Noli Me Tangere

Rizal, Jos, 1861-1896

Release date: 2006-12-30 Source: Bebook

Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks to the following for their help in making this project possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released in commemoration of Dr. JosRizal's 110th Death Anniversary on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)

[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is marked as ~g.] [Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay hindi na ginagamit.]

NOLI ME TANGERE HUAG ACONG SALAN~GIN NINO MAN

[Larawan: Dr. Jose Rizal]

Dr. J. RIZAL NOLI ME TANGERE Novelang wicang Castila na tinagalog

NI PASCUAL H. POBLETE Kilalang manunulat at Tagapatnubay n~g m~ga unang Pamahayagang Tagalog.

An Di bagcaymacalabas sa inyong man~ga dulaan ang isang Car? Tangna baglamang macalabas doon ang isang Aquiles, ang isang Orestes, Andraca? Aba! Cung ganyan namang ualna tayong namamasdan cung di ang m~ga nan~gan~gatungculan sa bayan, m~ga pari, m~ga alfez at m~ga secretario, ang m~ga hsar, comandante at m~ga alguacil. Datapowa't sabihin mo, anang dakilang bagay na magagawnang m~ga

alibughang ito? Pang-gagalin~gan bagang ganitg m~ga tas n~g m~ga di caraniwang gaw Was? Es drfte kein Car auf euren Bhnen sich zeigen?--Kein Achill, kein Orest, keine Andromacha mehr? Nichts! Man sieht bei uns nur Pfarrer, Commerzienrhe,--Fndriche, Secrets oder Husarenmajors. Aber, ich bitte dich, Freund, was kann denn dieser Misere--Gros begegnen, was kann Gros denn durch sie geschehn?

Schiller. Ang anino ni Shakespeare. MAYNILA

Limbagan ni M. Fernandez PAZ, 447, Sta. Cruz. 1909

Ang sabing Noli me Tangere ay wikang latin. M~ga wika sa Evangelio ni San Lcas. Ang cahulug sa wikang tagalog ay Huwag acong salan~gin nino man. Tinatawag din namg Noli me Tangere ang masamang bukol na nacamamatay na Cancer cung pamagat n~g m~ga pant na mangagamot.

_Sa han~gad na ang m~ga librong NOLI ME TANGERE at FILIBUSTERISMO, na kinatha n~g Dr. Jose Rizal ay mauna at masapang magaling n~g catagalugan, ang m~ga doo'y sinasabing nagpapakilala n~g tunay nating calayaan at n~g dapat nating gawiin, at nacapagpapaab, nam n~g nin~gas n~g ating puso sa pag-ibig sa kinamulatang lupa, minatapat cong ipalimbag ang isinawikang tagalog na m~ga librong yaon, sa dahilang sa bilang na sampg millong (sampong libong libo) filipino, humiguit cumulang, ay walang dalawampong libo ang tunay na nacatatalos n~g wicang castila na guinamit sa m~ga kinathang ya._ _Cung pakinaban~gan n~g aking m~ga calahi itong wag cong adhica, walang cahulilip na towa ang aking tatamuhin, sa pagca't cahit babahagya'y nacapaglicod acsa Inang-Bayan._

_Maynila, unang araw n~g Junio n~g taong isang libo siyam na raan at siyam._

Saturnina Rizal ni Hidalgo, NENENG

RIZAL.

=NOLI ME TANGERE= Catha sa wicang castila ni =Dr. JosRizal= at isinatagalog ni =Pascual H. Poblete=

=SA AKING TINUBUANG LUPA=[1] Natalsa "historia"[2] n~g m~ga pagdaralitn~g sangcataohan ang isg "ccer"[3] na lubhg nacasam na bahagyna lang malang ay humapdi't napupucaw na roon ang lubhg makikir na sak. Gay din naman, cail mang inibig cong ic ay tawuin sa guitnn~g m~ga bong "civilizaci"[4], sa han~gad co cung minsang caulayawin co ang sa iyo'y pag-aalaala, at cung minsan nama'y n~g isumag co ic sa m~ga ibg lupa, sa towna'y napakikita sa akin ang iyong larawang og na may tagl n~g gay ding ccer sa pamamayan. Palibhasa'y nais co ang iyong cagalin~gang siyg cagalin~gan co rin nam, at sa aking paghanap n~g lalong mabuting paraang sa iyo'y paggam, gawin co sa iyo ang guinawn~g m~ga

tao sa na sa canilang m~ga may sak: canilg itinanghal ang m~ga may sak na iyan sa m~ga baitang n~g sambahan, at n~g bawa't manggaling sa pagtawag sa Dios ay sa canily ihatol ang isg cagamutan. At sa ganitg adhica'y pagsisicapan cong sipng walg anmang pacundan~gan ang iyong tunay na calagayan, tatalicwas co ang isg bahagui n~g cumot na nacatakip sa sak, na anpa't sa pagsysa catotohanan ay ihandog co ang lah, sampn~g pagmamah sa sariling dan~g, sa pagct palibhasa'y an mo'y tagl co rin nam ang iyong m~ga caculan~g at m~ga carupuc n~g ps Ang Cumatha. Europa, 1886.

TALABABA: [1] _A mi pria_, ang sabi sa "original" na wicang castil Ang sabing "pria" ay walg catumbas sa wnatin cung d ang tinubuang lup ang tinubuan bayan, ang kinaguisnang bayan, ang kinamulatang bayan, at iba pa. N~guni't ang sinasabing bayan luprito'y saclaw ang boong Sangcapuluang Filipinas, hindang lupang Naic bayang Malabon lalawigang Tayabas, cung di ang capisanan n~g lahat n~g bayan, n~g lahat n~g lalawigan sa boong Sangcapuluang ito, casama ang m~ga bund, gubat, ilog, dagat at iba pa.--P.H.P. [2] "Casaysayan n~g ano mang nangyayari." Ipinan~gun~gusap na "istoria"; sa pagka't sa wicang castila'y hindisinasama ang h sa pagbasa--P.H.P.

[3] Ang ccer ay masamg "bcol" bag na hindmaisatagalog na "bag bcol, sa pagca't ibang iba sa m~ga sakit na it Caraniwang napagagaling ang "bag bcol, datapowa't ang "ccer" ay hind Bawa't dapuan n~g "ccer" ay namamatay. Wala pang lunas na natatagpuan ang m~ga pant na manggagamot upang mapagalg ang "ccer", na cung pamagaty "carcinoma." May nagsasabing napagagaling ang "carcinoma" sa pamamag-itan n~g paglapl sa bcol, cung panahg bagong lit, na walang ano mang itira, datapuwa't palibhasa'y hindnararamdaman n~g may sak n~g carcinoma na siya'y mayroon nito, cung dcung malubha na, iyan ang cadahilana't waln~g magawang m~ga cirujano. Ang caraniwang dinadapuan n~g ccer, carcinoma, ay ang m~ga taong bayan at hindi ang taga bukid; at lalong madalas sa

babae cay sa lalak Sa suso sa bahay-bata madal dumcung sa babae. Ang sak na "cancer" ay tinatawag na "Noli me tangere," na ang cahuluga'y "Howag acong salan~g nino man;" sapagca't cung laplapin at hindi macuhang maal na lahat at may matirang cahi't gagahanip man lamang ay nananag-ulat lalong lumalacas ang paglaganap, tulad sa inuulbusang halaman, damcahoy na lalong lumacas ang paglag at pagcacagayo'y lalong nadadalang pagcamatay n~g may sakit.--P.H.P. [4] Tinatawag na civilizaci ang caliwanagan n~g isip dah sa pag-aaral n~g m~ga bago't bagong dunong. Nagpasimula ang tinatawag na "civilizaci moderna," bagong civilizaci, n~g icalabinglimang siglo, at nacatulong na totoo na bagay na ito ang pagcuclas n~g limbagan.--P.H.P.

=NOLI ME TANGERE=

=I.= =ISANG PAGCACAPISAN.=

Nag-anyaya n~g pagpapacain nang isg hapunan, n~g magtapos ang Octubre, si Guinoong Santiago de los Santos, na lalong nakikilala n~g bayan sa pamag na Capitang Tiago, anyayang bagman niy lamang hapong iy canyang inihay, laban sa dati niyang caugaln, gay ma'y siyang dahil na n~g lah n~g m~ga usap-usapan sa Binund, sa iba't ibang m~ga nayon at hanggang sa loob n~g Mayn N~g panahg yao'y lumalagay si Capitang Tiagong isg lalaking siyang lalong maguilas, at talastas n~g ang canyang bahay at ang canyang kinamulatang bayan

ay hindnagsara n~g pintcanino man, liban na lamang sa m~ga calacal sa anmang isip na bago pan~gah. Cawan~gis n~g kisl n~g lint ang cadaln n~g pagcalaganap n~g balsa daigdigan n~g m~ga d m~ga lan~gaw m~ga "colado"[5], na kinapal n~g Dios sa canyang walg hanggang cabaitan, at canyang pinararami n~g boong pag-irog sa Mayn Nan~gagsihanap ang ibnang "betn" sa canilg zapatos, m~ga bot at corbata naman ang ib n~guni't silg lah ay nan~gag iisip cung paano cayang mabuting paraang bating lalong walg cakimng gagawin sa may bahay, upang papaniwaln ang macacakitang sila'y malalaon n~g caibigan, cung magcatao'y humin~gpang tawad na hindnacadalg maaga. Guinawang anyaya sa paghapong itsa

isg bahay sa daang Anloague, at yamang hindnamin natatandn ang canyang bilang (nmero), aming saysayin ang canyang anyupang makilala n~gay, sacali't hindpa iguiniguibn~g m~ga lind. Hindcamnaniniwalang ipinaguibang bahay na iyon n~g may-ar sa pagca't sa ganitong gawa'y ang namamahala'y ang Dios ang Naturaleza[6], na tumanggap din sa ating Gobierno n~g pakikipagcayarupang gaw ang maraming bagay.--Ang bahay na iyo'y may calakhan din, tulad sa maraming nakikita sa m~ga lupag it natataysa pampang n~g ilog na san~gn~g ilog Pasig, na cung tawaguin n~g iba'y "r" (ilat) n~g Binund, at gumanap, na gaya rin n~g lah n~g ilog sa Mayn n~g maraming capacan-ang pagcapaliguan, agus n~g dum labahan, pinan~gin~gisdn, daanan n~g bangcang nagdala n~g sarisaring bagay, at cung

magcabihirpa'y cucun n~g tubig na inum, cung minamagalg n~g tagaiguib na ins[7]. Dapat halatag sa lubhg kinakailan~gang gamit na itn~g nayong ang dami n~g calacal at tng nagpaparoo't parito'y nacatutulig, sa layong halos may sanglibong metro'y bahagyna lamang nagcaroon n~g isang tul na cahoy, na sa anim na bowa'y sirang cabilg panig at ang cabilnama'y hindmaraanan sa nalabi n~g taon, na ano pa't ang m~ga cabayo, cung panahg tag-init, canilang sinasamantala ang gayong hindnagbabagong any upang mulroo'y lumucssa tubig, na ikinagugulat n~g nalilibang na tng may camatayang sa loob n~g coche ay nacacatulog nagdidilidili n~g m~ga paglagn~g panah. May cababn ang bahay na sinasabi namin, at hindtotoong magaling ang

pagcacny cung hindnapagmasdang mabuti n~g "arquitectong"[8] namatnugot sa paggawang bagay na ito'y cagagaw n~g m~ga lind at m~ga bagy sino ma'y walang macapagsasabi n~g tucoy. Isg malapad na hagdanang ma'y cacapitg culay verde, at nalalatagan n~g alfombra sa mumunting panig ang siyang daanan mulsa silong macapasoc n~g pintuang nalalatagan n~g "azulejos"[9] hanggang sa cabahay, na ang linalacara'y napapag-itanan n~g m~ga maceta[10] at agaan n~g m~ga bulaclac na nacalagay sa "pedestal"[11] na lozang gawsa China, na may sarisaring culay at may m~ga dibujong hindmapaglirip. Yamang walang bantay-pintalilang humin~gmagtanong n~g "billete" sulat na anyaya, tayo'y pumanhic, oh icaw na bumabasa sa akin, catoto caaway! sacali't naaakit icaw n~g tugtog n~g orquesta, n~g

ilaw n~g macahulugg "clin-clan" n~g m~ga pingga't cubiertos[12] at ibig mong mapanood cung paano ang m~ga pigug doon sa Perla n~g Casilan~ganan. Cung sa aking caibig lamang at sa aking sariling caguinhawahan, hindcatpagalin sa pagsasaysay n~g calagayan n~g bahay; n~guni't lubhg mahalagito, palibhasa'y ang caraniwan sa m~ga may camatayang gaya natin ay tulad sa pawican: hinahalagahan at hinihirang tayo alinsunod sa ating talucab tinatahanang bahay; dahil dito't sa iba pang m~ga anyn~g asal, cawan~gis n~ga n~g m~ga pawican ang m~ga may camatayan sa Filipinas.--Cung pumanhic tayo'y agad nating marating ang isg malowang na tahanang cung tawaguin doo'y "caida"[13], ayaw cung bakit, na n~g gabing ito'y guinagamit na "comedor"[14] at tuloy sal n~g orquesta. Sa guitna'y may isg mahabang mesa, na nahihiyasan n~g

marami at mahahalagang pamuti, na tila mandin cumikindat sa "colado," taglay ang catamistamisang m~ga pan~gac at nagbabalsa matatacuting binibini, sa walang malay na dalaga, n~g dalawang nacaiinip na oras sa casamah n~g m~ga hindcakilala, na ang pananalita't m~ga pakikikiusap ay ang caraniwa'y totoong cacaiba. Nammucod n~g di ano lamang sa m~ga ganitong handang sa mundo'y nauucol, ang sumasapader na m~ga cuadrong tungcol sa religi, gaya bagn~g "Ang Purgatorio", "Ang Infierno," "Ang hulg Paghuhucom", "Ang pagcamat n~g banal," "Ang pagcamat n~g macasalanan," at sa duyo'y naliliguid nang isg marin~gal at maganda "marco" na anyong "Renacimiento"[15] na gawni Aralo, ang isg mabuting ayos at malapad na "lienzo" na doo'y napapanood ang dalawang matandang babae. Ganitang saysay n~g doo'y titic: "Nuestra

Sera de la Paz y Buen Viaje, na sinasamba sa Antipolo, sa ilalim n~g anyong babaeng magpapalimos, dinadalaw sa canyang pagcacasak ang banal at bantog na si Capitana In"[16]. Tunay mang ang pagcacapinta'y hindnagpapakilala n~g "arte" at cabutihang lumikh datapowa't nagsasaysay naman n~g caraniwang mamalas: ang babaeng may sak ay tila na bangcay na nabbuloc, dahil sa culay dilaw at azul n~g canyang mukh ang m~ga vaso't iba pang m~ga casangcapan, iyang maraming m~ga natitipong bagay bagay sa mahabang pagcacasak ay doo'y lubhang mabuti ang pagcacasip na ano pa't napapanood patn~g linaman. Sa panonood n~g m~ga calagayang iyong umaakit sa pagcacagana sa pagcain at nagudyoc n~g ucol sa paglas n~g masasar na bagay bagay, marahil acalain n~g ilg may masamg isipan ang may-arn~g bahay, na napagkikilalang

magalg ang calooban n~g halos lah n~g m~ga magsisiupsa mesa, at n~g huwag namg malatang totoo ang canyang panucal nagsabit sa quame n~g maririk na lparang gawsa China, m~ga jaulang walg ibon, m~ga bolang cristal na may azogueng may culay pul verde at azul, m~ga halamang pangbing lantna, m~ga tuyg isdg botete na hinipa't n~g bumint, at iba pa, at ang lah n~g ito'y nacculong sa may dacong og n~g maiinam na m~ga arcong cahoy, na ang anyo'y alan~gang huguis europeo't alan~gang huguis ins, at may natanaw namg isg "azoteang"[17] may m~ga balag at m~ga "glorietang"[18] bahagyna naliliwanagan n~g m~ga maliliit na farol na papel na may sarisaring culay. Nasasalas ang man~gagsisicain, sa guitnn~g lubhg malalakg m~ga salam at na n~gagningning na m~ga ara[19]: at

doon sa ibabaw n~g isg tarimang[20] pino[21] ay may isg mainam na "piano de cola"[22], na ang halaga'y camalmal, at laln~g mahalagn~g gabg it sa pagca't sino ma'y walang tumtugtog. Doo'y may isg larawang "al eo"[23] n~g isg lalaking makisig, nacafrac, un, matuw, timbg na tulad sa bastg may borlas na tagl sa m~ga matitig na daliring pusp n~g m~ga sinsg: wari'y sinasabi n~g larawan: --Ehem! masd ninycung gaano carami ang suot co at aco'y hindtumatawa! Magagandang m~ga casangcapan, baga man marahil ay hindmaguinhawahang gamitin at nacasasampa sa catawan: hindn~gang icaiilag sa sak n~g canyg m~ga inaanyayahan ang naiisip n~g may-ar cung dang sariling pagmamarik.--Tunay at cakilakilabot na

bagay ang pag-iilagu, datapowa't caynamy umupsa m~ga sillg gawg Europa, at hindpalaguing macacagpcayn~g gany!--itmarahil ang sinasabi niya sa canil Halos punn~g tao ang salas: hiwal ang m~ga lalaki sa m~ga babae, tulad sa m~ga sambahang catico at sa m~ga sinagoga[24]. Ang m~ga babae ay ilg m~ga dalagang ang iba'y filipina at ang iba'y espala: binbucsan nila ang bib upang piguilin ang isg hic; n~guni't pagdaca'y tinacpan niln~g canilg m~ga abanico; bahagyna nan~gagbubulun~gan n~g ilg m~ga pananalit anmang pag-uusap na ipinagssumalang pasimul, pagdaca'y naluluoy sa ilg put-put na si; catulad niyg m~ga in~gay na nirin~gig cung gabsa isg bahay, m~ga in~gay na gawn~g m~ga dagat n~g m~ga butik Baccaynaman ang m~ga

larawan n~g m~ga iba't ibang m~ga "Nuestra Sera"[25] na nagsabit sa m~ga pader ang siyang ninilit sa m~ga dalagang iyong huwag umim at magpacahinhg lub, dito'y talagang natatan~gang m~ga babae? Ang tan~ging sumasalubong sa pagdatg n~g m~ga guinoong babae ay isg babaeng matandang pinsan ni capit Tiago, mukhang mabait at hindmagaling magwicang castil Ang pinacaubod n~g canyg pagpapakitang loob at pakikipagcapuwa tao'y walcung ang dmag-alay sa m~ga espala n~g tabaco at hits at magpahal n~g canyang cam sa m~ga filipina, na ano pa't walang pinag-ibh sa m~ga fraile. Sa cawacasa'y nayamot ang abg matandang babae, caya't sinamantala niya ang paglagap n~g isang pinggang nabasag upang lumab na dalidalat nagbububulong:

--Jesus! Hintay cay m~ga indigno[26]! At hindna mulg sumip. Tungcol sa m~ga lalaki'y nan~gagcacain~ga'y n~g caunt Umaaticabong nan~gagsasalitaan ang ilg m~ga cadete[27]; n~guni't mahihinang voces, sa isa sa m~ga sloc at manacanacang tinitingnan nila at itinuturo n~g dalirang ilg m~ga taong na sa salas, at silasila'y nan~gagtatawanang ga inililihim n~g hindi naman; ang bilang capalit nama'y ang dalawang extrangero[28] na capownacaputn~g pananamit, nan~gacatalicod cam at dummic ay nan~gagpaparoo't paritong malalakang hacbang sa magcabicabilang dulo n~g salas, tulad sa guinawn~g m~ga naglalacbay-dagat sa "cubierta"[29] n~g isg sasacy. Ang masaya't mahalagg

salit'y na sa isang pulutg na ang bumubuo'y dalawang fraile, dalawang paisano[30] at isg militar na canilang naliliguid ang isg maliit na mesang kinalalagyan n~g m~ga botella n~g alac at m~ga biscocho ingl[31]. Ang militar ay isang matandang teniente, matangc, mabalasic ang pagmumukh na ano pa't anaki'y isang Duque de Alba[32] na napag-iwan sa escalafon[33] n~g Guardia Civil[34]. Bahagyna siya nagsalita, datapuwa't matig at maiclang pananalit--Ang issa m~ga fraile'y isang dominicong bata pa, magand malinis at maningning, na tulad sa canyang salam sa matang nacacabit sa tangc na guint maaga ang pagca ugaling matand siya ang cura sa Binund at n~g m~ga nacaraang tao'y naguing catedrico[35] sa San Juan de Letran[36]. Siya'y balitang "dialtico"[37], caya n~ga't n~g m~ga

panahong iyg nan~gan~gahas pa ang m~ga anac ni Guzmang[38] makipagsumag sa paligsahan n~g catalasan n~g ip sa m~ga "seglar"[39], hindmacuhang malitsiya mahuli cailan man n~g magalg na "argumentador"[40] na si B. de Luna[41]; itinutulad siya n~g m~ga "distingo"[42] ni Fr. Sibyla sa m~gin~gisdang ibig humuli n~g igat sa pamamag-itan n~g s Hindnagsasitang dominico at tila mandin pinacatitimbang ang canyang m~ga pananalit Baligt ang isnamg fraile, na franciscano, totoong masalitat laln~g maam magcucump. Bagman sumusun~gaw na ang m~ga uban sa canyang balb, wari'y nananatili ang las n~g canyang malus na pan~gan~gataw. Ang mukhniyang magandang tabas, ang canyang m~ga pagtin~ging nacalaguim,

ang canyg malalapad na m~ga pan~gat batot na pan~gan~gatawan ay nagbibigay anysa canyg isg patricio romanong[43] nagbal cay at cahi't hindsinasadya'y inyg mugunityaong tatlong monjeng[44] sinasabi ni Heine[45] sa canyg "Dioses en el destierro"[46], na nagdaraang namamangcpagcahating gabi sa isang dagatan doon sa Tyrol,[47] cung "equinoccio"[48] n~g Septiembre, at sa tuwing dumaraa'y inilagay n~g abang mamangca ang isg salapg pac, malam na cawan~gis n~g "hielo," na siyang sa canya'y pumupuspos n~g panglulum Datapuwa't si Fray Daso'y hindmahiwagang gaya nil siya'y masay at cung pabug-al bug-al ang canyg voces sa pananalit tulad sa isang taong cailan ma'y hindi naaalang-alang, palibhasa'y ipinalagay na banal at waln~g galing pa sa canyg sinasabi, kinacatcat ang sacl n~g gayg ugaln~g canyg tang

masayat buc, at hangang sa napipilitan cang sa canya'y ipatawad ang pagpapakita n~g m~ga paang walg calcet at m~ga bintg mabalaho, na icakikita n~g maraming pagcabuhay n~g isg Mendicta sa m~ga feria sa Kiap Ang isa sa m~ga paisano'y isang taong malingguit, mait ang balb at walg inatat~gcung dang ilg, na sa calakhy masasabing hindcany ang is nama'y isang binatang culay guintang buh, na tila bagong datg dito sa Filipinas: itang masilacbg pinakikipagmatuwiranan n~g franciscano. --Makikita rin niny-ang sabi n~g franciscano--pagca pcayy nirang ilg bowan dito, cayy maniniwsa aking sinasabi: ibang mamahala n~g bayan n~g Madrid at ib ang mira sa Filipinas!

--N~guni't.... --Ac sa halimb-ang patuloy na pananalitni Fr. Daso, na lalong itinaas ang voces at n~g dna macaim ang canyang causap--aco'y mayroon na ritong dalawampo at tatlong tag saguing at "morisqueta"[49], macapagsasabi aco n~g mapapaniwaln tungc sa bagay na iyan. How cayg tumutol sa akin n~g alinsunod sa m~ga carunun~gan at sa mabubuting pananalit nakikilala co ang "indio"[50]. Acalain ninyong muln~g aco'y dumatg sa lupag ito'y aco'y iniucol na sa isang bayang maliit n~ga, n~guni't totoong dmog sa pagsasaca. Hindco pa nauunawang magalg ang wicang tagalog, gayon ma'y kincumpisal co na ang m~ga babae[51] at nagcacawatasan cam at lubhg pinacaig nila aco, na ano pa't n~g macaraan ang tatlg ta, n~g aco'y ilipat sa ibg bang lalong malak na walg

namamahdahil sa pagcamat n~g curang "indio" roon, nan~gagsipanan~gis ang lahat n~g babae, pinuspos acn~g m~ga hand, inihatid nila acong may casamang msica.... --Datapowa't iya'y nagpapakilala lamang.... --Hint cay hintay cay howag naman sana cayg napacanin~gas! Ang humalili sa akin ay hindtotoong nagtagal na gaya co, at n~g siya'y umal ay laln~g marami ang naghat, lalo n~g marami ang umiy at lalo n~g mainam ang msica, gayg siya'y laln~g mainam mamat pinataas pa ang m~ga "derechos n~g parroquia"[52], hangang sa halos nag-ibayo ang lak --N~guni't itutulot ninysa aking.... --Hindlamang iyan, nira aco sa bayang San Diegong dalawampong ta, may ilg

bow lamang n~gayong aking.... iniwan (dito'y nagpakitang tila masamang loob). Hindmaicacait sa akin nino mang dalawampong tao'y mahigu cay sa catatag upang makilala ang isang bayan. May anim na libo ang dami n~g taong namamayan sa San Diego, at bawa't tagaroo'y nakikilala co, na parang siya'y aking ipinan~ganac at pinasuso: nalalaman co cung al ang m~ga lisyang caasalan nito, cung anang pinan~gan~gailan~gan niyon, cung sino ang nan~gin~gibig sa bawa't dalaga, cung ano anong m~ga pagcadupilas ang nangyari sa babaeng it cung sino ang tunay na amn~g batang inianac, at iba pa; palibhasa'y kinucumpisal co ang calahatlahatang taong-bayan; nan~gag-iin~gat n~g mainam sila sa canicanilg catungculan. Magsabi cung nagsisinun~galing aco si Santiagong siyang may arnitong bahay; doo'y marami siyang m~ga lupat doon

camnagug magcaibigan. N~gayo'y makikita ninycung anang "indio"; n~g aco'y umal, bahagya na acinihatid n~g ilang m~ga matatandg babae at ilg "hermano" tercero[53], gayg nira aco roong dalawampong ta! N~guni't hindco mapagcrcung anang cabagay n~g inyong m~ga sinabi sa pagcacais n~g "estanco n~g tabaco"[54]--ang sagot n~g may mapulg buh na causap, na canyang sinamantala ang sandaling pagcatiguil dahil sa pag-inom n~g franciscano n~g isang copita n~g Jerez[55]. Sa pangguiguilalas n~g danlamang ni Fr. Daso ay cauntnang mabitiwan nito ang copa. Sandalg tinitigan ang binata at: --Paano? paano?--ang sinabi pagcatapos n~g boong pagtatac--Datapowa't

mangyayari bagang hindninyo mapagwariyang casg liwanag n~g aw? Hindba ninynakikita, an n~g Dios, na ang lahat n~g ito'y nagpapatibay na totoo, na pawang cahalin~g ang m~ga pagbabagong utos na guinawn~g m~ga mintro? N~gayo'y ang may pulg buh naman ang natigagal, lalong ikinunot n~g teniente ang canyang m~ga kilay, iguinagalaw ang ulo n~g taong bulilit na parang ipinahahalatniyang binigyan niyang catuwiran hindi si Fray Daso. Nagcasiya na lamang ang dominico sa pagtalic sa canilang lahat halos. --Inaacalbagniny...?--ang sa cawacasa'y nagawang tang n~g boong catimpian n~g bin na tinitigan n~g boong pagtatacang fraile.

--Na cung inaacalco? Sinasampalatayanan cong gaya n~g pagsampalataya sa Evangelio[56]! Napaca "indolente"[57] ang "indio"! --Ah! ipatawad po ninyong salabatin co ang inyong pananalit-anang binat na idinahan ang voces at inilap n~g cauntang canyang upuan; sinabi po ninyo ang isang salitna totoong nacaakit sa aking magdilidili. Tunay n~ga cayang catutubn~g m~ga dalisay na tagarito ang pagca "indolente," nangyayari ang sinasabi n~g isang maglalacb na taga ibang lupain, na tinacpan natin n~g pagca indolenteng ito ang ating sariling pagca indolente, ang pagculi natin sa pagsulong sa m~ga carunun~gan at ang ating paraan n~g pamamahala sa lupag nasasacupan? Ang sinabi niya'y ucol sa m~ga ibang lupag sac, na ang m~ga nananahan doo'y pawang sa lahring iyan!...

--Oh M~ga cainguitan! Itanong pninyo cay guinoong Laruja na nacakikala rin sa lupag it itanong ninyo sa canya cung may m~ga catulad ang camangman~gan at ang pagca "indolente" n~g indio! --Tunay n~ga--ang sag nam n~g bulil na lalaking siyang binangguit--hindpo caymacacakita sa alin mang panig n~g daigd n~g higuit pa sa pagca indolente n~g indio, sa alin mang panig n~g daigd! --Ni iba pang lalong napacasama n~g asal na pinagcaratihan, ni iba pang lalong hindmarunong cumilala n~g utang na loob! --At n~g ibang lalong masamang tr Nagpasimulang binatang mapulang

buh n~g pagpapalin~gaplin~gap sa magcabicabiln~g boong pag-aalap-ap. --M~ga guinoo--ang sinabing marahan--tila mandin tayo'y na sa bahay n~g isang "indio". Ang m~ga guinoong dalagang iyan.... --Bah! huwag cayg napaca magugunigunihin! Hindipinalalagay ni Santiagong siya'y "indio," buc sa roo'y hindsiya naharap, at.... cahi't naharap man siya! Iya'y m~ga cahalin~g n~g m~ga bong dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang bowan; magbabago cayg isip pagca cayo'y nacapagmalim sa maraming m~ga fiesta at "bailujan"[58], nacatulog sa m~ga catre at nacacain n~g maraming "tinola". --Tinatawag po ba ninyong tinola ang bun~gang cahoy na cahawig n~g

"loto"[59] na ... ganyan nacapagmamalimutin sa m~ga tao?

...

--Ano bang loto ni loteria!--ang sagot ni pDasong nagtawa;--nagsasalitcayn~g m~ga cahalin~g. Ang tinola ay ang pinaghalong inahg manoc at sacpo. Buhat pa cail dumating cay --Apat na araw--ang sagot n~g binatang ga namumuhna. --Naparito ba cayong may catungculan? --Hindi p naparito acsa aking sariling gugol upang mapagkilala co ang lupag it --Aba, napacatan~gnamang ibon!--ang saysay ni Fr. Daso, na siya'y minamasdan n~g boong pagtatac-Pumarito sa sariling

gugol at sa m~ga cahalin~g lamang! Cacaibnamg totoo! Ganyang caraming m~ga libro ... sucat na ang magcaroon n~g dalawang ding noo[60].... Sa ganya'y maraming sumulat n~g m~ga dakang libro! Sucat na ang magcaroon n~g dalawang daling noo.... --Sinasabi n~g "cagalanggalang po ninyo"[61] ("Vuestra reverencia"), pDaso--ang biglang isinalabat n~g dominico na pinutol ang salitaan--na cayo'y nanahg dalawampong ta sa bayang San Diego at cayo umalis doon.... hindpba kinallugdan n~g inyong cagalan~gan ang bayang iyon? Biglang nawalang catowaan ni Fr. Daso at tumiguil n~g pagtatawsa tang na itong ang anyo'y totoong parang walang anman at hindsinady

Nagpatuloy n~g pananalitang dominico n~g anaki'y lalong nagwalang bah --Marahil n~ga'y nacapagpipighati ang iwan ang isg bayang kinahanang dalawampong ta at napagkikilalang tulad sa hitong suot. Sa gang akin lamang naman, dinaramdam cong iwan ang Camilg, gayg iilang buwan acg nira roon ... n~guni't yay guinawn~g m~ga pnsa icagagaling n~g Capisanan ... at sa icagaling co nam. Noon lamang n~g gabg iy, tila totoong natilihan si Fr. Daso. Di caguinsaguinsa'y pinacabigyanbigyan n~g sunt ang palun~g n~g cam n~g canyg sill, humin~ga n~g malac at nagsalit --O may Religi wala! sa macatuid baga'y ang m~ga cura'y may calayn wal Napapahamac ang lupang it na sa

capahamac! At smulg sumunt. --Hindi!--ang sag na paan~gil at galit, at saca biglang nagpatinghign~g boong lac sa hilig n~g sill. Sa pagcanghn~g nan~gasasalas ay nan~gagtin~ginan sa pulutg na iy: itinungh n~g dominico ang canyg ulo upang tingn niya si pi Daso sa ilalim n~g canyg salam sa mata. Tumiguil na sandali ang dalawg extranjerong nan~gagpapasial, nan~gagtin~ginan, ipinakitang sagl ang canilg m~ga pan~gil; at pagdaca'y ipinagpatuloy uli ang canilg pagpaparoo't parito. --Masamang loob dahilg hindninybinigy n~g Reverencia (Cagalang-galang)!--ang ibinulg sa

tain~ga n~g binatang mapulang buh ni guinoong Laruja. --Anpb ang ibig sabihin n~g "cagalanggalang" niny(Vuestra Reverencia)? anang sa inyo'y nangyayari?--ang m~ga tang n~g dominico at n~g teniente, na iba't ibang taas n~g voces. --Caydumaring dito ang lubhg maraming m~ga sacun Tinatangkik n~g m~ga pinnang m~ga "hereje"[62] laban sa m~ga "ministro" n~g Dios[63]! ang ipinagpatuloy n~g franciscano na ipinagtutums ang canyg malulusog na m~ga panunt. --Anpba ang ibig ninyg sabihin?--ang mulg itinang n~g abot n~g kilay na teniente na anyg titindig.

--Na cung anang ig cong sabin?--ang inulit ni Fr. Daso, na lalong inilac ang voces at humar sa teniente.--Sinasabi co ang ibig cong sabihin! Ac ang ibig cong sabihi'y pagca itinatapon n~g cura sa canyg libin~gan ang bangc n~g isg "hereje," sino man, cahi ma't ang hay walg catuwirang makial, at laln~g walg catuwirang macapagparusa. At n~gayo'y ang isg "generalito"[64], ang isg generalito Calamidad[65]...! --P ang canyg Carilag[66] (ang maril bagg Gobernador General) ay Vice-Real Patrono[67],--ang sigaw n~g teniente na nagtind. --Anbang Carilag Vice-Real Patrono[68] man!--ang sag n~g franciscanong nagtind din.--Cung nangyari itsa ibg panaho'y kinaladc sana siyn~g pababsa hagdanan, tulad

n~g minsa'y guinawn~g m~ga Capisanan n~g m~ga fraile sa pusg na Gobernador Bustamante[69]. Ang m~ga panahg iy ang tunay na panah n~g pananampalataya! --Ipinauunawco sa inyna di co maitutulot ... Ang "Canyang Carilag," (ang maril na Gobernador General) ang pinacacataw n~g Canyg Macapangyarihan, ang H70]. --Anbang hcung Roque[71] man! Sa gang amin ay walg ibg hcung dang tunay[72].... --Tiguil!--ang sig n~g tenienteng nagbabalat wari'y mandin ay nag-uutos sa canyg m~ga sundalo;--inyg pagsisisihan ang lah ninyg sinabi bcas din ay magbigay sabi acsa Canyang Carilag!...

--Lacad na cayn~gay din, lacad na cay--ang sag n~g boong paglib ni Fr. Daso, na lumap sa tenienteng nacasunt ang cam.--Acalba ninyo't may suot acg hito'y walacg ...? Lacad na cayo't ipahiham co pa sa inyang aking coche! Naoowang salitaan sa catawatawang any Ang cagalin~gang palad ay nakialam ang dominico.--M~ga guinoo!--ang sabi niyg taglay ang anyg may capangyarihan at iyg voces na nagdaraan sa ilg na totoong nababagay sa m~ga fraile;--huwag sana ninyg papagligligaw ang m~ga bagay, at howag nam cayg humap n~g m~ga paglapastan~gan sa walg makikita cay Dapat nating ibuc sa m~ga pananalitni Fr. Daso ang m~ga pananalitn~g tao sa m~ga pananalitn~g sacerdote. Ang m~ga pananalitn~g sacerdote, sa canyg pagcasacerdote,

"per se"[73], ay hindmacasasak n~g loob canino man, sa pagca't mulsa lub n~g catotohanan. Sa m~ga pananalitn~g tao, ay dapat gaw ang ispa manding pagbabahagui: ang m~ga sinasabing "ab irato"[74], ang m~ga sinabing "exore"[75], datapuwa't hind"in corde"[76], at ang sinasabing "in corde". Ang m~ga sinasabing "in corde" lamang ang macasasak n~g loob: sacali't dating tinatagl n~g "in meate"[77] sa isg cadahilanan, cung nasabi lamang "per accidens"[78], sa pagcacnitan n~g salitn, cung mayroong.... --N~guni't aco'y "por accidens" at "por mi"[79] ay nalalaman co ang m~ga cadahilanan, pi Sibyla!--ang isinalabat n~g militar, na nakikita niyg siya'y nabibilot n~g gayg caraming m~ga pag tatan~gitan~gi, at nan~gan~ganib siyg cung mapapatuloy ay siypa ang lalas na

may casalanan.--Nalalaman co ang m~ga cadahilanan at papagtatan~giin n~g "cagalan~gan pninyo" (papagtatan~gitan~giin pninyo). Sa panahg wala si pi Daso sa San Diego ay inilibg n~g coadjutor[80] ang bangc n~g isg tng totoong carapatdapat ...; op totoong carapatdapat; siya'y maclan cong napanayam, at tumloy acsa canyg bahay. Na siya'y hindi nan~gumpis cailan man, at iy bagy an Acma'y hindi rin nan~gun~gumpis, n~guni't sabihing nagpacamat, iya'y isg casinun~galin~gan, isg paratang. Isg tng gaya niyg may isg an na lalaking kinabubuhusan n~g boong pag-irog at m~ga pag-asa, isg tng may pananampalataya sa Dios, na nacacaal n~g canyang m~ga catungculang dapat ganap sa pamamayan, isg tng mapagmah sa capurih at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyg tao'y

hindnagpacamatay. Ito'y sinasabi co, at hindco sinasabi ang m~ga ibg aking iniisip, at kilanlg utang na loob sa akin n~g "cagalan~gan" pniny At tinalicd ang franciscano at nagpatuloy n~g pananalit --N~g magcayo'y n~g magbalic ang curang itsa bayan, pagcatapos na maalipustang coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang bangc na iy, ipinadala sa lab n~g libin~gan, upang iba hindi co maalaman cung saan. Sa caruwagan nang bayang San Diego'y hindi tumutol; tunay n~ga't iilan lamang ang nacaalam, walang camag-anac ang nasir at na sa Europa ang canyang bugtg na an; n~guni't nabalitaan n~g Gobernador General, at palibhasa'y tng may dalisay na ps ay hinin~gi ang caparusah ... at inilipat si pi Daso sa lalong magaling na bayan.

Itn~glamang ang nangyari. N~gayo'y gaw n~g "inypong cagalan~g" ang pagtatan~gitan~gi. At pagca sabi nity lumaysa pulutg na iy. --Dinamdam cong hindco sinadya'y nanguit co ang isg bagay na totoong mapan~ganib ani pSibylang may pighat--Datapuwa't cung sa cawacasa'y nakinabang naman caysa pagpapal-bayan.... --Anbang pakikinaban~gin! At ang nawalsa m~ga paglipat ... at ang m~ga papel ... at ang m~ga ... at ang lah n~g m~ga niligw?--ang isinalabat na halos nauut ni Fr. Daso na hindi macapagpiguil n~g galit. Untiunting nanag-li ang capisanang iy sa

dating catahimican. Nan~gagsidatg ang ibpang m~ga tao, caacb ang isg matandg castilg pil, matam at maba ang pagmumukh nacaacay sa big n~g isg matandg babaeng filipinang punn~g cul ang buh, may m~ga pintang mukhat nacasuot europea. Sila'y sinalubong n~g bating catoto n~g naroroong pulutg, at nan~gagsiupsa tabn~g ating m~ga cakilala ang Doctor De Espada at ang guinoong asawa niyang "doctora" na si Do Victorina. Doo'y napapanood ang ilg m~ga "periodista"[81] at m~ga "almacenero"[82] na nan~gagpaparoo't parito at walg maalamang gaw. --N~guni't masasabi pba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung ang tao cayang

may arn~g bahay?--ang tang n~g binatang mapulang buh.--Aco'y hindpa naipapakilala sa cany83]. --Ang sabihana'y umal daw, acma'y hindi co pa siynakikita. --Dito'y hindcailan~ganang m~ga pagpapakilala!--ang isinab ni Fr. Daso,--Si Santiago'y isg tng maba. --Isang tng hindi nacuclas pvor-ang idinugtong ni Laruja. n~g

--Caypnam, guinoong Laruja!--ang sinabi sa malambing na pagsisi ni Do Victorinang nag-aabanico.--Paano pbang matutuclasan pa n~g abang iy ang pvora, ay alinsunod sa sabi'y natuclasan na ito n~g m~ga ins na malaong panah na?

[Larawan:.....Ang Doctor De Espada at ang canyang guinoong asawa ang "Doctora" Do Victorina ...--Imp. de M Ferndez, Paz 447, Sta. Cruz.] --Nang m~ga ins? Nasisirbang isip ninyo?--ang sabi ni Fr. Daso,--Tumah n~gcay Ang nacuclas n~g paggawn~g pvora'y isang franciscano, issa aming samahan, Fr. Hindco maalaman Savalls, n~g siglong ... icapit --Isang franciscano! Marahil nagug misionero sa China, ang pSavalls na iyan--ang itinutol n~g guinoong babae na hindipinatatalo n~g gayongayon lamang ang canyang m~ga isipan. --Marahil Schwartz[84] ang ibig pninyong sabihin, guinoong babae--ang itinug nam ni Fr. Sibyla, na hindman lamang siya tiningnan.

--Hindco maalaman; sinabi ni Fr. Dasong Savalls: walacg guinawcung dinulit co lamang ang canyang sinalit --Magalg! Savalls Chev, eh ann~gayon? Hinddahil sa isg letra ay siya'y maguiguing ins!--ang mulg sinaysay na nayamot ang franciscano. --At n~g icalabing-apat na siglo at hindn~g icapit-ang idinugtg n~g dominico, na ang anyo'y parang sinala ang camaln at n~g pasakitan ang capalaluan niyong isg fraile. --Mabuti, datapuwa't hindsa paglalabis cumulang n~g isg siglo'y siya'y maguiguing dominico na! --Ab howag psanang magalit ang cagalan~g pninyo!--ani pSibylang

n~gum~git--Lalong magalg cung siya ang nacuclas n~g paggawn~g pvora, sa pagca't sa gayo'y naibsan na niya sa pagcacapagod sa gayg bagay ang canyang m~ga capat. --At sinasabi pninyo, pSibyla, na nangyari ang bagay na iy n~g icalabg apat na siglo?--ang tang na malakang nais na macatal ni Do Victorina--n~g hindpa n~g macapagcatawg tao na si Cristo? Pinalad ang tinanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.

TALABABA: [5] _Colado_, ang taong hindi inaanyayaha'y cusang dumalo sa isang pigug. Maraming di ano lamang sa

maga bayanbayan, at lalonglalo na dito sa Maynil ang maga taong di nating calah na hindman inaanyayahan ay nagdudumalg dumalsa man~ga pigug nang man~ga filipino, na canilang tinatawag _na indio_, at ang man~ga taong yaong di natin calahang siyang tinatawag ni Rizal na man~ga _colado_ sa pigug.--P.H.P. [6] Ang catutubong mahusay at dnagbabagong calacar n~g m~ga linikhn~g Dios--P.H.P. [7] Nang panahg sulatin ni Rizal ang Noli me tangere ay hindi pa umaagos dito sa Maynila ang tubig na inumg nanggagaling sa ilog San Mateo at Marikina. Talastas nang madla, na ang guinugol sa pagpapaagos na ito ay ang ipinamanang salapi, upang iucol sa ganitong bagay, ni D. Francisco Carriedo,

castilang nagug magistrado sa Real Audiencia nang una. Salamat sa isg cast sa isg hindnating calay nagcaroon ang Maynn~g tubig na totoong kinacailan~gan sa pamumuhay! Maraming mayayamang filipinong bago mamatay ay nagpapamana n~g maraming salapat mahahalagg cayamanan sa m~ga fraile sa m~ga monja, datapowa't hindnan~gababalinong magpamana n~g anmang iguiguinhawa magagamit sa pamumuhay n~g canilg m~ga cababayan. Walrin acg nalalamang nagawg hand sa m~ga filipino ang m~ga fraile na macacatulad n~g pamana n~g dakilang si Carriedo; gayg dahil sa m~ga filipino cayyumaman at nagug macapangyarihan ang m~ga fraileng iyan.--Culang palad na Filipinas!--Nang di pa umaagos ang tubig na inumg sinabi na ay sa ilog Pasig sa man~ga ibg nacaliliguid sa Maynilumiiguib nang

inum at ibpang cagamitan sa bahay, sacali't ang bahay walang _algibe_ tipun n~g tubig sa ul.--P.H.P. [8] Ang namamatnugot sa paggawn~g anman edificio. Tinatawag na edificio ang bahay, palacio, simbahan, camalig at iba pa.--P.H.P. [9] Ang ladrillong parang pinggan ang pagcacayar--P.H.P. [10] Ang "maceta" ay wicang castilna ang cahuluga'y ang lalagy n~g lupna pinagtatamnan n~g m~ga halamang guinawang pangpamuti, sa macatuwid ay malang tawag na "macetas" sa halaman.--P.H.P. [11] Patun~g pirican n~g bagay.--P.H.P. n~g m~ga "maceta" haligue ano mang

[12] Ang capisanan n~g guinagamit sa pagcaing cuchara, cuchillo, tenedor at iba pa.--P.H.P. [13] Ang sabing "caida" ay wang castil na ang cahuluga'y ang pagcahulog, pagcagpac, pagcappagcatimbuang, ang kinahuhulugan ang lal n~g ano mang bagay; datapuwa't dito sa Filipinas, ayawan cung anong dahil, tinatawag na "caida" n~g m~ga castilat n~g m~ga lahing castila ang macapanh n~g bay.--P.H.P. [14] Ang panig n~g bahay na pinaglagy n~g mesang cacan.--P.H.P. [15] Mulg pan~gan~ganac. Ang panahong nagpasimulnang calaghatian nang Siglo XV, na napucaw sa man~ga taong tubsa dacong calunuran n~g

Sandaigdigan ang masilacbong pagsisiyasat nang m~ga maririkit na guinagsa una nang m~ga griego at nang m~ga latino--P.H.P. [16] Batalg bat na ang caraniwa'y baldosa ang tungtun~gan.--P.H.P. [17] Sa convento n~g Antipolo ay may isang cuadrong catulad nit--J.R. [18] Isg pabil na parang culuong na ang caraniwa'y pinagagapan~gan n~g m~ga halaman.--P.H.P. [19] Ang ilawang san~gasan~ga na ibinibiting may m~ga pamuting m~ga cristal na nagkikislapan.--P.H.P. [20] Isg papatun~gang cahoy, na catulad n~g papag na mababang any--P.H.P.

[21] Cahoy na caraniwang tawaguin n~g tagalog na "Palo-China." Ang cahoy na ito'y caraniwan sa Europa at Amica. Sumisibol din sa Benguet, dito sa Filipinas, dahil sa malam ang sin~gaw roon.--P.H.P. [22] Natuclas ang paggawn~g "piano" n~g siglo XIII at siyang naguing cahalili n~g "clavicordio" at n~g "espineta." Alinsunod sa anyat lakay tinatawag na piano de mesa, piano de cola, piano de media cola, piano vertical, piano diagonal at iba pa. Ang piano de cola'y nacahigang parang mesa, na sa isg dulo'y malapad at sa cabilg dulo'y makitid at issa m~ga lalong mah ang halag--P.H.P. [23] Tinatawag na larawang "al eo," (retrato al eo) ang larawang ipininta sa pamamag-itan n~g m~ga culay pinturang tinunaw sa lan~gis.--P.H.P.

[24] Sambahan n~g m~ga jud.--P.H.P. [25] Caraniwang tinatawag na Nuestra Sera ang anmang larawan ni Guinoong Santa Mar, na halos may dmabilang na pamag: Nuestra Sera del Carmen, cung may m~ga escapulario sa camay; Nuestra Sera del Rosario, cung may tan~gang cuint; Nuestra Sera de la Correa, cung nacabigk n~g bal, Nuestra Sera de Turumba, Nuestra Sera de Salambaw at iba pang lubhg napacarami.--P.H.P. [26] "Hindcarapatdapat" ang cahulug n~g sabing "indigno," salitang caraniwang sabihin n~g m~ga nacacastiln.--P.H.P. [27] Tinatawag na cadete ang nag-aaral sa isg colegiong doo'y itinutrang m~ga bagaybagay na nauucol maalaman n~g isg militar.

[28] Taga ibg lp sa macatuwid ay hindtaga Filipinas ang cahulug n~g sabing "extranjero." Gayon ma'y dcaraniwang tawaguing "extranjero" ang ins, ang cast ang turco, ang japon, ang bombay, ang colombo at ibpa; sila'y tinatawag ditong ins, cast "turkiano," jap, bombay, colombo. Tinatawag lamang "extranjero" ang ingl, alem, franc, suizo at ibpa, sa pagca't iniuucol lamang ang sabing "extranjero" sa m~ga man~gan~galacal na may malalaking puhunan.--P.H.P. [29] Ang sasacy. bubg na tabln~g m~ga

[30] Tinatawag na "paisano" n~g m~ga sundalo ang hindmilitar.--P.H.P. [31] Caraniwang tinatawag na "biscuit" ang biscochong na sa m~ga maliliit na

latang nanggagaling sa Inglaterra. Tinatawag dito sa ating "biscocho" ang m~ga malulutg na tinapay, gaya n~g tinatawag na "biscocho y ca" at "biscocho y dulce," at ang tunay na biscocho'y tinatawag na "sopas" n~g m~ga dnacaaal n~g wicang cast N~gayo'y gumawna rito sa atin n~g masasar na biscochong hindsab sa m~ga nanggagaling sa Inglaterra, ang _La Perla_ ni G.J.E. Monroy, ang _La Fortuna_ ni G. Claro Ong at ibpa. Carapatdapat papurihan ang m~ga cababayang itg nagligtas sa Filipinas na bomobow sa m~ga taga ibg lupa sa pagbiln~g m~ga bagay na dito'y nagaw--P.H.P. [32] Maran~gal na general ni Clos V at ni Felipe II. Siya ang nagtagump sa panghihimagsic n~g Paises Bajos at nacalupig sa Fort.--P.H.P.

[33] Ang tala n~g m~ga oficial at m~ga pnsa m~ga hucb [34] Ang may catungculang umusig sa masasamang tao at man~gasiwsa capanatag n~g m~ga bayanbayan. N~g panah n~g Gobierno n~g Espa'y may dalawang bagay na Guardia Civil dito sa Filipinas: "Guardia Civil" ang pan~galan n~g m~ga na sa bayanbayan n~g m~ga lalawigan, at "Guardia Civil Veterana" ang na sa ciudad n~g Mayn--Pawang m~ga filipino ang m~ga sundalo n~g Guardia Civil at n~g Guardia Civil Veterana, at m~ga castang m~ga oficial at ang m~ga pn Manacacg nagcacaroon n~g alferez at tenienteng m~ga filipino. Ang nahalili n~gayon sa Guardia Civil ay ang Polic Insular, na tinatawag ding Polic Constabularia, at sa Guardia Civil Veterana ay ang Polic Metropolitana na pawang americano at ang Polic Municipal

na pawang filipino. Bucod sa Guardia Civil at Veterana'y may m~ga Cuadrillero pa na pawang filipino ang m~ga sundalo at pinun na ang caraniwa'y fusil na walang cabuluh at talibg ang m~ga sandata. N~g m~ga hulg ta n~g Gobierno n~g castila'y nagcaroon sa Maynn~g m~ga tinatawag na "Guardia Municipal," na ang dalang sandata'y revolver at sable. Sa macatuw ang m~ga namamahaln~g catahimican n~g m~ga namamayan, n~g m~ga hulg panah n~g m~ga castil dito sa Mayny ang Guardia Civil Veterana, ang Guardia Municipal at ang Cuadrillero, at sa m~ga lalawiga'y ang Guardia Civil at ang Cuadrillero, buc sa Polic Secreta na itinatag dito sa Mayn hindco matandaan cung n~g tag 1894 1895.--P.H.P. [35] Ang nagtutursa paaralan.--P.H.P.

[36] Colegio paaralang m~ga fraileng dominico ang may-arat silrin ang nan~gagtutur [37] Tinatawag na "dialtico" ang gumagamit n~g dialtica. Ang "dialtica'y" ang carunun~gang ucol sa pag iisip-ip at ang m~ga pinanununtunang land sa bagay na it--P.H.P. [38] Si Santo Domingo de Guzman ang nagtatag n~g capisanan n~g m~ga fraileng dominico caysila'y tinatawag na m~ga an ni Guzman.--P.H.P. [39] Ang nananatili sa pakikipanayam sa sangcataohan; ang hindsacerdote. [40] Ang nagpalagay n~g m~ga palsipang dapat sagutin at tutulan sa pan~gan~gatowiran n~g catalo.

[41] Ito'y ang balitang si G. Benedicto de Luna, marunong na abogadong filipino. [42] Ang pagtatan~gat pagbubucod n~g pinagmamatuwirang anman. [43] Ang m~ga inan iniapn~g m~ga unang senador sa Roma. [44] M~ga fraile. [45] Si Enrique Heine ay bant na poeta at crico alem. Sumulat sa wicang alem. Ipinan~gan n~g 1796 at namat n~g 1856. [46] Ang m~ga dios sa pinagtapunan. [47] Ang Tyrol ay isg magandg panig n~g Suiza at Baviera at issa m~ga lalawigan n~g Austria-Hungr. May siyam na raang libong tao ang namamayan doon.

[48] Tinatawag na equinoccio ang pagcacaisn~g hn~g araw at n~g gab Nagcacaequinoccio pagpapasimuln~g signo Aries at pagpapasimulnam n~g signo Libra. May equinoccio n~g tag-araw, mulsa 20 hanggang 21 n~g Marzo, at may equinoccio n~g tag-ulan, mulsa 22 hanggang 23 n~g Septiembre. [49] Halos tal n~g lah n~g fipinong ang cahulug n~g "morisqueta" ay canin; n~guni't ang walmarahil nacacaal niyan ay cung saang wicnanggaling; sa pagca't ang sabing morisqueta'y hindwicang castil hindtagalog, hindlat, hindins at iba pa. Ang m~ga fraile cayang nagtatag n~g salitang iyan? [50] Sinabi co na sa sa issa m~ga paunawsa Buhay ni Rizal na sa pasimuln~g librong itna ang sabing "indio" ay wicang castilna ang cahuluga'y

tbinian sa India. Ang Filipinas ay m~ga pulg na sa panig n~g libutg tinatawag na "Ocean," at ang India ay na sa panig n~g libutg tinatawag na Asia. Ang tawag na indio n~g m~ga fraile, n~g m~ga castilat n~g m~ga lahing putsa m~ga tbsa Filipinas ay isg pag-alimura at pagcutysa m~ga lahing caymanggui. Caacb n~g sabing indio ang cahulugang tam, walg damdamin, han~gal, dugong mab cutad na ip, ugaling pan~git, walg cahihiyan at iba pang lalong m~ga casamasamn. Sacsnitg m~ga sabi co ang m~ga sinulat n~g m~ga fraile't castiltungcol sa Filipinas. N~guni't ang lalong nacatawa'y ang m~ga tng tbrin dito sa Filipinas, na dahil sa maputang canilg bal ay tumatawag sa capowtagritong caymangui n~g indio ... M~ga dukhang damdamin!--P.H.P. [51] Ito'y lub na catotohanan. Ang

sumusulat nito'y nacapan~gumpisal n~g panahg cabataan pa sa isg fraileng palibhasa'y bahagyn~g macawatas n~g wicang tagalog, ipinipilit na ang casalanang ikinucumpisal ay sabihin n~g nan~gun~gumpisal sa m~ga salitg cahalayhalay at magagaang na sa Diccionariong wicang castilat wicang tagalog na sinulat n~g canilg capowfraile.--P.H.P. [52] Ang m~ga sinisin~g sa binyag, casal, tawag, libg, campana, ciriales at iba pa. [53] Ang caraniwang tinatawag na "manong" "manang", galing sa salitang "hermano", "hermana". May dalawang bagay na manong, ang manong na franciscano franciscana at manong na dominico dominicana. [54] Dating estancado ang tabaco dito sa

Filipinas. Ang Gobierno n~g Espa ay siyang namiln~g tabacong dahon sa m~ga magsasacsa m~ga bayang may pahintulot na magtan n~g tabaco, ang Gobierno ang nagpapadaldito sa Maynsiya ang nagpapagawa n~g tabaco at cigarrillo at siya rin ang nagbibil Sino ma'y walang nacabibiln~g tabacong dahon cung dang Gobierno at sino ma'y walang nacapagbibiln~g tabacong dahon, n~g tabacong yarat n~g cigarrillo cung dang Gobierno. Sa m~ga bayang may pahintulot na magtan n~g tabaco'y may m~ga cagawad ang Gobierno, na siyang nan~gan~gatawa't n~g gumalg ang tan na tabaco at mag-ani n~g marami. Ang Gobiernong mamimili ay siya ring naghalaga n~g tabacong dahong canyang binili. N~g tag 1883 ay inal dito sa Filipinas n~g Gobierno n~g Espa ang estanco n~g tabaco at binigyang calayaan ang lahat na macapagtan at

macapagbiln~g tabacong dahon, tabacong yarcigarrillo, at ang inihalili sa estanco ay iba't ibang bagay na pagpapabowis sa m~ga tagarito.--P.H.P. [55] Alac na Jerez, na nanggagaling sa uvas na inaani sa bayang Jerez de la Frontera, na sacop n~g lalawigang Cadiz, caharian n~g Espa. Ang bayang iyo'y mayaman, nasa tabn~g ilog Guadalete at may 62,009 ang nananahang tao.--P.H.P. [56] Tinatawag na Evangelio ang m~ga sinulat ni San Mateo, San Lucas, San Marcos at San Juan. Ang m~ga sinulat n~g apat na Santong it na diba cung dang casaysayan n~g m~ga ipinan~garal at buhay ni Jesucristo, ang siyang pinagpapatuunan n~g m~ga utos at palatuntunan n~g Iglesia Catica Apostica Romana, n~g Iglesia Cismica sa Rusia at sa Grecia, n~g Iglesia

Protestante at n~g Independiente.--P.H.P.

Iglesia

Filipina

[57] Ang cahulugan n~g sabing indolente ay ang tng hindnapupucaw ang loob sa m~ga bagay na sa iba'y nacasakit. Ang walang malasakit sa ano man, ang mabagal, ang tam. [58] "Bailujan," galing sa sabing "baile," say. Ang baile ay wicang castil Ang "bailuhan" ay hindguinagamit n~g m~ga fraile at n~g m~ga castildito sa Filipinas cung dang sabing "baile" pagca ang sayawan ay sa bahay n~g capowcast at "bailujan" pagca ang sayawan ay sa bahay n~g m~ga filipino. Sa maiclg sabi, ang cahulugan n~g "bailujan" ay say na carapatdapat cutya, catawaw walg cahusayan. [59] Ang "loto" ay isg cahoy sa Africa.

Anang m~ga poeta, ang taga ibang lupag macacain daw n~g bun~ga n~g "loto" ay nacalilimot sa canyang kinamulatang bayan. [60] Sa macatuwid baga'y sucat na ang magcaroon n~g caunting pag-iisip. [61] Caugalian sa m~ga castilang hind"usted" (cayp na guinagamit sa caraniwan, cung d"Vuestra Reverencia" "Vuesarevencia" (sa cagalanggalang pninyo) ang siyang ibinibigay na galang sa m~ga fraile sa pakikipag-usap sa canila. [62] Ipinan~gun~gusap n~g "ereje," sa pagca't sa wicang castila'y hindi isinasama ang h sa pagbasa. Tinatawag na "hereje" ang cristianong sumalansang hindi sumasampalataya sa m~ga pinasasampalatayanan n~g Iglesia Catica Apostica Romana.--P.H.P.

[63] Ang kinatawan n~g Dios. [64] Maliit na general; sa macatuw baga'y walg halagang general. [65] Maliit na general Capansanan. [66] "Su excelencia" sa wicang castila, paunl na tawag sa Capitan General at sa iba pa n~g m~ga castila.--P.H.P. [67] Pan~galawa n~g Real Patrono. Tinatawag na Real Patrono n~g Iglesia Catica Romana ang Harsa Espa. Haring tagatangkilic ang cahulugan sa wicang tagalog--P.H.P. [68] Hindacnasilong cahi't siya'y pan~galawman n~g har-ang ibig sabihin ni Pi Daso.--P.H.P.

[69] Mulsa tag 1717 hangang 1719 ay nagug Gobernador General sa Filipinas si Don Fernando Bustamante. Sa pagca't canyg napagunang malaking m~ga pagnanacaw sa pamamanihaln~g salapn~g Har minagg niya ang magtatag n~g m~ga bong utos sa pamamahaln~g salapn~g calahat. Pinasimul niyg kinulg sa bilangguan ang m~ga taong pinaghihinaln; sila'y canyg pinag-usig sa har n~g m~ga tribunal. Gal na gal cay Bustamante ang m~ga may matataas na catungculang sa ganito'y nan~gagsipan~ganib na mapahamac, at sa gayg cahigpita'y hindnan~gabihasa cail man. Sa pagct nabalitn ni Bustamante ang panucalang manghimagsic laban sa canyg capangyariha't pamamah at tinatangkic n~g m~ga fraile sa canilg m~ga simbahan ang lalong m~ga kilalg mahihigp niyg m~ga caaway, naglathalsiyn~g

pagtawag sa lah n~g m~ga lalaking may mahigu na labg apat na ta upang man~gagsipanig sa hucbg magsasanggalg sa capangyarihan n~g Har Dinin~g n~g bayan ang pag tawag na iy, at natag ang isang hucbn~g m~ga cusang pumasoc sa pagsusundalo. Nan~gagsifirma ang Arzobispo at ilg m~ga abogado sa isg casulatang doo'y itinututol na walg capangyarihan at walg catowiran daw si Bustamante na ipag-utos ang pagpapabilangsa notariong si Osejo, na tumacbat nagtagsa simbahang Catedral: dahil dito'y ipinag-utos n~g Gobernador General na dacp at ibilanggang arzobispo at gayon din ang m~ga abogadong cainal sa gayong panucalang catacsilan.--Pinanggalin~gan ang m~ga pagpapabilanggong itn~g iba't ibang m~ga caguluhan, at sa tacot n~g m~ga fraileng bacsa nam ang pag-usiguin, minagalg nilang silang

mamatnugot sa m~ga lumabag sa capangyarihan n~g Gobernador.--Lumab sa m~ga simbahan ang m~ga nagtatagroon, nagdaln~g m~ga sandata, at n~g macasanib na sa canilang ilg m~ga tagarito, lumacad silt ang tinun~go'y ang palacio n~g Gobernador, na n~g panahg iyy na sa taguilirang ilaya n~g tinatawag n~gayg Plaza ni William McKinley. Nan~gun~guna sa paglacad ang m~ga fraile na may m~ga hawac na Santo Cristo sa canilg m~ga cam. Nang maalaman ni Bustamante ang gayg panghihimagsic, ipinag-utos sa canyg m~ga guardiang baril ang m~ga nanghihimagsic na iy; datapuwa't hindsumun sa canyg utos ang m~ga sundalo, at n~g dumating ang m~ga nanghihimagsic sa tap n~g palacio, isinucnilang canilg m~ga sandata sa har n~g pagca dam sacerdote n~g m~ga fraileng n~gagta ang m~ga camay na

may hawac na m~ga Santo Cristo at m~ga larawan n~g Santo. Pinabayaan din n~g m~ga sundalong alabardero na sily macapasoc. Lumab ang cahabaghabag na si Bustamanteng may sandatang hawac, at sinalubong sa hagdanan ang m~ga nanghihimagsic. Hinandulong siyn~g m~ga nanghihimagsic at sa sandali lamang ay may sugat na siyg malubha. Dumalsa canyang canyang an na lalaki, at itnama'y ag binaril at nasugatan n~g ba. Kinaladcad n~g m~ga nanghihimagsic ang canilang Gobernador na naghihin~galhanggang sa isg bilangguang na sa silong n~g Audiencia, at doon siya namat n~g magtatakip silim n~g hapon n~g araw ring iyong ica 11 n~g Octubre n~g 1719; ipinagca sa canyang lah n~g saclolo at hindi siybinigy n~g ismang lamang vasong tubig. Kinaladc nam ang an n~g Gobernador General sa talian n~g m~ga cabayo sa palacio, at

doon siya namat n~g hapon ding iy, at ipinagct sa canyg macaguib ang sino man manggagamot at itinanggusa canyang lahat n~g bagay na saclolo. Ang m~ga nanghimagsic na pinamunuan n~g m~ga fraileng pumupuri at nagpapaunlac sa m~ga pumat sa Gobernador at sa canyg an ay nan~gagsitun~go sa cta n~g Santiago at doo'y kinuha at pinawal ang arzobispo, na pagdaca'y siy ang nagatang sa sarili n~g catungculang pagca Gobernador General sa Sangcapuluang it Hindi nagcam parusa cailan man ang m~ga cakilakilabot na katampalasanang ito.--Sinipi sa "Censo de las Islas Filipinas" n~g 1903, tomo I,pina 342--P.H.P. [70] "Su Majestad el Rey" sa wicang castil Masasabing: "ang Macapangyarihan Har" [71] Sa matuwid bagy hindi niya pinahahalagahan ang taong sinasabi n~g

Teniente. [72] Aayaw kilalanin n~g m~ga fraile si Alfonso XII,na n~g panahong sinasabi sa "Noli me tangere" ay sang hari sa Espa, cung di si Clos de Borb na naghahan~gad na siyg maghari sa m~ga castil Dahil sa paghahan~g na ito'y silasila ring m~ga castilang nan~gagsipagbaca, at maraming dugang nabuhos. Ang unang nacabaca n~g reina Cristina at n~g reina Isabel IIay si Clos de Borb, capatid ni Fernando VII;isinalin niypagcatapos ang tinatawag niyang catuwiran sa Corona n~g Espa sa canyg an na si Clos Luis, na nagpamagat n~g Conde de Montemolin at haring Clos VI,na siyang muling nagsabog n~g caligaligan, dugat m~ga capahamacan sa Espa, sa isang manin~gas na pagbabaca at n~g siyy matalo'y omowi sa Trieste at doon namat n~g 1861.

Humalili cay Clos Luis ang canyang capat na si Juan Borb, n~guni't walitg nagawg may cahulug. Ang an ni Juang nagn~gan~galang Clos at nagpamag n~g haring Clos VIIang siyang nagpatuloy n~g pagbabaca, sa udy at tulong n~g m~ga fraile at macafraile. Pinasimul ang icatlong pagbabaca sa Espang m~ga capowa castila rin ang nagpatayan, n~g 8 n~g Abril n~g 1872. N~g panahong iyy maraming totoong salapi ang ipinadalg galing sa Filipinas na hand n~g m~ga fraile cay Clos, datapuwa't wala ring kinahinatnan ang pagpupumilit nit n~g m~ga fraile at n~g m~ga macafraile, cung dmagsabog n~g dugong calahi at papaghirapin n~g di ano lamang ang Espa. Natapos ang pagbabaca roon n~g 27 n~g Febrero n~g 1876, araw na ibinalic ni Clos sa Francia.

Ang pinacamabuti sa m~ga general nito'y si Zumalacregui at si Cabrera. Cumilala at sumuco si Cabrera sa haring Alfonso XII n~g tag 1895. Cung pamagat si Don Clos n~g m~ga castila'y "Clos Chapa." Marahil ibiguin n~g m~ga bumabasang maalaman cung ano ang dahil n~g pagbabacang ito, na nagpasimula n~g 2 n~g Octubre n~g 1833 at nagtap n~g 27 n~g Febrero 1876, at aking sasabihin sa maicling salit Bago pa lamang nacacawalang Espa sa capangyarihan n~g m~ga franc, ay nagpasimulna ang pancaln~g m~ga fraile at n~g m~ga macafraileng papanumbalikin doon ang pagtatatag uln~g "absolutismo"; sa macatuwid baga'y ang capangyarihan n~g haring magawang bawa't maibigan, at manumbalic ang "tribunal n~g Inquisici."

Hindi pumayag si Fernando VII sa gayg balac, at sa gayy kinagalitan siya at minagaling n~g m~ga fraileng sa canyy mahalili ang canyg capatid na si Clos Mar Isidro de Borb, na nan~gacong cung siya ang maguiguing haray gagawin niya bawa't ibiguin n~g Papa at n~g m~ga fraile. Bago namat si Fernando ay gumawa itn~g testamentong isinasalin niya ang canyg corona sa canyg an na babaeng si Isabel. N~g mamatay si Fernando VII n~g 29 Septiembre n~g 1833 ay nahahanda na upang bacahin ang hahaliling reinang si Isabel II, na sa pagca't musm pa noon, ang namamahaln~g caharia'y si reina Cristinang nabao cay Fernando VII, at n~g icatlg araw n~g pagcamatay nity pinasimulaan na n~gang panggugulsa Espa ni Clos, na tinutulun~gan n~g papa, n~g m~ga fraile, n~g lahat n~g m~ga pat n~g canilang m~ga cacampi.

N~gayg m~ga panahg ity mahinang mahinna ang carlismo sa Espa, at sila sila'y nagsisirn. May nan~gagpapan~galang "integrista" na siyang nan~gag-iibig n~g "absolutismo" at n~g "inquisici," at "mestizo" ang itinatawag nila sa sumasang ayon sa calagayang daln~g panah at ayaw sa "inquisici" at sa "absolutismo." N~gayo'y macucurna cung bakit aayaw kilalanin n~g m~ga fraileng hnila si Alfonso XII at si Alfonso XIII man; n~guni't ang sawicain n~ga n~g m~ga castily "la fuerza ahorcan" (sapilitan ang pagbitay). Aayaw man sila'y sapilitang nilagoc ang apdg hand n~g catuwiran at n~g catotohanan.--P.H.P. [73] Sa canyg calagayan sa canyg sarili.

[74] Sa galit ay nabiglaanan. [75] Sa bib lamang. [76] Mulsa ps taimtim sa ps [77] Na sa pag-iisip. [78] Sa isg pagcacata, hindi sinasadya. [79] Sa pagcacataon at sa gang akin. [80] Ang ping catulong n~g cura. N~g panah n~g Gobierno n~g Espa, halos ang lahat n~g paring filipino ay pawang coadjutor lamang ang naaabot na catungculan; bihirang bihirang naguiguing cura, at ang caraniwa'y m~ga fraile ang naguiguiug cura; caya't ang lah n~g m~ga cura halos sa sangcapuluang ito'y pawang m~ga fraile. Aliping mistulang pagpapalagay n~g m~ga

curang fraile sa m~ga coadjutor na filipino. Salamat sa revolucig guinawa n~g Katipunang tatag ni Gat Andr Bonifacio'y nahan~gang m~ga paring filipino sa gayg caalipinan; datapuwa't hanggn~gayy walisman lamang sa m~ga paring filipinong nacacagunitang magpaunl cay Gat Andr Bonifacio. Cahimanawarsila'y man~guising sa panahg hinarap. Wala n~g carimarimarim na psong gaya n~g di marunong tumumb sa utang na loob!!!] [81] Ang sumusulat n~g m~ga inilalathala sa m~ga periico pahayagan. [82] Ang may almacen tindahan. Tinatawag ding almacenero ang catala sa pag-iin~gat n~g m~ga camalig na ligpitan n~g anman, ang isg catungculan sa Gobiernong ganito ang pan~galan.--P.H.P.

[83] Caugaln n~g m~ga taong may pinag-aralang cung pumapanhic silsa bahay n~g isang hindcakilala, ang siya'y iharap sa maybahay n~g isg cakilala nitat sabihing:--"May capurihan po acg ipakikilala sa inysi guinoong Fulano."--P.H.P. [84] Ang monje Bernardo Schwart, alem, na siyg nacuclas n~g pag-gawn~g pvora n~g siglo XIV.--P.H.P.

=II.= =CRISOSTOMO IBARRA=

Hindmagagandat mabubuting bis na m~ga dalaga upang pansin n~g lahat, sampni Fr. Sibyla; hindang cilagdilagang Capitan General na casama ang canyang m~ga ayudante upang maal sa pagcatigagal ang teniente at sumalubong n~g ilang hacbg, at si Fr. Daso'y magug tila nawal-an n~g d sila'y walcung dang "original" n~g larawang naca frac, na tan~gan sa cam ang isg binatang luksang boong pananamit. --Magandang Magandang unang sinabi ni hinagcan ang gabp m~ga guinoo! gabp"among"[85]!--ang Capitang Tiago, at canyg m~ga cam n~g m~ga

sacerdote, na pawang nacalimot n~g pagbebendicion. Inal n~g dominico ang canyang salam sa mata upang mapagmasdan ang bagong datg na binatat namumutlsi Fr. Daso at nangdidilat ang m~ga mat --May capurihan acg ipakilala psa inysi Don Cristomo Ibarra, na an n~g nasircong caibigan!--ang ipinagpatuloy ni Capitang Tiago.--Bagong galing sa Europa ang guinoong ito, at siya'y aking sinalubong. Umalin~gawn~gaw ang pagtatacn~g min~gig ang pan~galang ito; nalimutan n~g tenienteng bumatsa may bahay, lumapit siya sa binatat pinagmasdan niya ito, mulsa paa hanggang ulo. Ito'y nakikipagbatian n~g m~ga ugaling salitn~g sandalg iyon sa boong pulutg; tila mandin sa canya'y walang bagay na

naba sa guitnn~g salas na iyon, liban na lamang sa canyang pananam na it. Ang canyang taas na higu sa caraniwan, ang canyang pagmumukh ang canyang m~ga kos ay pawang naghahalimuyac niyang cabataang mainam na pinagsabay inaralan ang catawa't colowa. Nababasa sa canyang mukhg buc at masayang cauntg bac n~g dugong castilna naaaninag sa isang magandg culay caymanggui, na mapulapulsa m~ga pisn~gi, marahil sa pagcatira niya sa m~ga bayang malalam. --Ab--ang biglang sinabi sa magal na pagtatac-ang cura n~g aking bayan! Si parDaso: ang matalic na caibigan n~g aking am Nan~gagtin~ginang lahat sa franciscano: ito'y hindi cumilos.

--Acpo'y pagpaumanhinan niny aco'y nagcali!--ang idinugtong ni Ibarra, na ga nahihiyna. --Hindca nagcali!--ang sa cawacasa'y naisagot ni Fr. Daso, na sirang voces.--N~guni't cailan ma'y hindco nagug caibigang matalic ang iyong am Untiunting iniurong ni Ibarra ang canyang cam na iniacmg humawac sa cam ni parDaso, at tiningnan niya itn~g boong pangguiguilalas; lumin~g at ang nakita niya'y ang mabalasic na anyn~g teniente, na nagpapatuloy n~g pagmamas sa canya. --Bagongtao, caypo bang an ni Don Rafael Ibarra? Yumuc ang binat

Ga tumind na sa canyang sill si Fr. Daso at tinitigan ang teniente. --Cahimanawardumatg cayong malualhatdito sa inyong lupa, at magtamnawpcayn~g lalong magandang palad cay sa inyong ama!--ang sabi n~g militar na nan~gin~ginig ang voces. Siya'y aking nakilala at napanayam, at masasabi cong siya'y isa sa m~ga taong lalong carapatdapat at lalong may malinis na capurih sa Filipinas. --Guinoo--ang sag ni Ibarrang nababagbag ang ps-ang inyo pong pagpuri sa aking amay pumapawn~g aking m~ga pag-alap-ap tungcol sa caniyang kinahinatnang palad, na aco, na canyang an ay di co pa napagtalos. Napunn~g lhang m~ga matn~g

matand tumalic at umal na dal Napag-isa ang binata sa guitnn~g salas; at sa pagca't nawalang may bahay, walsiyang makitang sa canya'y magpakilala sa m~ga dalaga, na ang caramiha'y tinitingnan siya n~g may paglin~gap. Nang macapag-alinlang may ilg minuto, tinun~go niya ang m~ga dalagang tagl ang calugodlugod na catutubong kilos. --Itulot ninyo sa aking lacdan~gan co--anya--ang m~ga utos n~g mahigpit na pakikipagcapwa tao. Pitg ta na n~gayong umal acrito sa aking bayan, at n~gayong aco'y bumal ay hindi co mapiguilan ang nasang aco'y bumi sa lalong mahalagang hiyas niya; sa canyang m~ga suplg na babae. Napilitan ang binatang lumayroon, sa

pagca't sino man sa m~ga dalaga'y walg nan~gah sumagot. Tinun~go niya ang pulutg n~g ilang m~ga guinoong lalaki, na n~g masid na siya'y dumarating ay nan~gagcabilog. M~ga guinoo--anya--may isang caugaln sa Alemaniang pagca pumaparoon sa isang capisanan, at walang masumpun~gang sa canya'y magpakilala sa m~ga ib siya ang nagsasabi n~g canyg pan~galan at napakikilala, at sumasagot naman ang m~ga causap n~g sa gay ding paraan. Itlot pninysa akin ang ganitg ug hinddahil sa ibig cong dito'y magdaln~g m~ga asal n~g m~ga tagibg lupain, sa pagca't totoong magaganda rin naman ang ating m~ga caugalian, cung dsa pagca't napipilitan cong gaw ang gayong bagay. Bumati na acsa lan~git at sa m~ga babae n~g aking tinubuang lp n~gayo'y ibig cong bumati

naman sa m~ga cababayan cong lalaki. M~ga guinoo, ang pan~galan co'y Juan Cristomo Ibarra at Magsalin! Sinabi naman sa canya n~g canyang m~ga causap ang canicanilang m~ga pan~galang humiguit cumulang ang pagca walang cabuluhan, humiguit cumulang ang pagca hindnakikilala nino man. --Ang pan~galan co'y A----ang sinabi't sucat n~g isang binata at bahagya n~g yumuc. --Bacpo caymay capurihan acong makipagsalitaan sa poetang ang m~ga sinulat ay siyg nacapagpanatili n~g marubd cong pagsintsa kinaguisnan cong bayan? Ibinalitsa aking hindna raw po caysumusulat, datapuwa't hindnila nasabi sa akin ang cadahilanan ...

--Ang cadahilanan? Sa pagct hindtinatawag ang dakang nin~gas n~g isip upang ipamalingcahod at magsinun~galg. Pinag-usig sa har n~g huc ang isang tao dahil sa inilag sa tulang isang catotohanang hindi matututulan. Aco'y pinan~galanang poeta, n~guni hindaco tatawaguing ul. --At mangyayari maipaunawninyo catotohanang yaon? po cung bagang anang

--Sinabi lamang na ang anac n~g le ay le din nam; cacaunti na't siya'y ipinatapon sana. At lumaysa pulutg na iy ang binatang may cacaibang asal. Halos tamacbo ang isg tng masayang pagmumukh pananamit filipino ang suot,

at may m~ga botones na brillante sa "pechera." Lumapit cay Ibarra, nakipagcamay sa canyat nagsalit --Guinoong Ibarra, hinahan~gad cong milala co pcay caibigan cong matalic si Capitang Tiago, nakilala co ang inyg guinoong am...; ang pan~galan co'y Capitang Tinong, nanahan aco sa Tundg kinalagyan n~g inyg bay; inaasahan cg pauunlac ninyacn~g inyg pagdalaw; doon na pcaycumain bcas! Bih na bih si Ibarra sa gayg calakg cagandahang loob: n~gum~gitsi Capitang Tinong at kinucuyumos ang m~ga camay. --Salamat po!--ang isinag n~g boong lug.--N~guni't pasasa San Diego po acbcas ...

--Sang! Cung gayo'y sacna, cung cayo'y bumal! --Handna ang pagcain!--ang big am n~g isg lingcod n~g Caf"La Campana." Nagpasimuln~g pagpasamesa ang panauh, bagman nagpapamanh na totoo ang m~ga babae, lalong lalna ang m~ga filipina.

TALABABA: [85] Caraniwan sa catagalugan tawaguing "among" ang par marahil sa turrin n~g fraile. Ang sabing "among" ay galing sa "amo," na ang cahuluga'y "pan~ginoon," at ang tumatawag n~g "amo" ay "alipin." Bakit hindi sila nagpatawag n~g "ama" na siyg cahulugan sa wicang tagalog n~g sabing "padre?" Bakit itinutulot n~g m~ga sacerdote na sily tawaguin "amo?"

=III.=

=ANG HAPUNAN= _Jele jele bago quiere,_[86]

Tila mand totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na lumalacad at hindna namasid sa canyg nan~gin~gilis at manip na m~ga labang pagpapawalg halag hanggg sa marapating makipagusap sa pilay na si doctor De Espada, na sumagot n~g put-put na pananalit sa pagc siya'y may pagcut. Cagulatgulat ang samn~g loob n~g franciscano, sinisicaran ang m~ga sillang nacahahadlg sa canyg nilalacaran, at hanggg sa sinicang isg cadete. Hindnagkikikibang teniente; nagsasalita n~g masayang ibat canilg

pinupuri ang cabutiha't casagann n~g haying pagcain. Pinacunot ni Do Victorina, gay man, ang canyg ilg; n~guni't caracaraca'y lumin~gg malakang git, cawan~gis n~g natapacang ahas: mangyari'y natuntun~gan n~g teniente ang "cola" n~g canyg pananam. --Datapuwa't mat--any walpb cayg m~ga

--Mayroon p guinoong babae, at dalawg lalg magalg cay sa m~ga matniny datapowa't pinagmasdan co piyang inyg m~ga cul n~g buh--ang itinug n~g militar na iyong hindtotoong magparaysa babae, at saclumay Bagman hindsinasadya'y capuwtumun~go ang dalawg fraile sa dyo ulun n~g mesa, marahil sa pagca't

siyg pinagcaratihan nilat nangyari n~gang mahintay, na tulad sa nan~gagpapan~gagaw sa isg cedra[87]: pinupuri sa m~ga pananalitang m~ga carapat at cataan n~g ip n~g m~ga capan~gag; datapua't pagdaca'y ipinakikilala ang pabaligtad, at nan~gag-un~gol at nan~gag-uupasalcung hindsilang macapagtamn~g canilg han~g. --Ucol psa iny Fr. Daso! --Ucol psa iny Fr. Sibyla! --Cayo ang lalong unang cakilala sa bahay na it... confesor n~g nasirang may bahay na babae, ang lalong may gulang, may carapat at may capangyarihan.... --Matandg matanda'y hindpa naman!--n~guni't cayo pnaman ang cura

nitong bayan!--ang sag na matabang ni Fr. Dasong gay ma'y hindbinibitiwan ang silla. --Sa pagca't ipinag-uutos pninyy acy sumusunod!--ang iniwac ni Fr. Sibyla. --Aco'y hindnag-uutos!--ang itinutol n~g franciscano--aco'y hindnag-uutos! Umuupna sana si Fr. Sibylang hindpinansin ang m~ga pagtutol na iy, n~g macasalubong n~g canyang m~ga matang m~ga matn~g teniente. Ang lalong mataas na oficial sa Filipinas, ayon sa caisip n~g m~ga fraile, ay totoong malakang cababaan sa isg uldog na tagapagltn~g pagcain. "Cedant arma tog[88], ani Cicer sa Senado; "cedant arma cotae"[89] anang m~ga fraile sa Filipinas. Datapuwa't mapitagan si Fr. Sibyla, caya't nagsalit

--Guinoong teniente, dito'y na sa mundo[90] po tayo at walsa sambahan; nararapat po sa inyo ang umuprito. Datapuwa't ayon sa anyn~g canyang pananalita'y sa canya rin nauucol ang upuang iy, cahi't na sa mundo. Ang teniente, dahil yatn~g siya'y howag magpacagambal n~g huwag siyang umupsa guitnn~g dalawg fraile, sa maiclg pananalita'y sinabing aw siyang umuproon. Al man sa tatlg iyo'y hindnacaalaala sa may bahay. Nakita ni Ibarrang nanonood n~g boong gal at nacan~gitsa m~ga pagpapalaman~gang iy sa upuan ang may bahay. --Bakit p Don Santiago! hindi pbcaymakikisalo sa amin?--ani Ibarra.

N~guni't sa lahat n~g m~ga upuan ay may m~ga tao na. Hindcumacain si Lculo[91] sa bahay ni Lculo. --Tumahimic pcay howag cayg tumind!--ani Capitang Tiago, casabay n~g pagdidn sa balicat ni Ibarra. Caypa nam gumawang pagdiriwg na ito'y sa pagpapasalamat sa mah na Vgen sa inyg pagdatg. Nagpagawacn~g "tinola" dahil sa inyt marahil malaon n~g hindninyniticiman. Dinalsa mesa ang isg umsong malaking "fuente"[92]. Pagcatapos maibulg n~g dominico ang "Benedte"[93] na halos walsino mang natutong sumagot, nagpasimuln~g pamamahagui n~g laman n~g fuenteng iyon. N~guni't ayawan cung sa isg pagcalibg iba cayg bagay, tumamcay pDaso ang isg pinggang

sa guitnn~g maraming po at sab ay luman~goy ang isg hub na lg at isg matig na pacp n~g inahg man, samantalang cumacain ang ibn~g m~ga hitat dibd, lalong lalna si Ibarra, na nagcapalad mapatamsa canyang m~ga at, balonbalonan at ib pang masasar na lamg loob n~g inahg man. Nakita n~g franciscano ang lah n~g it dinurog ang m~ga po, humigop n~g cauntg sab, pinatun ang cuchara sa paglalag at biglg itinulac ang pingga't inilaysa canyg harap. Nalibang namg totoo ang dominico sa pakikipagsalitn sa binatang mapulang buh. --Gaano pong panahg naalis caysa lupag ito?--ang tang ni Laruja cay Ibarra. --Pitg ta halos. --!Aba! cung gayy marahil, nalimutan na

ninyang lupag ito? --Baligt p bagman ang kinaguisnan cong lupa'y tila mandin linilimot na ac siyy lagucong inaalaala. --Anpo ang ig ninyg sabihin?--ang tang n~g mapulg buh. --Ibig cong sabing may isang ta na n~gayg hindaco tumangap n~g ano mang balittungcol sa bayang it hanggang sa ang nacacatulad co'y ang isang dtagaritong hindman lamang nalalaman cung cailan at cung paano ang pagcamatay n~g canyang ama. --Ah!--ang biglang sinabi, n~g teniente. --At saan naroon pcayo at hindcayo tumelegrama?--ang tanong ni Do Victorina.--Tumelegrama cami sa

"Pensula"[94] n~g cami'y pacasal. --Guinoong babae; nitong huling dalawang tao'y doroon aco sa dacong ibabn~g Europa, sa Alemania at sacsa Colonia rusa. Minagaling n~g Doctor De Espada, na hanggn~gayo'y hindnan~gan~gah magsalit ang magsabi n~g caunt --Na ... na ... nakilala co sa Espa ang isang polacong tag Va ... Varsovia, na ang pan~gala'y Stadtnitzki, cung hindmasamang aking pagcatand hindpbninysiya nakikita?--ang tanong na totoong kimat halos namumula sa cahihiyan. --Marahil p-ang matam na sag ni Ibarra--n~guni't sa sandalg ity hindko naaalaala siy

--Aba, hindsiymaaring ma ... mapagcamal-an sa iba!--ang idinugtg n~g Doctor na lumac ang loob.--Mapulang canyg buh at totoong masamg man~gast --Mabubuting m~ga pagcacakilalanan; n~guni't doo'y sa casaliwng palad ay hindaco nagsasalitn~g isa man lamang wicang cast liban na lamang sa ilang m~ga consulado. --At paano ang inyg guinawang pamumuhay?--ang tanong ni Do Victorinang nagtaca. --Guinagamit co pang wn~g lupag aking pinaglacbay, guinoong babae. --Marunong po bnaman cayo n~g ingl?--ang tanong n~g dominicong natira

sa Hongkong at totoong marunong n~g "Pidggin-English"[95], iyang halo-halong masamg pananalitn~g wicni Shakespeare[96] n~g an n~g Imperio Celeste[97]. --Natira acg isang ta sa Inglaterra, sa casamah n~g m~ga tng ingl lamang ang sinalit --At al ang lupag lalong naibigan pninysa Europa?--ang tang n~g binatang mapulang buh. --Pagcatapos n~g Espa, na siyang pan~galawcong Ban, al man sa m~ga lupa n~g may calayng Europa. --At caypong totoong maraming nalacb ... sabihin niny anpbang lalong mahalagg bagay na inyong nakita?--ang tang ni Laruja.

Wari'y nag-is- si Ibarra. --Mahalagg bagay, sa ang caucul? --Sa halimbaw... tungc sa pamumuhay n~g m~ga ban ... sa bhay n~g pakikipanay, ang lad n~g pamamahaln~g ban, ang col sa religi, ang sa calahat, ang cat, ang cabooan.... Malaong nagdidilidili si Ibarra. --Ang catotohanan, bay na ipangguilal sa m~ga bang iyan, cung ibubucod ang sariling pagmamalakn~g bawa't issa canyg naci.... Bago co paroonan ang isg lupain, pinagsisicapan cong matal ang canyg historia, ang canyg Exodo[98] cung mangyayaring masabi co it at pagcatapos ang nasusunduan co'y ang dapat mangyari: nakikita cong ang

iguiniguinhawa ipinaghihirap n~g isg baya'y nagmmulsa canyg m~ga calayn m~ga cadilim n~g isip, at yamang gayy nanggagaling sa m~ga pagpapacahirap n~g m~ga namamayan sa icagalg n~g calahat, ang sa canilang m~ga magugulang na pagca walang ibg iniibig at pinagsusumakitan cung dang sariling caguinhawahan. --At walca na bagg nakita cung diy lang?--ang itinang na nagtawa n~g palib n~g franciscano, na muln~g pasimuln ang paghapon ay hindnagsalita n~g anman, marahil sa pagct siya'y nalilibang sa pagcain; hindcarapatdapat na iwald mo ang iyong cayamanan upang walcang maalaman cung dang bahagyang bagay na iy! Sino mang musm sa escuelaha'y nalalaman iy!

Natin~g na lamang sa canysi Ibarra't hindmaalaman cung anang sasabihin; ang m~ga iba'y nan~gagtitin~ginan sa pagkatacat nan~gan~ganib na magcaroon n~g caguluhan.--Nagtapos na ang paghapon, ang "cagalan~g pninyo'y bus na"--ang isagot sana n~g binat n~guni't nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang sumsunod: --M~ga guinoo; huw cayg magtaca n~g pagsasalitang casambah sa akin n~g aming dating cura; gany ang pagpapalag niysa akin n~g acy musm pa, sa pagct sa canyy para ring hindnagdaraan ang m~ga ta; datapowa't kinikilala cong utang na loob, sa pagct nagpapaalaala sa aking lub niyg m~ga aw na madal pumaparoon sa aming bay ang "canyg cagalan~g", at canyg pinaunlacan ang pakikisalo sa pagcain sa mesa n~g aking am

Sinuly n~g dominico ang franciscano na nan~gan~gatal. Nagpatuloy n~g pananalitsi Ibarra at nagtind: --Itulot ninysa aking acy umal na, sa pagct palibhasa'y bago acg datg at dahil sa bcas din ay aco'y lis, marami pang totoong gaw acg m~ga bay-bay. Natapos na ang pinacamahalagn~g paghapon, cauntlamang cung aco'y umin n~g alac at bahagyna tumikim acn~g m~ga licor. M~ga guinoo, mungcol nawang lah sa Espa at Filipinas! At inin ang isg copitang alac na hanggg sa sandalg iyy hindsinalang. Tinularan siyn~g Teniente, n~guni't hindnagsasabi n~g anman. --How pcayg umal!--ang ibinulg sa

cany ni Capitang Tiago.--Dating na si Mar Clara: sinundsiyni Isabel. Paririto ang sa bang bong cura, na santong tunay. --Paririto acbcas bago acumal. N~gayo'y may gawin acg mahalagg pagdalaw. At yumao. Samantala'y nagluluwal n~g samn~g loob ang franciscano. --Nakita na niny--ang sinasabi niysa binatang mapulang buh na ipinagcucucumpas ang cuchillo n~g himagas. Iyy sa pagmamataas! Hindnilmaipagpaumanhg sily mapagwicaan n~g cura! Ang acalnily m~ga taong may cahulug na! Iy ang masamg nacucuha n~g pagpapadalsa Europa n~g m~ga b Dapat ipagbawal iy n~g gobierno.

--At ang teniente?--ani Do Victorinang nakikicampsa franciscano--sa boong gabg ito'y hindinal ang pagcucun n~g pag-itan n~g canyg m~ga kilay; magalg at tayo'y iniwan! Matandna'y teniente pa hanggn~gay! Hindmalimutan n~g guinoong babae ang pagcacabanggu sa m~ga cul n~g canyg buh at ang pagcacayapac sa "encanado" n~g canyg m~ga "enagua." N~g gabg yay casama n~g m~ga ibt ibg bagay na isinusulat n~g binatang mapulang buh sa canyg librong "Estudios Coloniales," ang sumsunod: "Cung ant macahihilahil sa casayahan n~g isg pigug ang isg liig at isg pacp sa pingg n~g tinola." At casama n~g m~ga iba't ibg paunang m~ga ganit--"Ang taong lalong walg cabuluh

sa Filipinas sa isg hapunan casayahan ay ang nagpapahapon nagpapafiesta: macapagpapasimulsa pagpapalayas sa may bahay at mananatili ang lah sa boong capanatag."--"Sa m~ga calagayan n~gay n~g m~ga bagay bagay, halos ay isg cagalin~gang sa canily gawin ang huw paalis sa canilg lupa ang m~ga filipino, at huw man lamang turan silg bumasa"....

TALABABA: [86] Wicang haluang castilt tagalog, na cung tawagui'y "wicang tinul. Nagpapatumpictumpic bago'y ibig,--May m~ga filipinong hindnan~gingiming magsalitang sila'y hindnacacawatas n~g wicang tagalog, na hindsilmarunong n~g wicang tagalog; datapawa't hindrin naman marunong magsalitn~g tunay na

wicang castil walg nalalaman cung dang wicang tind cahabaghabag na m~ga tao! [87] Ang pagtuturn~g isg carunun~gan; sa halimbaw si Fulano'y nagtuturn~g catedra n~g "Derecho" na gaya rin cung sabihing si Fulano'y nagtuturn~g dunong n~g "Derecho." [88] Magbigay ang sandata sa har n~g carunun~gang; sa macatuwid baga'y dapat gumalang ang m~ga militar sa m~ga tng pant. [89] Magbig ang sandata sa harap n~g m~ga fraile; dapat gumalang ang m~ga militar sa m~ga fraile. [90] Wicang castilang sabing "mundo" at maraming cahulug: ang cabooan n~g lahat n~g m~ga kinapal.--Ang lup--Ang

cabooan n~g lah n~g tao.--Bal na malak--Tungcol sa pamumuhay. Issa m~ga caaway n~g caluluwa. Dito'y ang cahulugan ay isg tan~ging bahui n~g sangcataohan, sa macatuwid baga'y ang m~ga tao sa pigug na iy.--P.H.P. [91] Si Lucio Licino Lcalo, csul romano, na bantog dahil sa totoong magalg na pagcain sa canyang mesa. [92] Ang cahulug dito'y isang malaking tasang malucg na pinaglagyan n~g pagcain--Cahulugan din n~g wicang "fuente"; Buc n~g tubig na nanggagaling sa lp--Isg "aparato" upang doo'y lumabas ang tubig na nanggagaling sa m~ga "tubo" at n~g magamit sa bahay, sa daan sa halamanan.--Muln~g isang bagay.--Ang sugat na talagang guinawsa brazo, sa bintat iba pa.--Kinacailan~gang sa pagsasalitn~g "fuente" ay magpalabas

n~g han~gin sa bibig, sa pagca't cung hindi ay masasabing "puente" na ang cahuluga'y tul. Ito'y issa m~ga cadahilanan cayayaw acg makisunod sa bagong palacad na isulat n~g P cahi't ang pinanggalin~ga'y F, gaya sa halimbn~g Filipinas, Fernando, Faustino na may m~ga sumusulat n~gayon n~g Pilipnas, Pernando, Paustino. Gayon ma'y iguinagalang co at hindi co pinipintasan ang sa ibang caisipan at palacad na sinusunod.--Upang maipan~gusap ang "efe" ay idinadaiti ang labi sa m~ga n~giping itaas sacmagpalab n~g han~gin sa pagsasalitn~g letra.--P.H.P. [93] Pinupuri cata. Pasimuln~g isg das sa Dios na wicang latg sinasabi n~g m~ga pi at iba pang catico bago cumain. [94] Tinatawag n~g m~ga castilang "Pensula" ang Espa.--"Pensula" ang

sabi ni Do Victorina, sa pagca't siya'y isriyan si m~ga babaeng tagog na nagcacasticastilaan ay bago'y hindman lamang marunong man~gusap n~g wicang castil Ang tunay na cahulugan n~g Pensula ay ang lupang halos naliliguid n~g tubig magcabicabil--P.H.P. [95] Tulad sa tinatawag nating wicang "castilg tinda." Halohalong salitang ingl, insic, portugu at malayo; gaya nam n~g nangyayari na rito sa Filipinas tungcol sa pananalitn~g ingl na halohaln~g ingl, castila't tagalog.--P.H.P. [96] Guillermo Shakespeare, dakilang poetang ingl at isa sa m~ga pan~gulong dramico sa sangcataohan. Ipinan~ganac sa Strafford n~g 1564 at namatay n~g 1616. Ang m~ga pan~gulong sinulat niya'y ang "Macbet," "Romeo at Julieta", "Hamlet," "Otelo," "Ang Mercader sa Venecia," "Ang

panaguinip n~g isg gabg tag-araw" at iba pa.--P.H.P. [97] Ang caharian n~g China. [98] Pan~galawg libro n~g Pentatesco ni Mois.--Ang paglalacbay sa ibang lupain n~g m~ga tbsa isg naci ban, na siyg cahulug dito.

=IV.= =HEREJE AT FILIBUSTERO=

Nag-aalinlan~gan si Ibarra. Ang han~gin sa gab na sa m~ga buwg iyy caraniwang may calamig na sa Maynil ang siyg tila mand pumawsa canyg noo n~g manip na lap na doo'y nagpadil: nagpugay at humin~g Nagdaraan ang m~ga cocheng tila m~ga kidlt, m~ga calesang ppahang ang lacad ay naghin~gal m~ga naglacad na tagibt ibg naci. Tagl iyg paglacad na hindnan~gagcacawan~gis ang hacbg, na siyg nagpapakilala sa natitilihan sa walg maw tinun~go n~g binatang dacong plaza n~g Binund, na nagpapalin~gap-lin~gap sa magcabicabilna wari'y ibig niyg

cumilala n~g anman. Yao'y ang m~ga dating daan at m~ga dating bay na may m~ga pintg putat azul at m~ga pader na pinintah n~g putcung dilcaya'y m~ga anyg ibig tularan ang batg "granito" ay masamang pagcacuwad; nananatili sa campanario n~g simbahan ang canyg rel na may carulang cup na; iy ding m~ga tindahan n~g ins na iyg may marurumg tabing na nasampay sa m~ga varillang bacal, na pinagbalibalicucniyisg gabang issa m~ga varillang iy, sa pakikitulad niysa masasama ang pagcaturong m~ga bsa Maynil sino ma'y walg nagtow niy. --Marahan ang lacad!--ang ibinulg, at nagtul siysa daang Sacrist. Ang m~ga nagbili n~g sorbete ay nananatili sa pagsig n~g: Sorbeteee! m~ga huepe rin ang siyg pang-ilaw n~g

m~ga dating nan~gagtindang ins at n~g m~ga babaeng nagbili n~g m~ga cacanin at m~ga bun~gang cahoy. --Cahan~gahan~g--ang sinabi niy-itrin ang ins na may pitg ta na, at ang matandg babae'y ... siyrin! Masasabing nanaguinip acn~g gabg itsa pitg tag pagca pa sa Europa!.. at Santo Dios! nananatili rin ang masamang pagcagay n~g bat na gaya rin n~g aking iwan! At naroroon pa n~ga't nacahiwalay ang batsa "acera" n~g linicuan n~g daang San Jacinto at daang Sacrist. Samantalang pinanonood niyang catacatacg pananatiling itn~g m~ga bay at ibpa sa ban n~g walg capanatilih, marahang dumapsa canyg balicat ang isg cam; tumungh siyy

canyg nakita ang matandg Teniente na minasdang siyg halos nacan~git hindna tagl n~g militar yag mabalasic niyg pagmumukh at walna sa canyyag m~ga kilay na totoong canyg ikinatatan~gsa ib --Bagongtao, magpacain~gat cay Mag-aral pcaysa inyg am-ang sinabi niy --Ipatawad pniny n~guni't sa acalco'y inyg pinacamah ang aking am maaarpbang sabihin ninysa akin cung ano ang canyg kininatnan?--ang tang ni Ibarra na siyy minasdan. --Bakit? hindpbninynalalaman?--ang n~g militar.

tang

--Itinang co cay Capitg Tiago ay sumag

sa aking hindniysasabihin cung dbcas na. Nalalaman po bniny sacal --Mangyari bag na gaya rin nam n~g lah! Namat sa bilangguan! Umudl n~g isg hacbg ang binatat tinitigan ang Teniente. --Sa bilangguan? sinong namat sa bilangguan?--ang itinatang. --Ab ang inypong am na nibilangg--ang sag n~g militar na may cauntg pangguiguilal. --Ang aking am... sa bilangguan ... napipi sa bilangguan? Anpang wicniny Nakilala pbninyang aking am Caypba'y ...? ang itinang n~g binatat hinawacan sa brazo ang militar.

--Sa acalco'y hindacnamal si Don Rafael Ibarra. --Siyn~ga, Don Rafael marahang lit n~g binat Ibarra!--ang

--Ang boong ip co'y inypong nalalaman na!--ang ibinulg n~g militar, na pusp n~g hab ang anyn~g pagsasalit sa canyg pagcahiwatig sa nangyayari sa colowa ni Ibarra; ang acalco'y inyg ...; n~guni't tapan~gan ninyang inyg loob! dito'y hindmangyayaring magtamg capurih cung hindnabibilangg --Dapat cong acalng hindpcaynagbirsa akin--ang mulg sinabi ni Ibarra n~g macaraan ang ilg sandalg hindsiyummic! Masasabi pbninysa akin cung bakit siyy nasasabilangguan?

Nag-anyg nag-iisip-isip ang militar. --Ang aking ipinagtacang totoo'y cung bakit hindipinagbigay alam sa inyang nangyayari sa inyg familia. [Larawan:--Binat mag-~gat pcay Mag-aral caysa inyg am--ang teniente sa cany--Imp. de M. Ferndez Paz, 447, Sta Cruz.] --Sinasabi sa akin sa canyg hulg sulat, na may isg ta na n~gay, na huw daw acg maliligalig cung dniya acsinusulatan, sa pagct marahil ay totoong marami siyang pinakikialam; ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy acn~g pag-aaral ... at benebendicnan ac --Cung gayy guinawniyang sulat na iy sa iny bago mamatay; hindmalalao't mag-sang ta n~g siyy aming inilibg sa

inyg bayan. --Ang dadahilana't aking am nibilanggang

--Sa cadahilanang totoong nacapagbigay puri. N~guni't sumama pcaysa aki't acy paroroon sa cuartel; sasabihin chan~ggg tayo'y lumalacad. Cumapit pcaysa aking brazo. Hindnan~gag-imican sa loob n~g sandal may anyg nagdidilidili ang matandat wari'y hinin~gi sa canyg "perilla,"[99] na hinihimashimas, na magpaalaala sa cany --Cawan~gis n~g lub pninyg pagcatalast--ang ipinasimuln~g pagsasalit-ang ampninyy siyg pan~gulo n~g yaman sa boong lalawigan, at bagman iniibig siyt iguinagalang n~g marami, ang m~ga iby pinagtatamnan

nam siyn~g masamg loob, kinanguit. Sa casaliwng palad, camg m~ga castilang naparito sa Filipinas ay hindnamin inuugalang marapat naming ugaln: sinasabi co it dahil sa issa inyg m~ga nunong lalaki at gay din sa caaway n~g inyg am Ang walg lic na paghahalihalil ang capan~gitan n~g asal n~g m~ga matataas na pn ang m~ga pagtatangkilic sa di marapat, ang camurahan at ang caicln n~g paglalacbay-bayan, ang siyg may sa n~g lah; pumaparito ang lalong masasamsa Pensula, at cung may isg maba na marito, hindnalalao't pagdaca'y pinasamn~g m~ga tagarito rin. At inyg talastasg maraming totoong caaway ang inyg amsa m~ga cura at sa m~ga cast Dito'y sandalg humintsiy

--N~g macaraan ang ilg buw, bhat n~g caypo'y umal, nagpasimulna ang samn n~g loob nilni pDaso, na dco masabi ang tunay na cadahilanan. Binigyang casalanan siyni pDasong hindraw siynagcucumpisal: n~g una'y dating hindsiynan~gun~gumpisal, gay ma'y magcaigan silg matalic, na marahil natatandaan pa pniny Buc sa rito'y totoong dalisay ang capurih ni Don Rafael, at higu ang canyg pagcaban sa maraming nan~gagcucumpisal at nan~gagpapacumpisal: may tintunton siysa canyg sariling isg cahigpithigpitang pagsun sa atas n~g magandg asal, at madal sabihin sa akin, pagca nasalitniyang m~ga sng itn~g loob: "Guinoong Guevara, sinasampalatayanan po bninyg pinatatawad n~g Dios ang isg mabig na casalanan, ang isg cusang pagpat sa cuwt, sa halimb pagc nasabi na sa

isg sacerdote; na t rin namg may catungculang maglihim n~g sa canyy sinasaysay, at matacot manag sa infierno, na siyg tinatawag na pagsisising "atricion"? Bucod sa duwag ay walg hiyg pumapanatag? Ibang aking sapantahtungc sa Dios--ang sinasabi niy-sa gang akin ay hindnasasawatang isg casam-an n~g casam-an din, at hindipinatatawad sa pamamag-itan n~g m~ga walg cabuluhg pag-iy at n~g m~ga paglilim sa Iglesia." At inilag niysa akin ang ganitg halimb--"Cung aking pinat ang isg amn~g familia, cung dahil sa catampalasanan co'y nabao't nugamsa capighatn ang isg babae, at ang m~ga masasayg musm ay nagug m~ga dukhg ulila, mababayaran co cayang walg hanggang Catowiran, cung aco'y cusang pabitay, ipagcatiwalco ang lim sa isg mag-iin~gat na howag mayag,

maglim sa m~ga cura na siyg hindtunay na nan~gagcacailan~gan, bumiln~g "bula de composici," tuman~gistan~gis sa gabat araw? At ang bao at ang m~ga ulila? Sinasabi sa akin n~g aking "conciencia"[100] na sa loob n~g ca'y dapat acg humalili sa tng aking pinat, ihand co ang aking boong lac at hanggg aco'y nabubuhay, sa icagalg n~g familiang itg acang may gawn~g pagcapahamac, at gay man, sino ang macapagbibigay n~g capal n~g pagsintn~g am"--Gany ang pan~gan~gatuwiran n~g inypong am at ang anmang guinagawa'y isinasangayong lusa mahigpit na palatuntunang itn~g wag na caasal, at masasabing cail ma'y hindnagbig pighatcanino man; baligt, pinagsisicapan niyg pawn, sa pamamag-itan n~g magagandg gaw ang m~ga tan~ging casawn sa catuwirang, ayon sa canyy guinawraw n~g canyg

m~ga nun Datapuwa't ipanumbalic natin sa canyg samaan n~g loob sa cura, ang m~ga pagcacaalit na ito'y lumlubh binangguit siyni pDaso buhat sa plpito, at cung dtinutucoy siyn~g boong liwanag ay isg himal sa pagca't sa caugalian n~g paring iyy mahihintay ang lah. Nakikinikinita co nang masamang cahahangganan n~g bagay na it Muling humtg sandali ang matandg Teniente. --Naglibot n~g panah iy ang isg nagug sundalo sa artiller, na pinaal sa hucbdahil sa malabis na cagaspan~g n~g canyg al at dahil sa camangman~gang labis. Sa pagca't kinacailan~gan niyg mabuhay, at hindi pahintulot sa canyang magtrabajo n~g mabig na macasisirn~g aming capurihan[101], nagtamsiy hindco al

cung sino ang sa canyy nagbig, n~g catungculang pagca maninin~gil n~g buw n~g m~ga carruaje, calesa at ibpang sasacy. Hindtumangg ang abn~g anmang tr at pagdaca'y napagkilala n~g m~ga "indio" ang bagay na it sa ganang canily totoong cahimahimal na ang isang castily hindmarunong bumasa't sumulat. Pinaglilibacan ang culang palad, na pinagbabayaran n~g cahihiyan ang nisin~gil na buw, at nalalaman niyg siyang hantun~gan n~g lib, at ang bagay na ity lalong nacaragdag n~g dating masamat magaspg niyang caugaln. Sadyang ibinibigay sa canyang m~ga sulat n~g patumbal; nagpapaconwarsiya namg canyang binabasa, at bago siypumifirma cung sn nakikita niyang walg sulat, na ang parang kinahig n~g man na canyg m~ga letra'y siyg larawang tunay n~g canyg cataohan;

linan~gap niyang masasacl na cairin~gang iy, n~guni't nacacasin~gil siy at sa ganitg calagayan n~g canyang loob ay hindi siygumagalang canino man, at sa inyg ama'y nakipagsagutan n~g lubhang mabibigat na m~ga salit Nangyari isg araw, na samantalang pinagpipihitpihit niyang isg papel na ibinig sa canysa isg tindahan, at ibig niyg magay sa tuw, nagpasimulg kinaway ang canyg m~ga casamahan n~g isg batang nanasoc sa escuela, magtawat itro siya n~g dalir Naririn~gig n~g tng iy ang m~ga tawanan, at nakikita niyg nagsaya ang lib sa m~ga dmakikibuing mukhn~g nan~garoroon; naubos ang canyang pagtitiis, biglg pumihit at pinasimulng hinagad ang m~ga batang nan~gagtacbuhan, at sumigaw n~g "ba", "be", "bi", "bo", "bu." Pinagdiml n~g

galit, at sa pagca't hindsiya mang-abot, sa canily inihalibas ang canyg bast, tinamaan ang issa lo at nulagt n~g magcagayo'y hinandulong ang nasusubasob at pinagtatadyac, at al man sa nan~gagsisipanood na nanglilibac ay hindnagcaroon n~g tapang na mamag-itan. Sa casamaang palad ay nagdaraan doon ang inyg am Napoot sa nangyari, tinacbang maninin~gil na castil hinawacan siysa brazo at pinagwicaan siyn~g mabibig. Ang castilg marahil ang tin~g sa lah ay mapulna, ibinuhat ang cam, n~guni't hindsiybinigyang panah n~g inyong am at tagl iyg lac na nagcanuln~g pagca siyy apn~g m~ga vascongado ... ang iby sinunt daw, ang ibnamy nagcasiy na lamang sa pagtutulac sa cany datapowa't ang nangyari'y ang tao'y umg napalayn~g ilg hacbg at natumbg tumam ang lo sa bat

Matiwasay na ibinan~gon ni Don Rafael ang batang may sugat at canyg dinalsa tribunal[102]. Sumuca n~g dugang naguing artillerong iy at hindna natauhan, at namat pagcaraan n~g ilg minuto. Nangyari ang caugaln, nakial ang justicia, piniit ang inyg am at n~g magcagayo'y nan~gagsilit ang m~ga lihim na caaway. Umul ang m~ga paratang, isinumbg na siyy filibustero at hereje: ang maguing "hereje" ay isg casawng palad sa lah n~g lugar, lalong lalo na n~g panahg iyg ang "alcalde"[103] sa lalawiga'y isg taong nagpaparan~galang siyy mapamintacasi, na casama ang canyg m~ga alang nagdasal n~g rosario sa simbahan n~g malac na pananalit marahil n~g marinig n~g lahat at n~g makipagdasal sa canya; datapuwa't ang magug filibustero ay lalong masamcay sa magug "hereje," at masampang lalcay sa pumat n~g tatlg

minin~gil n~g buw na marunong bumasa, sumulat at marunong magtan~gang Pinabayn siyn~g lah, sinams ang canyg m~ga papel at ang canyg m~ga libro. Isinumbg na siyy tumanggap n~g "El Correo de Ultramar" at n~g m~ga periicong ging sa Madrid; isinumbg siya, dahil sa pagpapadalsa inysa Suiza alemana; dahil sa siyy namsaman n~g m~ga sulat at n~g larawan n~g isg paring binitay, at ibpang hindco maalaman. Kinucunan n~g maisumbg ang lah n~g bay, sampn~g paggamit n~g bong tagalog, gayg siyy nagmulsa dugg castil104]. Cung naguing ibsana ang inyg am marahil pagdaca'y nacawal sa pagct may isg micong nagsays, na ang ikinamat n~g culang palad na maninin~gil ay mulsa isg "congesti"[105]; n~guni't ang canyg cayamanan, ang canyg pananalig sa catuwiran at ang canyg galit sa lah n~g

hindnaaayon sa cautus sa catuwiran ang sa canyg nan~gagpahamac. Acman, sacali't malakang aking casuclam sa pagluhog sa paggawn~g magalg nino man, humar acsa Capit General, sa hinalinhan n~g ating Capit General n~gay; ipinaliwanag co sa canyg hindmangyayaring magug "filibustero" ang tumatangkilik sa lah n~g castilang dukhnaglalacbay rito, na pinatutuloy sa canyg bahay at pinacacain at ang sa canyg m~ga ug ay tumacbo pa ang mapagcandiling dugg cast nawalg cabuluhg isag co ang aking lo, at ang manumpacsa aking carukhn at sa aking capurihg militar, at walacn~g nasunduan cung dmagpakita sa akin n~g masamg pagtangg, pagpakitn acn~g lalong masamsa aking pagpapaalam at ang pamagat acn~g "chiado"[106]! Humintang matandn~g pananalitupang

magpahin~g at n~g canyg mahiwatigan ang hindpag-im n~g canyg casama, na pinakikinggan siyy hindsiytininguan, ay nagpatuloy: --Nakialam acsa usap sa cahin~gian n~g inyg am Dumul acsa bant na abogadong filipino, ang binatang si A--; n~guni't tumanggusa pagsasanggalang.--"Sa akin ay matatalo"--ang wicsa akin.--Panggagalin~gan ang pagsasanggalg co n~g isg bagong sumbong na laban sa canyat marahil ay laban sa akin. Pumaroon pcaycay guinoong M--, na masilacbg manalump taga Espa at lubhg kinaaalang-alan~ganan. Gay n~ga ang aking guinaw at ang balitang abogado ang nan~gasiwa sa "causa" na ipinagsanggalang n~g boong catalinuhan at caningnin~g. Datapwa't marami ang

m~ga caaway, at ang ily m~ga lim at hindnapagkikilala. Saganang m~ga sacsg sabu, at ang canilg m~ga paratang, na sa ibang lugar ay mawawal-ang cabuluh sa isg salitang palib patuyn~g nagsanggalang, dito'y tumitibay at tumigas. Cung nasusunduan n~g abogadong mawalg cabuluh ang canilg m~ga bintg, sa pagpapakilala n~g pagcacalab-lan n~g canicanilang says at n~g m~ga says nilg sarili, pagdaca'y lumabas ang m~ga ibg sumbg. Isinusumbg nilg nan~gamc siyn~g maraming lp hinin~g siyg magbayad n~g m~ga casirn at m~ga caluguihg nangyari; sinabi nilg siya'y nakikipagcaibigan sa m~ga tulis, upang pagpitaganan nilang kanyg m~ga panan at ang canyg m~ga hayop. Sa cawacasa'y nagulg totoo ang usapg iy, na anpa't n~g magug isg ta na'y walg nagcacawatasg sino man. Napilitang iwan

n~g "alcade"[107] ang canyg catungculan, hinalinh siyn~g ibang, ayon sa balita'y, masintahin sa catuwiran, n~guni't sa casaliwng palad, ito'y ilg buw lamang nanatili roon, at ang napahalili sa canyy napacalabis naman ang pagca maibigu sa mabuting cabayo. Ang m~ga pagtitiis n~g hirap, ang m~ga samn~g loob, ang m~ga pagdaritsa bilangguan, ang canyg pagpipighatn~g canyg mapanood ang gayg caraming gumaganti n~g catampalasanan sa guinawniysa canilg m~ga cagalin~gan, ang siyg sumirsa catibayan n~g canyg catawang bacal, at dinapan siy niyg sak na ang libin~gan lamang ang nacagagamot. At n~g matatapos na ang lah, n~g malapit n~g tamuh niy ang cahatulg siyy walg casalanan, at hindcatotohanang siyy caaway n~g Bayang Espa, at di siy ang

may sala n~g pagcamat n~g minin~gil, namat sa bilanggang walsino man sa canyg tab Dumatg acupang mapanood ang pagcalag n~g canyg hinin~g Tumiguil n~g pananalitang matand hindi nagsalitsi Ibarra n~g anman. Samantala'y dumatg silsa pintan n~g cuartel. Humintang militar, iniab sa canyang cam at nagsabi: --Binat ipagtang ninycay Capitang Tiago ang m~ga paliwanag. N~gayy magandg gabp Kinacailan~gan cong tingn cung may nangyayaring anman. Walg im na hinigp na mairog ni Ibarra ang payat na cam n~g Teniente, at hindcumikibo'y sinund n~g canyg m~ga matit hanggg sa dna manaw.

Marahang bumal at nacakita siyn~g isg nagdaraang carruaje; kinaway niya ang cochero: --Sa Fonda ni Lala!--ang bahagyna mawatasan. sinabing

--Marahil nanggaling itsa calabozo--ang inisip n~g cochero sa canyg sarili, sachinaplit n~g ligo ang canyg m~ga cabayo.

TALABABA: [99] Ang balb na sumisibol sa bab na pinapag aanyong pera--Ang pera ay ang caraniwang tawaguing "peras." "Pera" pagcsa; "peras" pagcdalawmarami, ito'y cung sa wang castil sa pagct sa wnatin ay hindnagbabago ang tawag cung sa marami man. Ipinaliliwanag co

itsa pagca't marami sa m~ga tagalog na sa dcaalaman ay tinatawag na "pera" "pira" ang isg ctimo, sa pagtulad sa m~ga castilg tinatawag na "perra chica" ang canilg cuartang ang halaga'y isg ctimo natin "perra grande" pagchalagang dalawang ctimo. Asong babae ang cahulugan n~g sabing "perra," at ganito ang itinawag n~g castilsa canilang cuarta, dahil doo'y may napapanood na isg leg ang camukha'y aso.--P.H.P. [100] Catutubong hiyas n~g espitu n~g tao na siyang tagaacay sa paggawniyn~g anman. Pagcakilalang tunay n~g casamaang dapat nating pan~gilagan at n~g cagalin~gang dapat nating gaw--P.H.P. [101] Nang panahg nacapangyayari ang Gobierno n~g Espa sa Filipinas,

hindipinahihintulot na ang m~ga castilang lalaki't babae'y gumawn~g anmang may cabat, gaya bagn~g mag-araro, mag-asar, mag-pahila n~g carret, magpas-an, ang lalaki, at ang babae namy hindi namimiln~g pagcain sa m~ga pamilihan, hindi naglulut hindi naglalad n~g mal inaacala n~g m~ga castilang isg casiraan n~g canilg puri cung mapanood n~g m~ga filipinong sila'y gumagawa n~g mabigat, at nakikigaya nam sa canilang m~ga lahing castil Nagug casabih tul sa catagalugan, dahil sa bagay na itang "para ca namg castila", "para ca namg sera," sa m~ga lalaki't babaeng tagalog na aayaw magtrabajo n~g mabig.--P.H.P. [102] N~g panahg sinasabi ni "Rizal" na nangyari ang sinasaysay sa librong it ang tawag sa bahay-bayan (Casa municipal) ay tribunal at ang tawag sa Presidente

Municipal ay Gobernadorcillo (maliit na Gobernador) panglib na pan~galan. Ang Gobernadorcillo'y tagapamahaln~g bayan, huc sa m~ga mumuntg bagay na usap, tagausig sa masasamg tao, taga panin~g as m~ga cabeza de barangay, nacaaalam n~g correo at ibpa.--P.H.P. [103] Walg anmang calabis. Lubhn~gang catotohanan ang sinasabing itni Rizal na sucat na ang alalahan cung bakit hinatulang mapresidio ang ilg maririlag na guinoong filipino, n~g 1872 dahil sa sinapantahang sila'y m~ga cainal sa m~ga nangyari sa arsenal n~g Tan~guay n~g tag iy. Ang issa lalong m~ga calagulagu na sumbg na guinawlaban cay Don Antonio Maria Regidor ay ang pagcacuha sa isg "aparador" n~g canyg bahay, na "punong-punn~g alaboc," n~g dalawampong "ejamplar" n~g librong _La

Cuesti Colonial_ na sinulat ni Labra. Basahin ang folletong "Carain~gang ipinadalsa mah na Hari ni Don Antonio Mar Regidor, na sinulat ni Don Manuel Silvela: Madrid 1872. Pinagdusahan sa Marianas ni Don Antonio Mar Regidor ang gayong cakilakilabot na "casalanan." Ang ispang nagdusa sa presidio dahil sa m~ga gay ding casalanan ay si Don Mimo Paterno, na ipinagsanggalang n~g hindmalilimot na si Don Germ Gamazo sa ganitg pananalit "Gayon ma'y hindpiniit pinag-usig sa har n~g m~ga tribunal si Don Mimo Paterno, sa m~ga sandaling malapit na una hulsa panghihimags (sa Tan~guay). Panatag at umaasa sa canyg sariling pagcawalang malay-sala, nan~gasiwang hay, sa canyg m~ga hanap buhay, muln~g ica 21 n~g Enero, nangyari ang panghihimagsic, hangang sa ica 20 n~g Febrero na siya'y

dinak sa canyg bahay at inihatid sa cutn~g Santiago. Pinag-usig siysa harap n~g m~ga Tribunal na hindnacapligtas sa canyang canyg ganitg pag-asa at capayapaan n~g loob, na nagpapakilalang maliwanag na hindi siysinasalaguimsiman n~g cahi't muntg panimd, palibhasa'y talast, niyang siyy walang sala; at ang lalong cahapishapis ay siya'y hinatulang magdusa. Ang siyy nasamsam n~g isg bilang n~g "El Eco Filipino" (pamahayagang nagsanggalg sa Madrid n~g m~ga catuwiran n~g m~ga ping cligo); ang siya'y umamb n~g caunting salapsa pagtatatag n~g (pamahayagang) "El Correo de Ultramar" ... ang siyg m~ga tan~ging cadahilanan mandin n~g hatol na siyy magdusa." (Basahin ang folleto: "Carain~gang ipinadalsa Consejo Supremo de la Guerra ni Don Mimo Paterno na sinulat ni Don Germ Gamazo:" Madrid, 1873.)

Sa "El Correo de Ultramar" ay nan~gagsisulat ang m~ga pant at macabayang castilang sina D. Ram Mesonero Romanos, D. Mariano Urrabieta, D. Juan Miguel de Arrambide, D. JosGonzez de Tejada, Pedro Antonio de Alarc, D. JosSelgas, Baldomero Mendez, D. V.Guimera, D. JosFerrer de Coute, D. J. M. Bello, D. Luis Mariano de Larra at iba. Naglalathalbag ang "El Correo de Ultramar" n~g ano mang laban sa m~ga castil Ito'y catulad cung tanun~gg: sumulat baga si Rizal, si Marcelo Hilario del Pilar, si Mab si Lez Jaena n~g ano mang laban sa catagalugan? Gay ma'y pinag-uusig n~g m~ga fraile bawa't bumabasa n~g "El Correo Ultramar" dahil sa ang pamahayagang iyo'y hindi catoto n~g cadilim n~g isip na dito'y pinipilit laganap n~g m~ga "cahalili n~g Dios."

Ang ispang napapresidio ay ang sacerdoteng si Don Agust Mendoza, na naramay rin sa nangyari sa Tan~guay. M~ga cadahilanan? Dinggu ninyang canyg abogadong si Don Rafael Maria de Labra: "ang lahat n~g m~ga sumbong n~g Fiscal laban sa nagsasaysay n~gay ay maioowi sa dalawlamang: ang una'y ang paglalaganap n~g isg lihim na pamahayagang ang pamag ay "El Globo," na sino may walg nacapaghar n~g cahi't isman lamang na "ejemplar," at ang icalawa'y ang pagpapanucn~g m~ga lihim na pagpupulong, bagay na walg nagbabalitg polic sino mang t n~g cahi't bahagya man lamang. Basahin ang folleto: "Carain~gang ipinadalsa Poder Ejecutivo ni D. Agustin Mendoza", na sinulat ni Don Rafael Mar de Labra: Madrid, 1878. Sa isg salita: "antiespal" (laban sa castil

"filibustero" at iba pa ang lah n~g filipinong sa canyg lupain ay may tagl n~g m~ga caisipang nauucol sa m~ga calayaan; n~guni't lalonglalna cung ang m~ga caisipg iya'y sumasacanyg bahay sa pamamag-itan n~g m~ga libro n~g m~ga pahayagan, cailan ma't dumating ang isang capanahunan, dapat samantalah ang capanahunang itupang mapapresidio ang gayg filipino. Ang ibg nan~gatitic sa itaas ay sinipi co sa "Vida y Escritosa n~g Dr. Rizal," sinulat ni G. Wenceslao E. Retana. Salamat sa casipagan at catalinuhan n~g guinoong ity maraming catotohanang hindkilala ang n~gayo'y lumilitaw at numiningning.--P.H.P. [104] Ang pagtiguil pagcapaln~g anomang bagay na m~ga "humor" sa alin mang bahagui n~g catawan.

[105] Sirang isip. [106] N~g panahg iyo'y naititipon sa alcalde ang m~ga catungculang pagca huc, gobernador civil administrador n~g Hacienda, Subdelegado n~g Fondos Locales, administrador n~g Correos at iba pa.--P.H.P. [107] Ang dalawang salamg na sa m~ga tila bumbg na tansbacal, na cung doon sumip ang sinman ay nacacakita n~g m~ga na sa malay--P.H.P.

=V.= =ISANG BITUIN SA GABING MADILIM=

Nanh si Ibarra sa canyg cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihul sa isg sill, at canyg pinagmasd ang boong ab n~g tin~gin, na malakang natatanaw, salamat sa nacabuc na bintan Totoong maliwanag, sa caramihan n~g ilaw, ang catap na bay sa cabilg ibayo, at dumating hanggg sa canyg "cuarto" ang m~ga masasayg tig n~g m~ga instrumentong may cuerdas ang caramihan.--Cung hindtotoong gulang canyg isip, at cung siysana'y maibigug macaalam n~g m~ga guinawn~g capowt'y marahil ninais niyg mapanood, sa pamamag-itan n~g isg gemelos[108], ang nangyayari sa

kinalalagy n~g gayg caliwanagan; marahil canyg hinan~gn ang is riy sa m~ga cahimimalg napapanood, isriy sa m~ga talinghagang napakikita, na maminsanminsang nitingnan sa m~ga malalakg teatro sa Europa, na sa marahan at caayaayang tig n~g orquesta ay nakikitang sumisilang sa guitnn~g isg ul n~g il, n~g isg bumbugsong agos n~g m~ga diamante at guint sa isg cikitditang m~ga pamuti, nababalot n~g lubhg manip at nan~gan~ganinag na gasa ang isg diosa, ang isg "silfide"[109] na lumalacad na halos hindsumasayad ang paa sa tinatapacan, naliliguid at inagaapayanan n~g maningning na sinag: sa canyg pagdatg ay cusang sumisilang ang m~ga bulacl, nagbigay gal, ang m~ga say, nan~gapupucaw ang matimy na tugtugan, at ang m~ga pulutg n~g m~ga dblo, m~ga ninfa[110], m~ga siro[111], m~ga gio[112], m~ga

zagala[113], m~ga gel m~ga pastor ay sumayaw, guinagalaw ang m~ga pandereta, nan~gagpapaliguidliguid at inihahandog n~g bawa't issa paanan n~g diosa ang cananilg alay. Napanood sana ni Ibarra ang cagandagandahang dalagang timbg at matow ang pan~gan~gataw, tagl ang mainam na pananam n~g m~ga an na babae n~g Filipinas, na nangguuitnsa nacaliliguid na sarisaring t na masasayg cumikilos at nan~gagcucumpasan. Diyy may m~ga ins, m~ga castil m~ga filipino m~ga militar, m~ga cura, m~ga matatandg babae, m~ga dalaga, m~ga bagongtao, at ibpa. Na sa tabn~g diosang iy si pDaso, at si pDaso'y n~gum~giting catulad n~g isg nasacaluwalhatn; si Fr. Sibyla ay nakikipagsalitaan sa cany at iniaayos ni Do Victorina sa canyg pagcagandagandang buh ang isg tuhog na m~ga perla at m~ga brillante, na

cumislap n~g sarisaring king n~g culay n~g bahagh Siyy maput nacaputmarahil, ang m~ga matg halos laguing sa ibabang tin~g ay pawang nan~gagpapakilala n~g isg colowang cinislinisan, at pagcsiyy n~gum~gitat natanyag ang canyg mapuputat malil na m~ga n~gin, masasabing ang isg rosa'y bulacl lamang n~g cahoy, at ang garing ay pan~gil n~g gadya[114] lamang. Sa pag-itan n~g nan~gan~ganinag na dam na pi at sa paliguid n~g canyg maputat linalic na lg ay "nan~gagkikisapan," gaya n~g sabi n~g m~ga tagalog, ang masasayg m~ga mat n~g isg collar na m~ga brillante. Isg lalaki lamang ang tila mandin hinddumaramdam n~g canyg maningng na akit: ity isg batpang franciscano, pay, nanilaw, putln, na tinanaw na dcumikilos ang dalaga, buhat sa mal caw~gis n~g isg

estua[115], na halos hindhumin~g Datapuwa't hindnakikita ni Ibarra ang lah n~git napapagmasdan n~g canyg m~ga matang ibg bagay. Nacculong ang isg munting luang n~g apat na hub at maruruming pader; sa issa m~ga pader, sa dong its ay may isg "reja"; sa ibabaw n~g maramat casuclamsuclam na yapac ay may isg ban, at sa ibabaw n~g ban ay isg matandg lalaking naghin~gal ang matandg lalaking nahihirapan n~g paghin~gay inililin~gap sa magcabicabilang m~ga mata at umiiyac na ipinan~gun~gusap ang isg pan~galan; nag-sa ang matandg lalaki; manacanacang nirin~gig ang calansg n~g isg tanicalisg buntg-hinin~gg naglalampasan sa m~ga pader ... at pagcatapos, doon sa maly may isg masayg pigug, hos ay isg mahalay na pagcacatow isg binata'y nagtawa,

ibinubuhos ang ac sa m~ga bulacl, sa guitnn~g m~ga pagpupuri at sa m~ga tan~ging tawanan n~g m~ga ib At ang matandg lalaki'y catulad n~g pagmumukhn~ga canyg am ang binata'y camukhniyat canyg pan~galan ang pan~galang ipinan~gun~gusap na casab ang tan~gis! Itang nakikita n~g culang palad sa canyg harap. Nan~gamat ang m~ga aw n~g catap na bay, humintang msa at ang cain~gayan, n~guni't nirinig pa ni Ibarra ang cahapishapis na sig n~g canyg am na hinahanap ang canyg an sa canyg catapusg horas. Inihihip n~g catahimic ang canyg hungcag na hinin~ga sa Maynil at warmandi'y natutulog ang lah sa m~ga

big n~g wal nirin~gig na nakikipaghalhinan ang talaoc n~g man sa m~ga rel n~g m~ga campanario at sa mapangl na sig na "alerta" n~g nayamot na sundalong bant; nagpapasimuln~g pagsun~gaw ang capirasong bow; wari n~ga'y nan~gagpapahin~gal na ang lah; si Ibarra man ay natutulog na ri't marahil ay napag sa canyg malulungcot na m~ga caisip sa paglalacb. N~guni't hindtumutulog, nagppuyat, ang batang franciscanong hindpa nalalaong nakita nating hindcumikilos at hindummic. Napapatong ang so sa palababahan n~g durun~gawan n~g canyg "celda" at saln~g pad n~g cam ang putlai't pay na mukh canyg pinanonood sa malang isg bituing numingning sa madil na lan~git. Namutlat nawalang bituwin, nawalrin

ang m~ga bahagyg sag nang nagpatay na bow; n~guni't hindcumilos ang fraile sa canyg kinalagyan: niyao'y minamdan niy ang malayong ab n~g tin~ging napapawsa ulap n~g umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na nugulaylay pa.

TALABABA: [108] Espiritung nananahan sa alang alang. [109] Al man sa m~ga diosang nananah sa tubig, sa m~ga gubat at sa iba pa. [110] Isg semidios pan~galawang dios na ang calahati'y tao't calahati'y cambg. [111] Dios na lumilikha n~g lah n~g bagay, ang m~ga gentil.

[112] Ang dalagang bukid. [113] Elefante. Hindmalayong n~g caunaunaha'y nagcaroon n~g elefante dito sa Filipinas, caya sa wicnatin ay may sadyg tawag, gadya; samantalang napagkikilalang dito'y talagg dating walg cabayo, caysa wicnatin ay walg sariling pan~galan ang hayop na itna di gaya n~g o, baboy, man at iba pa. [114] Isg tanskacal. larawang cahoy, bat

[115] Guintpa panahg iy ang salapi sa Filipinas.

=VI.= =CAPITANG TIAGO=

_Sundin nam ang loob mo dito sa lupa_!

Samantalang natutulog nag-aagahan ang ating m~ga guinoo'y si Capitang Tiago ang ating pag-usapan. Cail ma'y hindtayo nagug panauh niy waln~ga tayong catuwiran catungculang siyy pawalg halagat huw siyg pansin, cahi't sa mahalagg capanahunan. Palibhasa'y pand, maliwanag ang culay, bil ang cataw, at ang mukh salamat sa saganang tab na alinsunod sa m~ga nallugod sa canyy galing daw sa lan~git, at ang m~ga caaway niyy galing daw sa m~ga dukh siyy mukhg bcay sa

tunay niyg gulang: sino ma'y maniniwalang tatatlompo't limang ta lamang siy Tng ban ang laguing anyn~g canyg pagmumukhn~g panahg nangyayari ang sinasaysay namin. Ang b n~g canyg long bil, maliit at nalalaganapan n~g buh na casing it n~g luyong, mahabsa dacong harap at totoong maiclsa licuran; hindnagbabago cail man n~g anyang canyg m~ga matang malilt man ay dsingk na gaya n~g sa ins, mahayap na hindsap ang canyg ilg, at cung hindsana puman~git ang canyg bib, dahil sa napacalab na pagmamascada niyat pagn~g~g na sinisimpan ang sapsa isg pisn~g na siyg nacasisirn~g pagcacatimbang n~g tabas n~g mukh masasabi naming totoong magalg ang canyg paniniwalat pagpapasampalatayg siyy magandg lalaki. Gay mang napapacalabis ang

canyg pananabaco't pagn~g~gay nananatiling mapuputang canyg m~ga sariling n~gipin, at ang dalawang ipinahir sa canyn~g dentista, sa halagg tiglalabing dalawang piso ang bawa't is Ipinalalagay na siyy issa m~ga lalong m~ga mayayamang "propietario"[116] sa Binund, at issa lalong m~ga pan~gulong "hacendero"[117], dahil sa canyg m~ga lpsa Capampan~gan at sa Laguna n~g Bay, lalonglalna sa bayan n~g San Diego, na doo'y itinataas ta ta ang buwis n~g lp Ang San Diego ang lalong naiibigan niyg ban, dahil sa caligaligayang m~ga piguan doon, sa balitang sabun~g, sa m~ga hindniynalilimot na canyg naaalaala: doo'y nitira siyn~g dalawg buw sa bawa't isg ta, ang cadalian. Maraming m~ga bay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang Anloague at sa

Rosario. Siyt isg ins ang may haw n~g "contrata" n~g opio at hindn~ga cailan~gang sabing sily nan~gagtutubn~g lubhg malak Siyang nagpapacain sa m~ga bilanggsa Bilibid at nagpapala n~g damsa maraming m~ga pan~gulong bay sa Maynil dapat unawng sa pamamag-itan n~g "contrata." Casundniyang lah n~g m~ga pinun matalin magalg makibagay at may pagcapan~gah, pagcnauucol sa pagsasamantaln~g m~ga pagcilg n~g ib siyang tan~ging pinan~gan~ganibang capan~gag n~g isg nagn~gan~galang Perez, tungc sa m~ga "arriendo" at m~ga "subasta" n~g m~ga sagutin pan~gan~gatungculang sa towi na'y ipinagcacatiwn~g Gobierno n~g Filipinas sa m~ga cam n~g m~ga "particular"[118]. Cayn~ga't n~g panahg nangyayari ang m~ga bagay na it si Capitang Tiago'y isg taong sumasaligaya;

ang ligaya bagg macacamtan sa m~ga lupag iy n~g isg tng maliit ang b n~g lo: siyy mayaman, casundn~g Dios, n~g Gobierno at n~g m~ga t. Na siyy casundn~g Dios, ity isg bagay na hindmapag-aalinlan~ganan: halos masasabing marapat sampalatayanan: walg cadahilanan upang magalit n~g maba na Dios, pagcmagalg ang calagayan sa lp pagcsa Dios ay hindnakikipag-abot-usap cail man, at cail ma'y hindnagpapautang sa Dios n~g salap Cail ma'y hindnakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan n~g m~ga pananalan~gin, cahi't siyy na sa lalong malalakg m~ga pagcaguip; siyy mayaman at ang canyg salapang sa canyy humahalili sa pananalan~gin. Sa m~ga misa at sa m~ga "rogativa'y" lumalg ang Dios n~g m~ga macapangyarihan at m~ga palalong m~ga sacerdote. Lumalg

ang Dios, sa canyg walg hanggg cabaitan, n~g m~ga dukh sa iguiguinhawa n~g m~ga mayayaman, m~ga dukhg sa halagg piso'y macapagdarasal n~g cahi't labing anim na m~ga misterio at macababasa n~g lah n~g m~ga santong libro, hanggg sa "Biblia hebrca" cung daragdagan ang bayad. Cung dahil sa isg malakg caguipita'y manacacg kinacailan~gan ang m~ga saclolo n~g calan~gitan at walg makita ag cahi't isg candilang puln~g ins, cung magcagayo'y nakikiusap na siysa m~ga santo at sa m~ga santang canyg pintacasi, at ipinan~gan~gacsa canilang maraming bagay upang sily mapilitan at lub mapapaniwalaang tunay na magalg ang canyg m~ga han~g. Datapuwa't ang totoong lniyg pinan~gan~gacuan at guinanapan n~g m~ga pan~gacay ang Virgen sa Antipolong Nuestra Sera de la Paz y Buen

Viaje; sapagct sa ilg may caliliitang m~ga santo'y hindn~ga lubhg gumanap at hindrin totoong nag-uugaling mah ang tng iy; ang cadalasa'y pagckinamt na niyang pinipita'y hindna muling nugunang m~ga santong iy; tunay n~ga't hindna nam silmulg liniligalig niy at cung sacali't napapanaho'y talast ni Capitg Tiagong sa calendario'y maraming m~ga santong walg guinawsa lan~git marahil. Buc sa roo'y sinasapantniyg malakang capangyariha't lac n~g Virgen de Antipolo cay sa m~ga ibg Virgeng may dalmang bastg pilac, m~ga Ni Jess na hubt hub may pananam, m~ga escapulario, m~ga cuint pamigk na cuero ("correa"): marahil ang pinagmumula nity ang pagchindi malabirang Guinoong Babaeng iy, magmahal sa canyg pan~galan, caaway n~g "fotograf"[119], ayon sa sacrist

mayor sa Antipolo, at sac pagca siya'y nagagalit daw ay nan~g~gitim na cawan~gis n~g luyong, at nanggagaling nam sa ang ibg m~ga Virgen ay may calambut ang psat mapagpaumanhin: talast n~g may m~ga tng iniibig pa ang isg haring "absoluto"[120] cay sa isg haring "constitucional"[121], cung hindniyan si Luis Catorce[122] at si Luis Diez y Seis[123], si Felipe Segundo[124] at si Amadeo Primero[125]. Sa cadahilanan ding itmarahil caymay nakikitang m~ga ins na di binyagan at sampg m~ga castilang lumalacad n~g paluh sa balitang sambahan; at ang hindlamang napag-uuspa'y ang cung bakit nan~gagtatanan ang m~ga curang dalang salapn~g casindsind na Larawan, napasa sa Amica at pagdatg doo'y napacasal. Ang pintuang iy n~g salas, na natacpan

n~g isg tabing na sutlay siyg daang patun~gsa isg maliit na capilla palan~ginang ddapat mawalsa alin mang bay n~g filipino: naririyan ang m~ga "dios lar"[126] ni capitan Tiago, at sinasabi naming m~ga "dios lar," sa pagca't lalong minamaling n~g guinoong ito ang "politeismo"[127] cay sa "monoteismo"[128] na cailan ma'y hindniynaab n~g pag-iisip. Doo'y may napapanood na m~ga larawan n~g "Sacra Familia"[129] na pawang garing mul sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang m~ga dacong dulo n~g m~ga cam at paa, cristal ang m~ga mat mahahabang m~ga pil matat cul at culay guintang m~ga buh, magagandg yn~g escultura sa Santa Cruz. M~ga cuadrong pintado n~g eo n~g m~ga artistang taga Pat taga Ermita, na ang naroroo'y ang m~ga pagpapasak sa m~ga santo, ang m~ga himaln~g Vgen at iba pa; si Santa

Lucng nacatitig sa lan~git, at haw ang g pinggg kinalalagyan n~g dalawpang matg may m~ga pil-matat may m~ga kay, na catulad n~g napapanood na nacapintsa "trigulo" n~g Trinidad sa m~ga "sarcago egipcio"[130]; si San Pascual Baylon, San Antonio de Padua, na may hitong guing at pinagmasdang tumatan~gis ang isg Ni Jess, na may damit Capitan General, may tricornio[131], may sable at may m~ga botang tulad sa say n~g m~ga musm na batsa Madrid: sa gang cay Capitan Tiago, ang cahulugan n~g gayg anyy cahi't idagd n~g Dios sa canyg capangyarihan ang capangyarihan n~g isg Capitang General sa Filipinas, ay paglalaruan din siyn~g m~ga franciscano, na catulad n~g paglalarsa isg "muca" larauang taotauhan. Napapanood din doon ang isg San Antonio Abad, na may isg baboy sa tab at ang ip n~g

carapatdapat na Capitan, ang baboy na iyy macapaghihimalg gaya rin ni San Antonio, at sa ganitg cadahilana'y hindsiy nan~gan~gah tumawag sa hayop na iy n~g "baboy" cung d"aln~g santo ser San Antonio;" isg San Francisco de As na may pitg pacp at may hitong culay caf na nacapatong sa ibabaw n~g isg San Vicente, na walcung ddalawang pacpac, n~guni't may dalnamg isg cornet; isg San Pedro Mtir na biy ang ulo, at tan~gan n~g isg dbinyagang nacaluhod ang isg talibg n~g tulis, na na sa tabi n~g isg San Pedro na pinuputol ang tain~ga n~g isg moro, na marahil ay si Malco, na nan~gan~gatlabi at napapahind sa sak, samantalang tumatalaoc at namamayagpag ang sasabun~ging nacatuntong sa isg haliguing "dico"[132], at sa bagay na ito'y inaacalni Capitang Tiago, na nacararating sa paguigug santo ang tumagat gayon

din ang mag Sino ang macabibilang sa hucbg iy n~g m~ga larawan at macapagsasaysay n~g m~ga canicanyg tn~go't m~ga cagalin~gang doo'y natitipon?!Hindn~ga magcacasiyang masabi sa isg capulo lamang! Gay ma'y sasabihin din namin ang isg magandang San Miguel, na cahoy na dinorado at pinintah, halos isg metro ang ts: nan~gan~gatang arcgel, nanglilisic ang m~ga mata, cun ang noo at culay rosa ang m~ga pisn~g nacasuot sa caliwg camay ang isg calasag griego, at iniyayambn~g canan ang isang kris joloano, at handang sumugat sa namimintacasi sa lumapit sa cany ayon sa nahihiwatigan sa canyg acmat pagtin~gg hindang tun~go'y sa demoniong may bunt at may m~ga sun~gay na ikinacagat ang canyg m~ga pan~gil sa bintg dalaga n~g arcgel. Hindlumalapit sa canycail man si

Capitang Tiago, sa tacot na bacmaghimal Mamacail bagg gumal na parang buh ang hindlamang iisg larawan, cahi't ang pagcapan~gitpan~git ang pagcacawang gaya n~g m~ga nanggagaling sa m~ga carpinter sa Paete, at n~g man~gahiyat magcam caparusah ang m~ga macasalanang hindnananampalataya? Casabihg may isg Cristo raw sa Espa, na nang siyy tawaguing sacsn~g m~ga nan~gacsa pagsinta, siyy sumang-ayo't nagpatotoo, sa pamamag-itan n~g minsang pagtan~gn~g lo sa har n~g huc; may isg Cristo namg tinangg sa pagcapang canang cam upang yacapin si Santa Lutgarda; at an hindba nababasa ni Capitang Tiago sa isg maliit na librong hindpa nalalaong inilalathal tungcol sa isg pagsesermong guinawsa pamamag-itan n~g tinan~gan~gat kinumpcump n~g isg larawan ni Santo

Domingo sa Soriano? Walg sinabing anman lamang salitang santo; n~guni't naacalinacaln~g sumulat n~g librito, na ang sinabi ni Santo Domingo sa canyg m~ga tinan~gan~gat kinumpcump ay ipinagbibigay al ang pagcatapos n~g santinacp[133] Hindi ba sinasabi namg malaki ang pamamagn~g isg pisn~gi cay sa cabiln~g Virgen de Luta n~g bayan n~g Lipat capol n~g putic ang m~ga laylayan n~g canyg pananam? Hindi bity lub na pagpapatotoong ang m~ga mah na larawa'y nagpapasial din namt hindman lamang itinataas ang canilg pananam, at sinactan din nam siln~g bagang, na cung magcabihira'y tayo ang dahil? Hindi bnamasd n~g canyg sariling matang maliliit ang lah n~g m~ga Cristo sa serm n~g "Siete Palabra"[134] na gumalaw ang lo at tumatan~gong macaitl na siyg nacaaakit sa pagtan~gis at sa m~ga pagsig n~g lah

n~g m~ga babae at n~g m~ga calolowang mahabaguing talagg m~ga taga lan~git? Anpa? Napanood din nam naming ipinakikita n~g pi sa m~ga nakinig n~g serm sa canysa oras n~g pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isg panyg punn~g dug at camsana'y tatan~gis na sa malaking pagca cung di lamang sinabi sa amin n~g sacristan, sa casaliwang palad n~g aming colowa, na iy daw ay birlamang: ang dugg iyon-anya-ay sa inahg man, na pagdaca'y inihaw at kinain, baga ma't Viernes Santo ... at ang sacristan ay matab Si Capitang Tiago n~ga, palibhasa'y taong matalinat ban, ay nag-iin~gat na huwag lumapit sa Kr ni San Miguel.--Lumaytayo sa m~ga pan~ganib!--ang sinasabi niysa canyg sarili--nalalaman co n~g isg arcgel; n~guni't hind walacong tiwal walacong tiwal

Hinddumarn ang isg tag hindsiynakikidalsa pagpasa Antipolong malaki ang nagugugol, na ang daly isg orquesta: cung noroon na'y pinagcacagulan niyang dalawsa lubhg maraming m~ga misa de graciang guinawsa boong tatlg siy, at sa m~ga ibg araw na hindguinawang pagsisiy, at naligpagcatapos sa bant na "batis" buc, na ayon sa pinasasampalatayana'y naligroon ang mah na larawan. Nakikita pa n~g m~ga mapamintacasing t ang m~ga bac n~g m~ga p at ang hilahis n~g buh n~g Vgen de la Paz sa matig na bat n~g piga niyang m~ga buh na iy, anpa't walg pinagibhan sa al mang babaeng gumagamit n~g lan~gis n~g niy, at para manding patal ang canyg m~ga buh, cung dili cayy diamante at walg pinag-ibh sa may sanlibong tonelada ang big. Ibig sana naming ihapl n~g

cagulatgulat na larawan ang canyg mah na buh sa m~ga matn~g m~ga tng mapamintacasing it at canyg tuntun~gan ang canilg dillo.--Do sa tabrin n~g buc na iy ay dapat cumain si Capitang Tiago n~g inihaw na lech, dal na sinigg sa m~ga dahon n~g alibangbang, at ibpang m~ga lutong humigu cumulang ang sar. Mahiguhigu sa apat na raang piso ang nagugugol sa canysa dalawg misang iy, datapuwa't maipalagay na mra, cung pag-iisip-isipin ang capurihg tinato n~g Inn~g Dios sa m~ga ruedang ap, sa m~ga cohete, sa m~ga "berso," at cung babalacbalakin ang pakinabang na kinamtan sa bng isg ta dahil sa m~ga misang it N~guni't hindlamang sa Antipolo guinagawniyang canyg main~gay na pamimintacasi. Sa Binund, sa Capampan~gan at sa bayan n~g San

Diego: pagcmagsasabong n~g man na may malalakg pustahan, nagpadala siysa cura n~g m~ga salapg guintg col sa m~ga misang sa canyy magpap at tulad sa m~ga romanong nan~gagtanong muna sa canilg m~ga "augur"[135] bago makipaghamoc, na pinacacaing magalg ang canilg m~ga sisiw na iguinagalang; pinagtatanun~gan din ni Capitang Tiago ang canyg sariling m~ga "augur"; n~guni't tagl ang m~ga pagbabagong hatol n~g m~ga panah at n~g m~ga bagong catotohanan. Pinagmasdan niyang nin~gas n~g m~ga cand ang soc n~g incienso, ang voces n~g sacerdote at ibpa, at sa lah n~g bagay pinagsisicapan niyg mahiwatigan ang canyg maguiguing palad. Pinaniniwalaang bihirang matalo si Capitg Tiago sa m~ga pakikipagpustahan, at ang canyg manacacang pagcatalo'y nagmmulsa

m~ga cadahilanang ang nagmisa'y namalat, cacaunti ang m~ga aw, masebo ang m~ga "cirio"[136], napahalcayang isg achoy sa m~ga salapg ipinagpamisa, at ibpa: ipinaaninaw sa canyn~g celadon n~g isg Cofrad, na ang gayg pagcalihis n~g palad ay m~ga pagtik lamang sa canyn~g Lan~git, at n~g lalong mapapagtibay siysa canyg pananampalataya at pimimintacasi. Kinallugdan n~g m~ga cura, iguinagalang n~g m~ga sacrist, sinusyn~g magcacandilg ins at n~g m~ga castillero, si Capitang Tiago'y lumiligaya sa religi dito sa lup at sinasabi n~g m~ga matataas at banal na m~ga tng sa lan~git man daw ay malakrin ang lac n~g canyg capangyarihan. Na siyy cundn~g Gobierno, ang baga'y na ity hinddapat pag alinlan~ganan,

bagman ta mand may cahirapang ity mangyari. Walg cang umip n~g anmang bagong bagay, nagalac na sa canyg casalucuyang pamumuhay, cail ma'y laguing laang tumalima sa catapustapusang Oficial quinto sa lah n~g m~ga oficina, maghand n~g m~ga hang jam, m~ga cap, m~ga pavo, m~ga bun~gang coy at halamang ging sa Sunsg sa alin mang panah n~g isg ta. Cung nirin~gig niyg sinasabing masasamang m~ga tunay na lahing filipino, siyg hindnagpapalagay sa sariling dsiydalisay na tagalog, nakikipintas siyat lpa manding masamang canyg guinagawang pagpul sacali't ang pinipintasa'y ang m~ga mestizong ins mestizong castil siynama'y nakipintas, marahil sa pagca't inaacalna niyg siyy dalisay na "ibero"[137]: siyang unaunang pumupuri sa lah n~g m~ga pagpapabuw, lalo't

cung sa licuran nity namo'y niyg may "contrata" isg "arriendo." Lui n~g may handsiyg m~ga orquesta upang bumatat tumap sa canino mang m~ga gobernador, m~ga alcalde, m~ga fiscal, at iba pa, sa canilg m~ga caaraw n~g santong calagy caaraw n~g capan~ganacan, pan~gan~gan pagcamat n~g isg camag-anac, sa maiclg sality ang anmang pagbabagong lacad n~g pamumuhay na caraniwan. Nagpagawn~g m~ga tulg pangpuri sa m~ga tng sinabi na, n~g m~ga himnong ipinagdiwang ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde, na pinaghahandaan sa lan~git n~g palma n~g m~ga ban" (palmeta) at iba't iba pang m~ga bagay. Nagug Gobernadorcillo siyn~g "gremio" n~g m~ga "mestizong sangley",

bagman maraming nagsitutol, sa pagca't hindsiya nilipinalagay na mestizong insic. Sa dalawg tag canyg pan~gan~gapita'y nacasirsiyn~g sampg frac, sampg sombrerong de copa at anim na bast: ang frac at sombrero de copa'y sa Ayuntamiento, sa Malacanyg at sa cuartel; ang sombrero de copa at ang frac ay sa sabun~gan, sa pamilihan, sa m~ga procesi, sa m~ga tindahan n~g m~ga ins, at sa ilalim n~g sombrero at sa loob n~g frac ay si Capitang Tiagong nagpapawis at nag-eesgrima n~g bastg may borlas, na nag uutos, naghuhusay at guinugulo ang lah, tagl ang isg cahan~gahan~gg casipagan at isg pagcamatimtimang lalpa manding cahan~gahan~g Cayn~ga't ipinalalay n~g m~ga punong macapangyarihang siyy isg magaling na t, cagandagandahan ang pso, pay magpacumbab masunurin,

mapagpakitang loob, na hindbumabasa n~g anmang libro periicong galing sa Espa, bagman magalg mag-wang cast ang tin~gin sa cany nily tulad sa pagmamas n~g isg abg estudiante sa gasg na tac n~g canyg lumn~g zapato, pakilg dahil sa anyn~g canyg paglacad:--Naguiguing catotohanan, sa calagayan niy ang casabih n~g m~ga cristianong "beati pauperis spiritu"[138] at ang caraniwang casabihg "beati possidentes"[139], at mangyayaring maipatungcol sa canyyag m~ga sabing griego na ang iby malang pagcacahulog sa wicang castil "Gloria Dios en las alturas y paz los hombres de buena voluntad"[140]! sa pagca't ayon sa makikita natin sa m~ga susunod dito, hindcasucatg magcaroon ang t n~g magandg calooban upang sumapap Ang m~ga dgumagalang sa religiy ipinalagay siyg halg; ipinalagay

siyn~g m~ga dukhg walg aw tampalasan, mapagsamantala n~g cahirapan n~g capuw at ipinalagay naman n~g m~ga mabababsa canyg siyy totoong malabis umalipin at mapagpahirap. At ang m~ga babae? Ah, ang m~ga babae! Umaalin~gawn~gaw n~g dcawasang m~ga paratang, na naririnig sa m~ga mahihirap na m~ga bay na pawid, at pinagsasabihang may naririnig daw na m~ga tagh, m~ga hagulh, na manacacang may casamang m~ga uhn~g isg bagong caaan. Hindlamang sang dalaga ang itinuturn~g daliring mapagsapantahn~g m~ga namamayan: malaml ang matat looy na ang dibdib n~g gayg dalaga. N~guni't hindnacabagabag n~g canyg pagtulog ang lah n~g it hindnacaliligalig n~g canyg catahimican ang sino mang dalaga; isg matandg babae ang siyang nacapagpapahirap n~g canyg loob, isg

matandg babaeng nakikipagtaasan sa canyn~g pamimintacasi na nagug dapat magtamsa maraming cura n~g lalong malalaking pagpupuri at pagpapaunl cay sa m~ga kinamt niyn~g panahg siyy guinaling. May ban na pag-uunahg ikinagaling n~g Iglesia si Capitang Tiago at sacang babaeng baong itg pagmamanahan n~g m~ga capat at n~g m~ga pamangk, tulad nam sa pag-aagaw n~g m~ga vapor sa Capangpan~gang pinakikinaban~gan n~g m~ga tng ban. Naghand si Capitang Tiago sa isg Vgeng al man n~g isang bastg pac na may m~ga esmeralda at m~ga topacio? Cung gayy pagdaca'y nagpapagawnam si Do Patrocinio sa platerong si Gaudinez n~g isg bastg guintna may m~ga brillante. Na nagtaysi Capitang Tiago n~g isg arcong may dalawg mukh may balot na dam na pinabintbint, may m~ga salam, m~ga

globong cristal, m~ga lpara at m~ga ara, hand sa procesi nang naval? Cung gayy magpapataynam si Do Patrocinio n~g isg arcong may apat na mukh mats n~g dalawg vara sa arco ni Capitang Tiago at lalong marami ang m~ga bin at ibpang sarisaring m~ga pamuti. Pagcnagcayo'y guinagamit nam ni Capitang Tiago ang canyg lalong nagawang magalg, ang bagay na canyg ikinatatan~g ang m~ga misang may m~ga bomba't ibpang pangpasayg guinagamitan n~g pvora, at pagnangyari ity kinagat ni Do Patrocinio n~g canyg m~ga n~gidn~gid ang canyg l sa pagca't palibhasa'y totoong mayamutin ay hindniymatiis ang "repique" n~g m~ga campan at laln~g kinallupitan niyang ugong n~g m~ga putucan. Samantalang si Capitang Tiago'y n~gum~gitay nag-iisip naman si Do Patrocinio n~g paggant at pinagbabayaran niyn~g salapn~g m~ga

ibang lalong magagaling na magsermg hirang sa limg m~ga capisanan n~g m~ga fraile sa Maynil ang lalong m~ga balitang m~ga canigo sa Catedral, at sampn~g m~ga Paulista, at n~g man~gag serm sa m~ga dakilang araw tungc sa m~ga saysayin sa Teolog[141], na lubhang malalalim sa m~ga macasalanang walg nalalaman cung dwicang tindlamang. Nasid n~g m~ga cacampni Capitang Tiago, na si Do Patrocinio'y nacacatulog samantalang nagsesermon, at sinasot nam siln~g m~ga cacampi ni Do Patrocinio, na ang sermy bay na, at sa ganang canyy ang pagbabayad ang siyg lalong mahalag Sa capustapusa'y lub na iguinupsi Capitang Tiago ni Do Patrocinio, na naghand sa isg simbahan n~g tatlg andas na pilac, na dinorado, na ang bawa't isa'y pinagcagugulan niyn~g mahigu na tatlg long piso. Hinihintay ni Capitang Tiago na bawa't araw ay titiguil

n~g paghin~ga ang matandg babaeng it matatalo cayang limanim na usap sa paglilinc lamang sa Dios; ang casamaang palad ay ipinagcanggalang ang m~ga usaping iy n~g lalong magagalg na abogado sa Real Audiencia, at tungc sa canyg bhay, walg sucat na mapanghawacan sa canyang sak, ang cawan~gis niyy cawad na patal, marahil n~g may mapanghinularan ang m~ga colowa, at cumacapit dito sa bayan n~g luhang gaya n~g mahigpit na pagcapit n~g gal sa bal n~g t. Umaasa ang m~ga cacampni Do Patrociniong pagcamat nito'y maguiguing "canonizada"[142], at si Capitang Tiago ma'y samba sa canysa m~ga altar, bagay na sinasang-ayunan ni Capitang Tiago at canyg ipinan~gan~gaco, mamat lamang ag. Gay n~gang calagayan ni Capitang Tiago n~g panahg iy. Tungc sa

panahg nacaraa'y siyy bugtg na an n~g isg mag-aasuc sa Malabg mayaman din nam ang pagcabuhay, n~guni't nacaramot, na anpa't hindnagcagugol n~g isg cuarta man lamang sa pagpapaaral sa canyg an, caya't nagug alilsi Santiaguillo n~g isang maba na dominico na pinagsicapang iturang lah n~g maituturat nalalaman niy N~g magtamo na si Santiago n~g caligayahg siyy tawaguing "lico", sa macatuw bagy n~g siyy mag-aaral na n~g "Lica",[143] ang pagcamat n~g sa canyy nagtatangkil, na sinund n~g pagcamat n~g canyg am ang siyg nagbig wac n~g canyg m~ga pag-aaral, at n~g magcayo'y napilitang siyg man~gasiwsa paghahanap-buhay. Nag-asawa siysa isg magandg dalagang taga Santa Cruz, na siyg tumulong sa canysa pagyaman, at siyg sa canyy nagbig n~g pagcaguinoo.

Hindnagciya si Do Pia Alba sa pamimili n~g azcal, cafat t ninais niyg magtan at umani, at bumilang dalawg bagong cas n~g m~ga lpsa San Diego, at mulniyao'y nagug caibigan na siyni pDaso at ni Don Rafael Ibarra, na siyg lalong mayamang mumuhunan sa bayan. Naguiguing isg gawg dapat sisihin ang malabis nilg pag-susumakit sa pagpaparami n~g cayamanan, dahil sa sily hindnagcacaan, muln~g sily masal na may anim na ta na, at gay ma'y matuwid, matabat timbg na timbg ang pan~gan~gataw ni Do Pia. Nawalg cabuluh ang canyg m~ga pagsisiy, "novenario," ang canyg pagdalaw sa Virgeng Caysasay sa Taal, sa hatol n~g m~ga mapamintacasi; ang pagbibigay niy n~g m~ga lim, ang pagsasay niysa procesi n~g Virgeng Turumb sa Pakil, sa guitnn~g mainit na araw n~g Mayo.

Nawal-ang cabuluhg lah, hanggang sa siyy hinatulan ni pDasong pumaroon sa Obando, at pagdatg doo'y sumay sa fiesta ni San Pascual Bayl, at humin~gn~g isg an. Talast na nating sa Obando'y may tatlg nagcacaloob n~g m~ga an na lalaki at n~g m~ga an na babae; ang ibiguin: Nuestra Sera de Salambaw, Santa Clara at San Pascual. Salamat sa hatol na ito'y nagdalg t si Do P ... ay! tulad sa m~gin~gisdg sinasabi ni Shakespeare sa Macbeth, na tumiguil n~g pag-aaw n~g siyy macasumpong n~g isg cayamanan; pumanaw cay Do Pia ang catowaan, namangl n~g danlamang at hindna nakita nino mang n~gumit--Talagg gany ang m~ga naglihi--ang sinasabi n~g lah, sampni Capitang Tiago. Isg lagn na dumapsa canypagcapan~gan (fiebre puerperal) ang siyg nagbig wac sa canyg m~ga calungcutan, na anpa't naiwan niyg ulila

ang isg magandg sangg na babae, na inan sa biny ni Fr. Daso rin; at sa pagca't hindipinagcaloob ni San Pascual ang batang lalaking sa canyy hinin~g pinan~galanan ang sangg n~g Maria Clara, sa pagbibig unl sa Virgen de Salamb at cay Santa Clara, at pinarusahan ang may dalisay na capurihg si San Pascual Bayl, sa hindpagbanggu n~g canyg pan~galan. Lumakang sangg na babae sa m~ga pag-aalagni tia Isabel, ang matandg babaeng iyg tulad sa fraile ang pakikipagcapuwt na nakita natin sa pasimulnit Hindtagl ni Mar Clara ang maliliit na m~ga mat n~g canyg am gaya rin n~g canyg ing malalakang m~ga mat maiit, nalililiman n~g mahahabang m~ga pil-mat masasayat caayaaya

pagcnaglar malulungc, hindmapagcurat anyg naggugunamgunam pagchindn~gum~git Nang sangg pa siyy cul ang canyg buh at halos culay guint ang ilg niyg magandang hayap ay hindtotong matan~gos at hindnam sap; ang bib ay nagpapaalaala sa maliliit at calugodlugod na bib n~g canyg in tagl ang m~ga catowatowang boy sa m~ga pisn~g ang bal niyy casg nip n~g pang-ibabaw na bal n~g sibuyas at maputg culay blac, ang m~ga nahihibg na m~ga camag-anac, na canilg nakikita ang bac n~g pagcsi Capitang Tiago ang am sa maliliit at magandg pagcacaanyn~g m~ga tain~ga ni Mar Clara. Ipinalagay ni t Isab na caymay pagca mukhg europeo si Mar Clara'y dahil sa paglilihni Do P; natatandng madal

nakita niyg ity tumatan~gis sa harap ni San Antonio, n~g m~ga unang buw n~g canyang pagbubunt; gay din ang isipan n~g isg pinsang babae ni Capitang Tiago, ang pinagcacbhan lamang ay ang paghirang n~g santo: sa ganang canyy naglihi sa Virgen cay San Miguel. Isg balitang filofong pinsan ni Capitang Tinong, at nasasaulo ang "Amat" [144], hinahanap ang caliwanagan n~g gayg bagay sa ikinapangyayari sa calagayan n~g tao n~g m~ga "planeta"[145]. Lumaksi Mar Clarang pinacaiirog n~g lah, sa guitnn~g m~ga n~giti at pagsinta. Ang m~ga fraile ma'y linalarsiya pagcisinasama sa m~ga procesig puti ang pananamit, nalalala sa canyang malagat cul na buh ang m~ga sampaga at m~ga azucena, may dalawang maliliit na pacpac na pilac at guintg nacacabit sa licuran n~g canyang pananam, at may

tan~gang dalawang calapating puting may m~ga taling cintas na azul. At sacsiya'y totoong masaya, may m~ga pananalitang musm na calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahiban~gan n~g pag-ibig, ay walang guinagawcung di pacapurihin ang m~ga santo sa Obando at ihatol sa lahat na sila'y umadhicn~g magagandang escultura nila. Sa m~ga lupaing na sa dacong ilaya n~g daigdig, pagdating n~g batang babae sa labing tatllabing apat na ta ay dinaratnan na n~g sa panahon, tulad sa buco cung gabi na kinabucasa'y bulaclac na. Sa calagayang iyang pagbabagong any pusp n~g m~ga talinghagat n~g pagcamaramdamin ang puso, pumasoc si Maria Clara, sa pagsun sa m~ga hatol n~g cura sa Binund, sa beaterio n~g Santa Catalina[146] upang tumanggap sa m~ga monja n~g m~ga turong banal.

Tumatan~gis si Maria Clarang nag-paalam c parDaso at sa tan~ging catotong canyang calarlarbuhat sa camusmusan, cay Crisomo Ibarra, na pagcatapos ay napa sa Europa naman. Doon sa conventong iyg sacali't nakikipanayam sa mundo'y sa pamamag-itan n~g m~ga rejang lambal, at sa ilalim pa n~g pagbabantay n~g "Madre-Escucha", natira si Mar Clarang pitg ta. Taglay n~g bawa't isa ang canicanicalang inaacalang icagagalg n~g sariling pagcabuhay, at sa canilang pagcahiwatig n~g hilig n~g isa sa isa n~g m~ga bat pinagcayarn ni Don Rafael at ni Capitang Tiago, ang pagpapacasal sa canilang m~ga anac, at sila'y nan~gagtatag n~g samahan. Ang pangyayaring itg guinawn~g macaraan ang ilang ta buhat n~g umal si Ibarra'y ipinagdiwang n~g dalawang pusong na sa magcabilang dlo n~g daigd at na sa iba't ibang calagayang totoo.

