doalgaz Abone Says Doalgaz Tketimi (milyon cm3)
EPDK 2010, TK, Bota, Tpra

Say 48 14,309 14,000,000+ 30,000,000 + 60 8,000,000+ 32,000+

letim ve Datm

47

en byk kalem vergilerdir. OECD lkeleri iinde enerjiyi en yksek oranda vergilendiren lke Trkiyedir. Fiyatlarn herkes iin adil olabilmesi; birincil enerji kayna/hammadde tedarik politikalarna, reticilerin, iletici ve datclarn, kamunun ve tm sistemi destekleyen destekleyen bilgi reten kurulularnn verimli almasna, yeniliki olmalarna baldr.

Byle durumlarda bir hattn devreden kmasyla genel ebekede yksek seviyelerde ilave gce ihtiya duyulabilmektedir. Ulusal ve blgesel g kalitesini monitr etmek ve sorunlar daha iyi tesbit edebilmek iin nemli admlar atlmtr. Byyen kentlerin hzna yetimeye alan TEDA yllk 1 milyar TLyi aan yatrm rakamna ulamtr. te yandan enerjinin iine daha fazla biliim girmektedir. 12 Avrupa lkesinin insiyatifiyle kurulan SmartGrids platformu 2020 ylna kadar gei srecini tamamlamay ngrmektedir. Microsfot, Google gibi biliim irketlerin ev pazarna enerji ynetim yazlmlar hazrlamaya balam olmalar ABD pazarnn ynn gsteren rneklerdir. Enerji otobanlar, enerji interneti gibi yeni kavramlarn, akll sayalar, tasarruf yazlmlar ve akll ev sistemleri gibi yeni nesil tketici rnlerin yeni piyasalar oluturaca, piyasalar dntrecei gnler uzak deildir. Trkiye olarak mevcut ebekemizi ve ie bakmz yeni yaklamlar dorultusunda dntrecek i plannn btncl olarak hazrlanmas ve detaylandrlmasna ihtiyacmz vardr...

Akll Teknolojilere Gei

Elektrik iletim ve datm hatlarnda meydana gelebilecek sistem oturmalar (black-outs) geni kitleleri etkiyecek ve byk ekonomik kayplara neden olabilecek potansiyel sorun barndrmaktadr. Frekans, ani gerilim deiiklikleri, krpmalar, trafo ve alt tesislerinde meydana gelebilecek arzalar gibi bir ok neden enerji kesintilerine ve g kayplarna neden olabilmektedir. Hatlarda ve dm noktalarnda meydana gelen kompenzasyon sorunlarna bal olarak reaktif g, harmonik akmlar ve voltaj sapmalar neticesinde nemli g kayplar ve ebekede dengesizlikler meydana gelebilmektedir.

SmartGrids Avrupa Stratejik Uygulama ncelikleri

Hizmet Salayclar
retim letim Datm Sat Akll ebeke Kullanclar

1- ebeke ve kullanm optimizasyonu 2- Altyap optimizasyonu 3- Byk lekli ve aralkl retim entegrasyonu 4- Bilgive letiim Teknolojileri 5- Aktif Datm Network 6- Kullanclar, Verimlilik

Kamusal Dzenlemeler

Smart Grid: G ebekesindeki tm noktalarn uyank, tepkili, adaptif, maliyet asndan uygun, evre ile dost, gerek-zamanl, esnek, kuvvetli ve her sistemle balanabilen akll ebeke.

48

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Trkiye Elektik ebekesi - zeti

letim letim Hat Uzunluu letim Trafo Kapasitesi letim Trafo Says Sistem Maksimum Talep Kurulu G letim Sistem Gerilimi Datm - Trafolar Teda zel Datm irketleri 3. ahslar Toplam Trafo Datm - Hatlar Teda zel Datm irketleri 3. ahslar Datm Toplam Hat Abone Mesken Ticaret Sanayi Tarmsal Sulama Resmi Daire Aydnlatma Dier Toplam Abone Says Toplam Tketim* 46,536 km 85,277 MVA 539 30,517 MW 41,802 MW 400kV, 220kV,154kV,66kV Say-G 157.900 Ad. / 52.830 MVA 11.605 Ad. / 3.680 MVA 153,961 Ad. / 49.789 MVA 323,466 Ad. / 106,480 MVA Uzunluk 808,604 km 72,642 km 63,945 km 945,191 km Say 25,6987,113 3,953,738 235,598 441,859 168,333 188,281 456,093 31,141,015 191 TwH

eylem planna gre ebekede yer alan tm bileenlerin izlenebilecei bir bilgi sistemi kurulmal ve bu veriler dorultusunda ebeke iyiletirme projeleri tasarlanmaldr. Yaplan saha almalarnda bir trafoda ar yk varken en yaknndaki trafonun kapasitesinin ok altnda yk tad gzlenebilmektedir. arpk ehirleme ve dzensiz sanayileen blgeler ebeke yatrmlarn planlamay ve optimizasyonu zorlatrmaktadr. Teknik kayplarn ayrntl analiz edilmesi, llmesi, iyiletirilmesi ve uzaktan dzenli izlenerek, koruyucu bakm hizmetlerinin srdrlmesi iin teknolojiden yararlanmak durumundayz. ebeke verimliliini 5 yl iinde tedrici olarak her yl %1 iyiletirmek iin kullanmamz gereken yntemleri, yapmamz gereken yatrm ve bu yatrm iin gereken finansal kayna detayl planlayarak ie balayabiliriz.

Standartlar
Enerji hatlarnn, ekipmanlarnn ve trafo merkezlerinin verimliliinin analiz edilebilmesi iin standartlara ve akredite test kurumlarna ihtiya vardr. rnein yksek gerilim hatlarn test edebilecek akredite test kurumu henz yoktur. Mevcut akreditasyon kurumu taleplere cevap verememekte, testler iin verilen bekleme sreleri faaliyetin verimliliini ortadan kaldrmakta ve caydrc rol oynamaktadr. Akredite Laboratuvarlarn gelitirilmesi kalite iin attr. Kamuya ait elektrik datm irketleri kamu ihale teamlleri dorultusunda genellikle en ucuz fiyatl rnleri tercih etmektedirler. Bu satnalmalarda test ve kalite kontrol srecinin hzl ve doru almas gereklidir. Dk kaliteli ekipmanlarn engellenmesi verimlilii artraca gibi tedarikileri de daha retken, kaliteli ve rekabeti olmaya zorlayacaktr.

TEA, TEDA 2008, Tketim* 2009

Teknik Kayplar
Trkiye 1 Milyon km uzunluunda elektrik iletim ve datm hattna sahiptir. Bu a zerinde 300.000den fazla trafo vardr. Bu kompleks yapda 30 milyondan fazla abone g talep etmektedir. Bata kompenzasyon sorunu gibi birok nedenden kaynaklanan teknik kayplar tedrici olarak drlebilir. AB SmartGrids
ebeke Kayplar Almanya Fransa Japonya Gney Kore spanya ABD Trkiye
OECD, IEA, TEDA 2008

% % 5,3 % 7,1 % 5,0 % 3,9 % 10 % 6,9 % 14,4

letim ve Datm

49

Talep Ynetimi
Elektrik talebinin %10unu Puant saatlerin (17.0022.00) dna tayabilirsek, retim yatrmlarnn %10 aa ekilmesini salayabilir ve % 5-10 aras tasarruf edebiliriz. Ancak talebi gnn saatlerine yaymak iin ncelikle tketim bilinci gelitirmeli ve akll teknolojilere gemeli, akll elektrikli gereler kullanmn yaygnlatrmalyz. Evde, sanayide, ticarette elektrik fiyatlarna gre mesai ve alma programlar uygulanabilir. Benzer ekilde doalgaz ve petrolde de doru talep tahmini verimlilik anlam tamaktadr.
Elektrik Fiyatlar /Kuru Gndz Puant Gece Sanayi 16,03 27,11 8,07 Ticarethane 18,86 30,61 10,40 Mesken 18,79 30,69 10,31 Tarmsal Sulama 17,74 28,89 9,73
TEDA 2010 Puant Saatleri: 17.00-22.00

Kaak ve Sosyal Politikalar

Baz blgelerimizde kaaklar yle noktalara varmtr ki; ara stne yerletirilen trafolar yoluyla yksek gerilim hatlarndan alnan elektrik adli vakalara konu olmutur. Yksek kaak oranyla alan 2 elektrik datm irketi zelletirilmitir. En byk kaak oranna sahip Dicle Edan sat sreci devam etmektedir. zel sektre devirle birlikte kaak oranlarnn decei ngrlmektedir. Sadece teknolojik ve polisiye tedbirler yeterli olamayacaktr. Kyden kente artan g ve yoksulluk bu blgelerimizde kaak sorununu derinletirmektedir. Yeil Kart sahibi aileler enerji yardm alabilir ve gerek ihtiya sahipleri ile haksz yollarla elektrik elde edenler ayrlabilir. Bu uygulama kamusal bir yardm olarak tm Trkiyeye yaygnlatrlabilir.

Bilgi Notu

2008 rakamlarna gre letim Hatt kayplar 3.4 TwH Datm Hatt kayplar ise 19.8 TwHdr. Bu kayplarn yar yarya drlmesi durumunda 1.7 milyar TL yl kazan salanabilir.

50

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Anahtar Cmleler
Ulusal iletim sistemimizde u an itibari ile toplam 597 trafo merkezi 1297 adet transformatr bulunmaktadr. Bu transformatrler iletim sistemimizin en nemli tehizat olup bunlarn soutma yalar monitring cihazlar ile yaplan gaz analizi ile gaz bileenlerindeki deimeler merkezden izlenebilecek ve bu yolla elektrik enerjisinin iletim sistemi asndan sreklilii iin nemli bir avantaj salam olacaktr. Kemal Yldr / TEA Smartgrid, datm ile mteri arasnda bir diyalog salyor. Pik saatleri dengelemek smart grid ve bilinli tketici ile destekleyebilirsek onlarca yeni enerji santrali kurmamza gerek kalmaz. Haim Keklik / TEDA Mevcut ebekede yzbinden fazla trafo var. Bunlarn byk blmnde kalite sorunu olduu herkesin bildii bir gerek. Hikmet zer / ABB Kamu hale Kanunu; ucuz fiyat m? kaliteli mal ve hizmet mi? ikilemi oluturuyor. Brokrat; ucuz fiyat demek zorunda kalyor ve sorunlar artyor. Erol nal / BEDA Bilimsel verilere gre %5 gerilim dengesizlii %50 snma artna, %25 g azalmasna, 3 fazl motorlarda %35 enerji kaybna neden olur. Bahri Alatl / Eten-Sesli Tketicinin kullanm olduu cihazlarn kalitesi ve malzeme seiminde kalite sorunlar kayplar ykseltiyor. Cihaz retim izinleri uluslararas kalite standartlarna gre denetlenmeli. Abdullah Atalay / Boazii Elektrik Enerji iletim, datm ve tama sistemleri, petrol, kmr, doal gaz, elektrik ve yenilenebilir enerji gruplarna gre optimizasyon modelleri hazrlanmal ve holistik-entegre biimde gvenlik, srdrebilirlik, depolanabilirlik, dntrlebilirlik ve talep ynetimi boyutlar erevesinde planlanmaldr. Salahattin Yldz / Iconomy

letim ve Datm

51

letim ve Datm
ok nemli Acil ncelikli

Zaman-Deer Matrisi
nemli

Btnleik enerji iletim ve datm plan yaplmal, talep tahmin sistemlerinin kurulmal ve optimizasyon modelleri zerinde allmal. Enerji ebekelerinin ve aralarnn monitr edilmesi almalarna hz verilmeli. Teknik kayplarn nlemek iin sistemi dengeleme ve kompenzasyonla ilgili sorunlar zmlenmeli Kaaklar ve alnt teknik ve sosyal nlem tedbirleriyle ortadan kaldrlmal. Petrolde vergi kayplar ile mcadele iin daha fazla teknoloji kullanlmal. Kalite ve verimlilik n planda tutularak yerli retim ve teknolojileri tevik edilmeli. Mevcut test bakm prosedrleri ett edilerek aksayan ksmlar tadil edilmeli. hale ve artname sreleri yeniden dzenlenmeli, kaliteli rn ve hizmet alm tevik edilmeli.

Kaliteli ve standartlara uygun malzeme kullanlmal. Ekipman arzalarnn nlenmesi iin nleyici bakm uygulanmal. Akredite test laboratuvarlarnn says arttrlmal ve piyasa koullarna uygun almalar salanmal. letim ve datm ekipmanlarnda kalite standartlarnda eksiklikler giderilmeli. Yerli retim ve teknolojinin gelitirilmesi iin altyap hazrlanmal. Enerji datm faaliyetlerinde btncl yaklam benimsenmeli. Elektrik, petrol, LPG, doalgaz balklar bir arada ele alnmal. Talep ynetimi uygulamas ve tepepeak taleplerin ynetilmesi iin modeller gelitirilmeli. lk retim noktasndan tketim noktasna kadar fiyat dengelemesi yaplmal. Doalgaz datmnda yaltmsz binalara abonelik verilmesi engellenmeli.

Normal ncelikli

Ulusal ebekede yer alan tm ekipman envanteri karlmal ve ulusal bir bilgi sistemi zerinden takip edilmeli. Kayplar ve kaaklarn maliyeti hakknda toplumsal bir farkndalk retilmeli. Kentsel planlamalar ile enerji datm planlar bir arada yaplmal ve yatrm maliyetlerini aaya ekebilecek yaklamlar gelitirilmeli. Yksek gerilimde doru bilgi ve test ilemleri iin akredite laboratuvarlar kurulmal. Avrupa Smart Grid a iinde yer alarak Smart Grid deneyiminin elde edilmesi hzlandrlmal. Akll teknolojilere gei ve akll sayalarn kullanmn arttrlmas iin sreler ngrlmeli ve dnm program hzlandrlmal.

Puant saatlerine gre talebi dengelemek iin tketici nezdinde bilinlendirme kampanyalar balatlmal. Serbest pazar ilkelerine gre serbestlemenin tam olmas iin allmal. Serbest tketici baremleri drlmeli. Dileyenin diledii toptanc ve perakendeciden elektrik almas iin dzenlemeler yaplmal. Petrol datm sektr elektrikli aralarn yaygnlamas senaryolarna gre gelecek planlar zerine almal. Blgesel dar boazlar ve talep tahminleri zerinde bilimsel modeller gelitirilmeli ve iletim-datm verimliliini arttracak almalar yaplmal.

52

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Verimlilie nereden balamal?

Anket

93 75 21 82 38 35 23

Bilin ve farkndalk oluturarak Yetkin insan kayna gelitirerek Ulam Binalar Sanayi tesisleri Kentsel dzenlemeler Teknolojik yeterlilik ve inovasyon

Kaynak: Iconomy Enerji Verimlilii ncelikler Alg Aratrmas

Kullanm ve Verimlilik

53

01-02 Mays 2010 / Kartepe

Kullanm ve Verimlilik
Enerji verimlilii politikalar; srdrlebilir byme, arz gvenlii ve yaanabilir bir evre amalamaktadr. Enerji verimlilii; ulam, aydnlatma, yaplar, aletler, eyalar, sanayi, enerji ekipmanlar ve tm sektrlerde byk bir dnm gerektirmektedir. Enerji verimlilii sadece tasarruf deildir. Ayn zamanda yeni iler, istihdam, frsat ve kazan demektir. Enerji verimlilii; doru teknolojiler, toplumsal bilin ve kamusal dzenlemeler ieren uzun soluklu bir sretir.
Trkiye OECD lkeleri iinde 1.000 USD GSMH bana 0,38 TEP ile en fazla enerji harcayan lkedir. Trkiyenin cari ak probleminin birinci kayna enerji ithalatdr. Enerji tketiminde salanacak olan verimlilik Trkiyenin makro ekononomik gstergelerine pozitif ynde katk salayacaktr. ABye ye lkeler enerji tasarruf potansiyellerini ortaya karmlar ve 2008-2016 dnemi ortalama %9 tasarruf edeceklerini deklere etmilerdir. Enerji verimlilii asndan ileri noktada olan bu lkelerin enerji verimlilii almalar yol gstericidir. Bata IEAnn almalar olmak zere dnyada enerji verimlilii tedbirleri konusunda fikir birlii salanm durumdadr. Trkiye IEA yesi lke olarak bu tedbirleri hzl bir biimde uygulamaldr. Trkiyenin mevcut bina stou, ekipman park, sanayi yaps, ulam alt yaps incelendiinde Trkiyenin tasarruf potansiyelinin AB ortalamalarnn stnde olduu grlecektir. nmzdeki 10 yl iin en az %10-15 tasarruf hedefi koymak Trkiye iin makul, ulalabilir bir hedeftir. Verimlilik yatrmlar en karl yatrmdr ve finansman kayna projenin kendi iindedir. Her bir balk altndaki verimlilik hedeflerimizi detaylandrp yllara gre tedbirleri, uygulama prensiplerini, uygulayc, dzenleyici, izleyici kurumlarmzn grevlerini ieren yeni bir plan sahaya indirmemiz ncelikli iimizdir.

zet

54

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Verimlilik Haritas
Ekipman/Ara Yaltm Aydnlatma Elektrik ebeke Kojenerasyon Sanayi Verimlilik Alanlar Uygulama Alanlar Hizmet Bina Tarm

Enerji Verimlilii

Ulam Yenilikilik

nsan Kayna Kaynaklar Finansman

Ar&Ge Teknoloji

Enerji Sektr

Standartlar Sonular Kamu

Temiz evre

Srdrlebilir Ekonomi

Rekabeti G

Enerji verimliliinde baar elde etmek iin ok boyutlu, ayrntl bir plana ve uygulama srekliliine ihtiya vardr. Bu boyutlar kaynaklar, teknoloji ve standartlar, verimlilik alanlar ve uygulama alanlar olarak 4 kategoriye ayrlabilir. Her bir boyut altnda alt kategorilerde ele alnmas gereken detaylar vardr. Dier yandan enerji sektrnde verimlilik zel olarak ele alnmaldr. Bu almada nerilen eylemler btn/uygulama projeleri ve i admlar bu temel tasarm zerine kurulmutur. Sonu olarak temiz bir evre, srdrlebilir ekonomi ve rekabeti g hedeflenmektedir.

Kullanm ve Verimlilik

55

Trkiye Toplam Enerji Kullanm

Elektrik, Petrol Gaz ve Kmr toplam

Trkiye Elektrik Kullanm

Tarm %3 Ulatrma %1

Tarm %5 Dier %3

Ulatrma %20

Konut ve Hizmetler %32

Sanayi %40

Konut ve Hizmetler %49

Sanayi %47
Kaynak: ETKB, EA, TK

Trkiye Enerji Kullanm

Kii ba enerji tketimi Trkiyenin 4 katndan daha fazla olan Japonya, Almanya gibi lkeler 1.000 USD GSMH bana Trkiyenin kulland enerjinin 1/4 kadar enerji harcamaktalar. Enerji younluu dk olan lkemiz tm kullanm alanlarnda verimlilii hedeflemelidir. Mevcut durum incelendiinde yaplarda yaltm eksikliinden kaynaklanan stma-soutma kayplar, elektrikli alet ve ekipmanlarndan kaynakl kayplar, lojistik planlamadan kaynaklanan kayplar Trkiyede verimlilik sorunlarnn banda gelmektedir.
Enerji Tketimi Petrol (ton) Elektrik (kWh) Doalgaz (m3) Kmr (ton) Kii Ba Elektrik Tketimi OECD Ortalamas Trkiye Yl/2009 32 Milyon 191 Milyar 32 Milyon 55 Milyon kWh 7,888 1,961

Kullanmda verimliliin amac yaam standartlarn drmeden ve yaam kalitesini artrarak Trkiyenin enerji harcamalarn aaya ekmek ve rakabet gcn ykseltmektir.

Bilgi Notu

Karbon Ticareti

Emisyon ticareti olarak da bilinmektedir. Sera gaz emisyonunun ortaya konan standartlar erevesinde hedeften daha fazla emisyonu azaltan irketlerin ya da devletlerin yaratm olduklar ek kotalar hedefe ulaamayan irketlere veya devletlere satmas eklindedir. Vadeli ilemler piyasasna gelecekte kullanlmak zere imdiden alnp satlabilmektedir. Piyasada bir ton CO2 atmosfere brakmann karlnda taraflarn demesi gereken fiyat yaklak olarak (14 Avrodur). Standartlar nedeniyle kotalar daraldka karbonun piyasa f iyat bugnknn 4-5 katna kabilecektir.

56

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Tketici Gruplara Gre Elektrik Kullanm - 2008 Tarmsal Sulama Orman., Avclk, Balklk, Hayvanclk, Di.Tar. Faal. Maden Kmr ve Linyit retim Tesisleri Maden Kmr ve Linyit D retim Tesisleri Gda, Merubat, ki ve Ttn Sanayii Tekstil, Deri ve Giyim Sanayii Aa ileri ve Kat Sanayii Kauuk, Lastik ve Plastik Sanayii Kimya Sanayii Toprak ve imento Sanayii Demir-elik retimi ve leme Sanayii Demir D Metal retimi ve leme Sanayii Makine, Elektrikli Aletler ve Ulam Aralar Yapm Organize ve Dier Fabrikasyon Sanayii naat, Bayndrlk Resmi Daire Hastane, Banka, Vakf, Okul, Kooperatif vb. Ky ve Dier Halk Hizmetleri Ticarethane,Yazhane,Turizm, El Sanat.ve Di.Hiz. Ulam, Tamaclk Haberleme Aydnlatma (Fatura Edilen-Bedellendirilen) Aydnlatma (llemeyen-Bedelsiz) Mesken i Hizmetler Toplam
TEDA, 2009 toplam tketim rakam 191 milyar kWh.

Toplam 4 730 976 1 075 499 547 504 709 543 4 828 482 11 552 240 3 584 052 2 540 123 5 621 754 9 752 772 16 014 907 2 471 821 3 647 445 11 409 811 2 169 809 7 344 252 744 072 4 747 194 958 983 884 327 3 970 228

% 2,92 0,66 0,33 0,43 2,98 7,13 2,21 1,56 3,47 6,02 9,88 1,52 2,25 7,04 1,33 4,53 0,45 2,93 0,59 0,54 2,45 Tketici gruplarna gre elektrik tketim verileri hangi alanlarda verimlilik arttrc almalara odaklanmamz gerektiini gstermektedir. Her bir kullanm alannda verimlilik potansiyeli birok almada analiz edilmitir. Ancak analiz ve uygulama eksikleri ile karlald bir gerektir.

23 058 137 14,23

161 947 528

100

39 583 598 24,44

Sektrler Gre Enerji Tasarrufu - 2020

80 70 60 50 40 30 20 10 0 Sanayi Binalar Ulam
6,75 3,2 47,5 16,5 34 5 78,7 10,5
2020 yl iin tahmin edilen evrim kayplar 2007 yl elektrik tketimin 4 kat olacak. Termik santrallerin veya byk s retem tesislerin atk ssndan blgesel konut veya sera stmasnda yararlanabilir.

52,1

2020 iin yaplan senaryolara gre gerecek 222 MTEPlik birincil enerji talebini en az %15 azaltabilecek potansiyel var. Bu potansiyel, 2005 fiyatlaryla yaklak 16,5 milyar TLlik bir tasarrufa edeerdir.

Tarm

P.Kimya

evrim

Enerji Verimlilii Kongresi, 2007.

Kullanm ve Verimlilik

57

Beyaz Eya Sanayicileri Dernei BESDin yapt bir hesaplamaya gre tketicinin bir

Elektrikli Ev Aletleri
Trkiyede 17 milyondan fazla hane vardr ve bu hanelerin tamamnda buzdolab kullanlmaktadr. amar makinas kentlerde %85, bulak makinas ise %30 penetrasyonu am durumdadr. Yaplan hesaplara gre Trkiyede 15 milyondan fazla buzdolab, 10 milyondan fazla amar makinas elektrik tketmektedir. Elektrikli aletler ok verimli A+dan az verimliye Fye doru bir enerji verimlilii snflandrlmasna tabiidir. A snf rnler B snf rnlerden ortalama % 20 daha az enerji harcarlar. A snf bir buzdolab, amar ve bulak makinesine sahip bir aile B snfna sahip baka bir aileye gre ylda 250 kWh elektrikten tasarruf eder. Bir baka ifadeyle ortalama her ay 5 TL daha az der.
Elektrikli Ev Aletleri Elektrik Tketimi
%31,1 Buzdolab %15 Klima %8,5 amar Makinas %3,5 Bulak Makinas %11,7 Aydnlatma %6,7 Televizyon %9,3 Istclar %3,2 Kurutucular %5 Stand-By %5,9 Dier
BESD

st enerji seviyeli rn almak iin deyecei maliyetin geri dn 14-28 yl almaktadr. BESDe gre tevik olmakszn, tketicinin enerji snf yksek rnlere ynlenmesi kolay deildir. Ancak Trkiyedeki mevcut buzdolab parknn A ve A+a gemesi durumunda 120 milyon aa dikmeye edeer CO2 temizleyecei ngrlmektedir. BESD ve EEnin almalarnda elektrikli ev aletlerinde yaplacak st snfa gei dnm program ile 8 milyar kWh enerji tasarrufu tahmin edilmektedir ki bu toplam elektrik tketiminin yaklak % 5ine tekabl etmektedir. Bu dnm programnn en nemli baca finansman sorunudur. zellikle dk gelir gruplarnda dk enerji snfl makina kullanm yaygndr ve dk gelir gruplar iin makul finansman ve tevik uygulanmadan bu dnm zor gzkmektedir. Yeni ekipman satlarnda verimsiz aletlerden yksek tketim vergisi alnrken verimli aletlerden daha az vergi alnabilir. Deiim maliyetlerinin vergi teviki ile hafifletilmesi tketiciye cazip gelecektir. Teviklerden oluan vergi kaybn devlet hareketlenen pazarda telafi edecektir. Trk beyaz eya sektr gl ve rekabeti bir sektrdr. Bu deiim; enerjiyi tasarruf etmekle kalmayacak sektrmzn glenmesine de katk salayacaktr.

58

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

lamba ile deitirildii senaryoda yaklak (100W akkor yerine 20W CFL ve 1.000 saat yl altnda) 2, 4 milyar kWh yllk enerji tasarrufu ve 1,2 milyar ton CO2 salnmnn

Aydnlatma
Bir lambann verdii n, harcad elektrik enerjisine oranna k etkinlii (Lm/W) denir. Ik etkinliini doru kullanan ortamlarda grsel performans, estetik, grme yetenei salanrken verimlilik de elde edilir. Farkl ortamlarda deiik miktarlarda a ihtiya duyarz. rnein; ofislerde 500 lux, mutfaklarda 300 lux, koridorlarda 50 lux aydnlatma optimum kabul edilir. Gnmz ada mimarisinde gn ndan daha fazla yararlanlmas prensip olarak benimsenmektedir. te yandan aydnlatma tasarm profesyonel bir kariyer olmaya balamtr. Malzeme kalitesi ve teknoloji aydnlatma verimliliini dorudan etkilemektedir. Akkor ampller CFL Kompakt Fluoresan ile deitirildiinde %80 tasarruf gereklemektedir. Trkiyede 25,698,113 mesken, 3,953,738 ticarethane, 235,598 sanayi tesisi ve 168,333 resmi daire ve 188,281 aydnlatma abonesi vardr. 30 milyon verimsiz lambann verimli
Lamba Verimlikleri Akkor Ampller Halojen IRC Kompakt Fluoresan Fluoresan HQL (Civa) LED NAV Sodyum Lmen 10 15 60 60 30 25 70 Watt 14 30 80 105 60 50 150

engellenecei hesaplanmaktadr.
Eletrik Tketiminde Aydnlatma Oranlar
%20 Sanayide %30 Maazalarda %40 Ofislerde %20 Meskenlerde

Aydnlatma sadece ampul olarak ele alnmamaldr. Byk binalarda aydnlatma sistemi kompleks sistemlerdir. Otomasyon ve uzaktan kumanda sistemleri, elektronik balastlar, kaliteli reflektrler verimlilii arttran faktrlerdir. Dnyann birok lkesinde akkor ampuller tedrici olarak azaltlmakta kimi lkelerde yasaklanmakta veya yksek miktarda vergi konulmaktadr. 2016ya gelindiinde Avrupa Birlii lkelerinde aydnlatma C snfndan daha yksek ampllerle yaplacaktr. lkemiz yeni nesil tasarruflu ampul ihtiyacn ihtalatla karlamaktadr. Ancak aydnlatma gerelerinde lkemiz ihracat lkelerdendir. Yeni nesil aydnlatma sistemlerine gei ncelikli iyerlerinde ve sanayi tesislerinde zendirilmeli ve tm topluma yaygnlatrlmaldr. Kamu kurumlar bu konuda nc olmaldr. Kamuya ait binalarda, cadde ve sokaklarda aydnlatma verimlilii tm topluma rnek olmaldr.

Kullanm ve Verimlilik

59

Is yaltm uygulamalar enerji verimliliinin yan sra bina mrlerinin uzatlmasna, gzel grnm salanmasna ve kent mimarisine katk salar.