TALABABA: [116] Ang may pag aaring bahay lp [117] Ang may malalakg lp [118] Ang walg catungculang bay n~g Gobierno. [119] Ang arte n~g paggawn~g larawan sa pamamag-itan n~g m~ga casangcapang guinagamit sa bagay na it Natuclas ang "fotograf" ni Niepce n~g 1814 at pinagbuti ni Daguerre n~g 1839. Nagcam si Mr. Talbot n~g 1841 n~g "privilegio" n~g ucol sa fotograf sa papel sensible. [120] Ang haring nacagagawat nacapag-uutos n~g bawa't maibigan, sa macatowid ay walg nacahadlang na sino

man sa canyg calooban. [121] Tinatawag na haring "constitucional" ang hindnacapag-uutos n~g bawa't maibigan cung dang ipinakikilala n~g Bayang canyg calooban sa pamamag-itan n~g canyg m~ga kinatawg bumubun~g Asemblea Congreso, Senado at Consejo n~g m~ga Ministro. [122] Si Luis Catorce ay haring "absoluto" sa Francia; ipinan~gan n~g tag 1643 at namat n~g 1715. Siyy iguinalang at minah n~g m~ga franc. [123] Si Luis Diez y Seis ay haring "Constitucional," sa macatowid ay haring hindsiyang nacapangyayari cung di ang guinawniyt ipinag-uutos ay ang ipinagawt ipinag-uutos n~g m~ga kinacataw n~g m~ga tng bayan; nagharsa Francia mula n~g 1774

hanggang 1798. Pinugutan siyn~g lo, sampn~g canyg asawang si Mar Antonieta n~g m~ga revolucionario. [124] Si Felipe Segundo ay an n~g haring Carlos Quinto, at haring "absoluto" sa Espa. Guinawni Felipe Segundo bawa't maibigan; sa calooban niyy walg nacasasansal Halos dmabilang ang ipinapatay at pinahirapan n~g haring itsa pamamag-itan n~g Inquisici at iba pa. Sa m~ga guinawni Felipe Segundo nagpasimulang pagguhn~g halos di maulatang capangyarihan n~g Espa at n~g halos dmacayang isiping calakh n~g nasasacop n~g cahariang ito. Gayon ma'y maraming m~ga castilat lalonglalna ang m~ga fraile na umiibig n~g di cawassa haring "absolutong" ito.--P.H.P. [125] Si Amadeo "Primero" ay haring

"constitucional" sa Espa buhat sa 1870 hanggang sa 1873. Ang haring ito'y mabait, matalino at bayani. Lub na umiibig sa canyg pinaghaharn; n~guni't hindsiyiniibig, at n~g mahalatniyity nagbit siyn~g canyg tungcol, at ang pagbibitaw niyg ito'y siyg nagug dahil n~g pagtatag n~g Repblica n~g Espa (11 n~g Febrero n~g 1873).--P.H.P. [126] Ang bawa't issa m~ga dios n~g bahay. [127] Ang palatuntunan n~g m~ga sumasampalataya sa maraming Dios. Sa m~ga tng gaya ni Capit Tiago'y maiuucol lamang itg tulni Lucrecio: "Primus in orbe deus fecit timor;" ang tacot ang siyg pinanggalin~gan n~g m~ga dios.--P.H.P. [128] Palatuntunang walang kinikilala cung

disg Dios lamang.--P.H.P. [129] Si Jess, si Mar at si Jos. [130] Libin~gan n~g m~ga taga Egipto. [131] Sombrerong may tatlong dlo. [132] Issa arquitectura. m~ga any(orden) n~g

[133] Loobin nawa n~g Dios na matuloy ang hulang itsa sumulat n~g maliit na libro at sa ating lahat na sa canyy naniniwal-J.R. [134] Pitg wic datapowa't hindi sinasabi n~g catagalugang "pitg wic cung di "Siete Palabras." Hindi nagcacaisa ang m~ga Evangelista tungcol sa m~ga sinabi ni Jess n~g siya'y

napapacna sa Cruz: I. Sinasabi ni San Mateo sa cap. 27, versulo 46 n~g canyg Evangelio at ni San Marcos sa capulo 15, versulo 34 n~g canyg Evangelio, na itraw lamang ang sinaysay ni Jess, n~g malapit na ang hora n~g "nona"--ani San Mateo--n~g hora n~g "nona"--ani San Marcos: _Dios co, bakit aco'y pinabayaan mo?_ II.Sinasabi nam ni San Lcas sa m~ga versulong 34, 43 at 47, n~g capulo 23 n~g canyg Evangelio, na itraw ang m~ga sinaysay ni Jess n~g napapacna siysa Cruz; 1. _Am patawarin mo sil hindi nalalaman ang canilg guinagawa._ 2. _Ang catotohana'y sinasabi co sa iyo, n~gayo'y cacasamahin catsa Paraiso,_ na

bilang casagutan niysa issa dalawang magnanacaw (na hindsinasabi sa m~ga Evangelio cung anang m~ga pan~galan) na nacapacong gaya rin niya, na sa canyy nagsalitn~g ganit "Alalahanin mo accung icaw ay na sa iyong caharian na." 3. _Amco, sa m~ga cam mo'y ipinagtatagubilin co ang aking calolowa._ III.At sinabi ni San Juan sa capulo 19, m~ga versulo 26, 27, 28 at 30 n~g canyg Evangelio, na itraw m~ga wicang itang sinabi ni Jess sa canyg pagca-paco sa Cruz. 1. At sa pagca't nakita ni Jess ang inat ang alag na canyg sinisintang naroroon, sinabi sa canyg in _Babae, nariyan ang iyg an._ 2. Sinabi pagcatapos sa alagad: _Nariyan

ang iyong ina._ 3. _Nauuhaw ac_ 4. _Natapos na._ Pinagsamasama n~g Iglesia Catica Apostica Romana ang m~ga sinabing iy at siyg n~ginan~galanang _"Siete Palabras._"--P.H.P. [135] Ang Sacerdote sa Roma na n~g una'y humuhuln~g m~ga mangyayari sa panahong darating, sa pamamag-itan n~g pagmamasid n~g paglipad at paghuni n~g m~ga ibon. [136] Ang candilang malaki at mahaba. [137] Ang taga Iberia.--Ang Iberia'y ang magcanugn na lupang kinalalagyan n~g Espa at Portugal.

[138] Mapapalad ang m~ga may espiritung dukh [139] Lumiligaya ang nacacacaya sa buhay. [140] _Lumualhati sa Dios sa caitaasan at capayapaan sa m~ga taong may mabuting calooban._--Alinsunod cay Don Laro Bard, catedratico sa Universidad Central sa Madrid, Espa, ay ganito raw sa wicang castilang tunay na cahulugan: _Gloria Dios en las alturas; en la tierra, paz; entre los hombres; buena voluntad_--Luwalhati sa Dios sa caitaasan; sa lpa'y capayapaan; sa m~ga t'y mabuting calooban. [141] Carunun~gang ucol sa Dios at ang sa canyy m~ga pinagcacakilanlan.

[142] Ilalagay n~g Papa sa Roma sa bilang

n~g m~ga santo at santa. [143] Caranun~gang nagpapaunawn~g m~ga anyat paraang dapat gaw upang masunduan ang m~ga pagcakilalang magaling n~g m~ga nangyayari. [144] Felix Torres Amat, obispo sa Astorga. Siyy ang issa m~ga naghulog sa wicang castiln~g Biblia.--Ang filosofng sinulat ni Amat. [145] Ang m~ga mundong walg tiguil n~g mabil na pagtacbn~g araw. Cung masd natin dito sa lupa'y m~ga bituing malaml ang ningning. Ang m~ga pan~gulong planeta, alinsunod sa canilang lsa araw ay ang m~ga sumusunod: Mercurio, Venus, ang Lupang ating tinatahanan, Marte, Jpiter, Saturno at Neptuno. Buc sa rity marami pang m~ga planetang hindi makita cung dsa pamamag-itan n~g

"telescopio." [146] Itinatag ang beaterio at Colegio n~g Santa Catalina ni Fr. Juan de Santo Domingo, provincial n~g m~ga fraileng dominico n~g taong 1696 at pinasimul n~g araw n~g cafiestahan ni Santa Ana n~g tag 1696 din. Ang dahil n~g pagtatayo n~g beaterio at colegiong ity n~g may cigpitan ang m~ga babaeng ibig manatili sa pagcadalaga hanggang nabubuhay. Ang palatuntunan nily ang palatuntunan din n~g Tercer Orden ni Santo Domingo, at nanunumpang tulad sa m~ga fraile, na magpapacalinis n~g catawa't calolowa, magpapacarukhat magmamasunurin. Pinapagtibay ang pagcacatayn~g ligpitang itn~g m~ga babae n~g Real Despacho na may fechang 17 n~g Febrero n~g 1716 na siyang nagbigay wac sa m~ga inihar na tutol na huwag ipatuloy ang pagtatatag n~g beaterio at colegiong

iy. Inilag nilg pintacasi si Santa Catalina de Sena. Ipinag-utos na labinglimang monja de coro lamang ang mitira roon, bilang paunl sa labinglimang misterio n~g Rosario. Ipinagcaloob n~g Real Cula n~g 1732 na macapaglagay n~g isg simbahan at macagamit n~g isg campana, at tuloy ipinag-utos na huwag piliting mamalagui ang m~ga monja sa lub na pagligpit; cung di sa nauucol lamang sa magalg na pamamanihala n~g beaterio at colegio. Ang palatuntunang sinusunod doon ay di macararaan ang sino mang monja sa pintuang na sa loob n~g convento, na isg matandang monja ang taga-bant; n~guni't sino mang tao'y macapapasoc doon, cailan man at may tan~ging pahintulot ang provincial n~g m~ga dominico. N~g huwag n~g manaog ang m~ga babaeng na sa beaterio at colegio n~g Santa Catalina

ay nan~gaglagay ang m~ga paring dominico n~g tul na nakikita sa itaas n~g daang San Juan de Letr, sa loob n~g Maynila at n~g doon magdaan ang m~ga babaeng iy n~g pagpasa simbahan n~g San Juan de Letrang cacabit naman n~g Colegio n~g m~ga lalaking San Juan de Letran din ang pan~galan, at ang namamahala't nagtutury pawang m~ga fraileng dominico. Sa gayong paraa'y maguinhawa n~ga nam ang pagsimba at pananalan~gin n~g m~ga monja sa simbahan n~g San Juan de Letr. Bagman n~g una'y ligpitan ang Santa Catalina n~g m~ga babaeng castilang ibig tumalicod sa m~ga layaw at casayahan sa mundo, hindi nalao't minagaling n~g m~ga fraileng dominico, na man~gasiwang il sa m~ga monja sa pagtutursa m~ga dalagang ibig pumasoc at mag-aral sa Santa Catalina. Ang itinuturdoo'y

pag-basa, pagsulat, doctrina cristiana, m~ga gawg ucol sa babae. Nan~gag-aaral din nam n~g pagpapacaban. Dinagdagan n~g m~ga dominico n~g 1865 ang dami n~g m~ga "hermana" at n~g lalong mapalaganap ang canilg m~ga pagtutur Hinditinutulot sa m~ga pumapasoc sa Colegio n~g Santa Catalina ang macaaalis cung di rin lamang may totoong malaki't di maiwasang dahil. Ang namamahalsa beaterio'y ang provincial n~g dominico at isg "priora" na siy ring "madre superiora" sa colegio, at may isg directorang nacaaalam n~g m~ga pagtutur--P.H.P.

=VII.= =MAIROG NA "AZOTEA"= SALITAAN SA ISANG

Maagang nan~gagsimbn~g umagang iy si t Isabel at si Mar Clara: mainam na totoo ang pananam nitat may tan~gang isg cuint na azl ang m~ga butil, na inaarniyg parang brazalete,[147] at may salam sa matsi t Isabel, upang mabasa ang dalg "Ancora de Salvaci"[148], samantalang nagmimisa. Bahagypa lamang nacaaal sa altar ang sacerdote, nagsabi ang dalagang ibig na niyg omow bagay na totoong ipinangguilal at isinamn~g loob n~g maba na tng walg boong acalcung dang canyg pamangking babae'y magbanal at madasaling tulad sa isg

monja man lamang. Nagbubulg, at pagcatapos na macapagcucrz ay nagtind ang maba na matandg babae.--Bah! patatawarin na acn~g maba na Dios na dapat macakilala n~g pso n~g m~ga dalaga cay sa inypt Isabel--Ang sasabihin sana ni Mar Clara sa canyupang putl ang canyg matitind n~guni't sa cawacasa'y m~ga pagsesermg-n N~gayy nacapag-agahan na tila at nilibang ni Mar Clara ang canyg pagcain sa paggawn~g isg sutlg "bolsillo", samantalang ibig pawn n~g t ang m~ga bac n~g nagdaang fiesta sa pagpapasimuln~g paggamit n~g isg plumero. Sinisiyasat at inuusisa ni Capitang Tiago ang m~ga ilg casulatan. Bawa't lagunlg sa daan, bawa't cocheng dumaraan ay nan~gagpacaba sa dibdib

n~g vgen at siya'y pinan~gin~gilabot. Ah, n~gayy ibig niyg maparoon ulsa beaterio, sa casamah n~g canyg m~ga caibigang babae! Doo'y matitingnan niy"siyg" hindman~g~ginig, hindmagugulumihanan! Datapowa't hindbag siyang iyg caibigan n~g panahg musmus ca pa? hindbcayy nan~gaglaro n~g larg halg at hanggg sa cayy nag-aaway na manacac Ang dahil n~g m~ga bagay na ity hindco sasabihin; cung ic na bumabasa'y umibig ay mapagkikilala mo, at cung hindnam ay sayang na sa iyy aking sabihin; hindmapag-uunawa ang m~ga talinghagang itn~g hindna casisinta cail man. --"Sa acalco Mar'y may catowiran ang mico--ani Capitang Tiago. Dapat cang pasalalawigan, namumutlca n~g mainam at nagcacailan~gan ca n~g m~ga

mabubuting han~gin. Anbang acalmo: sa Malab ... sa San Diego? Namulsi Marng tulad sa "amapola"[149] pagcinig niynitg hulg pan~galan, at hindnacasag. --"N~gayy paroon cayni Isabel at ic sa beaterio, at n~g cunin ninyroon ang iyg m~ga dam, at macapagpaalam ca sa iyg m~ga caibigan; hindca na papasoc ulroon. Dinamdam ni Mar Clara iyg hindmalip na calungcutang bumabalot sa colowa, pagciniiwan ang isg kinatirahang pinatamuh natin n~g caligayah; n~guni't nagpagaang n~g canyg pighatang pagcaalaala n~g isg bagay. --At sa loob n~g apat limg araw, pagcmay dam ca nang bo'y paparoon

tayo sa Malab.... Walna sa San Diego ang iyg inma; ang curang nakita mo rito cagab iyg paring bay siyg bagong cura natin do n~gay; siyy isg santo. --Lalong nacagaling sa canyg cataw ang San Diego, pinsan!--ang ipinaalaala ni t Isabel;--buc sa roo'y lalong mabuti ang bahay natin do, at sacmalapit na ang fiesta. Ibig sanang yacapin ni Mar Clara ang canyg t; n~guni't narinig niyg tumiguil ang isg coche ay siyy namutl --Ah, siyn~g--ang isinag ni Capitang Tiago, at nagbago n~g pananalitat idinagd:--Don Cristomo! Nalagl sa m~ga cam ni Mar Clara ang tan~gang canyg guinaw nag-acalsiyg cumilos ay hindnangyari:

isg pan~gin~gilabot ang siyg tumacbo sa canyg cataw. Ninig ang yab n~g paa sa hagdanan at pagcatapos ay ang sariwat voces lalaki. Tulad sa cung ang voces, na ity may capangyarihang hiw iniwacsn~g dalaga ang lagu at nagtatacbat nagtsa panalan~ginang kinalagyan n~g m~ga santo. Nagtawanan ang dalawg magpinsan, at ninig ni Ibarra ang in~gay n~g sinarhang pintuan. Nammutl humin~ga n~g madal, tinut n~g dalaga ang cumabang dibd at nag-acalang makin. Nin ang voces, yag voces na pinacasinta't sa panag-ip lamang niynirinig: ipinagtanong siyni Ibarra. Sa pagcahibg sa toway hinagc niyang santg sa canyy nalapit, si San Antonio Abad; santong mapalad n~g nabubuhay at n~gayg siyy cahoy; lun~g may magagandg m~ga tucs Pagcatapos ay humanap n~g isg btas

n~g susn, upang makita niya si Ibarra; mapagsiyasat ang canyg any n~gum~gitsi Mar Clara at n~g cunin siyn~g canyg t sa gayg panonood, sumabit sa lg n~g matandg babae at sinisitn~g hal na paulit-ulit. --N~guni't halg, anang nangyayari sa iy--ang sa cawacasa'y nasabi n~g matandg babae, na pinapahid ang isg lhsa m~ga matniyg lantna. Nahiysi Mar Clara at tinacp ang m~ga mat n~g canyg mabibilog na m~ga brazo. --Hal maghusay ca, halica!--ang sabi n~g matandg babae n~g boong pag-irog.--Samantalang nakikipag-usap siysa iyg amn~g iyg ... halica at huwag cang magpahintay!

Napadalang dalagang tulad sa isg musm, at doon silnagculg sa canyg "aposento." Masayang salitaan ni Capitang Tiago at ni Ibarra n~g sumip si t Isabel na halos kinacaladcad ang canyg pamangkg babae, na nagpapalin~gin~gcung saansaan, datapuwa't hindtumin~gin sa canino mang t.... Ang pinag-usapan n~g dalawg colowang iy, anang canicanilg sinabi diy sa salitaan n~g m~ga mat na lalong lub ang galg cay sa salitaan n~g bib, salitaang ipinagcaloob sa colowa at n~g huwag macagulang in~gay sa pagtatamg timy n~g damdamin? Sa m~ga sandalg ya, pagca nagcacawatas ang dalawg linikhg sumasaligaya sa kilos n~g m~ga balintatag natatabin~gan n~g m~ga pil-matg pinaglalampasanan

n~g pag-iip, ang pananalita'y mabagal, magaspg, mahin wan~gis sa ugong n~g cul na nan~gan~galagcag at walg tuos cung isusumag sa nacasisilaw na liwanag at mabil n~g kidl: nagsasaysay n~g isg damdaming kilala na, isg isipang napag-uunaw na, at caylamang guinagamit ity sa pagct ang mithn~g psy siyg nacapangyayari sa boong cataohang saganang sagansa gal, ig na ang boong cataw niyg casama ang lah n~g sanc na lam, butat dugat ang boong caisip ay magsays n~g hiwagang m~ga catowng inaawit n~g espitu. Sa tang n~g pagsintsa isg suly na numingning lumamlam, walg m~ga sag ang salit tumtugon ang n~git ang hal ang buntg hinin~g At pagcatapos, sa pagtacas n~g dalawg nagsisintahan sa "plumero" n~g t Isabel na nagpapaban~gon sa alicab, sily

pumaroon sa azotea upang sily macapag-usap n~g boong calayn sa silong n~g m~ga bag; anang canilg pinag-usapan n~g marahan at nan~g~ginig cay m~ga maliliit na bulacl n~g "cabello-de-gel"? Cayang magsabi't may ban~gcaysa inyg hinin~gat may m~ga clay caysa inyg m~ga lab ic, "cefiro"[150] ang magsabi yamang nag-aral ca n~g di caraniwang m~ga tig sa lim n~g gabg madilim at sa talinghagn~g aming m~ga cagubatang virgen; sabihin niny m~ga sinag n~g aw, maningng na tagapagpakilala sa lpn~g Walang Hangg, tan~ging hindnahahawacan sa dadig n~g m~ga natangnan: cayang man~gagsabi, sa pagca't walacg nalalamang isays cung dm~ga cahalin~gg hindmainam dinggu. N~guni't yamang yaw ninyg sabihin,

aking tingnan cung aking maisaysay. Ang lan~git ay azul: nagpagalaw n~g m~ga don at n~g m~ga bulaclac n~g halamang gumagapang ang isg malamig na amihang hindam rosa,--dahil dito'y nan~gagsisipan~ginig ang m~ga cabello--de--gel--ang m~ga halamang nacabitin, ang m~ga tuyng isdat ang m~ga lparang galing sa China. Ang in~gay n~g sagwg humahaln~g malabong tubig n~g og, ang dagundong n~g pagdaan n~g m~ga coche at m~ga carret sa tul n~g Binund ay maliwanag na dumating hanggang sa canil n~guni't hindang m~ga ipinagbbubulong n~g t. --Lalong magalg--ang wicnit-diyy ang boong bayan ang siyg bantay sa iny Nang magpasimuly walsilg pinagsalitaanan cung di pawang m~ga

cahalin~gan--iyg m~ga cahalin~gg totoong nacacawan~gis niyg m~ga cayaban~gan n~g m~ga naci sa Europa: masasarap at lang pul sa m~ga magcacanaci, datapuwa't nacapagtawa nacapagpapacun sa kilay n~g m~ga taga ibang lupa. Ang babae, palibhasa'y capat ni Cain ay panibughuin, caya't dahil dito'y tumanong sa nan~gin~gibig sa cany --Lagubang isinaisip mo ac hindi mo ba aclinimot sa gayg caraming m~ga paglalacby mo? Pagcaramiraming malalakg m~ga ciudad na may pagcaramiraming magagandang m~ga babae!... Ang lalaki nam, palibhasa'y ispa ring capat ni Ca ay marunong umiwas sa m~ga tang at may caunting pagca

sinun~galing, cayn~ga: [Larawan:--Lagubang isinaip mo ac Hindmo ba aclinimot?...--Imp de M. Fernandez, Paz 442 Sta.Cruz] --Mangyayari bagg caty limutin?--ang sag na nan~gan~gaanino n~g boong ligaya sa m~ga maiit na balgtatao n~g dalaga;--mangyayari bagg magculang acsa panunump sa isg panunumpang dakila? Natandaan mo ba ang gabg yaon, ang gabg yag sumigwa, na ic, n~g makita mo acg nag-sang tumatan~gis sa siping n~g bangc n~g aking iny lumapit ca sa akin, ilinag mo ang iyong cam sa aking balat, ang cam mong malaon nang ayaw mong ipahintulot na aking mangnan, at iyong sinabi sa akin: "Nan~gulila ca sa iyong in acy hindnagcaincail man.": at dumamay ca sa akin n~g pag-iy. Iniirog mo ang aking

inat ic ay pinacaibig niyg tulad sa isg an. Sa dacong lab ay umulan at cumidlat; n~guni't sa acalco'y nacinig acn~g msica, at nakita cong n~gum~gitang maputlg mukhn~g bangc ... oh, cung buh sana ang aking m~ga magulang at mapanood nila ic! Nang magcagayy tinangn co ang iyg cam at ang cam n~g aking in nanumpacg sintahin cat caty paliligayahin, anman ang capalarang sa aki'y ipagcaloob n~g Lan~git, at sa pagca't hindnacapagbig pighati cail man sa akin ang sumpg it n~gayy mulg inuulit co sa iy Mangyayari bagg limutin co ic? Laguing casamasama co ang pag-aalaala co sa iyo; iniligt acsa m~ga pan~ganib n~g paglalacad magug caaliwan co sa pag-iisn~g aking colowa sa m~ga ibg lupain; ang pag-aalaala sa iyo ang pumawn~g bn~g "loto" n~g Europa na cumacatcat n~g m~ga pag-asa

at n~g casaliwaang palad n~g kinaguisnang lpsa caisip n~g maraming m~ga cababayan! Sa m~ga panaguimpan co'y nakikita co ic na nacatindig sa tabg dagat n~g Maynil nacatanaw sa malayong ab n~g panin~gg nababalot sa malamlam na liwanag n~g maagang pagbubucang liwayway; aking nirinig ang isg aaying-aying at malungcot na awit na sa aki'y pumupucaw n~g nagugulaylay n~g m~ga damdamin, at tinatawag co sa alaala n~g aking psang m~ga unang ta n~g aking camusmus, ang ating m~ga catuwn, ang ating m~ga paglalar ang boong nacaraang maligayang panahg binigy mong casayahan, samantalang doroon ca sa bayan. Sa aking sapantaha'y ic ang "hada"[151], ang espitu, ang caayaayang kinatawan n~g aking Bayang kinuisnan, magand mahinh, masintahin, lub calinisan, an n~g

Filipinas, niyg cagandagandahang lupang buc sa m~ga dakilang cagalin~gan n~g Inang Espang[152] tagl rin niyy may maririk pang m~ga hiyas n~g isg bayang b tulad sa pagcacapisan sa iyong cataohan n~g lah n~g cagandahan at carikitang nacapagpapaningning sa dalawang l cayn~ga't nabubulamang sa isang pagsinta co sa iyo't ang pagsinta co sa aking tinubuang lp... Maaari ba catg limutin? Maclang ang boong ip co'y aking nirinig ang m~ga tun n~g iyg piano at ang m~ga tig n~g iyong voces, at cail mang tinatawag co ang iyg pan~galan n~g acy na sa Alemania, sa dacong hon, pagca naglalacad acsa m~ga caparan~gang nappuspos n~g m~ga talinghagang likhn~g m~ga poeta roon at ang m~ga cahimahimalang salitsaling sabi n~g m~ga tng nan~gnang nabuhay, nakikinikinita co ic

sa lap na sumisilang at napaiimbul sa dyo n~g capatagan, wnirin~gig co ang iyong voces sa pagasp n~g m~ga dahon, at pagcumuuwna ang m~ga tagabukid na galing sa canilg sinasacang lpat canilg ipinarin~gig buhat sa malang canilg caraniwang m~ga awit, sa aking acala'y pawang nakikisaliw silsa m~ga voces n~g caibuturan n~g aking dibdib, na nag-aalay na lahat sa iyo n~g awit at siyg nagbigay catotohanan sa aking m~ga nais at m~ga panaguimp. Cung minsa'y niligaw acsa m~ga land n~g m~ga cabunducan, at ang gabg doo'y untntang pagdatg ay naratnan acg naglad pa't hinahanap co ang aking daan sa guitnn~g m~ga "pino," n~g m~ga "haya"[153] at ang m~ga "encina"[154]; cung nagcagay, cung nacallusot ang ilg m~ga sag n~g buw sa m~ga pug n~g masinsg m~ga san~g wari'y nakikinikinita co ic sa sinapupunan n~g

gubat, tulad sa isg nagpapagalagalang aninong galawgal at nagpapacabicabilsa liwanag at sa m~ga carilim n~g malagg caparan~gan, at sacipinarinig n~g "ruiser"[155] ang canyg ibt ibg cawiliwiling huni, inaaccong dahil sa ic ay nakikita't ic ang siyg sa canyy nacaaakit. Cung inalaala co ic! Hindlamang pinasaya sa aking m~ga matn~g lagabl n~g sa iyy pagsinta ang lap at pinapammula ang hielo[156]! Sa Italia, ang magandg lan~git n~g Italia, sa canyg cadalisaya't cataasa'y nagsasitsa akin n~g iyong m~ga mat ang canyg masayg poorin ay nagsasaysay sa akin n~g iyong n~git wan~gis n~g m~ga halamanan sa Andalucng nalalaganapan n~g han~ging may kipk na ban~g pusp n~g m~ga pangdilidiling casilan~ganan, sagansa hiwagat sa calugodlug na m~ga tanghalin, pawang nan~gagsasalita sa akin

n~g sa iyy pagsint Sa m~ga gabg may bow, yag bowang wari'y nagttuc sa aking sinagwsagwg nacalulan acsa isg sasakyg malt sa ilog Rhin, itinanong co sa aking sarili cung dcaymarayacn~g aking gununupang makita co ic sa, guitnn~g m~ga among[157] na sa pampang, sa batn~g Lorelay sa guitnn~g m~ga alon at ic ay umaawit sa catahimican n~g gab tulad sa dalagang hadang mang-aliw, upang bigyg casayahan ang pag-iisat ang calungcutan n~g m~ga guibg castillong iy. --Hindacnaglacb-bayang gaya mo, walacg nakikita cung dang iyg bayan, ang Maynila't Antipolo--ang sag ni Mar Clarang n~gum~git palibhasa'y naniniwalsa lah n~g sinasabi ni Ibarra,--n~guni't muln~g sabihin co sa iyg paalam! at pumasoc acsa beaterio,

lunang naaalaala catat hindco ic nilimot, bagman ipinag-utos sa akin n~g confesor at pinarusahan acn~g maraming m~ga pahap. Naggunit co ang ating m~ga paglalar ang ating m~ga pag-aaway n~g tayo'y m~ga musm pa. Hinihirang mo ang lalong magagandg sigay at n~g tayo'y macapaglarn~g sicl, humahanap ca sa og n~g lalong mabibilog at makikinis na batg maliliit na may iba't ibang clay at n~g macapaglartayo n~g sint; ic ay nacawalg tuto, lucang natatalo, at ang parusa'y binantilan catn~g pad n~g aking cam, n~guni't dco inilacas, sa pagca't naaawacsa iyo. Napacamagdaray ic sa larg chongca't dinaig mo pa ang pagcamagdarayco, at caraniwang agaw ang naguiguing catapus. Natandaan mo bn~g ic ay magalit n~g totohanan? Niyy pinapagpighatmo ac n~guni't n~g

matapos, pagcnaaalaala co iy sa beaterio, acy n~gum~gtdinaramdam cong ic ay wal at n~g macapag-away ulcat... at n~g pagdaca'y mawnatin ang pagcacund Niyy m~ga musm pa tayo, naparoon tayong naligong casama ang iyg insa batis na iyg nalililiman n~g m~ga cawayanan. Sa m~ga pampg ay may m~ga sumisibol na m~ga bulacl at m~ga halamang sinasabi mo sa akin sa wicang lat at wicang castilang cananilang m~ga cacaibg pan~galan, sa pagca't niyy nag-aaral ca na sa Ateneo. Hindcatpinansin; naglibang acsa panghahagad n~g m~ga paroparat n~g m~ga tutub na sa canyg catawg maliit na tulad sa alfiler ay tagl ang lah n~g m~ga culay n~g bahagharat ang lah n~g m~ga kint n~g ging, m~ga tutubg gumalaw at nan~gaghagaran sa magcabicabilang m~ga bulacl; cung minsa'y ibig cong masubucan at hulihin

n~g cam ang maliliit na isdg matuling nan~gagtatacbuhan sa m~ga lumot at sa m~ga batuh sa pampg. Caguinsaguinsa'y nawalca, at n~g ic ay bumal, may dalcang coronang m~ga dahon at m~ga bulacl n~g dalandg ipinutong mo sa aking lo, at tinatawag mo acg "Cloe"[158], at gumawca nam n~g coronang damg gumagapang. N~guni't kinuha n~g iyg nanay ang aking corona, pinucp n~g isg batat sacinihalsa gugna ipinaglilinis n~g ating lo; tumulang m~ga luhsa iyg m~ga mat at sinabi mong hindnacaaalam ang iyg inn~g "mitolog"[159].--"Halg!--ang isinag n~g nanay mo--makikita mo't mababan~gpagcatapos ang inyg m~ga buh."--Nagtawac naghinanak ic, at ayaw mo na acg causapin, at sa boong maghapo'y nagpakita ca n~g poot, na siyang ikaibig co namang umiy.

N~g bumal tayo sa bayan, at sa pagca't mainit na totoo ang araw, nuha acn~g m~ga dahon n~g sambg nasumibol sa m~ga tabg daan, ibinig co sa iyt n~g ilag mo sa loob n~g iyg sombrero, at n~g di sumak ang iyg ulo. N~gumitic n~g magcayo'y tinangn co ang cam mo at nagcundna cat N~gumitn~g boong ligaya si Ibarra, binucs ang canyang cartera, kinuha sa loob niy ang isg papel at sa loob nito'y may nababalot na m~ga dahong nan~gin~gitim, tuyat mababan~g --Ang iyg m~ga dahon n~g sambg!--ang isinag ni Ibarra sa titig ni Mar Clara,--itlamang ang naibig mo sa akin. Dalidalnamg kinuha ni Mar Clara sa canyg dibd ang isg bolsitang rasong

maput --Ps!--ani Mar Clara at tinamp ang cam ni Ibarra;--hindipinahihintulot ang pagh ito'y isg sulat n~g pagpapaalam. --Iy bang isinulat co sa iyo bago acpumanaw? --At sumulat pbcaysa akin n~g ibpa, aking guinoo? --At anbang sinasabi co sa iyo n~g panahg iy? --Maraming cabulastugan! m~ga dahilan n~g masamg m~gun~gutang--ang isinag ni Mar Clarang n~gum~git na ipinakikilalang totoong ikinasaya n~g canyg loob ang gayg m~ga cabulaanan.--How cang malicot! babasahin co sa iyo ang sulat na ito!

n~guni't ilin~gid co ang iyg m~ga pagpuri at n~g dca magdalit At itina ang papel sa tap n~g canyang m~ga matat n~g huwag makita n~g binatang canyg mukh at nagpasimul --"Aking ..." hindco babasahin sa iyo ang sumsunod, sa pagca't isg cabulastug!--at pinaraanan n~g m~ga matang ilg talat--"Ibig n~g aking am ang acy yumao, bagman ipinamamanhic cong huwag"--"Ic ay lalaki"--ang sabi sa akin, dapat mong isipin ang panahg dating at ang iyong m~ga lac. Dapat mong pag-aralan ang dunong sa pamumuhay, ang dmaibibay sa iyo n~g iyong kinamulatang lp at n~g balang araw ay makapaglingcod ca sa cany Cung mananatili ca sa aking tab sa aking lilim, sa impapaw na ito n~g m~ga haln, hindca matututong tuman sa

malay at sa araw na cata'y maiwan sa ibabaw n~g lupa'y maitutulad ca sa halamang sinasalitn~g ating poetang si Baltazar;

"Para n~g halamang lumaksa tubig, daho'y nalanta muntg dmadilig, ikinalolooy ang sandalg init...."

--Nakita mo na! binatca na halos ay tumatan~gis ca pa!--"Nacapagpasakit sa aking loob ang ganitg pag-wiwic caya't ipinahayag co sa canyg ic ay aking sininta. Hindumim ang aking am nagling-lining, ilinag sa aking balicat, ang canyg cam at nagsalitsa aking nan~g~ginig ang voces:--Ang ip mo ba'y ic lamang ang marunong umibig at hindca iniibig n~g iyg amat hinddinamdam ang sa iyy paghiwal?"

Hindpa nalalaong nan~gulila tayo sa iyg in tumutun~go acsa catandn, diy sa gulang na ang hinahanap ay ang tulong at pagbibigay al n~g cabatn, at gay ma'y tinatanggap co ang pag-iisat dco tal cung caty makikita pa ul N~guni't dapat cong isipin ang m~ga ibg bay na lalong malalak... Bumbucas sa iyo ang panahg sasapit, samantalang sumara sa akin; sumisilang sa iyo ang m~ga pagsinta, ang m~ga pag-ibig co'y nan~gamatay; cumculang ap sa iyg m~ga ug sa aki'y nagsisimul ang calamig, at gay ma'y ic ay umyac at hindca marunong maghand n~g n~gay, at n~g sa bcas ay makinabang ca at pakinaban~gan ic n~g iyg kinaguisnang lp"--Napunn~g lhang m~ga matn~g aking am naluh acsa canyg paanan, siyy aking niyacap at sinabi co sa canyg acy nahahandg yumao".

Napatiguil ang pagbasa, dahil sa pagcaligalig ni Ibarra: namumutlang binatat naglacad n~g paroo't parito sa magcabicabilang dlo n~g azotea. --Anang iyg damd? anba ang nangyayari sa iyo?--ang tang ni Mar Clara cay Ibarra. --Dahil sa iyy nalimutan co ang aking m~ga catungculan; dapat acg pumaroon n~gay din sa aking bayan! Bcas ang fiesta n~g m~ga namat. Hindumim si Mar Clara, itinitig niyg ilg sandalang canyg malalaki't mapupun~gay na m~ga matcay Ibarra, cumuha n~g ilang bulacl at sinabi sa canyg nababagbag ang loob: --Lumacad ca, hindna catpinipiguil; magkikita ultayo sa loob n~g ilg aw!

Ilag mo itg bulaclac sa ibabaw n~g libin~gan n~g iyong m~ga magulang! Nang macarn ang ilg minuto, ang binata'y nananaog na sa hagdanang casabay si Capitang Tiago at si t Isabel, samantalang nagcuculong sa palan~ginan si Mar Clara. --Ipakisabi n~ga pninycay Andg na canyg ihandang bahay at man~gagsisirating si Mar at siIsabel!--Dumatg nawcayg maluwalhati!--ani Capitang Tiago, samantalang sumacay si Ibarra sa coche, na yumaong ang tun~go'y sa plaza n~g San Gabriel. At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay Mar Clara na umyac sa tabn~g larawan n~g isg Vgen:

--Hal magsindca n~g dalawg candilang man~gahat ang is sa Ser San Rafael, pintacasi n~g m~ga naglacbay. Isindi mo ang lpara n~g Nuestra Sera de la Paz y Buen Viaje. Lalong magalg ang magcagugol n~g isg salapsa pagk at anim na cuarta sa lan~g, cay sa magbayad pagcatapos n~g isg mahalagg tub.

TALABABA: [147] Hiyas na pinacasingsg sa camau-o. [148] Libritong ganito pan~galan.--"Pangligtas sa sacun" ang

[149] Isg halamang ang caraniwang bulaclac ay pulg-pul [150] Mahinhin mahinang han~gin.

[151] Ipinan~gun~gusap n~g "ada".--Isg hiwagang babaeng may cahimahimalang m~ga capangyarihan, ang m~ga di binyagan. [152] Unawaing hindtinatawag ni Rizal na Inang Bayan, cung dInang Espa, dalawang pan~galang totoong nan~gagcacaiba. [153] Isg malaki't mataas na cahoy, matibay at macnat. Ang tawag sa bun~ga n~g cahoy na ito'y "hayuco".--Aya, ang pagbasa. [154] Cahoy na masan~g may m~ga n~gipin-n~gip ang m~ga dahon. "Bellota" ang tawag sa bun~ga n~g cahoy na it [155] Ibong mainam humuni. Sa Europa'y marami n~g ibong it

[156] Tubig na tumigas na halos parang batdahil sa totoong calamig. [157] Alamo: cahoy na tumataas n~g mainam: may tatlg bagay na amo: ang among putna ang m~ga daho'y verde ang isang mukhat ang cabilg mukha'y putn--Ang among it, na verde ang magcabicabiln~g dahon.--At ang "amo altembl" na ang m~ga daho'y walg tiguil n~g paggal. [158] Issa magagandg diosa. [159] Casaysayan n~g m~ga kinikilalang m~ga Dios n~g m~ga dbinyagan.

=VIII.= =MANGA ALAALA=

Pinagdaraanan n~g coche ni Ibarra ang bahagui n~g long masayg nayon n~g Maynil ang nacapagbigay pangl sa canyn~g gabg nagdaan, sa liwanag n~g araw ay nacapagpapan~gitsa canycahi't sy yaw. Ang casayahang hindnaglicat sa lah n~g panig, ang lbhg maraming cocheng nagpaparoo't paritong sacdal n~g tutulin, ang m~ga carromata, ang m~ga calesa, ang m~ga europeo, ang m~ga ins, ang m~ga dalisay na tagarito, na bawa't isy may cananyang sariling pananamit, ang m~ga naglalacn~g m~ga bun~gang-cahoy at halaman, m~ga corredor[160], hub na cargador[161],

m~ga tindn~g m~ga cacan, m~ga fonda[162], m~ga restaurant[163], m~ga tindahan, sampn~g m~ga carretg ha n~g m~ga magpaumanhin at walg damdaming calab na tila mand naglibang sa pagha n~g m~ga "bulto" samantalang naglilinglining, ang lah n~g ~gay at calugc, pati n~g araw, isg amy na t~g ang sarisaring m~ga culay, pawang pumupucaw sa canyg alaala n~g isg daigdig na nagugupiling na m~ga gunit Walpang latag na m~ga batang m~ga daang iy. Dalawg araw lamang sun na umin, ang m~ga daa'y naguigug alab n~g tumakip sa lah, nag-papaubat bumubulag sa m~ga naglacad: isg araw lamang umul ay naguiguing lna, ano pa't cung gabay naaanino roon ang m~ga farol n~g m~ga coche at tumilamsic buh sa limg metrong laysa m~ga naglacad

sa m~ga makikipot na m~ga acera. Gaano caraming m~ga babae ang nan~gag-iwan sa m~ga along putic na iy n~g canilg m~ga chinelas na bordado! Pagcacayo'y nan~gapapanood na pison ang m~ga daan n~g hanhan na m~ga presidiarong ahit ang ulo, na ang m~ga mang n~g baro'y maclat tong ang salaw na may m~ga nmero at may m~ga letrang azul, sa m~ga binti'y may m~ga tanicalg halos nababalot n~g maruruming m~ga basahan upang huwag na totoong macasak ang pagkisk ang lamig marahil n~g bacal; dalawa't dalawang pagcacabit, m~ga san sa araw, m~ga hapg-hapsa init at sa pagod, pinapagmadalat sily hinampas n~g pamaln~g isg presidiario ring marahil nagcit casayahan, sa pagca't sa gang canynama'y nacapagpapahirap sa m~ga cawan~gis din niyg presidiario. Matatangc sil madidil ang

pagmumukhg cail ma'y hindnasdang lumiliwanag sa pagsilang n~g isg n~git numingning, gay man ang canilg m~ga balingtata pagccdumarapsa canilg m~ga balicat ang humahaguing na pam pagchinahaguisan siln~g isg naglad n~g up n~g isg tabacong basbasat nacalas na, dinampot ang up n~g lalong nalapit at itinatagsa canyg salac: ang m~ga iby minasdan ang m~ga nagdaraan n~g pagtin~gg cacaib Wary nirin~g pa niyang canilg cain~gayang guinawsa pagdudur n~g batg itatabon sa m~ga lub at ang nacalaguim na calansg n~g mabibig na m~ga tanicalsa namagna nilg m~ga bucg-bcong. Kinikilabutan si Ibarra cung naaalaala niyang isg nangyaring sumugat sa canyg pag-iisip-musm; niyy catghalian at ibinagsac n~g araw sa lpang canyg lalong maiinit na m~ga sag. Sa lim n~g isg carretg cahoy

nacabulagtang issa m~ga tng iy, walg malay t, buc n~g cauntang m~ga mat pinagbubuti naman n~g dalawg presidiario rin ang isg hihigg cawayan, walg galit, walg pighat walg yam, anpa't walg pinag-ibh sa sinasabing caugalia't anyn~g dalisay na m~ga tagarito. "N~gayy ic, bcas nama'y cam" marahil siyg sinasabi sa cananil Hindpinansin n~g m~ga tng nagdudumaling dumaraan ang bagay na iy; nagdaraan ang m~ga babae, tiningnan silat nan~gagpapatuloy n~g paglacad, caraniwan n~g mapanood ang m~ga bagay na ya, linipac na ang m~ga ps nan~gagtatbuhan ang m~ga coche, ipinaaanino sa canilg catawg may barniz ang m~ga sag n~g araw na iyg maningng sa isg lan~git na walg alapaap; sa canylamang, batang may labg isg ta at bong carating na galing sa canyg bayan, nacalaguim ang

napapanood na nacapagbig kinabihan.

iy; sa canylamang ban~gun~got n~g

Walna ang maba at may wag na puring "Puente de Barcas," yag tul filipinong-maba na nagsusumakit maglingc, bagman tagl niya ang catutubong m~ga capintasang tumataas at bumabalinsunod sa maibigan n~g ilog Pasig na dmiminsang nagpahirap at gumibsa tul na iyon. Hindlumagang m~ga talisay sa plaza n~g San Gabriel; nananatili silsa pagcacyagutin. Sa gang canya'y nagbawas ang gandn~g Escolta, bagman n~gayy may isg malaking bahay na may m~ga "cariatide"[164] sa dating kinatatayuan n~g m~ga lumang camalig. Tinakh

niyang bagong "Puente de Espa"[165]; nan~gagpaalaala sa canyn~g m~ga maguiguin na umaga, cung doo'y dumaraang namamangcsilg patun~gsa m~ga paliguan sa Ulul ang m~ga bahay na na sa pangpg na dacong canan n~g og, na napapag-itanan n~g m~ga cawayanan at m~ga punong cahoy, doon sa wac n~g Escolta at pasimuln~g Isla del Romero. Nasasalubong niyang maraming m~ga cocheng hinihila n~g m~ga maiinam na m~ga cabayong malili, lulan n~g m~ga coche ang m~ga empleadong nacacatucatulog pa marahil ay pumapatun~go na sa canilg m~ga oficina; m~ga militar, m~ga ins na may anyg hamb at catawatawang pagcacaup m~ga fraileng hindmaimikin, m~ga canigo at iba pa. Tila mandin canyg namataan sa isg marikit na "victoria"[166]

si pDasong mabalas ang mukht cun ang m~ga kay; n~guni't siyy nacaraan na at n~gayo'y masayg bumabati sa cany bhat sa canyg carretela[167] si Capitan Tinong na casac ang canyg asawt dalawg m~ga an na babae. N~g macababna n~g tul, tumacbang m~ga cabayo't tinun~go ang paseo n~g Saba[168]. Sa caliwa'y ang frica n~g tabaco sa Arroceros, na pinanggagalin~gan n~g malakg gong na guinawa n~g m~ga cigarrera sa pagpucp n~g m~ga dahon n~g tabaco. Napan~gitsi Ibarra, sa pagca alaala n~g masangsg na am na iyg sa tuwg icalimg oras n~g hapo'y lumalaganap sa tul n~g Barcas at humihilo sa canyn~g panahg siyy musm pa. Ang masasayg m~ga salitn, ang m~ga catatawanan ang siyg cahi't hindniysinasadya'y nacapaghat sa canyg gununsa nayon

n~g Lavapi, sa Madrid, sampn~g doo'y m~ga pangliligalig n~g m~ga cigarrera, na totoong nacacapahamac sa sawg palad na m~ga "guindilla"[169] at iba p Ipinagtabuyan, ang canyg caayaayang m~ga naaalaala n~g Jard Botico[170]; inihar sa canyg pag-iip ang demonio n~g m~ga pagsusumagsumag; ang m~ga Jard Botico sa Europa, sa m~ga lupaing nan~gagcacailan~gan n~g malac na calooban at saganang guintupang mapasibol ang isg dahon at mapabuc ang isg bulacl; hindlamang doon, cung dsa m~ga "colonia" man ay may mabubuti ang alagat m~ga mahahalagg Jard Boticong buc na lagui sa sino mang ibig manood. Inihiwal do ni Ibarra ang canyg m~ga matat inilin~gap niysa dacong canan, at doo'y canyg nakita ang matandg Maynilg naliliguid n~g m~ga ctat m~ga bangbg, tulad sa isg

dalagang culang sa dug na nababalot n~g isg pananamit n~g canyg nunong babae n~g panahong ity sumasacagarn. Natanawan niyang dagat na hindmaabot n~g tan ang guilid na lubhg mal... --Na sa cabilg ibayo ang Europa!--ang inisip n~g binat Ang Europang may magagandg m~ga nacig hindnan~gaglicat n~g pagsusumicap sa paghanap n~g caligayah, nagsisipanaguinip pagcacaumaga at nan~gagdamdam cabiguan sa towg lumlubog ang araw ... lumiligaya sa guitnn~g canyg m~ga capahamac! Tunay n~g sa cabilang ibayo n~g dagat na dmaulata'y nan~garoroon ang m~ga nacig mapagmahal sa espitu, at bagman hindnilminasamang cataw, lpa mandg magmahal sa espitu cay

sa m~ga nagpapangg na lubhg umiirog sa espitu. N~guni't nan~gagsitacas ang canyg m~ga pagdidilidiling itn~g canyg makita ang muntg bundc-bunducan sa capatagan n~g Bagumbayan. Ang nammucod na bundc-bunducan sa isg tabn~g paseo n~g Luneta ang siyn~g yg umaakit sa canyg ip at siyg sa canyy nagpapagunamgunam. Canyg guinugunitang tng nagbuc n~g canyg pag-sip at nagpakilala sa cany n~g magalg at n~g nasacatuwiran. Tunay n~ga't cauntang m~ga caisipg sa canyy iniaral, n~guni't hindang m~ga walg cabuluhg pag-ulit lamang n~g m~ga sinabi n~g ib pawang m~ga caisipg galing sa pananalig na hindnan~gagculabsa liwanag n~g lalong matitindg aw n~g dakilang pagsulong.

Ang tng yay isg matandg sacerdote, ang m~ga pan~gun~gusap na sa canyy sinabi n~g siyy pagpaalaman ay umaalin~gawn~gaw pa sa canyg m~ga tain~ga: "Huw mong calimutang bagman pag-aarn~g sangcataohan ang carunun~gan, "minamana lamang ang carunun~gang iy n~g m~ga tng may ps?--ang paalaala niy--"Pinagsicapan cong ilipat sa iyo ang aking tinangg sa aking m~ga maestro; ang cayamanang iyy pinagsicapan co namg dagdag sa boong ab n~g aking ca at inililipat co sa m~ga tng humahalili; gay din ang gawin mo sa man~gagsisihalili sa iyo, at mapagtatlong ibayo mo, sa pagct ic ay paparoon sa m~ga lubhg mayayamang lupa."--At n~gum~giting idinagd; "Nan~gagaisiparito silsa paghanap n~g guint man~gagsiparoon nam caysa canilg lupat hanapin ninyroon ang ibg guintg ating kinacailan~gan! Alalahanin

mo, gay mang hindang lah n~g cuminang ay guint Namat riy ang paring iy."[171] Sa m~ga gunitniyg ity sumagot siy --Hind anmang caratnan, ang una'y ang kinaguisnang lp ang una'y Filipinas, an n~g Espa, ang una'y ang lupag cast Hind ang bagay na iyg isg casaliwaang palad ay hindnacarurun~gis sa Bayang kinuisnan, hind Hindnacahahalina sa canyg paggugunamgunam ang Ermita, iyg Fix[172] na pawid, na mulg sumisilang sa canyg m~ga absa anyg m~ga bahay na may m~ga pintg putat azul at ang bubg ay zinc na may pintg pul Hindnacaaakit sa canyg pagmamalasmalas ang Maalat, ni ang cuartel n~g caballerng may m~ga punong cahoy sa tap, ni ang m~ga

tagaroon, ni ang m~ga maliliit na bahay na pawid na may matitibong na bubun~gg nan~gaccubli sa m~ga pnn~g saguing at m~ga bun~ga, na guinagawang tulad sa m~ga pugad n~g bawa't amn~g isg mag-anac. Tul ang paggulong n~g coche: nacasasalubong n~g isg carromatang ha n~g isdalawang cabayo, na napagkikilalang galing lalawigan, dahil sa guarnici at iba pang cagamitg pawang abac Pinagpipilitang makita n~g carromatero ang naglacbay na nacasac sa maningning na coche at nagdaraang hindnakikipagpalitan n~g cahi't isg pananalit n~g cahi't isang pakikipagbatn. Cung minsa'y isg carretg ha n~g isg calabaw na marahan ang lacad at parang walg anman ang siyg nacawawaln~g capanglawan n~g maluluang at maalicab na m~ga

lansan~gang napapaliguan n~g making na araw n~g m~ga "trico"[173]. Nakikisaliw sa malungc at dnagbagong anyn~g awit n~g namamatnugot na nacasac sa calabaw ang matinding calairit n~g tuyg rueda sa pag-it na casama ang kinsinsn~g mabig na carret; cung minsan nama'y ang malaglas na tun n~g gasg na m~ga paa n~g isg paragos, niyg trineong[174] sa Filipinas ay hinihilang napacabanayad sa ibabaw n~g alab n~g m~ga lub sa daan. Sa m~ga capatagan, sa m~ga malilinis na lupang pinaghahalamanan ay nan~gin~ginain ang m~ga hayop na casama n~g m~ga tag, na payapang nacadapsa ibabaw n~g m~ga vacang capg n~gumn~guyat linalasa ang m~ga sariwang damn~g parang, na ipinipikpik ang m~ga mat; sa dacong malayo'y m~ga babaeng cabayong nan~gagdadambahan, nan~gaglulucsuhan

at nan~gagtatacbuhang hagad n~g isg masival na potrong mababang bunt at malagang kilg: humahalinghg ang potro at pinasasambulat ang lpn~g canyg malalac na m~ga cuc Pabayn nating maglacb ang binatang nagdidilidili nacacatulog: ang hiwagang malungc masayn~g catapan~gang hindnacacaakit n~g canyg gunamgunam: ang araw na iyg nagpapapakintab sa m~ga dulo n~g m~ga cahoy at nagpapatacbsa m~ga tagabukid na nan~gapapasang m~ga paa sa nagbabagang lp bagm sily may panyap na m~ga lip; ang araw na iyg pumipiguil sa isg babaeng tagabukid sa lilim n~g isg talisay cawayanan, at sa canya'y nagpapaip n~g m~ga bagaybagay na walang catutur at dmapagwar ang isip na iyo'y hindi nacalulugod sa ating binat

Bumal tayo sa Maynilsamantalang gumugulong ang coche't nagpapaguiray-guiray, tlad sa isg lasg, sa bur-br na lup at samantalang tumawid sa tul na cawayan, pumapanhic sa matar na ahun bumabsa totoong malalim na lusun~g. TALABABA: [160] Ang namamaguitnsa pagbil pagbibili, ang nakikialam sa m~ga almoneda at iba pa. [161] Ang nagpapaupa n~g pagdadaln~g ano mang bagay na mabigat. [162] Ang bahay na nagpapacain sa sino mang nagbabayad sa may ari, at ang papatuloy sa bawa't magbayad.

[163] Wicang franc na ang cahuluga'y "fonda:" cacan at tuluyan. Cung ipan~gusap ay "restor." [164] Estua larawang coy, bat tansbacal na inilalagay na pinacahaligui n~g anman. [165] Tul n~g Espa. [166] Isg tawaguin. carruajeng ganitcung

[167] Tinatawag n~g catagalugang "carretela" ang isg sasacyg anyg carretong marami ang lulan, n~guni't mahirap sa sumacay; dalawang gulong at isg cabayo ang humihila.--Ang tinatawag na carretela n~g m~ga castilay isg mainam na carruajeng apat ang gulg at dalawang cabayo ang humihila.

[168] Tinatawag na Saba [hindSana, cumot] ang daang macalamp n~g Jardin Botico, hangang sa m~ga unang bay n~g Ermita, na tinatawag na daang Real. [169] Tinatawag n~g m~ga castilg guindilla ang m~ga polic municipal sa sa Espa.--Ang sili ang bun~ga n~g tinatawag na "guindillo de India." [170] Ang lupang iniuucol sa pagtatanim n~g sarisaring cahoy at m~ga halaman upang doo'y mapag-aralan ang m~ga carunun~gang nauucol sa bagay na ito. [171] Tila mand naguguniguni na ni Rizal na sa pinagpatayaang iy sa paring canyg sinasabi, na sa acalco'y walg ibcung dsi Pari Burgos, doon din siya patayin. [172] Ang tan~ging ibong pinaniniwalaan

n~g m~ga tao sa unang mulg nabubuhay, pagcatapos na masunog, sa ibabaw n~g canyg m~ga ab [173] Ang al may sa dalawg panig na malapit sa Ecuador calaguitnaan n~g lupa, tinatawag ang isg panig na "trico de Cancer" sa hemisfercio boreal, at "trico de Capriconio" de "hemisfercio austral". [174] Sacyang walg gulg na siyg guinagamit pagca hielo ang dinaraanan; cahawig n~g canggn~g paragos natin.

=IX.= =MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO=

Hindnagcalsi Ibarra; nalululan n~ga si "victoriang" iy si parDaso at tumutun~go sa bay na canyg bong cawan. --Saan bcayparoroon?--ang tang n~g fraile cay Mar Clara at cay t Isabel, na man~gagsisisacay na sa isg cocheng may m~ga pamuting pac, at tinatampampni pDaso ang m~ga pisn~gni Mar Clara, sa guitnn~g canyang m~ga caguluhan n~g ip. --Cucunin co sa beaterio ang aking m~ga bagaybagay roon--ang sag ni Mar Clara.

Ah ah tingn natin cung sino ang mananalo sa amin, tingnan natin!--ang ipinagbububulg na hindnapansin ang sinasabi, na anpa't nagtac ang dalawang babae. Tinn~go ang hagdanan at nanh doon si pDasong nacatun~gang lot't madang-dalang ang hacbg. Marahil siya'y magsermon at canyg isinasaulo ang canyg ipan~gan~garal!--ant Isabel;--sac na Mar at tatanghaln tayo n~g pagdatg. Hindnamin masi cung magseserm n~ghind datapuwa't inaacala naming m~ga dakang bagay ang m~ga pinag-sip-ip niy sa pagct hindman lamang naiabot niy ang canyg cam cay capitang Tiago, cayt napilitang yumuc pa itn~g cauntupg hagc ang cam na iy.

--Santiago!--ang nang sinabi niy-may pag-uusapan tayong mahahalagang bagay; tayo na sa iyong oficina. Maligalig ang lb ni Capitang Tiago, hindnacaim n~guni't sumun sa napacalakg sacerdote, at sinarh ang pintpagcap nil Samantalang nagsasalitaan siln~g lim, siyasatin nin cung anang kinaratnan ni Fr. Sybila. Walsa canyang convento ang pant na dominico; maagang maaga, pagcapagmisa, siyy napatun~go sa convento n~g canyg capisanang na sa macapasoc n~g pintuan ni Isabel Segunda, ni Magallanes, alinsunod sa naghaharing familia, sa Madrid. Hindniya pinansin ang masar na

am-chocolate, at gay ding dniya inin~gay n~g m~ga caj at ang salapg nirin~gig mul sa Procuraci, at bahagyn~g sumag sa mapitagan at maguiw na batn~g uld na procurador, nanh si Fr. Sybila, tinahac ang ilang m~ga "corredor" at tumuct n~g butn~g m~ga dalsa isg pintan. --Tul!--anang dumaraing. isg voces na wari'y

--Pagalin~gin nawcayn~g Dios sa inyg sak!--ang siyg batn~g batang dominico pagpasoc. Nacaupo sa isg malaking sill ang isg matandg p culub at gnammutlna ang bal n~g mukh cawan~gis n~g isriy sa m~ga santong ipinintni Rivera. Nan~glalalim ang m~ga matg napuputun~gan n~g lubhg malagong

kilay, na palibhasa'y luing nacacun ay nacapagdagdag n~g ningng n~g paghin~galn~g canyang m~ga mat Nabagbag ang lb na pinagmasd siyni pSibilang nacahalukipk ang m~ga cam sa ilalim n~g cagalanggalang na escapulario ni Santo Domingo. Inilun~gayn~gay pagcatapos ang lo, hindummic at wari'y naghintay. --Ah!--ang buntg hinin~gn~g maysak--inihahatol sa akin, Hernando; na akin daw ipah Ipahiwsa tandco n~g it Itg lupag ito! Ang cagulatgulat na lupag it Muhang ulir ca sa nangyayari sa akin, Hernando! Dahdang itins ni Fr. Sybila ang canyg m~ga matat itinitig sa mukhn~g may sak:

--At anpang inyg minagaling?--ang itinang. --Mamat! Ay! May nalabi pa bagsa aking ibg bay? Malis na totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwa't.... pinapaghirap co nam ang marami.... nagbabayad-tang lamang ac At ic, cumustca? anang sadymo?, --Naparo pact sasabihin co sa inyang ipinagcatiwalang bin sa akin. --Ah! at anang bagay na iy? --Psh!--sumag na may samang loob, umupat ilinin~g ang mukh sa ibg panig,--m~ga cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si Ibarra'y isang matalong bagongtao; tila mand hindhalg; n~guni't sa acco'y isg maba na bagongtao.

[Larawan:--....Mananatili ang ating capangyarihan hanggang sa capangyarihang iya'y nananalig......] --Sa acmo? --Nagpasimulcagabang pagcaclit! --Nagpasimulna! at bit? Sinaysay ni Fr. Sibyla, sa maiclg pananalit ang nangyari cay pDaso at cay Cristomo Ibarra. --Buc sa rito--ang idinugtg na pangwac--mag-aasawa ang binatsa an na babae ni Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio n~g ating m~ga capatid na babae; siyy mayaman at dn~ga niyiibiguing magcaroon n~g m~ga caaway upang siyy canilg

mawal- n~g caligayah at cayamanan. Itinan~gn~g may sak ang canyang lo, sa pagpapakalang siyy sang-on. --Siyn~g gay din ang ing ac... Sa pamamag-itan n~g gayg babae at isg biang lalaking gay, maguiguing atin ang canyg catawt colowa. At cung hindlong magalg cung siya'y magpakitang kaaway natin! Minamasdg nagtaca ni Fr. Sibyla ang matand --Unawng sa icagagaling n~g ating Santong Capisanan--ang idinugtg na naghihirap n~g paghin~g--Minagaling co pa ang makilaban sa in, cay sa m~ga halg na pagpupuri at paimbab na panghihinuyn~g m~ga caibigan.... tunay at sily may m~ga bayad.

--Inaacalpbninyg gay? Tiningn matand siyn~g boong lungc n~g

--Tanda mong magalg!--ang isinag na nagcangpapag--Manacatilang ating capangyarihan samantalang sa capangyarihang iya'y nananalig. Cung to'y laban, ang sasabihin n~g Gobierno'y: "Nilalabanan sil sa pagca't ang m~ga fraile'y isg hadlg sa calayaan n~g m~ga filipino; at sa pagca't gayo'y papanatilihin natin ang m~ga fraile." --At cung sily pakingg? Manacacang ang Gobierno'y.... --Hindsilpakingan! --Gay man, cung sa udy n~g casakimy

nasn n~g Gobiernong maowsa canyang ating inaani ... cung magcaroon n~g isg pan~gah at walang glat na.... --Cung magcayo'y sa abniy Capuwhindumim. --Buc sa ro--ang ipinatloy n~g may s--kinacailan~gan nating tayy laban, to'y pucin: nagpapakilala sa atin ang m~ga labang ito n~g cung saan naroon ang ating cahinaan, at ang gayy nacapagpapagalg sa atin. Nacararaysa in at nacappapahimbing ang malis na m~ga pagpri: datapowa't sa l ay nacapagpapapan~git n~g ating any at sa araw na mahlog to sa capan~gitang any to'y mapapahamac, na ga n~g pagcapahamac natin sa Europa. Hindna papasoc ang salapsa ating m~ga simbahan; sino ma'y waln~g bili n~g

m~ga escapulario, n~g m~ga correa at n~g anman, at pagchindna tayo mayaman, hindna natin mapapapanalig ang m~ga budh --Psh! Mananatili rin sa atin ang ating m~ga "hacienda," ang ating m~ga bay! --Mawala sa ating lah, na gaya n~g pagcawalsa in sa Europa! At ang long masamy nagpapagal to at n~g to'y mangguusp. Sa halimb iyg nacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa tata, ayon sa ating maibigan, ang halagn~g buw n~g ating m~ga lp ang pagsusumakit na iyg aking sinalansg sa lah n~g m~ga malalaking pulong natin; ang pagsusumakit na iy ang siyg macapapahamac sa atin! Napipilitan ang "indiong" bumilsa ibang daco n~g m~ga lpang casg galg din n~g ating m~ga luplpang magalg. Nan~gan~ganib

acg bacto'y nagpapasimulna n~g pagbab "Quos vult perdere Jupiter dementat prius."[175] Dahil dito'y huw n~gnating dagdag ang ating big; ang ba'y nagbububulg na. Mabti ang inisip mo: pabayn natin ang ibg makikipaghusay do n~g cananilang sagutin; papanatilihin natin ang sa ati'y pagpipitagang nalabi, at sa pagct hindmalalao't makihar to sa Dios, linin nin ang ating m~ga cama'y ... Maawnawsa ing m~ga kahinn ang Dios n~g m~ga pagcahab! --Sa macatuw ay inaaacalpbninyg ang buw ay ... --How na tayong mag-sap n~g tungc sa salap--ang isinalabat n~g may sak na masamang lb.--Sinasabi mong ipinan~gacn~g teniente cay pDaso..?

--Opo, am-ang sagot ni pSibylang gn~gum~gitna. N~guni't nakita co caninang uma ang teniente, at sini sa ing dinamdam daw niyang lahat n~g nangyi cagab na umbulog daw sa canyg lo ang Jerez, at sa acniya'y gay din ang nangyi cay pDaso.--At ang pan~gaco?--ang tang cong pabir--Padre cura ang isinag:--marunong pacg tumup n~g ing wic pagcsa pagtup na iya'y hindco dinurun~gisan ang aking capurih; cailan ma'y dco naguing ugang magcanulcanino man, at dil dito'y teniente achanggn~gay. --N~g macapagsalitaan siln~g m~ga ibt ibg bay na walg cabuluh, nagpaalam sFr. Sibyla. Hindn~ga nam naparo ang teniente sa Malacanyg; n~gunit naalaman din n~g Capitan General ang nangyari.

Nang nakikipagsalitaan siysa canyg m~ga ayudante tungc sa m~ga pagbanggu na sa canya'y guinawn~g m~ga payagan sa Maynil sa ilalim n~g m~ga pamagat na m~ga "cometa"[176] at iba pang m~ga napakikita sa lan~git, sinabsa canyn~g issa m~ga ayudanteng iy ang pakikipagcagalit ni pDaso, na pinalubhpa ang cabigat n~g m~ga pananalit bagman pinakinis n~g cauntang m~ga bigc n~g sabi. --So ang sa iyo'y nagsi--ang tanong n~g Capit General na n~gumin~git --Narin~gig co pcay Laruja, na siyg nagbabalitcaninang uma sa pulatan n~g pahayagan. Mulg n~gumitang Capitan General at idinagd:

--Hindnacasakit ang babae't fraile! Ibig cong manahimic sa nitirang panah n~g pagtirco sa lupg it at aayaw na acg makipag-al sa m~ga lalaking gumagamit n~g sa. At long lna n~gayg ing natalast na pinaglalaruan lamang n~g provincial ang aking m~ga tos; hinin~gi cong pinacaparusa ang paglilipat sa ibg bayan n~g fraileng iy; at siyn~ga nam, siya'y inilipat, n~guni't doon siya inilagay sa lalong magaling na ban: frailadas![177] na sinabi natin sa Espa. N~guni't humintn~g pagn~gitang Capitan General n~g nagsa na. --Ah! cung hindsa nacatan~gang bang ito'y pasusucuin co ang aking m~ga cagalanggalang na iy!--ang ipinagbuntg hinin~g--Datapuwa't carapatdapat ang ba't ban sa kinasasapitan niy gawin

nin ang inuugaln~g lah. Samantala'y natos si Capitang Tiago n~g pakikipulong cay pi Daso, sa lalong magalg na sabi, ang pakikipulong ni pDaso cay Capitang Tiago. --N~gayo'y napagsabihan na cat--ang sabi n~g franciscano n~g magpaalam. Naan sana ang lah n~g it cung nagtangtang ca mna sa akin, cung dca sana nagsinun~galing n~g ic ay tinatanong co. Pagsicapan mong howag ca nang gumawn~g m~ga cahalin~g, at manig ca sa canyg inma! Lumibot n~g macaalawa macaatlsa salas si Capitang Tiagong nag-iip-isip at nagbbuntg hinin~g di caguinsaguinsa'y pang may naisip siyg magalg, tumacbsa palan~ginan at pinat ang m~ga candat ang lparang canyg

pinasindih upang siyg macapagligt cay Ibarra. --May panah pa, sa pagca't totoong malayang linacbay--ang ibinulg.

TALABABA: [175] "Quos vult perdere Jupiter domentat prius", casabihang wicang lating cung tatagalugui'y: Ang m~ga ibig ipahamac ni Jupiter ay pinasisimulag sirain muna ang ip.--P.H.P. [176] Ang cometa'y tulad sa bituing manacanacang napapanood natin sa lan~git. Ang Cometa'y ma'y buntot na makinang na cung minsa'y isat cung minsa'y marami. Palibhasa'y ang galaw na pain n~g cometa'y hiwal na hiwal sa caraniwang liniliguiran n~g m~ga planeta,

caya hindnalalao't ang pagkakita natin sa canya. Isg casinun~galin~gang ilinalaganap n~g m~ga han~gal na ang pagsicat n~g cometa'y nagbabalita n~g m~ga sacunang mangyayari.--Tinatawag ding "cometa" n~g m~ga castilang sarangolang papel na pinalipad n~g m~ga b [177] Ang masasama at magagaspang na cagagaw n~g m~ga fraile.

=X.= =ANG BAYAN=

Hos sa pampg n~g dagan ang kinalagyan n~g bang San Diego[178], na sumasaguitnn~g m~ga capatang hamanan at m~ga palan. Nagpadala sa ibg m~ga ban n~g ascal, big, cafat m~ga bngang halan, ipinagbili cayn~g mrangmra sa ins na nagsasamantaln~g cawal-g may n~g pagcahilig sa m~ga masasamang pinagcaratihan n~g magsasac Pagcaw na mabting panah at umcyat ang m~ga batsa caitaasan n~g campanario n~g simbahan, na napapamutihan n~g lmot at n~g damg hat n~g h~gin; pagcacayo'y masayg nan~gagsisigawan, sa udy n~g

cagandan n~g natanaw na humandog sa canilg m~ga mat Sa gunn~g caring m~ga bubun~gg pid, t "zinc" at ynot, na napapaguitnaan n~g m~ga bulacl natalastas n~g bawa't isang paraan n~g pagcakita sa cananilang bay na maliliit, ang canilbagg malilinggu na pgad. Nagagamit nilg panandang lah: isg c, isg sampoc na may maliliit na don, ang ni na pusp n~g m~ga bco, tulad sa maanaking si Astart179] cay Diana[180] sa Efeso[181] na may maraming sso, isg humabyog na cawan, isg bn~ga, isg cruz. Naroro, ang og, calakilakihang ahas na cristal na natutulog sa verdeng alfombra: pinaaalon ang canyg os n~g m~ga pirirasong malalakg batg nagcacapatlgpatlg sa mabuhan~ging inaagusan n~g tbig; cumikipot ang og sa do ro, at may m~ga pangpg na matats na kinacapitang nangpapalln~g m~ga

cahoy na nacalit ang m~ga ug, at sa do rito'y lumaylay ang m~ga panabat lumuluang at tumitining ang os. May natanaw sa dong malong isg maliit na bahay, na itinaysa pangpg na hindnatacot sa cataasan, sa han~ging malac at sa pinanununghang ban~gg malim, at masasabi, dahil sa canyg malilt na haligui, na siyy isg cakilakihang zancuda[182] na nag-aabang n~g ahas upang daluhn~gin. M~ga cataw n~g pnn~g ni n~g cahoy na may bal pa, na gumalaw at gumiguiwang ang siyang naghhugpong n~g magcabilang ibayo, at cahi't sila'y masasamg tul, datapuwa't maiam namg cagamit sa circo sa pagpapatiwatiwic, bagay na hinddapat pawal-g halag nan~gagcacatwang m~ga b bhat sa og na pinaliliguan, sa m~ga pagcalagu n~g nagdaraang babaeng may snong na bacol, n~g

matandg lalaking nan~g~ginig sa paglad at pinababayng mahlog ang canyang tungc sa tbig. N~guni't ang long nacahihicayat n~g pagmamas ay ang isg matatawag nating nimos na gbat sa dat na iy n~g m~ga lpang ling. Diya'y may m~ga candandng m~ga coy, na gug ang cataw, at caylang namatay ay pagctinn n~g lint ang mats na dlo at nasusunog: ang sabihana'y hindlumalakit sa ang ap na iy at namatay do din; diyy may m~ga pagcalaking m~ga batg dinamtan n~g terciopelong lmot n~g panah at n~g "naturaleza": humimpil at nagpapatongpatong sa canilg m~ga gang ang alab na pinacacapit n~g ul at ang m~ga on ang siyg nagtanim n~g m~ga binh Malayang lumalagang m~ga cacahuyan: m~ga dam m~ga dawag, m~ga tabing na damg gumagapang na

nan~gagsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa ist isg cahoy, bumibitin sa m~ga san~g cumacapit sa m~ga ug, sa lup at sa pagct hindpa mandin nasisiyahan sa ganitsi Flora[183], ay nagtanim siyn~g m~ga damsa ibaw n~g dam nabubuhay ang lmot at ang cuti sa m~ga gah-gah na bal n~g coy, at ang m~ga damg d m~ga cawiling manunuluyan, ay napapagcamal-an sa canilang m~ga pagcacap sa cahoy na magpatuloy. Iguinagalang ang gbat na iy: may m~ga sali't-sing sabing sinalittungc doon; n~guni't ang long malit sa catotohanan, at sa pagca't gayy siyang hindlubhang pinaniniwalaan at hindnaman napag-aalaman, ay ang sumusunod: Nang ang baya'y walcung disang walang halagang tump n~g m~ga damp at saganang sumibol pa sa

pinacalansan~gan ang dam n~g panahg yag pagcagabi ay nanasoc do ang m~ga usat m~ga baboy-ram dumatg isg aw ang isg matandg castilang malalim ang m~ga matat totoong magalg magwang tagalog. Pagcatos na matingn at malot ang m~ga lpsa magcabicabil ipinagtang niycung sinosino ang may arn~g cagubatang inaagusan n~g tubig na malacc Nan~gagsihar ang ilg nan~gagsabing umany silraw ang may at ang guinawn~g matandy binilsa canilang gbat na iy, sa pamamag-an n~g m~ga dam, m~ga has at cauntg salap Nawalpagcapos ang matandna hindmaalaman cung pao. Pinananaligan na n~g tng siyy "encantado", n~g mno n~g m~ga past ang isg caan~gutg nagbubuhat sa carig na gbat; canilg binac, at ang numpun~gan nila'y ang matandg lalaking bul na at nacabin sa san~gn~g isg "bal. Nacatatacot na

siyn~g panahg buh pa, dil sa canyg malalim at malagunlg na voces, dil sa malalim niyang m~ga matat dil sa ta niyg walg ~gay; n~guni't n~gayg siyy magbigtay lumiligalig siysa pagtulog n~g m~ga babae. Itinapon n~g ilg babae sa og ang m~ga has at sinunog ang dam na canyg big, at muln~g ilibg ang bangc sa pnn~g balring iy, sino mang t'y waln~g man~gah na doo'y lumit. Isg past na naghanap n~g canyg m~ga hayop, ibinalitang nacakita raw siyro n~g m~ga aw; nan~gagsiparo ang m~ga batat nacinig na siln~g m~ga dag. Isg clang pad na nan~gin~gibig, na sa pagmimithniyg muna n~g sa canyy nagwalang bah nan~gong mitira siyg magdam sa lim n~g coy at ipupulupot niysa punnitang isg mahabang yant, namat dahil sa matindg lagn na sa canya'y

dumkinabucasan n~g gabn~g canyg pakikipagpustahan. May pinagsasalitaanan pang m~ga catha't sali't saling sabi tungc sa gubat na iy. Hindnag-ilg buw at naparoon ang isg binatang wari'y mestizong cast na ang sabi'y an daw siyn~g nas at nanah sa sloc na iy at nan~gassa pagsasaca, lalonglalna sa pagtatan n~g t Si Don Saturnino'y isg binatang malungc ang asal at lubhg magagalit, at cung minsa'y malup; datapuwa't totoong masipag at masintahin sa paggaw binacuran n~g pader ang pinaglibin~g sa canyg am na manacaclamang dinadalaw. Nang may cagulan~gan na'y nag-asawa sa isg batang dalagang taga Mayn at dito'y nagug an niya si Don Rafael, na amni Cristomo. Batangbatpa si Don Rafael ay nagpit

nang siyy calugd n~g m~ga tng bukid: hindnalao't pagdaca'y lumagang pagsasacang dinalat pinalaganap n~g canyg am nanah doon ang maraming t, nan~gagsiparoon ang maraming ins; ang puln~g m~ga dampy nagug isg nayon, at nagcaroon n~g isg curang tagalog; pagcatapos ay nagug isg bayan, namat ang cura at naparoon si Fr. Daso; n~guni't ang libin~ga't caratig na lupa'y pawang pinagpitaganan. Nan~g~gahas na maminsanminsan ang m~ga batang lalaking man~gagsiparoong may m~ga dalg panghamp at m~ga bat upang lumiguid sa palibot libot at man~guha n~g bayabas, papaya, dhat at iba pa, at cung minsa'y nangyayaring sa casalucuyan n~g canilg guinaw cung canilg pinagmasdang walg im ang lubid na gagalawgalaw buhat sa san~gn~g coy, lumagpac ang isdalawg batg hindi maalaman cung

sa ging; pagcacagayo'y casabay n~g sig na:--ang matand ang matanda!--canilg ipinagtatapunan ang m~ga bun~gang coy at ang m~ga panghamp, lumlucso silsa m~ga coy at nan~gagtatacbuhan sa ibabaw n~g malalakg batat sa m~ga cacapal n~g dam at hindsiltumitiguil hanggg sa macalab sa gubat, na nan~gammutl humihin~gal ang ib ang iba'y umyac, at cauntang nan~gagtawa. TALABABA: [178] Wala caming nasumpong na alin mang bayang ganito ang pan~galan, n~guni't marami ang nacacatulad n~g calagayan n~g bayang ito.--J. R. [179] Pan~galan ni Venus; sa Siria; ni Ces, sa Fenicia, at ni Juno sa Cartago.

[180] An na babae ni Jpiter at ni Latona, capat na babae ni Apolo at diosa sa pan~gan~gaso. [181] Caunaunahang ciudad n~g Tonia, sa Asia Menor, balitdahil sa carikitdikitang templo ni Diana, na sinunog ni Ertrato. Ipinalagay ang templong iyo'y issa pitg m~ga caguilaguilal na edificiong itinayo sa daigdig. [182] Malalaking ibong totoong mahang m~ga paa. [183] Flora.

=XI.= =ANG MAN~GA MACAPANGYARIHAN=

_Man~gaghati-hati cayat man~gaghari.--(Bagong Machiavelo)_[184]

cayy

Sinosino bagang m~ga nacapangyayari sa bayan? Cail ma'y hindnacapangyari si Don Rafael n~g nabubuhay pa siy bagman siyang lalong mayaman doon, malakang lpat hos may tang na loob sa canyang lah. Palibhasa'y mahinhg loob at pinagsisicapang huw bigyg cabuluh ang lah n~g canyg m~ga guinaw hindnagtatag sa ban n~g canyg partido [185], at nakita na natin cung paano ang

m~ga paglaban sa canyn~g makita nilang masamang canyg calagayan.--Si Capitang Tiago caya?--Totoo't cung siyy dumating ay sinasalubong siyn~g orquesta n~g m~ga nagcacautang sa cany hinandugan siyn~g pigug at binbusog siysa m~ga ay. Inilalatag sa canyg mesa ang lalong magagalg na bn~gang coy; cung nan~gacacahuli sa pan~g~gaso n~g isg usbaboy-ramy sa canyang icapat na bahagui; cung nababatniyang cainaman n~g cabayo n~g isg sa canyy may utang, pagdatg n~g calahating horas ay sumacanyang cuadra[186] na: ang lah n~g ity catotohanan; n~guni't siyy pinagtawanan at tinatawag siysa lihim na Sacristan Tiago. Ang gobernadorcillo bagcay Ity isg clang palad na hindnag-uutos,

siyang sumsunod; hindnacapagmmura canino man, siyang minumura; hindnagawa niyang maibigan, guinawsa canyang calooban n~g ib ang capal nity nanagot siysa Alcalde mayor n~g lah n~g sa canyy ipinag-utos, ipinagawat ipinatatag sa canyn~g m~ga ib na para manding nanggaling sa bun~gn~g canyg lo ang lah n~g iyon; n~guni't dat sabihin, sa icapupuri niy na ang catungculang canyg hac ay hindniyninacaw kinamc: upang tamuhi'y nagcagugol siyn~g limg libong piso, at maraming cadustn, n~guni't sa napapakinabang niyy canyg inaacalang murangmura ang m~ga gugol na iy. Cung gayo'y baccayang Dios? Ah! hindnacatitigatig ang mabait na Dios n~g m~ga conciencia at n~g pagcacatulog

n~g m~ga mamayan doon: hindnacapan~gin~gilabot man lamang sa canila; at sacali't malitsa canilang Dios sa alin mang serm, walg sang naiisip nilg casab ang pagbubuntg hinin~g Cung sa sana ang Dios!... Bahagyna nilnagugunitang Dios: lalong malakpa n~ga ang capagurang sa canila'y ibinigay n~g m~ga santo at m~ga santa. Napalagay ang Dios sa m~ga tng iyg tulad diy sa m~ga haring naglagay sa canyg paliguid n~g m~ga tinatan~gi sa pagmamahal na m~ga lalaki't babae: ang sinusuylamang n~g baya'y itg canilang m~ga tinatan~g May pagcawan~gis ang San Diego sa Roma; n~guni't hindsa Roma n~g panahg guinuguhitan n~g araro n~g cuhilang si Rulo[187] ang canyg m~ga ct hindrin sa Romang nacapaglalagdn~g m~ga cautusan sa sandaigd sa palilsa sarili't

sa m~ga ibg dug hind wan~gis ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibh lamang ay hindm~ga monumentong mmol at m~ga coliseo ang naroon, cung dsawaling monumento at sabun~gg pawid. Ang pinaca-papa sa Vaticano'y[188] ang cura; ang pinaca hsa Italiang na sa Quirinal[189] ay ang alfez n~g Guardia Civil; datapowa't dapat unawng ibabagay na lah sa sawat sa sabun~gg pawid. At dito'y gaya rin doong palibhasa'y ibig macapangyari ang ist is nan~gagpapalagayang ang issa canila'y labis (sa macatuwid ay dapat mawalang issa canila), at dito nanggagaling ang wang lic na samaan n~g loob. Ipaliliwanag namin ang aming sabi, at saysay namin ang caugal't budhn~g cura at n~g alfez. Si Fr. Bernardo Salvay yaong batat hindmakibuing franciscanong sinaysay

na namin sa unah nit Natatan~gsiya, dahil sa canyg m~ga al at kos sa canyg m~ga capowfraile, at longlna sa napacabalasic na si pDasong canyg hinalinh. Siyy pay, masasact, halos laguna lamang nag-sip, mahigp sa pagtup n~g canyg m~ga catungculan sa religi, at mapag-in~gat sa carilag n~g canyg pan~galan. May isg buwan lamang na nacararating siyro, halos ang lah ay nakicapatid na sa V.O.T.[190], bag na totoong ipinamamangl n~g canyg capan~gag na cofrad n~g Santimo Rosario. Lumlucso ang colowa sa catuwn pagcakita n~g nacasabit sa bawa't liig na apat limg m~ga escapulario, at sa bawa't bayawg ay isg cordg may m~ga buh, at niyg m~ga procesi n~g m~ga bangc m~ga fantasma[191] na may m~ga hitong guingg. Nacatipon ang sacrist mayor n~g isg mabututn~g puhunan, sa

pagbibilsa pagpapalim, sa pagca't ganitang marapat na pagsasalit n~g m~ga casangcapang kinakailan~gan upg mailigt ang colowa at maba ang diablo: talast n~g ang espitung it na n~g una'y nan~g~gahas na sumalansg n~g pamukhn sa Dios, at nag-aalinlan~gan sa pananampalataya sa m~ga wicnit ayon sa sabi sa librong santo ni Job, na nagpailanglg sa alg-ang sa ating Pan~ginoong Jesucristo, na gaya n~g guinawnam n~g Edad Media[192] sa m~ga bruja[193], at nananatili, ang sabihan, hanggn~gay sa paggawa n~g gay din sa m~ga asuang[194] sa Filipinas; datapowa't tila mand n~gay ay nagug mahihiyng totoo na, hanggg sa hindmacatag sa pagtin~g sa capirasong dam na kinalalarawanan n~g dalawg brazo, at natatacot sa m~ga buh n~g isg cord: n~guni't dito'y walg napagkikilala cung dsumusulong nam

ang dunong sa panig na it at ang diablo'y aayaw sa pagslong, cung dilcaya'y hindmalulugd sa pagbabagong asal, tulad sa lah n~g namamahay sa m~ga cadiliman, sacasacali't hindibig na sapantahain nating tagl niyang m~ga cahinn n~g loob n~g isg dalagang labing-limg ta lamang. Alinsunod sa aming sinabi, si pSalvy totoong masigasig gumanap n~g canyg m~ga catungculan; napacasigasig nam, ang sabi n~g alfez,--Samantalang nagsesermon--totoong siya'y maibigug magsermon--pinasasarhan niy ang m~ga pintuan n~g simbahan. Sa ganitg gawy natutulad siycay Ner[195] na ayaw magpaalis canino man, samantalang cumacanta sa teatro: n~guni't guinagawa iy ni Ner sa icagaling, datapuwa't guinawang m~ga bagay na iy n~g cura sa icasasamn~g m~ga calolowa. Ang lah

n~g caculan~g n~g canyg m~ga nasacop, ang cadalasa'y pinarurusahan n~g m~ga "multa"; sa pagct bihang bihirang namamalsiy; sa bagay na ito'y niba siyg lubhcay pi Daso, na pinaghuhusay ang lah sa pamamag-itan n~g m~ga panununt at panghahamp n~g bastong nagtawa pa at taglay ang magandg han~g. Sa bagay na ity hindsiya mapaghihinanact: lub ang canyg paniniwalang sa pamamlamang pinakikipanayaman ang "indio"; ganitang salitn~g isg fraileng marunong sumulat n~g m~ga libro, at canyg sinasampalatayanan, sa pagct hindniy tinututulan ang anmang nilimbag: sa hindpagcasuwayg ito'y macaraing ang maraming tao. Bihang bihang namamalo si Fr. Salv n~guni't gaya na n~ga n~g sabi n~g isg sa baya'y matandg filosofo[196], na ang

naguiguing caculan~g sa bang ay pinasasagannam sa tind datapuwa't hindr nam siymapaghihinanactan tungc sa ganitg gaw Nacapan~g~gilis n~g canyg m~ga ug ang canyg m~ga pag-aayuno[197] at pan~gin~gilin n~g pagcain n~g m~ga lamg-ci na siyg ikinapaguuing dukhn~g canyg dug at, ayon sa sabihan n~g t, pumanhic daw ang han~g sa canyg lo. Ang alfez, na gaya na n~ga n~g sinabi namin, ang tan~ging caaway n~g capangyarihang ito sa colowa, na may pacay na macapangyari nam sa cataw. Siylamang ang tan~g sa pagca't sinasabi n~g m~ga babae na tumatacas daw sa cura ang diablo, dahilg sa n~g minsang nan~gah ang diablo na tucsuh ang cura, siyy hinuli nit iguinapos sa paa n~g catre at sacpinn~g cord, at caylamang siyinalpas ay n~g macaraan na ang siy

na araw. Yaya mang gayy ang tng pagcatapos n~g ganitg nangyari, makipagcagal pa sa cay pSalvay maipapalagay na masampa sa m~ga abg diablong hindmarunong mag-in~gat, cayn~ga't marapat na magcaroon n~g gayg capalaran ang alfez. Do Consolaci cung tawaguin ang canyg guinoong asawa, na isg matandg filipina, na nagpapahid n~g maraming m~ga "colorete"[198] at m~ga pintura; ibang ipinan~gan~galan sa canyn~g canyg esposo at n~g ibpang m~ga t. Nanghihigantsa sariling cataw ang alfez, sa canyg pagcawalg palad sa matrimonio, na nagpapacalasg hanggang sa dmacamalay-t; pinag-"eejercicio"[199] ang canyg m~ga sundalo sa arawan at siyy sumisilong sa lim, cung dilcay at ity siyg lalong madal, pinapagpag niyn~g pang lic

n~g canyg asawa, na cung dman isg "cordero" (tupa) n~g Dios na umlis n~g casalanan nino man, datapuwa't nagagamit nam sa pagbabawas sa canyn~g maraming m~ga cahirapan sa Purgatorio, sacali't siyy maroon, bagay na pinag-aalinlan~ganan n~g mapamintacasing m~ga babae. Nan~gaghahampasang magalg ang alfez at si Do Consolacig parang nan~gagbiruan lamang, at nag-aalay silg walg bayad sa m~ga capit-bahay n~g m~ga poorin: "concierto vocal" at "instrumental"[200] n~g apat na cam, mahin malac, na may "pedal"[201] at lah. Cail mang dumating sa tain~ga ni pSalvang m~ga escdalong[202] it siyy n~gum~gitat nagcucruz at nagdasal pagcatapos n~g isg Amnamin; cung tinatawag siyg

"carca"[203], mapagbanalbanalan, "carlist"[204], masak, n~gum~gitrin si pSalvat lalong nagdasal. Cail ma'y ipinagbibigay al n~g alfez sa lang castilang sa canyy dumadalaw ang sumusunod na casabih: --Paparoon bcaysa convento upang dalawin ang "curita"[205] "Mosca, muerta[206]? Mag-in~gat cay Sacali't anyayahan cayg umin n~g chocolate, bagay na aking pinag-aalinlan~ganan!.. n~guni't gay man, cung cayy aanyayahan, cayy magmas. Tinawag ang alila't sinabing: "Fulanito, gumawca n~g isg "jarang"[207] chocolate; eh?"--Cung gayy mira cayg walg anmang agam-agam; n~guni't cung sabihing: "gumawca n~g isg "jarang" chocolate, "ah"?"--Pagcgayy damputin ninyang inyg sombrero at yumao cayg patacb

--Bakit?--ang tang n~g nagugulat--nanglalason pamamag-itan n~g Carambas[208]! --Ab hindnam nacagay! --At paano, cung gay?

causap na pbsa chocolate?

--Pagca chocolate eh? ang cahuluga'y malapot, at malabn pagca chocolate ah?[209] N~guni't inaacalnaming ito'y bintg lamang n~g alferez; sapagct ang casabihg ito'y cabalitng guinagawrin daw n~g maraming m~ga cura. Ayaw lamang cung ito'y talagg ugalna n~g boong capisanan n~g m~ga fraile ... Upang pahirapan ang cura, ipinagbabawal

n~g militar, sa udy n~g canyg asawa, na sino ma'y huwag macagalpagcatugt n~g icasiyam na horas n~g gabi. Sinasabi ni Do Consolacig dumano'y canyang nakita ang cura, na nacabarong pinya at nacasalac n~g nt n~g huwag siyang makilala, na naglot na malalim na ang gab Nanghiganti naman n~g boong cabanalan si Fr. Salv pagcakita niyang pumapasoc sa simbahan ang alfez, lihim na nag-uutos sa sacristang isarang lah n~g m~ga pint at nagpapasimuln~g pagseserm hanggg sa mikit ang m~ga matn~g m~ga santo at ibulg sa canyn~g calapating cahoy na na sa tap n~g canyg lo, ang laraw bagn~g Espitung Dios, na siyna, alang-alang! Hinddahil dito'y nagbabagong ugi ang alfez, na gaya rin n~g lah n~g hindmarurunong magbal-lb: lumabas sa simbahang nagttun~gay, at pagcumpong sa isg sacristan aliln~g

cura'y pinipiit, binbugbog at pinapagpupunas n~g sah n~g cuartel at n~g bahay niyg sarili, na pagcnagcacagayo'y lumilinis. Pagbabayad n~g sacristan n~g multang ipinarurusa n~g cura, dahil sa hindniypagsip, canyg ipinauun ang cadahilanan. Dinin~gig siyg walg kibni Fr. Salv ilinigpit ang salap at ang nang guinawa'y pinawal-an ang canyg m~ga cambg at m~ga tpa at n~g doon silman~ginain sa halamanan n~g alfez, samantalang humahanap siyn~g isg bagong palatuntunan sa isg sermg lalong mahabat nacapagpapabanal. Datapuwa't hindnaguiguing hadlg ang lah n~g it upang pagcatapos ay man~gagcamy at magsalitaan n~g boong cahinusayan, cung sily magkita. Pagc itinutulog n~g canyang asawa ang calasin~g humilic cung tanghal

hindmaaway ni Do Consolaci ang alfez, pagcacayo'y lumagay sa bintant humitit n~g tabaco at nacabarong franelang azul. Palibhasa'y kinassusutan niyang cabataan, mulsa canyg kinalagya'y namaman siyn~g canyg m~ga mat sa m~ga dalaga, at sily canyg pinintasan. Ang m~ga dalagang itg sa canyy nan~gatatacot, dumaraang kimingkim na dman lamang maitungh ang m~ga mat nan~gagdudumaln~g paglacad at pinipiguil ang paghin~g May isg cabanalan si Do Consolaci: tila mandin hindsiynananalamin cail man. Ito ang m~ga macapangyarihan sa bayang San Diego.

TALABABA: [184] Machiavelo: balitang escritor,

polico at literato italiano, na nagug ministro sa Florencio, inihahatol ni Machiavelo sa canyg sinulat na librong "El principe" ang pagdaraysa m~ga pakikipanayam sa tagibg naci tungcol sa politica.--P.H.P. [185] Capisanan n~g m~ga tng nagcacaisang loob sa pagsasanggalang n~g isg caisipan. [186] Alagaan n~g m~ga cabayo. [187] Capat ni Remo at siyg nagtayn~g Roma n~g tag 733 bago ipan~gan si Cristo. [188] Palacio n~g papa sa Roma, na na sa bund Vaticano. [189] Palacio n~g hsa Roma na na sa Quirinal, isa sa pitg bund sa Roma.

[190] V.O.T. "abreviatura" n~g Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na icatlong han n~g Capisanan icatlong pulutg n~g Capisanan. [191] Pangguitlsa t. M~ga cabulaanang larawang likhn~g panimd n~g m~ga matatacut. [192] Dakilang panahg nagpasimuln~g pagwawas sa caharn n~g Roma, sa Calunuran, n~g m~ga "bbaro", tag 476, at ang wac ay sa pagcacuha n~g m~ga turco sa Constantinopla, n~g tag 1453, sa pagcatucl n~g Amica n~g 1492. Ang pangyayari n~g feudalismo ang siyg caraniwan n~g panahg iy.--P.H.P. [193] Babaeng ayon sa m~ga han~g ay catiy n~g diablo. Nawawan~gis sa asuwang na pinaniniwalaan n~g m~ga

tagalog na mangmang.--P.H.P. [194] Dahil sa nawawangking totoo ang pinaniniwalaang "asuwang" n~g m~ga tagalog sa pinaniniwalaang "bruja" n~g m~ga europeo'y inaacala cong ang nagdalrito n~g ganyg malg sapantahy ang m~ga fraile ang m~ga castilang mangmang, na gaya r n~g maraming m~ga pamahng ddating kilala n~g m~ga tagalog cung dn~g maparito na lamang ang m~ga taga Espa--P.H.P. [195] Lucio Dominico Ner, malup na emperador sa Roma; ipinapat niyang canyg ing si Agripina at si Britico, hinatulang mamat ang tagapag-alagsa canyg si Burro, ang canyg maestrong si Seca, si Lucano at ibpang m~ga caguinoohan; pinag-usig ang m~ga cristiano at sinunog ang Roma. Ipinan~gan n~g taong 37 at namat n~g

tag 68. [196] Ang nag-aaral ang sumusunod sa filosof marunong n~g filosof, na isg carunun~gang nauucol sa cahulug, calagayan, pinagmumulaan at naguiguing bun~ga n~g m~ga bagay bagay. [197] Ang pan~gin~gilin sa anman, lalong-lang mahigp na pagpipiguil na huw gumawn~g anmang bagay na masam na siyang ibig n~g Dios na ating sund, ayon sa profeta Isaias LVIII. 3-7.--Tungc sa ayuno n~g cataw, ang pagkabawal bagn~g pagcaing anman, minsan lamang na ipinag-utos na sapilitang ssundin n~g m~ga israelita sa araw n~g pagsisisi, ayon sa Levico XVI.29, 31, na doo'y ang salitg: "papagpipighatiin ninyang inyg colowa," caraniwang ang inaaring cahulug ay mag-ayuno; sa pagca't ang

ayuno sa m~ga judio'y tunay n~gang isg araw n~g pagpipighatat pagpapacab Walna acg ibpang nakita tungc sa ayuno sa m~ga cautusg lagdni Mois. Ipinag-uutos ang ilg araw na pag-aayuno n~g panahg nabibihag ang m~ga jud sa Babilonia, ayon sa sabi ni Zacars VII. 1-7; VIII. 19, bagman hindsinasabi roon ang m~ga pinagcadahilanan n~g gayg tadhan Gay man, manacacg ipinag-utos na man~gag-ayuno ang lah dahil sa m~ga tan~ging nangyayari, datapuwa't hindtadhanang iparati ang pag-aayuno, cung dsa panahg lamang na iy; gaya na n~ga n~g magcatipon ang m~ga taga Atispa ay nan~gag-ayunong lah ayon sa sulat ni Samuel VII. 6.--Nag-utos din si Josaphat na mag-ayuno ang lah n~g m~ga jud, dahil sa pakikibaca sa m~ga Moabita at Ammonita, ayon sa 2.a Crica XX. 3.--Gay ding m~ga pag-aayuno ang guinawn~g iba't ibg

m~ga cautus n~g m~ga jud, at sa pagca't ang Cristianismo'y religig ucol sa lah n~g m~ga bayan, hindna n~ga ipinag-utos sa m~ga Cristianong sapilitan ang pag-aayuno, ayon sa makikita natin sa m~ga Santong Evangelio. Ang pag-aayuno'y cusn~g calooban at dapat ganapg hindsa pagpaparan~galan, at gagawing tandn~g taimt na pagsisisi sa m~ga casalanan, ayon cay San Mateo, VI. 16. [198] Pangpintsa mukhat n~g pumul [199] Pagsasanay sa paggamit n~g sandata at n~g m~ga kilos n~g pagcasundalo. [200] Ang m~ga canta't m~ga tugtog na magcasaliw; at ang ibig sabihin dito'y may tacapan at may paluan. [201] "Ped", tapac sa piano, at ang ibig

sabihi'y may sicar pa. [202] Sa wicnatin ay walg tunay na catumb ang sabing "escdalo" na ang issa m~ga cahuluga'y ang pagtatalong nacapagcacasala nacababagabag sa iba. [203] Sawicag ang cahuluga'y capanig n~g may m~ga caisipang tulad sa adhicain n~g m~ga fraile. [204] Ang cacampi ni Clos na ibig maghi sa Espa. [205] Curang malt curacuran. [206] L~gaw na pat. Mapagpataypatayan samantalang nag-iip n~g m~ga catampalasanang gaw [207] Ang caraniwang tawaguing "pozuelo" tasang lalagy n~g chocolate.

[208] Isang casabihang catumb n~g ab nac! diaske! at iba pang nagpapakilala n~g tow git, pagtatac [209] Malapot sa wicang castila'y "espeso", caya chocolate eh? ang sinasabi n~g cura pagca chocolateng malapot ang ibig.--Malabnaw sa wicang castila'y "aguado", caya't chocolate ah? ang sabi pagca ang ibig ay malabnaw.

=XII.= =ANG LAHAT SANTO=[210] NANG MANGA

Marahil ang bugtg na bagay na hindmatututulang ikinatatan~gn~g t sa m~ga hop ay ang paggalang na inihandog sa m~ga namamatay. Sinaysay n~g m~ga historiador[211] na sinasamba at dinios nilang canilg m~ga nnat magugulang; n~gayy tumbal ang nangyayari: ang m~ga pat ang nagcacailan~gang mamintuhsa m~ga buh. Sinasabi rin namg iniin~gatan n~g m~ga taga Nueva Guinea sa m~ga caja ang m~ga but-n~g canilg m~ga pat at nakikipagsalitaan sa canil sa pinacamarami sa m~ga bayan n~g Asia, Africa at Amica'y hinahayinan ang canilg

m~ga pat n~g lalong masasar nilg m~ga pagcain, ang m~ga pagcaing minasarap n~g m~ga pat n~g panahg sily nabubuhay, at nan~gagpiguing at inaacalnilg dumalo sa m~ga pigug na itang m~ga pat. Ipinagtayn~g m~ga taga Egipto n~g m~ga palacio ang m~ga pat, ang m~ga musulm nama'y ipinagpagaw siln~g maliliit na m~ga capilla, at ibpa; datapowa't ang bayang maestro sa bagay na it at siyg lalong magalg ang pagcakilala sa psn~g tao'y ang bayan n~g Dahomey[212]. Natalastas n~g m~ga maiit na it na ang t'y mapanghigant at sa pagca't gayy sinasabi nilg upang mabigyang catown ang namat, waln~g lalong magalg cung dang patay sa ibabaw n~g pinaglibin~gan sa canyang lah n~g canyg m~ga caaway; at sa pagct ang t'y malulugdg macaalam n~g m~ga bagay-bagay, sa ta-tao'y pinadadalh

siyn~g isg "correo" sa pamamag-itan n~g linapl na bal n~g isg alipin. Tayo'y niba sa lah n~g iy. Bagman sa nababasa sa m~ga sulat na nauukit sa m~ga pinaglibin~gan, halos walsinomang naniniwalang nagpapahin~galay ang m~ga pat, at laln~g hindpinaniniwalng sumasapay Ang lalong pinacamagalg mag-ip ay nan~gag-aacalang sinanag pa ang canilg m~ga nnsa thod sa Purgatorio, at cung di siymacasam(mapasainfierno bag, masasamahan pa niy silroon sa mahang panah. At ang sino mang ibig tumutol sa amin, dalawin niyang m~ga simbahan at ang m~ga libin~gan sa boong maghapong it magmas at makikita. Datapowa't yamang tayo'y na sa bayan n~g San Diego, dalawin natin ang libin~gan dito.

Sa dacong calunuran, sa guitnn~g m~ga palaya'y noroon, hindang ciudad, cung dang nayon n~g m~ga pat: ang daan n~g pagparoo'y isg makitid na land, maalab cung panahg tag-it, at mapamangcn cung panahg tag-ul. Isg pintang cahoy, at isg bod na ang calahati'y batat ang calahati'y cawayan ang tila mandin siyg ikinihiwalay n~g libin~gang iy sa bayan n~g m~ga buh; datapowa't hindnahihiwalay sa m~ga cambg n~g cura, at sa ilg baboy n~g m~ga calap bay, na pumapasoc at lumabas doon upang man~gagsiyasat sa m~ga libin~gan man~gagcatowsa gayg pag-iis Sa guitnn~g malang na bacurang iy may nacatayg isg malaking cruz na cahoy na natitiric sa patun~gang bat Inihapay n~g un ang canyg INRI na hoja de lata, at kinatc n~g ul ang m~ga letra.

Sa paanan n~g cruz, tlad sa tnay na Ggota[213], samasamang nubunton ang m~ga bun~gn~g lo at m~ga but- na ang walg malasakit na magliling ay itinatapon doon ang canyg m~ga nahuhucay sa m~ga libin~gan. Diyy man~gaghintay sil ang lalong malapit mangyari, hindn~g pagcabhay na mag-uln~g m~ga pat, cung dang pagdatg doon n~g m~ga hop at n~g sily painitin n~g canilg m~ga tub at linisin ang canilg malalamig na m~ga cahubd.--Namasdan sa paliguidliguid ang m~ga bagong hcay: sa do rito'y hupy ang lp sa do roo'y anyg bundc-bunducan nam. Sumibol doo't lumagn~g mnam ang tarambulo't pandac ang tarumbulo'y n~g tundin ang m~ga bintn~g canyg matitin na m~ga bn~ga, at n~g dagd nam n~g pandacakang canyg am sa am n~g libin~gan, sacali't ity walg casucatg

amoy. Gay ma'y nasasabgan ang lpn~g ilg maliit na m~ga bulaclac, na gaya rin nam n~g m~ga bun~gg iyg ang Lumikhlamang sa canilang nacacakilala na: ang n~gitn~g m~ga bulacl na iyy maputlat ang halimyac nily ang halimyac n~g m~ga baunan. Ang damat ang m~ga gumagapang na damy tumakip sa m~ga sloc, umuucyabit sa m~ga pader at sa m~ga "nicho"[214], na anpa't dinamtan at pinaganda ang hub na capan~gan; cung minsa'y pumapasoc sa m~ga gah na gawn~g m~ga lind, at inililihim sa m~ga nanonood ang m~ga cagalanggalang na m~ga libin~gang walg lam. Sa horas n~g pagpasoc namin ay bingaw ang m~ga hayop; ang man~gisan~gisang baboy lamang, hayop na mahirap papaniwaln, ang siyg sumisilip n~g canyg maliliit na m~ga mat

isinusun~gaw ang lo sa isg malakg gang n~g bacod, itinata ang n~gussa h~gin at wari'y sinasabi sa isg babaeng nagdasal: --How mo namg cacanin lah, tirh mo acnang caunt ha? May dalawg lalaking humuhucay n~g isg baunan sa malapit sa pader na nagbabalang gumh ang is na siyg magliling ay walg cabahah iniwawacsi ang m~ga gulog at ang m~ga but na gaya na pag-aabsg n~g isg maghahalam n~g m~ga batat m~ga san~gg tuy ang isy nan~g~ganin~gan nagpapawis, humitit at lumlurmayt may --Pakingg mo!--anang humitit, sa wang tagalog.--Hindcaymagalg na caty humcay sa ibang lugar? Ito'y bagg

bo. --Pawang bo ang lah n~g libg. --Hindna acmacatag. Ang but-g iyg iyg pinutol ay dumrugpa ... hm! at ang m~ga buh na iy? --Nac, napacamaselang ca naman!--ang ipinagwsa canyn~g is-Ang icaw ma'y escribiente sa Tribunal! Cung humcay ca sanang ga co n~g isg bangc na dadalawampong araw pa, sa gab n~gitn~git n~g dil, umulan ... namat ang farol cong dal... Kinilabutan ang casama. --Naal ang pagcapacn~g cabaong, umaalin~gaw ... at mapilitan cang pasan mo ang cabaong na iy, at umulan at camg dalawy cuwbasat....

--Kjr!....At bit mo hincay?...! Tiningnan siyn~g magliling n~g boong pagtatac [Larawan:--Ah! at anang guinawmo sa bangcay pagcatapos?--ang ipinagpatuloy na pagtang n~g maselang.--Imp de M. Ferndez. Paz 447. Sta. Cruz.] --Bit?...nalalaman co b Ipinag-tos sa ing hucin co! --Sino ang nag-tos sa iy Napaurong n~g cauntang magliling at pinagmasd ang canyg casama, mulsa p hangg lo. --Ab tila ca nam castil ang m~ga tang dg iy ang siyg guinawsa akin

pagcatapos n~g isg castil datapuwa't sa lihim. N~gayy sagut cat n~g gaya n~g pagcagot co sa castil ipinag-tos sa akin n~g curang malak --Ah! at anang guinawmo sa bangc pagcatos?--ang ipinagpatloy na pagtatang n~g maselang. --Diablo! cung dco lamang ic nakikilala at natatalastas cung ic ay "lalaki", sasabihin cung ic ay tnay n~gang castilang civil: cung magtang ca'y tlad din sa cany Gay ...ipinag-utos sa akin n~g curang malakg siyy ilibg co sa libin~gan n~g m~ga ins, n~guni't sa pagct totoong mabig ang cabaong at malang libin~gan n~g m~ga ins.... --Ayaw! ayaw! ayaw co n~g humcay!--ang isinalabat n~g causap na lip n~g pan~gin~gilabot, na binitiwan

ang pa at umahon sa hcay;--akg naac ang bo n~g isg lo at nan~gan~ganib acg bachindacpatulugu sa gabg it Humalakh ang magliling n~g canyg makitang samantalang umaalis ay nagcucruz. Unti-unting nappunang libin~gan n~g m~ga lalaki't m~ga babng pang nan~gacalucs Ang iby nan~gaghanap na maluat n~g baunan; silsily nan~gagtatatalo, at sa pagca't hindmand silman~gagcasund sily nan~gaghiwalay at bawa't isy lumluhod cung sa lalong minamagaling niy; ang m~ga ib na may m~ga "nicho" ang canilg m~ga camag-anac, nan~gagsindi n~g malalakg candilat nan~gagdasal n~g taimt; naririnig din nam ang m~ga buntg hinin~gat m~ga hagulh, na pinacalalabis pinipiguil. Narin~gig na

ang alin~gawn~gaw n~g "orreo, orresis" at "requiemeternams." Noc na nacapugay ang isg matandg lalaki. Marami ang nan~gagtawpagcakita sa cany ikinun ang m~ga kay n~g ilg m~ga babae. Tila mand hindpinpuna n~g matandg lalaki ang gayg m~ga ipinakikita sa cany sa pagct napatun~go siysa bunt n~g m~ga bun~gn~g lo, lumuh at may hinanap sa loob n~g ilg sandalsa m~ga but- pagcatapos ay main~gat na inisaisg ibinuc ang m~ga bun~gn~g lo, at sa pagca't hindmand makita niyang canyg hinahanap, umilg, lum~gap sa magcabicabilat nagtang sa magliling. --Oy!--ang sinabi sa cany Tumungh ang magliling.

--Nalalaman mo bcung saan naroon ang isg magandg bungn~g lo, maputg tulad sa lam n~g niy, walg caculangculang ang m~ga n~gin, na inalag co sa paan n~g cruz, sa ilalim n~g m~ga dahong iy? Ikinib n~g maglilibing ang canyg m~ga balat. --Masd mo!--ang idinugtg n~g matand at ipinakita sa cany ang isg pac na salap--walaco cung hindit n~guni't ibigay co sa iycung makita mo ang bun~gg iy. Pinapagdilidili siy n~g ningng n~g salap tinan ang buntunan n~g m~ga, but at nagsalit --Walbroon? Cung gayy hindco nalalaman. N~guni't cung ibig ninyy

bigyan co pcayn~g ib --Catulad ca n~g baunang iyg hinuhucay!--ang wina sa canyn~g matandg lalaking nan~g~ginig ang voces;--hindmo nalalaman ang halagn~g nawawalsa iyo. Sino ang ililibing sa hcay na iy? --Nalalaman co bcung sino? Isg pat ang ilibing diyan!--ang sag na nayamot n~g maglilibing. --Tulad sa baunan! tulad sa baunan!--ang inulit n~g matandg lalaking nagtawa n~g malungcot;--hindmo nalalaman ang iyong hinuhucay at ang iyong nilalamon! Hcay! hcay! Samantala'y natapos n~g magliling ang canyg gaw dalawg nacatimbg lupang basat mapululang na sa magcabilang

tabn~g hcay. Cumha sa canyg salac n~g hich n~guman~gat pinagmasmas na may anyg tan~gang m~ga nangyayari sa canyg paliguid.

TALABABA: [210] Caraniwang tawaguin n~g m~ga tagalog ang fiesta n~g lahat n~g m~ga santo, na "Todos los Santos", baga man ito'y wicang castila. [211] Ang sumusulat n~g m~ga libro n~g m~ga casaysayan n~g m~ga nangyari n~g panahong nacaraan na. [212] Dating caharian n~g m~ga it na tao sa Guinea, at colonia francesa muln~g 1892. [213] Tinatawag ding Calvario, na ang

cahuluga'y timbunan lalagy n~g m~ga bun~g Ang Calvario Ggota'y na sa ibabn~g Jerusalem at caugaln n~g m~ga judng doon patay ang m~ga tulis at magnanaw. Diy n~ga ipinsa Cruz si Jess, ang Dakilang Ban na hinatulang mamatay roong tulad sa isg imbg magnanaw. Sa bundoc din n~g Ggota naroon ang halamanan ni Josde Arimathea na pinaglibin~gan sa bangcay n~g Mananacop. S. Mateo XXVII. 33: Marcos XV. 22; Lcas XXIII. 32; Juan XIX 17, 41.--Sinasapantn~g ibg iy din ang bund "Moriah", na pinagdalh ni Abraham sa canyg an na si Isaac upang patay, sa pagtalima sa utos n~g Dios. Gesis XXII. 2.--P.H.P. [214] Ang guang na sadyg inilagay sa m~ga pader n~g m~ga libin~gan, at doon inilibing ang m~ga bangc na may cabaong, sa pamamaguitan n~g mah na

bayad sa pcura n~g bayan.--May m~ga bayang tagalog na tinatawag na "btas" ang "nicho."

=XIII.= =MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS=

Nang sandalg lumabas ang matandg lalaki, siynamg pagtiguil sa pasimuln~g bagt land n~g isg cocheng tila mand malang pinanggalin~gan, pungpunn~g alab at nagpapawis ang m~ga cabayo. Umib si Ibarra sa cocheng casun n~g isg alang matandg lalaki; pinaalis ang coche sa isg gal lamang n~g lo at napatun~go sa libin~gang walg kibat malungc. --Hinditinulot n~g aking sak at n~g aking m~ga pinan~gan~gasiwng acy macabal dito!--ang sinasabi n~g matandg lalaki n~g boong

cakimn;--sinabi ni Capitang Tiagong siyna ang bahalang magpatayn~g isg "nicho"; datapuwa't tinanim co n~g m~ga bulacl at isg cruz na acang gumaw... Hindsumag sIbarra. --Diyan psa lic n~g malakg cruz na iy--ang ipinagpatuloy n~g alil na itinuturang isg sloc n~g sily macapasoc na sa pintan. Lubhg natitigagal n~gang caisip ni Ibarra, cayt hindniynahiwatigan ang pagtatacn~g ilg t n~g siyy canilg makilala, na tumiguil sa canilg pagdaras at sinund siyn~g tin~g, sa lakn~g pangguiguilalas. Nag-iin~gat ang binatn~g paglacad, pinan~gin~gilagan niyg dumaan sa ibabaw n~g m~ga pinaglibin~gan, na

madalg nakikilala sa cahupyac n~g lp Tinatapacan niyn~g una, n~gayy iguinagalang niy gay din ang pagcacibing sa canyang am Humintsiypagdatg sa cabilg daco n~g cruz at tumin~g sa palibotlibot. Nanghat napatigagal ang canyg casama; hinahanap niyang bac sa lpa ay walsiyg makitang cruz saan man. --Dito cay--ang ibinbulong;--hinddoon; n~guni't hincay ang lp Tinitingnan siyni masamang lb. Ibarra, na totoong

--Siyn~g--ang ipinagpatuloy,--natandaang cong may isg batsa tab may caicln ang hcay niyao'y may sak ang maglilibing, cayt isg casamang siyg napilitang humcay

datapuwa't itanong nat sa canycung anang guinawsa cruz. Pinatun~guhan nilang maglilibg, na nagmasid sa caniln~g boong pagtatac Yumuc itsa canil pagcapugay n~g canyg salac. --Maipakikisabi pbninysa amin cung al ang hcay na doy dating may isg cruz?--ang tanong n~g al Tiningnan n~g tinatanong ang lugar at nag-is ip. --Isg cruz bang malak --Op malak--ang pinapagtibay na sag n~g matandg lalaki n~g boong catuwn, at tinitingnan niyn~g macahulug si Ibarra, at sumaynam ang mukhnit

--Isg cruz na may labor at may taling oway? --Siyn~g siyn~g iy n~g iy n~g--at iguinuhit n~g alilsa lupang isg anyg cruz bizantina[215]. --At may tan na m~ga bulacl sa hcay? --M~ga adelfa, m~ga sampaga at m~ga pensamiento! iy n~g--ang idinugtg na malakang tow at inalayan niyn~g isg tabaco ang magliling. --Sabihin n~ga ninysa amin cung al ang hcay at cung sa naroon ang cruz. Kinamot n~g magliling ang tain~ga't sumag na naghicab: --Abang cruz!... akin n~g sinnog!

--Sinnog? at bit ninysinnog? --Sa pagct gay ang ipinag-tos n~g curang malak --So bang curang malak--ang tang ni Ibarra. --So? Ang nanghampas, si parGarrote. Hinapl ni Ibarra ang canyg n. --Datapuwa't masasabi pbninysa amin man lamang ang kinalalagyan n~g hcay? Dapat ninyg matandaan. N~gumitang magliling. --Walna riy ang pat!--ang mulg isinag n~g boong catahimican.

--Anpang sabi niny --Ab--ang idinugtg n~g tng iyg ang anyy nagbir--ang naguing capal niyy isg babaeng inilibg co roong may isg linggna n~gay. --Nauul pbcay--ang itinanong sa canyn~g al--diyata't walpa namg isg tag siyy aming inilibing. --Tunay n~ga iy! marami n~g buwan ang nacaraan muln~g siyy aking hucayi't cuning ulsa baunan. Ipinag-utos sa aking siyy hucayin co n~g curang malak upang dalhin sa libin~gan n~g m~ga ins. N~guni't sa pagkt mabig at umulan n~g gabg ya.... Hindnacapagpatuloy n~g pananalitang t; umudl sa pagcuitln~g makita ang anyni Cristomo, na dinaluhg siyt

sacsiytinangn ipinwagwagan.

sa

cam

at

--At guinawmo ba?--ang binatang ang anyn~g hindnamin maisaysay.

tang n~g pananalita'y

--How po cayg magalit, guinoo--ang sag n~g magliling na namumutla't nan~g~ginig;--hindco po nam siyiniling sa casamah n~g m~ga ins. Mabuti pa ang malnod cay sa mapasama sa m~ga ins--ang wica co--at siyy iniabsg co sa tubig! Inilag ni Ibarra ang canyg m~ga camay sa magcabilang balicat n~g magliling at mahabang oras na siyy tinitigan n~g tin~ging hindmaisaysay cung ang ig sabihin. --Ic ay walcung disg culang

palad!--ang sinabi, at umal na dalaling tinatahac ang m~ga but m~ga hcay, m~ga cruz, na parg ang sirang ip. Hinaplos n~g magliling ang canyg big at bumbulong: --Ang guinawang m~ga caligalig n~g m~ga pat! Binugb acn~g bast n~g ping malak dahilg ipinahintulot cong ilibg ang pat na iy n~g aco'y may sak; n~gayo'y cauntn~g baln nitang aking big, dahil sa pagcahucay co n~g bangc. Itn~ga namg m~ga castil Marahil pa'y alis acnitn~g aking hap-bhay! Matlin ang lacad ni Ibarra na sa malang tan; sumsunod sa canyg umyac ang alang matandg lalaki. Llubog na lamang ang aw; macacap na m~ga dil ang siyg lumalatag sa

Casilan~ganan; isg han~ging mainit ang siyg nagpapagalaw sa dlo n~g m~ga coy at nagpaparag sa m~ga cawayanan. Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa canyg m~ga maty walang bumabalong na isg lhman lamang, walg tumatacas sa canyg dibdib ci't isg buntg hinin~g Lumalacad na parang may pinagtatanauan, marahil sa pagtacas sa anino n~g canyg am bacnam caysa dumating na un. Tinac ang ba't lumab sa luw, tinun~go yag lmang bay na malaon n~g panahg hindtinutungtun~gan. Naliliguid ang bahay na iy n~g pader na sinibulan n~g m~ga damg macacap ang dahon, tila mandin siyy hinuhudyat; buc ang m~ga bint umugoy ang ilg-ang at ipinagaspas n~g boong casayahan ang canyg m~ga san~gg hic n~g m~ga calapati na nagpapaliguidliguid sa

matibong na bubg n~g canilg tahanang na sa guitna n~g halamanan. N~guni't hindpinansin n~g binatang caligayahg itg inandog sa canyg pagbal sa lmang bay: nacapang canyg m~ga matsa anyn~g isg sacerdoteng canyg macacasalubong. Ity ang cura sa San Diego, yaong laguing nagdidilidiling franciscano na ating nakita, ang caaway n~g alfez. Tiniticlop n~g han~gin ang canyg malapad na sombrero; ang canyg hitong guinggo'y dumirikit sa canyg cataw at ipinakikita ang anyo nito; na anpa't namasid ang canyg m~ga pay na hang may pagcsacg. Sa ca'y may hac na isg bastg palasang may tamp na ging. No lamang nagcakita silg dalawni Ibarra. Pagsasalubong nily sandalg humintang binata't siyy tinitigan; iniiwas ni Fr.

Salvang canyg m~ga nagpaconowarg nalibang.

matat

Sandalgsandali lamang tumag ang pag-aalinlan~gan: malicsg linapitan siyni Ibarra, pinatiguil at idini n~g boong lac n~g canyg cam na ipinatong sa balicat n~g p at nagsalitg halos bahagyna mawatasan: --Anang guinawmo sa aking am--ang itinang. Si Fr. Salvg namutl at nan~gat n~g mabasa niyang m~ga damdaming nalalarawan sa mukhn~g biny hindi nacasag; nawal n~g diw --Anang guinawmo sa aking am--ang mulg itinang na nalulunod ang voces. Ang sacerdoteng untnting nahtoc, dahil

sa cam na sa canyy nagdiin ay nagpumilit at sumag: --Caypo'y nagcacamal walacg guinagawang anman sa inyg am --Ang wal--ang ipinagpatuloy n~g bin at sacsiyidini hanggg sa siyy maluhod. --Hindp sinasabi co sa inyang catotohanan! ang aking hinalinh, si pDaso ang may cagagaw.... --Ah!--ang sinabi n~g binata't siyy binitiwan at bago tumamp sa noo. At iniwan ang abg si Fr. Salvat daliding tinun~go ang canyg sariling bay. Samantala'y dumatg ang tinulun~gan sa pagtind ang fraile. alilat

[Larawan:--Inanmo ang aking am-ani Ibarra sa fraile.--Imp. de M. Fernandez Paz 447. Sta. Cruz]

TALABABA: [215] Isg cruz na catulad n~g guinagamit n~g una sa Bizancio pa n~gayo'y Constantinopla.

=XIV.= =ANG ULOL FILOSOFO= NA SI TASIO ANG

Naglacad sa m~ga lans~gang walg tinutun~go't walg iniisip ang cacaibg matandg lalaki. Nag-aral siyn~g una n~g Filosof, at inan niya ang pag-aal sa pagsun sa canyg ing matandna; at hindniyipinagpatuloy ang pag-aaral, hindsa caculan~gan n~g magugugol at hindrin sa caculan~gan n~g ca n~g pag-iip: tumuil siyn~g pag-aal, dahil n~gsa pagct mayaman ang canyg in at dahilan sa ayon sa sabiha'y matalas ang canyg ip. Natatacot ang maba na babaeng magug pant ang canyg an at macalimot sa Dios, cayn~ga't siyy

pinapamil sa siyy magpan niyang colegio n~g San Jos Nang panah pa namg iyy siyy may naiibigang babae, cayt pinilniyang an ang colegio at nag-asawa siy Hindlumamp ang isg ta at siyy nab at naulila; guinawniyg aliwan ang m~ga libro upang siyy macaligt sa calungcutan, sa sabong at sa pagca walg guinaw Datapowa't lubhg nawili sa m~ga pag aaral at sa pamimiln~g m~ga libro, hanggg sa mapabayaan niyang sariling pamumuhay, cayt siyy unti-unting naghap. Tinatawag siyg Don Anastasio filofo Tasio n~g m~ga tng may pinagaralan, at ang m~ga masasamang tr na siyg lalong marami, tinatawag siyg Tasiong ul-, dahil sa hindcaraniwang canyg m~ga caisip at cacaibang pakikipagcapowa-t.

Ayon sa sinabi na namin, ang hapo'y nagbabalang magca un; liniliwanagan ang ababg lan~git n~g ilg kidl; mabig ang alg-ang at totoong maalis- ang han~gin. Wari'y nalimutan na n~g filofo Tasio ang canyg kinallugdang bun~gn~g ulo; n~gayy n~gumin~giting pinagmasdan ang maiitim na pan~ganurin. Sa malap sa simbaha'y nasalubong niyang isg tng naca chaqueta n~g alpaca at daladala sa cam ang may mahigu na isg arrobang candat isg bastg may borlas, bang saguag n~g punong may capangyarihan. --Tila po cayo'y natow--ang tang nitsa wang tagalog.

--Siya n~ga natowacsa inaasahan.

p guinoong pagct may

capitan; isacg

--Ha? at alin ang inyg inaasahang iy? --Ang un! --Ang un! Nag-aacbcayg malig--ang tang n~g gobernadorcillo n~g palib, na minamasdan ang dukhg pananam n~g matandg lalaki. --Malac... hindmasam lalong lalna pagcnacatitisod n~g isg dumi!--ang sag ni Tasio, na palib din nam ang anyn~g pananalita, bagman may pagca pagpapawalg halagsa canyg causap--n~guni't naghintay acn~g long magalg. --At anpbiy?

--Ilg m~ga lint na pumat n~g m~ga t at sumnog n~g m~ga bay. --Hin~g na ninyg paminsanan ang gnaw! --Nararapat tayong lah, cayat acg gunawin! Dalpninyriyan, guinoong capitan, ang isg arrobang candang ging sa tindahan n~g ins; may mahigu n~g sampg tag aking ipinakikiusap sa bawa't bong capitang bumili n~g pararrayos[216], at pinagtatawanan acn~g lah; gay ma'y bumibili n~g m~ga "bomba" at m~ga "cohete", at nan~gagbabayad n~g m~ga repique n~g m~ga camp Hindlamang it kinucasan n~g pakikiusap co sa iny nagbilin pcaysa m~ga magtutun na ins n~g isg "esquilang" ay cay Santa Bbara, gayg nasiyasat na n~g carunun~gang

mapan~ganib ang tumugt n~g m~ga campansa m~ga araw na may un. At sabihin pninysa akin, bakit pbn~g tag 70 n~g mahulog ang isg lint sa Binyg, doon pa nam nahlog sa campanario at iguinibang rel sacisg altar? Anang guinagawn~g esquilita ni Santa Bbara? Nang sandalg iyo'y cumisl ang isg kidl. --Jess, Mar y Jos Santa Bbarang mah!--ang ibinulg n~g capitang namutlat nagcruz. Humalakh si Tasio. --Cayy carapatdapat sa pan~galan n~g inyg pintacasi!--anTasio sa wicang castil tinalicd ang capitan at tumn~go sa simbahan.

Nagtayo ang m~ga sacristan sa loob n~g simbahan n~g isg "tmulo"[217] na nalilibot n~g m~ga malalaking candilang natitiric sa m~ga candelabrong coy. Ang tmulong yao'y dalawg mesang malalakg pinagpatong at natacpan n~g dam na mait, na may m~ga listg puti; sa magcabicabila'y may napipintang m~ga bun~gn~g lo. --Iy ba'y patungc sa m~ga colowa sa m~ga candil--ang itinang. At n~g makita niyang dalawg batang lalaking may sampg ta ang isat ang isy may malapit sa pit lumapit sa canilg hindna hinantay ang sag n~g m~ga sacrist. --Sasama ba caysa akin, m~ga ba?--ang itinang sa canil May handsa inyang

inyg nanay na isg hapunang marapat sa m~ga cura. --Aayaw po caming paalisin n~g sacristan mayor hanggang hindtumutugtog ang icawalg horas--ang sag n~g pinacamatand--Hinihintay co pong min~gil ang aking "sueldo" upang maibigay co sa aking in --Ah! at sa bcaypaparoon? --Sa campanario pupang dumubl sa m~ga colowa. --Pasasacampanario cay cung gayy cayy mag-in~gat! how cayg lalapit sa m~ga campanhanggg umunos! Umal sa simbahan, pagcatapos na masund n~g isg tit na may hab ang dalawg batang pumapanhic sa m~ga

hagdanang patun~go sa coro. Kinusc ni Tasio ang m~ga mat tumin~g ulsa lan~git at bumulg: --N~gayy damdamin cong mahulog ang m~ga lint. At nacatun~gg pumaroon sa lab n~g bang nag-iisip-isip. Dumn pmuna cay--ang sabi sa canysa wicang castn~g isg matimy na voces mulsa isg bintan Tumungh ang filofo, at canyg nakita ang isg lalaking may tatlomptatlompo't limang tag sa canyy n~gumit --Anpbang inyg binabasa riy?--ang tang ni Tasio, na itinuturang isg librong hawac n~g lalaki. --Isg librong pangcasalucuyan: "Las

penas que sufren las benditas imas del Purgatorio!"[218]--ang isinag n~g causap na n~gumin~git --Nac! nac! nac!--ang wicn~g matandg lalaki sa sarisaring "tono" n~g voces, samantalang pumapasoc sa bay;--totoong matalas ang ip n~g cumathniy. Pagcapanh niyn~g hagdanan ay tinangg siyn~g boong pakikipag-ibigan n~g may bay na lalaki at n~g canyg asawa. Don Filipo Lino ang pan~galan n~g lalaki at Do Teodora Vi nam ang babae. Si Don Filipo ang siyg teniente mayor at siyg pnn~g isg "partidong" halos ay "liberal"[219], sacali't matatawag itn~g gay, at cung sacaling mangyayaring magcaroon n~g m~ga "partido" sa m~ga bayan n~g Filipinas.

--Nakita pba ninysa libin~gan ang an n~g nasirang si Don Rafael na bagong carating na galing sa Europa? --Op nakita co siy n~g siyy lumlunsad sa coche. --Ang sabihana'y naparoo't upang hanapin ang pinaglibin~g sa canyg am... Marahil cakilakilabot ang canyg pighatn~g maalaman.... Ikinib n~g filofo ang canyg m~ga balicat[220]. --Hindpbdinamdam ninyang casaliwng palad na iyan?--ang tang n~g guinoong babaeng bpa. --Talast na pninyg acy issa anim na nakipaglibing sa bangc; acang humarap sa Capitan General n~g aking makitang

ang lah dito'y hindummic sa gayg calakilakihang capusun~g, gayg cail ma'y minamagaling co ang paunlac ang tng mabait cung nabubuhay pa cay sa cung pat na. --Cung gayy bakit? --Datapuwa't hindpacsang-ayon sa pagmamanamana n~g caharn. Alang-ang sa caunting dugong ins na big sa akin n~g aking in sumasang-ayon acn~g cauntsa caisipan n~g m~ga ins: pinaunlacan co ang amdahil sa an, n~guni't hindang an dahil sa am Na ang bawa't isy tumangg n~g gantg pn~g caparusah dahil sa canyg m~ga gaw datapuwa't hinddahil sa m~ga gawn~g ib --Nagpamisa pbcayn~g patungcol sa inyg nasang asawa, alinsunod sa hatol

co sa inycahon?--ang itinang n~g babae nagbago n~g pinasasalitaanan: --Hind--ang sag n~g matandg lalaking n~gumin~giti. --Sayang!--ang isinag n~g babaeng tagl ang tnay na pagpipighat--casabihg hanggang sa icasampong oras n~g umaga bcas, ang m~ga calolowa'y malayang naglilibot at naghihintay n~g sa canily pagbibig guinhawa n~g m~ga buh; na ang isg misa sa m~ga panahg ity catimbg n~g limanim na misa sa m~ga ibg araw n~g isg ta, ayon sa sabi n~g cura, caninang umaga. --Mainam! Sa macatuw ay mayroon tayong isg caaliw-al na taning na dapat nating samantalahin?

--N~guni't Doray!--ang isinabad ni Don Filipo;--talastas mo n~g hindnaniniwsi Don Anastasio sa Purgatorio. --Na hindacnaniniwalsa Purgatorio?--ang itinutol n~g matandg lalaking tumitindig na sa canyg upuan.--Diyata't pati n~g "historia" n~g Purgatorio'y aking nalalaman! --Ang historia n~g Purgatorio!--ang sinabing pusp n~g pagtatacn~g mag-asawa. Tingn n~gnatin! Saysayin ninysa amin ang historiang iy! --Hindpalninynalalaman ay bakit cayo'y nan~gagpapadalroon n~g m~ga misa at inyg sinasabi ang m~ga pagcacahirap doon? Magaling! yamang nagpapasimulna n~g pag-ul at ta mand tagal, magcacapanah tayo upang howag tayong mayam--ang isinag ni

Tasio, at saca nag-is-ip. Itinicl ni Don Filipo ang librong canyg tan~gan, at umupsa canyg tabi si Doray, na nahandang huwag maniwsa lah n~g sasabihin ni Tasio. Nagpasimulitsa paraang sumusunod: --Malaon pang totoo bago manaog ang ating Pan~ginoong Jesucristo'y may Purgatorio na, at ito'y na sa calaguitnaan n~g lp ayon cay pAstete, sa malapit sa Cluny, ayon sa monjang sinasabi ni pGirard, datapuwa't hindang may cahulugan dito'y ang kinalalagyan. Magaling, sinosino ang m~ga nasanag sa apoy na iyg nag-aalab muln~g lalan~g ang sanglibutan? Pinapagtitibay ang caunaunahang pagcacatat n~g Purgatorio n~g Filisof Cristiana na nagsasabing walraw guinawang bagong anman ang Dios muln~g magpahin~gal

siy --Mangyayaring potentia"[221]; actu"[222], ang mayor. nagcaroong "in datapuwa't hind"in itinutol n~g teniente

--Magalg na magalg! Gay ma'y sasagutin co cayg may ilg nacakilala n~g Purgatorio na talagang mayroon na "inactu", ang issa canily si Zarathustra Zoroastro[223], na siyang sumulat n~g isg bahagui n~g "Avestra"[224] at nagtatag n~g isg religig sa m~ga tan~ging bagay nacacahawig n~g atin at alinsunod sa m~ga pantas, si Zarathustra'y sumilang na nauna cay Jesucristo n~g walg daang ta ang cauntian. Ang cauntian ang wco, sa pagca't pagcatapos na masiyasat ni Plat[225], Xanto de Lidia Plinio[226], Hermipos at Eudoxio,[227] inaacalnilg nauna si Zarathustra cay

Jesucristo n~g dalawang libo at limg daan ta. Sa papaano mang bagay, ang catotohana'y sinasabi na ni Zarathustra ang isg bagay na nawawan~gis sa Purgatoria, at naghahatol siyn~g m~ga paraan upang macaligt doon. Mattubos n~g m~ga buh ang m~ga calolowang namat sa casalanan, sa pagsasalitn~g m~ga nasasaysay sa "Avestra" at gumawn~g m~ga cagalin~gan; datapuwa't kinacailan~gang ang mananalan~gin ay isg cam-ac n~g nashanggang sa icaapat na salin. Ang panahg ting sa bay na ity sa ta ta, tumagal n~g limg aw. Nang malaon, n~g tumibay na sa bayan ang gayg pananampalataya, napagwn~g m~ga sacerdote sa religig iyg malakg danlamang ang pakikinaban~gin sa gayg pananampalataya, caya't kinalacal nilyag m~ga "bilangguang n~gitn~git n~g dil na pinaghaharn n~g m~ga

pagn~gan~galit sa nagawang casalanan", ayon sa sabi ni Zarathustra. Ipinaalam n~gnilg sa halagg isg "derem", salapg bahagyna ang halagy nababawas sa calolowa ang isg tng pagcacasakit n~g dcaw n~guni't sa pagca't ayon sa religiong iyy may m~ga casalanang pinarurusahan n~g tatlg daan hanggg isg libong ta, gaya n~g pagsisinun~galg, n~g pangdar at n~g hindpaggan sa naipan~gac at ibpa, ang nangyari'y tumanggap ang m~ga balaw na sacerdote n~g maraming millong "derems." Dito'y mapag-wawari na ninyang caunting bagay na nawawan~gis sa Purgatorio natin, bagman mapagtatantna ninyg ang pinagcacaibha'y ang m~ga religi. Isg kidl na may casun ag ag na isg maugong na cul ang siyg nagpatindig cay Doray na nagsalitg nagcucruz:

--Jess, Maria y Jos Maiwan co muna cay magsusunog acn~g benditang palasp at n~g m~ga "candilang perd". Nagpasimuln~g pag-ulg tila ibinubuhos. Nagpatloy n~g pananalitang filofo Tasio, samantalang sinusundan niyn~g tin~g ang paglayn~g may asawang babng bpa. --N~gayg walna siyy lalong mapag-uusapan na natin n~g boong caliwanagan ang dahil n~g ing salitaan. Cahi't may cauntg pagcamapamahn si Doray, siyy magalg na catica, at hindco ig na pumacn sa psn~g pananampalataya: naba ang isg pananampalatayang dalay at wag sa halg na pananampalataya, tlad sa pagcacaiba n~g n~gas at n~g soc, w~gis sa caibh n~g msica sa isg gus

na cain~gayan: hindnapagkikilala ang ganitong pagcacaiba n~g m~ga halg, na tlad sa m~ga bin~g Masasabi ning sa gang in ay magalg, santo at na sa catuwiran ang pagcacahn~g Purgatorio; nananatili ang pagmamahalan n~g m~ga pat at n~g m~ga buh at siyg nacapipilit sa long calinisan n~g pamumuhay. Ang casam-a'y na sa tacsil na paggamit n~g Purgatoriong iy. N~guni't tingn natin n~gay cung bakit pumasoc sa catolicismo ang adhicg itg walsa Biblia at walrin sa m~ga Santong Evangelio. Hindbinangguit ni Mois at ni Jesucristo caunti man lamang ang Purgatorio, at hindn~ga casucat ang tan~ging saysay na canilang sabing na sa m~ga Macabeo, sa pagca't buc sa ipinasiysa Concilio n~g Laodicea, na hindcatotohanan ang librong ito, ay nitna lamang huling panah tinanggap

n~g Santa Iglesia Catica. Walring nacacatulad n~g Purgatorio sa religi pagana. Hindmangyayaring panggalin~gan n~g pananampalatayang itang casaysayang "Alipanduntor inanies" na totoong madal bangguit ni Virgilio[228] na siyg nagbig dahil sa dakilang si San Gregorio[229] na magsalitn~g tungc sa m~ga colowang nalunod, at idagd ni Dante[230] ang bagay na itsa canyg "Divina Comedia". Walrin namg nacacawan~gis n~g ganitg caisip sa m~ga "brahman"[231], sa m~ga "budhista"[232] at sa m~ga egipcio mang nagbig sa Roma n~g canilg "Caronte"[233] at n~g canilg "Averno"[234]. Hindco sinasaysay ang m~ga, religi n~g m~ga bayan n~g Ibabn~g Europa: ang m~ga religig it palibhasa'y religi n~g m~ga "guerrero"[235], n~g m~ga "bardo"[236]

at n~g m~ga m~gan~gaso[237], datapuwa't hindreligi n~g m~ga filofo, bagman nananatili pa ang canilg m~ga pananampalataya at patn~g canilg m~ga "rito"[238] na pawang nangangcap na sa religi cristiana; gay ma'y hindnangyaring sumama silsa hucbn~g m~ga tampalasang nangloob sa Roma, at hindrin silnangyaring lumucl sa Capitolio[239]: palibhasa'y m~ga religi n~g m~ga lap, pawang nan~gapawsa catanghaliang sat n~g araw.--Hindn~gsumasampalataya sa Purgatorio ang m~ga cristiano n~g m~ga unang siglo: nan~gamatay silg tagl iyg masayg pag-asang hindna malalao't sily harap sa Dios at makikita nilang mukhnit Si San Clemente na taga Alejandr[240], si Orenes[241] at si San Irineo[242] ang siyg m~ga unang m~ga pn~g Iglesiang tila bumanggu n~g Purgatorio, marahil sa pagcadalsa

caniln~g akit n~g religi ni Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa n~g panahg iy sa boong Casilan~ganan, sa pagca't malimit nating nababasa ang m~ga pagsisi cay Orenes, dahil sa canyg malabis na paghig sa m~ga bagay sa Casilan~ganan. Guinagamit ni San Irineong pangpatibay sa pananampalataya sa Purgatorio, ang "pagcira ni Jesucristong tatlg araw sa cailaliman n~g lp" tatlg araw na pagcapasa Purgatorio, at canyg inaaca, dahil dito, na bawa't colowa'y dapat manatili sa Purgatorio hanggg sa mabuhay na mag-ulang cataw, bagman tila laban mandin sa bagay na itang "Hodie mecum eris in Paradiso[243]." Nagsasaysay rin nam si San Agust, tungc sa Purgatorio; datapowa't sacali't hindniypinagtibay na tunay na mayroon n~g gay ma'y ipinalagay niyang mangyayari n~gang magcarn, sa

pag-aacniyg maipagpapatuloy hanggg sa cabilang bhay ang tinanggap nating m~ga caparusahan sa bhay na it dahil sa ating m~ga casalanan. --Nac nam si San Agustin!--ang sinabi ni Don Filipo;--hindpa siymagcaciya sa tinitiis nating m~ga hirap sa bhay na itt ibig pa niyang magpatuloy hanggg sa cabilg-bhay! --Gany n~ga ang calagayan n~g bagay na ito: sumasampalataya ang ibat ang iby hind Bagma't sumg-on na si San Gregorio, alinsunod sa canyg "de quibusdam levibus culpis esse ante judicium purgatorius ignis credendus est," hindrin nagcaroon n~g patuluyang catibayan ang Purgatorio, hanggang sa n~g ipasiyn~g Concilio sa Florencia n~g tag 1439, sa macatuw ay n~g macaraan

na ang walg daang ta, na dat magcaroon n~g isg ap na pangdalay panglis sa m~ga colowang bagma't namat na suminta sa Dios, n~guni't hindpa lub napagbabayaran ang Justicia n~g May Capal. Sa cawacasa'y ang Concilio Tridentino[244], sa ilalim n~g pan~gun~gulo ni Pio IV n~g tag 1563, sa icalabinglimg plong ay ilinagdang cautus tungc sa Purgatorio, na ang pasimula'y: "Cum catholica ecclesia Spiritu Sancto edocta etc.," na doo'y sinasabing ang m~ga patungc n~g m~ga buh, ang m~ga panalan~gin, ang m~ga paglilim at iba pang m~ga gawg cabanalan ay siyg mabibang paraan upang mailigt sa Purgatorio ang m~ga colowa, bagman sinasabing ang paghahayin n~g misa'y siyang lalong cagalinggalin~gan sa lahat. Gay ma'y hindsumasampalataya ang m~ga protestante[245] sa Purgatorio, at gayon d ang m~ga ping griego[246], sa

pagca't walsilg nakikitang pagbibigay catotohanan n~g Biblia[247], at sinasabi nilg binibigyg wac n~g camatayan ang taning upang macagawn~g m~ga carapat n~g m~ga laban sa m~ga carapat, at ang "Quodcumque ligaberis in terra" hindang cahulugy "usque ad purgatorium" etc.; n~guni't dito'y maisagot na sa pagct na sa calaguitnn n~g lpa ang Purgatorio, talagg dapat mapasailalim n~g capangyarihan ni San Pedro. Datapuwa't hindacmatatapos n~g pagsasaysay, cung sasalitain co ang lah n~g m~ga sabi tungcol sa bagay ni Isg araw na ibiguin pninyg pagmatuwiranan natin ang bagay sa Purgatorio, magsady caysa aking bay at doo'y babasahin natin ang m~ga libro at tayo'y malat payapang macapagpapalagayan n~g cananyang catuwiran. N~gayy yayao na ac hindco mapaghlcung bakit itinutulot n~g cabanalan n~g m~ga

crtiano ang pagnanacaw sa gabg it--Cayg m~ga punong ban ay nan~gagpapabaysa ganitg gaw at aking ipinan~gan~ganib ang aking m~ga libro. Cung sana'y nanacawin nilsa akin upang canilg basahin ay aking ipauubay datapuwa't marami ang nan~gag-iibig na tupukin ang aking m~ga libro, sa han~g na guman sa akin n~g isg pagcacaawang gaw at dapat n~gang catacutan ang ganitg pagcacaawang gawang carapatdapat sa califa[248] Omar[249]. Dahil sa m~ga librong ity ipinalagay n~g ibg linagdaan na aco n~g parusa n~g Dios.... --N~guni't inaacalcong caypo'y sumasampalataya sa parusa n~g Dios?--ang tang ni Doray na n~gum~gitat lumabas na may dalang lalagy n~g m~ga bang pinagsusunugan n~g m~ga tuyg dah n~g palasp, na

pinagbubuhatan n~g nacayamot n~guni't masar na am na soc. --Hindco po al, guinoong babae, cung anang gawin sa akin n~g Dios!--ang isinag ni matandg Tasio na nag-iip-ip. Pagcacy naghihin~galna, ihandog co sa canyang aking cataohang walg camuntmang tacot; gaw sa akin ang bawa't ibiguin. N~guni't ma'y naiisip aco ... --At anpo ang nasip ninyg iy? --Cung ang m~ga catico lamang ang tan~ging mapapacagaling, at limlamang sa bawa't isg daang catico ang siyg mapacagaling, at sa pagca't ang dami n~g m~ga catico'y icalabingdalawang bahagui n~g m~ga nabubuhay na t sa lp sacali't paniniwalaan natin ang sinasabi sa m~ga estadtica[250], ang mangyayari'y pagcatapos na

mapacasamang yuta-yutang m~ga tng nabuhay sa daigdig sa boong dmabilang na m~ga siglong nagdaan, bago nanaog sa lpang Mananacop, at pagcatapos na mamatay dahil sa atin ang An n~g isg Dios, n~gayy lima lamang ang mapapacagaling sa bawa't isg libo't dalawg daang t? Oh, tunay na tunay na hind Minagaling co pa ang magsaysay at sumampalatayang gaya ni Job: "Diyata't magpapacabags ic sa isg inilipad na dahon at pag-uusiguin mo ang isg tuyg lay?" Hind hindmangyayari ang gayg casaliwaang pad na calakilakihan! Cung sampalatayanan ito'y isg capusun~g; hind hind --Ang inyg gawin? Ang Justicia, ang cadalisayan n~g Dios ... --Oh, datapuwa't nakikita n~g Justicia at n~g Cadalisayan n~g Dios ang darating

bago guinawang paglikhsa Sangsinucob!--ang isinag n~g lalaking matandang nan~gin~gilabot na tumind.--Ang boong kinapal, ang t ay isg linalg sa isg nais lamang n~g calooban; n~guni't hindniykinacailan~gan, cayt hindn~gmarapat na likha niy hind cung cacailan~ganing mapacasamsa walg hanggg casaliwaang palad ang dadag t upang mapaligaya ang islamang, at ang lah n~g ity dahil sa m~ga minanang casalanan sa sandalg pagcacasala, Hind Cung iyy maguiguing catotohanan, sacal na ninyo't patayin iyg inyg an na lalaking diya'y tumutulog; cung ang ganyg pananampalataya'y hindisg malaking capusun~gg lan sa Dios na iyg dapat na magug siyg Dakilang Cagalin~gan; pagcacayy ang Molok fenicio na ang kinacai'y ang inihahayin sa canyg m~ga

pinatay na t at ang dugg walg-malay-sa, at sinususunog sa canyg tiy ang m~ga sangg na inagaw sa dibdib n~g canilg m~ga in ang mamamatay-tng dios na iy, ang dios na iyg calaguimlagu, cung isusumag sa Canyy masasabing isg dalagang mahinang loob, isg caibigang babae, ang inn~g Sangcataohan! At pusp n~g panghihilacb, umal sa bay na iy ang ul- ang filofo, at tumacbsa lansan~gan, bagman umuulan at madil. Isg nacasisilaw na kidl na caacb n~g isg cagutlaguitlang cul na nagsabog sa impapawid n~g pangpat na m~ga lintic ang siyg tumangl sa matandng lalaking nacata ang m~ga cam sa lan~git, at sumigaw:

--Tumututol icaw! Talastas co nang hindca maban~g; talastas co nang ang dapat co lamang itawag sa iyo'y SI MABAIT! Nag-iibayo ang m~ga lumacas ang un.... kidl, lalong

TALABABA: [216] Parrarayo, pangpatiguil pangpahintn~g lint. Isg casangcapan aparato na cung ilagay sa taluct n~g isg edificio ay nacacatawag n~g electricidad n~g lint at inihahatid itsa pamamag-itan n~g isg cad sa isg lugar na hindmacasakit canino man. Natuclas ang paggawn~g "parrarayo" ni Benjamin Franklin n~g tag 1732. Ang caraniwang ts n~g parrarayo'y im hanggg labg dalawg metro, at natatangkilic na

dpinputucan n~g lint ang paliguidliguid n~g kinatayuan na ang sucat n~g sacl ay ang lamb ibayo n~g sucat n~g ta. Si Benjamin Franklin ay pant na diplomico, fico at economista, na gumamit n~g bog ca upang magtamn~g casarinl ang canyg Inang Bang Estados Unidos n~g Amica. Ipinan~gan siysa Boston n~g 1706, at namat n~g 1790.--P.H.P. [217] Caraniwang tinatawag n~g catagalugan "tumb, marahil sa tro n~g m~ga fraile. Pinagpapatongpatong na m~ga mesa balangc na anman, tinatacpan n~g damit na mait at doon guinawang m~ga ceremoniang ucol sa m~ga pat. [218] Ang m~ga cahirapang tinitiis n~g m~ga ban na colowa sa Purgatorio.

[219] Ang samahg ang palatuntuna'y ang pagsisicap na camt ang m~ga calayn. [220] Sa pagkikibit n~g balicat ay ipinakikilalang hindniydinaramdam hindniysinasakit n~g lo sa canya'y walg halagang sabi balitang nirin~gig. [221] Sa capangyarihan. [222] Sa casalucuyan, sa horas ding iy. [223] Ang cahulug n~g pan~galang Zoroastro'y: "ang lalong magalg sa m~ga an n~g m~ga t.--Si Zoroastro'y pant na filofo na bumago n~g religi persa."--P. H. P. [224] Ang librong kinapapalamnan n~g m~ga aral ni Zoroastro. Tinatawag ding "Zindavesta" ang librong ito.--P. H. P.

[225] Hindmalilimutang filofo griego na ipinan~gan sa Egina n~g tag 429 n~g dpa ipinan~gan~ganac si Jesucristo.--Ang m~ga pan~gulong librong sinulat niyy "Ang Repblica" at ang "Salitaan n~g dalaw. Ang pan~galan niyy Aristocles, n~guni't pinan~galanan siySrates n~g Plat, dahil sa calaparan n~g no Siyy nagug disculo ni Srates at nagug maestro ni Aristeles.--P. H. P. [226] Bantog na escritor at naturalista latino. Ipinan~gan n~g tag 23 at namat n~g tag 79. [227] Patriarca sa Constantinopla. Namat n~g tag 271. [228] Hindmalilimutang poeta na cumathn~g "Eneida", na doo'y sinaysay ang pinagdaanang bhay n~g troyaneng si Eneas. Siyrin ang cumathn~g "Las

Eglogas" at n~g "Las Gegicas." [229] Bant na papang nagpatangh at nagpaking na lubhsa Pontificado. [230] Balitang poeta sa Italia n~g Edad Media. Ipinan~gan sa Florencia n~g 8 n~g Mayo n~g 1265 at namatay n~g 14 n~g Septiembre n~g 1321. Ang pan~galan niyg tunay ay DURANTE at ang DANTE ay palayaw. Ipinalimbag niyang m~ga librong Vida Nueva, Canzones, El Infierno, El Banquete, De Vulgari Eloquio, El Purgatorio, De Monarchia Mundi, La Divina Comedia at iba pa. Ganitang says niysa canyg sinulat na librong "De Monarchia Mundi:" Hindsa m~ga csul ang m~ga namamayan at hindsa harang naci, cung dpabaligtad: sa m~ga namamayan ang m~ga csul at sa naci ang har Hinditinatag ang m~ga ciudad at n~g pag-uculan n~g m~ga cautus; itinatag

ang m~ga cautus at n~g iucol sa m~ga ciudad. Cayn~ga't ang m~ga tumatalima sa m~ga cautus ay hindpinapagsama sa isg ban upang maguing tagapaglingc sa naglagdn~g m~ga cautus: cung dang naglalagdn~g m~ga cautus ang siyg tagapaglingod sa ban, at iba pa." Hindminamagalg ni Dante na ang papa'y magcaroon n~g capangyarihan sa bhay at pamumuhay n~g catawan, at dahil sa panucalniyang canyg itg isinaysay sa canyg m~ga casulatan, siya'y pinag-usig n~g m~ga papa, m~ga cardenal at n~g lah n~g m~ga cacampsa ang han~gad na ang papa'y magcaroon n~g capangyarihang h Labingdalawang ta n~g pat siyy ipinag-utos pa n~g cardenal del Poggetto na cunin sa baunan ang canyg bun~gat m~ga but sunuguin at itapon, sa pagca't excomulgado raw siy bagay na hindnatuloy, salamat sa paghadlang n~g maraming m~ga

mamamayan. Siya'y poeta, filofo, soldado, msico, filogo, publicista, polico, maba na tng bayan, nagtayn~g isg arte, siyang masasabing humusay at nagtatag n~g wicang italiano, naguing punn~g canyg ciudad republicana, natapong madal dahil sa pagtatanggol n~g catuwiran n~g bayan, at sa kinatapuna'y halos nagpalimos n~g kinacain, teogo, masicap na aptol n~g caisipg di dapat magharang papa, hinatulang sunuguing buh n~g isg tribunal revolucionario, at pinag-usig n~g boong calupit n~g tribunal n~g Inquisicig nagparatang na siyy hereje, bago'y banal na binyagan; n~guni't sa cawacasa'y inilagay ang canyg larawan sa Vaticano, sa casamah n~g m~ga Doctor n~g Iglesia Catica, at ang m~ga butniyy iniin~gatan n~g boong galang sa catedral ni Santa Mar del Fre; m~ga cagagawang nagpapakilalang maliwanag na ang m~ga

papa'y nagcacamali ring gaya n~g lah n~g tao at hindcatotohanang ang m~ga papa'y "infalible", hindnagcacamali. Itn~gsa maiclg salitang carilagdilagang buhay ni Dante, na ilinagdco rito't n~g mapanghinularan.--P.H.P. [231] Ministro n~g religi ni Brahma. [232] Ang m~ga sumusampalataya sa religi ni Budha. [233] Barquero ni Aqueronte sa og n~g infierno. Si Car Caronte ang tunay na larawan ni Camatayan sa caban~gisang walang hab canino man, sa bata't matanda, sa maganda't pan~git, sa lalaki't babae--P. H. P. [234] Ang issa m~ga pintuan n~g infierno.

[235] Ang m~ga tng ang pakikipabaca ang guinawg hanap-bhay. [236] Poeta n~g m~ga unang "celta". [237] Hindlamang tinatawag na m~gan~gaso (cazador) n~g m~ga castilang nanghuhuli n~g us baboy-ramat iba pang hayop sa pamamag-itan n~g m~ga aso, cung dang nanghuhuli pumapatay n~g sinabi n~g m~ga hayop sa pamamag-itan n~g m~ga sandata, n~g m~ga siln~g m~ga patibg. [238] Ang m~ga caugaliang guinagawa n~g bawa't religi sa canilang panapalan~gin at pagpupuri sa Dios; at sa iba pang m~ga bagay. [239] Templo at ciudadela n~g Roma, na na sa ibabaw n~g isang bund at doon

pinuputun~gan n~g corona ang m~ga nan~gagtatagumpay sa pakikibaca. Dating casiping n~g Capitolio ang tinatawag na "Roca Tarpeya", malaking bato, na doo'y pinatayo ang m~ga may casalanan at bago itinutulac sa ban~g at n~g doo'y mamatay. Nanggaling ang pamag na Tarpeya sa pan~galang ganito rin n~g isg dalagang taga Roma, na nagbilsa m~ga sabino n~g ciudadela n~g Roma, at pagcatapos ay ang m~ga sabino rin ang pumat sa cany carapatdapat na ganting psa lah n~g gaya niyg tacs. [240] Doctor n~g Iglesia Catica, na namat n~g tag 217. [241] Issa m~ga lalong bantog na pn~g Iglesia Catica, na taga pagpaunawn~g m~ga Santong Casulatan. Ipinan~gan n~g 185 at namat n~g 243.

[242] Obispo sa Lyon at masigasig na caaway n~g m~ga "gntico", hanggg sa sumulat n~g isg librong pinamagat niyn~g "Tratado de las herejs." [243] N~gayo'y cacasamahin Paraiso.--S. Lcas XXIII, 43. catsa

[244] Concilio ecumico na guinawa sa ciudad n~g Trento, sacop n~g Austria, n~g 1545 hanggang sa 1563. [245] Protestante, ang cahuluga'y "tumututol". Tinatawag na protestante ang m~ga sumasang-ayon sa pagtutol na guinawni Lutero sa "dieta" sa Spira n~g tag 1529. Si Mart Lutero ay dating fraileng agustino. Siyy tubo sa Eisleben, Sajonia, at ipinan~gan n~g tag 1483 at namatay n~g 1546. [246] Ang sacerdote n~g Iglesia Griega na

hindcumikilala sa capangyarihan n~g Papa. [247] Librong dakilang kinalagyan n~g Luma at Bagong Testamento. [248] Pan~galang bigay sa m~ga prcipe sarraceno na cahalili ni Mahoma. [249] Pan~galawang pinsan ni Mahoma; issa lalong mababan~gis na tagapaglaganap n~g secta ni Mahoma. [250] Pagbilang na guinawsa ano mang bagay.

=XV.= =ANG MGA SACRISTAN=

Bahagyna ang patlg n~g dagundg n~g m~ga cul, at pinan~gun~gunahan bawa't cul n~g cakilakilabot na namimilipit na lint: masasabing isinusulat n~g Dios ang canyg pan~galan sa pamamag-itan n~g isg snog at ang walg hanggg bubg n~g l~git ay nan~g~ginig sa tacot. Ang ula'y parang ibinubuhos, at sa pagca't hinampas n~g h~ging humahaguing n~g lubhg malungc, ba't sandali'y nagbabago n~g tinutun~go. Ipinarin~gig n~g m~ga campa, n~g voces na tagl ang malaking lagu, ang canilg mapangl na hib, at sa sandasandalg ihihimpil n~g nan~gagban~gis na m~ga cul ang canilg matun na atn~gal, isg malungc na tugt n~g camp na dag ang catlad,

ang siyg humahagulg. Nan~gasaicalawg say n~g campanario ang dalawg bang nakita ning casap n~g filofo. Ang pinacabsa canil na may malalakg matg mait at matatacutg mukh pinipilit na idigk niyang canyg cataw sa cataw n~g canyg capat, na totoong nacacawan~gis niyang pagmumukh at ang caibh lamang ay malim tumin~g at may pagcaanyg matang. Ang pananamit n~g dalawy dukhg-dukhat pusp n~g m~ga sursi at tagp Nan~ga-uupsa capirong coy at capuwmay tan~gang isg lubid na ang dlo'y na sa icatlg say, doon sa its, sa guitnn~g cadilim. Ang ulg itinutulac n~g h~gin ay dumating hanggg sa canilat pinapamisic ang isg up n~g candilang nag-aalab sa ibaw n~g isg malakg batna canilg pinagugulong sa coro, upang huwar ang

gong n~g cul, cung Viernes Santo. --Batakin mo ang Crispin!--ang capat bniyg capat. iyg lbid, na matandsa

Nag-alambitin sa lbid si Crispin, at ninig sa its ang isg dag na mahin na pagda'y natacp n~g isg cul, na ang gong ay pinarami n~g libolibong alin~gawn~g. --Ah! cung na sa bay sana tong casa n~g nay!--ang ibinuntg hinin~gn~g maliit na tiningnan ang canyg capat;--doo'y hindacmatatacot. Hindsumag ang matandg capat; minasdan cung pao ang pagtln~g pagkit at ta mandin may pinag-iisip. --Doo'y walsino mang nagsasabi sa

aking acy nagnan!--ang idinugtg ni Crispin;--hinditutulot n~g nay! Cung maalaman niyg aco'y pinapal...! Inihiwal n~g matandg capat ang canyg m~ga matsa nin~gas n~g aw, tumin~gal pinang-guiguan n~g cag ang malaking lbid at bago biglg binalt, at n~g magcagayo'y nin~gig ang matun na tugt n~g camp --Mananatilbtayo sa ganitg pamumhay, cac--ang ipinatloy ni Crispin. Ibig co sang magcasakit acbcas sa bay, ibig cong magcasak acn~g mala at n~g acy alagn n~g nay at huw na acg pabalik ulsa convento! Sa ganity hindacpan~gan~ganlang magnanaw at walg hampas sa akin! At ic man, cac ang mabuti'y magcasakit cang casa co.

--Howag!--ang sag n~g matandg capat;--mamatay tong lah: mamatay sa pighatang nay at cata'y mamatay n~g gtom. Hindna sumag ulsi Crispin. --Gao bang sasahurin mo sa bowg ito?--ang tang ni Crispin n~g macaraan ang sandal --Dalawg piso: tatlg multa ang ipinarusa sa akin. --Bayaran mo na ang sinasabi nilg ninaw co, at n~g huwag tong tawuing m~ga magnanacaw; bayan mo na, cac --Naulol ca b Crisp? Walg macacain ang nay; ang sabi n~g sacristan mayor ay nagnacaw ca raw n~g dalawg onza, at ang dalawang onza ay tatlompo't dalawg

piso. Bumilang ang malt sa canyg m~ga dalhanggg sa dumating sa tatlompo't dalaw --Anim na cam at dalawg dal At bawa't dalay piso--ang ibinulg na nag-iisip-iip.--At bawa't piso ... ilg cuarta? --Isg dn at anim na p --Isg d't im na pong cuarta? Macasandaan at im na pong isg cuarta? Nac! At gaano ang isg d't im na p --Tatlompat dalawg cam--ang sag n~g matandg capat. Sandalg pinagmasd maliliit niyg cam. ni Crisp ang

[Larawan:--Doo'y walsino mang nagsasabi sa aking aco'y magnanacaw!--ang idinuctg ni Crisp;--hinditutulot n~g nanay! Cung maalaman niyang aco'y pinapal...--Imp de M Ferndez, Paz 447, Sta. Cruz.] --Tatlompat dalawg cam!--ang inuulit lit--im na cam at dalawang dal at bawa't dalay tatlompat dalawg cam ... at bawa't dalay isg cuarta ...Nac gao caring cuarta niy! Hindmabibilang n~g issa loob n~g tatlg aw ...at macabili n~g sinelas na col sa m~ga paa at sombrerong col sa lo, pagcumiinit ang aw, at isg malakg pong pagca umulan, at pagcain, at m~ga dam na col sa iyo at sa nay at.... Nag-is-ip si Crispin.

--N~gayy dinamdam co ang hindco pagnanaw! --Crispin!--ang canyg capat! ipinagwsa canyn~g

--Huw cang magit! Sinabi n~g curang patayin daw acn~g ppag hindsumip ang salap cung ninaw co n~ga sa ang salapg iyy aking maisisipot ...at cung sacali't mamat ac magcaroon man lamang ic at ang nay n~g m~ga dam!... --Sang at hindco n~gninaw! Hindumim ang pinacamatandat hina ang canyg lbid. Pagcatapos ay nagsalitg casab ang buntg hinin~g --Ang ikinatatacot co'y bac cagalitan ca n~g nay cung maalaman!

--Sa acmo cay--ang tang n~g malt na nagtaca.--Sabin mong maigui ang pagcabugbog sa akin, ipakikita co ang aking m~ga pasat ang pun cong buls hindacnagcaroon cailan man cung disg cuarta lang na ibinigay sa akin niyg pascat kinha sa akin cahapon n~g cura ang isg cuartang iy. Hindpa acnacacakita n~g gay cagandg isg cuarta! Hindmaniniwang nay! hindmaniniwal --Cung ang cura ang magsabi.... Nagpasimul n~g pag-iy si Crisp, at ibinbulong sa guitnn~g paghagulh: --Cung gayy umuwca n~g mag-is aayaw acg umuw Sabihin mo sa nay na acy may sak; aayaw acg umuw --Crisp, huw cang umiy!--anang

matandg capat.--Hindmaniniwalang nay; huw cang umiy; sinabi ni matandg Tasiong may handraw sa ating masar na hapnan. Tumin~galsi Crisp at pinagmasd ang capat. --Isg masar na hapnan! Hindpa acnanananghaln: yaw acg pacanin hanggg hindsumipot ang dalawg onza ... Datapuwa't cung maniwalang nay? Sabin mong nagsisinun~galg ang sacristan mayor, at ang curang maniwalsa canyy sinun~galing din, na silg lah ay sinun~galing; na sinasabi nilg magnanacaw daw tayong lah, sa pagca't ang tay natin ay "viciosong". N~guni't sumn~gaw ang isg lo sa maliit na hagdg patun~gsa pan~gulong aay n~g campanario, at ang long it na

cawan~gis n~g cay Medusa[251], ang siyg biglg humang n~g salitsa m~ga ln~g b Yay isg long hab pay, na may mahahabang buh na mait; salamg azul sa matang siyg cumcubln~g pagca bul ang isg mat Ya ang sacrist mayor, na talagg gay cung pakita, walg ~gay, hindnagparamdam n~g pagdatg. Nanglam ang magcapat. --Minumultah cat Basilio, n~g cahi, dil sa hindmo pagtugt n~g maayos!--ang si n~g voces na malagunlg na ta walg campansa lalaugan.--At ic, Crisp, mira ca rito n~gayg gabhanggg sa sumip ang iyg ninaw. Tiningn ni Crisp ang canyg capat, na parang siyy humihin~ging tangkic.

--Binigy na camn~g capahintulutan ... hinintay pcamn~g nay sa las ocho--ang ibinulg ni Basiliong tagl ang boong cakimn. --Ic man nam ay hindmacaaal sa icawalg oras; hanggg sa icasamp --N~guni't talast na pninyg hindnacapaglacad pagca las nueve na, at malang bay. --At ibig mo yatang macapangyari pa cay sa in?--ang itinang na gal n~g tng iy. At hinawacan si Crisp sa big at inacmng caladcar. --Guinoo! may isg linggna pn~gayg hindnamin nakikita ang aming in--ang ipinakiusap ni Basilio, at tinan~gn ang canyg bang capat na ang anyy ig ipagsanggalg it

Nailayang canyg cam n~g sacrist mayor sa isg tamp, at sackinaladc si Crisping nagpasimuln~g pag-iy, at nagpatinghig samantalang sinasabi sa canyg capat: --Huw acnil mo acg pabayn, patayin

N~guni't hindsiypinans n~g sacristan, kinaladc at nawalsiysa guitnn~g cadilim. Nira si Basiliong hindman lamg macapagsalit Ninig niy ang m~ga pagcacamphamp n~g cataw n~g canyg capat sa m~ga baitang n~g maliit na hagdanan, isg sig, ilg tamp, at unti-unting napsa kanyg tain~ga ang gayg m~ga pagsig na nacahambal.

Hindhumin~ga ang b nacatind na nakinig, dil na dil ang m~ga mat at nacasunt ang m~ga cam. --Cail bagcayacmacapag aaro n~g isg bkid?--ang marang ibinbulong, at dalaling nang. Pagdatg sa coro'y nakin n~g maigui: lumayn~g boong catulinan ang voces n~g canyg capat, at ang sig na: "nay!", "cac" ay nawalg lub pagcasarn~g pint Nan~g~gatal, nagpapawis, sandalsiyg tumiguil; kinagat niyang canyg camao upang lunrin ang isg sig na nagtutumas sa canyg psat pinabayaan niyg magpalin~gaplin~gap ang canyg m~ga matsa nag-aagaw dil at liwanag na simbahan. Doo'y malaml ang nin~gas n~g aw na lan~g sa "lpara"; na sa guitn ang "catafalco"; sarang lah n~g m~ga

pintuan, at may m~ga rejas ang m~ga bint Dcaguinsaguinsa'y nanh sa maliit na hagd, linampas ang pan~galawang say, na kinalalagyan n~g nagninin~gas na cand nanh sa icatlg say. Kinal ang m~ga lbid na nacatsa m~ga "badajo" (pamalt n~g camp, at pagcatap ay mulg nang na nammutl n~gni't cuminang ang canyg m~ga maty hindsa m~ga lh Samantala'y nagpapasimuln~g pagtang ul at untiunting lumiliwanag ang l~git. Pinagdugtong ni Basilio ang m~ga lubid, itinang isg dlo sa isg maliit na pinacahalui n~g "barandilla", at hindman lang naalaalang patay ang aw, umus- sa lubid sa guitnn~g cadilim.

Nang macaraan ang ilg minuto, sa issa m~ga dn sa ban, ay nacinig n~g m~ga voces at tumun ang dalawg put; n~guni't so ma'y walg natigatig, at mulg tumahimic na lah.

TALABABA: [251] Issa tatlg m~ga Furia Gorgona caaway ni Minerva. Pinugutan n~g ulo si Medusa ni Perseo. Ang m~ga pan~galan n~g tatlg Furia ay Medusa, Euriale at Estenio: ang tng matitigan n~g al man sa tatlg ity hindmacakilos at napipi. Si Minerva ang diosa n~g carunun~gan at pagbabaca. Si Perseo ay an ni Dae at hsa Argos; iniligt niysa infierno ang canyg sinintang si Andreda.