Yaltm
Tahminlere gre mevcut bina stoumuzun % 5inde s yaltm uygulamas vardr. 2000 ylnda yrrle giren Is Yaltm Ynetmelii ve TS 825 standart verimlilik adna atlm nemli admlardr. Dzenlemelerin yaplmasndan sonra yeni yaplarda dahi yaltm uygulamalarnnn % 20 seviyesinde uyguland sektrde telaffuz edilmektedir. Ynetmelik ve standartlar yrrle girdikten sonra 800.000den fazla bina inaa edildii dnlrse bu durum fevkalade dndrcdr. 8 milyondan fazla doalgaz abonesi vardr. Trkiye doalgaz balamaya istekliyken yaltm yapmaya istekli gzkmemektedir. Trk halknn merkezi stma sistemleri yerine kat kaloriferi tercih etmesi de dikkat ekicidir. Bu olgunun matematikle aklanmas zordur. Kltrel faktrlerin ve bilinlenmenin nemi byktr.
Apartmanlarda Yaltmszln Nedenleri 89 77 32 83
Komularla birlii Eksiklii Farkndalk Problemi Maddi Problemler hmalkarlk
Iconomy Anket

Yaltm pazarnn gelimesi istihdamnda gelimesi iin nemli bir imkan sunmaktadr. Gelinen noktada s yaltmnn faydalar yeterince yazlm, izilmi ve hesaplar yaplmtr. Artk nemli olan yaltmsz yaplardan yaltml yaplara dn hzlandracak mekanizmalarn gelitirilmesidir. stelik enerji verimlilii salanmas iin en hzl atlabilecek admnn s yaltm olduu bir gerektir. ncelikli olarak s yaltmsz binalara doalgaz aboneliinin verilmemesi acil nlemlerden biridir. Bykten ke gre binalara belirli sreler verilerek yaltm yaptrm kamusal olarak uygulanmaldr. Yerel ynetimlerin srece dahil edilmesi ve hedeflerin alnmas bu dnm iin gereklidir. Yaltm yaptrmak isteyenlere halihazrda 4 yla kadar varan vadelerle finansman sunulmaktadr. Finansman maliyetlerinin aaya ekilmesi iin tedbirler alnabilir ve yeni yntemler gelitirilebilir. Dier yandan 2000 ylnda AB mevzuat temel alnarak dzenlenen Is Yaltm Ynetmelii blgesel iklim koullarna gre iyiletirilmeli ve standartlar hedef yllara gre dzenli olarak ykseltilmelidir. Gelecekte pasif enerjili veya 0 karbonlu yeil binalara ulamak istiyorsak zorlayc hedefler koymal, hedeflere tedrici biimde ulaacak uygulamalar hayata ge.irmeliyiz. Yaltm en hzl sonu veren alandr.

Trkiye yaltm malzemeleri retimi ve teknolojileri konusunda iyi durumdadr. 2007 rakamlaryla s yaltm pazar 7,7 milyom m3 retime, uygulama ve bayi karlaryla birlikte 3 milyar USDye ulamtr.

60

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

klimlendirme Sistemleri
Istma sistemlerinde verimi etkileyen bir ok faktr vardr. Soba, kazan, kombi, brlr, radyatr, tesisat, termostat, otomasyon kontrol sistemi gibi tm bileenlerin doru projelendirilmesi ve standartlara uygun kaliteli, verimli ekipmanlardan seilmi olmalar gereklidir. rnein; termostatik radyatr vanalar s konforunun yansra %20lere varan tasarruf salamasna ramen yeni yaplan tesisatlarda tketici tercihine braklmaktadr. Doalgazn yaygnlamasyla apartman dairelerinde kombi tercih edilmektedir. ok katl binalarda bireysel stma sistemleri yerine merkezi sistemlerin daha verimli olduu hesaplamalarda ortaya kmaktadr. Merkezi sistemlerde yakt pay lerlerin kullanlmas ile bireysel kullanm ve deme mmkndr. Gemite 70-90C arasnda tercih edilen scak su sistemleri gnmzde 55-75Clik sistemlere dnm zonlama, basnlandrma, debi kontrol nem kazanmtr. Yeni teknolojik gelimeler ve yaklamlar dorultusunda merkezi sistem verimliliinde nemli artlarn salanabilecei ngrlmektedir. Ancak apartmanlarda eilim merkezi sistemlerin tam ters ynndedir ve byk yaplarda bireysel kombi uygulamalarnn verimsizlie neden olduu bilinmektedir. te yandan stma sistemlerini destekleyen ve scak su iin gne sistemleri kullanmnn yaygnlatrlmas tketimi azaltacaktr.
Binalarda Enerji Kullanm
30 25 20 15 10 5 % 1 Gne %25 Elektrik % 5 Jeotermal %29 Doalgaz %17 Odun

% 8 Petrol

Jeotermal potansiyeli yksek blgelerde doalgaz yerine seotermal kaynaklarla stma yaplams ve kojenarasyon sistemleri kurulmaldr. Yaplan hesaplara gre 5 milyon konut jeotermal sdan yararlanabilir. Bu Trkiyede her drt konutttan biridir. u an ise sadece 100 bin konut jeotermal kaynaklardan yararlanmaktadr. Binalarda enerjinin %72sinin stma amal kullanld dnlrse stma sistemlerinde verimliliin nemi ortaya kmaktadr. Trkiyede %96s ithal olan doalgaz hergeen gn yaygnlamaktadr. 8 milyondan fazla doalgaz abonesi vardr. Enerji verimlilii dk binalara abonelik verilmemelidir. Blgenin snma ihtiyalar ile kentsel atk, biyoktle ve biyogaz potansiyelleri karlatrlmal ve bu dorultuda projeler ve rnek uygulamalar gelitirilmelidir. Standartlarn Trk sanayisinin geliimini destekleyecek biimde ykseltilmesi, denetim ve bilinlendirme verimliliin birincil artlardr.

%10 Kmr

% 5 Biyoktle

Kullanm ve Verimlilik

61

Enerji verimliliin bir dier yolu kojenerasyontrijenerasyon teknolojileridir. Kojenerasyon, bir sistemde kayp olarak dar salnan enerjiyi tutarak baka amalar iin kullanmaya dayanr. Konvansiyonel elektrik retim verimi ortalama %30-40dr. Elektrik retirken ciddi miktarda s aa kar ve bu s enerjisi kojenarasyon sistemleri ile deerlendirilir. Istma ve soutma iin gereken buhar, scak su, souk su ayr sistemlerde retildiinde fazladan enerji ihtiyac domaktadr. Maliyetlerin drlmesi ve verimliliin arttrlmas Kojenerasyon sistemleri ile salanabilir. Kojenarasyon sistemleri enerji retim tesisleri yan sra demir-elik, imento, kimya gibi tm sanayi tesislerinde ve okul, hastane, alveri merkezi, oteller gibi binalarda geni uygulama imkanna sahiptir. 5627 sayl Enerji Verimlilii yasas MikroKojenarasyonu tanmlayarak bir tedbir olarak belirlemitir. Mikro-Kojenarasyon elektrik enerjisine dayal 50 kW ve altnda kurulu kojenarasyon tesisi olarak tanmlanmaktadr. Ayrca ynetmelikler inaat alan 20.000 m2nin stndeki binalarda ve endstriyel tesislerde kojenerasyon imkanlarnn analizini ve uygulanmasn talep etmektedir. Ancak ynetmelik gnlllk esasna gre iletilmektedir. Kojenarasyon analizlerinin akredite kurumlar tarafndan yaplmas arttr.

Kojenarasyon-Trijenarasyon Yatrm 1 MW Kojenarasyon Yatrm 700.000 Euro 1 MW Kojenaryon Getiri/Yl 300.000 Euro Geri deme Sresi 2,33 Yl Binalarda Kojenarasyon Uygulamalar Toplam Kapasite 43,5 MWh Toplam letme Verimi %80 Yllk alma Saati 5.000 Saat Yllk Yakt Kazanc 14.000 TEP
Kojenarasyon Dernei

Kojenarasyon analizi yaplan binalarda ve endstriyel tesislere hedef sre verilmeli ve bu sreler iinde kojenarasyon gei iin yaptrmlar konulmaldr. Yaplan almalarda kojenarasyon sistemlerine yaplan yatrmlar finansman maliyetleriyle birlikte kendini ok hzl geri demektedir. 1 MW rzgar veya termik santral yatrmndan kojenarasyon sistemi daha ucuz ve daha etkindir. Ayrca CO2 emisyonunu dorudan aa ektii iin evresel kazanc daha byktr. Endstriyel tesislerin yan sra toplu konutlarda, tatil kylerinde, niversite kampslerinde, hastanelerde, alveri merkezlerinde kojenarasyonun yaygnlamas birincil enerji ihtiyacn azaltacaktr. 2010 rakamlaryla lkemizde sadece 300 kojenarasyon sistemi kurulmu olmas yaplacak ok i olduunu gstermektedir. Ayrca kojenarasyon ile yakt pillerini birletiren teknolojiler zerinde almalarn hzlandrlmas ayn zamanda byk bir ekonomi oluturmaya yardm edecektir.

62

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Motor Verimlilii EFF1 EFF2 EFF3

AB %7 %85 %8

Trkiye %7 %28 %65

tahrik edilen fan, pompa, kompresr gibi ekipmanlarn hzn kontrol eden donanmlara Deiken Hz Srcs DHS denir. DHSler elektronik ya da mekanik olabilir. Basit anlatmyla DHSler havalandrma sistemlerinde, yryen merdivenlerde, su ebekelerinde ksaca ok geni alanda kullanlarak gereksiz almay engelleyerek ciddi miktarda tasarruf salayabilirler.
Sanayide DHS Kullanm FAN POMPA KOMPROSR DER TOPLAM % % 22,6 % 11,3 % 8,3 % 22,3 % 18,2

Elektrikli Motorlar
Elektrikli motorlar yaamn her yerindedir. Fanlar, pompalar, deirmenler, kompresrler, presler gibi makinalarda elektrik enerjisi mekanik enerjiye dnr. Motorlar doru akm, alternatif akm, senkron ve asenkron olmak zere snflandrlr.
Elektrikli Motor Kullanm Alanlar
%29 Pompa %22 Fan % 7 Komprosr %42 Dier

Szgelimi; DHSlerin kullanl santrifj pompalarda, fanlarda %50den fazla tasarruf salayabilecei bilinmektedir. Motorlarda verimi etkileyen bir ok faktr vardr. Gerilim dengesizlilikleri enerji verimliliinin yan sra motorun ekonomik mrn azaltmaktadr. Yanan bobinlerin yeniden sardrlmas, g iletim mekanizmalar, snma problemleri gibi birok neden verimi drmektedir. ncelikle amaca ve ie uygun IEC 60034-30 standartlarna uygun motorlarn seilmesi, kullanm amacna uygun olarak DHS kullanlmas gereklidir. Mevcut motorlarn enerji harcamalar gzden geirilerek bakm veya daha verimli bir motora gei maliyetleri ve yatrm geri dn hesaplar yaplmaldr. Motorlarn yenilenmesi iin iletmeler; kamu finansman desteklerinden yararlanabilecei gibi leasing, banka kredileri ve reticilerin vadeli satlar ile dnm hzlandrlmaldr.

Trkiyede toplam elektrik tketiminin %40, sanayi tketiminin ise %70i elektrikli motorlardan kaynaklanmaktadr. 3 fazl asenkron motorlar basit tasarm ve bakm kolayl ile en yaygn motor trdr ve motorlarda kullanlan elektrii %90nn kullanrlar. AB Elektrik Makina malatllar Birlii tarafndan motorlar EFF1(yksek verimli), EFF2 (orta verimli) EFF3 (dk verimli) olarak snflandrlmtr. Dk verimli motorlarn azaltlmasna ynelik tedbirleri alnmas ve yeni motorlarda standartlarn ykseltilmesi arttr. Bir motorun maliyeti mr boyu elektrik giderinin ortalama %1i kadardr. Motor veya motor tarafndan

Kullanm ve Verimlilik

63

ebeke ve Tesisat Verimsizlikleri: Gerilim dalgalanmalar, akm dengesizlii, harmonikler, kayplar, g faktr, g kesintileri ve faz kayplar...
Elektrik enerjisine tra makinesinden sanayideki motorlara kadar baml olarak kurduumuz yaam dzenimizde eer elektrikli alet ve ekipmanlar ilev gryorsa sorun yok alglamasna sahibiz. Oysa gerilim dalgalanmalar, akm dengesizlii, harmonikler, kayplar, g faktr, g kesintileri ve faz kaybndan kaynaklanan sorunlar elektrikli ekipmanlarda arzalar oluturmakta ve sonucunda, artan bakm onarm giderleri ilaveten daha fazla elektrik faturas olarak karmza kmaktadr. Tketicileri, iletme ya da evlerinde g kalitesi sorunu olduunun veya enerji tasarrufu yapmann mmkn olduu ynnde bilinlendirmeliyiz. nsanlara; klarnn yanmakta olmasna ve bilgisayarlarnn iyi alr grnmesine ramen hala gereinden fazla elektrik faturas demekte ve elektrik kalitesi sorunlarndan dolay daha fazla bakm-onarm giderleri olduu gereini anlatmak, bilgi vermek ve eitmek aslnda enerji verimliliinde ilk admdr. Elektrik enerjisi retildii santraldan ev ve iyerlerine ulaana kadar kilometrelerce yol katetmekte ve bu esnada kalitesini etkileyen hava artlar, gerilim oynamalar, kapasite kayb, ani dalgalanmalarla kar karya kalmaktadr. Ev yada iyerine ulaabildiinde de, bu sefer alet ve ekipmanlarn durumu, tesisatn kurulu biimi, kablolama, zellikle elektronik cihazlarn yaygn kullanmndan dolay amzn elektrik hastal harmonik de verimlilii etkilemektedir. Harmonikler balca bilgisayar sistemlerine, sayalara zarar vermekte en nemlisi de daha fazla elektrik tketilmesine sebep olmaktadr. Dier nemli bir konu da elektrik enerjisinin seyahati srasnda kapasitesinin kayb dier bir deyile aktif olarak kullanlacak elektrik enerji biriminin dmesidir. Yalnz gerilimle ilgili sorunlarn bile konunun nemini gstermektedir.
Gerilim Dengesizlii % 5 Isnma Art G Azalmas 3 Fazl Motorlarda Enerji Kayb % % 50 % 25 % 35

%5lik gerilim dengesizlii ciddi kayplar oluturmaktadr. %4 gerilim dengesizlii %25, % 3 gerilim dengesizlii %15, enerji kaybna sebep olur. Motorun nominal ssnn 10oC artmas, yaltm mrnn %50 azalmasna sebep olur. Ayn ekilde 200oC s art, yaltm mrn %75 azaltr. Elektrik enerjisinde belirlenen sorunlarn hemen hemen tm snma olarak karmza kar. Elektriksel parametrelerin dk yada yksek olmas ile deil belirlenen optimal artlarn elde edilmesi ile nne geilebilecek olan bu sorunlar gnmz ve geleceimizi byk riske atmakta olan kresel snmaya katk vermektedir. Elektriksel kayplarn %10a varan bykl, turizm ihracat gelirimizin ancak enerji talebini karlayabildii lkemizde, azaltlp ekonomiye kazandrlmas gereken ok nemli bir konu olarak nmzde durmaktadr. Daha tesi elektrik enerjisi yetersizlii yznden yaplmas gereken ilave ithalat ve kurulmas hedeflenen enerji santrallerini kurmann bedeli ile enerjiyi verimli kullanabilmek iin alnacak nlemlerinin maliyet fark verimlilik lehine 1e 5tir ve yatrmn geri dn sresi de ok daha ksadr.

64

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

*Energy Oerformance of LEED for New Construcyion Buildings, Turner&Frankel (2008) **The Cost and Benefits f Green Building, Kats (2003) ***GSA Public Buildings Service Report (2008)

%24*-%50** Enerji

%33-%39*** CO2

%40** Su

%70** Kat Atk

Eko Dnce, Yeil Binalar, Yeil Kentler

Yeil binalar ve yeil kentler; yer seimi, arazi kullanm, tasarm, inaat ve iletim/ kullanm srelerinde btncl ve ok disiplinli yaklam gerektirir.
Bugn tm dnyada artan enerji gereksiniminin ve evresel sorunlarn hafifletilmesi iin yeil bina kavram nemli bir kaldra sunuyor. Yeil binayeil ehir iin ncelikle iie geen ok disiplinli bir dnce sistemi gereklidir. Doayla bar iinde kentler ve kent ile uyum iinde yaplar snrl ekolojik kapasitesiyi etkin kullanmamz salayabilir. evremizdeki yaplarn doa, ekonomi, salk ve retkenliimiz zerinde derin bir etkisi vardr. Bir yandan ayn mahallede, ayn sokakta, yeil dllere aday ultra binalar dier yandan svasz, iskansz apartmanlar. atsz ve demir filizleri gzken her an bir kat daha klacakm gibi duran yzbinlerce bina. Yarm kalm devasa beton blok i merkezleri... Trkiye gelimekte olan lkeler iinde doayla ve kentle uyumsuzluun enerji, evre ve duygusal maliyetlerine ciddi bedeller deyen lkelerden biri. Yaplarken yapsal sorunlarn byten lkemiz yeni bir trendle kar karya. Yeil binalar, yeil kentler... Bu trendin kentsel dnm stratejileri ile birletirilmesi lkemiz iin bir zorunluluktur. Bugn birok kentimizde imar planlar ya hazr deil ya da mahkemelik olmutur. Artk kentsel planlamalar yaplrken, sosyo-ekonomik faktrlerin, tarihin, kent rekabetiliinin, ileri seviye lojistiin, bilgi sistemlerinin devreye girdii yeni bir anlayla kar karyayz. te yandan Trkiyenin ok byk blm ar bir deprem riskiyle kar karyadr. Gelimi lkelere nemli bir imkan sunan yeil binalara gei olgusunu lkemiz nasl yorumlamal sorusunu doru cevaplamalyz. Gereki, uygulanabilir ve denebilir bir yaklamla binalarmz inaa etmeli ve mevcut binalarmz dntrmek iin gereken cesareti toplamalyz. Bu binalar biz dntremez ve bu binalarda pahal ve konforsuz yaamaya devam edersek doa daha byk bir bedel detebilir.

Kullanm ve Verimlilik

65

Nfus l ve le Merkezleri Kyler Toplam Nfus

Say 54.817.210 17.754.093 72.561.312

Oran %75,53 %24,47 %100

Yeil binalar blgenin ekolojik kapasitesinin kaldrabilecei, doal ve tarihsel dokulara uygun arazi kullanmakla balar. 1- arazide yap ktlesinin belirlenmesi, ynlendirilmesi 2- toplu tama imkanlarnn, bisiklet ve hibrid ara kullanmnn tevik edilmesi 3- yeralt ve ok katl otoparklarn tevik edilmesi 4- bina evresinde asfalt alanlarn snrlandrlmas 5- yamur suyu ve kanalizasyon sistemlerinin efektif kullanm 6- reflekte ve/veya yeil at kullanm 7- aydnlatma/ glgeleme sistemleri 8- enerji etkin klimatizasyon ve cephe sistemlerinin kullanm 9- klimatizasyon sistemlerinde ozon tabakasna zarar veren CFC (chloroflurocarbon) gibi maddelerin yerine HFC, HC veya CO2 kullanlmas 10- yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm (rzgar, jeotermal enerji, kojenarsyon, fotovoltaik panel teknolojileri ve benzeri) 11- su tasarruflu tesisat sistemleri 12- gri su toplama ve kullanm sistemleri 13- geri

dnml, geri dntrlebilecek ve yerel malzeme seimi/ kullanm 14- uygulanabilir ise varolan yap elemanlarnn yeniden kullanma kazandrlmas 15- inaat atk kontrol ve ynetimi uygulanmas 16- i mekan hava kalitesi kontrol iin kanserojen gaz yaymayan i mekan malzemelerin seimi/ kullanm 17- yaama alanlarnn gne enerjisinden yararlanmasnn tevik edilmesi, balklar altnda yeil bina konsepti deerlendirilmektedir. Mevcut kentleme ve bina stoumuz dnldnde yeil binalara ve yeil kente dnm Trkiyede zorlu bir sretir. Enerji kimlik belgelerinin verilmesi, bina dnm projelerinin hazrlanmas, hedef sreler, yaptrmlar, finansman mekanizmalarnn gelitirilmesi ve doru tedarikilerden oluan rekabeti bir piyasann olumas gereklidir. Kamu binalar nc olmal, ticari binalara yaptrmlar getirilmeli, dar gelirli vatandalar iin ise sosyal politikalar oluturulmaldr.

Bilgi Notu

Yeil Bina Sertifikalar

Gelimi ve gelimekte olan lkelerde planlanan, inaa edilmi ve edilmekte olan farkl yap tipolojilerine uygulanan kresel kabul grm sertifikasyon sistemlerinin balcalar: LEED: (Enerji ve evresel Tasarmda nclk) ABD Yeil Yap Konseyi tarafndan gelitirilmitir. 91 lkede uygulana esnek ve katlmc bir sistemdir. Bina yaam dngs, tasarm, inaat, iletim, yeniden kullanm srelerini kapsar. Silver, Gold, Platinium dereceleri vardr. BREEAM: (evresel Deerlendirme Metodu) ngiltere kaynakldr. Enerji, letme, Salk, Ulam, Su kullanm, Materyal kullanm, Atk ynetimi, Arazi kullanm, Kirlilik kontrol balca performans kriterleridir. Pass, Good, Very Good, Excellent, Outstanding dereceleri vardr. GREENSTAR: Avustralyada gelitirilmitir. Srdrlebilir bir emlak sektrnn gelitirilmesi ve piyasa temelli zmler yoluyla yeil bina uygulamalarn misyon edinmitir. 4, 5 ve 6 Star dereceleri vardr.

66

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

TK

Metod Karayolu Demiryolu Havayolu Denizyolu

Yk Ton/km Yk % Yolcu/km 181.915 10.739 6.001 %90 %5,4 %1,74 %2,86 206.098 5.097 847

Yolcu% %95 %2,81 0,54 %1,95

Trkiyenin lojistik altyaps tamamen fosil yaktlara dayal karayolu zerine kurulmutur. Karayolu, demiryolu, denizyolu ve kent ii ulam btnletiren mallar dnya pazarlarna karacak, insanlar mobilize edecek yeni bir lojistik planlama ve ynetim temel ihtiyatr.

Ulam ve Ulam Aralar

ten yanmal motorlarn icat edilmesinden bu yana bir yzyl geti. Modern dnyann sembolleri iinde otomobil hala en popleridir. Otomobil endstrisi ve ilikili endstriler ekonomik olarak dnyann en byk endstrileridir. Otomobil teknolojilerinde son on yl yakt verimliliinde byk mesafeler alnd. nmzdeki 20 yl iinde ise endstrinin byk bir dnm geirecei uzmanlarca kabul edilmektedir. Elektrikli ve hibrid aralarn yaygnlaaca ve 2050lerde fosil yaktl aralarn tamamen pazardan ekilecei dnlmektedir. Motorlu aralardan havaya CO2 dnda partikl maddeler, NOx ve hidrokarbonlar salnmaktadr. zellikle eski ve bakmsz aralarda bu daha ileri boyutlara varmaktadr. Eski aralar yeni aralara gre daha fazla emisyon retmektedir. Bir aratrmada 10 ya fark olan ayn model iki ara karlatrlm ve eski aracn kilometre bana % 20 daha fazla emisyon rettii grlmtr. lkemizdeki motorlu aralarn %60n otomobiller oluturmaktadr ve otomobil pazarnda yakt verimlilii yksek, dizel aralarn oran son yllarda ykselmitir. 2011 yl itibariyle Trkiyede retilen ilk eletrikli ara Renault tarafndan piyasaya sunulacaktr. IEA ve AB direktifleri mevcut aralarda yakt tasarrufu salamak iin lastik basncnn izlenmesi ve tasarruflu sr gibi kolayca hayata geebilir yntemler nermitir. lkemizde 14 milyon motorlu ara, 200 civarnda uak, 150GT ve zeri ve Trk bandral 1,649 gemi, 525 lokomotif vardr. Ulam stratejilerimizin lkemizin bymesini destekleyecek btnleik, verimli ve rekabeti gcmz arttracak bir anlayla gzden geirilmesinde yarar vardr. Yaplan hesaplara gre saatte 60.000 yolcu tamak iin 12 eritli bir otoyola 20 milyon USD yatrm yaplmas gerekirken ayn yolcuyu ift hatl bir demiryolu ile tamak iin sadece 4 milyon USD yatrm gerekmektedir.
Trkiye Yol Uzunluu Otoyol Devlet Yolu l Yolu Ky Yolu Demir Holu Hatt
TK, KGM, TCDD

KM 2.100 31.271 30.948 288.013 8.699

Kullanm ve Verimlilik

67

% 50 % 40 % 30 % 20 % 10 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

6.082.568 Benzinli 5.791.699 Dizel

2.623.577 LPG 181.144 Dier

2009

Yakt trlerine ve yllara gre motorlu tatlar

Kabul grm hesaplara ayn yk tamak deniz yolunda 1 birim, demir yolunda 3,5 birim, kara yolunda 7 birim, hava yolunda 22 birimlik maliyet oluturmaktadr. Deniz-demiryolu ve karayolunu btnletiren lojistik planlamalar sadece yakt tasarrufu salamakla kalmayacak Denizli gibi, Konya gibi birok blgemizin kresel pazarlara dk maliyetli k kaplarn oluturacaktr. Blgesel rekabet edebilirliin gelimesi ve i blgelerimizin denizlere ulamas mmkndr. Trkiye OECD lkeleri iinde motorlu ara yaktlarna koyduu vergi oranlarnda en st sradadr. 2010 yl ilk 4 aylk rakamlaryla dolayl vergilerin pay toplam vergi gelirinde %67,8i bulmakta, ba ise akaryakttan alnan TV ve KDV ekmektedir. 2009 rakamlaryla motorlu aralar her 5 liralk vergi gelirinin 1 lirasn retmektedir. Bu vatanda iin srdrlemez olduu gibi devlet iin de srdrlebilir bir tablo Ara Trne Gre Motorlu Tatlar
zel Amal Tat %0,23 Motorsiklet %16,08 Traktr %9,55

deildir. %10 yakt tasarrufu salandnda 5 milyar TL daha az vergi toplanacaktr. Elektrikli aralar yaygnlamaya balaynca yakt tketimi decei iin vergi geliri azalacaktr. Bu durumda kamu gelirini arttrmak amacyla tasarruflu aralara daha yksek vergiler mi konulacaktr? O zaman tasarruflu aralar cezalandrlm olacaktr ki, bu karbon emisyon azaltmn negatif ynde etkileyecektir. Ar vergi ykleri emeklemekte olan baz frsat alanlarn da tehdit etmektedir. Biodizel Almanyada %6, Avusturyada %11 oranlarna ulamtr. Brezilya enerji bitkileri ile petrol bamlln azaltmay baarmtr. Biodizel dzenlemelerindeki boluklar ve vergi ykleri piyasa olumadan yok olmasna neden olmutur. nmzdeki 20+20 yllk dnm dnemini ve sonrasna hazrlkl olmak iin sanayi, ulam, kentleme ve tarm politikalarnn iie getii uygulamalar hayata geirmeliyiz... Yalarna Gre Motorlu Tatlar
% 20.27 20 ya zeri %28.62 0 - 4 ya

Otomobil %49,55

Kamyon %5,08 Kamyonet %15,4 Otobs %1,4 Minibs %2,68 %30.96 11-20 ya %20.12 5-10 ya
TK, EGM

68

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Sanayide Enerji Verimlilii

Trkiyede birincil enerjinin %40n, elektriin %47sini sanayi sektr kullanmaktadr. lkemiz OECD lkeleri iinde enerji younluu yksek lkelerin banda gelmektedir. Trk sanayisi arlkl olarak emek ve enerji youn alanlarda varlk gstermeye almaktadr. Mevcut sektrel kompozisyonumuz, sektrlere gre enerji maliyet oranlar, sektrlere gre ihracatmz incelediinde enerji verimliliinin Trk sanayi sektrlerinin ayakta kalma mcadelesi olarak alglanmas gerekmektedir.
retim maliyeti iinde enerji maliyetleri
%7,5 Rafineri %10 Gda %12,5 Tekstil %15 Metalurji %20 Seramik %25 Gbre %25 Kat %30 Cam %30 elik %55 imento
EE

teknolojiler ve verimlilik felsefesi ile rlm enerji ynetim anlay. Nitekim IEAnn, ABnin tm lkeler iin nerdii sanayi verimlilik alanlar veya mhendislik problemlerin zm yollar konularnda fikirler birlemi durumda. Ancak baz lkeler ve sektrler bu direktifleri, tedbirleri uygulama hatta gelitirme baarsn gerekletirirken bazlar geri kalmaktadr. IEAnn 2009da aklad enerji verimliliinde 25 tedbir iinde an acil olan 7 balktan biri sanayi baldr. Bu balk altnda ncelikli 4 tedbir nerilmektedir: 1- Yksek kaliteli veri elde etmek, 2- Elektrik motorlarna odaklanmak, 3Enerji ynetim politikalarnn gelitirilmesi iin sanayiciye yardm etmek, 4- KOBlere uygulama paketleri hazrlamak. Kresel snma, arz gvenlii ve artan fiyatlar sonucu; enerji verimlilii n plana kmaya balad iin bu tedbirler son yllarda artt. Aslna baklrsa enerji verimlilii sanayi iletmelerinin karl olabilmesinin yolu. Bu balamda AB ve IEA direktiflerinden ve lkemizde 5627 sayl Enerji Verimlilii yasas kmadan ok nce verimlilik almalar yaplmaktayd. Zira lkemizde de Tbitak, DPT ve EE gibi kurumlarmz 90l yllardan balayarak eitli almalar yaptlar.

Almanya, Japonya, sve gibi enerji younluu dk lkelerin endstrilerini incelediimizde unu grmekteyiz; stn nitelikli ana retim prosesleri-teknolojileri, bu teknolojileri destekleyen atk s geri kazanm, kompenzasyon, otomasyon gibi destekleyici

Kullanm ve Verimlilik

69

Sektr 2000-2005 Demir-elik Seramik Gda Tekstil

EE

Potansiyel Gerekleen %10.41 %0.87 %7,22 %2.39 %8,60 %0,25 %8,36 %7,79

ve dier sektrlerde, enerji tasarrufu yatrmlar olduka yava uygulanmaktadr. Yine bu raporda tasarruf iin mhendislik tedbirleri detaylandrlm ve sanayicinin uygulayabilecei bir dizi neri sunulmutur. Yllar iinde hazrlanan bir ok almada Trk sanayisinin ortalama %20 seviyesinde tasarruf potansiyelinin olduu vurgulanmaya devam etmektedir. 1994 ylnda Trkiye 1000 USD GSMH bana 0,34 TEP enerji tketirken 2008 ylnda enerji younluunu 0,39 TEPe karmtr. Bu art zerinde dnmemizi gerektiren bir durumdur. Bu artta enerji youn endstrilerle kalknmaya almamzn etkisi byktr. Fakat asl sebebi; verimlilik felsefesi ve ynetim anlay gelitirememi olmamzda aramalyz. Kyoto sonras CO2 emisyon drme taahhtleri ile sanayi sektrlerimiz etkilenmeye baladnda harekete gemek iin gerekli vakit kalmayabilir. Yaplacak iler herkes tarafndan biliniyor....
lkelere Gre Enerji Younluu Deiimleri 1990-2004
1% 0 -1% -2%
Birincil Enerji Nihai Enerji

rnein ykarda EEnin yapt alma gstermektedir ki; baz sanayi kollar belirlenen tasarruf potansiyelinin olduka altnda kalmtr. Sanayi tesislerinde kazanlar, frnlar, pompalar, fanlar, kompenzasyon, soutma, aydnlatma, kojenarasyon gibi mhendislik uygulamalar ile sanayi tesislerinde nasl, ne kadar tasarruf edilebildii hangi miktarlarda yatrm yaplmas gerektii hakknda ok sayda alma hazrlanmtr. Enerji verimlilii yatrmlarnn ortalama 3 ay ile 5 yl iinde kendini geri dedii hesaplanmaktadr. Ayrca VAP (verimlilik arttrc projeler) destekleri ile %20ye varan hibeler ve finans olanaklar vardr. Manidar olan; malum bu mhendislik bilgileri, destekler, yasalar ve ynetmelikler sanayi sektrmz istenilen dzeyde harekete geirememi olmasdr. 1997 ylnda Tbitak tarafndan hazrlanan bir alma raporunda aadaki ifadeye yer verilmitir: Enerji tasarrufu imkanlarnn ok ynl karllna ramen yine de enerji tketicileri tarafndan nlemler derhal alnamamaktadr. Maliyetlerin fiyatlara hemen yansd piyasa ekonomilerinde dahi, endstri

Hollanda

Belika

Almanya

ngiltere

sve

Fransa

spanya

Trkiye

70

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

IEAya ye lkelerde enerji verimlilii tedbirlerinin uygulama oranlar - 2009

60% 50%

Japonya Birleik Krallk Kanada ABD Danimarka Almanya svire Yeni Zellanda sve Avusturalya Portekiz Finlandiya rlanda Fransa Kore ek Cumhuriyeti Avusturya Belika Norve talya Hollanda Lksemburg Yunanistan Macaristan Slovak republic Trkiye spanya Polonya

40% 30% 20% 10% 0% 70% 60%

Trkiye

Tam ve eksiksiz uygulama

Tedbirlerin Uygulanma Oranlar

50% 40% 30% 20% 10% 0% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

Trkiye

Devam eden Uygulama Planlar

Trkiye

Uygulamaya Balanmam

Rapora gre Trkiye yapmas gerekenin %10u kadarn yapmtr!

Uluslararas Enerji Ajansnn ye lkelere nerdii enerji verimlilii tedbirleri Balklar Tedbirler
1. naat ynetmelii ierisinde yeni binalarn enerji etkinliine ilikin standartlar bulunmayan lkeler acil olarak bu standartlar naat ynetmelikleri iine koymal, uygulanmasn salamal ve dzenli olarak bu standartlar gncellemelidir. Bu tip standartlar olan lkeler belirgin biimde bu standartlarn glendirilmesini salamaldr. Yeni ina edilecek binalar iin enerji etkinlik standartlar kamu ynetimi tarafndan oluturulmal ve 30 yllk bir sre zerinden toplam maliyetleri minimize etmeyi amalamaldr. 2. lkeler ok dk enerji gereksinimi olan veya hi enerji tketimi olmayan (Pasif Enerji Evvleri veya Sfr Enerjili Binalar) binalarn inaasn desteklemeli ve tevik etmeli, bu tip binalarn pazarda yer almasn salamaldr. Devletler 2020 ylnda Pasif Enerji Evleri ve Sfr Enerjili Binalarn yeni bina yapm pazarndaki pazar payna dair hedeflerini de ortaya koymaldr. Pasif Enerji Evleri ve Sfr Enerjili Binalar gelecekte, inaat ynetmelik ve kurallarndaki enerji etkinlii standartlarnn gncellenmesinde bir benchmark olarak kullanlmaldr.

naat
Yeni Inaatlar

Pasif Enerji Evleri ve Sfr Enerjili Yaplar

Kullanm ve Verimlilik

71

Varolan Binalar

3. Devletler sistematik biimde var olan binalardaki enerji etkinlii ve enerji etkinliinin nndeki engeller hakknda bilgi toplamaldr. Uluslararas karlatrmalar, izlemeler ve en iyi rneklerin seilebilmesi iin standartlatrlm gstergeler zerinden binalarn enerji etkinlikleri hesaplanmaldr. Devletler bu bilgiler nda binalarn enerji etkinlii nndeki en nemli engelleri kaldrmak zere bir inisiyatif paketi oluturmaldr. Bu paket tm binalarn yeniletirme almalar srasnda enerji etkinliine ynelik slah almalarnn da yaplmasn salayacak standartlar iermelidir. Paket ayrca inaat sektrnde enerji etkinlii konusunda farkndaln artmasn salamal ve binalarn enerji performans konusunda pazar profilini ykseltmelidir. 4. Tm lkeler uluslararas pratiklere uygun olarak , tm elektronik cihaz ve ekipmanlarda enerji performans uygulamalarn ve uygun olanlarda karlatrmal enerji etiketi uygulamasn zorunlu hale getirmelidir. Bu gerek ve uygulamalarn etkin biimde devreye alndnn ve devam ettirildiinin sk biimde denetimi iin yeterli kaynak ayrlmaldr. 5. Tm lkeler, tm elektronik cihazlarn, belli bir sre kullanlmamas durumunda otomatik olarak dk enerji tketimi moduna geme zelliine sahip olmasn zorunlu klacak politikalar oluturmaldr. lkeler sektrel bazl enerji ynetimi protokollerinde yer alan ncelikler dorultusunda bir networke bal elektronik cihazlarn enerji tketimini minimize etmesini salamaldr. 6. Tm devletler Eer yok ise, hafif hizmet aralarna zel zorunlu yakt enerji etkinlii standartlarn oluturmal, var ise bu standartlarn daha balayc ve kati olmasn salamaldr. Mmkn olan en ksa zamanda nerilen standartlarn ieriklerinin daha sk ve balayc olduunu duyurmal Uygun ise gelecek standartlar mmkn olduunca farkl alardan bu standartlarla harmonize etmeli. 7. Devletler maksimum yuvarlanma direnci seviyesini belirlemek ve kara yolu aralarnda lastik etiketleme siswtemini kurmak iin, tekerleklerin yuvarlanma direncinin lmne dair yeni uluslararas test prosedrne hzla adapte olmaldr. Buna ek olarak devletler UNECE gibi uluslararas organizasyonlar ile ibirlii ierisinde yeni kara yolu aralarnda lastik-basnc grntleme sistemini zorunlu klmaldr.

Elektronik Cihazlar

Ulam

Aydnlatma

8. Devletler ticari ve ekonomik uygulanabilirlie bal olarak aamal ekilde enerji tketimi etkin olmayan eski tip elektrik ampullerini piyasadan kaldrmaldr. IEA bu konuda koordineli bir dnm balatmtr ve bu almay tm yelerinden talep etmektedir. 9. Tm devletler sektrler baznda gerek enerji younluu verilerini salayarak, enerji politikalarna dayanak oluturan IEAnn enerji etkinlii gstergelerine destek olmaldr. 10. Devletler, Ortak bir enerji tasarrufu salama ve lmleme protokoln duyurarak, bu konuda hala kesin bir yargya sahip olmayan zel sektre enerji etkinlii yatrmlarnn faydalarn rakamsal olarak sunmal ve srece zel sektrn katlmn tevik etmelidir. zel sektrde enerji verimlilii yatrmlar yaratmak ve artrmak zere var olan tevik ve finansal yardm programlarn gzden geirmeli Enerji verimlilii yatrmlarnda kamu&zel finansman aralar sunmak zere finans sektr ile ibirlii yapmaldr. 11. Tm lkeler sregiden IEA sektrel enerji verimlilii benchmark almalarn kullanarak ve iyi rneklerden derlemeler yaparak, lokal ekonomilerindeki her bir sektr iin enerji verimliliini artrma hedefleri ve aksiyon planlar oluturmaldr. Enerji verimlilii ajanslar eit biimde kaynaklandrlmaldr. En iyi aksiyon planlar Tm sektrlerde son kullanclarn enerji tketimini belirlemeli Ekonominin enerji tasarrufu potansiyelini tanmlamal Plann baarsn deerkendirebilmek iin uygun metodlar ve hedefler ortaya koymaldr. 12. Devletler her bir somut neriyi implemente etme srecini takip etmek ve IEAya dzenli olarak deiiklikleri bildirmek konusunda hem fikir olmaldr.

Sanayi

Sektrler Aras Enerji Etkinlii Konusunda Artan Yatrmlar Ulusal Enerji Verimlilii Stratejileri ve Enerji Younluu Drme Hedefleri zleme Raporlama

72

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Anahtar Cmleler
Metal sektr enerji youn sektrlerin banda. rnein alminyum kle fiyatnn %40-45ini enerji gideri oluturur. 1-1,5 cent seviyesindeki enerji girdi maliyet ile alan lkelerle mcadele ediyoruz. Ali Kibar / Kibar Holding Enerjiyi daha verimli kullanmak iin hazrlanan projelere, evreye katk yapan projelere kredi veriyoruz. Ama az sayda proje bavurusu geliyor. Ender Diner / TKB Enerji verimlii iin ncelikle enerji lm yapm olmamz gerekmektedir. Sadece elektrik deil doalgaz ve su tketiminin de dzenli olarak llmesi lazm. Enerji verimlilii ile ilgili 30a yakn projede yaptk. Avrupa Ford fabrikalar iinde enerji verimliliinde Ford Otosan olarak birinci olduk. Hayati Eme / Ford Otosan Binalarmzn %95i yaltmsz. Bu bize byk bir bedel dettiriyor. Bir bakma yle syleyebiliriz: pahal yayoruz. stelik zengin deiliz. Sedat Arman / zoder Ulam ve kentleme politikalar yakt tketimini ve karbon emisyonu krklyor. Do Dr. Halefan Smen / T Sanayide elektrik motorlar elektriin %70ini kullanr. Elektrikli motorlara deiken hz srcleri taklmas ise ortalama %50 tasarruf salar. Nami Sakesen / Klemsan Enerji verimliliine salt mhendislik problemi olarak baklmas ii zorlatryor. Sorunumuzun zihniyet sorunu olduu dnyorum. Prof. Dr. Ali Halc / Bakent niversitesi

Kullanm ve Verimlilik

73

Kullanm ve Verimlilik
ok nemli Acil ncelikli

Zaman-Deer Matrisi
nemli

Verimlilik eylem plan yaplmal, tasarruf ve emisyon hedefleri sektrlere gre paydalarla ortaklaa belirlenmeli. Hedeflerin zaman periyodlarna gre izlenmesi iin performans kriterleri tesbit edilmeli. Sektrlerden verimlilik hedef taahhtleri alnarak ulusal verimlilik hedeflerinin izlenmesini ve raporlanmasn salayacak bir rgtsel yap ve buna bal bilgi sistemi kurulmal. Verimlilik mevzuatlarnda uyum ve uyumsuzluklarn tesbit edilip acilen dzenlemelerde eksiklikler giderilmeli ve dzenlemelere yeni yaptrmlar eklenmeli. Dk enerji snfl aletlerden yksek snfl aletlere gei iin tevik mekanizmalar altrlmal.

VAP proje desteklerinde st snrlar kaldrlmal ve proje deerlemesi ve getirisi zerinden destekler verilmeli. Enerji Ynetimi ve Enerji Verimlilii uzmanl alannda disiplinler-aras mfredatlar gelitirilmeli ve sertifika programlar meslek okullar ve niversiteler ile ibirlii yaplarak yaygnlatrlmal. BEP hzlandrlmal ve Enerji Kimlik Belgeleri verilirken paralel olarak bina dnm projeleri tasarlanmal ve bu alanda alacak sertifikal uzman irketler gelitirilmeli. Enerji verimliliinin neminin toplumun tm katmanlarna anlatlmas iin detayl ierikler, iletiim planlar hazrlanmal ve yayna konulmal.

Normal ncelikli

Malzeme, ekipman ve proses standartlarndaki eksiklikler giderilmeli ve standartlar yerli tedarikileri hzlandracak ve uyum salayacak bir biimde kademeli olarak ykseltilmeli. Deniz-Demir-Karayolu btnleik olarak lojistik planlamalar gzden geirilmeli ve yeniden dzenlenmeli. Kentsel planlamalar evre ve verimlilik esasna gre dzenlemeli ve ihlallere ar cezalar getirilmeli. Enerji Verimlilii ve evre Ar&Ge Labaratuvarlar kurulmal ve uluslararas ibirlii tesis edilmeli. Kresel apta byk aratrmaclar lkeye davet edilmeli, Trkiyede almalar iin zel gayret sarfedilmeli. Enerji verimlilii ile ulusal sanayi, tarm, ulatrma ve ekonomi politikalar arasnda linkler kurulmal. Akll sayalarla uyumlu alan elektrikli ekipmanlarn gelitirilmesi tevik edilmeli.

Ulusal Enerji Verimlilii ve evre Fonu kurulmal ve bu fon verimlilik-evre projelerine finansal destek salamal, verimlilik Ar&Gelerini desteklemeli. Verimlilik ve ortaklk kltr inaa edebilmek iin sosyal aratrmalar yaplmal, birarada yaam ve kent kltrn gelitirecek zel projeler tasarlanmal ve uygulanmal. Verilere dayanan, bilimsel bir dnce, etkin bir ynetim anlay gelitirmek iin zel gayret sarfedilmeli ve Trk irketleri ve kamu kurumlar hakknda detayl aratrmalar yaplmal. lk retimden balayan verimlilik mfredat gelitirilmeli. Ya byk motorlu aralarn deitirilmesi tevik edilmeli.

74

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Kurumlar aras i aklarn yeniden dzenlemeye ihtiya var m?

Anket

39 2 9

Var Yok Ksmen var

Kaynak: Iconomy Enerji Verimlilii Alg Aratrmas

Kamu Otoritesi

75

01-02 Mays 2010 / Kartepe

Kamu Otoritesi
Geen yzylda ve bu yzylda enerji uluslararas ilikilerin ana parametresi olmutur. Kresel gelimeleri, toplumsal deiim ve talepleri iyi okumal, kamu ve zel sektr yeni bir gelecek inaa etmek iin birlikte almaldr. Kurumlar kendi ilerinde ve kurumlar aras i aklarnda verimli ve hzl olmal, i srelerini gzden geirmelidirler. planlarn gelecek odakl tasarlamal ve nceliklere gre uygulamalar eksiksiz yapmaldrlar.
Son yllarda meydana gelen kresel krizler bir ok uzmana gre; devletlerin ekonomi ve piyasalar zerinde daha etkin olmalar gerektii gereini ortaya kard. stelik tam rekabeti, serbest piyasalarda bu olgu daha fazla dile getirildi. Asya krizi, lkeler dzeyindeki krizlerin yan sra firmalar ve sektrler seviyesindeki hatalar veya baarszlklar artk zincirleme fzyon reaksiyonlar tetikleyebiliyor. Bu etkilerin hafifletilmesi hatta yaanmamas iin devletler ve devlet st organizasyonlar yeni yntemler gelitirmeye alyor. Finansal ileyi ve kresel iklim deiiklii gndemdeki sorunlarn banda geliyor. Kresel iklim deiiklii bata kamu olmak zere zel sektre ve sradan vatandalara devler yklyor. Her ne kadar dnyay stan lkeler iinde yer almasak dahi sonular itibariyle lkemizin bu balamda bir dizi alma yapmas artk zorunluluk. Bu zorunluluklar ayn zamanda lkemizi rekabeti ve gl bir lke yapmak iin bizlere imkanlar sunduunu kabul etmemiz gerekiyor. Yaplacak tm almalarda kamunun yol gsterici, dzenleyici, uyum ve koordinasyon salayc, denetleyici ve ibirlikleri tesis edici olmas art. Ancak kamunun tm paydalarn sesine kulak vermesi ve herkes iin uygulanabilir, denebilir politikalar hayata geirmesi gerekiyor. Petrol andan enerji ve iklim ana giren dnyamz dk karbon ekonomisine gre yeniden yaplandrlyor. Bu dnm kararllk ve iyi ynetim ile mmkn...

zet

76

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Kresel ve Yerel: Glokalizasyon

Kreselleme sreci anlaylarda kkten deiimlere neden oluyor. Artk hibir lke veya blgenin kresel ynelimler ve gelimelerden izole yaamas mmkn deil. Uluslar st standart ve kurallar ulusal standartlar ve kurallarn giderek stne kyor. Kresel iklim deiiklii etrafnda devletler ekomomik kalknma programlarn temiz retim, yaanabilir evre ve srdrlebilirlik temellerinde yeniden dzenlemek durumundalar. Bir yandan kresel olann anlalmas, tefrik edilmesi, iselletirilmesi gerekliyken dier yandan yerel olann korunmas, glendirilmesi, desteklenmesi ve ikisi arasnda bir denge kurulmas gerekli. zellikle gelimekte olan lkeler iin kresel ve yerel olan dengelemek hayati nem tayor. Kimi uzmanlarca glocalisation denen bu yeni srete kamuya byk grevler dmektedir. Mesela; enerji ve su piyasalarnn serbestlemesi kresel bir ynelimdir. Fakat bu serbestleme srecinin toplumun btn kesimlerine ve tm sektrlere negatif etkilerinin olumamas kamusal bir grevdir. Keza karbon emisyonlarnn azaltlmas bir mecburiyettir ancak kk ve orta boy iletmelerin karlaaca zorluklarn bertaraf etmek belki de bu iletmelerin tek balarna baarabilecei bir i deildir. nmzdeki dnemde kresel ile yereli dengeleyen bir yaklam ile kamunun almas arttr. Kresellemenin etkilerinden kurtulmaya almak yerine zgnletirerek ve yerel dinamiklerle destekleyerek avantajlar kazanmalyz. Bir baka ifade ile glokal dnmek durumundayz...

Ulusal Hedef ve Politikalar

Bugn dnyadaki gelimi ve gelimekte olan lkeler enerji gvenliini teminat altna almak iin 3 ynl almaktadrlar. 1- Fosil enerji kaynaklar tedariini garanti altna almak iin srdrlen almalar. 2- Yenilenebilir, nkleer, hidrojen gibi fosil enerji d kaynaklarn gelitirilmesi iin yaplan almalar. 3- Enerji younluunu azaltan teknolojileri gelitirmek ve verimlilik anlayn benimsemek. Aslnda enerji gvenlii tek bana bir hedef deildir. Enerji gvenlii ulusal zenginliin ve gcn elde edilmesi iin bir aratr. Enerji ihracats olamayan lkelerin enerjiyi etkin kullanarak zenginlik reten sektrleri vardr. Tm lkeler gibi Trkiyenin de hedefi ulusal zenginlik retmek etrafnda ekillenmelidir. Enerji ve iklim anda bu zenginlii retecek ana dinamo; bu aa ait bilgilere sahip olmak hatta bilgiyi ulusal dinamiklerle retmektir. 2023 Cumhuriyetin 100.yl hedefleri; motivasyon ve moral deerler bakmndan fevkalade nemlidir. Unutmamalyz ki; bu hedeflerin altna mikro, mezo ve makro politikalar konulmaldr. Makro politikalar koymak daha kolaydr. Ancak mikro ve mezo politikalar ok daha detayl almalar zorunlu klmaktadr. Ulusal hedefler artk blgesel hedeflere, sektrel hedeflere, kurumsal hedeflere ve bireysel hedeflere doru indirilmelidir. Ayrca enerji ve enerji verimlilii politikalar sanayileme, ulatrma, turizm, evre, bayndrlk, kentleme, tarm, eitim ve bilim politikalaryla iie gemek zorundadr. Bu iielik politikalarn gelitirilmesini zorlatrd gibi uygulamalarn hayata gemesini de zorlatrd bir gerektir...

Kamu Otoritesi

77

2004 ylnda Elektrik leri Etd daresi ve Ulusal Enerji Tasarruf Merkezi tarafndan hazrlanan enerji verimlilii srelerinde taraflar arasndaki ilikiler diyagram.
Arabulucular
niversiteler

TBMM

Babakanlk

Babakanlk Brolar
Devlet Planlama Tekilat Hazine

Nihai Enerji Tketicileri

Bina Sahipleri, leticileri, Kullanclar Sanayi kurulular Belediyeler (Kamu Binalar, Toplu Tamaclk) Ara Sahipleri, leticiler, Kullanclar

Sanayi rgtleri Ticaret Odalar Mimarlar Odas UETM Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi
Bina ve ulatrma RUE Dairesi Sanayide RUE Dairesi

Alt Komiteler: Sanayi, Ticaret, Enerji Doal Kaynaklar, Bilim veTeknoloji

EE Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl

Devlet statistik Ensits Maliye Bakanl TBTAK Trkiye ARGE Ensits

Enerji Verimlilii Koordinasyon Kurulu

Bayndrlk ve skan Bakanl

naat leri GM Teknik Aratrma ve Uygulama GM AB ile Koordinasyon Birimi

evre Bakanl
Emisyon Kontrol GM evresel Etki Uygulama GM AB Koordinasyon Uygulama GM

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl

Enerji leri GM Enerji Verimlilii M
Emisyon Planlama GM

Ulatrma Bakanl
Planlama ve Aratrma Koordinasyon GM
Karayolu Tamacl GM

Sanayi ve Ticaret Bakanl

Sanayi GM

Tketiciyi Koruma ve Rekabet GM

lm ve Standartlar GM

AB Koordinasyon in GM

AB Koordinasyon iin GM

AB Koordinasyon iin GM TSE Trk Standartlar Ensits

AB Genel Sekreterlii

Kamu ve zel Sektr birlii (Private-Public Partnership)

Bugn dnyada birok mesele Kamu-zel Sektr ibirlii ile zlmeye allmaktadr. Kamu ve zel sektrn kar taraflarda olduu anlay yerine birlikte problemleri zen, insiyatif alan bir anlay benimsemeliyiz. irketler ve kamu yneticileri artk topluma daha fazla hesap vermek durumdadr. Bir yandan kamu ynetimi; irketlerde uygulanan ada ynetim tekniklerini uygulamaya alrken te yandan irketler sosyal sorumlulua uygun davranarak ilerini srdrmeye alyorlar. Bu kapsamda zel sektrn talep eden kamunun datan olmaktan kmas ve ortaklaa planlamalar ve eylemler gerekletirilmesine ihtiya vardr. Bu amala rgtlenme biimleri zerinde yeniden dnlmeli ve katlmclk benimsenmelidir.

Aklar, Uyum ve Koordinasyon

Moderm devletler karmak organizasyonlardr. ou zaman bu karmaa sreleri uzatmaktadr. Yeil ekonomiye gei srecinde uyum ve koordinasyona ihtiya vardr. Kamu kurumlar, zerk kurumlar, STKlar ksaca bu srete yer alan tm kurumlar arasnda i aklarnn hatasz ve hzl almas gerekmektedir. Devletler canl organizmalar gibidir. Nasl, bir insanda ba ars veya krk bir ayak retkenlii ve toplam kapasiteyi aa ekiyorsa devletlerinde organizasyon birimlerinin senkronize olmamalar verimsizliklere neden olur. Sre odakl bir anlayla ilerin nasl ilerledii gzden geirilmeli; aksayan ynler, mkerrer iler, st ste binen yetki ve grevler ortadan kaldrlmaldr. llen ey iyileir prensibiyle sreler llmeli ve kurumlar aras koordinasyon salanmaldr.

78

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

E Arivlenmek zere Seyir Hidrografi ve Oinagrafi Dairesi Bakanl

Rapor formata uygunmu

Yeniden dzenlemek zere iade l Afet ve Acil Durum Mdrl nceleme alan iinde UA ve A ieren rapor gili Mhendisler nceleme alan iinde UOA ve AJE ieren rapor Mikroblgeleme Ett Raporlar H

Teklif mar Plan (Ky Tesisi Yapm Taleplerinin Deerlendirilmesine Dair Tebli) Fizibilite Raporu hazrlansnm? E Fizibilite Raporu hazrlanr. Gr verilir Modelleme Raporu hazrlasnm? E Modelleme Raporu hazrlanr. Gr verilir

Onay

nceleme

Onay E

nceleme H

Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl Yeniden dzenlemek zere iade

E Rapor formata uygunmu

nceleme, Tespit ve Denetim Komisyonunu (TDK) kurulur.

H Mahalin en st amiri tarafndan grevlendirilecek iki personel ve ilgili liman bakannn katlm ile en az kiiden oluan TDK oluturulur.

TDK Merkez Tekilat elemanlarndan m olutu Mahalin en st amiri tarafndan grevlendirilecek iki personel ve ilgili liman bakannn katlm ile en az kiiden oluan TDK oluturulur. TDK, Teklif dosyasnda belirtilen bilgi ve belgeler ile idarenin grev ve yetkileri erevesi mahalinda inceleme ve tespit yapar TDK tarafndan yaplan inceleme sonucunda rapor tanzim edilir. Rapor Denizcilik Mstearlna gnderilir
Teklif dosyasndaki bilgi ve belgelerle birlikte TDK raporu dikkate alnarak niha deerlendirme yaplr.

Jeofiziksel lm ve Deerlendirmeler Sismik ve Yandan Taramal Sonar (YTS) almalar, izlenen sre-yntemler ve kullanlan yazlm, konumlandrma sistemi, sismik kaytlarn yorumlanm kesitleri ve deerlendirmeler, YTS kaytlar ve deerlendirmeleri, hat/lokasyon ske haritas, hat/lokasyon mevki bilgileri, sismik ve YTS kaytlar zerinde zaman ve mevki bilgileri, lm esnasnda kullanlan YTS frekans ve kaplama genilii bilgisi.

Jeolojik almalar Blgenin genel jeolojik yaps, almalarda izlenen sre yntemler, proje ky band resimleri, sediment numune mevkileri ve derinlikleri (tablo halinde), ske aritas, numune analiz sonular ile zemin/ rnek tanmlamas (tablo halinde), granlometrisi, 1/2500, 1/5000 veya 1/7500 lekli tane boyuna gre sediment dalm haritas ile yorum ve deerlendirmeler, proje sahasnda sismik alma yerine sondaj almas yaplm ise sondaj loglar (corafi koordinatl) ve karot analiz sonular, kesitler ve deerlendirmeler.

lgilisince plan teklif i dosyasnn hazrlanmas

Plan Teklifinin Bakanlka ncelenmesi

Denizcilik Mstearl lgili belediye veya il zel idaresi Genelkurmay Bakanl (Hareket Dairesi Bakanl) Maliye Bakanl (Milli Emlak Genel Mdrl) Teklifin yerinde incelenmesi, tutanak/ rapor hazrlanmas lgilisince plan teklifi dosyasnn hazrlanmas Ulatrma Bakanl (Demiryollar, Limanlar ve Hava Meydanlar naat Genel Mdrl Tarm ve Kyileri Bakanl (Koruma ve Kontrol Genel Mdrl) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl BOTA Genel Mdrl Kltr ve Turizm Bakanl (Yatrm ve letmeler Genel Mdrl) Kltr ve Mzeler Genel Mdrl E evre ve Orman Bakanl (evresel Etki Deerlendirmesi ve Planlama Genel Mdrl) (Orman Genel Mdrl) PTD eksikliin giderilmesi iin faaliyet sahhibine iade edilir.

TDK tarafndan yaplan inceleme sonucunda rapor tanzim edilir.

H Plan teklifi dosyasnn Valilike iletilmesi

Teklif mevzuata uygun mu? E

Plan teklifinin Vallike Bakanla iletilmesi Yaplacak yatrm, TurizmAlan ve Merkezleri ile Kltr ve Turiz Koruma ve Geliim Blgesinde ise Kltr ve Turizm Bakanl K alannda ise zel evre Koruma Bakanl zelletirme kapsamnda kalan alanlarda zelletirme daresi Bakanl

Teklifin ilgili kurum ve kurulu grmesine sunulmas

Deerlendirme sonucu teklif imar plann sunan kuruma bildirilir.

Tm grler ve yerinde inceleme raporu olumlu mu?

ED Gereklidir Karar

YATIRIM SAHB

Proje ED Ynetmelii EK II Liste kapsamnda

H Gerekeli gr

Makam oluru olumlu mu?

Proje Tantm (PTD) evre l Mdrlne sunulur

Faaliyet iin ED raporu hazrlansn m? H ED gerekli deildir karar ED gerekli deildir belge bedeli Dner Sermaye letmesi hesabna denir. ED gerekli deildir belgesi verilir. Proje sahibine ve Bakanla bildirilir. Yatrmc Yasal Srede yatrma balar (5 yl) Yasal sresi iinde mracaat E ED gereklidir karar Proje sahibine ve Bakanla bildirilir. Proje sahibi tarafndan yasal sre iinde Bakanla mracat edilir.

Belirtilen hususlar uyarnca teklifin yeniden dzenlenmesi iin iade edilmesi

Onaylanan planlarn ilgili kurum ve kurululara datlmas

PTD formata uygunmu

tirazlarn Bakanlka incelenmesi

lgili idarelerce planlarn askya karlmas

PTD ED EK IV de yer alan kriterler erevesinde incelenir. Gerekirse arazi incelemesi yaplr

E ncelenen itirazlarn makam oluruna sunulmas

Ask srecinde itiraz var m? H Planlar kesinleerek yrrle girer

E Makam oluru uyarnca planlarda deiiklik yaplyor mu?