=XVI.= =SI SISA=

Madilim ang gab tahimic na tumutulog ang m~ga namamayan; ang m~ga familiang nag-alaala sa m~ga namatay na'y tumulog na n~g boong capanatag at capayapaan n~g loob: nan~gagdas na siln~g tatlg bahagui n~g rosario na may m~ga "requiem", ang pagsisiy sa m~ga colowa at nan~gagpan~gas n~g maraming candilang pagk sa har n~g m~ga mah na larawan. Tumup na ang m~ga mayayaman at ang m~ga nacacacaya sa pagcabhay sa m~ga nagpamana sa caniln~g caguinhawahan; kinabucasa'y simba silsa tatlg misang gawin n~g ba't sacerdote, man~gagbigay siln~g dalawg piso at n~g ipagmisa n~g isg patungc sa

colowa n~g m~ga namat; bili sila, pagcatapos, n~g bula sa m~ga pat na pusp n~g m~ga indulgencia. Hindn~ga totoong nacahigpit ang Justicia n~g Dios na ga n~g justicia n~g t.

N~guni't ang dukh ang mahap, na bahagynanacacakita upang may maipag-agdg-bhay, at nan~gangail~gang sumhol sa m~ga "directorcillo," m~ga escribiente at m~ga sundalo, upang pabayaan silg mamhay n~g tahimic, ang tng iyy hindtumutulog n~g panatag, na gaya n~g inaaca n~g m~ga poeta sa m~ga palacio, palibhasa'y hindpa silmaril nacapagtitiis n~g m~ga hagp n~g caritn. Malungc at nag-iis-ip ang dukh Nang gabg iy, cung cauntang canyg dinas ay malakg lubhang canyg dal~gin, tagl ang hap sa m~ga matat ang m~ga lha

sa ps Hindsiynagsiyam, hindsiymarunong n~g m~ga "jaculatoria", n~g m~ga tulat n~g m~ga "oremus," na cathn~g m~ga fraile, at iniuucol sa m~ga tng walg sariling caisip, walg sariling damdin, at hindrin nam napag-uunawang lah n~g iy. Nagdasal siyn~g on sa pananalitn~g canyg caralitaan; ang colowa niyy tumatan~gis dil sa canyg sariling calagayan, at dil nam sa m~ga namat, na ang pagsintnilsa canyy siyg canyg cagalin~gan. Nangyayaring macapagsays ang m~ga lniyn~g m~ga pagb n~guni't sumigaw ang canyang ip n~g m~ga daing at nagsalitn~g m~ga hinanak. Caybagy man~gasiyahan. Ic na pumuri sa carukhn, at caynam, m~ga aninong pinahihirapan, sa walg pamting panalan~gin n~g dukh na sinasaysay sa har n~g isg estampang masamang

pagcacaw na liniliwanagan n~g aw n~g isg tims, baccayang ibig ninyo'y ang may m~ga candang malalaksa har n~g m~ga Cristong sugat, n~g m~ga Virgeng malilt ang bib at may m~ga matg cristal, m~ga misang wang latg ipinan~gun~gusap n~g m~ga sacerdoteng hindinuunawang sinasabi? At ic, Religig ilinaganap na talagg col sa sangcataohang nagdaralit nalimutan mo na cayang catungculan mong umal sa naaapi sa canyg carukhn, at humiysa macapangyarihan sa canyg capalalan, at n~gayy may laan ca lamang na m~ga pan~gsa m~ga mayayaman, sa m~ga tng sa iyy macapagbabayad? Ang caawaawang tao'y nagppuyat sa guitnn~g canyg m~ga an na nan~gatutulog sa canyg sing; iniisip ang m~ga bulang dapat bilh upang mahin~gal ang m~ga magulang at ang

namat na esposo.--"Ang po--any-ang po'y isg linggg caguinhawahan n~g aking m~ga an; isg linggg m~ga tawanan at m~ga catuwn, ang aking inimp sa bng isg buwan, isg casuutan n~g aking an na babaeng nagdalaga na."--Datapuwa't kinacailan~gang patay mo ang m~ga ap na it-ang wn~g voces na canyg ninig sa serm--kinacailan~gang ic ay magpacahap." Tunay n~g kinacailan~gan! Hindililigtas n~g Iglesia n~g walg bayad ang m~ga pinacasisinta mong colowa: hindipinamigay na walg bad ang m~ga bula. Dat mong bilh ang bula, at hindang pagtulog cung gabang iyg gawin, cung dang pagpapagal. Samantala'y mailantad n~g iyg an na babae ang bahui nang catawg dapat ilim sa nanonood; magpacagtom ca, sa pagca't mah ang halagn~g l~git! Tunay na tnay

n~gyang hindpumapasoc sa l~git ang m~ga dukh Nan~gagliliparan ang m~ga caisipg itsa alang-alang na pag-itang mulsa sah na kinalalatagan n~g magaspg na ban, hanggg sa palupong kinatataln n~g dyang pinag-uguyan sa sangg na lali. Ang paghin~gnity malu at pay manacacang n~ginun~guyang lay at may sinasabing dmawatasan: nananaguinip na cumacain ang sicmurang gut na hindnabus sa ibinig sa canyn~g m~ga capat na matatand Ang m~ga culigl ay humuhuning hindnagbabago ang tig at isinasaliw ang canilg walg hump at patupatuloy na it sa m~ga patlgpatlg na tin- na hni n~g cagayc na nacatagsa damang butiking lumabas sa canyg bt upang humap n~g macacain, samantalang ang tuc na

wala n~g pinan~gan~ganibang tbig ay isinusun~gaw ang canyg ulo sa gang n~g bul na pnn~g coy. Umaatun~gal n~g lubhg mapanglaw ang m~ga o doon sa daan, at sinasampalatayanan n~g mapamahng nakikinig na sily nacacakita n~g m~ga espitu at n~g m~ga anino. Datapuwa't hindi nakikita n~g m~ga o at n~g ibpang m~ga hop ang m~ga pagpipighatn~g m~ga tao, at gay man, gaano carami ang canilang m~ga cahirapang tiniis! Doon sa malsa bayan, sa isg long may isg horas, nitira ang inni Basilio at ni Crisp, asa n~g isg laling walg puso, at samantalang ang babae nagpipilit mabhay at n~g macapag-arugsa m~ga an, nagpapagalala at nagsasabong nam ang lalaki. Madalang na madang silcung magka, n~guni't lui n~g kahapishapis ang nangyayari pagkikita. Unti-unting

hinubd n~g lalaki ang canyg asa n~g m~ga has upang may maipagvicio siyat n~g walnang caanoano man si Sisa, upang magugol sa masasamg m~ga hinggu n~g canyg asawa, pinagpasimuln nitg siyy pahirapan. Mahin palibhas ang loob, malakang cahigt n~g pscay sa pag-iip, walsiyg nalalaman cung dsumintat tum~gis. Sa gang canyy ang canyg asawa ang siyg dios niy; ang m~ga an niyy siyg canyang m~ga gel. Sa pagca't talast n~g lalaki cung hanggg saan ang sa canya'y pag-ig at tacot, guinawa nam niyang catulad n~g asal n~g lah n~g m~ga diosdiosan: sa ar-aw ay lumalang canyg calupitan, ang pagca walg at ang pagcapatupatuloy n~g bawa't maibigan. N~g mhang tang sa canysi Sisa n~g minsang siyy sumip sa bay, na ang

mukha'y mahigu ang pagdidilim cay sa dati, tungc sa panucalang ipasoc n~g sacristan si Basilio, ipinatloy niyang paghahagp n~g man, hindsiysumagot n~g oo ayaw. Hindnan~gah si Sisang ulin ang canyang pagtatanong; datapuwa't ang lubhg mahigp na casalat n~g canilg pamumhay at ang han~g na ang m~ga ba'y man~gag-al sa escuelahan n~g bayan n~g pagbasa't pagslat, ang siyang sa canya'y pumit na ipaltoy ang panucalniya. Ang canyang asawa'y hindrin nagsabi n~g anman. Nang gabg yaon, icasampt calahatlabg-isang horas, n~g numiningning na ang m~ga bituin sa lan~git na pinaliwanag n~g un, nacaupsi Sisa sa isg bangcg cahoy na pinagmamasdan ang ilang m~ga san~gn~g cahoy na nagninin~gasnin~gas sa calang may tatlg batg-buhay na may

m~ga dungg. Nacapatong sa tatlg batg ittungcang isang palay na pinagsasain~gan, at sa ibabaw n~g m~ga ba'y tatlg tuyg lawlaw, na ipinagbili sa halagang tatlang dalawang cuarta. Nacapan~galumbab minasdan ang madilawdilaw at mahinang n~gas n~g cawayang pagdaca'y naguiguing abang canyang madalg malugnaw na ba; malungc na n~gitang tumatanglaw sa canyang mukh Nagugunitniya ang calugodlug na bugtg n~g palay at n~g ap na minsa'y pinaturan sa canya ni Crispin. Ganitang sinabi n~g bat

"Naupsi Mait, sinul ni Mapula. Nang malao'y cumaracara."

Batpa si Sisa, at napagkikilalang n~g

dacong na'y siya'y maganda at nacahahalina cung cumos. Ang canyang m~ga mata, na gaya rin n~g canyang calolowang ibibigay niyang lahat sa canyang m~ga anac, ay sacdal n~g gaganda, mahahabang m~ga pil-mata at nacauukit cung tumin~g; mainam ang hayap n~g ilg; marik ang pagcacaanyn~g canyang m~ga labing namumutl Siya ang tinatawag n~g m~ga tagalog na "cayumanguing caligatan," sa macatuwid baga'y cayumanggu n~guni't isang clay na malis at dalay. Baga man batpa siya'y dahil sa pighat dahil sa gtom, nagpapasimulna n~g paghupyac ang canyang namumutlang m~ga pisn~g ang malagg buh na n~g na'y gayac at pamuti n~g canyang cataan, cung cayhusay hindsa pagpapaibi, cung dsa pagca't kinaugalng husayin: ang pus ay caraniwan at walang m~ga "aguja" at m~ga "peineta."

May ilang araw nang hindsiya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos tabn ang isang gawang sa canya'y ipinagbiling yarn sa lalong madalg panahg ab n~g caya. Sa pagcaibig niyang macakita n~g salap hindnagsimba n~g umagang iy, sa pagca't maaabala siya n~g dalawang horas ang cauntian sa pagparoo't parito sa bayan:--namimilit ang carukhng magcasala!--N~g matapos ang canyang gawa'y dinala niya sa may-ar datapuwa't pinan~gacuan siya nitsa pagbabayad. Walsiyang inip sa boong maghapon cung dang m~ga ligayang tatamuhin niya pagdatg n~g gab canyang nabalitaang wang canyang m~ga anac, at canyang inip na sila'y canyang pacaning magalg. Bumiln~g m~ga lawlaw, pinitas sa canyang malt na halamanan ang lalong magagandang camatis, sa pagca't

nalalaman niyang siyang lalong minamasarap ni Crisping pagcain, nanghin~gsa canyang capit bahay na si filofo Tasio, na tumitira sa may m~ga limangdaang metro ang laysa canyang tahanan, n~g tapang baboy-ram at isang hitn~g patong-gubat, na pagcaing lalong minamasrap ni Basilio. At pusp n~g pag-asa'y isinaing ang lalong maputg bigas, na siya rin ang cumha sa guian. Ya n~ga nama'y isang hapnang carapatdapat sa m~ga cura, na canyang handsa caawaawang m~ga bat Datapuwa't sa isang sawg palad na pagcacatao'y dumatg ang asawa niya't kinain ang canin, ang tapang baboy ram ang hitn~g pato, limang lawlaw at ang m~ga camatis. Hindumiimic si Sisa, baga man ang damdam niya'y siya ang kinacain. Nang bus na ang lalaki'y naalaalang itang ang canyang m~ga anac.

Napan~gitsi Sisa, at sa canyang catow'y ipinan~gacsa canyang sariling hindsiya maghahapunan n~g gabg iy; sa pagca't hindcasiya sa tatlang nalabi. Itinang n~g ama ang canyang m~ga anac, at ipinalalagay niya itg higu sa siya'y cumain. Pagcatapos ay dinamp n~g lalaki ang man at nag-acalang yumao. --Ayaw ca bang makita mo sila?--ang itinang na nan~gan~gatal;--sinabi ni matandang Tasiong sila'y malalaon n~g caunt nacababasa na si Crispin ... marahil ay dalh ni Basilio ang canyang sueldo. N~g marinig itg huling cadahilanan n~g pagpiguil sa canya'y humint nag-alinlan~gan, n~guni't nagtagumpay ang canyang mabuting angel.

--Cung gayy itira mo sa akin ang piso!--at pagcasabi ay umalis. Tuman~gis n~g bng capaitan si Sisa; n~guni't pagcaalaala sa canyang m~ga anac ay natuyang m~ga luh Mulsiyang nagsaing, at inihandang tatlong lawlaw na natira: bawa't isa'y magcacaroon n~g isa't calahat --Darating silang malakang pagcaibig na cumain!--ang iniisip niya:--malayang pinangagalin~gan at ang m~ga sicmrang gut ay walang ps Pinakingan niyang magalg ang lahat n~g in~gay, masdan natin at hinihiwatigan niya ang lalong mahinang yabag: --Malacas at maliwanag ang lacad ni Basilio; marahan at hindnacacawan~gis ang cay Crispin--ang iniisip n~g ina.

Macaalawa macaatln~g humni ang calaw sa gbat, muln~g tumilang ulan, at gay ma'y hindpa dumarating ang canyang m~ga anac. Inilagay niya ang m~ga lawlaw sa loob n~g palay at n~g huwag lumamig, at lumapit sa pintuan n~g dampupang siya'y malibang ay umawit n~g marahan. Mainam ang canyang voces, at pagcnarinig nilang siya'y umaawit n~g "cundiman", nan~gagsisiiyac, ayawan cung bakit. N~gni't n~g gabing iyy nan~gan~gatal ang canyang voces at lumalabas n~g pahirapan ang tig. Itiniguil ang canyang pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman. Sino ma'y walang nanggagaling sa bayan, liban na lamang sa han~ging nagpapahulog n~g tubig sa malalapad na m~ga dahon n~g m~ga

saguing. Caracaraca'y biglang nacakita n~g isang ong mait na sumip sa harap niya; may inaamoy ang hayop na iy sa landas. Natacot si Sisa, cumha n~g isang batat hinaguis. Nagtatacbang asong umaatun~gal n~g pagcapanglawpanglaw. Hindmapamahn si Sisa, n~guni't palibhasa'y maring tot ang canyg ninig na m~ga sinasabi tungcol sa m~ga gununat sa m~ga ong maiit' caya n~ga't nacapangyi sa canyang lagu. Dalidaling sinarh ang pintat naupsa tabn~g aw. Nagpapatay ang gabn~g m~ga pinaniniwalaan at pinupuspos n~g panimd ang alg-ang n~g m~ga malicmang ano. Nag-acang magdas, tumag sa Vgen, sa Dios, upang calin~gn nilang canyg

m~ga an, longlalna ang canyg bunsg si Crisp. At hindniysinadya'y nalimutan niyang das at napatun~go ang bng pag-iisip niysa canil na anpa't canyg naaalaala ang m~ga pagmumukhn~g ba't issa canil yag m~ga mukhg sa towna'y n~gum~gitsa canycung natutulog, at gay din cung naguising. Datapuwa't caguinsaguinsa'y naramdaman niyg naninind ang canyg m~ga buh, nangdidilat n~g maam ang canyg m~ga mat malicmcatotohanan, canyg nakikitang nacatd si Crispin sa tabn~g calan, do sa lugar na caranang canyg inup-an upang makipagsalitaan sa cany N~gayy hindnagsasabi n~g anm; tinititigan siyniyg m~ga matg malalakat n~gum~git --Nay! bucs niny bucs niny nay!--ang sabi ni Basilio, bhat sa lab.

Kinilabtan si Sisa at nawalang malmat

=XVII.= =BASILIO=

Bahagypa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray, nagpatghul sa m~ga big n~g canyg in Isg dmasing panglalam ang siyg bumot cay Sisa n~g makita niyg nag-sang dumatg si Basilio. Nagbantg magsalitay hindlumab ang canyg voces; inig niyg yacin ang canyg an ay nawal- siyn~g lac; hindnam mangyaring umiy siy N~guni't n~g makita niyang dugg pumapalsa noo n~g bata'y siyy nacasig niyg tig na wi'y nagpapakilala n~g pagcalag n~g isg bagtg n~g ps

--M~ga an co! --How pcayg mag-ala ala n~g anman, nay!--ang isinag ni Basilio;--nira psa convento psi Crispin. --Sa convento? Buh? nira sa convento?

Itinin~galn~g bsa canyg m~ga mat

canyg

inang

--Ah!--ang isinigaw, na anpa't ang lubhg malaking pighati'y naguing lubhg malaking catown. Si Sisa'y umiy, niyap ang canyg an at pinusp n~g hal ang may dugg n. --Buh si Crispin! Iniwan mo siysa convento ... at bit may sgat ca, an co? Nahlog ca b

At siniyasat siyn~g boong pag-i~gat. --N~g dalh psi Crispin n~g sacristan mayor ay sini sa ing hindraw acmacaaalis cung dsa icasampg horas, at sa pagct malim na ang gab acy nagtan. Sa baya'y sinigaw acn~g m~ga sundalo n~g "Quien vive," nagtatacbac bumar silat nahilahisan n~g isg ba ang ing n. Natatacot acg mahuli at papagpupunin acn~g cuartel, na ab n~g p na gaya n~g guinawcay Pablo, na hanggn~gayy may sak. --Dios co! Dios co!--ang ibinulg n~g ing kinilig--Siyy iyg iniligtas! At sacidinugtg, samantalang, humahanap n~g panaling damit, tbig, sc at balahibong maliliit n~g tag: --Isg dpa at natay ca sana nil pinat

sana nilang aking an! Hindguingunitn~g m~ga guardia civil ang m~ga in --Ang sasabihin ninyy nahulog acsa isg coy; huw psang maalaman nino mang acy pinaghad. --Bit bnira si Crispin?--ang itinang ni Sisa pagcatapos magawang paggamot sa an. Minasd ni Basiliong isg sandalang canyg in niyap niyitat sac untiunting sinays ang col sa dalawg onza, gay ma'y hindniysinabi ang m~ga pagpapahirap na guinagawsa canyg capat. Pinapaghn~g mag-inang canilg m~ga lh

--Ang maba cong si Crispin! pagbintan~g ang maba cong si Crispin! Dahilg tayy dukh at ang m~ga dukhg ga natin ay dapat magti n~g lah!--ang ibinulg ni Sisa, na tinitingnan n~g m~ga matg punn~g lhang tingh na nauubusan n~g lan~g. Nanatiling malala hindsilnag-imican. ding

--Naghapunan ca na b--Hind May cin at may tuyg lawl. --Walacg "ganang" cumain; tbig, tbig lang ang ig co. --Oo!--ang isinag n~g inn~g boong lungc;--nalalaman co n~g hindmo ibig ang tuyg lawl; hinandn catn~g ibg bay; n~guni't naparo ang iyg tay, caawaawang an co!

--Naparito ang tay?--ang itinang ni Basilio, at hindkinucusa'y siniyasat ang mukhat ang m~ga cam n~g canyang in Nacapagsik sa psni Sisa ang tang n~g canyg an, na pagdaca'y canyg napag-ab ang cadahilanan, cayt nagdumalg idinugtg: --Naparito at ipinagtang cayn~g mainam, ibig niyg cayy makita; siya'y gut na gut. Sinabing cung cayraw ay nananatili sa pagpapacaba ay mulsiyg makikisama sa in. --Ah!--ang isinalabat ni Basilio, at sa sam n~g canyg lb ay inin~giwang canyg m~ga lab --An co!--ang ipagwni Sisa. --Ipatad pniny nay!--ang mulg

isinag na matig ang any-Hindbcaylong magalg na tong tatlna lang, cay si Crispin at ac--N~guni't caypo'y umyac; ipalag ninyg walacg sinabing anman. Nagbuntg-hinin~gsi Sisa. Sinarh ni Sisa ang dampat tinabunan n~g abang caunting ba sa cal at n~g huw mapugn, tlad sa guinagawn~g t sa m~ga damdin n~g colowa; tacp ang m~ga damdaming iy n~g abn~g bhay na tinatawag na pag-wawalang-bah at n~g huw mapugn sa pakikipanay sa ar-aw sa ing m~ga capow Ibinulg ni Basilio ang canyg m~ga das, at nahigsa tabn~g canyg inna nananalan~gin n~g paluh. Nacacaramdam n~g it at lam;

pinagpilitang pumit at ang iniisip niyy ang canyg capat na buns na nag-aacalang tumulog sana n~g gabg iy sa sinapupunan n~g canyg in at n~gayy marahil umyac at nan~gan~gatal n~g tot sa isg sloc n~g convento. Umaalin~gawn~gaw sa canyg m~ga ta~ga ang m~ga sig na iy, tlad sa pagcinig niyn~g siyy doon pa sa campanario; datapuwa't pinasimulng pinalang canyg ip n~g pag na naturaleza at nang sa canyg m~ga matang "espitu", n~g panaguimp. Nakita niyang isg cuartong tulug, at doo'y may dalawg candang may n~gas. Pinakingg n~g curang madil ang pagmumukhat may hawac na yant ang sinasabi sa ibg wicn~g sacrtan mayor, na cakilakilabot ang m~ga kos. Nan~g~gatal si Crispin, at palin~gaplin~gap ang matg tumatan~gis

sa magcabicabil na pang may hinahanap na t, isg tagan. Hinar siyn~g cura at tinatanong siyg malakang git at humaguin ang yant. Ang bata'y tumacbat nagtagsa licuran n~g sacristan; n~guni't siyy tinangn nitat inihandang canyg cataw sa sumusubong git n~g cura; ang caawaawang ba'y nagpupumigl, nagsicad, sumigaw, nagpatinghig gumugulong, tumitind, tumatacas, nadudulas, nasusubasob at sinangga n~g m~ga cam ang m~ga hamp na sa pagca't nasusugatan ay biglg itinatagat umaatun~gal. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin, inihampas ang lo sa tablg yapac; nakikita niyat canyg nirinig na humaguinit ang yant! Sa lakg pagn~gan~galit n~g canyg bunsg capat ay nagtind; sirang isip sa dmaulatang pagcacahirap ay dinaluhong ang canyg m~ga verdugo, at kinagat ang

cura sa cam. Sumig ang cura't binitiwan ang yant; humawac ang sacristan mayor n~g isg bast at pinsa lo si Crispin, natimbuang ang bsa pagcatul; n~g makita n~g curang siyy may sugat ay pinagtatadyac si Crispin; n~guni't ity hindna nagsanggalang, hindna sumigaw: gumugulong sa tablg parang isg bagay na hindnacacaramdam at nag-iiwan n~g bacas na bas... Ang voces ni Sisa ang siyg sa canyy guming. --Anang nangyayari sa iyo? Bakit ca umyac? --Nanag-ip ac... Dios!--ang marig si ni Basilio at humig na basn~g pis. Panag-ip iy; sabihin pninyg panag-ip lang, nay, iy; panag-ip lang!

--Anang napang-ip mo? --Hindsumag ang b Naupupang magpid n~g lhat n~g pis. Madil sa loob n~g damp --Isg panag-ip! isg panag-ip!--ang inuulit-lit ni Basilio sa marahang pananalit --Sabihin mo sa akin cung anang iyg pinanag-ip; hindacmatulog!--ang sini n~g inn~g mulg mahigang canyg an. --Ang napanag-ip co, nay,--ani Basilio n~g maran--camraw ay namumulot n~g hay sa isg tubigang totoong maraming bulacl, ang m~ga babae'y may m~ga dalg bacol na punn~g m~ga hay ... ang m~ga lalaki'y may m~ga dalring bol na punn~g hay ... at ang m~ga bang lalaki'y gay din ... Hindco na

natatandn, nay; hindco na natatandn, nay, ang m~ga ib Hindna nagpit n~g pagtatang si Sisa; hindniypinansin ang m~ga panag-ip. --Nay, may naisip acn~gayg gabg it--ani Basilio pagcaraan n~g ilg sandalg hindpag-im. --Anang naisip mo?--ang itinang niy Palibhasa'y mapagpacababsi Sisa sa lah n~g bay, siyy nagpapacababpatsa canyg m~ga an; sa acniymabuti pa ang canilg pag-iip cay sa cany --Hindco na ibig na magsacristan! --Bit? --Pakingg pniny nay, ang aking nsip.

Dumatg pritong galing sa Espa ang an na lalaki n~g nasirang si Don Rafael, na inaacalcong casingba din n~g canyg am Ang mabuti p nay, cnin na ninybcas si Crispin, sin~gil ninyang aking sueldo at sabihin ninyg hindna acmagsasacristan. Paggalg co'y pagdaca'y makikipagkita accay Don Cristomo, at ipakikiusap co sa canyg acy tanggapg tagapagpast n~g m~ga vaca n~g m~ga calabaw; malakna nam ac Macapag-aaral si Crispin sa bay ni matandg Tasio, na hindnamamalat maba, cahit ayaw maniwang cura. Maaarpa bang tayo'y mapapaghap pa n~g higu sa calagayan natin? Maniwal pcay nay, maba ang matand maclang nakita co siysa simbahan, pagcso ma'y walroon; nalluhod at nananalan~gin, maniwalpcay Nalalaman na pniny nay, hindna acmagsasacristan: bahagyna ang

pinakikinabang at ang pinakikinabang pa'y naoowlang sa kinamumulta! Gay din ang idinaing n~g lah. Magpapastol ac at cung aking alagaang magalg ang ipagcacatiwalsa akin, acy callugdan n~g may-ar at marahil ay ipabang ating gatan ang isg vaca, at n~g macainom tayo n~g gas; ig na ig ni Crispin ang gas. So ang nacacaalam! marahil bigy pa pcayn~g isg malt na "guy" cung makita nilang magalg cong pagtup; aalagaan nin ang guya at ing patatabag ga n~g ing inahg man. Man~gun~guha acn~g m~ga bun~gang coy sa gbat, at ipagbili co sa bang casama n~g m~ga glay sa ating halamanan, at sa ganito'y magcacasalapto. Maglalagay acn~g m~ga sat n~g m~ga balat at n~g macahuli n~g m~ga ibon at m~ga alam, man~gin~gisdacsa og at pagcacy malakna'y man~gan~go nam ac

Macapan~gan~gahoy nam acupang maipagbilmaialay sa may-n~g m~ga vaca, at sa ganyy matowsa atin. Pagcmacapag-aararo na acy aking ipakikiusap na acy pagcatiwaln n~g capirasong lpat n~g ing matamnan n~g tubmais, at n~g hindpcaymanahhanggang hating gab Magcacaroon to n~g dam na bong col sa bawa't fiesta, cacain to n~g carne at malalakg isd Samantala'y mamumuhay acg may calayn, magkikita to sa ar-aw at magsasalosalo to sa pagcain. At yamang sinasabi ni matandg Tasiong matalas daw tot ang lo ni Crispin, ipadalnatin siysa Maynat n~g mag-aral; siyy paggugugulan n~g bn~ga n~g aking pawis; hindba, nay? --Anang aking wiwicain cung doo?--ang isinag ni Sisa niyacap ang canyg an.

Nahiwatigan ni Sisang hindna ibinibilang n~g an sa hinarap na panah, ang canyg am at itang nagpatuln~g m~ga lhniysa pagtan~gis na dummic. Nagpatuloy si Basilio n~g pagsasaysay n~g canyg m~ga binabantsa hinarap na panah, tagl iyang gan na pag-asa n~g cabataang walg nakikita cung dang hinahan~gad. Walang sinasabi si Sisa cung d"oo" sa lah, sa canyg acala'y ang lah ay magalg. Untiunting nanaog ang pagcimbing sa pag na m~ga bubg n~g matn~g b at n~gayo'y binucs n~g Ole-Lukoie, na sinasabi ni Anderson, at isinucob sa ibabaw niyang magandg payong na pusp n~g masasayg pintura. Ang acniyy siya'y pastol n~g casama n~g canyg bunsg capat; nan~gun~guha siln~g bayabas, n~g alp at n~g ibpang

m~ga paroparsa calicsih; pumapasoc silsa m~ga yun~g at nakikita nilg numiningning ang m~ga pader; naliligsilsa m~ga buc, at ang m~ga buh~gin ay alab na guintat ang m~ga bato'y tlad sa m~ga batn~g corona n~g Vgen. Sily inaawitan n~g m~ga maliliit na isdat nan~gagtatawanan; iniyuyucayoc sa canila n~g m~ga cahoy ang canilang m~ga san~gang humihitic sa m~ga salapat sa m~ga bn~ga. Nakita niya n~g matapos ang isang campanang nacabitin sa isang cahoy, at isang mahabang lubid upang tugtuguin: sa lubid ay may nacataling isang vaca, na may isang pgad sa guitnn~g dalawang sun~gay, at si Crispin ay nasa loob n~g campanat iba pa. At nagpatuloy sa gayg pananaguinip. N~guni't ang inang hindgaya niyang musm at hindnagtatacbsa loob n~g isang horas ay hindtumutulog.

=XVIII.= =MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP=

Magcacaroon na n~g icapitong horas n~g umaga n~g matapos ni Fr. Salvang canyang catapusg misa: guinawniyang tatlg misa sa loob n~g isg oras. --May sak ang p-anang madadasaling m~ga babae; hindgaya n~g dating mainam at mahinh ang canyg kos. Naghubad n~g canyg m~ga suot na di ummic, hindtumitin~gin sa canino man, hindbumabatn~g cahi't an --Mag-in~gat!--ang bulungbulun~gan n~g m~ga sacristan;--lumulbhang samn~g lo! Uulan ang m~ga multa, at ang lah n~g ito'y pawang casalanan n~g

dalawg magcapat! Umal ang cura sa sacrist upang tumun~go sa convento; sa song nity nan~gacaupsa bangcang pitwalg m~ga babae at isg lalaking nagpapalacadlacad n~g paroo't parito. Nang makita nilg dumarating ang cura ay nan~gagtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang isg babae upang hagc ang canyang cam; n~guni't gumamit ang cura n~g isg anyg cayamut, caya't napahintang babae sa calaguitnaan n~g canyg paglacad. --Nawalan yatn~g sicapat si Curiput?--ang marig sabi n~g babae sa salitg patuy na nasact sa gayg pagctangg. Huwag pahagc sa canyang cama'y, sa gayg siyy celadora n~g "Hermandad", gayg siya'y si Hermana Rufa! Napacalabis namang tot

ang gayg gaw --Hindumupn~gayg umaga sa confesonario!--ang idinugtg ni Hermana Sa, isg matandg babaeng waln~g n~gipin;--ibig co sanang man~gumpisal at n~g macapakinabang at n~g magcamit n~g n~ga "indulgencia". --Cung gayo'y kinahahabagan co cay--ang sag n~g isang babaeng batpa't ma'y pagmumukhang tan~ga; nagcam acn~gayg umaga n~g tatlg indulgencia plenaria na aking ipinatungc sa calolowa n~g aking asawa. --Masamang gaw hermana Juana!--ang sabn~g nasact ang loob na si Rufa.--Sucat na ang isang indulgencia plenaria upang mahan~gsiya sa Purgator; hinddapat ninyg sayan~gin ang m~ga santa indulgencia; tumlad

caysa akin. --Lalong magalg ang lalong marami: ang sabi co!--ang sag n~g walg may na si hermana Juana, casab ang n~git Hindag sumag si hermana Rufa: nanghin~gmuna n~g isg hits n~gin~g minasd ang nagcacabilog na sa canyy nakikinig n~g dcawas lumursa isg tab at nagpasimul samantalang n~gum~gatn~g tabaco: --Hindco sinasayang cahi't isg santong araw! Nagcam na ac bhat n~g acy mapanig sa Hermandad, n~g apat na raa't limampo't pitg m~ga indulgencia plenaria, pitg dat anim na pong libo, limg daa't siy na po't walg tag m~ga indulgencia. Aking itinalang lah n~g aking m~ga kinamtan, sa pagca't ang ibig co'y malinis na salitaan; ayaw acg

mangd at hindco rin ibig na acy dayn. Tumiguil n~g pananalitsi Rufa at ipinatuloy ang pagn~guy minasdan siy n~g boong pagtatacn~g m~ga babae; n~guni't humintsa pagpaparoo't parito ang lalaki, at nagsalitcay Rufa n~g may anyg pagpapawalang halag --Datapuwa't nacahigu acsa iny hermana Rufa, n~g tag itlamang sa m~ga kinamtan co, n~g apat na indulgencia plenaria at sangdaang ta pa; gayg hindlubhang nagdasal acn~g tag it --Higu cay sa in? Mahigu na anim na raa't walompo't siy na plenaria, siy na raa't siy na po't apat na libo walg daa't limampo't im na ta?--ang ulit ni hermana Rufang wari'y masamn~g cauntang loob.

--Gay n~g walg plenaria at sangdaa't labing limg ta ang aking cahiguit, at ity sa lang buw lamang--ang inulit n~g lalaking sa lg ay may sabit na m~ga escapulario at m~ga cuintas na punn~g lib. --Hinddapat pagtakhan--ani Rufang napatalo na;--caypang maestro at ang pnsa lalawigan! N~gumin~gitang loob. lalaking lumakang

--Hindn~gdapat ipagtacg acy macahigu sa inyn~g pagcacamit; halos masasabi cong cahi't natutulog ay nagcamit acn~g m~ga dulgencia. --At anpbang guinawninysa m~ga indulgenciang iy?--ang tang na sabsab n~g apat limg voces.

--Psh!--ang sag n~g lalaking umanyn~g labis na pagpapawalang halag--aking isinasabog sa magcabicabil --Datapuwa't sa bay n~gang iy hindco mangyayaring cayy purin, mstro--ang itinutol ni Rufa,--Cayy pasasa Purgatorio, dahil sa inyg pagsasayg n~g m~ga indulgencia. Nalalaman na pninyg pinagdurusahan n~g apat na pong aw sa ap ang bawa't isg salitg walg cabuluh, ayon sa cura; im na pong aw sa bawa't isg dangcal na sinulid; dalawampo, bawa't isg pat na tubig. Cayy pasasa Purgatorio! --Malalaman co na cung paano ang paglab co ro!--ang sag ni hermano Pedro, tagl ang dakilang pananampalataya.--Lubhg marami ang m~ga colowang hin~gco sa ap!

Lubhg marami ang guinawcong m~ga santo! At buc sa rito'y "in articulo mortis" (sa horas n~g camatayan) ay macapagcamit pa ac cung aking ibigu, n~g pitg m~ga "plenaria", at naghih~galna'y macapagliligtas pa acsa m~ga ib At pagcasalitn~g gayy lumayg tagl ang malakg pagmamataas. --Gay ma'y dapat ninyg gaw ang catulad n~g aking gaw na dacnagsayang cahit isg aw, at magalg na bilang ang aking guinaw Hindco ibig ang magday at aw nam acg maraynino man. --At paano p bang gawniny--ang tang ni Juana. --Dapat n~gpninyg tularan ang

guinawco. Sa halimbaw ipalag pninyg nagcam acn~g isg tag m~ga indulgencia: itinatalco sa aking cuaderno at aking sinasabi:--"Maluwalhating Amg Poong Santo Domingo, pakitingn pninycung sa Purgatorio'y may nagcacailan~gan n~g isg tag gan na walg labis culang cahi't isg aw."--Naglaracn~g "cara-y-cruz;" cung lumab na "cara" ay wal mayroon cung lumab na "cruz." N~gayy ipalag nating lumab n~g "cruz", pagcayo'y isinusulat co: "nin~gil na;" lumab na "cara"? pagcayy iniin~gatan co ang indulgencia, at sa ganitg paraa'y pinagbubucodbucod co n~g tigsasangdaaag tag itinalcong magalg. Sayang na sayang at hindmagawsa m~ga indulgencia ang cawan~gis n~g guinawsa salap ibibigay cong patubuan: macapagliligtas n~g lalong maraming m~ga colowa.

Maniwcaysa akin, gaw ninyang ing guinaw --Cung gayy lalong magalg ang ing guinaw--ang sag ni hermana Sa. --An Long magalg?--ang tang ni Rufang nagtaca.--Hindmangyayari! Sa guinawco'y waln~g galing pa! --Makin pcayg sandalat paniniwaln ninyang ing si, hermana!--ang sag ni hermana Sang matabg ang pananalit --Tingn! tingn! pakingg natin!--ang sinabi n~g m~ga ib Pagcatapos na macaubn~g boong pagpapahalaga'y nagsalitang matandg babae n~g ganitg any --Magalg na totoo ang inyg

pagcatalastas, na cung dasal ang "Bendita-sea tu Pureza," at ang "Ser-mio Jesu cristo,--Padre dulcimo-por el gozo," nagcacamit n~g sampg tag indulgencia sa bawa't letra.. --Dawampo!--Hind--Clang!--Lima!-ang sabi n~g ilg m~ga voces. --Hindcailan~gan ang lumabis cumulang n~g is N~gay: pagca nacababasag ang aking isg alilang lalaki isg alilang babae n~g isg pingg, vo taza, at ibpa, ipinapupulot co ang lah n~g m~ga piraso, at sa bawa't is cahi't sa lalong caliitliitan, pinapagdasal co siyn~g "Bendita-sea-tu-Pureza" at n~g "Ser-mio-Jesu cristo Padre dulcimo por el gozo", at ipinattungcol co sa m~ga colowa ang m~ga indulgenciang kinamtan co. Nalalaman n~g lah n~g taga bay co ang bagay na it

t~glamang na hindang m~ga ps --N~guni't ang m~ga alilang babae ang siyg nagcamit n~g m~ga indulgenciang iy, at hindcay Hermana Sipa--ang itinutol ni Rufa. --At song magbabayad n~g aking m~ga taza at n~g aking m~ga pinggan? Natowa ang m~ga alilang babae sa gayg paraang pagbabayad, at acy gay din; sily hindco pinap tinutuctucan co lamang kincurot.... --Gagayahin co!--Gay din ang aking gawin!--At acman!--ang sabihan n~g m~ga babae. --Datapuwa't cung ang pingg ay nagcacalawa nagcatatatlong piraso lamang? Cacauntang inyg camtan!--ang ipinaunawpa n~g maulit na

si Rufa. --Itulot pninyg ipagtang co sa inyang isg pinag-aalinlan~ganan co--ang sinabi n~g totoong cakimn n~g bpang si Juana.--Caypm~ga guinoong babae ang nacacaalam na magalg n~g m~ga bagay na itg tungc sa Lan~git, Purgatorio at Infierno,.... ipinahahayag cong acy mangmang. --Sabihin niny --Madal na aking nakikita sa m~ga pagsisiy (novena) at sa m~ga ibpang m~ga libro ang ganitong m~ga bilin: "Tatlg amamin, tatlg Abuinoong Maria at tatlg Gloria patri.." --At n~gay?.... --At n~gayy ibig cong maalaman cung

paano ang gawing pagdarasal: tatlg Amanaming sun-sun, tatlg Abaguinoong Mariang sun-sun; macaatlg isg Amanamin, isg Abaguinoong Mar at isg Gloria Patri? --Gayn~gang marapat, macaitlg isg Amanamin.... --Ipatawad niny hermana Sa!--ang isinalabat ni Rufa: dapat dasaling gaya n~g ganitg paraan: hinddapat ilah ang m~ga lalaki sa m~ga babae: ang m~ga Amanamin ay m~ga lalaki, m~ga babae ang m~ga Abaguinoong Mar, at ang m~ga Gloria ang m~ga an. --Ee! ipatawad niny hermana Rufa; Amanamin, Abaguinoong-Mar at Glor ay catulad n~g canin, ulam at pat, isg sbsa m~ga santo ...

--Nagcamalcay Tingn na plamang niny cayg ndasal n~g pagany ay hindnasusunduan cail man ang inyg hinin~g --At cayg nagdasal n~g paganyy hindcaynacacacuha n~g anman sa inyg m~ga pagsisiy!--ang mulg isinag n~g matandg Sa. --Sino?--ang wicni Rufang tumind--hindpa nalalaong nawalan acn~g isg bc, nagdas accay San Antonio ay aking nakita, at sa catunaya'y naipagbilco sa halagang magalg, ab --Siya n~ga ba? Caypalsinasabi n~g inyg capit-bahay na babaeng inyraw ipinagbilang isang bc niya! --Sino? Ang walg hiy Acba'y gaya niny...?

Nacailan~gang mamaguitnang maestro upang sily payapain: sino ma'y waln~g nacunitn~g m~ga Amanamin, walang pinag-uusapan cung dm~ga baboy na lamang. --Aba! aba! Huw cayong mag-away dahil sa isg bc lamang! Binibigyan tayo n~g m~ga Santong Casulatan n~g halimb hindkinagalitan n~g m~ga hereje at n~g m~ga protestante ang ating Pan~ginoong Jesucristo na nagtapon sa tubig n~g isg cang m~ga baboy na canilg pag-aar at tayong m~ga binyagan, at bucod sa roo'y m~ga hermano n~g Santimo Rosario pa, to'y man~gag-aaway dahil sa isg bc lamang? Ang sasabihin sa atin n~g ating m~ga capan~gagaw na m~ga hermano tercero? Hindnan~gagsi-im ang lahat n~g m~ga

babae at canilang tinakhan ang malal na carunun~gan n~g maestro, at canilg pinan~gan~ganiban ang masasabi n~g m~ga hermano tercero. Niyahan ang maestro sa gayg pagsun, nagbo n~g anyn~g pananalit at nagpatuloy: --Hindmalalao't ipatatawag tayo n~g cura. Kinacailan~gang sabihin natin sa canya cung sino ang ig nating magsermon sa tatlong sinabi niysa atin cahapon: si pDaso, si pMartin cung ang coadjutor. Hindco maalaman cung humang na ang m~ga tercero; kinacailan~gang magpasiy --Ang coadjutor--ang ibinulong ni Juanang kimingkim --Hm! Hindmarunong magserm ang coadjutor!--ang wa ni Sipa;--mabuti pa si pMartin.

--Si pMartin?--ang marng tanong n~g isang babae, na anyg nagpawalg halag--siyy walg voces;mabuti si pDaso. --Iy, iyan n~g--ang says ni Rufa.--Si pDaso ang tunay na marunong magsermon, catulad siya n~g isang comediante; iyan! --Datapuwa't hindnatin maunang canyg sinasabi!--ang ibinulong ni Juana. --Sa pagct totoong malalim! n~guni't magsermon na lamang siyang magaling.... Nang gayy siyg pagdatg ni Sisang may sunong na bacol, nag-magandang araw sa m~ga babae at pumanh sa hagdanan. --Pumanhic iy! pumanh nam

to!--ang sinabi nil Naramdaman ni Sisang tumiboc n~g bng lac ang canyg ps samantalang pumapanh siysa hagdanan; hindpa niynalalaman cung anang canyg sasabihin sa pupang mapahupang galit, at cung anang m~ga catuwirang canyg isasaysay upang maipagsanggalg ang canyg an. Nang umagang iyon, pagsilang n~g m~ga unang sag n~g liww, nanaog siya sa canyg halamanan upang putihin ang lalong magagandg glay, na canyg inilagay sa canyang baclang sinapnan n~g dong suing at m~ga bulaclac. Nan~guha siysa tabg ilog n~g pac na talastas niyang naiibigan n~g curang cing ensalada. Nagbihis n~g lalong magagalg niyg dam, sinunong ang bacol at napasabayang hindguinising muna ang canyang an.

Nagpapacarahan siyn~g boong ca upang huwag umin~gay, untunting siyy pumanh, at nakikinig siya n~g mainam at nagbabacsacaling marinig niyang isg voces na kilal voces na sariwvoces bat N~guni't hindniyninig ang sino man at sino ma'y hindniynasumpung, caya't napatun~go siya sa coc Diya'y minasd niyang lah n~g m~ga sloc; malam ang pagcacanggap sa canyn~g m~ga alilat n~g m~ga sacritan. Bahagyna siysinagot sa bi niysa canil --Saan co mailagay ang m~ga glay na it--ang itinang na hindnagpakita n~g hinanakit. --Diy..! sa alin mang lugar.--ang sagot n~g "cocinero", na bahagyna sinuly ang m~ga glay na iy, na ang canyg

guinawa ang siyg totoong pinakikialaman: siya'y naghihimulmol n~g isg cap. Isinalansg mahusay ni Sisa sa ibabaw n~g mesa ang m~ga talg, ang m~ga "amargoso", ang m~ga patola, ang zarzalida at ang m~ga mrang mrang m~ga talb n~g pac Pagcatos ay inilag ang m~ga bulacl sa ibabaw, n~gumitn~g bahagyat tumang sa isg al na sa ting niya'y lalong magalg causapin cay sa cocinero. --Maaarbang macausap co ang p --May sak--ang sag na marahan n~g al --At si Crispin? Nalalaman pbninyo cung na sa sacrist. Tiningn siyn~g alang nagtaca.

--Si Crispin?--ang tang na pinapagcun ang m~ga kay.--Walba sa inyg bahay? Ibig ba ninyg itanggu --Nasabay si Basilio, n~guni't nira rito si Crispin--ang itintol ni Sisa;--ibig co siyg makita.... --Ab--ang al--nira n~grito; n~guni't pagcatapos ... pagcatapos ay nagtanan, pagcapagnacaw n~g maraming bagay. Pinaparoon acn~g cura sa cuartel pagca umagang umaga n~gay, upang ipagbig sabi sa Guardia Civil. Marahil sily naparoon na sa inyg bahay upang hanapin ang m~ga b Tinacp ni Sisa ang m~ga tain~ga, binucs ang bib, n~guni't nawalang cabuluh ang paggal n~g canyg m~ga l walg lumab na anmang ti!

--Tingn na n~gninyang inyg m~ga an!--ang idinugtg n~g cocinero. Napagkikilalang cayy magtapat na asawa; nagsilab ang m~ga an na gaya rin n~g canilg am At mag-in~gat cayt ang maliit ay lampas pa sa am Nanambitan si Sisa n~g boong capaitan, at nagpacpsa isg bangc --How cayg man~gis dito!--ang isinig sa canyn~g cocinero:--hindba ninyal na may sak ang p Doon caymanan~gis sa lansan~gan. Nanaog sa hagdanan ang abang babaeng halos ipinagtutulacan, samantalang nagbubulungbulun~gan ang m~ga "manang" at pinagbabalacbalac nilang tungc sa sakit n~g cura.

Tinacp n~g panyn~g culang pad na inang canyg mukhat piniguil ang pag-iy. Pagdatg niysa dn, sa pag-aalinlan~ga'y nagpal~gapl~gap sa magcabicabil pagcatapos, ta mandin may pinacsna siyg gawin, cayt matulin siyg lumay

=XIX.= =MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA=

_Caraniwang tao'y haling ang isan at sa pagca't sily nagbabayad mandin, carampatang sily pag-salitang han~g n~g upang matowa sa ga-yg pagbay._ (Lope de Vega.)

Natutulog n~g tahic, na tagl iyg pagpapaimbabaw n~g m~ga elemento[252], ang dagatang nalilibot n~g canyang m~ga cabunducan, na anpa't tila mandin hindsiynakialam sa malac na un n~g gabg nagdn. Sa m~ga nang sag n~g liwag na pumupucaw sa tbig nang m~ga nagkintkint na m~ga lamg-dat, naaaninagnag sa mal hos sa wac n~g ab n~g tan, ang ababg m~ga ano: yay ang m~ga bangcn~g m~ga m~gin~gisdang nagligpit n~g canilg lamb; m~ga cascat m~ga par na nan~gagladlad n~g canilg m~ga lag. Pinagmasdan ang tbig n~g dalawg tng capuwpang lucs ang pananam mulsa isg mataas na kinalagyan: si Ibarra ang issa canil at ang isy isg binatang magpacumbabang anyat mapanglaw ang pagmumukh

--Dito n~g-ang sabi nitg hul-dito iniabsg ang bangc n~g inyg am Dito camn~g teniente Guevara at acipinagsama n~g tagapaglibg! Pinis ni Ibarra n~g boong pag-ig ang cam n~g bin --Walpcayg scat kilanl sa ing tangna lb!--ang mulg sinabi nit--Mari pong totoo ang utang na lb co sa inyg am at ang tan~ging guinawco'y ang makipaglibg sa cany Acy naparitong walacg cakilala so man, walg tagl na anmang slat upang may magtangkic sa in, sal sa carapat, walg cayamanang gaya rin n~gay. Inan n~g ing hinalinh ang escuela upang maghap bhay sa pagbibiln~g tabaco--Inamp acn~g inyg am inihanap acn~g isg bay at binigy

acn~g lah cong kinacailan~gan sa icasusulong n~g pagtutr siyy napapasa escuela at namamahagui sa m~ga bang mahihap at mapagsakit sa pag-aaral n~g ilg m~ga cuadro; sily binigyan niyn~g m~ga libro't m~ga papel. Datapuwa't ity hindnaln, caw~gis din n~g lah n~g bay na magalg! Nagpugay si Ibarra't anaki'y nanalan~ging mahabang horas. Hinar pagcatapos ang canyg casama at sa canya'y sinabi: --Sinasabi pninyg sinasaclolohan n~g aking amang m~ga batang dukh at n~gay p --N~gayy guinagawnilang boong ca, at sumusulat silcail man at macasusulat,--ang isinag n~g binat --At ang dahil?

--Ang dahil ay ang canilg gulan na m~ga bat nan~gahihiyang m~ga mat Hindumim si Ibarra. --Il bang inyg m~ga batang tinuturuan n~gay?--ang tang na wari'y may han~g na macatal. --Mahigu pong dalawg dn sa taln, at dalawampat limang pumapasoc! --Bit nagcacanyan? Mapangl na n~gumitang maestro sa escuela. Cung sabin co po sa inyang m~ga cadahilana'y cailan~gang magsalitacn~g isg mahat nacayamot na casaysayan--ang sinabniy

--Huw po ninyg ipalagay na ang tang co'y dahil sa isang han~gad na walang catutur--ang muling sinabi ni Ibarra n~g boong cataimtiman, na canyg minasdan ang malong abot n~g tan.--Long mabuti ang aking mapaglining, at sa acala co'y cung ing ipatloy ang lon n~g aking amay lalong magalg cay sa siyy tan~gisan, lpa mandin cay sa siya'y ipanghigant Ang libin~gan niya'y ang mah na Naturaleza, at ang bayan at isg sacerdote ang siyg canyg m~ga caaway: pinatatawad co ang bayan sa canyg camangman~g, at iguinagalang co ang sacerdote dahil sa canyg catungculan at sa pagct ibig cong igang ang Religig siyg nagtursa m~ga namamayan. Ibig cong gawg patnubay ang panucaln~g sa aki'y nagbig bhay, at dil dito'y ibig co sang maunang m~ga nacahadlang dito sa pagtutr

[Larawan:--At cayg nacacakita n~g casam-an, ant hindninyo pinag-isip na bigyang cagamutan?--Imp. de M Fernandez, Paz 447, Sta. Cruz.] --Pacapupurihin at dpo caycalilimutan n~g bayan cung inyg papangyarihin ang magagandang m~ga panucn~g inyg nasang am--ang maestro.--Ibig pbninyg mapagkila cung anang m~ga hadlg na natatalisod n~g pagtutr Cung gayy tantuin ninyg cailan ma'y hindmangyayari ang pagtuturong iy sa m~ga calagayan n~gay cung walg isg macapangyarihang tlong; unauna'y cahi't magcaroon, ity sinisira n~g caculan~g n~g m~ga sucat na magamit at n~g maraming panang malg caisipan. Sinasabing sa Alemania'y nag-aaral daw sa escuela n~g bayan sa loob n~g walg ta ang an n~g tagabkid; sino ang

macacaibig ditong gumit n~g calahatman lamang n~g panahg iy sa gayg lubhg bahagyang inaaning m~ga bn~ga? Nan~gagsisibasa, nan~gagsisisulat at canilg isinasaulo ang malalakg bahagui at n~g madal pang isinasaulo ang m~ga boong librong wang cast na hindnawawatasan ang isman lamang salitn~g m~ga librong iy? anang pinakikinabang sa escuela n~g an n~g ating m~ga tagabkid? --At cayg nacacakita n~g casam-an, ant hindninypinag-ip na bigyg cagamutan? --Ay!--ang isinag na iguinalaw n~g boong calungcutan ang lo:--hindlang nakikibunang isg abg maestro sa m~ga malg caisip, cung dnam sa m~ga tan~ging lak na macapangyarihan. Ang unang kinacailan~ga'y magcaro n~g

escuelahan, isg bay, at hindga n~gayg do acnagtutrsa tabn~g coche n~g pcura, sa song n~g convento. Doo'y ang m~ga bang talagg maibigug bumasa n~g malac, nacaliligalig n~ga nam sa p na cung minsa'y nananaog na may dalg git, lalonglna cung sumakit ang lo, sinigawan ang m~ga bat madal na acy linalait. Inyg natatalastas na sa ganyy hindmaaaring macapagtrat macapag-al; hindiguinagalang n~g bang maestro, mulsa sandalg nakikitang linalapastan~gan at hindsiypinagbigyang catuwiran. Upang pakingg ang maestro, n~g hindpag-alinlan~ganan ang canyg capangyarihan, nagcacailan~gang siyy caalg-alan~gan, magcaro n~g dan~gal, magtagl n~g lac dahil sa pagpipitagan sa cany magcaroon n~g calayng t~g at ipahintulot pninyg sa inyy ipahayag

ang m~ga malulungc na nangyayari. Inaccong magbagong palad ay acy pinagtawan. Upang mabigyg cagamutan ang casamng sa inyy sinasabi co, aking minagalg na magtrn~g wang castsa m~ga b sa pagca't buc sa ipinag-uutos n~g Gobierno, inacco namg ity isg cagalin~gan n~g lah. Guinamit co ang paraang lalong magaang, na m~ga salitat m~ga pan~gan, na anpa't hindco isinangcap ang m~ga dakang palatuntunan, at ang talagco'y sacco na itrang "gramica", pagca nacauunawna siln~g wang cast Nang macaraan ang ilg linggo'y halos nawawatasan na acn~g lalong matatalas ang ip at sily nacapag-uugnay-ugnay na n~g ilg m~ga salit Humintang maestro at tila nag-aalinlan~gan; pagcatapos, tila mandin

minagaling niyang sabihing lahat, caya't nagpatuloy: --Hindco dapat icahiyang pagsasaysay n~g m~ga caapihg aking tiniis, sino mang magay sa kinalagyan co'y gay din maril ang uugaln. Ayon sa sini co, ang pasimula'y magalg; datapowa't n~g macarn ang ilg aw, ipinatawag acsa sacristan mayor ni pi Daso, na siyg cura n~g panahg iy. Palibhasa'y talastas co ang canyg al at nan~gan~ganib acg siyy papaghint-hintayin, pagdaca'y nanh acat nagbay sa canyn~g magandg aw sa wicang cast Ang cura, na ang boong pinacabatay ang paglalahad sa akin n~g cam upang ing hagc, pagdaca'y iniurong itat hindacsinag, at ang guinawa'y ang magpasimuln~g paghalakh n~g halakhac-lib. Natan~ga ac naharap ang sacristan mayor. Sa sandaling iyy

walacg maalamang sabihin; natigagal acn~g pagtitig sa cany datapuwa't siyy nagpatloy n~g pagtataw Aco'y nayamot na, at nakikinikinita cong acy macagagawn~g isg dmarapat; sa pagca't hindn~gnangagcacalaban ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmah n~g sariling caran~galan. Tatanun~gin co na sa siy n~g di caguinsaguinsa'y inihali sa ta ang pag-alimura, at nagsabi sa in n~g patuy--"Buenos dias pal ha? buenos dias! nacacatawca! marunong ca n~g magwicang castpal"--At ipinatuloy ang canyg pagtatawa. Hindnapiguil ni Ibarra ang isg n~git --Caypo'y nagtawa--ang mulg sinabi n~g maestro na nagtawa rin nam:--ang masasabi co psa inyy hindacmacatawa n~g mangyari sa akin

ang bagay na iy. Nacatind ac namdaman cong umaacy sa aking lo ang dugat isg kidl ang nagpapadil sa aking ip. Nakita cong malang cura, totoong mal lumapit aco't upang tumtol sa cany na dco maalaman cung anang sa canyy aking sasabihin. Namaguitnang sacristan mayor, nagtinig ang cura at sinabi sa akin sa wang tagalog na nagagalit:--"How mong paggamitan acn~g hir na m~ga dam; magciya ca na lang sa pagsasalitn~g iyg sariling w at how mong sirn ang wang castilang hducol sa iny Nakikilala mo bsi maestrong Ciruela? Unawain mong si Ciruela'y isg maestrong hindmarunong bumasa'y naglalagay n~g escuelahan."--Inacalcong siyy piguilin, n~guni't nasoc siysa canyg cuarto at biglang isinarn~g boong lacas ang pint Anang aking magawacg bahagyna magciya sa in ang ing sueldo, na upang

min~gil co ang sueldong ity aking kinacailan~gan ang "visto bueno" n~g cura at maglacbay acsa "cabecera" (pan~glong ban) n~g lalawigan; anang magawcong laban sa cany na siyang pan~gulong pnn~g calolowa, n~g pamamayan at n~g pamumuhay sa isg ban, linampihan n~g canyg capisanan, kinatatacutan n~g Gobierno, mayaman, macapangyarihan, pinagtatanun~gan, pinakikinggan, pinaniniwaln at linilin~gap n~g lah? Cung inaalimura acy dapat acg how umim; cung tumutol aco'y palalayasin acsa ing pinaghahanapang-bhay at magpacailan ma'y mawawalna sa akin ang catungculan co, datapuwa't hinddahil sa pagcacay co'y mapacagaling ang pagttur cung dbaligt, makikicampang lah sa cura, caririmariman acat acy tatawaguing hamb, pal magmataas, masamg cristiano, masam ang trn~g maglang,

at cung magcabihirpa'y sasabihing caaway acn~g castilat "filibustero." Hindhinahanap sa maestro sa escuela ang marunong at masag magtr ang hinin~glang sa canyy ang matutong magti, magpacaalimura, huw cumilos, at, patawin naw acn~g Dios cung aking itinacu ang aking "conciencia" at pag-iip! datapuwa't ipinan~gan acsa lupag it kinacailan~gan cong mabuhay, may isg inac caya't nakikisang-ayon na lang acsa aking capalaran, tlad sa bangc na kinaladcad n~g on. --At dahil po bsa hadlg na ity nanglupayp na caymagpacailan man? --Cung acn~ga disin ay nagpacadal--ang isinag;--hanggang doon na lamang sa sa m~ga nangyaring iy ang dinating cong m~ga casaliwng palad! Tnay n~ga't mul niyay totoong

kinasusutan co na ang aking catungculan; nag-isip acg cumita n~g ibg hap-bhay na ga n~g aking hinalinh, sa pagca't isg pahap ang gaw pagcguinanap n~g masamsa loob at nacapagpapaalaala sa akin ang escuelahan sa ar-aw n~g aking pagcaalimra, na sg naguiguing dahil n~g aking pag-lan~gap n~g totoong capaitpaitang m~ga pagpipighatsa mahahang horas. N~guni't anang aking gawin? Hindco mangyaring masabi ang catotohanan sa aking in kinacailan~gang cong sabihing nacapagbigay liga n~gay sa akin ang canyg tatlg tag m~ga pagpapacahap upang acy magcaroon n~g ganitg catungculan; kinacailan~gang papaniwaln co siyg ang hanap-bhay co'y totoong nacapagbigay dan~g; na ang pagpapacapagod co'y cawiliwi; nasasabugan n~g m~ga bulaclac ang land; na walg naguiguing bun~ga ang

aking pagtupad n~g m~ga catungculan cung dang pagcacaroon n~g m~ga caibigan; na aco'y iguinagalang n~g bayan at pinupuspos n~g m~ga pagl~gap; sa pagca't cung hindgay ang aking gawin, bucod sa acy na sa casawng palad na'y papagdadalamhatn co pa ang ib bay na bit walna acg capakinaban~gan ay ipagcacasala co pa. Nananatili n~ga aco sa aking calagayan at hindco magalg na acy manglupayp: binantcong makilan sa masamang pad. Tumuil na sandali ang maestro, at saca nagpatloy: --Muln~g aco'y maalimura n~g gayg pagcaspang-gaspg, sinlit co ang ing sarili, at nakita kong tunay n~gnamg nacahan~gal ac Pin-aran co aw-gabi ang wicang cast at ang lah n~g m~ga nauucol sa ing catungculan; pinahihiram

acn~g m~ga libro n~g matandg filofo, binabasa co ang lah n~g ing nusumpong, at sinisiyasat co ang lah n~g ing binabasa. Dil sa m~ga bong caisipg nunduan co sa isa't isay nagbo ang ing palad n~g bait, at ing nakita ang maraming bagay na ibang anycay sa pagcin~gin co n~g na. Nakita cong m~ga camalian ang m~ga dating ang boong aca co'y m~ga catotohanan, at nakita cong pawang m~ga catotohanan ang m~ga ipinalagay co n~g nang m~ga camalian. Ang m~ga pamam sa halimbaw na bhat sa caunaunang muly siyg saguag n~g m~ga escuahan, at ang ip co n~g na'y siyg tan~ging parng long malac sa pagcatuto,--binihasa tayo sa ganyg ang paniniw--aking napagwarn~g matos, na dlang hindnacatutulong n~g pagsulong n~g bsa pag-aaral, cung dbagc pang nacasisirsa canyn~g di

anlamang. Napagkila cong maliwanag na hindn~gmangyayaring macapag-isip cung na sa m~ga mata ang "palmeta" ang m~ga pam ang tot at ang pan~gin~gilabot ay nacaggulo n~g bait canino man, buc sa ang panimdim n~g b palibhasa'y long guisg ay lnamg madalg cimbagan n~g anman. At sa pagct n~g mangying malimbag sa lo ang m~ga caisip ay kinacailan~gang maghi ang catiwasayan, sa lab hanggg sa loob, na magcaroon n~g catahimican ang isip, magtamasa n~g capayapaan ang cataw at ang colowa at magtaglay n~g masiglg loob, inaca cong ang nang dat cong gawin ay ang maguing carayco ang m~ga b sa macatuwid baga'y huwag nilacg catacutan at ipalag nilacg caibigan, at ang sily matutong magmah sa canilg sari. Napagkilala co rin namg ang canilg pagcakita sa araw-araw n~g pamamalo'y

pumatay sa canilg psn~g at pumpugnaw niyg nin~gas n~g dan~gal, macapangyarang panggal n~g daigdig, at nalakip sa gay ang pagcawaln~g hiy na mahirap n~g totoong mulg magbal. Naliwanagan co rin namang pagcnapapo ang is nagtamong caaliwan pagcnapapalnam ang m~ga ib at n~gumin~gitsa towpagcnirin~gig niyang canilang pag-iyac; at ang pinapamal bagma't masamsa loob ang pagsun sa nang aw, nabibiha na cung matos at ikinaliligaya ang cahapishapis niyg tungculin. Ikinalagu co ang nagdaang panah, aking pinagsicapang pagbutihin ang casalucuyan sa pagbabago n~g dating cagagaw. Pinacscong calugd at cawilihan ang pag-aal, ing tinang ang "cartilla'y" huw magay na librong mait na napapaligan n~g m~ga lhn~g camusmus, cung disg caibigang sa

canyy mag-uulat n~g caguilualas na m~ga lim; na ang escuelaha'y huw magug pgad n~g m~ga capighatn, cung disg paraisong liban~gan n~g ip. Untntn~gang inal co ang m~ga pamam dinalco sa ing bay ang m~ga pam at ang inihali co'y ang pagbig unl sa masisipag mag-al at n~g caigayahan n~g ibat ang pagpapakilala n~g cananang sariling dan~g. Cung hindnatututo sa pinag-aaralan, ipinalagay cong sa caculan~g n~g pagsusumit, cailan ma'y hindco sinasabing dahil sa capurul n~g ip; pinapaniniwalco silg canilg tagl ang long masaganang ca, cay sa tunay na ab n~g canilg lac, at ang paniniwalang itg canilg pinagsisicapang papagtibayin, ang siyg sa canily pumipilit na mag-al, tlad nam sa pagcacatiwsa sariling lac na siyg naghatid sa cabayanan. N~g

nagpapasimulpa lang acy ta mand hindlabas na magalg ang ing bong palad: mari ang hindna nag-ral; datapowa't ipinatuloy co, at aking nasid na untunting sumaya ang m~ga loob, dumarami ang pumapasoc na m~ga bat long nagmamimit, at ang minsang mapuri sa harap n~g lah, kinabucasa'y nag-iibayo ang natututuhan. Hindnalao't cumalat sa bayang hindacnamamal ipinatawag acn~g cura, at sa pan~gan~ganib cong bacmangyari na nam ang gaya n~g na, bumatacsa canyn~g mapangl sa wang tagalog. Nito'y hindsiynanglib sa in. Sini sa ing pinasamco raw ang m~ga b na sinasayang co ang panah; na hindacgumanap sa ing catungculan; na ang amg hindnamamay napopoot sa canyg an, ayon sa Espitu Santo; na ang letra'y pumapasoc sa pamamag-itan n~g dug at ibt ibpa; sinaysay sa in ang

isg buntg m~ga casabih n~g panah n~g m~ga catampalasanan, na anpa't wari'y casucatan n~g nasabi ang isg bay n~g m~ga t sa na upang huw n~g matutulan, at alinsunod sa ganitg palad n~g ip ay dapat na n~gmarahil nating paniwalng nagcaroon sa daigd n~g m~ga cakilakilabot na anyn~g m~ga hop na kinathn~g ip n~g m~ga t n~g m~ga panahg iy at canilg iniukit sa canilg m~ga palacio at m~ga catedral. Sa cawacasa'y ipinagtagubilin sa ing aco'y magsag at manumbalic acsa unang caugaln, sa pagca't cung hind siya'y magsusumbong sa alcalde lan sa in. Hindhumintro ang ing casaliwng pad: n~g macaraan ang ilg aw ay nan~gagsirating sa song n~g convento ang m~ga amn~g m~ga b at nan~gailan~gan acg pasaclo sa boong aking pagtitiis at pagsang-ayon. Nan~gagpasimula n~g pagpupuri sa m~ga

panahg nang ang m~ga maestro'y may matig na loob at ang pagtturong guinagawa'y tulad sa pagtutro n~g canilg m~ga nno."--Ang m~ga tag ya ang tnay na m~ga marurunong!--ang si nil--ang m~ga tng yay namamalat tintuwid ang licg coy. Sily hindm~ga b sily matatandg malakang pinagdanasan, may m~ga buh na putat mababalic! Si Don Catalinong hnilg lah na nagtag n~g escuahang iy, hindnagcuculang sa dalawampo't limang pong ibinibigay, caya't naguing marurunong at m~ga pi ang canyg m~ga an. Ah! mahahalagcay sa in ang m~ga t sa na, mahahalagcay sa in."--Hindnan~gagciya ang m~ga ibsa ganitg magagaspg na m~ga pasing; sinabi nilsa ing maliwanag, na cung ipatutuloy co ang aking palad, ang canilg m~ga an ay hindmatututo, at mapipilitan silg alis sa ing escuahan.

Nawalang cabuluhan ang aking m~ga pagmamatuw sa canil palibhasa'y batacy hindnila binibigyan n~g malaking catuwiran. Gaano calaki ang aking iaalay, magcaroon lamang acn~g m~ga ban! Binangguit nila sa akin ang minamagalg nilang pan~gan~gatuwiran n~g cura, ni Fulano, ni Zutano, at binabangguit naman nila ang canilang saring catawan, at sinasabi nilang cung hindsa m~ga pamamaln~g canicanilang m~ga maestro'y hindsana sila nan~gatto n~g anman. Nacabawas n~g cauntn~g capaitan n~g capighatn cong itang magandang pagl~gap na ipinakita sa akin n~g ilan. Dahil sa nangyaring it napilitan acg huwag gumamit n~g isang palacad, na pagcatapos n~g malaking pagpapagal ay nagpapasimulna n~g pamumun~ga. Sa aking pagn~gan~galit, dinalco

kinabucasan sa escuelahan ang m~ga pamal at mulg sinimuln co ang aking catampalasanang gaw Nawalang catiwasayan, at mulg nagharna naman ang capanglawan sa m~ga mukhn~g m~ga batang nagpapasimulna n~g pagguiw sa akin: sila ang tan~ging m~ga carayamco, ang tan~gi cong m~ga caibigan. Baga man pinagsisicapan cong magdam n~g pamamal at cung namamalman aco'y pinagaang co hanggang sa abot n~g caya; gay ma'y dinaramdam nila n~g malabis ang canilang pagcaam, ang canilang pagcaimbat nan~gagsisitan~gis n~g dugaling saclap. Dumarating sa aking psang bagay na iy, at cahit nagn~gitn~gitn~git acsa sariling calooban n~g laban sa canilang halg na maggulang, gay ma'y hindacmacapanghiganti sa m~ga walang malay-salang tinatampalasan n~g

maling m~ga caisipan n~g canilang m~ga ama. Nacapapassa akin ang canilang m~ga lh hindmagcasiya sa loob n~g aking dibd ang aking ps at n~g araw na iyo'y iniwan co ang pagtutur baga man dpa sumasapit ang horas, at omowacsa aking bahay upang tuman~gis na nagsa.... Marahil mamanghpcaysa aking pagcamaramdamin, n~guni't cung cayy malagay sa aking catayua'y inyg mapagcucr Sinasabi sa akin n~g matandang Don Anastasio:--"Humin~gn~g palang m~ga ama? Bakit hindninysila ang pinal" Dahil dito'y nagsasakit ac Nakinig si Ibarrang nag-iis ip. --Bahagypa lamang acg gumaling sa sak ay nagbal acsa escuahan at nasumpun~gan cong icalimang bahagui na lamang ang natitira sa canila.

Nan~gagsitacas ang m~ga pinacamagaling, dahil sa panunumbalic n~g dating palacad, at sa m~ga natitira, sa ilang batang caypumapasoc sa escuaha'y n~g hindmacagawsa canilang bahay, so ma'y walangbumatsa akin sa aking paggalg: sa ganang canila'y walang malasakit ang gumalg achind marahil lalong inibiig sana nila ang acy manatili sa pagcacasak, sa pagca't tunay n~ga't lalong mainam mamalang maestrong panghali sa akin, n~guni't ang capal naman nito'y bihirang pumaroon sa pagtutrsa escuahan. Ang m~ga ibang tinuturuan co, yag m~ga batang napipilit n~g canilang m~ga magulang na pumasoc sa escuelahan, ang guinagawa'y nan~gaglalagalag sa ibang daco. Binibigyang casalanan nila ac na sila'y aking pinagpakitaan n~g mairugug loob at sinisisi nila acn~g maam. Gay man,

ang isang anac n~g tagabkid, na dumadalaw sa akin sa boong aking pagcacasak, cayhindna pumapasoc ay dahil sa siya'y nagsacristan: sinasabi n~g sacristan mayor na hindraw marapat na magmaransa escuahan ang m~ga sacristan, sa pagca't bababang canilang ur --At nagciya na pbcaysa inyg m~ga bagong tinuturuan? --May magagawpa pba acg ibang bagay?--ang isinag.--Gay man sa pagca't maraming nangyaring m~ga bagay-bagay, samantalang may sak acy nahalinhan camn~g cura. Sumibol sa akin ang isang bagong pag-asa, at guinawco na naman ang isang pamulg pagtik, at n~g huwag malubos na tot ang pagcasayang n~g panah n~g m~ga batat pakinaban~gan hanggang sa ab n~g caya

ang m~ga pal na ang m~ga pagcahiyang iyy mapag-anihan man lamang niln~g cahi't cacaunting bn~ga, ang siya cong inip. Yamang hindnila acmangyaring caguiliwan n~gay, ninais cong may maalaala sila sa aking hindnapacasacl cung may maisimpan silang anmang bagay na pakikinaban~gang acang may tr Talastas na po ninyg na sa wang castang m~ga libro sa caramihan n~g m~ga escuelahan, lan na lamang sa catecismong tagalog na nagbabago, alinsunod sa samahan n~g m~ga fraileng kinapapanigan n~g cura. Ang caraniwan n~g m~ga librong ity m~ga "novena" m~ga, trisagio, ang catecismo ni pari Astete, na ang nacucuba nilang cabanalan doo'y cawan~gis din cung naguing sa m~ga hereje ang m~ga librong iy. Sa pagca't hindmanyaring sila'y aking maturuan n~g wicang casta, at hindco rin naman maisatagalog ang gayg

caraming m~ga libro, pinapilitan cong halinhang untuntn~g maiiclg bahaguing sipi sa m~ga napapakinaban~gang m~ga librong tagalog, gaya baga n~g maliit na casaysayan n~g pakikipagcapuwtao ni Hortensio at ni Feliza[253], ilang m~ga maliliit na librong patnugot sa pagsasaca, at iba pa. Manacanacang isinasatagalog co ang malilt na libro, gaya n~g Historia n~g Filipinas ni parBarranera, at pagcatapos ay aking idinicta, upang canilang tipuning na sa m~ga cuaderno, at cung minsa'y aking dinaragdagan n~g saring m~ga pagpapahiwatig. Sa pagca't walacong m~ga "mapa" upang sa canila'y macapagtracn~g Geograf, sinalin co ang isang mapang nakita co sa "cabecera" (pan~glong bayan n~g lalawigan), at sa pamamag-itan n~g sinalin cong it at n~g m~ga baldosa n~g yapacan, na iulat co sa canila n~g cauntang anynitg ating

lupa. N~gayy ang m~ga babae naman ang nan~gagcagul nan~gagcasiya ang m~ga lalaki sa pag-n~git dahil sa gayg gawco'y canilang namamasdan daw ang isa sa aking m~ga caululan. Ipinatawag acn~g bagong cura, at cahi't hindacpinag-wicn, gay ma'y sinabi sa aking ang religi daw ang dapat cong pagsicapan, at bago co iturang m~ga bagay na ity dapat na ipakilala n~g m~ga bat sa pamamamag-itan n~g isang pagsusulit, na totoong nasasaulo na nila ang m~ga Misterio, ang Trisagio at ang Catolicismo n~g Doctrina Cristiana. Samantala'y nagpapagal n~ga acat n~g magug "papagayo"[254] ang m~ga bat at canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na hindnapagtatal isa man lamang salit255]. Marami sa canila ang nacasasaulo n~g m~ga "Misterio" at "Trisagio", datapuwa't nan~gan~ganib

acg masang ang ing m~ga pagpupumilit tungc sa cay pAstete, sa pagca't hindpa totoong napag-wawarn~g mari sa ing m~ga tinuturan ang pagcacaiba't ibn~g m~ga tang at n~g m~ga sag, at ang dapat na magug cahulug n~g dalawg it At sa ganitg calagaya'y mamatay to, at gany din ang gawin n~g m~ga ipan~g~ganac, samantalang sa Europa'y pinag-uusapan ang nauucol sa pagslong. --How bagnam tong napacamahiligu sa pag-ang dito sa in ay waln~g cagalin~gang mangyayi!--ang itintol ni Ibarra, at sacnagtind. Pinahatd acn~g isg anya n~g teniente mayor upang acy dumalsa isg plong sa tribunal ... So ang nacaaalam cung doo'y magcacaroon pcayn~g sag sa inyg m~ga tang?

Nagtindig din ang maestro sa escuela, n~guni't umling, tandn~g pagcuculang tiwa, at sumag: --Makikita ninyo't matutulad sa aking m~ga binac ang long canilg sini sa akin, at cung hind tingnan natin!

TALABABA: [252] Tinatawag na "m~ga elemento" n~g una ang lp ang tubig, ang han~gin at ang ap. [253] Marahil ang ibig bangguitin ni Dr. JosRizal dito'y ang librong "PAGSUSULATAN NI URBANA'T NI FELIZA" (Urbanidad) na sinulat ni Guinoong Modesto de Castro, presbero, taga Binyg, Laguna, at naguing cura proco sa bayan n~g Naic, Cavite. Ang librg yao'y

isg carikitdikitang patnubay sa magandang pakikipagcapwa-tao at sa mainam na caasalan, buc sa magalg na ulir sa mabuting pananalita't pagsulat n~g wang tagalog.--P.H.P. [254] Isg ibong; minamagaling dahil sa carikitan n~g canyg m~ga balahibo at sa cadaliang matutong ulitin ang m~ga salitg sa canya'y itr--Tinatawag na _papagayo_ ang nagsasalitn~g m~ga bay na hindnauunaw-P.H.P. [255] Ganito ang narinig cong salitaan n~g isang curang fraile at n~g isg tagalog na mangmang baga, ma't mayaman.--_Tagalog._ Bakit po bhindi isinasawicang tagalog ang pagmimisa at iba pang panalan~gin, gayg talastas na ninyong hindi namin nalalaman ang wicang latin?--_Cura._ Sa pagct cung wicang tagalog ay kinakailan~gang

sabihing macaitlo upang maunawa n~g Dios ang ating hinihin~gi sa cany cung wicang castila'y macalawa, at cung wicang latin ay minsan lang; itang dahil at sa _Misterio_ at sa _Trisagio'y_ na sa wicang latin ang mahalagg pananalan~gin. N~gay naliliwanagan na n~g ilaw n~g catotohanan ang pag-iis n~g halos n~g lahat n~g tagalog, ang gayong pananalitn~g curang walang mithcung di mamahay tayo sa cabulag ay magtamo agad n~g matindg pagpapawalang halag Cung ganap na catotohan ang Dios pusp n~g carunun~gan walg hangg--sa pagca't cung di gayo'y hindi siyDios dapat ning sampalatayanang tnay na tal niyang lah n~g wicat sa anmang wica sabihin ang pagtag sa canya'y caracaraca'y nauunawniy hindi lang it di pa natin binbuca ang ating bib ay talast na

niyang ig nating hin~g. Ang masamang casamasamaan, sa pagca't isg pagaacsayn~g panah ay ang magsasalitn~g di al cung anang sinasabi, tulad sa ibong _papagayo loro_.--P. H. P.

=XX.= =ANG PULONG SA TRIBUNAL=

Yay isang salas na may labgdalawlabg-limg metro ang hmay walsampg metro ang lang. Ang m~ga pader n~g salas na iyy pinaputn~g pintg og at pung-punn~g m~ga dibujong ling ang iguinhit na humigu cumlang ang capan~gitan, humigu cumlang ang casalauln, na may m~ga cahalong paunawang slat upang mapag-unang magalg ang m~ga cahulug no. Namamasdan sa isg suloc na nacasand n~g mahsay na pagcacahanay ang may sampg m~ga lmang fusil na batg pingkian ang pangpaput na cahn~g sableng cawan~gin, m~ga espadin at m~ga talibg: ya ang m~ga sandata n~g m~ga

"cuadrillero." Sa isg dlo n~g salas na napapapamutihan n~g maruruming m~ga "cortinang" pul natatagang larawan n~g hi, na nacasit sa pader, nacapatong sa isg tarang coy ang isg lmang sillg nacabucang canyg was na m~ga brazo; sa harapa'y may isg malakg mesang coy na narurun~gisan n~g tinta na may m~ga kit na m~ga salitat m~ga nang letra n~g pan~galan cawan~gis n~g marami sa m~ga mesa sa m~ga tindahan n~g ac at cerveza sa Alemania, na caraniwang paroonan n~g m~ga estudiante. Man~ga sirg banccat silla ang siyg nacahhusto n~g m~ga casangcapan. Itang salas na pinagpupulun~gan n~g tribunal, n~g m~ga pagpapahirap at ibpa. Dito nagsasalitaan n~gay ang

m~ga pno n~g ban at n~g m~ga nayon: hindnakikihang pangc n~g m~ga matatanda sa pangc n~g m~ga ba, at hindnan~gagcacasundang ist is silang m~ga kinatawan n~g partido conservador at n~g partido liberal, ang naguiguing catang'y totoong napapacalabis sa m~ga bayan ang canilg m~ga pagtatalotalo. --Nacacapagclang-tiwsa in ang asal n~g gobernadorcillo!--ani Don Filipong pno n~g partido liberal sa canyg m~ga catoto; may di siyg talagang pacay siya totoong ipinagpahuli niya ang pagtutuos n~g bac na ggugulin. Unawn ninyg labing-isg araw na lamang ang sa i'y nitira. --At nira siya sa convento upang makipagsalitaan sa curang may sakit!--ipinaalaala n~g a sa m~ga bat

--Hindcailan~gan!--ang sini nam n~g is--ang lah, ay naihandna natin. Huw blamang magcaroon n~g long maring "voto" ang bac n~g m~ga matatand... --Hindco inaacalang magcaroon!--ani Don Filipo;--acang magharap n~g bac n~g m~ga matatand... --Bakit? anang si pniny--ang sa canyy m~ga tang n~g m~ga nakikinig sa canyg pang nan~gagtaca. --Ang sinasabi co'y cung acang nang magsasalita'y ing iharap ang bac n~g ating m~ga caay. --At ang bac natin? --Caypnam ang magharap n~g bac natin--ang sag n~g tenienteng

n~gumin~giti, na ang pinagsasabiha'y isg bang cabeza de barangay;--magsasalitpcay pagcaco'y nato na. --Hindpnamin mawatasan ang inyg caisip!--ang si sa canyn~g m~ga causap, na minasdan siyg puspos n~g pag-aalinl~gan. --Pakinggan niny--ang marahang sinabi ni Don Filipo sa dalawsa tatlg nakikinig sa cany-Nacausap co canang maga si matandg Tasio. --At an --Sinabi sa akin n~g matand "Kinapopootan pcayn~g inyg m~ga caaway n~g higuit sa pagcapt sa inyg m~ga caisip. Ibig bagninyg howag mangyi ang isg bay? Cung gayy

cayang humicayat na gaw ang bay na iy, at ci't ang bay na iyy pakikinaban~gang higu cay sa isg "mitra" ay ipagtatacwilan. Cung cayy mato na, inyg ipasi ang inyg linalayon sa lalong cababababaan sa lah ninyg m~ga casamah, at sasang-ayunan ang inyg long iy n~g inyg m~ga caaway, sa han~g nilg cayy hiyn." Datapuwa't inysang in~gan ang lim cong it --N~guni't.... --Cayn~ga acang siyg magsasalitupang gaw ang panucn~g ating m~ga caay, na anpa't pacalalabisin co ang pan~gan~gatuwan hanggang sa catawtaw How cayg main~gay! Narito na si Guinoong Ibarra at ang maestro sa escuela. Bumi ang dalawg binsa ist isg

pulutg; n~guni't hindnakial sa m~ga salitn. Hindnal't pumoc ang gobernadorcillong malungc ang pagmumukh siyrin ang nakita nin cahapong may dalg isg arrobang candil Humintang m~ga alin~gawn~g pagpoc niy bawt isa'y naupat untiunting naghang catahiman. Naupang gobernadorcillo sa sillg nacalag sa ibabn~g larawan n~g har macaapat macimang umub hinapl ang lo at ang mukh inilag ang so sa ibabaw n~g mesa, inal, mulg umubat gay ang palit-ulit na guinaw --M~ga guino--ang sini sa cawacasang nanglulupaypay ang voces:--nan~gah acg anyayan co cayong lah sa pagpupulong na it... ejem!... ejem!...

gawin natin ang fiesta n~g ating pintacasing si San Diego sa ica 12 nitong buw.... ejem!... ejem!... n~gayo'y ica 2 tayo ejem!... ejem!... At dito'y inubsiyn~g mahabat tuyna siyang pumuil n~g canyg pagsasalit Nang magcagayo'y tumind sa bangcn~g m~ga matatandang isg tng may anyong makig, na may m~ga apat na pong ta ang glang. Siya ang mayamang si capitang Basilio, caaway n~g nasang si Don Rafael, isg taong nagsasabing umany muln~g mamatay si Santo Tom de Aquino, ang mundo'y hindsumusulong n~g cahi't iisang hacbang, at muln~g canyg an ang San Juan de Letr, nagpasimulang Sangcataan n~g pag-udl. --Itlot pn~g m~ga camahalan ninyg

magsaysay actungc sa isg bay na totoong mahalag-any Acang nnang nagsalit bagman long may carapatg man~gna sa in ang m~ga caump dito, n~guni't acang nang nagsalit sa pagca't sa acalco'y sa m~ga ganitg bay, ang magpasimuln~g pananalita'y hindang cahuluga'y siyg nan~gun~guna, at gay ding hindang cuntutan ang cahulug n~g cahulihulihang magsays. Buc sa rito'y ang m~ga bay na sasabihin co'y lubhg napacamahalagupang maipagpaubsabihin caysa cahulihulihan; itang dil at ig co sang magpna n~g pananalit at n~g mbigay ang dat na caucul. Itulot n~gninyg acang mnang magsalitsa plong na itg kinakikitaan co n~g m~ga nalimping totog m~ga lit na m~ga t, ga na n~ga n~g guinoong casalucuyang capitan, n~g capitan pasado, n~g caibigan cong t~ging si Don Valenting capitan pasado,

ang aking caibigan sa camusmusg si Don Julio, ang ating bant na capitan n~g m~ga cuadrillerong si Don Melchor, at marami pang m~ga caguinoohang dco na sasabihi't n~g huw acg hum na nakikitan~g inyg m~ga camahalang pawang caharap natin n~gay inamanhic co psa inyg m~ga camahalan ipahintulot na acy macapagsalitbago magsalitang ibg so man Magtamo cayacn~g capalarang pahinuhod ang capulun~gan sa ing mapacumbabang capamanhican? At sacyumucod ang mananalumpn~g bng paggang at ga n~gumin~gitna. --Macapagsasalitna cay sa pagct cayy pinakinggan n n~g boong pagmimith--ang sini n~g m~ga binan~gu na m~ga caibigan, at iba pang m~ga tng nan~gagpalagay na siya'y dakang mananalumpat nan~gag-ubo

n~g bng ligaya ang m~ga matatandat canilg pinagpisil ang dalawg cam. Pagcatos na macapagpid n~g pis si capit Basilio n~g canyg panyg sutl ay nagpatloy n~g pananalit Yamang lubhg nacaganda ang inyong calooban at mapagbigay lugod sa ating abg cataohan, sa pagcacaloob sa aking acang macapagsalitg mna sa sino mang nirito, sasamantalahin co ang capahintulutang itg sa aki'y ipinagcaloob n~g bng cagandan n~g pusat aco'y magsasalit Iniisip n~g aking isip na aco'y sumasaguitnn~g cagalanggalang na Senado romano, "senatus populusque romanus", na sinasabi nin niyg m~ga caayaayang panahg sa caculan~gang pad n~g Sangcataa'y hindna magbalic, at aking hin~gin sa "Patres Conscripti", ang sasabihin marahil n~g pant na si Ciceron, cung siyang magay

sa catayuan co n~gay; hih~gin co, sapagca't cap to sa panah, at ang panaho'y guint on sa si ni Salom na sa mahalagang pinag uusapan n~gayo'y sabing maliwanag, maiclat walanglig-loy n~g ba't isang canyang panucal Sinabi co na. At tagl ang bng pagcalug sa canyg sariling cataan at sa magaling na pakikinig sacanyn~g nan~garoroon, naupang mananalumpat datapuwa't canyg tiningn mna si Ibarra at anyg nagpapakilala siya n~g canyg cataan, at canyg tiningn din nam ang canyg m~ga caibigan, na pa mandg sa canily canyg sinasabi: H Mabuti ba ang ing pagcacalit h Inilarawan nam n~g canyg m~ga caibigan sa canilg m~ga matang dalawg pagtin~gg iy, sa canilg

pagsuly sa m~ga bang guin, na ibig nilg patay sa caingguit. --N~gayy macapagsasalitna ang bawa't may ibig, na ... ejem!--ang sinabi n~g gobernadorcillo, na hindnatos ang sinalit mulg siyy inih n~g ubat n~g m~ga pagbubuntg hinin~g Ayon sa hindpag-im na namasid, sino ma'y aw na siyy tawagguin "patres conscripti", so ma'y walg tumind: n~g magcagayy sinamantala ni Don Filipo ang nangyayari at humin~gg pahintlot na macapagsalit Nan~gagkindan at nan~gaghudyan n~g macahulug ang m~ga conservador. --Iharap co, m~ga guin, ang ing panucalang gugugulin sa fiesta! ani don Filipo.

--Hindnin masasang-ayunan!--ang sag n~g isg natutuyong matandg conservador na hindmapaclih n~g anman. --Lan sa panucalang iy ang ing voto!--ang sihan n~g ibg m~ga caaway. --M~ga guinoo!--ani Don Filipong pinipiguil ang pagta;--hindco pa sinasabi ang panucalang dalrito naming m~ga "b. "Lub" ang aming paga na siyg mamagalin~g n~g "lahat" cay sa pinapanucmapapanucn~g ing m~ga cato. Ang palong pasimulg itang siyg nacapusp n~g git sa caloan n~g m~ga conservador, na nagsisipanumpsa canilg sariling canilg gagaw ang catacottacot na pagsalangsg. Nagpatuloy

n~g pananalitsi Don Filipo: --Tatlong libo't limandng piso ang inaacning guglin. Mangyayarg macagawn~ga to, sa pamamag-itan n~g salapg ito n~g isang fiestang macahihiguit n~g di anlamang sa caningnin~gan sa lah n~g hanggn~gayy napanood dito sa ating lalawigan at sa m~ga lalawigang carig man. --Hmjn!--ang pinagsabihan n~g m~ga hindnaniniw gumugugol ang bayang A. n~g limg libo, ang bayang B. nama'y at na libo--Hmjn! cahambug! --Pakingg ninyac m~ga guinoo, at cayy maniniw Aking iniaakit sa inyg tayo'y magtayn~g isg malakg teatro sa guitnn~g plaza, na maghalagg isg d't limampg po!

--Hindciya ang isg d't limamp kinacailan~gang gumugol n~g isg d't anim na p--ang itinutol n~g isg matig ang long conservador. --Itic pniny guinoong director, ang dalawang daang pisong iniuucol sa teatro!--ani Don Filipo.--Iniaanyaya cong makipagcaysa comedia sa Tundupang magpalab sa pitg gabg sunod sunod. Pitg palab na tigdadalawang daang po bawa't gab ang cabooa'y isg libo at at na rng po: isulat pniny guinoong director, isg libo't at na raang po! Nan~gagtin~ginan ang matatandt ang m~ga bsa pangguiguilal; ang m~ga nacatatalos lamang n~g lim ang hindnan~gagsikos. Iniaanyaya co rin namg magcaroon tayo

n~g maraming totoong m~ga paput; huw n~ga tong gumamit n~g malilt na "luces" at n~g m~ga malilt na "ruedang" kinallugdan lamang n~g m~ga musm at n~g m~ga dala, huwag tong gumamitn~g lahat n~g it Malalakg m~ga bomba at sadyg malalakg m~ga cohat ang ibig natin. Iniaanyaya co n~ga sa inyang pagcacagugol sa dalawang daang malalakg bomba na tigalawang po ba't isat dalawang daang cohatong gay din ang halag Ipagawnatin sa m~ga castillero sa Malab. --Hmjn!--ang isinalat n~g isg matand--hindnacacagulat sa in at hindrin nacabibin~gi ang isg bombang tigalawang piso; kinacailan~gang magug tigatlg piso. --Isulat pninyang isg libong pisong gugugulin sa dalawang daang bomba at

dalawg daang colet! Hindna nacati ang m~ga conservador; nan~gagtindigan ang ilan at nan~gagsalitaan n~g buc. --Buc pa sa roon, upang makita n~g ating m~ga capit-bayang tayo'y m~ga taong walang hinayang at nagcacanlalabis sa atin ang salap-ang ipinagpatuloy ni Don Filipo, na itinaas ang voces at matling sinulyap ang pulutg n~g m~ga matatand--aking iniaanyaya: una, apat na "hermano mayor" sa dalawg aw na fiesta, at icalawa, ang iton sa dagatan sa ar aw ang dalawg dng inahg man na pinirito, isang daang capg "rellenado" at limampg lech, ga n~g guinagawni Sila, sa panah ni Ciest, na bong casasabi pa lang ni capitang Basil. --Siya n~g ga ni Sila!--ang iculit ni

capitang Basilio, na pagcangguit sa cany

na

totown~g

Lumaki n~g lumaki ang pagtatac --Sa pagca't mari ang dalong mayayaman at bawa't isa'y may dalg libolong piso, at sacang canilg lalong magalg na sagabun~gin, at ang "liamp at m~ga baraja, ini anyaya co sa iyna tayo'y magpasabong n~g labglimg aw, at magbigay calayaang mabucsan ang lah n~g m~ga bahay n~g sugalan.... N~guni't nan~gagtind ang m~ga cabatn at siya'y sinalab: ang bog acnily nasirang ip n~g teniente mayor. Nan~gagtatalotalo n~g mainam ang m~ga matatand --At sa cawacasan, n~g huw mapabayaan ang m~ga caligayahan n~g colowa....

Natacpg lubos ang canyg voces n~g m~ga bulongbulun~gan at n~g m~ga sigawang sumib sa lahat n~g sloc n~g sas: yao'y naguing isg caguluhan na lang. --Hind--ang isinaw n~g isang matic na conservador;--ayaw cong maipan~galaratac niyang siya ang nacagawa n~g fiesta, ayaw. Pabayaan, pabayaan ninyong aco'y macapagsalit --Dinto ni Don Filipo!--ang sinalitnaman n~g m~ga liberal. Bovoto cami n~g laban sa canya! Cumampsiya sa matatand Bomoto tayo n~g laban sa canya! Ang gobernadorcillo, na higu ang panglulupaypay sa cailan man; walang guinawa cahi't anupang manag li ang

catiwasayan: naghintay cusang tumiwasay.

na

sila

ang

Humin~gg pahintulot ang capitan n~g m~ga cuadrillero upang magsala; pinagcalooban siya, datapuwa't hindbinucsan ang bibig, at mulg naupg nakikimat pusp cahihiyan. Ang cabutiha'y nagtind si capitang Valenting siyang pinacamalam ang loob sa lahat n~g m~ga conservador, at nagsalit Hindi cammacasang-ayon sa palag na munacaln~g teniente mayor, sa pagca't sa ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayg mapacaraming m~ga bomba at ang gayong napaca raming gabi n~g pagpapalabas n~g comedia'y ang macacaibig lamang ay ang isang batang gaya n~g teniente mayor, na

macapagppuyat n~g maraming gabat macapakinig n~g maraming put na dmabin~gi. Itinang co ang pasiya n~g m~ga taong matalino at nagcacaisa ang lahat sa hindpagsan-ayon sa panucalni Don Felipo. Hindbganito, m~ga guin? --Tunay n~ga! tunay n~ga! ang sabay sabay na pinagcaisahang sag n~g m~ga bata't matand Nan~galulugod ang m~ga bata sa pakikin sa gayg pananalitn~g isang matand --Anang ating gagaw sa apat na m~ga hermano mayor!--ang ipinatloy n~g matand--Anang cahulugan niyg m~ga inahg man, m~ga cap at m~ga lechg itatapon sa dagatan? Cahambugan! ang sasabihin n~g m~ga calapit-bayan natin, at pagcatapos ay magsalat tayo sa pagcain sa loob n~g calahating ta. Ant makikiwan~gis to cay Sila sa m~ga

romano man? Tayo ba'y inanyayahan minsan man lang sa canilang m~ga fiesta? Acsa gannang akin, lamang, caan ma'y hindpa acnacatatanggap n~g anmang canang lam na pang-anyaya, gayg aco'y matanda na! --Ang m~ga romano'y tumahan sa Roma. Kinalalagyan n~g papa!--ang marahang sa canya'y ibinulg ni capitg Basilio. --N~gayon co napagkilala!--ang sinabi n~g matandang hindnagulomihanan. Marahil guinawa ang canilang fiesta cung "vigilia" at ipinatatapon n~g papa ang pagcain at n~g howag magcasala. N~guni't sa paano mang bay, hindmangyayaring masang-ayunan ang inyong panucalang fiesta, sa pagca't isg caullan! Napilitan si Don Filipong iurong ang canyg panuc dahil sa totoong

sinalansang. Ang m~ga lalong matatalic na m~ga conservador sa canilg caaway, hindnan~gagdamdam n~g anmang pag-aalap-ap n~g makita nilg tumindig ang isg bang cabeza de barangay at humin~gg pahintlot na macapagsalit --Ipinamanhic co sa inyg m~ga camahalang ipagpaumanhg bagma't bacy man~gah magsalitsa har n~g lubhg maring tng totng cagalanggalang dil sa canilang glang at dil nam sa catalinuhan at carunn~gang magpasiyn~g tap sa lah n~g bagay, n~guni't sa pagca't ang caayaayang mananalumpatg si capitang Basilio'y nag-aanyayang saysayin dito n~g lah ang canicanilang m~ga panuc magug pinacacalag n~g aking cauntn ang canyg mahalagang pananalit

Tuman~g sa pagcalugod, ang m~ga conservador. --Magalg magsalitang bang it--Siya'y magpacumbab--Caguiluilal cung man~gatuwan!--ang sabihan n~g isa't is --Sayang at hindmarunong cumang magalg!--ang pasiyni capitan Basilio.--N~guni't nangyayari itdahil sa hindsiya nag-aral cay Cicer, at sactotoong bpa. --Hindcayisinaysay co sa inyang isg palatuntunan panuc--ang ipinatuloy na salitn~g bang cabeza,--ay hinddahil sa ang isip co'y inyg magalin~gin inycayg sasang-ayunan: ang aking han~gad, casab n~g aking mulpang pan~gan~gayupsa calooban n~g lah,

ay patotohanan sa m~ga matatandang sa tuwna'y sang-ayon ang aming isan sa canilg ip, sa pagct ing inngkin ang lah n~g m~ga adhicg isinaysay n~g boong caningnin~g ni capitang Basilio. --Mabuting pananalit mabuting pananalit--ang sabihanan n~g m~ga pinauunlacg m~ga conservador. Hinuhudyat ni capitang Basilio ang bupg sa canyy sabihin cung paano ang marapat na paggal n~g big at cung paano ang acmn~g p. Ang gobernadorcillo ang tan~ging nananatili sa hindpagpans, nalibang may ibg iniisip: nahihiwatigan ang dalawang bagay na itsa cany Nagpatuloy ang bn~g pagsasaysay, na nalalao'y lalong sumaya ang pananalit --Now m~ga guin, ang aking panuca sa sumusunod: mag-ip n~g m~ga bagong

pooring hindcaraniwan at laguing nakikita natin sa ar-aw, at pagsicang huw umal do sa ban ang salapg nalicom, at huw guglin sa walg cabuluhg m~ga pvora, cung hindgamin sa ano mang bagay na pakinaban~gan n~g lahat. --Iy n~g iy n~g--ang ising-ong salitn~g m~ga b iyg ang ibig n~ga namin--totoong magalg--ang idinugtg n~g m~ga matatand --Anang mihitn sa isg linggg comediang hinin~gn~g teniente mayor? Anang matututuhan natin sa m~ga hsa Bohemia at Granada, na nan~gag-uutos na putl ang lo n~g canilang m~ga an na babae, cung dcaya'y ikinacarga sa isg can ang m~ga an na babaeng iy at bo naguiguing trono ang can? Tayo'y hindm~ga h hindtayo m~ga

tampalasang tng-pang, walnam tong m~ga can, at cung sila'y ating paran ay bibitayin to sa Bongbayan. Anbagang princesang iyg nakikihalobo sa m~ga paghahoc, namamahagui n~g tagat l, nakikipag-away sa m~ga principe at naglilibot na nan~gag-sa sa m~ga bund at parang, na cawan~gis n~g nan~gatitigbalang? Kinalulugdan natin, ayon sa ating caugalian, ang catamisan at ang pagcamasintahin n~g babae, at man~gan~ganib tayong tum~gan sa m~ga cam n~g isg binining narurun~gisan n~g dug cahi't na ang dugong ito'y sa isg moro gigante; bagman ang dugg ity sa pinawawal-an nating halag palibhasa'y ipinalagay ning imbang lalaking nagbubuhat n~g camy sa isg babae, cahi't siya'y prcipe, alfez, tagabkid na walg pinag-aralan. Hindcaylibolibong magalg na ang

palabasin natin ay ang laran n~g ating sariling m~ga caugaln, upang mabo nin ang ating masasamang m~ga pinagcaratihan at m~ga lih na hig at purihin ang magagandang gawat caugalian? --Iyan n~g iyan n~g--ang inlit n~g canyg m~ga cacamp --Sumasacatuwan!--ang ibinulg nan~gagdidilidili ang ilg matatand na

--Hindco naisip cail man ang bay na iy!--ang ibinulg ni capitang Basilio. --Datapuwa't paano ang paggawninyniy?--ang itinutol sa canyn~g isg mahirap sumang-ayon. --Magaang na magaang!--ang sag n~g b Dalco rito ang dalawang comedia, na

marahil pasisiyahang totoong masasangayunan at catowatowa n~g m~ga cagalanggalang na matatandang dito'y nalilimp palibhasa'y lub ang pagcatal nilsa bawa't magandat kilalnam n~g lah ang canilg catalinuhan. Ang pagmag n~g isy Ang pag-hahalal n~g Gobernadorcillo, ito'y isg comediang patupatuloy ang pananalit nababahagui sa limang pangcat, cathn~g issa m~ga niritong cahar. At ang isa'y may siyam na bahagui, col sa dawg gabi, isang talinghagang "drama" na ang pamimint ang tucoy, sinulat n~g issa lalong magalg na poeta dito sa lalawigan at Mariang Makiling ang pamag. Nang ing masdang naluluatan ang pagpupulong n~g nauucol sa paghahandn~g fiesta, at sa pan~gan~ganib naming bacculan~gin n~g panah, lim na humap camn~g aming m~ga "actor" at pinapag-aral namin

siln~g canicanilang "papel". Inaasahan naming sucat na ang isg linggg pagsasay upang sily macagan n~g magalg sa canicanilang ilabas. It m~ga guinoo, buc sa bo, pakikinaban~gan at sang-ayon sa mahsay na caisip at may malakg cagalin~gang hindmalakang magugugol: hindnatin cailan~gan ang pananamit: magagamit natin ang ating suot na caraniwan sa pamumuhay. --Acang gugugol sa teatro!--ang isigaw na malaking tawa ni capitang Basilio. --Sacali't may lumalas na m~ga cuadrillero, akg ipahihiram ang aking m~ga nasacop--ang sabi nam n~g capit n~g m~ga cuadrillero. --At ac... at ac... cung nagcacailan~gan n~g isg matand... ang sinabing hindmagcatutn~g is at naghuhumiy

n~g pagmamakis. --Sang-on cam sang-on cami!--ang sigawan n~g marami. Nammutlang teniente mayor: napunn~g m~ga lhang canyg m~ga mat --Siyy tumatan~gis sa pagn~gingitn~git!--ang inip n~g mahigp na conservador, at sumigaw: --Sang-on cam sang-on cam hindcailan~gang pagmatuwiranan pa! at

At sa canyg gal sa canyg pagcapanghigantat sa lub na pagcato n~g canyg caay, pinasimul n~g lalg iy ang pagpapaunl sa panucn~g b Nagpatuloy itn~g pananalit

--Magagamit ang ikalimg bahagui n~g salapg nalilicom sa pamamahagui n~g ilg gantg p sa halimb sa lalong mabuting batang nag-aral sa escuela, sa long mabting past, magsasac m~gin~gisd at ibpa. Macapagtatatag tayo n~g isg unah n~g patacbuhan n~g m~ga bangcsa og at sa dagatan, patacbuhan n~g m~ga cabayo; magtayn~g m~ga "palosebo" at mag-anyn~g m~ga larg mangyayaring makama ang tagabukid natin. Sumasang-on na ac ang-ang sa totog pinagcaugalian na, ang tayo'y magcaroon n~g m~ga paput: marikit at catuwtuwang panoor ang m~ga "rueda" at m~ga "castillo", n~guni't inaacalcung hindnatin cailan~gan ang m~ga bombang panucaln~g teniente mayor. Casucatan na, sa pagbibigay casayahan sa fiesta, ang dalawg bandang msica, at sa ganya'y maiilagan natin iyang m~ga pag-aaway at

pagcacagal, na ang kinahihinatna'y ang m~ga caawa-awang msicong naparirito't n~g bigyang gal ang ating m~ga pagpifiesta, sa pamamag-itan n~g canilang pagpapagal, naguiguing tunay na m~ga sasabun~ging man, na nan~gagsisiow pacatapos, na masam ang sa canila'y pagcacabayad, masamang pagcacapacain, bugb ang cataw at sugat pa cung macabihir Mapasisimuln ang pagpapagawn~g isang maliit na bahay na magamit na escuelahan, sa pamamag-itan n~g lalabis na salap sa pagca't hindn~ga natin hihintaying ang Dios ay manaog at siyang gumawn~g escuelahang iy: capanglaw-panglaw n~gang bagay, na samantalang tayo'y may isg sabun~gg pan~gulo sa lakat gand ang m~ga batnatin ay nan~gag-aal halos do sa alagaan n~g m~ga cabayo n~g cura. Sa maiclg salita'y narito ang panucal ang pagpapainam nito'y siyg

pagcacapaguran. Maaliw na bulungbulun~gan ang siyg sumilang sa salas; halos ang lah ay sumasang-ayon sa b iilan lamang ang bumbulong: --M~ga bong bagay! m~ga bong bagay! Sa ating m~ga kinabataa'y!... --Ating sang-aynan na muna n~gay iy!--ang sabihan n~g m~ga ib--ing hiyn iy. At canilg itinutrang teniente mayor. Nang manumbalic ang catahimican, ang lah ay sumang-ayon na. Clang na lamang ang pasiya n~g gobernadorcillo. Ito'y nagpapawis, hindmacali, hinaplos ang noo at sa cawacasa'y nasabi n~g

pautal-utal, na nacatun~g --Acma'y ejem! sang-ayon din!... n~guni't

Hindummic ang boong tribunal n~g pakikin sa cany --N~guni't?--ang tang ni capitang Basilio. --Totoong sang-ayon ac--ang inulit n~g gobernadorcillo;--sa macatuwid baga'y ... hindacsang-ayon ... ang sinasabi co'y sang-ayon ac n~guni't ... At kinuscos ang m~ga matn~g camaoo. --N~guni't ang cura,--ang ipinagpatuloy n~g clang pad--ibg bay ang ig n~g pcura. --Nagcacagugol bang cura sa fiesta

tayo ang nagcacagugol? Nagbig bsiyn~g isg cuarta man lamang?--ang sigaw n~g isg voces na nanunuot sa tain~ga. Tumin~g ang lah sa dacong pinanggagalin~gan n~g m~ga tang na iy: si filofo Tasio ang noroon. Hindcumikilos ang teniente mayor at nacatitig sa gobernadorcillo. --At anang ig n~g cura?--ang itinanong ni capitang Basilio. --Ab ang ig n~g cura'y ... anim na procesi, tatlg serm, tatlg malalaking misa ... at cung may lumabis na salap comediang Tundat cantsa m~ga pag-itan. --Ayaw namg camn~g lah n~g

iy!--ang sini n~g m~ga bat n~g ilg matand --Siyg ibig n~g pcura!--ang inulit n~g gobernadorcillo.--Aking ipinan~gacsa curang magaganap ang canyang calooban. --Cung gayy bakin inanyayahan pa ninyg cami magplong? --Inanyayahan co cayt ... n~g sa inyo'y ing sabihin ang gayg bay! --At bit hindninysini pagsisimulpa n~g salitaan? sa

--Ibig co sang sabihin, m~ga guin, n~guni't nagsalita si capitg Basilio'y hindna acnagcapanah ...! kinacailan~gang sumun sa cur

--Kinacailan~gang sumun taysa cany--ang inlit n~g ilg matatand --Kinacailan~gang sumunod, sa pagca't cung hind tayo'y ibibilanggong lah n~g alcalde!--ang idinugtg n~g bog capanglawan n~g ib namg matatand --Cung gayo'y sumun, cayat cayna lang ang gumawa n~g fiesta!--ang ipinagsigawan n~g m~ga ba--iniuurong namin ang aming m~ga amb! --Nasin~g n~g lahat!--ang sinabi n~g gobernadorcillo. Lumapit si Don Filipo sa gobernadorcillo at saca sinabi niya rito n~g bog capaan. --Inihdog co sa pagcaam ang pag-ibig co sa aking sarilupang magtagumpay lamang ang magandang caisipan;

caynamy inihayin ninysa pagcaapang inyg camahalan upg mano ang masamg panuca, at inyg iniwas ang lah. Samantala'y--isinasabi nam ni Ibarra sa maestro n~g escuela: --May-ibig bcayg ipagbilin sa pan~glong ban n~g lalawigan? Paroroon acn~gay din. --Mayroon pbcayg pakikialaman do? --Mayroon ptong pakikialaman do!--ang talinghagang sag ni Ibarra. --Sa daa'y sinasabi n~g matandang filofo cay Don Filipong sinusumpa ang sarilg pad. --Tayo ang may casalanan!

Hindcaytumutol n~g cayo'y bigy nila n~g aliping sa inyo'y magpn at aking nalimutan ang bagay na ito, sa aking cahalin~gan!

=XXI.= =CASAYSAYAN ISANG INA= NANG BUHAY NANG

_Walg tinutun~go sa canyang paglacad, walang linalayon sa linipadlipad, susumandali ma'y di napapanatag. (Alaejos)_

Tumatbo si Sisang patun~gsa canyg bay, tagl iyg caguluhan n~g ba na nangyayari sa ating cataohan, pagcsa guitnn~g isg casacuna ay walsino mang nagmamalasakit sa atin at sa ati'y tumatacas ang m~ga pag-asa. Cung nagcacagayo'y anaki'y dumidilim na lah sa ating paliguid, at sacali't macakita tayo n~g isg miit na ilaw sa mal tinacbo natin ang ilaw na iy, pinag-uusig natin, at hindnatin alumana ci't makitang sa calaguitnn n~g land ay may isang malalim na ban~g. Ibig n~g ing iligt ang canyg m~ga an, n~guni't paano? Hinditinanong n~g m~ga inang gawing m~ga paraan, pagca nanuc sa canilang m~ga an. Tumacbong nagsikip ang dib-dib, palibhasa'y pinag-uusig n~g m~ga gunigung calagulaguim. Nakip na

cayang an niyang si Basilio? Sa tumas ang canyg an na si Crispin? Nang malit na siysa canyg bay ay canyg natanawan ang m~ga capacete n~g dalawg sundalong na sa ibaw n~g bacuran n~g canyg halamanan. Hindmangyayaring maisaysay cung anang dinamd n~g canyg pus nalimutan niyang lah. Hindcailsa canyang canpan~gahasan n~g m~ga tng iyg hindnan~gagpipitagan cahi't sa long mayayaman sa bayan, ancayang mangyayari sa canyat sa canyg m~ga an na pinagbibintan~gan nan~ganaw? Hindm~ga t ang m~ga guardia civil, sila'y m~ga guardia civil lamang: hindnildinin~gig ang m~ga panghihimanhic at sila'y bihasang macapanood n~g m~ga lh Hindsinadya'y itina ni Sisa ang canyg

m~ga matsa lan~git, at ang lan~git ay n~gum~gitn~g caayaayang caliwanagan; lumalan~go'y ang ilang maliliit at mapuputing alapaap sa nan~gan~ganinag na azl. Humintsiyupang piguilin ang pan~gan~gatal na lumalaganap sa canyg boong kataw. Iniiwan na n~g m~ga sundalo ang canyg bay at sily walg casama; walsilg hinuli cung dang inahg man na pinatabni Sisa. Nacahin~gsiyat lumac ang canyg lo. --Pagcabait nilat pagcaganda n~g canilg m~ga calooban!-ang ibinulg na hos umyac sa catown. Cahi't sunuguin n~g m~ga sundalo ang canyg bay, huwag lang piit nilang canyg m~ga an, ay sily

pacapupuspusin d niyn~g pagpupuri. Muling tinitigan niy sa pagpapasalamat, ang lan~git na pinagdaraanan n~g isang cawan n~g m~ga tag, iyg matutling m~ga alapaap n~g m~ga l~git n~g Filipinas, at sa pagca't nanag-li sa canyg psang pananig ay ipinagpatloy niyang paglad. Nang malapit na si Sisa sa m~ga catacot-tacot na m~ga tng yao'y nagpalin~gaplin~gap sa magcabicaba at nagconowg hindniynakikita ang canyg inahing man na pumiyac at humihin~ging slolo. Bahagya pa lamang nan~gacacaraan sa canyg tabay nag-aca siyang tumacb n~guni't piniguil ang tulin n~g canyg paglacad n~g pagiin~gat na bacsiyy mno. Hindpa siynacalayn~g malaki n~g

minig niyg siyy canilg tinatawag n~g boong caban~gis. Hindkinukusa'y lumapit si Sisa, at namdaman niyg hindniymaigal ang canyg dilsa tot at nattuyang canyg lalamunan. --Sabin mo sa amin ang catohanan cung hinditati ca namin sa coy na iyon at papuputuc ca namin n~g dalawa!--anang issa canilg may pagbabang tun n~g voces. Tumin~gin ang babae kinalalagyan n~g coy. sa dacong

--Icaw bang inn~g m~ga magnanacaw, ic?--ang tang naman n~g is --Inn~g m~ga magnanacaw!--ang sinadya'y inlit ni Sisa. di

--Sa noon ang salapg iniuwsa iyo cagabn~g iyg m~ga an? --Ah, ang salapi!... --Howag mong itangguang salapg iy, sa pagca't long mapasamicaw!--ang idinugtg n~g is Naparo cami't n~g dacp ang iyg m~gan; ang pinacamatanda'y nacatanan sa amin, saan mo itinang buns

Humin~gsi Sisa gayong sabi.

n~g

min~gig

ang

--Guino--ang isinagot--malaon na pong araw na hindco nakikita ang aking an na si Crisp: ang bog acco'y masusumpun~gan co siycaninang umaga sa convento, doo'y ang sini lamang sa

aki'y.... --Nagsuliapan ang dalawang sundo n~g macahulug. --Magaling!--ang biglg sinabi n~g issa canil ibigay mo sa amin ang salapi, at hindca na namin babagabaguin. --Guinoo!--ang isinamn~g clang palad na babae!--ang aking m~ga anac ay hindnagnanacaw cahi't madayucd; bihasa caming magtom. Hindnag-uuwsa akin si Basilio cahi't isang cuarta; halughugu ninyang boong bahay, at cung cayo'y macasumpong cahi't sisicapat man lamang, gaw ninysa amin ang bawa't maibigan. Caming m~ga dukhay hindmagnanacaw! --Cung gay--ang ipinagpatuloy n~g sundo n~g madang na pananalit at

canyg tinititigan ang m~ga matni Sisa,--ic ay suma sa amin; pagsisicapan na n~g iyg m~ga an na humarap at isip ang salaping ninacaw: Sumama ca sa amin! --Ac sumama acsa iny--ang ibinulg n~g babae na umudl at minamasdan n~g boong pagcagulat ang m~ga pananam n~g sundalo. --At bakit hind --Ah! mahab caysa akin!--ang ipinamanh na halos lumluhod.--Totoong acy mahap; walacg guinthiyas man lamang na scat maialay sa iny nacha na ninyang aking tan~ging pag-aar ang inahg man na inacala co sanang ipagbili ... dalh na ninyang lahat n~g inyg masumpong sa aking damp n~guni't pabaya na ninyrito acg pumayap

pabayaan na ninyg mamatay acrito! --Slong na! kinacailan~gang sumama ca sa amin; at cung aayaw cang sumama n~g sa magalin~gan, icaw ay gagapusin namin. Tuman~gis si Sisa n~g capaitpaitan. Hindnababagbag ang loob n~g m~ga taong iy. --Ipaubayman lamang ninyg acy mauna n~g malaylay--ang ipinakiusap n~g maramdaman niyang siya'y tinatangnan n~g boong calupitan at siya'y itinutulac. Naawang dalawang sundalo at nag-usap sila n~g marahan. --Hala!--ang wa n~g is-sa pagca't buhat dito hanggang sa pumasoc tayo sa bayan ay macatacbo ca, icaw ay lalagay sa

pag-itan naming dalaw Cung naroroon na tayo, macapagpapauna ca sa amin n~g may m~ga dalawampong hakbang; n~guni't mag-in~gat ca! huwag cang papasoc sa al mang tindahan at huwag cang hihint Hala, lacad na at magmadalca! Nawal-ang cabuluhan ang m~ga pagsam nawal-ang cabuluhan ang m~ga pan~gan~gatuwiran, hindpinansin ang m~ga pan~gac Sinasabi n~g m~ga sundalong lumalagay na silsa pan~ganib at malabis n~g totoo ang canilang ipinagcacaloob. Nang malagay na siya sa guitna n~g dalawa'y naramdaman niyang siya'y namatay n~g hiy Tunay n~ga't walsino mang lumalacad sa daan, n~guni't ang h~gin at ang liwag n~g aw? Ang tunay na cahihiya'y nacacakita n~g tumitin~gin

sa alin mang do. Tinacp n~g panyang mukh at sa paglad niyg walg nakikitang anman ay tinan~gisan n~g walg imic ang canyg pagcaam. Napagtatalastas niyang canyg cahirapan, nalalaman niyg sa canyy walsino mang tumitin~gin at sampn~g canyg asawa'y hindsiyipinagmamalasakit; n~guni't tunay na al niyg siya'y ma'y capurihan at kinalulgdan n~g madlhanggg sa horas na iy; hanggang sa horas na iyy canyg kinahabagan yag m~ga babaeng nan~gagdamit n~g catawatawna pinamagatan n~g bayang caagulo n~g m~ga sundalo. N~gayy tila mandin sa gang canyy napababsiyn~g isg baytang sa kinalagyan n~g m~ga babaeng iy sa hagdanan n~g bhay. Narinig niya ang yab n~g lad n~g m~ga cabayo: yay ang m~ga nagdala n~g

m~ga isdsa m~ga bang do roon. Guinawa nilang gayg m~ga paglalacb na nagpupulupulutong n~g maliliit ang m~ga lalaki't babae, na nan~gacasacay sa masasamg cabayo, sa guitnn~g dalawg bid na nan~gacabin sa magcilang taguiliran n~g hop. Ang il sa canily n~g magdaan isg aw sa harap n~g canyg dampay nan~gagsihin~gn~g tubig na inumin, at siyy hinandug n~g ilg isd N~gayy n~g man~gagdaan silsa canyg tabi, sa acniyy siyy tinatahac at guiniguiic, at ang canilg m~ga tin~gg may calakip na hab pagpapawalg halagay lumampas sa panyat tinutudlang canyg mukh Sa cawacasa'y lumayang m~ga maglalacbay at nagbuntg hinin~gsi Sisa. Inihiwalniyg sandalang panysa canyang mukhupang canyg matingn cung sily malpa sa ban. May nitira

pang ilg m~ga halui n~g telrafo bago dumating sa "bantayan". Cailan ma'y hindniynamdaman ang caunatan n~g gayong l cung dniy lamang. Sa tabi n~g daa'y may isg malagg cawayanang sa lilim niyy nagpapahin~ga siyn~g unang panah. Diya'y pinakikiusapan siyn~g catamistamisan n~g sa canyy nan~gin~gibig; tinutulun~gan nito siyn~g pagdadaln~g coy at m~ga glay; ay! nagdaan ang m~ga aw na iyg tlad sa panag-inip; ang nan~gin~gibig ay canyg naguing asawa, at ang asawa'y inatan~gan n~g catungculang "cabeza de barangay" at n~g magcagayy nagpasimula ang casaliwaang pad n~g pagtawag sa canilg pintuan. Sa, pagca't nagpapasimulang aw n~g pag init na totoo, siya'y tinang n~g m~ga

sundalo cung ibig niyang magpahin~ga. --Salamat!--ang nan~gin~gilabot. canyg isinag na

Datapuwa't n~g totoong siya'y mapuspos n~g malaking pangguiguipuspos ay n~g malapit na siyang dumating sa bayan. Sa malakg samn~g canyg loob ay siya'y lum~gap sa magcabicabil malalawac na m~ga palan, isg maliit na sanghg inaagusan n~g tubig na pangdil, salupan na m~ga coy; walsiyg makitang isg ban~gg pagpatibulir isg malakt matig na batg paghampas n~g sariling cataw! Canyg pinagsisihan ang canyg pagcasama sa m~ga sundalo hanggg doon; n~gayy pinanghihinayan~gan niyang malalim na ilog na tumacbo sa malapit sa canyg damp sapagca't ang matataas na m~ga pampan~gin niyao'y nasasabugan n~g m~ga matutulis na buh

na batg nan~gaghandog n~g catamistamisang camatayan. N~guni't ang pagcaalaala niysa canyg m~ga an, sa an niyg si Crisping hindpa niya natatalos n~g sandalg iy ang kinasapitan, ang siyg tumangl sa canyn~g gabg iy n~g canyg bhay cayt canyg naibulong sa pag-sang-ayon sa marawal na palad: --Pagcatapos ... pagcatapos ay mananan camsa guitnn~g cagubatan!

Pinahan n~g lha ang canyg m~ga mat pagpit na tumiwas at nagsabi sa m~ga guardia n~g marahang tig: --Na sa bayan na tayo! Hindmapaglip ang anyn~g canyg pagcanalit yao'y daing, sisi, hibic, yay

dal~gin, ya ang pighatg binusa tig. Sinag siyn~g isg tan~gn~g m~ga sundalong sa canyy nahabag. Nagmadaling nagpauna si Sisa at pagpit na mag-anyg tiwas ang loob. Nang sandalg iyy pagpasimulang pagrepique n~g m~ga campana't ipina-aalam ang pagcatapos n~g ma mayor. Tinulinan ni Sisa ang paglacad, at n~g cung mangyayari'y huwag niyg macasalubong ang m~ga tng lalabas sa simbahan. Datapuwa't hindnangyari! walg nakitang paraan upang maiwasan ang gayg pagcasalubong. Bumatn~g masacl na n~giti sa dalawg cakilala niy na sa canyy nag-uusa sa pamamag-itan n~g tin~g, at mulniyy n~g canyg mailan ang gayg m~ga cahiran n~g loob, tumun~gsiyat ang

lpang tinutuntun~gan niyang canyg minasd, at bagay na caguilaguilalas! natitisod siysa m~ga batn~g lans~gan. Tumiguil n~g sandalang m~g t pagcakita sa cany silsily nan~gag-uusap at sinusundan siyn~g canilg tig: nakikita niya ang lah n~g it naramdaman niya, bagaman siyy laguing nacatin~g sa lp Narin~gig niyang voces n~g isg walg cahihiyang babae, na nasalicuran niyat nagtanong n~g hos pasig: --Saan ninynahuli ang babaeng it At ang sali? Yay isg babaeng walg tis, dilaw at verde ang sa at ang bo'y gasang azul; napagkikilala sa canyang pananam na siyy isg caagulo n~g sundalo.

Nacaramdam si Sisa n~g isg parang tamp: wari'y hinubd siyn~g babaeng iy sa har n~g caraman. Sandalg tumungh upang siyy magsa sa lib at pag-am: nakita niyang ang m~ga t'y mal totoong malsa cany gay ma'y namdaman niyang calamig n~g canilg tin~gin at canyang nirin~gig ang canilg m~ga bulungbulun~gan. Lumalacad ang abg babaeng hindnararamdaman ang pagtungtg sa lpa. --Uy, dito ca tumn~go!--ang isininig sa canya n~g isg guardia. Tulad sa walg pag-sip na nawasac ang nacapagpapagalaw, biglangbiglang ipinihit niyang canyg m~ga paa. At hindsiynacakikita n~g anman, walg anmang iniisip, siya'y tumacbo at nagt nakita niyang isg pintuang may isg

sundalong bant, nag-aca siyang pumasoc doon; n~guni't siya'y inilih sa canyang paglacad n~g ispang voces na lalpa manding mabalas. Tinunut niya ang pinanggalin~gan n~g voces, na humacbang siyg halos masun~gabsa panglulupayp; naramdaman niyang siya'y itinutulac sa licuran, siya'y pumikit, humacbg n~g dalawat sa pagca't kinlang siya n~g lac, nagpacugm na siysa lp paluh muna at pauppagcatos. Isang pagt~gis na walg lha, walang sig, walang hib, ang siyang sa canya'y nagpapacatal. Yn ang cuartel: doo'y may m~ga sundalo, m~ga babae, m~ga baboy at m~ga inahg man. Nan~gagsisipanahn~g canicanilang m~ga dam ang ibg m~ga sundo, samantalang nacahiga sa bangcang canilang m~ga caagulong babae, na ang ha n~g lalaki ang inuunan,

nan~gaghihithiitan n~g tabaco cigarrillo at minasdang ang bubun~gang nan~gayamot sa bhay: Tumutulong nam ang m~ga ibg babae sa paglilinis n~g damit n~g m~ga sandata at iba pa, at inaaguing-g ang m~ga mahahalay na awit. --Tila mandin nacatacas ang m~ga sisiw! Ang inahg man lamang ang inyong dal--anang isang babae sa m~ga sundalong bagong dating; na hindnapagsi siyasat cung ang sabi niya'y dahil cay Sisa sa inahg man na nagpapatuloy n~g piniypiy. --Siya n~ga nam! cailan ma'y mahalagang inahg man cay sa sisiw--ang isinagot niysa canyring tanong, n~g makita niyg hindumiimic ang m~ga sundalo.

--Saan naroon ang sargento?--ang tang na may anyg samang loob n~g issa m~ga guard cil--Nagbigay sabi na bsa alferez? M~ga kibit n~g balat ang siyg sa canya'y sag n~g nan~garoon, sino ma'y walang nagmamalasakit n~g camuntman lamang tungc sa calagayan n~g abg bab. Dalawg horas ang itinagal doon ni Sisa, sa isg anyg halos ay hibg, nacaunc sa isg sloc, nacato ang lo sa m~ga camay, gus at gusam ang buh. Natanto n~g alfez ang padakip na iyon n~g pagcatanhaling tap, at ang nang guinawniyy ang huwag paniwaln ang sumbg n~g cura. --Bah! iya'y m~ga caul-ulan lamang n~g curipot na fraile!--any at ipinag-utos na alpas ang babae, at sino ma'y huwag n~g

makialam n~g bagay na iyon. --Cung ibig niyg mumpong ang sa canyy nawal-ang idinugtong--hin~gin niya sa canyg San Antonio magsacd caysiya sa nuncio! Iyan! Dahil sa mangyaring ito, si Sisa'y pinalayas sa cuartel na halos ipinagtutulacan, sa pagca't aayaw siyang cumos. Nang mita ni Sisang siya'y sumasaguitna n~g daan lumacad na siyg dalam ang guinawa, at tumn~go sa canyang bay, nagmadal walang anmang takip ang lo at ang tinititiga'y ang malong tan-awin. Nagninin~gas ang araw sa taluct n~g lan~git at walang anmang alapaap na nacacucublsa maningng niyang cabilugan; bahagyna pinagalaw n~g han~gin ang don n~g m~ga cahoy; hos tuyna ang m~ga daan; walg

man~gahas cahi't isang ibon man lamang na iwan ang lilim n~g m~ga san~g Sa cawacasa'y dumating din si Sisa sa canyang maliit na bahay. Pumoc siyroong pip hindumiimic, nilibot ang cabahayan, umal, nagpalacadlacad sa magcabicabila. Tumacb pagcatapos sa bahay ni matandang Tasio, tumag sa pintuan; n~guni't walroon ang matand Bumalic sa canyg bay ang culang palad at nagpasimuln~g pagtag n~g pasig: Basilio! Crisp! at maya't maya'y humihinto at nakikinig n~g mainam. Inuulit n~g alin~gan~gaw ang canyg voces: ang matimyas na lagaslas n~g tubig sa calapit na og, ang msica n~g m~ga dahon n~g m~ga cawayan; itang tan~ging m~ga voces n~g pag-iisa. Mulg tumatawag, umaacyt sa isg mataas na lpa, lumulusong sa isang ban~gin, nananaog sa ilog; nagpapal~gaplin~gap ang canyg

m~ga matg may anyg maban~gis; ang m~ga matring iyo'y manacanacang nag-aalab n~g mainam, pagcatapos ay nagdilim, tulad sa lan~git cung gabg sumigwa: masasabing namisic ang liwanag n~g pag-iip at malapit n~g magdil. [Larawan: Nasirang isip ni Sisa! Higu ang calungcutan n~g canyang hinib-hib cay sa capanglaw-panglawang nirinig na m~ga dag cung gabg n~gitn~git n~g dil at umaatun~gal ang lac n~g un!] Mulg pumanh sa canyg maliit na bay, naupsa ban na canilg hinig- n~g nagdaang gab itinungh ang m~ga matat nakita niyang capirasong napunit sa bni Basilio sa dlo n~g isg cawayan n~g dingding, na na sa tabn~g ban~gin. Nagtinding, kinuha ang pilas na damit na iyon at pinagmasdan sa it n~g aw: may

m~ga bahid, na dug Datapwa't marahil hindnakita ni Sisa ang gayong m~ga bahid, sa pagca't nanaog at ipinagpatuloy ang pagsisiyasat sa pas, sa guitnn~g nacasusunog na it n~g araw, na canyg itinataas, at sa pagca't tila mandin ang tin~gin niya'y madil na lah, tinitigan niyn~g paharap ang araw n~g dil na dil. Nagpatloy rin siya n~g pagpapalacadlacad sa magcabicabil na sumigaw umaatun~gal n~g cacaibang tun; marahil siya'y catatacutan cung sa canya'y may macarinig; may isg tig ang canyg voces na hindcaraniwang manggaling sa lalamunan n~g t. Sa boong gab pagca umaatun~gal ang un, at lumilipad ang han~gin n~g calaguimlaguim na catulinan, at ipinagtatabuyan n~g canyg

hindnakikitang m~ga pacpac ang isg hucbg m~ga aninong sa canyy humahagad, cung sacali't cayo'y na sa isg bay na guibat nag-sa, at nacacarinig cayn~g m~ga cacaibang daing, m~ga cacaibang buntg-hinin~gg ipinalagay ninyg yay ang hilahis n~g hihip n~g han~gin sa pagtsa matataas na m~ga torre sirg m~ga pader, datapuwa't sa inyy pumupuspos n~g tacot at sa inyy nagpapakilabot na hindninymapiguilan; talastasin n~gninyg higuit ang lungc n~g tig n~g ing iy, cay sa hindmapaglip na m~ga hib sa m~ga gabg madil pagcumaatun~gal ang un. Sa gayg calagaya'y inot si Sisa n~g gab Pinagcalooban siymarahil n~g L~git n~g ilg horas na pagcacatulog, at samantalang siya'y nahihimbing, hinilahihisan n~g pacp n~g isang gel ang namumutlniyg mukh upang

macatc sa canyang alaala, na walg ibg tinaglay cung dpawang capighatn; marahil hindciyang maca n~g mahinang lac n~g t ang gayg caraming m~ga pagcacasit, caya't n~g magcayo'y na mag-itan marahil ang Inang-Talagn~g Dios na tagl ang canyang matimy na pangpagaang n~g hap, ang pagcalimot; datapuwat sa papaano man, ang catotohana'y n~g kinabucasan, si Sisa'y nagpapalaclad na nacan~git nag-aawit cung hindnakikipag-usap sa lah n~g m~ga may bhay na kinap.

=XXII.= =MANGA ILAW AT MGA DILIM=

Nacaraan ang tatlg aw muln~g mangyari ang m~ga bagay na aming sinaysay. Guinamit n~g bayan n~g San Diego ang tatlong araw na ito, na casama ang m~ga gabsa paghahanda n~g fiesta at sa m~ga salitaan, casabay ang m~ga pag-uupas Samantalang canilg nilalasap-lasap na ang m~ga mangyayaring m~ga casayahan, pinipintasan n~g ibang gobernadorcillo, ang ibnamy ang teniente mayor, at ang iby ang m~ga bat at hindnawawalan n~g binibigyang casalanan n~g lah ang lah. Pinag-uusap-usapan ang pagdating ni

Mar Clara, na casama n~g t Isabel. Sila'y nan~gatutwsa gayong pagdatg, palibhasa'y canilg kinallugdan siy at casab n~g canilg malaking pangguiguilal sa canyg cagandahan, ang canilnamg pagtatacsa m~ga pagbabagobago n~g caugalian ni pi Salv--"Madal na siyy natitigagal at anaki'y nakalilimot samantalang nagmimisa; hindi na lubhg nakikipagsalitaan sa amin, at kitangkita ang canyang pagyayat at ang canyg pagcawalg catiwasayan n~g loob,"--ang sabihan n~g m~ga nagcucumpisal sa cany Namamasid n~g "cocinerong" siya'y namamayat n~g namamayat, at dumaraing n~g dpagpapaunlac sa canyg m~ga inilulutong pagcain. N~guni't ang lalong nacapagpapaalab n~g m~ga bulong-bulun~ga'y ang canilang namamasdang mahigu sa dalawg ilaw sa convento cung gab samantalang si

pSalvy dumadalaw sa isang bahay n~g mamayan ... sa bay ni Mar Clara! Nan~gagcucruz ang m~ga magbanal, n~guni't ipinatutuloy nila ang pagbubulong-bulun~gan. Tumelrama si Juan Cristomo Ibarra buhat sa pan~gulong bayan n~g lalawigan, na bumabati siycay t Isabel at sa pamangkin nito; n~guni't hindipinaliliwanag cung bakit walsiyroon. Ang acn~g marami siya'y nabibilango dahil sa ginawniya cay parSalvn~g hapon n~g araw n~g "Todos los Santos". Datapuwa't laln~g lumakang m~ga usap-usapan n~g makita nila n~g hapon n~g icatlg araw na lumlunsad si Ibarra sa isang coche, sa harapan n~g munting bahay na tinitirahan n~g dalagang canyang maguiguing asawa, at bumabati

n~g boong pitagan sa fraile, tumutun~go rin sa bahay na iy.

na

Sino ma'y walang nacacagunitcay Sisa at sa canyang m~ga anac. Cung pumaroon tayo n~gay sa bahay ni Mar Clara, isang magandang pgad na na sa guitna n~g m~ga dalandan at ilang-ilang, mararatnan pa natin ang binata't dalagang capuwnacasun~gaw sa isang bintana sa dacong dagatan. Lumililim sa bintanang iyon ang m~ga bulaclac at m~ga halamang gumagapang sa m~ga cawayan at sa m~ga cawad, na pawang nan~gagsasabog n~g pihang ban~go. Bumubulong ang canilang m~ga labi n~g m~ga salitang higuit ang cagandahang dinggu cay sa halishan n~g m~ga dam at lalong mahalimuyac cay sa han~ging

may taglay na ban~gong handog n~g m~ga bulaclac halamanan. Sinasamantala n~g m~ga "sirena" sa dagatan ang pag-aagaw-dil n~g oras na iyon n~g matling pagtatak-sim n~g hapon, upang isun~gaw sa ibabaw n~g m~ga alon ang canilang masasayg maliliit na lo at pangguilalasan at bumatn~g canilang m~ga awit sa araw na naghihin~gal M~ga azl daw ang canilang m~ga mata at ang canilang m~ga buh; na sila'y may m~ga ptong na coronang halaman sa tubig na may m~ga bulaclac na mapuputi't mapupula; manacanacraw ipinamamalas n~g m~ga bulang canilang parang linalic na catawang higuit sa bulang caputian at cung ganap n~g gabi'y canilang pinasisimulaan ang canilang m~ga calugodlugod na paglalar at canilang ipinarinig ang m~ga tinig na

talinghagang tulad sa m~ga arpa sa lan~git; sa bihanan din namang ...; n~guni't pagbalican natin ang ating m~ga kinabataan pakinggan natin ang wacas n~g canilang salitaan. Sinasabi ni Ibarra cay Mar Clara: --Bcas, bago magbucg liwayway, maganap ang han~g mo. Ihandcong lah n~gayg gabat n~g huwag magculang n~g anman. --Cung gayy susulat acsa aking m~ga caibigang babae at n~g man~gagsiparito. Gaw mo ang bagay na itsa isang parang howag sanang macasun ang cura! --At bakit? --Sa pagca't tila mandin acy binantayan niy Nacasamsa in ang canyg m~ga matang malalim at malulungc, pagca

itinititig niya sa akin ay acy natatacot. Pagcacy kinacausap niy siya'y may isg voces na ... sinasabi sa akin ang m~ga bagay na totoong cacaiba, na hindmapaglirip, na totoong cacatuw... minsa'y itang niya sa akin cung hindco nananag-ip n~g tungc sa m~ga slat n~g nanay; sa aking acala'y halos nasisa ang canyang ba. Sinasabi sa akin n~g caibigan cong si Sinang at saca ni Andeng na aking capat sa gatas, na siya'y may pagcaculang-culang ang ip. Gaw mo sana n~g paraang siya'y howag pumarito! --Hindmaaaring siya'y hindnatin anyayahan--ang sagot ni Ibarrang nag-iisip-ip.--Catungculang atang ito n~g caugalian n~g bayan; siya'y nasa bahay mo at bucod sa rito'y nag-ugaling mahal siya sa akin. Nag magtang sa canya ang Alcalde tungc sa bagay na sinabi co na sa iy walang sinabi siya cung dpawg

m~ga pagpuri sa akin, at hindi nag-acalang maglagay n~g cahit caunting hadlang man lamang. N~guni't namamasid cong icaw ay nammuh howag cang manimd at hindmacasasama siya sa atin sa bangc Narinig ang marahang lacad; yao'y ang curang lumalapit na taglay ang n~gitg pilit. --Maguinaw ang han~gin!--any--pagcnacacagu n~g isg sip, ay hindbumitiw cung ddumatg ang tag-it. Hindba caynan~gan~ganib na baca cayy malamigan? Nan~gan~gatal ang voces niyat sa malang canyg tan: hindsiytumitin~gin sa binata't dala.

--Tumbal; ang pakiramd namin ay caayaaya ang gabi at masarap ang h~gin. Itang pinac"oto" at "primavera"[256] namin, nanlaglag ang ilg m~ga dahon, datapuwa't laguing sumisilang ang m~ga bulaclac. Nagbuntg hinin~gsi pSalv --Ipinalagay cong carikitdikitan ang pagcacangcap n~g dalawg bahaguing itn~g tag hindnangguuitn ang "invierno" (tagguinaw)--ang ipinagpatuloy ni Ibara.--Sisilang, pagdating n~g Febrero, ang m~ga bagong san~ga n~g m~ga cahoy at pagdating n~g Marzo'y may m~ga bun~gang hinog na tayo. Pagdating n~g m~ga buwang tag-init ay paparoon cami sa ibang daco. N~gumitsi Fray Salv Nagpasimulsila n~g pagsasalitaan n~g m~ga bagay-bagay

na walang cabuluhan, n~g nauucol sa panah, sa bayan at sa dating na fiesta; humanap si Mar Clara n~g dahil at umal. --At yamang m~ga fiesta ang ating m~ga pinag-uusapan, itulot pninyg cayo'y anyayahan co sa gagawin namin bcas. Ito'y isg fiestang bkid na aming iaalay sa aming m~ga caibigan at iniaalay nam nilsa amin. --At saan pba gagawin? --Ibig n~g m~ga cabataang gaw sa bis sa umaagos sa malapit ditong gubat at na sa tabi n~g bal caymagban~gon tayo n~g maaga at n~g huwag tong abtin n~g aw. Nag-ip-ip ang fraile, at dnalaon at sumag:

--Manucsong totoo ang anya at aco'y napahihinuhod, upang sa inyo'y patotohanang hindpo acnagtanim sa iny Datapuwa't kinakailan~gang dumalroon pagcatapos na aking magan ang aking m~ga catungculan. Cayy mapad, sa pagca't may calayn, lubos na may calayn! Nang macaraan ang ilg sandalay nagpaalam si Ibarra upang pan~gasiwn ang paghahandn~g fiesta sa kinabucasan. Madil na ang gab Lumapit sa canysa daan ang isg sa canya'y naghand n~g boong paggang. --Sino pbcay--ang sa canya'y tang ni Ibarra. --Hindpninyalam, guinoo, ang aking

pan~galan,--ang hindkilal--Dalawg hinihintay co cay --At bakit?

sag aw

na

n~g pong

--Sa pagca't sa alin mang daco'y hindackinahabag, palibhasa'y acraw po'y tulis, guinoo Datapuwa't nawalan acn~g m~ga an, sirang isip n~g aking asaw at ang sabihan n~g lah ay carapatdapat acsa nangyayarsa akin! Madaling pinagmasd ni Ibarra ang taong iy, at tumang: --At anbang ig ninyn~gayon? --Ipagmacaa co po sa inyang aking asawa at ang aking m~ga an! --Hindacmacatiguil,--ang sagot ni

Ibarra. Cung ig po ninyg sumun sa akin, habang tayo'y lumalacad ay masasabi ninyang sa inyy nangyayari. Napasalamat ang tao at pagdaca'y nan~gawalsilsa guitnn~g cadilim n~g m~ga daang bahagyna may aw.

TALABABA: [256] Tinatawag n~g m~ga castilang "oto" ang panahg sumusunod sa "verano" tag-araw at tinatawag nilang "primavera" ang panahg sumusunod sa "invierno" tagguin.

=XXIII.= =ANG PANGIGISDA=

Numingning pa ang m~ga bituin sa lan~git "zafir",[257] at nan~gagugulaylay pa ang m~ga ibon sa m~ga san~gn~g cahoy, ay nan~gaglilibot na sa m~ga lansan~gan n~g bayang ang tun~go'y sa dagatan, ang isang masayg cawang naliliwanagan n~g nacagagac na liwanag n~g m~ga huepe. Sily limg m~ga batang dalagang nan~gagmadaln~g paglacad, na nagcacacapitcapit nacayacap caysa bayawang n~g calap, na ilg matandang babae ang sumsunod at saca ilg m~ga babaeng alilang sunong n~g calugodlugod na anyang m~ga bol na punn~g m~ga bn; m~ga pingg at iba pa. Pagcakita sa

canilg m~ga mukhg ang cabat'y tumatawa at ang pag a'y maningning; sa panonood n~g linipadlipad n~g canilg malalagt maiitim na buh at malalapad na cun n~g canilang m~ga dam, marahil ipalag nating sily m~ga diosa n~g gab cung dsana talast nating sily si Mar Clara na casama ang canyg at na caibigan: ang masayg si Sinang na canyg pinsan, ang hindmakuing si Victoria, ang magandg si Iday at ang mahinhing si Neneng na matimtiman at kimang cagandahan. Nan~gagsasalitaan n~g boong ligaya, nan~gagtatawanan, nan~gagcucurutan, nan~gag-aanasan at pacatapos naghahalakhacan. --Guiguisin~gin ninyang taong natutulog pa!--ang ipinagwiwicsa canilni t Isabel;--n~g cabataan namin ay

hindcamnagcacain~gay n~g gany. --Marahil hindnam caygumiguising n~g maagang gaya namin, at marahil hindnam nacamatulugu ang m~ga matatanda!--ang panag n~g maliit na si Sinang. Sandaling hindsilnan~gagsalit pinagpipilitan caynilang magsalitn~g marahahan; n~guni't hindnalalao't nan~gacalilimot, nan~gagtatawanan, at pinpunang daan n~g canilg m~ga bat sariwang tig. --Conowarmagtampca; huw mo siyg causapin!--ang sabi ni Sinang cay Mar Clara;--cagalitan mo siyat n~g huw mamihasa sa casam-an n~g al. --Howag mo pacahigp nam!--ani Iday,

--Magmahigp ca, howag cang haling! Dapat magmasunurin ang nan~gin~gibig samantalang nan~gin~gibig; sa pagca't cung asawa na'y gagawin ang bawa't maibigan niya!--ang hatol n~g maliit na si Sinang. --Anang kinalaman mo niyan, b--ang ipinagwa n~g canyg pinsang si Victoria. --Ssst! huwag dumarating sil cayg main~gay at

Dumarating n~gnam ang isg pulutg n~g m~ga binatang nan~gagtanglaw n~g sigsig. Nan~gagsisilacad silg hindummic na tinutugtugan n~g isg guitarra. --Tila guitarra n~g pulubi!--ani Sinang na nagtatawa.

Nang mag ot na ang dalawg pulutg, ang m~ga babae ay siyg nag-anyg hindmakibuin at matimtiman, na pa manding hindpa silnacacapag-aral na tumawa; tumbal, ang m~ga lalaki nam ang nan~gagsasalit nan~gagsisin~gitat tumanong n~g macaanim upang magtamn~g isg casagutan. --Tahic bagcayang dagan? Inaaca bagninyg magcacaroon tayo n~g mabuting panah?--ang tang n~g m~ga in --Huw psana cayg maligalig, m~ga guinoong babae, mabuti acg luman~g!--ang sag nam n~g isg binang pay at matangc. --Dat sanang tayo'y nagsimbmna!--ang buntg-hinin~gni t Isabel na pinagduduop ang cam.

--Nasasapanah pa, guinoong babae: si Albinong n~g panah niyy naguing "seminarista," macapagmimisa sa bangc--ang isinag n~g is na itinuturang binatang pay at matangc. Si Albinong may pagmumukhg palabir n~g minig na siyy binangguit, nag-anyg mapanglaw at ban, na anpa't guinagad niysi pSalv Bagma't hindnililimot ni Ibarra ang cahinhin, nakikisalamuhsiysa casayahan n~g canyg m~ga casamah. Pagdatg nilsa pasan, hindsinadyy tumas sa m~ga li n~g m~ga babae ang m~ga sig n~g pagtatacat catown. Doo'y canilg nakita ang dalawg bangcg nagcacabit, na mainam ang pagcacayac n~g m~ga pinagtuh-thog na m~ga

bulacl at m~ga dahon, casama n~g m~ga sarisaring clay na m~ga dam na pinacumb nacasabit sa bagong lag na bubg n~g sasacyg iy ang m~ga maliliit na farol na papel, na may m~ga casal- na m~ga rosas at m~ga clavel, m~ga bun~gang halamang ga n~g piny casy, saguing, bayabas, lanzones at ibpa. Dinalro ni Ibarra ang canyg alfombra, m~ga maririkit na paning at m~ga cog at ang lah n~g ity siyg guinawang upuang maguinha n~g m~ga babae. Napapamutihan din ang m~ga tik at m~ga sagw. Sa isg bangcg lalong marikit ang pagcacayac ay may isg arpa, m~ga guitarra, m~ga acorde at isg sun~gay n~g calabaw; sa isg bangcnama'y nagninin~gas ang m~ga calg lpat doo'y inihandang ch cafat salab na gawing agan. --Dito ang m~ga babae, diy ang m~ga

lalaki!--ang sabi n~g m~ga inpaglulan nilsa bangc--Man~gali cay Howag sana cayg lubhg magal at mulubog tayo! --Man~gagcruz muna cay--ang sabi ni t Isabel na nagcucruz. --At tayo ba'y man~gag-sa lamang dito?--ang tang ni Sang, na pinasama ang mukh-Tayo ba lamang ...? Ar! Ang cadahilanan n~g "ar!" na ity gawn~g isg cur na sa capanahuna'y ibinig cay Sang n~g canyg in Lumayong untntang m~ga bangcsa pasigan at naaanino ang il n~g m~ga farol sa salam n~g dagatang walg caalon-alon. Sa silan~gana'y sumusun~gaw ang m~ga unang clay n~g liwayway.

Naghaharang malakg catahimican; ang m~ga binata't dalagang nagcacabucod-bucod, ayon sa calooban n~g m~ga ina'y tila nan~gaggugunamgunam. --Mag-in~gat ca!--ani Albinong seminarista n~g sabing malac sa isg capuwbin--yapacan mong magaling ang m~ga bun na pangsics na na sa ilalim n~g iyg paa. --Bakit? --Sa pagca't maaaring mabungl at pumasoc ang tbig; maraming btas ang bangcg it --Ay, at tayo'y lumlubog!--ang sigawan n~g m~ga babaeng malakang gulat. --Huw cayg mabaha, m~ga guinoong

babae!--ang pangpayapang sa canila'y sinabi n~g seminarista. Ang bangcg iyy hindmano; walg btas cung dlima lamang, na hindnaman totoong malalak --Limg btas! Jess! At ibig ba ninyg lunurin cam--ang sigawan n~g m~ga babaeng nan~gatatacot. --Walpnam cung dlima, m~ga guinoong babae, at gany calaki lamang!--ang patibay na sabi n~g seminarista, at sa canily itinuturo ang maliit na bog na gawn~g canyang hinlalakat hintutrna pinaghhugpong ang capuwdulo. Yapan ninyg mabuti ang bun na sics at n~g hindmabungl. --Dios co! Mar Santima! Pumapasoc na ang tubig!--ang sigaw n~g isg matandg babaeng ang pakiramdam niya'y nabasna siy

Nagcaroon n~g caunting caguluhan, ang iba'y tumitil- ang ibnamy ig lumucssa tbig. --Yapan ninyg magaling ang bun diyan!--ang patuloy na sig ni Albino, at canyang itinuturang dong kinalalagy n~g m~ga dalaga. --Saan? saan? Dios! Hindnamin nalalaman! Parang a na niny cayo'y pumarini't hindnamin nalalaman!--ang pamanh n~g matatacutg m~ga babae. Kinailan~gang lumipat ang ilg bagongt sa cabilg bangcupang papanataguin ang loob n~g m~ga natatacot na m~ga in Laking pagcacaon! Tila mandin may isg pan~ganib sa tabn~g bawa't dalaga. Walcahi't isg nacapagbibigay pan~ganib na btas sa tabn~g lahat n~g

matatandang babae. At lalo pa manding malakg pagcacaon! Umupsi Ibarra sa tabni Mar Clara; naupo si Albino sa tabi ni Victoria at ibpa. Mulg naghang catahimican sa cabilugan n~g mapag-in~gat na m~ga in Datapuwa't hindsa limpn~g m~ga dalaga. Sa pagca't hindgumalaw n~g camuntman lamang ang tubig, hindnalayang m~ga bacl at sactotoo pang maaga, pinagcayarng bitiwan ang m~ga gaod at man~gag-agan ang lahat. Pinatay ang aw n~g m~ga farol, sapagca't nililiwanagan na ang alang-alang n~g liwayw. --Walg casinggalg n~g salab cung inum cung umaga bago magsimb--ani capitana Tikna inn~g masayg si Sinang;--uminom pcayn~g salab na may cahalong puto, Albino, at makikita

ninyg hangang sa sisipaguin pa cayg magdas. --Iy n~ga pang guinagawco--ang sagot naman nito;--caya't ibig co na tul magcumpis. --Huwag!--ani Sinang,--umin cayn~g cafg nacapagpasayn~g calooban. --N~gay din, sa pagca't ganacacaramdam na acn~g calungcutan. --Huwag cayg umin niy--ang paalaala ni t Isabel;--umin cayn~g chat cumain cayn~g galletas; nacapagpapatahic daw n~g ip ang ch --Iinom din acn~g chat cacain acn~g galletas!--ang sag n~g mapagbigay loob na seminarista--ang cabutiha'y hindcatolicismo ang al man sa m~ga

inumg iy. --N~guni't mangyayari ba ninyg ...? ang tang ni Victoria. --Cung macan nam acn~g chocolate? Mangyayari rin! Huwag lang na mapacalaon bago mananghaln.... Maganda ang umaga: nagpapasimulna n~g pagtingg ang tbig, at sa liwanag na nanggagaling sa lan~git at sa sinag na sa tubig nagmmul ang nangyayari'y isg caliwanagang tumanglaw sa m~ga bagaybagay, na halos hindnagcacaanino, isg maningning at malam na liwanag, na nahahaluan n~g m~ga culay na ating napagwawari sa m~ga tan~ging pintura tungcol sa dagat. Hos nan~gagagalac ang lah, sinasanghod nilang mahang amang

untnting napupucaw; sampg ang m~ga ing pusp sa paninimdim at m~ga pagpapaalaala'y nan~gagtatawanan at nan~gagbiruan silasil --Natandaan mo b anang iscay capitana Tic-natandaan mo bn~g tayo'y nan~galiligo sa ilog n~g panahg dalaga pa tayo? Di caguinsaguinsa'y dumating na daln~g agos ang malilit na bancang pac n~g saguing, na may llang iba't ibang bun~gang halang nan~gasalansan sa ibabaw n~g m~ga mababan~gong bulaclac. Bawa't isa sa m~ga bangcay may maliliit na banderang kinasusulatan n~g ating canicanyang pan~galan.... --At cung bumalic na tayo sa bay?--ang isinalabat nam n~g is na hindnagpabayang macatapos ang nagsalit naratnan nating was ang

m~ga tul na cawayan, at pagcacagayo'y napipilitan tong tumaw sa at ... ang m~ga tampalasan! --Siya n~g-ani capitana Tic--datapuwa't iniibig co pang mabasang laylayan n~g aking sa cay sa ipakita ang aking paa: nalalaman co n~g may m~ga matg nagmasid na nagtatago sa m~ga damuh sa pampg. Nan~gagkikindatan at nan~gagn~gin~gitn ang m~ga dalagang nacacinig n~g m~ga bagay na ito: hindpumapansin ang m~ga ib sa pagca't may sari nam silg m~ga pinag-uusapan. Islang t, ang gumanap n~g pagcapiloto, ang nananatili sa hindpag-im at hindnakikisama sa gayg m~ga pagcacatuw Siya'y isg

binatang napagkikilalang malac sa canyg pan~gan~gatawan, m~ga camay at paa, at may pagmumukhg nacacaakit n~g pagmamasid dahil, sa canyg mapanglaw na malalakg mata at mainam na tabas n~g canyang m~ga lab Nahuhulog sa canyang malus na lg ang canyang m~ga buh na maiitim, mahahaba at hindinaalagaan; napagwawarsa m~ga cun n~g canyang itimang barong dam na magaspang ang canyang macapangyarihang m~ga casucasuang sumapi sa canyang maugat at lil na m~ga big upang magamit na parang isang balahong ibon lamang ang malapad at pagcakilaking sagwang canyg itinimon upang mapatnugutan ang dalawg bangc Hindmiminsang nasubucan ang tng itni Mar Clarang siyy pinagmasdan: cung nagcacayo'y dalidaling tumin~gin siysa ibg do at tumanaw sa mal sa bund,

sa pampg. Nahab ang dalaga sa canyg pag-sa, cayt cumha n~g ilg galleta at sacinialay. Tiningn siyn~g pilotong wari'y nagtaca; n~guni't sandalg sandallang tumag ang gayg tin~gin: nuha n~g isg galleta, at napasalamat sa maiclg salitna bahagyna mawatasan sa cahinn n~g voces. At sino ma'y hindna mulg naalaala siy Hindnacapagpapacun n~g al mang bahagui n~g canyg mukhang masasayg tawanan at m~ga biran n~g m~ga binata't dalaga; hindnacapagpapan~gitsa canyg matatawang si Sang, na napipilitang sumandalg icuc ang kay cung tumanggap n~g m~ga cur, upang manag-lsa dating casayahan. Ipinagpatuloy ang canilg pagparoon sa m~ga bacl, pagcatapos na

macapagagahan. Dalawang bacl na iyg nataysa catatagg pagcaclay at capuwpag-aarni capitang Tiago. Natatanaw buhat sa malang ilg tag na nacadsa ibabaw n~g m~ga dlo n~g m~ga cawayang tos, na ang anyy nagsisipanood, samantalang nan~gagliliparang ang tun~go'y sa iba't ibg do ang m~ga "kalaway" na hinihilahisan n~g canilg m~ga pacp ang dacong ibabaw n~g dagatan at pinpuspos ang impapawid n~g canilg m~ga hning nanunuot sa tain~ga. Sinund n~g tin~g ni Mar Clara ang m~ga tag, na n~g mapit ang bangcay nagliparang ang tun~go'y sa calap na bund. --Nan~gagpupugad ba ang m~ga ibg

iyan sa bund? ang tang ni Mar Clara sa piloto. --Marahil p guinoo,--ang isinag--n~guni't sino ma'y walpang nacacakita n~g m~ga pugad na iyan. --Walbang pugad ang m~ga ibong iyan? --Inacalcong sily may pug, sa pagca't cung hindtotoong culang-pad sil Nahiwatigan nMar Clara ang malungc na pan~gun~gusap n~g piloto n~g gayg m~ga salit --Cung gayo'y paano? --Hindraw, po, guinoo, nakikita ang m~ga pugad n~g m~ga ibong iyan, at taglay nam ang bna huwag makita ang may daln~g pgad n~g "calaway", at tlad sa

colowang hindnakikita cung dsa makis na salam n~g m~ga mat gayon din namg hindnakita ang m~ga pgad na iyan cung hindlamang sa salam n~g tubig. Nag-anyg nag-iip-isip si Mar Clara. Samantala'y dumating silsa bangc itinn~g matandang bangkero ang m~ga sasacyan sa isang tolos na cawayan. --Hintay muna!--ani t Isabel sa an na lalaki n~g matandang talagang aacyat na sanang dalang panoc,--kinacailan~gang mahandmuna ang sinigg at n~g tul-tul sa sab ang m~ga isdpanggagaling sa tubig. --Maba na t Isabel!--ang biglg sinabi n~g seminarista;--aayaw na susumandalma'y damdam n~g isdang

pagciwalay sa tubig. Balitang magalg na maglt baga ma't may malis na mukh si Andeng na capatid sa gatas ni Mar Clara. Naghanda n~g hgas-bigas, m~ga camatis at cams, at tinutulun~gan inaabala caya siya n~g ilg marahil nan~gagnanais na sila'y canyang calugd. Linilinis n~g m~ga dalaga ang m~ga talb n~g calabaza, hinimay ang m~ga patat pinapuputolputol ang m~ga paayap n~g casinghahabn~g cigarrillo. Upang liban~gin ang cainip n~g m~ga nagmithing makita cung paano labas sa canilang bilangguan ang m~ga isdang buh at nan~gaggagalawan, kinuha n~g magandang si Iday ang canyang arpa. Hindlamang mainam tumugt si Iday n~g instrumentong it cung hindbucod sa rito'y may magagandang dal

Nan~gagpacpacan ang m~ga cabataan, hinagc siya ni Mar Clara: ang arda ang siyang instrumentong lalong tintugtog sa lalawigang iyon at siyang nauucol sa gayg m~ga sandal --Cantahin mo, Victoria, "Ang canci n~g Matrimonio"!--ang hinin~gi n~g m~ga in Tumutol ang m~ga lalaki, at si Victoriang may mainam na voces ay dumag na siya'y namamalat daw. "Ang canci n~g Matrimonio'y" isg magandg tulg tagalog na nagsasaysay n~g m~ga cahirapan at m~ga calungcutan n~g matrimonio, na hindbinangguit ang al man sa canyang m~ga catuwaan. Nang magcagayo'y cumantsMar Clara. hinin~gnilg

--Pawang malulungcot na lah ang aking m~ga "canci". --Hindcailan~gan! hindcailan~gan!--ang saban n~g lah. Hindna siya napapamanhic; tinangnan ang arpa, tumugt n~g isg "preludio" p~gunahin at cumantang ang voces ay mataguinting, calugodlugod nat agad ang damdamin:

Sa sariling Ba'y camistamisan Ang lah n~g horas na nan~gagdaraan, Palibhroo'y pawang caibigan Ang lah n~g ab n~g sat n~g araw. Pangbuhay na lub, ang han~ging amihang Lumilipadlipad sa bund at parang, Lubhg maliga sampong camatayan At lalong matimy ang pagsintang tunay!

<tb> Nagsisipagsaya sa labing marikit Ang gan sa nin~gas at wag na hal Nang mapag-arugang insa pag-ig Cung siya'y muising na calong sa dibdib, Tuloy hinahanap maguiliw na big Na iniyayacap sa liguid n~g liig At ang m~ga mata'y pagctumititig Pawang n~gumin~gitsa gal na akit. <tb> Yaong camataya'y catamistamisan Pagca nahahandog sa sariling Bayang Ang lahat n~g abot n~g sinag n~g araw Ating cakilala't pawang caibigan: Pangpatay na lub ang h~ging amihan Sa sino mang tng walg maisaysay Na Bayang sariling pinacamamahal, Inang maaruga't isang casintahan!

Natos ang voces, humint napipang arpa, at gayon ma'y nagsisipanatili sa pakikin; sino ma'y walg pumalacp. Naramdaman n~g m~ga dalagang nappno n~g lhang canilang m~ga mat Tila mand nabagot si Ibarra at ang binatang piloto'y nacatanaw sa malat hindcumikilos. Dcaguinsaguinsa'y ninig ang isg tun na nacabin~gi; sumigaw ang m~ga babae at tinacpan ang canilang m~ga tain~ga. Yao'y gawn~g nagug seminaristang si Albino, na hinihipan n~g boong lac n~g canyg lalamunan ang sun~gay n~g calabaw, na "tambl cung tawaguin. Nanag-ulang tawanan at ang galak; ang m~ga matang dating punn~g lhay sumay --Datapuwa't cami ba'y bin~gihin mo, hereje?--ang sig sa canyni tia Isabel.

--Guinoong babae!--ang sag n~g naguing seminarista n~g boong cataimtiman;--may nin~gig acg sinasabing israw dukhg trompetero doon sa m~ga pampan~gin n~g Rhin, na nacapag-asawa, sa isg dalagang mahal at mayaman, dahil sa pagtugt n~g trompeta lamang. --Tunay n~g ang trompetero sa Sackingen!--ang idinugtg ni Ibarra, na hindmangyaring dmakipanayam sa bagong casayahan. --Ninig na ninyo?--ang ipinagpatuloy ni Albino;--cayn~gibig cong tingnan cung magcacaroon acn~g gay ding capalaran. At mulna namang hinipan n~g lpa mandg malac ang matun na sun~gay, at

sinasadyang ilap sa m~ga tain~ga n~g m~ga dalagang nagpapakita n~g capanglawan. Sa gayy nagcaroon n~gn~g caunting caguluhan; siya'y pinahimp n~g m~ga insa cahampas n~g chinelas at cucurot. --Ar! ar!--ang sinabi niya, na hinihipang canyang m~ga big--Gaano ang long ikinahihiwalay n~g Filipinas sa m~ga pampan~gin n~g Rhin! "Oh tempora! oh mores!" Binibigy ang ibn~g gantg-pat balabal n~g cahihiyan ang ibinigay nam sa ib Nan~gagtatawanan na ang lah sampni Victoria, gay ma'y sinasabi n~g may masasayg matna si Sinang cay Mar Clara n~g sabing marahan: --Mapalad ic! Ay, acma'y cacanta rin cung mangyayari sa!

Sa cawacasa'y ipinagbigay al ni Andeng, na nacahandna ang sab upang matangg ang doo'y ilalagay. Nanh, n~g magcagayon, ang nagbinatn~g an n~g man~gin~gisd sa pabahay n~g bacl, na na sa dong dulong pinagtatalicupan nitat doo'y maisusulat ang "Lasciate ogni speranza voi ch'entrate", cung marunong sana at nacacawatas n~g wang italiano ang m~ga culang pad na m~ga isd ang pumapasoc sa canilroo'y hindlumabas cung dn~g mamatay. Yay isg culg na may m~ga isg metro ang lang, na ang pagcacaanyy macatindig ang isg t sa itaas upang buhat doo'y mahagu n~g soc ang m~ga isdat maitaas. --Diy ang tunay na hindacmayamot na mamingwit!--ang sabi ni Sinang na

nan~g~ginig sa gal. Nan~gagmasid n~g dcawang lah: nakinikinita na n~g ibg nan~gagpapalagan at naglulucsuhan ang m~ga isdsa loob n~g lamb n~g panaloc, cumiking ang canilg makikintab na calisk at iba pa. Gay man, n~g isisil n~g binang lamb ay walg anmang lumlucsong isd --Marahil pun--ang marahang si ni Albino; mahiguit n~g limg araw na hindpinapandaw. Itinaas n~g man~gin~gisdang soc.... ay! cahi't isg isdman lamang ay walg nacapamuti sa lamb; sa pagcahlog n~g masaganang pat n~g tbig na liniliwanagan n~g araw ay wari'y nagtawa n~g mataguintg. Isg "ah!" n~g pagtatac n~g samn~g loob, n~g

pagcabigang tumas sa m~ga ln~g lah. Inulit n~g binang paglulubog n~g soc, at gay din ang kininatnan. --Hindmo nalalaman ang iyg hap-bhay!--ang sa canya'y sinabi ni Albino, at umukyit itsa pabahay n~g bacl at inagaw ang soc sa camy n~g bin-Makikita ninyn~gay! Andeng, bucs mo na ang palay! Datapuwa't si Albino ma'y hindnacacaalam: nanati sa pagcawalg lam ang soc. Pinagtawan siya n~g lah. --Huw cayg ma~gay at nirinig cayn~g m~ga isday ayaw pahli!--Marahil pun ang lamb na ito! N~guni't walg casirasirang lambat.

--Pabayaan mo't ac--ang sa canya'y sinabi ni Leg nan~gin~gibig cay Iday. Siniyasat na magalg nitang calagayan n~g bacl, minasd ang lamb, at n~g matantna niyg pang magalg ang calagayan ay tumang: --Talast ba ninyg magaling na may limang aw n~g hindpinapandaw it --Totoong nalalaman namin! Niyong aw na bago mag "Todos los Santos" ang culihulihang pagcandaw nito. --Cung gayo'y encantado ang dagatan macacahuli acn~g caht iil. Inilubog sa tubig ni Le ang soc; datapuwa't nalarawan sa mukhniyang panguiguilalas. Sandaling tiningnan niyn~g walg im ang calap na bund at

ipinagpatuloy ang pag paparoo't paro n~g soc sa tubig: pagcatapos ay uman na hindinaalis sa tubig ang soc: --Isang buaya! --Isang buaya!--ang canilg inlit. Nagpalipatlipat n~g boong tulin sa m~ga bibig ang salitg iy, sa guitnn~g pagcatot at pagcamanghn~g lah. --Anang si niny--ang itinanong nilsa cany --Ang si co'y may isg buayang nahuli,--ang ipinagmatigas na sabi ni Le, sacinilub sa tubig ang tagdg cawayan n~g soc, at nagpatloy n~g pagsasalit --Naririn ba ninyang tun na iy? Iya'y hindang buhan~gin; iy ang matig na

bal, ang lic n~g buaya. Nakikita ba ninyang paggal n~g m~ga cawan? Iya'y siyna nagpupumigl, datapuwa't siya'y nababaluctot; hintay cay...! malak may isang dangc hos mahiguit pa ang lad n~g canyg cataw. --Anang tanun~gan. marapat gawin?--ang

--Hulihin!--ang sabi n~g isg voces. --Jess! at sino ang huhuli? Sino ma'y walg humahand na sumisid sa calaliman. Ang tubig ay malalim. --Dapat na iti natin siysa ating bangcat saccaladcarin n~g boong pagdiriwang!--ani Sinang.--Dapat bang cin ang m~ga isdg talagg cacanin natin!

--Hindpa acnacacakita hanggn~gay n~g isg buayang buh!--ang ibinulg ni Mar Clara. Nagtindig ang piloto, cumuha n~g isg mahabang lbit at malicsg pumanh sa pinacabatal n~g baclad. Ipinagcaloob ni Leg ang piloto'y siyg humalili sa canyg kinalalagy. Lumucsang piloto sa loob n~g pabahay n~g bacl, sa guitnn~g pagtatacat baga man nan~gagsisigawan ang lahat. --Dalhin po ninyang sundg na it--ang sig ni Cristomo, at sa canya'y iniaabot ang binunot na isang malapad na sundg na gawsa Toleod. Datapuwa't napaiimbulog na ang libolibong pat, at naghom na ang tbig

n~g boong talinghag --Jess, Mar y Jos--ang sigawan n~g m~ga babae.--Magcacasacuntayo! Jess, Mar y Jos --Huw cayg mabah m~ga guinoong babae,--ang sa canila'y sinabi n~g matandang bangkero,--cung sa lalawiga'y may isg macagawn~g ganyg bagay, iyy "siy" --Anang pan~galan iy?--ang itinang nil n~g binatang

--Tinatawag namin siyg si "Piloto": sa m~ga pilotong nakilala co'y siyang magalg sa lah; ang casam-an lang ay hindniykinaguiguiliwan ang hap-bhay na iy. Ang tbig ay gumalaw, umlimpuyang

tbig: tila mandin may nagbubunsa ilalim; umuugang bacl. Hindummic ang lah, pinipiguil ang paghin~g Pinisil ni Ibarra n~g nan~g~gatal niyang cam ang puluhan n~g matalas na sundg. Tila mandin ang pagbubuno'y natapos na. Sumun~gaw sa ibabaw n~g tbig ang lo n~g bin na binn~g masayang sigawan: pung-punn~g m~ga lhang m~ga matn~g m~ga babae. Umakyat ang piloto na hawak ang dlo n~g lbid, at n~g na sa batal na'y sachila ang lbid na iy. Lumit ang buaya: nacalang lubid n~g lambal na pahil sa lg at sa dacong bunt. Malakg buaya iy, na gaya na n~ga n~g ibinalna ni Le may m~ga pint at sa ibabaw n~g canyg lic ay may sumisibol n~g lmot, na sa m~ga buaya'y siyg

pinacauban cung bagsa t. Umaatun~gal na parang vaca, hinahagkis n~g canyg bunt ang m~ga dinding n~g bacl, cumacapit doon, at in~ginan~gan~ga ang canyg maitim at cagulatgulat na bun~gan~gna anpa't ipinakikita ang canyg mahahabang m~ga pan~gil. Nag-iisa ang piloto sa paghila sa buaya sa aas: walg nacacagunitang sa canyy tumlong. Nang walna sa tbig at n~g mailag na sa ibabaw n~g batal, tinapacan n~g piloto ang buaya n~g canyg paa; tinom n~g canyg malac na cam ang pagcalaking m~ga pan~g at binantang taln ang n~gsn~g matibay na gos. Tinicm n~g buaya ang hulg pagpipigl, ibinalant ang catawt sacipinsa batal ang malac niyang bunt, at pagcacawala'y sumib at nilucsang dagan, sa dacong

lab n~g bacl, na anpa't nacaladcad ang sa canya'y nagpapasc Walg salang mapapatay ang piloto; isg sig n~g panghihilacb ang tumacas sa lah n~g m~ga dibdib. Matuling tulad sa lint ay biglg nahlog sa tbig ang isg cataw; bahagyna silnagcapanahg makitang si Ibarra iy. Hindhinimat si Mar Clara, sa pagca't hindpa natututo ang m~ga filipinang maghimatay. Nakita nilg namulang m~ga alon, nadampol n~g dugang tubig. Lumucssa malalim na tubigang binatang man~gin~gisda na hawac ang canyg gloc, sumun sa canyang canyg am datapuwa't bago pa lamang nacasisisid sily siyg paglutang nam ni Cristomo at n~g piloto na capuwnacacapit sa bangc n~g buaya. Ang boong tiyang

maputnito'y ba at nacapacsa lalamunan ang sundg. Hindmaisaysay ang catown: libolibong cam ang sa canily umab upang iahon silsa tbig. Nahihibang hos ang matatandang babae at sily nan~gagtatawanan at nan~gagdasal. Nalimutan ni Andeng na macaatlo n~g sumul ang canyg sinigg: nubang lah n~g sab at namat ang ap. Si Mar Clara lang ang hindmacapagsalit Hindnaano si Ibarra; nagcaroon n~g bahagyg galos sa bisig ang piloto. --Cayang pinagcacautan~gan co n~g aking buhay!--ang sabi n~g piloto cay Ibarrang nagbabalot n~g m~ga mantang lana at m~ga "tapiz". Ang anyn~g voces n~g piloto'y tila mand

may pighat --Totoong maslong pcaysa pan~ganib,--ang sa canya'y isinagot ni Ibarra;--ululhuwag pninyong ttucsuh ang Dios. --Cung dca sana nacabal!...ang ibinulg ni Mar Clarang namumutlat nan~gan~gatal pa. --Cung di sana acnacabal at ic ay sumunod sa akin,--ang isinagot n~g bin na canyg ipinagpatuloy ang caisip,--sa ilalim n~g dagata'y "mapapasama acdisin sa aking familia!" Hindnalilimutan ni Ibarrang doon humimlay ang m~ga but-n~g canyang am Aayaw n~g pumaroon ang matatandang

babae sa cabilang bacl, ig na nilang umuw at ang canilg minatuwid ay nagpasimulraw n~g masamang araw, at baca may mangyaring maraming sacun --At ang lah n~g iya'y dahil, sa hindtayo nagsimba muna!--ang ibinubuntong hinin~ga n~g isg matandg babae. --Datapuwa't ano pbang sacunang nangyari sa atin, m~ga guinoong babae?--ang tang ni Ibarra.--Ang buaya ang siya lamang kinulang pad! --At ang bagay na ito'y nagpapatotoo,--ang iniwac n~g naguing seminarista,--na sa boong canyg macasalanang buhay hindnagsimbcailan man ang sawing palad na buayang ito. Cailan ma'y hindco makitang siya'y nasama n~g lubhg maraming m~ga buayang malimit na pasasimbahan.

Nagsiparoon n~gang m~ga bangcsa cabilg baclad, at kinailan~gang mulg maghandsi Andeng n~g ibg sab na pagsisigan~gan. Umaaraw na; humihihip ang amihan: napupucaw at namamasag ang m~ga on sa paliguid n~g buaya, at nagtayo n~g "n~ga bund n~g bul na doo'y cumintab n~g boong casaganaan sa m~ga culay ang liwanag n~g araw", ayon sa says n~g poetang si P.A. Paterno. Muling tumun ang msica: tumutugtog si Iday n~g arpa, at ang m~ga lalaknamy m~ga acorde at m~ga guitarra, na humiguit cumlang ang "afinaci;" datapuwa't si Albino ang magaling tumugt sa lah, sa pagca't tunay na kinacamot ang guitarra, nagcuculang sa "tono" at mayatmaya'y sumisinsay sa

comp, at caguinsaguisa'y nacalilimot, caya't lumilipat sa sonatang ibang ibsa dating tintugtog. Pinaroonan ang cabilg bacl na may malaking pag-aalinlan~gan; marami ang umaasang naroroon doon ang babaeng buayang asawa n~g natay, n~guni't magbirang "Naturaleza", caya't laguing punn~g isda ang soc cailanis ma't ililitaw. Nag-uutos si tia Isabel: Mabuting isigang ang "ayun~gin"; pabayaan ninyang "biy at n~g mawang "escabeche", ipasninyang "dalag" at ang "buwan-buwan": mahang bhay n~g dal. Ilagay ninysilsa lamb at n~g manatili silsa tbig. Ilagay ninyang m~ga "sugp sa cawi! Ucol na iaw ang "bac" na may camatis sa tiyan, at

nacabot sa don n~g suing. Pabayn ninyang ibat n~g maguing pain. Hindmagalg na pabayng ang walg calamlaman ang bacl,--ang idinugtg. N~g magcayo'y nan~gag-acsilg lumuns sa pampg, sa gubat na iy n~g matatandang coy na pag-rni Ibarra. Doo'y sa lim at sa tabn~g malaw na bis ay manananghalian silsa guitnn~g m~ga bulacl sa ilalim n~g itatayagad-agad na m~ga palapala. Umaalin~gawn~gaw sa alang-alang ang msica; napaimbulog n~g boong casayahan ang soc n~g m~ga calg ang anyy manip na ipoipo: umaawit ang tbig sa loob n~g mainit na palay; marahil ay m~ga salitg pang-al sa m~ga isdg pat, marahil ay lib at cuty

nagpapapihitpihit ang bangc n~g buaya, cung minsa'y biglg ipinakikita ang maputi at wacw na tiy, cung minsan nama'y biglg ipinakikita ang may pintat namemerdeng lic, n~guni't hindnagugulumihanan ang tng minamahal n~g Naturaleza, sa gayg caraming pagpat na cssa m~ga capat, ayon sa sasabihin marahil n~g m~ga "bramin" n~g m~ga "vegetariano."

TALABABA: [257] Maningning batg azl ang culay.

=XXIV.= =SA GUBAT=

Maaga, maagang maaga n~g magmisa si pSalv at sa ilg sandali'y canyg nilis ang may labingdalawg calolowang marurum at ang ganitg gawa'y hindniynauugaln. Tila mand nawal-an n~g gang cumain ang carapatdapat na cura, dahil sa pagcabasa n~g ilg slat na dumatg na may m~ga "sello" at mabuti ang pagcacalagay n~g "lacre;" sa pagca't pinabayng lub na lumam ang "chocolate." May sak ang p--ang sinasabi n~g "cocinero," samantalang naghandn~g ibg "taza" n~g chocolate;--mahn~g aw

na hindcumacain, sa anim na pinggang inihahayin co sa canysa "mesa," walg dalawg pingg ang canyg sinalang. --Dahil sa hindsiynacacatulog n~g mahusay,--ang sag n~g alilang lalaki;--siyy binaban~gun~got muln~g magbago n~g tinutulugan. Nalalao'y lalong nanglalalim ang canyg m~ga mat at totoong nanilaw. Tunay n~ga namg nacahabag tgnan si pSalv Hindman lamang sinalang ang pan~galawg taza n~g chocolate, hindtinicm man lamang ang m~ga hojaldeng Ceb; nagpaparoo't parito sa malang na sas at kinucuyumos n~g canyg mabut-ong m~ga cam ang isg sulat na manacacang binabasa. Hinin~g sa cawacasan, ang canyg "coche", nag-ayos at sacnag-utos na siyy ihat sa gubat na kinalalagyan n~g

nacapamanglaw na coy at sa malapit doo'y nan~gagcacatuwa n~g paglalakbay sa caparan~gan. Pinaalis ni pi Salvang "coche", pagdatg sa lugar na iy, at pumoc siyang nag-sa sa gubat. Isg mapangl na land na bahagyna nabucs sa casucalan ang pinagdaanang patun~gsa isg bis, na ang tubig na umaagos doo'y ging sa ilg buc n~g malaccong tubig, tulad sa m~ga na sa taguiliran n~g Making. M~ga bulacl na cusang sumisibol na ang marami sa canila'y hindpa napapan~galanan, ang siyang pamuti n~g m~ga pangpang n~g batis na iy; n~guni't marahil ay kilalna n~g m~ga doradong maliliit na hop, n~g m~ga pararg sarisarang lalak at may m~ga clay na azl at guint mapuputat maiit, sal-it sal- na clay maniningning,

makikintab, may m~ga tagl na m~ga rubat m~ga esmeralda sa canilg m~ga pacp, at n~g m~ga libolibong m~ga tutubg cumikinang n~g tulad sa metal, at wari nasasabugan n~g totoong mataas na guint Ang tunog n~g pagaspas n~g m~ga maliliit na m~ga hayop na ito, ang irit n~g yayay na nag-iin~gay sa araw at gab ang huni n~g ibon, ang lagap n~g bul na san~ga n~g cahoy na nahuhulog at nagcacasabitsabit sa lahat n~g lugar ang siyang tan~ging sumisirn~g catahimican n~g talinghagang lugar na iy. Malalaon din siyg nagpalacadlacad sa casucalan n~g m~ga gumagapang na dam na canyg pinan~gin~gilagan ang m~ga dawag na cumacapit sa canyg hitong guing na ta mandin ibig siyg piguilin, at pinatitisodtisod maya't mayang m~ga para ninyg dbihasang maglac n~g m~ga ug n~g m~ga coy na

lumabas sa lp Biglsiyg tumiguil: masasayg m~ga hakhakan at m~ga sariwang voces ang dumatg sa canyg m~ga tain~ga, at nanggagaling ang m~ga voces at ang m~ga halakhakan sa bis, at nalalao'y long nalapit. --Titingnan co cung acy macacumpong n~g isg pgad,--ang sinabi n~g isg magandat matimy na voces na nakikilala n~g cura;--ig co siymakita na hind"niy acnakikita, ig co siyg sund sa lah n~g do. Nagto si pSalvsa lic n~g malakg pnn~g isg coy at sacnakinig. --Sa macatuw ay ig mong gaw sa canyang sa iyy guinawa n~g cura, na binantayan ca saan ca man pumaroon?--ang itinug n~g isg masayg voces.--Mag-in~gat ca, sa pagca't

nacayayayat at nacapagpapalalim n~g m~ga matang panibugh --Hind hindpanibugh cung dpagcaibig lang na macaalam n~g dco tal!--ang isinagot n~g mataguintg na voces, samantalang, inuulit n~g masay --Siya n~g panibugh panibugh--at humahalakhak n~g ta. --Cung acy naninibugho, hindacang hindpakikita; ang hindco ipakikita'y siy n~g hindsiymasdan nino man. --N~guni't ic may hindmo siya makikita, at iya'y hindmagalg. Ang long magalg, cung macacasumpong to n~g pgad, ay ating "iregalo" sa cura, at sa gayo'y canyg mabantayan tayo, na hindmagcacailan~gang siya'y makita, ang acalmo?

--Hindacnaniniwalsa m~ga pgad n~g m~ga tag--ang sag n~g isg voces; n~guni't cailan ma't aco'y manibughmatututo acg magbantay na hindacmakikita. --At paano? at paano? Bakit, gaya bn~g isg Sor Escucha? Nacapagpahakhak n~g masayang gayg alaala sa pagcacolegiala. --Nalalaman mo na cung paano ang pagdaycay Sor Escucha! Nakita ni pSalv mulsa canyg pinagtataguan si Mar Clara, si Victoria si Sinang na naglibot sa og. Lumalacad ang tatlg ang tin~gin ay sasalam n~g tbig at nan~gaghanap n~g talghang pgad n~g tag: Bassilhangg sa tuhod,

na ano pa't nahihiwatigan sa m~ga malalapad na cun n~g canilang m~ga sang pangpalo ang caluglug na hbog n~g canilg m~ga bint Nacalugay ang canilg buh at hub ang canilg m~ga big, at natacpan ang cataw n~g isg bong may malalapad na ghit at masasayang m~ga clay. Samantalang naghanap siln~g isg bay na hindmangyayaring masumpun~gan ay namumuti tul siln~g m~ga bulacl at nan~gun~guha n~g m~ga glay sa pampg. Pinanonood n~g fraileng Acte na nammutlat hindcumikilos ang mahinhing Dianang iy; ang m~ga matniyg numingning sa madil na hungc na kinalagyan ay hindnan~gapapagal n~g pagtatacsa m~ga mapuputat parang linalic na m~ga big, yag magandang liig hanggang pa

pasimuln~g dibd; ang maliit at culay rosang m~ga paang nan~gaglarsa tubig, pawang pumupucaw sa abang cataohan niyn~g cacaibang m~ga damdamin at nagpapapanaguinip n~g m~ga bong caisip sa nilagnat niyang budh Sa lic n~g isg pag-licsa at, sa guitnn~g masucal na cawayanan; nan~gawalang m~ga matitimy na m~ga dalagang iy, at hindna marin~gig ang canilg malulupit na m~ga parunggu. Halg, nanglulupaypay, pigtn~g pawis umal si pSalvsa canyg pinagtataguan, at nagpalin~gaplin~gap sa canyg paliguidliguid, na ang m~ga mata'y hibg. Humintg hindcumikilos, nagaalinlan~gan; humakbang n~g il at anaki'y ig sumun sa m~ga dalaga, n~guni't nagbalic at naglacad sa pampg at ang ibg m~ga casama n~g m~ga dalagang iy ang siyg hinanap.

Nakita niya sa malaylayro, sa guitnn~g bis, ang isg wari'y paliguang magaling ang pagcacabacod, at ang pinacabubg ay isg malagong cawayan; may nanggagaling doong masasayg m~ga voces n~g babae. Napapamutihan ang paliguang iy n~g dahon n~g m~ga niyog, m~ga bulaclac at m~ga bandera. Nacatanaw nam siysa daco pa roon n~g isg tul na cawayan at sa dacong malayo'y m~ga lalaking nan~galiligo, samantalang nan~gagcagulo ang caramihang m~ga alilang lalaki at m~ga alang babae sa pal n~g m~ga calg biglaan ang pagcacawat nan~gagsusumakit n~g paghihimulmol sa m~ga inahg man, nan~gaghuhugas n~g big, nag-iih n~g "lech" at ibpa. At doon sa cabilg ibayo, sa isg calinisang canilg hinan, sa loob n~g lilim n~g isg palapalang canilg bagong itinayg ang

m~ga haligui'y cahoy at ang bubg ay "lona" na" ang isang bahagui at ang isg bahagui'y m~ga dahon n~g malalakg coy, nan~gagcacatipon ang maraming m~ga lalaki't m~ga babae. Doo'y naroroon ang alfez, ang coadjutor, ang gobernadorcillo, ang teniente mayor, ang maestro sa escuela at ang maraming m~ga capitan at tenienteng "pasado", patni capitang Basiliong amni Sang, na dating caaway n~g nasang si Don Rafael sa malaon n~g pinag-uusapan. Sa canyy sinabi ni Ibarra: "Pinag-uusapan natin ang isang catuwiran, at hindmag-caaway ang cahulugan n~g pag-uusap. At napahinuhod n~g boong gal n~g loob ang balitang manalumpatn~g m~ga "conservador" sa anyaya ni Ibarra, at tul nagpadaln~g tatlong payo at sacipinanalim sa capangyarihan n~g binatang paglilingc n~g canyg m~ga alil

Sinalbong ang cura n~g boong galac at pagpipitagan n~g lah, patn~g alfez. --N~guni't saan pnanggaling ang cagalanggalang na camahalan pniny--ang itinang sa canya n~g alfez, n~g makita nitang canyg mukhg punn~g gos, at ang canyg habito'y pusp n~g m~ga dahon at n~g m~ga tuyg san~g-Naparappba ang cagalanggalang na camahalan niny --Hind nigaw ac--ang isinag ni pSalv at ibinabang canyg m~ga matupang siyasatin ang canyg pananam. Nan~gagbbucas n~g m~ga botella n~g limonada, nan~gagbiyac n~g m~ga niyog na mrat n~g ang m~ga natatapos n~g paliligo'y macnom n~g canyg malam

na tbig at n~g macacain n~g canyg malamb na lamang higu ang caputian sa gatas; at buc sa roo'y pinag-aalayan pa ang m~ga dalaga n~g isg cuintas na sampaga, na nasasal-itan n~g m~ga rosa at ilg-ilang, na siyang nagbibigay ban~gsa nacalgay na buh. Sila'y nauphumihilig sa m~ga dyang nacabitin sa m~ga san~ga n~g m~ga cahoy, nan~gaglilibang sa paglalaro sa paliguid n~g isg batg malapad, na may nacalagay sa ibabaw nitong m~ga baraja, m~ga tablero, maliliit na m~ga libro, m~ga sigay at m~ga batg malilt. Ipinakita nila sa cura ang buaya, datapuwa't tila mandin nalibang ang ip sa ibg bagay, at caylamang pinansin ang sinalita sa canyy n~g sa canya'y sabihing si Ibarra ang may gawn~g gayg calakg sgat. N~guni't hindmangyaring makita ang bant at

hindnapagkikilalang piloto; bago dumatg ang alfez ay siyy walna. Sa cawacasa'y lumab si Mar Clara sa piguan, casama ang canyg m~ga caibigang babae, sarang tlad sa isg rosa sa nang umang pamumucadcad na numingning ang ham na ang caw~gis ay kisl n~g diamante sa caayaayang ulb n~g bulacl. Inihand niya ang nang n~gitcay Cristomo, at naucol ang nang pagdidil n~g canyg n cay pSalv Nahiwatigan nit n~guni't hindnagbuntunghinin~ga. Dumatg ang oras n~g pagcn. Nan~gagsiupsa mesang pinan~gun~guluhan ni Ibarra, ang cura, ang coadjator, ang alfez, ang gobernadorcillo at il pang m~ga capitan, sampn~g teniente mayor. Hindipinahintulot n~g m~ga ing cumn

ang sinomang lalaki sa mesa n~g m~ga dala. --Hindca na n~gay, Albino, macapag panucn~g m~ga btas, pa na ga n~g sa m~ga bangc--ani Le sa nagseminarista. --An ano iy?--ang tanun~gan n~g m~ga matatandang babae. --Na ang m~ga bangc m~ga guinoong babae, ay pang m~ga buong-bna tlad sa pinggg ito;--ang ipinaliwanag ni Le. --Jess, saramullo!--ang Isabel na n~gum~git sigaw ni tia

May nabatid na pbcayg ano man, guinng alfez, tungk sa tampalang nagpahap sa cataw ni pDaso?--ang tang sa alfez ni pSalv sa horas na iy n~g pagcain.

--So pbang tampalan iy, padre cura?--ang tang n~g alfez, na tiningnan ang fraile, na guinawang pinacasalam sa matang vaso n~g ac na canyang innom. --Ab at so pa pba? Yaong tampalang camacalawn~g hapon ay bumuntal cay pDaso sa daan! --Bumuntal cay pDaso?--ang tanun~gan n~g ilg voces. Wary n~gumitang coadjutor. --Tnay p caya't nararatay n~gay si pDaso! Sinasapantahang ang gumawn~g gayo'y si Elias ding sa inyo'y naglubl sa pus, guinoong alfez. Namulsa hiya sa ac ang alfez.

--Ang boong ip co,--ang ipinagpatuloy ni pSalv na ang anyy warnanglibac;--ay nalalaman po ninyang nangyayari. Ang wco'y alfez n~g Guardia Civil.... Nagcag-lang militar at ibinulg ang isg halg na pagtaliwac. Sa ganito'y siyang pagsipot n~g isang babaeng namumutla, payat, abang aba ang pananamit; sino may walg nacakita n~g canyg pagdag; palibhasa'y lumalacad siyg walg im at napawalg in~gay ang canyang paglacad, na cung naguing gabsa'y marahil ipalag na siya'y isg "fantasma." --Pacanin ninyang cahabaghab na babaeng iy!--ang sabihan n~g m~ga matatand--uy, pumarito cay

N~guni't ipinagpatuloy n~g canyg paglad, at siya'y mesang kinalagyan n~g lumin~g, at nilala siyat canyg cam ang cuchillo.

babae ang lumapit sa cura; ito'y nalagl sa

--Inyong pacin ang babaeng it--ang ipinag-utos ni Ibarra. --Madilim ang gabat nan~gawalang m~ga bang lalaki!--ang ibinbulong n~g magpapalimos na babae. N~guni't n~g makita ang alfez, na sa canya'y nagsalit nuitlang babae at nagtatacb at nawalsa guitnn~g cacahuyan. --Sino ang babaeng iy?--ang itinang. --Isg cahabaghab na babaeng pinit sirn ang ip sa cagugulat at

capahap!--ang isinag ni don Filipo;--may at na aw nang iya'y gany. --Iyan bagang isg nagn~gan~galang Sisa?--ang tanong ni Ibarra n~g boong pagmamalasakit. --Ang babaeng iyy dinakip n~g inypong m~ga sundalo,--ang ipinagpatuloy n~g sabing may capaitan n~g teniente mayor;--siya'y inilibot sa boong bang bat, dil sa hindco maalamang m~ga bagay n~g canyg m~ga an na lalaki, na ... hindnan~gagcaroon n~g caliwanagan. --Bakit?--ang itinang n~g alfez na humar sa cura:--iy pbagang inn~g inyg dalawg sacrist? Sumg-on ang cura sa pamamag-an n~g pagtan~g

--Na nan~gawalg hindman lamang guinawang anmang pagsisiyat tungc sa canil--ang idinugtong ni Don Filipo n~g wi may poot, at tinititigan ang gobernadorcillo na ibinabang m~ga mat --Hanin ninyang babaeng iy--ang ipinag-utos ni Cristomo sa m~ga alang lalaki:--Aking ipinan~gacong pagpapagalan co ang pag-uuscung saan naroon ang canyg m~ga anac na lalaki. --Nan~gawal ang wicniny--ang itinang n~g alfez.--Nan~gawalang inyg m~ga sacristan, padre cura? Inbos inin n~g cura ang vaso n~g ac na na sa canyg har, at sactuman~g bilang sag na oo. --Carambas, pcura!--ang alfez na casab ang tang lib, at nattuwa, dahil

sa siya'y nacacaganti,--pagca nawalang ilg po lang n~g cagalg-gang na camahalan pninyo'y maagang maaga pa'y inyg guiniguising ang aking sargento, upang hanapin ang inyg salap n~guni't nawalang dalawang sacristan ninyo'y hindpcaynagsasabi; at cayp guinoong capit ... totoo n~gang caypo'y.... At hindtinapos ang canyang salitcung dang guinawa'y nagtaw casabay n~g paglulub n~g canyang cuchara sa mapulg lam n~g papaya. Sumagot ang curang malakang hiyat nattulig. --Nagcayon act dahil nanagot n~g salap... --Mabting sag, sa acang

cagalanggalang

na

past n~g m~ga culuwa!--ang salabat sa canyn~g alfez na namumualan n~g kinacain.--Mabting sag, ban na lali! Nag-acalang mamaguitna si Ibarra, n~guni't nagpilit si pSalving manag-li sa dating catahimican n~g loob, at sumagot na caacbay ang n~ging pit: --At nalalaman pbniny guinng alfez, cung anang sabihanan tungc sa pagcawaln~g m~ga bang iyan? Hind Cung gayo'y ipagtanong pninysa inyg m~ga sundo! --At ano?--ang sigaw n~g alfez na nawala ang towa. --Ang sabihana'y n~g gabing iy mawala ang m~ga bata'y may m~ga tumun na ilang put n~g fusil!

--Ilg put?--ang inlit n~g alfez na canyang minasdan ang m~ga cahap. Nan~gagsitan~gang nan~garoroon, bilang pagpapatunay na may nin~gig n~ga sil Nang magcayo'y sumag si pSalvn~g madalang na pananalita, taglay ang malupit na paglibac. --Sa nangyayari'y aking nakikitang bucod sa hindcaynacacahuli n~g m~ga gumawa n~g masamy hindpo ninynalalaman ang m~ga guinagawa n~g inyg m~ga capamahay, at gay ma'y ig po ninyg masoc na tagapan~garal at magtrsa m~ga iba n~g canilang m~ga catungculan: dapat po ninyong maalaman ang casabihang; lalong nacacaalam ang ul sa canyang sariling bahay....

--M~ga guinoo!--ang isinalabat ni Cristomo n~g canyang makitang namumutla na ang alfez;--tungcol n~ga sa bagay na ity ibig cong maalaman cung anang inyg pasiysa isang aking panuc Inaacalcong ipagcatiwang pag-aalsa babaeng diyg sira ang ip sa isang mabting manggagamot atsamantala'y hahanapin co ang canyang m~ga an, sa pamamag-an n~g tlong at m~ga hatol ninyg dalaw Ang pagbabal n~g m~ga alang nan~gagsabing hindnilnasumpun~gan ang sirang ip na bab ang siyg nacalub n~g pagcapayapsa dalawg nagcacagalit, at canilg dinalang salitaan sa ibang bagay. Nan~gagbahabahagui sa ilg pulutong ang m~ga matanda't m~ga bn~g matos ang pagcain at samantalang sila'y binigyan

n~g chat caf Cumuha ang ibn~g m~ga "tablero" at ang ibnama'y nan~gagsicuha n~g "baraja," n~guni't lalong minagaling n~g m~ga dalagang man~gatang sa "Rueda de la Fortuna" (gulong n~g capalaran), sa pagcaibig nilg maalaman ang sa canila'y mangyayari sa panahg haharap. --Hali cay guinoong Ibarra.--ang sig nam ni citang Basilio, na lan~gna n~g caunt May usap tayong labing limg tag ta na n~gay ang itinagal, at walg huc sa Audienciang scat macahol: mangyayari bang tingnan natin cung ing mabigyang hanggsa "tablero"? --N~gay din p at sumasang-ayon acn~g boong catowaan!--Hintay po ninyacg sagl, sa pagca't nagpapaalam ang alfez!

Nang maalaman nilang gayg paglalar nan~gagcapan ang lah n~g matatandg lalaking marnong n~g "ajedrez" sa paluid n~g "tablero"; mahalagang larg iy, caya't nacaakit patsa m~ga hindnacacaalam. Hinar n~g m~ga matatandg babae, gay man, ang cura, upang makipagsalita sa canytungc sa m~ga bagay na nauucol sa religi; datapuwa't hindmarahil minagaling ni fray Salvang lugar na kinalagyan at ang capanahunang iy, cayn~gt pawang m~ga malalang caniyg m~ga isinagot at mapapanglaw at may git na h at ang canyang m~ga matg hindtumitin~gin man lamang sa canyg m~ga kinacausap ay nagpapalin~gaplin~gap sa magcabicil Nagpasimulang cacadakiln. larn~g boong

--Cung magtablang lar papagtatablah naman natin ang ing usap--ang sabi ni Ibarra. Nang na sa calaghatn na ang lar tumanggap si Ibarra n~g isg telegrama na nagpaningning n~g canyang m~ga matat nacapagbig sa canyn~g pamumutl Itinagniysa canyg "cartera" ang telegrama, na hindbinucs, at canyg sinuly ang pulutong n~g m~ga cabatng nagpapatuloy n~g pagtatang cay Capalaran, sa guitnn~g m~ga tawanan at m~ga sigawan. --"Jaque" sa "Hi!"--anang binat Napilitang itagni capitang Basilio ang "Hari" sa lic n~g "Reina." --"Jaque" sa "Reina"!--ang muling sini ni Ibarra, na pinagbabaln n~g canyg

"Torre" ang "Reina," ipinagsasanggalang n~g isang "Pe."

na

Sa pagca't hindmatacp ni capitang Basilio ang "Reina" at hindnam niymaiurong it dahil sa "Haring na sa sa lic", humin~gsiyn~g panah upang siya'y macapa-isip. --Sumasang-ayon pacn~g boong tuw--ang sag ni Ibarra;--mayroon pa namang sasabihin acn~gay din sa ilg lalaki sa pulutg na iy. At nagtind siy pagcapagcaloob sa canyg calaban n~g icaapat na bahui n~g isang oras upang mag-ip. Tan~gan ni Id ang mabog na cartg kinasusulatan n~g apat na po't walg tang, at si Albino ang may tan~gan n~g libro n~g m~ga sag.

--Casinun~galin~gan! casinungalin~gan!--ang Sinang na halos umyac.

hindtotoo! isinigaw ni

--Anbang nangyayari sa iyo?--ang sa canyy tang ni Mar Clara. --Tingn mo, aking itinang: "Cail bagacmagcacabait?" binitiwan cang m~ga "dado", at ang guinawa niyang curang iyang bantilaw ay binasa sa libro ang ganito: "Pagca nagcabuh ang palaca!" Itba'y mabuti? At saca n~giniwian ni Sinang ang nagug seminarista, na hindtumitiguil n~g pagtatawa. N~guni't So ba ang may utos sa iyong magtanong ca n~g gayon?--ang sinabi sa canya n~g pinsan niyang si

Victoria--Scat na ang magtang n~g gay upang marapat sa gayg m~ga sag! --Tumang pcay--ang sinabi nila cay Ibarra, casabay n~g paghahandog sa canya n~g "rueda"--Pinagcayarian naming cung sino ang magcamit n~g lalong magaling na sag ay tatangap sa m~ga iba n~g isang hand. Nacatang na camg lahat. --At Sino ang nagcamit n~g lalong magalg na sag? --Si Mar Clara! si Mar Clara!--ang isinag ni Sinang.--Ibiguin man niya't hindy siya'y pinatanong namin: "Tap baga't hindmagmamaliw ang canyg pagliyag?" at ang libro'y sumag.... N~guni't tinacpan ni Mar Clarang nammulang mainam ang bib ni Sinang,

at hinditinulot sinasabi.

na

maipatuloy

ang

--Cung gayo'y ibigay ninysa akin ang "rueda"!--ani Cristomong n~gumin~git Tumang: "Lalabas ba n~g magalg ang casalucuyan conglinalayon?" --Napacapan~git naman n~g tang na iyan!--ang sigaw ni Sinang. Iniabsang ni Ibarra ang m~ga "dado" at alinsunod sa canyang "numero" ay hinanap ang mukha at ang talata n~g na sa libro. --"Ang m~ga panaguinip ay pawang m~ga panaguinip n~ga!"--ang bina ni Albino. Kinha ni Ibarra ang nan~gan~gatal na bucs. telegrama at

--N~gayy nagsinun~galg ang libro niny--ang isinigaw na pusp n~g tuw--Basahin ninyo: "Sinang-ayunan ang panucang escuela, hinatlang cayang nano sa usapin." --Anang cahulug nit--ang itinang nilsa cany --Hindbang si ninyo'y bibigyan n~g pabya (regalo) ang magtamn~g lalong mabting sag?--ang itinang niy na nan~gan~gatal ang voces sa lakn~g canyg tuw samantalang hinahati n~g boong in~gat ang papel. --Siyn~ga! siya n~ga! --Cung gayy nito ang aking paby--ang sinabi, at ibinigay cay Mar Clara ang

calahi;--magtayacsa ban n~g isg pralang col sa m~ga bang lalaki't bab; ang pralang ity siyg ing paby --At ang cahulugan niyang calahn~g papel? --Ity ihandog co nam sa nagcaro n~g lalong masamsa m~ga sag! --Cung gayy ac sa akin marapat ibig!--ang sig ni Sang. Ibinig sa canyni Ibarra ang papel at matling lumay --At anang cahulug nit Datapowa't malna ang mapalad na bina, at nagbal na mulsiysa pakikilarn~g "ajedrez."

Lumapit si Fr. Salvna wari'y nag-walang anman sa masayg lpon n~g m~ga cabatn. Pinapahid ni Mar Clara ang isang lha sa catuwn. Humintn~g magcayon ang tawanan at napipang salitn. Tumin~gin ang cura sa m~ga bagongtao't dalaga, na di niymatutuhan cung anang sasabihin; hinintay nam nilg magsalitang cura at hindsilummic. --Anit--ang sa cawacasa'y naitanong n~g cura, at kinha ang libro at canyang binbuclatbuclat. --Ang "Rueda de la Fortuna",--isg librong liban~gan, ang sag ni Le. --Hindba ninynalalamang casalanan ang maniwa sa m~ga bay na ganit--ang winic at sacpinunitpunit n~g boong git

ang m~ga don n~g libro. Nagpumigl sa m~ga li n~g lahat ang m~ga sig n~g pagtatacat samn~g loob. --Long malakg casalanan ang gaw ang maibigan sa bay na hindcanyt lan sa calooban n~g tnay na may --ang itintol ni Albinong nagtindig.--Amang cura, naw ang tag sa ganyg gawat ito'y bawal n~g Dios at n~g m~ga t. Pinapagda ni Mar Clara ang m~ga camay, at tinitigang tumatan~gis ang m~ga wac n~g librong iyg hindpa nalalaong nag-alay sa canya n~g lubhg malakg ligaya. Hindsumag cay Albino si fray Salv laban sa inaasahan n~g m~ga nanonood; nira siysa panonood cung paano ang linipadlipad n~g m~ga pinagpunitpunit na

m~ga don n~g libro, na ang iby ipinid n~g h~gin sa gbat at ang ibnamy sa tbig; pagcatos ay lumayg guuirayguay at nacapatong ang dalawg cam sa ulo. Humintong sandalat nakip-usap cay Ibarra na naghat sa canysa issa m~ga cocheng nahandang pangdalpanghatid sa m~ga panauh. --Mabuti at lumayas ang pang-ab-gal na iy,--ang ibinulg ni Sinang.!May pagmumukhg wi'y sinasabing: "Huw cang tatawa't nalalaman co ang iyong m~ga casalanan." Sa malakg catuwn ni Ibarra, sa pagcapagbigay niysa canyg maguiguing asawang si Mar Clara n~g canyang pabuy nagpasimulsiyn~g paglalarg hindna iniisip ang guinaw at hindna nag-aabaln~g pagbabacbalac n~g pagwawn~g boong pag-iin~gat n~g

calagayan n~g m~ga "pieza." Dahil sa ganito'y ang nangyari, baga man si capitang Basilio'y bagyn~g nacapagsangalang, ang laro'y nagcapantay, salamat sa maraming pagcacamaling sa huli'y guinawn~g bin Papagtablahin natin! papagtablahin natin! ang sabi ni capitang Basiliong malakang tuw --Papagtablahin natin!--ang inulit n~g bin--cahi't magug anman ang inihatol n~g m~ga huc sa ating usap. Nangagcam nan~gagpisilan pagguiguiliwan. ang n~g dalawa na boong

Samantalang ipinagcacatuwa n~g m~ga caharap ang nangyaring itna nagbigay

wac sa isg usapg totoong nagpapahap na sa dalawang magcalaban, ang biglg pagdating n~g apat na guardia civil at isg sargento, na pawang sandatahan at nacalagay sa dlo n~g fusil ang bayoneta, siyg sumirn~g casayahan at nagdlot n~g panghihilacb sa pulutg n~g m~ga babae.--Huw kikilos ang sino man!--ang sigaw n~g sargento.--Papputucan ang cumilos! Hindinalintana ni Ibarra ang gayg pahop na pagmamatapang, tumindig siyat lumit sa sargento. --Anpang inyg ibig?--ang itinang. --Na n~gay din ay ibig sa amin ang isg may casalanang nagn~gan~galang Els, na sa inyy namimiloto canang umaga,--ang isinag na may anyg pagbab

--Isg may casalanan?... Ang piloto? Caypo'y nagcacamali marahil!--ang itinug ni Ibarra. --Hindp n~gayo'y isinumbg na naman ang Els na iyg nagbhat n~g cam sa isg sacerdote.... --Ah! at iy ba ang piloto? --Iy n~g on sa si sa amin; tumanggap pcaysa inyong m~ga pagsasaya, guinoong Ibarra, n~g tng may masamang caasalan. Tiningnan ni Ibarra ang sargento mulsa m~ga paa hanggg sa lo at sinag siyn~g lubhg malaking pagpapawalg halag --Hindco cailan~gang acy magslit sa

inyn~g ing m~ga guinaw Tinatangggap namin n~g boong cagandahan n~g loob ang sino man sa ing m~ga pagsasay at cayman, cung cayy pumaro sana, inydisg nasunduan ang isg luclucan sa mesa, na ga naman n~g inyg alfez na capanay namin ditong dalawg horas lang ang calampas. At pagcawicnito'y tinalicuran siy Kinag n~g sargento ang canyg m~ga bigote, at sa pagca't napagdilidili niyg siyang lalong mah ipinag tos na paghanapin sa magcabicabilat sa m~ga cacahuyan ang piloto, na ang anynity nacatitic sa capirasong papel na canyg dal Itang sinabi ni Don Filipo sa cany --Inyg talastasing naaangcap ang m~ga anyt calagayang iy sa siy n~g bawa't

sampong dalisay na bacpcayy magcamal

filipino;

Sa cawacasa'y bumal ang m~ga sundalo, at canilg sinabing walg nakita silang bangctng so mang macapagbig hina; nagsabi n~g paut-ut ang sargento n~g ilg salitat sacumalis na tulad n~g pagdating: a guardia civil. Untntg nanag-li ang katuwn, umul ang m~ga tang at sumaga ang m~ga salisalitaan tungc sa nangyi. --Cung gayo'y iy palang Els na naghlog sa alfez sa isg pus!--ang si ni Leg nag-iip-isip. --At pao bang paano?--ang tang macatantn~g lim. nangyaring n~g ilg iy, ibig

--Ang sabi'y nalubong daw n~g alfez ang isg tng may pas-g coy na panggong, n~g isg aw na umuulan n~g mainam n~g buw n~g Septiembre. Totoong maptic ang daan at sa tablamang may makipot na land na malalakaran n~g iang t. Ang guinawraw n~g alfez ay hindpiniguil ang cabayo na siyg dat sana, cung dbagc pinatulin at sumig sa tng siya'y umudl: ta mandin hindig n~g taong iyg bumal sa pinanggal~gan yaw na mubog sa pus, caya't nagpatloy n~g paglacad. Sa git n~g alfez ay inacang siya'y ipatac, n~guni't cumha ang t n~g caputol na coy at pinacapalang lo n~g hop nang boong lak, na anpa't nulagtang cabayo't napatapon sa pus ang alfez. Sinasabi ring ipinagpatuloy daw n~g tng iy ang paglacad n~g boong tiwas, na hindniyalumana ang limg balang ipinahabol sa canyn~g alfez na nabulagan sa marubd na git at sa lsac.

Sa pagca't tnay na hindkilaln~g alfez cung so ang tng iy, hininalang marahil ay ang bant na si Els, na ging sa lalawang may ilg buw pa lamang, na dal cung tagasa, at napakilala sa m~ga guardia civil sa ilg ban dil sa m~ga cawan~gis n~g gayon din m~ga cagagaw. --Cung gayy tulis palsiy--ang itinang ni Victoriang kinilig. --Sa acco'y hind sa pagct minsan daw ay siyy nakilaban sa m~ga tulis isg araw na canilg linolooban ang isg bay. --Walang mukhg idinugtg ni Sang. masamg t!--ang

--Wal tot lamang mapangl ang canyg tin~g: hindco nakitang siyy n~gumitman lamang sa boong

umaga,--ang sinni Mar Clara. Sa gayy nagdn ang hon at dumatg ang horas n~g pag-owsa bayan. Nan~gagsial silsa gbat n~g iliniwanag ang m~ga hulg sag n~g naghin~galong aw, at nagdaan silg hindummic sa malapit sa mahiwang pinaglib~g n~g nnni Ibarra. Pagcatos ay nanag-lang masayang m~ga salitaang ma~gay, pusp n~g canin~gasan, sa song n~g m~ga san~gn~g coy na iyong hindtotng san na macinig n~g gayg caring m~ga voces. Tila mandin namanglaw ang m~ga coy, umugoy ang m~ga gumagapang na m~ga damat wary sinasabi: Paalam cabatn! Paalam, panag-ip na isg aw! At n~gay, sa liwanag n~g mapupulat malalakg nin~gas n~g m~ga sigs; at sa tugtog n~g m~ga guitarra, bayaan natin

silg lumad na patun~gsa bayan. Nagbabawas ang m~ga pulutg, namatay ang m~ga ilaw, napipi ang guitarra, samantalang sily nalapit sa tahanan n~g m~ga t. Ilag ninyang inyg "mcara", sa pagca't cayo'y makikipanayam na nam sa inyg m~ga capat!

=XXV.= =SA BAHAY NG FILOSOFO=

Pagca umaga n~g kinabucasan, pagcatapos na madaw ni Juan Cristomo Ibarra ang canyang m~ga lp siyy tumn~go sa bay ni mandang Tasio. Lub na lub ang catahimican sa halaman, sa pagca't ang m~ga lan~gay-lan~gayang nan~gagsasalimbayan sa palib n~g balisbisa'y bahagyna umiin~gay. Sumibol ang malilit na damsa lmang pader na guinagapan~gan n~g caw~g n~g buing na bumubordsa m~ga bint malt na bahay na anaki'y siyg tahanan n~g catahiman. Ma~gat na itini ni Ibarra ang canyg

cabo sa isg halui, siyy lumacad n~g hos patiad n~g pagdadahandahan at canyg tinac ang halamanang malis at totoong magaling ang al pinanh ang hagdan, at siya'y pumasoc, sa pagca't bucas ang pint Ang nang nakita niyy ang matand na nacayuc sa isang libro na ta mand canyg sinusulatan. May napanood sa m~ga pader na tinitipong m~ga maliliit na m~ga hop at m~ga dahon n~g m~ga coy at dam sa guitnn~g m~ga "mapa" at lmang estanteng punn~g m~ga libro at n~g m~ga slat-cam. Lubhang nalilibang ang matandsa canyang guinagaw na ano pa't hindnaino ang pagdating n~g binat cung dn~g ito'y aalis na sana, sa pagcaibig na huwag macagambalsa matandang iy.

--Ab nariyan pbcay--ang itinang, at tiningnan si Ibarra n~g wari'y nangguiguilal. --Ipagpaumanhin pniny--ang nit--cayppala'y maraming guinagaw... isinag totoong

--Siya n~gp sumusulat acn~g caunt datapuwa't hinddaldalat ibig cong magpahin~g May magagawpbacg anmang sucat ninyg pakinaban~gan cahi't babahagy --Malaki p--ang isinag ni Ibarra at saca lumap;--datapuwa't.... At sinuly ang librong na sa ibabaw n~g mesa. --Aba!--ang biglang sinabing nangguuilalas; guinagam po ba ninyo

ang inyong panahon sa pagsisiyasat cung anang cahulug n~g m~ga "geroglico?" --Hindp--ang isinag n~g matandg lali, at tuloy nag-ay sa kanyn~g isg "silla";--hindnacacawatas acn~g egipcio n~g copto man lamang, datapuwa't may cauntakg nalalamang paraan sa pagsulat niyan, caya acy sumulat n~g m~ga "geroglico." --Sumusulat pcayn~g m~ga "geroglifico"? At bit p--ang itinang n~g binatang nag-aalinlan~gan sa nakikita't naririn~gig. --N~g huwag mabasa nino man sa m~ga panahg itang aking sinusulat. Tinitigan ni Ibarra ang matandang lalaki, at ang ip niya'y bacnasisirang ip nit Madaling madalg siniyat ang aclat, sa

pagca big niyang maalaman cung nagsisinun~galing, at canyang nasdang totoong magalg ang doo'y pagcacaguhit n~g m~ga hayop, m~ga ghit na bil, m~ga ghit na anyg pabil, m~ga bulaclac, m~ga paa, m~ga camay, m~ga bisig, at iba pa. --At bakit pcaysumusulat cung talagang aayaw cayg mabasa nino man ang inyg sinusulat? --Sa pagca't hindco iniuucol ang ing sinusulat sa m~ga taong nabubuhay n~gay; sumusulat acat n~g mabasa n~g m~ga taong ipan~gan~ganak pa sa m~ga panahong sasapit. Cung mababasa n~g m~ga tao n~gayon ang aking m~ga sinusulat ay canilang susunuguin ang aking m~ga aclat, na siyang pinagcagugulan co n~g pagal n~g boong aking bhay; datapuwa't hindi gay ang

gagawin n~g m~ga taong ipan~gan~ganak pang macababasa n~g aking m~ga sinusulat n~gay; sa pagca't ang m~ga taong ipan~gan~ganak pang iyo'y pawang maguiguing m~ga pantas at mauunawnila ang aking m~ga adhicat canilang wiwikain: HINDI NATULUG NA LAHAT SA GABI N~G AMING M~GA NUNO! Ililigtas n~g talinghagn~g m~ga cacaibang m~ga letrang itang aking gaw sa camangman~gan n~g m~ga tao, na gaya naman n~g pagcaligtas sa maraming m~ga catotohanan n~g talinghaga n~g m~ga cacaibang m~ga pagsambat n~g di sirain n~g mapangwasak na m~ga camay n~g m~ga sacerdote. --At sa ang wica sumusulat po cayo?--ang itinanong ni Ibarra, pagcatapos n~g isang sandalg hindpag-im. --Sa wica natin, sa tagalog.

--At nagagamit pba sa bagay na iyan ang m~ga "geroglifico"? --Cung di lamang sa cahirapan n~g magdibujo, nagcacailan~gan n~g panah at tiyaga, halos masasabi co sa inyg lalong magaling na gamitin ang m~ga "geroglifico sa pagsulat n~g ating wikcay sa "alfabeto latino". Tagl ang m~ga "vocal" n~g dating "alfabeto egipcio"; ang ating o na pangwacas na vocal na na sa calaguitnn n~g o at n~g u; wala rin sa egipciong tnay na tun ang E; na sa "alfabeto egipcio" ang ating ha at ang ating kha na wala sa "alfabetong lat" ayon sa paggamit natin sa castila. Sa halimbaw sa sabing mukha,--ang idinugtong na itinuro ang libro--lalong nababagay na aking isulat ang sabang ha sa pamamag-itan nitg anyg isdcay sa letrang latina na ipinan~gun~gusap sa

Europa sa pamamag-itan n~g iba't ibg paraan. Sa isg pan~gun~usap na hindtotoong ipinahahalatang letrang it ga sa halimba dito sa sing hain, na dito'y hindtotooog mariin ang pan~gun~gusap n~g h, ang guinagamit co'y itg "busto" n~g leitg tatlg bulaklak n~g loto, ayon sa bilang n~g "vocal." Hindlang it nagawco rito ang pagslat n~g tig na sa ilg lumabas, letrang walsa "alfabeto latinong" kinastil Inuulit cong cung hindn~glang sa cahiran n~g pagdidibujo na kinacailan~gang pacabutihin, hos magagamit n~gang m~ga "geroglifico"; datapowa't ang cahirapang ding itang siyang pumimipilit sa aking huwag magsalitn~g malig at huwag magsaysay cung diyg catatag at kinakailan~gan lang: buc sa rito'y sinasamahan acn~g pinagpapagalan cong it pagca umlis ang ing m~ga panauhing tagChina at

tagJap. --Anpong si niny --Hindpba ninyo nirin~gig? M~ga lan~gaylan~gayan ang ing m~ga panauhin; n~g tag ity nagclang n~g is maril siyy hinli n~g so mang masamg bang ins japon. --Bakit pnalalaman ninyg nanggagaling sa m~ga lupag iy? sily

--Dahil psa isg magag na paraan: may ilg ta na n~gayg bo silumal ay itinatalco sa canilg paa ang isg maliit na papel na may nacaslat na "Filipinas" sa wicang ingl, at inaacalcong hindtotng malang canilg pinaroroonan, at sa pagct sinalita ang wicang ingl hos sa lah n~g pig n~g m~ga dong it Hindnagcam casagutan ang maliit cong

papel sa loob n~g mahabang panah, hanggg sa cawacasa'y ipinasulat co sa wicang ins, at ang nangyari'y sily bumalic n~g noviembreng sumun na may m~ga dalg ibg m~ga maliliit na papel, na aking ipinabasa: nacaslat ang issa wang ins, at yay isg bi magmula sa m~ga pampan~g n~g Hoangho, at ang is alisunod sa ins na ing pinagtanun~gan, ya daw marahil ay wicang japon. Datapuwa't caypo'y ing linibang sa m~ga bagay na it at hindco itinatanong sa inycung sa paanong bagay macapaglingcod acsa iny --Naparito pact ibig cong makipag-sap acsa inytungc sa isang bagay na mahalaga,--ang isinag n~g binat--cahapon n~g hapo'y.... --Hinli pba ang clang pad na iyan?--ang isinalabat n~g matandang

lalaking malaking tot ang pagca ibig na macaalam. --Si Els pba ang inyg sinasabi? Bakin pninynaalaman? --Aking nakita ang Musa n~g Guardia Civil. --Ang Musa n~g Guardia Civil! At sino pba ang Musang iyan? --Ang asawa n~g alfez, na inyg inanyayahan sa inyg pagcacatuwa. Cumat cahapon sa ban yaong nangyari sa buwaya. Cung gaano ang catalan n~g ip n~g Musa n~g Guardia Civil ay gayon din ang catampalasanan n~g canyg budh at hininna maril ang piloto'y yaong napacapan~gahas na nag-abag sa canyang asawa sa pusaw at bumunt cay pDaso; at sa pagca't siya ang bumabasa

n~g m~ga "parte" (casulatang nagbibigay am n~g anmang bagay na nangyayari) na dapat tanggapin n~g canyg asa, bahagypa lamang dumarating itsa canyang bahay na lan~gat walang malay, inutusan ang sargento, sampn~g m~ga soldado, at n~g bagabaguin ang fiesta, upang macapanghigantsa iny Mag-in~gat pcay Si Eva'y mabait na babae, palibhasa'y nangging sa m~ga camay n~g Dios ... Masama raw babae si do Consolaci, at walg nacacaalam cung caninong cam siya nangging! Kinacailan~gang naguing "doncella" nagug ina, minsan man lang, upang gumalg ang isang babae. N~gumitn~g cauntsi Ibarra, sacsmag, casabay ang pagcuha sa canyang cartera n~g ilg m~ga papel. --Malit na nagtanong psa inyang aking

nasang amsa ilg m~ga bagay, at natandaan cong pang casayahan ang canyang tinamlamang sa pagsun sa inyong m~ga cahatulan. May casalucuyan acg isang munting gawain ig cong papagtibayin ang magandang calalabasan. At sinabi ni Ibarra sa matandang lalaki sa maiclg pananalit ang pinagbabalac na escuelahang canyang inihand sa canyang pinan~gin~gibig, at inilahad sa m~ga mata n~g nagtatacang filofo ang m~ga planong galing Maynila na sa canya'y ipinadala. --Ibig co sanang ihatol pninysa akin cung sinosino sa bayan ang m~ga taong aking susuyuin, at n~g lalong lumab na magalg ang gawaing it Kilalpninyg tot ang m~ga tng nananahan dito; acy bong carating at hos acy isg manunuluyang tagibang lupa sa aking

sariling bayan. Sinisiyat ni matandg Tasiong sa m~ga mata'y nangguiguilid ang m~ga lh ang m~ga planong na sa canyg har. --Ang inyg ipagpapatuloy na yariin ay ang aking panaguinip, ang panaguinip n~g isg abg sirang ip!--ang biglg sining nabagbag ang lb;--at n~gayy ang nang ihahatol co psa inyy ang huw na mulg cayy magtang sa in magpacailan man! Tinin~gn nangguuilalas. siyn~g binang

--Sa pagct ang m~ga tng matitiny ipalalagay pcayg sirrin ang pag-iip,--ang ipinagpatuloy n~g pananalitg masacl na pagpalibh--Inaacaln~g tng pang

m~ga sirang ip n~g so mang hindnag-iisip n~g wan~gis na canil itang dahil at ipinalagay nilacg ul-, at ang gayy kinikilala cong tang na lb, sa pagct ay, sa aba co! sa araw na ibig nilg ibalic sa aking boo ang sircong ip; sa araw na iyy lsan acn~g cauntg calayng ing binilsa halagn~g pagca-acy tng may colowa. At so ang nacacaalam cung siln~gang may catuwiran? Hindacnag-iisip at hindacnabubuhay alinsunod sa canilg m~ga cautus; pawang m~ga ibang ing sinsunod na m~ga palatuntunan, ang ing m~ga adhic Sa gang canily ang tnay na matiny ang gobernadorcillo, sa pagca't palibha'y walg ibg pinagaralan cung dang magdlot n~g chocolate at magtiis n~g casam- n~g asal ni pDaso, n~gayy mayaman, linigalig niyang m~ga maliliit na capalan n~g canyg m~ga cababan at cung magcabihirpa'y

nagsalitn~g tungc sa catuwan. "Matalas ang pag-iip n~g tng iy" ang inaacaln~g m~ga han~gal; "tingnan ninyt sa walg anma'y nacapagpalaksa sarili!" Datapuwa't acg nagma n~g cayamanan, m~ga pagca-alg-ang n~g cuw acy nag-al, n~gayy isg mahap ac at hindacpinagcatiwaln n~g long walg cabuluhg tungclin, at ang sinasabi n~g lah: "Iyy isg ul-, iyy hindnacauunawcung anang pamumuhay!" Tinatawag acn~g curang "filofo" n~g palib, na ang ipinahihiwatig ay acy isg madaldal na ipinagmayabang ang m~ga pinagaran sa Universidad, gayg siypa namg long walg cabuluh. Marahil n~gnamy acang tnay na biw at silang m~ga tin so ang macapagsasabi? At pinasp n~g matandang canyg lo, na anibig niyang palayuin ang isg

pag-iip, at sacnagpatloy n~g pananalit --Ang icalawg maihahatol co sa inyy magtang pcaysa cura, sa gobernadorcillo, sa lah n~g m~ga tng nacacacaya; bibigyan cayniln~g m~ga masasam han~g at walg cabuluhg m~ga cahatul; datapuwa't hindpagtala ang cahulug n~g pagtatang, magpacunuwarcayg sinsunod ninysilcailan man at mangyayaring gawin ninyo, at inyg ipahayag na iniaalinsunod ninysa canilang inyg m~ga gaw Naglininglg n~g sandali si Ibarra at nagsalit pagcatapos: --Magalg ang inyg hol, n~guni't mahirap sundin. Dapuwa't hindn~gcaymaipagpatuloy co ang aking panucna hindtumakip sa

pancalang iy ang isg dil? Hindbagcaymagawang isg cagalin~gan cahi't tahin ang lah, yang hindcailan~gan n~g catotohanang manghir n~g pananamit sa camaln? --D diyy walsino man sumisinta sa catotohanang hub! Magalg ang bay na iy sa salit mangyayari lamang sa daigd na pinanaguimpan n~g cabatn. Niyan ang maestro sa escuela, na walang tumtulong so man, sang na psong nagmithn~g cagalin~gan ay walang ini cung di lib at m~ga halakh; sini ninysa ing cayy taga ibang ban sa inyg sariling lupa, at naniniwalac Mulsa nang aw n~g inyg pagdatg do'y inyg sinact ang calooban n~g isg fraileng cabalitaan sa m~ga tng siya'y isg ban, at ipinalalagay n~g canyg m~ga cuwfraileng siyy isg pant. Loobin nawn~g Dios na ang

guinawninyg ity huw siyg maguing cadahilanan n~g m~ga mangyayari sa inysa hinarap na panah. Huw po ninyg acalng dil sa pinawawal-g halagn~g m~ga dominico at agustino ang guinggg hito, ang cord at ang salaulang pangyap, na dahil sa minsang ipinaalaala n~g isg dakang doctor sa Santo Tom, na ipinasiyn~g papa Inocencio III,na lalong nauucol daw sa m~ga baboy cay sa m~ga tao ang m~ga palatuntunan n~g m~ga franciscano'y hindsilman~gagcaisa upang papagtibayin yag si n~g isg fraileng procurador: "Higuit ang ikinapangyayari n~g long walang cabuluhg uld" cay sa Gobierno, ci't maguing casama pa nitang lah niyg m~ga soldado "Cave ne cadas". Totng macapangyarihan ang guint madal na inihay n~g gyang vacang guintang tnay na Dios sa canyg m~ga altar, at nangyayari itbhat pa sa

panah ni Mo. --Hindaclubhg mapanglin sa pag-iip n~g mangyayari sa anmang bay, at sa gang in ay hindnam napacapan~ganib ang pamumuhay sa ing lupa,--ang isag ni Ibarrang n~gumin~git--Inaacalcong nacalampas nam ang m~ga tot na iy, at umaasa acg ing magawang aking m~ga panuca, na hindacmacacakita n~g malalaking m~ga hadlg sa dong an. --Hindn~ga, sacali't cayy tangkilikin nil datapuwa't magcacaroon cayn~g m~ga hadlg cung cayo'y hindtangkilin. Casucat na upang madrog na lah ang inyg m~ga pagsusumicap sa m~ga pader n~g bahay n~g tinatahanan n~g cura, ang iwasw n~g fraile ang canyg cord ipagp cayniyang canyg hito; itanggui n~g alcalde bucas, sa papaano

mang dahil, ang sa inyo'y ipinagcaloob n~gayon; hinditutulot n~g so mang ing pumoc ang canyg an sa pralan, at cung macayo'y baligt ang ibubun~ga n~g inyg lah na m~ga pagpapagal: macapanghihinn~g lb sa m~ga magpapanucpagcatapos, na tumik gumawn~g anmang bagay na cagalin~gan. --Bagman sa inyg sab--ang tug n~g bin hindacmacapaniwsa capangyarihang iyang sinabi niny at cit ipagpalag n~g catotohanan, cahi't paniwaln tnay n~ga, mitira rin sa ing pinacalis ang bayang may pag-iip, ang Gobiernong may manin~gas na han~gad sa pagtatag n~g m~ga panucalang totoong maiinam, taglay niyang m~ga dakilang adhicat talagg ibig n~ga niya ang icagaling n~g Filipinas.

--Ang Gobierno! Ang Gobierno!--ang bulg n~g filofo, at sactumin~galupang tin~gn ang bubun~g.--Bagman tnay na magcarn n~g manin~gas na nasang padakiln ang lupag itsa icagaling n~g m~ga taga rito rin at n~g Ing Ban; bagman manacanacang alalahanin n~g man~gisan~gisang m~ga nan~gan~gatun~gculan ang magagandang caisip n~g m~ga hing catico, at bangguit cung siya'y napapag-is ang Gobierno'y hindnacakikita, hindnacaririnig, hindnagpapasiy liban na lamang sa ibiguin n~g cura provincial na canyg makita, makinggan at masiyah; lub ang pagsampalatayang caylamang siymatay ay dahil sa canil na cung siya'y nananatili'y sa pagca't siya'y inaalalayan nil cung siya'y nabubuhay, sa pagca't ipinahihintulot nilg siyy mabuhay, at sa araw na iwan siyn~g m~ga fraile'y siya'y mattumbang ga n~g

pagcatumbn~g isang taotaohan pagca waln~g sa canya'y pang-alalay. Tinatacot ang Gobierno sa panghihimags n~g bayan, at tinatacot ang bayan sa m~ga hucbn~g Gobierno: nagmulrito ang isang magaang na larg nacacatulad sa nangyayari sa m~ga matatacutin cung sila'y pumapasoc sa m~ga malulungc na lgar; ipinalagay nilg m~ga "fantasma" ang canilang sarilg m~ga anino, at ipinalagay nilg m~ga voces n~g ibang m~ga al~gawn~gaw n~g canilg sariling m~ga voces. Hindmacawalang Gobierno sa pananalima sa m~ga fraile, samantalang hindsiynakikipag-alam sa bayg it mabubuhay siyang catlad niyg m~ga bang biw, na pagdaca'y nan~g~gatal minig lang ang voces n~g sa canya'y tagapag-al na canilg pinacasusuyn~g danlang at n~g sa canila'y magpaumanhin. Hindnaghan~gad ang Gobiernong siya'y

magtamsa hinarap na panah n~g sariling lac na sag siya'y isg big lang, sa macatuw ay tagagan; ang lo'y ang convento, sa macatuw ay siyg tagapag-utos, at sa ganitg hindniypagkilos, nagpapaubaysiyg siya'y caladcar sa magcabicabilang ban~ging malalalim, siya'y naguiguing lilim lamang, nawal-an siyang cabuluh, at sa canyg cahinaan at casalatan sa caya'y ipinagcacatiwalniyang lah sa m~ga cam na upan. Cung hindy inypong ismag ang anyn~g pamamahsa atin n~g ating Punuan sa m~ga ibang lupag inyg linacb ... --Oh!--ang isinalabat ni Ibarra,--mapapacalabis nam ang m~ga cahin~giang iyan; magciya na lang to sa pagcakitang ang baya'y hinddumaing, at hindnagcacahirap na gaya n~g m~ga ibg lupa, at ito'y salat

n~ga sa Religi at sa cabaan n~g m~ga pnong dito'y namamah --Hinddumaing ang bayan, sa pagct walg voces, hindcumikilos sa pagca't hindnacacaramdam sa mapan~ganib na pagtulog, at hindnahihirapan, ang wicpo niny sa pagca't hindniynakikita cung paano ang pagdurugn~g canyg ps N~guni't makikita't maririn~gig isg aw at sa abn~g m~ga lumiligaya sa pagdarat sa gabcung man~gagsigaw dahil sa ang acnily natutulog na lah. Pagca naliwanagan n~g sat n~g aw ang carumaldumal na an n~g m~ga cadilim, cung magcayo'y dating ang cakilakilabot na pananag-ln~g , bbugsat sasambulat ang hindmaulang lac na kinulg sa lubhg mahang panah, ang napacaraming camand na isaisang pat na sin ang di masayod na m~ga himut na linunod ... Cung

magcayo'y sino cayang magbabayad niyang m~ga tang na manacacang sinin~gil n~g ban ayon sa ating nababasa sa pigtn~g dugong m~ga dahon n~g Historia? --Hindipahihintulot n~g Dios, n~g Gobierno at n~g Religig dumating ang araw na iyan!--ang mulg isinag ni Cristomo, na nalaguim n~g laban sa canyang saring calooban.--Sumasampalataya sa religi at sumisinta sa Espa ang Filipinas; talastas n~g Filipinas cung gaano calakang m~ga cagalin~gang guinawn~g naci sa canya. Tunay n~ga't may m~ga capaslan~gang nagagawa, hindco rin naman icacailang siya'y may m~ga caculan~gan; datapuwa't nagpapagal ang Espa n~g pagbabago n~g m~ga cautus at m~ga palad na namasid niyg dtotng wastupang mabigyg

cagamutan ang gayg m~ga capaslan~g at m~ga caculan~gan; nagbabalac n~g m~ga bago't bagong panuc hindmasamang asal. --Nalalaman co, at nito ang cas-ang l Ang m~ga pagbabagong utos na nanggagaling sa mataas, pagdatg sa baba'y nawawal-ang cabuluh, dahil sa m~ga pangit na pinagcaratihan n~g lah, sa halimbawa, ang manin~gas na han~gad na pagdaca'y yumaman at ang camangman~gan n~g bayang ipinauuba ang lahat n~g gaw n~g may m~ga salanggapang na budh Hindnasasalansn~g isg tadhann~g hang m~ga gawang lisyn~g m~ga namiminn samantang hindaban~g n~g isg mapagmalasakit na macapangyarihan ang lub na pagtalima sa tadhang iy n~g h samantalang hindipinagcacaloob ang calayng

magsalitlaban sa malalabis na m~ga cagagawan n~g nan~gagllupit na m~ga hararn sa bayan: mitira sa pagcapanuca, ang m~ga panuca, ang m~ga capaslan~ga'y mananatili't hindmasasawat at gay ma'y tahic na matutulog ang ministro, sa gal na siya'y nacatup n~g canyg catungclan. Hindlamang ito, sacali't pumarito ang isg guinng may mataas na catungclang may taglay na m~ga dakila't magagandg m~ga han~g, samantalang sa licura'y tinatawag siyg-ul, sa har niya'y ganitang ipasimulang sa canya'y iparinig: "hindpo nakikilala n~g inyg camahalan, ang lupaing ito, hindpnakikilala n~g inyg camahalan ang m~ga "indio", pasasamain pn~g camalian ninysil ang mabuti po'y magcatiwalcaycay "fulano" at cay "zutano" at ibpa," at sa pagca't hindn~ga naman nakikilala n~g camahalan niya ang lupaing hangga n~gayo'y na sa Amica

ang canyg boong ac at bucod sa roo'y ma'y m~ga caculan~gan at may m~ga hindmapagtagumpay n~g marup niyg lb, na gaya rin naman n~g lah n~g t, siya'y napahihinuhod. Nadidilidili naman n~g camahalan niyang kinailan~gang siya'y magpatln~g maring pis at magcahap n~g dcawupang camt niyang catungculang hinahawan, na tatlg ta lamang ang itagal n~g catungculang iy, na sa pagca't siyy may catandaan na'y kinacailan~gang huwag n~g mag-sip n~g m~ga pagtutuwid n~g licat n~g m~ga pagsasanggalang sa naaapi, cung dang iguiguinhawa niya sa panahg darating; isg malt na "hotel" (magandang bahay) sa Madrid, isg mainam na tahanan sa lab n~g ciudad at isg magaling na pakikinabang sa tata sa patubuang salapi upang macapagbhay-guinha sa pan~gulong bang tahanan n~g hang m~ga bagay

n~gang itang dapat paghanapin sa Filipinas. Huw tong humin~gn~g m~ga cababalagh, huw nating hin~ging magmalasakit sa icagagaling n~g lupag itang tagibg lupag naparirito at n~g macakita n~g cayamanan at pagcatapos ay aalis. Ang cahalagahan sa canyn~g pagkilalang lb n~g m~ga sumpn~g isg bayang hindniya kilal na walsg ano mang scat alalahanin at walnaman doon ang canyg m~ga sinisinta? Upang tumimyas ang dan~gal ay kinacailan~gan umalin~gawn~gaw sa m~ga tain~ga n~g ating m~ga iniibig, sa han~ging sumisimoy sa ating tahanang bahay sa kinamulatang bayang mag-iin~gat n~g ating bun~gat m~ga but- ... ibig nating maramdaman ang pagcaunlac sa ibabaw n~g ating libin~gan, at n~g mapapag-init n~g canyg m~ga sinag ang calamig n~g camatayan, n~g huwag namang totoong mauwi na n~ga tayo sa wala, cung di may

matirang anmang macapagpapaalaala sa atin. Alin man dito'y waltayong maipan~gacsa pumaparito upang mamanihaln~g ating capalaran. At ang lalpang kasamasamaan sa lah ay nan~gagsisi-alis pagka nagpapasimulna n~g pagcaunawn~g canilang catungculan. N~guni't lumaytayo sa ating pinag-uusapan. --Hind bago tayo magbal sa pinag-uusapan natin ay kinacailan~gang cong pagliwanaguin ang ilg m~ga tan~ging bagay,--ang dalidaling isinalabat n~g binat Mangyayaring sumang-ayon acg hindnakikilala n~g Pamahalaan ang calagayan, caugalian at minimithn~g bayan, datapuwa't sa acala co'y lalong hindnakikilala n~g bayan ang Pamahalaan. May m~ga cagawad ang Pamahalaang walang cabuluhan, masasam cung itang ibig ninyg aking

sabihin, datapuwa't mayroon namang m~ga cagawad na magagalg, at ang magagalg na ito'y walg magaw sa pagca't sumasaguitnsila n~g caramihang hindgumalaw, aayaw gumalaw, ang m~ga mamamayan bagang bahagy na nakikialam sa m~ga bagay na sa canya'y nauucol. N~guni't hindacnaparito't n~g makipagmatuwiran sa inyo tungcol sa bagay na it naparito act n~g sa inyo'y humin~ging cahatulan, at ang inyong sabi'y yumuc acsa m~ga diosdiosang catawataw --Tunay n~g at itrin ang aking inuulit, sa pagca't dito'y kinacailan~gang ibabang ulo pabayaang ilagp. --Ibaba ang ulo pabayaang ilagpac?--ang inulit ni Ibarrang nag-iisip-isip.--Totoong napacahigpit ang piran~gang iy! N~guni't bakit? Diyata't

hindn~gcaymangyayaring magcaayos ang pagsinta sa aking tinubuang lupa at ang pagsinta sa Espa? Kinacailan~gan bagang magpacabi upang maguing magalg na binyagan, papan~gitin ang sariling budhi upang macagawa n~ga n~g isg magaling na panucal Sinisinta co ang aking tinubuang lp ang Filipinas, sa pagca't siya ang pinapacacautan~gan co n~g buhay at n~g aking caligayahan, at sa pagca't dapat sintahin n~g lahat n~g tao ang canyang tinubuang lpa; sinisinta co ang Espa, ang lupang tinubuan n~g aking magugulang, sa pagca't baga man sa lahat n~g bagay na nangyayari, pinagcacautan~gan siya at pagcacautan~gan n~g Filipinas n~g canyg caligayahan at n~g canyang cagalin~gan sa panahong dating; catico ac nananatili sa aking dalisay ang pananampalataya n~g aking m~ga magugulang, at hindco maalaman cung

ang cadahilanan at aking ibabang aking lo, gayg mangyayari namang aking itunghay; cung anong cadahilanan at aking ihahayin ang aking ulo sa aking m~ga caaway, gayong sila'y mangyayari co namang yurakin! --Sa pagca't na sa camay n~g inyg m~ga caaway ang linang na ibig ninyg pagtamnan, at walcayg lac na mailalaban sa canil... Kinacailan~gan munang hagcan ninyang camay na iyang.... --Hagc! Datapuwa't nalilimutan na ba ninyong silasila ang pumat sa aking am at siya'y canilg hinucay at inalis sa canyang libin~gan? N~guni't acg canyg an ay hindco nalilimutan, at cung hindco siya ipinanghihiganti'y, dahil sa linilin~gap co ang capurihan n~g religi.

Itinun~gang lo n~g matandg filofo. --Guinoong Ibarra.--ang canyang isinag n~g madalang na pananalit--cung nananatili sa inyong alaala ang m~ga gunitaing iyan, m~ga gunitaing hindco maihahatol na inyg limutin; huwag pninyg ipagpatuloy ang panucalang inyg binabantang gaw, at hanapin ninysa ang do ang icagagaling n~g inyg m~ga cababayan. Humihin~gi ang panucalninyo na ang ibang tao ang gumaw sa pagca't upang mayar hindi lamang salapi at han~gad na macayari ang kinacaan~gan; buc sa rito'y kinacailan~gan dito sa ating lupa ang pagca matiisin, malabis na catiyagaa't pagsusumicap at matibay na pag-asa, sa pagca't hindnahahanda ang linang; pawang m~ga dawag lamang ang nacatanim.

Napag-uunawni Ibarra ang cahalagahan n~g m~ga salitang it datapuwa't hindsiya macapanglulupaypy; na sa canyang gunita ang alaala cay Mar Clara; kinacailan~gang mayari ang canyang inihand na pan~gac --Wala na bagg ibang sa inyo'y maihatol ang dinanas ninycung di ang mahigp na paraang iyan?--ang itinanong sa mahinang pananalita. Tinangn siyn~g matandg lalaki sa big at saca siya dinalsa bintan Isang han~ging malamig na pan~gunahin n~g timog ang siyang humihihip; nalalatag sa m~ga mata niya ang halamang ang hangganan ay ang malawac na gubat na siyang pinacabacod. --Bakit pba hindnatin tutularan ang gawa niyg mahinang cataw n~g

halamang iyang humihitic sa dami n~g bulaclac at m~ga bco?--anang filofo, na itinuturang isang magandang pnn~g rosa.--Pagcahumihihip ang han~gin at ipinagwawagwagan siya, ang guinagawa niya'y yumyucod, anaki'y itinatagang canyang mahalagang taglay. Cung manatili ang punn~g rosa sa pagcatuwid, siya'y mababali, isasabog n~g han~gin ang m~ga bulaclac at maluluoy ang m~ga bco. Pagcaraan n~g han~gin, nananag-uli ang punn~g rosa sa pagtuwid, at ipinagmamalaki ang canyang cayamanan, sino ang sa canya'y macacapintas dahil sa canyang pahihinuhod sa pan~gan~gailan~gan, sa macatuwid baga'y sa pan~gan~gailan~gang pagyucod? Tan-awain po ninyo roon ang lubhang mayabong na coy na "cpang" na iy, na iguinagalaw n~g boong cadakilaan ang canyang na sa caitaasang m~ga dahong pinagpupugaran n~g lawin.

Ang "cpang" na iya'y dinala co ritong galing sa gubat n~g panahong siya'y mahinpang usbg; inalalayan co ang canyang catawan n~g maliliit na m~ga patpat sa loob n~g di cacaunting panah. Cung dinalco rito ang cahoy na iyang malaki na't sagana sa buhay, wala n~gang salang hindi sana siya nabuhay: ipinagwagwagan disin siya n~g han~gin n~g panahg hindi pa nacacacapit ang canyang m~ga ugat sa lupa upang macapagbigay sa canya n~g kinacailan~gang icabubuhay, alinsunod sa canyang laki at taas. Ganyan din pnaman ang maguiguing wacas ninyo, halamang inacat na nanggalg sa Europa at inilipat sa mabatg lupag it cung hindcayhahanap n~g sa inyo'y aalalay, at hindcaymagpapacalt. Masama pang inyg calagayan, cayy nag-s mataas; umuugang lp nagbabalitang lan~git n~g malakg un, at napakita n~g

nacahihicayat n~g paglapit n~g lint ang maruruclay na dulo n~g inyong angc. Hindcatapan~gan, cung di capan~gahasang tacsil ang mag-isang makihamoc sa boong casalucuyang nirito; wala sino mang pumipintas sa pilotong nan~gn~gubli sa isang doon~g sa unang hihip n~g han~ging nagbabalita n~g darating na bagy Hindcaruwagan ang yumucod cung nagdaraan ang punglo (bala); ang masama'y ang lumantad upang mahandusay at huwag na muling buman~gon. --At magcacaroon cayn~g inaasahan cong bun~ga ang pag-amis sa sariling it--ang itinang ni Ibarra;--maniniwalcaysa akin at lilimutin cayn~g sacerdote ang guinawco sa canyang pag-imbi? Tunay n~gcayang tutulong sila sa akin sa icalalagn~g pagpapaaral sa m~ga bat na

siyg makikipan~gagaw sa convento n~g m~ga cayamanan n~g bayan? Hindcaya mangyaring sila'y magpacunwarn~g pakikipag-ibigan, magpaimbabaw n~g pagtatangkilic, at sa ilalim, sa m~ga cadiliman ay siya'y bacahin, siraing unti-unti, sugatan ang canyang bucg-bcong at n~g lalong madaling maibuwal siy cay sa labanan n~g pamukhaan? Alinsunod sa iniacalpo ninyong m~ga anyo'y maaasahang mangyayari ang lahat! Nanatili ang matandang lalaki sa hindpag-im at hindmacasag. Nag-isip-is n~g ilang sandalat sacnagsalitul --Cung gay ang mangyari, cung maluoy ang inyg panucal macaaaliw sa inyong hapis ang pagcaalam ninyong inyong guinawang lahat ninyong macacaya, at

gayon man ang cahinatna'y may cauntring pakikinaban~gin: itatag ang unang bat magtanim, at marahil cung macaraan na ang sigabo n~g un ay sumibol ang ilg butil, magnawnaw pagcalampas n~g capahamac, migtas ang angcan sa pagcapahamac at sa cawacasa'y maguing binhi n~g m~ga anac n~g maghahalamg namatay. Mangyayaring macapagpalac n~g loob ang gayg ulir sa m~ga ibg nan~gatatacot lamang magpasimul Pinaglininglining ni Ibarra ang m~ga catuwirang it napagmasid ang canyg calagayan at napagwaring totoong na sa catwiran ang matandg lalaki sa guitnn~g canyang pagcamahiliguin sa paniniwala sa mapapanglaw na casasapitan n~g anmang panucal --Naniwalacsa iny--ang biglg sinabi,

at pinacahigpit ni Ibarra ang camay n~g matandg lalak--Hindi nasayang ang aking pag-asang bibigyan pninyacn~g magalg na cahatul. N~gay d ay paparo acsa cura't aking bubucs sa canyang nilalaman n~g aking pus sa pagca't ang catotohana'y walnaman siyg guinagawsa aking anmang bay na masam sa pagca't hindnaman maguiguing cawan~gis na lahat n~g nag-usig sa aking am Buc sa rito'y may ipakikiusap pa acsa canytungc sa icagagalg niyg culang palad na ulol na babaeng iy at n~g canyg m~ga an; nananal acsa Dios at sa m~ga tao! Nagpaalam sa matandg lalaki, sumacay sa cabayo at yumao. --Masd nating magaling!--ang ibinulg n~g mapag-isip n~g mapapanglaw na filofo; na sinusund si Ibarra n~g canyg

tanaw;--hiwatigan nating mabuti cung paano cayang gagaw ni Capalarang pagyarn~g pinasimulaang "comedia" sa liban~gan. --N~gayo'y tunay na siya'y nagcacali: pinasimulaan ang "comedia" n~g caunaunahan pa bago nangyari ang sa libin~gan.

=XXVI.= =ANG "VISPERA" NG "FIESTA."=

Tayo'y na sa icasampn~g Noviembre, vispera (araw na sinusundan) n~g fiesta (pagsasay. Iniiwan ang caugaliang anysa araw-araw, at gumagamit ang bayan n~g isg walg cahulilip na casipagan sa bahay, sa daan, sa simbahan, sa sabun~gan at sa cabukiran; pinupunang m~ga bintan(durun~gaw linib) n~g m~ga "bandera" at n~g m~ga "damcong" may iba't ibang culay; napupuspos ang alang-alang n~g m~ga ugong n~g m~ga put at n~g msica; nasasabugan at nalalaganapan ang han~gin n~g m~ga cagalacan.

Sarisaring minatamis na m~ga bun~gang cahoy rito ang nan~gacalagay sa m~ga "dulcerang" (lalagy n~g matam) crist na may sarising masasayg clay na pinag aayos-os n~g dalaga sa isang "mesita" (mali na mesa), na natacpan n~g maputing "mantel" na "bordado." Sumisiap sa "pio" ang m~ga sisiw, cumacacac ang m~ga inahing man, humagukhoc ang m~ga baboy, na nan~gaguuitla sa catuwaan n~g m~ga tao. Nagmamanhic manaog ang m~ga alilang may m~ga dalg doradang "vagilia" (sasisaring bay na lalagyan n~g pagcaing napapamutihan n~g m~ga dibujong dorado), pilac na m~ga "cubierto" (cuchara, cuchillo at tenedor) dito'y may kinagagalitan dahil sa pagcabasag n~g isang pingan, doo'y pinagtatawanan ang isang babayeng tagabukid; sa lahat n~g daco'y may nan~gag-uutos, nan~gag-uusapan, sumisigaw,

nan~gagpipintasan, nangagbabalacbalac, nan~gag-aaliwan ang isa't is at pawang caguluhan, ugong, cain~gay. At ang lahat n~g pagsusumicap na itat itong lahat na pagpapagal ay dahil sa panauhing kilala hindkilala; ang cadahilana'y n~g pagpakitaan n~g magandang loob ang taong marahil ay hindpa nakikita cailan m, at marahil cailan man ay hindna pakikita pagcatapos; n~g ang tagaibang bayan, ang naglalacbay-bayan, ang caibigan, ang caaway, ang filipino, ang castila, ang dukh ang mayaman ay umalis doon pagcatapos n~g fiestang natutuwa at walang maipintas: hindman lamang hinihin~gsa canilang cumilala n~g utang na loob, at hindhinihintay sa m~ga panauhing yaong huwag gumawn~g anmang isasamn~g mapagcandiling magcacasambah samantalang tinutunaw cung matunaw na sa tiyan ang canilang kinain. Ang m~ga mayayan, ang m~ga

nacakita n~g higuit cay sa m~ga ib palibhasa'y nan~gaparoon sa Maynil nan~gagsisibili n~g cerveza, champagne, m~ga licor, m~ga alac at m~ga pagcaing galing Europa, m~ga bay na bahagyna nilnatiticman ang isg subisg lag. Magandang totoang pagcacahanda n~g canyg mesa. Sa dacong guitny naroroon ang isg "pinya-pinyahang" kinatutusucan n~g m~ga panghinin~gg marik na lubhang pagcacagawn~g m~ga "presidiario" sa m~ga horas n~g canilg pagpapahin~galay. Ang m~ga panghinin~gg ity may m~ga anyong "abanico," cung minsa'y catulad n~g m~ga pinagsalitsalit na m~ga bulaclac, isg ibon, isg "rosa", isg dahon n~g anahaw, m~ga tanical na pinapagmulang lah n~g itsa isg caputol na cahoy lamang: isg bilanggong pinarurusahan sa

sapilitang pagtatrabajo ang may gaw isg pan~gal na "cuchillo" ang gamit na casangcapan at ang voces n~g bastonero ang siyang nagtutur--Sa magcabilang tabn~g pinyang it na tinatawag na "palillera", nacalag sa m~ga cristal na "frutero" (lalagyan n~g bun~gang-cahoy) ang nacatimbg m~ga "naranjitas" (santones ang tawag n~g iba), lansones, ates, chicos at manggpa cung magca minsan, bagman buwan n~g Noviembre. Sacsa man~ga bandeja sa ibabaw n~g m~ga papel na may burdang inukit at may m~ga pintg makiking na m~ga clay, nacahayin ang m~ga "jamong" galing Europa galing China, isg malaking "pastel" na ang anyy "Agnus Dei," (tupang may tan~gay na banderang may nacadibujong isang cruz), cayy calapati, ang Espitu Santo marahil, m~ga "pavo rellenado," at ibpa; at sa casamahan n~g lahat n~g ito'y ang pangpagana sa

pagcaing m~ga frasco n~g m~ga "achara" na may caayaayang m~ga dibujong gawsa bulaclac n~g bun~ga at ibpang m~ga glay at m~ga bun~gang halaman na totoong mainam ang pagcacahiwna idinigk n~g "almibar" sa m~ga taguiliran n~g m~ga garraf. Linilinis ang m~ga globong vidrio, na pinagmanamana n~g m~ga ama't n~g m~ga an, pinakikintab ang m~ga tansong aro; hinuhubdan ang m~ga lampara n~g petreo n~g canilang mapupulg m~ga funda, na sa canila'y naglalagac sa loob n~g isang ta sa m~ga lan~gaw at sa m~ga lamoc na sa canila'y sumisir umuugoy, cumacalansing, umaawit n~g caligaligaya ang m~ga "almendra" at m~ga palawit na cristal na nagkikinagan n~g sarisaring maniningning na clay dahil sa anyn~g pagcacatapyas; na ano pa't anaki'y nan~gakikisaliw sa pagcacatuw

nan~gagsasaypinagpag-iiba't-iba ang ningning at pinasisinag sa ibabaw n~g mapuputing m~ga pader ang m~ga clay n~g bahag-hari. Ang m~ga bata'y nan~gaglalar nan~gagcacatuwn, hinahabol ang maniningning na m~ga clay, nan~gatitisod, nababasag ang m~ga tubo, datapuwa't ito'y hindnacacagambalupang ipagpatuloy ang catuwaan n~g fiesta: ibg ibang canilg casasapitan at ang m~ga luhn~g canilg mabibilog na m~ga mat ang siyang magsaysay cung mangyari ang ganitg pagbabasag sa ibg panahon n~g isg ta. Lumalab, na gaya rin n~g cagalang-galang na m~ga lparang m~ga pinagtatagan, ang pinagtiyagaang gaw n~g dalaga: m~ga it sa m~ga m~ga

"velo" na sa "crochet" ang pagcacayar maliliit na m~ga alfombra, m~ga bulaclac na gawg camay; inilalab din ang m~ga caunaunahang bandejang sa calaguitnaa'y may nacapintg isg dagatang may m~ga maliliit na isda, m~ga buaya, m~ga lamg dagat, m~ga lmot, m~ga coral at m~ga batg vidriong maniningning ang m~ga clay. Namamaulang m~ga bandejang itsa m~ga tabaco, m~ga cigarrillo at maliliit na hitsg piniln~g maiam na m~ga dalirn~g m~ga dala. Cumikint na parang salam ang tabln~g bay; m~ga cortinang jsi pi ang m~ga pamuti n~g m~ga pintan, sa m~ga bintana'y nacasabit ang m~ga farol cristal, papel rosa, azul, verde pul napupuspos ang bahay n~g m~ga bulaclac at n~g m~ga lalagyan n~g m~ga halamang namumulaclac magaling na m~ga pamuti na ipinapatong sa m~ga pedestal na loza

sa China; pati n~g m~ga santo'y nan~gagsisigayac, ang m~ga larawan at ang m~ga, "reliquia" ay nan~gagsaya nam, pinapagpag siln~g alab at binibitinan n~g pinagsalitsalit na m~ga bulaclac ang canilg m~ga marco. Nan~gagtaysa m~ga da, sa long hos nagcacatuladtulad, n~g maiinam na m~ga arcong cawayang binurdahan sa libolibong paraang tinatawag na "sincan", at naliliguid n~g m~ga calusc, na makita lang n~g m~ga bata'y nan~gagsasayahan na. Sa paliguid n~g patio n~g simbaha'y naroon ang malaking toldang pinagcaguglan n~g mainam, na m~ga punn~g cawayan ang m~ga tcod, at n~g doon magdn ang procesion. Sa ilalim n~g toldang ito'y nan~gaglalarang m~ga ba, nan~gagtatacbuhan, nan~gag-aacayatan, nan~gaglulucsuhan at canilg pinupunit ang m~ga bagong barong talagg canilg

pagbibihisan sa caarawan n~g fiesta. Nan~gagtaydoon sa plaza n~g tablado, palabasan n~g comediang ang m~ga guinamit na kasangcapa'y cawan, pid at coy. Diyan magsasaysay n~g m~ga cahan~gahan~gang comediang Tundo, at makikipag-unahan sa m~ga dios sa cababalaghan: diy canta at sayaw si na Marianito, Chananay, Balbino, Ratia, Carvajal, Yeyeng, Liceria at iba pa. Kinalulugdan n~g Filipino ang teatro at nan~gagsusumicap n~g pagdalsa m~ga guinawang palabas na m~ga drama; pinakikinggang hindumiim ang cant kinatutuwn ang say at ang "mica", hindsumusutsot, (tandn~g pagpintas,) n~guni't hindi nam pumapacpac (tanda n~g pagpupuri) Hindniynaibigan ang pinalabas? Ang guinawa'y n~ginan~gan~gan~gang canyg hits cung dcayy umaalis na

hindguinagambang ibg maril ay nan~gallugod sa pinalabas na iy. Manacanacang humiyaw lang ang m~ga mamayang han~g, pagchinagcan niyayacap n~g lumabas na m~ga lali ang lumabas na m~ga babae; datapwa't hindlumampas sa gayg gaw N~g na'y walang pinalabas cung hindm~ga drama lamang; gumawa ang poeta n~g bayan n~g isg cathang doo'y hindnaaaring hindmagcaroon n~g laban, pagcacadalawang minuto, isang mapagpatawang "tpay" at cakilakilabot na m~ga malicmatang pagbabagobago n~g any Datapwa't mula n~g maisipan n~g m~ga artista sa Tundg gumawa n~g laban bawa't icalabing limg "segundo" at maglagay n~g dalawang tpay, at magpalabas n~g m~ga cathang ln~g dscat mapaniwaln, mulnoy canilg natabnan ang canilg m~ga capan~gag na m~ga taglalawan. Sa pagca't totog

malulugdin sa bagay na gay ang gobernadorcillo, ang guinawniya'y canyang piniling camalam ang cura, ang comediang "Principe Villardo, ang m~ga pong binnot sa imbg yun~gib", dramang may "magia" at may m~ga "fuegos artificiales." Mayt mayy nirerepique n~g boong gal ang m~ga campan ang m~ga campanring iy ang dumdoblas n~g camacasampong araw. M~ga ruedang may m~ga bomba at m~ga "verso" (morterete) ang siyg umu-ugong sa papawid; ipakikita ang canyg dunong n~g "pirotnico" castillerong filipino, na natutuhan ang canyg "arte" na sino ma'y walg nagtuturo, naghahanda n~g m~ga toro, m~ga castillong may m~ga paput at may m~ga "luces de Bengala", m~ga globong papel na pinapantog n~g han~ging mainit, m~ga "rueda de

brillante," m~ga bomba, m~ga cohetes at ibp Tumtunog sa malang caayaayang alin~gawn~g? Pagdaca'y nan~gag tatbuhan ang m~ga batang lalaki at nan~gag-unahan sa pagtn~go sa lab n~g ban upang salubn~gin ang m~ga banda n~g msica. Limang inupahan, buc sa tatlg orquesta. Hinddapat mawala ang msica n~g Pagsanghang ang escribano ang siyang may ar at gay din ang msica n~g S.P. de T., na balitang totoo n~g panahg iy, dahil sa ang namamatnugot ay ang maestro Austria ang lagalag bagg si "cabo Mariano," na ayon sa sabihana'y dala raw niya sa dulo n~g canyg batuta ang pagcabantog at ang magagandang tig. Pinupri n~g m~ga musico ang canyg marcha fnebre "El Sauce", at canilang pinanghihinayang siya'y hindnacapag-aral n~g msica, sa

pagct sa cagalin~gan niyg umip ay macapagbibigay dan~gal sana siysa canyg kinuisnang ban. Pumasoc na ang msica sa bayan at tumutugtog n~g masayang m~ga "marcha" na sinsundan n~g m~ga bang marurumi ang pananamit halos m~ga hubo't hub: may ang bn~g canyg capat ang suot, may ang salaw n~g canyg am Pagdacang tumitiguil ang msica'y nasasaulo na nilang tugtuguing canilg ninig, canilg inuulit na sa aguing-g n~g bibig isinusutsot ang tugtuguing iy n~g lub na cakinisan, at canilg pinasisiyahan na cung magandpan~git. Samantala'y nan~gadaratin~gan ang m~ga carromata, m~ga calesa m~ga coche n~g m~ga camag-anac, n~g m~ga caibigan, n~g m~ga hindcakilala n~g m~ga tahur na dalang canicanilang lalong

magagaling na m~ga man at m~ga supot n~g guint at nan~gahandang ipan~ganib ang canilg pamumhay sa sugalan sa loob n~g "rueda" n~g sabun~g. --Tumatanggap ang alfez sa gabigabn~g limg pong piso!--ang ibinbulong n~g isg laling pand at matabsa tain~ga n~g m~ga bong dating;--paririto si capitang Tiago at maglagay n~g bangc may labg-walg libong dalsi capitang Joaquin. Magcacaroon n~g "liamp" sampg lo ang ilagay na puhnan ni ins Carlos. Magsisirating na ging sa Tanawan, sa Lipat sa Batan~gan at gay din sa Santa Cruz, ang malalac na m~ga "punto" (mananay. N~guni't magchocolate cay Hindtayo aanitan ni capitang Tiago, na gaya n~g tag nagdaan: tatlong misa de gracia ang canyg pinagcagugulan, at aco'y may mutysa cac. At cumusta

pbang familia? --Mabuti po! mabuti po! salamat!--ang isinagot n~g m~ga nan~gin~gibang ban;--at si pDaso? --Magseserm sa umaga si pi Daso at pagcabcasama nating siya'y magbangc --Lalong mabuti! lalong mabuti! cung gayo'y walang ano mang pan~ganib! --Panag, totog panatag tayo! Buc sa roo'y susubsi insic Carlos! At inaacma n~g matabang tao ang canyg m~ga daliring wary nabibilang n~g salap Sa labas n~g bayan ang nangyayari nama'y nabibihis ang m~ga tagabundoc n~g

lalong magagaling nilang pananamit upang dalh sa bahay n~g canicanilang mamumuhunan ang pinatabang magalg na m~ga inahing manoc, m~ga baboy-ram m~ga usa, m~ga ibon; inilululan n~g m~ga ibsa mabibigat n~g hilahing m~ga carret ang coy na panggong; ang m~ga iba'y m~ga bn~gg coy, bihirang makitang m~ga dna nasusumpun~gan sa gbat; at ang m~ga iba'y nagdala nam n~g bigna may malalad na m~ga don, tic ticas na may m~ga bulaclac, na clay ap upang ipamti sa m~ga pintuan n~g m~ga bay. N~guni't ang kinaroroonan n~g long malakg casayahang hos ay caguluhan na'y do sa isang malad na capatang mataas, na ilg hacbg lang ang lsa bay ni Ibarra. Cumacalairit ang m~ga "polea", umaalin~gawn~gaw ang m~ga sigawan, ang mataguintg na tun n~g

batg nilalabr ang martillong pumpucpoc n~g p ang palac na inilalabrn~g cahab-an. Caramihang t ang dumducal n~g lupa at gumawsiln~g isg maluang at malim na hcay naghahanay ang ibn~g m~ga batg tinib sa tibagan n~g ban, nagbaba n~g lulan n~g m~ga carret, nagbbunton n~g buhan~gin, nan~gaglagay n~g m~ga torno at m~ga cabrestante.... --Dito! do iyan! Madali!--ang isinigaw n~g isg maliit na matandg laling ang pagmumukhy masayat matal na ang hac na pinacatungc ay isg metro na may tansang m~ga cantat nacabilid do ang lbid n~g isg plomada. Iy ang maestro n~g paggaw si r Juang arquitecto, albal, carpintero, blanqueador, cerrajero, pintor, picapedrero at manacacpang escultor.

--Kinacailan~gang ity mayari n~gay din! Hindmacapagtatrabajo bcas at gawin na ang ceremonia sa macalawa! Madal --Gaw ninyang hoyo sa isg paraang maipasoc na angc na angc ang tila hip na it--ang sinasabi sa ilg m~ga picapedrero na nan~gagpapakinis n~g isang malaking batg parisuc;--sa loob nitiin~gatan ang ating m~ga pan~galan! At inuulit sa ba't tagaibg bang lumalapit, ang macalilibong canyg sini na: --Nalalaman bninyang ing itay Talastas ninyg ity isg escuahan, huwan n~g m~ga ganitg bay rin, catlad n~g m~ga escuahan sa Alemania, higu pa ang cabutihan! Ang

arquitectong si guinng R. at acang gumuhit n~g plano, at acang namamatnugot sa paggaw Siyn~g p tingn ninyo. Ity maguiguing isg palaciong may dalawg pinacapacp; col ang isa sa m~ga bang lalaki at ang isy sa m~ga bang babae. Magcacaroon dito sa guitnn~g isg malaking halamanang may tatlg huw sa buc n~g tbig na sumusump na paitaas, at caligaligaya ang samblat n~g m~ga pat; m~ga pnn~g coy diyan sa m~ga taguilan, maliliit na halamanan, at n~g ang m~ga ba'y magtatanim at mag-aaln~g m~ga halaman sa m~ga horas n~g paglilihg, sasamantalin ang panah at hindi sasay~gin. Tingn ninyt malalalim ang m~ga simiento! Tatlg metro at pitompt limg cententro. Magcacaroon ang bahay na itn~g tatlg bodega, m~ga yun~g sa ilim n~g lpm~ga bilangguan sa m~ga tam mag-aral sa malap, sa totng

malapit sa m~ga pinaglalaruan at sa "gimnasio", at n~g minig n~g m~ga pinarurusahang bcung paano ang guinawang pagcacatuwn~g m~ga masisipag-mag-al. Nakikita pbninyang malaking lugar na iyg walg caanoano man? Itinalaga ang capatagang iyg lampaslampasan ang han~gin upang diy man~gagtacbhan at man~gaglucsuhan ang m~ga b Magcacaroon ang m~ga batang babae n~g halamanang may m~ga uup, m~ga "columpio", m~ga cacahyan at n~g doon silmacarapaglarn~g "comba", m~ga buc n~g tbig na pumapaimbulog, culun~gan n~g m~ga ibon at ibpa. Ity maguiguing isang bay na cikitdikitan. At pinapagkikiskis ni r Juan ang m~ga cam sa gal, at ang iniisip niya'y ang pagcabant na matamo. Magsisarito ang m~ga tagibg lupain upang dalin iy at

sila'y man~gagtatanong:--So ang dakilang arquitectong gumawnit--Hindbninynalalaman? Tila mandin hindcatotohanang; hindninymakilala si r Juan! Marahil totog malang inyong pinangalin~gan!--ang isagot n~g lah. Nagpaparoo't paro sa magcabicabilang dlong taglay ang ganitong m~ga pagdidilidili, na canyang inuusisang lahat, at ang lah ay canyg minasdan. --Sa gang in ay napacarami namang cahoy ang gamit na iyan sa isang cabria--ang canyg sinabi sa isang taong nanilaw, na siyang namamatnubay sa ilang m~ga manggagaw--casucatan na, sa ganang akin, ang tatlg mahahabang trozo na papagtutungcug-calan "trode", at sactatlpang cahoy na papagcapitcapitin!

--Aba!--ang isinag n~g laling nanilaw na n~gum~gitn~g cacaib--long malakg pangguiguilal ang ing tamuhin samantalang long mari ang m~ga casangcapang gamin nin sa gawaing it Long maam ang anyn~g cabon, long mahalagat canilg wiwicn: gaano calakg pod ang guingol do! Makikita ninyo cung anang criang ing itay At pagcatos ay ing pamumutihan n~g m~ga banderola, n~g m~ga guirnaldang m~ga don at m~ga bulacl ...; masasabi ninypagcatapos na nagcarn cayn~g magandg caisip n~g pagcacanggap ninysa in sa casamah n~g inyg m~ga manggaga, at waln~g mahan~gad pa si guinng Ibarra! Sa dong malayayroo'y may natatanawg kiosko, na nagcacahugpong sa pamamag-itan n~g isg bag na

nahahabun~gan n~g m~ga don n~g suing. Ang maestro sa escuahang may m~ga tatlompg bang lali ay nan~gaggawn~g m~ga corona, nan~gagtatali n~g m~ga bandera sa m~ga malilt na man~ga haluing cawang napupuluputan n~g dam na putg pinacumb --Pagsican ninyg umam ang pagcacasulat n~g m~ga letra!--ang sinasabi sa m~ga nagpinta n~g m~ga salitg itanyag sa lah;--paririto ang Alcalde, maring m~ga cura ang magsidalo, maril patn~g Capitan General na n~gayo'y na sa lalawigan! Cung makita nilg magalg cayg magdibjo, marahil cayo'y purin. --At handug camn~g isg pizarra ...?

--So ang nacaaalam! datapuwa't humin~gna si guinoong Ibarra n~g issa Maynil Dating bcas ang ilg bay na ipamamahui sa inyg pinacaganting p... Datapuwa't pabayaan ninyang m~ga bulacl na iy sa tbig, gawin natin bcas ang m~ga ramillete, magdala pa cayro n~g m~ga bulacl, sa pagca't kinacailan~gang malatagan ang mesa n~g m~ga bulaclac, ang m~ga bulacl ay nacapagbigay saysa m~ga mat --Magdala ro ang ing ambcas n~g m~ga bulacl n~g bainat sacisg bol na m~ga sampaga. --Hindi tumatangg n~g bad ang aking amsa tatlg carritg buhan~ging dinalrito. --Ipinan~gacn~g aking tiong siya ang

magbabayad sa isg maestro,--ang idinugtong n~g pamangkin ni capitang Basilio. At tnay n~ga nam; kinalugd ang panucang iy n~g lah hos. Hinin~gn~g curang siyang mag-mang-biny at magbebendici sa paglalag n~g nang bat pagdiriwg na gawin sa catapusg araw n~g fiesta, at siyg gawing issa m~ga pinacamalaking pagsasaya. Patn~g coadjutor ay lumit n~g bog cakimn cay Ibarra, at sa canya'y inihand ang lah n~g m~ga pamisang pagbayaran sa canyn~g m~ga mapamintacasi hanggg sa mayarang bay na iy. Mayroon pa, sinabi ni hermana Rufa, ang mayaman at mapag-impoc na babaeng sacali't cuculan~gin n~g salap canyg lilibutin ang ilg ban upang magpalim, sa ilim n~g t~ging pagcacasunduang sa canyy

babayaran ang paglalacb, ang m~ga cacin at ibpa. Pinasalamatan siyni Ibarra at siyy sinag: --Waltong macucuhang mahalagg bay, sa pagct hindi acmayan at hindnam simbahan ang bay na it Buc sa rito'y hindco ipinan~gong ing itayang bay na itg ibang magcacagugol. Pinagtatakhan siyat guinagawang ulir n~g m~ga bina, n~g m~ga estudianteng ging Maynilang pumaro do at n~g makipagfiesta; n~guni't gaya n~g nangyayari hos cail man, pagca ibig nating tulan ang m~ga tinakhang m~ga t, ang nagagad lang natin ay ang canyg walg cabuluhg m~ga guinaw at cung magcaminsan pa'y ang canyg m~ga sawg caasalan, nan~gagtataca palibhasa'y waltong ca sa ibg bay,

minasdan n~g maraming sa canya'y nan~gagtaca cung paano ang pagtatali n~g binang iy n~g canyg corbata, ang m~ga ibnama'y ang anyn~g cuello n~g b at hindcaunti ang nagmasid cung il ang m~ga bot n~g canyg americana at chaleco. Tila mandin pawang nan~gapawi magpacail man ang m~ga masasamg nangyayari sa panahg hinarap na guinuguniguni ni matandg Tasio. Iy n~gang sinabi ni Ibarra isg aw sa cany n~guni't siyy sinag n~g matandg mapag-ip n~g malulungc: --Inypsang alalahanin ang sinasabi ni Baltazar:

"Cung ang isalubong sa iyong pagdatg Ay masayg mukht may pakitang guiw,

Long pag-in~ga't caaway na lihim..."

Cung gaano ang galg ni Baltazar sa pagca poeta ay gay din sa catalinuhang umip. Itat ibpang m~ga bay ang m~ga nangyari sa aw na sinusundan n~g fiesta bago lumub ang aw.

=XXVII. SA PAGTATAKIPSILIM.=

Gumawrin nam n~g malaking handsa bay ni capitang Tiago. Nakikilala natin ang may bay; ang canyg hilig sa caparan~galanan, at dat na hiya n~g canyg capalaluang pagca tagMaynila, sa caritan n~g piguing, ang m~ga tagalalawigan. May ispang cadahilanang sa canya'y pumipilit na pagsicapan niyg siya'y macapan~gibabaw na lubos sa m~ga ib casa niyang canyg an na si Mar Clara at sacnaroroon ang canyg mamanugan~gin, caya't walg pinag uusapan ang m~ga tao cung dsiylang. At siyn~ga nam: hinandugan ang canyg mamanugan~gin n~g issa long m~ga dalubasang pahayagan sa Mayniln~g

isg "artulo" (casulatan) sa canyg nang mukh na ang pamag (n~g artulong iy) ay "Siya'y inyong tularan!" pinuspos siya n~g m~ga pan~garal at inaalayan siyn~g ilg m~ga papuri. Tinawag siyg "marilag na binata at mayamang mamumuhunan;" pagcatapos n~g dalawg renglon ay sinabing siya'y "tan~ging mapagcaawang-gaw; sa sumsunod na prafo'y ikinit nam sa canyang saysay na: "alagad ni Minervang naparoon sa Ing Bayan upang bumsa wag na lpn~g m~ga arte at m~ga carunun~gan" at sa dong ibabpa'y "ang espal filipino" at iba't ibpa. Nag-aalab ang loob ni capitang Tiago sa magandang pakikipag-unah sa gawg magaling, at canyg iniip na bacmagalg na canyg pagcagugulan ang pagtataynam n~g isg convento. Nang m~ga nagdag aw ay dumatg sa bay na tinatahanan ni Mar Clara at ni t

Isabel ang maraming caja n~g m~ga cacin at m~ga inumg ging Europa, m~ga salaming pagcalaki, m~ga cuadro at ang piano n~g dalaga. Dumatg si capitang Tiago n~g aw rin n~g vispera: paghal sa canyn~g cam n~g canyang an na babae, hinandug niyitn~g isg magandang relicariong guintna may m~ga brillante at m~ga esmeralda, na ang lamy isg tatal n~g bangca ni San Pedro, sa dacong inup- n~g ating Pan~ginoong Jesucristo n~g panah n~g pan~gin~gisda. Waln~g lalalpa sa galing n~g pagkikita n~g bibiananin at n~g mamanugan~gin; caucul n~gang sily mag-sap n~g nauucol sa escuelahan. Ang ibig ni capitang Tiago'y tawaguing "Escuela ni San Francisco."

--Maniwalcaysa in,--ang sabi ni capitang Basilio,--isg magalg na pintacasi si San Francisco! Wala cayong pakikinaban~gin cung tatawaguin ninyong "Escuela n~g Instrucci Primaria". Sino psi Instrucci Primaria? Dumating ang ilg m~ga caibigang bab ni Mar Clara at canilg inanyayahan itong magpasial. --N~guni't bumalic ca ag,--ancapitang Basilio sa canyg an na bab na sa canyy humihin~ging pahintulot;--nalalaman mo n~g sasalo sa in sa paghon si parDasong bong carating. At canyg linin~gon si Ibarrang nag-anyg may iniip, at idinugtg: --Caypo nam ay sumalo n~g paghon sa

amin; magiisa caysa inyg bay. --Malakg tot po ang ing pagca ibig, datapwa't dat pong sumaaking bahay act bacsacing may dumating na m~ga "visita,"--ang isinag n~g binatang nagcacang-utal, at iniiwasan ang tig ni Mar Clara. --Dalh po ninyrito ang inyg m~ga caibigan, ang itintol n~g bog capanatag ni capitang Tiago;--May sagang pagcain sa ing bahay.... Buc sa roy ibig cong cayat si pDaso'y magcatasan.... --Magcacaroon na pn~g panah sa bay na iy!--ang isinag ni Ibarrang n~gumin~giti n~g sapilitang pagn~git at humandg saman ang m~ga dalaga. Nanaog silsa hagdanan.

Nangguiguitnsi Mar Clara cay Victoria at cay Iday, sumusunod sa licuran si t Isabel. Nagwawahi ang tao sa udy n~g paggang, at n~g sila'y mabigyg daan. Pusp n~g catacatacang cagandahan si Mar Clara: napi ang canyg pamumutl at cung nananatiling tila may iniip ang canyg m~ga mata, ang canyg bibig nam ay wary walg ibang nakikilala cung hindang n~git Tagl iyg cagandahan n~g loob n~g isg lumiligayang dalaga, siya'y bumabatsa canyg m~ga dating cakilala mulpasa camusmusan, at n~gayo'y nagsisipangguilal sa canyg mapad na cabatn. Sa clang pang labg limg aw ay nanag-lsa canyyag lub na pagpapalagay n~g loob, yag catabilg musmos na tila mandin nagulayl sa guitnn~g makikipot na tahanang nalilibot

n~g pader sa beaterio; masasabing kinikilala n~g paroparang lahat n~g m~ga bulaclac pagcaal niya sa canyg bahay-uod; nagcasiya sa canyang lumip na sumandali at magpainit sa m~ga doradong sag n~g aw upang mawalang catigasan n~g m~ga casucasuan n~g bong nagcacapacp. Cumikisl ang bong bhay sa boong cataohan n~g dalaga: pawang magaling at maganda ang canyang tin~gin sa lah; isinasaysay ang canyg pagsintsa pamamag-itan niyang calugodlug na asal n~g isg virgeng palibhasa'y walg namamasd cung dm~ga budhg dalay, hindnakikilala cung anang dil n~g m~ga paghihiyahiyn. Gay man, pagca siya'y inaalayan n~g masasayg m~ga aglahi'y tinatpan niya ang canyg mukhn~g abanico; datapuwa't pagca nagcacagayy n~gumin~gitang canyg m~ga matat lumalaganap sa canyg boong cataohan

ang bahagyang kilabot. Pinasimulaang lagy n~g m~ga aw ang m~ga pan~gulong bay, at sa m~ga daang pinagdaraanan n~g m~ga msica ay sinisdihan ang m~ga aw n~g m~ga arang cawayan at cahoy na inihuwad sa m~ga ara n~g simbahan. Natatanaw buhat sa daan, sa m~ga bintanang buc, ang hindnaglilicat na pagpaparoo't parito n~g m~ga tao sa m~ga bahay, sa guitnn~g caliwanagan n~g m~ga aw at halimuyac n~g m~ga bulaclac, sa caayaayang tig n~g piano, arpa orquesta. Nan~gaglalacaran sa m~ga daan ang m~ga ins, m~ga castila, m~ga filipinong may suot europeo suot tagalog. Nan~gagcacahalalsa paglacad, na nan~gagcacasicuhan at nan~gagtutulac ang m~ga alilang lalaking may dalang carne m~ga inahg

man, m~ga estudianteng nacaputang pananamit, m~ga lalaki't m~ga babae, na nan~gagsisipan~ganib na sila'y matahac n~g m~ga coche at m~ga calesa, na cahit sumisigaw n~g "tab ang m~ga cochero'y nahihirapan din silang macapaghawn~g daan. Bumati sa ating m~ga cakilala, n~g na sa tap siln~g bay ni capitang Basilio, ang ilg m~ga kinabataan, at inaayayahang pumanhic muna sa bay. Ang masayg voces ni Sinang, na tumatacbg papanaog sa hagdanan, ang siyg nagbigay wac sa m~ga pagdadahilan upang huwag pumanhic. --Pumanh muna cayg sandalupang aco'y macasama sa iny--ang sinasabi niya. Nababagot acsa pakikipanayam sa gayg caraming hindco m~ga cakilalang walang pinag-uusapan cung di m~ga

sasabun~gin at m~ga baraja. Nan~gagsipanhic sil Punongpuno ang salas n~g m~ga tao. Nan~gagpauna ang il upang bumati cay Ibarra, na kilala, ang pan~galan n~g lahat; canilang pinagmamasdan n~g boong pagcahan~ga ang cagandahan ni Mar Clara, at nan~gagbubulungbulun~gan ang ilang m~ga matatandang babae, samantalang n~guman~gan~g "mukhang vgen!" Napilitan silroong umin n~g chocolate. Naguing matalic na caibigan at taga pagsanggalang ni Ibarra si capitang Basilio, mula n~g araw na sila'y maglibang sa caparan~gan. Naalaman niya, sa pamamag-itan n~g telegramang inihand sa canyang anac na babaeng si Sinang, na natatalos ni Ibarra ang canyang pananalo

sa usapin, ayon sa hatol n~g hucom, at dahil dito'y sa pagca't aayaw siyang pagahis sa cagandahan n~g loob, canyang ipinakiusap na pawalang cabuluhan ang pinagcayarian n~g sila'y maglarn~g ajedrez. Datapwa't sa pagca't aayaw pumayag si Ibarra sa gayg bagay, ipinakiusap naman ni capitang Basiliong ang salaping dapat na ibayad sa m~ga costas ay gamitin sa pagbabayad n~g isang maestro sa gagawing escuela n~g bayan. Dahil sa gayg nangyayari, guinagamit ni capitang Basilio ang canyang mainam na m~ga pananalita, at n~g huwag n~g ipagpatuloy n~g ibang m~ga causapin ang canilang m~ga cacaibang adhica, at sa canila'y sinasabi: --Maniwala caysa akin: sa m~ga usap ang nananalo'y siyang nahuhubdan! Datapwa't wala siyang mapahinuhod na

sino man, baga man canyang sinasambit ang m~ga romano. N~g macatapos n~g macainom n~g chocolate, napilitan ang ating m~ga cabataang pakingan ang pianong tinutugtog n~g organista n~g bayan. Pagca siya'y pinakikinggan co sa Simbahan ani Sinang, nacacaibig acong magsayaw; n~gayong piano ang canyang tinutugt ang naiisipan co nama'y magdasal. Dahil dito'y sasama acsa iny --Ibig pba nyg pumarito sa amin n~gayg gab--ang inian ni capitang Basilio sa tain~ga ni Ibarra n~g ity magpaalam na--maglalag si parDaso n~g isg maliit na ban~gc N~gumitsi Ibarra at sumag n~g isg tan~gn~g lo, na mangyayaring ang

maguing cahuluga'y pagsang-ayon, at mangyayari namang hindpagsang-ayon. --Sino ba iyan?--ang tang ni Mar Clara cay Victoria, na itinursa isg mabil na suly ang isg binatang sa canily sumusunod. --Iyan ... iya'y isg pinsan co,--ang isinag na halos nagugulumihanan. --At ang is Iya'y hindco pinsan.--ang dalidaling isinag ni Sinang;--iyy isg an n~g aking t. Nagdaan silsa harap n~g conventong tahanan n~g cura, na ang catotohanan ay hindsah sa m~ga ibg lugar sa casayahan. Hindnapiguilan ni Sinang ang isg sigaw n~g pangguiguilal n~g canyg

makitang may m~ga aw ang m~ga lpara, m~ga lparang ang m~ga anyy sa caunaunahan pa, na hindpinababayaan cailan man ni pSalving siyang pag-ilawan at n~g huwag magcagugol sa petreo. May nan~gariring na m~ga sigawan at malalac na halakhacan, napapanood na ang m~ga fraile'y lumalacad n~g mahin at iguinagalaw ang lo n~g ayon sa comp, at malakg tabaco ang napapamuti sa m~ga l Pinagsisicapan n~g hindping sa canila'y nakikipanayam, na canilg gagarin ang lah n~g guinawn~g m~ga mababait na fraile. Ayon sa m~ga damit europeong canilg casuutan, marahil sila'y m~ga cawan(empleado) n~g gobierno m~ga punong lalawigan. Natanawan ni Mar Clara ang mabilog na pan~gan~gataw ni parDaso sa tabn~g makisig na tind ni parSibyla.

Hindcumikilos sa canyg kinalalagy ang matalinghaga at mapanglawing si parSalv --Nalulungcot!--ang ipinahiwatig ni Sinang;--canyg pinag-iisip-isip ang canyg magugugol sa gayg caraming m~ga panauh. N~guni't makikita rin ninyg hindsiyang magbabayad cung hindang m~ga sacrist. Sa tuwituwi na'y cumacain ang canyg m~ga panauhin sa ibg lugar. --Sinang!--ang Victoria. ipinagwicsa canyni

--Totog aco'y gal sa canymuln~g iwasac ang "Rueda de la Fortuna," hindna acman~gun~gumpisal sa cany Natan~gsa lah n~g m~ga bahay ang isg walg cailaw-ilaw, at hindman lamang

buc ang m~ga bintana; ang bahay na iy ang sa alfez. Nagtacsa bay na itsi Mar Clara. --Ang asuang! ang Musa n~g Guardia Civil, ang wicn~gn~g matandg lalaki!--ang biglg sinabi n~g catacot tacot na si Sinang.--Anang ipakikialam niysa ating m~ga catuwaan? Marahil ay nagn~gan~galit! Pabayaan mong dumating ang cera at makikita mong siya'y mag-aanyaya. --Cail ma'y kinasusutan co siy at lalonglalo na n~g guluhin ang ating pagcacatuwa sa pamamag-itan n~g canyg m~ga guard civil. Cung Arzobispo lamang aco'y ipacacasal co ang babaeng iy cay parSalvi.... makikita mo cung anang canilg maguiguing m~ga an! Sucat bang ipahuli ang caawaawang piloto, na sumugbsa tubig macapagbigay

loob lamang.... Hindniynatapos ang sinasabi; sa suloc n~g plaza na pinagcacantahan n~g isg bul na lalak na isg guitarra ang catono, n~g casaysayang ucol sa m~ga isd may isg hindcaraniwang napapanood. Yayy isg lalaking ang nacapatong sa lo'y isg malapad na salac na don n~g bul at dukhang totoo ang pananam. Ang suut niya'y isg gulagulanit na levita at salawal na maluang, na cawan~gis n~g salawal n~g m~ga insic, na pun sa ibt ibg lugar. Carukharukhaang m~ga panyap ang nacasuut sa canyg m~ga paa. Sumasadil ang canyg mukhdahil sa canyg salac; n~guni't manacanacang nagmumulsa cadilimg iy ang dalawang kisl, na pagdaca'y napapawi. Siya'y matangc, at napagkikikilalang siya'y bpa, dahil sa canyg m~ga gal.

Inilalag sa lpang ang baculan, at pagcatapos ay lumalayo't nagsasalitn~g m~ga cacaibang tig na hindmawatasan; nananatiling nacatind, lub ang pagcalaysa m~ga ib na anaki'y siya at ang caramihang tao'y talagg nan~gagpapan~gilagan ang ist is Pagcacagayo'y nan~gagsisilapit ang ilg m~ga babae sa canyg baculan at inilalag doon ang m~ga bun~gang coy, isd big at ibpa. Pagcwaln~g lumalapit na sino man, nan~gagsisilab sa m~ga cadilimang iy ang ibg m~ga tig na lalong malulungcc, n~guni't hindna totoong nacalulunos, napasasalamat marahil; dinarampot ang canyang baculan at saclumalayupang ulitin ang gay ding gawsa ibg lugar naman. Nagunitni Mar Clara sa gayg nakita ang isg sacun at pinagsumakitang itang cung anannangyayari sa cacaibg tng

iy. --Iyan ang sanlarohin,--ang isinag ni Iday.--May apat na ta na n~gayg kinapitan siyn~g sakit na iyan: ang wicn~g iby dahil sa pag-aalag sa canyg in at ang ibnamy dahil sa pagcapiit niya sa malam na bilangguan. Siya'y doon tumatahan sa cabukiran, sa malapit na sa libin~gan n~g m~ga ins; hindsiya nakikipag-abot-usap canino man, nan~gagsisilayg lah sa canysa tacot na bacmahawahan. Cung makita mo sana ang canyang damp Iy ang dampni Guirg-guirg: ang han~gin, ang ul at ang araw ay pawang pumapasoc at lumalabas na catulad n~g carayom sa dam. Ipinagbawal sa canyg humipn~g anmang bagay na pag-aari n~g sino mang tao. Nahulog isg aw sa san~ghang isg bat hindnaman malalim ang san~gh datapuwa't

nagcaong siya'y dumaraan doon, ang guinawniya'y tinulun~gan niya ang batsa pag-ahon doon. Napagtantn~g amn~g batang nangyaring iy, pagsacdal sa gobernadorcillo, at ipinapalsiya nito n~g anim sa guitnn~g daan at sacipinasunog pagcatapos ang yant. Cakilakilabot iy! Tumatacbsa pagtacas ang sanlazarohin, hinahabol siya n~g tagapalo at sinisigawan siya n~g gobernadorcillo: "Mag-aral ca! mabuti pang malunod na n~ga ang isang tao, huwag lamang magcasakit na gaya n~g sakit mo." --Tunay n~g--ang ibinulg ni Mar Clara. At hindnalalaman ang canyang guinagawa'y dalidaling lumapit sa baculan n~g clang palad, at inilagay roon ang relicario na bago pa lamang cahahand sa canya n~g canyang ama.

--Anang guinawmo?--ang sa canyy itinang n~g canyg m~ga caibigang babae. --Walacg ibang sucat mbigay!--ang isinag, at canyg inilihim sa pamamag-itan n~g isg tawa ang luhn~g canyg m~ga mat --At anang canyg gawin sa iyong relicario?--ang sa canyy sinabi ni Victoria.--Binigy siyisg araw n~g salap N~guni't ang guinawn~g sanlazarohin ay inilaysa canyang salapg iy sa pamamag-itan n~g isg patpat: anang gawin niysa salapsa gayg walsino mang tumang n~g anmang bay na ging sa cany Cung macacain sana ang relicario! Tiningn ni Mar Clara n~g boong

pananaghilang m~ga babaeng nagbibiln~g m~ga cacan, at ikinib ang m~ga balicat. N~guni't lumit ang sanlazaroh sa baculan, kinuha ang hiy na cuming sa canyg m~ga cam, lumuh, hinagc ang hiy na iy, at saca nagpugay at bago isinubs ang canyg nosa alab n~g bac n~g dalaga. Ikinublni Mar Clara ang canyg mukhsa canyg abanico at dinalang panysa canyg m~ga mat Samantala'y lamapit ang isg babae sa culang palad na anaki'y nagdasal. Lug at gusam ang canyg mahabang buh, at sa liwanag n~g ilaw n~g m~ga far ay napanood ang pay at namumutln~g mainam na pagmumukhn~g ul-ol na si Sisa.

N~g maramdaman n~g sanlazarohin ang paghipsa cany nagpacasigawsigaw, at tumind sa isg lucs N~guni't humawac sa canyg big ang ul-ol na babae, sa guitnn~g malakg pan~gin~gilot n~g tao, at itang canyg sinabi: --Magdas tayo! magdas tayo! N~gay ang caarawan n~g m~ga pat! Ang m~ga ilaw na iyy siyg m~ga bhay n~g m~ga tao; ipagdas natin ang aking m~ga an na lalaki! --Ilayninyang babaeng iy, papaglayuin ninysil sa pagca't mahahawa ang ul-ol na babae!--ang sigawan n~g caramihang tao, datapwa't walg man~gah na lumapit sino man. --Nakikita mo ba ang ilaw na iy sa campanario? Ang ilaw na iy ang aking

an na si Basiliong nananaog sa pamamag-itan n~g isg lbid! Nakikita mo ba ang ilaw na iy na convento? Ang ilaw na iy ang aking an na si Crisp, n~guni't hindco silparoroonan sa pagca't may sakit ang cura at siya'y maraming m~ga onza, at ang m~ga onza'y nan~gawawal Magdasal tayo at ating ipatungcol sa caluluwn~g cura! Dinadalh co siyn~g amargoso at zazalidas; punongpunang aking halamanan n~g m~ga bulaclac at dating may dalawa acong an na lalaki. Dati acg may halamanan, nag-aalagaco m~ga bulaclac at dating may dalawacg an na lalaki! At binitawan ang sanlazarohin at lumayg cumacant --Ding may halamanan aco't m~ga bulacl, aco'y dating may m~ga an na lalaki, halamanan at m~ga bulacl!

--Anna ba ang nagawmong magaling sa cahabhab na babaeng iy?--ang tang ni Mar Clara cay Ibarra. --Walpa! siya'y nawala n~g m~ga araw na itsa bayan at hindi nangyaring siya'y masumpun~gan!--ang isinag n~g binatang nagdadalg cahihiyan--Bucod sa roo'y totoong marami ang aking guinaw n~guni't huw ca sanang mahapis; ipinan~gacsa akin n~g curang tutulun~gan niyac tul ipinagtagubilin niysa akin ang malaking pag-iin~gat at paglilihim sa pagca't tila mandin isang cagagaw n~g guardia civil Totoong ipinagmamalasakit n~g cura ang babaeng iy! --Hindba sinasabi n~g alfez na canyg ipahahanap ang m~ga b

--Oo, n~guni't n~g sabihin iyo'y may caunting....calan~guhan siy Casasabi pa n~g gayg bay n~g canilg makitang hindinihahat cung di kinacaladcad ang ul-ol na babae n~g isg soldado: aayaw sumama si Sisa. --Bit ba ninyhinuli ang babaeng iy? Anang canyg guinaw ang tanong ni Ibarra. --Cung bit? Hindba ninynakita cung paano ang guinawniyg pag-iin~gay?--ang sag n~g tagapag-in~gat n~g catahimican n~g bayan. Dalidaling kinuha n~g sanlazarohin ang canyg baculan at lumay Minagalg ni Mar Clarang umuwna, sa

pagca't lumipas casayahan.

sa

canyang

tuwat

--Mayroon din palang m~ga taong hindlumiligaya! ang canyg ibinulg. Pagdatg niysa pintuan n~g canyg bahay, canyg naramdamang naragdagan ang canyg capanglawan, n~g canyg mahiwatigang aayaw pumanh at nagpapaalam ang nan~gin~gibig sa cany --Kinacailan~gan!--ang sabi n~g binat Pumanh sa hagdanan si Mar Clarang ang sumasaisip ay totoong nacayayamot ang m~ga araw n~g fiesta, pagcdumarating ang m~ga panauhing tagaibang bayan.

=XXVIII.= =MAN~GA SULAT=

_Ang bawa't tao'y nagsasaysay ayon sa kinasasapitan sa fiestang pinaroroonan._

Sa pagca't walg anmang mahalagang nangyayari sa m~ga taong sinasaysay natin ang buhay na pinagdaanan, sa gabn~g sinusundang araw n~g fiesta at gay din sa kinabucasan, magalac na lalactawan namin ang araw na itn~g pagsasay cung di lamang inaacala naming baca sacalhan~garing maalaman n~g sino mang bumabasang taga ibang lupa cung paano ang guinagawn~g m~ga filipino sa canilg m~ga pagpifiesta. Sa ganitg cadahilana'y sisipiin naming hinddaragdaga't hindbabawasan ang ilg m~ga sulat, na ang issa canila'y ang sa "corresponsal" n~g isang pamahayagang matimtiman at tinatan~gi sa Maynil na cagalanggalang dahil sa canyang cataasan at cahigpitang manalit Ang m~ga bumabasa sa amin ang siyn~g bahalang magpunsa ilang maliliit at calacarang m~ga cauculan.

Narito ang sulat n~g carapatdapat na "corresponsal" n~g mahal na pamahayagan: "Guinoong Namamatnugot.... "Tan~gi cong caibigan: cailan ma'y hindpa acnacapapanood, at inaacalcong hindna acmacapapanod pa sa m~ga lalawigan n~g isg fiestang tungc sa religig totoong dakil maningning at nacababagbag n~g loob, na gaya n~g pagsasayg guinagawa sa bayang ito n~g m~ga totoong cagalanggalang at m~ga banal na m~ga paring Franciscano." "Pagcaramirami n~g dumalo: nagtamacrito n~g ligayang bumati sa halos lah n~g m~ga castilang tumitira sa lalawigang ito, sa tatlong cagalanggalang na m~ga Paring Agustino na na sa

lalawigang Batan~gan, sa dalawang cagalanggalang na m~ga Paring Dominico, na ang issa canila'y ang totoong cagalanggalang na si Pi Fray Hernando de la Sibyla, nasa canyg pagparito'y canyang pinaunlacan ang bayang it bagay na hinddapat calimutan magpacailan man n~g m~ga carapatdapat na m~ga tagarito. Nakita co rin naman ang lubhang maraming m~ga caguinoohang taga lalawigang Tan~guay, Capangpan~gan, ang maraming mayayamang m~ga taga Maynilat maraming m~ga banda n~g msica, at ang issa canila'y ang lubhg mainam na banda sa Pagsangh, pag-aari n~g guinoong Escribanong si guinoong Miguel Guevara at ang caramihang m~ga insic at m~ga indio, na taglay n~g m~ga ins ang canilang talagang dating caugaliang pagca maibigug macakita n~g iba't ibang bagay, at n~g m~ga indio ang canilg asal

na mapamintacasi, hinihintay niln~g maalab na pagmimithang pagdating n~g araw na ipagsasaya ang dakilang fiesta, upang canilg mapanood ang palalabasing "comico-mico-lirico-coreogrico-dramic o," at n~g magawang bay na ity sila'y nagtayn~g isg malaki at maluang na tablado sa guitnn~g plaza." "N~g icasiyam na oras n~g gabi n~g araw na icasampnitg buwan, araw na sinusundan n~g fiesta, pagcatapos n~g isg masar at saganang hapunang inihand sa amin n~g Hermano Mayor, tinakhan naming lah na m~ga castila't m~ga fraileng na sa convento, ang caaliw-aliw na tugt n~g musicang may casabay na nagsisiksicang caramihang tao at n~g gong n~g m~ga cohete at malalaking bomba, at pinamamatnugutan n~g m~ga guinoo n~g bayan, ang

tinutun~go'y ang convento upang cami'y sunduin at ihat sa lugar na nahahandat iniuucol sa amin at n~g doo'y panoorin namin ang catuwaang palalabasin." "Napilitan caming pahinunod sa gayg magandg anyaya, bagman lalo sanang minamagaling co pa ang magpahin~galay sa m~ga bisig ni Morfeo, at pagcalooban n~g masanghayang pagpahin~galay ang aking nananakit na m~ga laman at buto, salamat sa nilundaglundag n~g lulang sa ami'y ipinagcaloob n~g Gobernadorcilio sa bayan n~g B." "Nanaog n~ga camat aming hinanap ang aming m~ga casamang humahapon bahay na pag-aari rito n~g mapamintacasi at mayamang si don Santiago de los Santos. Ang totoong cagalanggalang na si PFray Bernardo Salvi na cura nitg bayan, at ang totog cagalanggalang na si PFray

Damaso Verdolagas, na sa tanging biyayn~g Cataastaasan ay magaling na sa dinaramdam na sa canya'y guinawa n~g cam na pusg, na ang casama'y ang totoong cagalanggalang na si PFray Hernando de la Sibyla at ang ban na cura sa Tanawan at iba pang m~ga castil ang siyang m~ga panauh n~g mayamang filipino. Diya'y nagtamcaming capalarang pangguilalasan, hindlamang ang lubhang mahahalagang casangcapan at cagalin~gang magpamuti n~g may-ari n~g bagay, bagay na hindcaraniwan sa m~ga taong tubrito, cung di naman ang camahmahalan, candagandahan at mayamang dalagang magmamana, na nagpakilalang siya'y tunay at gan na alagad ni Santa Cecilia sa pagtugt n~g lalong caayaayang msicang likhn~g m~ga alem at n~g m~ga italiano, sa canyg mainam na piano, na anpa't ang canyg cagalin~gang tumugt ay

nagpaalaala sa akin sa babaeng si Galvez. Sayang at napacatimtiman naman ang gayong lub sa cagalin~gang binibini, at inililihim ang canyang m~ga carapat sa madlg caguinoohang pawang pagpupuri lamang ang sa canya'y hand. Hindco dapat iwan sa tintero, na sa bahay n~g nag-anyaya'y pinain cami n~g champa at masasarap na m~ga licor n~g boong casaganaan at cagandahang loob na siyang caugaliang hindnagbabago n~g kilalang mamumuhunan." "Pinanood namin ang palab. Kilala na po ninyang ating m~ga artistang si na Ratia, Carvajal at Fernandez; camlamang ang nacaunawa n~g canilang carikitang lumabas, sa pagca't ang m~ga taong walang pinag-arala'y walang napagtantcahi't babahagya. Magaling ang pagcacalabas ni Chananay at ni Balbino, baga man may caunting

pamamaos nil isang pagcantg hidwa n~g caunti sa msica ang guinawa ni Balbino, datapuwa't catacatacang cabooan at ang canilang pagpupumilit sa mabuting pagganap. Lubhg naibigan n~g m~ga indio at lalong-lalna n~g gobernadorcillo ang comediang tagalog: nagpakita n~g malaking catuwaan ang gobernadorcillo at sinasabi sa aming sang daw at hindi pinapakipag-away ang princesa sa gigante na sa canya'y umagaw, bagay na sa canyg balac ay lalsanang caguilaguilalas, at higuit pa, cung hindmangyaring talban ang gigante cung di sa psod lamang, na gaya baga n~g isang nagn~gan~galang Ferrags, ayon sa nababasa sa casaysayan n~g buhay n~g Doce Pares. Nakikisang-ayon sa acala n~g gobernadorcillo ang totoong cagalanggalang na si ParFray Damaso, taglay iyg cagandahan n~g psong siyang ikinatatangniy at ang idinagdag

pa'y cung sacali't magcagayon daw, ang princesa na ang hahanap n~g paraan at n~g canyg masunduan ang psod n~g gigante upang sa gayo'y canyang matay." "Hindco pkinacailan~gang sabihin sa inyong samantalang guinawang pagpapalabas ay di itinulot n~g Rothschild na filipinong magculang n~g ano man sa cagandahan n~g canyang loob: ang m~ga sorbete, m~ga limonada gaseosa, m~ga refresco, m~ga matamis, m~ga alac at iba't iba pa'y saganang ipinamamahagui sa aming lahat na nangaroon. Ining toto at na sa catuwiran n~ga ang gayong pag-ino, ang pagcawala roon n~g kilala at marunong na binatang si don Juan Crisostomo Ibarra, na ayon sa talos na ninyo, ay dapat na siyg mangulbcas sa pagbebendici n~g unang batna nauucol sa dakilang "monumento" na canyang ipinatataysa udy n~g malaking nais na

macagawn~g magalg. Ang carapatdapat na calahing itn~g m~ga Pelayo at n~g m~ga Elcano, (sa pagca't ayon sa napagtantco'y tubsa ating bayani at uring mah na m~ga lalawigan sa dacong Timugan n~g Espa ang issa canyg m~ga nunsa am na marahil ay issa m~ga unang kinasama ni Magallanes ni Legaspi) ay hindi rin napakita sa m~ga nalalabing oras n~g araw, dahil sa caunting sakit na canyg dinaramdam. Nagpapalipatlipat sa m~ga bibig ang canyg pan~galang ipinan~gun~gusap lamang upang purihin, m~ga pagpupuring hindmangyayaring di mauuwsa icararan~gal n~g Espa at n~g tunay na m~ga castilang gaya na n~gnatin, na cailan ma'y hindnatin pinasisinun~galin~gan cailan man ang ating dug cahit magpacamirami ang m~ga maguing cahal"

"Napanood namin n~gayg icalabing isn~g buwan, sa dong umaga, ang isg nangyaring lubhg nacababagbag n~g loob. Hay n~gat talast n~g lah na sa araw na ity cafiestahan n~g Virgen de la Paz (Virgen n~g Capayapaan), at ity ipinagsasayn~g m~ga Hermano (capat) n~g Santisimo Rosario Bcas ang cafiestahan n~g Pintacasing si San Diego, at sa fiestang iyy lubhang nakikitulong ang m~ga Hermano n~g V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na Pan~gatlg Han). May isg malaking pagpapataasang banal ang dalawang Capisanang itsa paglilingc sa Dios, at dumaratg ang ganitg gawg cabanalan hanggang sa panggalin~gan n~g santong pagcacasamaan n~g loob nil gaya na n~gnitong hulg nangyari dahil sa pakikipagtalo sa salitaan n~g dakilang taga pagsermong kinikilalang talagang

balit na hindiba't ang di mamakailang aking binangguit, na totoong cagalanggalang na si PFray Damaso, na siyg lalagay bcas sa sadyang licman n~g Espiritu Santo, at ayon sa maacaln~g lah ay hindmalilimutang paunlac n~g religi at n~g literatura." "Alinsunod n~gsa aming sinasaysay, napanood namin ang isg nangyaring lubhg nacapagtuturat nacababagabag n~g loob. Lumabas sa sacrista ang anim na m~ga bata pang m~ga "religioso" (fraile), ang tatlo sa canila'y upang mangagmisa at ang tatln~g mag-"acolito", nanicluhod sila sa harap n~g altar, at kinanta n~g "celebrante" (ang magmimisa) na itn~ga'y ang totoong cagalanggalang na si pFray Hernando Sibyla, ang "Surge Domme", na siyang dapat maging pasimuln~g procesi sa paliguid n~g simbahan, taglay yag mainam na voces

atanyong mataimtin na sa canyy kinikilala n~g lahat at siyang lub na ipinaguiguing dapat niysa pangguiguilalas n~g madla. Pagca tapos n~g "Surge Domine", pinasimulan ang procesi n~g gobernadorcillo, na nacafrac, dalang "gui" at may casunod na apat na sacristang may hawac na m~ga insensario. Sumusunod sa canilg licuran ang m~ga cirial na pilac, ang caguinoohan n~g bayan, ang mahahalagang m~ga larawang nasusuutan n~g sutlang raso at guintni na Santo Domingo at San Diego, at n~g Virgen de la Paz na may isg carikitdikitang balabal (manto) na azul at may m~ga planchang pilac na dinorado, hand n~g ban na capitang paradong si don Santiago de los Santos, na totoong carapatdap uliranin at hindcasiya ang siyy ibantog magpacail man. Nalululan ang lah n~g m~ga larawang itsa m~ga carrong pac. Sumusunod caming m~ga

castilat ang ibg m~ga religioso sa licuran n~g Inn~g Dios: tinatangkililc n~g isg piong daln~g m~ga cabeza de barangay ang "oficiante" at ang wac n~g procesio'y ang may mabuting carapatang capisanan n~g Guardia Civil. Inaacalcong hindna cailan~gang sabihing caramihang m~ga "indio" ang siyg bumubuo n~g dalawang hanay n~g procesi, na pawang may tan~gang candang may nin~gas at taglay ang boong pamimintacasi. Tumutugtog ang msica n~g m~ga marcha religiosa; ulit-ulit na put ang siyg guinawa n~g m~ga bomba at n~g m~ga ap na rueda. Nacapangguiguilal ang panonood n~g cahinhin at n~gas n~g lo na iniuudi sa pusn~g m~ga nanampalataya sa canilg wag at malaking pananalig sa Vgen de la Paz ang pagdiriwang na lub at marubd na pamimintacasing guinawnating nagtamn~g palad na ipan~gan sa lim

n~g casantasantahan at walg bid na dun~gis na bandera n~g Espa sa ganitong m~ga cafiestahan." "N~g matapos ang procesio'y pinasimul ang misa, na sinasaliwan n~g orquesta at n~g m~ga artista n~g teatro. N~g matapos na ang Evangelio'y pumanh sa plpito ang totoong cagalanggalang na si PFray Manuel Mart, agustinong nangging sa lalawigang Batan~gan, na pinagtakh n~g m~ga nakikinig na pang nan~gabitin sa canyg pananalit lalonglalna ang m~ga casta, sa pagpapasimuln~g pan~gan~garal n~g wang cast na sinaysay n~g boong cabayanihan sa m~ga pananalitang magagaang ang pagcacataglay, at totoong angc na anc, na anpa't pinpuspos ang aming m~ga psn~g mataimtim na pamimintacasi at pag-aalab. Ang ganitg pan~gun~gusap n~gang siyg marapat ilagdsa

dinaramdam, ating dinaramdam pagcnauucol ang sinasaysay sa Vgen sa ating sinisintang Espa, at longlo na pagcnaisasal-it sa sinasabi, yamang mangyayari nam sa bagay na it ang m~ga caisip n~g isg prcipe n~g Iglesia, na si "ser Monescillo," na mapapagtitibay na siyg dinamdam n~g lah n~g m~ga castil" "N~g matos ang misa'y pumanh camg lah sa convento, na casama n~g m~ga caguinoohan sa bayan at ibpang mahahalagg m~ga tao, at doo'y hinandug siln~g boong cagandahan n~g loob, pagpipitagan at casaganaang siyg kinaugalian n~g totoong cagalanggalang na si PFray Salv na inalayan niln~g m~ga tabaco at m~ga pagcaing inihandn~g Hermano Mayor sa song n~g Convento na handsa lah n~g m~ga nagcacailan~gang patahimikin ang m~ga

pan~gan~gailan~gan n~g sicmur" "Walg nagug caculan~gang anman sa loob n~g maghon upang bigyg casiyahan ang fiesta at n~g upang manatili ang masayg caasal n~g m~ga castil na sa m~ga gayg capanahuna'y hindmangyaring mapiguilan, na ipinakikilala, cung minsa'y sa m~ga "canci" m~ga sayaw, at cung minsa'y sa m~ga walg cahulugan at masayg m~ga paglilibg, palibhasa'y may m~ga psong mah at malac, na anpa't hindnacararaig sa canilang m~ga pighati, at sucat na ang magcapisan ang tatlg castilsa alin mang lugar, upang doo'y tumas ang calungcutan at samn~g loob. Pinag-alan n~gsa maraming bahay si Terpsore datapuwa't lalonglalo na sa maril na cayamanyamanang filipino na pinagpiguin~gan sa amin sa pagcain. Hindco na kinacailan~gang sabihin psa

inyg lubhg masaganat masar ang m~ga ipinacain sa piguing na iy, na masasabing pan~galawa na n~g m~ga piguing sa casalan sa Cancay Camacho, na pinagbuti at dinagdaran pa mandin. Samantalang nagtatamasa cami n~g m~ga caligayahan n~g pagcaing pinamamatnubayan n~g isg tagaltn~g "La Campana," tumtugtog naman ang orquesta n~g m~ga cawiliwiling tinig. Tagl n~g cagandagandahang dalaga sa bahay, ang isg casuutang mestiza, at isg wary os n~g m~ga brillante, at siyn~g ayon sa pinagcaratihan na, ang reina n~g fiesta. Dinamd naming lah na dahil sa isg hindnam malubhg pagcatapiloc n~g canyg magandang paa'y hindsiya nangyaring nagcamit n~g m~ga ligaya sa pagsasay, sa pagca't cung ayon sa aming nahiwatigang siyy gan sa cagalin~gang gumawn~g anman, ang guinoong binibining de los Santos, cung sumayaw

marahil ay catulad n~g isg "silfide"." "Dumating n~g hapong itang Alcalde n~g lalawigan, upang bigy n~g cadakilaan sa canyg paghar ang gagawing "ceremonia" bcas. Dinamd niyang pagsamn~g damd n~g hirang na mamumuhunang si guinoong Ibarra, na salamat sa Dios, at ayon sa sabihana'y magalg na." "Nagcaroon n~g gabg itn~g mainam na procesi, datapuwa't sasabihin co na ang bagay na itsa aking sulat bcas, sa pagca't buc sa m~ga malalaking bombang sa aki'y nacatul at halos nacabin~gi, acy totoong pag at nahahapay na acsa pag-aantoc. Samantalang binabawco ang lac sa m~ga bisig ni Morfeo, sa macatuwid baga'y sa catre n~g convento, hinahan~gad co, tan~gi cong caibigang

cayy matamn~g magandang gabi at hanggang bcas, isg araw na dakil"

"Ang mairuguin nakikiramy. "Ang Corresponsal.

ninyg

catotong

San Diego, 11 n~g Noviembre."

Itang isinulat n~g mabait na corresponsal. Tingn nam natin n~gay cung anang isinulat ni capitang Mart sa canyg catotong si Luis Chiquito. "Minamahal cong Choy: Magmadalcang pumari, cung mangyayari; sapagca't ang fiesta'y totoong masay scat ang matantmong hos natumbang bangcni capitang Joaquin: macaitlong pinagulong

ni capitang Tiago ang canyg tay at sa tatlong iyy tumam at pintn~g pintg palagui, caya't sa gayg nangyari lalong nangliliit sa catuwn si cabezang Manuel na may arn~g bahay. Binasag ni PDaso, sa isg dagoc, ang isg ilaw, sa pagca't hanggn~gayy hindpa siytumatammiminsan man lamang. Natalo ang Csul sa canyg m~ga sasabun~gin, at natalo sa bangcang lah n~g pinanalunan sa atin sa fiesta n~g Binyg at sa fiesta n~g Pilar, sa Santa Cruz." "Inaasahan naming isasama rito sa amin ni capitang Tiago ang canyg mamanugan~gin, ang mayamang nagmana cay Don Rafael, datapuwa't wari'y ibig manding tumulad sa canyg am sa pagca't hindman lamang napakita Sayang! Sa mas co'y hindsiya pakikinaban~gan cailan man."

"Malakg totoong cayamanan ang nakikita n~g ins na si Clos sa "liamp; naghihinala acg may taglay siyg anmang lihim, isg bato-balanmarahil: walg tuil ang canyg pagdaing n~g sakit n~g lo, na may taling panypagctumitiguil na n~g untiuntang umkit na sangkap n~g "liamp" pagcacagayo'y tumtun~go siyn~g mainam hanggg sa halos mabunggna sa canyg noo, na anaki'y ibig na totoong hiwatigan ang pag-inog na iy. Nagcuculang tiwalac dahil sa may nalalaman acg m~ga cawan~gis n~g bagay na iyg guinaw" "Paalam, Choy; magaling ang calagayan n~g aking m~ga sasabun~gin, at ang aking asawa'y masayat naglilibang." "Ang iyg catotoo.

Mart Aristorenas." Tumanggap naman si Ibarra n~g isg maliit na liham na may paban~g na ibinigay sa canyn~g gabn~g unang araw n~g fiesta ni Andg, na capat sa suso ni Mar Clara. Ganitang sabn~g liham: "Cristomo: Mahigu n~g isg araw na hindca napakikita; nahiguin~gan cong may caunting dinaramdam ic, cata'y ipinagdasal at ipinagsindi cata n~g dalawang malalaking candil bagman sinasabi n~g tatay na hindraw mabig nam ang sak mo. Totoong niyam nilaccagabat n~gay; pinatutugtog nilacn~g piano at canilacg inaanyayahang sumay. Hindco nalalamang lubhang marami sa ibabaw n~g lupang m~ga nacapagbigay yam. Cung hindlamang cay PDaso na

pinagpipitang acy liban~g sa pagsasaysay n~g maraming bagay, acsana'y magcuculg sa aking sil upang matulog. Isulat mo sa akin cung anang dinaramdam mo, sa pagca't sasabihin co sa tatay na ic ay dalawin. Samantala'y inutusan cong pumaryan sa iyo si Andg, at n~g ipaglutca n~g ch magalg siyg maglutat marahil ay daig ang iyong m~ga alil" "Maria Clara." "Pahabol. Pagca hindca naparini bcas, hindacpaparoon sa ceremonia. Calakip."

=XXIX.= =ANG UMAGA.=

Tinugt n~g m~ga banda n~g msica ang "diana" sa unang pagsilang n~g liwayway, na anpa't pinucaw n~g masasayg tugtuguin ang m~ga pag na m~ga mamamayan. Nanag-uli ang bhay at casayahan, mulg nirepique ang m~ga campanat nagpasimulang m~ga putucan. Yaon ang catapusang aw n~g fiesta, ya ang tunay na araw n~g cafiestahan. Inaasahang lalong marami ang mapapanood, higu pa sa nacaraang araw. Lalong marami ang m~ga "manong" n~g V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalanggalang na Pan~gatlong Hay) cay sa m~ga manong n~g Santimo

Rosario, at nan~gagsisin~gitn~g boong cabanalan ang m~ga manong na iyon ni San Francisco, sa canilg paniniwalang sa gayo'y canilg mahihiy ang canilg m~ga capan~gagaw. Lalong marami ang bilang n~g m~ga candilang canilg binil nag-ani n~g malaking pakinabang ang m~ga ins na magcacandil at nangag-iisip silg pabinyag upang mpakilala nilang canilang pagtumb, baga man sinanabi n~g ilang yao'y hindraw sa canilg pananampalataya sa pagca catico cung dsa canilang nais na macapag-asawa. Datapawa't sa gayy sumagot ang m~ga babaeng banal: --Cahi't magcagayon man, hindmangyayaring hindmagug isang himala ang sabaysab na pag-aasawa n~g gayong caraming m~ga ins; papagbabaliking loob na siln~g canicanilang m~ga esposa.

Isinuot n~g m~ga tao ang canilg lalong magagaling na m~ga bihisan; lumab sa kinatataguang m~ga cajita ang lah n~g m~ga hiyas. Sampn~g m~ga "tahur" at n~g m~ga sugarol ay nagbihis n~g m~ga barong bordado na may malalaking brillante, mabibigat na tanicalang (cadena) guintat mapuputing sombrerong jipijapa. Ang matandg filofo lamang ang nananatili sa dating suot; ang baro'y sinam na may m~ga guhit na itim, nabobotones hanggang sa liig maluang na zapatos at malapad na sombrerong fieltro na culay ab --N~gayy lalpa manding mapanglaw caycay sa dati!--ang sabi sa canyn~g teniente mayor,--aayaw pba cayg manacanactayong magsay yamang maraming tayong lubhang sucat na itan~gis?

--Hindang cahulugan n~g pagsasaya'y dapat na gumawn~g m~ga caululan!--ang isinagot n~g matand--Itrin ang halg na pagtatapon n~g salapsa ta-ta! At ang lahat n~g ito'y bakit? iwald ang salap sa gayg macap na totoo ang carukha at m~ga pan~gan~gailan~gan. Ab nalalaman co na; itang pagtatap, ang maruming paggagalac upang matacp ang m~ga carain~gan n~g lah! --Nalalaman na pninyg sumasang-ayon acsa inyg m~ga caisipan,--ang mulg sinabi ni don Filipo, na ta ibig magpakitang galit at ta n~gumin~giti.--Cayy aking ipinagsasanggalang, datapuwa't anang aking magagagawsa gobernadorcillo at sa cura? --Magbitiw n~g tungc--ang sinund n~g

filofo, at saca lumay Natigagal si Don Filipo, at sinund n~g matang matand --Magbitiw n~g tungc!--ang ibinbulong, samantalang tumutun~go sa simbahan,--magbit! Oo! cung issanang bagay na nagbibigay dan~gal ang tungcling itat hindisg pas-anin, oo, bibitiwan co! Punn~g tao ang patio n~g simbahan: m~ga lalaki't m~ga babae, m~ga bata't m~ga matatanda, taglay ang lalong magagaling na pananamit, na nan~gagcacahalo-hal pumapasoc at lumalabas sa makikipot na m~ga pintan. Am pvora, am bulacl, am incienso, am paban~g pinatatacbat pinasisigaw ang m~ga babae at pinapagtatawang m~ga batn~g m~ga bomba, n~g m~ga

cohete at n~g m~ga buscapi. Isg banda n~g msica ang tumtugtog sa tap n~g convento, isg banda nam ang naghahatid sa m~ga nan~gan~gatungculan sa bayan, ang m~ga ibg banda'y naglilib sa m~ga daang kinalaladlaran at winawagaywayan n~g maraming m~ga bandera. Lumilibang sa panin~gin ang liwanag at clay na sarisar at sa pangpakinig nama'y m~ga tig at m~ga gong. Hindnagtitiguil ang m~ga campann~g carerepique, nagcacasalasalabat ang m~ga coche at m~ga calesa, na manacanacg ang m~ga cabayong humihila sa canily nanguiguitla dumamba, humuhulay, m~ga bagay na bagman hindcasangc sa palatuntunan n~g fiesta, gay ma'y naguiguing isg pooring hindpinagbabayaran at siyg lalong mahalaga.

Nag-utos ang Hermano Mayor sa aw na itn~g m~ga alilupang man~gaghan sam~ga daan n~g m~ga inaanyayahan, tlad sa nagpiguing na sinasabi sa atin n~g Evangelio. Hos silitan ang pag-aanyaya upang umin n~g chocolate, caf ch cumain n~g matamis, at iba pa. Madal na naguiguing cawan~gis n~g isg pakikipagcagal ang guinagawang pag-aanyaya. Gawin na ang misa mayor, ang misang tinatawag na "de dalmica", catulad n~g misa cahapong sinasaysay n~g carapatdapat na corresponsal, at ang bang caibh lang, ang magmimisa n~gayo'y si ParSalv at sa m~ga taong makikin n~g misa n~gayo'y casama ang Alcalde n~g lalawigan, caacb ang maraming m~ga castat m~ga tng marurunong, upang pakingg si PDaso na totoong bant sa lalawigan. Sampn~g

alfez, bagman siya'y lubhg dalna sa m~ga pan~gan~garal ni PSalv pumaroon din, sa pagpapatotoo niya n~g cagalin~gan n~g canyang loob at n~g cung mangyayari, macapanghiganti siysa m~ga pagbibigay galit na sa canyy guinawn~g cura. Sa calakh n~g pagcantog ni PDaso'y ipinag-pna na n~g corresponsal ang pagslat namamatnugot n~g pamahayagan n~g sumsunod: "Alinsunod sa aking ipinagpna na sa inyo sa walg wastcong m~ga talata cahapy gay n~ga ang nangyari. Nagcam cami n~g tan~ging capalarang makinggan ang totoong cagalanggalang na si PFray Damaso Verdolagas, na nagcurang malaon sa bayang it at n~gayy inilipat sa long malaki, bang ganting pala sa canyang mabuting pagtupad sa canyang m~ga catungculan. Lumag ang maningning na

mananalumpati n~g m~ga mahal na bagay sa paaralang Espiritu Santo ang nagtuturo, at nagsaysay n~g carikitdikitan at calim-lalimang sermon, na nagbigay cabanalan sa madlat pinagtakh n~g lah n~g m~ga binyang naghihintay n~g boong pagmimithn~g pagsilang sa lubhang mapagbun~gang m~ga labi n~g nacaguiguinhawang buc n~g walg hanggg-bhay. Cadakilaan sa m~ga cahulugan, capan~gahasan sa m~ga munacal m~ga bagong pananalit cagandahan sa any catutubong m~ga galaw, pagsasaysay na calugodlug, calusug n~g m~ga adhic nito ang m~ga has n~g Bossuet na castil na talagg carapatdapat n~gang canyg malakg pagcantog hindlamang sa m~ga marurunong na m~ga castila, cung di naman sa m~ga walg pinag-aralang m~ga "indio" at sa m~ga mapanglinlang na m~ga an n~g "calan~gitang imperio" (imperio

n~g cainsican)." Gayon man, unti n~g mapilitan ang mapagcatiwalang corresponsal na canyang sirain ang calahatlahatan niyang sinulat. Idinaraing ni PDamaso ang isg magaang na sipg canyang nasaguip n~g gabing nagdaan: pagcatapos na siya'y macapagcantn~g masasayg m~ga "petenera", (caraniwang kinacanta sa m~ga lalawigang andalus, sa Espa), siya'y umin n~ga tatlong vong sorbete at sandali siyang nanood n~g pinalalabas sa teatro. Dah sa bagay na ito'y ibig sana niyang magbit n~g pagca tagasalitn~g m~ga wicn~g Dios sa m~ga tao, n~guni't sapagca't walg ibg makitang nacacaalam n~g bhay at m~ga himalni San Diego,--tnay n~ga't natalos ang m~ga bagay na itn~g cura, n~guni't kinacailan~gang siyy magmisa,--pinagcaisahan n~g ibg m~ga

fraile na waln~g gagaling pa sa tig n~g voces ni PDaso, at lubhang tnay na cahinahinayang na huwag italumpati ang totoong mainam na sermg gaya na n~ga n~g naisulat at naisaulo na. Dahil dito'y ang babaeng dating tagapag-in~gat n~g susi'y siya'y ipinaghandn~g m~ga limonada, pinahiran ang canyang dibdib at liig n~g m~ga unguente at m~ga lan~gis, binalot siyn~g maiinit na m~ga cmot, siya'y hinilot at iba pa. Um si ParDaso n~g hil na itl na binati sa ac, at sa boong umaga'y hindnagsalitat hindman lamang nag-agahan; bahagyna umin n~g isg vasong gatas, isg tazang chocolate at lalabin-dalawang biscocho, na anpa't tiniis niya n~g boong cabayanihang huwag cumain n~g isg sisiw na frito at calahating quesong gawang Laguna, na canyang kinaugaliang canin pagcacaumaga, sapagca't ayon sa canyang catiwalang babae, maaaring

macapagpaubang sisiw at ang queso, dahil sa capuwmay asin at may tab --Guinawang lahat n~g itt n~g camtan natin ang calan~gitan at magbal loob tayo!--ang sabi n~g m~ga Hermana n~g V.O.T., n~g canilg maalaman ang ganitg canyg m~ga pagpapacahirap. --Siyy pinarurasahan n~g Virgen de la Paz!--ang ibinbulong naman n~g m~ga Hermana n~g Santisimo Rosario, palibhasa'y hindnilmaipatawad ang canyang pagkiling sa canilang m~ga caaway na capuwbabae. Lumab ang procesi pagca alas ocho y media sa lilim n~g m~ga toldang lona. Nacacahawig din n~g guinaw cahapon, baga man may isg bagay na nabago: ang m~ga Hermano n~g V.O.T., na m~ga matatandang lalaki't babae, casama ang

ilg m~ga dalagang patungna sa pagtand ang pananamit na daly mahahabang hitong guing: dam na guingg magaspg ang sa m~ga mahihirap, at ang sa m~ga mayayama'y guingg sutl sa macatuwid baga'y ang tinatawag na "guingg franciscano", sa pagca't siyang lalong caraniwang gamitin n~g m~ga cagalanggalang na m~ga fraileng franciscano. Ang lahat n~g m~ga mahal na hitong iyy m~ga dalay, sa pagca't pawang galing sa convento sa Maynil na siyg kinucunan n~g m~ga mamamayan sa lim na ang capalit ay salapg isinasang-ayon sa ting na halagang hindnatatawaran, cung bagmangyayaring sabing cawan~gis n~g sa isg tindahan. Ang halagang itg hindnababawasa'y mangyaring maragdagan, n~guni't hindnababawasan. Tulad sa m~ga habitong ity nagbibiln~g gay ding m~ga hito sa monasterio n~g

Santa Clara, na tagl, buc ang m~ga tan~ging biyang nacapagbibigay n~g maraming m~ga indulgencia sa m~ga pat na pinagsasaputan, ang biyang lalpa manding tan~gi: na lalpang mah ang halagpaga lalong lum gulanit at hindna magagamit. Itinititic namin itat baca sacaling banal na bumabasang nagcacailan~gan n~g gayg m~ga mah na "reliquia" (anmang bagay na guinamit linangc na n~ga ib, baca caya may matalas na isip casam-ang mumulot n~g m~ga basahang taga Europa, na ibig yumaman sa pagdadalsa Filipinas n~g isg "cargamento" (maraming yos na catatagang llan sa g dag) n~g m~ga hitong masurot at malib, sa pagca't nagcacahalagn~g labg anim na po higuit pa, ayon sa calakh n~g pagcalibaguing humigu cumulang. Nacapatong si San Diego de Alcalsa isg

carrong napapamutihan n~g m~ga planchang pac na nabuburdahan. May malaking capayat ang Santo, garing mulsa lo hanggg bay-awang, magagalit at nacacaaalang-alang ang anyn~g pagmumukh baga m cul ang buh sa lo, na catulad n~g m~ga ita. Sutlang raso na nabuburdahan n~g guintang canyg pananamit. Sumusunod ang ating cagalang-galang na Amang si San Francisco, pagcatapos ay ang Virgeng gaya cahapon, ang caibh lamang ay si PSalvn~gay ang sumasailalim n~g palio at hindang makisig na si PSibyla na mainam cum N~guni't cung di tagl ni PSalvang magandang anyni PSibyla, datapuwa't nagcacanlalabis naman sa canyang pagca anyg ban: nacatun~gang m~ga mat nacadoop ang m~ga camay na ang anyy matimtiman at lumalacad na nacayuc.

Ang m~ga may daln~g palio'y ya ding ding m~ga cabeza de barangay, na nagpapawis n~g boong ligaya, sa canilg panunungc na nakikisacrist, buc sa sily maninin~gil n~g buwis, manunubos n~g m~ga taong lagal at m~ga dukh sa macatuwid baga'y m~ga Cristong nagbibigay n~g dugdahil sa m~ga casalanan n~g m~ga ib Ang coadjutor, na nacasobrepelliz, ay nagpaparoo't parito sa iba't ibg m~ga carro, na dalang incensario, at canyg manacanacang hinahandugan n~g soc nitang pan~gamoy n~g cura, na pagca nagcacagayo'y lalong lalong n~g nagmumukhang caaway n~g tawa at magagalit. Dahdah n~ga at matimtiman ang lacad n~g procesig inaacbayan n~g ugong n~g m~ga bomba at n~g tinig n~g m~ga cantat msicang tungcol sa religig

ilinalaganap sa impapawid n~g m~ga banda n~g msicang sumusunod sa licur n~g bawa't carro. Samantala'y napakasipag na totoo ang pamamahagui n~g Hermano Mayor n~g malalaking m~ga candila, na ang marami sa m~ga nakipagprocesio'y nag-uwi sa canilang m~ga bahay n~g maipag-iilaw sa apat na gabi samantalang nan~gagsusug. Nagsisiluh n~g boong gang ang m~ga nanonood pagca nagdaraan ang carro n~g Ina n~g Dios at nan~gagdarasal siln~g taimtim sa loob n~g m~ga Sumasampalataya n~g m~ga Aba p Tumiguil ang carro sa tap n~g isg bay na sa m~ga bintanang napapamutihan n~g maririkit na m~ga pangsamp (colgadura) ay nacasun~gaw ang Alcalde, si capitang Tiago, si Mar Clara, si Ibarra, ilang m~ga castilat m~ga dalaga; ncataong tumungh si PSalv datapuwa't

hindgumawn~g cahi't munting kilos na magpahalatang siya'y bumabatnakikilala niysil ang tan~ging guinawniyy lumind lamang, tinu ang cataw at sa gayo'y sumabalicat niyn~g lalong caayusan at gandang "capa pluvial." Sa dacong ibabn~g bintana'y may isg dalagang nacallug ang gandn~g mukh mahalagang suut na dam at may kic na isg musm na lalaki. Marahil siyy sisiwa taga pag-alaglamang, sa pagca't ang sangg na iyy maputi at mapulang buh, samantalang ang dalaga'y caymangguat mahigu pa sa caitim n~g azabache ang canyg m~ga buh. Pagcakita sa cura, iniunat n~g musm ang canyg maliliit na big, tumawa niyg tang hindnacapagbibigay sit at

hindnam pighati ang nacapagpapataw at sumig n~g paut sa guitna n~g isg sandalg catahimican: T...tay! Tatay! Tatay! Kinilabutan ang dalaga, dalidaling inilagay ang canyang camay sa ibabaw n~g bibig n~g sangg na lalaki at patacbg lumayroong taglay ang totoong malaking cahihiyan. Umiy ang b Nan~gagkindatan ang m~ga mapaghinala, at nan~gagsin~gitang m~ga castilang nacamasid n~g gayg maiclg pangyayari. Naguing pulang catutubong pamumutla ni PSalv At gay ma'y wala sa catuwiran ang t: hindman lamang nakikilala n~g cura ang babaeng iy, siya'y taga-ibang bayan.

=XXX.= =SA SIMBAHAN.=

Mulsa ishanggang sa cabilg dlo'y punang camig na inalalagy n~g m~ga tng yay bahay n~g Lumalg sa lah. Nan~gagtutulac, nagsisicsican, nan~gagdudurugan ang ist is at nan~gagdarain~gan ang ilg lumabas at ang maraming nagsisipasoc. Malaypa'y iniuunat na ang cam sa pagbabasn~g m~ga dalirn~g tbig na bendita, n~guni't caguinsaguinsa'y dumating ang isg on n~g pagtutulac at napapalayang camay: Naririn~gig pagca nagcacagayon ang isg ~gil, nagmmura ang isg babaeng nayapacan, datapuwa't hindtumitiguil ang pagtutulac. Ang ilg matandang lalaking naisasawsaw ang m~ga dalirsa tubig na

iyg culay pusalna, palibhasa'y naghgas n~g cam roon ang boong ban, buc pa sa m~ga taga-ibg bang doo'y dumarayo, ipinapahid ang tbig na iy n~g boong pamimintacasi, baga m sila'y nahihirapan dahil sa casicp, sa canilg boc, sa puy sa noo, sa ilg, sa bab sa dibdib at sa psod, sa canilg pananalig na sa gayy canilg nabebendita ang m~ga bahaguing iy n~g cataw, buc sa hindsilmagcacasakit n~g paninig n~g liig, n~g sak n~g lo, n~g pagcatuy n~g hindpagcatnaw n~g kinacain. Ang m~ga cabataan, marahil sa sila'y hindtotoong masasact baca caynaman hindsilnaniniwala sa mahal na gam na , bahagyna nilg binabasang culoduluhan n~g canilg daliri--at n~g walang anmang masabi sa canilang m~ga mapamintacasing tao,--at cunuwa'y canilang ipinapahid sa canilg no na, ang catotohana'y hindnilisinasayad. "Marahil

n~ga'y bendita ang tbig na iy at taglay ang lah n~g m~ga sinasabi",--ang iniisip marahil n~g sino mg dalaga,--"n~guni't may isg culay na" ...! Bahagyna macahin~groon, mainit at am hop na dalawang p; datapuwa't catumb n~g laht n~g pagcacahirap na iy ang magsesermong as sermg yao'y dalawang daa't limampung piso ang bayad n~g bayan. Ito ang sinabn~g matandg Tasio. --Dalawang daa't limampung piso ang bayad sa isang serm! Islamang t at sa minsan lamang na paggaw Ang icatlg bahagui n~g ibinabayad sa m~ga comediante na mangagpapagal sa loob n~g tatlg gab... Tunay n~ga marahil na cayo'y mayayaman! --At bakit nam mawawan~gis ang bagay

na iy sa isg comedia?--ang isinag na masamang loob n~g mapsoc na maestro n~g m~ga Hermano n~g V.O.T.; nacahuhulog n~g m~ga caluluwa sa infierno ang comedia, at nacapapasalan~git ang serm! Cung humin~gi siyn~g sanglibo'y babayaran din namin, at kikilalanin pa naming utang na loob ... --Cahi ma't comedia, cung sa gang akin!--ang isinisigaw naman sa galit n~g is --Naniniwalac palibhasa'y magalg na totoo ang inyg pagca unawsa kinauuculan n~g comedia at n~g serm! At yumao ang pusg, na hindinalumana ang guinagawn~g magagaliting maestro na m~ga paglait at masasamang hlang mangyayari sa daratning bhay ni

matandg Tasio sa hinahar na panah. Samantalang hinihintay ang Alcalde, npapawis at naghihicab ang m~ga tao; iguinagalaw sa han~gin ang m~ga payp, m~ga sombrero at m~ga pany nan~gagsisigawan at nan~gag-iiyacan ang m~ga bat bagay nagbigay pag sa m~ga sacristan na pagpapalabas sa m~ga batang iy sa simbahan. Ang gawg ito'y siyang umaakit sa pagdidilidili n~g matalas na caisipan at malumanay na maestro n~g Cofrad n~g Santisimo Rosario: --"Pabayaan ninyg lumapit sa akin ang m~ga ba," ang ing Pan~ginoong Jesucristo, n~guni't dito'y dapat n~g unawaing yay ucol lamang "sa m~ga batang hindumiiyac." Ganitang sinasabi n~g issa m~ga

matatandang babaeng nanam n~g guing, si Hermana Pute bag sa isg babaeng may anim na ta na ang glang na canyg ap na nacaluh sa canyg tabi: --Condenada! itahimic mo ang iyg isip, at macaririnig ca n~g isg sermg ga n~g sa Viernes Santo! At sacpinacacurotcur, na anpa't pinucaw ang cabanalan n~g batang babae, na ikinibit ang mukh pinahabang n~gso at pinapagcun ang m~ga kay. Humihiml ang ilg m~ga lalaking nacapaningkay sa tabn~g m~ga confesionario. Ang acaln~g ating matandang babaeng nagn~gun~gun~guya n~g m~ga dasal at pinatatacbsa canyg m~ga dalang m~ga butil n~g canyg cuint, na ang guinawang pagtan~gn~g isg matandg lalaking malaki ang

pag-aantoc, ay talagg gay ang lalong magalg na pagsang-ayon sa m~ga calooban n~g Lan~git, caya't ang guinawniya'y untitunti niyg guinag ang gayg any Na sa isg sloc si Ibarra; nacaluh si Mar Clara sa malapit sa altar mayor, sa isg lugar na nagmagandang loob ang curang paalsan n~g m~ga tao sa pamamag-itan n~g m~ga sacrist. Nacaupsi capitang Tiagong nacasot n~g frac sa issa m~ga bangcg laan sa m~ga pinun dahil sa bagay na ity ang isip n~g m~ga ins na sa canyy hindnacakikilala'y gobernadorcillo rin siycayt hindnan~gan~gah na sa canyy lumapit. Sa cawacasa'y dumating ang Alcalde na casama ang canyg Estado Mayor, (ang m~ga guinoong sa canyy umaacbay), doon sa sacrist silnagmulat siyy

lumucloc sa issa m~ga maiinam na m~ga sillg nacapatong sa ibabaw n~g isg alfombra. Pangdakilang casuutan n~g Alcalde at sa canyy nacalag ang banda ni Clos IIIat apat limg m~ga condecoraci (m~ga saguisag na inilalag sa dibdib, tandn~g sa nagdadala'y pagbibigay unl n~g isg harn~g cataastaasang pnsa isg naci.) Hindsiynakikilala n~g bayan. --Ab--ang biglg sinabi n~g isg tagabukid; isg civil na nacasuot comediante! --Tang--ang isinag n~g canyg calapit at siyy sinic--iy ang principe Villardo na ating nakita cagabsa teatro! Tumaas n~gang calagayan n~g Alcalde sa m~ga matn~g ban at siyy ipinalagay

na encantadong principe, na napanalo sa m~ga gigante. Nagpasimula ang misa. Nagsitidindig ang m~ga nauup ang m~ga natutulog ay nan~guisg dahil sa cacacampanilla at sa matun na voces n~g m~ga cant. Tila totoong natutuwsi PSalv baga man siyy may mukhang walang caibigan, sa pagca't sa canyy naglilingc na diono at subdiono ang dalawpa namg agustino. Bawa't isy nagcant n~g dumatg ang col na panah, baga man humiguit cmulang na nagdaraan sa ilg ang canilg voces at malabang pan~gun~gusap, liban na lamang sa nagmimisa na may pagca nan~gin~ginig ang voces at hindmamaclang nasirang tono, na anpa't malaki ang ipinagtataca n~g m~ga tng sa canyy nacakikilala. Gay ma'y gumalaw siya n~g makinig na

anyat hindnag-aang-ang; ikinanta ang "Dominus vobiseum" n~g taimtim sa loob, ikinikiling n~g caunti ang lo at tumitin~gala sa "boveda," (bubun~gan n~g simbahan). Sa pagmamasid n~g pagtangg niyn~g asn~g incienso, masasabing totoo n~gang sabi ni Galeno, na naniniwalg pumapasoc daw ang soc sa bao n~g lo, pagcaraan sa btas n~g ilg na ang tul ay sa salaang but- sa pagca't siya'y lumilindig, iniiling-ay ang lo sa lod, pagcatapos ay lumalacad na patun~gsa guitnn~g altar n~g lubhg malakg pagmamakisig at caguilasan, hanggang sa acalain ni capitan Tiagong daig niya sa cagalin~gang cumang comedianteng ins n~g gabing nagdaang nacadam emperador, may pintang mukhmay maliliit na bandera sa lic, ang balb ay bunt n~g cabayo at macapal ang "suclas" n~g sap.