Bavuru geersiz Saylr Yasal sre iinde yatrma balandm

ED Sreci

ED Gerekli deildir karar

ED ynetmelii EK I listesinde yer alan faaliyet

6 aylk periyodlarla denetim yaplr

Veriler toplanr

ED bavuru dosyas uygunluk asndan incelenir. ED raporu yasal sresi iinde sunuldu mu? H E ED raporu zel formata uygun mu? H E H Nihai ED Raporu l evre Mdrl ve Bakanlka halkn grne alr. Nihai ED raporu Bakanla sunuldu mu?

Bavuru dosyas eksikliin giderilmesi iin faaliyet sahibine iade edilir.

Bavuru dosyas formata uygun mu? E

ED raporu zel formata uygunluk asndan incelenir.

Bavuru geersiz saylr. ED raoporu eksiliin giderilmesi iin faaliyet sahibine iade edilir.

evre ve Orman Bakanl alma ve Sosyal ler Bakanl evre ve Orman Bakanl Tarm ve Kyileri Bakanl Bayndrlk ve skan Bakanl Tarm ve Kyileri Bakanl Kltr ve Turizm Bakanl Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Ulatrma Bakanl Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl Denizcilik Mstearl

nceleme ve Deerlendirme Komisyonu (DK) kurulur Proje ile ilgili olarak bavuru yapldna dair ED bavuru dosyasnn bir nshas ilgili Valilie gnderilir. ED bavuru dosyas komisyon ye says kadar oaltlr. Halkn Katlm Toplants ve Kapsam Belirleme Toplants tarihi/yerini belirten yaz ekinde ED Bavuru Dosyas komisyon yelerine gnderilerek, komisyon toplantya arlr. Halkn Katlm Toplants Kapsam ve zel Format Belirleme Toplants Komisyonca kapsam belirlenen ED raporu zel format proje sahibine verilir. Proje zel format dorultusunda hazrlanan 2 adet ED raporu bakanla sunulur. Eksiklii giderilen ED raporu bakanla sunulur

Proje inceleme ve deerlendirme srecinin halka duyurulmas maksadyla ED raporunun 1 adeti ilgili valilie gnderilir. DK ED raporunu incelemek ve deerlendirmek iin toplantya davet edilir. Proje ile ilgili inceleme deerlendirme srecinin balad ve ED Raporunun halkn grne ald Bakanlk ve Valilike uygun aralarla halka duyurulur. ED raporu DK ye says kadar oaltlr ve Bakanla sunulur. DK ED raporunu yasal sresi iinde inceler deerlendirir ve nihailendirir.

Nihai ED raporu DK says kadar oaltlr.

Nihai ED raporu bakanla sunulur

ED olumlu/olumsuz belgesi verilir.

ED olumlu

Kamu Otoritesi

79

Ky kenar izgisi tespit talebi iin mracat YATIRIM SAHB Mracaat dileke yatrm yaplacak yeri ve mevkisini memleket koordinat deerleri, alan bykl ve zelliklerini de belirterek varsa 1/1000 veya 1/5000 lekli harita, yoksa 1/25.000 harita zerine iaretler. E

lgisince halihazr Harita temini

Teklif imar planlarnn hazrlanmas Bayndrlk ve skan l Mdrl

Eksik belge var m ?

Valilik tarafndan K.K. tespit komisyonu tekili

n inceleme

Gerekeli yaz

E KK mevcut mu? H

K.K.. tespit komisyonu arazi ve bro almalar l izelgesi ve komisyon tespit tutanann hazrlanmas

n izin iin mracaat dosyasnn il defterdarlna gnderilmesi

Eksik belgelerin tamamlanarak gnderilmesi n nceleme

K.K.. tespitlerinin onay iin bakanla gnderilmesi

Onay dorultusunda ihale yaplmas

Defterdarlk

halenin onaylanmas

Defterdarlk tarafndan dosyann incelenmesi

189 Sayl Milli Savunma Bakanl skan htiyalar in Sarfiyat cras ve Bu Bakanlka Kullanlan Gayrimenkullerden Lzumu Kalmayanlarn Satlmasna Selahiyet Verilmesi Hakknda kanun 775 Sayl Gecekondu Kanunu 5543 Sayl skan Kanunu 2634 Sayl Turizmi Tevik Kanunu 2863 Sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu 2873 Sayl Milli Parklar Kanunu 3083 Sulama Alanlarnda Arazi Dzenlenmesine Dair Tarm Reformu Kanunu 4342 Sayl Mera Kanunu Dosya incelenmesi

KK tespitine esas belgelerin kontrol edilmesi

Szlemenin dzenlenmesi

Kurum ve kurulu grlerinin alnmas

Eksik belge var m ?

Gerekeli yaz

Eksik belgelerin tamamlanarak gnderilmesi

lgili kurum ve kurulu grlerinin Maliye Bakanlna gnderilmesi

Mahallinde incelemeye gerek var m?

Mahallinde inceleme yaplmas

nceleme raporu

Talep deerlendirilmesi olumsuz

Gnderilen belge ve bilgilere gre talebin deerlendirilmesi

6831 Sayl Orman Kanunu 7269 Sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysiyla Alnacak Tedbirlerle Yaplacak Yardmlara Dair Kanun 383 Sayl zel evre Koruma Kurumu Bakanl Kurulmasna Dair Kanun Hkmnde Kararname Onay Ky kenar izgisinin makam onayna sunulmas

Talep deerlendirilmesi olumlu

Ky kenar izgisinin makam onayna sunulmas uygun mu?

Gerekeli iade yazs

Eksikliklerin tamamlanarak KK onay teklifinin tekrar gnderilmesi

Onay

Kullanma izni/irtifak hakk/n izin iin dosyann makam onayna sunulmas

Onayl ky kenar izgisi paftalarnn oaltlmas

Orijinal paftalarn gnderilmesi YATIRIM SAHB

Onayl KK paftalarnn ilan edilmesi

Yatrm sahibi ilgili mhendise ky yaps projelerini hazrlatr.

lgili defterdarlk ve tapu dairesine bildirim yaplmas Dalga Yap Etkileimi -Dalga trmanmas ve ve dalga yansmas -Dalga amas -Dalga krlmas

lgili mhendis

Ana tasarm parametreleri Yapsal Denge Geoteknik veriler Derinlik Tasarm dalgas Kazkl ED raporu geersiz saylr. levsellik - Dalgakran - Ky Koruma - Yanama yeri Yap tipinin belirlenmesi n alma Kesit belirlenmesi Ta Dolgu Dikyzl

Ekonomik Deerlendirme Maliyetler: -Malzeme -naat Teknii -Bakm-onarm

Estetik evre deerlendirmesi

naat Teknikleri -Tehizat -Deneyim Gvenirlie dayal yapsal risk hesab

Zemin tama kapasitesi toptan gme, oturtma

Yap Tipi

Son tasarm

ED olumsuz

Yatrm yaplamaz

Yap tipine gre tasarm yklerinin depremli depremsiz durumlar ( Dalga, gemi arpma,balama, aknt, zemin, hidrolik ve hareketli ykler gibi)

Tipik bir enerji yatrmnda brokratik sreler ve i aklar

alma: Iconomy Group - Armada

80

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Anahtar Cmleler
Kk ve orta boy iletmeler enerjiyi en pahal kullanan grup. Yani verimlilie en ok ihtiyac olan grup. Kosgeb yeni proje destekleri ile KOBlerin enerji verimlilii projeleri ve yeniliki yeil teknolojiler gelitirmeleri iin daha fazla kaynak kullandracak. Mustafa Kaplan / KOSGEB Enerji verimlilii kafalar kartran bir hal ald. Gn gemiyor ki bir konferans, altay olmasn. Ne yapmamz gerektii belli? Niye yapmadmzyapamadmz bilemiyoruz? Sorun da burada! Yahya Gl / Bayndrlk Bakanl Verimlilik standartlarla balar. TSE; enerji verimliliine ilikin standartlar Avrupa Birlii ve Dnya standartlarna uygun bir biimde dzenlemeye devam ediyor. Piyasann ihtiya duyduu test ilemleri de bu iin bir paras. Ahmet Pelit / TSE Uygulamalarn Trkiyede alt yaps olumu durumda. Fakat Trkiyenin kltrel yaps verimlilii teliyor. Toplumsal bilinci ykseltmeden verimlilii ykseltmek gerekten zor. Erdal alkolu / EE Trkiye dnya yatrm ortam sralamasnda 62. srada. Brokrasiyi azaltarak, ileri hzlandrmal ama kontrol ve denetimi salamlatrmaya almalyz. Kemal Battal / Armada Devletin tek bir rgt olduunu dnrsek, tm birimleri yani tekilatlar arasnda tam bir uyum olmal. Yoksa iler aksayarak yrr. Tekilatlarn tek balarna iyi ilemeleri yetmez. Sistemin toplam iyi ilemeli. Prof. Dr. Serkan Bayraktarolu / Sakarya niversitesi

Kamu Otoritesi

81

Kamu Otoritesi
ok nemli Acil ncelikli

Zaman-Deer Matrisi
nemli

Enerji verimlilii koordinasyonu zerk bir yapya kavumal. Kamu, zel sektr bir arada alarak hedefleri ve uygulama srelerini belirlemeli. Ulusal eylem plan hazrlanmal ve blgelere, sektrlere gre detaylandrlmal. Yeniliki teknolojilere ve verimlilik yatrmlarna verilen tevikler yeniden gzden geirilmeli. Kurumlar aras i aklar gzden geirilmeli ve rgtsel atmalara neden olabilecek hatal i aklar ayklanmal ve sreler iyiletirilmeli. Mevcut ynetmelikler ve eksik kalan dzenlemeler uluslararas kurallara gre gzden geirilmeli ve dzenlenmeli.

Kamu hale Yasas nitelikli hizmet almlarndaki kriterleri yeniden dzenlemeli, kamu grevlileri nitelikli hizmet almlar konusunda bilinlendirilmeli ve cesaretlendirilmeli Kamu binalarnda enerji verimlilii salanmal ve kamu enerji verimliliinde nc rol almal. Reel veriler dzenli ve salkl lm / izleme yntemleriyle ortaya konulmal. Enerji ve ilikili yatrmlarn brokratik sreleri hzlandrlmal. Yerel ynetimlerin yetki ve sorumluluklar artrlmal ve yerel ynetimler srecin aktif yrtcleri iinde yer almal.

Normal ncelikli

Ynetim yaklamlar ve sistemleri konusunda kamusal Ar&Geler yaplmal ve uygulanabilir ynetim teknikleri gelitirilmeli. Teknolojik Ar&Ge kapasitesinin arttrlmas iin zel sektrn yapmakta zorlanaca aratrma gelitirme konularnda zerk ama kamu tarafndan fonlanabilecek aratrma enstitleri kurulmal. Politika gelitirme srelerinde katlmclk benimsenmeli, zel sektr ve vatandalarn grleri alnmal ve bu grlerin politika yapclarn karar verme srelerine yn verecek bir teknolojik alt yap kurulmal, kurumsal bir yapya kavuturulmal. evre bilincinin gelitirilmesi ve iklim deiiklii konusunda nc politikalar gelitirilmeli.

Kamu ve zel sektr bak alarnn karlkl olarak anlalmas iin kamu yneticileri ve sektr temsilcileri belirli aralklara bir araya getirilmeli. Kamu kurumlar arasnda e gdm ve iletiimin arttrlmas amacyla ortak takm almalar, proje bazl rgtlenmeler gelitirilmeli ve bu amala eitimler dzenlenmeli. Kamuoyunun yanl bilgilendirilmesinin nne gemek iin aydnlatc ieriklerin profesyonel olarak hazrlatlmal ve yaynlanmal.

82

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Trkiyede inovasyon yapmann nndeki engeller nelerdir?

Anket

46 33 40 37 33

Zihniyet eksiklii Sermaye eksiklii Devlet destekleri yetersizlii nsan kayna eksiklii niversite ibirlii eksiklii

Kaynak: Iconomy Enerji Verimlilii ncelikler Alg Aratrmas

Rekabetilik, klim ve Enerji

83

01-02 Mays 2010 / Kartepe

Rekabetilik, klim ve Enerji

Bugn firmalar, blgeler ve lkeler srdrlebilir rekabet avantaj elde etmek iin kyasya yaryor. Yenilikilik ve verimlilik rekabet avantaj elde etmenin iki yolu. Trkiye; ucuz enerji olmadan ve sera gazlar salmadan rekabeti olmak zorunda. Rekabeti gcmz arttracak enerji ve iklim odakl yeni bir ekonomik ve kltrel dnm program hayata geirmeliyiz!
Trkiye OECD lkeleri iinde en pahal petrol kullanan lkedir. Elektrik fiyatlarnda ise pahallkta st sralarda yer almaktadr. IEAnn 2007 verilerine gre OECD d lkelerde 310 milyar USD enerji sbvansiyonu yaplmtr. Enerji youn sektrlerle kalknmaya alan Trkiyede enerji girdi maliyetlerinin dmesinin kolay olmadn buna mukabil Kyoto sonras evresel maliyetlerin artacan syleyebiliriz. Mevcut geleneksel sektrlerimizin rekabeti gcn korumak iin verimlilik kavram nemli bir kaldra sunuyor. Verimlilii; iinde teknoloji ieren bir ynetim felsefesi olarak tanmlamalyz. Rekabetilik gcnn arkasnda inovasyon, inovasyonun arkasnda ise bilim ve yksek nitelikli insan vardr. Dnya Ekonomik Forumunun 133 lkede yapt ve 12 temel kriterin incelendii rekabetilik aratrmasndaki 5 balkta Trkiyenin skoru rakiplerine gre olduka dktr. Yenilikilik, teknolojik olgunluk, i gc gelimilii, yksek retim ve kurumlar... Trkiyenin bu faktrleri iyiletirmedii srece rekabeti gcn gelitirmesi ve gl bir ekonomiye sahip olmas imkanszdr. Amerikay yeniden kefetmeye gerek yok ve yaplm var niye yapalm anlayn Trkiye terketmek mecburiyetindedir. Dk karbon ekonomisini Trkiye bir maraton olarak alglamal ve uzun mesafeli bu kouda var gcyle ve dengeli bir biimde komaldr...

zet

84

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Trkiye, HC ve Gney Kore malat Sanayi retimi

800 700 600 500 400 300 200 100 0 1980 1985 1990 1995 2000 2005

in

Kore Trkiye

OECD- Not: lke iin 1980 deerleri 100 olarak endekslenmitir.

Sektrler ve Rakipler
Trkiye 2001 krizinden sonra uygulad ekonomi politikalar ile GSMHsn, ihracatn nemli oranda bytt. Bata otomotiv, kimya, elektrik-elektronik ve demir elik sektrleri Trkiyenin ihracat sektrleri oldular. Trkiyenin sanayileme serveni ierisinde bu admlar olduka nemli ancak Trkiye bu admlar atarken dnyada da nemli gelimeler oluyor. Zenginlik yaratan yepyeni teknolojiler, yeni endstriler ve deiik corafyalarda byk endstri ve ticaret blgeleri olumaya devam ediyor. Rekabeti bir kou olarak dnrsek sizin ne kadar hzl kotuunuz tek bana
hracat Sektr 2009 %

nemli deildir. Dier yarmaclarn hzna gre ne durumda olduunuz yarn galibini belirleyecektir. Sektrlere ve kresel arenada yaran irketlerimize gre kresel rakiplerimizi tanmal ve stratejilerimizi bu dorultuda gelitirmeliyiz. Bugn refah iindeki lkelere baktmzda rekabeti sektrlerin ve irketlerin olduunu grmekteyiz. Hatta kimi lkelerde baz sektrler gelecek perspektifli olarak seilmi ve o sektrn kresel g haline gelebilmesi iin uzun vadeli planlar hazrlanm ve adeta ulusal seferberlik ilan edilerek almalar yaplmtr. Mobil ekipman endstrisinde Fillandiya ve Korenin Nokia ve Samsung ile, inin telekomnikasyon sistemlerinde Huwai ile, d kaynak hizmetlerinde Hindistann Tata ve Infosys ile, tarm alannda ilinin Unifruitti ile kresel oyunculara dnmeleri nemli rneklerdir. Mevcut sektrlerimize ilaveten katma deerli, istihdama katk salayan ama evresel maliyetleri olmayan sektrler gelitirmek mecburiyetindeyiz. Mevcut sektrlerimizin ise uluslararas rekabetilik analizlerini yaparak bu sektrlerimizi glendirmeli ve gelecee hazrlamalyz. Gemite yaptklarmz, dorularmz ve yanllarmz ortaya koymaya ve enerji iklim ana uygun sektrleri sfrdan kuracak kararlla ve hedeflere ihtiyacmz olduu kesin. Bir bakma akntya kar krek ekebilmeliyiz...

Hububat, Bakliyat, Yal Tohumlar ve Mam. 3.6488365 3,59 Ya Sebze ve Meyve 1.955.040 1,92 Meyve Sebze Mamulleri 1.034.853 1,02 Kuru Meyve ve Mamulleri 1.111.730 1,9 Fndk ve Mamulleri 1.183.971 1,16 Zeytin ve Zeytinya 209.359 0,21 Ttn 737.821 0,73 Kesme iek 49.150 0,05 Su rnleri ve Hayvansal Mamller 828.729 0,82 Aa Mamulleri ve Orman rnleri 2.501.354 2,46 Tekstil ve Hammaddeleri 5.514.480 5,43 Deri ve Deri Mamlleri 1.064.715 1,05 Hal 1.086.295 1,07 Kimyevi Maddeler ve Mamulleri 9.664.715 9,51 Hazrgiyim ve Konfeksiyon 13.297.909 13,08 Elektrik-Elektronik 8.561.778 8,42 Tat Aralar ve Yan Sanayi 16.876.610 16,61 Makine ve Aksamlar 5.607.072 5,52 Demir ve Demir D Metaller 4.494.096 4,42 Demir elik rnleri 11.030.486 10,85 imento ve Toprak rnleri 3.085.283 3,04 Deerli Maden ve Mcevherat 978.469 0,96 Dier Sanayi rnleri 45,019 0,04 Birlik Kayd Olmayan rnler 4.554.327 4,48 Madencilik rnleri 2.507.373 2,47 Toplam 101.629.000 100
TM, TK

Rekabetilik, klim ve Enerji

85

Planlama, Tevikler ve Rekabetilik

80li yllarda uygulanmaya balayan doal gaza dayal elektrik retimi yaklamna bugn ciddi eletiriler yaplmaktadr. Yine ayn dnemde Trkiyede ark ocakl hurda ileyen demirelik tesisleri tevik edilmitir. Bugn sanayide kullanlan elektriin % 22sini bu tesisler tketmekte ve yaptklar ihracatn yarsna yakn ithalat yapmaktadrlar. Bir ok sektrde rnekleri oaltmak mmkndr. Bugn atlan admlarn msbet ve menfi tesirleri uzun yllar sonra daha belirgin bir biimde ortaya kmaktadr. Birok iktisat 80lerde atlan bu serbestleme admlarnn Trkiye iin nemli kazanmlar saladn ifade etmektedir. Alternatif yollar ile daha byk mesafeler alabileceimizi iddia edenlerin says da oktur. ki tez de dorudur. Sz gelimi doal gaza dayal enerji yatrmlar yaplrken Trkiyede yerli kmre ve HESlere dayal bir politika gdlemez miydi? Ark ocakl tesislere paralel olarak dk tenrl yerli cevherden demir-elik retmek iin giriimciler ve bilim adamlar seferber edilemez miydi? Bu gibi sorular baarlar glgelemek iin deil; farkl bak alar gelitirebilmek iin sormalyz. Endstrilemi tm lkelerde en altta stabil bir kurumsal yap, onun stnde gl bir enerji sektr, onun stnde ana malzeme endstrileri ve bu yapnn stne kurulmu katma deerli sektrler ve en stte inovasyona ve verimlie odaklanm firmalar grmekteyiz. Bir baka ifadeyle; makro, mezo ve mikro planlar gelitiren ve uygulayan yaplar grmekteyiz.

Rekabetilik Yaklam
KAMU OTORTES Yasalar, Kurallar Tevik Politikalar Ak Ortam v.d. FRMA STRATEJS VE REKABET Rekabet Mevzuat Fikri Mlkiyet Haklar Stratejiler v.d.
Firma Stratejisi ve Rekabet Yaps

GRD KOULLARI Nitelikli nsan Kayna Fiziki Alt Yap Sermaye Erimi Ynetim ve Kltr Altyaps Bilim ve Teknoloji Altyaps

Girdi Koullar

Talep Koullar

TALEP KOULLARI Nitelikli Talep (Yksek Kalite, Gvenlik, evresel Standartlar v.d.)

lgili-Destekleyici Kurulular

LGL DESTEKLEYC KURULULAR KMELENME YAPILARI Destekleyici Tedarikiler, Bilgi Kurulular, Kmelenmeler vs.
Elmas Modeli: Klasik uluslararas ticaret teorileri, nispi avantajlarn, lkelerin gelecek nesillere brakabilecei faktr havuzlarnda yattn sylemektedir. Bu faktr havuzlar; lke topra, doal kaynaklar ve nfus gibi kavramlar iine alr. Porter ise, uluslarn kalifiye igc, gl teknoloji, bilgi birikimi ve kltr gibi kendi ileri faktr havuzlarn yaratabileceini ileri srer. Porter, Ulusal Avantajn Belirleyici Unsurlarn Rekabet Elmas Modeli ile aklamtr. Bir lkenin, firmann veya sektrn rekabet avantajn belirlemeyi amalayan bir modeldir. Bu model ile, sektrlerin rekabet avantaj gelitirmelerinde etkiye sahip drt faktr modeller. Porter, bu elmas modelini hangi firma ve endstrilerin rekabet avantajna sahip olduunu tespit etmekte kullanmtr ve ilgili ve destekleyici endstrilerin nemi, kmelenmelere olan ilgiyi tevik etmitir. Bu model lkelerin endstrileri iin kurabilecei alanlar temsil etmektedir.

86

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

llere gre ihracat ve elektrik tketimi

2009 l stanbul Bursa zmir Ankara Kocaeli Gaziantep Sakarya Denizli Adana Kayseri
TK, TEA

hracat Tutar USD 55.541.183 9.057.214 6.118.536 4.909.557 4.558.197 2.952.656 1.722.482 1.587.693 1.135.628 963.744 % %54,38 %8,86 %5,99 %4,80 %3,79 %2,45 %1,43 %1,32 %0,94 %0,80

Elektrik Tk. (MWh) 30.008.801 7.972.474 15.728.899 8.607.650 10.076.404 3.867.680 1.953.023 2.353.864 4.112.090 2.328.363 % 18,5 4,9 9,7 5,3 6,2 2,4 1,2 1,5 2,5 1,4

Blgesel Rekabet Edebilirlik, Enerji ve Kmelenme

Kreselleme blgesel kalknma politikalarn yeniden ekillendirmektedir. Rekabeti blgeler ve ehirler kresel ekonomilere yn vererek iinde yer ald ulusal ekonomilere nemli katklar salamaktadr. Bugnn blgesel kalknma politikalarnn hedefi sadece geri kalm blgelerin gelimilik farklarnn ortadan kaldrlmas deil ayn zamanda lkenin kresel rekabet gcne katk salamaktr. Trkiye bu paradigmalar etrafnda ve ABye uyum kapsamnda 26 blgesel kalknma ajans kurmu ve kmelenme temelli blgesel kalknma yaklamn esas alan yeni bir yaplanma balatmtr. Bu yeni yapnn oturmas, blge dinamiklerini harekete geirmesi ve kresel ekonomiye eklemlenmesi uzun soluklu bir abadr ve baarlmas Trkiyenin ulusal rekabet gc bakmndan bir zorunluluktur. Trkiyenin orta ve dou blgelerinin bir bakma denize uzak blgelerinin dnyaya satacak mal ve hizmetler gelitirmeden kalknmas ve refaha ulamas mmkn deildir. Devlet teviklerinin blgesel kalknmlk farklarn gidermedii ortadadr.
lke talya rlanda Macaristan Trkiye ABD in Fillandiya Gney Kore Fransa
IEA-2007

Bugn dnyada bir ok blgede kesintisiz, temiz ve uygun fiyatl enerji blgesel geliim iin bir avantaj olarak sunulmaktadr. 31.12.2009 tarihi itibariyle Hazine Mstearl 50 ilde 3,536 firmaya 957,104,830 TLlik enerji destei salamtr. lkelere gre enerji fiyatlarn incelediimizde rekabet ettiimiz bir ok lkeye gre enerji girdi maliyetleri Trkiyede yksektir. Serbestleme srecinde blgesel enerji fiyatlar blge kalknmasna katk salamaldr. Dk karbon ekonomisine gei srecinde blgesel kalknma; kmelenme stratejileri ve yeil yeteneklerin gelitirilmesine baldr.
Dizel LT USD 1,132 1,039 0,927 1,486 0,580 0,576 1,025 0,866 1,049 Elektrik kWh/USD 0,2898 0,1859 0,1697 0,1388 0,0702 0,0672 0,0636 0,0602 0,0595

Rekabetilik, klim ve Enerji

87

IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) tarafndan yaplan almada; sera gazlarnn atmosfer zerindeki etkileri, okyanuslar ve dnya yzeyindeki snma hesaba katlarak 5 farkl senaryo gelitirilmitir. En iyimser senaryo olarak gelitirilmi B1 senaryosu 2030a kadar tm dnyay etkiledii gibi Trkiyede de ortalama 1-1,5oC scakl arttraca hesaplanmtr. Devam eden yllarda ise emisyon artlar drlemez ise byk felaketler ve dnyann ekolojik dengelerinin bozulaca ngrlmektedir.

6.0

Dnyann Yzey Isnmas (C)

5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0 -1.0 1900

A2 A1B B1 2000 Yl Sabit Konsantrasyonlar 20.Yzyl

A2

A1B

2000

2100

Yllar

klim Deiiklii Tehditi Altndaki Blgeler ve Sektrler

Gzlem kaytlar ve yaplan bilimsel iklim senaryolarna gre baz blgelerde kasrgalar, iddetli ya, sel ve taknlar gibi afetler artarken baz blgelerde ise iddetli kuraklk ve lleme olmas muhtemeldir. Doal olarak kuraklk su ktl ve tarm rnlerinin elde edilmesine olumsuz tesir yapt gibi ar yalar da tarm arazilerinde menfi tesirler retmektedir. Her iki durum da yaamsal ihtiyalarn elde edilmesini gletirmekle birlikte bu blgelerde kurulu sosyo-ekonomik evreye nemli zararlar verebilecektir. Ayrca kurakln etkisinin sadece kurakln meydana geldii blgelerle snrl kalmad bilinen bir gerektir. Nitekim tarihteki byk g dalgalarn kuraklk veya doal afetlerin tetiklemi olduunu, Orta Asya kavimlerinin baka corafyalara ynelmesinin sebeplerini hatrlamakta yarar vardr. Trkiyenin gda deposu olarak nitelendirebileceimiz gney blgelerimiz eldeki senaryolara gre kresel iklim deiikliinin tehditini yakndan hisseden blgelerdir. Keza bu bgelerde uzun yllarn abalaryla elde edilmi byk bir ekonomiye dnm Turizm sektr vardr. klim deiiklii senaryolarn Trkiyenin farkl blgelerine gre etkilerini hesaplamak arttr. Gerek enerji, gerek tarm gerekse turizm ve dier sosyo-ekonomik olaylarn simlasyonlarn karmak gereklidir. Dier yandan baz sanayi sektrleri evresel koullara uymad, karbon emisyonlarn azaltamadklar durumlarda kresel ticaret bariyerleriyle karlama riskleri tamaktadrlar. Trkiye ihracatnn arlkl olarak AB lkelerine olduunu ve AB mktesabatnn ve AB tketicilerinin evre standartlarn her geen gn yukar kardn bilerek bu sektrler hareket etmelidir. Tm retim, i, iletme srelerinde yeil sertifikalarn bir zorunluluk haline gelebilecei artk ihtimal deildir. Birlemi Milletler ve Dnya Meteoroloji rgtne bal 194 lkenin taraf olduu IPCCnin bilimsel almalar; evre tedbirlerinin alnmamas durumunda yaanabilecek felaketlere iaret etmitir. Komuda yangn varsa evde oturup yangnn snmesini bekleyemezsiniz... Kald ki; almalara gre Avrupada spanya ve Trkiye kuraklk riski en yksek iki lkedir.

B1 A1T B2 A1B A2 AFI

B1

88

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Anahtar Cmleler
Trkiye dk karbon ekonomisine gre yeniden yaplanmak zorunda. Bu basit bir ey deildir. Ali Ko / Ko Holding Verimli olduka devlet daha az vergi toplayacak. Devlet de verimli olmal. Kenan Yavuz / Turcas&Socar Blgesel kalknma ve farkllklar gidermek iin enerji fiyatlamasnn bir enstrman olarak kullanlmasnda fayda var. Abdlmecit Karata / stanbul Kalknma Ajans Kyoto Szlemesi karbon salnm konusunda Trk sanayisine byk ykmllkler getiriyor. Trkiyenin kendine bir mzakere pozisyonu oluturmas ve belirli bir hedef almas, belirli bir ykmllk kendisine dayatlmamas asndan TUSAD, Kyoto sreci iinde yer almaktadr. Hale Altan / TSAD Baz blgeler ve sektrlerimiz kresel iklim deiikliinin etkilerini titizlikle dikkate almak zorunda, ancak bu konuda henz bir farkndalk olumu deil. Selman lmez / TOBB Enerji verimlilii rekabetiliin artk olmazsa olmaz. stelik nemli tevik ve hibeler var. Firmalarn daha fazla proje gelitirmeleri gerekiyor Ferda Uluta / TTGV Hangi sektrlerde kresel apta ilerlemeliyiz sorusuna henz Trkiyede cevap verilmi olduunu sanmyorum. Kresel anlamda sektrel rekabet avantajlarmz bilmeden ilerlememiz zor. Yeil ekonomi dalgasn yakalamak iin ok almalyz. nk eyrek asrdr bu konu zerinde alanlar var. Dr. zzet Kln / Dzce niversitesi

Rekabetilik, klim ve Enerji

89

Rekabetilik, klim ve Enerji

Zaman-Deer Matrisi
ok nemli Acil ncelikli

nemli

Blgesel ve sektrel rekabet ve deer zinciri analizleri yaplmal, sektrlere gre hedefler ve tedbirler gelitirilmeli. Sektrlerin enerji kullanmnda kendi sektrleri asndan uluslararas kyaslamalar yapmal, kyas metodlar belirlemeli. Kresel snma tehditi altndaki blge ve sektrler almas yaplmal ve bu blge ve sektrlere zel tedbirler gelitirilmeli. Enerji verimlilii almalar yapan sanayicilerin teviki ile igili tedbirler gzden geirilerek uygulamaya konulmal. Finansman kurulular rekabetilii arttran yatrmlar konusunda zel olarak bilinlendirilmeli. Enerji verimlilii proje finansmanlarna vergi muafiyetleri eklenmeli.