--Hindn~gmapag-alinlan~ganan, higuit ang camahalang umanyn~g isg cura namin cay sa lahat n~g m~ga emperador. Sa cawacasa'y dumating ang pinacananasang sandali na marinig, na si PDaso. Nan~gagsiupsa canilg m~ga sill ang tatlg sacerdote, na ang anyy nacapag-bibig ulir sa cahinhinan, ayon sa sasabihin marahil n~g may malinis na caloobang "corresponsal;" tinularan siln~g Alcalde at ibpang m~ga taong may vara at may bast; humintang msica: Pamucaw ang paghaliling iy n~g catahimican sa gong sa ating matandg Hermana Pule, na humihilic na, salamat sa msica. Tlad cay Segismundo gaya n~g "cocinero" sa kinathang bhay ni Dornroscheu, ang unang guinawa pagcaguising ay tuctucan ang canyg

apg babae, na nacatulog din. Ito'y umatun~gal, datapuwa't pagdaca'y nalibang n~g makitang nagdaragoc sa dibdib ang isang babae sa lub na pananalig at sa caalaban n~g loob. Pinagsicapan n~g lahat na maipacaguinhawa n~g any naningcayad ang m~ga walg bangc umupsa lupsa canilg sariling paa ang m~ga babae. Tinac ang caramihan ni PDaso, na pinan~gun~gunahan n~g dalawg sacristan at sinusundan n~g isg capuwa niya fraileng may dalg isg malaking cuaderno. Nawala siypagpanh sa hagdanang palicawlicaw, n~guni't pagdaca'y mulg sumip ang canyg mabilog na lo, pagcatapos ay ang canyg macacapal na boc at sumunod agad-agad ang canyg catawan. Tumin~gin sa magcabicabila n~g boong capanatagan

n~g loob at uubo-ub nakita niya si Ibarra. Ipinahiwatig niya sa isg tan~ging kir, na hindcalilimutan sa canyg m~ga pananalan~gin ang casintahan ni Mar Clara; tinitigan n~g tin~ging may towa si PSibyla at saca niya sinulyap n~g tin~gg calakip ang pagpapawalang halagsi PManuel Marsing cahapo'y nagserm. N~g matapos ang ganitg pagsisiyasat; linin~gon ang casama n~g paalim at sa canyy sinabi: "Magpacatalino, capatid!"--Binucsan nitang cuaderno. Datapuwa't carapatdapat na isaysay sa isg bahaguing buc ang sermg it Isg binatang nag aaral n~g panahg iy n~g taquigrafia at malakg totoo ang pagcalug sa m~ga dakilang mananalumpati ang siyg umalalay n~g pagtititic samantalang nagsasaysay si PDaso; at salamat sa ganitg guinawa'y

mailalagdnamin dito ang isg bahagui n~g pan~gan~garal tungc sa religi sa m~ga lupaing iy.

=XXXI.= =ANG SERMON.=

Nagpasimulsi PDaso, n~g madalang at mahinang pan~gun~gusap: "Et spiritum tuum honum dedisti, qui doceret eos, et manna tuum non prohibuisti ab ore corum, et aquam dedisti eis in siti".--"At ibinigay mo sa canilang espitu mong magaling upang canilg iturat hindmo inal sa canilg bibig ang iyg manat binigy mo siln~g tubig sa canilg pagcauhaw!" "M~ga salitang ipinan~gusap n~g Pan~ginoon sa pamamag-itan n~g bibig ni Esdras, icalawg acl, icas na bahagui, icadalawampong tul"

Sa udy n~g pangguiguilal ay sinuly ni PSibyla ang nagseserm; namutla at lumun-oc n~g laway sa PManuel Martin: marikit ang sermg iy cay sa canyg serm. Ayawan cong nahiwatigan ni PDaso ang gayg bagay baca caynaman talagang namamaos pa, datapuwa't ang guinawa niya'y umubg macailan at ikinapit ang dalawang cam sa palababahan n~g plpitong mahal. Suma tapat n~g canyg lo ang Espiritu Santo na bago lamang capinta: maputi, malinis at culay rosa ang maliliit na paa at ang tuc "Cilagdilagang Guinoo (sa Alcalde), canalbanalang m~ga sacerdote, m~ga cristiano, m~ga capatid cay Jesucristo!" Gumawa rito n~g dakilg paghint at maling inilacad niya ang canyg panin~gin

sa m~ga nakikinig, at sa canya'y nacagal ang pag-ulinig sa canya at canilang taimtim na pagtahimic. Wicang castilang unang bahagui n~g canyg serm at wicg tagalog ang icalawang bahagui: "loquebantur omnes linguas". Pagcatapos n~g m~ga oh! at n~g paghinto dakilang iniunat niya ang canyang canang cam sa dacong altar at tumitig sa Alcalde, naghalukipkip pagcatapos, na walg anmang sinasabi; n~guni't caguinsaguinsa'y inihalili sa mahinhing kilos ang cagalaw, iniling-ay sa lic ang lo, itinurang dacong pintg malakna pinutol ang han~gin sa pamamag-itan n~g taguiliran n~g cam n~g boong cabilis, hanggang sa acalain n~g m~ga sacristang ang cahulug n~g gayong gal ay ipinag-uutos sa canilg

arang m~ga pinto, at gay n~ga ang canilg guinaw nagdamdam ligalig ang alfez at nag-alinlan~gan cung siyy labas hind datapuwa't nagpapasimulna ang nagseserm n~g pananalitang malac, punat mataguinting: tunay n~ga palnamg totoong matalinsa panggagam ang dating canyg tagaalagang babae. "Nagniningning at cumikislap ang altar, malapad ang malaking pint ang han~gin ang sasacyan n~g santong wica n~g Dios na bbucal sa aking bibig, pakingg n~ga ninyn~g m~ga pangdin~gig n~g caluluwa at n~g psat n~g hindman~galaglag ang m~ga salitn~g Pan~ginoon sa lupang batuh at canin n~g m~ga ibon sa Infierno, cung dang cayy lumagat sumibol na catulad n~g isg santong binhsa ling n~g ating cagalanggalang at huwad sa serafing Amg si San Francisco! Cayg

m~ga malalaking macasalanan, m~ga bihag n~g m~ga moro n~g colowa, na siyang lumalaganap sa m~ga dagat n~g walg hanggang bhay, na pawang nacalulan sa macapangyarihang m~ga sasacy n~g sa tng cataw at n~g m~ga lug sa bhay na it cayg hindmagcandadala n~g m~ga tanicaln~g mahahalay na hilig at n~g m~ga calibugan, at nan~gagsisigaod sa dag n~g taga Infiernong si Sat, masd ninyriyan n~g mapitagang pagcahiyang tumutub sa m~ga colowa sa pagcabihag n~g demonio, ang matapang na Gede, ang malac na loob na David, ang mapagwaguing Roldan n~g cacristianohan, ang tagalan~git na guardia civil, na higu ang catapan~gan sa lahat n~g m~ga guardia civil cahi't pagsamasamahin ang m~ga guardia civil n~gay at ang sa bcas pa".--(Pinapagcun n~g alfez ang noo)--"Siya n~g guinoong

alfez, higu ang canyg tapang at lac, na cahi't walsiyg fusil cung di isg cruz na cahoy, canyg guinahis n~g boong cabayanihan ang walang hanggang tulis n~g m~ga cadilim, at gay din ang lah n~g m~ga cacampni Luzbel, at cung dlamang hindnan~gamamay ang m~ga espiritu, silg lahat ay nan~galipol na magpacailan man! Ang caguilaguilal na lalg na itn~g Dios, itg hindmapaglip na himalay ang maluwalhating si Diego de Alcal na, gagamit acn~g isg pagsusumag, sa pagca't nacatutulong na magalg ang m~ga pagsusumag sa pagca unawn~g m~ga bagay na hindmapag-ab n~g ip, ayon sa wicn~gn~g ib sinasabi co n~ga na ang dakilang santong ity isg catapustapusang cawal, isg "ranchero" (tagapagpacain) lamang sa aming lubhg macapangyarihang hucbg pinag-utusan n~g aming tulad sa serafing Amg si San

Francisco, na siyang ikinararan~gal cong kinapapanigang acy cabo sargento sa talaga't awn~g Dios." Ang m~ga han~gal na "indio", ayon sa sabi n~g "corresponsal", walang ningwit sa sinaysay na iy, liban na lamang sa m~ga salitang "guardia civil", "tulisan", "San Diego" at "San Francisco"; namasid nilang pagsamn~g mukhn~g alfez, ang anyg bayani n~g nagseserm, at sa gayo'y inacala nilg kinagagalitan n~g Pang alfez dahil sa hindniyinuusig ang m~ga tulis. Si San Diego at si San Francisco ang gaganap n~g bagay na iy, at siln~ga ang tnay na macagagawa, tulad sa pinatototohanan n~g isg pinturang na sa convento n~g Maynila, na sa pamamag-itan lang n~g canyg cord ay nahadlan~gan ni San Francisco ang paglsob n~g m~ga ins n~g m~ga unang ta n~g pagcatucl sa Filipinas n~g m~ga

castila. Hindn~ga cacaunti ang catuwaang tinamn~g m~ga namimintacasi, kinilala nilg utang na loob sa Dios ang ganitg tlong, at hindsilnag-aalinlan~gan sa paniniwalang pagca waln~g m~ga tulis, ang m~ga guardia civil naman ang lilipulin ni San Francisco. Lalong pinagbuti n~ga nilang pakikinig, sinundan nilang m~ga sinasaysay ni PDaso, na nagpatuloy n~g pananalit "Cilagdilagang guinoo: Ang malalaking m~ga bagay talagg malalakg m~ga bagay cahi't na sa tabn~g m~ga maliliit, at ang m~ga maliliit cailan ma'y maliliit din na sa siping man n~g m~ga malalaki. Itang sabi n~g Casaysayan, (Historia), at sa pagca't ang Casaysayan, sa sandaang palo'y islamang ang tumatam palibhasa'y bagay na gawn~g m~ga tao, at ang m~ga tao'y nagcacamaling "errare es hominum" ayon sa sabi ni Ciceron, ang

may dilay nahihidw ayon sa casabihan sa aking bayan, ang nangyayari'y may lalong malalalim na catotohanang hindsinasabi n~g Historia. Ang m~ga catotohanang it Cilagdilagang Guinoo, ay sinabi n~g Espitu Santo, sa canyg cataastaasang carunun~gang cailan ma'y hindnaab n~g pag iisip n~g tao mulpa sa m~ga panah, ni Seca at ni Aristeles, iyang m~ga pant na m~ga fraile n~g unang panah hanggang sa macasalanang m~ga panah natin n~gay, at ang m~ga catotohanang ity hindn~gibcung di hindpalaguing ang m~ga maliliit na bagay ay maliliit n~ga, cung di pawang malalak hindcung isusumag sa m~ga mumunt cung di cung isusumag sa lalong malalaksa lpat sa lan~git at sa han~gin at sa m~ga pan~ganurin at sa m~ga tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa camatayan."

--Siya nawa!--ang isinag n~g maestro n~g V.O.T., at saca nagcruz. Ibig ni PDasong papangguilalasin ang m~ga nakikinig sa ganitg anyn~g pananalitg canyg napag-aralan sa isg dakilang tagapagserm sa Maynil at siya n~gang nangyari, na sa pagcatan~ga sa gayg caraming m~ga catotohanan, kinailan~gan niyang dunggul n~g paa ang canyg "espiritu santo" (ang fraile bagg sa canyy tagadict upang sa canyy maipaalaala ang canyg catungculan. --Maliwanag na nakikita n~g inyg m~ga mat--ang sinabi n~g "espiritu" bhat sa ibab "Maliwanag na nakikita n~g inyg m~ga matang sumasacsing gan at napapaukit na itg walg hanggg catotohanang

naalinsunod sa Filosof! Maliwanag na nakikita iyg aw n~g m~ga cabanalan, at sinabi cong aw at hindbuw, sa pagca't walg malaking carapatang numingning ang buw sa boong gab sa lupn~g m~ga bul ang dalawg mata'y harang bul ang isg matlamang (nacapangyayari sa bayan n~g m~ga han~gal ang may caunting dunong na pinag-aralan); mangyayaring numingng ang isg aw cung gab ang isg maliit na bituin; ang lalong mahalaga'y ang macapagningng cahi't catanghaliang tulad sa guinagawn~g aw: ganitn~ga ang pagniningng n~g capatid na si Diego cahi't sa guitna n~g lalong m~ga dakilang santo! Nariya't nacahay sa inyg m~ga mat sa inyg pusg na hindpananampalataya sa ulirg gawn~g Cataastaasan upang mabigyg cahihiyan ang lalong m~ga dakila sa lup oo, m~ga capatid co, hayag, hayag sa lah, hayag!"

Nagtind ang isg lalaking namumutlat nanginginig at nagtagsa isg confesionario. Siya'y isg maglalacn~g ac na nag-aagaw-tulog at nananag-inip na hinihin~gan siyn~g m~ga caribinero n~g "patente" na hindniytaglay. Hindna raw siyumal sa canyg pinagtaguan hanggang sa hindnatapos ang serm. [258] --"Mapagpacumbabat maligpiting santo, ang iyg cruz na coy"--(ang daln~g larawan ni San Diego'y cruz na pilac),--"ang iyg mahinhg hito'y pawang nagbibigay dan~gal sa dakilang si Francisco, na camcanyg m~ga anac at nakikiwan~gis sa canyg m~ga guinagaw Inilalaganap namin ang layong santong lahi sa boong daigdig, sa lah n~g m~ga suloc, sa m~ga ciudad, sa m~ga bayan at hindnamin tinitin~gang maputi sa

maitim"--(piniguil n~g Alcalde ang canyg paghin~ga)--"sa pagtitiis n~g hindpagcain at n~g m~ga pagpapacahirap, santong lahi mo na sa pananampalataya at sa religig may taglay na sandata"--(Ah! ang hinin~gn~g Alcalde)--"na pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na calagayan at pumipiguil na mabul sa malalim na ban~gin n~g capahamac!" Untiunting naghihicab ang m~ga nakikinig, sampo ni capitang Tiago: Hindpinakikinggan ni Mar Clara ang serm: nalalaman niyang malapit sa canyg kinalalagy si Ibarra at siyg sumasaisip niya, samantalang siyy nag-aabanico at canyg minasdan ang toro n~g issa m~ga Evangelista, na walg pinag-ibh sa anyn~g isg calabaw na maliit.

"Dapat nating masaulong lah ang m~ga Santong Casulatan, ang bhay n~g m~ga santo, at sa ganity hindco kinacailan~gang sa inyy man~garal, m~ga macasalanan; dapat ninyg maalaman ang m~ga bagay na itg totoong mahalagat kinacailan~gang gaya n~g pagcasaulo sa Ama namin, bagman nacalimutan na ninyitat nagbubuhay protestante hereje na cay na hindnagsisigalang sa m~ga ministro (cawann~g Dios, na gaya n~g m~ga ins), n~guni't cayy man~gagpapacasama, ln~g man~gapapahamac cay m~ga sinumpa!" --Ab cosa ese pale Laso, ese! (Abanba nam ang pDasong iy)--ang ibinulg n~g ins na si Clos, na iniirapan ang nagsesermg nagpapatuloy n~g m~ga pananalitg naiisip niya n~g sandalg iy, at nagbbubuga siyn~g m~ga licaw-licaw

na m~ga paglait at pagmumur "Mamamat cayg hindmacapagsisisi n~g inyg m~ga casalanan, m~ga lahi n~g m~ga hereje! Mulpa rito sa lupa'y pinarurusahan na cayn~g Dios n~g m~ga pagcapiit at pagcabilangg Ang m~ga mag-amag-anac, ang m~ga babae ay dapat lumaysa iny dapat cayg bitayg lah n~g m~ga namummunat n~g hindlumaganap ang binhni Satan sa halamanan n~g Pan~ginoon!... Sinabi ni Jesucristo: Cung cayy may masamg casangcapan n~g catawg humihicayat sa inysa pagcacasala, putulin niny iabsg ninysa ap!..." Nan~gin~ginig si fray Daso, nalimutan niyang canyg serm at ang maayos na pananalit --Nin mo ba?--ang itinang sa canyg

casama n~g isg binatang estudianteng taga Mayn--puputulin mo ba ang iyo? --Ca! siyna muna ang magputol!--ang isinag n~g causap, na itinuturang nagsesermon. Naligalig si Ibarra; lumin~gap sa canyg paliguid at humahanap n~g alin mang sloc, datapwa't pungpunang boong simbahan. Walang ninig at walg nakikita si Mar Clara, na pinagsisiyasat ang cuadro n~g pinagpalang m~ga culuwa sa Purgatorio, m~ga culuwg ang anyy m~ga lalaki't m~ga babaeng hubt hubad na may nacapatong sa long "mitra," (sombrero n~g papa,) "capelo" (sombrero n~g cardenal), "toca" (talucbg n~g monja), na nan~gaiihaw sa ap at nan~gagsisicapit sa cord ni San Francisco, na hindnalalagot cahi't lubhg napacabig-at ang m~ga nacabiting iy.

Sa gayg pagdaragdag ni Fray Daso n~g canyg m~ga naisipa'y nag-calig-lig ang espitu santong fraile sa pagcacasunodsun n~g serm hanggang sa siya'y lumactaw n~g tatlg mahahabang pangc at sumamang pagdidictcay PDaso, na humihin~gal at nagpapahin~ga sa canyang maalab na pagmumur "Sino sa iny m~ga makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod sa m~ga sgat n~g isg dukhat libaguing magpapalimos? Sino? Sumag at itaas ang cam cung sino! Walsino man! Dati co nang nalalaman; waln~gang macagagawn~g gay cung dang isg santong gaya ni Diego de Alcal canyg hinimuran ang boong cabuluc, at tul sinabi niysa isang capatid na nangguiguilal; Ganitang paggamot sa

may sak na it Oh pagcacacawang gawn~g cristiano! Oh pagcahab na walg cahulililip! Oh cabanalan n~g m~ga cabanalan! Oh cagalinggalin~gang hindmatutularan! Oh walg bahid na lunas!...." At ipinagpatuloy ang isg mahabang tanicalang m~ga oh! na idiniripa ang m~ga cam, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig na lumipad bumugaw n~g m~ga ibon. "Nagsalitsiyn~g latin bago mamat, bagman dating hindmurunong n~g latin! Mangguilal caym~ga macasalanan! Hindcaymacapagsasalitn~g latin, baga man pinag aaralan niny at sa pag aaral na ito'y pinapalcay hindcaymacapagsasalitn~g latin, mamamatay cayg hindmacapaglatin! Isg biyaya n~g Dios ang

macapagwicang latin, caynagsasalita n~g lat ang Iglesia! Acma'y nagwiwicang latin din! Bakit ipagkakait n~g Dios ang caaliwang itn~g loob sa canyg minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyg mamat, mapababayaan ba siyg hindnagwiwicang lat? Hindn~ga mangyayari! Cung magcagayy hindgagan sa catuwiran ang Dios, hindsa totohanang siyy Dios! Nagwicang lat n~gsiyat nagpapatotoo ang m~ga sumulat n~g aclat n~g m~ga panahg iy!" At canyg binigyg wac ang canyang pasimula n~g pan~gan~garal n~g lalong pinaghirapan niya na canyg inumit sa titic n~g isg dakilang manunulat, na si Guinoong Sinibaldo de M. "Binabatn~gcata, maril na Diego, dan~gal n~g aming samah! Pusp ca n~g cabanalan, mahinhing may capurih;

mapagpacumbabang may camahalan; masunuring boo ang loob; mapagtiis sa cacaunting bagay na mapagmithi; caaway na tap ang loob; maawaing nagpapatawad; fraileng lubhg maselang; mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalag walg may; walg bahid calupaang sumisinta; hindmaimiking may tinagong lim; mapagtiis na matiyag matapang na natatacot; mapagpiguil na may calooban; man~gah na masulong; mapanalimang nagpapacatin mahiyaing may caran~galan; mapag-in~gat n~g iyg pag-aaring hindmahinayan~gin; maliksing tagl ang ca; mapagbig galang na marunong makipagkapuwa-tao; matalas ang ip na ma-in~gat; mahabaguing may awa, matimtimang may hiy mapanghigantg matapang; sa casipaga'y dukhna mapagsang-ayon; mapag-impoc na mapagbiyaya; walg malay na nacacatal; mapagbagong may

kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithg matuto: linalg ca n~g Dios upang camt ang m~ga caayaayang lug n~g pagsintang malamlam!...Tulun~gan mo acg umawit n~g iyg m~ga cadakiln at n~g ang iyg pan~gala'y lalong mataas cay sa m~ga bituin at lalong lumiwanag cay sa araw na umiinog sa iyong paanan! Tulun~gan ninyacg humin~gi sa Dios n~g cauculg tas n~g ip, sa pamamag-itan n~g pagdarasal n~g isg Aba Guinoong Mar!..." Nan~gagsiluh na lah at bum~gon ang isg hgong na catlad n~g sabay-sab na hgong n~g sanglong bubyog. Iniluh n~g Alcalde n~g malakg pag-hihirap ang isg p, na iniling ang lo sa samn~g lb; namutlat nagsisisi n~g taimtim sa psang alfez. --Napacadiablo ang curang iy!--ang

ibulg n~g issa m~ga binatang galing Mayn --Huw cang main~gay!--ang sag n~g casa,--naririnig to n~g canyg asawa. Samantala'y hindang pagdaras n~g AbGuinoong Mar ang guinawni PDaso, cung dang pag-away sa canyg "espitu santo," dil sa paglactaw na guinawsa tatlg pinacamainam na pangc n~g canyg serm, saccumn n~g tatlg merengue at umin n~g isg vasong ac na Maga, sa canyang lub na pananalig na masusundan niysa canyg kinn at inin na iyon ang magagalg na salitg canyg sasaysayin, n~g higu sa maibubulg sa canyn~g lah n~g m~ga "espiritu santong" coy na may anyg calapati may but-t may lamg may anyg maliban~ging fraile. Pasisimulan niya na ang sermg wang tagalog.

Tinuctuc n~g matandg mapamintacasi ang canyg apg babae, na naguising na masamang loob at nagtang: --Dumating na ba ang oras n~g pag-iy? --Hindpa, n~guni't huwag cang matulog "condenada"!--ang isinag n~g mabait na nnong babae. Babahagylamang ang naitandnamin sa pan~galawang bahui n~g serm, sa macatw bagy ang sa wangtagalog. Hindnagsasaulo n~g pinag-ayos sa wicang tagalog si PDaso, cung dang maisipan na lamang niysa oras n~g pagseserm, hindsa dahilg malakang dunong niysa pananagalog cay sa pan~gan~gastila, cung dpalibhasa'y ipinalagay niyg pang han~g ang m~ga filipinong m~ga taga lalawigan sa

maayos na pananalit hindsiynan~gan~ganib macapagsalitn~g m~ga caul-ul sa har nil Sa m~ga castila'y ibn~g bagay, may naringgan siyg may palatuntunan daw na sinusunod sa magalg na pananalumpat at hindn~gmalayong magcaro sa m~ga nakikinig n~g isman lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil ang guinoong Alcalde Mayor ang issa canil at dahil dito'y isinusulat muna niyang canyg m~ga serm, pinagsisicapang pagbutin, kinikikil at sacisinasaulo pagcatos, at guinawniyang pagsasanay sa loob n~g m~ga dalawg aw bo dumatg ang pagseserm. Nagug cabalitag sino man sa nakikinig ay hindnacaunawa n~g cabon n~g sermg iy: at gay ang nangyari, palibhasa'y mapupur ang canilg ip at totoong malalalim ang m~ga sinabi n~g

nagserm, ang sabi n~ga ni Hermana Rufa, cayn~ga't nasang lang ang paghihint n~g m~ga nakikinig n~g pagdatg n~g m~ga pananalitg kinararapatang iyac, at buc pa sa roo'y mulg natlog ang "condenadang" apn~g matandg magbanal. Gay man, itg huling bahaguing ity namun~gang hindga, n~g na, cahi't sa m~ga tan~ging nakikinig man lamang, ayon sa makikita natin sa dacong ssunod. Nagpasimuln~g isg: "Mancapatir con cristiano", at sacisinunod dito ang dugyg-dugyg m~ga salitg hindmaihuhulog sa anmang wic nagsalita n~g tungc sa culuwa, sa Infierno, sa "mahal na santo pintacasi, sa m~ga macasalanang m~ga "indio" at sa m~ga banal na m~ga Ping Franciscano."

--Menche!--ang issa dalawg m~ga walg galang na tagMaynila sa canyg casama:--wicang griego sa gang in ang lahat n~g iy, yayao na ac At sa pagca't nakita niyang nacasarang lah n~g pintuan, do siylumab sa sacrist, na ano pa't malaking totoo ang ipinagcasala n~g m~ga tao at n~g nagseserm, sa dahil sa gayo'y namutlat itiniguil ni PDaso sa calahati ang isg salitniy inacn~g ilang magsasalitsiyn~g isg mabalic na mra, n~guni't nagciya na lamang si PDaso na pasundan niyn~g tin~gin ang umal, at sacipinagpatloy ang pagseserm. Ibinulusoc niyang m~ga sumplan sa lad n~g m~ga caasalan n~g sangcataohan, lan sa pagwawalg gang, lan sa bagong sumilang na paglab sa

religi. Tila mand ang ganitg bay ang siyang totng canyg ca, sa pagca't nag-aalab ang canyg ip, at nagsalitn~g bog carnan at caliwanagan. Tincoy n~g canyg pananalitang m~ga macasalanang, hindnagsisipan~gumpisal, na nan~gamamatay sa bilangguang hindnacatatanggap n~g m~ga sacramento, n~g m~ga familiang sinumpn~g Dios, n~g m~ga palalo't m~ga sopladong "mesticillo" n~g m~ga binatang nagdudunongdunun~gan, m~ga "filosofillo" "pilosopillo", n~g m~ga "abogadillo", m~ga "estudiantillo" at iba pa. Hindcailang caugalng tagl n~g marami, pagcibig nilg libak ang canilg m~ga caaway: dinuduluhan nilang m~ga pananalitn~g "illo", palibhasa'y walna mandg mapigsa canilg tac, at sa ganitg gawy lubos na silg lumiligaya.

Naririnig na lah ni Ibarra at canyg nalalaman ang m~ga pasaring na iy. Nananatili sa canyang paimbab na catahimican n~g lb, hinahanap n~g canyg m~ga matang Dios at ang m~ga pnong may capangyarihan, datapuwa't doo'y walcung dm~ga laran n~g m~ga santo at ang humihlay na Alcalde. Samantala'y naragdagan n~g naragdagan ang silacbn~g ab n~g loob n~g nagseserm. Sinasabi niyg n~g m~ga unang panah daw, ang lah n~g filipino, cung nacacasalubong ang isg sacerdote ay nagpupugay, iniluluh ang isg p sa lpat hinahagc ang cam n~g p--"Datapua, gay, ang idinugtg--an gawa nyo lan, inais nyo an salot an "sombrero de castorillo", na nalalay nyo nacakilin sa ibabaw nan yo lo, para hwac masisa ang sclay nan yon

bhoc! Hsto na sabihin nyo: Magandanaraw, "amon"! at may manpalalo, na man"estudiantillos de poco latin", na dahil sila naaal sa Manila sa Europa, acala na na mayron na sila catuwiran makicay sa sa in, sa lugar na sa mahahic nan cay sa amin ...Ah! madi na darin an paghuhcom, matatos an mndo, marammansto an huhla no ulan nan oy, bo, sa o, para parusahan an capalaluan nyo!" At bago niyiniaral sa bang huag tulan ang gayg m~ga "salvaje", cung dbagc pang lumayat casusutan ang gayg m~ga t, sa pagct sily pang m~ga "excomulgado." --"Din-guin ninyo an sabi nan man"santos concillos!"--anya--"Cun nasasalbun nan an indio sa calle an an cura, itutn-go an lo, ihahda an cyan lilo, at nan an amon

ay cumap dn; pca nacacabayo capuwa, an cura saca an indio, pacca gon, hihinto an indio, mapupgay nan salot sombrero nan boon gan; sa catapsan, cun an indio nacacabo at nadlalat an cura, iis sa cabayo an indio at hindsasay li hgan hdnasasi sa cya nan cura son! cun totoo malo na an cura. Mansabi o n~g santos concillos, at an hindnasusnod, sa maguiguin "excomulgado." --At pagca ang sinasacy n~g isy isg calabaw?--ang tang n~g isg masuring magsasacsa canyg calap. --Cung gayy ... macapagpapatuloy ca!--ang isinag nitna totoong marnong umag. Datapuwa't marami ring nacacatulog nalilibang, bagman nagsisisigaw ang

nagseserm at cumikiyang magalg; paano'y iy n~g iy ang iseneserm sa anmang aw at sa anmang bagay: nawal n~g cabuluhg magbuntg-hinin~gat magtan~gistan~gisan ang ilg magbanal na babae, dahil sa m~ga casalanan n~g m~ga pusg, napilitang itiguil nilang canilg gawdil sa walsino mang sa cany makisap Si Hermana Putma'y laban doon ang iniisip. Nacatulog n~g mainam ang isg lalaking nacaupsa canyg tab na walg any natumbsa canyg ibabaw, na anpa't nalcot ang canyg hito: dinamp n~g mabait na matandg babae ang canyg bacyat guining sa cahampas ang lalaking iy, casabay n~g sigaw na: --Ay! las, salvaje, hop, demonio, calab, o, condenado!

Nagcaguln~gdahil dito. Humintang nagseserm, itina ang m~ga kay, sa pagtatacniysa gayg calakg caligaligan. Linnod n~g cagalitan ang salitsa canyang lalamnan, caya't walsiyang nagawcung dumatn~gal at, suntuk ang palababahan n~g plpito. Namn~ga ang gayg gaw binitiwan n~g matandang babae ang bacy nagbubulg at pagcatapos na macapagcruz na macailan, naluh siya n~g boong cataimtiman. --"Aaah! aaah! ang sarisawa'y!--naisigaw n~g nagagalit na sacerdote, na naghalukkip at naipailg-ilg;--sa ganyan baga cun caya acnangagaral dito sa inysa boon umaga, mansalvajes! Dito sa bah nan Dios co naaay at cayo nasasi nan mansalitan masasa, manwalan ha! Aaaah! cayo wa nan iguinalan!....Ito an mangawa

nan calibugan at nan hindpaglayo sa calupaan nan panahon ito! Sinasabi co na sa inyo aah!" At ipinatuloy niya ang pagseserm tungc sa bagay na itsa loob n~g calahating oras. Humihilic na ang Alcalde, tatan~gotan~go na si Mar Clara sa pagcaantoc, hindna mapaglabanan n~g abang dalaga ang pagtutuc palibhasa'y waln~g ano mang pintura at ano mang larawan man lamang na mapagsiyasat sa mapagliban~gan. Hindna nacalingit cay Ibarra ang m~ga sinasabi at gay din ang m~ga pasaring; ang canyang iniisip n~gayy isang maliit na bahay sa taluct n~g isang bund, at doo'y nakikita niyang si Mar Clara'y na na sa halamanan. Ang masakit sa canya cung doon sa capataga'y gumagapang ang m~ga tao sa canilang m~ga imbing bayan! Macaalawang ipinatugt ni PSibyla ang

campanilla, n~guni't ity parang guinagatun~gan n~g cahoy ang ap: palibhasa'y "tercero" si fray Daso'y lalnang pinahabniya ang serm, Nan~gan~gagat-labi si Fray Sibyla, at ulit-ulit na pinagbubuti niya ang canyg salam sa matg "cristal de roca", na guintang kinacacabitan. Si Fray Manuel Mart ang tan~ging ta mand nakikinig n~g bog ligaya, sa pagca't n~gumin~giti. Sa cawacasa'y sinabi n~g Dios na siya na, napagal ang nagseserm at nanaog sa plpito. Nan~gagsiluh ang lahat upang magpasalamat sa Dios. Kinusc n~g Alcalde ang canyang m~ga mata, innat niya ang isang brazo na para manding nag-iinat, nagbitiw n~g isang malalim na "ah"! at naghicab.

Ipinagpatuloy ang misa. Nang cantah na ni Balbino at ni Chananay ang "Incarnatus est", n~g magasiluh na ang lahat, at n~g magsitun~gna ang m~ga sacerdote, ibinulg n~g isang lalaki sa tain~ga ni Ibarra ang ganit--"Sa ceremonia n~g bendici ay huwag pcayg laysa cura, huwag cayg lulusong sa hcay, huwag cayg lalapit sa bat mapapan~ganyayang inyg bhay cung di ninyacsundin!". Nakita ni Ibarrang nawalsi Elias sa caramihan, pagcasabi sa canya n~g bagay na iy.

TALABABA: [258] Hinddapat calimutan n~g bumabasang ang sermg ito'y sa wicang

castilna aking isinatagalog, bagay na ipinaalaala co, upang maisaysay kung bakit hindut ang pananagalog, at gay din ang cadahilanan cung bakit natacot ang isg taong iy. Sa sermg wicang castilni PDaso'y ganitang canyg sabi: ..."s hermanos mios, patente, patente todos, patente".--Maraming cahulagan ang sabing _patente._ Ang ilan sa m~ga cahulugang iya'y ito: nahahayag, na kikita, walg takip. Tinatawag namang patente n~g panah n~g Gobierno n~g m~ga castil ang catibayang ibinibigay n~g Administracion n~g Hacienda publica sa m~ga taong gumaganap n~g pagbabayad n~g buwis sa Gobierno dahil sa canyg calacal. Pinarurusahan n~g mabig na _multa_ ang nan~gan~galacal na walg _patente,_ sa macatwid ay hindnagbabayad n~g buwis sa calacal na canyg hanap-buhay, caya totoong nagulat ang taong dito'y sinasaysay, sa pagca't ang

boong acala niya'y _patente_ ay ang pagbayaran.--P.

ang sinasabing nauucol niyg H. P.

=XXXII.= =ANG "CABRIA".=

Guinan n~g taong naninil ang canyg pan~gac hindisg madaling wariing "cria" (pangbabpangtaas n~g anmang bay na mabig) ang itinaysa ibaw n~g nacabuc na hcay upang ibabroon ang lubhg malaking batg "granito"; hindang panukalang "trode" (tatlg tungcg calg m~ga mahahabang cahoy) ni r Juan, upang ibitin sa dlo niyang isg "polea," yao'y mahigu, yao'y buc sa isg muina'y isg pamuti, n~guni't isg dakat nacahahan~gang pamti. Sa ibaw n~g walg metro ang ts ay natayro ang totog magulat mahap na liring m~ga "andamlo": apat na malalaking coy na nacaba sa lpang

siyg m~ga pinacahalui, na nagcacacabitcabit sa pamamag-itan n~g m~ga malalakg cahab ang pahalg, na nagcacacabit cabit nam sa pamamag-tan n~g malalaking pong hanggg sa calahatlamang ang nacaba, marahil sa pagct aalisin din lamang agad ang bagay na iy, ay n~g magaang na mapagcal-cal. Ang malalaking m~ga lubid na nacabitin sa lah n~g m~ga panig, ang siyg nacapagbigay anyg catiban at cadakiln n~g cabong nacocoronahan do sa its n~g m~ga banderang may sarisaring clay; man~ga gallardete na nagsisiwagayw at lubhg malalakg m~ga guirnaldang bulacl at m~ga dahong totog nacalulugod panoorin. Doon sa caitaasan, sa lilim n~g m~ga anino n~g m~ga malalaking coy, n~g m~ga guirnalda at n~g m~ga bandera, nacabiting ang tay m~ga lbid at m~ga

ganchong bal, ang isg pagcakilakg "polea" na may tatlg "rueda," at sa m~ga nagniningning na taguiliran nito'y nacasul at nacasac ang tatlg lbid na lpa mandg malalaki cay sa m~ga ib at nacabitin sa tatlg pagsalaking m~ga lbid na itang isg pagcakilaking "sillar" na buna may hucay sa dong guitn na cung itsa cuwgang n~g isg bong capapatun~gang na sa ilim na n~g hcay, siyang maguiguing gang na lng paglagyan n~g casaysayang casalucuyan, n~g m~ga pahayagan, n~g m~ga casulatan, n~g m~ga salapi, n~g m~ga medalla at ibpa, at n~g maibalitang m~ga bagay na iy sa m~ga tng mabubuhay sa culihulihang panah. Nagmumulang m~ga malalakg lbid na itsa its na patun~gsa ibab at nasusulot sa ispang "poleang" malaki ring nacagos sa paanan n~g "aparatong" iy, at ang dong dlo n~g m~ga lbid na iyy

nacabilibid sa "cilindro" n~g isg "torno", na nacapacsa lpn~g malalaking coy. Ang tornong it na napagagalaw sa pamamag-itan n~g "dalawg manubrio" ay nagdagdag sa lac n~g tao n~g macasandaang ibayo, dahil sa nagcaca-camcamg m~ga ruedang may n~gipin, bagman ang nasusunduang lac ay naguiguing cabawas nam sa catulan. --Tingn pniny--ang sabi n~g taong nanilaw samantalang pinipihit ang "manubrio;"--tingn pniny r Juan, cung di sa lac co lamang ay laking naitaas at naibabang calakilakihang bat... Naca buti ang pagcacaanyany na on sa maibigan co'y aking naitaas naibabn~g isn~g isg d at n~g magawn~g bog caal-wanan n~g isg tng nasasailalim n~g hcay ang paglalapat n~g dalawg bat samantalang aking pinan~gan~gasiwn bhat do.

Hindn~gmangyayaring dpangguilalas ni r Juan ang taong n~gum~giti n~g anyg totog cacaib Nan~gag-uusap-usapan ang m~ga nanood, at canilg pinupuri ang lalaking naninilaw. --Sino pbang nagtrsa inyn~g "maquinaria?"--ang tang sa canyni r Juan. --Ang aking am ang aking nasirang am--ang sag na casab ang canyg cacatuwg n~git --At sa inyg am... --Si Don Saturnino, Cristomo. ang nnni Don

--Hindco nalalamang si Don Saturnino'y....

--Oh! maraming bagay ang canyang nalalaman! Hindlang mainam mamalat ibinibilad sa araw ang canyang m~ga trabajador; buc sa roo'y marunong pumcaw sa natutulog, at magpatulog sa naguiguising. Darating ang panahg inyring makikita cung anang itinursa akin n~g aking am--makikita rin pniny At n~gumin~gitang lalakg nanilaw, n~guni't sa isg cacatuwang any Sa ibab n~g isg masang natatacpan nang isg "lap" (pangladlad sa m~ga dingding pangtakip sa m~ga mesa) na galing sa Persia'y nacalag roon ang cawan~gis n~g hihip na tingg at ang m~ga bagay na iin~gatan sa pinacalibin~gang iy: isg caja na ang m~ga pinacadingding ay macacapal na cristal ang siyang paglalagyan n~g pinacabangc na iyg

hindmabubul n~g isang panah at siyg caliligpitan n~g m~ga macapagpapaalaala sa m~ga tao sa haharapg panah n~g m~ga bagay na ucol sa isg panahg nacaraan na. Itang ibinbulong n~g filofo Tasio na doroon naglalacadlacad. --Marahil isg aw, pagca ang gawang nagpapasimuln~gay n~g pagsilang sa maliwanag ay cung matandna at maguibdahil sa ilg m~ga sacung sa canyy nagdaan, cung magcabihira'y dahil sa m~ga pagpapagp (paglindol) n~g Naturaleza, cung magcabihira'y dahil sa mapagwasac na camay n~g tao, at sumib sa ibabaw n~g m~ga casangcapan n~g guibg itang damat baguing; at pagcatapos, cung pugnawin na n~g panah ang dam ang baguing at ang m~ga sirg casangcapan n~g bahay na it at catcatin sa m~ga dahon n~g Casaysayan (Historia) ang sa canyy gunit at gay din

ang m~ga gumawsa cany na malaon n~g panahg nawalsa alaala n~g m~ga tao: marahil, cung napalibing na nawala na ang m~ga lahing casama n~g m~ga pinacabal n~g lp sa islamang pagcacataon, cung pasilan~gin ang tilams n~g ap sa batg matig n~g pico n~g sino mang manghuhucay n~g mina, mangyayaring masunduan sa sinapupunan n~g malakg batang m~ga talinghagat m~ga lihim. Marahil ang m~ga pant n~g isg nacig dito'y tumiry man~gagsisicap, na gaya naman n~g pagsisicap n~gay n~g m~ga "egiptogo" (ang m~ga malulugdin sa m~ga bagay na na sa Egipto) sa nan~gatirg bagay n~g isg dakilang "civilizaciong" nagpagal sa pagsisiyasat n~g walg hanggan, at hindsinapantahang sa canya'y bababang isg pagcahababang gabi. Marahil sabihin n~g isg paham na "profesor" (tagapagtur sa canyg m~ga alag, na

may limhanggang pitg taon, sa isang wicang siyang sinasalita n~g lah n~g m~ga tao;--"Mga guinoo! Pagcatapos na matingn at mapagsiyasat n~g boong catiyagaan ang m~ga bagay na nasumpun~gan sa ilalim nitg ating lup pagcatapos na mausisang cahulug n~g ilg m~ga tand at pagcatapos na maihulog sa wica natin ang ilg m~ga salit masasapantahnating walang anmang tacot na magcamal na nauucol ang m~ga bagay na iyon sa panah nang cahunghan~gan nang tao, sa madilim na panahg caraniwan nating tawaguing panaguinip nang isip. Tunay n~ga, m~ga guinoo; sucat na ang sabihin sa iny upang mapagcururninyo cung gaano ang cahan~galan n~g m~ga cannonunuan natin, na ang tumira rito'y hindlamang cumikilala pa siln~g m~ga hari, cung di upang macapagpasiysiln~g anmang bagay na nauucol sa pamamahalsa

canilg sariling bayan, kinacailan~gan pa nilg dumalsa cabilang dulo n~g daigd, na ano pa't masasabi nating sila'y catulad n~g isg catawang upang gumal ay kinacailan~gang magtang sa canyg ulo, na na sa cabang ibayo n~g Sanglibut, marahil sa m~ga lupaing itinatagn~gay n~g m~ga alon. Itong di mandin mapaniniwalaang cahidwaan n~g ip, cahi't acalain ninyg hindi sucat mangyari, inyg kilalaning gay n~ga cung didililihin ang calagayan n~g m~ga kinapal na iyg bahagyna lamang nan~gan~gahas acg tawaguing tao! N~g m~ga caunanahang panahg iy, ang m~ga kinapal na ito'y nakipag-uusap pa (ganitmarahil ang canilg boong acal sa Lumikhsa canil sa pagca't sily may m~ga kinikilang m~ga Ministro (kinacatawan) n~g Lumikhiy, m~ga kinapal na iba cay sa m~ga ibna canilg sa tuwi na'y pinan~gan~galanan n~g m~ga

talinghagang letrang M. R. P. Fr., na sa pagbibigay cahulugan sa m~ga letrang ito'y hindnan~gagcacaisa ang ating m~ga marurunong. Alinsunod sa pangcaraniwang profesor n~g m~ga wic sa pagca't walcung dsasandaan lamang ang m~ga profesor n~g m~ga wicang malakang caculan~gan na siyang gamit n~g nacaraang panah, marahil "Muy Rico Propietario" daw ang cahulugan n~g M. R. P., sa pagca't may pagca pan~galawang Dios ang m~ga Ministrong it m~ga canalbanalan m~ga caling galin~gang mananalumpat m~ga carunong-dunun~gan, at bagman totog malakang canilg capangyarihan at sa canila'y pagcaaalang-alang, cailan ma'y hindi silgumagawn~g cahi't babahagyang capaslangan, bagay na nagpapatibay sa akin n~g paniniwala sa aking sapantahang hindcawan~gis ang canilang pagcatao sa pagcatao n~g ib At

cung hindmaguing casucatan itupang mapapagtibay ang aking panucalmay natitirpang isg catuwirang hindsinasalansang nino man at bawa't aw na nagdaraa'y lalat lalg nagttumibay, na pinapananaog n~g m~ga talinghagang kinapal na iy ang Dios sa ibaw n~g lup sabihin lamang nilang ilang wic na hindnasasalita n~g Dios cung dsa pamamag-itan n~g canilang bibig, at ang Dios na iyy canilg kinacain, iniin nilang canyg dugat madalas na ipinacacain nilnaman sa m~ga tng caraniwan." Ito'y iba pang m~ga bagay ang inilalagay n~g hindi mapaniwalag filofo sa bib n~g m~ga may bul na pusong m~ga tao sa panahg sasapit. Marahil mag-camali ang matandang Tasio, bagay na hindn~ga totoong malayn~guni't pag-balican natin ang ating sinasaysay. Inihahanda n~gay

ang pagcaing masar sa m~ga kioskong kinakitaan natin camacalawa sa maestro at sa m~ga alag. Gay, ma'y sa mesang handsa m~ga bata'y wala isman lamang botella n~g alac, n~guni't ang cahalili nama'y ang lalong sumasaganang ang m~ga bun~ga n~g cahoy. Sa lilim n~g bag na siyang naghuhugpg sa dalawg kiosko'y naroroon ang m~ga upuan n~g m~ga msico, at sacisg mesang nalalaganapan n~g m~ga matam, n~g m~ga "cosfitura", n~g m~ga frascn~g tubig na nacocoronahan n~g m~ga dahon at m~ga bulaclac na inihahandsa mauhaw na m~ga taong dadalo rn. Nagpatayang maestro n~g escuela n~g m~ga palosebo, n~g m~ga lucshan at nagpabitin n~g m~ga cawali't m~ga palayoc na iniuucol sa catuwatuwang m~ga lar Nan~gaglluponlpon sa lilim n~g m~ga coy sa ilalim n~g balag ang

caramihang taong masasayg m~ga clay ang damit na bih, at sila'y nan~gagsisitacas sa maningning na aw. Nan~gagsisipanh ang m~ga batsa m~ga san~gn~g m~ga cahoy sa ibaw n~g m~ga bat sa pagcaibig nilg makitang magaling ang "ceremonia", at sa gayy narurugtun~gan nilang cababaan n~g canilang taas; minasdan niln~g boong pananaghilang m~ga batang pumasoc sa escuelang malinis at magalg ang pananam na nan~garorn sa lugar na sa canila'y laan. Malakg di ano lamang ang gal n~g m~ga maggulang; baga man sila'y abg m~ga tagabukid, sa pagca't mapapano nilg cumain ang canilg m~ga anac sa mesang natatacpan n~g maputing mantel, na halos mawawan~gis sa Cura at sa Alcalde. Sucat na ang pag-isipin ang m~ga bagay na iy upang huwag magdamdam gutom, at ang gayg pangyayari'y pagsasabisabihanan n~g

salinsaling maguiguing tao sa ibaw n~g lup Hindnalao't narinig ang malayong m~ga tinig n~g msical ang nan~gun~guna'y isg pulutg n~g sarisaring tao, na ang bumbuo'y taglay ang lah n~g m~ga glang at taglay n~g pananam ang lah n~g m~ga clay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at siniyasat ang boong "aparato" niyn~g isg sulyap. Sinusund ang canyg matat hinihiwatigan ang lah niyg m~ga kilos n~g isg mapag-usisang tagabkid: yao'y si Elias na dumalrin doo't n~g panoorin ang "ceremonia"; halos hindsiymakilala dahil sa canyg salac at sa anyn~g canyg pananamit. Pinagpilitan niyg siya'y mapalagay sa lalong magalg na lugar, halos sa siping n~g torno, sa pampang n~g hcay. Casama n~g msicang dumating ang

Alcalde, ang m~ga nammunong guinoo sa bayan, ang m~ga fraile at ang m~ga castilang may m~ga catungculan, liban na lamang cay ParDaso. Causap ni Ibarra ang Alcalde, na canyg totoong naguing caibigan, muln~g canyang handugan siya n~g ilang maaayos na pagpuri, dahil sa canyang m~ga condecoraci at m~ga banda: ang malaking hilig sa pagcamahal na tao ang siyang panghina n~g loob n~g marilag na Alcalde. Casama si capitang Tiago, ang alfez at ilang mayayaman, n~g maningning na cawan n~g m~ga dalagang may dalang payg na sutl Sumsunod si PSalvi na walang kibat anyg nag-iisipisip, na gaya n~g dating canyang ugali. --Umasa pcaysa aking tlong cail ma't ucol sa isg mabuting gaw--ang sabi n~g Alcalde cay Ibarra;--ibibigay co sa inyang lah ninyg cacailan~ganin,

pabibigyan co caycaysa ib Samantalang sily napapalap, nararamdaman n~g binatang tumatahip ang canyg ps Hindniysinasadya'y tinun~go n~g canyg m~ga matang cacaibg m~ga andamio na doo'y nacatay nakita niyg sa canyy yumuyucod n~g boong galang ang lalaking naninilaw at siya'y tinitigang sandal Pinagtakhan niyang pagcasumpg doon cay Els, na sa pamamag-itan n~g isg macahulugang kir ay ipinaunawsa canyg alalahanin ang sa canyy sinabi sa simbahan. Isinuot n~g cura ang m~ga pananam n~g pagcacaserdote at pinasimulaan ang "ceremonia": tan~gan n~g sacristan mayor na bul ang isg mat ang libro, at tan~gan naman ang isg monagulilo ang pangwisic at lalagyan n~g tubig na bendita. Na sa paliguid ang m~ga ib

nacatayat pawang nacapugay, napacalaki ang canilg catahimican, na anpa't baga man ang pagbasa'y mahinnapagwawaring nan~gin~gin ang voces ni Pi Salvi. Samantala'y inilag sa cajang cristal ang lahat n~g bagay na doo'y ilalaman, gaya bagn~g m~ga sulat camay, m~ga pamahayagan, m~ga medalla, m~ga salapi at ibpa, at ang lahat n~g iyo'y isinuot sa parang hihip na tinggat inihinang na magalg ang takip. --Guinoong Ibarra, ibig pba ninyg ipasoc ang caja sa dapat calagyan? Hinihintay n~g Cura!--ang inianas n~g Alcalde sa tain~ga n~g binat --Malaking totoo pang aking pagcaibig,--n~g isinag ni Ibarra,--n~gunit cung magcagayy cacamcamin co ang

nacauunlac na tungculing iyan sa guinoong Escribano; ang guinoong Escribano ang siyang marapat magpatotoo n~g guinagawang it Kinuha n~g Escribano ang cajang iy, nanaog sa hagdanang nalalatagan n~g alfombra na patun~go sa hcay, at inilagay n~g cadakilaang marapat sa gang n~g bat N~g magcagayo'y dinamp n~g cura ang "hisopo" at winiligan ang batn~g tubig sa bendita. Dumatg ang sandalg dapat na maglag ang bawa't isn~g isang cucharang "lechada" sa ibaw n~g sillar na nacalag sa hcay at n~g lumat na magalg at cumapit ang isg manggagaling sa itaas. Inihand ni Ibarra sa Alcalde ang isg cucharang albal, na sa malapad na dahong pilac niyy nacaukit ang bilang

n~g araw na iy: n~guni't nagtalumpatmuna n~g wicang castilang mahal na Alcalde. "M~ga taga San Diego!"--anya sa salitg cagalanggalang:--May capurih camg siyang man~gulo sa isg "ceremonia", na ang cahalagaha'y matatantna ninycahi't hindco sabihin. Itinatatag ang isg escuela; ang escuela'y siyang patuunan n~g pamamayan, ang escuela'y siyg aclat na kinatatalaan n~g icagagaling n~g m~ga bayan sa panahg sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela n~g isg bayan at sasabihin namin sa inycung anang bayang iyan." "M~ga taga ninyang Dios m~ga banal Pamahalaan naglalaganap San Diego! Pasalamatan na sa inyy nagbigay n~g na sacerdote, at ang n~g Inang Bayang na di napapagal n~g

"civilisaci" sa masaganang m~ga pulg it na inaamp n~g canyg maluwalhating balabal! Purihin ninyang Dios na nagdalsa inyrito nitg m~ga mapagpacumbabg m~ga sacerdote, na sa inyy nan~gbibigay liwanag at nagtutursa inyn~g wicn~g Dios! Purihin ninyang Pamahalaang gumaw gumagawat gagawn~g m~ga pagpapacahirap sa icagagalg ninyat sa icagagaling n~g inyg m~ga an!" "At n~gayg benebendita ang unang batnitg lubhg macahulugang bahay, cam Alcalde Mayor nitg lalawigan, sa pan~galan n~g dakilang Har na in~gatan nawn~g Dios, n~g Harsa m~ga Espa, sa pan~galan n~g maluningning na Pamahalaang castat sa ilalim n~g pagtatangkilik n~g canyg walg bahid at cail ma'y mapagdiwang na bandera, binibigyan namin n~g dakilang cahulugan

ang guinawang itat sinimulaan namin ang paggawn~g escuelahang it" "M~ga taga San Diego, mabuhay ang Har Mabuhay ang Espa! man~gabuhay ang m~ga fraile! Mabuhay ang Religi catica!" --Mabuhay! mabuhay!--ang isinag n~g maraming voces,--mabuhay ang guinoong Alcalde! Ity nanaog, pagcatapos, n~g boong cahinhinang madakil casabay n~g m~ga tinig n~g msicang nagpasimuln~g pagtugt; naglag n~g ilg cucharang lechada sa ibabaw n~g bat at catulad din n~g madakilang cahhinang gaya n~g siya'y pumanh. Nan~gagpacpacan ang m~ga nan~gan~gatungculan sa pamahalaan.

--Iniab ni Ibarra ang ispang cucharang pac sa Cura, na n~g macatitig na sumandalsa canyy marahang nanaog. N~g na sa calahatna n~g hagdana'y tumin~galupang tingnan ang nabibiting batg nacatali sa matitibay na m~ga lbid, datapuwa't ang pagtin~ging yao'y sandalg sandallang at nagpatuloy n~g pananaog. Gumawr siyn~g gaya n~g guinawn~g Alcalde, n~guni't n~gayo'y lalg marami ang nan~gagsipacp: nakisama sa pagpacp ang m~ga fraile at si capitang Tiago. Tila mandin humahanap si PSalvn~g mapagbigy n~g cuchara; tiningnan niysi Mar Clara at anaky nag-aalinlan~gan; n~gunt nagbago n~g panucalat ang guinawa'y sa escribano niyibinig. Ito'y sa pagbibig loob, lumap cay Mar Clara, datapuwa't ito'y tumangguing

n~gumin~giti. Nagsnodsunod nanaog ang m~ga fraile, ang m~ga empleyado at ang alfez. Hindnalimutan si capitang Tiago. Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa nanilaw na taong pababain na ang bat n~g maalaala n~g cura ang binat na pinagsabihan n~g anyg nagbibirat taglay ang pabab na sa canyy pagpapalagay na catotong tunay: --Hindpba isaloc ninyang inynamang cuchara, guinoong Ibarra? --Cung magcagayo'y aking gagagar si Juan Palomo acang nagluluto't acrin ang cumacain!--ang isinag nitn~g gay din anyn~g pananalit --Lacad na cay--anang Alcalde sa cany saca siymarahang itinulac;--cung hind

mag-uutos acong huwag pababa ang batat matitirtayo rito hanggang sa caaraw n~g paghuhuc. Napilitan si Ibarrang tumalimdahil sa ganitg cakilakilabot na b Hinalinhan niya ang maliit na cucharang pac n~g isg malakg cucharang bacal, bagay na nagpan~giti sa ilg m~ga tao, at mapayapang lumacad. Tinitingnan n~g naninilaw na tao ang ban~ging na sa tabi n~g canyg m~ga paa. Pagcatapos na matingnan n~g mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar sa tabi n~g canyg lo, si Els at ang lalaking naninilaw, nagsalitsiycay r Juan, na ang canyang voces ay nan~gin~ginig n~g caunt --Ibig pninysa akin iyang timbat ihanap ninyacsa itaas n~g ibg cuchara!

Napag-isang binat Hindna siya minamasdan ni Els; ang m~ga matnito'y nacapacsa lalaking naninilaw, na nacadun~gaw sa hcay at sinusundan ang m~ga kilos n~g binat Nirinig ang in~gay na guinagawn~g cuchara sa paghaln~g pinagsamang buhan~gin at apog na nakikisaliw sa hugong n~g mahinang pagsasalita n~g m~ga cawann~g gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil sa canyang talumpat Carin~gatdin~gat ay bumugsang isang lagapac; umilandg ang poleang (cal nacatalsa pnn~g cris, at saca sumun ang terno na humahamp sa aparatong tulad sa isg panghataw: nan~gagsigalaw ang m~ga malalakg coy, lumip ang m~ga gapos at sa isg kis maty nugsong lah, na casabay ang

kakilakilabot na ugong Sumilakbang isg alapaap na alikab; pinuspos ang alang-alang n~g isg sigaw sa panghihilacb n~g libolibong voces. Tumacas at nan~gagsitacbhalos ang lah, babahagyna ang nan~gagmadalg lumsong sa hcay. Si Mar Clara at si PSalvang nan~gagsipanatili lamang sa canilg kinalagyan, sa pagca't hindsilman~gacagal, nan~gamumulat hindman~gapagsalit [Larawan:--Hindpba maglalagay nam cayn~g inyong "paletada" guinoong Ibarra?--anang cura.] Nang mapawi-pawi na ang sumilacbg alicab, nakita nilg nacatayo si Ibarra sa guitna n~g m~ga cahabaan, m~ga cawayan, malalaking m~ga lbid, sa pag-itan n~g torno at n~g malaking bat na sa pagbabn~g gayg cabil, ang lah

ay ipinagpag at pinis Tan~gan pa sa cam n~g binata ang cuchara atcanyg minasdan n~g m~ga matg gul ang bangc n~g isg taong nacatimbuang sa canyg paan, na halos nalilibing sa guitnn~g m~ga cahabaan. --Hindi pba caynamatay? Buh pa ba cay Alang-alang sa Dios, magsalita pcayo!--ang sabi n~g ilang m~ga empleadong punong-puno n~g tacot at pagmamalasakit. --Himala! himala!--ang isinisig n~g il. --Hali cayat inyg alisin sa pagca dan~gan ang bangcay n~g sawg palad na it--ani Ibarrang anaki'y nuising sa isg pagcacatulog. N~g marinig naramdaman ang ni canyg voces, Mar Clarang

papanawan siyn~g lac, hanggg siyy nimbuang sa m~ga cam n~g canyg m~ga catotong babae. Malakg caguluh ang naghahar sabay-sabay na nan~gagsasalit nan~gagcumpcump ang m~ga cam, nan~gagtatacbuhan sa magcabicabil nan~gahambal na lah. --Sino ba ang namatay? Buh ba?--ang m~ga tang n~g alferez. pa

Canilg nakilalang ang lalaking naninilaw na nacataysa tabi n~g torno ang siyg bangcay. --Pag-usiguin sa har n~g m~ga tribunal n~g Justicia ang "maestro de obras" (ang namamatnugot sa gaw!--ang siyang unang nasabi n~g Alcalde.

Canilg siniyasat ang calagayan n~g bangc, tinut nilang dibdib, datapuwa't hindi na tumitib ang ps Inabot siyn~g hamp sa lo at nilalas n~g dugang dalawg btas n~g ilg, ang bib at ang m~ga tain~ga. Canilg nakita sa canyg liig ang m~ga bac na cacaib apat na malalalim na lubsa isg do at issa cabilg do, bagman ity may calakh: sino mang macakita niyy wiwicaing sinac siyn~g sipit na bal. Binabati n~g boong gal n~g m~ga sacerdote ang binata at pinipisil nilang canyg m~ga cam. Ganitang sabing nagcacang-iiyac n~g franciscanong may mapagpacumbabang anyna siyang umeespiritu santo cay Pi Daso. --Banal ang Dios, magaling ang Dios! --Pagca nadidilidili cong bahagylamang

ang panahg pag-itan muln~g acy malagay sa lugar na iy--ang sabi n~g issa m~ga empleado cay Ibarra,--nac! cung acang naguing cahulihulihan sa lah, Jess! --Naninindig ang aking m~ga buh!--anang isg pawin at bahagyna ang buh. --At mabuti't sa inynangyari ang bagay na iyan at hindi sa akin!--ang ibinubulg n~g isg matandg lalaking nan~gin~ginig pa. --Don Pascual!--ang biglang sinabing malac n~g ilg m~ga cast --M~ga guinoo, gay ang sabi co, sa pagca't hindnamat ang guinoong it cung sa aki'y hindman acnapis mamamatay rin acpagcatapos, madilidili

co lamang ang bagay na iy. Datapuwa't malayna si Ibarra, at canyang pinag-uusisa ang calagayan ni Mar Clara. --Hinddapat maguing cadahilanan ang bagay na itupang hindmuloy ang fiesta, guinoong Ibarra!--anang Alcalde;--purihin natin ang Dios! Hindi sacerdote at hindman lamang castilang namatay! Kinacailan~gan nating ipagdiwang ang pagcaligtas pniny Ancayang mangyayari sa inycung nadag-anan cayn~g bat --Para manding nakikinikinita na, nakikinikinita na!--ang isinisig n~g escribano;--sinasabi co na! hindmasiglang paglusong sa hcay ni guinoong Ibarra, Nakikita co na! --Isang "Indio" naman lamang ang siyg

namat! --Ipagpatuloy ang fiesta! Msica! hindmabubuhay n~g capanglawan ang namatay! Capitan, gagawin dito ang pagsisiyasat!... Pumarito ang directorcillo!.... Piitin ang "maestro de obras"! --Ipan~g siy --Ipan~g! Eh! msica! Ipan~g ang maestrillo! msica!

--Guinoong Alcalde,--ang itinutol n~g boong catigasan n~g loob ni Ibarra;--cung hindi macabubuhay sa namatay ang capanglawan, laln~g hindi macabubuhay ang pagcabilanggn~g isg tao, na hindi pa natin nalalaman cung may sala siywal Nanagot pacsa canyg calagayan at hinihin~gcong pawal-an siy

sa m~ga araw na itman lamang. --Sang-ayon! sang-ayon! huwag na lamang siyuul n~guni't

Sarisarg m~ga salisalitaan ang lumilibot. Pinaniniwalaan n~g isg himalang nangyaring iy. Gay ma'y tila mandin hindtotog natutuwsi PSalvi sa himalg sinasapantahang guinawn~g isg santo n~g canyg capisanan at n~g canyg pin~ganan~gasiwaang bayan. Hindnagculang n~g nagdagdag na canyg nakitang lumusong sa hcay ang isg nacasuot n~g pananam na itimg catulad n~g sa m~ga franciscano. Hindn~gmapag-aallan~ganan: si San Diego ang nanaog na iy. Napagtantrin namg nakinig n~g misa si Ibarra, at ang lalakg nanilaw ay hind ito'y maliwanag na cawan~gis n~g sicat n~g aw.

--Nakita mo na? yaw cang magsisimb--anang isg ina sa canyg anac--cung dcata napalupang icaw ay aking pilitin, n~gayy pasasatribunal cang nacalulan sa cangga na gaya naman niyan! At siyn~gnaman: hatid sa tribunal na nabalot sa isg banig ang lalaking nanilaw ang canyg bangcay. Umuwing patacbsa canyg bay si Ibarra upang magbihis. --Masamg pasimul hm!--ang sinabi n~g matandg Tasio na doo'y lumalay

=XXXIII.= =LAYANG-CAISIPAN.=

Nagtatapos na si Ibarra n~g paghuhusay n~g cataw n~g sa canyy ipagbigay alam n~g isg alang lalakg may isg lalakg tagabukid na nagtanong cung siyy naroroon. Sa pagsasapantahniyg marahil ang nagtatang ay isa sa canyg m~ga casama sa bukid, ipinagutos niyg papasukin ang taong iy sa canyg "despacho", silid na aral, ligpitan n~g m~ga acl at laboratorio quico tloy. N~guni't sinadya mandin upang siyy lubhang mangguilal, ang nasumpun~gan niya'y ang mabalasic at matalinghagang anyni Elias.

--Iniligtas ninyang aking bhay--ang sinabi nitsa wicang tagalog, dahil sa pagcamasid niya sa kilos ni Ibarra;--binayaran co n~g cauntang aking utang at waln~gcayg sucat kilalaning utang na loob sa akin, tumbal, acang ma'y kinikilalang utang na loob. Naparito pact n~g makiusap sa inytungc sa isg bagay. --Magsalita pcay--ang sag n~g binatsa wicang tagalog din, taglay ang pangguiguilal sa mabalasic na anyn~g tagabukid na iy. Sandaling tinitigan ni Els ang m~ga matni Ibarra, at nagpatuloy n~g pananalita: --Sacali't ibiguin n~g justicia n~g m~ga taong liwanaguin ang talinghagang it

ipinamamanhic co psa inyong huwag ninyg sasabihin canino man ang tagubiling sinabi co sa inysa simbahan. --Huwag pcayg mabahala,--ang isinag n~g binatsa isg any nagpapakilala n~g sama n~g loob;--talastas cong cayy pinag-uusig, datapuwa't acy hindmarunong magcanulcanino man. --Oh, hinddahil sa akin, hinddahil sa akin!--ang madalg isinag ni Els, na nagpapahalatn~g caalaban n~g loob at pagcahindmaalam magpacabab-ity dahil psa iny walcauntmang tacot acsa m~ga tao. Nagdag ang pangguiguilalas n~g binat bago ang anyn~g pananalitnang tagabukid n~g iyg n~g unang daco'y piloto, at tila mandin hindagpang sa canyang anyo at gay din sa canyang

pamumuhay. --Anpba ang ibig ninyg sabihin?--ang tang sa lalaking talinghagang iy, na pinagsisiyasat n~g canyang panin~gin. --Ang pananalitco po'y hindpalaisipan, pinagsisicapan cong magsabi n~g maliwanag. Sa icapapanatag pninykinacailan~gang sapantahain n~g inyg m~ga caaway na cayy hindnag-aalap-ap at palagay ang loob niny Umudl si Ibarra. --Ang aking m~ga caaway? May m~ga caaway ba ac --May caaway ptayong lah, guinoo, mulsa lalong maliit na hayop hanggang sa tao, mulsa lalong dukhhanggang sa

lalong mayaman at macapangyarihan! Ang pagcacaroon n~g caaway ang siyang talagang cautusan n~g buhay! Walang im na tinitigan ni Ibarra si Els. --Caypo'y hindpiloto hindcaytagabukid!--ang ibinulg. at canyg

--May m~ga caaway pcaysa m~ga matataas at mababang tao,--ang ipinagpatuloy ni Els na hindpinans ang m~ga sinalitn~g binat--nais pninyg itul ang isg panucalang dakil may pinagdaanan pcay nagcaroon n~g m~ga caaway ang inyg nunong lalaki at ang inyg am sily may m~ga kinahiligan n~g ps at sa pamumuhay hindang m~ga tampalasa't masasamang tao ang lalong nacapupucaw n~g maalab na m~ga pagtatan n~g galit, cung hindang m~ga

taong may malilinis na calooban. --Nakikilala pba ninyang aking m~ga caaway? Hindsumag pagdaca si Els, at ang guinawa'y naglininglining. --Nakikilala co ang is iyg namat,--ang isinag. Napagtalastas co cagabg may isg bagay na canilg inaacalang laban po sa iny dahil sa ilg m~ga salitang canyang isinag sa isg lalaking hindco kilalna nawalsa cadiliman. "Hinditcacanin n~g m~ga isdg catulad n~g canyg am makikita pninybcas",--anya,--Ang m~ga salitg ity siyang nacahicayat sa aking pagdidilidili, hindlamang sa taglay na canyang cahulugan, cung hindsa taong nagsalit na niyg araw pa'y nagcusang humar sa "maestro de obras" at canyang

sinabi ang canyg han~gad na siyna ang mamamatnugot n~g m~ga gawain sa paglalag n~g unang bat na hindhumin~gi n~g malakg bayad, at ipinagbabansag ang malalakg canyg m~ga caalaman. Walacg pagsaligang casucatan upang masapantalco ang canyg masamang calooban, n~guni't may isg cauntg bagay na nagsasabi sa aking ang m~ga sapantahco'y catotohanan, at dahil dito'y aking hinirang upang cayy pagbilinan, ang isg sandalat isg calagayang ucol at angc upang caypo'y huwag macapagtatang sa akin. Ang m~ga ibg nangyari'y nakita na pniny Malaon nang hindnagsasalitsi Els, at gay ma'y hindsumasag at hindpa nagsasalitn~g anman si Ibarra. Siyy naggugunamgunam. --Dinaramdam co na ang taong iya'y

namatay!--ang sa cawacasa'y nasabi niy--marahil sa canyy may napag-usispang caunting m~ga bagay! --Cung siyy nabhay marahil siyy nacawalsa nan~gin~gnig na cam n~g bul na justicia n~g tao. Hinatulan siyn~g Dios, pinatay siyn~g Dios, ang Dios ang siyg tan~ging humuc sa cany Minasdg sandalni Cristomo ang lalakg nagsasalita sa canyn~g gay, at canyg nakita ang m~ga batibot na m~ga braso nit na pung-punn~g m~ga pasat malalakg bugb. --Caypba'y nananampalataya naman sa m~ga himal--ang sinabing n~gumin~git--tingnan pninyang himalg sinasabi n~g bayan! --Cung nananampalataya pacsa m~ga

himala'y hindacmananampalataya sa Dios: sasampalataya acsa isg taong naguing dios, sasampalataya acg tunay n~gang linalang n~g tao ang Dios alinsunod sa canyg larawan at calagayan; datapawa't sumasampalataya acsa Cany hindmiminsang namdaman co ang canyg cam. Nang lumulugso na ang lah, na ano pa't nan~gan~ganib malipol ang lah n~g nan~garoroon sa lugar na iy, ac acang pumiguil sa tampalasan, lumagay acsa canyg tab siya ang nasugatan at aco'y nacaligt at hindnasact. --Cay sa macatuwid pala'y cay... --Op hinawacan co siyn~g nag-iibig n~g tumacas, pagcatapos na mapasimulan niyang gawang pangpahamac; nakita co ang caniyg pananampalasan. Sinasabi co psa iny ang Dios na n~gplamang ang

siyg tan~ging maguing huc sa m~ga tao, siyna n~glamang ang tan~ging magcaroon n~g capangyarihan sa bhay; na cailan ma'y huwag isiping siyy halinhan n~g tao! --At gay man n~gayon po'y cayo'y.... --Hindp--ang isinalabat ni Els, palibhasa'y nahulaan niyang tutol, hindnagcacawan~gis.--Pagca hinahatulan n~g tao ang ibang m~ga tao sa camatayan sa capahamacan n~g pagcabuhay magpacailan man sa hinaharap na panah, guinagawang gayg paghatol na hindsiylumagay sa pan~ganib, at gumagamit siyn~g lac n~g ibang m~ga tao upang ganapin ang canyg m~ga hatol, na sa lah n~g ito'y mangyayaring pawang camalian lihis sa catuwiran. Datapuwa't ac sa aking paglalagay sa tampalasan sa gay ding pan~ganib na

canyg ilaan sa m~ga ib nalalakip din acsa gayon din capan~ganiban. Siya'y hindco pinatay, pinabayaan cong patayin siyn~g cam n~g Dios. --Hindpba pagcacataon? caysumasampalataya sa

--Pagca nanampalataya sa pagcacatao'y para ring nanpalataya sa m~ga himal ang nananampalataya sa dalawang bagay na ito'y naniniwala namang hindnatalos n~g Dios ang m~ga mangyayari sa panahg sasapit. Anang pagcacaon? Isang bagay na nangyaring sino ma'y hindnacaaalam n~g mangyayar Anang himal Isg casalangsan~gan, isg pagcacasirsirn~g lacad na tacdsa m~ga kinapal. Isg caculan~gan n~g laan sa mangyayari at isg casalangsan~gang ang cahuluga'y dalawang malalaking capintasan sa isip na namamatnubay sa

muina n~g daigdig. --Sino pba cay--ang mulg itinang ni Ibarra na ma'y halong tacot;--caypba'y nag-aral? --Napilitan acg sumampalatayang totoo sa Dios, sa pagca't pumanaw sa akin ang pananalig sa m~ga tao,--ang isinag n~g piloto, na anpa't iniwasan ang pagsag sa tang. Ang isip ni Ibarra'y canyg napag-unaw ang caisipan n~g pinag-uusig na binatang iy: hindniykinikilala ang catuwiran n~g taong maglagdn~g cahatul sa canyg m~ga capuw tumututol siylaban sa lac at cataasan n~g calagayan n~g m~ga tan~ging pulutg na tao sa ibg m~ga pulutg. --Datapuwa't kinacailan~gang

sumang-ayon caysa pan~gan~gailan~gan n~g lalarong timban~gang tao, cahi man lubhang capintasan at m~ga caculan~gan nit-ang itinutol niy--Cahi't ang dami n~g m~ga kinacataw n~g Dios sa lupa'y hindmangyayar sa macatuwid baga'y hindsinasabi n~g boong caliwanagan ang canyg pasyupang mabigyang cahatulg ang yutayutang m~ga pagaalit-al na ibinabalangc n~g m~ga hidwnating budh Nauucol, kinacailan~gan sumasacatwirang manacanaca'y humatol ang tao sa canyg m~ga capuw --Tunay n~g datapuwa't n~g upang gaw ang cagalin~gan, hindang casam-an; upang sumawatn~g lihis at magpabuti, hindn~g macapagwasac, sa pagca't cung hindmatuntg sa matuwid ang canyg m~ga pasya'y walsiyang capangyarihang mabigyang cagamutan ang masamg canyg guinaw N~guni't higuit sa aking

ca ang pagmamatuwirang it--ang canyg idinugtg at binago ang anyn~g pananalita,--at nililibang co po sayn~gayong cayy hinintay; Huwag pninyg calimutan ang casasabi co pa sa iny may m~ga caaway cay magpacabuhay pcaysa icagaling n~g inyg tinubuang bayan. At nagpaalam. --Cail co pcaymakikita uli?--ang tang ni Ibarra. --Cailan man pt ibiguin ninyat cail mang ma'y magagawacg inyg pakikinaban~gan. May utang pa pacsa iny

=XXXIV.= =ANG PAGCAIN.=

Nan~gagasisicain sa ilalim n~g pinamutihang kiosko ang m~ga mah na tao sa lalawigan. Na sa isg duyo n~g mesa ang Alcalde; sa cabilg duyo naman naroon si Ibarra. Nacaupsa dacong canan n~g binatsi Mar Clara, at sa dacong caliwa, niyang escribano. Si capitang Tiago, ang alfez, ang gobernadorcillo, ang m~ga fraile, ang m~ga cawani n~g pamahalaan at ang ilang m~ga dalagang nan~gasira'y nan~gagsiup hindayon sa canicanilg calagayan sa bayan, cung di ayon sa canicanilg hilig. May cattamang sayat gal ang cainan,

datapuwa't n~g nan~gan~galahati na'y siyang pagdating n~g isg cawansa telrafo na si capitang Tiago ang hanap upang ibigay sa canyang isg telegrama. Ayon sa caugalia'y humin~gi n~gang pahintulot si capitang Tiago upang basahin ang telegramang iy, at ayon sa caugalian naman ay ipinamanh n~g lah na canyg basahin. Pinapagcun muna n~g carapatdapat na Capitan ang canyg m~ga kilay, itina pagcatapos, namutlang canyg mukh nagliwanag, dinidalg tinicl ang papel at sacnagtindig. --M~ga guinoo,--ang sinabing nagmamamadal--daratg n~gayg hapon ang can~galdan~galang Capitang General upang paunlac ang aking bahay! At sacbiglg nagtatacbg dalang

telegrama at ang servilleta, n~guni't walg sombrero, na pinag-uusig n~g m~ga hiyawan at m~ga tang. Cung ang pagdatg n~g m~ga tulis ang ibinalita'y gay na n~glang ang ligalig na mangyayari. --N~guni't pakinggan pniny--cailan daratg?--Sabihin ninysa amin!--Ang Citan General! Malo na si Citang Tiago. --Dating ang Capitan General at doon ttuloy sa bay ni Capitan Tiago!--ang sigawan n~g il, na ano pa't hindna nildinidili-diling naroroon ang anac na babae't ang canyg mamanugan~gin. --Hindmacahihirang n~g lalalpa galing!--ang itinutol ni Ibarra. sa

Nan~gagtitin~ginan ang m~ga fraile: itang cahulugan n~g canilg tin~ginan:--"Gumagawang Capitan General n~g issa canyg m~ga caplan~gan, inaalipustniytayo, dapat na sa convento siytumul",--datapuwa't sa pagca't gay din ang iniisip n~g lah, sily hindumiimic at hindsinasaysay nino man ang canyg caisipan. --May nan~gagsabi na sa akin sa hapon n~g bagay na iy, datapuwa't hindpa nalalaman n~g Capitan General cung siya'y matutul. --Nalaman pba n~g camahalan niny guinoong Alcalde, cung hanggang cailan matitirrito ang Capitan General?--ang tang n~g alfez na nan~gan~gib. --Hindco talastas na maigui; maibiguin

ang Capitan General na mangbigl --Nito ang ibg m~ga telegrama! Ang m~ga telegramang iyo'y sa Alcalde, sa alfez at sa gobernadorcillo; namamasid na magaling n~g m~ga fraileng walisman lang telegramang ucol sa cura. --Dating ang Capitan General sa icapat na oras n~g hapon, m~ga guinoo!--anang Alcalde n~g pananitang madakil--macacacain tayo n~g boong catahimican. Hindmacapagsasabi n~g hihiguit pa sa rito sa cagalin~gan si Leonidas sa Termilas: "N~gayong gabi'y hahapon tayong casama ni Plut!" Nanag-uli ang salitaan sa lacad na

caugalian. Namamasid cong walrito ang ating dilang m~gan~garal!--ang kiming sinalitn~g issa m~ga naroroong cawann~g gobierno, na mahinhin ang anyat hindbinubucs ang bibig hanggang sa oras n~g pagcain, at sa boong umaga'y n~gayon n~glang nagsalit Ang lah n~g nacalam n~g m~ga nangyari sa amni Cristomo'y cumilos at cumind, na ang cahuluga'y:--"Halcay Sa unang hacbg pa lang ay cayo'y nilat na!"--Datapuwa't sumag ang ilg mapagmagandang loob: --Marahil napagal siyn~g caunt... --Ang caunti lang?--ang biglg sinabi n~g alfez;--pag na pag marahil, at ayon

sa casabih dito'y "malunqueado" (bugb na bugb ang cataw). Nac ang pan~garal na iy! --Isg mainam na serm, cadakidakilaan!--anang escribano. --Maran~gal, malalim!--ang n~g corresponsal. idinugtg

--Upang macapagsalitn~g gayg catag, kacailan~gang magcaroon n~g lamunang gaya n~g canyg lamunan,--ang ipinahiwatig ni pManuel Mart. Walg pinupurang agustino cung di ang lalamunan lang niy --Nalalaman ba ninyg si guinoong Ibarra'y siyg lalong may magalg na tagapaglutsa boong lalawigan?--anang

Alcalde upang putulin ang salitaan. --Iyan n~gang sinasabi co, datapuwa't ang magandang babaeng canyg calap ay yaw paunlac ang hayin, sa pagca't bahagyna lang tiniticman ang pagcain,--ang tutol n~g issa m~ga cawann~g gobierno. Nagdamdam cahihiyan si Maria Clara. --Napasalamat acsa guinoo ... napacalabis naman ang canyg pan~gan~gasiwsa aking cataohan,--ang kimg sinalitn~g paut,--datapuwa't.... --Datapuwa't pinaunlacan pninyn~g malakang pagsasalosalong itsa inylang pagparito,--ang sinabing pangwac sa salitn~g Alcaldeng malin~gap sa babae, at sachumarap cay pSalv

--PCura,--ang malac na idinugtg,--namasid co pong sa maghapo'y hindcayummic at may iniip.... --Catacot-tacot na magmamasid ang guinoong Alcalde!--ang biglg sinabi saisg cacaibg anyni pSibyla. --Itna ang aking ugali,--ang paut na sinabi n~g francisco;--ibig co pang makinig cay sa magsalit --Ang pinagsisicapang lagui n~g camahalan pninyo'y ang makinabang at huwag man~gulugui!--ang sinabi n~g alfez, na aglahang anyn~g pananalit Hindinaring birang bagay na iy ni pSalv sandaling numingng ang canyg panin~gin, at sacsumag:

--Magalg ang pagcatalastas n~g guinoong alfez na sa m~ga aw na ito'y hindn~gacang lalong nakikinabang nan~gun~gulugui! Hindinalumana n~g alfez ang dagoc na iy sa pamamag-itan n~g isg cunua'y tawa, at winalang bahalang pasaring na iy. --N~guni, m~ga guinoo, hindco mapagwarcung bakit macapagsasalitaan n~g m~ga pakikinabang m~ga pan~gun~gulugui,--ang isinabat n~g Alcalde;--anang mawiwicsa atin n~g m~ga magagandang loob at matatalinong binibining nan~garitong nagbibigay unl sa atin n~g canilg pakikipanayam? Sa gang akin, ang m~ga dalaga'y tulad sa m~ga taguintg n~g arpa n~g calan~gitan sa guitna n~g gabi! kinacailan~gang

pacauliniguin at sily pakinggan, at n~g ang m~ga caayaayang tinig nilg nagpapailanglang sa calolowa sa calan~gitang kinarorooran n~g walg hanggan at n~g lalong cagandagandahan.... --Naghahanay ang camahalan pninyn~g m~ga matitimy na sasay!--anang escribano n~g boong gal, at inin niyat n~g Alcalde ang ac na na sa canicanilg copa. --Hindmangyaring hindco gaw,--anang Alcalde, na pinapahid ang canyg m~ga lab--cung hindlaguing gumagawn~g magnacaw ang capanahunan, ay gumagawnam n~g manunul N~g cabataan co'y cumathacn~g m~ga tul na hindnam masasam --Sa macatuwid po'y naglilo ang inyg

camahalan sa m~ga Musa upang sumun cay Themis!--ang sinaysay n~g ating "corresponsal" na mahiligu sa m~ga diosa n~g panahg una. --Psch! ang ibig ninyg aking gawin? Sa tuwi na'y naguing hilig co ang aking mapagkilalang lah n~g calagayan n~g pammuhay. Nammupol accahapon n~g m~ga bulacl, n~gayy aking hawac naman ang tungcod n~g Justicia at naglilingc acsa sangcataohan, bcas.... --Bcas ay ihahaguis n~g camahalan pninyang tungc na iy sa ap at n~g inyg mapainit ang maguin na dacong hon n~g buhay, at ang cucunin pnam ninyo'y ang catungculang pagca ministro,--ang idinugtg ni pSibyla. --Psch! oo ... hind... ang maguing ministro'y hindsiyg lalong aking

pinacahahangad na camtan: sino mang walg carapata'y naguiguing ministro. Isang mainam na bahay sa dacong timugan n~g Espa at n~g matirahan cung panahg tag-init, isang malaking bahay sa Madrid at tahanan at m~ga lupa sa Andalusia cung panahong tag-lamig ... Hindn~gmasasabi sa akin ni Voltaire: "Nous n'avons jamais chez ces peuples que pour nous y enrichir et pour les calomnier". Ang boong ip n~g m~ga cawann~g gobierno'y nagsalitang Alcalde n~g isg catatawan, caya't nagtawanan silt n~g bigyg capurihan ang gayg pagpapataw sily guinayahan n~g m~ga fraile, palibhasa'y hindniltal na si Voltaire ay yag Voltaireng hindmamacailang canilg sinumpat inilagay sa infierno. N~guni, sa pagca't nalalaman ni parSibyla cung sino si Voltaire, siya'y magpakilang

galit, sa pagsasapantaha niyang nagsalitang Alcalde n~g isg laban paglabag sa religion. Nagsisicain naman sa isg "kiosko" ang m~ga batang lalak na ang canilg maestro ang sa canila'y nan~gun~gul Gumagawsiln~g malakg cain~gayan, gayg sily m~ga batang filipino, sapagca't ang caraniwan, cung ang m~ga batang filipino'y na sa pagcain at na sa har n~g ibg m~ga tao'y hindang cagaslaw ang canilg naguiguing caculan~gan, cung di ang cakimian. Ang isa'y nagcacamaln~g paggamit n~g m~ga "cubierto" at sa gayo'y sinala n~g calapit; dito'y nagmumulang isg pagmamatuwiran, at ang dalawang nagtatalo'y nagcacaroon n~g canicaniyg m~ga cacamp ang wicn~g iba'y ang cuchara, anang iba nama'y ang tenedor

ang cuchillo, at sa pagca't walsilang kinikilalang capuwbatang lalong marunong cay sa ib doo'y nan~gagcacain~gay n~g di sapal sa lalong maliwanag na sabi, sila'y nan~gagmamatuwirang wan~g sa pagtataln~g m~ga teogo. Ang m~ga magugulang ay nan~gagkikindatan, nan~gagsisicuh, nan~gaghuhudyatan, at nababasa sa canilg m~ga pagn~gitna sa sila'y lumiligaya. --Ab--ang sabi n~g isg babaeng tagabukid sa isg matandang lalaking nagdidicdic n~g hitssa canyg calicot;--magpaparang aking si Andoy, cahi't yaw ang aking asawa. Tunay n~ga't m~ga dukhcami, n~guni't cami'y magsisipag sa paghahanap buhay, at cami'y magpapalimos cung

cacailan~ganin. Hindnawawalan n~g nagbibigay n~g salapi at n~g macapagpang m~ga mahihirap. Hindba sinasabi ni hermano Mateo, taong hindnagsisinun~galing, na si papa Sixto'y isg pastol lamang n~g calabaw sa Batan~gan? Tingnan na nglamang ninyang aking si Andoy, tingnan ninysiycung dcamukhna ni San Vicente! At cumacayat ang laway n~g maba na ina sa panonood sa canyg an na hinahawacan ang tenedor n~g dalawang camay. --Tulun~gan nawa siyn~g Dios!--ang idinugtg n~g matandang lalaki, na n~ginun~guyang sap--cung maguing papa si Andoy, cami pa sa sa Roma je!--je! nacalalacad pa acg mabuti. At cung sacali't mamatay ac... jeje!

--Huwag pcayg mabahal incong! Hindmalilimot ni Andoy na tinuruan ninysiyn~g pagla n~g m~ga bilao at n~g dikin. --Tunay ang sabi mo Petra; acma'y naniniwala ang an mo'y nagcacaroon n~g mataas na catungculan ... ang cababaa'y patriarca. Hindpa acnacacakita n~g batang hiniguit sa canysa cadaliang natuto n~g hanap-buhay! Oo, oo, maaalaala na niya ac cung siyy papa na obispo at maglibang sa paggawa n~g m~ga bilauhang gagamitin n~g canyg tagapaglutong babae. Oo, ipagmimisa n~ga niyang aking calolowa, jeje! At taglay n~g mabait na matanda ang ganitg pag asa'y sinicsicang mainam n~g maraming hitsang canyg calicot.

--Cung pakikinggan n~g Dios ang aking m~ga pagsamat magaganap ang aking m~ga pag-asa, sasabihin co cay Andoy: "An, pawiin mo sa amin ang lah n~g casalanan at ipadalmo camsa lan~git". Hindna tayo man~gan~gailan~gang magdas, mag ayuno bumilpa n~g m~ga bula. Maaarn~g gumawn~g m~ga casalanan ang may isg an na santo papa! --Paparoonin mo siysa bahay bcas, Petra,--anang matandang lalakna totoong nagagal;--tuturuan co siyn~g pagcacayas n~g nito! --Hmjo! ab Anpba, incg ang pagcaalam niny Inaacalpba ninyg iguinagal pa n~g m~ga papa ang canilg m~ga cam? Ang cura n~g gayg siya'y cura lamang, caylamang nagpapagal ay cung nagmimisa, pagca nagpapapihitpihit! Ang arzobispo'y hindna pumipihit,

paupcung magmisa; cayn~gt ang papa ... ang papa'y nacahigcung magmisa, at may abanico pa! Anpba ang ip niny --Hindisg calabis, Petra, ang canyg malaman cung paano ang guinagawang paghahandn~g nito. Mabuti na ngang siyy macapagbili n~g m~ga salac at m~ga petaca at n~g huwag macailan~gang magpalimos na gaya n~g guinagawrito n~g cura sa ta-ta sa pan~galan n~ga papa. Nahahabag acong makita ang isg santong pulubi, caya't aking ibinibigay ang lahat cong nalimpoc. Lumapit ang isg tagabukid at nagsalit --Aking pinagtibay na, cumare, magdodoctor ang aking anac, waln~g magaling na gaya n~g doctor! --Doctor! huwag n~gcayg main~gay,

cumpare;--ang sag ni Petra;--waln~g magalg na gaya n~g magcura! --Cura? prr! Sumin~gil n~g maraming salapang doctor; sily sinamba n~g maysak, cumare! --Magnilaynilay cay Sucat n~g magpapihitpihit n~g macaatlo macaapat ang cura at magsalitn~g "dinus pabiscum," upang canin ang Dios at tumangap n~g salap Sinabi n~g lah sa cany patn~g m~ga babae, ang canilg m~ga lihim. --At ang doctor? At anbang acalninysa doctor? Nakikita n~g dtor na lahat, patn~g itinatagninyg m~ga babae, pumpulso sa m~ga dalaga.... Ibig cong maguing doctor isg linggman lamang!

--At ang cura? hindba nakikita n~g cura ang nakikita n~g inyg doctor? At magaling pa sa riyan! Nalaman na ninyang casabihan; "sa cura ang matatabang inahing man at gay din ang binting mabilog!" --At an cumacain manggagamot n~g nasasact ba ang pagdidildil n~g as? ba ang m~ga tuyg lawlaw? m~ga dalirsa

--Narurumh ba ang cam n~g cura na gaya n~g m~ga cam n~g manggagamot? N~g huwag magcagayo'y may malalakg hacienda sil at sacali't gumagaw gumagawg may msica at siyy tinutulun~gan pa n~g m~ga sacristan! --At ang cumumpis cumare? Hindba pagpapagal ang cumumpis?

--Nac, ang pagpapagal na iy! Ang pagcaibig ninyg sa inyy man~gumpisal ang lah n~g tao! Diyata't nagcacapagod at nagcacapangpapawis pa n~gtayo sa pagcaibig nating masiyasat cung anang m~ga gawn~g m~ga lalaki't m~ga babae at cung anang m~ga gawn~g ating m~ga capit-bahay! Walg guinagawang cura cung dmaupo, at pagdaca'y sinasabi na sa canyang lah; cung minsa'y nacacatulog, datapuwa't sucat na ang maggawad n~g dalawa tatlg benedici upang tayo'y maguing anac uln~g Dios! Maanong maguing cura na n~glamang acsa isg hapon n~g cuaresma! --At ang ... ang magserm? sasabihin naman ninysa aking iya'y hindpagpapagod? Nita na ninycung paano ang pagpapawis n~g curang malaki caninang umaga!--ang itinututol n~g lalaking nacacaramdam na siya'y nalulupig

sa matuwiranan. --Ang magserm? Isg pagpapagal ba ang magserm? Saan naroon ang inyg pag-iisip? Maanong macapagsasalitna n~gachanggang tanghal mulsa plpito, na aking macagalan at mapagwicaan ang lah, na sino ma'y walg macapan~gah na tumutol, at pagbabayaran pa acsa gayg gaw Maanong maguing cura na n~gacisg umagang nan~gagsisimbang m~ga may utang sa akin! Pagmasdan ninycung paano ang pagtabni pDaso sa canyg capagmumurat capapal At dumarating n~gnaman si pDaso, taglay ang paglacad n~g taong matab na halos nacan~giti, n~guni't sa isg anyg nagpapakilala n~g pan~git niyg caisip, caya't pagcakita sa canyni Ibarra'y nalitsa canyg pagtatalumpat

Binatnilsi pDaso, baga man may halong pagtatac datapuwa't nagpakita ang lah n~g gal sa canyg pagdating, liban na lamang cay Ibarra. Nan~gaghihimagas na at bumubulna ang sa m~ga copa ang "champa". Naowi sa pan~gan~gat ang n~gitni pDaso, n~g canyg mamasdan si Mar Clarang nacaupsa dacong canan ni Crisostomo; n~guni't umupsiysa isg silla sa tabn~g Alcalde, at sactumang sa guitna n~g isg macahulugang catahimican: --May pinag-uusapan ba cayg anman, m~ga guinoo? Ipagpatuloy ninyang salitaan! --Nan~gagtatalumpatian,--ang sag, n~g Alcalde. Binabangguit ni guinoong Ibarra

ang lah n~g sa canya'y tumulong sa adhicg icagagaling n~g madl at sinasaysay ang nauucol sa arquitecto, n~g ang camahalan pninyy.... --Hindn~gacnacacamuang n~g tungc sa arquitectura,--ang isinalabat ni pDaso,--datapuwa't tinatawanan co ang m~ga arquitecto at gay din ang m~ga tan~gg tumatacbsa canil Niyan, acang gumuh n~g piano n~g simbahang iy, at lub sa cagalin~gan ang pagsacagaw ganyan ang sabi sa akin n~g isg ingl na maglalacn~g m~ga hiy, na tumuloy isg aw sa convento. Sucat n~g magcaroon n~g dalawang daling noo upang macagawn~g piano! --Gayon man,--ang mulg isinag n~g Alcalde, n~g mamasid niyg hindumiic si Ibarra,--pagca nauucol na sa m~ga tan~gg bahay, gaya na n~gbaga n~g

isg escuela, sa halimbawa, nagcacailan~gan tayo n~g isg "perito" (isg tag pant sa paggawn~g anman). --Anbang "perito ni peritas"!--ang sinabing malac na palibac ni pDaso.--Ang nagcacailan~gan n~g m~ga "perito" ay isg "perrito" (tuta maliit na o)! Kinacailan~gang maguing hayop pa cay sa m~ga "indio", na gumagawang mag isn~g canilg m~ga bahay, upang hindmatutong magpagawn~g apat na pader at saca patun~gan sa ibaw n~g isg tangkil, na siyn~gang isg tunay na escuela! Tumin~ging lah cay Ibarra, datapuwa't ito'y baga man lalong namutl nagpatuloy na parang nakikipagsalitaan cay Mar Clara. --N~guni't dilidilihin pninyg....

--Tingnan pniny--ang ipinagpatuloy na sabi n~g franciscano, na ayaw papagsalitain ang Alcalde,--tingnan pninycung paano ang guinawn~g isg "lego" namin, na siyg lalong pinacahayop sa lah naming m~ga lego, na yumari n~g isg magalg, mabuti at murang hospital. Marunong magpagawang magalg at hindnagbabayad cung dwalong cuarta lang sa araw-araw sa bawa't issa m~ga taong nanggagaling pa sa ibg bayan. Nalaman n~g legong iy cung paano ang nauucol na pakikisama sa m~ga "indio", na hindgaya n~g maraming m~ga haling at m~ga "mesticillo", na nagpapasamsa m~ga taong iy sa pagbabayad sa canila n~g tatlg bahagui isg salap --Ang wicpba ninyo'y walg cuarta lamang ang ibinabayad? Hindmangyayari!--Ibig n~g Alcaldeng

baguhin ang lacad n~g salitaan. --Tunay p at iyan ang dapat uliranin n~g m~ga nagpapanggap na magagaling na m~ga castil Nakikita na n~g na buhat n~g mabucs ang Canal n~g Suez ay sumapit dito ang cahalayang asal. N~g una, n~g kinacailan~gan nating lumigoy sa Cabo, hindnacararating dito ang lubhang maraming; m~ga may masasamg caugalian, at hindnam nacapaglbay roon ang m~ga iba upang man~gagasam --Datapuwa't pDamaso!... --Nakikilala na pninycung anang "indio"; bahagypa lamang nacacaalam n~g cauntay nagmamarunong na. Ang lah n~g m~ga huguing iyg napapasa Europa'y.... --N~gunt pakinggan pniny...--ang

isinasalabat n~g Alcalde, na nababalisdahil sa masasak na m~ga pasaring na iy. --Magcacaroon siln~g wac ayon sa canicanilg carapat--ang ipinagpatuloy na pDaso;--nikita sa calaguitnaan ang cam n~g Dios, kinacailan~gang maguing bul upang huwag masdan. Tumatanggap na sa bhay pang itang m~ga maglang n~g gayg m~ga ahas ... nan~gamatay sa bilangguan j j at masasabi nating walg sucat na.... Datapuwa't hindnatapos ang sinasabi. Sinsundan siyn~g matni Ibarrang nan~gin~gitimn~gitim ang puln~g mukhsa malakg galit; at pagcinig n~g pasaring sa canyg ama'y nagtind, at sa isg lund ay ilinagp ang canyg batibot na cam sa ibaw n~g lo n~g sacerdote, na natihayat tul.

Sa lub na pagcagulat at pagcatacot, sino ma'y walg nan~gah mamaguitn --Laycay--ang sig n~g binatn~g tinig na cagulatgulat, at inabot ang matalas na sundg samantalang iniit n~g canyg paa ang liig n~g fraile, na nahihimmasan sa canyg pagcatul;--ang yaw mamat ay huwag lumapit! Pinagdiriml si Ibarra: nan~gan~gatal ang canyg cataw umnog sa kinalalagyan ang canyg m~ga matg nan~gagbabal Nagpumilit si Fr. Dasong buman~gon at tumind; datapuwa't hinawacan siysa liig ni Ibarra, saca siyipinagwas-wan hanggang sa siyy mapaluhod at mabaluctoc: --Guinoong Ibarra! guinoong Ibarra!--ang paut na sinabi n~g il.

Datapuwa't sino man, cahi man ang alfez ay ayaw man~gah lumapit at canilg namasdan ang kisl n~g sundg at nababalac nilang lac at calagayan n~g binat Nan~gatitigagal na lah. --Cayo'y diyan! hindcaynan~gagsisiim, n~gayo'y acang marapat na mang cumilos. Siya'y iniagan co, dinalsa akin siyn~g Dios, ang Dios ang siyg humatol! Nahihirapan n~g paghin~gang binat datapuwa't ang canyg big na basal ay nagpapatuloy n~g pagpiguil sa franciscano, na hindmacawalcahi't nagpupumigl n~g dcawas --Tahimic na tumitib ang aking pus hindmabibigang aking cam!...

At tumin~gin sa paliguid niya't nagsalit--Makinig muna cay mayroon bagang isman lamang sa inyna umibig sa canyg am na nagtamin n~g malalim na galit sa canyg pinagcacautan~gan n~g bhay, isman lamang na ipinan~gan sa cahihiy at sa caimbih?... Nakita mo na? Nariring mo baga ang hindnilpag-imic na iy? Sacerdote n~g isg Dios n~g capayapaan, pusp ang bibig mo n~g cabanalan at religi, at ang puso'y punn~g m~ga carumh, hindmo marahil nalaman cung anang isg am... cung guinugunitmo sana ang iyg am Nita mo na? Sa guitnn~g caramihg iyg pinawawalan mong halaga, walcahi't isman lamang na catulad mo! Nahatulan ca na! Ang m~ga taong sa canyy nacaliliguid, sa pagcaisip nilg doy gagawn~g isg cusang pagpatay, sila'y nan~gagsikilos.

--Lumaycay--ang mulg isinig na nagbabalang tinig; an nan~gan~ganib ba cayg dumh co ang aking cam n~g maruming dug Hindba sinabi co na sa inyg tiwasay na tumitiboc ang aking pus Lumaycaysa amin! Pakinggan ninym~ga sacerdote, m~ga huc, na ang boong acalninyo'y hindcaycawan~gis n~g ibg m~ga tao at nagbibig caysa inyg sariln~g ibg m~ga catuwiran! Ang aking amy isg taong may malinis na capurih, ipagtang ninydiyan sa bayang lub na iguinagalang ang pagaalaala sa cany Ang aking amy isg mabait na mayaman: inihand niyang canyg pagpapacahirap sa akin at sa icagagaling n~g canyg bayan. Laguing buc ang canyg bay, laguing handang canyg dulang sa taga-ibang lupain sa pinapanaw sa canyg kinaguisnang lup na sa udy n~g caralitaa'y tumatacbsa

cany Siya'y mabuting cristiano: lagui n~g guinagawniyang cagalin~gan at cailan ma'y hindsiyumapsa mahinang naguiguipit at hindsiyhumab sa na sa malakg carukhaan.... Binucs niysa taong sumasaditang m~ga pintuan n~g canyg bahay, pinaupniyat pinacain sa canyg dlang at canyg pinan~galanang caibigan. Anang pagtumb na sa canyy guinaw Siya'y pinaratan~gan, pinag-usig, pinapanandata n~g laban sa canyang camamangman~gan at siya'y pinag-usig hanggang sa libin~gang pinagpapahin~galayan n~g m~ga pat. At, hindpa nagcacasiysa ganitg m~ga gawa'y pinag-uusig naman n~gayon ang an na lalaki! Aco'y tumacas sa cany iniagan cong siya'y aking macaharap ... Nin ninysiycaninang umaga na hindpinagpacundan~ganan ang plpito, idinaliracsa halg na pananampalataya n~g m~ga taong han~g sa bayan, n~guni't

hindacumim. N~gayo'y naparito't aco'y hinahamit; nagtiis acsa hindpag-im na inyg pinangguilalas, datapuwa't mulg linait ang lalong pinacamamahal n~g lah n~g m~ga an sa caibuturan n~g canilg alaala ... Cayg m~ga naririt m~ga sacerdote, m~ga huc, nakita baga ninyang pagpapacacasipag sa paggawn~g matandninyg am at n~g masunduan ang inyg icagagalg, mamatay sa hapis ang amg iy sa isg bilangguan, na nagbubuntong hin~gsa pagmimithg cayo'y mayacap; na humahanap n~g isg taong sa canyg umal, nag ia, may sak, samantalang cayo'y na sa ibg lupain?... Narinig ba ninypagcatapos na siniraan n~g purang canyg pan~galan, nasumpun~gan baga ninyg walg laman ang sa canya'y pinaglibin~gan n~g pumaroon cayat ang talagninyo'y manalan~gin sa ibaw n~g baunang iy? Hind Hindcayumi?

cung gayo'y hinahatulan ninyg tunay n~gsiyg masam Inian~gat ang big; datapawa't malicsg tulad sa cabilis n~g sinag n~g liwanag, pagdaca'y napagunang isg dalaga at piniguil n~g canyg linalic na cam ang mapaghigantg big: ang dalagang iyo'y si Mar Clara. Tiningnan siyni Ibarra n~g isg titig na wari'y nan~gan~gano ang casiraan n~g ip. Untunting lumuag ang pagcahawac n~g m~ga naninig na m~ga dalirn~g canyg m~ga cam at pinabayaang lumagpac ang catawan n~g franciscano't ang sundang, tinacp ang mukha't tumacas na sinagal ang caramihang tao.

=XXXV.= =MGA SALISALITAAN.=

Pagdaca'y lumaganap sa bayan ang balita n~g nangyaring iy. N~g bagobago'y ayaw maniwalsino man, n~guni't sa pan~gan~gailan~gang pahinuhod sa catotohanan, nan~gag-iinaman ang lahat sa pagsig n~g pagtatac Bawa't isa'y nagbubulaybulay alinsunod sa ab n~g cataasan n~g canicanilg calinisan n~g budh --Si pDaso'y namat!--ang sabihan n~g m~ga iil;--n~g itind nilsiya'y naliligang canyg mukhn~g dugat hindhumihin~g --Magpahin~galay nawsiysa

capayapaan, n~guni't walg guinawsa canycung dpapagbayarin lamang n~g canyg utang--ang malac na sabi n~g isg binat-Wariin ninyg walg sucat maipan~galan sa guinawniycaninang umaga sa convento. --Anba ang guinaw Mulbang sinunt ang coadjutor? --Anba ang guinaw Ating tingn! Sabihin mo sa amin! --Nakita ba ninyn~g umagang itang isg mestizong castna lumab sa dong sacrist samantalang nagsermon? --Oo! oo n~g siya'y nakita namin! Pinagmasd siyni pDaso. --Ang nangyi'y ... pagcatapos n~g serm, siyy ipinatag at tinang cung ang dahil

sa siyy lumab.--"Hindpacmaam n~g wicang tagog, padre",--ang isinag.--"At bak ca nanglib, na sinabi mong wicang griego iy?"--ang isinig sa canyni pDaso, at tuloy sinamp siy Gumantang bina, nagpanunt ang dalaw hanggg sa sily pinag-awatanan. --Cung sa akin mangyari ang gayg bay!...--ang ibinulg n~g mahan n~g isg estudiante. Hindco minamagalg ang guinawn~g franciscano,--ang idinugtg nam n~g is--sa pagca't hinddapat ipagpilitan ang Religig pang isg parusa isg pahirap; datapuwa't hos ikinattuwco, sa pagca't nakikilala co ang binang iy; siyy tagSan Pedro Macatat maigui siyg magwicang tagog. N~gayo'y ibig niyg siyy ipalag na bong ging sa Rusia, at ipinagmapuri ang pagpapacunuwarg

hindniynalalaman ang wn~g canyg m~ga maguglang. --Cung gayy linikhsiln~g Dios at sily nan~gagsusuntucan! --Gay ma'y dat tong tumtol sa cagagawg iy,--ang sing malac n~g isg estudiante nam;--ang dpag-im ay pang isg pag-sangon, at ang guinawg iyy mangyayaring gaw nam sa al man sa in. Nanunumbalic to sa m~ga panah ni Ner! --Nagcamalca!--ang ttol n~g is--si Ner ay isg dakang artista, at si pDaso'y isg casamasamaang magseserm! Ibnam ang salisalitaan n~g m~ga tng may catandaan na.

Samantalang hinintay nilsa isg maliit na bahay, na na sa lab n~g ban ang pagdatg n~g Capit General, itang sinasabi n~g Gobernadorcillo: --Hindn~gbay na magag sabin cung so ang may catuwan at cung so ang wal datapuwa't cung nacapagmunimuni sa si guinoong Ibarra.... --Cung nagcaro sa si pDnaso n~g calahatman lang n~g pagmumunimuni ni guinng Ibarra, ang talagg ibig pninyg sabihin maril?--ang isinalat ni don Filipo,--Ang casamaa'y nagpal siln~g catungclan: ang bang nag al matandat ang matandang nag-al b --At ang sabi pninyo'y walso mang dumalupg sily awatin, liban na lang sa an na bab ni citang Tiago?--ang tang ni citang Mart. Sino man sa m~ga fraile,

cahi't ang Alcalde man lang? Hm! Lpa n~gang masama! Hindco nanasaing aking casapitan ang calagayan n~g binat Sino ma'y walang macapagpapatawad sa gayg sa canyy pagcatot. Lpa n~gang masama! Hm! --Sa acalcayniny--ang tang ni citang Basilio, na totoong malakang han~gad na macatalastas. --Umaasa ac--ani don Felipong nakipagsulyan cay citang Basilio,--na hindsiypababayaan n~g bayan. Dat ning alalahanin ang guinawn~g canyg m~ga maguglang at ang canyg casalucyang guinawn~gayon. At sacali't hindi umimic ang bayan, dahil sa pagcatacot, ang canyang m~ga caibiga'y.... --N~guni, m~ga guinoo,--ang isinalabat

n~g gobernadorcillo,--ano baga ang ating magagawa? ano ang magagawa n~g bayan? Mangyari ang ano mang mangyari'y ang m~ga fraile ang siyang "lagui" n~g na sa catuwiran! --"Lagui" na silang na sa catuwiran, sa pagca't "lagui" n~g binibigyang cabuluran natin sila; minsan man lamang ay magbigay tayong catuwiran sa ating sarili, at pagsacagayo'y saca tayo mag-usap! Kinamot n~g gobernadorcillo ang canyg ulo, tumin~gala sa bubun~gan at saca nagsalita na ang tinig ay masaclap: --Ay! ang it n~g dugo! Tila mandin hindninyo nalalaman ang lupag kinalagayan natin; hindninyo nakikilala ang m~ga cababayan natin. Ang m~ga fraile'y mayayaman at nan~gacacaisa; tayo'y nagcacasac was at m~ga dukha.

Siya n~ga! ticman ninyong siya'y inyg ipagmalasakit, at makikita ninyg cayo'y pababayaan n~g ating m~ga cababayang mag-isa sa m~ga sagutin! --Siyn~ga!--ang biglang sinabi ni don Filipo n~g boong sacl,--mangyayari n~ga ang gayon samantalang ganyan ang pinagiisip, samantalang totoong nagcacahawig ang tacot at ang pagiin~gat. Lalo pang pinapansin ang isg capahamacg hindpa nalalaman cung mangyayari n~ga, cay sa kinacailan~gang pagcacagaling; pagdaca'y dinaramdam ang tot, sa hindang pananalig; bawa't isy walang iniisip cung dang ganang canya, sino ma'y hindnag-iisip n~g ganang sa m~ga ib caya mahihintong lah! --Cung gayo'y isin na muna ninyo ang sa gang m~ga ib at bago ninyisipin ang sa

gang iny at makikita ninycung pao ang pagpapabayang sa inyy gagawin. Hindi ba ninynalalaman ang casabihang castil "na nag-pasimula sa saring cataw ang mahsay na pagcacaawang gaw? --Ang long magalg na inyg masasabi--ang sagot na pagalit n~g teniente mayor--na nagsisimulang mahusay na caruwagan sa malabis na pag-ibig sa sariling catawan, sa nawawacasan sa pagcawala n~g cahihiyan! N~gay di'y ihaharap co sa Alcalde ang pagbibitiw n~g aking catungculan; bundat na acn~g paglagay sa cahihiyan, na canino ma'y wala acong nagagawang cagalin~gan. Paalam! Iba naman ang m~ga panucala n~g m~ga babae. --Ay! ang buntg hinin~ga n~g isg

babae na ang anyy mabait;--cail ma'y gany ang m~ga cabataan! Cung nabubuhay ang canyang mabait na ina'y anong sasabihin? Ay, Dios! Pagca napag-iisip co na maaaring magcaganyan din ang ing an na lali, na mainit din nam ang lo ...ay Jess! halos pinananaghilian co ang canyg nasirang in.,mamamay acsa dalamhi! --N~guni't acy hindang sag nam n~g isg bab,--hindacmagdadalamhi cung sacali't magcacaganyan din ang ing dalawg an na lali. --Anpang sinasabi ninyo, capitana Maria?--ang sabing malac n~g unang babng nagsalita, na pinagduduop ang m~ga cam. --Ibig cong matuto ang m~ga an na nagsasanggalg n~g capurihan n~g

namatay n~g m~ga maguglang nil capitana Tinay; ano pang wiwicain ninyo cung isg araw na cayo'y bao na minig ninyg pinaguupasalaan ang inyg asawa, at itun~gn~g inyg an sa Anton ang lo at huwag umimic? --Ipagcacait co sa canyang aking bendicion!--ang sabing malacas n~g pan~gatlg babae, na ito'y si hermana Rufa--datapuwa't.... --Hindco maipagcacait ang aking bendici cailan man!--ang isinalabat n~g mabait na si capitana Tinay;--hinddapat sabihin n~g isg iniyan ...datapuwa't hindco maalaman ang aking gagawin ... hindco maalaman ... sa acalco'y acy mamatay..siyy ...hindi! Dios co! datapuwa't hindco na marahil iibiguing muling makita co pa siya ... n~guni't cung ananang m~ga iniisip niny capitana

Maria? --Datapuwa't gay man,--ang dugtg ni hermana Rufa,--hinddapat limuting isang malaking casalanan ang magbuhat n~g cam sa isang taong "sagrado." --Laln~g "sagrado" ang pagmamalasakit sa capurih n~g namat na m~ga maguglang!--ang itintol ni capitana Maria.--Walg macapagwalang galang sa canilang santong capurih, cahman ang Papa, at laln~g hindsi pDamaso! --Tnay n~ga!--ang bulg ni capitana Tinay, na nagtataca sa carunun~gan n~g dalawa;--saan ninykinucuha ang ganyg pagcagagaling na m~ga pan~gan~gatuwiran? --N~guni't ang "excomuni" at ang pagcapacasama?--ang itinuttol nam n~g

Rufa.--Anang capacan n~g m~ga dan~gal at n~g capurihan sa bhay na itcung mapapasasama naman tayo sa cabilang bhay? Dumaraang madali ang lahat ... datapuwa't ang excomuni ... sumirang pri sa isang kinacatawan ni Jesucristo ... iya'y ang Papa lamang ang nacapapapatawad! --Ipatatawad n~g Dios na nag-uutos na igalang ang ama't ina; hindsiya eexcomulgahin n~g Dios! At itang sinasabi co sa iny na cung pumaroon sa aking bahay ang binatang iyan, siya'y aking patutuluyin at cacausapin; at iibiguin cong siya'y aking maging mangang, cung mayroon sana acg anac na babae; ang maba na anac ay maguiguing maba namang asawa at maba na ama; maniwalcay hermana Rufa! --Hindgay naman ang aking acala,

sabihin na ninyang ibig ninyg sabihin; at cahi man tila mand cayang sumasacatuwiran, ang cura rin ang siyang paniniwalaan co cailan man. Ang unana'y ililigtas co mna ang aking caluluwa, anpang sabi niny capitana Tinay? --Ah, anang ibig ninyg aking sabihin! Capuwa caysumasacatuwiran; sumasacatuwiran ang cura, datapuwa't dapat ding magcaroon n~g catuwiran ang Dios! Ayawan co, acy isang tan~ga lamang ... Sasabihin co sa aking anac na lalaking huwag n~g mag-aral, ang siya cong gagawin! Namamatay daw sa bibitayan ang m~ga marurunong! Mar Santisima, ibig pa naman pa sa Europa n~g aking anac na lalaki! --Anpang inaacala ninyg gawin? --Sasabihin co sa canyang manatili na

lamang siya sa aking tabi, ant iibiguin pa niyang maragdagan ang canyang dnong? Bcas macalawa'y mamamatay rin cami, namamatay ang marnong na gawa rin n~g mangmang ... ang kinacailan~ga'y mamhay n~g payap At nagbbuntong hinin~ga ang mabait na babae at itinitin~galsa lan~git ang m~ga mat --Acnaman,--ang sabi n~g bng cataimtiman ni capitana Mar,--cung acang gaya ninyg mayaman, pababayaan cong maglacbay--bayan ang aking m~ga anac; sila'y m~ga bat at darating ang araw na sila'y man~gagcacagulang cacauntn~g panah ang aking icabubuhay ... magkikita na camsa cabilang buhay ... dapat magmithi n~g lalong mataas na calagayan ang m~ga anac cay sa calagayang inabot n~g

canilang m~ga ama, at wala tayong naitutursa canila, cung sila'y na sa ating sinapupunan, cung dang pagcamusms. --Ay, cacatuwnamang totoo ang m~ga caisipan pala ninyo!--ang blang sinabi ni capitana Tinay, na pinagduduop ang m~ga camay;--tila mandin hindninyo pinaghirapan ang pan~gan~ganac sa inyong cambal na m~ga anac, na lalaki! --Dahilan n~gsa sila'y pinaghirapan co n~g pan~gan~ganac, inalagaan at pinapagaral, cahi man camdukh hindco ig na pagcatapos n~g lubhang maraming capagalang sa canila'y aking guingol, ay walg cahinatnan sila cung dmaguing calahating tao lamang. --Sa ing palag hindpninyiniibig ang inyg m~ga an n~g alinsunod sa ipinag-uutos n~g Dios!--ang may

cahigpitang si ni herma Rufa. --Ipatad pniny umiibig bawa't insa canyg m~ga an n~g alinsunod sa canyg adhic may m~ga ing umiibig sa canyg m~ga an at n~g canilg pakinaban~gan, ang ibnama'y umiibig sa canyg m~ga an dil sa pag-ibig nilsa sarili, at umiibig nam ang ibsa icagagaling n~g canilring m~ga an. Acy nabibilang dito sa m~ga hulg sini co, ganitang itinrsa in n~g ing asa. --Hindtotng nababagay sa as n~g religi, capitana Mar, ang lah ninyg m~ga iniisip; cayy moc n~g pagca hermana sa Santimo Rosario, cay San Francisco, cay Santa Rita, cay Santa Clara!--ang sabi ni hermana Rufa, na ang anyo'y pang nagseserm. --Hermana Rufa, pagca carapatdapat na

acg maguing capat (hermana) n~g m~ga t, aking sisicaping acy maguing capat nam n~g m~ga santo!--ang canyg sag na n~gumin~git Upang mabigyg wac ang bahaguing itg nauucol sa m~ga salisalitaan n~g ban; at n~g mapagwarman lang n~g m~ga bumabasa cung ancayang iniisip n~g m~ga walg may na m~ga tagabkid sa nangyari, pumaroon tayo sa lim n~g tolda n~g plaza, at pakingg nin, ang m~ga salitaan n~g ilg nan~goroon, ang issa canila'y cakilala nin, na dibcung dang nananaguinip sa m~ga doctor sa panggagamot. --Ang long hindnmayayari sinasabi nit --Bakit? dinamdam co'y ang pralan!--ang

bakit?--ang

tanun~gan

n~g

m~ga nakinig malakang pagpipilit na macaam. --Hindna maguiguing doctor ang ing an, siya'y maguiguing magcacarit na lamang! Wal Hindna magcacapralan! --Sino ang nagsing hindna magcacapralan?--ang tang n~g isg han~g at matabg tagabkid, na malalakang m~ga pan~gat makid ang b n~g lo. --Aco! Pinan~galanang "plibastiero" si don Cristomo n~g m~ga ping mapuput Hindna magcacapralan! --Nagtatanun~gan ang lah sa pagsusulyapan. Nababago sa canilang pan~galang iy. --At masambang pan~gang iy?--ang

ipinan~gahas na itinang n~g han~g na tagabkid. --Iyan ang long masamg masasabi n~g isg cristiano sa cuwniy --Masampa biy sa "tarantado" at sa "saragate"? --Ah, cung sa'y gany na n~glang! Hindmamacailang tinag acn~g gany ay hindi man lang sumak ang ing sicmr Datapuwa't marahil namy hindi na sasampa sa "indio", na sinasabi n~g alfez! Ang nagsabing magcacaroon n~g isg an na laling carretonero'y lo pang nagpakita n~g calungctan; nagcam nam sa lo ang isat nag-sip isip:

--Cung gayy maril catlad n~g "betelapora" na sinasabi n~g matandg bab n~g alfez! Ang masampa sa riya'y ang lumursa hostia. --Talastas mong masampa sa lumursa hostia cung viernes santo, ang isinag n~g bng cataimtim. Naaalaala na ninyang salitg "ispichoso", na sucat n~g icapit sa isg t, upang siya'y dalh n~g m~ga civil ni Villa Abrillo sa tapun sa bilangguan; unawn ninyg lpa manding masamang "plibustiero." Ayon sa si n~g telegrafista at n~g directorcillo, cung sabin daw n~g isg cristiano, n~g isg cura n~g isg cast sa isg cristianong ga nin ay nacacawan~gis n~g "santusdeus" na may "requimiternam;" sa minsg tawaguin cang "plibastiero," mangyayari ca n~g magcumpisal at magbayad n~g iyong m~ga utang sa

pagca't walmagagawcung di ang pabay ca na lang. Nalalaman mo na cung dapat macaalam ang directorcillo at ang telegrafista: nakikipag-usap ang issa m~ga cad, at marnong nam ang isn~g castat waln~g gamit cung di ang pluma. Pang nangllumo ang lah. --Pilitin na acg papagsuutin n~g zapatos at huwag acg painum sa bng ing bhay cung di iy lang ihn~g cabo na cung tawagui'y cerveza, capag napatag accailn man n~g "pelbistero!"--ang sumpg sinabn~g tagabkid, na nacasunt ang m~ga cam.--Sino? Ac mayamang ga ni don Cristomo, marnong n~g castang ga niy at nacapagdadali-dali n~g pagcaing may cuchillo at cuchara? magtawa accahit sa limg m~ga cura!

--Tatawaguin cong "palabistero" ang nang civil na aking makitang nagnanacaw n~g inahing man!... at pagdaca'y magccumpisal ac--ang bulg na maran n~g issa m~ga tagabkid, na pagda'y lumaysa pulutg.

=XXXVI.= =ANG UNANG DILIM=

Hindi sah ang ligalig na naghahari sa bahay ni capitang Tiago sa caguluhan n~g pag-isip n~g m~ga tao. Walg guinawsi Mar Clara cung dtuman~gis at aw pakinggan ang m~ga salitg pang-al n~g canyang tia at ni Andg na canyg capat sa gas. Ipinagbawal sa canyn~g canyg amang pakikipag-sap cay Ibarra, samantalang hindkinalagan itn~g m~ga sacerdote n~g "excomuni." Si capitang Tiago na totoong maraming guinagawsa paghahandn~g canyg bay, upang matanggap do n~g carapatdapat ang Capit General ay tinawag sa convento.

--Huw cang umiy an co!--ang sinasabi ni t Isabel, na pinupunasan n~g gamuza ang maniningning na m~ga salamg pan~ginuhan; siya'y calagan n~g excomuni, man~gagsisisulat sa Santo Papa ... magbibigay to n~g malakg lim ... Hinimat lamang si pDamaso ... hindnamay! --Huwag cang umiyac!--ang si sa canyni Andg n~g paan;--gawacn~g parn upang siya'y iyong macausap; ang cadahilana't itinat ang confesionario, cung dn~g gumawn~g casalanan? Scat na ang sabihin cura sa upang ipatawad na lah! Sa cawacasa'y nagbalic si capitang Tiago! Hinap n~g m~ga bab sa mukhniyang casagutan sa maring tang; datapuwa't nagbabalitang mukhni capitang Tiago n~g panglulupayp n~g lb. Nagpapawis

ang abang lali, hinahaplos ang n at hindmacapan~gsap n~g isg salita man lamang. --Ano ang nangyari, Santiago?--ang tang ni tia Isabel na malaki ang pagmimithi. Sumag ito n~g isg buntg-hinin~ga, at pinid ang isg lh --Alang-alang sa Dios, Anang nagyayari? magsalitca!

--Ang aking ipinan~gan~ganib na n~ga!--ang sa cawacasa'y sining pabulal na halos umiiyac. Napahamac n~g lahat! Iniuutos ni pDaso na sirain ang m~ga salitaan, sa pagca't cung hindy mapapacasama raw acsa bhay na itat sa cabilg bhay! Gayon din ang si sa in n~g lah, patni pSibyla! Hindco dat papanhikin siysa aking bay, at may

tang acsa canyang mahiguit na limampg libong po! Sinabi co itsa m~ga pari, dapuwa't hindnilacpinansin: Al ba ang ibig mong mawal ang sabi nila sa akin,--limampg libong po ang iyong bhay at ang iyg culuwa? Ay, San Antonio! cung nalalaman co lang ang gay! cung nalalaman co lamang ang gay! Humagulgol si Mar Clara. --Huw cang umiy, anac co,--ang idinugtg at linin~gon niyit--hindca ga n~g nanay mong hindumiiyac cailan man ... hindumiiyac cung dsa paglilih... Sinasabi sa in ni pDasong dumating na raw ang isg camag-ac niyg ging sa Espa na siyg itinalagang man~gibig sa iy... Tinacpan ni Mar Clara ang canyg m~ga

tain~ga. --N~gni, Santiago, nasisira na ba ang ip mo?--ang sig ni t Isabel; dapat bang magsabi ca sa canyang ibang man~gin~gibig? Inaacalmo bang nagbabago ang an mo n~g m~ga man~gin~gibig na gaya n~g pagbabago n~g bo? --Iy din n~ga ang iniisip co Isabel; si don Crisostomo'y mayaman ...caylang nagaasawa ang m~ga castila'y sa pag-ibig sa salapi ... datapuwa't anang ibig mong aking gaw? Pinagbalaan nilacg lapatan n~g isring excomunion ... sinasabi nilg lubhraw nan~gan~ganib, hindlang ang akg culuwa, cung dnam ang aking cataw ...ang cataw! naririnig mo? ang cataw! --N~guni't walcang guinagawcung

dpasama- ang lb n~g iyg an! Hindba caibigan mo ang Arzobispo? Bit hindca sumlat sa cany --Ang Arzobispo'y fraile rin, walg guinagawang Arzobispo cung dang sinasabi n~g m~ga fraileng canyg gawin. N~guni, Mar, huw cang umiy; dating ang Capitan General, nanasain cang makita, at mammulang m~ga mata mo ... Ay! ang isip co pa nama'y magtamo acn~g isg hong maligaya ... cung dlang itong ngyaring malakg casacunng ito'y acsa ang long maligaya sa lahat n~g m~ga t at mananagbi sa akin ang lah ... Tumiwas ca, an co; higuit ang casaliwg palad co cay sa iyay hindacumiiy! Maaaring magcaroon ca n~g man~gin~gibig na long magaling, datapuwa't acy mawalan n~g limampg libong piso! Ay, Virgen sa Antipolo, cung magcaroon man

lang sa acn~g magandg palad sa gabing it M~ga pat, glong n~g m~ga coche, tacbhan n~g m~ga cabo, msicang tumtugtog n~g marcha real ay nan~gagbalang dumating na ang mahal na Gobernador General n~g Kapulhang Filipinas. Tumacbsi Mar Clara at nagtsa canyg tinutulugang cabahay ... cahabaghabag na dalaga! pinaglalaruan ang iyg pusn~g m~ga magagaspg na m~ga cam na hindnacakikilala n~g canyg m~ga maseselang na m~ga cuerdas! Samantalang nappuno n~g t ang bay at umaal~gawn~g sa lah n~g m~ga pig ang malalac na yab n~g m~ga lumalacad, n~g m~ga tig na naguutos, calamp n~g m~ga sable at n~g m~ga espuela, nahahandusay namg hos

nacaluh ang lip pighatg dala sa harapan n~g isg estempa n~g Vgen, na ang pagcacalarawa'y yag anyn~g cahaphapis na pan~gn~gulila, na si Delaroche lang ang natutong macasipn~g gayg damdamin, na wari'y napanood nitn~g manggaling na si Guinoong Santa Mar sa pinaglilibin~gan n~g canyg An. Hindang pighati n~g Inang iy ang siyg iniisip ni Mar Clara, ang iniisip niyy ang saring capighatn. Sa pagcun~gayn~gay n~g lo sa dibd at sa pagciin n~g m~ga camay sa sahig na tabla, ang azucenang hintoc n~g malac na han~gin ang canyang nacacatulad. Isg hinahar na panahg pinanag-inip at hinimashimas na malaon, m~ga sapantahn~g budhg sumang sa camusmus at lumagong casabay n~g canyg paglaki at siyang nabibigay casiglah sa caibuturan n~g canyg cataan, acalaing catcatin n~gay sa ba

at sa pssa islamang salita. Macacawan~gis itcung patiguin n~g tib n~g psat bawian ang ba n~g canyg liwag! Cung paano ang cabaitan at cabanalan ni Mar Clara sa canyg pagcabinyagan, gay din ang canyg pagcamasintahin sa canyg m~ga maguglang. Hindlang nacapagbigay tot sa canya ang excomuni ang utos n~g canyang ama't ang pinagbabalaang catiwasayan nito'y pang humihin~ging inisin niyang canyg pagsintat ihayin sa gayg m~ga dakang catungclan. Dinaramdam niyang bng lac n~g pagsinta cay Ibarra, na hanggang sa sandaling iyo'y hindman lamang niyhinihinal N~g minsa'y isg ilog na umaagos n~g bng cahinhinan; mababan~gong m~ga bulaclac ang siyang nacalalatag sa canyang m~ga pampan~gin. Bahagyna

napaaalon-alon n~g ban~gin ang canyg os; cung panonoori'y masasabing tumitining. Datapuwa't dcaguinsaguinsa'y cumipot ang dinaraanan n~g os, magagaspg na m~ga malalakg batang siyg humahadlang sa canyg paglacad, matatandg m~ga pnn~g coy ang siyg nacahang na sumasala, ah, n~g magcagayy umatn~gal ang ilog, tumindig, cumulang m~ga on, nagwagwag n~g mandaln~g m~ga bul hinamp ang malalaking m~ga batat lumund sa malim na ban~g! Ibig niysanang manalan~gin, n~gunit sino ang macapananalan~gin pagca nagn~gin~gitn~git sa malakg hirap? Nananalan~gin pagca may pag-asa, at cung wala'y nakikiusap tayo sa Dios, sa pamamag-itan n~g m~ga buntg hinin~ga.--"Dios co! ang sigaw n~g canyg ps,--bit inihihiwalay mo n~g

gany ang isg t, bakit ikinait mo sa canyang pagsintn~g m~ga iba? Hindmo ikinacait sa canyang iyong araw, ang iyong han~gin at hindmo man lamang itinatagsa canyg m~ga matang iyong lan~git, bakit ipagcacait mo sa canya ang pagsinta, gayg walmang lan~git, walmang han~gin at walmang araw ay mangyayaring mabhay, datapuwa't cung walang pagsinta'y hindmangyayari cailan man? Dumarating caysa trono n~g Dios ang gayg m~ga sigaw na hindnaririnig n~g m~ga tao? Naririnig cayang m~ga sigaw na iy n~g Ina n~g m~ga sawing palad? Ay! ang cahabaghabag n~g dalagang hindnacakilala n~g isg ina'y nan~gan~gahas ipagcatiwalang m~ga dalamhating itg nagbubuhat sa m~ga pagsinta sa ibabaw n~g lpdoon sa

calinislinisang psna walang nakilala cung di ang pag-ig n~g anac sa ina at ang pag-ig sa ina sa anac; tumatacbo siya, sa canyang m~ga cahapisan, diyan sa larawan n~g babaeng dinios, sa mithing lalong cagandagandahan sa l n~g m~ga mithi n~g m~ga kinapal, diyan sa lalong caayaayang likha n~g religion ni Cristo, na natitipon sa canyang sarili ang dalawang lalong cagandagandahang calagayan n~g babae, vgen at ina, na hindnalahiran n~g cahi't babahagyang dn~gis, na tinatawang nating Mar. --Ina!, Ina!--ang canyang hibic. Lumapit si t Isabel, na siyang cumuha sa canya sa gayg pighati. Dumatg ang ilg canyang caibigang babae at ibig n~g Capitan General na siya'y makita. --T, sabin pninyg acy may sak!--ang

ipinakisap n~g nagugulat;--patutugtugin piano at pacacantahin!

dalagang nilacn~g

Nagtindig si Mar Clara, tiningnan ang canyang t, pinilipit ang canyang magagandang bisig at nagsasalitn~g pautal: --Oh, cung mayroon sana acg!... N~guni't hindtinapos ang salit at nagpasimuln~g paghuhsay n~g canyang saring catawan.

=XXXVII.= =ANG GOBERNADOR GENERAL=

--Ibig cong causapin ang binatang iyan!--ang sabi n~g Gobernador General sa isang ayudante;--pincaw niyang tot ang aking nasang siya'y makilala. --May nan~gagsilacad na pupang siya'y hanapin, aking general! Datapuwa't do'y may isang binatang taga Mayn na mapit ang hin~gg siya'y papaskin do. Sinabi pnamin sa canyang walang panahon ang camahalan niny at cayy hindnaparo upang dumin~gig n~g m~ga pagsasacdal, cung dn~g tingnan ang bayan at ang procesi; n~gni't sumag, na sa tuwituwna'y may panah daw na magagamit ang camahalan pninyupang gumawn~g nauucol sa catuwan....

Linin~g n~g Gobernador General na nagtataca ang Alcalde. --Cung hindpacnagcacamal--ang sag n~g Alcaldeng yumuc n~g caunt--iyan ang binatang canang umaga'y nacagal ni parDamaso, dahil sa serm. --Diyata't mayroon pang iba pala? Sinasadymandg talaga n~g fraileng iyang guluh ang lalawan, baca cayang ip niya'y siya ang nacapangyayari rito? Sabin pninysa binatang siya'y magtuloy! Nagpapasial na pabalicbalic sa magcabicabilang dlo n~g salas ang Gobernador General, na nan~gan~gatal sa galit. Sa "antesala" (panig n~g bahay na na sa

bago pumasoc sa salas) ay may ilang m~ga castilna nahahalsa m~ga militar, m~ga namumunsa bayan n~g San Diego at m~ga mamamayan; sila'y nagsasalitaan nagmamatuwang nagcacalpon sa iba't ibang pangcat. Nan~garoroon din naman ang lahat n~g m~ga fraile, lan na lang kay pi Daso, at ibig nilg pumok upang maghand n~g galang sa Gobernador General. --Ipinamanhic sa m~ga camahalan pninyong man~gaghintay n~g sandali--anang ayudande;--pumasoc pcay binat Namumtla at nan~gan~gatal na pumasoc ang binatang iyg taga Maynilna madalas mali sa pananalita na pinaghahalang griego at ang tagalog. Pawang napusp n~g pangguilal ang

lahat marahil, n~ga'y totng malaki ang galit n~g Gobernador General upang man~gah na papaghintayin ang m~ga fraile. Nagsalita si pi Sibyla: --Acy walang anmang sasabihin sa cany... nagsasayang acrito n~g panahon! --Gay din ang wicco,--ang dugtong n~g isg agustino;--to na? --Hindcaylalong magaling na ating siyasatin cung papao ang canyg iniisip?--ang tang ni pi Salvi;--sa ganya'y maiilagan natin ang m~ga upasala n~g m~ga macaaalam.. at maipaaalaala natin sa canya ... ang canyg m~ga catungculan ...sa Religi,.. --Magtuloy pang m~ga camahalan niny cung inyg ibig!--anang ayudante, na hatid

ang binatang hindnacauunawn~g griego, na n~gayy lumabas na taglay ang isg pagmumukhg kinikinan~gan n~g catuwn. Naunang pumasoc si pSibyla; sa licura'y sumsunod si pi Salvi, si pManuel Martin at ang iba pang m~ga fraile. Sily nan~gagsiyuc n~g bng capacumbabaan, liban na lang cay pSibyla, na pinapanatil sampsa canyg pagyucod, ang tan~ging anyn~g isg nacatataas cay sa ib na anpa't baligtad sa guinawni pSalvi, na halos hinutoc ang bayawang. --Sino psa m~ga camahalan ninysi pDaso?--ang biglang itinang n~g Gobernador General, na hindman lamang silpinaup hindsilkinumusta, at hindsilpinagsabihan niyg m~ga salitang pangpapri na pinagcaugaliang tanggapin n~g gayg m~ga catataas na

ring m~ga tao. --Hindp guin, casama namin si pDaso!--ang sag ni pSibyla n~g halos gay ding masacl na pananalit --Nacahigpsa ban at may sakit ang lingc n~g camahalan niny--ang idinugtg na bng capacumbabaan ni pSalvi;--pagcatapos na magtamn~g lug na macabati psa inyat macumusta namin ang inyg calagayan, ayon sa nararapat gawin n~g lahat n~g mababait na m~ga lingc n~g Hari at n~g lah n~g taong may pinag-aralan, naparito pnaman cami sa n~galan n~g mapitagang lingc niny na may casaliwang palad na.... --Oh!--ang isinalabat n~g Capit General, na pinipihit ang silla sa pamamag-itan n~g isg p nitat saca n~gumiting nan~gan~gatal,--cung ang lah n~g m~ga

lingc n~g aking camahalan ay catulad n~g camahalan ni parDaso, lalong iibiguin co pang acna ang maglingc sa akin ding camahalan! Ang m~ga cagalangalang na m~ga fraile na pawang nacatayang catawan ay nan~gagsisitaynaman ang canilg culuwa sa ganitg pagcasasalabat. --Caypo'y man~gagsiup--ang idinugtg n~g Capit General, pagcatapos n~g sumandaling pagtiguil, at pinatamis n~g caunti ang canyg pan~gun~gusap. Lumalacad na patiad si capitang Tiagong nacafrac; hat niya't tan~gan sa cam ni Mar Ciara, na pumasoc na halos hindmacahacbang at kimg kimi. Gay ma'y gumamit n~g calug-lug at mapitagang pagyuc.

--Ang guinoong binibini pbang itang anac niny--ang tang na nagtataca n~g Capit General. --At inyp aking General!--ang sag ni capitang Tiago n~g bng cataimtiman. --Nan~gasidilat ang Alcalde at ang m~ga ayudante; datapuwa't nanatili sa hindpagn~gigiti ang Capit General, iniabot ang cam sa binibini at sa canyy sinabi n~g matimy na pananalit --Mapapalad ang m~ga magugulang na may m~ga an na babaeng gaya pniny guinoong binibini! Caypy ibinalita sa aking carapatdapat na cayy pagpitaganan at pangguilalas ... hinan~gad co cayg makita upang cayy pasalamatan dahil sa magandang guinawpninyo n~gayong araw na it Nalalaman cong "lah" at hindco lilimutin

ang maran~gal ninyg inasal pagslat co sa Gobierno n~g Har Samantala'y itulot pniny guinoong binibini, na pan~galan n~g dakilang Harna dito'y aking ipinakikiharap, at umiibig n~g "capayapaan" at "capanatagan" n~g canyg m~ga tapat na loob na nasasacop, at sa pan~galan co naman, na pan~galan n~g isg amg may m~ga an na babaeng casing glang pniny na cayo'y pasalamatan n~g boong ligaya, at ipagtagubiling bigyan n~g isg ganting pa! --Guinoo!...ang tug ni Mar Clarang nan~gan~gatal. Nahulaan n~g Capitan General cung anang talagang ibig niyang sabihin at sumag: --Totopong magaling, guinoong binibini,

na cayy magcasiya sa gal n~g inyg sarilg budhat sa pagmamahal n~g inyg m~ga cababayan, na ang catunaya'y siyn~gang lalong magaling na ganting pa, at hindi na tayo dapat humin~gi pa n~g iba. Datapuwa't huwag pninyg ikait sa akin ang magandang pagcacataong aking maipakilala na, cung marunong magparusa ang Justicia'y marunong di namang gumanting pa, at siya'y hindparating "bul." Sinalitn~g Capitan General sa isg paraang macahulugan at lalong malac ang lah n~g m~ga salitang napapaguitanan n~g lamb na coma. --Naghihintay po n~g m~ga utos n~g camahalan ninyo si guinoong Juan Crisostomo Ibarra!--ang malacas na sabi n~g isang ayudante.

Nan~gatal si Maria Clara. --Ah!--ang biglang sinabi n~g Capitan General,--tulot po ninyo, guinoong binibini, na sa layo'y sabihin ang aking nais na cayo'y muli cong makita bago co iwan ang bayang ito: mayroon pa po acong totoong mahahalagang bagay na sa inyo'y aking sasabihin. Guinoong Alcalde, sasamahan po ninyo aco sa boong aking pagpapasial na ibig cong gawing lad, pagcatapos n~g pakikipagsalitaan cay guinoong Ibarra, na cami lamang dalawa ang mag-uusap. --Itulot pn~g camahalan ninyo,--ani pari Salvi n~g boong capacumbabaan, na sa inyo'y ipaalaalang si guinoong Ibarra'y excomulgado.... Sinalabat siya n~g Capitan General at ito ang sinabi:

--Lubos cong ikinatutuwang walang iba acong dapat ipamanglaw cung di ang calagayan ni pari Damaso, na aking hinahan~gad n~g "taimtim sa aking loob" na siya'y "ganap na gumaling," sa pagca't hindi marahil lubhang macapagpapasaya n~g loob sa canyang gulang ang isang "paglalacbay sa Espa," dahil sa caramdaman n~g canyang catawan. Datapuwa't ito'y maalinsunod sa cany... at samantala'y in~gatan nawn~g Dios ang inyong m~ga camahalan! Nan~gagsialis ang isa't isa. --At tunay canya!--ang paglab. n~gang maaalinsunod sa ibinbulong ni pSalvi,

--Tingnan natin cung sino ang mauunang maglalacbay agad!--ang Idinugtg n~g isa

pang franciscano. --Yayao aco n~gayon din!--ang sabing masama ang loob ni pSibyla. --At cami paparoon sa aming lalawigan!--ang sinabi n~g m~ga agustino. Hindi matiis n~g isa't isa, sa dahil na masamang cagagawan n~g isang franciscano'y kinausap sila n~g Capit General n~g malakg calamig. Nasalabong nila sa antesala si Ibarra, na sa canila'y nagpacaing iilan pa lamang ang oras na nacararaan. Hindsila nagbatian, n~guni't nagcaroon n~g m~ga tin~ginang lubhang marami ang sinasaysay. Iba naman ang guinawa n~g Alcalde; n~g walna roon ang m~ga fralle'y binati siyat maguiliw na iniabot sa canya ang cam,

datapuwa't hindsila nacapagsalitaan n~g ano man, dahil sa pagdating n~g ayudante. Nasalubong niya sa pintuan si Maria Clara: maraming bagay rin ang m~ga sinabi n~g titigang guinawa n~g dalawa, n~guni't ibang iba sa m~ga sinalita n~g m~ga mata n~g m~ga fraile. Humacbang n~g ilang patun~gsa canya ang Capitan General. --Lub na lub ang aking galac sa aking mahigpit na pakikicamay sa iny guinoong Ibarra. Itulot pninysa aking cayy tanggapin co n~g boong pagpapalagay n~g loob. Tunay n~ga namang pinanonood at pinagmamasid ang binata n~g Capit General na napagkikilala ang canyang catuwaan.

--Guinoo ... ang ganyang pagcalakilaking cagandahan n~g loob.... --Nacasusugat sa akin ang inyg pagtataca, inyg ipinakikilala sa aking hindninyinaasahang cayy pagpapakitaan co n~g magandang loob sa pagtanggap co sa iny ity pagcuculang tiwalsa aking pagmamahal sa catuwiran. --Hindppagbibigay n~g catuwiran, guinoo, cung di pagpapautang n~g loob ang isg pagtanggap--catoto sa isang gaya cong walang anman cahulugang sumasailalim n~g capangyarihan n~g mahal na Har --Mabuti, mabuti!--anang Gobernador General na naupo at tul itinursa canyang isg upuan;--bayaan ninyg acy magtamn~g sandaling pagbubuc

n~g pus totoong malaki ang aking pagcalug sa inyg caasalan; caya n~ga't cayy inihin~gi co na sa Gobierno n~g Harn~g isg ganting palang dan~gal (condecoraci), dahil sa caisipan ninyg pagcacaawang gawang pagtatayn~g isg pralan ... Cung nagsalitlamang caysa akin, pinanood co sana n~g boong tuwang pagdidiwang na guinawat marahil ay nailigtas co caysa isg sama n~g loob. --Sa ganang aki'y ipinalalagay cong napacaliit ang aking adhic--ang isinag n~g binata,--na hindi co inacalang may cauculg carapatan upang abalahin co ang inyg caisipan na lubhg maraming pinan~gan~gasiwaan; buc sa ang catungculan co'y sa unang punn~g aking lalawigan magsalitmuna. --Iguinal n~g Capitan General ang

canyg lo, na nagpapakilala n~g canyg ligaya, at nalalao'y lalong gumagamit n~g anyg pagpapalagay n~g loob, at nagpatuloy n~g pananalit --Tungc sa samaan n~g loob na nangyari sa inyat kay pDaso, huwag pcayg matatacot at huwag din namang mag-iin~gat n~g pagtatanim hindsalan~gin ang isman lang buh ninysa lo samantalang acang namamahalsa Kapulan, at tungc naman sa excomuni, cacausapin co na ang Arzobispo, sa pagca't kinacailan~gang makibagay tayo sa lacad n~g panah: dito'y hindtayo macapagtatawa sa m~ga bagay na itsa hayagang gaya sa Espa sa paham na Europa. Gay ma'y dapat cayg magpacain~gat sa hinaharap na panah; nakipagtunggali cayn~g paharapan sa m~ga capisanang dahil sa canilg cahulugan at cayamana'y

kinacailan~gang siya'y igalang. N~guni't cayy aking tatangkilikin, sa pagca't kinalulugdan co ang m~ga mababait na an, kinalulugdan co ang magbigay unl sa capurih n~g m~ga namatay n~g magulang; acman nama'y umibig din sa aking m~ga maggulang, at tulun~gan acn~g Dios! hindco maalaman ang aking gagawin sa calagayan pniny.... At biglg biglg binago ang salitaan, at tumang: --Ibinalitsa aking galing daw pcaysa Europa, nira ba caysa Madrid? --Op natira acg ilg buw doon. --Hindba ninynaririnig sa m~ga salitaan doon ang aking familia? --Bagong caaalis pa pninyo n~g acy

magtamn~g capurihang inyong familia.

ipakilala

sa

--At cung gayy bakit naparito cayn~g walg dalna anmang slat na pangtagubilin sa akin at n~g cayy aking tangkilikin? --Guinoo,--ang sag ni Ibarrang casabay ang pagyucod,--sa pagca't hindtul tul na galing aco sa Espa, at sa pagca't palibhasa'y sinabi sa akin cung anpo ang caugalian niny inaaala cong hindlamang walang cabuluhan ang isg sulat na pangtagubilin sa inyg acy inyg tangkilikin, cung dnaman isg capaslan~gan psa iny talagg natatagubilin sa inycaming m~ga filipinong lah. Nasnaw ang isg n~giti sa m~ga labi n~g matandang militar, na madalang na muling

sumag, na anaki'y sinusucat tinitimbang ang canyang m~ga salita:

at

--Ikinaliligaya cong umisip cayo n~g papaganyan, at ... ganyan n~ga sana! Gay man, binata, dapat pninyg maalaman cung anang m~ga mabibigat na bagay na pinapas-an namin sa Fiilpinas, Dito'y caming m~ga matatandang m~ga militar, kinacalian~gang gawin namin at lumagay cami sa lahat; Hari, Ministro n~g Estado, n~g Guerra, n~g Gobernaci, n~g Fomento, n~g Gracia at Justicia at iba pa, at ang lalo pang masama'y kinacailan~gan naming ipagtang ang bawa't bagay sa malayong Inang Bayan, na sinasang-ayunan minamasama, n~g papikit cung minsan, ayon sa casalucuyang panah, ang aming m~ga panucalang cahin~gian. At bago sasabihin namin m~ga castilang; Ang yumayacap n~g malaki'y hindnacapipisil

na mabuti! Buc sa rito'y ang caraniwan, napaparito caming bahagya na napagkikilala ang lupaing it at iniiwan namin pagpapasimula naming makilala.--Sa inyo'y macapagsasalitacn~g walang ligoyligoy, sa pagca't walang cabuluhang magpacunuwari acn~g ibg bagay. Caya n~ga cung sa Espa, na bawa't bagay may ucol na canyg ministro, na ipinan~gan at lumaki rin sa lupag iy; na may m~ga pahayagan at napagkikilala ang munacala n~g m~ga mamamayan, na iminumulat at ipinauunawa sa Gobierno ang canyg m~ga camalian n~g canyring m~ga cam, gay ma'y hindwastat maraming totoo ang m~ga caculan~gan, isg himala na dito'y hindmagcagulgulong lah, sa caculan~gan n~g m~ga cagalin~gang sinabi co na, buc sa rito'y may isg macapangyarihang caaway na

humahadlang sa lihim sa icagagaling nitong Kapuluan at lumulubid sa cadiliman n~g icahihintnitsa pagslong sa guinhawa at dan~gal. Hindnagcuculang n~g magagandang panucalang m~ga namamamahala, n~guni't napipilitan camg gumamit n~g m~ga matat m~ga bisig n~g ibna ang caraniwa'y hindnamin kilala, na marahil hindang paglilingc sa canyang sariling Bayan ang guinagaw cung dang paglilingc lamang sa sariling iguiguinhawa. Ito'y hindcasalanan namin, cung dsa calacaran n~g panah; hindcacaunti ang naitutulong sa amin n~g m~ga fraile, datapuwa't hindna macasasap sil... Ibig cong ipagmalasakit cay at ibig co sanang huwag macapagpahamac sa inyn~g anman ang m~ga caculan~gan n~g casalucuyang sinusunod naming pamamahal... hindco mangyaring maampon ang lahat, at hindi nam

macapagsacdal na lah sa akin. May magagawpba acsa inyg mapakikinaban~gan ninycahi't cacaunti? mayroon pba cayg anmang ibig hin~gi sa akin? Nagnilay-nilay si Ibarra. --Guinoo,--ang isinag,--ang lalong malaking nais co'y ang ililigaya nitg aking bayan, ligayang ibig co sanang maguing cautan~gan niya sa Inang Bayan, at sa pagpupumilit n~g aking m~ga cababayan, at mabigkis ang Inang Bayan at ang aking m~ga cababayan n~g walg hanggang tali n~g nagcacaisang m~ga adhicat n~g nagcacaisang m~ga pag-aari. Ang Gobierno lang ang macapagbibigay n~g aking cahin~gian, pagcatapos n~g mahabang panahg laguing pagsusumakit at n~g tapat na m~ga pagbabago n~g m~ga cautus.

Tinitigang sandaln~g Capit General, titig na tinumbas ni Ibarra n~g gay din catagal na titig. --Caypang unang lalaking nacausap co sa lupaing it--ang biglg sinabi at iniabot sa canyang cam. --Walpcayg nakikita cung dang m~ga tng dito sa ciudad ay humihilahod, hindpninynadadalaw ang pinararatan~gang m~ga dampsa aming m~ga bayan; cung mamasid psana ninysila'y macacakita cayn~g tunay na may magandang psat m~ga dalisay na caasalan. Nagtindig ang Capit Ganeral at nagpasy n~g pacababila sa sas. --Guinng Ibarra,--ang pagdaca'y sini, na

biglg tumuil,--ang bina'y tumindig;--maril yay acsa lb n~g isg buw; hindnauucol sa inyg ban ang patacbn~g inyg isip at ang inyg pinag-aran. Ipagbili pninyang lah ninyg m~ga ariarian, paghusin ninyang inyg cab n~g damit at suma caysa akin sa Europa; ang sin~g n~g lproo'y macagaling sa iny --Hindco calilimutan hanggang nabubuhay ang magandang loob na pakita sa akin n~g inypong camahalan! ang isinagot ni Ibarrang nababagbag n~g caunti ang calooban;--datapuwa't dapat acg tumirsa lupaing kinabuhayan n~g aking m~ga magugulang..... --Kinamatay nil ang lalong carapatdapat ninyg sabin! Maniwalpcaysa akin, marahil higu ang aking pagcakilala sa inyg lupa cay sa

iny... Ah! maalaala co pal--ang canyang biglg sini na nagbago n~g anyn~g pananalit--cayy mag-aasawa sa isg dalagang carapatdapat sambah, ay bininb sa caydito! Humaycay humaycaysa canyang tabat n~g lalo cayg magcaroon n~g calayaan ay paparituhin ninysa akin ang canyg am--ang idinagd na nacan~git--Gay ma'y huw ninyg lilimuting ibig cong saman ninyacsa pagpapasy. Yumuc si Ibarra at yum. Tinag n~g Capit General ang canyg ayudante. --Nagalac ac-any na tinatapictap ang balicat n~g ayudante;--n~gay co lamang nakita cung paano ang parn upang magug isg magaling na castil na hindkinacailan~gang talicd ang pagca

magalg na filipino, at sintah ang canyg sariling ban; sa cawacasa'y naipakilala co n~gay sa m~ga fraile na hindlaran nilang lah sa atin; binigyg btas acn~g binang itsa paggawa n~g gay, at hindmalalao't mabibigyan co n~g tapat na tumb ang fraile! Sang at ang binatang iya'y balang araw ay ... datapuwa't paparituhin mo ang Alcalde sa akin! Humar caracaraca sa canyang Alcalde. --Guinoong Alcalde,--ang sini sa canya pagpasoc niya,--n~g mailagang mangyari uli ang "napanood" n~g camahalan pninyg m~ga "cagagawan", m~ga cagagawang dinaramdam co, palibhasa'y "nacasisirang pr sa Gobierno at sa lahat n~g m~ga castil nan~gan~gahas acg ipagbin sa inyn~g "totoong mahigpit" si guinoong Ibarra, upang hindlamang

ipagcaloob ninysa canya ang m~ga kinacailan~gan at n~g maganap niyang canyang m~ga panucalang nauucol sa icapagcacaprn~g Inang-Bayan, cung dnaman an~gilag ninysa hinaharap na panahg siya'y bagabaguin n~g taong sino man at sa dahilang paano mang paraan. Napag unawn~g Alcalde ang sa canya'y pagsisi, caya n~ga't siya'y yumuc upang mailihim ang cagulumihanan n~g canyang lb. Ipasabi pninyang gay d sa alfez na siyang nag-uutos dito sa "secci", at inypong siyasatin cung tnay n~gang may m~ga tan~ging cagagawang sarilang guinng iyan, na hindsinasabi n~g m~ga "reglamento": hindlamang sang carain~gan ang aking narin~gig tungc sa ganitg bagay.

Humarap si capitang Tiagong matigas ang dam na magaling ang pagcacaprinsa. --Don Santiago,--ang sa canyy sinabi n~g capitan General sa salitang mairog,--hindpa nalalaong aking sinaysay ang aking pakikianib sa inyn~g galac, dahil sa pagcacapalad ninyg magcaroon n~g isang anac na babaeng gaya na n~gbaga n~g binibining de los Santos, n~gayo'y nakikisama naman acsa galac niny dahil sa yong mamanugan~gin: ang catotohanan n~ga'y ang lalong mabait sa m~ga anac na babae ay carapatdapat sa lalong magaling na mamamayang lalaki sa Filipinas. Hindpba mangyaring aking maalaman sa inycung cailang cayipagsasaya ang canilang pagcacasal? --!Guin!...--ang pautal na sabi ni Capitang Tiago, at pinahid ang pawis na umaagos sa

canyang n. --Aba! ayon sa mas co'y walpang matibayang taning! Sacali't clang n~g m~ga padrino'y aking icagagalac n~g malaki na acay magug isa sa canila. Ity n~g mapawang aking masamang pakilasa sa maramg casalang linabasan co ro n~g padrino hangga n~gayon!--ang idinugtg, na ang Alcalde ang pinagsasabihan. --Siya n~gp--ang isinag ni Capitang Tiago, casabay ang isang n~giting nacaaakit sa pagcahabag sa canya. Pinaroonan si Mar Clara ni Ibarrang halos tumatacbo sa paglacad: maraming lubhang sasabihin at isasaysay niya sa canang casintahan. Nacarin~gig siyn~g masasayg voces sa issa m~ga tahanan n~g bay, cayt siyy marang tumag sa pintan.

--Sinong tumatag?--ani Mar Clara. --Aco! Tumahic ang m~ga voces pinta'y....hindnabucs. at ang

--Acang tumatawag, macapapasoc ba ac--ang tang n~g bin na ang pso'y tumiboc n~g lubhg malac. Nanatili ang catahimican. N~g macaraan ang sandali'y mararahang m~ga hacbang ang nan~gagsilit sa pint at ibinulg sa btas n~g susian n~g masayg voces ni Sang. --Cristomo, pasasa teatro camn~gayg gab islat mo ang ibig mong sabihin cay Maria Clara.

At nan~gagsilayo ang m~ga hacbang na matlin ding ga n~g pagcalapit. --Anang cahulugan caynito?--ang ibinulong ni Ibarrang naglilining-lining at untiunting lumaysa pintan.

=XXXVIII.= =ANG PROCESION.=

Paggab at n~g nisindi n~g lah ang m~ga farol sa m~ga bintan guinawang icaat na paglab n~g procesi, na sinabayan n~g repique n~g m~ga campanat n~g talast n~g dating m~ga putucan. Ang Capitan General na nagpasyal n~g lac, na caacb ang canyg dalawang ayudante, si Capitang Tiago, ang Alcalde, ang Alfez at si Ibarra, na pinan~gun~gunahan n~g m~ga guard civil at n~g m~ga pnong-ban, na siyg nan~gagwawahi n~g dn at nagpapatabsa tao, inanyayan silang doon mand n~g pagdn n~g procesi sa bay n~g Gobernadorcillo, na

nagpataysa harap n~g isg tablado, upang doon saysay ang isang loa (pagpupuri) sa pag bibigay dan~gal sa Santong Patr. Tinalicd maril n~g bng gal ni Ibarra ang pakikin n~g tulg iy, palibhasa'y long minagaling pa niyg doon na mand n~g procesi sa bay ni Capitang Tiago, na kinatitirahan ni Mar at n~g caniyg m~ga caibigang bab, n~guni't sa pagct ig n~g Capitan General na makinggan ang loa, napilan siyg mag-al na lang sa pag-ang si Mar Clara'y canyg makikita sa teatro. Ang pasimuln~g procesiy m~ga "ciriales" na pac, na taglay n~g tatlg m~ga sacristg nan~gacaguantes, sumsunod ang m~ga batsa pralang casa ang canilg maestro; pagcatos ay ang m~ga batg may dalg m~ga farol na

papel, na ibt ibang m~ga clay at any nacalag sa dlo n~g isg tikg humigu cumlang ang ha sa napapamutan n~g alinsnod sa naisip n~g m~ga bat sa pagca't ang nagcacaggol n~g pag-ilaw na ito'y ang m~ga musm sa non at ang non, at ang pinabahaln. Malang guinanap nilang tungcling itg iniang sa caniln~g matanda sa nayon; bawa't isa'y nagmumunacat gumagawn~g canyg farol, pinapamtihan n~g magalin~gin nilg m~ga sit at n~g maliliit na m~ga band alinsunod nam sa calagayan n~g canilg buls at saciniilawan n~g isg up n~g candil sacali't macapanghin~gi sila sa isg caibigan camag-ac na sacristan, cung dili caya'y bumibili sila n~g isg maliit na candilang mapul na guinagamit n~g m~ga ins sa canilg m~ga altar. Sa calaguitnaa'y nagpaparoo't parito ang

m~ga alguacil at m~ga teniente n~g justicia, upg pan~gasiwng huwag magcatac-wat ang m~ga han at huw magcunt-bunt ang m~ga tao, at sa ganitg cadahilana'y guinagawnilg tagapamag-itan ang canilg varas, sa pagcat sa m~ga panghahampas nila nito, na ipinamamahagui nila n~g ucol at catatagang lacas nasusunduan nilang pagcnlac at carikitan n~g m~ga proceci, sa icababanal n~g m~ga culuwa at ininingning n~g m~ga pagdiriwg n~g religi! Samantang ipinamamahui n~g walg bad n~g m~ga alguacil ang ganitg pangban na m~ga paln~g yant, ang ibnama'y namigay rin n~g walg bad n~g malalaki't maliliit na m~ga candil at n~g sa gayo'y canilg maaliw ang m~ga pinal

Guinoong Alcalde,--ani Ibarra, n~g sabing maha,--guinagawpo bang m~ga pamamong iyan upang mabigyg caparusah ang m~ga macasalanan, dahil lang na canilang naibigan? --Sumasacatuwiran pcay guinoong Ibarra!--ang sagot n~g Capitan General na narin~gig ang gayong catanun~gan:--nacapagtaca ang ganitg napapand na ... catampalasanan sa bawa't maparitong taga ibg lupa. Nararapat n~gang ipagbal. Hindmaalaman cung anang dahil at cung bakit ang nan~gun~gunang santo'y si San Juan Bautista. Sa nakikitang calagayan niyy masasabing hindtotoong kinalulugdan n~g m~ga tao ang m~ga cagagaw n~g pinsan n~g ating Pan~ginoong Jesucristo; tnay n~ga't siyy may m~ga paa't binting dala, at may

pagmumukhg ermita, datapuwa't ang kinalalagyan niya'y isg lmang and na coy, at siyy dinimlan n~g ilg m~ga batang may m~ga dalg farol na papel na walg aw, na nan~gagpapaluan nang lih n~g canicanilang farol ang ist is --Clang pad!--ang ibinbulong n~g filosofo Tasio, na pinanond ang proseci mulsa daan;--hindmacapagbibigay cagalin~gan sa iyo ang ic ang nnang nagsaysay n~g Magandang Balit at ang cahi't yumuc sa iyo si Jess! hindnacapagbigay cagalin~gan sa iyo ang inyong malaking pananampalataya't ang iyg pagpapacahap, at ang iyo man lang pagcamatay dahil sa pagwalanggalg mo n~g catotohanan at n~g iyong pinananaligan; linilimot ang lahat n~g itn~g m~ga tao, pagca walg tagl cung di ang saring m~ga carapat! Lalong magaling pa ang magserm sa

m~ga simbah cay sa magug cawiliwiling tinig na sumisigaw sa m~ga ilg, nagpapakilala sa iyang m~ga bay na itcung anang Filipinas. Cung pano sa ang iyg kinn at hindm~ga balang, cung ang dinam mo sana'y sutlat hindbalat n~g m~ga hayop, cung nakipig csa isg Capisan n~g m~ga fraile.... N~guni't inihintn~g matandg lali ang canyg m~ga pagsi, sa pagca't dumating si San Francco. --Hindba sinabi co na n~ga?--ang itinul na n~gumin~gitn~g patuy--ity na sa isg carro at Santo Dios! gao caring m~ga ilaw at gao caring m~ga far na cristal! Cailan ma'y hindca naliguid n~g ganyg caring m~ga pangliwag, Giovanni Bernardone! At pagcagalinggalg na msical ibang m~ga tig ang ipinarin~gig n~g m~ga an mo

n~g mamat na ic! Datapuw cagalanggalang at macumbabang nagtayn~g isg Capisan, cung mabhay cang mag-uln~gayon, walcang ibang makikita cung dn~ga haling na Eliasis de Cortona, at saci't makilala ca n~g iyg m~ga an, ibilanggicaw at maril ay maw~gis ca sa kinaratnan ni Cesario de Speyer! Sumusunod sa msica ang isg estandarte na kinalalarawanan n~g santo ring iyon, datapuwa't may pitg pacpac. Dalang estandarteng iy n~g m~ga "hermano tercero," na nacahabitg guing at nagdarasal n~g malac at sa anyg caawawg tin.--Ayaw cung ano ang dahil n~g pagcacagay, sumsunod doon si Santa Mar Magdalena, na pagcagandagandang larawang may saganang buh, may panyong pinyang bordado sa m~ga daliring punn~g m~ga

singsg, at nararamt n~g damit na sutlang may pamuting m~ga malalapad na guint Naliliguid siyn~g m~ga ilaw at n~g incienso; nan~gan~ganino sa canyg m~ga luhang virdrio ang m~ga culay n~g m~ga aw "bengala," na nagbibigay sa procesi n~g anyg cahimahimal caya n~ga't cung minsy lumuluha ang santang macasalanan n~g verde, cung minsa'y pul minsa'y azul at iba pa. Hindnagpapasimulang m~ga bahay n~g pagpapanin~gas na m~ga ilaw na itcung dcung nagdaraan si San Francisco; hindtinatamo ni San Juan Bautista ang ganitong m~ga caran~galan, caya't dalidaling nagdara, na canyg pagcahiyna siylamang ang buc na ang pananam ay bal n~g m~ga hay sa guitnn~g gayg caraming m~ga taong lip n~g guintat m~ga mahalagang bat --Nariy na ang ating santa!--anang an

na babae n~g gobernadorcillo sa canyg m~ga panauhin; ipinahir co sa canyang aking m~ga singsg, n~guni't n~g aco'y magtamn~g lan~git. Nan~gagsisitiguil ang m~ga nan~gagsisi aw sa paliquid n~g tablado upg mapakinggan ang LOA (pagpupuri), gay din ang guinagawn~g m~ga santo; ibig na man niln~g sa canily nan~gagdadalang makinig n~g m~ga tul Sa pagca pag n~g cahihtay n~g m~ga nan~gagdadala cay San Juan, sila'y nan~gagsiupo n~g patingcayad, at pinagcaisahan nilang ilagay muna sa lupa ang santo. --Baca maggalit ang aguacil ang tutol n~g is --Hes! diyata't sa sacristia'y inilalagay lamang siysa isg suloc na may m~ga

bahay n~g gagamb At n~g mapalagay na sa lupa si San Juan, siya'y nagmkhang tila issa m~ga taong-bayan. Nagpapasimula ang hanay n~g m~ga babae buhat cay Magdalena, ang caibh lang ay hindnagsisimula muna sa hanay n~g m~ga batang babae, na gaya n~g m~ga lalaki, cung di ang m~ga matatandg babae ang nan~gun~guna at sumusunod ang m~ga dalaga na siyang nan~gasahuln~g procesi hanggang sa carro n~g Virgen na sinusundan n~g cura na napapandun~gan n~g palio. Pacana ang caugaliang itni pari Damaso, na siyang may sabi: "Hindang m~ga matatandang babae ang kinalulugdan n~g Virgen cung di ang m~ga dalaga", bag na isinasamn~g mukha n~g maraming babaeng mapag-anyong ban, n~guni't

sumasang-ayon sila at n~g mapagbigyang loob ang Virgen. Sumsunod cay Magdalena si San Diego, baga man sila hindniya ikinatutuwa ang gayg calagayan, sa pagca't nananatili sa canyang mukha ang cahapisan, na gaya rin caninang umaga n~g sumusunod siya sa licuran ni San Francisco. Anim na m~ga "hermana tercera" ang humihila sa canyg carro, dahil sa cung anong pan~gaco pagcacaramdam; ang catotohana'y sila ang humihila, at taglay nila ang boong pagsusumipag. Huminto si San Diego sa harap n~g tablado at naghihintay na siya'y handugan n~g bati. Datapuwa't kinakailangang hintayin ang carro n~g Virgeng pinan~gun~gunahan n~g m~ga taong suot "fantasma" mult na nacagugulat sa m~ga bata; caya n~ga't naririnig ang iyacan at sigawan n~g m~ga

sanggol na m~ga haling ang caisipan. Gay man, sa guitna n~g madilim na pulutg na iyon n~g m~ga hito, m~ga capuch, m~ga cord (lubid) at m~ga lambg, na caalacbay yag das na pahum athindi nagbabago ang tinig, na papanood na wan~gis sa m~ga mapuputing m~ga jazmin, tulad sa m~ga sariwang sampaga nahahalo sa m~ga lumang m~ga basahan, ang labing dalawang batang babaeng nagagayasan n~g puti, nacocoronahan n~g m~ga bulaclac, cul ang buh, nagniningning ang m~ga matang cahuad n~g canilg m~ga collar; walg pinag-ibhan sa m~ga angel n~g caliwanagang napipilit n~g m~ga mult Sila'y pawang nacacapit sa dalawang m~ga sintas na azul na nacatali sa carro n~g Virgen, na nagpapaalaala sa m~ga calapating humiha sa "Primavera" (larawan n~g pasimula n~g tag-araw.)

Pawang handa na sa pakikinig ang lahat n~g m~ga larawan, na nagcacadaidaiti sila sa pag-ulinig n~g m~ga tula; nacatitig ang lah sa nacasiwang na cortina (tabing n~g pintuan); sa cawacasa'y isang "aaah!" n~g pangguiguilalas ang nagpumiglas sa m~ga labi n~g lahat. At carapatdapat n~gang pangguilasan: siya'y isg malakilaki n~g batang lalaking may m~ga pacpac, "botas" na pangpan~gabayo, banda, cintur at sombrerong may m~ga plumaje. Ang ser Alcalde mayor!--ang sigaw n~g is datapuwa't nagsimula ang himala n~g m~ga kinapal n~g pagsasaysay n~g isang tulg cawan~gis din niy at hindniyisinama n~g loob ang sa canya'y pagtutulad sa Alcalde. Bakin pa sasaysayin dito ang m~ga sinabi

sa wicang lat, tagalog at wicang castila, na pawang tinula, n~g caawaawang binigyang pahirap n~g gobernadorcillo? Linasap na n~g m~ga bumabasa sa amin ang serm ni pari Damaso caninang umaga, at ayaw n~ga caming sila'y lubhang palayawin n~g napacarami namang m~ga caguilaguilalas na m~ga bagay, buc sa baca pa sumama ang loob sa amin n~g franciscano cung siya'y ihanap namin n~g isang macacapan~gagaw, at ito ang aayaw cami, palibhasa'y cami taong payapa, sa cagalin~gan n~g aming capalaran. Ipinagpatuloy pagcatapos ang procesi: ipinagpatuloy ni San Juan ang malabis n~g saclap na canyang paglalacad. N~g magdaan ang Virgen sa tapat n~g bahay ni citang Tiago'y isang awit-calan~gitan ang sa canya'y bumati

n~g m~ga sinalita n~g Arcgel. Yao'y isang tinig na caayaaya, matining, mataguinting, nagmamacaawa, itinatan~gis warang "Ave Mar" ni Gounod, na sinasaliwan n~g pianong siya rin ang tumutugt at caacbay niyang dumadalan~gin. Nagpacapipi ang msica n~g procesi, huminto ang pagdarasal at tumiguil pati ni pari Salvi. Nan~gan~gatal ang voces at bumbunglos n~g m~ga luha: higuit sa isang pagbati, ang sinasaysay niya'y isg mata na dalan~gin, isang carain~gan. Narinig ni Ibarra ang tig mula sa kinalagyang durun~gawan, at nanaog sa ibabaw n~g canyang puso ang pan~gin~gilabot at calungcutan. Napagkilala niya ang sa caluluwang iyong dinaramdam, na isinasaysay sa isang pag-awit, at nan~ganib siyang magtanong sa sarili n~g cadahilanan n~g gayong

pagpipighati. Mapanglaw at nag-iisip-isip n~g siya'y masumpong n~g Capitan General. --Sasamahan ninyacsa pagca sa mesa; pagsasalitaanan nin doon ang nauucol sa m~ga batang n~gawala, ang sa canya'y sinabi. --Accaya baga ang pinagcacadahilanan?--ang ibinulg n~g bata, na baga man tinitingn niya'y hindi niya nakikita ang Capitan General, na canyg sinundan n~g wala sa canyang loob.

=XXXIX.= =SI DONA CONSOLACION.=

Bit nacasarang m~ga bintana n~g bahay n~g alfez? saan naroroon, santalang nagdaraan ang procesi, ang mukhg lalakt nacabarong francia na Medusa Musa n~g Guardia Civil? Napagkilala caya ni do Consolacig lubhang nacasususot ang canyang noong nababalatayan n~g m~ga malalaking ug, na wari'y siyang pinagdaraanan, hindn~g dug cung di n~g suca at apd ang malakg tabac carapatdapat na pamuti n~g caniyang moradong m~ga labi, at ang canyang mainguiting titig, na sa canyang pagsang-ayon sa isang magandang udy ay hindniyinibig na gambalain sa canyang calaguimlaguim na pagsun~gaw, ang m~ga catuwaan n~g caramihang tao.

Ay! sa gang canya'y nagnawn lang, n~g panah na naghaharang caligayah, ang m~ga magagandang udiy n~g budhi. Mapan~gl ang bay, sa pagca't nagcacatuwang bayan,--na gaya na n~gn~g sinasabi ni Sang; walg m~ga far at m~ga bandera. Cung dlang sa centinela (bantay na sundalo) na nagpapasial sa pintuan, mawiwicang walang t sa bay. Isg malaml na aw ang siyg lumiliwanag sa walg cahusang salas, at siyg nagpapan~ganag sa m~ga marurumg cap na kinapan n~g m~ga bay-gagambat dinikit n~g alab. Ang ginng babae, ayon sa canyg pinagcaratihang huw gumawat cakilakilabot; walg pamuti ang canyg buhoc liban na lamang sa isang panyong

nacatalsa canyang lo, na doo'y pinababayaang macatacas ang m~ga maninipis at maiicling tungcos n~g m~ga gusam na buhoc ang bong franelang asl, na siyang na sa ibabaw n~g isa pang barong marahil n~g una'y put at isang sang cup, na siyang bumabal at nagpapahalatn~g m~ga pay at lap na m~ga hit na nagcacapatong at ipinag-gagalawan n~g mainam. Lumalabas sa canyang bibig ang bug-bug na as na ibinbuga n~g boong pagcayamot sa alang-alang, na canyang tinitingnan-pagca ibinubucas ang m~ga mata. Cung napanood sana siya ni don Francisco Camaque, marahil ipinalagay na siya'y isang hariharian sa bayan, cung dilaya'y mangcuculam, at pinamutihan pagca tapos ang caniyang pagcatuclas na iyon n~g m~ga pagwawariwari sa wicang tinda, na siya ang may likhupang canyang maguing sariling gamit.

Hindi nagsimba n~g umagang iyon ang guinoong babae, hindi dahil sa siya'y aayaw, cun di baligtad, ibig sana niyang siya'y pakita sa caramihan at makinig n~g serm, n~guni't hindi siya pinahintulutan n~g canyang asawa, at ang pagbabawal ay may calakip, na gaya n~g kinauugalian, na dalawa tatlong lait, m~ga tun~gayaw at m~ga sicad. Napagkikilala n~g alfez na totoong catawatawang manamit ang canyang babae, na naaamoy sa canya yaong tinatawag n~g madlang "calunya n~g m~ga sundalo," at hindi n~ga magaling na siya'y ilantad sa m~ga mata n~g m~ga matataas na tao sa pan~gulong bayan n~g lalawigan, at cahi't sa m~ga taga ibang bayang doo'y nan~gagsidalo. Datapuwa't hindi gayon ang pinag-iisip n~g babae. Tal niyang siya'y maganda, na siya'y may pagca anyong reina at

malaki ang cahigtan niya cay Mar Clara sa cagalin~gang manamit at gayon din sa karikitan n~g caniyang m~ga damit: si Maria Clara'y nagtatapis, siya'y hindi't naca "saya suelta." Kinailan~gang sa caniya'y sabihin n~g alferez: "itatahimic mo ang iyong bibig ipadadala cata sa bayan mo sa casisicad!" Hindi ibig ni do Consolacig umuwi sa canyang bayan sa casisicad, n~guni't umisip siya n~g gagawing panghihiganti. Cailan ma'y hindi naguing carapatdapat macaakit sa canino man n~g pagpapalagay n~g loob ang marilim na pagmumukhn~g guinoong babaeng ito, cahi't cung siya'y nagpipinta, n~g canyg mukh n~guni siya'y totoong nacapagbigay balisa n~g umagang iyon, lalong lalo na n~g siya'y mapanood na magpabalicbalic n~g paglacad sa

magcabicabilang dulo n~g bahay, na walang imic at wari mandi'y nagbabalacbalac n~g isang bagay na cagulatgulat macapapahamac: taglay n~g canyang panin~gin iyang sinag na ibinubuga n~g isang ahas pagca inaacmaang lusayin cung siya'y nahuhuli; ang panin~ging yao'y malamig, nagninining, tumataos at may cadulin~gasan, carumaldumal, malupit. Ang lalong maliit na pagcacahidwa, ang lalong babahagyang hindi sinasadyang alatiit, humuhugot sa canya n~g isang salaula at napacaimbing lait na sumasampal sa caluluwa; datapuwa't sino ma'y walang sumasagot: maguiguing isa pang malaking casalanan ang mahinahong pakikiusap. Nagdaan sa gayong calagayan ang maghapon. Palibhasa'y walang ano mang

nacahahadlang sa canya--sapagca't piniguing ang canyang asawa,--ang budhi niya'y pinupuno n~g guiyaguis: masasabing untiunting pinupuspos ang canyang m~ga silacbo n~g tilamsic at init n~g lintic at nan~gagbabalang magsambulat n~g isang imbing unos. Nan~gagsisiyucod na lahat sa canyang paliguid, tulad sa m~ga uhay sa unang hihip n~g bagyo: walang nasusunduang hadlang, hindi nacatitisod n~g ano mang dulo catayugang sucat mapagbuntuhan n~g canyang cayamutan; nanghihinuyo at nan~gan~gayupapang lahat ang m~ga sundalo at m~ga alilsa paliguidliguid niya. Ipinasara niya ang m~ga bintana upang huwag niyang marin~gig ang m~ga pagcacatuwa sa labas; ipinagbilin sa centinela na huwag papasukin ang sino man. Nagbigkis n~g isang panyo sa ulo at

n~g wari'y ito'y mailagang huwag sumambulat, at pinasindihan ang m~ga ilaw baga man may sicat pa ang araw. Ayon sa ating nakita na, piniit si Sisa, dahil sa panggugulo sa catiwasayan n~g bayan at inihatid sa cuartel. Niyo'y wala roon ang alfez, caya napilitan ang cahabaghabag na babaeng maglamay na magdamag na nacaupo sa isang bangco, na walang diwa ang titig. Nakita siya kinabucasan n~g alfez, at sa pagcaibig na siya'y maipan~gilag sa ano mang casacunaan sa m~ga araw na iyon n~g caguluhan, at sa caayawan namang huwag magcaroon n~g ano mang hindi calugodlugod panoorin, ipinagbilin n~g alfez sa m~ga sundalong alagaan si Sisa, caawaang pagpakitaan n~g maguiliw na calooban at pacanin. Gayon ang naguing calagayan sa loob n~g dalawang araw n~g babaeng sira ang pag-iisip.

N~g gabing ito, ayawan cung dahil sa calapitan doon n~g bahay ni capitang Tiago'y dumating hanggang sa canya ang mapanglaw na canta ni Mar Clara, cung dili caya'y pinucaw n~g ibang m~ga tinig ang pagcaalaala niya n~g canyang m~ga dating canta, sa papaano man ang dahil, pinasimulaan niyang cantahin ang m~ga "cundiman" nang canyang cabataan. Pinakikinggan siya nang m~ga sundalo at hindi nan~gagsisiimic: ay! sa canila'y nagpapagunitang m~ga tinig na iy n~g m~ga panahong una, yag m~ga gunitn~g panahg hindi pa narurun~gisan ang calinisan n~g canilang budh Narinig din siyni do Consolaci sa oras na iy n~g canyg cainipan, at n~g canyg maalaman cung sino ang cumacanta'y nag-utos:

--Papanhikin ninysiyagad-agad!--ang canyang sinabi pagcaraan n~g ilg sandaling canyang pag-iisip-isip. Isang bagay na nacacahuwad n~g n~giti ang siyang nasnaw sa canyang tuyong m~ga labi. Ipinanh doon si Sisa, na humar na dnagulomihanan, na hindnagpahalata n~g pagtatactot: tila mandin wala siyg nakikitang sino mang guinng babae. Ito'y nacasugat sa loob n~g mapagmataas na Musa, na ang bng acala'y nacakit sa paggalang at pagcagulat ang canyg calagayan. Umubang alfereza, humudy sa m~ga sundalong man~gagsiya-o, kinuha ang ligo n~g canyang asawa sa pagca sabit, at nagsalita n~g maban~gis na tinig sa babaeng sira ang isip:

--"Vamos, magcantar icaw!" Isa sa m~ga magagandang caugalian n~g guinoong babaeng ito ang magpacasumicap na huwag niyang maalaman ang wicang tagalog, cung dili ma'y nagpapacunwaring hindniynalalaman ang tagalog na ano pa't sinasadyang magpautal-utal at magpamalimali n~g pananalita: sa gayo'y magagawa niyang pag-aanyo n~g tunay na "orofea", na gaya n~g caniyg caraniwang sabihin. At magaling n~ga naman ang canyg guinagawa! sa pagca't cung pinahihirapan niyang wicang tagalog, ang wicang castila'y hindi lumiligtas sa gayg catampalasanan, sa nauucol sa gramica at gayon din sa pan~gun~gusap. At gayon man'y guinawa n~g canyg asawa, n~g m~ga silla at n~g m~ga zapatos ang boong caya upang

siya'y maturuan! Isa sa m~ga salitang lalong pinagcahirapang totoo niy na ano pa't daig ang pagcacahirap ni Champollion sa m~ga geroglico, ay ang sabing "Filipinas." Ayon sa sabihanan, kinabucasan n~g araw n~g sa canila'y pagcacasal, sa pakikipag-usap sa canyang asawa, na n~g panahong iyo'y cabo pa lamang, sinabi ni do Consolacig "Pilipinas"; inacala n~g cabong catungculan niyg ipakilala ang pagcacamali at turuan, caya n~ga't canyg tinuctucan at pinagsabihan:--"Sabihin mong Felipinas, babae, huwag ca sanang hayop. Hindi mo ba nalalamang ganyan ang pan~galan n~g iyong p.bayan dahil sa nanggaling sa Felipe?" Ang babaeng pinapanaguinip ang matimy na lug n~g pagcabagong casal, inibig sumunod at sinabing; "Felepinas". Inacala n~g cabong nacalalapitlapit na, caya dinagdagan ang

m~ga pagtuctoc, at sinigawan--"Datapuwa, babae, hindi mo ba masabi: Felipe? Huwag mong calimutan, talastasin mong ang haring Felipe ... quinto.... Sabihin mong Felipe, at saca mo iragdag ang "nas" na ang cahulugan sa wicang latin ay m~ga pulo n~g m~ga indio, at masusunduan mo ang pan~galan n~g iyong rep-bayan!" Hinihohipo ni Consolaci, na n~g panahong iyo'y lavandera, ang bcol ang m~ga bcol n~g canyang ulo, at inulit, bagaman nagpapasimula na ang pagcaubos n~g canyg pagtitiis: --"Fe ...lipe, Felipe ...nas, Felipenas, gay n~gba?" Nangguilal n~g di ano lamang ang cabo. Bakit baga't "Felipenas" ang kinalabasan at hindi "Felipinas"? Alin sa dalawa: sasabihing "Felipenas" dapat sabihing

"Felipi"? Minagaling n~g cabong huwag n~g umimic n~g araw na iy, iniwan ang canyg asawa at main~gat na nuhang tang sa m~ga limbag. Dito'y napuspos n~g hindi cawasa ang canyg pagtatac kinus ang canyg m~ga mat--Tingnan nating ... marahan! "Filipinas" ang siyang saysay n~g lah n~g m~ga limb, cung wicaing isisang m~ga letra; ang canyg asawa at siyay cacapuwa wala sa catuwiran. --Bakit?--ang ibinubulong,--macapagsisinun~galing baga ang Historia? Hindi bagsinasabi sa librong ito, na ang pan~galang ito'y siyang dito'y ikinapit, alang-alang sa infante na si don Felipe? Bakit caya nagcapaapaano ang pan~galang ito? Baca caya naman isang indio ang Alonso Saavedrang iy?...

Isinangguni ang canyang m~ga pag-aalinlan~gan cay sargento Gez, na n~g panah n~g canyg cabataa'y naghan~gad na magpari. Hindi man lang pinapaguingdapat n~g sargentong tingnan ang cabo, nagpalabas sa bibig n~g isg cumpol na asat sinagot siyn~g lalong malaking pagmamayabang: --N~g m~ga panahg una'y hindi sinasabing Felipe cung hindi Filipi: tayong m~ga tao n~gay, palibhasa'y naguiguing "franchute" (nakikigagad n~g ugali sa m~ga franc), hindi natin matiis na magcasunod ang dalawang "i". Caya n~ga ang taong may pinag-aralan, lalong lalo na sa Madrid, hindi ca ba napaparoon sa Madrid? ang taong may pinag-aralan ang wica co, nagpapasimula na n~g pananalita n~g ganito: "menistro", "enritaci", "embitaci", "endino", at iba pa, sa pagca't

ito ang tinatawag na pakikisang-ayon, sa casalucuyang lacad n~g caugalian. Hindi napaparoon sa Madrid cailan ang cabo, ito ang cadahilana't hindi nalalaman ang cung bakin gayon pananalit Pagcalalaking bagay natututuhan sa Madrid! man niya ang ang

--Sa macatuwid n~gayon ang dapat na pananalita'y?... --Ayon sa pananalita n~g una, alam mo na? Ang lupaing ito'y hindi pa pantas, iayon mo sa caugalian n~g una: Filipinas!--ang tug ni Gez n~g boong pagpapawalang halaga. Sacali't masama ang pagcatanto n~g cabo sa m~ga sarisaring wica, ang capalit nama'y magaling siyang asawa: ang bagong canyang napag-aralan ay dapat

maalaman naman n~g canyang asawa, caya't ipinagpatuloy niya ang pagtuturo. --Consola, ano ang tawag mo sa iyong p--bayan? --Anoang aking itatawag sa canya? alinsunod sa itinuro mo sa akin Felifenas! --Haguisin cata n~g silla, p-!,--cahapo'y magalinggaling na ang pagsasalita mo n~g pan~galang iyan, sa pagca't naaayon sa bagong caugalian; datapuwa't n~gayo'y dapat mong sabihin n~g alinsunod sa matandang ugali Feli, hindi pala, Filipinas! --Tingnan mo, hindi pa acluma! ano ba ang pagca isip mo? --Hindi cailan~gan! Filipinas! sabihin mong

--Ayaw aco! Aco'y hindi isang lumang casangcapan ... bahagya pa lamang nacagaganap aco n~g tatlompong ta!--ang isinagot na naglilis n~g mangas na parang naghahanda sa pakikiaway. --Sabihin mo, napacap--, babalabaguin cata n~g silla! --Namasdan ni Consolasi ang galaw, nagdilidili at nagsabi n~g pautal, na humihin~ga n~g malacas: --Feli ...Fele ...File ... Pum! erraes! ang silla ang siyang tumapos sa pananalita. At ang kinawacasan n~g pagtuturo'y suntucan, calmusan, m~ga sampalan. Binuhucan siya n~g cabo, tinangnan

naman n~g babae ang balbas n~g lalaki at ang isang bahagui n~g catawan--hindi macapan~gagat sa pagca't umuugang lahat ang caniyang m~ga n~gipin,--bumigay n~g sigaw ang cabo, binitiwan siya n~g babae, humin~ging tawad sa lalaki, umagos ang dugo, nagcaroon n~g isang matang mahiguit ang capulahan cay sa isa, isang barong gulagulanit, lumabas ang maraming m~ga casangcapan sa canilang pinagtataguan, datapua't ang Filipinas ay hindi lumabas. M~ga cawan~gis n~g ganitong bagay ang m~ga nangyari cailan man at canilang mapapag-usapan ang nauucol sa pagsasalit Binabalac n~g cabo n~g sakit n~g loob, sa caniyang pagcamasid sa pagsulong n~g pagcatututo n~g pagsasalita n~g caniyang asawa, na sa loob n~g sampong tay hindi na ito macapagsasabi n~g ano man. Gayon n~ga

naman ang nangyari. N~g sila'y icasal, nacacawatas pa ang canyang asawa n~g wicang tagalog, at nacapagsasalita pa n~g wicang castilupang siya'y mawatasan; n~gayon, dito sa panah n~g pangyayari n~g aming m~ga sinasaysay, hindi na siya nacapagsasalitn~g ano mang wic totoong nawili na siya sa pagsasalita n~g pacumpas-cumpas, patan~go-tan~gat pailing-iling na lamang, na ano pa't canyang hinihirang pa naman yaong m~ga sabing maririin at maiin~gay, caya n~ga't linaluan pa niya n~g hindi ano lamang ang nagmunacala n~g "Volapuk". Nagcapalad n~ga si Sisa na hindi siya mawatasan. Umunat n~g caunti ang cunot n~g m~ga kilay n~g alfereza, isang n~giti n~g catuwaan ang siyang nagbigay saya sa caniyang mukha: hindi na n~ga mapag-aalinlan~ganang hindi siya marunong n~g wicang tagalog, "orofea" na

siya. --Asistente, sabihin mo sa babaeng ito sa wicang tagalog, na siya'y cumanta! hindi niya aco mawatasan, hindi siya marunong n~g castila! Nawatasan ni Sisa ang asistente at kinanta niya ang canci n~g Gabi. Pinakinggan ang paunang canta na may halong tawang palibac, n~guni't untiunting nawala sa canyang m~ga labi ang tawa, pinakinggang magaling, at n~g malao'y lumungcot at nag anyong nag-iisip n~g caunti. Ang tinig, ang cahulugan n~g m~ga tulat pati n~g canta'y tumatalab sa canya. Nawawatasan niyang magaling: marahil nauuhaw sa ulan ang pusong iyong mabato at tuy ayon sa "cundiman", tila baga mandin ay nanaog naman sa ibabaw n~g canyang pus

"Ang calungcuta't guinaw at ang calamigang sa lan~git ay buhat, putos n~g balabal n~g gabing marilim at labis n~g panglaw".... "Ang lanta at cupas na abang bulaclac sa boong maghapo'y nagladlad n~g dilag sa nais na camtam pagpuring maalab sa udyoc n~g dib-dib na mapagmataas." "Pagdating n~g hapon pawang cahapisan ang inaning bun~ga sa han~gad na dan~gal, at ang pagsisisi ang taglay na lamang sa m~ga nagawang lihis sa catuwiran." "Pinagpipilitang itaas sa lan~git ang pinacadahong lanta na't gulanit, at caunting dilim ang hin~gi n~g hibic upang maitago ang puring naamis."

"At mamatay siyang hindi namamasdan n~g nacapanood na sicat n~g araw, n~g ningning n~g caniyang naamis na dan~gal at n~g hindi wastong mataas na asal." "Mataos ding hin~gi n~g canyang dalan~gin cay Bathalang Poong lubhang mahabaguin, ang canyang libin~ga'y mangyaring diliguin n~g hamog na luhang sa lan~git ay galing." "Ang ibong panggabi'y sadyang iniiwan ang lubhang maluncot na canyang tahanan sa matandang cahoy na lihim na guang at liniligalig tahimic na parang..."

--Huwag, huwag ca n~g cumanta!--ang sigaw n~g alfereza, sa ganap na wicang tagalog, at tumindig na malaki ang balisa; huwag ca n~g cumanta! nacalalaguim sa

akin ang m~ga tulang iyan! Tumiguil ang ul-ol na babae n~g pagcacanta: nagbitiw ang asistente n~g isang:--Aba! sabe pala tagalog! (marunong pala n~g tagalog) at nacatun~gan~gang tinitingnan ang guinoong babae na puspos n~g pagtataca. Napagkilala nito na ipinagcanulo niya ang sariling catawan; nahiyat palibhasa'y hindi sa babae ang catutubo niyang damdamin, ang cahihiya'y nauwsa masilacbong galit at pagtatanim. Itinurang pintuan sa hindi marunong mag-in~gat na asistente, at sa isang sicad ay sinarhan ang pint pagcalabas niya. Lumibot na macailan sa silid, na pinipilipit n~g nan~gin~gilis niyang m~ga camay ang ligo, tumiguil na bigla sa tapat n~g ul-ol na babae, at saca sinabi sa canya sa wicang castil--Sayaw!

Hindi cumilos si Sisa. --Sayaw, sayaw!--ang inulit-ulit n~g tinig na nacalalaguim. --Tiningnan siya n~g ulol na babae n~g titig na walang diwa, walang cahulugan; itinaas n~g alfereza ang caniyang isang bisig, at ang isa namang bisig pagcatapos, at saca ipinagpag ang dalawang bisig: walring naguing cabuluhan. Hindi nacacawatas si Sisa. Siya'y naglulucs naggagalaw, ibig niyang sa gayg gawa'y gagarin siyni Sisa. Naririnig sa dacong malayo ang msica n~g procesig tumutugtog n~g isg marchang malungc at dakila, datapuwa't naglulucso ang guinoong babae n~g catacot tacot na ang sinusunod ay ibang comp, ibang msica ang tumtunog sa

loob n~g canyg budhi. Tinititigan siya ni Sisang hindi gumalaw; isang wangki sa pagtatacang naguhit sa canyg m~ga mat at isg bahagyg n~giti ang siyg nagpapagalaw sa canyg m~ga putlaing m~ga labi: kinalulugdan niyang sayaw n~g guinoong babae. Huminto itat tila mandin nahihiy iniyaang ang latigo, yaong calaguim laguim na ligong kilaln~g m~ga magnanacaw at n~g m~ga sundalo, na gawa sa Ulan~go at pinag-inam n~g alferez sa pamamag-itan n~g m~ga cawad na doo'y ipinulupot, at nagsalita: --Icaw naman ang n~gayon!... say! nauucol sumay

At pinasimulang paluin n~g marahan ang walg ano mang takip na m~ga paa n~g ul-ol na babae, hanggg sa

magcan~giwin~giwi ang pagmumukha nito sa sak, na anpa't pinilit niyg magsanggalang n~g m~ga cam. --Aj nagpapasimula ca na!--ang isinigaw na taglay ang catuwaang malupit, at mula sa "lento" (madalang) ay iniuwi sa isang "allegro vivace" (masaya at madalas). Sumigaw ang cahabaghabag na babae n~g isang daing sa sak, at dalidaling itinaas ang paa. --Sasayaw ca ba, p-india?--ang sinasabi n~g guinoong babae, at tumutunog at humahaguinit ang latigo. Nagpacalugmoc si Sisa sa sahig, tinangnan n~g dalawang camay ang m~ga binti, at tinitigan ang canyang verdugo n~g m~ga matang nacatiric. Dalawang malacas na

hagupit n~g ligo sa licod ang pilit sa canyang tumindig, at hindi na isg daing, cung di dalawang atun~gal ang siyang isinigaw n~g culang palad na sira ang isip. Nawalat ang canyang manipis na bar pumutoc ang balat at bumalong ang dug Nacapagpapagalac n~g mainam sa tigre ang pagcakita n~g dug nagpasilacbo n~g loob ni do Consolaci ang dugo n~g canyang pinahihirapan. --Sayaw, sayaw, condenada, maldita! Mapacasamnawang inang nan~ganac sa iyo!--ang isinigaw;--sayaw papatayin cata sa capapaln~g ligo. At ang canyang guinawa'y hinawacan niya n~g isang camay ang babaeng ulol, samantalang pinapalo naman niya, ito at n~g canyang isang camay, at nagpasimulsiya n~g paglukso at

pagsayaw. Sa cawacasa'y napagkilala n~g ulol na babae ang sa canya'y ibig, caya n~ga't ipinagpatuloy niya ang paggalaw na walang wasto n~g canyang m~ga bisig. Isang n~giti n~g ligaya ang siyang nagpacubot sa m~ga labn~g maestra, n~giti n~g isang Mefisteles na babae na nangyaring nacapag-anyo n~g isang alagad; ang n~giting iyo'y may taglay na pagtatanim, pagpapawalang halaga, paglibak at kalupitan, datapuwa't walang magsasabing yao'y may cahalong halakhac. At sa pagcatigagal n~g pagtatamong lugod sa caniyang gawa'y hindi niya narin~gig ang pagdating n~g canyang esposo, hangang sa biglang nabucsan n~g malaking in~gay ang pinto sa isang tadyac.

Sumipot doon ang alfez na namumutla't marilim ang mukh napanood ang doo'y nangyayari at ibinulusoc sa canyang asawa ang isang catacottacot na titig. Ito'y hindi cumilos sa kinalalagyan at nanatiling nacan~giti n~g boong pagcawalang kinahihiyaan. Inilagay n~g alfez n~g lubos na pagpapacamairuguin ang canyang camay sa balicat n~g magsasayaw na caiba sa lahat, at ipinag-utos na tumiguil n~g pagsayaw. Humin~ga ang ulol na babae at dahandahang napo sa lapag na narurumhan n~g canya ring dug Nagpatuloy ang catahimican: humihin~gasing n~g malacas ang alfez; kinuha ang ligo n~g babaeng sa canya'y humihiwatig at tumitin~gin n~g m~ga matang wari'y tumatanong, at saca sa

canya'y nagsabi n~g tinig na payapa at madalangdalang: --Ano ang nangyayari sa iyo? Hindi ca man lamang nagbigay sa akin n~g magandang gabi! Hindi sumagot ang alfez, at ang guinawa'y tinawag ang "asistente." --Dalhin mo ang babaeng ito,--anya;--pabigyan mo siya cay Marta n~g ibang baro at sabihin mo tuloy na gamutin! Pacanin mo siyang magaling at bigyan mo n~g isang magaling na higaan ... icaw ang bahala, pagca siya'y inyong pinaglupitan! Bucas ay ihahatid siya sa bahay ni guinoong Ibarra. Pagcatapos ay sinarhang mabuti ang pintuan, inilagay ang talasoc at saca lumapit sa canyang asawa.

--Naghahan icaw na basaguin co ang mukha mo!--ang sa canya'y sinabing nacasuntoc ang m~ga camay. --Ano ang nangyayari sa iyo?--ang tanong n~g babae na tumindig at umurong. --Ano ang nangyayari sa akin?--ang sigaw n~g tinig na cahawig n~g culog, casabay n~g isang tun~gayaw, at pagcatapos na maituro sa babae ang isang papel na puspos n~g sulat na tila cahig n~g manoc, ay nagpatuloy n~g pananalita: --Hindi mo ba ipinadala ang sulat na ito sa Alcalde, at iyong sinabing pinagbabayaran aco upang aking ipahintulot ang sugal, babaeng p--? Aywan co cung bakit hindi pa kita linlusay!

--Tingnan natin! tingnan natin cung macapan~gan~gahas ca!--ang sinabi sa canya n~g babaeng nagtawa't siya'y linilibac;--ang lulusay sa aki'y isang malaking totoo ang cahigtan n~g pagcalalaki sa iyo! Narinig n~g alfez: ang gayong alimura, n~guni't namasdan niya ang ligo. Dumampot n~g isang pinggan sa m~ga na sa ibabaw n~g isang mesa, at ipinukol sa ulo n~g asawa: ang babaeng dating bihasa na sa ganitong pakikiaway, agad-agad yumucod, at ang pingga'y sa pader tumama at doon nabasag; gayon din ang kinahangganan n~g isang mangcoc at n~g isang cuchillo. --Duwag!--ang sigaw n~g babae,--hindi ca macapan~gahas lumapit! At linurhan ang alfez upang ito'y lalong

magn~gitn~git. Pinagdimlan ang lalaki at umaatun~gal na hinandulong ang babae; n~guni't hinaplit nito n~g caguilaguilalas na caliksihan ang mukha n~g lalaki at saca sumagasang tumacbong tuloytuloy sa canyang silid, at biglang sinarhan n~g malacas ang pinto. Hinabol siya n~g alfez, na humahagoc sa galit at sa sakit n~g palong tinanggap, n~guni't walang nasunduan cung di mapahampas sa pint bagay na sa canya'y nagpabulalas n~g m~ga tun~gayaw. --Sumpa nawang iyong angcan, babaeng baboy! Bucs mo, p--p--, bucsan mo, sa pagca't cung hindi'y babasaguin co ang iyong bun~g--ang iniaatun~gal, at kinacalabog ang pinto n~g canyang m~ga suntoc at sicad. Hindi sumasagot si do Nariri~ngig sa dacong Consolaci. loob ang

calampagan n~g m~ga silla at m~ga baul, na anaki mandin nagtatayo n~g isang cutsa pamamag-itan n~g m~ga casangcapang-bahay. Yumayanig ang bahay sa m~ga sicad at m~ga tun~gayaw n~g lalaki. --Huwag cang pumasoc! huwag cang pumasoc!--ang sabi n~g maasim na tinig n~g babae; papuputucan co icaw pagca sumun~gaw ca! Tila mandin untiunting pumapayapa ang lalaki, at nagcasiya na lamang siya sa magpalacadlacad n~g paroo't parito sa magcabicabilang dulo n~g salas, na ang isang halimaw na na sa sa jaula ang catulad. --Pasalansan~gan ca't magpalamig ic n~g ulo!--ang patuloy na paglibac n~g babae, na tila mandin nacatapos na n~g

pagtatayo n~g caniyang pangsangalang na cut --Isinusumpa co sa iyo, na pagca kita'y nahaguip, cahi't ang Dios ay hindi ca makikita, salaulang babaeng p--! --Oo! masasabi mo na ang ibiguin!... aayaw cang aco'y magsimba! aayaw mo acong bayaang gumanap sa Dios!--ang sabi n~g boong capalibhasaang siya lamang ang marunong gumaw Dinampot n~g alfez ang canyang capacete, naghusay n~g caunti, at saca umalis na ang hakbang ay malalaki, datapwa't pagcaraan n~g ilang sandali'y dahandahang bumalic: siya'y nag-alis n~g canyang m~ga bota. Palibhasa'y bihasang macapanood ang m~ga alila roon n~g m~ga ganitong pangyayari, caraniwang sila'y inaabot n~g yamot, n~guni't canilang

pinagtakhan ang pag-aalis n~g m~ga bota, bagay na hindi dating guinagawa, caya't nan~gagkindatan ang isa't isa. Naupo ang alfez sa isang silla, sa tabi n~g dakilang pinto, at nacapagtiis na maghintay roon n~g mahiguit na calahating oras. --Tunay bagang umalis ca na naririyan ca pa, lalaking cambing?--ang tanong na manacanaca n~g tinig, na pinagbabagobago ang lait, n~guni't nalalao'y ilinalacas. Sa cawacasa'y untiunting inalis niya ang m~ga casangcapang ibinunton sa tabi n~g pinto: naririnig n~g lalaki ang calampag, caya't siya'y n~gumin~giti. --Asistente! umalis pan~ginoon mo?--ang na ba sigaw ni ang do

Consolaci. Sumagot ang asistente sa isang hudyat n~g alfez: --Oo po, guinoo, umalis na. Narin~gig ang masayang tawa n~g babae, at saca hinugot ang talasoc n~g pinto ... Isang sigaw, ang calabog n~g catawang natutumba, m~ga sumpa, atun~galan, m~ga tun~gayaw, m~ga hampas, m~ga tinig na pa ... Sino ang macapagsasaysay n~g nangyari sa cariliman n~g silid na tulugan? Ang asistente ay napasapanig n~g bahay na pinaglulutuan, at nagbigay sa tagapagluto n~g isang hudyat na macahulugan.

--At icaw ang magbabayad!--ang sinabi sa asistente n~g tagapagluto. --Aco? Cung sacali'y ang bayan ang siyang magbabayad! Itinanong niya sa akin kung umalis na: tunay; n~guni't bumalik.

=XL.= =ANG CATUWIRA'T ANG LACAS.=

Niyao'y may icasampong oras na n~g gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog at nagnining sa madilim na lan~git ang ilang globong papel, na ipinaitaas sa pamamag-itan n~g asat n~g han~ging pinainit. Ang ilang m~ga globong pinamutihan n~g m~ga bomba't coetes ay nan~gasunog at isinasapan~ganib ang lahat n~g bahay; dahil dito'y may nakikita pang m~ga tao sa m~ga palupo, na may m~ga dalang isg mahabang cawayang sa dulo'y may nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig. Naaaninagnagan ang maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag n~g impapawid, at ang cahalimbawa nila'y m~ga fantasmang mula sa alang-alang na nanaog upang manood

n~g m~ga casayahan n~g m~ga tao. Sinusuhan din naman ang maraming m~ga "rueda", m~ga "castillo", m~ga toro m~ga calabaw na apoy, at isang malaking volcang sa ganda at cadakilaa'y linaluan ang calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon n~g m~ga taga San Diego. N~gayo'y tumutun~go ang caramihang m~ga tao sa dacong plaza n~g bayan, upang panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Dito't doo'y may nakikitang m~ga ilaw n~g Bengala (luces de Bengala), na siyang lumiliwanag n~g catacataca sa masasayang m~ga pulutong; gumagamit ang m~ga bata n~g m~ga sigsig sa paghahanap n~g m~ga bombang hindi pumutoc, at iba pang m~ga labna mangyayari pang gamitin, datapuwa't tumugtog ang msica n~g isang palatandaan, at n~g magcagayo'y linisan n~g lahat ang capatagang iyon.

Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong m~ga ilaw ang nacaliliguid sa m~ga haligui, nacabitin sa bubun~gan, at nasasabog sa sahig na masinsin ang pagcacapulupulutong. Isg alguacil ang siyg nag-aalaga n~g m~ga ilaw na iy, at pagca napaparoon at n~g mapagbuti ang m~ga ilaw na cucutapcutap, siya'y pinagsusutsutanan at sinisigawan n~g madla;--Nariyan na, nariyan na siy Sa har n~g escenario (palabasan) ay pinagtotonotono n~g orquesta ang canilang m~ga instrumento, ipinaririn~gig ang m~ga pan~gunahin n~g m~ga tugtuguin; sa licurann~g orquesta'y naroroon ang lugar na sinasabi n~g corresponsal sa canyg sulat. Ang caguinoohan sa bayan, ang m~ga castila at ang m~ga mayayamang dayo'y

nan~gagsisiupo na sa nahahanay na m~ga silla. Ang bayan, ang m~ga taong walang catungculan at walang m~ga dan~gal na caloob n~g pamahalaa'y siyang nacalalaganap sa nan~gatitirang lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang m~ga iba, na ang caraniwa'y hindi n~g upuan cung di n~g bigyang cagamutan ang pagca pandac: pinanggagalin~gan ang ganitg gawn~g maiin~gay na m~ga pagtutol n~g m~ga walang bangco; pagcacagayo'y nan~gagsisipanaog agad-agad ang m~ga nacatayo sa bangco; n~guni't hindi nalalao't sila'y muling pumapanhic, na parang walang ano mang nangyari. M~ga pagpaparoo't parito, m~ga sigawan, m~ga in~gayan sa pagtataca, m~ga halakhacan, isg huli na sa panahg "buscapi, isang "reventador" ang siyang nan~gagdagdag n~g cain~gayan. Sa daco rito'y may nababaling paa n~g isg

bangco at nan~gahuhulog sa lupa, sa guitna n~g tawanan n~g caramihan, ang m~ga taong nanggaling sa malayo at n~g macapanood ay n~gayo'y siyang naguiguing panoorin; sa daco roo'y nan~gag-aaway sa pagpapan~gagaw sa lugar; sa dacong malayo pa roo'y may naririn~gig na isg calampagan n~g nababasag na m~ga copa at m~ga botella: yao'y si Andeng na may dalg m~ga alac at m~ga pangpatid uhaw; main~gat na tan~gan n~g dalawang camay ang malapad na bandeja, n~guni't canyang nacasalubong ang sa canya'y nan~gin~gibig, na nag-acalang magsamantala n~g gayong calagayan ... Nan~gun~gulo sa pamamanihala at cahusayan n~g panoorin ang teniente mayor na si don Filipo; sa pagca't malulugdin sa "monte" ang gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni don

Filipo cay matandang Tasio: --Ano caya ang mabuti cong gawin?--ang sabi niy--hindi tinanggap n~g Alcalde ang pagbibit co n~g catungculan;--"inaacala po ba ninyg salt caysa lac sa pagganap n~g inyg m~ga catungculan?"--ang itinang sa akin. --At ano ang inyong isinagot? --Guinoong Alcalde!--ang aking isinagot;--ang m~ga lacas n~g isang teniente mayor, cahi't magpacawalawalang capacanan, pawang catulad n~g m~ga lacas n~g lahat n~g m~ga pinuno: nanggagaling ang m~ga lacas na iyan sa m~ga matataas na pinun Tinatanggap n~g cahi't hari man ang canyang m~ga lacas sa bayan at tinatanggap naman n~g bayan sa Dios ang canyang lacas. Itong bagay na ito pa

naman ang wala sa akin, guinoong Alcalde!--Datapuwa't hindi aco pinakingan n~g Alcalde, at sinabi sa aking pag-uusapan na raw namin ang m~ga bagay na ito pagca tapos n~g m~ga fiesta. --Cung gayo'y tulun~gan nawa cayo n~g Dios!--ang sinabi n~g matanda, at nag-acalang umalis. --Aayaw po ba cayong manoodn~g palabas? --Salamat! hindi co kinacailan~gan ang sino man sa pananaguinip at sa paggawa n~g m~ga caululan, sucat na acong mag-isa,--ang isinagot n~g filofong calakip ang isang tawang palibac;--datapuwa't n~gayo'y naalaala co, hindi ba tinatawag ang inyong paglilining n~g caugalia't hilig n~g ating bayan? Payapa, n~guni't malulugdin sa m~ga

panooring nauucol sa m~ga pagbabaca at sa m~ga labanang sumasabog ang dug ibig ang pagcacapantay-pantay, datapuwa't sumasamba sa m~ga emperador, sa m~ga hari at sa m~ga prcipe; hindi mapagpitagan sa religi, n~guni't iniwawaldas ang pamumuhay sa m~ga walang cabuluhang pag paparan~galan sa m~ga fiesta; ang m~ga babae rito sa atin ay may caugaliang matimyas, n~guni't nan~gahahaling pagca nacacakita n~g isang princesang nagpapa-ikit n~g sibat ... nalalaman po ba ninyo cung ano ang cadahilanan nito? Talastasin po ninyong dahil sa.... Pinutol ang canilang salitaan n~g pagdating ni Mar Clara at n~g canyang m~ga caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at sinamahan sila sa canicanilang upuan. Sumusunod sa canila ang curang may casamang isa pang

franciscano't ilang m~ga castila. Casama rin naman n~g cura ang ilang m~ga mamamayang ang hanap-buhay umalacbay tuwina sa m~ga fraile. --Bigyang pala nawsila n~g Dios naman sa cabilang buhay!--anang matandang Tasio, samantalang lumalayo. Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa pagcanta n~g "Crispino e la comare". May m~ga mata at may pakinig ang lahat n~g na sa escenario, liban lamang sa is si pSalvi. Tila mandin walang sinadyn~g nagbibigay paroon cung di bantayan si Mar Clara, na ang tinataglay na cahapisa'y nagbibigay sa canyang cagandahan n~g isang anyong cahimahimalsa ningning at cahalagahan, na ano pa't napagwawaring tunay n~g ang may catuwirang siya'y panoorin n~g boong pagliyag. N~guni't hindi

nan~gagsasaysay n~g pagliyag ang m~ga mata n~g franciscano, na lubhang natatago sa malalim na hungcag na kinalalagyan n~g canyang m~ga panin~gin; nababasa sa m~ga titig na iyon ang isang bagay na cahapisang may malaking pagn~gin~gitn~git: gayon marahil ang m~ga mata ni Ca sa panonood, buhat sa malayo, n~g Paraiso, n~g m~ga caligayahan, doo'y ipinakilala sa canya n~g canyang ina! Nagtapos na ang "acto" (bahagui) n~g pumasoc si Ibarra; pinanggalin~gan ang pagdating niya roon n~g isang bulungbulun~gan: siya at ang cura ang siyang pinagtinin~gan n~g pagpansin n~g lahat. Datapuwa't parang hindi nahiwatigan n~g binata ang bagay na iyon, sa pagca't bumati siya n~g walang kimcay Mar

Clara at sa canyang m~ga caibigang babae, at naupo sa tabi n~g canyang casintahan. Si Sinang ang tan~ging nagsalit --Pinanood mo ba ang volcan?--ang initanong. --Hindi caibigan? ako'y napilitang aking samahan ang Capitan General. --Cung gayo'y sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang m~ga naguing buhay n~g m~ga napacasama; nakita mo na? tacutin cami at n~g huwag caming macapagsaya, nakita mo na? Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin canyang pinakipagtalunan n~g masilacbo. Mainit ang pananalita n~g cura, mahinusay naman at mahina ang pananalita ni don

Filipo. --Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo; ang sabi ni don Filipo;--si guinoong Ibarra'y isa sa m~ga lalong malalaki ang ambag, at may catuwirang macalagay rito samantalang hindi nanggugulo n~g capayapaan. --N~guni't hindi ba panggugulo n~g capayapaan ang magbigay casalanan sa mabubuting m~ga cristiano? Iya'y isang pagpapabayang macapasoc ang isang lobo sa cawan n~g m~ga mababait na tupa. Sasagot ca sa bagay na ito sa harap n~g Dios at sa harap n~g m~ga matataas na puno! Cailan man po'y nananagot aco, padre, sa lahat n~g m~ga gawang bucal sa aking sariling calooban,--ang isinagot ni don Filipo na yumucod n~g caunti;--datapuwa't

hindi binibigyang pahintulot aco n~g aking maliit na capangyarihang makialam sa m~ga bagay na nauucol sa religi. Ang m~ga nag-iibig man~gilag na canyang macapanayam ay huwag makipagsalitaan sa canya: hindi naman namimilit si guinoong Ibarra canino man. --N~guni't isg pagbibigay puang sa pan~ganib, at cung sino ang umiibig sa pan~ganib ay sa pan~ganib namamatay! --Wala acg nakikitang anmang pan~ganib, padre: ang guinoong Alcalde at ang Capitan General, na aking m~ga punong matataas, capuwa nakipag-usap sa canysa boong hapong it at hindi n~ga acang sa canila'y magpapakilalang masama ang canilang guinawa. --Cung hindi mo siypalalayasin dito'y cami aalis.

--Daramdamin cong totoo, datapuwa't hindi aco macapagpapalayas dito sa canino man. Nagsisi ang cura sa sinabi, n~guni't wala n~g magawa. Humudy sa canyg casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila umalis. Guinag siln~g m~ga taong canilg cacamp baga man iniran muna nila n~g boong pagtatan si Ibarra. Napuspos ang ugong n~g m~ga bulungbulun~gan at salisalitaan: n~g magcagayo'y nan~gagsilapit at nan~gagsibati sa binatang si Ibarra ang ilang m~ga tao, at sinabi sa cany --Sumasainyo cami; huag po ninyg pansinin ang m~ga iy! --Sinong m~ga "iyan"?--ang itinanong na

nagtaca. --Iyang m~ga nagsialis at n~g mapan~gilagan ang macapanayam po ninyo! --At n~g mapan~gilagan ang pakikipanayam? ang pakikipanayam? aking aking

--Opo! anila'y excomulgado raw po cay --Sa pagtatacni Ibarra'y hindi naalaman cung anang sasabihin, at lumin~gap sa canyg paliguid. Canyg nakita si Mar Clara na tinatacpan ang mukha n~g canyg abanico. --N~guni't ito baga'y dapat cayang mangyari?--ang sa cawacasa'y biglg sinabi n~g malac;--casalucuyan bang na sa unang panah tayo n~g cadilim? Sa

macatuwid baga'y.... At lumapit sa m~ga dalaga, at binago ang anyo n~g pananalit --Pagpaumanhinan ninyac--any--nacalilimot acg mayroon palg sa aki'y naghihintay na aking catip; magbabalic acat n~g cayo'y aking masamahan. --Huwag cang umal!--ang sa canya'y sinabi ni Sinang;--sasayaw si Yeyeng sa "La Calandria"; totoong calugodlugod sumayaw! --Hindi maaari, caibigan co, datapuwa't aco'y balic. Lalong lumala bulungbulun~gan. ang m~ga

Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot "chula" at sinasabi ang "Da ustsu permiso?" ("Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong pahintulot?") at sinasagot siya ni Carvajal n~g "Pase ustadelante" ("Tumuloy po cayo") at iba pa, nan~gagsilapit ang dalawang sundalo n~g guardia civil cay don Filipo at hinihin~ging ihinto ang pagpapalabas. --At bakit?--ang tanong ni don Filipo na nagtataca. --Sa pagca't nagsuntucan ang alfez at ang guinoong babae ay hindi sila macatulog. --Sabihin po ninyo sa alfez, na binigyan cami n~g capahintulutan n~g Alcalde Mayor, at"wala sino man" sa bayang may capangyarihan sumalangsang sa capahintulutang ito, cahi't ang gobernadorcillo man, na siyang tan~gi

cong mataas na puno. --Talastasin ninyong kinakailan~gang itiguil ang palabas!--ang inulit n~g m~ga sundalo. Tinalicdan sila ni don Filipo. Nan~gagsialis ang m~ga guardia. Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at n~g huwag magulo ang catahimican. N~g matapos na ang bahaguing iyon n~g zarzuela na totoong pinagpurihanan, lumabas naman ang Prcipe Villardo, at hinahamon n~g away ang lahat n~g m~ga morong pumipiit sa canyang am pinagbabalaan sila n~g bayaning puputlan silang lahat n~g lo, at ang m~ga ulong ito'y ipadadala sa buwan. Sa cagalin~gang palad n~g m~ga moro, na

nan~gagsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan n~g "himno de Riego", ay siyang pagcacaroon n~g isang gulo. Biglang nagsihinto n~g pagtugtog ang m~ga bumubuo n~g orquesta at canilang linusob ang teatro, pagcatapos maipaghaguisan ang canilang m~ga instrumento. Ang matapang na si Villardo, na hindi inaacalang man~gagsisirating ang m~ga taong iyong, canyang ipinalagay na cacampi n~g m~ga moro, inihaguis naman ang canyang espada at escudo at saca bumigay n~g tacbo; nang makita n~g m~ga morong tumatacas ang cakilakilabot na cristianong iyon, hindi sila nag-alinlan~gang siya'y canilang gagarin: may naririn~gig na m~ga sigawan, m~ga daing, tun~gayawan, m~ga salitang capusun~gan, nagtatacbuhan ang m~ga tao, nan~gamatay ang m~ga ilaw, ipinaghahaguisan sa impapawid ang m~ga vaso n~g ilaw, at iba pa.--M~ga tulisan!

M~ga tulisan!--ang sigaw n~g m~ga iba.--Sunog! sunog! m~ga magnanacaw!--ang sigawan naman n~g m~ga iba; nan~gagsisitan~gis ang m~ga babae't ang m~ga musmos, gumugulong sa lupa ang m~ga banco at ang m~ga nanonood, sa guitna n~g ligalig, pagcacain~gay at caguluhan. Ano ang nangyari? Ilinagad n~g dalawang guardia civil na may tan~gang pamalo ang m~ga msico at n~g pahintuin ang pinalalabas; sila'y narakip, baga man nagsisilaban, n~g teniente mayor, na casama ang caniyang m~ga cuadrillerong ang dalang sandata'y ang canilang m~ga lumang sable. --Inyong ihatid sila sa tribunal!--ang sigaw ni don Filipo,--cayang bahala pagca sila'y nacawala!

Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si Mar Clara. Nan~gagsicapit sa canya ang natatacot na m~ga dalagang pawang nan~gan~gatal at nan~gamumutla; dinarasal ni t Isabel ang m~ga letan sa wicang latin. N~g pagbalicang loob n~g caunti ang m~ga tao sa pagcagulat, at n~g canilang matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat n~g m~ga dibdib. Umulan ang m~ga bato sa pulutong n~g m~ga cuadrillerong naghahatid sa dalawang guardia civil; may isang nagyayacag na silabin ang cuartel at iihaw roon si do Consolacig casama ang alfez. --Sa ganyan lamang sila pinakikinaban~gan!--ang sigaw n~g isang babaeng naglililis n~g canyang mangas at

iniunat ang canyang m~ga bisig;--panggugulo n~g bayan! Wala silang nalalamang pag-usiguin cung di ang mababait na m~ga tao! Nariyan ang m~ga tulisan at ang m~ga magsusugal! Sunuguin natin ang cuartel! Hinihipn~g isa ang canyang bisig at humihi~ngi n~g confesi; cahabaghabag na m~ga taghoy ang lumalabas sa ilalim n~g m~ga bangcong nan~gatumba: yao'y isang caawaawang msico. Punongpuno ang escenario n~g m~ga artista at n~g m~ga taong bayan. Nariyan si Chananay, na nacasuot n~g Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan n~g wicang tinda cay Ratia, na nacasuot maestro n~g escuela; si Yeyeng na nacabalot n~g malaking panyong sutla na na sa tabi n~g prcipe Villardo; pinagpipilitan ni Balbino't n~g m~ga morong aliwin ang m~ga msicong may m~ga nasactan at hindi.

Nagpapacabicabila ang ilang m~ga castila at pinagsasabihan ang bawa't canilang nasasalubong. Datapuwa't may nagcacabilog n~g isang pulutong. Napag-unawa ni don Filipo ang canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain. --Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!--ang isinisigaw ni don Filipo;--hihin~gi tayo bucas n~g carapatang tumbas sa caguluhang canilang guinawa, bibigyan tayo n~g nauucol sa ating catuwiran; nananagot aco sa inyong bibigyan tayo n~g nauucol sa ating catuwiran! --Hindi!--ang isinasagot n~g ilan; gayon din ang guinawa sa Calamb(n~g 1879), gayon din ang ipinan~gaco, datapuwa't walang ano mang guinawa ang Alcalde!

Ibig naming gumawa n~g pagca justicia sa aming camay! Tayo na sa cuartel! Nawalang cabuluhan ang m~ga pakikiusap n~g teniente mayor; nagpapatuloy ang pulutong sa canilang panucala. Lumin~gap si don Filipo sa canyg paliguid at humahanap n~g sa canya'y tumulong ay canyg nakita si Ibarra. --Guinoong Ibarra, para na ninyg awa! Sila'y inyg sansalain, samanatalang humaharap acn~g m~ga cuadrillero! --Anang aking magagawa?--ang itinanong n~g binata, na natitigagal, datapuwa't malayo na ang teniente mayor. Si Ibarra naman ang naglin~gap-lin~gap sa canyg paliguid, at naghahanap siya n~g hindi nalalaman cung sino. Sa cagalin~gang palad ay anaki'y canyg

nasuliapan si Els, na walang bahalang pinanonood ang gayg kilusan. Tinacbsiya ni Ibarra, hinawacan siysa bisig at sinabi sa canya sa wikang castila: --Alang-alang sa Dios! gumawa po cayn~g bahagya, sacali't may magagawa; wala po acong magawang anman! Tila mandin siya'y nawatasan n~g piloto, sapagca't nawala siya't sinuot ang m~ga bumubuo n~g pulutong. Narin~gig ang masilacbg pagmamatuwiran, mabil na tutul; pagcatapos ay untiunting nagpasimula n~g paghihiwahiwalay n~g m~ga magcacapulutg, at naalis sa bawa't isang anyg may gagawing caguluhan. At panah na n~ga, sa pagca't lumalabas na ang m~ga sundalong may dalang m~ga

sandata at nacalagay sa dulo n~g fusil ang bayoneta. Samantala'y ano ang guinagawa n~g cura? Hindi pa nahihiga si pSalv Nacatindig siya, nacatuon ang noo sa m~ga "persiana", sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at manacanacang pinatatacas niya ang pinipiguil na buntong hinin~ga. Cung hindi sana napacadilim ang liwanag n~g canyang ilaw, marahil napagmasdang napupuno n~g m~ga luha ang canyang m~ga mata. Gayon ang caniyang naguing anyo sa isang horas halos. Pinucaw siya sa ganitong calagayan n~g pagcacagulo sa plaza. Sinundan n~g canyang m~ga matang nangguiguilalas ang walang tuos na pagpaparoo't parito

n~g m~ga tao, at ang m~ga tinig nila'y dumarating sa canyang hagawhaw na lamang.--Isa sa m~ga alilang dumating ang sa canya'y nagbigay alam n~g nangyayari. Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna n~g m~ga cain~gayan at caguluhan, sinasamantala n~g m~ga may mahahalay na budhi ang pagcagulat at cahinaan n~g loob n~g m~ga babae; nan~gasisisiticas at nan~gagliligtas sa sarili, sino ma'y walang nacacaalaala sa can~gino man, hindi nariri~nig ang sigaw, hinihimatay ang m~ga babae, nan~gagcacasaguian, nan~gasusun~gaba; dahil sa pagcagulat at pagcatacot ay hindi pinakikinggan ang hibik n~g capurihang nalulugso, at sa calaguitnaan n~g gabi ... at pagca nagcacaibigan! Tila mandin nakikinikinita niyang calong ni Crisostomo si Mar Clarang hindi nacamamalay-tao, at sila'y nan~gawala sa cadiliman.

Lumulucsong nanaog sa m~ga hagdanan, walang sombrero, walang bast at parang sira ang isip na tinu~ngo ang plaza. Nasumpun~gan niya roon ang m~ga castilang pinagwiwicaan ang m~ga sundalo, canyang tiningnan ang m~ga upuang kinalalagyan ni Mar Clara at n~g canyang m~ga caibigan, at nakita niyang wala na sila roon. --Padre Cura! padre Cura!--ang sigawan sa canya n~g m~ga castila; n~guni't hindi niya pinansin sila. Doo'y nacahin~ga siya: nakita niya sa manipis na tabing na naroon ang isang anino, ang carapatdapat sambahing anino, ang puspos n~g biyaya at calugodlugod na pan~gan~gatawan ni Mar Clara, at ang sa canyang t na may dalang m~ga taza at m~ga copa.

--Magaling na lamang!--ang canyang ibinulong,--tila mandin walang nangyari cung di ang pagcacasakit lamang. Sinarhan ni t Isabel, pagcatapos ang m~ga capis n~g bintana, at hindi na napakita ang caibig-ibig na anino. Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang caramihan. Nalaladlad sa harap n~g canyang m~ga mata ang cagandagandahang pan~gan~gatawan n~g isang dalaga, na tumutulog at humihin~ga n~g catamistamisan; naliliman ang bubong n~g m~ga mata n~g mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa m~ga pilicmata n~g m~ga Virgen ni Rafael; n~gumin~giti ang maliit na bibig; nalalarawan sa boo n~g pagmumukhang yaon ang pagca Virgen,ang calinisang wagas, ang pagca walang malay casalanan; ang

pagmumukhang iyo'y isang lubhang matimyas na panaguinip sa guitna n~g maputing damit n~g canyang higaan, wan~gis sa isang ulo n~g querub sa guitna n~g m~ga alapaap. Nagpatuloy n~g pagcakita ang panimdim ni pari Salvn~g iba't iba pang m~ga bagay ...; n~guni't sino ang macapaglilipat sa papel n~g lahat n~g mapapanimdim n~g isang nag-aalab na budhi? Marahil ay ang Corresponsal n~g periico, na winacasan ang pagsays n~g fiesta at n~g lahat n~g m~ga nangyari sa ganitong paraan: "Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon at masicap na pamamag-itan n~g totoong cagalanggalang na si pari fray Bernardo

Salv na hindi kinatacutan ang lahat n~g pan~ganib, sa guitna n~g bayang iyg nagn~gin~gitn~git n~g galit, sa guitna n~g caramihang wala n~g pinagpipitaganan; walg bast, walang sombero'y pinayapa niyang m~ga galit n~g caramihan, na walg ibang guinamit liban na lamang sa canyg mapanghicayat na pananalita, at ang cadakilaan at capangyarihang cailan ma'y hindi nagcuculang sa sacerdote n~g isang Religi n~g Capayapaan. Linisan n~g banal na religioso ang m~ga catamisan n~g pagcahimbing, na tinatamasa n~g lahat n~g magandang diwa na gaya n~g canyang taglay, upg mailagang mangyari ang isang munting casacunaan sa canyg m~ga oveja. Hindi n~ga marahil calilimutan n~g m~ga mamamayan sa San Diego ang ganitong lubhang magaling na guinawa niyat magpacailan ma'y kikilanlin sa canyang utang na loob!"

=XLI. DALAWANG PANAUHIN.=

Dahil sa calagayan n~g calooban ni Ibarra'y hindi siya mangyaring macatulog, caya n~ga't n~g upang liban~gin ang canyg isip at ilayo ang m~ga malulungcot na panimdim na lalong lumalaki n~g di cawasa cung gab nagtrabajo siy sa napag-iisang canyang "gabinete". Inabot siya n~g araw sa m~ga paghahalohalo at pagbabagaybagay, na doo'y canyg inilulubog ang capucaputol na m~ga cawayan at m~ga iba pa, na ipinapasoc pagcatapos sa m~ga frascong may m~ga nmero at natatacpan n~g lacre. Ipinagbigay alam n~g isang alilang lalaking pumasoc ang pagdating n~g isang taong bukid.

--Papasukin mo!--ang canyg sinabi, na hindi man lamang lumin~gon. Pumasoc si Els, na nanatili sa pagcatindig at hindi umiimic. --Ah! cayo po ba?--ang biglang sinabi ni Ibarra sa wicang tagalog, n~g siya'y canyang makita;--ipagpaumanhin po ninyang aking pagca pahintay sa iny hindi co napansin ang inyg pagdating: may guinagawa acong isang mahalagang pagtikim.... --Ayaw co pong cayo'y abalahin!--ang isinagot n~g binatang piloto; ang unang ipinarito co'y upang sa inyo'y itanong cung cayo'y may ipagbibiling ano man sa lalawigang Batan~gang aking patutun~guhan n~gayon din, at ang icalawa'y upang sabihin co po sa inyo ang

isang masamang balita.... Tinanong ni Ibarra n~g mata ang piloto. --May sakit po ang anac na babae ni capitang Tiago,--ang idinugtong ni Elias n~g sabing mahinahon,--datapuwa't hindi malubha. --Iyang na n~ga ang aking ipinan~gan~ganib!--ang sinabi n~g marahan,--nalalaman po ba ninyo cung ano ang sak? --Lagnat po! N~gayon, cung wala cayong ipag-uutos.... --Salamat, caibigan co; hinahan~gad cong cayo'y magcaroon n~g maluwalhating paglalacbay ...; datapuwa't bago cayo umalis, itulot po ninyo sa aking sa inyo'y macapagtanong n~g isa; cung sacali't lih

sa tapat na pag-iin~gat n~g lihim ay huwag cayong sumagot. Yumucod si Elias. --Paano ang inyong guinawa't inyong nasansala ang panucalang gulo cagabi?--ang tanong ni Ibarra na tinititigan si Elias. --Magaang na magaang!--ang isinagot ni Elias n~g boong cahinhinan;--ang namamatnugot n~g gayong kilusa'y magcapatid na nan~gulila sa ama na pinatay n~g guardia civil sa capapalo; nagcapalad aco isang araw na mailigtas co sila sa m~ga camay rin n~g m~ga iyong umamis sa buhay n~g canilang magulang, at dahil dito'y capuwa cumikilala sa akin n~g utang na loob ang dalawa. Sa canila, aco nakiusap cagabi, at sila naman ang sumaway na sa m~ga iba.

--At ang magcapatid na iyan ang canilang ama'y pinatay sa capapalo?... --Ang cahahanggana'y cawan~gis din n~g ama,--ang isinagot ni Elias n~g marahang tinig;--pagca minsang tinatacan na n~g casacunaan n~g canyang tanda ang isang mag-anac, kinacailan~gang mamatay n~ga ang lahat n~g bumubuo n~g mag-anac na iyan; pagca tinatamaan n~g lintic ang isang cahoy ay naguiguing alaboc na lahat. At sa pagca't namasdan ni Elias na si Ibarra'y hindi umiimic, siya'y nagpaalam. N~g nag-iisa na siya'y nawala ang anyong panatag ang loob na canyang naipakita sa harap n~g piloto, at nan~gibabaw sa mukha ang sit n~g canyang loob. --At aco! acang nagpahirap n~g di ano

lamang sa babaeng iyan!--ang ibinulong. Dalidaling hagdanan. nagbihis at nanaog sa

Bumati sa canyn~g boong capacumbabaan ang isg maliit na lalaking nacasuut n~g lucsa at may isg malaking pilat sa caliwang pisn~gi, at pinahinto siysa paglacad. --Ano ba ang ibig niny--ang tanong ni Ibarra. --Guinoo, Lucas ang aking pan~galan, acang capatid n~g namatay cahapon. --Ah! Inihahandog co sa inyang pakikisama sa inyg pighati!... at anpa? --Guinoo, ibig cong maalaman cung gaano ang inyg ibabayad sa mag-anac na

nan~gulila sa aking capatid. --Ibabayad?--ang inulit n~g binata, na di napiguil ang sama n~g canyang loob;--pag-uusapan na natin it Bumalic po cayn~gayon hapon, sa pagca't nagmamadali acn~gay. --Sabihin po lamang ninycung gaano ang ibig ninyg ibayad!--ang pinipilit itanong ni Lucas. --Sinabi co na sa inyg mag-uusap na tayo sa ibang araw, n~gayo'y wala acong panahon!--ani Ibarrang naiinip. --Wala po cayong panah n~gay, guinoo?--ang tang n~g boong saclap ni Lcas, na humalang sa harapan ni Ibarra;--wala cayong panahon sa pakikialam sa m~ga patay?

--Pumarito na cayn~gayong hapon, cung ibig ninyg magbigay-loob!--ang inulit ni Ibarrang nagpipiguil;--n~gayo'y dadalawin co ang isg taong may sak. --Ah! at dahil sa isang babaeng may sakit ay linilimot po ninyo ang m~ga patay? Acala ba ninyo't cami'y m~ga ducha'y?... --Tinitigan siya ni Ibarra at pinutol ang canyang pananalita. --Huwag po sana ninyong piliting ubusin ang aking pagtitiis!--ang sinabi ni Ibarra at ipinagpatuloy ang canyang paglacad. Sinundan siya ni Lucas n~g titig na may calakip na n~giting puspos n~g pagtatanim n~g galit. --Napagkikilalang icaw ang apo n~g nagbilad sa arao sa aking ama!--ang

ibinulong;--taglay mo pa ang gayon ding dugo! At nagbago n~g anyo n~g pananalita, at idinugtong: --Datapuwa, cung magbayad ca n~g magaling ... tayo'y magcatoto!

=XLII.= =ANG MAG-ASAWANG DE ESPADA.=

Nacaraan na ang fiesta; muli na namang napag-unawa n~g m~ga mamamayan, cawan~gis din n~g lahat n~g tag nagdaan, na lalo n~g dukha ang cab, na sila'y nan~gagcapagod, nan~gagpawis at totoong nan~gagpuyat na hindi sila nan~gacapagsay hindi sila nan~gagcamit n~g bagong m~ga caibigan, sa isang salita, mahal na totoo ang canilang pagcabili sa m~ga caguluhan at sa m~ga basag-ulo. Datapuwa't hindi cailan~gan; gayon din ang gagawin sa tag darating, gayon din sa darating na ikasandaang taon, sa pagca't hangga n~gayo'y ito ang siyang naguing caugalian. Naghahari sa bahay ni capitang Tiago ang

malaking capanglawan; nacasara ang lahat n~g m~ga bintana, bahagya na nararamdaman ang paglacad n~g m~ga tao roon sa sahig, sa cocina lamang nan~gan~gahas silang magsalita n~g malacas. Nararatay sa banig at may sakit si Mar Clarang caluluwa n~g bahay; nababasa ang canyang calagayan sa lahat n~g m~ga mukha, tulad naman sa pagcabasa sa pagmumukha n~g isang tao n~g m~ga dinaramdam n~g canyang caluluwa. --Ano ba sa acala mo Isabel; sa Cruz sa Tunasan ba aco maglimos sa Cruz sa Matahong?--ang marahang tanong n~g nababalisang ama.--Lumalaki ang Cruz sa Tunasan, datapuwa't pumapawis naman ang sa Matahong; alin caya sa acala mo ang lalong mapaghimala? Nag iisip-isip ang t Isabel, iguinalaw ang

ulo at bumulong: --Paglaki ... lalong malaking himala ang lumaki cay sa pumawis: nagpapawis tayong lahat, n~guni't tayong lahat ay hindi lumalaki. --Tunay n~ga, siya n~ga, Isabel, n~guni't alalahanin mong ang magpawis.... ang magpawis ang cahoy na guinagawa lamang na paa n~g bangco ay hindi cacaunting himala ... Aba! ang lalong mainam ay maglimos sa dalawang Cruz, sa ganya'y walang maghihinanakit na sino man at lalong madaling gagaling si Mar Clara ... Mabuti ba ang pagcacahanda n~g m~ga silid? Nalalaman mo n~g casama mag-asawang doctor ang isang bagong guinoong may pagcacamag-anac ni pari Daso; kinacailan~gang huwag magculang n~g ano man.

Na sa cabilang dulo n~g "comedor" ang magpinsang si Sinang at si Victoria, na napaparoo't sinasamahan ang may sakit. Tinutulun~gan sila ni Andeng sa paglilinis n~g m~ga cagamitang pilac sa pag-inom n~g ch --Nakikilala ba ninyo ang doctor Espada?--ang tanong na mahigpit cay Victoria n~g capatid sa suso ni Mar Clara. --Hindi!--anang tinatanong;--ang tan~ging nalalaman co lamang sa canya'y mahal na totoong sumin~gil, ayon cay capitang Tiago. --Marahil totoong magaling siya cung gayon!--ani Andeng;--mahal sumin~gil ang bumutas n~g tiyan ni do Mar, caya n~ga marunong. --Haling!--ang biglang sinabi ni

Sinang,--hindi ang lahat n~g sumisin~gil n~g mahal ay marunong na. Tingnan mo si doctor Guevara; pagcatapos na di natutong umalalay sa nan~gan~ganac, hanggang sa putulin ang ulo n~g sanggol, sinin~gil n~g limampong piso ang nabaong lalaki ... sumin~gil ang siyang nalalaman. --Ano ang kinalaman mo?--ang tanong sa canya n~g canyang pinsan at siya'y sinic --At bakit hindi co malalaman? Ang lalaki, na isang maglalagari n~g cahoy, pagcatapos na siya'y mapan~gulila n~g canyang asawa, napilitan namang mawal-an siya n~g bahay, sa pagca't pinilit siyang magbayad n~g Alcalde, na caibigan n~g doctor ... bakit hindi co malalaman? Pinautang pa siya n~g aking ama upang macapasa Santa Cruz[259].

Isang cocheng tumiguil sa tapat n~g bahay ang siyang pumutol n~g lahat n~g m~ga salitaan. Nanaog na nagtutumacbo sa hagdanan si capitang Tiago, na sinusundan ni t Isabel, upang salubun~gin ang m~ga bagong dating.--Ang m~ga nagsidating na ito'y ang doctor na si don Tiburcio de Espada, ang canyang guinoong asawang; doctora na si do Victorina de los Reyes "de" de Espada at isang binatang castilang nacalulugod ang mukha at maganda ang kiyas. Ang sa babaeng pananamit ay isang sutlang "bata" na nabuburdahan n~g m~ga bulaclac, at may isang sombrerong may isang malaking ibong "papagayo" na halos nababayuot sa m~ga cintas na azul at pula; ang nan~gagcacahalong alaboc n~g daan at galapong n~g bigas sa canyang m~ga

pisn~gi ang siya manding nagdaragdag n~g canyang m~ga culubot; n~gayo'y inaalalayan sa m~ga bisig ang canyang asawang pilay, na gaya rin n~g siya'y makita natin sa Maynila. --Ikinaliligaya cong ipakilala sa inyo ang aming pinsang si don Alfonso Linares de Espada!--ani do Victorina na itinuturo ang binata; ang guinoong ito'y inaanac n~g isang camag-anac ni pari Daso, tan~ging kalihim n~g lahat n~g m~ga ministro.... Bumati n~g calugodlugod ang binata; unti n~g hagcan ni capitang Tiago ang canyang camay. Samantalang ipinapanhic ang lubhang maraming m~ga "maleta" at m~ga "saco de viaje", samantalang inihahatid sila ni capitang Tiago sa canicanilang m~ga silid, pag-usapan natin ang ilang bagay na

nauucol sa mag-asawang ito, na bahagya na natin napagsalitaanan sa m~ga unang bahagui n~g librong ito. Si do Victorina'y isang guinoong babaeng may taglay n~g m~ga apat na po't limang agosto, na catumbas n~g tatlompo't dalawang abril ayon sa canyang balac sa aritmica. Maganda siya n~g panahong bata pa, malam ang canyang catawan,--gayon ang madalas niyang sabihin--n~guni't sa canyang pagcawili sa panonood sa canyang sarili, pinawal-ang halaga niya ang maraming sa canya'y nan~gin~gibig na m~ga filipino, palibhasa'y ang minimithi niya'y ang ibang lahi. Hindi niya inibig ipagcatiwala can~gino man ang canyang maputi at maliit na camay, datapuwa't hindi sa pagcuculang tiwala, sa pagca't hindi mamacailang nagbigay siya sa ilang lagalag na m~ga tagaibang lupain at m~ga

tagarito n~g m~ga pamuti at m~ga hiyas na hindi maulatan ang cahalagahan. Anim na buwan pa muna bago dumating ang panahong sinasaysay namin n~gayon, nasunduan niyang ganap ang lalong caligaligaya niyang panaguinip, ang panaguinip n~g boong buhay niya, na dahilan dito'y pinawalang halaga niya ang m~ga pagsuyo n~g cabataan at sampo n~g m~ga pan~gacong pagsinta ni capitang Tiago na n~g una'y ibinubulong sa canyang tain~ga inaawit sa ilang m~ga pananapat. Lampas na n~ga sa panahon n~g masunduan niya ang canyang mithi; n~guni't palibhasa'y cahi't pamalimali'y nagsasalita si do Victorina n~g wicang castila, at higuit cay Agustina na taga Zaragoza ang canyang pagca espala, nalalaman niya yaong casabihang "Mas vale tarde que nunca" (Magaling cay sa wala ang magcamit cahi't malaon), at siya

rin ang umaaliw sa sarili sa pagsasalita nito sa canya rin.--"No hay felicidad completa en la tierra" ay isa naman sa canyang laguing guinagamit na casabihan sa canyang buhay, sa pagca't hindi lumalabas sa canyang m~ga labi ang dalawang casabihang ito sa harap n~g ibang m~ga tao. Si do Victorinang pinagdaanan na n~g una, pan~galawa, pan~gatlo at pang-apat na cabataan sa paglaladlad n~g canyg m~ga lambat upang mahuli sa dagat n~g daigd ang bagay na adhica n~g canyg m~ga hindi pagcacatulog, sa cawacasa'y napilitang sumang-ayon sa ibig n~g capalarang sa canya'y ipagcaloob. Cung naguing tatlompo't isang abril sana ang canyg gulang, at hindi tatlompo't dalaw--ang layo'y totoong malaki ayon sa canyg aritmica.--isinauli disin n~g cahabaghabag na babae sa Capalaran ang

inihahandog sa canyg huli sa lamb, upg maghint n~g lalong naaalinsunod sa canyang calooban. N~guni't palibhasa'y pinapanucala n~g tao at ang pan~gan~gailan~gan ang siyg nagpapasiya, siyg malaki n~g lubha ang pan~gan~gailan~gan n~g asawa, napilitang magalin~gin na niyang isg abang lalaki na iniabsang n~g bayang Extremadura (Espa), at pagcatapos na macapaglagalag sa daigdig n~g anim pitg ta, Ulisis na bago, sa cawacasa'y nasumpun~gan niya sa pulo n~g Lusg ang mapapanuluyan, salapi at isang pan n~g Calipso, na canyg-cabiac daland ... ay! at ang dalanda'y maasim. Tiburcio Espada ang pan~galan n~g caawaawa, at baga man tatlompo't limang ta ang glang ay tila matanda na; gay ma'y lalong bata pa siya cay do Victorina, na may tatlompo't dalawa lamang. Magaang maunawa ang cadahilanan nit n~guni't

pan~ganib na sabihin. Siya'y na pa sa Pilipinas na ang catungcula'y Oficial Quinto sa m~ga Aduana, datapuwa't totoong napacalihis ang canyang palad, na buc sa siya'y nahilong mainam at nabalian siya n~g isang hita samantalang naglalacbay-dagat, binawian siya n~g catungculan n~g macaraan ang labing limg araw mula n~g siya'y dumating, pagbawing sa capanahuna'y dinala sa canyn~g "Salvadora", n~g wala na siya cahit isang cuarta man lamang. Sa canyg pagcadala sa dagat, hindi niya inibig umuwi sa Espa hanggang hindi siyyumayaman, at inisip niyg maghanap-buhay sa ano man. Ayaw itulot sa canyn~g capalaluan n~g budhi n~g pagca castila ang paggugugol n~g lacas: han~gad sana n~g lalaking mamuhay

siysa isang paraang walang icapipintas ang sino man, n~guni't ayaw ipahintulot sa canya n~g capurihan n~g m~ga castila na gugulin niyang lac sa paggawa, at hindi siya mailigtas sa m~ga pan~gan~gailan~gan n~g capurihang iy. N~g m~ga unang araw ay nabubuhay siya sa gugol n~g ilang cababayan niya, n~guni't palibhasa'y marunong mahiya si Tiburc, sa damdam niya'y masaclap ang canyang kinakain, caya't hindi tumataba cung di bagcos pa n~gang nan~gan~gayayat. Sa pagca't wala siyang dunong, salapi mataas na taong tumangkilic sa canya, inihatol sa canya n~g canyang m~ga cababayan, upang huwag na siyang macabigat pa sa pamumuhay na siya'y pa sa m~ga lalawigan at doo'y magpanggap siyang doctor sa pangagamot. N~g m~ga unang mula'y aayon sana ang lalaki, sa pagca't

tunay n~ga't siya'y naguing alila sa Hospital n~g San Clos n~guni't wala siyang natutuhang ano man sa carunun~gan tungcol sa panggagamot: ang tungculin niya roo'y pagpagan n~g alaboc ang m~ga bangco at papagnin~gasin ang m~ga bagang pangpainit, at ito'y hindi pa, nalaon. Datapuwa't sa pagca't nalalao'y humihigpit ang caguipitan, at pinapawi n~g canyang m~ga caibigan ang m~ga pag-aalap-ap niya, pinakinggan niya sila sa cawacasan, siya'y na pa sa m~ga lalawigan, nagpasimula siya n~g pagdalaw sa ilang m~ga may sakit, at sumisin~gil siya n~g alinsunod sa inihahatol sa canya n~g sariling budhi. Datapuwa't ang nacawan~gis niya'y ang binatang filofo na sinasabi ni Sameniego, sa cahulihuliha'y sumin~gil siya n~g mahal at linagyan niya n~g mataas na halaga ang canyang m~ga dalaw sa m~ga may sakit; dahil dito'y

ipinalagay siyang dakilang manggagamot, at marahil siya sana'y yumaman, cung hindi nabalitaan n~g m~ga pan~gulong manggagagamot sa Maynila ang camalacmalac na canyang pagsin~gil at ang pakikipan~gagaw na guinagawa sa m~ga ibang manggagamot. Namag-itan sa canya ang m~ga walang catungculan at ang m~ga profesor.--"Caibigan,--ang canilang sinabi sa maganapin sa catungculang si Dr. C.,--pabayaan na ninyong siya'y macatipon n~g caunting puhunan, at pagca may anim pitong libo na siya'y macaoowi na sa canyang bayan at n~g doo'y mamuhay sa capayapaan. Sa catotohana'y ano ang guinagawa sa inyong masama? na canyang dinaraya ang m~ga hindi marunong mag-in~gat na m~ga "indio"? Sila'y magpacatalino. Siya'y isang caawaawa; huwag po ninyong alisin sa

canyang bibig ang pagcain; cayo sana'y mag-asal mabait na castila!" Palibhasa'y mabait n~gang castila ang doctor, napahinuhod siyang magwalang malay n~g cagagawang iyon; n~guni't sa pagca't dumating sa tain~ga n~g bayan ang gayong balita, nagpasimula n~g pagcuculang tiwala sa canya, at hindi nalao't wala n~g pagamot cay don Tiburcio Espada at sa ganito'y napilitan na namang halos magpalimos n~g kinakain sa araw-araw. N~g panahong iyo'y nabalitaan sa isang caibigan niya, na naguing matalic namang caibigan ni do Victorina, ang malaking pan~gan~gailan~gan n~g asawa n~g guinoong babaeng ito, ang canyang pagsinta sa bayang Espa at ang cagandahan n~g canyang puso. Natanawan ni don Tiburcio roon ang isang capilas na lan~git, at ipinakiusap na siya'y ipakilala cay do Victorina.

Nagkita si do Victorina't si don Tiburcio. "Tarde venientibus ossa," ang biglang sinabi marahil ni don Tiburcio cung marunong sana siyn~g latin! Si do Victorina'y di na masasabing maaariari pa, tunay na di na maaari; nauwi na lamang ang canyg malagong buh sa isang pus, na ayon sa sabi n~g canyg alilang babae'y ang ulo n~g bawang ang nacacasinlaki raw, ang m~ga culub n~g canyang mukha'y tulad sa dinaanan n~g araro at nagpapasimula na n~g pag-uga ang canyang m~ga n~gipin, nan~gagdaramdam na rin naman ang canyg m~ga mat at malaki na ang ipinagdamdam, caya't kinacailan~gan na niyg ga ipikit na n~g caunti upang macakita sa dacong may calayuan; ang caugalian na lamang niya ang tan~ging sa canya'y natira.

Nan~gagcaunawaan n~g matapos ang calahating horas na pagsasalitaan, at nan~gagtanggapan sila. Dahil sa ang ibig niya ang isang castilang hindi napacapil, hindi totoong utal, hindi lubhg upawin, huwag napaca bun~gi ang m~ga n~gipin na huwag mapacalabis ang pananambulat n~g laway cung nagsasalita, at magcaroon sana n~g lalong malaking licsi at "categoria", na gaya n~g caraniwan niyang sabihin; n~guni't ang ganitg m~ga bagay na castila'y hindi lumapit cailan man sa canyupang ipakiusap na sa canya'y pacasal. Hindi miminsang canyang narin~gig na "la ocasi la pintan calva" (ilinalarawang walang buhoc sa ulo ang magaling na pagcacataon), at inacala niyn~g taimtim sa loob na si don Tiburcio'y siyang tunay na magaling na pagcacataon, sa pagca't salamat sa m~ga gabg lubhang mapighating canyg dinaanan, maagang nangyayari sa

canyang pagcapanot n~g ulo. Sino ang babaeng hindi matalino sa icatatlompo't dalawang tag gulang? Nagdamdam naman si don Tiburcio, sa ganang cany n~g hindi mawatasang pamamanglaw n~g canyg dilidilihin ang m~ga unang buwan n~g canyang pag-aasawa na ang caraniwa'y nagtatamasa n~g boong catamisan. N~guni't caniyang taglay ang pagsang-ayon sa sawing capalaran, at humin~gi siyang saclolo sa pag-aalaala sa dinaanan at dinaraanan pang gutom cung sacali. Cailan man ay hindi niya inisip ang luman~goy sa yaman magtamo n~g mataas na catungculan, magagaang na camtan ang canyang m~ga adhica n~g loob, hindi malalawac ang canyg m~ga mithi; datapuwa't ang canyang pusong virgen pa n~g m~ga panahong iy ay naghan~gad n~g ibang nacasisintahing

lubh--Doon sa canyang cabataan, cung pagal na siya sa cagagawa, pagcatapos na magawa niyang dukhang paghapon, nagpapahin~galay siya sa masamang hihig upg tunawin ang "gazpacho", at natutulog siyang ang napapanag-inip ay isang larawang nacan~giti at mapagbigay layaw. Pagcatapos, n~g maragdagan ang m~ga sama n~g loob at m~ga casalatan, nagdaan ang m~ga ta at hindi dumating ang calugodlugod na larawan, ang inisip na lamang niya'y ang isang mabait na babae, masipag, mabuting mamahay, na macapagdala sa canya n~g caunting salapi sa pagcacasal, macapagbigay aliw sa canya sa m~ga pagal n~g paggawa at manacanacang siya'y cagalitan.--tunay, ipinalalagay niyang isang caligayahan ang m~ga pag-aaway n~g mag-asawa! Datapuwat n~g siya'y mapilitang maglagalag sa bayanbayan, na ang hinahanap niya'y hindi na ang cayamanan

cung hindi caunti man lamang caguinhawahan sa pamumuhay sa panahon canyang ipinananatili pa sa daigdig; n~g pucawin sa canya ang pag-asang macakikita n~g caguinhawahan n~g m~ga balibalitang bigay sa canya n~g canyang m~ga cababayang galing sa cabilang ibayo n~g dagat, lumulan siya sa isang sasacyang tun~go sa Filipinas, pinapamugad n~g layon sa canyang dibdib ang isang calugodlugod na mestiza, sa isang magandang india na may malalaking matang maitim, napuputos n~g sutla at m~ga nan~gan~ganinag na m~ga damit, tiguib n~g taglay na m~ga brillante at guinto at iniaalay sa canya ang pagsinta, ang m~ga coche, at iba pa. Dumating sa Filipinas at ang boong acala niya'y nasunduan na niya ang caganapan n~g canyang panag-inip, sa pagca't tinititigan siya n~g may halong pagtataca n~g m~ga dalagang nacasacay sa m~ga cocheng

plateadoong nagpapasial sa Luneta at Malec. Datapuwa't n~g siya'y bawian n~g catungculan, nawala sa canyang panimdim ang mestiza ang india, at linikha naman niya n~g boong hirap ang larawan n~g isang bao, n~guni't isang baong calugodlugod. Caya n~ga't n~g makita niyang naguiguing catotohanan ang isang bahagui n~g canyang panaguinip, siya'y namanglaw n~guni't palibhasa'y taglay niya ang caunting catutubong pagsangayon sa ano mang nangyayari, sinabi niya ang sa canyang sarili: "Yao'y wala cung di isang panaguinip lamang, at sa daigdig ay hindi nabubuhay sa panaguinip"! Sa ganito'y binibigyan niyang capasiyahan ang canyang m~ga pag-aalinlan~gan: gumagamit siya n~g galapong n~g bigas, pshe! cung macasal na sila'y ipag-uutos na niyang huwag gumamit; na marami n~g culubot ang balat, n~guni't ang levita niya'y lalo n~g

maraming guisi at m~ga sursi, na yao'y isang matandang babaeng mapagyabang, mapagpasuco at asal lalaki, datapuwa't ang gutom ay lalo n~g asal lalaki, lalo n~g mapagpasuco at lalo pa manding mapagyabang, at buc sa roo'y caya n~ga naman catutubo na niya ang pagcamatimyas na ugali, at sino ang nacacaalam? binabago n~g pagsinta ang m~ga caasalan; na totoong masamang man~gastila, siya man nama'y hindi rin magaling man~gastila, ayon sa sinabi sa canya n~g puno n~g Negociado n~g ipagbigay alam sa canya ang sa canya'y pagbawi n~g catugculan, at bucod sa roo'y ano baga iyon? na ang babaeng iyo'y isang matandang pan~git at catawatawa? siya nama'y pilay, wala n~g n~gipin at saca panot pa! Lalong minamagaling pa ni don Tiburcio ang siya'y mag alaga cay sa siya'y alagaan sa pagcacasakit sa gtom. Pagca linilibac siyn~g alin mang caibigan

niy ito ang canyg isinasagot: "Bigyan mo aco n~g pagcain at tawaguin mo acong tan~g. Si don Tiburcio'y isa riyan sa caraniwang sinasabing hindi gumagawa n~g masama cahi't sa isang lan~gaw: mahinhin at walang cayang magtaglay n~g isang masamang caisipan, siya disi'y nagmisionero n~g m~ga unang panah. Hindi nangyaring nacapanagumpay sa canya ang lubos na paniniwala n~g malaking cataasan, n~g dakilang camahalan at mataas na cahalagahang sa loob n~g ilang linggo'y cumacapit sa calooban n~g pinacamalaking bahagui sa canyang m~ga cababayan. Hindi nagcasiya cailan man sa canyang puso ang magtanim n~g galit; hindi pa siya nacasusumpong n~g isa man lamang na "filibustero"; wala siyang nakikita cung hindi m~ga haling na isip na

kinakailan~gang agawan n~g pagcabuhay, sacali't aayaw na maguing halg pa cay sa canila. N~g pag-acalaang siya'y pag-usiguin sa harap n~g m~ga hucuman dahil sa pagpapanggap niya n~g pagca manggagamot, hindi siya naghinanakit, hindi siya dumaing; kinikilala niya ang catuwiran, at ito lamang ang canyang isinasag: Datapuwa't kinacailan~gang mabuhay! Sila n~ga'y napacasal nagsiluan ang isa't isa[260], at na pa sa Santa Ana sila at n~g doon nila lasapin ang catimyasan n~g unang buwan n~g bagong casal; n~guni't n~g gabi n~g sa canila'y pagcacasal, nagcasakit si do Victorina, dahil sa catacottacot na hindi pagcatunaw n~g kinain; si don Tiburcio'y napasalamat sa Dios, nagpakitang siya'y mairog at maiguing mag-alaga. Gay man, n~g icalawang gabi'y ipinakilala niyg siya'y

lalaking marunong magmahal sa capurihan, at n~g manalamin siya n~g kinabucasan, n~gumiti n~g boong calungcutan hanggang sa ipakita niya ang canyang m~ga n~gidn~gid na walang n~gipin: ang cauntia'y may sampong ta ang canyang itinanda. Sa lubhang malaking pagcalugod ni do Victorina sa canyang asawa, ipinagpagawa niya siya n~g magagaling na m~ga n~giping nailalagay at naaalis, ipinag-utos sa lalong magagaling na m~ga sastre sa ciudad na igawa ang canyang asawa n~g lalong magagaling na m~ga casuutan; bumili n~g m~ga ara at m~ga calesa; nagbilin sa Batan~gan at sa Albay n~g lalong magagaling na m~ga "pareja" n~g m~ga cabayo, at hanggang sa pinilit niya si don Tiburciong magcaroon n~g dalawang cabayong handa sa m~ga tacbuhang darating.

Samantalang binabago niya ang calagayan n~g canyang asawa'y hindi niya nililimot ang canyang sariling catawan: canyang iniwan ang sayang sutla at ang barong pinya at ang guinamit niya'y ang pananamit europea; inihalili niya sa madaling gawing puyod n~g m~ga filipina ang magdarayang m~ga "flequillo", at sa pamamag-itan n~g canyang m~ga pananamit na cagulatgulat ang sa canya'y hindi pagcabagay, binigyang niyang ligalig ang capayapaan n~g tahimic at walang guinagawang m~ga mamamayan. Ang canyang asawang cailan ma'y hindi umaalis na naglakad,--(aayaw si do Victorinang makita ang capilayan n~g canyang asawa),--dinala siya sa m~ga lugar na walang tao, bagay na ikinahahapis na totoo ni do Victorina, palibhasa'y ang ibig niya'y

maipagparan~galan ang canyang asawa sa lalong hayag na m~ga paseo: n~guni't hindi siya umiimic sa pagpipitagan niya sa m~ga unang buwan n~g catamisan n~g m~ga bagong casal. Nagpasimula ang pagbabawas n~g timyas n~g canilang pagsasama, n~g acalain n~g canyang asawang siya'y pakiusapan tungcol sa "polvos de arroz" (galapong n~g bigas) at sabihin sa canyang yao'y daya at hindi catutubo; pinapagcunot ni do Victorina ang canyang m~ga kilay, at siya'y tinitigan sa m~ga n~giping nailalagay at naaalis. Hindi na umimic ang lalaki, at napagwari n~g babae cung alin ang pangpahina sa canya n~g loob. Hindi nalao't ang isip niya'y siya'y nagdadalang tao na, at canyang ipinamalita ang gayong bagay sa lahat n~g canilang m~ga caibigan:

--Acat si de Espada'y cami pasasa "Pensula" sa buwang darating; aayaw acong ipan~ganac dito ang aming anac at tatawaguing "revolucionario". Nilagyan niya n~g isang "de" ang apellido n~g canyang asawa; hindi pinagcacagugulan n~g ano man ang "de"; n~guni't nacapagbibigay "categoria" (camahalan sa pan~galan). Cung pumifirma siya'y ganito ang inilalagay niya sa sariling pan~galan: Victorina de los Reyas "de" de Espada; ang "de" de Espadang ito ang siyang ikinasisira n~g canyang isip; bagay na hindi nangyaring naalis sa canyang ulo n~g litografong gumawa n~g canyang m~ga tarjeta at n~g cahi't canyang asawa. --Cung isa lamang "de" ang aking ilalagay, mawiwicang talagang wala cang "de",

haling!--ang sinabi sa canyang asawa. Walang licat ang canyang pamamalita n~g guinagawa niyang m~ga paghahanda sa paglalacbay, pinagsicapan niyang isaulo ang m~ga pan~galan n~g m~ga duon~gang dinaraanan n~g m~ga sasacyang patun~go sa Espa, at nacalulugod na pakinggan siya sa pananalita:--"Aking makikita ang ismo n~g canal ni Suez; sinasabi ni De Espadang siya raw lalong maganda, at nalibot ni De Espada ang boong daigdig. "--" Marahil ay hindi na aco uuwi dito sa lupain n~g m~ga taong gubat, "--" Hindi aco ipinan~ganac upang matira aco sa lupaing ito; lalo pang nababagay sa akin ang Aden Port Said: musmos pa aco'y gayon na ang aking caisipan," at iba pa. Pinagbabahagui ni do Victorina ang daigdig, sa canyang "geograf," sa Filipinas at Espa, na naiiba naman sa m~ga chulo (m~ga taong

han~gal sa Madrid) na binabahagui ang daigdig sa Espa at America China sa ibang pan~galan. Nalalaman n~g canyang asawang ang ilang sa m~ga bigay na iyo'y m~ga cahalin~gan, n~guni't hindi umiimic at n~g huwag siyang masigawan at maipamukha sa canya ang canyg cautalan. Nagpacunwari si do Victorinang siya'y naglilihi, at nagpahumaling sa pagsusut n~g m~ga damit na sarisari ang m~ga culay, nagbalot n~g m~ga bulaclac at n~g m~ga sintas at nagpapasial na nacabata sa Escolta, datapuwa't oh casaliwaang palad! nagdaan ang tatlong buwan at nalugnaw ang panag-inip, at sa pagca't wala n~g dapat ipan~gilag upang huwag maguing revolucionario ang anac na lalaki, hindi na niya ipinatuloy ang paglalacbay. Ang kinahiligan nama'y ang pagtatanong sa m~ga manggagamot, m~ga hilot, m~ga

matatandang babae't iba pa, datapuwa't nawalang cabuluhan; siyang aayaw pasaclolo sa can~gino mang santo santa, at canyang nililibac si San Pascual Bailon, bagay na totoong ikinahahapis ni capitang Tiago; caya n~ga't sa canya'y sinabi n~g isang caibigan n~g canyang asawa: Maniwala po cayo sa akin, guinoong babae, cayo po ang bugtong na may "espiritu fuerte" (matapang na diwa) sa nacayayamot na lupang ito! Siya'y n~gumiti baga man hindi niya nauunawa cung ano ang "espiritu fuerte" at pagcagabi, sa oras n~g pagtulog, itinanong cung ano ang cahulugan niyon sa canyang asawa. --Guiliw co,--ang isinagot nito,--ang nalalaman cong e ... espiritu fuerte ay ang "amoniaco;" isang "re ... retica" (bulaclac

n~g pananalita) lamang marahil ang sinabi n~g aking caibigan. Buhat niyy sinasabi niya cailan ma't maaari: --Aco ang bugtong na amonco sa lubhang nacayayamot na lupaing ito, sa pananalitang retica; gayon ang sinabi ni Guinoong N. de N., peninsular na totoong mataas ang "categoria". Ang bawa't maibigan niyy kinacailan~gang gawin; totoong napasuco niyang lubos ang canyang asawa, na hindi naman nagpakita n~g malaking pagsalangsang sa canya, na ano pa't naguing cahalimbawang tunay n~g isg ong maliit na sumusunod sa bawa't maibigan ni do Victorina. Cung guinagalit siya'y hindi pinahihintulutang siya'y macapagpasial, at cung totoong

siya'y pinapagn~gin~gitn~git, inaagaw cay don Tiburcio ang postizong m~ga n~gipin at pinababayaan siyang magmukhang cagulatgulat sa isa ilang araw caya, ayon sa maisipan. Naisipan ni do Victorinang dapat maguing doctor sa Medicina at sa Cirug ang canyang asawa, at ipinaunawa niya cay don Tiburcio ang bagay na ito. --Guiliw co! ibig mo bang dacpin?--ang tanong na nagugulat. aco'y

--Huwag ca sanang biw, pabayaan mo't aco ang nacacaalam!--ang isinag,--hindi ca manggagamot can~gino man, datapuwa't ibig cong tawaguin ca nilang doctor acy doctora, hal At kinabucasa'y tumanggap si Rodoreda n~g biling iukit sa isang losa n~g maitim

na mmol ang ganito: Dr. DE ESPADA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE EMFERMEDADES (manggagamot na tan~gi sa lahat n~g bagay na sak). Ipinag-utos sa lahat n~g m~ga lingc nila sa bahay na itawag sa canilang canilang m~ga bagong titulo, at dahil dito'y naragdagan ang bilang n~g m~ga flequillo, cumap ang pahid na polvos de arroz, at dumami ang m~ga cintas at ang m~ga encaje, at lalo n~g tiningnang n~g malaking pagpapawalang halaga ang canyang m~ga aba at culang palad na m~ga cababayang babae, na ang m~ga asawa'y mababa ang camahalan cay sa canyang asawa. Bawa't araw na magdaan ay nararamdaman niyang lalong naguiguing mahal at lalong tumataas siya, at cung magpapatuloy ang gayong calacar, paguiguing isang tay sasapantahain na niyang siya'y calahi n~g

Dios. Hindi nacahahadlang ang m~ga dakilang caisipang it na hanggang nagdaraan ang araw ay lalo siyang tumatanda at lalong nagmumukhang catawatawa. Cailan mang masasalubong niya si capitg Tiago at maaalaala niyang nawalang cabuluhan ang pan~gin~gibig sa canya nit pagdaca'y nagpapadala siya n~g piso sa Simbahan sa pamisa, bilang pasasalamat. Gay ma'y iguinagalang na totoo ni capitang Tiago ang canyang asawa dahil sa tulo na pagca manggagamot sa lahat n~g bagay na sak, at canyang pinakinggang magaling ang m~ga ilang salitang canyang naipan~gun~gusap dahil sa canyang cautal. Dahil dito, at dahil sa hindi dumadalaw ang manggagamot na ito sa can~gino man, hinirang siya ni capitang Tiago upang siyang gumamot sa canyang anac na babae.

Cung tungc sa binatang Linares ay iba na. N~g gumagayac n~g pagpasa Espa, inacala ni do Victorina ang maglagay n~g isg tagapan~gasiwg castila, sa pagca't walang tiwala siya sa m~ga filipino naalaala n~g canyang asawa ang isang pamangking na sa Madrid, na nag-aaral n~g pag-aabogado at ipinalalagay na siyang pinacamatalas ang caisipan sa lahat n~g m~ga magcacamag-anac sinulatan n~ga siya, na ipinagpauna ang bayad sa sasacyan n~g pagparito, at naglalacbay-dagat na siyang dito ang tump n~g mapugnaw ang pananag-inip tungcol sa pagdadalang tao. Ang tatlong guinoong ito ang siyang bagong cararating. Samantalang cumacain sila n~g pan~galawang agahan, dumating si pari

Salv at sa pagct siyy cakilala na n~g mag-asawa, ipinakilala nila sa cany sampo n~g m~ga tagl na carapat n~g binang si Linares, na nagdamdam cahihiyan. Ayon sa caugalia'y si Mar Clara ang siyg pinag-usapan; ang dalaga'y nagpapahin~galay at natutulog. Napagsalitaanan ang tungcol sa paglalacb: ipinagparan~galan ni do Victorina ang canyang catabil sa pagpintas sa m~ga tagalalawigan, sa canilang m~ga bahay na pawid, sa canilang m~ga tulay na cawayan, na hindi kinalimutang sabihin sa cura ang pagca sila'y m~ga caibigan n~g Segundo Cabo, n~g Alcaldeng si gay, n~g Oldor na si gany, n~g Intendente at iba pa, m~ga tng pawang matataas na totoong naaalang-alang sa canila.

--Cung naparito po sana cayo camacalawa, do Victorina,--ang isinun ni capitang Tiago, pagcatapos n~g isg sandaling pagtahimic n~g usapan,--inypo sanang nacatagpo ang marilag na Capitan General: diyan siya nacaupo. --An Paano? Naparito ba ang capitang General? At dito sa inyong bahay? Casinun~galin~gan! --Sinasabi co po sa inyong diyan siya nacaupo! Cung naparito psana caycamacalawa.... --Ah! sang na hindi nagcasakit ag si Clarita!--ang biglg sinabi niyang taglay ang tnay na pagdaramdam, at saca pinagsabihan si Linares: --Narin~gig mo na, pinsan? Dito ang Capit General! Nakita mo na cung totoo

ang sabi ni De Espada, n~g sabin sa iyg ang paroroonan mo'y hindi bahay n~g isang walg cabuluhang indio? Sa pagca't talastasin po ninyo na ang aming pinsa'y n~g nasa Madrid ay caibigan n~g m~ga ministro at n~g m~ga duque, at doon cumacain sa bahay n~g conde del Campanario. --N~g duque de la Torre, Victorina,--ang isinala n~g canyang asawa. --Gayon din lamang iyon, icaw pa ba naman ang magsasabi sa akin?... --Mararatnan co po caya si pari Damaso sa canyang bayan?--ang isinalabat ni Linares, na si pari Salvi ang kinacausap;--malapit daw rito ang sabi sa akin. --Aba, naririto siya n~gayon at hindi

malalao't siya'y paririto,--ang isinagot n~g cura. --Gaano calaki ang aking tuwa! may dala acong sulat na ucol sa canya,--ang biglang sinabi n~g binata,--at cung hindi lamang sa ganitong maligayang pagcacataon n~g pagparito cong ito, nagsadya disin pa aco n~g pagparito upang siya'y aking dalawin. Samantala'y naguising ang "maligayang" pagcacataon. --De Espada?--ani do Victorina n~g matapus ang pagcain,--ating titingnan na si Clarita?--At saca sinabi cay capitang Tiago: Dahil sa inyo lamang, don Santiago; dahil sa inyo lamang! Hindi gumagamot ang aking asawa cung di sa m~ga matataas na tao lamang, at iyon pa man, iyon pa man! Hindi cawan~gis ang aking asawa n~g m~ga taga rito!... hindi

siya nanggagamot sa Madrid cung hindi sa m~ga taong matataas lamang. Tinun~go nila ang kinalalagyan n~g may sakit na babae. Halos n~gitn~git n~g dilim ang silid na kinalalagyan n~g may sakit, nacalapat ang m~ga bintana, dahil sa pan~gan~ganib sa hihip n~g han~gin, at nanggagaling ang bahagyang liwanag doon sa dalawang malalaking candilang pagkit na nakatiric at nagninin~gas sa harap n~g isang larawan n~g Virgen sa Antipolo. Nabibigkisan ang ulo n~g isang panyong basa n~g Agua de Colonia, nababalot na mabuti ang catawan sa mapuputing cumot na may saganang m~ga ticlop, na siyang tumatakip sa canyang pagca anyong virgen, nacahiga ang dalaga sa canyang catreng camagong na napapamutihan n~g

m~ga cortinang jusi at pinya. Ang canyang m~ga buhoc na nacaliliguid sa mukha niyang tabas itlog ang nacararagdag n~g gayong nan~gan~ganinag na pamumutla, na binibigyang buhay lamang n~g malalaking m~ga matang puspos n~g calungcutan. Na sa canyang siping ang canyang dalawang caibigang babae at si Andeng na may babae na isang san~ga n~g azucena. Pinulsuhan siya ni De Espada, siniyasat ang canyang dila, tinanong siya n~g ilan, at saca nagsalitang iiling iling: --I ... ito'y may sakit, n~guni't maaring gumaling! Minasdan ni do Victorina n~g boong calakhan n~g loob ang m~ga nalilimpi.

--Liqueng may cahalong gatas sa umaga, jarabe de altea, dalawang pildora n~g sinoglosa!--ang ipinag-utos ni De Espada. --Lacsan mo ang iyong loob, Clarita,--ang sabi ni do Victorina na sa canya'y lumapit; naparito cami't n~g gamutin icaw ... Ipakikilala co sa iyo ang pinsan namin! Nawiwili si Linares sa panonood sa m~ga calugodlugod na m~ga mata ni Mar Clara, na anaki'y may isang hinahanap, caya't hindi niya narin~gig ang sa canya'y pagtawag ni do Victorina. --Guinoong Linares--ang sa canya'y sinabi n~g cura, na ano pa't pinucaw siya sa canyang pagcawili sa panonood;--narito na si pari Damaso. At tunay n~ga namang dumarating si pari

Damaso, na namumutla at ga nalulungcot na; pagbaban~gon niya sa higaa'y si Maria Clara ang unang canyang dinalaw. Hindi na siya ang dating pari Damaso, na totoong mataba at mapag-aglahi; n~gayo'y lumalacad na walang imic at anyong hahapayhapay.

TALABABA: [259] May nangyari sa Calamba na gayon ding bagay. [260] Sa "original" na wicang castila'y sinasabing "casonse" (napacasal sil "cazonse" (naghulihan sa pamamag-itan n~g pan~gan~gaso), laro n~g salitang hindi magawa sa wica natin.

=XLIII.= =MGA PANUCALA.=

Hindi niya pinansin ang sino man, tuloytuloy siya sa higaan n~g may sakit, at saca niya hinawacan ang camay nito: --Maria!--ang canyang sinabi n~g hindi maulatang pag-irog, at bumalong sa canyang m~ga mata ang m~ga luha;--Maria, anac co, hindi ca mamamatay! Binucsan ni Maria ang canyang m~ga mata at tiningnan siya n~g tanging pagtataca. Sino man sa m~ga nacacakilala sa franciscano'y hindi na~ngaghihinala man lamang na siya'y may taglay n~g gayong lubhang m~ga caguiliwguiliw na

damdamin; hindi inaacala n~g sino mang sa ilalim n~g gayong matigas at magaspang na anyo'y may tangkilic na isang puso. Hindi nacapanatili roon si pari Damaso, at umiiyac na parang musmos na lumayo sa dalaga. Tinun~go niya ang "caida" upang doo'y maibulalas niya ang canyang capighatian, sa lilim n~g m~ga gumagapang na halaman sa durun~gawan ni Maria Clara. --Pagcalakilaki n~g canyang pag-ibig sa canyg inaanac!--ang sapantaha n~g lahat. Pinagmamasdan siya ni fray Salvna hindi cumikilos at hindi umiimic, at nan~gan~gagat labi n~g bahagya. N~g anyg natatahimic na si pari Daso'y ipinakilala sa canya ni do Victorina ang

binatang si Linares, magalang na lumapit.

na

sa

canyy

Walg imic na pinagmasdan siya ni pari Daso, mula sa m~ga paa hangang lo, inabot ang slat na sa canya'y iniabot ni Linares, at binasa ang lihim na iyg anaki'y hindi napag-uunawa ang lam, sa pagca't tumang: --At sino po ba cay --Acpo'y si Alfonso Linares, na inaanac n~g inyg bay ...--ang paut na sinabi n~g binata. Lumiyad si pari Daso, mulg minasdan ang binata, sumaya ang mukha at nagtind. --Aba, icaw palang inaanac ni Carlicos!--ang biglang sinabi at siya'y

niyacap; halica't n~g kita'y mayacap ... may ilang, araw lamang na catatanggap co pa n~g canyang sulat ... ab icaw pal Hindi catnakikilala ... mangyari baga, hindi ca pa ipinan~gan~ganac n~g aking lisanin ang lupaing iy; hindi cata nakilala! At pinacahihigpit n~g canyg matatabang m~ga bisig ang binata, na nammula, ayawan cung sa cahihiyan sa pagcain. Tila mandin nalimutan n~g lub ni pari Daso ang canyg pighati. N~g macaraan ang ilg sandali n~g pagpapakita n~g pagguiliw at pagtatanong sa calagayan ni Carlicos at ni Pepa, tumang si pari Daso: --At n~gayon! anang ibig ni Carlicos na gawin co sa iy

--Tila mandin may sinasabi sa sulat na caunting bagay ...,--ang muling sinabi ni Linares n~g paut. --Sa sulat? tingnan co? Ab siya n~ga! At ang ibig ay ihanap catn~g isg catungculan at isg asawa! Hmm! Catungculan ... catungculan, magaang; marunong ca bang bumasa't sumulat? --Tinangg co ang pagca abogado sa Universidad Central! --Carambas! icaw pala'y isang picapleitos (mapang udy sa pag-uusapin) datapuwa't wala sa iyong pagmumukha ... tila ca isang mahinhing dalaga, n~guni't lalong magaling! Datapuwa't bigy catn~g isang asawa ... hm! hmm! isang asawa.... --Padre, hindi po aclubhg nagdadalidali,--ang sinabi ni Linares na

nahihiya. Datapuwa't si pari Daso'y nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dlo n~g caida, na ito ang ibinbulong:--Isang asawa, isg asawa! Hindi na malungcot at hindi naman masaya ang canyang mukha; n~gayo'y nagpapakilala n~g malaking cataimtiman at wari'y may iniisip. Pinagmamasdan ni pari Salvang lahat n~g ito mula sa malayo. --Hindi co acalaing macapagbibigay sa akin n~g malaking capighatian ang bagay na ito!--ang ibinulong ni pari Daso n~g tinig na tumatan~gis;--datapuwa't sa dalawang casamaa'y dapat piliin ang pinacamaliit. At lumapit cay Linares at saca inilacas ang

pananalita: --Halica, bata,--anya:--causapin nata si Santiago. Namutla si Linares at cusang napahila sa sacerdote, na nag-iisipisip sa paglacad. N~g magcagayo'y humalili naman sa pagpaparoo't parito sa caida si pari Salv na naggugunamgunam ayon sa dati niyang caugalian. Isang tinig na sa canya'y nagbibigay n~g magandang araw ang siyang nagpahinto n~g canyang capaparoo't parito: tumunghay at ang nakita niya'y si Lucas, na sa canya'y bumati n~g boong capacumbabaan. --Anang ibig mo?--ang tanong n~g m~ga matn~g cura.

--Among, aco po ang capatid n~g namatay sa caarawan n~g fiesta!--ang sagot na cahapishapis ni Lucas. Umudlot si pari Salv --At ano?--ang ibinulong na bahagya na marin~gig. Nagpupumilit umiyac si Lucas at pinapahid n~g panyo ang canyang m~ga mata. --Among,--ang sinabing nagtutuman~gis,--naparoon po aco sa bahay ni don Cristomo upang humin~gi n~g cabayaran sa bhay ..., ipinagtabuyan muna aco n~g sicad, at ang sabi'y aayaw raw siyang magbayad n~g ano man, sa pagca't nan~ganib daw siyang mamatay sa sala n~g aking guiliw at cahabaghabag na capatid. Nagbalic po accahapon,

n~guni't siya'y nacapasa Maynila na, at nag-iwan n~g limang daang piso upang ibigay sa akin, parang isang caawang-gawa, at ipinagbiling huwag na raw bumalic aco cailan man! Ah, among, limang daang piso sa aking caawa-awang capatid, limang daang piso, ah! among!... N~g una'y pinakikinggan siya n~g cura na nagtataca at inuulinig ang canyang pananalita, saca untiunting nasnaw sa canyang m~ga labi ang isang lubhang malaking nagpapawalang halaga at pag-alipusta, sa pagcamasid n~g gayong daya at paglambang, na cung nakita sana ni Lucas, marahil siya'y tumacas at nagtumacbo n~g boong tulin. --At ano ang ibig mo n~gayon?--ang itinanong na casabay ang sa canya'y pagtalicod.

--Ay! among, sabihin po ninyo sa akin, alang-alang sa Dios, cung ano caya ang dapat cung gawin; sa tuwi na'y nagbibigay ang among n~g mabubuting m~ga hatol.... --Sino ang may sabi sa iyo? Hindi icaw tagarito.... --Nakikilala lalawigan! ang among sa boong

Lumapit sa canya si pari Salvna nanglilisic ang m~ga matsa galit, itinuro sa canya ang lansan~gan at saca sinabi sa gulat na si Lucas: --Humayo ca sa iyong bahay at pasalamat ca cay D. Crisostomo na hindi ca ipinabilanggo! Lumayas ca rito! Nalimutan ni Lucas ang pagpapacunwari at bumulong: canyang

--Abang isip co'y.... --Lumayas ca rito!--ang sigaw ni pari Salvna malaki ang galit. --Ibig co po sanang makipagkita cay pari Daso.... --May gagawin si pari Daso ... lumayas ca rito!--ang muling ipinagutos n~g matindi n~g cura. Nanaog si Lucas na nagbububulong: --Isa pa naman ito ... pagca siya'y hindi nagbayad n~g magaling!... Cung sino ang bumayad n~g magaling.... Nan~gagsidalo ang lahat, dahil sa malacas na catatalac n~g cura, pati ni pari Daso, ni capitan Tiago at ni Linares....

--Isang walang hiyang hampas-lupa, na naparitong nanghihin~gi n~g limos at aayaw magtrabajo!--ang sinabi ni pari Salv na dinampot ang sombrero at bast at tinun~go ang convento.

=XLIV.= =PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA.=

Mahabang araw at malulungcot na m~ga gabang guinawang pagtatanod sa ulunan n~g hihig; nabinat si Mar Clara caracaracang matapos macapagcumpisal, at wala siyang sinasalita, sa boong canyang pagcahibang, cun di ang pan~galan n~g canyang ina, na hindi niya nakikilala. Datapuwa't siya'y pinacaaalagaan n~g canyang m~ga caibigang babae, n~g canyang amat n~g canyang t; nagpapadala n~g m~ga pamisa at n~g m~ga limos sa lahat n~g m~ga larawang mapaghimala; nan~gaco si capitan Tiagong maghahandog n~g isang bastong guinto sa Virgen sa Antipolo, at sa cawacasa'y nagpasimula n~g untiunting paghibas n~g lagnat n~g boong

cahusayan. Nangguiguilalas ang doctor de Espada sa m~ga cabisaan n~g jarabe de altea at n~g pinaglagaan n~g liquen, m~ga panggamot na hindi binabago. Sa laking pagcatuwa ni do Victorina sa canyang asawa, isang araw na natapacan nito ang cola n~g canyang bata, hindi niya nilapatan n~g caugaliang parusang bawian n~g panglagay na n~gipin, cun di nagcasiya na lamang na sa canya'y sabihin: --Cung hindi ca pa naguing tatapacan mo pati n~g cors pilay,

--At hindi gumagamit n~g corssi do Victorina! Isang hapon, samantalang dinadalaw ni Sinang at ni Victoria ang canilang caibigan, nan~gagsasalitaan naman sa

comedor ang cura, si capitang Tiago at ang mag-anac ni do Victorina, hanggang sila'y nan~gagmimirindal. --Tunay n~gang aking dinaramdam n~g di cawasa,--ang sinasabi n~g doctor;--at daramdamin din namang totoo ni pari Daso. --At saan po ang sabi ninyong siya'y ililipat nila?--ang itinanong ni Linares sa cura. --Sa lalawigang Tayabas!--ang isinagot n~g cura n~g walang cabahalaan. --Ang magdaramdam naman n~g malaki ay si Mar pagca canyang nalaman,--ani capitang Tiago;--siya'y canyang kinaguiguiliwang parang isang ama. Tiningnan siya n~g pasuliyap ni fray Salvi.

--Inaacala co po among,--ang ipinagpatuloy ni capitang Tiago,--sa nagbuhat ang lahat n~g sakit na ito sa sama n~g loob na canyang tinanggap n~g araw n~g fiesta. --Gayon din ang aking acala, at magaling po ang guinawa ninyo sa hindi pagpapahintulot na siya'y causapin ni Guinoong Ibarra; siya sana'y lalo n~g lumubha. --At cung hindi sa amin,--ang isinalabat ni do Victorina,--sumasalan~git na sana si Clarita at nag-aawit na n~g m~ga pagpupuri sa Dios. --Amen Jesus!--ang inacala ni capitan Tiagong marapat sabihin. --Inyo rin namang palad na hindi

nagcaroon ang aking asawa n~g ibang may sakit na lalong mataas ang uri, sa pagca't cung nagcagayo'y napilitan sana cayong tumawag n~g iba, at dito'y pawang m~ga han~gal; ang aking asawa'y.... --Aking inaacala, at ipinagpapatuloy co ang aking sinabi,--ang isinalabat naman sa canya n~g cura,--na ang pagcapan~gumpisal ni Mar Clara ang siyang pinagbuhatan niyong magaling na pagbabago n~g canyang calagayan, na siyang sa canya'y nacapagligtas n~g buhay. Higuit sa lahat n~g gamot ang isang concienciang malinis, at pacaunawaing hindi co tinututulan ang capangyarihan n~g dunong, lalong-lalo na ang dunong sa cirug! n~guni't ang isang malinis na conciencia'y ... Basahin ninyo ang m~ga banal na libro, at inyong makikita cung gaano ang m~ga sakit na napagaling sa pamamag-itan lamang n~g isang mabuting

confesi. --Ipatawad po ninyo,--ang itinutol ni do Victorina na nag-init,--ang tungcol diyan sa capangyarihan n~g confesi.... gamutin n~ga po ninyo ang asawa n~g alfez n~g isang confesi. --Isang sugat, guinoong babae,--ay hindi isang sakit na may ikinapangyayari ang conciencia!--ang isinagot ni pari Salv na may halong poot;--gayon man, ang isang mabuting confesi ay macapaglalayo sa canya sa pagtanggap n~g m~ga hampas na gaya n~g canyang m~ga tinanggap caninang umaga. --Sa canya'y marapat!--ang ipinagpatuloy ni do Victorina, na parang hindi niya narin~gig ang lahat n~g sinabi n~g pari Salv--Napacawalang bait ang babaeng iyan! Sa simbaha'y wala n~g guinagawa

cung di masdan aco, mangyari bag siya'y isang babaeng walang capararacan; tatanun~gin co na sana siya niyong linggo cung mayroon acong m~ga tautauhan sa mukha, n~guni't sino ang magcacapol n~g dumi sa sarili sa pakikipag-usap sa taong walang uri? Sa ganang sa cura, nama'y parang hindi niya narin~gig ang lahat n~g m~ga calt na ito, at nagpatuloy: --Maniwala po cayo sa akin, don Santiago; n~g malubos na gumaling ang inyong anac ay kinacailan~gang makinabang bcas; dadalhan co siya rito n~g viico ... inaacala cong wala siyg ano mang dapat na ipan~gumpisal, gayon man ... cung ibig niyang man~gumpisal n~g sandali n~gayong gabi.... --Ayawan co,--ang idinugtong ag ni do

Victorina, na sinamantala ang isang patlang n~g salitaan,--hindi co mapag-isip cung bakit may m~ga lalaking nan~gagcacaroon n~g pusong mag-asawa sa gayong m~ga panggulat, na gaya na n~ga n~g babaeng iyan; cahi't malayo'y namamasid cang saan siya nanggaling; napagkikilalang namamatay siya n~g caingguitan; mangyari baga! gaano na ang sahod n~g isang alfez? --Nalalaman na po ninyo, don Santiago, sabihin ninyo sa inyong pinsang ihanda ang may sakit sa pakikinabang bucas; paririto aco n~gayong gabi upang siya'y bigyang capatawaran sa mumunting casalanan.... At sa pagca't nakita niyang lamalabas si t Isabel, pinagsabihan niya ito sa wicang tagalog:

--Ihanda po ninyo ang inyong pamangkin sa pan~gun~gumpisal n~gayong gabi; dadalhan co siya rito bucas n~g viatico; sa ganya'y lalong madadali ang canyang paggaling. --N~guni, Padre,--ang ipinan~gahas na itinutol n~g kimi ni Linares,--baca po niya acalaing siya'y nan~gan~ganib na mamatay. --Huwag po cayong mabahala!--ang sa canya'y isinagot na hindi siya tinitingnan;--nalalaman co ang aking guinagawa: marami n~g totoong may sakit ang aking inalagaan. Bucod sa roo'y sasabihin niya cung ibig niya hinding makinabang, at makikita ninyong siya'y paooo sa lahat. Ang unauna'y napilitan si capitan Tiagong sa lahat ay paoo.

--Pumasoc si t Isabel sa kinalalagyan n~g may sakit.

silid

na

Nananatili sa hihigan si Mar Clara, namumutla, totoong namumutla; na sa canyang tabi ang canyang dalawang caibigang babae. --Cumain ca pa n~g isang btil,--ang sa canya'y sabi ni Sinang n~g paanas, at sa canya'y ipinakita ang isang butil na maputi, na kinuha sa isang maliit na tubong cristal;--ang sabi niya'y pagca nacaramdam icaw n~g tunog hugong sa tain~ga mo'y iyong ihinto ang panggagamot. --Hindi na ba sumulat uli sa iyo?--ang tanong na marahan n~g may sakit. --Hindi, marahil siya'y totoong maraming

guinagawa! --Hindi ba nagpapasabi sa akin n~g ano man? --Walang sinasabi cung di canyang pagpipilitang siya'y alsan n~g Arzobispo n~g excomuni upang.... Inihinto ang salitaan, dumarating ang t. sa pagca't

--Sinabi n~g among na maghanda ca raw sa pan~gun~gumpisal, anac co,--ani t Isabel;--iwan ninyo siya at n~g magawa niya ang pagsisiyasat n~g canyang conciencia. --Diyata't wala pa namang isang linggong nacapan~gun~gumpisal siya!--ang tutol ni Sinang,--Aco'y walang sak, datapuwa't hindi aco nagcacasala n~g lubhang

malimit! --Aba! hindi ninyo nalalaman ang sabi n~g cura: nagcacasala ang banal n~g macapito sa maghapon? Hala, ibig mo bang dalhin co rito sa iyo ang "Ancora", ang "Ramillete" ang "Matuwid na landas n~g pagpasa lan~git"? Hindi sumagot si Mar Clara. --Hala, hindi ca mapapagod,--ang idinugtong n~g mabait na t upang aliwin siya; aco na ang babasa n~g pagsisiyasat n~g conciencia, at wala cang gagawin cung di mag-alaala n~g m~ga casalanan. --Isulat mo sa canyang huwag na niya acong alalahanin!--ang ibinulong ni Mar Clara sa tain~ga ni Sinang, n~g ito'y nagpapaalam na sa canya.

--Ano iyon? --Datapuwa't nasoc ang t at napilitan si Sinang na lumayo, na hindi naunawa ang sinabi sa canya n~g canyang caibigan. Inilapit n~g mabait na t ang isang silla sa ilaw, naglagay n~g salamin sa mata sa dulo n~g canyang ilong, binucsan ang maliit na libro at nagsalita: --Pakinggan mong magaling, anac co; pasisimulan co sa m~ga utos n~g Dios; dadalan~gan co at n~g icaw ay macapaggunamgunam; cung sacali't hindi mo naririn~gig na magaling ay sasabihin mo sa akin at n~g maulit co sa iyo; nalalaman mo n~g sa icagagaling mo'y hindi aco napapagal cailan man. Nagpasimula n~g pagbasa, na ang tinig ay walang bagobago at anyong humal, n~g

m~ga pagdidilidili n~g m~ga bagay na ipinagcacasala. Siya'y tumitiguil n~g matagal sa wacas n~g bawa't pangcat, upang mabigyang panahon ang dalaga sa pag-aalaala n~g canyang m~ga casalanan at pagsisihan. Minamasdan ni Mar Clara ang alang-alang na walang tinutucoy. N~g matapos na ang unang utos na "ibiguin ang Dios na lalo sa lahat n~g bagay", hinihiwatigan siya ni t Isabel sa ibabaw n~g canyang salam sa mata, at ikinatutuwa niya ang anyong pagca nagdidilidili at nalulungcot. Banal na umubo, at pagcatapos n~g isang matagal na paghinto'y pinasimulan ang pan~galawang utos. Bumabasa n~g taimtim sa loob ang mabait na matandang babae, at n~g matapos ang pagbubulaybulay, muling tiningnan ang canyang pamangkin, na untiunting

ibinaling ang ulo sa cabilang daco. --Bah!--ang sinabi sa sarili ni t Isabel; dito sa "huwag magpahamac manumpa sa canyang santong pan~gala'y" hindi n~ga maaaring magcasala ang abang ito! Lumipat tayo sa icatlo. At ang pan~gatlong utos ay pinagmunglaymunglay at pinagwaring magaling at binasa ang lahat n~g bagay na pinagcacasalanan n~g laban sa canya. Muli na namang tiningnan niya ang higaan; datapuwa't n~gayo'y itinaas n~g t ang salamin, kinusot ang m~ga mat nakita niyang dinala n~g canyang pamankin ang panyo sa mukha at pinahid ang m~ga luha. --Hm!--anya,--ejem! Minsa'y natulog ang caawaawang ito samantalang nagseserm. At muling inilag sa dulo n~g canyang ilg

ang salamin niya sa mata, saca sinabi sa sarili: --Tingnan natin cung hindi siya gumalang sa canyang ama't ina, na gaya n~g hindi niya pan~gin~gilin sa m~ga fiesta. At binasa ang icapat na utos n~g tinig na lalong madalang at lalo n~g pahumal, sa pagca't inaacala niyang sa gayong paraa'y lalo na niyg binibigyang cadakilaan ang canyang gawa, na gaya n~g canyang nakitang inaasal n~g marami sa m~ga fraile: hindi nakakapakinig kailan man si t Isabel n~g pan~gan~garal n~g isang cuero, sa pagoa't cung nagcagayo'y pinapan~ginig naman sana niya ang canyang catawan. Samantala'y macailang dinala n~g dalaga ang panyo sa canyang m~ga mata, at lalo n~g napapakingan ang lacas n~g canyang

paghin~ga. --Pagcagalinggaling na caluluwa!--ang iniisip sa sarili n~g matandang babae; siya na lubhang masunurin at mapagpacumbaba sa lahat! Aco'y nagcasala n~g lalong marami cay sa canya, gayon may hindi aco nangyaring-mapaiyac n~g totohanan cailan man. At pinasimulan niya ang icalimang utos, na lalong mahahaba ang paghinto at lalong ganap ang pagcahumal n~g pananalita, cay sa n~g una, sacali't maari pa, na sa pagsusumicap niyang mainam sa gayong gawa'y hindi niya narin~gig ang paghagulhol na iniinis n~g canyang pamangkin. Sa isa lamang pagtiguil na canyang guinawa, pagcatapos n~g m~ga pagcilaynilay tungcol sa pagpatay sa capuwa tao sa pamamag-itan n~g sandata,

narin~gig niya ang m~ga daing n~g macasalanan. N~g magcagayo'y humiguit sa pagca dakila ang tinig, pinagpilitan niyang basahin ang nalalabing utos sa anyong nagbabala, at n~g mapanood niyang patuloy rin ang pag-iyac n~g caniyang pamangkin. --Tuman~gis ca, anac, co, tuman~gis ca!--ang canyang sinabi, at siya'y lumapit sa higaan:--cung gaano calaki ang iyong pagtan~gis ay gayon din ang pagcadali n~g pagpapatawad sa iyo n~g Dios. Gamitin mo ang pighating "contrici" sa pagca't lalong magaling cay sa "atrici." Tuman~gis ca, anac co, hindi mo nalalaman cung gaano ang aking galac na tinatamo sa panonood co n~g iyong pag-iyac! Pagdagucan mo naman ang iyong dibdib, huwag mo lamang calalacasan, sa pagca't may sakit ca pa.

Datapuwa't sa pagca't anaki'y mandin nagcacailan~gan ang pighati n~g pag-iisa at n~g pagca walang nacamamalay, upang lumala, n~g makita ni Mar Clarang siya'y nasubucan, untiunting tumiguil n~g pagbubuntong hinin~ga, pinahid ang canyang m~ga mata, na walang sinasabing ano man at hindi sumasagot sa canyang t n~g cahi't cataga. Ipinagpatuloy nito ang pagbasa, n~guni't sa pagca't huminto ang pagtan~gis n~g sa canya'y nakikinig, lumipas ang caalaban n~g canyang loob sa canyang gawa, at ang m~ga huling utos n~g Dios ay nacapag-antoc sa canya at sa canya'y nacapaghicab, na ano pa't naguing malaking casiraan sa pananalitang pahumal na nacayayamot na sa gayo'y nahihinto. --Hindi co mapaniniwalaan cung hindi co

makikita!--ang iniisip sa sarili n~g matandang babae;--nagcacasalang tulad sa isang sundalo ang batang ito laban sa unang limang utos n~g Dios, datapuwa't hindi cahi't isang casalanang magaang man lamang mula sa icaanim hangang sa icasampo, ano pa't tumbal sa amin! Cung paano na ang lacad n~g daigdig n~gayon! At nagsindi n~g isang candilang malaki sa Virgen sa Antipolo at dalawang maliliit na candila sa Nuestra Sera del Rosario at sa Nuestra Sera del Pilar, na canyang inihiwalay roon muna at inilagay sa isang suloc ang isang garing na Santo Cristo, upang ipaunawang hindi dahil sa canya caya isinindi ang m~ga candilang iyon. Hindi rin nacabahagui sa gayong bagay ang Virgen sa Delaroche: siya'y isang taga ibang lupaing hindi kilala, at hindi pa nacaririn~gig si t Isabel n~g isa man

lamang himala na canyg guinawa. Hindi namin nalalaman cung ano caya ang nangyari sa guinawang; confesi n~g gabing iyon; pinagpipitagan namin ang m~ga lihim na iyan. Mahabang totoo ang cumpisal, at nahiwatigan n~g tng mula sa malayo'y binabantayan ang pamangkin, na hindi ikinikiling n~g cura ang canyang tain~ga sa m~ga salita n~g may sakit, cung di nacaharap sa mukha ni Mar Clara, at tila mandin wari ibig niyang basahin hulaan sa pagcagagandang m~ga mata n~g dalaga ang m~ga pag-iisip. Lumabas sa silid si parSalvg namumutla't nan~gin~gilis ang m~ga labi. Sino mang macapanood n~g canyang noong nagdidilim at pigta n~g pawis, mawiwicang siya ang nagcumpisal cay Maria Clara at hindi n~ga narapat magcamit n~g capatawaran.

--Jess, Maria, Josef!--ang sinabi n~g t na nagcucruz;--sino ang macatataroc sa calooban n~g m~ga kinabataan n~gayon?

=XLV.= =ANG MGA PINAG-UUSIG.=

Tinatanglawan n~g isang malamlam na liwanag na inilalaganap n~g buwan at umulusot sa malalagong m~ga san~ga n~g m~ga cahoy, ang isang lalaking naglalagalag sa cagubatan, na maraha't mahinahon ang lacad. Manacanaca at anaki baga'y n~g huwag maligaw, sumusutsot siya n~g isang tan~ging tugtuguin, na ang caraniwa'y sinasagot n~g gayon ding sutsot sa dacong malayo. Matamang nakikinig ang lalaki, at ipinagpapatuloy, pagcatapos, ang paglacad na ang tinutunto'y ang malayong huni. Sa cawacasan, n~g canyang maraanan ang libolibong m~ga nacahahadlang cung gabi

sa paglalacad sa isang gubat na hindi pa nalalacaran, siya'y dumating sa isang maliit na puang na naliliwanagang ganap n~g buwan sa icaapat na bahagui n~g canyang paglaki. Matataas na m~ga malalaking batong buhay, na napuputun~gan n~g m~ga cahoy ang siyang nacababacod sa paliguid, na ano pa't wari isang nababacurang panoorang naguiba; m~ga cahoy na bagong putol, m~ga punong naguing uling ang nacapupuno sa guitna, na nan~gahahalo sa pagkalalaking m~ga batong buhay, na kinucumutan n~g pacaposcapos n~g Lumikha n~g canyang culubong na m~ga dahong verde ang culay. Bahagya pa lamang cararating n~g lalaking di kilala'y siyg paglab namang bigla n~g isang lalaki rin sa licuran n~g isang malaking bat lumapit at binunot ang isang revolver.

--Sino ca?--ang tanong sa wicang tagalog na mabalasic ang tinig, casabay ang pagtataas n~g "gatillo" n~g canyang sandata. --Casama ba ninyo si matandg Pablo?--ang sagot n~g bagong cararating na mahinahon ang tinig, na hindi sinagot ang catanun~gan at hindi nagugulumihanan. --Ang capitan ba ang itinatanong mo? Oo, narito. --Cung gayo'y sabihin mong narito si Els at siya'y hinahanap,--anang lalaki na hindi iba cung di ang talinghagang piloto. --Cayo po ba'y si Els?--ang itinanong n~g canyang causap na taglay ang tan~ging pagpipitagan, at saca lumapit, at

gayon ma'y patuloy rin ang paguumang sa canya n~g bun~gan~ga n~g revolver;--cung gayo'y ... halayo. Sumun sa canysi Els. Pumasoc silsa isg anyg yun~gib na palusg sa cailaliman n~g lupa. Ipinauunawa sa piloto, n~g tagapamatnubay na nacacaalam n~g daan, cung palusg, cung cailan dapat yumuc gumapang; gay ma'y hindi nalao't sila'y nan~gagsirating sa isang may anyong salas, na bahagya na naliwanagan n~g m~ga huepe, at ang nan~garoroo'y labingdalawa labing limang lalaking may taglay na m~ga sandata, marurumi ang m~ga mukha at cagulatgulat ang m~ga pananamit, na nacaupo ang m~ga ib ang iba nama'y nacahiga, at nagsasalitaan n~g bahagya. Namamasdan ang isang matandang lalaking mapanglaw ang

pagmumukha, nacapulupot sa ulo niyang isang bigkis na may dugo, nacalagay ang m~ga sico sa isang batg guinagawang pinaca mesa, at pinagninilay-nilay ang ilaw na sa gayong caraming usoc na ibinubuga'y bahagya na ang inilalaganap na liwanag: cung hindi sana talastas nating iyo'y isang yun~gib n~g m~ga tulisan, mawiwica natin, sa pagbasa n~g malaking pagn~gan~galit sa mukha n~g matandang lalaki, na siya ang Torre n~g Gtom sa araw na sinusundan n~g paglamon ni Ugolino sa canyang m~ga anac. Umanyong humilig ang nan~gahihigang m~ga lalaki n~g dumating si Els at ang namamatnugot sa canya, datapuwa't sa isang hudyat nito'y nan~gagsitahimic at nan~gagcasiya na lamang sa pagmamasid sa piloto, na walang taglay na anmang sandata.

Untiunting lumin~gon ang matandang lalaki at ang natagpuan n~g canyang m~ga mata'y ang nacapagpipitagang kiyas ni Els, na nacapugay na siya'y pinagmamasdang pusp n~g calungcutan at pagbibigay halaga. --Icao ba?--ang itinanong n~g matandang lalaki, na sumaya n~g caunti ang m~ga mata n~g makilala ang binata. --Sa ang calagayan aking nasumpun~gan cayo!--ang ibinulong ni Els sa babahagyang tinig at iguinagalaw ang ulo. Hindi umimic ang matanda at tumun~g humudy n~g isa sa m~ga tao, nanan~gagsitindig sila't lumayo, na canilang sinuly muna't sinucat n~g m~ga mata ang taas at bicas n~g pan~gan~gatawan n~g piloto.

--Tunay n~ga!--ang sinabi n~g matandang lalaki n~g silang dalawa'y nagiisa na;--n~g cata'y patuluyin sa aking bahay, na may anim na buwan n~gayon, aco ang n~g panahg iyo'y nahahabag sa iyo; n~gayo'y nagbago ang capalaran, n~gayo'y icaw nam ang nahahabag sa akin. N~guni't umupo ca at sabihin mo sa akin cung bakit ca nacarating han~gang dito. --May labing limang araw na n~gayong ibinalita sa akin ang nangyari sa inyong casacunaan,--ang madalang na isinagot n~g binata sa mahinang tinig, na ang ilaw ang siyang tinitingnan;--pagca alam co'y lumacad na agad ac nagpacabicabila acsa m~ga cabunducan, halos dalawang lalawigan ang aking nalibot. --Napilitan acong tumacas at n~g huwag

magsabog n~g dugong walang malay; natatacot humarap ang aking m~ga caaway at ang canila lamang inilalagay sa aking hirap ay ang ilang m~ga caawaawa, na walang guinawa sa akin cahit caliitliitang casam-an. N~g macalampas ang sandaling hindi pag-imic na guinamit ni Els sa pagbasa n~g m~ga caisipang mapapanglaw sa mukha n~g matandang lalaki, nagpatuloy n~g pananalita ang binata: --Naparito aco't ibig cong ipakiusap sa inyo ang isang bagay. Sa pagca't hindi aco nacasumpong, cahi't aking pinaghanap, ang bahagyang labi man lamang n~g mag-anac na may cagagawan n~g casawiang palad naming mag-anac, minagaling co ang iwan ang lalawigang aking tinatahanan upang tumun~go sa dacong timugan at makisama sa m~ga

pulutong n~g m~ga hindi binyagan at nabubuhay n~g boong kalayaan: ibig po ba ninyong lisanin ang bagong pinasisimul-an ninyong pamumuhay at sumama sa akin? Lalagay acong tunay na inyong anac, yamang namatay ang anac po ninyo, at kikilalin co cayong ama, yamang wala na acong magugulang? Umiling ang matanda n~g paayaw, at nagsalita: --Sa gulang na aking dinating, pagca niyacap n~g calooban ang isang pasiyang cakilakilabot, ay dahil sa wala n~g sucat pagpaliiran. Isang taong gaya co, na guinamit ang canyang cabataan at ang canyang cagulan~gan sa pagpapagal at n~g camtan ang sariling guinhawa at ang sa m~ga anac sa panahong hinaharap; isang taong nagpacumbaba sa lahat n~g m~ga naguing calooban n~g canyang

m~ga puno, na tumupad n~g boong pagtatapat sa mabibigat na catungculan, na nagtiis n~g lahat upang mamuhay sa catahimican at sa isang catiwasayang mangyayaring camtan; pagca tinalicdan n~g ganitong taong pinalamig na ang dugn~g panahon, ang lahat n~g canyang pinagdaanan at ang boong pagdaraanan pa, at sumasa m~ga pampan~gin na n~g libin~gan, ay sa pagca't canyang napagkilalang lubos na walang capayapaang masusumpun~gan at ang catiwasiya'y hindi siyang calakilakihang cagalin~gan! Ano't magpapacatira pa sa hindi sariling lupain upang magbuhay dukha? Dating aco'y may dalawang anac na lalaki, isang anac na babae, isang bahay, isang cayamanan; aking dating tinatamo ang pagpipitaga't pagmamahal n~g madla; n~gayo'y isang cahoy na pinutlan n~g m~ga san~ga ang aking cawan~gis, lagalag, nagtatago,

pinag-uusig sa m~ga cagubatang tulad sa isang halimaw, at anong dahil at guinawa sa akin ang lahat n~g ito? Dahil sa inilugso n~g isang lalaki ang capurihan n~g aking anac na babae, sa pagca't hinin~gi n~g m~ga capatid sa lalaking iyang magsulit siya n~g catampalasanang canyang guinawa, at sa pagca't ang lalaking iya'y nan~gin~gibabaw sa m~ga iba sa pamamag-itan n~g pamagat na ministro (kinakatawan) n~g Dios. Inalintana co, gayon man, ang lahat n~g ito, at acong ama, aco, na siniraan n~g puri sa aking catandaan, aking ipinatawad ang caalimurahan, ipinagpaumanhin co ang casilacbuhan n~g cabataan at ang m~ga carupucan n~g catawang lupa, at sa casiraang iyong hindi na mangyayaring maisauli, ano ang dapat cong gawin cung di ang huwag n~g umimic at iligtas ang nalabi? Datapuwa't nan~ganib ang tampalasang baca sa humiguit cumulang

na cadalia'y camt niya ang panghihiganti, caya't ang guinawa'y humanap n~g capahamacan n~g aking m~ga anac na lalaki. Nalalaman mo ba cung ano ang canyang guinawa? Hindi? Natatalastas mo bang linubid ang casinun~ga-lin~gang cunuwa'y linooban ang convento, at sa m~ga isinacdal ay casama ang isa sa aking m~ga anac? Hindi nairamay iyg is sa pagca't wala't na sa ibang bayan. Nalalaman mo ba ang m~ga catacottacot na pahirap na sa canila'y guinawa? Nalalaman mo, sa pagca't nan~gagcacawan~gis ang ganitong m~ga pahirap sa lahat n~g m~ga bayan. Aking nakita, nakita co ang aking anac na nacabiting ang tali sa canyang sariling buhoc, narin~gig co ang canyang m~ga sigaw, aking narin~gig na aco'y canyang tinatawag, at aco, sa aking caruwagan at palibhasa'y namarati aco sa capayapaan, hindi aco nagcaroon n~g catapan~gang

pumatay magpacamatay caya! Nalalaman mo bang hindi napatotohanan ang pangloloob na iyon, napaliwanagan ang bintang, at ang naguing parusa'y ilipat sa ibang bayang ang cura, at ang aking anac ay namatay dahil sa m~ga pahirap na guinawa sa canya? Ang isa, ang nalalabi sa akin, ay hindi duwag na gaya n~g canyang ama; at sa catacutan n~g tacsil na nagpahirap na ipanghiganti sa canya ang pagcamatay n~g canyang capatid, guinamit na dahilan ang cawal-an n~g "cedula personal" na nalimutang sandali, piniit n~g Guardia Civil, pinahirapan, guinalit at pinasamang totoo ang loob sa casalimura hanggang sa siya'y mapilitang magpacamatay! At aco, aco'y buhay pa pagcatapos n~g gayong calakilakihang cahihiyan, datapuwa't cung hindi aco nagcaroon n~g tapang-ama sa pag-sasanggalang n~g aking m~ga anac, may natitira pa sa aking isang pusupang

italaga sa isang panghihiganti at manghihiganti aco! Untiunting nan~gagcacatipon ang m~ga maygalit sa ilalim n~g aking pamiminuno, pinararami ang m~ga cawal co n~g aking m~ga caaway, at sa araw na mapagkilala cong aco'y macapangyarihan na, lulusong aco sa capatagan at tutupukin co sa apoy ang aking panghihiganti at ang aking sariling buhay! At darating ang araw na iyan walang Dios! At nagtindig ang matandang lalaki, na nagn~gin~gitn~git, at idinagdag, na nagniningning ang panin~gin, malagunlong ang tinig at sinasabunutan ang canyang mahahabang m~ga buh: --Sumpain ac sumpain acna aking piniguil ang mapanghiganting camay n~g aking m~ga anac; acn~ga ang pumatay sa canila! Cung pinabayaan co sanang

mamatay ang may sala, cung hindi sana aclub nanalig sa justicia n~g Dios at sa justicia n~g m~ga tao, n~gayon disi'y may m~ga anac pa ac marahil sila'y nan~gagtatago, datapuwa't n~gayo'y may m~ga anac naman sana ac at hindi sila sana nan~gamatay sa capapahirap! Hindi aco ipinan~ganac upg maguing am caya wala acong m~ga anac n~gay! Sumpain ac na hindi co natutuhang makilala sa aking catandaan ang lupaing aking kinatatahanan! Datapuwa't matututo acong ipanghiganti co caysa pamamag-itan n~g apoy, n~g dugo at n~g aking sariling camatayan! Ang culang palad na am sa casilacbuhan n~g canyg pighati, nalabnot ang bigkis n~g ulo, at dahil sa gayo'y nabucsan ang sugat sa noo, at doo'y bumalong ang isg batisang dugo.

--Pinagpipitagan co ang inyg pighati,--ang muling sinabi ni Els,--at napagwawari co ang inyong panghihiganti; acnama'y gaya rin ninyo, at gay man, sa aking pan~gan~ganib na baca aking masugatan ang walg malay, lalong minamagaling co pa ang calimutan co ang aking m~ga casawiang palad. --Mangyayari cang macalimot, sa pagca't bata ic at sa pagca't hindi ca namamatayan n~g isa man lamang anac, n~g sino mang siyg iyong catapusg maaasahan! N~guni't aking ipinan~gan~gaco sa iyo, hindi co sasactan ang sino mang walang casalanan. Nakikita mo ba ang sugat na ito? Upang huwag cong mapatay ang isang caawaawang cuadrillerong gumaganap n~g canyang catungculan, ipinaubaya cong siya ang sumugat sa akin.

--Datapuwa't tingnan po niny-ani Els pagca lampas n~g sandaling hindi pag-im;--tingnan po ninycung alin ang cakilakilabot na siga na inyong pagsusugbahan sa ating culang palad na m~ga bayan. Cung gaganapin n~g inyong sariling m~ga camay ang inyong panghihiganti, gaganti n~g catacot tacot ang inyong m~ga caaway, hindi laban sa inyat hindi rin laban sa m~ga taong sandatahan, cung di laban sa bayan, na ang caraniwa'y siyg isinusumbong, at pagcacagayo'y gaano caraming m~ga paglabag sa catuwiran ang mangyayari! --Mag-aral ang bayang magsanggalang sa sarili, magsanggalang sa sarili ang bawa't isa! --Talastas po ninyong iya'y mangyayari! Guinoo, caypo'y nakilala n~g ibang panahon, hindi aking niyg

panahong cayo po'y sumasaligaya, niyao'y pinagcacalooban ninyo acn~g m~ga paham na aral; maitutulot baga ninyong?... Naghalukipkip ang matanda at wari'y nakikinig. Guinoo,--ang ipinagpatuloy ni Els, na pinacasusucat na magaling ang canyg m~ga wika;--nagca palad acong macagawa n~g isang paglilingcod sa isang binatang mayaman, may magandang puso, may caloobang mah at mithang m~ga icagagaling n~g canyang tinubuang bayan. Ang sabihana'y may m~ga caibigan ang binatang ito sa Madrid, ayawan co, datapuwa't ang masasabi co sa inyo'y siya'y caibigan n~g Capitan General. Anpo ang inyong acala cung siya'y ang ating papagdalhin n~g m~ga carain~gan n~g bayan at siya'y pakiusapan nating magmalasakit sa catuwiran n~g m~ga

sawing palad? Umiling ang matandang lalaki. --Mayaman ang sabi mo? walang iniisip ang m~ga mayayaman cung hindi ang dagdagan ang canilang m~ga cayamanan; binubulag sila n~g capalaluan at n~g caparan~galanan, at sa pagca't ang caraniwa'y magaling ang canilang calagayan, lalo na cung sila'y may m~ga caibigang macapangyarihan, sino man sa canila'y hindi nagpapacabagabag sa pagmamalasakit sa m~ga culang palad. Nalalaman cong lah, sa pagca't n~g una'y aco'y mayaman! --N~guni't ang taong sinasabi co po sa inyo'y hindi cawan~gis n~g m~ga ib siya'y isang an na inalimura dahil sa pag-aala-ala sa canyg am siya'y isang binata, na sa pagca't hindi malalao't

magcacaasawa, nag-iisip isip siya n~g sa panahong darating, n~g isg magandang casasapitan n~g canyg m~ga an. --Cung gayo'y siya'y isang taong magtatamong ligaya; ang catuwiran nating ipinagtatanggol ay hindi ang sa m~ga taong na sa caligayahan. --Datapuwa't iyan ang catuwirang ipinagtatanggol n~g m~ga taong may puso! --Hari na n~ga!--ang muling sinabi n~g matandang lalaki at saca naupo,--ipalagay mo n~g ang binatang iya'y sumang-ayong siya ang maghatid n~g ating carain~gan hangang sa Capitang General; ipalagay mo n~g siya'y macakita sa pan~gulong bayan n~g Espa n~g m~ga diputadong magsanggalang sa atin, inaacala mo na baga cayang papagtatagumpayin na ang

ating catuwiran? --Atin munang ticmang gawin bago tayo gumamit n~g isang paraang kinacailan~gang magsabog n~g dugo,--ang isinag ni Els,--Dapat na macapagtacpo sa iny na ac na isrin namang sawing palad, bata at malac ang catawan, ang siyang makiusap sa inyo, na cayo'y matanda na't mahina, n~g m~ga paraang payapa: at ganito, sa papca't aking napanood ang lubhang maraming cahirapang tayo rin ang may cagagawang gaya rin n~g m~ga cagagawan n~g m~ga malulupit; ang mahina ang siyang nagbabayad. --At cung sacaling magawang anman? wala tayong

--May magagawa tayo cahi't cacaunti, maniwala po cayo; hindi ang lahat n~g

m~ga nan~gan~gatungculan sa baya'y hindi marunong cumilala n~g catuwiran. At cung wala tayong masundaan, cung aayaw pakinggan ang ating cahin~gian, cung magpacabin~gi na ang tao sa capighatian n~g canyang capuwa, pagnagcagayo'y hahandog po aco sa bawa't inyong ipag-uutos! Niyacap ang binata n~g matandang lalaking lipos n~g malaking catuwiran. --Tinatanggap co ang iyong panucala, talastas cong gumaganap ca n~g iyong pan~gaco. Paririto ca sa aki't cata'y tutulun~gan upang maipanghiganti ang iyong m~ga magugulang, at aco nama'y tutulun~gan mo upang maipanghiganti co ang aking m~ga anac, ang aking m~ga anac na pawang nacacatulad mo! --Samantala'y huwag po ninyong

pababayaang mangyari ang ano mang gahasang cagagawan. --Isasalaysay mo ang m~ga carain~gan n~g bayang pawang talastas mo na, Cailan co malalaman ang casagutan? --Sa loob po n~g apat na araw ay mag-utos po cayo n~g isang taong makipagkita sa akin sa pasigan n~g San Diego, at sasabihin co sa canya ang maguing casagutan sa akin n~g taong aking inaasahang.... Cung siya'y sumang-ayo'y canilang kikilalanin ang ating catuwiran, at cung hindi'y aco ang unaunang matitimbuang sa pakikilabang ating gagawin. --Hindi mamamatay si Elias, si Elias ang mamiminuno cung matimbuang si capitang Pablong busog na ang puso sa canyang panghihiganti,--anang matandang lalaki.

At siya rin ang sumama sa hanggang sa macalabas sa

binata labas.

=XLVI. SABUNGAN.=

Upang ipan~gilin sa Filipinas ang hapon n~g araw n~g linggo'y napasasa sabun~gan ang caraniwan, na gaya naman sa Espang ang larong pakikiaway n~g tao sa toro ang siyang pinaroroonan. Ang pagsasabong n~g manoc, hilig na masamang dito'y dinala n~g m~ga taga ibang lupain at mahiguit n~g isang daang tag guinagawang panghuli n~g salapi, ay isa riyan sa m~ga pan~git na pinagcaratiban n~g bayan, na lalong malaki ang casam-an cay sa opio sa m~ga insic; diya'y napaparian ang dukha't inilalagay sa pan~ganib ang canyang boong pagcabuhay, sa pagmimithing siya'y magcasalaping hindi nagpapagal; napaparian diy ang mayaman't n~g

maglilibang, at diya'y caniyang guinagamit ang salaping labsa canyang m~ga piguing at m~ga "misa de gracia"; datapwa't sa canila (sa m~ga mayayaman) ang capalarang diya'y pinaglalaruan, palibhasa'y magaling na totoo ang pagcacaturo sa sasabun~gin, marahil lalong magaling cay sa pagcaturo sa canilang anac na lalaki, na siyang hahalili sa ama sa sabun~gan, at wala n~ga caming itututol sa bagay na ito. Sa pagca't ipinahihintulot n~g Gobierno, at hanggang halos canyang ipinagaanyaya, sa pag-uutos na gawin ang gayong panoorin sa "hayag na m~ga plaza", sa "m~ga araw n~g fiesta" (at n~g makita n~g lahat at macahicayat ang uliran), "pagcatapos n~g misa mayor hanggang sa dumilim sa hapon" (walong oras), dumalo tayo sa larong ito upang hanapin ang ilang m~ga cakilala.

Walang ikinatatan~gi ang sabun~gan sa San Diego sa m~ga sabun~gan sa iba't ibang bayan, liban na lamang sa ilang m~ga bagay. Nababahagui sa tatlong pitac: ang una, sa macatwid baga'y ang pasucan, ay isang malaking cabahayang tuwid, na may dalawampong metro ang haba at labing apat na metro ang luang; sa isa sa canyang m~ga taguilira'y may isang pintuang isang babae ang caraniwang nagbabantay, na siyang catiwala sa paninin~gil n~g sa pinto, cabayaran sa pagpasoc doon. Sa buwis na itong bawa't isa'y nagbibigay roon, tumatanggap ang Gobierno n~g isang bahagui, m~ga ilang daang libong piso sa isang ta: sinasabing sa salaping itong ibinabayad n~g "vicio" upang siya'y magcaroon n~g calayaan, nanggagaling ang ipinagpapatayo n~g m~ga maiinam na m~ga paaralan, ipinagpapagawa n~g m~ga tulay at m~ga

daan, ipinagtatatag n~g m~ga ganting pala upang lumus ang pagsasaca at pan~gan~galacal ... purihin nawa ang vicio na naghahandog n~g gayong lubhang magagaling na m~ga bun~ga!--Sa unang pitac na ito nalalagay ang m~ga nan~gagbibili n~g hitso, m~ga tabaco, m~ga cacanin, m~ga pagcain at iba pa; naririan diyan ang caramihang batang lalaking sumasama sa canilang m~ga ama amaing sa canila'y nagsasakit n~g pagtuturo n~g m~ga lihim n~g pamumuhay. Capanig ang pitac na ito n~g ispang lalong malaki n~g caunti, isang pinaca salas, na pinagtitipunan n~g madla bago gawin ang m~ga "soltada". Nariy ang pinacamarami sa m~ga manoc, na nan~gatatali n~g isg lbid sa lupa, sa pamamag-itan n~g isang pacong but-lyong; nariyan ang m~ga tahur,

ang m~ga malulugdin sa sabong, ang mananari: diy nan~gagcacayari, nagninilaynilay, nan~gun~gutang, sumusumpa, nagtutun~gayaw, humahalachac; hinihimas niy ang canyg manoc, na pinaraanan n~g cam ang ibabaw n~g makikintab na m~ga balahibo; sinisiyasat nama't binibilang nito ang m~ga caliskis sa m~ga paa; pinagsasalitaanan ang m~ga maiinam na gawa n~g m~ga bayani; diya'y inyg mapapanood ang maraming m~ga mukhang malulungc, na bitbit sa m~ga paa ang bangcay na wala n~g balahibo; ang pinacamahalmahal na hayop sa loob n~g ilang buwan, pinalayawlayaw at sa canya'y ipinagcatiwala ang lalong caayaayang m~ga pag-asa, n~gayo'y wala cung di isg bangcay na lamang, na ipagbibili sa isg peseta, upg lutuing luya ang cahalo at canin sa gabring iy: "sic transit gloria mundi". Pauwi na ang natalo sa canyg

bahay, na pinaghihintayan sa canya n~g esposang cacabacaba ang loob at n~g m~ga limalimahid na m~ga anac, na hindi na taglay ang caunting pamimilac at ang sasabun~gin. Yaong lahat na m~ga panaguinip na calugodlugod, yaong m~ga pagaalagang tumagal n~g mahabang panahon, mula sa pagbubucang liwayway hanggang sa paglub n~g araw, yaong lahat n~g m~ga pagpapahirap at pagpapagal, ang kinauwia'y isang peseta, ang m~ga nabing absa gayg cacapal na as--Sa ulutang itnakikipagtutulan ang lalong pan~god na isip: ang lalong gagasogaso'y pinagsisiyasat na magaling ang gayg bagay, tinitimbang, pinagmasid, ibinubucadcad ang m~ga pacpac, hinihipo ang m~ga casucasuan n~g m~ga hayop na iy. Maiinam na totoo ang pananamit n~g m~ga ilang sinusundan at liniliguid n~g m~ga caanib n~g canicanilang m~ga sasabun~gin;

marurumi nam ang m~ga ib natatatac sa canilang mamayat na m~ga mukha ang larawan n~g vicio, at canilg sinusundan n~g boong pagmimithi ang m~ga kilos n~g m~ga mayayaman at canilang pinagmamasdang magaling ang m~ga pustahan, sa pagca't mangyayaring mahuho ang m~ga bulsa, datapuwa't hindi nangyayaring masiyahan ang masamang hilig; diya'y walg mukhg hindi guising; diya'y wala ang mapagpabayang filipino, ang tam, ang hindi makibuin: ang lah ay pawang kilus, masimbuyong budhi, pagsusumicap; masasabing sily may isang cauhawang siyg nagbibigay casayahan sa tubig sa pusali. Buhat sa ulutang ito'y tumutun~go sa labanang ang pamagata'y "Rueda". Ang tuntun~gan nito, na nababacuran n~g cawayan, ang caraniwa'y mataas cay sa dalawang panig na sinabi na n~g una. Sa

dacong itaas, na halos sumusucna sa bubun~gan, may m~ga grader, lunsluns bagang upuan, na iniuucol sa m~ga manonood m~ga magsasabong, dalawang salitang nagcacaisa n~g kinauuwian. Sa boong itinatagal n~g labanan ay napupuno ang m~ga graderiang itn~g m~ga taong may gulang na at n~g m~ga batang nan~gagsisigawan, nan~gaghihiyawan, nan~gagpapawis, nan~gag-aaway at nan~gagtutun~gayaw: ang cagalinga'y bihirang bihira ang babaeng nacararating diy. Nan~gasasa "Rueda" ang m~ga tng lit, ang m~ga mayayaman, ang m~ga bantog na "tahur", ang contratista (a entista) at ang sentenciador (tagahatol). Sa lupa, na mainam ang pagcacapicpic ay nan~gaglalaban ang m~ga hayop, at buhat diya'y ipinamamahagui n~g Capalaran sa m~ga familia ang m~ga tawanan m~ga pagtan~gis, ang magagaling na pagcain

ang cagutuman. Sa horas n~g ating pagpasoc ay naroroon na ang gobernadorcillo, si capitang Pablo, si capitang Basilio, si Lucas, ang tao bagang may pilat sa mukha, na totoong nagdamdam n~g pagcamatay n~g canyang capatid. Lumapit si capitang Basilio sa isa sa m~ga taong bayan at tumanong: --Nalalman mo ba cung anong manoc ang dala rito ni Capitang Tiago? --Hindi co po na lalaman; may dumating po sa canyang dalawa caninang umaga, ang isa sa canila'y ang lasac na tumalo sa talisayin n~g Consul. --Sa acala mo caya'y mailalaban sa canya ang aking si bulic?

--Aba, nac, mailalaban po! Ipupusta co po sa inyong manoc ang aking bahay at ang aking baro! Dumarating sa sandaling iyon si capitang Tiago. Ang pananamit ay tulad sa m~ga malalacas na magsasabong: barong lieszong Caatg, salawal na lana at sombrerong jipijapa. Sumusunod sa canyang dalawang alila; dala n~g isa ang lasac at ang isa nama'y isang puting sasabun~ging totoong pagcalakilaki. --Ang sabi sa akin ni Sinang ay pagaling na n~g pagaling si Mar!--ani capitang Basilio. --Wala n~g lagn, datapuwa't mahina pa. --Natalo po ba caycagabi?

--Caunti; nalalaman cong nanalo cay... titingnan co cung macababawi ac --Ibig po ba ninyg isabong ang lac?--ang tanong ni capitang Basilio, na tinitingnan ang man, at saca hinin~gi itsa alila. --Alinsunod, sacali't may pustahan. --Gaano po ba ang ipupusta niny --Cung magcuculang din lamang dalawa'y hindi co na isasabong. sa

--Inyo bang nakita na ang aking blic?--ang tang ni capitang Basilio at saca tinawag ang isang tng may dalang isang maliit na sasabun~gin. --Gaano po ba ang ipupusta niny--ang tang.

--Cung gaano ang inyg ipusta. --Dalawat limang daan? --Tatl --Tatl --Sa susunod! Ilinaganap n~g nan~gagcacabilog na mapakialam sa buhay n~g may buhay, ang balitang papaglalabanin ang dalawang bantog na manoc; capuwa sila may m~ga pinagdaanan at capuwa cabalitaan sa galing. Ibig n~g lahat na makita, masiyasat ang dalawang cabalitaan; may m~ga nagpapasiya, may nanghuhula. Samantala'y lumalaki ang cain~gayan, nararagdagan ang caguluhan, linulusob

ang Rueda, linulundag ang m~ga grader. Dala n~g m~ga "soltador" sa Rueda ang dalawang manoc, isang puti at isang pula, na capuwa may sandata na, baga man ang m~ga tari ay may caluban pa. Naririn~gig ang m~ga sigaw na "sa puti!", "sa puti!", may man~gisan~gisa namang sumisigaw n~g "sa pula!"Ang puti ang siyang "llamado" at ang pula ang "dejado". Sa guitna n~g caramiha'y nan~gagpapalibotlibot doon ang guardia civil; hindi nila suot ang pananamit na ucol sa mahal na capisanang ito; datapuwa't hindi naman sila nacapaisano. Salawal na guingong may franjang pula, barong nababahiran n~g azul na galing sa naaalis na tina n~g blusa, gorrang pangcuartel narito ang canilang panglinlang na soot na nababagay naman sa canilang inuugali: namumusta at nagbabantay, nanggugulo at nan~gagsasalitang di umano'y

panan~gagasiwaan nila ang pananatili n~g capayapaan. Samantalang nan~gagsisigawan, isinasahod ang camay, kinacalog sa camay ang caunting salaping pinacacalasing; samantalang hinihicap sa bulsa ang catapustapusang salapi, sacali't walang salapi ay nan~gan~gaco, at ipinan~gan~gacong ipagbibili ang calabaw, ang malapit n~g anihin sa bukid, at iba pa; dalawang bagongtao, na wari'y magcapatid, sinusundan n~g m~ga panin~ging nananaghili ang m~ga naglalaro, nan~gagsisilapit, bumubulong n~g ilang kiming pananalitang sino may walang nakikinig, nalalao'y lalong nan~galulungcot at nan~gagtitin~ginang masasama ang loob at nan~gagn~gin~gitn~git. Paimis na sila'y pinagmamasid ni Lucas n~gumin~giti n~g n~giting malupit, pinatutunog ang m~ga

pisong pilac, dumaan siya sa siping n~g dalawang magcapatid, at saca siya sumigaw nasa "Rueda" ang tin~gin: --Narito ang limampo, limampu laban sa dalawampo, sa puti! Nan~gagtitigan ang magcapatid. --Sinasabi co na sa iyo,--ang ibinubulong n~g matandang capatid,--na huwag mong ipaglahatan ang cuarta; cung nakinig ka sana sa akin, n~gayo'y may ipupusta tayo sa pula! Lumapit n~g boong cakimian ang bunso cay Lucas at kinalabit siya sa bisig. --Aba! icaw pala?--ang biglang sinabi nito, na lumin~gon at nagpapacunwari n~g pagtataca; pumapayag ba ang capatid mo sa sinabi co sa canya naparito ca't

pumupusta? --Paanong ibig ninyong cami'y macapusta'y natalo na ang lahat naming salapi? --Cung gayo'y pumayag na cayo? --Aayaw siya! cung pautan~gin sana ninyo cami n~g caunti, yamang sinasabi ninyong cami inyong nakikilala.... Kinamot ni Lucas ang ulo, hinila ang baro at muling nagsalita: --Tunay n~gang cayo'y aking nakikilala; cayo'y si Tarsilo at si Bruno, m~ga cabataan at malalacas. Talastas cong ang matapang ninyong ama'y namatay dahil sa ibinibigay sa canyang isang daang palo sa araw araw n~g m~ga sundalo; alam cong hindi ninyo iniisip na ipanghiganti siya ...

--Huwag po sanang makialam cayo sa aming pamumuhay;--ang isinalabat sa canya n~g matandang capatid na si Tarsilo, iya'y nacahihila n~g casacunaan. Cung wala caming capatid na babae'y malaon n~g panahong cami'y binitay na sana! --Binitay na cayo? ang m~ga duwag lamang ang nabibitay, ang walang salapi at walang tumatangkilik. At sa paano ma'y malapit ang bundoc. --Sandaang piso laban sa dalawampo, sa puti aco!--ang sigaw n~g isang nagdaan. --Pautan~gin ninyo cami n~g apat na piso ..., tatlo ... dalawa,--ang ipinamanhic n~g lalong bata;--pagdaca'y babayaran namin cayo n~g ibayo; pasisimulan na ang soltada.

Muling kinamot n~g Lucas ang lo. --Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinig sa akin ni Don Cristomo at inilalaan sa m~ga ibig maglingc sa cany N~guni't aking nakikitang cayo'y hindi gaya n~g inyg am iyon ang tnay na matapang; ang hindi matapang ay huwag maghanap n~g m~ga laro. At saca umalis doon, baga man hindi totoong nagpacalayo. --Pumayag na tayo, may pinagcacaibhan pa ba?--ani Bruno. Iisa ang kinauuwian n~g mabitay mamatay na marahil: walang ibang kinauukulan nating m~ga dukha. --Tunay na n~ga, n~guni't gunita mo ang ating capat na bab.

Samantala'y nagliwanag ang "rueda", magpapasimula ang labanan. Tumatahimic na ang m~ga tig, at nan~gatira sa guitna ang dalawg "soltador" (tagbit) at ang mananari. Sa isg hudy n~g "sentenciador" (tagahol) ay inals n~g mananari ang m~ga tari n~g canicanyang calban, at cumintab ang m~ga maninipis na m~ga tal, na pawang nan~gagbabala, maniningning. Lumapit sa bod ang dalawang magcapatid na capuwa malungcot, itinuon ang canilang noo sa cawayan at nan~gagmamasid. Lumapit ang isang lalaki sa canila at sila'y binulun~gan sa tain~ga. --Pare! isang daang piso laban sa sampo, sa puti ac Tiningnan siya ni Tarsilo n~g patan~ga.

Sinicsiyni Bruno, at sinag niyitn~g isg n~gol. Tan~gan n~g m~ga soltador ang m~ga man n~g isg anyg calug-lug, at iniin~gatan nilang huwag silg masugatan. Dakilang catahimican ang naghahari: masasapantahang liban na lamang sa dalawang soltador ang m~ga naroroo'y pawang m~ga cagulatgulat na m~ga taotaohang pagk. Pinaglapit nilang dalawang man; tinangnan n~g isang lo n~g canyang man at n~g tuca n~g calan upang magalit, at bago guinawa naman n~g isa sa canyang man ang gayon din; dapat magcaroon n~g pagcacatulad sa lahat n~g pag-aaway, na anpa't cung anang nangyayari sa m~ga sasabun~gin sa Paris ay cawan~gis din sa m~ga sasabun~gin dito. Pinapagharap, pagcatapos at pinapagcahig sil at sa gayong paraa'y nauunawa n~g m~ga

caawaawang m~ga hayop cung sino ang bumunot sa canila n~g isang maliit na balahibo at cung sino ang canilang macacalaban. Nagsisipanindig na ang canilang m~ga puloc, nan~gagtititigan at m~ga kidlat n~g galit ang siyang nan~gagsisitacas sa canilang mabibilog at maliit na m~ga mata. Pagcacagayo'y dumating na capanahunan; binitiwan silsa lupa, na nan~gagcacalayo n~g caunti, at saca sila linayuan. Marahang nan~gaglalapit sila. Nan~garirinig ang yabag n~g canilang yapac sa matigas na lpa; sino ma'y hindi nagsasalita, sino ma'y hindi humihin~ga. Ibinababa at itinataas ang lo, na wari'y nan~gagsusucatan sa tin~ginan, bumubulong ang dalawang sasabun~gin n~g marahil pagbabala pagpapawalang halag Natanawan nila ang maningning na don n~g tari, na nagsasabog n~g

malamig ang nan~gan~gazul na sinag; nagbibigay sigla sa canila ang pan~ganib, at walang ano mang tacot na nagpapanalubong ang dalawa, n~guni't sa isang hakbang na layo'y nan~gagsihinto, nan~gagtitigan, ibinaba ang ulo at muling pinapan~galinag ang canilang balahibo. Sa sandaling iyy naligo n~g dugo ang canilang maliit na tac, sumilang ang lint, at taglay ang canilang catutubong tapang ay mabilis na nagpanalpoc ang dalawa, nagcapanagupa ang tuca laban sa tuca, ang dibdib laban sa dibdib, ang patalim laban sa patal at ang pacp laban sa pacp: naiwasan n~g isa't isn~g boong catalinuan ang sacs at walang nanglaglag cung hindi ilg balahibo lang. Muling nagtitigan na naman; caguinsaguinsa'y biglang lumipad ang puti, napaimbulog at iniwawasiwas ang pamatay na tari; n~guni't ibinaluct n~g pula ang canyang m~ga hita at ibinaba ang lo, caya walang

nahampas ang puti cung di ang han~gin; n~guni't pagbaba sa lapag, sa pan~gin~gilag na siya'y masacsac sa lic, malicsing pumihit at humarap sa calaban. Dinaluhong siya n~g sacs n~g pula n~g boong galit, n~guni't marunong magsanggalang n~g boong calamigan n~g loob: hindi n~ga walang cabuluhg siylub na kinalulugdan n~g caramihang naroroon. Hindi kinalilin~gatan n~g lahat ang matamang panonood n~g m~ga nangyayari sa paglalaban, at may m~ga ilg cahi't hindi sinasadya'y nan~gapapasigaw. Unti-unting nasasabugan ang lupa n~g m~ga balahibong pula at puti, na pawang natitina n~g dugo: datapuwa't hindi ang salitaa'y ititiguil ang labanan sa unang pagcacasugat: sa pagsunod n~g filipino sa m~ga cautusg lagda n~g Gobierno, ang ibig niya'y matalo cung sino ang unang mamatay cung sino ang unang tumacbo.