Ulusal Rekabet Konseyi kurulmal ve ulusal rekabet politikalar zerine zel ve zerk almalar yaplmal. Yenilikiliin tevik edilmesi, kresel ortaklklar gelitirilmesi, zel aratrma enstitlerinin kurulmas salanmal. Trk giriimcileri rekabetilik konusunda bilinlendirilmeli ve bu srete medya ve STKlar kullanlmal. Devlet verimlilik konusunda asgari standartlar belirleyerek gerekli dzenlemeleri yapmal ve uygulamal Kresel rekabet endeksi ve kresel yatrm ortam sralamalarnda yukarya kmak iin neler yaplmas gerektii zel olarak deerlendirilmeli ve bu amala bir alma grubu kurulmal. Blgesel enerji fiyatlamalar zerinde allmal.

Normal ncelikli

Kmelenme temelli blgesel kalknma blgeleri tevik edilmeli ve blgesel dinamikler harekete geirilmeli. Kresel rakabet edebilecek rn ve hizmetlerin gelitirilmesi iin Ar&Ge yaplmal bu amala ulusal hedefler etrafnda somut projeler niversite ve aratrma kurumlar arasnda i blmne giderek paylatrlmal. Her mekanda ve her sayda alanla inovasyon yapabilmek iin yeni bir Ar&Ge yasas karlmal. Yerel ynetimlerin; blgesel rekabetilik, ekonomi, istihdam, evre sorunlar konularnda daha fazla insiyatif almalar tevik edilmeli, cesaretlendirilmeli ve bu alanda yetenekleri gelitirilmeli. Yerel retim ve evre sorunlarna yerel halkn ilgisini ekebilmek iin yerel medya glendirilmeli.

zelletirme srelerindeki kamu irketlerini alan yeni hissedarlara teknik iyiletirme konusunda artlar konulmal Firmalarn rekabetilik stratejileri gelitirmeleri tevik edilmeli. lgili tm taraflarn bilgi ve bilin artrmasna ynelik almalar yaplmal Karbon hesaplama konusunda hangi global standartlarn kullanlaca belirlenmeli ve karbon piyasalarna gei hzlandrlmal. Enerji verimlilii projelerinin gnll karbon piyasalarndan yararlandrlmas iin aralar gelitirilmeli.

90

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Trkiyede evresel sorunlarn kayna nedir?

Anket

35 42 48 29

Yasa ve ynetmelikler Ynetim zaaflar Kltr ve evre bilinci Sermaye eksiklii

Kaynak: Iconomy Enerji Verimlilii ncelikler Alg Aratrmas

Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar

91

01-02 Mays 2010 / Kartepe

Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar

evre ve kalknma birbirlerine zt kavramlar deildir. Kalknmaya alrken evresel sorunlara sebep olmann maliyeti toplum iin daha byktr. evreyle dost bir biimde kalknmak, zenginlemek mmkndr. stelik evreyle uyumlu kalknma anlay irketlere ve kiilere byk frsatlar sunmaktadr. Dk karbon ekonomisini frsata dntrmek Trkiyenin elindedir.
Trkiyede hakim anlay; ykselen evre standartlarnn iletmelere maliyetler ykleyecei, zaten zor durumda olan bir ok iletmeyi daha da zora sokaca ynndedir. Bu grn; kimi iletmeler iin hakllk pay olsa da ekolojik kapasitesinin sonuna gelmi blgelerde kirli retim yapmak, kirli yaplar kurmak artk srdrlebilir deildir. Birlemi Milletlerin yapm olduu almalarda gelimekte olan lkelerde hastalklarn %20sinin sebebi evresel sorunlardr. Gelimi lkelerin ana sorunu karbon emisyonlarn azaltmak iken gelimekte olan lkeler daha fazla evresel riskle yzyzedir. Dier yandan devletler gmrk duvarlar ile mal ve insan hareketlerini snrlayabilirler ama havada uan partiklleri, asit yamurlarn engelleyemezler. nsanlk tarihinde devletlerin ve milletlerin bu denli ibirlii yapma ihtiyac olumamtr. Yeni ve yksek evre standartlar; gelimekte olan lkelerin sanayileme srelerini etkiledii iin zenginlemenin nnde bir engel olarak alglanmaktadr. Trkiyede de benzer bir biimde evresel ve dsal maliyetleri zaman zaman gz ard eden bir sanayileme ve kentleme olduunu kabul etmek durumundayz. Ancak byle devam edemeyeceimizi anlamakta yarar vardr. nsann mutluluunu hedefleyerek, doayla savamadan kalknmak ve refaha erimek elbette mmkndr. stelik; Trkiye tarihsel tecrbeleri ve gemii ile bu anlay destekleyecek bir iklimden gelmektedir.

zet

92

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Srdrlebilir Kalknma
Kreselleme ve artan dnya nfusu doal kaynaklar stndeki basky arttrmaya devam ediyor. Ulam ve iletiim imkanlarnn genilemesiyle mal ve insan hareketleri tarihte grlmemi biimde doann kapasitesini zorluyor. Su kaynaklar, ormanlar, topraklar dahil olmak zere doal kaynaklarn yanl kullanm, insanln geim kaynaklarn tehdit etmekle kalmyor ayn zamanda ulusal ve uluslararas ekonomileri de tehdit ediyor. te yandan dnya apnda kii ba GSMH artarken lkeler arasndaki gelir farklar ve ayn lke iindeki zengin fakir arasndaki eitsizlikler daha da byyor. Bu adil olmayan durum; politik alkantlara ve dnyann kimi blgelerinde ise srekli istikrarszla neden oluyor. BM ve Dnya Bankas raporlarna gre fakir lkeler gelirlerinin %26sn doal kaynaklardan elde ediyor. Bir ok lkede doal kaynaklar fakir halk iin birincil geim kayna. Doal kaynaklarn zenginleme arac olarak grlmesi fakir lkelerde doal kaynaklar zerindeki tahribat krklyor. Bu ksr dng lmcl ishalden, solunum yetmezliine kadar yoksul lkelerde birok hastala davetiye karyor. BM aratrmalar gelimekte olan lkelerde hastalklarn nedeni olarak evresel riskleri %20 olarak raporluyor. Dnyann kk bir blm zenginlik ve refah iindeyken byk olan dier blm yoksulluk ve sefaletle boumaya devam ediyor. BM nsani Geliim Endeksini incelediimizde; fakirlerin zenginlere
Bilgi Notu

gre ortalama 20-25 yl daha az yaadklarn buna mukabil karbon salnmlarnn sfra yakn olduunu grmekteyiz. nsanolu daha ok et tketirse daha ok metan gaz havaya salnmakta, daha ok elektrikli ev aleti kullanrsa daha ok CO2 atmosfere gndermekte ama daha uzun yaamaktadr. imdi; modern olan modern olmayana; biz atmosfere ok sera gaz gnderdik, sen modernleirken bizim kadar gnderirsen hepimiz iin felaket olur demektedir. Modernitenin imkanlarndan yararlananlar ile yararlanmayanlar arasndaki bu eitsizlik garip bir elikidir. BM Binyl Bildirgesi zetle unu sylemektedir: Tm insanl, zellikle ocuklarmz ve torunlarmz, insan eliyle geri dnlmez biimde bozulmu ve kaynaklar artk ihtiyalar karlamaya yetmeyecek lde azalm bir dnyada yaama tehdidinden kurtarmak iin hibir abay esirgeyemeyiz. te; bu durum karsnda srdrlebilir kalknma prensipleri sorunlar retenlerin deil artk herkesin meselesi olmak durumundadr. Trkiye uygar dnyann bir paras ve insanln sesi olmak iin srdrlebilir kalknma ilkelerini benimsemekle kalmamal, nc roller stlenmeli ve kresel politikalara yn verecek bir vizyon gelitirmelidir. Trkiye alternatif kalknma paradigmalar zerinde almal, rnek uygulamalar gelitirerek modeller retmelidir. Herkes iin adil ve tabiatla bark bir kalknma ayn zamanda bir medeniyet tasavvurudur...

Ekoloji: Canl organizmalarn dalmn ve okluunu ve organizmalar ile evreleri arasndaki etkileimleri ve ilikileri inceleyen bilim daldr. Ekoloji, dnyay tek, dorusal veya ayrk olaylardan ziyade sistemler - birleik bir btn oluturan birbiri ile ilikili elemanlarn kmeleri biiminde tanmlar. Ekonomi: Toplumun neyi, nasl ve kimin iin reteceine nasl karar verdii ile ilgili almadr. Ekonomi konusu itibariyle insan davrann inceleyen ve aklayan sosyal bilimler arasnda yer alr. Kt kaynaklarn kullanmlar konusunda rekabet halindeki talepler arasnda nasl tahsis edildiini tanmlar. Ekolojik Ekonomi: Yaam destekleyen ekosistemlerin fiziki sreleri ile ilgili olarak ele alnan, mallar ve hizmetlerin retimi, tketimi ve transferi arasndaki etkileimin sosyal bilimi olarak tanmlanabilir.

Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar

93

Frsatlar
klim deiiklii bize iki ynl frsat sunmaktadr. lki; kresel snma ve evresel sorunlar hafifletmek ikincisi ise yaadmz ekonomik krizlere yeni i alanlar ve istihdam reterek son vermek. Sz gelimi; seragaz emisyonlarn %30 azaltma hedefi koymu olsak bu hedefi gerekletirmek iin bir dizi i yapmamz gerekecektir. Bunun iin toplu tama yatrmlarnn hzlanmas, hibrid ve elektrikli aralar iin aratrma ve yeni retim yatrm, buna bal olarak yeni yakt teknolojileri etrafnda oluacak birok i, binalarn yaltm yaplmas ile oluan yksek istihdam, yenilenebilir enerji santralleri vs. bu rneklerden sadece bir kadr. Gelimi lkelere baktmzda; ABDde 2009 ylnda aklanan 825 Milyar USDlik ekonomik paketin byk blm binalarda yaltm, verimsiz elektrik ebekesinin iyiletirilmesi, yenilenebilir enerji yatrmlar gibi alanlara ayrld. ABD bu programla 5 Milyon yeil istihdam yaratacan ngryor. Kore, Japonya, in, ngiltere, Almanya gibi lkelerde benzer programlar oluturuldu. Tarm alanlarnn slah, ormanlatrma, su kaynaklarnn korunmas gibi alanlarda da kalknma ve yeni istihdam projeleri yrrle konuyor. ABD merkezli Common Cause rgtnn kurucusu John Gardnern ifadesiyle klim deiiklii, kendini zlemez bir problem olarak gsteren bir dizi muazzam frsattr. Dier yandan; bu dnm srecinin yeni bir retim-tketim kltr ve yeni bir toplumsal dayanma ile baarlabileceini dnmekte yarar vardr. nmzdeki dnemde enerjiden tasarruf edebilmek iin insanlarn para harcamalar gerekecek. Her ne kadar bu harcamalar sre iinde fazlasyla geri dnecek olsa da birok yatrm srecinde kamu desteklerine ve finansmana ihtiya duyulacak ve ekonomiler canlanacaktr... nceki blmlerde ifade edildii gibi Trkiyenin enerji verimlilii karnesi pek parlak deildir. Yeil ekonomi olgusu ise Trkiyede henz yeterince kavranmamtr. Bir baka ifadeyle Trkiyede yaplacak ok i vardr. rnein mevcut binalarn iyiletirilmesi srecinde enerji verimlilii karnelerinin karlmas, projelendirme, inaat ve tamirat gibi ilerde ok sayda i gcne ihtiya vardr. Ormanlatrma ve tarmsal topraklarn slah almalar; karbon emisyonunu azaltmann yan sra ciddi miktarda istihdam retmektedir. Ayrca sanayi ve hizmet sektrlerinde yeil ekonomiye uyum yatrmlar ve kresel karbon ticaretinin tetikledii olgular, yeni sektr ve kariyerlerin domasna neden olacaktr. Devlet; bu yeni paradigmaya gre zel tarm havzalar, endstri blgeleri, lojistik ve ebekeler gibi altyap yatrmlarna hz vermek durumundadr. Daha da nemli olan hidrojen yaktlar, yakt pilleri, yenilenebilir teknolojiler, elektrikli aralar, karbon tutma sistemleri, akll ebekeler, yeni nesil izolasyon materyalleri, akll ev gereleri gibi rekabeti stnlk salayacak bir ekonomi gelitirmektir ki; gerek frsatlar buradadr... Tm bu srete nemli faktr vardr; insan kayna, teknoloji ve para. Yani bu dnm iin gereken kaynaklarn gelitirilmesi ve planlanmas esasl bir problemdir. Trkiye imdiye kadar arlkl olarak yapt gibi teknoloji ithal etme yoluna giderse bu sre sonunda da katma deerli sektrler gelitiremeyecek, ithal etmeyip kendi gelitirmeye alrsa da bu uzun sre alacak ve yarta geri kalacaktr. Trkiyenin sermaye birikimi bu dnm finanse etmekte yetersiz kaldnda, doru alanlara yatramadmz d borlar; sorunlar derinletirecektir. Bu sreci frsata dntrmek iin en nemli dayanamz; insan kayna ve iyi ynetim olmaldr...

94

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Vatandalk ve Toplumsal Bilin

Yeil ekonomiye gei sadece ekonomik faaliyetlerin yeniden dzenlenmesi anlam tamaz. Ayn zamanda toplumun kollektif bir akl ve bilin gelitirmesini hedefler. Apartman da oturan birinin dairesini tek bana yaltm yapmas mmkn deildir. stanbulda yaplan anketlerde yaltmszln nedenleri arasnda komular aras ibirliinin eksik olduu sonucu ortaya kmt. Merkezi stma sistemleri kombilere gre daha verimli olduu halde kombilerin tercih edilmesi, verimli tarm topraklarna sanayi tesislerinin kurulmas, srekli imar deiiklikleri yaplmas, ehrin cierleri olan ormanlarn igal edilmesi gibi sayabileceimiz yzlerce rnek; vatandaln sadece hak deil devler ierdiini anlamayan bir toplumsal yap ile kar karya olduumuzu gstermektedir. Toplumun tm katmanlarnn kkl bir zihniyet devrimine ihtiya duyduu aikardr. Kamu politikalarnn, kurallarn geveklii ve uygulanmamas yozlamay arttrmakta, yozlama kurallar daha da gevetmektedir. Bu ift ynl birbirini oaltan durum modernlemeye alan Trk toplumunu sarsmaktadr. Bu durum hep sylenen eitim eksikliinden te bir problemdir. niversite mezunlarnn saysn oaltmak nemlidir ama sosyal dokuyu salamlatrmak iin yeterli deildir. Yeil ekonomi-yeil kent yaklamlar bu sorunlarn stne gitmek, yeni bir vatandalk anlay gelitirmek ve toplumsal bilin oluturmak iin benzersiz bir frsat sunmaktadr.

Kurallar, Tevikler ve Vergiler

Gnlllk ve toplumsal bilin bir dereceye kadar enerji ve evre sorunlarnn zmne yardm eder. Esas olan kamunun ortak menfaatine odaklanm kurallar btndr. Yeil ekonomi evre kurallarn iyiletirmemiz, tevik politikalarn gzden geirebilmemiz, vergilendirme zerinde dnebilmemiz iin bir ereve sunmaktadr. Evrensel standartlar ieren kurallar koyamaz isek evremiz ve gelitirdiimiz rn ve hizmetler kresel pazarlara kabilecek kaliteye eriemez. Gelecek odakl, yeniliki alanlara tevikler yatrmclarn hzlanmasna neden olur. Yksek vergiler ise baz alanlarda ilerlemeye engel olabilirken bazen yenilikilii tetikleyebilir. Sz gelimi; petrol zerine konan yksek vergiler kimi lkelerde alternatif yakt aratrmalarn, hibrid ve elektrikli aralarn geliimini hzlandrmtr. Ayn lkelerde biyo yakt yatrmlar bymtr. Trkiyede uygulamalarn sorunlar ierdiini kabul etmek durumundayz. Bu vesileyle kurallar, tevikleri ve vergileri bir arada ele alarak yeil ekonomiyi destekleyecek bir biimde dzenlemeliyiz.

Teknoloji ve Ar&Ge Kapasitesi

Teslim etmek gerekir ki; kresel snmaya sebep olan lkelerin teknolojik alt yaplar ve aratrma gelitirme kapasiteleri dier lkelere gre daha yksek. Ancak doru politikalar uygulandnda dnyadan teknoloji transferi yaplabilir ve stn nitelikli aratrmaclar Trkiye iin alabilir. nk gelimi lkelerde evre sorunlarna

Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar

95

duyarl ibirlii yaplabilecek ok sayda aktivist, kar amac gtmeyen rgt ve bilgi paylaabilecek aratrmac vardr. ok sayda yeil ekonomi zmleri zerinde alan yatrm yaplabilecek yeniliki start-up irket bulmak mmkndr. Ayrca yatrma ve ortakla ikna edilebilecek kresel irketler Trkiyeye ekilebilir. Dier yandan Tbitak, TTGV, Kosgeb ve Kalknma Ajanslar proaktif bir anlay benimsemelidir. Firma ve aratrmaclarn bavurmalarn beklemek yerine piyasay iyi izlemeli ve adeta yaratc yetenek avna kmaldr. Her ne kadar son yllarda Ar&Ge harcamalarnda nemli artlar olsa da kii bana en fazla Ar&Ge yatrm yapan srailden 15 kat daha az Ar&Ge yatrm yapyor olmamz dndrcdr. Bu mesafeyi kapatmak iin zel/ zerk aratrma enstitlerinin kurulmas atttr. Dnya apnda aratrmaclar getirmek iin elverili bteler oluturulmal ve bu enstitlere zel sektrn sponsor olmalar salanmaldr. Baz kkl niversitelerimizi yksek sayda renci almaya zorlamak yerine dnya apnda aratrma yapacak niversite olmalarn salamalyz. 9 milyon nfusa sahip svein ilk 500 iinde 11 niversitesi varken Trkiye sona doru bir niversite ile listeye girebilmitir...

Finansman
Trkiyenin sermaye birikimi yetersizlii teden beri tartlmaktadr. Buna mukabil snrl olan sermayenin hangi alanlara yatrldn, kredilerin yenilikilii ve giriimcilii yeterince destekleyip desteklemediini ortaya koyacak, bir bakma kt olan sermayenin doru biimde kullanlmasn salayacak tartmalar ikinci plana itilmitir. BDDK verilerine gre 2009 ylnda toplam kredi byklnn %45,5i kurumsal ticari kredilere, %33.1 tketici kredilerine, %21,4 kobi kredilerine gitmitir. Birok uzman, finans kesiminin kobilerden ve tketicilerden kazandn byklere yatrdn ne srmektedir. te yandan Trkiyede risk sermayesinin de yeterli kapasiteye ulamad sylenebilir. Yeil ekonomi iin yeni fonlar, yeni finansal enstrmanlar gelitirilmelidir. Enerji verimlilii, yeil teknolojiler, evre, tarm vb. alanlara yatrm yapacak bu fonlara muafiyetler verilebilir, halka alabilir, uluslararas yatrmclar ile bu fonlarn maliyeti ucuzlatlabilir ve geni bir tabana yaylabilir. Bu fonlardan retilen kazancn bir blm dk gelirli vatandalarn verimlilik yatrmlarna harcanabilir... zetlemek gerekirse yeil ekonomi iin; yeil ve paylamc finansal yaklamlar benimsenmelidir.

Bilgi Notu

Balca Kirletici Maddeler:

Kat paracklar (Kller, imento ve ar metaller), Kkrt Bileikleri ( SO2, SO3, H2S ), Azot Bileikleri ( NO3, NO2, NO ), Oksijen Bileikleri ( O3, CO, CO2 ), Halojen Bileikleri ( HF, HCI ), Organik Bileenler ( aldehitler, katranlar vb.), Radyoaktif Maddeler ( radyoaktif gazlar, aerosollar ), Asit Yalar ( H2SO3, H2SO4 ), Civa ( Hg ), Tuzlar ( NaCI, MgSO4 )

96

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Anahtar Cmleler
Trk ekonomisinin kresel pazarlar hedefleyen rn ve hizmetler gelitirecek noktaya ulatn dnyorum. Erhan Usta / DPT Tevik politikalar elbette nemli. Sadece devletten beklemek ve tevik mekanizmalaryla ii zmeyi dnmek yeterli olmaz. rnein sektrlerimizin ve firmalarmzn yeniliki olmalar iin tevikten te mekanizmalar gerekli. Burhanettin Akta / Hazine Mstearl Srdrlebilirlii salamak standartlar yerletirmeye bal. Hakan Esgin / Meyer Turizmden ve tarmdan elde ettiimiz kazan yeterli deil. Bu iki sektr byk bir potansiyel ve kresel snma tehditini en yakn hisseden sektrler. Toprak, su ve hava en byk varlmz. Ama farknda deiliz. Alaattin Aytekin / Kumluca Ticaret Odas Rekabetiliin glendirilmesi iin kmelenmelere ihtiya olduu ak. Deer zinciri iinde yer alan oyuncular ayn kmelenmenin iinde yer alrsa, ortak hareket ederse verimlilik kendiliinden artar. OSTM buna iyi bir rnek. Glnaz Karaosmanolu / OSTM Herkes atsnda elektrik retebilir. Yeil ekonomi ileri ok deitirecek. Aye Miray Gemi / Onduline Yakn gelecekte; tketicilerin ben arabamda yeil sertifikal temiz elektrik kullanyorum, evreyi kirleten firmalarn rn ve hizmetlerini almyorum demelerinin mmkn olduunu i adamlarmz hesaba katmal. Prof. Dr. Murat Kasmolu / 18 Mart niversitesi

Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar

97

Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar

Zaman-Deer Matrisi
ok nemli Acil ncelikli

nemli

Kresel snma ve seragazlar hakknda eksik bilgilendirme giderilmeli, yeni ve evreci bir bilin gelitirilmeli ve evreciliin kalknmaya ve zenginlemeye engel olduu n yarglarnn giderilmesi iin yeni bir iletiim almas yaplmal. Enerji ve iklim anda hangi alanlara ulusal dzeyde, blgesel dzeyde ve sektrel dzeyde yatrm yaplmas gerektii analiz edilmeli ve kurallar, vergiler ve tevikler bir arada ele alnarak yeni bir frsatlar yol haritas karlmal. Yeil Ekonomi yatrmlarnn nasl fonlanaca zerinde allmal, ulusal ve zel yatrm fonlar gelitirilmeli. Bu fonlarn kaynaklar doru bir biimde kullanmas iin gereken dzenlemeler yaplmal. Yeni teknolojiler gelitiren kresel irketler ve organizasyonlara yatrm-satnalma, bilgi tranferi vb. ekillerde ibirlii gelitirilmeli.

Kojenarasyondan yaltma, kompenzasyondan elektrik motorlarnda hz kontrolne kadar tm verimlilik alanlarnn ekonomiye canllk ve istihdam reteceine ilikin bir alg retilmeli ve her bir alann ilgili kurulular ile birlikte uygulama hedefleri belirlenmeli ve bu dorultuda projeler hayata geirilmelidir. Alternatif yaktlar, hidrojen vb. alanlarda Ar&Ge ncelikleri oluturulmal ve mevcut almalar envanteri karlarak eletirmeler yaplmal ve bu balamda zel bir destek program ile inovasyon baars ykseltilmeli. Ar&Ge kapasitesini arttrmaya ynelik irketlerin, niversitelerin ve dier aratrma kurumlarnn i aklar gzden geirilmeli, geeksiz brokrasi azaltlmal.

Normal ncelikli

Karbon emisyonun ve ticaretini ne gibi frsatlar sunaca veya zorlamalara neden olaca i dnyasna tekrar tekrar aktarlmal. Enerji ve evre iie dnlmeli ve evresel geliimin yerel ynetimlerin gndemine yeni bir endeks oluturulmal. Su kalitesi, hava kalitesi, toprak kalitesi vb. kriterlerle ehirlere not verilmeli. Yeil ekonominin ihtiya duyaca yeni nesil insan kayna ve meslekler analiz edilmeli ve bu balamda liseden balayan doktoraya kadar uzanan bir mfredat zerinde allmal. Sektr ile ilgili strateji gelitirilen bir ad hoc rgtlenmeye gidilmeli. Btn dnyada konu ile ilgili allan konularn bir envanteri karlarak Trkiye ile benchmark yaplmal.

Yeni bir srdrlebilir kalknma paradigmas gelitirmek iin dnyada yeni bir insiyatif gelitirmek iin allmal ve bu paradigmaya katk salayabilecek uluslararas evrelerle ibirlii arttrlmaldr. Youn enerji kullanan sektrlerin yeniden yaplandrlmas ve buralarda inovatif i modelleri desteklenmeli ve bu irketlerden verimlilik hedefleri alnmal. Enerji tketim faturalar yeniden dzenlenmeli ve mteriye geribildirim verecek bir ekilde tasarmlanmal. klim deiiklii tehditi altndaki blgelerde zel farkndalk retilmeli. Tabiatla bark, az enerji tketen, salkl yeni bir kltr gelitirmek iin zel olarak allmal. Konu ile ilgili niversiteler ve dier aratrma kurumlar ile ibirliine ynelik koullar oluturulmal.

98

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Sonu: Model ve Uygulamalar

99

Sonu: Model ve Uygulamalar

Enerji ve enerji verimlilii zerinde yaplan tm almalar, akl yrtmeler ister istemez daha kapsaml ve btncl bir anlay gelitirme zorunluluunu ortaya kard. Enerjiyi konumak; uluslararas ilikileri, rekabeti, kalknmay, evreyi, ekonomiyi, insan, yani hereyi konumak anlam tayor. Bu denli kompleks bir alan makro, mezo ve mikro dzeyde politikalar zerinden projelerin planlanmasn ve kararllkla uygulanmasn mecbur klyor.
zet

lkemizde makro politikalar konusunda neredeyse her vatandan fikri vardr. Nelerin yaplmas gerektiini veya nelerin yaplmamas gerektiini mikrofon uzatlan her Trk vatanda byk bir isabetle syleyebilir. Ancak mezo ve mikro dzeye inildiinde politika yapclarn, karar vericilerin, kanaat nderlerinin hatta iin sahibi olan kurumlarn dahi iin iinden kamad grlr. Bu durumun bir ok sebebi vardr. Bu sebeplerin banda; bilimsel dnce eksiklii, kurumsal yaplarmzdaki rgtsel problemler, kollektif alamama, sosyo-ekonomik faktrler saylabilir. u ana kadar yaplan almalar sonucunda bu raporu hazrlayanlar tarafndan ortaya atlan temel iddia; enerji verimliliinin bir mhendislik meselesi olmad bir zihniyet meselesi olduu iddiasdr. yle bir zihniyet ki bu; zaman zaman en temel mhendislik hesaplarn dahi gz ard edebilmektedir. Elbette almay yapanlar mhendislie hatta daha genel bir tanmla bilime Trkiyede iddetli bir ihtiya duyulduunu kabul etmektedirler. Ayrca almay yapanlar enerji verimlilii konusunun arkasnda yeni bir ekonomik dalga olduunu ve bu dalgann stnde kalabilmek iin Trkiyenin ivedi tedbirler almas gerektiini, herkes iin adil ve tabiatla bar iinde bir kalknmann bu vesileyle baarlabileceini ne srmektedirler.

100

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Tabiat ve Kainat

Ortak kar ve Kltr Mezo Politikalar Yasalar, Kurallar, Standartlar Mikro Politikalar

Katma Deerli Sektrler Eylem ve Ama Birlii Ana Malzeme Sanayi Enerji Sektr Altyap Beeri G Makro Politikalar Kresel Politikalar Etik ve Estetik

Adalet ve Hakkaniyet

Ortak Akl
y e i l p r o j e l e r

nsan

Bahse konu edildii zere yeil ekonomiye gei kompleks bir sretir. Bu srete karlmas gereken yasalar, ynetmelikler vardr. Eitim, kollektif bir bilin geliiminin desteklenmesi ve kurumsal yaplarn glendirilmesi gereklidir. Sanayi, tarm ve hizmet sektrlerinin resegmentasyonu ve rekabeti glerinin arttrlmas zorunludur. Tabiat ve insan mnasebetlerinin etik ve estetik bir mahiyete brndrlmesi, insan ile insan arasndaki adalet ve hakkaniyet zemininin takviye edilmesi arttr. zetle kresel gereklere uygun politikalar gelitirmek, projeler planlamak ve eylemleri hayata geirmek iin yukardaki model tasarm yaplmtr. Modelde belirtilmi makro-mezo-mikro politikalar ve yeil projeler dndaki deikenlerin almann bundan nceki blmlerinde kefedildii (discovery) ve tanmland (define) dnlmektedir. Bundan sonraki blmde temel bir zm yaklam gelitirilmesi hedeflenmitir. Bir baka ifadeyle karlalan problemleri amak veya gelecee hazrlanmak iin metod ve alet antas nerisi amalanmtr.

Kresel Politikalar ve Uygulamalar

Kyoto Protokol, Kopenhag zirvesi kararlar, AB direktifleri, Birlemi Milletler ve Bal Hkmetler Aras klim Paneli, evre Program gibi tekilatlarn tavsiyeleri, Dnya Bankas uygulamalar ve Trkiyenin taraf olduu veya uymak zorunda olduu dier tm kontratlar kresel politikalar oluturur. Uluslararas rekabet ortamnn dayattklar, yeni teknolojiler, kresel evrecilik ve yeni anlaylar temel olarak kresel uygulamalar ierir ki; bizim irademizin dnda gelimi olsa dahi bizim tm politika ve uygulamalarmz derinden etkileyecektir. Bu geree uygun davranmak akln gereidir.

Sonu: Model ve Uygulamalar

101

Makro Politikalar ve Uygulamalar

Yeil ekonominin makro politikalar; Trkiyenin d ticaret an azaltmay, enerji girdi maliyetini aa ekmeyi, Trkiyenin rekabeti gcne destek olmay, yaanabilir bir kent ve evreyi, tabiatla bar iinde kalknmay, istihdam, herkes iin adil olan, toplumsal uzlamay ve tm dnyaya rnek bir lke olmay hedeflemektedir. Makro uygulamalar ise; ulusal rekabet stratejisinin gelitirilmesini, yasal dzenlemeleri, kamu maliyesi ve temel tevik mekanizmalarn, yeil ekonomiye gei plann, kurumlar aras koordinasyonu, ynetim ve liderlii iermektedir.

Mezo Politikalar ve Uygulamalar

Mezo politikalar; enerji ve enerji verimlilii, blgesel, sektrel kalknma ve rekabetilik, ulam ve lojistik, kentleme, imar, evre ve aratrma gelitirme politikalarn ve hedeflerini iermektedir. Mezo uygulamalar ise; ynetmelik ve dzenlemeleri ve sz konusu alanlarda projelerin planlamasn ve yrrle konulmasnn ve iyiletirilmesini ierir.

Mikro Politikalar ve Uygulamalar

Tek tek kurumlarn, irketlerin, fabrikalarn, binalarn, hanelerin, kiilerin yeil ekonomiye uyumlatrlmas srecindeki politikalarn tesis edilmesini ve detaylarn titizlikle uygulanmasn ierir.
Temel deikenler

Kresel
Kyoto Protokol Kopenhag Kararlar AB Direktifleri BM Tavsiyeleri IPCC Dnya Bankas v.d. Uluslararas Rekabet Yeni Teknolojiler Karbon Ticareti Kresel evrecilik Yeni Vatandalk

Makro
D Ticaret A Enerji Maliyetleri Ulusal Rekabetilik Yaanabilir Kent Yaanabilir evre Kalknma stihdam Adillik Kltr Toplumsal Uzlama Ulusal Rekabet Stratejisi Yasal Dzenlemeler Kamu Maliyesi Tevik Mekanizmalar Yeil Ekonomi Plan Kurumlar Aras Koordinasyon Ynetim ve Liderlik

Mezo
Enerji Enerji Verimlilii Blgesel Kalknma Sektrel Kalknma Blgesel Rekabetilik Sektrel Rekabetilik Ulam ve Lojistik Kentleme ve mar evre Aratrma Gelitirme Kltr ve Eitim Ynetmelik Dzenlemeler Kmelenmeler Proje Planlar Uygulama rnekleri

Mikro
Kamu Kurumlar irketler Fabrikalar Binalar Haneler Bireyler Sanayi Aralar Elektrikli Aletler ebekeler v.d. Ynetmelik Dzenlemeler Kmelenmeler Proje Planlar Uygulama rnekleri

102

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

letiim, birlii ve Projeler Altnda rgtlenme

Temel modelde grlecei zere Trkiyenin yeil ekomoniye dnm ok katmanl, ok boyutlu ilikiler a iinde yrtlmek zorundadr. ok sayda tarafn olmas, taraflar arasnda hiyerarik bir balant, yani emir-komuta zincirinin olmamas buna mukabil ayn zamanda koordinasyon ve uyumun ileri seviyede zorunluluk olmas projeler altnda rgtlenmeyi gerekli klmaktadr. Tipik, brokratik bir rgtlenme biimi bu dnmn gerekletirilmesini imkanszlatrmaktadr. Belirli amalar etrafnda belirli bir sre iin bir araya gelecek performans takmlar oluturarak projeler altnda rgtlenme modeli benimsenmelidir. Sz gelimi Trkiyenin sektrel geliim planlarn hazrlamak veya binalarn yaltmyla ilgili bir kampanya yrrle koymak gibi binlerce proje planlanmal, uygulamaya konmaldr. Ayrca bu projeler bir biri stne binmeden, kaynaklar boa harcanmadan, hedefler tutturulmaldr. Raporun banda 2008-2009 ylnda tespit edebildiimiz kadaryla 22 adet Enerji Verimlilii stratejisi yazlm olmas kaynaklar iyi kullanamadmzn delillerinden biri olarak sunulmutu. Sz konusu belgeler incelendiinde yzlerce kurum ve binlerce kiinin, bir araya gelip ayn meseleleri tartt, ayn sonular bulup, benzer neriler gelitirdii grlecektir. Fakat raporumuzda alnt olarak kullanlan IEAnn verileri enerji verimlilii baarmnda Trkiyenin snfta kaldn gstermekteydi. Bu almann bana da, daha nce yaplm, byk emek ve kaynaklar ayrlm almalar ile ayn akbetin gelmemesi amalanmaktadr. Bu bakmdan doru tarif edilmi olsa dahi poblemleri sralamann tek bana yeterli olmad aikardr. Yaplan analizler sonucu bu almann mellifleri temel rgtlenme modeli olarak proje altnda rgtlenme yaklamn benimsemilerdir. Aslna baklrsa inaat endstrisinde devasa yatrmlar proje ynetim prensipleriyle yrmektedir. Bu dnm programnn 10-20 yl srecek byk bir re-construction olduunu kabul edebiliriz. te yandan inaat endstrisinden dn alabileceimiz alt yklenici veya outsourcing kavramlar da rgtlenme kapasitesini arttracaktr. Yani projelerin belirli aamalarnda profesyonel kurumlardan yararlanarak iler hzlandrlmaldr. Bu kapsamda rgtlenme temel ilkeleri olarak aadaki balklar sralayabiliriz. Stratejik ynetimle yeniden yaplanmann gerekletirilmesi, Delegasyon ve kontrol yapsnn yatay bir anlayla tasarm, Fonksiyonel ve operasyonel sorumluluklarn stratejik entegrasyonu, Entegral i sorumluluklarnn delege edilmesi (Performans-Proje Gruplar) Brokratik kontrolller yerine katlmcla ve giriimcilie prim verilmesi. Yeil Projeler; amalar ve sonular belirlenmi, uygun bir ekilde kadrolanm (kurumlar aras ibirlii ve gnll katlmclk) ve finanse edilmi aktivitelerin planlanmas, organize edilmesi, ynetilmesi ve kontrol edilmesi olarak tanmlanmaldr. Bunun gerekleebilmesi iin allm dey brokratik hiyerariler yerine, takmlardan oluan yatay enformatik ilikiler a kurulmas gerekmektedir. Projeler ve Kurumlar Aras Koordinasyon Sorunu: Projeler etrafnda rgtlenme ayn zamanda allm otorite ihtiyac sorununun kmasna neden olabilmektedir. Bu amala merkezi koordinasyon birimi (cortex) olarak kamu-zel sektr-STK ibirliiyle kurulmu olan TEVEM nerilmektedir.

Sonu: Model ve Uygulamalar

103

Proje Grubu -1

Proje Grubu -2

Proje Grubu 3

Proje Grubu...

Proje Koordinasyon ve Uyum Grubu

Proje Grubu...

Proje Grubu...

Proje Grubu...

Proje Grubu N

Projeler ve Proje Gruplar Proje koordinasyon ve uyum grubu projeler arasndaki e gdm salamaldr. Proje gruplarnn ak seik ve spesifik birer misyonu olmaldr. Enformatik bir altyap zerinde kesintisiz, dey, yatay, apraz iletiim ve ilikiler kurulabilmelidir. Gruplar network yaps ile uyumlu olmal ve yeterli bamszla sahip olmaldr. Fonksiyonel aktiviteler gruplar iinde yer almaldr. Destek hizmetler de network anlay ile salanmaldr. Demokratik bir ynetim sistemi hakim olmaldr. Network kltr ile sinerji salanmaldr.

ok Ynl, Ak letiim ve Enformatik Omurga Projeler etrafnda rgtlenmek gl, ok ynl ve ak bir iletiim sistemi gerektirir. Bilgi ve haberlerin rgtlenme yaps ierisinde zirveden dibe, dipten zirveye, ok ynl kanallarla, serbeste ve salkl bir biimde akmaldr. ok ynl ve ak iletiim verimlilik artrc ortam yaratr. e olan motivasyon ve rgtlenmeye olan gven artar, neri ve sorun zme yetenei geliir. Bunun iin internet teknolojilerinden yararlanlarak etkin bir enformatik omurga zerinde tm iler yrtlmeli, iletiim kurulmal ve ibirlii salamlatrlmaldr. Bu amala ncelikli olarak proje ynetimi ve koordinasyonu salayacak bir ynetim-biliim altyaps kurulmaldr. Hedeflerle Ynetim ve Bte Altnda Mali Disiplin Projelerin kontrol ve denetiminde temel yaklam hedef-bte olmaldr. Kaynaklarn etkin ve etkili kullanm ile kabul edilebilir sonular retilmesi esastr. Yksek toplumsal yarar, dk toplumsal maliyete odaklanarak koordinasyon salanmaldr.
Projelerde izlenmesi gereken yaam dngs
Aratrma: Sorunlarn tespit edilmesi, potansiyelin kefedilmesi iin bilimsel yntemler ile aratrma yaplr. Analiz: Aratrma bulgular yorumlanr, analiz edilerek zm nerileri ve yaklamlar belirlenir ve strateji gelitirilir. Planlama: Stratejiler dorultusunda aksiyonlar, bte, zaman ve insan kayna gereksinimleri belirlenir. Projelendirme ve fizibilite yaplr. Kaynak Gelitirme: Proje plan dorultusunda ihtiya duyulan insan kayna, finansal kaynaklar, fiziksel kaynaklar, tedarikiler gelitirilir. Uygulama: Belirlenen sre ve bte dorultusunda proje plan hayata geirilir. Uygulamaya konulur. yiletirme: Deien artlara, parametrelere gre projenin aksayan ynleri iyiletirilir, Risk faktrleri ortadan kaldrlr. Uygulama mkemmelletirilir. Yaygnlatrma: Tm paydalarn proje ktlarndan yararlanmalar, yeni yntem ve yordamlara uyumlu hale gelmeleri salanr. lme ve Kyaslama: Proje performans llr. Hedeflenen etkilerin sonular deerlendirilir. Benzer yaplarla kyaslamalar yaplr ve rekabeti paradigma ile karlatrmalar yaplr.
analiz
a
a rm t

a lam an pl

lme ve kyasla ma

ar

Srdrlebilir geliim ve yenilikilik iin evrensel standartlarda proje ynetimi.

a

iyile tirme

gu uy

la

kaynak geliti rme

a m tr la gn y ay

104

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Ulusal Hedeflerin Belirlenmesi

Yasal ereve ve Dzenleme, Standartlar

Kurumlar Aras Uyum ve Senkronizasyon

Eylem Plan ve Yeil Ekonomiye Gei Ak

Yeil ekonomiye gei kapsamnda yaplmas gereken eylemler olduka kapsaml ve kompleks bir yapdadr. Uzun yllar srecek bir alma gerektirmektedir. Trkiye Cumhuriyetinin 100. yl olan 2023 senesini hedefleyen bir ok ama iin deiik kurumlar tarafndan hazrlanan eylem planlar yaplmtr. 2023 ylnda 500 milyar USD ihracat ve dnyann en byk 10 ekonomisinden biri olma hedefleri ile yeil ekonomiye geii irtibatlandrmak durumundayz. Elektrik leri Etd daresi tarafndan halihazrda yaplan 2023 Enerji Verimlilii Stratejisi ve Eylem Plan Yeil Ekonomiye Gei almalar kapsamnda nemli bir grev stlenecektir. Yeil ekonomi enerji verimliliinden daha fazlasdr. Daha geniletilmi bir kapsamda yeni bir i yap biimini ve tabiatla bar iinde kalknmay hedeflemektedir. Sektrlerimizin ve irketlerimizin rekabeti glerinin arttrlmas, yenilikilik kapasitemizin gelitirilmesi, yepyeni rn ve hizmetlerin retilmesi ve yaanabilir bir evre gibi birok balk iermektedir. Kapsam sadece tasarruf ve karbon emisyonu sorunu olarak tariflemek konuyu hafife almak olur ki; bu yanlg lkemizin geleceini tehdit eder ve daha byk bir maliyete sebep olur. Durum byle olunca; eylem plann doru hazrlamak, srekli iyiletirmek ve kesintisiz bir i ak salamak gerekir. Zira raporun nceki blmlerinde ifade edildii gibi Trkiye enerji verimlilii alannda mhendislik sorunlarndan ziyade uygulama srecinde sorunlar yaamaktadr. Programn temel i ak u ekilde zetlenebilir; 1- Ulusal hedeflerin belirlenmesi-gzden geirilmesi 2- Yasal ereve ve dzenlemelerin, standartlarn gzden geirilmesi 3- Kurumlar aras uyum ve senkronizasyonun sorunlarnn tesbiti 4- Yeil Projelerin Gelitirilmesi 5- Yeil Projelerin Uygulanmas 6- Sonularn zlenmesi

1-Ulusal Hedeflerin Belirlenmesi

ster tasarruf olsun ister yeni rn ve hizmetler gelitirmek olsun hedefler net bir biimde ortaya konulmaldr. Ulusal hedefler sadece devletin koyduu hedefler deildir. Tm toplumun, taraflarn uzlaarak ortaya koyduu hedeflerdir. Hedeflerin oluturulmas srecinde kamu, zel sektr ve STKlarn desteini ve grlerini almak arttr. rnein sektrlerin hedeflerini belirlerken; retim, ihracat, katma deer yaratma, istihdam, enerji tketimi ve evre sorunlar gibi bir ok faktr bir arada dnlmelidir. Taraflarla ortaklaa hedef koymak taraflarn sz konusu hedefleri sahiplenmesi bakmndan daha faydaldr. Ulusal hedefleri yukardan aaya koymak gereklidir ancak yeterli deildir. Aadan yukarya doru yani mikro hedeflerden makro hedeflere ulamak, verimlilik ve yenilikilik hedefleri gelitirmek ulusal hedefleri belirlemek asndan zorunluluktur. 2023 ylnda 1.000 USD GSMH bana enerji tketimimizi gelimi lkeler seviyesine ekebilir, Enerji Younluunu 0,1 TEP olarak hedefleyebiliriz.

Sonu: Model ve Uygulamalar

105

Yeil Projelerin Gelitirilmesi

Yeil Projelerin Uygulanmas

Sonular

2- Yasal ereve, Dzenlemeler ve Standartlar

Trkiye AB, IEA, OECD, Kyoto gibi uluslararas rgtlere ve anlamalara taraftr. Bu anlamalar bize uymamz gereken ykmllkler getirmekle birlikte ayn zamanda kendimizi kresel ynelimlere kar dzenleyebileceimiz bir ereve sunmaktadr. Bir bakma ulusal mevzuatmz ve ulusal standartlarmz uluslararas dzenlemelerle uyumlu olmak zorundadr. Dier yandan; yasalarla birlikte ynetmelikler ve mevzuatn uygulama paratiklerinden kaynaklanan sorunlar olmaktadr. kinci ncelikli iimiz; mevzuat ve standartlarmzn gzden geirilmesi ve eksikliklerin giderilmesidir.

3- Kurumlar Aras Uyum ve Senkronizasyon

Yeil Ekonomiye Gei kapsamnda yrtlen faaliyetlerde kamu, zel sektr, STKlar, aratrma ve bilgi kurumlar, medya dahil birok kurumun rol almas gerekmektedir. Kamu kurumlar arasnda e gdm, kamu ve zel sektr arasnda i paylam, STKlarn politikalara yn verme destei, medyann toplumsal uzlay ve kltrel dnm salamadaki grevi, bilgi kurumlarnn yaplan tm faaliyetlerin bilimsel bir tabanda ilerlemesini temin etmesi gereklidir. Kurumlar arasnda uyum ve senkronizasyon salayamazsak hedefleri gerekletirmek de zorlanacamz kesindir. Kurumlarn grevlerinin atmalara neden olmayacak biimde dzenlenmesi arttr. Kurumlar arasndaki i aklarn ve varsa uyumsuzluk sorunlarnn neler olduunu karmak ve tesbit iin almak 3. admmzdr.

4- Yeil Projeler Gelitirme

Standartlardan mevzuat gelitirmeye, bina yaltmndan aratrma merkezlerinin kurulmasna, sanayide verimlilikten evre sorunlarnn giderilmesine, ulamdan eitim ieriklerinin gelitirilmesine, teknoloji icat etmekten teknoloji ibirliklerine kadar tarif edilmesi gereken binlerce proje vardr. Proje gelitirme aamas yeil ekonomiye gei programnn sreklilik arzeden en nemli aamasdr.

5- Yeil Projeler Uygulama

Projeleri planlamak kadar plana uygun olarak gerekletirmek yeil projelere baar getirecektir. Hedefleri, aksiyonlar, sresi ve etkileri belirlenmi projeler evrensel proje ynetim teknikleri uygulanarak yrtlmelidir. Uygulama zorluklarn amak iin proje ynetim kalitesi byk neme sahiptir. Yeil projelerin uygulama aamas dnm programnn en zorlu aamasdr.

6- Sonular ve zleme
Aamalar takip etmek, sonular izlemek, sapmalar belirlemek, taraflar bilgilendirmek amacyla projeler monitr edilmelidir. Proje uygulayclarna gerektiinde uygulama destei verilmelidir.

106

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

nceliklere gre projeler gelitirilmesi ve yaplmas

Yeil ekonomiye gei kapsaml ve kompleks, ii ie geen projeler dizisiyle hayata geecektir. Bu amala aadaki rnek yaklam hazrlanmtr. Projeler nceliklerine ve etkilerine gre detaylandrlacak. Tanm, sresi, aksiyonlar, btesi, kayna belirlenecek. Taraflar, yklenicileri seilecek ve hedefler sahiplendirilecektir. u ana kadar ad konulmu 1000den fazla proje vardr. Daha nce yaplan deiik almalarda nerilmi ok sayda tedbir dikkate alnmtr. Ayrca Uluslararas Enerji Ajansnn hazrlam olduu Enerji Verimlilii Uygulama nerileri, AB enerji verimlilii direktifleri ok sayda tedbir iermektedir. Bu almann devam olan Yeil Ekonomiye Gei - 1000 Proje almas devam etmektedir.

Hedefler Projeler Hedef

Proje Tanm Proje Sresi Proje Aksiyonlar Proje Btesi Proje Kaynaklar vs. rnek Proje: Binalarda Yaltm Binalarn %90n evrensel standartlarda yaltmak. 100.000 yeni istihdam retmek gibi... 10 Yl Yap leri Genel M. Belediyeler TSE zoder Proje Amac

STK Sre
Sre

Kamu

Sektrel STK
lgili Sektr Sivil Toplum Kuruluu

Meslek rgt
Mhendislik, Mimarlk gibi lgili Meslek rgtleri

lgili Kamu Kurulular

Mimarlar Odas naat Mh. Odas

rnek Proje: Hidrojen Yakt Pillerinin Gelitirilmesi ve aralarda Uygulanmas.

X Hedef

X Yl

A Kurumu B Kurumu

A STK

B Meslek rgt

rnek Proje: Mevzuatlar arasnda uyum

X Hedef

3 ay

A Kurumu B Kurumu A Kurumu B Kurumu

A STK

B Meslek rgt

rnek Proje: Proje nceliklerinin belirlenmesi projesi

X Hedef

3 ay

A STK

B Meslek rgt

Sonu: Model ve Uygulamalar

107

Taraflar -Takm yeleri Aratrma ve Bilgi Kurumu

niversite, Laboratuvar, Danman vs.

Kar Amac Gtmeyen STK

Tketici rgtleri Vakflar vs.

Bireyler Yetenekler
Kanaat nderleri, Uzman, Akademisyen, renci vs.

Kresel Ortaklar
Uluslararas Kurumlar, irketler, Aratrma Kurumlar

zel Sektr, Ykleniciler

zel Sektrden yklenici ve alt ykleniciler.

Sonular

Hedefler, sre, bte kontrol.

edbik

T naat Fak. YT Mimarlk Fak. T Kimya Fak.

A Sanat B Gazeteci C Yazar vs.

AB Direktifleri IEA

A Bankas B letiim Ajans C Danmanlk C irketleri vs.

Her yl % 10 iyileme, vs.

C STK

A niversitesi

A Aratrmac B Yazar

A Kurumu B Kurumu

A Bankas B letiim Ajans C Danmanlk C irketleri vs. A Hukuk

X,Y,Z Sonular

C STK

A niversitesi

A Aratrmac B Yazar A Aratrmac B Yazar

A Kurumu B Kurumu A Kurumu B Kurumu

X,Y,Z Sonular

C STK

A niversitesi

A Danmanlk

X,Y,Z Sonular

108

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

neriler: Zaman-Deer Matrisi

ok nemli Acil ncelikli

retim ve Verimlilik

Yenilenebilir teknoloji AR-GEsinin ncelikli stratejik konular arasna alnmal ve zel bir dzenlemeye gidilmeli. Yenilenebilir enerji yasas payda grleri alnarak son haline getirilmeli ve yasallamal. Talep tahmin almalar ve enerji kaynaklar birarada deerlendirilerek yeni bir yatrm program oluturulmal. Enerji ile ilgili kafa kartran aklama ve bilgilere son vermek amacyla 3 aylk istatistikler ve raporlar tek merkezden yaynlanmal. letim ve datm hatlar ile yenilenebilir santraller arasnda uyum salanmal. Temiz kmr teknolojileri gelitirilmeli, svlatrma ve gazlatrma prosesleri ile ilgili AR-Ge yaplmal. Enerji aratrmalar merkezleri kurulmal. Btnleik enerji iletim ve datm plan yaplmal, talep tahmin sistemlerinin kurulmal ve optimizasyon modelleri zerinde allmal. Enerji ebekelerinin ve aralarnn monitr edilmesi almalarna hz verilmeli. Teknik kayplarn nlemek iin sistemi dengeleme ve kompenzasyonla ilgili sorunlar zmlenmeli Kaaklar ve alnt teknik ve sosyal nlem tedbirleriyle ortadan kaldrlmal. Petrolde vergi kayplar ile mcadele iin daha fazla teknoloji kullanlmal. Kalite ve verimlilik n planda tutularak yerli retim ve teknolojileri tevik edilmeli. Mevcut test bakm prosedrleri ett edilerek aksayan ksmlar tadil edilmeli. hale ve artname sreleri yeniden dzenlenmeli, kaliteli rn ve hizmet alm tevik edilmeli. Verimlilik eylem plan yaplmal, tasarruf ve emisyon hedefleri sektrlere gre paydalarla ortaklaa belirlenmeli. Hedeflerin zaman periyodlarna gre izlenmesi iin performans kriterleri tesbit edilmeli. Sektrlerden verimlilik hedef taahhtleri alnarak ulusal verimlilik hedeflerinin izlenmesini ve raporlanmasn salayacak bir rgtsel yap ve buna bal bilgi sistemi kurulmal. Verimlilik mevzuatlarnda uyum ve uyumsuzluklarn tesbit edilip acilen dzenlemelerde eksiklikler giderilmeli ve dzenlemelere yeni yaptrmlar eklenmeli. Dk enerji snfl aletlerden yksek snfl aletlere gei iin tevik mekanizmalar altrlmal. Enerji verimlilii koordinasyonu zerk bir yapya kavumal. Kamu, zel sektr bir arada alarak hedefleri ve uygulama srelerini belirlemeli. Ulusal eylem plan hazrlanmal ve blgelere, sektrlere gre detaylandrlmal. Yeniliki teknolojilere ve verimlilik yatrmlarna verilen tevikler yeniden gzden geirilmeli. Kurumlar aras i aklar gzden geirilmeli ve rgtsel atmalara neden olabilecek hatal i aklar ayklanmal ve sreler iyiletirilmeli. Mevcut ynetmelikler ve eksik kalan dzenlemeler uluslararas kurallara gre gzden geirilmeli ve dzenlenmeli. Blgesel ve sektrel rekabet ve deer zinciri analizleri yaplmal, sektrlere gre hedefler ve tedbirler gelitirilmeli. Sektrlerin enerji kullanmnda kendi sektrleri asndan uluslararas kyaslamalar yaplmal, kyas metodlar belirlenmeli. Kresel snma tehditi altndaki blge ve sektrler almas yaplmal ve bu blge ve sektrlere zel tedbirler gelitirilmeli. Enerji verimlilii almalar yapan sanayicilerin teviki ile igili tedbirler gzden geirilerek uygulamaya konulmal. Finansman kurulular rekabetilii arttran yatrmlar konusunda zel olarak bilinlendirilmeli. Enerji verimlilii proje finansmanlarna vergi muafiyetleri eklenmeli. Kresel snma ve seragazlar hakknda eksik bilgilendirme giderilmeli, yeni ve evreci bir bilin gelitirilmeli ve evreciliin kalknmaya ve zenginlemeye engel olduu n yarglarnn giderilmesi iin yeni bir iletiim almas yaplmal. Enerji ve iklim anda hangi alanlara ulusal dzeyde, blgesel dzeyde ve sektrel dzeyde yatrm yaplmas gerektii analiz edilmeli ve kurallar, vergiler, tevikler bir arada ele alnarak yeni bir frsatlar yol haritas karlmal. Yeil Ekonomi yatrmlarnn nasl fonlanaca zerinde allmal, ulusal ve zel yatrm fonlar gelitirilmeli. Bu fonlarn kaynaklar doru bir biimde kullanmas iin gereken dzenlemeler yaplmal. Yeni teknolojiler gelitiren kresel irketler ve organizasyonlar ile yatrm-satnalma, bilgi tranferi vb. ekillerde ibirlii gelitirilmeli.

letim-Datm ve Verimlilik

Kullanm ve Verimlilik

Kamu Otoritesi

Rekabetilik, klim ve Enerji

Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar

Sonu: neriler-Zaman Deer Matrisi

109

nemli Normal ncelikli

retim ve Verimlilik

Lisans bavurularn dar bir zaman dililimine sktrmayan yeni bir dzenlemeye gidilmeli. Lisanslama srecinde otoprodktr ile serbest retici ayrm yaplmal ve otoprodktr bavurular farkl bir statde ele alnmal. Lisans alanlardan yatrm taahht ve sre istenmeli ve lisansdan retime gei sreci hzl iletilmeli. Enerji retimine ynelik ksa, orta ve uzun vadeli vizyoner planlar yaplmal ve kamuoyu ile paylalarak ulusal hedefler iselletirilmeli. Petrol ve doalgaz arama faaliyetleri ile gelecek senaryolar arasnda iliki kurularak yatrmlara devam edilmeli. Maden arama ve enerji almalar birarada ele alnmal. Kaliteli ve standartlara uygun malzeme kullanlmal. Ekipman arzalarnn nlenmesi iin nleyici bakm uygulanmal. Akredite test laboratuvarlarnn says arttrlmal ve piyasa koullarna uygun almalar salanmal. letim ve datm ekipmanlarnda kalite standartlarnda eksiklikler giderilmeli. Yerli retim ve teknolojinin gelitirilmesi iin altyap hazrlanmal. Enerji datm faaliyetlerinde btncl yaklam benimsenmeli. Elektrik, petrol, LPG, doalgaz balklar bir arada ele alnmal. Talep ynetimi uygulamas ve tepe-peak taleplerin ynetilmesi iin modeller gelitirilmeli. lk retim noktasndan tketim noktasna kadar fiyat dengelemesi yaplmal. Doalgaz datmnda yaltmsz binalara abonelik verilmesi engellenmeli. VAP proje desteklerinde st snrlar kaldrlmal ve proje deerlemesi ve getirisi zerinden destekler verilmeli. Enerji Ynetimi ve Enerji Verimlilii uzmanl alannda disiplinler-aras mfredatlar gelitirilmeli ve sertifika programlar meslek okullar ve niversiteler ile ibirlii yaplarak yaygnlatrlmal. BEP hzlandrlmal ve Enerji Kimlik Belgeleri verilirken paralel olarak bina dnm projeleri tasarlanmal ve bu alanda alacak sertifikal uzman irketler gelitirilmeli. Enerji verimliliinin neminin toplumun tm katmanlarna anlatlmas iin detayl ierikler, iletiim planlar hazrlanmal ve yayna konulmal. Kamu hale Yasas nitelikli hizmet almlarndaki kriterleri yeniden dzenlemeli, kamu grevlileri nitelikli hizmet almlar konusunda bilinlendirilmeli ve cesaretlendirilmeli. Kamu binalarnda enerji verimlilii salanmal ve kamu enerji verimliliinde nc rol almal. Baz kamu binalarnda LEED veya BREAM gibi sertifikasyonlar alnarak rnekler oluturulmal. Reel veriler dzenli ve salkl lm / izleme yntemleriyle ortaya konulmal. Enerji ve ilikili yatrmlarda ileri geciktiren brokratik sreler hzlandrlmal. Yerel ynetimlerin yetki ve sorumluluklar artrlmal ve yerel ynetimler verimlilik srecinin aktif yrtcleri iinde yer almal. Ulusal Rekabet Konseyi kurulmal ve ulusal rekabet politikalar zerine zel ve zerk almalar yaplmal. Yenilikiliin tevik edilmesi, kresel ortaklklar gelitirilmesi, zel aratrma enstitlerinin kurulmas salanmal. Trk giriimcileri yeil ekonomi konusunda bilinlendirilmeli ve bu srete medya ve STKlar kullanlmal. Devlet verimlilik konusunda asgari standartlar belirleyerek gerekli dzenlemeleri yapmal ve uygulamal. Kresel rekabet endeksi ve kresel yatrm ortam sralamalarnda yukarya kmak iin neler yaplmas gerektii zel olarak deerlendirilmeli ve bu amala bir alma grubu kurulmal. Blgesel rekabet edebilirlii arttrmak iin blgesel enerji fiyatlamalar zerinde allmal. Kojenarasyondan yaltma, kompenzasyondan elektrik motorlarnda hz kontrolne kadar tm verimlilik alanlarnn ekonomiye canllk ve istihdam reteceine ilikin bir alg retilmeli ve her bir alann ilgili kurulular ile birlikte uygulama hedefleri belirlenmeli ve bu dorultuda projeler hayata geirilmeli. Alternatif yaktlar, hidrojen vb. alanlarda Ar&Ge ncelikleri oluturulmal ve mevcut almalar envanteri karlarak eletirmeler yaplmal ve bu balamda zel bir destek program ile inovasyon baars ykseltilmeli. Ar&Ge kapasitesini arttrmaya ynelik irketlerin, niversitelerin ve dier aratrma kurumlarnn i aklar gzden geirilmeli, desteklerin verilmesi srecinde yaanan brokrasi azaltlmal.