Nadidilig na n~g dugo ang lupa, madalas ang sacsacan, n~guni't hindi pa masabi cung sino sa dalawa ang magtatagumpay. Sa cawacasan, sa pagtikim sa cahulihulihang pagpupumilit, sumalp ang puti upang ibigay ang panghuling sacs, ipinaco ang canyang tari sa isang pacpac n~g pula at napasabit na m~ga but datapuwa't nasugatan ang puti sa dibdib, at ang dalawa, na capuwa linalabasan n~g dugo, nanglulupaypay, humihin~gal, nan~gagcacacabit, ay hindi nan~gagsisikilos, hanggang sa natimbuang puti, sumuca n~g dugo sa tuca, nan~gisay at naghin~galo; ang pulang nacacabit sa canya sa pacp at nananatili sa canyg tabi, ay untiunting ibinaluct ang m~ga hita at marahang pumikit. N~g magcagayo'y inihatol n~g sentenciador, sa pag-alinsunod sa

cautusan n~g pamahalaan, na ang pula'y nanalo. Isang walang wastong sigawan ang siyang nagpasalamat sa gayong hatol, sigawang narin~gig sa boong bayan, mahaba, nagcacaisa ang taas n~g tinig at tumagal n~g ilang sandali. Cung gayo'y na pagtatanto n~g nacacapakinig sa malayo, na ang "dejado" ay siyang nanalo, sa pagca't cung hindi gayo'y hindi tatagal ang sigaw n~g pagcatwa. Gayon din ang nangyayari sa m~ga naci: isang maliit na macapagtagumpay sa isang malaki, inaawit at sinasabisabi sa lubhang mahabang panahon. --Nakita mo na?--ani Bruno n~g boong sama n~g loob sa capatid,--cung pinaniniwalaan mo aco'y mayroon na sana n~gayon tayong sandaang piso; dahil sa iyo'y wala tayo n~gayon cahi't isang cuarta. Hindi sumagot si Tarsilo, datapuwa't

tumin~gin n~g pasulyap sa canyang paliguidliguid na anaki'y may hinahanap na sino man. --Naroo't nakikipag-usap cay Pedro,--ang idinugtong ni Bruno;--binibigyan siya n~g salapi, pagcaramiraming salapi! At ibinibilang n~ga naman ni Lucas sa camay n~g asawa ni Sisa ang m~ga salaping pilac. Nan~gagpalitan pa n~g ilang salitang palihim at bago naghiwalay na capuwa nasasayahan alinsunod sa namamasid. --Marahil si Pedro'y nakipagkayari sa canya: iyan, iyan ang tunay na hindi nag-aalinlan~gan!--ang buntong hinin~ga ni Bruno. Nananatili si Tarsilo sa pagca mukhang malungcot at nag-iisip-isip: pinapahid n~g

mangas n~g canyang baro ang pawis na umaagos sa canyang noo. --Capatid co,--ani Bruno,--acy yayao, cung hindi ca magpapasiya; nanatili ang "regla", dapat manalo ang lasak at hindi n~ga dapat nating sayan~gin ang panah. Ibig cong pumusta sa susunod na soltada; anbagmangyayari? Sa ganyy maipanghihiganti natin ang tatay. Gayon ma'y huminto at muling nagpahid n~g pawis. --Ang dahilat huminto ca?--ang tang ni Brunong nayayamot. --Nalalaman mo ba cung anang sumusunod na soltada? Carapatdapat ba ang?... --Bakit hindi! hindi mo ba naririn~gig?

Ang blik ni capitang Basilio ang mapapalaban sa lak ni capitang Tiago; ayon sa lacad n~g "regla" n~g sabong ay dat manalo ang lak. --Ah, ang lasak! acma'y pupusta rin ... datapwa't lumag muna tayo sa matibay na calagayan. Nagpakita n~g pagcayamot si Bruno, n~guni't sumun siysa canyg capat; tiningnan nitg magaling ang man, siniyasat na magaling, nag-isip-isip, naglininglining, nagtanong n~g il, ang culang palad ay nag-aalinlan~gan; nagn~gin~gitn~git si Bruno at minamasdan siyg malaki ang galit. --N~guni't hindi mo ba nakikita iyang malapad na caliskis na nariy sa tabi n~g tahid? hindi mo ba nakikita ang m~ga paang iy? anpa ang ibig mo? Masdan

mo ang m~ga hang iy, iladlad mo ang m~ga pacp na iy! At itong baac na caliskis sa ibabaw n~g malapad na it at saca itg doble (kambal)? Hindi siynaririn~gig ni Tsilo, ipinagpapatuloy ang pagsisiyasat sa anyo at calagayan n~g hayop; ang calansing n~g guinto't pilac ay dumarating hanggang sa canyang m~ga tain~ga. --Tingnan nam natin n~gayon ang bul,--ang sabi n~g tinig na tila sinasacal. Tinatadyacan ni Bruno ang lupa, pinapagn~gan~galitn~git ang canyang m~ga n~gipin, n~guni't sumusunod din sa capatid niya. Lumapit sila sa cabilang pulutong. Diya'y sinasandatahan ang man, humihirang n~g ti, inihahanda n~g mananari ang sutlang

mapula, na hinagod.

pinagkitan

at

macailang

Binalot ni Tsilo ang hop n~g malungcot at nacalalaguim na titig: tila mandin hindi niya nakikita ang man cung di ibang bagay sa hinaharap na panah. Hinagp ang noo, at: --Handa na ba ic?--ang tang sa capatid na malagunlong ang tinig. --Ac mula pa n~g una; hindi kinacailan~gang sila'y akin pang makita! --Hindi at dahil sa ... ating cahabaghabag na capatid na babae.... --Aba! Hindi ba sinabi sa iyong ang mamiminuno'y si don Cristomo? Hindi mo ba nakitang siya'y casama n~g Capitan General sa pagpapasial? Anang

capan~ganibang ating cahihinatnan? --At cung mamatay tayo? --Eh aniy? Hindi ba namatay ang ating amsa capapalo? --Sumasacatuwiran ca! Hinanap n~g magcapatid sa m~ga pulutg n~g t si Lcas. Pagcakita nilsa canya'y huminto si Tsilo. --Huwag! umalis na tayo rito, tayo'y mapapahamac!--ang biglang sinabi. --Lumacad tanggap. --Bruno! ca cung ibig mo, acy

Sa cawalg palad ay lumapit ang isang t at sa canily nagsabi: --Pupusta ba cay Aco'y sa blik. Hindi sumagot ang dalawg magcapatid. --Logro! --Gaano?--ang tang ni Bruno. Binilang ang canyang m~ga aapating pisong guinto: tinititigan siya ni Brunong hindi humihin~ga. --May dalawang daang piso limampong piso laban sa apat na po! ac

--Hindi!--ani Brunong walg alinlan~gan; magdagdag pa cay... --Magaling! limampo laban sa tatlompo!

--Lambalin ninycung inyg ibig! --Magaling! ang blik ay sa aking pan~ginoon at bago acg capapanalo; isg daan laban sa anim na pong piso. --Casunduan! Maghintay cayo't cucuha acn~g salapi. --Datapuwa't acang maghahawac,--anang is na hindi totoong nagcacatiwala sa anyo ni Bruno. --Gayon din sa akin!--ang tug nito, na umaasa sa catigasan n~g canyang camaoo. At nilin~gon ang pinagsabihan: canyg capatid at

--Yayao ac cung matitira ic.

Nag-isip-isip si Tarsilo: canyang sinisinta ang canyang capatid at gayon din ang sabong. Hindi mapabayaang nag-iisa ang canyang capatid, caya't bumulong: --Hal Lumapit sila cay Lucas: nakita nito ang canilang pagdating at n~gumiti. --Mam--ani Tsilo. --Ano iyon? --Gaano ba ang ibibigay ninyo?--ang tanong n~g dalawa. --Sinabi co na:cung cayo ang mamahala sa paghanap n~g m~ga iba pa upang matutop ang curatel, bibigyan co ang ba't isa sa inyo n~g tigatatlompong piso at sampong piso sa bawa't casama. Sacali't

lumabas n~g magaling ang lahat, tatanggap n~g isangdaang piso bawa't isa at cayo'y ang ibayo: mayaman si don Crisostomo. --Gayari!--ang biglang sabi ni Bruno; ibigay ninya ang salapi. --Nalalaman co na cayo'y matatapang na gaya rin n~g inyong ama! Hali cayo rini, at n~g hindi tayo marin~gig n~g m~ga iyang sa canya'y pumatay--ani Lucas na itinuturo ang m~ga guardia civil. Sila'y dinala sa isang suloc, at sa canila'y sinabi samantalang ibinibilang sa canila ang salapi: --Darating bucas si don Cristostomo na may dalang m~ga sandata; sa macalawa, pagcagabi, pagmalapit n~g ma-las ocho, pumaroon cayo sa libin~gan at doo'y

sasabihin co sa inyo ang canyang m~ga huling ipag-uutos. May panahon cayong macahanap n~g m~ga casamahan. Nan~gagpaalaman. Ang dalawang magcapatid ay tila mandin nagpalit n~g canicanilang anyo: Si Tarsilo'y matahimic, namumutla si Bruno.

=XLVII.= =ANG DALAWANG GUINOONG BABAE.=

Samantalang isasabong ni capitang Tiago ang canyang lasak, naglilibot naman sa bayan si do Victorina, sa adhicang makita niya cung paano ang calagayang guinagawa n~g m~ga tamad na "indio" sa canicanilang m~ga bahay at m~ga tubigan. Inubos niya ang caya sa pagsusuot n~g lalong magaling niyang damit, at canyang inilagay sa canyang sutlang "b ang lahat niyang m~ga cintas at m~ga bulaclac, upang siya'y caalang-alan~ganan n~g m~ga "provinciano" at maipakilala sa canila cung gaano calaki ang canilang calayuan sa canyang mahal na cataohan; caya't cumapit sa bisig n~g canyang pilay na asawa at nagpakendengkendeng sa m~ga lansan~gan n~g bayan, sa guitna

n~g pangguiguilalas at pagtataca n~g m~ga tagaroon. Natira sa bahay ang pinsang si Linares. --Pagcapan~gitpan~git n~g m~ga bahay nitong m~ga "indio"!--ang ipinasimula ni do Victorinang in~ginin~giwi ang bibig;--ayawan co cung bakit nacatitira sila riyan: kinakailan~gang maguing "indio". At anong pagcasamasama n~g turo n~g canilang magulang at anong pagca m~ga palalo! Nasasalubong nila tayo'y hindi sila nan~gagpupugay! Hanpasin mo sila sa sombrero na gaya n~g gawa n~g m~ga cura at n~g m~ga teniente n~g m~ga guardia civil; turuan mo sila n~g "urbanidad." --At cung aco'y canilang hampasin?--ang tanong n~g doctor De Espada. --Tungcol sa bagay na iya'y icaw ay

lalaki! --N~gu ... n~guni't aco'y pilay! Nalalao'y sumasama ang ulo ni do Victorina; napupuno n~g alaboc ang cola n~g canyang bata, dahilsa hindi nalalatagan n~g bato ang m~ga daan. Bucod sa roo'y nacacasalubong n~g maraming m~ga dalaga, na nan~gagsisitun~go pagdaraan sa canyang tabi, at hindi nila pinagtatakhan, na gaya n~g marapat nilang gawin, ang canyang mahalagang casuutan. Ang cochero ni Sinang, na naghahatid dito at sa canyang pinsang babae sa isang mainam na carruajeng "tres-por-ciento'y" nagcaroon n~g cawalang galan~gang sigaw siya n~g "tabi!" na taglay ang tinig na nacagugulat, na anopa't napilitin siyang sumaisang tabat walang magawa cung di tumutol n~g:--Tingnan mo na n~ga lamang ang

hayop na cochero! Sasabihin co sa canyang pan~ginoong turuan niyang magaling ang canyang m~ga alila! --Magbalic na tayo ipinag-utos sa asawa. sa bahay!--ang

Ito, na talagang nan~gan~ganib na marahil ay may mangyaring ligalig sa canilang dalawa, ibinalic ang canyang "muleta" (ang salalac na tungcod sa kili-kili) at sumunod sa utos. Nasalubong nila ang alfez, nan~gagbatian at ito'y nacaragdag n~g sama n~g loob ni do Victorina: hindi lamang hindi siya pinuri dahil sa canyang pananamit, cung di halos siniyasat pa n~g palibac ang suot niyang iyon. --Hindi mo dapat pakikamayan ang isang abang alferez lamang,--ang sinabi sa

canyang asawa n~g malayo na ang alferez;--bahagya na niya hinipo ang canyang capacete at icaw ay nagpugay n~g sombrero; hindi ca marunong magbigay camahalan sa iyong cataasan! --Siya ang puno ri....rito! --At ano ang cabuluhan sa atin n~g bagay na iyan. Tayo baga'y m~ga indio? --Sumasacatuiran ca n~ga!--ang canyang isinagot, sa pagca't aayaw siyang makipagcagalit. Nagdaan silsa tapat n~g bahay n~g militar. Namimintana si do Consolaci, na gaya n~g canyg naguing caugalian, nacadam franela at humihithit n~g isang tabaco. Sa pagca't mababa ang bahay, sila'y nagtin~ginan, at nakitang magaling ni do Victorina ang babaeng iy;

payapang pinagmamasdan siya bhat sa paa hanggang sa lo n~g Musa n~g guardia civil, pagcatapos ay siya'y nilabian, lumura at saca tumalicod. Itang nacaubos sa pagtitiis ni do Victorina, caya't iniwan ang canyang asawang walang caalacbay, at hinarap ang alferezang nan~gan~gatal sa galit at hindi macapan~gusap. Marahang lumin~gon si do Consolaci, muli na namang pinagmasdan siya n~g boong, catiwasay at nanglura uli, n~guni't nagpakita siya n~g lalong malaking pagpapawalang halaga. --Ano ang nangyayari sa iny Do? --Matatawag ninyo acong "Sera"! bakit ganyan na ang pagtitig ninyo sa akin? Naiinguit ba cayo?--ang sa cawacasa'y nasalita ni do Victorina. --Ac naiin~guit ac at sa iny--ang

sabing patuya n~g Medusa--siya n~ga! naiinguit aco sa inyg cul! --Halica na, babae!--anang Doctor;--hu ... hu ... huwag mo siyang pa ... pansinin! --Pabayaan mong turaan co itg bastos na itong walang hiya!--ang sagot n~g babae, at saca biglang itinulac ang canyang asawa, na caunti n~g napasun~gaba, at hinarap si do Consolaci. --Tingnan sana ninyo cung sino ang causap!--any-huwag ninyong acalaing aco'y isang provinciana isang calunya n~g m~ga sundalo! Hindi nacapapasoc sa aking bahay, sa Maynila, ang m~ga alfez; ang m~ga ganity naghihintay sa pintuan. --Aba! Excelentima Sera Puput! (carilagdilagang guinoong Puput) hindi n~ga pumapasoc ang m~ga alferez cung di

lamang ang m~ga salantang gaya niy, ja! ja! ja! Cung hindi sa nacaculapol na m~ga colorete, namasdan sana ang pamumula n~g mukhni do Victorina; binanta niyg lusubin ang canyang caaway na babae, n~guni't piniguil siya n~g centinela. Samantala'y napupuno ang daan n~g nanonood na m~ga t. --Pakinggan ninyo, naiimbi aco sa pakikipagsalitaan sa inyo; m~ga tng matataas ... Ibig po ba ninyong labh ang aking dam? Babayarin co cayn~g mahal! Ang acala yata ninyo'y hindi co nalalamang cayo'y dating labandera! Tumindig si do Consolacig malakang galit: nacasugat sa canya ang sinabing tungc sa paglalaba.

--Acala yata ninyo'y hindi nalalaman cung sino cayat cung sino ang taong inyong daladala? Kinacailan~gang namamatay n~g gutom upang pasanin ang tiratirahan, ang basahan n~g lahat n~g t! Ang puc na sality tumama sa ulo ni do Victorina; naglil ito n~g manggas, itinicom ang m~ga daliri, piniing ang m~ga n~gipin at nagpasimula n~g pananalita: --Manaog cayo, matandang salaula, at duduruguin co ang maruming bibig na iyan! Calunya n~g isang batallon, talagang patutot buhat pa n~g ipan~ganac! Dalidaling nawala sa bintana ang Medusa, agad nakitang nananaog n~g patacbo, na iniwawasiwas ang ligo n~g canyang asawa.

Namag-itan at sumamo si don Tiburcio, n~guni't nagcasaclutan din cung hindi dumating ang alfez. --Datapuwa't m~ga guinoong babae!... Don Tiburcio! --Turuan ninyong magaling ang inyong asawa, ibili ninyo siya n~g lalong magagaling na m~ga damit, at cung sacali't wala cayong salapi, magnacaw cayo sa m~ga tng bayan, yamang sa bagay na ito'y cayo'y may m~ga sundalo!--ang sigaw ni do Victorina. --Narito po acguinoong babae! bakit hindi duruguin n~g camahalan po ninyo ang aking bibig? Wala po cayo cung di dila at laway, Do Exelencia! --Guinoong babae!--anang alfez na nagninin~gas n~g galit;--magpasalamat

cayo at nadidilidili cong cayo'y babae, sa pagca't cung hindi lulusayin co cayo sa casisicad, pati n~g inyg m~ga kinuculot na buh at n~g inyg m~ga walang capacanang m~ga cintas! --Gui ... guinoong alfez! --Lumacad cay mamamatay n~g tng walg sakit! Cayo'y walang suot na salaw, Juan Lanas! Umugong doon ang m~ga tacapan, waswasan n~g cam, guirian, sigawan, laitan at murahan: canilang iniwatawat ang lahat n~g m~ga carumihang canilang iniin~gatan sa canicanilang cab, at sa pagca't sab sab na nagsasalita ang apat at maraming lubha ang canilang sinasabing nacasisirang puri sa m~ga tan~ging pulutong n~g m~ga t, na canilang isinisiwalat ang maraming

catotohanan, csang tinatangguihan namin ang pagsasalaysay rito n~g laha't n~g canilang doo'y m~ga sinabi sa ist is Bagaman hindi nauunawa n~g m~ga nagsisipanood ang lahat n~g canilang tacapan, hindi n~ga cacaunti ang catuwaang canilang tinatamo at canilang hinihintay na dumating hanggang sa pag-aaway n~g cam. Sa cawalang capalaran ay dumating ang cura na siyang pumayapa. --M~ga guinoong lalaki, m~ga guinoong babae! Laking cahihiyan! Guinoong Alferez! --Ano ang inyong ipinakikialam dito, mapagbanalbanalan, macacarlista? --Don Tiburcio, dalhin po ninyo ang inyong asawa! Guinoong babae, pagpiguilan po ninyo ang inyong dila!

--Iya'y sabihin po ninyo diyan sa m~ga magnanacaw sa m~ga taong mahihirap! Untiunting naubos ang m~ga kilalang lait at tun~gayaw, nasabi na ang lahat n~g m~ga cahiyahiyang cagagawan n~g mag-a-mag-asawa, at samantalang na~ngagbabalaan at nan~gagmumurahan ay untiunti silang nan~gaghiwalay. Si fray Salvi ay nagpapacabicabila at nagbibigay casayahan sa panooring iyon, cung daroon sana ang ating caibigang corresponsal!... --N~gayon di'y pasa Maynila tayo't tayo'y humarap sa Capitan General!--ang sinasabing malaki ang galit ni do Victorina sa canyang asawa,--Icaw ay hindi lalaki! sayang na sayang n~g salawal na suot mo! --N~gu ... n~guni't ... babae, at ang m~ga

guardia? aco'y pila'y! --Dapat mong hamunin siya n~g away sa pamamag-itan n~g pistola n~g sable, cung hindi ... cung hindi.... At tiningnan siya ni do Victorina sa m~ga n~gipin. --Neneng, cailan may hindi aco humawac n~g.... Hindi ipinaubaya ni do Victorinang matapos ang canyang sinasabi: sa isang dakilang galaw ay hinalbot sa guitna n~g daan, ang canyang m~ga n~giping tagpi lamang at saca guiniic. Dumating sila sa bahay, na halos umiiyac ang lalaki at ang babae nama'y nag-aalab sa galit. Nakikipag-usap n~g sandaling iyon si Linares cay Maria Clara, cay Sinang at cay Victoria, at sa pagca't hindi niya nalalaman

ang pagtatalong iyon, hindi cacaunti ang canyang dinamdam naligalig n~g loob n~g canyang makita ang canyang m~ga pinsan. Si Maria Clarang nacahilig sa isang sillon sa guitna n~g m~ga unan at m~ga cumot na lana ay malaki ang ipinagtaca n~g canyang makita ang bagong pagmumukha n~g canyang doctor. --Pinsan, ani do Victorina,--hahamunin mo n~g away n~gayon din ang Alfez cung hindi.... --At bakit?--ang tanong ni Linares na nagtataca. --Siya'y hahamunin mo n~gayon din n~g away cung hindi sasabihin co sa canilang lahat dito cung sino icaw. --N~guni't do Victorina!

Nan~gagtin~ginan ang magcacaibigang babae.

tatlong

--Ano ba sa acala mo? Cami'y linait n~g alferez at canyang sinabi na icaw raw ay icaw! Nanaog ang matandang babaeng asuang na may dalang latigo, at ito, ito'y nagpabayang siya'y muramurahin ... isang lalaki! --Ab--ani Sinang,--sila'y nan~gag-away ay hindi natin napanood! --Linugas n~g alferez ang m~ga n~gipin n~g doctor!--ang idinagdag ni Victoria. --N~gayon di'y pasasa Maynila cami; icaw, icaw ay matitira rito upang siya'y hamunin mo n~g away, at cung hindi'y sasabihin co cay Don Santiago na pawang casinun~galin~gan ang lahat mong sinabi sa canya, sasabihin cong....

--N~guni't do Victorina, do Victorina!--ang isinalabat n~g namumutlang si Linares, at lumapit cay do Victorina;--huwag po ninyong ipaalaala sa aking.... Samantalang nangyayari ito'y siya namang pagdating ni capitang Tiago na galing sa sabun~gan, mapanglaw at nagbubuntong hinin~ga: ang lasak ay natalo. Hindi binigyan n~g panahon ni do Victorinang macapagbuntong hinin~ga; sa maicling salita'y sinabi niya ang lahat n~g nangyari, sa macatuwid baga'y pinagsicapan niyang sabihing siya ang sumasacatuwiran. --Hahamunin siya n~g away ni Linares naririn~gig po ba ninyo? Sacali't hindi, huwag po ninyong bayaang pacasal sa

inyong anac, huwag po ninyong ipahintulot! Cung wala siyang tapang ay hindi carapatdapat cay Clarita. --Icaw pala'y pacacasal sa guinoong ito?--ang tanong ni Sinang, at napuno n~g luha ang canyang masayang m~ga mata;--nalalaman cong icaw ay malihim, n~guni't hindi salawahan. Si Maria Clara, na maputlang parang pagkit, buman~gon n~g caunti sa pagca sandig, at tinitigan n~g gulat na m~ga mata ang canyang ama, si do Victorina at si Linares. Ito'y nagdalang hiya, itinun~go ni capitang Tiago ang canyang m~ga mata, at idinugtong pa n~g guinoong babae: --Tandaan mo Clarita; huwag cang mag-aasawa cailan man sa lalaking hindi tunay ang pagcalalaki; nan~gan~ganib cang icaw ay alimurahin pati n~g m~ga

aso. Datapuwa't hindi sumagot ang dalaga, at nagsabi sa canyang m~ga caibigang babae: --Ihatid ninyo aco sa aking silid; hindi aco macalacad na mag-isa. Tinulun~gan nila siyang tumindig, at naliliguid ang canyang bayawang n~g m~ga mabibilog na m~ga bisig n~g canyang m~ga caibigang babae, nacahilig ang canyang ulong cawan~gis n~g marmol sa balicat n~g magandang si Victoria, noc ang dalaga sa silid na canyang tulugan. Iniligpit n~g mag-asawa n~g gabi ring iyon ang canilg m~ga casangcapan, sinin~gil si capitang Tiago, na may ilang libo rin piso ang inab, sa pagcagamot cay Maria Clara, at napatun~go sila sa Maynila,

pagca umagang umaga n~g kinabukasan, na ang sinasacya'y ang carruaje ni capitang Tiago. Iniatang sa mahinhiing si Linares ang catungculang tagapanghiganti.

=XLVIII.= =ANG HINDI MAGCURO=

Magbabalic ang m~ga maiitim na m~ga golondrina.... (Becquer).

Ayon sa paunang balita ni Lucas, dumating si Ibarra kinabucasan. Ilinaan niyang canyg unang pagdalaw sa magcacasambahay ni capitang Tiago, at ang sadya niya'y makipagkita cay Maria Clara at ibalitang siya'y ipinakipagcasundo na n~g Arzobispo sa Religi: may dalsiyg sulat sa cura, na doo'y ipinagtatagubilin siy na ang Arzobispo pa ang siyg tumitic. Hindi cacaunti ang ikinagalac sa ganitong bagay ni t Isabel, na may pag-ibig sa binata at hindi niytotoong minamagaling ang pag-aasawa n~g canyg pamangking babae cay Linares. Wala sa bahay si capitang Tiago. --Pamasoc po cay--ang sabi n~g t sa pamamag-itan n~g caniyg haluang wicang castila;--Maria, napasauli-uli sa gracia n~g Dios si don Cristomo; inals

siyn~g "excomuni" n~g Arzobispo. N~guni't hindi nagatul ang binata, naluoy sa canyg m~ga labi ang n~giti at tumacas sa caniyg alaala ang salita. Sa tabi n~g durun~gawan, naroon at nacatind si Linares sa tabi ni Maria, na pinagsasalitsal ang m~ga bulaclac at ang m~ga dahon n~g m~ga gumagapang na halaman; nasasabog sa lapag ang m~ga rosa at m~ga sampaga. Nacahilig sa sill si Maria Clara, namumutla, may iniisip, mapanglaw ang m~ga mata at naglalaro sa isg paypay na garing, na hindi totoong maputing catulad n~g canyg maliliit na m~ga daliri. Sa pagdating na iy ni Ibarra'y namutla si Linares at namulang m~ga pisn~gi ni Maria Clara. Umacmg buman~gon, n~guni't kinulang siyn~g lac tumun~gat binayaang malagl ang payp.

Isg hindi maalamang siraing hindi pag-imic ang siyang naghari sa ilg sandali. Sa cawacasa'y nacalacad n~g papasoc si Ibarra at nan~gan~gatal na nacapagsalita. --Bago lang acg cararating, at nagmadali acg pumarito upg makita co ic ... Naratnan cong magaling ang calagayan mo cay sa aking acala! Tila napipi mand si Maria Clara; hindi nagsalita n~g cataga man at nananatili sa pagca tun~go. Pinagmasdan ni Ibarra si Linares n~g mula sa paa hangang sa lo; tin~ging tinumbasan nam n~g boong pagmamataas n~g mahihiing binata. --Aba, namamasid cong walg naghihintay

n~g aking pagdating,--ang muling sinabi n~g madalang na pananalita;--Maria, ipatawad mo ang hindi co pagcapasabi sa iyo bago aco pumasoc dito; sa ibg aw ay maipaliliwanag co sa iyo ang tungc sa aking guinawa ... tayo'y magkikita pa ... walg sa. Itg m~ga hulg salita'y sinamahan niyn~g isg tin~gin cay Linares. Itinungh sa caniya n~g dalaga ang canyg magagandang m~ga matg pusp cadalisayan at calungcutan, tagl ang long matinding samo at mapanghalang pakikiusap, na anpa't si Ibarra'y huminto sa pagca patigagal. --Macaparirito ba acbcas? --Talast mo nang sa gang aki'y laguing ikinatutuwa co ang iyg pagparito,--ang bahagya n~g isinag n~g dalaga.

Umal doon si Ibarrang wari'y panatag ang loob, datapuwa'y, may taglay na un sa lo't caguinaw sa pso. Ang bagong namasid niya't naramdaman ay hindi mapaglirip; ancaya iy? alinlangan? lipas n~g pagsinta? caliluh? --Oh, sa cawacasa'y babae n~ga!--ang canyg ibinulong. Hindi niynalalama'y nacarating siysa pinagtatayuan n~g paaralan. Malaki n~g totoo ang nayayari sa guinagawang iy; nagpaparoo't parito sa magcabicabilang maraming nangagsisigawa si r Juan, at daladala niya ang canyang metro't ang canyang plomada. Pagcakita sa canyy dalidaling siyy sinalbong. --Don Cristomo,--any--sa cawacasa'y dumatg po cay hinihintay caynaming

lahat: tin~gnan po ninyang m~ga pader: mayroon nang sampong metro at sampong centetro ang ts; sa loob n~g dalawg aw ay magcacaroon na pantay tao wala acg tinanggap cung hindi mulawin, dn~gon, il, l~gil; humin~gi acn~g tdalo, malatap, pino at narra, at n~g magamit sa m~ga pintuan, palababahan at iba pa; Ibig po ba ninyg makita ang m~ga yun~gib? Siyy binati n~g m~ga manggagawa n~g boong pagpipitagan. --Narito po ang canal na pinan~gahasan cong idagd,--ani r Juan;--ang m~ga canal pong itsa ilim n~g lupa'y patun~go sa isg pinacatipun na sa icatlompg hakbg. Magagamit pong pangpataba sa halamanan; wala po itsa plano. Hindi po ba minamagaling ninyito?

--Tumbal, sinasangayunan co at aking pinupuri caysa ganitg inyg naisipan; caypo'y tunay na arquitecto; canino caynag-aral? --Sa akin pong sarili,--isinagot n~g matanda n~g boong capacumbabaan. --Ah, bago co malimutan! talastasin n~g m~ga maseselang (sacali't may natatacot makipagsalitaan sa akin) na hindi na acexcomulgado inanyayahan acn~g Arsobispong sumalo sa canysa pagcain. --Ab guinoo, hindi po namin pinapansin ang m~ga excomuni! Tayo pong lah ay pawang excomulgado; si pare Daso man po'y excomulgado rin, gay ma'y nananatili sa totoong catabaan. --Anang sabi niny

--Tunay po; may isg ta na pong hinamp n~g tungc ang coadjutor, at ang coadjutor ay sacerdoteng gaya rin niy sino po ang pumapansin sa m~ga excomunion? Natawanan ni Ibarra si Els na nasa casamahan n~g m~ga manggagawa; binati siynitg gaya rin n~g iba, n~guni't sa isg tin~gin ay ipinaunawa sa canyg may ibig na sabihin. --r Juan,--ani Ibarra;--ibig po ba ninyg dalhin dito sa akin ang talaan n~g m~ga manggagawa? Umal si r Juan, at lumapit si Ibarra cay Els, na mag-isg bumubuhat n~g isg malakg batat ilinululan sa isg carret. --Sacali't mapagcacalooban po ninyacn~g pakikipagsalitaan sa loob n~g ilg oras, maglaclac caymamayg

hon sa pampan~gin n~g dagatan at lumulan caysa aking bangca, sa pagca't may sasabihin acsa inyong lubhg mahahalagang bagay--ani Els, at lumayo pagca tapos na makita niyang pagtan~gn~g binat Dinalni r Juan ang talaan, n~guni't nawalg cabuluh ang pagbasa ni Ibarra n~g talaang iy; doo'y wala ang pan~galan ni Els.

=XLIX.= =ANG TINGIG PINAG-UUSIG.= N~G M~GA

Tumutungtong si Ibarra sa bangca ni Els bago lumubog ang araw. Tila mandin masama ang loob n~g binata. --Ipatawad po ninyo, guinoo,--ani Els, na may calungcutan pagcakita sa canya;--ipatawad po ninyong nacapan~gahas acong cayo'y anyayahan upang tayo'y magcatagpo n~gayon; ibig co po cayong macausap n~g boong calayaan, at hinirang po ang ganitong sandali sa pag-ca't walang macaririn~gig sa atin dito: macababalik tayo sa loob n~g isang oras. --Nagcacamali cayo caibigang Els,--ang

sagot ni Ibarra na nagpupumilit n~gunit; kinakailan~gan cong ihatid ninyo aco sa bayang iyang natatanawan hanggang dito ang canyang campanario. Pinipilit aco n~g casaliwaang palad na gawin co ang bagay na ito. --Nang casaliwaang palad? --Opo; acalain po ninyong sa aking pagparito'y aking nacasalubong ang alferez, nagpipilit na ialay sa akin ang canyang pakikialakbay; sa akin po namang sumasa inyo ang alaala at natatalastas cong cayo'y canyang nakikilala, caya't n~g siya'y mangyaring aking mailayo'y sinabi cong patun~go aco sa bayang iyan at doon aco mananatiling maghapon, sa pagca't ibig acong hanapin n~g lalaking iyan bucas n~g hapon. --Kinikilala co po sa inyong utang na loob

ang inyong paglin~gap sa akin, datapuwa't sinabi po sana ninyo sa canya n~g boong catiwasayan n~g loob na siya'y sumama,--ang isinagot ni Els na walang tigatig. --Bakit? at cayo po? --Hindi po niya aco makikilala, sa pagca't sa miminsang pagcakita niya sa aki'y hindi macapag-iisip na pacatandaan niya ang aking anyo. --Sinasama aco!--ang buntong hinin~ga ni Ibarra, na ang inaalaala'y si Maria Clara.--Ano po ba ang ibig ninyong sabihin sa akin? Lumin~gap si Els sa canyang paliguid. Malayo na sila sa pampang; lumubog na ang araw, at sa pagca't sa panig na ito n~g sinucob ay bahagya na tumatagal ang

pagtatakip-silim, nagpapasimula na ang paglaganap n~g dilim at namamanaag na ang sinag n~g buwang sa araw na iyo'y cabilugan. --Guinoo,--ang muling sinabi ni Els, taglay co po ang mithi n~g maraming sawing palad. --N~g maraming sawing palad? Ano po ba ang cahulugan n~g inyong sinasabi. Sinabi sa canya ni Els, sa maicling saysay, ang canyang pakikipagsalitaan sa pinuno n~g m~ga tulisan, n~guni't inilihim ang m~ga pag-aalinlan~gan at ang m~ga bala nito. Pinakinggan siyang magaling ni Ibarra, at n~g matapos na ni Els ang canyang pagsasaysay, naghari ang isang mahabang hindi pag-imic n~g dalawa, hanggang si Ibarra ang naunang nagsalita:

--Sa makatuwid ay ang canilang nasa'y ...? --Lubhang malaking pagbabagong utos tungcol sa m~ga hucb sa m~ga sacerdote, sa m~ga hucom na tagahatol, hinihin~gi nila, sa macatuwid ang isang paglin~gap--ama n~g pamahalaan. --Pagbabagong sa paano? --Sa halimbawa: magbigay n~g lalong malaking paggalang sa camahalan n~g bawa't tao, bigyan n~g lalong malaking capanatagan ang bawa't mamayan, bawasan n~g lacas ang hucbong may sandatana, bawasan n~g m~ga capangyarihang ang hucbong itong totoong madaling magpacalabis sa paggamit n~g m~ga capangyarihan iyan. --Els,--ang isinagot n~g binata,--hindi co po talos cung sino cayo, datapuwa't

nahuhulaan cong cayo'y hindi isang taong caraniwan: ibang-iba po cayong umisip at gumawa cay sa m~ga iba. Matataroc po ninyo ang aking isipan cung sabihin co sa inyong cung maraming capintasan sa casalucuyang calagayan n~gayon n~g m~ga bagay, lalo n~g sasama cung magbago. Mapapagsasalita co ang aking m~ga caibigan sa Madrid, "bayaran lamang sila," macapagsasalita aco sa Capitan General; n~guni't walang magagawang ano man ang m~ga caibigan cong iyon; walang casucatang capangyarihan ang Capitan General na ito upang magawa ang gayong caraming pagbabago, at aco nama'y hindi gagawa n~g ano man upang macamtan ang ganitong m~ga bagay, palibhasa'y tanto cong totoo, na cung catotohanan mang may malalaking m~ga capintasang masasabi sa m~ga capisanang iyan, sa m~ga panahong ito'y sila'y kinacailan~gan,

at sila n~ga ang tinatawag na isang casam-g ang cailan~gan. Sa malaking pangguiguilalas ni Els ay tumunghay at pinagmasdan si Ibarra na malaki ang pagtataca. --Cayo po ba nama'y naniniwala rin sa casam-g cailan~gan?--ang tanong na nan~gan~gatal n~g caunting tinig;--naniniwala po ba cayong upang macagawa n~g magaling ay kinakailan~gang gumawa n~g masama? --Hindi; ang paniniwala co sa casam-g ang cailan~gan ay tlad sa isg mahigpit na cagamutang ating guinagamit pagca ig nating mapagalg ang isg sak. Tingn niny ang lupaing ito'y isg catawg may dinaramdam na isg sak na pinaglamn na, at n~g mapagalg ang catawg iyy napipilitan ang pamahalaang

gumamit n~g m~ga paraang tunay n~ga't masasabi ninyg napacatitigas at napacababan~gis, datapuwa't pinakikinaban~ga't kinacailan~gan. --Masama pong manggagamot, guinoo, yag walg hinahanap cung di ang cung anang m~ga dinaramdam at n~g marapa, na anpa't hindi pinagsisicapang hanapin ang cadahilanan ang pinagmumul- n~g sak, at sacali't natatalastas man ay natatacot na bacahin. Ang t~ging cauculan n~g Guardia Civil ay ito: paglipol n~g m~ga catampalasanang gawa sa pamamag-itan n~g lacas at n~g lagu sa pagpapahirap sa may sa, cauculg hindi nasusunduan at hindi natutupad cung di cung nagcacata lamang. At hindi dat limuting caya lamang nacapaghihipit sa bawa't t ang samahan, ang capisanan bagn~g m~ga mamamayan, ay cung sacali't ibinibig na sa lah ang lah n~g

m~ga kinacailan~gang gamit upang malubos ang cagalin~gan n~g canilg m~ga asal. Palibhasa'y walang capisanan n~g m~ga mamamayan dito sa atin, sa pagca't hindi nagcacaisang loob ang bayan at ang pamahalaan, ang pamahalaang ito'y marapat na magpatawad sa m~ga camalian, hindi lamang dahil sa siya ma'y nagcacailan~gan din n~g m~ga pagpapatawad cung di naman sa pagca't ang taong canyang pinabayaa't hindi linin~gap ay hindi lubos nanagot sa casalanang canyang magawa, yamang hindi tumanggap n~g malaking caliwanagan ang canyang isip. Bucod sa rito, ayon sa inyong halimbawang bigay, ang guinagam na gam ay lubhang napacapangwas, na anpa't ang pinahihirapan lamang ay ang bahagui n~g catawang walang sakit, na pinapanghihina at sa ganito'y talagang inihahanda at n~g lalong madaling capitan n~g sakit. Hindi

po ba ang lalong magaling ay bigyang calacasan ang bahagui n~g catawang may sak at bawasan n~g caunti ang caban~gisan n~g gamot? --Cung pahinain ang capangyarihan n~g Guardia Civil ay ilalagay nam napan~ganib ang capanatagan n~g m~ga bayan. --Ang capanatagan n~g m~ga bayan!--ang biglang sinabni Els n~g boong capaitan. Hindmalaho't darating sa icalabinglimang ta mula n~g magca Guardia Civil ang m~ga bayang ito, at tingnan po ninyo: hangga n~gayy mayroon pa tayong m~ga tulisan, naririn~gig pa nating nilolooban ang m~ga bayan, nanghaharang pa sa m~ga daan; patuloy ang m~ga pan~gan~gagaw at pagnanacaw, na hindi napagsisiyasat cung sinosino ang m~ga gumagawa n~g gayon;

nananatili ang m~ga casam-ang gawa, n~guni't lumalaya ang tunay na masamang tao, datapuwa't hindi gayon ang tahimik na mamamayan. Ipagtanong po ninyo sa bawa't mabuting tng namamayan cung canyang minamagaling ang Guardia Civil cung ipinalalagay niyang ito'y iisang tangkilik n~g pamahalaan, at hindi isang caloob na pilit, isang pamahalaang calupitang ang m~ga napapacalabis na m~ga gawa'y nacapagpapahirap pa n~g higuit cay sa m~ga catampalasanan n~g m~ga masasasamang tao. Tunay na n~ga't ang m~ga catampalasanang ito'y lubhang malalaki, n~guni't bihibihira lamang, at sa lahat n~g m~ga catampalasanang iya'y may capahintulitan ang sino mang macapagsanggalang; datapuwa't laban sa m~ga capaslan~gang gawa n~g m~ga Guardia Civil ay hindi itinutulot cahi't ang pagtutol man lamang, at cung hindi man sacali totoong malalaki n~guni't ang capalit

nama'y sa tuwi-tuwi na at may capahintulutan ang m~ga pinuno. Ano ang naguiguing bun~ga n~g Guardia Civil sa pamumuhay n~g ating m~ga bayan? Pinatitiguil ang pakikipanayam n~g bayan sa capuwa bayan, sa pagca't natatacot ang lahat na sila'y mapahirapansa m~ga walang cabuluhang bagay; lalong tinitingnan ang m~ga pagtupad sa dacong labas at hindi pinagcucuro ang sumasadacong loob n~g m~ga bagay; unang pagpapakilala n~g casalatan sa caya; dahil sa nalimutan lamang n~g isang tao ang caniyang cula personal ay guinagapos na't pinahihirapan, na hindi winawari cung ang taong iyo'y mahal at kinaaalan~ganan; inaacala n~g m~ga puno na ang canilang pan~gulong catungcula'y ang ibatas na sila'y pagpugayan n~g cusa sapilitan, cahit sa guitna n~g cadiliman n~g gabi, at sa bagay na ito'y tinutularan sila n~g canilang m~ga sacop upang

magpahirap at man~gagaw sa m~ga taga bukid, at sa gayong gawa'y hindi sila nawawalan n~g sangcalan, wala ang pagpipitagan sa cadakilaan n~g tahanang bahay; hindi pa nalalaong sinalacat n~g m~ga guardia civil, na nan~gagdaan sa bintana, ang bahay n~g isang payapang mamamayan, na pinagcacautan~gan n~g salapi at n~g magandang loob n~g canilang puno; wala ang capanatagan n~g tao; pagca kinacailan~gan nilang linisin ang canilang cuartel ang bahay, sila'y lumalabas at canilang hinuhuli ang lahat n~g hindi lumalaban, upang pagawin sa boong maghapon; ibig pa po ba ninyo? samantalang guinagawa ang m~ga cafiestahang ito'y nagpatuloy na walang bagabag ang m~ga larong bawal, n~guni't canilang pinatiguil n~g boong calupitan ang m~ga pagsasayg pahintulot n~g may capangyarihan; nakita ninyo cung anang inisip n~g bayan tungcol sa canila,

anpang nacuha sa paglulubag n~g canyang galit upang umasa sa tapat na hatol n~g m~ga tao? Ah, guino cung ito po ang inyong tinatawag na pagpapanatili n~g cahusayan!.... --Sumasang-ayon acong mayroon n~gang m~ga casamaan,--ang isinagot ni Ibarra, n~guni't tinatanggap nating ang m~ga casamaang ito dahil sa m~ga cagalin~gang canilang taglay. Mangyayaring may m~ga ipipintas sa Guardia Civil, datapuwa, maniwala po cay at nacahahadlang na dumami ang m~ga masasamang tao, dahil sa pagcalaguim sa m~ga pahirap na guinagawa. --Ang sabihin pa n~ga ninyo'y dahil sa pagcalaguim na ito'y nararagdagan ang dami,--ang itinutol ni Els.--Nang hindi pa itinatatag ang Guardia Civil, ang lahat n~g m~ga tulis halos, liban na lamang sa iilan,

nan~gagsisisama dahil sa gtom; nan~gagnanacaw at nan~gan~gagaw upang sila'y huwag mamatay n~g gtom, n~guni't cung macaraan na ang pananal, mulg nawawala ang pan~ganib sa m~ga daan; sucat na, upang sila'y mapalayo, ang m~ga caawaawa, n~guni't matatapang na m~ga cuadrillero, na walang dalcung di m~ga sandatang walang malalaking cahulugan, iyang m~ga taong totoong pinaratan~gan n~g di sapala n~g m~ga nagsisulat tungcol sa ating lupa; iyang m~ga taong walang ibang carapat cung hindi ang mamatay at walang ibang tinatanggap na ganting pala cung di libak. N~gayy may m~ga tulisan, at m~ga tulis hanggg sa boong buhay nil Isang munting camalian, isg casalanang pinarusahan n~g boong calupitan, ang paglaban sa m~ga pagpapacalabis n~g m~ga may capangyarihan, ang tacot na cakilakilabot sa m~ga pagpapahirap, ang

lahat n~g ito'y siyang sa canila'y nagtatapon magpacailan man sa labas n~g pamamayan at siyang sa canila'y ninilit na pumatay mamat. Ang m~ga calaguimlaguim na pahirap n~g Guardia Civil ang siyang sa canila'y humahadlang sa pagsisisi, at sapagca't malaki ang cahigtan n~g tulis sa Guardia Civil, na canilang pinaglalaruan lamang, sa pakikihamoc at pagsasanggalang sa cabunducan, ang nangyayari'y culang tayo sa ca upang malipol natin ang casamaang tayo rin ang nagtatag. Alalahanin po ninyo cung gaano ang nagawa n~g catalinuhan n~g capitan general na si De la Torre; ang patawad na ipinagcaloob niya sa m~ga cahabaghabag na iyan ang siyang nagpatotoong tumitiboc pa sa m~ga cabunducang iyon ang pusn~g tao at walang hinihintay cung di ang capatawaran. Pinakikinaban~gan ang paglaguim, pagca alipin ang bayan, pagca

walang m~ga yun~gib ang bund, pagca macapaglalagay ang nacapangyayari n~g isang bantay sa licuran n~g bawa't cahoy, at pagca sa catawan n~g alipin ay wala cung di sicmura at bituca; n~guni't pagca nararamdaman n~g wala n~g pagcasiyahan sa sama n~g loob na nakikihamoc upang siyy mabuhay, na ang bisig niya'y malac, na tumitiboc ang canyang pusat nag-aalab sa poot ang canyang cataohan, mangyayari cayang mapugnaw ang sunog na canyang guinagatun~gan at n~g lalong magnin~gas? --Pinapag-alinlan~gan po ninyo aco, Els, sa aking pagdin~gig sa inyong m~ga sinasabi; maniniwala acong cayo'y sumasakatuiran cung di lamang may sarili acong m~ga pananalig. N~guni't linin~gin po ninyo ang isang nangyayari, huwag ninyong ikagagalit, sapagka't cayo'y hindi

co ibinibilang, palibhasa'y ipinalalagay cong cayo'y tan~gi sa m~ga iba;--masdan ninyo cung sinosino ang humihin~gi n~g m~ga pagbabagong iyan n~g m~ga cautus! Halos ang lahat ay masasamg m~ga tao malapit n~g man~gagsisam --Masasamg tao malapit n~g magsisam n~guni't anang dahil at sila'y m~ga gayon? Dahil sa linigalig ang canilang catahimican, dahil sa sinugatan sila sa lalong canilang m~ga pinacamamahal, at n~g sila'y humin~ging tangkilik sa Justicia, lubos nilang napagkilalang wala silang maaasahan cung di ang canilang sariling lac. Datapuwa't nagcacamali po cayo, guino cung ang isip ninyo'y ang masasamang tao lamang ang siyang humihin~gi n~g tangkilik sa Justicia; pumaroon cayo sa bawa't bayan, sa bah bah; uliniguin po ninyo ang m~ga buntong hinin~gang lihim n~g m~ga

magcacasambahay, at maniniwala cayong ang m~ga casamaang linilipol n~g Guardia Civil ay casing lakrin marahil ay maliit pa sa m~ga casamaang sa tuwi na'y canyang guinagawa. Dahil po ba rito'y ipalalagay nating pawang masasamang m~ga tao ang lahat n~g m~ga mamamayan? Cung gayo'y, ant sila'y ipagsasanggalang pa sa m~ga ib bakit hindi lipulin silg lahat? --Marahil dito'y may m~ga ilang camalng hindi co napagwawari n~gay, marahil may camalian sa balac na sinisira pagdating sa paggawa, sapagca't sa Espa, sa Ing-Bayan, ang Guardia Civil ay gumawa at gumagawa n~g totoong malalaking m~ga cagalin~gan. --Naniniwala aco; marahil doo'y magaling ang pagcacatatag, hirang ang m~ga taong gumaganap n~g tungculing iyan; baca

caya naman talagg kinacailan~gan n~g Espa ang Guardia Civil, datapuwa't hindi cailan~gan n~g Filipinas. Ang ating m~ga caugalian, ang anyo n~g ating pamumuhay, na lagui n~g sinasambit pagca ibig na ipagcait sa atin ang anmang ating catuwiran, n~guni't canilang lubos na linilimot pagca mayroong anmang pas-aning ibig nilang iatang sa atin. At sabihin po ninyo sa akin, guino bakit hindi gumaya ang ibang m~ga naci sa pagtatatag n~g Guardia Civil, gayong dahil sa canilg calapitan sa Espa'y marahil dapat nilang ipalagay na sila'y higuit ang cahalagahan cay sa Filipinas? Baca po caya dahil sa hindi totoong napacadalas ang m~ga pagnanacaw at pan~gan~gagaw sa ferrocarril, hindi totoong marami ang m~ga panggugulong guinagawa n~g m~ga taong bayan, hindi totoong marami ang pumapatay n~g tao at hindi maraming

totoo sa m~ga malalaking pan~gulong bayan ang nananacsac n~g sundang? Tumun~gsi Ibarra na parang nag-iisip-isip, nagtindig pagcatapos at saca sumag: --Kinacailan~gang pagdilidilihing magaling, caibigan, ang bagay na it cung makita co sa aking m~ga pagsisiyasat na sumasacatuwirang tunay ang m~ga daing na iyan, susulat aco sa aking m~ga caibigan sa Madrid, yamang wala tayong m~ga diputado (kinacatawan). Samantala'y maniwala po cayong nagcacailan~gan ang pamahalaan n~g isang hocbong magcaroon n~g lac na walang taning na guhit upang macapagpagalang, at capangyarihan upang macapag-utos. --Mabuti po iyan, guino cung na sa casalucuyang nakikipagbaka ang

pamahalaan sa lupag ito, n~guni't sa icagagaling n~g pamahalaa'y hindi dapat nating ipahalata sa bayang siya'y nasasalun~gat sa may capangyarihan. Datapuwa't sacali't gayon n~ga, cung lalong minamagaling natin ang gumamit n~g lac cay sa papangyarihin ang cusang alang-alang, dapat sana nating pacatingnang magaling muna cung caninong camay natin ibinibigay ang lacas na itong walang ano mang guhit ang abot, iyang capangyarihang walang pangpan~gin. Ang ganyang pagcalakilaking lacas sa camay n~g m~ga tao, at m~ga taong han~gal, puspos n~g m~ga hidwang hilig, na walang pinag-aralang cagalin~gan, ang catulad ay isang sandata sa m~ga camay n~g isang ulol, na na sa guitna n~g caramihang taong walang anmang pangsanggalang. Sumasang-ayon na aco at ibig cong maniwalang gaya ninyo, na

nagcacailan~gan ang pamahalaan n~g cawaning iyan, datapuwa't hiran~gin sanang magaling ang cawaning iyan, hiran~gin ang lalong may m~ga carapatan, at sa pagca't lalong minamagaling niya ang siya'y magbigay sa sarili n~g capangyarihan sa siya'y bigyg cusa n~g bayan n~g capangyarihang iyan, ipakita man lamang sana niyang marunong siyg magbigay n~g capangyarihan sa sarili. Marubdob at masilacbang pananalita ni Els; nagniningning ang canyang m~ga mata, at tumataguinting ang canyang tinig. Sumunod ang isang dakilang sandali na hindi pag-imic n~g dalawa: tila nananatiling tahimic sa ibabaw n~g tubig ang bangcang hindi pinasusulong n~g sagw; dakilang lumiliwanag ang buwan sa isg lan~git na zafir; may ilang ilaw na cumiking sa dacong malaysa pampang.

--At anpa ang canilang hinihin~gi?--ang tanong ni Ibarra. --Pagbabagong utos tungcol sa m~ga sacerdote,--ang sag ni Els, na ang tinig ay nanglulupaypay at malungcot;--humihin~ging tangkilic ang m~ga culang palad laban sa.... --Laban sa m~ga capisanan n~g m~ga fraile? --Laban sa m~ga umaapsa canil guin. --Nalimutan na bagn~g Filipinas ang canyang cautan~gan sa m~ga fraileng it nalimutan na bagnila ang hindi maulatang utang na loob sa m~ga nagligt sa canilsa camalian upang sa canila'y ibigay ang pananampalataya, ang m~ga sa canila'y tumangkilic sa m~ga calupitan n~g m~ga pinunong bayan? Narito ang casamn

n~g hindi pagtuturo n~g casaysayan n~g m~ga nangyari sa bayan! --Guin,--ang muling isinag niyang may catigasan ang tinig;--isinumb po ninyong ang baya'y hindi marunong cumilala n~g utang na loob, itulot ninyong acg issa m~ga bumubun~g bayang iya'y aking ipagsanggalang siya. Ang m~ga cagalin~gang guinagawa sa capuwa tao upang maguing carapatdapat na kilanling utang na loob, kinacailan~gang gawin n~g walang anmang imbot na capakinaban~gan. Huwag na nating bigyg cahulugan ang catungculang cusang iniatang sa sarili, at ang totoong caraniwan n~g sabihing pagcacaawang-gawg atas sa m~ga cristiano; huwag na nating pansinin ang Historia (casaysayan n~g m~ga nangyari), huwag na nating itanong cung anang guinawa n~g Espa sa bayang judio na

nagbigay sa boong Europa n~g isang aclat, n~g isg religi at n~g isang Dios; cung anang guinawa sa bayang abe na sa canya'y nagbigay n~g cagandahang asal, mapagpaumanhin tungcol sa canyang religi at siyang sa canya'y pumucaw n~g pag-ibig sa dan~gal n~g canyang sariling naci, pag-ibig na dating nagugulaylay at halos wasac na sa boong panahg siya'y nasacop n~g capangyarihan n~g m~ga romano at n~g m~ga godo. Sinasabi po ninyong sa ami'y ibinigay ang pananampalataya at cami'y iniligt sa camalian; tinatawag po ba ninyong pananampalataya iyang m~ga gawang pakitang tao, tinatawag ba ninyong religi iyang pan~gan~galacal n~g m~ga correa at m~ga calmen, tinatawag ba ninyong catotohanan iyang m~ga himalat m~ga cathg pinag-ugnay-ugnay na naririn~gig namin sa araw araw? Itbagang cautusan ni Jesucristo? Cung sa ganito

lamang ay hindi kinacailan~gang papacsa cruz ang isg Dios, at gayon ding hindi cailan~gang tayo'y pilitin sa walang hanggang pagkilalang utang na loob; malaon n~g dating may pinananaligang laban sa catotohanan at sa catuwiran, na ano pa't walang kinacailan~gan cung di bigyg king ang pananalig na iya't pataasin ang halagn~g m~ga calacal. Marahil sabihin po ninyo sa aking cahi't ipalagay n~g malalaking totoo ang m~ga capintasang magagawa sa ating religi, n~gayo'y lalong magaling, gayon man, sa religig dating sinusunod natin; naniniwala aco't sumasang-ayon, datapuwa't malabis namang napacamahal, sapagca't dahil sa religig iyang canilang dinala rito'y binitiwan natin ang ating casarinlan; dahil sa religig iya'y ibinigay natin sa canyang m~ga sacerdote ang ating lalong magagaling na m~ga bayan, ang ating m~ga bukirin at sampo n~g ating

m~ga iniimpoc na salapi sa pagbili n~g m~ga sangcap sa pamimintacasi. Sila'y nagdalrito sa atin n~g isang bagay na hanap buhay n~g taga ibang lupa, pinagbabayaran nating magaling at yamang gayo'y walang cautan~gan ang isa't isa. Sacali't ang sasabihin ay ang canilang pagcacatangkilic sa atin laban sa m~ga encomendero, ang maisasag co sa inyo'y caya tayo'y nahulog sa camay n~g m~ga encomendero'y dahil din sa canila; datapuwa't hindi, aking kinikilalang isang tunay na pananampalataya at isang tunay na pagsintsa Sangcataohan ang siyang pamatnugot sa m~ga unang misionerong naglacbay sa m~ga pasigang it kinikilala co ang cautan~gang loob natin sa m~ga mahal na pusg iyon; aking nalalamang n~g panahg iyo'y sagansa Espa n~g bayani sa lahat n~g bagay, sa religi, sa polica, sa natutungcol sa pamamayan at gayon din sa militar.

Datapuwa't dahil bagang pawang m~ga mababait at banal ang m~ga nunnila'y ipagpapaubaya na natin ang m~ga hidwang pagpapalampas n~g canilang isip n~g m~ga inap Dahil po bagang guinawan tayo n~g malaking cagalin~ga'y maguiguing casalanan na natin ang sumansalang gaw nila tayo n~g isang casamaan? Hindi hinihin~gi n~g bayang alisin, ang hinihin~gi lamang ay gawin ang m~ga pagbabagong utos na cahilin~gan n~g m~ga bagong calagayan at n~g m~ga bagong m~ga pan~gan~gailan~gan ngay. --Sinisintco ang ating kinamulatang lupang gaya rin n~g pagsintg magagawa po ninyo, Els; nawawatasan co n~g caunti ang inyong han~gad, narin~gig cong magaling ang inyong sinabi, at gayon man, caibigan co, aking inaacalang pinapag-uulap n~g caunti ang ating isip

n~g casilacbuh n~g loob; dito'y hindi nakikita ang pan~gan~gailan~gan n~g m~ga pagbabagong tos, na marahil magaling sa m~ga ibang lupa. --Diyata po't gay, guino--ang itinang ni Els, na iniunat ang m~ga camay sa panglulupaypay;--hindi po ninyo nakikita ang pan~gan~gailan~gan n~g m~ga pagbabagong tos, cayo pa namang nagtamn~g m~ga casacunaan sa inyong m~ga familia?... --Ah, linilimot co ang aking sariling m~ga cahirapan at ang tinitingnan co'y ang capanatag n~g Filipinas, ang m~ga cagalin~gan n~g Espa!--ang masilacbong itinug ni Ibarra. Upang manatili ang Filipinas ay kinacailan~gang huwag baguhin ang nakikita nating calagayan n~g m~ga fraile n~gay, at sa pakikipag-issa Espa naroroon ang

cagalin~gan n~g ating bayan. Natapos n~g macapagsalita si Ibarra'y nakikinig pa si Els; malungc ang canyang pagmumukh nawala ang ningning n~g canyang m~ga mat --Tunay n~gang guinahis at pinasucn~g m~ga fraile ang lupag it inaacalpo ba ninyong dahil sa m~ga fraile caya mangyayaring manatili ang Filipinas? --Opo, dahil lamang sa canila, gayon ang pananalig n~g lahat n~g m~ga sumulat tungcol sa Filipinas. --Oh!--ang biglang naibigc ni Els, na biglang binitiwan n~g boong panglulupaypay ang sagw sa loob n~g bangc--hindi co acalaing napacaimbang inyong pagpapalagay sa pamahalaan at sa bayan. Bakit hindi po pawalang halagah

na ninyo ang baya't ang pamahaln? Anpo ba ang wiwicain ninyo sa isang pamahalng caylamang nacapag-uutos ay hindi sa siya'y gumagamit n~g day isang pamahalng hindi marunong magpapitagan dahil sa canyang sariling gaw Ipatawad po ninyo, guino datapuwa't sa acalco'y haling at cusang nagpapacamatay ang inyong pamahalaan, yamang canyang ikinatutuwang paniwalaan n~g madlang m~ga gayong bagay! Pinasasalamatan co po sa inyo ang cagandahan n~g inyong loob, sa po ibig ninyong ihatid co cayn~gay? --Huwag,--ang muling sinabi ni Ibarra;--mag-usap tayo, kinakailan~gang matalastas cung sino ang sumasacatwiran sa ganyang bagay na totoong mahalag --Ipatawad po ninyo, guino--ang sag ni Els na umiling;--hindi aco totoong

magaling sa pananalita upang cayo'y aking mahayat sa paniniwal tunay n~ga't aco'y nag-aral n~g caunti, n~guni't aco'y isang indio, alapaap ang inyong loob tungcol sa aking pamumuhay, at cailan ma'y magcuculang tiwalcayo sa aking m~ga sinabi. Ang m~ga nagsaysay n~g caisipang laban sa m~ga sinabi co'y pawang m~ga castil at sa pagca't m~ga castil cahi't sila'y magsalitn~g m~ga walang cabuluh cahalin~g, ang canilang sabihi'y pinapagtitibay n~g canilang anyo, n~g canilang dan~gal at catungculan at n~g canilang pinanggalingg lahi, caya't aking ticang hindi co na mulimu-ing tututulan magpacailan man. Bucod sa rito, sa aking pagcakitang cay na sumisintsa lupg inyong tinubuan, cayna may amg nagpapahin~galay sa ilalim n~g m~ga payapang daluyong na ito, cayna talagg hinamit, linait at pinag-usig, gayon ma'y

tinataglay ninyo ang ganyang m~ga caisip, baga man sa lahat n~g inyong dinanas at sa inyong dunong, nagpapasimulna aco n~g pag-aalinlan~gan sa aking sariling m~ga paniniwal at aking tinatanggap ang balac na mangyayaring nagcacamali ang bayan. Aking sasabihin doon sa m~ga culang palad na isinacamay n~g m~ga tao ang canilang pag-asa, na ang pag-asang iya'y ilagay nilsa Dios sa canilang m~ga bisig. Muling napasasalamat po aco sa inyo at cayy mag-utos cung sa dapat ihatid co cay --Tumatagos, Els, hanggang sa aking pusang inyong masasaklap na m~ga pananalit Ano po ang ibig ninyong gawin co? Hindi aco mag-aral sa casamah n~g m~ga anac n~g bayan, caya't marahil hindi co talos ang canilang m~ga cailan~gan; sa boong camusmusan co'y

doon aco natira sa colegio n~g m~ga Jesuita lumaki aco sa Europa, ang m~ga aclat lamang ang siyang ininum n~g aking pag-iisip at ang aking nabasa lamang ay yaong nlathaln~g m~ga tao: nananatili sa guitnn~g m~ga dilim ang hindi sinasabi n~g m~ga sumusulat n~g m~ga aclat, ang m~ga iya'y hindi co alam. Gayon ma'y iniibig cong gaya rin naman n~g inyong pag ibig ang ating bayang tinubuan hindi lamang sapagca't catungculan n~g lahat na pacaibiguin ang lupaing canyang pinagcacautan~gan n~g canyang catauhan at marahil pagcacautan~gan naman n~g cahulihulihang pahin~galayan; hindi lamang sa pagca't ganyan ang itinursa akin n~g aking ama, cung di naman sa pagca't ang aking ina'y india, at sapagca't diyan nabubuhay ang lalong matitimyas na aking linasap na sumasaalaala co tuwing bucod sa rito'y

siya'y aking sinisinta, sapagca't siya ang pinagcautan~gan at pagcacautan~gan n~g aking ligaya! --At sinisinta co siya sapagca't siya ang pinagcacautan~gan co n~g aking casaliwaang palad!--ang ibinulong ni Els. --Siyn~g caibigan co; nalalaman co pong nagpipighati cayo, cayo'y sawing palad, at ito ang siyang sa inyo'y nagpapamalas na madilim ang hinarap na panah at siya namang nacapangyayari sa anyn~g lacad n~g inyong pag-iisip; dahil dito'y hindi aco macasang-ayong lubos sa inyong m~ga carain~gan. Cung mangyari sanang masiyasat na magaling ang m~ga cadahilanan, ang isg bahagui, n~g sa inyo'y m~ga nangyayari. --Ibang m~ga pinanggalin~gan n~g m~ga sacung nangyari sa akin; cung

matantcong cahi't caunti'y pakikinaban~gan, sasaysayin co ang m~ga nangyaring iyan, sa pagca't bucod sa hindi co inililihim ay marami na ang nacatatalastas. --Baca caysacali'y cung mapagtanto cang m~ga bagay na iya'y magbagong isipan ac Nag isip-isip na sandali si Els. --Cung gayon, guino sasabihin co sa inyo, sa maicling pananalit ang aking dinaanang buhay.

=L.= =ANG MAG-ANAK NI ELIAS.=

May anim na pung ta na n~gayg nananahan ang aking nung lalaki sa Maynila, at naglingcod na tenedor de libros sa bahay n~g isg man~gan~galacal na castil Batang-batn~g panahg iyon ang aking nung lalaki may asawa at may isg an na lalaki. Isg gabi, hindi maalaman cung anang dahil, nagalab ang almacen, lumakit ang ap sa boong bahay at sa ibg maraming m~ga calapit. Hindi mabilang ang halagn~g m~ga natupoc at nawal hinanap ang may sa, at isinumbg n~g man~gan~galacal ang aking nun Nawalg cabuluh ang canyg pagtutol, at palibhasa'y dukhat hindi macapagbayad sa m~ga balitg abogado, siya'y

hinatulang palin sa hay at ilibot sa m~ga daan sa Maynil Hindi pa nalalaong guinagawa pa ang parusang itg pang-imb na tinatawag n~g bayang _cabayo y vaca_, na macalilibong higuit sa camatayan ang casamn. Ang aking nun na tinalicdan n~g lahat, liban na lamang sa canyang batpang asawa, ay iguinapos sa licod n~g isg cabayo, na sinusundan n~g caramihang malulupit at pinalsa bawa't pinagcacacurusan n~g dalawg daan, sa har n~g m~ga taong canyang m~ga capat, at sa malapit sa maraming sambahan sa isg Dios n~g capayapn. Nang mabus na n~g culang palad, na magpacailan ma'y imbi na't walang capurih, ang panghihiganti n~g m~ga tao, sa pamamag-itan n~g canyang dug n~g m~ga pahirap na guinawsa canya at n~g canyang m~ga pagsig, kinailan~gang cunin siya sa ibabaw n~g cabayo, sapagca't hinimat, at maano na

sanang namat na n~gn~g puluyan! Sa isriyan sa m~ga pinacahayop na calupit, siya'y pinawal; nawalg cabuluhg mamanhic sa bah-bah, bigy n~g gain n~g lim ang asawa niyang n~g panahg iyo'y bunt, at n~g canyang maalagaan ang asawang may sak at ang cahabaghabag na an. Sino ang magcacatiwala sa asawa n~g isg lalaking mununog at inimb Napilitan n~gang babaing calacalin ang canyg catawan! Nagtind si Ibarra sa pagcaup Oh, huwag cayg mabahal ang pan~gan~galacal sa catawan niya'y hindi na casiraang puri sa canya at hindi na rin casiraang puri sa canyg asawa; napugn n~g lah ang capuriht ang cahihiyan. Gumalg ang lalaki sa canyg m~ga sgat at naparito at nagtagong casama ang canyg asawa't an na lalaki sa m~ga

cabunducan n~g lalawigang it Nan~ganac dito ang babae n~g isg latglatg sanggol at puspos n~g m~ga sakit, na nagcapalad na mamat. Nanah pa sila ritong may ilg buw, sacd n~g carukhn, hiwal sa lah n~g tao, kinapopootan at pinan~gin~gilagan n~g lah. Nang hindi na matiis n~g aking nunang gayg lubhg carukhn, at palibhasa'y hindi niytaglay ang catapan~gan n~g loob n~g canyg asawa, siyy nagpacamat, sa walg casg laking samn~g canyg loob n~g makita niyang may sakit at walg sumaclolo't mag-alaga. Nabul ang bangc sa matn~g an na lalaking bahagyna lamang macapagalaga sa may sak na ina, at ang casamn n~g am ang siyg nagculo sa justicia. Sinisi ang aking nunong; babae't hinatlang magdusa, dahil sa canyg hindi pagbibigay alam; pinaghinalaa't pinaniwalaang siyang pumat sa canyg

asawa, sapagca't anang hindi gagawin n~g asawa n~g isg imb na pagcatapos ay nagbiln~g canyg catawan. Cung manumpa'y canilg sinasabing nanunumpn~g hindi catotohanan, cung tuman~gis ay sinasabing siya'y nagsisinun~galing, sinasabing nagwawalang galang cung tumatawag sa Dios. Gay ma'y linin~gap din siy hinint munang siya'y macapan~ganac bago palin: talos po ninyg inilalaganap n~g m~ga fraile ang capaniwalaang sa pamamag-itan n~g pallamang mangyayaring makipanayam sa m~ga indio; basahin ninyo ang sabi ni padre Gaspar San Agustin. Sa ganitg cahatul sa isg babae, canyg susumpn ang araw n~g pagsilang sa maliwanag n~g canyg an, bagay na buc sa pagpapahaba n~g pagpapahirap ay pagsira sa m~ga damdamin n~g isg

in Sa casamng palad maluwalhating nan~ganac ang babae, at sa casamn ding palad ang sangg na lalaki ay ipinan~ganac na matab Nang macara ang dalawg buwy guinanap ang parusang hatol n~g boong catuwn n~g loob n~g m~ga tao, na sa ganitg paraa'y inaacalnilang gumaganap n~g canilg catungculan. Sapagca't wala na siyg catiwasayan sa m~ga gubat na ity tumacas siya't tinun~go na canyg dalang canyg dalawg an na lalaki, ang caratig na lalawigan, at diyy nabuhay silg tulad sa m~ga halimaw: nan~gapopoot at kinapopootan. Ang pan~ganay sa dalawg magcapat, na nacatatandn~g maligayang camusmusan niy sa guitnn~g gayg pagcakilaking carukhn, pagdaca'y nagtulis, pagcacaroon n~g lac. Hindi nalao't ang pan~galang maban~gis ni _Bat_ ay cumalat sa magcabicabilang lalawigan,

naging lagu n~g m~ga bayan, sa pagca't sa canyg panghihiganti'y nagsasabog n~g dugt tinutupoc ang bawa't maraanan. Ang pinacabatna may catutubg magaling na pusy sumangayon sa canyg capalaran at caimbih sa tabn~g canyg ina; nan~gabubuhay silsa inihahand n~g cagubatan, nan~gagdadamit siln~g m~ga basahang sa canily inihahaguis n~g m~ga nan~gaglacad; nawalna sa babaeng iy ang canyg sariling pan~galan at siyy nakikilala lamang sa m~ga pamag na _delingkente_ (delincuente, nagcasala), _patutot_ at _binugbog_; ang lalaking iyy nakikilala lamang sa tawag na _an n~g canyg in, sapagca't sa catamisan n~g canyg asal ay hindi pinaniniwalaang siya'y an n~g manununog at sapagca't ang sino ma'y dapat mag-alinlan~gan sa cabutihan n~g ugali n~g m~ga _indio_. Sa cawacasa'y nahulog ang bantog na si Bat sa capangyarihan n~g justicia, na siyg sa

canyy humin~gi n~g mahigpit na pagbibigay slit n~g canyg m~ga guinawang casalanan, baga man hindi nabalino ang Justiciang iyg magturo cay Bat n~g cagalin~gan n~g isg umagang hanapin n~g batang capat ang canyg in na napasagubat upang man~guha n~g cuti at hindi pa umuuwi, canyg nakitang nacatimbuwang sa lup sa tabi n~g daan, sa lilim n~g isg punn~g bboy, nacatihay tirik ang m~ga mat nacatitig, naninigas ang m~ga daliring nacabaon sa lupa, at sa ibabaw nity may nakikitang m~ga bahid n~g dug Naisipan n~g binatg tumin~galat sund n~g matang tinititigan n~g bangc, at nakita niyang sa isg san~gy nacasabit ang isg buslat sa loob n~g busly ang marugg ulo n~g canyang capatid! --Dios co!--ang biglg sinabi ni Ibarra.

--Gany din marahil ang biglg sinabi n~g aking am--ang ipinagpatuloy ni Els n~g boong calamig n~g loob.--Pinagputolputol n~g m~ga tao ang manghaharang at inilibg ang cataw, n~guni't ang m~ga sangc n~g catawy canilang isinabog at ibinitin sa ibt ibg m~ga bayan. Sacali't caypo'y macapaglacbay isg araw mula sa Kalamba hanggg sa Santo Tom, masusumpun~gan pa po ninyang cahoy n~g duhat na pinagbitinan at kinabuluc n~g isg hitn~g aking ama; sinumpang cahoy na iyan n~g Naturaleza, caya't hindi lumalaki at hindi namumun~ga. Gay din ang canilg guinawa sa m~ga ibg sangc n~g catawan, n~guni't ang ulo, ang ulo na siyg pinacamabuting sangc n~g tao, na siyg lalong madalg kilalanin cung cangino, ang ulong iya'y isinabit sa harap n~g dampn~g in

Tumun~gsi Ibarra. --Naglagal ang binatang tulad sa isg sinump--ang ipinagpatuloy ni Els,--naglagal sa bay-bay, sa m~ga bund at m~ga caparan~gan, at n~g inaacalna niyg sa canya'y wala nang macacakilala, ay pumasoc siyg manggagawsa isg mayamang tagTayabas. Ang canyg casipagan, ang catamisan n~g canyg asal ang nacahicayat na siya'y caguiliwan n~g lahat n~g hindi nacatatal n~g unang pamumuhay niy Sa catiyagaan niysa paggawa at sa pagtitipid, nacatipon siyn~g caunting puhunan, at sapagca't napagdaanan na niyang malakg carukhaan at siya'y bata, nag-acalang magcam nam n~g ligaya. Ang canyg cagandahang lalaki, ang canyg cabataan at ang canyg pagca may cauntg ca ang siyg nan~gacaakit na siyy ibiguin n~g

isg dalaga sa bayan, n~guni't hindi siymacapan~gahas na ipakiusap sa m~ga magulang nitna sa canya'y ipacasal, sa canyg pan~gan~ganib na baca mapagtunt ang buhay niyn~g una. Datapuwa't naraig siln~g capangyarihan n~g sint caya't capuwa silnagculang sa canicanilg catungculan. Upg mailigt n~g lalaki ang capurih n~g babae, pinan~gahas ang lahat, namanhic siysa m~ga magulang upang sa canyy ipacasal ang canyg caisg dibd, dahil dito'y hinanap ang m~ga casulatan n~g canyg pagcatao, at n~g magcagayo'y napagsiyasat na lah; palibhasa'y mayaman ang amn~g dalaga, nasundang pag-usiguin n~g m~ga huc ang lalaki, na hindi nag-acala man lamang na magsanggalang, inamin ang lah n~g sumbg na laban sa cany at siya'y nagdusa sa bilanggan. Nan~gan ang babae n~g isg sangg na lalaki at isg

sangg na babae, na capuwa inalagaan n~g lihim, saca pinapaniwala ang m~ga batg itg namat na ang canilg am bagay na hindi mahirap gaw, sapagca't canilg nakita ang pagcamatay n~g canilg in n~g panahg sily musm pa, bucod sa hindi nilnaiisip ang pag-uusisa n~g canilang pinanggalingan. Palibhasa'y mayaman ang aming nung lalaki, totoong maligaya ang aming camusmus; ang capat cong babae't aco'y magcasama camg nag-aral, nag-iibigan camniyang pag-iibigang mangyayari lamang sa magcapat na camb na walang ibg nakikilalang ibg bagay na pag-ibig. Batang batpa aco'y nag-aral na sa colegio n~g m~ga jesuita, at nag-aral nam sa Concordia at doon itinirang aking capat na babae, sa han~gad na huwag camg lubhg magcahiwalay. Nang matapos ang aming caunting pag-aaral, sapagca't wala camg hinahan~gad cung di magpasaca

n~g lupa, umuwi camsa aming bayan upang aming tanggap ang aming ma sa aming nung lalaki. Malaonla ding nanatili camsa pamumuhay sa caligayahan, n~gumin~giti sa amin ang panahg hinahar, marami camg m~ga alila, nag-ning magalg ang aming m~ga halamanan at hindi na malalat mag-aasawa ang aking capat na babae sa isg binatang canyg pinacasisintat siya'y tinutumbasan n~g gay ding pag-ibig. Dahil sa pagcacaalit bagay sa salapi, at dahil nam sa ugali co n~g m~ga panahg iyg may pagcamapagmata, kinasusuklaman acn~g iscong camag-ac na malay isinurot sa aking isg araw ang totog malabcong pagsilang sa maliwanag, ang imbcong pinanggalin~gang m~ga magulang. Acala co'y yao'y pawang paratang lamang, caya't hinin~gi cong bigyg liwanag ang gayg pagla; muling nabucs ang libin~gang

kinahihimlayan n~g gayg caraming m~ga cabuluc, at lumabas ang catotohanan upg aco'y bigyg cahihiy. Nang lalong malub ang casaliwag palad, malaon n~g panahg camy may alilang isg matandang lalaki, na pinagtitiis ang lahat cong m~ga cahalin~gang pita at ayaw camg iwan cailan man, at nagcacasiyna lamang tuman~gis at humibik sa guitna n~g m~ga paglibac n~g ibg m~ga lingcod namin. Hindi co maalaman cung bakit napagsiyasat n~g aking camag-anac; datapuwa't ang nangyari'y tinawag n~g justicia ang matandang it at pinag-utusang sabihin ang catotohanan; ang matandang lalaki palg aming alila'y siyg aming am na yaw humiwal sa canyg sintg m~ga an, at ang matandang iyy hindi mamacailg aking pinahirapan. Napugn ang aming ligaya, tinalicd co ang aming cayamanan, nawalan n~g pacacasalang casintahan ang

capat cong babae, camg magcapat at ang aking amy iniwan namin ang bayan, upang pumaroon sa alin mang lupa. Ang pagcaalam na siya'y nacatulong sa aming casaliwaang palad ang nacapagpaicli n~g buhay n~g matandang lalaki, na siyg sa aki'y nagpaunawa n~g lahat n~g casakitsit na m~ga nangyari n~g m~ga panahg nagda. Nan~gulila caming magcapatid. Tuman~gis n~g di sapala ang capat co, n~guni't sa guitna n~g gayg caraming m~ga casaliwaang palad na bumugssa ibabaw namin, hindi niynalimutan ang canyg sint Hindi dumag at hindi umim n~g canyg nakita ang pagaasawa sa ibg babae n~g canyg dating catipanan, at aking nakitang untiunting nagkasak ang aking kapat, na hindi co mangyaring mabigyg al. Nawala siyisg araw; nawalg cabuluh ang sa canya'y aking

paghanap sa lah n~g panig, nawalg cabuluh ang aking pagtatang tungcol sa cany hanggg sa n~g macaraan ang anim na buwa'y aking nabalitaang n~g m~ga araw na iy, n~g humupa ang paglaki n~g dagatan, ay nasumpun~gan sa pasigan n~g Calamba sa guitna n~g isg palayan, ang bangc n~g isang dalaga, na nalunod pinat na cusa; ayon sa sabiha'y may isg sundang na nacatarac sa canyg dibdib. Ipinalathala sa m~ga calapit bayan n~g m~ga punsa bayang iy, ang gayg nangyari; sino ma'y walg humar upg hin~gin ang bangc, at wala namg nawalang sino mang dalaga. Ayon sa m~ga tandg sinabi sa akin, pagcatapos, sa pananam, sa m~ga hiyas, sa cagandahan n~g canyg mukhat sa lubhg casaganaan n~g canyg buh, aking napagkilalang iy ang aking cahabaghabag na capat na babae. Mula niyy naglagalag acsa m~ga iba't ibg

lalawigan, manacanaca acg pinararatan~gan, n~guni't hindi co pinansin ang m~ga tao at ipinagpapatuloy co ang aking paglad. Itang maclg casaysayan n~g m~ga nangyari sa akin, at ang casaysayan n~g m~ga paghatol n~g m~ga tao. Tumiguil n~g pananalita ipinatuloy ang pagsagw. si Els, at

--Naniniwaniwala acg hindi po caynalilihis sa catuwiran--ang ibinulg ni Cristomo, sa inyg pananalitang dapat pagsicapan n~g justicia ang paggawa n~g magalg sa pagtumb sa magagandang gawa, at gay din ang pagtuturo sa m~ga nagcacasalang tao sa paggawa n~g masama. Ang nacahahadlang lamang ... ay ity hindi mangyayari, isg han~gad na hindi mangyayaring masunduan; sa pagca't saang cucuha n~g lubhg

maraming salapi, n~g lubhg maraming m~ga bagong cawan --At anang capapacanan n~g m~ga sacerdote, na ipinagtatalacan ang canilg tungculing maglaganap n~g capayapaan at pag-ibig sa capuwa tao? Diyata't lalong ikinararapat ang basain n~g tubig ang ulo n~g isg sangg, pacanin itn~g as, cay sa pucawin sa maril na budhi n~g isg masang tao iyang maningning na ilaw na bigay n~g Dios sa bawa't tao upang hanapin ang canyg cagalin~gan? Diyata't lalong pag-ibig sa capuwa tao ang alacbay ang isg may salang bibitayin, cay sa siyy alalayan sa paglacad sa matar na land na pagtalic sa m~ga pan~git na caugalian at pagtun~go sa magagandg caasal? Hindi po ba nagcacagugugol sa pagbabayad sa m~ga tict, sa m~ga verdugo at sa m~ga guardia civil? Itpo,

bucod sa cahalayhalay, pinagcacagugulan din n~g salapi. --Caibigan co, cayacman, cahi't ibiguin nati'y hindi natin masusunduan. --Tunay n~ga, sacali't tayo'y nag-iisa, wala tayong magawa; n~guni't inyg ariing sariling inyang catuwiran n~g bayan, makipanig po caysa bayan, pakingg ninyang canyg cahin~gian, magbig ulir caysa m~ga ib ipakilala ninycung anang tinatawag na bayang kinaguisnan! --Hindi mangyayari ang cahin~gian n~g bayan; kinacailan~gang maghintay. --Maghintay! maghirap ang cahulug n~g maghintay! --Pagtatawanan accung aking hin~gin.

--At cung cayy alacbay n~g bayan? --Hindi mangyayari! hindi co magawa cail man ang patnugutan ang caramihang tao upang camt sa silitan ang bagay na hindi inaacala n~g pahalaang capanunan n~g ibigay, hindi! At cung sa al mang araw ay makita cong may sandata ang caramihing iy, aanib acsa pahalaan at n~g sily aking bacahin, sa pagct hindi co ipalagay na aking bayan ang m~ga manggugul Hinan~gad co ang canyg cagalin~gan, caya nagtayacn~g isg bahay-paaralan; hinahanap co ang canyg cagalin~gan sa pamamag-itan n~g pagpapaaral, sa mahinahong untiunting pagsulong n~g dunong, walang daan cung walang liwanag. --N~guni't walg calayaan nam cung walg pakikihamoc!--ang sag ni Els.

--Datapuwa't aayaw acn~g calayaang iy! --N~gayt cung walang calayaa'y walang liwanag,--ang muling itinutol n~g piloto n~g maalab na pananalita;--sinabi po ninyg hindi malaki ang pagcakilala ninysa inyg m~ga cababayan; naniniwala ac Hindi po ninynakikita ang paghahanda sa pagbabaca, hindi ninynakikita ang dil sa dacong paliguid; nagpasimula ang paghahamoc sa pagmamatuwiran upang magcaro n~g wac sa paglalaban sa lupa na malilign~g dug nirin~gig co ang tinig n~g Dios, sa aba n~g mag-acalang lumaban sa canya! hindi iniucol sa canila ang pagsulat n~g Historia! Nag-ibg anysi Els; nacatindig, nacapugay, may anyg hindi caraniwan ang mukha niyg mabayaning

liniliwanagan n~g buw. Ipinagp ang canyg malagg buh, at nagpatuloy n~g pananalita: --Hindi po ba ninynakikita't gumiguising na ang lah? Tumag n~g ilg dag ta ang pagcacatulog, n~guni't pumut ang lintic isg araw, at sa paninirn~g lintic ay pumucaw n~g buhay; buhat niyy ibg m~ga hilig ang pinagpagalan n~g m~ga isip, ang m~ga hilig na itna n~gayy nan~gagcacahiwalay, man~gagcacalakiplakip isg araw na ang Dios ang siyg mamamatnugot. Hindi nagculang ang Dios sa pagsaclo sa m~ga ibg bayan; hindi rin magcuculang ang saclolong iyan sa bayan natin; ang catuwiran niya'y siyang catuwiran n~g calayn! Isang dakilang catahimican ang siyg sumun sa ganitg m~ga salita.

Samantala'y lumapit ang bangcsa pasigan sa hindi naiinong pagsusulong n~g m~ga alon. Si Els ang naunang sumira n~g gayg hindi pag-iimican. --Anpo ang sasabihin co sa m~ga nag-utos dito sa akin?--ang tang, na nagbago n~g anyn~g tinig. --Sinabi co na po sa iny na dinamdam co ang canilg calagayan, n~guni't sily man~gaghint, sa pagca't hindi nagamot ang m~ga sak n~g capuwa m~ga sak, at sa casaliwaan nating palad ay tayong lahat ay may casalanan. Hindi na muling sumag si Els, tumung nagpatuloy n~g pagsagw, at n~g dumating sa pampg ay nagpaalam cay Ibarra n~g ganitg sabi: --Pinasasalamatan co po cay guino sa

inyg pahihinuhod sa aking pakiusap; hinihin~gi co sa icagagaling ninyg sa haharaping panahy aco'y inyg limutin at huwag ninyg kilalanin acsa anmang calagayang aco'y inyg mumpong. At pagcasabi nity mulg pinalacad ang bangc at sinagwang ang tun~go'y sa isg gubat sa pasigan. Samantalang guinagawa ang mahabang pagtawid ay nanatili sa hindi pag-imic; tila mandin wala siyg namamasdan cung di ang libolibong m~ga diamante na kinucuha't ibinabalic n~g canyg sagw sa dagatan at doo'y talinghagang nan~gawala sa guitna n~g m~ga bugh na alon. Sa cawacasa'y dumating; lumab ang isg tao sa casucalan at lumapit sa cany --Anang sasabihin co sa capit?--ang tang.

--Sabihin mong gaganap si Els n~g canyg pan~gac sacali't hindi mamat muna,--ang isinag n~g boong calungcutan. --Cung gayy cail ca makikisama sa amin? --Pag-inacala n~g inyg capitg dumating na ang panah n~g pan~ganib. --Cung gayy magaling, paalam!

=LI.= =MGA PAGBABAGO.=

Malungc at pusp n~g pan~gamba ang mahihiing si Linares; bagong catatangg niya n~g sulat ni do Victorina, na ganitang sabi: Minamahal cong pinsan; ibig cong magcaroon n~g balita sa iyo sa loob n~g tatlg araw, cung pinat ca na n~g alperes icaw ang pumat sa canyayaw acong lumamp ang isman lamang araw na hindi tumanggap pa ang hayop na iy n~g ucol na parusa sacali't lumamp ang taning na iy at hindi mo pa siyhinahamon n~g patayan sasabihin co cay Don Santiago na cail man ay hindi ca naguiguing secretario, ni hindi ca nacapagbibiro cay Canovas ni hindi ca

nacacasama sa pagliliwaliw n~g general Arse Martines sasabihin co cay Clarita na pawang casinun~galin~gang lah at hindi catbibigyan cahi't isg cuarta n~guni at cung hamunin mo siya ipinan~gan~gaco co sa iyo ang bawa't iyong maibigan caya n~ga tingnan mo cung hamunin mo siyat ipinagbibigay alam co sa iyo na hindi acpapayag n~g m~ga pagtalilis at m~ga dahidahilan. Ang pinsan mong gumiguiliw sa iyo mula sa pus _Victorina de los Reyes de De Espada._ Sampaloc, lunes las 7 n~g gabi. Mabig ang bagay na iy: kilalni Linares ang ugali ni do Victorina at nalalaman niycung hanggang saan ang magawa; cung pakiusapan siyn~g nauucol sa

catuwira'y tulad sa cung magsaysay n~g nauucol sa calinisan n~g puri't pakikipag capuwa-tao sa isg carabinero n~g Hacienda, pagca talagang may pacay na macakita n~g contrabando sa lugar na tunay na wala; ang mamanhic ay walg cabuluh, magdaya'y lalo n~g masam wala na n~gang sucat pagpapaliiran cung hindi magham n~g away. --N~guni't paano?--ang sinasabing nagpaparoo't paritong mag-is--cung salubun~gin acn~g masasamang pananalita? cung ang canyg asawa ang aking maratnan? sino caya ang macaiibig magpadrino sa akin? ang cura? si capitan Tiago? Sinusumpa co ang oras n~g aking pagsunod sa canyang m~ga hatol! Dald! Sino ang pumipilit sa aking acy maghamb, magsabi n~g m~ga cabulastug, magpakita n~g m~ga cayaban~gan! anang sasabihin sa akin

n~g guinog dalagang iy ...? Dinaramdam co n~gay ang paguiguing secretario co n~g lahat n~g m~ga ministro! Sumaganitg malungc na pakikipagsalitaan sa sarili ang mabait na si Linares n~g dumating si pari Salv Ang catotohana'y lalo n~g pay at namumtla ang franciscano cay sa dati, n~guni't nagningning sa canyg m~ga matang isg tan~gg liwanag at sumusun~gaw sa canyg m~ga labi ang isg cacaibg n~git --Guinoong Linares, lub naman ang pag-iisniny--ang ibinati at saca tumun~go sa salas, na sa m~ga nacasiwang na pintnito'y tumatacas ang ilg tinig n~g piano. Nag-acala si Linares na n~gumit

--At si don Santiago?--ang idinugtg n~g cura. Dumating si capitang Tiago sa sandali ring iy, humalic n~g cam sa cura, kinuha niyang dalnitg sombrero at bast n~gumin~giting maba na maba. --Pakingg niny pakinggan niny--ang sabi n~g curang papas sa salas, na sinsundan ni Linares at ni capitan Tiago;--may dalacg magagalg na balita na aking sasabihin sa lah. Tumangg acn~g m~ga sulat na galing sa Maynil na pawang nagpapatibay n~g sulat na dinalsa akin cahapon ni guinog Ibarra ..., sa macatuw, don Santiago, ay wala na ang nacahadlg. Si Mar Clara, na nacaupsa piano sa guitnn~g canyang dalawg caibigang babae, umanyg titindig, datapuwa't

kinulang siyn~g lac at muling naup Namutlsi Linares at tinitigan si capitang Tiago na ibinabang m~ga mat --Untiunting totog kinallugdan co ang binatang iyan,--ang ipinagpatuloy n~g cura; n~g una'y masamang aking pagcalagay sa cany..., may cauntg cainitan ang ulo, n~guni't lubhg marunong umayos n~g canyg m~ga pagcuculang, na anpa't hindi mangyaring macapagtan sa canyang sino man. Cung di n~ga lamang si padre Daso'y.... At tinudln~g cura n~g matuling pagsuly si Mar Clara, na nakikinig n~guni't hindi inihihiwalay ang m~ga mata sa papel n~g msica, bagman siya'y lihim na kinucurot ni Sinang, na sa gayg paraa'y sinaysay ang canyg catuwn; sumayaw sana siya cung sily nag-s

--Si padre Daso po?--ang tang ni Linares. --Opo, si padre Daso, ang sinabi,--ang ipinagpatuloy n~g cura, na hindi inihihiwalay ang tin~g cay Mar Clara,--na palibhasa'y ... inaama sa biny, hindi niymaitutulot ... n~guni't sa cawacasan, inaacala cong humin~ging tawad sa canysi guinoong Ibarra, bagay na hindi co pinag aalinlan~ganang magcacahusay-husay na lah. Nagtind si Mar Clara, nagsabi n~g isg dahil at pumasoc sa canyg cuarto, na si Victoria ang casama. --At cung hindi siypatawarin ni padre Daso?--ang marahang tang ni capitang Tiago. Cung magcagayo'y ... si Mar Clara ang

macacaalam ... si padre Daso ang canyg amg caluluwa: n~guni't inaacala cong sila'y magcacatasan. Nang sandalg yay napakingg ang yab n~g m~ga paglacad at sumipot si Ibarra, na sinusundan ni t Isabel; ibt ibg m~ga damdamin ang napucaw n~g pagdating niyg iy. Bumati n~g boong guiliw cay capitang Tiago, na hindi maalaman cung n~gin~gitiiyac, bumati cay Linares n~g isg malaking pagyuc n~g ulo. Nagtind si fray Salvat iniabot sa canyang cam n~g boong pagliyag, na anpa't hindi napiguilan ni Ibarra ang isg tin~ging nagpahalatn~g malakg pagtatac --Huw po cayg magtac--ani fray Salv--n~gay-n~gay lamang ay pinupuri co cay Napasalamat si Ibarra at lumapit cay

Sinang. --Sa ca doroon sa boong maghapon?--ang itinang ni Sinang, sa canyang pananalitang musm;--tumanong cami sa aming sarili at aming sinasabi sa amin din: Sa caya naparoon ang caluluwang iyg tinub sa Purgatorio? At bawa't issa ami'y nagsasabi n~g ibt ibg bagay. --At mangyayari bang maalaman cung anang sinasabi niny --Hindi, iya'y isg lihim, n~guni't sasabihin co sa iycung tayo tayo lamang. N~gayy sabihin mo sa akin cung sa ca doroon, upang maalaman co cung sino sa amin ang nacahul --Hindi, iyy isrin namang lihim, n~guni't sasabihin co sa iyo cung tayo tayo na

lamang, sacali't itutulot n~g m~ga guinog it --Mangyari bag mangyari bag iy pallamang!--ani parSalv Hinila ni Sinang si Cristomo sa isg dulo n~g salas: natutuwsiyg mainam na canyg mapagtalos ang isg lihim. --Sabihin mo caibigan sa akin, ang tang ni Ibarra;--nagagalit pa si Mar sa akin? --Ayw co, n~guni't ang wica niyy magalg pa raw na siyy iyg limutin na, at bago umiiyac. Ibig ni capitang Tiagong siyy pacasal sa guinog iy, at gay din si parDaso, n~guni't hindi siynagsasabi n~g oo aayaw. N~gayg umaga, n~g icaw ay ipinagtatanong namin, at sinasabi cong baca nan~gin~gibig na sa ib sumag siysa aking: cahimanawari! at saca

umiy. Nallungcot si Ibarra. --Sabihin mo cay Marng ibig co siyg macausap na camlamang dalaw --Caylamang dalaw--ang tang ni Sinang, na pinapagcun ang m~ga kilay at siyy tinitigan. --Hindi naman lub camg dalawlamang; n~guni't huwag sanang naharap iy. --May cahirapan; n~guni't huwag cang mabahal sasabihin co. --At cailan co malalaman ang casagutan? --Bucas, pumaroon ca sa bahay n~g maaga. Aayaw si Marng mag-iscailan man, sinasamahan namin siy isg gabi'y

natutulog si Victoria sa canyg siping, at sa isg gabnamy ac bucas ay sa akin tamang pagsama sa cany N~guni't pakingg mo, at ang lihim? Yay ca nang hindi mo pa sinasabi sa akin ang lalong pan~gulo? --Siya n~ga naman pal doon acdoroon sa Los Bas, mamili acn~g niy, sa pagca't ibig cong magtayn~g isg gaan; ang iyong tatay ang aking macasama. --Walna ba cung di iy lamang? Nac ang isg lihim!--ang biglg sinabi ni Sinang n~g malac, na ang anyy ang sa narayaang magpapatub ang boong isip co'y.... --Mag-in~gat ca! hindi co itinutulot sa iyg iwatawat mo ang lihim na iy! --At hindi co naman ibig--ang isinag ni

Sinang na pinapan~gulubot ang ilg.--Cung isg bagay man lamang na may caunting cahulug, marahil masabi co pa sa aking m~ga caibigang babae; datapuwa't pamimiln~g m~ga niy! m~ga niy! sino ang macacaibig macaalam n~g tungc sa niy? At nagdalidali n~g mainam na pagy at paghanap sa canyg m~ga caibigang babae. Nagpaalam si Ibarra n~g macara ang ilg sandali, sa pagca't canyg nakitang walang salang panglaw ang pagpupulong na iy; maasim na matamis ang pagmumukhni capitang Tiago, hindi umiimic si Linares at nagmasid, ang curang nagpapacunuwaring nagalac ay nagsasalitn~g m~ga cacaibg bagay. Hindi na mulg lumab ang alin man sa m~ga dalaga.

=LII.= =ANG SULAT N~G M~GA PATAY AT ANG M~GA ANINO.=

Itinatagang buwan n~g madil na lan~git; winalis n~g malamig na han~ging palatandn n~g pagdating n~g Diciembre ang ilg dahong tuyat ang alab sa makipot na landas na patun~gsa libin~gan. Nagsasalitaan n~g marahan ang tatlg anino sa ilalim n~g pintuan. --Kinausap mo ba si Els?--ang tang n~g isg tinig. --Hind nalalaman mo n~g siyy may ugaling cacaibat main~gat; n~guni't inaacalcong siyy cacampnatin; iniligt

ni don Cristomo ang canyg buhay. --Caya acpumayag,--ang unang tinig;--ipinagamot ni don Cristomo ang aking asawa sa bahay n~g isg mico sa Maynil Acang nacacaalam n~g convento upang makipagliwanag sa cura n~g aming pautan~gan. --At camnaman ang nacacaalam n~g cuartel, at n~g masabi namin sa m~ga civil na may m~ga an na lalaki ang aming am --Maguiguing il caya cay --Lim cainaman na ang lim Maguiguing dalawampo raw cami,--ang alilni don Cristomo. --At cung hindi lumab cayg magalg? --Sttt!--ang is at hindi na umimic ang

lah. Namamasid sa nag-aagaw n~g dilim at liwanag ang pagdating n~g isg anino na marahang lumalacad na ang bacod ang siyg tintunton; manacacang humintna para mandg lumin~gon. At may dahil n~ga nam. Sa dacong hulih, na may dalawampong hacbang ang puwang, may sumusunod na ispang anino, lalong malakat tila mand lalpang anino cay sa nna: totoong napacarahan ang pagyapac sa lup at biglang nawawal na anaki'y linalamon n~g lupa, cail mang huminto't lumilin~gon ang nuna. --Sinusundan ac--ang ibinulg n~g nunang anino; ang guardia civil caya? nagsinun~galg caya ang sacristan mayor?

--Ang sabi'y dito raw magtatagp--ang iniisip n~g icalawg anino; marahil may masamg inaacalcaya inililihim sa akin n~g dalawg magcapatid. Sa cawacasa'y dumating ang nan~gun~gunang anino sa pintan n~g libin~gan. Lumapit ang tatlg aninong nan~gauna. --Silpo bag --Caypo ba? --Tayo'y maghiwahiwalay, sa pagca't sinsundan acnil Tanggapin ninybucas ang m~ga sandata at pagcabi gawin. Ang hiy ay: Mabuhay si don Cristomo! Lacad na cay Nawalang tatlg anino sa licuran n~g m~ga pader. Nagtagang bagong dating

sa pag-itan n~g pintat naghint na hindi umiimic. --Tingnan natin cung sino ang sumsunod sa akin!--ang ibinulg. Dumating ang pan~galawg anino na nag-iin~gat n~g mainam at humintg parang nagtitin~gintin~gin sa paliguid niy --Nahuli acn~g pagdating!--ang marahang sinabi; n~guni't baca caya man~gagbalic. At sa pagct nagpasimuln~g pag ambg nagbabalang tumag, inis niyang sumilong sa ilalim n~g pintan. At alinsunod sa dapat mangyari'y nabugln niyang isg anino.

--Ah! sino pcay--ang itinang n~g bagong dating na ang tinig ay sa matapang na lalakl. --At sino pba naman cay--ang isinag n~g isn~g boong capanatagan. Sandalg hindi nan~gagsiimic; pinagpipilitan n~g ist isg makilala ang canyg cahar sa pamamag-itan n~g anyn~g tinig at sa pagmumukhg naaaninagnagan. --Anpo ba ang hinihintay ninyrito?--ang tang n~g may tinig na pagca lalaki. --Na tumugt ang las ocho upang aking macuha ang baraja n~g m~ga patay, ibig cong manalo n~gayong gabn~g salapi,--ang sag n~g isna ang tinig ay caraniwan; at caynam, ant caypo'y naparito?

--Sa ... gayg ding dahil. --Ab ikinatutuwa co; sa ganyy hindi acmag-iis May dalacg baraja; pagcarin~gig co n~g unang tugt ay maglagay acsa caniln~g _aldur_; sa icalawg tugt ay maglagay nam acn~g _gallo_; ang m~ga barajang gumagal ay iy ang m~ga baraja n~g m~ga pat, na kinacailan~gang agawin sa pamamag-itan n~g pananag May dalrin po ba cayg baraja? --Wala! --At paano? --Magaang; cung paano ang paglalag ninysa caniln~g bangc hinihintay cong silnam ang maglagay n~g bangcsa akin.

--At cung hindi maglag n~g bangcang m~ga pat? --Anang gagawin? Hindi pa ipinag-uutos na sapilitang magssugal ang m~ga pat.... Sandalg hindi silnag-imican. --Caypo ba'y naparitong may sandata? Paano ang inyg gawing pakikiaway sa m~ga pat? --Sa pamamag-itan n~g aking m~ga sunt,--ang isinag n~g pinacamalaki sa canil --Ah, diablo, n~gay co naalaala! hindi tumayang m~ga pat pagca may higu sa isang bilang n~g m~ga buh, at tayo'y dalaw

--Siyn~ga po ba? n~guni't yaw acg umal. --Acma'y gay din, nan~gan~gailan~gan acn~g salapi,--ang isinag n~g pinacamaliit; n~guni't gaw natin ang isg bagay: magsug tayong dalaw at ang matalo'y siyg umal. --Hal...--ang isinag n~g cauntg samang loob. isna may

Pumasoc silt humanap sa gayg nag-aagaw n~g dilim at liwanag n~g isg lugar na lalong nauucol; hindi nalao't nacumpong siln~g isg baunang batat doon silnaup Kinuha n~g pinacapand sa canyg salac ang baraja, at nagpanin~gas nam ang isn~g fforo. Sa ilaw ay nagtin~ginan ang ist isa,

datapuwa't ayon sa pag-aanyn~g cananilg mukha'y hindi nan~gagcacakilalanan. N~guni't gay man, sa pinacamata at tinig macalalaki ay makikilala natin si Els, at sa pinacamaliit ay si Lucas, dahil sa pat niysa pisn~g --Alsah po niny--ang winica nit na hindi nilin~gat n~g pagmamas sa cahar. Itinabang ilg butg nakita sa ibabaw n~g libin~gang batt saca nag-_andar_ n~g isg al at isg cabayo. Pinagsunodsun ni Els ang pagpapanin~gas n~g fforo. --Sa cabayo!--any--at n~g magcatanda'y nilagy n~g isg bun~gn~g tadyg. --Juego!--anLucas,--at sa icaapat icalimang _carta_ ay lumab ang isg al.

--Natalo cay--ang idinugtg;--n~gayy pabayaan po ninyg acy mag-isg humanap n~g pagcabhay. Umal si Els na hindi nagsabi n~g catagman lamang, at nawala sa guitna n~g cadilim. Nang macaraan ang ilang minuto'y tumugt ang las ocho sa rel n~g simbahan, at ipinahayag n~g campana ang oras n~g m~ga caluluwa; n~guni't hindi inanyayahan ni Lucas makipagsug sa canyang sino man, hindi tinawagan ang m~ga pat, na gaya n~g iniaatas n~g pamahiin; ang guinawy nagpugay at bumulg n~g ilang panalan~gin, nagcruz n~g boong cataimtimang tulad sa marahil guinawa rin sa sandaling iy n~g puno n~g Cofrad n~g Santimo Rosario.

Nagpatuloy ang pag-amb sa boong magdam. Pagca las nueve n~g gabi'y madil na ang m~ga daan at wala n~g taong lumalacad; ang m~ga farol n~g lan~gis na dapat ibitin n~g bawa't namamayan sa tapat n~g canilang bahay, bahagya n~g nacaliliwanag sa pabil na isg metro ang luwang: tila mandin inilag ang m~ga ilaw na iyt upang makita ang carilim. Naglacad n~g paroo't parito sa magcabicabilang dulo n~g daang malapit sa simbahan ang dalawg guardia civil. --Maguin!--ang sabi n~g issa wicang tagalog na may puntg bisay hindi tayo macahuli n~g isman lamang sacristan, walg gawa n~g casiraan n~g culun~g n~g man n~g alferez ... Nan~gadaldahil sa pagcatay doon sa is nacayamot sa akin it

--At sa akin,--ang isinag n~g is--sino ma'y walg nagnanacaw; datapuwa't salamat sa Dios at ang sabiha'y na sa bayan daw si Els. Ang sabi n~g alferez ay ang macahuli raw sa canyy miligtas sa palsa loob n~g tatlg buw. --Aa! Nasasaulo mo ba ang canyg m~ga _ses_?--ang tang n~g bisaya. --Mangyari bag ang ta ay matangc ayon sa alferez, catatag ayon sa cay padre Daso; maiit ang m~ga mat catatag ang ilg, catatag ang bib, walg balb, maitim ang buh.... --Aa! at ang m~ga tan~ging _ses_? --Mait ang bar mait ang salawal, m~gan~gahoy....

--Aa! hindi macatatacas, tila nakikinikinita co na siy --Hindi co siypagcacamal-an sa ib cahi't macatulad niy At ipinagpatuloy n~g dalawg sundalo ang canilg pag-_ronda._ Mulg natatanawan na nam natin sa liwanag n~g m~ga farol ang dalawg aninong nagcacasunod na lumalacad n~g boong pag-iin~gat. Isg mabalasic na _qui vive?_ ang siyg nagpahintsa dalaw at sumag ang nauna n~g _Espa!_ na nan~gan~gatal ang tinig. Kinaladc siyn~g m~ga sundalo at siyy dinalsa farol upg siyy kilalanin. Siyy si Lucas, n~guni't nan~gag-aalinlan~gan ang m~ga sundalo at nan~gagtatanun~gan sa tin~ginan.

--Hindi sinasabi n~g alferez na may pilat!--ang bisaysa sabing marahan.--Sa ca paroroon? --Magdala acn~g pamisa upang gaw bucas. --Hindi mo ba nakikita si Els? --Hindi co po siynakikilala, guino--ang sag ni Lucas. --Hindi co itinang sa iyo cung siyy nakikilala mo, tan~ga! cami ma'y hindi namin siynakikilala; itinang co sa iycung siyy nakita mo! --Hindi p guinoo. --Pakingg mong magalg, sasabihin co sa iyang canyg m~ga _ses_. Ang ta ay

cung minsa'y matangc, cung minsa'y catatag; ang buh at ang m~ga maty maiitim; at ang lah n~g m~ga ibpa'y pawang m~ga catatag,--ang bisay--Nakikilala mo na siyn~gay? --Hindi po, guino--ang isinag ni Lucas na nattulig. --Cung gayy _sulong!_ burro!--At ipinagtulacan siynil hayop,

--Nalalaman mo ba cung bakin ang acala n~g alferez ay matangc si Els at ang acalnaman n~g cura'y catatag lamang ang ta?--ang itinang na nag iisip-isip n~g tagalog sa bisay --Hindi. --Sa pagct nacaba sa pus ang alfez n~g siyy matyagan, at ang cura namy

nacatay --Siyn~g--ang biglg sinabi n~g bisaya; mainam ang pag-iisip mo ... bakit ca nagguardia civil? --Hindi capagcaraca'y guardia civil ac acy dating contrabandista,--ang isinag n~g tagalog na nagpapahan~ga. N~guni't sily linibg n~g ispang anino: sinigaw nilitn~g qui vive? at bago dinalnilsa ilaw. N~gayy si Els na n~gang siyg sa canily humaharap. --Sa ca paroroon? --Akin pong hinahabol, guino ang isg taong humamp at nagbalsa aking capat na lalaki; ang taong iyy may pat sa mukht nan~gn~ga~ngalang Els ...

--H--ang biglg sinabi n~g dalawat nan~gagtin~ginang nagsisipanghilacb. At pagdaca'y nan~gagtacbuhang ang tun~go'y sa simbahang sasandali pa lamang na pinaroonan ni Lucas.

=LIII.= =IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.=

Maagang cumalat sa bayan ang balitang may nakitang m~ga ilaw sa libin~gan n~g gabing nacara. May sinasabi ang punn~g V.O.T. (Venerable Orden Tercera) na m~ga candilang may ilaw at cung paano ang anyat cung gaano ang canilg m~ga lak datapuwa't ang hindi matucoy ay ang bilang, n~guni't may nabilang siyg hanggg dalawamp Hindi dapat atim ni hermana Sipa, na caanib sa Cofrad n~g Santimo Rosario, na ang macapagyabg lamang na nacakita n~g biyayn~g Dios na ity ang isg na sa hermandad (capatiran) na caaway; sinabi nam ni hermana Sipa, cahi't hindi malapit doon ang canyg

tinahanan, na siyy nacin~gig n~g m~ga dag at hib, at hanggg sa tila mand canyg nakikilala ang tinig n~g tan~ging m~ga tao, na n~g unang panahy canyg naca ..., datapuwa't alang-alang sa pag-ibig sa capuwa taong atas sa binyaga'y hindi lamang canyg pinatatawad, cung di nam canyg ipinananalan~gin at inililihim ang canilg m~ga pan~galan, at dahil dito'y pagdaca'y pinapagtitibay na siyy santa. Hindi totoong matalas ang tain~ga, ang catotohanan, ni hermana Rufa, n~guni't hindi dapat tiisin niyg narin~gig ang bagay na iy ni hermana Sipa't siyy hindi, at dahil dito'y nanaguinip siyat sa canyy humarap ang maraming m~ga caluluwa, hindi lamang n~g m~ga taong pat na, cung di nam n~g m~ga buhay; hinin~gi n~g m~ga caluluwang sily bahaguinan n~g m~ga indulgenciang canyg maliwanag na itinala't pinacaiin~gatan.

Masasabi niyang m~ga pan~galan sa m~ga familiang nan~gan~gailan~gan, at wala siyg hinin~gi cung di isg muntg lim upg isaclolo sa Papa, sa m~ga pan~gan~gailan~gan nit Isg batang ang hanap-buhay ay mag-alaga n~g m~ga hayop, na nan~gah magpatibay na wala siyg nakita liban na lamang sa isg ilaw at dalawg tng nan~gacasalacot, nahirapang lubha upang macaligt sa m~ga hamp at m~ga lait. Nawalg cabuluhg siyy manump na canyg casama ang canyg m~ga calabaw at silang macapagsasabi: --Durunong ca pa sa m~ga celador at sa m~ga hermana, _paracmason,_ hereje?--ang siyg canilg sinasabi sa canyt siya'y iniirapan nil Nanh ang cura sa plpito at inulit ang

serm tungc sa Purgatorio, at muli na namg lumabas ang m~ga pipisohin sa canicanilg kinatataguan. N~guni't pabayaan natin muna ang m~ga caluluwang nan~gaghihirap, at pakingg natin ang salitaan ni don Pilipo at n~g matandg Tasio, na may sakit at nag-sa sa canyg maliit na bahay. Malaon nang hindi bumaban~gon sa canyg kinahihigaan ang filofo ul, at nararatay dahil sa isg panghihinang madalang paglubh --Ayaw, sa catotohanan, cung marapat co cayg handugan n~g masayg batdahil sa pagcangg sa inyn~g inyg pagbibitiw n~g catungculan; n~g una, n~g hindi pakingg n~g boong cawalghiyaan ang palag n~g marami sa m~ga nan~gagpupulong, sumasacatuwiran cayg hin~gin ninyang pahintulot na macapagbit cayn~g inyg catungculan;

n~guni't n~gayg cayy nakikital sa guardia civ ay hindi magalg. Sa panah n~g pagbabaca'y dapat cayg manatili sa inyg kinalalagyan. --Tunay n~ga, datapuwa't hindi, pagca naglililo ang general,--ang sag ni don Filipo;--talastas na po ninyg kinabucasa'y inalpasan n~g gobernadorcillo ang m~ga sundalong aking nahuli, at nagpacatangguanggug gumawa n~g cahi't anpa man. Wala acg magawa cung walang pahintulot ang aking pun --Wala n~ga, cung cayy nag-sa, datapuwa't malakang magawa ninycung catulong ninyang m~ga ib Dapat sanang sinamantala ninyang ganitg pangyayari upang cayy macapagbig ulir sa ibg m~ga bayan. Sa ibabaw n~g catawawg capangyarihan n~g gobernadorcillo'y naroon ang

catuwiran n~g bayan; iy sana ang pasimula n~g isg magalg na pagtuturay inyg sinayang na di guinamit. --At anbagcaya ang aking magawa sa kinacataw n~g m~ga malg pananalig? Tingnan po ninyt nariyan si guinog Ibarra, na napilitang makisang-ayon sa m~ga pananampalataya n~g caramihan, inaacalba ninyg siyy naniniwalsa excomuni? --Ibang inyg calagayan cay sa cany ibig ni guinog Ibarrang magtan, at upang magtan ay kinacailan~gang yumuc at tumalima sa cahilin~gan n~g cataw; ang catungculan po ninyy magpagp, at upang magpagp ay nan~gan~gailan~gan n~g lac at nin~gas n~g loob. Bucod sa rito'y hindi dapat gaw ang pakikital laban sa gobernadorcillo; ang marapat sabihi'y: laban sa lumalabis

sa paggamit n~g lac, laban sa sumisira n~g catahimican n~g bayan, laban sa nagcuculang sa canyg catungculan; at sa ganity hindi n~ga caymag-iis palibhasa'y ang bayan n~gayy hindi na gaya n~g nacarag dalawampg ta. --Sa acala po caya niny--ang tang ni don Filipo. --At hindi po ninynararamdaman?--ang isinag n~g matandang ga humilig na sa kinihigan;--ah! palibhasa'y hindi pninynakita ang panahg nagdaan, hindi ninymapagcucurocurang bun~ga n~g pagparito n~g m~ga tagEuropa, n~g m~ga bagong acl at n~g pagpasEuropa n~g m~ga kinabataan. Pag-isip-isipin ninyt pagsumagsumaguin: tunay n~ga't nananatili pa ang Real at Pontificia Universidad n~g Santo Tom, sampn~g canyg carunungdun~gang claustro, at

pinapagsasanay pa ang ilg m~ga nag-aaral sa pagtatat n~g m~ga distingo (pagkilala n~g caibh) at bigy n~g panghulg ningng ang m~ga catalasan n~g pagmamatuwiran tungc sa iglesia, n~guni't sa pninymakikita n~gay yag m~ga kinabataang mawilihg salicsic n~g metafica, pan n~g m~ga dunong, na sa capapahirap sa pag-iisip ay namamatay sa marayang m~ga pagbabalacbalac sa isg suloc n~g m~ga lalawigan, na hindi matapustapos unawain ang m~ga saguisag n~g ente, hindi macuhang masunduan ang liwanag n~g esenc (tining) at n~g existencia (bhay) cataastaasang palaisipang nagpapalimot sa atin n~g lalong kinacailan~gang maalaman: n~g nauucol sa ating cabuhayan at sariling calagayan? Tingn po ninyang cabataan n~gay! Sa pusp na casiglahan n~g canilg loob sa pagcita sa lalong malayong tan-awin,

sily nan~gag-aaral n~g Historia, Matemicas, Geograf, Literatura, m~ga dunong sa Fica, m~ga wicn~g ibt ibg lahi, m~ga bagay na lah na nang panah nati'y ating dinin~gig n~g malakg pan~gin~gilabot na parang m~ga hereg; ang lalong mahiligu sa calayaan n~g isip n~g panah co'y pinapagtitibay na mababang-mababa ang m~ga dunong na iy sa m~ga minana cay Aristeles at sa m~ga pacaran n~g silogismo. Sa cawacasa'y napag-unawa n~g taong siyy tao; pabayaan ang pagsisiyasat sa calagayan n~g canyg Dios, ang pakikialam sa hindi matangn, sa hindi nakita, at ang paglalagdn~g alituntunin sa m~ga panaguinip n~g canyg panimdim; napagkilala n~g taong ang canyg minana'y ang malawac na daigd, na macacaya niyg pagharian; na sa canyg pagcapag sa isg gaing walg cabuluht palal tumun~gt pinagmasmas ang

lah nang sa canyy nacaliliguid. Pagmasd pninyn~gay cung paano ang pagsang n~g ating m~ga poeta; binbucsan sa ating unti unti n~g m~ga Musa n~g Naturaleza ang canilg iniin~gatang m~ga cayamanan at nagpasimuln~g pagn~giti sa atin upg tayo'y bigyg siglsa pagpapatuln~g pawis. Naghand na n~g m~ga unang bun~ga ang m~ga dunong na nagbhat sa m~ga pinagdanasan; culang na lamang n~gay ang lub na pacabutihin n~g panah. Naaalsunod ang m~ga bagong abogado n~gay sa m~ga bagong balangc n~g Filosofia n~g Cuwir; nagpasimulna ang il sa caniln~g pagngning sa guitna n~g carilimg nacaliliguid sa luclucan n~g m~ga tagapa-unawa n~g cagalin~gan, at nahihatigan na ang pagbabago n~g lacad n~g panah. Pakingg po ninycung paanong manalitn~gay ang m~ga

cabataan, dalawing po ninyang m~ga pralang pinagtuturuan n~g m~ga dunong, at ibn~g m~ga pan~galan ang umaalin~gn~gaw sa m~ga pader n~g m~ga claustro, diy sa loob n~g m~ga pader na iyy wala tayong mirin~gig liban na lamang sa m~ga n~galan ni Santo Tom, Suarez, Amat, Schez at m~ga ibpa, na pawang pinacasamba n~g panahg co. Walg cabuluhg magsisig buhat sa m~ga plpito ang m~ga fraile laban sa tinatawag nilg pagsamn~g m~ga ugal tulad sa pagsig n~g m~ga magtitindn~g isd laban sa cacuriputan n~g m~ga mamimili, na hindi nilnapagkikilalang ang calacal nily bilasna't walg cabuluh! Walg cabuluhg ilaganap n~g m~ga convento ang canilg mahahabang galam at m~ga ugat sa han~g na inis sa m~ga bayan ang bagong agos; pumapanaw na ang m~ga diosdiosan; mangyayaring

mapapamayat n~g m~ga ugat n~g cahoy ang m~ga halamang doo'y itinatanim, datapuwa't hindi mangyayaring macaam n~g buhay sa ibg nan~gabubuhay, na gaya na n~ga n~g m~ga ibong napaiilanglg sa calan~git. Masimbuyang pananalitn~g filofo; nagningning ang canyg m~ga mat --Datapuwa't maliit ang bagong sibol; cung man~gagcsa ang lah, ang pagslong na totoong napacamahal ang ating pagbili'y mangyayaring canilg main,--ang itinutol ni don Filipo na yaw maniwala. --Inisin siya, nino? n~g tao bag iyg pand bang masasact ang macanis sa Pagsulong, sa macapangyarihang an n~g panah at n~g casipagan? Cail bagnagawniyang gay? Laln~g itinulac siysa paglaganap n~g m~ga

nan~gagpupumil na siyy piguin sa pamamag-itan n~g m~ga pinasasampalatayan, n~g bibitay at n~g pinagsusunugang sig _E por si muove_, (at gay ma'y gumalaw), ang sinasabi ni Galileo n~g pinipilit siyn~g m~ga dominicong canyg sabihing ang lupa'y hindi gumagalaw; ang gayg sality iniuucol sa pagsulong n~g dunong n~g tao. Mapipilit ang ilg m~ga calooban, mapatay ang ilg m~ga tao, n~guni't ity walg cabuluh: magpapatuloy n~g paglacad sa canyg land ang Pagsulong, at sa dugn~g m~ga mabulagty bubucal ang m~ga bago't malalac na m~ga suwi. Pagmasd po ninyang m~ga pamahayagan man, cahi't ibiguing magpaciratira sa cahulihulihan, gay ma'y humacbang n~g issa pagsulong n~g laban sa canyg calooban; hindi macatacas sa pagtupad sa ganitg atas ang m~ga dominico man, caya't canilg

tinutularan ang m~ga jesuita, na cilang m~ga caaway na cail ma'y hindi macacasund gumawsiln~g m~ga casayahan sa canilg m~ga claustro, nan~gagtayn~g m~ga maliliit na m~ga teatro, nag-nyanyn~g m~ga tul sa pagct palibhasa'y hindi silculang sa catalinuhan, bagman ang boong isip nily nan~gabubuhay pa silsa icalabinglimg siglo, napagkikilala nilg sumasacatuwiran ang m~ga jesuita, at sily makikialam pa sa daratng panah n~g m~ga batang bayang canilg tinuruan. --Ayon, sa sabi ninyy caalacb ang m~ga jesuita sa paglacad n~g Pagsulong?--ang tang na nagtaca ni don Filipo;--cung gayo'y bakit sily minamasamn~g m~ga tagEuropa? --Caypo'y sasagut co n~g catulad n~g m~ga nag-aaral n~g tungc sa Iglesia n~g

una,--ang isinag n~g filofo, na mulg nahigat pinapanag-uli ang canyg pagmumukhg palabiro;--sa tatlg para mangyayaring macaacbay sa Pagsulong: sa dacong unah, sa dacong taguiliran at sa dacong hulih; ang m~ga nan~gun~guna'y siyg namamatnugot sa cany ang nan~gasa taguilira'y cusang napadadala na lamang, at ang nan~gahuhuli'y pawang kinaladcad, at sa m~ga kinaladcad na itnasasama ang m~ga jesuita. Ang ibig sana nily silang macapamatnubay sa Pagsulong, n~guni't sa pagct nakikita nilg ity malac at ibang m~ga hilig, sily nakikisang-ayon, at lalong minamagalg nilg sily makisunod cay sa sily tahaki't yapacan, mira caya sa guitna n~g maril na da. N~gay po'y tingn niny tayo rito sa Filipinas ay may m~ga tatlg siglo, ang cauntian, ang ating pagculi sa _carro_ n~g Pagsulong: bahagya pa lamang

nagpasimula tayo n~g pag-alis sa Edad Media (476 hanggg 1453); caya n~ga ang m~ga jesuita na nasa Europa'y larawan n~g pag-urong, cung pagmasdan dito'y larawan n~g Pagsulong; cautan~gan n~g Filipinas sa canilang bagong umusbg na pagdunong, ang m~ga dunong na catutubn~g daigd (Ciencias Naturales), na siyg culuwa n~g siglo XIX, na gaya namang cautan~g sa m~ga dominico ang Escolasticismo (filosof n~g Edad Media), na namat na cahi't ang pagpipilit na gaw ni Le XIII: walg Papang macabuhay na mag-ulsa binitay na n~g catutubong bait ... Datapuwa't sa naroon ang ating salitaan?--ang itinang na nagbago n~g anyn~g pananalita;--ah! ang pinag-uusapan nati'y ang casalucuyang calagayan n~g Filipinas ... Siyn~ga, n~gayy pumapasoc tayo sa panah n~g pakikitunggal malac cay nauucol na sa gabcamg nan~gaunang

ipinan~gan, cami'y paal na. Ang nagtutunggali ay ang nacaraang panahg cumacapit at yumayacap na nagttun~gayaw sa uugaugn~g malaking bahay na batn~g m~ga macapangyarihan, at saca ang panahg sasapit, na nirin~gig na buhat sa malayang canyg awit n~g pagwawagui, sa m~ga sinag n~g isg namamanaag n~g liwayw, tagl ang Bagong Magandg Balita na galing sa m~ga ibg lupa ... Sinosino caya ang man~gatitimbuang at mababaon sa pagcaguhn~g nuiguibang bahay? Tumiguil n~g pananalitang matandg lalaki, at n~g makita niyang siyy tinititigan ni don Filipong nagninilaynilay, ngumitat mulg nagsalit --Halos nahuhulaan co ang iniisip po niny

--Siyn~ga pba? --Iniisip po ninyg magaang na totog mangyaring acy nagcacamal--ang sinabing n~gumin~gitn~g malungc;--n~gayy may lagn acat hindi nam acmaipalalagay na hindi namamali cail man: _homo sum et nihil humani a me alienum puto,_ ani Terencio; n~guni't cung manacaca'y itinutulot ang managuinip, bakit bagt hindi mananaguinip acsa m~ga hulg sandaln~g buhay? At buc sa roo'y pawang panaguinip lamang ang aking nagug buhay! Sumasacatuwiran pcay panaguinip! walg iniisip ang ating m~ga kinabataan cung di ang m~ga sintahan at layaw n~g catawan: lalong malaki ang panahg canilg ginugugol at ipinagcacapagod sa pagdayat paglulugsn~g isg capurih n~g isg dalaga, cay sa pag-iisip-isip n~g icagagaling n~g canyg lupang tinubuan;

pinababayaan n~g m~ga babae rito sa atin ang canilg sariling m~ga familia, dahil sa pag aalaga n~g bahay at familia n~g Dios; masisipag lamang ang m~ga lalaki rito sa atin sa nauucol sa m~ga vicio at sily m~ga bayani lamang sa paggawn~g m~ga cahiyahiy numulat ang camusmusan sa m~ga cadilim at sa m~ga calumalumaang pinagcaratihang aayaw baguhin; pinalampas n~g m~ga cabataan ang lalong pinacamagalg na panah n~g canilg buhay na walg anmang mithn, at ang m~ga may gulang na'y walg guinawang sucat mamun~ga n~g cagalin~gan, walg capacan silcung di magpasamsa m~ga kinabataan sa pamamag-itan n~g canilg masasamg halimbawang ipinakikita ... Ikinagagalac cong acy mamat na ... _claudite jam rivos, pueri._ --Ibig pba ninyang anmang

gam?--ang itinang ni don Filipo, upg magbago n~g salitaang nacapagbig dilim sa mukhn~g may sak. --Hindnagcacailan~gan n~g m~ga gam ang m~ga mamamatay; cayg m~ga mitira ang nan~gagcacailan~gan. Sabihin pninycay don Cristomo na acy dalawin niybucas, may sasabihin acsa canyg totoong mahahalag Sa loob n~g ilg araw ay yayao na ac Sumacadilim ang Filipinas! Pagcatapos n~g ilg sandali pang pag-uusapa'y iniwan ni don Filipong namanglaw at nag-iisip ang bahay n~g may sak.

=LIV.=

QUIDQUID INULTUM

LATET,

ADPAREBIT, NIL REMANEBIT.

Ipinagbibigay am n~g campana ang oras n~g pagdarasal sa hapon; tumitiguil ang lah pagcin~gig n~g taguinting n~g pagtawag n~g religi, iniiwan ang canilg guinawa't nan~gagpupugay: inihintn~g magsasacg nanggagaling sa bukid ang canyg pag-awit, pinatitiguil ang mahinahong lacad n~g calab na canyg sinakyan, at nagdarasal; nagcucruz ang m~ga babae sa guitnn~g daan at pinagalaw na magalg ang canilg m~ga labt n~g sino ma'y huwag mag-alinlan~gang sa canilg sily mapamintakasi; inihihintn~g lalaki ang pag-ac sa canyg man at dinasal ang _Angelus_ upg sang-ayunan siyn~g capalaran; nan~gagdasal n~g malac sa m~ga bahay ... nallugnaw, nawalang lah n~g in~gay na hindi ang sa _AbGuinoong Maria_. Gay ma'y nagtutumulin sa paglacad sa

daan ang curang nacasombrero, na anpa't pinapagcacasala ang maraming m~ga matatandg babae, at lalo n~g nacapagcacasala! na ang tinutungo niyy ang bahay n~g alfez. Inacala n~g m~ga matatandg babaeng panah nang dapat nilg ituil ang pagpapakib n~g canilg m~ga labi upg sily macahalic sa cam n~g cura; datapuwa't hindsilpinans ni pari Salv hindi siynagtamg lug n~gayg ilag ang canyg mabut-g cam sa ibabaw n~g ilg n~g babaeng cristiana, upg buhat diyy padaus-using maimis (ayon sa nahiwatigan ni do Consolaci) sa dibd n~g magandg batang dalaga, na yumyucod sa paghin~gn~g bendici. Marahil totoong mahalagg bagay n~gang nacaliligalig sa canyg panimd upg malimutan n~g gany ang canyg sariling cagalin~gan at ang cagalin~gan n~g Iglesia!

Totoong dalidali n~gang siyy nanh sa hagdanan at tumawag n~g boong pagdudumalsa pintn~g bahay n~g alfez, na humar na nacacun ang m~ga kilay, na sinusundan n~g canyg cabiac (n~g canyang asawa), na n~gum~giting parang taginfierno. --Ah, padre cura! makikipagkita sana acsa inyn~gay, ang cambg na lalaki po ninyy.... --May sadyacg totoong mahalag... --Hindco maitutulot na palagui n~g iwasac niyang bacod ... papuputucan co siycung magbalic! --Iyy sacali't buh pa cayhanggg bucas!--ang cura na humihin~gal at patun~go sa salas.

--An inaacala po ba ninyg mapapatay acniyg taotaohang pipitong buwan pa lamang n~g ipan~ganac? Llusayin co siysa isg sicad lamang! Umudl si pari Salvi at hindi kinucusa'y itinun~gang panin~g sa pan~g alfez. --At sino po ba ang inyg sinasabi?--ang itinang na nan~g~gatal --Sino ang sasabihin co cung di iyg nacahalg, na hinamon acg camraw ay magpatayan sa pamamag-itan n~g revolver, na ang layo'y sandaang hacbg? --Ah!--humin~gang cura, at saca idinugtg:--Naparito act may sasabihin sa inyg isg bagay na totog madalian. --Huw na pcayg magsabi sa akin n~g

ganyg m~ga bagay! Marahil catulad n~g sa dalawg bat

iyy

Cung di lamang nagug lan~g ang pang-ilaw at hindi sana nacarumang _globo_, nakita dis n~g alfez ang pamumutln~g cura. --Ang ating pag-uusapan n~gayy ang mahalagg bagay na nauucol sa buhay n~g calahatan!--ang mulg sinabi n~g cura n~g marahan. --Mahalagg bagay!--ang inulit n~g alfez na namutl magalg po bang magpatamang binatang iy?... --Hindi siyang aking sinasabi. --Cung gayy sino? Itinurn~g cura ang pint na sinarh n~g

alfez alinsunod sa canyg kinaugalian, sa pamamag-itan n~g isg sicad. Ipinalagay n~g alfez na walg cabuluh ang m~ga camay, at wala n~gang mawalsa canyg anman cung maalis ang canyang dalawang cam. Isg tun~gayaw at isg atun~gal ang siyg nagug casagutan buhat sa lab. --Hayop! biniy mo ang aking no--ang isinig n~g asawa niy --N~gayy iluwal na pniny--ang sinabi sa cura n~g boong capanatag n~g loob. Tinitigan n~g cura ang alfez n~g malaon; pagcatapos ay tumang niyg tinig na pahum at nacayayamot na caugalian n~g nan~gagsesermon: --Nakita pba ninycung paano ang aking pagparito, patacb

--Redios! ang boong nagbubulul pcay

isip

co'y

--Cung gayy tingn niny--ang sinabi n~g cura na hindi pinans ang cagaspan~gan n~g asal n~g alfez;--pagca nagcuculang acn~g gany sa aking catungculan, maniwala cayt may mabibig na m~ga cadahilanan. --At anpa p--ang itinang n~g causap na itinadyac ang pasa tintungtun~gan. --Huminahon cay --Cung gayy ant cayy nagmadali n~g mainam sa pagparito? Lumapit sa canyang cura't tumanong n~g matalinghag

--Wal... p... ba ... nababalitaang ... an... man?

cayg

...

Pinakib n~g alfez ang canyg m~ga balicat. --Pinagtitibay pba ninyg wala cayg natalastas na ang anman? --Ibig pba ninyg ipaunawa sa akin ang nauucol cay Els na cagaby itinagn~g inyg sacristan mayor?--ang itinang. --Hindi, hindi co sinasabi n~gay ang m~ga cathacathg iyan,--ang sag n~g curang nagpakita na n~g pagcayamot;--ang ibig cong sabihin n~gayy ang isg malakg pan~ganib. --P ...! cung gayy magsalitcayn~g maliwanag!

--Ab--ang madalang na sinabi n~g fraile na may anyg pagpapawalg halaga;--n~gayy muli pa ninyg makikita ang cahalagahan naming m~ga fraile; catimbg n~g isg regimiento ang catapustapusang uld; caya't ang cura'y ... At ibinabang tinig at matalinghagang pananalit --Nacatuclas acn~g acalang panggugul sinabi n~g

isg

malaking

Lumucsang alfez at tinititigan ang fraile sa malakg gulat. --Isg cakilakilabot at mabuting pagcacahandang munacalang tacs na panggugul na sasambulat n~gay ding gab --N~gay ding gabi!--ang biglg sinabi

n~g alfez, na dinaluhong ang cura; at tinacbang canyg revolver at sable na nacasabit sa pader. --Sino ang aking daracpin?, sino ang aking daracpin?--ang sig. --Huminahon po cay may panah pa, salamat sa aking pagdadalidaling guinawa; hanggg sa las ocho.... --Babaril co silg lah! --Makin po cay Lumapit sa akin n~gayg hapon ang isg babae, na hindi co dapat sabihin ang pan~galan (sa pagct isang lihim n~g confesi at ipinahayag sa aking lah. Sasalacayin nilt cucunin ang cuartel, pagca las ocho, na hindi magpapamalay, lolooban ang convento, dacpin nilang fala at patayin tayong lah na m~ga castila.

Tul na tul ang alfez. --Walg sinabi sa akin ang babae cung di itlamang,--ang idinugtg n~g cura. --Waln~g ibg sinabi? cung gayy daracpin co siy --Hindi co mapababayaan: ang hucuman n~g pan~gun~gumpisal ay siyg luclucan n~g Dios na mahabaguin. --Walg Dios at walg mahabaguing macapagliligtas! huhulihin co ang babaeng iy! --Sinisirpo ninyang inyg isip. Ang marapat pninyg gawin ay humand lihim ninyg papagsandatahin ang inyg m~ga sundalo, at ilag ninysilsa magalg na mapagbabacayan; padalhan

pninyacn~g apat na guardia sa convento, at ipaunawninyang mangyayari sa m~ga taga fala. --Walrito ang fala! Hihin~gacn~g saclolo sa ibg m~ga _secci!_ --Huw, sa pagca't cung gayy canilg maiino, at hindi nila ipatutuloy ang canilg bant Ang lalong magalg ay muli nating buh silat sacnatin pasigawin, sa macatuw bagy cayang magpapasigaw sa canil hindi acdapat makial sa bagay na it sa pagct acy sacerdote. Dilidilihin niny sa mangyayaring ity macatutuclas cayn~g m~ga _cruz_ at m~ga _estrella;_ ang tan~ging hinin~gi co'y papagtibayin lamang na acang siyg sa inyy nagsabi't n~g macapaghand --Papagtitibayin, padre, papagtitibayin, at hindi malayong sa inyy mapaputong

ang isg mitr!--ang sag n~g alfez na nagalac, at tinitingnan ang m~ga mang n~g canyg suut na dam. --Ipaasahan cong magpadala caysa akin n~g apat na guardia na ibang pananamit, eh? Samantalang nangyayari ang m~ga bagay na ity nagtatacbo ang isg tao sa daang patun~gsa bahay ni Cristomo at dalidaling pumapanhic sa hagdanan. --Nariyan ba ang guinoo?--ang tang n~g tinig ni Els sa alil --Na sa canyg gabinete at may guinagaw Sa nais ni Ibarrang malibg ang canyg pagcain sa paghihintay n~g oras na macapagpapaliwanagan cay Mar Clara'y gumagawa sa canyg laboratorio.

--Ah! cayppal Els?--ang biglg sinabi;--cayang sumasaaking isip, nalimutan co cahapong itang sa inyang pan~galan niyg castilg may bahay na kinatitirahan n~g inyg nung lalaki. --Hindi pnauucol sa akin, guinoo.... --Pagmasd po niny--ang ipinagpatuloy ni Ibarra, na hindi nahihiwatigan ang pagcabalisa n~g binata, at inilapit sa nin~gas ang isg caputol na cawayan; nacatuclas acn~g isg dakilang bagay; hindi nasusunog ang cawayang it --Hindi pang cawayan ang dapat nating lin~gun n~gay; ang dapat ninyg gaw n~gayy iligpit ang inyg m~ga papel at cayy tumacas sa loob n~g isg minuto. Pinagmasd ni Ibarra si Els na nagtatac

at n~g makita sa canyg pagmumukhang anyg hindi nag aaglah canyg nitiwan ang bagay na hawac. --Sunuguin pninyang lah na macapapahamac sa inyat sa loob n~g isang oras ay lumag caysa isg lugar na lalong panatag. --At bakit? --Inypong sunuguin ang lahat n~g papel na inyg sinulat ang isinulat sa iny ang lalong walg cahuluga'y canilg masasapantahang masam... --N~guni't bakit? --Bakit? sa pagct bago cong natuclasan ang isg munacalang panggugulna cayang ipinalagay na may cagagaw at n~g cayy ipahamac.

--Isg munacalang panggugul at sino ang may cagagaw? --Hindi co nangyaring nasiyasat cung sino ang may cagagaw; bagong capakikipagsalitaan co lamang sa issa m~ga culang palad na sa bagay na iyy pinagbayaran, na hindi co nangyaring naakit na huwag gumawa n~g gay. --At iy, hindi pba sinabi sa inycung sino ang sa canyy nagbayad? --Sinabi p at pinapan~gaco acg aking pacain~gatan ang lihim, sinabi sa aking cayraw p --Dios co!--ang biglang sinabi ni Ibarra, at siyy nagulomihanan. --Guinoo, huw pcayg

mag-alinlan~gan, huwag nating sayan~gin ang panah, pagct marahil matuloy n~gayg gabrin ang munacalang panggugul Tila mandin hindi siynaririn~gig ni Ibarrang nacadilat n~g mainam at naca capit sa ulo ang m~ga cam. --Hindi mangyayaring mapahinto ang canilg gagawin,--ang ipinagpatuloy. ni Els,--wala n~g magagawa n~g acy dumatg, hindi co kilalang canilang m~ga pinuno ... lumigt po cay guinoo, magpacabuhay cay sa icagagaling n~g inyg bayan! --Sa actatacas? Hinintay aco n~gayg gabi!--ang biglg sinabi ni Ibarra na si Mar Clara ang iniisip. --Sa alin mang bayan, sa Maynila, sa

bahay n~g sino mang punong may capangyarihan, n~guni't sa ibg lugar, n~g hindi nilmasabing cayang namumunsa panggugul --At cung acrin ang magcanulo n~g munacalang panggugul --Cayang magcacanulo?--ang biglg sinabi ni Els, na siyy tinititigan at nilalayuan n~g paurg; malalagay po cayg tacs at duwag sa m~ga matn~g m~ga manggugul at mahinang loob sa m~ga matn~g m~ga ib wiwicag inuman~gan ninysiln~g isg silo at n~g cayy magtamo n~g carapat, mawiwicang ... --Datapuwa't anang dapat cong gaw? --Sinabi co na sa iny pugnaw ang lah ninyg m~ga papel na nauucol sa inyg

buhay, at tumacas at maghint n~g m~ga mangyayari.... --At si Mar Clara?--ang sig binat--hindi, mamat na muna ac n~g

Pinilit ni Els ang sariling cam at nagsabi: --Cung gayy inyg ilagan man lamang ang dagoc, maghandcaysa pananag cung cayy isumbg na nil!! Lumin~gap sa paliguid niysi Ibarrang ang anyy nattulig. --Cung gayy tulun~gan pninyaco; diy sa m~ga carpetang iyy may m~ga sulat acn~g aking familia; piliin ninyang sa aking amna siyg macapapahamac sa akin marahil. Basahin po ninyang m~ga firma.

At ang binata'y tul, hibg, ay binubucst sinasarhan ang m~ga caj, nagliligpit n~g m~ga papel, dalidaling binabasa ang m~ga sulat, pinupunit ang m~ga ib ang m~ga ibnamy itinatag dumampot n~g m~ga acl, binubucsan ang m~ga dahon at ibpa. Gay din ang guinawni Els, bagman hindi totog nattulig, n~guni't gay din ang pagdadalidali; datapuwa't humint nangdilat, pinapagbiling-bilg ang papel na hawac at tumang na nan~g~gatal ang tinig: --Nakikilala pba n~g inyg familia si don Pedro Eibarramendia? --Mangyari pa bag--ang isinag ni Ibarra, na nagbbucas n~g isg caj at kinucuha roon ang isg buntg m~ga papel; siyang aking nunsa tuhod!

--Inypo bang nunsa tuhod si don Pedro Eibarramendia?--ang mulg itinang ni Els, na nammutla't sirg sirang mukh --Op--ang isinag ni Ibarra, na nalibang; pinaiclnamin ang apellido sa pagct napacahab --Siypba'y vascongado?--ang inulit ni Els at lumapit sa canya. --Vascongado, n~guni't ano po ang nangyayari sa iny--ang itinang na nangguuilalas. Itinicom ni Els ang canyang m~ga daliri, idiniin sa canyg noat tinitigan si Cristomo, na umudl n~g canyg mabasa ang anyn~g mukhni Els. --Nalalaman pba ninycung sino si don Pedro Eibarramendia?--ang itinanong na

nangguiguitil.--Si don Pedro Eibarramendia'y yag imbg nagparatang sa aking nung lalaki at may cagagawan n~g lah n~g m~ga sacung nangyari sa amin! Tiningn siyni Cristomong nangllumo, datapuwa't ipinagpag ni Els ang canyg bisig, at sinabi sa canyn~g isg mapait na tinig na doo'y umaatun~gal ang nagbabagang galit. --Masd ninyacg magaling, masdan ninyaccung acy naghirap, at cayy buh, sumisinta cayo, cayy may cayamanan, bahay, kinaalang-alan~ganan! nabubuhay cay... cayy nabubuhay! At hibg na tinun~go ang ilang m~ga sandatang ton, n~guni't bahagypa lamang nacahugot n~g dalawg sundang ay cusang binitiwan, at tiningnang wari'y

sirang isip si Ibarra, na nananatiling hindi cumikilos. --Aba!--anang aking gagawin?--ang ibinulg, at saca tumacas at iniwan ang bahay na iy.

=LV.= =ANG CAPAHAMACAN.=

Nan~gaghahapunan doon sa comedor (cacan) ni Capitan Tiago, si Linares at si t Isabel; nar~gig mulsa salas ang calampagan n~g m~ga pingg at n~g m~ga cubierto. Sinabi ni Mar Clarang aayaw na siyg cumain, at naupsa piano na ang casama'y ang masayg si Sinang, na bumbulong sa canyg m~ga tain~ga n~g m~ga talinghagang salit samantalang balisg nagpaparoo't parito sa salas si pari Salvi. Hindi sa dahilg hindi nagdamdam n~g gutom ang bagong galing sa sakit, hind caygayy hinihintay ang pagdating n~g isang tao, at sinamantala ang sandaling hindi niymacacaharap ang canyg Argos

(sa macatuwid baga'y ang hindi naglicat n~g pagbabantay sa canysa man): ang oras n~g paghahapunan ni Linares. --Makikita mo cung hindi matitira ang fantasmang iy hanggg sa las ocho,--ang ibinulg ni Sinang, na itinuturo ang cura; dapat _siyg_ pumarito pagca las ocho. Gaya rin siyni Linares na umiibig. Pinagmasd ni Mar Clara n~g boong panghihilacb ang canyg catotong babae. Hindi nagmasdan nitang gayg bagay, caya't nagpatuloy ang catacottacot na masalin~gat --Ah! nalalaman co na cung bakit aayaw umalis cahi't pagpasarin~gan co: aayaw magcagugol sa pag-iilaw n~g convento! nalaman mo na? Muln~g magcasak icaw, mulg pinat ang dalawg lparang dating pinasindih ... Datapuwa't tingn

mo cung anang guinagawang anysa m~ga mat at cung paano ang pagmumukh Tinugt n~g sandalg iy n~g rel sa bahay ang las ocho. Nan~gatal ang cura at naupsa isg suloc. --Darating na!--ani Sinang at kinur si Mar Clara;--nirin~gig mo ba? Tumugt ang campansa simbahan n~g las ocho at tumindig ang lah upg man~gagdas; namunsi pari Salvi n~g mahina't nan~g~gatal na tinig; datapuwa't palibhasa'y may cananyang iniisip ang bawa't is sino ma'y walg pumans n~g bagay na iy. Bahagypa lamang natatapos ang das ay dumatg si Ibarra. May tagl na luksang binat hindi lamang sa pananam, cung di

naman sa mukh caya pagcakita sa canyni Mar Clara'y tumindig at humacbg n~g isupg siyy tanun~gin cung napapaano, n~guni't sa sandali ring iyy narin~g ang isg ptucan n~g m~ga bar. Tumiguil si Ibarra, umiinog ang canyg m~ga mat siyy naum. Nagtagsa lic n~g isg haligui ang cura. Bago na namg m~ga putucan, bagong m~ga ugong ang nirin~gig sa dacong convento, na sinusundan n~g m~ga hiyawan at tacbuhan. Nan~gagsipasoc n~g panacbsi capitan Tiago, si t Isabel at si Linares at nan~gagsisigawan n~g _tulis! tulis!_ Casunod nilsi Andeng na iniwawasiwas ang isg duruan at tumacbt naparoon sa tabn~g canyg capat sa suso. Nanicluh si t Isabel at umiiyac at dinasal ang _kyrie eleyson;_ dalni capit Tiagong nammutlt nan~g~gatal sa isg

tenedor ang at n~g isg inahg man at inihahaying tumatan~gis sa Virgen sa Antipolo; punongpunang bibig ni Linares at nacasandata n~g isg cuchara; nan~gagyacap si Sinang at si Mar Clara; ang tan~ging hindi nananatili sa hindi pagkilos ay si Cristomo, na hindi maisays ang canyg pamumutl Nagpapatuloy ang sigawt ang m~ga hampasan, nan~gagsara n~g m~ga bintann~g boong in~gay, naririn~gig ang tun n~g m~ga pito, manacanaca'y isg put n~g bar. --_Christe eleyson!_ Santiago, naganap na ang hul... sarh mo ang m~ga bintana!--ang hib ni t Isabel. --Limampg bombang malalakat dalawg misa de gracia!--ang tug nam ni capit Tiago;--_Ora pro nobis!_

Untiunting nananag-uli ang cakilakilabot na catahimican ... Nin~gig ang tinig n~g alfez na sumigaw at tumatacbo: --Padre cura! Padre Salvi! Hali cay --_Miserere!_ Humihin~gi n~g confesi ang alfez!--ang sig ni t Isabel. --May sugat ba ang alfez?--ang sa cawacasa'y itinang ni Linares; ah! At n~gayy canyg nahiwatigang hindi pa palnan~gn~guyang na sa canyg bibig. --Padre cura, halcay Walnang sucat icatacot!--ang ipinatuloy na sig n~g alfez. Sa cawacasa'y minagalg ni fray Salving

nammutl na lumab sa canyg pinagtataguan at manaog sa hagdanan. --Pinat n~g m~ga tulis ang alfez! Mar, Sinang, pascuarto cay trangcah ninyg magalg ang pint _Kyrie eleyson!_ Napasa hagdanan nam si Ibarra, bagman sinasabi sa canyni t Isabel: --Huw cang lumab nacapan~gun~gumpisal, lumab! at hindi ca huw cang

Ang mabait na matandang babaeng ity caibigang matalic n~g una n~g canyg in Datapuwa't nilisan ni Ibarra ang bahay; sa pakiramd niyy umiinog na lah sa canyg paliguid, na nawalang canyg tinutungtun~gan. Humahaguing ang

canyg tain~ga, bumibig ang canyg m~ga bintat cacaibcung ilacad; naghahalihaliling nagdaraan sa canyang panin~g ang m~ga alon n~g dug liwanag at carilim. Bagman totog maliwanag ang sicat n~g buw sa lan~git, natitisod ang binatsa m~ga batt m~ga cahoy na na sa daang mapanglaw at walg cataotao. Sa malapit sa cuartel ay nacakita siyn~g m~ga sundalong nacalag sa dulo n~g fusil ang bayoneta, na nan~gagsasalitaan n~g masimbuy caya't nacaraan siyna hindi napans. Naririn~gig sa tribunal ang m~ga dagoc, m~ga sig, m~ga dag, m~ga tun~gayaw; nan~gin~gibabaw at nagtatagumpay sa lah ang tinig n~g alfez.

--Sa pan~g! Lagy n~g _esposas_ ang m~ga camay! Dalawg put ag sa cumilos! Sargento, magtat cayn~g bant! Walg magpapasial n~gay, cahi't Dios! Huw cayg matutulog, capit! Nagtumulin n~g pagpatun~go sa canyg bahay si Ibarra; hinihintay siyn~g canyg m~ga alila na malakang balisa. --Siyahan ninyang pinacamagalg na cabayo at matulog!--ang sa canily sinabi. lalong cayy

Pumasoc sa canyg gabinete, at nag-acalang magdalidaling ihandang isg maleta. Binucs ang isg cajang bacal, kinuha ang canyg m~ga hiyas, kinuha ang lah n~g salaping doroon at inasoc sa isg supot. Kinuha ang canyg m~ga hiyas, kinuha sa pagcasabit ang isg larawan ni Mar Clara, at pagcatapos na

macapagsandata n~g isg sundang at dalawg revolver ay tinun~go ang isg armario na kinalagyan n~g canyg m~ga casangcapan. Nang sandaling iyy tatlg calab na malalac ang tumun sa pint --Sino iy?--ang itinang ni Ibarra n~g tinig na malungc. --Bucs ninysa n~galan n~g har bucsan ninyag iguiguibnamin ang pint--ang sag sa wicg castiln~g isg tinig na mahigpit ang pag-uutos. Tumin~gin sa bintana si Ibarra; nagningning ang canyg m~ga matat ikinasang canyg revolver; datapuwa't nagbagong isipan, binitiwan ang m~ga sandata at siyrin ang nagbuc n~g nan~gagdaratin~gan na ang m~ga utus.

Pagdaca'y hinuli siyn~g tatlg guardia. --Parakip po caysa Hari!--ang sargento. --Bakit? --Doon na sasabihin sa iny bawal sa amin ang sabihin. Nagdilidiling sandali ang binat at sa pagct aayaw siymarahil na makita ang canyg m~ga paghahandsa pagtacas, dinamp ang sombrero't nagsalit --Sumasailalim po acn~g inyg capangyarihan! Inaacala cong sa sandalg oras lamang. --Cung nan~gan~gaco cayg hindi tatacas, hindi po namin caygagapusin; n~galan n~g

ipinagcacaloob po sa inyn~g alfez ang biyayang it n~guni't cung cayy tumacas.... Sumama si Ibarra, at iniwan ang canyg m~ga alilang nan~galaguim. Samatala'y anna ang nangyari cay Els? Nang canyg lisanin ang bahay ni Cristomo, wary sirang isip na tumacbong hindi nalalaman ang pinatun~guhan. Tinahac ang m~ga capatagan, dumating sa isg gubat na totoong malakang pagcaguiyaguis; tinatacasan ang cabayanan, tinatacasan ang liwanag, nacaliligalig sa canya ang buwan, pumasoc siysa talinghagg lilim n~g m~ga cahoy. Nang naroroon na'y cung minsa'y tumitiguil, cung minsa'y lumalacad sa m~ga di kilalang land, cumacapit sa punn~g malalaking cahoy, nababayakid

sa m~ga dawag, tumanaw sa dacong bayan, na sa dacong paanan niyy naliligo sa liwanag n~g buwan, nacalatag sa capatagan, nacahilig sa m~ga pampan~gin n~g dagat. Nan~gagliliparan ang m~ga ibong nan~gapupucaw sa canilg pagtulog; nan~gagpapalipatlipat sa sa ist isg san~g nan~gaghuhunihan n~g matataos na tinig at tinititigan siyn~g mabibilog na m~ga matn~g nan~gaglalakihang m~ga panik m~ga kuwago at m~ga sucot. Hindi siltinitingnan at hindi man lamang silnirin~gig ni Elias. Ang acalniysiyy sinsundan n~g m~ga napupuot na anino n~g canyg m~ga magulang na nan~gamatay na; nakikita sa bawa't san~gang calagulagu na buslg kinalagyan n~g nalilign~g dugg ulo ni Bat, ayon sa pagcasabi sa canyn~g canyg am warnatatalisod niymand sa punn~g bawa't cahoy ang matandg

babaeng pat; tila mandin nakikinikinita niysa dilim na papawidpawid ang bun~gat m~ga butn~g nunniyg lalaking imbi ... at ang m~ga butg itn~g matandg babae at saca ang ulong iyy sinisigawan siy duw!, duw! Linisan ni Els ang bund, tumacas at lumusong sa dacong dagat, sa pasigang nilacad niyn~g boong balisa; n~guni't doon sa malay sa guitnn~g tubig, doon sa ipinaiilanglang mandin n~g liwanag n~g buwan ang isg ulap, anaki'y nakita niyg napaimbulog at pumapawidpawid ang isg anino, ang anino n~g canyg capat na babaeng basn~g dugang dibdib, lug ang buh at inilipad n~g han~gin. Nanicluh sa buhan~gin si Els. --Patba nam icaw!--ang ibinulg na iniunat ang m~ga bisig.

Datapuw nacatitig sa ulap ay dahandahang tumind, sumulong at tumub sa tubig, na wari mandin siyy may sinsundan. Lumalacad siysa malal na palusg na iyg gawn~g waw malayna siysa tabi, dumarating na sa canyg bayawg ang tubig ay siyy sumusulong din, sumusulong na tila niwawalg diwn~g isg mapanhalinang espiritu. Dumating na sa canyg dibdib ang tubig ...; n~guni't umalin~gawn~gaw ang putucan n~g m~ga baril, nawalang aninong malicmatat ang binaty nataohan. Salamat sa catahimican n~g gabat sa lalong malakg capaikpic n~g mahinhing han~gin ay dumarating na magaling at malinaw na malinaw hanggg sa canyang ugong n~g m~ga putucan. Humintsiy nagdilidili, nahiwatigan niyg siypaly sumasatubig; payapang dagatan at natatanaw pa niyang m~ga

ilaw sa dampn~g m~ga man~gin~gisd Nagbalic siysa pampg at napatun~go sa bayan, anang dahil? Siyma'y hindi niynalalaman. Tila mandin walang tao ang bayan; sarg lah ang m~ga bahay, sampg m~ga hayop, ang m~ga ong caraniwang tumatahol cung gab pawang nan~gagtagsa tacot. Nacararagdag n~g lungcot at pag-iisang anyg pilac na liwanag n~g buwan. Sa pan~gan~ganib niyg baccanyg macasalubong ang m~ga guardia civil, siya'y nagpasuotsuot sa m~ga halamanan at m~ga panan, at anaki'y canyg naaninagnagan ang dalawg may anyg tao; datapuwa't canyg ipinatuloy ang lacad, at, pagcalucsniysa m~ga bacod at sa m~ga pader, dumating siyg pag na

pag sa hirap na canyg m~ga pinagdaanan, sa isg dulo n~g bayan, at tinun~go niyang bahay ni Cristomo. Na sa pintuan ang m~ga alila't canilg pinag-uusapan at canilg dinamdam ang pagcacapiit sa canilg pan~ginoon. Nang matantna ni Els ang nangyari siyy lumay lumigu siysa bahay, nilucsang pader na bacod, inakyat ang bintanat pumasoc sa gabinete, at nakita niyg nagninin~gas pa ang iniwang candila ni Ibarra. Nakita ni Els ang m~ga papel at ang m~ga librat ang m~ga suputang kinasisidlan n~g salapat m~ga hiyas. Pinag ugn-ugn sa canyg dilidili ang doo'y nangyari, at n~g mapagmasdan niyang gayg caraming m~ga papel na macapapahamac, inacala niyg iligp, ihagu sa bintanat iba.

Sumun~gaw siysa halamanan, at sa liwanag n~g buwy canyg natanawan ang dalawg guardia civil, na may casamang isg auxiliante (isg utus bagn~g justicia): nagkikintaban ang m~ga bayoneta at ang m~ga capacete. Nang magcagayo'y minagalg niyg gaw agad ang isg munacal ibinunt sa guitnn~g gabinete ang m~ga dam at ang m~ga papel, ibinuhos sa ibabaw ang isg lpara n~g petreo at sacsinindih. Ibinigk na nagdudumalsa bayawg ang m~ga sandata, nakita ang larawan ni Mar Clara, nag-alinlan~gan ... itinagsa issa m~ga suputan, dinalang m~ga suputang itat tumal sa bintan Panah na n~g iguinuibna n~g m~ga guardia civil ang pintuan.

--Pabayaan ninycamg pumanhic upg aming cunin ang m~ga papel n~g inyg pan~ginoon!--ang directorcillo. --May dalba cayg pahintulot? Cung wala'y hindi caymacapapanhic,--ang sabi n~g isg matandg lalaki. N~guni't pinatabi siyn~g m~ga guardia civil sa cacuculata, pumanh silsa hagd ...; datapuwa't isg macapal na asang siyg pumpunsa bahay, at pagcalaking m~ga diln~g ap ang siyg nan~gagsilab sa salas at dinidiln ang m~ga pintt bintan --Sunog! Sunog! ipinagsigawan n~g lah. Ap!--ang

Humandulong ang lah upg mailigt n~g bawa't isang macacaya, n~guni't dumating ang ap sa maliit na laboratorio

at pumut ang m~ga naroroong bagay na madadalg mag-alab. Napilitang umurong ang m~ga guardia civil, hinaharan~gan siln~g sunog, na umuun~gal at niwalis ang bawa't maraanan. Nawalg cabuluhg cumuha n~g tubig sa bal; sumigaw ang lah, ang lah ay nagpapaguib, datapuwa't sily nalaysa lah. Narating na n~g ap ang m~ga ibg cabahay at napaiilanglang sa lan~git, casabay ang pagpaimbul n~g malalakg nagpapainog-inog na as Nalilipos na n~g ap ang boong bahay, lumac ang han~ging nasasalab; mulsa malayo'y nan~gagsisirating ang ilg m~ga tagbukid, nguni't dumating silroo't upg mapanood lamang nilang cagulatgulat na sig ang wac n~g matandg bahay, na pinagpitagang mahabang panah n~g ap, tubig at han~gin.

=LVI.= =ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.=

Sa cawacasa'y pinapag-umaga rin n~g Dios sa bayang tigu n~g pagcagulantang. Walpang lumalacad na m~ga tao sa m~ga daang kinalagyan n~g cuartel at n~g tribunal; hindi nagpapakilala ang m~ga bahay na may m~ga tumatao, gay may main~gay na binucs ang dahong cahoy n~g isg bintanat sumun~gaw ang ulo n~g isg musm, na nagpapaog-inog sa magcabicabila ... _plas!_ nagpapaunawang lagap na iy n~g biglg pagdapn~g isg bal na tuysa sariwang bal n~g tao; n~gumiwang bib n~g batg lalaki, pumikit, nawalat mulg sinarh ang bintan

Nacapagbig halimbawna; may nacin~gig marahil n~g pagbubuc at pagsasarg iy, sa pagct marahang binucs ang sa ibg bintanat main~gat na sumun~gaw ang ulo n~g isg matandg babae, culub at waln~g n~gipin: siyn~gang si hermana Putna nag-in~g n~g di sapalsamantalang nagsermon si parDaso. Ang m~ga musm at ang m~ga matatandg babae ang siyg tunay na larawan n~g pagcamalabis na pagmimithg macaalam n~g m~ga nangyayari sa ibabaw n~g lup ang m~ga baty sa malakg pagnanais na macaalam, at ang m~ga matatandg babae'y sa paghahan~g na mag-alaala sa m~ga nacaraang panah. Marahil walg macapan~gab na bumig n~g paln~g isg sinelas, sa pagca't nananatili, tumanaw sa malayong pinapan~gn~gunot ang m~ga kilay,

nagmumog, lumurn~g malac at nagcruz pagcatapos. Binucs ding may tacot ang isg maliit na bintann~g bahay na catap, at doo'y sumun~gaw nam si hermana Rufa, ang aayaw magdayt aayaw namg siyy dayn. Nagtin~ginang sagl, ang dalaw nagn~gitn, naghudyatan at mulg nan~gagcruz. --Jess! nacacawan~gis n~g isg misa de gracia, n~g isg castillo!--anhermana Rufa. --Mula n~g looban ang bayan ni Bat ay hindi pa acnacacakita n~g isg gabing catulad n~g sa cagab--ang isinag ni hermana Put --Gaano caraming put!--ang sabihanan ay ang pulutg daw ni matandg Pablo. --M~ga tulisan? hindi mangyayari! Ang

sabihana'y m~ga cuadrillero raw na nacalaban n~g m~ga guardia civil. Caynapipiit si don Filipo. --Sanctus Deus! may m~ga labing apat daw ang cauntian n~g m~ga pat. Untiunting pinagbubucs ang ibg m~ga bintanat nan~gagsidun~gaw ang ibt ibg m~ga mukh nan~gagbatn at canilg pinag-usapan ang m~ga nangyayari. Sa sicat n~g araw, na ang anyy niningning na magalg, natatanawan n~g may calabuan sa malayo ang pagpaparoo't parito n~g m~ga sundalo, na tulad sa nag-bo-abg m~ga anino. --Naroon ang ispang isbuhat sa isg bintan pat!--ang

--Is dalawang nakikita co. --At acy ..., n~guni't sa cawacasan, an hindi ninynalalaman cung anang nangyari?--ang tang n~g isg lalaking may pagmumukhg palabir --Ah ang m~ga cuadrillero. --Hindi p iyy isg pag-aalssa cuartel! --Anbang pag-aals Ang cura't ang alfez ang nan~gaglaban! --Alin man diyy hindi toto-ang sabi n~g nagtang;--iyy ang m~ga ins na nagsipag-als At mulg sinarh ang canyg bintan --Ang m~ga ins!--ang inulit n~g lah n~g malakg pagtatac

--Caypalwalismang nakikita sa canil --Nan~gamat na lah, marahil. --Inaacala co na n~gang may masamsilg gawing anman. Cahapon ... --Iyy nakikinikinita co na, cagab... --Sayang!--anhermana Rufa; na mamat silg lah n~gay pa namg malapit na ang pasc na capanahunan n~g canilg pagreregalo ... Maanong hinint man lamang nilang bagong ta.... Sumaya n~g untiuntang m~ga daan: ang m~ga o, m~ga man, m~ga baboy at m~ga calapati ang nan~gnang nag-acalang man~gagsigal sumunod ang ilg marurun~gis na m~ga batang capit-capit at nan~gagsisilapit sa cuartel

na may tagl na tacot; pagcatapos ay ilg matatandg babae, na nacasalumbabn~g pany may tan~gang malalaking cuintas, at cunuwa'y nan~gagdarasal upang sily paraanin n~g m~ga sundalo. Nang mapagkilalang macalalacad na hindi tanggap n~g isg put n~g baril, n~g magcayo'y nagpasimuln~g paglab ang m~ga lalaki, na nan~gagwalang anman cunwari; n~g pasimula'y pinapagcacasiya nilang canilg paglalacadlacad sa tapat n~g canilg bahay, na canilg hinagpos ang man; n~g malao'y tinicm nilg pahabahabain ang canilg naaabot, na manacacsilg tumitiguil, at sa kinagayo'y nacarating silhanggg sa har n~g tribunal. Nacahamb n~g mainam ang pagdating n~g dalawg cuadrillero, na may dalg isg angarilla na kinalululanan n~g isg may anyg tao, at isg guardia civil ang

siyg sa canily sumsunod. Napagtalast na sily galing sa convento; sa anyn~g m~ga paang nan~gacalaw ay pinagbalacbalac n~g iscung sino caya iyon; sa daco roo'y may nagsabing iy n~g sa lalong daco roo'y ang pat ay dumami at nangyari ang talinghagn~g Santima Trinidad; pagcatapos ay mulg nasnaw ang himaln~g m~ga tinapay at n~g m~ga isd at nagug tatlompt walna. Nang may las siete y media, n~g dumating ang ibg m~ga guardia civil, na galing sa m~ga caratig na bayan, ang balitang cumacalat ay maliwanag na't nasasabi ang m~ga nangyari. --Cagagaling co pa sa tribunal, na kinakitaan cong nan~gapipiit si don Filipo at si don Cristomo,--ang sabi n~g isg lalaki cay hermana Put kinausap co ang

issa m~ga nagbabantay na cuadrillero. Ang nangyari'y isinays na lah cagabni Bruno, na an niyg namat sa capal Talast na po ninyg ipacasal ni capitang Tiago ang canyg an na babae sa binatang castil sa sakit n~g loob ni don Cristomo'y nag-acalang manghigantat binantniyg patay ang lah n~g m~ga castil patang cura; linusob nilcagabang cuartel at ang convento, at sa cagalin~gang palad, at sa awn~g Dios, ay na sa sa bahay ni capitang Tiago ang cura. Nan~gacatacas daw ang marami. Sinunog n~g m~ga guardia civil ang bahay ni don Cristomo, at cung hindsana siynahuli na muna, siyma'y sinunog din. --Sinunog nilang canyg bahay? --Nan~gabibilanggang lah n~g m~ga alil Pagmasdan ninyt hanggg dito'y natatanawan pa ang as--ang

nagbabalit--sinasabi n~g m~ga nanggagaling doon ang m~ga bagay na totoong cahapishapis. Minasd n~g lah ang lugar na itinur isg manip na asang marahang napaiimbulog pa sa lan~g. Nan~gaglilininglining ang lah sa nangyaring iy, na may nahahabag at may sumisisi nam. --Cahabaghabag na binat--ang mariing sinabi n~g isg matandg lalaking asawa ni hermana Put --Siyn~g--ang isinag sa canyn~g canyg asawa;--n~guni't alalahanin mong cahapo'y hindi nagpamisa n~g patungc sa culuwa n~g canyg am na walg salang siyg lalong nagcacailan~gan n~g higut cay sa ib

--N~guni't babae, walcang caawaaw... --Awsa m~ga excomulgado? Isg casalanan ang maawsa m~ga caaway n~g Dios,--ang sabi n~g m~ga cura. Natatandaan ba niny Siyy naglacad sa Campo Santo na parang yay isg culun~gan lamang n~g m~ga hayop! --Hindi bagnagcacawan~gis ang culun~g n~g m~ga hayop at ang Campo Santo?--ang isinag n~g matandg lalaki;--ang pinagcacbhan lamang ay ang tan~ging pumapasoc sa Campo Santo'y yag m~ga hayop na nauucol sa isg pulutg.... --Siyca na n~ga!--ang isinig sa canyni hermana Put--ipagsanggalang mo pa ang taong nakikita nating maliwanag na maliwanag na pinarurusahan n~g Dios. Makikita mo't ic namy huhulihin din.