letim-Datm ve Verimlilik

Kullanm ve Verimlilik

Kamu Otoritesi

Rekabetilik, klim ve Enerji

Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar

110

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

nemli Acil ncelikli

retim ve Verimlilik

Mevcut enerji retim tesisleri zellikle termik santraller verimlilik ve CO2 emisyonlarna gre analiz edilmeli ve iyiletirme yatrmlar tevik edilmeli. Nkleer enerji gibi retim eitliliini arttracak ve ucuzlatacak tedbirler alnmal. Enerji alt sektrlerinde alacak insan kayna gelitirilmeli. Co-Tri-Quatro jenerasyon sistemleri yaygnlatrlmal. Yerli teknoloji gelitirilmesine ynelik yan sanayi oluturulmal. Enerji yatrm fonlarnn kurulmasn tevik edecek dzenlemeler yaplmal. Enerji yatrmlarn sekteye uratmayacak bir evreci anlay benimsenmeli ve bu kapsamda bir halkla ilikiler faaliyeti yaplarak toplumsal bilin arttrlmal. evresel atklar ve enerji birarada deerlendirilerek bu alanda zel aba sarfedilmeli. Ulusal ebekede yer alan tm ekipman envanteri karlmal ve ulusal bir bilgi sistemi zerinden takip edilmeli. Kayplar ve kaaklarn maliyeti hakknda toplumsal bir farkndalk retilmeli. Kentsel planlamalar ile enerji datm planlar bir arada yaplmal ve yatrm maliyetlerini aaya ekebilecek yaklamlar gelitirilmeli. Yksek gerilimde doru bilgi ve test ilemleri iin akredite laboratuvarlar kurulmal. Avrupa Smart Grid a iinde yer alarak Smart Grid deneyiminin elde edilmesi hzlandrlmal. Akll teknolojilere gei ve akll sayalarn kullanmn arttrlmas iin sreler ngrlmeli ve dnm program hzlandrlmal. Malzeme, ekipman ve proses standartlarndaki eksiklikler giderilmeli ve standartlar yerli tedarikileri hzlandracak ve uyum salayacak bir biimde kademeli olarak ykseltilmeli. Deniz-Demir-Karayolu btnleik olarak lojistik planlamalar gzden geirilmeli ve yeniden dzenlenmeli. Kentsel planlamalar evre ve verimlilik esasna gre dzenlemeli ve ihlallere ar cezalar getirilmeli. Enerji Verimlilii ve evre Ar&Ge Labaratuvarlar kurulmal ve uluslararas ibirlii tesis edilmeli. Kresel apta byk aratrmaclar lkeye davet edilmeli, Trkiyede almalar iin zel gayret sarfedilmeli. Enerji verimlilii ile ulusal sanayi, tarm, ulatrma ve ekonomi politikalar arasnda linkler kurulmal. Akll sayalarla uyumlu alan elektrikli ekipmanlarn gelitirilmesi tevik edilmeli. Ynetim yaklamlar ve sistemleri konusunda kamusal Ar&Geler yaplmal ve uygulanabilir ynetim teknikleri, kamusal kurum kltr verimlilii arttracak biimde gelitirilmeli. Teknolojik Ar&Ge kapasitesinin arttrlmas iin zel sektrn yapmakta zorlanaca aratrma gelitirme konularnda zerk ama kamu tarafndan fonlanabilecek aratrma enstitleri kurulmal. Politika gelitirme srelerinde katlmclk benimsenmeli, zel sektr ve vatandalarn grleri alnmal ve bu grlerin politika yapclarn karar verme srelerine yn verecek bir teknolojik alt yap kurulmal ve kurumsal bir yapya kavuturulmal. evre bilincinin gelitirilmesi ve iklim deiiklii konusunda nc politikalar gelitirilmeli. Kmelenme temelli blgesel yeilkalknma tevik edilmeli ve blgesel dinamikler harekete geirilmeli. Kresel rakabet edebilecek yeil rn ve hizmetlerin gelitirilmesi iin Ar&Ge yaplmal bu amala ulusal hedefler etrafnda somut projeler niversite ve aratrma kurumlar arasnda i blmne giderek paylatrlmal. Her mekanda ve her sayda alanla inovasyon yapabilmek iin yeni bir Ar&Ge yasas karlmal. Ar&Ge yaplan her mekan Teknopark avantaj elde etmeli. Yerel ynetimlerin; blgesel rekabetilik, ekonomi, istihdam, evre sorunlar konularnda daha fazla insiyatif almalar tevik edilmeli, cesaretlendirilmeli ve bu alanda yetenekleri gelitirilmeli. Yerel retim ve evre sorunlarna yerel halkn ilgisini ekebilmek iin yerel medya glendirilmeli. Karbon emisyonun ve ticaretinin ne gibi frsatlar sunaca veya hangi zorlamalara neden olaca i dnyasna tekrar tekrar aktarlmal. Enerji ve evre iie dnlmeli ve evresel geliim yerel ynetimlerin gndemine yeni bir performans kriteri olarak konulmal. Su kalitesi, hava kalitesi, toprak kalitesi vb. kriterlere gre ehirlere not verilmeli. Yeil ekonominin ihtiya duyaca yeni nesil insan kayna ve meslekler analiz edilmeli ve bu balamda liseden balayan doktoraya kadar uzanan bir mfredat zerinde allmal. Yeil Ekonomi ile ilgili strateji gelitirilen bir zerk rgtlenmeye gidilmeli. Btn dnyada konu ile ilgili allan konularn bir envanteri karlarak Trkiye ile benchmark yaplmal.

letim-Datm ve Verimlilik

Kullanm ve Verimlilik

Kamu Otoritesi

Rekabetilik, klim ve Enerji

Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar

Sonu: neriler-Zaman Deer Matrisi

111

ok nemli Normal ncelikli

retim ve Verimlilik

Yerli enerji fiyatlarnda serbest rekabetin uygulanarak, maliyet bazl fiyat mekanizmalar gelitirilmeli. Kamu ihale yasas kaliteyi arttracak bir biimde yeniden deerlendirilmeli. Doal gaz depolama tesisleri yaygnlatrlmal. Enerji ve enerji youn alanlarda zel endstri blgeleri ve kmelenmeler oluturulmal. Turizm blgelerinde solar elektrik retimini tevik eden zel dzenlemeler getirilmeli. Scak su ihtiyacnn gne enerjisi ile karlanmasna zorunluluk getirerek talep yaratlmal. Yenilenebilir enerji retimi ile pompal HESler entegre edilmeli. Puant saatlerine gre talebi dengelemek iin tketici nezdinde bilinlendirme kampanyalar balatlmal. Serbest pazar ilkelerine gre serbestlemenin tam olmas iin allmal. Serbest tketici baremleri drlmeli. Dileyenin diledii toptanc ve perakendeciden elektrik almas iin dzenlemeler yaplmal. Petrol datm sektr elektrikli aralarn yaygnlamas senaryolarna gre gelecek planlar zerine almal. Blgesel dar boazlar ve talep tahminleri zerinde bilimsel modeller gelitirilmeli ve iletim-datm verimliliini arttracak almalar yaplmal. Ulusal Enerji Verimlilii ve evre Fonu kurulmal ve bu fon verimlilik-evre projelerine finansal destek salamal, verimlilik Ar&Gelerini desteklemeli. Verimlilik ve ortaklk kltr inaa edebilmek iin sosyal aratrmalar yaplmal, birarada yaam ve kent kltrn gelitirecek zel projeler tasarlanmal ve uygulanmal. Verilere dayanan, bilimsel bir dnce, etkin bir ynetim anlay gelitirmek iin zel gayret sarfedilmeli ve Trk irketleri ve kamu kurumlar hakknda detayl aratrmalar yaplmal. lk retimden balayan verimlilik mfredat gelitirilmeli. Ya byk motorlu aralarn deitirilmesi tevik edilmeli. Kamu ve zel sektr bak alarnn karlkl olarak anlalmas iin kamu yneticileri ve sektr temsilcileri belirli aralklara bir araya getirilmeli. Kamu kurumlar arasnda e gdm ve iletiimin arttrlmas amacyla ortak takm almalar, proje bazl rgtlenmeler gelitirilmeli ve bu amala eitimler dzenlenmeli. Kamuoyunun yanl bilgilendirilmesinin nne gemek iin aydnlatc ieriklerin profesyonel olarak hazrlatlmal ve yaynlanmal. zelletirme srelerindeki kamu irketlerini alan yeni hissedarlara teknik iyiletirme konusunda artlar konulmal. Firmalarn yel ekonomi gereklerine gre rekabetilik stratejileri gelitirmeleri tevik edilmeli. klim ve enerji konusunda ilgili tm taraflarn bilgi ve bilin artrmasna ynelik almalar yaplmal Karbon hesaplama konusunda hangi global standartlarn kullanlaca belirlenmeli ve karbon piyasalarna gei hzlandrlmal. Ulusal karbon borsas kurulmal. Enerji verimlilii projelerinin gnll karbon piyasalarndan yararlandrlmas iin aralar gelitirilmeli. Yeni bir srdrlebilir kalknma paradigmas gelitirmek ve dnyada yeni bir insiyatif gelitirmek iin allmal. Yeil ekonomi paradigmasna katk salayabilecek uluslararas evrelerle ibirlii kurulmal. Youn enerji kullanan sektrlerin yeniden yaplandrlmas ve buralarda inovatif i modelleri desteklenmeli ve bu irketlerden verimlilik hedefleri alnmal. Enerji tketim faturalar yeniden dzenlenmeli ve mteriye geribildirim verecek bir ekilde tasarmlanmal. klim deiiklii tehditi altndaki blgelerde zel farkndalk retilmeli. Tabiatla bark, az enerji tketen, salkl yeni bir kltr gelitirmek iin zel olarak allmal. Srdrlebilir kalknma ile ilgili niversiteler ve dier aratrma kurumlar arasnda ibirliine ynelik koullar oluturulmal.

letim-Datm ve Verimlilik

Kullanm ve Verimlilik

Kamu Otoritesi

Rekabetilik, klim ve Enerji

Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar

112

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Bu rnek alma; bilimsel ynetim tekniklerinin uygulanmas durumunda verimlilik artna rnek olmas amacyla Iconomy Group uzmanlarndan Salahattin Yldz ve mer Turhan tarafndan gelitirilmitir.

rnek alma: Enerji letim ve Datm Sisteminde Model Gelitirme - Simlasyon

letim ve datm; elektrik sisteminin belkemiini oluturur. Bu sistemin eski teknoloji ile alan paralarnda meydana gelebilecek arzalar ok ciddi kesintilere ve ekonomik kayplara neden olabilir. Bu arzalar sonucu iletim hatlarndaki besleme gzergahlar deieceinden ilave enerji arz gerekli olur. Elektrik depolanmadndan byk aplarda eksik kapasite (60 80 MW gibi) ciddi darboazlar yaratr. yi alan bir enerji iletim sistemi enerji gvenilirliini gelitirir ve iletim kayplarn azaltr. Byk lde artan yenilenebilir enerji kaynaklar buna paralel ekilde iletim sisteminin de yeniden ele alnmasn gerekli klar. nk yenilenebilir g kaynaklar kesintilidir bu nedenle dier kaynaklarla iletim sistemi zerinden dengelenmesi gerekir. Dier taraftan yenilenebilir enerji kaynaklar ou kez tketim blgelerinden uzakta yer alr. Bu kaynaklarn iletim sistemine dahil edilmesi yeni iletim hatlarnn kurulmasn gerektirir. Ortak akl gelitirme toplantlarnda ok sk ifade edilen gr enerjinin talep edildii noktada retilmesidir. zellikle yenilenebilir kaynaklar sz konusu olduunda enerjinin, tketimin youn olduu merkezlere tanmas kanlmazdr. Bunun da zm yolu gvenilir ve verimli enerji iletim ve tama sistemlerinin kurulmas ve ynetilmesidir.

Bilimsel Model ve Ynetim Gerei

Gnmzde gelien biliim ve iletiim teknolojilerine paralel olarak bu teknolojilerin mal ve hizmet retiminde kullanlmasyla ok nemli verimlilik kazanmlar elde edilmektedir. uras bir gerektir ki; iletiim ve bilgisayar teknolojilerinin gelimi modelleme teknikleri enerji retim, iletim ve datmnda yeterince kullanlmamaktadr. lkemizde olduu kadar Avrupa ve Amerikada da halen 100-150 yl nceye dayanan teknolojilerle kurulan ekipman ve iletim sistemleri hizmet vermektedir. Son yllarda iletim ve biliim sistemleri yannda iletme ynetimi modellerinde de byk gelimeler yaanmtr. Bu ynetim tekniklerini gelitiren ve kullanan Toyota ve Honda gibi otomotiv irketleri ABDnin General Motors ve Ford gibi kkl otomotiv devlerini geride brakarak rekabeti stnlk gelitirmitir. Bu gelimelerin temelinde Toyota Production System Toyota retim Sistemi (TPS) diye adlandrlan yntemler yatmaktadr. Daha sonra ABDde MIT (Massachusetts Institute of Technology) niversitesinde balayan almalarla (James P. Womack, Lean Enterprise Institute, LEI) LEAN yntemi yeni bir ynetim yaklam getirmitir. Bu ynetim anlay deiik isim ve markalar altnda gelimeye devam etmektedir. Bu bakmdan iletim-datm sistemlerinin, gelien ynetim teknikleri, iletiim ve biliim teknolojilerine dayal birden ok bilim ve teknolojiyi kapsayan inter-disipliner holistik btncl yaklamlar erevesinde ele alnmas bir zorunluluk haline gelmitir. Kresel rekabetin yaama biimine dnt ve kresel oyun sahasnn tm oyuncularn yer ald bir dzlemsel saha haline geldii byle bir ortamda bu etkilerin dnda kalarak gemi yzyllarn khnemi yntem ve teknikleriyle ayakta kalmay dnmek bir hayalden teye gidemez. Bu etin karlamann ilk raundu enerjiyle balamaktadr.

Sonu: rnek Model almas

113

Enerji letim ve Datm Modeli

Gnmz teknolojisinde ok sayda kaynaktan salanan girdilerin ok saydaki talep blgelerine ulatrlmasnn verimli ve ekonomik ekilde salanmas yeni ynetim tekniklerinin kullanlmasn gerekli klar. Ham madde kaynaklarndan bitmi rne kadar eitli dnmlerden geilmesi ve bu dnmlerin ileri geri ynlerde tekrarlanmas gerek uygulamalarda grlr. Bu dnmler de modele dahil edilmektedir. (rnein doal gaz kullanlarak elektrik elde edilmesi, bu elektrik kullanlarak rafineride petrol ilenmesi, elde edilen akaryakt ile santralde elektrik elde edilmesi, bu elektriin konutlarda snma amacyla kullanlmas veya akaryaktn petrokimya tesislerinde kullanlarak plastik rnler elde edilmesi, atklardan enerji elde edilmesi gibi ok kademeli sreler ve dnmler). Bu gibi ynetim problemlerinin zmnde Dorusal Programlama Modelleri kullanlmaktadr . Bu modeller enerji, imalat, hizmet sektrlerinde baaryla kullanlmaktadr; bu konuda ok sayda rnek verilebilir, Texaco firmas Dorusal Programlama modelini akaryakt karmlarnn elde edilmesinde ve gerekli katk maddelerinin dozlanmasnda uygulamaktadr. Dnyann en byk alminyum kutu imalats Valley Metal Container firmas retim ve datmn bu metotla kontrol etmektedir. Petrol ve petrol rnlerinin tama ve datmnda etkili biimde kullanlmaktadr. Modelin altrlmasyla elde edilecek veriler, incelenen sistemin optimum seviyede altrlmasn mmkn klar. Gelien bilgisayar teknolojisi ile bu modellerin daha etkin olarak ve incremental biimde (continuous improvement) kullanlmas mmkn olmaktadr. Elektrik enerjisi iletim ve datm modeliyle ilgili model parametreleri ve temel veri bileenleri aadaki tabloda gsterilmektedir.
Enerji letim ve Datm Optimizasyon Modelinin Temel Bileenleri
GRDLER LER/ KAYNAKLAR thalat hracat FOSL KAYNAKLAR Ta Kmr Sant. thal T. Km. Sant. Linyit Sant. Fuel Oil Sant. Gaz Trbinleri Motorin Sant. Kombine ev. Sant. Doal Gaz Sant. Mobil ve Dier Sant. YENLENEBLR Hidrolik Sant. Rzgar Sant. Jeotermal Sant. Gne Sant. Dier Yenilenebilir NKLEER Nkleer Sant. letim Hatlar Trafo Merkezleri nt Reaktrler Seri Kapasitrler Datm irketleri Byk Kullanclar Sanayi Blgeleri Tketim Blgeleri Tketim Merkezleri LETM HATLARI KAYIP UNSURLARI VE 380 kV letim Hatlar MALYETLER 154 kV letim Hatlar 380 kV letim 66 kV letim Hatlar Parametreleri 154 kV letim P. 66 kV letim P. TRAFO MERKEZLER 380 kV Trafo 380 kV Trafo Merk. 150 kV Trafo Merk. Parametreleri 66 kV Trafo Merk 150 kV Trafo P. 380/154 kV 66 kV Trafo P. Trafo M. 380/154 kV Trafo P. 154/66 kV Trafo P. 154/66 kV Trafo M. Datm Hatlar Parametreleri Datm Trafolar P. nt Reaktr P. Hat letme Maliyetleri Trafo letme Mal. nt R. letme Mal. letim Hatlar letme Maliyetleri Trafo letme Mal. nt R. letme Mal. Datm letme Mal. letim Hatlar Yatrm Maliyetleri Trafo Yatrm Mal. nt R. Yatrm Mal. Datm Yatrm Mal. Dier letme Mal. DEKENLER letim Hatlar Girdieri thalat hracat verileri ve kstlar letim Hatlar Kapasiteleri ve Kstlar Trafo Kapasiteleri ve Kstlar nt Kapasiteleri ve Kstlar Datm Kapasiteleri ve Kstlar DAITIM RKETLER Dicle E. Datm A.. Vanglu E.Datm A. Aras E. Datm A.. oruh E. Datm A.. Frat E. Datm A.. amlbel Elektrik Datm A.. Toroslar Elektrik Datm A.. Meram Elektrik Datm A.. Bakent Elektrik Datm A.. Akdeniz Elektrik Datm A.. Gediz Elektrik A.. Uluda Elektrik Datm A.. Trakaya Elektrik Datm A.. stanbul Anadolu Yakas Elektrik Datm A.. Sakarya Elektrik Datm A.. Osmangazi Elektrik Datm A.. Boazii Elektrik Datm A.. Kayseri ve Civari Elektrik T.A.. Menderes Elektrik Datm A.. Gksu Elektrik Datm A.. Yeilrmak Elektrik Datm A.. TKETM VERLER Tketim Merkezleri Tketim Blgeleri Sanayi Blgeleri Byk Kullanclar Kayplar kullanm verileri MODEL TASARIMI VE ZMLEME Dorusal Programlama Modeli Transshipment Ama Fonksiyon Optimizasyon ve zmleme

114

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

letim ve Datm Sisteminin Optimizasyonu

Sistemi meydana getiren paralarn birlikte fonksiyonel olarak hedeflenen sonucu vermesi iin bu paralarn en uygun (optimum) biimde almas gerekmektedir. Bu alt birimlerin maksimum veya minimum seviyede bir performans gstermesi tm sistem asndan en iyi sonucu vermesi anlamna gelmez. Sistemin amacna ulamas iin, sistemi meydana getiren paralarn (komponentlerin) optimum seviyede performans gstermesi zorunlu olmaktadr.

letim ve letme Maliyetlerinin En Uygun Dalm

Ynetimin en nemli fonksiyonlarndan biri karar vermektir. Karar vermek iin konu ile ilgili yeterli ve gereki bilgilerin toplanmas ve bu verilerin alternatif zm seenekleri olarak ortaya konulmas gerekmektedir. Mevcut alternatifler iin kantitatif olarak elde edilecek sonular, kalitatif olan deerlendirmelerle karlatrlr. Holistik bak asndan bakldnda sistem yaklam, alternatif kararlar arasndaki kantitatif deerlendirmeler kararlarn salam temellere oturmasn salar.

Yeni letim Hatlar ve Ekipmanlar in Ekonomik Kurulu Yerleri Seimi

letim Hatlar, enerji retim tesisleri ile tketim blgeleri ve kullanclar arasndaki balanty salar. Elektrik enerjisinin depolanmas mmkn olmadndan retilmesi ile tketilmesi arasnda zaman fark yoktur. Byle bir modelin kurulmas ve srekli altrlarak optimizasyon salanmas halinde kurulacak yeni retim santrallerinin yerlerinin tespiti mmkn olabilecektir. Alternatif seenekler tespit edilir. Model bu alternatifler arasndaki kantitatif deerlendirmeleri ortaya koyar.

Yeni Trafo Merkezlerinin Yer ve Kapasite Seimi

Model, sistemin daha optimal almasn temin etmek amac ile alternatif trafo yerlerinin ve kapasitelerinin alternatif seenekler halinde dzenlenmesini salar. En doru yer seimi belirlenir. Performanslarn llmesinde sistemin holistik fonksiyonu ve sonular esas alndndan gereksiz yatrmlar nlenir ve karar aamasnda en uygun alternatifler belirlenir. Yeni kurulacak ekipman yerlerinin sistemin toplam performans zerindeki performans kolaylkla deerlendirilebilir.

Yeni retim Tesisleri in Ekonomik Yer Seimi

Mevcut iletim hatlar ve ekipmanlar veri olarak deerlendirilerek yeni kurulacak enerji retim tesislerinin mevcut iletim yapsyla uyumlu olarak alp almayaca incelenebilir. Bu durumda iletim hatlarnn hangi gzergahlarnda ve dm noktalarnda kapasite yetersizlikleri olabilecei belirlenir. retim tesislerinin hangi gei hatlar zerinde olmasnn daha verimli olaca aratrlabilir. Deiik yer seimleri, hat uzunluklarn, yatrm maliyetlerini ve pazar blgelerini etkiler. Model bu alternatifler arasnda kantitatif deerlendirme iin kullanlr.

letim Hatlar ve Ekipmanlardaki Darboaz noktalar Belirlenir.

letim hatlarnda, trafo merkezlerinde ve dier ekipmanlarda yer alan darboazlar belirlenerek yatrmlarn ncelik sralamalar ve kapasite byklkleri belirlenir.

Sonu: rnek Model almas

115

Trafo Merkezi Yerli retim Elektrik

letim Hatt

Trafo Merkezi

Trafo Merkezi letim Hatt

Yukarda ematik olarak verilen ak diyagram ile sistemin ok kademeli olduu belirtilmektedir. Dier bir deyile her bir sre biriminin kts dier her bir srecin girdisi olabilmektedir. Bu durum dier ynde de geerlidir, yani her bir srecin girdisi dier her bir srecin kts olabilmektedir. Bu modelin sreleri yukardaki ak diyagramnda ematik bir ekilde grlmektedir. Bu amala giri ve k matrisi aada verilmitir. Burada tm sreler hem girite hem de kta yer aldndan ok kademeli bir sistem oluturmaktadr. Son tketim noktalar kta yer almaktadr. Bu ekilde grlen deerler, modelin veri girdilerini ierir. Kaynaklar, sreleri, parametreleri, kullanm yerlerini ve maliyetleri gstermektedir.

Enerji letim ve Datm Modeli Giri k Matrisi

Giri
1 2 3 . . . . m 1 2 3 ........................................n C11 C12 C13 .....................C1n C21 C22 C23 .....................C2 n C31 C32 C33 .....................C3n . . . ................................. . . . ................................. Cm1 Cm2 Cm3...................................Cmn b1 b2 b3...................................bn Arz Q1 Q2 Q3
. .

Bu verilerden hareket ederek yaplacak hesaplamalar aadaki drt kademeli matematiksel formller halinde zetlenmitir. Bu temsil biimi dorusal programlama modelidir. Bu biimde gerekte var olan uygulamalar daha somut izlenebilir biimde grlebilir, ayrca daha byk boyuttaki problemler maniple edilebilir hale getirilir. Enerji letim Sistemi kaynaklarnn optimizasyonuna ynelik hesaplamalar aadaki modelde gsterilmektedir .
m m n j=1 ij

Qm Toplam

x = a , i = 1,2,...,m
i

(1) (2) (3)

Talep
Gass, 2003

i=1 ij n i=1

x = b , j = 1,2,...,n
j

j=1

c x = minimum
ij ij

x 0,btn iler ve jler iin (4)

ij

Enerji letim ve Datm zm Matrisi

Giri
1 2 3 . . . . m 1 2 3 ................................. n X11 X12 X13 .....................X1n X21 X22 X23 .....................X2 n X31 X32 X33 .....................X3n . . . ..................................... . . . ..................................... Xm1 Xm2 Xm3...................Xmn b1 b2 b3............................bn Arz Q1 Q2 Q3
. .

Qm Toplam

Talep

Modelin optimizasyon hedef fonksiyonuna gre zmlenmesi sonucunda, aadaki matriste grlen deikenlerin optimum deerleri tespit edilmi olur. Bu deerlerin byk bir blm kstlar ve parametreler dorultusunda farkl deerler tar, dierleri ise sreler arasnda yer deitirmesi gereken miktarlar gsterir. Verilere dayanarak elde edilen bu sonu, optimum bir kombinasyonu vermektedir. Bu deerlerin dnda seilecek baka bir kombinasyon her zaman optimumun dnda olacak ve daha verimsiz bir kombinasyon olarak ortaya kacaktr. Ancak uygulamann bir gerei olarak, gerek olaylara paralel olarak, her zaman en doru zm yrtmeye koymak mmkn olmayabilir. Bu nedenle optimuma yakn olan, buna ramen ulalmak istenen hedefin ok da uzanda olmayan bir hedefin seilmesi akla yatkndr. Bu hedefin irdelenmesi, verilere ve elde edilen sonulara dayanlarak duyarlk analizi ile tespit edilir.

Tketim

Trafo Merkezi

Datm irketleri

thal Elektrik

Trafo Merkezi

letim Hatt

Trafo Merkezi

116

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Bu bilgiler svein resmi sitesi sweeden.seden alnmtr.

rnek Bir Dnm Uygulamas: sve

Gelimi teknoloji, doal varlklar zenginlii ve teden beri sren geleneksel enerji aratrmalar... Dnya, daha srdrlebilir enerji sistemlerine gemeyi benimserken sve bu alanda nde gelen lkelerden biri olmakta.
Uluslararas Enerji Ajansnn (IEA) 2008 yl raporu, svei ou balamda n sralarda gstermektedir: dk CO2 emisyonlar, yksek oranda yenilenebilir yaktlar ve elverili bir elektrik enerjisi pazar (sve, elektrik sektrn zelletiren nc lkeler- den biridir). sve, 1970li yllarn balarnda yaanan petrol krizinden bu yana alternatif enerji kaynaklar konusundaki aratrmalara kapsaml yatrmlar yapmtr. svein petrolden adm adm vazgeme evresi sorunsuz bir biimde ilerlemitir. Petrol, sveteki enerji kaynann 1970de %75ini olutururken bu oran, 2006da bata konutlar stmak iin kullanlan miktarn azalmasna bal olarak sadece %32 dzeyinde olmutur. svete salanan enerjinin %43 yenilenebilir enerjidir. Bu oran, ou AB lkelerinden daha fazladr. svete alnan nlemlerin ou Yenilenebilir Enerji Direktiflerinin bir sonucudur. CO2 ve sera etkisine neden olan dier gazlarn salnmn kresel ve ulusal dzeyde azaltmaya ilikin Kyoto Protokolnn artlar da bu gelimede ek bir etken olmutur. sve, imdiki enerji politikasn 1997de belirledi. Hkmet ekolojik adan srdrlebilir bir topluma geii kolaylatrmak iin verimli ve srdrlebilir enerji kullanmn ve uygun maliyette enerji salanmasn destekleme karar ald. Bunlarn izlenmesi ve gelimesi iin sve Ulusal Enerji Kurumu kuruldu. zlanda, Norve ve Kanada, sveten daha fazla elektrik tketmektedir. Buna ramen svein karbon dioksit emisyonlar dier lkelere kyasla daha azdr. AB lkelerindeki 8,6 ve ABDdeki 19,7 tonla kyaslandnda, ortalama olarak bir svelinin atmosfere sald CO2 miktar ylda 5,8 tondur. Emisyon oranlarnn dk olmasnn nedeni svete elektriin, CO2 salmayan nkleer enerji ve hidroelektrik kaynaklarndan retilmesidir. Biyoyakt kullanan kojenerasyon (ortak retim) veya birleik s ve g (CHP )tesisleri, sveteki elektrik retimine %10 orannda katkda bulunmaktadr.