Umalalay ca sa isg bahay na nalulugs Hindi na umimic ang lalaki sa gayg pan~gan~gatuwiran. --Hal--ang ipinagpatuloy n~g matandg babae; pagcatapos na masunt niysi parDaso'y walna n~ga siyg nalalabing gawin cung di patay nam si parSalv --N~guni't hindi maicacailg siya'y mabait n~g panahg siya'y musm pa. --Tunay n~g siyy dating mabait,--ang mulg itinutol n~g matandg babae; n~guni't siyy na pa sa Espa; ang lah n~g napa sa sa Espa, ang sabi n~g m~ga cura, ay naguiguing m~ga hereje. --Ohoy!--ang isinag nam n~g lalaki na nacasilip n~g sucat niyg icaganti;--hindi ba pawang tagEspa ang lah n~g m~ga

cura, at ang arzobispo, ang papa at ang Virgen? Ab cung gayy pawang m~ga hereje nam pal aba! Nagcapalad si hermana Put na masdang tumatacbo ang isg alilang babae, na balisg balisat nammutl at siyg pumutol n~g pagtatalo. --May isg nagbigtsa halamanan n~g capit-bahay!--ang sabing humihin~gal. --Isg nagbigt--ang biglg pinagsabihanan n~g lah na pusp n~g ag-am. Nan~gagcruz ang m~ga babae; sino ma'y walg nacakilos sa kinalagyan. --Siyn~gpo,--ang ipinagpatuloy n~g alilang babaeng nan~g~gatal;--cucuha sana acn~g patan... tuman acsa

halamanan n~g capit-bahay upg maalaman co cung siyy naroroon ..., ang nakita co'y isg lalaking ugoy-ugoy; ang boong isip co'y si Teo, ang alilang siyg lagui n~g nagbibigay sa akin ..., lumapit acupg ... cumuha n~g patan at ang nakita co'y hindi siycung hindi ib isg pat; tumacbac tumacbacat ... --Tingn natin siy--ang wicn~g matandg lalaki, at sactumindig;--iturmo sa amin. --Huwag cang pumaroon!--ang isinigaw sa canya n~g canyg asawa at tinangn siysa bar--mapapahamac ic!--siyy nagbigti? lalong masamsa cany --Pabayaan mong tingn co siy babae;--pasa tribunal ca Juan, at ipagbigay alam mo; bacsacali hindi pa pat.

At siyy na pa sa halamanan, na sinsundan n~g alilang babae, na nagtatagsa canyg licuran; nan~gagsisunod din ang m~ga babae at gay din si hermana Put na pawang nan~gappuspos n~g tacot at n~g nais na macapanood. --Naroon p guinoo,--ang alilang babae na humintat itinuturn~g dalir Tumigu ang capisanang iy sa lalong pinacamalay at pinabayaang mag-patuloy na mag-isang matandg lalaki. Isg cataw n~g tao, na nacabitin sa isg san~gn~g puno n~g sant, ang marahang umugoy sa hihip n~g mahinhg amihan. Pinagmasd siyg sandaln~g matand nakita niyang m~ga paang nanigas, ang

m~ga bisig, ang may dumg dam, ang ulong nacalun~gayn~g. --Hindi dapat natin siyg galaw hanggg sa dumatg ang justicia,--ang sinabing malac;--matig na; malaon nang siyy pat. Unti-unting lumapit ang m~ga babae. --Iy ang capit-bahay nating tumira sa bahay na iy, na may dalawg linggna n~gayg dumatg dito; tingn ninyang pilat niya sa mukh --Avemaria!--ang sinabi pagdaca n~g m~ga babae. --Ipagdasal ba natin ang canyg culuwa?--ang itinang n~g isg dalaga, caracaracang matapos na niyg mapagmasd at masiyasat ang pat na iy.

--Halg, hereje!--ang ipinan~gusap sa canyni hermana Put--hindi mo ba nalalaman ang sinabi ni parDaso? isg pagtucssa Dios ang ipagdas ang isg nacasam ang nagpapacamatay ay napapacasamg walg sala, cayn~gsiyy hindi inililibing sa lupg sagrado. --Inaacalco na n~gang masamang cahihinatnan n~g taong iy; cail ma'y hindi co nangyaring masiyasat cung anang canyg ikinabubuhay. --Macaalawang nakita co siyg nakikipag-usap sa sacristan mayor,--ang ipinahiwatig n~g isg dalaga. --Marahil ay hindi sa dahilg siyy magcucumpisal magpapamisa cay

Nan~gagsiparoon ang m~ga capit-bahay, at macapal na m~ga tao ang siyg lumiguid sa bangc, na nananatili sa pagpapaug-ug. Nan~gagsiratg, nang may calahating horas na, ang isg alguacil, ang directorcillo at dalawg cuadrillero; ipinanaog n~g m~ga itang bangc at canilang inilag sa ibabaw n~g isang _angarilla._ --Nagdadalidali ang tao sa pagcamat,--ang sinabi n~g directorcillong tumatawa, samantalang kinucuha ang plumang nacasin~git sa lic n~g canyg tain~ga! Guinawang canyg m~ga mararayat panghulg m~ga tang, pinapagsays ang alilang babae, na pinagpipilitan niyg hulihin sa sil na cung minsa'y canyg iniirapan, cung minsa'y canyg pinagbabaln, at cung minsa'y

pinararatan~gan n~g m~ga salitg hindi sinasabi, hanggg sa magpasimuln~g pag-iy ang alilang iy, dahil sa ang isip niyy siyay mapipiit sa bilangguan, at ang nagug catapusy sinabi na tul niyg hindi siynaghanap n~g patan cung hindi ..., at canyg sinacsi si Teo. Samantala'y minasdan ang bangc at ang lubid n~g isg tagbukid, na nacasalac n~g malapad at may isg malakg tapal sa liig. Hindhiguit cay sa ibg bahagui n~g cataw ang pan~gin~git n~g mukhn~g bangc; may nakikitang dalawg galos at dalawg maliliit na passa dacong itaas n~g tal mapuputat walg dugang m~ga hilahis n~g lubid. Inusisang magalg n~g mapagsiyasat na tagbukid, ang barat salawal n~g bangc, at canyg nahiwatigang pung punn~g alab, at

hindi pa nalalaong napunit sa ibt ibg m~ga lugar; n~guni't ang lalong canyg nno'y ang m~ga bun~ga n~g tingl _amorseco_ na nacarik sa cuello n~g bar --Anang iyg tiningnan?--ang itinang sa canyn~g directorcillo. --Tiningnan co po cung siyy mangyayaring makilala co,--ang paut na sinabi, na anyg magpupug, sa macatuwid bagy lalong itinun~gang salac. --N~guni't hindmo ba narin~gig na iy ang nagn~gan~galang Lucas? Nacacatulog ca ba? Nan~gagtawanan ang lah. Nagsalitn~g ilg paut-ut na sabi ang tagbukid na nahiy at yumaong nacatun~gat

mahinang lacad. --Oy! sa caypaparoon?--ang isinig sa canyn~g matandg lalaki;--hindi riy ang daan n~g paglab; diy ang patun~gsa bahay n~g pat! --Nacacatulog pa ang lalaki!--ang directorcillo n~g palib,--kinacailan~gang busan siyn~g tubig sa ibabaw. Muling nan~gagtawanan naroroon. ang m~ga

Iniwan n~g tagbukid ang lugar na iyg kinahiyn niy at napatun~go sa simbahan. Itinang ang sacrist mayor pagdatg sa sacrist. --Natutulog pa!--ang sa canyy canilg isinag n~g magaspang na any--hindmo ba nalalamang nilooban

cagabang convento? --Hintayin cong siyy maguising. Minasd siyn~g m~ga sacrist niyg anyg magaspg na talagg asal na n~g m~ga taong bihasang sily alimurahin. Natutulog ang bul ang isg mata sa isg mahabang silla, na na sa isg suloc na hindi inbot n~g liwanag. Nacalag ang salam sa matsa ibabaw n~g noo, sa guitnn~g mahahabang naglawit na buh, walg nacatakip sa pay at nan~gan~galirang na dibdib, na tumataas at bumabsa canyg paghin~g Naupsa malapit ang tagbukid, at handg maghintay n~g boong catiyagaan, n~guni't may nahulog sa canyg cuarta, hinanap niysa pamamag-itan at tulong n~g isang candil sa ilalim n~g sill n~g sacrist

mayor. Nasid din n~g tagbukid na may m~ga bun~ga rin n~g tingl (amorseco) ang salaw at ang m~ga mangg n~g barn~g natutulog, na sa cawacasa'y nuising, kinus ang tan~ging matg canyg nagagamit, at may galit na pinagwicn ang taong iy. --Ibig co psanang magpamisa n~g isa, guinoo!--ang sabi, na ang anyy humin~ging tawad. --Natapos na ang lah n~g m~ga misa,--ang sinabi n~g bulag ang isg mat n~g magcagayon, na pinatimy n~g cauntang canyg tinig; bucas, cung ibig mo ... sa m~ga culuwa sa Purgatorio ba? --Hindi p--ang sag n~g tagbukid, at sacibinigay ang piso sa sacrist. At tinitigan ang canyg iisaisang mat at

idinagd: --Patungc psa isg taong hindi malalao't mamatay. At linisan ang sacrist. --Mahuhuli co sana siycagab--ang sinabing nagbbuntong hinin~ga, samantalang inaalis ang tapal at iniuunat ang cataw, upg manag-uli ang pagmumukhat taas ni Els.

=LVII.= =VAE VICTIS!=[261]

Napahamac ang aking tuw Nagpaparoo't parito ang m~ga guardia civil, na nacalaguim ang anysa harap n~g tribunal, at pinagbabaln n~g culata ang canilang baril ang pan~gah na m~ga musm, na tumiyad nan~gagpapasanan upang canilang manawan cung ancayang nan~garoroon sa dacong loob n~g _rejas._ Hindna napanood sa salas yag masayg anyn~g panahg pinag-tatalunan ang palatuntunan n~g fiesta; n~gayy malungc at hindi nacapagbigay panatag. Ang m~ga naroroong m~ga guardia civil at m~ga

cuadrillero'y bahagyn~g nagsasalitn, at sacali't magsalitn n~g ila'y sa tinig na marahan. Nan~gagsisisulat sa papel, sa ibabaw n~g mesa, ang directorcillo, dalawang escribiente at ilg m~ga sundalo; nagpaparoo't parito ang alfez sa magcabicabilang panig, at canyg manacacg tiningnan n~g anyg mabalasic ang pintuan; na anpa't hindhihiguit sa canyg pagmamalaki si Temistocles sa m~ga Larsa Olimpo, pagcatapos n~g pagbabaca sa Salamina. Naghihicab sa isg suloc si do Consolaci, na anpa't ipinakikita ang canyg maitim na loob n~g bibig at m~ga n~giping pakilwagkilwag; ang panin~gin niya'y tumititig n~g malamig at nacapangan~ganib sa nappuspos n~g m~ga nacapintg cahalayhalay na m~ga larawang na sa sa pintuan n~g bilangguan. Naipakiusap n~g babaeng itsa canyg asawa, na lumamb ang loob sa canyg

pagtatagump, na ipaubaya sa canyg mapanood ang m~ga pagtang na gawin, at marahil ay ang m~ga pagpapahirap na kinauugaliang gamitin. Naaamoy n~g halimaw ang bangc, canyg inaasam-as na, at canyg ikinayamot ang calaunan n~g pagpapahirap. Laguim na totoang gobernadorcillo; ang canyg sill, yag dakilang sillg nacalag sa ilalim n~g larawan n~g mah na har walg gumagamit, at wari'y natutungcol sa ibg tao. Dumatg ang curang nammutla't cun ang no n~g malapit n~g tumugt ang las nueve. --Hindi pnam nagpahint cayg toto--ang sinabi sa canyn~g alfez. --Ibig co pang huwag n~g makihar,--ang

isinag ni parSalvn~g mahinang pananalit na hindi na pinans ang anyg masacl na sabi n~g alfez;--ac totoong malaguimin. --Sa pagct sino ma'y walg naparirito upg huw bayng walg nan~gan~gasiw inaacalcong ang inyg pakikialam ay ... Nalalaman na pninyg aalis siln~gayg hapon. --Ang binatang si Ibarra at ang teniente mayor?... Itinuro n~g alfez ang bilangguan. --Walang niyan,--any--namat si Bruno caninang hating gab n~guni't nacatitic na ang canyg m~ga says. Bumati ang cura cay do Consolaci, na ang isinag ay isg hic at isg aah! at

naupsa sillg na sa ilalim n~g larawan n~g mah na har --Macapagpapasimulna tayo!--ang mulg sinabi. --Cunin ninyang dalawg nan~gasasapan~g!--ang ipinag-utos n~g alfez, na pinagpilitang ang tinig niyy mag-anyg cagululatang, at humar sa cura at idinugtg na nagbago n~g tinig: --Nan~gassuot sa pan~g na may patlg na dalawg butas! Ipaliliwanag namin sa m~ga hindnacacaalam cung anang cagamitg itsa pagpapahirap, na ang pan~g ay issa m~ga lalong walg cabuluh. Humigu cumulang sa isg dangc ang lalayn~g m~ga butas na pinagsusuutan n~g m~ga paa n~g m~ga pinipiit; cung

patlan~gan n~g dalawg butas, may cahirapan n~g cauntlamang ang calagayan n~g napipiit, na anpa't nagdamdam na tan~ging bagabag sa m~ga bucong-bucong at nacabucacang dalawg paa, na nagcaca-layn~g may mahiguit na isg vara: hindi n~gnacamatay agad-ag, ayon sa mapagcucurong magaang n~g sino man. Ang tagatanod bilangguang may casunod na apat na sundalo'y inalis ang talasoc at binucs ang pint Nan~gagsilab ang isg amoy na labis n~g bahat isg han~ging malapot at malamig sa macap na dilim na iy, casab n~g pagcin~gig n~g ilg himut at pagtan~gis. Nagsindi n~g fforo ang isg sundalo, datapuwa't namat ang nin~gas sa han~ging iyg nacabigat at bul na bul, caya't nan~gapilitang hintay nilg macapagbagong han~gin.

Sa malaml na liwanag n~g isg ilaw ay canilg naaninagnagan ang ilg may m~ga mukhg tao: m~ga taong nacayacap sa canilg m~ga tuhod at sa pag-itan n~g dalawg tuhod nilg ity ikincublang canilg ulo, m~ga nacata, nan~gacatind, nan~gacahar sa pader, at ibpa. Nin~gig ang isg pucp at pagcalairit, na caacbay n~g m~ga tun~gayaw; binbucsan ang pan~g. Nacayuc si do Consolaci, nacaunat ang m~ga casucasuan n~g liig, luwang m~ga matat nacatitig sa nacasiwang na pint Lumab ang isg anyg nacapag-aalap-ap na naguiguitnsa dalawg sundalo; yay si Tsilo na capat ni Bruno. May m~ga esposas ang m~ga cam; ipinamasid n~g canyg m~ga was was na m~ga dam ang canyg batibot na m~ga casucasuan. Tinitigan niyg walg

pacundan~gan ang asawa n~g alfez. Sa licuran ni Tsilo'y sumip ang isg anyg cahabaghab, na tumaghoy at umiiyac na anaki'y musm; pil cung lumacad at may dun~gis na dugang salaw. --Iyy isg mapangday--ang inihiwatig n~g alfez sa cura; nagbantg tumacas, n~guni't nasugatan siysa hit Ang dalawg itang tan~ging m~ga buh sa canil --Anang pan~galan mo?--ang itinang n~g alfez cay Tsilo. --Tsilo Alasigan. --Anang ipinan~gacsa inyni don Cristomo upg looban ninyang cuartel?

--Cail ma'y hindi nakikipag-usap sa amin si don Cristomo. --Huw mong itanggu Caybinantninyg camay subukin. --Nagcacamali pcay pinat pninysa capapalang aming am siyy ipinanghihiganti namin, at waln~g ib Hanapin pninyang inyg dalawg casama. Nagtaca ang alfez na tiningn ang sargento. --Nan~garoon silsa ban~gin, doon silitinapon namin cahapon, doon silmabbuloc. N~gayy patayin na ninyac wala na cayg malalamang anpa man. Tumahimic at nangguilal ang lah.

--Sabihin mo sa amin cung sino sino ang iyg m~ga ibg cainal,--ang ibinantn~g alfez na iniwawasiwas ang isg yant. Sumun~gaw sa m~ga labn~g may sala ang isg n~giti n~g pagpapawalg halag Nakipag-usap n~g sandali sa cura ang alfez, na marahan ang canilg salitaan; at sachumar sa m~ga sundalo. --Ihatid ninysiysa kinalalagyan n~g m~ga bangc!--ang iniutos. Sa isg suloc n~g patio, sa ibabaw n~g isg carretg lum ay nacabunt ang limg bangc, na halos natacpan n~g capirasong gulan na ban na punn~g carumaldumal na m~ga dum Nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dulo ang isg sundalo, na mayt mayy

lumlur --Nakikilala mo ba sila?--ang tang n~g alfez na itinata ang banig. Hindi sumag si Tsilo; nakita niyang bangc n~g asawa n~g ul na babae na casama n~g m~ga iba; ang bangc n~g canyg capat na tadt n~g sugat ang cataw, sa casacsac n~g bayoneta, at ang cay Lucas na may lubid pa sa liig. Lumungc ang canyg panin~gin at tila mand nagpumigl sa canyg dibdib ang isg buntg hinin~g --Nakikilala mo sil--ang mulg sa canyy itinang nil Nanatili sa pagca pipsi Tsilo. Isg haguin ang siyg umalin~gawn~g sa han~gin at pumalang yant sa canyg

lic. Nan~gin, nan~gurong ang canyg m~ga casucasuan. Inulit-ulit ang pagpaln~g yant, n~guni't nanatili si Tsilo sa pagwawalg bahal --Hagupit siyn~g palhanggg sa pisanan magsalit--ang sig n~g alfez na nagn~gin~gitn~git. --Magsabi ca na!--ang sinabi sa canyn~g directorcillo;--sa papaano ma'y patayin ca rin lamang. Mulg inihatid siysa salas na kinalalagyan n~g isg napipiit, na tumatawag sa m~ga santo, nan~gan~galigkig ang m~ga n~gipin at ang m~ga paa'y cusang nahuhubog. --Nakikilala mo ba iy?--ang tang ni parSalvi.

--N~gay co lamang siynakita!--ang sag ni Tsilo, na minasdan ang isn~g may halong hab. Binigy siyn~g isg sunt at isg sicad n~g alfez. --Inyg igapos siysa bangc Hindi na inal sa canyang m~ga esposas na naddumhan n~g dug at siyy itinali sa isg bangcg cahoy. Lumin~gap ang caawaawsa canyg paliguid, na anaki'y may hinahanap siyg anman, at n~g canyg nakita si do Consolaci, siyy humalakh n~g patuy Sa pagtatacn~g m~ga nanonood ay sinund nilang tiningnan n~g nagagapos, at ang canilg nakita'y ang guinoong babae, na nan~gan~gatlabn~g caunt

--Hindi pa acnacacakita n~g ganyg capan~g na babae!--ang biglang sinabi n~g malac ni Tsilo, sa guitnn~g hindpag-im nino man;--ibig co pang humigsa ibabaw n~g isg bangc na gaya n~g calagayan co n~gay, cay sa humigacsa siping niyna gaya n~g alfez. Namutlang Musa. --Papatayin pninyacsa pal guinoong alfez,--ang ipinagpatloy;--n~gayg gabi ipanghiganti aco n~g inyg asawa pagyacap niysa iny --Lagy ninyn~g pang-al ang bibig!--ang sig n~g alfez na nahibang at nan~g~gatal sa galit. Tila mandin walg ibg hinan~gag si Tsilo cung di ang siyy magcapang-al, sa

pagca't pagcatapos na siyy malagyan n~g pang-al na iy, nagsays ang canyg m~ga matn~g isg kisl n~g catuwn. Sa isg hudy n~g alfez, pinasimulan n~g isg guardiang may hawac na isg yant, ang canyg cahapishapis na catungculan, Nan~gurong ang boong cataw ni Tsilo; isg un~gol na sac at mahabang siyg nin~gig, bagman napapasalan ang canyg bibig n~g damit; tumun~g napigtang canyg dam n~g dug Tumindig n~g boong hirap si parSalvi, na nammutlt sirang panin~g, humudy n~g cam, at linisan ang salas na nan~g~galog ang m~ga tuhod. Nakita niysa daan ang isg dalagang nacasand sa pader, matuw ang cataw, hindi cumikilos, nakinig na lub, tiningnan ang ang-ang, nacaunat ang m~ga nan~g~gayumcom na m~ga cam sa

lumang muog. Binibilang manding hindi humin~ga ang m~ga hamp na macalab, walg taguintg at yag cahamb-hamb na daing. Siyang capat na babae ni Tsilo. Samantala'y ipinagpapatuloy sa salas ang cagagawang iy; ang culang palad, sa hindi na macayang bathing hirap, ay napipi at hinint na man~gapag ang canyg m~ga verdugo. Sa cawacasa'y inilaw ang m~ga bisig n~g sundalong humihin~gal; ang alfez, na nammutlsa galit at sa pangguiguilal, humudy n~g isupang calagu ang pinahihirapan. Nang magcayo'y nagtind si do Consolaci at bumulg n~g il sa canyg asawa. Tuman~git sa pagpapakilalang canyg naunaw --Dalh siysa bal-on!--any

Natatalastas n~g m~ga filipino cung anang cahulug n~g salitg it isinasatagalog nilsa sabing _timbain._ Hindi namin maalaman cung sino cayang nacaisip n~g ganitg gaw Ang Catotohanang umaahon sa isg bal-on, marahil ay isg pagbibig cahulugg nacamatindg lib. Sa guitnn~g patio n~g tribunal ay naroroon ang caayaayang pader na na caliliguid sa isg bal-on; ang pader na yay batg buh na magaspg ang pagcacaw Isg casangcapang tulad sa pinggg cawayan (timbalete) ang siyg doo'y gamit sa pagcuha n~g tubig na malapot, marumat mabah M~ga papantin~gin, m~ga dumi at ibpang masasamg tubig ang doo'y natitipon, sa pagct ang bal-ong yay tulad naman sa bilangguan; doon inihuhulog ang lahat n~g

pinawawalang halagipinalalagay na wala nang cabuluh; casangcapang doo'y mahulog, magpacabutibuti, wala n~g halag Gay ma'y hindi tinatabunan cail man: manacacang pinahihirapan ang m~ga bilanggg hucayi't palaliman ang bal-ong iy, hindi dahil sa balac na muha n~g capakinaban~g sa parusang iy, cung ddahil sa m~ga cahirapang nangyayari sa gawg iy: ang bilanggg doo'y lumusong ay nacacacuha n~g lagn na ang caraniwa'y ikinamatay. Pinanonood ni Tsilo, na nacatitig, ang m~ga paghahandn~g m~ga sundalo; siyy nammutln~g mainam at nan~g~gatal ang canyg m~ga labbumbulong n~g isg dalan~gin. Wary nawalang pagmamataas niysa canyg di maulatang hirap, cung hindi ma'y hindi na totoong masimbuy Macailang inilun~gayn~g ang nacalind

na liig, tumitig magdalit

sa

lup

sang-ayong

Dinalsiynilsa pader na nacaliliguid sa bal-on, na sinsundan ni do Consolacig nacan~git Isg suly, na may tagl na panaghil ang itinapon n~g sawg palad, sa nagcacapatong-patong na m~ga bangc, at isg buntg hinin~gang tumacas sa canyg dibdib. --Magsabi ca na!--ang mulg sinabi sa canyn~g directorcillo,--sa papaano ma'y bibitayin ca; mamat ca man lamang na hindi totoong naghirap n~g malak --Aalis ca rito upg mamat,--ang sinabi sa canyn~g isg cuadrillero. Inalis nilsiyn~g pang-al, at ibinitin siyg ang tali ay sa m~ga paa. Dapat siyg ihugos n~g patiwaric at manatiling mala

la sa ilalim n~g tubig, catulad n~g guinawsa timb na ang caibh lamang ay lalong pinalalaon ang tao. Umalis ang alfez upg humanap n~g rel at n~g bilan~gin ang m~ga minuto. Samantala'y nacabitin si Tsilo, ipinapawid n~g han~gin ang canyg mahabang buh, nacapikit n~g caunt --Cung cayy m~ga cristiano, cung may puscay--ang ipinamanhic n~g paan,--ihugos ninyacn~g matulin, ihugos ninysa isg paraang sumalp ang aking ulo sa batat n~g acy mamat na. Gagantihin cayn~g Dios sa magandg gawg ito ... marahil sa ibg araw ay mangyari sa inyang kinatnan co. Nagbal ang alfez at pinan~guluhan ang paghuhugos na tan~gan ang rel.

--Marahan, marahan!--ang sig ni do Consolacig sinusundan n~g matang cahabaghab;--mag-in~gat cay Marahang bumabang timbalete; humihilahis si Tsilo sa m~ga batg nan~gacaumb at sa m~ga mababahong damg sumisibol sa m~ga guisw. Pagca tapos ay hindi na cumilos ang timbalete; binibilang n~g alfez ang m~ga segundo. --Ita!--ang matinding utos, n~g macaraan na ang calahating minuto. Ang in~gay na mataguintg at nagcacasaliwsaliw n~g m~ga patac n~g tubig na nahuhulog sa ibabaw n~g tubig ang siyg nagbalitn~g pagbabal n~g may sala sa caliwanagan. N~gay, palibhasa'y lalong mabig-at ang pabat siyy nanh n~g mabilis. Nanglaglag n~g

malaking in~gay ang m~ga natitingcab sa m~ga tabn~g bal.

batg

Natacpan ang canyg noo't ang canyg buh n~g carumaldumal na pusal puspos n~g m~ga sugat at m~ga galos ang canyg mukh ang catawa'y basat tumutul n~g siyy sumip sa m~ga matn~g caramihang hindi ummic; pinapan~g~galigkig siysa guin n~g han~gin. --Ibig mo bang magsays?--ang canyy canilg itinang. sa

--Huw mong pabayaan ang capatid cong babae!--ang ibinulg n~g caawaaw na tinititigan n~g pagsamang isg cuadrillero. Mulg cumalairit ang pinggg cawayan, at mulg nawalang pinahihirapan.

Nahihiwatigan ni do Consolacig hindgumalaw ang tubig. Bumilang n~g isg minuto ang alfez. Nang mulg ipanhic si Tsilo'y nacawin~gat nan~gin~gitim ang mukh Tinitigan niyang m~ga naroroon at nanatiling nacadilat ang m~ga matg nan~ga mmula sa dug --Magsasabi ca ba?--ang mulg itinang n~g alfez na ang tinig ay nangllupaypay. Umilg si Tsilo, at muli na namang inihugos siy Untiunting nasarhan ang m~ga pilic-matniy ang balingtat n~g canyg m~ga maty nananatili sa pagtitig sa lan~git na pinapawiran n~g mapuputg alapaap; ibinabalang liig upg macapanatili sa panonood n~g liwanag n~g araw, n~guni't pagdaca'y napilitang lumubog sa tubig, at tinacp n~g

carumaldumal na tabing na iy ang canyg minasdang daigd. Nagdaan ang isg minuto; namasid n~g tumin~ging Musa ang malalaking bulub n~g tubig na napaiibabaw. --Nauuhaw!--ang sabing tumatawa. At mulg tumining ang tubig. Isg minuto't calahati ang itinag n~gay, bago humudy ang alfez. Hindi na nacawin~gi ang mukhni Tsilo; nasisilip sa nacasiwang na pan~gis ang puti n~g mat lumabas sa bibig ang tubig na pusaling may cahalong cumacayat na dug humihihip ang han~ging malam, n~guni't hindi na nan~gan~g~galigkig ang canyg cataw.

Nan~gagtin~ginan ang lah na walg im, nan~gamumutlat pawang nan~ga alagu. Humudyat ang alfez upg alisin sa pagcabitin si Tsilo at lumayg naglilininglining; macailang idiniit ni do Consolaci sa nacalil na m~ga paa n~g bangc ang baga n~g canyg tabac n~guni't hindi cumat ang cataw at namat ang ap. --Nag-in siysa sarili!--ang ibinulg n~g isg cuadrillero;--masd ninyt binaligt ang canyg dil na anaki pinacsniyg lunuk. Pinagmasdang nan~g~gatal at nagpawis niyg isg bilanggang m~ga guinagawg iy; lumilin~gap na ang camukhy ul sa lah n~g panig. Ipinag-utos n~g alfez sa directorcillong tanun~g ang bilanggg iy.

--Guinoo, guinoo!--ang hibic;--akin pong sasabihin ang lahat ninyg maibigang sabihin co! --Cung gayo'y mabuti! anang pan~galan mo? --Andg, p --Bernardo ... Leonardo ... Ricardo ... Eduardo ... Gerardo ... an --Andg, p--ang inulit n~g culg culg ang isip. --Ilag ninyg Bernardo anman,--ang inihatol n~g alfez. --Apellido? Tiningn siyn~g taong iyg nagugulat. tingn natin;

--Anang pan~galan mong dagd sa n~galang Andg? --Ah, guinoo! Andg Culg-culg po! Hindi napiguil ang tawa n~g nan~gakikinig; patang alfez ay tumiguil n~g pagpaparoo't parito. --Anang hanap-buhay mo? --Munubpn~g niy, at alila pn~g aking biyang babae. --Sino ang nag-utos sa inyg looban ninyang cuartel? --Walp --Ang wal Huw cang magsinun~galing at titimba ca! sino ang nag-utos sa iny

Sabihin mo ang catotohanan! --Ang catotohanan p --Sino? --Sino p --Itinatanong co sa iycung sino ang nag-utos sa inyg cayy man~gag-als --Alin pbang als --Iy, cung cayca doroon cagabsa patio n~g cuartel. --Ah, guinoo!--ang biglg sinabi ni Andg na nagdalang cahihiyan. --Sino n~ga ang may casalanan n~g bagay na iy?

--Ang akin pong biyang babae! Tawanan at pangguiguilal ang sumun sa m~ga salitg it Humintn~g paglacad ang alfez at tiningn n~g m~ga matg hindi gal ang caawaaw na sa pagcaisip na magaling ang kinalabasan n~g canyg m~ga sinabi, nagpatuloy n~g pananalitg masayang any --Siyn~gp hindi pacpinacacain n~g aking biyang babae cung di iyg m~ga bul at waln~g cabuluh; cagab n~g acy umuwi rito'y sumak ang aking tiy, nakita cong na sa malapit ang patio n~g cuartel, at aking sinabi sa sarili;--N~gayy gab hindi ca makikita nino man.--Pumasoc ac... at n~g tumitindig na acy umalin~gawn~g ang maraming putucan: itinatali co pang aking salawal.... Isang hamp n~g yant ang pumutol n~g

canyg pananalit --Sa bilangguan!--ang iniutos n~g alfez;--ihat siyn~gayg hapon sa cabecera! TALABABA: [261] _Vae Victis!_ wicang lating ang cahulugg sa wicang tagalog ay _Sa aba n~g m~ga nagahis!_ M~ga salita ni Breno sa m~ga romano, na sa tuwi na'y inuulit hanggg sa m~ga panahg it bagman n~gayo'y naghahari ang cagandahang asal. N~gayy gaya rin n~g una, na ang sa lalong malalac ang siylamang m~ga catuwirang nagwagui.--P.H.P.

=LVIII.= =ANG SINUMPA.=

Hindnalao't cumalat sa bayan ang balitg ilalacad ang m~ga bilangg nacalagu muna ang pagcarin~gig n~g gayg balit at sacsumun ang m~ga iyacan at panambitanan. Nan~gagtatacbuhang wary m~ga ul ang m~ga casambah n~g m~ga bilangg nan~gagsiparoon sa convento, mulsa convento'y napapasa cuartel at mulsa cuartel ay napasasa tribunal, at sa pagct hindi silmacumpong n~g aliw saan man, canilg pinpunang alang-alang n~g m~ga sig at panambitan. Nagculg ang cura sa pagct may sak, dinagdag n~g alfez ang dami n~g m~ga sundalong na bantay sa cany at sinasalubong n~g

culata n~g m~ga sundalong iy ang m~ga babaeng nan~gagmamacaam ang gobernadorcillo, taong walg cabuluh, anaki'y lalo pang haling at walg cabuluh mand cay sa dati. Sa tap n~g bilanggua'y nan~gagtatacbuhang pacabicabilang m~ga babaeng may lac pa; ang m~ga walna namy nan~gagsisiupsa lupt tinatawag ang m~ga pan~galan n~g m~ga taong canilg iniirog. Manin~gas ang araw, n~guni't sino man sa m~ga cahabaghabag na iyy hindi nacaiisip umuw Si Doray, ang masayt lumiligayang asawa ni don Filipo'y nagpapacabicabilang pusp n~g capighatn, kilic ang canyg musm na an na lalaki: cuwsilumiiyac. --Umuwna pcay--ang sa canyy sinasabi; malalagnat ang inyg an.

--Bakit pa mabubuhay cung walrin lamang isg amg sa canyy magtutur--ang isinasag n~g nalulunos na babae. --Walpong casalanan ang inyg asawa; marahil siyy macabal din! --Siyn~g cung pat na cami! Tumatan~gis si capitana Tinay, at tinatawag ang canyg an na si Antonio; tiningnan n~g matapang na si capitana Mar ang maliit na rejas, sa pagct sa dacong loob niyy naroroon ang canyg dalawg camb, na siyg tan~ging m~ga an niy Naroroon ang biyan n~g munubn~g niy; hindi siytumatan~gis: nagpaparoo't parito, na cumcumpas na lilis ang m~ga mangg at pinagsasabihan n~g malac

ang nan~goroon: --May nakita na ba cayg cawan~gis nit Hulihin ang aking si Andg, paputucan siy isuot sa pan~g at ilalacad sa cabecera, dahil lamang sa ... dahil lamang sa may bagong salawal? Humin~gang ganitg gawa n~g ucol na gant Napacalabis nam ang m~ga guardia civil! Isinusumpcong pagca nakita co uling sino man sa canily humahanap n~g cublg lugar sa aking hamanan, gaya n~g madal na totoong guinawa nil aals co siln~g ipinamamayan, aals co siln~g ipinamamayan! cung hindi acnam ang canilg als!!! N~guni't iilan tao ang pumansin sa maca Mahomang biyan. --Si don Cristomo ang may casalanan n~g lah n~g it--ang buntg hinin~ga n~g isg

babae. Naroroon di't nagpapacabicabila, na cahaln~g marami, ang maestro sa escuelahan; hindi na pinapagccuscos ang m~ga palad n~g cam ni r Juan; hindi na dinadaladala niyang canyg _plomada_ at ang canyg _metro:_ it ang pananamit n~g lalaki, sa pagct nacin~gig siyn~g masasamg balit at palibhasa'y nananatili siysa canyg asal na ipalag ang dating na panahg parang nangyari na, ipinagllucsna niyang pagcamat ni Ibarra. Tumiguil, pagca las dos n~g hapon, sa tap n~g tribunal, ang isg carretg walg anmang pandg, na hinihila n~g dalawg vacang cap. Liniguid n~g caramihan ang carret, na ibig nilg als sa pagcasingcaw at

ipagwasacan. Huw cayg gumawn~g gay,--ani capitana Mar;--ibig ba ninyg sily maglac? Itang pumiguil sa m~ga casambah n~g m~ga bilangg Lumab ang dalawampg sundalo at canilg liniguid ang sasaky. Lumab ang m~ga bilangg Ang unauna'y si don Filipo, na gap; bumating nacan~gitsa canyg asawa; tuman~gis n~g masacl si Doray at nahirapan ang dalawg guardia upg humadlg sa canyat n~g huw mayacap ang canyg asawa. Sumip na umiiyac na parang musm si Antoniong an ni capitana Tinay, bagay na siyang lalong nacagdag n~g m~ga pagsig n~g canyg familia. Humagulh si Andg pagcakita sa canyg biyang babae, na siyg may

cagagaw n~g canyg pagcapahamac. Baliti rin si Albinong nagseminarista, at gay din ang dalawg camb na an ni capitana Maria. Masasamang loob at hindi umiimic ang tatlg binatg it Ang hulg lumab ay si Ibarra, na walg tal n~guni't napapag-itanan n~g naghatid na dalawg guardia civil. Nammutlang binat humanap siyn~g isg mukhg catoto. --Iy ang may casalanan!--ang ipinagsigawan n~g maraming tinig;--iy ang may casalanan ay siyg walg tal --Walang anmang guinagawang aking manugang ay siyang naca-"esposas"! Linin~g ni Ibarra ang m~ga guardia: --Gapusin ninyac n~guni't gapusin ninyg mabuti ac abo't sico!--ang canyg

sinabi. --Walang tinatangg camg gany ang aming gaw! --Gapusin ninyac Sumunod ang m~ga sundalo. Sumip ang alfez na nan~gan~gabayo, at batb n~g m~ga sandata patn~g m~ga n~gipin; may sumsunod sa canyg samplabinglimg sundalo pa. Bawa't isg bilanggy may canicanyg casambahay na nanghihinaing upg cahabagan, na dahil sa canyy tumatan~gis at nagpapalayaw n~g lalong matitimyas na tagur Si Ibarra lamang ang tan~ging doo'y walsino man; nan~gagsial doon patsi r Juan at ang maestro sa escuelahan. utos na

--Anpba ang guinawsa inyn~g aking asawa't n~g aking an?--ang sa canyy sinasabi ni Doray na tumatan~gis; tingn pninyang caawaawcong an! inalsan ninysiyn~g am Ang pighatn~g m~ga casambahay ay nagug galit sa binat na pinagbibintan~gang siyg may cagagaw n~g caguluhan. Ipinag utos n~g alfez ang pagya-o. --Ic ay isg duw!--ang sig n~g biyan ni Andg. Samantalang nakikihamok ang m~ga ibdahil sa iy icaw nama'y tumatag duw! --Sumpa ca naw--ang sabi sa canyn~g isg matandg lalaki na sa canyy sumsunod;--pusg ang guintg tinipon n~g iyg magugulang at n~g sirn ang

aming capayapn! Pusg!, pusg! --Bitayin ca naw hereje!--ang sig sa canyn~g isg camag-anac na babae ni Albino, at sa hindi na macapiguil ay nuha n~g isg batat sa canyy ipinuc. Sinund ang ulirg iy, at sa ibabaw n~g sawg palad na binaty umul ang alab at m~ga bat Tiniis ni Ibarra n~g walg im, walg poot at walg dag ang tap na panghihingantn~g gayg caraming m~ga psg nan~gasugatan. Ya ang paalam, ang _adios_ na sa canyy dulot n~g canyg bayang kinalagyan n~g lah n~g canyg m~ga sininta. Tumun~g marahil canyg dinidilidili ang isg taong pinalsa m~ga lansan~gan sa Maynil ang isg matandg babaeng nahandusay na pat pagcakita sa ulo n~g canyg an na lalaki;

marahil dumaraan sa canyg m~ga matang nangyari sa buhay ni Els. Minagaling n~g alfez na palayuin ang caramihang tao, n~guni't hindi humintang pangbabatat ang m~ga paglait. Islamang inang hindi ipinanghiganti sa canyang canyg m~ga pighat ity si capitana Mar. Hindi cumikilos, nacahibic ang m~ga lab punang m~ga matn~g m~ga luhg umaagos na walg in~gay, canyg pinanonood ang pagpanaw n~g canyg dalawg an na lalaki; sa panonood sa canyg hindpagkilos at sa canyg pipg dalamhat nawalang pagcatalinhagni Niobe. Malayna ang pulutg. Sa m~ga taong nacasun~gaw sa bihibihirang bintang nacabuc, ang lalong nagpakita n~g habag sa binaty

yag m~ga hindi nababahalat walg adhiccung di manood lamang. Nan~gagtagang canyg m~ga caibigan, patsi capitang Basilio'y nagbawal sa canyg an na si Sinang, na huw umiy. Nakita ni Ibarra ang umaaso pang bahay niyg natupoc, ang bahay n~g canyg m~ga magugulang, ang bahay na sa canyy pinan~ganac, ang kinabubuhayan n~g lalong matatam na alaala n~g canyg camusmus at n~g canyg cabinatn; ang m~ga luhg malaong canyg pinipiguilpiguil ay bumalong sa canyg m~ga mat lumun~gayn~gay at tuman~gis, na hindi magcaroon n~g al na mailihim ang canyg pag-iyac, palibhasa'y nacagapos, macapucaw man lamang ang canyg pighatn~g habag sa can~gino man. N~gayy walsiyg bayan, bahay, casintahan, m~ga catoto, at mahihintay na maligayang panahg dating.

Mulsa isg mata na lugar ay pinanonood ang malungc na pulutg na iy n~g isg tao. Siyy isg matandg lalaki, nammutl payat na pay ang mukh nacabalot sa isg cumot na lana, at nannungcod n~g boong pag. Siyang matandg filofo Tasio, na nang mabalitn ang nangyari ay nagbantg iwan ang canyg hihig at dumal n~guni't hindi itinulot n~g canyg lac na macarating siyhanggg sa tribunal. Sinund n~g matn~g matandang carret hanggg sa ity nawalsa malay nanatiling sumandalsa pag-iisip-isip na nacatun~g nagtindig pagcatapos at nag inatn~g boong hirap na tinun~go ang canyg bahay, na nagpahin~ga maya't may Nasumpun~gan siyg pat, kinabucasan, n~g m~ga nag-aalagn~g m~ga hayop, sa paanan n~g pagpasoc sa canyg tahanang

nag-sa.

=LIX.= =ANG KINAGUISNANG BAYAN AT ANG M~GA PAG-AARI.=

Lihim na ibinalitn~g telrafo ang nangyaring iy sa Maynilat n~g macaraan ang tatlompt anim na horas ay nan~gagsasaysay na n~g bagay na iy n~g malakg talinghagat hindi cacauntg m~ga pagbabal ang m~ga pamahayagan, na dinagdag, pinagbuti at binawasan n~g fiscal. Samantala'y m~ga balitg tan~ging mulsa m~ga convento ang nan~gaunang tumacbg salinsalin sa m~ga bib, sa lihim, na nagbigay n~g malakg tacot sa bawa't macaalam. Ang nangyaring iyg sa libolibong pagcacabality nagcaiba n~g lubh pinaniniwaln n~g humiguit cumulang na cadalian, alinsunod sa cung nagpapapuri nacasalansang sa m~ga

hidwg hig at anyn~g caisip n~g bawa't is Bagman hindi nasisirang catahimican n~g bayan, sa paimbab man lamang, n~guni't naliligalig ang capayapaan n~g bahay, tulad sa nangyayari sa isang law bagman nakikitang patag at walg anmang alon ang dacong ibabaw, n~guni't sa ilalim ay gumam, nan~gagtatacbuhan at nan~gaghabulan ang m~ga piping isd Nan~gagpasimulg nan~gagpainog-inog, wan~gis sa m~ga parpar ang m~ga cruz, m~ga condecoraci, m~ga gal, m~ga catungculan, m~ga caran~galan, capangyarihan, calakh, matataas na camahalan at ibpa, sa isg impapawid na guintg salapsa m~ga matn~g isg bahagui n~g m~ga mamayan. Sa isg bahagui nam n~g m~ga mamayang iyy napailanglg sa ab n~g panin~gin ang

isg alapaap na madil, at nan~gin~gibabaw sa culay ababg pinacapang-ilalim, ang maiitim na parang anino n~g m~ga rejas, m~ga tanical at pati n~g calaguimlaguim na bibitay. Wary nirin~gig sa han~gin ang m~ga tang, ang m~ga bat ang m~ga sig na pinacnit n~g m~ga pahirap; nagagamagam ang Marianas at ang Bagumbayang cuwnan~gababalot n~g isg parang maduming pigtn~g dugg culubg: na sa culabang m~ga man~gin~gisdat ang m~ga isd Ang nangyaring iyy iniladlad ni Capalaran sa gunigunn~g m~ga tagMaynilg tulad sa m~ga tan~ging payp na galing sa China: napipintahan n~g itim ang isg mukh ang isnamy pusp n~g dorado, matitingc na m~ga culay, m~ga ibon at m~ga bulaclac. Naghaharsa m~ga convento ang malakg ligalig. Isiningcaw ang m~ga carruaje,

nan~gagdalawan ang m~ga provincial, may lihim na m~ga pulong. Nan~gagsisiharap silsa m~ga palacio upg canilg ihand ang canilg tulong sa _Gobierno na na sa calakilakihang pan~ganib._ Muling napagsalitaanan ang m~ga cometa, ang m~ga pasaring, ang m~ga matutulis na pananalit at ibpa. --Isg _Te Deum,_ isg _Te Deum!_--ang sinasabi n~g isg fraile sa isg convento;--at n~gayy sino ma'y huwag magcuculang sa pagpasacoro! Hindi cacaunting cagalin~gan ang guinawn~g Dios, na ipakita cung gaano ang cahalagahan natin, n~gay pa nam sa m~gpanahg itg totoong nacasasam --Dahil sa ganitg muntg tur marahil ay kinagat ang canyg m~ga labn~g generalillong Buisit,--ang sag nam n~g is

--Ancayang nangyari sa canycung hindi ang m~ga Capisanan n~g m~ga fraile? --At n~g lalong umam ang ating pagdiriwang, ipagbigay am sa uld na tagapagluto at sa procurador ... Gaudeamus (cainan) sa tatlg araw! --Amen!, Amen! Mabuhay si Salvi Mabuhay! Ibnam ang salitaan sa isg convento. --Nakita na niny Iyy isg nag-aral sa m~ga jesuita; lumabas sa Ateneo ang m~ga filibustero!--ang sabi n~g isg fraile. --At ang m~ga caaway n~g m~ga fraile. --Sinabi co na: ipinapahamac n~g m~ga

jesuita ang lupag it pinahahalay ang ugali n~g cabatn; datapuwa't pinababayaan, sila't dahil sa gumuguhit sa papel n~g ilg m~ga walg cawawaang cahig man cung lumilindol.... --At ang Dios ang nacacaalam cung papaano ang m~ga pagcacagaw --Siyn~g datapuwa't man~gahas cayg sumalansang sa canila? Pagca nan~gn~gin at gumalaw ang lahat! sino ang macasusulat n~g m~ga cahig-man! Wal si parSecchi!.... At nan~gagn~gin~gitn pagpapawalg halag n~g malakg

--N~guni't ang m~ga sigw at ang m~ga bagy--ang tang n~g isn~g matindg paglib;--hindi ba cadakidakiln iy?

--Sino mang man~gin~gisda'y nahuhuln ang m~ga bagay na iy! --Pagcang namiminuno'y isang halg ... sabihin mo sa akin cung anang anyn~g iyong ulo, at sasabihin co sa iycung anang iyong panicad! N~guni't makikita rin ninycung nan~gagtatangkilican ang man~gagcacaibigan: halos hinin~gn~g m~ga pamahayagang bigy n~g isg mitra (n~g catungculang pagca arzobispo obispo) si parSalvi. --At cacamtan n~gniy Masusunduan niyang catungculang iy! --Sa acalmo cay --At hindi bag N~gayy ibinibigay ang catungculang iy cahi't sa walg cabuluhg bagay. Nacakikilala acn~g isg sa lalong walg cabuluha'y nagcamit

n~g mitra: sumulat n~g isg walg cawawaang acl, ipinakilalang walg caya ang m~ga _indio_ cung hindi sa m~ga gawain n~g cam ... psh! matatandn~g pangcaraniwan! --Tunay n~g Nacasisirsa religi ang ganyg caraming m~ga paglih sa catuwiran!--ang biglg sabi nam n~g is--cung may m~ga matsana ang mitra at canilg makita ang m~ga bao n~g ulong sa canily pagpuputun~gan.... --Cung ang m~ga mitra sana'y pawang m~ga likhn~g Naturaleza,--ang dagd nam n~g is na ang tinig ay lumalabas sa ilg.--_Natura abhorret vacuum ..._ --Cayn~gcumacapit sa canil ang pagcawalg lam ang sa canily humahalina!--ang sag n~g isa.

Ang m~ga itat iba pg m~ga bagay ang m~ga sihan sa m~ga convento, at ipinatawad na namin sa m~ga bumabasa ang pagsasays n~g m~ga ibg m~ga upasalna may m~ga culay polico, metafico at mahahanghg. Ating ihatid ang bumabasa sa bahay n~g isg walg anmang catungculan, at sapagct cauntang cakilala natin sa Maynily doon tayo pumaroon sa bahay ni capitang Tinong, ang lalaking mapag-anyaya, na ating nakitang pinipilit anyayahan si Ibarra upg papurihan siya n~g isg dalaw. Sa mayama't maluang na sal n~g canyg bahay sa Tunday naroon si capitang Tinong, nacaupo sa isg malapad na sill, na hinagpos ang noo't ang batoc, na may anyg lubhg nahahapis, samantalang umyac at pinagwiwicaan siyn~g canyg asawang si capitana Tinchang, sa har n~g canyg dalawg an na babae, na

nagsisipakin mulsa isg suloc na hindi nan~gagsisiimic, nan~gattulig at nan~gabagbag ang loob. --Ay, Virgen sa Antipolo!--ang sig n~g babae.--Ay, Virgen del Rosario at de la Correa! ay!, ay! Nuestra Sera de Novaliches! --Nanay!--ang sa canyy sinabi n~g bunso sa canyg m~ga an na babae. --Sinasabi co na sa iy--ang ipinatuloy n~g babae, na pagsisi ang any--sinasabi co na sa iy ay Virgen del Cmen, ay! --N~guni't hindi ca nam nagsasabi sa akin n~g anman!--ang ipinan~gah isag ni capitang Tinong na napapaiyac;--baligt, sinasabi mo sa aking mabuti ang aking guinawsa pagmamalim co sa bahay na iy at

manatili sa pakikipag-ibigan cay capitang Tiago, sa pagct ... sa pagct mayaman ... at sinabi mo sa aking.... --An anang sinabi co sa iy Hindi co sinasabi sa iyo iy, walacg sinasabing anman sa iy Ay! cung pinakingg mo sana ac --N~gayo'y acang bibigyan mong casalanan!--ang itinutol n~g masacl na tinig, at sactumamp n~g malac sa cam n~g sill;--hindi mo ba sinabi sa aking magaling ang aking guinawna siyy aking inanyayahang cumain dito sa atin, sa pagct palibhasa'y mayaman ... sinasabi mong hindi dapat tayong makipagcaibigan cung di sa mayayaman lamang? Ab --Tunay n~gang sinabi co iy sa iy sa pagct ... sa pagct waln~g magaw

walcang guinawcung hindi purihin siy _don Ibarra_ dito, _don Ibarra_ doon, _don Ibarra_ sa lah n~g panig, aba Datapuwa't hindi co inihatol sa iyong makipagkita ca sa canymakipagsalitaan ca sa canysa pagcacapisang iyon; hindi mo maicacailitsa akin. --Nalalaman co bang paparoon siyroon? --Ab dapat mong maalaman! --Paano? siyy hindi co man lamang nakikilala pa niyon? --Aba! dapat mo siyg makilala! --N~guni't Tinchang, paano'y niy co lamang siynakita, at niy co lamang nam nin~gig na siya'y pinag-uusapan! --Aba! dapat sanang nakita mo siyn~g

una, nin~gig ang usapan tungc sa cany sa pagct lalaki icaw, may salawal ca at bumabasa ca n~g _Diario de Manila!_--ang di mabilg na sag n~g asawa, casab n~g pagpapahatid sa canyn~g cakilakilabot na irap. Walg maalamang itutol si capitan Tinong. Hindi pa nasiyahan si capitana Tinchang sa canyg pagwawagug ity pinacsg siyy papangguipuspus, caya't sa canyy lumapit na nacasuntoc. --Cayba nagpag acn~g mahabang panah at nagtip n~g hindi cawas at n~g dahil sa iyg cahalin~ga'y ipahamac mo ang bun~ga n~g aking m~ga pagod?--ang ipinagwica sa cany--N~gayy paririto silt n~g icaw ay dalh sa tapun, huhubaran camn~g ating pag-aar gaya n~g nangyari sa asawa ni ... Oh, cung

lalaki lamang ac cung lalaki lamang ac At n~g makita niyg tumtun~go ang canyg asawa, mulg nagpasimuln~g pagtan~guyn~g, n~guni't laguring inuulit: --Ay, cung lalaki lamang ac cung lalaki lamang ac --At cung naguing lalaki icaw,--ang itinang sa cawacasan n~g lalaking nadadalimumot na,--ansana ang gagawin mo? --An ab, ab, ab n~gay di'y harap aco sa Capan General, upg acy humand sa pakikihamoc laban sa m~ga nanghihimagsic, n~gay din! --N~guni't hindi mo ba nababasa ang sinasabi n~g _Diario?_ Basahin mo!

Nasugpn~g boong higp, lac at catigas ang caliluhg imbat casamamaan, at hindi malalao't daramdamin n~g m~ga suwail na caaway n~g Ing Bayan at n~g canilg m~ga cainal, ang boong big at caban~gis n~g m~ga cautusan ... nakita mo na? wala n~g himagsican. --Hindi cailan~gan, dapat cang humar na gaya n~g guinawa n~g madla n~g tag 72, at nan~gacaligt n~ga nam. --Siya n~ga! humar din si parBurg.... Datapuwa't hindi natapos ang salita; tinacbsiya n~g babae at tinacp ang canyg bib. --Hal sabihin mo ang pan~galang iy at n~g bucas di'y bitayin ca sa Bagumbayan Hindi mo ba nalalamang sucat na ang

saysayin ang pan~galang iyan upang parusahan ca, na hindi cailangan ang gumawa pa n~g _causa?_ Hal sabihin mo! Cahi't ibiguin man ni capitan Tinong sundin ang utos n~g canyg asawa'y hindi rin mangyayari; natatacpan ang canyang bibig n~g dalawg cam n~g canyg asawa, at iniipit ang canyang maliit na ulo laban sa licuran n~g sill, at marahil namatay sa pagcainis ang abg lalaki cung hindi namag-itan ang isg bagong dumatg na tao. Ity ang canilg pinsang si Primitivo, na nasasaulo ang Amat, isg lalaking may m~ga apat na pong ta ang gulang, malinis ang pananamit, titiyanin at may catabaan. --_Quid video?_--ang biglg sinabi;--anang nangyayari?

_Quare?_[262] --Ay, pinsan!-ang babae na umiiyac at tumatacbong patun~go sa cany--ipinatawag cata, sa pagct hindi co maalaman cung anang mangyayari sa aming m~ga babae ... anba ang hatol mo sa amin? Magsalita ca, icaw na nag-aral n~g latin at m~ga _argumento_ (pakikipagmatuwiran)!.. --N~guni't bago magsalita ac _Quid quaeritis? Nihil est in intellectu quod prius non fuerit in sensu; nihil volitum quin praecognitum,_[263] At marahang naup Anaki mand ang m~ga sinabing wicang latin ay may bisg nacapagbibigay capanatag, capuwa tumiguil n~g pagtan~gis ang mag-asawa, at nan~gagsilapit sa canyat hinihintay sa canyg m~ga labang aral, na gaya nam

n~g guinawa n~g m~ga griego n~g una cung hinihintay ang pangligtas na salita n~g orulo na macapagliligtas sa canilsa manglulusob na m~ga tagPersia. --Bakit cayumiiyac? _Ubinam gentium sumus?_[264] --Nalalaman mo na ang balittungcol sa panghihimagsic. --_Alzamentum Ibarrab alferesio Guardicivilis destructum? Et nunc?_ At an May utang ba sa inysi don Cristomo? --Wala, n~guni't talastasin mong inanyayahan siyni Tinong na cumain dito, bumati sa canysa tul n~g Espa ... sa liwanag n~g araw! Wiwicain nilg si don Cristomo'y canyg caibigan!

--Caibigan?--ang biglg sinabing namangha ang latino, at saca tumind, _amice, amicus Plato sed magis amica veritas!_[265] Sabihin mo sa akin cung sino ang casacasama mo at sasabihin co sa iyo cung sino icaw! _Malum negotium et est timendum rerum istarum horrendissimum resultatum!_[266] Namutla n~g catacottacot si capitang Tinong n~g canyang marinig ang gayg caraming salitg ang catapusy _um_; ang tunog na ity ipinalagay niyg masama ang cahulugan. Pinapagda n~g canyg asawa ang dalawg cam sa pagsam at nagsabi: --Pinsan, huwag mo camg causapin n~gayon n~g lat; talast mo nang hindi cami m~ga filofong gaya mo; causapin mo camn~g tagalog castil datapuwa't hatulan mo camn~g dapat naming gaw.

--Sayang na hindi caymarunong n~g lat, pinsan; ang m~ga catotohanan sa lat ay casinun~galin~gan sa tagalog, sa halimbaw _contra principia negantem fustibus est argendum,_[267] sa lat ay isg catotohanang tulad sa Dag ni No minsa'y guinamit co sa gawa ang bagay na iy, ang pinangyarihan ay acang nabugb. Dahil dito, cahinahinayang na hindi caymarunong n~g lat; sa lat ay mahuhusay na lah. --Camay maraming nalalaman namg _oremus, parcenobis_ at _Agnus Dei Catolis,_ n~guni't n~gayy hindi tayo magcacatasan. Bigy mo n~ga n~g isg _argumento_ si Tinong at n~g huw siyg bitayin! --Masama ang guinawa mo, totoong camasamaan ang guinawa mo, pinsan, sa

iyong guinawg pakikipagcaibigan sa binatang iyan!--ang mulg sinabi n~g latino.--Nagbabayad ang m~ga walg casalanan sa gawn~g m~ga macasalanan; halos ihahatol co sa iyong gawin mo na ang iyong _testamento _(casulatang pinaglagdaan n~g m~ga hulg kalooban n~g isg tao).... _Vae illis! Ubi est fumus ibi est ignis! Similis simili gaudet; alqui Ibarra ahorcatur, ergo ahorcaberis!_....[268] At nagpapailing-iling na masamang loob. --Saturnino, anang nangyayari sa iyo!--ang sig ni capitana Tinchang, na pusp n~g tacot;--ay, Dios co! Namat! Isg manggagam! Tinong, Tinonggoy! Dumalang dalawg an na babae at nagpasimula ang tatln~g pananambitan.

--Ity isang panghihimat lang, pinsan, isg panghihimat! Lalo pa sanang icatutuwco cung ... cung ...; datapuwa't sa cawalg palad ay walcung di isg panghihimatay lamang. _Non timeo mortem in catre sed super espaldonem Bagumbayanis._[269] Magdalcayrito n~g tubig. --Huw cang mamat!--ang panambitan n~g babae;--huw cang mamat, sa pagct paririto silt huhulihin icaw! Ay, cung icaw ay mamat at saca pumarito ang m~ga sundalo, ay! ay! Winilig n~g pinsan n~g tubig ang mukha ni capitang Tinong, at pinag-sauln itn~g pag-iisip. --Hal huw cayg umiy! _Inveni remedium,_ nasumpun~gan co na ang gam. Ilipat natin siysa canyg hihig;

hala! tapan~gan ninyang inyg loob! nito acat ang lah n~g carunun~gan n~g m~ga tao sa una.... Magpatawag cayn~g isg doctor;--at n~gay din, pinsan cong babae, pumaroon ca sa capit general at dalh mo siyn~g isg hand, isg tanicalang guinto, isg singsg.... _Dadivae quebrantant pes;_ (dumudurog n~g batang hand); sabihin mong iyy hand dahil sa pasc Sarh ninyang m~ga bintan ang m~ga pint at sino mang magtang sa aking pinsan, sabihin ninyg may sak na mabig. Samantala'y susunuguin co ang lah n~g m~ga slat, m~ga papel at m~ga librat n~g huwag silg macakita n~g anman, gaya n~g guinawni don Cristomo. _Scripti testes sunt! Quod medicamenta, non sanant, ferrum sanat, quod ferrum non sanat, ignis sanat _[270]. --Oo, tanggapin mo, pinsan; sunuguin

mong lah!-ani capitana Tinchang;--nito ang m~ga sus nito ang m~ga sulat ni capitang Tiago, sunuguin mong lah! Huwag ca sanang mag-iiwan n~g anmang pamahayagang galing sa Europa, sa pagct totoong nacapagbibigay pan~ganib. Nito itong m~ga _The Times_ na aking iniin~gata't n~g mapagbalutan n~g m~ga sab at n~g m~ga dam. Nito ang m~ga libro. --Pumaroon ca na sa capit general, pinsan,--anPrimitivo;--pabayaan mo acg mag-is _In extremis extrema._ Bigy mo acn~g capangyarihan n~g isg tagapamatnugot na romano, at makikita mo cung paano ang pagliligt na gagaw co sa bay ... sa aking pinsg lalaki bag At nagpasimula n~g sunsunod na pag-uutos, n~g paghalo n~g m~ga estante, n~g pagpupunit n~g m~ga papel, m~ga

libr m~ga sulat at iba pa. Hindi nalao't nag-ab sa _cocina_ ang isg sig canilg sinib n~g palac ang m~ga lumang escopeta; itinapon nilsa cum ang m~ga cawan~ging revolver; ang alilang babaeng ibig sanang iligp ang can n~g isg revolver at n~g magamit na hihip ay kinagalitan: --_Conservare etiam sperasti, perfida?_ Sa ap! At ipinatuloy ang canyg pagsnog. At nacakita n~g isg lrg ang bal ay pergamino (bal n~g vaca) ay binasa niyang pan~galan: M~ga revoluci n~g m~ga globo sa lan~git (m~ga gan na pag-inog n~g m~ga planeta sa canilg talagg tinatacbuhan), na sinulat ni Copnico;

pfui! _ite maledicti, in ignem calanis!_--ang biglg sinabi at saca inihaguis sa nin~gas. M~ga revoluci at saca si Copnico pa! Patong patong na casalanan! Cung di dumatg acsa capanahunan ... Ang calayaan n~g Filipinas; Tatata! pagca m~ga libro! Sa ap! At sinunog ang m~ga librg walg caanoano mang casamaan, na sinulat n~g m~ga taong walg malay. Hindi man lamang nacaligtas ang nagn~gan~galang Capitang Juan, na napacawalang sala. May catuwiran si pinsg Primitivo: nagbabayad ang m~ga walg casalanan sa m~ga sa n~g m~ga macasalanan. Nang macaraan ang at limg oras ay pinagsasalitaanan ang casalucuyang m~ga nangyayari sa isg plong n~g m~ga nagmataas, sa loob n~g Maynil Sily

caramihang matatandg babae at m~ga dalagang matatandg nacaca-ibig mag-asawa, m~ga asawa m~ga an na babae n~g m~ga cawann~g pamahalaan, nan~gacasuot n~g ba, nan~gagpaypay at nan~gaghicab. Capanay n~g m~ga lalaki, na cawan~gis din nam n~g m~ga babaeng sa canilg pagmumukha'y nahihiwatigan kung anang canilg pinag-aralan at ang canilg pinagbuhatan, ang isg guinoong may catandn na, maliit at pingc, na pinagpipitaganan n~g m~ga naroroon, at siynamy nagpapakita sa canyg m~ga caharap n~g isg pagpapawalg halagsa canyg hindi pag-imic. --Ang catotohanan ay dating totoong nasususot acsa m~ga fraile at sa m~ga guardia civil, dahil sa cagaspan~g n~g canilg m~ga asal,--ang sabi n~g isg matabg guinoong babae; n~gunit

n~gayg nakikita pinakikinabang at paglilingcod, hos pacas sa al man ac

co ang sa canila'y ang canilg m~ga aking icagalac na sa canil Macabayan

--Gay din ang sabi co!--ang idinagd n~g isg babaeng pay;--sang at n~gayo'y walrito ang nnang gobernador; cung siyang nirito'y lilinising parang patena ang bayang it --At malilipol ang m~ga lahn~g m~ga filibusterillo! --Hindi ba ang siha'y marami pa ang m~ga pulg kinacailan~gang padalh n~g m~ga mamayan doon. Bakit hindi iton doon ang gany caraming mayayabang na m~ga indio! Cung acang capit general....

--M~ga guinoong babae,--ang pingc;--nalalaman n~g capit general cung anang canyg catungculan; ayon sa aking nin~gig ay totoong galit na galit siy sa pagct canyg pinusp n~g m~ga biyaya ang Ibarrang iy. --Pinuspos n~g m~ga biyaya!--ang inulit n~g pay na babae, na nagpaypay n~g malaki ang poot;--tingn na n~ga lamang ninyang pagca hindi marunong cumilala n~g tang na loob nitong m~ga indio! Mangyayari bagg sily ipalag na m~ga tao sa pagpapanay? Jess! --At nalalaman ba ninyang aking nin~gig?--ang tang n~g isg militar. --Tingn sinasabi nil --Pinagtitibay natin!--Aniy?--Anang

n~g

m~ga

taong

mapaniniwalaan,--ang militar sa guitnn~g lalong malakg hindi pag-imic n~g madl--na ang lah n~g m~ga cain~gayang iy sa pagtatayn~g isg pralan ay walcung di pawang catacata lang. --Jess! nakita na niny--ang biglg sinabi n~g m~ga babae, na nan~gag sisipaniwalna sa catacata. --Isg sangcalan lang ang pralan; ang bantniyy magtayn~g isg cut at n~g buhat doo'y macapan~ganlg cung sily lusubin na namin.... --Jess! pagcakilaking cataksilan! Ang isg indio n~ga lang ang tan~ging macapagtaglay n~g ganyg pagcaimbiimbg m~ga isipan,--ang biglg sinabi n~g babaeng matab Cung acang capit general, nakita sana nil... nakita

sana nil... --Gay din ang sabi co!--ang biglg sinabi nam n~g babaeng pay na ang pingc ang kinacausap. Dacpin co ang lah n~g abogadillo, cleriguillo, m~gan~galacal, hindi co na pagagaw pa n~g _causa_ at sily aking itatapon ipadalsa ibg lupa. Bawa't masamy bunutin patn~g ug! --Ab sabihana'y castilang magugulang n~g filibusterillong iy!--ang pahiwatig n~g pingc na hindi tumitin~gin can~gino man. --Ah, gay pal--ang sinabing mariin n~g hindi masiyahang babaeng matab--cail ma'y ang m~ga halan ang dug sino mang indio'y hindi nacawawatas n~g panghihimagsic! Mag-alagca n~ga nam n~g m~ga uw! mag-alagca n~ga nam

n~g m~ga uw!... --Nalalaman ba ninyang narin~gig cong salitaan?--ang itinang n~g isg babaeng halan ang dug(mestiza), na sa gayg paraa'y pinutol ang salitaan.--Ang asawa raw ni capitg Tinong ... naaalaala ba niny iyong may-ari n~g bahay na ating pinagsayawan at hinapunan niyg fiesta sa Tund... --Iy bang may dalawg an na babae? at an --Ab ang babaeng iyy bagong cahandog n~gayg hapon sa capit general n~g isg singsg na isg libong piso ang halag Lumin~g ang pingc. --Siyn~ga ba? at bakit?--ang tang na

numingning ang m~ga mat --Ang sabi raw n~g babae, iy daw ay big niyg papasc... --Isg buw pa muna ang lampas bago dumating ang pasc --Marahil nan~gan~ganib na baclagpac siya n~g sigw...--ang pahiwatig n~g babaeng matab --At caya siyy cumcubli,--ang idinugtg n~g babaeng pay. --Ang pagsasanggalg cahi't hindi pinpucol nino man ay pagpapakilalang tunay na may casalanan. --Iy n~ga ang sumasaisip co; tinamaan ninyang sugat.

--Kinacailan~gang tingng magalg iy,--ang hiwatig n~g pingc;--nan~gan~ganib acg baca riyy may naculong na pus --Naculong na pus iy n~ga! iy n~ga sana ang sasabihin co!--ang inulit n~g babaeng pay. --At ac--ang sinabi nam n~g isg babae, na umagaw n~g pananalita sa pay;--ang asawa ni capitang Tinong ay napacaramot ... hanggn~gayo'y hindi pa tayo pinadalhan n~g anmang hangd, gayg tayo'y napaparoon na sa canyg bahay. Tingn niny pagcang isg maramot at macamcam ay nagbibitiw n~g isang hand na isg libong piso'y ... --N~guni't totoba iy?--ang tang n~g pingc.

--At napacatotoo! at napacatunay! sinabi sa aking pinsg babae n~g nan~gin~gibig sa cany na ayudante n~g capit general. At hos ibig cong acalaing ang singsg na iy ang suot n~g pan~ganay n~g araw n~g cafiestahan. Siya'y lagui n~g batb n~g m~ga brillante! --Siyy isg tindahang lumalacad! --Isg paraan din namg magalg upg macapagbil na gaya rin n~g alin man sa ibg m~ga paraan. Nang huwag n~g bumilpa n~g isg tautaohan bumayad pa n~g isang tindahan.... Linisan n~g pingc ang pulong na iyon sa pamamag-itan n~g isg dahil. At n~g macaraan ang dalawg oras, n~g nan~gatutulog na ang lah, tumang ang ilg namamayan sa Tundo n~g isg anyaya

sa pamamag-itan n~g m~ga sundalo ... Hindmapabayn n~g Punong may capangyarihang ang m~ga tan~ging tng m~ga mahal at may m~ga pag-aari ay matulog sa canilg bay, na hindi magalg ang pagcacain~gat at bahagya na ang lamig: ang pagtulog sa Fuerza n~g Santiago at iba pang m~ga bahay n~g gobierno'y long tiwas at nagsasauln~g lacas. Casama sa m~ga tng itg pinacamamahal ang caawa-awang si capitang Tinong.

TALABABA: [262] Anang aking nakikita? bakit? [263] Anang itinatanong niny Walg ano mang linalaman n~g pag sip na hindi muna nagdaan sa pakiramdam. Hindi ninanais ang hindi nakikilala.

[264] Sinong capanayam?

m~ga

tao

ang

ating

[265] Caibigan, aking caibigan si Platon, n~guni't lalong caibigan co ang catotohanan. [266] Masama ang nangyayari at nan~gan~ganib acg baca magcaroon n~g cakilakilabot na wac. [267] Sa pamamag-itan n~g hamp, ang pakikipagmatuwiran sa tumanggun~g pagkilala n~g m~ga catuwiran. [268] Sa aba nil cung saan may soc ay may ap. Bawa't isy humahanap n~g caw~gis; caya n~ga, cung bibitayin si Ibarra, siynamy bibitayin din ... [269] Hindi co kinatatacutan ang

pagcamat sa catre; n~guni't kinatatacutan co ang pagcamat sa bund-bunducan sa Bagumbayan. [270] Ang nacasulat ay naguiguing sacsi. Ang hindi mapagaling n~g m~ga gam ay napagagaling n~g bal; ang hindi mapagaling n~g bal ay napagagaling n~g ap.

=LX.= =MAG-AASAWA SI MARIA CLARA.=

Nattuwn~g mainam si capit Tiago. Sa boong panahg itg catacot-tacot ay walsino mang nakialam sa cany hindi siyibinilangg hindi pinahirapan siysa pagculong na sino ma'y hindi macausap, m~ga pagtang, m~ga muina eltrica, m~ga walg licat na pagbasn~g tubig mulsa talampacan hanggg tuhod sa m~ga tahanang na sa ilalim n~g lup at ibpang m~ga catampalasanang totoong kilaln~g m~ga tan~ging guinoong tumatawag sa canilg sarili n~g civilizado. Ang canyg m~ga caibigan, sa macatuw bagy ang canyg nagug m~ga caibigan (sa pagct tinalicd na n~ga n~g lalaki ang canyg m~ga caibigang filipino, mulsa sandaling sily

magug m~ga hinalain sa gobierno), nan~gagbal na nam sa cananilg bahay, pagcatapos n~g ilg araw n~g canilg pagliliwal sa m~ga bahay n~g gobierno. Ang capit general din ang siyg sa canily nagpalayas sa m~ga tahanang canyg pinamamahalaan, palibhasa'y ipinalag niyg hindi silcarapatdapat na manatili roon, bagay na lubhg ipinagdamd n~g pingcaw, na ibig sanang ipagsayang malapit n~g dumating na pascsa casamahan n~g gayg mayayaman at masagana. Umuwi sa canyg bahay si capitg Tinong na may sak, putlain at namag--hindi nacagalg sa canyang pagliliwal,--at lubhg nagbago, na anpa't hindi nagsalitn~g catagman lamang, hindi bumabatsa canyg m~ga casambah, na tumatan~gis, nagtawa, nagsalitat nan~gahahalg sa gal n~g loob. Hindi na

umaalis sa canyg bahay ang cahabaghabag na tao, at n~g huw lumag sa pan~ganib na macabatsa isg filibustero. Cahi't ang pins mang si Primitivo, bagman tagl niyang boong carunun~gan n~g m~ga tao sa una, ay hindi macuhang siyy mapaim. --_Crede, prime,_--ang sabi sa cany--pinis sana nilang liig mo cung hindi co sinunog ang lah mong m~ga papel; datapuwa't cung nasunog co sana ang boong bahay, hindi man lamang sana hinipo cahi't ang buh mo. Pero _quod eventum, eventum; Gracias agamus Domino Deo quia non in Marianis Insulis es, camoles seminando_[271]. Hindi cailcay capit Tiago ang m~ga nangyaring catulad n~g pinagdanasan ni capit Tinong. Nagcacanlalabis sa lalaki ang pagkilalang utang na loob, bagman

hindi niymatur cung sino caya ang pinagcacautan~gan niyn~g gayg tan~ging m~ga pagtatangkilic. Ipinalagay ni t Isabel na ang bagay na iyy himaln~g Virgen sa Antipolo, n~g Virgen del Rosario, cung hindi ma'y n~g Virgen del Cmen, at ang lalong ciitang canyg mahihinala'y himaln~g Nuestra Sera de la Correa: ayon sa canyy hindi sasala sa alin man sa canilang gumawn~g himal Hindi itinanggui ni capit Tiago ang cababalagh, n~guni't idinrugtong: --Pinaniniwalaan co, Isabel, datapuwa't marahil ay hindi guinawg mag-isa n~g Virgen sa Antipolo; marahil siyy tinulun~gan n~g aking m~ga caibigan, n~g aking mamanugan~gin, ni guinoong Linares, na nalalaman mo nang binibirpati ni guinoong Antonio Covas, iy bagg nacalag ang larawan sa Ilustraci, iyg aayaw

papaguingdapating ipakita sa m~ga tao cung di ang cabiy lamang n~g canyg mukh At hindi mapiguil n~g mabait na tao ang isg n~gitn~g canyg pagcatuw cail ma't canyg min~gig ang isg mahalagg balittungc sa m~ga nangyari. At tunay n~ga namg dapat icatuw Pinagbubulungbulun~ganang mabibitay si Ibarra; sa pagct bagman maraming totoo ang m~ga caculan~gang pangpatibay upg siyy maparusahan, nitg huli'y may sumip na nagpapatotoo sa sumbg na laban sa cany na may m~ga pah na nagsays na mari n~gang cutang escuahan, ayon sa anyn~g pagcacaw bagman may cauntg caculan~g, bagay na siyna n~ga lamang masahan sa han~g na m~ga indio. Ang m~ga alin~gawn~g na itang siyg sa canyy nacapapanatag at

nacapagpapan~gitsa cany Cung paano ang pagcacaiba n~g m~ga bac ni capitg Tiago at n~g canyg pinsg babae, nan~gagcacahatnam ang m~ga caibigan n~g familia sa dalawg bahagui; nananalig ang isg bahaguing yay gawn~g himal at ang isg bahagui namy inaacalang gawya n~g pahalaan, bagman ang naniniwaln~g ganito'y siyg lalong caunt Nagcacabahabahagui nam ang m~ga nagpapalagay na yay himal nakikita n~g sacristan mayor sa Binund, n~g babaeng maglalacn~g candilat n~g puno n~g isg cofrad, ang cam n~g Dios na pinagagalaw n~g Virgen del Rosario; sinasabi nam n~g ins na magcacandilna siyg nagbibili n~g candilcay capit Tiago cung siyy napasasa Antipolo, casabay ang pagpapayp at pag-ug n~g m~ga hit

--No siya osti gongg; Miligen li Antipolo esi! Esi pueli mas con tolo; no siya osti gongg.[272] Pinacamahal ni capitang Tiago ang ins na iy, na nagpapggap na manghuhul manggagamot, at ibpa. Minsa'y sa pagtin~gin sa palad n~g cam n~g canyg nasirang asawang na sa icaanim na buwan ang cabuntis ay humuln~g ganit --Si eso no hele mujjuete-juete![273] y no pactaylo,

At sumilang sa maliwanag si Mar Clara upg maganap ang huln~g hindi binyagan. Si capitan Tiago'y main~gat at matatacutin, caya't hindi agad-agad macapagpasiyna gaya n~g guinawa ni Paris na taga Troya,

hindi niymatan~gi n~g gay gay lamang ang issa dalawg Virgen, sa tacot niyg bacmagalit ang issa canil bagay na macapbibigay n~g malaking capahamac.--Mag ingat!--ang sabi niysa canyg sarili;--baca pa ipahamac natin! Na sa ganitg pag aalinlan~gan siy n~g dumating ang pangc na cacampi n~g gobierno; si do Victorina, si Don Tiburcio at si Linares. Nagsalitsi do Victorina sa n~gal n~g tatlong lalaki, buc sa nauucol sa canyg sarili; binangguit niyang m~ga pagdalaw ni Linares sa capitan general, at inulit-ulit ang cabutihang magcaroon n~g isang camag anac na mata na tao. --N--ang iwinacas,--como izimos: el que a buena zombra ze acobija buen palo ze le

arrima.[274] --Tum ... tum ... tumbalic, babae!--ang isinala n~g doctor. May tatlg araw n~g guinagad ni do Victorina ang m~ga andaluz, sa pamamag-itan n~g pag-aalis n-g "d" at sa paghahalili n~g "z", at ang han~gad niyg ito'y walg macapag-alis sa canyg ulo; mamagalin~gin pa niyang canyg ipabugn ang can~yg postizong buh na kinul. --Zi!--ang idinugtg, na ang tinutucoy ay si Ibarra:--eze lo tenfa muy merezio; yo ya lo ije cuando le vi la primera vez; ezte un filibuztero ique te ijo a ti, primo, el general? Que le haz icho, que noticias le izte Ibarra?[275] At n~g makita niyg nalalaon n~g pagsag

ang pinsan, nagpatuloy n~g pananalita na si capitang Tiago ang kinacausap: --Crme uzt zi le conenan a muelte, como ez e ezperar, zera por mi primo.[276] --Guinoong babae! guinoong babae!--ang itinutol ni Linares. Datapuwa't hindi niyitbinigyang panah. --Ay, quiplomico te haz gerto! Zabemoz qwe ere;i el conzejero del General, que no puede vivir zin ti ... Ah, Clarita! quplacer verte![277] Humar si Maria Clarang nammutlpa, bagman nananag-uli na ang dating cagalin~gan n~g catawang pinapanghina n~g sakit. Napupuluputan ang mahabang buh n~g sutlang cintas na may culay bughaw. Kiming bumati, n~gumitn~g mapanglaw, at lumapit cay do Victorina

upang gawin ang paghahalicang caugaln sa m~ga babae. Pagcatapos n~g caugalng cumustahan, nagpatuloy n~g pananalitang nagpanggap na andaluza: --Venimoz visitaroz; oz haveiz zalbao graciaz vuestraz relacionez![278] na canyg tinin~gnan n~g macabulugan si Linares. --Tinangkilic n~g Dios ang aking am--ang marahang isinag n~g dalaga. --Zi, Clarita, pero el tiempo los milagroz ya ha pazeo: rozotroz loz ezpalez ecimoz: ezconf la Virgen y hate corr[279] --Tum ... tum ... tumbal! Si capit Tiago na hanggang sa sandalg

yay hindi nacacaguiit sa pananality nan~gah tumang, at bago pinakinggg magalg ang sag: --Cung gayy inaacalpo ba niny do Victorina, na ang Virgen ...? --Venimoz precizamente hablar con uztla _Virgen_,[280]--ang matilinghagang sag ni do Victorina, na itinuturo si Mar Clara;--tenemoz que hablar negocioz.[281] Napagkilala n~g dalagang dapat niyg lisanin ang nan~gagsasalitaan, caya't humanap siyn~g dahil at lumayo roon, na nan~gan~gabay sa m~ga casangcapan. Napacaimbat napacalisyang salitaan at usapan sa pagpupulong na itcaya't minamagaling pa namin ang huw n~g saysayin. Sucat n~g sabihing n~g sily

magpaalaman ay pawang nan~gatutuwang lah, at sinabi pagcatapos ni capitan Tiago ang ganitcay t Isabel: --Ipasabi mo sa fonda, na bucas ay mag-aalay tayo n~g piguing. Untiunting ihandmo si Mar Clara na ating ipacacasal na hindi malalaon. Tiningnan siya ni t Isabel na nagugulat. --Makikita mo rin! Pagca nagug manugang na natin si guinoong Linares, magmamanhic-manaog tayo sa lahat n~g m~ga palacio; pananaghiln tayo, man~gamamatay ang lahat sa capanahilian! At sa gay n~ga'y kinabucasan n~g gabi'y mulna namg punn~g tao ang bahay ni capitan Tiago, at ang caibh lamang n~gayo'y pawang m~ga castila't ins

lamang ang canyg m~ga inanyayahan; tungc sa magandg cabiy n~g cataoha'y ipinakikiharap doon n~g m~ga babaeng castilg tubsa Espa at sa Filipinas. Niriyan ang pinacamarami sa ating m~ga cakilala; si parSibyla, si parSalvi, na casama n~g ilg m~ga franciscano't m~ga dominico; ang matandg teniente n~g guardia civil na si guinoong Guevara, na lalo n~g mapangl ang mukhcay sa dati; ang alfez na sinaysay na macalibo na ang canyg dinanas na pakikibaca, na minasdan ang lah n~g boong pagpapalal palibhasa'y sa acalniyy siyy isg don Juan de Austria sa catapan~gan; n~gayy teniente siyt may gradong comandante; si De Espada, na canyg minasdan itn~g boong gang at tacot at iniiwasan ang canyg titig, at si do Victorina na nagn~gin~gitn~git. Hindi pa dumarating si Linares, sa pagct

palibhasa'y mahalagg guinoo, dapat na siyy magpuli sa pagdating cay sa m~ga ib may m~ga taong nacatun~gag, na ang acala'y cung magpuli n~g isg oras sa lah n~g bagay, naguiguing malalaking tao na. Si Mar Clara ang siyg tintudln~g m~ga upasal sinalubong siln~g dalaga n~g alinsunod sa ugaling pakikipagmahalan, na hindi nalilisan ang canyg anyg malungc. --Psh!--ang isg dalaga;--may cauntg capalaluan.... --Magandagandrin nam,--ang sag nam n~g isg dalaga rin;--datapuwa't ang lalaking iyy pumili sana n~g ibg dalaga na hindi totoong mukhg tan~g --Ang salap caibigan; ipinagbili n~g

makisig na binatang canyg sariling cataw. Sa cabilg do'y itnam ang salitaan: --Pacacasal n~gayg ang unang nan~gibig sa canyy malapit n~g bitayin! --Tinatawag cong main~gat ang gany; pagdaca'y handna ang cahalili. --Ab cung mabao!... Nirin~gig marahil ang gayg m~ga salitaan n~g dalagang si Mar Clara, na nacaupsa isg silla at naghuhusay n~g isg bandejang m~ga bulacl, sa pagct namasid na nan~g~gatal ang canyg m~ga cam, minsang mamutlt man~gatlabing maclan. Malac ang salitaan sa pulutg n~g m~ga

lalaki, at, ayon sa caraniwa'y pinag uusapan nilang ucol sa hulg m~ga nangyari. Nan~gag salitaang lah patni don Tiburcio, liban na lamang cay parSibyla, na nananatili sa pagpapawalg halagg hindi pag-im. --Nin~gig cong lilisanin daw po niny pari Salv ang bayan?--ang tang n~g bagong teniente, na dahil sa canyg pagcataas sa catungcula'y n~gayy nagug mairugu. --Walna acg sucat gaw sa bayang iy; sa Maynilna tira acmagpacailan man ... at cayp --Lilisanin co rin ang bayan,--ang isinag na casabay ang pagtind;--kinacailan~gan acn~g gobierno, upg aking linisin ang m~ga lalawigan sa m~ga filibustero, na ang casama co'y isg pulutg n~g m~ga

sundalo. Dagling tiningn siyni pari Salvmulsa m~ga pahanggg sa ulo, at sacsiytinalicurg lub. --Tunay na bang nalalaman cung anang cahihinatnan n~g pan~gulo n~g m~ga tulisan, n~g filibusterillo?--ang tang n~g isg cawann~g pahalaan. --Si Cristomo Ibarra ba ang sinasabi niny--ang tang n~g is--Ang lalong mahihintay at siynamg sumasacatuwiran ay siyy bitaying gaya n~g m~ga binitay niyg 72. --Siyy itatapon!--ang sinabing mapangl n~g matandg teniente. --Itatapon! Itatapon lamang siy N~guni't marahil ay mananatili sa tapun

magpacail man!--ang biglg sinabing sabaysab n~g il. --Cung ang binatg iy,--ang patuloy na sinabi n~g teniente Guevara, n~g malac at anyg may galit;--ay natutong mag-~gat; cung siyy natutong huwag tumiwalang totoo sa m~ga tan~ging taong canyg casulat; cung hindi sana napacadunong ang ating m~ga fiscal na magbig kahulug n~g napacalabis nam sa nasusulat, pinasiyah sanang walg anmang casalanan ang binatg iy. Ang pagpapatibay na itn~g matandg teniente at ang anyn~g canyg tig ay nagbig n~g malakg pangguiguilal sa m~ga nakinig, na walg nasabing anman. Tumin~g sa ibg daco si parSalv marahil n~g huwag niyg makita ang titig na mapangl n~g matand Nalagl sa m~ga cam ni Mar Clara ang

m~ga bulacl at hindi nacakilos. Si pari Sibylang marunong sa hindi pag-imic, tila mand siyg tan~ging marunong namg tumang. --May sinasabi pba cayg m~ga sulat, guinoong Guevara? --Sinasabi co ang sinalitsa akin n~g _defensor_ (tagapagtangg), na guman n~g canyg catungculan n~g boong casipaga't pagmamalasakit. Liban na lamang sa ilg m~ga talatang may culabg pananalit na isinulat n~g binatg itsa isg babae, bago siyyumaong ang tun~go'y sa Europa, m~ga talatang kinakitaan n~g fiscal n~g isg balac at isg ballaban sa Gobierno, na canyg kinilalang siyn~gang may sulat, walg numpun~gang anmang bagay na mapanghawacan upg siyy mabigyg casalanan.

--At ang _declaraci_ (sinays) n~g tulis bago siymamat? --Nasunduan n~g defensor na mawal-ang halag sa pagct ayon din sa tulisg iy, sily hindi nakipag-usap cail man sa binat cung di sa isg nagn~gan~galang Lucas lamang, na canyg caaway, ayon sa napatotohanan, at nagpacamat, marahil sa sig n~g sariling budh Napatotohanang pawang taks na gag lamang ang m~ga letra n~g casulatang nacuha sa bangcay niy sa pagct ang letra'y catulad n~g dating letra ni guinoong Ibarra n~g panahg may pitg ta na n~gay ang nacararaan, datapuwa't hindi catulad n~g letra niyn~gay, bagay na nagpapasapantahang ang gumamit na huwaran ay itg sulat na guinamit upg siyy isumbg. Hindi lamang it sinasabi n~g defensor, na cung di raw kinilalang

siyang may titic n~g sulat na iy, malaki sanang cagalin~gan ang sa canyy nagawa, datapuwa't pagcakita niya sa sulat na iyy namutlsiy nasirang loob at pinagtibay ang lahat n~g doo'y natititic. --Ang sabi pniny--ang tang n~g isg franciscano;--ay nauucol ang sulat na iy sa isg babaeng canyg pinagpadalhan, anat dumating sa cam n~g fiscal? Hindi sumag ang teniente; tinitigang sandalsi pari Salvi, at saclumay na pinipilipit na nan~g~gatal ang matulis na dulo n~g canyg balb na banin, samantalang pinag-uusapan n~g m~ga ibang m~ga bagay na iy. --Diyy nakikita ang cam n~g Dios!--ang is--kinasusutan siypatn~g m~ga babae.

--Ipinasunog ang canyg bahay, sa acalniyg sa gayy macaligtas siy datapuwa't hindi niynaisip ang nacalin~gid, sa macatuw baga'y ang canyg caagulo, ang canyg _babae,_--ang idinugtg n~g isg tumatawa.--Talagn~g Dios! Santiago, ipagtangg mo ang Espa! Samantala'y humintang matandg militar, sa issa canyg pagpaparoo't parito, at lumapit cay Mar Clara, na nakikinig n~g salitaan, hindi cumikilos sa canyg kinauupuan; sa m~ga paanan niyy naroroon ang m~ga bulacl. --Caypo'y isg dalagang totoong matalin--ang marahang sinabi sa canyn~g teniente,--magalg pang inyg guinawn~g inyg pagcacigay n~g sulat ... sa ganyg paraa'y macaaasa cayg dalawsa isg mapanatag na hinaharap.

Naka n~g dalagang lumayang teniente na ang m~ga maty anyg na hahalg at kinacagat ang m~ga lab Sa cagalin~gang palad ay nagdaan si t Isabel. Nagcaroon si Mar Clara n~g casucatang lac upg siyy tangn sa dam. --Tia!--ang ibinulg. --Anang nangyayari sa iy--ang itinang ni t Isabel, na gul, n~g canyg masdan ang mukhn~g dalaga. --Ihatid pninyacsa aking cuarto!--ang ipinakiusap, at sacbumitin sa cam n~g matandupg macatindig. --May sak ca, an co? Tila nawal icaw n~g m~ga but anang nangyayari sa iy --Isg hilo ... ang dami n~g tao sa salas ...

ang dami n~g ilaw ... kinacailan~gan cong magpahin~ga. Sabihin pninysa tatay na matutulog ac --Nanglamig ca! ibig mo ba ang ch Umilg si Mar Clara, sinarh n~g susi ang pintn~g canyg tulug, at sal na sa lac ay nagpatihul sa sah, sa paan n~g isg larawan at sachumagulh: --In in aking in Pumapasoc ang liwanag n~g buw sa bintanat sa pintuang canugn n~g batalg bat Nagpapatuloy ang msica n~g pagtugt n~g masasayang _vals_; dumarating hanggg sa tulug ang m~ga tawanan at ang alin~gawn~g n~g m~ga salitaan; macailang tumugt sa canyg pintuan ang

canyg am si t Isabel, si do Victorina at patsi Linares, datapuwa't hindi cumilos si Mar Clara: malac na hin~gal ang tumatacas sa canyg dibdib. Nagdaan ang m~ga horas: natapos ang m~ga catuwaan sa mesa, nirin~gig ang say, naup ang candilat namat, datapuwa't nanatili ang dalaga sa hindi pagkilos sa tablang sahig, na liniliwanagan n~g buw, sa paan n~g larawan n~g Inni Jess. Untiunting nanag-uli ang bay sa catahimican, nan~gamat ang m~ga aw, mulg tumawag si t Isabel sa pintuan. --Ab nacatulog!--ang t n~g sabing malac; palibhasa'y bata't walg anmang pinanimdim, tumutulog na parang pat. Nang lubhn~g tahimic ang lah;

nagtindig si Mar Clara n~g marahan at lumin~gap sa canyg paligid: nasid ang batalg bat ang maliliit na m~ga bag, na napapaliguan n~g mapangl na liwanag n~g buw. --Isg mapanatag na hinarap! Tumutulog na parang pat!--ang sinabi n~g marahan at sactinun~go ang batalg bat Nagugupiling ang ciudad, walg naririn~gig na manacanaccung dang ugong n~g isang cocheng nagdaraan sa tul na cahoy sa ibabaw n~g ilog, na ilinarawan n~g payapang tubig nitang sinag n~g buwan. Tumin~gala ang dalaga sa lan~git na ang calinisa'y wan~gis sa zafir; marahang hinub ang canyg m~ga sinsing, m~ga hic, m~ga aguja at peineta, inilag

niyang lahat n~g itsa palababahan n~g batal at tiningnan ang og. Humintang isg bancg tigu n~g damsa paan n~g ahung nalalagay sa bawa't bahay na na sa pampan~gin n~g ilog. Issa dalawg lalaking nacasac sa bangcg iy ay pumanhic sa hagdanang bat linund ang pader, at n~g macaraan ang sandali'y nin~gig ang canyg m~ga paglacad na pumanhic sa hagdanan n~g batal. Nakita siyni Mar Clarang tumiguil pagcakita sa cany n~guni't sumandal lamang, sa pagct untiunting lumapit at tumiguil n~g tatlong hacbg na lang ang laysa dalaga. Umudl si Mar Clara. --Cristomo!--ang pusp n~g tot. sinabing marahang

--Oo, acy si Cristomo!--ang isinag n~g binatn~g boong capanglawan.--Kinuha acsa bilangguang pinag absan~g sa akin n~g aking m~ga caibigan, ni Elias, isg caaway, isg tng may catuwirang acy pagtamnan n~g galit. Sumunod sa m~ga salitg itang isg mapangl na hindi pag-imic; tumun~gsi Mar Clara at inilaw ang dalawg cam. Nagpatuloy n~g pananalitsi Ibarra: --Isinumpco sa piling n~g bangc n~g aking ing icaw ay aking paliligayahin, cahi't anman ang aking catnan! Mangyayaring magclang icaw sa iyg isinump siyy hindi mo in n~guni't ac palibhasa'y acay an niy pinacadadakilco ang pag-aalaala sa cany at cahi't nagdaan acsa libolibong pan~ganib, naparito act upg tupar ang

aking isinump at itinulot n~g pagca-caong icaw rin ang aking macausap. Mar, hindi na tayo magkikitang mul batca at bacsacali'y sisihin ca n~g iyg sariling budh... naparito acupg sa iyy sabihin, bago acpumanaw, na pinatatawad cat N~gayon, cahimana-wari'y lumigaya ca, at paalam! Binantni Ibarrang lumay piniguil siyn~g dalaga. datapuwa't

--Cristomo!--anya;--sinugca n~g Dios at n~g acy iligtas sa walg cahulilip na capighatian ... pakingg mo acat sacmo achatulan! Matimy na bumit sa canysi Ibarra. --Hindi acnaparito't n~g hin~gan catang sulit n~g guinawmo ...; naparito act n~g

bigyan catang capayapaan. --Aayaw acn~g capayapaang inihandog mo sa akin; acang magbibigay sa akin din n~g capayapaan! Pinawal-an mo acg halag at ang pagpapawalg halagmo'y siyg sampong sa camatayan co'y magbibigay capaitan! Namalas ni Ibarra ang masilacbg samn~g loob at pagpipighati n~g abg babae, at tinang niyitcung anang hinan~gad. --Na icaw ay maniwalang sinintco icaw cail man! N~gumiti n~g boong saclap si Cristomo. --Ah! nagcuculang tiwalca sa akin, nagcuculang tiwal ca sa iyong catoto sa camusmus, na cail ma'y hindi ikinaila sa

iyang isa man lamang na caisip!--ang biglg sinabi n~g dalaga na nagpipighati.--Aking nataroc ang iniisip mo! Pagcnapagtanto mo ang aking buhay, ang malungcot na buhay na ipinatanto sa akin n~g panahg acy may sakit, mahabag ca sa akin at hindi mo n~gin~gitian n~g gany ang aking dalamhat Bakit bagt hindi mo pa binayaang acy mamat sa m~ga cam n~g hang na gumamot sa akin? Icaw sana't acy liligaya! Nagpahin~gang sumandali si Mar Clara't sacnagpatuloy n~g pananalit --Inibig mo, nagculang tiwalca sa akin, patawarin nawacn~g aking In Sa issa m~ga calaguimlaguim na gabn~g aking masacl na pagcacasakit, ipinahayag sa akin n~g isg t ang pan~galan n~g aking tunay na am at ipinagbawal sa aking ic

ay aking sintahin ... liban na lang cung ang akin ding amang magpatawad sa iysa paglab na sa canyy iyg guinaw Umudl si Ibarra at nagugulumihanang tinitigan ang dalaga. --Oo,--ang ipinagpatuloy ni Mar Clara; sinabi sa akin n~g tng iyg hindmaitutulot ang ating pag-iisang cataw, sa pagct ibabawal sa canyn~g canyang sariling budh at mapipilitang canyang ihay, cahi't magcaroon n~g malakg casirn n~g puri, sa pagca't ang aking amy si.... At saca ibinulg sa tain~ga n~g binata ang isg pan~galang sa cahinaan n~g pagsasasalita'y si Ibarra lang ang nacin~gig. --Anang aking magagaw Dapat co

bang yurakin dahil sa aking pagsinta ang pag-aalaala co sa aking in ang capurih n~g aking ammahan at ang dan~gal n~g aking tunay na am Magagawco bitna hindic ang unaunang magpapawalg halagsa akin? --N~guni't ang catibayan, nagcaroon ca ba n~g catibayan? Nan~gan~gailan~gan ic n~g catibayan!--ang biglg sinabi ni Cristomo, na parang sinacal. Dinucot n~g dalaga sa canyg dibd ang dalawg papel. --Nito ang dalawg slat nang aking ina, dalawg slat na itinitic sa guitnn~g mata na sig n~g sariling budhn~g panahg tagl pa niyacsa canyg tiy. Tanggap mo't iyong basahin, at iyong makikita cung paano ang canyg pagsumpa sa akin at paghahan~g na acy

mamatay ..., ang aking camatayang hindi nasunduan, bagman pinagpilitan n~g aking am sa pamamag-itan n~g m~ga gam! Nalimutan ang m~ga slat na itnang aking am sa bahay na canyg tinahanan, nacuha n~g tng iy at inin~gatan, at caya lamang ibinigay sa akin ay nang palitan co n~g iyg slat ..., dumano'y n~g siya raw ay macaasang hindacpacasal sa iycung walg capahintulutan ang aking am Bhat n~g daladalahin co sa aking cataw ang dalawg slat na iyg nagug capal n~g slat mo, nacacamdam acn~g lam sa aking pus Aking ipinahamac ic ipinahamac co ang aking sinta.... anang hindgawin n~g isg an na babae sa icagagaling n~g isg ing patay na at n~g dalawg amg capuwa buh? Akin bang masasapantahman lang cung saan gagamitin ang iyong slat?

Nangllumo si Ibarra. Nagpatuloy si Mar Clara: --Anpa ang nalabi sa akin? masasabi co ba sa iyo cung sino ang aking am masasabi co ba sa iyong humin~gi ca sa canyn~g tawad, sa iypa namg an n~g pinapaghirap niyn~g hindi cawasa? masasabi co ba sa aking amna icaw ay patawarin, masasabi co ba canyg acy canyg an, acpa namg pinacahan~gadhan~g niyang aking camatayan? Walna n~gang nalabi sa akin cung hindi ang pagtitiis, in~gatan co sa sarili ang lihim at mamat sa pagpipighati!... N~gay, caibigan co, n~gayg nalalaman mo na ang buhay n~g iyong abang si Mar, mangyayari pa bang maidulot mo pa sa canya iyg pagpapawalg halagg n~giti? --Mar, icaw ay isg santa!

--Lumiligaya ac sa pagca't, acy iyong pinaniniwalaan.... --Gay man,--ang idinugtg n~g binat na nagbago n~g anyn~g tinig,--nabalitaan cong mag-aasawa ca raw.... --Oo,--at humagulh ang dalaga;--hinihin~gi sa akin n~g aking amang pagpapacahirap na it... bagman hindi niycatungcula'y sininta niyact canyg pinacain, tinutumbasan co ang utang na loob na it sa pagbibigay capanatagan sa cany sa pamamag-itan nitg bagong pakikimag-anac na it n~gunit.... --N~guni't.... --Hindi co lilimutin ang pagtatapat na aking isinumpsa iy

--Anang inaacala mong gaw?--ang idinugtg ni Ibarra, at pinagsisicapang basahin sa canyg m~ga matang canyg balac. --Madil ang hinarap na panah at na sa cadiliman ang Palad! Hindi co nalalaman ang aking gagawin; n~guni't talastasin mong minsan lamang cung acy umibig, at cung walang pag-ibig ay hindi accacamtan nino man. At icaw, anang casasapitan mo? --Ang calagayan co'y isg bilanggong tanan ... tumatacas ac Hindmalalao't malalaman ang aking pagcatacas, Mar.... Tinangn ni Mar Clara n~g dalawg cam ang ulo n~g binat hinagcg muli't muli ang m~ga lab niyacap niysiy at sacbiglang linayuan pagcatapos.

--Tumacas ca! tumacas ca!--anya;--tumacas ca, paalam! Tinitigan siyni Ibarra n~g m~ga matg nagningning; n~guni't sa isg hudy n~g dalaga'y lumayo ang binatang tila lan~g hahapayhapay.... Mulg linucsang pader at sumacay sa bangca. Tinatanaw siysa paglayni Mar Clarang nacadun~gaw sa palababahan n~g batal. Nagpugay si Els at niyucuran siyn~g boong galang.

TALABABA: [271] Ang nangyari ay nangyari na. Pasalamat tayo sa Dios at wala ca n~gay

sa capuluang Marianas upg magtan n~g camote. [272] Huwag po sana cayg halg; iyy ang Virgen sa Antipolo! Iyg ang nacapangyayari sa lah; huwag po sana cayg halg! [273] Cung iya'y hindi lalaki at hindi siymamat, iya'y babaeng totoong mainam na mainam! [274] Wala! gaya n~g sabi namin: ang sumucob sa magaling na lilim ay mabuting pamalo ang sa canyy inilapit. [275] Siyn~ga! Sa canya'y totoong nararapat; sinabi co na sa una cong pagcakita pa sa cany ito'y isang filibustero. Ano ang sinabi sa iyo, pinsan, n~g general? Ano naman ang sinabi mo sa cany anang balitang sinabi mo sa

canya tungk cay Ibarra? [276] Maniwala po cayna pagca siya'y hinatulan n~g parusang patay, na gaya n~g masahan, ay dahil sa aking pinsan. [277] Ay, pagcabutibuti mong pumaraan sa matalinong pakikipagsalitaan! Nalalaman naming icaw ang tanun~gan n~g capitan general, na hindi mapanatag cung hindi ca makita!... Ah, Clarita!; pagcalakilaking tuwa ang makita co ic! [278] Naparito cami't n~g upg cayy aming dalawin; cayy nacaligtas, salamat sa inyg m~ga caibigan! [279] Siya n~ga, Clarita, n~guni't nacaraan na ang panah n~g m~ga himala; sinasabi naming m~ga castila: Magculang tiwala ca sa Virgen at cumarimot ca.

[280] Naparito n~ga po cami't ang sadya pa naman namin ay pakiusapan caytungc sa _Virgen._ [281] Magsasalitaan pamumuhay. tayo tungc sa

=LXI.= =ANG PANGHUHULI SA DAGATAN.=

--Pakingg pninyang aking gawing aking inisip,--ani Els na nag ninilaynilay, samantalang pinatutun~guhan nilang San Gabriel. Itatagco cayn~gay sa bahay n~g iscong caibigan sa Mandaluyong; dalhin co sa inyang lah ninyg salap na aking iniligt at itinagco sa paan n~g balit sa matalinghagang pinaglibin~gan sa inyg nnong lalaki; at umal cayrito sa Filipinas. --At n~g pasaibang isinalabat ni Ibarra. lupa ac--ang

--Upg manatili caysa capayapaan sa natitira pa ninyg bhay. May m~ga caibigan caysa Espa, cayy mayaman,

macapagpapa_indulto_ cay Sa papaano mang paraan, ang ibang lupai'y isg bayang sa ati'y lalong magalg cay sa sarili. Hindi sumag si Cristomo; naglininglining na hindi umiimic. Dumarating siln~g sandalg iy sa ilog Pasig, at nagpasimulang bangcn~g pagsalun~ga sa agos. Nagpatacbo ang isang nagcacabayo sa ibabaw n~g tul n~g Espa at may nirin~gig na isg mahaba't matinding tun n~g pito. --Els,--ang muling sinabi ni Ibarra; nanggaling ang inyg casawng pad sa aking familia, iniligtas ninyg macaalawa ang aking bhay, at hindi lamang may malaking utang na loob acsa iny cung di nam cautan~g co rin sa inyang pagsasauli n~g inyg cayamanan, at

yayamang gayy sumama caysa akin at magsama tayong parang magcapatid. Dito'y sawi rin cayg capalaran. Umiling n~g boong capanglawan si Elias, at sumag: --Hindi mangyayari! Tunay n~ga't hindi acmangyayaringsumintt magtamn~g ligaya sa lupang aking kinamulatan, n~guni't mangyayaring acy magkahirap at mamat sa lupag iy at marahil ay dahil sa cany hand d cahi't cacaunti! Ibig cong ang capahamacan n~g akg baya'y siyg aking magug capahamac, at sa pagc hindi pinapagcacaisa tayo n~g isg mahal na caisipan, sa pagct hindi tumiboc ang ating m~ga pussa sang pan~galan, nais cong mapakisama acsa aking m~ga cababayan sa casawiang palad n~g lah, mapakisama man lamang acsa pagtan~gis sa pagdaralita naming

lah, na inis n~g sang casamg palad ang lahat naming m~ga pus --Cung gayy bakit inihahatol ninysa aking acy manaw? --Sa pagct sa ibg panig ay mangyayaring cayy lumigaya at acy hindi, sa pagct hindi cayhanda sa pagcacahirap, at sa pagct casususutan ninyang inyg bayan, cung dahil sa canyy masawing palad cayisg araw; at wala n~g totoong casamasamaang palad na gaya n~g masusot sa canyg bayang kinamulatan. --Hindi matuw ang inyg palag sa akin!--ang biglg sinabi ni Ibarra sa masaclap na tutol;--nalilimutan ninyg carating co pa lamang dito'y pagdaca'y hinanap co ang canyang icagagaling.

--Huw pcayg manghinuha, guinoo, hindi co caysinisi; maano na n~gang cayy siyg uliran n~g lahat! Datapuwa't aayaw acg humin~gi sa inyn~g m~ga hindi mangyayari, at huwag po cayg magagalit cung sabihin co sa inyg cayy dinaraya n~g inyg pus Dating iniibig pninyang kinamulatan ninyg bayan, sa pagct gany ang sa inyy itinurn~g inyg am dating iniibig pninyang kinamulatan ninyg bayan, palibhasa'y sa canynaroroon ang inyg sinta, cayamanan, cabataan, sa pagct n~gumin~giti sa inyang lah hindi pa gumagawa sa inyn~g lih sa catuwiran ang kinamulatan ninyg bayan; dating iniibig ninyang kinamulatan ninyg bayan, cawan~gis n~g ating pag-ibig sa lah n~g bagay na nagbibigay sa atin n~g caligayahan. Datapuwa't ang araw na cayy maghirap, magutom, pag-usiguin, ipagcanulo at ipagbiln~g inyring m~ga

cababayan, sa araw na iya'y inyg susumapain ang inyg sariling catawan, ang inyg kinamulatang bayan at ang lahat. --Nacasasakit saakin ang inyong m~ga salita,--anIbarra na naghinanakit. Tumun~gsi Elias, nagdilidili at muling nagsalita: --Ibig cong iligt caysa carayaan, guinoo, at ilih co sa inyang isg malungc na pagsasapit sa panahg hinarap. Inypong alalahanin ang pakikipag-usap co sa inysa bangca ring itat liwanag nitring buwang it na may isg buwan na n~gay, humiguit cumulang; sumasaligaya cayniy. Hindi macarating hanggang sa inyang pamanh n~g m~ga culang-palad; pinawalg halagninyang canilg m~ga dag, sa pagct daing n~g m~ga

masasamg tao, lalong pinakingg ninyang canilg m~ga caaway at, cahi't acy nan~gatuwira't cayo'y aking pinamanhica'y cumamprin caysa panig n~g m~ga umpi sa canil at niyay sumasainyg m~ga cam ang acy sumamg tao ang acy papat upg aking magan ang isg mah na pan~gac Hindi itinulot n~g Dios, sa pagct namat ang matandg punn~g m~ga tulis ... Nacaraan ang isg buw at n~gayy ibna ang inyg caisip! --Sumasacatuwiran po cay Els, n~guni't ang tao'y isg hayop na sumusunod sa casalucuyang m~ga nangyayari: niyy nabubulagan ac masama ang aking loob, ayaw co ba? N~gayy inacl n~g capahamac ang aking pirg; tinuruan acn~g aking pag-iisat paghihirap sa bilangguan; nakikita co n~gay ang cakilakilabot na _ccer_ na cumitib sa

m~ga namamayan dito n~gay, na cumacapit sa canyg m~ga lam at nagcacailan~gan n~g isg makir at gan na paglipol. Binucs nilang aking m~ga mat ipinamalas sa akin ang bul na sugat at canilg pinipilit na acy maguing masamg tao! At yamang canilg inibig, magpifilibuster ac n~guni't tunay na filibustero; tatawaguin co ang lah n~g culang pad, ang lah n~g nacaramdam n~g tib n~g pussa loob n~g canyg dibdib, yag m~ga taong sa inyy nan~gagpasugsa akin ... hindi acmaguiguing masamg tao, cail ma'y hindi masamg tao ang nakikibaca dahil sa canyg kinaguisnang bayan, tumbal. Sa loob n~g tatlg daang tay sily hinahalina natin, hinihin~gan nat siln~g pagsint minithnating tawaguin silg capat, anang canilg isinasot? Tayo'y sinasagot n~g lait at paglib, at ikinacait sa atin patn~g ating calagayang pagca tao

na gaya rin n~g ib Walg Dios, walg pag-asa, walg hab sa capuwa tao; wala n~ga cung di ang catuwiran n~g lac! Nagn~gan~galit si Ibarra; nan~gan~gatal ang canyg boong cataw. Dumaan silsa tap n~g palacio n~g General, at canilg nasid na ta nan~gagsigalaw at nan~gagcagulo ang m~ga bant na sundalo. --Canilna yatang nasiyasat ang pagcacatanan?--ang ibinulg ni Els--Humigpo cay guinoo, at cayy tatabunan co n~g dam sa pagct daraan tayo sa tabi n~g Polvorista'y baca mno n~g bantay na sundalo cung bakit dalawtayo. Ang bangcay isriy sa maninipis at makikipot na sasakyg hindi lumalacad

cung di dumdulas sa ibabaw n~g tubig. Alinsunod n~ga sa inacalna ni Els, siyy pinahintn~g bant na sundalo at tinang cung saan siygaling. --Nagdalpo acn~g damsa Maynil sa m~ga oidor at sa m`ga cura,--ang isinag, na canyg guinag ang anyn~g pananalitn~g m~ga tagPandacan. Lumab ang isg sargento't inal cung anang nangyayari. --Sulong!--ang sinabi sa canya nit ipinauunawco sa iyna huwag cang magpasacay sa iyong bangccan~gino man; bagong catatacas n~g isg bilangg Cung siyy mahuli mo at maibigay mo sa aki'y bibigyan catn~g isg magaling na pabuy

--Op guinoo; anpo ba ang m~ga icakikilala co sa cany --Siyy nacalevita at nagwiwicang castil hal icaw ang bahal Lumayang bangc Lumin~g si Elias at canyg nakita ang anyn~g bant na sundalong nacatindig sa tabi n~g pampg. --Masasayang sa atin ang ilg minutong panah,--ang sabing marahan;--dapat pumasoc tayo sa ilog Beata at n~g cunuwari'y taga Pefrancia ac Makikita po ninyang ilog na inawit ni Francisco Baltazar. Natutulog ang bayan sa liwanag n~g buw. Nagtind si Cristomo't upg canyg takh ang catahimican n~g m~ga linalg na tulad sa lin~gan. Makipot ang ilog at ang canyg m~ga pampan~gi'y capatagang

natamnan n~g dam Itinapon sa pampg ni Elias ang canyg dala, tinangn ang isg mahabang tik at cumuha sa ilalim n~g damn~g m~ga bayg na walg lam. Nagpatuloy sila n~g pamamangca. --Caypo ang may arn~g inyg calooban, guinoo, at n~g inyg hinaharap na panah,--ang sinabi niycay Cristomo, na nananatili sa hindi pag-im.--N~guni't cung itutulot po ninysa akin ang isg pagpapahiwatig, sasabihin co sa iny Tingn po ninyg magalg ang inyg gawin, inyg papag-aalabin ang pagbabaca, palibhasa'y cayy may salapat catalinuhan at macacakita ag cayn~g maraming m~ga kagawad, at sa cawalg palad ay maraming masasamang loob. Datapuwa, sa pagbabacang itg inyg gagawin, ang lalong

man~gahihirapa'y ang m~ga walg icapagtanggol at ang m~ga walg malay. Ang m~ga damdamin ding may isg buw na n~gayg sa aki'y umudy na sa inyy makiusap, upg hin~gin ang m~ga pagbabagong tos, ang m~ga damdamin ding iyan ang siyg umaakit n~gay sa aking sa inyy magsabi na maglininglining muna cay Hindi pnag-iisip ang m~ga tagaritong humiwal sa Inn~g ating kinuisnang lup walg hinin~gcung di cauntg calayaan, cauntg pagbibigay catuwiran at cauntg guiliw. Tutulun~gan cayn~g m~ga may galit, n~g m~ga masasamg tao, n~g m~ga waln~g pagcasiyahan sa samn~g loob, datapuwa't hindi makikialam ang bayan. Magcacamali po cay cung dahil sa nakita ninyg ang lah ay madil ay mag-acalpo cayg waln~g pagcasiyahan sa samn~g loob ang bayan. Nagdaralitn~gang bayan, tunay n~g datapuwa't umaasa pa,

nananalig pa, at caylamang siytitindig ay cung maubos na ang canyang pagtiti, sa macatuw bagy cung cail ibiguin n~g m~ga namamahalang maubos ang pagtitiis na iy, bagay na may calayuan pa. Acman ay hindi marahil sumama sa iny hindi acgagamit cail man n~g m~ga huling panggam na iy, samantalang nakikita cong may pag-asa pa ang m~ga tao. --Cung magcagayo'y gagawin cong hindi caycasama!--ang mulg sinabi ni Cristomong talagg handna. --Iy pba ang matibay na panucalniny --Ang matibay at tan~g sacsco ang pan~galan n~g aking am Hindi co maaaring ipaagaw n~g pagay na lamang ang aking capayapaa't ligaya, acna walg ibg hinan~g cung di ang cagalin~gan, acna ang lah ay aking iguinalang at tiniis

dahil sa pagsinta sa isg religig magdarayat mapagpaimbabaw, dahil sa pagsintsa isg bayang aking tinubuan. Anang canilg itinumb sa akin? Ang acy iba sa isang imbg bilangguan at sa ang magandg caasalan n~g aking talagg maguiguing esposa. Hindi! cung hindi acmanghiganti'y maguiguing isg casamasamng gaw maguiguing pagpapalac n~g canilg loob upg sily gumawn~g bago't bagong m~ga paglab sa catuwiran! Hindi, cung di co gaw ang gayy maguiguing isg caruwagan, cahinn n~g loob, humib at tuman~gis gayg may dugt may buhay, gayg inilangc nilsa paglait at pagham ang paglulugsn~g capurih! Tatawaguin co ang bayang mangmg na iy, ipakikilala co sa canyang imbniyang calagayan; na huw siyg umisip sa m~ga capat; waln~gcung hindi m~ga lobo na nan~gaglamunan, at sasabihin co sa

canilg laban sa caapihg ity tumindig at tumututol ang walg hanggg carapat n~g tao upang tuclas sa lac ang canyg calayaan! --Ang bayang walg malay ang siyg maghihirap! --Lalong magalg! Maipakikihatid po ba ninyachanggg sa cabunducan? --Hanggg sa malagay capanatag!--ang sag ni Els. Mulg sily lumab sa Manacanacang nagsasalitaan m~ga walg cabuluh. caysa

Pasig. siln~g

--Santa Ana!--ang ibinulg ni Ibarra,--napagkikilala po ba ninyang bahay na it

Casalucuyang dumaraan silsa tap n~g bahay na laliwan sa lab n~g bayan n~g m~ga jesuita. --Diya'y aking tinamang mahabang panahg maligaya't masay--ang buntong-hinin~gni Els.--Napaririyan cambuw buw ... n~g pang iyy wan~gis acsa m~ga ib may cayamanan, may familia, nananag-inip at nakikininita ang isg magandg panahg sapit. Nakikita co n~g m~ga panahg iy ang aking capat na babae na na sa isg colegiong calap; hinahandugan acn~g m~ga bordadong gawn~g canyg m~ga cam ... sinasamahan siyn~g isg caibigang babae, na isg magandg dalaga. Nagdaang lah na parang isg panaguinip. Nanatili silsa hindi pag-im hanggg sa dumating sa Malapad-na-bat Ang

nacapamangccung gabi sa Pasig, minsan man lamang, sa isriy sa m~ga caayaayang gabg hand n~g Filipinas, pagca nagsasabog ang buwan, mulsa dalisay na bugh, n~g malungc na pagpapaalaala; pagca itinatagn~g dil ang caimbih n~g m~ga tao at kincublihan n~g catahimican ang abg alin~gawn~gaw n~g canilg tinig; pagca ang Naturaleza ang tan~ging nagsasalit ang m~ga gay ang macauunawn~g pinagdidilidili n~g dalawg binat Nagttucang carabinero sa Malapad-na-bat at n~g makitang walg lam ang bangc at walg anmang idinudulot na sucat niyg mamsam, ayon sa dating caugaliang pinaglamn na n~g calahatlahatang m~ga carabinero at n~g m~ga carabinerong nan~garoroon, pinabayaan silg macaraan ag.

Hindi rin naman nagsasapantaha n~g anman ang guardia civil sa Pasig, caya't hindi silbinagabag. Nagpasimuln~g paguumaga n~g sily dumating sa dagatang noo'y maamo't payapang tulad sa isg calakilakihang salam. Cumuculiml ang buw at nagcuculay rosa ang Casilan~ganan. Naaninagnagan nilsa malayang isg bagay na culay nag-aaboab na untiunting lumalapit. --Dito ang tun~go n~g fala,--ang ibinulg ni Els;--humigpo cayat cayy tacpan co nitg m~ga bayg. Lalong lumiliwanag at nakikita magalg ang anyn~g sasaky. n~g

--Lumalagay silsa pag-itan n~g pampg at natin,--ang ipinahiwatig ni Els na

nababalisa. At untiunting binago ang tun~go n~g canyg bangc na anpa't sumasagwang patun~go sa Binan~gunan. Nahiwatigan niyn~g malakg pan~gin~gilabot na nagbabago nam n~g tumpang fala, samantalang sinisigawan siya n~g isg tinig. Humintsi Els at nag-is-ip. Malaypa ang tabat sily marating n~g bala n~g m~ga fus n~g fala. Inacalang magbal sa Pasig; lalong matlin ang canyg bangccay sa fala. N~guni laking casamg palad! nakita niyg nanggagaling sa Pasig ang isg bangcat namasdang cuminang ang m~ga capacete at m~ga bayoneta n~g m~ga guardia civil. --Hli na tayo,--ang ibinulg na nammutl

Pinagmasd niyang canyg malalakg big, guinamit ang tan~ging pasiyg nalabi at nagpasimuln~g pagsagw n~g boong lac niy na ang tumpy sa dacong puln~g Talim. Samantala'y sumusun~gaw ang araw. Dumdulas sa tbig ang bangcn~g totoong matlin; nakita ni Els, sa ibabaw n~g fala, na pumihit, ang ilang taong nacatind, na siyy kinawayan. --Marnong po ba cayg magpalacad n~g isg bangc--ang tang cay Ibarra. --Marunong p bakit? --Sa pagct mapapahamac tayo cung hindi actalon sa tbig at n~g sily aking ilig. Hahabulin nilac acy mabuting luman~g at sumisid ... sily ilayco sa iny at pagcacayo'y magpipilit cayg

lumigt. --Huwag, matira po cayat ipagbili natin n~g mah ang ating buhay sa canil --Walg cabuluh, waltayong sandata; papatayin tayong tulad sa maliliit na ibon, n~g canilg m~ga fusil. Nin~gig n~g sandaling iy, ang isg _chis_ sa tubig, cawan~gis n~g pagpatac sa tubig n~g isg bagay na mait, na casun ag-ag n~g isg put. --Nakita na niny--anEls, at inilagay sa bangcang sagw.--Magkikita tayo sa gabg sinusundan n~g Pascsa pinaglibin~gan sa inyg nunong lalaki. Lumigt po cay --At cayp

--Iniligt acn~g Dios sa lalong mahihigp na m~ga pan~ganib. Naghub si Els; pinunit n~g isg ba ang canyg tan~gang barat nin~gig ang dalawg put. Hindi siynagulumihanan, kinamay n~g mahigp si Ibarra, na nananatilsa pagcahigsa bangc tumind at lumucssa tubig na itinlac muna n~g paang muntg sasaky. Nin~gig ang ilg sig, at hindi nalaon at sa malaylayn~g cauntay sumip ang lo n~g binat na parang ibig na humin~g at sacmulg lumub sa tubig. --Ayn, ayn siy--ang sigawan n~g ilg tinig at mulg humuing ang m~ga ba. Hinabol siyn~g fala at n~g bangc isg bahagyang guhit n~g bulang siyg pinagcacakitaan n~g canyg dinaraanan,

na anpa't nalalao'y lalong nalaysa bangcna lulutanglutang na anaki'y walg tao. Cailan ma't sumusun~gaw sa tubig ang luman~goy at n~g humin~g pagdaca'y pinagbabarilanan siyn~g m~ga guardia civil at n~g m~ga faluero. Tumagal ang paghahabulan; malayna ang bangcni Ibarra, lumalapit nam sa tabang luman~goy, at ang layna lamang ay may m~ga limampg dip Pag na ang m~ga gumagaod, datapuwa't si Els ay gay din, sa pagct madal isip ang ulo, at sa ibt ibang daco sumipot, na wari'y iniligaw mand ang m~ga umuusig sa cany Hindi na itinuturn~g tacs na buln~g tubig ang dinaraanan n~g maninisid. Minsan pang nakita nilsiysa dacong ang laysa tabay sampg dip binaril siynil...; nagdaan pagcatapos ang m~ga minuto; waln~g sumip uli sa ibabaw n~g payapa at walg taong tubig

sa dagan. Nang macaraan ang calahating oras, sinasapantahn~g isg manggagaod na canyg nasdan sa tubig, sa malap sa guid, ang m~ga bac n~g dug n~guni't umling ang canyg m~ga casama, sa isg anyg hindi mapagwarcung sumasang-ayon silhindi.

=LXII.= =PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO.=

Nagug walg cabuluhg mimbon sa ibabaw n~g isg mesa ang m~ga mahahalagg hand sa pagcacas; cahi't ang m~ga brillante na nasa canilg m~ga _estuche_ na terciopelong azul, ang m~ga bordado mang piny ang m~ga pieza man n~g sutlay hindi nacaaakit sa m~ga panin~g ni Mar Clara. Tiningnan n~g dalaga, na hindi nakikita at hindi binabasa ang pamahayagang nagbabalitn~g pagcamat ni Ibarra, na nalunod sa dagan. Caguinsagunsa'y naramdaman niyg dumarapo sa ibabaw n~g canyg m~ga matang dalawg camay, tinan~gnan siyat isg masayg tig, ang cay

parDaso, ang sa canya'y nagsalit --So ac so ac Lumucssi Mar Clara sa canyg upuan at pinagmasd siyg may malakg tot. --Tan~garia, natot ca ba, h Hindi mo achinihintay, an Talastas mong naparito acg galing sa m~ga lalawigan upang humar sa iyg cas. At lumapit na tagl ang isg n~gitn~g ligaya, at inilahad cay Mar Clara ang cam at n~g hagc. Lumapit si Mar Clarang nan~gan~gatal at ilinapit n~g boong paggalang ang cam na iy sa canyg m~ga lab --Anang nangyayari sa iyo, Mar?--ang tang n~g franciscano, na nawalan n~g masayg n~gitat napusp n~g

bala;--malam ang cam mo, namumutlca ... may sakit ca ba, bunso co? At hinila ni parDaso si Mar Clara sa canyg candun~gang tagl ang isg pagliyag na hindi nasasapantaha nino mang canyg macacaya, tinangn ang dalawg cam n~g dalaga, at siyy tinang sa pamamag-itan n~g titig. --Walca na bang catiwalsa iyg inma?--ang itinang na ang anyy naghinananakit mand;--halumupca rito't saysayin mo sa akin ang m~ga maliliit na bagay na isinamn~g iyong loob, gaya n~g dating guinagawa mo sa akin n~g panahg icaw ay musm pa, pagca nacacaibig cang gumawa n~g m~ga mucang pagkit. Nalalaman mo n~g magpacailan man ay minahal cat... cail ma'y hindi catkinagalitan....

Nawalang magaspg at bug-bug na tinig ni parDaso at ang humalili ay mairog na anyn~g pananalit Nagpasimula si Mar Clara n~g pag-iy. --Tumatan~gis ca ba, an co? bakit ca ba umyac? Nakipagcagalit ca ba cay Linares? Nagtakip n~g m~ga tain~ga si Mar Clara. --Huw sana ninysiyg bangguit ... n~gay!--ang sig n~g dalaga. Tiningn siyni parDasong pusp n~g pagtatac --Aayaw ca bang ipagcatiwalsa akin ang iyong m~ga lihim? Hindi ba laguing pinagsicapang cong bigyg catuparan ang bawa't iyong maibigan?

Itinin~gala n~g dalaga sa canyang m~ga matg punn~g m~ga luh sandaling siyy tinitigan, at muling tuman~gis n~g malakg capaitan. --Huw cang tuman~gis n~g gany, an co, sa pagct nagbigay sit sa akin ang iyong m~ga luh Saysay mo sa akin ang iyg m~ga ipinagpipighat makikita mo cung tunay na minamahal ca n~g iyg inma! Marahang lumapit sa canysi Mar Clara, lumuh sa canyg paan, itinin~galsa canyang mukhg napapaliguan n~g luh at saca sinabi sa canyn~g tinig na bahagyn~g mawatasan: --Iniibig po ba ninyac --Musm!

--Cung gayy ... ampunin ninyang aking amat huw po ninyacg ipacas! At saca sinabi n~g dalaga ang hulg pagkikita nilni Ibarra, n~guni't inilin~gid niyang lihim n~g canyg paguiguing tao. Bahagynang macapaniwalsi parDaso sa canyg nirin~gig. --Samantalang siyy buh,--ang ipinatuloy n~g dalaga,--inacalcong lumaban, naghintay ac acy umaasa! Ibig cong mabhay upang macin~gig acn~g m~ga balitang tungc sa cany... datapuwa't n~gayg siyy pinat, walna n~gang cadahilanan upg mabuhay act magcasit! Sinabi niyang m~ga salitg itn~g madang, mahinang tinig, banayad,

walg luh --N~guni't tan~g hindi ba macalilibong magaling si Linares cay ...? --Nang buh pa siyy macapag-aasawa ac... inaacalcong magtanan pagcatapos ... walg hinan~gad ang aking amcung di ang pakikicamag-ac! N~gayg pat na siy sino ma'y hindi macatatawag sa aking esposa ... Nang buh pa siyy mangyayaring acy magpacasam malabi sa akin ang sayn~g loob sa pagcaalam na siyy buh pa at marahil maaalaala ac n~gayg siyy pat na ... ang convento ang libin~gan. Palibhasa'y totoong matindang pananalita n~g dalaga, nawala cay parDaso ang masayg anyat naggunamgunam. --Lubhbang malakang pag-ib mo sa

cany--ang itinang n~g paut. Hindi umimic si Mar Clara. Inilun~gayn~gay ni parDaso sa canyg dibdib ang canyg ulo at hindi umimic. --An co!--ang biglang sinabi n~g tinig na sira;--patawarin mo ac na hindi co sinasadya'y aking ipinahamac ang iyong caligayahan. Ang mangyayari sa iyo sa hinaharap ang aking iniisip, minimithco ang iyong caligayahan. Paano ang aking pagpapahintulot na pacas icaw sa isg tagrito, upang icaw ay aking mapanood nesposang cahabaghab at ing culang palad? Hindi co maial sa iyg ulo ang iyg pagsint caya't humadlg acn~g boo cong lac, guinawa co ang lah n~g lih sa catuwiran, dahil sa iy sa iyo lamang dahil. Cung icaw ay naguing asawa niy tatan~gis ca pagcatapos, dahil sa calagayang pagca inian dito n~g asawa

mo, na laguing nabibin~git sa lah n~g pag-api't pagpapahirap na walg calasag sa pagsasanggalg; cung magug inca na'y tatan~gisan mo ang casawiang palad n~g iyong m~ga an; cung sily papag-aralin mo't n~g dumnong, inihahandmo sa canilang masacl na mararating; maguiguing caaway siln~g religi, at cung magcayo'y makikita mo silsa pagcabitay sa pagcapatapon; cung pabayaan mo namg mangmg, makikita mo namg sily tinatampalasan at sumasacaimbih! Hindi co n~ga mangyaring maitulot! Dahil dito'y inihahanap catn~g isg asawang macapaghahand sa iyn~g pagca ing maligaya n~g m~ga an na macapag-uutos at hindi mapag-uutusan, na macapagpaparusa't hindi magdaralit... Nalalaman cong mabait n~ga ang yong catoto buhat sa camusmus, minahal co siyt gay din ang canyg am datapuwa't

pinagtamn co siln~g git, mula n~g makita cong silang maguiguing dahil n~g iyong casawaliang palad, sa pagct caty minamahal, caty pinacasisint caty iniibig na cawan~gis n~g pag-ibig sa isg an; walg umiirog sa akin cung di icaw na n~ga lamang; napanood co ang iyg pag-lak hindi nacararaan ang isg oras na hindi catinaalaala; napapanaguinip co icaw; icaw ang tan~ging catuwaan co.... At tuman~gis si parDasong tulad sa isg musm. --Cung gay, cung acy inyg minahal, huwag po sanang ipahamac ninyacmagpacail man; pat na siy ibig cong mag-monja! Itinuon n~g matandang noo sa canyg cam.

--Mag-monja, mag-monja!--ang inulit ulit.--Hindi mo nalalaman, an co, ang pamumuhay, ang talinghagang nagccubli sa loob n~g m~ga pader n~g convento, hindi mo nalalaman! Macalilibong iniibig cong mapanood cong icaw ay nagcacasit sa mundo, cay sa makita co icaw na nacuculong sa convento. Sa mundo'y mirin~gig ang iyong m~ga dag, doo'y wala cung di ang m~ga pader ... Icaw ay magand totoong magand hindi ca sumilang sa maliwanag upang icaw ay moc sa pag-momonja, upang maguing esposa ca ni Cristo! Maniwalca sa akin, an co, kinacatcat na lah n~g panah; macalilimot ca cung malaon, iibig ca, iibig ca sa asawa mo ... cay Linares. --O ang convento ... camatayan!--ang inulit ni Mar Clara. ang

--Ang convento, ang convento ang

camatayan!--ang mariing sabi ni parDaso.--Mar, matanda na ac hindi na mangyayaring tumag pa ang aking pagcacalin~ga sa iyo't sa iyg capanatagan.... Humirang ca n~g ibang bagay, humanap ca n~g ibg sisintahin, ibg binat cahi't na sino, datapuwa't huwag lamang ang convento. --Ang convento ang camatayan! --Dios co, Dios co!--ang isinigaw n~g sacerdote, na tinacpan n~g m~ga cam ang ulo;--pinarurusahan mo ac ang gagawin! datapuwa't calin~gain mo ang aking an na babae!... At linin~g ang dalaga: --Ibig mong maguing monja? maguiguing monja ca; aayaw acong mamat icaw.

Hinawacan ni Maria Clara ang canyang dalawg camay, pinis, hinagc at lumuhod. --Inma co, inma co!--ang inulit-ulit. Umalis pagcatapos si parDamasong mapangl, nacatun~gat nagbbuntong hinin~g --Dios, Dios, tunay n~gang nabubuhay ca, yamang acy iyg pinarurusahan! n~guni't manghiganti ca sa akin at huwag mong pahirapan ang walg casalanan, iligt mo ang aking an!

=LXIII.= =ANG GABING SINUSUNDAN N~G PASCO N~G PAN~GAN~GANAC.=

Sa itaas, sa balisb n~g isg bund, sa tabn~g isg agsan, natatago sa guitnn~g m~ga cahoy ang isg dampna nacalagay sa ibabaw n~g m~ga licolicong punn~g m~ga cahoy. Sa ibabaw n~g canyg bubg na cgon ay gumagapang na sagansa calaguan ang calabaza, na humihitic n~g m~ga bun~ga at n~g m~ga bulacl; napapamutihan ang abg tahanang iy n~g m~ga sun~gay n~g usa't n~g m~ga bun~gn~g baboy-ram na may m~ga pan~gil ang ib Diy tumatahan ang isg mag-ac na tagalog, na ang pan~gan~gaso't pagpuput n~g cahoy na panggatong ang guinawa.

Sa lilim n~g isg cahoy, ang nunong lalaki'y gumawa n~g m~ga walis na tinting, samantalang naglagay ang isg dalaga sa isg bacol n~g m~ga itl n~g inahg man, m~ga dayap at m~ga gulay. Dalawg bat isg lalaki't isg babae'y magcasamang naglaro. May ispang batg lalaking putlain, mukhg namanglaw, malalaki ang m~ga matat malalim cung tumin~g, at siyy nacaupsa ibabaw n~g isg nacahigg punn~g cahoy. Mapagkikilala natin sa canyg namamayat na mukha ang an na lalaki ni Sisa, si Basilio, na capat ni Crisp. --Paggalg n~g pamo,--ang sabi sa canyn~g batang babae;--maglaro tayo n~g pico-picong-tagan, acang inainahan. --Saasama ca sa amin sa pag-aky sa

taluct n~g bund,--ang dagd n~g batg lalaki;--iinom ca n~g dugn~g usg pinigaan n~g catas n~g dayap at icaw ay tatab at cung mataba ca na'y tuturuan catn~g paglucso sa magcabicabilang malalaking bat na na sa ibabaw n~g agsan. N~gumin~gitn~g mapangl si Basilio, tiningnan ang sgat n~g canyg paat pagcatapos ay ibinabaling ang panin~gin sa araw na mainam na totoo ang sicat. --Ipagbili mo ang m~ga wal na it--ang nunong lalaki sa dalaga;--at ibilmo n~g anman ang m~ga capatid mo, sa pagct Pascn~gay. --M~ga reventador, ibig co n~g m~ga reventador!--ang sig n~g batg lalaki. --At ibig co nam ang isg ulong mailag

co sa aking manica!--ang sig nam n~g batg babae, at tinangn sa tis ang canyg capatid. --At icaw, annam ang ibig mo?--ang tang n~g nuncay Basilio. Tumind itg nahihirapan at lumapit sa matandg lalaki. --Guinoo,--ang sinabi niy--nagcasak po palacg mahigu na isg buw? --Buhat n~g masumpong ca naming hindi nacacaalam-tao't punn~g m~ga sugat ay dalawang buwan na sa ita ang nacararaan; ang isip nami'y mamatay icaw.... --Gantih nawa cayn~g Dios; campo'y totoong mahihirap!--ang mulg sinabi ni Basilio; datapuwa't yayamang

Pascn~gay, ibig cong pa sa bayan upg aking tingn ang aking int capatid na maliit. Marahil hinahanap nilac --N~guni't an co, hindi ca pa magalg at malayo ang bayan mo; hindi ca darating doon sa hating gab --Hindi po cailan~gan, guinoo! Marahil po'y totoong namamanglaw ang aking int capat na maliit; sa ta tay nagsasamasama camsa fiestang it... n~g tag nagdaa'y isg isda ang aming kinaing tatl... ang inco marahil ay iy n~g iy n~g paghap sa akin. --Hindi ca darating na buh sa bayan, bat Sa gabg ity may inahg man tayo at tapa n~g baboy-ram Hahanapin ca n~g aking m~ga an na lalaki cung umuwi silg galing sa parang....

--Marami po cayg m~ga an, at ang aking iny wala cung di camg dalawlamang; marahil ipinalalagay na acg pat! Ibig co psiyang bigy sa gabg itn~g gal, n~g isg aguinaldo ... isg an! Naramdam n~g matandg lalaking nangguiguilid ang canyg luh ipinatong sa ulo n~g batg lalaki ang canyg cam at sinabi sa canyg nababagbag ang pus --Tila ca matandg tao! Hal paroon ca na, hanapin mo ang iyong nanay, ibigay mo sa canyang aguinaldo ... n~g Dios, gaya n~g sabi mo; cung nalaman co lamang ang pan~galan n~g iyong bayan, sana'y naparoon acn~g icaw ay may sakit. Lad na, an co, at samahan ca nawa n~g Dios at n~g poong si Jess. Sasamahan ca n~g apcong si Luc hanggg sa bayang malapit dito.

--Bakit, aalis ca ba?--ang tang sa canyn~g batg lalaki.--Diy sa ibaby may m~ga sundalo, maraming m~ga tulis. Aayaw ca bang makita ang aking m~ga reventador? Pum! purumpum! --Aayaw ca ba n~g pico-picong taguan?--ang tang nam n~g batg babae;--nacapagtago ca na ba? Hindi ba totoong nacatutuwa ang habulin at magtago? N~gumitsi Basilio; dinamp ang canyg tungc at nagsalitg nanglaglag ang m~ga luhsa m~ga mat --Balic acagad,--any--dadalh co rito ang maliit cong capat, makikita ninysiyat cayy makikipaglarsa cany siyy casg lakmo. --Pipilaypilay rin ba cung lumacad?--ang

tang n~g batg babae;--cung gayy siyang ating gagawing ininahan sa pico-pico. --Huwag mo camg calilimutan,--ang sabi sa canyn~g matandg lalaki;--dalh mo itong tapa n~g baboy-ramat ibigay mo sa iyong nanay. Sinamahan siyn~g m~ga bathanggg sa tulay na cawayang nacalag sa ibabaw n~g agsang main~gay ang lagasl. Pinacapit siyni Luc sa canyg m~ga bisig at nawalsilsa m~ga panin~g n~g m~ga bat Malicsg lumacad si Basilio, bagman may tali ang canyg binti. ................................................................... .

Humahaguinit ang han~ging sa lab at nan~g~galigkig sa guin ang m~ga tagSan Diego. Niyy gabg sinsundan n~g Pascn~g Pan~gan~gan, n~guni't gay ma'y malungc ang bayan. Walg nacasabit sa m~ga bintanang isg farol man lamang na papel, walg anmang cain~gayan sa m~ga bahay na nagbabalitn~g casayahang gaya n~g m~ga nacaraang ta. Sa entresuelo n~g bahay ni capitang Basilio'y nagsasalitaan sa tabn~g isg _rejas_, ito't si don Filipo (pinapagcaibigan siln~g pagcapahamac ni don Filipo), samantalang sa cabilg _rejas_ namy tumanaw sa daan si Sinang, ang canyg pinsang si Victoria at ang magandg si Iday.

Nagpasimula n~g pagsicat ang buwg patun sa naaabot n~g panin~gin at pinapagcuculay guintang m~ga alapaap, m~ga cahoy at m~ga bahay, at tul nan~gagbibigay n~g mahahaba't wari'y m~ga fantasmang m~ga anino. --Hindi cauntang inyg capalarang lumab, na alinsunod sa pasyn~g huc ay walang casalanan, sa m~ga panahg it--ang sabi ni capitang Basilio cay don Filipo;--tunay n~ga't sinunog nilang inyg m~ga libro, n~guni't lalong malakang nan~gawalsa m~ga ib Lumapit sa _rejas_ ang isg babae at tumin~g sa dacong loob. Nagningning ang canyg m~ga mat namamayat ang canyg mukh lug at gus ang canyg m~ga buh, binibigyan siya n~g buw n~g cacaibg any

--Si Sisa!--ang biglg sinabi ni don Filipo, at saca siyhumar cay capitang Basilio, samantalang lumayang ul na babae. --Hindi po ba na sa sa bahay siyn~g mico?--ang itinang;--gumaling na po ba? N~gumitn~g masacl si capitang Basilio. Natacot ang micong siyy isumbg na caibigan ni don Cristomo, at ang guinawa'y pinaal si Sisa sa canyg bahay. N~gayy muling nagpapacabicabila na namg ul na gaya n~g dati, umaawit, hindi gumagawn~g masamcan~gino man at natitira sa gubat.... --Ananpa po ang m~ga nangyari sa bayan muln~g umalis camrito? Nalalaman cong tayo'y may curang bago at bagong alfez....

--Catacotacot na m~ga panah, umudlot ang cataohan!--ang ibinulg ni capitang Basilio, na ang nacaraan ang iniisip.--Tingn po niny kinabucasan n~g inyg pag-al ay nasumpun~gang pat ang sacristang mayor, nacabitin sa palupo n~g canyg bahay. Dinamd na totoo ni parSalvang canyg pagcamat at sinamsam na lah ang canyg m~ga papel.--Ah, namat rin ang filofo Tasio, at ibina siya sa libin~gan n~g m~ga ins. --Cahabaghabag nam si don Anastasio!--ang ibinuntg hinin~gni don Filipo,--at ang canyang m~ga libro? --Sinunog na lah n~g m~ga madasalin, sa pagct sa ganyy inaacalnilg sily mararapat sa Dios. Walacong nailigtas cahi't ang libro man lamang ni Ciceron ... walg guinawg anman ang

gobernadorcillo gayg gaw

upang

sansalain

ang

Capuwhindi umim ang dalaw Naririn~gig n~g sandalg iy ang awit na cahapishapis at mapangl n~g ul na babae. --Nalalaman mo ba cung cail ang cas ni Mar Clara,--ang tang ni Iday cay Sinang. --Hindi,--ang isinag nit--tumanggap acn~g isg sulat ni Mar Clara, n~guni't aayaw cong bucs sa tacot na aking maalaman. Caawaawa si Cristomo! Ang bality cung di cay Linares, si capitang Tiago'y nabitay sana, anang cahihinatn ni Mar Clara?--ang pahiwatig ni Victoria.

Nagdaan ang isg batg lalaking pipilaypilay; tumatacbg ang tun~go'y sa plaza na pinanggagalin~gan n~g awit ni Sisa. Siya'y si Basilio. Nasumpun~gan n~g batang canyg bahay, na walg tao at guib pagcatapos n~g maraming pagtatang, ang canyg nausisa lamang ay ang canyg iny ul at nagpapagalagala sa bayan; walsiyang cabalibalitcay Crispin. Kinain ni Basilio ang luh linunod ang canyg pighat hindi na nagpahin~ga't hinanap ang canyg in Dumatg sa bayan, ipinagtang ang canyg in at dumatg ang awit sa canyg m~ga tain~ga. Piniguilan n~g culang palad ang pan~gan~gat n~g canyg m~ga bintat nag-acalang tumacbt n~g payacap sa canyg in Linisan n~g ul na babae ang plaza't tinun~go ang tap n~g bahay n~g bagong

alfez. N~gayo'y gaya rin n~g unang may isg bantay na sundalo sa pintuan, at isg ulo n~g babae ang siyg nanun~gaw sa bintan n~guni't hindi na ang Medusa, n~gayy isg batang gulang; hindi pawang sawg palad ang bawa't alfez. Nagpasimuln~g pag-awit si Sisa sa tapat n~g bahay, na tinititigan ang buwang nagduruyan sa isg lan~git na azul at napapag-itanan n~g m~ga alapaap na culay guint Nakikita siyni Basilio'y hindi macapan~gahas lumapit, at marahil hinihintay niyg umalis doon; lumalacad sa magcabilacabila, n~guni't pinan~gin~gilagan ang paglapit sa cuartel. Pinakikinggang magalg n~g babaeng batpang na sa sa bintanang awit n~g ul na babae, at ipinag-utos sa bant na sundalong papanhikin ang ul na iy sa cuartel.

Pagcakita ni Sisang lumalapit ang sundalo at n~g marin~gig ang tinig nito, sa malaking tacot ay nagpacatacbacb at ang Dios ang nacacaalam cung paano ang pagtacbn~g isg ul. Sinund siyni Basilio, at sa pan~gan~ganib na bachindi na niya makita'y tumacbat nalimutan tul ang sak n~g canyg m~ga pa --Tingn na n~ga lamang ninycung paano ang paghabol n~g batg iy sa ul na babae!--ang sig na nagagalit n~g isg alilang babae, na na sa daan. At n~g makita niyg ipinagpapatuloy ang paghagad sa ul na babae, dumamp n~g isg batt inihaguis sa bat at sinabi: --Ay ang iy pagcasayangsayang at natatalang o!

Naramdam ni Basilio ang isg puc sa canyg ulo, n~guni't nagtuloy n~g pagtacbat hindi inalumana. Tinahulan siyn~g m~ga o, sumisigaw ang m~ga gans binbucsan ang m~ga ibg bintanat may sumusun~gaw na isg mapagusisa, at sinarhan nam ang ibg bintana, sa pan~gan~ganib na baciyo'y cawan~gis din n~g gabi n~g m~ga caguluhan. Dumatg silsa lab n~g bayan. Nagpasimulsi Sisa n~g paghinn~g pagtacb malakg totoang calayuan niysa humahabol sa cany --Nanay, acp--ang isinig sa canyn~g siyy manawan. Bahagylamang nin~gig n~g ul na babae ang tinig ay nagpasimulna nam n~g pagtas.

--Nanay, acp--ang isinig n~g bata na walg pagcasiyahan sa pighat Hindi nacarin~gig ang ul na babae, sinsundan siyn~g an na humihin~gal. Naraanan na nilang m~ga panan at malapit na silsa gubat. Nakita ni Basiliong pumasoc sa gubat na iy ang canyg inat siyy pumasoc nam. Ang m~ga dam ang maliliit na cahoy, ang matin na m~ga yant at ang m~ga ug na umuutl sa lupay nan~gagsisihadlg sa tacbn~g dalaw Sinsundan n~g an ang naaaninagnag niyg cataw n~g canyg in na manacanacang liniliwanagan n~g m~ga sag n~g buwang pumapasoc sa m~ga pag-itan n~g m~ga san~g Ya ang talinghagang gubat n~g familia ni Ibarra. Macailang natisod at napang bat

n~guni't tumindig, hindi nagdaramdam sak; ang boong caluluwa niyy pumatun~go sa canyg m~ga mat na sumsunod sa anyn~g irog niyg in Canilg dinaanan ang at na bumubulong n~g matimy; ang m~ga tin n~g cawayang nan~gahulog sa putic n~g pampg ay tumitimo sa m~ga paniyg hub: hindi humihintsi Basilio upg bunutin ang m~ga tin na iy. Nakita niyn~g boong pagtatacna tinutun~go n~g canyg inang malagg parang at pumasoc sa pintg cahoy na pangsarsa pinaglibin~gan n~g matandg castilsa paan n~g balit Binantni Basiliong siyy pumasoc nam, n~guni't nasunduan niyg nacasarang pint Ipinagsasanggalang ang pintg iy n~g ul na babae, n~g canyg m~ga pay

na big at gusam na ulo, na anpa't pinapananatili n~g canyg boong lac sa pagcara. --Nanay, acp acp acy si Basilio, ang inyg an!--ang sig n~g batang hapna, at nagpacugmoc. Datapuwa't hindi nagluluwag ang ul na babae; isinisicad ang canyg m~ga pasa lupat ipinaglalabang mainam ang pint Sinunt ni Basilio ang pint inihahampas doon ang ulong napapaliguan n~g dug umiy, n~guni't walg cabuluhg lah. Nagtind n~g boong hap, pinagmasd ang pader at iniisip niyg canyg hagdan, n~guni't walsiyg nasumpun~gang magawang hagd. Nilibot niy n~g magcayon, at nakita niyang isg san~gn~g malungc na cahoy na humahalang sa isnamang san~grin n~g

ibang cahoy. Nag-ukyab siy gumawn~g cababalagh ang canyg pagsintg-an, nagpalipatlipat siysa m~ga san~ghanggang sa dumating sa balit at napanood pa niyg itinutuon ang ulo n~g canyg insa pint Nin~gig ni Sisa ang in~gay na guinawni Basilio sa m~ga san~g lumin~g at nag-acalang tumacas, n~guni't nagpatihulog sa cahoy ang an, niyap niyang canyg inat pinusp n~g hal, at hinimat pagcatapos. Nasdan ni Sisa ang nog napapaliguan n~g dug yumuc sa cany ang m~ga matn~g babae'y tila mand tatacas sa kinalagyan, pinagmasdan siysa mukhat ang m~ga nammutlang pagmumukhg iyy siyg pumagp n~g bait na gumugupiling sa canyg m~ga utac n~g ulo, may sumip na tulad sa isg kisl sa

canyg pag-iisip, nakilala ang canyg an at, nagpacabigbig n~g isg sig, at pagcatapos ay nahandusay sa hinimat na batg canyg niyayacap at hinagcan. Nanatiling hindi cumikilos ang inat ang an.... Nang pagsaulg-tao si Basilio'y nakita niyang hindi nacacaalam tao ang canyg in Tinawag niyang canyg in canyg ipinan~galan ang lalong matitimy na palayaw, at n~g mamasid niyg hindi naguiguising at hindi man lamang humihin~ga'y nagtindig, tinun~go ang agos at cumuha n~g cauntg tbig na canyg inilag sa binalisungsg na dahon n~g saguing, at canyg winilig n~g tubig na iyon ang namumutlg mukhn~g canyg in N~guni't hindi cumilos n~g camunti man lamang ang ul na babae, nananatili sa pagcapikit.

Pinagmasd siyni Basiliong nagugulat; idinaiti ang canyg tain~ga sa pusn~g babae; n~guni't ang pay at lantn~g dibdib ay malamig at hindi tumitiboc: inilag niyang canyg m~ga labsa m~ga labn~g canyg inay walsiyg naramdamang camunti man lamang na paghin~g Niyacap n~g culang palad ang bangc at tuman~gis n~g boong capaitan. Lumiliwanag ang buwan sa lan~git n~g boong cadakilaan, nagbubuntong hinin~gang mahinhg amihan sa paghihip at humuhuni ang m~ga cagayc sa ilalim n~g m~ga dam Ang gabg pawang caliwanagan at catuwaan sa lubhg maraming m~ga musm, na sa mainit na sinapupunan n~g m~ga casambahay ipinagdiriwang ang fiestang lalong may m~ga matatamis na

nagugunit ang fiestang nagpapaalaala n~g unang titig n~g pagsintna ipinadaln~g lan~git sa lup sa gabg iyg ang lah n~g magcacasambahay na m~ga binyaga'y cumacain, umiinom, sumasayaw, umaawit, tumatawa, naglar sumisinta, nan~gaghahalican ... sa gabg iy, na sa m~ga lupag malalam ay nagtaca ang camusmusan sa wary himalg cahoy na pino, na humihitic n~g m~ga ilaw, m~ga manica, m~ga matamis at makikint na palarang papel, na pinanonood n~g nan~gasisilaw na mabibilog na m~ga matg kinaaninuhan n~g pagca walg malay, ang gabg iyy walg idinudulot cay Basilio cung di isg pan~gun~gulila. Sino ang nacacaalam? Marahil sa bahay n~g malungcuting si parSalvay nan~gaglalarrin ang m~ga bat marahil ay canilg inaawit:

Ang Gabing-Magandy Gabing-Magandy aalis din...

dumating,

Ang baty tuman~gis at humib n~g di anlamang, at n~g tumin~galsiyy canyg nakita sa canyg har ang isg tao na pinagmamasdan siyg walg im. Tinang siyn~g hindi kilalang lalaking iy n~g marahan: --Icaw ba ang an! Tuman~gang bat --Anang inaacalmong gaw? --Ilibg! --Sa libin~gan? --Walacg salap at buc sa roy hindi

ipahihintulot n~g cura. --At paano? --Cung tulun~gan sana ninyac... --Mahinang mahina ac--ang sag n~g hindi kilal na untiuntg nagpacahandusay sa lup na nininiin n~g dalawg cam; may sugat ac dalawg araw n~g hindi accumacain at hindi acnatutulog ... Walbang ibg napaparito n~gayg gab Nanatili ang taong iy sa pagdidilidili at pinagmamasid ang mahalagg pagmumukhn~g batg lalaki. --Pakingg mo!--ang ipinagpatuloy na ang tinig ay lalong mahina; marahil ay pat na rin acbago sumicat ang araw ... Sa may m~ga dalawampg hacbg buhat dito, sa cabilg ibayo n~g batis na it may

nacatimbg maraming cahoy na panggatong; dalh mo rito, pagpatungpatun~gin mo, ilag mo sa ibabaw ang aming m~ga bangc, tacp mo n~g cahoy rin at sacmo susuhan n~g ap, n~g maraming ap, hanggg sa cami'y maguing ab... Nakikinig si Basilio. --Pagcatapos, cung sacali't walsino mang dumatg ... huhucay ca rito, macacasumpong ca n~g maraming guint... at ang lah na iyy iyo. Mag-aral ca! Nalalao'y lalong hindi mawatasan ang tinig n~g hindi kilalg tao. --Hayo't humanap ca n~g cahoy ... ibig cong tulun~gan cat

Yumao si Basilio, humar sa Silan~ganan ang hindi kilalat bumulg na wari'y nagdasal: --Mamamatay acg hindi co nakikitang numingng ang liwayw sa lupg aking tinubuan!... cayg man~gacacakita n~g liwayw na iyan, batiin ninysiy... huwag ninyg limutin ang m~ga nahandusay sa boong magdam! Itina ang m~ga matsa lan~git, gumal ang canyg m~ga labg anaki'y bumbulong n~g isg dalan~gin, tumun~gpagcatapos at untiuntg nahandusay sa lup... Nang macaraan ang dalawang oras, si hermana Rufa'y na sa sa batal n~g canilg bahay at guinagawa ang paghihilamos na caugalian pagcacaumaga, upang pumaroon sa misa. Tinanawan n~g

mapamintacasing babae ang calap na gubat at canyg nakitang may pumapaimbulog na nalululong macap na soc; nagcun ang m~ga kilay at, punn~g ban na galit, ay nagsalit --Sino cayang hereje na sa araw n~g fiesta'y nagcacain~gin? Caydumarating ang maraming m~ga capahamac. Tingn mong pa sa Purgatorio ca, at makikita mo cung cucunin catroon, hamac na tao!

=PANGWACAS NA BAHAGUI.=

Sa pagct buhay pa ang marami sa m~ga taong sinaysay namin ang canilg m~ga guinawsa casulatang it at sa pagca nam nan~gawalna sa ating m~ga matang m~ga ibsa m~ga taong iy, hindi n~gmangyayaring malagy namin n~g tunay na pangwac na bahagui ang acl na it Sa icagagaling n~g tao'y papatayin namin n~g boong galac ang lah n~g m~ga taong sinays namin dito, na aming sisimulan cay parSalvat wacasan namin cay do Victorina, datapuwa't hindi mangyayari ... m~ga buh sil yamang hindi camcung di ang lupag itrin lamang ang siyg sa canily magpapacain.... Muln~g pumasoc sa convento si Mar Clara'y iniwan ni parDaso ang bayang

dating canyg kinalalagyan at sa Maynilna siya tumitira, na gaya rin nam ni parSalv na samantalang naghintay n~g catungculang pagca Obispo Arzobispo'y manacacang nagsesermon sa simbahan n~g Santa Clara, at sa convento nit n~g Santa Clara sa macatuwid, siyy gumaganap n~g isg mataas na catungculan. Hindi pa maraming buwan ang nacararaan ay tumangg si parDaso n~g utos n~g cagalanggalang na parProvincial upg ganap ang pagcucura sa isg malayong lalawigan. Ayon sa siha'y nacalaki ang canyg tinamg samn~g loob sa bagay na iy, caya n~ga't kinabucasa'y numpun~gang pat siya sa canyg tinutulugan. Ang sabi n~g iby namat sa _apoplegia_, ang iby sa ban~gun~got, n~guni't pinaram n~g mico ang pag-aalinlan~gan, sinays niyg biglraw namat.

Alin man sa m~ga bumabasa sa ami'y hindi makikilala n~gay cung canilg makita si capitang Tiago. Ilg linggpa muna bago magmonja si Mar Clara'y nangyari sa canyang isg malakg panglulupaypay n~g calooban, na anpa't nagpasimulsiyn~g pamamayat at naguing totoong malungcutin, mapaglininglining at culang tiwal tulad sa canyg naguing caibigang si capitang Tinong. Nang mara na ang m~ga pintuan n~g convento n~g Santa Clara'y caracaracang ipinag-utos sa canyg nahahapis n~g di anlamang na pinsang si t Isabel, na tipunin at cunin ang lahat n~g bagay na naguing pag-aarn~g canyg an at n~g canyg nasirang asawa, at siyy pumaroon sa Malab sa San Diego, sa pagct sa haharaping panahy ibig niyg mamahay na mag-is Nagsit n~g catacottacot sa liampat sa pagsasabong, at nagpasimuln~g paghit n~g opio.

Hindi na na pa sa sa Antipulo at hindi na rin nagpapamis ikinatutuwang totoo n~g canyg matandg babaeng capan~gag, na si do Patrocinio, ang canyg pagdiriwang, sa pamamag-itan n~g paghil samantalang siyy nakikinig n~g m~ga serm. Cung manacaca'y maglaclac cay cung dacong hapon, sa nang daan n~g Santo Cristo, makikita ninyg nacaupsa tindahan n~g isg ins ang isg maliit na tao, nanilaw, pay, huc, malalalim ang m~ga mata at anyg nag-ntoc, culay marumi ang m~ga labi at ang m~ga cucat tumin~gin sa tao n~g wari'y hindi nakikita. Pagdatg n~g gaby makikita ninysiyg tumind n~g boong hirap, at nannungcod na pinatutun~guhan ang isg makipot na daan, pumapasoc sa isg maliit na bahay na marumat sa ibabaw n~g pintnity nababasa ang malalakg letrang mapupula: FUMADERO PUBLICO DE ANFION. Ity yag totoong

cabalitaang si capitang Tiago, na n~gayy lub n~g nacalimutan n~g lah, na anpa't patn~g sacrist mayor ay hindi na siynaaalaala. Idinagdag ni do Victorina sa canyg m~ga cul na buh na postizo at sa canyg pag-aandaandalusahan, pakikiwan~gis bagsa m~ga tagAndaluc sa pagsasalit ang bagong caugaliang siyang nan~gan~gasiwsa pagpapalacad n~g m~ga cabayo n~g coche, at pinipilit niyg si don Tiburcio'y huwag cumos. Sa pagct maraming nangyayaring capahamacan dahil sa cahinaan na n~g canyg m~ga mat n~gayy gumagamit siyn~g quevedo (salamin sa m~ga matg isinisipit sa ilg ang pinacatangc) na nagbibigay sa canyn~g anyg naguing cabalitaan. Hindi na muling natawag ang doctor upang gumam can~gino man, napapanood siyn~g m~ga alilang walg

n~gipin sa maraming araw n~g isg lingg bagay, na alinsunod sa talast na n~g m~ga bumabasa'y masamg tand Ang tan~ging tagapagtangg n~g culang palad na it na si Linares, ay malaon n~g nagpapahin~galay sa Pac sa pagct pinat siyn~g pag-iilagu at n~g masasamg guinawsa canyn~g canyg hipag. Napasa Espa ang nagdiwang na alfez, na ang catungcula'y teniente na may gradong comandante, at iniwan ang canyg mairog na asawa sa canyg barong franela, na hindi mapagsiyasat cung anna ang culay. Nang makita n~g cahabaghabag na Ariadna ang pagcabaysa cany namintacasi ring gaya n~g an na babae ni Minos cay Baco at sa pakikipacatoto sa tabaco, na anpa't nan~gin~ginom at humihit n~g boong alab n~g loob, na

hindi na lamang ang m~ga nagdalaga ang sa canyy natatacot, cung di nam ang m~ga matatandang babae't ang m~ga bat Marahil m~ga buhay pa ang ating m~ga cakilala sa San Diego, sacali't hindi silnan~gamat sa pagput n~g vapor Lipa na nagpaparoo't parito sa lalawigan. Sa pagct sino ma'y walg nan~gasiwupang maalaman cung sinosino ang m~ga caawwang namat sa gayg capahamac; at cung canicanino ang m~ga ha at m~ga cam na sumabog sa puln~g Convalecencia at sa m~ga pampg n~g ilog, lub na hindi nalalaman namin cung napasama hindi sa nan~gamat na iy ang alin man sa m~ga cakilala n~g m~ga mambabasa sa amin. Natutuwna camat gayon din ang gobierno at ang m~ga pahayagan n~g panahg iy, sa pagcacal na ang iisaisang fraileng nacasac sa vapor ay nacaligt, at

wala camg hinihin~ging ibpa. Ang pan~gulo sa amin ay ang buhay n~g ban na m~ga sacerdote, na papanatilihin nawn~g Dios ang canilg paghaharsa Filipinas sa icagagaling n~g aming m~ga caluluwa.[282] Tungc cay Mar Clara'y waln~g nagug balitang anpa man, liban na lamang sa anaki'y siyy iniin~gatan n~g libin~gan sa canyg sinapupunan. Ipinagtang naming macailan siysa ilg taong may malalaking capangyarihan sa santo convento n~g Santa Clara, n~guni't sino ma'y walg nag-ibig magsabi sa amin n~g isman lamang salit cahi't ang m~ga masalitang madasaling tumanggap n~g bant na fritada n~g at n~g inahg man, at n~g salsa na lalpang cabalitaang tinatawag na salsa n~g m~ga monja, na guinawn~g matalinong taga-paglutong babae n~g m~ga Virgen n~g Pan~ginog Dios.

Gay man: Isg gabn~g Septiembreng umaatun~gal ang bagyat hinampas n~g canyg calakilakihang m~ga pacp ang m~ga bahay sa Maynil dumagundong ang m~ga cul sa tuwing sandal walg hump halos ang pagtatangl n~g m~ga lint at kidl sa m~ga iniwasac n~g buhawi at naglulubog sa m~ga namamayan sa caguicluiclg tacot. Napapanood sa liwanag n~g kidl n~g lint na nagpapakilwkilw, na tulad sa as, ang paglip n~g isg panig n~g bubun~gan n~g isg bintana na daln~g han~gin, ang pagcuibn~g bahay na cakilakilabot ang lagapacan: walg isg coche at walg isg taong lumalacad sa m~ga daan. Pagca nirin~gig sa malayang pa na ugong n~g cul na inuulit n~g macasangdaan n~g alin~gawn~gaw, cung magcayo'y

naririn~gig ang pagbubuntg-hininga n~g han~ging umiipoipo sa ul, na siyg gumawn~g ulit-ulit na _tric-trac_ sa m~ga nacasarang dahon n~g bintanang cap. Dalawang guardia ang sumisilong sa isg bagong guinagawang bahay sa malapit sa convento: isg sundalo't isg _distinguido_. --Anang atang guinawrito?--ang sabi n~g sundalo;--sino ma'y walg lumalacad sa daan ... dapat tayong pumaroon sa isg bahay; tumatahan ang babae co sa daang Arzobispo. --Malayolayrin buhat dito hanggg doon at mababastayo,--ang sag n~g _distinguido_. --Anba ang cabuluhan noon, huw

lamang patay tayo n~g lint? --Bah! huw cang mag-alaala; dapat magcaroon ang m~ga monja n~g isg pararayo upang sily migtas. --Siyn~ga ba?--ang sundalo,--n~guni't ang cabuluhan n~g pararayo'y n~gitn~git n~g dil ang gab At tumin~galupang macakita sa cadiliman: n~g sandaling iyy cuming ang isg kidl na inulit at pagdaca'y sinund n~g malacas at calaguimlaguim na cul. --Nac! Susmariosep!--ang biglg sinabi n~g sundalo, na nagcucruz at tul hinihila ang canyg casama;--umal tayo rito! --Anang nangyayari sa iy

--Tayo na, umal tayo rito!--ang inlit n~g sundalo na nagtataguctucan ang n~gipin sa tacot. --Anang nakita mo? --Isg fantasma!--ang ibinulg nan~g~gatal ang boong cataw. --Isg fantasma? --Sa ibabaw n~g bubun~gan ... marahil siyang monja na nagligpit n~g m~ga ba sa boong gabi! Tumin~galang _distinguido_ at ibig niyg makita. --Jess!--ang biglg sinabi at siynama'y nagcruz. Siyn~gnam, sa making na ilaw n~g na

kidl ay canyg nakita ang isg anyg taong nacatind, halos sa palupo n~g bahay, nacataas sa lan~git ang mukht ang m~ga kam, na para manding humin~gsa canyn~g awa. M~ga lint at cul ang itintug n~g lan~git! Nang macatapos ang ugong n~g cul ay nin~gig ang isg mapangl na dag. --Hindi gawn~g han~gin ang daing na iy, iyy sa fantasma!--ang ibinulg n~g sundalo, na siyg canyg pinacatug sa guinawang sa canyy pagpind n~g canyg casama. --Ay! ay!--ang naglulumampas na dag sa han~gin at nan~gin~gibabaw sa in~gay n~g ul: hindi matacp n~g m~ga haguin n~g han~gin ang matam at cahabaghabag na tinig na iyg pusp n~g capighatn.

Mulg cuming ang nacasisilaw ang tind

isg

kidl

na

--Hindi, hindi fantasma!--ang biglg sinabi n~g _distinguido_;--mulpang nakita co siy casinggandn~g Virgen ... Umal na tayo rito't magbig am tayo! Hindi na hinintay n~g sundalong ulitin pa ang pagyacag sa canyt nan~gagsial ang dalaw Sino cayang humihibic sa calaguitnaan n~g gab na hindi inaalintana ang malac na han~gin, ang ul at bagy sino cayang matatacuting virgeng esposa ni Jesucristo, na nakikilaban sa nan~gagn~gan~galit na bagy tubig, lint at cul at hinirang pa nam ang cagulatgulat na gabat ang may calayaang lan~git, upang itagh mulsa isg

mapan~ganib na cataasan ang canyg m~ga daing sa Dios? Linisan cayn~g Dios ang canyg templo at aayaw n~g dinggu ang m~ga hib sa cany Baccayhindi macalamp sa bubun~g n~g convento ang m~ga mithn~g culuwa at n~g macapailglang hanggg sa trono n~g lubhg Mahabaguin? Humihip n~g boong galit ang bagyhalos sa magdam; hindi sumicat ang isman lamang bituin sa boong gab nagpatuloy ang walg pagcasiyahan sa hirap na m~ga ay! na nacacahalo n~g m~ga buntg hinin~gn~g han~ging malac, datapwa't nasunduan niyg bin~gang Naturaleza't ang m~ga tao; nagpuy palibhasa ang Dios ay hindi siynirin~gig. Kinabucasan, n~g mapasp na sa lan~git ang maiitim na m~ga alapaap ay mulg sumicat ang araw sa guitnn~g nadalisay

na himpapaw, humintsa pintuan n~g convento n~g Santa Clara ang isg coche at doo'y nanaog ang isg lalaki, na napakilalang siyy kinacatawan n~g may capangyarihan at hinin~ging siyy pakipag-usapin sa abadesa at sa lah n~g m~ga monja. Ang sabi'y may humar na isg monjang basg basat pun-pun ang suot na hito, tumatan~gis at isinumbg ang cakilakilabot na m~ga cagagawan at hinin~ging siyy tangkilikin n~g tao laban sa m~ga catampalasanan n~g pagbabanalbanalan. Ang sihan din namy totoong cagandagandahan ang monjang iyon, na may m~ga matg ang cagandaha't catamisa'y walpang nakikitang macacawan~gis. Hindi siya inamp n~g kinacatawan n~g may capangyarihan, nakipagsalitaan itsa

abadesa at iniwan ang monjang iy at hindi pinakingg ang canyg m~ga samat m~ga luh Napanood n~g monjang sinarhan ang pintpagcalab n~g tao, na gaya marahil n~g panonood, n~g hinatulang magdusa, n~g pagsasarsa canyn~g pintuan n~g lan~git, sacasacali't dumating ang araw na maguiguing casg ban~g at mawawal n~g damdamin ang lan~git na gaya n~g m~ga tao. Ul daw ang monjang iy ang sabi n~g abadesa. Hindi marahil nalalaman n~g taong iyg sa Maynily may isg hospicio na pinag-aalagaan sa m~ga nasisira ang isip; baccaynam ipinalagay niyg ang convento n~g m~ga monja'y isg ampunan n~g m~ga ul na babae, bagman hinahacang may catatagg camangman~gan ang taong iyg upg macapagpasiya cung sirhindi ang pag-iisip n~g isg tao.

Sinasabi rin namg baligt ang ipinasiya n~g general J. n~g canyg mabalitaan ang nangyaring iy; tinangcniyg tangkilikin ang ul na babae caya't hinin~gniyit N~gunit n~gayy walg humar na sino mang dalagang cagandagandahang walg umamp, at hindi itinulot n~g abadesang dalawin at tingn ang convento, at sa ganity tumutol siysa pan~galan n~g Religi at n~g m~ga Santong Cautus sa Convento. Hindi na mulg napagsalitaanan pa ang nangyaring iy, at gay din ang tungc sa cahabaghabag na si Mar Clara.

=WACAS PAGSASAYSAY.=

TALABABA: [282] 2 n~g Enero n~g 1883. _(Paunawa ni Dr. JosRizal.)_

End of the Project Gutenberg EBook of Noli Me Tangere, by Jose Rizal

www.mybebook.com
Imagination.makes.creation