Yenilenebilir enerji
svete 2003 ylnda, yenilenebilir enerji kullanmay tevik etmek zere, yeil elektrik sertifikalar verilmeye baland. Yeil sertifika iin elektriin jeotermal, biyoyakt, rzgr, dalga, gne gcnden ya da kk apta hidroelektrik tesislerinde elde edilmesi gerekmektedir. reticiler, rettikleri her MWh yenilenebilir elektrik iin sertifika alrken tketicilerin de elektrie dedikleri faturalar araclyla, belirli sayda yeil sertifika satn almalar gerekmektedir. Ama yenilenebilir elektrii, 2002den 2016ya kadar 17 twhya (terawatt/saat) artrmaktr. Ayrca, rzgr enerjisi retimi, 2009 ylna kadar devam edecek olan vergi indirim program yoluyla sbvanse edilmitir. Rzgr enerjisi, son yllarda en hzl byyen yenilenebilir enerji kaynadr. Bu tesislerin kapasitesi getiimiz on yl iinde misli artmtr. 2007de svein gney sahillerine yakn olan resundda, Kuzey Avrupann en byk rzgr enerjisi park ald.

Yksek elektrik enerjisi tketimidk emisyonlar

svein kii bana elektrik tketimi olduka yksektir (kii bana ylda 17 000 kWh). Sadece

Sonu: rnek lke almas/sve

117

Toplam olarak 100 Mwh enerji reten 48 adet rzgr trbini, 60.000 konutun elektrik ihtiyacn karlamaktadr.

Alternatif yaktlar
sve yenilenebilir alternatif yaktlar gelitirmek iin byk bir aba gstermektedir. 1980li yllarda etanol retmek iin aratrmalara balayan sve, bu alanda dnyann lider lkelerinden biri olmutur. Gnmzde satlan etanolun ou, iklime gre deiik sonular veren tahllardan retilmektedir. klim etkenlerinin yan sra, retimden kullanma kadar olan zaman zinciri dnlrse, yaam dngs asndan eker kamndan retilen etanol daha uygundur. sveli aratrmaclar, ikinci nesil biyoyakt olarak tanmlanan sellozdan elde edilen etanola odaklanmlardr. Burada daha da nemli olan, bu eit etanolun besin rnlerini etkilememesidir. lgin olan dier biyoyaktlar, gbre ve atklardan elde edilen dier biyogazlardr. ABnin istedii, 2010 ylna kadar tm yaktlarn %7,75inin yenilenebilir kaynaklardan retilmesidir. sve etanol kullanmn artrarak, 2006 ylnda %3,1 oranna ulamtr. Gelimeleri hzlandrmak iin ylda 3.000 m3ten fazla benzin ve mazot satan petrol istasyonlarnn, en azndan bir eit yenilenebilir yakt temin etmesini ngren pompa yasas 2006da uygulamaya konulmutur. Melez motorlu arabalar, elektrik ve biyoyakt kombinasyonlarnn gelecei parlaktr. Bir nmzdeki adm, fie taklarak enerji nakleden ebekeyle arj edilen, daha byk akl melez motorlu otomobil retimidir. sve Enerji Ajans, Volvo, Saab, Vattenfall ve dier baz kurulular, 2008 ylnda, arj edilebilir gelecek nesil melez motorlar retimi iin iddial bir proje balatmlardr. sve ve Amerika, Temmuz 2008de arj edilebilir yeni tip melez motor gelitirmek zere ortak bir giriimde bulunmulardr.

Kuzey Avrupann en byk rzgr enerjisi park Lillgrund 2007de ald.

gelitirdi. Bu programa katlan 180lere (180 firma) ya da enerji youn sanayilere, hazrladklar enerji planlamas ve sarf edilen enerjiyi azaltma yolunda aldklar admlara karlk olarak vergi kolayl tannmaktadr. Bugn bu program sonucunda, ylda deeri 500 milyon SEK (yaklak 62 milyon dolar) olan, yaklak 1twh enerji tasarrufu yaplmaktadr. Hkmet inaat sektrnde kullanlan enerjinin, inaat malzemesi iin 2020 ylna kadar (1995 ylna gre) %20 ve stlan alan birimi iin 2050 ylna kadar %50 orannda azalmasn ngrmtr. Bu da enerji verimli binalarn iyi bir seenek olmasn salamtr. Pasif evler buna bir rnektir. Bu evler, oturanlarn stt, geleneksel olmayan bir stma sistemiyle ina edilmektedirler. Bu yaplarda daha kaln yaltm malzemesi ve akll havalandrma sistemi kullanlmasyla enerji tasarrufu salanmaktadr. svete 1 Ocak 2008den itibaren, enerji beyannamesine ilikin yeni bir yasa yrrle girmitir. Binalarda uygulanacak olan AB direktifine dayanan bu beyannamenin hedefi, enerjinin verimli kullanlmasn desteklemektir. Hkmet, konut sakinlerine enerji tasarrufu hakknda bilgi vermek ve tavsiyelerde bulunmak dorultusunda ciddi yatrmlar yapmaktadr. sveteki 290 belediyede, tavsiye almak isteyen kiilerin bavurabilecekleri enerji danmanlar vardr. Pencere ve cam tipleri, tasarruflu ampuller, deiik stma sistemlerine gei ve benzeri sorular, danlacak konular arasndadr.

Sanayide enerji tasarrufu

sve 2005te sanayide enerji verimliliini artrmak iin tasarlanm zel bir program

118

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Bu yaz Radikal gazetesinden alnmtr.

Doa, Kent ve Vatandalk zerine...

Uzun zaman bir Amerika ehrinde yaadm. Ylda bir smestr hala bu ehirde yayorum. Buras kk bir niversite ehri. 70 bin nfusun yars renci. ehir tertemiz. En yal gnde yr ayana bir para amur bulamaz. Hani halkmzn bal dk yala dedii trden. Yeil, yeil, yeil. Hangi sokakta yrsen seni iki yandan kucaklayan bir yeil gzellik iinde yrrsn, Yalnz en ilek yollarda deil, en yoksul mahallelerde bile yeilin eksiklii yok. Evlerin ok byk bir blm iki kat ve nl arkal bahe iine oturmular. ehrin drt yan ormanla evrili. Merkezden bika kilometre ayrlrsan kendini bir aa denizinde bulursun. Nedir bu yeilin srr diye hep dnrdm. Elbet halkn gelir seviyesi halkn nemlidir. Sonra bir olaya kartm. Yeili kimin koruduunu ve hangi usullerle koruduunu grendim. Sizlerle bu bilgiyi paylamak istiyorum. Yllar once bir ev yaptrp satmak sevdasna tutuldum. naattan hi anlamam. Ancak burada bir akrabam var. Tek bana bir evi temelden atya kadar yapar. Yapp kiraya verdii veya satt evlerin says 12yi gemitir. Bugn de yapar satar. Benim aklm eldi. Gzel bir arsa varm, unu alalm dedi.. ehrin deerli bir yerinde, her yan ormanlk. Cennet gibi bir yer. Arsa, drt tane baheli ev yapacak kadar geni. Ancak, ehir plannda buraya bir ev yaplmas uygun grlm. Tek bir ev yaplrsa kazanl deil, iki ev yaplrsa kazanl. Bize belediyeye bavurun, iki ev yaplmasna msaade alabilirsiniz dediler. Komularn istekleri... Belediyeye bavurduk. Bize dediler ki, lk admda btn komularnza iadeli taahhtl bir mektup gnderecek ve bu arsaya iki ev yapmak istediinizi bildireceksiniz, gelen cevaplarla, filan gn gene

gelin. Arsann komularna birer mektup gnderdik. Gelen cevaplar zetliyorum. Bir komu diyor ki, Evlerimizin nnden geen yol dardr. Bu yoldan geyikler geer. ki evin en az iki arabas olacana gre dar yolun trafii artacak. Geyiklerimiz daha byk bir tehlike iine decek. kinci komumuz yle diyor: Biz ocuklarmz her gn okula gtrp okuldan getiriyoruz. Yolumuzda trafik oalmasn istemeyiz. nc komu da diyor ki: Bu arsada iki byk am aac var. Bunlarn kesilmesini istemiyoruz. Bu amlar zel yntemle yerlerinden sksn, arsann baka yanna diksinler. Bir baka komunun istei u: ki ev yaplrsa elbet, evler ana yola arsa iinden bir yolla balanacak. Bu yol ya asfalt olacak veya beton. O vakit bu yolun iki tarafndaki ufak aalarn kkne su gitmeyecek. Aalar kuruyacak. Bu aalarn en az sekiz yl, zel bir ekilde sulanp, gbrelenecei garanti edilsin. Baka bir komu evin plann grelim dedi, Bakalm bizim evlere yakacak m, kt ve kk bir ev yaplrsa bizim evlerin deeri der. Bir baka bir komumun derdi u, adam spor hocas, ok geni, nl arkal bir bahesi var. Etrafnda it filan yok. Bana komu gelirse bahelerimizi bir itle ayrmam gerecek. Yeni evler de etraflarna it ekecek. Ne onlar bahelerini snrlasn, ne ben. Bylece geni yeilliimiz kaybolmam olur. Arsann 500 metre kadar ilerisinde, aalarn arasnda kaybolmu kk bir gl var. ehrin kanalizasyonu yok bu blgede, septik tank kullanlyor. Bu tanktan sznt olurmu, gl kirlenirmi. zel izolasyonu olan pahal bir septik tank yaptrmal imiiz. Cevaplara atk! Biz Trkiyeliyiz. Cevaplara aarak belediyeye gittik. yle ya, biz ev yaptracaz, arsa alacaz. Bu nasl demokrasi? Benim yaptracam eve

Sonu: rnek lke almas - ABD

119

neden bu kadar insan burnunu sokuyor? Oturup, belediye ile konutuk. Btn istekleri yerine getirmeye sz verdik. Ancak geyikler iin bir zm bulamadk. evremizdeki ormanlar gerekten geyik cenneti. Bu gzel hayvanlar yem bulamazsa ehrin kenar mahallelerine inerler. Bahelerdeki elmalar, eftalileri, boylar yetiirse yerler. Biz bazen bahelerimize, bu hayvanlar iin meyve filan atarz, gelir yerler. Bu gzel gzl, rkek hayvanlar, ilkin bizi grnce kayorlard. Sonra altlar, kulaklarn dikip, srmeli gzleri ile bizi bir zaman tartyorlar, Zarar gelmeyeceine inanrlarsa kamyorlar. Anadolu evliyasndan bir Geyikli Babamz vardr. Bursann fethinde, yanndaki erenleri ile Sultan Orhana yardmc olmu. Menkibe onun geyiklere binip gezdiini anlatr. imdi ben buna inanyorum. Zaten halkmz erenlerin biniti geyik demi. Geyik says bazen o kadar oalr ki belediye bunlarn avlanmasna msaade eder. Bylece hem geyik says azalr, hem de fakir fukara bol et yer. Komularn mektuplarn grdkten sonra, belediyenin ilgili dairesi evin plann yapp komulara gndermemizi istedi. Gnderdik. Plan belediye de inceledi. Arkaya bakan pencereler 3 santim daha geni olmalym, yangn olur da kapdan kalmazsa pencereden kamak gerekebilirmi. Planmz komulardan olumsuz bir tepki almad. Ancak bir komu aty rtecek malzemenin renginin br evlerle uyumlu olmasn istedi. Belediye bu istei nemsemedi. Bir sokaktaki evlerin byukl, kkl, iyi veya kt olmas komular iin nemli oluyor. Eger bir ev tekilere yakmyorsa, btn evrenin deeri dyor. Eskiden bir sokaa zencilerin ev yapmas istenmezdi. imdi bu sorun olmuyor. En zengin blgelerde bile zencilerin evleri var. Belediyenin karar verecei gn, projeyi savunmak bana dt. Neler sylemedim? Bir gmen ku olduumu, kentin bizi ok iyi karladn, iki kzmn burada eitildiini, hibir kanunsuzlua katlmadm, vergimi dzenli dediimi, bir eitim kurumunda ehre hizmet verdiimi filan anlattm. Dinleyenler ok etkili oldu, karar olumlu kacak dediler. Karar bildirildi. lkin kentin kanun ve nizamlarna uyma gayretimiz iin bize

teekkr edildi. Gayet kibarca. Sonra isteimizin reddedildii akland. Sebep uymu: Bu blgede bizimkine benzer bir hayli arsa varm, bize iki ev iin msaade verilirse, br arsa sahipleri de iki ev iin bavururlarm. Bize olur deyip onlara olmaz diyemezlermi. Oralarda byle geni arsalara da ikier ev yaplrsa ehrin yeillikler iindeki grnts bozulur, gzellii glgelenirmi. Sevindirici sonu Ben bu karardan sevindim, zlmedim. lerini bu kadar ciddiye aldklar, ehrimizin zerine byle titredikleri iin iim neeyle doldu. Bir ehrin gzelliini korumak pek ciddi bir imi. Neden bir gzel yerde yaadmz o vakit anladm. Sonra belediyemizin baka marifetlerini de rendim. Bahemden bir aa kesemezmiim. Ancak aacm ok yal ise, yerine yenisini dikmek koulu ile aacm kestirebilirmiim. Bahemin imenleri fazla uzar da kestirmezsem, sokan gzellii bozulmasn diye, belediye hemen birini gnderir kestirirmi ve adama denen paray da benden alrm. Evinde kiraya verilen bodrum kat olan bir arkadamdan rendim. Belediye iki ylda bir burasn kontrol edermi. Kirac haklar belgesi diye bir belge vermiler arkadaa. Bu belgede ev sahibi ve kirac haklar teker teker belirtilmi. Sz gelimi, eer evde belli bir yerde yangn alarm ve yangn sndrc bulunmazsa evin kira belgesi iptal edilirmi. Onlar tamamlanmadan ev kiraya verilemezmi. Akrabam olan inaat yeni bir ev iin belediyeye bir ev plan sundu. Alaturkalk bu ya! naat bitmek zereyken, at katna, planda olmayan bir oda daha kondurdu. Ertesi gn bir yaz geldi belediyeden. Bu plansz oday ykmadn srece, her gn 2500 dolar ceza deyeceksin. Akrabam o gece uyumad ve oday ykt. Ben bu yazy niye yazdm? Umdum ki belediye bakanlarmzdan biri okur da, belki baz eyler renir. Belki de rnek alnacak bir eyler bulunur bu belediye almalarnda. Acaba ok mu iyimserim, ne dersiniz? lhan Bagz Emerits Profesr Indiana niversitesi

120

TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010

Sonu: Son Sz

121

Son Sz...
Enerji verimliliinin arttrlmas amacyla balattmz bu alma olduka geni bir kapsama ulat. lerleyen aamalarda yaplan toplantlar ve gelen grler; enerjinin retimi, iletimi, datm, kullanm srelerinin tamamnda verimli olunmal grn oluturdu. Zira dnyann petrol ve doalgaza bal enerji dneminden enerji ve iklim a veya dk karbon ekonomisi veya yeil ekonomi olarak tarif edilebilecek yeni bir dneme doru ilerledii ve bu ilerlemenin tm ekonomileri deitiren yeni bir dzen olaca yaplan derinlemesine incelemeler neticesinde kabul edildi. Bylelikle kapsam; yeil ekonomiye gei zemini zerine oturmu oldu. Bir yandan; ulamda, sanayide, konutta ksaca her yerde ve her alanda enerjinin verimli kullanlmasnn art olduu ve bunun nasl gerekleecei zerinde almalar srerken te yandan enerji politikalarnn ve enerji verimliliinin ayn zamanda lkelerin rekabet glerini ykseltme veya indirme potansiyeline sahip yeni bir ekonomik dalga olduu ve mutlaka bu dalga zerinde lkemizin kalmas gerektii zerinde yargya varld. Bu dorultuda; fikirler, eylemler gelitirilmesi amaland. Ayrca almalar esnasnda kresel iklim deiikliinin gz ard edilemeyecek bir olgu olduu ortaya kt. Kresel iklim deiiklii sosyo-ekonomomik adan ele alnmakla kalmad, ayn zamanda iklim deiiklii; insan-tabiat ekseni etrafnda moral ve ahlaki deerler bakmndan da ele alnd ki; bu noktada tabiatla bar iinde zenginlemek ve kalknmak fikri kendiliinden almann omurgasna dnt. almada sadece sorun tesbiti veya neriler yapmann yeterli olmadndan hareketle bir dnm program, rgtlenme biimi ve proje ynetim yaklam gelitirildi. Bu program erevesinde yzlerce alt projeler gelitirilebilecei grld. Gelinen noktada; byk sorunlarla bouan lkemizin bu yeni dalgay yakalamasnn yaamsal neme sahip olduu kanaati hasl oldu ve Yeil ekonomiye gei bal bir motto olarak benimsendi. Yeil ekonomiye gei program; kapsaml bir dne, uzun soluklu eylem planlarna, kararlla ve etkin bir ynetim anlayna sahip olmay zorunlu hale getiriyor. te elinizdeki bu alma; refah ve erin iinde insanlar, tertemiz ve medeni ehirler, tabiatla bar iinde bir ekonomi ve zengin-fakir tm dnyaya rnek bir millet olma umuduyla hazrlanm oldu. Bu alma; ar uykuda olan bir kiinin uyandrlmas gibi lkemizi gelecei konusunda uyandrmak ve almaya tevik etmek iin kaleme alnm mtevazi bir balang oldu. Eksikler, hatalar var ise melliflerine ltfen bildirin. Ltfen daha iyisini yapn veya yaplmasn tevik edin. Aklnza yatan fikirleri kuvveden fiile dntrn. Tarihin bu krlma evresinde; enerji ve iklim an anlamak ve bu yeni gereklere gre kendimize eki-dzen vermek elimizde...

Kaynaklar
A.McKeown - G.Gardner (2009) - Climate Change Reference Guide World Watch Institute A.Steiner (2009) - Yeil Ekonomi Konferans (Ufuktaki Yeil Kuak) - stanbul Bilgi niversitesi A.Yldrm Trkel (2008) - Enerji Verimlilii Mevzuat Ve Kojenerasyonun Yeri - enverIPAB Bilinlendirme Semineri (Marmara niversitesi) B.Uan (2010) Turkey Strengthens Connection to the West - Transmission & Distribution Word Bankaclk ve Denetleme Kurulu (2009) - Bankaclk Sektr Genel Grnm Bina Enerji Performans (2009)- Ynetmelik, Hesaplama Yntemi, Referans Bina ve Enerji Snflandrmas, Yazlm, Sreler - B..B. Yap leri Genel Mdrl Binalarda Enerji Verimlilii ube Mdrl BP Enerji Raporu (2009) - Statistical Reviewof World Energy BP Statistical Review of World Energy Can, B.B., 2000. Demiryolundan Petrole Chester Projesi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, C. Flavin R.Engelman (2009) Yeil Ekonomi Konferans(klim Deiiklii) - stanbul Bilgi niversitesi C.Browne, T.Geger (2009) - The Executive Opinion Survey: Capturing the Views of the Business Community - World Economic Forum 2009-2010 C.Saatiolu, .Kkaksoy (2002) - Trkiye Ekonomisinin Enerji Younluu Ve nemli Enerji Tama Projelerinin Ekonomiye Etkisi stanbul niversitesi Climate Change (2007) - Synthesis Report Climate Change and Water IPCC Technical Paper VI (2008) Intergovernmental Panel on Climate Change WMO-UNEP Deloitte (2009) Turkish Energy Industry Report Deloitte (2010) Energy Prediction Energy & Resources Denizcilik Mstearl (2009) - Trk Deniz Ticaret Filosunun Gemi Cinslerine Gre Geliimi Do.Dr.A.Gl, Yrd.Do.M.Topay, r.Gr.O.zaltun Kresel Isnma Tehditine Kar Kent Ormanlarnn nemi SD Dr.A.Yrklolu (2009)- Trkiye Jeotermal Enerji Potansiyeli ve evre MTA Dr.B.etinkaya (2009) Akll ebeke Teknolojisi Smart Gird Simens Dr.C. Sevim (2009) - Gemiten Gnmze Enerji Gvenlii Ve Paradigma Deiimleri - Stratejik Aratrmalar Dergisi Mays Say:13 Dr. F. Birol (2010) - Renewable energy in the IEAs World Energy Outlook Economist Meeting of the Renewable Energy Working Party Paris Dr.M. ahin (2009) - Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi (BMDS) ve Trkiye NCSA E.Akar, F.Gen, G.Salam, M.Baranak, C.Korkmaz, S.Obut, F.Akgn(2009) - Evsel Mikro Kojenerasyon E.alkolu (2008) - Enerji Verimlilii (Enver) Kanunu Ve Uygulama Ynetmelii - EE E.Ertem, G.Akar (2008) Endstri in Pratik CO2 Emisyonlar Hesaplama ve zleme Yntemleri UTES Elektrik retim A (2008) Elektrik retim Sektr Raporu EA End.Mh.E.Yaln (2005) - Trk Sanayisinin Enerji Tketim Yaps Ve Enerji Verimlilii Grnm EE Energy Efficiency Watch (2009)- Promoting Energy Efficiency in Europe Eufores Energy Efficiency Watch (2009)Final Report on the Evaluation of National Energy Efficiency Action Plans Eufores Energy Information Administration (2009) - International Energy Outlook Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (2006) Enerji Sektrnde Sera Gaz Alm Raporu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (2006) Enerji Sektrnde Sera Gaz Azaltm alma Grubu Raporu Enerji Verimlilii Enerjini Boa Harcama ETKB Elektrik leri Ett daresi Gen. Md. EnerjiSA (2009) - Hacnnolu Regltr Ve Hidroelektrik Santral Projesi EnerjiSA retim A Erdal alkolu Enerji Verimlilii ve Uygulamalar Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl European Commission (2005) - Lessons learned from European research FP5 projects European Commission (2006) Word Energy Technology Outlook 2050 Weto H2 European Technology Platform (2010) Smart Gird Strategc Deployment Document Exelon (2007) - Nuclear Power Needed to Meet Nations Future Energy and Environment Needs F.bilir (2007) klim Deiiklii ve Trkiye evre Ynetimi Genel Mdrl F.Keskin E.Erturul (2009) Enerji Sektr Trkiye Kalknma Bankas F.Sabuncu, E.Aliolu (2009) Energy Deals : Mergers and acquisitions activity within the Turkish energy market-Energy, Utilities & Mining Gelir daresi Bakanl (2009) - Genel Bte Vergi Gelirleri Tahsilatnn Dalm H. Akgn Deirmenciolu (2009) - Kojenerasyon Sistemleri Ege Blgesi Enerji Forumu Haluk Sayar (2009) - Trkiye de Yeillenen Sektrler - Ecofys Trkiye Hazine Mstearl (2010) Trkiye Ekonomisi - Ekonomi Sunumu Hazine Mstearl (2009) Trkiye Yatrm Danma Konseyi lerleme Raporu Human Development Report (2009) - Human development index 2007 and its components International Energy Agency (2007) IEA Energy Effciency Policy Recommendations To The G8 2007 Summit Helgendamm International Energy Agency (2008) Energy Efficiency Policy Recommendations - OECD/IEA International Energy Agency (2008) Energy Technology Perspectives - OECD/IEA International Energy Agency (2009) Cogeneration and District Energy - OECD/IEA International Energy Agency (2009) Implementing Energy Efficiency Policies: are IEA member countries on track? - IEA/ OECD

Kaynaklar
International Energy Agency (2009) Progress With mplementing Energy Efficiency Policies in The G8 - Form La Maddalena LAquilla Summit International Energy Agency (2008) Energy Efficiency Policy - OECD/IEA International Energy Agency (2009) Key Word Energy Statistics International Energy Agency (2009) - Word Energy Outlook smail Hakk Eraslan (2010) - Srdrlebilir Rekabet Avantaj Elde Etmede Enerji Sektr Sektrel Strateji ve Uygulamalar sve Enstits (2008) - Srdrlebilir Bir Gelecek iin Enerji retimi Sweedish Ins. Ekim FS 3 (Turk) J.Blanke, T.Chiesa (2009) - The Travel&Tourism Competitiveness Report - World Economic Forum Jens Laustsen (2009) - Cutting down energy consumption in buildings Towards a factor 4 policy for buildings Copenhagen - International Energy Agency K.Kavak (2005) -Dnyada Ve Trkiyede Enerji Verimlilii Ve Trk Sanayisinde Enerji Verimliliinin ncelenmesi -ktisadi Sektrler Ve Koordinasyon Genel Mdrl Uzmanlk Tezi. Kemal ztrk (2002) - Kresel klim Deiiklii ve Trkiyeye Olas Etkileri - Gazi Eitim Fakltesi Dergisi Cilt 22, Say 1 Kim.Y.Mh S.Gmdereliolu (2008) Enerji Verimlilii almalar ve Mevzuat EGE Sanayi Odas Kojenerasyon ve Trijenerasyon Sistemleri GDA KPMG (2009)- Kurumlar Vergisi ve Dolayl Vergiler Aratrmas - KPMG International Lazard - Trkiye Elektrik Datm Sektr zelletirmesi Bilgi Dkman M.Kayadelen - O.Trkylmaz (2009) - Elektrik Enerjisi retiminde Yerli Kaynak Kullanm Baz Sorunlar ve Politika nerileri M.Kennet V.Heinemann (2006) Yeil Ekonomi - Int. J. Green Economics, Vol. 1, Nos. M.Tunay Genolu (2004) Elektrik Enerjisi letiminde Kayplarn Azaltlmas ELEKTRK ubat. M.Trke, U.Smer, G.etiner (2000) - Kresel klim Deiiklii ve Olas Etkileri - evre Bakanl, Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi Seminer Notlar Mahmut Kayhan (2008) - Kresel klim Deiiklii ve Trkiye - Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl Mak.Mh. S. Erdem (2007) Sanayide Enerji Verimlilii MMO Mak.Y.Mh Y.Baylken, Mak.Y.Mh.C.Ktkoglu (2009) Yaltm Sektr Envanter Aratrmas ZODER Mehmet Trkel (2010) - Binalarda Kojenerasyon Uygulamalar- Trkiye Kojenerasyon Dernei N.Tanaka (2010) - Energy and Sustainability Policies : The European Challenge International Energy Agency Nexia Trkiye Kurumsal Finans (2009) Enerji Sektr Raporu Nexia International Nuclear Energy Agency (2005) Projected Costs of Generating Electricity OECD O.nl (2009) - Sanayide Enerji Tasarrufu almalarnn nemi Ve Buhar Sistemleri le lgili Uygulama rnekleri - IX. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi OECD (1999) Energy The Next Fifty Years - OECD Publications Service OECD (2006) Tketim Kayplar P.Karunakaran (2007) Implementing Energy Efficiency Initiatives in Industries Pusat Tenaga Malaysia Paul Scherrer Institut (2009) - Key Factors Affecting the Deployment of Electricity Generation Technologies in Energy Technology Scenarios PSI Phill Harrington (2001) - IEAs Energy Efficiency Program: key findings and future priorities SETI/IEA Seminar on Energy Efficiency Standards and Labelling Beijing Prof. Dr. L.Kurnaz (2009) - Kresel klim Deiikliine Giri Prof.Dr.O.Sevaiolu (2009) Trkiye Elektrik/Enerji Sektr Raporu ODT Richard Lawson (2006) Yeil Ekonomiye Bir Bak - Int. J. Green Economics, Vol.1,Nos.1/2 S.Akkaya (2009) Bayndrlk ve skan Bakanl ve Enerji Verimlilii Trkiye 11.Enerji Kongresi Siemens (2007) - Enerji Verimlilii ve evreye Duyarllk TEDA (2009) Tketim ve Kayp Kaak ller Tevik ve Uygulamalar Mdrl(2009) 2004/2008 Dnemi Enerji Destei Uygulama Sonular- Hazine Mstearl THY (2009) Finansal ve Ticari Veriler TMMOB (2008) Dnyada ve Trkiye de Enerji Verimlilii Oda Raporu TMMOB Makine Mhendisleri Odas Toplu Konut daresi(TOK.2009) Deerlendirme Raporu TUK (2009) statistiklerle Trkiye TUSIAD Energy Strategy Series 4(2009) Upon The Findings of Bosmip2 Energy and Transport Seminar TBTAK (2008) - Public Institutions Research and Development Support Program / Program Code: 1007 Tbitak, TTGV (1997) - Enerji Teknolojileri Politikas I. Alt Grubu Enerjinin Etkin Kullanm Ve Enerji Tasarrufu alma Tasla - Tbitak TTGV Bilim Teknoloji Sanayi Tartmalar Trkiye Kmr letmeleri Kurumu(2009) Kmr Sektr Raporu (Linyit) TK UTA Lojistik Dergisi Ekim (2008) - TCDD Veysi Kurt Rportaj Uygulamalar ile Enerji Verimliliinin Artrlmas Egemen Volkan Varal (1998) Enerji Verimlilii Kanunu ktktan Sonra Kojenerasyon Sektrnn Durumu ve Gelecei - Trkiye Kojenerasyon Dernei X.Sala-I-Martn, J.Blanke, M.D.Hanouz, T. Geger, I. Ma (2009) Contributing to Long-Term Prosperity amid the Global Economic Crisis- World Economic Forum 2009-2010 Yrd.Do.M.Trker (2009) Rekabtilik lm Metodolojisi ve Trkiye le AB lkeleri Karlatrmas- ..B.F Dergisi Cilt XXVI Say 1 Yusuf YILDIZ (2009) - Binalarda Enerji Performans Ynetmelii Yap leri Genel Mdrl Yusuf YILDIZ (2009) - Binalarda Enerji Verimlilii Eitimi MSAD

TEVEM - Enerji Verimlilii Dernei +90 0312 426 36 08, www.tevem.org, www.enver.org.tr Cinnah Cad. Greme Sok. No.8/3 ankaya - Ankara Iconomy Vezir Danmanlk +90 0216 428 39 39, www.iconomy.org Katip Salih Sok. No.24 Kouyolu - stanbul